Sunteți pe pagina 1din 238

N oam C hom sky

L a ( d e s ) e d u c a c io n
Edicion e introduction de Donaldo Macedo
Letras de Crtica -O -
N oam C h o m sk y

L a ( d e s ) e d u c a c i n
Edicin e in tro d u cci n de D onaldo M acedo

T ra d u c c i n caste llan a de
G O N Z A L O G . D JE M B

C r t ic a
B a rc e lo n a
Primera edicin: septiem bre de 2001
Segunda edicin: m ayo de 2002

Quedan rigurosamente prohibidas, sin la autorizacin escrita de los titiilares del copyrigh t,
bajo las sanciones establecidas en las leyes, la reproduccin total o parcial de esta obra por
cualquier m edio o procedim iento, com prendidos la reprografa y e l tratamiento inform tico,
y la distribucin de ejemplares de ella m ediante alquiler o prstam o pblicos.

Ttulo original:
C h o m sk y o n M is E d u c a t io n

Cubierta: Joan Batall


Fotocom posicin: Servicios Editoriales Ana L pez
2000: First published in the United States by Rowm an & Littlefield, Lanham, Maryland
U .S.A . A ll rights reserved.
Primera edicin publicada en los Estados U nidos por R ow m an & L ittlefield, Lanham,
Maryland U .S.A . Todos los derechos reservados.
2001 de la traduccin castellana para Espaa y Amrica:
E d it o r ia l C r t ic a , S.L., Provenga, 260, 08008 Barcelona
ISBN: 8 4-8432-242-4
e-mail: editorial@ ed-critica.es
http://www.ed-critica.es
D epsito legal: B. 20 .5 4 7 -2 0 0 2
Impreso en Espaa
2002. - Dom ingraf, S.L., M ollet del Valls (Barcelona)
Prlogo*
L a d e m o c ra c ia ha f r a c a s a d o p o r q u e h a y d e m a sia d a g e n te qu e la
tem e. C reen q u e e l b ie n e sta r y la f e lic id a d so n tan e sca so s, q u e resu lta
im p o sib le y q u iz in d e se a b le J c r e e r e n un m u n do d e p e r s o n a s p r s p e
r a s y lib re s ... S in em b a rg o , e s te m undo, co n to d a s su s co n tra d ic cio n es,
a n p u e d e s a lv a rse , an p u e d e ren a cer; p e r o no recu rrien d o a l c a p ita l, e l
in te r s eco n m ico , la p r o p ie d a d y e l o ro .
W . E. B . D u B o is'

n las so cied ad es lla m a d as lib res y ab iertas, la e scu ela a fro n ta unas
E ten sio n es y p a ra d o ja s fo rm id ab les. P o r u n a p arte, tie n e la re sp o n sa b i
lid a d d e e n se a r las v en taja s d el siste m a d em o crtic o ; p o r otra, es c m
p lic e d e la h ip o c re sa in h e re n te a las d e m o c ra c ia s co n tem p o rn e as, en las
que, seg n N o a m C h o m sk y , el t rm in o d em o cra cia se refiere a u n siste
m a d e g o b iern o e n el q u e cierto s elem e n to s d e la lite, q u e se a p o y a n en
la co m u n id ad co m ercia l, co n tro la n el estad o m e d ia n te el d o m in io d e la so
cied ad p rivada, m ie n tra s q e la p o b la c i n o b se rv a en silencio. E n te n d id a
as, la d e m o cracia es u n sistem a e n el q u e las d ecisio n es so n to m a d a s p o r
las lites y ra tific ad as p b lic am en te , co m o su c e d e en lo s E stad o s U n id o s.
D e este m odo, la in te rv e n c i n p o p u la r e n el e stab le cim ien to de la p o ltica
p b lic a se c o n sid e ra u n a seria am e n a z a .2
P o r e sta ra z n , lo s m o v im ie n to s p o p u la re s d e lo s a o s s e s e n ta y se
te n ta q u e se m o v iliz a ro n p a ra o p o n e rse a la im p lic a c i n c rim in a l d e
lo s E sta d o s U n id o s e n la g u e rra d e V ietn am , a s c o m o p a ra e x ig ir u n a
m a y o r p ro te c c i n d e lo s d e re c h o s c iv ile s y d e l m e d io a m b ie n te ---- re p re
se n ta ro n u n a a m e n a z a re a l p a ra la c la se g o b e rn a n te . E n lo s e e . u u ., este
se c to r so c ial d o m in a n te re p lic c re a n d o la C o m isi n T rilatera l, c u y o o b
je tiv o e ra e n c o n tra r m a n e ra s d e e v ita r q u e a u t n tic a s m u c h e d u m b re s si
g u ie ra n p a rtic ip a n d o , d e fo rm a d e m o c r tic a , e n e l c u e stio n a m ie n to de la
c o n d u c ta in m o ra l d e lo s g o b ie rn o s o c c id e n ta le s. E n e ste p ro c e so , la Co~

* Quisiera expresar m i agradecim iento a Panagiota Gounari, quien m e ayud pacien


temente en la elaboracin del manuscrito y realiz sagaces com entarios y contribuciones du
rante la seleccin de lo s ensayos incluidos en el presente volum en.
1. W . E. B. D u B o is, C o lo r a n d dem o cra cy: co lo n ies a n d p e a c e , Kraus-Thompson,
M ilw ood ( n y ), 1975, pgs. 99 y 142.
2. N oam C hom sky, O n p o w e r a n d id eo lo g y, South End Press, B oston, 1987, pg. 6
[hay tfad. cast: S obre e l p o d e r y la ideologa, V isor, Madrid, 1989].
8 La (d es)ed u ca c i n

m isi n T rila te ra l a b a n d o n to d a p re te n s i n d e q u e la e s c u e la e n s e a ra
lo s v a lo re s d e m o c r tic o s; su s m ie m b ro s e n tre lo s q u e se c o n ta b a e l ex
p re sid e n te Jim m y C rter p e rte n e c a n a u n a lite in te rn a c io n a l d e c a
r c te r m a y o rita ria m e n te lib e ra l, y re s o lv ie ro n la s m e n c io n a d a s te n sio n e s
y p a ra d o ja s d e la e s c u e la d e m o c r tic a e n c a rg n d o le e l a d o c trin a m ie n
to te n d e n c io so d e lo s m s j v e n e s .3 E llo h a lle v a d o a C h o m s k y a a fir
m a r q u e la C o m isi n T rila te ra l c o n c e b a las e s c u e la s c o m o c e n tro s d e
a d o c trin a m ie n to , en ta n to q u e im p o n e n la o b e d ie n c ia , b lo q u e a n to d o
p o sib le p e n s a m ie n to in d e p e n d ie n te e in te rp re ta n u n p a p e l in s titu c io n a l
d en tro d e u n s is te m a d e c o n tro l y c o e rc i n .4
E n p a ra le lo a e s te o b je tiv o d e la T rila te ra l, q u e b u s c a b a m e c a n is m o s
p a ra m a n te n e r la h e g e m o n a c u ltu ra l d e l c a p ita lis m o , e m e rg i u n a p l
to ra d e c o m isa rio s c u ltu ra le s al e s tilo so v i tic o (c u y a e m p re s a e r a f i
n a n c ia d a e n g ra n m e d id a p o r fu n d a c io n e s y c o m it s d e e x p e rto s c o n
se rv a d o re s). S u m is i n e ra c o n te n e r lo q u e se e n te n d a c o m o u n e x c e
so de d e m o c ra c ia y a c u s a r a lo s q u e q u is ie ra n d e m o c ra tiz a r la s in s ti
tu c io n es y s u s titu ir las re la c io n e s d e p o d e r a c tu a le s p o r la c a t s tro fe
social d e lo s se se n ta .5 R e s u lta b a im p re s c in d ib le , p o r ta n to , a ta c a r fro n
ta lm e n te lo s e x p e rim e n to s d e m o c r tic o s q u e p o n a n e n c u e s ti n la c o n
d u cta in m o ra l (e in c lu so c rim in a l) d e lo s g o b ie rn o s, y q u e c u lp a b a n sin
tap u jo s a lo s p ro g ra m a s p a ra u n a g ra n so c ie d a d , n o so lo p o r la s p r d i
das e c o n m ic a s , sin o ta m b i n p o r e l d e s c e n s o e n lo s re s u lta d o s d e lo s
e x m e n e s d e se c u n d a ria , lo s p ro b le m a s c o n la d ro g a y u n a g e n e ra c i n
de n i o s y j v e n e s sin p a d re s , sin fe y sin m s su e o s q u e la a tra c c i n
de la c a lle .6
M ie n tra s la c la se g o b e rn a n te n o p id e d isc u lp a s p o r la fu n c i n a n ti
d e m o c r tic a d e la s e sc u e la s, se e s p o le a a lo s g e s to re s c u ltu ra le s d e n iv e l
m ed io (e x p e rto s, p ro fe sio n a le s y m a e stro s), m e d ia n te u n s is te m a d e r e
co m p en sa s, p a ra q u e p ro p a g u e n el m ito d e q u e la e s c u e la es u n e s p a c io
d e m o c r tic o e n e l q u e se e n s e a n lo s v a lo re s d e m o c r tic o s . C o m o g e s
tores c u ltu ra le s , lo s m a e stro s a p a d rin a n e sta s v e rd a d e s te o l g ic a s (o

3. N oam C hom sky, Language a n d p o litic s, ed. C. P. Otero, B lack R ose, N ueva York,
1988, pg. 671 [hay trad. cast.: S obre p o ltic a y ling stica, Anagrama, B arcelona, 1971].
4. C hom sky, L anguage a n d p o litic s.
5. Stanley A ronow itz y Henry A. Giroux, S ch oolin g, culture and literacy in the age
o f broken dreams: a review o f B loom and H irsch, H a rva rd E du cation al R eview , 58 /2
(mayo de 1988), pg. 178.
6. A dam Pentm an, Buchanan announces presidential candidacy, B oston G lo b e , 15
de diciem bre de 1991, pg. 13.
P r lo g o 9

in c u e stio n a d a s), d e fo rm a q u e le g itim a n la fu n c i n in s titu c io n a l d e s a


rro lla d a p o r las e s c u e la s d en tro d e u n sis te m a de c o n tro l y c o e rc i n .
E l eje m p lo m s e v id e n te d e e llo lo h e m e n c io n a d o y a e n a lg u n a s
o b ras an terio re s: se tra ta d el caso d e D a v id S p ritzler, u n e s tu d ia n te d e
d o c e a o s de la E s c u e la L a tin a d e B o sto n , a q p ie n se ab ri u n e x p e
d ie n te d isc ip lin a rio p o r h a b e rse n e g a d o a p ro n u n c ia r e l J u ra m e n to d e F i
delidad,* q u e le p a re c a u n a e x h o rta c i n h ip c rita a l p a trio tism o ,
p u e sto q u e no e x iste lib e rtad y ju s tic ia p a ra to d o s . P a ra S p ritzle r, e l
Ju ra m e n to p re te n d e u n ir a lo s o p rim id o s y lo s o p re so re s. H a y g e n te
q u e lle v a c o c h e s im p re sio n a n te s, v iv e e n c a sa s im p re s io n a n te s y n o tie
n e n q u e p re o c u p a rs e p o r el d in ero . Y lu e g o e s t la g e n te p o b re , q u e v i
v e n en b a rrio s m a lo s y v an a e s c u e la s m a las. E s c o m o si e l J u ra m e n to
h ic ie ra p a re c e r q u e to d o el m u n d o es ig u a l, a u n q u e n o e s cierto . N o h a y
ju s tic ia p a ra to d o s .7
A S p ritzler, fin a lm e n te , n o se le im p u s o n in g u n a sa n c i n , p e ro fu e
n e c e sa rio q u e la U n i n A m e ric a n a e n p ro d e las L ib e rta d e s C iv ile s
[A m e ric a n C iv il L ib e rtie s U n io n ] e s c rib ie ra u n a c a rta a su fav o r, c ita n
do u n caso ju d ic ia l d e 1943 (Ju n ta E d u c a tiv a d e l E sta d o d e V irg in ia O c
c id e n ta l c o n tra B a rre tt), en el q u e la C o rte S u p re m a d e lo s e e .u u . a v a l
el d e re c h o d e u n e s tu d ia n te a n o p ro n u n c ia r el J u ra m e n to d e F id e lid a d y
p e rm a n e c e r sen tad o .
E n el p rim e r c a p tu lo d e e ste lib ro , titu la d o E d u c a r p a ra la lib e rta d ,
le p reg u n t a C h o m sk y a q u se d e b a q u e u n n i o d e d o c e a o s p u d ie ra
d e te c ta r la e v id e n te h ip o c re sa d e l Ju ra m e n to , y n o su s m a e stro s y a d m i
n istra d o re s, q u e h a b a n recib id o u n a e d u c a c i n d e n iv e l m u y superior.
P a ra C h o m sk y , lo q u e le su ced i a D a v id S p ritz le r e s lo q u e se e sp e ra
de las escu elas, q u e so n cen tro s d e ad o c trin a m ie n to y o b e d ie n c ia im
p u esta. L e jo s d e fa v o re c e r el p e n s a m ie n to in d e p e n d ie n te , la e sc u e la , a lo
la rg o d e la h isto ria , n o h a d ejad o d e in te rp re ta r u n p a p e l in stitu c io n a l
d en tro d e u n siste m a d e co n tro l y c o e rc i n . U n a v ez q u e se te h a e d u c a
do, se te h a so c ia liz a d o y a de u n a m a n e ra q u e re sp a ld a la s e stru c tu ra s d e
p o d e r q u e, a su v ez, te re c o m p e n sa n g en e ro sa m e n te . E n e ste sen tid o ,
co m o o b se rv a a c e rta d a m e n te E d w a rd S aid , lo s m a e stro s so n c o m o o tro s

* P ledge o f A llegian ce: Juramento solem n e de fidelidad a lo s e e . u u ., que suele pro


nunciarse, en posicin erguida, durante la cerem onia del saludo a la bandera, habitual en las
escuelas estadounidenses. (TV. d el t.)
7. D ieg o Ribudeneira, Taking a stand, seated, B oston G lo b e, 14 de noviem bre de
1991, pg. 40.
10 L a (d es)ed u ca ci n

p ro fesio n ales, e x p e rto s o c o n su lto re s, q u e p ro p o rc io n a n a u to rid a d c o n


su labor, a c a m b io d e im p o rta n te s b e n e fic io s .8 E n ta n to q u e fu n c io n a rio s
p ag ad o s p o r el e sta d o , se e s p e ra d e lo s m a e stro s q u e se c o m p ro m e ta n co n
cierto tip o d e re p ro d u c c i n tica, so c ial, p o ltic a y e c o n m ic a , d ise a d a
p a ra m o ld e a r a lo s e stu d ia n te s a im a g e n d e la so c ie d a d d o m in a n te .
A u n q u e a firm a m o s c o n ta r c o n u n a e d u c a c i n d e m o c r tic a , la r e a li
d ad es m u y d ife re n te : te n e m o s u n m o d e lo e d u c a tiv o c o lo n ia l, m u y e la
b o rad o , y d ise a d o fu n d a m e n ta lm e n te p a ra f o rm a r a lo s m a e s tro s c o n
m to d o s q u e d e v a l a n la d im e n s i n in te le c tu a l d e la e n s e a n z a . E l o b
je tiv o p rin c ip a l d e e ste m o d e lo c o lo n ia l es c o n tin u a r d is c a p a c ita n d o a
lo s m a e stro s y e s tu d ia n te s, d e fo rm a q u e c a m in e n irre fle x iv a m e n te a tra
v s de u n la b e rin to d e p ro c e d im ie n to s y t c n ic a s. D e e llo se sig u e q u e
e l siste m a e d u c a tiv o d e lo s E s ta d o s U n id o s n o fo m e n ta e l p e n s a m ie n to
crtico e in d e p e n d ie n te ; a n te s al c o n tra rio , n u e s tra s lla m a d a s e s c u e la s
d e m o c r tic a s se b a s a n e n u n e n fo q u e in s tru m e n ta l y a c u m u la tiv o , q u e
n o rm a lm e n te im p id e e l d e s a rro llo d e la c la se d e ra z o n a m ie n to c o n la
cu al se p u e d e le e r e l m u n d o c rtic a m e n te y c o m p re n d e r lo s m o tiv o s y
re la c io n e s q u e s u b y a c e n a lo s h e c h o s. A g ra n d e s ra s g o s , e s te e n fo q u e
in stru m e n ta l se c a ra c te riz a p o r la re a liz a c i n d e e je rc ic io s ru tin a rio s ,
q u e no e x ig e n e s fu e rz o n i tra ta n te n ia s im p o rta n te s , y q u e so n re p a rtid o s
com o p re p a ra c i n p a ra e x m e n e s d e tip o te st p o r m a e s tro s q u e n o
e sc rib e n m s q u e g a lim a ta s, e n im ita c i n d e la p a la b re ra s ic o l g ic a q e
lo s ro d e a .9 A m e d id a q u e lo s D e p a rta m e n to s E s ta ta le s d e E d u c a c i n
re a firm a n su c o n tro l so b re e l c u rrc u lo e s c o la r m e d ia n te la e s ta n d a riz a
c i n de e x m e n e s o fic ia le s d e tip o te st, a d q u ie re m s v ig e n c ia e s te tip o
d e e d u c a c i n in s tru m e n ta l y a c rtic a , y a q u e la e n s e a n z a se c o n fa a lo s
te sts, m ie n tra s q u e se d e s a tie n d e el a p re n d iz a je q u e h a d e g u ia r la r e
laci n d e l y o c o n la v id a p b lic a y d e la re s p o n s a b ilid a d so c ia l c o n la s
p e tic io n e s m s g e n e ra le s d e la c iu d a d a n a .10 E n e s te p ro c e s o , lo s m a e s
tro s fa v o re c e n e l a p re n d iz a je ru tin a rio y la sim p le m e m o riz a c i n d e h e
ch o s, m ie n tra s q u e sa c rific a n el a n lisis c rtic o d e l o rd e n s o c io p o ltic o
(au n c u a n d o e ste o rd e n e m p ie z a p o r c re a r la n e c e s id a d m is m a d e la e d u

8. Edward W . Said, R ep resen ta tio n s o f the in tellectu al, Pantheon, N u ev a York,


1994, pg. x v [hay trad. cast.: R ep resen ta cio n es d e l in telectu al, Paids, B arcelona, 1996].
9. Patrick L. Courts, L itera cy a n d em pow erm en t: the m eaning m akers, B ergin &
Garvey, South H adley ( m a ), 1991, pg. 4.
10. H enry A . G iroux, C ritica l edu cation a n d cu ltu ral stu d ies: m aking the p d a g o g i-
c a l m ore p o litic a l, indito.
P r lo g o 11

c a ci n ). H a b itu a lm e n te , los m a e stro s n o p id e n a sus e s tu d ia n te s q u e a n a


lic e n las estru c tu ra s so c io p o ltic a s q u e d a n fo rm a a sus c irc u n sta n c ia s; y
ta m p o c o se les p e rm ite e m p re n d e r el p ro c e s o de d e sc u b rir la v e rd a d
p o r s m ism o s . E n lu g a r de esto , se e sp e ra q u e lo s e s tu d ia n te s a p re n d a n
(au n q u e, en la p r c tic a , n o sea u n c a m in o p a ra a p re n d e r n ad a ) p o r u n a
m e ra tra sfe re n c ia d e co n o c im ie n to s, q u e se e n g u lla c o n e l a p re n d iz a je
m e m o rstic o y d e sp u s se v o m ite e n lo s te sts e sta ta le s e sta n d a riz a d o s.
N o se p ro c u ra , p o r ta n to , el d e sa rro llo d e u n p e n sa m ie n to c rtic o e in
d e p e n d ie n te , sin o q u e se a n e ste sia e l ra z o n a m ie n to d e n u e s tro s e s tu
d ia n te s, co m o b ie n su p o re fle ja r Jo h n A sh b e ry e n su p o e m a Q u es la
p o e sa ? : E n la e s c u e la / m e e s p u lg a ro n d e to d a s las id e a s / h a s ta d e
j a r el c a m p o lim p io .11 D a d o q u e n u e s tra so c ie d a d p e rm ite q u e las c u l
tu ra s c o rp o ra tiv a s re d u z c a n las m e ta s d e la e d u c a c i n a lo s re q u e ri
m ie n to s p ra g m tic o s d e l m e rc a d o y, p o r ta n to , se fo rm a a lo s e s tu d ia n
tes p a ra q u e sean tra b a ja d o re s su m iso s, c o n s u m id o re s e x p e c ta n te s y
c iu d a d a n o s p a s iv o s ,12 la so c ie d a d se v e fo rz a d a a c re a r e s tru c tu ra s e d u
c a tiv a s q u e a d o rm e z c a n la c a p a c id a d c rtic a d e lo s a lu m n o s, c o n m ira s
a d o m e stic a r e l o rd e n so c ia l y a s e g u ra r a s su a u to p re s e rv a c i n .13 C o n
se c u e n te m e n te , c re a p a tro n e s e d u c a tiv o s q u e in c lu y e n a c c io n e s q u e
p ro c u ra n la d o m e stic a c i n d e la c o n c ie n c ia y su tra sfo rm a c i n e n u n r e
c ip ie n te v aco . L a e d u c a c i n , d e n tro d e e s ta p r c tic a c u ltu ra l d o m in a d o
ra, q u e d a re strin g id a a u n a situ a c i n e n la q u e el ed u c a d o r, q u e sa b e ,
tra sfie re u n c o n o c im ie n to p re e x iste n te al e stu d ia n te , q u e n o sa b e .14
C a d a v ez m s, a m e d id a q u e la c u ltu ra c o rp o ra tiv a a u m e n ta su c o n
tro l so b re la esc u e la , la fu n c i n d e lo s m a e stro s se v e r e d u c id a a im p o
n e r u n a v e rd a d o fic ia l , p re d e te rm in a d a p o r un g ru p o re d u c id o d e
p e rso n a s q u e an a liz a n , e je c u ta n , to m a n la s d e c isio n e s y m u e v e n lo s h i
lo s en e l siste m a p o ltic o , e c o n m ic o e id e o l g ic o . P a r a p o d e r lle v a r a
c a b o e s ta ta re a d e e d u c a c i n (q u e, ir n ic a m e n te , n o p ro d u c e m s q u e ig
n o ra n c ia ), los m a e stro s h a n d e tra ta r a su s a lu m n o s c o m o v a s ija s v ac as
q u e se d e b e n re lle n a r c o n id e a s p re d e te rm in a d a s y, g e n e ra lm e n te , d e s
c o n e c ta d a s d e la re a lid a d so c ial q u e lo s e n v u e lv e , a s c o m o d e c u a lq u ie r
11. In School / A ll thoughts got com bed out / W hat was left w as like a field. John
Ashbery, W hat is poetry?, H ou seboat days: p o em s, V iking, N ueva York, 1977, pg. 47.
12. Giroux, C ritica! education.
13. Paulo Freire, The p o litic s o f education: culture, p o w er, a n d lib era tio n , Bergin &
Garvey, South H adley (m a ), 1985, pg. 116 [hay trad. cast.: La n atu raleza p o ltic a d e la
educacin: cultura, p o d e r y liberacin , Paids, B arcelona, 1990],
14. Freire, P o litics o f education, pg. 114.
12 L a (d es)ed u ca ci n

v alo r d e ig u a ld a d , re sp o n sa b ilid a d y d e m o c ra c ia . E n e ste s is te m a d el


ed u ca r p a r a d o m e stic a r, q u e b o rd e a la id io tiz a c i n , se e c h a e n fa lta el
esp acio p e d a g g ic o p a ra q u e lo s a lu m n o s c o m o b ie n in d ic a C h o m sk y
m s a d e la n te - n o [sean c o n sid e ra d o s] c o m o u n sim p le a u d ito rio , sin o
co m o e le m e n to in te g ra n te d e u n a c o m u n id a d c o n p re o c u p a c io n e s c o m
p a rtid a s, e n la q u e u n o e s p e ra p o d e r p a rtic ip a r c o n s tru c tiv a m e n te . E n
lu g a r d e ello , se p re m ia a l q u e c o la b o ra c o n su p ro p ia id io tiz a c i n , h a s
ta c o n v e rtirse e n e l lla m a d o b u e n e s tu d ia n te , q u e re p ite lo o d o , q u e
re n u n c ia al p e n s a m ie n to c rtic o , q u e se a d e c a a lo s m o d e lo s q u e le
o fre c e n [y que] h a d e c o n te n ta rse c o n re c ib ir c o n te n id o s im p re g n a d o s d e
u n a id e o lo g a e s e n c ia l p a ra lo s in te re se s d e l o rd e n s a g ra d o .15
D e n tro d e e s te m o d e lo d e e d u c a c i n d o m e stic a d o ra , p o r ta n to , el
m e jo r e s tu d ia n te es el q u e re c ita re lig io s a m e n te lo s e sl g a n e s fo s iliz a
d o s d el J u ra m e n to d e F id e lid a d ; e n la e s c u e la so b re s a le e l q u e , to z u d a e
irre fle x iv a m e n te , a c e p ta las g ra n d e s m e n tira s, c o m o la s q u e c u e n ta T o m
P ax to n e n su c a n c i n W hat D id You L ea rn in S c h o o l Today?'.

Hijo mo, amor mo, qu has aprendido hoy en la escuela? v


Hijo mo, amor mo, qu has aprendido hoy?
Aprend que Washington nunca ha contado una mentira,
que los soldados no se mueren casi nunca,
y que todas las personas son libres.
Eso es lo que he aprendido hoy en la escuela,
eso es lo que he aprendido hoy.
Aprend que los policas son mis amigos,
que la justicia no tiene fin,
y que los asesinos pagan sus crmenes con la muerte,
aunque a veces cometamos algn error.
Aprend que nuestro gobierno tiene que ser poderoso,
que siempre tiene la razn, que no se equivoca:
nuestros lderes son los mejores,
por eso los elegimos una y otra vez.
Aprend que las guerras no son tan malas,
y aprend cosas sobre las [guerras] ms grandes que hemos tenido:
hemos luchado en Francia y en Alemania,
y quiz algn da llegue mi oportunidad.
Eso es lo que he aprendido hoy en' la escuela,
eso es lo que he aprendido hoy.16

15. Freire, P o litic s o f edu cation , pag. 117.


16. T om Paxton, W hat D id You L earn in S ch o o l T o d a y? , Cherry Lane M u sic Pub.
C o., Inc. ( a s c a p ), 1962.
P r lo g o 13

A fo rtu n a d a m e n te , n o to d o s los e stu d ia n te s a c e p ta n v o lu n ta ria y a c r


tic a m e n te e sta p e d a g o g a de lo s g ra n d e s e m b u ste s, sin o q u e a lg u n o s so n
c o n sc ie n te s de las m e n tira s q u e m e co n t m i m a e stro , p o r to m a r el t
tu lo de u n lib ro d e Ja m e s W. L o e w e n . P o r e je m p lo , lo s p ro fe so re s de
h is to ria in te n ta n p ro m o v e r el c o m p ro m iso d e sus e stu d ia n te s u sa n d o li
b ro s d e te x to q u e re tra ta n el p a sa d o co m o si se tra ta ra d e u n d ra m a m o
ra l sim p lifica d o : S u n b u e n c iu d a d a n o ... P u e d e s se n tirte o rg u llo so de
lo q u e h as h ered a d o . S lo m x im o q u e p u e d a s ser. D e sp u s d e to d o ,
m ira to d o lo q u e h a n lo g ra d o lo s E sta d o s U n id o s .17 E s ta fo rm a d e o p
tim ism o falso , se g n L o ew en , p u e d e a c a b a r su p o n ie n d o u n a c a rg a p a ra
lo s e stu d ia n te s de co lo r, los h ijo s d e p a d re s d e c lase tra b a ja d o ra , las n i
a s q u e o b se rv a n la a u se n c ia c o n s ta n te de p e rso n a je s h ist ric o s fe m e n i
n o s, o los m ie m b ro s d e c u a lq u ie r o tro g ru p o q u e n o h a y a c o n s e g u id o e l
x ito e c o n m ic o . N o es d e e x tra a r q u e lo s n i o s d e c o lo r e s t n a lie n a
d o s .18 E n su a lie n a c i n , se n ie g a n a a c e p ta r e l c o n o c im ie n to q u e les h a
tra sm itid o u n sis te m a id e o l g ic o y d o c trin a l q u e fa lse a la re a lid a d y d is
to rsio n a su im a g e n , c o n la e s p e ra n z a d e q u e lo s e stu d ia n te s se a c o m o
d a r n a v iv ir en la m e n tira. E s p o r e s ta ra z n p o r lo q u e u n g ra n n m e
ro d e esto s e stu d ia n te s su b o rd in a d o s p la n ta c a ra a la e d u c a c i n d o c tri
n al, u tiliz a n d o el re c u rso de a b a n d o n a r lo s e stu d io s. Y es p o r e s ta m is
m a ra z n , q u iz, p o r lo q u e m u c h o s d e e llo s h a c e n re s o n a r to d a v a la fa
m o sa c a n c i n d e P in k F lo y d A n o th e r B ric k in the W all ( O tro la d rillo e n
el m u ro ): W e d o n t w a n t n o e d u c a tio n , / W e d o n t w a n t n o th o u g h t
c o n tr o l... .19 T al c o m o h e in d ic a d o h a s ta aq u , la e s c u e la p ro c u ra m a n
te n e r la h e g e m o n a c u ltu ra l y e c o n m ic a v ig e n te e n las so c ie d a d e s lla
m a d a s a b iertas y d e m o c r tic a s, p a ra lo c u a l re c u rre a la p ro p a g a c i n d e
m ito s. S e g n a firm a B rb a ra F lo re s, lo s m ito s so n p e rsis te n te s p o rq u e
n o se lo s c u e stio n a ; so n c o n v in c e n te s p o rq u e o fre c e n u n re tra to s im p li
fic a d o d e u n a re a lid a d c o m p le ja ; y so n a n tirre a lista s, p o rq u e d is fra z a n la
v e rd a d .20 S e sig u e , en to n c e s, q u e la e n s e a n z a d e la v e rd a d sin d is fra
z a r ta l c o m o h a su g e rid o C h o m sk y p e rsu a siv a m e n te su p o n e u n a a u
t n tic a a m e n a z a p a ra e l siste m a d o c trin a l. U n m a e stro al q u e se p a g a
17. James W . L oew en, L ies m y tea ch er to ld m e, T he N ew Press, N ueva York, 1945,
pg. 3.
18. L oew en, L ies m y teach er to ld me.
19. N o querem os educacin / ni control d el pensam iento; Pink Floyd, A n oth er
B rick in the W all, Pink F loyd M usic Ltd., 1979.
20. Brbara Flores, Language interference on influence: to w a rd a th eory f o r h ispan ic
bilingualism , tesis de licenciatura, U niversidad de A tizon a, T ucson, 1982, pg. 131.
14 L a (d es)ed u ca ci n

p a ra q u e p ro te ja e l sis te m a d o c trin a l e id e o l g ic o v ig e n te te n d r e sc a s o
in ters e n e n s e a r a su s e s tu d ia n te s q u e lo s E s ta d o s U n id o s h a n v io la d o
siste m tic a m e n te e l J u ra m e n to d e F id e lid a d , d e s d e la le g a liz a c i n d e la
e s c la v itu d y la d e n e g a c i n d e lo s d e re c h o s d e la s m u je re s al g e n o c id io
c a si to ta l d e lo s n a tiv o s a m e ric a n o s, p a s a n d o p o r la s a c tu a le s p r c tic a s
d isc rim in a to ria s e n c o n tra d e la s p e rs o n s q u e , d e b id o a su ra z a , e tn ia o
sexo, n o so n tra ta d a s c o n la d ig n id a d y e l re s p e to p o r lo s q u e se a b o g a
e n el Ju ra m e n to .
E ste m a e stro ta m p o c o te n d r a lic ie n te s p a r a e x p lic a r la H is to ria d e
la g en te d e lo s E sta d o s U n id o s, d e H o w a rd Z in n , e n la q u e lo s e s tu
d ia n tes p o d ra n a p re n d e r q u e ra s e u n a v e z u n c o m it le g is la tiv o d e
M a ssa c h u se tts, q u e p ro m u lg u n a le y p a r a in c e n tiv a r e c o n m ic a m e n te
e l a se sin a to d e lo s in d io s: P o r c a d a c a b e lle ra d e h o m b re in d io q u e se
m a te ... c u a re n ta lib ra s. P o r c a d a c a b e lle ra d e m u je r in d ia , o d e h o m b re
in d io m e n o r d e v e in te a o s ... v e in te lib ra s .21 Y ta m p o c o v e r la ra z n
d e e n s e a r a sus e stu d ia n te s q u e n i s iq u ie ra A b ra h a m L in c o ln , e l p re s i
d e n te a n tie sc la v ista , re sp a ld p le n a m e n te lo s p rin c ip io s d e ig u a ld a d , r e s
p e to a la v id a , lib e rta d y p e rs e c u c i n d e la fe lic id a d , c o n te n id o s e n la
D e c la ra c i n d e In d e p e n d e n c ia d e lo s E s ta d o s U n id o s , c u a n d o a s e v e r
q u e dir, e n to n c e s , q u e n o esto y , n i lo h e e s ta d o ja m s , a fa v o r d e fo
m e n ta r d e n in g u n a fo rm a la ig u a ld a d s o c ia l y p o ltic a d e la s ra z a s b la n
c a y n e g ra ... Y o, a l ig u a l q u e c u a lq u ie r o tro h o m b re , e s to y a fa v o r d e
m a n te n e r la p o s ic i n su p e rio r a s ig n a d a a la r a z a b la n c a .22
P o d ra re p lic a rse , ta l v e z , q u e lo s in c id e n te s c ita d o s e n e l p rra fo a n
te rio r p e rte n e c e n a lo s a rc h iv o s m s p o lv o rie n to s d e n u e s tra h is to ria
te m p ra n a , p e ro n o m e p a re c e q u e h a y a m o s a p re n d id o d e m a sia d o d e e s
to s te stim o n io s h ist ric o s p e lig ro s o s, v is ta n u e s tra p ro p e n s i n a la b a r
b a rie e n c o n tra d e o tro s g ru p o s y n a c io n e s y e n n o m b re d e la d e m o c ra
cia. N o es u n a sim p le c o in c id e n c ia n i u n a d e n o m in a c i n a c c id e n ta l
m e n te in g e n u a e l q u e la d e s tru c c i n d e p u e b lo s e n te ro s d e V ie tn a m ,
q u e p ro d u jo u n a m a sa c re d e m u je re s, n i o s y a n c ia n o s , fu e ra d e n o m i
n a d a p o r lo s E sta d o s U n id o s u n a o p e ra c i n d e p a z . T a m p o c o es u n a
c o in c id e n c ia el q u e la in v a si n d e P a n a m re c ib ie r a e l n o m b re d e O p e
ra c i n C a u s a Ju sta . E s ta in v a si n su p u so la m u e rte d e m ile s d e v c ti

21. Citado en H w ard Zinn, D ecla ra tio n s o f in depen den ce: n ow exam ining A m erican
ideology, HarperCollins, N ueva York, 1990, pgs. 2 3 4 -2 3 5 .
22. Zinn, D ecla ra tio n s o f independence.
P r lo g o 15

m a s in o c en te s en e l in te n to d e a rre sta r a u n je f e d e e s ta d o -M a n u e l N o -
rie g a q u e, en re a lid a d , e ra u n d e s a p re n siv o c re a d o y re sp a ld a d o p o r el
g o b ie rn o d e los ee .u u ., tra b a ja b a c o m o in fo rm a d o r a su e ld o d e la ca y
sie m p re h a b a sid o c o n sid e ra d o a m isto so , h a s ta q u e e m p e z a a c tu a r
c o n e x c e siv a in d e p e n d e n c ia p a ra n u e stro g u sto d e m o c r tic o . In v a d ir
u n p a s y arre sta r a su je f e d e e sta d o v io la la s m ism a s le y e s in te rn a c io
n a le s q u e lo s ee .u u . a firm a b a n e s ta r d e fe n d ie n d o d u ra n te la g u e rra d e l
G o lfo .
L a d e fe n sa e s ta d o u n id e n se d e lo s e le v a d o s p rin c ip io s y le y e s in te r
n a c io n a le s q u e c o n d u je ro n a la g u e rra d e l G o lfo n o p u e d e te n e r v a lid e z
m o ra l, a n o se r q u e o lv id e m o s n u e s tra m e m o ria h is t ric a m s re c ie n te .
D ig m o slo claro : la in v a si n d e K u w a it p o r p a rte d e S a d a m H u s e in fu e
b ru ta l, cru el y, e n su m a , im p e rd o n a b le . P e ro , d e s d e lu e g o , n o lo fu e m s
q u e la in v a si n e s ta d o u n id e n se d e la is la d e G ra n a d a , la in v a s i n e s ta
d o u n id e n se d e P a n a m o la in v a si n tu rc a d e l n o rte d e C h ip re ; p o r n o
m e n c io n a r e l a p o y o d e lo s e e .u u . al to ta lita rism o d e re c h ista y lo s e s
c u a d ro n e s d e la m u e rte e n C h ile, E l S a lv a d o r y G u a te m a la , e n tre o tro s
p ases.
F re n te a este p a is a je d e a g re si n y d e v io la c i n c o n tin u a d e la s le y e s
in te rn a c io n a le s, p e rp e tra d a s p o r lo s E sta d o s U n id o s y o tro s p a s e s q u e
c u e n ta n c o n su a p o y o , re su lta d ifc il e x p lic a r la fa c ilid a d c o n l q u e
.el p re sid e n te C lin to n y o tro s m a n d a ta rio s o c c id e n ta le s c o n v e n c ie ro n a
u n a c iu d a d a n a s u p u e sta m e n te m u y in s tru id a y lib re d e q u e e l b o m
b a rd e o d e K o so v o p o r p a rte d e la otan fu e u n a in te rv e n c i n h u m a n i
ta ria , d e stin a d a a d e te n e r la lim p ie z a tn ic a d e lo s a lb a n e se s, c u a n d o e l
re su lta d o fu e ju s ta m e n te el co n tra rio ; e sto es, e l b o m b a rd e o d e K o so v o
p o r las fu erzas d e la otan p ro v o c u n a g ra v a m ie n to d ra m tic o e in m e
d ia to d e la lim p ie z a tn ic a y e l g e n o c id io e n K o so v o ; y p ro v o c ig u a l
m e n te, c o m o e ra p re d e c ib le , u n in c re m e n to d r stic o d e la s m a ta n z a s, la s
v io la c io n e s y la to rtu ra d e lo s h a b ita n te s d e e tn ia a lb a n e sa .
L a in c a p a c id a d d e re la c io n a r d ife re n te s su c e so s h ist ric o s, d e tra z a r
re la c io n e s q u e d e riv e n e n u n a c o m p re n si n c la ra d e la re a lid a d , im p id e
e n te n d e r a los q u e h a n sid o d o m e stic a d o s m e d ia n te la e d u c a c i n q u e si
a p lic ra m o s el m is m o ra z o n a m ie n to q u e h a se rv id o p a r a ju s tific a r la in
te rv e n c i n h u m a n ita ria e n K o so v o , la otan d e b e ra b o m b a rd e a r ta m
b i n o tro s p ases, c o m o C o lo m b ia , p o r e je m p lo , e in c lu so T u rq u a , q u e
es u n o d e sus e s ta d o s m ie m b ro . E n C o lo m b ia , c o m o b ie n h a d e m o s
tra d o C h o m sk y c o n n u m e ro sa s p ru e b a s, la m e d ia a n u a l d e a se sin a to s
16 L a (d es)ed u ca ci n

p o ltic o s c o m e tid o s p o r e l g o b ie rn o y su a p a ra to p a ra m ilita r, se g n las


e stim a c io n e s d e l D e p a rta m e n to d e E sta d o , e s t e n e l m is m o n iv e l q u e e n
K o so v o a n te s d e l b o m b a rd e o d e la o t a n , y h a g e n e ra d o p o r e n c im a d e l
m ill n d e re fu g ia d o s . E n lu g a r d e b o m b a rd e a r C o lo m b ia p a ra d e te n e r
la m a ta n z a d e lo s p ro p io s c o lo m b ia n o s, la a d m in is tra c i n d e C lin to n
p ro p u so e n v ia r 1 .6 0 0 m illo n e s d e d la re s p a r a re fo rz a r e l e j rc ito c o n
el o b je tiv o , su p u e sta m e n te , d e c o m b a tir la g u e rra d e la d ro g a y a d e
m s, s e g n C h o m sk y , fu e s in g u la rm e n te g e n e ro s a e n su e lo g io d e l p r e
sid en te C s a r G a v iria , a c u y o m a n d a to c a b e a c h a c a r la re s p o n s a b ilid a d
d e un n iv e l d e v io le n c ia a tro z .
E l c a so d e T u rq u a n o e s m e n o s in c o m p re n s ib le , p u e s h a p ro v o c a d o
q u e m s d e u n m ill n d e k u rd o s h u y e ra n d e l c a m p o a D iy a rb a k ir, la c a
p ita l o fic ia l d e l K u rd ist n , in te n ta n d o e s c a p a r a l b o m b a rd e o d e su s
p u eb lo s c o n a v io n e s e s ta d o u n id e n se s . E l a p o y o d e lo s E sta d o s U n id o s a
In d o n e sia , al ig u a l q u e su c o m p lic id a d c o n la s m a ta n z a s d e Ti m o r
O rien tal, e s t p e rfe c ta m e n te d o c u m e n ta d o y e x ig ira la a p lic a c i n d e lo s
m ism o s p rin c ip io s in te rn a c io n a le s q u e d e fie n d e n la in te rv e n c i n h u
m a n ita ria . D e n o se r p o r la a m n e s ia so c ia l y la in c a p a c id a d d e re la c io
n a r los d ife re n te s a c o n te c im ie n to s, n o s h u b i ra m o s re fe rid o , s in d u d a , a
la fu n c i n d e s e m p e a d a p o r D a n ie l P a tric k M o y n ih a n c o m o e m b a ja d o r
an te la s N a c io n e s U n id a s. E n su m e m o ria d e la in v a s i n d e T im o r
O rien ta l p o r p a rte d e In d o n e sia , titu la d a Un lu g a r p e lig r o s o , M o y n ih a n
arro ja lu z so b re su p a p e l c o m o e m b a ja d o r e s ta d o u n id e n s e a n te la s N a
cio n es U n id a s: L o s E sta d o s U n id o s q u e ra n e l re s u lta d o q u e f in a lm e n
te se p ro d u jo y se e s fo rz a ro n e n p ro v o c a rlo . E l D e p a rta m e n to d e E sta d o
q u era q u e las N a c io n e s U n id a s d e m o s tra ra n su in u tilid a d e n to d a s y
c a d a u n a d e sus m e d id a s; e s ta ta re a m e fu e c o n fia d a a m , y p u e d o d e
c ir qu e la su p e lle v a r a t rm in o c o n u n x ito n a d a d e s p re c ia b le .23 M o y
n ih an a a d i q u e , e n ta n so lo d o s m e se s, h a b a n m u e rto a lre d e d o r d e
6 0 .0 0 0 p e rso n a s, p r c tic a m e n te la m is m a p ro p o rc i n d e b a ja s q u e s u
fri la U n i n S o v i tic a d u ra n te la s e g u n d g u e rra m u n d ia l .24 P e ro c o m o
n o se d e n u n c ia la re la c i n q u e v in c u la e s to s su c e so s, lo s E sta d o s U n i
d o s h an p o d id o se g u ir p ro c la m a n d o la e x c e ls itu d m o ra l d e su d e fe n s a d e
las ley es in te rn a c io n a le s y la in v io la b ilid a d d e la s fro n te ra s n a c io n a le s,

23. Citado en N oam C hom sky, T o w a rd s a n ew C o ld W ar, Pantheon, N u ev a York,


1982, pgs. 3 3 9 -3 4 0 [hay trad, cast.: L a segu n da g u erra fr a , Crtica, Barcelona, 1984],
24. C hom sky, L a segu n da g u erra fr a .
P r lo g o 17

a l p a r q u e c o n tin u a b a v io la n d o le y e s y fro n te ra s a su e n te ro c a p ric h o . L a


in c a p a c id a d d e p e rc ib ir e sta s c o n tra d ic c io n e s ta n e v id e n te s es u n c o m
p o n e n te c la v e d e la m a n ip u la c i n id e o l g ic a , q u e su e le p ro d u c ir u n a d e
sa rtic u la c i n d e lo s c o n o c im ie n to s a d q u irid o s, a le ja n d o a s a lo s o b s e r
v a d o re s d e u n a c o m p re n si n c rtic a y c o h e re n te d e l m u n d o e n el q u e v i
v en . E s ta d e sa rtic u la c i n d e l c o n o c im ie n to c o n lle v a la a n e ste sia d e la
c o n c ie n c ia , sin la c u a l es im p o s ib le d e s a rro lla r u n a p o s tu ra p o ltic a c la
ra. T al c o m o h a in d ic a d o e lo c u e n te m e n te F re i B e tto , la p e rc e p c i n c la
r a d e la re a lid a d re q u ie re q u e c a d a c u a l tra s c ie n d a la c o n c e p c i n d e la
v id a co m o u n sim p le p ro c e so b io l g ic o , p a ra lle g a r a e n te n d e rla c o m o
u n p ro c e so p e rso n a l y c o le c tiv o .25 B e tto se re firi a e s a c o n c e p c i n
e rr n e a c o m o el te n d e d e ro d e la in fo rm a c i n ; p u e d e h a b e r c o lg a d a e n
l u n a g ra n c a n tid a d d e p ie z a s d e in fo rm a c i n , p e ro n o to d o e l m u n d o
es c a p a z d e re la c io n a rla s u n as c o n o tras. N o es d e ex tra ar, p o r ta n to ,
q u e las p o te n c ia s o c c id e n ta le s p re sta ra n u n re sp a ld o ta n e u f ric o a la
in te rv e n c i n h u m a n ita ria d e la o t a n e n K so v o , q u e p re te n d a p a ra r
la lim p ie z a tn ic a d e lo s a lb a n e se s, p e ro a la v e z fin g ie ra n n o te n e r n o
tic ia de la s m a ta n z a s e n R u a n d a , C o lo m b ia , T u rq u a y o tro s p a se s. L a
p e rc e p c i n c la ra de la re a lid a d p o ltic a re q u e rira q u e u n o fu e ra c a p a z d e
se p a ra r y re o rd e n a r la s p ie z a s, fre c u e n te m e n te fra g m e n ta ria s, d e l te n d e
d e ro .26 L a a d q u isic i n d e la su fic ie n te c la rid a d d e id e a s e x ig e u n a lto n i
v e l d e c la rid a d p o ltica , alg o q u e la id e o lo g a d o m in a n te in te n ta e lim in a r
p o r to d o s lo s m e d io s y a d e sd e la e sc u e la , y q u e se a d q u ie re a b a s e
d e c rib a r e l flu jo d e in fo rm a c i n y re la c io n a r u n a s p ie z a s c o n o tras, h a s - 1
ta q u e se lo g ra u n a c o m p re n si n g lo b a l d e lo s h e c h o s y su ra z n d e ser.
P o d e m o s v e r a h o ra p o r q u las p e rso n a s q u e h a n sid o e d u c a d a s b a jo
u n m o d e lo d o m e s tic a d o s d e tra sfe re n c ia (o in c lu so im p o sic i n ) d e c o
n o c im ie n to s, n o so n c a p a c e s d e in te rc o n e c ta r las p ie z a s y d istin g u ir, p o r
e je m p lo , d o s d im e n sio n e s e n la in te rv e n c i n h u m a n ita ria d e la o t a n
e n K o so v o : la m tic a y la o b je tiv a . E n p a rte , e llo o b e d e c e a q u e lo s m a e s
tro s p o ltic o s d e tres al c u a rto q u e, c o m o la m a y o ra d e ex p e rto s ,
h a n a c e p ta d o c ie g a m e n te la id e o lo g a d o m in a n te so n t c n ic o s q u e , e n
ra z n d e la e d u c a c i n d o m e stic a d o ra q u e se le s h a tra sfe rid o e n la ln e a
d e m o n ta je d e la f b ric a d e la s id e a s, e im p u lsa d o s p o r e ste c o n o c i

25. Citado en Paulo Freire y D onaldo M acedo, L itera cy: reodin g the w o rd a n d the
w o rld , Bergin & Garvey, South H adley ( m a ), 1987, pg. 130 [hay trad. cast.: A lfabetizacin,
lectu ra d e la p a la b r a y lectu ra d e la rea lid a d , Paids, Barcelona, 1989].
26. Freire y M acedo, L iteracy.
18 L a (d es)ed u ca ci n

m ie n to e n g a o so , n o su e le n lle g a r a d e s a rro lla r u n a c o m p re n si n d el


m u n d o c rtic a y c o h e re n te . E n re su m e n , e ste tip o d e p e n s a m ie n to d o
m e stic a d o h a c e p o sib le q u e n o s p o n g a m o s d e p a rte d e lo s ld e re s p o lti
cos q u e re a liz a n el ritu a l d e e x ig ir la p ro te c c i n d e lo s d e re c h o s h u m a
nos e n to d o el m u n d o , p e ro q u e n o re c o n o z c a m o s la c o m p lic id a d d e e s
to s m is m o s ld e re s e n la v io la c i n d e lo s d e re c h o s d e lo s c iu d a d a n o s q u e
v iv en b a jo re g m e n e s to ta lita rio s a p o y a d o s a b ie rta o e n c u b ie rta m e n
te p o r lo s E sta d o s U n id o s. L a n a tu ra le z a s e le c tiv a d e n u e s tro re s p a l
do in c o n d ic io n a l a lo s d e re c h o s h u m a n o s r e s u lta e v id e n te e n lo s c a
sos d e C o lo m b ia , G u a te m a la , In d o n e sia , H a it o T u rq u a , e n tre o tra s n a
cio n es.
U n o d e lo s c o m p o n e n te s c e n tra le s d e e s ta p e d a g o g a de la s m e n tira s,
d ise a d a p o r la id e o lo g a d o m in a n te p a ra im p e d ir e l d e s a rro llo d e u n a
c o m p re n si n c rtic a d e la re a lid a d , es la c re a c i n d e ilu sio n e s n e c e
sarias y sim p lific a c io n e s e n g ra n e s c a la y d e g ra n p o d e r e m o tiv o ... p a ra
q ue e l re b a o d e s c o n c e rta d o la m a s a in g e n u a y m e n te c a ta n o se
v ea a tu rd id o p o r la c o m p le jid a d d e lo s p ro b le m a s re a le s q u e , a d e m s,
ta m p o c o sa b ra c m o re so lv e r . E s p o r e llo q u e la e s c u e la y la u n iv e r
sid ad in te n ta n fre n a r e l d e s a rro llo d e u n a e d u c a c i n m s c rtic a , se g n
los v a rio s m o d e lo s p ro p u e sto s p o r C h o m sk y , P a u lo F re ire o H e n ry G i
ro u x ; se g n e llo s, c o m o su je to s q u e sa b e m o s (q u e te n e m o s u n c o n o c i
m ie n to e n o c a sio n e s p re v io , y e n o c a sio n e s re fe rid o a o b je to s q u e a n
h an d e se r p ro d u c id o s), n u e s tra re la c i n c o n lo s o b je to s c o g n o s c ib le s n o
se p u e d e lim ita r a lo s o b je to s e n s m ism o s. N e c e s ita m o s lle g a r a c o m
p re n d e r e l c o m p le jo d e la s re la c io n e s e n tre lo s o b je to s .27
E n u n a p o c a e n la q u e v iv im o s c o n tro la d o s p o r u n a c re c ie n te fa
b ric a c i n d e l c o n sen tim ien to ,* d e b id a a la s triq u i u e la s te c n o l g ic a s d e
lo s m e d io s d e c o m u n ic a c i n c o rte s d e v o z m n im o s y se le c tiv o s, m a
n ip u la c i n m e ta f ric a d e l le n g u a je e id e a s p re c o c in a d a s y c a re n te s d e
su sta n c ia , re s u lta a n m s u rg e n te a c e p ta r la p ro p u e s ta d e C h o m sk y :
d e sa rro lle m o s u n e n fo q u e c rtic o d e la e d u c a c i n , u n a u t n tic o se rv ic io
p b lic o y g e n e ra l, [que] n o s p ro p o rc io n a ra t c n ic a s d e a u to d e fe n sa .
V ista la te n d e n c ia d e lo s se re s h u m a n o s a c o n s tru ir c u e n to s p la c e n
tero s c o n lo s q u e su e le n e n g a a rs e a s m is m o s y fa v o re c e rs e a s m is

27. Freire y M acedo, L itera cy, pg. 131.


* M acedo cita aqu, indirectam ente, uno de lo s ttulos de C hom sky, M anufacturing
consent. (N. d e l t.)
P r lo g o 19

m o s y su s g ru p o s 28 (e sp e c ia lm e n te c u a n d o e so s c u e n to s e n g a o so s so n
re c o m p e n sa d o s p o r el o rd e n so c ial d o m in a n te ), el d e s a rro llo d e u n a
c o m p re n si n c rtic a q u e e n la c e el sig n ific a d o d e las p a la b ra s c o n u n e n
te n d im ie n to m s c o h e re n te d el sig n ific a d o d e l m u n d o se c o n s titu y e en
u n re q u isito p re v io p a ra a lc a n z a r u n a p e rc e p c i n m s c la ra d e la re a li
d ad . T al c o m o in d ic a F re ire , es n ic a m e n te m e d ia n te la p r c tic a p o lti
c a [com o] se e m p ie z a a su p e ra r la p o c a c o h e re n c ia d e la se n sib ilid a d
a n te el m u n d o , y u n a e m p re sa in te le c tu a l m s a m b ic io sa o rig in a u n a
m s c o h e re n te c o m p re n si n d e l m u n d o .29
A s, c o n m ira s a su p e ra r la s le c tu ra s d e la re a lid a d q u e n o p a s a n d e l
m e ro n iv e l d e la p a la b ra (p o r e je m p lo , in te rv e n c i n h u m a n ita ria ), h e
m o s d e d e s a rro lla r u n a c o m p re n si n c rtic a d e v a ria s e n tid a d e s sic o l g i
ca s, co m o las m e m o ria s, las c re e n c ia s, lo s v a lo re s, lo s sig n ific a d o s, e t
c te ra ... q u e e x iste n re a lm e n te a ll fu e ra , e n e l m u n d o d e la a c c i n y la
in te ra c c i n so c ia l .30 A n te s d e d o ta r d e se n tid o a u n a d e sc rip c i n d e la
re a lid a d e n e l n iv e l d e la s p a la b ra s, p o r ta n to , es n e c e sa rio le e r e l m u n
d o , e sto es, las p r c tic a s c u ltu ra le s, so c ia le s y p o ltic a s q u e lo c o n fo r
m an.
L a le c tu ra d el m u n d o d e b e p re c e d e r, p o r ta n to , a la le c tu ra d e la s p a
la b ra s, ta l co m o su g ie re F re ire . E llo e q u iv a le a a firm a r q u e, p a ra p o d e r
a c c e d e r al sig n ific a d o p le n o y v e rd a d e ro d e c u a lq u ie r e n tid a d , d e b e m o s
a n a liz a r la s p r c tic a s c u ltu ra le s y p o ltic a s q u e v e h ic u la n n u e s tro a c c e so
a l c a m p o se m n tic o d e l m u n d o y su in te ra c c i n c o n lo s ra sg o s se m n ti
c o s d e la p a la b ra . C o m o e l sig n ific a d o es, c u a n d o m e n o s, h u id iz o , te n e
m o s q u e b a s a m o s e n a q u e llo s m o d e lo s c u ltu ra le s q u e so n re sp o n sa b le s
d e n u e stro s c u e n to s y, fre c u e n te m e n te , lo s c u e n to s c o n lo s q u e n o s
e n g a a m o s 31. U n a o je a d a a la te sis d e la in te rv e n c i n h u m a n ita ria e n
K o s o v o b a s ta p a ra d e s v e la r c m o la s p r c tic a s c u ltu ra le s y p o ltic a s n o
s o lo m o ld e a n , sin o q u e in c lu so d e te rm in a n la m a n ip u la c i n m e ta f ric a
d e l le n g u a je , fa c ilita d a a su v e z p o r im g e n e s c o n tro la d a s in fo rm tic a
m e n te y m e n sa je s v e rb a le s m a rc a d o s p o r el u s o e s tra t g ic o d e u n le n
g u a je a m b ig u o q e o c u lta a lo s te le sp e c ta d o re s e l a lc a n c e re a l d e l te rro r

28. James Gee, The so c ia l m ind: languages, ideology, a n d so cia l p ra ctices, B ergin &
G arvey, South H adley (m a ), 1992, pag. vn.
29. Freire y M acedo, L itera cy, pag. 132.
30. Freire y M aeedo, L iteracy.
31. G ee, The so cia l m ind, p a g . XI.
20 L a (d es)ed u ca ci n

y las m a ta n z a s in h e re n te s a e s a s in te rv e n c io n e s h u m a n ita ria s 32. P a ra


W illia m L u tz , e ste le n g u a je d e lib e ra d a m e n te a m b ig u o e s q u iv a la r e s
p o n sa b ilid a d o la im p u ta a o tro s, y d isc re p a d e su s ig n ific a d o re a l o p r e
ten d id o . E s u n le n g u a je q u e o c u lta e im p id e el p e n s a m ie n to ; m s q u e
p o te n c ia r el p e n s a m ie n to , e s te le n g u a je lo lim ita .33
E n e s ta l c id a re c o p ila c i n d e e n s a y o s, C h o m s k y n o so lo u rg e a
todo a q u e l q u e a n h e le u n a v id a m s d e m o c r tic a a q u e a d o p te u n a a c ti
tud m s c rtic a h a c ia el m u n d o , sin o q u e a d e m s n o s p ro p o rc io n a tile s
h e rra m ie n ta s p a ra re v e la r e l (d e s )o rd e n so c ia l y, c o n l, las p r c tic a s h i
p c rita s y d e s h u m a n iz a d o ra s d e n u e s tra s d e m o c ra c ia s ; e llo e q u iv a le a
e n se a r la v e rd a d s o b r e .e l m u n d o y la so c ie d a d . C h o m s k y im p e le a
los le c to re s a a d o p ta r u n le n g u a je c rtic o , n e c e s a rio p a r a d e s e n m a s c a ra r
u n a r e a lid a d o sc u re c id a y su m a n ip u la c i n id e o l g ic a , p e ro ta m b i n , d e
ac u e rd o c o n lo e x p re s a d o p o r G iro u x y F re ire , p ro m u e v e u n a p e d a g o g a
de la e s p e ra n z a , p o r la c u a l se in v ita a lo s e s tu d ia n te s a q u e d e s c u b ra n
p o r s m is m o s la n a tu ra le z a d e la d e m o c ra c ia y su fu n c io n a m ie n to . E n
este p ro c e s o , lo s e s tu d ia n te s a b a n d o n a n su p o s ic i n d e m e ro s o b je to s y
se c o n v ie rte n e n a g e n te s d e la h isto ria , a la b s q u e d a in c e s a n te d e la
v e rd a d . S e g n e n fa tiz a C h o m s k y e n rg ic a m e n te , lo s m a e s tro s h a n d e
c e sar e n su c o m p lic id a d c o n la e d u c a c i n te c n o c r tic a q u e lo s d e s in te -
le c tu a liz a y h a c e q u e [tra b a je n ] fu n d a m e n ta lm e n te p a r a re p ro d u c ir, le
g itim a r y m a n te n e r e l o rd e n so c ia l d o m in a n te , q u e le s re p o rta b e n e fi
cios.
L o s m a e stro s, p o r ta n to , h a n d e re c h a z a r la te n ta c i n d e c o n v e rtirs e
en c o m isa rio s c u ltu ra le s , y c o n v e rtirs e e n a u t n tic o s in te le c tu a le s, q u e
tie n en la o b lig a c i n d e in v e s tig a r y d ifu n d ir la v e rd a d so b re lo s te m a s
m s sig n ific a tiv o s, so b re lo s te m a s q u e im p o rta n . T al c o m o p re c is
C h o m sk y e n n u e s tro d ia lo g o , e s te p u n to n o d e ja d e se r p e rc ib id o p o r
los in te le c tu a le s o c c id e n ta le s, q u e n o tie n e n m a y o r p ro b le m a e n a p lic a r
p rin c ip io s m o ra le s e le m e n ta le s e n a q u e llo s c a so s q u e a ta e n a lo s e n e
m ig o s o fic ia le s . E n e s ta ln e a , C h o m s k y im p e le a lo s q u e q u ie ra n v iv ir
d e m o c r tic a m e n te a u n irse a l c o ro d e in te le c tu a le s g e n u in o s, d e fin id o s
p o r E d w a rd S a id c o m o lo s q u e

32. Peter M cLaren y R honda Ham m er, M edia k n ow led ge, warrior citizenry, and
postmodern literacies, Journal o f U rban a n d C u ltural S tudies, 1 (1 9 9 2 ), pag. 49.
33. W illiam Lutz, D o u blespeak, HarperCollins, N u eva York, 1989, pag. 1.
P r lo g o 21

se arriesgan a prescindir de las certezas fciles que nos proporcionan nues


tra formacin, nuestro idiom a y nuestra nacionalidad, y que con tanta fre
cuencia nos impiden observar las realidades ajenas. Tambin conlleva bus
car e intentar apoyar un nico estndar de actuacin humana en lo que ata
e a cuestiones como la poltica extranjera o la social. D e este modo, si
condenamos un acto de agresin inmotivado por parte de un enem igo, de
beramos ser capaces de hacer lo mismo cuando nuestro gobierno invade a
otro estado ms dbil.34

C o m o in te le c tu a le s g e n u in o s, en su m a, lo s m a e stro s tie n e n q u e h a
c e r su y o u n le n g u aje c rtic o q u e d e n u n c ie la h ip o c re sa , la in ju s tic ia so
c ia l y la s situ a c io n e s d e m iseria. H a n d e c o m p re n d er, ta m b i n , q u e la
e s c u e la [rep resen ta] a la v ez la id e o lo g a d o m in a n te y la p o s ib ilid a d de
lu c h a y re siste n c ia , y q u e [d eb era ser] d e fe n d id a p o r g ru p o s d iv e rso s,
y a q u e d e s e m p e a u n p a p e l fu n d a m e n ta l e n p re p a ra r a lo s e s tu d ia n te s
p a r a q u e a su m a n la re sp o n sa b ilid a d d e e x p a n d ir lo s h o riz o n te s d e la d e
m o c ra c ia y la c iu d a d a n a c rtic a .35 E s d e sd e e s ta p e rsp e c tiv a a la v ez
c rtic a y p o sib ilista d e sd e d o n d e C h o m sk y u rg e a lo s le c to re s d e l p re
se n te lib ro a to m a rse e n se rio el d e sa fo d e c o n v e rtirs e e n a g e n te s d e la
h isto ria ; a q u e tra b a je n p o r u n m u n d o m e n o s d isc rim in a to rio , m s d e
m o c r tic o , m e n o s d e s h u m a n iz a d o r y m s ju sto . L as l c id a s p ro p u e sta s
d e C h o m sk y re sp e c to a la h u m a n iz a c i n d el m u n d o tie n e n u n e c o sig n i
fic a tiv o e n las a firm a c io n e s d e o tro g ra n ed u c a d o r, P a u lo F re ire , q u ie n
re c u e rd a c o n tin u a m e n te a to d o s lo s q u e c o m p a rte n e se d e s e o q u e p e n
sa r en la h is to ria c o m o p o sib ilid a d es re c o n o c e r la e d u c a c i n c o m o u n a
p o sib ilid a d . S ig n ific a q u e, si b ie n la e d u c a c i n n o p u e d e lo g ra rlo to d o ,
s tie n e a lg u n o s lo g ro s a su alc a n c e ... U n o d e lo s d e s a fo s a lo s q u e n o s
e n fre n ta m o s lo s e d u c a d o re s es d e sc u b rir q u re s u lta h is t ric a m e n te fa c
tib le en la ln e a d e c o n trib u ir a la tra sfo rm a c i n d el m u n d o , o rig in a n d o
u n m u n d o m s re d o n d e a d o , m e n o s a n g u lo so , m s h u m a n o . 36

34. Said, R epresen tation s o f the in tellectu al, pag. XIv.


35. Henry Giroux, R a d ica l p ed a g o g y a n d edu ca tio n a l hope: rem em berin g P a u lo F rei
re, inedito.
36. Paulo Freire y D onaldo M acedo, A dialogue: culture, language and race, en
Pepi Leistyna, A n vie W oodrum y Stephen A . Sherblom , eds., B reaking fr e e : the tran sfor
m a tive p o w e r o f critica l p e d a g o g y , Harvard Educational R eview , Cam bridge ( m a ), 1996,
pag. 222.
1

Educar para la libertad


(u n d i lo g o co n D o n a ld o M acedo)*

D o n a jl d o M a c e d o :H a c e a lg u n o s aos, m e s e n t in trig a d o p o r e l
c a s o d e D a v id Spritzler, un estu d ia n te d e la E scu ela L a tin a d e B oston ,
d e tan so lo d o c e aos, q u ien tu vo q u e a fro n ta r un ex p e d ien te d is c ip li
n a rio p o r h a b erse n eg a d o a p ro n u n cia r e l Ju ra m en to d e Fidelidad.** A
S p ritzle r le p a r e c a una ex h o rta ci n h ip crita a l p a trio tism o , p u e s to
q u e no h a y lib e rta d y ju s tic ia p a r a to d o s . Q u era p re g u n ta rte p o r q u
c r e e s qu e un nio d e d o c e a o s p u d o d e te c ta r la ev id e n te h ip o cre sa d e l
J u ra m en to y, en cam bio, no lo h icieron su s m a e stro s y a d m in istra d o res.
M e d e ja p a s m a d o qu e lo s m aestros, q u e p o r la m ism a n a tu ra leza de
su tra b a jo d e b e ra n co n sid e ra rse a s m ism o s in telectu a les, sea n in
c a p a c e s d v e r lo que le resu lta ev id en te a un nio, o in clu so se n iegu en
a a ce p ta rlo .

N oam C h o m sk y : N o es d ifc il d e en ten d er. L o q u e a c a b a s d e m e n


c io n a r d e m u e s tra la p ro fu n d id a d d el a d o c trin a m ie n to te n d e n c io so q u e se
lle v a a c a b o e n n u e stra s e sc u e la s, e in c a p a c ita a las p e rso n a s in stru id a s
p a r a c o m p re n d e r siq u ie ra las id e as m s e le m e n ta le s, al a lc a n c e d e c u a l
q u ie r n i o d e d o c e a o s.

D e acu erdo, p e r o m e so rp ren d e q u e un m a estro q u e ha re cib id o

* Ttulo original: B eyond a dom esticating education: a dialogue; esta conversa


c i n se produjo en junio de 1999.
** V ase la nota de la pg. 9 (V. d el t.)
24 L a (d es)ed u ca ci n

una fo r m a c i n su p e rio r o un d ir e c to r d e e s c u e la sa c rifiq u e n e l m e n


saje d e l Ju ram en to d e F id e lid a d a la im p o sici n d e la o b e d ie n c ia , y e x i
ja n a su s e stu d ia n te s q u e lo p ron u n cien .

A m n o m e e x tra a , e n a b s o lu to . D e h e c h o , lo q u e le su c e d i a D a
vid S p ritz le r es lo q u e se e s p e ra d e las e s c u e la s , q u e so n c e n tro s d e
a d o c trin a m ie n to y o b e d ie n c ia im p u e sta . L e jo s d e fa v o re c e r e l p e n s a
m ie n to in d e p e n d ie n te , la e sc u e la , a lo la rg o d e la h is to ria , n o h a d e ja d o
de in te rp re ta r u n p a p e l in s titu c io n a l d e n tro d e u n s is te m a d e c o n tro l y
co e rc i n . U n a v e z q u e se te h a e d u c a d o , se te h a s o c ia liz a d o y a d e u n a
m a n e ra q u e re s p a ld a la s e s tru c tu ra s d e p o d e r q u e , a su v e z , te r e c o m
p en san g e n e ro sa m e n te . P e n s e m o s e n H a rv a rd , p o r e je m p lo . E n H a rv a rd
no a p re n d e s so lo m a te m tic a s; a p re n d e s, a d e m s , q u se e s p e ra d e ti p o r
ser u n g ra d u a d o d e H a rv a rd , q u c o n d u c ta h a s d e s e g u ir y q u p re g u n
tas n o tie n e s q u e h a c e r ja m s . A p re n d e s la s g o lle ra s p ro p ia s d e u n c c
tel, c m o d e b e s v e stirte , c m o se im p o s ta el a c e n to d e H a rv a rd .

Y tam bin c m o re la c io n a rte con u na d e te rm in a d a e stru c tu ra d e


clase, y c m o c o n o c e r la s m etas, lo s o b je tiv o s y lo s in te re se s d e e s ta
clase, la c la se dom in an te.

A s es. E n e ste ca so , h a y u n a d ife re n c ia a b ru m a d o ra e n tre H a rv a rd y


el m i t [In stitu to de T e c n o lo g a d e M a s s a c h u s e tts ]. A u n q u e se ra ra z o n a
ble d e fin ir el m i t c o m o u n a in s titu c i n m s d e d e re c h a s , es, e n c a m b io ,
m u c h o m s a b ie rto q u e H a rv a rd . E n C a m b rid g e tie n e n u n d ic h o q u e r e
fleja b ie n e s ta d ife re n c ia : H a rv a rd fo rm a a la g e n te q u e g o b ie rn a e l m u n
do; el m i t fo rm a a lo s q u e lo h a c e n fu n cio n a r. C o m o c o n s e c u e n c ia , e n
el m i t h a y m u c h a m e n o s p re o c u p a c i n p o r e l c o n tro l id e o l g ic o y m u
cho m s e sp a c io p a ra el p e n s a m ie n to in d e p e n d ie n te . M i s itu a c i n a q u
es u n a b u e n a m u e stra d e ello , p u e s n a d ie h a p u e s to o b s t c u lo s a m i a c
ci n p o ltic a n i m i a c tiv ism o . A h o ra b ien , n o p re te n d o d e c ir c o n e so q u e
el m i t se a u n fo c o de a c tiv is m o p o ltic o . N p h a d e ja d o d e d e s a rro lla r la
fu n c i n in stitu c io n a l q u e le c o rre sp o n d e : o c u lta r la m a y o r p a rte d e la
v e rd a d so b re n u e stro m u n d o y n u e s tra so c ie d a d . D e n o h a b e r sid o as, si
se h u b ie ra d e d ic a d o a e n s e a r la v e rd a d , ta m p o c o h a b ra p o d id o s o b re
v iv ir d e m a sia d o .
Y p re c is a m e n te p o rq u e n o e n s e a n la v e rd a d so b re el m u n d o , la s e s
c u e la s e s ta d o u n id e n se s n o tie n e n m s re c u rso q u e e l b o m b a rd e o p ro p a
E du car p a r a la lib e rta d 25

g a n d stic o c o n sta n te a fa v o r de la d e m o c ra c ia . S i la e s c u e la fu e ra e n v e r
d a d d e m o c r tic a , n o se ra n ec esa rio m a c h a c a r a los e s tu d ia n te s c o n t
p ic o s so b re la d em o c ra c ia . S im p le m e n te , la a c c i n y la c o n d u c ta seran
d e m o c r tic a s; p e ro sa b em o s q u e n o es as. E n p rin c ip io , c u a n to m s n e
c e sa rio re su lte h a b la r so b re los id e a le s de la d e m o c ra c ia , m e n o s d e m o
c r tic o se r el sistem a.
E sto es b ie n c o n o c id o p o r los q u e se d e d ic a n a la p o ltic a y, a v eces,
n i siq u ie ra se m o le sta n e n o cu ltarlo . L a C o m isi n T rila te ra l se re fe ra a
las e sc u e la s co m o las in stitu c io n e s re sp o n sa b le s d el a d o c trin a m ie n to
d e lo s j v e n e s . E ste a d o c trin a m ie n to te n d e n c io so es im p re sc in d ib le ,
p o rq u e las e sc u e la s fu e ro n d ise a d a s h a b la n d o a g ra n d e s ra sg o s
p a ra a p o y a r lo s in te re se s d e l se cto r so c ia l d o m in a n te , la g e n te d e m a y o r
riq u e z a y b ie n esta r. D e sd e m u y te m p ra n o , e n .la e d u c a c i n se n o s so c ia
liz a p a ra q u e c o m p re n d a m o s la n e c e sid a d d e p re sta r re s p a ld o a la s e s
tru c tu ra s d e l p o d er, so b re to d o a las g ra n d e s e m p re sa s, a lo s h o m b re s de
n e g o c io s. L a le c c i n q u e u n o sa ca d e e s ta e d u c a c i n s o c ia liz a d o ra es
q u e, co m o n o ap o y e s lo s in te re se s d e lo s m s ric o s y p o d e ro so s, lo te n
d r s cru d o : se n c illa m e n te , se te e x p u ls a d el sis te m a o se te m a rg in a liz a .
Y la e s c u e la c u m p le c o n x ito este p ro g ra m a d e a d o c trin a m ie n to d e lo s
j v e n e s p o r d e c irlo c o n las m ism a s p a la b ra s d e la T rila te ra l g ra
c ia s a q u e o p e ra d e n tro d e u n m a rc o d e p ro p a g a n d a c u y o e fe c to e s d e
fo rm a r o su p rim ir las id e a s y la in fo rm a c i n n o d e se a d a s.

C m o es p o s ib le qu e esto s in telectu a les, qu e p ro p a g a n fa ls e d a d e s


a l se rv ic io d e lo s in tereses d e lo s m s p o d e ro so s, sin a tre v e rse a s a lir
d e den tro d e l m a rco p ro p a g a n d stic o , sa lg a n im pu n es d e su c o m p lic i
dad?

L o c ie rto es q u e n o sa le n im p u n e s d e n ad a. D e h e c h o , e s t n p re s
ta n d o e l se rv ic io q u e se e s p e ra d e e llo s; lo e sp e ra n a s la s in stitu c io n e s
p a ra las q u e tra b a ja n , y e llo s c u m p le n lo s re q u e rim ie n to s d e l siste m a
d o c trin a l, y a se a v o lu n ta ria o q u iz in c o n sc ie n te m e n te . E s c o m o si c o n
tra ta ra s a u n c a rp in te ro y, u n a v ez re a liz a d o el tra b a jo p a r a e l q u e lo c o n
tra ta ste , te p re g u n ta ra s c m o h a p o d id o h a c e rlo . B u e n o , h a h e c h o lo q u e
se e s p e ra b a d e l; y lo s in te le c tu a le s o fre c e n u n se rv ic io m u y p arec id o .
S e c o m p o rta n ta l c o m o se e sp e ra d e e llo s e n la m e d id a e n q u e p re se n
ta n u n a d e sc rip c i n d e la re a lid a d m n im a m e n te a ju sta d a , p e ro so b re
to d o a d e c u a d a a lo s in te re se s de lo s q u e tie n e n m s p o d e r y m s riq u e
26 L a (d es)ed u ca ci n

za, es d ecir, de la g en te q u e p o s e e e s a s in stitu c io n e s q u e so le m o s lla m a r


escu elas y q u e, e n el fo n d o , v ie n e n a p o se e r la s o c ie d a d e n te ra .

E st cla ro que, h ist rica m en te, lo s in te le c tu a le s han in te rp re ta d o un


p a p e l v e rg o n zo so con su a p o y o a l siste m a d o c trin a l. V ista e s ta p o s tu r a
no d e m a sia d o honrosa , c r e e s q u e p u e d e n s e r te n id o s p o r in te le c
tuales, en e l se n tid o m s g en u in o d e l t rm in o ? E n v a r ia s o c a s io n e s te
has referid o a a lg u n o s p r o fe so r e s d e la u n iv e rs id a d d e H a rv a rd co m o
com isarios, a l e stilo so v i tic o . P erso n a lm en te, c re o q u e e se trm in o
los d e s c rib e m e jo r que e l d e in telec tu a les , p u e s so n c m p lic e s d e la
estru ctu ra d e l p o d e r ; a d em s, d e sa rro lla n un ro l fu n c io n a ria l, p u e s to
que d efien d en lo s su p u esto s v a lo re s d e la c iv iliza c i n , au n cu a n d o e s
tos, en m u ch os ca so s, han g e n e r a d o ju sta m e n te e l e fe c to c o n tra rio : m i
seria, g en o cid io , e sc la v itu d y ex p lo ta c i n en g ra n e s c a la d e la m a sa d e
tra b a ja d o res.
*

A lo la rg o d e la h isto ria , e fe c tiv a m e n te , e s a e s u n a im a g e n c a si e x a c


ta de lo q u e h a su c ed id o . S i te re tro tra e s a l tie m p o d e la B ib lia , v e r s
que lo s in te le c tu a le s q u e m s ta rd e fu e ro n d e n o m in a d o s fa lso s p r o fe
tas tra b a ja b a n e n p ro d e lo s in te re s e s d e lo s p o d e ro s o s . S a b e m o s q u e
h ab a in te le c tu a le s d isid e n te s c o n u n a c o n c e p c i n a lte rn a tiv a d e l m u n d o :
los q u e d e sp u s fu e ro n lla m a d o s p ro fe ta s (q u e es u n a tra d u c c i n d u
d o sa d e u n t rm in o c o n fu so ). P u e s b ie n , e sto s fu e ro n p re te rid o s , to rtu ra
dos u o b lig a d o s a e x ilia rse . Y las c o s a s n o so n m u y d ife re n te s e n n u e s
tros das: la m a y o ra de las so c ie d a d e s m a rg in a n a lo s in te le c tu a le s d is i
d en tes y, e n lu g a re s co m o E l S a lv a d o r, se lo s q u ita n d e e n m e d io b r u
talm en te. E so es lo q u e les p a s al a rz o b isp o R o m e ro y lo s se is je s u ita s :
fu ero n a s e sin a d o s p o r tro p a s d e lite , e n tre n a d a s y a rm a d a s p o r n o so tro s
[los E sta d o s U n id o s] y c o s te a d a s c o n n u e stro s im p u e s to s . U n je s u ita sa l
v a d o re o o b se rv a c e rta d a m e n te e n su d ia rio q u e , e n su p a s, u n V c la v
H av el, p o r p o n e r u n e je m p lo (el a n tig u o p ris io n e ro p o ltic o q u e te rm in
siendo p re s id e n te d e C h e c o slo v a q u ia ) n o h a b ra id o a la p risi n , sin o
que lo h u b ie ra n d e sta z a d o y a b a n d o n a d o e n la v e re d a . P e ro a V c la v
H avel, q u e se c o n v irti e n e l o jito d e re c h o d e O c c id e n te , n o se le p u e d e
acu sar d e c ic a te ro , sin o q u e a g ra d e c i c u m p lid a m e n te e s te a p o y o , d iri
g i n d o se al c o n g re so de lo s E sta d o s U n id o s m u y p o c a s se m a n a s d e s
pus d e l a se sin a to de lo s seis je s u ita s e n E l S a lv a d o r sin m o s tra r n in
g u n a so lid a rid a d co n sus c o m p a e ro s d e la d is id e n c ia sa lv a d o re a ; a n
E du car p a r a la lib e rta d 27

te s al co n tra rio , elo g i y b e n d ijo al c o n g re so co m o el d e fe n s o r d e la li


b e rta d . E l esc n d a lo es ta n m a y sc u lo q u e so b ra n los c o m e n ta rio s.
P ero b a s ta r u n a sim p le p ru e b a p a ra d e m o stra r su m a g n itu d . Im a g i
n a, p o r e je m p lo , lo sig u ien te: U n c o m u n ista e sta d o u n id e n se y d e c o lo r
se p re se n ta en lo q u e e n to n c e s e ra la U n i n S o v itica , p o c o d e sp u s de
q u e seis d e sta c a d o s in te le c tu a le s c h e c o s h a y a n sid o a se sin a d o s p o r fu e r
z a s e n tre n a d a s y arm ad as p o r los ru so s. S e d irig e a la D u m a y la e n s a l
z a co m o la d e fe n so ra d e la lib e rtad . Q u re a c c i n se h u b ie ra p ro d u
c id o e n lo s E sta d o s U n id o s, en tre lo s p o ltic o s e in te le c tu a le s? S in d u d a,
h a b ra sid o r p id a y p red ec ib le : se le d e n u n c ia ra p o r a p o y a r a u n r g i
m e n crim in al. L o s in te le c tu a le s e sta d o u n id e n se s d e b e ra n p re g u n ta rse
p o r q u se sin tie ro n arro b a d o s p o r la e s p l n d id a a c tu a c i n d e H a v e l, q u e
es e q u ip a ra b le a e sta h is to ria im a g in a ria .
C u n to s in te le ctu a les d e n u estro p a s h a n led o alg o siq u ie ra u n a
p g in a d e lo escrito p o r los in te le c tu a le s c e n tro a m e ric a n o s ase sin a d o s
p o r lo s v ario s ejrcito s q u e a c t an co m o d e le g a d o s n u e s tro s ? C u n to s
sa b e n d e la e x iste n c ia d e D o m H e ld e r C m ara, el o b isp o b ra sile o q u e
se d istin g u i en la d e fe n sa d e los p o b re s de B ra sil? L a m a y o ra te n d ra n
p ro b le m a s in c lu so p a ra d a r el n o m b re d e a lg n d isid e n te d e la s b ru ta le s
tira n a s la tin o a m e ric a n a s -o de o tra s z o n a s a las q u e a p o y a m o s, a d e
m s d e e n tre n a r a sus e j rc ito s; c re o q u e so lo eso y a b a s ta p a r a d e s c ri
b ir e l esta d o de n u e s tra c u ltu ra in te le c tu a l. L o s h ec h o s q u e n o c o n v ie n e n
al siste m a d o c trin a l se d e sp a c h a n c o n ra p id e z , co m o si n o e x istie ra n ;
sim p le m e n te , se e lim in a n .

E sta con stru cci n in telectu a l d e l no ve r c a r a c te riza a a lg u n o s in


telectu a les, d e sc rito s p o r P a u lo F reire co m o ed u ca d o res q u e afirm an
a d o p ta r un en foque cien tfico y pu ed en e s ta r in ten tan do e sc o n d e rse en
lo qu e co n sid era n la n e u tra lid a d d e lo s o b je tiv o s cien tfico s, sin a te n d e r
a l m o d o en qu e se va ya n a u sa r su s d escu b rim ien to s, sin m o le sta rse a
p e n s a r siq u ie ra p a r a qu in o p a r a q u in tereses estn tr a b a ja n d o .1 En
e l n om bre d e la o b je tiv id a d , segn F reire, e s to s in telectu a les p a recen
a n a liza r la so c ie d a d qu e estu d ia n corno si n o p a rtic ip a ra n en ella. En
su c e le b r a d a im p a rcia lid a d , [p a r e c e n ] a c e rc a rse a l m u ndo co m o s i lle
varan g u a n tes y m a sca rilla , p a r a n o co n ta m in a rlo ni re su lta r co n ta m i

1. Paulo Freire, The p o litic s o f education: culture, p o w er, a n d lib era tio n , B ergin &
Garvey, South H adley ( m a ), 1985, pg. 103.
28 L a (d es)ed u ca ci n

n ados .2P erso n a lm en te, a a d ira q u e no s o lo lle va n g u a n te s y m a sc a


rilla, sin o a n teo je ra s, q u e le s im p id en v e r lo evid en te.

C re o q u e n o e sto y d e m a sia d o d e a c u e rd o c o n e s a c rtic a p o s m o d e r


na e n c o n tra d e la o b je tiv id a d . N o d e b e m o s d e s d e a r la o b je tiv id a d ; al
co n tra rio , e n n u e s tra p e rs e c u c i n d e la v e rd a d te n e m o s q u e e s fo rz a m o s
p o r se r o b je tiv o s.

M e p a r e c e ra zo n a b le. C on m i c r tic a n o p r e te n d a re c h a za r la o b je
tividad. L o qu e s resu lta im p resc in d ib le es a n a liz a r la c o b e rtu ra d e o b
je tiv id a d qu e u tiliza n n u m ero so s in telec tu a les p a r a n o in c o rp o r a r en su s
a n lisis una s e r ie d e fa c to r e s p o c o co n ven ien tes, y q u e p ro b a b le m e n te
revela su c o m p lic id a d co n la elim in a ci n d e la v e r d a d a l s e r v ic io d e la
id e o lo g a dom in an te.

A s es. H a y q u e c o n d e n a r sin ta p u jo s la p re te n s i n d e o b je tiv id a d ,


cu a n d o fu n c io n a co m o u n m e d io d e d isto rsi n y. d e s in fo rm a c i n al se r
v icio d e l sis te m a d o c trin a l. E s a p o s tu ra es m u c h o m s fre c u e n te e n la s
cien cias so c ia le s, d e b id o a q u e, e n e lla s, e l m u n d o e x te rio r im p o n e u n a s
c o n stric c io n e s e sp e c ia lm e n te d b ile s so b re lo s in v e s tig a d o re s ; la c a p a c i
dad d e c o m p re n si n es m s re d u c id a , y lo s p ro b le m a s q u e se a fro n ta n
son m u c h o m s o sc u ro s y c o m p le jo s. C o m o c o n s e c u e n c ia , re s u lta m u
cho m s se n c illo ig n o ra r to d o lo q u e n o in te re s a or. H ay, p o r ta n to , u n a
d ife re n c ia m u y m a rc a d a e n tre las c ie n c ia s n a tu ra le s y la s c ie n c ia s so c ia
les. E n el p rim e r caso , lo s h e c h o s se a te stig u a n e n la n a tu ra le z a d e u n a
fo rm a v e rific a b le , lo q u e d ific u lta q u e u n in v e s tig a d o r p u e d a ig n o ra r lo s
datos q u e c o n tra d ic e n su s h ip te sis fa v o rita s; es p o r e llo q u e lo s e rro re s
no su e le n p e rp e tu a rse . C o m o e n las c ie n c ia s n a tu ra le s p u e d e n re p e tirs e
los e x p e rim e n to s , lo s p o sib le s e rro re s se d e s c u b re n sin m a y o re s p ro b le
m as. A d e m s, h a y u n a d is c ip lin a in te rn a q u e rig e e s a ta re a in te le c tu a l.
A un as, e st c la ro q u e n in g u n a in v e stig a c i n , p o r se ria q u e sea, n o s
c o n d u c ir fo rz o sa m e n te a la v e rd a d .
P e ro v o lv a m o s al p u n to in ic ia l: la e sc u e la im p id e la d ifu s i n d e v e r
d ades e se n c ia le s. E s la re s p o n s a b ilid a d in te le c tu a l d e lo s m a e stro s o
de c u a lq u ie r o tra p e rso n a q u e se m u e v a e n e s e m b ito in te n ta r d e c ir
la v erd ad . E so m e p a re c e in d is c u tib le . E s u n im p e ra tiv o m o ra l: a v e ri

2. Ibidem.
E d u ca r p a r a la lib e rta d 29

g u a r la v e rd a d so b re las c u e stio n e s m s im p o rta n te s, y d ifu n d irla lo m e


j o r q u e u n o p u ed a , y sie m p re al a u d ito rio m s ad e cu a d o . P o rq u e p o n e r
se a d e c irle la v e rd a d al p o d e r es m a lg a sta r el tie m p o , lite ra lm e n te , y e se
in te n to p u e d e ser, c o n fre cu en c ia, u n a fo rm a d e c u b rirse la s e sp a ld a s. A
m i m o d o d e ver, d e sd e lu eg o , es u n a p rd id a d e tie m p o irle c o n la v e r
d a d a H e n ry K issin g e r o a l d ire c to r g e n e ra l d e a t & t , o a o tro s q u e e je r
c e n el p o d e r e n in stitu c io n e s c o e rc itiv a s: e n la m a y o ra d e lo s c a so s, y a
la c o n o c e n , la v erd ad . P e rm te m e p re c is a r lo q u e ac ab o d e d ec ir: c u a n
d o lo s q u e e st n e n e l p o d e r se a p a rta n d e su s c irc u n sta n c ia s in s titu c io
n a le s si es q u e lo h a c e n y se c o n v ie rte n e n seres h u m a n o s, e n a g e n
te s m o ra le s, e n e se ca so p o d e m o s d irig im o s a e llo s c o m o al re sto d e las
p e rso n a s. P e ro e n su fu n c i n co m o d irig e n te s, p r c tic a m e n te n o v a le la
p e n a , es u n a p rd id a d e tiem p o . N o es m s til c o m u n ic a rle la v e rd a d al
p o d e r q u e a lo s p e o re s tiran o s o c rim in a le s, q u e n o d e ja n d e se r p e rs o
n a s, in d e p e n d ie n te m e n te d e lo te rrib le d e su s acto s. A s q u e d e c irle la
v e rd a d a l p o d e r n o es n in g u n a ta re a h o n ro sa.
L o q u e d e b e m o s p ro c u ra rn o s es u n a u d ito rio q u e im p o rte . E n e l ca so
d e la e n se a n z a , se tra ta d e lo s e stu d ia n te s; n o h a y q u e v e rlo s c o m o u n
sim p le au d ito rio , sin o co m o e le m e n to in te g ra n te d e u n a c o m u n id a d c o n
p re o c u p a c io n e s c o m p a rtid a s, en la q u e u n o e s p e ra p o d e r p a rtic ip a r c o n s
tru c tiv a m e n te . E s-d ecir, n o d eb e m o s h a b la r a, sin o h a b la r con. E so es y a
in stin tiv o e n lo s b u e n o s m a estro s, y d e b e ra se rlo e n c u a lq u ie r e s c rito r o
in te le c tu a l. L o s e stu d ia n te s no a p re n d e n p o r u n a m e ra tra s fe re n c ia de
c o n o c im ie n to s, q u e se e n g u lla co n e l a p re n d iz a je m e m o rstic o y d e sp u s
se v o m ite. E l a p re n d iz a je v e rd a d e ro , e n efec to , tie n e q u e v e r c o n d e s c u
b rir la v e rd a d , n o c o n la im p o sic i n d e u n a v e rd a d o fic ia l; e s ta ltim a
o p c i n n o c o n d u c e al d esarro llo d e u n p e n sa m ie n to c rtic o e in d e p e n
d ie n te. L a o b lig a c i n de c u a lq u ie r m a e stro es a y u d a r a su s e s tu d ia n te s a
d e s c u b rir la v e rd a d p o r s m ism o s, sin elim in a r, p o r ta n to , la in fo rm a
c i n y las id e a s q u e p u e d a n re s u lta r e m b a ra z o sa s p a ra lo s m s ric o s y
p o d e ro so s: lo s q u e cre a n , d ise an e im p o n e n la p o ltic a esco lar.
C o n sid e re m o s c o n m s d etalle q u sig n ific a e n s e a r la v e rd a d y q u e
to d o e l m u n d o a p re n d a a d istin g u ir la s v e rd a d e s d e las m e n tira s. M e p a
re c e q u e n o re q u ie re m s q u e se n tid o co m n , el m ism o se n tid o c o m n
q u e n o s h a c e a d o p ta r u n a p o stu ra c rtic a h a c ia lo s siste m a s p ro p a g a n
d stic o s d e las n a c io n e s q u e c o n sid e ra m o s c o m o e n e m ig a s. A n te s su g e
r q u e los m s se e ro s in te le c tu a le s d e n u e stro p as se ra n in c a p a c e s de
n o m b ra r ni u n o so lo d e lo s b ie n c o n o c id o s d isid e n te s d e las tira n a s c o n
30 L a (d e s)ed u ca c i n

tro lad as p o r lo s E sta d o s U n id o s, c o m o p o r e je m p lo la d e E l S alv ad o r.


Sin em b a rg o , e s to s m ism o s in te le c tu a le s sa b ra n p ro p o rc io n a rte u n a la r
g a lis ta d e d isid e n te s d e la a n tig u a U n i n S o v i tic a . Y ta m p o c o le s s u
p o n d ra n in g n p ro b le m a el d is tin g u ir las m e n tira s , d e fo rm a c io n e s e in
c o n g ru e n c ia s q u e sirv en p a ra e v ita r q u e la p o b la c i n d e lo s re g m e n e s
e n e m ig o s c o n o z c a la v e rd a d . P e ro e s a c a p a c id a d c rtic a q u e u tiliz a n p a ra
d e s e n m a sc a ra r la s fa lse d a d e s d ifu n d id a s e n lo s e s ta d o s d e lin c u e n te s
se e s fu m a c u a n d o se tra ta d e c ritic a r a n u e s tro p ro p io g o b ie rn o o a las
tiran as q u e a p o y a m o s. E n e l tra sc u rs o d e la h isto ria , las c la s e s m e jo r
fo rm a d a s h a n re sp a ld a d o m a y o rita ria m e n te a lo s a p a ra to s p ro p a g a n d s
ticos y, c u a n d o se m in im iz a n o se e lim in a n la s d e s v ia c io n e s d e la p u re
za d o c trin a l, la m q u in a d e la p ro p a g a n d a su e le lo g ra r x ito s a p a b u lla n
tes. H itle r y S ta lin lo sa b a n m u y b ie n y, h a s ta el d a d e h o y , ta n to la s
so c ied a d es a b ie rta s c o m o la s c e rra d a s h a n p ro c u ra d o y re c o m p e n s a d o la
c o m p lic id a d d e la cla se in stru id a .
E sta c la se in s tru id a h a sid o c o n s id e ra d a u n a c la se e s p e c ia liz a d a ,
y a q u e es u n g ru p o re d u c id o d e p e rs o n a s q u e a n a liz a n , e je c u ta n , to m a n
las d e c isio n e s y m u e v e n lo s h ilo s e n e l s is te m a p o ltic o , e c o n m ic o e
id e o l g ic o . E s ta c la se e s p e c ia liz a d a su e le re p re s e n ta r u n p o rc e n ta je n fi
m o d e la p o b la c i n , q u e tie n e q u e re c ib ir p ro te c c i n fre n te a la g ra n
m asa a la q u e W a lte r L ip p m a n n d io e l n o m b re d e re b a o d e s c o n c e rta
do. E s u n a c la s e q u e d e s a rro lla la s fu n c io n e s e je c u tiv a s , lo q u e s ig
n ifica q u e re a liz a n la fu n c i n d e e x a m in a r, p la n e a r y e s ta b le c e r e l in te
rs c o m n (a h o ra b ien , c o n e s ta f rm u la se re fie re n a lo s in te re se s d e
la clase d e lo s h o m b re s d e n e g o c io s). A la g ra n m a y o ra de la p o b la c i n ,
esto es, al re b a o d e sc o n c e rta d o , le c o rre s p o n d e e n n u e s tra d e m o c ra
cia el ro l de e sp e c ta d o re s , n o el d e p a rtic ip a n te s en la a c c i n , se g n
el cred o d e m o c r tic o lib e ra l q u e L ip p m a n n su p o a rtic u la r p e rfe c ta m e n
te. E n n u e s tra d e m o c ra c ia , c a d a c ie rto tie m p o lo s m ie m b ro s d e l re b a
o tie n e n la p o sib ilid a d d e p a rtic ip a r e n la a p ro b a c i n d e u n o u o tro l
der, m e d ia n te u n p ro c e so c o n o c id o c o m o e le c c io n e s . U n a v e z h a n
a p ro b ad o a e s te o a aq u e l m ie m b ro d e la c la s e e sp e c ia liz a d a , d e b e n r e
tirarse y c o n v e rtirs e de n u e v o en e s p e c ta d o re s.
C u a n d o el re b a o d e s c o n c e rta d o in te n ta a m p lia r su p a p e l c o m o
m ero e sp e c ta d o r, c u a n d o la g e n te in te n ta p a rtic ip a r e n la a c c i n d e m o
crtica, la c la s e e s p e c ia liz a d a r e a c c io n a e n c o n tra d e lo q u e se p a s a a
d e n o m in a r u n a crisis d e la d e m o c ra c ia . E s a es la ra z n d e q u e n u e s
tras lite s sie n ta n tan to o d io h a c ia lo s a o s se se n ta , c u a n d o v a rio s g ru
E du car p a r a la lib e rta d 31

p o s d e p e rso n a s h ist ric a m e n te m a rg in a d a s e m p e z a ro n a o rg a n iz a rse y


c u e s tio n a r la p o ltic a d e la clase d e lo s e s p e c ia lis ta s, so b re to d o la r e la
tiv a a la g u e rra d e V ietn am , p ero ta m b i n , e n el m b ito in te rio r, la p o
ltic a so cial.
U n a de las p o sib le s m a n eras de m a n te n e r el c o n tro l so b re el re b a
o d e sc o n c e rta d o es a d o p ta r la c o n c e p c i n de e sc u e la q u e h e m o s v isto
a n te s, la q u e p ro p u so la C o m isi n T rilatera l: las e sc u e la s so n las in s titu
c io n e s re sp o n sa b le s d el a d o c trin a m ie n to d e lo s j v e n e s. L o s m ie m b ro s
d e l reb a o tie n e n q u e se r rig u ro sa m e n te a d o c trin a d o s e n lo s v a lo re s e
in te re se s de tip o p riv a d o y e sta ta l-c o rp o ra tiv o . L o s q u e a s im ile n m e jo r
e s ta e d u c a c i n e n lo s v a lo re s de la id e o lo g a d o m in a n te y d e m u e stre n su
le a lta d al siste m a d o c trin a l p o d rn , a la p o stre , e n tra r a fo rm a r p a rte de
la cla se e sp e c ia liz a d a . E l re sto d el re b a o d e s c o n c e rta d o , p o r el c o n
tra rio , h a d e ser m a n te n id o a ray a, d e fo rm a q u e n o c re e n p ro b le m a s,
se a n sim p les e sp e c ta d o re s d el d e sa rro llo d e la ac c i n y n o re fle x io n e n
so b re aq u e llo s a sp e c to s d e la re a lid a d q u e so n d e v eras im p o rta n te s. L a
c la s e in stru id a c o n s id e ra q u e es im p re s c in d ib le p a ra el re b a o , p o rq u e
e s te es d e m a sia d o e st p id o co m o p a ra g o b e rn a r sus a su n to s p o r s m is
m o y lo h a ra m al, a c tu a ra d e ac u erd o c o n su s c o n c e p c io n e s e rr n e a s .
C e rc a d el 70 p o r 100 d e lo s esta d o u n id e n se s c re e q u e la g u e rra d e V iet
n a m no e ra c o rre c ta d e sd e u n p u n to d e v ista m o ral, p e ro , se g n la cla se
d o m in a n te , es n e c e sa rio p ro te g e rlo s d e su s c o n c e p c io n e s e rr n e a s , q u e
lo s h an lle v ad o a o p o n e rse a la g u erra; tie n e n q u e ac a b a r c re y e n d o e n la
v e rsi n o ficial, q u e in d ic a q u e la g u e rra fu e, se n c illa m e n te , u n error.
C o n m ira s a p ro te g e r al reb a o d e s c o n c e rta d o d e s m is m o y d e
su s c o n c e p c io n e s e rr n e a s , las c la se s e sp e c ia liz a d a s d e las so c ie d a d e s
a b ie rta s d e b e n g ira r la v ista sobre to d o h a c ia las t c n ic a s de p ro p a g a n
d a , d e n o m in a d a s e u fe m stic a m e n te re la c io n e s p b lic a s . E n lo s esta d o s
to ta lita rio s, e n ca m b io , c o n tro la s al re b a o c o lg a n d o u n m a rtillo so b re
su s ca b ez as: al q u e se m u e v a de su lu g ar, le ch a fa s la ca b e z a . P e ro en
la s so c ie d a d e s d e m o c r tic a s n o se p u e d e c o n fia r en la fu e rz a b ru ta p a ra
m a n te n e r la p o b la c i n a ra y a , as q u e, p a ra c o n tro la r la o p in i n p b lic a ,
h a y q u e o p ta r p rin c ip a lm e n te p o r la p ro p a g a n d a . E n e s ta ta re a d e c o n
tro l d e la o p in i n , la c la se in stru id a re s u lta in d isp e n sa b le , y la e sc u e la
d e s a rro lla u n a fu n c i n cru cial.

Tus a firm a cio n es su g ieren y, p o r m i p a rte , esto y d e a cu erd o que


en la s s o c ie d a d e s a b ie rta s la cen su ra es un co m p o n en te e se n c ia l d e la
32 L a (d es)ed u ca ci n

estru ctu ra d e so p o rte d e la p ro p a g a n d a , co m o in ten to d e c o n tro la r la


opin in p b lic a . D e sd e m i p u n to d e vista, n o o b sta n te, la cen su ra d e
las s o c ie d a d e s a b ie rta s d ifiere su sta n cia lm en te d e la q u e se e je rc e en la s
so c ie d a d e s to ta lita ria s. Y lo qu e he o b s e r v a d o en lo s E sta d o s U n id o s e s
que la cen su ra n o so lo s e m a n ifiesta b a jo una f o r m a diferen te, sin o q u e
tam bin d ep en d e, en c ie r ta m ed id a , d e una e s p e c ie d e a u to cen su ra .
Q u p a p e l d esem p e a n la ed u ca c i n y lo s m e d io s d e co m u n ica ci n en
este p r o c e s o ?

E so q u e h a s d e n o m in a d o a u to c e n su ra e m p ie z a , e n re a lid a d , a u n a
edad m u y te m p ra n a , m e d ia n te u n p ro c e s o d e so c ia liz a c i n q u e es, a su
vez, u n a fo rm a d e a d o c trin a m ie n to ; e l o b je tiv o e s p ro m o v e r la o b e d ie n
cia e n su stitu c i n d e l p e n s a m ie n to in d e p e n d ie n te . L a e s c u e la fu n c io n a
com o u n m e c a n ism o m s d e e s ta so c ia liz a c i n , y su m e ta e s e v ita r q u e
la g en te h a g a p re g u n ta s im p o rta n te s so b re la s c u e stio n e s im p o rta n te s
que les a fe c ta n d ire c ta m e n te a e llo s o b ie n a lo s d e m s. E s d e c ir, e n la
e sc u e la n o se a p re n d e n so lo c o n te n id o s. C o m o te d e c a a n te s, si q u ie re s
c o n v e rtirte e n u n p ro fe so r d e m a te m tic a s, n o te lim ita s a a p re n d e r u n
m o n t n d e n o c io n e s m a te m tic a s, sin o q u e, a d e m s , a p re n d e s c m o h s
de c o m p o rta rte , c m o v e s tirte a d e c u a d a m e n te , q u tip o d e p re g u n ta s
p u ed es h acer, c m o e n c a ja r (en e l se n tid o d e a m o ld a rte ), etc. A la q u e
seas d e m a sia d o in d e p e n d ie n te , o c u e stio n e s d e m a s ia d o a m e n u d o e l c
digo d e tu p ro fe si n , lo m s p ro b a b le es q u e te e x p u ls e n d e l o rd e n d e
los p riv ile g ia d o s . D e m o d o q u e u n o se d a c u e n ta m u y r p id o d e q u e,
p ara triu n fa r, h a y q u e s e rv ir a lo s in te re se s d e l s is te m a d o c trin a l. H a y
que e s ta rse c a lla d o e in s tila r e n lo s a lu m n o s la s c re e n c ia s y lo s d o g m a s
m s tile s p a ra lo s in te re se s d e lo s q u e e s t n d e v e rd a d e n e l p o d er. L a
clase d e lo s h o m b re s d e n e g o c io s y su s in te re s e s p riv a d o s tie n e n un. r e
p re se n ta n te e n la s re d e s d e l e sta d o c o rp o ra tiv o . Y es q u e la e s c u e la n o
es el n ic o d e ta le s siste m a s d e a d o c trin a m ie n to ; h a y o tra s in stitu c io n e s
que c o la b o ra n p a r a re fo rz a r e l p ro c e s o . P ie n s a e n lo s p ro g ra m a s q u e n o s
ech an p o r la te le v isi n , p o r e je m p lo : se n o s p ro p o n e q u e c o n te m p le m o s
u n a re ta h ila d e sh o w s q u e n o n o s e x ig e n el e s fu e rz o d e p e n sa r, q u e d e
b era n d is tra e m o s ; p ero su fu n c i n , e n re a lid a d , e s im p e d ir q u e lo s e s
p e c ta d o re s c o m p re n d a n su s v e rd a d e ro s p ro b le m a s o id e n tifiq u e n su s
v e rd a d e ra s c a u sa s. U n a d e la s m a n e ra s d e a fro n ta r u n a v id a p o c o p le n a
es c o m p ra r sin p a ra r; p u e s b ie n , e s to s p ro g ra m a s se d e d ic a n a e x p lo ta r
las n e c e sid a d e s e m o c io n a le s d e lo s e s p e c ta d o re s y lo s m a n tie n e n d eseo -
E d u ca r p a r a la lib e rta d 33

n e c ta d o s d e las n e c e sid a d e s de lo s d em s. A m e d id a q u e se v a n d e s
m a n te la n d o los e sp acio s p b lic o s, las e sc u e la s y los re la tiv a m e n te p o c o s
e sp a c io s p b lic o s q u e q u e d a n tra b a ja n p a ra c o n v e rtirn o s e n b u e n o s c o n
su m id o re s.

E so en ca ja con la sa c ra liza c i n d e l in dividu alism o.

P e rso n a lm e n te , creo q u e no; y o n o lo v e o co m o u n a fo rm a d e in d i


v id u a lism o . E l in d iv id u a lism o el in d iv id u a lism o b ie n e n te n d id o re
q u ie re cierto g rad o de re sp o n sa b ilid a d an te la s p ro p ia s ac c io n e s; p e ro
e s te m o d e lo d e e n tre te n im ie n to e st v ac o y so lo n o s m u e v e a a m o ld a r
n o s al siste m a y a c tu a r an te to d o p o r ra z o n e s e m o c io n a le s o im p u lsiv a s.
Y el im p u lso q u e e st e n ju e g o es el d e c o n s u m ir m s, e l d e se r b u e n o s
c o n su m id o re s. E n este se n tid o , ta n to la e s c u e la c o m o lo s m e d io s d e c o
m u n ic a c i n y la c u ltu ra p o p u la r e s t n d iv id id o s e n tre lo s q u e ra z o n a n
e sto es, los q u e d ise a n y to m a n las d e c isio n e s e n n u e s tra so c ie d a d
y el re sto d e la g en te. P a ra lo g ra r su c o m e tid o , e sta s p e rso n a s q u e ra z o
n a n y se a d h ie re n a la c la se e s p e c ia liz a d a tie n e n q u e c re a r ilu sio n e s n e
c e sa ria s y sim p lific a c io n e s en g ra n e s c a la y d e g ran p o d e r e m o tiv o
(p o r d e c irlo en p a la b ra s d e R e in h o ld N ie h b u h r), p a ra q u e e l re b a o
d e s c o n c e rta d o la m a sa in g e n u a y m e n te c a ta n o se v e a a tu rd id o p o r
la c o m p le jid a d d e lo s p ro b le m a s re a le s q u e , ad e m s, ta m p o c o sa b ra
c m o reso lv er. E l o b je tiv o es m a n te n e m o s a p a rta d o s d e la s c u e stio n e s
re a le s, y a p a rta d o s u n o s d e o tro s; as, se h a c e n e c e sa rio a p la sta r c u a l
q u ie r in te n to d e o rg a n iz a c i n o de e sta b le c im ie n to d e v n c u lo s c o le c ti
v o s. A l ig u a l q u e en lo s esta d o s to ta lita rio s, e n la s so c ie d a d e s a b ie rta s
ta m b i n e x iste la ce n su ra. L o que su c e d e es q u e a d o p ta fo rm a s d ife re n
te s: se c o n sid e ra n in a c e p ta b le s la s p re g u n ta s o fe n siv a s y e m b a ra z o sa s
p a ra e l siste m a d o ctrin a l, y se su p rim e la in fo rm a c i n in c o n v e n ie n te . N o
h a y q u e h a c e r u n g ra n e s fu e rz o p a ra lle g a r a e s ta c o n c lu si n ; b a s ta co n
a n a liz a r sin p re ju ic io s lo q u e se re c o g e e n lo s m e d io s d e c o m u n ic a c i n
y lo q u e se d e ja fu e ra , p o r e je m p lo ; o c o n in te n ta r c o m p re n d e r s in c e ra
m e n te q u in fo rm a c i n se p e rm ite e n la e s c u e la y cu l no . N o h a c e fa l
ta ser u n su p e rd o ta d o ; c re o q u e c u a lq u ie r p e rs o n a c o rrie n te p u e d e d a rse
c u e n ta de q u e lo s m e d io s m a n ip u la n y c e n su ra n la in fo rm a c i n q u e no
e s d e su ag rad o . P ro b a b le m e n te re q u ie re a lg n tra b a jo e l lle g a r a d e s c u
b rir las d e fo rm a c io n e s y la s su p re sio n e s e n la in fo rm a c i n q u e re c ib i
m o s, p ero b a s ta c o n el d e se o de c o n o c e r la v e rd a d .
34 L a (d es)ed u ca ci n

N o h a y ra z n p o r la q u e lo s In te le c tu a le s n o p u e d a n a d o p ta r la m is
m a p o s tu ra re sp e c to a n u e s tro s p ro te c to ra d o s e n L a tin o a m ric a q u e r e s
p ecto a lo s d o m in io s e n e m ig o s. L o n ic o q u e h a c e fa lta es la v o lu n ta d
de e m p le a r la m is m a c a p a c id a d c rtic a y el m is m o se n tid o c o m n q u e
ap lica m o s al a n a liz a r las a tro c id a d e s c o m e tid a s p o r n u e s tro s e n e m ig o s.
Si la e s c u e la fu e ra u n a u t n tic o se rv ic io p b lic o y g e n e ra l, n o s p ro p o r
c io n a ra t c n ic a s d e a u to d e fe n sa , p e ro eso q u ie re d e c ir e n s e a r la v e r
dad so b re el m u n d o y la so c ie d a d . Y se d e d ic a ra , c o n m u c h a m s a s i
d u id a d y e n e rg a , ju s ta m e n te al tip o d e c u e s tio n e s d e la s q u e e s ta m o s
tra ta n d o , p a ra q u e las p e rs o n a s q u e c re c e n d e n tro d e u n a s o c ie d a d a b ie r
ta y d e m o c r tic a d e s a rro lle n t c n ic a s d e a u to d e fe n s a n o so lo c o n tra lo s
ap a ra to s p ro p a g a n d s tic o s d e las so c ie d a d e s to ta lita ria s c o n tro la d a s p o r
el e sta d o , sin o ta m b i n c o n tra lo s siste m a s p riv a d o s d e p ro p a g a n d a
esto es, la e s c u e la , lo s m e d io s d e c o m u n ic a c i n , la p re n s a q u e s e le c
cio n a lo s te m a s d e d is c u s i n y la d e la in te le c tu a lid a d -, q u e c o n tro la n
casi d e l to d o e l d e s a rro llo d e la ta re a e d u c a tiv a . E s p o r e llo q u e lo s q u e
e je rc e n e ste c o n tro l so b re e l a p a ra to e d u c a tiv o m e re c e n se r c o n s id e ra
dos c o m o m ie m b ro s d e la c la se d e lo s c o m is a rio s ; lo s c o m is a rio s , e n
efec to , so n in te le c tu a le s q u e tra b a ja n fu n d a m e n ta lm e n te p a r a re p ro d m
cir, le g itim a r y m a n te n e r e l o rd e n so c ia l d o m in a n te , q u e le s r e p o rta b e
n efic io s. L o s a u t n tic o s in te le c tu a le s , p o r el c o n tra rio , tie n e n la o b lig a
ci n d e in v e s tig a r y d ifu n d ir la v e rd a d so b re lo s te m a s m s s ig n ific a ti
vos, so b re lo s te m a s q u e im p o rta n . E s te p u n to n o d e ja d e s e r p e rc ib id o
p o r lo s in te le c tu a le s o c c id e n ta le s, q u e n o tie n e n p ro b le m a e n a p lic a r
p rin c ip io s m o ra le s e le m e n ta le s e n a q u e llo s c a s o s q u e a ta e n a lo s e n e
m ig o s o fic ia le s.

Se tra ta d e una e s p e c ie d e tic a se le c tiv a . Y a l p a r tic ip a r en ella, en


esta tic a se le c tiv a , lo s c o m isa rio s cu ltu ra le s en cu en tra n un fu n d a m e n
to l g ic o p a r a ju s tific a r su c o m p lic id a d con lo q u e T h e o d o r A d o r n o d e
nom in un se c o n e g a rse a ver. Yo he v iv id o b a jo d o s d ic ta d u r a s m uy
diferentes, la d e A n to n io S o la za r en P o rtu g a l y la d e F ra n c o en E s p a
a, y la cen su ra, en e so s reg m en es to ta lita rio s, e ra c la ra e in con fu n di
ble, y e sta b a b a jo co n tro l p o lic ia l. M i e x p e rie n c ia aqu , en la d e m o c ra
cia esta d o u n id en se, in d ica q u e la ce n su ra e s m u ch o m s d ifu sa y que,
h abitu alm ente, s e ejerc e su b lim in a lm en te o p o r p a r te d e lo s c o le g a s d e
tu p r o p io co n tex to la b o ra l (sin e x c lu ir a lo s e stu d ia n te s).
A vu elta s co n la d e m o cra c ia , n o te p a r e c e ir n ic o q u e en lo s E s ta
E d u ca r p a r a la lib e rta d 35

d o s U nidos (que se p re c ia n de s e r la s o c ie d a d m s d e m o c r tic a y e je m


p l a r d e l P rim e r M u n do) la escu ela sig a sien d o d e lo m s a n tid e m o c r
tic a ? M e refiero a qu e es a n tid em o cr tica no so lo p o r su s estru ctu ra s d e
g o b ie rn o (lo s d irectores, p o r ejem plo, son n o m b ra d o s d e sd e arrib a , y no
e le g id o s p o r votacin ), sin o tam bin p o rq u e rep ro d u ce la id e o lo g a d o
m in an te que, a su vez, d e s in cen tiva la reflexin c rtic a e in depen dien te.
Vista, pu es, la n a tu ra leza a n tid em o cr tica d e n u estra escu ela, c m o
p o d r a lo g ra r la ed u ca ci n se r un estm u lo p a r a el p e n sa m ie n to crtico ,
en lo que re sp ec ta a la crea tivid a d , la c u rio sid a d e in clu so las n e c e si
d a d e s d e los estu d ia n tes?

