Sunteți pe pagina 1din 64

HISTORIA

.MVNDO
DEL

A nugmo

ASIA MEMOR
HELENISTICA
Esta historia, obra de un equipo de cuarenta profesores de va
rias universidades espaolas, pretende ofrecer el ltimo estado
de las investigaciones y, a la vez, ser accesible a lectores de di

HISTORIA versos niveles culturales. Una cuidada seleccin de textos de au


tores antiguos, mapas, ilustraciones, cuadros cronolgicos y

^MVNDO orientaciones bibliogrficas hacen que cada libro se presente con


un doble valor, de modo que puede funcionar como un captulo

A ntgvo del conjunto ms amplio en el que est inserto o bien como una
monografa. Cada texto ha sido redactado por el especialista del
tema, lo que asegura la calidad cientfica del proyecto.

ORIENTE 25. J. Fernndez Nieto, L a guerra 44. C. Gonzlez Romn, La R e


del Peloponeso. pblica Tarda: cesarianos y
1. A. Caballos-J. M. Serrano, 26. J. Fernndez Nieto, Grecia en pompeyanos.
Sumer y A kkad. la prim era m itad del s. IV. 45. J. M. Roldn, Institudones p o
2. J. Urruela, Egipto: Epoca Ti- 27. D. Plcido, L a civilizacin lticas de la Repblica romana.
nita e Im perio Antiguo. griega en la poca clsica. 46. S. Montero, L a religin rom a
3. C. G. Wagner, Babilonia. 28. J. Fernndez Nieto, V. Alon na antigua.
4. J . Urruelaj Egipto durante el so, Las condidones de las polis 47. J . Mangas, Augusto.
Im perio Medio. en el s. IV y su reflejo en los 48. J . Mangas, F. J. Lomas, Los
5. P. Sez, Los hititas. pensadores griegos. Julio-C laudios y la crisis del 68.
6. F. Presedo, Egipto durante el 29. J . Fernndez Nieto, El mun 49. F. J . Lomas, Los Flavios.
Im perio N uevo. do griego y Filipo de Mace 50. G. Chic, L a dinasta de los
7. J. Alvar, Los Pueblos d el Mar donia. Antoninos.
y otros m ovimientos de pueblos 30. M. A. Rabanal, A lejandro 51. U. Espinosa, Los Severos.
a fin es d el I I milenio. Magno y sus sucesores. 52. J . Fernndez Ubia, El Im pe
8. C. G. Wagner, Asira y su 31. A. Lozano, Las monarquas rio Rom ano bajo la anarqua
imperio. helensticas. I : El Egipto de los militar.
9. C. G. Wagner, Los fenicios. Lgidas. 53. J . Muiz Coello, Las finanzas
10. J. M. Blzquez, Los hebreos. 32. A. Lozano, Las monarquas pblicas del estado romano du
11. F. Presedo, Egipto: Tercer Pe helensticas. I I : Los Selecidas. rante el Alto Imperio.
rodo Interm edio y Epoca Sai- 33. A. Lozano, Asia Menor h e 54. J . M. Blzquez, Agricultura y
ta. lenstica. m inera rom anas durante el
12. F. Presedo, J . M. Serrano, La 34. M. A. Rabanal, Las m onar Alto Imperio.
religin egipcia. quas helensticas. I I I : Grecia y 55. J . M. Blzquez, Artesanado y
13. J. Alvar, Los persas. Macedonia. comercio durante el Alto Im
35. A. Piero, L a civilizadn h e perio.
GRECIA lenstica. 56. J. Mangas-R. Cid, El paganis
mo durante el Alto Im peo.
14. J. C. Bermejo, El mundo del ROMA 57. J. M. Santero, F. Gase, El
Egeo en el I I milenio. cristianismo primitivo.
36. J. Martnez-Pinna, El pueblo 58. G. Bravo, Diocleciano y las re
15. A. Lozano, L a E dad Oscura.
16. J . C. Bermejo, El mito griego etrusco. form as administrativas del Im
y sus interpretaciones. 37. J. Martnez-Pinna, L a Roma perio.
primitiva. 59. F. Bajo, Constantino y sus su
17. A. Lozano, L a colonizacin
38. S. Montero, J. Martnez-Pin cesores. L a conversin d el Im
griega.
na, E l dualismo patricio-ple
18. J. J . Sayas, Las ciudades de J o - perio.
beyo.
nia y el Peloponeso en el pero 60. R . Sanz, El paganismo tardo
39. S. Montero, J . Martnez-Pin-
do arcaico. na, L a conquista de Italia y la y Juliano el Apstata.
19. R. Lpez Melero, El estado es igualdad de los rdenes. 61. R. Teja, L a poca de los Va
partano hasta la poca clsica. 40. G. Fats, El perodo de las pri lentiniano s y de Teodosio.
20. R. Lpez Melero, L a fo rm a meras guerras pnicas. 62. D. Prez Snchez, Evoludn
cin de la dem ocracia atenien 41. F. Marco, L a expansin de del Im perio Rom ano de Orien
se , I. El estado aristocrtico. Rom a p or el Mediterrneo. De te hasta Justiniano.
21. R. Lpez Melero, L a fo rm a fines de la segunda guerra P 63. G. Bravo, El colonato bajoim -
cin de la dem ocracia atenien nica a los Gracos. perial.
se, II. D e Soln a Clstenes. 42. J . F. Rodrguez Neila, Los 64. G. Bravo, Revueltas internas y
22. D. Plcido, Cultura y religin Gracos y el com ienzo de las penetraciones brbaras en el
en la Grecia arcaica. guerras aviles. Imperio.
23. M. Picazo, Griegos y persas en 43. M.a L. Snchez Len, Revuel 65. A. Gimnez de Garnica, L a
el Egeo. tas de esclavos en la crisis de la desintegracin del Im perio Ro
24. D. Plcido, L a Pente conte da. Repblica. mano de O cddente.
eS m
HISTORIA
^MVNDO

rV inI vrl Inl f\


Director de la obra:
Julio Mangas ftflanjarrs
(Catedrtico de Historia Antigua
de la Universidad Complutense
de Madrid)

Diseo y maqueta:
Pedro Arjona

No est permitida la
reproduccin total o parcial de
este libro, ni su tratamiento
informtico, ni la transmisin de
ninguna forma o por cualquier
medio, ya sea electrnico,
mecnico, por fotocopia, por
registro u otros mtodos, sin el
permiso previo y por escrito de
los titulares del Copyright.

Ediciones Akal, S.A., 1989


Los Berrocales del Jarama
Apdo. 400 - Torrejn de Ardoz
Madrid - Espaa
Tels. 656 56 11 - 656 49 11
Depsito Legal:35.331-1989
ISBN: 84-7600-274-2 (Obra completa)
ISBN: 84-7600-435-4 (Tomo XXXIII)
Impreso en GREFOL, S.A.
Pol. II - La Fuensanta
Mstoles (Madrid)
Printed in Spain
ASIA MENOR HELENSTICA
A. Lozano
Indice

Pgs.

I. Asia Menor hasta la muerte de Seleuco ........................................................... 7


1. D e A le ja n d ro a Ipsos (32 3 -3 01 )...................................................................... 7
2. La situ a c i n de A sia M e n o r tras I p s o s ....................................................... 12

. Antoco I y sus sucesores. El nacimiento de las monarquas menores ... 15


1. La 2.a gu erra siria y sus rep ercusio nes en A sia M e n o r ............................. 17
2. M uerte de A ntoco II: la 3.a gu erra siria (246-241) .................................... 19
3. La gu erra entre A nto co H icrax y Seleuco II (241-239?). Sus c o n se
cu en cias ....................................................................................................................... 22

III. El advenimiento de Antoco III y Asia M e n o r ............................................. 24


1. U su rp a c i n de A qu eo ............................................................................................ 24
2. A ntoco III c o n tra A queo (216-213) ................................................................. 26
3. La gu erra del B osforo (220) ............................................................................. 26
4. La vida poltica del 220 al 205 ........................................................................ 27
5. E n ten te F ilip o V -A ntoco III y sus repercu sion es ...................................... 29
6. La ex p a n si n de F ilip o V ..................................................................................... 29
7. R o d as y P erg am o p id e n a y u d a a R o m a: la 2.a g u erra de M ac e d o n ia
(2 0 0 -1 9 6 )...................................................................................................................... 31
8 . A n to co III en A n a to lia ........................................................................................ 32
a) A ntoco y R om a en 1 9 6 ................................................................................. 34
b) G u e rra en tre R o m a y A ntoco III ............................................................... 35
La p az de A p am ea (188) y sus c o n se c u e n c ias en A sia M e n o r .............. 36

IV. El reino de Prgamo tras Apamea ................................................................... 40


1. G u e rra en tre P rg am o y B itinia (1 8 6 -1 8 3 )..................................................... 40
2. O fensiva co n tra F am aces del P onto (182-179) ............................................. 40
3. D eterio ro en las relaciones P rg am o -R o m a ................................................. 42
4. El re in a d o de talo I I ............................................................................................ 43
a) El con flicto con C a p a d o c ia .................................................................... ...... 43
b) Las relacio n es P rg am o -B itin ia ................................................................... 43
5. F in de la m o n a rq u a p e r g a m e n a ....................................................................... 45
El le v a n ta m ie n to de A r is to n ic o ................................................................... 46

V. La ltima fase de Asia Menor helenstica ....................................................... 47


1. El estado rodio tras A p a m e a .............................................................................. 47
2. El apogeo de la m o n a rq u a p n tica ................................................................ 48
a) La o b ra de M itrd ates VI ................................................................................ 48
b) Las guerras en tre M itrd ates y R o m a ........................................................ 49
3. Pom peyo y el fin del A sia M e n o r h e le n s tic a .............................................. 52

VI. Economa y Sociedad ............................................................................................ 54


1. C iu d ad es griegas ...................................................................................................... 54
2. R eino de Pergam o ................................................................................................... 58
3. L as m o n a rq u a s m en o res ..................................................................................... 59
a) B itinia .................................................................................................................... 59
b) P o n t o ...................................................................................................................... 61

Bibliografa....................................................................................................................... 62
Asia Menor helenstica 7

I. Asia Menor hasta la muerte de Seleuco

L a re p e n tin a m u e rte de A le ja n d ro lia rq u a (chiliarkia) eq u iv alen te griego


ab re u n p ero d o de cin co d cad as, c a del G ra n V isirato p ersa q ue co n tin u
racteriza d o p o r in c e sa n te s y c o m p le d e se m p e a n d o en A sia a su m uerte.
jsim a s lu c h a s en tre sus sucesores, los T e ricam ente, en v irtu d de ste, los
D id o co s o h e re d e ro s, lla m a d o s s tra p a s q u e d a b a n b a jo su au to rid ad .
a re p artirse el leg ad o del rey m aced o - P arece claro q ue era p re te n si n de
nio. Se tra ta , en efecto, de u n a p oca P rd icas llevar a t rm in o la ob ra in
s u m a m e n te c o n v u ls io n a d a y difcil c o n c lu s a de A le ja n d ro y m a n te n e r
de d e se n tra a r, p e ro p u e sto q u e se b ajo u n a m o n a rq u a u n ita ria u n iv e r
sale de n u e stro c o m e tid o , re m itire salista, los territo rio s som etidos. Sin
m os al le c to r al c a p tu lo d e d ic a d o em b arg o , la re u n i n en tre los g en e ra
d e n tro de esta m ism a co le c c i n de les m aced o n io s, aca ecid a en B ab ilo
m a n e ra m o n o g rfica a los D id o co s. nia tras la m u erte de A lejan d ro , tena
All se e n c o n tra r el a n lisis p o rm e co m o fin u n re p arto de las c o n q u istas
n o riz a d o de to d o s estos co n flic to s. en tre todos ellos. C o n c e b id o o rig in a
N o so tro s a h o ra slo m e n c io n a re m o s ria m e n te com o u n a d istrib u c i n de
los que nos p a re z c a n o b lig ad o s p a ra re sp o n sa b ilid a d e s, cuyo objetivo era
el e sclarecim ien to de la h isto ria d e sa p re se rv a r la u n id a d del reino, los h e
rrollada en el m arco de los territorios chos d e sm in tie ro n la filosofa que los
m in o rasitico s. in sp ir , p ues tal rep a rto signific la
c o n cesi n de u n a base trerrito rial que
cad a D i d o co tena inters en c o n ser
1. De Alejandro a Ipsos v ar p a ra s de m a n e ra definitiva e, in
(323-301) cluso, a m p lia r a costa de los dem s,
siem p re que se p re se n ta ra la ocasin
El id eal u n ita rio a le ja n d rin o q u ed p a ra ello. H a b a c o m en za d o , pues, el
c u e s tio n a d o a p a r t ir d e la m is m a d e sm e m b ra m ie n to del im p erio c o n s
m u erte del rey m accd o n io , p o r m s tru id o p o r A lejan d ro . L a a m b ici n , o
que tuviera continuadores. El m s sig pleonexia sig u ien d o el t rm in o griego
nificativo en este se n tid o fue P erdi- elegido p o r las fuentes, fue la causa.
cas. Su p o sic i n so b resalien te est ex Se o rig in a ro n as in a c a b a b les co n flic
p re sa d a p o r el p ro p io cargo o ste n ta d o tos q u e m a rc a ro n este m ed io siglo
p o r l ya en vida de A lejan d ro : la q ui- de h istoria.
8 A kaI Historia del M undo Antiguo

te rv e n c i n d irec ta de P rdicas al c o n
s id e ra r stas co m o a m e n a z a a la u n i
d a d p re c o n iz a d a p o r l. Se dirigi,
pues, a E gipto con ob jeto de p o n e r
fren o al h ijo de L ago, d e ja n d o los
a su n to s d e A sia M e n o r en m a n o s de
E u m en es. H a b a ya p e n e tra d o en el
p as del N ilo c u a n d o se form u n a
c o n ju ra c i n c o n tra l en el seno de su
p ro p io estad o m ay o r, a resultas de la
c u a l m u ri asesin a d o . C asi al m ism o
tiem p o , o tro D i d o co , C ratero, p e re
ca en u n a c o n fro n ta c i n c o n tra E u
m enes. A m bos h e c h o s tu v iero n lu g ar
en el a o 321.
La d e sa p a ric i n de las dos p e rso
n a lid a d e s m a c e d o n ia s h iz o necesaria
u n a n u e v a re u n i n de los d em s ge
n e ra le s, e x c e p tu a n d o E u m e n e s p re
su n to a lia d o de Prdicas. Tuvo lu g ar
en T rip a ra d iso s, en el n o rte de Siria.
Se a c o rd en to n ces q ue A n tip a tro d e
te n ta ra el cargo de epimeletes de los
reyes a d e m s de lo ya d isfru ta d o a n
terio rm en te; P to lo m eo fue c o n firm a
do en E gipto; Seleuco se q u e d co n la
Relieve funerario de Menefila.
Hallado en feso. sa tra p a de B ab ilo n ia. A A n tig o n o el
Museo de Louvre. T uerto se le e n c o m e n d la direccin
de la lu c h a c o n tra E u m e n es en cali
La d istrib u c i n se h izo de a c u e rd o d a d de estratego de las fuerzas reales,
con las siguientes p a u ta s. Los te rrito d a d o q u e ste, tras la m uerte de C ra
rios m in o ra si tic o s fuero n a trib u id o s tero, se h a b a a p o d e ra d o de g ran p a r
a A n tig o n o el T u e rto (M onophlcil- te de A sia M enor. La d e sm e m b ra c i n
tnos) y a E u m e n e s de C a rd ia , reci del Im p e rio a le ja n d rin o era ya u n h e
b ie n d o el p rim e ro las regiones o cci cho. T rip a ra d iso s desde este p u n to de
d en tale s de F rig ia, L icia y P a n filia y vista, rep resen ta un golpe m o rtal al
el seg u n d o C a p a d o c ia y P a la g o n ia , p e n s a m ie n to y o b r a d el g r a n rey
te n ie n d o en cu en ta q u e la s a tra p a de m aced o n io .
C a p a d o c ia no h a b a sido c o n q u is ta A n tig o n o p u so en seg u id a m a n o s a
da p o r A le ja n d ro y e sta b a g o b e rn a d a la o b ra p a ra c u m p lir la m isi n q ue le
p o r A riates. P o r su p a rte P to lo m e o se h a b a sid o c o n fia d a , p u e s d e se a b a
q u e d co n E gipto, y L ism a c o c o n a d e m s a m p lia r los territo rio s m in o
T racia. E n M a c e d o n ia e stab a A n tip a rasitico s que d esd e el p rin c ip io le
tro, en c a lid a d de estratego, lo cual h a b a n sido en c o m e n d a d o s. A p u n to
a su vez im p lic a b a la h e g e m o n a so de c u lm in a r co n xito su c a m p a a
b re las reg io n es e u ro p e a s. C ra te ro , c o n tra E u m en es, la m u erte de A n ti
p o r fin, fue n o m b ra d o prostates de los g o n o en 319 im p u so u n ca m b io
reyes, cargo q u e le c o n fera ad e m s la en la p a n o r m ic a general. A ntig o n o
je fa tu ra su p re m a del ejrcito y la a d p reten d i , a p ro v e c h n d o se de la si
m in istra c i n de las fin alizas. tu a c i n , im p o n e r su h e g e m o n a en
L as a c tu a c io n e s de P to lo m e o en M a c e d o n ia , p a ra lo cual p ac t con
E gipto ib a n a d e s e n c a d e n a r u n a in E u m e n e s el c u al se p rest al ju eg o
Asia M enor helenstica 9

Bajorrelieve de una escena representada en


el Artemision de feso (Hacia el 330-320)
Museo Britnico.
10 Aka! Historia del M undo Antiguo

a n te lo c o m p ro m e tid o de su s itu a m in a d o s p o r los firm an te s del tra ta d o


cin, p a ra , u n a vez p a s a d o el peligro, ex istan tales c iu d ad es a las que, p o r
o lv id a rla s p ro m e sa s de ay u d a h e c h a s o tra parte, no e sta b a n disp u esto s a re
al general tuerto. n u n c ia r . T e n e m o s c o n o c im ie n to a
As, en efecto, E u m e n e s e m p re n d i travs de u n a in sc rip ci n de Scepsis,
en 318 u n a serie d e c a m p a a s en la T rade, (O G IS. 5 = W elles RC
m ilitares en A sia, a c o n se c u e n c ia de n 1), de c m o A n tig o n o a n u n c i a
las cuales se a p o d e r de la regin fe las c iu d a d e s de su te rrito rio la in s ta u
nicia c o n q u ista d a h a c a p oco tiem p o ra c i n de la p a z , filosofa esgrim ida
p o r P to lo m eo , e n c a m in n d o s e p o ste co m o in stru m e n to p o ltico p a ra c a p
rio rm e n te a Ir n d o n d e , a lc a n z a d o tarse la b u e n a d isp o sic i n de tales
p o r A n tig o n o , fue e n tre g a d o a ste ciu d ad es. D e to d o s m odos, q u e d a b a
p o r sus p ro p io s so ld a d o s , p a ra ser cla ro p a ra todos que A n tig o n o a lb e r
c o n d e n a d o a m u erte acto seguido, en g a b a e s p e ra n z a s de re u n ir b a jo su
el a o 316. gida los cinco reinos. Es el ltim o
E lim in ad o E um enes, A ntigono tuvo h e re d e ro del ideal de u n a m o n a rq u a
en sus m an o s el d o m in io de la p r c u n ita ria , si b ie n so b re bases d istin tas
tica to ta lid a d de A sia. La en o rm e a m a la s de A leja n d ro . C o n su m u erte
p liaci n de sus p o d eres conllev, sin q u e d a ra d e fin itiv am en te en terra d a.
em bargo , las en v id ias y tem o res del La p a z del 311 p erm iti a A n tig o n o
resto de los generales m aced o n io s que al so caire de la tra n q u ilid a d tra n sito
le p la n te a ro n u n a serie de ex igencias ria en las zo n as o c cid e n tales de A sia,
a las que A n tig o n o n o cedi. Su re tra s la d a r el esce n ario de sus a ctiv id a
ch azo sig n ificab a la g u erra, y p o r ello des a las regiones m s o rien ta les p a ra
p ro c e d i a c o n tin u a c i n a a firm a r p o n e r coto a S eleuco q ue se h a b a
sus territo rio s sin d e ja r resq u icio en m o v id o en a q u e llas a placer. Pero en
ellos a la p resen cia de ajenos: as o c u el e n fre n ta m ie n to en tre a m b o s, Se
p S iria m e rid io n a l, excepto T iro, y leuco sali victorioso, y ello dict la
las zo n a s m in o ra si tic a s co steras q u e firm a de u n tratado de paz cuyas clu
no e sta b a n b a jo su fru la todav a. P o r s u la s d e sc o n o c e m o s, p e ro de cuya
lo d em s, a p a rtir del 315 A n tig o n o e x iste n c ia p are ce n o h a b e r lu g a r a
im p u ls la c o n stitu c i n del koinn de d u d a s, p uesto que, a p a rtir del 308, los
los n esio tas o C o n fe d e ra c i n de los dos a c t a n lib rem en te y p o r se p a ra
in su lare s de las C ic la d a s, o rg a n ism o do: uno, A ntigono, en la z o n a occi
lla m a d o a d e se m p e a r u n cierto p a d e n ta l de A sia; el otro, Seleuco en la
pel en la h isto ria posterior. o rien tal.
Sus p la n e s respecto al c o n tin e n te L a p a z del 311 p erm iti n ic a m e n
griego no p u d iero n , sin em bargo, c u m te u n respiro de escasa d u ra c i n pues
p lirse . La d e rro ta de D e m e trio e n en el Egeo no exista tra n q u ilid a d y
G a z a a m a n o s de P to lo m e o le oblig en el fo n d o de la cu esti n se d eb a ta
a a b a n d o n a r el frente se p te n trio n a l u n a n ta g o n is m o e n tre A n tig o n o y
co n tra L ism aco en T racia y C a sa n - P to lo m eo , d e riv ad o de las p re te n sio
d ro en M a c e d o n ia p a ra e n c a m i nes de ste de h a ce rse con el d o m in io
n a rse a Egipto. As las cosas, se c o n no slo de C elesiria sin o de las islas.
clu y la p a z d el 311 e n la q u e se P ara ello, frente a la h eg e m o n a sobre
co n firi a A n tig o n o el p o d e r so b re la C o n fe d e ra c i n n esio ta d e te n ta d a
to d a A sia. E n tre o tras c l u su la s re p o r A ntigono, a d e m s de su d o m in io
ferentes a los d em s firm an tes, se e s so b re p u erto s fenicios y los de las c iu
tip u la b a la re a firm a ci n del d ere c h o d a d e s m in o ra si tic a s, P to lo m e o es
a la a u to n o m a de las c iu d a d e s grie trech relacio n es con R o d as, d e s tin a
gas, lo cu al n o d e ja b a de ser sib ilin o , d as a te n e r un g ran futuro. L a z o n a li
pu e sto que en todos los te rrito rio s d o to ral e in su la r egea era, pues, m a n z a
Asia Menor helenstica

n a de la d isc o rd ia en tre am b o s esta ag ra d e c im ien to de la re tirad a del sitio


distas. A s, a p a rtir del 310, P to lo m eo el fam oso C o lo so en h o n o r del dios
acus a A n tig o n o de a te n ta r c o n tra la H e lio s , u b ic a d o a la e n tr a d a d el
lib e rtad de las c iu d a d e s griegas, c o n puerto.
tra lo p a c ta d o en el 311, p u esto que Las activ id ad es de A n tig o n o y D e
h a b a estab lecid o en ellas g u a rn ic io m etrio en G re c ia d ie ro n origen a la
nes, a p o d e r n d o se de a lg u n as, com o, fo rm aci n de la Liga de C o rin to que,
p o r ejem p lo , Cos. A nte la situ aci n b ajo su gida, sig n ificab a la e lim in a
p la n te a d a p o r el hijo de L ago, A n ti ci n en la regin del Itsm o de toda in
gono, a la sa z n en A sia o rie n ta l, d e flu en cia aje n a a los A n tig n id as. Y
cidi lleg ar a u n e n te n d im ie n to con se ra p r e c is a m e n te el a u m e n to del
Seleuco p a ra p o n e r o rd e n en sus d o p o d e r de stos lo q ue llev a los d e
m inios. Pero lo c o n fu so del p a n o r a m s m o n a rc a s a c o a lig a rs e c o n tra
m a poltico en G recia, d o n d e los e n e ellos. E l e n c u e n tro decisivo tuvo lu
m igos C a s a n d ro y P o lip e rc n h a b a n g ar en el 301, en Ipsos, F rig ia, b atalla
llegado a firm a r u n p acto, d ecid i a en la q u e S eleu co a p o rta n d o u n o s
su vez u n a c e rc am ie n to en tre A n tig o e le f a n te s c e d id o s a l p o r el rey
no y P to lo m eo , d e c id i n d o se ste a T s c h a n d ra g o u p ta tuvo u n p ap el p ro
ello in d u d a b le m e n te p o r la p elig ro si ta g o n ista . A n tig o n o q u e d a ra en el
d a d e n c e rra d a en las a c tu a c io n es de c a m p o de b a ta lla , m uerto. Sus o p o
O felas en la C ire n a ic a y su a y u d a a n en tes se re p a rtira n sus d o m inios.
A gatocles en su in te rv e n c i n en C ar- A s, tras Ipsos, A sia M e n o r h asta el
tago. A m b o s a c tu a ra n co m o lib e ra T auro fue a p a ra r a m a n o s de L ism a-
d ores de las c iu d a d e s de G recia, a la co. Se e x c e p tu a b a n alg u n o s p u n to s
p a r q ue se le re c o n o c a n al h ijo de de la costa, en Licia, P an filia y P isi
Lago la s o b e ra n a so b re las p la z a s dia, en p o d e r de P to lo m eo , ad em s
m in o ra si tic a s rec ie n te m en te c a p tu de C ilicia, ced id a a P listarco , h e rm a
rad as. E sto sera, sin e m b a rg o , tan n o de C a sa n d ro . ste, sin em bargo,
solo u n a tregua. no reclam cosa alg u n a , p ero la d e sa
A p a r tir del 306 c o m e n z a ro n las p a ric i n de A n tig o n o im p lic a b a su li
h o stilid ad es con la c a p tu ra de C h ip re b e rta d de acc i n en G recia, p o r m s
p o r D em etrio que in flin g i a P to lo que D em etrio co n serv ara all p u n to s
m eo u n a g ran d erro ta, la cu al s u p o n im p o rta n te s. Seleuco no p u d o h a c e r
d ra p a ra l la p rd id a de la isla d u se co n la to ta lid a d de Siria, pues su
rante m s de 10 aos. Tras esta victoria parte m e rid io n a l h a b a sido c a p tu ra
D em etrio y A n tig o n o se d ie ro n fin a l da p o r P to lo m eo sig u ien d o su p o lti
m ente, los p rim e ro s tras A lejan d ro , el ca tra d ic io n a l. El m o n a rc a selecida,
ttulo de rey, ejem p lo que de in m e d ia reco n o cid o p o r la p ro tecci n a n ta o
to seg u iran los dem as. Los u lterio res d isp e n sa d a p o r el hijo de Lago, no in
in te n to s de A ntig o n o , e n c a m in a d o s a sisti en este p u n to , si b ie n expres
lo g rar de R o d as u n a ru p tu ra co n el c la ra m e n te que su re n u n c ia no era
L g id a, fra c a sa ro n . A c o n se c u e n c ia defin itiv a. E n ad e la n te , la po sesi n
de ello se p ro d u jo el sitio de la isla, de los te rrito rio s sirios sera el p u n to
d irig id o p o r D e m e trio q u e re su lt de co n flicto p e rm a n e n te entre las dos
v a n o (304/-3). Al t rm in o de u n a o m o n a rq u a s d eb atid o en las G u e rra s
los A n tig n id a s , m o tiv a d o s p o r la Sirias.
n u ev a ofensiva de C a s a n d ro en G re L a d e sa p a ric i n de A n tig o n o tiene
cia d e c id ie ro n reco n o cer la lib ertad a d e m s desde el p u n to de vista h ist
de los ro d io s co n q u ien es e stab lecie rico u n a en o rm e significacin. C o n l
ro n u n a a lia n z a a c o n d ic i n de no d e sa p a re ca p a ra siem pre, segn h e
p e rju d ic a r co n ello a E gipto. L os ro m os c o m e n ta d o an te rio rm en te, todo
d ios erig iero n en c o n m e m o ra c i n y id e a l u n ita rio , m a n te n id o d e sd e la
12 AkaI Historia del M undo Antiguo

