Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
PolticasPblicasemarcolegaldaSocioeducao
noBrasil
Apresentao
EIXOIIMarcoLegal,PolticasPblicaseSistemade
GarantiadeDireitosdaCrianaedoAdolescente
ConteudistaResponsvel:IvanildaFigueiredo
TextoelaboradoeatualizadoapartirdomaterialdidticodoCursoFormaoBsicadeautoria
de:FlvioAmricoFrasseto,JooBatistaCostaeLudmilaCerqueiraCorreia
Cara(o)Cursista,
OEixoIItemcomotemaPolticasPblicasemarcolegaldaSocioeducaonoBrasil(60
Horas).OEixocoordenadopelaprofessoraIvanildaFigueiredo.
AprofessoraIvanildaFigueiredodoutoraemdireitoconstitucionalpelaPUCRioemestreem
direitoconstitucionalpelaUFPE.Suateseversousobreoacessojustiadegruposcomdficit
histricodeacessoadireitoshumanosnandia,BrasilefricadoSul.Suadissertao(UFPE
2006)"PolticasPblicaseaRealizaodeDireitosSociais",tologodefendidafoipublicada
pelaSergioFabrisEditor,quecontacomprefciodoSenadorEduardoSuplicyeapresentao
doProf.AndreasJoachimKrell.Comoativistaparaadefesadosdireitoshumanos,foiconsultora
daAssociaoNacionaldeCentrosdeDefesadaCrianaedoAdolescente(ANCED)e
pesquisadoradoInstitutoBrasileirodeAnlisesSociaiseEconmicas(IBASE).Trabalhouna
SecretariadeDireitosHumanosdaPresidnciadaRepblica,exercendo,funesde
coordenao,assessoriaediretoria,sendoaltimafunodesempenhadaadeChefeda
AssessoraJurdicadaSDH/PR.Atualmente,AssessoraParlamentardaDeputadaMariado
RosrioNunes.(CurrculoLattes).
EsteEixoIIcontmosseguintestemas:
1.LegislaesprotetivaseSINASE
2.Intersetorialidadeeexecuodamedidasocioeducativa
3.Socioeducaonaperspectivadosdireitoshumanos.
AproteodaInfnciaedaAdolescnciacomoPolticade
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 1/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
DireitosHumanos
Introduo
Cara(o)cursista,
EstaunidadequeabreoEixoIIdonossocursotemcomotema"AproteodaInfnciaeda
AdolescnciacomoPolticadeDireitosHumanos".
Nestaunidade,vocpoder:
1.Compreenderainterfaceentreosdireitosdacrianaedoadolescenteeosdireitoshumanos
2.Identificarsecomoumagentedepromoodosdireitoshumanos
3.formarconhecimentossobreosprincipaismarcosnormativos.
Omaisimportantecompreenderqueotemadosdireitoshumanosperpassatodasasquestes
queenvolvemagarantiadosdireitosdecrianaseadolescentesequetodosnstemosum
papelfundamentalparaaefetivaodessesdireitos.
NocampodosDireitosHumanos
SituaroDireitodaCrianaedoAdolescentenocampodosDireitosHumanossignifica
reconhecerapopulaoinfantoadolescentecomotitulardetaisdireitos,apartirda
compreensodesuacondiocomocidadosemcondiopeculiardedesenvolvimento,
baseadaemumanovaculturadainfnciaedaadolescncia.Significaaindaquetodasas
normasdedireitodacrianaedoadolescente,especialmenteaquelasrelacionadasaoSistema
NacionaldeAtendimentoSocioeducativo(SINASE)devemserinterpretadascombasenestes
direitos.
Umgrandeexemplodecomoessainterpretaofuncionapoderservisualizadonaproibiode
alteraodaidadepenal.AConstituioprobeadeliberaodematriacomoobjetivodeabolir
direitosegarantiasindividuais.Aidadepenalapartirdos18anosumdireitoindividualdetodos
osadolescentesbrasileiros,sendogarantiadeque,entreos12e18anos,sero
responsabilizadosporseusatosdeformadiferenciada,pormeiodemedidassocioeducativas.