H a n ex istid o v aria s a lte rn a tiv a s a la a c tu a l e sc u e la a n tid e m o c r tic a


q u e acab as d e m e n cio n a r. P o r m i p a rte , y o tu v e la fo rtu n a de a s istir a
u n a e s c u e la b a s a d a e n g e n u in o s p rin c ip io s d e m o c r tic o s, e n la q u e se
d e ja b a se n tir v iv a m e n te la in flu e n c ia d e Jo h n D e w e y y se m o tiv a b a a lo s
a lu m n o s p a ra q u e e stu d ia ra n e in v e stig a ra n , c o m o p ro c e s o p a ra d e s c u
b r ir la v e rd a d p o r s m ism o s. L o c ie rto es q u e si u n a e s c u e la tie n e q u e
im p o n e r la e n s e a n z a d e lo s p rin c ip io s d e m o c r tic o s, h a y ra z n p a ra
so sp e c h a r; c u a n to m s a n tid e m o c r tic a re s u lta se r u n a e sc u e la , m s n e
c e sid a d sie n te d e e n s e a r lo s id e a le s d e la d e m o c ra c ia . C o m o te d e c a
a n te s, si la e s c u e la fu e ra v e rd a d e ra m e n te d e m o c r tic a -e n e l se n tid o d e
d a r la o p o rtu n id a d a su s alu m n o s d e q u e e x p e rim e n te n e n la p r c tic a q u
e s la d e m o c ra c ia , n o le se ra n e c e sa rio a d o c trin a rlo s c o n t p ic o s so
b r e la d em o c ra c ia . P o r e s a raz n , m e sie n to e s p e c ia lm e n te a fo rtu n a d o
p o rq u e m i e x p e rie n c ia e s c o la r n o c o n s istie ra e n m e m o riz a r m e n tira s so
b re la s m a ra v illa s d e n u e s tro sistem a . L s tim a q u e la in flu e n c ia d e D e
w e y n o se e x te n d ie ra a to d a s las e s c u e la s, a u n q u e fu e u n a fig u ra d e v a n
g u a rd ia d e l lib e ra lism o n o rte a m e ric a n o y u n o d e lo s p rin c ip a le s fil s o
fo s d el sig lo x x .
T am b in re c u e rd o q u e, en m i a d o le sc e n c ia , fu i c o n se je ro d e u n c a m
p a m e n to d e v e ra n o y p u d e se r te stig o , e n n u m e ro sa s o c a sio n e s, d e l x i
to d e u n p ro c e so d e a d o c trin a m ie n to s im ila r a la re c ita c i n d e l J u ra
m e n to d e F id e lid a d al q u e te has re fe rid o an tes. R e c u e rd o q u e lo s n i o s
se e m o c io n a b a n d e v e ra s, y alg u n o s in c lu so llo ra b a n , m ie n tra s re c ita b a n
h im n o s p a tri tic o s h e b re o s q u e n i siq u ie ra c o m p re n d a n . P ro b a b le m e n te
a lg u n o s lo e n te n d a n to d o a l rev s, p e ro eso n o fre n a b a su e m o c i n . L a
v e rd a d e ra e n s e a n z a d e m o c r tic a , e n to n c e s, n o c o n siste e n in su fla r p a
trio tism o e n los a lu m n o s o h ac erles m e m o riz a r lo s id e a le s d e la d e m o
36 L a (d es)ed u ca ci n

cracia; sa b em o s, a d e m s, q u e e se n o es el c a m in o p a ra a p re n d e r n ad a .
E l a p re n d iz a je a u t n tic o se p ro d u c e c u a n d o se in v ita a lo s e s tu d ia n te s a
que d e s c u b ra n p o r s m is m o s la n a tu ra le z a d e la d e m o c ra c ia y su fu n
c io n am ien to .
L a m e jo r m a n e ra de d e s c u b rir c m o fu n c io n a u n a d e m o c ra c ia re a l es
p o n i n d o la en p r c tic a ; p e ro lo c ie rto es q u e la s e s c u e la s n o lo h a c e n d e
m a sia d o b ien . P a ra m e d ir e l g ra d o d e d e m o c ra c ia re a l, y a se a e n la e s
cu ela o en la so c ie d a d , p o d e m o s m ira r h a s ta q u p u n to la te o ra se a c e r
ca a la p r c tic a ; y sa b e m o s q u e ta n to e n la e s c u e la c o m o e n la so c ie d a d
e stn se p a ra d a s p o r u n a b ism o . E n u n a d e m o c ra c ia , se g n la te o ra , to
dos lo s c iu d a d a n o s p u e d e n p a rtic ip a r e n la s d e c is io n e s q u e a fe c ta n su
vida, p o r e je m p lo d e te rm in a n d o c m o h a d e o b te n e r y c m o h a d e u sa r
el e sta d o sus in g re so s , q u p o ltic a e x te rio r d e b e p ro m o v e r, e tc te ra . U n
e je m p lo m u y se n c illo b a s ta r p a ra p e rc ib ir e l a b is m o q u e d is o c ia la te o
ra se g n la c u a l to d o s p o d e m o s p a rtic ip a r e n la s d e c isio n e s q u e a fe c
tan n u e s tra v id a d e la p r c tic a , e n la q u e la c o n c e n tra c i n d el p o d e r
en el g o b ie rn o sirv e p a ra re s trin g ir la s p o s ib ilid a d e s d e q u e u n c iu d a d a
no o u n g ru p o c o n tro le su s p ro p io s a su n to s e, ig u a lm e n te , p a ra e s ta b le
cer el tip o d e p o ltic a e x te rio r q u e se p re te n d e seg u ir.
A s q u e p e n s e m o s p o r u n m o m e n to e n lo s b o m b a rd e o s a c tu a le s d e
K o so v o e Ira q . L a situ a c i n d e K o so v o a n te s d e l b o m b a rd e o d e l 2 4 d e
m arzo [de 199-9] e ra y a n m e q u e d a r c o rto te rrib le . E l 2 4 d e m a r
zo e m p e z el b o m b a rd e o y, al c a b o d e u n o s p o c o s d a s, h a b a m ile s d e
re fu g ia d o s h u y e n d o de K o so v o , a s c o m o u n in c re m e n to b ru ta l d e la s
v io la c io n e s, m a sa c re s y to rtu ra s; e llo fu e u n a c o n s e c u e n c ia d ire c ta
p e ro a n u n c ia d a d e e se b o m b a rd e o , q u e se q u is o p re s e n ta r c o m o u n a
in te rv e n c i n h u m a n ita ria p a r a p ro te g e r a lo s h a b ita n te s d e e tn ia a lb a n e -
sa. C re o q u e sa lta a la v is ta q u e, si la situ a c i n e ra te rrib le a n te s d e l
b o m b a rd e o , h o y es c a ta str fic a ; si la p e rs p e c tiv a e n K o so v o y a e ra te
rrib le, h a to m a d o p ro p o rc io n e s c a ta s tr fic a s d e s p u s d e la in te rv e n c i n
h u m a n ita ria d e la o t a n . L a o t a n fu n d a m e n t e n la D e c la ra c i n U n i
v ersa l d e lo s D e re c h o s H u m a n o s su d e re c h o a la in te rv e n c i n h u m a n i
taria p a ra d e te n e r, su p u e sta m e n te , la lim p ie z a tn ic a d e lo s a lb a n e se s.
A h o ra b ien , se h a v isto q u e el b o m b a rd e o d e la o t a n p ro v o c u n a g ra
v a m ie n to d ra m tic o e in m e d ia to d e la lim p ie z a tn ic a y el g e n o c id io e n
K o so v o ; y p ro v o c ig u a lm e n te , c o m o e ra p re d e c ib le , u n in c re m e n to
d rstico d e las m a ta n z a s, la s v io la c io n e s y la to rtu ra d e lo s h a b ita n te s d e
e tn ia a lb an esa. D e h e c h o , e l c o m a n d a n te g e n e ra l d e la o t a n , W e sle y
E d u ca r p a r a la lib e rta d 37

C la rk , y a h a b a in fo rm a d o a la p re n sa de q u e e ste se ra u n e fe c to p e r
fe c ta m e n te p re d e c ib le d e los b o m b a rd e o s.
S i a p lic ra m o s el m is m o ra z o n a m ie n to q u e h a se rv id o p a ra ju s tific a r
la in te rv e n c i n h u m a n ita ria e n K o so v o , la o t a n d e b e ra b o m b a rd e a r
ta m b i n o tro s p ases, c o m o C o lo m b ia , p o r e je m p lo , e in c lu so T u rq u a,
q u e es u n o d e sus e sta d o s m ie m b ro . E n C o lo m b ia , la m e d ia a n u a l d e
a se sin a to s p o ltic o s c o m e tid o s p o r el g o b ie rn o y su a p a ra to p a ra m ilita r,
se g n las e stim a c io n e s d e l D e p a rta m e n to d e E sta d o , e s t e n e l m ism o
n iv e l q u e e n K o so v o a n te s d el b o m b a rd e o d e la o t a n , y h a g e n e ra d o p o r
e n c im a d el m ill n d e re fu g ia d o s, q u e in te n ta n e s c a p a r a e sa s a tro c id a
des. C o lo m b ia h a re c ib id o de lo s E sta d o s U n id o s m s a rm a s y e n tre n a
m ie n to q u e n in g n o tro p as o c c id e n ta l, a p e s a r d e q u e la v io le n c ia n o
h a d e ja d o de in c re m e n ta rs e en la d c a d a d e lo s n o v e n ta , y e s a a y u d a si
g u e a u m e n ta n d o a h o ra c o n la e x c u sa d e u n a g u e rra c o n tra la d ro g a .
N o h a y u n so lo o b se rv a d o r serio q u e se tra g u e e sta e x c u sa . Y la a d m i
n istra c i n d e C lin to n h a sid o sin g u la rm e n te g e n e ro s a e n su e lo g io d el
p re s id e n te C sa r G a v iria , cu y o m a n d a to es re sp o n sa b le d e u n n iv e l d e
v io le n c ia atro z , se g n la s o rg a n iz a c io n e s p ro d e re c h o s h u m a n o s.
E n e l c a so d e T u rq u a , e l g e n o c id io d e lo s k u rd o s a lo la rg o d e la d
c a d a d e lo s n o v e n ta h a su p e ra d o e n m u c h o lo c o n o c id o e n K o so v o a n
tes d el b o m b a rd e o d e la o t a n . A lc a n z su m x im o a m e d ia d o s d e lo s
n o v e n ta ; u n a p ru e b a d e e llo es q u e , e n tre 1 9 9 0 y 1994, m s d e u n m i
ll n d e k u rd o s h u y e ro n d e l c a m p o a D iy a rb a k ir, la c a p ita l o fic ia l d e l
K u rd ist n , m ie n tra s el e j rc ito tu rc o d e s tru a su re g i n . E n 1 9 9 4 se lo
g ra ro n d o s r c o rd s n e g a tiv o s: fu e e l a o d e la re p re si n m s d u ra e n las
p ro v in c ia s k u rd a s , s e g n in fo rm J o n a th a n R a n d a l d e s d e el m is m o lu
g a r d e lo s h e c h o s, y fu e a s m ism o e l a o e n q u e T u rq u a se c o n v irti e n
el m a y o r im p o rta d o r in d iv id u a l d e a rm a m e n to p e s a d o d e fa b ric a c i n
e s ta d o u n id e n se y, c o n e llo , e n el c o m p ra d o r d e arm a s m s im p o rta n te
d e l m u n d o . C u a n d o la s a s o c ia c io n e s p ro d e re c h o s h u m a n o s d e n u n c ia
ro n q u e T u rq u a e s ta b a u tiliz a n d o lo s a v io n e s e sta d o u n id e n se s p a ra
b o m b a rd e a r los p u e b lo s k u rd o s, la a d m in istra c i n d e C lin to n su p o e n
c o n tra r la m a n e ra d e sa lta rse las le y e s q u e e x ig a n la su sp e n si n d e l su
m in istro a rm a m e n tstic o . E s lo m is m o q u e h ic ie ro n c o n In d o n e s ia y
o tro s m u c h o s p ases. A s q u e, si a p lic ra m o s d e n u e v o lo s p rin c ip io s d e
la D e c la ra c i n U n iv e rs a l d e lo s D e re c h o s H u m a n o s , c o n lo s q u e la o t a n
ju s tific a b a su b o m b a rd e o d e K o so v o , a la o t a n le so b ra ra n ra z o n e s p a ra
b o m b a rd e a r W a sh in g to n .
38 L a (d es)ed u ca ci n

E x a m in e m o s a h o ra el e je m p lo d e L ao s. D u ra n te m u c h o s a o s, se h a
m atad o a m ile s d e p e rso n a s, so b re to d o n i o s y c a m p e s in o s p o b re s, e n
la L la n u ra d e la D isc o rd ia , e n e l n o rte d el p a s, q u e a p a re n te m e n te h a
sido el e s c e n a rio d e u n in te n ssim o b o m b a rd e o e n c o n tra d e o b je tiv o s c i
viles, p ro b a b le m e n te el m s c ru e l d e la h isto ria . Y e l a ta q u e ra b io so d e
W a sh in g to n e n c o n tra d e e s ta so c ie d a d d e c a m p e s in o s p o b re s te n a m u y
p o co o n a d a q u e v e r co n la s g u e rra s d e la re g i n . L a p e o r p o c a c o m e n
z en 1968, c u a n d o W a sh in g to n (e m p u ja d o p o r la p re s i n p o p u la r, p e ro
ta m b i n p o r la d e los h o m b re s d e n e g o c io s) se v io o b lig a d o a e n ta b la r
c o n v e rsa c io n e s y a fin a liz a r el b o m b a rd e o re g u la r d e l n o rte d e V ietn am ;
en ese m o m e n to , H e n ry K is s in g e r y R ic h a rd N ix o n d e c id ie ro n tra sla d a r
e l b o m b a rd e o a L a o s y C a m b o y a . G ra n p a rte d e la s m u e rte s so n p ro v o
cadas p o r las b o m b ie s, p e q u e a s m in a s a n tip e rs o n a q u e so n m u c h o m s
d a in as q u e las m in a s d e tie rra y e s t n d ise a d a s e s p e c fic a m e n te p a ra
m a tar p e rso n a s, sin a fe c ta r a v e h c u lo s n i e d ific io s. K issin g e r y N ix o n
c o lm a ro n la L la n u ra c o n c ie n to s d e m illo n e s d e e s to s a rtilu g io s m o rta
les, q u e, se g n el p ro p io fa b ric a n te , H o n e y w e ll, n o sie m p re e x p lo ta n a
la p rim e ra , sin o q u e fa lla n e n u n 2 0 o 3 0 p o r 1 00 d e lo s c a so s. E s d if
cil sa b er si ello se d eb e a u n p s im o c o n tro l d e c a lid a d o, ta l v e z , a u n
p lan p a ra ir a se sin a n d o a lo s c iv ile s c o n a c c io n e s re ta rd a d a s. L a s m in a s
a n tip e rso n a so n so lo u n a p e q u e a p a rte d e la te c n o lo g a u sa d a , q u e in
clu a ig u a lm e n te u n o s m is ile s in n o v a d o re s, c a p a c e s d e h a lla r la e n tra d a
de las c u e v a s e n q u e in te n ta b a n re fu g ia rs e la s fa m ilia s la o sia n a s.
E sta s m in a s c a u sa n u n n m e ro d e b a ja s q u e se e s tim a e n tre v a rio s
c e n te n a re s al a o y u n a c ifra to ta l a n u a l d e 2 0 .0 0 0 la o sia n o s d a m n ifi
cad o s (d e lo s c u a le s m u e re n m s d e la m ita d ), s e g n re p o rt B a rry
W ain, e l v e te ra n o c o rre s p o n s a l d el W all S tree t J o u rn a l e n A sia , e n u n a r
tcu lo a p a re c id o e n la e d ic i n a si tic a . D e m o d o q u e , in c lu so si n o s a te
n em o s a las c ifra s m s c o n s e rv a d o ra s, la sim p le c risis d e l a o p a s a d o es
c o m p a ra b le a la situ a c i n d e K o so v o a n te s d e lo s b o m b a rd e o s. P e ro la
m u e rte , a d e m s, se e n c a rn iz a e s p e c ia lm e n te c o n lo s n i o s, se g n lo s in
fo rm e s d e l C o m it M e n n o n ita C e n tra l, q u e h a e s ta d o a ll d e s d e 1977,
tra b a ja n d o p a ra a liv ia r e n lo p o s ib le la s c o n tin u a s a tro c id a d e s.
L o s m e d io s d e c o m u n ic a c i n e s ta d o u n id e n s e s a p la u d ie ro n la in te r
v e n c i n d e la o t a n e n K o s o v o q u e d e b a c o n te n e r la lim p ie z a tn ic a
de los a lb a n e s e s , a u n c u a n d o e l b o m b a rd e o n o lo g r m s q u e in te n s i
ficar e s ta y o tra s a tro c id a d e s e n su c o n tra . P e ro e n el c a so d e L a o s, la
re a c c i n d e lo s E sta d o s U n id o s fu e n o h a c e r n a d a , a p e s a r d e q u e so m o s
E d u ca r p a r a la lib e rta d 39

d ire c ta m e n te re sp o n sa b le s de las m a ta n z a s. A q u n o a b rie ro n la b o c a n i


lo s m e d io s n i lo s c o m e n ta rista s, sig u ien d o la d e s ig n a c i n o fic ia l d e la
g u e rra c o n tra L ao s co m o g u e rra se creta ; es d ecir, e ra u n a g u e rra p e r
fe c ta m e n te co n o c id a, p e ro silen ciad a, al ig u a l q u e se h iz o co n la g u e rra
c o n tra C a m b o y a a p a rtir de 1969. E l n iv e l d e a u to c e n s u ra q u e se a lc a n
z e n to n c e s fu e e x tra o rd in a rio , p e ro el de h o y n o es in ferio r. L a im p o r
ta n c ia d e e ste eje m p lo c ie rta m e n te c h o c a n te es clara: m ie n tra s q u e los
m e d io s e s ta d o u n id e n se s e x u lta b a n d e a le g ra c u a n d o el T rib u n al In te r
n a c io n a l ac u s a S lo b o d a n M ilo se v ic de c rm e n e s c o n tra la h u m a n id a d ,
K issin g er, u n o d e lo s a rq u ite c to s d e la m a ta n z a d e L a o s, sig u e e n lib e r
ta d y es c e le b ra d o c o m o u n e x p e rto cu y a s o p in io n e s so b re el b o m
b a rd e o d e K o so v o e ra n se g u id as co n av id e z p o r lo s m e d io s d e c o m u n i
caci n .
E n el ca so d e Iraq , la s a tro c id a d e s so n ig u a lm e n te in c o n ta b le s, co n
n u m e ro so s civ ile s ase sin a d o s e n u n a g u e rra b io l g ic a sin g u la rm e n te
cru el. E n 1996, e n u n p ro g ra m a d e la te le v isi n n a c io n a l, se le p re g u n
t a la se c re ta ria de E sta d o , M a d e le in e A lb rig h t, q u te n a q u e d e c ir an te
la m a ta n z a d e m e d io m ill n d e n i o s ira q u e s e n ta n so lo c in c o a o s;
p u e s b ie n , re sp o n d i q u e es u n p re c io q u e v a le la p e n a p ag a r . S e g n
las e stim a c io n e s a c tu a le s, to d a v a so n a se sin a d o s c e rc a d e 4 .0 0 0 n i o s
c a d a m e s y, al p arec er, e l p re c io a n v ale la p en a .
U n a n lisis m s d e ta lla d o d e la g u e rra d e l G o lfo n o s d e s c u b rira lo s
m ism o s p rin c ip io s re c to re s de la in te rv e n c i n h u m a n ita ria d e lo s E s
ta d o s U n id o s, o d e la q u e d e fie n d e a las d e m o c ra c ia s d e to d o e l m u n
d o . L o s m e d io s d e c o m u n ic a c i n y la s c lase s in stru id a s c u m p lie ro n b ie n
su la b o r y se lim ita ro n a re p e tir la a firm a c i n d e l p re sid e n te G eo rg e
B u sh [p ad re], se g n e l c u a l A m ric a p e rm a n e c e e n e l m ism o lu g a r q u e
sie m p re: e n c o n tra d e la a g re si n , en c o n tra d e lo s q u e d e se a ra n su sti
tu ir el im p e rio d e la le y p o r el u s o d e la fu e rz a . D a ig u a l q u e p o c o s m e
ses an tes h u b ie ra in v a d id o P a n a m , v io la n d o e so s m is m o s p rin c ip io s
en c o n tra de la a g re si n , e n c o n tra ele lo s q u e d e s e a ra n su stitu ir e l im
p e rio d e la le y p o r e l u s o d e la fu e rz a . E l p re s id e n te B u s h e ra e n to n c e s
el n ic o je fe d e e sta d o q u e h a b a sid o c o n d e n a d o p o r e l T rib u n al In te r
n a c io n a l d e Ju stic ia d e b id o al u so ile g a l d e la fu e rz a (en la g u e rra de
W a sh in g to n c o n tra N ic a ra g u a ). E s a p re te n si n d e B u sh , e se e le v a d o
p rin c ip io m o ral, n o so n m s q u e u n a b u rla, p o rq u e n i lo s E sta d o s U n i
d o s n i n in g n o tro p a s fu e ro n a l g o lfo a d e fe n d e r p rin c ip io alg u n o . L a
re a c c i n c o n tra S a d a m H u se in , q u e n o te n a p re c e d e n te , n o se d e b i a
40 La (d es)ed u ca ci n

su b ru ta l a g re si n , sin o q u e a q u e p is a q u ie n n o d e b a , c o m o h a b a h e
ch o M a n u e l N o rie g a u n o s a o s an tes. L o s d o s s o n c rim in a le s q u e h a n
sid o a m ig o s d el p re s id e n te B u s h . S a d a m H u se in e s u n g n g s te r y u n a s e
sin o , p e ro y a lo e ra m u c h o a n te s d e la g u e rra d e l G o lfo , c u a n d o e ra
n u estro a m ig o y u n o d e n u e s tro s m e jo re s so c io s c o m e rc ia le s . E s t c la ro
q u e su in v a s i n d e K u w a it fu e u n a sa lv a ja d a , p e ro n o a lc a n z el n iv e l
d e las m ltip le s sa lv a ja d a s q u e h a b a c o m e tid o a n te s c o n e l a p o y o d e lo s
E sta d o s U n id o s, y fu e u n o m s e n tre lo s m u c h o s c rm e n e s sim ila re s q u e
h a n d irig id o lo s E sta d o s U n id o s y su s aliad o s.
A s s u c e d i , p o r e je m p lo , c o n la in v a s i n y a n e x i n d e T im o r
o rie n ta l p o r p a rte d e In d o n e s ia , q u e a lc a n z p r o p o rc io n e s c a si g e n o c i
d as; m u rie ro n 7 0 0 .0 0 0 p e rs o n a s c e rc a d e u n a c u a rta p a rte d e la p o
b la c i n , lo q u e s ig n ific a u n a m a ta n z a s u p e rio r in c lu s o a la e m p re n
d id a p o r P o l P o t e n e s o s m is m o s a o s . P u e s b ie n , ta n to lo s E s ta d o s
U n id o s c o m o su s a lia d o s p r e s ta ro n su a p o y o a e s to s c rm e n e s . E l m i
n istro d e A s u n to s E x te rio re s d e A u s tr a lia ju s tif ic la a q u ie s c e n c ia d e
su p as a la in v a s i n y a n e x i n d e T im o r a firm a n d o , s im p le m e n te , q u e
el m u n d o es u n sitio c ie rta m e n te in ju s to , re p le to d e e je m p lo s d e a n e
x io n e s p o r la fu e rz a . A h o ra b ie n , c u a n d o Ira q in v a d i K u w a it, su g o
b ie rn o d e n u n c i la a g re s i n d e c la ra n d o c o n s o le m n id a d q u e n in g n
g ra n p a s p u e d e in v a d ir a u n p a s v e c in o m s d b il y s a lir in d e m n e d e
ello . E l o b je tiv o re a l d e la p o ltic a d e lo s E s ta d o s U n id o s e n el g o lfo
e ra q u e lo s in c o m p a ra b le s re c u rs o s e n e rg tic o s d e l O rie n te P r x im o s i
g u ie ra n b a jo n u e s tro c o n tro l y q u e lo s e n o rm e s b e n e fic io s q u e g e n e ra n
a y u d a ra n a p o te n c ia r la e c o n o m a d e lo s E s ta d o s U n id o s y su c lie n te
b rit n ic o .

Es triste, d e s d e luego, q u e au n qu e lo s h ech o s q u e h a s m en cio n a d o


sean tan o b vio s, la cla se in stru id a d e lo s E sta d o s U n id o s con la ex
cepcin d e una p e q u e a m in o ra , h a ya sid o in c a p a z d e re la c io n a r en
tre s lo s d iferen tes a c o n te c im ie n to s h ist rico s, p a r a d e s a r r o lla r una
com pren sin rig u ro sa de n u estro m undo. E l v ic e p r e sid e n te D a n Q u a yle
co m eti un la p su s fre u d ia n o q u e d e s c r ib e p e r fe c ta m e n te la G uerra,
an u n cian do la em o tiv a v ic to r ia d e la s fu e r z a s d e a g resi n . Y a l p r e
siden te B ush se le e sc a p un la p su s sim ila r d u ra n te una e n tre vista d e
N a ta lie Jaco b so n , la d ire c to r a d e in fo rm a tivo s d e l C a n a l 5 d e B o sto n ;
refirin dose a la g u erra d e l G olfo, B ush a firm q u e h em o s c o m p le ta
do con xito n u estra a g resi n , en lu g a r de lo q u e sin d u d a q u e ra d e
E du car p a r a la lib e rta d 41

cir, h em os c o m p leta d o n u estra m isin. E sta s p a la b r a s a p a ren tem en te


in vo lu n ta ria s de Bush y Q u ayle d eja n a l d esn u d o su p e d a g o g a d e las
g ra n d es m entiras, h a sta el p u n to d e qu e su s a firm a cio n es reflejan a la
p e rfe c c i n la esen cia d e una f r a s e d e J o s O rte g a y G a sset. Segn este,
lo qu e co n o ce m o s co m o la civiliza ci n , s i q u ed a ra a b a n d o n a d a a su s
p r o p io s recu rso s y a la m e rce d d e c o m isa rio s d e l e s tilo d e K issinger,
ve ra el ren a cer d e l p rim itiv ism o y la b a rb a rie.
Tus ejem p lo s so b re la b a rb a rie en K o so vo , en Turqua, en C o lo m b ia
y en E aos apu ntan ju sta m e n te a la b a rb a rie d e la c iviliza ci n . En m u
ch os casos, el a lto g ra d o de c o m p le jid a d tcn ica q u e ha d e sa rro lla d o
e sta civiliza ci n se ha u sado d e m a n era s a cu l m s b rb a ra , co m o
a testig u a n las c m a ra s d e g a s a n tise m ita s y lo s b o m b a rd e o s d e L a o s y
C am boya. N o m e p a r e c e que se a una c iv iliza c i n ilu stra d a la qu e se
co m p la ce en d e v o lv e r a Ira q a la p o c a p re in d u stria l, en ta n to q u e a s e
sin a a d ec en a s d e m iles d e v c tim a s in ocen tes, m u jeres y n i o s in clu si
ve, y d e ja en el p o d e r a S a d a m H usein, q u e es n u estro h om bre en la g u e
rra.

L a e x p e c ta tiv a m s g e n e ra liz a d a p re v q u e la in te rv e n c i n m ilita r


e sta d o u n id e n se m a n te n d r e n e l p o d e r a e ste tira n o y a se sin o iraq u ,
q u ie n c o n tin u a r d e s a rro lla n d o su p ro g ra m a a rm a m e n tstic o , a la v ez
q u e p o n e tra b a s a lo s o b se rv a d o re s in te rn a c io n a le s. Y es n e c e sa rio re
c a lc a r ta m b i n q u e lo s p e o re s c rm e n e s d e S a d a m fu e ro n c o m e tid o s
c u a n d o e ra u n a lia d o y so cio c o m e rc ia l d e sta c a d o d e lo s E sta d o s U n i
d o s, y q u e , in m e d ia ta m e n te d e sp u s d e se r e x p u lsa d o d e K u w a it, lo s
ee .u u . m ira ro n e n sile n c io c m o v o lv i la s m a ta n z a s e n c o n tra d e lo s r e
b eld es ira q u e s p rim e ro lo s c h ie s, lu e g o lo s k u rd o s , lle g a n d o in
c lu so a n e g a rle s el a c c e so a las a rm a s c a p tu ra d a s a Ira q . L a h is to ria o fi
c ia l no a c o stu m b ra a p re s e n ta r u n a d e s c rip c i n a ju s ta d a d e lo q u e v e r
d a d e ra m e n te su c ed e; y ta m p o c o c re a e stru c tu ra s q u e p e rm ita n d e sc u b rir
la v erd ad . E s p o r ello q u e u n a e d u c a c i n c u y a m e ta s e a lo g ra r u n m u n
d o m s d e m o c r tic o d e b e ra p ro p o rc io n a r a su s e s tu d ia n te s h e rra m ie n ta s
c rtic a s c o n las q u e tra z a r re la c io n e s e n tre lo s a c o n te c im ie n to s q u e, fi
n a lm e n te , d e s e n m a sc a re n las m e n tira s y el en g a o . E n lu g a r d e a d o c tri
n a r a lo s e stu d ia n te s c o n m ito s so b re la d e m o c ra c ia , la e s c u e la d e b e ra
c o m p ro m e te rlo s e n la p r c tic a d e la d e m o c ra c ia .

M e p a r e c e p o c o p r o b a b le q u e la esc u e la ce se d e a d o c trin a r a lo s e s
42 La (des)ecLucacin

tu dian tes m e d ia n te m itos, p u e s to qu e es p re c isa m e n te la p r o p a g a c i n de


m itos e l m e d io q u e u tiliza la id e o lo g a d o m in a n te p a r a in ten ta r a c a lla r
la ex p resi n d e una cu ltu ra d e m o c r tic a p len a , y m a n te n e r a s la a ctu a l
h egem on a e c o n m ica y cu ltu ral. C o in c id o c o n tig o en que la escu ela
d eb e c o m p ro m e te r a lo s estu d ia n te s en la p r c tic a d e la d e m o c ra c ia ; sin
em bargo, p a r a lo g r a r eso co m o y a h a s in d ic a d o en n u m ero sa s o c a
sion es , tien e qu e d o ta r a lo s a lu m n o s d e in stru m en to s c r tic o s qu e les
p erm ita n e x tra e r e l co n ten id o id e o l g ic o d e lo s m ito s. S o lo a s e m p e za
rn a entender, p o r ejem plo, p o r q u e l m a estro y e l d ire c to r d e D a v id
Spritzler, qu e h a b a n in ve rtid o tie m p o y d e d ic a c i n en e l siste m a d o c
trin al h eg em n ico , lleg a ro n in clu so a s a c r ific a r lo s p r o p io s p rin c ip io s
d e l Jurcm ento d e F id e lid a d co n ta l d e im p e d ir q u e S p ritzle r v iv ie ra en
la verd a d ; y es qu e una p e r s o n a qu e p re te n d a v iv ir en la v e rd a d re p re
sen ta una a u tn tic a a m en a za p a r a e l siste m a d o c tr in a l d o m in a n te y
d eb e s e r e lim in a d a o, cu a n d o m enos, n eu tra liza d a . P o r ello, no d e b e ra
so rp ren d ern o s q u e tan to e l m a e stro co m o e l d ir e c to r p ro c u ra ra n tan
afan osam en te q u e S p ritzle r no p u s ie r a a l d e s c u b ie rto la h ip o c re sa y la s
diferen cias d e c la se d e n u estra su p u e sta s o c ie d a d sin cla ses.

E l m ito d e q u e v iv im o s e n u n a so c ie d a d sin c la se s es u n p u ro c h is
te, p ero h a y m u c h a g e n te q u e se lo c re e . M i h ija , q u e e n s e a e n u n a fa
cu lta d e s ta ta l su b v e n c io n a d a , m e c u e n ta q u e la m a y o ra d e su s e s tu d ia n
tes no m u e s tra n n in g n sig n o d e c o n c ie n c ia d e c la s e y se c o n s id e ra n d e
c lase m ed ia.

E l p r o p io d isc u rso a c a d m ic o p a r e c e a p u n ta r a e s ta f a lta d e c o n


cien cia d e clase. En lo s m e d io s d e co m u n ica ci n a p a re c e m u ch a s v e c e s
el co n ce p to d e c la s e tra b a ja d o ra , y ta m b in e l d e c la s e m e d ia (en titu la
res co m o R e b a ja f is c a l p a r a la c la se m ed ia ), p e r o n u n ca v e r s q u e se
m en cion e n in gu n a c la se a lta o c la s e d o m in a n te .

N o e n c o n tra r s n in g u n a re fe re n c ia a la c la se d o m in a n te, p o rq u e se
e lim in a n sis te m tic a m e n te , e s o e s to d o . Y lo s a lu m n o s d e m i h ija , q u e
so n de c la s e tra b a ja d o ra , n o se c o n s id e ra n m ie m b ro s d e la c la se tra b a ja
dora. E l a d o c trin a m ie n to fu n c io n a , d e s d e lu eg o .

La lite dom in an te, a y u d a d a p o r la in te llig e n tsia , no se ha p a r a d o


en b a rra s a la h o ra d e c re a r m e ca n ism o s que p e r p e t e n e l m ito d e que
E d u ca r p a r a la lib e rta d 43

lo s E sta d o s U n idos son una so c ie d a d sin cla ses. A p e s a r de to d a la c o n


tro v ersia so b re el fr a c a s o de la ed u ca ci n en este p a s, no se su ele m en
c io n a r una de la s va ria b le s fu n d a m en ta les: la c la se so cia l. L a c la se es
un f a c to r d eterm in a n te d e l resu lta d o d e la esco la riza ci n , p u e s la m a
y o r a d e lo s estu d ia n tes que fr a c a s a n p ro c e d e n d e la s c la se s inferiores.
Sin em bargo, los ed u ca d o res evita n relig io sa m en te e l uso d e l f a c to r c la
se en su s a n lisis y a se v e ra c io n e s; en lu g a r d e eso, han c rea d o to d a
su erte d e eu fem ism os com o m a rg in a lid a d eco n m ica , estu d ia n te s en
situ a ci n d esven ta jo sa o de riesg o , etc., p a r a e v ita r lla m a r p o r su
n om bre a la re a lid a d d e la o p resi n cla sstica . Y co m o o p te s p o r in co r
p o r a r e l f a c to r cla se en tus p r o p io s a n lisis, te a cu sa r n de in m ed ia to
d e e s ta r p ro m o v ie n d o una g u erra d e cla ses. S egu ro qu e recu erd a s a q u e
lla ca m p a a p re sid e n c ia l de 1988, en la q u e G eo rg e B u sh cen su r a su
o p on en te d e m c ra ta afirm an do qu e N o p ie n s o to le r a r qu e e se g o b e r
n a d o r lib e ra l d iv id a a e sta n a ci n ... E so e s ta r bien p a r a la s d e m o
c ra c ia s eu ro p ea s o p a r a cu a lq u ier otro. N o s ir v e p a r a lo s E sta d o s U ni
d o s d e A m rica . L a cla se so c ia l no n o s va a d iv id ir ... S o m o s e l p a s d e
lo s g ra n d e s sueos, d e la s g ra n d e s o p o rtu n id a d es, d e l ju e g o lim pio, y
este in ten to de d iv id ir A m ric a en c la se s v a a fra ca sa r, p o rq u e e l p u e
b lo a m e rica n o sa b e qu e so m o s un p a s m u y esp ecia l, p o rq u e cu a lq u ie
ra, si se le d a una o p o rtu n id a d , p u e d e triu n fa r y re a liza r e l su e o a m e
rica n o .

S, sin d u d a es u n p a s m u y e sp ecial: si e re s rico . P o r m e n c io n a r so lo


u n e je m p lo a c tu a l, fja te e n el s is te m a trib u ta rio , q u e c a d a v ez e s m e n o s
p ro g re siv o , d e fo rm a q u e e n riq u e c e a lo s ric o s m e d ia n te u n im p o rta n te
d e sc u e n to fisc a l y los e n o rm e s su b sid io s q u e, tra d ic io n a lm e n te , h a n r e
c ib id o las c o rp o ra c io n e s e m p re sa ria le s. B u s h tie n e ra z n al m e n c io n a r la
g u e rra d e clases. P e ro es u n a g u e rra d e c la se s c o n c e b id a p a ra a p la sta r
a n m s a lo s p o b re s. T o d o s lo s in d ic a d o re s n o s re c u e rd a n q u e la m is e
ria in fa n til sig u e sie n d o m u y a lta e n n u e stro p a s, y la m a ln u tric i n se
h a v isto a g ra v a d a p o r lo s p ro g ra m a s de d e fe n s a d e lo s v a lo re s fa m ilia
res . E ste a salto al e sta d o d el b ie n e s ta r p re te n d e se g u ir m a c h a c a n d o a
los p o b re s, a las m a d re s d el b ie n esta r, a to d o el q u e n e c e site ay u d a,
m ie n tra s q u e n o se to c a a la p o d e ro s a n i e ra , su b v e n c io n a n d o a las c o r
p o ra c io n e s co n tra sfe re n c ia s in g e n te s de c a p ita l. N o h a y d u d a d e q u e te
n em o s u n e sta d o d e l b ie n esta r, p e ro d el b ie n e s ta r de lo s rico s. Y si q u ie
res a y u d a r a m a n te n e r la b u e n a m a rc h a de e s te e stad o d e l b ie n e sta r p a ra
44 La (d es)ed u ca ci n

lo s rico s, h a c e fa lta q u e d e s a rro lle s u n a p le n a c o n c ie n c ia d e clase : la d e


p e rte n e c e r a la c la s e d e lo s h o m b re s d e n e g o c io s. E l re sto d e la g en te
tien e q u e e s ta r c o n v e n c id a d e q u e v iv e e n u n a so c ie d a d sin c la se s. Y la
escu ela, d e s d e sie m p re , h a d e s e m p e a d o u n a fu n c i n c la v e e n la p erv i-
v en c ia d e e ste m ito .
2

D em ocracia y educacin*

l ttu lo q u e se m e p ro p u so p a ra e sta c o n fe re n c ia y m e a le g ra p o
E d e r h a b la r so b re e ste tem a es el d e D e m o c ra c ia y ed u c ac i n .
E ste sin tag m a, d em o cra c ia y edu cacin , m e trae d e in m e d ia to a. la m e
m o ria la vida, lo s esc rito s y la a c tu a c i n d e J o h n D ew ey , u n o d e lo s p e n
sad o res m s im p o rta n te s d e los ltim o s c ie n a o s, q u ie n d e d ic la m a y o r
p a rte d e su re fle x i n y su tie m p o a esto s asu n to s. S u p o n g o q u e d eb e ra
a d v e rtirles qu e m e m u e v e u n in te r s e sp e c ia l p o r la o b ra d e D ew ey . S us
id eas e je rc ie ro n u n a g ra n in flu e n c ia so b re m e n m is a o s d e fo rm a c i n
(y, de h ech o , fu e a s d e sd e q u e te n a y o u n o s do s a o s, p o r v aria s ra z o
n es e n las q u e n o e n tra r aqu). D u ra n te la m a y o r p a rte d e su v id a en
sus ltim o s a o s se to m alg o m s e sc p tic o D ew ey p a re c e h a b e r c o n
sid e ra d o q u e u n a re fo rm a d e lo s p rim e ro s n iv e les de la e d u c a c i n p o d a
p ro v o c a r ca m b io s so ciales sig n ificativ o s. P o d a ab rir el c a m in o a u n a so
c ie d a d m s ju s ta y lib re , u n a so c ie d a d e n la cu al, cita n d o al p ro p io D e
w ey, el o b je tiv o ltim o d e la p ro d u c c i n n o se a la p ro d u c c i n d e b ien es,
sin o la p ro d u c c i n d e seres h u m a n o s a so c ia d o s en tre s e n t rm in o s de
ig u a ld ad . E ste c o m p ro m iso b sico , q u e re c o rre to d a la o b ra y el p e n sa
m ie n to d e D ew ey , c h o c a co n las d o s c o rrie n te s d ire c tric e s d e la v id a in
te le c tu a l y so cial m o d e rn a . C h o ca, e n e fe c to , c o n u n a c o rrie n te m u y fu e r
te e n su d a re c o rd e m o s q u e D e w e y e sc rib a so b re ello e n lo s aos
v ein te y tre in ta , re la c io n a d a c o n las e c o n o m a s d irig id a s d e la E u ro p a
o cc id en tal; esto es, c o n lo s sistem a s c re a d o s p o r L e n in y T ro tsk y y c o n
v ertid o s e n u n a m o n stru o sid a d a n m a y o r p o r S talin. L a se g u n d a c o

* D em ocracy and education, conferencia pronunciada el 19 de octubre de 1994 en


la U niversidad de L oyola, en Chicago.
46 La (d es)ed u ca ci n

rriente la c o n s titu y e la so c ie d a d c a p ita lista , in d u stria l y estata l, q u e se e s


taba c o n s tru y e n d o en los E sta d o s U n id o s y n u m e ro so s p a se s o c c id e n ta
les, e n d o n d e el g o b ie rn o e fe c tiv o lo d e te n ta el p o d e r p riv a d o . E sto s do s
sistem as se a s e m e ja n en v a rio s a sp e c to s e se n c ia le s, in c lu id o s alg u n o s
id eo l g ico s. L o s d o s fu e ro n y u n o d e ello s lo sig u e sie n d o te rrib le
m ente a u to rita rio s e n sus p rin c ip io s fu n d a m e n ta le s; y lo s d o s se o p o n a n
rad ical y e n rg ic a m e n te a u n a te rc e ra tra d ic i n d e p e n sa m ie n to : la tra d i
cin lib e rta ria d e iz q u ie rd a s. E sta tra d ic i n d e riv a d e lo s v a lo re s d e la
Ilu straci n , e in c lu a en e so s a o s p e rfile s m u y d iv e rso s: lib e ra le s p ro
g resistas d e l e s tilo d e D ew ey , so c ia lista s in d e p e n d ie n te s c o m o B e rtra n d
R ussell, ld e re s m a rx ista s (so b re to d o , lo s a n tib o lc h e v iq u e s) y, n a tu ra l
m ente, so c ia lista s lib e rta rio s y v a rio s m o v im ie n to s a n a rq u ista s, sin o lv i
d ar a la m a y o ra d e l m o v im ie n to sin d ic a l y o tro s se c to re s p o p u la re s.
E sta iz q u ie rd a in d e p e n d ie n te , e n la q u e e s ta b a in te g ra d o D ew ey , h u n
de sus ra c e s e n e l lib e ra lism o c l sic o . A m i m o d o d e ver, p ro c e d e ju s to
de este lib e ra lis m o , y se o p o n e fro n ta lm e n te a la c o rrie n te a b s o lu tista
fo rm a d a p o r la s in stitu c io n e s y e l p e n s a m ie n to ta n to d e l e s ta d o c a p ita
lista c o m o d el so c ialista . In c lu y o e n e s te g ru p o la c la s e c ie rta m e n te e x
trem a d e a b s o lu tism o q u e a q u , e n lo s E sta d o s U n id o s, p ra c tic a n lo s d e
n o m in a d o s c o n se rv a d o re s , c o n u n u s o d el t rm in o q u e , si le v a n ta ra n
la cab eza, h u b ie ra d e sp e rta d o la ris a d e O rw e ll y la in d ig n a c i n d e c u a l
quier c o n s e rv a d o r au tn tico (s u p o n ie n d o q u e se p u e d a e n c o n tra r a lg u n o ).
N o h a r fa lta in sistir e n q u e , p o r d e c irlo su a v e m e n te , n o e s e ste el
p a n o ra m a q u e se su e le d e s c rib ir p o r n o rm a g e n e ra l; p e ro tie n e a l m e n o s
u n a v en taja : es e x a c to . In te n ta r e x p lic a rlo .
P e rm ta n m e v o lv e r a u n o d e lo s te m a s c e n tra le s e n D ew ey , e l y a c i
tado d e q u e e l o b je tiv o ltim o d e la p ro d u c c i n n o h a d e se r la p ro d u c
cin d e b ie n e s, sin o la d e se re s h u m a n o s q u e se a s o c ie n e n tre s e n u n a
re la c i n d e ig u a ld a d . E llo in c lu y e , n a tu ra lm e n te , la e d u c a c i n , q u e fu e
u n a d e su s p re o c u p a c io n e s m s c o n s ta n te s. E l o b je tiv o d e la e d u c a c i n
citan d o a h o ra a B e rtra n d R u s s e ll e s lo g ra r q u e se p e rc ib a e l v a lo r
d e la re a lid a d a je n a a la d o m in a c i n c o n m ira s a c re a r c iu d a d a n o s sa
b io s d e u n a c o m u n id a d lib re y e s tim u la r u n a c o m b in a c i n d e c iu d a d a
na, lib e rta d y c re a tiv id a d in d iv id u a l. E llo sig n ific a q u e c o n te m p la m o s a
u n ni o d el m is m o m o d o q u e u n ja rd in e ro c o n te m p la u n rb o l d e p o
co s a o s, e s to es, c o m o a lg o q u e p o s e e u n a d e te rm in a d a n a tu ra le z a in
trn seca, q u e lo h a r d e s a rro lla rse h a s ta a d q u irir u n a fo rm a a d m ira b le ,
siem p re q u e se le d el su e lo , el a ire y la lu z a d e c u a d o s . D e h e c h o , p o r
D em o cra cia y edu cacin 47

m u c h o q u e D e w e y y R u sse ll e stu v ie ra n e n d e sa c u e rd o e n n u m e ro so s te
m a s y lo e sta b a n , am b o s c o in c id a n e n lo q u e R u sse ll d e n o m in la
c o n c e p c i n h u m a n stic a , de ra ig a m b re ilu stra d a: la id e a d e q u e la e d u
c a c i n no h a d e e n te n d e rse co m o el p ro c e s o d e lle n a r d e ag u a u n re c i
p ie n te , sin o m s b ie n e l d e ay u d a r a q u e u n a flo r c re z c a se g n su p ro p ia
n a tu ra le z a . L a id e a c o n siste , en o tras p a la b ra s, en p ro p o rc io n a r la s c ir
c u n sta n c ia s e n las q u e se p u e d a n d e s a rro lla r las d ife re n te s m a n ife sta c io
n e s d e la cre a tiv id a d . S e tra ta d e u n a id e a d el siglo x v i i i , re c u p e ra d a a
la p a r p o r D e w e y y R u ssell.
A m b o s autores co m p artan ta m b i n la c o n v icci n d e q u e estas id eas
recto ra s, h ered a d as d e la Ilu straci n y e l lib e ra lism o clsico , te n a n u a
fu e rz a re v o lu c io n aria, y a s lo re c a lc a ro n e n sus escrito s (d e la p rim era
m ita d de este siglo). Si se llev aran a la p r c tic a , estas id eas p o d ra n crear
seres h u m a n o s lib res, cu y o s v alo res n o se ra n y a el a c ap a ra m ien to y la d o
m in a ci n , sino la a so c ia c i n libre e n t rm in o s d e ig u ald ad , d e d istrib u c i n
eq u itativ a, d e co o p e ra ci n , de p a rtic ip a c i n ig u a lita ria e n la realiza ci n de
u n o s o b jetiv o s co m u n es, q u e se h a n d e te rm in a d o d em o crtic am en te . L os
d o s sen tan sim p le d esp re cio p o r lo q u e A d a m S m ith h a b a lla m a d o la
m x im a a b y e cta d e lo s seores d e la h u m a n id ad : to d o p a ra n o so tro s, y
n a d a p a ra los d em s ; sin em bargo, h o y se n o s en se a a se n tir a d m ira ci n
y d e v o c i n p o r este p rin c ip io rector, y a q u e lo s v alo res tra d ic io n a le s se
h a n d eb ilitad o p o r c u lp a d e u n ataq u e in c e sa n te e im p lac ab le , lid e ra d o , en
las d cad as m s re c ie n te s, p o r lo s d e n o m in a d o s co n serv ad o res .
T o m m o n o s u n tie m p o p a ra p e rc ib ir e l alc a n c e v e rd a d e ra m e n te ra d i
c a l de e ste c o n flic to d e v alo re s en tre , p o r u n a p arte, la c o n c e p c i n h u
m a n stic a q u e p ro c e d e d e la Ilu stra c i n y se c o n tin a e n fig u ra s se eras
d e l siglo x x co m o D e w e y y R u sse ll y, p o r o tra p a rte la d o c trin a q u e se
im p o n e hoy, la d o c trin a q u e A d a m S m ith h a b a d e sp re c ia d o p o r se r u n a
m x im a ab y e cta . T am b i n la h a b a d e n u n c ia d o la p re n s a d e c la se tra
b a ja d o ra , h ac e a h o ra m s de u n sig lo , c o n d e n a n d o lo q u e se lla m el
n u ev o esp ritu d e la p o ca: h az te rico , o lv d a te de to d o m e n o s d e ti m is
m o (la m ism a m x im a ab y ecta d e la q u e a b o m in a b a S m ith , p o r ta n
to). R e su lta b a s ta n te sig n ific a tiv a la e v o lu c i n de esto s v alo re s, p u esto
q u e lo s d e u n p e n s a d o r p re c a p ita lista c o m o A d a m S m ith q u ie n re c a l
ca la e m p a tia , e l o b je tiv o de la ig u a ld a d p e rfe c ta y el d e re c h o in a lie n a
b le de lo s h o m b re s a u n trab ajo c re a tiv o c o n tra sta n d e fo rm a lla m a ti
v a co n lo s v a lo re s a c tu ales, los d e q u ie n e s d e fie n d e n e l n u ev o e sp ritu
d e la p o c a y, en o c a sio n e s, lle g a n a in v o c a r d e sv e rg o n z a d a m e n te el
48 La (d es)ed u ca ci n

n o m b re d e A d a m S m ith . V alga c o m o e je m p lo u n o d e lo s g a n a d o re s d el
N obel d e e c o n o m a , Ja m e s B u c h a n a n , q u ie n h a e s c rito q u e lo q u e to d o s
n o so tro s b u sc a m o s en u n a situ a c i n id e a l e s d o m in a r u n m u n d o de
esclav o s . P o r si n o 16 sa b an , eso es lo q u e p e rs ig u e n to d o s u ste d e s, u n
ob jetiv o q u e a A d a m S m ith le h u b ie ra p a re c id o s e n c illa m e n te en fe rm iz o .
P o r c ie rto , e l m e jo r lib ro q u e c o n o z c o so b re e l p e n s a m ie n to re a l d e
A d am S m ith , lla m a d o A d a m Sm ith a n d h is le g a c y f o r m o d ern c a p ita l
ismo es o b ra d e u n a p ro fe s o ra d e e s ta c a sa , d e L o y o la , la p ro fe s o ra P a
tricia W e rh a n e. C la ro e st q u e , e n la m e d id a d e lo p o sib le , sie m p re es
m ejo r le e r d ire c ta m e n te e l te x to o rig in a l.
U n a d e las d e m o stra c io n e s m s e v id e n te s d e l n u e v o e s p ritu d e la
p o ca y sus v a lo re s so n lo s c o m e n ta rio s d e e s to s d a s e n la p re n s a en
to m o a la s d ific u lta d e s c o n q u e to p a m o s e n n u e s tro p ro y e c to d e a u p a r a
la g en te d e la E u ro p a o rie n ta l. C o m o sa b r n , s o n n u e s tro s n u e v o s b e n e
ficiario s, y les e s ta m o s h a c ie n d o e x te n s iv o s lo s m is m o s c u id a d o s m a te r
nales q u e h e m o s p ro d ig a d o a n u e s tro s v a rio s p u p ilo s d e ta n ta s p a rte s d el
m u n d o , d e s d e L a tin o a m ric a a las F ilip in a s. L o s re su lta d o s q u e h e m o s
o b ten id o e n e s a s c m a ra s d e lo s h o rro re s so n te rrib le m e n te c la ro s y c o
h eren tes, p ero , p o r a lg n ra ro m ila g ro , n o se h a sa c a d o la le c c i n d e
q u in es so m o s y q u h a c e m o s. P o d ra m o s p re g u n ta rn o s p o r q u h a su
ced id o as. P e ro e l ca so e s q u e n o s h e m o s d e c id id o a a u p a r a e s a g e n te ,
q u e se h a lib e ra d o p o r fin d e l c o m u n ism o , d e l m is m o m o d o q u e h e m o s
estado lib e ra n d o a lo s h a itia n o s y a lo s b ra s ile o s y a lo s g u a te m a lte c o s
y a los filip in o s y a lo s n a tiv o s a m e ric a n o s y a lo s e s c la v o s d e l fric a ,
entre ta n to s o tro s. E l N ew York Tim es e s t p u b lic a n d o u n a in te re s a n te se
rie de a rtc u lo s so b re to d o s e sto s p ro b le m a s, q u e p e rm ite n d a rs e c u e n ta
de qu v a lo re s im p e ra n a c tu a lm e n te . H a a p a re c id o , p o r e je m p lo , u n a r
tculo so b re la A le m a n ia d e l E ste , e s c rito p o r S te v e n K in zer. K in z e r c o
m ie n za c ita n d o a u n p rro c o q u e h a b a e s ta d o a l fre n te d e las p ro te sta s
p o p u la re s e n c o n tra d el r g im e n c o m u n ista , y q u e e x p re s a su p re o c u p a
ci n a n te lo s c a m b io s so c iale s. A firm a q u e la c o m p e te n c ia sin fre n o y
la a m b ic i n d e d in e ro e s t n d e s tro z a n d o n u e s tro se n tid o c o m u n ita rio , y
casi to d o e l m u n d o es p re sa d e l m ie d o , d e la d e p re s i n o d e la in s e g u ri
dad. E n tre ta n to , la g en te se v a fo rm a n d o e n el n u e v o e s p ritu d e la p o
ca, que in c u lc a m o s a lo s p u e b lo s re tra sa d o s.
El sig u ie n te a rtc u lo d e la se rie tra ta b a d e l x ito fu lg u ra n te d e P o lo
nia, un p a s q u e e s t h o y e n b o c a d e to d o s, y lo e s c rib i J a n e P e rle z . E l
titu lar d ic e D o b le v e lo c id a d e n e l c a m in o d e l c a p ita lism o . E l m e o llo
D e m o c ra c ia y edu cacin 49

d e la h isto ria co n siste e n q u e h ay alg u n o s q u e y a se h a n e n te ra d o d e q u


v a la co sa, m ie n tra s q u e o tro s sig u e n re tra sa d o s. P e rle z d a e je m p lo s d e
b u e n o s y de m a lo s e stu d ia n te s. P u e s b ien , el p u p ilo m s a p lic a d o p o se e
u n a p e q u e a fb rica , u n e je m p lo v ig o ro so q u e re s u m e lo m e jo rc ito d e
la m o d e rn a P o lo n ia c a p ita lista . E n e lla se p ro d u c e n v e s tid o s d e n o v ia d e
d ise o ex q u isito , q u e so lo p u e d e n a d q u irir lo s a le m a n e s ric o s y la m i
n s c u la p o rc i n d e p o la c o s a rc h im illo n a rio s. T o d o e llo e n u n p a s e n el
q u e lo s n d ic e s d e p o b re z a se h a n d u p lic a d o d e s d e la in s ta u ra c i n d e las
re fo rm a s, se g n re fle ja u n e s tu d io d el B a n c o M u n d ia l, y lo s in g re so s
h a n c a d o c e rc a d e u n 3 0 p o r 100. A h o ra b ie n , el q u e te n g a h a m b re o le
fa lte tra b a jo sie m p re p u e d e d e le ita rs e c o n te m p la n d o e s o s v e s tid o s e x
q u isito s e n lo s e sc a p a ra te s, y p e rc ib ir a s e l n u e v o e s p ritu d e la p o c a .
E s c o m p re n sib le , p o r ta n to , q u e se e lo g ie e l triu n fo d e P o lo n ia , q u e v a
a c e rc n d o se a n u e stro s lo g ro s.
E l a rtc u lo c e d e lu e g o la p a la b ra a o tra b u e n a e s tu d ia n te , q u e a c la ra
q u e h a y q u e c o n s e g u ir q u e la g e n te lo e n tie n d a : h a n d e lu c h a r p o r s
m ism o s, n o se p u e d e n a p o y a r e n n ad ie . E s t d e s c rib ie n d o el o b je tiv o
d e u n c u rsillo d e fo rm a c i n a su carg o , c o n e l q u e in te n ta in s u fla r lo s
v a lo re s e s ta d o u n id e n se s e n p e rso n a s cu y o c e re b ro h a b a sid o la v ad o .
L es h a b a n la v a d o el c e re b ro m e d ia n te e sl g a n e s d e l tip o d e T ra b a jo e n
las m in a s. Q u i n h a y m e jo r q u e y o ? . P u e s b ie n , e so n o sirv e, tie n e n
q u e q u it rse lo d e la c a b e z a ; h ay m u c h a g e n te m e jo r q u e lo s m in e ro s, in
c lu y e n d o a lo s q u e sa b e n d ise a r v e stid o s d e b o d a p a ra lo s a le m a n e s r i
co s, y a q u e e se es el e je m p lo q u e se h a e s c o g id o p a ra ilu s tra r e l triu n fo
d e lo s v a lo re s d e n u e stro p as. A p a rte q u e d a n lo s fra c a s a d o s, lo s q u e
m a rc h a n a u n a v e lo c id a d le n ta e n e l c a m in o d e l c a p ita lism o . P e rle z e s
c o g e c o m o m u e stra d e e llo s u n m in e ro d e c u a re n ta y c u a tro a o s, se n
ta d o e n el sa l n d e su c a s a u n sa l n ta p iz a d o d e m a d e ra -, m ie n tra s
c o n te m p la lo s fru to s d e su tra b a jo e n tie m p o s d e l c o m u n ism o : u n te le
v iso r, m u e b le s c m o d o s, u n a c o c in a re lu c ie n te y m o d e rn a y se p re g u n
ta p o r q u ra z n e st e n ca sa, p o r q u e s t e n el p a ro y d e p e n d e d e las
su b v e n c io n e s . E ste m in e ro n o h a sa b id o e n te n d e r e l n u e v o e s p ritu de
la p o c a, e se h a z te ric o , o lv d a te d e to d o m e n o s d e ti m ism o , y to d a
v a se c re e lo d e q u e es m in e ro y Q u i n h a y m e jo r q u e y o ? . L a serie
d e a rtc u lo s p ro sig u e c o n o tro s e je m p lo s p a re c id o s. E s in te re sa n te le e r
lo s y fija rse en q u es lo q u e se d a p o r se n tad o .
L o q u e e s t su c e d ie n d o e n la E u ro p a o c c id e n ta l es u n p a ra d ig m a de
lo q u e lle v a p a s a n d o m u c h o s a o s e n n u e stro s d o m in io s d e l te rc e r m u n
50 L a (d es)ed u ca ci n

do y, d e h e c h o , e n c a ja e n u n a tra m a y a m u y a n tig u a . E s m u y sim ila r a


n u e stra p ro p ia h isto ria , y ta m b i n a la d e In g la te rra , a n te s d e n u e s tra in
d e p e n d e n c ia . D a v id M o n tg o m e ry , d e la u n iv e rs id a d d e Y ale, q u e es u n
d istin g u id o h is to ria d o r d el tra b a jo , in d ic a b a e n u n lib ro re c ie n te q u e lo s
m o d e rn o s E sta d o s U n id o s se c re a ro n a p la s ta n d o la p ro te s ta d e su s tra
b a ja d o re s. C re o q u e tie n e m u c h a ra z n . L a p r o te s ta e r a e n rg ic a y clara,
e s p e c ia lm e n te p o r p a rte d e la c la se tra b a ja d o ra y la p r e n s a c o m u n ita ria
qu e flo re c i e n lo s ee .u u . e n tre lo s p rim e ro s a o s d e l s ig lo x ix y la d
ca d a d e 1950, c u a n d o fu e fin a lm e n te d e s tru id a p o r e l p o d e r p riv a d o . E n
In g la te rra , e s ta d e s tru c c i n se c o n s u m u n o s d ie z a o s m s ta rd e . E l p r i
m e r e s tu d io im p o rta n te s o b re e s te te m a se p u b lic e n 1924, y e ra o b ra
d e N o rm a n W are. S u a n lisis n o h a p e rd id o a c tu a lid a d . S e h a b a p u b li
cado a q u , en C h ic a g o , y lo h a re e d ita d o re c ie n te m e n te Iv a n D e e , u n a
e d ito ria l lo c al. D e v e ra s q u e v a le la p e n a le e rlo , p o rq u e h a sid o u n e s t
m ulo c la v e p a ra e l d e s a rro llo d e la h is to ria so c ia l.
W are e s tu d ia la p re n sa o b re ra , p a ra d e s c rib ir c m o h a y q u e m a c h a
ca r en la c a b e z a d e la g e n te c o rrie n te e l s is te m a d e v a lo re s p o r e l q u e
ab o g a e l p o d e r p riv a d o , c m o h a y q u e e n s e a rle s a a b a n d o n a r lo s s e n ti
m ie n to s h u m a n o s m s n o rm a le s y p o n e r e n su lu g a r e s o q u e se lla m a b a
el n u e v o e s p ritu d e la p o c a . E s tu d ia so b re to d o la s c a b e c e ra s m s
im p o rta n te s d e m e d ia d o s d e l sig lo x ix , q u e, p o r c ie rto , e r a n d irig id a s e n
o c a sio n e s p o r m u je re s d e c la s e tra b a ja d o ra . E n e lla s se re fle ja n v a rio s
tem as q u e so n c o n s ta n te s d u ra n te m u c h o s a o s; la p re o c u p a c i n , p o r
ejem p lo , an te lo q u e d e n o m in a b a n d e g ra d a c i n y p r d id a d e la d ig n i
d ad y la in d e p e n d e n c ia , a n te la p rd id a d e l a m o r p ro p io , es d ec ir, an te
el m e n o sp re c io d e l tra b a ja d o r e n ta n to q u e se r h u m a n o . T a m b i n p re o
c u p a b a la d e c a d e n c ia b ru s c a d e l n iv e l y e l d e s a rro llo c u ltu ra le s , p o r
cu an to lo s tra b a ja d o re s e s ta b a n su je to s a la e s c la v itu d d e l jo rn a l , q u e
no les p a re c a d e m a sia d o d ife re n te a la e s c la v itu d tra d ic io n a l, q u e h a
b a n in te n ta d o e rra d ic a r d u ra n te la g u e rra c iv il a m e ric a n a . U n o d e lo s
efecto s m s d r stic o s y m s re le v a n te s p a ra la s itu a c i n a c tu a l e s la
d e c a d e n c ia d e la q u e c o n o c e m o s c o m o a lta c u ltu ra ; la le c tu ra d e o b ra s
c lsic as y c o n te m p o r n e a s. L a s c h ic a s d e la s f b ric a s d e L o w e ll, lo s a r
tesan o s y m u c h o s o tro s tra b a ja d o re s so la n c o n tra ta r a a lg u ie n p a r a q u e
les fu e ra le y e n d o m ie n tra s tra b a ja b a n . T e n a n in te r s e n e s a c u ltu ra , te
n an b ib lio te c a s, p e ro to d o e s o d e b a irse al tra ste .
M u c h o s c o n s id e ra b a n p a ra fra s e o a h o ra a e s ta p re n s a o b re ra
que, c u a n d o v e n d e s u n p ro d u c to , c o n s e rv a s e l c o n tro l so b re tu p e rso n a .
D e m o cra c ia y edu cacin 51

E n ca m b io , c u a n d o v en d e s tu tra b a jo , te e st s v e n d ie n d o a ti m ism o ,
p ie rd e s los d e re c h o s de h o m b re lib re y te c o n v ie rte s e n v a sallo d e e m
p re sa s e le fa n tin a s, p ro p ie d a d d e u n a a risto c ra c ia a d in e ra d a q u e a m e
n a z a c o n a n iq u ila r a to d o aq u el q u e se a tre v a a p o n e r e n c u e sti n su d e
re c h o a e s c la v iz a r y o p rim ir . L o s q u e tra b a ja n e n lo s m o lin o s d e b e
ra n p o se e rlo s , y n o te n e r el sim p le e sta tu s d e m q u in a s c o n tro la d a s
p o r d sp o tas p riv a d o s q u e e st n im p la n ta n d o p rin c ip io s m o n rq u ic o s
e n su e lo d e m o c r tic o , d e sp u s d e a rra sa r la lib e rta d y lo s d e re c h o s h u
m a n o s, la c iv iliz a c i n , la salu d , lo s p rin c ip io s tic o s y e l p e n sa m ie n to
in d e p e n d ie n te , e n e sta n u e v a fo rm a d e fe u d a lism o c o m e rc ia l.
P o r si a c a so a lg u ie n v a d e s e n c a m in a d o , les d ir q u e to d o e sto es
m u y a n te rio r a c u a lq u ie r p o sib le in flu e n c ia d el m a rx is m o ; es la e x p e
rie n c ia d e tra b a ja d o re s e s ta d o u n id e n se s d e la d c a d a d e 1840. L a p re n
sa o b re ra c o n d e n a b a ta m b i n a lo s q u e d e s ig n a b a n c o m o lo s v e n d id o s
d e la c le rig a lla , re firi n d o se a lo s m e d io s d e c o m u n ic a c i n , la s u n iv e r
sid a d e s y la c la se in te le c tu a l, es d ec ir, a lo s a p o lo g ista s q u e se a fa n a b a n
p o r ju s tific a r e l d e sp o tism o a b s o lu tista d e l n u e v o e s p ritu d e la p o c a ,
a s c o m o p o r d ifu n d ir su s v a lo re s s rd id o s y d e g ra d a n te s . U n o d e lo s
p rim e ro s ld e re s d e la A F L [F e d e ra c i n E sta d o u n id e n s e d el T ra b ajo ],
H e n ry D e m a re st L lo y d , su p o fo rm u la r c o n a c ie rto , h a c e a h o ra a lg o m s
d e u n sig lo la p e rsp e c tiv a m s h a b itu a l: la m is i n d el m o v im ie n to o b re
ro e ra v e n c e r lo s p e c a d o s y la su p e rstic i n d el m e rc a d o , y d e fe n d e r y
e x te n d e r la d e m o c ra c ia , d e m o d o q u e lo s tra b a ja d o re s c o n tro la ra n la in
d u stria.
T odo ello h u b ie ra p a re c id o m u y ra z o n a b le a lo s fu n d a d o re s d e l lib e
ra lism o c l sic o , a g e n te co m o W ilh e lm v o n H u m b o ld t, p o r e je m p lo ,
q u ie n sirv i d e in sp ira c i n a J o h n S tu a rt M ili y c o n s id e ra b a c o n u n
p u n to d e v ista p r x im o al d e su c o n te m p o r n e o A d a m S m ith q u e el
v a lo r c e n tra l d e la v id a h u m a n a e r a e l tra b a jo c re a tiv o , e m p re n d id o p o r
d e c isi n p ro p ia y re a liz a d o en c o la b o ra c i n c o n o tro s. H u m b o ld t e s c ri
b i que, si u n a p e rso n a p ro d u c e u n o b je to p o r e n c a rg o , p o d e m o s a d m i
ra r su o b ra, p e ro a l le d e sp re c ia re m o s, p u e s n o es u n a u t n tic o se r h u
m a n o q u e a c t e m o v id o p o r sus p ro p io s im p u lso s y d e se o s. L o s v e n d i
d o s d e la c le rig a lla , p o r su p a rte , tie n e n la fu n c i n d e s o c a v a r e sto s v a
lo res, d e e lim in a rlo s d e e n tre la s p e rso n a s q u e se v e n d e n e n el m e rc a d o
d e trab ajo . P o r ra z o n e s se m e ja n te s, A d a m S m ith h a b a a d v e rtid o q u e , en
u n a so c ie d a d c iv iliz a d a , e l g o b ie rn o d e b e ra in te rv e n ir c o n el o b je to de
e v ita r q u e la d iv is i n d el trab a jo h a g a d el tra b a ja d o r u n se r h u m a n o de
52 L a (d es)ed u ca c i n

e stu ltic ia e ig n o ra n c ia e x tre m a s . S u d e fe n s a d e l m e rc a d o q u e c o m


p o rta n u m e ro so s m a tic e s se b a s a e n la h ip te s is d e q u e , si las c o n d i
cio n es fu e se n v e rd a d e ra m e n te lib re s , e n to n c e s lo s m e rc a d o s te n d e ra n
h a c ia u n e q u ilib rio p e rfe c to . L u e g o lo s o tro s lo to m a ro n c o m o ju s tific a
ci n m o ra l, y la c le rig a lla se o lv id d e to d o s lo s m a tic e s, c o n lo q u e lo
c o n v e rta n en u n a h is to ria m u y d ife re n te .
D e w e y y R u s s e ll so n d o s d e lo s m s d e s ta c a d o s h e re d e ro s d e e s ta
tra d ic i n e n e l sig lo x x , d e e s ta tra d ic i n q u e , c o m o d ije a n te s, h u n d e
sus ra c e s en la Ilu stra c i n y e l lib e ra lis m o c l sic o . A n m s in te re s a n
te y su g e re n te es e l te stim o n io d e la o rg a n iz a c i n , la s lu c h a s y la s p ro
testas o b re ra s d e s d e p rin c ip io s d e l sig lo x ix , c u a n d o lo s tra b a ja d o re s y
las tra b a ja d o ra s in te n ta b a n c o n s e g u ir u n a m a y o r lib e rta d y ju s tic ia y
m a n te n e r lo s d e re c h o s a d q u irid o s fre n te a l a v a n c e d e l n u e v o d e s p o tis
m o: el d e l p o d e r p riv a d o fa v o re c id o p o r e l e s ta d o .
L a id e a c e n tra l fu e fo rm u la d a c o n g ra n c la rid a d p o r T h o m a s Je ffe r
son, h a c ia 1816. L o h iz o , p o r ta n to , a n te s d e q u e la R e v o lu c i n In d u s
trial se h u b ie ra a se n ta d o e n la s a n tig u a s c o lo n ia s , p e ro p o r e n to n c e s y a
p o d a e m p e z a rs e a v e r p o r d n d e ib a n a ir lo s tiro s. E n su s ltim o s a o s,
al o b se rv a r e l d e sa rro llo d e lo s a c o n te c im ie n to s , se sin ti m u y p re o c u
p ad o p o r e l d e s tin o d el e x p e rim e n to d e m o c r tic o . T e m a e l a s c e n s o d e
u n a n u e v a fo rm a d e a b so lu tism o , a n m s o m in o s a q u e la q u e h a b a n
d e rro ta d o d u ra n te la R e v o lu c i n A m e ric a n a (d u ra n te la c u a l, c o m o es
n o to rio , J e ffe rs o n se h a b a d is tin g u id o m u c h o ). J e ffe rs o n q u iso se p a ra r
en to n c e s a lo s q u e lla m a b a a ris t c ra ta s d e lo s v e rd a d e ra m e n te d e
m c ra ta s . L o s a rist c ra ta s so n lo s q u e te m e n al p u e b lo y d e s c o n fa n
de l, y q u isie ra n ale ja rlo d e to d a s la s fo rm a s d e p o d e r y d a rla s a la s c la
ses m s p riv ile g ia d a s . L o s d e m c ra ta s , e n c a m b io , se id e n tific a n c o n
el p u e b lo , c o n fa n e n l y lo tie n e n e n a lta e s tim a , c o n s id e r n d o lo el d e
p o sita rio m s h o n ra d o y fia b le d e l in te r s p b lic o , si n o el m s sa
bio. L o s a rist c ra ta s d e su tie m p o e ra n lo s sa n to s p a tro n e s d e l n a c ie n
te e sta d o c a p ita lista , q u e J e ffe rs o n v e a c o n g ra n d e s p re c io , re c o n o c ie n
do a la le g u a la e v id e n te c o n tra d ic c i n q u e se p ro d u c e e n tre la d e m o
c ra c ia y e l c a p ita lism o ; d e s d e lu e g o , es a s e n lo q u e a ta e a lo q u e p o
d ra m o s d e n o m in a r c a p ita lism o re a l , es d ec ir, e l q u e e s t g u ia d o y f i
n a n c ia d o p o r p o d e ro so s e s ta d o s d e s a rro llis ta s , c o m o lo s d e In g la te rra ,
lo s E sta d o s U n id o s y, d e h e c h o , m u c h o s o tro s lu g a re s.
E s ta c o n tra d ic c i n e s e n c ia l se a g ra v a m e d id a q u e se c o n c e d a n p o
d eres c a d a v e z m s p le n o s a la s n u e v a s e s tru c tu ra s c o rp o ra tiv a s, y e llo
D e m o cra c ia y edu cacin 53

n o m e d ia n te p ro c e d im ie n to s d e m o c r tic o s, sin o g ra c ia s a q u e las co rte s


d e ju s tic ia y lo s a b o g a d o s tra sfo rm a ro n lo q u e Je ffe rs o n d e s ig n a b a
c o m o las in stitu c io n e s d e la b a n c a y la s c o rp o ra c io n e s a d in e ra d a s
(q u e ib a n a d e s tru ir la lib e rta d , se g n a firm , a p e s a r d e q u e p o r e n to n
c e s ta n so lo e s ta b a n d a n d o sus p rim e ro s p a so s). L as tra s fo rm a ro n en
p e rso n a s in m o rta le s c o n p o d e re s y d e re c h o s q u e d e s b o rd a ra n las
m s te rrib le s p e sa d illa s d e p e n s a d o re s p re c a p ita lis ta s c o m o A d a m
S m ith o T h o m a s Je ffe rso n . M e d io sig lo a n te s, A d a m S m ith y a h a b a a d
v e rtid o c o n tra e s ta p o sib ilid a d , y e so q u e n o p u d o v e r m s q u e su s p ri
m e ro s p aso s.
L a d ife re n c ia c i n d e a rist c ra ta s y d e m c ra ta s fu e d e s a rro lla d a c e r
c a d e m e d io sig lo m s ta rd e p o r B a k u n in (el p e n s a d o r y p o ltic o a n a r
q u ista ). D e h ec h o , fu e u n a d e las p o c a s p re d ic c io n e s d e la s c ie n c ia s so
c ia le s q u e h a a c a b a d o p o r c u m p lirse ; so lo p o r ello , m e re c e o c u p a r u n lu
g a r d e h o n o r e n lo s e stu d io s d e h u m a n id a d e s y c ie n c ia s so c ia le s. Vol
v ie n d o al sig lo x ix , B a k u n in p re d ijo q u e la n a c ie n te in tellig e n tsia d e su
p o c a se d e c a n ta ra p o r u n a de e n tre d o s o p c io n e s p o sib le s. L a p rim e ra
c o n siste en e x p lo ta r la s lu c h as p o p u la re s p a ra to m a r e l p o d e r esta ta l,
d a n d o o rig e n a lo q u e lla m la b u ro c ra c ia ro ja , q u e te rm in p o r im
p o n e r e l r g im e n p o ltic o m s c ru e l d e la h isto ria . L a s e g u n d a o p c i n ,
p a ra le la a la p rim e ra , la se g u ir n lo s q u e d e s c u b ra n q u e el p o d e r re a l re
sid e e n o tro lu g ar, y se e rig ir n e n lo s v e n d id o s d e la c le rig a lla , co m o
lo s d e n o m in a b a la p re n s a o b rera. E sto s s e rv ir n a lo s d u e o s a u t n tic o s,
d e n tro d e u n siste m a d e p o d e r p riv a d o p ro te g id o p o r el e sta d o , y a sea
c o m o a d m in istra d o re s o b ie n co m o a p o lo g ista s d e las d e m o c ra c ia s c a p i
ta lista s e sta ta le s, q u ie n e s, e n d e fin ic i n d e B a k u n in , le z u rra n la b a d a
n a al p u e b lo c o n el m ism o b a st n d e l p u e b lo . S o n m u y lla m a tiv a s las
sim ilitu d e s q u e se d an e n tre los d o s c a m in o s p o sib le s, q u e to d a v a e x is
te n . D e h e c h o , a y u d a n a e x p lic a r p o r q u es ta n f c il p a s a r d e u n a p o s i
c i n a otra. P a re c e u n a tra n sic i n fo rz a d a , p e ro re p o sa so b re u n a b ase
id e o l g ic a co m n . A c tu a lm e n te p o d e m o s o b se rv a rlo en la E u ro p a o rie n
ta l, co n el se c to r so c ia l q u e a v e c e s se c o n o c e c o n el n o m b re d e c a p i
ta lista s d e la N o m e n k la tu ra , esto es, la v ie ja c lase g o b e rn a n te d e l c o
m u n ism o , q u e a h o ra d e fie n d e co n e n tu sia s m o el m e rc ad o , y a q u e se e n
riq u e c e m ie n tra s la s so c ie d a d e s e n la s q u e v iv e n se tra s m u ta n e n so c ie
d a d e s tp ic a s d el T erce r M u n d o . E n tre u n a y o tra o p c i n e x iste u n p aso
m u y p e q u e o , p o rq u e se trata, e n lo fu n d a m e n ta l, de la m is m a id e o lo
g a. E l p a so sim ila r e n tre h a c e r a p o lo g a d e l e sta lin ism o y c e le b ra r los
54 L a (d es)ed u ca ci n

v alo re s d e A m ric a es m u y h a b itu a l e n la h is to ria c o n te m p o r n e a ,


p u esto q u e n o re q u ie re v a ria r e n e x c e s o lo s v a lo re s, sin o so b re to d o la
id ea d e e n q u lu g a r re sid e e l p o d er.
E l m ie d o a la d e m o c ra c ia e s t m u y a rra ig a d o . A le x a n d e r H a m ilto n
lo e x p re s c o n to d a c la rid a d c u a n d o d e s c rib i al p u e b lo c o m o la g ran
b estia d e la q u e h a y q u e g u a re c e r a la s lite s g o b e rn a n te s . Y e s ta s id e a s
se e st n a rra ig a n d o c a d a v e z m s h o n d a m e n te e n tre lo s c rc u lo s in s tru i
dos, a m e d id a q u e se re a liz a n lo s te m o re s d e J e ffe rs o n y la s p re d ic c io
n es d e B a k u n in . L a a c titu d b s ic a , y a e n e l sig lo x x , la re fle j a la p e r
fe c c i n R o b e rt L a n sin g , e l se c re ta rio d e E s ta d o d e l p re s id e n te W o o d ro w
W ilso n ; e s la a c titu d q u e c o n d u jo a lo q u e se c o n o c i c o m o e l M ie d o
R o jo , q u e se a fa n d u ra n te m s d e 'u n d e c e n io e n d e s tru ir e l p e n s a
m ie n to o b re ro in d e p e n d ie n te . L a n s in g a d v irti d e l p e lig ro d e p e rm itir a
la m a s a d e la h u m a n id a d , ig n o ra n te e in c a p a z q u e d o m in e la T ie rra
o sea in flu y e n te e n a lg n g ra d o (e so e s lo q u e c re a q u e p re te n d a n lo s
b o lc h e v iq u e s). E s u n a re a c c i n h is t ric a y e v id e n te m e n te e rr n e a , p e ro
es la m s h a b itu a l e n tre lo s q u e sie n te n a m e n a z a d o su p o d er.
E s ta p re o c u p a c i n fu e lu e g o d e s a rro lla d a p o r lo s in te le c tu a le s p ro
g resistas d el p e rio d o , c o m a n d a d o s q u iz p o r lo s e n s a y o s d e W a lte r L ip p -
m an n so b re la d e m o c ra c ia (q u e se p u b lic a ro n s o b re to d o e n la d c a d a d e
1920). L ip p m a n n e ra ta m b i n el d e c a n o d e lo s p e rio d is ta s e s ta d o u n i
d en ses y, d u ra n te m u c h o s a o s, fu e u n o d e lo s m s d e s ta c a d o s c o m e n
ta ristas d e lo s a su n to s p b lic o s. P o s tu l q u e el p b lic o d e b e se r p u e s to
d o n d e le c o rre sp o n d e , d e fo rm a q u e lo s h o m b re s re s p o n s a b le s p u e
dan v iv ir lib re s d e e se re b a o d e s c o n c e rta d o q u e ru g e y p iso te a , e sto
es, d e la g ra n b e stia d e H a m ilto n . E n u n a d e m o c ra c ia , e sto s o b se r
v ad o res e x te rn o s, n ec io s y m e tijo n e s tie n e n u n a fu n c i n , p e ro su
fu n c i n es la d e ser m e ro s e s p e c ta d o re s in te re s a d o s d e la a c c i n , e n
lu g a r d e p a rtic ip a n te s . S u p e s o d e b e se r tra s fe rid o p e ri d ic a m e n te a
alg n m ie m b ro d e la c lase d o m in a n te a e s te p ro c e s o lo s u e le n lla m a r
e le c c io n e s y d e sp u s se su p o n e q u e h a n d e v o lv e r a su s a su n to s
p e rso n a le s. D e h ec h o , p o r e s a p o c a v a rio s c o n c e p to s m u y sim ila re s p a
saron a in te g ra rs e e n la c o rrie n te p rin c ip a l d e la te o ra p o ltic a .
E n 1934, p o r ejem p lo , e n su a lo c u c i n c o m o p re s id e n te d e la A so
c ia c i n E s ta d o u n id e n s e d e C ie n c ia s P o ltic a s [A m e ric a n P o litic a l S c ie n
ce A sso c ia tio n ], W illia m S h e p a rd d e fe n d i q u e el g o b ie rn o d e b e e s ta r e n
m an o s d e u n a a risto c ra c ia d e l in te le c to y el p o d e r , y q u e es n e c e sa rio
im p e d ir q u e lo s e le m e n to s e s t p id o s , d e s in fo rm a d o s y a n tiso c ia le s
D em o cra cia y edu cacin 55

c o n tro le n las e le c c io n e s (S h e p a rd c rea, e q u iv o c a d a m e n te , q u e e n e l p a


sa d o las h a b a n c o n tro la d o ). U n o d e lo s fu n d a d o re s d e la c ie n c ia p o lti
c a m o d e rn a , H a ro ld L a ssw e ll, fu n d a d o r a su v e z d e l c a m p o d e la s c o
m u n ic a c io n e s, e sc rib i e n la E n ciclo p e d ia d e la s c ie n c ia s s o c ia le s (d e
1933 o 1934) q u e las t c n ic a s m o d e rn a s d e p ro p a g a n d a , re fin a d a s c o n
to d o e sm e ro p o r lo s lib e ra le s d el p re s id e n te W ilso n , p ro p o rc io n a b a n u n a
b u e n a m a n e ra d e m a n te n e r al p u e b lo a ray a.
L o s lo g ro s p ro p a g a n d stic o s d e W ilso n d u ra n te la p rim e ra g u e rra
m u n d ia l im p re sio n a ro n a m u c h o s d irig e n te s, e n tre e llo s a l p ro p io A d o lf
H itler, P ero , so b re to d o , im p re s io n a ro n a n u e s tra c o m u n id a d c o m e rc ia l
y d e n eg o c io s. E llo d e riv en u n a e x p a n s i n sin p re c e d e n te s d e la in
d u stria d e las re la c io n e s p b lic a s , c u y a fu n c i n c o n sista , e n re a lid a d ,
e n c o n tro la r la o p in i n p b lic a . C o n tro la r es u n a m a n e ra m s h o n ra d a
d e d ec irlo , y a s lo h iz o L a ss w e ll e n la y a m e n c io n a d a E n c ic lo p e d ia d e
la s cien cia s s o c ia le s , re firi n d o se sin ta p u jo s a su p ro p u e s ta e n t rm in o s
d e p ro p ag an d a . H o y n o lo lla m a m o s as. S o m o s m s fin o s.
C o m o te ric o d e la p o ltic a , L a ss w e ll a b o g p o r u n u s o m s c o m
p le jo d e la p ro p a g a n d a , q u e e ra la n u e v a t c n ic a d e c o n tro l so b re e l p
b lic o e n g e n e ra l. E llo p e rm itira , se g n l, q u e lo s h o m b re s m s in te li
g e n te s d e c a d a c o m u n id a d (q u e so n su s g o b e rn a n te s n a tu ra le s) su p e ra
ra n la a m e n a z a d e la g ra n b estia, q u e p u e d e a c a b a r c o n el o rd e n e s ta
b le c id o d e b id o a la ig n o ra n c ia y la e stu p id e z d e las m a sa s , p o r d e c ir
lo e n lo s t rm in o s d el p ro p io L a ssw e ll. D e a ju s ta m o s a su te o ra , n o d e
b e ra m o s su c u m b ir al d o g m a tism o d e m o c r tic o se g n e l c u a l c a d a
h o m b re es el m e jo r ju e z d e su s p ro p io s in te re se s ; an tes a l c o n tra rio , los
m e jo re s ju e c e s so n las lite s, a las q u e, a c a m b io , d e b e n g a ra n tiz rse le s
lo s m e d io s p a ra im p o n e r su v o lu n ta d e n n o m b re d e l b ie n co m n . S e tra
ta , en su m a, d e lo s a rist c ra ta s de Je ffe rso n .
L ip p m a n n y L a ss w e ll re p re se n ta n la c o rrie n te d e o p in i n m s lib e ra l
y p ro g re sista , la q u e le o to rg a a la b e stia , c u a n d o m e n o s, u n a fu n c i n
c o m o esp ectad o r. E n el e x tre m o m s re a c c io n a rio se e n c u e n tra n h o y los
m a l lla m a d o s c o n se rv a d o re s . E s el c a so d e lo s re a c c io n a rio s e s ta ta lis -
ta s m s c e rc a n o s a R e a g a n , q u e c o n s id e ra b a n q u e el p b lic o , la b e stia ,
n o d e b a d e s e m p e a r n i siq u ie ra el p a p e l d e esp ectad o r. E llo p u e d e a y u
d a r a e x p lic a r su fa sc in a c i n p o r las o p e ra c io n e s d e te rro rism o c la n d e s
tin o , q u e, d e h e c h o , n o e ra n n a d a se c re ta s, y m e n o s p a ra la s v c tim a s,
a u n q u e s lo re su lta ra n p a ra el p b lic o e sta d o u n id e n se . E sta s o p e ra c io
n e s se d ise a ro n d e fo rm a q u e el p b lic o d e n u e stro p as n o tu v ie ra n o
56 L a (d es)ed u ca ci n

ticia d e ellas. T a m b i n e x ig a n u n a s m e d id a s d e p ro p a g a n d a y c e n su ra
sin p re c e d e n te s, e n tre o tras a c tu a c io n e s , q u e d e b a n g a ra n tiz a r u n e sta d o
fu erte e in te rv e n c io n ista , p ro te g id o d e la c h u s m a y al s e rv ic io d el b ie
n estar d e lo s ric o s. L a m is m a p re o c u p a c i n e s la q u e h a c o n d u c id o al
en o rm e in c re m e n to d el n e g o c io d e la p ro p a g a n d a e n lo s ltim o s a o s,
as c o m o al re c ie n te a sa lto d e las u n iv e rs id a d e s p o r p a rte d e las fu n d a
cio n es d e dere/chas. E s u n a p re o c u p a c i n d e s p e rta d a p o r lo q u e las li
tes lib e ra le s h a b a n lla m a d o la c risis d e la d e m o c ra c ia , es d ecir, la c ri
sis de lo s a o s se sen ta , c u a n d o v a rio s se c to re s p re v ia m e n te m a rg in a d o s
y a p tic o s c o m o las m u je re s, lo s j v e n e s , lo s v ie jo s, lo s tra b a ja d o re s
y ta n to s o tro s q u isie ro n in c o rp o ra rs e a la a re n a p b lic a , a u n cu a n d o ,
segn sa b e n to d o s lo s a rist c ra ta s y d e re c h is ta s , n o tie n e n d e re c h o a e s
tar all.
%Jo h n D e w e y fu e u n o d e lo s su p e rv iv ie n te s d e la tra d ic i n lib e ra l d e
la Ilu stra c i n , q u e se o p o n a a la r e g la d e la in te lig e n c ia y a la a c o m e ti
d a de lo s a rist c ra ta s je ffe rs o n ia n o s , in d e p e n d ie n te m e n te d e si o c u p a b a n
u n a p o s ic i n m s a la iz q u ie rd a o a la d e re c h a e n e s te e s p e c tro p o ltic o
c ie rta m e n te re d u c id o . D e w e y su p o p e rc ib ir c o n c la rid a d q u e la p o ltic a
es la s o m b ra q u e p ro y e c ta n so b re la so c ie d a d lo s g ra n d e s n e g o c io s y,
en ta n to q u e lo sea, la sim p le a te n u a c i n d e la s o m b ra n o tra s fo rm a r
su su sta n c ia . C o n ello q u e ra d e c ir q u e la s re fo rm a s te n d ra n u n a u tili
dad lim ita d a ; lo q u e la d e m o c ra c ia n e c e s ita es q u e se e lim in e e l o rig e n
de la so m b ra , n o so lo p o rq u e c o n tro la la a re n a p o ltic a , sin o p o rq u e las
m ism a s in stitu c io n e s d e l p o d e r p riv a d o d e b ilita n la d e m o c ra c ia y la li
b ertad . D e w e y p e n s a b a e n u n p o d e r a n tid e m o c r tic o c o n c re to , y fu e
m u y e x p lc ito a l re fe rirs e a l. A p e s a r d e q u e e s c rib a h a c ia 192 0 , y a
a firm a b a q u e e l p o d e r re s id e h o y e n e l c o n tro l d e lo s m e d io s d e p ro
d u cc i n , d istrib u c i n , p u b lic id a d , tra s p o rte y c o m u n ic a c i n . Q u ie n e s
los c o n tro la n g o b ie rn a n la v id a d e l p a s , a u n q u e se a s in p e rd e r la s fo r
m as d e m o c r tic a s. E l s is te m a d e l p o d e r re a l, e l o rig e n d e la c o e rc i n y
el co n tro l, so n lo s n e g o c io s q u e p e rs ig u e n e l b e n e fic io p riv a d o m e
d ia n te e l c o n tro l d e la b a n c a , la a g ric u ltu ra y la in d u stria , re fo rz a d o p o r
el d o m in io d e la p re n sa , d e lo s a g e n te s p u b lic ita rio s y e l re s to d e m e d io s
de p u b lic id a d y p ro p a g a n d a ; h a s ta ta n to e s te sis te m a n o se a d e sb a lle s-
tado, n o se p o d r h a b la r d e v e rd a d e ra d e m o c ra c ia y lib e rta d . D e w e y e s
p e ra b a q u e la c la s e d e e d u c a c i n q u e p o s tu la b a e n su s e s c rito s, es d ecir,
la p ro d u c c i n d e seres h u m a n o s lib re s , p o d ra se r u n m e c a n is m o til
p a ra so c a v a r e s e a b s o lu tism o m o n stru o so .
D e m o cra c ia y edu cacin 57

E n u n a so c ie d a d d e m o c r tic a y lib re, se g n D ew ey , lo s tra b a ja d o re s


d e b e ra n ser lo s d u e o s d e su p ro p io d e s tin o in d u stria l , y n o h e rra
m ie n ta s a lq u ila d a s p o r lo s e m p re sa rio s. C o in c id a , e n la s c u e stio n e s
fu n d a m e n ta le s, co n lo s in ic ia d o re s d el lib e ra lis m o c l sic o y co n e l se n
tir d e m o c r tic o y lib e rta rio q u e h a b a a n im a d o a los m o v im ie n to s o b re
ro s y p o p u la re s de la p rim e ra R e v o lu c i n In d u stria l, h a s ta q u e fu e ro n fi
n a lm e n te d estru id o s p o r u n a c o m b in a c i n d e v io le n c ia y p ro p a g a n d a . E n
e l m b ito de la e d u c a c i n , p o r ta n to , D e w e y c o n s id e ra b a q u e e ra a n ti
lib e ra l y am o ral el fo rm a r a los n i o s p a r a q u e tra b a je n sin a p e la r a la
lib e rta d n i a la in te lig e n c ia , sino en n o m b re d e l sa lario , e n c u y o caso
su a c tiv id a d n o es lib re, p u esto q u e n o la h a n e sc o g id o lib re m e n te .
A q u se p u e d e o b se rv a r d e n u e v o la in flu e n c ia d el lib e ra lis m o c l sic o y
d e los m o v im ie n to s o b re ro s. E n c o n s e c u e n c ia , p ro se g u a D ew ey , la in
d u stria d eb e p a s a r d e u n o rd en so c ia l d e c a r c te r fe u d a l a u n o d e m o
c r tic o , c o n tro la d o p o r lo s tra b a ja d o re s y re g id o p o r la a s o c ia c i n lib re.
N u e v a m e n te , e n c o n tra m o s id eales p ro p io s d e la tra d ic i n a n a rq u ista y
h e re d e ro s d el lib e ra lism o clsic o y la Ilu stra c i n .
D a d o q u e e l sis te m a d o c trin a l se h a re d u c id o m u c h o al h a b e r sid o
h o stig a d o in c e sa n te m e n te p o r el p o d e r p riv a d o , so b re to d o e n la s ltim a s
d c a d a s, esto s v a lo re s y p rin c ip io s lib e rta rio s q u e so n im p re s c in d i
b le s p u e d e n so n a r h o y e x tic o s, e x tre m o so s o in c lu so , p o r d e c irlo co n
u n o d e lo s t rm in o s d e l m o d e rn o p e n s a m ie n to to ta lita rio d e O c c id e n te ,
a n tia m e ric a n o s . V isto s lo s c a m b io s, p a re c e til re c o rd a r q u e el tip o de
id e a s q u e fo rm u la b a D e w e y so n ta n a m e ric a n a s co m o la ta rta d e m a n
zan a. S e o rig in a ro n , e n e fe c to , en tra d ic io n e s m u y n u e stra s, e n su m is
m o m e o llo ; n o re c ib ie ro n la in flu e n c ia d e n in g u n a p e lig ro s a id e o lo g a
e x tra n je ra ; se o rig in a ro n , c o m o d ig o , e n u n a tra d ic i n m u y v a lio sa , a p e
sa r d e q u e se la su e le d e fo rm a r y o lv id ar. C re o q u e to d o s e sto s c a m b io s
fo rm a n p a rte d el d e te rio ro gen.eral d e la d e m o c ra c ia e n n u e s tra p o c a,
ta n to e n el n iv e l in stitu c io n a l c o m o e n e l id e o l g ic o .
L a re sp o n sa b ilid a d d e la e d u c a c i n , sin d u d a , c o rre sp o n d e e n p a rte a
la esc u e la , a la u n iv e rs id a d y a to d o s lo s siste m a s fo rm a le s d e in fo rm a
ci n . E llo es c ie rto ta n to si e l o b je tiv o d e la e d u c a c i n es e d u c a r p a ra la
lib e rta d y la d e m o c ra c ia , co m o p o s tu la b a D ew ey , o b ie n e d u c a r p a ra
la o b e d ie n c ia , la su b o rd in a c i n y la m a rg in a liz a c i n , c o m o e x ig e n las
in stitu c io n e s d o m in a n te s. U n so c i lo g o d e la u n iv e rsid a d d e C h ic a g o ,
Ja m e s C o le m a n , q u e es u n o d e lo s p rin c ip a le s in v e stig a d o re s d e l siste
m a e d u c a tiv o y lo s e fe c to s d e la e x p e rie n c ia e n la v id a d e lo s n i o s y ha
58 L a (d es)ed u ca ci n

re a liz a d o n u m e ro so s e s tu d io s al re sp e c to , h a lle g a d o a la c o n c lu si n d e
q u e e l e fe c to g lo b a l d el a m b ie n te y el tra sfo n d o fa m ilia r d e te rm in a lo s
re su lta d o s o b te n id o s p o r e l e s tu d ia n te e n m u c h a m a y o r m e d id a q u e e l d e
la v a ria b le esco la r. E s n e c e sa rio , p o r ta n to , e c h a r u n v ista z o a q u fo r
m a e s t n d a n d o lo s fa c to re s d e l e n to rn o fa m ilia r la p o ltic a so c ia l y la
c u ltu ra d o m in a n te .
S e tra ta d e u n te m a a p a sio n a n te . L a in v e s tig a c i n se h a v isto m u y fa
c ilita d a g ra c ia s a u n e stu d io d e la unic ef p u b lic a d o e n 1993 y lla m a d o
D esa ten ci n in fa n til en la s s o c ie d a d e s ric a s \C h ild n e g le c t in rich so -
cieties~\. F u e re a liz a d o p o r u n a e c o n o m is ta e s ta d o u n id e n s e m u y c o n o c i
da, S y lv ia A n n H e w le tt, q u e a n a liz a u n p e rio d o d e q u in c e a o s, d e s d e
fin ales d e los s e te n ta a p rin c ip io s d e lo s n o v e n ta . S e o c u p a d e la s n a
cio n es rica s; n o e s u n e s tu d io so b re e l T e rc e r M u n d o , sin o so b re lo s p a
ses m s rico s. P u e s b ie n , H e w le tt e n c o n tr u n c o n tra s te a g u d o e n tre las
so c ied a d es a n g lo e s ta d o u n id e n s e s , p o r u n la d o , y el J a p n y la E u ro p a
co n tin e n ta l, p o r o tro . S e g n su s c o n c lu sio n e s, e l m o d e lo a n g lo e sta d o u -
n id e n se, e n c a b e z a d o p o r lo s re a g a n ita s y M a rg a re t T h a tc h e r, h a re s u lta
do u n d e s a stre p a ra los n i o s y la s fa m ilia s. E l m o d e lo e u ro p e o y ja p o
ns, sin e m b a rg o , p a rta d e u n a s itu a c i n q u e y a e ra m s fa v o ra b le , p e ro
ad em s la h a m e jo ra d o c o n s id e ra b le m e n te , a p e s a r d e q u e e sa s s o c ie d a
des c a re c e n d e la s v e n ta ja s e n o rm e s q u e s p o s e e n las a n g lo a m e ric a n a s.
L os E sta d o s U n id o s tie n e n u n n iv e l d e riq u e z a y u n a s p o s ib ilid a d e s n i
cas. Y e n c u a n to a In g la te rra , al R e in o U n id o , h a su frid o u n d e c liv e n o
table, m u y e s p e c ia lm e n te b a jo T h a tc h e r, p e ro tie n e al m e n o s la v e n ta ja
e c o n m ic a d e se r c lie n te d e lo s e e .u u ., a d e m s d e h a b e rs e c o n v e rtid o e n
u n im p o rta n te e x p o rta d o r d e p e tr le o . E so es lo q u e h a c e m s d ra m ti
co el fra c a s o e c o n m ic o d e l th a tc h e ris m o , s e g n h a n d e m o s tra d o a lg u
nos c o n s e rv a d o re s g e n u in o s c o m o lo rd Ian G ilm o u r.
H e w le tt c o n s id e ra q u e e l d e s a stre d e l m o d e lo a n g lo a m e ric a n o es
a trib u ib le a la p re fe re n c ia id e o l g ic a p o r el m e rc a d o lib re . S in e m
bargo, e so es c ie rto so lo a m e d ia s, a m i m o d o d e ver, p o rq u e el c o n
se rv a d u rism o d e lo s p a rtid a rio s d e R e a g a n se o p o n a al lib re m e rc a d o .
P ara s e r m s e x a c to s , d e fe n d a u n m e rc a d o lib re p a ra lo s p o b re s, p e ro
av an z m u c h o m s q u e to d o s su s p re d e c e s o re s e n la e x ig e n c ia y el d e
sa rro llo d e u n n iv e l a ltsim o d e s u b v e n c io n e s p b lic a s y p ro te c c i n e s
tatal p a ra lo s ric o s . C u a lq u ie ra q u e se a el n o m b re q u e se le d a e sto s
p rin c ip io s id e o l g ic o s, es in ju s to m a n c h a r la b u e n a re p u ta c i n d e l c o n
se rv a d u rism o re firi n d o s e c o m o ta l a e ste m o d e lo p a rtic u la r d e e sta ta -
D em o cra cia y edu cacin 59

lis m o v io le n to , ile g tim o y re a c c io n a rio . L l m e n lo co m o p re fie ra n , p ero


n o es co n se rv a d u rism o . Y n o es m e rc a d o lib re . E n c u a lq u ie r ca so , H e w
le tt a c ie rta al id e n tific a r e l m e rc ad o lib re p a r a lo s p o b res c o m o la fu e n
te d el d e sa stre p a ra las fa m ilia s y lo s n i o s; y so n b a sta n te e v id e n te s lo s
e fe c to s de lo q u e H e w le tt d e sc rib e c o m o e l esp ritu a n tiin fa n til q u e
c a m p a en e so s p a se s , es decir, e n e l R e in o U n id o , p e ro d e fo rm a a n
m s c ru d a e n lo s E sta d o s U n id o s. E ste m o d e lo a n g lo e sta d o u n id e n se ,
e n el q u e d o m in a la d e sa te n c i n , se b a s a e n u n a d isc ip lin a de m e rc a d o
p a ra lo s p o b res, p o r lo q u e se h a p riv a tiz a d o c a si to d a la a te n c i n in fa n
til, a la v ez q u e la m a y o ra de las fa m ilia s se h a n v isto e n la im p o s ib ili
d a d de a te n d e r p e rso n a lm e n te a sus h ijo s. T al e ra el d o b le o b je tiv o d e la
p o ltic a co n se rv a d o ra d e R e a g a n y la p rim e ra d a m a b rit n ic a . E l r e
su lta d o , n a tu ra lm e n te , es u n a situ a c i n d e s a s tro s a p a ra lo s n i o s y la s f a
m ilias.
S ig u ien d o c o n el an lisis de H ew le tt, la a u to ra o b se rv a q u e en el
m o d e lo eu ro p eo , m u c h o m s p ro tec to r , la p o ltic a so cial h a re fo rz a d o ,
e n lu g a r de d eb ilitar, lo s sistem a s d e a y u d a fa m ilia r e in fan til. P o r lo q u e
s, sin em b arg o , au n c u a n d o este in fo rm e e s d e 1993 y re su lta te n e r u n a
re le v a n c ia c rtic a p a ra n u e stro s in te re se s, to d a v a h o y [19 d e o c tu b re d e
1994] n o h a a p a re c id o siq u ie ra u n a re se a e n la p ren sa. N o h a a p a re c id o
e n el N e w York Times, p o r ejem p lo , a p e s a r d e q u e la se c c i n d e lib ro s
d e l p a sa d o d o m in g o se d e d ic a b a e s p e c ia lm e n te a este te m a, y re c o g a
p re d ic c io n e s so m b ra s so b re e l d e c liv e d e lo s c o c ie n te s in te le c tu a le s, el
d e c liv e d e la s n o ta s e n lo s ex m e n e s d e a c c e so a la u n iv e rsid a d y to d as
e sa s c o sa s y sus p o sib le s cau sas. P e n se m o s, p o r ejem p lo , e n la c iu d a d de
N u e v a Y ork, d o n d e la p o ltic a so cial q u e se p o stu la b a y re s p a ld a b a e n e l
p ro p io Times h a c o lo c a d o a c e rc a d el 4 0 p o r 100 d e los c h a v a le s p o r d e
b a jo d e l u m b ra l d e la p o b re z a , d e fo rm a q u e su fre n d e m a ln u tric i n y e n
fe rm e d a d e s, e n tre o tras c o n se c u e n c ia s. P u e s b ie n , p a re c e se r q u e e so es
irre le v a n te p a ra el d e c liv e d e lo s c o c ie n te s in te le c tu a le s, a l ig u a l q u e lo
es to d o lo a n a liz a d o p o r H e w le tt e n su e s tu d io d el m o d e lo a n g lo e sta
d o u n id e n se , en el q u e d o m in a la d e sa te n c i n . B ien al c o n tra rio , p a re
c e se r q u e lo m s d e te rm in a n te p a ra e se d e c liv e so n ... lo s g en es d e fe c
tu o so s. D e a lg u n a m a n e ra , a la g e n te se le e s t n e stro p e a n d o lo s g en es,
y h ay v aria s te o ra s q u e in te n ta n e x p lic a rlo . Q u iz lo q u e su c ed e e s q u e
la le c h e de las m a d re s n e g ra s n o a lim e n ta c o rre c ta m e n te a sus h ijo s, y
y

ello se d e b e q u iz a q u e cre c ie ro n e n A fric a , q u e tie n e u n c lim a h o stil.