de la Liga de C o rin to , a saber, d eter


m in a d o s e m p la z a m ie n to s costeros el
m s im p o r ta n te d e los c u a le s era
C o rin to .
A s las cosas, los diferen tes m o n a r
cas de a c u e rd o con sus intereses se
p r o c u r a r o n tra s Ip so s la s a lia n z a s
m s co n v en ien tes. E n tre stas p u e d e n
d e sta c a rse la m u y sig n ificativa entre
P to lo m e o y L ism aco , p u es q u e rie n d o
a q u l c o n s e rv a r la s o b e ra n a de la
C elesiria, n a d ie p o d a p re sta rle ay u
da, si el caso se p re se n ta b a , m s que
L ism aco , d u e o de A sia M en o r. Para
su fo rta le cim ien to se em p le a d em s
el sistem a de m a trim o n io s d in stico s,
d a n d o el h ijo de L ago a L ism aco y su
p re su n to h e re d e ro A gatocles sen d as
esposas. A rsn o e p a ra el p rim ero , Li-
s a n d ra p a ra el segundo. E ste in s tru
m e n to p o ltico fue u tiliz a d o com o tal
p ro fu sa m e n te en el H e le n ism o y lle
g ara a c o n v e rtirse r p id a m e n te en
Esclavo nio con linterna. un loco de conflictos, d a d o el ta lan te
Museo Nacional Romano. de las p rin c e sa s p ro ta g o n is ta s d e s
c e n d ie n te s de los g en erales m acedo-
m u e rte de A le ja n d ro p o r P rd ic a s, nios. D a d a s las dotes n a tu ra le s con
E u m e n e s , y f in a lm e n te A n tip a tr o . q ue m u c h a s de ellas e sta b a n a d o r n a
Pero a la p a r n a c e en to n ces, a n o b s d as, in te lig en cia so b re sa lie n te , m uy
c u ra m e n te , la c o n c e p c i n m o d e rn a p o r e n c im a en o casio n es de los reyes,
de E sta d o s te r rito ria le s , en la q u e b elleza, y energa in ig u alab le , las ve
ca d a u n o a sp ira a co ex istir co n los m os a p a rtir de a h o ra ya en tre b a sti
d e m s s a lv a g u a rd a n d o sus in tereses d o res tejiendo to d a clase de intrigas,
d e n tro de u n siste m a d e e q u ilib rio casi co m o en u n decisivo p rim e r p la
in estab le, co n u n facto r c o m n a to no, to m a n d o p arte activa en la p o lti
dos: la civ ilizaci n h elen stica. ca de su tiem po. Su pap el, tan rele
v ante, viene a p o n e r el c o n tra p u n to a
u n a so cied ad griega d o n d e el e lem en
2. La situacin de Asia Me to fe m e n in o slo ap arece en u n p la n o
m u y secu n d ario . El H e le n ism o re p re
nor tras Ipsos sen ta en este se n tid o com o en otros
Si b ie n com o h em o s d ich o , los te rri m u c h o s u n c o n tra ste claro respecto
torios m in o ra si tic o s p a s a ro n a p o a las p o cas a n terio re s de la civ iliza
d e r d e L is m a c o , D e m e trio sig u i ci n griega.
c o n se rv a n d o u n a p o sic i n e sp e c ia l E ste sistem a se p u so en ju e g o ta m
m en te s lid a en el m ar, f u n d a m e n ta b in en el caso de o tra de las a lia n z a s
d a ad e m s de en el m a n te n im ie n to a n u d a d a s en este m o m en to : la c o n
de su ilo ta en su h eg e m o n a , q u e c e rta d a en tre Seleuco y D em etrio P o
a n co n se rv a b a , so b re la C o n fe d e ra liorcetes, cogido el p rim e ro en tre dos
ci n de los N esio tas, C h ip re , a lg u n o s fuegos L ism aco y P to lo m e o . P a
n cleos costeros de A sia M e n o r, T iro reca as que el n ic o co n p o sib ilid a
y S idn en F enicia y lo q ue sobrevivi des reales de p re starle apoyo era el
Asia M enor helenstica 13
14 Aka! Historia d el M undo Antiguo

A n tig n id a, a su vez c o n trin c a n te del racin nesiota, acogida favorablem en


hijo de Lago, p o r su h e g e m o n a sobre te p o r los isleos d esco n te n to s con la
C h ip re , y de L ism aco al e n tra r en poltica fiscal de D em etrio h acia ellos.
co m p eten cia c o n l en A sia M en o r, P o ste rio rm e n te y a n te el cariz ne
an tig u o d o m in io de su p a d re A n tig o gativo a d q u irid o p o r sus a su n to s en
no. Se estipul, p ues, el m a trim o n io G recia, D e m etrio fue a A sia, d e ja n d o
de Seleuco c o n E stra t n ic e , h ija de aq u llo s al c u id a d o de su hijo A n ti
D em etrio y F ila (h ija d e A n tip a tro , go n o G n a tas. C a p tu ra d o en 286 en
q u e h a b a e s ta d o c a s a d a a n te r io r las m o n taas del Tauro, m ora en 283.
m ente con C a sa n d ro ). N o o b sta n te , P ero el e q u ilib rio de fuerzas e n to n
tal a lia n z a n o c o n d u jo a n in g n re ces p areci in c lin a rse a favor de L is
su ltad o co n creto pues, acto seguido, maco, cuyo podero se haba am pliado
Seleuco le reclam C ilicia, T iro y Si- en o rm e m e n te a costa de los A n tig n i
d n , d a d a la situ a c i n geogrfica de das A sia M e n o r tras Ipsos (301) y la
stas en el lm ite de los estad o s sele- m ita d sep ten trio n a l de M a c e d o n ia en
cidas, a lo cual, sin em b arg o , D e m e 288/-7 a rre b a ta d a a D e m e trio . La
trio n o p o d a acceder. in q u ie tu d , p o r ta n to , se a p o d e r de
Pero m uy p ro n to o tro n u ev o a c o n los d e m s m o n a rc a s, so b re todo Se
tecim ien to im p u so u n giro a la situ a leuco y P to lo m eo , h a b id a c u e n ta de
cin: la m uerte de C a s a n d ro en 298/7. q u e L ism aco no p areca d arse p o r
El A n tig n id a , p e rc a t n d o s e de las satisfecho. Todo esto, u n id o a c o n ju
p o sib ilid a d e s que ello le o freca, se ras d in stic a s co m o la tra m a d a p o r
e n c a m in h a c ia G re c ia , a b a n d o n a n su m u je r A rsn o e qu e ac a b co n la
d o A sia. A m b o s h ech o s, a su vez, fue vida del h e re d ero A gatocles, provoc
ro n a p r o v e c h a d o s p o r lo s d e m s : fin a lm e n te la fo rm ac i n de u n a c o a
P to lo m e o se a p o d e r de C h ip re , Se licin c o n tra L ism aco. E l e n fre n ta
leuco de C ilic ia y L ism a c o de los m ien to tuvo lu g a r en C o ru p e d i n cer
enclaves jo n io s a n en p o d e r de D e ca d e S ard es, te n ie n d o c o m o casus
m etrio. E ste p o r su p a rte y no sin d ifi belli la in v asi n de A sia M en o r p o r
cu ltad es logr fin a lm e n te erigirse en Seleuco a in sta n c ia s de P to lo m eo Ke-
rey de M a c e d o n ia , le g itim a n d o su si ra u n s. All, a c o m ien z o s del 281, L i
tu a c i n m e d ia n te su m a trim o n io co n sm aco fue d e rro ta d o y m uerto. Sus
F ila, h e rm a n a de C a sa n d ro . p o sesio n es en A sia fueron c a p tu ra d a s
Sin e m b a rg o , sus in te re se s en el in m e d ia ta m e n te p o r S eleuco, a u to r
Egeo p o r ser c o in c id e n te s con los h a de la victoria.
b id o s p o r P to lo m eo ib a n a d e se n c a D eseoso de sa c a r p a rtid o a las n u e
d e n a r la o p o sici n de ste, ejercid a vas p e rs p e c tiv a s so b re M a c e d o n ia ,
m e d ian te diferen tes vas, e n c a m in a p ro p ic ia d a s p o r la m uerte de L ism a
das todas ellas a c o n te n e r a M a c e co, el S clecida lla m a su hijo A nto-
d o n ia (as lo d efin e E. W ill, Histoire co, o c u p a d o en to n ces en los asu n to s
politique du M onde hellenistique I, p. de las sa tra p a s o rien tales, p a ra e n c o
76). U n a de ellas fue, p o r ejem p lo , el m e n d a rle la to ta lid a d de sus d o m i
resta b le c im ie n to de P irro en el tro n o n io s asitico s y te n e r el las m a n o s
del E p iro de d o n d e a n te rio rm e n te h a lib res p a ra a c tu a r en G recia. Sus d e
b a d e b id o e x ilia rse . A s, m ie n tra s seos, sin em b arg o , no p u d ie ro n c u m
D em etrio estab a e m p e a d o en la so plirse. Lo im p id i su p ro p io p ro teg i
lu ci n de conflictos su rg id o s en suelo d o P to lo m eo K erau n s, a q u ie n los
griego que le a rre b a ta ro n , a d em s, la p la n e s de Seleuco p e rju d ic a b a n de
p o p u la rid a d q u e h a b a te n id o o tro ra. fo rm a d irecta sus a m b ic io n es sobre
A nte el desgaste sufrido p o r el A n tig G recia. P a ra llevar a c ab o sus p ro p
nida, Ptolom eo, entre 291-287, logr h a sitos re c u rri al a se sin ato de su p ro
cerse con la h egem ona de la C o n fed e tector. S ucedi el m ism o a o 281.
II. Antoco I y sus sucesores.
El nacimiento de las monarquas menores

El su ceso r de Seleuco d eb i e n fre n ca p a ra p o d e r e v a lu a r esta faceta de


tarse tra s la m u erte de su p a d re a u n a la p o ltica selecida: sin ella ap en as
situ a ci n m uy co m p leja. h u b i ra m o s p o d id o ten er n oticias so
E n p rim e r lu g ar, la n ecesid ad de b re esto. Los frutos de esta actitud p o
a b a n d o n a r la s s a tr a p a s o rie n ta le s sitiva de Seleuco h a c ia las ciu d ad es
fue a la larg a p e rn ic io sa p a ra la u n i g riegas z o n a cuya in flu e n c ia era
d a d del im p erio S ele cid a, d a d a la objeto de d isp u ta con los L gidas, in
p ro b le m tic a especfica de a q u e lla s teresad o s desde an tig u y o en la p o lti
zonas. A u n q u e A n to co I d e sa rro ll ca eg ea p u d o recogerlos su hijo A n
all d u ra n te los a o s de la c o rre g e n toco, ap oyado, co m o lo h a b a estado
cia u n a la b o r de fu n d a m e n ta c i n de ta m b i n su p a d re , p o r F iletero, g o b er
la a u to rid a d real, su a u sen cia, m o ti n a d o r de Prgam o.
v ad a p o r la lla m a d a p a te rn a , ab ri M ayores p ro b le m a s re p re se n ta b an
u n p ero d o de a b a n d o n o de facto de p a ra A n toco I las z o n a s se p te n trio
los te rrito rio s o rien tales p o r p a rte de nales de A n ato lia. A ll, B itinia se h a
los m o n a rc a s, que, a u n a p e sa r suyo, b a erig ido en m o n a rq u a in d e p e n
estaban retenidos en la zona occidental d iente, a o s an tes de la m uerte de Se
del Im perio p o r los conflictos derivados leuco, co n Z ipoites, en el 298-7. Lo
de las riv alid ad es en tre las tres m o m is m o s u c e d i c o n la C a p a d o c ia
n a rq u a s h elen sticas. E llo a b o c a ra a p n tic a o rein o del Ponto, convertido
u n debilitam iento de la au to rid ad real en rein o a u t n o m o p o r o b ra de M itr-
en las regiones o rien tales d o n d e sta d ates en u n a fecha incierta, que p ro
p ro n to en c o n tr co n testaci n . b a b le m e n te sea la del 281. O tras zo
E n c u a n to a A sia M e n o r ta m b i n nas, si b ien e sta b a n su jetas y u n id a s
aq u se re q u e ra u n tra ta m ie n to d ife fo rm a lm e n te al Im p e rio S ele cid a,
re n c ia d o de las d istin ta s zonas. d is fru ta b a n de h e c h o de cierta a u to
Seleuco p u so b u e n c u id a d o en tra nom a, dirigida p o r gobernadores m s
ta r fa v o ra b le m e n te a la s c iu d a d e s o m e n o s in d e p e n d ie n te s. Tal situ a
griegas del litoral, cuyo d o m in io era ci n estab a p ro p ic ia d a p o r las m is
necesario p a ra c o n tro la r el o ccid en te m as co n d icio n es geogrficas de A n a
m in o rasitico . Se m o str , as, lib e ra l tolia. As, las ciu d a d es griegas m inor-
h a c ia ellas en lo relativo a u n p u n to a si tic a s d e la co sta p n tic a , en tre
ta n sen sib le co m o el m a n te n im ie n to ellas B izancio, C alc e d o n ia , H eraclea
de su a u to n o m a y la p o ltica fiscal. Pntica, etc., form aron la llam ada Liga
L a d o c u m e n ta c i n epigrfica es b s i del N o rte cuyas p re te n sio n e s in d e-
16 Akal Historia det M undo Antiguo

p e n d e n tis ta s se e v id e n c ia ro n en la m o ra b le p e ro d o de b a rb a rie , o ca sio


negativa de H e ra c le a a so m eterse a n a d o p o r las co rreras de los G latas.
S e le u c o , d e r r o ta n d o , in c lu s o , c o n A n to co I logr c o n te n e rlo s d u ra n te
ay u d a de M itrd ates, a tro p a s seleci- a lg n tiem p o c o n c e d i n d o le s a s e n
das. La m u erte del m o n a rc a im p id i tarse en la F rig ia sep te n trio n a l, lla
q u e p u d ie r a e n c a r g a r s e p e r s o n a l m a d a as G ala c ia .
m en te de las o p e ra c io n e s, d irig id a s a L a c o n fu si n c re a d a c o m o co n se
p o n e r o rd e n en aq u ello s territo rio s. c u e n c ia de la crisis suceso ria en el
T am p o co A n to co I p u d o resolver sen o del Im p e rio S elecida p re ten d i
la cu esti n p e rs o n a lm e n te p u e s los ser a p ro v e c h a d a p o r sus vecinos, so
conflicto s in te rn o s u n a rev u elta en bre to d o los L gidas. L a revuelta que
S iria y ex tern o s la ofen siv a eg ip estall en Siria, c e n tra d a en la g ran
c i a , r e q u e r a n su p r e s e n c i a e n b ase m ilita r de A p a m e a, p arece que
aq u e lla s zo n as, e sc e n a rio de la riv ali estuvo c o m b in a d a con u n a ofensiva
d a d co n los L gidas. D eb i , p o r ta n exterior, d irig id a p o r P to lo m eo F ila-
to, e n v ia r c o m o d eleg ad o suyo a su delfo, cuyo objetivo no era o tro que
e stra te g a P a tro c le s c o n el o b je tiv o a m p lia r su rea de in flu e n c ia entre
p rio rita rio de so m e te r al b itin io Zi- las c iu d a d es griegas del lito ra l m in o -
poites, p ero u n a p rim e ra in te n to n a rasitico . As, c o n ce rt u n a a lia n z a
fracas. P o r lo d em s, la s itu a c i n en co n M ileto e n to rn o al a o 279-8 a la
B itin ia se h a b a fo rm a d o re p e n tin a p a r que guarniciones egipcias se in sta
m en te c o m p lic a d a p o r la m u erte de la b a n en lu gares co m o S am os o los
su rey Z ipoites. Su h ijo y sucesor, N i c ario s de H a lic a rn a so , M in d o s, C a u
com edes I, no e n c o n tr u n re c o n o c i n o y q u iz lo h ic ie ra n ta m b i n e n to n
m ien to in d isc u tid o de su a u to rid a d , ces en L icia, P an fllia y C ilicia o cci
c h o c a n d o co n las p re te n sio n e s de su d en tal. Tales p ersp ectiv as o b lig a ro n a
h e rm a n o m e n o r Z ipoites. A q u l ate A n to c o a in te r v e n ir r p id a m e n te
n a z a d o p o r la a m e n a z a de A n to c o y u n a vez so focada la revuelta de Siria,
el c o n flic to d o m s tic o , r e q u ir i el sin q u e p o r lo d e m s se p am o s en qu
apoyo de su a lia d a la Liga del N o rte, co n d ic io n es logr hacerlo. D e to d as
la cu al a su vez se h a b a a p ro x im a d o form as, lo cierto es que se co n cert la
a A n tig o n o G n a ta s. Se c o n fig u ra b a , p a z e n tre a m b o s re in o s, p r o b a b le
as, u n a g ra n c o a lic i n c o n tra el m o m en te en el m ism o a o 279. La fe
n a rc a sele cid a q ue h u b ie ra , en efec cha, en c u a lq u ie r caso, n o es del todo
to, a c tu a d o co m o tal a n o ser p o r la segura. E ste conflicto es el p rim e ro de
reco n ciliaci n , aco n tec id a en el 278, larga serie q ue en fre n t a am b o s rei
en tre A n tig o n o y A ntoco. F ru sta d o nos y q u e co n stitu ira p o r ello, la p ri
N ico m e d e s y tem ero so del p o ten cial m era g u erra siria, ttulo que, sin e m
del rey sele cid a, lib e ra d o ya de los b a rg o , se a p lic a al e n fre n ta m ie n to
p ro b le m a s in te rn o s y de los q u e lo in m e d ia ta m e n te posterior.
h a b a n e n fre n ta d o a P to lo m e o II, re D e s a r r o lla d o ste e n tre 274-271,
cu rri a los celtas q u e p o r en to n ces n u e stra in fo rm a c i n sobre l es esca
se m b ra b a n el te rro r en G re c ia y la sa. P to lo m e o , a p ro v e c h a n d o la a u
z o n a de los E strech o s. Sus c irc u n s sen cia de A n to co I en S ardes e in te n
tan c iale s aliad o s a c a b a ro n co n Z ip o i ta n d o p ro te g e r la C e le s iria c o n tra
tes, pero, q u e rie n d o N ico m ed es verse c u a lq u ie r a sp ira c i n selecida, envi
lib re de ellos, los e m p u j h a c ia el S ur u n a ex p ed ic i n p re v en tiv a p a ra lu
co n o b jeto de q u e fo rm a ra n u n a e sp e c h a r e n B ab ilo n ia. Pero, al ser d e rro
cie de b a rre ra c o n tra A ntoco. E sta ta d a p o r las tro p as sel cid as, A n to co
m e ta e g o s ta tu v o p s im a s c o n s e I a su vez atac D am asco . D el resto,
cu e n cia s p a ra A n a to lia , in c lu id a s las n a d a sab em os. E n to d o caso no se su
ciu d a d e s costeras, q u e su fri u n m e c e d ie ro n cam b io s territoriales.
Asia M enor helenstica 17

Los ltim o s a o s de g o b ie rn o de relacio n es con A n toco I, cuyas m o ti


A n to co I c o n te m p la ro n , asim ism o , v aciones son, en el m e jo r de los casos,
la segreg aci n d efin itiv a del rein o de o scu ras, (alg u n o s h a n p re te n d id o ver
P rg am o . F ile te ro , g o b e r n a d o r c o n en a q u lla la m a n o de P to lo m eo III,
los p rim e ro s sel cid as, h a b a a c tu a d o p ero n o h ay n in g u n a p ru e b a de ello),
co n u n a in d e p e n d e n c ia a b so lu ta , to y q ue a c a b con la d e rro ta d e tro p as
le ra d a p o r m a n te n e rse te ric a m e n te sele cid as cerca de Sardes. Se erigi
b a jo d o m in io sele cid a y p o r la v a lio as E u m e n e s en el p rim e r m o n a rc a de
sa ay u d a q ue h a b a d isp e n sa d o a Se P rgam o, rein o a la saz n to d av a re
leuco y A ntoco. L os recu rso s de P r d u cid o , c e n tra d o en to rn o al valle del
g am o h ic ie ro n p o sib le, p o r lo d em s, C a ic o , p e ro d o ta d o d e re c u rs o s
u n a la b o r de p ro p a g a n d a p o ltica en im p o rtan tes.
el ex terio r q u e c im e n ta ro n en el m u n
do griego el p restig io de la ciu d ad .
E sta in d e p e n d e n c ia , t c ita m e n te p e r 1. La 2.a guerra siria y sus
m itid a , b a s a d a en la s c o n d ic io n e s repercusiones en Asia Menor
m e n c io n a d a s, c a m b i al p ro d u c irse
la m u erte de F iletero en 263. S u ced i La c o rre laci n de fuerzas existentes
do p o r su so b rin o E u m e n e s, p re te n en el M e d ite rr n e o o rie n tal converta
d i ste u n a ru p tu ra a b ie rta de las el lito ral a n a to lio en zo n a de con flic

Representacin de Helios/Sol sobre una


metopa, hallada en Troya.
Berln, Museum F. Vlkerkunde.
18 Akal Historia del M undo Antiguo

tividad p e rm a n e n te p o r las a s p ira c io d o n ia estuvo in v o lu c ra d a en esta gu e


nes de L gidas y S ele cid as p a ra a l rra, es m s ra z o n a b le d e ja r la cues
zarse co n su h eg em o n a. tin en su sp en so p o r el m om ento.
Es as co m o tra s la m u erte de A n El b a la n c e del conflicto, tan to en el
toco I el c a m b io d in stic o fue a p ro frente m in o ra si tic o com o en el sirio,
v ec h a d o p o r E g ip to p a ra a u m e n ta r fue negativo p a ra los intereses egip
n u e v am e n te su rea de in flu e n c ia en cios, p u es en a m b o s lugares d eb iero n
A sia M en o r, lleg an d o , in clu so , a si retroceder. E n el p rim ero , la costa jo
tu a r a u n P to lo m eo , el p re su n to h e re n ia h a b a vuelto a la a u to rid a d sele
dero, al frente del g o b ie rn o de Efeso, cid a al co n clu irse el e p iso d io de P to
te n ie n d o en c u e n ta q u e b a jo tal ju r is lo m e o de fe so c o m o ta m b i n lo
d icci n e n tra b a la co sta jo n ia y c a ria h ic ie ro n los enclaves costeros de C ili
desde a q u e lla c iu d a d h a s ta H a lic a r cia y P an fllia; en el seg u n d o la ln ea
naso. E sta fue u n a de las c au sas, en tre egipcia q u ed n u e v a m e n te al S u r del
o tras m s o scu ras, de la se g u n d a g e E leu th eros. N o o b stan te, el restab le ci
ra siria. El ep iso d io m s so b re sa lie n te m ien to en el lito ral de A sia M e n o r de
p o r lo q ue resp ecta a los territo rio s la h e g e m o n a sele cid a fue de d u ra
que estam o s c o n sid e ra n d o , fue la re ci n efm era. E n la paz, firm a d a en
b eli n de P to lo m eo de feso c o n tra 253 p ro b a b le m e n te en tre am b o s m o
su p ad re, resu elta con el a se sin a to de n a rc a s, se e stip u la b a, en tre o tras d is
aq u l en to rn o al 259, fech a a p a rtir p o sicio n es, el m a trim o n io de A ntoco
de la cu al no se e n c u e n tra n in g u n a II co n B erenice, h ija de P to lo m eo II
n o ticia so b re l. A c o n se c u e n c ia de F ilad elfo p a ra lo cu al rep u d i a su
ello, no o b stan te, T im a rc o , u n o de los p rim e ra m u je r L a d ice con q u ie n te
q u e h a b a n a p o y a d o a l P to lo m e o n a do s h ijos, S eleuco y A ntoco. Tal
rebelde, se erigi en tira n o de M ileto, m e d id a p o ltica y d ip lo m tic a estab a
a p o d e r n d o s e q u iz ta m b i n de lla m a d a a te n e r g ran d es rep ercu sio
Sam os. n es, c o m o la u lte r io r s u c e s i n de
D e to d o s m odos, el n u ev o rey se a c o n te c im ie n to s se e n c a rg de d e
le cid a h a b a ya re a c c io n a d o p r o n ta m o strar. L adice elegira com o lu g ar
m en te a la actitu d de E gipto. Se p ro de resid en cia feso, en vez de B ab ilo
d u jo ento n ces la c a p tu ra de E feso p o r nia c o m o en p rin c ip io p en s su ex
A n toco a y u d a d o p o r los ro d io s, cuya m arid o . E n la T rade d isp o n d ra tras
p resen c ia frente a su tra d ic io n a l a lia c o m p ra rla de u n a extensa p ro p ie d a d
d o se d eb i a u n a in te rru p c i n p a s a territorial com o sabem os p o r un d o cu
je ra en sus tra d ic io n a lm e n te c o rd ia m en to epigrfico h a lla d o en el te m
les re la c io n e s. E n to d o caso , lleg p lo de A polo en D d im a (M ileto), in s
in clu so a lib ra rse u n a b a ta lla n av al c rip c i n q u e es de e n o rm e im p o r
frente a feso en tre la flota egipcia, ta n c ia p a ra el estudio de los d o m in io s
d irig id a p o r C re m n id e s el aten ien se, reales en el Im p erio Selecida o la si
y la rod ia, en la c u a l sta b a ti a la tu a c i n de las p o b la cio n es ru rales en
egipcia. C u e sti n fu n d a m e n ta l a d ilu el ajjro m in o ra s i tic o (O G IS 225 -
c id a r sera la p a rtic ip a c i n en esta W eles RC 18-20).
g u erra de A n tig o n o G n a ta s , fa v o ra La g u erra afect ta m b i n se c u n d a
ble, de h a b erse p ro d u c id o , a A n to co ria m e n te a las lla m a d a s m o n a rq u a s
II. En este m arco se c e le b ra ra la m is m en o res, in sertas en el m a rc o g eogr
teriosa b a ta lla del A n d ro s, que, segn fico m in o ra si tic o d o n d e se d e sa rro
M o m ig lian o (CIO XLIV, 1950, p. 113) ll. N o ten em o s n o ticias de su p a rtic i
tuvo lu g a r en 258, co n u n re su lta d o p a c i n efectiva p ero s c o rro b o ra c i n
a d v e rs o a E g ip to . S in e m b a rg o , y in d ire c ta de q ue su p ie ro n sa c a r p a rti
d a d o q u e re a lm e n te fa lta n p ru e b a s do de las circu n stan cias. N o s referi
d o c u m e n ta le s p a ra p ro b a r que M ace- i m os, sobre todo a P rgam o y al testi
Asia Menor helenstica 19