ComoafirmaoUNICEF(FundodasNaesUnidaspelaInfncia)"nonecessrioqueo
direitoegarantiaindividualestejaexpressamenteelencadonoartigo5daConstituiopara
impediradeliberaodaproposta.Bastaqueestejamnotextoconstitucionalcomoumdireitoou
garantiareferentevida,liberdade,igualdadeeatmesmopropriedade,equenocaputdo
citadoartigo5estoreforadosporumaclausuladeinviolabilidade.Almdisso,areferncia,
noartigo34,VII,alnea"b",aosdireitosdapessoahumanacomoprincpiosensvelauxiliaa
firmaraindamaisessalinhaderaciocnio"1.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 2/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
Noentanto,apesardeinmerasoutrasinstituiesaoestudaremotemaexpressaremamesma
opinio,aComissodeConstituioeJustiadaCmaradosDeputadosaprovouumprojetode
EmendaConstitucional,PEC171/93,quereduzpara16aidadederesponsabilizaocriminal2.
Amatria,portanto,estsendodebatidaatualmentenoParlamentobrasileiro,pormaindah
umlongocaminhoatadecisofinal.ApropostaprecisapassarpelaComissoEspecialda
Cmara,seraprovadapeloplenriodaCasae,depois,passarportodooprocessolegislativono
Senado.AssumindoqueaofimaPEC171/93sejaaceita,haverumanovabatalhaaser
travadaperanteoSupremoTribunalFederal3.Atlaindahumgrandenmerode
enfretamentosentreaquelesafavoreaquelescontraaproposta.Apressopopular,de
movimentosociaisedeoutraorganizaeseinstituiespodeinfluenciardiretamenteno
resultado.Atualmente,aspesquisasdeopiniodemonstramumamaioriapopulacionalfavorvel
eespecialistasnotemacomocontrrios.AsNaesUnidasrecentementeafirmaram:
OSistemaONUalertaque,seasinfraescometidasporadolescentesejovensforem
tratadasexclusivamentecomoumaquestodeseguranapblicaenocomoumindicador
derestriodeacessoadireitosfundamentais,acidadaniaeajustia,oproblemada
violncianoBrasilpoderseragravado,comgravesconsequnciasnopresenteefuturo.
Osdireitoshumanosdecrianaseadolescentesconstituem,portantoumcampodosdireitos
humanos,osquaisporsuavezsecaracterizamcomo:
Construeshistricas,provenientesdemuitosembatesentreosmaisdiversossegmentos
sociais,paraaproteodecadapessoa,deacordocomsuasparticularidadese
caractersticas,resguardandoseacadaum/aorespeitoadignidade,igualdade,liberdade,
justia,democraciaesolidariedade.
MarthaMachado,embrilhantelivro,analisaosistemaespecialdegarantiadedireitosde
crianaseadolescentesorquestradopelaConstituio,colocandoosluzdospadresde
direitoshumanos.Paraela,
aproteoespecialconferidaconstitucionalmenteacrianaseadolescentessebaseiano
reconhecimentodequeestesostentamcondiopeculiaremrelaoaosadultos(acondio
desereshumanosemfasededesenvolvimentodesuaspotencialidades)eno
reconhecimentodequemerecemtratamentomaisabrangenteeefetivoporque,sua
condiodeseresdiversosdosadultos,somaseamaiorvulnerabilidadedelesemrelao
aossereshumanosadultos.
DireitosHumanos:oquesignificam?4
Falaremdireitoshumanosnummundocomtantasdesigualdades,noqualaviolnciajtida
comopartedocotidianoextremamentedesafiador.Porisso,nopodemosnuncaterumaviso
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 3/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
idealizadaouasspticadedireitoshumanos.Precisamosproblematizloscomobandeirasde
lutaimportantesparadiminuirmosasvulnerabilidadessociaisegarantirmosmesmonuma
situaomajoritriadesfavorvelodireitodasminorias.
Direitoshumanossoosdireitosfundamentaisdequalquerpessoa,independentementederaa,
gnero,orientaosexual,identidadedegnero,idade,religio,opiniopoltica,origemnacional
ousocial,quevisamresguardaradignidadehumanacombasenarealizaodosprincpiosda
igualdadeeliberdade5.