A s q u e q u iz so n esa s la s razo n e s. S o n ra z o n e s m u y se ria s, c ie n c ia de
60 L a (d es)ed u ca ci n

la de q u e m a rse lo s ca sco s, y u n a so c ie d a d d e m o c r tic a so lo p u e d e ig n o


rarlas p o r su p ro p ia c u e n ta y rie sg o , se g n e s te e sp e c ia l d e l Times. L o s
q u e e s c rib e n e s to so n c o m isa rio s, b ie n d isc ip lin a d o s, q u e sa b e n c m o
d istra e r la a te n c i n de los p ro b le m a s fu n d a m e n ta le s, d e lo s q u e e s t n c la
ra m e n te re la c io n a d o s c o n la p o ltic a so cial. P ro b le m a s b ie n a la v ista
p a ra c u a lq u ie ra q u e te n g a la c a b e z a e n su sitio , y q u e re su lta q u e so n
a n a liz ad o s c o n to d a m in u c io sid a d p o r u n a c o n o c id a e c o n o m ista e n u n
estu d io d e la u n i c e f , q u e a q u d ifc ilm e n te lle g a r a v e r la lu z d e l da.
L o s h e c h o s n o so n se c re to s. S e g n in fo rm u n a c o m isi n d e m x i
m o n iv e l, in te g ra d a p o r m ie m b ro s d e la s J u n ta s E sta ta le s d e E d u c a c i n
[S tate B o a rd s o f E d u c a tio n ] y d e la A s o c ia c i n M d ic a A m e ric a n a , es
la p rim e ra v e z q u e la g e n e ra c i n d e lo s h ijo s es m e n o s sa lu d a b le , h a
sido p e o r c u id a d a y e st p e o r p re p a ra d a p a ra la v id a q u e l g e n e ra c i n
de sus p a d re s a su m is m a e d a d . E sta m o s h a b la n d o d e u n a g ra n tra s fo r
m a c i n d e la so c ie d a d in d u stria l, y se p ro d u c e so lo e n las so c ie d a d e s an-
g lo e sta d o u n id e n se s, e n la s q u e h a p rim a d o d u ra n te q u in c e a o s e s te e s
p ritu a n tifa m ilia r y a n tiin fa n til, d isfra z a d o d e c o n s e rv a d u rism o y v a lo
res de la fa m ilia . S in d u d a, se tra ta d e u n triu n fo d e la p ro p a g a n d a .
C o m o sn to m a e x p re s iv o d e e ste d e s a stre p o d e m o s fija m o s e n q u e,
e n el m o m e n to e n q u e H e w le tt re d a c ta b a su lib ro , la C o n v e n c i n in te r
n a c io n a l d e lo s D e re c h o s d e lo s N i o s h a b a s id o ra tific a d a p o r 146 p a
ses. E n la lis ta h a y u n a a u s e n c ia sig n ific a tiv a : lo s E sta d o s U n id o s. E s la
n o rm a p a ra to d a s las c o n v e n c io n e s in te rn a c io n a le s so b re d e re c h o s h u
m a n o s. A h o ra b ie n , se a m o s ju s to s y n o d e je m o s d e a a d ir q u e e l c o n
se rv a d u rism o d e R e a g a n e s p le n a m e n te c a t lic o e n su e s p ritu a n tiin fa n
til y a n tifa m ilia r: c u a n d o la o m s , la O rg a n iz a c i n M u n d ia l d e la S alu d ,
v o t si se c o n d e n a b a a la c o rp o ra c i n N e stl p o r c o m e rc ia liz a c i n a g re
siv a d e u n a le c h e m a te rn a q u e c a u s a la m u e rte d e m u c h sim o s n i o s, el
re su lta d o fu e d e 118 v o to s a fa v o r y so lo u n o e n co n tra . L e s d e jo q u e
a d iv in e n q u i n v o t e n c o n tra . Y a u n as, es u n c a so m e n o r e n c o m p a
ra c i n c o n lo q u e la o m s c a lific a d e g e n o c id io e n c u b ie rto , q u e m a ta a
m illo n e s d e n i o s c a d a a o c o m o c o n s e c u e n c ia d e las p o ltic a s d e m e r
cad o lib re p a ra lo s p o b re s y d e la n e g a tiv a d e lo s ric o s a p ro p o rc io n a r
au x ilio . E n e s te c a m p o , d e n u e v o , u n o d e lo s re g istro s m s m is e ra b le s
d e e n tre to d a s la s n a c io n e s ric a s c o rre s p o n d e a lo s e e . u u .
O tro sn to m a sim b lic o d e l d e s a stre es u n a n u e v a ln e a d e ta rje ta s d e
fe lic ita c i n d e la c a s a H a llm a rk . U n a d e e lla s d ice: Q u e p a s e s u n d a
g en ial e n la e s c u e la ! . H a y q u e p o n e rla , s e g n n o s c u e n ta n , d e b a jo d el
D e m o cra c ia y edu cacin 61

c a rt n d e lo s c e re ale s, d e fo rm a q u e, c u a n d o e l n i o v a y a a to m a rs e el
d e s a y u n o an tes d e ir a la escu ela, se e n c u e n tre c o n u n m e n sa je c lid o y
a fe c tu o so . O tra d e las p o sta le s d ice: M e g u s ta ra te n e r m s tie m p o p a ra
a rro p a rte p o r la n o ch e . S u p o n g o q u e e s a la p o n e s d e b a jo de la a lm o
h a d a , c u a n d o el n i o se v a a d o rm ir solo. [R isas d el a u d ito rio .] Y h ay
m u c h o s o tro s e je m p lo s p a re c id o s d e e s ta situ a c i n d e s a stro sa q u e , e n
p a rte , o b e d e c e sim p le m e n te al d e sc e n so d e lo s sa lario s. L a p o ltic a e m
p re sa ria l d el e sta d o d u ra n te lo s ltim o s a o s, y m u y e s p e c ia lm e n te b a jo
R e a g a n y T h atc h er, re sp o n d e al d e sig n io d e e n riq u e c e r a u n a p e q u e a
m in o ra y e m p o b re c e r a la g ran m a y o ra . Y lo h a n lo g ra d o , h a n lo g ra d o
e x a c ta m e n te lo q u e p re te n d a n . E so s ig n ific a q u e la g e n te tie n e q u e tra
b a ja r m u c h as m s h o ra s p a ra p o d e r so b rev iv ir. L a m a y o ra de la s p a re
ja s tie n e n q u e tra b a ja r lo s dos y d u ra n te m s d e c in c u e n ta h o ras se m a
n a le s, solo p a ra c u b rir las n e c e sid a d e s m n im a s d e la fam ilia. E n tre ta n
to, c u rio sa m e n te , los b e n e fic io s e m p re sa ria le s se h a n d isp a ra d o . L a r e
v ista F ortu n e h a b la d e q u e los b e n e fic io s m a re a n te s e s t n a lc a n z a n d o
c im a s n u n c a v ista s e n e l r n q u in g d e lo s 5 0 0 e m p re sa rio s m s ric o s, a
p e s a r d e q u e el v o lu m e n d e v e n ta s se h a e sta n c a d o .
O tro fa c to r c ru c ia l es la in se g u rid a d la b o ra l. Y a m e en tie n d e n , es lo
q u e lo s e c o n o m ista s su e le n lla m a r fle x ib ilid a d d e l m e rc a d o d e tra b a
jo , lo q u e re s u lta r e s tu p e n d o p a ra la te o lo g a a c a d m ic a d o m in a n te ,
p e ro e s u n a a u t n tic a m a ld ic i n p a ra las p e rso n a s. C la ro e s t q u e e l d e s
tin o d e las p e rso n a s n o e n tra e n lo s c lc u lo s d e esto s p e n sa d o re s a s p ti
co s. F le x ib ilid a d d el m e rc a d o la b o ra l sig n ific a q u e tie n e s q u e tra b a ja r
h o ra s e x tra sin sa b e r siq u ie ra si m a a n a te n d r s tra b a jo , p o r e je m p lo . N o
h a y c o n tra to s, n o h a y d e re c h o s. E s a es la fle x ib ilid a d : c a rg u m o n o s las
rig id e c e s d e l m e rc a d o . S e g u ro q u e u n e c o n o m is ta s a b ra e x p lic rse lo
m e jo r q u e y o . P e ro c u a n d o lo s d o s m ie m b ro s d e la p a re ja tra b a ja n h o ras
e x tra s y, e n m u c h o s c a so s, lo h a c e n p o r u n su e ld o c a d a v ez m s b ajo ,
c re o q u e n o h a y q u e se r u n a h a c h a p a ra p re d e c ir el re su lta d o . L a s e s ta
d stic a s lo re fle ja n , p u e d e n le e rla s e n e l e s tu d io d e H e w le tt p a ra la u n i -
c e f , si les in te re sa ; p e ro lo q u e se n o s v ie n e e n c im a es e v id e n te , sin n e
c e sid a d d e c o n su lta rla s. In d ic a n q u e el tie m p o d e c o n ta c to a fe c tiv o , el
tie m p o q u e lo s p a d re s p a s a n c o n su s h ijo s, se h a re d u c id o d r stic a m e n
te e n las so c ie d a d e s a n g lo e sta d o u n id e n s e s, d u ra n te lo s ltim o s v e in ti
c in c o a o s, p e ro so b re to d o en lo s m s re c ie n te s. H o y lo s p a d re s p a sa n
c o n sus h ijo s u n a m e d ia d e e n tre d ie z y d o c e h o ras a la sem an a. P ero ,
ad e m s, ta m b i n se h a re d u c id o la p ro p o rc i n de tie m p o de a lta c a li
<52 L a (d es)ed u ca ci n

d ad, e s to es, e l tie m p o d u ra n te e l c u a l lo s p a d re s n o h a c e n n a d a m s


q u e e s ta r co n lo s n i o s. E s o d e s tru y e la id e n tid a d y lo s v a lo re s fa m ilia
res. H a c e q u e la su p e rv is i n d e lo s n i o s se c o n fe c a d a v e z m s a la te
le v isi n . C re a lo q u e se su e le c o n o c e r c o m o la tc h k e y ch ild ren , lo s n i
o s c o n lla v e d e c a s a , q u e e s t n so lo s al v o lv e r d e la e s c u e la ; y e s u n
fa c to r c la v e d el c re c ie n te a lc o h o lis m o in fa n til, d e la d ro g a d ic c i n in fa n
til, de la v io le n c ia c rim in a l d e u n o s n i o s c o n tra o tro s y ta n ta s o tra s c o n
se c u e n c ia s o b v ia s so b re la sa lu d , la e d u c a c i n , la c a p a c id a d d e p a rtic i
p a r e n u n a s o c ie d a d d e m o c r tic a o in c lu so la su p e rv iv e n c ia p e rso n a l,
ad e m s d e l y a re fe rid o d e s c e n s o d e lo s c o c ie n te s in te le c tu a le s y las
p ru e b a s d e a c c e so a la u n iv e rsid a d . P e ro n o d e b e p re o c u p a m o s . L a c u l
p a , c o m o b ie n sa b e n to d o s u ste d e s, e s d e lo s g e n e s d e fe c tu o so s.
N o so n las le y e s d e la n a tu ra le z a la s q u e p ro d u c e n e s to s e fe c to s. S u
ca u sa e s u n a p o ltic a so c ia l c u id a d o s a m e n te tra z a d a p a ra u n a m e ta e s
p e c fic a , q u e es la d e e n riq u e c e r a lo s 5 0 0 d e l r n q u in g d e F ortu n e y
e m p o b re c e r al re sto . E n E u ro p a , d o n d e las c o n d ic io n e s so n m s d u ra s,
p ero la p o ltic a n o se rig e p o r e l m is m o e s p ritu a n tifa m ilia r y a n tiin fa n
til, se re g is tra la te n d e n c ia c o n tra ria , y el e s ta tu s m e d io d e lo s n i o s y
las fa m ilia s es n o ta b le m e n te m ejo r.
P e rm ta n m e p re c isa r, sin e m b a rg o , e in c lu s o re c a lc a rlo , q u e el p r o
ceso n o se lim ita a las so c ie d a d e s d e lo s E s ta d o s U n id o s y G ra n B re ta
a. S o m o s u n p a s p o d e ro so . T e n e m o s in flu e n c ia . Q u su c e d e c u a n d o
o tros p a se s, d e n tro d e n u e s tra z o n a d e in flu e n c ia , in te n ta n d e s a rro lla r
p o ltic a s q u e b e n e fic ie n a la fa m ilia y lo s n i o s ? V ale la p e n a p re g u n
t rse lo , la re s p u e s ta es m u y lla m a tiv a .
L a re g i n q u e c o n tro la m o s m s a n u e stra s a n c h a s es la d e C e n tro a -
m ric a y el C a rib e . D o s d e su s p a se s h a n e m p re n d id o p o ltic a s c o m o las
m e n c io n a d a s y, d e h ec h o , c o n u n x ito c o n s id e ra b le . S e tra ta d e C u b a y
d e N ic a ra g u a . N o so rp re n d e r a n a d ie el q u e h a y a n sid o ju s to e so s do s
p ases lo s p rin c ip a le s o b je tiv o s d e l a ta q u e e s ta d o u n id e n s e . Y el a ta q u e
h a te n id o x ito . E n N ic a ra g u a , p o r e je m p lo , la m e jo ra d e lo s e st n d a re s
d e salu d , el c re c im ie n to d e la a lfa b e tiz a c i n y la re d u c c i n d e la m a ln u -
trici n in fa n til se h a n in v e rtid o g r a c ia s a la g u e rra te rro ris ta q u e h e m o s
d e sa rro lla d o all, y a h o ra to d o s e sto s in d ic a d o re s se a c e rc a n a lo s n iv e
le s de H ait. E n e l c a so d e C u b a , c la ro e st, la g u e rra te rro ris ta lle v a m u
ch o m s tie m p o e n m a rc h a , y a q u e fu e in ic ia d a p o r Jo h n F. K en n ed y . Y
n o te n a n a d a q u e v e r c o n e l c o m u n ism o , n o es q u e e s tu v ie ra n ro n d a n
d o los ru so s. T e n a q u e ver, m s b ie n , c o n el h e c h o d e q u e lo s c u b a n o s
D e m o cra c ia y edu cacin 63

e s ta b a n d e stin a n d o d e m a sia d o s re c u rso s a lo s se cto res e q u iv o c a d o s de la


p o b la c i n ; c o n q u e e s ta b a n m e jo ra n d o lo s e st n d a re s d e salu d ; c o n q u e
le s p re o c u p a b a la m a ln u tric i n , la situ a c i n d e lo s n i o s. A s q u e in i
c ia m o s u n a g u e rra te rro ris ta im p la c a b le . R e c ie n te m e n te se h a d e s c la s ifi
c a d o u n b u e n m o n t n d e d o c u m e n to s d e la c a q u e a c la ra n n u m e ro so s
d e ta lle s d e la p o c a d e K en n ed y , y so n te rrib le s. H o y e n d a, la situ a c i n
c o n tin a sie n d o la m ism a . D e h e c h o , se p ro d u jo o tro a ta q u e h a r c o sa
d e u n p a r de aos. Y, p a ra co lm o , se h a d isp u e sto u n e m b a rg o q u e h a de
a s e g u ra r q u e lo p a s e n re a lm e n te m al. D u ra n te m u c h o s a o s, el p re te x to
p a ra ju s tific a r to d o e sto e ra n los ru so s, p e ro n o es m s q u e u n a m e n tira ,
c o m o d e m u e stra n lo s a c o n te c im ie n to s d e a q u e lla p o c a y, d e fo rm a a n
m s clara, lo s a c o n te c im ie n to s a c tu a le s, to d a v e z q u e lo s ru so s h a n d e
sa p a re c id o . E ra u n a ta re a e sp e c ia l p a ra lo s v e n d id o s d e la cle rig a lla :
q u e n a d ie se d c u e n ta d e q u e d e sp u s d e la d e s a p a ric i n d e lo s ru so s
h e m o s e n d u re c id o n u e s tra e m b e stid a c o n tra C u b a . S u e n a u n p o c o raro ,
si se su p o n e q u e el a ta q u e o b e d e c a a q u e e ra n la a v a n z a d illa d e l c o m u
n ism o y el im p e rio ru so , p e ro n o h ay p ro b le m a , eso se arreg la.
C u n d o h em o s e n d u re c id o las c o n d ic io n e s d el e m b a rg o ? C u a n d o
los ru so s h a n d e s a p a re c id o d e la e sc e n a , es decir, c u a n d o se h a h e c h o
p o sib le e stra n g u la r d e fin itiv a m e n te a C u b a . U n d e m c ra ta lib e ra l, R o -
b e rt T o rric elli, en v i u n a p ro p u e s ta a l c o n g re s o a fa v o r d e p ro h ib ir q u e
p u d ie ra c o m e rc ia r c o n la is la n in g u n a filia l d e e m p re sa s e sta d o u n id e n
ses, o n in g u n a c o rp o ra c i n e x tra n je ra q u e u tiliz a ra c o m p o n e n te s fa b ri
c a d o s e n lo s E sta d o s U n id o s. L a v io la c i n d e las le y es in te rn a c io n a le s
e ra ta n e v id e n te q u e G e o rg e B u sh tu v o q u e v etarla. S in em b a rg o , se v io
fo rz a d o a a c e p ta rla p a ra c o n tra rre sta r el a v a n c e d e lo s p a rtid a rio s d e
C lin to n en las p a s a d a s e le c c io n e s , c o n p o stu ra s a n m s d e re c h ista s q u e
la s su y as. L a le y e n tr d e in m e d ia to e n la a g e n d a d e las N a c io n e s U n i
d as, d o n d e fu e d e n u n c ia d a p o r c a si to d o s lo s p ases; o b tu v o ta n so lo el
v o to fa v o ra b le d e Isra e l -que es a u to m tic o y, p o r a lg u n a e x tra a ra
z n , el d e R u m an ia . N a d ie d e fe n d i la p o s tu ra d e lo s e e .U U . V io la ta n
c la ra m e n te la n o rm a tiv a in te rn a c io n a l q u e in c lu so el R e in o U n id o , en tre
o tro s aliad o s, la critic . P e ro q u m s d a. E s im p re sc in d ib le q u e d e sa
rro lle m o s a ll d o n d e n o s lle g u e la m a n o n u e s tro e sp ritu a n tifa m ilia r y
a n tiin fa n til, a s co m o n u e s tra in s is te n c ia e n u n a c o n fo rm a c i n so c ia l e x
tre m a m e n te p o la riz a d a . S i u n p as c o n tro la d o p o r n o so tro s in te n ta e m
p re n d e r u n ca m in o d ife re n te , y a n o s d e s v e la re m o s p o r c u id a rlo s ta m b i n
a ello s.
64 L a (d es)ed u ca ci n

E l a ta q u e y el e m b a rg o n o h a n c e sa d o . P e ro es e l tip o d e situ a c i n
q u e p u e d e n u ste d e s a y u d a r a re m e d ia r, si a s lo q u ie re n . A q u e n C h ic a
go e st n lo s P a s to re s p o r la P a z y la C o a lic i n C h ic a g o -C u b a , p o r e je m
plo, q u e e s t n p re p a ra n d o o tra c a ra v a n a h u m a n ita ria p a ra in te n ta r p a lia r
el e m b a rg o y lle v a r m e d ic a m e n to s, lib ro s d e m e d ic in a , le c h e e n p o lv o
p a ra lo s b e b s, e n tre o tra s fo rm a s d e a y u d a . E s t n e n la g u a d e te l fo
n o s lo c a l, p u e d e n b u s c a rla p o r C h ic a g o -C u b a C o a litio n . P u e d e h a c e rlo
to d o e l q u e te n g a in te r s e n c o n tra rre s ta r e l e s p ritu a n tifa m ilia r y a n
tiin fa n til q u e r e in a e n n u e s tro p a s y q u e in te n ta m o s e x p o rta r d e fo r
m a v io le n ta e n to d a s las p a rte s d e l m u n d o a n u e s tro a l c a n c e ^ , al ig u a l
q u e se p u e d e n e m p re n d e r m u c h a s o tra s in ic ia tiv a s d e s d e c a s a m ism o .
Q u isie ra a a d ir q u e lo s e fe c to s d e e s ta ltim a p ro p u e s ta c o n la q u e
los d e m c ra ta s p re te n d e n e s tra n g u la r a C u b a , y q u e fin a lm e n te h a sid o
ap ro b a d a , h a n sid o a n a liz a d o s p o r d o s p re s tig io s a s re v is ta s m d ic a s d e
n u e stro p a s, c o m o so n N e u ro io g y y e l F lo rid a J o u rn a l o f M e d ic in e , e n
sus n m e ro s d e o c tu b re . S e lim ita n a e s tu d ia r lo s e fe c to s d e la n u e v a ley,
y a in fo rm a r d e lo q u e e s e v id e n te p a ra to d o s: re s u lta q u e c e rc a d e l 9 0
p o r 100 d e l c o m e rc io p ro h ib id o p o r la le y d e C lin to n y T o rric e lli e ra n
a lim e n to s, a y u d a h u m a n ita ria , m e d ic a m e n to s y c o sa s p o r e l e stilo . P o r
p o n e r u n e je m p lo , se b lo q u e la e x p o rta c i n d e u n m e c a n ism o d e filtra
do del a g u a p o r p a rte d e u n a c o m p a a su e c a , p o rq u e u n o d e su s c o m
p o n e n te s se fa b ric a e n lo s E s ta d o s U n id o s; e s te m e c a n is m o se u s a e n la
p re p a ra c i n d e v a c u n a s. H a y q u e e s tra n g u la rlo s h a s ta q u e re v ie n te n , h a y
q u e a s e g u ra rse d e q u e m u e ra u n a b u e n a c a n tid a d d e n i o s. P o rq u e u n o
d e los e fe c to s d e e s ta le y e s u n re p u n te d r s tic o d e la m a ln u tric i n y la
m o rta lid a d in fa n til. O tro e s u n a ra ra e n fe rm e d a d n e u ro l g ic a q u e se h a
e x te n d id o p o r la isla, y d e la q u e to d o e l m u n d o fin g e d e s c o n o c e r las
cau sas. P e ro la s c a u sa s so n c la ra s: se d e b e a la m a ln u tric i n , es u n a e n
fe rm e d a d c o n o c id a , p e ro q u e n o se v e a d e s d e e l tie m p o d e lo s c a m p o s
d e p risio n e ro s ja p o n e s e s , d u ra n te la s e g u n d a g u e rra m u n d ia l. L o h a c e
m o s a c o n c ie n c ia , c o m o se p u e d e ver. E l e s p ritu a n tifa m ilia r y a n tiin
fan til n o se c e b a so lo e n lo s n i o s d e N u e v a Y o rk , sin o m u c h o m s all.
P e rm ta n m e re c a lc a r q u e , e n E u ro p a , la situ a c i n es m u y d ife re n te .
H ay v a ria s ra z o n e s p a ra e llo . U n a d e las d ife re n c ia s es q u e e x iste u n
m o v im ie n to sin d ic a l m u y fu e rte . E so se in te g ra e n u n a se g u n d a d ife re n
cia, v e rd a d e ra m e n te c ru c ia l: la s o c ie d a d d e lo s E sta d o s U n id o s e s t c o n
tro la d a p o r e l se c to r d e lo s n e g o c io s h a s ta u n e x tre m o sin p a ra n g n en
n in g u n a o tra p a rte d el m u n d o ; la c o n s e c u e n c ia , c o m o c a b ra esp erar, es
D e m o cra c ia y edu cacin 65

q u e la m x im a a b y e c ta d e lo s se o re s de la h u m a n id a d , co m o la lla
m a b a A d a m S m ith , p re v a le c e ta m b i n de u n a fo rm a sin ig u al. E l aso-
c ia c io n ism o sin d ical es u n o d e lo s m e c a n ism o s q u e p e rm ite n q u e la d e
m o c ra c ia fu n c io n e n o rm a lm e n te , p e ro a h o ra la m a y o ra d e la p o b la c i n
se re fu g ia e n lo q u e la p re n sa su e le d e n o m in a r a n tip o ltic a , e sto es, e n
o d ia r al g o b ie rn o , en d e s p re c ia r lo s p a rtid o s p o ltic o s y e l p ro c e so d e
m o c r tic o en g en eral. L o s a rist c ra ta s p u e d e n c a n ta r v ic to ria , lo s a ris
t c ra ta s en el sen tid o d e Je ffe rso n , es decir, lo s q u e te m e n al p u e b lo y
d e sc o n fa n d e l l, y q u isie ra n e n tre g a r to d o el p o d e r a las clase s altas.
H o y en d a la s clase s a ltas so n la s c o rp o ra c io n e s tra sn a c io n a le s y lo s e s
ta d o s y las in stitu c io n e s p a ra g u b e rn a m e n ta le s q u e sirv e n a sus in te re se s.
U n a se g u n d a v ic to ria p a ra lo s a rist c ra ta s es q u e la d e silu si n , q u e
es p a lm a ria , se c o n v ie rta en a n tip o ltic a . U n titu la r d el N e w York
T im es, q u e se o c u p a b a d e e s ta c u e sti n , re z a b a as: L a ir a y el c in ism o
c re c e n e n tre lo s v o ta n te s m ie n tra s d e c re c e la e sp e ra n z a . E l a m b ie n te v a
a p e o r y c a d a v e z m s g e n te se sie n te d e silu sio n a d a c o n la p o ltic a . E l
m a g a c n d el p a s a d o d o m in g o se d e d ic a la a n tip o ltic a . E l n o m b re es
sig n ific a tiv o : a la a n tip o ltic a , n o al d e s c o n te n to c o n la a u to rid a d y el
p o d er, co n la s fu erzas f c ilm e n te id e n tific a b le s q u e tie n e n en su s m a n o s
lo s m e c a n ism o s d e c iso rio s y p ro y e c ta n su so m b ra so b re la so c ie d a d b a jo
el d isfra z d e la p o ltica , c o m o d e c a D ew ey . E sa s fu e rz a s tie n e n q u e r e
su lta r in v isib le s. E l Tim es tra e h o y o tra n o tic ia so b re el te m a , e n la q u e
c ita a a lg n p a lu rd o q u e n o se e n te ra d e la m is a la m e d ia , y so stie n e q u e
p s, e n el C o n g re so e s t n p o d rid o s, e l C o n g re s o so n n e g o c io s d e los
b u e n o s, c m o n o v an a e s ta r p o d rid o s . P e ro e so es lo q u e n o h a y q u e
v er; se e s p e ra q u e se am o s a n tip o ltic o s. E llo es a s p o rq u e , p ie n se s lo
q u e p ie n se s d e l g o b ie rn o , es ju s to la n ic a p a rte d el sis te m a en la q u e se
te p e rm ite p a rtic ip a r, in te rv e n ir, su g e rir m o d ific a c io n e s. D o n d e n u n c a
p o d r s in te rv e n ir lo p ro h b e la le y y es c u e sti n d e p rin c ip io es en
las e m p re sa s in v e rso ra s o e n la s g ra n d e s c o rp o ra c io n e s tra sn a c io n a le s.
A s q u e m e jo r si e s a p a rte n o la v e n a d ie , m e jo r si e res a n tip o ltic o . C o n
eso se a p u n ta n o tra v ic to ria.
L a so m b ra d e la p o ltic a , la q u e se g n D e w e y p ro y e c ta so b re la so
c ie d a d el m u n d o d e lo s g ra n d e s n e g o c io s lo cu a l, d ic h o se a d e p aso ,
e ra c a si u n a p e ro g ru lla d a p a ra A d a m S m ith re su lta h o y ca si in d e te c -
ta b le. L a v isib ilid a d d e la so m b ra h a sid o m in im iz a d a e n g ran m e d id a
p o r las in stitu c io n e s id e o l g ic a s y e s t y a ta n le jo s d e la c o n c ie n c ia d el
p b lic o q u e so lo n o s q u e d a la a n tip o ltic a . S e tra ta d e u n g o lp e se v ero
66 La (d es)ed u ca ci n

p a ra la d e m o c ra c ia , y d e u n g ra n triu n fo p a ra lo s siste m a s d e p o d e r a b
so lu tista s e in c o n tro la b le s, q u e h a n a lc a n z a d o u n n iv e l a d u ras p e n a s
im a g in a b le p a ra T h o m a s J e ffe rs o n o Jo h n D ew ey .
S e n o s p re se n ta n , p o r ta n to , la s o p c io n e s h a b itu a le s. P o d e m o s e le g ir
ser d e m c ra ta s, e n el se n tid o je ffe rs o n ia n o d e l t rm in o . O ta m b i n p o
d em o s e s c o g e r se r a rist c ra ta s, q u e es e l c a m in o m s f c il, y e l q u e se r
re c o m p e n sa d o p o r la s d iv e rs a s in stitu c io n e s. P u e d e d e v e n g a m o s u n b e
n e fic io m u y n o ta b le , v isto s lo s e x tre m o s d e riq u e z a , p riv ile g io y p o d e r
a los q u e tie n d e p o r n a tu ra le z a . E l se g u n d o c a m in o , el c a m in o d e lo s d e
m c ra ta s, im p lic a la lu c h a c o n s ta n te , y m u c h a s v e c e s la d e rro ta ; p e ro
o fre ce re c o m p e n sa s m u y su p e rio re s a to d o lo q u e p u e d a n p e n s a r lo s q u e
su c u m b e n al n u e v o e s p ritu d e la p o c a , al h a z te ric o , o lv d a te d e
to d o m e n o s d e ti m ism o . E s ta m o s a n te u n a s itu a c i n sim ila r a la d e
h ace 150 a o s, c u a n d o se in te n ta b a im b u ir e s ta s id e a s a la s c h ic a s d e la s
f b ric a s d e L o w e ll, a lo s a rte sa n o s d e L a w re n c e y a ta n to s o tro s. E l
m u n d o a c tu a l es, sin d u d a , m u y d ife re n te al d e T h o m a s Je ffe rso n . P e ro
las o p c io n e s q u e n o s p re se n ta , e n c a m b io , so n su sta n c ia lm e n te las m is
m as.
3

El arte de la
maquinacin histrica*

1. E l a rte d e la m a q u in a c i n h is t r ic a 1

a v o c a c i n d e m a q u in a r p la n es q u e d irija n el cu rso d e la h isto ria es


ta n v ie ja c o m o la v id a m ism a, y lo s E sta d o s U n id o s la e le v a ro n al
ra n g o d e re sp o n sa b ilid a d p ro fe sio n a l a p a rtir d e su e n tra d a e n la p rim e ra
g u e rra m u n d ia l. U n an lisis co n c re to d e v a rio s ca so s p a rtic u la re s n o s ser
v ir p a ra a rro ja r lu z so b re c m o fu n c io n a e ste sistem a. E n el p re se n te
e p g ra fe nos o c u p a re m o s d e do s e je m p lo s ilu stra tiv o s, to m a d o s d e u n im
p o rta n te p ro y e c to c o n ju n to d el g o b ie rn o y lo s m ed io s d e co m u n ica ci n ,
re a liz a d o a lo la rg o de lo s aos o ch en ta: la d e m o n iz a c i n d e lo s san d i-
n istas y la d e fe n sa p a ra le la d e los estad o s te rro ristas d e W ash in g to n .
U n a d e la s p ru e b a s q u e se h a n a p o rta d o p a ra d e m o stra r q u e N ic a ra
g u a es u n tu m o r c a n c e ro so q u e e x p a n d e la su b v e rsi n p o r to d o el c o n ti
n e n te u n a p ru e b a m s, ta n v e ro sm il c o m o e l resto c o n siste e n d e
n u n c ia r q u e lo s sa n d in ista s h a b a n su m in istra d o arm as p a ra u n ata q u e te
rro rista d el M -1 9 c o n tra e l P a la c io d e J u s tic ia d e C o lo m b ia , en n o v ie m
b re d e 1985. E l 5 y el 6 d e en e ro d e 1986, e l N ew York Tim es p u b lic
se n d o s a rtc u lo s so b re la in c rim in a c i n d e C o lo m b ia a N ic a ra g u a y el
p o s te rio r d e sm e n tid o n ic a ra g e n se . A l d a sig u ie n te , e l 7 d e e n e ro , C o
lo m b ia a c e p t o fic ia lm e n te e ste d e sm e n tid o ; e l m in istro d e A su n to s E x
te rio re s c o lo m b ia n o d e c la r , e n u n a c o n fe re n c ia d e p re n sa , q u e C o
lo m b ia a c e p ta la e x p lic a c i n d e M ig u e l d E sc o to , e l m in istro de A su n

* The craft o f historcal engineering, publicado originalm ente en N oam


C hom sky, N ecessa ry illusions: thought co n tro l in d em o cra tic so cieties, South End, Boston,
1989, pgs. 197-261 (citado en adelante com o N el).
1. V ase Addendum a C hom sky, N el, pg. 80.
68 La (d e s)ed u ca ci n

tos E x te rio re s d e N ic a ra g u a , y c o n s id e ra c e rra d o e l in c id e n te . P e ro e s ta


n o tic ia n o p a s d e la p g in a 81 d e l B o sto n G lo b e (e n la se c c i n d e d e
p o rtes). E n c u a n to al Times, n i u n a p a la b ra s o b re la c u e sti n ; b ie n al
c o n tra rio , su e d ito ria l d e l d a 8 a firm a b a q u e C o lo m b ia h a a c a b a d o p o r
p e rd e r la p a c ie n c ia an te la e v id e n c ia d is c u tid a p o r N ic a ra g u a d e
q ue los sa n d in ista s h a b a n su m in istra d o a rm a m e n to a lo s te rro rista s q u e
o rg a n iz a ro n e l in c id e n te d e n o v ie m b re . E l 15 d e e n e ro , e l T im es in fo r
m de q u e o fic ia le s e s ta d o u n id e n s e s re la c io n a n a N ic a ra g u a c o n lo s a c
tos te rro rista s d e B o g o t u n a a c u sa c i n q u e h a sid o re p e tid a m e n te
re c h a z a d a p o r e l g o b ie rn o n ic a ra g e n s e y p u b lic u n a c o lu m n a d e
o p in i n , firm a d a p o r E llio tt A b ra m s, e n la q u e se re p e ta n e s ta s in c rim i
n a c io n e s, a u n q u e ta n to A b ra m s c o m o lo s e d ito re s sa b a n d e su fa lse d a d .
Y an re a p a re c ie ro n e n u n a n o tic ia d e l 2 6 d e fe b re ro , ig n o ra n d o d e n u e
vo el h e c h o d e q u e C o lo m b ia h a b a re tira d o o fic ia lm e n te la a c u sa c i n y
lo c o n s id e ra b u n in c id e n te c e rra d o . T am p o c o e l W ashington P o s t a c e r
t a in fo rm a r d e q u e C o lo m b ia h a b a a c e p ta d o la s p ro p u e sta s d e in o
c e n c ia h e c h a s p o r lo s n ic a ra g e n s e s .2
E l 18 d e m a rz o , u n e d ito ria l d e l T im es titu la d o E l sh o w d e lo s h o
rro re s e n N ic a ra g u a se o c u p d e u n a p ro p u e s ta d e R e a g a n , q u ie n re
q u e ra 100 m illo n e s d e d la re s p a r a a y u d a r a la c o n tra e n su c o n flic
to c o n lo s tira n o s iz q u ie rd is ta s d e N ic a ra g u a . E l e d ito ria l se m o s tra b a
c rtic o c o n e l d is c u rs o d e R e a g a n , ta n re p le to d e fa ls e d a d e s y a firm a
c io n e s g ra tu ita s q u e d e s p e rt c ie r ta re tic e n c ia . S e p o s tu la b a , e n c a m b io ,
q u e e l Sr. R e a g a n d e b e ra h a b e rs e a te n id o a [las] tra s g re s io n e s in n e
g a b le s d e lo s sa n d in ista s; d e b e ra h a b e r c o n s u lta d o c m o p o d a n se r
re fre n a d a s , y q u p u e d e n e m p re n d e r lo s E s ta d o s U n id o s p a r a fa v o re c e r
la d e m o c ra c ia e n N ic a ra g u a , in c o rp o ra n d o c o n e llo a e s te p a s a las f i
las d e lo s e s ta d o s te rro ris ta s d e W a sh in g to n . S e p re s e n ta b a lu e g o u n a
lista d e lo s a u t n tic o s a g ra v io s d e l c o n tin e n te : la p o ltic a n a c io n a l
to ta lita ria e n N ic a ra g u a y la c o m p lic a c i n d e lo s p ro b le m a s d e s e
g u rid a d d e la re g i n al h a b e r c o n s tru id o , c o n a y u d a s o v i tic a , la m a
y o r b a s e m ilita r a re a d e C e n tro a m ric a y u n p u e rto d e g ra n c a la d o e n
el C a rib e , a d e m s d e l re s p a ld o p re s ta d o a su s c a m a ra d a s d e la g u e rri-

2. A ssociated Press (en adelante, a p ), N ew York Tim es /e n adelante, n y t ) , 5 de enero


de 1986; Stephen Kinzer, n y t , 6 de enero; a p , B oston G lo b e ( B G ), 8 de enero; editorial, NYT,
8 de enero; B em ard W einraub, n y t , 15 de enero; Abrams, O p-E d(*), NYT, 15 de enero; D a
vid Shipler, n y t , 2 6 de febrero de 1986. [(*) La O p-Ed se corresponde aproxim adam ente con
nuestras pginas de O pinin (N. d e l /.)]
E l a rte de la m aquinacin h istrica 69

lia sa lv a d o re a . L a lis ta d e tra sg re s io n e s in n e g a b le s c o n c lu y e c o n


e s ta fra se : n o so lo la p ie d a d h a m o v id o a T o m s B o rg e , el m in istro d e
In te rio r, a p a rtic ip a r en u n a m is a p o r las g u e rrilla s d el M -1 9 q u e d is p a
ra ro n so b re e l P a la c io d e J u s tic ia d e B o g o t , e n C o lo m b ia ; su a s is te n
c ia es u n a p ru e b a e v id e n te d e su c o m p lic id a d e n el a ta q u e te rro rista . N o
fu e ro n lo s n ic o s e n q u e d a r im p re s io n a d o s p o r e s ta d e m o s tra c i n d e la
in iq u id a d sa n d in ista . W illia m B e e c h e r, c o rre s p o n s a l d ip lo m tic o d el
B o sto n G lo b e , su b ra y la a s is te n c ia d e B o rg e a u n a m is a e n m e m o ria
d e la s g u e rrilla s d e l M -1 9 , q u e u tiliz a ro n a rm a s c u y o o rig e n se d ice
q u e es n ic a ra g e n s e ; e s ta c o la b o ra c i n es e l tip o d e e rro r q u e lo s
a n a lista s rig u ro s o s e s p e ra n q u e p u e d e p ro v o c a rs e si se e le v a la p re
si n m ilita r so b re N ic a ra g u a , s e g n B e ec h er. O lv id a b a q u e , n u e v e
d a s a n te s, su p ro p io d ia rio h a b a in fo rm a d o d e la c o n te s ta c i n c o lo m
b ia n a ? 3
U n le c to r d e A riz o n a , el D r. Ja m e s H a m ilto n , q u iso sa b e r e n q u d a
to s c im e n ta b a n lo s e d ito re s d e l T im es su a c u sa c i n re n o v a d a , p u e s sa b a
q u e e s ta h a b a sid o re c h a z a d a p o r el p ro p io g o b ie rn o c o lo m b ia n o . A s,
e s c rib i u n a se rie d e c a rta s al d ire c to r, M a x F ra n k e l, y ta m b i n al d ire c
to r d e in te rn a c io n a l, W arren H o g e , al re c ib ir d e e ste la tp ic a c a rta d e s
p e c tiv a . D e sp u s de n u m e ro so s in te n to s d e o b te n e r la re s p u e s ta a e sta
p re g u n ta ta n sen cilla, re c ib i fin a lm e n te u n a ca rta, a m e d ia d o s d e ju lio ,
e n la q u e H o g e le c o m u n ic a b a q u e

en respuesta a su pregunta sobre Toms Borge, [sepa que] el Sr. Borge asis
ti a una misa celebrada en Managua por el rev. Uriel Molina, que conme
moraba el primer aniversario de la muerte de Enrique Schmidt, el ministro
de Comunicaciones, asesinado en una trifulca con la contra. Durante la ce
remonia, uno de los presentes grit consignas a favor de que se oficiara
tambin una misa por el M -19, y despleg la bandera de este grupo.4

C o m o h a e sc rito H a m ilto n , u n a m is a e n m e m o ria d e u n a n tig u o


m ie m b ro d e l g o b ie rn o sa n d in ista se c o n v ie rte , p o r o b ra d e l re d a c to r e d i
to ria l, e n u n a m is a p o r la s g u e rrilla s d el M -1 9 , p e rm itie n d o a s q u e el
Tim es re fle je u n a im a g e n in te re sa d a d e B o rg e y d a e n te n d e r q u e e x is
te u n a a filia c i n e n tre lo s sa n d in ista s y el M -1 9 , u tiliz a n d o la a c titu d de
u n a d e las p e rso n a s p re se n te s e n la m is a p a ra re s p a ld a r su s o p in io n e s .

3. Beecher, Pressuring Nicaragua, no, 17 de enero de 1986.


4. Ham ilton, indito, 1987.
70 L a (d es)ed u ca c i n

H ay a lg u n o s c u e n to s q u e s o n d e m a sia d o tile s c o m o p a r a a b a n d o n a rlo s.5


E l re sto d e la s tra sg re s io n e s in n e g a b le s d e l m e n c io n a d o e d ito ria l
m e re c e n el m is m o c r d ito y, d e h e c h o , tie n e n su in te r s ta n so lo e n re
la ci n c o n la h is te ria d e s p e rta d a e n el esta b lish m e n t p o r la n e g a tiv a de
N ic a ra g u a a so m e te rs e a rd e n e s a je n a s y su s e s fu e rz o s p a r a so b re v iv ir
al d e sm e d id o a ta q u e e s ta d o u n id e n se .
U n a s e g u n d a m a q u in a c i n , a n m s re le v a n te , c o n s iste e n e s ta b le c e r
u n a sim e tra e n tre la c o n tra y las g u e rrilla s d e E l S alv a d o r. E s ta si
m e tra re s u lta b a c ru c ia l p a ra la p ro p a g a n d a d e l g o b ie rn o d e lo s E sta d o s
U n id o s y era, p o r tan to , u n a s u n to p rim o rd ia l p a r a lo s m e d io s. P u e d e ser
f c ilm e n te e s ta b le c id a , p e ro a c a m b io d e ig n o ra r la e s c a la y el c a r c te r
de la a y u d a q u e p re sta n lo s e e . u u . a la c o n tra y su im p lic a c i n d ire c ta
en los ac to s d e te rro rism o . Y, p o r o tra p a rte , c o la b o ra a la s im e tra la re
p e tic i n in s is te n te d e q u e, a u n q u e lo s re b e ld e s d e E l S a lv a d o r n ie g a n re
cib ir a y u d a n ic a ra g e n s e , e x iste n n u m e ro sa s p ru e b a s q u e la d e m u e s
tran, y [los re b e ld e s] te n d ra n m u c h a s d ific u lta d e s p a r a so b re v iv ir, si n o
fu e ra p o r e s ta a y u d a , e n p a la b ra s d e L e M o y n e : d e sp u s d e la firm a de
lo s a c u e rd o s d e p a z d e C e n tro a m ric a (en a g o sto d e 1 9 8 7 )6. L e M o y n e ,
sin e m b a rg o , n o h a p re se n ta d o n in g u n a d e e s a s p ru e b a s , n i e n to n c e s n i
en o tro m o m e n to . D e h e c h o , ta m p o c o h a d ic h o n a d a d e l fra c a s o p a ra le
lo del g o b ie rn o d e lo s e e . u u . a q u ie n n o le fa lta n p re c is a m e n te lo s re
cursos-^-, in c a p a z de p re s e n ta r n in g u n a d e m o s tra c i n c o n v in c e n te d e sd e
p rin c ip io s d e 1981 (y a u n e n to n c e s lo fu e e n m u y e s c a s o g ra d o ). A s lo
d e te rm in e l T rib u n a l In te rn a c io n a l; d e sp u s d e a n a liz a r la v a lid e z de
lo s m a te ria le s p b lic o s a p o rta d o s p o r e l g o b ie rn o d e lo s e e . u u ., el T ri
b u n al te rm in p o r re c h a z a rlo s , a rg u y e n d o q u e c a re c a n d e rig o r.7 L a
c u e sti n es se n c illa : la s im e tra es u n a n e c e s id a d p ro p a g a n d stic a , lu e g o
existe.
L o s e s fu e rz o s d el Tim es p o r e s c o n d e r lo s h e c h o s re le v a n te s so n m u y
sig n ific a tiv o s. C u a n d o a p a re c i la c ita d a a firm a c i n d e L e M o y n e , la

5. Para una docum entacin extensa sobre cm o se m antienen ciertos gastos reconoci
damente falsos con el fin de desviarlos hacia objetivos propagandsticos, y la interesante
reaccin que produjo la exp osicin de estos hechos, vanse las referencias citadas en N el,
A pndice I, seccin 1.
6. n y t , 13 de agosto d 1987.
7. Para una revisin detallada de las alegaciones principales del Departamento de Es
tado, vase Morris M orley y James Petras, The R eagan a d m in istration a n d N ica ra g u a , Ins-
titute o f M edia A n alysis, N ueva York, 1987.
El a rte de la m aquinacin h istrica 71

a so c ia c i n f a i r ,* q u e se e n c a rg a d e su p e rv isa r a lo s m e d io s, se d irig i
al Tim es p a ra p e d irle q u e c o m p a rtie ra la s n u m e ro sa s p ru e b a s d e L e-
M o y n e co n to d o s lo s le cto res. N o se q u iso p u b lic a r la carta, p e ro re c i
b ie ro n u n a c o m u n ic a c i n p riv a d a d e l d ire c to r d e in te rn a c io n a l, Jo se p h
L e ly v e ld , re c o n o c ie n d o q u e L e M o y n e h a b a sid o im p re c iso 8.
D e sp u s d e h a b e r re c o n o c id o , e n se tie m b re de 1987, q u e la a c u sa
c i n e ra im p re c isa , e l Tim es h a te n id o m u c h a s o p o rtu n id a d e s p a ra c o
rre g ir su im p re c isi n , p e ro se h a lim ita d o a re ite ra r la m is m a in c rim in a
c i n q u e, en p riv a d o , se re c o n o c a c o m o in ju stific a d a . A s, e n su c o n tri
b u c i n al b o m b a rd e o m e d i tic o q u e se o rg a n iz a p ro v e c h a n d o la d e s e r
c i n d e l sa n d in ista R o g e r M ira n d a (en d ic ie m b re ), L e M o y n e p ro c la m
q u e el m in istro d e D e fe n s a n ic a ra g e n s e , D a n ie l O rte g a , p a re c a e sta r
c o n firm a n d o in d ire c ta m e n te la e x is te n c ia d e la a y u d a s a n d in ista a lo s r e
b e ld e s sa lv a d o re o s , c u a n d o d io re s p u e s ta a la s a c u sa c io n e s d e M ira n
da. A s es c o m o L e M o y n e tra sm ite la q u e ja d e O rte g a , q u ie n c o n s id e ra
b a q u e la a d m in istra c i n d e R e a g a n n o te n a siq u ie ra d e re c h o a re a liz a r
e se tip o d e a c u sa c io n e s, p u e s to q u e e llo s e sta b a n a rm a n d o a la co n tra.
L o q u e O rte g a p ro se g u a d ic ie n d o (y y a n o se q u iso re fle ja r e n e l a rt
cu lo ) es q u e las g u e rrilla s d e E l S a lv a d o r tie n e n a lg u n o s re c u rso s y m
to d o s p a ra o b te n e r su a rm a m e n to y q u e se a rm a n so b re to d o c o n re
c u rso s p ro p io s , sin d e p e n d e r d e fu e n te s e x te rn a s; so n a u to su fic ie n -
te s . P o r ta n to , O rte g a n e g q u e N ic a ra g u a p re s ta ra a y u d a a la g u e rrilla
sa lv ad o re a , p e ro L e M o y n e y el Tim es lo c o n v irtie ro n h b ilm e n te en
u n a c o n firm a c i n d e e sa su p u e sta a y u d a .9
L o s c o le g a s d e L e M o y n e ta m b i n se su b ie ro n al rin g . S te p h e n E n -
g elb erg , p o r e je m p lo , e sc rib i q u e la a c u sa c i n d e l g o b ie rn o d e lo s E s
ta d o s U n id o s p a re c e h a b e r sid o c o n firm a d a p o r M ira n d a , q u ie n a fir
m q u e lo s sa n d in ista s tra sp o rta b a n la a y u d a a rm a m e n tstic a p o r m ar ,
e s to es, c ru z a n d o e l g o lfo d e F o n s e c a .10 P e ro el g o lfo n o tie n e m s de
* F air significa justo, y corresponde a las siglas de F airness a n d A ccu racy in M e
dia, esto es, Justicia y Exactitud en los M edios de C om unicacin. El lector encontrar, al fi
nal del libro, un apndice en el que se resum en las diferentes abreviaturas usadas. (N. d el t.)
8. Extra!, oct.-nov. de 1987. En una carta fechada el 11 de marzo de 1988, L elyveld
inform a fa ir de que haba dado instrucciones a L eM oyne para que dedique un artculo
entero a comentar qu indican lo s datos actuales al respecto (E xtra!, set.-oct. de 1988, re
calcando que seis m eses ms tarde, no ha aparecido ningn artculo sim ilar). V ase ms
adelante.
9. Humberto Ortega, fbis - lat -8 7 -2 3 9 , 14 de diciem bre de 1987; L eM oyne, 2 0 de di
ciem bre de 1987.
10. NYT, 18 de diciem bre de 1987.
72 L a (d e s)ed u ca ci n

tre in ta k m d e a n c h o , lo s m a rin e s y lo s e q u ip o s d e s e a l * p a tru lla n p o r


l c o n s ta n te m e n te y e st c o n tro la d o p o r u n a in sta la c i n d e ra d a r sita e n
el m ism o g o lfo (c o n c re ta m e n te , e n la is la d el T ig re), c a p a z d e lo c a liz a r
y se g u ir la ru ta d e c u a lq u ie r b a rc o e n u n a z o n a b a s ta n te m s a m p lia q u e
la del g o lfo (a s lo h a d e c la ra d o a n te el T rib u n a l In te rn a c io n a l D a v id
M a c M ic h a e l, e l e s p e c ia lis ta d e la c a q u e se e n c a rg d e l a n lisis d e lo s
datos re le v a n te s p a ra el c a so e n la p o c a a la q u e se re fie re E n g e lb e rg ).
A p e s a r d e to d o s e sto s c o n tro le s, n o h a y p ru e b a s d e l tra sla d o d e a rm a
m en to ; p e ro y a es c u rio so q u e N ic a ra g u a s te n g a m u c h a s p ru e b a s q u e
d e m u e stra n lo s su m in istro s d e la c l a e n la situ a c i n p re te n d id a m e n te
sim tric a . S e re q u ie re m u c h o a u to c o n tro l p a r a q u e n o n o s d o m in e
aq u la se n s a c i n d e rid c u lo .
C u a n d o lo s a c u e rd o s d e p a z fu e ro n fin a lm e n te d e s a rb o la d o s (e n e n e
ro de 1 988), G e o rg e V olsky, o tro a rtic u lis ta d e l T im es, e s c rib i q u e la
d isp o sic i n d e lo s a c u e rd o s c o n fo rm e a la c u a l se re q u ie re a to d o s lo s
p ases q u e se n ie g u e n al u so d e su te rrito rio p o r p a rte d e in su rg e n te s d e
las n a c io n e s v e c in a s ... d e b e a p lic a rs e so b re to d o a N ic a ra g u a , d e q u ie n
se d ice q u e e s t a y u d a n d o a lo s re b e ld e s d e E l S a lv a d o r, y a H o n d u ra s,
cuyo te rrito rio se a firm a q u e es u n a p a rte im p o rta n te d e l a p ro v isio n a
m ie n to a rm a m e n tstic o d e la c o n tra , d irig id o p o r E sta d o s U n id o s .11 S in
duda, es u n re s u m e n p re c iso d e lo s d a to s m s fid e d ig n o s e n to rn o a la
ay u d a a las fu e rz a s ile g tim a s e in su rre c ta s, ile g a liz a d a p o r lo s ac u erd o s.
V olsky n o e x p lic p o r q u e s ta m is m a d isp o s ic i n n o e ra a p lic a b le a
E l S alv ad o r, d e q u ie n ta m b i n se a firm a q u e e s t im p lic a d o e n la e s
tru c tu ra e s ta d o u n id e n s e d e su m in istro a la c o n tra ; o a C o s ta R ica, q u e
ha sid o , d e s d e h a c e m u c h o , la b a s e d e la fa c c i n m s lib e ra l d e lo s r e
b eld es n ic a ra g e n s e s y d e sd e d o n d e c o n tin a o p e ra n d o la c o n tra c o s
ta rric e n se , c o m o se p u e d e c o m p ro b a r re g u la rm e n te c u a n d o las n o tic ia s
citan a u n a fu e n te d e la c o n tra e n C o s ta R ic a (a d e m s d e ser p e rfe c
ta m e n te d e m o stra b le , so lo c o n q u e a lg u ie n tu v ie ra u n m n im o de in te r s
e n c o n o c e r lo s h e c h o s ).12
L e M o y n e a d v irti p o ste rio rm e n te d e q u e lo s a c u e rd o s d e p a z se ib a n
a ir al tra ste , si e n el fu tu ro se sig u e e n c o n tra n d o q u e lo s sa n d in ista s

* s e a l , que literalm ente es precinto, es el acrnimo con que se designa al cuerpo


especial antiterrorista de los m arines, el SEa-Air-Land (A ire, Mar y Tierra). (N. d el t.)
11. n y t , 18 de enero de 1988.
12. J. D . G annon, C h ristian S cien ce M o n ito r (en adelante, C S M ), 26 de agosto de
1988.
El a rte d e la m aquinacin h istrica 73

c o la b o ra n c o n las g u e rrilla s sa lv a d o re a s ; p ero no h iz o re fe re n c ia a


n in g n p ro b le m a sim ila r e n n in g u n a o tra zo n a. E n c u a n to a H o n d u ra s,
L e M o y n e se lim it a o b se rv a r c o n c a u te la , v ario s m e se s m s ta rd e , q u e
e l ap o y o q u e p re sta b a n a la c o n tra a p a re n ta s e r u n a v io la c i n fla g ra n
te d e los a c u e rd o s .13 U n o de su s c o le g a s d e l p e ri d ic o , e l c o rre sp o n sa l
m ilita r B e rn a rd T rain o r, esc rib i q u e h a s ta la fech a , e l re sp a ld o d e lo s
sa n d in ista s a las g u e rrilla s sa lv a d o re a s n o se h a p o d id o e s ta b le c e r d e
fo rm a c o n c lu y e n te ; e n la je rg a d e l Tim es, eso e q u iv a le a d e c ir q u e n o
se c o n o c e n m s h e c h o s p ro b a to rio s q u e u n su m in istro m in s c u lo d e sie
te a o s atrs, y a m u c h o d esp u s d e q u e las fu e rz a s d e se g u rid a d , a p o y a
d as p o r lo s E sta d o s U n id o s, h u b ie ra n in ic ia d o u n a g u e rra d e e x te rm i
n io y g e n o c id io c o n tra la p o b la c i n c iv il in d e fe n sa (e n p a la b ra s d el
o b isp o R iv e ra y D a m a s, su c e so r d e l a se sin a d o a rz o b isp o R o m e ro ).14
A s es c o m o se e sta b le c e la d o c trin a n e c e sa ria .
N o es m e n o s in te re sa n te el h e c h o d e q u e lo b o s y c o rd e ro s d a n p o r
se n ta d o lo m ism o : q u e h u b ie ra s ig n ific a d o u n a u t n tic o c rim e n el p ro
v e e r a la p o b la c i n c iv il in d e fe n sa d e m e d io s d e d e fe n s a c o n lo s q u e
p ro te g e rse d e la g u e rra de e x te rm in a c i n y g en o c id io ; lo h u b ie ra sido,
sin d u d a, p o rq u e se tra ta d e u n a g u e rra d irig id a p o r c lie n te s d e lo s E s ta
d o s U n id o s, c o n a y u d a d e los e e .u u . y, en el ap o g eo , c o n su o rg a n iz a
c i n e in te rv e n c i n d ire c ta . E n c a m b io , p ro p o rc io n a r arm a s d e d e fe n s a
a la s v c tim a s d e P o l P o t, de h a b e r sid o p o sib le , h a b ra sig n ific a d o u n
g e sto d e n o b le z a . E s ilu stra tiv o e l o b s e rv a r q u e u n c o n tra ste ta n se n cillo
c o m o este, y su im p o rta n c ia in n e g a b le , re su lte n aq u c a si in c o m p re n si
b les.
A fin a le s d e 1988, L e M o y n e q u iso c e rra r su c u a rto a o d e c o rre s
p o n s a la e n E l S a lv a d o r p a ra el T im es p u b lic a n d o u n an lisis c o m p le to
d e la a y u d a p re s ta d a a las g u e rrilla s s a lv a d o re a s .15 H a b a n p a sa d o q u in
ce m e se s d e sd e q u e e sc rib i p o c o d e sp u s d e la firm a d e lo s ac u e rd o s
de p a z q u e n u m e ro sa s p ru e b a s a te stig u a b a n la c o la b o ra c i n san d i-
n ista, h a s ta el p u n to d e q u e las g u e rrilla s d e E l S a lv a d o r te n d ra n m u

13. NYT, 7 de febrero y 4 de ju lio de 1988. La cursiva es ma.


14. Trainor, NYT, 3 de abril de 1988; Rivera y D am as, 26 de octubre de 1980, citado
por Bonner, W eakness a n d d eceit, Tim es B ook s, N ueva York, 1984, pg. 207.
15. Salvador rebels: where do they get the arms?, NYT, 24 de noviem bre de 1988.
Y a fuera accidentalm ente o no, este artculo apareci un m es despus de que f a ir hubiera
denunciado pblicam ente que el Times no haba analizado este asunto, a pesar de la prom e
sa del director de la seccin de Internacional; vase la nota 8.
74 L a (d es)ed u ca ci n

chas d ific u lta d e s p a ra so b re v iv ir, si n o fu e ra p o r e s ta ay u d a . H a b a n p a


sado c a to rc e m e s e s d e sd e q u e e l d ire c to r d e la se c c i n d e in te rn a c io n a l
h ab a m o stra d o su a c u e rd o c o n q u e la s n u m e ro sa s p ru e b a s n o e ra n ta
les; y n u e v e m e s e s d e s d e q u e e ste h a b a p e d id o a L e M o y n e q u e d e d ic a
ra u n a rtc u lo e n te ro a las p ru e b a s re a le s, fu e ra n la s q u e fu e ra n (v a s e la
n ota 8). N u e v e la rg o s m e se s d e in v e s tig a c i n b ie n m e re c e n u n a le c tu ra
m in u c io sa .
A h o ra , las n u m e ro sa s p ru e b a s d e la a y u d a n ic a ra g e n s e , d e la q u e
las g u e rrilla s d e p e n d a n p a ra su sim p le su b siste n c ia , se h a n e s fu m a d o
p o r c o m p le to . L e M o y n e n o h a c e m e n c i n a lg u n a d e su s a firm a c io n e s
an terio re s, n i d e la p e tic i n d e q u e m u e s tre su s p ru e b a s , n i d e la c o n tri
b u ci n q u e sus fra se s g ra tu ita s s ig n ific a ro n p a r a e l p ro y e c to d e d e m o n i-
zaci n d e l sa n d in ism o , p ro te g ie n d o c o n e llo a lo s c lie n te s a s e sin o s d e
los E sta d o s U n id o s y m in a n d o la b a s e d e lo s a c u e rd o s d e p az.
A h o ra re s u lta se r q u e la s p ru e b a s so n m u y c irc u n sta n c ia le s, y a b ie r
tas a d ife re n te s in te rp re ta c io n e s . Y a n o s o n n u m e ro sa s , sin o lim ita
das, y a u n d e e s ta s no se o fre c e n in g u n a re la c i n fid e d ig n a . A d e m s,
las p ru eb as lim ita d a s in d ic a n q u e lo s c a rg a m e n to s so n re d u c id o s y,
p ro b a b le m e n te , e sp o r d ic o s , es d ecir, n a d a q u e v e r c o n la a y u d a en
g ran e s c a la q u e m a n te n a v iv a a la g u e rrilla sa lv a d o re a , se g n la v e r
si n d e a g o sto d e 1987 y a rtc u lo s p o ste rio re s. C la ro e s t q u e ta le s c o n
c lu sio n es n o so rp re n d e r n a q u ie n h a y a e s tu d ia d o c m o h a fu n c io n a d o ,
co n re sp e c to a e s ta s c u e stio n e s, la p ro p a g a n d a g u b e rn a m e n ta l e s ta d o u
n id e n se d e lo s ltim o s a o s. L a s p ru e b a s lim ita d a s tie n e n q u e v e r c o n
el tra sb o rd o d e m e rc a n c a s d e s d e el b lo q u e s o v i tic o , e s p e c ia lm e n te d e s
d e C u b a (a u n q u e , d e n u e v o , n o se a p o rta n h e c h o s p ro b a to rio s). Si se
g u im o s le y e n d o , e n c o n tra re m o s q u e se h a n a te stig u a d o , al m e n o s e n la
m ism a m e d id a , lo s su m in istro s d ire c to s d e a rm a m e n to d e la c o n tra a la
g u e rrilla sa lv a d o re a , al ig u a l q u e la im p lic a c i n e n e llo s d e l e j rc ito
h o n d u re o . E llo ta m p o c o re s u lta r s o rp re n d e n te p a r a lo s q u e se h a y a n
to m a d o la m o le s tia d e le e r la p ro p a g a n d a g u b e rn a m e n ta l, e n lu g a r d e li
m ita rse a in fo rm a r a p a rtir d e lo s c o m u n ic a d o s d e p re n sa ; e n u n e s c rito
in te m o d e l D e p a rta m e n to d e E sta d o , p o r e je m p lo , se re c o g e n las d e c la
ra c io n e s d e u n d e s e rto r sa n d in ista , q u e n o c o rro b o r lo s su p u e sto s su
m in istro s sa n d in ista s, p e ro e n c a m b io s a firm q u e las a rm a s p ro v e
n a n d e M x ic o y G u a te m a la 16 (re s u lta ig u a lm e n te p ro b a b le , a u n q u e n o

16. V ase m i introduccin a M orley y Petras, The R eagan adm inistration .


E l a rte d e la m aquinacin h istrica 75

se h a in v e stig a d o , q u e c u a n d o lo s d e le g a d o s d e lo s e e . u u . se d irig ie ro n
a la fro n te ra , e n fe b re ro d e 1988, d e s p u s d e q u e se te rm in a ra c o n su s
tre s v u e lo s d ia rio s d e su m in istro , e m p e z a ra n a v e n d e r arm a s a o fic ia le s
h o n d u re o s c o rru p to s, q u ie n e s las v e n d e ra n a su v e z a las g u e rrilla s
s a lv a d o re a s; es u n te m a so b re e l q u e v o lv e re m o s en se g u id a ). L a c o n
trib u c i n m s im p o rta n te d el s a n d in ism o a la g u e rrilla sa lv a d o re a es,
s e g n la n u e v a v e rsi n d e L e M o y n e , u n p u e rto se g u ro e n N ic a ra g u a
p a ra la u b ic a c i n d e su s o fic in a s y c e n tro s lo g stic o s y d e tra sp o rte ,
a d e m s d e la lib e rta d d e v ia ja r p o r N ic a ra g u a y o tra s zo n a s. L o m ism o
p o d ra d e c irs e d e m u c h o s o tro s p a se s, d e ja n d o a u n la d o a lo s e e . u u . y
sus d e p e n d e n c ia s; y to d o s lo s e s ta d o s d e la re g i n , in c lu y e n d o a C o sta
R ic a , h a n p re s ta d o sie m p re e ste tip o d e a y u d a y u n a m u c h o m s in
te n s a a la s fu e rz a s d e le g a d a s p o r lo s e e . u u . p a ra q u e a ta c a ra n N ic a
ra g u a .
E l le c to r aten to y a h a b r p e rc ib id o q u e h e m o s lle g a d o al fin d e la
farsa. C o m o e ra b ie n e v id e n te , el c u e n to d e la su p u e sta sim e tra n o
p a s a d e ser rid c u lo . E l e n g a o h a sid o m a n te n id o c o n x ito e n ta n to en
c u a n to p re s ta r a y u d a a la c o n tra e ra u n a o p c i n p o ltic a re le v a n te y v ia
ble; d u ra n te e ste tie m p o , e ra n e c e sa rio p re s e n ta r a las fu e rz a s d e le g a d a s
d e lo s E sta d o s U n id o s c o m o g u e rrilla s g e n u in a s, in sistie n d o a s en la
id e a d e la sim e tra e x iste n te e n tre la c o n tra n ic a ra g e n se y la g u e rri
lla sa lv a d o re a , n e c e sita d a s a m b as d e c o la b o ra c i n e x te rio r p a ra so b re
vivir. A fin a le s d e 1988, la o p c i n d e la c o n tra p e rd i e l p o c o a tra c tiv o
q u e le q u e d a b a ; e n p a rte p o rq u e y a n o e r a n e c e sa ria p a ra lo g ra r el o b je
tiv o d e a rru in a r N ic a ra g u a y m a x im iz a r el su frim ie n to y el m a le s ta r de
su p o b la c i n civ il, e n p a rte p o rq u e c o m e n z a b a a ser im p o s ib le m a n te n e r
p o r m s tie m p o a las fu e rz a s d e la c o n tra e n e l p as. P o r ta n to , se p e r
m ite q u e e l c u e n to d e s a p a re z c a d e lo s m e d io s; a h o ra b ie n , sie m p re sin
re c o n o c e r la in te rv e n c i n p rev ia . E llo im p lic a a su v ez q u e d e s a p a re z c a
d e la h isto ria , c o m o p ro b a b le m e n te su c e d e r .
L as re g la s d el ju e g o so n claras: el p o d e r e sta b le c id o fija l s t rm in o s
del d e b a te p o ltic o . E l sis te m a m e d i tic o y g u b e rn a m e n ta l c re a la a fir
m a c i n d e q u e lo s sa n d in ista s e s t n a y u d a n d o a las g u e rrilla s sa lv a d o re
as y la re ite ra in siste n te m e n te , ta n to c o m o lo re q u ie ra la ca u sa. D e fo r
m a aislad a , se to le ra la in tro m isi n d e a lg n e sc p tic o q u e o b je te q u e las
p ru e b a s so n c ie rta m e n te esc a sa s. S in e m b a rg o , n o se tra ta n i se in v e sti
g a so b re la c u e sti n d e la p o sib le a y u d a sa lv a d o re a a la s fu e rz a s d e la
co n tra , d irig id a s p o r lo s E sta d o s U n id o s, a u n c u a n d o n o h a y d u d a s de
76 La (d es)ed u ca ci n

q ue, d u ra n te 1986, E l S a lv a d o r sirv i d e b a se p a ra lo s a ta q u e s c o n tra N i


c a ra g u a (y las m is m a s fu e n te s q u e d ije ro n la v e rd a d e n to n c e s, p e ro fu e
ro n ig n o ra d a s, a s e v e ra n q u e e l p ro c e s o c o n tin a hoy, p e ro sig u e n sie n
d o ig n o ra d a s). M ie n tra s re su lt til, e n su m a, se m a n tu v o la a b s u rd a te
sis de la sim e tra ; y la te o ra d e u n a c o la b o ra c i n im p re s c in d ib le d el
ex terio r, h o y d e ja d a a u n la d o , p u e d e re c u p e ra rs e c u a n d o se a n e c e sa ria ,
au n c u a n d o h a y a sid o re tira d a sile n c io sa m e n te , p u e s to q u e y a se h a n
sen tad o su s b a s e s e n la c o n c ie n c ia p b lic a .17 E l d e b a te h a d e c e n tra rse
so b re u n n ic o te m a : la id e a d e q u e N ic a ra g u a , al ig u a l q u e o tro s g o
b iern o s e in c lu so lo s m ism o s c iu d a d a n o s , d e se r a s p o sib le , d e b e
ra e n v ia r a y u d a a la s p e rso n a s q u e in te n ta n d e fe n d e rs e a n te e l a sa lto de
lo s e j rc ito s y lo s e s c u a d ro n e s d e la m u e rte e n v ia d o s p o r u n r g im e n m i
lita r im p la n ta d o p o r u n a p o te n c ia e x tra n je ra . S i se a n a liz a ra c o n m s d e
ta lle el o tro te m a e l p ro h ib id o p o d ra n e x tra e rs e c o n c lu sio n e s in te
re sa n te s so b re lo s p rin c ip io s tic o s y e l c lim a in te le c tu a l re in a n te ; p e ro
n o s a le ja ra ta n to d e l c o n s e n so fa b ric a d o p o r e l p o d e r q u e e s ta p o s ib ili
d a d re su lta in im a g in a b le .
O b se rv e m o s, fin a lm e n te , q u e n o se h a d is p e n s a d o a to d o s lo s d e s e r
to res el m is m o tra to re g io q u e a M ira n d a , c u y a d e s e rc i n se p ro d u jo e n
el m o m e n to c rtic o d e la fa s e fin a l d e la c a m p a a m ix ta m e d i tic a y
g u b e rn a m e n ta l p a r a te rm in a r c o n lo s in d e se a d o s a c u e rd o s d e p az. E n
el caso d e M ira n d a , e l b o m b a rd e o m e d i tic o se in ic i c o n d o s la rg o s a r
tcu lo s d e p o rta d a e n el W ashington P o s t (p u b lic a d o s el 13 d e d ic ie m b re
d e 1987) y fu e c o n tin u o d u ra n te v a ria s se m a n a s. L o s m e d io s re tra s m i
ta n la p ro p a g a n d a d e l D e p a rta m e n to d e E sta d o , b a s a d a e n el te stim o n io
d e l ex sa n d in ista , q u e a d v e rta o m in o s a m e n te d e q u e N ic a ra g u a p o d ra
in te n ta r d e fe n d e r su te rrito rio n a c io n a l c o n tra e l su m in istro a re o d e la
c a a las fu e rz a s d e le g a d a s d e lo s E sta d o s U n id o s; a firm a b a q u e N ic a
ra g u a se re a e n la s n a ric e s d e la im p o te n te m a rin a e s ta d o u n id e n se , co n
en v o s in d e te c ta b le s d e a rm a s a E l S a lv a d o r a tra v s d el g o lfo d e F o n -

17. Tam bin otros han puesto entre parntesis esta doctrina. Charles Lae, correspon
sal del N ew sw eek en Centroam rica, escribe en el W all S treet Jou rnal (siem pre tan airada
m ente en contra de lo s intentos sandinistas de derrocar el gobierno de El Salvador y otros
pases) que las guerrillas de El Salvador capturan o se fabrican la m ayor parte del arma
mento; se les ha escapado su oportunidad histrica, prosigue, en parte por el d esilu sio
nante experim ento sandinista, una revolucin que haba sido prom etedora, pero que, por
razones que no se hacen constar, deriv en una situacin irrem ediable y vergonzosa, al e s
tilo de la de Cuba, y en un cam po de batalla para la lucha de so v itico s y estadounidenses;
W all S treet Journal (ws.r), 23 de diciem bre de 1988.
El arte de la m aquinacin h istrica 77

seca; y reportaba que los sandinistas planeaban reducir su ejrcito regu


lar y entregar arm am ento ligero a lo s civ ile s para que se defendieran
ante una p osib le in v a si n de los e e .u u . (aunque esta ltim a noticia fue
trasform ada por la prensa independiente en la am enaza de la destruc
ci n y el terrorism o contra sus v e c in o s ) . 18
C o m p re se el ca so d e M ira n d a c o n la re a c c i n d e lo s m e d io s an te la
d e s e rc i n d e H o ra c io A rc e, q u ie n d e sd e 1985 era el je f e d el se rv ic io d e
in te lig e n c ia d el f d n (F u e rz as D e m o c r tic a s N ic a ra g e n se s, el b lo q u e
m s im p o rta n te d e la co n tra ). T ras h a b e r re c ib id o asilo e n la e m b a ja d a
d e M x ic o e n T eg u c ig alp a , A rc e p a rti p a ra C iu d a d d e M x ic o en n o
v ie m b re d e 1988, y re g re s a M a n a g u a d u ra n te el p ro g ra m a d e a m n ista
d e l g o b ie rn o n ic a ra g e n se . F u e e n tre v ista d o d u ra n te su e s ta n c ia e n M
x ic o , y se v io q u e te n a m u c h a s c o sa s q u e decir.
E l je f e d e l se rv ic io d e in te lig e n c ia d e la c o n tra p ro p o rc io n d e ta lle s
d e la a y u d a q u e le s p re s ta b a el P e n t g o n o , v io la n d o la s re stric c io n e s d e l
C o n g re so ; se in c lu a e l e n tre n a m ie n to d e lo s c o n tra s p o r p a rte d e in s
tru c to re s m ilita re s e sta d o u n id e n se s , a lo la rg o d e 19 8 6 , en c ie rta b a se
m ilita r de u n e s ta d o d e l su r (u n a b a s e a re a se m ise c re ta , c o n d ie c isie te
p ista s, a la q u e lle g a ro n d ire c ta m e n te e n v a rio s H rc u le s C -1 3 0 , sin p a
sa r p o r n in g n c o n tro l d e in m ig ra c i n o a d u a n a s, c o m o e s l g ic o ). L o s
in stru c to re s p ro v e n a n d e F o rt B ra g g . C u a n d o fin a liz la g u e rra d e la s
M a lv in a s , e n 19 8 2 , la c o n tra h o n d u re a p e rd i a lo s a d ie stra d o re s y
c o n s e je ro s a rg e n tin o s, p e ro e n la b a s e e s ta d o u n id e n se e n la q u e se lo s
fo rm a b a ile g a lm e n te (e l p ro p io A rc e e s tu v o all), h a b a e n tre lo s in s
tru c to re s u n e s p e c ia lis ta c h ile n o e n la g u e rra sic o l g ic a , c o n lo q u e se
m a n te n a n lo s v n c u lo s c o n lo s p a s e s n e o fa s c ista s d e la rb ita e s ta d o u
n id e n se .
A rc e, e n tre o tro s, ta m b i n re c ib i a d ie stra m ie n to e n la b a se a re a d e
Ilo p a n g o , c e rc a d e S a n S alv ad o r, p o r p a rte d e in stru c to re s sa lv a d o re o s
y e sta d o u n id e n se s. E n H o n d u ra s fu e ro n e n tre n a d o s d ire c ta m e n te p o r e l
e j rc ito h o n d u re o , q u e d e sd e 1980 h a b a e s ta d o p ro p o rc io n a n d o la b a se
d e la in stru c c i n y la lo g stic a , y c e d a a su s p ilo to s p a ra lo s v u e lo s d e
su m in istro e n te rrito rio d e N ic a ra g u a . L as a u to rid a d e s h o n d u re a s de la
in m ig ra c i n ta m b i n c o la b o ra ro n , fa c ilita n d o e l a c ce so d e la c o n tra a lo s

18. Sobre el testim onio de Miranda y la versin que de este publicaron los m edios de
com unicacin y el Departam ento de Estado, vanse m i artculo en Z M agazin e (en adelan
te, ZM ag), marzo de 1988, y H olly Sklar, W ash ington s w a r on N ica ra g u a , South End, B o s
ton, 1988, pgs. 383 y ss.
78 La (d es)ed u ca c i n

ca m p o s d e re fu g ia d o s p a ra la re c lu ta (en o c a sio n e s fo rz o sa ). L o s in d io s
m isq u ito e ra n e n tre n a d o s s e p a ra d a m e n te , p o r u n o fic ia l ja p o n s . L a m a
y o ra d e lo s su p e rv is o re s d e la in s tru c c i n y la a y u d a e ra n de o rig e n h is
p an o , so b re to d o c u b a n o s, d o m in ic a n o s, p u e rto rriq u e o s , su ra m e ric a n o s
y aun a lg u n o s e s p a o le s. L a s a rm a s p ro c e d a n m a y o rita ria m e n te d e I s
rael, c o m o to d o e l m u n d o sa b e , so b re to d o d e l a rm a m e n to re q u isa d o
d u ra n te la g u e rra d e l L b a n o , e n 1982. L o s c u b a n o s d e la c a e s t n p o r
to d a s p a rte s , in v o lu c ra d o s h a s ta la m d u la e n la c o rru p c i n g e n e ra l. Y
p a rte d e la fin a n c ia c i n d e la c o n tra se o b te n a m e d ia n te e l tr fic o d e
d ro g as.
L o s E sta d o s U n id o s so n u n p o d e r g lo b a l y, p o r ta n to , c u e n ta n c o n la
c a p a c id a d d e c o n s tru ir siste m a s m u y re fin a d o s d e te rro rism o y c o rru p
ci n , u tiliz a n d o p a r a ello a su s e s ta d o s c lie n te s y m e rc e n a rio s, a s c o m o
su tra d ic io n a l v in c u la c i n c o n e l te rro rism o in te rn a c io n a l y lo s sin d ic a
to s d el c rim e n . L o s o fic ia le s d e la e m b a ja d a e s ta d o u n id e n s e e n T e g u c i
g alp a, se g n A rc e , p ro p o rc io n a b a n in fo rm a c i n p riv ile g ia d a a la c o n tra ,
e n tre o tra s a y u d a s; su s c o n ta c to s e n la e m b a ja d a e ra n , p o r e je m p lo , R o
b e rt M c H o rn , d e la c a , y A le x a n d e r Z u n n e rm a n , q u ie n a p a re n te m e n te
es de la a i d , p e ro a la v e z es d e la c a .* A s m ism o , A rc e e n tr e n
c o n ta c to d ire c to c o n lo s a lm a c e n e s d e la a i d e n T e g u c ig a lp a , e n la se d e
d e la c o m p a a E le c tro p u ra ; a i d h a se rv id o e n e l p a s a d o c o m o a v a n z a
d illa de la s o p e ra c io n e s te rro rista s d e la c a , y e llo se h a re c o n o c id o p
b lic a m e n te , e n e s p e c ia l d u ra n te la g u e rra c la n d e s tin a c o n tra L ao s.
E l 19 d e ju lio d e 1979, d a d e la v ic to ria sa n d n ista , A rc e h a b a h u i
d o de N ic a ra g u a c o n su p a d re , c o m a n d a n te d e la g u a rd ia n a c io n a l d e S o
m o za. U n a o d e s p u s, fu e re c lu ta d o p a ra la c o n tra , a d o p ta n d o el n o m
b re de g u e rra d e E l m e rc e n a rio ; e n e n e ro d e 19 8 1 , la o p e ra c i n se h a b a
c o n v e rtid o y a e n alg o se rio , a lg o g ra n d e . F u e a s c e n d ie n d o h a s ta lo
g ra r el ra n g o d e c o m a n d a n te , y fu e n o m b ra d o je f e d e l se rv ic io d e in te
lig e n c ia d e s p u s d e q u e R ic a rd o L a u , su a n te c e s o r e n el c a rg o , fu e ra
d e sp a c h a d o (y, p ro b a b le m e n te , a se sin a d o p o r la m is m a c o n tra , se g n las
c o n je tu ra s d e A rc e ). L a u re p re s e n ta b a u n p ro b le m a p a ra la c o n tra , y a
q u e, a p rin c ip io s d e 1985, e l a n tig u o je f e d e in te lig e n c ia d e E l S alv a d o r,
R o b e rto S a n tiv e z , le h a b a in v o lu c ra d o e n la tra m a d e l a se sin a to d e l
a rz o b isp o R o m e ro y le h a b a a trib u id o u n a fu n c i n cla v e e n la o rg a

* AID es la d iv isi n del Departam ento de Estado de lo s E E .u u . que coordina los pro
gramas de ayuda internacional. (N. d e l t.)
El a rte de la m aquinacin h istrica 79

n iz a c i n e in stru c c i n d e los e sc u a d ro n e s d e la m u e rte e n E l S a lv a d o r y


G u a te m a la , a s co m o e n v ario s ase sin a to s p o ltic o s co m e tid o s e n H o n
d u ra s. E ra el m s la d r n de los la d ro n e s , se g n A rce.
E l m ercen ario p re c is ta m b i n q u e n o to d o s lo s co n tra s ib a n a su e l
d o , y a q ue alg u n o s se n ta n le a lta d p o r sus je fe s . A u n as, su sa la rio e ra
m u y e lev ad o , c o m p a ra d o co n el e s t n d a r d e la reg i n . S in te n e r u n a f a
m ilia a su carg o , A rc e in g re sa b a c e rc a de 5 0 0 d la re s m e n su ale s.
L as fu erzas a rm a d a s h o n d u re a s p a rtic ip a n en to d a s las o p e ra c io
n e s q u e se d e sa rro lla n c e rc a de la fro n te ra , y ad e m s re a liz a n se rv ic io s
d e in v e stig a c i n so b re o b je tiv o s n ic a ra g e n s e s, ta n to m ilita re s co m o
c iv ile s . L o s o b je tiv o s c iv ile s so n m u y im p o rta n te s, y a q u e, se g n A rc e,
a ta c b a m o s m u c h a s e sc u e la s, c e n tro s d e sa lu d y este tip o d e co sas. H e
m o s in te n ta d o q u e el g o b ie rn o d e N ic a ra g u a n o p u e d a p re sta r n in g u n a
c la se d e se rv ic io s so c ia le s a los c a m p e sin o s, q u e n o p u e d a d e s a rro lla r s
p ro y e c to ... e sa es la id e a . R e su lta e v id e n te q u e su in stru c c i n p o r p a r
te d e los E sta d o s U n id o s fu e to d o u n x ito y c o m p re n d ie ro n d e q u se
tra ta b a .
A rc e ta m b i n se re firi a la fre c u e n te c o rru p c i n d e lo s c o n tra s, e m
p e z a n d o p o r el p ro p io c o m a n d a n te E n riq u e B e rm d e z , y a la v e n ta de
a rm a s y m a te ria le s su m in istra d o s p o r lo s E sta d o s U n id o s, g ran p a rte d e
lo c u a l ... a c a b a b a p ro b a b le m e n te e n m a n o s d e las g u e rrilla s d e E l S a l
v a d o r . E n c o la b o ra c i n c o n o fic ia le s h o n d u re o s q u e sa c a n ta m b i n
su ta ja d a d e l p astel- la c o n tra e s t v e n d ie n d o rifle s d e a salto y e q u ip a
m ie n to d e ra d io c o m u n ic a c io n e s a l f m l n d e E l S a lv a d o r (a la p o stre , p o r
ta n to , se r v e rd a d q u e e l f m l n e s t re c ib ie n d o a y u d a d e sd e N ic a ra g u a ;
L e M o y n e y el Tim es e s ta r n e n c a n ta d o s d e s a b e rlo ).19
C o m o p u e d e v e rse , p u e s, A rc e te n a m u c h o m s q u e c o n ta r q u e M i
ra n d a , y su fu n c i n e n la o rg a n iz a c i n d e la c o n tra fu e m u c h o m s re le
v a n te q u e la d e M ira n d a e n el g o b ie rn o d e N ic a ra g u a . A d e m s, c o m o y a
se h a in d ic a d o , la c o n tra se v e a fa v o re c id a p o r u n a a te n c i n y p u b lic i
d a d e x tra o rd in a ria s, su p e rio re s p o r lo g e n e ra l a las d el p ro p io g o b ie rn o .
P e ro e n e ste ca so , n o h u b o m a n e ra d e b a s ta rd e a r su te stim o n io p a ra q u e

19. M arcio Vargas, Ciudad de M xico, entrevista con A rce, B oletn inform ativo de
C en troam rica, Ciudad de Guatemala, 21 de diciem bre de 1988; Rubn M ontedonico, El
D a , Ciudad de M xico, 6 y 7 de noviem bre de 1988, traducido al ingls en H onduras Up-
d a te, nov.-dic. de 1988. En cuanto al coronel Ricardo Lau, vase C hom sky, Turning the tide,
South End, B oston, 1985, pg. 104 [trad. cast. de Carme Castells: La quinta lib erta d , Crti
ca (B iblioteca de B o lsillo , 17), Barcelona, 1999, pg. 166],
80 La (d es)ed u ca ci n

a y u d a ra a la c a u s a d e la d e m o n iz a c i n d e lo s sa n d in ista s y re c a b a ra
re sp a ld o p b lic o p a ra lo s e s ta d o s te rro rista s; b ie n al c o n tra rio , su m e n
saje ib a e n el se n tid o in v e rso . L o s d ire c to re s d e lo s m e d io s de c o m u n i
c a ci n re a liz a ro n su e le c c i n a p a rtir d e eso.

2. S ile n c io o b lig a d o 20

S u ele so ste n e rse en lo s E sta d o s U n id o s la te sis d e q u e lo s a m e ric a


n o s te n d e m o s a fla g e la rn o s re sp e c to a v a rio s a s p e c to s de n u e s tra p o lti
c a y n u e s tra s a c c io n e s q u e n o s p a re c e n re p ro b a b le s . L a re a lid a d , sin
em b a rg o , es m u y d ife re n te .
E l m o d e lo m s c o m n c o m b in a u n a e x tra o rd in a ria h a b ilid a d p a ra
no v er los c rm e n e s c u y a re s p o n s a b ilid a d se n o s p u e d e ach acar, c o n
la in d ig n a c i n irre p rim ib le a n te lo s c rm e n e s d e l e n e m ig o (a p e la n d o a
lo s g ra n d e s p rin c ip io s, y a la v e z sin e s c a tim a m o s e lo g io s p o r e llo ). E n
O c c id e n te , e x iste m u c h a b ib lio g ra fa e n g ra n p a rte , fra u d u le n ta q u e
d e n u n c ia c o n d e s d n a lo s a p o lo g ista s y su p u e sto s a p o lo g ista s d e la
U n i n S o v i tic a o d e la s v c tim a s d e la in te rv e n c i n e s ta d o u n id e n se e n
el T erce r M u n d o . S in e m b a rg o , c a si n o se h a in v e stig a d o la re a c c i n m s
com n : e l sile n c io y la a p o lo g a d e lo s c rm e n e s d e n u e s tro p a s y su s
esta d o s c lie n te s, a u n c u a n d o la sim p le v o lu n ta d d e a fro n ta r e so s h e c h o s
y a p o d ra sig n ific a r u n c a m b io su sta n c ia l y la lim ita c i n o in c lu so el
fin d e ta le s ab u so s. E ste e s ta m b i n e l c o m p o rta m ie n to m s h a b itu a l
e n o tras re g io n e s; e n la e s fe ra so v i tic a , p o r e je m p lo , lo s d isid e n te s so n
d e n u n c ia d o s a c re m e n te p o r lo s c o m isa rio s d e re c h ista s, e n ta n to q u e a p o
lo g istas d e lo s c rm e n e s d e O c c id e n te . E n n u e s tro p a s re p ro d u c im o s el
m ism o p a tr n .
T an to e n e s te lib ro c o m o e n o tro s, n o s h e m o s o c u p a d o y a d e n u m e
ro so s e je m p lo s. P a ra la e v a lu a c i n d e la c u ltu ra p o ltic a y lo s m e d io s e n
lo s E sta d o s U n id o s, lo s c a s o s m s e je m p la re s (d e ja n d o a h o ra a u n la d o
lo s c rm e n e s p e rp e tra d o s p o r lo s p ro p io s e e . u u .) so n lo s d e su s c lie n te s
p rin c ip a le s: e n lo s ltim o s a o s, E l S a lv a d o r e Isra e l. E l e je m p lo d e I s
ra e l es sin g u la rm e n te e x p lic a tiv o , d e s d e q u e la d e m o s tra c i n d el p o d e r
isra e l e n 1967 d e s p e rt u n a s a la b a n z a s y u n a d e v o c i n q u e a n n o se

20. V a se A ddendum a N e l, pg. 81.


E l arte de la m aquinacin histrica 81

h a n e x tin g u id o en tre lo s in te le c tu a le s e s ta d o u n id e n se s. L a b ib lio g ra fa


a p o lo g tic a no p a sa d e ser, co n fre c u e n c ia , u n a m e ra p a ro d ia d el p e rio
d o e s ta lin is ta .21
L as e la b o ra d a s c a m p a a s d e d ifa m a c i n , d irig id a s c o n tra lo s q u e no
sa tisfa c e n las e x ig e n c ia s d e los fieles, ta m p o c o so n n a d a n u ev o . E l e fe c
to p re te n d id o , co m o e n o tro s lu g ares, es el d e in tim id a r a los c rtic o s y
a lla n a r el te rre n o p a ra e l re c u rso a la v io le n c ia , a s c o m o e l de e rig ir o b s
t c u lo s a u n a c u e rd o p o ltic o q u e h a c e tie m p o q u e e st al alcan ce d e la
m a n o .22
Isra e l p u e d e e s ta r tra n q u ilo ; m ie n tra s se a c o n sid e ra d o u n v a lo r e s
tra t g ic o , se g u ir sie n d o el p a ra d ig m a de la re sp e ta b ilid a d , se g n lo
lla m a b a el N e w York Tim es cu a n d o las a tro c id a d e s isra e le s en los te rri
to rio s o c u p a d o s a lc a n z a ro n u n g rad o ta n b ru ta l q u e lo s m e d io s lle g a ro n
in c lu so a p re sta rle s a te n c i n . Y p u e d e a p o y a rse en el p o litb u r d el m o
v im ie n to la b o ra l e s ta d o u n id e n se p a ra ju s tific a r to d o s su s actos, p a ra d ar
fe d e q u e si b ie n

en su lucha por mantener el orden, las fuerzas de defensa israeles han re


currido en ocasiones a un uso excesivo de la fuerza ... [sin embargo] no hay
duda de que esos incidentes deben atribuirse a la inexperiencia del ejrcito
israel en el control de los disturbios y otras funciones policiales, as como
a la frustracin que sienten los policas israeles cuando se enfrentan a j
venes palestinos que les lanzan piedras y ccteles molotov.23

P a ra p o d e r a p re c ia r p le n a m e n te e l a lc a n c e d e e sta afirm ac i n , es n e
c e s a rio re c o rd a r q u e se p ro d u jo d e sp u s d e u n o d e lo s ra ro s p e rio d o s en
lo s q u e lo s m e d io s d e c o m u n ic a c i n re p ro d u je ro n al m e n o s p arte d e las
a tro c id a d e s q u e se h a n e sta d o c o m e tie n d o d u ra n te a o s e n lo s te rrito rio s
o c u p a d o s, a u n n iv e l q u iz m en o r, p e ro n o m e n o s esc a n d a lo so . L o s a r
tc u lo s d e Jo h n K ifn e r p a ra el N e w York Tim es e ra n e je m p lo s sin g u la r

21. Para e l anlisis de un ejem plo, vase m i resea de To Jeru salem an d back, de Sal
B ello w , reimpresa en mi T o w a rd s a new C o id W ar, Pantheon, N ueva York, 1982 [trad. cast.:
L a segunda g u erra fr a , Crtica, Barcelona, 1984]; esta resea despert tal clera que oca
sion el cierre del peridico que la public originalm ente, segn se m e dijo. Para otros mu
ch os ejem plos, pueden verse otros captulos del m ism o libro, as com o m i P ea ce in the
M id d le E ast?, Pantheon, N ueva York, 1974, cap. 5, y F ateful tria n g le, South End, Boston,
1999 (edicin ampliada), 1983.
22. V ase N el, A pndice v , seccin 4.
23. Statem ent by th e a f l - c io E xecutive C ouncil on Israel, 16 de febrero de 1988.
82 L a (d es)ed u ca ci n

m en te b u e n o s d e p e rio d is m o p ro fe sio n a l, c o h e re n te c o n las e x tra o rd in a


rias m a rc a s o b te n id a s tra b a jo sa m e n te d u ra n te ta n to s a o s.
L os ap o lo g istas de e sta esp ecie, co n p o stu ras sim ilares a las d el c o n se
jo ejecu tiv o de la a f l - c i o , h a n p resta d o sus serv icio s d u ran te v ein te a o s
co n m iras a d o ta r de au to rid a d u n a rep resi n cru el y u n a h u m illac i n in
cesante. S e h a alcan zad o y a el n iv el d e los p o g ro m o s: los so ld ad o s en tran
p o r la fu e rz a en las casas, d estro z an los en seres, p a rte n los h u eso s a sus h a
b itantes y m a tan a p alo s a sim p les ad o lescen tes d esp u s d e arrastrarlo s a
la calle; la v io le n cia de lo s co lo n o s se ejerce co n p le n a im p u n id ad ; y lo
m ism o su ced e c o n los su p licio s co lectiv o s, la d e p o rta c i n y el terro rism o
sistem tico p o r o rd en d el M in isterio d e D efen sa. A m e d id a q u e la m o d a
vaya p asan d o , las fig u ras m s se eras d e la c a m p a a co n tra ria a la su p e r
visin d e la v io le n cia estata l se irn crean d o , sin d u d a, u n p a sa d o n u ev o ;
pero lo s arch iv o s est n ah, d isp o n ib les p a ra q u ie n h a y a eleg id o ver.
S ie m p re h a h a b id o a lg n E lie W ie se l c o n la fu n c i n d e a s e g u ra r al
le c to r q u e n o se p ro d u c e n m s q u e u n a s p o c a s e x c e p c io n e s la m e n ta
b les, p e ro c o rre g id a s in m e d ia ta m e n te p o r la s a u to rid a d e s isra e le s , a la
v ez q u e se c e n s u ra a c re m e n te el d e lito re a lm e n te e x e c ra b le : q u e la o p i
n i n p b lic a c o n d e n e la s a tro c id a d e s isra e le s. N o s d e s c rib e lo s o jo s
so a d o re s d e lo s so ld a d o s d e Isra e l; q u iz s o n lo s m ism o s q u e h a b a n
sido d e s c rito s, p o c a s se m a n a s a n te s, p o r lo s re s e rv is ta s q u e v o lv a n d e
lo s te rrito rio s p a le s tin o s ? E s to s re se rv is ta s n o tic ia ro n lo s ac to s d e h u
m illa c i n y v io le n c ia c o n tra lo s h a b ita n te s p a le stin o s, q u e se h a n c o n
v e rtid o e n u n a c o s tu m b re y p r c tic a m e n te n a d ie p ro c u ra im p e d irlo s , in
c lu y e n d o a c to s ig n o m in io so s q u e p u d ie ro n c o n te m p la r e n p e rso n a ,
m ie n tra s la s a u to rid a d e s m ilita re s m ira b a n h a c ia o tra p a rte .24 O ta l v ez

24. W iesel, Op-Ed, n y t , 23 de junio de 1988; R euven Padhatzur, H a a retz, 16 de


mayo. C on respecto a la doctrina defendida recurrentemente por W iesel, segn la cual es
obligatorio callar ante las atrocidades del estado qu no am a y, adem s, l debe abstenerse
de comentar cualquier atrocidad, puesto que solo las personas en el poder estn en una p osi
cin que les permite conocerlas, vanse lo s ya citados F ateful trian gle y La quinta libertad.
W iesel reiter la obligacin del silen cio en lo s m om entos m s duros de la reciente represin;
vase su artculo en Y ediot A hronot, 2 2 de enero de 1988, en el que afirma que renuncio a
criticar a Israel, siem pre he renunciado a hacerlo, entre otros sentim ientos sim ilares, que re
cuerdan a los expresados tiem po atrs por algunos apologistas de otros estados. Sin embar
go, sera injusto poner de relieve esta prctica de W iesel sin hacer referencia tambin a los
que hoy lo condenan por su silencio al par que borran el recuerdo de las declaraciones toda
va peores que han ido realizando durante m uchos aos. Sobre lo inaceptable de estos hechos,
vanse las referencias citadas en la nota 21. Pero W iesel, al m enos, tuvo la integridad de
permanecer en su postura de siem pre incluso despus de que esta se hiciera impopular.
E l a rte d e la m a q u in a ci n h ist ric a 83

W ie s e l e s t p e n s a n d o e n lo s so ld a d o s q u e c a p tu ra ro n a u n c h a v a l d e d ie z
a o s y, c u a n d o e s te se n e g a d a r lo s n o m b re s d e o tro s n i o s q u e h u
b ie ra n tira d o p ie d ra s, se p u s ie ro n a re v e n ta rle la c a b e z a , d e j n d o lo
c o m o u n b is te c (e n p a la b ra s d e lo s m is m o s so ld a d o s ), y lu e g o g o lp e a
r o n ig u a lm e n te a su m a d re , q u e in te n ta b a p ro te g e rlo , p a r a fija rs e so lo
e n to n c e s e n q u e e l n i o e r a s o rd o m u d o y re tra s a d o . E s o n o p re o c u p
a lo s s o ld a d o s , s e g n a firm m s ta rd e u n o d e lo s p a rtic ip a n te s , y e l je f e
d e s e c c i n le s o rd e n q u e s ig u ie ra n d e u n a v e z c o n la fa e n a , p o rq u e n o
te n e m o s tie m p o p a r a ju e g u e c ito s . O q u iz la o b s e rv a c i n d e W ie se l
q u ie ra h a c e rn o s v e r q u e la im a g e n d e u n s o ld a d o is r a e l p a te a n d o a u n a
a n c ia n a ra b e y a n o e s n o tic ia , s e g n re c o g e c o n a m a rg u ra la p r e n s a
h e b re a , r e firi n d o s e a lo s q u e a c e p ta n la s a tro c id a d e s ta n tra n q u ila m e n
te c o m o e l a u to r d e C o n tra e l s ile n c io , a u n q u e su s p a la b ra s p o d ra n se r
v ir p a r a a liv ia r e l s u frim ie n to y r e d u c ir lo s a b u s o s , si n o e s tu v ie ra c o m
p ro m e tid o c o n e l s ile n c io c o m o c o n u n a c a u s a ju s ta .25 E l h e c h o d e q u e
e s e c o m p o rta m ie n to r e p e tid o d u ra n te d c a d a s se c o n te m p le c o n re s p e to ,
e in c lu s o c a s i c o m o u n s ig n o d e s a n tid a d , lo d ic e to d o s o b re la c u ltu ra
o c c id e n ta l.
V ista la d is p e n s a , I s ra e l es lib re d e u s a r la c o lo s a l a y u d a d e lo s E s
ta d o s U n id o s p a r a e n v ia r a su e j rc ito a d irig ir o p e ra c io n e s re g u la re s
c o m o la s d e s c rita s e n la p r e n s a is ra e l, p e ro r a r a m e n te e n la n u e s tra
rpor la s m is m a s fe c h a s e n q u e a p a re c ie ro n la s re fle x io n e s d e W ie s e l
s o b re la s e x c e p c io n e s la m e n ta b le s , c o m o im p e d ir, p o r e je m p lo , el
a b a s te c im ie n to d e lo s c a m p o s d e re fu g ia d o s , e n lo s q u e h a y u n a c a re n
c ia g r a v e d e a lim e n to s . O c o m o g o lp e a r ta n b r u ta lm e n te a lo s p r is io
n e r o s j v e n e s q u e e l m d ic o m ilita r d e l c a m p a m e n to d e p ris io n e ro s d e
A n s a r 2 se n e g a a d m itirlo s ; u n o d e e llo s fu e g o lp e a d o h a s ta q u e d a r
s in s e n tid o d u r a n te m s d e u n a h o r a y m e d ia , ro d e a d o d e s o ld a d o s , sin
r e c ib ir a y u d a m d ic a , lu e g o fu e a rro ja d o d e s d e e l j e e p e n e l c a m in o
d e l h o s p ita l y f in a lm e n te a p a liz a d o b ru ta lm e n te p o r s e g u n d a v ez,
a n te d e c e n a s d e s o ld a d o s (a u n o d e lo s c u a le s , s e g n p a re c e , se le r e

25. Z eev Sachor, G etting accu stom ed to atrocities, H o ta m , 1 d e abril de 1988; se


trata d e uno de lo s m u ch os textos d e la prensa israel traducidos en e l in form e d e 1988 de la
L ig a Israel para lo s D erech o s H um anos, con sed e en T el A v iv , que recuerdan a lo s pogro
m o s organizados por e l M inisterio de D efen sa co n el fin d e dar una le c c i n a las bestias de
carga. E ste m aterial e s m uy inform ativo, pero es prcticam ente d esco n o cid o en los Estados
U n id o s, aun cuando alguna relevan cia debe de tener para lo s que se supone que han de pa
gar la factura.
84 L a (d es)ed u ca ci n

p ro b su c o n d u c ta ). O c o m o fo rz a r la e n tra d a e n u n a ca sa, a rra stra r fu e


ra a u n n i o d e sie te a o s q u e se e s c o n d a d e b a jo d e la c a m a y en to n c e s
a p o rre a rlo sa lv a je m e n te d e la n te d e sus p a d re s y fa m ilia re s , lu e g o a p a
lear al p a d re y al h e rm a n o p o rq u e n o h a b a n re v e la d o el e s c o n d ite d el
nio, m ie n tra s el re sto d e lo s h ijo s g rita n h ist ric o s y la m a d re n o p u e
de c a lm a rse p o rq u e se le h a o rd e n a d o q u e no se m u e v a . O co m o apa-
lizar sin c o m p a si n a crio s in c lu so d e c in c o a o s, a v e c e s en tre tres y
cu atro so ld a d o s, ay u d a d o s d e la s p o rra s, h a sta p a rtirle s las m a n o s y las
p ie rn a s , o ro c ia rlo s c o n g as d ire c ta m e n te en lo s o jo s. E sta es la su e rte
de h isto ria s d e te rro r q u e c u e n ta n lo s so ld a d o s q u e re g re s a n d el m is e ra
b le c a m p o d e re fu g ia d o s d e Ja b a liy a , e n el c u a l el e j rc ito h a c o n s e g u i
do te rm in a r c o n e llo s , d e fo rm a q u e e st n to ta lm e n te m a c h a c a d o s,
d b ile s, e x h a u sto s . A rra s tra r a u n n i o d e e n tre d o c e y q u in c e a o s p o r
e n c im a d e u n a la m b re d e e sp in o , p a ra h e rirlo a la lle g a d a de lo s p re
sos a la c rc e l d e D a h a riy a , m ie n tra s u n o fic ia l lo o b se rv a , sin re a c c io
nar; o a p a le a r c ru e lm e n te a lo s p risio n e ro s en fo rm a c i n d e m a rc h a co n
p o rra s, tu b o s d e p l stic o y a n illa s, m ie n tra s el o fic ia l al m a n d o lo c o n
te m p la ; los a u to b u se s d e Is ra e l se h a n c o n v e rtid o e n c m a ra s d e to rtu
ra, se g n D e d i Z u ck er, p a rla m e n ta rio e n la K n sse t, q u ie n h a in fo r
m a d o d e e sta s y o tras sa lv a ja d a s. O a lm o g a v a re a r p o r Je ric , fo rz a n d o
las c a sa s, h u m illa n d o a lo s re sid e n te s , g o lp e n d o le s c o m o b estias. O
d e sb o c a rse c o m o lo c o s h o m ic id a s p o r el c a m p o d e re fu g ia d o s d e
A m a ri, tira n d o las p u e rta s, v io le n ta n d o las c a sa s, d e s tro z a n d o las p ro
p ie d a d e s y a p a liz a n d o a lo s h a b ita n te s, in c lu so a lo s n i o s , p a ra a p a
le ar lu e g o al c o n d u c to r d e u n a a m b u la n c ia q u e v e n a a so c o rre r a lo s h e
rid o s, d e s p u s d e h a b e rlo a rra stra d o p o r el su e lo (en e ste ca so , fu e o b ra
d e u n a u n id a d d e p a ra c a id ista s d e lite , q u e , s e g n lo s te stig o s, e n tr a
saco sin q u e m e d ia ra n in g u n a p ro v o c a c i n ). O re c lu ir a u n p risio n e ro
en p e rfe c to e s ta d o d e sa lu d y d e v o lv e rlo so rd o y p a ra ltic o , lo q u e
p a re c e se r e l re su lta d o d e las p a liz a s y to rtu ra s b ru ta le s ... q u e su fri
d u ra n te su d e te n c i n e n e l c e n tro d e in te rro g a to rio s d e Je n n . O lib e ra r
a un jo v e n ra b e e n c a rc e la d o p o r h a b e r q u e m a d o e l c o c h e d e u n su
p u e sto in fo rm a d o r d e la p o lic a , to d a v e z q u e se d e s c u b re q u e la c o n fe
si n se o b tu v o m e d ia n te to rtu ra , p e ro sin q u e el trib u n a l n i e l a b o g a d o
d el d is trito h a g a n re fe re n c ia a la c o n fe si n o b te n id a m e d ia n te p a liz a s
o lo q u e le h u b ie ra n h e c h o . Y ta n ta s o tras sa lv a ja d a s .26

26. H a a r e tz , 15 y 4 de ju lio de 1988; Jeru salem P o st (en adelante, JP ), 6 de julio;


El a rte d e la m aquinacin h istrica 85

E x iste n n u m e ro sa s v aria n tes. W illy S h lap , c o m a n d a n te d e u n a tro p a


d e lite , h a d e sc rito lo q u e v iv i e n su p rim e ra se m a n a en e l c a m p o d e
re fu g ia d o s d e E l B u rij, c e rc a d e Ja b aliy a . S u u n id a d se e n c o n tr a u n
n i o d e o n c e a o s la n z a n d o u n a p ie d ra , y lo llev a su casa, d o n d e se
o rd e n a su p a d re q u e le p eg a ra . E l p a d re le so lt u n b o fe t n , p ero e l
o fic ia l g rit: A eso le lla m a p e g a rle ? Q u e le p e g u e le digo! Q ue le
p e g u e ! ; la te n si n c re c i h a s ta h a c e rse in so p o rta b le y el p a d re se p u so
h ist ric o , c o m e n z a n d o a a p a le a r al h ijo d e sa fo ra d a m e n te , g o lp e n d o lo
c o n tra e l su e lo y p a te n d o le el c o s tilla r co n to d a s sus fu e rz a s, h a s ta q u e
lo s so ld a d o s se q u e d a ro n , a p a re n te m e n te , sa tisfec h o s. C u a n d o la b ru ta
lid a d su b i a n m s d e g ra d o , e n el v eran o d e 1988 (es d ecir, c u a n d o se
p u b lic a ro n la s re fle x io n e s d e W iese l), el J eru sa lem P o s t in fo rm d e q u e,
se g n lo s tra b a ja d o re s d e l u n r w a [O rg an ism o d e S o c o rro d e las N a c io
n e s U n id a s p a ra lo s R e fu g ia d o s P a le stin o s e n O rien te M e d io ] y lo s m
d ic o s d e lo s h o sp ita le s, la s v c tim a s d e l c ru e l in c re m e n to d e la v io le n c ia
fu e ro n so b re to d o h o m b re s d e e n tre q u in c e y tre in ta a o s , p e ro d u
ra n te las se m a n a s a n te rio re s las c ln ic a s h a b a n trata d o ta m b i n a 2 4 n i
o s y c in c o n i a s d e u n o s c in c o a o s o m e n o s , a s c o m o a m u c h o s
o tro s n i o s; p o r ejem p lo , u n n i o d e sie te a o s co n e l ri n sa n g ra n d o
y se a le s d e h a b e r sid o a p a le a d o . L o s so ld a d o s g o lp e an , p a te a n y a p a
le a n re g u la rm e n te a n i o s, se g n el te stim o n io d e lo s m d ic o s y lo s re s
p o n sa b le s d e lo s o rg a n ism o s d e so c o rro .27
E n u n o d e lo s ca so s se lle g a ju ic io , p o r lo q u e la p re n s a (la isra e
l, se e n tie n d e ) le d isp e n s u n a a te n c i n co n sid erab le : fu e ro n d e te n id o s
c u a tro so ld a d o s d e u n a se c c i n d e lite d e la b rig a d a G iv ati, a c u sa d o s d e
h a b e r a p a liz a d o h a s ta la m u e rte a u n h a b ita n te d el c a m p o d e Ja b a liy a , el
2 2 d e ag o sto . S e in fo rm d e ello p o r p rim e ra v ez e n H a a retz, u n m e s
m s ta rd e . U n o s n i o s h a b a n e s ta d o la n z a n d o p ie d ra s, y v e in te so ld a d o s

Y aakov Lazar, H otam , 15 de ju lio, inform ando desde Jabaliya; W illiam M ontalbano, Los
A n geles Tim es ( l a t ), 31 de m ayo y a p , 30 de m ayo de 1988, sobre Dahariya, una de las atro
cidades de las que informa D ed i Zucker a partir del testim onio de varios reservistas, en
Y ediot A h ron ot (YAh), el 10 de junio; Yerushalayim , 17 de junio, sobre Jeric; a p , 22 y 24
de junio, citando acusaciones de Ran Cohen, m iem bro de la Kensset [la asam blea legislati
va israel]; j p , 3 de agosto de 1988, sobre la liberacin de M oham m ed Dari, despus de tres
m eses de prisin. Para una docum entacin extensa, vase Punishing a nation: human rights
vio la tio n s during the P alestin ian uprising, D ecem b er 1 9 8 7 -D ecem ber 1988, A l-H aq-Law in
the S ervice o f M an, Ramala, diciem bre de 1988.
27. Y izhar B e er, K o l H a ir, 26 de agosto de 1988; Joshua Brilliant, jp, 26 de agosto
d e 1988.
86 L a (d es)ed u ca ci n

v io le n ta ro n u n a c a sa y c o m e n z a ro n a g o lp e a r a H a n i a l-S h a m i, el p a d re
d e u n o d e lo s n i o s so sp e c h o so s; fu e p a te a d o y a p a le a d o c o n p o rra z o s y
c u la ta z o s; lo tira ro n al su e lo , y lo s so ld a d o s le sa lta b a n e n c im a d e sd e la
ca m a, m ie n tra s su c a b e z a sangraba* p o r lo s g o lp e s re c ib id o s. S u m u je r
fu e ig u a lm e n te ap a le a d a . L le g e n to n c e s u n o fic ia l, q u ie n , a l e n c o n tra r
al h o m b re ta n m a lh e rid o y c o n v a ria s h e m o rra g ia s, o rd e n q u e se le tra s
la d a ra a las o fic in a s d e la a d m in istra c i n m ilita r (e n lu g a r d e al h o s p i
tal; es e l p ro c e d im ie n to a c o stu m b ra d o ). M s ta rd e , se n o tific a la fa
m ilia q u e a l-S h a m i h a b a m u e rto . D o s so ld a d o s d e la m is m a u n id a d a fir
m a ro n q u e es c ie rto , lo a p a liz a m o s, le d im o s b ie n fu e rte , p e ro es m e
jo r p a rtirle s lo s h u e so s q u e m a ta rlo s , h a c i n d o s e e c o d e u n a s d e c la ra
cio n es d e l m in istro d e D e fe n sa . H e m o s p e rd id o la im a g e n d e se re s h u
m a n o s , d ije ro n m s ta rd e .28
C u a n d o se h ic ie ro n p b lic a s la s d e te n c io n e s, sa lie ro n a la lu z o tra s
sa lv a ja d a s d e la m is m a b rig a d a . E n tre ella s, la h is to ria d e u n p e rio d is ta
d el c a m p o d e re fu g ia d o s d e E l B u rij, q u ie n tu v o q u e se r h o sp ita liz a d o
d e sp u s d e q u e lo s so ld a d o s fo rz a ra n su c a s a y le o b lig a ra n a p o n e rse a
c u a tro p a ta s y re b u z n a r c o m o u n asn o , m ie n tra s le p ro p in a b a n p o rra z o s
e n lo s te stc u lo s, e l v ie n tre y la e sp a ld a , y lo to rtu ra b a n c o n c a b le s e l c
trico s, to d o e llo d u ra n te h o ra y m e d ia ; le triz a ro n la s g afas, m ie n tra s g ri
taban: A h o ra se r s u n b u rro c ie g o ! . O tro s so ld a d o s d e s c rib ie ro n G i-
vati c o m o u n a b rig a d a sin le y , a c u sa n d o a su c o m a n d a n te y c e n s u
ra n d o su o rie n ta c i n d e re c h ista , c o n m u c h a s u n id a d e s p ro c e d e n te s d e
H e sd e r Y esh iv o t, es d ecir, d e e s c u e la s d e in s tru c c i n m ilita r y re lig io sa ,
re p u ta d a s p o r su fa n a tism o d e u ltra d e re c h a .29
M ie n tra s se c e le b ra b a e l ju ic io p o r la m u e rte d e a l-S h a m i, lo s so ld a
dos q u e d a ro n e n lib e rta d , c o m o se n o tic i b re v e m e n te e n e l J eru sa lem
P o st, s in m s c o m e n ta rio s . L a p re n s a h e b re a re fle j d e ta lle s o m itid o s e n
la v e rs i n p re p a ra d a p a ra e l p b lic o e x tra n je ro . U n so ld a d o d e c la r , p o r
e je m p lo , q u e le h u m illa m o s y le a p a le a m o s, p e ro a lg o h a b a q u e h a c e r
p a ra p a s a r e l tie m p o ; o tro a a d i q u e a l-S h a m i e ra p a n z n y su a s p e c
to re s u lta b a m u y d iv e rtid o , p o r eso le p e g b a m o s so b re to d o e n la b a
rrig a . U n o fic ia l a d v irti q u e y a h a b a a m e n a z a d o a a l-S h a m i c o n m a
ta rlo , p u e s su s q u e jid o s m e cargaban.: L e g rit q u e se c a lla ra d e u n a

28. Eitan Rabin, H a a re tz, 23 de setiem bre de 1988.


29. Shim on Elkavetz, H adash ot, 28 de setiem bre de 1988; T ali Z elinger, JP, 29 de se
tiembre de 1988.
E l a rte d e la m aquinacin h istrica 87

v ez , o le m a ta ra . E n su te stim o n io in d ic ta m b i n q u e, en las in sta la


c io n e s m ilita re s a las q u e lo tra sla d a ro n d esp u s d e la p a liz a , h a b a p e
d id o a u n d o c to r q u e lo a ten d ie ra , p e ro e ste se n eg , o rd e n a n d o ta n so lo
q u e le lim p ia ra n la sa n g re de la c a ra ; e se m ism o da, se g n el te stig o ,
lle g a ro n m u c h o s rab e s al cen tro d e m a n d o , co n las m a n o s atad as y los
o jo s v e n d a d o s, y a ll lo s a p a le a b a n ta n to lo s o fic ia le s c o m o lo s so ld a d o s.
A l p re g u n t rse le p o r q u n o se h a b a p re o c u p a d o p o r el e stad o d e al-
S h a m i, re sp o n d i q u e es u n rab e h e rid o , n o m e in te re sa, so n rab es y
q u ie re n m a ta m o s . V arios so ld a d o s c o in c id ie ro n e n q u e en lo s d istu r
b io s, c u a n d o p illa s a alg u n o lo a p a liz a s ... d a ig u a l si n o se resiste . E s
p a ra q u e les e n tre e l m ie d o . L as tro p a s tie n e n rd en es d e ro m p erles
la s p ie rn a s, p a ra q u e n o se m u e v a n , y p a rtirle s las m a n o s, p a ra q u e n o
tire n p ie d ra s . E l m a n d o de u n a c o m p a a d io rd en es c la ra s p a ra q u e
se a p a le a ra a to d o s lo s so sp e c h o so s h a s ta q u e q u ed e n fu e ra d e ju e g o
p o r u n m e s o d o s ; es u n a a c ci n n e c e sa ria , se g n su te stim o n io , p o r
q u e e n c e rra rlo s es c o m o lle v a rlo s a u n cu rso d e in stru c c i n d e la
olp . V io le n ta r las ca sa s d e G a z a y a p a liz a r a su s h a b ita n te s e s c o sa
d e ru tin a .
E l trib u n a l m ilita r ac e p t la te sis d e la d efen sa, se n te n c ia n d o q u e
h a y fu n d a m e n to s se rio s p a ra c re e r q u e el fa lle c id o fu e g o lp e a d o d en tro
d e lo s c u a rte le s p o r so ld a d o s a lo s c u a le s, p o r d e sg ra c ia , la in v e stig a c i n
n o h a lo g ra d o id e n tific a r . A d e m s, c o m o lo s so ld a d o s d e G iv a ti h a b a n
e s ta d o d e te n id o s d u ra n te 83 d as, se h a b a lo g ra d o y a el e q u ilib rio a d e
c u a d o e n tre la s n e c e sid a d e s d el e j rc ito , la n a tu ra le z a d e su in o c e n c ia y
la n a tu ra le z a d e la ju s tic ia , p u e sto q u e se tra ta d e so ld a d o s q u e c u m
p lie ro n su d e b e r m ilita r, n o d e c rim in a le s , se g n la se n te n c ia ju d ic ia l.
N a d ie n ie g a q u e se h a y a a p a liz a d o b rb a ra m e n te a u n ra b e d e s a rm a
d o d e n tro d e su p ro p ia casa, q u e le h a y a n p a rtid o u n a o d o s tra n c a s en
la c a b e z a d e la n te d e su s h ijo s, o q u e le h a y a n sa lta d o e n c im a co n las b o
ta s d e c o m b a te , se g n Z iv a Y ariv; p e ro d e esto s acto s n o se d e riv a n in
g u n a re s p o n s a b ilid a d le g a l, p o rq u e p o d ra n n o h a b e r sid o la c a u s a d i
re c ta d e su m u e rte , c o m o si la s le y e s n o p ro h ib ie ra n e l a p a liz a m ie n to
s a lv a je d e lo s c iv ile s o e l p a rtirle s u n a tra n c a en c im a , c o m o si las le y es
n o p ro h ib ie ra n el a ta q u e sa n g u in a rio o el h a c e r c a rn ic e ra d e a lg u ie n .30
E l c o rre sp o n sa l m ilita r d e H a a re tz h a c o m e n ta d o q u e c a d a v e z lle
g a n m e n o s e x c e p c io n e s a lo s trib u n a le s, p e ro e llo se d e b e a q u e las

30. JP, 17 de noviem bre de 1988; H a a retz, 15 y 16 de noviem bre y 2 de diciembre;


88 L a (d e s)ed u ca c i n

e x c e p c io n e s se h a n c o n v e rtid o e n n o rm a . L o s so ld a d o s d e G iv a ti al
igual q u e lo s m ie m b ro s d e o tra u n id a d d e lite , a c u sa d a d e s a q u e a r el
c a m p o d e re fu g ia d o s d e K a la n d ia , n o e n te n d a n d e q u ib a e l ro llo ,
p u e sto q u e h a b a n h e c h o lo m is m o q u e su s c o m p a e ro s d e o tra s s e c c io
n e s y h a b a n c u m p lid o e s tric ta m e n te las rd e n e s , c o m o se e s p e ra d e
ello s; e n te n d a n q u e se le s e s ta b a ju z g a n d o in ju s ta m e n te , p o rq u e el a p a
le a m ie n to d e s p ia d a d o d e c iv ile s ra b e s, y a se a e n la c a lle o e n su s p ro
p ias c a sa s , f o rm a p a rte d e l d a a d a. E l trib u n a l, n a tu ra lm e n te , se m o s
tr d e a c u e rd o c o n ello s. H a rig , el t rm in o h e b re o p a ra d e s ig n a r a u n a
e x c e p c i n , p a re c e sig n ific a r hoy, se n c illa m e n te , a tro c id a d .31
L a b ru ta lid a d n o in q u ie ta a las a u to rid a d e s. E l D r. M a rc u s L e v in , q u e
fu e lla m a d o a fila s p a ra q u e sirv ie ra c o m o re s e rv a e n e l c e n tro m d ic o
d el c a m p a m e n to d e p risio n e ro s d e A n s a r 2, h a e x p lic a d o q u e se le e n
c o m e n d v e rific a r la sa lu d d e lo s p risio n e ro s a n te s y d e s p u s d e lo s in
te rro g a to rio s . A l p re g u n ta r a lo s m d ic o s titu la re s p o r q u d e b a re v i
sar a lo s p re so s d e sp u s d e lo s in te rro g a to rio s , le re sp o n d ie ro n q u e
p o r n a d a e s p e c ia l, a lg n q u e o tro m ie m b ro ro to . A yer, p o r e je m p lo , tra
je ro n a u n n i o d e d o c e a o s co n las d o s p ie rn a s ro ta s ... d esp u s d el in
te rro g a to rio , c la ro . L ev in , q u e h a b a se rv id o d ie c is is a o s en e l e j rc i
to, se d irig i al c o m a n d a n te y le d ijo : S o y M a rc u s L e v in , y n o J o se p h
M e n g e le ; p o r ra z o n e s d e c o n c ie n c ia , m e n ie g o a s e rv ir e n u n lu g a r q u e
m e re c u e rd a a las d ic ta d u ra s su ra m e ric a n a s . L a m a y o ra , sin em b a rg o ,
no tie n e n p ro b le m a s d e c o n c ie n c ia , o s e n c illa m e n te m ira n h a c ia o tro
lado. U n o d e lo s m d ic o s le c o n t a L e v in q u e al p rin c ip io s q u e te
sie n tes c o m o u n M e n g e le , p e ro te a c o stu m b ra s e n s e g u id a .32
D a n A lm a g o r, e s c rito r isra e l, c u e n ta c m o re c o rd u n te le film e q u e
h a b a v isto e n In g la te rra , c u a n d o se c o n m e m o ra b a el trig sim o a n iv e r
sario d e l in ic io d e la s e g u n d a g u e rra m u n d ia l, e n el c u a l se p re g u n ta b a
a v a rio s o fic ia le s a le m a n e s u n a v e z c u m p lid a su c o n d e n a p o r c rm e
nes d e g u e rra p o r q u h a b a n film a d o m in u c io s a m e n te la s a tro c id a d e s
e n la s q u e to m a ro n p arte. U n o d e lo s o fic ia le s re sp o n d i q u e la m a y o
ra n o las film b a m o s p a ra la h isto ria , sin o p a ra q u e lo s n i o s tu v ie

Yariv, Y Ah, 18 de noviem bre de 1988; M ichal S ela [st'c], j p , 2 6 de enero y 3 de febrero de
1989; j p , 10 de febrero; y vase tam bin G lenn Frankel, W ashington P o st ( wp), 12 de fe
brero; G eorge M offett, c s m , 15 de febrero de 1989.
31. R euven Padhatzur, H a a retz, 30 de noviem bre de 1988; vase tambin Eitan Ra-
bin, H a a re tz Supplem ent, 2 de diciem bre de 1988, quien realiza las m ism as observaciones.
32. H a d a f H ayarok, suplem ento de A l H am ishm ar, 23 de agosto de 1988.
El arte d e la m aquinacin h istrica 89

ra n alg o c o n lo q u e ju g a r, cu a n d o re g re s b a m o s a c a sa e l fin de sem an a.