m o n io a p o rta d o p o r las acu acio n es. fue d esp o sed o de sus d e re ch o s al tro
E n efecto, sab em o s p o r ellas q ue un no p o r su p ad re , q u e eligi com o su
cierto n m e ro de en clav es situ a d o s ceso r al h a b id o de su seg u n d o m a tri
en la E lide (M irin a , C im e, etc.) p a m o n io , h e c h o q u e n o lle g a r a a
sa ro n a e star b a jo so b e ra n a p e rg a m a te ria lizarse al lo g ra r Z ielas a p o d e
m en a, a le j n d o se de la o b e d ie n c ia de rarse del tro n o p a te rn o h a c ia el 250.
los S elecidas a la q u e e sta b a n so m e Pero lo que im p o rta se a la r a q u es el
tid as a c o m ien zo s del re in a d o de A n gesto a d o p ta d o p o r N ico m e d es en co
toco II. E llo ni significa sin o q u e E u n e x i n c o n su d e c is i n d in s tic a :
m enes I logr c o n xito a m p lia r su c o n fia r la tu tela de sus h ijos a P to lo
esfera de in flu e n c ia p o r la z o n a coste m eo, A n tig o n o G n a ta s , B iz a n c io ,
ra p r x im a a su r e in o . D e to d o s H e ra c a lea P n tica y C os. Se tra ta b a n
m odos, no n os es p o sib le fijar c ro n o as de b u sc a r p o te n ciale s aliad o s e n
l g icam en te el m o m e n to en que tal tre todos aq u ello s que p u d ie ra n o p o
em p resa se llev a cabo. nerse al m o n a rc a selecida. L a fecha
N o o b sta n te , la a u to rid a d de A n to en q u e todo esto se p ro d u jo es in cie r
co II se m a n tu v o en las regiones sep ta, de suerte que no nos es p o sible d e
te n trio n a le s del rein o de P rg am o y c id ir si todos estos sucesos estab an
en la im p o rta n te z o n a de los E stre c o n e c ta d o s o se p ro d u je ro n p o r el
ch o s y T racia, a m p li n d o s e in clu so c o n tra rio p o r sep arad o .
respecto a la eta p a an terio r. La ex ten
si n de la h e g e m o n a se le c id a se
atestigua u n a vez m s a travs de las 2. Muerte de Antoco II:
a cu acio n es, pues m o n e d a s de A n to la 3? guerra siria (246-241)
co II se e m itiero n en ciu d a d e s co m o
Ilion, A le ja n d ra de T rade, L m p sa- La d e sa p a ric i n de A n toco II se p ro
co, A bidos, etc. d o n d e n o las h u b o d u jo en Efeso en c irc u n sta n c ia s o sc u
d u ra n te el rein ad o de A n to co I. E sta ras, p u e s e ra to d a v a jo v e n . T en a
am p lia c i n de la so b e ra n a selecida c u a re n ta a o s c u a n d o m u ri y ello
sera la re su lta n te de u n a in te rv e n d e se n c a d e n o tra vez u n a larga serie
ci n d irecta de A n to co II de la que de conflictos.
d e sg ra c ia d a m e n te d e sc o n o c e m o s su Los o rgenes ra d ic a n en los p ro b le
cronologa. Parece ser que en su tra n s m as d in s tic o s o c a s io n a d o s p o r el
cu rso lleg a p ro d u c irse ta m b i n u n a m a trim o n io de A n to co II c o n B ere
co n fro n ta c i n directa co n B izanci, n ic e , h ija d e P to lo m e o F ila d e lf o ,
ap o y a d a a su vez p o r H erclea. A u n d a d o q ue de su m a trim o n io con L a-
que las m o tiv acio n es del m o n a rc a se dice ten a dos hijos, Seleuco y A n to
le cid a se nos o c u lta n , lo cierto es co, ex iliados en A sia M e n o r con su
q ue A ntoco p as in clu so a T racia. m ad re. C o n B erenice tuvo otro hijo
Pero la p resen cia sele cid a en tales cu y o n o m b re n o s es d e sc o n o c id o .
regiones era m al vista p o r B itinia que Pese a ello, Seleuco fue d e sig n ad o p o r
h a b a estab lecid o su c a p ita l ju n to al su p a d re com o sucesor, h e ch o b a s
m ar, en N ic o m e d ia , al co m ie n z o p ro ta n te ex tra o , qu e h a d a d o p b u lo a
b ab le m e n te de la 2 .a g u erra siria, p u es todo tip o de suposiciones.
la fu n d a c i n de esta c iu d a d , se esti E n todo caso, a la m u erte de A n to
m a, acaeci en to rn o al 260. N o exis co II, Seleuco no logr h ac erse reco
te, sin em b arg o , la m s m n im a h u e n o c e r co m o rey p o r to d o el Im perio.
lla de q u e se p ro d u je ra n in cid en tes Le fu e ro n fieles A sia M e n o r no en
d irecto s en tre am b o s reinos. P o r lo su to ta lid a d y el in te rio r d o n d e a c
dem s, ta m p o c o la situ a c i n in te rn a tu a b a n c o m o g o b e rn a d o r c o n resi
de B itinia estab a ex enta de conflictos. d en c ia en Sardes, su to m a te rn o A le
E l h ijo m a y o r de N ico m ed es, Z ielas, jan d ro . Sin em bargo, feso se decant
20 A k a l Historia del M undo Antiguo

p o r el h ijo de B erenice co m o lo h ic ie u n a m a n e ra de o b v ia r el e n fre n ta


ra n ta m b i n o tras c iu d ad es. L a rein a m ie n to d irecta co n Seleuco II que se
egipcia in te n ta d o in c lin a r la b a la n z a a p re sta b a a re sp o n d e r a d e c u a d a m e n
h a c ia su hijo , se d ecid i fin a lm e n te te a la in tro m isi n d e P to lo m eo III en
p o r p e d ir a y u d a a su h e rm a n o P to lo los a su n to s selecidas. E n to d o caso,
m eo III. Seleuco logr co n fac ilid ad u n c a m
ste, en u n a p ro n ta resp u esta, se bio en la situ aci n , to rn n d o la favo
p resen t co n to d a ra p id e z en A ntio- rab le, a lo q ue c o n trib u ira la p u b li
q u a al fren te de u n a ex p e d ic i n m ili c a c i n de la m u erte de B erenice y su
tar. D e all se d irig i a C ilicia p rim e hijo, p u es q u e d a b a as Seleuco com o
ro, a v a n z a n d o d esp u s h a c ia la d e nico representante de la legitim idad
se m b o c a d u ra del O ro n tes. P o r u n d o d in stic a .
c u m e n to o rig in a d o en la p ro p ia c a n Tales xitos a n im a ro n al rey sele
cillera p to le m a ic a (Jacoby, F G H 160) cid a a a c tu a r en la z o n a so m etid a a
sa b e m o s q u e el rey eg ip cio recib i E gipto desde los tiem p o s del fu n d a
u n a aco g id a fav o rab le p o r p a rte de la d o r de la re alez a sele cid a, la C elesi-
p o b la c i n , p ero lo m s ex tra o del ria. L a fo rtu n a no parece, sin e m b a r
caso es la a u se n c ia de c u a lq u ie r m e n go, h a b e rle so n re d o , pues d ebi p e
cin de B erenice y su h ijo en cuyo in d ir ay u d a a la n ic a p e rso n a c a p a z de
ters e sta b a a c tu a n d o su p u e sta m e n te . p ro p o rc io n a rla con rap id ez: su m a
Si h ac e m o s caso a la tra d ic i n , ta rd a , d re L adice. L os so corros necesarios,
am b o s h a b r a n sid o a s e sin a d o s ya, em p ero , no le fu ero n p re sta d o s sin
p ero p a ra m a n te n e r la le g a lid a d de la c o n tra p a rtid a s , pues su h e rm a n o A n
ex pedici n , tal h e c h o se h a b ra g u a r toco le exigi la co rreg en cia y el go
d a d o en secreto. b ie rn o de A sia M en o r, a lo q ue S eleu
Y, en efecto, P to lo m eo c o n tin u su co d eb i acceder. L as co n se cu e n cias
avance p o r el Im p e rio S ele cid a lle n egativas de este acto no ta rd a ra n en
g a n d o h a s ta M e so p o ta m ia . L a c o n o e v id en ciarse, pero, de m o m en to , in
c id a in s c rip c i n de A d o u lis (O G IS d u je ro n a P to lo m eo III a p e d ir la p az
54) parece a p u n ta r a q u e se a p o d e r q ue se firm en 241. Sus cl u su la s nos
de los territo rio s h a sta B a c tria n a ex son m uy d eficien tem en te co n o cid as,
c e p tu a n d o , p o r su p u e sto , A sia M e p ero n o re su lta ro n en definitiva a d
nor, a ju z g a r p o r el re c o n o c im ie n to versas a los L g id as pues retuvieron
o b te n id o de los d istin to s g o b e rn a d o en su p oder, so rp re n d e n te m e n te , Sc-
res. Sin em b arg o , de este acto, p o r lo leu cia de P ieria, sa lid a al m a r de A n-
d e m s con u n a larg a tra d ic i n en las tio q u a , as co m o otras p o sesio n es en
a n tig u a s m o n a rq u a s o rie n ta le s, n o el lito ral a n a t lic o de C ilicia, P an filia
es lcito d e d u c ir el e sta b le c im ie n to de y Jo n ia . A cam b io , c e d a n c u a lq u ie r
u n a a u to rid a d egipcia real y o p e ra ti p re te n s i n te rrito ria l en el Im p e rio
va sobre tales territorios. Tal reconoci selecida.
m iento , n o p a sa ra , p o r tan to , de ser In te r e s a n te s so n a s im is m o o tra s
algo m e ra m e n te terico. Tras este p a a c tu a c io n es reales d esp leg a d as en el
seo triu n fa l y llev n d o se un riq u s i te rre n o d ip lo m tic o . S eleuco II, en
m o b o tn , P to lo m eo regreso a E gipto efecto, se p re o c u p de g an arse a d e p
d o n d e u n a rev u elta in te rn a {seditio tos q u e c o n so lid a ra n su p o sic i n en
domestica segn Ju stin o X X V II, 1) de el co n flicto con E gipto, re cu rrie n d o
n d o le p ro b a b le m e n te p alacieg a, re p a ra ello a la fo rm a liz a c i n de m a tri
q u e r a su p re s e n c ia . L o s in te re s e s m o n io s d in stic o s con m ie m b ro s de
egipcios en A sia los dej e n m a n o s de las d istin ta s m o n a rq u a s del m b ito
ad m in istra d o re s. a n a t lic o . H ay q u e te n e r e n c u e n ta ,
L a vuelta del rey egipcio a su p a tria a d e m s, q u e a lg u n a , c o m o B itin ia,
es in te r p r e ta d a p o r a lg u n o s c o m o m ira b a n co n h o stilid a d al coloso se-
Asia M enor helenstica 21

lecida, m ie n tra s m a n te n a n b u e n a s go, la a c titu d a d o p ta d a p o r o tra s


relacion es c o n E gipto, in te n ta n d o as p o te n c ia s h elensticas. A s A ntigono
n e u tra liz a r el p o d e r de aq u l. U n a a c G n a ta s se in h ib i , a u n q u e no falte
tu a c i n sim ila r, seg n h e m o s visto, q u ie n h a y a a firm a d o su in terv en ci n ,
sostenan algunas de las ciud ad es m s en b a se a u n a d o c u m e n ta c i n m s
im p o rta n te s de A n a to lia s e p te n trio q ue d u d o sa (Cf.: E. B ickerm an. REA
nal. As, y d e n tro del m a rc o de la g ue XL, 1938 pp. 376 ss.). T am poco E u m e
rra la o d ic e a , u n a h e rm a n a del m o nes de P rgam o se in m iscu y en esta
n a rc a sele cid a cas c o n A ria ra te s III gu erra, o c u p a d o en la reso lu ci n de
de C a p a d o c ia y o tra co n M itrd a te s II sus p ro p io s p ro b le m as, pero, in d u d a
del Ponto. P re te n d a co n ello Seleuco b le m e n te, sus sim p a ta s re c a a n en
te n e r g u a r d a d a s su s e s p a ld a s a n te los L gidas.
c u a lq u ie r a m e n a z a q u e p u d ie ra so r Vem os, pues, cm o la p o ten c ia se
p re n d e rle m ie n tra s se h a lla b a o c u p a lecida deba considerar cada vez m s
do en su p re te n si n de e lim in a r la o tras fuerzas p o lticas su rg id as en d i
p resen cia egipcia de los te rrito rio s se- fe re n te s re g io n e s d e A n a to lia . E n
lecidas. P o r lo d em s, la a lia n z a con efecto, ad e m s de P rgam o, B itinia y
am b o s rein o s c o n tin u a ra , c o n s o lid a el P o n to cuyo n a c im ie n to co m o m o
da y fo rtalecid a, en los tiem p o s su b si n a rq u a s in d e p e n d ie n te s h em o s c o
guientes. D esco n o cem o s, sin e m b a r m e n ta d o ya, ta m b in C a p a d o c ia p o s

Estatua de bronce de un guerrero.


Pars, Biblioteca Nacional.
22 Aka! Historia del M undo Antiguo

terio rm en te se co n fig u r co m o rein o p re te n d i volver a la situ aci n a n te


aparte. E sta regin m o n ta o s a h a b a rio r y a rre b a ta rle as a A n toco la p o
vivido ya co n los A q u e m n id a s c o n sici n q ue h a b a a lc a n z a d o en A sia
u n a a u to n o m a casi ab so lu ta . G o b e r M en o r. P ara ello, d eb a a c u d ir al re
n a d a desde en to n ces p o r u n a d in a sta cu rso de la fuerza, pues su h e rm a n o
ir a n ia , u n o d e su s r e p r e s e n ta n te s , no e sta b a d isp u esto a ced erla g racio
A riarates III se p ro c la m rey en 255. sam en te. Y, en efecto, S eleuco II se
H em o s visto c m o el p ro p io Seleuco p re se n t en los te rrito rio s cuyo go
II, a o s d espus, p re te n d i c a p ta rlo b ie rn o h a b a sido ced id o a A ntoco.
p a r a su c a u s a , fo rta le c ie n d o la z o s Los d etalles de las o p era c io n e s nos
m e d ian te la en treg a en m a trim o n io son d e fic ien tem en te co n o cid o s pero
de su h e rm a n a E strat n ice, cu y a dote p arece que, en p rin cip io , el rey tuvo
a g ra n d p ro b a b le m e n te los lm ite s xito en sus p rim e ra s acciones b li
del rein o c a p a d o c io , al a p o rta r, en cas, d e sa rro lla d a s en L idia, p o r m s
efecto, la C a ta o n ia selecida. C ie rta que no le fuera p o sib le a p o d e ra rse de
m ente S eleuco a c tu a b a c o n m ira s de su ca p ita l, Sardes.
largo alcan ce, pues la a m ista d de C a- P o r o tro lado, A n toco ten a ta m
p a d o c ia era clave p a ra m a n te n e r las b i n sus aliad o s. E n tre ellos, es nece
co m u n ic a c io n es en tre d istin ta s p artes sario m e n c io n a r, en p rim e r lugar, a
del Im p e rio selecida. los celtas lla m a d o s ya G la ta s
As pues, h a c ia el 240, u n a vez fin a p o r cuya a y u d a d e b e ra p a g a r u n alto
liz ad a la 3.a g u erra siria, el p a n o ra m a p re c io . O tro s a m ig o s e ra n p re c is a
p o ltico de A sia M e n o r era el s ig u ie n m e n te los p e q u e o s estad o s a n a to -
te. Ju n to a la p re p o n d e ra n te p re s e n lios, p u es les in te re sa b a m s u n Im
cia sele cid a se e sta b a n c o n s o lid a n p erio S elecida d iv id id o lo que se
do u n a serie de p e q u e o s E stad o s, h u b ie ra p ro d u c id o de h a b e r triu n fa
situ a d o s en la p eriferia del rea m i- do las re iv in d icac io n es del m e n o r de
n o ra sitic a y cuya a m ista d se d is p u los S ele c id as q ue la u n id a d sim
ta b a n las p rin c ip a le s p o te n c ia s h e le b o liz a d a p o r Seleuco II. E sta poltica
nsticas: B itinia y Prgam o p ro p e n d a n fue p u esta en p r c tic a no slo p o r los
h acia E gipto co n el fin de q u e p u d ie reinos p n tico y c a p a d o c io sino ta m
ra servirles de v a le d o r a n te u n c o n b in p o r B itinia. La ay uda de stos,
flicto con los S elecidas, m ie n tra s el pues, recaa en A ntoco. S eleuco II,
P o n to y C a p a d o c ia e s tre c h a b a n sus sin em b arg o , p re te n d ie n d o im p e d ir la
relacio n es co n el Im p e rio S elecida. c o n ju n c i n de las fuerzas de su h e r
P o r su parte, los L gidas c o n se rv a b a n m a n o co n la en v ia d a p o r aquellos,
to dava b a jo su esfera de in flu e n c ia la n z u n a ofensiva qu e no ob tu v o los
p a rte de la fra n ja costera m in o ra si ti- re su lta d o s ap etec id o s. E n su tra n s
ca de C ilicia, P a n filia y Jo n ia. curso, en efecto, sufri u n a tre m e n d a
d e rro ta en A n cira, d o n d e la p a rtic ip a
cin de los G la ta s fue decisiva, a c a e
3. La guerra entre cid a en to rn o al 240 239. E llo le
im p eli a retirarse a C ilicia a b a n d o
Antoco Hierax y Seleuco II n a n d o , as, A sia M e n o r a A ntoco.
(241-239?). P ero no eran stas las n ic as d ifi
Sus consecuencias c u lta d e s con las que re p e n tin a m e n te
d e b i e n fre n ta rs e S e leu c o II. C a si
Las co n cesio n es del m o n a rc a sele ci c o in c id ie n d o c ro n o l g ic a m e n te con
da a su h e rm a n o A n to co d u ra n te el el d esastre su frid o en A n cira, se p ro
co n flicto co n P to lo m eo II fu ero n h e d u je r o n , al o tro la d o d el Im p e rio
ch as en m o m en to s de a p u ro p a ra el S elecida, dos h e c h o s de g ran tra s
p rim e ro . U n a vez p a sa d o s, S eleuco ce n d e n c ia: el d e sg aja m ie n to de Bac-
Asia M enor helenstica 23

triara, d o n d e h a c ia el 239 D i d o to se le q u e d a b a la h u id a . A u n q u e c o n o ce
p ro cla m rey, y la c o n q u ista de P arta m os m al sus p asos ulteriores, parece
p o r el escita A rsaces al frente de los h a b e r in te n ta d o a ta c a r todava alg u
n m a d a s P arn o s. E sta c o in c id e n c ia n as zo n a s b a jo a u to rid a d de Seleuco,
tal vez no sea ca su a l y hay a q u e d a r la as C ilicia y M e so p o ta m ia d o n d e fue
ra z n a la tra d ic i n h isto rio g r fic a v en cid o p o r los g enerales de su h e r
que re la c io n a los sucesos adversos a m a n o . P o ste rio rm e n te estuvo en la
Seleuco en A n a to lia co n los a c aeci corte de P to lo m eo III y de A riarates
dos en las sa tra p a s o rien tales. (Just. de C a p a d o c ia h a sta que m u ri asesi
XXVT1 2,6-11; Eus. I pp. 251 ss.). Pero n a d o en T racia en 226.
ta m b in a la in v ersa se d a r u n a in La d e sa p a ric i n de H ierax no b e
fluencia negativa, p u es stos im p e d i nefici a Seleuco II, cuya m uerte es
rn a Seleuco a p ro v e c h a rse de la a p u p r c tic a m e n te c o e t n e a c o n la de
rad a situ a c i n a q u e se ver ab o cad o aqul, pues, ya a n tes de producirse,
su h e rm a n o A n to co en A sia M enor. talo I h a b a a p ro v e c h a d o el a b a n
E sta re su lta r del c a m b io de ac ti d o n o del A sia M e n o r selecida p o r
tud de sus alia d o s G la ta s. E n efecto, A n to co p a ra a n e x io n rsela. El in te n
tras el e p iso d io de A n cira, stos se to de re c u p e rar los an tig u o s territo
volvieron c o n tra A n to co , el cu al tuvo rios sele cid as re aliza d o p o r Seleuco
que re c u rrir a c o m p ra r su a lia n z a , III fall a p e n a s esb o zad o , al so rp re n
la n z n d o lo s a la vez c o n tra Prgam o, derle la m u erte n a d a m s fra n q u ea d o
cu y a in d e p e n d e n c ia o b s ta c u liz a b a el T auro en el 223. P o r tanto, la a m
los p lan e s de A n to co H ierax. Sin em p lia c i n del rein o de P rgam o se hizo
bargo, talo I, so b rin o de E u m en es a en zo n as c a ra c teriz a d a s p o r la p re
q u ien h a b a su ced id o en 241, obtuvo sen cia de ciu d a d e s griegas, m u ch as
en 238 237 u n a e n o rm e victoria so de ellas co n ra ig ra m b re m uy antigua,
bre ellos (OGJS 275, 280) a c o n se c u e n en p o sesi n de estatutos ju rd ic o s v a
cia de la cual, p ro b a b le m e n te , se a d riad o s y diferen ciad o s. La relacin de
ju d ic p o r vez p rim e ra en la d in a sta las d is tin ta s p o te n c ia s p o ltica s a c
p erg am e n a el ttu lo de bcisileus. tu an tes en la zo n a con estas ciu d ad es
E n los a o s u lteriores. A talo se vio no siem p re h a b a sido fcil y, en todo
e m p e a d o en la c o n tin u id a d de la lu caso, los diferentes m o n a rc a s p u sie
ch a c o n tra las b a n d a s celtas. Y fue ro n inters en resp etarles su ta n q u e
precisam ente la neu tralizaci n de este rid a a u to n o m a q ue c o n stitu a a la
peligro u n o de los xitos de q u e se va p o stre u n a rm a poltica, susceptible
n ag lo ri a n te los griegos, c o m o las de u tilizarse de acu erd o con las c ir
in scrip c io n e s nos p e rm ite n re c o rd a r c u n sta n c ias. E n este sentido, talo I
(O G IS 269 y 276). D e todos m odos, a c tu a ra de m a n e ra sim ilar, si b ien
esto no fue sin o u n p a r n te sis en el no s fa lta n d ato s p a ra c o m p ro b arlo .
c o n flic to e n tre H ie ra x y ta lo . El D e todos m odos, las ciu d ad es griegas
a fia n z a m ie n to de su p o sic i n le llev m in o ra si tic a s e sta b a n a c o stu m b ra
fin a lm e n te a q u e re r d e se m b a ra z a rse das d esde an tig u o a e star b ajo la h e
de A n to co H ie ra x q u ien , de h ech o , g e m o n a de u n o s u o tro s, y, en el
c o n stitu a u n im p e d im e n to p a ra to d a m o m e n to de p a s a r a la esfera de in
po sib le a m p lia c i n del p o d e r perga- flu e n c ia de P rg am o , e s ta b a n m s
m eno. L as h o stilid a d e s fueron rotas, n e cesitad as q ue n u n c a d e u n p o d er
p o r fin, h a c ia el 229. H ierax , sin ay u fuerte, c e n tra liz a d o s que, resp e tan d o
da de los glatas, d eb i h a c e r frente a sus c aractersticas p ro p ias, fuera c a
talo I n ic a m e n te co n sus p ro p io s p a z de h ac er frente a potenciales a m e
recursos. Tras u n a serie de e n fre n ta n azas de distinto signo, tales com o los
m ien to s adversos p a ra A n to co en la tan b elicosos e in q u ieto s G la ta s, las
Frigia helespntica, Lidia y C aria, slo p o b la c io n es in d g en a s so m etidas, etc.
24 AkaI Historia del M undo Antiguo

III. El advenimiento de Antoco III


y Asia Menor

El acceso al tro n o del h e rm a n o de Se del p o d e r c e n tra l e in clu so u s u rp a n


leuco III, m u e rto en c irc u n s ta n c ia s do, seg n parece p o r testim o n io s n u
ex tra as, p u d o te n e r lu g a r p o r la fide m ism tico s, el ttu lo real.
lid a d que le g u a rd A q u eo a q u ie n le A p ro v e c h a n d o la p rese n cia real en
fue o frecid a la c o ro n a p o r su ejrcito. a q u e lla s le ja n a s reg io n es A q u eo se
D u ra n te esta e sp ecie de in te rre g n o e n c a m in h a c ia Siria, sien d o p ro c la
A queo h ab a procedido a efectuar cier m a d o rey p o r su ejrcito en L ao d icea
ta re m o d e la c i n en la A d m in is tr a de F rigia. Este ep iso d io se d eb i q u i
cin, n o m b ra n d o a M o l n p a ra el go z a u n a n o ticia, falsa, de la m uerte
b iern o de las sa tra p a s su p e rio re s y a del rey o a la in terv en c i n de otros
s m ism o p a ra el de A sia M en o r, cuya factores d esco n o cid o s. E n todo caso,
rec o n q u ista e sta b a en tra n c e de efec A n to co III n o h iz o n a d a de m o m e n
tuar. E n efecto, ya a fines del 223 d iri to p a ra fo rzar un c a m b io de actitu d
gi u n a c a m p a a fu lm in a n te c o n tra en su p a rie n te, d e d ic a n d o sus esfuer
talo de P rg am o a co n se c u e n c ia de zos a la p re p a ra c i n de la expedicin
la cual v o lvieron a p a s a r al Im p erio p a ra a p o d e ra rse de la C elesiria.
S elecid a sus a n te rio re s d o m in io s. Los a o s siguientes estn, en efec
to, m a rc a d o s p o r la ejecucin de estos
p lan es, cuya p rim e ra fase tuvo u n d e
1. Usurpacin de Aqueo sen lace fatal p ara A n to co III al ser
v en cid o p o r las tro p a s egipcias en R a
Tras estas a c c io n e s p r o ta g o n iz a d a s fia el a o 2 \ \ . C o n v ien e se a la r a q u
p o r A q u e o , n o h a y p r c tic a m e n te que la re tira d a in m e d ia ta del rey se
n in g u n a noticia so b re l h a sta el 2 2 0 , le cid a a A n tio q u a est ju stifica d a
tiem p o q u e e m p le a ra en la ejecu ci n p o r P o libio (V 68-71) p o r el te m o r de
de esas tareas cuya m e n c i n no suele aq u l a u n in te rv e n c i n de A queo,
e n c o n tra r eco en las fuentes: a d m i q ue, sin em bargo, no parece aju starse
n istra ci n , c o n so lid a c i n de m e d id a s a la re a lid ad sino q u e se tra ta ra de
anterio res, p re p a ra tiv o s, etc. Su re a u n pretexto. N o h a y testim o n io s, al
p a ric i n se p ro d u c e u n a vez liq u id a m en o s, ni siq u iera in d ic io s de u n a ac
do p o r A n to co III el e p iso d io de M o tu a c i n de A queo en ese sentido. P or
l n el cu al, a g lu tin a n d o en fo m o a su el c o n tra rio , p ara ste la au sen c ia del
p e rso n a u n a serie de sa tra p a s e n la rey en aq u ello s territo rio s le d a b a la
p a rte o rie n ta l del Im p erio , se h a b a p o sib ilid a d de ate n d er, lib re de im p e
sub lev ad o , h a c i n d o se in d e p e n d ie n te d im e n to s , sus p ro p io s in te re se s en
Asia M enor helenstica 25

Jefe galo maartdo a su mujer y suicidndose.


Copia de un original (Hacia el 220 a.C.)
Museo de las Termas, Roma.
26 AkaI Historia del M undo Antiguo

A n a to lia . Le v em o s as in te n ta n d o de to d as form as los lm ites exactos:


c o n so lid a r y a g ra n d a r sus d o m in io s, su falta de sa lid as al m a r estab a d e
e s p e c ia lm e n te p o r el su r, en z o n a te rm in a d a p o r la existencia de e n c la
b a jo in f lu e n c ia p to lo m a ic a . T a le s ves p to le m aico s en Jo n ia E fes,
c a m p a a s, sin em b arg o , d e b ie ro n ser C a ria y costa m erid io n a l, y las p o se
a b a n d o n a d a s p ro n to al re n o v a rse los sio n es ro d ias en el co n tin en te. A d e
ataq u e s de P rg am o so b re c iu d a d e s y m s, la c o la b o ra c i n de talo debi
te rrito rio s q ue le h a b a n sid o a rre b a ser c o m p e n sa d a de alg u n a m a n era,
tad o s p o r A q u eo en el 223 y ,q u e h a re su lta n d o de ello u n rein o p erg am e
b a n sid o c o n q u ista d o s p o r A talo I a no c o n sid e ra b le m e n te a g ra n d a d o : se
A n toco H ierax. le c o n firm a ra n , al p arecer, las c o n
La a c c i n d el rey p e rg a m e n o se q u istas efectu ad as a A qu eo en las re
realiz co n tro p as galas re c lu ta d a s en g io n e s d ic h a s , m s o tra s c iu d a d e s
T racia y se cen tr e n el m b ito se p jo n ia s , L b e d o s, C o lo f n , N o c i n ;
te n trio n a l de la p ro p ia P rg am o as ta m b i n h a c ia el in te rio r se restab le
com o en ciu d a d e s griegas de la E li- cera la a u to rid a d p erg am en a desde
de (Cim e, M irina, Fcea, Tem nos, etc.) la regin de T ia tira en tre el valle
y de la regin de los E strechos (L m p- del C aico y el H e rm o s h a c ia el Este
saco, Tlin, A le ja n d ra T rade, etc.). la F rig ia E pictetes .