Taisdireitossoconstrudoshistoricamenteapartirdalutadediversosatoressociaise
reconhecidospornormasnacionaiseinternacionais.Apesardejestaremexpressosnasmais
diversasleis,estesdireitoscontinuamsendodiaadiaameaados.Todososdiassovotadase
discutidaspropostaslegislativasquetemporobjetivoretirarourestringirdireitos.Comoj
dissemosemoutraocasio,
Oroldosdireitoshumanoshojeconsagradosconstitucionalmenteeeminmerostratados
internacionaisdevitalimportncia,sedisseminadoseutilizadosapartirdeumaconcepo
critica,soartficesdecidadania.Noentanto,quandoseperpetuaumavisoabstrata,
homogneaeacrticadosdireitoshumanos,oresultadoexatamenteocontrrio:vivesesob
oauspciodeumasociedadepoliticamentedemocrtica,massocialmentefascistanaqual
imperaumaseletividadediscriminatrianoacessoaosdireitosdeterminadosgrupose
pessoasgozamfacilmentedeles,enquantooutrosostmenfaticamentenegado6.
Comrelaoaosdireitosdecrianaseadolescentesvimosconstantementeessegruposer
repartidocomosepartedelecrianasmuitopequenas,porexemplodevessemserdetentoras
dedireitoseprotegidasdetodoomaleumaoutrapartedogrupo,comoadolescentesque
praticaramatoinfracional,nomerecessemacessoadireitos.
Aatenodadapelamdiaparacrimesnosquaishenvolvimentodeadolescentestoalta
queasociedadehojepossuiumapercepodistorcidadestarealidade.Muitosacreditamqueos
adolescentessoosmaioresculpadosdaviolncia,oquenoverdade7.Aimensamaioriados
adolescentesbrasileirosnocometeramatoinfracional.
OConselhoNacionaldeJustiacriouumaequipecompostaporjuzescomexperinciana
execuodemedidassocioeducativas,servidoresdecartriosjudiciaisetcnicosdoJudicirio
dareadeassistnciasocial,psicologiaepedagogiapararealizarumamploestudoarespeito
daexecuodasmedidassocioeducativasdeInternao.Nesteestudoconstatouque78%dos
adolescentescumprindomedidasocioeducativadeinternaoforamresponsabilizadospor
crimescontraopatrimnio(52%)etrficodedrogas(26%)eapenas18%dosadolescentes
internadossoresponsabilizadosporcrimescontraapessoa8.
Paraentendermosoquesodireitoshumanosprecisamos,portanto,primeiramentetermos
conscinciadequeessesdireitossoconquistasdetodoequalquerserhumanoindependente
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 4/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
dequalquercaractersticapessoal.Entretanto,asociedadenotratahojenemjamaistratou
todosdamesmaforma.Algumaspessoassodiscriminadasporseugnero,raa/cor/etnia,
religio,orientaosexual,classesocial,origemnacionalouregional,dentremuitasoutras
caractersticasconstitutivasdaidentidade.Essetratamentoquedesiguala,negandodireitoa
algunsprecisaserenfrentadoseriamenteporqualquerdefensordedireitoshumanos,oumesmo
agentepblico,operadordoSistemadeGarantiadeDireitos.
Osdireitoshumanoscomoconquistasociaisprecisamserolhadosapartirdoscontextos
histricosocialeeconmicoecomunmentesopercebidossobosseguintesaspectos:a)se
relacionamcomoEstado,limitandooexercciodopoderestatalb)constituemcondies
mnimasparaumaexistnciadignadaspessoas,exigindo,portanto,prestaespositivasdo
Estadoec)regemasrelaesprivadasproibindodiscriminaesarbitrriasedeterminando
umarelaoderespeitomtuoentreoscidados.