L o s n i o s se re a n m u c h o co n ellas , a fa lta d e p e lc u la s de M ic k ey
M o u se , p o r la s re stric c io n e s d e la g u erra. A lm a g o r re c o rd el m e n c io
n a d o te le film e al le e r el te stim o n io d e lo s so ld a d o s d e la b rig a d a G iv a-
ti, q u e se re a n ta n to c o n el atra ctiv o v ie n tre d e H an i a l-S h a m i, un
b la n c o p e rfe c to p a ra lo s g o lp es . A lm a g o r h a d escrito , a s m ism o , u n a
v is ita a C isjo rd a n ia , a c o m p a a d o p o r u n c o m a n d a n te al ca rg o d e la in s
tru c c i n d e b rig a d is ta s, q u ie n re la ta b a c o n o rg u llo c m o z u rra b a a lo s
ra b e s c o n la p o rra . E ste m a n d o se u n i a u n g ru p o d e o fic ia le s y re u
n ie ro n u n c o rro d e o y e n te s q u e se p a rta n d e risa co n las h isto ria s d e u n
m ie m b ro d e la u ltra d e re c h a re lig io sa , q u e c u b ra su c a b e z a c o n u n so li
d eo d e p u n to ; e n e llas c o n ta b a c m o a rra sa b a co n el b u ld z e r las casas
se a la d a s p o r la p o lic a secreta, in c lu y e n d o u n a q u e n o e s ta b a m a rc a d a ,
p e ro se e n c o n tra b a e n tre do s q u e s lo e sta b a n , o c m o h a b a d e stru id o
ig u a lm e n te u n a tie n d a al in te n ta r d a r la v u e lta co n la e x c a v a d o ra . L a
a c re re la c i n d e A lm a g o r ta m b i n a m m e tra jo a la m e m o ria re c u e rd o s
d e l p a sa d o , e n tre e llo s u n o d e la z o n a d e g u erra d e B o sto n , d o n d e se
e x h ib a u n te rro rfic o d o c u m e n ta l ja p o n s so b re el b o m b a rd e o d e H iro s
h im a , c o m o si d e u n film e p o rn o g r fic o se tra ta ra , p a ra e l m a y o r re g o
d eo d e la c o n c u rre n c ia . O c ie rta h is to ria q u e ap a re ci e n e l N e w York
Tim es e n m a rz o d e 1968 (ju sto d e sp u s, p o r ta n to , d e la o fe n siv a d el
T t ), e n la q u e se n o tic ia b a co n c ie rto d isg u sto c m o u n o s m a n ife s
ta n te s h a b a n irru m p id o e n u n a e x p o s ic i n d e l M u se o d e la C ie n c ia de
C h ic a g o , e n la q u e lo s n i o s p o d a n e n tra r e n u n h e lic p te ro m ilita r y
s im u la r q u e d isp a ra b a n la m e tra lle ta so b re v a rio s o b je tiv o s se a la d o s so
b re u n d io ra m a d e la s tie rra s altas d e l V ie tn a m cen tral , in c lu y e n d o u n a
c a b a a d e c a m p e s in o s, lo q u e m o le st sin g u la rm e n te a a q u e lla p a n d a de
o d io so s p a c ifis to id e s .33
M e te m o q u e re s u lta y a im p o sib le re c o p ila r to d a s e sta s h isto ria s, y
m s a n p e d ir e x p lic a c io n e s o b u sc a r a lo s re sp o n sa b le s. C a d a d o s d as
h a y u n a n u e v a . C o n e s ta d e s e sp e ra c i n se e x p re sa Z v i G ila t, q u ie n h a
e sta d o re g is tra n d o c o n g ra n cu id a d o y d e d ic a c i n las sa lv a ja d a s c o m e ti
d as e n lo s te rrito rio s, m ie n tra s las fu e rz a s arm a d as isra e le s re c u rre n a
m e d id a s c a d a v e z m s im p la c a b le s p a ra a n iq u ila r el le v a n ta m ie n to pa- *

* Fuerte ofen siva d el V ietcon g, entre e l 29 de enero y el 29 de febrero de 1968, que


caus num erosas bajas por am bos bandos, m in la moral de los survietnamitas y ob lig a la
administracin estadounidense a plantearse la posibilidad de retirarse de la guerra. (N. d el t.)
33. A lm agor, H a i r , 16 de diciem bre de 1988; n y t , 18 de marzo de 1988.
90 L a (d es)ed u ca c i n

lestin o . G ila t d e s c rib e el p u e b lo d e B e ita , q u e se h iz o tris te m e n te fa m o


so p o r e l a s e sin a to d e u n a n i a ju d a , a p rin c ip io s d e a b ril d e 1988; fu e
a se sin a d a p o r u n e s c o lta is ra e l d e s q u ic ia d o q u e a c o m p a a b a a u n o s e x
c u rsio n ista s, d e s p u s d e h a b e r m a ta d o y a a d o s h a b ita n te s d e l p u e b lo . L a
h e rm a n a d e u n o d e ello s, e m b a ra z a d a d e tres m e se s, fu e e n c a rc e la d a p o r
h a b e r a rro ja d o u n a p ie d ra al a se sin o d e su h e rm a n o , y n o se la lib e r
h asta p o c o s d a s a n te s d e l p a rto ; e n c a m b io , e l e s c o lta is ra e l n o fu e si
q u ie ra a c u sa d o d e lo s a se sin a to s, p o rq u e , se g n a firm e l p o rta v o z d el
ejrcito , e l c o ro n e l R a a n a n G isse n , e n tie n d o q u e e ste tr g ic o in c id e n te
y su re s u lta d o y a so n u n c a stig o . O tro s re sid e n te s d e B e ita h a n p e rm a
n ec id o h a s ta o c h o m e s s e n p risi n , sin se n te n c ia c o n d e n a to ria , y e n las
sesio n es d el trib u n a l m ilita r ta n so lo se p e rm ita la p re s e n c ia d e u n fa
m iliar. L a s e n te n c ia q u e c o n d e n a b a a c u a tro b e ita n o s a tre s a o s d e p ri
sin, a c u sa d o s d e h a b e r la n z a d o p ie d ra s a n tes d e l h o m ic id io d e la n i a ,
m e re c i u n a s p o c a s p a la b ra s e n el p rra fo u n d c im o d e u n a rtc u lo d e
A sso c ia te d P re ss ( a p ) p a ra e l T im es; d ie z d a s a n te s, el Tim es h a b a n o
tic ia d o la c o n d e n a d e u n c o lo n o ju d o a d o s a o s y m e d io d e p risi n (el
m n im o , se g n la le g isla c i n isra e l) p o r h a b e r m a ta d o a u n p a s to r p a
lestin o , al q u e e n c o n tr a p a c e n ta n d o su re b a o c e rc a d e la c o lo n ia . L o s
h a b ita n te s d e B e ita fu e ro n e x p u lsa d o s d e l p u e b lo ; se d e m o lie ro n n u m e
ro sas v iv ie n d a s, in c lu y e n d o m u c h a s d e las q u e n o e s ta b a n e n la lis ta n e
gra; se d e s tru y e ro n los b ie n e s; y se p ro h ib i la e x p o rta c i n d e a c e ite d e
o liv a a E u ro p a la p rin c ip a l fu e n te d e in g re so s d e l p u e b lo L, a u n c u a n
do en Is ra e l se n ie g a n a c o m p ra rlo . Y d o s se m a n a s a n tes d e q u e G ila t
v o lv ie ra a v is ita r la p o b la c i n , u n n i o d e d o c e a o s fu e tiro te a d o e n la
n uca, a q u e m a rro p a , p o r v a rio s so ld a d o s isra e le s d e lo s q u e p re te n d a
huir, al sa lir d e c a s a y v erlo s a ll a p o sta d o s; fu e a b a n d o n a d o e n la ca lle ,
d e sa n g r n d o se d u ra n te al m e n o s c in c o h o ra s, se g n lo s te stig o s p re s e n
ciales. G ila t, sin em b a rg o , a u n q u e y a n o d isp o n e d e m s fu e rz a n i de
m s v o lu n ta d , c o n tin a re c o p ila n d o e sta s h isto ria s d e h o rro r, se v ic ia y
h u m illa c i n , m ie n tra s d e c re c e p ro g re siv a m e n te la se n sib ilid a d in c lu so
en tre lo s q u e las le e n (a u n q u e en e s ta c a te g o ra se c u e n ta n so lo u n o s p o
co s de lo s q u e p a g a n las fa c tu ra s ).34
H e c ita d o so lo u n a n fim a m u e s tra d e las e x c e p c io n e s la m e n ta b le s

34. Gilat, H adash ot, 16 de diciem bre de 1988; G issen, Joel Brinkley, n y t , 28 de
abril; a p , n y t , 15 de diciembre; n y t , nmero especial, 5 de diciem bre de 1988. Eiran Taus,
A l H am ishm ar, 19 de noviem bre; Judith Green, N ew s fro m W ithin, Jerusaln, 14 de d iciem
bre de 1988. Green, una arquitecta de Jerusaln que colabora con el C om it Beita (para la
El arte de la m aquinacin h istrica 91

q u e no h a y d u d a so n atrib u ib les a la in e x p erien c ia y la fru s


tra c i n , y q u e a u m e n ta ro n a m e d ia d o s de 1988, al tie m p o q u e lo s m e
d io s d e c o m u n ic a c i n e s ta d o u n id e n se s d e ja b a n d e p resta rles aten ci n ;
e s ta b a n re c ib ie n d o u n alu v i n de crticas p o r el in ju sto trato q u e d is
p e n s a b a n a la in d e fe n sa Isra e l, y se les a c u sa b a in c lu so d e a n tise m itis
m o . A s m ism o , fu e ro n a p a re c ie n d o la m e n to s an te las trib u la c io n e s d el
p u e b lo isra e l, y sus e x c e so s ac cid e n tales, p o r p a rte de alg u n o s d e lo s
q u e h a b a n ay u d a d o a se n ta r la b a se d e lo q u e ah o ra tem en . E l e n c a rn i
z a m ie n to c o n tin a , al p a r q u e la p re n sa m ira h a c ia o tro la d o y lo s q u e
p o d ra n a y u d a r a m itig a rlo o b se rv a n re lig io sa m e n te su v o to de silen cio ,
n o s tra n q u iliz a n a firm a n d o q u e n o e s t su c e d ie n d o n a d a g rav e, o a d
v ie rte n a c a so d e lo s p ro b le m a s q u e p u e d e lle g a r a a fro n ta r Isra e l si n o
a v a n z a u n p o c o en el c a m in o d e re c o n o c e r lo s d erec h o s h u m a n o s d e los
p a le stin o s (q u e an tes d e h o y n o e ra n m o tiv o d e p re o c u p a c i n ).
L as h isto ria s h o rre n d a s q u e se p u e d e n le e r en la p re n sa isra e l (m a-
y o rita ria m e n te h e b re a ) ap e n as ra sp a n la su p erficie. U n o fic ia l d el m in is
te rio is ra e l d e A su n to s E x te rio re s, q u e re g re sa b a a la re se rv a , h a in d i
c a d o q u e u n a m a y o ra a p a b u lla n te d e los acto s de c ru e ld a d y v io le n c ia
e n lo s te rrito rio s p a le stin o s n o lle g a n a la lu z p b lic a , y h a e stim a d o
q u e so lo se d io a c o n o c e r u n o d e c a d a d ie z d e e sto s ac to s c o m e tid o s d u
ra n te la e s c a la d a d e v io le n c ia , q u e e ra p r c tic a m e n te u n a g u e rra a u t n
tic a . Y au n e s te 10 p o r 100 se o c u lta c a si d e l to d o al c o n trib u y e n te e s
ta d o u n id e n se q u e lo su fra g a , u n a ju g a d a m s e n fa v o r d e l te rro rism o d e
e s ta d o .35
T a m b i n se o c u lta a la v ista d e lo s q u e p a g a n las fa c tu ra s v a ria s p ro
p u e sta s a c tu a le s, se g n la s c u a le s la so lu c i n p o d ra p a s a r por, se n c illa
m e n te , tra sla d a r d e z o n a a la p o b la c i n re c a lc itra n te d e lo s te rrito rio s
o c u p a d o s; se tra ta d e u n a id e a v e n e ra b le , q u e re c o b ra a h o ra su p ro ta g o
n ism o , au n c u a n d o sus d e tra c to re s la c o rrie n te p rin c ip a l d e lo s c o
m e n ta rista s su e le n a rg ir q u e n o es fa c tib le . A m e d ia d o s de 1988, c e r

reconstruccin de las casas destruidas por el ejrcito), visit el pueblo en com paa de un re
presentante del consulado de los e e .u u ., el m ism o da en que fue asesinado el nio, e infor
m de este su ceso, as com o de la destruccin causada por el avance violento de los solda
dos, que recorrieron un pueblo en silencio, con las calles casi desiertas en el m om ento en
que aparecieron los soldados con el equipam iento antidisturbios. Para una mayor inform a
cin sobre el trasfondo, basada en parte en una visita personal (una sem ana despus del in
cidente de abril, cuando el pueblo todava estaba bajo asedio militar), vase m i artculo en
Z M a g , ju lio de 1988, reimpreso en F atefal tria n g le, ed. de 1999.
35. Gad Lior, YAh, 10 de ju lio de 1988.
92 L a (d es)ed u ca ci n

ca de u n 4 0 p o r 100 d e lo s ju d o s d e Isra e l e ra n fa v o ra b le s a la e x p u l
sin d e la p o b la c i n rab e , m ie n tra s q u e el 45 p o r 100 c o n s id e ra b a q u e
su p as e ra e x c e siv a m e n te d e m o c r tic o , y e l 55 p o r 100 se o p o n a a q u e
se o to rg a ra n lo s m ism o s d e re c h o s a lo s c iu d a d a n o s isra e le s d e o rig e n
rab e (c o n tra ria m e n te a lo q u e re z a la p ro p a g a n d a , sie m p re h a h a b id o
u n a re s tric c i n se v e ra d e lo s d e re c h o s d e lo s ra b e s, e m p e z a n d o p o r el
acceso a la m a y o r p a rte d el te rrito rio d el p as). N u m e ro so s te x to s d e la
lite ra tu ra sio n ista h a n d e sc rito a lo s p a le stin o s c o m o v isita n te s te m p o ra
les de la T ie rra d e Isra e l, o e n p a rte c o m o sim p le s in m ig ra n te s re c ie n te s,
atrad o s p o r lo s e sfu e rz o s d e la re c o n s tru c c i n israe l; y e ste c u e n to h a
sido ig u a lm e n te p o p u la r e n tre lo s in te le c tu a le s de lo s E sta d o s U n id o s.
L os g ru p o s re lig io s o s u ltra o rto d o x o s, c a d a v ez m s p o d e ro so s y c o n u n a
b ase m u y fu e rte e n lo s e e .u u ., d ifc ilm e n te se o p o n d r n al d e s p la z a
m ie n to d e p e rso n a s q u e, p o r su m is m a n a tu ra le z a , c re e n se r in fe rio re s a
los ju d o s ; e n p a la b ra s d el re v e re n d o R a v K o o k , ra b su p re m o de lo s as-
k e n a z e s e n tre 1921 y 1935:

la diferencia entre el alma de un israelita ... y el alma de todos los no ju


dos, en cualquier nivel, es mayor y ms profunda que la diferencia que se
para el alma de un hombre y el alma de los animales, puesto que entre las
dos ltimas [categoras] existe solo una diferencia cuantitativa, mientras
que entre las dos primeras la diferencia es cualitativa.36

L o s q u e c re e n q u e n i siq u ie ra la so lu c i n d e l tra sla d o o d e s p la z a


m ie n to re s u lta ra a c e p ta b le p a ra d e te rm in a d o s c rc u lo s d e lo s E sta d o s
U n id o s se e q u iv o c a n g ra v e m e n te . F ig u ra s d e s ta c a d a s d e la iz q u ie rd a so
cial y d e m o c r tic a d e lo s e e . u u . h a n p o stu la d o h a c e y a b a s ta n te tie m p o
q u e lo s d e s c e n d ie n te s d e la a n tig u a P a le stin a so n m a rg in a le s p a ra la n a
ci n isra e l, p o r lo q u e su s p ro b le m a s p o d ra n re s u lta r a liv ia d o s si
se a y u d a a p a rtir a lo s q u e tie n e n q u e p a rtir . N o se e s c u c h n i u n m u r
m u llo , se g n re p o rt A le x a n d e r C o c k b u rn , c u a n d o , e n 1988, la p la ta fo r

36. Para unas breves referencias a la discusin reciente sobre la idea del traslado
(transfer), vase m i artculo en Z M a g , m ayo de 1988. Poli, H a a re tz, 8 de ju n io de 1988;
en el referndum, que exclua a los colonos y a lo s m iem bros de lo s quibbuts, un 41 por 100
de los votantes se m ostr a favor. Otro referndum celebrado poco despus reflej un 49 por
100 de votantes a favor de trasferir a lo s rabes de los territorios ocupados; j p , 12 de agos
to de 1988, y Rav K ook, citado por Eyal Kafkaki, D a va r, 2 6 de setiembre. V a se Y ehosha-
fat Harkabi, I s r a e ls fa te ju l hour, Harper and R ow , N ueva York, 1988, la primera fuente f
cil de conseguir que se ocupa de todas estas cuestiones importantes.
E l arte de la m aquinacin histrica 93

m a d el P a rtid o R e p u b lic a n o lleg a p ro p o n e r tm id a m e n te la n o c i n de


tra sfe re n c ia c o n las sig u ien te s p alab ras: E n los p a se s v ec in o s h ay
m s trab a jo y m s o p o rtu n id a d e s, lo q u e tal v ez a tra ig a las en e rg a s de
la g e n te jo v e n : de e sta fo rm a p o d r n c o n stru ir u n m u n d o p a ra s, e n lu
g a r de d e s tru ir el a je n o .37 D e la g en te jo v e n q u e h a d e lu c h a r p o r su s
d e re c h o s c o n tra u n r g im e n m ilita r im p la c a b le , e le v a d o al p o d e r y fi
n a n c ia d o p o r lo s E sta d o s U n id o s.

3. R e u n io n e s e n la c u m b re 38

D u ra n te lo s p re p a ra tiv o s d e la c u m b re R e ag a n -G o rb ach o v , q u e se
c e le b r e n W a sh in g to n e n d ic ie m b re d e 1987, la in fo rm a c i n fu e p re p a
ra d a m u y c u id a d o sa m e n te p a ra q u e so lo lle g a ra n a l p b lic o las id eas
c o n v e n ie n te s. D e b a e x c lu irse , p o r ta n to , la v o ta c i n a p a b u lla n te q u e, e n
u n a a sa m b le a d e las N a c io n e s U n id a s, h a b a co n d e n a d o la e sc a la d a d e
la c a rre ra a rm a m e n tstic a , p o r la q u e a b o g a n lo s E sta d o s U n id o s e n u n
a isla m ie n to c a si to tal; n o re su lta b a , d e sd e lu eg o , u n m e n sa je til en el
m o m e n to e n q u e to d o s lo s fo co s d e b a n ilu m in a r a R e a g a n y sus a v a n
c e s e n el c a m in o d e la p a z u n iv e rsa l. T am p o c o el m o v im ie n to p a c ifista
n a c io n a l e ra d ig n o d e a p a re c e r e n las n o tic ia s. E n su an lisis g lo b a l d el
tra to m e d i tic o de la c u m b re , la o rg a n iz a c i n su p e rv iso ra f a i r d e sta c
q u e so lo se c o n s id e ra b a n n o tic ia b le s la s p o stu ra s q u e c ritic a b a n e l tra
ta d o d e i n f * d e s d e la d erec h a . M a rk H a tfie ld , se n a d o r re p u b lic a n o , c ri
tic co n c ru d e z a a la a d m in istra c i n d e R e a g a n , p o r su im p ru d e n te d e s
p lie g u e n u clear, p e ro fu e c e n su ra d o e n lo s m e d io s n a c io n a le s , al ig u a l
q u e lo fu e SANE/Freeze, e l g ru p o p a c ifis ta m s im p o rta n te d e lo s e e . u u .:
su c o n fe re n c ia d e p re n sa so b re la fu n c i n d e l m o v im ie n to p a c ifista en el
e s ta b le c im ie n to d e las b a se s p a ra el a c u e rd o de i n f no fu e to m a d a en
c o n sid e ra c i n . E n c a m b io , se c o n v irti e n u n a g ra n n o tic ia o tra c o n
fe re n c ia de p re n s a o rg a n iz a d a e l m ism o d a p o r p a rte de la A lia n z a A n

37. M ichael W alzer, N ationalism , internationalism , and the Jew s, en Irving H o w e y


Cari Gersham, eds., Israel, the A ra b s a n d the M id d le E ast, Bantam, 1972; Cockburn, N a
ilon, 21 de noviem bre de 1988.
38. V ase Addendum a N el, pg. 84.
* Fuerzas N ucleares de alcance Intermedio: despliegue de m isiles de m edio alcan
ce, capaces de destruir la U nin S ovitica desde las bases estadounidenses en Europa y v i
ceversa. (N . d el t.)
94 L a (d es)ed u ca ci n

tic o n te m p o riz a c i n [A n ti-A p p e a se m e n t A llia n c e ], e n la q u e se tild a


R e a g a n d e se r u n im b c il a n te e l K re m lin . S e in fo rm d e c m o G e-
o rge S h u ltz , el se c re ta rio d e E sta d o , c ritic a lo s m o v im ie n to s p a c ifista s
y los a n im a re c o n o c e r q u e se h a n e q u iv o c a d o , p ero , se g n re fie re
B rig id S h ea, la se c re ta ria p a ra la p a z d e SANE/Freeze, a n o so tro s n o
se n o s d a n i la m s m n im a o p o rtu n id a d d e e x p lic a r n u e s tra v e rs i n d e
lo s h e c h o s . L a a c u sa c i n s o v i tic a d e q u e lo s e e . u u . h a b a n in te n ta d o
m in a r e l tra ta d o d e n o p ro life ra c i n d e lo s m is ile s a b m * p a ra p o d e r
d e s a rro lla r a s la g u e rra d e la s g a la x ia s fu e re c h a z a d a e n lo s in fo r
m a tiv o s d e te le v isi n , c o n s id e r n d o la d o c trin a ria y h o stil ; p e ro se
o fre c i u n e je rc ic io d e p re c a le n ta m ie n to p a ra la c u m b re , e n e l q u e se
e n fre n ta b a n R ic h a rd P e rle q u e c ritic a b a e l tra ta d o d e i n f d e s d e la m s
ra n c ia d e re c h a y el d e m c ra ta S a m N u n n , u n lo b o d isfra z a d o d e c o r
d ero (T o m B ro k a w , c a n a l n b c ) . C o m o sie m p re , e x iste u n d e b a te , p e ro
d en tro d e lo s lm ite s m s c o n v n ie n te s.39
E l p ro g ra m a o fic ia l d e la c u m b re in c lu a e l p a p e l d e R e a g a n c o m o
p a c ific a d o r, y su p a s i n p o r lo s d e re c h o s h u m a n o s; la ta re a d e lo s m e
dios, p o r ta n to , e ra d e s ta c a r e sta s d o s fa c e ta s ta n n o b le s d e to d o lo lo
g rad o p o r el p re sid e n te . L a p rim e ra e ra se n c illa d e re sa lta r: b a s ta b a c o n
u sa r lo s filtro s a d e c u a d o s. P a ra la se g u n d a, n o les fa lt ap lo m o : d u ra n te
la re tra sm isi n d e la lle g a d a d e G o rb a c h o v al a e ro p u e rto d e W a sh in g to n ,
D an R a th er, m a e s tro d e c e re m o n ia s d e la c b s , c o m e n t q u e e l p re s id e n
te so v i tic o q u e ra c e n tra r la d isc u si n e n la re d u c c i n d e a rm a m e n to ,
p ero q u e R e a g a n p re sio n a r a la u r s s so b re c u e stio n e s m s a m p lia s,
co m o lo s d e re c h o s h u m a n o s, A fg a n ist n y N ic a ra g u a .40 N a d ie fu e ta n
zo q u e te c o m o p a r a p re g u n ta r so b re las e sp l n d id a s m a rc a s o b te n id a s p o r
R e a g a n e n d e re c h o s h u m a n o s (l a se C e n tro a m ric a , p o r e je m p lo ), p e ro
la m a y o ra ta m p o c o lle g a ro n al e x tre m o d e l u ltra lib e ra l D a n R ath er,
al in te rp re ta r q u e la situ a c i n d e N ic a ra g u a o b e d e c a a u n a tra sg re s i n
so v i tic a .41
E n u n a rtc u lo d e p o rta d a d el N e w York Tim es, P h ilip T a u b m a n e s

* Esto es, de lo s m isiles antim isiles (tambin con ocidos com o antim isiles balsti
cos). (N . d el .)
39. Extra!, diciem bre de 1987.
40. N oticias de la c b s , 7 de diciem bre de 1987, 6:30 p.m. La frase entrecom illada es
o bien una cita exacta o bien una parfrasis m uy cercana, pues no dispongo de la trascrip
cin.
41. Sin em bargo, no fueron pocos los que lo hicieron; vase N el, cap. 2.
E l arte d e la m aquinacin h istrica 95

c rib i d e sd e M o sc q u e G o rb ach o v , a p e s a r d e lo q u e p ro m e ta , tie n e to


d a v a m u c h o q u e ap ren d e r. G o rb ach o v , e n e fe c to , c o n tin a co n la p e rs
p e c tiv a so v i tic a o rto d o x a so b re c m o es la v id a en lo s E sta d o s U n id o s:
e x is te u n a c la se d o m in a n te que, d irig id a p o r u n co m p lejo m ilita r e in
d u s tria l, c o n tro la el g o b ie rn o y e x p lo ta a la g ra n m a y o ra d e lo s e sta
d o u n id e n se s, c re a n d o u n a so c ied a d d e d e s ig u a ld a d so c ial e in ju stic ia .
E s ta p e rsp e c tiv a , d e fo rm a d a id e o l g ic a m e n te , n o es c o h e re n te c o n la
m ira d a m s sa b ia d e a q u e llo s a n a listas so v i tic o s y c o le g a s d e m a y o r
e d a d q u e e s t n fa m ilia riz a d o s c o n lo s e e .u u . y, p o r e n d e , so n c o n s
c ie n te s d e la d ista n c ia q u e se su p o n e se p a ra e s ta p e rsp e c tiv a d e la re a li
d a d . E n el m ism o n m e ro d el Times, sin em b a rg o , se p u b lic u n a rtc u
lo d e A d a m W a lin sk y titu la d o L a v id a e n e l in fiern o , q u e d e sc rib e la
re a lid a d d e la v id a e n lo s su b u rb io s m a rg in a le s d e C h ic a g o , en e s ta so
c ie d a d n u e s tra q u e n o c o n o c e la d e s ig u a ld a d so c ial, la in ju s tic ia n i la e x
p lo ta c i n .42
L a c u m b re d e M o sc , e n ju n io d e 1988, re c ib i u n trato sim ila r en
lo s m e d io s. C o n e sc a sa s e x c e p c io n e s, lo s co m e n ta rio s se m o v a n en tre
la a d m ira c i n p o r R e a g a n , esfo rz a d o d e fe n s o r d e los d e re c h o s h u m a n o s
(e n la U n i n S o v i tic a ), y la c rtic a p o r la d e b ilid a d c o n q u e te m p o riz a
c o n lo s ru so s o p o r su c u rio s a c o n v e rsi n al le n in ism o . S e h a b l d e l e n
c u e n tro de R e a g a n c o n lo s d isid e n te s so v i tic o s; el p re sid e n te es u n
h o m b re q u e cree c o n firm e z a en u n o s p o c o s p rin c ip io s m u y sim p les, y
s u la b o r m is io n e ra e n p ro d e lo s d e re c h o s h u m a n o s y e l m o d e lo d e v id a
a m e ric a n o e s t e n el c o ra z n d e sus v a lo re s m s e se n c ia le s , se g n el
N e w York Times. Y e n u n m o m e n to d e p e rfe c c i n re t ric a , p ro sig u e n
lo s e d ito re s, su d isc u rs o a lo s e stu d ia n te s d e M o sc su p o d ifu n d ir la
lo a b le y c o n tin u a d e fe n s a q u e el p re sid e n te h a c e de los d e re c h o s h u m a
n o s , u n a p re o c u p a c i n q u e, tal v ez, p o n e n ig u a lm e n te d e m a n ifie sto
ta n to su a d m ira c i n p o r lo s asesin o s g e n o c id a s d el m a n d o m ilita r g u a te
m a lte c o c o m o su o rg a n iz a c i n d el te rro rism o e stata l en E l S alv ad o r, p o r
n o m e n c io n a r el a m a b le tra to d isp e n sa d o a lo s p o b res d e n u e stro p a s.43
P e o r su e rte tu v o u n a c o n fe re n c ia o rg a n iz a d a en el C h u rc h C en ter,
c e rc a n o a la sed e d e la s N a c io n e s U n id a s, p o r p arte de u n a c o a lic i n p ro
d e re c h o s h u m a n o s. L o s m e d io s n a c io n a le s h ic ie ro n caso o m iso de la lla
m a d a d e a te n c i n so b re la s v io la c io n e s d e lo s d erec h o s h u m a n o s en los

42. NY7\ 4 de diciem bre de 1987.


43. Steven Roberts, NYT, 31 de mayo; editorial, nyt, 1 de junio.
96 L a (d es)ed u ca ci n

e e .u u .y lo s p a se s d e p e n d ie n te s d e su a y u d a ; n o o b sta n te , e n la c o n fe
re n c ia p a rtic ip a ro n e l d ire c to r le g a l d e la U n i n A m e ric a n a e n p ro d e las
L ib e rta d e s C iv ile s y re p re se n ta n te s d el C e n tro p a ra los D e re c h o s C o n s
titu c io n a le s y d e l M o v im ie n to d e lo s In d io s A m e ric a n o s, a d e m s de
a s o c ia c io n e s d e fe n s o ra s d e lo s d e re c h o s d e lo s p re so s, e n tre o tro s.44
A lg u n a s c a b e c e ra s d e la p re n s a e x tra n je ra fu e ro n m s re tic e n te s a
a d a p ta rse al p ro g ra m a d e a c to s d e W a sh in g to n . L o s e d ito re s d el Toron-
to G lo b e a n d M a il, p o r e je m p lo , re c a lc a ro n q u e m ie n tra s R e a g a n se n
ta la n e c e s id a d d e d a r le c c io n e s d e d e re c h o s h u m a n o s a la U n i n S o
v i tic a d u ra n te la c u m b re , e l N e w York Tim es p u b lic a b a a lg u n a s in
fo rm a c io n e s d e s c o n c e rta n te s so b re lo s to rtu ra d o re s in stru id o s y a rm a
d o s e n H o n d u ra s p o r lo s E sta d o s U n id o s, o so b re la p re fe re n c ia d e la c a
p o r c ie rto s m to d o s in h u m a n o s q u e n o d e ja n se a le s v isib le s. S in e m
barg o , el Tim es n o se a tre v i a c ita r la n o tic ia e m itid a p o r la b b c seis
m eses an tes: p e rs o n a l e s ta d o u n id e n se e stu v o p re s e n te en e l c o n c ili b u lo
e n el c u a l el b a ta ll n 3 1 6 u n o d e lo s e s c u a d ro n e s d e la m u e rte e n tre
n ad o s p o r lo s e e . u u . o rd e n q u e se a s e s in a ra a u n p rro c o d e n u e stro
p as, e l p a d re Ja m e s C arn ey , a rro j n d o lo al v a c o d e s d e u n h e lic p te ro .45
L a fu n c i n d e s e m p e a d a p o r lo s e e . u u . e n H o n d u ra s, a s c o m o la t c i
ta a p ro b a c i n d e la g u e rra su c ia e n A rg e n tin a , n o so n p re c is a m e n te
m u e stra s d e re sp e to p o r la d ig n id a d h u m a n a y la lib e rta d , d e las q u e
se n tirse o rg u llo so , se g n lo s e d ito re s d el G lo b e a n d M a il, q u e a u n a s
h a b a n se le c c io n a d o sus e je m p lo s d e e n tre lo s m s tib io s p o sib le s. N
te se q u e e l N e w York Tim es fu e c a p a z d e p u b lic a r e sta s in fo rm a c io n e s,
p ero, a d ife re n c ia d e su h o m lo g o c a n a d ie n se , n o c re y v e r n in g n c o n
flicto c o n la lo a b le y c o n tin u a d e fe n s a q u e el p re s id e n te h a c e d e lo s d e
re c h o s h u m a n o s e n la U n i n S o v i tic a .
P o r su p a rte , e l N ew S ta tesm a n lo n d in e n se a firm q u e c u a lq u ie r d e
c la ra c i n d e s u p e rio rid a d m o ra l p o r p a rte d e l p re s id e n te d e lo s E sta d o s
U n id o s se c o n v ie rte e n la m s m a c a b ra d e las h ip o c re sa s , p u e s to q u e
este d e m a g o g o d e lo s d e re c h o s h u m a n o s p re s ta su re sp a ld o al te rro
rism o e sta ta l e n E l S a lv a d o r y G u a te m a la , a s c o m o a la sa n g rie n ta

44. A lexander Cockburn, N a tio n , 18 de junio de 1988.


45. Editorial, G lo b e an d M a il (en adelante, G&M), 10 de junio de 1988; James Le-
M oyne, N ew York Tim es M agazin e (nyt Mag), 5 de junio de 1988. Con respecto al padre
Carney, L eM oyn e se lim ita a recoger la noticia de que haba sido ejecutado. Para un seg u i
miento de cm o ha inform ado L eM oyne sobre la tortura, vase N el, A pndice v , seccin 6.
El arte de la m aquinacin histrica 97

c a m p a a te rro rista c o n tra la in d e fe n sa p o b la c i n c iv il n ic arag en se. E l


e d ito ria l c o m e n ta ta m b i n la iro n a ev id en te d e q u e R e ag a n re g a la ra
a G o rb a c h o v u n a v id e o c in ta co n la p e lc u la F rien d ly P ersu a sio n , el n i
c o film e de la h isto ria d e H o lly w o o d e n c u y o s c r d ito s n o c o n s ta el
g u io n is ta ; este fu e c e n su ra d o c u a n d o R e a g a n e ra p re sid e n te d el S in d ic a
to d e A c to re s y e x p u lsa b a d e la o rg a n iz a c i n a lo s su b v e rsiv o s , d u
ra n te la c a za d e b ru ja s d e M cC arth y , a u n q u e d e sp u s h a y a a se g u ra d o
q u e en H o lly w o o d n o h u b o n a d a p a re c id o a u n a lis ta n eg ra . L o s m e
d io s d e c o m u n ic a c i n o c c id e n ta le s h a n in te rp re ta d o a u n a v o z las m e lo
d a s d e R e a g a n e n M o sc , se g n el S ta tesm a n , sa b en b ie n cu l es su
lu g a r . P o r lo q u e re s p e c ta a lo s E sta d o s U n id o s, tie n e n to d a la raz n ;
h a y q u e re b u s c a r m u c h o p a ra p o d e r e s c u c h a r u n a n o ta d iso n a n te d e este
e s tilo .46

4. L o s m e d io s y l a o p in i n p b lic a in te rn a c io n a l47

L a v o ta c i n d e N a c io n e s U n id a s, p a ra le la a la c ita d a c u m b re d e d i
c ie m b re d e 1987 en W a sh in g to n , y su trato e n lo s m e d io s, p o n e n al d e s
c u b ie rto u n a te n d e n c ia m s g en e ra l: e n lo s ltim o s a o s, los E sta d o s
U n id o s e n c a b e z a n co n d ife re n c ia la lis ta d e lo s v e to s a las re so lu c io n e s
d e l C o n s e jo d e S e g u rid a d d e la o n u . E n tre 1967 y 1981, p o r e je m p lo ,
lo s ee .u u . v e ta ro n sie te re s o lu c io n e s de c o n d e n a a la s in te rv e n c io n e s de
Is ra e l e n el su r d el L b a n o , d e fe n sa de lo s d e re c h o s de lo s p a le stin o s o
d e s a u to riz a c i n d el c a m b io d e e statu s d e J e ru sa l n y d el e s ta b le c im ie n
to d e c o lo n ia s e n lo s te rrito rio s o cu p a d o s. E n lo s sie te caso s, so lo los
e e .u u . v o ta ro n e n co n tra . L u e g o h a h a b id o tre c e v eto s ad ic io n a le s p o r
p a rte d e la a d m in istra c i n d e R e ag a n , re la tiv o s a situ acio n es sim ila re s,
y s ie m p re e n a isla m ie n to .48 L o s e e .u u . ta m b i n se h a n q u ed a d o so lo s, o
a c o m p a a d o s d e u n a p e q u e a m in o ra , e n su o p o sic i n o v eto a la s r e
so lu c io n e s d e la o nu so b re S u d fric a , la v e n ta d e arm as y o tras c u e stio
n e s p a re c id a s.

46. N ew Statesm an, 3 y 10 de junio de 1988. Para algunas excepciones, vase el edi
torial sin contem placiones del B oston G lobe ( b g ), 1 de junio, y M ichael Parks, l a t , 28 de
m ayo de 1988.
47. V ase Addendum a N el, pg. 89.
48. A m erican-A ra b A ffairs, invierno de 1987-1988.
98 L a (d es)ed u ca ci n

P u es b ie n , e sta s v o ta c io n e s se n o tic ia n m u y ra ra m e n te o so lo d e fo r
m a m a rg in a l. Y a u n e s ta in fo rm a c i n o c a sio n a l su e le a s e m e ja rse a la
q ue u n o e s p e ra ra e n c o n tra r en u n a p re n s a c o n tro la d a p o r el esta d o ,
co m o d e m u e stra n lo s e je m p lo s re fe rid o s m s arrib a . P o r p o n e r o tro
e jem p lo : e n n o v ie m b re d e 1988, la A sa m b le a G e n e ra l d e la o nu v o t a
fa v o r d e u n a re s o lu c i n q u e c o n d e n a a Isra e l p o r m a ta r y h e rir a p a
le stin o s in d e fe n so s d u ra n te la re p re s i n d e l le v a n ta m ie n to p a le stin o , y
la m e n ta v iv a m e n te q u e e s te p a s h a y a d e s a te n d id o las re s o lu c io n e s
a n te rio re s d el C o n se jo d e S e g u rid a d , q u e c e n s u ra b a n su a c tu a c i n e n lo s
te rrito rio s o c u p a d o s. E l re s u lta d o d e la v o ta c i n fu e d e 130 v o to s a fa
vo r y 2 e n c o n tra (lo s d e e e .u u . e Isra e l). L a n o tic ia q u e a p a re c i e n el
N ew York Tim es d e d ic a b a tre s p rra fo s a la d e s c rip c i n d e lo s h e c h o s
fu n d a m e n ta le s, y e l re sto (d ie z p rra fo s) a la s p o s ic io n e s d e lo s e e .u u . e
Israel, a lo s a b s te n c io n ista s y a la a c tu a c i n re la tiv a m e n te p o b re d e
los e s ta d o s ra b e s e n las re s o lu c io n e s p re v ia s. D e lo s p a rtid a rio s d e la
re so lu c i n , to d o lo q u e se re fle ja so n la s re se rv a s d e lo s q u e la e n c o n
tra b a n p o c o e q u ilib ra d a .49
E l a isla m ie n to d e lo s E sta d o s U n id o s h a d e s p e rta d o c ie rta p re o c u p a
cin. E n 1984, e l N ew York Tim es M a g a zin e d e d ic to d o u n re p o rta je a
la c u e sti n , re d a c ta d o p o r e l c o rre sp o n sa l e n N a c io n e s U nidas'; R ic h a rd
B e rn s te in .50 B e rn s te in c o n s id e ra q u e se e s c u c h a n m u c h a s v o c e s q u e se
p re g u n ta n c o n u n a m e z c la d e e s c e p tic is m o y a flic c i n si la o n u tie n e
o no a lg n v alo r: C a d a v e z se sie n te c o n m s fu e rz a q u e la s N a c io n e s
U n id a s se h a n c o n v e rtid o e n u n lu g a r re p e titiv o , re t ric o , e x tre m is ta y
a n tid e m o c r tic o , e n e l q u e se a ta c a a lo s ee .u u . c o n a p a re n te im p u n id a d ,
in c lu so p o r p a rte d e p a se s c o n lo s c u a le s m a n te n e m o s re la c io n e s b ila
te ra le s c o rd ia le s . A a d e lu e g o q u e n o h a y d u d a d e q u e , c o n e l p a s o d e
los a o s, las N a c io n e s U n id a s h a n p a s a d o a e s ta r d o m in a d a s p o r lo q u e
p o d ra d e s ig n a rse c o m o u n a id e o lo g a ie rc e rm u n d ista e s d ec ir, p o r la
p e rs p e c tiv a d e la m a y o ra d e su s m ie m b ro s y q u e su s e n fre n ta m ie n to s
co n lo s ee .u u . so n e x c e siv o s y a rb itra rio s .
B e rn s te in m a n tie n e u n a v a lo ra c i n c o m o e s ta a p e s a r d e q u e la O N U
h a c o n d e n a d o a n u a lm e n te la in te rv e n c i n s o v i tic a e n A fg a n ist n , d e
q u e h a re a liz a d o in fo rm e s c o n tin u a d o s so b re la s v io la c io n e s d e lo s d e
re c h o s h u m a n o s e n e se p a s a si tic o , y d e q u e e l C o n s e jo d e S e g u rid a d

49. Paul L ew is, n y t , 4 de noviem bre de 1988.


50. The U .N . versus the U .S . , N Y T M ag, 2 2 de enero de 1984.
El arte d e la m aquinacin histrica 99

h a re p ro b a d o el d errib o d e un av i n kal 0 0 7 so b re te rrito rio so v itico .


E n c a m b io , n o h u b o re a c c i n d e c o n d e n a p a ra el d e rrib o p o r p a rte d e la
m a rin a e sta d o u n id e n se d e u n av i n civ il iraq u , q u e se p ro d u jo d en tro de
la s a g u a s te rrito ria le s d e Ira q y c a u s la m u e rte d e 2 9 0 p erso n a s; y el
a ta q u e d e lo s ee .u u . a V ietn am d el Sur, al ig u a l q u e lo s de In d o c h in a ,
n u n c a fu e ro n c o n d e n a d o s n i in v e stig a d o s p o r la o n u ; d e h ec h o , seg n
a p u n ta S h irle y H a z z a rd , d u ra n te to d o s e sto s aos, la g u e rra de V ie tn a m
n o se h a a n a liz a d o n u n c a e n las N a c io n e s U n id a s .51
P ro sig u ie n d o c o n su re s e a d el h u n d im ie n to de la o n u , B e rn ste in o b
s e rv a q u e ta n to el C o n s e jo d e S e g u rid a d c o m o la A sa m b le a G e n e ra l c e n
su ra ro n la in v a si n e sta d o u n id e n se d e la isla de G ra n ad a , co n el v o to a
fa v o r d e la m a y o ra d e lo s p a se s d e la otan y el re sto d e a lia d o s d e lo s
e e .u u . N i siq u ie ra lo s e sfu e rz o s n e g o c ia d o re s de la e m b a ja d o ra an te las
N a c io n e s U n id a s, J e a n e K irk p a tric k , tal v ez el in te le c to m s d e s lu m
b ra n te d el c u e rp o m u n d ia l (un c o m e n ta rio q u e, sin d u d a , se p re sta r a
la c h a c o ta ), h n lo g ra d o c o n te n e r la m a re a d e g a lim a ta s p re fa b ric a d o s
s o b re ra c ism o , c o lo n ia lism o y fa sc ism o y d e a ta q u e s ritu ales a los
e e .u u ., q u e h a n su stitu id o al d eb a te ra z o n a d o d e los b u e n o s tie m p o s,
c u a n d o e x ista u n a m a y o ra a u to m tic a q u e a p o y a b a las p ro p u e sta s
e s ta d o u n id e n se s . L a c u e sti n , se g n c o n c lu y e B e rn ste in

no es saber por qu la poltica de los e e .u u . ha pasado a divergir de la del


resto de estados miembros, sino por qu la democracia ms poderosa
del mundo ha fracasado en lograr que los otros participantes en los debates
de la o n u apoyen nuestras perspectivas. La respuesta parece estar en dos
factores subyacentes. El primer factor y el ms importante es la propia
estructura y cultura poltica hacia las que ha evolucionado el cuerpo mun
dial, que ha tendido a aislar a los Estados Unidos y representarlo como una
suerte de malo ideolgico. El segundo factor es la incapacidad de los
e e . u u . de jugar a la diplomacia multilateral con suficiente destreza.

L a c u e s ti n , e n su m a , es s a b e r p o r q u e l m u n d o a n d a ta n d e s a
c o m p a s a d o ; y la r e s p u e s ta n o tie n e n a d a q u e v e r c o n la p o ltic a d e los

51. Shirley Hazzard, D efea t o f an id ea l, A tlantic M onthly Press, Little, Brown, 1973,
pg. 201; las dos nicas excep cion es, segn esta autora, fueron una iniciativa del gobierno
d e Laos, en 1959, y el incidente de 1964 en el g o lfo de Tonkn (V ietnam ), cuando Adlai
S teven son pretendi, sin razn, que lo s supuestos ataques contra los barcos de la M arina es
tadounidense eran un acto de agresin militar contra los Estados U nidos, calculado e in
tencionado.
100 L a (d es)ed u ca ci n

e e .tju., q u e es lo a b le p o r d e fin ic i n , a s q u e p a r a q u v a m o s a d is c u
tirla.
U n a p e rsp e c tiv a b ie n d ife re n te es la e x p re s a d a p o r el se n a d o r Wi~
lliam F u lb rig h t, q u ie n en 1972 se m o stra b a as d e d e s c o n te n to c o n la p o
ltic a d e lo s E sta d o s U n id o s: H e m o s c o n tro la d o las N a c io n e s U n id a s
d u ra n te m u c h o s a o s, ta n e s tre c h a y a la v e z ta n f c ilm e n te c o m o el
ca p o d e u n a g ra n c iu d a d c o n tro la ra la m a q u in a ria d e su p a rtid o , [y] n o s
h em o s a c o stu m b ra d o a la id e a d e q u e la o n u es u n sitio e n d o n d e p o d e
m os h a c e r y d e s h a c e r a v o lu n ta d . E n su H is to ria d e la s N a cio n es U n i
das, E v a n L u a rd c o n s id e ra q u e

sin duda, si los estados com unistas hubieran sido m ayora, se habran com
portado del m ism o modo. [Pero] el com portam iento de O ccidente ... ha re
presentado, aun as, un abuso de poder. Y se trata de un abuso que los m is
mos pases [occidentales] tuvieron que lam entar seriam ente cuando el equi
librio de poder volvi a cam biar y el control de la organizacin qued en
m anos de una m ayora diferente.

S in e m b a rg o , ello n o h a p ro v o c a d o h a sta e l m o m e n to q u e n a d ie se
la m e n ta ra , sin o so lo q u e sin tie ra n ra b ia , se g n a p o s tilla S h irle y H z -
zard e n su re s e a d el e s tu d io d e L u a rd .52
H a z z a rd re la ta ta m b i n c m o , c o n la c o m p lic id a d d el se c re ta rio g e
n eral, T ry g v e L ie , lo s E s ta d o s U n id o s im p id ie ro n q u e la o n u c re a ra u n
se rv ic io c iv il in te rn a c io n a l, d e c a r c te r in d e p e n d ie n te ; e ste d e b a d i
v u lg a r la in fo rm a c i n y p ro p o n e r m e d id a s c o rre c tiv a s p a ra m a n te n e r v i
g en tes lo s p rin c ip io s q u e fu e ro n su sc rito s e n S a n F ra n c isc o p o r lo s d ife
ren te s g o b ie rn o s , c u a n d o se fu n d la o n u . Y re fie re , a s m ism o , la in
sis te n c ia d e lo s e e .u u . p a ra q u e se p e rm ita l FBI e m p re n d e r u n a c a z a
d e b ru ja s y c o n tro la r la s e le c c i n d e l p e rso n a l, a b rie n d o las c o m p u e r
tas ... a lo s n o m b ra m ie n to s p o ltic o s y c o m p ro m e tie n d o a s a la o rg a
n iz a c i n d e fo rm a irre m e d ia b le .
E n su p ro p io e s tu d io so b re la a u to d e stru c c i n d e las N a c io n e s U n i
das, H a z z a rd h a d e sc rito la c a z a d e b ru ja s e n d e ta lle , d e s v e la n d o q u e
la m a y o ra d e lo s tra b a ja d o re s d el se c re ta ria d o in te rn a c io n a l d e la
o n u fu e s o m e tid a a la a p ro b a c i n d e lo s in v e stig a d o re s d e l f b i , g ra c ia s
a u n a c u e rd o se c re to c o n e l D e p a rta m e n to d e E sta d o (el n ic o p re c e

52. Tim es L itera ry Su pplem ent (Londres), 17 de setiem bre de 1982.


El arte de la m aquinacin h ist rica 101

d e n te , d e a lcan c e in ferio r, p a re c e ser u n e d ic to de M u ss o lin i re fe rid o al


se c re ta ria d o d e la L ig a d e las N a c io n e s). E s te ac u erd o se c re to sig n ific
u n h ito en la h isto ria d e la o n u , y el m o m e n to c la v e en q u e el s e c re ta
ria d o in te rn a c io n a l se e n tre g d e c id id a m e n te en m a n o s d e l in te r s n a
c io n a l, d u ra n te lo s p rim e ro s aos de la o rg a n iz a c i n ... lo q u e re p re s e n
ta u n a v io la c i n c la ra d e su s p rin c ip io s fu n d a c io n a le s . H a z z a rd a p u n ta
q u e , si se h u b ie ra d e sc u b ie rto un p a c to sim ila r co n la U n i n S o v i tic a ,
la p ro te sta in te rn a c io n a l h a b ra sid o ta l q u e , p ro b a b le m e n te , h a b ra su
p u e s to el fin d e las N a c io n e s U n id as . E n e ste caso , el d e s c u b rim ie n to
d e l p a c to p as in a d v e rtid o , co m o es h a b itu a l, y la o n u se so m e ti a la
v o lu n ta d de lo s e e . u u . p a r a n o p e rd e r su c o n trib u c i n e c o n m ic a . S e g n
c o n c lu y e H az zard , el c o n c e p to d e in te rn a c io n a l , p a ra lo s e e . u u ., e ra
y lo sig u e sie n d o c o m o m x im o u n a su e rte d e u n ila te ra lism o b e
n ig n o , m e d ia n te el cu a l la p o ltic a e s ta d o u n id e n s e se im p o n d ra sin c o n
te sta c i n , p a ra b e n e fic io d e to d o s .53
E s ta c o n c lu si n a rro ja lu z so b re la a c titu d m a n ife sta d a a lo la rg o d e
lo s a o s p o r la o p in i n p b lic a de lo s e e . u u . (y p o r sus m e d io s e n g e
n e ra l) e n re la c i n c o n las N a c io n e s U n id a s . M ie n tra s la o n u fu e u n in s
tru m e n to d cil, se c e n s u ra b a co n in d ig n a c i n e l n e g a tiv ism o d e la U n i n
S o v i tic a , al p a r q u e d istin g u id o s c ie n tfic o s so c ia le s b u s c a b a n su ra z
e n la c u ltu ra ru s a y su m o d o d e e d u c a r y a te n d e r a los n i o s. P e ro c u a n
d o la o rg a n iz a c i n c a y b a jo la tira n a d e la m a y o ra (q u e se su e le d e
sig n a r ta m b i n co n o tro n o m b re , a sab er: d e m o c ra c ia ), la o p in i n p b li
c a e m p e z a se n tir la re fe rid a m e z c la d e e sc e p tic is m o y a flic c i n , c o n
ra c e s ig u a lm e n te n o ta b le s e n las d e fic ie n c ia s c u ltu ra le s d e n u e s tra m a
y o ra in sip ie n te .
L a m is m a a c titu d e s la q u e p re d o m in a a n te o tra s o rg a n iz a c io n e s in
te rn a c io n a le s. C u a n d o lo s d e le g a d o s la tin o a m e ric a n o s, e n u n a se si n de
la O rg a n iz a c i n d e E sta d o s A m e ric a n o s ( o e a ) , se n e g a ro n a p le g a rs e a
la v o lu n ta d d e los re a g a n ita s e m p e rra d o s e n d e p o n e r a M a n u e l N o rie -
g a, to d a v ez q u e y a n o le s e ra til , E la in e S c io lin o , c o rre s p o n s a l d el
N e w York Tim es, c o m e n t a flig id a q u e c o n e l p a so d e lo s a o s, la o e a
h a p e rd id o c a si to d a su a u to rid a d c o m o c o n c ie n c ia d e L a tin o a m ric a
(2 9 d e fe b re ro d e 1988). E n ro m n p a la d in o , v a le d e c ir q u e y a n o o b e
d e c e la s rd e n e s d e lo s e e . u u .

53. Hazzard, D efea t o f an id e a l, pgs. 9, 14 y ss., 60 y ss., 65 y 71.


10 2 L a (d es)ed u ca ci n

C o m o p u e d e v erse , p u e s, se p re s u p o n e c o m o v e rd a d in c u e s tio n a
b le q u e las in ic ia tiv a s e m p re n d id a s o d e fe n d id a s p o r lo s E sta d o s U n i
dos so n b u en a s y c o rre c ta s; si los d e m s n o a c ie rta n a p e rc ib ir su r e c ti
tu d m o ra l, es e v id e n te q u e e s t n en u n erro r. E s ta in g e n u id a d re su lta ,
p ro b a b le m e n te , a tra c tiv a p o r lo in fa n til; p e ro el a tra c tiv o se e s fu m a e n
el acto c u a n d o n o s d a m o s c u e n ta d e q u e es u n in s tru m e n to p a r a in flig ir
d o lo r y su frim ie n to .
A l se r el p a s m s ric o y p o d e ro s o d e l m u n d o , sin e m b a rg o , lo s
e .u u . re s p o n d e n m a n e ja n d o la tra lla . E l T im es h a in fo rm a d o d e q u e
p re su m ib le m e n te , [la o ea ] s u s p e n d e r su p ro g ra m a d e a y u d a p a ra el
resto d e e ste a o , d e b id o a la p e o r c risis f in a n c ie r a d e su h is to ria . L a
m ita d d e las p rd id a s re fle ja d a s e n el b a la n c e d e 1988 (u n o s 2 0 m illo
n es d e d la re s) p ro v ie n e n d e u n re c o rte e n la c o n trib u c i n e s ta d o u n i
d en se; y d o s te rc io s d e la d e u d a a c u m u la d a e n n o v ie m b re d e 1988 (a l
re d e d o r d e 4 6 m illo n e s d e d la re s) c o r r e s p o n d e n a lo s e e .u u . E s u n a
situ a c i n ta n c rtic a , q u e e s t e n p e lig ro la p r o p ia e s e n c ia d e la o rg a n i
z a c i n , se g n h a in d ic a d o e l s e c re ta rio g e n e ra l. L o s t c n ic o s d e la
o e a , p o r su p a rte , a d v ie rte n d e q u e la f a lta d e fo n d o s s u p o n d r el fin d e
lo s p ro g ra m a s d e d e s a rro llo , a a d ie n d o q u e la d is p u ta se d e b e al tr e
m e n d o c h o q u e e n tre lo s d ife re n te s m o d o s d e c o n c e b ir la f u n c i n d e la
oea e n e l c o n tin e n te , y a q u e lo s e e .u u . d e s a p r u e b a n lo s p ro g ra m a s d e
d e s a rro llo p re fe rid o s p o r su s b e n e fic ia rio s . E l p r o g ra m a a n tid ro g a ta m
b i n s e r in o p e ra n te a fin a le s d e a o , s e g n h a in fo rm a d o e l je f e d e
la C o m is i n I n te ra m e ric a n a d e C o n tro l d e l A b u s o d e la s D ro g a s , m ie n
tra s la a d m in is tra c i n d e R e a g a n v a p u le a b a a lo s g o b ie rn o s la tin o a m e
ric a n o s p o r su in c a p a c id a d d e c o n tro la r e l flu jo d e d ro g a s q u e e n tra b a
e n lo s e e .u u . L o s re c o rte s p re s u p u e s ta rio s d e lo s e e .u u . so n p a ra le lo s a
las c rtic a s q u e h a n d irig id o a la oea a lg u n o s fu n c io n a rio s d e la a d m i
n is tra c i n y m ie m b ro s d e l C o n g re s o p o r n e g a rs e a to m a r m e d id a s m s
a g re s iv a s c o n tra N ic a ra g u a y e l g e n e ra l N o rie g a .54 U n c o n g re s is ta h a
d e c la ra d o q u e n o e s t b a m o s s a tis fe c h o s c o n e l re n d im ie n to q u e se
o fre c a a lo s c o n trib u y e n te s d e n u e s tro p a s . L a t c tic a d e la a d m in is
tra c i n d e R e a g a n y su s ru fia n e s n o h a lo g ra d o sin o d e s p e rta r la s o li
d a rid a d c o n a lg u ie n ta n p o c o a p re c ia d o c o m o N o rie g a p o r p a r te d e la
m a y o ra d e lo s p a s e s d e l c o n tin e n te , m o le s to s c o n el in te rv e n c io n is m o

54. D enom inado aqu general Ortega, en un d esliz de la pluma; D avid Johnston,
nyt, 25 de junio de 1988. L indsey Gruson, n y t , 14 de noviem bre de 1988.
E l arte d e la m aquinacin h istrica 103

v e rg o n z a n te q u e h a se g u id o al re p e n tin o c a m b io d e o p in i n d e los
E E .U U .
L as N a c io n e s U n id a s se e n fre n ta n a lo s m ism o s p ro b le m a s, a h o ra
q u e le s h a fa lla d o el se n tid o c o m n y y a n o fu n c io n a n c o m o u n rg a n o
d e l p o d e r e sta d o u n id e n se . L o s e e . u u . so n , d e lejo s, el m a y o r d e u d o r de
la o n u : en se tie m b re d e 1987 d e b a n 4 1 2 m illo n e s d e d la re s. E l si
g u ie n te en la lista es B ra sil, c o n 16 m illo n e s d e d la re s; la U n i n S o
v i tic a h a b a a n u n c ia d o q u e se p o n d ra al d a d e su s atra so s. U n o s a o s
a n te s, c u a n d o la lis ta e ra e n c a b e z a d a p o r la u r s s , lo s e e . u u . h a b a n p r o
m o v id o u n re q u e rim ie n to al T rib u n al In te rn a c io n a l p a ra q u e le g is la ra
so b re el p a g o o b lig a to rio d e las c o n trib u c io n e s , y se h a b a n a d h e rid o a
la re so lu c i n d el T rib u n al, se g n la cu a l to d o s lo s d e u d o re s te n a n q u e
s a n e a r sus cu e n tas. H oy, sin em b arg o , la s to m a s h a n c a m b ia d o , y el
p a g o d e la d e u d a h a d e ja d o d e ser u n a o b lig a c i n so le m n e. A d e m s, se
sile n c ia el h e c h o de q u e se g n h a m a n ife sta d o la c o m isi n d e la s N a
c io n e s U n id a s e n n u e stro p a s el sim p le o p e ra tiv o d e la o n u in su fla
e n tre 4 0 0 y 7 0 0 m illo n e s d e d la re s a n u a le s a la e c o n o m a d e N u e v a
Y o rk y los e e . u u . . 55
L o s m e d io s de c o m u n ic a c i n ta m b i n b a q u e te a n a las d ife re n te s in s
titu c io n e s d el o rd e n m u n d ia l, c u a n d o d is c re p a n c o n lo s o b je tiv o s d e e s
tas. U n o de lo s e je m p lo s m s sig n ific a tiv o s e s e l d e lo s in te n to s p o r r e
so lv e r te n sio n e s fro n te riz a s; si e l p ro m o to r es u n e sta d o e n e m ig o , su in
te n to n o su e le e n c o n tra r ec o en n u e stro s m e d io s, e s p e c ia lm e n te si se tra
ta d e u n a d e las v c tim a s d el a ta q u e d e lo s e e . u u . U n a b u e n a m u e s tra d e
e llo so n las p ro p u e sta s d e c o n tro l fro n te riz o p o r p a rte d e N ic a ra g u a . P o r
a a d ir un sim p le b o t n a lo y a co n o c id o , e n m a rz o d e 1988, u n a m a n i
fe s ta c i n n ic a ra g e n se d e o p o sic i n a la c o n tra se ad e n tr alg u n o s k il
m e tro s en zo n a s h o n d u re a s d o m in a d a s p o r la co n tra ; lo s m e d io s c o
m e n ta ro n co n g ran in d ig n a c i n q u e se tra ta b a d e u n a a g re si n sa n d in is-
ta y u n a a m e n a z a p a ra la p a c fic a H o n d u ra s. N ic a ra g u a p id i e n to n c e s
q u e u n a fu e rz a d e N a c io n e s U n id a s su p e rv is a ra la fro n te ra , lo q u e se r
v ira p a ra c a lm a r lo s te m o re s (su p o n ie n d o q u e tu v ie ra n a lg u n a b a se
re a l). P e ro H o n d u ra s re c h a z la p re s e n c ia d e o b se rv a d o re s in te rn a c io n a
le s, se g n c o m u n ic a lo s p e rio d ista s el p o rta v o z de la o n u . N ic a ra g u a
ta m b i n h a b a p e d id o al T rib u n a l In te rn a c io n a l d e J u s tic ia q u e in v e s ti
g a ra lo q u e c o n s id e ra b a q u e e ra n in c u rsio n e s a rm a d a s d e sd e te rrito rio

55. Paul L ew is, nyt, 16 de octubre de 1987; ap, 28 de fe b re ro de 1988.


104 L a (d es)ed u ca ci n

h o n d u re o ; p e ro n o se h a c e m e n c i n d e e llo e n e l N e w York T im es,


q u ie n p re firi re p o rta r q u e , tre s m e se s a n te s, e l m in istro d e A su n to s E x
te rio re s d e H o n d u ra s, C a rlo s L p e z C o n tre ra s, h a b a p ro p u e s to ig u a l
m e n te la su p e rv is i n d e la fro n te ra .56

5. L a d e m o lic i n d e lo s a c u e rd o s d e p a z 57

V ista la p o ltic a p o r la q u e a b o g a n e n el T e rc e r M u n d o , lo s E sta d o s


U n id o s su e le n v e r re fle ja d o e n el e sp e jo su p o d e ro m ilita r, a la v ez q u e
su d e b ilid a d p o ltic a , q u e se re c o n o c e a b ie rta m e n te e n lo s d o c u m e n to s
in te rn o s. E l re su lta d o es u n a o p o s ic i n sis te m tic a a la d ip lo m a c ia y lo s
ac u e rd o s p o ltic o s. Y c o m o lo s h e c h o s n o se c o n fo rm a n a la im a g e n r e
q u erid a , es n e c e sa rio a p lic a r u n a b u e n a d o sis d e m a q u in a c i n h is t ric a ;58
el p ro b le m a h a su rg id o c o n s ta n te m e n te e n lo s c o n flic to s c e n tro a m e ric a
n o s d e los ltim o s a o s.
A s, lo s E sta d o s U n id o s h a n b lo q u e a d o p o r s is te m a to d o s lo s in te n
tos d e re s o lv e r d e fo rm a p a c fic a lo q u e la c o rre s p o n s a l d e l Tim es S h ir
le y C h ristia n h a d e n o m in a d o n u estra a g o n a n ic a ra g e n s e , c o n la v o
lu n ta d d e e x p re s a r e l su frim ie n to d e riv a d o d e n u e s tro s e sfu e rz o s e s e n
c ia lm e n te id e a lista s p o r re s o lv e r la situ a c i n , e n la cu a l, so b re la b a
la n za, p ro b a b le m e n te h e m o s sid o lo s q u e tra a n las m e jo re s in te n c io
n e s .59 L o s E s ta d o s U n id o s ta m b i n h a n lo g ra d o b lo q u e a r la s in ic ia tiv a s

56. AP, 22 de m arzo de 1988; c s m , 25 de marzo, 43 palabras; Treaster, n y t , 27 de mar


zo de 1988. V ase igualm ente M ary M cGrory, b g , 23 de m arzo, quien destaca que H ondu
ras no adm iti la presencia de un equipo de observadores de N acion es U nidas.
57. V ase A ddendum a N e l, pg. 90.
58. Para un anlisis de cm o se ha tratado este problem a en el caso de Indochina, d es
de 1950 hasta el presente, vase Edward S. Hermn y N o a m C hom sky, M anufacturing con-
sent, Pantheon, N ueva York, 1988, caps. 5-6 [hay trad. cast.: L o s g u a rd ia n es d e la lib e rta d ,
Crtica (B ib lioteca de B o lsillo , 4 5 ), B arcelona, 2 000], Sobre unos problem as sim ilares en re
lacin con el con flicto rabe-israel, v ase N e l, A pndice V , seccin 4.
59. N ew R epu blic, 29 de agosto de 1988; la cursiva e s m a. Christian, considerada una
especialista en Nicaragua, prosigue con la defensa de que la contra es un m ovim ien to de
guerrilla tpicam ente latinoam ericano, bsicam ente, una creacin centroam ericana, puesto
que aparte de unos p ocos estadounidenses con co n ex io n es gubernam entales p oco claras, los
que desarrollaron un papel fundam ental fueron los coron eles argentinos (trasform ados aqu
en centroam ericanos), Gustavo A lvarez (un capitoste m ilitar hondureo y asesin o reconoci
do) y varios m iem bros de la antigua guardia nacional nicaragense. S e trata, con certeza,
del m odelo clsico de ejrcito guerrillero en Latinoam rica, incluso dejando de lado unas
E l a rte de la m aquinacin h istrica 105

d e C o n ta d o ra , fru stra r to d o s los re c u rso s al T rib u n a l In te rn a c io n a l y a


N a c io n e s U n id a s (re q u e rid o s p o r la le y in te rn a c io n a l y las ley es su p re
m a s d e los d iv e rso s p a se s) y e lu d ir los in te n to s re ite ra d o s d e N ic a ra g u a
p o r sa tisfa c e r los in te re se s le g tim o s d e lo s e stad o s c e n tro a m e ric a n o s
(in c lu id o s lo s su p u e sto s te m o re s d e e e . u u . so b re la se g u rid a d en la zo n a,
p o r a b su rd o s q u e sean). E ig u a lm e n te , p ro c u ra ro n h a c e r fra c a s a r las p r o
p u e s ta s d e p a z de A rias e n 1987, y te rm in a ro n p o r lo g ra rlo en ju lio , g ra
c ia s a la c o la b o ra c i n d e Jo s N a p o le n D u a rte , el p re sid e n te sa lv a d o
re o .
L a s p ro p u e sta s d e R e a g a n y W rig h t, d e l 5 d e a g o sto , d e b a n su p o n e r
el sa b o ta je d e fin itiv o d e c u a lq u ie r p o sib le a c u e rd o re le v a n te q u e su rg ie
r a d e la re u n i n d e lo s p re sid e n te s c e n tro a m e ric a n o s, p re v is ta p a ra el d a
sig u ie n te . S in em b arg o , d e m o str se r u n tre m e n d o e rro r e stra t g ic o ,
e n p a la b ra s d e u n d ip lo m tic o g u a te m a lte c o , y a q u e d e s p e rt el in stin
to n a c io n a lista d e las d e le g a c io n e s d e C o s ta R ic a y G u a te m a la , q u e se
s in tie ro n in su lta d a s p o r e ste u so d e la fu e rz a .60 E l 7 d e ag o sto , p a ra
m a y o r c o n ste rn a c i n d e la a d m in istra c i n e s ta d o u n id e n se , lo s p re s id e n
te s c e n tro a m e ric a n o s firm a ro n lo s a c u e rd o s d e E sq u ip u la s II, in sp ira
d o s p o r el d e se o v isio n a rio y p e rm a n e n te d e lo s g ru p o s d e C o n ta d o ra y
d e a p o y o [a L a tin o a m ric a ] .61
L o s a c u e rd o s d e l d a 7, in e sp e ra d o s, o b lig a ro n a lo s m e d io s a re tira r
r p id a m e n te su v a lo ra c i n d e las p ro p u e sta s d e R e a g a n y W rig h t co m o
g e s to p a ra u n a p a z c e rc a n a . E l 6 d e a g o sto , L e M o y n e h a b a in fo rm a d o
fa lsa m e n te d e q u e, a p a rte d e N ic a ra g u a q u e se a rrie sg a b a a q u e d a r
a isla d a , d e b id o a su in tra n s ig e n c ia , lo s p re sid e n te s c e n tro a m e ric a n o s
se sin tie ro n a g ra d e c id o s p o r las p ro p u e sta s d e R e a g a n y W rig h t (a u n
q u e G u a te m a la y C o s ta R ic a las h a b a n d e s p re c ia d o c o n irrita c i n , al
c o n sid e ra rla s u n in su lto ). A l d a sig u ie n te , c u a n d o e r a W a sh in g to n el
q u e h a b a q u e d a d o a isla d o p o r el a c u e rd o d e p a z d e lo s m a n d a ta rio s de

cuantas om isiones considerables. Christian no elabora ningn com entario sobre ese intere
sante grupo de los que desarrollaron un papel fundam ental. A l parecer, se da crdito a este
tipo de contribuciones.
60. M ichael A lien, W all S treet Journal ( w s j ) , 10 de agosto; C en tral A m erica R ep o rt
( c a r ) , Ciudad de Guatemala, 14 de agosto de 1987. Para estos acontecim ientos y la reaccin
de los m edios de com unicacin, vase C hom sky, C ulture o f terrorism , South End, Boston,
1988, pgs. 141 y ss. y 18-19 [hay trad. cast: La cultura d el terrorism o, E diciones B , Bar
celona, 1989].
61. Tanto aqu com o m s adelante, usar la versin guatem alteca de la traduccin in
glesa: Special D ocum ent, Esquipulas II Accord, c a r , 14 de agosto de 1987.
106 L a (d es)ed u ca ci n

C e n tro a m ric a , L e M o y n e d e s c rib i E sq u ip u la s c o m o u n a c u e rd o q u e


c o m p a rte la in te n c i n p rim ig e n ia d e l p la n d e l Sr. R e a g a n , q u e e x ig e
ca m b io s p o ltic o s in te rn o s e n N ic a ra g u a ; lo c ie rto es q u e e l a c u e rd o n o
h a c a m e n c i n d e N ic a ra g u a , sin o q u e e s ta b a p e n s a d o p a ra se r a p lic a d o
d e fo rm a s im u lt n e a y p a ra le la e n to d o s lo s p a s e s d e la re g i n . L o s m e
d io s p a s a ro n a c o n s tru ir u n a in te rp re ta c i n en la q u e el m rito c o rre s
p o n d a a lo s E s ta d o s U n id o s, q u e h a b a n e m p u ja d o a N ic a ra g u a a n e g o
cia r g ra c ia s a la s m e d id a s d e fu e rz a p la n te a d a s p o r R e a g a n y W rig h t. E l
o b je tiv o , a d e m s d e o c u lta r la s is te m tic a o p o s ic i n d e lo s e e . u u . a c u a l
q u ie r a c u e rd o d e p a z , e ra le g itim a r la v io le n c ia e s ta ta l y p re p a ra r c o n
ello el te rre n o p a r a su re u tiliz a c i n fu tu ra , d o n d e y c u a n d o p u d ie ra e s ti
m a rse n e c e s a ria .62
A lg u n o s fu e ro n in c a p a c e s d e e n c u b rir su c o n s te rn a c i n . A . M . R o -
sen th al, p o r e je m p lo , a n tig u o d ire c to r e je c u tiv o d e l N e w York Tim es (c u
y as c o n trib u c io n e s , d e a p a ric i n re g u la r, p e rm ite n h o y e n te n d e r m e jo r el
p e n s a m ie n to q u e a n im a b a a l T im es d u ra n te su d ire c c i n ), d e n u n c i a lo s
p ro sa n d in ista s d e la p re n s a y la p o ltic a u n g ru p o f c ilm e n te d e te c -
table, sie m p re q u e u n o c u e n te c o n el m ic ro s c o p io a d e c u a d o : p o r n o
c o n tin u a r a p a d rin a n d o las id e a s d e R e a g a n y W rig h t d e s p u s d e la firm a .
d el a c u e rd o d e E sq u ip u la s. A s e g u ra b a a lo s le c to re s q u e lo s p re sid e n te s
c e n tro a m e ric a n o s se h a b a n q u e d a d o a t n ito s a n te e l fra c a s o d e l p la n ,
que, e n e l m u n d o d e R o s e n th a l, les p la c a s o b re m a n e ra (c u a n d o e n el
m u n d o re a l lo h a b a n d e sp re c ia d o ). L o s e n e m ig o s d e l p la n p re sid e n c ia l,
segn e sc rib i , e s t n a y u d a n d o a m a ta r las p ro p u e s ta s d e p a z p a ra N i
c a ra g u a ; es d ec ir, e l p ro p io p la n d e R e a g a n , q u e , a d ife re n c ia d e lo s
ac u e rd o s de E sq u ip u la s, se re fe ra e x c lu s iv a m e n te a N ic a ra g u a y, p o r
tanto, es u n a p ro p u e s ta d e p a z c o m p re n s ib le so lo p a ra u n jin g o s ta e s ta
d o u n id e n se . C a n o n iz a n d o e l re c u rs o a la v io le n c ia , R o s e n th a l p o stu l
q u e el se c re ta rio S h u ltz y H o w a rd B ak er, c re y e n d o q u e lo s sa n d in ista s
h a b a n sid o h e rid o s lo su fic ie n te p a ra o b lig a rlo s a n e g o c ia r, lo g ra ro n la
a p ro b a c i n d el p re sid e n te . P e ro ah o ra, lo s p ro sa n d in ista s d e n u e stro
p as e s t n in v a lid a n d o lo s lo g ro s d e S h u ltz y B a k e r c o n su a c e rc a
m ie n to a lo s a c u e rd o s de E s q u ip u la s , e in c lu so se c o m p o rta n c o m o si
fu e ra u n p e c a d o m o rta l el s u g e rir q u e lo s E s ta d o s U n id o s n o d e b e ra n

62. L eM oyne, N YT, 6 y 7 de agosto. Sobre la reaccin real de lo s presidentes Cerezo


y Arias, vase c a r , 14 de agosto. Para m s detalles, vase m i citado C ulture o f terrorista,
pgs. 141 y ss.
E l arte d e la m aquinacin h istrica 107

d e s tru ir in m e d ia ta m e n te a la c o n tra , c u y a e x iste n c ia d io o rig e n a la p o


sib ilid a d d e n e g o c ia r .63
L a m a y o ra , n o o b sta n te , se d e c a n ta ro n p o r m to d o s m e n o s o fe n s i
v o s y p o r in te g ra r el a c u e rd o d e p a z en la e s tru c tu ra b s ic a d el p la n de
R e a g a n y W rig h t. E l a c u e rd o d e E sq u ip u la s p u so e n m a rc h a u n a c a m
p a a d e l g o b ie rn o d e lo s E sta d o s U n id o s p a ra d e s a rb o la rlo y m a n te n e r
la s o p c io n e s d e a ta c a r d e n u e v o a N ic a ra g u a , a s c o m o d e o rg a n iz a r el
su fic ie n te te rro rism o d e e s ta d o p a ra c o n s e rv a r en su sitio a la s d e m o
c ra c ia s in e x p e rta s . L a c o la b o ra c i n e n tu s ia s ta d e lo s m e d io s d e c o m u
n ic a c i n g a ra n tiz el x ito d e la ta re a; el re su lta d o a n h e la d o se p ro d u jo
fin a lm e n te e n e n e ro d e 1988, tra s u n a o p e ra c i n c o n ju n ta d el g o b ie rn o
y lo s m e d io s, e je c u ta d a c o n b rilla n te z .
L a p rim e ra ta re a e ra su p rim ir las re fe re n c ia s a lo s E sta d o s U n id o s,
e s to es, a lo q u e se d e s ig n a b a eri lo s a c u e rd o s co m o e l e le m e n to in d is
p e n s a b le p a ra la paz: el fin d e c u a lq u ie r fo rm a d e a y u d a a las g u e rri
lla s n a c io n a le s y a la co n tra . L a a y u d a d e lo s e e . u u . a la c o n tra q u e
a ta c a b a a N ic a ra g u a d e sd e su s b a se s e n H o n d u ra s y C o s ta R ic a y a e ra
c rim in a l, in c lu so e n el se n tid o t c n ic o d el t rm in o , p e ro lo s a c u e rd o s de
E sq u ip u la s e rig a n u n a n u e v a b a rre ra . P u e s b ie n , si e n a g o sto d e 1987
lo s v u e lo s d e a b a ste c im ie n to a la c o n tra se o rg a n iz a b a n y a c o n u n a fre
c u e n c ia d e u n o al d a a lo q u e se a a d e la v ig ila n c ia c o n s ta n te re q u e
rid a p a ra a se g u ra r el a ta q u e a lo s o b je tiv o s n ic a ra g e n se s, a p e n a s d e
fe n d id o s , lo s e e . u u . re sp o n d ie ro n m u ltip lic a n d o la a y u d a ; lo s v u elo s
d e su m in istro se d o b la ro n e n se tie m b re y p r c tic a m e n te se trip lic a ro n
d u ra n te los m e se s sig u ien te s. A fin a le s d e 1988, la c a in te n t so b o rn a r
a lo s ld e re s m isq u ito s p a ra q u e se o p u sie ra n a la re c o n c ilia c i n p a c fi
c a y re a n u d a ra n la g u e rra .64
E sta s v io la c io n e s fla g ra n te s d el e le m e n to in d isp e n sa b le p a ra la
p az d e b ilita ro n se ria m e n te la b a s e d e lo s ac u erd o s. L a fu n c i n d e los
m e d io s p u e d e e v a lu a rse si a n a liz a m o s q u tra to d isp e n sa ro n a esto s
a c o n te c im ie n to s ta n sig n ific a tiv o s. C o n tin u a r a te n i n d o m e so b re to d o
al N ew York T im es, el p e ri d ic o m s im p o rta n te d e n u e stro p as y el q u e

63. Rosenthal, n y t , 21 de agosto de 1987.


64. Brian Barger, U nited Press International (en adelante, UPi), P h iladelph ia Inquirer,
9 de octubre de 1987; E xcelsior, Ciudad de M xico, 22 de octubre de 1987. Sobre lo s vue
los de abastecim iento y otros asuntos, pueden consultarse las versiones anotadas de m is ar
tculos en Z M a g , enero y marzo de 1988.
108 L a (d es)ed u ca ci n

o fre ce la v e rsi n c a si o fic ia l d e la h isto ria ; p e ro e l c o m p o rta m ie n to d e


lo s o tro s m e d io s fu e m u y sim ila r.65
N o h e sa b id o e n c o n tra r e n e l Tim es n i u n a s o la re fe re n c ia a lo s so
b o rn o s, a la r p id a e s c a la d a d e lo s v u e lo s d e a b a ste c im ie n to y v ig ila n
cia, ni al c re c im ie n to de lo s a ta q u e s te rro rista s c o n tra la p o b la c i n civ il.
E l ac u e rd o d e E sq u ip u la s e s ta b le c a u n p e rio d o d e tres m e se s (d el 7 d e
ag o sto a p rin c ip io s d e n o v ie m b re ) p a ra la re a liz a c i n d e su s re s o lu c io
nes, y u n se g u n d o p e rio d o h a s ta m e d ia d o s d e e n e ro , c o n s id e ra d o u n a
p rim e ra fase, tra s la cu a l la C o m is i n In te rn a c io n a l d e V erifica ci n y S e
g u im ie n to (c iv s ) te n a q u e p re s e n ta r u n in fo rm e so b re lo s a v a n c e s re a
les. D u ra n te el p rim e ro d e e s to s d o s p e rio d o s, e l c o rre sp o n sa l d el T im es
e n N ic a ra g u a , S te p h e n K in z e r, p u b lic 41 a rtc u lo s re la c io n a d o s c o n
este p a s, p e ro o m iti c u a lq u ie r p o s ib le re fe re n c ia a to d o s e sto s a c o n te
c im ie n to s clav e. D e h e c h o , in c lu s o la p ro p ia e x is te n c ia d e lo s v u e lo s d e
su m in istro y c o n tro l fu e m e n c io n a d a ta n so lo e n d o s o c a sio n e s.66 E l 23
de se tie m b re , K in z e r a firm q u e m ile s d e c o n tra s d e l in te rio r d e N ic a
ra g u a so n a b a ste c id o s a c tu a lm e n te so b re to d o m e d ia n te v u e lo s d e su m i
n istro o rg a n iz a d o s p o r la c a ; y e l 15 d e o c tu b re , e s c rib i q u e lo s
av io n es q u e se in tro d u c e n d e n o c h e e n el e s p a c io a re o n ic a ra g e n s e
p a ra d e ja r c a e r el a b a s te c im ie n to p a rte n d e H o n d u ra s . D u ra n te lo s m e
ses p o ste rio re s, h u b o a lg u n a s o tra s re fe re n c ia s d is p e rs a s a e sto s v u e lo s.67
E n su m a , se h a n e lim in a d o to ta lm e n te lo s h e c h o s q u e a fe c ta b a n a la
m d u la d e lo s a c u e rd o s, p o r n o h a b la r d e la fla g ra n te v io la c i n d e l d e-

65. Para algunas excep cion es, vase N el, captulo 4 , notas 3 4 y 37.
66. E s necesario precisar que esta resea d el Tim es se basa en la ed icin para h em e
rotecas que, en ocasion es, difiere de la edicin m s temprana (la de B oston). A s, en e l lti
m o prrafo (el 25) de un relato sobre lo s ataques de la contra, publicado e l 2 4 de octubre,
pero om itido en la versin de las hem erotecas, K inzer m enciona que la contra est utilizan
do m isiles R edeye y otras armas sum inistradas por vu elos clandestinos de la c a desde
Honduras, que N icaragua no puede interceptar, pues no dispone de aviones a reaccin.
67. En una entrevista a un com andante de la contra, realizada el 6 de diciem bre, K in
zer entrecom illa una afirm acin de este, segn la cual la contra no es capaz de abastecerse
dentro del territorio nicaragense (sigu ien d o la con ven cin habitual, no se m enciona aqu el
evidente contraste con la situacin de E l Salvador) y haba recibido, intactos, 5 2 sum inistros
areos de la c a . En un artculo del da siguiente, K inzer cita un inform e del gobierno nica
ragense, que contabiliza 82 vu elos de suministro y 21 m isio n es de vigilan cia entre el 5 de
noviem bre y el 5 de diciem bre. U n relato del 25 de enero indica que los vu elos de abaste
cim iento, nocturnos y clandestinos, son un autntico cordn um bilical para la contra nicara
gense, citando a un oficia l estadounidense que afirma que en 1987 hubo m s de 350 vu e
los de esa clase. U na breve nota de a p , del 30 de octubre de 1987, da cuenta del accidente
de uno de estos aviones de sum inistro en Honduras.
E l a rte d e la m aqu in acin h istrica 109

re c h o in te rn a c io n a l y la d e m o stra c i n in n e g a b le d e q u e la g u e rrilla era


u n a d e le g a c i n e sta d o u n id e n se in sta u ra d a d e fo rm a a rtific ia l (a u n q u e
n u n c a se h a lle g a d o a e sta c o n c lu si n , se g n he p o d id o c o m p ro b a r). E s
u n a m a rc a q u e ate stig u a a las c la ra s la d e d ic a c i n d e lo s m e d io s a fa v o r
d e la p ro p a g a n d a y la v io le n c ia e sta ta le s.
N o c o n te n to co n la o m isi n d e la s o p e ra c io n e s d e c o n tro l y d e a b a s
te c im ie n to , n i co n la su p re si n to ta l d e la e s c a la d a d e la a y u d a e s ta d o u
n id e n se a sus fu erzas e n la re g i n q u e p re te n d a m in a r la fu e rz a d e lo s
a c u e rd o s d e E sq u ip u la s , e l T im es re c u rri in c lu so a la sim p le y lla n a
fa lsific a c i n . A m e d ia d o s d e n o v ie m b re , el p re sid e n te O rte g a p a rtic ip
e n u n a re u n i n d e la oea en W a sh in g to n , a la q u e lo s E sta d o s U n id o s h i
c ie ro n a c u d ir ta m b i n a la d ire c c i n c iv il d e la c o n tra (fin a n c ia d a p o r la
c a ) , c o n la c o rre sp o n d ie n te in d ig n a c i n d e lo s d e le g a d o s la tin o a m e ri
ca n o s. D u ra n te la se si n , O rte g a d e n u n c i el g ra n in c re m e n to d e lo s
v u e lo s d e su m in istro , a u n c u a n d o h a b a n sid o p ro h ib id o s p o r lo s a c u e r
d o s d e p az, c ifr n d o lo s e n u n to ta l d e 140 d e sd e a g o sto . E l ld e r d e la
c o n tra , A d o lfo C a le ro , re c h a z e s ta e stim a c i n , c o n s id e r n d o la d e m a
sia d o b a ja y c o m e n ta n d o q u e e l ra d a r d e O rte g a n o a c a b a d e ir b ie n .
E l N e w York Tim es re p ro d u jo la s a firm a c io n e s d e a m b o s d irig e n te s, p e ro
a ju st n d o la s in te re sa d a m e n te ; a ll d o n d e O rte g a y C a le ro h a b la b a n de
v u e lo s d e su m in istro , la n o tic ia d l Tim es re b a ja b a la re fe re n c ia a v u e
lo s d e v ig ila n c ia , q u e ta m b i n e s ta b a n v e ta d o s p o r lo s a c u e rd o s y p o r
las le y e s in te rn a c io n a le s, p e ro e ra n u n a v io la c i n m e n o s g ra v e y, p o r
ta n to , a p a re n te m e n te m s a c e p ta b le .68
P o c o s d a s d e sp u s, N o ra A sto rg a , e m b a ja d o ra d e N ic a ra g u a e n N a
c io n e s U n id a s, in fo rm d e q u e, e n tre el 7 d e a g o sto y e l 3 de n o v ie m
b re , se h a b a n d e te c ta d o 2 7 5 v u e lo s d e a b a ste c im ie n to y co n tro l. S in e m
b a rg o , n o h e e n c o n tra d o e n la p re n s a n i u n a re fe re n c ia a e s ta a c u sa c i n ,
n o p re c is a m e n te triv ia l.69
C o n lo s m ism o s m to d o s, lo s m e d io s a y u d a ro n al o b je tiv o d e W a
sh in g to n d e e lim in a r d o s d isp o s ic io n e s c e n tra le s d e lo s ac u erd o s: ce se
d e la a y u d a a fu e rz a s irre g u la re s y m o v im ie n to s in su rre c to s y n o u so
d el te rrito rio p a ra a ta c a r a o tro s e sta d o s . G ra c ia s a e s ta re v isi n im p l

68. N e il L ew is, n y t , 12 d noviem bre de 1987. Otros reflejaron correctamente lo s he


chos. V anse las referencias citadas en la nota 64.
69. A sam blea General de las N acion es U nidas, a /4 2 / pv .67, 16 de noviem bre de 1987.
Sobre el trato dispensado por lo s m edios a esta sesin de la O N U , vase N e l, captulo 4.
110 L a (d es)ed u ca ci n

c ita d e lo a c o rd a d o e n E sq u ip u la s, lo s E sta d o s U n id o s e ra n lib re s d e a c


tu a r a su e n te ra lib e rta d , c o n la a p ro b a c i n d e l p re s id e n te A ria s, al m e
n o s se g n la v e rs i n d el T im es.10
L o s a c u e rd o s d e E sq u ip u la s re c la m a b a n

un proceso democrtico autnticamente plural y participatorio, para promo


ver la justicia social, el respeto por los derechos humanos, la soberana, la
integridad territorial de los estados y el derecho de cada pas a determinar,
con libertad y sin ningn tipo de interferencia exterior, su propio modelo
econmico, poltico y social.

A d e m s, e ra n e c e sa rio a s e g u ra r p ro g re s iv a m e n te la ju s tic ia , la li
b e rta d y la d e m o c ra c ia , la lib e rta d d e e x p re s i n y d e a c c i n p o ltic a , y
la a p e rtu ra d e lo s m e d io s d e c o m u n ic a c i n a to d o s lo s g ru p o s id e o l
g ico s . T a m b i n se re c la m a b a u n d i lo g o c o n to d o s lo s g ru p o s n o a r
m a d o s d e o p o s ic i n p o ltic a d e n tro d e c a d a p a s , a s c o m o o tro s p a so s
h a c ia la re c o n c ilia c i n n a c io n a l. A d e m s, se p ro m u lg a r n d e c re to s d e
am n ista, s e n ta n d o u n as b a s e s q u e g a ra n tic e n la in v io la b ilid a d d e l
v ida, la lib e rta d , lo s b ie n e s m a te ria le s y la se g u rid a d d e to d a s las p e rs o
nas q u e se a c o ja n a lo s a n te d ic h o s d e c re to s .
E l S a lv a d o r fu e el p rim e ro e n n o re s p e ta r la s c o n d ic io n e s d e a m n is
ta, p u e s to q u e in d u lt a lo s se rv ic io s d e se g u rid a d d e l e s ta d o y a su s
aso c ia d o s, lib e r n d o lo s d e la im p ro b a b le p o s ib ilid a d d e q u e fu e ra n j u z
g ad o s p o r sus c rm e n e s. L o s d e fe n s o re s d e lo s d e re c h o s h u m a n o s re p ro - 70

70. Stephen Kinzer, n y t , 15 de octubre de 1987, quien afirma que el presidente Arias
dijo que no se poda pretender que Honduras cerrara lo s cam pam entos de la contra y prohi
biera los vu elos de abastecim iento clandestinos, a no ser que lo s sandinistas negociaran una
tregua con la contra y promulgaran una am nista generosa. Pero el A cuerdo de Esquipulas
no impuso esta con d icin para el cese de la ayuda a la contra; y ni Arias ni nadie han m an
tenido que la ayuda extranjera a las guerrillas de E l Salvador y Guatem ala sea legtim a m ien
tras sus gobiernos no negocien una tregua con las fuerzas indgenas o respeten lo s trm inos
de los acuerdos. S i la afirm acin de K inzer es correcta, se sigu e que tambin el propio Arias
tena la intencin de hacer fracasar lo s acuerdos Conocidos errneam ente com o plan Arias.
En el Tim es constan otras m uchas referencias a supuestas posturas de Arias que ns condu
ciran a la m ism a conclusin, pero es d ifcil determinar hasta qu punto son referencias fia
bles o sim p les ilusiones. Para m s detalles sobre la funcin de Arias y la razn de que re
sulte relativam ente aceptable para lo s e e .u u ., v ase m i artculo en Z M a g , noviem bre de 1988.
Para un com entario sobre su logro sorprendente al defender solo superficialm ente su
plan, a la v ez que responde a las presiones de W ashington y a poderosos personajes de la
derecha de C osta R ica, vase C ouncil on H em ispheric A ffairs ( c o h a ), N ew s a n d a n a lysis
( n & ) , 10 de febrero de 1989.
E l a rte d e la m aquinacin h istrica 111

b a r n e sta in ic ia tiv a, p red ic ien d o c o m o e fe c tiv a m e n te o cu rri q u e


c a u sa ra u n c re c im ie n to d el te rro rism o d e estad o . E l Tim es, sin em b arg o ,
a p la u d i la am n ista. P o r lo q u e re s p e c ta a N ica ra g u a, la in te rp re ta c i n de
lo s m e d io s d e W a sh in g to n fu e q u e su a m n ista d e b a se r ap lica d a d e u n
m o d o m u c h o m s g e n e ro so q u e e l c o n te m p la d o e n lo s ac u erd o s. V olve
re m o s so b re ello.
E ra d e l to d o in a c e p ta b le q u e lo s su so d ic h o s a v a n c e s h a c ia la d e m o
c ra c ia , la ju s tic ia so c ial, la p ro te c c i n d e lo s d e re c h o s h u m a n o s, e tc te
ra , se p ro d u je ra n e n lo s esta d o s te rro rista s d e W a sh in g to n .71 E s p o r e llo
q u e las re so lu c io n e s c o rre sp o n d ie n te s te n a n q u e se r e lim in a d a s d e la
v e rsi n o p e ra tiv a d e lo s a c u e rd o s. S e o p t , d e n u ev o , p o r e l m to d o d e
s ile n c ia r lo s h e c h o s n o d e se a d o s y a la b a r a lo s g o b ie rn o s te rro rista s p o r
su c u m p lim ie n to rig u ro s o d e lo s a c u e rd o s (q u e, e n re a lid a d , e sta b a n v io
la n d o c a d a d a m s).
E n se tie m b re , la C o m isi n In te ra m e ric a n a d e D e re c h o s H u m a n o s d e
la o a e m iti u n in fo rm e q u e p o n a d e m a n ifie sto u n d e sc e n so p e rc e p
tib le e n el re sp e to a lo s d e re c h o s h u m a n o s e n G u a te m a la , y e x p re s a b a
su p re o c u p a c i n p o r la re c u p e ra c i n d e m to d o s y siste m a s d e a n iq u i
la c i n m a s iv a y la re a p a ric i n d e lo s te m ib le s e sc u a d ro n e s d e la m u e r
te . L a C o m isi n p a ra lo s D e re c h o s H u m a n o s e n C e n tro a m rie a (c o -
d e h u c a ) , c o n b a s e e n C o s ta R ica, in fo rm a la s N a c io n e s U n id a s e n n o
v ie m b re so b re el te rro rism o c o n tin u a d o q u e p ra c tic a b a n lo s se rv ic io s d e
se g u rid a d g u a te m a lte c o s y lo s e sc u a d ro n e s d e la m u e rte , d o c u m e n ta n d o
u n o s 175 c a so s d e se c u e stro s, d e s a p a ric io n e s y a se sin a to s e n tre e l 8 de
a g o sto y e l 17 d e n o v ie m b re d e 19 8 7 , a s c o m o a ta q u e s c o n g ra n a d a s, el
la n z a m ie n to d e u n a b o m b a d e n tro d e u n a ig le sia , e tc te ra . L a C o m isi n
p a ra lo s D e re c h o s H u m a n o s e n G u a te m a la h a b a re g istra d o , d u ra n te lo s
n u e v e p rim e ro s m e se s d e 1987, 3 3 4 e je c u c io n e s e x tra ju d ic ia le s y 73 d e
sa p a ric io n e s. U n o d e su s d ire c to re s h a a s e v e ra d o e n W a sh in g to n q u e
lo s a c u e rd o s e s t n sie n d o u sa d o s c o m o u n a c o rtin a d e h u m o p a ra ta p a r
q u e la situ a c i n d e lo s d e re c h o s h u m a n o s es h o y m u c h o m s g ra v e ... [y
h a n se rv id o ] p a ra p e rm itir su v io la c i n c o n m u c h a m a y o r im p u n id a d ;

71. Tam bin hay dudas en cuanto a C osta Rica, a la que se suele considerar exenta del
cum plim iento de los acuerdos. A ll, la prensa en espaol est bajo el firm e control de la de
recha, que cierra las puertas a todos los grupos id eo l g ico s , entre otras cuestiones que sur
giran si se informara suficientem ente sobre los asuntos costarricenses. V ase N el, A pndi
ce v, seccin 6 y, para un caso crtico, C ulture o f terrorism , pg. 243.
112 L a (d es)ed u ca ci n

h a p re c isa d o , a d e m s, q u e lo s c a so s d o c u m e n ta d o s so n so lo u n a p a rte de
los ab u so s re a le s, p o rq u e la m a y o ra su c e d e n fu e ra d e la c a p ita l, y h a re
ferid o ig u a lm e n te o tra s m u c h a s a tro c id a d e s d el g o b ie rn o . E l e j rc ito , p o r
su p arte , h a in ic ia d o u n a n u e v a o fe n s iv a en las m o n ta a s, p a ra in te n ta r
arra stra r a lo s su p e rv iv ie n te s d e las a n te rio re s c a m p a a s d e p rin c ip io s de
los aos o c h e n ta ca si g e n o c id a s h a s ta n u e v a s p o b la c io n e s d e d e
sarro llo e n las q u e p o d a n se r c o n tro la d o s p o r la fu e rz a .72
A lo s le c to re s e sta d o u n id e n se s n a d ie les tra sm iti e sto s h e c h o s. S e
g n la e s p e c ia lis ta e n L a tin o a m ric a S u sa n n e Jo a s, d u ra n te lo s seis
m eses p o s te rio re s a la firm a d e lo s a c u e rd o s, n o a p a re c i e n el N e w York
Times n i siq u ie ra u n a rtc u lo so b re su c u m p lim ie n to p o r p a rte d e G u a te
m ala, y p r c tic a m e n te n in g u n o e n el re s to d e lo s g ra n d e s m e d io s d e c o
m u n ic a c i n d e lo s E sta d o s U n id o s . D e sp u s d e r e v is a r el T im es, el
C h ristian S cien ce M o n ito r, e l M ia m i H e ra ld y e l W all S tree t J o u rn a l e n
tre o c tu b re d e 1987 y m a rz o d e 1 9 8 8 , A le x a n d e r C o c k b u rn e n c o n tr
m u y p o c a s re fe re n c ia s a G u a te m a la y n i u n a s o la m e n c i n a la c re c ie n
te a v a la n c h a d e v io le n c ia p o ltic a d e l m e s d e n o v ie m b re . C u a n d o las sa l
v ajad as se h ic ie ro n a n p e o re s e n d ic ie m b re y e n e ro , lo s p e ri d ic o s a n
te d ich o s n o p u b lic a ro n m s q u e d o s a rtc u lo s (lo s d o s e n e l M o n ito r, y
los dos so b re la v io la c i n d e lo s d e re c h o s h u m a n o s). L a s c ifra s to ta le s
de o c tu b re a e n e ro so n d e m s d e 5 0 0 m u e rto s, 160 d e sa p a re c id o s y 2
artc u lo s e n la p re n sa . Si se c o m b in a n to d o s lo s d a to s, c o n c lu y e C o c k
b u rn , e n lo s m e d io s m s in flu y e n te s d e lo s e e . u u . a p a re c e u n a rtc u lo
crtico so b re la situ a c i n e n G u a te m a la c a d a 154 d a s .73
E n c u a n to a E l S alv ad o r, T u te la L e g a l la o fic in a d e d e fe n s a d e lo s
d e re c h o s h u m a n o s d e la a rc h id i c e s is d e S a n S a lv a d o r h a e x p u e sto
q u e las m a ta n z a s d e lo s e s c u a d ro n e s d e la m u e rte se h a n re d o b la d o : d u
ra n te el m e s sig u ie n te a los a c u e rd o s se h a te n id o n o tic ia d e d ie z , y c o n
tin an e n e n e ro ; p a ra to d o e l a o , la s c ifra s d e T u te la L e g a l h a b la n d e
88 p e rso n a s d e s a p a re c id a s y 9 6 a s e sin a d a s p o r lo s e sc u a d ro n e s d e la
m u erte, la s fu e rz a s a rm a d a s y d e fe n s a civ il, a d e m s d e 2 8 0 p e rso n a s
a se sin a d a s la m a y o ra , p ro b a b le m e n te , c iv ile s d u ra n te o p e ra c io n e s

72. c o h a , W ashington R ep o rt on the H em isph ere ( WRH ), 3 de febrero de 1988; U p


d a te , Central A m erican Historical Institute ( c a h i ), U niversidad de G eorgetow n, W ashington,
28 de diciem bre de 1987; C ultural Su rvival, 12/3 (1988).
73. Jonas, San F ran cisco B ay G uardian, y Cockburn, A n derson V alley A d vertiser,
ambos de 8 de junio de 1988.
El a rte d e la m aquinacin h ist rica 113

m ilita re s d el e j rc ito .74 A m a d e o R a m o s, u n o de lo s fu n d a d o re s d e la


A so c ia c i n N a c io n a l d e In d g e n a s S a lv a d o re o s ( a n s ) , h a in fo rm a d o
d e l b o m b a rd e o d e u n a s e n ta m ie n to in d io p o r p arte d e l e j rc ito , tras el
c u a l los c u e rp o s d e v a rio s in d io s fu e ro n h a lla d o s e n u n a z o n a re m o ta ,
a rro ja d o s a u n a za n ja , a m e d ia d o s d e n o v ie m b re ; c o m o n o e ra n m is-
q u ito s n ic a ra g e n se s, q u in te r s tie n e lo q u e les p ase. Y a s h u b o m u
c h o s o tro s c a so s d ra m tic o s, ig n o ra d o s o a p e n a s m e n c io n a d o s p o r n u e s
tro s m e d io s. E l C o n se jo p a ra A su n to s d el H e m isfe rio ( c o h a ) e s tim a q u e
lo s e s c u a d ro n e s d e la m u e rte h a n m a ta d o o d e sa p a re c id o al m e n o s a
87 c iv ile s d u ra n te la p rim e ra fa se d e lo s a c u e rd o s de p a z (ag o sto -e n e ro ).
C h ris N o rto n , u n o d e lo s e sc a so s p e rio d is ta s e sta d o u n id e n se s ra d ic a d o s
e n E l S alv a d o r, h a d e c la ra d o re p e tid a m e n te q u e d e sc o n o c e m o s la s cifras
re a le s, p o rq u e , al ig u a l q u e e n G u a te m a la , la m a y o ra d e las c a rn ic e ra s
d e lo s e s c u a d ro n e s h a n o c u rrid o e n z o n a s ru ra le s, y so n p o c a s las q u e
se h a n c o m u n ic a d o .75
L a p ro te c c i n d e l r g im e n c lie n te d e E l S a lv a d o r e s u n a n e c e s id a d
e s p e c ia lm e n te im p e rio s a , q u e a lc a n z a n iv e le s te rrib le s. L a s u e rte fin a l
d e la C o m is i n p a ra lo s D e re c h o s H u m a n o s e n E l S a lv a d o r ( c d h e s ) es
ilu s tra tiv a . E l a s e sin a to d e su p re s id e n te , H e rb e rt A n a y a , fu e n o tic ia d o
p o r L e M o y n e , c o n e l d e b id o re s p e to a la v e rs i n o fic ia l d e l g o b ie rn o ,
se g n la c u a l fu e o b ra d e la g u e rrilla ; p e ro o m iti d e su re la to la s d e
c la ra c io n e s c o n tra ria s d e la v iu d a , M im a A n a y a , y o tra s p e rs o n a s . M ir-
n a A n a y a , ju e z a e n a c tiv o h a s ta 1 9 8 7 , tu v o q u e h u ir d e E l S a lv a d o r
d e s p u s d e q u e p a s a ra n p o r la s a rm a s a su m a rid o ; su d e c la ra c i n
q u e c u lp a b a a la s fu e rz a s d e se g u rid a d , c o m o p o d a n a c re d ita r v a rio s
te s tig o s , si se le s g a ra n tiz a b a p ro te c c i n p u d o se r le d a p o r lo s le c
to re s c a n a d ie n s e s , p e ro a lo s d e l N e w York Tim es se le s a h o rr e l c o
n o c im ie n to d e h e c h o s ta n d e s a g ra d a b le s . L o m ism o s u c e d i c o n la
c o m p a re c e n c ia d e M im a A n a y a e n la A s a m b le a d e D e re c h o s H u m a n o s
d e la O N U , e n la q u e id e n tific a u n e s c u a d r n d e la m u e rte fo rm a d o

74. Human Rights W atch (A m ericas W atch, A sia W atch y H elsinki W atch) y Lawyers
C om m itee for Human R ights, C ritiqu e: review o f th e D ep a rtm en t o f S ta te s country reports
on human righ ts p ra c tic e s f o r 1987, junio de 1987. E ste anlisis condena especialm ente los
inform es del Departam ento de Estado sobre lo s pases centroam ericanos, la denigracin de
estos y la escasa representatividad concedida a los estudios de la m uy respetada T utela L e
gal. Se trata de caractersticas habituales en los productos del Departamento de Estado.
75. c o h a , w r h , 17 de febrero de 1988; L atin am erica P ress (L P r), Per, 19 de no
viembre de 1987.
114 L a (d es)ed u ca c i n

p o r m ie m b ro s d e la p o lic a d e la h a c ie n d a y d e la p o lic a n a c io n a l .76


C a re c e d e re le v a n c ia , ta m b i n , el h e c h o de q u e M a ria n e la G a rc a V i
llas, a n tig u a p re s id e n ta d e la c d h e s , fu e ra a s e s in a d a p o r las fu e rz a s d e
se g u rid a d (p re te x t n d o se e n to n c e s q u e fo rm a b a p a rte d e la g u e rrilla ), o
q u e o tro s m ie m b ro s h a y a n sid o ig u a lm e n te a s e sin a d o s o d e s a p a re c i
dos p o r las fu e rz a s d e se g u rid a d . H e rb e rt A n a y a h a b a sid o d e te n id o y
to rtu ra d o p o r la p o lic a d e l te so ro e n m a y o d e 198 6 , ju n to c o n o tro s
m ie m b ro s d e la c o m isi n . D u ra n te su e s ta n c ia e n p risi n , c o n tin u a ro n su
Obra, re c o p ila n d o e l te stim o n io , b a jo ju ra m e n to , d e o tro s p ris io n e ro s q u e
h a b a n sid o to rtu ra d o s; y lo g ra ro n s a c a r d e la c rc e l u n d o c u m e n to co n
p ru eb as d e ta lla d a s d e la to rtu ra d e 4 3 0 re c lu so s, a d e m s d e u n a v id e o
c in ta p ro b a to ria . S in e m b a rg o , c o m o lo q u e se d e m o s tra b a e ra la to rtu ra
p o r p a rte d e lo s a g e n te s y lo s c lie n te s d e lo s E s ta d o s U n id o s in c lu
y en d o u n o fic ia l e s ta d o u n id e n s e v e s tid o d e u n ifo rm e , sin re fe re n c ia s
a las p ris io n e s ru s a s o c u b a n a s, la s p ru e b a s n o d e s p e rta ro n n in g n in te
rs, y e n lo s m e d io s n a c io n a le s n o a p a re c i n i u n a so la m e n c i n . D e s
p u s d e se r lib e ra d o e n u n in te rc a m b io d e p ris io n e ro s , A n a y a fu e d e
n u n c ia d o p o r e l g o b ie rn o y se le c o m u n ic q u e e n c a b e z a b a u n a lis ta d e
m ie m b ro s d e la c o m isi n a m e n a z a d o s d e m u e rte . N o se le d is p e n s p ro
te c c i n la p ro te c c i n q u e le h u b ie ra p ro p o rc io n a d o e l h a b e r a p a re c id o
en los m e d io s y fu e fin a lm e n te a s e sin a d o , p ro b a b le m e n te p o r la s fu e r
zas de s e g u rid a d o su s a d l te re s, s e g n in d ic e l a rz o b is p o R iv e ra y D a
m as e n u n a h o m ila p ro n u n c ia d a e n la c a te d ra l m e tro p o lita n a (d e n u e v o ,
ig n o ra d a p o r e l T im es), d o n d e a s e v e r q u e h a sid o o b ra d e u n e s c u a
d r n d e l a m u e rte .77
C o n su a c titu d d e o c u lta r d e fo rm a s is te m tic a lo s h e c h o s n o c o n v e
n ie n te s d e E l S a lv a d o r, L e M o y n e tra n q u iliz a su s le c to re s a fin a le s d e
n o v ie m b re , in d ic a n d o q u e e l p re s id e n te D u a rte h a a v a n z a d o m u c h o
m s [q u e lo s sa n d in ista s] e n la re a liz a c i n d e la s re s o lu c io n e s d e l tra ta
d o, a u n c u a n d o ta l v e z n o e s t p a rtic u la rm e n te e m p e a d o c o n su e s
p ritu d e re c o n c ilia c i n , y a q u e p ro c u ra d iv id ir a la c o a lic i n d e lo s
re b e ld e s iz q u ie rd is ta s (e so es to d o ). L e M o y n e ta m b i n a p la u d i a

76. Para m s detalles, vase m i artculo en Z M a g , m arzo de 1988; testim onio de las
N aciones U nidas, L a Voz, c d h e s , 2 4 de m arzo de 1988.
77. a p , 15 de noviem bre de 1987; el arzobispo pudo observar igualm ente otras m a
tanzas a m anos de los escuadrones de la muerte. E l 20 de febrero, el Tim es public una bre
v e nota de a p segn la cual el arzobispo haba atribuido el asesinato a lo s escuadrones de la
muerte y el supuesto asesino se haba retractado de su confesin.
E l a rte d e la m aquinacin h istrica 115

D u a rte p o r h a b e r p e rm itid o a lo s re b e ld e s el acceso lib re a la p re n sa ;


n o o b sta n te , e l c o h a h a c o n sta ta d o q u e lo s p e rio d ista s p ra c tic a n la a u
to c e n su ra h a s ta tal e x tre m o q u e n in g n d ia rio p u b lic a r ja m s u n a so la
a firm a c i n d e lo s g ru p o s d e o p o sic i n al g o b ie rn o .78
L e M o y n e se sen ta, a s m ism o , im p re s io n a d o p o rq u e D u a rte h u b ie ra
p e rm itid o q u e lo s ld e re s c iv ile s d e lo s re b e ld e s re g re sa ra n a c a sa y
p e rsig u ie ra n a c tiv a m e n te sus o b je tiv o s p o ltic o s ; y se p re g u n ta b a si
a c a so al ig u a l q u e los re b e ld e s d e E l S alv a d o r, la c o n tra a c a b a ra fin a l
m e n te ... p o r a rrie sg a rse a e n v ia r a lg u n o s re p re se n ta n te s d e v u e lta a N i
c a ra g u a , p a ra v e rific a r la p ro m e sa sa n d in ista d e o fre c e r u n a a u t n tic a li
b e rta d p o ltic a , d e sp u s d e o ch o a o s de g o b ie rn o d e u n p a rtid o n ic o
(p u e sto q u e e x iste n ra z o n e s p a ra d u d a r d e su sin c e rid a d y d e su v o
lu n ta d d e to le ra r u n ta n to d e o p o sic i n p o ltic a ).79 L e M o y n e sa b e p e r
fe c ta m e n te q u e n u m e ro so s m a n d a ta rio s d e la Ig le sia e in te le c tu a le s d e
E l S alv ad o r, sin c o n e x i n a lg u n a c o n la g u e rrilla , se h a n v isto o b lig a d o s
a a b a n d o n a r e l p a s, y las a m e n a z a s d e m u e rte les im p id e n reg resar. E n
N ic a ra g u a , sin em b arg o , la o p o sic i n n u n c a se h a e n fre n ta d o a u n a si
tu a c i n ni re m o ta m e n te c o m p a ra b le al te rro rism o p ra c tic a d o p o r las
fu e rz a s d e se g u rid a d de D u a rte y su s a so c ia d o s; ello a p e s a r d e q u e a p o
y a a b ie rta m e n te lo s a ta q u e s d el e j rc ito e sta d o u n id e n se , se id e n tific a r e
g u la rm e n te c o n ello s en su s a p a ric io n e s e n L a P ren sa , d e n u n c ia p b li
c a m e n te al g o b ie rn o y re c la m a im p lc ita m e n te m s a y u d a m ilita r p a ra la
c o n tra e n sus v isita s a W a sh in g to n .80
L e M o y n e ta m b i n sa b e p e rfe c ta m e n te q u e n o so lo la o p o sic i n in te
r io r p a rtid a ria d e la c o n tra , sin o in c lu so lo s ld e re s m ilita re s q u e h a n re
g re sa d o a N ic a ra g u a v iv e n y tra b a ja n a ll sin te n e r q u e p re o c u p a rs e p o r
su v id a. C ita r so lo u n c a so d e v ario s: F e rn a n d o C h a m o rro , d irig e n te
c o n tra , re g re s a N ic a ra g u a d e sd e C o s ta R ic a y h a sid o n o m b ra d o p re
sid e n te d e l P a rtid o C o n se rv a d o r, q u e a p o y a sin re se rv a s a lo s c o n tra s.81
C o m p re se c o n la situ a c i n d el c o ro n e l sa lv a d o re o A d o lfo M a ja n o , q u e