2. Antoco III contra Aqueo 3. La guerra del Bosforo


(216-213) ( 220 ) ^
D e esta situ a c i n y del p o d e ro de E l p r o b le m a c e n tr a d o en to rn o a
A talo se vali A n to co III p a ra p o n e r A queo, a u n q u e el m s im p o rta n te de
fin a la av e n tu ra de su p rim o A queo. los d e sa rro lla d o s en A n ato lia, no era
C ie rta m e n te , el p a p e l del m o n a rc a el nico.
tras R afia no era en a b so lu to airo so , C o in c id ie n d o c r o n o l g ic a m e n te
ni estaba en condiciones ptim as p a ra c o n l a o 2 2 0 , tuvo lu g ar la g ue
n e u tra liz a rlo . Pero sus pro y ecto s in rra , m o tiv a d a p o r los d e re c h o s de
m ediatos la gran expedicin ira n ia p eaje del Bosforo. E stall en el 220
im p e d a n d e ja r a su s e s p a ld a s tal c u a n d o los ro d io s in te n ta ro n h a c e r
enem igo y l m ism o ta m p o c o p o d a d e sistir a los b iz a n tin o s de c o b ra r los
c o n se n tir que la p o sici n de A q u eo p eajes p o r el p aso del estrecho. A p ro
se consolidara. As. decidi p a c ta r con v e c h a n d o esta c o y u n tu ra , el rey biti-
talo, tras lo cual m arch contra aqul. nio, P ru sias I, se a p o d e r de las p o se
La liq u id a c i n d e este e p is o d io siones b iz a n tin a s en la orilla asitica
conllev c u a tro a o s de lu c h a s, so b re del B osforo. Para c o n tra rre starlo , Bi-
las cuales ten em o s n o ticias d eficien z a n c io a z u z co n tra el u n a rebelin
tes y o scu ras (Pol. V 107.4; VII, 15-18; in te rn a en la p e rso n a de su lo Z ipoi-
V III 15-21). Parece, en to d o caso, que tes, c u y a m u e rte p r e m a tu ra d io al
la clave estuvo en la c a p tu ra de S ar traste co n tales planes.
des, cap ital de A queo, en cuya a c r Por su parte, P ru sias I no se q u ed
polis se en cerr y q u e slo p o r tra i im p a sib le frente a tales actos sin o que
cin p u d o ser c a p tu ra d a . p ro v o c la su b lev aci n de trib u s ira
Tras ello se p ro ced i a la re o rg a n i d a s contra B izancio, llegndose a un a
za ci n del A sia M e n o r sele cid a, a situ a c i n tan peligrosa que slo p u d o
cuyo frente se p u so a Z euxis, el v en ce ser salv ad a p o r la ay uda del reyezue
d o r de M o l n . Se tra ta b a , no o b s ta n lo celta C au aro s, p a g a d o p o r la c iu
te, de u n territo rio m u c h o m s re d u c i dad. A su vez los ro d io s a p are ciero n
do que el de o tro ra sin q u e sep am o s p resto s p a ra e n tra r en tratativ as, p ro
Asia Menor helenstica 27

d u c i n d o se en to n ces u n acto de d if gu n o s de los te rrito rio s c o n q u istad o s


cil explicaci n : la re tira d a de P ru sia s p o r A talo I, p rim e ro p o r A queo y d es
con el a b a n d o n o de sus c o n q u istas. p us p o r A ntoco, y d a d o q ue sus re
Slo u n peligro m a y o r p u d o ser c a lacio n es con alg u n o s estados p r x i
p a z de esta re n u n c ia efectu ad a p o r el m os tales co m o B itinia o R o d a s
rey b itin io . W ill (op. cit., II, p. 37) d ista b a n de ser co rd iales. La a lia n z a
p ien sa en u n a p o sib le a m e n a z a de los en tre etolios y p e rg a m o n o s aparece
galos so b re el m ism o n cleo del rein o e x p lc ita m e n te m e n c io n a d a en el tra
de P ru sias. ta d o firm a d o e n tre los p rim e ro s y
E n este co n flicto las g ra n d e s p o te n R o m a el a o 212, (LIV. XXVI, 24; IG
cias del escen ario p o ltico se m a n tu 1X2 1,2 n 241) sa n c io n a d o p o r el Se
v ie ro n al m a rg e n , e x c e p to R o d a s , n a d o en 2 1 0 , que, en tre o tra s cosas,
to d o p o d e ro sa en el m ar, y la m s in re p re s e n ta la p rim e ra in te rv e n c i n
teresad a en el m a n te n im ie n to de la li activa de R o m a en los a su n to s grie
b e rta d de trn sito en los E strechos. gos. D irig id o co n tra F ilip o V, el co m
p ro m iso c o n te n id o en l era que los
etolios a ta c a ra n p o r tierra al rey m a-
4. La vida poltica c e d o n io ap o y ad o s p o r m a r p o r los ro
del 220 al 205 m an o s, a los que se g u an c lu su la s
sobre a sig n ac io n es territo riales de los
El inters de los h isto ria d o re s se c e n v encidos, etc. R esu lta d o de este tra ta
tr p a r a lo s a o s s ig u ie n te s en la do ro m a n o -e to lio fue u n h ech o , quiz
A n b a sis de A n to co III en las sa en p rin c ip io insig n ifican te, pero que
tra p a s ira n ia s, d e sa rro lla d a a lo la r te n d ra im p o rta n c ia posterio rm en te:
go de siete a o s (212-205). A d em s de la isla de E gina, c a p tu ra d a p o r los ro
esto, exista o tro e scen ario p o ltico de m a n o s, fue en treg ad a a los etolios, los
u n en o rm e in ters d esd e la in s ta la cu ales a su vez la v e n d ie ro n a talo.
ci n en el tro n o de M a c e d o n ia de F i- ste la u tiliza r co m o base naval, es
lip o V, c o n te m p o r n e o de A n to co III tratg icam en te de g ran significacin.
y p e rs o n a lid a d p o ltic a de e n o rm e Las actividades blicas, o p rim era
relevancia. gu erra de M a ce d o n ia, se d e sa rro lla
D ig n o de se a la r es ta m b i n el h e ro n f u n d a m e n ta lm e n te en m b ito
cho de la in te rv e n c i n de R o m a p o r griego. Pero p o r lo que a los estados
vez p rim e ra en los asu n to s griegos, m in o ra si tic o s se refiere, d e s ta q u e
c u y a p r e s e n c i a se c o n v e r t i r e n m os que, in c a rd in a d o en esta guerra,
u n a c o n s ta n te d u ra n te la s d c a d a s est el conflicto se c u n d a rio en tre A ta
sucesivas. lo I y P ru sias de B itinia, a n im a d o ste
E n el ju eg o de a lia n z a s d e lin e a d o p o r F ilip o, com o respuesta a la activa
e n tre los d ife re n te s e sta d o s griegos in te rv e n c i n del rey p e rg a m e n o en
co n tin e n ta le s, de los cu ales M a c e d o las filas de los etolios (A talo I fue, in
nia es la p o te n c ia m s so b resalien te, cluso, en 209 estratega de estos). As,
alg u n o s o tro s estad o s in su la re s y m i- en 208, talo d ebi reg resar a Asia
n o ra s i tic o s d e s e m p e a n u n p a p e l p a ra e n c a ra r la lu ch a c o n tra el rey b i
m s o m en o s d estacad o . As, sab em o s tinio. Ya en este a o se p ro d u c e n in
del a ce rc am ie n to en tre P rg am o y la tentos de m ed ia c i n p a ra lo g ra r u n a
C o n fe d e ra c i n etolia, cuya relev an cia so lu c i n n e g o c ia d a , e fec tu ad o s p o r
en la v id a p o ltica griega h a b a ido rodios y q u iotas, p e rju d ic a d o s p o r el
crecien d o d esde m e d ia d o s del S. III, d eterio ro de las relacio n es co m e rc ia
p o r m s q ue d e sc o n o zcam o s, sin e m les su b sig u ien tes a todo co nflicto y
bargo, su gestacin. Tal a m ista d favo p re o c u p ad o s, a su vez, p o r el crecien
reca, en p rin cip io , a P rgam o, so b re te p o d ero nav al de talo de P rga
todo tras h a b e rle sido c e rc e n ad o a l mo. T am bin E gipto qu iso in te rc ed e r
28 Aka! Historia del M undo Antiguo

Vista de conjunto del Altar de Prgamo


(Hacia el 180-160 a.C.)
Pergamon Museum, Berln.

en o rd e n a m o tiv acio n es de id n tico excepto E sp arta, d e rro ta d a p o r ste


sig n o . E n to d o c a so , u n o s y o tro s en M a n tin e a el a o 207. E n tales c o n
frac asaro n . d icio n es, los etolios no p u d ie ro n re
N o fue ste el n ic o a b a n d o n o e n sistir el a ta q u e de F ilip o , p ro d u c id o
tre las filas o p u e sta s a F ilip o . T am en 206, v indose c o n stre id o s a p a c
b i n lo h ic ie ro n los ro m a n o s, e m p e tar, c e d ie n d o a las d u ra s co n d icio n es
a d o s en el conflicto co n C artag o . A im p u e s ta s. L a re a c c i n ro m a n a se
la p ar, la C o n fe d e ra c i n a q u e a e n p ro d u jo en seg u id a con el envo de un
c o n tra b a u n nuevo lder, F ilo p e m e n , e j rc ito q u e d e s e m b a rc en Iliria .
q ue su p o a g lu tin a r en to rn o a s a la P ero, fin a lm en te , p o r m e d ia c i n de
p rc tic a to ta lid a d de los p elo p o n esio s los epeiro tas, se lleg a la c o n clu si n
Asia Menor helenstica

de a p a z de F enice en 205, cuyos b e griego, F ilip o se a p o d e ra ra de E gip


neficios se ex te n d ie ro n p ro b a b le m e n - to, C a ria y S am os m ie n tra s A ntoco
te a A alo I. lo h a ra de C elesiria y F en icia (Pol.
III 2,8). Sin em bargo, A p ia n o (M ac.
4,1) h a b la del apoyo p ro m e tid o p o r
5. Entente Filipo V-Antoco F ilip o al m o n a r c a s e le c id a p a r a
III y sus repercusiones a p o d e ra rse de E gipto y C h ip re , m ie n
tras ste a c tu a ra de m a n e ra sim ilar
L iq u id a d a la 1.a g u erra m a c e d n ic a, co n el rey m a c e d o n io en relacin co n
F ilip o V c o m ie n z a a m a n ife s ta r su in C iren e, las C ic la d a s y Jo n ia.
ters en el Egeo. O b e d e c ie n d o a ste, Q u e esto su ce d iera as o b ie n de
se em p e en la tarea de d o ta rse de otra m a n e ra , no lo sab em o s, p ero es
u n a fuerza n av al de la q u e careca, cierto en to d o caso q ue algo h u b o , (el
c o n fia n d o la ta re a de a d q u irir los re c o n v e n c im ien to a b so lu to de P olibio
cursos n ecesario s al p ira ta etolio D i- lo d em u estra), q u iz ta n slo la d eli
cearco y n o d e te n i n d o se a n te u n a m itaci n de z o n a s de in flu e n c ia p a ra
g u erra con R odas. D e todos m odos, am b o s, c o m p re n d ie n d o en ellas los
F ilip o p arece h a b e r lo g rad o sus p ro an tig u o s d o m in io s lgidas: as, A n
psitos, p u es p u d o c o n ta r poco d e s toco h a b ra d e ja d o C a ria a F ilip o
pus co n u n a flota de la que an tes p a ra de esta m a n e ra p o d e r la n z a rse
careca. co n tra n q u ilid a d a la c o n q u ista defi
P o r lo d em s, la situ a c i n de E g ip nitiva de C elesiria. La c a m p a a , e m
to en aq u ello s m o m e n to s a n im a las p re n d id a q u iz en 202 la 5.a guerra
otras dos p o te n c ia s h elen sticas a sa siria , te rm in a ra en 20 0 con la vic
c a r de ella el m a y o r p a rtid o posible. toria d efin itiv a de P a n i n , que p o n a
E n efecto, la m u e rte p re m a tu ra de p u n to final al d o m in io p to le m aic o de
P to lo m e o IV en 204 h a b a d e ja d o u n la regin, nueva provincia del Im perio
tro n o regido p o r u n n i o de seis a o s, S ele cid a co n el n o m b re de C elesiria
en m a n o s de co n sejero s am b icio so s y y F enicia. P o ste rio rm en te se p ro d u c i
en m ed io de u n p as en crisis e c o n ra el envo a A n to co de u n a e m b a ja
m ic a, p ro v o c a d a p o r u n a p a r a liz a d a de R o m a, a p e tic i n de E gipto,
ci n de las e m p resas exteriores. Ello p a ra o b te n e r del rey sele cid a el c o m
ju stifica q u e enclaves a n tes d e n tro de p ro m iso de resp e ta r aq u el p as, p ero
su rb ita p o ltica, si b ie n ale ja d o s de con el o bjetivo m s p ro fu n d o de evi
zo n a s c o n sid e ra d a s vitales p o r E g ip ta r la a lia n z a de ste c o n F ilip o V en
to, o p ta ro n p o r alejarse de su in flu e n caso de u n p rev isib le conflicto. D e
cia, aco g in d o se a la p ro te c c i n de este m o d o , R o m a se in m iscu y p o r
o tra p o te n c ia m s p o d ero sa. Tal fue p rim e ra vez en los a su n to s de A sia a
lo su ced id o con las c iu d a d e s c arias p etici n de u n o de los p ases in te re sa
q ue p re firie ro n el a m p a ro de A n to co dos en a q u ella rea geogrfica.
III, cuyo ejem p lo m s c o n o c id o es el
de A m iz n (W elles R C 38), efectu ad o
ya en 203. 6. La expansin de
P ero lo m s grave, en el p la n o te Filipo V
rico al m en o s, fue la c o n c e rta c i n e n
tre F ilip o V y A n to co III de u n tra ta A ntes de in ic ia r su c a m p a a en A sia
do en el q u e se e stip u la b a el re p a rto M e n o r p ro p ia m e n te d ich a, F ilip o ac
en tre a m b o s del Im p e rio L g id a, sin tu en la z o n a de los E strech o s y Tra-
q ue sep a m o s ex a c ta m en te las c l u s u cia, a ta c a n d o en p rim e r lu g a r 2 0 2
las p o r la p rd id a del texto p o lib ia n o las c iu d a d es libres, tales co m o Lisi-
q ue lo tra n sm ita . A l parecer, segn m a q u ia , C a lc e d o n ia y C os, a lia d as
u n a e scu eta n o tic ia del h is to ria d o r de los etolios, q u ienes, pese a su v o
30 Akat Historia d el M undo Antiguo

lu n ta d , no p u d ie ro n h a c e r n a d a p o r p ases, p e rm a n e c i inactiva, la m a
ay u d arlas. P ero el a ta q u e a estos e n n ifestaci n de las v erd ad e ras in te n
claves, esp e c ia lm e n te C os, d esp ert cio n es de F ilip o gener la reaccin
la in q u ie tu d de R o d as, p o r la a m e n a lgica de resistencia. D e ja n d o all un
za que ello sig n ificab a p a ra sus a c ti c u e rp o nav al p a ra te rm in a r su c o n
v idades co m erciales, y de P rgam o, q u ista, el rey se dirigi h acia la costa
d a d o q u e F ilip o h a b a a c tu a d o en m in o r a s i tic a , p e ro los ro d io s , en
este caso im p u lsa d o p o r P ru sia s de cuya rb ita territo ria l estab a C aria,
B itin ia, en em ig o de P rgam o. A su in te n ta ro n im p ed irlo siendo, sin em
vez, F ilip o se g ra n je la e n e m ista d de barg o , d erro ta d o s en Lade. F ilip o te
B izan cio al c a p tu ra r P erin to , a lia d a n a el c a m in o ab ierto: desde M ileto
suya. P o r lo d e m s se a p o d e r ta m co n q u ist to d a la regin.
b i n de T aso s, p e ro m o m e n t n e a E llo no p o d a d e ja r im p asib les a
m e n te d e j in ta c ta s las p o se s io n e s aq u ello s estados a m e n a z a d o s p o r la
pto lem a ic a s en el rea tracia, en u n e x p a n s i n m a c e d o n ia . A d e m s de
acto de d ip lo m a c ia q u e refleja su vi R o d as, a lia d a ya q u iz an tes de Lade
sin poltica. c o n B izancio, Q uos, C cico, etc., in
Al a o sigu ien te 201 , el rey m a- terv in o p o r fin A talo de P rgam o. F i
c ed o n io despliega u n a g ra n activ id ad lipo, q u e rie n d o o b stru ir la o p eraci n ,
en las C iclad as, a p o d e r n d o s e de v a o p er m ilita rm e n te en territo rio per-
rias de ellas a n tes de a v a n z a r h a c ia g a m e n o sin p o d e r c o n q u ista r, e m p e
S am os, b a se p to le m a ic a , p e ro cuya ro, la c iu d ad , v indose fo rzad o a reti
flota, al no existir d e c la ra ci n de g ue ra rs e h a c ia el S ur. L a p e tic i n de
rra sin o a m ista d oficial en tre a m b o s a y u d a d irig id a al g o b e rn a d o r seleci-

Sobre los orgenes del reino de cias con Arsnoe, mujer de aquel, que lo
Prgamo calumni. Entonces logr separar a Pr
Prgamo mantuvo una cierta hegemona gamo de Lismaco y se hizo gobernador,
sobre estas zonas costeras. Era aquella una por el momento, de la ciudad, pues vea
ciudad muy famosa y prspera durante el que sus habitantes estaban bien dispuestos
largo tiempo que fueron reyes los Atlidas. para el cambio. Lismaco, abrumado por
Debo empezar por esta zona mi siguiente problemas internos, se vio obligado a matar
descripcin, explicando brevemente el ori a su propio hijo Agatocles. Seleuco Nicator
gen y el final de esta dinasta. Prgamo era invadi su territorio y lo destron, pero ste,
la ciudad que custodiaba el tesoro de Lis a su vez, fue asesinado traicioneramente
maco, hijo de Agatocles, uno de los suce por Ptolomeo Kerauns. Durante estas re
sores de Alejandro, y la ciudad se halla vueltas, el eunuco continu como dueo de
asentada sobre la cspide de una montaa. la fortaleza gobernando a base de prome
sta es parecida a un cono y termina en un sas y adulaciones hacia el ms fuerte que
agudo pico. La custodia de esta fortaleza y se encontrara cerca. As se mantuvo du
del tesoro (que ascenda a mil talentos) fue rante veinte aos como dueo de la ciuda-
confiada a Filetero, originario de Tiano, dela y del tesoro.
eunuco desde muchacho. Haba ocurrido Filetero tena dos hermanos, el mayor
cierta vez en un funeral, en donde se desa Eumenes; talo, el ms pequeo. El pri
rrollaba un espectculo al que asista mero tena un hijo del mismo nombre que
mucha gente, que la niera de Filetero, an fue el sucesor en el gobierno de Prgamo,
infante, aprisionada entre la muchedumbre transformndose en soberano de los luga
sufri tan terribles apreturas que el nio res circundantes, de modo que lleg a ven
qued incapacitado. Era, pues, eunuco, cer en batalla a Antoco, hijo de Se
pero haba sido muy bien Qducado y se leuco, cerca de Sardes. Muri tras reinar
mostr digno de semejante confianza. veintids aos.
Durante un cierto tiempo fue leal a Lis
maco pero luego mantuvo graves diferen- (Estrabn, Geografa XI 11,4,1-2)
Asia Menor helenstica 31

da de A sia M en o r, Z euxis, n o o b tuvo


la resp u esta ap etecid a, h a b id a cu e n ta 7. Rodas y Prgamo piden
de los recelos que las activ id ad es de ayuda a Roma: la 2.a guerra
F ilip o d e b a n h a b e r d e sp e rta d o ya en
A n to co . A n te esa s itu a c i n , el rey
de Macedonia (200-196)
m a ced o n io in te n t la to m a de Q uos: La p a n o r m ic a p o ltic a q ue se estaba
p ero su d e fen sa e sta b a g a ra n tiz a d a c o n fig u ra n d o era en efecto, p re o c u
p o r las flotas de R o d a s y P rg am o p a n te p a ra a m b o s estados. Ya hem os
an te las cu ales F ilip o V en so litario m e n c io n a d o lo p e rju d ic ia l de la o c u
te n a p o c a s e s p e ra n z a s de s a lir a i p a c i n m a c e d o n ia de d e te rm in a d o s
roso. Se retir a S am os y de all a en c la v e s en los E stre c h o s y T racia
C aria. p a ra las activ id ad es com erciales de
L a re tira d a del m ac e d o n io a esta R odas. Pero es que, p o r otro lado, su
regin m in o ra si tic a est ju stific a d a tradicional aliado, Egipto, estaba atra
p o r las relacio n es existen tes desd e la vesando p or m om entos realm ente com
poca de A n tig o n o D o s n en tre M a p ro m e tid o s, a c o n s e c u e n c ia de los
ce d o n ia y C aria. P o r en ig m tic a que c u a le s p e rd e ra d e fin itiv a m e n te , el
sea la c a m p a a de ste en C a ria no a o 2 0 0 , el c o n tro l de C elesiria. A d e
p arece q ue d e b a n ex istir d u d a s sobre m s, la ofensiva de F ilip o le h a b a
ella. D esde en to n ces 227 , si b ie n a rre b a ta d o sus d o m in io s en el co n ti
no h u b o v ero sm ilm en te u n a a u t n ti n e n te , y se p o d a p re v e r c m o u n
ca o c u p a c i n m a c e d o n ia de la regin av an ce m ac ed o n io en a q u e lla s regio
con la in sta u ra c i n del c o n sig u ien te nes p o d a tra sto c a r el e q u ilib rio exis
a p a ra to a d m in istra tiv o , etc., es claro tente. P rg am o p o r su p arte, era la
que los intereses de M a c e d o n ia estu o tra g ra n p e rju d ic a d a p o r la poltica
v iero n all p re se n te s, re p re se n ta d o s agresiva de F ilip o , pues n o slo le h a
p o r u n reyezuelo local, O lm p ico de b a p riv ad o de las am p lia c io n e s te
A lin d a, co n q u ien ya D o s n e n ta b l rrito riales e fectu ad as a n te rio rm e n te,
relaciones. N o o b stan te, F ilip o n o se d e j n d o le sin p o sib ilid ad es de recu
c o n te n t co n esto y q u iso e x p a n sio p erarse, sino que d a b a rie n d a suelta y
n arse ta n to en la p arte de C a ria p e rte ap oyo a su p rin c ip a l a d v ersario en
necien te a R o d as, com o a costa de A sia M enor: P ru sias d e B itinia. As
ciu d ad e s a u t n o m a s. La resp u esta de las cosas, no le q u e d a b a n a u n o y otro
R o d as y P rgam o fue el b lo q u e o de la estad o m s p o sib ilid a d p a ra lo g rar la
ilota m a c e d o n ia . en B argilia, h ech o n e u tra liz a c i n de F ilip o qu e el recu r
q ue forz al rey a p a sa r all el in v ier so a R o m a (la p a siv id ad d e m o strad a
n o sin los recursos suficien tes p a ra el p o r A ntoco III en este co n tex to p u e
ejrcito. P a sa d o ste, el rey logr l de ser u n arg u m e n to p a ra a v a la r el
solo e sc a p a r al cerco p a ra dirig irse a h ech o de que, en efecto, am b o s m o
M a c ed o n ia , pues la situ a c i n e n G re n a rc a s a c tu a b a n de c o n s u n o ). L as
cia le p re o c u p a b a . A p o y a n d o a los tre m e n d a s co n se cu en cias de este h e
a c a rn a n io s frente a A ten as, sta o b tu ch o n o p o d a n ser previstas entonces.
vo el apo y o de la flota ro d io p erg am e- Las d e m a n d a s de ro d io s y perga-
n a a la saz n en E g in a isla de P r m en o s e n c o n tra ro n en R o m a odos
g a m o , c o m o h e m o s v isto y cuya d isp u esto s a e sc u c h a r sus quejas, si
s u p e r i o r i d a d q u e d m a n i f e s ta d a bien , en p rin c ip io , se m o stra ro n re m i
claram e n te. sos a in te rv e n ir d ire c ta m e n te , pu es
R o d as y P rgam o, sin em b arg o , no los com icios re c h a z a ro n u n a p rim era
d e sp leg a ro n ta n slo activ id ad es b li p ro p u e sta de d e c la ra r la g u erra a F ili
cas c o n tra M a c e d o n ia sin o q ue ac po, n o sien d o a p ro b a d o el proyecto
t u a r o n s i m u l t n e a m e n t e p o r v a h a sta m s tarde, u n a vez p re se n ta d o
d ip lo m tic a . p o r seg u n d a vez. E n tre ta n to se envi
A ka l Historia del M undo Antiguo

y A n to co) c o n tra O ccid en te (es decir,


R o m a), y que en ella in te rv in ie ro n de
m o d o c laro no solo m viles polticos,
sin o ta m b i n sociales, d eriv ad o s de
las d ificu ltad es in h e re n te s a la des
m o v iliz a c i n d el e j rc ito ro m a n o ,
u n a vez fin a liz a d o el co n flicto con
C artag o . (A. P ig an io l, La conqute ro
maine, p. 214).

8. Antoco III en Anatolia


El c o m ien zo de la 2a g u erra m a c e d
n ica im p id i a F ilip o c o n tin u a r con
Philetairo de Prgamo, hallado en Herculano su s p la n e s e x p a n s io n is ta s en A sia
Museo Nacional de Npoles. M e n o r y el Egeo, al d e b e r c o n sa g ra r
todos sus esfuerzos en la resolucin
a O riente u n a m isin dip lo m tica p ara de este conflicto. La o p o rtu n id a d del
re c a b a r in fo rm a c i n . m o m e n to fue a p ro v e c h a d a de in m e
E sta n d o sta en A ten as, se p ro d u jo d ia to p o r A n toco III, u n a vez c u m
co n tra la c iu d a d u n a ta q u e m aced o - p lid o su p ro p s ito de re c o n q u is ta r
nio, d irig id o p o r N ic a n o r, a q u ie n los la C elesiria.
delegad o s ro m a n o s e n c a rg a ro n llevar N o o b stan te, segn W ill (op. cit., II
a F ilip o u n u ltim tu m seg n el cual p. 153) an tes de que el p ro p io rey to
in v ita b a n al rey a n o a c tu a r m ilita r m a ra p e rso n a lm e n te las rie n d a s de
m en te c o n tra n in g n p u e b lo griego y las c a m p a a s en A n ato lia y m ien tras
a som eterse a u n a rb itra je p o r los p e r liq u id a b a del to d o la cu estin siria,
ju icio s o c a sio n a d o s a A talo; si acce h a b r a e n c a rg a d o , a su g o b e rn a d o r
d a h a b ra p az c o n R o m a y si no, lo Z eu x is q u iz, efec tu ar alg u n a e x p ed i
co n trario . Pero el m o n a rc a m aced o - ci n previa, tare a q ue h a b ra c o m e n
nio, lejo s de d e ja rs e in tim id a r p o r zad o en 199. R esu lta d o de ello sera la
ello, em p re n d i u n a c a m p a a o fe n si o c u p a c i n selecida de territo rio s a d
va co n tra T racia y los E strech o s sin q u irid o s p o r P rg am o en la poca del
q ue en esta o c a si n re sp etara las p ro conflicto con A queo, pues Polibio dice
p ie d ad e s egipcias e n la zo n a y cuyo q ue E u m en e s II recibi de su p a d re
ep isodio m s d e sta c a d o fue el ased io (en 197) un rein o de los m s p e q u e
de A bidos. F u e a q u d o n d e recib i os (X X X III 11,7; X X X II 8,3). E n ello
o tro u ltim tu m en los m ism o s t rm i ta m b i n te n d ra su pap el P ru sia s I de
nos del p rim e ro . S im u lt n e a m e n te , B itin ia que h a b ra c a p tu ra d o la re
no o b stan te, la ilo ta ro m a n a d e se m gin de F rig ia E pictetes, c o n q u ista d a
b a rc a b a en Iliria (o ctu b re del 200). en tre los a o s 216-213 p o r talo I a
M u c h o se h a d is c u tid o s o b re el A q u e o . L as o p e ra c io n e s se le c id a s
c a m b io de a c titu d q u e se p e rc ib e lle v a d a s a c a b o en 198 p a re c e qu e
acaeci en R o m a y q u e sign ific el es a fe c ta b an ig u a lm en te a regiones lito
tallid o de la se g u n d a g u erra de M a c e rales, que, sin em b arg o , se viero n for
d o n ia . N o v am o s a e n tra r a h o ra en la za d o s a e v a cu a r acto seguido, pues
d isc u si n de to d a esta p ro b le m tic a . h a b i n d o se p ro d u c id o u n a e m b a ja d a
T an slo d irem o s que, v e ro sm ilm e n p e rg a m e n a a R om a p a ra p e d ir a y u d a
te, estab a d irig id a en exclusiva c o n tra an te la in v a si n del reino de Prgam o
M a c e d o n ia y n o c o n tra u n a h ip o t ti p o r A n to co III, el S en a d o in terv in o
ca co alic i n de O rie n te (esto es F ilip o a n te ste p o r va d ip lo m tica . La eva-
Asia M enor helenstica 33

Escultura de Prgamo. Stiro dormido.


(Hacia el 220 a.C.) Cliptoteca de Munich.
34 A ka l Historia del M undo Antiguo

cu a ci n de los te rrito rio s en d isp u ta los ro m a n o s se fija ra n en A ntoco III,


es u n a p ru e b a del xito conseg u id o . a u n q u e sin alb e rg a r to dava u n a seria
Al a o siguiente, 197, A n to co m is p re o c u p a c i n respeto a l. ste, d a n
m o in te rv in o en A n a to lia . Sus p ro do fo rm a a su s p la n e s p rim itiv o s,
yectos se d irig a n a o b te n e r p a ra el c o n tin u sus o p era cio n es en T racia,
Im p erio S elecida las sa lid a s al m a r d o n d e se e n c o n tra b a en 196 c u a n d o
de q ue a n tes h a b a d isp u e sto , p ero se p ro d u jo la d e c la ra ci n de F la m i
p e rd id as h a c a ya d cad as. N o o b s n in o so b re la lib e rta d de los griegos.
tante, era ev id en te q ue los territo rio s A ll recibi la resp u esta a las p eticio
p erg am e n o s n o p o d a n ser to cad o s so nes fo rm u la d a s p o r las dos ciu d ad es
p e n a de co n flicto co n R o m a. As, se solicitan tes. El c o n te n id o ere la p ro
e m p e en p rin c ip io en la c o n q u ista h ib ic i n de c a p tu ra r o a ta c a r a n in
de los enclaves a n en p o d e r de E g ip g u n a c iu d a d a u t n o m a de A sia, as
to en la costa a n a t lic a m e rid io n a l, co m o la o rd e n de ev a cu a r las que, es
cu esti n resuelta fcilm en te y que p o ta n d o b a jo a u to rid a d de P to lo m eo o
na p u n to final al im p e rio m a rtim o F ilip o , h a b a n sido a n e x io n a d a s p o r
p to le m a ic o (solo q u e d a ra n a E gipto el m o n a rc a selecida, p ro h ib i n d o se
alg u n o s lu g ares en la p a rte o rie n ta l a ste p a sa r a E u ro p a con el ejrcito.
de C reta y u n a g u a rn ic i n e n Tera). L as m ism as peticio n es le fueron for
A n toco se c o n d u jo de m a n e ra s im i m u la d a s p o r los e m b a ja d o re s ro m a
la r co n las c iu d a d e s lib res, re s p e ta n n o s e n c a b e z a d o s p o r L. C o rn e lio
do en lo d o caso la z o n a de in ters ro- L n tu lo , co n los q ue se entrevist en
dio. feso, de este m o d o , p as a ser la L isim aq u ia. La respuesta de A ntoco
b ase m a rtim a sele cid a m s im p o r fue clara: los a su n to s de A sia no in
ta n te en el Egeo. O tras o p e ra c io n e s se c u m b a n a R om a, com o tam p o c o los
efectu aro n en la z o n a de los E stre de Italia a l, ju stific a n d o su p re se n
chos, d o n d e c o n q u ist A b id o s, p la z a cia en T racia p o r su p re te n si n de re
co n seg u id a a n te rio rm e n te p o r F ilipo. c u p e ra r lo que h a b a p erten ecid o a
Pero no to d as las c iu d a d e s cay ero n sus a n te p a sa d o s y a rre b a ta d o a los
fcilm en te en p o d e r de A ntoco: Es- S e le c id a s p o r eg ip cio s y m ac ed o -
m irn a y L m p sa c o se re sistie ro n a nios. M s all de esto no era su in te n
p e rd e r su in d e p e n d e n c ia , h a c ie n d o ci n actuar. E n c u a n to a las qu ejas de
p o r ello u n lla m a m ie n to de au x ilio a E sm irna y L m psaco estim aba o p o rtu
R om a. A su vez, la in fa n te ra h a b a no som eterse al arb itra je de o tro esta
atrav esad o A n a to lia de S u r a N o rte, do griego: R odas.
a lc a n z a n d o sin p ro b le m a s el H eles- N o pareca, as, q ue h u b ie ra m o ti
p o n to d o n d e la e n c o n tra m o s en 196. vos de in q u ietu d . Sin em bargo, exis
Sus vicisitudes no s son en to d o caso ta u n a ju stific ab le d e sc o n fia n z a rela
d esco n o c id a s en los detalles, si b ien tiva a l, pese a la cu al los ro m a n o s se
parece que p ara pod er producirse este m a n tu v ie ro n pasivos, si b ie n atentos
paso del ejrcito, d eb a ex istir alg n al d e sa rro llo de los aco n tecim ien to s.
e n te n d im ie n to en tre A n to co y P r u La p resen cia de A n b al en la corte se
sias, m o tiv a d o p o r u n en em ig o c o le cid a desde el 195 no p o d a sino
m n: Prgam o. av iv ar el m alestar, pese a lo cual p re
valeci en R o m a la p o ltica de to le
a) Antoco y Roma en 196 ra n c ia re p re se n ta d a p o r F la m in in o .
P ero el fracaso casi in m e d ia to de las
E l victorioso d e sen lace o b te n id o p o r m e d id a s p o r l a d o p ta d a s en G recia
R om a en C in o sc fa lo s.so b re F ilip o y d e sp e rta ra las a m b icio n e s e u ro p eas
la d e m a n d a recib id a p o r el S en ad o de A n to co, m s all de su p ro g ra m
de E sm irn a y L m p sa c o , d e te rm in a tica re sta u ra c i n d in stica , que, a su
ron que de u n a m a n e ra m s aten ta vez, constituye u n p aso m s h a c ia el
Asia M enor helenstica 35

conflicto d irecto en tre a m b a s p o te n en G re c ia a los etolios, m ien tra s que


cias, R o m a y el Im p e rio selecida. R o m a conserv la a lia n z a de la C o n
A l c o n trib u y e ro n en n o po ca m e fed eraci n A q u e a y de F ilip o V. La
d id a los in tereses de diferen tes esta g u erra tuvo dos fases, u n a en E u ro p a,
d o s b ie n de G re c ia o A sia M e n o r, otra en Asia. L a p rim e ra a c a b en la
c a d a u n o de los cu ales a tiz a b a el fue d e s b a n d a d a del ejrcito etolio-sele-
go sobre u n o u o tro de los c o n te n cid a en las T erm opilas, acaecid a en
dientes. As, los etolios e m p u ja ro n a 191, d esp u s de lo cu al A n to co volvi
A n to co III, a se g u r n d o le la fid elid ad a A sia, m ien tra s la resisten cia de los
de toda G recia, m ientras Prgam o hizo etolios y otros p u e b lo s c o m p ro m e ti
lo p ro p io con R om a. D e to d as m a n e d o s c o n l e r a s o f o c a d a p o r lo s
ras, an tes de lleg ar a la g u erra h u b o ro m an o s.
in ic ia tiv a s d ip lo m tic a s p o r a m b a s L a se g u n d a fase, d irig id a p o r los
partes te n d e n te s a evitarlas. A p arte de E scip io n es, se d ilu c id en p a rte p o r
la e m b a ja d a ro m a n a a n te A n to co en m ar, p u es A ntoco d isp o n a , en efec
L isim aq u ia , ste envi o tra a R om a to, de u n a p o d e ro sa flota. Pero la ro
tiem p o d esp u s, en 193, p a ra so licitar m a n a a u n a d a co n la ro d ia y p e rg a
la am ista d del p u e b lo ro m a n o y reg u m ena no era inferior en m odo alguno.
la r iz a r as la s re la c io n e s se le u c io - P e rg a m e n o s y ro m a n o s o b tu v ie ro n
ro m a n a s, lo cu al llev ab a im p lcito la xito en u n p rim e r e n fre n ta m ien to en
p re d isp o sic i n de A n to co a p actar. C rico o to o del 191 , p ero los ro-
Las condiciones puestas p ara su acep dios fu ero n v en cidos en S am os. P o s
ta c i n p o r p a rte de F la m in in o , fue terio rm en te se p ro d u je ro n u n a serie
ro n las siguientes: si el m o n a rc a se de o p e ra c io n es a lo largo de la costa
le cid a se retirab a y ev ac u a b a T racia, m in o ra si tic a , sin que n in g u n a de las
R om a se desinteresara de Asia, m ien dos flotas a lc a n z a ra xitos re so n a n tes
tras q ue de neg arse a esta c o n d ic i n ni definitivos. stos v e n d ra n al a o
d eb era re c o n o c e r su in m isc u si n en siguiente. Los ro d io s triu n fa ro n sobre
los asu n to s c o n c e rn ie n tes a las c iu d a sus ad v ersario s en Side (P an filia) y a
des griegas de A sia. E ra u n a po sici n c o n tin u a c i n ello s c o n ro m a n o s y
m s fuerte q u e la de 195 p ero era c la p e rg a m e n o s volvieron a te n e r la su er
ro el deseo ro m a n o de negociar. D e te de su lad o al d e rro ta r la flota sele
b a de h a b e r, no o b sta n te , co n c e sio cida en M ioneso. A cto seguido A n to
nes recp ro cas. El rey, sin em bargo, co III o rd e n la e v ac u aci n de Tracia.
no dio u n a resp u esta a estas p ro p u e s L leg ad o este p u n to el rey quiso n e
tas ro m a n a s en vista de la ag itaci n g o ciar n u ev am en te, a c c ed ien d o a h o
q u e c o n tra R o m a c o m e n z a b a a re n a ra a las peticio n es ro m a n a s del 196,
cer en G recia. P refiri d e ja r un c o m p e ro e v id e n te m e n te m u c h a s c o sa s
ps de espera p a ra v er si la evolu ci n h a b a n c a m b ia d o d esde e n to n ces y la
de la situ a c i n p o ltica q u iz le ev ita p o s tu ra de R o m a , m u y fo rta le c id a
ba h a c e r co n cesio n es in tiles. D e s a respecto a A ntoco, no p o d a ser la
p ro v ec h as u n a o c a si n h ist ric a m ism a en 190 que en 196. El rey no se
de m a n te n e r a p a rta d o s de A sia a los resign a a c e p ta r las d u ra s c o n d ic io
r o m a n o s . D e s p u s , la g u e r r a fu e nes exigidas: deb a retirarse de A sia
inevitab le. M e n o r al otro la d o de T auro, m s p a
g a r la to ta lid a d de los gastos o c asio
b) Guerra entre Roma y n a d o s p o r la guerra. E n tales c o n d i
Antoco III ciones, la guerra c o n tin u a b a .
El e n fre n ta m ie n to d ecisiv o en tre
E n este c o n flic to cuyos p rin c ip a le s a m b o s e jrc ito s u n o , el ro m a n o ,
c o n te n d ie n te s q u is ie r o n r e p e t id a n u m ric a m e n te in fe rio r p ero m u c h o
m en te evitar, A n to co tuvo de su p a rte m s d is c ip lin a d o y u n ifo rm e ; otro,
36 Aka! Historia del M undo Antiguo

superior, pero m s heterogneo tuvo p ro h ib ic i n de m overse en la z o n a de


lu g a r en M ag n esia del Spilo. A c o n in ters ro m a n o le afectara p o r igual).
sejad o p o r E u m e n e s II, el c o m a n d a n A n to c o III d e b a a d e m s e n tre g a r
te ro m a n o D o m icio A h e n o b a rb o o b u n a serie de reh e n es en su p o d er, as
tuvo u n xito total. A ntoco III se retir co m o h a c e r entrega a R o m a de d e sta
al in te rio r de su im p erio . A c o m ie n c a d a s p e rso n a lid a d e s a n tirro m a n a s.
zos del 189, c o m e n z a ro n en S ardes D esd e el p u n to de vista econm ico,
las n eg o ciacio n es p a ra fija r las c o n d i se le im p o n a u n a c u a n tio sa in d e m
cio n es del tra ta d o de p a z a firm a r n iz a c i n de g u erra, 15.000 talen to s y
la s m is m a s b s ic a m e n te q u e la s la o b lig a ci n de pro v eer al a v itu a lla
p ro p u e sta s en 190 , q u e se ria n c o n m ien to del ejrcito ro m a n o de A sia
tin u a d a s en R om a. M en o r. A p arte, se c o m p ro m e ta a li
M ie n tra s tan to , las o p e ra c io n e s b b e r a r d e ta sa s la s m e rc a n c a s q u e
licas te n d a n a liq u id a r c u a lq u ie r res d esd e las fro n teras de su Im p e rio fue
c o ld o de a g ita c i n b ie n en G re c ia ra n d e stin a d a s a R odas.
b ien en A sia, p a ra , acto seguido, p ro F in a lm e n te A n to co se c o m p ro m e
ced er a la re g u la riz a c i n de las n u e ta a re g u la riz ar c u a lq u ie r conflicto
vas c o n d ic io n e s em e rg id a s de estos p e n d ie n te c o n las c o m u n id a d e s de
conflictos. E n A n a to lia , as, el c n su l la s re g io n e s o c c id e n ta le s q u e m e
del 189, C n. M a n lio V ulso, a c o m p a d ia n te este tra ta d o h a b a p e rd id o .
a d o p o r dos h e rm a n o s de E u m e n e s A fectab a sobre todo a R odas.
II, e m p re n d i u n a c a m p a a en las El p recio de la d e rro ta fue, p o r ta n
siem p re co n flictiv as regiones del S u r to, p a ra A n to co m u y elevado pues
y Suroeste de la p e n n s u la , C a ria , Pi- signific la re n u n c ia , en to n ces p ara
dia y P an filia, p a ra p e n e tra r a c o n ti siem p re, de sus territo rio s o c c id e n ta
n u a c i n en la F rig ia o c u p a d a p o r los les, q u e d a n d o rep leg ad o h a c ia O rie n
G la ta s, c o n tra los q u e se e m p le a ro n te d o n d e el rea siria p a s a ser el
a fo n d o los ro m a n o s h a c ie n d o uso n u evo c en tro d e grav ed ad del Im p e
del terror. L a victoria del c n su l so rio S elecida.
b re ellos tuvo g ran re so n a n c ia en tre R o m a h a b a c o n ta d o en la gu erra
sus c o n te m p o r n e o s (P ol. X X I 33- c o n tra el m o n a rc a sele cid a co n la
40,2; Liv. X X X V III, 12-27). a lia n z a de R odas y P rgam o, estados
que, sin fig u rar en el tra tad o , d e b a n
c) La paz de Apam ea (188) y ciertam ente de ser recom pensados por
sus consecuencias en Asia Menor su fid elidad. La d ificu ltad e strib ab a
en c m o g ratific ar a u n o sin p e rju d i
Las c l u su la s del tra ta d o de p a z , im c a r al otro, d a d o q ue a m b o s te n an
p u estas p o r R o m a a A n to co y c o n o in tereses c o n tra p u e sto s. L os rodios,
c id a s en d e ta lle g ra c ia s a P o lib io firm es d efen so res de la lib ertad de las
(XXI, 24, 1-2) y a A p ia n o (Syr. 39), ciu d a d e s griegas, p rin c ip io d e fen d id o
fueron cie rta m e n te d u ras. La fro n te ra p o r R o m a en G recia, p ero co n p ro
del Im p e rio sele cid a se situ a b a , h a p ie d a d e s territo ria les, e ra n u n a p o
cia el Este, en el T auro y el ro H alis, te n c ia cuya p ro s p e rid a d eco n m ica
d eb ie n d o a su vez re tira r las g u a rn i estab a b a sa d a en la lib e rta d de co
ciones de los te rrito rio s a evacu ar. Le m ercio, a servicio del cual se c o n s a
fu ero n lim ita d o s a sim ism o los efecti g ra ro n d u ra n te d cad as y co n xito;
vos relativos a la p o se si n de e le fa n sa b a n q ue la lib e rta d de las c iu d ad e s
tes y de la m a rin a , la c u a l n o p o d a m inorasiticas era el nico m edio para
a c tu a r al oeste de la d e se m b o c a d u ra s e n ta r su in flu e n c ia so b re la co sta
del C a lic a d n o (n a d a se dice so b re el an a t lic a . P rgam o, p o r el c o n trario ,
ejrcito de tierra, lo que in d ic a su fa l era u n estado m o n rq u ic o , cuyos fu n
ta de lim ita c i n n u m ric a , si b ien la d a m e n to s p o ltico s e ra n , p o r ta n to ,
Asia Menor helenstica 37

Cabeza de Alejandro Magno, hallada en


Prgamo (Mediados del siglo II a.C.)
Museo Arqueolgico de Estambul.
38 Aka! Historia del M undo Antiguo

Vista frontal del Santuario de Atenea,


de Prgamo (Siglo II a.C.), Berln.

ra d ic a lm e n te diferen tes de los rodios, p a ra evitar la p e rp e tu a c i n en A sia


con p re te n sio n e s e x p a n sio n ista s. La M e n o r d e l g e rm e n d e la g u e r r a .
co n c ilia c i n de am b o s era, as. h a rto R o m a , en to d o ca so , q u e d fu era.
difcil co m o se p u so de m an ifiesto en A n h a b ie n d o sido la a u to ra del xito
R om a c u a n d o se e sta b a n e fe ctu an d o so b re A ntoco, no reclam n a d a p o r
en el S en ad o las tareas p re p a ra to ria s el m o m en to . R eg u lariz la situ aci n
del tratad o . (Cf.: el d e b a te que p re p e ro e n tre los p ro p io s e sta d o s all
su n ta m e n te te n d ra lu g a r en el S e n a p re s e n te s , sin im p o n e r to d a v a su
do en Pol. X X I 18-24, 9; U v . XX X V II p resen cia. F u e ro n en c arg ad o s de lle
52-56,6). La situ a c i n a d o p ta d a fue, v a r a la p rc tica los a cu erd o s a d o p ta
com o verem os, m ixta, a te n d ie n d o , en dos u n a c o m isi n de delegados ro m a
parte, las p re te n sio n e s de u n o y otro nos, que, a su vez, elig iero n a otra
Asia Menor helenstica 39

serie de c iu d a d e s e n c a rg a d a s de los bles p retensiones de F ilipo de instalar


arbitrajes. n u e v a m e n te en T ra c ia el d o m in io
Los te rrito rio s m in o ra si tic o s a rre m aced o n io . Y esto slo era factible
b a ta d o s a A n to co fu e ro n rep artid o s p a ra R o m a m e d ia n te el rein o aliad o
en tre R o d as y P rgam o. La p rim e ra de Prgam o, pero de u n estado a g ra n
recibi L icia y C a ria h a sta el M e a n d a d o y fo rtalecido com o fue el salido
dro, m ie n tra s al seg u n d o le fue c o n c e de A pam ea.
d id o to d o lo d em s: el Q u e rso n eso D esd e el p u n to de v ista ju rd ic o
tracio y ribera europea de la P ro p o n ti h a y u n aspecto q ue m erece la p en a
d e, la F r ig ia h e le s p n tic a , M is ia , destacar: la d erro ta de A n toco h a b a
L idia, F rigia, L ic a o n ia , P isid ia y P an- sido o b ra de R o m a, ra z n p o r la cual
filia. D e este m odo, el rein o de P rg a los te rrito rio s m in o ra sitico s, o b lig a
m o q u e d a b a e n o rm e m e n te a g ra n d a d a m e n te a b a n d o n a d o s p o r el m o n a r
do. Q u e d a b a n las c iu d a d e s griegas, ca selu cida, e ra n u n a co n q u ista ro
respecto a las cu ales el p rin c ip io de li m an a. D e esta form a, su rep arto entre
b e rta d se m a n tu v o en parte. A q u ellas los dos estados a liad o s era u n a c o n
q ue an tes de la d ecisiva b a ta lla de cesi n graciosa p o r p arte de R om a,
M ag n esia e ra n libres, es decir, las que su scep tib le de ser revocada en u n d e
n o h a b a n sid o to m a d a s p o r A n to co te rm in a d o m o m en to . Tal o to rg a m ie n
III o las q u e se h a b a n p ro n u n c ia d o to h a c a que esos estad o s se co n v irtie
p o r R o m a, se d e c la ra b a n liberae et in ran , a su vez, en clientes del p u eb lo
munes; las d em s, es decir, las q u e h a ro m a n o , co m o lo e ra n ta m b i n las
b a n c o n tin u a d o b a jo d o m in io sele- ciu d a d e s cuya suerte se h a b a puesto
cida, se ra n re p a rtid a s en tre R o d as y b ajo el p a tro c in io ju rd ic o de R om a.
Prgam o. E n tre las p rim e ra s fig u ra La ex p erien cia, o sus p ro p ia s p e rs
b a n las islas de L esbos, Q uos, S a p e c tiv a s , h a b a h e c h o c a m b ia r de
nios y C os y Ccico, L m psaco, Ilion, p la n te a m ie n to s a la p o te n c ia o c c i
A le ja n d ra T rade, C im e, Fcea, E s d en tal. Su co m p o rta m ie n to en A p a
m irn a, C la z m e n a s, E ritras, C o lo f n - m ea est en c o n traste m a rc a d o con su
Nocin, M agnesia del M eandro, Priene, a c tu a c i n pocos a o s antes, en 196,
M ileto, H a lic a rn a so , Fselis y A spen- con los griegos. Al c o n ta c ta r con las
dos. E n la relaci n no figura Efeso, m o n a r q u a s h e le n s tic a s o rie n ta le s
co n c ed id a a Prgam o. La licia Telm e- ad o p ta las p rc tica s vigentes en ellas
so, situ a d a d e n tro del rea ro d ia, ta m a las q ue ad e c a las suyas pro p ias. Ya
bin fue e n treg ad a al rey p erg am en o . no p ro c la m a el p rin c ip io de la a u to
Los co n flicto s so b re la a d sc rip c i n n o m a y la libertad, arm a u tiliz ad a
de zo n a s d e te rm in a d a s m e n u d e a ro n . con los griegos co n tra el e x p a n sio n is
As, p o r ejem plo, la cu esti n de P an - m o m ac e d o n io , sin o qu e h ace uso del
filia: los re p re se n ta n tes selu cid as d e d e r e c h o de g u e rra e n v ig o r s e c u
fe n d a n q u e estab a ya en los lm ites la rm e n te e n tre las m o n a r q u a s de
del Im p erio , m ie n tra s P rg am o so ste O riente.
na lo co n trario . C o n esta nueva p a n o r m ic a territo
E n c u a lq u ie r caso, el gran b e n e fi rial se cierra todo u n c a p tu lo tra sc e n
ciad o p o r la victoria sobre A ntoco III d en tal de la h isto ria m in o ra sitic a. El
fue E u m e n e s II. A este resu ltad o c o n g ra n p ro tag o n ista del c a m b io , A n to
d u jo u n a c o n sid e ra c i n p o ltica im co III, no sobrevivira d e m a sia d o a
p o rta n te y n o slo el m ero a g ra d e c i esta situ a c i n cread a tras su derrota,
m iento, a saber, la necesidad de co n tar p ues m o rira po co despus, vilm ente
co n un estad o d e n tro de A sia, c a p a z asesin ad o , en 198, a co n se cu e n cia de
de n e u tra liz a r c u a lq u ie r in te n to se la o p o sici n p o p u la r su sc ita d a p o r su
lecida de reh acerse, a la p a r que sir in te n to de sa q u e a r o tra vez el tem plo
viera ta m b i n de freno a las p rev isi de E c b tan a.
40 A kal Historia del M undo Antiguo

IV. El reino de Prgamo tras Apamea

El en o rm e e n g ra n d e c im ie n to de Pr
gam o, re su lta n te de la p a z de A p a
m ea, se h iz o n a tu ra lm e n te a co sta de
otros estados con p re se n c ia en A sia
M e n o r y cuyos intereses re su lta ro n ,
as, le sio n a d o s. S er esto c a u s a de
conflicto s en tre las p artes im p lic a d a s.

1. Guerra entre Prgamo y


Bitinia (186-183)
L a m a n z a n a de la d is c o rd ia e n tre
am b o s rein o s era la p a rte de F rig ia
se p te n trio n a l c o n q u is ta d a p o r P r u
sias en 198 a talo I, re sp e ta d a p o r
R om a, en p rin c ip io , p a ra m a n te n e r
B itin ia n e u tra l en el c o n flic to c o n
A n toco III. Su a d ju d ic a c i n a E u m e
nes en el tra ta d o de A p a m e a la M i-
sia m e n c io n a d a en l llev ara a esta
g u erra, cuyo d e sa rro llo y d e se n la c e
a p e n a s co n o cem o s. T an solo sa b e m o s
que, a p e tic i n de am b o s, h u b o m e
d iaci n ro m a n a en la p e rso n a de F ia-
m in in o que d e te rm in seg n p u d o
d e d u cirse p o r la situ a c i n u lte rio r
el p a so a P rg am o de la regin en
d isp u ta e, in clu so , de u n a p a rte de
B itinia.