78. L eM oyne, n y t , 29 de noviem bre de 1987; c o h a , w r h , 17 de febrero de 1988. U n


tiem po despus, se levantaron considerablem ente las restricciones de acceso a la radio y la
televisin , pero resulta estrafalario hablar de acceso libre a la prensa en noviem bre de
1987; adems, no ha existido nada com parable al peridico La P ren sa, favorable a la con
tra y financiado por lo s e e .u u . Sobre los m edios de com unicacin en Centroamrica, vase
N el, A pndice v.
79. n y t , 29 de noviem bre de 1987; 2 2 de febrero y 5 de junio de 1988.
80. V ase N e l, A pndice v , seccin 6.
81. Ibdem. Sobre el regreso de Chamorro, vase c o h a , n .& a , 20 de febrero de 1988.
116 L a (d es)ed u ca c i n

n o es u n re s p o n s a b le d e la g u e rrilla , sin o el o fic ia l d e l e j rc ito q u e lid e


r el g o lp e m ilita r re fo rm ista d e o c tu b re d e 1979 y fu e d e sc rito en to n c e s
p o r la p re n sa d e lo s e e .u u . c o m o el sm b o lo d e la p o ltic a e sta d o u n i
d en se e n e se p a s , d eb id o a su s e sfu e rz o s p a ra p ro m o v e r u n a re fo rm a
d e m o c r tic a .82 P u e s b ien , d e sp u s d e q u e las fu e rz a s re p re siv a s tra d ic io
n ales re c u p e ra ra n e l p o d e r (c o n e l a p o y o d el g o b ie rn o d e lo s e e .u u .) se
releg a M a ja n o , y fin a lm e n te se le e x p u ls d e la Ju n ta e n d ic ie m b re de
1980, c u a n d o D u a rte a lc a n z la p re sid e n c ia p a r a p re sid ir la in te n sific a
c i n d e las m a ta n z a s. F u e o b lig a d o a h u ir d e lo s c re c ie n te s ac to s te rro
ristas, y re g re s al c a b o d e sie te a o s d e e x ilio , p a ra v e rific a r la re a lid a d
d e la n u e v a d e m o c ra c ia . T ra s su re to m o , lo g r so b re v iv ir al m e n o s a
d o s in te n to s d e a s e sin a to a trib u id o s a e sc u a d ro n e s d e la m u e rte ; y u n te r
c e ro le so b re v in o e l 25 d e a g o sto d e 1988, c u a n d o , al p a s a r p o r u n c e n
tro c o m e rc ia l d e S a n S alv ad o r, su c o c h e fu e a m e tra lla d o p o r d o s p isto le
ro s, lo q u e c a u s la m u e rte d e d o s d e su s g u a rd a e sp a ld a s. S e g n d e c la r
M ajan o , e sta in te n to n a c rim in a l m e b u sc a b a a m , y n o h a y d u d a d e q u e
h a sido e je c u ta d a p o r e s c u a d ro n e s d e la m u e rte . E l a rz o b isp o m o str su
acu erd o c o n la a c u sa c i n , a firm a n d o , e n u n a m is a c e le b ra d a tres d as m s
tarde, q u e la m a ta n z a e ra o b ra d e lo s sin ie stro s e sc u a d ro n e s de. la m u e r
te .83 E l in te n to d e a sesin a to d e M a ja n o h a b a te n id o lu g a r d e sp u s d e
u n a serie d e a se sin a to s d eb id o s a la s fu e rz a s d e se g u rid a d y, p ro b a b le
m en te, a lo s e sc u a d ro n e s d e la m u e rte . T ien d o a p e n s a r q u e, d e h a b e r
o cu rrid o alg n su c e so sim ila r e n M a n a g u a , e l Tim es se h u b ie ra h e c h o ec o
de ello. S in e m b a rg o , lo n ic o q u e o fre c e e ste p e ri d ic o so n re fle x io n e s
filo s fica s so b re la lib e rta d y el a p e rtu rism o q u e c a ra c te riz a n a E l S a lv a
dor, c o m p a ra d o s c o n la b m ta l re p re si n d el r g im e n san d in ista.
E l c e lo c o n q u e L e M o y n e v ito re a b a la e s p e ra n z a d o ra e v o lu c i n de
E l S alv ad o r, c o n fro n ta d a c o n la re p re s i n n ic a ra g e n s e , h a lle g a d o a ser
e x c e siv o in c lu so p a ra el e s t n d a r d e l Tim es. E llo es p e rc e p tib le , p o r
ejem p lo , c u a n d o n o tic ia lo s p la n e s d e R u b n Z a m o ra y G u ille rm o U n g o ,
o fic ia le s c iv ile s d e lo s re b e ld e s q u e p re te n d e n re g re s a r a E l S alv ad o r,
d o n d e e s p e ra n so b re v iv ir m e d ia n te c h a le c o s a n tib a la s, c a m b io s c o n s ta n
tes de re s id e n c ia y u n a re s tric c i n d e m o v im ie n to s c u id a d o sa m e n te e s

82. V ase Turning the tide, pgs. 109-110 [La quinta lib erta d , pg. 176].
83. E l S ol (E l S a lva d o r On L ine), Center for Central A m erican Studies, W ashington,
29 de agosto de 1988; Sam D illon, El Salvadors violent past returns in poverty and death,
M iam i H erald, 6 de setiem bre de 1988.
E l a rte de la m aquinacin h istrica 117

tu d ia d a . S e g n L e M o y n e el p ro y e c to d e re to m o d e lo s d o s h o m b re s
c o n tra s ta se ria m e n te c o n la situ a c i n e n la v e c in a N ic a ra g u a , d o n d e el
r g im e n sa n d in ista h a p ro m e tid o q u e e n c a rc e la r a to d o s lo s ld e re s re
b e ld e s q u e in te n te n re g re sa r p a ra d e s a rro lla r u n a a c tiv id a d p o ltica .
C in c o d as an tes, S te p h e n K in z e r h a b a re p ro d u c id o las p a la b ra s d el p re
sid e n te O rte g a , se g n el cu a l to d o s lo s c o n tra s q u e a b a n d o n e n la lu
c h a in c lu y e n d o al ld e r A d o lfo C a le ro o al c o m a n d a n te E n riq u e B e r
m d e z p o d r n p a rtic ip a r p le n a m e n te e n la v id a p o ltic a d e N ic a ra
g u a , y c ita d o su a firm a c i n literal:

Nuestro objetivo inmediato es lograr una tregua; si los contras la acep


tan, podrn unirse al debate poltico con el resto de los partidos nicara
genses. Si Calero y Bermdez aceptan esta propuesta, sern libres para re
correr las calles de Managua, organizar manifestaciones e incorporarse al
Partido Conservador o al partido que sea que elijan. No ser necesario que
nadie firme nada. A su desarme seguir una amnista automtica.84

N o se in fo rm a , e n su m a , de lo s h e c h o s re la tiv o s a F e m a n d o C h a m o
rro , A d o lfo M a ja n o u H o ra c io A rc e, e n tre o tro s; y ta m p o c o d e la re a c
c i n d el g o b ie rn o sa lv a d o re o c u a n d o M a rio A g u i a d a C a rra n z a , co - *
m a n d a n te d e la g u e rrilla , an u n c i su in te n c i n d e re g re sa r al p a s y re in
c o rp o ra rse a la v id a p o ltic a . E l g o b ie rn o re p lic q u e e p ro h ib ira la e n
tra d a , y el e j rc ito a a d i q u e se le c a p tu ra ra p a ra ju z g a rlo p o r su s c r
m e n e s .85 L a situ a c i n d e lo s d o s p a se s es ju s ta m e n te la c o n tra ria a la
d e s c rita p o r L e M o y n e , c o m o e ste sa b e m u y b ien .
D e h e c h o , la p ro p ia c o m p a ra c i n d e Z a m o ra y U n g o , p o r u n lad o ,
c o n B e rm d e z y C a le ro , p o r o tro , es u n c o m ie n z o u n p o c o e x tra o . T an
to Z a m o ra (u n d e m c ra ta c ristia n o d e iz q u ie rd a s )86 c o m o U n g o (u n so-
c ia ld e m c ra ta , in te g ra d o e n la m is m a lis ta e le c to ra l q u e D u a rte e n 1972)

84. L eM oyne, n y t , 21 de noviem bre de 1987; Stephen Kinzer, NYT, 16 de noviem bre
de 1987. L eM oyne reflej adecuadam ente lo s riesgos que corran Zamora y U n go por culpa
de lo s extrem istas de izquierda y de derecha que im ponen sus ideas m ediante las balas y
la sangre, pero ocult el hecho de que el m ayor riesgo ha sido siem pre, y con diferencia,
e l com portam iento de lo s servicios de seguridad del estado, y de sus colaboradores. La tc
n ica del terrorismo de izquierda y derecha es un recurso literario corriente para tapar el
terrorismo de los centristas que cuentan con el respaldo de lo s Estados U nidos.
85. E l N orte, M xico, 17 de ju lio de 1988; Central A m erica N ew sPak.
86. Pertenece al partido del M ovim iento Popular Cristianosocial. Para su valoracin
de la situacin actual, sin una dem ocracia en funcionam iento y ni siquiera una apertura
dem ocrtica, vase c o h a , w r h , 31 de agosto de 1988.
118 L a (d es)ed u ca c i n

h u y e ro n d e E l S a lv a d o r p o r la s a m e n a z a s d e m u e rte , y a q u e su s c o la b o
ra d o re s y fa m ilia re s e sta b a n sie n d o a se sin a d o s. E n tre las v c tim a s se
c o n ta b a e l h e rm a n o d e R u b n Z a m o ra (M a rio Z a m o ra , el p ro c u ra d o r g e
n eral d e l p as, d e filia c i n c ristia n o d e m c ra ta ). D o s se m a n a s d e s p u s d e
q u e su c o le g a fu e ra a se sin a d o p o r u n e s c u a d r n d e la m u e rte , D u a rte se
u n i a la J u n ta y se afan e n le g itim a r las m a ta n z a s. D e sd e e n to n c e s, Z a
m o ra y U n g o h a n m a n te n id o u n a a s o c ia c i n p o ltic a c o n las g u e rrilla s
sa lv a d o re a s q u e , e n su m a y o ra , h a b a n sid o e m p u ja d a s h a c ia las m o n
ta as p o r el te rro ris m o de e s ta d o . E n riq u e B e rm d e z , p o r el c o n tra rio , es
el c o m a n d a n te d e l e j rc ito d e la c o n tra , y h a b a sid o o fic ia l d e la g u a r
d ia n a c io n a l d e S o m o z a ; y C a le ro , q u e se re la c io n a co n e l a la m s d e re
c h ista d e la d ire c c i n civ il im p u e s ta p o r la c a , es u n re c o n o c id o a b o
g ad o d e l te rro rism o , al c u a l se le h a b a lle g a d o a p ro h ib ir, p o r e s ta r a
z n , la e n tra d a e n C o s ta R ic a . A d e m s, n o h a y c o m p a ra c i n p o s ib le e n
tre las g u e rrilla s in d g e n a s d e E l S a lv a d o r y e l e j rc ito q u e a ta c a a N i
c a ra g u a p o r d e le g a c i n d e lo s E sta d o s U n id o s. U n a situ a c i n m s e s tre
c h a m e n te c o m p a ra b le c o n la d e Z a m o ra y U n g o se ra la d e lo s m ie m
b ro s d e la o p o s ic i n in te rio r n ic a ra g e n s e , q u e sie m p re h a n sid o lib re s
p a ra in te rv e n ir e n la v id a p o ltic a , y n o p o r e llo h a n d e a rro s tra r u n te
rro rism o e s ta ta l c o m o el p ra c tic a d o p o r W a sh in g to n o D u a rte , sin o e l
sim p le h o s tig a m ie n to d e la p o ltic a . S o n v e rd a d e s c o m o p u o s, p e ro n o
se las v e r a p a re c e r e n el T im es n i, p o r lo q u e s, e n las o tra s c a b e c e ra s
im p o rta n te s, sa lv o c o n ta d sim a s e x c e p c io n e s.
L a h is to ria o fic ia l re p ite c o n s ta n te m e n te q u e D u a rte re p re s e n ta el
ce n tro m o d e ra d o , p e ro es in c a p a z d e c o n tro la r la v io le n c ia ta n to d e
la u ltra d e re c h a c o m o d e la s g u e rrilla s m a rx is ta s (Ja m e s L e M o y n e ); e n
la fo to g ra fa q u e a c o m p a a a e s te ltim o c o m e n ta rio , se v e a l a lc a ld e d e
N u e v a Y ork, E d w a rd K o ch , sie n d o s a lu d a d o p o r e l g e n e ra l V id es C a sa -
n o v a, m in is tro d e d e fe n s a d e D u a rte y re s p o n s a b le d ire c to d e g ra n p a r
te de la s m a ta n z a s. E n u n e d ito ria l se c o m e n t e l a se sin a to d e A n a y a ,
p e ro d e s c rib i n d o lo c o m o u n a p ru e b a d e l v a lo r d e D u a rte , q u e se a tre
v a a d e s a fia r a lo s e sc u a d ro n e s d e la m u e rte . E n te rra d o p o r e n tre u n
a rtc u lo d e in fo rm a c i n , e l m is m o d a , c o n s ta e l h e c h o d e q u e lo s a s e s i
n o s u tiliz a b a n u n a rm a m e n to d e ltim a te c n o lo g a , al a lc a n c e so lo d e
los e s c u a d ro n e s d e la m u e rte , d e filia c i n d e re c h ista ; es d ecir, d e lo s
e s c u a d ro n e s a s e s in o s d el e j rc ito d e D u a rte .87

87. L eM oyn e, fotografa, nyt, 4 de noviem bre de 1987; nyt, 28 de octubre de 1987.
E l a rte de la m aquinacin h istrica 119

E n c u a n to a H o n d u ra s, no h izo siq u ie ra in te n c i n de c u m p lir lo s


a c u e rd o s de E sq u ip u la s. L as v io la c io n e s d e lo s d erec h o s h u m a n o s, q u e
se h a b a n c o n v e rtid o y a e n u n p ro b le m a m u y serio c u a n d o los E sta d o s
U n id o s tra sfo rm a ro n el p a s en u n a b a se m ilita r (en la d c a d a d e los
o c h e n ta ), se in c re m e n ta ro n co n la firm a d e lo s acu erd o s. R a m n C u s to
d io , p re sid e n te de la C o m isi n p a ra los D e re c h o s H u m a n o s e n H o n d u
ra s ( c o d e h ) y de la C o m isi n p a ra lo s D e re c h o s H u m a n o s e n C e n tro a -
m ric a ( c o d e h u c a ) , h iz o p b lic o a fin a le s d e o c tu b re de 1987 q u e las
c a rn ic e ra s d e las fu e rz a s d e se g u rid a d e s ta ta le s e ra n c a d a v e z m s fla
g ra n te s , cita n d o e je m p lo s co n c re to s. A l fin a liz a r el p rim e r p e rio d o d e
tre s m e se s, se o rg a n iz u n a c o n fe re n c ia d e p re n s a in te rn a c io n a l e n la
q u e C u sto d io d e c la r q u e la situ a c i n d e lo s d e re c h o s h u m a n o s se g u a
d e te rio r n d o se g ra v e m e n te e n H o n d u ra s d e s p u s d e la firm a d e l tra ta d o
d e p az, a s c o m o e n E l S a lv a d o r y G u a te m a la . D u ra n te la p rim e ra fa se
d e lo s ac u e rd o s (a g o sto -e n e ro ), e sta y o tra s in fo rm a c io n e s sim ila re s v ie
r o n la lu z e n C a n a d y M x ic o , p e ro fu e ro n o m itid a s e n el T im es.88
c o d e h h a d e n u n c ia d o q u e en H o n d u ra s se p ro d u je ro n , d u ra n te 1987,
2 6 3 a ju stic ia m ie n to s, e sto es, 144 m s q u e e n 1986, 107 d e lo s c u a le s
se ra n a trib u ib le s a lo s e s c u a d ro n e s d e la m u e rte ; ta m b i n h a p u e s to d e
m a n ifie sto el c re c im ie n to d e la to rtu ra y la s d e te n c io n e s ile g ales. E l p e
rio d is ta h o n d u re n o M a n u e l T o rres C a ld e r n h a in d ic a d o q u e la crisis
e c o n m ic a d e riv a d a d e la d e p e n d e n c ia d e lo s e e . u u . h a fo rz a d o al g o
b ie rn o a in te rv e n ir e n la e c o n o m a m u c h o m s q u e su d e n ig ra d o v e c in o ,
N ic a ra g u a . L a fu g a d e c a p ita le s h a lle g a d o h a s ta el e x tre m o d e q u e el
d in e ro d e ja e l p as ta n p ro n to c o m o e n tra , se g n u n b a n q u e ro h o n d u re -
o . L a m ita d d e la p o b la c i n n o tie n e a c c e so a se rv ic io s d e sa lu d y m s
d e u n m ill n d e h o n d u re o s v iv e n a p e lo to n a d o s e n b a rrio s d e c h a b o la s,
a p e s a r d e la in g e n te a y u d a e c o n m ic a d e lo s e e . u u . y de q u e n o e x iste
la a m e n a z a d e la g u e rrilla ni n in g u n a fo rm a d e ata q u e ex terio r. C laro
e s t q u e n i la s c re c ie n te s v io la c io n e s d e lo s d e re c h o s h u m a n o s n i el im
p a c to d e la p o ltic a e c o n m ic a im p u lsa d a p o r los e e . u u . h a n h e c h o su
a p a ric i n en el p ro g ra m a d e n u e stro s m e d io s .89
A s m ism o , n u e s tro s m e d io s ta m p o c o d a n ra z n d e la h o stilid a d q u e
d e s p ie rta la c o n tra e n m u c h o s h o n d u re o s, y n o so lo e n lo s m ile s de
c a m p e s in o s e x p u lsa d o s d e su s ca sas e n el te rrito rio c o n tra d el sur. L as

88. Para com pletar esta inform acin, vanse las referencias citadas en la nota 64.
89. CAR, 15 de ju lio de 1988; L P r, Per, 21 de ju lio de 1988, fechado en Tegucigalpa.
120 L a (d es)ed u ca ci n

ag e n cia s d e n o tic ia s h a n tra sm itid o q u e el p e ri d ic o c o n s e rv a d o r L a


P ren sa , q u e p u b lic a n u m e ro sa s p g in a s d e in fo rm a c i n so b re N ic a ra
g u a sig u ie n d o lo s p o s tu la d o s d e la c o n tra , h a in d ic a d o q u e , se g n u n
so n d eo d e o p in i n re a liz a d o an tes d e la p a s a d a crisis [de m a rz o d e
1988], el 88,5 p o r 100 de lo s h o n d u re o s e ra fa v o ra b le a la e x p u lsi n d e
los co n tra s . E s ta e n c u e s ta re c ib i m u y p o c a a te n c i n . D e la m is m a fo r
m a, lo s m e d io s ta m p o c o han a c e rta d o a e n te ra rs e d e la p ro te s ta d e la
U n i n N a c io n a l d e C a m p e s in o s d e H o n d u ra s, q u e h a d e n u n c ia d o q u e la
c o n tra re c lu ta b a la b rie g o s p o b re s m e d ia n te so b o rn o s de 5 0 0 d la re s (u n
im p o rte c o lo sa l p a ra lo h a b itu a l e n la re g i n ), c o m o se h a p u b lic a d o e n
E l T iem po, u n o d e lo s p rin c ip a le s d ia rio s h o n d u re o s. P e ro to d o s e sto s
h ec h o s, c la ra m e n te re le v a n te s y n o tic ia b le s, tie n e n q u e se r ig n o ra d o s,
p o rq u e n o c o in c id e n c o n la n ic a im a g e n q u e in te re sa dar: la d e l a n i
m o so c a m p e s in a d o n ic a ra g e n s e , d e c id id o a re s is tir a la d e p re d a c i n
sa n d in ist .90
L a c re c ie n te p re o c u p a c i n d e lo s h o n d u re o s p o r la p rd id a d e la in
d e p e n d e n c ia y la in te g rid a d n a c io n a le s b a jo la in flu e n c ia d e lo s E sta d o s
U n id o s ta m p o c o h a sid o p re c is a m e n te p o p u la r. C o m o y a se h a v isto m s
arrib a, la s o p e ra c io n e s n ic a ra g e n s e s d e m a rz o d e 1988, c u y o o b je tiv
e ra la c o n tra h o n d u re a , le v a n ta ro n e n lo s m e d io s y el C o n g re s o d e
n u e stro p a s a ira d a s d e n u n c ia s d e la a g re s i n y la a m e n a z a sa n d in ista s,
p o r lo q u e ta n to re p u b lic a n o s c o m o d e m c ra ta s c o in c id ie ro n e n p e d ir
u n a a y u d a e x tra d e 4 8 m illo n e s d e d la re s a rm a m e n to in c lu siv e
p a ra lo s lib e rta rio s v e ja d o s y a ta c a d o s d e m o d o ta n p a lm a ria m e n te in
ju sto . C u a n d o lo s e e .u u . e n v ia ro n u n c a rg a m e n to p a ra d e fe n d e r a H o n
d u ras d e la a g re s i n sa n d in ista , se o rg a n iz a q u u n a s o n a d a fa n fa rria
p a trio te ra , p e ro se p re st b a s ta n te m e n o s a te n c i n a la re a c c i n su rg id a
e n la p ro p ia H o n d u ra s: lo s p e rio d is ta s h o n d u re o s h a b a n c o n d e n a d o la
in v a si n e s ta d o u n id e n se . E l T iem po re p ro b q u e e l g o b ie rn o h u b ie ra
p e d id o e l e n v o d e tro p a s e s ta d o u n id e n s e s o n o se h u b ie ra o p u e s to a
l , c o n s id e r n d o lo n o so lo ile g a l, sin o v e rg o n z o so . E s ta m o s p ro c la
m a n d o a g rito s q u e e l e s ta d o d e H o n d u ra s n o e x iste . E ste p e ri d ic o d e
sig n a las tro p a s e x tra n je ra s c o m o u na fu e rz a d e o c u p a c i n , m ie n tra s
q u e el P a rtid o D e m c ra ta C ristia n o a firm q u e lo s so ld a d o s d e lo s
e e .u u . d e b a n v o la r in m e d ia ta m e n te d e re g re s o a su p a s , y su m x im o

90. Reuters y a p , Toronto G lo b e a n d M a l ( t g & m ) , 23 de marzo de 1988; Pam ela


Constable, bg , 20 de m arzo de 1988; E l T iem po, 14 de ju lio de 1987.
El a rte d e la m aquinacin h istrica 121

d irig e n te , R u b n P a lm a , in d ic a lo s p e rio d ista s q u e Jo s A z c o n a , el


p re s id e n te d e H o n d u ra s, h a b a a c tu a d o ile g a lm e n te al re q u e rir la p r e
s e n c ia de tro p as e x tra n je ra s sin la n e c e sa ria a u to riz a c i n d e l p a rla m e n
to .91
E n el Tim es h a y p o c o q u e le e r so b re e sta s d e c la ra c io n e s, y n o m u
c h o m s e n el re sto d e p e ri d ic o s .92 S i h u b ie ra a p a re c id o u n a in fo rm a
c i n m e n o s d e p e n d ie n te d e l p ro g ra m a o fic ia l d el g o b ie rn o , n o se h u b ie
r a p ro d u c id o u n sh o c k g e n e ra l c u a n d o , u n a s se m a n a s m s ta rd e , lo s h o n -
d u re o s a ta c a ro n la e m b a ja d a e sta d o u n id e n se , e n u n a e x p lo si n a n ti
y a n q u i, m ie n tra s la p o lic a o b se rv a b a im p a sib le.
A d e m s d e la o p o sic i n al te rro rism o e s ta d o u n id e n se su p e ra d a ,
c o m o h e m o s v isto , g ra c ia s a la c o m p lic id a d d e lo s m e d io s d e c o m u n i
c a c i n , h a b a a n d o s re so lu c io n e s d e lo s a c u e rd o s d e p a z d e E sq u i-
p u la s q u e re su lta b a n in to le ra b le s p a ra W ash in g to n : la im p o rta n c ia c o n
c e d id a a lo s o b se rv a d o re s in te rn a c io n a le s (la c iv s ) y e l p rin c ip io d e la
sim e tra , q u e e x ig a a v a n c e s p a ra le lo s p o r p a rte d e to d o s lo s e sta d o s
c e n tro a m e ric a n o s. L a p rim e ra d e la s c o n d ic io n e s e ra in a c e p ta b le p o rq u e
in te rfe ra c o n el p o d e r d e lo s e e . u u . p a ra v io la r lo s a c u e rd o s a su v o
lu n ta d ; la se g u n d a , p o r la m is m a ra z n , y p o rq u e lo s esta d o s te rro rista s
d e W a sh in g to n p ro b a b le m e n te n o so b re v iv ira n a u n p ro c e so d e d e m o
c ra tiz a c i n y re in s ta u ra c i n d e lo s d e re c h o s h u m a n o s. L a ta re a d e lo s
m e d io s era, o tra v ez, te rm in a r c o n e sta s d o s re so lu c io n e s; e l n u e v o
a c u e rd o , re v isa d o u n ila te ra lm e n te p o r lo s e e . u u ., se a p lic a ra ta n so lo a
N ic a ra g u a y sin in te rm e d ia c i n d e n in g n o b se rv a d o r in te rn a c io n a l. D
e s ta fo rm a , los a c u e rd o s d e p az , c o n tra rio s a lo s in te re se s e sta d o u n id e n
ses, e n c a ja ra n c o n e l p la n d e R e a g a n y W rig h t, e l q u e h a b a sid o re
c h a z a d o e n a g o sto p o r to d o s lo s p re sid e n te s d e C e n tro a m ric a .
E l p ro b le m a d e la su p e rv is i n in te rn a c io n a l se a g ra v e n e n e ro de
1988, c u a n d o la c iv s d e b a p re s e n ta r su in fo rm e a lo s c in c o p re sid e n te s
d e la zo n a. E ra e v id e n te q u e se tra ta b a d e l a c o n te c im ie n to d ip lo m tic o
m s im p o rta n te d el m e s, p e ro ta m b i n lo e ra q u e re s u lta b a in to le ra b le ,

91. t g & m , 23 de m arzo de 1988. Sobre la sensatez de las preocupaciones expresadas


con acritud en tom o a la violacin sandinista de la frontera, vase N e l, A pndice III. Sobre
la propuesta de ayuda, vase Susan R asky, n y t , 19 de marzo de 1988.
92. D esd e Tegucigalpa, Joseph Treaster inform tan solo de que los hondurenos de
la calle suelen pensar que, con la contra fuera de Honduras, se acabaran los problem as en
tre los dos pases, refirindose al m iedo hondureo de no poderse librar de la contra; n y t ,
21 y 27 de marzo.
122 L a (d es)ed u ca c i n

so b re to d o e n e l m o m e n to d e p re s e n ta r la s c b n c lu sio n e s. L a c iv s c o n d e
n e x c lu s iv a m e n te a lo s E s ta d o s U n id o s, p o r su a y u d a c o n tin u a d a a las
fu e rz a s irre g u la re s q u e o p e ra n e n c o n tra d e l g o b ie rn o d e N ic a ra g u a ,
v io la n d o , p o r ta n to , u n re q u is ito in d is p e n s a b le p a ra el x ito d e lo s e s
fu e rz o s d e p a z y d e e ste p ro c e d im ie n to e n su c o n ju n to . U n o d e lo s r e
p re se n ta n te s d e la c iv s in fo rm a la p re n s a d e q u e lo s re p re se n ta n te s la
tin o a m e ric a n o s se h a b a n q u e d a d o a t n ito s a n te la s a c titu d e s d e e v i
d en te te m o r d e lo s s in d ic a lista s y lo s p o ltic o s d e la o p o sic i n d e E l
S a lv a d o r y G u a te m a la . L u e g o a a d i q u e la c iv s n o p o d a d e ta lla r el
g ra d o d e c u m p lim ie n to d e la s re so lu c io n e s d e b id o a las re se rv a s d e lo s
g o b ie rn o s d e G u a te m a la , H o n d u ra s y E l S a lv a d o r; se tra ta d e u n sig n o
claro d e q u h u b ie ra c o n s ta d o e n el in fo rm e , d e n o h a b e r sid o b lo q u e a
d o p o r lo s e e . u u . y su s c lie n te s. L a s c o n c lu sio n e s e lo g ia b a n lo s a v a n
ces c o n c re to s h a c ia la d e m o c ra tiz a c i n q u e h a b a n p o d id o o b s e rv a r en
N ic a ra g u a , a p e s a r d e la s d ific u lta d e s c o n la s q u e se e n fre n ta b a .
E sto s h e c h o s fu e ro n re fle ja d o s p o r v a rio s p e ri d ic o s, p e ro n o p o r el
N ew York Tim es, e n e l cu a l Ja m e s L e M o y n e , e n u n a rtc u lo c e n tra d o e n
v arias re p ro b a c io n e s a N ic a ra g u a , d e s p a c h e l in fo rm e d e la c iv s e n u n a
so la fra s e d e s p re c ia tiv a , in d ic a n d o ta n so lo q u e su c o n fe re n c ia te rm in
sin d e m a sia d o a c u e rd o (el in fo rm e fu e a p ro b a d o p o r u n a n im id a d ). L a
c o n d e n a d e lo s E sta d o s U n id o s fu e m e n c io n a d a b re v e m e n te e n u n a r
tcu lo q u e ta m b i n tra ta b a d e o tro s te m a s p o r S te p h e n K in zer, q u ie n
ag reg q u e la c o m is i n p e rd i el fa v o r d e a lg u n o s c rc u lo s p o ltic o s
c u a n d o c o n c lu y q u e N ic a ra g u a h a b a re a liz a d o a v a n c e s c o n c re to s p a ra
in ic ia r u n p ro c e s o d e m o c r tic o . L a c iv s , c o m o a n te s la o e a , h a b a
p e rd id o casi to d a su a u to rid a d c o m o c o n c ie n c ia d e L a tin o a m ric a .93
L a c o m isi n fu e d e s m a n te la d a d e b id o a las p re sio n e s d e lo s e e . u u ., lo
q u e p o sib ilit la c o n tin u a c i n sin tra b a s d e su s a c to s te rro rista s y d el p a
p el de D u a rte c o m o te sta fe rro d e la re p re si n y la d e g o llin a .
E l se g u n d o p ro b le m a , el d el p rin c ip io d e la sim e tra , se so lu c io n
c o n c e n tra n d o c a si to d a la a te n c i n e n N ic a ra g u a , ju n to c o n la re ite ra c i n
c o n sta n te d e q u e h a c ie n d o c a so o m is o d e la le tra d e lo s a c u e rd o s d e
E sq u ip u la s n o h ay d u d a d e q u e las re s o lu c io n e s p rin c ip a le s se d iri
g en so b re to d o a N ic a ra g u a , y a fe c ta r n a N ic a ra g u a en m u c h a m a y o r

93. V ase N el, pg. 221. Peter Ford, C hristian Science M o n ito r ( c s m ) , 15 de enero de
1988; Richard Boudreaux, Los A n g eles Tim es ( l a t ), 14 de enero; L eM oyne, n y t , 16 de en e
ro; Kinzer, N YT, 25 de enero de 1988.
E l a rte d e la m aquinacin h istrica 123

m e d id a q u e a las o tras n a c io n e s firm a n te s d el a c u e rd o (Jam es L e-


M o y n e ). D e sd e lu eg o , es a s p o r lo q u e ata e a las c o n d ic io n e s d ic ta d a s
p o r W a sh in g to n y re sp e ta d a s e s c ru p u lo sa m e n te p o r la p re n sa , p e ro n o
tie n e n in g n fu n d a m e n to e n lo p a c ta d o e n lo s ac u erd o s. C o m o L e-
M o y n e ad u jo m s a d e la n te , lo s sa n d in ista s e s t n en u n a p o sic i n c o n
s id e ra b le m e n te d ifcil , p o rq u e e llo s y so lo e llo s so n a n a liz a d o s
m in u c io sa m e n te p a ra c o m p ro b a r si c u m p le n lo e stip u la d o en el trata d o
d e p a z d e C e n tro a m ric a .94 N u e v a m e n te , L e M o y n e e s t e n lo c ie rto , si
a s u m im o s q u e la P re n sa L ib re c a m in a al p a so de las rd e n e s d ic ta d a s
d e s d e W ash in g to n . K in zer, el c o le g a d e L e M o y n e , o fre c i el m ism o a n
lisis d e la situ aci n , c o m o h ic ie ro n e n g e n e ra l to d o s lo s m e d io s.
L a M e d ia A llia n c e d e S an F ra n c isc o h a e stu d ia d o lo s a rtc u lo s p u
b lic a d o s d u ra n te d o s p e rio d o s lg id o s d e c o m e n ta rio so b re lo s a c u e rd o s
d e p a z (d el 5 d e a g o sto al 15 d e se tie m b re d e 1987, y d e l 5 d e e n e ro al
7 d e fe b re ro d e 1988). P u e s b ien , el N e w York Times d ed ic , e n e l p ri
m e ro de lo s p e rio d o s m e n c io n a d o s, d ie z v e c e s m s a rtc u lo s a N ic a ra
g u a q u e a la su m a d e l re sto de p a se s, y e n e l se g u n d o , o n c e v e c e s m s.
E l a n lisis de o tro s m e d io s re fle ja p ro p o rc io n e s sim ila re s.95 P ero to d o s
lo s in te n to s d e d ifu n d ir sto s in fo rm e s e n la p re n sa n a c io n a l fra casaro n .
L o s re p o rta je s y a rtc u lo s ta m b i n d ife ra n c u a lita tiv a m e n te e n tre s.
P o r e je m p lo , u n in c id e n te re la c io n a d o co n e l la n z a m ie n to d e u n a p ie d ra
e n N ic a ra g u a , e l 23 d e e n e ro , o c u p la p o rta d a d el W ashington P o s t y
re c ib i u n a a te n c i n c o n s id e ra b le e n e l re s to d e m e d io s; as, e l Tim es a d
v irti q u e el in c id e n te re fo rz a ra lo s arg u m e n to s d e la a d m in istra c i n
d e R e a g a n , se g n la c u a l N ic a ra g u a e s t in c u m p lie n d o el p la n d e p az.
D e fo rm a sim ilar, se d io u n a a m p lia c o b e rtu ra m e d i tic a a la d e te n c i n ,
e l 16 d e e n e ro , d e c u a tro m ie m b ro s d e la o p o sic i n n ic a ra g e n se q u e v e
n a n d e u n a re u n i n c o n la co n tra , y a la d e te n c i n , e l 19 d e e n e ro , de
c in c o re p re se n ta n te s d e la o p o sic i n ; to d o s e llo s fu e ro n lib e ra d o s sin u n
ra sg u o , d e sp u s d e v a ria s h o ra s d e in te rro g a to rio (en e l Tim es le d e d i
c a ro n al p rim e r in c id e n te d ie c in u e v e p rra fo s y u n titu la r d e p g in a , y al
s e g u n d o u n a rtc u lo e n la p a rte s u p e rio r d e la p o rta d a ). M e se s m s ta r
d e , R o y G u tm a n se re firi a e ste in c id e n te e n el W ashington P o s t c o
m e n ta n d o q u e lo s g o b ie rn o s n o su e le n p e rm itir q u e u n p a rtid o p o ltic o
le g a l n e g o c ie u n p ro g ra m a c o n ju n to c o n u n e j rc ito q u e in te n ta d e rro c a r

94. n y t , 10 de noviem bre de 1987.


95. San F ran cisco B ay G uardian, 6 de enero y 20 de abril de 1988.
124 L a (d es)ed u ca ci n

a eso s g o b ie rn o s . A h o ra b ie n , c u a n d o el 15 d e e n e ro se a se sin e n H o n
d u ras a u n d e fe n s o r d e lo s d e re c h o s h u m a n o s y u n d irig e n te d e l P a rtid o
D e m c ra ta C ristia n o , la n o tic ia n o m e re c i m s q u e 160 p a la b ra s d e u n
a rtc u lo sin titu lar, e n el q u e , a d e m s, n o se e x tra a n in g u n a c o n c lu si n
so b re el c u m p lim ie n to d e lo s a c u e rd o s d e p az. E l 2 3 d e e n e ro , la d is o
lu c i n d e u n e n c u e n tro d e la s M a d re s d e P ris io n e ro s P o ltic o s p o r p a r
te de c iv ile s p a rtid a rio s d e l g o b ie rn o sa n d in ista o c u p u n a rtc u lo p rin
cip al d e l Tim es y su c o rre sp o n d ie n te fo to ; p e ro la d is o lu c i n d e u n a m a r
ch a d e M a d re s d e P ris io n e ro s P o ltic o s y D e s a p a re c id o s p o r p a rte d e
los a n tid istu rb io s sa lv a d o re o s, e l 21 d e d ic ie m b re , n o fu e n o tic ia d a .96
E sto s e je m p lo s so n c a ra c te rstic o s y f c ilm e n te e x p lic a b le s: re sp o n d e n a
u n m o d e lo p ro p a g a n d stic o .
L o s le c to re s d e l Toronto G lo b e a n d M a il y d e las a g e n c ia s d e n o ti
cias p u d ie ro n c o n o c e r q u e, d u ra n te u n a so la s e m a n a d e e n e ro m ie n
tras las p o rta d a s se c e n tra b a n e n e l g ra d o d e c u m p lim ie n to d e lo s a c u e r
d o s d ie z p e rso n a s fu e ro n a s e sin a d a s e n E l S a lv a d o r, y h a lla d a s c o n las
m a rc as tp ic a s d e lo s e sc u a d ro n e s d e la m u e rte y sig n o s de to rtu ra ; e n
tre ella s, d o s m u je re s c o lg a d a s d e u n rb o l p o r lo s c a b e llo s, c o n lo s p e
ch o s c o rta d o s y el ro stro p in ta d o d e ro jo . M s ta rd e , a n e n e n e ro , se
p ro d u je ro n o tra s c a rn ic e ra s; a p a re c ie ro n , p o r e je m p lo , u n a se rie d e
cu e rp o s to rtu ra d o s y a m o n to n a d o s a la m a n e ra d e lo s e sc u a d ro n e s . L o s
d ip lo m tic o s e x tra n je ro s y lo s m a n d a ta rio s d e la Ig le s ia re s p o n s a b iliz a
ro n de to d o e llo a la s fu e rz a s a rm a d a s. R o sa C h v e z , la a u x ilia r d e l a r
zo b isp o , a firm e n su h o m ila d e l 7 d e fe b re ro q u e se g n la in fo rm a
c i n re c o g id a p o r n u e s tra o fic in a [T u tela L e g a l], lo s se c u e s tra d o re s [de
d o s tra b a ja d o re s to rtu ra d o s y a se sin a d o s] e ra n h o m b re s v e stid o s d e p a i
san o y so ld a d o s u n ifo rm a d o s d e la se c c i n d e c o n tra in s u rg e n c ia d e la
p rim e ra b rig a d a d e a rtille ra (u n a u n id a d d e lite , e n tre n a d a p o r lo s E s
tad o s U n id o s ).97 E n c a m b io , n o se p e rm iti q u e to d o s e sto s h e c h o s lle
g a ra n a c o n o c im ie n to d e lo s le c to re s d e l N e w York Tim es, al ig u a l q u e
n o se e s tim in te re s a n te u n a m is a te le v is a d a d e l 3 d e e n e ro e n la q u e el
a rz o b isp o R iv e ra y D a m a s v o lv i a d e n u n c ia r la p r c tic a d e la to rtu ra ,

96. Ibdem; cuestionario de f a ir , enviado a los editores del Tim es, sobre su cobertura
de los tem as centroam ericanos, 23 de enero de 1988. Gutman, W ashington P o st ( wp ), 7 de
agosto de 1988.
97. a p , 2 y 3 de febrero de 1988; G lo b e a n d M ail ( G & M ), 3 de febrero; A m nista In
ternacional, E l S alvad o r: E scu adrones d e la m uerte, una e stra te g ia gubernam ental, octu
bre de 1988. Para m s detalles, vase m i artculo en ZMag, enero de 1988.
E l a rte d e la m aquinacin h istrica 125

q u e lo s e sc u a d ro n e s d e la m u e rte a p lic a n a ta n to s sa lv a d o re o s , in d i
c a n d o q u e lo s o b isp o s d e v aria s p ro v in c ia s h a n in fo rm a d o d e u n in c re
m e n to en las d e g o llin a s d e lo s e s c u a d ro n e s y h an re c la m a d o el fin a l de
lo s a s e sin a to s y la to rtu ra .98
P o c a s se m a n a s m s ta rd e , m ie n tra s lo s se rv ic io s d e se g u rid a d d e
D u a rte y su s c o la b o ra d o re s e x te n d a n su sin ie stra la b o r y el Tim es, n a
tu ra lm e n te , se h a c a el d istra d o , la C m a ra d e R e p re se n ta n te s ap ro b
u n a re s o lu c i n q u e e lo g ia b a el p ro g re so d e m o c r tic o d e E l S alv ad o r. L a
p ro p u e s ta o rig in a l a s e v e ra b a q u e E l S a lv a d o r h a d e sa rro lla d o u n siste m a
q u e re s p e ta las lib e rta d e s h u m a n a s , p e ro e l re p re se n ta n te lib e ra l T ed
W eiss, de N u e v a Y ork, lo g r q u e se c a m b ia ra y d ije ra ta n so lo q u e h a
p ro c u ra d o e sta b le c e r e s e sistem a. R e c o n o c e q u e lo h a n in te n ta d o ,
T ed , le h a b a re p lic a d o el d ire c to r de a su n to s e x tra n je ro s d e la c m a ra ,
D a n te F a sc e ll. E n d ic ie m b re , m ie n tra s el te rro r se d isp a ra b a d e sp u s d e
la firm a d e lo s a c u e rd o s d e E sq u ip u la s, la C m a ra d e R e p re se n ta n te s h a
b a a p ro b a d o p o r m a y o ra a p la sta n te u n a e n m ie n d a q u e e s p e c ific a b a u n a
la rg a lis ta d e ac cio n e s q u e d e b e n ser a c o m e tid a s p a ra re a liz a r lo s e le
v a d o s id e a le s d el C o n g re s o ... en N ic a ra g u a . T ed W eiss h a b a in te n ta d o
ta m b i n in tro d u c ir a lg u n a s m o d ific a c io n e s, p a ra q u e las c o n d ic io n e s se
a p lic a ra n a to d o s lo s p a s e s de C e n tro a m ric a , p e ro su p ro p u e s ta so lo
c o n t c o n el re sp a ld o d e u n a p e q u e a m in o ra . E l C o n g re so y lo s m e
d io s d e c o m u n ic a c i n c o m p a rte n el m ism o p ro g ra m a .99.
D u ra n te los m e se s p o ste rio re s, sig u i a u m e n ta n d o e l te rro rism o d e
e s ta d o e n E l S alv ad o r, sin q u e se re fle ja ra e n lo s m e d io s. Ja m e s L e-
M o y n e h a b a d e d ic a d o m u c h o s a rtc u lo s al te rro rism o d e la g u errilla ,
c o n titu la re s co m o R e b e ld e s sa lv a d o re o s a se sin a n a 12 p e rso n a s en
u n a in c u rsi n u rb a n a , L as g u e rrilla s d e E l S a lv a d o r in te n sific a n el te
rro ris m o an tes d e las e le c c io n e s y O b je tiv o s civ ile s d e los re b e ld e s
sa lv a d o re o s: 3 a se sin a to s , m e n c io n a n d o re ite ra d a m e n te las m ism a s
su p u e sta s a tro c id a d e s .100 P e ro el te rro rism o d e lo s clie n te s d e lo s E sta d o s
U n id o s n o p a s a b a p re c isa m e n te in a d v e rtid o , a s q u e L e M o y n e c o n c lu y

98. D ouglas Farah, w p , 4 de enero de 1988; c o h a , w r h , 20 de enero de 1988.


99. a p , 23 y 26 de febrero de 1988; C ongressional Record, Cmara de Representan
tes, 8 de diciem bre de 1987, H 11037f. Para la reaccin de algunos jesuitas nicaragenses,
v ase E nvo, enero de 1988.
100. 18 de febrero, 20 de m arzo y 20 de abril de 1988. En cuanto a la credibilidad de
lo s artculos de L eM oyne sobre las atrocidades de la guerrilla, vase N e l, A pndice v, sec
cin 4.
126 L a (d es)ed u ca ci n

u n a de su s n o tic ia s c o n p a la b ra s c o m o esta v io le n c ia d e la g u e rrilla h a


c a u sa d o u n in c re m e n to d e lo s a se sin a to s p o ltic o s , sin c ita r la fu en te.
E n u n a c o lu m n a d e la s e m a n a a e x a m e n , d e s c rib e c m o la g u e rrilla
e s t e m p e z a n d o a a d o p ta r e s tra te g ia s te rro rista s , a lo q u e a a d e q u e
la g u e rrilla y su s sim p a tiz a n te s so n ta m b i n , d e fo rm a c re c ie n te , o b je
tiv o s d e la v io le n c ia . O tro a n lisis se c e n tra e n e l te rro rism o d e las g u e
rrillas, a u n q u e o b s e rv a a su v e z q u e p a re c e q u e el e j rc ito h a v u e lto a
a s e sin a r a p re su n to s iz q u ie rd ista s c o m o re p re s a lia p o r lo s c a d a v e z m s
fre c u e n te s a se sin a to s, b o m b a rd e o s y o tro s a ta q u e s d e la g u e rrilla .101 E l
m e n sa je e s este: el g o b ie rn o te sta fe rro d e lo s e e . u u . ta l v e z n o se a p e r
fecto , p e ro sus d e fic ie n c ia s o b e d e c e n a las c a rn ic e ra s d e la g u e rrilla .
L o s le c to re s q u e se h a y a n fa m ilia riz a d o c o n e s ta c o s tu m b re p e rio d s tic a
p u e d e n le e r e n tre ln e a s y a v e n tu ra r q u e e l g o b ie rn o s a lv a d o re o p ro b a
b le m e n te n o tie n e la se n sa te z d e re s p e ta r su c o m p ro m is o c o n lo s d e re
c h o s h u m a n o s , a d q u irid o c o n la firm a d e los a c u e rd o s. P e ro la fu e n te les
o c u lta lo s h e c h o s. P u e d e n v o lv e r la v is ta a la p r e n s a e x tra n je ra y le e r e n
u n a c a b e c e ra d e s ta c a d a q u e lo s e u ro p e o s q u ie re n v e r p ro g re so s h a c ia
u n a p o ltic a c iv iliz a d a n o so lo e n N ic a ra g u a y C o s ta R ic a , sin o ta m b i n
e n G u a te m a la , H o n d u ra s y E l S a lv a d o r, q u e, d e s g ra c ia d a m e n te , sig u e n
sie n d o p a ra d ig m a s d e la b a r b a r ie .102
R e c o rd e m o s d e n u e v o q u e e sto s m e c a n ism o s p a ra o c u lta r la b a rb a
rie p ro p o rc io n a n u n e sc u d o b a jo e l c u a l lo s e s ta d o s te rro rista s p u e d e n
c o n tin u a r su lab o r. L o s p e rio d is ta s q u e o b s e rv a n la d is c ip lin a c o n trib u
y e n en n o p o c a m e d id a a lo s a se sin a to s, la to rtu ra y la a flic c i n g e n e ra l.
L a c a m p a a d lo s m e d io s -de la q u e h e m o s v isto a q u a p e n a s u n a
m u e stra 103 lo g r d e m o le r lo q u e, h a c ia e n e ro , q u e d a b a e n p ie d e l p la n
d e p az. D e s a rb o la d a la c iv s b a jo la p re si n d e lo s E sta d o s U n id o s, O r

101. 20 de marzo de 1988, R ev iew o f the w eek; 29 de febrero de 1988. L indsey


Gruson, el sucesor de L eM oyne, sig u e esencialm ente el m ism o guin. A s, este correspon
sal com ienza su despacho titulado A taques rebeldes contra el levantam iento en El Salva
dor con d iez prrafos sobre la v io len cia de los m arxistas em peados en redistribuir la ri
queza de la nacin y derrocar al gobierno que apoyan los Estados U nid os, incluyendo ata
ques a cuarteles generales del ejrcito, em boscadas a los policas y dos coches bom ba en un
barrio acom odado; en el prrafo undcim o, nos enteramos de que los defensores de lo s de
rechos hum anos com unican un fuerte crecim iento en el terrorismo y las m asacres, atribui
do a los escuadrones de la muerte (de filiacin derechista), e l ejrcito y las guerrillas; n y t ,
20 de octubre de 1988.
102. Editorial, O bserver, Londres, 7 de febrero de 1988.
103. Para los detalles, vanse m is artculos en Z M a g , enero y marzo de 1988.
E l a rte d e la m aquinacin h istrica 127

te g a a c e p t a v a n z a r m s a ll d e lo a c o rd a d o (y lu e g o o lv id a d o ), p e r
d i n d o s e p o r e n te ro e l re q u isito d e la sim u lta n e id a d d e lo s av an ces. E l
e s p ritu d el p la n A ria s , se g n lo s e d ito re s d el Times, es o to rg a r a N i
c a ra g u a la o p o rtu n id a d d e e n te n d e rse co n sus v ec in o s sin d ar la im p re
si n d e e s ta r so m e ti n d o se a W ash in g to n ; y a n o se e x ig e la sim u lta
n e id a d q u e, en el m o m e n to de firm a r lo s ac u erd o s, se e n te n d a q u e e ra
el v e rd a d e ro esp ritu d el p la n .104 V istas a lg u n a s re fe re n c ia s y citas,
q u iz te n g a n ra z n re sp e c to a lo s d e sig n io s d e A rias; p ero , de ser as,
e llo in d ic a ta n so lo q u e e ste n o te n a m s in te r s en la re a liz a c i n de los
a c u e rd o s d e E sq u ip u la s q u e el N e w York Times.
O rte g a tu v o q u e re c o n o c e r, e n su m a, q u e la ley la im p o n e el m s
fu e rte , y a c e p t q u e N ic a ra g u a fu e ra la n ic a e n d ar v ig e n c ia a las re s o
lu c io n e s d e E sq u ip u la s, p a ra lo q u e re c la m in c lu so la p re se n c ia de u n a
c o m isi n in te rn a c io n a l, c o n re p re se n ta n te s d e lo s d o s p a rtid o s p o ltic o s
e sta d o u n id e n se s , q u e v e rific a se n ic a m e n te la o b se rv a n c ia de N ic a ra
g u a .105 L o s m e d io s afirm a ro n e n to n c e s q u e O rte g a h a b a d e c id id o a te
n e rse a lo s a c u e rd o s (v ale d e c ir a la v e rsi n re v isa d a p o r W ash in g to n ,
q u e n o se p a re c e d e m a sia d o al te x to o rig in a l), a v isa n d o , sin em b a rg o , de
la p o c a c re d ib ilid a d d e e ste p re sid e n te . A h o ra q u e lo s a c u e rd o s h a b a n
sid o re le g a d o s al o lv id o , las p ro m e sa s d el re s to d e m a n d a ta rio s c a re c a n
d e im p o rta n c ia . L e M o y n e , q u e c ita b a o fic ia le s a n n im o s, re tra t a N i
c a ra g u a c o m o e l m a lo d e la p e lc u la , el p as m s fre c u e n te m e n te a c u
sa d o d e m a la fe , a h o ra e n tre la e s p a d a y la p a re d , d e b id o a la p re si n
d e lo s o tro s c u a tro ld e re s c e n tro a m e ric a n o s , y o b lig a d o a c u m p lir el
tra ta d o . L o s le c to re s q u e o p ta ra n p o r la p re n sa e x tra n je ra , sin e m b arg o ,
p o d a n le e r q u e N ic a ra g u a ha a v a n z a d o m u c h o m s en el c a m in o de
a ju sta rse al p la n d e p a z p a ra C e n tro a m ric a q u e los o tro s cin co firm a n
te s, a e x c e p c i n d e C o sta R ica ; e ste e d ito ria l d e l G lo b e a n d Ma.il es fie l
a la v e rd a d , p e ro e s ta fu e e n m a s c a ra d a p o r el b o m b a rd e o m e d i tic o e s
ta d o u n id e n se , c o n ta n so lo a lg u n a m n im a re fe re n c ia o c a sio n a l a los h e
c h o s in a c e p ta b le s .106
L o s c rtic o s ta m b i n fu e ro n b o rra d o s p o r la c a m p a a d e p ro p ag an d a .
A s, e n u n e d ito ria l del N a tio n (el 30 d e en e ro ) se le e q u e O rte g a h a
h e c h o c o n c e sio n e s sig n ific a tiv a s re sp e c to al p la n de p az , es decir, h a

104. Editorial, n y t , 31 de enero.


105. L eM oyne, n t , 22 de enero de 1988.
106. L eM oyne, n y t , 18 de enero de 1988; G&M, 5 de febrero de 1988.
128 L a (d es)ed u ca ci n

a c e p ta d o a b a n d o n a rlo , c o m o le e x ig a n lo s E sta d o s U n id o s. L o s esta d o s


te rro rista s e s ta b a n a h o ra e x e n to s d e c u m p lirlo , al ig u a l q u e su p a tro c i
nador.
D u ra n te to d o e ste p e rio d o , p o d a d e te rm in a rse q u re s o lu c io n e s d e l
p la n e ra n v lid a s m e d ia n te u n a lg o ritm o se n c illo : la s v io la c io n e s d e lo s
E sta d o s U n id o s y las d e m o c ra c ia s in e x p e rta s n o c u e n ta n , y ta m p o c o
lo s re q u isito s a lo s q u e se h u b ie ra a ju sta d o N ic a ra g u a . U n o d e lo s e le
m e n to s c ru c ia le s d e lo s a c u e rd o s, p o r e je m p lo , e ra la c re a c i n d e u n a
C o m isi n d e R e c o n c ilia c i n N a c io n a l. S o lo N ic a ra g u a e s ta b le c i u n a
c o m isi n re le v a n te , e s c o g ie n d o p a ra e n c a b e z a rla a su c rtic o m s se v e
ro, el c a rd e n a l M ig u e l O b a n d o . D u a rte , p o r e l c o n tra rio , e s c o g i p a ra
y

ese p u e s to a A lv a ro M a g a a , e l c a n d id a to p re s id e n c ia l d e lo s e e . u u ., q u e
n o h iz o n ad a. E n H o n d u ra s, la s e g u n d a d e p e n d e n c ia e s ta d o u n id e n se ,
p r c tic a m e n te n o se d io im p o rta n c ia a la c o m isi n , a u n q u e n o p u e d e d e
cirse q u e e s ta p e rm a n e c ie ra in a c tiv a : se g n a te stig u la p re n s a h o n d u re -
a, la C o m is i n d e R e c o n c ilia c i n N a c io n a l e s ta b a s u p e rv is a n d o la d is
trib u c i n d e l a b a s te c im ie n to e s ta d o u n id e n s e a la c o n tra y, c o n ello ,
a y u d a b a a s u b v e rtir la tre g u a d e m a rz o d e 1 9 8 8 .107
D e a c u e rd o c o n el c ita d o a lg o ritm o , d e s a p a re c i to d o in te r s p o r las
re so lu c io n e s d e E sq u ip u la s so b re la s c o m isio n e s d e re c o n c ilia c i n n a
cio n al. Ig u a lm e n te , c a re c e n d e to d a u tilid a d la s c o n c lu sio n e s d el A lto
C o m isio n a d o d e la s N a c io n e s U n id a s p a ra lo s R e fu g ia d o s ( a c n u r ) , q u e
in d ic a b a n q u e la re p a tria c i n d e re fu g ia d o s h a b a sid o m u c h o m s e x i
to sa e n N ic a ra g u a q u e en e l re s to d e p a se s, d e b id o a la e x c e le n te d is
p o sic i n d e l g o b ie rn o s a n d in is ta .108 F u e ra d e l p ro g ra m a q u e d a , p o r ta n
to, el se n tim ie n to d e u rg e n c ia c o n e l q u e lo s p re sid e n te s c e n tro a m e ri
can o s se h a b a n c o m p ro m e tid o e n E sq u ip u la s a fa v o re c e r la re p a tria c i n
d e los re fu g ia d o s. E l a lg o ritm o se a p lic a v irtu a lm e h te sin e x c e p c io n e s.
A p lic a n d o , p u e s, este p ro c e d im ie n to , lo s m e d io s d e c o m u n ic a c i n
re d u je ro n e n s e g u id a los a c u e rd o s d e p a z a d o s p u n to s c e n tra le s (en
p a la b ra s d e S te p h e n K in zer):
1) Ofrecer Nicaragua una amnista a los prisioneros polticos (segn
los denominan el gobierno de los Estados Unidos y los m edios)?109
107. Editorial, E l Tiem po, 5 de m ayo de 1988, reeditado por H ondupress, 18 de m ayo.
108. CAR, 17 de junio de 1988.
109. Los defensores de los derechos hum anos han condenado repetidam ente esta tc
nica de guerra id eolgica, pero sin xito. Para ms detalles, vase mi artculo en Z M a g , en e
ro de 1988.
E l a rte de la m aquinacin h istrica 129

2) Aceptar Nicaragua negociar con la direccin civil de la contra?

E n re la c i n c o n el p rim e r p u n to , p o c o s le c to re s s a b r n q u e , a p rin
c ip io s d e n o v ie m b re d e 1987, la c iv s h a b a d e te rm in a d o q u e las re s o
lu c io n e s d e a m n is ta se a p lic a ra n c u a n d o c e s a ra la a g re s i n c o n tra N i
c a ra g u a ; y n i s iq u ie ra u n a u t n tic o d ia rio a d ic to se h a b ra e n te ra d o d e
q u e , p o c a s s e m a n a s m s ta rd e (to d a v a en n o v ie m b re ), la a s a m b le a n a
c io n a l n ic a ra g e n s e h a b a d e c re ta d o u n a a m n ista c o m p le ta y h a b a r e
v o c a d o e l e s ta d o d e e m e rg e n c ia c o n d o s le y e s q u e e n tra r n e n v ig o r
e n e l p re c is o m o m e n to e n q u e [la c iv s c e rtifiq u e ] e l c u m p lim ie n to d el
c o m p ro m is o d e te rm in a r c o n lo s a ta q u e s c o n tra N ic a ra g u a , a d q u irid o
e n E s q u ip u la s . E s ta s le y e s d e p e n d a n d e l p rin c ip io d e la s im u lta n e id a d ,
q u e N ic a ra g u a , in g e n u a m e n te , c re a o p e ra tiv o .110 D e e s te m o d o , y a en
n o v ie m b re N ic a ra g u a se h a b a a ju s ta d o d e la rg o a lo s a c u e rd o s e s c ri
to s. E ra e l n ic o p a s e n h a c e rlo , a d e m s d e C o s ta R ic a , y a s h u b o d e
ser.
A h o ra b ie n , el g o b ie rn o d e lo s E sta d o s U n id o s tra b a ja b a co n u n a
v e rsi n d el tra ta d o d e p a z m u y d ife re n te a la d el tex to o rig in a l y la de la
c iv s . P u e d e le e rse e n la p ro p a g a n d a d el D e p a rta m e n to d e E sta d o o, in
d ire c ta m e n te , e n lo s a rtc u lo s d el N e w York Times. E n u n o d e esto s,
S te p h e n K in z e r re su m i lo s a c u e rd o s d e E sq u ip u la s d el sig u ie n te m o d o :
S e g n sus re so lu c io n e s , n in g n p a s d e la re g i n p o d r a y u d a r a la c o n
tra, u n a v ez q u e lo s sa n d in ista s h a y a n e sta b le c id o u n a lib e rta d p o ltic a
p le n a .111 E s ta v e rsi n ta n til im p lic a q u e, m ie n tra s N ic a ra g u a n o se
e q u ip a re a u n a d e m o c ra c ia e s c a n d in a v a en p o c a de p az , lo s e e . u u . e s
t n a u to riz a d o s a m a n te n e r su e j rc ito d e le g a d o en la z o n a y a ta c a r a N i
c a ra g u a , v io la n d o e x p lc ita m e n te , p o r ta n to , el ac u erd o re a l. D a d o q u e el
tra ta d o d e p a z n o sin g u la riz a n in g n tra to esp e c ia l p a ra N ic a ra g u a , de
e llo se d e riv a q u e, se g n la v e rsi n d e l Tim es y e l D e p a rta m e n to d e E s
ta d o , se a u to riz a a la U n i n S o v i tic a a q u e en v e a rm a m e n to y su m i
n istro s a las g u e rrilla s d e E l S alv a d o r, co n v ario s v u elo s d ia rio s d esd e

110. Reuters, n y t , 9 de noviem bre de 1987, citando el informe de la c iv s de 8 de no


viem bre y a varios o ficiales latinoam ericanos; A m n esty law and b il to su spen d the sta te o f
em ergency [Ley de am nista y propuesta parlamentaria de supresin del estado de em ergen
cia], promulgada en noviem bre de 1987, en su traduccin inglesa no oficial, que m e pro
porcion M iguel d E scoto, el ministro de A suntos Exteriores de Nicaragua (quien, al pare
cer, crea sinceram ente que se permitira sobrevivir a este acuerdo).
111. 18 de noviem bre de 1987.
130 L a (d es)ed u ca c i n

C uba, h a s ta q u e n o se c o m p le te u n a re e s tru c tu ra c i n ra d ic a l d el g o b ie r
n o te rro ris ta d e W a sh in g to n . C la ro e s t q u e n a d ie m e n c io n a d e riv a c io
nes c o m o estas.
C o m o y a se h a d ich o , si b ie n E l S a lv a d o r ta m b i n d e c la r u n a a m
n ista, su fo rm u la c i n d e s a te n d a lo a c o rd a d o e n E sq u ip u la s. S in e m b a r
go, e l N e w York Tim es a p la u d i lo s d e c re to s d e l g o b ie rn o d e D u a rte
co m o u n a v a n c e c o n c re to p a ra c u m p lir c o n lo s a c u e rd o s d e p a z d e la
re g i n , c o m p a ra n d o eso s p ro g re s o s c o n la n e g a tiv a d e lo s sa n d in ista s a
lle v a r a c a b o lo p a c ta d o , a p a rte d e a lg u n o s p a s o s in se g u ro s y re n u e n
te s 112134(u n o s p a s o s q u e se a d e c u a b a n a lo p a c ta d o , c o m o a c a b a m o s d e ver,
a u n c u a n d o el Tim es n u n c a in fo rm a ra d e e llo ). E l Toronto G lo b e a n d
M a il n o lo c o n t c o n las m is m a s p a la b ra s, sin o q u e d e s c rib i e l e d ic to
sa lv a d o re o c o m o u n a a m n is ta p a r a lo s m ilita re s y lo s e s c u a d ro n e s d e
la m u e rte . E l n o b le g e sto d e D u a rte fu e c o n d e n a d o ta m b i n c o n a c ri
tu d p o r lo s g ru p o s d e d e fe n s a d e lo s d e re c h o s h u m a n o s, n o so lo p o rq u e
se e x c u lp a b a d e a n te m a n o a lo s a se sin o s d e d e c e n a s d e m ile s d e p e rs o
n as (a u n q u e es im p ro b a b le q u e h u b ie ra n sid o p e rs e g u id o s p o r ello , c u a n
d o el g o b ie rn o e s ta b a b a jo c o n tro l e fe c tiv o d e l e j rc ito ), sin o ta m b i n
p o rq u e c o m o in d ic M a ra J u lia H e rn n d e z , d e T u te la L e g a l, d e sp u s
d e la rg o s m e se s d e a tro c id a d e s c o n tin u a d a s a s e g u ra b a a lo s m ilita re s
q u e [en el fu tu ro ] ta m p o c o se c o m b a tira n la s v io la c io n e s d e lo s d e re
chos h u m a n o s . L a a m n ista b e n e fic ia b a e s p e c ia lm e n te a lo s e s c u a d ro
n es d e la m u e rte , v in c u la d o s c o n el g o b ie rn o , se g n el c o m e n ta rio p r e
ciso d e l G lo b e a n d M a il.m
P o r lo q u e a ta e al se g u n d o p u n to c e n tra l , e l de la n e g o c ia c i n , lo s
ac u e rd o s n o p ro m o v a n n in g n tip o d e tra to s c o n a s o c ia c io n e s d e ta p a
d e ra c re a d a s p o r la c a a la m a n e ra d e l P a rtid o C o m u n is ta clsic o . Q u e
la d ire c c i n d e la c o n tra e ra ju s ta m e n te eso es b ie n c o n o c id o , y a p a re c e
d o c u m e n ta d o m in u c io s a m e n te e n u n a m o n o g ra fa im p o rta n te (p ero in
n o m b ra b le ) d e E d g a r C h a m o rro , a q u ie n la c a h a b a se le c c io n a d o p a ra
q u e a c tu a s e d e p o rta v o z d e u n fre n te c re a d o a b e n e fic io d e l te rrito rio
e n e m ig o in te rio r.' 14 E n u n a se si n d e la v is ta d e l c a so Ir n -c o n tra , R o -
b e rt O w e n , e l v n c u lo d e O liv e r N o rth c o n lo s c o n tra s, d e sc rib i al fre n

112. L indsey Gruson, n y t , 29 de octubre de 1987; L eM oyne, n y t , 29 de noviem bre de


1987.
113. Chris N orton, g & m , 10 de febrero de 1988.
114. Chamorro, P ackagin g the con tras: a ca se o f CIA di si nfo rm ation, Institute o f M e
dia A nalysis, N u eva York, 1987.
E l a rte de la m aquinacin h istrica 131

te c iv il c o m o n a d a m s q u e u n n o m b re , u n a c re a c i n d e l g o b ie rn o
d e lo s E sta d o s U n id o s p a ra lo g ra r e l a p o y o d el C o n g re s o ; e l p o d e r
re a l e s t e n m a n o s d el f d n , u n p a rtid o c o n tro la d o p o r lo s s o m o c ista s y
e n c a b e z a d o p o r A d o lfo C a le ro , q u e es ta m b i n u n a c re a c i n d e l g o
b ie rn o y, p o r ta n to , el c a b a llo q u e e s c o g im o s p a ra q u e n o s lle v a ra ,
a u n q u e es se c u n d a d o p o r p e rso n a s q u e so n falsa s, y la s m u e v e la a m
b ic i n d e l p o d e r y el d in e ro , y q u e c o n s id e ra n la g u e rra u n n e g o c io ,
p u e s to q u e e s p e ra n q u e lo s m a rin e s le s d e v u e lv a n el p o d e r q u e h a n p e r
d id o .115
S in em b a rg o , lo s m e d io s a p lic a ro n a lo s a c u erd o s d e p a z el y a re fe
rid o a lg o ritm o e in te rp re ta ro n q u e lo c e n tra l e ra n las n e g o c ia c io n e s e n
tre el sa n d in ism o y el fre n te c re a d o p o r lo s e sp e c ia lista s e n re la c io n e s
p b lic a s d e W a sh in g to n . E l N ew York Tim es lle g in c lu so a d e s ig n a r al
g o b ie rn o n ic a ra g e n s e y la c o n tra c o m o las d o s fa c c io n e s q u e h a n de
n e g o c ia r u n ac u erd o , ta re a q u e e s t re su lta n d o d ifcil p o rq u e la fa c
c i n g u b e rn a m e n ta l in siste e n q u e se te rm in e co n to d a la a y u d a e x te
r io r a la c o n tra (tal c o m o e stip u la n lo s ac u e rd o s d e p az , d e ta lle q u e se
o m ite ) .116 O tro p e rio d ista , e n u n a n lisis d e lo s p ro b le m a s d e la re g i n ,
d e s c rib e a lo s d o s c o n te n d ie n te s p o r el p o d e r c o m o lo s d o s b a n d o s e n e
m ig o s ; p e ro e n E l S alv a d o r, p o r e l c o n tra rio , la g u e rra c iv il e n fre n ta al
g o b ie rn o , a p o y a d o p o r lo s ee .u u . c o n las g u errilla s m a rx is ta s .'17 E n
e s ta p e lc u la , la p re c isi n lin g stic a in te rp re ta u n p a p e l im p o rta n te , al
ig u a l q u e la se le c c i n c u id a d o sa d e lo s h e c h o s, su d e fo rm a c i n y, d e ser
n e c e sa rio , la m e n tira.
L a in siste n c ia e n q u e se e s ta b le z c a n n e g o c ia c io n e s d e a lc a n c e c o n la
d ire c c i n d e la c o n tra es u n o d e lo s c o m p o n e n te s d el e sfu e rz o in siste n
te p o r a p a re n ta r q u e el e j rc ito d e le g a d o es, e n realid ad , u n a fu e rz a n a
c io n a l, c o m p a ra b le a las g u e rrilla s in d g e n a s d e E l S a lv a d o r (au n c u a n
d o e sta s se m o v iliz a ro n so b re to d o e n re s p u e s ta al te rro rism o e sta ta l
am p arad o p o r los E stad o s U n id o s , recib en m u y p o ca ay u d a m ilita r del
e x tra n je ro -o n in g u n a , c a re c e n d e lo s se rv ic io s d e in te lig e n c ia y so
p o rte q u e p ro p o rc io n a el su p e rp o d e ro so p ro m o to r d e la c o n tra ,118 y se e n

115. H a rp er's, octubre de 1987.


116. Lindsey Gruson, nyt , 15 de diciem bre de 1987.
117. Tad S zulc, P a ra d e M a g a zin e, 28 de agosto de 1988.
118. Julia Preston observa que los sandinistas han interceptado equipam iento militar
de ltima tecnologa, tan m oderno que ni siquiera disponen de l todas las unidades esta
dounidenses ( wp , 4 de febrero de 1988), sin m encionar para nada el abastecim iento regular
132 L a (d es)ed u ca ci n

fre n ta n a u n e j rc ito q u e, al m e n o s so b re el p a p e l, es m u c h o m s p o d e
ro so q u e e l d e N ic a ra g u a ). F o rz o s a m e n te , p o r ta n to , h a y q u e su p rim ir d e
la c o b e rtu ra in fo rm a tiv a la s o rp re n d e n te in c a p a c id a d d e lo s e e . u u . p a ra
o rg a n iz a r u n a g u e rrilla a u t n tic a m e n te n ic a ra g e n s e , a p e s a r d e q u e se
le p re sta u n a p o y o .n u n ca v isto p o r u n a g u e rrilla g en u in a: el c o n tro l m e
d i tic o d e g ra n p a rte d el p a s (p u es se c u e n ta c o n p o te n te s e m iso ra s de
rad io ), la re c lu ta d e m e rc e n a rio s e n H o n d u ra s y te rc e ro s p a se s, u n a
e c o n o m a a rru in a d a (co m o re s u lta d o d e la g u e rra e c o n m ic a y el te rro
rism o e s ta d o u n id e n s e s ) y u n g o b ie rn o a ta d o d e m a n o s (g racias' a la g u e
rra id e o l g ic a d e W a sh in g to n ), al q u e se le n ie g a el d e re c h o a to m a r
m e d id a s a d o p ta d a s n o rm a lm e n te p o r las d e m o c ra c ia s o c c id e n ta le s e n si
tu a c io n e s m u c h o m e n o s c o n m in a to ria s. C o n so lo u n a p o rc i n d e la a y u
d a e x te rio r a las fu e rz a s d e le g a d a s d e lo s e e . u u ., la g u e rrilla s a lv a d o re
a h u b ie ra d e p u e s to f c ilm e n te al g o b ie rn o d e le g a d o p o r lo s e e . u u .; y
p o d ra p e n s a rs e q u e a lg u n a s u p e rp o te n c ia a h o ra in im a g in a b le se ra c a
p a z d e e s ta b le c e r c o n x ito u n m o v im ie n to g u e rrille ro e n las z o n a s li
m tro fe s d e n u e s tra fro n te ra . E s te fra c a s o d e lo s e e .u u . su in c a p a c i
d a d de o rg a n iz a r u n a g u e rrilla in te rio r o, al m e n o s, q u e n o re q u irie ra la
a y u d a y d ire c c i n e x te rio r e n la e s c a la a c tu a l, c o m p le ta m e n te d e sc o n o -
c id e s m u y lla m a tiv o , y a la v e z m u y ilu s tra tiv o , p a ra q u ie n e s t p r e
p a ra d o p a r a p e n s a r e n c u l es su sig n ific a c i n . P o r ta n to , se h a c e
im p re s c in d ib le s u p rim ir e s c ru p u lo s a m e n te ta n to lo s h e c h o s c o m o su
sig n ific a c i n .
E l p re su p u e sto d e la a y u d a e x te rio r e sta d o u n id e n se , p a ra e l a o fisca l
d e 1989, in c lu a 2 m illo n e s d e d la re s p a ra los g ru p o s p o ltic o s y lo s m e
d io s d e o p o s ic i n al sa n d in ism o (se g n in fo rm C o n g ressio n a l Q u a rterly
el 25 d e ju n io d e 1988), a lg u n o s d e lo s cu a les se id e n tific a b a n a b ie rta
m e n te c o n la c o n tra . N i u n o so lo d e lo s g ru p o s d e m o c r tic o s n ic a ra
g en ses , c o m o lo s d e n o m in a la re fe rid a fu en te , c u e n ta c o n el so p o rte de
m s d e l 3 p o r 100 d e la p o b la c i n ; su m a d o s, n o p a sa n d el 9 p o r 100, es

m asivo y la ayuda crucial que presta la vigilancia area y naval estadounidense. Sobre la alta
calidad de los sistem as m ilitares y de com unicacin de la contra, extraordinarios para el e s
tndar de la regin, vase Culture o fte rro rism , pg. 91. La ayuda humanitaria ilegal que se
enva a las bases hondureas de la contra les proporciona un nivel de vida superior al que
se puede conseguir en Nicaragua, y no solo en cuanto a lo s alim entos y el abastecim iento
militar, pues incorpora incluso equipam iento deportivo de primera clase (vase Joe Gannon,
CSM, 13 de febrero de 1989). Probablem ente, esta ayuda humanitaria tiene el doble obje
tivo de mantener a las fuerzas terroristas en ese territorio y de ir atrayendo a nicaragenses
a m edida que em peora la situacin econ m ica en su pas.
E l a rte d e la m aquinacin h istrica 133

d ecir, m e n o s d e u n te rc io d el p o rc e n ta je d e la p o b la c i n q u e re sp a ld a a
lo s sa n d in ista s. E sto s so n alg u n o s d e lo s resu ltad o s d e v arias en c u estas
e m p re n d id a s b a jo lo s au sp icio s d el C e n tro In te ra m e ric a n o de In v e stig a
c io n e s (d e M x ic o ) y la u n iv e rsid a d je s u ita d e M a n a g u a (la u c a ) . E n
c u a n to a l p re sid e n te O rteg a, e l 4 2 p o r 100 lo v alo raro n ex celen te o b u e
n o y e l 29 p o r 100, co rrecto . C o m p re se co n o tra e n c u e sta d e la u c a
e n E l S a lv a d o r p o co n o tic ia d a , se g n la cu a l el 6 p o r 100 se se n ta n
re p re se n ta d o s p o r lo s d e m c ra ta c ristia n o s d e D u arte y e l 10 p o r 100 p o r
la d e re c h ista A lia n z a R e p u b lic a n a N a c io n a l ( a r e n a ) , m ie n tras q u e el 7 5
p o r 100 c o n sid e ra ro n q u e n o h a b a n in g n p artid o q u e lo s re p re se n ta ra .119
O tro re s u lta d o in te re sa n te d e la e n c u e sta sa lv a d o re a in d ic a q u e e l
9 5 p o r 100 p re fe ra n u n a a y u d a e c o n m ic a y h u m a n ita ria a u n a d e tip o
m ilita r, q u e so lo e l 4 p o r 100 c u lp a b a n d e la crisis a la g u e rrilla o la
s u b v e rsi n c o m u n ista , y q u e so lo e l 13 p o r 100 v a lo ra b a n a D u a rte
c o m o e x c e le n te o b u e n o . N te s e q u e so lo el 10 p o r 100 d e la p o b la
c i n s a lv a d o re a v e a se ale s d e p ro g re so s d e m o c r tic o s.120 U n te rc e r
c o n tra s te e n tre N ic a ra g u a y E l S a lv a d o r in d ic a q u e, e n e l se g u n d o ca so ,
lo s e n c u e sta d o re s h a b a n e n c o n tra d o q u e

algunas preguntas de carcter poltico tenan que ser cuidadosamente ex


presadas en un lenguaje libre de acusaciones. Un porcentaje significativo de
los salvadoreos nos dijo que no discutan nunca de poltica, ni siquiera con
sus amigos o familiares ms cercanos. Por el contrario, en las encuestas ce
lebradas en Nicaragua, en junio, los entrevistadores consideraron que el 77
por 100 de los 1.129 encuestados en Managua respondieron a todas las pre
guntas sin signos aparentes de temor o desconfianza.

L o s e n tre v ista d o re s d e N ic a ra g u a c o n s id e ra ro n q u e el m a y o r p ro
b le m a c o n q u e to p a ro n e n el trab a jo d e c a m p o fu e el re tra so c a u sa d o p o r
la a m p lific a c i n d e las re sp u e sta s , y a q u e lo s e n c u e sta d o s e x p lic a b a n
m in u c io s a m e n te el p o rq u de su a p o y o o su c rtic a al r g im e n sa n d in is-
ta. E n c a m b io , e n la e n c u e sta o rg a n iz a d a e n H o n d u ra s e n n o v ie m b re de
1987, e l 65 p o r 100 d e lo s e n tre v ista d o s a firm a ro n c re e r q u e lo s h o n -
d u re o s te n a n m ie d o d e e x p re s a r su s o p in io n e s p o ltic a s en p b lic o y
los e n tre v ista d o re s c o n sid e ra ro n q u e so lo el 36 p o r 100 d e lo s e n c u e s-

119. In tera m erica n s P u b lic O pinin Series, n 7, 4-5 de junio, 1988, Interamerican
Research Center, Los ngeles; A le rtl ( c is p e s ), marzo de 1988.
120. V ase N el, pg. 16.
134 La (d es)ed u ca c i n

tados h a b a n re s p o n d id o sin sig n o s a p a re n te s d e te m o r o d e s c o n fia n


z a .121 S ie m p re h a sid o e v id e n te q u e e x ista u n a d ife re n c ia c la ra e n tre el
clim a p o ltic o e n N ic a ra g u a o e n E l S alv a d o r, a u n q u e lo s m e d io s e s ta
d o u n id e n se s h a y a n lo g ra d o tra sm itir la im p re s i n c o n tra ria .
Se h a n sile n c ia d o ta m b i n o tras in fo rm a c io n e s so b re la o p in i n p
b lic a sa lv a d o re a , q u e a rro ja n lu z so b re la p o ltic a de lo s E sta d o s U n i
dos y so b re las in q u ie tu d e s re a le s d e n u e stro s m e d io s. E n 1988, e l a rz o
b isp o d e S a n S a lv a d o r o rg a n iz u n d e b a te n a c io n a l p a ra a n a liz a r lo s p ro
b le m as d e la n a c i n . P a rtic ip a ro n e n l m s d e se se n ta a so c ia c io n e s, re
p re se n ta n te s d e l se c to r p riv a d o , a so c ia c io n e s p ro fe sio n a le s, in stitu c io n e s
e d u c a tiv a s y c u ltu ra le s , o rg a n iz a c io n e s sin d ic a le s, g ru p o s h u m a n ita rio s,
lo s re fu g ia d o s, in stitu c io n e s re lig io sa s y o tro s .122 H u b o u n a c u e rd o ca si
u n n im e (su sc rito p o r e n tre e l 95 y el 100 p o r 100 d e lo s p a rtic ip a n te s)
sobre el fra c a s o d e lo s p ro y e c to s d e la a d m in istra c i n d e R e a g a n p a ra
E l S a lv a d o r ; la d e fe n s a d e lo s a c u e rd o s n e g o c ia d o s ; la p re o c u p a c i n
c re c ie n te an te la s v io la c io n e s d e lo s d e re c h o s h u m a n o s y el e m p o b re c i
m ie n to d e la m a y o ra m ie n tra s q u e se h a e n riq u e c id o u n a p e q u e a m i
n o ra ; la id e n tific a c i n d e la raz d e l c o n flic to n o e n u n a a g re si n
d el c o m u n ism o in te rn a c io n a l , sin o m s b ie n e n la in ju s tic ia e s tru c tu
ral, q ue se m a n ifie s ta e n u n a c o n c e n tra c i n in ju s ta d e la riq u e z a d e la
tierra, la in d u s tria y e l c o m e rc io , a s c o m o e n el a g o ta m ie n to d e l c a p i
ta lism o y u n m o d e lo d e d e p e n d e n c ia d e la e x p o rta c i n a g rc o la q u e fo r
m a p a rte d e u n a e s tru c tu ra in ju s ta d e l c o m e rc io in te rn a c io n a l .
C o n el m is m o p o rc e n ta je (9 5 -1 0 0 p o r 100 d e v o to s fa v o ra b le s), se
c o n d e n a ro n

1. La subordinacin del poder poltico al poder econmico.


2. La interferencia directa y permanente del ejrcito en la actuacin del
estado y la sociedad, prestando su apoyo a la oligarqua y los sectores do
minantes y, con ello, a los intereses norteamericanos, ya que el pas est
sometido a los intereses del capital internacional.
3. La hipoteca de la soberana nacional y la autodeterminacin, as como

121. W illiam B ollin ger y D avid M. Lund, L P r, Per, 22 de setiem bre de 1988. B o-
llinger es director d el Interamerican Research Center; Lund es catedrtico d el departamento
de historia de la U niversidad A utnom a de Ciudad de M xico. A m bos estn relacionados
con la realizacin de encuestas en Centroamrica, incluidas las que se m encionan aqu.
122. C on clu sion es d e l D eb a te N acion al p o r la P a z en El S alvador, p ro m o v id o p o r e l
a rzo b isp o A rtu ro R ivera y D a m a s, setiem bre de 1988 (distribuidas por la N ational A genda
for Peace in El Salvador, p o b o x 192, Cardinal Station, W ashington, d c 2 0064).
El a rte de la m aquinacin h istrica 135

la enorme interferencia de los Estados Unidos en los asuntos nacionales de


El Salvador.
4. La ayuda militar extranjera.
5. La fuerte oposicin de los e e . u u . , su s aliados militares y la derecha
salvadorea a los acuerdos de paz de Esquipulas, a los cuales debera ade
cuarse El Salvador, bajo presin si es necesario.
6. La Ley de Amnista, que exculpa a los acusados de crmenes de guerra
y crmenes contra la humanidad.

A d em s, el 88 p o r 100 o b se rv a la p re se n c ia de se rio s im p e d im e n
to s p a ra e l p ro c e s o d e m o c r tic o y c o n s id e ra n q u e la d e m o c ra c ia c ris
tia n a es u n a ta p a d e ra d e l re fu e rz o d e la in te rfe re n c ia n o rte a m e ric a n a ;
e n tie n d e q u e la re sp o n sa b ilid a d p rin c ip a l d el c o n flic to arm a d o ca b e
a c h a c a rla a la in te rv e n c i n e x tra n je ra , e sp e c ia lm e n te a la de lo s E s ta
d o s U n id o s ; y la lu c h a a rm a d a se c o n s id e ra u n a re sp u e sta a la in e x is
te n c ia d e fo rm a s g e n u in a s de p a rtic ip a c i n p o p u lar . L a m a y o ra e x i
g ie ro n el re c o n o c im ie n to de las g u e rrilla s d el f m l n c o m o n a fu e rz a
p o ltic a re p re se n ta tiv a , su rg id a co m o re sp u e sta a la v io le n c ia y la in
ju s tic ia (5 5 -5 9 p o r 100). L a s ta n c a c a re a d a s e le c c io n e s fu e ro n d e sc rita s
p o r el 81 p o r 100 d e lo s p a rtic ip a n te s e n el d e b a te c o m o el in stru m e n
to fu n d a m e n ta l d e l p ro y e c to a n tiin su rg e n te d e lo s e e . u u . , c o n e l q u e se
le g itim a la g u e rra y se n e u tra liz a e l m o v im ie n to p o p u la r .
E l d o c u m e n to ilu s tra b ie n el p ro y e c to a n tiin su rg e n te d e lo s e e . u u . ,
a s c o m o la s p e rsp e c tiv a s m s p ro b a b le s p a ra este p a s to rtu ra d o . P ero
fu e sile n c ia d o e n lo s e e . u u ., al ig u a l q u e la s en cu estas.
L a fa lta d e in te r s p o r c o n o c e r e l p e n sa m ie n to d e la o p in i n p b lic a
sa lv a d o re a re v e la a s p e c to s in te re sa n te s d e la c u ltu ra p o ltic a e s ta d o u n i
d e n se y d e la fu n c i n so c ia l d e lo s m e d io s. L o s E sta d o s U n id o s h a n d is
p u e s to e n E l S a lv a d o r u n ap a ra to m ilita r y re p re siv o d e e n o rm e s p ro
p o rc io n e s, y h a n in tro d u c id o e n e l p a s su m a s in g en tes d e d in e ro ; si ta
le s e sfu e rz o s se d irig ie s e n siq u ie ra re m o ta m e n te a c o lm a r las n e c e
sid a d e s e in q u ie tu d e s d e lo s sa lv a d o re o s, e n tal caso es o b v io q u e las
o p in io n e s d e e sto s o c u p a ra n la p o rta d a d e n u e stro s m e d io s y se ra n o b
je to d e u n m in u c io so c o m e n ta rio . L o q u e se o b se rv a , sin em b a rg o , es
q u e n o se tie n e e l m s m n im o in te r s p o r su s o p in io n e s. S e ra e rr n e o
p e n s a r q u e se su p rim e e s ta in fo rm a c i n ; se trata , m s b ie n , d e alg o tan
sim p le c o m o u n a re g la m a te m tic a : e s a g e n te , q u e h e m o s so m e tid o a
n u e stro c a p ric h o , es d e l to d o irre le v a n te . P re o c u p a rse p o r q u p u ed a n
136 L a (d es)ed u ca ci n

p e n sa r es ta n a b s u rd o co m o q u e re r to m a r en c u e n ta el c rite rio d e u n asn o


o d e u n p o llo .
L a c o n c lu si n , e n su m a, es clara: lo s p la n ific a d o re s e s ta d o u n id e n se s
al ig u a l q u e las lite s in stru id a s q u e c o m e n ta n y a rtic u la n lo s p u n to s
d e v ista so b re lo s asu n to s in te rn a c io n a le s se d e s e n tie n d e n d e las n e
ce sid a d e s e in q u ie tu d e s d el p u e b lo d e E l S a lv a d o r; lo n ic o q u e les in
te re sa es p re s e rv a r su p o d e r y sus p riv ile g io s. L a re t ric a d e la b e n e
v o le n c ia , d e la s b u e n a s in te n c io n e s q u e se h a n m a lo g ra d o y o tra s e x
p re sio n e s p o r e l e s tilo , n o es m s q u e u n e n g a o (y, p ro b a b le m e n te , ta m
b i n u n a u to e n g a o ). N o so lo se h a c e o d o s d e m e rc a d e r an te la s id e as
y las o p in io n e s d e lo s sa lv a d o re o s, c o m o si n o tu v ie ra n n in g u n a re le
v an cia, sin o q u e a d e m s a c o n te c e q u e so n d ia m e tra lm e n te o p u e sta s a las
d e sus te ric o s b e n e fa c to re s d e W a sh in g to n , N u e v a Y ork, C a m b rid g e o
d o n d e sea. N a d a d e e sto im p o rta , n i siq u ie ra se le p re s ta a te n c i n a lo s
sim p les h e c h o s. E l d e sp re c io m a n ifie sto p o r n u e stro s p u e b lo s s b d ito s
es, se n c illa m e n te , u n a c irc u n sta n c ia m s d e la v id a , c o m o el a ire q u e
re sp ira m o s.
L os c o rre sp o n sa le s d el N e w York Tim es s u e le n p re te n d e r q u e , e n N i
ca ra g u a , las e n c u e s ta s so n ile g a le s, sin c ita r n in g u n a p ru e b a . T am p o c o
se atie n d e a la d e c la ra c i n d e l re s p e ta d o p a d re je s u ita q u e o c u p a la r e c
to ra d e la u c a (la u n iv e rs id a d q u e , e n c o n d ic io n e s n o rm a le s, se e n c a r
g a ra d e las e n c u e sta s), se g n e l c u a l las e n c u e sta s so n le g a le s p e ro f a l
ta n los m e d io s; es u n a a firm a c i n p la u sib le , v is ta s las c irc u n sta n c ia s . E l
y a cita d o in fo rm e d e l In te ra m e ric a n o (v a se la n o ta 119) e n tie n d e q u e
las e n c u e sta s so n le g a le s d e s d e 198 4 , q u e su le g itim id a d se h a v isto r e
fo rz a d a p o r lo s a c u e rd o s d e p a z d e a g o sto d e 1987 y q u e la p re se n te
e n c u e sta p o n e a p ru e b a e s a p e rc e p c i n g e n e ra l . L a e n c u e sta , sin e m
b arg o , n o fu e n o tic ia d a p o r e l Tim es\ e n e l re s to d e m e d io s, lo fu e e s c a
sa m en te , y c o n p o c a fia b ilid a d .123
V olvam os a la s n e g o c ia c io n e s d e p a z e n C e n tro a m ric a , d e sp u s d e
la d e m o lic i n e fe c tiv a d e lo s a c u e rd o s d e E sq u ip u la s, e n e n e ro d e 1988.
E n los c o m e n ta rio s p o ste rio re s, e l tra ta d o fu e e n te n d id o e n lo s t rm in o s
d e la v e rs i n d e W a sh in g to n , q u e N ic a ra g u a tu v o q u e a c e p ta r p o r la
fu erza: la in te rp re ta c i n e x te n s iv a p re p a ra d a p o r W a sh in g to n se a p lic a
e x c lu siv a m e n te a N ic a ra g u a . P o r e s ta ra z n , la p re n s a p u e d e a firm a r q u e
otros p a se s h a n te n id o m a y o r x ito e n su a d e c u a c i n a lo s a c u e rd o s

123. V ase N el, captulo 3, nota 47.


El arte de la m aquinacin h istrica 137

y su re q u isito de lib e rta d p a ra la p re n sa y lo s g ru p o s p o ltico s, c e se de


la a y u d a a las g u e rrilla s d e o tro s p ases y e sta b le c im ie n to d e n e g o c ia
c io n e s co n lo s re b e ld e s d e N ic a ra g u a (.B oston G lo b e, ag o sto d e 1988);
e n re a lid a d , lo s o tro s p a se s no p u ed en v io la r los ac u erd o s d e p az , h a g a n
lo q u e h ag a n , se g n las co n v e n c io n e s d e l a n e o le n g u a o rw e llia n a q u e
p ra c tic a n el g o b ie rn o y lo s m e d io s .124
D e ja n d o d e lad o , p o r el m o m e n to , el sile n c ia m ie n to h a b itu a l d el te
rro rism o d e esta d o e n la s d em o cracias in e x p ertas y la a y u d a d e H o n
d u ra s a la co n tra , la re fe re n c ia a las n e g o c ia c io n e s n o d e ja d e se r au d az;
e ra b ie n c o n o c id o q u e so lo N ic a ra g u a h a b a n e g o c ia d o u n a c u e rd o de
alto el fu eg o . P ero se a p lic el a lg o ritm o h a b itu a l y, c u a n d o N ic a ra g u a
e n ta b l c o n v e rsa c io n e s h a s ta a c o rd a r u n a tre g u a co n la co n tra , este
p u n to c e n tra l fu e su p rim id o d el p ro g ra m a p o r su c o n sig u ie n te in u tili
d ad.
T am b i n fu e n e c e sa rio su p rim ir o tro in c o n v e n ie n te : E l S a lv a d o r y
G u a te m a la , h a c ie n d o c a so o m iso de la v o lu n ta d c a si u n n im e d e sus
p u e b lo s ,125 se n e g a ro n a tra ta r c o n las g u e rrilla s in d g e n a s. E n e n e ro
el m e s c ru c ia l p a ra e l d e sm a n te la m ie n to d e lo s a c u e rd o s el Tim es
n o q u iso in te rru m p ir su re p re n si n d ia ria d e lo s sa n d in ista s p a ra in fo r
m a r d e q u e se g n [el ld e r d el FDR, G u ille rm o ] U rigo, las c o n v e rs a c io
n e s n o se h a n re a n u d a d o , a p e sa r d e las p e tic io n e s d e l f m l n , d e b id o a la
p re s i n q u e e je rc e n so b re D u a rte la a d m in istra c i n d e R e a g a n y las fu e r
z a s d e se g u rid a d d e l p a s .126 L a d e m a n d a d e d i lo g o re a liz a d a p o r U n g o
e l 8 d e fe b re ro fu e re c h a z a d a p o r el g o b ie rn o , q u ie n ad u jo q u e so lo d ia
lo g a re m o s c o n p a rtid o s p o ltic o s re g istra d o s le g a lm e n te ; e sta n o tic ia se
c o m e n t p ro fu sa m e n te e n la p re n sa m e x ic a n a , p e ro n o a s e n e l T im es. 127
E l f m l n / f d r d e c la r q u e e ra la te rc e ra v e z q u e D u a rte se n e g a b a a en t-

124. Katherine E llison, Knight-Ridder Service, B oston G lo b e ( bg ), 1 de agosto de


1988. Otros consideran que N icaragua ha avanzado en el cum plim iento del plan de paz
A rias ms que Guatemala, Honduras y El Salvador, pero los lazos de Nicaragua con el
bloque sovitico proporcionan una razn, si no una excusa para ignorar este hecho; su re
conocim iento, adem s, tam poco ejerce ninguna influencia sobre el continuism o en la cober
tura de las noticias o en la opinin pblica; editorial, n y t , 11 de marzo de 1988.
125. En El Salvador, al m enos; no hay datos disponibles sobre Guatemala. El informe
de E llison es inusual, pues cuando m enos reconoce que Guatemala rom pi las conversa
cion es con la guerrilla.
126. c o h a , N ew s a n d a n a lysis (n & a ), 14 de enero de 1988. El f d r es el grupo polti
co aliado con las guerrillas del FM LN .
127. E xcelsior, 9 de febrero de 1988; c a r , 26 de febrero. Aparecieron algunas breves
notas en b g , 9 y 11 de febrero, y en c s m , 10 de febrero de 1988.
138 L a (d es)ed u ca ci n

b la r c o n v e rs a c io n e s c o n e llo s d e sd e n o v ie m b re , p e ro n i e s ta a firm a c i n ,
n i la h o m ila e n la q u e el a rz o b isp o R iv e ra y D a m a s e x h o rta b a a D u ar-
te a re sp o n d e r, p a re c e n h a b e r sid o n o tic ia d a s. M u y al c o n tra rio , e l Wa
sh in gton P o s t re a liz u n e je rc ic io d e c o n s tru c c i n fa n ta s io s a y c o n d e n
a las g u e rrilla s p o r h a b e r re c h a z a d o la a p e rtu ra d e D u a rte , q u e ib a
su sta n c ia lm e n te m s a ll d e la s o b lig a c io n e s c o n tra d a s e n lo s a c u e rd o s
d e p az d e C e n tro a m ric a . A s m ism o , lo s m e d io s in fo rm a ro n e s c a s a
m e n te d e las p o ste rio re s o fe rta s d e d i lo g o p o r p a rte d e la g u e rrilla , n u e
v a m e n te d e s c a rta d a s p o r e l g o b ie rn o . J e a n e K irk p a tric k lle g al e x tre m o
d e d e n u n c ia r a las g u e rrilla s p o r re c h a z a r to d a s la s g e n e ro sa s o fe rta s
d e n e g o c ia c i n p re se n ta d a s p o r D u a rte .128 P o r e n s im a v ez , lo s h e c h o s se
tra sfo rm a n e n su c o n tra rio c u a n d o se re fle ja n e n e l e s p e jo d e fo rm a d o r
d e los m e d io s.
E n G u a te m a la , la c o n fe re n c ia e p isc o p a l p id i q u e se re a n u d a ra n las
n e g o c ia c io n e s, el 2 9 d e e n e ro ; la g u e rrilla a c e p t , p e ro n o a s el e j rc i
to , re sp a ld a d o p o r el p re sid e n te C e re z o . A fin a le s d e fe b re ro , lo s re b e l
d es v o lv ie ro n a p o n e r u n a o fe rta so b re la m e sa , c o n la p o sib le m e d ia c i n
d e l a rz o b isp o ; p e ro el g o b ie rn o la re c h a z . U n n u e v o in te n to a c o m e tid o
e n abril, c o n el a p o y o d el p re s id e n te A ria s q u e o fre c a su p a s c o m o
esp a c io n e u tra l , fu e d e c lin a d o p o r C e re z o , y la p ro p u e s ta d e tre g u a d e
ju n io fu e ig u a lm e n te d e s p re c ia d a p o r su g o b ie rn o .129 D e a c u e rd o c o n lo s
p rin c ip io s q u e h e m o s v isto , to d a s e sta s n o tic ia s se c o n s id e ra ro n c a re n te s
d e in ters.
L a l g ic a fu e a c la ra d a p o ste rio rm e n te p o r G e o rg e S h u ltz , e n u n a c a r
ta de re s p u e s ta a u n a p ro p o sic i n d e l C o n g re s o q u e re q u e ra , a n tes d e
h a c e r e fe c tiv a la a y u d a al g o b ie rn o sa lv a d o re o , in fo rm a c i n d e R e a g a n
so b re lo s e s fu e rz o s d e D u a rte p o r lo g ra r u n a tre g u a . L o s d e fe n s o re s d e
la p ro p u e sta a d u je ro n q u e , d e e s te m o d o , el C o n g re s o h a ra p a te n te su
a p o y o a u n a s o lu c i n n e g o c ia d a p a ra la g u e rra c iv il d e E l S alv ad o r.
S h u ltz o b je t q u e es d el to d o in a d e c u a d o in te n ta r p re s io n a r al g o b ie r
n o e le c to p a ra q u e n e g o c ie o h a g a c o n c e sio n e s a la s g u e rrilla s, p u e s ello
se ra in a c e p ta b le p a ra u n g o b ie rn o d e m o c r tic o . D a d o q u e e n N ic a ra
g u a a d ife re n c ia d e E l S a lv a d o r n o h a y u n a d e m o c ra c ia n i u n g o
b ie rn o e le c to , e n to n c e s es m u y a d e c u a d o s o m e te rla al te rro rism o y a la

128. E l S ol (E l S a lva d o r On Lin), 22 de febrero de 1988; editorial, w p W eekly, 28 de


marzo; a p , 13 de m ayo; B G , 1 de m ayo; Tad Szulc, l a t , 22 d e m ayo de 1988.
129. c a r , 4 d e m a rz o y 24 d e j u n io d e 1988; a p , 24 d e fe b re ro y 30 d e m a rz o d e 1988.
E l arte de la m aquinacin h istrica 139

g u e rra e c o n m ic a , y d e e ste m o d o p re sio n a rla h a sta q u e n e g o c ie co n lo s


d e le g a d o s de lo s E sta d o s U n id o s .130
E l 23 d e m a rz o de 1988 se a lc a n z u n a tre g u a en N ic a ra g u a ; de n u e
vo, e ra el n ic o p as q u e re a liz a b a u n a de las re so lu c io n e s de lo s a c u e r
d o s d e p a z .131 L a tre g u a fu e in m e d ia ta m e n te sa b o te a d a p o r la le g isla c i n
d e l C o n g re so , y la a d m in istra c i n lle g m s lejo s, v io la n d o ta n to la c i
ta d a le g isla c i n c o m o el p a c to d e alto el fu eg o . L o s m e d io s sig u ie ro n
su s p a so s, c o m o se h a v isto . L as c o n v e rsa c io n e s u lte rio re s se ro m p ie ro n
e n ju n io , m ie n tra s la co n tra , b a jo u n a d ire c c i n c a d a v e z m s d u ra, s e
g u a la e stra te g ia e sta d o u n id e n se y las m in a b a , e le v a n d o su s e x ig e n c ia s
c a d a v e z q u e el a c u e rd o p a re c a p o sib le.
E l C o n se jo p a ra A su n to s d el H e m isfe rio ( c o h a ) d e c la r q u e

la ruptura de las conversaciones en Nicaragua forma parte tambin del plan


estratgico diseado varias semanas antes por Elliott Abrams, el ayudante
del secretario de Estado: la administracin impulsaba a la contra a no fir
mar un acuerdo de paz con los sandinistas, pero ir prolongando la tregua de
fa c to , esperando que alguna accin militar sandinista la que fuera, como
derribar un avin de suministro de la contra o abrir fuego contra alguna de
sus unidades permitira a la Casa Blanca procurar la reanudacin de la
mortfera ayuda militar del Congreso. Segn Abrams, ese era el objetivo
mnimo que esperaba conseguir. Al preguntrsele qu era lo mximo que
podran llegar a emprender si se les presentaba la referida posibilidad,
Abrams replic: Arrasaremos Managua.