2. Ofensiva contra Farmaces


del Ponto
(182-179)
Las o p e ra c io n e s c o n tra este rein o fue
ro n d e te rm in a d a s p o r el e x p a n s io n is La musa Terpscore, hallada en Mileto.
m o p n tic o p ro p u g n a d o p o r su rey, Museo Britnico.
Asia Menor helenstica 41
Estatua de mrmol de Poseidn, hallada en
Medos (Fines del siglo II a.C.) Museo Nacional
de Atenas.
42 A ka l Historia del M undo Antiguo

Descripcin del templo de Zela el sacerdote era el seor de todo. Se hallaba


habitado por gran cantidad de esclavos
Del conjunto de la regin es dueo Pitodo- sagrados y el sacerdote, con gran abun
ris al que pertenece no solo Fanorea sino dancia de bienes materiales. Todo el terri
tambin la Zeltide y la Megalopoltide. torio sagrado circundante y el del sacerdote
Sobre la primera hemos hablado ya. La con sus numerosos servidores estaba sujeto
Zeltide tiene como capital a Zela, villa amu a aqul. Pompeyo uni muchas provincias
rallada en la desembocadura del Semira a esta zona y nombr ciudad a Zela y a
mis; all se halla el templo de Anatis, a Megalpolis, uniendo a sta con Culupene
quien adoran tambin los armenios. Los y Camisene para formar un solo estado.
ritos que se llevan a cabo en el santuario Estas dos ltimas son fronterizas de Arme
son de una gran religiosidad y todos los nia Menor y Laviansene; poseen minas de
habitantes del Ponto formulan all sus jura sal y una antigua fortaleza, llamada Camisa,
mentos sobre los asuntos ms importantes. ahora derruida. Los gobernadores roma
El nmero de esclavos sagrados y los nos posteriores asignaron una parte de
honores de que gozan los sacerdotes en el estos territorios a los sacerdotes de Co-
tiempo de la monarqua eran los mismos mana; otra, al de Zela y otra, a Ateprix un
que he mencionado anteriormente. Pero dinasta de la familia de tretarcas de Gala-
ahora todo se halla en poder de Pitodoris. cia. Cuando Atreprix muri, toda esta re
Muchos personajes han hecho dao al gin, no muy amplia, pas a poder de los
conjunto y han reducido el nmero de romanos con el nombre de provincia (que
esclavos sagrados junto con el resto de los constituye una organizacin poltica por s
recursos del santuario. Sus terrenos adya misma a la que pertenece tambin Carana,
centes fueron minorados, dividindose en por lo que la regin se llama Carantide),
diferentes dominios, lo que se llama la Zel mientras que el resto pertenece a Pitodoris
tide (con la ciudad de Zela en la desembo y a Diteuto.
cadura). Antiguamente, sin embargo, los
reyes gobernaban a Zela no como ciudad
sino como santuario de los dioses persas y (Estrabn, Geografa XII, 3,37)

F arn aces I y efectu ad o ta n to h a c ia el c a n z a d a en o tras ocasiones. Este ele


N o rte del M a r N eg ro c o m o h a c ia el m e n to n uevo no tiene u n a ex p lic a
Sur, es decir, el c o n tin e n te a n at lico . ci n clara: q u iz R o m a em p e z a b a a
U n o de sus o b jetivos p rio rita rio s fue c o n te m p la r con d esa g ra d o el excesi
la c o n q u is ta de S n o p e, el m e jo r y vo p o d e r de P rgam o, v ien d o en el
casi n ico p u e rto de la rib era m e ri P o n to el co n tra p e so ad e c u a d o a d i
d io n a l del P onto. P ero el a ta q u e de ch o reino. E n todo caso, la in terv en
F arn aces a C a p a d o c ia otorg al c o n ci n ro m a n a no se p ro d u jo , lo cual
flicto p ro p o rc io n e s c o n sid e ra b le s, al n o im p id i la d e rro ta de F a rn a c e s
sen tirse afectad as p o r l las p o te n c ia s q ue se vio o b lig a d o a re n u n c ia r a sus
m in o ra si tic a s y a la p o stre ta m b i n pro g reso s territo riales, co n excepcin
R o m a. A ria ra te s de C a p a d o c ia era, de S n o p e, en u n tra ta d o de paz, c o n
en efecto, a lia d o de P rgam o, a los clu id o , pese a lo a n te rio rm e n te dicho,
que se u n ie ro n P ru sias II de B itin ia y b a jo la gida ro m an a .
d iv e rsa s trib u s g la ta s e n tre o tro s.
R o d as se m a n tu v o u n p o co en se g u n 3. Deterioro en las
do p la n o tras este b lo q u e. F arn aces,
p o r su parte, o b tu v o el ap o y o de o tras
relaciones Prgamo-Roma
trib u s g latas y de M itrd a te s de la Las c a u sas d e te rm in a n te s de este h e
P e q u e a A rm e n ia . L a in te rv e n c i n c h o so n varias. Ya h em o s m e n c io n a
de Seleuco IV a favor de ste fue, al d o u n a de ellas, el excesivo peso p o l
p arecer, d e te n id a p o r u n a e m b a ja d a tico d e P rgam o en A sia M e n o r de
ro m an a . d o n d e era la potencia indiscutida, toda
El ap o y o de R o m a so licitad o p o r vez q u e, a d e m s, h a b a lo g ra d o la
E u m en e s no recib i la resp u esta al- n e u tra liz a c i n de la a m e n a z a seluci-
Asia Menor helenstica 43

da, al h a b e r in te rv e n id o d e c isiv a m e n ba sido estrech o c o la b o ra d o r suyo,


te en el acceso al tro n o de A n to co IV su h e rm a n o A talo II.
en 174. O tra, quiz la decisiva, el com
p o rta m ie n to de E u m e n e s en la terce
ra g u erra de M a c e d o n ia , so b re el que, 4. El reinado de talo II
de todos m odos, es difcil h a c e r u n
ju icio exacto. Al c o m ie n z o del c o n D esde el m ism o c o m ien zo de su go
flicto con Perseo, rey m ace d o n io , la b ie rn o , A talo II se vio envuelto en
p o sic i n del m o n a rc a p e rg a m e n o a u n a serie de conflictos, g en erad o s en
favor de R o m a es clara, si b ie n c o la su en to rn o m s in m e d iato .
b o r con escasos co n tin g e n te s m ilita
res. Q u iz los p rim e ro s fracasos ro a) El conflicto con Capadocia
m an o s e n fria ra n u n p o co su apoyo,
pero el envo en 169-8 de e m b a ja d o E n p rin c ip io , la no in te rv en c i n se
res m a c e d o n io s a P rg a m o cuyo le cid a en los a su n to s m in o rasi tico s
m e n sa je , p o r lo d e m s, d e s c o n o c e p are c a h a b e r llegado a su fin u n a vez
m o s hizo a p a re c e r en R o m a a E u d e sa p a re cid o A ntoco IV, cuya d eu d a
m enes co m o u n p e rso n a je so sp e c h o h a c ia su b e n e fa c to r E u m e n es II h a
so, d o n d e in c lu so se le lleg a a c u sa r b a e n c o n tra d o la a d e c u a d a respues
de h a b e r te n id o l m ism o la in iciativ a ta. C o n su su ceso r D em etrio I ya no
en tales co n v ersacio n es. E n c u a lq u ie r se e stab a en la m ism a situ aci n y la
caso, el m o n arca pergam eno, a n algo p rim e ra c o n fro n ta c i n de in tereses
d ista n c ia d o , p e rm a n e c i en el c a m p o se p re se n t en o c a si n de la crisis
ro m an o . C a p a d o c ia .
E x ista , sin e m b a rg o , u n p e lig ro El tro n o de C a p a d o c ia h a b a sido
p a ra su rein o que p u ed e q u iz ju s tifi o c u p a d o , en efecto, p o r A riarates V
c a r esta in su ficien te o d b il c o la b o ra en 163. D em etrio I ofreci a ste la
cin de E u m en es en la g u erra c o n tra m a n o de su h e rm a n a L adice, viuda
Perseo: la in sii& cci n de los g latas de Perseo, en u n in te n to de fortalecer
aca ecid a en 168, a n tes de h a b e r fin a las relaciones entre am bos reinos. Pero
lizad o el co n flicto m a ced o n io . La si c o n sid e rac io n es p o lticas el deseo
tu aci n lleg a a d q u irir tintes tan g ra sobre to d o de no e n a je n a rse la v o lu n
ves com o p a ra q u e A talo, h e rm a n o tad de R o m a le m o v ieran a re c h a
del rey, fuera en v iad o a R o m a con z a rla . O fe n d id o D e m e trio , se tom
objeto de so licitar su in te rv e n c i n d i la re v a n ch a c u a n d o el h e rm a n o de
p lo m tic a , con n u lo resu ltad o , pues A riarates V, O ro fernes, le d isp u t el
la su b le v a c i n c o n tin u . E u m e n e s reino. El selecida tom p a rtid o p o r
ac u d i en p e rso n a a Italia sin q ue el ste p ero talo II d efen d a a A ria ra
S enado accediera a recibirlo, pero m s tes y fue p rec isa m en te u n ejrcito p e r
ta rd e lo g r c o n su p ro p io e j rc ito g am en o q u ie n le restituy en su terri
a p la s ta r a los g latas. S in em b arg o , la torio, sien d o re co n o cid o in m e d ia ta
co n cesi n p o r R o m a en 166 de la a u m en te p o r el S enado. C a p a d o c ia q u e
to n o m a a estas trib u s p riv a b a a P r d a b a , as, b a jo in flu e n cia perg am en a.
gam o del b en eficio de sus victorias.
N o o b sta n te , en la p rctica, no p arece b) Las relaciones entre Prgamo
h ab er sido as de m odo absoluto, pues
y Bitinia (159-154)
las in sc rip c io n e s revelan la in te rv e n
c i n p e rg a m e n a en los a s u n to s de L a re d u c c i n del territo rio b itin io , re
G a la c ia (W ells, RC , p. 246 ss.). su lta d o del conflicto entre B itinia y
La m u erte de E u m e n e s II se p ro d u P rg am o a o s atrs, (Cf.: supra ) dio
jo p oco d esp u s de estos h ech o s, en el lu g ar a la rep ro d u c c i n de las ten sio
a o 160/-59, su c e d i n d o le el q u e h a nes p o sterio rm en te. Su re a n u d a c i n ,
44 A ka l Historia del M undo Antiguo

en 159, tuvo co m o c a u sa p ro b a b le la logr p o n e r p u n to fin al al conflicto.


re n o v a c i n del e x p a n s io n is m o b iti- E n 154 P ru sia s se vio fo rza d o a h a c e r
nio h a c ia G a la c ia s e p te n trio n a l y los a lg u n a s co n cesio n es en tre g a r p arte
E strec h o s, p ro p u g n a d a p o r P ru s ia s de la flota y p a g a r in d e m n iz a c io n e s
II. L os esta d o s a m e n a z a d o s p o r la de g u e rra que, en re alid a d , no su-'
p u ja n z a b itin ia y su p o ltic a de ex p u sie ro n g ran p e rju ic io ni m e rm a ro n
p a n si n , el rein o p n tic o co n M itr- su pod er.
dates IV y C a p a d o c ia b a jo A ria ra te s Poco d espus, sin em b arg o , la corte
V a p o y a ro n a P rg am o , c o m o ta m b itin ia a p a re c e e n v u e lta en p ro b le
b in lo hizo R o d as, tem ero sa sie m m as fam iliares en tre el rey P ru sias II
pre de la p o sib ilid a d de b lo q u e o de y su h e re d e ro N ico m ed es, a c o n se
los E strechos. A u n q u e d e sc o n o c ie n c u e n c ia de los cu ales p re te n d i aqul
do m u ch o del o rig en y d e sa rro llo de a p a rta rlo de la sucesin, n o sin an tes
esta guerra, es claro q u e el te rrito rio in te n ta r h ace rse c o n d o n a r los pagos
p e rg a m e n o se vio s o m e tid o a to d a d e b id o s a talo II, v alin d o se de los
clase de e x p o liacio n es sin q ue la c a am ig o s ro m a n o s de su hered ero . D es
pital, d a d a su u b ic a c i n , las su friera. pus, ste h a b ra de ser ase sin ad o , lo
L a in terv e n c i n d ip lo m tic a ro m a n a , cu al, sin em b arg o , no sali de a c u e r
com o era ya h a b itu a l en estos a o s, do c o n sus p lan es. N ico m ed es se refu

Cabeza de talo I de Prgamo.


Berln, Pergamon Museum.
Asia Menor helenstica 45

Anfin y Zeus atando al toro.


Museo Nacional de Npoles.

gi en P rg am o y talo le ay u d a a lc a n z a d o p o r Prgam o. E sto fue p o


co n se g u ir el reino. P ru sia s, falto de sible p o r la m ism a poltica p ro p u g n a
apoyos, fue fin a lm e n te a se sin a d o en d a p o r el m o n a rc a , q ue h a b a sab id o
N ic o m e d ia en 149. ro d earse de estados cuyos reyes le d e
b a n su trono. Tales los casos de A ria-
rates V de C a p a d o c ia o el recin c o n
5. Fin de la monarqua s id e ra d o de N ic o m e d e s e n B itin ia.
pergamena A d em s, p a ra n e u tra liz a r a D em etrio
I, talo le cre u n rival, A lejan d ro
El re in a d o de talo II re p re se n ta el B alas, al q ue in sta l en C ilicia, p a ra
p u n to de p o d e r e in tlu e n c ia m s alto la n z a rlo desde all a la c o n q u ista del
46 AkaI Historia del M undo Antiguo

Im p erio selecida. La a v e n tu ra d u r a N o o b stan te, la p re sen c ia en las filas


ra alg u n o s a o s, d esd e 153/-2 h a sta del b a s ta rd o de otro s elem entos p e r
la m u erte del u s u rp a d o r en 145. ten ecien tes a los estam en to s m s a l
Pero el ejercicio de tales m e d id a s tos d e la p o b la c i n p e rg a m e n a ha
p o ltic a s s lo era fac tib le e n ta n to sido ju s ta m e n te d e d u c id a de las in s
en c u a n to fu e ra n b ie n vistas p o r R o c rip cio n es (O G IS 338).
m a. Ya h e m o s a lu d id o a las re se r P o r lo que al seg u n d o p u n to se re
v as m o s tr a d a s p o r la g r a n p o te n fiere, sab em o s q u e A rist n ico p re te n
cia m e d ite rr n e a h a c ia el c o m p o rta d a f u n d a r u n e sta d o d e n o m in a d o
m ie n to de E u m e n e s II. Q u iz p o r H eli p o lis o c iu d a d del sol cuyo c o n
ello, A talo II actu en c o n se c u e n c ia y te n id o filosfico y religioso es e v id en
se m ostr m s su m iso a R o m a q u e te. Se tra ta ra p ro b a b le m e n te de d a r a
c o n se n tira b a jo tales p re su p u e sto s a sus seguidores u n objetivo co m n para
esta e sc a la d a de la in flu e n c ia p e r todos, q u e c o m u n ic a ra u n a cierta h o
gam en a. m o g e n e id a d a sus p a rtid a rio s . P or
E n to d o caso, los ltim o s a o s de o tro lad o , este estad o estara p royec
este m o n a rc a e stn m a rc a d o s p o r la ta d o en t rm in o s de ig u a ld a d p a ra to
in activ id ad . A su m u erte, ac a e cid a en dos, lem a que lo h a ra atractiv o entre
139-8 le suced i el hijo de E u m en es los esta m en to s so cialm en te m s b a
II, talo III. jos. O tros, sin em b arg o , v ien d o sus
E n el co rto p e ro d o de re in a d o de intereses co m p ro m e tid o s p o r el cariz
esta e x tra a p e rs o n a lid a d n a d a n o to re v o lu c io n a rio de esta su b lev ac i n ,
rio fue hech o . M u ri en 133, d e ja n d o v e ra n a R o m a co m o su n ic a sa l
a R o m a co m o h e re d e ra del rein o a vacin.
excepci n de la p ro p ia P rg am o y su E n todo caso la g u erra estuvo viva
chora. Su re p e rc u si n en la U rb e ser d u ra n te u n o s a o s en los cuales las
gran d e, p ero las m o tiv acio n es p o r lo fu e rz a s ro m a n a s , e n g ro sa d a s con
qu e ello se p ro d u jo e n tra n de lle n o en c o n tin g e n te s d e e sta d o s a lia d o s
la h isto ria de R o m a, y n o v an a ser P o n to , B itinia, C a p a d o c ia ju n to a a l
co n sid e ra d a s, p o r tan to , en este lugar. g u n a s c iu d a d e s a u t n o m a s , E feso,
B izan cio , C cic o fu ero n o b te n ie n
El levantamiento de Aristonico d o victo rias slo parciales. F in a lm e n
te A rist n ico fue c a p tu ra d o en E stra-
La ltim a v o lu n ta d de talo III e n to n i c e a d e l C a ir o en 130 p o r M .
co n tr c o n te sta c i n en la figura de P erp eru a. P o sterio rm en te se p ro cedi
A ristnico, u n b a sta rd o de E u m e n e s a la o rd e n a c i n ju rd ic a de los te rrito
II q ue se o p u so a la ejecu ci n del tes rios del an tig u o reino.
ta m e n to del ltim o at lid a . R e a lm e n D e en tre stos, R o m a se h izo cargo
te, sobre esta su b lev aci n la in fo rm a d ire c ta m en te de los situ a d o s en E u ro
c i n d e la s f u e n te s es m u y p o c o pa Q u e rso n e ro T racio y E g in a ,
explcita. N o o b stan te, stas c a rg a n el u n id o s as a la pro v in cia de M a c e d o
acen to sobre dos asp ecto s concreto s: nia. O tro s fu ero n re p artid o s en tre las
la e x tracci n social de los seg u id o res m o n a rq u a s m in o ra s i tic a s alia d as:
de A rist n ico y la id eo lo g a o el c o n d esco n o cem o s sus lm ites pero se tra
te n id o id eolgico de su m en saje. tab a, en todo caso, de las zo n as m e
R especto al p rim e ro se ra n los es nos h e le n iz a d a s y m s pobres. El res
tratos de p o b la c i n m en o s fav o reci to p a s a fo rm a r p arte de la nueva
dos los que m s te m p ra n a m e n te se p ro v in c ia de A sia, c o n stitu id a en 129
a d h irie ro n a su cau sa. As, los g ru p o s p o r las regiones que h a b a n sido n u
trib ales au t cto n o s so m etid o s a la d o cleares en el reino a tlid a: M isia y la
m in a c i n g rie g a p e ro s e m p ite r n a T r ad e al N orte, L idia en el centro,
m ente o p u esto s a ella y los esclavos. F rig ia su d o ccid en tal, y C aria.
Asia M enor helenstica 47

V. La ltima fase de Asia Menor


helenstica

1. El estadio rodio tras de h acerse efectivo, d e b id o p ro b a b le


m en te a que ya n o les era til, es d e
Apamea cir, h a b a p e rd id o inters com o in s
C o m o h em o s visto m s a rrib a , la p re tru m e n to p a ra e x te n d er la in flu en c ia
sencia de R o d as ju n to a R o m a en la ro m a n a . E llo se h iz o m an ifiesto en
d erro ta de A n to co III h a b a sido re o casi n del co n flicto en tre rodios y li
c o m p e n sa d a en el tra ta d o de A p am ea rios. stos se in su rre c c io n a ro n c o n tra
m ed ia n te co n cesio n es territo riales en el d o m in io rodio pocos a o s despus
el co n tin e n te , co m p u e sta s p o r las re de A p am ea, de form a q u e slo p u d o
giones de C a ria y L icia. Su situ aci n R o d as red u cirlo s con ay u d a del ejr
q u e d a b a , pues, fo rtalecid a, d a d o que cito p e rg am en o (181-180). U n a e m b a
segua sien d o la p o te n c ia m a rtim a ja d a licia fue d e sp a c h a d a a n te el Se
m s fuerte, y ten a u n a g ran in flu e n n a d o ro m a n o p a ra p ro te sta r de esta
cia p o ltica, d eriv a d a de su p o sici n c o n d ic i n de som etim ien to . La res
com o defen so ra de la lib e rta d griega. p u esta fue c o n tra ria a R odas: Licia
E stos factores te n a n , a su vez, u n a re sera su a liad a , no su s b d ita.
p e rc u si n s u m a m e n te fa v o ra b le en Este d esprecio ro m a n o q u iz fue el
su eco n o m a, b a s a d a ta n to en el c o m ed io de h a c e r ver a los rodios la
m e rc io e ra la p r in c ip a l z o n a de d e sc o n fia n z a de la U rbe hacia la p o
c a m b io p a ra el co m ercio m e d ite rr ltica q ue en to n ces e sta b a n p ro p u g
neo, e sp ecialm en te de trigo (as lo d e n a n d o , a sab er, su a c e rc a m ie n to a
fine R o sto v tzeff H S E M H II p. 731) M a c e d o n ia y a los Selecidas. N o h ay
com o en su c a lid a d de c e n tro m s q ue o lv id ar que la p o sic i n d isfru ta
im p o rta n te de b a n c a en el m u n d o da p o r R odas desde el S. III estaba
helenstico . b a s a d a en la existencia del eq u ilib rio
Sin em b arg o , tal p a n o r m ic a iba a d e p o t e n c ia s en el M e d ite r r n e o
d eterio ra rse r p id a m e n te . A ello c o n orien tal. Vera, p o r ello, la n ecesid ad
trib u ira n la c o n fro n ta c i n de in te re de, p a ra m a n te n e rse en d ic h a situ a
ses co n P rgam o, el estad o m in o ra - cin, p ro seg u ir esta ln e a de a p ertu ra
sitico m s fuerte despus de A pam ea, a los p o d eres o p erativos en aq u ella
cu y o d o m in io s o b re los E s tre c h o s rea. A s, en v sp e ras del co n flicto
p e rju d ic a b a a R odas. P o r o tro lado, con Perseo, en R o d as ex istan ciertas
h u b o u n d e sp e rta r de la h o stilid a d de s im p a ta s p o r la c a u sa m a c e d o n ia ,
sta h acia R om a, m otivada por la co n p o r m s que en ltim a in sta n c ia el es
ju n c i n de u n a serie de factores, no ta d o rod io se d e c a n ta ra p o r R om a.
fciles de esta b le c e r cla ra m e n te. A su P ero era ya d e m a sia d o tard e. O tro
vez, el apo y o ro m a n o a R o d as dej d e s p la n te ro m a n o lo d em o str : los
48 Aka! Historia del M undo Antiguo

co n tin g en tes n av ales ro d io s, e n v iad o s h iz o una Iex piratica (SEG I . 161)


a co m ien zo s del 171 p a ra e n g ro sa r la p ro m u lg a d a q u iz el a o 100 en la
flota ro m a n a , fu ero n d esp ed id o s. P o r q ue se in v ita b a a las d iferentes fuer
lo dem s, el c o m p o rta m ie n to ro d io zas p o lticas p rese n tes en el M ed ite
en la tercera g u e rra m a c e d n ic a fue rr n e o o rien ta l a to m a r p a rte en ac
am b ig u o , p u es h a b id a c u e n ta de sus cio n es c o n tra la p irate ra. Solo la d e
intereses co m erciales, los ro d io s p re finitiva accin de P om p ey o lo g rara
te n d ie ro n e n te n d e rse c o n a m b a s p a r a c a b a r, d c ad a s m s tard e, co n este
tes, h ec h o q ue no p a s in a d v e rtid o a fen m en o , en d m ico en tales zonas.
los ojos ro m an o s. Sus c o n se c u e n c ias
negativas se v e ra n en seg u id a: en 167 2. El apogeo de la
el S e n a d o exigi a R o d a s la re tira d a
de las regiones de C a ria y L icia, a m monarqua pntica
bas d e c la ra d a s e n to n c e s lib res, a d e H e m o s v isto a n te r io r m e n te c m o
m s de otros enclav es so m etid o s sin F a rn a c e s I co m e n z u n a ex p a n si n
el apoyo ro m an o . Slo a c e p ta d a s to te rrito ria l de su rein o que, sin e m b a r
das estas c la su la s p u d o el estad o ro go, n o sera c o n tin u a d a p o r su suce
dio o b te n e r la a lia n z a ro m a n a en 165. s o r m s in m e d ia to . M itr d a te s V,
A d e m s R o m a , d o s a o s a n te s, en e m p e ro , p ro sig u i esta p o ltic a ex-
167, h a b a a d o p ta d o o tra m e d id a q ue p a n sio n ista en A n a to lia . Su ay u d a a
h a b r a de p e rju d ic a r se ria m e n te la R o m a en el co n flicto co n tra A risto n i
e c o n o m a ro d ia : la d e c la ra c i n d e co le vali la a d ju d ic a c i n a su te rri
D los co m o p u e rto fran co . L a c o n torio de u n a p arte de F rigia, (sera un
ju n c i n de esta serie de facto res d e d o m in io breve, pues, u n a vez m u erto
te rm in a ra el o caso p o ltico y e c o n el rey, fue re to m a d a p o r R om a) a la
m ico de R odas. p a r q u e se erigi en h e re d e ro de Pa-
N o o b stan te, a u n h a b ie n d o p a s a d o flag o n ia y c a sa b a a su h ija L adice
a ser u n a p o te n c ia de im p o rta n c ia se co n A riarates VI de C a p a d o c ia . A se
c u n d a ria c o n tin u d e s e m p e a n d o a s in a d o en 120 , su testam e n to dej el
e sc a la n e c e s a ria m e n te re d u c id a su rein o re p artid o en tre sus dos hijos, to
p a p e l tra d ic io n a l de p o lica del m ar. d av a m enores, reg en tad o s p o r la rei
Pero ya n o ten a su fortaleza a n te rio r, n a m ad re.
co m o q u ed p a te n te al n o p o d e r eli
m in a r la p ira te ra creten se, pese a h a a) La obra de Mitrdates VI
berse e m p e a d o en u n co n flicto a r
m a d o c o n tr a lo s p ir a ta s q u e s lo El re in a d o p e rso n al de este m o n a rc a
p u d o a c a b a rse tras el envo p o r R o m a d e b i ir p re ced id o p o r el ase sin a to de
de u n a m isi n d ip lo m tic a . su m a d re y h e rm a n o , q ue lo situ a ro n
M s grave to d av a fue, n o o b sta n te , en el tro n o h a c ia lo s v e in te a o s.
el resu rg im ie n to de las activ id ad es p i Su p e rs o n a lid a d m arc ara toda u n a
rticas en las costas a n a t lic a s de L i poca.
cia a C ilicia, que lleg a h a c e r p e li L os co m ien z o s de su m a n d a to es
g ra r seria m e n te las c o m u n ic a c io n es tu v iero n m a rc a d o s p o r lo q ue sera la
m a rtim a s in te rm e d ite rrn e a s. M ie n c a ra c terstica m s so b re sa lien te de su
tras los intereses ro m a n o s no fu ero n p o ltica: el e x p an sio n ism o .
afectado s p o r ella, R o m a no in te rv i H a c ia el 110 in terv in o ya en favor
no. E sto se p ro d u jo p o r vez p rim e ra de los griegos estab lecid o s en las re
el a o 102 en u n a e x p ed ici n d irig id a giones se p te n trio n a le s del P o n to E u
p o r M . A n to n io , en q u e p a rtic ip a ro n x ino, cuya situ a c i n h a b a ido d ete
ta m b i n ro d io s y b iz a n tin o s. L a vic rio r n d o se an te la p re si n ca d a vez
to ria o b te n id a n o ab o c a u n a so lu m s a c u s a d a de los s rm a ta s, que,
ci n del p ro b le m a , co m o ta m p o c o lo ap o y a d o s p o r alg u n as trib u s escitas,
Asia Menor helenstica 49

h a b a n im p u e sto su p ro te c to ra d o a rib e re a s del M a r N egro. A u n q u e lo


O lbia. Los in te n to s de stos c o n tra el gr e fe c tu ar sus p la n e s, el d o m in io
Q u e rso n e so y B osforo C im e rio p ro so b re la C lq u id e y la A rm en ia M e
v o caro n la p e tic i n de a u x ilio de a m nor, o Pequea A rm enia, n u nca estuvo
bos a M itrd ates VI. Su in terv en ci n , b ien asen tad o .
fin a liz a d a co n xito, conllev la a n e
x in al rein o p n tic o de esos te rrito b) Las guerras entre Mitrdates y
rios, c o n s titu y e n d o la p ro v in c ia de
C rim e a c o n c a p ita l en P a n tic a p e o .
Roma
Los recurso s su scep tib les de o b te n e r La c au sa de esta serie de g u erras no
se de ella e ra n en o rm es. es o tra q u e las p re te n sio n e s alb e rg a
P o ste rio rm e n te p ro sig u i su s a c das p o r el rey p n tic o a im p o n e r su
ciones m s h a c ia el E ste co n objeto a u to rid a d so b re A sia M en o r. El c o n
de e x ten d e r su a u to rid a d en las zo n a s flicto a b ie rto e n tre a m b o s esta d o s,

El grupo escultrico del Laoconte


(Mitad del siglo I a.C.).
Dresde, Skulpturen Sammlung.
50 Akat Historia del M undo Antiguo

Formacin y extensin del reino del Ponto siguiente a los mariandinos (a los que algu
y otros pueblos de la regin nos llaman caucones); la siguiente, a los
paflagonios hasta el ro Halis y la ulterior a la
Mitrdates Eupator se hizo a s mismo rey
Capadocia pntica y a los habitantes que
del Ponto y puso por frontera al ro Halis
hasta el pas de los tibaranos y armenios, y siguen a continuacin hasta la Clquide.
Toda esta zona se llama la derecha del
por la zona interior al ro hasta Amastris
Mar Negro. Eupator reinaba sobre toda esta
y ciertas partes de Paflagonia. Consigui
zona costera comenzando desde la Cl
tambin para l la regin costera hacia el
quide hasta Heraclea, pero las regiones
Occidente hasta Heraclea, ciudad natal de
posteriores hasta la desembocadura y Cal
Heraclides, el filsofo platnico; en la direc
cedonia permanecieron bajo los reyes de
cin opuesta se apoder de toda la zona
Bitinia. Mas cuando stos fueron
costera hasta la Clquide y Armenia Menor,
derrotados, mantuvieron los romanos las
a la que luego aadi tambin el Ponto. As
estaba constituido el reino cuando Pom- mismas fronteras, de modo que Heraclea
fue aadida al Ponto y la zona posterior, a
peyo lo conquist destronando a Mitrda
los bitinios.
tes. Las zonas de Armenia y la Clquide las
dividi Pompeyo entre los dinastas que Respecto a los bitinios, la mayora est
haban combatido a su lado. El resto lo de acuerdo en que eran antiguamente
reparti en once distritos que aadi a Biti misios, pero que recibieron el nuevo nom
nia, de modo que del conjunto de ambas bre de los tracios (los tracios bitinios y
zonas resultase una nica provincia. Con tinios) que los colonizaron. Aducen como
cedi a los descendientes de Pilamenes el prueba, que ciertos miembros de esta raza
ttulo de rey sobre parte de los paflagonios que habitan entre los tracios reciben el
que habitaban las tierras del interior y man nombre de bitinios; y respecto a los tinios,
tuvo a los tetrarcas hereditarios al frente de que la costa cercana a Apolonia y Salmi-
los glatas. Posteriormente, los goberna deso se llama Tinia. Y yo supongo que los
dores romanos efectuaron muchas otras bbrices, que habitaron anteriormente esta
divisiones, estableciendo reyes y dinastas, zona eran tambin tracios. Se afirma tam
liberando a unas ciudades y entregando bin que los misios son colonos de los tra
otras a diversos potentados o, finalmente, cios hoy llamados mesios. Esto es lo que se
dejndolas sujetas al pueblo romano. dice de este pueblo.
Ahora nos toca hablar de estas regiones Pero todos no afirman lo mismo respecto
una por una en su situacin actual, a la vez a los mariandinos y los caucones. Pues
que, cuando sea necesario, tocaremos dicen que Heraclea estaba asentada en la
ligeramente la poca anterior. Comenzare regin de los mariandinos y que fue fun
mos por Heraclea, que es la ms occidental dada por los milesios, pero nada se sabe de
de todos estos lugares. quines son o de dnde vienen, ni aparece
ninguna diferencia dialectal ni tnica res
Cuando se navega hacia el Mar Negro
pecto a los bitinios. Por consiguiente, es
desde la Propntide encontramos a la iz
lgico suponer que esta tribu de Heraclea
quierda la regin que linda con Bizancio
pertenece tambin a los tracios.
(que pertenece a los tracios y es llamada la
zona izquierda del Ponto); a la derecha, la
que est junto a Calcedonia. De sta, la
parte primera pertenece a los bitinios; la (Estrabn, Geografa XII,3,1-4)

cuyo e stallid o se sit a en el a o 89-88, B itin ia, P aflag o n ia, G a la c ia o C a p a


tuvo u n larg o prlogo. D u ra n te casi docia. E n todo caso, R om a sobre cuya
v e in te a o s , M itrd a te s e m p re n d i p ro v in c ia asitica recaa la a m e n a z a
u n a serie de accio n es de d iferen te ses m itrid tica , atra v esab a u n p ero d o de
go blicas, d ip lo m tic a s, etc. e n co n flicto s in tern o s y externos cim -
c a m in a d a s a im p e d ir o b stcu lo s en la b rio s y teutones, Ju g u rta, etc. que
co n se cu c i n de su objetiv o final. Los p a r a liz a b a su a c c i n d ire c ta en el
destinatarios era n todos aquellos pue M editerrneo oriental. M itrdates p re
blos p re su m ib le m e n te in te re sa d o s en tendi sacar partido de esta situacin.
el flo recim ien to del p o d e ro pntico : T ericam ente, e sta b a n ju n to al m o
Asia Menor helenstica 51

n arc a p n tico en esta g u erra c o n tra p o r o tras co m u n id a d e s, p ero M itrd a


R om a y sus alia d o s asitico s N i tes re sp o n d i con u n a serie de m e d i
com edes de B itin ia y A rio b a rz a n e s de das d em aggicas p a ra ca p tarse la vo
C a p a d o c ia todos aq u ello s estados lu n ta d de los m en o s favorecidos. De
op u estos a la p re p o n d e ra n c ia ro m a todos m odos, p e rc ib ie n d o el peligro,
na: Selecidas, L gidas, T ig ran es de el rey p n tic o o rd e n e n ta b la r co n
A rm e n ia y los partos. Pero la realid ad versacio n es con Sila.
es que n in g u n o le p rest un apoyo P a ra le la m e n te a estas acciones, en
efectivo. Slo lo h ic ie ro n los p ira ta s y R o m a se d e sa rro lla b a un nuevo c a p
la p o b la c i n de A sia, cuya ex p lo ta tulo de la g u erra civil, cuyo p ro tag o
cin a travs de los p u b lic a n o s, h izo n ista era M ario. A sen tad o all en el
d e M itr d a te s el r e d e n t o r d e su s p o d e r su p rem o , asu m i igu alm en te la
desgracias. d ireccin de la g u erra m itrid tica, e n
El av an ce m itrid tico fue fu lg u ra n tra n d o as en co nflicto con Sila. Su
te al p rin cip io . L os c o m a n d a n te s ro m uerte le im p id i , sin em bargo, lle
m an o s, vencidos, a b a n d o n a ro n A sia v arlo a efecto. Al final, tras el a se sin a
M e n o r de suerte q u e el o ccid en te de to de su su ceso r en este m a n d a to L.
A n ato lia cay en p o d e r de M itrdates. Valerio F laco, el ejecu to r de ste se
In sta la d o en Efeso o rd e n la m a ta n h iz o cargo de las o p era cio n e s en las
za de los ro m a n o s resid en tes en la que derrot a las tropas pnticas. Sila,
pro v in cia: 80.000 p e rso n a s fueron eje c o n tra q u ien se dirig a ta m b i n F im
cu ta d a s sin d istin c i n de sexo ni ed ad bria, sac p artid o , sin em b arg o , del
(A pp. Mithr. 17-29; D iod. X X X V II 26- retroceso de las fuerzas m itrid ticas,
8 ). Los b ie n e s de estas fam ilias p a s a firm n d o se la p a z de D rd a n o en el
ro n a en g ro sa r sus arcas, p u d ie n d o , 85. El rey p n tic o se c o m p ro m e ta a
p o r ello, d e c re ta r u n a e x en ci n de im e v a c u a r las c o n q u ista s en Asia M e
p uesto s d u ra n te cin co aos. n o r re a liz a d as desde el a o 88 (se res
Tras u n a ten tativ a fallida de a p o d e tab leca as a N ic o m ed e s y A rio b a r
rarse p o r la fu erza de R odas, que no z a n e s en sus re in o s resp ectiv o s de
q uiso u n irse a M itrd ates, ste a m p li B itinia y C a p a d o c ia ) as com o a e n
a E u ro p a su c a m p o de o p eracio n es. tregar p a rte de su flota, a p ag a r u na
D esde T racia su ejrcito se dirigi a in d e m n iz a c i n de gu erra y algunas
G recia d o n d e la p o b la c i n se le a d h i o tras d isp o sicio n es sec u n d a ria s. D i
ri igualm en te. E n D los se p ro d u jo ch o tratad o , no o b stan te, no sera ra
un a n u ev a m a ta n z a de los itlicos all tificado p o r el S enado. Sila, p o r los
e sta b le c id o s. La o b ra de R o m a en sucesos p olticos acaecid o s en R om a
el M e d ite r r n e o o r ie n ta l a p a r e c a tras su m a rc h a a G recia, era ju rd ic a
c u e stio n a d a . m ente, u n p ro scrito, u n fuera de la
L a re sp u e sta n o se h iz o e sp erar. ley.
Sila en p e rso n a fue a G recia con un Los a o s siguientes estuvieron c o n
ejrcito m uy in fe rio r n u m ric a m e n te sag rad o s p o r Sila a u n a re o rg a n iz a
al p n tico , pero m u c h o m s d isc ip li cin de A sia, re g u la riz a n d o la situ a
n a d o y t c tic a m e n te su p e rio r. U n a c i n de ciu d ad e s y regiones segn la
c a m p a a , cie rta m e n te m uy cruel p ero a ctitu d a d o p ta d a a n te M itrdates. A
eficaz, re c o n d u jo los a su n to s en E u la p a r era u rg en te a c a b a r con la p ira
ropa de m a n e ra p o sitiv a p a ra los in tera que al socaire de su apoyo al rey
tereses ro m an o s. p n tic o se h a b a m u ltip lic a d o e n o r
A n tre los xitos de R o m a, la p o b la m em ente. As, en 74, se d e te rm in la
ci n de A sia M e n o r co m en z a reti c reaci n de u n m a n d o de m b ito m a
ra r su a d h e si n al m o n a rc a pntico. rtim o d o ta d o de im perium infinitum
L os efesios fueron los p ro ta g o n ista s q ue o to rg a b a a u to rid a d so b re las re
de la p rim e ra su b le v a c i n , im ita d a giones litorales de to d a s las p ro v in
52 AkaI Historia d e l M undo Antiguo

cias. T am b in e n esta m ism a fecha re progresivam ente desposedo del m a n


cibi R o m a u n a im p o rta n te h eren cia: do de las pro v in cias. P om peyo o c u p a
la del rein o de N ic o m e d e s IV de Biti- ra su lugar, p ero co n p o d eres to dava
nia, m u e rto sin h ered ero s. m s acrecentados, conferidos p o r u na
L a o c a s i n fue a p ro v e c h a d a p o r ex Gabinia en el a o 67.
M itrd a te s p a r a in v a d ir esta n u e v a
p ro v in c ia r o m a n a a c o m ie n z o s del 3. Pompeyo y el fin del
a o 73. Los esfu erzo s y la p ru d e n c ia
de L c u lo lo g ra ro n c o n te n e r al rey Asia Menor helenstica
p n tic o e n a q u e lla re g i n , m a n te L as accio n es de P o m peyo se ca ra c te
n ie n d o a las d e m s fu era del a lc a n c e riz a ro n p o r la ra p id e z y c o o rd in a c i n
de sus tropas. P o ste rio rm e n te p ro s i de sus m o v im ien to s, de suerte q ue d e
gui sus accio n es c o n tra aq u el, for m o stra ro n u n a efectividad sin p rece
z n d o lo a a b a n d o n a r B itin ia e in v a dentes. C u lm in a ro n en la b a ta lla de
d ie n d o el P o n to . P e r s ig u i e n d o a C o racesio, en las costas cilicias, se
M itrd ates, L cu lo fue v en cid o p o r su g u id a de u n c o m p o rta m ie n to b e n v o
c a b allera y co lo cad o en u n a situ a lo p o r p a rte de P o m peyo h a c ia los
ci n re a lm e n te difcil de la q u e p u d o v encidos, a los q ue ap lic u n a serie
sa lir airo so g racias a la in e sp e ra d a re de m e d id a s p o lticas com o su a se n ta
tira d a de M itrd a te s a A rm e n ia . Tras m ie n to en c iu d a d e s, re p o b la m ie n to
ello, en los a o s 71 y 70 el g en eral ro de o tras, etc.
m a n o se o cu p en ta re a s a d m in is tra C u m p lid o este im p o rta n te objetivo,
tivas, re o rg a n iz a n d o la n u ev a p ro v in P om p ey o d ecid i p o n e r fin a las a c ti
cia del P onto. v id a d e s de M itrd a te s p a ra lo c u al
L cu lo e m p re n d i en el 69 la p e r e m p re n d i u n a c a m p a a c o n tra su
se cu c i n de M itrd a te s. P e n e tra n d o rein o en el 6 6 , que c o n stri al m o
hasta T igranocerta, el rey arm en io fue n a rc a a la h u id a , a b a n d o n a n d o as el
vencido, h u n d i n d o se co n su d e rro ta P o n to al gen eral ro m a n o . A co rra la d o
el im p erio sirio -m e so p o t m ic o c re a aqul en C rim ea, intent negociar con
do p o r T igranes. Los d irig en tes de to P om peyo, pero an te el fracaso de tal
d a s a q u e lla s re g io n e s se p u s ie r o n ten tativ a, a b a n d o n a d o p o r todos, M i
r p id a m e n te b a jo la a u to rid a d y p ro trd a te s en el 63 o rd e n a u n m erce
tecci n de R om a. A n to co X III, hijo n a rio su p ro p ia m uerte.
de C le o p a tra S elene, se in sta l b a jo D e todos m odos, la situ a c i n p o l
los au sp icio s de L cu lo en A n tio q u a. tica de A sia M e n o r se h a b a re g u lari
Al a o siguiente L c u lo o p ta p o r zad o ya desde el a o 65. L as an tig u as
p e n e tra r en A rm e n ia co n in te n c i n m o n a rq u a s h a b a n d esa p arecid o . Su
de lo g ra r la c a p tu ra del rey p n tico . lu g a r era o c u p a d o p o r las p ro v in cias
Pero se p ro d u c e n e n to n c e s d os h e ro m a n a s de A sia, C ilida, B itin ia y el
chos decisivos: T ig ran es envi a M i P onto. J u n to a ellos su b sista n los rei
trd a te s al P o n to c o n u n p e q u e o nos clien tes de R o m a, a saber, C a p a
ejrcito y las legiones ro m a n a s se n e d o cia, a g ra n d a d o gracias a la fideli
g a ro n a p ro se g u ir a v a n z a n d o . A la d a d m a n te n id a a la U rb e p o r su rey
p ar, la p ro p ia d in m ic a in te rn a de la A r io b a rz a n e s ; los g la ta s d irig id o s
po ltica ro m a n a m in la efectividad p o r D eio taro , al que se dio la titu la
de L culo: sus xitos e ra n d e m a sia d o cin real, ta m b in con u n o s te rrito
ap a re n te s p a ra sus o p o n e n te s p o lti rios am p lia d o s; dos d in a sta s, p o r fin,
cos. Su c a d a e stab a d ecid id a. M ie n en el in te rio r de P aflag o n ia pero go
tras, M itrd a te s fue fe rv o ro sa m e n te b e rn a n d o sobre p equeas zonas. El es
acogido p o r la p o b la c i n de su rein o tab le c im ien to de este nuevo o rd en p o
y las tro p a s ro m a n a s all a c a n to n a d a s ltico sig n ificab a, de hecho, el fin de
p e d a n socorros u rgentes, L cu lo era la h isto ria del A sia M e n o r helenstica.
Asia M enor helenstica 53

Cabeza, probablemente de Agasias, hijo de


Doriteo. Hallada en feso. (Hacia el 100 a.C.).
Museo Nacional de Atenas.
54 A kaI Historia del M undo Antiguo

VI. Economa y sociedad

P arece casi in n e c e sa rio a c la ra r q u e gica d e n tro de la fran ja litoral m ino-


A sia M en o r, co m o h e m o s visto p o r ra s i tic a y sus c o n e x io n e s de to d o
to d o lo a n te rio rm e n te ex p u e sto , n o tip o c o n el c o n tin e n te griego, del que
c o n fo rm a b a n in g u n a u n id a d p o ltic a eran u n a prolongacin brillante. Pero,
ni de c u a lq u ie r o tro o rd e n , sie n d o as p o r o tro lad o , in te re sa b a n los c o n ta c
que es im p o sib le a n a liz a r de m a n e ra tos q u e h a b a n estab lecid o con el in
u n ifo rm e las c o n d ic io n e s so c io e c o terio r de A n ato lia, y a u n con regiones
n m ic as re in a n te s all. D a d o q u e d i m s ale jad a s, a travs de viejas rutas
ferentes p artes del te rrito rio m in o ra q u e d e se m b o c a b a n en d ich as poleis.
sitico estu v iero n so m e tid a s a o tras P o r fin, su flo re cim ie n to c u ltu ra l y
p o ten cias h elen sticas, b ie n los Sele- e c o n m ic o c o n la p re se n c ia s u b s i
cidas, b ien los L gidas, rem itim o s a g u ien te de u n alto nivel de esp eciali
los c ap tu lo s d e d ic a d o s al estu d io de zacin, cuyos responsables po d an ser
los respectivos Im p erio s, p u es p a rtic i u tiliz a d o s en otros lu g ares fuera de
p a n de sus cara c terstic a s. P o r ello, sus ciu d ades.
vam os a ce irn o s en este c a p tu lo a Ya h em o s m e n c io n a d o q ue a co s
en tid ad e s p o lticas d iferen tes de las tu m b ra d a s a vivir con in d e p e n d e n c ia
m e n cio n a d a s. E n A sia M e n o r so n s s o p o rta b a n m al c u a lq u ie r tip o de d o
tas, sobre to d o las c iu d a d e s griegas, m in a c i n . Los d istin to s m o n a rc a s h e
fu n d a d a s en el lito ral c o n siglos de len stico s, co n scien tes de esta re a li
vida tras ellas y u n a b rilla n te tra d i d ad , ju g a ro n la b a z a de la lib ertad
cin eco n m ica y c u ltu ra l; el rein o de p o ltica y de la a u to n o m a en sus re
P rgam o y las lla m a d a s m o n a rq u a s lacio n es co n las c iu d a d e s griegas. Las
m en o res co m o B itinia o el P onto, so declaraciones en este sentido eran m s
bre las cu ales n u e stra in fo rm a c i n es b ie n tericas, pues n u n c a c o n sin tie
b a sta n te deficiente. ron en u n a in d e p e n d e n c ia total, sino
tan slo a nivel in tern o conservaban
1. Ciudades griegas su p ro p ia s c o n stitu c i n y leyes y
a u n en este aspecto co n d iferen cias
R especto a las c iu d a d e s griegas, stas e n tre u n a s u o tra s se g n d is tin ta s
no d isfru ta b a n ev id en tem en te de in co n sid eracio n es. As pues, n o exista
d e p e n d e n c ia p o ltica. Pero, e n g lo b a u n estatu to ju rd ic o n ic o p a ra defi
das b a jo la a u to rid a d de u n a u o tra n ir las relacio n es de estas poleis con
m o n a rq u a , c a m b ia n te segn las c ir los reyes, sin o u n a a m p lia gam a. E n
cunstancias, su p o sesi n era siem p re to d o caso, desde el p u n to de vista fis
v e n ta jo sa p o r v a ria d a s ra z o n e s. E n cal, las c iu d ad es esta b a n o b lig a d a s al
p rim e r lu g a r p o r su situ a c i n e stra t p ag o de im p u esto s, el phoros, e x p re
Asia Menor helenstica 55

sin in d u d a b le de su m isi n al rey, tim o n ia d o s en poca helen stica los


del q ue slo p o r p rivilegio especial de casos de H erac lea P ntica, Z ela, Cci-
ste q u e d a b a n e x o n erad o s. A dem s, co, P rie n e y B izancio. E n ca d a u n o de
los c iu d a d a n o s e sta b a n co n stre id o s ellos la c o n d ic i n de d e p e n d e n c ia b
al pago de las d istin ta s clases de im sica p o d a estar m a tiz a d a en sentido
p u esto s reales. m s o m enos fav o rab le a d ichos p u e
Las ciu d a d e s te n a n a d sc rita u n a blos. As, p o r ejem plo, los M a ria n d i-
z o n a ag rco la de e x te n si n variable. no s so m e tid o s a H e ra c le a P n tica ,
E sta chora politike c o n o ca, asim ism o , cuyo o rigen era p ro b a b le m e n te tra-
un rgim en de te n e n c ia y ex p lo taci n cio, te n a n u n a situ a ci n p a ra n g o n a -
vario. H a b a p ro p ie d a d e s p a rtic u la ble a la de los h it la s e sp artan o s y a
res, d e n o m in a d a s g e n e ra lm e n te kte- los laoi basilikoi, pero co n la p o sib ili
mata, cuya p o sesi n ser reserv ab a a d a d de ser v en d id o s d e n tro de los l
los c iu d a d a n o s , p u es el d ere c h o de m ites de su territo rio (E stra b n XYII
p ro p ie d a d de la tie rra era in h e re n te al 3,4), d erech o no reco n o cid o en n in
p len o d isfru te de los d erech o s de c iu g n otro caso de p o b lac io n es d e p e n
d a d a n a . L o s p r o p ie ta r io s p o d a n d ientes de las ciu d a d es griegas. Sin
e x p lo ta r la b ie n d ir e c ta m e n te , c o n em b arg o , los frigios d e p e n d ien te s de
ay u d a s u p le m e n ta ria de esclavos o Z ela y C cico te n a n a u to n o m a y li
jo rn a le ro s, o bien a rre n d a rla . F u era b e rta d p e rso n al, pero d e b a n p a g a r a
de estas p ro p ie d a d e s p a rtic u la res, el sus re sp e ctiv a s c iu d a d e s u n phoros
resto del territo rio era de la c iu d a d en p o r su d ere ch o a cu ltiv ar y h a b ita r la
su co n ju n to . T am b in las form as de p o rc i n de te rrito rio p b lic o e n la
a d m in is tra c i n e ra n d istin ta s. N o r q ue e sta b a n asen tad o s. Pero incluso
m alm e n te se c o n c e d a n a a rre n d a ta e n tre estas p o b la c io n e s h a b a d ife
rios a c a m b io del p ago de u n a c a n ti rencias. C o n o ce m o s u n caso de Zela
d ad , o p a rte de la co sech a, e stip u la d a d o n d e a u n b e n e fa c to r p b lico le h a
en el c o rre sp o n d ie n te co n trato . b a sido c o n ce d id a u n a p o rc i n de ge
Pero en o tras o casio n es, la chora de demosia, tierra p b lic a , sobre la que
alg u n as ciu d a d e s c o n se rv a b a n p o b la vivan c a m p e sin o s no libres, p re su
cin in d g en a, all e stab lecid a desde m ib le m e n te frigios in d g en as. E n este
pocas an terio res a la c o lo n izaci n . caso el estatus de tales in d iv id u o s co
H acia stos la p o ltica seguida fue o rrera p arejo al de los laoi, m enos fa
som eterlo s o resp etarlo s, p e rm iti n v orable, p o r tanto, qu e el disfru tad o
doles h a b ita r en sus territo rio s y d e p o r los anteriores.
s a rro lla r u n a vida m s o m en o s in d e P rien e y M ag n esia te n a n u n a p a r
p e n d ie n te a nivel in te rn o , a cam b io te de su chora en el valle del M e an d ro
siem p re del p ag o de u n trib u to . E n o cu pada p o r los Pedieos, estando p ro
este seg u n d o su p u esto , se tra ta b a n o r h ib id o de m a n e ra expresa su u s u rp a
m a lm en te de las z o n a s m o n ta o sa s, ci n p o r p a rte de los ciu d a d a n o s. Vi
m s p o b res e inaccesib les, m ie n tra s van en u n rea aco ta d a p a ra ellos
que los h a b ita n te s de las frtiles lla en u n a s c o n d icio n e s p ro b ab le m e n te
n u ra s fluviales, en g en eral u b ic a d o s sim ilares a la de los frigios en rela
en el o ccid en te an a t lic o , fueron so ci n a Z ela y C cico, es decir, con
m etidos p o r la fuerza, p a s a n d o a te cierto g rad o de a u to n o m a y lib ertad
n e r u n a s itu a c i n de d e p e n d e n c ia p e rso n a l no total, p o r su p u e sto
respecto a las ciu d ad es griegas. Tales d e n tro de su p ro p io m b ito . El des
situ ac io n e s n o so n p riv ativ as de A sia co n te n to laten te en tre esta clase de
M en o r, sin o que se p re se n ta n en o tras p o b la c i n se m an ifest en ocasiones
p a rte s del m u n d o griego, d o n d e el de m anera violenta. Sabem os, en efec
ejem plo m ejo r c o n o c id o es el de E s to, de los conflictos en tre P rie n e y los
p arta. En A n a to lia se e n c u e n tra n tes Pedieos, ay u d ad o s stos p o r M agne-
56 A ka l Historia del M undo Antiguo

Ssamo (Amastria) .SW,9

.Heraclea
Os
> *
A\^C
rO Trapezunte
Sestos. .V*
Prusias Ciero
Amasia
J
Abidos >\<$ Nicea *
N> Comana
Alejandra Aplonia . Olimpo Gordin Zela
/
Asos ^ .
Lesbos prgam0 //7 \
Pitane. ft

.Elea Pesino
Focea. Cime s
J / Docimeo o
Sardes. . Ipso
Qu0EW n L. Tata sjc
*
# J
0
Te eso S-T ?alef.A ^ ' Apamea
Laodicea o*
Apolonia Se/euc/a
* < V&* o?a / .
O
'o.3 9
<b (0
Se\Q
M. lmbro Aspendo .<t
^ w * cP
Samosata. . Seleucia
Edesa
^0 $ Tarso
* p' o <P
cp Panlilia .0 ^ So/os Carras
Rodas w ^
. lu c P Se/e Pieria
1Hierapolis Bambice
Lindo & euca seleucia Piera Antioquia
Arsinoe Atrodisias Dafne Berea , .Niceforln

Q. Tarsaco
Laodicea Apamea
Chipre

Arado* Emesa * Palmira


Amato Laodicea
Pafos .Triparadiso
Tripolis . Helipolis

Asia Menor Helenstica

sia, in te re sa d a en p e rju d ic a r a su ve y entes su friero n e n o rm e m e n te en la


cin a y rival P rie n e (v en se las in s p ro lo n g a d a lu c h a en tre los reyes h e
crip cio n es d o n d e se h a c e m e n c i n de lensticos, p o r no h a b la r ya de las c a
d ich o s conflictos: W elles, R oyal Co la m id a d e s o c a sio n a d a s, p o r ejem plo,
rrespondance n. 6 : c a rta de L ism aco p o r la in v asi n de los galos co n sus
a los p rie n e n se s del a o 285; n. 8 : d e secuelas de saq ueos, ro bos y d em s o,
creto del m ism o rey acerca de P rie n e la s in c u r s io n e s p ir tic a s . P o r o tra
y M agnesia). El ltim o d o c u m e n to es p arte, el c a e r b a jo a u to rid a d de P tolo-
in tere sa n te p o rq u e p e rm ite c o m p ro m eos o S elecidas ten a sus re p e rc u
b a r la p o sib ilid a d de p ro m o c i n so siones eco n m ica s no slo b a jo for
cial, g racias al favor real, p a s a n d o de m a de im p u esto s u otros g rav m en es
sim ples laoi a p aroicos. exigidos, sin o p o r lo que sig n ificab a
E n todo caso, las c iu d a d e s m in o ra de a p e rtu ra o c e rra z n de d e te rm in a
siticas m s im p o rta n te s c o m o M ile dos m b ito s a las co rrien tes c o m e r
to, E sm irn a , feso, etc. o b te n a n la ciales que d e se m b o c a b a n en estas p o
m ay o r p a rte de sus ingresos n o de la leis del lito ral m in o ra si tico .
tierra, sin o a travs del co m ercio de El vigor ec o n m ico de las ciu d a d es
tr n sito , d e riv a d o de sujs relacio n es g rieg as en p o c a h e le n stic a p u e d e
con Siria y p o r m e d ia c i n de sta co n e je m p lific arse a travs de los casos
In d ia , P ersia y A rab ia. Pero estas c iu m e jo r co n o cid o s de R o d as o A le ja n
d a d es y o tras ig u a lm e n te ricas e in flu d ra. sta es u n caso ap a rte d e n tro del
Asia Menor helenstica 57

m u n d o egipcio y n o lo v am o s a c o n si las m e rc a n c as c o m e rc ia liz a d a s p o r


derar. D e R o d a s ya h e m o s m e n c io n a ella o p a s a b a n p o r su pu erto , p u n to
do su im p o rta n c ia p a ra el com ercio de referencia, a su vez, p a ra su p o d e
de trigo en l E geo y co n el m u n d o rosa b a n c a.
p n tico , c m o lu c h ta n to a nivel d i P o r lo d em s, la estru c tu ra social
p lo m tic o co m o al p u ra m e n te blico de la s c iu d a d e s era m s co m p le ja que
p o r m a n te n e r la lib e rta d de tr n sito la existente en el m b ito ru ral. Los
en los E strech o s, y de su p ap el en c a c iu d a d a n o s de p le n o d e rec h o co n fo r
lid a d de p o lica del m ar. Todo ello m a b a n u n a im p o rta n te p a rte de su
p ro p o rc io n a la c iu d a d u n en o rm e p o b la c i n , en m a n o s d e los cuales re
flo recim ien to eco n m ic o p o r los d e c a a n las m a g istra tu ra s y otros cargos
rechos p o rtu a rio s q u e se c o b ra b a n de polticos, ju d ic ia le s o religiosos, pro-