E n tre las ju g a d a s a d ic io n a le s d e l p lan e stra t g ic o , los se rv ic io s d e


in te lig e n c ia de lo s E sta d o s U n id o s te n a n q u e in te n sific a r sus a c tiv id a
d e s e n N ic a ra g u a , co n la e s p e ra n z a de u tiliz a r a las fu e rz a s d e o p o si
c i n in te rio r p a ra d e s a c re d ita r a lo s sa n d in ista s y d a r u n a im a g e n d e d e s
c o n te n to , a s c o m o se n ta r la b a s e d e la fu tu ra in te rv e n c i n m ilitar. A
e s ta ju g a d a se la c o n o c e , fu e ra d e lo s m e d io s, c o n el m u y d e sc rip tiv o
n o m b re d e m to d o c h ile n o , e n re fe re n c ia a lo s m to d o s u sa d o s p a ra
su stitu ir la d e m o c ra c ia c h ile n a p o r u n a d ic ta d u ra m ilitar. C o m o e je m p lo ,
e l c o h a c it el arre sto y b re v e re te n c i n d e q u in c e d irig e n te s d e la o p o

130. C on gression al Q uarterly, 25 de junio de 1988.


131. Para ser m s precisos, nos referim os ahora a los acuerdos revisados, m odificados
segn los dictados del gobierno de los e e .u u . y reproducidos por los m edios en conform idad
con estos dictados.
140 L a (d es)ed u ca ci n

sic i n p o ltic a , p o r m a n ife sta rse an te e l e d ific io d e la A s a m b le a N a c io


n a l d e sp u s d e h a b e rs e n e g a d o a so lic ita r el c o rre sp o n d ie n te p e rm iso ;
se g n el c o h a , en W a sh in g to n e x iste la c o n v ic c i n g e n e ra liz a d a d e q u e
la o p o sic i n a c tu a b a al d ic ta d o d e su c o n ta c to d e la c a , q u ie n re c o
m e n d c e le b ra r u n a m a n ife sta c i n n o a u to riz a d a y lo g ra r a s u n a rre s
to q u e a te s tig u a ra la m a la fe d e lo s sa n d in ista s. 132
V arias se m a n a s m s ta rd e , S te p h e n K in zer, e n u n a n lisis d e la si
tu a c i n , in d ic q u e e l p e rso n a l d e la a d m in is tra c i n a trib u y e el fra c a so
d e las c o n v e rs a c io n e s a la in tra n s ig e n c ia sa n d in ista , sin m e n c io n a r la
p o s ib ilid a d d e n in g u n a o tra e x p lic a c i n . L o s e d ito re s d e l Tim es a a d ie
ro n q u e sin la g u e rra , y e l c o n s ig u ie n te d e te rio ro d e la e c o n o m a n a
cio n al, e s p ro b a b le q u e M a n a g u a n o h u b ie ra firm a d o el p la n d e p a z p a ra
la re g i n d e a g o s to d e 1987; y ta m b i n a n im a ro n a la a d m in istra c i n
a c o la b o ra r c o n lo s c e n tro a m e ric a n o s p a ra q u e se p re sio n e a N ic a ra
g u a y e s ta a c e p te o b je tiv o s y c a le n d a rio s c o n c re to s , b a jo a m e n a z a d e
sa n c io n e s a d ic io n a le s; p e ro n a d a q u e d e c ir al re s to d e p a rtic ip a n te s e n e l
d ra m a d e C e n tro a m ric a . A lg u n a s se m a n a s a n te s, Ja m e s L e M o y n e h a
b a a c e p ta d o q u e h a y p o c a s d u d a s d e q u e la p re s i n d e la s g u e rrilla s
[sa lv a d o re a s] h a re p re se n ta d o u n e s tm u lo c la v e p a ra u n c a m b io p o lti
c o e n p o s itiv o .133 S ig u ie n d o la l g ic a e d ito ria l, p a re c e ra z o n a b le q u e
h u b i ra m o s a p o y a d o a las g u e rrilla s d e E l S a lv a d o r; sin e m b a rg o , sie m
p re se e v ita e x tra e r e ste tip o d e c o n c lu sio n e s l g ic a s.
M ie n tra s se a c e rc a b a e l p rim e r a n iv e rsa rio d e lo s a c u e rd o s d e E s-
q u ip u la s, se g u a n in c u m p li n d o lo s lo s p a se s q u e a h o ra e s ta b a n e x e n to s
d e su c o m p ro m iso . E n E l S a lv a d o r, la O fic in a d e D e re c h o s H u m a n o s d e
la Ig le s ia d o c u m e n t u n in c re m e n to a la rm a n te d e lo s a s e sin a to s p o l
tic o s d e c iv ile s d u ra n te 1988. E l a rz o b isp o , e n u n a h o m ila d o m in ic a l,
c o n d e n e l re g re so a la le y d e la se lv a , c o n la v io le n c ia c re c ie n te d e
lo s e s c u a d ro n e s d e la m u e rte ; su au x ilia r, R o s a C h v e z , d e n u n c i e n la
te le v is i n n a c io n a l e l a se sin a to d e n u m e ro so s c a m p e s in o s a filia d o s al
sin d ic a to u n t s , d e c la ra n d o a su v e z q u e to d o s lo s in d ic io s a p u n ta n e n
u n a so la d ire c c i n : la s fu e rz a s a rm a d a s d e E l S a lv a d o r . S e in fo rm
ta m b i n d e q u e v a rio s c a m p e s in o s y m ie m b ro s d e la a n s h a b a n a p a re
c id o m u e rto s y c o n se ale s d e to rtu ra (in c lu y e n d o a u n h o m b re d e n o
v e n ta y n u e v e a o s y su h ija ), e n u n p u e b lo re c i n re c o n s tru id o . E l 2 8

132. C om unicado de prensa d el c o h a , 11 de junio de 1988.


133. K inzer y editorial, n y t , 25 de junio de 1988; L eM oyne, nyt, 7 de junio de 1988.
E l a rte d e la m aquinacin h istrica 141

d e ju lio , R ig o b erto O re lla n a, ld e r d el n u ev o M o v im ien to p o r el P an, la


T ierra, el T rab ajo y la L ib ertad , fu e asesin a d o p o r los serv icio s d e se g u
rid a d n acio n al, seg n lo s p o rtav o ces d e la aso ciaci n . L a ca rn ic e ra n o se
fre n co n el an iv ersario . E l 21 d e ag o sto , la p o lic a n a c io n a l d etu v o y q u i
t la v id a a u n m d ic o suizo, Ju rg W eiss, al cu al le d isp a ra ro n e n el ro s
tro e n u n in ten to , al p arecer, d e im p e d ir su id e n tifica ci n . W eiss in v e sti
g a b a el b o m b a rd e o d e u n p u eb lo ; el ej rc ito afirm q u e h ab a m u e rto e n
c o m b a te , p ero sus co m p a e ro s a d u je ro n q u e, d eb id o a su p artic ip ac i n e n
la a c tiv id a d h u m a n ita ria , fu e se lec cio n a d o co m o u n o b je tiv o d en tro d e la
c a m p a a de re p re si n c o n tra los co o p e ra n tes h u m a n ita rio s y relig io so s.
E l a sesin a to fu e c o n d e n a d o p o r u n a re so lu c i n d el P arlam e n to E u ro p e o
q u e se re fe ra a la crec ien te e sc a la d a d el te rro rism o d e estad o en E l
S alv ad o r. E l m ism o d a se h allaro n d o s ca d v e re s tiro te ad o s en la cap ital,
c o n lo q u e el n m e ro d e m u e rto s d e a q u e lla se m an a se e le v a b a a cin co ;
y la s cin co v c tim a s p re se n ta b a n m a rc a s d e to rtu ra, seg n el p o rta v o z d e
la c d h e s , q u ie n d e sc rib i lo s a sesin a to s co m o d irig id o s a in sta u ra r el te
rro r sic o l g ic o en tre la p o b la ci n . L a y a m e n c io n a d a in te n to n a te rro ris
ta c o n tra e l c o ro n e l M a ja n o se p ro d u jo c u a tro d as m s ta rd e .134
L o s ab u so s to m a b a n ta m b i n fo rm a s m s lev es. E l e j rc ito , p o r
e je m p lo , im p id i q u e la Ig le sia a b a ste c ie ra a lo s p u e b lo s re c o n stru id o s
p o r lo s re fu g ia d o s. E n la s reas ru ra le s, la p o lic a in te rru m p a siste m ti
c a m e n te c u a lq u ie r c o n c e n tra c i n p o ltic a (se g n in fo rm a R u b n Z a m o
ra). U n a m a n ife sta c i n d e l 21 d e ju lio e n p ro de la lib e ra c i n d e u n sin
d ic a lis ta se c u e stra d o fu e a ta c a d a p o r la p o lic a , q u e d isp a r arm a s a u to
m tic a s y g ases la c rim g e n o s , c a u sa n d o n u m e ro so s h e rid o s. E l 12 d e j u
lio , las tro p as h a b a n la n z a d o g ases la c rim g e n o s y g o lp e a d o c o n p o rra s
y c u la ta s a u n a m a rc h a d e g ra n je ro s y c o o p e ra tiv ista s q u e in te n ta b a e n
tre g a r p ro v isio n e s a u n o s tra b a ja d o re s e n h u e lg a , p e rte n e c ie n te s al se c
to r e l c tric o ; lo s m a n ife sta n te s fu e ro n d e te n id o s p o r la p o lic a (h u b o , d e
p e n d ie n d o d e las fu e n te s , en tre u n o y c ie n d e te n id o s). A n te rio rm e n te ,
c o n e l p ro p sito d e im p e d ir las c o n c e n tra c io n e s sin d ic a le s d e l u n o d e
m a y o , e l e j rc ito h a b a b o m b a rd e a d o la se d e d e la u n t s , y la p o lic a d el
te so ro se c u e str y a p a liz al a u x ilia r d e l o p e ra d o r d e so n id o , d e sp u s de

134. COHA, W ashington R ep o rt on the H em isph ere ( w r h ), 20 de ju lio de 1988, citan


do a Tutela Legal. A rzobispo Rivera y D am as, 29 de m ayo; obispo C hvez, denunciando 14
matanzas en abril; A lert! ( c is p e s ), junio y julio; El S ol, 8 de agosto; Orellana, E l Sol, 1 de
agosto; G uardian, N ueva York, 17 de agosto; E l Sol, 29 de agosto de 1988. Parlamento Eu
ropeo, E xcelsior, M x ico , 7 de octubre de 1988; C en tral A m erica N ew s U pdate.
142 L a (d es)ed u ca ci n

q u e el titu la r re n u n c ia ra a ac u d ir, b a jo a m e n a z a d e m u e rte . M u c h o s d e


lo s o rg a n iz a d o re s y m a n ife sta n te s fu e ro n re te n id o s e n la p risi n , y d e
sa p a re c i u n o d e lo s ld e re s d el sin d ic a to d e l m e ta l, q u e e s ta b a e n h u e l
g a y h a b a p ro n u n c ia d o c o n s ig n a s an te la m u ltitu d . E n H o n d u ra s, el e j r
cito im p id i q u e lo s tra b a ja d o re s p a rtic ip a ra n e n la s m a n ife sta c io n e s d e l
d a d el tra b a jo , o rg a n iz a d a s e n D a n l p o r el s in d ic a to m a y o rita rio d e la
H o n d u ra s o rie n ta l. A m e d ia d o s d e ab ril, la p o lic a d e T e g u c ig a lp a h a b a
re a liz a d o d isp a ro s al aire y u s a d o g a se s la c rim g e n o s p a ra d is p e rs a r u n a
m a rc h a d e p ro te s ta q u e se d irig a a la e m b a ja d a d e lo s E sta d o s U n id o s
y, se g n lo s c o o p e ra n te s p ro d e re c h o s h u m a n o s, d e s a p a re c i u n e s tu
d ia n te, R o g e r G o n z le z , m ie n tra s o tro s fu e ro n e n c a rc e la d o s p o r su su
p u e s ta p a rtic ip a c i n e n el y a re fe rid o a ta q u e d e l 7 d e ab ril al c o n s u la d o
e s ta d o u n id e n se , q u e la p o lic a h a b a o b se rv a d o im p a sib le . E n C o s ta
R ic a , v a rio s g ra n je ro s y c o o p e ra tiv is ta s e n h u e lg a fu e ro n a c o sa d o s y d e
te n id o s p o r la g u a rd ia ru ra l; e n al m e n o s u n c a so , se re c u rri a lo s g a se s
la c rim g e n o s y la fu e rz a f s ic a p a ra e v ita r q u e p re s e n ta ra n u n a p e tic i n
e n el a y u n ta m ie n to .135
N i la s a tro c id a d e s c o n tin u a d a s n i lo s a b u so s m e n o s g ra v e s re c ib ie
ro n la a te n c i n d e lo s m e d io s e s ta d o u n id e n se s , a p a rte d e a lg u n a b re v e
n o ta d isp lic e n te . E n c a m b io , la d e n u n c ia d e la in iq u id a d sa n d in ista c o n
tin u a b a a u n ritm o fe b ril, e s p e c ia lm e n te c u a n d o N ic a ra g u a se a c e rc p o r
u n m o m e n to a a lg u n o s d e lo s a b u so s m e n o re s q u e p ra c tic a n c o n re g u la
rid a d lo s p a s e s c lie n te s d e lo s E sta d o s U n id o s; a s, a m e d ia d o s d e ju lio
se d e sp e rt u n a n u e v a ro n d a d e c o n d e n a s in d ig n a d a s p o r p a rte d e to d o
el e s p e c tro p o ltic o , y se re n o v el a p o y o de lo s c o n g re s ista s lib e ra le s a
la a y u d a p re s ta d a a la co n tra .
E n su a n lisis d e l p rim e r a o d e lo s a c u e rd o s d e p a z , J u lia P re sto n
h a c o n s ta ta d o q u e se h a n p ro d u c id o m u y p o c o s a v a n c e s, e x c e p to e n N i
c a ra g u a. E n H o n d u ra s, A z c o n a n o p a s a de se r o tro d e lo s p re sid e n te s
p ro v isio n a le s p a ra e l p o d e r m ilita r ; lo m ism o e s c ie rto , a u n q u e n o se
afirm e a b ie rta m e n te , e n E l S a lv a d o r y G u a te m a la . P re sto n c ita u n in fo r
m e so b re d e re c h o s h u m a n o s d e A m e ric a s W atch, p u b lic a d o el 4 d e a g o s

135. B rook Larmer, c s m , 16 de agosto de 1988; Zamora, n p r , 19 de julio; E l Sol, 25


de julio; a p , b g , 22 de junio, 100 palabras. E l Sol, 18 de julio; a p , n y t , 14 de ju lio, 125 pa
labras. Joel B leifu ss, In These Times, 18 de m ayo. Hondupress, 4 de m ayo; editorial, E l
Tiem po, 4 de m ayo; Hondupress, 18 de m ayo y 15 de junio; c a r , 18 de noviem bre de 1988.
Mara V ernica Frenkel relata una visita a unos granjeros costarricenses en huelga en N ic a
ragua through o u r eyes (A m erican s w orking in N icaragu a), ju lio de 1988.
El arte de la m aquinacin h istrica 143

to , e n e l q u e se in d ic a q u e los asesin a to s p o ltic o s a m a n o s d e las fu e r


za s m ilita re s y p a ra m ilita re s co n tin a n p ro d u c i n d o se en g ran e s c a la en
E l S a lv a d o r y G u a te m a la , y en m e n o r g rad o e n H o n d u ra s , a d e m s de
v a rio s su p u e sta m e n te a c o n te c id o s en N ic a ra g u a , se g n a a d e P resi n ,
d o n d e n o e ra n h a b itu a le s . In icia lm e n te, N ic a ra g u a h a b a d ad o m u
c h o s m s p a so s q u e el re sto de p a se s c e n tro a m e ric a n o s p a ra a d e cu a rse
a lo a c o rd a d o e n E sq u ip u la s, h a s ta m e d ia d o s d e ju lio , d ie z m e se s d e s
p u s d e la firm a. S e tra ta d e u n la rg o p e rio d o in ic ia l , q u e te rm in co n
la ru p tu ra d e las n e g o c ia c io n e s d e treg u a ; e l 10 d e m a y o el g o b ie rn o n i
c a ra g e n s e d isp e rs v io le n ta m e n te u n a c o n c e n tra c i n d e o p o sito re s [en
N a n d a im e ], m a n tu v o e n p risi n a seis d e su s d irig e n te s d u ra n te u n la r
g o p ro c e s o ju d ic ia l, c e rr la R a d io C a t lic a in d e fin id a m e n te , e x p u ls a
M e lto n , el e m b a ja d o r d e E sta d o s U n id o s, y e x p ro p i la m a y o r p la n ta
c i n a z u c a re ra d e l p a s . L a s d o s ltim a s ac cio n e s, sin em b a rg o , d ifc il
m e n te p u e d e n re p re se n ta r u n a v io la c i n d e lo s a c u e rd o s d e p az. Y R a
d io C a t lic a se re a b ri e l 18 d e ag o sto , q u e d a n d o b a jo sa n c i n g u b e rn a
m e n ta l ta n so lo u n a re v is ta p ro sa n d in ista , L a S em an a C m ic a , p o r h a b e r
p u b lic a d o c o n te n id o s q u e d e g ra d a b a n a las m u je re s .136
L o s a c o n te c im ie n to s d e m e d ia d o s d e ju lio los d e N ic a ra g u a , c la ro
e s t h o rro riz a ro n a n u e stro s m e d io s. L o s {andinistas se r n sie m p re
sa n d in ista s , in d ic p e rsp ic a z m e n te u n c o m e n ta ris ta de rad io , e n u n a de
las re a c c io n e s m s su a v e s a la in te rv e n c i n de la p o lic a en N a n d a im e ,
q u e re c u rra p o r p rim e ra v e z al u so de g ases la c rim g e n o s (d esp u s de
h a b e r re c ib id o u n a llu v ia ... d e p ie d ra s y p a lo s , se g n el p rra fo d e c i
m o te rc e ro d e l a rtc u lo d e S te p h e n K in zer, u n d e ta lle q u e d e sa p a re c i de
c a si to d o s lo s c o m e n ta rio s p o s te rio re s ).137 S e d e d ic a ro n n o tic ia s d e p o r
ta d a, e d ito ria le s y a rtc u lo s re ite ra d o s a la b a rb a rie d e lo s sa n d in ista s,
q u e h a b a n d isp e rsa d o u n a m a n ife sta c i n al estilo tp ic a m e n te sa lv a
d o re o , h a b a n e x p u lsa d o al e m b a ja d o r a c u s n d o lo de c o la b o ra r en
la o rg a n iz a c i n d e lo s p a rtid a rio s p o ltic o s d e la c o n tra y h a b a n n a
c io n a liz a d o u n a p la n ta c i n d e a z c a r q u e, a u n c u a n d o a le g a ro n q u e
n o se tra b a ja b a , lle g a la p o rta d a d el Tim es . L as re fe re n c ia s a lo s g a
ses la c rim g e n o s y la v io le n c ia p o lic ia l a p a re c ie ro n re g u la rm e n te , co n la
c a rg a a p ro p ia d a d e h o rro r y d u ra n te v ario s m e ses. E l C o n g re so se e n o
j ta n to q u e, a d e m s d e las p e tic io n e s re n o v a d a s de a rm a m e n to p a ra la
136. wp W eekly, 15-21 de agosto de 1988; n yt , 19 de a g o sto ; coha , wrh , 31 de agos
to de 1988.
137. nyt, 11 de ju lio de 1988.
144 L a (d es)ed u ca ci n

co n tra, la s d o s c m a ra s a p ro b a ro n c o n d e n a s a p a sio n a d a s d e la b ru ta l
re p re si n d e lo s d e re c h o s h u m a n o s p o r p a rte d e M a n a g u a , c o n m a y o
ras e s c a n d a lo sa s (91 a 4 e n el S e n a d o , 3 58 a 18 e n la C m a ra d e R e
p re se n ta n te s), se g n tra sm iti la p re n s a co n s a tis fa c c i n .138
R e c u rd e se q u e la b ru ta l re p re s i n d e los d e re c h o s h u m a n o s so lo
se a c e rc , y so lo m o m e n t n e a m e n te , a a lg u n o s d e lo s a b u so s m e n o re s
p e rp e tra d o s h a b itu a lm e n te p o r lo s fa v o rito s d e lo s E sta d o s U n id o s e n la
reg i n ; y q u e n i d e le jo s se a s e m e ja al e je rc ic io re g u la r d e la p e d a g o
g a d el te rro rism o . Y re c u rd e s e ta m b i n q u e, m ie n tra s lo s se rv ic io s d e
s e g u rid a d d e D u a rte y sus e s c u a d ro n e s d e la m u e rte in c re m e n ta b a n lo s
ac to s te rro rista s d e sp u s d e la firm a d e lo s a c u e rd o s d e E sq u ip u la s, n o
h u b o c o n d e n a e n e l C o n g re so , sin o q u e , p o r el c o n tra rio , se a p la u d i su
p ro g re so h a c ia u n sis te m a q u e re s p e ta las lib e rta d e s h u m a n a s .
E l d e b a te d e lo s c o n g re s ista s so b re d e q u fo rm a p o d ra c a stig a rse
m s d u ra m e n te al sa n d in ism o p o r su s tra sg re s io n e s d e ju lio n o c a re c e d e
in te r s, in c lu so si d e ja m o s d e la d o la e m o c io n a n te re t ric a so b re n u e s
tro s h o n d o s p rin c ip io s lib e rta rio s y e l d o lo r q u e n o s in flig e e n lo m s
sen sib le d e l a lm a c u a lq u ie r a le ja m ie n to d e esto s p rin c ip io s ... e n N ic a ra
g ua. E l S e n a d o a p ro b la E n m ie n d a B y rd , q u e s e n ta b a la s b a se s p a ra r e
e m p re n d e r la a y u d a m ilita r a la c o n tra .139 H a b la n d o e n n o m b re d e su s c o
le g a s in c lu y e n d o a lg u n o s d e lo s m s se e ro s lib e ra le s B y rd , e l l
d e r de la m a y o ra , a d v irti a lo s sa n d in ista s d e q u e p u e d e n o b ie n c u m
p lir p o r e n te ro lo s re q u isito s d e d e m o c ra tiz a c i n q u e su sc rib ie ro n e n el
p la n d e p a z A ria s, y e n tra r a s e n la c o rrie n te d o m in a n te d e re la c io n e s
d e m o c r tic a s y a rm n ic a s c o n sus v e c in o s , o b ie n p u e d e n c o n tin u a r
v io la n d o a to d a s lu c e s la s re s o lu c io n e s d e lo s a c u e rd o s d e p a z , re p ri
m ir las le g tim a s a sp ira c io n e s d e m o c r tic a s d e l p u e b lo d e N ic a ra g u a
y, en tal ca so , a fro n ta r las c o n se c u e n c ia s: u n a v u e lta a la p re si n m ili
tar (es d ecir, al te rro rism o in te rn a c io n a l p ro m o v id o p o r lo s E sta d o s
U n id o s). B y rd e s ta b a ig u a lm e n te a n g u stia d o p o r la in c a p a c id a d d e lo s
re a g a n ita s d e p re sio n a r a lo s d irig e n te s so v i tic o s p a ra q u e d e sista n d e
su e m p e o d e a y u d a r m ilita rm e n te al g o b ie rn o d e N ic a ra g u a , d e fo rm a
q u e el n ic o p a s d e la re g i n so m e tid o al a ta q u e e x tra n je ro h a d e ser,
a s m ism o , e l n ic o c o m p le ta m e n te d e sa rm a d o . E l se n a d o r D o d d q u i
z el m s p a c ifis ta d e lo s se n a d o re s, e n lo q u e a ta e a C e n tro a m ric a

138. Robert Pear, n y t , 15 de ju lio de 1988, y otras m uchas referencias.


139. V ase N e l, pg. 57.
E l a rte de la m aquinacin h istrica 145

q u e d p ro fu n d a m e n te im p re sio n a d o p o r tales o b se rv a c io n e s y p ro p u e s
tas y p id i q u e se le p e rm itie ra a a d ir m i v o z en h o n o r d e n u e stro l
d er , e l se n a d o r B yrd. N o fu e m e n o s efu siv o en su e lo g io d el v alien te
lid e ra z g o d el p re sid e n te A rias, de C o sta R ica; d el p re sid e n te C e re zo , d e
G u a te m a la ; d el p re sid e n te A zco n a, d e H o n d u ra s; y d e l p re sid e n te D u ar-
te, de E l S alv ad o r, u n g ra n am ig o d e n u estro C o n g re so , au n q u e no ta n
a m ig o d e l p u e b lo sa lv ad o re o , q u e lo te m e, lo d e sp re c ia y n o ve sig n o s
d e p ro g re so d e m o c r tic o e n el p as, seg n d e m u e stra n las v arias e n
c u e sta s d e las q u e se h a c e ca so o m iso , p o r in tiles. E l se n a d o r D o d d y
o tro s p a tro c in a d o re s de la E n m ie n d a B y rd so n b ie n c o n sc ie n te s d e lo s
lo g ro s d e lo s re g m e n e s m ilita re s q u e g o b ie rn a n e n n u e s tro s e stad o s te
rro rista s, a s c o m o d e la e s c a la d a d e te rro r q u e, en re sp u e sta a lo s a c u e r
d o s d e p a z d e E sq u ip u la s, est n o c u lta n d o lo s m o d e ra d o s o fic ia le s a
b e n e fic io d el C o n g re so y lo s m e d io s. P ero q u im p o rta q u e lo sep an .
E l C o n g re so h a to m a d o u n a d e c isi n e x c ele n te a l d a r u n b u e n re
v s a lo s sa n d in ista s, p o r h a b e r re to m a d o la f rm u la d ic ta to ria l y re
c o rd a rle s q u e lo s a m e ric a n o s so lo te n e m o s u n a p o stu ra p o r lo q u e re s
p e c ta a lo s d e re c h o s y lo s e x c e so s d e m o c r tic o s , se g n c o m e n t el
N e w York T im es, u rg ie n d o a lo s d e m c ra ta s a q u e h a g a n sa b e r p b lic a
m e n te a lo s sa n d in ista s e l rie sg o q u e c o rre n p o r su s a c c io n e s d e m a la
fe . E s t claro q u e los e d ito re s ta m b i n tie n e n so lo u n a p o stu ra so b re
lo s d e re c h o s y lo s e x c e so s d e m o c r tic o s e n E l S alv a d o r: sie n te n u n
d e s p re c io m x im o p o r lo s d e re c h o s d e m o c r tic o s d e lo s sa lv ad o re o s,
c o m o in d ic a a la s claras su silen cio , sin o lv id a r q u e e lo g ia n in c e sa n te
m e n te el p ro g re so d e la d e m o c ra c ia e n e se e stad o te rro rista . E n c u a n to a
G u a te m a la , S te p h e n K in z e r q u e c o n o c e b ie n el p a s lle g in c lu so a
c ita r a u n v e te ra n o o fic ia l g u a te m a lte c o q u e e x p re sa b a el p a lp a b le d e s
c o n te n to d e su g o b ie rn o p o r el a b y e c to c o m p o rta m ie n to d e los sa n d i
n istas: se p e rc ib e e n to d o e l m u n d o u n a c o rrie n te lib e ra liz a d o ra , y N i
c a ra g u a es c a si e l n ic o p a s q u e se re sis te a ella ; e ste re p re se n ta n te h a
b la en n o m b re d e u n g o b ie rn o e fe c tiv a m e n te lib eral, p u e s to q u e lo s a s e
sin a to s y d e sa p a ric io n e s h a n d ism in u id o h a s ta u n a m e d ia d e so lo u n o s
c u a n to s al d a, se g n lo s g ru p o s p ro d e re c h o s h u m a n o s, lo cu a l es to d a
u n a m e jo ra , c o m p a ra d a c o n los a o s p re c e d e n te s .140
L o s e d ito re s d el W ashington P o s t, p o r su p arte, h ic ie ro n u n lla m a

140. Editoriales, nyt, 18 de ju lio y 7 de agosto de 1988; Kinzer, nyt, The w eek in re-
view , 17 de ju lio de 1988.
146 L a (d es)ed u ca ci n

m ie n to a las d e m o c ra c ia s c e n tro a m e ric a n a s y a lo s d e m c ra ta s c rti


cos c o n la a y u d a a la co n tra p a ra q u e se u n a n y c o n d e n e n a u n a so la
voz la v io la c i n sa n d in ista d e su c o m p ro m iso d e m o c r tic o so le m n e ,
y a q u e lo s sa n d in ista s a c t a n d e fo rm a sim ila r a la d e lo s e sta d o s p o li
ciales d e l c o m u n ism o : ro m p e n c a b e z a s, e n c a rc e la n , c e n su ra n a lo s m e
d io s ; im a g in e n q u t rm in o s c a b ra a p lic a r a E l S a lv a d o r o a Isra el, si
m e d im o s c o n e s te rase ro . S in d u d a , e ra d e ju s tic ia q u e el e m b a ja d o r e s
ta d o u n id e n se o fre c ie ra la a y u d a e x tra q u e re q u e ra la o p o sic i n , e n
p a la b ra s d e lo s e d ito re s. C o m o a p u n ta el c o h a , sin e m b a rg o , p o c a s n a
cio n es to le ra ra n e s ta in te rv e n c i n : W a sh in g to n c o n s id e ra ra in a m isto
so, si n o p ro p ia m e n te ile g a l, q u e u n g o b ie rn o e x tra n je ro fin a n c ia ra la s
e n tid a d e s d isid e n te s d e lo s e e . u u . , y p ro b a b le m e n te n o a p ro b a ra q u e
el e m b a ja d o r so v i tic o e n W a sh in g to n p a rtic ip a ra e n la m a n ife sta c i n d e
u n g ru p o iz q u ie rd is ta lo c a l q u e e x ig ie s e el d e rro c a m ie n to d e l g o b ie rn o
actu al , p o r n o h a b la r d e la in te rv e n c i n d e lo s e m b a ja d o re s a le m a n e s y
ja p o n e s e s e n 1942, si q u e re m o s tra z a r u n p a ra n g n m s e x a c to . T a m b i n
es p o c o p ro b a b le q u e el e m b a ja d o r d e u n a p o te n c ia e n e m ig a e n g u e rra
co n lo s E sta d o s U n id o s fu e se siq u ie ra a d m itid o e n e l p a s, y m e n o s u n o
co m o M e lto n , q u ie n , al ju r a r su c a rg o e n W a sh in g to n , a n u n c i q u e pre^
te n d o h a c e r re lu c ir lo s p rin c ip io s d e A m ric a y lo s v a lo re s d e la d e m o
cracia, y c m o lo s sa n d in ista s n o c u m p le n n i ta n so lo lo s re q u isito s m
n im o s . N o se ib a n a h a c e r m s c o n c e sio n e s a lo s sa n d in ista s, se g n
este fa v o rito d e E llio tt A b ra m s, e l a rq u ite c to d e l a ta q u e te rro ris ta c o n tra
N ic a ra g u a .141 C la ro e s t q u e, e n e l c a so d e u n e n e m ig o o fic ia l, h a y u n
n ico ra se ro .
P o c o s m e se s an tes, S in g a p u r h a b a e x p u lsa d o a u n d ip lo m tic o d e
lo s E sta d o s U n id o s, a c u sa d o d e in te rfe rir im p ro p ia m e n te e n lo s a s u n
to s n a c io n a le s , se g n c o m e n ta O w e n H a rrie s e n e l p e ri d ic o d e d e re
chas q u e d irig e .142 D e a c u e rd o c o n la C o n v e n c i n d e V ien a, q u e rig e la s
re la c io n e s d ip lo m tic a s, e s ta in te rfe re n c ia es in a c e p ta b le , d e m o d o q u e
lo s e e . u u . no te n a n m s o p c i n q u e a c e p ta r la e x p u lsi n , y a q u e S in
g a p u r a c u sa b a al a g re g a d o d e h a b e r a n im a d o a sin g a p u re n se s d e s c o n
te n to s a p a rtic ip a r e n a c tiv id a d e s a n tig u b e rn a m e n ta le s . H a rrie s h a r e
d ac tad o u n a d e fe n s a d e S in g ap u r, c o n tra lo s c a rg o s d e c o n d u c ta in c o -

141. w p W eekly, 18-24 y 25-31 de ju lio de 1988; com unicado de prensa del coha , 14
de julio; U pdate, c a h i , 17 de agosto de 1988.
142. The N atio n a l Interest, otoo de 1988.
E l arte d e la m aquinacin h istrica 147

Erecta y re p re si n e sta ta l y p o licial. C o m o S in g a p u r es u n p as sem ifas-


c ista , q u e o fre c e u n c lim a fa v o ra b le a la in v e rsi n , en to n c e s se a p lic a la
C o n v e n c i n d e V ien a. N o es el caso d e N ic a ra g u a , a la cu a l la s a u to ri
d a d e s c u e n ta n en tre lo s en e m ig o s.
P ro fu n d iz a n d o en la cu e sti n , el coha in d ic a que, si b ie n M e lto n y
o tro s m ie m b ro s d el cu e rp o d ip lo m tic o h a n sid o e x p u lsa d o s p o r in te r
fe rir a b ie rta m e n te en lo s asu n to s in te rio re s d e N ica ra g u a, [sin em b arg o ]
p ro s ig u e el u so d e la e m b a ja d a e sta d o u n id e n se p a ra fin an c iar, d irig ir y
c o o rd in a r las ac tiv id a d e s su b v e rsiv as d e la o p o sic i n c iv il n ic a ra g e n se ,
e n a rm o n a c o n las a c c io n e s de la co n tra ; la fin a n c ia c i n in c lu y e , co m o
m n im o , 7 0 0 .0 0 0 d la re s d el p ro g ra m a d e ay u d a e s ta d o u n id e n se a la
o p o sic i n . E l g o b ie rn o d e lo s ee .u u . e st in te n ta n d o p o r to d o s lo s m e
d io s c re a r u n g o b ie rn o p a ra le lo e n N ic a ra g u a , q u e p u e d a a s u m ir el p o
d e r an te u n a e s c a la d a d e lo s ataq u es o u n d e rru m b e s o c ia l.143
E n o c tu b re d e 1988, A m n ista In te rn a c io n a l ( ai ) p u b lic u n estu d io
titu la d o E l S a lva d o r: E scu a d ro n es d e la m u e r te , una e stra te g ia g u
b e rn a m e n ta l, e n el q u e se d o c u m e n ta b a q u e las fu e rz a s d e re c h ista s de
lo s e s c u a d ro n e s d e la m u e rte h a b a n se c u e stra d o , to rtu ra d o y a se sin a d o
a c ie n to s d e sa lv a d o re o s d u ra n te lo s d ie c io c h o m e ses a n te rio re s, y q u e
d e c a p ita b a n h a b it a lm e n te a las v c tim a s, p a ra e x te n d e r e l m ie d o .144 L o s
lla m a d o s e s c u a d ro n e s d e la m u e rte so n u n a secci n d e las fu e rz a s de
se g u rid a d d e l g o b ie rn o in sta la d o p o r lo s ee .u u ., y sirv e n a su e stra te g ia
d e in tim id a r a c u a lq u ie r p o sib le o p o sito r. S e g n a i :

Las vctimas suelen aparecer mutiladas, decapitadas, descuartizadas, es


tranguladas, o con seales de tortura o ... violacin. ... Los escuadrones de
la muerte tienen un modo de operar muy caracterstico: actan en secreto,
pero dejan los cuerpos mutilados de las vctimas, para aterrorizar a la po
blacin.

E n tre las v c tim a s se c u e n ta n sin d ic a lista s, c o o p e ra n te s p ro d e re c h o s


h u m a n o s, ju e c e s y ju ra d o s q u e tra b a ja n e n c a so s d e v io la c io n e s d e d e
re c h o s h u m a n o s, re fu g ia d o s, m ie m b ro s d e la Ig lesia, m a e stro s y e s tu
d ia n te s. ai re c o g e ta m b i n q u e n o se p u e d e re c u rrir a la p o lic a o al

143. c o h a , n & a , 8 de setiem bre de 1988.


144. Reuters, t g & M , 26 de octubre de 1988; M iam i H era ld (en adelante, m h ) , 26 de
octubre; el m ism o da apareci una inform acin m s breve en b g , a p . V a se tambin A m e-
ricas W atch, N igh tm are revisited , setiem bre de 1988.
148 L a (d es)ed u ca ci n

e jrcito , p u e sto q u e so n e llo s m ism o s lo s q u e re a liz a n las c a rn ic e ra s de


los e s c u a d ro n e s d e la m u e rte . L a s m a ta n z a s so n o b ra d e p isto le ro s de
p a isa n o y p o lic a s y m ilita re s u n ifo rm a d o s, y c u e n ta n c o n la a p a re n te
a p ro b a c i n d el e stad o : lo s e sc u a d ro n e s sa lv a d o re o s sirv e n p a ra p ro te
g e r al g o b ie rn o d e su re sp o n sa b ilid a d e n la to rtu ra , las d e s a p a ric io n e s y
las e je c u c io n e s e x tra ju d ic ia le s q u e se c o m e te n e n su n o m b re . V arios
m ie m b ro s d e lo s e s c u a d ro n e s a lg u n o s de lo s c u a le s v iv e n e s c o n d i
d o s e n lo s e e . u u . in d ic a ro n a a i q u e los in te g ra n te s fu e ro n s e le c c io
n ad o s d e e n tre lo s cu e rp o s e s p e c ia le s d e la p o lic a , c o m o la p o lic a d el
te so ro o la g u a rd ia n a c io n a l. L a Ig le s ia y lo s g ru p o s d e d e fe n s a d e lo s
d e re c h o s h u m a n o s e stim a n q u e , e n 1987, h a lla b a n c a d a m e s c e rc a d e
u n a d o c e n a d e c a d v e re s c o n la s m a rc a s d e h a b e r sid o to rtu ra d o s y e je
c u ta d o s p o r lo s e sc u a d ro n e s d e la m u e rte , e n lo s m rg e n e s d e la c a rre
te ra o a p ila d o s e n m o n to n e s; la m e d ia se c u a d ru p lic a p rin c ip io s d e
1988. A s m is m o , a i c o n s id e ra q u e e l re s u rg im ie n to d e lo s e s c u a d ro n e s
d e la m u e rte se d e b e e n p a rte a la a m n ista a p ro b a d a p o r el g o b ie rn o u n
a o a n te s, ta l c o m o se h a b a p re d ic h o e x te n s a m e n te al tie m p o q u e el
N ew York T im es a p la u d a lo s p ro g re s o s d e E l S a lv a d o r h a c ia el c u m p li
m ie n to p le n o d e lo s ac u e rd o s d e p az.
E l in fo rm e d e a i no fu e n o tic ia d o p o r el T im es. Y e l S e n a d o ap ro b
u n a re s o lu c i n (p o r 54 v o to s c o n tra 12) a d v irtie n d o a N ic a ra g u a d e q u e
la c o n tin u a d a tra sg re s i n sa n d in is ta d e lo s a c u e rd o s d e p a z d e la re g i n
c a u sa ra , m u y p ro b a b le m e n te , q u e el C o n g re s o sa n c io n a ra u n n u e v o
en v o d e a y u d a m ilita r al a o s ig u ie n te .145 E sta m o s, d e n u e v o , an te el
m o d e lo c o n o c id o : a las a tro c id a d e s d e lo s g o b ie rn o s p ro te g id o s p o r E s
tad o s U n id o s se a c o m p a a so lo la rig u ro s a a d v e rte n c ia a N ic a ra g u a d e
q u e m e jo re su c o m p o rta m ie n to o se in te n s ific a r el te rro rism o e s ta d o u
n id e n se . E n e l m is m o o c tu b re d e 1988, e n c a m b io , el C e n tra l A m eric a
R e p o rt (d e C iu d a d d e G u a te m a la ) se o cu p , c o m o te m a c e n tra l, d el r e
cin a p a re c id o In form e a n u a l d e a i so b re lo s d e re c h o s h u m a n o s. A s, se
in fo rm a d e q u e alg u n as d e las v io la c io n e s m s g ra v e s d e lo s d e re c h o s
h u m a n o s o c u rre n e n C e n tro a m ric a , e s p e c ia lm e n te e n G u a te m a la y E l
S alv ad o r, d o n d e lo s se c u e stro s y lo s a s e sin a to s so n u tiliz a d o s p o r el g o
b ie rn o c o m o u n in stru m e n to c o n tra la o p o sic i n d e iz q u ie rd a s, se g n
c o n s ta ta el in fo rm e de a i ; se re c u e rd a , ig u a lm e n te , q u e la situ a c i n h a
e m p e o ra d o d e s p u s de lo s a c u e rd o s d e E sq u ip u la s, y q u e se to rn a n

145. Pam ela Constable, bg, 27 de octubre de 1988.


El arte de la m aquinacin h istrica 149

m s c rtic a d u ra n te 1988. L a situ a c i n d e lo s d erec h o s h u m a n o s, p o r el


c o n tra rio , es m e n o s d ram tica en N ic a ra g u a y H o n d u ra s, e x c e p tu a n
d o las m u e rte s d e civ ile s a m a n o s de las fu e rz a s d e la co n tra , a p o y a d as
p o r los e e .u u . . Si b ie n h a h ab id o caso s de se cu estro s, to rtu ras y e je
c u c io n e s e x tra ju d ic ia le s e n H o n d u ra s, P a n a m y N ic a ra g u a , ta le s a c c io
n e s n o se h a n c o n v e rtid o e n u n re c u rso siste m tic o d el g o b ie rn o .146
E n n o v ie m b re , el N ew York Tim es p u b lic u n a rtc u lo de p o rta d a de
L in d se y G ru s o n so b re las a tro c id a d e s c o m e tid a s e n G u a te m a la .147 E n e l
p a sa d o , se g n G ru so n , C iu d a d d e G u a te m a la h a b a sid o u n a z o n a de
fu e g o a d isc re c i n , d o n d e lo s e x tre m ista s p o ltico s h a b a n g e n e ra liz a
d o el te rro r (p ero n o se m e n c io n a q u e eso s ex tre m ista s p o ltic o s , re s
p o n sa b le s d e la in m e n sa m a y o ra d e las c a rn ic e ra s, e ra n y so n to d a
v a a g e n te s d el g o b ie rn o re sp a ld a d o p o r los E sta d o s U n id o s; d e h e
c h o , e l p a p e l d e sa rro lla d o p o r lo s e e .u u . n o se m e n c io n a en to d o el a rt
cu lo ). G ru s o n d e sc rib e e l in c re m e n to a c tu a l de lo s secu estro s, la to rtu ra
y e l a se sin a to ; la situ a c i n d e las c iu d a d e s, c a d a v e z p e o r; y la d ic ta
d u ra m ilita r d e f a c to q u e im p e ra en el c a m p o (seg n A n n e M a n u e l, o b
se rv a d o ra d e A m e ric a s W atch). L o s o b je tiv o s p rin c ip a le s, e n la ciu d a d ,
so n lo s ld e re s y ac tiv ista s sin d ic a le s y lo s iz q u ie rd ista s . E l p o rta v o z
d e u n a o rg a n iz a c i n in d e p e n d ie n te p ro d e re c h o s h u m a n o s h a in d ic a d o
q u e a h o ra h ay u n a fa c h a d a d e m o c r tic a , eso es to d o . L a fa c h a d a e s
c o n d e q u e to d o el p o d e r e s d e te n ta d o p o r e l e j rc ito y q u e la situ a c i n
e m p e o ra c a d a d a . Y u n in fo rm e d e A m e ric a s W atch , d o s se m a n a s m s
ta rd e , a c u s a a l g o b ie rn o d e se r e l m x im o re sp o n sa b le d el e le v a d o c re
c im ie n to d e lo s ab u so s, c o n c e rc a d e d o s v io la c io n e s d ia ria s d e lo s d e
re c h o s h u m a n o s; e l in fo rm e c o n c lu y e q u e, a d e m s, se tra ta d e u n a c ifra
p re s u m ib le m e n te c o rta .148
E n d ic ie m b re , las sa lv a ja d a s g u b e rn a m e n ta le s sig u ie ro n c re c ie n d o e n
n u e s tro s e s ta d o s c lie n te . A p a re c ie ro n , p o r e je m p lo , n u e v o s e sc u a d ro n e s
d e la m u e rte . Im e ld a M e d ra n o , la d e c a n a d e la E s c u e la d e D e re c h o de
S a n ta A n a, fu e a se sin a d a e l d a 16, tras re g re sa r de u n a m a n ife sta c i n
u n iv e rs ita ria en S a n S alv ad o r, e n la q u e h a b a p a rtic ip a d o co m o p o rta
v o z; su c a s a h a b a sid o v ig ila d a d u ra n te d o s d as p o r u n je e p c o n los
c rista le s o sc u ro s, u n sig n o d e id e n tid a d d e lo s e sc u a d ro n e s. E l e d ific io

146. car , 14 de octubre de 1988.


147. nyt , 13 de noviem bre de 1988.
148. l a t -b g , 25 de noviem bre de 1988.
150 L a (d es)ed u ca ci n

de la fa c u lta d d e b io lo g a d e la U n iv e rsid a d N a c io n a l fu e d e stru id o el 22


de d ic ie m b re , p o r tres p o te n te s e x p lo sio n e s ; lo s a ta c a n te s a s e sin a ro n a
u n v ig ila n te , y u n se g u n d o g u a rd a p u d o d e s c rib ir a u n a p a tru lla c o m
p u esta p o r u n o s c in c u e n ta h o m b re s a rm a d o s h a s ta lo s d ie n te s. E l re c to r
de la u n iv e rsid a d ac u s al e j rc ito d e h a b e r c o lo c a d o la s b o m b a s: E sta
es la re s p u e s ta d e las fu e rz a s a rm a d a s a la e s c a la d a d e la g u e rra y su p ro
p ia im p o te n c ia p a ra c o n te n e rla . E l a ta q u e se d e sa rro ll m ie n tra s lo s
so ld a d o s e s ta b a n ro d e a n d o e l ca m p u s, p o r lo q u e es e v id e n te q u e so lo
los m ilita re s p o d a n h a b e rse m o v id o c o n lib e rta d , se g n p re c is el re c
tor. E l d ire c to r d e T u tela L e g a l c o in c id i e n q u e so n a c c io n e s d e p e r
sonas c o n e n tre n a m ie n to m ilita r, fu e rte m e n te a rm a d a s, y q u e se m u e v e n
con p le n a lib e rta d . C in co d a s m s ta rd e , u n a b o m b a d e s tru y las o fi
cinas d e la ig le s ia lu te ra n a, a la c u a l el e j rc ito m ira c o n re tic e n c ia d e
b ido la a y u d a q u e p re sta a lo s re fu g ia d o s; v a rio s m ie m b ro s d e la ig le
sia, q u e h a b a n re c ib id o a m e n a z a s d e m u e rte , c u lp a ro n a l e j rc ito e n p r i
vado. E l e m b a ja d o r de A le m a n ia d e l E s te ta m b i n fu e a m e n a z a d o d e
m u e rte y d e c id i a b a n d o n a r e l p as. S e g n c o m e n t u n d ip lo m tic o o c
cid en ta l, se v e la m a n o d e lo s m ilita re s e n e l b o m b a rd e o . O tra fu e n te ,
c e rc a n a al e j rc ito , a c la r q u e lo s m ilita re s c re e n q u e so lo p o d r n c o n
tra rre sta r la fu e rz a de la g u e rrilla c o n te rro rism o s e le c tiv o .149 N o tu v o
d e m a sia d o re fle jo e n lo s m e d io s, n o p re o c u p d e m a sia d o , e x c e p to p o r la
p o sib le a m e n a z a al p ro y e c to d e R e a g a n d e lle v a r la d e m o c ra c ia a E l
S alvador.
T a m p o c o lo s a b u so s m en o res c e sa ro n d u ra n te e s te tie m p o . E l 13 d e
se tie m b re , p o r e je m p lo , lo s so ld a d o s y la p o lic a a ta c a ro n u n a m a n ife s
ta c i n d e e s tu d ia n te s e n S a n S a lv a d o r y d isp e rs a ro n o tra e n S a n ta A n a,
m ie n tra s la s fu e rz a s d e se g u rid a d ro d e a b a n e l e d ific io d e l sin d ic a to
u n t s . F u e ro n a rre sta d o s u n o s 2 5 0 e s tu d ia n te s y tra b a ja d o re s d e la u n i
v e rsid a d , a u n q u e e l re c to r a firm q u e h a b a n sid o d e te n id o s 6 0 0 e s tu
d ia n te s y se d e s c o n o c a e l p a ra d e ro d e o tro s 4 0 0 . D u ra n te la m a n ife s
ta ci n , la p o lic a a n tid istu rb io s d isp a r r fa g a s d e fu e g o re a l y b o te s d e
g ases la c rim g e n o s c o n tra u n a m u ltitu d d e 3 .0 0 0 p e rso n a s , h irie n d o a
v aria s d e c e n a s d e m a n ife sta n te s y, a p a re n te m e n te , c a u s a n d o la m u e r
te in c lu s o d e u n p o lic a q u e m a n e ja b a u n c a n d e a g u a ( C e n tra l A m e
rica R e p o rf). T re in ta p e rio d ista s, lo c a le s y e x tra n je ro s, fu e ro n o b lig a
dos a e s tira rs e e n el su e lo p o r lo s a g e n te s d e se g u rid a d , q u e les p ro h i

149. Chris N orton, csm , 13 de enero de 1989; E l S o l, 9 de enero de 1989.


El a rte de la m aquinacin h istrica 151

b ie ro n m o v e rse o to m a r fo to g ra fas , y se d e tu v o co m o m n im o a d iez


o b se rv a d o re s ex tra n jero s. E l d irec to r de T u te la L eg a l afirm q u e la s ac
c io n e s d e la p o lic a p a re c e n te n er c o m o o b je tiv o in tim id a r a los p a rtic i
p a n te s e n las p ro te sta s u rb an as, ah o ra q u e se in ic ia u n p e rio d o electo ra l
d e c isiv o . P o r el c o n tra rio , el m in istro d e D efen sa , V ides C a sa n o v a , in
d ic a lo s p e rio d ista s q u e la p a c ie n c ia d e lo s cu e rp o s d e se g u rid a d tie
n e u n lm ite , y y a b a s ta de p ro v o c a c io n e s e n la c a lle ... Ya n o to le ra re
m o s m s v io le n cia . P ero el d a an tes, se g n u n a n o tic ia d el c o h a , los
m ilita re s h a b a n a ta c a d o a 5 0 0 m a n ife sta n te s e n U su lu t n , q u e p ro te s
ta b a n p a c fic a m e n te c o n tra la fa lta d e a y u d a g u b e rn a m e n ta l, d e sp u s de
u n a s g ra v e s in u n d a c io n e s , h irien d o a q u in c e p e rso n a s y d e te n ie n d o a
o c h o .150
A l ig u a l q u e e n lo s m e se s a n te rio re s, la im p o rta n c ia d e esto s ab u so s
m e n o re s p a lid e c e e n c o n tra ste co n la e s tra te g ia g u b e rn a m e n ta l d e in ti
m id a c i n te rro rista . P e ro , e n c u a lq u ie r ca so , ta m p o c o e sto s ltim o s h e
c h o s d e sp e rta ro n in te r s n i in q u ie tu d e n n u e stro s m e d io s, a d ife re n c ia de
lo su c e d id o e n N a n d a im e , d o n d e el g o b ie rn o sa n d in ista se ac erc a a l
g u n o de lo s siste m tic o s ab u so s m e n o s g ra v e s d e o tras re g io n e s; lo s h e
c h o s d e N a n d a im e , co m o h e m o s v isto , p ro v o c a ro n ta n to h o rro r q u e lo s
p a c ifista s d el C o n g re so se v ie ro n o b lig a d o s a re n o v a r la a y u d a a sus
fu e rz a s te rro rista s, p a ra c a stig a r a N ic a ra g u a . M s a n , lo s a liad o s e u ro
p e o s de lo s E sta d o s U n id o s se lim ita ro n a e n v ia r u n a sim p le a y u d a te s
tim o n ia l d e sp u s d e q u e, e n o ctu b re, el h u ra c n Jo a n d e s tru y e ra g ra n
p a rte d e N ic a ra g u a . L a ra z n a d u c id a fu e su p ro fu n d a in d ig n a c i n an te
la re p re si n d e N a n d a im e , q u e m u c h o s g o b ie rn o s e u ro p e o s c o n sid e ra n
... c o m o u n d e sa fo c la ro d e los sa n d in ista s al p ro c e so d e p a z en la re
g i n , se g n e sc rib e J u lia P re sto n , o b se rv a n d o el d e sc o n te n to a c tu a l de
E u ro p a c o n N ic a ra g u a . P e ro n o e x iste ta l d e sc o n te n to c o n E l S a lv a d o r
y G u a te m a la , q u e c o n tin a n m e re c ie n d o su a y u d a .151 D e n u e v o , v em o s
q u e la h ip o c re sa n o tie n e fro n te ra s y q u e E u ro p a e st m u c h o m s c o lo
n iz a d a d e lo q u e se q u ie re creer.
C o m o se h a in d ic a d o e n la n o ta 150, S a m D illo n , d e l M ia m i H era ld ,
s q u e in fo rm so b re la se rie de a b u so s m e n o s g ra v e s c o m e tid o s e n los
e s ta d o s clien te. E n u n a rtc u lo p o ste rio r, a n a liz a la c re c ie n te re p re si n

150. UPI, B G , 14 de setiem bre de 1988; E l S o l, 19 de setiembre; car, 23 de setiembre;


S am D illon, m h , 20 de setiem bre; c o h a , n & a , 19 de octubre de 1988.
151. Preston, wp, 8 de noviem bre de 1988.
152 L a (d es)ed u ca ci n

q ue se e x tie n d e p o r la z o n a , se a la n d o a N ic a ra g u a c o m o el c u lp a b le
p rin c ip a l; su m a y o r d e lito fu e h a b e r la n z a d o g a se s [la c rim g e n o s] c o n
tra u n a m a n ife sta c i n p a c fic a y e n c a rc e la d o a lo s ld e re s p o ltic o s m s
d e sta c a d o s d e N a n d a im e . L u e g o d e s c rib e c m o el e j rc ito sa lv a d o re o
atac a v a ria s c o n c e n tra c io n e s d e p ro te s ta e n la s c iu d a d e s, n u m e ro sa s,
p ero p a c fic a s , a las q u e u n a v io le n ta p o lic a a n tid istu rb io s ... m a c h a
c ... c o n g a se s la c rim g e n o s, g o lp e s d e p o rra y m s d e 150 d e te n c io
n es, ju n to c o n el a rresto d e m u c h a s o tra s p e rso n a s en in c u rsio n e s n o c
tu rn as a las o fic in a s d e d o s sin d ic a to s d e iz q u ie rd a y a s o c ia c io n e s d e
c a m p e sin o s . D illo n m e n c io n a b re v e m e n te e l ra d ic a l in c re m e n to d e
los a se sin a to s p o ltic o s p o r p a rte d e l e j rc ito y lo s e sc u a d ro n e s d e la
m u e rte (p e ro ta m b i n p o r p a rte d e la s g u e rrilla s) . C o n o c e lo s h e c h o s a
la p e rfe c c i n , p e ro , co m o tie n e n q u e p a s a r a tra v s d e l filtro id e o l g ic o ,
las re fe rid a s m a ta n z a s e n g ra n e sc a la , el te rro rism o y la re p re s i n c o m o
e stra te g ia s g u b e rn a m e n ta le s d e in tim id a c i n e n lo s c lie n te s d e lo s E s ta
dos U n id o s se c o n v ie rte n e n u n a m in u c ia e n c o m p a ra c i n c o n lo s a b u
sos re a le s, p e ro m e n o re s, q u e se c o m e te n e n u n p a s s o m e tid o al te rro
rism o y la g u e rra e c o n m ic a p o r lo s e e . u u . O b s rv e s e , sin e m b a rg o , q u e
nos re fe rim o s a u n d ia rio ,y u n p e rio d is ta q u e , a l m e n o s, h a c e n e l e s
fu erzo d e in fo rm a r so b re a lg u n o s d e lo s h e c h o s .152
M ie n tra s lo s p a se s c lie n te re c h a z a b a n re p e tid a m e n te las n e g o c ia c io
nes, lo s m e d io s y el g o b ie rn o d e lo s E sta d o s U n id o s re c rim in a b a n a lo s
sa n d in ista s p o r su in c a p a c id a d d e re v ita liz a r la s c o n v e rs a c io n e s d e p a z
(esta n ca d as p o r las t c tic a s o b stru c c io n ista s d e lo s d e le g a d o s e s ta d o u n i
d en ses). L a p re n s a m e x ic a n a n o s in fo rm a d e q u e e l p re s id e n te C e re z o
reiter su n e g a tiv a a d ia lo g a r c o n e l e j rc ito d e las g u e rrilla s , a a
d ie n d o q u e e n ta n to q u e lo s su b v e rsiv o s ... n o a b a n d o n e n su p o sic i n
b e lig e ra n te , n o a b rire m o s c o n v e rs a c io n e s d ire c ta s c o n su s ld e re s ... N in
g n d i lo g o p u e d e d e s a rro lla rse e n tre arm a s . Y e n c u a n to a E l S a lv a
dor, c ie n to s d e c a m p e sin o s, e s tu d ia n te s y tra b a ja d o re s o rg a n iz a ro n u n a
m a rc h a q u e c ru z a b a la c a p ita l h a s ta lle g a r al h o te l d o n d e se c e le b ra b a
u n a re u n i n d e la o e a , p a ra e x ig ir q u e el g o b ie rn o n e g o c ia ra c o n las
g u errilla s. D u ra n te e ste e n c u e n tro , la g u e rrilla h a b a d e c la ra d o u n a tre
g u a u n ila te ra l y re n o v a d o su p e tic i n d e n e g o c ia r c o n e l g o b ie rn o , s e
g n a p ; p e ro e l p re sid e n te D u a rte , e n su a lo c u c i n a lo s d e le g a d o s d e la
o e a , a firm q u e el d e se o e x p re s a d o p o r las g u e rrilla s d e re a n u d a r las

152. Sam D illo n , mh , 1 de octubre de 1988.


El arte d e la m aquinacin h istrica 153

c o n v e rs a c io n e s d e p a z e ra ta n solo t c tic o , y acu s a los re b e ld e s de


p e rs e g u ir u n a m a n io b ra e stra t g ic a p a ra d e stru ir la d e m o c ra c ia a tra
v s d e las p ro p ia s lib e rta d e s d e m o c r tic a s .153
L a re u n i n d e la o e a fu e se g u id a e n el N e w York Tim es p o r L in d se y
G ru s o n , q u ie n se re firi , sin e x c e siv o o p tim ism o , a la p e rv e rsi n d el
p ro c e s o d e p a z e n C e n tro a m ric a . S in e m b a rg o , co m o c a b ra esp erar,
so lo se c ita u n e je m p lo : la c o n c e n tra c i n d e N a n d a im e y la d e te n c i n
d e c a m p e s in o s n ic a ra g e n s e s, a c u sa d o s d e c o la b o ra r c o n la c o n tra ; e s
to s a c to s re p re s iv o s h a n d e b ilita d o to d o s lo s in te n to s d e re v ita liz a r las
n e g o c ia c io n e s , se g n G ru so n , q u e c ita a q u a d ip lo m tic o s e s ta d o u n i
d e n s e s. R e s p e c to d e E l S alv a d o r, ta n so lo se re fie re a q u e la a m n ista
d e o c tu b re d e 1987 p a s la p g in a d e lo s a se sin a to s c o m e tid o s a n te
rio rm e n te p o r la p o lic a . L o s a b u so s e n G u a te m a la u H o n d u ra s n o se
m e n c io n a n siq u ie ra , y ta m p o c o se d ic e n a d a d e l e sta d o d e las n e g o c ia
c io n e s e n E l S a lv a d o r y G u a te m a la , n i d e p o r q u n o se h a n re v ita li
z a d o .154 E n su m a , se a p lic a u n filtro a m e d id a d e las n e c e s id a d e s d e la
p ro p a g a n d a g u b e rn a m e n ta l, m e d ia n te e l c u a l e l te rro rism o , la s to rtu ra s
y la re p re s i n q u e n o s irv e n a lo s fin e s d e s e a d o s p a sa n a se r in s ig n ifi
c a n te s.
G ru so n re c o g e ta m b i n q u e no se p u d o lle g a r a n in g n a c u e rd o so
b re la fe c h a d e la sig u ie n te c u m b re c e n tro a m e ric a n a , p o r ra z o n e s d e s c o
n o c id a s. L a p re n s a m e x ic a n a d e sc u b re e l v e lo , a l in fo rm a r d e q u e e l g o
b ie rn o sa lv a d o re o h a b a c a n c e la d o la c u m b re , q u e d e b a c e le b ra rse en
su p a s, a le g a n d o fa lta d e c a p a c id a d e c o n m ic a . L a c a n c e la c i n , n o
o b sta n te , se p ro d u jo p o c a s h o ra s d e sp u s d e la v isita al p a s d e M o rris
B u sb y , el e m b a ja d o r e s p e c ia l d e lo s E sta d o s U n id o s p a ra C e n tro a m ri
ca y su re u n i n c o n e l p re sid e n te D u a rte . L o s an a listas c ita d o s a trib u
y e n las su p u e sta s d ific u lta d e s a u n b o ic o t d e lo s e e . u u ., e n el c u a l M o
rris B u sb y tie n e su p a rte d e re sp o n sa b ilid a d y q u e p o d ra h a b e r sid o
p la n e a d o p a ra c o n tra rre s ta r la n e g a tiv a d e l p re sid e n te C e re z o a a p o y a r
la s a c c io n e s d e g u e rra c o n tra N ic a ra g u a . P a ra e l p re sid e n te C e re z o , es
d e v ita l im p o rta n c ia q u e se p u e d a c e le b ra r la c u m b re p re sid e n c ia l, se g n
lo s o b se rv a d o re s, p o rq u e c o n e lla in te n ta d is tra e r la a te n c i n d e la v io
le n c ia q u e a s la su p a s, a s co m o in c re m e n ta r el p re stig io in te rn a c io n a l

153. E xcelsior, M xico, 31 de agosto de 1988; Central Am erica N ew sPak; a p , 15 de


noviem bre; se extractaron algunas palabras en el b g (16 de noviem bre de 1988), donde se
lee que haba habido una marcha sin un propsito declarado.
154. L indsey Gruson, n y t , 18 de noviem bre de 1988.
154 L a (d es)ed u ca ci n

que h a a d q u irid o g racias a su p o ltic a d e n e u tra lid a d a c tiv a .155 E l m o


delo es e l m ism o q u e h e m o s id o v ie n d o re p e tid a m e n te : lo s E sta d o s U n i
dos p re p a ra n in ic ia tiv a s p a ra d ific u lta r los a c u e rd o s p o ltic o s , D u a rte las
p o n e e n p r c tic a y lo s m e d io s n o d ic e n p a la b ra .
L a se le c c i n d e lo s te m a s y e l e s tilo d el c o m e n ta rio ilu stra n so b re lo s
m e c a n ism o s u tiliz a d o s p a ra in c u lc a r e n lo s le c to re s lo s h b ito s d e l p e n
sa m ien to c o rrecto . U n a d e la s t c n ic a s m s tile s c o n s iste en citar, sin
c ritic a rlo s, a ld e re s co n b u e n a re p u ta c i n . A s se h iz o en el v e ra n o d e
1988, p o r e je m p lo , c u a n d o lo s m e d io s y el g o b ie rn o p ro c u ra b a n re v ig o
rar el fe rv o r a n tisa n d in ista : S te p h e n K in z e r in fo rm so b re u n a re u n i n
de los E sta d o s U n id o s y su s c u a tro a lia d o s c e n tro a m e ric a n o s , in d ic a n d o
q ue lo s c u a tro s p a se s d e s a p ru e b a n e l sa n d in ism o y h a n u rg id o a N ic a
ra g u a p a ra q u e lib e ra lic e su r g im e n , a u n q u e n o c o in c id e n e n c u l es la
m e jo r m a n e ra d e e je rc e r e s ta p re si n . S e c ita a l p re s id e n te A ria s c o
m e n ta n d o q u e d e s g ra c ia d a m e n te , N ic a ra g u a n o s h a fa lla d o y e x p re
sando m i d e c e p c i n , m i p e n a , m i triste z a , m ie n tra s a n a liz a b a n lo s
ab u so s c o m e tid o s p o r lo s s a n d in ista s c o n su s c o le g a s c e n tro a m e ric a n o s;
sobre la s p r c tic a s d e e sto s n o h a d e ja d o e n tre v e r d e c e p c i n n i tris te z a
alg u n a, c u a n d o m e n o s se g n la v e rs i n d e lo s m e d io s e s ta d o u n id e n se s .
E l p re sid e n te C e re z o a a d i q u e se sie n te m u y a p e n a d o p o rq u e lo s
sa n d in ista s n o a c e p te n las re g la s d e la d e m o c ra c ia . G e o rg e S h u ltz , p o r
su p a rte , d e n u n c i al g o b ie rn o c o m u n is ta d e N ic a ra g u a , a s c o m o a las
g u e rrilla s c o m u n ista s de E l S a lv a d o r y G u a te m a la e n ta n to q u e so n u n a
fu erza d e s tru c tiv a y d e s e s ta b iliz a d o ra .de la re g i n , y a q e el g o b ie r
no sa n d in ista sig u e d e p e n d ie n d o d e la s a rm a s so v i tic a s y a c u m u la n d o
u n a rse n a l m ilita r m u y su p e rio r a su s n e c e s id a d e s d e d e fe n sa . P o r lti
m o, el Sr. S h u ltz y lo s m in istro s d e E x te rio re s d e H o n d u ra s, G u a te m a
la, l S a lv a d o r y C o sta R ic a e x p re s a ro n su re s p e to p o r lo s p rin c ip io s
de la p a z , la d e m o c ra c ia , la se g u rid a d , la ju s tic ia so c ia l y 'e l d e s a rro llo
e c o n m ic o , se g n re c o g e K in z e r, sin c o m e n ta rio s a d ic io n le s n i re p e
lu zn o p e r c e p tib le .156
E n u n a rtc u lo c o m p le m e n ta rio d e sd e W a sh in g to n , se d e sc rib e el
c o n se n so d e lo s se n a d o re s, q u e a p ro b a ro n n u e v a s a y u d a s a la c o n tra , a s
co m o la p re o c u p a c i n d e lo s d e m c ra ta s so b re si p o d ra d a a r la im a
g en d e su p a rtid o el q u e lo s sa n d in ista s re p rim ie ra n la o p o sic i n p o l

155. E xcelsior, 19 y 21 de octubre de 1988; Central A m erica N ew sPak.


156. Kinzer, n y t , 2 de agosto de 1988.
El a rte de la m aquinacin h istrica 155

tic a o d e s e n c a d e n a ra n u n a o fe n siv a m ilita r so b re los co n tra s ; sin e m


b a rg o , p a re c e ser q u e la im a g en d el p artid o no re su lta d a a d a p o r su
re s p a ld o a las a tro c id a d e s c o n tin u a d a s d e lo s estad o s te rro ristas. P o co s
d a s m s ta rd e , lo s se n a d o re s p a c ifista s a p ro b a ro n u n a ley q u e p e rm ita
e l e n v o d e n u e v a s ay u d a s m ilita re s si lo s sa n d in ista s tra ic io n e ro s a ta c a
b a n a la c o n tra d e n tro d e N ic a ra g u a o re c ib a n m s a p o y o m ilita r d e l q u e
e l C o n g re so e s tim a b a ra z o n a b le .157 L a a g e n c ia a p c ita a Jo h n K erry, se
n a d o r lib e ra l p o r M a ssa c h u se tts, q u ie n a p a d rin a la ay u d a h u m a n ita ria a
lo s re b e ld e s co n u n v o to a fa v o r d e l e n v o re ite ra d o d e a rm a m e n to si
c o n tin a la a flu e n c ia d e a rm a m e n to so v i tic o e n N ic a ra g u a , si lo s sa n
d in is ta s v io la n lo s a c u e rd o s d e p a z d e l a o p a sa d o o si el g o b ie rn o n i
c a ra g e n s e in te n ta b a rre r m ilita rm e n te a las fu erzas re b e ld e s .158
T odas e sta s m u e stra s c u m p le n la s n o rm a s d e l p e rio d ism o c o m p e te n
te. L a s citas so n , p ro b a b le m e n te , fid e d ig n a s, a l ig u a l q u e las a firm a c io
n e s d e sc rip tiv a s. P e ro d e tr s de la se le c c i n d e lo s h e c h o s y la m a n e ra
d e p re se n ta rlo s, h a y c ie rto s p re su p u e sto s in c u e stio n a d o s, co m o el si
g u ie n te : so lo N ic a ra g u a n o e s t lib e ra liz n d o se , so lo N ic a ra g u a in
c u m p le lo s a c u e rd o s d e E sq u ip u la s. C o m o la re a lid a d d e lo s h e c h o s es
o tra , n o so n b ie n v e n id o s y se n o tic ia n m u y ra ra m e n te . N ic a ra g u a n o tie
n e d e re c h o a d e fe n d e rs e d e l ata q u e te rro rista d e la s fu e rz a s d e le g a d a s de
lo s E sta d o s U n id o s, ra d ic a d a s e n H o n d u ra s, n i siq u iera d e n tro d e su te
rrito rio ; ta m p o c o a re c ib ir a rm a m e n to d el n ic o p ro v e e d o r to le ra d o p o r
lo s e e . u u . E n c a m b io , lo s a liad o s d e lo s e e . u u . s tie n e n d e re c h o a re
c h a z a r la s n e g o c ia c io n e s c o n las g u e rrilla s in d g e n a s (u n a in fo rm a c i n
h a b itu a lm e n te sile n c ia d a ), a s co m o a in te n ta r d e stru irla s c o n a rm a m e n
to e in stru c to re s e sta d o u n id e n se s. S i se m ira n b ie n sus p a la b ra s, e l p re
sid e n te d e C o s ta R ic a c u y a d e m o c ra c ia , c o n tro la d a p o r lo s h o m b re s
d e n e g o c io s, so b re v iv e g ra c ia s a la c a rid a d d e lo s e e . u u . se p re o c u p a
m u y p o c o d e las a tro c id a d e s c o n tin u a s e n las d e m o c ra c ia s in e x p e rta s ,
o d e la v io la c i n b ru ta l d e las m n im a s c o n d ic io n e s d e m o c r tic a s y los
a c u e rd o s d e p a z q u e , e n lo s m e d io s, lle v a n su n o m b re; sin em b a rg o , es
e l ju e z q u e h a de d e te rm in a r el g ra d o d e c u m p lim ie n to d e las re s o lu c io
n e s d e E sq u ip u la s y d e la p r c tic a d e m o c r tic a . E l p re sid e n te de G u a te
m a la , u n p a s d o m in a d o p o r lo s m ilita re s y q u e c o n tin a a te rro riz a n d o y
a s e sin a n d o a sus c iu d a d a n o s a u n q u e sea e n u n a e s c a la m e n o r q u e en

157. V ase la nota 138.


158. R asky, n y t , 2 de agosto de 1988; a p, b g , 3 de agosto de 1988.
156 L a (d es)ed u ca ci n

aos a n te rio re s e st e n la p o s ic i n d e c o n d e n a r a so c ie d a d e s m u c h o
m en o s re p re siv a s y m s a b ie rta s, p o r su su p u e s ta in c a p a c id a d d e a v a n
za r h a c ia la d e m o c ra c ia . U n fu n c io n a rio d e lo s e e . u u ., re s p o n s a b le e n
g ran m e d id a d e lo s a ta q u e s c o n tra N ic a ra g u a y la tra u m a tiz a c i n d e E l
S a lv a d o r y q u e h a ap o y a d o la s m a ta n z a s c a s i g e n o c id a s e n G u a te m a
la , e st, ig u a lm e n te , e n u n a p o s ic i n q u e le p e rm ite d e c id ir q u i n e s t
d e se sta b iliz a n d o C e n tro a m ric a y q u n iv e l d e d e fe n s a es el m s a d e
cu ad o p a ra u n g o b ie rn o a ta c a d o c o n a rm a s e s ta d o u n id e n se s . L a a y u d a a
las fu e rz a s d e le g a d a s d e lo s e e . u u . se c o n s id e ra h u m a n ita ria ; n o im
p o rta q u e las c o n v e n c io n e s in te rn a c io n a le s , re a firm a d a s p o r e l T rib u n a l
In te rn a c io n a l c u y a s re g la s so n d e s p re c ia d a s p o r lo s e e . u u . e ig n o ra d a s
p o r lo s m e d io s , sean m u y e x p lc ita s y re s trin ja n el c o n c e p to d e a y u
d a h u m a n ita ria al so c o rro p re s ta d o so lo a lo s c iv ile s, y a lo s c iv ile s d e
am b o s b a n d o s , sin d isc rim in a c i n . E s d e p u ra ju s tic ia q u e u n a a g e n c ia
n eu tra l c o m o e l D e p a rta m e n to d e E s ta d o a d m in is tre e s ta a y u d a h u
m a n ita ria ; y, si N ic a ra g u a in te n ta a p lic a r c u a lq u ie ra d e lo s m e c a n ism o s
de a u to d e fe n sa q u e so n h a b itu a le s e in d is c u tib le s e n la s d e m o c ra c ia s o c
c id e n ta le s, es ta m b i n d e ju s tic ia q u e la c a a b a s te z c a a su s fu e rz a s te
rro rista s d e n tro d e l te rrito rio n a c io n a l d e N ic a ra g u a (a n o ser, c la ro e st,
q ue d e m u e s tre n se r u n in s tru m e n to im p e rfe c to y, p o r ta n to , c o n trib u
y an a n u e s tra a g o n a n ic a ra g e n s e ).
P o d ra im a g in a rs e u n a m a n e ra a lte rn a tiv a d e in fo rm a r, q u e n o p a rta
de lo s p re s u p u e s to s de la p ro p a g a n d a e s ta d o u n id e n s e , q u c ite o tra s
fu en te s (co m o e l T rib u n a l In te rn a c io n a l, p o r e je m p lo ), q u e s e le c c io n e
los h e c h o s m s re le v a n te s a p a rtir d e o tro s c rite rio s (lo s d e re c h o s y n e
c e sid a d e s h u m a n a s, la d e m o c ra c ia y la lib e rta d , e l im p e rio d e la ley, y
o tros v a lo re s h a b itu a le s). P e ro p o c a s v e c e s se v e r ta l c o s a e n lo s m e
dios. E l b o m b a rd e o in c e sa n te d e m a te ria l c o n v e n ie n te m e n te s e le c c io n a
do, ju n to c o n la a u se n c ia c a si to ta l d e ra z o n a m ie n to s c rtic o s y p a s a je s
de an lisis, es lo q u e in s p ira su s p re su p u e sto s d e p a rtid a , c o n fo rm a n d o
a s la p e rc e p c i n d e la a u d ie n c ia al s is te m a g e n e ra l .d e la d o c trin a c o
rre cta , c o n m u c h a m s e fe c tiv id a d q u e la q u e lo g ra ra u n M in is te rio d e
la V erdad. E n tre ta n to , lo s m e d io s p u e d e n a le g a r q u e c u m p le n su la b o r
co n to ta l fra n q u e z a (y lo h a c e n , a u n q u e n o e n e l se n tid o q u e p re te n d e n ).
A lo la rg o d e e s ta d c a d a e s p a n to s a , lo s q u e h a n v io la d o m s g ra v e
m e n te (y c o n d ife re n c ia ) lo s d e re c h o s h u m a n o s h a n sid o o b ie n c re a c io
n es d ire c ta s d e lo s E sta d o s U n id o s la c o n tra y el g o b ie rn o d e E l S a l
v ad o r o b ie n el g o b ie rn o d e G u a te m a la , re sp a ld a d o p o r lo s e e . u u . Si
El a rte d e la m aquinacin h istrica 157

la e v id e n te re le v a n c ia d e e sto s h ec h o s h a sid o a n a liz a d a e n lo s p rin c i


p a le s m e d io s d e c o m u n ic a c i n , y o n o h e sa b id o d a rm e c u e n ta . L a n a tu
ra le z a re a l de esto s re g m e n e s se d e s v e la p a rc ia lm e n te , e n o ca sio n e s;
p e ro n o se e x tra e n c o n c lu sio n e s so b re e l p a p e l c e n tra l d e sa rro lla d o p o r
lo s e e .u u . e n C e n tro a m ric a , so b re la c u ltu ra p o ltic a d e n u e stro p as o
s o b re lo s p rin c ip io s m o ra le s d e u n as c la se s p riv ile g ia d a s q u e c o n stru y e n
y a p o y a n estas p o ltic a s.
E n ca m b io , s se e x tra e n o tras c o n c lu sio n e s, b ie n d ife re n te s. R o b e rt
P ear, c o rre sp o n sa l d ip lo m tic o d el N e w York T im es, re la ta las p e rsp e c ti
v a s d e u n a n u e v a p o ltic a d ip lo m tic a e n C e n tro a m ric a b a jo la a d
m in istra c i n d e G e o rg e H . B u sh . E sta e s p e ra n z a d o ra n u e v a p o ltic a d el
p re s id e n te B u sh y su p ra g m tic o se c re ta rio d e E sta d o , J a m e s B ak er, se
c e n tra r e n c o la b o ra r

ms estrechamente con el Congreso y las naciones de Latinoamrica, para


elevar la presin poltica sobre los sandinistas, hasta que se convoquen
elecciones en Nicaragua [aunque lo que las impeda era un edicto de los
EE.UU.] y se restaure la libertad de expresin y otros derechos garantizados
por los acuerdos de paz de la regin.

P a ra a se g u ra rse d e q u e e l le c to r c o m p re n d e b ie n la ln e a d el p a rtid o ,
P e a r a a d e q u e N ic a ra g u a firm e so s a c u e rd o s e n 1987 y 1988, p e ro
lo s e e .u u . y o tra s n a c io n e s e n tie n d e n q u e lo s sa n d in ista s h a n in c u m p li
d o m u c h a s de sus re so lu c io n e s . N a d a q u e lle v e a p e n s a r q u e alg o p u e
d a fa lla r e n lo s c lie n te s d e lo s E sta d o s U n id o s, n a d a q u e a p u n te a q u e la
p o ltic a d e lo s p ro p io s ee .u u . p u e d a se r c u e stio n a b le .
T o d a e sta a c tu a c i n te a tra l im p re sio n a ra , sin d u d a, a lo s so b e ra n o s
d e u n e sta d o to ta lita rio . E l su frim ie n to q u e h a o rig in a d o y h a d e o ri
g in a r to d a v a es d e sm e d id o .
160 L a (d es)ed u ca ci n

tira n a s b ru ta le s , q u e h e m o s v isto c re c e r p ro m e te d o re s a v a n c e s c ie n tfi


cos, q u e h a y m u c h o s o tro s a rg u m e n to s p a ra te n e r c o n fia n z a e n u n f u
tu ro m e jo r. E l d is c u rs o d e lo s p riv ile g ia d o s e s t sie m p re m a rc a d o p o r
la c o n fia n z a y e l triu n fa lis m o : c o n o c e m o s e l c a m in o q u e te n e m o s d e
lan te, y n o h a y o tro c a m in o . L a id e a fu n d a m e n ta l, a rtic u la d a c o n la s u
fic ie n te fu e rz a y c la rid a d , in d ic a q u e la v ic to ria d e lo s E s ta d o s U n id o s
en la g u e rra f r a h a s ig n ific a d o la v ic to ria d e u n c o m p u e s to d e p rin c i
p io s p o ltic o s y e c o n m ic o s : d e m o c ra c ia y m e rc a d o lib re . E sto s p r in
cip io s, se d ic e , so n la o la d e l fu tu ro : u n fu tu ro d e l c u a l lo s e e . u u . so n
el m o d e lo y a la v e z tie n e n la lla v e . A c a b o d e c ita r al p rin c ip a l c o
m e n ta ris ta p o ltic o d e l N e w York Tim es, p e ro e s u n a im a g e n c o n v e n
c io n a l, r e p e tid a c o n fre c u e n c ia e n m u c h a s re g io n e s d e l m u n d o , y a c e p
ta d a c o m o e s e n c ia lm e n te v e r d a d e ra in c lu so p o r lo s c rtic o s. T a m b i n se
le h a d a d o e l n o m b re d e D o c trin a C lin to n , y a q u e e s te p ro c la m a b a
que n u e s tra n u e v a m is i n e s c o n s o lid a r e l triu n fo d e la d e m o c ra c ia y
los m e rc a d o s a b ie rto s q u e a c a b a b a n d e g a n a rs e . H a y c ie rto m a rg e n
p a ra la d ise n si n : e n u n e x tre m o , e s t n lo s id e a lis ta s w ilso n ia n o s ,
que p o s tu la n u n a d e d ic a c i n c o n tin u a d a a la m is i n tra d ic io n a l d e la
b e n e v o le n c ia ; e n el o tro , lo s re a lista s r e p lic a n q u e p o d ra n fa lta rn o s
lo s m e d io s n e c e s a rio s p a r a e m p re n d e r e s a s c ru z a d a s d e m e lio rism o
m undial* y n o d e b e ra m o s s a c rific a r n u e s tro p ro p io in te r s a b e n e fic io
de o tro s .2 E s to s so n lo s m rg e n e s q u e lim ita n e l c a m in o h a c ia u n m u n
do m ejo r.
L a re a lid a d , p o r m i p a rte , c re o q u e es m u y d ife re n te . E l m b ito a c
tual d e l d e b a te p o ltic o tie n e ta n p o c a re le v a n c ia p a ra la p o ltic a re a l
co m o sus n u m e ro so s a n te c e d e n te s: n i lo s E s ta d o s U n id o s n i n in g u n a
o tra p o te n c ia se h a n se n tid o g u ia d o s n u n c a p o r e se m e lio rism o m u n
dial. L a d e m o c ra c ia e s t sie n d o a ta c a d a e n to d o e l m u n d o , sin e x c lu ir
a los p a s e s m s in d u s tria liz a d o s ; c u a n d o m e n o s, la d e m o c ra c ia b ie n e n
te n d id a , la q u e o fre c e o p o rtu n id a d e s p a ra q u e to d o s g o b e rn e m o s n u e s
tros p ro p io s a s u n to s, c o le c tiv o s o p riv a d o s. A lg o sim ila r s u c e d e c o n lo s
m e rc a d o s, y a q u e lo s a ta q u e s c o n tra la d e m o c ra c ia y lo s m e rc a d o s e s t n
* W ilsoniano, en referencia a W oodrow W ilson, presidente de lo s Estados U nidos en
tre 1913 y 1921; vase m s adelante, as com o el captulo D em ocracia y educacin. El
m eliorism o (del latn m elior, m ejor) es una doctrina p oltica y filo s fica que afirma que el
esfuerzo de los hom bres puede mejorar el mundo. (N- d e l t.)
2. Thom as Friedman, N ew York Tim es (en adelante, n y t ) , 2 de junio de 1992; A ntony
Lake, C onsejero de Seguridad N acion al, n y t , 26 de setiem bre de 1993; D avid Fromkin, h is
toriador, n y t B ook R eview , 4 de m ayo de 1997, donde resum e varios trabajos recientes.
La d e m o c ra c ia d e m erca d o en e l siste m a n e o lib era l 161

re la c io n a d o s e n tre s: tie n e n su ra z e n el p o d e r d e las g ra n d e s c o rp o ra


c io n e s, q u e so n to ta lita ria s e n su e s tru c tu ra in te rn a , e st n c a d a v e z m s
in te rc o n e c ta d a s u n as c o n o tra s y d e p e n d e n c a d a v e z m s d e e sta d o s p o
d e ro so s, y q u e , e n lo fu n d a m e n ta l, n o h a n d e re s p o n d e r d e n a d a an te el
p b lic o . S u p o d er, q u e y a es in m e n so , e s t c re c ie n d o a n m s c o m o re
su lta d o d e u n a p o ltic a so c ia l q u e g lo b a liz a e l m o d e lo e s tru c tu ra l d el
T e rc e r M u n d o , c o n se c to re s q u e c o n c e n tra n la riq u e z a y lo s p riv ile g io s
y u n in c re m e n to p a ra le lo d e l p o rc e n ta je d e lo s q u e tra b a ja r n su frie n
d o la d u re z a d e la v id a y, e n se creto , su sp ira r n p o r u n a d istrib u c i n m s
e q u ita tiv a d e su s b e n d ic io n e s , c o m o p re d ijo Ja m e s M a d iso n , e l p rin c i
p a l te ric o d e la d e m o c ra c ia e s ta d o u n id e n se , h a c e d o sc ie n to s a o s.3 E s
ta s o p c io n e s p o ltic a s so n e s p e c ia lm e n te o b v ia s e n e l m o d e lo so c ia l an-
g lo e sta d o u n id e n se , p e ro se e x tie n d e n p o r to d o e l m u n d o . Y n o p u e d e n
se r a trib u id a s a la d e c isi n d e l m e rc a d o lib re , e n su sa b id u ra in fin ita
p e ro m is te rio sa , al b a rrid o im p la c a b le d e la re v o lu c i n d el m e rc a
d o , al g ro se ro in d iv id u a lism o re a g a n ita n i a la n u e v a o rto d o x ia
q u e d e ja el c a m p o lib re aT m e rc a d o .4 H e c ita d o u n a se rie d e a firm a
c io n e s lib e ra le s, tira n d o a iz q u ie rd ista s, y e n a lg u n o s c a so s m u y b e lig e
ra n te s; p e ro e l an lisis es sim ila r a lo a n c h o d e l e s p e c tro p o ltic o (m s
e u f ric o , q u iz ). L a re a lid a d , p o r el c o n tra rio , e s q u e la in te rv e n c i n d el
e sta d o d e s e m p e a h o y u n p a p e l e se n c ia l, al ig u a l q u e e n el p a sa d o , y
q u e las ln e a s b sic a s d e la p o ltic a tie n e n p o c o d e in n o v a d o r. L as v er
sio n e s ac tu a le s re fle ja n q u e el c a p ita l h a su b y u g a d o c la ra m e n te a lo s
tra b a ja d o re s d e sd e h a c e y a m s de q u in c e a o s, e n p a la b ra s d e la p re n
sa e c o n m ic a ,5 d o n d e se su e le a rtic u la r c o n fra n q u e z a las id e a s d e la c o
m u n id a d d e lo s n e g o c io s, m u y c o n s c ie n te d e su c la se y e n tre g a d a a la
g u e rra d e clases.
S i las id e as q u e h e m e n c io n a d o so n v lid a s, e n to n c e s e l c a m in o h a
c ia u n m u n d o m s ju s to y m s lib re q u e d a fu e ra d el e sp a c io e sta b le c id o
3. Para una perspectiva general sobre la situacin y sus orgenes histricos, vanse,
entre otros, el estudio clsico de Frederic Clairmont: The rise a n d f a ll o f econ om ic liberal-
ism (A sia Publishing H ouse, 1960), reim preso y actualizado recientem ente (Third W orld
N etw ork, Penang y Goa, 1996); y M ichael C hossudovsky, The g lo b a liza tio n o f p o verty ,
Third W orld Network, Penang y Goa, 1997. Clairmont ha sido durante m uchos aos eco n o
m ista de la C onferencia de las N acion es Unidas sobre C om ercio y D esarrollo (u n c t a d );
C hossudovsky es profesor de E conom a en la U niversidad de Ottawa.
4. John C assidy, N ew Yorker, 16 de octubre de 1995; Harvey C ox, W orld P o licy Re-
view , primavera de 1997; Martin N olan, B oston G lobe (b g ), 5 de marzo de 1997; John B uell,
The P ro g ressive, marzo de 1997.
5. John L iscio, B a rro n s, 15 de abril de 1996.
16 2 L a (d e s)e d u c a c i n

p o r el p o d e r y lo s p riv ile g ia d o s . A u n q u e n o p o d r d e m o s tra r estas c o n


c lu sio n e s aq u , c o n fo e n d e ja r e n tre v e r q u e so n s u fic ie n te m e n te c re b le s
p a ra q u e las to m e n e n c o n s id e ra c i n ; y c o n fo e n su g e rir, a s m ism o , q u e
la d o c trin a a c tu a l n o p o d ra so b re v iv ir si n o fu e r a p o r su c o n trib u c i n a
re g im e n ta r y re g la m e n ta r e l p e n s a m ie n to p b lic o e n to d o s y c a d a u n o
de sus p u n to s, al ig u a l q u e e l e j rc ito re g im e n ta y re g la m e n ta a su s b a
ta llo n e s , p o r d e c irlo e n p a la b ra s d e E d w a rd B e m a y s u n re sp e ta d o li
b eral e n tre R o o s e v e lt y K e n n e d y , e n su m a n u a l c l sic o so b re la in
d u stria d e las re la c io n e s p b lic a s , d la q u e fu e fu n d a d o r y re p re s e n ta n
te se ero .
B e m a y s p a rta d e su e x p e rie n c ia e n el C o m it d e In fo rm a c i n P
b lic a (la a g e n c ia e sta ta l d e p ro p a g a n d a d e l p re s id e n te W ilso n ). B e m a y s
e sc rib i q u e fu e, n a tu ra lm e n te , e l s o rp re n d e n te x ito d e la p ro p a g a n d a
d u ra n te la g u e rra lo q u e a b ri lo s o jo s d e la m in o ra in te lig e n te d e to d o s
los m b ito s d e la v id a a la s p o s ib ilid a d e s d e re g im e n ta r la o p in i n p
b lic a ; su o b je tiv o e ra a d a p ta r la e x p e rie n c ia d e p a rtid a a la s n e c e sid a
d es d e la s m in o ra s in te lig e n te s so b re to d o , lo s g ra d e s h o m b re s d e
n e g o c io s , c u y a ta re a es m a n ip u la r c o n s c ie n te y a s tu ta m e n te las c o s
tu m b re s siste m tic a s de la o p in i n y la s m a sa s . E s ta m a q u in a c i n d e l
c o n se n so es la e se n c ia [m ism a ] d e l p ro c e s o d e m o c r tic o , se g n p o s
tul B e rn a y s p o c o d e sp u s d e se r h o m e n a je a d o p o r la A so c ia c i n S ic o
l g ic a E sta d o u n id e n s e e n 19 4 9 . D e s d e e n to n c e s , c a d a v e z se h a re c o n o
cido m s a b ie rta m e n te la im p o rta n c ia d e c o n tro la r la o p in i n p b lic a ,
m ie n tra s la lu c h a p o p u la r lo g ra b a e x te n d e r las m o d a lid a d e s d e la d e m o
cracia, d a n d o o rig e n a lo q u e las lite s lib e ra le s d e n o m in a n crisis d e la
d e m o c ra c ia (p o r e je m p lo , c u a n d o u n a p o b la c i n h a b itu a lm e n te a p tic a
y p a s iv a se o rg a n iz a e in te n ta in g re s a r e n el c irc o p o ltic o p a ra d e fe n d e r
sus p ro p io s in te re se s y e x ig e n c ia s , a m e n a z a n d o c o n e llo la lib e rta d y el
o rd en ). S e g n lo e x p lic B e m a y s , c o n el s u fra g io u n iv e rsa l y la e d u
ca c i n g e n e ra liz a d a ... in c lu s o lo s b u rg u e se s e m p e z a ro n a se n tir m ie d o
ante e l,p u e b lo , p o rq u e la s m a sa s p ro m e ta n c o n v e rtirs e e n so b e ra n a s ;
p o r su e rte , e s ta te n d e n c ia se h a in v e rtid o o e n e so se c o n fa a m e
d id a q u e se d ise a b a n y a p lic a b a n lo s n u e v o s m to d o s d e m o d e la r la
o p in i n d e las m a s a s .6

6. B em ays, P ro p a g a n d a , Liveright, N ueva York, 1928, caps. 1-2. V ase M. P. Cro-


zier, S. J. Huntington y J. W atanuki, The crisis o f d em o cra cy: rep o rt on the g o vern a b ility o f
d em ocracies to the T rilateral C o m m issio n , N ew York U niv. Press, N ueva York, 1975.
La d em o cra cia d e m erca d o en el sistem a n eo lib era l 163

E s lla m a tiv o q u e, en las do s d e m o c ra c ia s p u n te ra s d e l m o m e n to , se


e x te n d ie ra la m is m a c o n c ie n c ia d e la n e c e sid a d d e a p lic a r la le cci n
d e lo s ta n e x ito so s sistem a s de p ro p a g a n d a d e la p rim e ra g u e rra m u n d ia l
p a ra la o rg a n iz a c i n de la g u e rra p o ltic a , se g n lo e x p re s el p re s i
d e n te d el P a rtid o C o n se rv a d o r b rit n ic o , h ac e m s d e se te n ta aos. P o r
la m is m a p o c a , lo s lib e ra le s w ilso n ia n o s sa c a ro n las m ism a s c o n c lu
sio n e s, in c lu y e n d o a in te le c tu a le s p b lic o s y fig u ra s se e ra s d e la n a
c ie n te p ro fe si n d e las cie n c ia s p o ltic a s. E n o tro rin c n d e la c iv iliz a
c i n o c c id e n ta l, A d o lf H itle r ju r q u e A le m a n ia n o v o lv e ra a se r d e rro
ta d a e n la g u e rra d e p ro p a g a n d a y d ise su p ro p ia m a n e ra d e a p lic a r la
le c c i n d e la p ro p a g a n d a a n g lo e sta d o u n id e n s e p a ra la g u e rra p o ltic a in
te rio r.7 E n tre ta n to , el m u n d o d e lo s n e g o c io s a d v e rta d e l p e lig ro q u e (
c o rre n lo s in d u stria le s c o n el p o d e r p o ltic o re c u p e ra d o p o r la s m a
sas , a s c o m o d el im p e ra tiv o d e p ro s e g u ir h a s ta v e n c e r la g u e rra e te r
n a p o r l c o n tro l d e l p e n s a m ie n to h u m a n o y d e a d o c trin a r a lo s c iu
d a d a n o s c o n el c u e n to c a p ita lista h a s ta q u e se an c a p a c e s d e re p ro d u
c irlo c o n su fic ie n te fid e lid a d , y o tra s m u c h a s a firm a c io n e s p a re c id a s,
e n u n a lu v i n im p re sio n a n te , q u e se a c o m p a d e o tro tip o d e e sfu e rz o s
a n m a y o re s. S in d u d a, es u n o d e lo s c a p tu lo s c e n tra le s d e la h is to ria
m o d e rn a .8
P a ra d e s c u b rir el sig n ific a d o re a l d e lo s p rin c ip io s p o ltic o s y e c o
n m ic o s q u e se su p o n e re p re s e n ta n la o la d e l fu tu ro , h a c e fa lta , l
g ic a m e n te , d e ja r atrs e l p re c io sism o re t ric o y lo s p ro n u n c ia m ie n to s
p b lic o s y a n a liz a r la p r c tic a re a l y n u e stro s a rc h iv o s d o c u m e n ta le s. E l
e sc ru tin io d e c a so s p a rtic u la re s es e l c a m in o m s p ro d u c tiv o , p e ro h a y

7. Richard Cockett, The party, publicity, and the m edia, en Anthony Seldon y
Stuart B all, eds., C on servative century: the co n serva tive p a rty since 1900, Oxford U niv.
Press, Oxford, 1994; Harold L assw ell, Propaganda, E n cyclo p ed ia o f the so cia l Sciences,
vol. 12, M acm illan, N ueva York, 1933. Para las citas y el anlisis, vase m i conferencia Hui-
zinga Intellctuals and the State, reimpresa en T ow ards a new C o id W ar, Pantheon, N u e
va York, 1982 [hay trad. cast.: La segunda g u erra fr a , Crtica, Barcelona, 1984], A dem s,
por fin se han recopilado algunos de los trabajos de A lex Carey, pionero en este cam po, en
su Taking the risk ou t o f dem ocracy, U niversity o f N ew South W ales Press, Sydney, 1995;
U niversity o f Illinois Press, Urbana, 1997.
8. Ibdem; Elisabeth Fones-W olf, S ellin g f r e e en terprise: the bu siness a ssa u lt on la
b o r an d liberalism , 1945 -1 9 6 0 , U niversity o f Illin ois Press, Urbana, 1995. V ase tambin
Stuart Ew en, PR!; a so c ia l h istory o f spin, B asic B ooks, N ueva York, 1996. En cuanto al
contexto general, vanse el ya citado Intellectuals and the State y Forc and opinin,
reimpreso en D eterrin g dem ocracy, V erso, Uondres, 1991 [Fuerza y opinin, en El m iedo
a la dem ocracia, Crtica (B iblioteca de b olsillo , 63), Barcelona, 2001, pgs. 334-401; tirad,
de M ireia Caro!].
164 L a (d es)ed u ca ci n

q ue e s c o g e rlo s b ie n , p o r ta l d e tra s m itir la im a g e n m s c o rre c ta . H a y v a


rias o rie n ta c io n e s l g icas: p o d e m o s, p o r e je m p lo , to m a r lo s ca so s p ro
p u esto s p o r lo s p ro p io s d e fe n s o re s d e la d o c trin a c o m o su p u n to fu e r
te; o p o d e m o s, ig u a lm e n te , in v e s tig a r las situ a c io n e s d o n d e la in flu e n
c ia h a sid o m a y o r y la in te rfe re n c ia m en o r, d e fo rm a q u e se v ea n lo s
p rin c ip io s e n su fo rm a o p e ra tiv a p u ra . A s, si q u e re m o s d e te rm in a r q u
se n tid o tie n e n p a ra e l K re m lin la d e m o c ra c ia o lo s d e re c h o s h u m a
n o s , p re s ta re m o s p o c a a te n c i n a la s d e n u n c ia s so le m n e s d e P ra v d a s o
b re el ra c is m o e n lo s E s ta d o s U n id o s o so b re e l te rro ris m o e sta ta l en lo s
re g m e n e s c lie n te s d e W a sh in g to n , y m e n o s to d a v a a su s p ro te sta s p
b lic as d e n o b le s m o tiv o s; e n c a m b io , se r m u c h o m s p ro d u c tiv o a n a li
z a r la re a lid a d d e las d e m o c ra c ia s p o p u la re s d e la E u ro p a d e l E ste . E s
u n a c u e s ti n b s ic a , q u e se a p lic a ig u a lm e n te a lo s q u e so n el m o d e lo
y a la v e z tie n e n la lla v e . P o r ta n to , la z o n a d e e x a m e n tie n e q u e se r
L a tin o a m ric a , y e s p e c ia lm e n te la re g i n d e C e n tro a m ric a y el C a rib e .
A q u W a sh in g to n se h a e n fre n ta d o a p o c o s e n e m ig o s e x te rn o s d u ra n te
c e rc a d e u n sig lo , p o r lo c u a l, a l a n a liz a r el e s ta d o d e la re g i n y las c a u
sas d e e s a situ a c i n , lo s p rin c ip io s re c to re s d e la p o ltic a y d e l a c tu a l
c o n se n so d e W a sh in g to n , d e c o rte n e o lib e ra l se p o n e n d e m a n ifie s
to de la fo rm a m s clara.
C u rio sa m e n te , es u n e je rc ic io p o c o h a b itu a l y, al q u e lo p ro p o n e ,
su elen ta c h a rlo d e iz q u ie rd is ta (o a lg o p e o r). L o d e jo c o m o u n e je rc i
cio p a ra lo s le c to re s , a a d ie n d o , ta n so lo , q u e e n s e a le c c io n e s tile s
sobre e so s p rin c ip io s p o ltic o s y e c o n m ic o s q u e e s t n lla m a d o s a se r
la o la d e l fu tu ro .
L a c ru z a d a p o r la d e m o c ra c ia d e W a sh in g to n (c o m o se la su e le
lla m a r) fu e p ro lo n g a d a c o n u n fe rv o r e s p e c ia l d u ra n te lo s a o s d e R e a
gan, c o n L a tin o a m ric a c o m o te rrito rio p re fe re n c ia l. L o s re su lta d o s su e
le n p re s e n ta rs e c o m o u n a m u e s tr a d e p rim e r o rd e n d e c m o lo s E sta d o s
U n id o s se h a n c o n v e rtid o e n in sp ira d o re s d e l triu n fo d e la d e m o c ra c ia
e n n u e stro tie m p o , p o r c ita r u n e d ito ria l d e l p e ri d ic o in te le c tu a l p u n
tero d e l lib e ra lis m o e s ta d o u n id e n s e .9 U n e s tu d io a c a d m ic o m u y re c ie n
te d e s c rib e e l re n a c im ie n to d e la d e m o c ra c ia e n L a tin o a m ric a c o m o
im p re sio n a n te , a u n q u e n o lib re d e p ro b le m a s; las b a rre ra s p a ra su im
p la n ta c i n s ig u e n sie n d o fo rm id a b le s , p e ro q u iz p u e d a n se r s u p e ra

9. Editorial, N ew R epu blic, 19 de m arzo de 1990.


La dem o cra cia de m erca d o en el sistem a n eo lib era l 165

d as m e d ia n te u n a in te g ra c i n m s e s tre c h a co n lo s e e .u u .101 S u autor,


S a n fo rd L a k o ff, d e s ta c a el h ist ric o T ra tad o d e L ib re C o m e rc io de
A m ric a d el N o rte (tlc ) co m o u n in stru m e n to p o te n c ia l d e d e m o c ra ti
za ci n . L o s p a se s d e la re g i n tra d ic io n a lm e n te m s in flu id a p o r los
e e . u u ., a firm a , e st n av a n z a n d o h a c ia la d e m o c ra c ia , tras h a b e r so b re
v iv id o a la in te rv e n c i n m ilita r y a u n a c ru e l g u e rra c iv il .
E m p e c e m o s e x a m in a n d o de c e rc a lo s c a so s re c ie n te s; e s lo m s l
g ic o , d a d a la a p a b u lla n te in flu e n c ia e sta d o u n id e n se , y so n , ad e m s, los
e je m p lo s tp ic o s d e lo s lo g ro s y las p ro m e sa s d e la m isi n d e lo s E s ta
d o s U n id o s .
L as p rin c ip a le s b a rre ra s a la im p la n ta c i n d e la d e m o c ra c ia , se g n
a p u n ta L a k o ff, so n lo s in te re se s p e rso n a le s q u e p ro c u ra n d e fe n d e r los
m e rc a d o s n a c io n a le s ; e sto es, e v ita r q u e las c o rp o ra c io n e s e x tra n je ra s
(m a y o rita ria m e n te e sta d o u n id e n se s) a c re c ie n te n su c o n tro l so b re la so
c ie d a d . H ay q u e e n ten d er, p a re c e , q u e la d e m o c ra c ia se a s e n ta r e n eso s
p a se s c u a n d o la s d e c isio n e s sig n ific a tiv a s p a s e n a ser to m a d a s c a d a v ez
m s p o r tira n a s p riv a d a s q u e no rin d e n c u e n ta s an te n a d ie y se ra d ic a n
m a y o rita ria m e n te e n el e x tra n je ro . E n tre ta n to , la a re n a p b lic a se e n c o
g e a m e d id a q u e e l e s ta d o se* m in im iz a , d e a c u e rd o c o n lo s p rin c i
p io s p o ltic o s y e c o n m ic o s triu n fa n te s. U n e s tu d io d e l B a n c o M u n d ia l
in d ic a q u e la n u e v a o rto d o x ia re p re s e n ta d a r u n g iro ra d ic a l d e sd e u n
id e a l d e p o ltic a p lu ra lis ta y p a rtic ip a to ria h a c ia u n o a u to rita rio y te c n o
m tic o , h a c ia u n id e a l m u y c e rc a n o al p e n s a m ie n to lib e ra l y p ro g re s is
ta d e l sig lo x x y, e n o tra v a ria n te , c e rc a n o ig u a lm e n te a l m o d e lo le n i
n is ta (p u esto q u e a m b o s so n m s sim ila re s d e lo q u e se su e le re c o n o
c e r)."
S i p re sta m o s a te n c i n a l ra z o n a m ie n to im p lc ito , p o d re m o s c o m
p r e n d e r m e jo r a q u se re fie re n lo s c o n c e p to s d e d e m o c ra c ia y m e rc a
d o lib re e n su se n tid o o p e ra tiv o . L a k o f f n o e x a m in a el re n a c im ie n to
d e la d e m o c ra c ia e n L a tin o a m ric a , p e ro c ita u n a fu e n te a c a d m ic a
q u e in c lu y e u n a c o n trib u c i n a la c r u z a d a d e W a sh in g to n e n lo s a o s

10. Sanford L akoff, D em o cra cy: history, theory, p ra c tic e , W estview , Boulder, 1996,
p gs. 26 2 y ss.
11. J. T oye, J. Harrigan y P. M osley, A id a n d p o w e r, vol. 1, R outledge, Londres,
1991, pg. 16, citado por John M ih evc, The m a rk et tells them so, Zed, Londres, 1995, pg.
5 3 . Sobre la com paracin con Lenin, vase m is en sayos citados en la nota 8 y la introduc
c i n a m i F or reasons o f S tate, Pantheon, N u eva York, 1973 [trad. cast.: P o r razon es de e s
ta d o , A riel, Barcelona, 1975].
166 L a (d es)ed u ca c i n

o c h e n ta . S u a u to r es T h o m a s C a ro th e rs , q u ie n c o m b in a la p e rs p e c tiv a
a c a d m ic a c o n la d e l c o p a rtc ip e , p u e s h a b a tra b a ja d o e n u n o d e los
p ro g ra m a s d e e x te n si n d e m o c r tic a d el D e p a rta m e n to d e E s ta d o de
R e a g a n .'2 C a ro th e rs c o n s id e ra q u e e s te im p u lso d e p ro m o v e r la d e m o
crac ia e ra sin c e ro , p e ro fra c a s e n g ra n m e d id a . D e h e c h o , el fra c a
so fu e sis te m tic o : a ll d o n d e la in flu e n c ia d e W a sh in g to n e ra m e n o r (es
decir, e n S u d a m ric a ) h u b o p ro g re s o s re a le s h a c ia u n s is te m a d e m o c r
tico, al q u e la a d m in is tra c i n d e R e a g a n se e s tu v o o p o n ie n d o h a s ta v e r
se s u p e ra d a p o r e sto s a v a n c e s, d e lo s c u a le s d e c id i e n to n c e s a rro g a rse
el m rito . E n c a m b io , d o n d e la in flu e n c ia d e W a sh in g to n se d e ja b a se n
tir c o n m s fu e rz a , h u b o m e n o s p ro g re s o s y, d o n d e lo s h u b o , la in te r
v e n c i n d e lo s e e . u u . fu e m a rg in a l o in c lu so c o n tra ria a e llo s. L a c o n
c lu si n g e n e ra l d e C a ro th e rs es q u e lo s E s ta d o s U n id o s in te n ta ro n m a n
te n e r el o rd e n b s ic o d e ... s o c ie d a d e s m u y a n tid e m o c r tic a s y e v ita r
la tra s fo rm a c i n d e b a s e p o p u lis ta , b u sc a n d o , in e v ita b le m e n te , so lo
fo rm a s je r rq u ic a s y lim ita d a s d e tra s fo rm a c i n d e m o c r tic a , p a r a q u e
n o se c o rrie ra e l rie s g o d e in v e rtir la s e s tru c tu ra s d e p o d e r tra d ic io n a
les, c o n la s q u e lo s e e . u u . h a n e s ta d o a lia d o s d e s d e h a c e m u c h o tie m
po.
E s ta ltim a fra se re q u ie re u n a p e q u e a a p o stilla . E l t rm in o d e E s
ta dos U n id o s se u s a c o n v e n c io n a lm e n te p a ra re fe rirs e n o ta n to al p a s,
co m o a sus e s tru c tu ra s d e p o d e r; a c o m p a a e l t rm in o d e in ters n a c io
n a l, q u e es c o n c re ta m e n te e l in te r s d e e so s g ru p o s d e p o d e r y se c o
rre sp o n d e b a s ta n te p o c o c o n la s n e c e s id a d e s d e la p o b la c i n e n g e n e ra l.
H ay q u e e n te n d e r, p o r ta n to , q u e W a sh in g to n b u s c a b a im p o n e r fo rm a s
je r rq u ic a s d e d e m o c ra c ia q u e n o su b v irtie ra n la s e s tru c tu ra s d e p o d e r
con la s c u a le s h a n e s ta d o a lia d a s, tra d ic io n a lm e n te , la s e s tru c tu ra s d e
p o d e r d e lo s e e . u u . N o e s u n h e c h o so rp re n d e n te , n i n a d a q u e ro m p a c o n
la h isto ria .
P a ra a p re c ia r la sig n ific a c i n d e to d o s e sto s h e c h o s, es n e c e sa rio
e x a m in a r m s e n d e ta lle la n a tu ra le z a d e las d e m o c ra c ia s p a rla m e n ta
rias. L o s E sta d o s U n id o s so n el e je m p lo p a ra d ig m tic o , n o so lo p o r su
p o d er, sin o ta m b i n p o r su s in s titu c io n e s d e m o c r tic a s, ta n a rra ig a d a s y
e stab le s. A d e m s, lo s E sta d o s U n id o s e ra n c a si e l m o d e lo p e rfe c to y 12

12. Carothers, The Reagan years, en A. Low enthal, ed., E xporting d em o cra cy, John
Hopkins U niv. Press, Baltim ore, 1991. V ase igualm ente su In the am e o f dem ocracy,
Univ. o f C alifornia Press, Berkeley, 1991.
La d em o c ra c ia d e m erca d o en el sistem a n e o lib e ra l 167

p u e d e n se n tirse sa tisfe c h o s a p la c e r , e n p a la b ra s d e T h o m a s P a in e
(1 7 7 6 ), y a q u e e sc rib e n so b re u n a h o ja e n b la n c o .13 E n e fe c to , las so
c ie d a d e s in d g e n a s fu e ro n e x te rm in a d a s c a si d e l to d o ; h a y p o c o s re sto s
d e las a n te rio re s e s tru c tu ra s e u ro p e a s (lo q u e , a su vez, es u n a d e las ra
z o n e s d e la re la tiv a d e b ilid a d d el c o n tra to so c ia l y los siste m a s asiste n -
c ia le s, q u e c o n fre c u e n c ia h u n d a n su s ra c e s e n in stitu c io n e s p re c a p ita
lista s); y, h a s ta u n e x tre m o in h a b itu a l, el o rd e n so c io p o ltic o fu e c u id a
d o sa m e n te d ise a d o . E l e s tu d io d e la h is to ria n o p e rm ite la c o n s tru c c i n
d e e x p e rim e n to s, p ero lo s E sta d o s U n id o s s o n lo m s c e rc a n o al caso
id e a l d e e s ta d o c a p ita lista d e m o c r tic o q u e se p u e d a h allar.
A h o n d a n d o e n la c u e sti n , el p rin c ip a l fo rja d o r d el sis te m a c o n s titu
c io n a l fu e el y a cita d o Ja m e s M a d iso n , u n te ric o p o ltic o l c id o y h a
b ilid o so , c u y a s id e a s te rm in a ro n p o r p re v a le c e r. E n lo s d e b a te s so b re la
C o n stitu c i n , M a d iso n se a l q u e e n In g la te rra , si las e le c c io n e s e stu
v ie ra n a b ie rta s a to d o tip o d e g e n te s, la p ro p ie d a d d e lo s te rra te n ie n te s
se ra in se g u ra ; se im p o n d ra e n se g u id a u n a n u e v a ley a g ra ria q u e d a
ra la tie rra a lo s d e sp o se d o s. E l sis te m a q u e e sta b a n d ise a n d o e n tre to
d o s d e b a im p e d ir tal in ju s tic ia y a s e g u ra r e l in te r s p e rm a n e n te d e l
p a s , q u e s o n lo s d e re c h o s d e p ro p ie d a d . E l g o b ie rn o tie n e la re s p o n
sa b ilid a d , se g n M a d iso n , d e p ro te g e r a la m in o ra o p u le n ta fre n te a la
m a y o ra . P a ra c o n s e g u ir e ste o b je tiv o , el p o d e r p o ltic o d e b e e s ta r en
m a n o s d e la riq u e z a d e la n a c i n , esto es, d e h o m b re s q u e c re a n su
fic ie n te m e n te e n e l d e re c h o d e p ro p ie d a d y se an u n se g u ro d e p o s ita
rio d el p o d e r so b re e llo s ; el re sto , en c a m b io , d eb en se r p re te rid o s y
m a lq u ista d o s e n tre s, o fre c i n d o le s so lo u n a p a rtic ip a c i n lim ita d a e n la
a re n a p o ltic a . L o s e s tu d io so s d e la o b ra d e M a d iso n su e le n e s ta r de
a c u e rd o en q u e la C o n s titu c i n era, in trn se c a m e n te , u n d o c u m e n to
a risto c r tic o c o n c e b id o p a ra re fre n a r la te n d e n c ia d e m o c r tic a d e la p o
c a , e n tre g a n d o e l p o d e r a la clase se le c ta d e g e n te y e x c lu y e n d o d el
e je rc ic io d el p o d e r p o ltic o a lo s q u e n o e ra n ric o s, e m in e n te s o d e b u e
n a c u n a .14

13. Citado por Gordon W ood, Th& ra d ica lism o f the A m erican R evolu tion , V intage,
N ueva York, 1994, pg. 190.
14. Lance Banning, e l investigador que aboga de form a ms destacada por la inter
pretacin libertaria de las ideas de M adison, citando a Gordon W ood. Para una discusin
m s am plia y las referencias bibliogrficas, vase m i P o w e r s an d p ro sp e cts, South End, B o s
ton, 1996, cap. 5, as.co m o C onsent without consent, C levela n d S tate L a w R eview , 44/1
(1996).
168 L a (d es)ed u ca c i n

E sta s c o n c lu s io n e s su e le n se r m a tiz a d a s c o n la o b s e rv a c i n d e q u e
M a d iso n y e l s is te m a c o n s titu c io n a l e n su c o n ju n to q u e ra n e q u ili
b rar lo s d e re c h o s d e las p e rso n a s y lo s d e re c h o s d e la p ro p ie d a d . P ero
se tra ta d e u n a fo rm u la c i n in te re sa d a , p o rq u e la p ro p ie d a d n o tie n e d e
rech o s. T an to e n la te o ra c o m o e n la p r c tic a , la lo c u c i n d e re c h o s de
p ro p ie d a d se re fie re al d e re c h o a la p ro p ie d a d (tp ic a m e n te , a la s p o
se sio n es m a te ria le s ), u n d e re c h o q u e d e b e se r p riv ile g ia d o p o r e n c im a
de to d o s lo s d e m s y q u e se d ife re n c ia c ru c ia lm e n te d e lo s o tro s: c u a n
do u n a p e rs o n a p o s e e e se d e re c h o , el re sto n o lo p o se e . D e sp u s d e p o
n er lo s h e c h o s so b re la m e sa , p o d re m o s a p re c ia r m e jo r la fu e rz a de la
d o c trin a q u e in d ic a q u e el p a s h a d e se r g o b e rn a d o p o r q u ie n e s lo p o
seen , se g n u n a d e las m x im a s fa v o rita s d e J o h n Jay, u n in flu y e n te
c o la b o ra d o r d e M a d is o n .15
A lg u n o s h is to ria d o re s a d u c e n q u e e sto s p rin c ip io s o rig in a rio s p e r
d ie ro n su fu e rz a c u a n d o se c o n q u is t y c o lo n iz el te rrito rio n a c io n a l y
se e x p u ls o e x te rm in a su p o b la c i n n a tiv a . E n c u a lq u ie r c a so , in d e
p e n d ie n te m e n te d e c m o v a lo re c a d a c u a l e s o s a o s, a fin a le s d e l sig lo
x ix la d o c trin a d e s a rro ll u n a fo rm a n u e v a y m u c h o m s o p re siv a .
C u a n d o M a d is o n h a b la b a d e lo s d e re c h o s d e la s p e rs o n a s , se re fe ra a
los se re s h u m a n o s ; p e ro c o n e l c re c im ie n to d e la e c o n o m a in d u stria l y
el a sc e n so d e la s c o rp o ra c io n e s e m p re sa ria le s se d io u n sig n ific a d o n u e
v o a l t rm in o . E n u n d o c u m e n to o fic ia l d e n u e s tro s d a s, p e rs o n a se
d e fin e e x te n s iv a m e n te e in c lu y e a in d iv id u o s, su c u rsa le s, so c ie d a d e s c o
le c tiv a s, a s o c ia d o s y a s o c ia c io n e s, e l e sta d o , tru sts, c o rp o ra c io n e s e m
p re sa ria le s y c u a lq u ie r o tro tip o d e o rg a n iz a c i n (o rg a n iz a d a o n o se g n
las le y e s d e a lg u n o d e lo s e s ta d o s), a s c o m o a la s e n tid a d e s g u b e rn a
m e n ta le s ,16 c o n u n a c o n c e p c i n q u e , sin d u d a , h u b ie ra c h o c a d o a M a
d iso n y al re s to d e in te le c tu a le s c u y a s ra c e s c u ltu ra le s p e rte n e c e n a la
Ilu stra c i n y a l lib e ra lis m o c l sic o , d e e s p ritu p re y a n tic a p ita lista .
E s ta tra s fo rm a c i n ra d ic a l d e lo s c o n c e p to s d e d e re c h o s h u m a n o s
y d e m o c ra c ia n o fu e im p u e s ta p o r c a m b io s le g isla tiv o s, sin o m s b ie n
p o r d e c is io n e s d e ju e c e s y c o m e n ta rio s d e in te le c tu a le s. S e o to rg a las
c o rp o ra c io n e s q u e, a n te rio rm e n te , h a b a n sid o c o n s id e ra d a s e n tid a d e s
a rtific ia le s, sin d e re c h o s p ro p io s lo s d e re c h o s d e la s p e rs o n a s , o in

15. L o constata as su bigrafo, Frank M onaghan, en John Jay, Bobbs-M errill, 1935,
pg. 323.
16. S u rvey o f C u rrent B usiness, Departam ento de C om ercio de los e e . u u ., W ashing
ton d .c ., 7 6 /1 2 (diciem bre de 1996).
La d e m o cra cia d e m erca d o en el sistem a n eo lib era l 169

c lu so m s, y a q u e so n p e rso n a s in m o rta le s y p erso n a s de e x tra o rd i


n a rio p o d e r y c a p a c id a d e c o n m ic a . A d e m s, d e ja ro n d e e s ta r v in c u la
d a s a lo s p ro p sito s e sp e c fic o s fo rm u la d o s e n los e sta tu to s lo c ale s, p o r
lo q u e p o d a n a c tu a r co n lib e rta d (y m u y p o c a s re stric c io n e s). E l tra s
fo n d o in te le c tu a l q u e p e rm ite c o n c e d e r d e re c h o s ta n e x tra o rd in a rio s a
la s e n tid a d e s le g a le s c o le c tiv a s es el m ism o q u e su b y a c e al b o lc h e
v ism o y al fa sc ism o : la id e a n e o h e g e lia n a d e q u e las e n tid a d e s o rg n i
ca s tie n e n d e re c h o s a d ic io n a le s a lo s d e la s p e rso n a s. L o s ju ris ta s c o n
se rv a d o re s se o p u sie ro n a e sta s in n o v a c io n e s, al re c o n o c e r q u e so c a v a
b a n la c o n c e p c i n tra d ic io n a l d e q u e los d e re c h o s e ra n in h e re n te s a las
p e rso n a s, y q u e m in a b a n ig u a lm e n te lo s p rin c ip io s d e l m e rc a d o .17 P ero
a la p o stre se in s titu c io n a liz a ro n las n u e v a s fo rm a s de g o b ie rn o a u to ri
ta rio y, ju n to c o n ellas, la le g itim a c i n d el tra b a jo p o r jo rn a l (q u e, e n la
ln e a c e n tra l d e l p e n s a m ie n to e s ta d o u n id e n se d e c im o n n ic o se re p u ta b a
d e p o c o m e jo r q u e la e sc la v itu d , n o so lo p o r p a rte d el c re c ie n te m o v i
m ie n to sin d ical, sin o ta m b i n p o r A b ra h a m L in c o ln , el P a rtid o R e p u b li
c a n o y lo s m e d io s de c o m u n ic a c i n d e la c la se d irig e n te ).18
E sto s te m a s tie n e n fu e rte s im p lic a c io n e s p a r a la c o m p re n si n re a l d e
la d e m o c ra c ia d e m e rc a d o . E n e ste e sp a c io , sin em b a rg o , so lo p u e d o
m e n c io n a rlo s. E l re su lta d o m a te ria l e id e o l g ic o a y u d a a e x p lic a r el
p rin c ip io d e q u e la d e m o c ra c ia , e n el e x tra n je ro , d e b e re fle ja r e l m o
d e lo q u e se b u s c a im p o n e r e n ca sa: fo rm a s d e c o n tro l je r rq u ic o , cu y o
p b lic o se lim ite al ro l d e e sp e c ta d o r y n o in te rv e n g a e n la e s c e n a
d o n d e se to m a n las d ecisio n es (que, se g n la co rrien te p rin cip a l de la te o
r a d e m o c r tic a m o d e rn a , d e b e e x c lu ir a e s o s o b se rv a d o re s e x te rn o s,
n e c io s y m e tijo n e s ). C a su a lm e n te , e sto y c ita n d o lo s e n sa y o s d e W a lte r
L ip p m a n n so b re la d e m o c ra c ia , u n o d e lo s in te le c tu a le s y p e rio d is ta s e s
ta d o u n id e n se s m s re sp e ta d o s d e l sig lo x x .19 P e ro las id e a s b s ic a s so n
u n e s t n d a r m u y a rra ig a d o e n la tra d ic i n c o n s titu c io n a l, a u n q u e se ria

17. M orton H orwitz, The tran sform ation o f A m erican law, 1 8 7 0 -1 9 6 0 , Harvard U niv.
Press, Cambridge ( m a ), 1992, cap. 3. V ase tambin Charles Sellers, The m arket revolution,
O xford U niv. Press, Oxford, 1991.
18. V ase M ichael Sandel, D e m o c r a c y s discon tent, Harvard U niv. Press, Cambridge
( m a ), cap. 6. Su interpretacin en trm inos de republicanism o y virtud cvica es dem a
siado reductiva, en m i opinin, pues pasa por alto sus profundas races ilustradas, y aun an
teriores. Para algunos anlisis, vase entre otros m i P ro b lem s o f kn ow ledge a n d freed o m ,
Pantheon, N ueva York, 1971, cap. 1; los diversos ensayos recogidos en James Peck, ed., The
Chom sky reader, Pantheon, N ueva York, 1987; y P o w e rs a n d p ro sp e cts, cap. 4.
19. V ase Carey, Taking the risk, y C hom sky, Fuerza y opinin.
170 L a (d es)ed u ca c i n

m e n te m o d ific a d o e n e s ta n u e v a e ra, la de las e n tid a d e s le g a le s c o rp o


rativ as.
V o lv am o s y a al triu n fo d e la d e m o c ra c ia b a jo la g u a d e lo s E s ta
dos U n id o s: n i L a k o f f n i C a ro th e rs se p re g u n ta n c m o lo h a c a W a
sh in g to n p a ra m a n te n e r las e s tru c tu ra s tra d ic io n a le s d el p o d e r e n las so
cied ad e s a n tid e m o c r tic a s. E l te m a d e l q u e se o c u p a n n o tie n e n a d a q u e
v e r co n las g u e rra s te rro rista s q u e h a n d e ja d o d e c e n a s d e m ile s d e c a d
v eres to rtu ra d o s y m u tila d o s , m illo n e s d e re fu g ia d o s y u n a d e v a sta c i n
tal v ez im p o s ib le d e re c u p e ra r; g u e rra s e s p e c ia lm e n te d irig id a s c o n tra la
Ig lesia, q u e se c o n v irti e n u n e n e m ig o al a d o p ta r la o p c i n p re fe re n -
cial p o r lo s p o b re s , p ro c u ra n d o a liv ia r e l su frim ie n to d e lo s p u e b lo s y
ay u d a rlo s a c o n s e g u ir c ie rto g ra d o d e ju s tic ia y d e re c h o s d e m o c r tic o s.
E s m s q u e sim b lic o q u e la e s p a n to s a d c a d a d e 1980 se a b rie ra co n el
a sesin a to d e u n a rz o b isp o q u e h a b a lle g a d o a se r la v o z d e lo s sin vo z
y se c e rra ra c o n el a se sin a to d e seis im p o rta n te s in te le c tu a le s je s u ita s
q u e h a b a n e s c o g id o el m is m o c a m in o ; y a m a n o s, e n a m b o s c a so s, d e
fu erzas te rro ris ta s a rm a d a s y e n tre n a d a s p o r lo s v e n c e d o re s d e la c ru
z a d a p o r la d e m o c ra c ia . P e ro a n d e b e m o s fija rn o s a te n ta m e n te e n u n
h ec h o a d ic io n a l: e s to s in te le c tu a le s c e n tro a m e ric a n o s, e sto s d isid e n te s
se ero s, fu e ro n a s e sin a d o s p o r d o s v ec es: f u e ro n a s e sin a d o s y a d e m s
sile n c ia d o s. S u s p a la b ra s, in c lu s o su m is m a e x iste n c ia , so n c a si d e s c o
n o c id a s e n lo s E s ta d o s U n id o s, a d ife re n c ia d e lo q u e su c e d e c o n lo s d i
sid e n tes d e lo s p a s e s e n e m ig o s, q u e so n h o n ra d o s y a d m ira d o s. E s o tro
u n iv e rsa l d e la c u ltu ra , im a g in o .
E sta s c u e s tio n e s n o e n tra n e n la h is to ria e x p lic a d a p o r lo s v e n c e d o
res. E l e stu d io d e L a k o ff a d o p ta u n a a c titu d c o rrie n te : lo n ic o q u e h a c e
c o n sta r es la re fe re n c ia a la in te rv e n c i n m ilita r y la g u e rra civ il ,
sin q u e se id e n tifiq u e n in g u n a c a u s a e x te rn a . P e ro se g u ro q u e n o d e ja
r n d e la d o la s c a u s a s lo s q u e q u ie ra n c o m p re n d e r m e jo r lo s p rin c ip io s
q u e h a n d e c o n fo rm a r n u e s tro fu tu ro , si las a c tu a le s e s tru c tu ra s d e p o
d e r im p o n e n su c a m in o .
L a d e s c rip c i n q u e L a k o ff h a c e d e N ic a ra g u a es, d e n u e v o , la m s
c o rrie n te y sig n ific a tiv a : se te rm in u n a g u e rra c iv il, a la q u e sig u ie ro n
u n a s e le c c io n e s d e m o c r tic a s , y se in te n ta , c o n d ific u lta d e s, c o n s tru ir
u n a so c ie d a d m s p r s p e ra y a u t n o m a . E n el m u n d o re a l, sin e m b a r
go , la s u p e rp o te n c ia q u e e s ta b a a g re d ie n d o a N ic a ra g u a re fo rz su a s a l
to d e sp u s d e la s p rim e ra s e le c c io n e s d e m o c r tic a s d e l p as: las d e 1984,
su p e rv isa d a s m u y d e c e rc a y re c o n o c id a s c o m o le g tim a s p o r la A s o c ia
L a d em o cra cia de m erca d o en el sistem a n eo lib era l 1.71

c i n P ro fe sio n a l d e E x p e rto s L a tin o a m e ric a n o s (l a s a ) y las d e le g a c io


n e s de los p a rla m e n to s irlan d s y b rit n ic o , en tre o tras, co m o u n a d e le
g a c i n d el g o b ie rn o h o la n d s, p a rtic u la rm e n te h o stil a lo s sa n d in ista s y
a fn a las a tro c id a d e s re a g a n ita s; o c o m o Jo s F ig u eres, d e C o s ta R ica,
o tro o b se rv a d o r c rtic o y u n a fig u ra e s e n c ia l de la d e m o c ra c ia c e n tro
a m e ric a n a , q u e c o n sid e r le g tim a s las v o ta c io n e s e n este p as in v a
d id o y ap e l a W a sh in g to n p a ra q u e p e rm itie s e a lo s sa n d in ista s te r
m in a r lo q u e h a b a n c o m e n z a d o e n p az, [pues] se lo m e re c e n . L o s
e e . u u ., sin em b a rg o , se o p u sie ro n a la re a liz a c i n de las e le c c io n e s e in
te n ta ro n sa b o te a rla s, in q u ie to s an te la id e a d e q u e u n a v o ta c i n d e m o
c r tic a p u d ie ra in te rfe rir e n su g u e rra te rro rista . P ero la in q u ie tu d se c a l
m g ra c ia s a la b u e n a c o n d u c ta d e l sis te m a d o ctrin a l, q u e im p id i co n
n o ta b le e fic a c ia e l a c c e so a la in fo rm a c i n y, c e rr n d o se so b re s m is
m o , ad o p t la ln e a d e la p ro p a g a n d a e sta ta l, seg n la c u a l la s e le c c io
n e s e ra n u n fra u d e sin v alo r.20
T am b in se p a s a p o r alto el h e c h o d e q u e, c u a n d o se a p ro x im a b a la
fe c h a p re v ista p a ra la s sig u ien te s e le c c io n e s ,21 W a sh in g to n se e sfo rz
p o r d e ja r c la ro q u e , si lo s re su lta d o s n o e ra n lo s c o rre c to s, N ic a ra g u a
c o n tin u a ra te n ie n d o q u e so p o rta r l g u e rra e c o n m ic a ile g a l y e l
u so a n tile g a l d e la fu e rz a , a p e s a r d e q u e e l T rib u n al In te rn a c io n a l lo*
h a b a c o n d e n a d o y h a b a ex ig id o su c e se (sin x ito , n a tu ra lm e n te ). E sta
v e z el re su lta d o fu e a c e p ta b le y fu e a p la u d id o e n lo s e e . u u . c o n u n a e x
p lo s i n d e a le g ra m u y ilu s tra tiv a .22

20. Para m s detalles, vase m i Turning the tide, South End, B oston, 1985, cap. 11 (y
las fuentes all indicadas), que incluye largas citas de Figueres, cuya exclu sin de los m e
d ios, sin duda, requiri una dedicacin considerable. V an se tambin m is L etters fro m Lexr
ington, Com m on C ourage, M onroe ( n h ), cap. 6 , para e l registro, incluyendo la extensa ne
crologa del corresponsal en Centroamrica d el N ew York Tim es y el efu siv o editorial que la
acom pa; con ello se logr ocultar com pletam ente, de nuevo, sus ideas sobre la cruzada
por la dem ocracia que haba emprendido W ashington. E n cuanto a la cobertura m editica
de las eleccion es en N icaragua y E l Salvador, vase Edward Hermn y N oam Chom sky,
M anufacturing con sen t, Pantheon, N ueva York, 1988, cap. 3 [hay trad. cast.: L os g u a rd ia
n es d e la libertad, Crtica (B iblioteca de B o lsillo , 4 5 ), Barcelona, 2000], Incluso e l propio
Carothers, que su ele ser respetuoso con lo s hechos, ha escrito que lo s sandinistas no qui
sieron aceptar las eleccio n es hasta 1990.
21. Otra m anipulacin habitual es que las eleccio n es, planeadas desde tiem po atrs,
so lo se celebraron gracias a la presin econ m ica y m ilitar de los e e .u u .; esta, en con se
cuencia, quedara justificada retroactivamente.
22. Sobre las eleccio n es y la reaccin en Latinoam rica y los e e .u u ., incluyendo las
fuentes para lo que sigue, vase The decline o f the dem ocratic ideal (captulo 10 de la edi
cin inglesa de D eterrin g dernocracy).
172 h a (d es)ed u ca ci n

E n la m a rg e n d e la in d e p e n d e n c ia c rtic a , el c o lu m n ista A n th o n y
L ew is, d el N e w York Tim es, se v io su p e ra d o p o r la a d m ira c i n a n te el
e x p e rim e n to d e p a z y d e m o c ra c ia q u e h a b a re a liz a d o W a sh in g to n , y
q u e d e m o s tra b a q u e v iv im o s e n u n a p o c a ro m n tic a . L o s m to d o s de
este e x p e rim e n to p a c fic o , sin e m b a rg o , so n b ie n c o n o c id o s. L a re v is ta
Time, q u e se u n i a la fie sta p o r la e x p lo si n d e m o c r tic a e n N ic a ra
gua, lo s e x p u so sin am b a g e s: a rru in a r la e c o n o m a y p ro lo n g a r la g u e
rra la rg a y m o rtfe ra d e n u e stro s d e le g a d o s , h a s ta q u e lo s n a tiv o s,
e x h a u sto s, te rm in e n ello s m is m o s c o n el g o b ie rn o q u e n o q u e re m o s ;
to d o ello , co n u n c o s te m n im o p a ra n o so tro s y d e ja n d o a n u e s tra v c
tim a c o n lo s p u e n te s d e rru id o s, la s c e n tra le s e l c tric a s sa b o te a d a s y las
g ran ja s a rru in a d a s , p o r lo q u e el c a n d id a to d e W a sh in g to n tie n e e n la
m a n o u n e s lo g a n in v e n c ib le , el d e a c a b a r c o n el e m p o b re c im ie n to
d e l p u e b lo d e N ic a ra g u a , p o r n o h a b la r m e jo r a s d el te rro rism o
co n tin u a d o . D e s d e lu e g o , e l c o ste n o fu e p re c is a m e n te m n im o p a ra
lo s n ic a ra g e n se s: C a ro th e rs c o n s ta ta q u e e l p e a je en t rm in o s p e r c-
p ita , fu e s ig n ific a tiv a m e n te s u p e rio r al n m e ro d e v c tim a s d e la g u e rra
civ il e s ta d o u n id e n s e y d e to d a s las g u e rra s d e l sig lo x x ju n ta s .23 A la
p o stre, se p ro d u jo la V ic to ria d e lo s ee .u u . y su ju e g o lim p io , se g n
e x u lta b a u n titu la r d e l N ew York Tim es, q u e d e ja b a a to d o s lo s a m e ric a
n o s U n id o s p o r la a le g ra (al e stilo , ta l v ez , d e A lb a n ia o C o re a d e l
N o rte).
L o s m to d o s d e e s ta p o c a ro m n tic a y e l m o d o d e re a c c io n a r
d e los c rc u lo s ilu s tra d o s a rro ja n lu z so b re lo s y a re fe rid o s p rin c ip io s
d e m o c r tic o s triu n fa n te s. T a m b i n ilu s tra n so b re p o r q u h a y ta n ta s d i
fic u lta d e s p a r a c o n s tru ir u n a s o c ie d a d m s p r s p e ra y a u t n o m a e n
N ic a ra g u a . E s c ie rto q u e n u e s tro in te n to p ro g re s a y e st , in c lu so , te
n ie n d o c ie rto x ito p a ra u n a m in o ra p riv ile g ia d a , m ie n tra s la m a y o ra
d e la p o b la c i n se e n fre n ta c o n la ru in a so c ia l y e c o n m ic a , c o m o s u c e
d e h a b itu a lm e n te e n las d e p e n d e n c ia s o c c id e n ta le s.24 N te s e q u e ju s ta
m e n te e s te e je m p lo m o v i a lo s e d ito re s a e lo g ia rs e a s m ism o s c o m o
in sp ira c i n p a ra e l triu n fo d e la d e m o c ra c ia e n n u e stro tie m p o , u n i n
d o se a s al c o ro d e e n tu sia sta s.