Apolo y un enemigo cado. Bajorrelieve del


friso del Altar de Prgamo (Hacia el 180-160 a.C.).
Pergamon Museum, Berln.
58 Al(al Historia del M undo Antiguo

pios del g o b ie rn o de to d a c iu d ad . Sus nes e c o n m ic a s. Los evergetas a


ac tiv id a d e s e c o n m ic a s e ra n v a ria q ue h em o s a lu d id o an tes p u e d e n p ro
das de a c u e rd o con el p ro p io c a r c te r p o rc io n a rn o s u n a idea de estas e n o r
de la polis en cu esti n : co m ercio , in m es d iferen cias sociales y e c o n m i
d u strias de to d a clase, a g ric u ltu ra , etc. cas en el sen o de las m ism as ciu d ad es
Pero ju n to a ellos exista u n a a b u lta (Cf.: p o r ejem p lo SE G 1 366 a p ro p
da m asa de gente d e sp ro v ista de la sito de u n tal B u lgoras de Sam os).
p le n itu d d e d e re c h o s c iu d a d a n o s , A specto relevante en la eco n o m a
a g ru p ad o s b a jo d istin ta s d e n o m in a c iu d a d a n a es la fiscalidad. Pero ta m
ciones, que reflejan la g a m a de situ a p oco exista u n m o d elo u n ifo rm e en
c io n e s p o s ib le s c u y o s m a tic e s n o to d as las ciu d ad es. Ya h em o s h a b la
siem pre so n claros. L as p o sib ilid a d e s do de la p e rce p ci n de u n phoros p o r
d e a l c a n z a r la c i u d a d a n a p le n a , el cu ltiv o de la tierra p b lic a y de
ab iertas te ric a m e n te a todos los g ru otras cantidades en concepto de arrien
pos, eran m ayores p a ra los m e jo r si do de sta. A d em s, ex istan im p u e s
tu a d o s e c o n m ic a m e n te , p u e s la s tos a d u a n e ro s , so b re tra n s a c c io n e s
m u estras de g e n e ro sid a d h a c ia la c iu co m erciales, etc. A d em s, a p a rte de
d ad, e sp ecialm en te en situ a c io n e s d i estas tasas o rd in a ria s, h a b a c o n tri
fciles, pod an ser recom pensadas con b u c io n e s de c a r c te r e x tra o rd in a rio
la co n c e si n de los d erech o s c iu d a d a b ien in g resad o s de m a n e ra v o lu n ta
nos totales. E x isten a b u n d a n te s testi ria as la epidosis o de ob lig ad o
m o n io s de ello en las in sc rip c io n e s de c u m p lim ie n to en m o m en to s e sp ecia
las d istin tas c iu d a d e s m in o ra si tic a s. les co m o la eisphora. Sobre las a p o rta
E llo p o d a ser re a liz a d o ig u a lm e n te cio n es de los reyes ya h em o s h a b la d o .
p o r los c iu d a d a n o s e in clu so p o r los Su efecto no fue, de todos m odos, p o
m ism os reyes. C o n stitu y e, en efecto, sitivo, p o r c u a n to p ro d u jo cierto es
u n a form a de evergetism o o b e n e fi ta n c a m ie n to ec o n m ico al no fo rzar
cencia, d e sa rro lla d o desde p o ca c l u n m a y o r d esa rro llo de la in d u stria o
sica, que p ro c u ra b a a las c iu d a d e s no los in te rc a m b io s c o m e rc ia le s, sin o
slo ay u d a en m o m e n to s difciles de que re c u rra n d ire c ta m e n te al favor
h a m b re , etc. sin o q u e c o n trib u a al del rey o del evergeta.
e m b ellecim ien to y m ag n ificen cia de El c a p tu lo de gastos era tam b in
la c iu d a d m e d ia n te la c o n stru c c i n c u a n tio so en las ciu d ad es. A p arte de
de ed ificacio n es de to d a clase, p rti los cargos re m u n e ra d o s y de los servi
cos, gim n asio s, etc. a carg o del ever- cios p b lico s, a su m id o s a su vez p o r
geta, au t n tic o m ecen as del m u n d o los c iu d a d a n o s en form a de liturgias,
c iu d a d a n o griego. La p ro m o c i n o el las poleis d e b a n h a c e r frente a d ife
ascenso a c iu d a d a n o s de g ru p o s so rentes trib u to s d e b id o s a los reyes de
ciales en tero s sola acaecer ta n slo a c u e rd o co n el esq u e m a trib u ta rio de
en o casio n es m uy especficas (caso de las diferentes m o n a rq u a s.
P rgam o tras la m u erte de A talo III),
sien d o m s frecuentes en m o m en to s 2. Reino de Prgamo
de guerra, p o r ejem p lo feso en su
en fre n ta m ie n to con M itrd ates. C o m o h em o s visto al h a b la r de esta
El rep arto de la riq u e z a era m uy u n id a d p o ltic a , su n a c im ie n to fue
desigual. La m ay o ra de la p o b la c i n p o ste rio r al de las g ra n d e s m o n a r
ten a u n a eco n o m a de su b sisten cia, q u a s h e len stic as. P a rtie n d o de un
m e ra m e n te o c u p a d a en a c tiv id a d e s te rrito rio red u c id o , c e n tra d o f u n d a
la b o ra le s d iversas p o r las q ue recib a m e n ta lm e n te e n to rn o al v alle del
u n sa la rio n o rm a lm e n te bajo. P ero C aico y te n ie n d o com o n cleo in d is
ju n to a ellos, e n c o n tra m o s ejem p lo s c u tib le la in e x p u g n a b le c iu d a d de
de in d iv id u o s con g ra n d e s d isp o sic io P rgam o, fue a g ra n d a n d o su m b ito
Asia Menor helenstica 59

territo rial h a sta a lc a n z a r, tras la paz d ra n pin ges beneficios tras su co


de A p am ea, su m x im a extensin. m ercializaci n , pues el com ercio era
Sobre su o rg a n iz a c i n social y eco en electo, un aspecto de la m ay o r im
n m ica pocas d iferen cias p u e d e n es p o rta n c ia d en tro de la eco n o m a real,
tab lecerse respecto a los S elecidas ta n to p o r los im puestos d erivados del
de cuyo Im p erio su rg iero n d e sg a j n in te rc a m b io com o p o r la p o sib ilid ad
dose, si b ie n p arece que, al in d e p e n de d a r sa lid a a los p ro d u cto s perga-
d iz a rse , tu v ie ro n m s en c u e n ta el m en o s y o b te n e r otros, necesarios o
m odelo p to lem aico que el selecida. de lujo, procedentes de otras regiones.
D e to d as form as, p u e d e n c o n s id e ra r P o r lo dem s, la estru ctu ra sociol
se las siguientes d ivisiones: las c iu d a gica del reino p erg am e n o es heterog
des griegas, co lo n ia s m ilitares, p ro nea, con u n o s c o m p o n en te s sim ilares
p ie d a d e s de los tem p lo s, te rrito rio s a los q u e p u d ie ra n ex istir en o tras
d o n d e h a b ita b a n trib u s a u t c to n a s m o n a rq u a s helensticas, sobre todo
se m iin d e p e n d ie n te s, y el resto de la tras la p a z de A pam ea. H ay estu d io
chora. sta, co m o en los d em s rei so s q u e o p i n a n q u e los A t lid a s
nos, era p ro p ie d a d real, su scep tib le fu ero n m s respetuosos h a c ia la s 5p o
de ser a rre n d a d a , d o n a d a , v e n d id a o b lacio n es in d g en a s q ue sus p redece
e x p lo ta d a d ire c ta m e n te, p o r lo cual sores selecidas, p ro m o c io n a n d o in
no vam os a e x te n d e rn o s so b re las d i cluso u n a m ay o r fu si n con ellos (as
ferentes form as, ya c o n sid e ra d a s en E.V. H a n se n , The Attalids o f Pergamon
otros ca p tu lo s a p ro p sito de Selc- p. 184 s.). L o que s es claro fue su filo-
cidas o L gidas. Lo m ism o p u ed e d e helen ism o , a m p lia m e n te d em o strad o
cirse respecto a los c a m p e sin o s reales en m u ltitu d de ocasio n es a lo largo
o laoi basilikoi. del p e ro d o atlid a, p ero su acerca
Sin em b arg o , la ac titu d de los A t- m ien to h acia las p o b la c io n e s indge
lid a s respecto a la chora basilike p a re n as no a p a rec e, sin e m b arg o , su fi
ce h a b e r te n d id o h a c ia u n co n tro l d i c ie n te m e n te p r o b a d o . Es m s, la
recto p o r p a rte de la c o ro n a , lo que reacci n de stas y el eco q ue el lla
co n tra sta con la p o ltica p ro p u g n a d a m a m ie n to de A rist n ico tuvo entre
en este sentido por los Selecidas m s ellas m s b ien a v a la n la existencia de
propensos a dejarla en m anos de otros. un d esco n ten to que p re te n d i rem e
Q u iz la diferen te ex ten si n de la tie d iarse con la sublevacin.
rra real d e n tro de am b o s rein o s ju s ti
ficara la p o ltica de u n o s y otros.
A p a rte de la tierra y de los g rav 3. Las monarquas
m enes so b re ella, la d in a sta p erg a menores
m en a se esfo rz p o r co n seg u ir u n a
e co n o m a sa n e a d a . Se o b te n a a base a) Bitinia
de u n a ex p lo ta c i n ag rco la racio n al
y p la n ific a d a , so b re la q u e nos faltan Vecino y rival de Prgam o, era el rei
d atos, p ero ta m b i n de la in d u stria . no de B itinia. Sus vicisitudes h ist ri
P u ed e m e n c io n a rse a este p ro p o sito cas h a n sido tra ta d a s ya. Su territorio,
alg u n a s de las ra m a s in d u stria le s de rico en bosques y en yacim ien to s m i
m ay o r fam a, co m o la textil, e sp ecial nerales, p re sen ta u n a c o n tra p o sici n
m en te de la n a , q ue p ro d u c a las c o clara en tre las zo n as interiores, p o
no cid as aulaea, co rtin as, o los tejidos b la d a s p o r tracios h a b ita n te s en a l
d e n o m in a d o s vestes attalicae, b ro c a d o deas, y el litoral, o c u p a d o p o r griegos
b o rd a d o en oro. T a m b i n e stim u la d esde la poca de la g ran c o lo n iz a
ro n la p r o d u c c i n d el p e rg a m in o , ci n , a c o n se c u e n c ia de la cu a l se
d e stin a d a a c o m p e tir con el p a p iro fu n d a ro n c iu d a d e s co m o B izan cio ,
egipcio. D e to d o esto, los reyes o b te n C os, staco, H era cle a P ntica, etc.
60 A ka l Historia del M undo Antiguo

U n a vez q u e el rein o se ex ten d i p a rtir de u n a cita de C icer n (De lege


h a c ia la costa, el p ro ceso de h e le n iz a - agraria II, 19,02) en la q ue se nos h a
cin se aceler, a la p a r q u e las c iu d a b la de agri Bithyniae regii. Si esta chora
des griegas all esta b le c id a s p a s a ro n a basilike era del m ism o c a r c ter que el
e star b ie n b a jo d e p e n d e n c ia p o ltica de otros reinos h e len stico s no p o d e
b itin ia o b ien en relacio n es de d ife m os saberlo con certeza, au n q u e la res
rente clase con los reyes bitinios. Pero, p u e sta sea p ro b a b le m e n te afirm ativa.
a p a rte de esta poleis de ra n c ia ra ig a m T a m p o co te n e m o s n o tic ia s so b re
b re griega, p reex isten tes p o r tan to , al otros rasgos eco n m ico s o sociales.
p ro p io rein o de B itin ia, los m o n a rc a s S ab em o s de sus riq u e zas n a tu ra le s,
p r o p u g n a r o n a lg u n a s fu n d a c io n e s cuya com ercializacin im pulsaron los
u rb a n a s n u ev as c o m o N icea, N ic o reyes, p ero poco m s p u e d e decirse.
m e d ia e n el e m p la z a m ie n to de la P o r lo dem s, la d in a sta rein a n te
d e s tru id a A staco , P ru sa , etc. H a c ia llev a ca b o u n a p o ltica filo h eln ica,
to d as ellas la p o ltica de los reyes p a rasgo ste que se ap re cia de m a n e ra
rece h a b e r te n d id o a u n m a r c a d o especial a atravs de las o fren d as a
in terv en cio n ism o . los g ra n d e s sa n tu a rio s p an h e l n ic o s,
S obre la a d m in is tra c i n del te rrito m e d id a tra d ic io n a l de p ro p a g a n d a
rio sab em o s m uy poco. F u e ra del p o poltica. El objetivo n o era sin o d arse
se d o p o r las c iu d a d e s, el resto, es a c o n o c e r en el m u n d o griego, ro m
d e c ir el in terio r, era, al p arecer, p ro p ie n d o ese aisla m ie n to q ue la p ro p ia
p ie d a d del rey. E sto se h a d e d u c id o a geografa d e te rm in a b a .

Atenea luchando con Afcioneo. Bajorrelieve


del friso del Altar de Prgamo
(Hacia el 180-160 a.C.).
Pergamon Museum, Berln.
Asia Menor helenstica 61

b) Ponto era la re sp o n sa b le de ello, pues liititas


prim ero , persas despus, d e ja ro n all
H a b la re m o s p o r ltim o brev em en te su im p ro n ta , e sp e c ia lm e n te los se
de otra de las m o n a rq u a s, activas en gundos. E n efecto, la p o b la c i n ira
poca h e le n stic a , so b re todo en su nia co nservo u n a s e stru ctu ras y unos
p arte final, el P onto. N u e stra in fo r h b ito s que n u n c a lleg aro n a d e sa p a
m aci n en to rn o a las c o n d ic io n e s de recer to talm en te ni d u ra n te el H ele
vida en d ic h o rein o es algo m e jo r que n ism o ni co n los ro m an o s, sino que
la que p o seem o s p a ra B itinia, gracias se m a n tu v ie r o n b a s ta n te in ta c ta s
entre otros factores al o rig en p n tico a d a p t n d o se ta n solo en lo que era
de E stra b n . A l d e b em o s la m ejo r im p rescin d ib le.
d e sc rip c i n so b re esta z o n a. D e acu erd o co n tales trad icio n es, el
E n c o n tra m o s en este rein o el m is rey era se o r ab so lu to del pas den tro
m o d u a lism o m e n c io n a d o a p ro p s i de u n a e stru ctu ra aristo crtica d o n d e
to de B itinia, en tre las ciu d a d e s co ste los nob les, en g ran parte de origen
ras y el in te r io r del te rrito rio . L as iran io , te n a n u n a g ran prep o ten cia,
p rim era s T rap ezu n te, S n o p e, A m i d isfru ta n d o de la ten en cia de g randes
so, etc., m s la h e le n stic a A m astris y ex ten sio n es de tierras, co n c ed id a s por
o tra s era n poleis griegas de larga los reyes, d u e o s tericos de las tie
vida ya, pues su fu n d a c i n se re m o n rras del reino. U n o s y otros vivan en
ta a la poca de la c o lo n iz a c i n . Los lugares fortificados d istrib u id o s p o r
griegos lleg aro n all a tra d o s p o r las el p as, cuya form a de h a b ita t fu n d a
p o sib ilid a d e s eco n m ic a s q ue la re m e n ta l era la aldea, lugar de resid en
gin ofreca, p ues era c o n o c id a desde cia de los cam p e sin o s. Estos seran de
an tig u o la riq u eza m in e ra de su p arte c o n d ic i n sim ila r a la descrita para
o rien tal, so b re to d o de h ierro , pero los laoi. A d em s de los reyes y los n o
ta m b i n de cob re y p lata. Y, en efecto, bles, ta m b i n los tem plos te n an im
el co m ercio de d ic h o s m etales c o n sti p o rta n te s p o rcio n es de tierras. Su ex
tu a la b ase del flo recim ien to e c o n p lo ta c i n y a d m in istra c i n h a n sido
m ico de estas ciu d ad es. P ero ap a rte expuestas an te rio rm e n te , slo que en
del su b su elo , la a g ric u ltu ra era p r s el P o n to sus estru c tu ra s p e rm a n e c ie
p e ra en los valles de los ros, g ra ro n m s in ta c ta s que en o tras zonas
cias a u n clim a suave q ue p ro p ic ia de A n ato lia.
ba diversos cultiv o s h o rto fru tc o la s, La h e le n iz a ci n del reino coincide
m ie n tra s las zo n a s altas era n p ro p i co n su a p e rtu ra h a c ia la costa, un a
cias al d e sa rro llo g a n a d e ro . En todo vez q u e la d in a sta m ia trid tica, fir
caso , la s poleis g rie g a s y los h a b i m em en te estab lecid a en el in terior, se
tan tes del in te rio r estu v iero n d u ra n te fue a n e x io n a n d o las c iu d a d e s griegas
siglos co ex istien d o sin in flu irse p a ra del lito ral, p roceso ste no co m p le ta
n ad a. do h a sta el 183 a.J., fecha de la c o n
As las cosas, la estru ctu ra p o ltica q u ista de S nope, la c iu d a d p n tica
y s o c io e c o n m ic a de a m b a s re a s m s p o d ero sa y, p o r lo m ism o, m s
p n tic a s era d istin ta. La de las c iu d a ta rd a en c ae r b a jo la a u to rid a d real.
des p a rtic ip a b a de los m ism o s rasgos La c o n q u ista de las c iu d a d e s y la de
qu e ya h em o s c o m e n ta d o a p ro p los d istritos m in ero s d ie ro n a los re
sito d e a g r u p a c io n e s u r b a n a s m i- yes p n tico s u n a s lida b ase eco n
n o ra si tic a s y no v am o s p o r ello a m ica a sus a sp ira c io n e s polticas. D e
repetirlos. h ech o , sera la ltim a m o n a rq u a que
El in terio r, sin em b arg o , te n a c a in te n t u n a h e g em o n a en A nato lia,,
rac terstic as p ro p ia s q ue le d ife re n h a c ie n d o frente a la p o ten c ia q ue fi
c ia b a n to ta lm e n te de los e sta b le c i n a lm e n te y no sin g ran d e s esfuerzos
mientos costeros. Su tradicin histrica logr d o b leg arla: R om a.
62 A ka l Historia d el M undo Antiguo

Bibliografa

I. Bibliografa general Villages et c o m m u n a u t s villageoises


de lAsie a c h m n id c et hellnistique.
Althcim, Y.: A lexander u n d A.sien. Geschichte Jou rn a l o f econ. a n d soc. History o f the Orient.
eines geistigen Erbes. T b in g e n 1953. 18 (1975) pp. 165-188.
Weltge.sc/iichte Asiens in griechisehen Z ei- Broughton, T .R.S.: S tr a to n iceia u n d A ris
talter, H alle 1947-8. tonicus. CIPh X XIX (1934). pp. 252 ss.
Bean, C.B.: Kleinasien I. Stuttgart 1969. Brunt, P.A.: S ulla a n d the A sia n p u b li
Bengtson, H.: b e r einige G r ii n d e n des cans. L atom us XV (1956). pp. 17 ss.
N ie d e rg a n s d e r h e lle n is tisch en Welt. Cardinali, G.: II regno di Pergamo, R o m a
I list. Jahrb. LXXIV (1955) p. 30 ss. 1906.
Die Staatsvertrage des A ltertum s IT I.
La morte de Attalo III e la rivolta de
M u n i c h 1975 (2). A ristonico. Saggi di storia antica e di Ar-
Dio B e d e u tu n g d er E in g e b o re n e n b e - cheologia offerti a G. Beloch. R o m a 1910.
vo lk eru n g in d e n hellenistisch en O ststaa-
ten. Die Welt ais Geschichte 2. (1951) pp. Dumont, J. Chr.: A p ro p o s d A ristoni-
135 ss. eos. Eirene V (1966). pp. 189 ss.

Bcquignon, Y.: La Grce. A le x a n d re et le Ehrenberg, V.: The greek State, O x f o r d


M o n d e h ellnistique. Histoire universelle, 1960.
Encyclopdie de la Pleiade I. pp. 701-811. Habicht, Chr.: b e r die Kriege z w isch en
Paris 1956. P e rg a m o n u n d B ithy nien . Hernies LXX-
Bickermann, E.: N o tes su r Polybe. I: Le XIV (1956) pp. 90 ss.
statut des villes d'Asie aprs la paix d 'A p a Hansen, E.V.: The Attalids o f Pergamon.
mee. REG L ( 1937). pp. 217 ss. Cornell Univ. Press.. Ithaca-L ondon 1971.
A le x a n d re le G r a n d et les villes
H cichelheim , F.M .: Wirtschaftliche Sch-
d Asie. R EG (1934) pp. 346-374.
w ankungen der Z eit von A lexander his A u
Blavatskaja, T.V.; Golubkova, E .S. y Pav- gustus. J e n a 1930.
lovskaja, A.I.: Die Sklaverei in hellenistis
H olleaux, M.: La clau se territoriale du
chen Staaten itn 3-1 Jahrhundert v. Chr. trait d 'A p a m e . Etudes V. pp. 208 ss.
W ie s b a d e n 1972.
Hopp, J.: Untersuehungen zur Geschichte der
Bogaert, R.: B anques et banquiers dans les
Letzten Attaliden. M u n ic h . 1977.
cits grecques. L eiden 1968.
Klaffenbach, G.: D ie N ik e p h o r i e n von
Braunert, H.: H e g e m o n ia le B estrebun-
P e rg am o n . M it t. d. D AI III (1950) pp. 99
gen d er hellen istisch en G r o s s m a c h te in
ss.
P olitik u n d W irlschaft. Historia XIII
(1964) pp. 80 ss. Krcissig, II.: L'esclavage d a n s les villes
Das M ittelm eer in Politik u n d Wirlschaft d 'O rie n t p e n d a n t la priod e hellnisti
der hellenistischen Zeit, Kiel 1967. que. Actes du Colloque sur l'Esclavage ( Be
sa n c o n . 1973). Paris 1975.
Briant, P.: R e m a r q u e s sur laoi et escla
ves ru ra u x en Asie M in eure . Actes du Launey, M.: Recherches sur les annes hell
Colloque de 1971 sur l'Esclavage (A n n a le s nistiques. Paris 1950.
L ittraires de l'Universit de B esanon). Lozano, A.: La esclavitud en Asia M enor
Paris. 1973. pp. 93-133. helenstica. O v ied o 1980.
Asia M enor helenstica 63

M agie, D.: R om an R ule in Asia Minor. P r i n Vavrinek, V.: La rvolte d Ariston icos. P r a
ceton 1950. ga 1957.
M cShanne, R.B.: T h e foreign Policy o the Vogt, J.: P e rg a m o n u n d A ristonikos./!///
Attalids o f P e rg a m o n (Illinois Studies in del terzo Congresso Internazionale di Epi-
the social Sciences 53). U r b a n a 1964. graphia greca e latina 1957 (R o m a 1959) pp.
Meyer, Ern.: Die Grenzen der hellenislischen 45 ss.
Staaten in Kleinasien. Ziirich-Leipzig 1925. Will, E.: Histoire politique du M onde hellnis
M usti, D.: Aspetti d e llo rg a n iz a z io n e se- tique III. N a n c y 1966 (2.a e dicin 1979).
leucidica in Asia M in o re nel 111 sec.a. J. PR I rois q u a rts de sicle de rech erc hes sur
XX (1965) pp. 153-160. 1 c o n o m ie g rec q u e an tiq u e . Annales,
Preaux, Cl.: In s titu tio n s c o n o m i q u e s et Economies, Socits, Civilisations (1954) pp.
sociales des villes hellnistiqu es p r i n c ip a 7-22.
lem ent en O rien t . Recueils de la Socit
Jean Bodin VII. Bruselas 1955. Lim ites, possibilits et t ches de l'his
toire c o n o m iq u e et sociale du m o n d e grec
Les villes helln istiq ues p rin c ip a le an tiq ue . Etudes (/Archologie (Paris 1963)
m e n t en O rient. L eurs institution s a d m i pp. 153-166.
nistratives et ju diciaires. Recueils de la
Socit Jean Bodin VI. Bruselas 1954.
E p o q u e h e ll n is ti q u e e n Troisime II. Sobre las monarquas
Confrence internationale d'Histoire cono
mique. M u n i c h 1965 (Paris 1968) pp. 41-
menores
74. Bitinia
RostovtzeIT, M.: N o tes on the e c o n o m ic
Geyer, F.: N ik o m c d e s , R E XVII. 1
Policy o f P e rg a m e n e Kings. Anatolian
(1936). cols. 494 ss.
Studies presented to Sir W.M. Ramsay. M a n
ch ester 1923. pp. 375 ss. Habicht, Chr.: P ru s ia s I. R E XXIII. 1
Historia social y econm ica del M undo (1957) cols. 1098 ss.
Helenstico. M a d rid 1967. Rcinacht, Th.: Trois royaum es de lA sie
Schm itt, H .H .: Staatsvertrage des Alternons, Mineure: Cappadoce, Bithynie. Pont, Paris
Bd. 111. M u n ic h 1969. 1889.

Untersuchungen zur Geschichte Antiochos Vitucci, G.: Il regno di Bitinia, R om a 1953.


des Grossen u n d seiner Zeit. Wies- h a d e n
1964. Ponto
Internazionale Bezieh ungen zwischen den Danoff: R E Suppi. IX 1962. cols. 995 ss.
antiken Staaten. C o lo n ia 1975.
R o m u n d R h od os. G e sc h ic h te ih rer Geyer, F.: M ith rid ate s R E XV. 2 (1932)
po litisch en B e zie h u n g en scit d er ersten cols. 2163 ss.
B e r h u n g bis zu A u lg e b e n des Insels- Reinach, Th.: M ithridates Eupatr, roi du
taates im r o m isc h e n W eltreich (M nche- Pont. Paris 1890.
ner Beitrge zur Papyrusforschung u n d a n
Sijpesteijn, P.J.: M ithridates' m arch from
tiken Reclitsgescliiclite). M u n ic h 1957.
P e rg a m u m to A lex an d ria . L atom us XXIV
Seyrig, II.: M o n n a i e s helln istiq u e s .R N ( 1965) pp. 122 ss.
61 serv. V ( 1963) pp. 40 ss.
Starr, C.G .: R h o d o s a n d Persiamon 201-0 Glatas
B.C.. ClPh XXIII (1938) pp. 63 ss.
Launey, M.: U n p isod e oubli de lin v a
Tarn, W.VV. y Griffith, G.T.: La civilizacin sion galate en Asie M in e u re REA XLVI
helenstica. M jico 1969. (1944) pp. 217 ss.
Tibiletti, G.: R o m a a n d the ager perga- M oraux, P.: L tab lis sem en t des G ala te s
m enu s. J R S XLVII (1957) pp. 63 ss. en Asie M in eu re . Istanbu 1er M itteilungen
Tovar, A.; Maras, J.; Fernndez Galiano, VII. 1957 pp. 56 ss.
M. y D Ors, A.: Problemas del M undo hele Sthelin, F.: Geschichte der kleinasiatischen
nstico. M a d r id 1961. Galater, Leipzig 1908.

S-ar putea să vă placă și