23. En cursiva en el original de Carothers.


24. Para ms detalles, vanse, entre otros, Richard Garfield, D esocializin g health care
in a developing country, Journal o f the A m erican M ed ica l A ssociation , 270/8 (25 de agosto
de 1993), y m i W orld orders, o d a n d new , C olum bia U niv. Press, N ueva York, 1994, pgs.
131 y ss. [Hay trad. cast.: E l nuevo orden m u n dial (y e l viejo ), Crtica, Barcelona, 1996.]
La d em o cra cia d e m erca d o en el sistem a n e o lib era l 173

P o d e m o s a p re n d e r a n m s so b re lo s p rin c ip io s v ic to rio so s si re c o r
d a m o s q u e estas m ism a s fig u ra s, re p re se n ta tiv a s d e la v id a in te le c tu a l d e
lo s lib e ra le s, h a b a n in sta d o al g o b ie rn o d e W a sh in g to n a q u e p o te n c ia
ra su g u e rra sin c o m p a si n , p re sta n d o a p o y o m ilita r a los fa sc ista s la
tin o s ... sin te n e r e n c u e n ta el n m e ro d e m u e rto s , y a q u e e x iste n p rio
rid a d e s a m e ric a n a s m s e le v a d a s q u e lo s d e re c h o s h u m a n o s e n E l S a l
v a d o r . A b u n d a n d o e n la cu e sti n , e l e d ito r M ic h a e l K in sle y (q u e, en la
c o rrie n te p rin c ip a l d e lo s c o m e n ta rio s d e p re n s a y d e b a te s te le v isiv o s,
re p re s e n ta b a a la iz q u ie rd a ) n o s a m o n e sta b a p o r c ritic a r irre fle x iv a
m e n te la p o ltic a o fic ia l d e W ash in g to n e s to es, a ta c a r o b je tiv o s c iv i
les in d e fe n so s ; h a y q u e re c o n o c e r q u e e s ta s o p e ra c io n e s d e te rro rism o
in te rn a c io n a l c a u sa n u n g ra n su frim ie n to e n tre la p o b la c i n c iv il , p e ro
p u e d e n ser p e rfe c ta m e n te le g tim a s si e l a n lisis d e c o ste s y b e n e fi
c io s d e m u e stra q u e la c a n tid a d d e sa n g re y m ise ria q u e se v a a v e r
te r g e n e ra d e m o c ra c ia (seg n la d e fin e n lo s g o b e rn a n te s d e l m u n d o ).
L a o p in i n ilu s tra d a in s is te en q u e e l te rro rism o n o es b u e n o p o r s m is
m o , sin o q u e d e b e so m e te rse a u n c rite rio p ra g m tic o . K in sle y c o m e n t
m s ta rd e q u e se h a b a n lo g ra d o lo s fin e s d e se a d o s: e m p o b re c e r a l p u e
b lo d e N ic a ra g u a e ra e l o b je tiv o ltim o d e la g u e rra d e lo s c o n tra s, d e la
p o ltic a p a ra le la d e e m b a rg o e c o n m ico y d e l v e to a d ic io n a l a c u a lq u ie r
p r sta m o in te rn a c io n a l p a ra el d e sa rro llo , c o n lo c u a l se arru in [ ] su
e c o n o m a y se c re el d e sa stre e c o n m ic o q u e , c o n to d a p ro b a b ilid a d ,
fu e el g ra n g a n c h o e le c to ra l p a ra la v ic to ria d e la o p o sic i n ; lu e g o se
u n i a la c e le b ra c i n d e b ie n v e n id a al triu n fo d e la d e m o c ra c ia e n la s
e le c c io n e s lib re s d e 1 9 9 0 .25
L o s p a se s c lie n te d isfru ta n de p riv ile g io s sim ilares. A s, al c o m e n
ta r u n n u e v o a ta q u e d e Isra e l c o n tra el L b a n o , el d ire c to r d e in te rn a c io
n a l d el B oston G lo b e, H . D . S. G re e n w a y q u e h a b a tra b a ja d o co m o
re p o rte ro g r fic o d u ra n te la p rim e ra in v a s i n israe l, q u in c e a o s a n
te s p o stu l q u e

si bombardear pueblos libaneses, aun con el coste de vidas humanas, y des


plazar hacia el norte a los refugiados civiles, puede servir para asegurar la
frontera de Israel, debilitar a Hezbollah y promover la paz, yo dira que

25. K insley, W all S treet Journal ( wsj ), 26 de m arzo de 1987; N ew R epu blic, 19 de
m arzo de 1990. Para ampliar la inform acin sobre estos ejem plos y otros sim ilares, vanse
La cultura d el terrorism o, cap. 5; The decline o f the dem ocratic ideal; y Fuerza y opi
nin.
174 L a (d es)ed u ca ci n

adelante con ello, como diran tambin muchos rabes e israeles. Pero la
historia no ha sido amable con las aventuras de Israel en el Lbano. Han so
lucionado muy pocas cosas y, en cambio, han creado casi siempre ms pro
blemas.

Si lo v a lo ra m o s co n e l c rite rio p ra g m tic o , e n to n c e s el a s e sin a to d e


m u ltitu d d e c iv ile s, la e x p u ls i n d e c ie n to s d e m ile s d e re fu g ia d o s y la
d e v a sta c i n d el su r d el L b a n o re s u lta se r ... u n a e s tra te g ia d e v a lo r in
c ie rto .26
Im a g in o q u e n o se ra m u y d ifc il d a r c o n e je m p lo s p a re c id o s a q u
d o n d e n o s e n c o n tra m o s h o y , re la tiv o s a l p a s a d o re c ie n te d e S u d fric a .
T n g a se e n c u e n ta , ap a rte, q u e h e a n a liz a d o so lo e l se c to r d is id e n te d e n
tro de la o p in i n to le ra b le , lo q u e se su e le lla m a r la iz q u ie rd a , u n fa c
to r q u e re v e la m u c h o so b re lo s p rin c ip io s triu n fa n te s y la c u ltu ra in te
lectu al q u e los ac o g e.
T am b in es m u y re v e la d o ra la re a c c i n q u e d e sp e rta ro n las a c u s a
cio n es p e ri d ic a s d e la a d m in is tra c i n d e R e a g a n so b re la in te n c i n d e
N ic a ra g u a d e a d q u irir re a c to re s s o v i tic o s (lo s E sta d o s U n id o s h a b a n
im p e d id o q u e lo s c o m p ra ra n a sus a lia d o s). L o s p o ltic o s m s a g re s iv o s
e x ig ie ro n e l b o m b a rd e o in m e d ia to d e N ic a ra g u a ; lo s p a c ifista s re p lic a
ro n q u e p rim e ro e ra n e c e sa rio v e rific a r las in c rim in a c io n e s , p e ro q u e , d e
se r c ie rta s, te n d ra m o s q u e b o m b a rd e a rla . C u a lq u ie r o b s e rv a d o r ju ic io
so, en c a m b io , p o d a e n te n d e r r p id a m e n te p o r q u n e c e s ita b a N ic a ra
g u a in te rc e p to re s a re a c c i n : p a ra d e fe n d e r su te rrito rio d e lo s v u e lo s
n o c tu rn o s c o n lo s q u e la c a a b a ste c a a su s fu e rz a s d e le g a d a s y le s p r o
p o rc io n a b a in fo rm a c i n a c tu a liz a d a , d e m o d o q u e p u d ie ra n se g u ir las
in stm c c io n e s d e a ta c a r o b je tiv o s b la n d o s , p o c o d e fe n d id o s. L a p r e s u
p o sic i n im p lc ita es q u e n in g n p a s tie n e d e re c h o a d e fe n d e r a su p o
b la c i n c iv il d e l a ta q u e e s ta d o u n id e n se . L a d o c trin a q u e n a d ie d is c u
ti es m u y in te re sa n te . S e ra ta m b i n in te re sa n te b u s c a r e q u iv a le n te s
e n otras p a rte s d e l m u n d o .
L a g u e rra te rro ris ta d e W a sh in g to n se e m p re n d i c o n el p re te x to d e
la a u to d e fe n sa , la ju s tific a c i n o fic ia l e s t n d a r d e c u a lq u ie r ac to m o n s
tru o so (c o m o e l p ro p io h o lo c a u sto n a z i). D e h e c h o , R o n a ld R e a g a n , d e s
p u s d e c o n s id e ra r q u e la p o ltic a y la s a c c io n e s d el g o b ie rn o d e N ic a
ra g u a c o n s titu y e n u n a a m e n a z a , in u su a l y e x tra o rd in a ria , p a ra la s e g u ri

26. G reenway, bg , 29 de ju lio de 1993.


L a d e m o cra cia d e m ercado en e l sistem a n eo lib era l 175

d a d n a c io n a l y la p o ltic a e x te rio r d e los E sta d o s U n id o s , d e c la r sin


d e s p e rta r e l c h a c o te o g e n e ra l la e m e rg e n c ia n a c io n a l p a ra e n fre n ta r
se a la a m e n a z a .27 O tro s n o lo v e a n d e la m is m a m an era. C o m o r e s
p u e s ta a lo s in te n to s d e Jo h n F. K e n n e d y p o r o rg a n iz a r u n a a c tu a c i n c o
le c tiv a e n c o n tra d e C u b a , en 1961, u n d ip lo m tic o m e x ic a n o e x p lic
q u e su p as n o se u n ira a e lla p o rq u e si d e c la ra m o s p b lic a m e n te q u e
C u b a es u n a a m e n a z a p a ra n u e stra se g u rid a d , c u a re n ta m illo n e s d e m e
x ic a n o s se m o rir n d e ris a .28 L a o p in i n ilu s tra d a d e O c c id e n te se e n
fre n t c o n m e n o s friv o lid a d a a q u e lla a m e n a z a sin p a ra n g n q u e h a c a
te m e r p o r n u e s tra s e g u rid a d n ac io n al. C laro e s t q u e, a p lic a n d o la m is
m a l g ic a , la U n i n S o v i tic a te n a to d o el d e re c h o a a g re d ir a D in a
m a rc a u n a a m e n a z a c o n s id e ra b le m e n te m s g ra n d e y, sin d u d a a l
g u n a , ta m b i n a P o lo n ia y H u n g ra, c u a n d o d ie ro n e l p a so p re v io a la in
d e p e n d e n c ia . E l h e c h o d e q u e a c u sa c io n e s c o m o las re fe rid a s se im p o n
g a n siste m tic a m e n te es, d e n u ev o , u n a m u e s tra d e fin ito ria d e la c u ltu
r a in te le c tu a l d e lo s v e n c e d o re s, y o tra in d ic a c i n d e lo q u e n o s e sp e ra .
L a n a tu ra le z a d e lo s p re te x to s d e la g u e rra fra se h a c e m u y e v id e n
te e n e l c a so d e C u b a , e ig u a lm e n te lo s p rin c ip io s q u e o p e ra n e n la p r c
tic a. E sto s se h a n p o d id o v e r c o n c la rid a d e n la s p a sa d a s se m an a s, c u a n
d o W a sh in g to n se n e g a a c e p ta r la se n te n c ia d e la O rg a n iz a c i n M u n
d ia l d e l C o m e rc io ( o m c ) a fa v o r d e la U n i n E u ro p e a , q u e h a b a re c u
sa d o el e m b a rg o ; u n e m b a rg o n ic o p o r su se v e rid a d , q u e y a h a b a sid o
c o n d e n a d o c o m o v io la c i n d e la le y in tern acio n al- p o r la O rg a n iz a
c i n d e E sta d o s A m e ric a n o s ( o e a ) , y d e fo rm a re p e tid a p o r las N a c io
n e s U n id a s, p o r m a y o ra s sie m p re a p la sta n te s; a u n as, e l e m b a rg o h a
sid o a m p lia d o c o n le y e s q u e p e n a liz a n se v e ra m e n te a las te rc e ra s p a rte s
q u e d e s o b e d e z c a n e l e d ic to d e W a sh in g to n , lo c u a l sig n ific a a n o tra
v io la c i n m s d e la le y in te m a c io iia l y lo s a c u e rd o s d e c o m ercio . L a
re s p u e s ta o fic ia l d e la a d m in istra c i n d e C lin to n (tra sc rita e n e l C on-
g re ssio n a l R e co rd ) fu e q e E u ro p a p re te n d e d e s a fia r tres d c a d a s d e
la p o ltic a e s ta d o u n id e n s e so b re C u b a , q u e se in ic i c o n la a d m in istra
c i n d e K e n n e d y y q u e b u sc a , c o m o n ic o o b je tiv o , fo rz a r u n c a m b io
d e g o b ie rn o en L a H a b a n a .29 L a a d m in istra c i n d e c la r ta m b i n q u e la

27. N YT, 2 de m ayo de 1985.


28. Ruth L eacock, R qu iem f o r revolution, Kent State U niv. Press, Kent ( o h ), 1990,
pg. 33.
29. D avid Sanger, u .s. w o n t offer testim ony on Cuba em bargo, n y t , 21 de febrero
de 1997. Segn la term inologa oficial de hoy en da, la poltica bipartidista que se sigue
176 L a (d es)ed u ca c i n

omc no tien e co m p eten cia para decidir sobre un asunto d e seguridad


nacional y tam p oco puede ob ligar a lo s ee .u u . a cam biar sus le y es .
E x a c ta m e n te e n e l m is m o m o m e n to , sin e m b a rg o , W a sh in g to n y lo s
m e d io s a p la u d a n e l a c u e rd o d e te le c o m u n ic a c io n e s d e la omc c o m o u n
n u ev o in s tru m e n to d e p o ltic a e x te rio r q u e fu e rz a a o tro s p a se s a c a m
b ia r sus le y e s y p r c tic a s, y a ju sta rla s a las e x ig e n c ia s d e W a sh in g to n
(c a su a lm e n te , c e d ie n d o su s siste m a s d e c o m u n ic a c i n a la s m e g a c o rp o -
ra c io n e s so b re to d o e s ta d o u n id e n s e s , co n lo q u e se a s e s ta u n n u e v o
g o lp e im p o rta n te a la d e m o c ra c ia ).30 A h o ra b ie n , la omc n o tie n e a u to ri
d a d p a ra o b lig a r a lo s ee .u u . a c a m b ia r su s le y e s, a l ig u a l q u e e l T rib u
n a l In te rn a c io n a l c a re c e d e a u to rid a d p a ra c o n s tre ir a lo s e e .u u . a a b a n
d o n a r e l te rro ris m o in te rn a c io n a l y la g u e rra e c o n m ic a ile g a l. E l m e r
c a d o lib re y la le y in te rn a c io n a l so n lo m is m o q u e la d e m o c ra c ia : id e a s
g u ap a s, p e ro q u e d e b e n ju z g a r s e p o r su re s u lta d o , y n o c o m o p ro c e d i
m ien to .
E l ra z o n a m ie n to a p lic a d o a la omc re c u e rd a lo s m o tiv o s e x p re s a d o s
o fic ia lm e n te p o r lo s E sta d o s U n id o s p a r a re c h a z a r la se n te n c ia d e l T ri
b u n a l In te rn a c io n a l a fa v o r d e la s a c u sa c io n e s d e N ic a ra g u a . E n a m b o s
ca so s, lo s ee .u u . re c u s a ro n la ju ris d ic c i n a n te la p e rs p e c tiv a p ro b a b le
d e q ue fa lla ra n e n su c o n tra ; es d e l g ic a , e n to n c e s , c o n s id e ra r q u e so n
fo ro s in a d e c u a d o s. E l c o n s e je ro le g a l d e l D e p a rta m e n to d e E sta d o in d i
c que, c u a n d o lo s e e .u u . a c e p ta ro n la ju ris d ic c i n d el T rib u n a l In te rn a
c io n a l (e n la d c a d a d e 1 9 4 0 ), la m a y o ra d e lo s m ie m b ro s d e la ONU se
a lin e a b a n c o n lo s e e .u u . y c o m p a rta n su s id e a s so b re e l o rd e n m u n
d ial . A h o ra b ie n , h o y e n d a m u c h o s d e e sto s p a se s n o p a rtic ip a n d e
n u e stro p u n to d e v is ta so b re la c o n c e p c i n o rig in a l d e lo s e sta tu to s de
las N a c io n e s U n id a s , p o r lo q u e e sta m a y o ra c o n tra d ic e c o n fre c u e n
c ia a lo s ee .u u ., e n c u e stio n e s in te rn a c io n a le s d e im p o rta n c ia . C o m o

desde principios de lo s aos sesenta [est] basada en la idea de que tenem os un rgim en h o s
til y poco am istoso a 9 0 m illas de nuestra frontera, y que todo lo que se haga para fortale
cerlo servir nicam ente para alentarlo no solo a continuar con su hostilidad, sino que, du
rante toda su perm anencia en el poder, tratar de desestabilizar gran parte de Latinoam ri
ca. Sobre la am enaza cubana, v ase Morris M orley y Chris M cG illioh, C ouncil on H em -
ispheric A ffairs ( c o h a ), W ashington R ep o rt on the H em isph ere, 3 de junio de 1997.
30. D avid Sanger, Playing the trade card: u .s. is exporting its free-m arket vales
through global com m ercial agreem ents, n y t , 17 de febrero de 1997. El m ism o da, los ed i
tores del Tim es advirtieron a la u e para que no volviera a la OMC en contra de las sanciones
de W ashington a Cuba, puesto que este asunto es esencialm ente, una lucha poltica, segn
dicen, que no afecta a lo s com prom isos de libre com ercio por parte de W ashington.
La d e m o cra cia d e m ercado en el sistem a n eo lib era l 177

n a d a g a ra n tiz a y a q u e lo s e e .u u . h a y a n d e sa lirse c o n la su y a, en to n c e s
d e b e m o s re s e rv a m o s el d e re c h o a d e te rm in a r si el T rib u n a l tie n e o n o
ju r is d ic c i n so b re n o so tro s en c a d a c a so p a rtic u la r , p o r el p rin c ip io d e
q u e lo s E sta d o s U n id o s n o a c e p ta n n in g u n a ju ris d ic c i n o b lig a to ria q u e
a fe c te a d isp u tas re la c io n a d a s co n c u e stio n e s q u e, a c rite rio d e los e e . u u .,
p e rte n e z c a n e se n c ia lm e n te a la ju ris d ic c i n n a c io n a l d e lo s e e . u u . . L a
c u e s ti n n a c io n a l , e n e s te caso , e r a la a g re si n e sta d o u n id e n se c o n tra
N ic a ra g u a .31
L o s m e d io s, al ig u a l q u e la m a y o ra d e lo s in te le c tu a le s, c o in c id ie
r o n e n q u e el T rib u n a l se d e s a c re d ita b a a s m ism o al fa lla r e n c o n tra d e
lo s E sta d o s U n id o s. S e sile n c ia ro n lo s e le m e n to s b sic o s d e la d e c isi n
d e l T rib u n a l, in c lu y e n d o su v a lo ra c i n d e q u e to d a la a y u d a d e lo s
e e . u u . a la c o n tra e ra m ilita r, y n o h u m a n ita ria ; la a y u d a c o n tin u sie n
d o d e s ig n a d a c o m o h u m a n ita ria e n to d o e l m b ito d e la o p in i n re s
p e ta b le h a s ta q u e e l te rro ris m o d e W a sh in g to n , su g u e rra e c o n m ic a y
la s tra sg re s io n e s d ip lo m tic a s p ro d u je ro n la V icto ria d e lo s e e . u u . y su
ju e g o lim p io .32
V o lv ien d o al ca so d e la OMC, n o h a r fa lta q u e p e rd a m o s el tie m p o
c o n la te o ra d e q u e la e x is te n c ia d e lo s E sta d o s U n id o s e s t e n ju e g o si
n o e s tra n g u la m o s la e c o n o m a d e C u b a . E s m s re le v a n te la c o n c e p c i n
d e q u e lo s E sta d o s U n id o s tie n e n p le n o d e re c h o a d e rro c a r g o b ie rn o s
a je n o s; e n e s te ca so , m e d ia n te la a g re si n , e l te rro rism o e n g ran e sc a la
d u ra n te m u c h o s a o s y el a h o g o e c o n m ic o . D e a c u e rd o c o n e sta c o n
c e p c i n , la le y in te rn a c io n a l y lo s tra ta d o s d e c o m e rc io so n irre lev a n tes.
S e p e rc ib e c la ra m e n te el triu n fo re p e tid o d e lo s p rin c ip io s fu n d a m e n ta
le s d e l o rd e n m u n d ia l.
L a s d e c la ra c io n e s d e la a d m in istra c i n d e C lin to n fu e ro n ap ro b ad a s
sin q u e n a d ie las re fu ta ra ; so lo fu e ro n c ritic a d a s, e n u n a n lisis d e m iras
e s tre c h a s , p o r e l h is to ria d o r A rth u r S c h le sin g e r. C o m o p e rs o n a in v o lu
c r a d a e n la p o ltic a c u b a n a d e la a d m in istra c i n d e K e n n e d y , S c h le sin
g e r so stu v o q u e e l g o b ie rn o d e C lin to n h a b a in te rp re ta d o m a l la p o lti
c a d e l a n te rio r p re sid e n te , y a q u e e s ta re s p o n d a a la in q u ie tu d p o r las

31. Sofaer, The U nited S tates and the W orld C ourt, Bureau o f Public Affairs (Current
P olicy, 769), Departam ento de Estado de los e e .u u ., diciem bre de 1985.
32. Para un anlisis detallado del xito conseguido con la subversin de la diplom a
cia que suele elogiarse com o si fuera un triunfo de la propia diplom acia-, vanse La cu l
tu ra d e l terrorism o, cap. 7, y N ecessa ry Illusions, South End, B oston, 1989, A pndice V,
secci n 5 (pgs. 84 y ss.).
178 L a (d es)ed u ca ci n

p e rtu rb a c io n e s q u e c a u sa [C u b a] e n e l c o n tin e n te y la c o n e x i n s o
v i tic a .33 C o m o to d o eso h a q u e d a d o atrs, la p o ltic a d e C lin to n re s u l
ta ser a n a c r n ic a (a u n q u e n o m e re c e n in g u n a o tra o b je c i n , al p a re c e r).
S c h le sin g e r n o e x p lic e n to n c e s e l sig n ific a d o d e e s a s re fe re n c ia s a
las p e rtu rb a c io n e s c a u sa d a s e n el c o n tin e n te y la c o n e x i n s o v i ti
ca , p e ro lo h a b a a c la ra d o e n o tro lu g ar, e n se c re to . A l in fo rm a r al e n
tran te p re s id e n te K e n n e d y so b re la s c o n c lu sio n e s d e u n a m isi n e n L a
tin o a m ric a , a p rin c ip io s d e 1961, S c h le sin g e r d e s e n tra las p e rtu rb a
cio n es q u e c a u sa C a stro ; se c o rre sp o n d e n c o n lo q u e la a d m in istra c i n
d e C lin to n d e s ig n m s ta rd e c o m o in te n to s d e C u b a p o r d e s e s ta b i
liz ar g ra n d e s z o n a s d e L a tin o a m ric a . S e tra ta d e la p ro p a g a c i n d e la
id e a d e C a stro d e q u e c a d a c u a l se o c u p e d e su s p ro p io s a su n to s , y e llo
es u n p ro b le m a se rio , s e g n p re c is S c h le sin g e r, c u a n d o la d is trib u c i n
de la tie rra y d e o tra s fo rm a s d e riq u e z a n a c io n a l fa v o re c e eri g ra n m e
d id a a la c la se d e lo s p ro p ie ta rio s ... E l e je m p lo d e la re v o lu c i n c u b a
n a a n im a a lo s p o b re s y lo s d e s fa v o re c id o s a e x ig ir a h o ra la o p o rtu n id a d
d e v iv ir u n a v id a d e c e n te . S c h le s in g e r ta m b i n a c la r lo d e la c o n e
x i n so v i tic a : M ie n tra s ta n to , la U n i n S o v i tic a e s p e ra e l m o m e n to
d e in te rv e n ir, o fre c e c u a n tio so s c r d ito s d e d e s a rro llo y se p re s e n ta
co m o e l m o d e lo q u e p e rm itir m o d e rn iz a r e l p a s e n e l p la z o d e u n a so la
g e n e ra c i n .34 L a c o n e x i n so v i tic a se e n te n d a d e fo rm a sim ila r
au n q u e a m p lia d a e n W a sh in g to n y L o n d re s, d e s d e lo s o rg e n e s d e la
g u e rra fra , h a c e o c h e n ta a o s.
G ra c ia s a e sta s e x p lic a c io n e s (se c re ta s) d e la d e s e sta b iliz a c i n d e
C a stro , d e las p e rtu rb a c io n e s q u e c a u s a e n e l c o n tin e n te y d e la c o
n e x i n so v i tic a , p o d e m o s e n te n d e r m s c la ra m e n te c u le s fu e ro n lo s
m o tiv o s re a le s d e la g u e rra fra (p e ro es o tro te m a q u e d e b o d e ja r d e
la d o a q u ). N o d e b e ra s o rp re n d e m o s q u e la p o ltic a , e n el fo n d o , se a la
m is m a q u e e n to n c e s , a u n q u e la g u e rra fra e m p ie c e y a a o lv id a rs e e n tre
n u e stro s re c u e rd o s ; d e h e c h o , e s la m is m a q u e se h a b a d e s a rro lla d o a n
tes d e la re v o lu c i n c o m u n ista , c o n la in v a s i n b m ta l y am a sa d o ra d e
H a it y la R e p b lic a D o m in ic a n a (p o r p o n e r so lo u n e je m p lo d e l m e -
lio rism o m u n d ia l q u e se a m p a ra b a e n la b a n d e ra d e l id e a lism o w ilso -
n ia h o ).

33. Carta, n y t , 26 de febrero de 1997.


34. F oreign relation s o f the U nited States, 1 9 6 1 -1 9 6 3 , vol. 12, Am erican R epublics,
pgs. 13 y ss., 33.
La d e m o c ra c ia d e m e rc a d o en el siste m a n e o lib e r a l 179

Q u is ie ra p re c isa r, a d e m s , q u e la p o ltic a d e d e rrib o c o n tra e l g o


b ie rn o d e C u b a es a n te rio r a la a d m in is tra c i n d e K e n n e d y . C a s tr o lle g
al p o d e r e n e n e ro d e 1 9 5 9 ; y y a e n ju n io d e e s e m is m o a o , la a d m in is
tr a c i n d e E is e n h o w e r h a b a d e c id id o q u e se d e b a d e r r o c a r e s e g o b ie r
n o . L a d e te rm in a c i n fin a l d e s u s titu irlo p o r u n r g im e n m s fa v o r a b le
a lo s in te re s e s v e rd a d e ro s d e l p u e b lo c u b a n o y m s a c e p ta b le p a r a lo s
E s ta d o s U n id o s se to m e n m a rz o d e 1 9 6 0 , e n s e c re to , c o n e l a a d id o
d e q u e la o p e ra c i n te n a q u e d e s a r ro lla r s e d e u n a m a n e r a q u e o c u lte
la in te rv e n c i n d e lo s e e . u u . ; se te m a la r e a c c i n d e lo s p a s e s la tin o
a m e ric a n o s y se q u e ra lib e ra r d e la c a rg a a lo s re c to re s d e la d o c trin a
n a c io n a l. E n e s a fe c h a , n o h a b a n a d a p a re c id o a la c o n e x i n s o v i ti
c a y la s p e rtu rb a c io n e s q u e c a u s a b a C u b a e n e l c o n tin e n te ( a p a rte d e
la in te rp re ta c i n d e S c h le s in g e r). L a c a c o n s ta t q u e e l g o b ie rn o d e
C a s tr o c o n ta b a c o n e l a p o y o p o p u la r (y la a d m in is tra c i n d e C lin to n d is
p o n e h o y d e p ru e b a s s im ila re s ); ta m b i n la a d m in is tra c i n d e K e n n e d y
re c o n o c i q u e su in te rf e r e n c ia v io la b a la s le y e s in te rn a c io n a le s y lo s e s
ta tu to s d e la s N a c io n e s U n id a s y la o e a . A p e s a r d e e llo , se h iz o c a s o
o m is o d e a m b a s c u e s tio n e s sin d is c u tirla s s iq u ie ra , c o m o d e m u e s tr a n lo s
a rc h iv o s d e s c la s ific a d o s .35
A v a n c e m o s u n p o c o , y tra te m o s a h o ra d e l t l c , e l T ra ta d o d e L ib re
C o m e rc io d e A m ric a d e l N o rte , u n a c u e rd o h is t ric o q u e , s e g n L a -
k o ff, p u e d e a y u d a r a q u e p r o g re s e e n M x ic o u n a d e m o c r a c ia m s p a
r e c id a a la e s ta d o u n id e n s e . E l e x a m e n d e ta lla d o es, d e n u e v o , m u y in s
tru c tiv o . E l t l c fu e u n a im p o s ic i n d e l C o n g re s o ; la o p in i n p o p u la r se
m o s tr te n a z m e n te e n c o n tra , p e ro e r a r e s p a ld a d o s in r e s e rv a s p o r lo s
m e d io s y el s e c to r d e lo s n e g o c io s , d e s b o rd a n te s d e a le g r a p o r la s p r o
m e s a s d e b e n e fic io s p a r a to d o s . T a le s b e n e fic io s f u e r o n p r e d ic h o s ta m
b i n , c o n la m is m a c o n f ia n z a d e s b o rd a n te , p o r la C o m is i n I n te r n a c io
n a l d e l C o m e rc io d e lo s e e . u u . y p o r e c o n o m is ta s s e e ro s , e q u ip a d o s d e
m o d e lo s te ric o s a c tu a liz a d s im o s (q u e , si b ie n h a b a n e r r a d o m is e r a

35. Piero G leijeses, S h ip s in the night: the c a , the W h ite H o u se and the B a y o f
P ig s , J o u rn a l o f L atn A m e ric a S tu d ies, 27/1 (febrero d e 1 995), pgs. 1-42; Jules B enjam n,
The U n ited S ta tes a n d the o rig in s o f the C u ban revo lu tio n , P rinceton U n iv . Press, Princeton,
1990, pgs. 186 y ss. Sobre las en cu estas recien tes, realizadas por un so c io d e G allup, van
se las ed icion es en esp a ol del M ia m i H e ra ld , 18 de d iciem b re de 1994; M ara L p ez V ig il,
E n v o , U niversidad Jesuta de C entro A m rica, M anagua, ju n io d e 1995 (reseado en m i
P assion for free m arkets, Z M a g a zin e, m ayo de 1997); y m i P r o fit o v e r p e o p le , S ev en Sto-
ries Press, N u ev a Y ork, 1998, pg. 81 [trad. cast.: E l b en efic io es lo q u e cu en ta , C rtica, Bar
celon a, 2 000].
180 L a (d es)ed u ca ci n

b le m e n te al n o p re v e r lo s p e rju ic io s d e riv a d o s d e l A c u e rd o d e L ib re C o
m e rc io e n tre C a n a d y lo s e e . u u ., e s ta v ez s q u e ib a n a fu n c io n a r, e s ta
v e z s). E n c a m b io , se d e s e n te n d ie ro n d e l m in u c io s o a n lisis d e la O fi
c in a d e E v a lu a c i n T e c n o l g ic a d e l C o n g re s o ( o t a ) , c u y a s c o n c lu sio n e s
in d ic a b a n q u e la v e rsi n e s c o g id a d e l t l c a fe c ta ra n e g a tiv a m e n te a la
m a y o ra d e la p o b la c i n d e N o rte a m ric a , p o r lo c u a l se p ro p o n a n m o
d ific a c io n e s q u e p o d a n h a c e r e x te n siv o s lo s b e n e fic io s d e l tra ta d o fu e
ra d e lo s c rc u lo s in v e rso re s y fin a n c ie ro s. M s ilu s tra tiv o a n fu e e l
sile n c ia m ie n to d e la p o s tu ra o fic ia l d e l m o v im ie n to sin d ic a l e s ta d o u n i
d en se, q u e se p la s m e n u n a n lisis p a re c id o . E n c a m b io , se re p ro b a
lo s s in d ic a to s su p e rs p e c tiv a re tra sa d a y c a re n te d e lu c e s y su e s tra
te g ia d e sim p le s a m e n a z a s , d e b id a a su m ie d o al c a m b io y m ie d o a lo s
e x tra n je ro s ; t n g a se e n c u e n ta q u e v u e lv o a e s ta r c ita n d o a la e x tre m a
iz q u ie rd a d el e s p e c tro o fic ia l (en e s te ca so , a A n th o n y L e w is). E sta s
a c u sa c io n e s e ra n d e m o s tra b le m e n te fa lsa s, p e ro fu e lo n ic o q u e se tra s
m iti al p b lic o e n este in s p ira d o r e je rc ic io d e m o c r tic o . H a y a n o tro s
d e ta lle s m u y sig n ific a tiv o s, q u e h a n sid o a n a liz a d o s e n la b ib lio g ra fa
d isid e n te d e e n to n c e s y a h o ra , p e ro se h a n o c u lta d o a la lu z p b lic a y
tie n e n p o c a s p ro b a b ilid a d e s d e in g re s a r e n la h is to ria sa n c io n a d a .36
E n e s te m o m e n to , lo s c u e n to s y fa b u la c io n e s so b re las m a ra v illa s d e l
t l c h a n sid o a rc h iv a d o s c o n d isc re c i n , a m e d id a q u e ib a n tra s c u rrie n
d o lo s h e c h o s. Y a n o se o y e h a b la r c o n e n tu s ia s m o d e lo s c ie n to s d e m i
les d e p u e s to s d e tra b a jo y ta n to s o tro s b e n e fic io s q u e h a d e v e r la p o
b la c i n d e lo s tre s p a se s. L a b u e n a n u e v a h a sid o su stitu id a p o r la
p e rs p e c tiv a e c o n m ic a s e a la d a m e n te b e n ig n a se g n la o p in i n

36. V ase m i W orld orders, o ld a n d n ew , pgs. 131 y ss. Sobre las predicciones y e
resultado del t l c [conocido en in g ls com o n a f t a ], v a se e l trabajo del econom ista M elvin
Burke, n a f t a integration: unproductive finance and real unem ploym ent, P ro ceed in g s
fro m the E nglish an n ual la b o r seg m en ta tio n con feren ce, abril de 1995, congreso organizado
por las universidades de Notre D am e e Indiana. V ase igualm ente e l inform e S o cia l d im en
sions o f N orth A m erican econ om ic in tegration , preparado por el Departam ento de Desarro
llo de R ecursos H um anos del C ongreso C anadiense d el Trabajo [Canadian Labour C on
gress], 1996. Sobre las predicciones del B an co M undial en tom o a frica, vase M ihevc,
The m a rk et te lls them so, quien recapitula lo s efectos desastrosos de este fracaso repetido
(desastrosos para la poblacin, claro est, no para los integrantes reales del B anco M undial).
L os d efectos en el registro de esta prediccin y su escasa perspicacia son bien con ocidos por
lo s econom istas profesionales; vase, por ejem plo, Paul Krugman, C ycles o f conventional
w isdom on econ om ic developm ent, In tern ation al A ffairs, 1 1/4 (octubre de 1995). Krugman
es, sin em bargo, un tanto selectiv o , al exceptuar a lo s econom istas profesionales de su cen
sura desdeosa.
L a d em o cra cia d e m ercado en e l sistem a n eo lib era l 181

d e lo s e x p e rto s ^ de q u e el tlc n o h a te n id o e fe c to s sig n ific ativ o s .


E l W all S tree t Jo u rn a l h a in fo rm a d o d e q u e lo s re sp o n sa b le s d e la a d
m in is tra c i n se sie n te n d e fra u d a d o s p o r su p ro p ia in c a p a c id a d d e c o n
v e n c e r a lo s v o ta n te s d e q u e la su p u e sta a m e n a z a n o les afec ta y q u e
la p rd id a d e p u e sto s d e tra b a jo es m u y in fe rio r a lo p re v isto p o r R o ss
P e ro t , al q u e se le p e rm iti p a rtic ip a r e n lo s d e b a te s im p o rta n te s - a
d ife re n c ia d e la ota , el m o v im ie n to sin d ical, lo s e c o n o m ista s q u e n o
c o m p a rta n la ln e a d el p a rtid o y, n a tu ra lm e n te , lo s a n a lista s q u e d isc re
p a b a n d e l tra ta d o p o rq u e sus a firm a c io n e s e ra n a v e c e s ta n e x tre m a s
q u e se le p o d a d e s a c re d ita r f c ilm e n te . E s d ifcil lu c h a r co n lo s c rti
co s a b a s e d e d e c irle s la v erd ad : q u e el p ac to , e n re a lid a d , no h a c a m
b ia d o n a d a , se g n c o m e n ta c o n triste z a u n fu n c io n a rio d e la a d m in is
tra c i n . P e ro lo q u e n o se re c u e rd a es e n q u ib a a tra sfo rm a rse e s a v e r
d ad c u a n d o e s ta im p re sio n a n te m q u in a d e m o c r tic a fu n c io n a ra a to d o
v a p o r.37
M ie n tra s lo s e x p e rto s h a n d e v a lu a d o al tlc y a h o ra re s u lta q u e n o
h a te n id o e fe c to s sig n ific a tiv o s , re le g a n d o a s al o lv id o la a n te rio r
o p in i n d e lo s e x p e rto s , lo c ie rto es q u e n o p o d e m o s h a b la r d e n in
g u n a p e rs p e c tiv a e c o n m ic a se a la d a m e n te b e n ig n a si a m p lia m o s el
m b ito d e l in te r s n a c io n a l p a ra in c lu ir e n e se c o n c e p to a to d a la p o
b la c i n . E n su c o m p a re c e n c ia a n te e l C o m it d e B a n c a d e l S e n a d o , e n
fe b re ro d e 1 9 9 7 , e l p re sid e n te d e la R e se rv a F e d e ra l d e lo s e e .u u ., A la n
G re e n sp a n , se m o str m u y o p tim ista an te la e x p a n si n e c o n m ic a so s-
te n ib le c a u s a d a p o r u n a m o d e ra c i n a tp ic a d el in c re m e n to d e las
c o m p e n sa c io n e s [sa la ria le s, q u e] p a re c e ser d e b id a al c re c im ie n to d e la
in s e g u rid a d la b o ra l ... Q u m s p u e d e p e d ir u n a so c ie d a d ju s ta ? E l In
fo r m e e c o n m ico d e l p re sid e n te d e fe b re ro d e 1997 se m u e stra ig u a l
m e n te o rg u llo so d e lo s lo g ro s d e la a d m in istra c i n , a u n q u e lo p la n te a
m s d is c re ta m e n te y m e n c io n a lo s c a m b io s e n la s in stitu c io n e s y p r c
tic a s d el m e rc a d o d e tra b a jo c o m o c a u sa d e u n a sig n ific a tiv a m o d e ra
c i n sa la ria l q u e re fu e rz a n u e s tra sa lu d e c o n m ic a .
U n a d e la s ra z o n e s d e ta le s tra sfo rm a c io n e s b e n ig n a s se a c la ra en u n
in fo rm e e n c a rg a d o p o r el S e c re ta ria d o L a b o ra l d e l tlc so b re lo s e fe c
to s d e l c ie rre re p e n tin o d e f b ric a s e n el p rin c ip io d e lib e rta d d e a s o c ia
c i n y e l d e re c h o d e lo s tra b a ja d o re s a o rg a n iz a rse e n lo s tre s p a se s .

37. H elen e C ooper, Experts v iew o f n a f t a s econ om ic impact: its a w ash, w sj, 17
de junio de 1997.
182 L a (d es)ed u ca ci n

E ste a n lisis fu e c o m isio n a d o p o r e l tlc co m o re sp u e sta a u n a d e n u n c ia


d e los e m p le a d o s de la e m p re sa d e te le c o m u n ic a c io n e s S p rin t, p o r su
p u estas irre g u la rid a d e s en su p r c tic a lab o ral. C o m o es h a b itu a l, la Ju n ta
N a c io n a l d e R e la c io n e s L a b o ra le s d e lo s ee .u u . re so lv i a fa v o r d e la d e
n u n cia, p e ro im p o n ie n d o p e n a s m n im a s y d e sp u s d e a o s d e retraso . E l
estu d io d e l tlc re a liz a d o p o r u n a e c o n o m ista d e la u n iv e rsid a d d e C o r-
nell, K a te B ro n fe n b re n n e r h a sid o a u to riz a d o p a ra su p u b lic a c i n en
C a n a d y M x ic o , p ero n o lo h a h e c h o a s la a d m in istra c i n d e C lin to n ,
y a q u e d e s v e la u n fu erte im p a c to so b re el d e re c h o d e h u elg a. S e e stim a
q u e c e rc a d e la m ita d de lo s in te n to s d e o rg a n iz a c i n sin d ical so n sa b o
tead o s p o r las am e n a z a s d e lo s e m p re sa rio s d e tra sla d a r la p ro d u c c i n al
e x tra n je ro , c o lo c a n d o , p o r e je m p lo , u n ca rtel q u e a n u n c ie el T raslad o d e
la p ro d u c c i n a M x ic o e n a q u e lla s p la n ta s q u e in te n ta n o rg an iz arse.
L as a m e n a z a s so n m s q u e sim p le s b rav atas: si lo s tra b a ja d o re s lo g ran
c o o rd in a r la h u e lg a , lo s e m p re sa rio s c ie rra n la p la n ta , to ta l o p a rc ia lm e n
te, en u n a p ro p o rc i n de c a so s tres v e c e s m a y o r q u e an tes d e la firm a d el
TLC (a lre d e d o r d e u n 15 p o r 100 d e la s o c a sio n e s). Y las a m e n a z a s d e c ie
rre so n d o s v e c e s m s fre c u e n te s e n la s e m p re sa s d e m a y o r m o v ilid a d (en
el se c to r in d u stria l fre n te a l d e la c o n stru c c i n , p o r,e je m p lo ).
T an to e s ta c o m o o tra s p r c tic a s q u e se re c o g e n e n e l in fo rm e so n ile
g ales, p e ro e s o e s u n p o rm e n o r a c c e so rio , al ig u a l q u e lo es la v io la c i n
d e la le y in te rn a c io n a l y lo s a c u e rd o s c o m e rc ia le s c a d a v e z q u e g e n e re n
re su lta d o s in a c e p ta b le s. L a a d m in is tra c i n d e R e a g a n h a b a d e ja d o c la
ro al s e c to r d e lo s n e g o c io s q u e su s a c tiv id a d e s a n tisin d ic a le s, a u n q u e
e ra n ilc ita s, n o se ra n p e rs e g u id a s p o r el e s ta d o c rim in a l, y su s su c e so
res h a n c o n tin u a d o co n la m is m a ln e a . C o n e llo se h a lo g ra d o , e n g ra n
m e d id a , d e s tru ir lo s sin d ic a to s; o, p o r d e c irlo m s fin o , se h a d a d o p ie a
c a m b io s e n la s in s titu c io n e s y p r c tic a s d e l m e rc a d o d e tra b a jo q u e
d e riv a n e n u n a s ig n ific a tiv a m o d e ra c i n sa la ria l . E s te es e l m o d e lo
e c o n m ic o q u e , c o n g ra n o rg u llo , se e s t p re s e n ta n d o a u n m u n d o r e tra
sad o q u e n o h a sa b id o e n te n d e r to d a v a la g ra n d e z a d e lo s p rin c ip io s q u e
v an a b rie n d o e l c a m in o d e la lib e rta d y la ju s tic ia .38

38. Editorial, C lass war in the u s a , M u ltination al M on itor, marzo de 1997; Bron
fenbrenner, W ell ci se , ibdem , basado en un estudio dirigido por ella m ism a (Final re-
port: the effects o f plant closing or threat o f plant closing on the right o f workers to organ-
ize). E l im pacto m asivo de la crim inalidad reaganita se detalla en un inform e del B usiness
Week, T he workplace: w hy A m erica needs unions, but not the kind it has now , 23 de
m ayo de 1994.
L a dem o cra cia d e m ercado en el sistem a n e o lib e ra l 183

E l o b je tiv o ltim o d el t l c , tal co m o se p o d a le e r en lo s m e d io s d isi


d en tes, se re c o n o c e h o y de fo rm a tcita: se tratab a, so b re to d o , de atra
p a r a M x ic o en las refo rm as q u e lo h a b a n c o n v e rtid o e n u n m i
la g ro e c o n m ic o ; ello e n el se n tid o t c n ic o d el t rm in o , e sto es, u n
m ilag ro p a ra lo s in v e rso re s e s ta d o u n id e n se s y los m e x ic a n o s rico s,
m ie n tra s q u e la p o b la c i n se h u n d a e n la m iseria. L a a d m in istra c i n de
C lin to n se o lv id d e q u e el p ro p sito su b y a c e n te al t l c n o e ra p ro m o
v e r el c o m e rc io , sin o c o n s o lid a r las re fo rm a s e c o n m ic a s de M x ic o ,
se g n c e n s u ra b a c o n d e sp re c io M a rk L e v in so n , c o rre sp o n sa l d el N e w s
w e e k ; so lo le fa lt re c o rd a r que, p a ra a se g u ra r la a p ro b a c i n d e l TLC, se
h a b a p ro c la m a d o a v o c e s ju s ta m e n te lo co n tra rio , y q u e lo s crtico s q u e
d e n u n c ia b a n e ste p ro p sito su b y a c e n te h a b a n sid o e x c lu id o s d e l m e r
c a d o lib re d e las id e a s p o r o b ra y g ra c ia d e lo s am o s. T al v ez a lg n d a
ta m b i n se re c o n o z c a n las ra z o n e s q u e lo s m o v ie ro n . L o c ie rto es q u e se
c o n fia b a e n q u e, a tra p a n d o a M x ic o , se p u d ie ra n e v ita r lo s rie sg o s
d e te c ta d o s p o r u n S e m in a rio so b re e l D e sa rro llo E stra t g ic o e n L a tin o
a m ric a en s e tie m b re d e 1990; e ste c o n c lu y q u e las re la c io n e s c o n la
b ru ta l d ic ta d u ra m e x ic a n a e ra n e x c e le n te s, p e ro e x ista u n p ro b le m a p o
te n cia l: u n a a p e rtu ra d e m o c r tic a e n M x ic o p o d a p o n e r a p ru e b a
la s re la c io n e s e c o n m ic a s si lle g a b a al p o d e r u n g o b ie rn o m s in te re sa
d o e n d e s a fia r a lo s e e . u u . p o r ra z o n e s a la p a r e c o n m ic a s e id e o l g i
c a s ;39 sin e m b a rg o , eso y a n o re p re s e n ta u n p ro b le m a , p u e s to q u e M
x ic o h a sid o a tra p a d o e n e l t l c . L o s e e . u u . tie n e n lib e rta d p a ra h a c e r
c a so o m iso d e su s o b lig a c io n e s; M x ic o , no.
L a a m e n a z a , e n su m a, es la d e m o c ra c ia . Y a sea e n lo s E sta d o s U n i
d o s o e n o tro s p a se s, c o m o d e m u e s tra este ltim o ejem p lo . L a d e m o
c ra c ia es to le ra b le , e in c lu so d e se a b le , p e ro sie m p re d e p e n d ie n d o d e los
re su lta d o s q u e se o b te n g a n , n o d e l p ro c e s o en s, co m o se h a v isto . E l
t l c se c o n s id e r u n b u e n in stru m e n to p a ra fre n a r la a m e n a z a d e m o c r
tic a; e n lo s e e . u u . fu e im p u e sto m e d ia n te la su b v e rsi n e fe c tiv a d el p ro
c e so d e m o c r tic o y, e n M x ic o , p o r la fu e rz a , y ta m b i n sin te n e r en
c u e n ta las p ro te sta s p b lic a s. E l re su lta d o se p re se n ta h o y c o m o u n v e
h c u lo e s p e ra n z a d o r, q u e lle v a r la d e m o c ra c ia (e n te n d id a a la e sta d o u
n id e n se ) a lo s in sip ie n te s m e x ic a n o s. S i u n o b se rv a d o r c n ic o e stu v ie ra
al ta n to d e lo s h e c h o s, q u iz e s ta ra d e a c u e rd o co n e s ta ltim a frase.

39. L evinson, F oreign A ffairs, marzo-abril de 1996; W orkshop, 2 6-27 de setiem bre de
1990, seccin M inutes, pg. 3.
184 L a (d es)ed u ca c i n

D e n u e v o , lo s e je m p lo s h a b itu a le s d e l triu n fo d e la d e m o c ra c ia so n
lo s m s n a tu ra le s, y m u y in te re sa n te s y sig n ific a tiv o s, a u n q u e ta l v e z n o
e n la ln e a q u e se p re te n d a .
L o s m e rc a d o s so n sie m p re u n a c o n s tru c c i n so c ia l y, a rtic u la d o s e s
p e c fic a m e n te p o r la a c tu a l p o ltic a so c ial, d e b e n s e rv ir p a ra lim ita r el
fu n c io n a m ie n to d e m o c r tic o , c o m o su c e d e c o n e l tlc , lo s a c u e rd o s de
la omc y o tro s p o sib le s in s tru m e n to s fu tu ro s. U n ca so q u e m e re c e ser
e x a m in a d o c o n a te n c i n es e l d e l A c u e rd o M u ltila te ra l so b re In v e rs io
n es ( am i ), q u e se e s t n e g o c ia n d o e n la ocde e l c lu b d e lo s m illo n a
rio s y la o m c . A l p arec er, se e s p e ra q u e e l a c u e rd o p o d r se r c e rra d o
sin p ro p o rc io n a r in fo rm a c i n p b lic a , co m o se p re te n d a h a c e r co n el
tlc , a u n q u e sin d e m a sia d o x ito (n o p o r c u lp a d e l sis te m a d e in fo rm a
cin, q u e lo g r m a n te n e r o c u lto s lo s h e c h o s b sic o s). Si, fin a lm e n te , se
ap lica n lo s p ro y e c to s e n c u rso , e l m u n d o e n te ro e s ta r a tra p a d o en
trata d o s q u e d o ta r n a las g ra n d e s c o rp o ra c io n e s tra sn a c io n a le s d e h e
rra m ie n ta s a n m s p o d e ro sa s p a ra re s trin g ir la a re n a d e la p o ltic a
d e m o c r tic a , c e d ie n d o ca si to d o el c o n tro l p o ltic o a e sta s e n o rm e s tira
n as p riv a d a s q u e c u e n ta n , a s m ism o , c o n h e rra m ie n ta s p a ra in te rfe rir
s ig n ific a tiv a m e n te e n lo s m e rc a d o s. E l in te n to , sin- e m b a rg o , p u e d e v e r
se b lo q u e a d o e n la OMC, d e b id o a la s p ro te sta s e n rg ic a s d e v a rio s p a
ses en d e s a rro llo so b re to d o , la In d ia y M a l a s i a ^ , q u e n o q u ie re n
ac ab a r sie n d o filia le s e n p ro p ie d a d a b s o lu ta d e la s g ra n d e s e m p re sa s e x
tran je ra s. L a v e rs i n d e la ocde q u iz te n g a m s x ito , y se p re s e n te al
re sto d e l m u n d o c o m o u n h e c h o c o n s u m a d o (c o n su s c o n s e c u e n c ia s e v i
d en tes). P o r e l m o m e n to , to d o e llo se d e s a rro lla c o n u n se c re tis m o p a s
m o so .40
E l a n u n c io d e la D o c trin a C lin to n se a c o m p a d e u n e je m p lo se
le cto c o m o ilu s tra c i n d e lo s p rin c ip io s triu n fa n te s: lo s lo g ro s d e la a d

40. O rganizacin para la C ooperacin y el D esarrollo E con m ico ( o c d e ), M u ltila tera


a greem en t on investm ent: C onsolidated texts a n d com m en tary, o l is , 9 de enero de 1997;
daffe / mai/9 7 ; confidencial. Scott N o v a y M ich elle Sforza-R oderick, del Pream ble Center
for Public P olicy, W ashington, m a culpa, The N ation, 13 de enero (*); Martin Khor,
Trade and investm ent: fighting over investors rights at w t o , Third W o rld E conom ics, Pe-
nang, 15 de febrero; Laura Eggerston, Treaty to trim O ttaw as pow er, T oronto G lo b e an d
M ail, 3 de abril; Paula Green, G lobal giants: fears o f the supranational, J ou rn al o f C om -
m erce, Canad, 23 de abril; G eorge M onbiot, A charter to let lo o se the m ultinationals,
G uardian, R eino U nido, 15 de abril de 1997. Sobre el resultado y su importancia, vase E l
beneficio es lo que cuenta, caps. 6-7. [(*) m a son las siglas inglesas del a m i ; w t o , las de la
o m c . (A d . d e l .)]
La d em o cra cia d e m ercado en el sistem a n e o lib e ra l 185

m in istra c i n e sta d o u n id e n se e n H ait. Ya q u e n o s lo p re se n ta n co m o el


m e jo r d e lo s e je m p lo s, q u m e n o s q u e e c h a rle u n v istazo .
E s v e rd a d q u e al p re sid e n te d e H a it se le p e rm iti re g re sa r al p as;
p e ro so lo d e sp u s d e q u e las o rg a n iz a c io n e s p o p u la re s h u b ie ra n sid o so
m e tid a s a tre s a o s d e te rro rism o p o r p a rte d e fu erzas q u e sie m p re m a n
tu v ie ro n u n a v in c u la c i n m u y e s tre c h a c o n W ash in g to n . A d e m s, la a d
m in istra c i n d e C lin to n se n ie g a a u n h o y a d e v o lv e r a H a it c e rc a d e
1 6 0 .0 0 0 p g in a s d e d o c u m e n to s so b re el te rro rism o d e e sta d o , c o n fis c a
d o s p o r el e j rc ito d e lo s E sta d o s U n id o s p a ra e v ita r re v e la c io n e s c o m
p ro m e te d o ra s so b re la im p lic a c i n d el g o b ie rn o en e l g o lp e d e estad o ,
se g n H u m a ri R ig h ts W a tch .41 Y A ristid e tu v o q u e a sistir a u n c u rso u r
g e n te so b re d e m o c ra c ia y c a p ita lism o , se g n d e sc rib i su p a rtid a rio
m s a c rrim o e n W a sh in g to n e ste p ro c e so d e c iv iliz a c i n d el sa c e rd o te
p ro b le m tic o .
E l re c u rso n o es d e s c o n o c id o e n o tro s la re s, c u a n d o se c o n te m p la la
n e c e s id a d d e u n a tra n sic i n fo rz a d a a la d em o cracia.
C o m o c o n d ic i n d e su re g re so , A ristid e se v io o b lig a d o a a c e p ta r u n
p ro g ra m a e c o n m ic o q u e a d e c a la p o ltic a h a itia n a a la s n e c e sid a d e s d e
la so c ie d a d civ il, e s p e c ia lm e n te e l se c to r p riv a d o , ta n to n a c io n a l co m o
e x tra n je ro : lo s in v e rso re s e sta d o u n id e n se s h a n sid o d e sig n a d o s c o m o la
m d u la d e la so c ie d a d c iv il h a itia n a , ju n to c o n lo s h a itia n o s a c o m o d a
d o s q u e re s p a ld a ro n e l g o lp e m ilita r. N o su c e d e lo m is m o c o n lo s c a m
p e sin o s y los h a b ita n te s d e lo s su b u rb io s, q u ie n e s h a b a n o rg a n iz a d o u n a
so c ie d a d c iv il ta n a n im a d a y v ib ra n te q u e, c o n tra to d a s la s a p u e sta s, fu e
ro n in c lu so c a p a c e s d e e s c o g e r a su p ro p io p re sid e n te , g a n n d o se la e n e
m is ta d in m e d ia ta d e lo s e e .u u . y su d e c isi n d e d e rro c a r al p rim e r g o
b ie rn o d e m o c r tic o d e H a it.42
L a a c tu a c i n in to le ra b le d e o b se rv a d o re s e x te rn o s, n e c io s y m e tijo -
n es en H a it fu e so lu c io n a d a re c u rrie n d o a la v io le n c ia , c o n la c o m p li
c id a d c la ra d e lo s e e .u u ., y n o so lo m e d ia n te c o n ta c to s c o n lo s te rro ris
tas en el po d er. L a oea d e c re t u n em b a rg o , p e ro las a d m in istra c io n e s
d e B u sh y C lin to n lo sa b o te a ro n d e b u e n p rin c ip io : se e x im i d e l a las

41. Kenneth Roth, director ejecutivo de Human R ights W atch, carta, n y t , 12 de abril
de 1997.
42. V a se Paul Farmer, The u ses o f H a it, C om m on Courage Press, M onroe ( m e ),
1994; C hom sky, W o rld o rd ers, o d a n d n e w , pgs. 6 2 y ss., y D em ocracy restored, Z
M a g a zin e, noviem bre de 1994; n a c l a , H ait, d a n g ero u s cro ssro a d s, South End, B oston,
1995.
186 L a (d es)ed u ca ci n

e m p re sa s e sta d o u n id e n se s , y se a u to riz e n se c re to a la T ex a co O il
C o m p a n y a a b a s te c e r al r g im e n g o lp is ta y su s p o d e ro so s p a rtid a rio s,
v io la n d o a s la s sa n c io n e s o fic ia le s. S e tra ta d e u n h e c h o c ru c ia l, q u e se
d io a c o n o c e r ju s to e l d a a n te s d e q u e las tro p a s d e lo s e e . u u . d e s e m
b a rc a se n p a ra re sta u ra r la d e m o c ra c ia , p e ro n o h a lle g a d o to d a v a a
c o n o c im ie n to d e l g ra n p b lic o y d ifc ilm e n te in g re s a r e n lo s a n a le s h is
t ric o s.43
L a d e m o c ra c ia , hoy, se h a re s ta u ra d o al fin . Y el n u e v o g o b ie rn o h a
te n id o q u e a b a n d o n a r el p ro g ra m a d e m o c r tic o y re fo rm is ta q u e h a b a
e sc a n d a liz a d o a W a sh in g to n y a ju sta rse a la p o ltic a d el c a n d id a to d e lo s
e e . u u . e n las e le c c io n e s d e 1990, [M a rk B a z in ], q u e e n e s a fe c h a re c i
b i ta n so lo e l 14 p o r 100 d e lo s v o to s.
E ste e je m p lo se le c to , p o r ta n to , d ic e m u c h o d e l sig n ific a d o y las im
p lic a c io n e s d e l triu n fo d e la d e m o c ra c ia y lo s m e rc a d o s ab ie rto s .
E n c u a n to a lo s h a itia n o s, p a re c e q u e h a n a p re n d id o la le c c i n , a u n
q u e lo s re c to re s d e la d o c trin a o c c id e n ta l n o q u ie ra n v e rlo as. E n las
e le c c io n e s p a rla m e n ta ria s d e a b ril d e 1997, la p a rtic ip a c i n fu e d e u n
m sero 5 p o r 100, se g n la p re n sa , q u e se p re g u n t e n to n c e s: H a fa
llad o H a it a la c o n fia n z a d e lo s e e . u u . ? 44 Re-sulta q u e h e m o s h e c h o
en o rm e s sa c rific io s p a ra lle v a rle s la d e m o c ra c ia , y so n u n o s d e s a g ra d e
cid o s, in d ig n o s d e l e sfu e rz o . A h o ra e n tie n d e u n o m e jo r p o r q u lo s re a
listas o b s e rv a n c o n re c e lo las c ru z a d a s d e m e lio rism o m u n d ia l .
E l m is m o se n tim ie n to se h a e x te n d id o p o r e l c o n tin e n te . L as e n
cu e sta s d e m u e s tra n q u e, e n C e n tro a m ric a , la p o ltic a g e n e ra a b u rri
m ie n to , d e sc o n fia n z a e in d ife re n c ia , y n a d a de in te r s o e n tu
sia sm o , e n tre u n p b lic o a p tic o ... q u e se v e a s m is m o c o m o u n
sim p le e s p e c ta d o r d e su s is te m a d e m o c r tic o y m ira el fu tu ro co n p e
sim ism o . E l p rim e ro d e ta le s e s tu d io s, fin a n c ia d o p o r la U n i n E u ro
p ea, e n c o n tr re su lta d o s m u y sim ila re s: se g n el c o o rd in a d o r b ra sile o ,
el m e n sa je m s a la rm a n te d e la e n c u e s ta [es] la p e rc e p c i n p o p u la r de
q u e so lo las lite s se h a n b e n e fic ia d o d e la tra n s ic i n a la d e m o c ra
cia .45L o s in v e stig a d o re s la tin o a m e ric a n o s h an d e sta c a d o q u e la re c ie n te
o la d e m o c ra tiz a d o ra c o in c id i co n la s re fo rm a s e c o n m ic a s n e o lib e ra le s,

43. C hom sky, D em ocracy restored, citando a John Solom on, A ssociated Press ( a p ),
18 de setiem bre de 1994 (noticia principal).
44. N ick M adigan, D em ocracy in inaction: did Haiti fail us hope?, C hrislian S ci
ence M on itor, 8 de abril de 1997; a p , b g , 8 de abril de 1997.
45. John M cPhaul, Tico Tim es, Costa Rica, 11 de abril y 2 de m ayo de 1997.
La dem .ocracia de m ercado en el sistem a n eo lib era l 187

q u e h a n sido m u y p erju d ic iales p a ra la m a y o ra de la p o b la c i n y h an


p ro v o c a d o su e v a lu a c i n cn ic a de lo s p ro c e d im ie n to s d e m o c r tic o s fo r
m a le s. L a in tro d u c c i n d e p ro g ra m as p a re c id o s e n el p as m s ric o d el
m u n d o h a g e n e ra d o e fec to s an lo g o s: a p rin c ip io s de los a o s n o v e n ta
tras q u in c e a o s d e v ig e n c ia de la v e rsi n n a c io n a l de esto s a ju stes e s
tru c tu ra le s , m s d el 80 p o r 100 de la p o b la c i n de los ee .u u . c o n s id e
ra q u e el sis te m a d e m o c r tic o es u n a farsa, c o n u n p o d e r ex c e siv o d e los
h o m b re s de n e g o c io s y u n a e c o n o m a in h e re n tem e n te in ju sta . E sta s
so n las c o n se c u e n c ia s n a tu ra le s de la fo rm a c o n c re ta q u e a d q u ie re la
d e m o c ra c ia d e m e rc a d o b ajo el y u g o d el se cto r de lo s n eg o cio s.
E s l g ic o y e sp e ra b le . E l n e o lib e ra lism o se re m o n ta a v ario s sig lo s
atr s, y sus e fe c to s d e b e ra n sern o s co n o c id o s. P a u l B a iro ch , u n re p u ta
d o e c o n o m ista , h a in d ic a d o q u e sin d u d a, el lib e ra lism o e c o n m ic o al
q u e se o b lig al T erce r M u n d o en el sig lo x ix es u n fa c to r clav e d e l a c
tu a l re tra so e n su in d u stria liz a c i n , e in c lu so u n fa c to r d e su d e s in
d u stria liz a c i n ; e n tre ta n to , E u ro p a y las re g io n e s q u e e s c a p a ro n a su
c o n tro l se d e s a rro lla ro n g ra c ia s al in c u m p lim ie n to to ta l d e e sto s p rin c i
p io s .46 E n re fe re n c ia y a a un p a sa d o m s re c ie n te , el c ita d o in fo rm e
se c re to d e A rth u r S c h le sin g e r so b re la m isi n d e K e n n e d y e n L a tin o a
m ric a c ritic a b a c o n re a lism o la in flu e n c ia d e stru c tiv a d e l F o n d o M o
n e ta rio In te rn a c io n a l , q u e p e rse g u a , e n la d c a d a d e lo s c in c u e n ta , u n a
v e rsi n d el a c tu a l c o n se n so d e W a sh in g to n (es decir, aju stes e s tru c
tu ra le s y n e o lib e ra lism o ). A p e s a r d e ta n ta d e c la ra c i n re t ric a p ro
m e te d o ra , no se e n tie n d e d e m a sia d o lo d el d e sa rro llo e c o n m ic o . P e ro
a lg u n a s le c c io n e s d e la h is to ria s p a re c e n m e rid ia n a m e n te claras y p o c o
d ifc ile s d e en ten d er.
V olvam os a la d o c trin a p re v a le c ie n te de q u e la v ic to ria d e lo s E s
ta d o s U n id o s e n la g u e rra fra su p u so el triu n fo d e la d e m o c ra c ia y el
m e rc a d o lib re. R e sp e c to d e la d e m o c ra c ia , la te o ra es p a rc ia lm e n te c ie r
ta, si p re c isa m o s q u d e b e e n te n d e rse p o r d e m o c ra c ia : u n c o n tro l je r r
q u ic o q u e p ro te ja a la m a y o ra o p u le n ta fre n te a la m in o ra . Y en
c u a n to al m e rc a d o lib re, e n c o n tra m o s d e n u e v o q u e la d o c trin a q u e d a
b ie n le jo s d e la re a lid a d , c o m o h a b r n m o stra d o y a los e je m p lo s p re c e
d en tes.
C o n s id e re m o s d e n u e v o el c a so d e l t l c , e l tra ta d o q u e d e b a a tra
p a r a M x ic o e n u n a s d e te rm in a d a s n o rm a s e c o n m ic a s q u e d e fie n d e n

46. Bairoch, E conom as a n d w o rld h isto ry, U niv. o f C hicago Press, C hicago, 1993.
188 L a (d es)ed u ca c i n

a los in v e rso re s fre n te a lo s p e lig ro s d e u n a a p e rtu ra d e m o c r tic a . S u s


d isp o sic io n e s ilu s tra n v a rio s a sp e c to s a d ic io n a le s d e lo s p rin c ip io s q u e
esta m o s a n a liz a n d o aq u . A p e s a r d e su n o m b re n o es, d e s d e lu e g o , u n
trata d o d e lib re c o m e rc io ; es m u y p ro te c c io n is ta , p a ra o b s ta c u liz a r a
lo s c o m p e tid o re s d e E u ro p a y A s ia o rie n ta l. A d e m s, c o m p a rte c o n lo s
ac u e rd o s m u n d ia le s re s tric c io n e s ta n a n tim e rc a d o y ta n e x tre m a s
co m o la s d e lo s d e re c h o s d e p ro p ie d a d in te le c tu a l , q u e las so c ie d a d e s
rica s n o h a b a n a c e p ta d o d u ra n te su p e rio d o d e d e s a rro llo , p e ro q u e a h o
ra p re te n d e n u s a r p a ra p ro te g e r su s c o rp o ra c io n e s d e b a s e n a c io n a l (d e s
tru y e n d o la in d u s tria fa rm a c u tic a d e lo s p a s e s m s p o b re s, p o r e je m
p lo ; o b lo q u e a n d o d e te rm in a d a s in n o v a c io n e s te c n o l g ic a s, c o m o la m e
jo r a d e lo s p ro c e s o s d e p ro d u c c i n d e a rtc u lo s p a te n ta d o s). E l p ro g re so
ta m p o c o es u n a a sp ira c i n o b v ia , n o m s q u e e l m e rc a d o lib re ; d e p e n d e
d e si g e n e ra b e n e fic io s p a ra lo s q u e c u e n ta n .
H ay ta m b i n o tra s c u e stio n e s re la c io n a d a s c o n la n a tu ra le z a d e l c o
m e rc io . S e e s tim a q u e m s d e la m ita d d el c o m e rc io d e lo s e e . u u . co n
M x ic o c o n s iste e n tra n sa c c io n e s in tra e m p re s a ria le s (h a n c re c id o e n u n
15 p o r 100 d e s d e la firm a d e l t l c ) . H a c e y a u n a d c a d a , u n a se rie d e f
b rica s la m a y o ra d e p ro p ie d a d e s ta d o u n id e n s e in sta la d a s e n e l n o r
te de M x ic o p ro d u c a n m s d e u n te rc io d e lo s b lo q u e s p a ra m o to r d e
la in d u stria a u to m o v ils tic a d e lo s e e .u u ., y tre s c u a rta s p a rte s d e o tro s
c o m p o n e n te s e s e n c ia le s. E l h u n d im ie n to d e la e c o n o m a m e x ic a n a e n
1994, d e sp u s d e la firm a d e l t l c d e l cu a l se sa lv a ro n so lo lo s m illo
n a rio s y lo s in v e rs o re s e sta d o u n id e n se s , p ro te g id o s p o r lo s su b sid io s d e
su g o b ie rn o , p ro v o c u n in c re m e n to d el c o m e rc io b ila te ra l a m e d id a
q u e la crisis, q u e su m a a la p o b la c i n e n u n a m is e ria a n m a y o r, tra s
fo rm a b a a M x ic o e n u n a fu e n te b a ra ta [esto es, a n m s b arata] d e p ro
d u cto s m a n u fa c tu ra d o s, c o n sa la rio s in d u stria le s d ie z v e c e s in fe rio re s a
los de lo s e e . u u . , se g n in d ic a la p re n s a e c o n m ic a . A lg u n o s e s p e c ia
listas h a n c a lc u la d o q u e la m ita d d e l c o m e rc io to ta l d e lo s e e . u u . e n to d o
e l m u n d o c o n s iste e n e s ta c la se d e tra n sa c c io n e s c o n tro la d a s d e sd e el
cen tro , y lo m is m o p u e d e d e c irse d e o tra s p o te n c ia s in d u stria le s,47 a u n

47. V incent C able, D a ed a lu s (primavera de 1995), citando el inform e u n w o rld in-


vestm en t rep o rt 1993\ este, sin em bargo, in cluye unas cifras m uy diferentes, considerando a
su vez que los datos disponibles son relativam ente escasos, pgs. 164 y ss. Sobre los
EE:UU. y M xico, vase D avid Barkin y Fred R osen, W hy the recovery is not a recovery,
n a c l a rep o rt on the A m erica s, ene.-feb. de 1997; L eslie Crawford, L egacy o f shock the-
rapy [es decir, H erencia de una terapia de choque], F in an cial Tim es, 12 de febrero de
La d em o cra cia de m erca d o en el sistem a n eo lib era l 189

q u e sie m p re se d e b e n m a n e ja r co n p ru d e n c ia las cifras re la tiv a s a in s ti


tu c io n e s q u e n o h a n d e re n d ir cu en tas e n p b lic o . A lg u n o s ec o n o m istas
h a n d e sc rito e l siste m a m u n d ia l co n u n a im a g e n ra z o n a b le , la d el m e r
c a n tilis m o c o rp o ra tiv o , m u y alejad o d e l id e a l d el co m e rc io libre. Y u n
e s tu d io d e la o c d e ad o p ta , im p lc ita m e n te , u n a p e rsp e c tiv a sim ilar, al
c o n c lu ir q u e so n la c o m p e te n c ia o lig o p o lstic a y la in te ra c c i n e s tra t
g ic a d e e m p re sa s y g o b ie rn o s, m s q u e la m a n o in v is ib le de las fu e r
z a s d e l m e rc a d o , [las q ue] c o n d ic io n a n h o y e n d a la su p e rio rid a d c o m
p e titiv a y la d iv is i n in te rn a c io n a l d el tra b a jo en las in d u stria s d e alta
te c n o lo g a .48
D e h e c h o , la p ro p ia e s tru c tu ra b s ic a d e la e c o n o m a n a c io n a l d e los
E s ta d o s U n id o s v io la lo s m ism o s p rin c ip io s n e o lib e ra le s q u e ta n to se
e x a lta n . L a te sis c e n tra l d e la o b ra d e re fe re n c ia so b re la h isto ria e c o n
m ic a d e lo s e e . u u . es q u e la e m p re sa m o d e rn a h a o c u p a d o el lu g a r q u e
te n a n lo s m e c a n ism o s d e m e rc a d o e n la c o o rd in a c i n d e las ac tiv id a d e s
e c o n m ic a s y e n la lo c a liz a c i n de su s re c u rso s , p a sa n d o a s a m a n e
j a r in te rn a m e n te m u c h a s d e la s tra n sa c c io n e s, lo cu a l ta m b i n es u n a le
ja m ie n to c o n s id e ra b le d e l m e rc a d o lib re .49 H a y m u c h o s o tro s; c o n s id
re se , p o r e je m p lo , d n d e h a ac ab a d o la m x im a d e A d a m S m ith , se g n
e l c u a l la c irc u la c i n lib re d e p e rso n a s e ra u n c o m p o n e n te c ru c ia l d el
m e rc a d o lib re (in c lu y e n d o la c irc u la c i n lib re e n tre fro n te ra s). C u a n d o
o b se rv a m o s el m u n d o d e la s c o rp o ra c io n e s tra sn a c io n a le s, c o n su s a lia n
z a s e s tra t g ic a s y e l a p o y o c la v e d e lo s e sta d o s p o d e ro so s, e l a b ism o q u e
s e p a ra la d o c trin a y la p r c tic a re a l se a c re c ie n ta a n m s.
L a te o ra d e l lib re m e rc a d o se p re s e n ta e n d o s e n v a se s: la d o c trin a
o fic ia l y la q u e p o d ra m o s d e sig n a r c o m o d o c trin a d el m e rc a d o lib re
e x is te n te en la re a lid a d : la d isc ip lin a d e l m e rc a d o es b u e n a p a ra ti, p ero
y o n e c e sito la p ro te c c i n d e m i e sta d o n i e ra . P u e s b ie n , la d o c trin a o fi
c ia l se im p o n e a lo s q u e n o p u e d e n d e fe n d e rse ; la real , e n ca m b io , h a
sid o a d o p ta d a p o r lo s p o d e ro so s d esd e lo s tie m p o s en q u e e l R e in o U n i

1997 (con el subttulo de M xico: un aspecto m s saludable, este artculo repasa la m ise
ria creciente en la que se halla la gran mayora de la poblacin, exceptuando a los m uy ri
co s ). Sobre las transacciones intraempresariales posteriores a la constitucin del t l c , va
se W illiam Greider, O ne w orld, rea d y o r n ot, Sim n and Schuster, N ueva York, 1997, pg.
2 7 3 , citando al econom ista m exicano Carlos Heredia.
48. Estudio de la o c d e de 1992, citado por Laura Tyson, la antigua consejera eco n
m ica de Clinton, W h o s bashing whom ?, Institute for International E conom ics, W ashington
( d c ), 1992.
49. A lfred Chandler, The visib le hand, Belknap, Cambridge ( m a ), 1977.
190 L a (d es)ed u ca ci n

do em ergi co m o un m uy avanzado m o d elo d e desarrollo fisca l y m ili


tar, gracias a las fuertes subidas de im p u estos y a una adm inistracin p
b lica efic a z, que convirtieron al estad o en e l principal agente individual
d e la eco n o m a y de su ex p a n si n g lo b a l ,50 c o n lo que se esta b leca un
patrn que ha sid o adoptado hasta e l presente en todo el m undo in du s
trial (y, d esd e sus m ism o s orgen es, en lo s e e .u u .).
E l R e in o U n id o a c a b o p ta n d o p o r el in te rn a c io n a lis m o lib e ra l e n
1846, d e s p u s d e q u e c ie n to c in c u e n ta a o s d e p ro te c c io n is m o , v io le n
c ia y p o d e r e s ta ta l lo h u b ie ra n h e c h o a d e la n ta r, p o r u n a m p lio m a rg e n ,
a to d o s su s c o m p e tid o re s . P e ro e s te g iro h a c ia e l m e rc a d o se h iz o c o n
re se rv a s n o ta b le s. E l 4 0 p o r 100 d e la p ro d u c c i n te x til b rit n ic a sig u i
d irig i n d o se a la In d ia c o lo n ia l, a l ig u a l q u e la m a y o ra d e su s e x p o rta
cio n es. L o s E sta d o s U n id o s im p id ie ro n la e n tra d a al a c e ro b rit n ic o g ra
cias a u n o s a ra n c e le s m u y a lto s, q u e p e rm itie ro n d e s a rro lla r u n a in d u s
tria d el m e ta l p ro p ia ; p e ro la In d ia y la s o tra s c o lo n ia s e ra n to d a v a u n
m e rc a d o d isp o n ib le , y lo c o n tin u a ro n sie n d o c u a n d o e l a c e ro b rit n ic o
fu e e x p u lsa d o d e l m e rc a d o in te rn a c io n a l p o r su e le v a d o c o ste . E l c a so
d e la In d ia es in stru c tiv o : p ro d u c a ta n to h ie rro c o m o to d a E u ro p a a fi
n ales d e l sig lo xviii y, e n la d c a d a d e 1820,-lo s in g e n ie ro s b rit n ic o s se
d e d ic a ro n a e s tu d ia r sus t c n ic a s m a n u fa c tu re ra s , m s a v a n z a d a s, c o n
m iras a in te n ta r re d u c ir la d ife re n c ia te c n o l g ic a . Y c u a n d o se in ic i
la e x p lo si n d e l fe rro c a rril, B o m b a y p ro d u c a lo c o m o to ra s m u y c o m p e
titiv as. N o o b sta n te , la d o c trin a d e l m e rc a d o lib re re a l d e s tru y e so s
se cto res d e la in d u s tria in d ia , c o m o h a b a h e c h o y a c o n la in d u stria te x
til, los a stille ro s y o tra s in d u stria s a d e la n ta d a s p a ra el e s t n d a r d e la p o
ca. D a d o q u e J a p n y lo s e e .u u . h a b a n e s c a p a d o a l c o n tro l e u ro p e o , p u
d ie ro n a d o p ta r e l m o d e lo b rit n ic o d e in te rfe re n c ia e n lo s m e rc a d o s.
C u a n d o la c o m p e te n c ia ja p o n e s a e m p e z a se r d e m a sia d o fu e rte , el
R e in o U n id o c a n c e l la p a rtid a y el im p e rio se c e rr a las e x p o rta c io n e s
d e Ja p n (lo c u a l es u n o d e lo s fa c to re s d e la se g u n d a g u e rra m u n d ia l).
A l m ism o tie m p o , lo s p ro d u c to re s in d io s p id ie ro n p ro te c c i n ; p e ro c o n
tra el R e in o U n id o , n o c o n tra Ja p n . C la ro e s t q u e, b a jo la d o c trin a d el
m e rc a d o re a l, n o tu v ie ro n su e rte .51

50. John Brew er, Sinew s o f p o w e r , Knopf, N ueva York, 1989.


51. Radhakamal M ukerjee, The econ om ic h istory o f India: 1 6 0 0 -1 8 0 0 , Kitab M ahal,
Allahabad, 1967; C. A . B ayly, The n ew C a m b rid g e h istory o f India, Cam bridge U niv. Press,
Cambridge, 1988; D ietm ar Rothermund, A n econ om ic h isto ry o f India, Croom H elm , L on
dres, 1993; Bairoch, E con om ics and. w o rld h istory.
L a d e m o c ra c ia de m ercado en e l sistem a n eo lib era l 191

T ras a b a n d o n a r e s ta d o c trin a lim ita d a d e l la issez-fa ire, e n la d c a d a


d e 1930, el R e in o U n id o p a s a in te rv e n ir d e fo rm a m s d ire c ta ta m b i n
e n la e c o n o m a n ac io n al. A l c a b o d e p o c o s a o s, la p ro d u c c i n d e m
q u in a s h e rra m ie n ta s se h a b a q u in tu p lic a d o , ju n to c o n u n b o o m d e la
q u m ic a , la m e ta lu rg ia , la in d u stria a e ro sp a c ia l y to d a u n a se rie d e n u e
v a s in d u stria s, u n a n u e v a o la, n o re c o n o c id a , d e la re v o lu c i n in d u s
tria l , e n p a la b ra s d e W ill H u tto n . E l c o n tro l e s ta ta l d e la in d u stria p e r
m iti q u e e l R e in o U n id o su p e ra ra la p ro d u c c i n a le m a n a d u ra n te la
g u e rra , e in c lu so re c o rta ra la d ife re n c ia co n lo s ee .u u . q u e, p o r e n to n c e s,
e s ta b a n d e s a rro lla n d o su p ro p ia e x p a n si n e c o n m ic a e n g ra n escala,
m ie n tra s lo s a d m in istra d o re s d e las c o rp o ra c io n e s se a d u e a b a n d e la
e c o n o m a d e g u e rra , in te rv e n id a p o r el e sta d o .52
U n sig lo d e sp u s d e q u e el R e in o U n id o a d o p ta ra el in te rn a c io n a lis
m o lib e ra l, lo s ee .u u . sig u ie ro n el m ism o ca m in o . D e sp u s d e c ie n to
c in c u e n ta a o s d e p ro te c c io n is m o y v io le n c ia , lo s e e .u u . se h a b a n c o n
v e rtid o , co n d ife re n c ia , e n e l p as m s ric o y p o d e ro so d el m u n d o y
c o m o In g la te rra a n te rio rm e n te su p ie ro n d a rse c u e n ta d e las v e n ta
ja s d e c o m p e tir en ig u a ld a d d e c o n d ic io n e s , u n a ig u a ld ad q u e p e r
m ite m a c h a c a r a to d o s lo s c o m p e tid o re s. Y, ta m b i n co m o el R e in o U n i
d o , n o sin re se rv a s.
U n a d e las re se rv a s m s sig n ific a tiv a s c o n s ista en u tiliz a r e l p ro p io
p o d e r p a ra im p e d ir e l d e s a rro llo in d e p e n d ie n te d e o tra s re g io n e s d el
m u n d o (lo m ism o q u e h a b a h e c h o el R e in o U n id o ). E n L a tin o a m ric a ,
E g ip to , A sia m e rid io n a l y o tra s re g io n e s, e l d e sa rro llo d e b a se r c o m
p le m e n ta rio , y n o c o m p e titiv o , p o r lo q u e se in te rfiri d e c id id a m e n
te e n el c o m e rc io . P o r e je m p lo , la a y u d a d e l P la n M a rsh a ll e s ta b a c o n
d ic io n a d a a la a d q u isic i n d e p ro d u c to s a g rc o la s d e los E sta d o s U n id o s;
e llo -a y u d a a e x p lic a r q u e e l p e so d e lo s e e .u u . e n el co m e rc io m u n d ia l
d e c e re a le s p a s a ra d e m e n o s d el 10 p o r 100 (an te s de la g u e rra ) a m s
d e la m ita d (h a c ia 1950), m ie n tra s q u e la s e x p o rta c io n e s arg e n tin a s se
v ie ro n re d u c id a s e n d o s te rc e ra s p arte s. L a a y u d a d el p ro g ra m a F o o d fo r
p e a c e [A lim e n to s p a ra la p az ] se u tiliz ta m b i n p a ra su b v e n c io n a r e l
n e g o c io y la e x p o rta c i n a g rc o la s d e lo s e e .u u . y d eb ilitar, c o n s ig u ie n

52. Hutton, The State w e re in, Jonathan Cape, Londres, 1995, pgs. 128 y ss. Sobre
la recuperacin econ m ica de lo s e e .u u . en periodos de guerra, que sientan las bases del cre
cim iento econ m ico de posguerra, vase Gregory H ooks, F orging the m ilitary-in du strial
co m p lex , U niv. o f Illinois Press, Urbana, 1991.
192 L a (d es)ed u ca ci n

te m e n te , a lo s p ro d u c to re s e x tra n je ro s (e n tre o tra s m e d id a s d irig id a s a


im p e d ir el d e s a rro llo e c o n m ic o in d e p e n d ie n te ).53 E llo h a a c a rre a d o , p o r
ejem p lo , la d e stru c c i n , e n su p r c tic a to ta lid a d , de lo s c u ltiv o s d e trig o
e n C o lo m b ia , lo c u a l h a a y u d a d o al c re c im ie n to d e la in d u stria d e la d ro
ga, q u e ta m b i n se h a im p u e sto e n las re g io n e s a n d in a s, d e b id o a las p o
lticas n e o lib e ra le s d e lo s ltim o s a o s. L a in d u s tria te x til d e K e n ia se
h u n d i e n 1994, c u a n d o la a d m in istra c i n d e C lin to n im p u s o u n a c u o ta
q u e c e rra b a el p a s o al m is m o flo re c im ie n to c o n el q u e h a b a e m p e z a d o
el d e sa rro llo d e to d o s lo s p a se s in d u stria le s, al p a r q u e se a d v ie rte a lo s
re fo rm a d o re s a fric a n o s q u e d e b e n a v a n z a r m s e n la im p la n ta c i n
d e las c o n d ic io n e s n e c e sa ria s p a ra las o p e ra c io n e s c o m e rc ia le s, la in
tro d u c c i n d e re fo rm a s d irig id a s al m e rc a d o lib re y la in sta u ra c i n d e
p o ltic a s c o m e rc ia le s y d e in v e rsi n a ju sta d a s a lo s re q u isito s d e lo s
in v e rso re s o c c id e n ta le s. E n d ic ie m b re de 1996, W a sh in g to n im p id i la
im p o rta c i n d e to m a te s m e x ic a n o s, v io la n d o a s las re g la s d el t l c y la
o m c (a u n q u e n o t c n ic a m e n te , p u e s to q u e fu e u n sim p le e je rc ic io d e p o
d e r y n o n e c e sit d e la im p o s ic i n o fic ia l d e a ra n c e le s), lo q u e c u e sta
c e rc a d e m il m illo n e s d e d la re s a n u a le s a lo s p ro d u c to re s m e x ic a n o s.
L a ra z n o fic ia l c o n q u e se q u iso ju s tifiq a r e ste re g a lo a lo s c u ltiv a d o
re s d e F lo rid a fu e q u e lo s p re c io s e ra n sis te m tic a m e n te re b a ja d o s p o r
la c o m p e te n c ia m e x ic a n a y q u e lo s c o n s u m id o re s e s ta d o u n id e n se s p r e
fe ra n lo s to m a te s e x tra n je ro s. E n o tra s p a la b ra s, re su lt q u e lo s p rin c i
p io s d e l m e rc a d o lib re e s ta b a n fu n c io n a n d o e n la d ire c c i n e q u iv o c a d a .54
Y p o d ra n c ita rse m u c h o s o tro s e je m p lo s. V o lv am o s, p o r u n m o
m e n to , so b re u n o d e lo s m s ilu stra tiv o s: H a it.
H a it, q u e, ju n to c o n B e n g a la , e ra la jo y a c o lo n ia l m s im p o rta n te
d e l m u n d o y fu e la fu e n te d e b u e n a p a rte d e la riq u e z a d e F ra n c ia ,
h a e sta d o b a jo c o n tro l e s ta d o u n id e n s e d e sd e q u e lo s m a rin e s d e W ilso n
lo in v a d ie ro n h a c e o c h e n ta a o s, y h o y e n d a e s u n d e s a stre d e ta l m a g -
*

53. V ase, entre otros, Gerald H aines, The A m erica n iza tio n o f B ra zil, Scholarly R e
sources, W ilm ington ( d e ), 1989; Nathan Godfried, B ridgin g the g a p betw een rich a n d p o o r ,
G reenwood, W estport ( c t ), 1987; M ichael W eis, C o id w a rrio rs a n d cou ps d etat, U niv. o f
N ew M xico Press, Albuqerque, 1993; D avid R ock, A rg en tin a , U niv. o f California Press,
Berkeley, 1987, pgs. 2 6 9 y 2 9 2 ss.
54. Sobre C olom bia, vase W alter LaFeber, The alliances in retrospect, en A ndrew
M aguire y Janet W elsh Brown, eds., B o rd erin g on trou ble, A dler and A dler, B ethesda ( m d ),
1986. Sobre Kenia, vase M ichael Phillips, u.s. is seek in g to build its trade with A frica,
w s j , 2 de junio de 1997. Sobre M xico, vase D avid Sanger, President w ins tom ato accord
for Floridians, n y t , 12 de octubre de 1996.
La d em o c ra c ia de m ercado en el sistem a n eo lib era l 193

n itu d q u e q u iz n o se a n i siq u ie ra h ab itab le e n u n fu tu ro n o d em a sia d o


le ja n o . E n 1981, el B a n c o M u n d ia l y u s aid in ic ia ro n u n a e stra te g ia de
d e s a rro llo co n ju n ta , b a s a d a e n la s ca d en a s d e m o n ta je y la ex p o rta c i n
a g rc o la , p o r lo q u e la tie rra d ej d e d e d ic a rse a la p ro d u c c i n de a li
m e n to s p a ra e l c o n su m o lo c al, u s aid p ro n o stic u n cam b io h ist ric o
h a c ia u n a m a y o r in te rd e p e n d e n c ia d e sus m e rc a d o s co n los de lo s E sta
d o s U n id o s e n u n a isla q u e ib a a c o n v e rtirse e n el T aiw an d el C a ri
b e . E l B a n c o M u n d ia l c o la b o r re c o rd a n d o las n o rm a s h a b itu a le s de
e x p a n si n d e las c o rp o ra c io n e s p riv a d a s y m in im iz a c i n de lo s o b
je tiv o s so c ia le s , c o n lo q u e se a g u d iz a ro n la d e sig u a ld a d y la m ise ria y
se re d u je ro n lo s n iv e le s d e a lfa b e tiz a c i n y ate n c i n san itaria. Q u iz
v a lg a la p e n a h a c e r c o n s ta r -por si in te re sa ra q u e e sta s n o rm as h a
b itu a le s se a c o m p a a n sie m p re d e la in siste n c ia e n la n e c e sid a d de
re d u c ir la d e s ig u a ld a d y la m is e ria y d e m e jo ra r lo s n iv e le s de a lfa b e ti
z a c i n y a te n c i n sa n ita ria , p u e s to q u e lo s e stu d io s d e l B a n c o M u n d ia l
re c o n o c e n q u e u n a m n im a ig u a ld a d y u n as cifra s e le v a d a s de sa lu d y
e d u c a c i n p b lic a so n fa c to re s c ru c ia le s p a ra el d e sa rro llo ec o n m ic o .
E n el c a so d e H a it, las c o n se c u e n c ia s so n las p rev istas: b e n e fic io s
p a r a lo s p ro d u c to re s e s ta d o u n id e n se s y lo s m illo n a rio s h a itia n o s y u n a
d is m in u c i n d e lo s sa lario s d e l 5 6 p o r 100 a lo la rg o d e la d c a d a d e lo s
o c h e n ta . T odo u n m ila g ro e c o n m ic o , en su m a. H a it sig u i sie n d o
H a it, y n o T aiw an , q u e h a b a to m a d o u n c a m in o m u y d iferen te , co m o
b ie n sa b a n lo s ex p e rto s .
E l p rim e r g o b ie rn o d e m o c r tic o d e H a it in te n t a liv ia r e l d e sa stre
c a d a v e z m a y o r q u e h a b a n d e sp e rta d o la e n e m ista d de W a sh in g to n y el
g o lp e m ilita r y el te rro rism o q u e le sig u iero n . U n a v ez se h a re sta u ra
d o la d e m o c ra c ia , u s aid re p a rte ay u d a s p a ra a se g u ra r la p riv a tiz a c i n
d e las c e m e n te ra s y lo s m o lin o s d e h arin a , q u e fa v o re c e a lo s h a itia n o s
p riv ile g ia d o s y lo s in v e rso re s e x tra n je ro s (la so c ie d a d civ il , co m o se
re c o rd a r ), m ie n tra s q u e se im p id e g a sta r e n sa lu d y ed u c a c i n . L a a g ri
c u ltu ra in d u stria l re c ib e a m p lio s su b sid io s, p e ro n o a s la a g ric u ltu ra tr a
d ic io n a l ni la a rte sa n a , q u e so n la n ic a fu e n te d e in g re so s d e la in
m e n s a m a y o ra d e la p o b la c i n . L a s c a d e n a s d e m o n ta je , d e p ro p ie d a d
e x tra n je ra q u e e m p le a n a tra b a ja d o re s (so b re to d o m u je re s) p o r u n sa
la rio m u y in fe rio r al d e s u b s is te n c ia y e n u n a s c o n d ic io n e s la b o ra le s h o
rre n d a s se v e n fa v o re c id a s p o r u n a su sta n c ia l re b a ja e n el co ste d e la
e le c tric id a d , su b v e n c io n a d a p o r el g e n e ro so su p erv iso r. A lo s p o b res, sin
e m b a rg o la p o b la c i n h a itia n a e n general-, n o se les p u e d e re b a ja r
194 L a (d es)ed u ca ci n

la e le c tric id a d , n i e l c o m b u stib le , n i el ag u a, n i lo s a lim e n to s, y a q u e lo


p ro h b e el F o n d o M o n e ta rio In te rn a c io n a l ( f m i ) , c o n ra z o n e s b ie n fu n
d a m e n ta d a s: e llo c o n s titu ira u n c o n tro l d e lo s p re c io s . A n te s d e la
in sta u ra c i n d e las re fo rm a s, el c u ltiv o lo c a l d e a rro z a b a s te c a c a si to
d as la s n e c e sid a d e s n a c io n a le s y te n a u n a im p o rta n c ia c ru c ia l p a ra la
e c o n o m a h a itia n a ; hoy, g ra c ia s a la lib e ra liz a c i n u n ila te ra l, n o r e
p re se n ta m s q u e e l 5 0 p o r 100, c o n el e fe c to c o n s ig u ie n te so b re la e c o
n o m a. H e m o s to p a d o c o n u n p u n to im p e rio so : la lib e ra liz a c i n h a d e
ser u n ila te ra l. H a it tie n e q u e h a c e r re fo rm a s y e lim in a r lo s a ra n c e le s,
co m o e x ig e n lo s rig u ro s o s p rin c ip io s d e la c ie n c ia e c o n m ic a ; a h o ra
bien, la a g ric u ltu ra in d u stria l d e lo s e e . u u . ( q u iz p o r a lg n ra ro m ila
g ro d e la l g ic a ? ), e st e x e n ta d e e sa s re fo rm a s y c o n tin a re c ib ie n d o
c u a n tio so s su b sid io s p b lic o s h a s ta e l p u n to d e q u e e sto s su p o n e n e l 4 0
p o r 100 d e lo s in g re so s b ru to s d e lo s e m p re sa rio s a g rc o la s. L a s c o n s e
c u e n c ia s q u e se d e riv a n so n e s p e ra b le s y e s p e ra d a s ; u n in fo rm e d e u s
a i d d e 1995 c o n s ta ta q u e la p o ltic a d e in v e rs io n e s y c o m e rc io e x te
rio r im p u e s ta p o r W a sh in g to n e s t m a c h a c a n d o p ro g re s iv a m e n te a lo s
c u ltiv a d o re s lo c a le s d e a rro z , p o r lo q u e d e b e r n p e rs e g u ir u n o b je tiv o
m s ra c io n a l: la e x p o rta c i n , a b e n e fic io d e lo s in v e rso re s e s ta d o u n i
d en ses, d e a c u e rd o co n la te o ra d e las e x p e c ta tiv a s ra c io n a le s .55
M e d ia n te m to d o s c o m o e sto s se h a c o n s e g u id o q u e e l p a s m s p o
b re d el c o n tin e n te se h a y a tra sfo rm a d o e n u n im p o rta n te c o m p ra d o r d e l
arro z d e p ro d u c c i n e s ta d o u n id e n se , p a ra m a y o r e n riq u e c im ie n to d e las
e m p re sa s su b v e n c io n a d a s p o r W a sh in g to n . L o s a fo rtu n a d o s q u e h a y a n
re c ib id o u n a b u e n a e d u c a c i n o c c id e n ta l sa b r n e x p lic a r, sin d u d a, q u e
la riq u e z a g e n e ra d a a c a b a r p o r filtra rse g ra d u a lm e n te h a s ta a lc a n z a r a
lo s c a m p e sin o s y c h a b o lista s ... a lg n da.* L o s a fric a n o s d e b e ra n se g u ir
el m ism o c a m in o , se g n lo s c o n se je ro s d e l m e lio rism o m u n d ia l y d e
las lite s lo c a le s; es p o sib le q u e, e n las c irc u n sta n c ia s a c tu a le s, n o v e a n
o tra o p c i n , p e ro m e p a re c e u n a a firm a c i n c u e s tio n a b le y, to m e n la d e
c isi n q u e to m e n , q u e se a c o n lo s o jo s b ie n a b ie rto s.

55. V ase m i Y ear 501, South End, Boston, 1993, cap. 8, y las fuentes citadas all;
Farmer, The uses o f Haitv, L a b o r righ ts in H ait, International Labor R ights Education and
Research Fund, abril de 1989; H a it a fter the coup, N ational Labor C om m itee Education
Fund, N ueva York, abril de 1993; L isa M cG ow an, D em o cra cy underm ined, econ om ic ju sti-
ce denied: stru ctu ral adju stm en t a n d the a i d Juggernaut in H ait, D evelopm ent Gap, W as
hington ( d c ), enero de 1997.
* En el original, C hom sky se refiere al efecto de trickle-dow n , un concepto desarro
llado por la teora econm ica neoliberal a partir del verbo trick le, gotear (TV. d el t.)
L a dem o cra cia d e m ercado en el sistem a n eo lib era l 195

E ste ltim o e je m p lo m u e stra h a s ta q u p u n to es p o sib le a le ja rse d e


la d o c trin a o fic ia l d el c o m e rc io lib re , m u c h o m s de lo q u e p u e d a h a
c e rlo e l p ro te c c io n ism o . D e h ec h o , ta m p o c o es cierto q u e, e n p o c as a n
te rio re s a la n u e stra , e l p ro te c c io n ism o fu e ra la in te rfe re n c ia m s s ig n i
fic a tiv a en el m e rc a d o lib re ; d e n tro d e la se p a ra c i n c o n v e n c io n a l d e las
d isc ip lin a s a c a d m ic a s se lo su ele e s tu d ia r e n e s a ln e a, p e ro ello c o n
trib u y e u n a v e z m s a d isfra z a r la re a lid a d p o ltic a y so cial. P o r c ita r u n
c a so o b v io , la R e v o lu c i n In d u stria l d e p e n d a de u n a lg o d n b arato , al
ig u a l q u e la p o c a d o ra d a d el c a p ita lism o c o n te m p o r n e o d e p e n d i d e
u n a e n e rg a b a ra ta , p e ro , q u m to d o s se u tiliz a ro n p a ra a se g u ra rse d el
p re c io y la d isp o n ib ilid a d de estas m e rc a n c a s c ru c ia le s? , a c a so esto s
m to d o s se a d e c a n a lo s p rin c ip io s d e u n m e rc a d o lib re ? A l p arecer, e s
ta s p re g u n ta s q u e d a n fu e ra d el m b ito p ro fe sio n a l de la te o ra e c o n
m ic a .
O tro d e lo s p u n to s e se n c ia le s d e la te o ra d el m e rc a d o lib re es q u e
n o se p e rm ite n las su b v e n c io n e s p b lic a s. S in em b a rg o , d e sp u s d e la
se g u n d a g u e rra m u n d ia l, lo s ld e re s d e l se c to r de lo s n e g o c io s p o stu la
ro n q u e la e c o n o m a se h u n d ira si c e s a b a la m a s iv a in te rv e n c i n e sta ta l
c o n la q u e se h a b a lo g ra d o su p e ra r la G ra n D e p re si n ; re c a lc a ro n , a s
m is m o , q u e u n a in d u s tria a v a n z a d a n o p u e d e e x istir sa tisfa c to ria m e n te
e n u n a e c o n o m a d e e m p re sa lib re p u ra, c o m p e titiv a y n o su b v e n c io
n a d a y q u e so lo el g o b ie rn o p u e d e sa lv a rla (so n fra se s d e F ortu n e y
B u sin ess Week, q u e e x p re s a n u n c o n se n so g e n e ra liz a d o ). R e c o n o c ie ro n
q u e e l sis te m a d e l P e n t g o n o se ra la m e jo r m a n e ra de tra sfe rir al p b li
c o u n a p a rte d e lo s g asto s. L a in v e rsi n so c ial ta m b i n p o d a se r u n e s
tm u lo e c o n m ic o , p e ro la p e rju d ic a b a n v a rio s d efecto s: n o es u n su b si
d io d ire c to al se c to r c o rp o ra tiv o , tie n e e fe c to s d e m o c ra tiz a d o re s y es re
d istrib u tiv a . E n c a m b io , la in v e rsi n m ilita r e st lib re d e to d a s e sta s c a
ra c te rstic a s n e g a tiv a s; y es f c il d e v e n d e r (co n e n g a o s). E l se c re ta rio
d e la s F u e rz a s A re a s d e T ra m a n lo e x p re s c laram e n te: n o d e b e m o s
u s a r la p a la b ra su b ven ci n , sin o re fe rim o s a la seg u rid a d ; lu e g o se a s e
g u r d e q u e e l p re s u p u e s to m ilita r se a ju ste a las n e c e sid a d e s d e la in
d u s tria a e ro n u tic a . U n a c o n s e c u e n c ia d e riv a d a es q u e la a v ia c i n civ il
e s h o y la p rin c ip a l e x p o rta c i n d e lo s e e . u u ., y q u e la in d u s tria tu rstic a
y la d e l tra sp o rte , d e b a s e a re a, so n u n v e n e ro d e b e n e fic io s.56

56. La quinta lib erta d , caps. 4 y 5; Frank K ofsky, H arry Truman a n d the w a r scar
o f 1948, St. M artins Press, N ueva York, 1993; E l nuevo orden m undial (y el viejo), cap. 2.
196 L a (d es)ed u ca ci n

C lin to n , p o r tan to , o b r c o n to d a p ro p ie d a d al e s c o g e r a B o e in g
co m o u n m o d e lo p a ra la s e m p re sa s e s ta d o u n id e n se s e n su e x ito s a
c a m p a a d e p re d ic a c i n d e u n a n u e v a v isi n d e l fu tu ro d e l m e rc a d o
libre. L a p ro d u c c i n a e ro n u tic a c iv il es, d e s d e lu e g o , u n e je m p lo p a ra
d ig m tic o d e la re a lid a d d e l m e rc a d o lib re: e s t d o m in a d a p o r d o s c o r
p o ra c io n e s, B o e in g -M c D o n a ld y A irb u s, q u e d e b e n su e x iste n c ia y su s
re su lta d o s p o sitiv o s a las su b v e n c io n e s p b lic a s e n g ra n escala. E l m is
m o m o d e lo es e l q u e p re v a le c e e n la in d u stria in fo rm tic a y e le c tr n ic a ,
e n la a u to m a tiz a c i n , e n la b io te c n o lo g a , e n la s c o m u n ic a c io n e s ... y, d e
h ec h o , e n to d o s lo s se c to re s d in m ic o s d e la e c o n o m a .57
A n te rio rm e n te , la a d m in istra c i n d e R e a g a n d e m o str c o n o c e r a la
p e rfe c c i n e ste re q u isito d e l m e rc a d o lib re re a l : fu e ro n u n o s m a e stro s
e n el a rte d e c e le b ra r las g lo ria s d e l m e rc a d o a n te lo s p o b re s d el p a s y
lo s m e d io s e x tra n je ro s, m ie n tra s se g a lla rd e a b a a n te lo s h o m b re s d e n e
g o cio s p o rq u e e l p re sid e n te h a b a o to rg a d o m s a y u d a s e c o n m ic a s a
la in d u stria d e lo s E sta d o s U n id o s q u e c u a lq u ie ra d e su s a n te c e so re s d e
los ltim o s c in c u e n ta a o s e n re a lid a d , m s q u e to d o s su s a n te c e s o
res c o m b in a d o s y h a b a p re sid id o e l m a y o r g iro p ro te c c io n is ta d e s
de lo s a o s tre in ta , c o n lo q u e lo s e e . u u . p a s a ro n d e se r el p a la d n
m u n d ia l d l c o m e rc io lib re m u ltila te ra l a u n o d e su s c o n trin c a n te s m s
d u ro s , se g n c o n sta t en u n a n lisis d e e s a d c a d a la re v ista d e l C o n
sejo d e R e la c io n e s E x tra n je ra s. L o s re a g a n ita s lid e ra ro n el a sa lto so s
te n id o a e s te p rin c ip io [el d e l lib re c a m b io ] q u e h a b a n c o m e n z a d o y a
d e sd e lo s s e te n ta lo s se c to re s m s ric o s y p o d e ro s o s , y q u e h a d e p lo ra
do, e n u n e stu d io a c a d m ic o d e l se c re ta ria d o d e l g a t t , e l e c o n o m is ta
P a tric k L o w , q u e e s tim a lo s e fe c to s re s tric tiv o s d e la s m e d id a s d e R e a
g an e n e l trip le d e lo s c a u sa d o s p o r o tra s p o te n c ia s in d u stria le s.58
E s te g ra n g iro p ro te c c io n is ta e ra so lo u n a p a rte d el asalto s o s te
n id o a lo s p rin c ip io s d e l lib re c a m b io , q u e se a c e le r b a jo el g ro se ro
in d iv id u a lism o re a g a n ita . E n o tro c a p tu lo d e la m is m a h isto ria h a b ra
q u e re la ta r la e n o rm e tra s fe re n c ia d e fo n d o s p b lic o s al p o d e r p riv a d o ,
fre c u e n te m e n te b a jo el d isfra z d e la se g u rid a d , u n in c re m e n to p r o
g re siv o [que] h a e le v a d o lo s g a sto s d e I+ D m ilita r (m e d id o s e n d la re s

57. Ibidem.
58. Ibidem , citando a James Baker, secretario del Tesoro; Shafiqul Islam , F oreign a f
fairs, A m erica an d the w o rld (invierno 1989-90); L ow , T rading fr e e , Twentieth Century
Fund, N ueva York, 1993, pgs. 70 y ss., 271.
La d em o cra cia de m ercado en el sistem a n e o lib era l 197

c o n s ta n te s) h a s ta su p e ra r las cifras r c o rd d e m e d ia d o s d e los sesen ta ,


s e g n S tu a rt L e slie .59 E l p b lic o se se n ta a te rro riz a d o p o r las am e n a z a s
e x te rio re s (lo s ru so s, lo s lib io s, etc.), p e ro el m e n sa je de R e a g a n a los
h o m b re s d e n e g o c io s e ra m u c h o m s sin cero : sin ta les m e d id a s e x tre m a s
d e in te rfe re n c ia en el m e rc a d o , e ra d u d o so q u e in d u stria s e s ta d o u n id e n
ses c o m o la d el au to m v il, e l acero , las m q u in a s h e rra m ie n ta s o lo s se
m ic o n d u c to re s p u d ie ra n so b re v iv ir a la c o m p e te n c ia ja p o n e s a o lid e ra r
el d e s a rro llo d e las te c n o lo g a s e m e rg e n te s, q u e ta n to s e fe c to s tie n e en
la e c o n o m a g en e ra l.
T a m p o c o n e c e s ita q u e le e x p liq u e n la d o c trin a re a l el m x im o a d a
lid d e la a c tu a l re v o lu c i n co n se rv a d o ra , N e w t G in g ric h , q u ie n a le c
c io n a im p la c a b le m e n te a lo s n i o s d e siete a o s so b re lo s m a le s d e d e
p e n d e r d e lo s su b sid io s, a la p a r q u e lid e ra la tra sfe re n c ia p b lic a de
su b v e n c io n e s a lo s m ie m b ro s m s ric o s d el p as. Y lo m ism o p u e d e d e
c irse d e la H e rita g e F o u n d a tio n [F u n d a c i n p o r e l P a trim o n io ], q u e .s e
e n c a rg a d e a rtic u la r las p ro p u e sta s p re su p u e sta ria s de lo s c o n g re sista s
c o n s e rv a d o re s y, p o r e je m p lo , ha* e x ig id o (y c o n se g u id o ) u n a u m e n to
d e lo s g a sto s d el P e n t g o n o su p e rio r a l d e C lin to n ; a s se a s e g u ra n de
q u e n o p ie rd a n so lid e z lo s c im ie n to s d e la in d u s tria d e d e fe n sa , q u e,
p ro te g id o s p o r el p o d e r e s ta ta l, o fre c e n a su s b e n e fic ia rio s u n a te c n o lo
g a d e d o b le u so c o n la q u e d o m in a r lo s m e rc a d o s c o m e rc ia le s y e n ri
q u e c e rs e a c o s ta d el erario .
T o d o s e llo s c o m p re n d e n m u y b ie n q u e e m p re sa lib re sig n ific a q u e
el p b lic o p a g u e lo s g a sto s y a s u m a lo s rie sg o s, p o r si las c o sa s v a n m al
(y a s se h a n c u b ie rto , p o r e je m p lo , q u ie b ra s b a n c a ria s y c o rp o ra tiv a s
q u e h a n c o sta d o a lo s c o n trib u y e n te s, e n lo s ltim o s a o s, c e n te n a re s d e
m ile s d e m illo n e s d e d la re s). E l c u e n to , a p e s a r d e te n e r y a v a rio s si
g lo s a sus e sp a ld a s, sig u e fu n c io n a n d o sin d e m a sia d o s c a m b io s (y n o
so lo e n lo s E sta d o s U n id o s, claro est).
L a s d e c la ra c io n e s p b lic a s d e b e n ser re in te rp re ta d a s a la lu z d e e sta
re a lid a d ; e n tre ella s, la d e fe n s a q u e h a e m p re n d id o C lin to n d e u n a p o l
tic a d e tra d e -n o t-a id ( c o m e rc io e n lu g a r d e a y u d a ) p a ra c o n A fric a,
c o n u n a se rie d re s o lu c io n e s q u e c a su a lm e n te n o b e n e fic ia n m s
q u e a lo s in v e rso re s e sta d o u n id e n se s , y u n a re t ric a ra d ia n te q u e e s q u i
v a c u e stio n e s co m o , p o r u n lad o , el la rg o re g istro h ist ric o d e p o ltic a s

59. L eslie, The C o id W ar a n d A m erican Science, C olum bia U niv. Press, N ueva York,
1993, introduccin.
198 L a (d es)ed u ca ci n

sim ila re s o, p o r o tro , el h e c h o d e q u e lo s p ro g ra m a s d e a y u d a d e lo s E s


tad o s U n id o s y a eran in c lu so a n te s d e la m a g n fic a in n o v a c i n d e
C lin to n lo s m s m e z q u in o s d e to d o s lo s p a se s d e sa rro lla d o s. O p o d e
m os re fe rim o s , ig u a lm e n te , a la e x p lic a c i n c l s ic a q u e C h e ste r C ro c k e r
h izo d e lo s p la n e s d e la a d m in istra c i n d e R e a g a n p a ra 1981: A p o y a
m os la a p e rtu ra d e las o p o rtu n id a d e s d e m e rc a d o , el a c c e so a lo s re c u r
sos fu n d a m e n ta le s y el c re c im ie n to d e la s e c o n o m a s d e A fric a y lo s
e e . u u . , y q u e re m o s in c o rp o ra r a lo s p a se s a fric a n o s a la e s c e n a m a-
y o rita ria d e la e c o n o m a d e lib re c a m b io . L a fra se p u e d e p a re c e r m s
q ue c n ic a , v in ie n d o d e lo s p a la d in e s d el a sa lto so ste n id o a la e c o n o
m a d e lib re c a m b io ; p e ro e s b a s ta n te ju s ta , si la e x a m in a m o s a la lu z d e
la d o c trin a d e l m e rc a d o re a l. L a s o p o rtu n id a d e s d e m e rc a d o y el a c c e so
a lo s re c u rs o s so n p a ra lo s in v e rso re s e x tra n je ro s y su s c o la b o ra d o re s lo
cales, y la s d o s e c o n o m a s h a n d e c re c e r d e fo rm a c o n tro la d a , p ro te
g ie n d o a la m a y o ra o p u le n ta fre n te a la m in o ra . L o s ric o s, sin e m
b arg o , re c ib e n p ro te c c i n e s ta ta l y su b sid io s p b lic o s. E s l g ic o , p u e s, si
no fu e ra as, c m o lo h a ra n e llo s p a ra m e d ra r e n n u e s tro p ro v e c h o ?
P a ra -p re c is a r u n p o c o m s la te o ra d e l m e rc a d o lib re re a l , a a d i
r q u e e l e stu d io m s c o m p le to h a s ta el m o m e n to so b re la s c o rp o ra c io
nes tra s n a c io n a le s h a c o n c lu id o q u e ca si to d a s las g ra n d e s e m p re sa s
d el m u n d o h a n te n id o q u e a ju sta r sig n ific a tiv a m e n te su e s tra te g ia y su
p o sic i n c o m p e titiv a p o r in flu e n c ia d e las p o ltic a s g u b e rn a m e n ta le s y /o
las b a rre ra s c o m e rc ia le s y q u e c u a n d o m e n o s v e in te d e las c ie n e m
p re sa s p u n te ra s d el r n q u in g d e F ortu n e n o s o b re v iv ira n h o y c o m o
c o m p a a s in d e p e n d ie n te s, d e n o se r p o r la in te rv e n c i n sa lv a d o ra d e
sus g o b ie rn o s re sp e c tiv o s , q u e s o c ia liz a ro n la d e u d a o n a c io n a liz a ro n
las firm a s c o n p ro b le m a s. U n a d e e lla s es la q u e g e n e ra m s e m p le o s e n
el d is trito u ltra c o n s e rv a d o r d e G in g ric h , L o c k h e e d , sa lv a d a d e la q u ie
b ra g ra c ia s a 2 5 0 m illo n e s d e d la re s en g a ra n ta s c re d itic ia s d e l g o
b ie rn o . E l m is m o e stu d io se a la ta m b i n q u e la in te rv e n c i n g u b e rn a
m e n ta l, q u e

ha sido una regla, ms que una excepcin, durante los dos ltimos si
glos ... ha desempeado una funcin clave en el desarrollo y la difu
sin de muchos productos e innovaciones procedimentales, sobre todo
en la industria aerospacial, la electrnica, la agricultura moderna, la in
geniera de materiales, y la tecnologa de la energa y de las comuni
caciones.
La d em o cra cia d e m ercado en e l sistem a n eo lib era l 199

L o m ism o h a su c e d id o co n las te le c o m u n ic a c io n e s y las te c n o lo g a s


d e la in fo rm a c i n (in te rn e t y la w o r ld w id e w e b so n e je m p lo s re c ie n te s
m u y sig n ific a tiv o s) y, a n te rio rm e n te , c o n la in d u stria te x til, e l a c e ro y,
c la ro est, la en e rg a. L a p o ltic a g u b e rn a m e n ta l h a e je rc id o u n a p re
si n irre sistib le so b re la c o n fo rm a c i n d e las e stra te g ia s y la co m p e titi-
v id a d d e las m a y o re s e m p re sa s d e l m u n d o .60 O tro s e stu d io s a lc a n z a n
c o n c lu sio n e s m u y sim ila re s.
C o m o se h a in d ic a d o re p e tid a m e n te , lo s E sta d o s U n id o s n o e st n so
lo s e n su c o n c e p c i n d e l m e rc a d o lib re , a u n c u a n d o su s id e lo g o s
su e le n e n c a b e z a r e l c o ro d e lo s cn ico s. D e sd e 1960, la d ista n c ia en tre
lo s p a se s ric o s y lo s p o b re s es a trib u ib le e n g ra n p a rte a las m e d id a s
p ro te c c io n is ta s d e lo s ric o s, seg n la e d ic i n d e 1992 d e l Inform e so b re
d e sa rro llo d e N a c io n e s U n id as. E n 1994, e l m ism o in fo rm e c o n c lu y e
q u e los p a se s in d u stria le s, co n su v io la c i n d e los p rin c ip io s d e l m e r
c a d o lib re, e s t n c o sta n d o a lo s p a se s e n d e sa rro llo d el o rd e n d e 5 0 .0 0 0
m illo n e s d e d la re s a n u a le s, lo c u a l e q u iv a le p r c tic a m e n te al flu jo to ta l
d e a s is te n c ia e x te rio r , y eso q u e e s ta a y u d a c o n siste , so b re to d o , e n
su b sid io s p b lic o s a la e x p o rta c i n n a c io n a l.61 E l in fo rm e m u n d ia l d e
1996 d e la O rg a n iz a c i n p a ra e l D e sa rro llo In d u stria l, p e rte n e c ie n te a la
O N U , e s tim a q u e la d ife re n c ia e n tre e l 2 0 p o r 100 m s p o b re y e l m s
ric o d e la p o b la c i n m u n d ia l se a c re c e n t e n m s d el 5 0 p o r 100 en tre
1960 y 1989, y p re d ic e u n a u m e n to d e la d e s ig u a ld a d m u n d ia l, d e b id o
al p ro c e s o d e g lo b a liz a c i n . E s ta d ife re n c ia c re c ie n te se e x tie n d e a
la s so c ie d a d e s ric a s, co n lo s e e . u u . a b rie n d o c a m in o y G ra n B re ta a a
su ru e d a . L a p re n s a e c o n m ic a e x u lta p o r el c re c im ie n to e sp e c ta c u la r
e im p re s io n a n te d e lo s b e n e fic io s y a p la u d e e s a c o n c e n tra c i n e x tre
m a d e la riq u e z a e n m a n o s d e u n a p e q u e a m in o ra , m ie n tra s q u e , p a ra
la m a y o ra , la s c o n d ic io n e s e m p e o ra n o, a lo su m o , se m a n tie n e n . L o s
m e d io s c o rp o ra tiv o s, la a d m in istra c i n d e C lin to n y las c h e e rle a d e rs d el
e stilo d e v id a a m e ric a n o se su e le n p re se n ta r, co n o rg u llo , co m o u n
m o d e lo p a ra e l re s to d e l m u n d o ; as, el g rite ro d el co ro q u e se v ito re a
a s m ism o ta p a lo s re su lta d o s d e la p o ltic a so c ia l q u e se h a v e n id o d e
sa rro lla n d o d e fo rm a in te n c io n a d a d u ra n te esto s a o s fe lic e s e n lo s

60. W infried R uigrock y Rob van Tulder, The logic o f in tem a tio n a l restructuring,
R outledge, Londres, 1995, pgs. 22 1 -2 2 2 , 217.
61. Para un anlisis, vase Eric Toussaint y Peter Drucker, eds., IMF-World B ank-wro,
N otebooks f o r stu dy an d research , International Institute for Research and Education, A m s-
terdam, 1995, pgs. 24-25.
200 L a (d es)ed u ca ci n

q u e el c a p ita l h a su b y u g a d o c la ra m e n te a lo s tra b a ja d o re s . E s el ca so ,
p o r e je m p lo , d e lo s in d ic a d o re s b sic o s q u e u n i c e f h a a n a liz a d o r e
c ie n te m e n te : d e s v e la n q u e lo s E sta d o s U n id o s tie n e n las p e o re s c ifra s d e
los p a se s in d u stria liz a d o s, se m e ja n te s a las d e C u b a (e sto es, a las d e u n
p as d e l T erce r M u n d o q u e h a sid o a ta c a d o p o r la s u p e rp o te n c ia d e l c o n
tin e n te d e sd e h a c e c u a re n ta a o s). E l e stu d io d e u n i c e f a n a liz a b a in d i
ca d o re s so c ia le s b sic o s, c o m o la m o rta lid a d in fa n til (d e n i o s m e n o re s
de c in c o a o s), e l h a m b re o la p o b re z a in fa n til.62
T o d o e sto su c e d e e n e l p a s m s rico d el m u n d o , q u e p o s e e v e n ta ja s
sin ig u a l e in stitu c io n e s d e m o c r tic a s e sta b le s, p e ro q u e a la v ez est,
m s q u e n in g u n a o tra so c ie d a d , b a jo e l d o m in io d e lo s h o m b re s d e n e
g o cio s. Y a s so n lo s a u g u rio s p a ra el fu tu ro , si se im p o n e y se g lo b a li-
z a el y a c ita d o g iro ra d ic a l d e s d e u n id e a l d e p o ltic a p lu ra lis ta y p ar-
tic ip a to ria h a c ia u n o a u to rita rio y te c n o c r tic o .
E s im p o rta n te d e s ta c a r q u e e sta s in te n c io n e s, e n se c re to , se d e c la ra n
a b ie rta m e n te ; p o r e je m p lo , p o c o d e s p u s d e la s e g u n d a g u e rra m u n d ia l,
c u a n d o G e o rg e K e n n a n u n p la n ific a d o r m u y in flu y e n te y re p u ta d o
p o r h u m a n is ta se e ro a sig n u n a fu n c i n a c a d a re g i n d e l m u n d o :
re sp e c to d e fric a , lo s E s ta d o s U n id o s n o te n a n d e m a sia d o in te r s e n
ella, y a q u e su fu n c i n e ra se r e x p lo ta d a p o r E u ro p a , p a ra su p ro p ia
re c o n s tru c c i n . U n a o a n te s, u n e s tu d io d e p la n ific a c i n e n g ra n e s c a
la h a b a c o n s id e ra d o q u e e l d e s a rro llo c o o p e ra tiv o d e lo s a lim e n to s b a
ra to s y las m a te ria s p rim a s d e l n o rte d e fric a p u e d e a y u d a r a fra g u a r la
u n id a d e u ro p e a y c re a r u n a b a s e e c o n m ic a p a ra la re c u p e ra c i n d e l
c o n tin e n te [e u ro p e o ] , lo c u a l n o d e ja d e se r u n c o n c e p to c u rio so d e
c o o p e ra c i n .63 N o te n g o c o n s ta n c ia d e q u e n a d ie h a y a su g e rid o q u e
fric a p u e d a e x p lo ta r a O c c id e n te p a ra re c u p e ra rs e a s d e l m e lio ris-
m o m u n d ia l d e lo s sig lo s p a sa d o s.
S i n o s to m a m o s la m o le s tia d e d is tin g u ir re a lid a d y d o c trin a e n el
siste m a n e o lib e ra l, e n c o n tra m o s, e n su m a, q u e lo s p rin c ip io s p o ltic o s y
e c o n m ic o s v ig e n te s e n la re a lid a d so n m u y d ife re n te s a lo s q u e se p r o
clam a n . T a m b i n d e s p ie rta e s c e p tic is m o el q u e h a y a n d e se r la o la d e l
fu tu ro y a c a b a r la h isto ria c o n u n fin a l feliz , p u e s to q u e e se m ism o fin

62. u n i c e f , S tate o f the w o r ld s ch ildren 1997.


63. u n i c e f , S tate o f the w o r ld s ch ildren 1 9 9 7 \ Kennan, Public Papers o f Presidents
23, 24 febrero de 1948 (F oreign rela tio n s o f the U nited S tates, vol. 1, 1948), pg. 511; M i-
chael H ogan, The M a rsh a ll P lan , Cam bridge U niv. Press, Cam bridge, 1987, pg. 41, para
fraseando el m em orando B on esteel de m ayo de 1947.
La dem ocracia de m ercado en el sistem a n eo lib era l 201

d e la h isto ria y a se h a an u n c iad o c o n co n fia n z a en m u c h a s o casio n es,


y sie m p re d e fo rm a eq u iv o cad a . S in em b arg o , a p esar de la s rd id a c o n
tin u id a d de las m ism a s p rctica s, el re a lism o n o im p id e q u e p o d a m o s ser
u n ta n to o p tim ista s, p u es alg o se h a av a n za d o . E n los p a se s m s in d u s
tria liz a d o s y, co n fre cu en c ia, en o tras p a rte s d el m u n d o la lu c h a p o
p u la r p a rte d e u n a situ a c i n m e jo r y c o n m e jo re s e x p e c ta tiv a s q u e en el
p a sa d o . Y la so lid a rid a d in te rn a c io n a l p u e d e ad o p tar fo rm a s n u ev as,
m s c o n stru c tiv a s, a m e d id a q u e la m a y o ra d e la p o b la c i n m u n d ia l e n
tie n d a q u e sus in te re se s so n c o m u n e s o m u y sim ilares y q u e a v a n z a re
m o s m s si a v a n z a m o s ju n to s . N o e x iste n h o y en d a m s ra z o n e s q u e
e n e l p a sa d o p a ra c re e r q u e estam o s c o n stre id o s p o r le y e s so ciales m is
te rio s a s y d e sc o n o c id a s, c u a n d o n o so n m s que d e c isio n e s to m ad as
d e n tro d e in stitu c io n e s su b o rd in a d a s a la v o lu n ta d h u m a n a : in stitu c io n es
h u m a n a s, e n d e fin itiv a , q u e h a n de se r so m etid as a u n e x a m e n d e le g i
tim id a d y, c a so q u e n o lo a p ru eb e n , p u e d e n se r su stitu id a s p o r o tras m s
lib re s y m s ju s ta s , co m o se h a h e c h o y a en e l p asad o .
L o s e sc p tic o s q u e re c h a z a n estas id e a s, tild n d o la s d e u t p ic a s o in
g e n u a s, no tie n e n m s q u e e c h a r u n v ista z o a lo q u e h a su c e d id o aqu,
e n S u d fric a, e n lo s ltim o s aos: u n trib u to e je m p la r a lo q u e el e sp ri
tu h u m a n o tie n e a su alcan c e, a las p e rsp e c tiv a s ilim ita d a s q u e se nos
b rin d an . S o n le c c io n e s q u e el m u n d o n e c e sita apren d er, in e v ita b lem e n te,
y q u e d e b e n g u ia r n u e stro s p r x im o s p a so s e n la lu c h a c o n tin u a p o r la
ju s tic ia y la lib e rta d , m ie n tra s el p u e b lo d e S u d fric a, a le n ta d o p o r u n a
g ra n v ic to ria , se e n fre n ta a lo s re to s a n m s d ifciles q u e le ag u ard an .
5
L a pedagoga de las mentiras*
(un debate con John Silber)

J erem y P axm an ( b b c , Radio 4): Entonces, usted no niega que [el


bombardeo de Camboya] fuera secreto? ... Fue una operacin se
creta y contra un pas neutral.

H en ry K issin g e r : No me venga con esas, seor Paxman; eso pas


hace quince aos, y les creo capaces, en su programa, de infor
marse antes de empezar, por si les han contado una mentira.

Paxm an: Acaso hay algo de lo que he dicho que sea falso?

K issin ger: Es una infamia.

n la d isp u ta q u e an teced e, H en ry K issin g er d em u estra de n u ev o que,


E si eres el v o ce ro in te le ctu a l de la d o ctrin a y su sistem a, p u ed e s q u i
ta r d el p aso lo s h ech o s h ist rico s im p ertin en tes de u n a fo rm a b ie n sen ci
lla: c o lg n d o le s la e tiq u eta de m entiras. Y no te in q u ietes, p o rq u e el
siste m a d o ctrin a l te reco m p en sar, ad em s d e p ro teg erte. D e h ech o , K is
sin g e r p u e d e d e sp re c ia r a la v ez co n tra n q u ilid a d y arro g an cia lo s h ech o s
h ist ric o s p o rq u e, seg n C hom sky, si te atien es a la ln e a d el p artid o , no
h a c e fa lta q u e d o cu m en te s n ad a; p u ed es d e c ir lo que te v e n g a en g a n a ...
E s u n o d e lo s p riv ile g io s de la o b ed ien cia. P ero si te m u estras c rtico co n
la o p in i n recib id a, te n d r s q u e d o cu m en ta r to d as y cad a u n a d e tu s fra
ses. H o y d a ten em o s p ru eb as irre fu tab le s de q u e K issin g er p a rtic ip en

* U nm asking a pedagogy o f lies: a debate with John Silber, editado por Donaldo
M acedo.
204 L a (d es)ed u ca ci n

el in fam e b o m b a rd e o secreto e in te n siv o de L ao s y C am b o y a, q u e cau s


la m u erte de m iles de p erso n a s in o cen tes, in c lu y en d o a m u je re s y n ios;
no ob stan te, sig u e g o zan d o de u n g ra n p re stig io co m o ex p erto au to ri
zado y del a c ce so a las in stitu c io n es re sp o n sa b le s de d ar fo rm a a la o p i
n i n p b lic a. E s tam b in n o to rio su ap o y o ig u a lm e n te in fa m e a A u g u sto
P in o ch et, q u ie n d estru y el g o b ie rn o so c ia lista de S alv a d o r A llen d e, e le
gido d em o crtic am en te , y asesin a m s de 3 .0 0 0 p erso n as e n el cam in o .
Y est b ie n a te stig u a d a su co m p lic id a d co n la in v a si n in d o n e sia de Ti-
m o r O rien tal; la in v a si n d el g o b ie rn o in d o n e sio d esen ca d en u n g e n o c i
d io de p ro p o rc io n e s m o n stru o sa s q u e n o se h a d eten id o to d a v a, co n m a
tanzas d esp ia d a d a s q u e so n d esig n ad a s co n e l eu fem ism o de lim p ieza
tnica p o r n u e stro s ex p erto s , m ie n tras las p o ten cias o cc id en tale s se
sien tan en la b a n d a d el cam p o y ag u a rd a n la lle g a d a de la so lu c i n fin al
e n Tim or. S in em b arg o , el T rib u n al de C rm e n es d e G u e rra n o h a ac u sa
do a K issin g e r d e crm en es c o n tra la h u m a n id a d , y este c o n tin a re a li
zando d e c la ra c io n e s so b re el b o m b a rd e o d e K o so v o p o r p a rte d e la o t a n .
U n a v ez q u e lo s in te le c tu a le s se in te g ra n e n e l siste m a d o c trin a l y so n
re c o m p e n sa d o s p o r l, les re su lta c a d a v e z m s f c il v iv ir e n la m e n tira e
ig n o ra r la v e rd a d e ra realid ad , in c lu so si se les c o lo c a an te h e c h o s h ist ri
co s a testig u ad o s. Q u iz la d e m o stra c i n m s c la ra d e ello se a e l d eb a te
q u e sig u e e n tre N o a m C h o m sk y y Jo h n S ilb er: c u a n d o C h o m sk y p ro c e
d a a e x p o n e r las c o n tra d ic c io n e s y la h ip o c re sa in h e re n te s a la p o ltic a
e sta d o u n id e n se e n E l S alv ad o r, c ita n d o la m a ta n z a e n g ra n e s c a la d e sa l
v a d o re o s a m a n o s d e lo s e sc u a d ro n e s d e la m u e rte d e o rie n ta c i n d e
rech ista, y ap o y a d o s e in stru id o s p o r lo s e e . u u . , S ilb er d e sp re c i a c re
m e n te las p ru e b a s d o cu m en ta les de C h o m sk y ta c h n d o lo d e m e n tiro so
co m p u lsiv o . L a s p ru eb as d e C h o m sk y h a b la n p o r s m ism as; y re c ie n te
m e n te h e m o s sa b id o q u e la C o m isi n d e la V erdad, e n las N a c io n e s U n i
das, h a c o n firm a d o la v e rd a d d e lo s h ec h o s d e n u n c ia d o s p o r C h o m sk y
d esd e h a c e tie m p o . L as c o n c lu sio n e s d e la c o m isi n so n claras:

1. Entre 200 y 500 campesinos asesinados en El Mozote en 1981; se acu


sa al coronel Domingo Monterrosa (ya fallecido).
2. El arzobispo scar Romero, muerto a tiros mientras pronunciaba una
misa en 1980; se acusa a Roberto dAubuisson (ya fallecido).
3. Seis sacerdotes jesutas, el ama de llaves y su hija de quince aos, ase
sinados en 1989; se acusa al general Ren Emilio Ponce, ministro de D e
fensa de El Salvador hasta 1993.
La p e d a g o g a de las m entiras 205

4. Tres monjas y una abogada estadounidense violadas y asesinadas en


1980; se acusa al general Vides Casanova, antiguo ministro de Defensa.

D a v id N y h a n , p e rio d ista d el B oston G lo b e, re la ta q u e otros do s a rti


cu lista s e sta d o u n id e n se s, R a y m o n d B o n n e r (del N ew York Tim es) y
A lm a G u ile rm o p rie to (d el W ashington P o st), fu ero n ataca d o s co n
n o m b re y ap e llid o s en u n e d ito rial ig n o m in io so d el Wall S treet Journal,
q u e los tild a b a d e e x c e siv a m e n te crd u lo s . E n la je rg a ed ito rial, e q u i
v a le a d e c ir a eso s dos iz q u ie rd o so s c h en lo s al tru llo , con los ro jo s .
E n u n p a sa je q u e ac ab ex p u lsan d o a B o n n e r de la p e le a de E l S alv ad o r,
e l W all S treet Jou rn al in sta b a a lo s d irec to re s d el Tim es a d e sc o n fia r de
su p e rio d ista , q u e h a b a estad o fisg o n ea n d o p o r en tre los ca d v e re s .
A h o ra te n e m o s p ru e b a s d o c u m e n ta le s de q u e el a sesin a to d el a rz o
b isp o R o m e ro fu e o rd e n a d o p o r R o b e rto d A u b u isso n , a q u ie n n u e stro
C o n g re so h a b a re c ib id o co n to d o s los h o n o re s p o r in ic ia tiv a d e Je sse
H e lm s (se n a d o r re p u b lic a n o de C a ro lin a d el N o rte) y o tro s id e lo g o s
q u e re sp a ld a b a n y re sp a ld a n to d a v a u n a serie d e a tro c id a d e s in i
m a g in a b le s e n L a tin o a m ric a . P ero n o h a y m a n e ra d e q u e g e n te co m o
J o h n S ilb er, el a n tig u o re c to r d e la U n iv e rsid a d d e B o sto n , rin d a c u e n
tas p o r su d e s v e rg e n z a in te le c tu a l e irre sp o n sa b ilid a d m o ral.
D e este m o d o , d ad o q u e, si u n o a p o y a la ln e a d el p artid o , n o h a y q u e
d a r c u e n ta s d e n a d a , S ilb e r n o so lo p o d a se g u ir m in tie n d o so b re las a tro
c id a d e s c o m e tid a s e n E l S a lv a d o r c o n el p a tro c in io d e lo s E sta d o s U n i
d o s; ta m b i n p u e d e a ta c a r a rro g a n te y siste m tic a m e n te al q u e se a tre v a
a d e c ir la v e rd a d . C o m o S ilb e r fo rm a p a rte d e u n siste m a atra p ad o p o r
su s p ro p ia s m e n tira s , p u e d e b a sta rd e a r c o n in so le n c ia lo q u e le p la zca ,
y se r re c o m p e n sa d o y p ro m o c io n a d o p o r el siste m a d o ctrin a l, q u e lo as
c e n d e r , c o n e s c a s a ju s tific a c i n real, al ra n g o d e lder, e d u c a d o r o fil
so fo . S i u n o le e c o n a te n c i n el sig u ie n te d e b a te e n tre N o a m C h o m sk y
y Jo h n S ilber, p o d r e m p e z a rse a v e r q u e, c u a n to m a y o re s se an la s re
c o m p e n sa s o to rg a d a s p o r el siste m a d o c trin a l, m s d o g m tic a ser, a
c a m b io , su d e fe n sa . L a a p o lo g a d o g m tic a q u e d e u n siste m a d o c trin a l
in so ste n ib le re a liz a S ilb e r e n su d e b a te c o n C h o m sk y es su fic ie n te m e n
te ilu stra tiv a . C o m o ap n d ice , cita re m o s alg u n o s fra g m e n to s ad icio n a les
d e o tras o b ra s d e C h o m sk y re la c io n a d a s c o n el te m a d el d ebate.

D onaldo M acedo
206 L a (d es)ed u ca ci n

Chris Lydon (moderador): Nuestros invitados de hoy representan, en la


cuestin de la contra, los dos extremos de la opinin pblica estadounidense.
John Silber, rector de la Universidad de Boston, fue miembro de la Comisin
Kissinger que ha diagnosticado una amenaza para la seguridad nacional en
Centroamrica. Noam Chomsky es un lingista del m it que, en su ltimo libro,
titulado Turning the tide * ha denunciado que la intervencin de los Estados
Unidos en Centroamrica es un ejemplo palmario de nuestro habitual abuso de
poder en el Tercer Mundo.
Quisiera que empiece usted, rector Silber. Dirjase a los indecisos si es
que hay alguno del Senado de los Estados Unidos. Por qu votara a favor
del dinero de la contra?

John Silber: Bueno, el Senado de los Estados Unidos siempre se ha m os


trado favorable a apoyar las fuerzas democrticas en su lucha contra las fuerzas
totalitarias. Y, si no abandona esta prctica, votar a favor de los contras. El pa
sado 15 de octubre los sandinistas aprobaron un edicto que suspende la prohi
bicin de registrar los domicilios particulares sin una orden judicial previa, sus
pende la privacidad del correo y permite su censura. Han suspendido el dere
cho de libre reunin. Han suspendido la libertad de prensa. Continan hosti
gando al pueblo y han suspendido prcticamente todos los derechos democrti
cos. El decreto del 15 de octubre, [de 1984] es mucho ms restrictivo y abarca
dor que el decreto que aprob Hitler el 28 de febrero de 1933, con el que puso
fin a la Repblica de Weimar. Cuando te das cuenta de la naturaleza totalitaria
de ese rgimen, que ya era perceptible desde setiembre de 1979 y ha continua
do desde entonces, es la hora de que el Senado de los Estados Unidos d su
apoyo a los demcratas.

Lydon: Noam Chomsky, dirija na breve alocucin al Senado de los Esta


dos Unidos: Por qu se opone al dinero de la contra?

Noam Chomsky: Bueno, como reconocen ya incluso los defensores ms ar


dientes de la contra, los contras son lo que se conoce como un ejrcito dele
gado, que ataca a Nicaragua desde bases militares en el extranjero, depende
por entero de sus dueos para su direccin y abastecimiento, nunca ha defendi
do un programa poltico, no tiene una base de apoyo poltico dentro del pas y
su mando militar est formado casi al completo por oficiales somocistas. Has
ta el presente, sus logros militares se resumen en una prolongada y espantosa
serie de torturas, mutilaciones y atrocidades todo ello perfectamente docu

* Traducido al castellano com o La quinta libertad', para m s referencias, vase el


apndice de este captulo. (N- d el t.)
La p e d a g o g a de las m en tiras 207

mentado , y nada ms. Los propios responsables de la administracin recono


cen abiertamente, en declaraciones pblicas, que la funcin principal de la con
tra consiste en retrasar o subvertir el porcentaje de reformas sociales en Nica
ragua, en acabar con la notable apertura de esa sociedad. El estado de sitio, que
fue, efectivamente, declarado el pasado otoo -i-pero se aplica tibiamente, po
dra decirse, ya que la apertura poltica de Nicaragua es notable, como le con
firmar cualquiera que haya vivido en el pas, incluso el propio embajador de
los e e .U U . , se corresponde aproximadamente con el estado de sitio vigente en
El Salvador desde principios de 1980; con una diferencia, ya que en El Salva
dor se asocia con una masacre desmedida, de decenas de miles de personas. En
cuanto a la destruccin de la prensa, lo mismo digo. Pero en Nicaragua estamos
hablando de una reaccin a la guerra que hemos desencadenado en su contra,
con el propsito, justamente, de retrasar la reforma social y limitar las posibili
dades de una sociedad abierta en desarrollo. La nuestra es una poltica cruel y
brutal, y tenemos que acabar con ella.

Silber: Acaso piensa proseguir con esa sarta de mentiras? Nunca haba vis
to una sarta de mentiras tan gordas y en tan poco tiempo. Las nicas masacres
de Nicaragua son las masacres de indios misquitos por parte de Nicaragua. La
represin all es terrible. Es lo peor que se ha visto nunca en Centroamrica o
en ningn pas latinoamericano. A ll lo que han impuesto es una autntica dic
tadura. Y decir que los lderes de la contra son partidarios de Somoza es una
simple invencin: Robelo, Cruz, Calero, [Femando] Chamorro no son somo-
cistas ni lo han sido jams. Si uno se mira el mando del ejrcito de los contras ...
es cierto, algunos fueron miembros de la guardia nacional de Somoza, pero si
m e va a replicar y no hay razn alguna para replicar, porque ese era un ejr
cito que no estaba compuesto solo de somocistas , entonces recordar, por mi
parte, que Modesta Rojas, la vicecapitana general de las fuerzas areas de los
sandinistas, haba formado parte de la guardia nacional, y muchos de los miem
bros de la guardia nacional son los que coordinaban los comits de bloqueo que
impusieron la dictadura de los sandinistas. Eso no es ms que una sarta de in
ventos y bastardeos, y est perfectamente demostrado que los sandinistas pre
tenden desacreditar a los contras achacndoles sus atrocidades.

L ydon: Es el tumo de Noam Chomsky, para responder, entre otras cosas, a


este panorama del totalitarismo...

C hom sky: Empecemos hablando de los hechos. Quiero insistir en que el


mando militar de la contra est formado, casi por entero, por la cpula de la
guardia nacional somocista...
208 La (d es)ed u ca ci n

Silber: ...porque los soldados de Somoza...

Chom sky: ...cuarenta y seis de los cuarenta y ocho componentes del mando
militar de la contra segn el propio Edgar Chamorro , eso es casi todo el
mando militar...

Silber: ...los soldados son...

C hom sky: Disculpe. Veamos, yo le he dejado hablar. Acaso no le he deja


do hablar?

Silber: Usted est contando una sarta de invenciones, y ya es hora de que


alguien...

Chom sky: Me permite, por favor?

Silber: ...la oportunidad de corregir sus falsificaciones histricas, ahora que


todava...

Chomsky: Parece que el Sr. Silber tiene buenas razones para no dejarme ha
blar...

Silber: ...y Ferdinand Marcos, Marcos tambin...

Chom sky: ...sabe cul es la verdad de los hechos, y no quiere que yo...

Silber: ...no, no, nada de eso, lo que sucede es que ya vale de manipular la
verdad.

Chom sky: Me permite decir...

Silber: No, djeme terminar. Ha sido Marcos. Marcos es el ejrcito que ha


ayudado a Corazn Aquino a subir al poder, as que cuando usted acusa a la
guardia nacional, como si la guardia nacional de Somoza fuera somocista, se
equivoca.

L ydon: Rector Silber, permtale continuar, es su...

Silber: Adems, usted pasa por alto que hay cantidad de miembros de la
guardia nacional que apoyan a los sandinistas.
La p e d a g o g a de las m en tiras 209

Lydon: Es el tumo del Sr. Chomsky.

Silber: Venga, contine, contine distorsionando la verdad.

C hom sky: Vamos a ver, esto s que es una embestida. Es un buen ejemplo
de totalitarismo, para asegurarse de que la oposicin...

Silber: Soy el primero que ha frenado su monopolio de la desinformacin.

C hom sky: La idea de que monopolizo la desinformacin de la prensa esta


dounidense me suena un poco ridicula.

Silber: No, no lo es.

C hom sky: Seguro? As que yo controlo la prensa de los Estados Unidos?


Mejor que volvamos a los hechos: deca que cuarenta y seis de los cuarenta y
ocho mandos superiores del ejrcito de la contra son oficiales somocistas. Est
escrito as en las sesiones del Congreso. Y lo ha dicho tambin Edgar Chamo
rro, que es el portavoz designado por la c a . Eso es lo que yo he dicho, y es
cierto. En cuanto a la tesis de que los sandinistas han realizado masacres com
parables a las que nosotros hemos organizado en Centroamrica, vaya, eso s
que es una sorpresa!
En El Salvador, la cifra de personas asesinadas desde 1978 o 1979, desde
que nos desplazamos en serio hasta all, es del orden de 60.000. Y en Guate
mala, a quien habamos estado respaldando todo el tiempo con nuestra ayuda
militar, que no se ha detenido nunca y ahora se ha convertido en un apoyo en
tusiasta, han masacrado a cerca de 100.000 personas.
El Sr. Silber se ha referido a los indios misquitos que, sin duda, fueron piso
teados; dira que murieron unos sesenta o setenta. En cambio, han muerto entre
5.000 y 6.000 personas pero no me refiero a las muertes selectas de Silber, sino
a la tortura, al asesinato, a la mutilacin, atestiguadas con todo lujo de detalles
a manos de nuestras fuerzas. Estn los crmenes de los sandinistas, sin duda, pero
son nfimos en comparacin con los que hemos patrocinado nosotros...

L ydon: Quisiera volver sobre dos de los postulados principales de la presen


te cuestin. Uno dice que la Nicaragua sandinista supone una amenaza para la
seguridad nacional de los Estados Unidos y la del continente. El segundo es que
ello es culpa de los llamados demcratas, as como de la concepcin democrti
ca de que debemos ayudar a la gente que impone nuestros principios en la re
gin. John Silber, considera que son argumentos iguales, est de acuerdo con
los dos?
210 L a (d es)ed u ca ci n

Silber: Bueno, con lo que no estoy de acuerdo es con la presencia de cerca


de 6.500 efectivos soviticos y cubanos en Nicaragua. No estoy de acuerdo con
la presencia de 24 helicpteros artillados, proporcionados por los rusos, o de
150 tanques de combate, de cerca de 1.200 camiones y 300...

L ydon: De acuerdo, pero, de dnde procede la idea de que eso suponga


una amenaza para nuestra seguridad nacional?

Silber: Bueno, no es una amenaza, de momento. Pero tampoco Hitler era


una amenaza para la seguridad cuando suspendi todas las libertades de los ale
manes, el 28 de % febrero de 1933; ni era una amenaza seria en 1936, cuando
remilitariz la Renania. Y cuando los aliados se dieron cuenta de que era efec
tivamente una amenaza, entonces derrotarlo nos cost seis aos y decenas de
millones de vidas.
Ahora, en este momento, podemos acabar con la dictadura sandinista en
Centroamrica sin utilizar una sola vida de nuestro pas. Lo nico que tenemos
que hacer es pagar a los que disparan. Ah abajo han roto el fuego; no tenemos
por qu apagar ese fuego, lo nico que nos piden es que paguemos a los solda
dos. Si nos esperamos, si decidimos no hacer nada hasta que los rusos hayan
colocado all una base terrestre y empiece a crecer -y crecer, si dejamos que
lo haga , entonces tendremos que enfrentamos a otro hecho: a una posibilidad
de guerra. No es una amenaza actual, es un agente contaminado. Si la gente no
tiene cabeza suficiente para darse cuenta de que un fuego pequeo en una ha
bitacin representa una amenaza, no porque sea un fuego pequeo sino porque
una chispa se acaba convirtiendo en una hoguera, entonces la historia no ha ser
vido para que aprendamos nada.

L ydon: Es el tumo de Noam Chomsky para responder a la cuestin de la


posible amenaza para la seguridad de los Estados Unidos y el continente.

Chomsky: Bueno, considerar que Nicaragua significa una amenaza es como


preguntarse si la Unin Sovitica se siente amenazada por Luxemburgo. El Sr. Sil
ber ha mencionado a Hitler ... y yo soy lo suficientemente viejo para recordar los
discursos de Hitler, en los cuales se refera justamente a que Polonia era una ame
naza para Alemania y, por tanto, Alemania tena que defenderse. Pero incluso esa
comparacin es excesiva. Es cierto que Nicaragua ha acabado armndose, y mucho,
con ayuda sovitica. Ello se debe a que est ,siendo atacada por una superpotencia
que, adems, ha bloqueado cualquier otra posible fuente de abastecimiento. Por
ejemplo, hasta el embargo de mayo del pasado ao, el comercio de Nicaragua con
el bloque sovitico no pasaba del 20 por 100; antes del embargo, su armamento
proceda de varias fuentes. Pero entonces, decidimos bloquear los suministros.
L a p e d a g o g a d e las m en tiras 211

A medida que hemos intensificado la guerra, estn haciendo justo lo que es


peraba el gobierno de los e e .u u .: gastar los fondos de las reformas sociales
que nos producen pnico- y dedicarlos a la militarizacin del pas. Y eso de
que Nicaragua podra atacar a los ... dir tan solo que los estados de Latinoa
mrica lo consideran una locura de histrico. Todos los pases todos los de
Contadora, los de los grupos de apoyo, que son todos los pases relativamente
democrticos de Latinoamrica nos instan a que detengamos la guerra contra
Nicaragua. Se dan perfecta cuenta de lo que pretende la guerra: los obliga a
convertirse en un estado militarizado, y crea el peligro de otras guerras mayo
res en la regin. Si de verdad queremos que se marchen los tanques rusos de
Nicaragua y hay muy pocos y que se marchen los instructores cubanos, lo
que tenemos que hacer es muy sencillo, y todos lo saben, en el gobierno. D e
tengamos la guerra, y volvern a hacer lo mismo que estaban haciendo antes de
que los agrediramos; es decir, instaurarn de nuevo las reformas ms efectivas
del continente, que fueron muy elogiadas por l Banco Mundial, el Banco In-
teramericano de Desarrollo, organizaciones como o x f a m , quien las describi
como unas reformas nicas en sus sesenta y seis aos de experiencia de pases
en desarrollo...

L ydon : Se est acabando...

C hom sky: ...las hemos retrasado y frenado con nuestro ataque.

L ydon; Se nos est acabando el tiempo, deberamos proseguir. Quiero que


opinen tambin sobre la cuestin de la democracia y de nuestra responsabilidad
de ayudar o no a la causa. Usted ha criticado a los sandinistas, [Sr. Silber,] pero
cree realmente que los contras son un vehculo para alcanzar la democracia?

Silber: Sin duda alguna. Ya es hora de que acabemos con esa especie de
mito de que los nicaragenses eran unos demcratas admirables hasta que nues
tra oposicin los arroj en manos de la Unin Sovitica. Eso es inventarse la
historia, y el Sr. Chomsky sabe que es falso. De hecho, cuando termin la re
volucin, en julio de 1979, los sandinistas vinieron a Washington despus de
haber prometido solemnemente en la Organizacin de Estados Americanos que
celebraran elecciones libres. Entonces recibieron prstamos por valor de 117
millones de dlares, recibieron crditos del Banco Mundial gracias a la inter
mediacin de los Estados Unidos. Se los recibi muy bien, se los trat muy
bien. Y en setiembre de 193 ... perdn, de 1979, entonces comenzaron con la
represin. A s que la idea de que los hemos arrojado en manos de los comu
nistas es totalmente falsa: es una invencin.
212 L a (d es)ed u ca ci n

L ydon : Sin embargo, la pregunta era si cree que los contras son un vehcu
lo hacia la democracia.

S ilber: Por el momento, dentro de Nicaragua, los contras no cuentan con un


respaldo explcito del pueblo nicaragense, por una razn muy simple. Los
oponentes de Hitler tampoco tenan un respaldo explcito en Alemania, despus
de que Hitler tomara el poder: en un estado totalitario, la oposicin no puede
expresarse de forma efectiva. Tampoco en la Unin Sovitica se escucha la voz
de la oposicin. Se ven solo algunas muestras de desobediencia civil. Pero en
Nicaragua hay un liderazgo: Robelo, Cruz, Chamorro, Calero; son grandes per
sonajes, personajes importantes de la democracia que se haban enfrentado a
Somoza, y muchos haban ido a la crcel por ello, y los siguen miles de perso
nas literalmente , que se oponen a la dictadura sandinista. Intentar desde
arlos, tachndolos de totalitarios, o venir con todas esas tonteras de si han
cometido no s cuntas atrocidades, todo eso es un buen ejemplo de cm o se
contradicen ls adoctrinados.* Se trata tan solo de un ejercicio sobre 1 9 8 4 con
el que el Sr. Chomsky se ha ganado ya una reputacin mundial. Pero es un dis
parate.

L ydon : Sr. Chomsky, cuando se nos llama a acudir al rescate de la demo


cracia y las fuerzas democrticas, qu responde?

C hom sky: Nada me gustara ms que la idea de que los Estados Unidos in
virtieran su poltica tradicional de oposicin a las fuerzas democrticas de toda
Centroamrica y que, por fin, se decidieran a respaldarlas.
Volvamos, por tanto, a Nicaragua y al mundo real. Yo nunca he dicho que
los sandinistas fueran demcratas perfectos o como lo haya descrito usted. M e
he limitado a citar al Banco Mundial, a o x f a m , a la Compaa de Jess y a mu
chos otros que reconocen que lo nico que estaba haciendo Nicaragua era uti
lizar sus escasos recursos a beneficio de la mayora pobre del pas. Esa es la
razn de que se dispararan los indicadores de salud, de que se disparara la al
fabetizacin. Esa es la razn de que la reforma agraria fuera un xito (y es el
nico pas de la regin). Esa es la razn, tambin, de que mejorara la agricul
tura de subsistencia y creciera el consumo de carne, y por esa razn les agredi
mos. No tena nada que ver con la democracia.
Bien, tampoco he dicho que Cruz y Rob.elo hayan cometido esas carnice
ras. D e hecho, tanto Cruz como Robelo estn en Washington y no hacen ab
solutamente nada: son simples testaferros que nos hemos inventado. Los que s
* Silber utilizaba originalm ente el trm ino d o u blespeak, acuado por G eorge O rwell
en 1 9 8 4 ; en El arte de la m aquinacin histrica, C hom sky se haba referido tam bin a
la neolengua orw elliana o new speak. (N. d el t.)
La p e d a g o g a d e las m en tiras 213

cometen las atrocidades son los soldados de la contra, dirigidos por la guardia
nacional. Y de todos los personajes que ha mencionado usted, hay uno que s
est implicado: Adolfo Calero, un empresario de la ultraderecha que represen
ta a los sectores econmicos ms intolerantes y extremistas.
A s que, si tuviramos el ms mnimo inters por la democracia pero no
es as, eso no es lo que mueve nuestra poltica internacional volveramos la
vista hacia otros pases sobre los que ejercemos nuestra influencia, como El
Salvador. Sucede que en El Salvador no insultan al arzobispo; lo matan. No
censuran la prensa; la liquidan. Y enviaron al ejrcito para que volara la em i
sora de radio de la Iglesia. El director del nico peridico independiente fue ha
llado en una zanja, mutilado y destazado con un machete.

Silber: Podra acaso...

Chomsky: Me permite continuar? Yo no le he interrumpido...

Silber: Podra acaso ponerle fechas a todo lo que va diciendo...

Chomsky: Disculpe; sucedi en 19...

Silber: ... o lo nico que pretende es aparecer en televisin y mentir com


pulsivamente?

Chomsky: Le hablo de ... Le hablo de ... Le hablo de 198...

Silber: Es usted un mentiroso compulsivo!

Chomsky: Lo que le he contado, sucedi o no?

Silber: Nada de lo que ha contado sucedi de verdad en el contexto que us


ted pretende sugerir.

Chomsky: De veras?

Silber: Y cuando usted pretende que Cruz no es ms que un testaferro y que


no hace nada, est dejando de lado que Arturo Cruz fue embajador de los san-
dinistas en los Estados Unidos.

Chomsky: Exacto; y siempre...

Silber: Y era el banquero principal de los sandinistas...


214 L a (d es)ed u ca ci n

Chomsky: Ah voy a parar: en los Estados Unidos.

Silber: ...hasta que rompi con ellos, cuando se dio cuenta de que eran ab
solutamente totalitarios. Es usted un timador, seor mo, y ya es hora de que se
entere todo el mundo.

Chomsky: Bueno, est claro que pretende apartarme del tema...

Silber: Nada de eso. Lo que pasa es que estamos hartos de su basura!

Chomsky: Disclpeme. Arturo Cruz, como ya he dicho, vino a los Estados


Unidos y se le hizo...

Silber: Y por qu vino a los Estados Unidos?

Chomsky: Vino aqu y desert una vez aqu; entonces lo volvieron a llevar
a Nicaragua como si fuera un lder poltico, porque la oposicin, que est inte
grada por el sector de los negocios, no tiene ningn candidato creble. No par
ticip en las elecciones, aunque poda haberse presentado, porque...

Silber: Porque no pudo, estaba en la miseria...

Chomsky: Me permite continuar?

Silber: No, porque est mintiendo otra vez.

Lydon: Lo siento, tengo que cortarles a los dos.

Chomsky: Yo todava no he podido decir nada.

Silber: Y las Turbas [las milicias callejeras prosandinistas] fueron las que
impidieron a Cruz participar en las elecciones...

Chomsky: Esa es otra mentira. Pero sigamos con...

Lydon: Lo lamento, pero no va a ser posible; me temo que se nos ha aca


bado el tiempo. Se lo han puesto difcil al presidente Reagan el prximo do
mingo. Les damos las gracias a los dos, John Silber y Noam Chomsky.

Chomsky: Bien, gracias a ustedes.


La p e d a g o g a d e las m en tiras 215

A p n d ic e

a cada de[l dictador nicaragense] Somoza en 1979 hizo temer a Wa


shington que tambin fuese derrocado el brutal dictador de El Salvador,
con lo que los Estados Unidos perderan el control del pas. El segundo y an
ms amenazador suceso de la dcada [de los setenta] fue el auge de las orga
nizaciones populares, grupos de estudio de la Biblia que se convirtieron, bajo
la proteccin de la Iglesia, en grupos autnomos: organizaciones campesinas,
sindicatos y similares. Exista la espantosa posibilidad de que El Salvador se
encaminara hacia una democracia significativa, que permitiera una participa
cin popular real en el proceso poltico ...
La administracin Crter reaccion a estas amenazas en El Salvador res
paldando, en octubre de 1979, un golpe dirigido por militares reformistas,
mientras se aseguraba por otra parte de que los elementos militares ms re
accionarios continuasen en posiciones de predominio ...
En febrero de 1980, el arzobispo Romero suplic a Crter que no prestase
apoyo militar a la Junta, puesto que, segn sus palabras, hara que aumentase
la injusticia y endurecera la represin desatada contra las organizaciones po
pulares que combatan para defender los derechos humanos ms esenciales ...
Sin embargo, la mdula de la poltica estadounidense consista justamente
en aumentar la represin, aniquilar las* organizaciones populares e impedir la in
dependencia; as pues, Crter ignor la splica del arzobispo Romero y envi
ayuda para fortalecer el papel clave del ejrcito en las reformas ...
El arzobispo Romero fue asesinado en marzo de 1980 y se inici una in
vestigacin judicial dirigida por el juez Afilio Ramrez, que acus al general
Medrano organizador de los escuadrones de la muerte y favorito de los Es
tados Unidos- y al lder derechista Roberto dAubuisson de haber contratado
a los asesinos. Poco despus, [el juez Ramrez] tuvo que abandonar el pas,
tras haber recibido amenazas de muerte y haber sufrido un atentado ... El juez
lleg a la conclusin de que sin duda alguna, [la polica y la Fiscala general]
estaban implicadas desde el principio en una conspiracin para echar tierra so
bre el asunto ...
La universidad fue cerrada en junio, tras un ataque del ejrcito que caus
un elevado nmero de muertos, entre los que se encontraba el rector. Las ins
talaciones fueron saqueadas y destruida ...
Mientras tanto, se eliminaron los medios de comunicacin independientes
mediante las bombas y el terror, otro de los requisitos previos a las elecciones
libres que legitimaran el rgimen cliente. Fueron hallados los cuerpos, despe
dazados por los machetes, del editor y de uno de los redactores de un peridi
co \_La C r n ica d e l P u eb lo ], y un segundo diario, \E l In depen dien te ,] cerr des
pus de que su editor sufriera tres atentados contra su vida, su familia recibie
216 L a (d es)ed u ca ci n

ra amenazas, las oficinas fueran ocupadas por las fuerzas armadas y el equipo
de redaccin fuese detenido y torturado. La emisora de radio eclesistica fue
bombardeada en varias ocasiones; poco despus de la eleccin de Reagan, las
tropas ocuparon el edificio de la archidicesis, destruyeron la emisora de radio
y saquearon las oficinas del peridico ...
El 26 de octubre de 1980, el obispo Rivera y Damas, sucesor del arzobispo
Romero, conden a las fuerzas armadas por su guerra de exterminio y geno
cidio contra la indefensa poblacin civil. Unas semanas ms tarde, Duarte, en
el acto de su investidura como presidente civil de la Junta, alab a las fuerzas
armadas por los valientes servicios que prestaban, mano a mano con el pue
blo, en contra de la subversin.1

Durante las elecciones en El Salvador, [el N ew Y ork T im es, Tim e, N ew s


w eek y las noticias de la CBS] no mencionaron siquiera la destruccin violenta
y los asesinatos de L a C rn ica y E l In depen dien te, ni la gran cantidad de pe
riodistas asesinados.2

1. Turning the tide, South End, B oston, 1985, pgs. 102-107 [trad. cast, de Carme
Castells, L a quinta libertad, Crtica (B ib lioteca de B o lsillo , 17), Barcelona, 1999, pgs. 163-
171].
2. N oam C hom sky y Edward S. Herman, M anufacturing consent, Pantheon, N ueva
York, 1988, pg. 129 [hay trad, cast.: Los gu ardian es de la lib erta d , Crtica (B iblioteca de
bolsillo, 45), Barcelona, 2000].
Nota sobre el autor y el editor

N o a m C h o m s k y , a u to r d e m s d e o c h e n ta lib ro s , se d o c to r e n
lin g s tic a e n la U n iv e rs id a d d e P e n n s y lv a n ia , e n 1 9 5 5 ; e n la a c tu a li
d a d es p ro fe s o r e n el D e p a rta m e n to d e L in g s tic a y F ilo s o fa d e l I n s
titu to T e c n o l g ic o d e M a s s a c h u s e tts , y re s id e e n L e x in g to n . S u s tr a
b a jo s d e in v e s tig a c i n lin g s tic a h a n sid o e s tu d ia d o s y d is c u tid o s d u
r a n te m s d e c in c o d c a d a s, g ra c ia s a u n e n fo q u e m u ltid is c ip lin a r q u e
re la c io n a e s tre c h a m e n te e l e s tu d io d e l le n g u a je c o n la filo s o fa , la s o
c io lo g a , la b io lo g a y la s c ie n c ia s c o g n itiv a s; d e s ta c a n A s p e c to s d e la
te o r a d e la sin ta x is (1 9 6 5 ; A g u ila r, 1 9 7 6 ), L in g stic a c a r te sia n a
(1 9 6 6 ; G re d o s, 1 9 8 4 ), E l len g u a je y e l en ten d im ien to (1 9 7 2 2; S e ix B a-
rra l, 1 984) y E l co n o cim ie n to d e l le n g u a je (1 9 8 5 ; A lia n z a , 1989). S u s
e s tu d io s p a ra le lo s so b re h is to ria d e la s id e a s y p o ltic a in te rn a c io n a l
h a n re s u lta d o ig u a lm e n te in flu y e n te s y h a n sid o tra d u c id o s a n u m e ro
sa s le n g u a s. E n e s te m b ito d e s ta c a n S o b re p o ltic a y lin g stic a (A n a
g ra m a , 1 9 7 1 ), L a se g u n d a g u e rra f r a (C rtic a , 1 9 8 4 ), L a q u in ta lib e r
ta d (C rtic a , 1 9 8 8 ), S o b re e l p o d e r y la id e o lo g a (V iso r, 1 9 8 9 ), L a
c u ltu ra d e l te rro rism o (E d ic io n e s B , 1 9 8 9 ), L o s g u a rd ia n e s d e la li
b e r ta d (C rtic a , 1 9 9 0 ), E l m ie d o a la d e m o c ra c ia (C rtic a , 1 9 9 2 ), E l
n u e vo o rd en m u n d ia l (y e l v ie jo ) (C rtic a , 1 9 9 6 ), L u ch a d e c la s e s (C r
tic a , 1 9 9 6 ), E l b e n e fic io es lo q u c u en ta (C rtic a , 2 0 0 0 ) y A c to s d e
a g re si n (C rtic a , 2 0 0 0 ).

D o n a ld o M a c e d o es p ro fe so r d e In g l s y d istin g u ish e d p ro fe ss o r d e
E d u c a c i n y A rtes L ib e ra le s e n la U n iv e rsid a d d e M a ssa c h u se tts, B o s
to n . H a p u b lic a d o n u m e ro so s e stu d io s e n lo s c a m p o s d e las le n g u as
c rio lla s, la a lfa b e tiz a c i n crtica, el b ilin g ism o y la m u ltic u ltu ra lid a d .
218 L a (d es)ed u ca ci n

E n tre su s p u b lic a c io n e s, se in c lu y e n : A lfa b e tiza c i n , le ctu ra d e la p a la


b ra y le ctu ra d e la re a lid a d (c o n P a u lo F re ire ; P a id s, 1989), L ite ra c ie s
o f p o w e r : w h a t A m eric a n s a re n o t a llo w e d to kn o w (1 9 9 4 ) y Id e o lo g y
m a tters (c o n P a u lo F reire, 2 0 0 0 ).
Resumen de siglas y abreviaturas

P u b lic a c io n e s y m e d io s d e c o m u n ic a c i n
AP T h e A sso c ia te d P ress
BG B o sto n G lo b e
BBC B ritish B ro a d c a stin g C o rp o ra tio n , R e in o U n id o
CAR C e n tra l A m eric a R ep o rt, C iu d a d d e G u a te m a la
CBS C o lu m b ia B ro a d c a stin g S y stem , e e . u u .
CSM C h ristia n S cien ce M o n ito r
E l Sol E l S a lv a d o r O n L ine, W a sh in g to n
G&M G lo b e a n d M a il
JP J eru sa lem P o s t
LAT L o s A n g eles Tim es
LPr L a tin a m erica P ress, P eru
N el N o a m C h o m sk y , N ec e ssa ry illu sio n s: thought co n tro l in d e
m o c ra tic so c ie tie s, S o u th E n d , B o sto n , 1989
MH M ia m i H e ra ld
N&A COHA, N ew s a n d A n a lysis
NBC N a tio n a l B ro a d c a stin g C o m p an y , e e . u u .
N YT N e w York Tim es
N YT M a g N e w York Tim es M a g a zin e
TG&M Toronto G lo b e a n d M a il
UPI U n ite d P re ss In te rn a tio n a l
WP W ashigton P o s t
WSJ W all S tree t J o u rn a l
YAh Y ediot A h ro n o t
WRH COHA, W ashington R e p o rt on the H em isp h ere . '
ZM ag Z M a g a zin e
220 L a (d es)ed u ca ci n

O rg a n iz a c io n e s , in s titu c io n e s , tra ta d o s y o tra s sig la s

Se han incluido tambin algunas siglas inglesas con equivalente castellano,


cuando aparecan as en las referencias bibliogrficas.

ABM A n tib a llistic M issile , m isil a n tim isil, a n tim is il b a lstic o


ACNUR A lto C o m isio n a d o de las N a c io n e s U n id a s p a ra lo s R e fu g ia
dos
AFL-CIO A m e ric a n F e d e ra tio n o f L a b o r an d C o n g re ss o f In d u stria l
O rg a n iz a tio n s (F e d e ra c i n E s ta d o u n id e n s e d el T ra b a jo y
C o n g re s o de la s O rg a n iz a c io n e s In d u stria le s)
AI A m n is ta In te rn a c io n a l
AID A g e n c y fo r In te rn a tio n a l D e v e lo p m e n t (O rg a n ism o p a ra el
D e sa rro llo In te rn a c io n a l), e e . u u .
AMI A c u e rd o M u ltila te ra l so b re In v e rsio n e s
ANIS A so c ia c i n N a c io n a l d e In d g e n a s S a lv a d o re o s
ARENA A lia n z a R e p u b lic a n a N a c io n a lista (E l S a lv a d o r)
CAHI C e n tra l A m e ric a n H isto ric a l In stitu te (In stitu to d e H isto ria
d e C e n tro a m ric a ), U niv. d e G e o rg e to w n , W a sh in g to n
CIA C e n tra l In te llig e n c e A g e n c y (S e rv ic io C e n tra l d e In fo rm a
c i n ), e e .u u .
CDHES C o m isi n p a ra lo s D e re c h o s H u m a n o s e n E l S a lv a d o r
CIVS C o m isi n In te rn a c io n a l d e V erific a c i n y S e g u im ie n to
CODEH C o m isi n p a ra lo s D e re c h o s H u m a n o s e n H o n d u ra s
CODEHUCA C o m isi n p a ra lo s D e re c h o s H u m a n o s e n C e n tro a m ric a
COHA C o u n c il o n H e m isp h e ric A ffa irs (C o n se jo p a ra A su n to s d el
H e m isfe rio )
FAIR F a irn e ss an d A c c u ra c y in M e d ia (Ju stic ia y E x a c titu d e n lo s
M e d io s d e C o m u n ic a c i n )
FDN F u e rz a s D e m o c r tic a s N ic a ra g e n se s
FMI F o n d o M o n e ta rio In te rn a c io n a l (en in g l s, i m f )
FMLN F re n te F a ra b u n d o M a rt p a r a la L ib e ra c i n N a c io n a l (E l S a l
v ad o r)
GATT G e n e ra l A g re e m e n t o n T ariffs an d T ra d e (A c u e rd o G e n e ra l
so b re A ra n c e le s A d u a n e ro s y C o m e rc io )
IMF In te rn a tio n a l M o n e ta ry F u n d = f m i
INF In te rm e d ia te -ra n g e N u c le a r F o rc e s, m isile s d e m e d io alc a n -
ce
m a i (m i a ) M u ltila te ra l A g re e m e n t o n In v e stm e n ts = a m i
R esum en de sig la s y a b revia tu ra s 221

MIT M a ssa c h u se tts In stitu te o f T ec h n o lo g y (In stitu to d e T ecn o lo


g a d e M a ssa c h u se tts)
NAFTA N o rth A m e ric a n F re e T ra d e A g re e m e n t (T ratad o d e L ib re
C o m e rc io d e A m ric a d e l N o rte = t l c )
OCDE O rg a n iz a c i n p a ra la C o o p e ra c i n y e l D e sa rro llo E c o n
m ic o
OLP O rg a n iz a c i n p a ra la L ib e ra c i n d e P a le stin a
OMC O rg a n iz a c i n M u n d ia l d e l C o m e rc io (en in g ls, w t o )
OTA O ffic e o f T e c h n o lo g y A sse ssm e n t (O fic in a d e E v a lu a c i n
T e c n o l g ic a d e l C o n g re so d e lo s e e . u u .)
OTAN O rg a n iz a c i n d e l T ra tad o d e l A tl n tic o N o rte
TLC T ra ta d o d e L ib re C o m e rc io d e A m ric a d el N o rte (en in g ls,
NAFTA)
U CA U n iv e rsid a d d e C e n tro A m ric a (M an a g u a)
UN U n ite d N a tio n s = ONU
UNCTAD U n ite d N a tio n s C o n fe re n c e o n T rad e an d D e v e lo p m e n t
(C o n fe re n c ia d e las N a c io n e s U n id a s so b re C o m e rc io y D e
sa rro llo )
UNRWA U n ite d N a tio n s R e lie f a n d W o rk s A g e n c y fo r P a le stin e R e-
fu g e e s in th e N e a r E a st (O rg a n ism o d e S o c o rro d e las N a
c io n e s U n id a s p a ra lo s R e fu g ia d o s P a le stin o s en O rie n te
M e d io ), B e iru t
WTO W o rld T ra d e O rg a n iz a tio n = o m c

A b re v ia tu ra s to p o g r fic a s d e lo s E s ta d o s U n id o s

ct E sta d o de C o n n e c tic u t
dc D is trito de C o lu m b ia
de E sta d o de D e la w a re
MA E sta d o de M a ssa c h u se tts
md E sta d o de M a ry la n d
me E sta d o de M a in e
nh E sta d o de N u e v a H a m p s h ire
ny E sta d o de N u e v a Y ork
oh E sta d o de O h io
ndice alfabtico

abandono d e lo s estu d ios, 13 A m ericas W atch, 113, 142, 147, 149


abm , v a se m isile s an tim isiles A m n ista Internacional, 124, 147
A bram s, E lliott, ayudante d el secretario de A n aya, Herbert, presidente de la c d h e s ,
E stado, 6 8 , 139, 146 1 1 3 -1 1 4
ab solu tism o, 4 6 , 52, 5 6 A naya, M im a , ju eza salvadorea, 113
ACNUR,. 128 a n s , 113, 140
A cu erd o M ultilateral sobre Inversion es, A nsar 2, cam pam ento d e prision eros, 83,
184 88
acuerdos d e paz de C entroam rica, 70, 138 A n ti-A p p ea sem en t A llia n c e, v a se A lia n
A dorno, T h eod or, fil s o fo , 3 4 za A n ticon tem p orizacin
A fgan istn , 9 4 , 9 8 an tib alstico, v a s e m isile s an tim isiles
a f l ,, 51 , 81, 8 2 antiinfantil y antifam iliar, espritu, 6 0
frica, 4 8 , 5 9 , 180, 1 9 7 -2 0 0 a n tim isiles, v a se m isile s a n tim isiles
A gu i ad a Carranza, M ario, com andante an tipoltica, 65
d e la gu errilla salvadorea, 117 aprendizaje verdadero, 2 9
A ID , 7 8 , 1 9 3 -1 9 4 A rce, H oracio, e x j e f e d e in telig en cia d el
alb an eses, 15, 17, 3 6 , 38 f d n , 7 7 -7 9 , 117
A lbright, M a d elein e, secretaria d e E stado A rgentina, 9 6
d e lo s e e . u u ., 3 9 A rias, O scar, p residente de C osta R ica,
A lem a n ia oriental, 4 8 , 150 1 0 5 -1 0 6 , 110, 127, 137, 1 4 4 -1 4 5 , 154
A lia n za A n ticon tem p o riza ci n , 93 A ristid e, Jean-Bertrand, dictador d e H ait,
A llen d e, Salvador, presid en te ch ilen o , 2 0 4 185
A lm agor, D an, escritor israel, 8 8 -8 9 aristcratas, 5 2 -5 6
al-Sham ir H ani, p alestin o asesin ad o por la B akunin y lo s , 53
brigada G ivati, 86, 87, 89 y con stitu cin , 167
alta cultura entre lo s trabajadores, 50 Jefferson y lo s , 55
lvarez, G u stavo, m ilitar hondureo, 104 y propaganda, 31
A m erican C iv il L ib erties U n io n , va se Shepard y lo s , 5 4
U n i n A m erican a en pro d e la s Liber A sh b ery, John, poeta, 11
tades C iv ile s A sso cia ted Press, 6 8 , 9 0 , 186
A m erican Indian M o v em en t, v a s e M o v i A storga, N ora, em bajadora de N icaragua
m ien to d e lo s In d ios A m erican os e n la o n u , 109
224 L a (d es)ed u ca ci n

atencin infantil, v a se desatencin infantil B rasil, 27, 103


A ub u isson , R oberto d , p o ltico sa lv a d o brigada G ivati, 8 5 -8 9
reo, 2 0 4 -2 0 5 , 2 1 6 Bronfenbrenner, Kate, econ om ista, 182
A ustralia, 4 0 B uchanan, Jam es, eco n o m ista , 8, 48
autocensura, 32, 39 B u sb y , M o n is , em bajador esp e c ia l de lo s
y m aq u in acin h istrica, 115 e e .u u . en C entroam rica, 153
va se ta m b in censura B u sh, ad m inistracin de:
autodefensa: y lo s acuerdos d e p az, 157
co m o ju stifica ci n de la p oltica, y H ait, 185
156, 174 B ush, G eo rg e H ., p resid en te rep u b licano
frente a la propaganda, 3 4 de lo s e e . u u . (1 9 8 9 -1 9 9 3 ), 3 9 , 4 0 , 4 3 ,
ayuda hum anitaria, u so del trm ino, 155- 6 3 , 157, 185
156 Byrd, senador estadounidense, 1 44-145
A zcon a, Jos, p resid en te de H onduras,
121, 142, 145
C alero, A d o lfo , lder d e la contra, 109,
117, 118, 131, 2 1 3
B airoch, Paul, eco n o m ista , 187, 190 Cm ara, H ld er, o b isp o b rasile o, 27
Baker, H ow ard, p o ltic o estad oun idense, C am boya, 3 8 -3 9 , 4 1 , 2 0 3 -2 0 4
106 cap italism o:
Baker, Jam es, secretario de E stado con y d em o cra cia d e m ercad o, 187
G eorge H. B u sh , 157, 196 D e w e y y e l , 35
Bakunin, M ijail, fil s o fo anarquista, 5 3 - Jefferson y e l , 5 2
54 y rela cio n es p b licas, 5 5
B an co Interam ericano d e D esarrollo, 211 A d am S m ith y e l , 4 7
B an co M undial, 4 9 , 165, 180, 193, 2 1 1 - valores d el , 4 7
212 v a s e ta m b i n N om en klatura
bases m ilitares d e entrenam iento de las C aribe, 6 2 , 6 8 , 164, 193
guerrillas, 2 0 6 C arney, Jam es, prroco a sesin a d o por un
BBC, 9 3 , 203 escu ad rn de la m uerte, 9 6
B eecher, W illiam , periodista, 69 Carothers, Thom as, historiador, 165-172
B eita, p ob lacin p alestin a, 90 Carranza, v a s e M ario A g u i a d a Carranza
B erm dez, Enrique, com andante de la Crter, ad m inistracin de:
contra, 7 9 , 1 1 7 -1 1 8 y N icaragu a, 2 1 4
B em a y s, Edw ard, in telectu al liberal, 162 Crter, Jim m y, p resid en te dem crata de
B ernstein, R ichard, periodista, 9 8 -9 9 lo s e e . u u . (1 9 7 7 -1 9 8 1 ), 8
B etto, Frei, in telectu al, 17 ca t lico s, v a s e Ig le sia C a t lica
B ollin ger, W illiam , director d el Interam e- ca za d e brujas, 9 7 , 100
rican R esearch C enter, 134n. CDHES, 1 1 3 -1 1 4 , 141
b o m b ies, v a s e m in as antipersona censura, 3 3 , 56
Bonner, R aym ond, periodista, 7 3 , 2 0 5 y L a o s, 39
B orge, T om s, m inistro de Interior sandi- en las sociedades abiertas, 3 1-33
nista, 69 en las sociedades totalitarias, 32-34
B oston , 9, 23 , 4 0 , 8 7 , 2 0 5 , 2 0 6 v a s e ta m b in autocensura
B oston G lo b e , 8, 9, 6 8 , 69, 9 6 , 104, 137, Center for Constitutional R ights, va se C en
173, 161, 2 05 tro para lo s D erechos C onstitucionales
n d ice a lfabtico 225

C e n tr a l A m e ric a R e p o rt, 148, 150 y K o so v o , 16


C entro Interam ericano de In v estig a cio n es y el TLC, 179-183
(M x ic o ), 133 y Turqua, 16
C entro para lo s D erech o s C onstitu cion a C o a lici n C hicago-C uba, 64
le s, 96 C ockburn, A lexander, periodista, 9 2 , 93,
C entroam rica; 96, 112
acuerdos de paz en , 123, 127 c o h a , 1 1 0 -1 1 7 , 125, 1 3 7 -1 5 1 , 176n.
co n d icio n e s d e la am nista en , 110 C olem an , Jam es, so c i lo g o , 57
sim etras en , 7 0 -7 6 , 122 C olom b ia, 15-18, 37, 4 1 , 6 7 -6 9 , 192
C erezo , M arco, p resid en te de G uatem ala, co lo n ia l, m o d elo co lo n ia l de la ed u cacin ,
138, 145, 1 5 2 -1 5 4 10
C ham orro, Edgar, portavoz de la d ireccin com ercio, va se dem ocracia de mercado
de la contra, 130, 2 0 8 -2 0 9 co m isarios, 8, 26, 34, 4 1 , 6 0
C ham orro, Fernando, lder de la contra, C o m isi n para la R eco n cilia ci n N a c io
1 1 5 , 1 1 7 ,2 0 7 nal, 128
C h v ez, R osa, auxiliar d el arzobispo sa l C o m isi n Trilateral, 7 -8 , 2 5 , 31
vad ore o, 124, 140 C o m it M en n on ita Central, 38
C h icago: co n d icio n es d e vid a en los su C o m it d e Inform acin Pblica, 162
burbios, 95 co n cien cia d e cla se, 4 2 , 4 4
M u seo de la C ien cia , 89 C o n g re ssio n a l Q u a rterly, 132, 139
v a s e ta m b in C o a lici n C h icago- con servad ores, 8, 58, 169
C uba y (d es)a ten ci n infantil, 197
c h ie s, 41 u so d el trm ino , 4 6 , 5 4
C hipre, in v a si n turca de, 15 C ontadora, 105, 211
C h ristia n S cie n c e M o n ito r, 7 2 , 112, 122, contra, v a s e N icaragua
184 con trol d el p en sam ien to, 13, 163
C hristian, Sh irley, correspon sal d el Tim es, C o n v en ci n d e lo s D erech o s d el N i o , 6 0
104 corp oracion es y em p resas, 4 3
c a , 15, 6 3 , 7 2 -7 8 , 9 6 , 107 y la adm inistracin d e R eagan , 61
cie n c ia s naturales frente a cien cia s so cia y d em ocracia de m ercado, 196
le s, 28 d erech os d e las , 168
C isjordani, 89 D e w e y y las , 57
c iv s , 108, 1 2 1 -1 2 2 , 126, 129 y ed u cacin , 25
claridad en la p ercep ci n p o ltica , 17 y fa m ilia s, 6 2
C lark, W e sley , com an d an te general d e la Jefferson y las , 53
OTAN, 37 - y rela cio n es p blicas, 55
c la s e d om inante, 2 4 , 3 1 , 4 2 , 5 4 , 9 4 A d am S m ith y las , 53
G orbachov y la , 95 C osta R ica, 7 2 -7 5 , 1 0 5 -1 1 8 , 126, 128,
cla se especializada y propaganda, 30-33 1 4 2 -1 4 5 , 154, 171, 186
c la se instruida y propaganda, 3 0 -4 0 C raw ford, L eslie, periodista, 188
c la se s so cia les y ed u ca ci n , 9 crisis d e la d em ocracia, 3 0 , 5 6 , 162
C lin ton , D octrin a , 160, 184 C rocker, C hester, p o ltico estad oun idense,
C lin ton , ad m in istracin de: 198
y C olom b ia, 16, 192 Cruz, Arturo, p o ltico procontra, 2 0 7 , 2 1 2 -
y Cuba, 16, 192 214
y H ait, 185 C uba, 6 2 -6 4 , 7 4 -7 6 , 130, 1 7 4 -1 7 9
226 L a (d es)ed u ca ci n

con d icion es d e vid a en , 2 0 0 D illo n , S am , periodista, 116, 1 5 1 -1 5 2


y N icaragua, 62 Diyarbakir, capital del Kurdistn, 16, 37
cum bres d e R eagan y G orbachov, 93 D odd, senador estadounidense, 144-145
C ustod io, R am n, p resid en te d e la c o d e h , d o m estica ci n , 11
119 droga, 8, 16, 37
d ro g a d icci n in fan til, 6 2
industria d e la , 192
D eclaracin U n iversa l de lo s D erech o s D uarte, J o s N a p o le n , p resid en te d e E l
H um anos, 3 6 -3 7 S alvad or, 105, 1 1 4 -1 3 2 , 1 3 7 -1 4 4 , 152-
v a se ta m b in d erech os hum anos 154, 2 1 6
d em ocracia d e m ercado: popularidad d e , 132
en el sistem a neoliberal, 159-201 D u B o is, W . E. B ., in telectu a l, 7
realidad d e la , 169
va se ta m b in m ercado libre
d em ocracia parlam entaria, 166 edu cacin:
dem ocracia: barreras a la , 9
B akunin y la , 53 y cen su ra, 33
control del p en sa m ien to y , 163 y d em ocracia, 10
deterioro de la , 57 D e w e y y la , 35
D e w e y y la , 35 y entorno fam iliar, 58
Du B o is y la 7 c o m o p o sib ilid a d , 21
ed u cacin y , 10 reco m en d a cio n es sob re la , 13
Jefferson y la , 5 4 R u ssell y la , 4 6
L ansing y la - , 5 4 v a n se ta m b i n abandono d e lo s estu
m ercado y , 51 d io s, co lo n ia l, escu ela s e instrum ental
m ied o a la , 54 e e . u u ., v a s e E stad os U n id o s
en N icaragua, 68 E isen h o w er, ad m in istracin de, 179
parlam entaria, 166 E l Burij, ca m p o d e refu giad os, 8 5 -8 6
realidad d e la , 169 E l M o zo te , lo ca lid a d salvad ore a, 2 0 4
uso d el trm ino , 7 E l Salvador:
v a se ta m b in crisis de la d em ocra y lo s acuerdos d e paz, 7 2
cia co n d ic io n e s d e v id a en , 140
derecho d e propiedad, 167 debate entre C h om sk y y S ilb er sobre
derechos hum anos: , 2 0 3 -2 1 2
la adm inistracin d e R eagan y lo s -, y la m aq u in acin h istrica, 6 8 -7 4
94 y la o p in i n in tern acion al, 95
lo s E stad os U n id o s y lo s , 18 terrorism o en , 7 0 , 7 7 , 9 4 -9 6 , 107,
v a se ta m b in D ecla ra ci n U n iversal 124, 13 1 , 138, 1 5 0 -1 5 2
d e lo s D erech o s H um an os E l T iem p o (H onduras), 120
d erechos in d ivid u ales, 168 e le c c io n e s y d em ocracia, 170
d esaten cin in fan til, 58 encuestas:
d escubrim iento, aprendizaje por, 11 en H onduras, 133
y d em ocracia, 3 6 en E l Salvad or, 135
desertores y m ed io s d e co m u n ica ci n , 76 en N icaragu a, 133, 136
d esp lazam iento de lo s p alestin os, 9 2 en m ien d a B y rd , 144
D ew ey , John, fil so fo , 35, 4 5 -4 7 , 5 2 -5 7 , 65 E n gelb erg, S tephen, p eriodista, 7 1 , 7 2
n d ic e a lfabtico 227

E sco to , M igu el d , m inistro d e E xteriores F igueres, Jos, dictador costarricense, 171


sandinista, 67, 129 Flores, Brbara, in vestigad ora d el b ilin
escu ad ron es d e la m uerte, 15, 7 6 -7 9 , 9 6 , g ism o , 13
1 1 1 -1 1 9 , 1 2 4 -1 3 0 , 140, 144, 1 4 7 -1 5 2 , Fondo Monetario Internacional, 187, 194
204, 216 F ood for P ea ce (ayuda estad ou n id en se),
escu ela s, 78 191
y ed u cacin crtica, 18 Fort Bragg, base m ilitar estadounidense, 7 7
sin d icatos y , 51 F ortu n e, revista, 6 1 , 6 2 , 195, 198
v a s e ta m b in ed u cacin Franco, Francisco, dictador espaol, 3 4
esp ecialistas, v a se cla se esp ecializad a Frankel, M ax, director d el N e w Y ork
esp ectad ores, fu n ci n d e m eros, 3 0 T im es, 6 9
E sq uip ulas, acuerdos de, 1 0 4 -1 1 0 , 118, Freire, Paulo, p edagogo, 18-21, 27, 2 1 9
121-130; 1 3 5 -1 4 0 , 1 4 2 -1 4 8 , 154 Frenkel, M ara V ernica, escritora, 142
v a s e ta m b in acuerdos d e p az de Fulbright, W illia m , senador, 100
C entroam rica futuro, 7 2 , 130, 1 6 0 -1 6 4 , 170, 1 8 4 -1 8 6 ,
estad o niera, 188 193, 196, 2 0 0
estad os d elin cu en tes , 30
E stad os U nidos:
aislam ien to internacional d e lo s , 9 7 G arca V illa s, M arianela, antigua p resi
con cep to d e in ternacional, 101 denta d e la c d h e s , 114
co n d icio n es d e vid a en , 199 g a t t , 196

y la m aq u in acin histrica, 67 G aviria, C sar, presid en te d e C o lom b ia,


y terrorism o de estado, 9 1 , 107, 16, 36
111, 118, 125, 137, 1414, 185 gen tica, 5 9
y la U n i n S o v itica , 101 G ilat, Z v i, cronista, 8 9 , 9 0
u so d el trm ino, 4 6 G ilm our, lord Ian, p o ltico britnico c o n
estudiantes: servador, 58
co m o com u n id ad , 12 G ingrich, N ew t, p o ltico estad ou n id en se,
en una ed u ca ci n d om esticadora, 198
12, 16 G iroux, H enry, p ed a g o g o , 18, 2 0
recom en d acion es a los , 18 G issen , Raanan, p ortavoz d el ejrcito is
la verdad y lo s , 11 rael, 9 0
tica selectiva, 3 4 G ivati, v a s e brigada G ivati
E uropa occid en tal y la reform a e c o n g lo b a liza ci n , 199
m ica, 4 5 , 4 9 G o lfo de F o n seca , 7 1 , 77
Europa, d em ocracia en, 64 G o lfo P rsico, v a se guerra d el G o lfo
exm en es escolares estandarizados, 10-11 G olfo de T onkn (V ietnam ), 99
G o n z lez, R oger, estudiante salvad ore o,
142
, 7 1 , 93 , 191
f a ir G orbachov, M ijail, p residente d e la U n i n
fam ilia: S o v itica , 9 3 , 9 4 , 9 6
y (d es)a ten ci n infantil, 59 Gran B retaa, v a s e R ein o U n id o
entorno fam iliar y desarrollo ed u ca Granada, is la de, 15, 9 9
tivo, 58 G reen, Judith, arquitecta, 9 0
valores fam iliares, 4 3 , 6 2 G reenspan, A lan , presid en te de la R eserva
F ascell, D ante, p oltico estadounidense, 125 Federal d e lo s E E .U U ., 181
228 L a (d es)ed u ca ci n

G reen w ay, H. D . S., periodista, 173 historia:


G ruson, L in d sey , p eriodista, 149, 153 fin d e la -, 2 0 0 -2 0 1
guardia som ocista, 7 8 , 118, 148, 2 0 7 , 208, c o m o p o sib ilid a d , 2 0
213 m aestros d e - , 13
v a se ta m b in S o m o za H itler, A d o lf, dictador alem n , 3 0 , 5 4 ,
Guatem ala: 162, 2 0 6 , 2 1 0 , 2 1 2
y lo s acuerdos d e paz, 10 0 -1 0 1 , 139- H o g e, W arren, periodista d el T im es, 6 9
141 Honduras:
y N icaragu a, 7 5 , 134 y lo s acuerdos d e paz, 111, 119
op in in in ternacional sobre , 9 3 , en cu esta s en , 133
106, 139 -1 4 1 y N icaragu a, 7 4 -7 5 , 7 8 -8 0
terrorism o en , 9 3 , 106, 132, 137, su p erv isi n d e la frontera, 9 9 -1 0 0
143, 2 0 8 terrorism o en , 9 3 , 1 1 1 -1 1 4 , 116,
guerra c iv il am ericana, 50 1 3 0 -1 3 2 , 141
guerra d e las M alvin a s, 77 H o n e y w e ll (fab rican te d e m in a s an tip erso
guerra d e V ietn am , 7 , 3 1 , 9 9 na), 38
guerra d el G o lfo , 15, 3 9 , 4 0 H um an R ig h ts W atch , 185
guerra d el L bano, 7 8 h u m anism o, 4 9 -5 0
guerra fra, 160, 175, 178, 186, 2 1 8 hum anitario, v a s e ayuda hum anitaria e
G uillerm oprieto, A lm a, periodista, 2 0 5 in terv en ci n hum anitaria
Gutm an, R o y , p eriodista, 123 H um boldt, W ilh e lm v o n , fil s o fo , 51
H u sein , S ad am , ld er iraqu, 15, 3 9 -4 1
H utton, W ill, historiador, 191
H a a retz, 85, 87
H ait, 18, 62, 178, 185, 186, 192, 194
H allm ark (em p resa fabricante d e tarjetas id ea lista s w ilso n ia n o s, 160, 163
de felicita c i n ), 6 0 Ig le sia C a t lica , 140
H am ilton, A lexan d er, terico p o ltico , 5 4 O ficin a d e D erech o s H u m an os d e la
H am ilton, Dr. Jam es, lecto r d el T im e s, 6 9 , 140
h arig, e x c e p c i n , 4 8 Ilop an go, b a se m ilitar salvad ore a, 7 7
Harries, O w en , p eriodista, 146 Ilustracin, id e a le s d e la, 4 6 , 5 2 , 5 6 , 5 7 ,
Harvard, U n iversid ad de, 2 4 , 26 168
Hatfield, Mark, senador republicano, 93 in cap acidad d e relacionar, 15, 16
H avel, V cla v , p resid en te d e C h e c o slo v a India, 189, 1 9 0
quia, 26 , 27 in d iv id u a lism o , 3 3 , 161, 196
H azzard, S h irley, historiadora, 9 9 -1 0 1 In don esia, 16, 18, 3 7 , 4 0 , 2 0 4
H eg el, v a s e n eo h eg elia n ism o IN F , 9 3 , 9 4
H elm s, Jesse, senador republicano, 205 Inglaterra, v a s e R ein o U n id o
H eritage Foundation, 197 in segu rid ad laboral, 6 1 , 181
H ernndez, M ara Julia, m iem bro d e T u te Instituto d e T e c n o lo g a d e M a ssa ch u setts,
la L egal, 130 v a s e M IT
H esder Y esh iv o t, escu ela s isra eles d e u l- instrumental, educacin instrumental, 10
traderecha, 86 in telectu ales:
H ew lett, S y lv ia A nn, eco n o m ista , 5 8 -6 1 , B ak u nin y lo s , 53
101 y m o v im ien to obrero, 51
H iroshim a, bom b a de, 89 y propaganda, 2 5 -2 8
n d ic e a lfabtico 229

recom en d acion es a lo s , 2 0 Kirkpatrick, Jeane, embajadora de los e e . u t j .


u so d el trm ino, 2 6 -2 7 , 3 4 ante la O N U , 99, 138
Interam erican R esearch C enter (L os n K issin ger, H enry, p o ltico estad ou n id en se,
g e le s), 1 3 3 -1 3 4 2 9 , 3 8 -4 1 , 2 0 3 -2 0 6
inters n acion al, u so del trm ino, 166 K nesset, v a s e K n sset
in terven cin hum anitaria, 3 6 -3 7 K och, Edw ard, alcald e de N u e v a Y ork,
u so d el trm ino, 15-19 118
Irn-contra, asunto, 130 K ook , A vraham , rab askenaz, 9 2
Iraq, 3 6 -4 1 , 9 9 K o so v o , 1 5 -1 9 , 3 6 -4 1 , 2 0 4
Israel, 6 3 , 7 8 -8 4 , 9 0 -9 8 , 146, 1 7 2 -1 7 4 K rugm an, Paul, eco n o m ista , 180
kurdos, 16, 3 7 , 4 0
va n se ta m b in Iraq, Sadam H u sein y
Jabaliya, p o b la ci n palestina, 8 4 -8 5 Turqua
Jacob son , N atalie, periodista, 4 0 K uw ait, 15, 4 0 -4 1
Japn, 5 8 , 190
Jay, John, estadista, 168
Jefferson , T h om as, terico p o ltico , 5 2 -5 4 , L a P r e n s a (H onduras), 115, 120
66 L akoff, Sanford, historiador, 165, 170,
J e ru sa le m P o s t, 8 4 -8 6 179
jesu ta s, 26 , 125, 170, 2 0 4 Lae, C harles, periodista, 12, 7 6
v a s e ta m b in U n iversid ad Jesuita de L ansing, R obert, secretario de E stad o d e
M anagua W . W ilso n , 5 4
Joas, S u san n e, esp ecia lista en L atinoa L aos, 3 8 -4 1 , 7 8 , 2 0 4
m rica, 112 L a ssw ell, H arold, te rico p o ltico , 5 5 , 163
J u n ta E d u c a tiv a d e V irgin ia O cc id e n ta l la tch k ey ch ild ren , v a s e n i os co n lla v e
co n tra B a rre tt, 9 de casa
Juram ento de F idelid ad , 9 , 1 2-14, 2 3 -2 4 , L a tin a m eric a P r e s s (Per), 113
35, 4 2 Latinoam rica:
an tip oltica e n , 186
y d em ocracia d e m ercado, 163
K alandia, cam p o d e refu giad os p alestin os, Lau, R icardo, je fe d el servicio de in telig en
88 cia de la contra, 7 8 -7 9 , 184, 189
K n sset (parlam ento d e Israel), 84- lectura d e las palabras y lectura d el m un
85 do, 19
K enia, 192 L ely v eld , Joseph, p eriodista d el T im es, 71
K ennan, G eorge, in telectu al, 2 0 0 L eM o y n e, Jam es, corresponsal d el T im es:
K enn ed y, adm inistracin de: y lo s acuerdos d e paz, 104, 121-
y C uba, 6 2 , 1 7 4 -1 7 9 122
K erry, Joh n , sen a d o r e s ta d o u n id e n se , y E l Salvador, 1 1 1 -1 1 7 , 123
155 y N icaragua, 7 0 -7 9
K ifner, John, periodista, 81 lengu aje deliberadam ente am biguo, 2 0
K in sley, M ich a el, periodista, 173 lengu aje, crtica del, 19-2 0
K inzer, S tep en , p eriodista d el T im es, 4 8 , L enin, p o ltico y revolu cion ario ruso, 4 5 ,
108, 116, 1 4 0 -1 4 5 165
y lo s acuerdos d e p az d e Centroa- L eslie, Stuart, historiador, 197
m rica, 122, 128, 140, 143, 154 L evin , M arcus, m d ico israel, 88
230 L a (d es)ed u ca ci n

L evin son , M arc, p eriodista, 183 y la s cu m b res R ea gan -G orb ach ov,
L ew is, A n th on y, periodista, 172, 180 9 2 -9 6
L bano, 7 8 , 9 6 , 1 7 2 -1 7 4 y s ile n c io o b lig a d o , 7 9 -9 2
lib eralism o c l sico , 4 6 -4 7 , 5 1 -5 2 , 5 7 , 168 M arshall, P lan , 191, 2 0 0
v a se ta m b in n eo lib era lism o m x im a ab y ecta d e lo s se o res d e la hu
libertad, 159 m an id ad , 4 7 , 65
libertario, m o v im ien to , 4 6 , 57 v a s e ta m b i n A d a m 'S m ith
L ie, T rygve, secretario general d e la o n u M cH o m , R obert, co n ta cto d e la CIA en T e-
(1 9 4 6 -1 9 5 3 ), 100 g u cig a lp a , 7 8
L in coln , Abraham : M ed ia A llia n c e (S a n F ra n cisco ), 123
d eclaracion es racistas, 14 m ed io s d e co m u n ica ci n :
y lo s jorn ales, 168 y lo s acu erd os d e p az, 1 0 3 -1 5 7
L ippm ann, W alter, te rico p o ltic o , 3 0 , y e l a i s l a m i e n t o d e l o s e e . u u ., 176
5 4 -5 5 , 169 y cen su ra, 3 2 -3 4
L loyd , H enry D em arest, an tigu o lder de y C h o m sk y , 155, 2 0 9 -2 1 0
la a fl , 51 y la s cu m b res R ea g a n -G o rb a ch o v ,
L o ew en , Jam es W ., in telectu al, 13 9 2 -9 6
L p ez C ontreras, C arlos, m inistro d e E x y la o p in i n p b lica in tern acion al,
teriores hondureo, 104 9 5 -1 0 3
L ow , Patrick, eco n o m ista , 196 y sin d ica to s, 51
Luard, E van , historiador, 100 M edrano, gen eral, 2 1 6
Lund, D a v id M ., historiador, 134n. M edrano, Im eld a, d eca n a d e la E scu ela d e
Lutz, W illia m , in telectu al, 20 D erech o d e Santa A na, 149
L ydon, C hris, m oderador, 2 0 6 -2 1 4 m elio rism o m u n dial, 160, 178, 186, 194,
200
M elto n , em b ajad or d e lo s e e . u u . en N ic a
M -19, 6 7 -6 9 ragua, 1 4 3 -1 4 7
M acM ich ael, D avid , esp ecia lista d e la ca , M en g ele, J osep h , m d ic o n a zi, 88
72 m ercado libre:
M adison, Jam es, te rico p o ltico esta d o u y d esa ten ci n in fan til, 5 9
n id en se, 161, 1 6 7 -1 6 8 real, 1 8 9 -1 9 4
m aestros d e escu ela: victoria d el , 1 8 7 -1 8 8
y p ercep cin clara de la realidad, v a s e ta m b i n d em o cra cia d e m er
17 cado
recom en d acion es a lo s , 2 0 -2 1 , 29 m erca n tilism o corporativo, 189
y sistem a ed u ca tiv o , 9 -1 4 M e rc e n a rio , el, v a s e H oracio A rce
y verdad, 2 8 -3 0 m tod o ch ilen o , 139
M agaa, A lvaro, candidato p resid en cial M x ic o , 7 4 , 7 7 , 7 9 , 119, 133, 179, 182,
salvadoreo, 128 183, 187, 188
M ajano, A d o lfo , co ro n el salvad ore o, M ia m i H e ra ld , 112, 116, 147, 151, 179
1 1 5 -1 1 7 , 141 M ied o R o jo , 5 4
M alasia, 184 M ilo se v ic , S lo b o d a n , d irigen te serbio, 39
M anuel, A n n e, observadora d e A m ericas m inas antipersona, 38
W atch, 149 M iranda, R o g er, desertor sandinista, 7 1 ,
m aq u in acin histrica, 6 7 -1 5 7 7 6 -7 9
el arte d e la , 6 7 -7 9 m isiles a n tim isiles, 9 7
n d ice a lfabtico 231 K

m isq u ito, 7 8 , 107, 113, 2 0 7 , 2 0 9 y d em ocracia d e m ercado, 1 5 9 -1 6 0 ,


v a s e ta m b in N icaragua 1 7 1 -1 7 2 , 175
m i t , 24 , 2 0 6 y ele c c io n e s, 1 3 4 -1 3 5
m itos, prop agacin d e lo s, 13, 4 2 y Europa oriental, 4 8 -5 0
M olina, U riel, prroco nicaragense, 69 y G uatem ala, 147
M onterrosa, D o m in g o , coron el sa lv a d o y H onduras, 119
reo, 2 0 4 e Israel, 80, 9 0
M on tgom ery, D avid , historiador d el tra y Nicaragua, 67-79, 103, 141-142
bajo, 5 0 y la opinin p blica internacional,
M o v im ien to d e lo s Indios A m erican os, 96 9 6 -1 0 0
M o v im ien to por el Pan, la Tierra, el Tra y E l Salvador, 11 1 -1 1 4 , 117
bajo y la Libertad, 141 y T o ro n to G lo b e a n d M a il, 96
m o v im ien to sin d ical, v a s e sin d icatos N ew sw eek , 7 6 , 183, 2 1 7
M oyn ih an , D a n iel P., em bajador de e e . u u . N icaragua, 62, 6 7 -7 9 , 9 5 , 1 0 3 -1 5 7
ante la o n u durante la in v a si n de T i- con d icion es de vida en , 1 41-142
m or oriental, 16 control de la frontera, 102-103
m u ltin acion ales, v a se corporaciones y debate de C hom sk y y Silber, 2 0 3 -2 1 7
em presas d ireccin civ il de la contra, 109,
M u sso lin i, dictador italiano, 101 129
instructores de la contra, 77
o p in in internacional sobre -, 170-
N a c io n e s U n id as, 6 4 , 9 2 , 9 6 -1 0 3 , 175- 171
176 y la U n i n S o v itica , 174
y lo s acuerdos d e paz d e C entroa- Niehbuhr, R einhold, terico poltico, 33
m rica, 110 n i os co n lla v e d e casa, 62
y A fgan istn , 98 N ix o n , R ichard, presidente republicano de
C o m isi n d e la V erdad, 2 0 4 lo s e e . u u . (1 9 6 9 -1 9 7 4 ), 38
y E stad os U n id o s, 16 no ver, 2 7 , 8 0
y refu giad os, 126 N om enklatura, capitalistas d e la , 53
secretariado in tern acion al d e , N o riega, M an u el, dictador panam eo, 15,
101 4 0 , 102
n a f t a , v a s e Tratado de Libre C om ercio N orth, O liver, coron el estad oun idense,
N a tio n , 9 3 , 96 , 127 130
n eo h eg elia n ism o , 169 N orton, Chris, periodista radicado en El
n eo len g u a , 137, 2 1 2 Salvador, 113, 130, 150
n eo lib era lism o , 187 n u eva ortod oxia, 161
y d em ocracia d e m ercado, 159- nuevo espritu de la poca, 4 7 -5 1 , 66
201 N unn, S am , p o ltico dem crata, 9 4
N e s tl (fabricante d e le ch es m aternas), 60 N yhan, D a v id , periodista, 205
N e w S ta tesm a n , 96
N e w Y ork T im es, 205
y lo s acuerdos d e paz, 1 0 4 -1 1 0 , O bando y B ravo, M ig u el, cardenal nicara
1 2 1 -1 2 2 , 1 2 5 -1 2 9 , 138, 143, 1 5 1 -1 5 7 g en se, 128
y an tip oltica, 65 ob jetividad , 2 8
y cum bres R eagan -G orb ach ov, 9 4 - o ea :
95 E stad os U n id os y la , 1 0 0 -1 0 2
232 L a (d es)ed u cacin

y H ait, 185 d el terrorism o, 144


y N icaragua, 107, 110, 151, 2 1 2 p en sa m ien to crtico e in d ep en d ien te, 10-
o fen siv a d el Tt, 89 1 1 ,2 9
O ficin a d e E valu acin T ec n o l g ic a (O f y ed u ca ci n , 1 7 -2 0 , 4 2
fic e o f T ech n o lo g y A ssessm en t), 180 v a s e ta m b i n con trol d el p en sa m ien to
OLP, 87 Perle, R ichard, p o ltic o esta d o u n id en se,
o m s , v a s e O rganizacin M undial d e la 94
Salud P erlez, Jane, periodista, 4 8 -4 9
ONU, v a s e N a cio n es U nidas Perot, R o ss, can didato a la p resid en cia d e
O peracin C ausa Justa, 14 lo s e e .u u ., 181
op in in internacional: P ink F lo y d , 13
sob re lo s acuerdos de p az d e C en- Pinochet, A ugusto, dictador chileno, 2 0 4
troam rica, 119, 1 2 3 -1 2 6 , 150 P lan M arsh all, v a s e M arshall
s o b r e lo s e e . u u ., 9 5 -1 0 3 , 1 7 5 -1 7 6 P o l Pot, d ictad or ca m b o y a n o , ld er d e lo s
sobre E l Salvador, 1 31-133, 139 jem ere s rojos, 4 0 , 7 2
sob re N icaragu a, 170-171 P o lo n ia , 4 8 -4 9 , 175, 2 1 0
Orellana, R igoberto, activista salvadoreo, P o n ce, R e n E m ilio , m in istro d e D e fe n sa
141 de E l S alvad or, 2 0 4
O rganizacin d e las N a cio n es U nidas, prensa obrera, 5 0 -5 1 , 53
v a se N a cio n es U nid as Preston, Julia, p eriod ista, 130, 1 4 2 -1 4 3 ,
O rganizacin M undial de la Salu d ( o m s ), 150
60 p ro d u cci n d e b ien es:
O rganizacin M u n d ial d el C o m ercio D e w e y y la , 4 5 -4 6
( o m c ), 175 p rofesores d e escu ela , v a s e m aestros
Ortega, D a n iel, m andatario sandinista, 7 1 , profetas, 2 6
109, 117, 127, 133 propaganda:
O rtega y G asset, Jos, fil so fo , 41 a u to d efen sa contra la , 3 4
o t a n , 1 5 -1 7 , 3 6 -3 8 , 9 9 , 2 0 4 cla se instruida y , 3 0 -3 2
O w en, R obert, con tacto de la contra, 130, crtica d e la -, 3 0
146 y d em o cra cia , 25
OXFAM, 2 1 1 -2 1 2 v a s e ta m b i n rela cio n es p b licas
propiedad, v a s e derecho de propiedad

Paine, T h om as, terico p o ltico , 166


Palestina y palestinos, 81-82, 9 1 -9 2 , 97 Q u ayle, D a n , v icep resid en te rep u b lican o
Palma, R ubn, p oltico hondureo, 121 d e lo s e e .u u . (1 9 8 9 -1 9 9 3 ), 4 0 -4 1
Panam , 14, 38, 148
Pastores p or la P az, 6 4
Paxm an, Jerem y, periodista, 2 0 3 R adio C a t lica (N icaragu a), 143
Paxton, T om , cantante, 12 R am rez, A tilio , ju e z , 2 1 6
paz, v a s e acuerdos d e paz R am os, A m adeo, fundador de a n s , 113
Pear, R obert, correspon sal d ip lom tico del R andal, Jonathan, p eriodista, 37
T im es, 144, 157 Rather, D an , presentador de tele v isi n ,
pedagoga: 94
d e la esperanza, 20 R eagan , R on ald , ad m in istracin de:
de las mentiras, 6, 13, 18, 41, 203-217 y frica , 198
In dice a lfa b tico 233

y la dem ocracia de m ercado, 164- sandinistas, 6 7 -8 0 , 1 0 3 -1 0 6 , 1 1 4 -1 5 6 ,


166, 1 9 5 -1 9 7 171, 2 0 6 -2 1 4
y las en cu estas en El Salvador, 134 v a se ta m b in N icaragua
y las fam ilias, 59-61 SANE/Freeze, 9 3 -9 4
y grandes em presas, 184 San Salvador, 7 7 , 112, 116, 134, 149, 150
y m ercado libre, 97 Santa A na, p ob la ci n salvadorea, 149-
y N a cio n es U nidas, 96 150
y N icaragua, 68-71 Santivez, R oberto, j e f e d e lo s serv icio s
y la o e a , 102 de in telig en cia d e E l Salvador, 78
y e l rebao d escon certad o, 3 0 -3 3 S ch lesin ger, Arthur, historiador y p o ltico ,
v a s e cum bres 1 7 7 -1 7 9 , 187
R eagan y W right, propuestas de, 1 0 5 -1 0 6 , Schm idt, Enrique, m inistro d e C o m u n ica
cio n es sandinista, 69
121
S cio lin o , E laine, periodista, 101
realidad:
s e a l , patrullas, 7 2
dem ocrtica, 3 0 -3 2
seguridad y su b sid io s, 1 9 4 -1 9 8
p ercep cin clara de la , 16-1 9
sem ntica, 19
de la teora d el m ercado libre, 189- sesenta, aos, 7 -8 , 3 0 , 5 6 , 176, 196
195 Shea, B rigid, secretaria para la p az d e
rebao desconcertado, 18, 30, 31, 34 SANE/Freeze, 9 4
ed u cacin d om esticadora y , 17 Shepard, W illiam , terico p o ltico , 5 4 -5 5
R ein o U n id o, 50 , 52, 58, 5 9 , 6 3 , 88, 167, Shlap, W illy , com andante israel, 85
191 Shultz, G eorge, secretario d e E stad o co n
y democracia^- 189 R eagan, 9 4 , 106, 1 3 8 , 154
d esaten cin in fan til en el , 58 Silber, John, rector d e la U n iversid ad d e
y m o d elo de m ercado, 1 88-191 B o sto n , 2 0 3 -2 1 7
y relacion es p blicas, 55 sile n c io ob lig a d o , 8 0 -9 2
relacion es p blicas, 3 1 , 131 sim etra, teora de la, 7 0 , 7 5 -7 6 , 1 2 1 -1 2 2
B ern ays y las , 162 sim p lifica ci n e x ce siv a , 18, 33
y entorno fam iliar, 58 sindicatos:
grandes corp oracion es y , 55 y corp oracion es, 1 8 0 -1 8 2
- v a s e ta m b in propaganda en E l Salvador, 152
R ivera y D am as, arzobispo, 7 3 , 114, 124, en Israel, 80
134, 138, 141, 2 1 6 y e l n u evo espritu d e la p oca,
R o b elo , A d o lfo , p o ltico procontra, 2 0 7 , 50-5 1
212 Singapur, 1 4 6 -1 4 7
R ojas, M odesta, m ilitar sandinista, 207 Sm ith, A dam , terico p o ltico , 4 7 -4 8 , 51,
R om ero, scar, arzobispo, 2 6 , 7 3 , 78, 5 3 , 6 5 , 189
204, 205, 215, 216 so cializacin :
y censura, 32
R osen th al, A . M ., antiguo director ejecu ti
y ed u cacin , 9, 25
v o d el N e w York Tim es, 1 0 6 -1 0 7
S om oza, A nastasio, dictador nicaragense,
R u ssell, Bertrand, fil so fo , 4 6 -4 7 , 52
78, 118, 2 0 7 -2 0 8 , 2 1 2 , 215
Said, Edw ard, terico de lo s estu d io s cu l
v a se ta m b in guardia so m o cista
turales, 9, 10, 20
Sprint, 182
salarios, v a s e su eld o s
Spritzler, D a v id , alum no, 9, 2 3 -2 4 , 4 2
Salazar, A n ton io, dictador p ortu gu s, 34
234 L a (d es)ed u ca ci n

Stalin, dictador so v i tic o , 30, 4 4 Treaster, Josep h , periodista, 104, 120


S teven son , A d lai, p o ltico estad ou n id en se, Tribunal In tern acion al, 3 9 , 7 0 , 7 2 , 103,
99 105, 156, 171, 176
su b sid ios, 1 9 3 -1 9 9 Trilateral, v a s e C o m isi n Trilateral
su b v en cio n es a las grandes em p resas, 4 9 , T rotsky, L e n , p o ltic o ruso, 4 5
58, 197 Trum an, a d m in istracin de:
su eld os y m an u ten cin fam iliar, 61 y lo s su b sid io s, 195
su e o am erican o, 4 3 Turbas (m ilic ia s prosan dinistas), 2 1 4
Turqua, 1 5 -1 8 , 3 6 , 3 7 , 41
v a n se ta m b i n C hipre y kurdos
Taubm an, P h ilip , periodista d el T im es, T utela L eg a l, 112, 124, 130, 150, 151
94
tele v isi n , 3 2 , 6 2 , 9 4
tendedero d e la in form acin , 17 U n g o , G u illerm o , p o ltic o salvad ore o,
territorios ocu p ad os, v a s e P alestin a, 81, 1 1 6 -1 1 8 , 137
91, 9 7 -9 8 U n i n A m erica n a en pro d e la s L ibertades
terrorism o, 5 5 , 7 0 , 7 7 -7 8 , 172 C iv ile s, 9 , 9 6
d e estad o, 9 1 , 95 U n i n E u rop ea, 1 7 5 , 186
tests, v a s e ex m en es U n i n N a c io n a l d e C a m p esin o s (H on d u
T exaco O il C om pan y, 186 ras), 120
Thatcher, M argaret, prim era d am a britni U n i n S o v i tic a , 8 0
ca (1 9 7 9 -1 9 9 0 ), 5 8 , 61 cum bres c o n R ea g a n , 9 2
Tigre, isla d el, 7 2 N a c io n e s U n id a s y la , 1 0 1 -1 0 3
Time, revista, 2 1 6 y N icaragu a, 178
Times, v a s e N e w Y ork Tim es U niversidad Jesuita de M anagua ( u c a ), 133
T im or oriental, 16, 2 0 4 u n t s , sin d icato salvad ore o, 140, 141, 150
t l c , v a s e Tratado d e Libre C o m ercio u s a id , v a s e a id
T oron to G lo b e a n d M a il, 96 U sulutn, p o b la c i n salvad ore a, 151
y acuerdos d e p az, 124, 130
y cum bre Reagan-G orbachov, 93
y N e w York T im es, 96 ven d id o s d e la clerig a lla , 5 1 , 63
Torres C aldern, M an u el, p eriodista hon- verdad, o b lig a c i n d e la, 20, 2 8 , 3 4
dureo, 119 victoria:
T orricelli, R obert, p o ltico dem crata, 63, d e la d em ocracia, 160, 165, 173,
64 187
trabajo, 33 d el m ercad o libre, 160, 161, 165,
D e w e y y el , 57 176, 187
inseguridad en e l , 61, 181 V id es C asan ova, C arlos, m inistro d e D e
Trainor, Bernard, corresponsal del Tim es, 73 fen sa salvad ore o, 118, 151, 205
traslado d e lo s p a lestin o s, v a s e d esp la V ietn am , v a s e guerra de V ietn a m
zam iento V illa s, v a s e G arca V illa s, M arianela
trasnacionales, v a se corp oracion es y e m V o lsk y , G eo rg e, p erio d ista -d el T im es, 7 2 .
presas
Tratado d e Libre C o m ercio d e A m rica
del N orte ( t l c , n a f t a ), 165, 1 7 9 -1 8 1 W ain , Barry, correspon sal d el W a ll S tr e e t
y d em ocracia d e m ercado, 179 Jo u rn a l, 38
n d ic e a lfa b tico 235

W alin sk y, A dam , periodista, 95 W ilson , W ood row , p residente dem crata


W a ll S tr e e t J o u rn a l, 112, 2 0 4 d e lo s e e . u u . (1 9 1 3 -1 9 2 1 ), 54
y E l Salvador, 205 va se ta m b in id ealistas
y L aos, 38
y N icaragua, 7 6
y el TLC, 165, 179-184, 187-188, 192
W are, N orm an, historiador d el trabajo, 50 Y ariv, Z iva, periodista, 87
W ash in gton P o s t, 7 6 , 123, 138, 144, 183
y lo s acuerdos d e paz, 79
y N icaragua, 68 Zam ora, M ario, procurador general d e El
W eim ar, R ep b lica de, 2 0 6 Salvador, 118
W e iss , Jurg, m d ico , 141 Zam ora, R ubn, p o ltico salvadoreo, 116,
W e iss, T ed, p o ltico liberal estad ou n i 117, 141
d en se, 125
Z inn, H ow ard, historiador, 14
W erhane, Patricia, estu d iosa d e A dam
Sm ith, 4 8 Zucker, D ed i, parlamentario israel, 84
W ie se l, E lie, in telectu al proisrael, 82- Zunnerm an, A lexan d er, m iem bro de a id y
84 la c a , 78
Indice

P r lo g o , p o r D onaldo M a c e d o ............................................................. 7

1. L a (d es)ed u ca ci n . Un d i lo g o con D o n a ld o M a c e d o 23

2. D e m o c ra c ia y e d u c a c i n ............................................. 45

3. E l a rte d e la m a q u in acin h i s t r i c a .............................. 67


1. E l arte d e la m a q u in a c i n h i s t r i c a .............................. 67
2. S ile n c io o b lig a d o ....................................................................... . 80
3. R e u n io n e s e n la c u m b r e ................................................ . 93
4. L o s m e d io s y la o p in i n p b lic a in te rn a c io n a l . . . 97
5. L a d e m o lic i n d e los a c u e rd o s d e p a z .............................. 104

4. L a d e m o c ra c ia d e m erca d o en e l siste m a n eo lib era l:


re a lid a d y d o c trin a ..................................................................................159

5. L a p e d a g o g a d e la s m entiras. Un d e b a te con John S ilb e r 203

N o ta so b re el a u to r y el e d i t o r .................................................................... 217

R e s u m e n d e sig la s y a b r e v i a t u r a s .............................................................2 1 9

n d ic e a l f a b t i c o .................................................................................................. 223
A
Y V N o a m C h o m s k y se le r e c o n o c e m u n d i a l m e n t e c o m o u n o
d e lo s g r a n d e s in te le c tu a le s y e d u c a d o r e s d e l s ig lo x x . Y, s in
e m b a r g o , h a s t a a h o r a n o se h a b a n r e c o g id o e n n i n g n lib r o s u s
e s c r ito s s o b r e la e d u c a c i n y la d e s e d u c a c i n d e lo s c i u d a d a n o s .
E n s te , e l g r a n lin g i s ta n o r t e a m e r i c a n o c r iti c a d u r a m e n t e
n u e s t r o a c t u a l s is te m a d e e n s e a n z a . F r e n te a la id e a d e q u e e n
n u e s t r a s e s c u e la s se e n s e a n lo s v a lo r e s d e m o c r tic o s , lo q u e
r e a l m e n t e e x is te es u n m o d e l o c o lo n ia l d e e n s e a n z a d is e a d o
p r im o r d ia lm e n te p a r a f o rm a r p ro fe s o re s cu y a d im e n s i n
i n t e l e c t u a l q u e d e d e v a lu a d a y s e a s u s t i t u i d a p o r u n c o m p le j o d e
p r o c e d i m ie n t o s y t c n ic a s ; u n m o d e lo q u e im p i d e el p e n s a m ie n to
c r tic o e i n d e p e n d i e n t e , q u e n o p e r m i t e r a z o n a r s o b r e lo q u e se
o c u l t a t r a s la s e x p lic a c io n e s y q u e , p o r e llo m is m o , fija e s ta s
e x p lic a c io n e s c o m o la s n ic a s p o s ib le s . R a ra s v e c e s lo s p r o f e s o r e s
p i d e n a lo s a l u m n o s q u e a n a lic e n la s e s t r u c t u r a s p o ltic a s y
s o c ia le s q u e i n f o r m a n s u s v id a s . R a r a m e n t e se i n s t a a lo s
e s t u d i a n t e s a q u e d e s c u b r a n la v e r d a d p o r s m is m o s .
E n e s te lib r o , C h o m s k y n o s p r o p o r c i o n a e x c e le n te s h e r r a m i e n t a s
p a r a d e s m o n t a r e s te t i p o d e e n s e a n z a p e n s a d a p a r a la
d o m e s t i c a c i n d e lo s c i u d a d a n o s : si lo s e d u c a d o r e s r e c h a z a n el
a d i e s t r a m i e n t o t e c n o c r t i c o q u e le s d e s in te le c tu a liz a p a r a
c o n v e r t ir s e e n in te le c tu a le s a u t n t i c o s q u e d e n u n c i e n la
h i p o c r e s a , la s in ju s tic ia s s o c ia le s y la m is e r ia h u m a n a ,
c o n s e g u i r n q u e lo s e s tu d ia n t e s a s u m a n el r e to d e e n s a n c h a r lo s
h o r i z o n t e s d e la d e m o c r a c i a y d e la c i u d a d a n a y, j u n t o a e llo s,
tr a b a ja r n p a r a c o n s tru ir u n m u n d o m e n o s d is c rim in a to rio ,
m s d e m o c r t i c o , m e n o s d e s h u m a n i z a d o y m s ju s to .

S-ar putea să vă placă și