DocumentosinternacionaisdeDireitosHumanos
AOrganizaodasNaesUnidasumaorganizaointernacionalcompostapor193pasesde
todoomundo,cujaexistnciatemporobjetivomanterapazeseguranainternacionais,epara
essefim:tomarmedidascoletivaseficazesparaaprevenoeremoodeameaaspaz,e
paraasupressodeatosdeagressoououtraqualquerrupturadapazechegar,pormeios
pacficoseemconformidadecomosprincpiosdajustiaedodireitointernacional,aoajusteou
asoluodascontrovrsiasinternacionaisousituaesquepossamlevaraumaperturbaoda
pazdesenvolverrelaesamistosasentreasnaes,baseadasnorespeitoaoprincpioda
igualdadededireitosedaautodeterminaodospovos,estimularacooperaointernacional
pararesolverosproblemasinternacionaisdecartereconmico,social,culturalouhumanitrio,
eparapromovereestimularorespeitoaosdireitoshumanosesliberdadesfundamentaispara
todos,semdistinoderaa,sexo,lnguaoureligioeserumcentrodestinadoaharmonizara
aodasnaesparaaconsecuodessefimcomum.[VerCartadaONU]
NombitodaONU,sodebatidaseescritas"leisinternacionais"oucomosotecnicamente
chamadasessasnormas:TratadosInternacionais.Desde1948,quandooprimeirodelesfoi
editadoaDeclaraoUniversaldosDireitosHumanos,inmerosTratadosforamdebatidose
aprovados.AlgunstratamdetemasgeraiscomooPactoInternacionaldeDireitosCivise
PolticoseoPactoInternacionaldeDireitosEconmicos,SociaiseCulturais,outrosso
destinadosagruposespecficoscomoaConvenodosDireitosdasCrianasoTratadomais
assinadodomundocomapenasdoispasesdaONUnootendoratificado(SudodoSule
EstadosUnidos).
PormeiodosTratados,osEstadossecomprometemunscomosoutroseperantetodaa
comunidadeinternacionalemrespeitarosdireitoslestabelecidos.Almdisso,emalgunscasos
permitemquemecanismosdaONUoudaOrganizaodosEstadosAmericanas(OEA)
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 5/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
recomendemaeseatsanesquandooEstadodescumprealgumdireitoprevistonestes
Tratados.
DireitosHumanosnoBrasil
AConstituiobrasileira,construdanoperododeredemocratizaosobapressodeinmeros
movimentossociaiseorganizaesdasociedadecivilpresentesnoprocessoconstituinte,possui
umamploroldedireitosfundamentais.TodooTituloIIdaConstituio,artigos517,tratados
direitosegarantiasfundamentais.Apesardetaisdispositivosjtrazeremumgrandeconjuntode
direitos,nossaConstituiovaialmereconhecequeemoutrosartigosconstitucionaisenos
TratadosInternacionaisassinadospeloBrasilexistemoutrosdireitosreconhecidoscomo
fundamentais[2e3doartigo5daConstituio].
MUITOIMPORTANTE:Vocdeveestarseperguntando:qualadiferenaentredireitoshumanos
edireitosfundamentais?Emregra,chamamosdedireitoshumanosaquelesdireitosqueesto
escritosnosTratadosInternacionaisdeDireitosHumanosedireitosfundamentaisaquelesque
estoinscritosnaConstituio.Essadivisohojetemperdidomuitodeseuvalor,poisnaprtica
setratammuitasvezesdomesmodireito.Odireitoasertratadodeformadignaenoser
submetidoatorturaumdireitohumanoporqueestexpressonaDeclaraoUniversalde
DireitosHumanos,noPactodeDireitosCivisePolticos,dentreoutrostratados,pormtambm
direitofundamentalpoisestemnossaConstituio.
ObservequenoBrasilexistemdiversasleisquetratamdaproteoepromoodosdireitos
humanos,aexemplodaLeideExecuesPenais,doEstatutodaCrianaedoAdolescente,da
LeiOrgnicadaAssistnciaSocial,doEstatutodoIdosoemaisrecentementeaLeidoSistema
NacionalSocioeducativo(SINASE),dentreoutras.
Asnormasnacionaisemseuconjuntosochamadasdeordenamentojurdico.Tambmfazem
partedoordenamentojurdicobrasileiroosTratadosInternacionaisqueoBrasilassinaeratifica.
OprocessoderatificaoomomentodeinternalizaodoTratado,tratasedaaprovaopelo
CongressoNacionaledaexpediodedoisDecretos:umDecretoLegislativo,quandoo
Congressoaprovaotratado,eumDecretodoExecutivoquepromulgaoTratadoeocoloca
assimdentrodoconjuntodenormasdoordenamentojurdico9.
OBrasildemocrticoreconheceuosmaisdiversosTratadosInternacionaisdeDireitosHumanos,
bemcomo,mecanismosinternacionaisdeproteoegarantiasdosdireitosnelesestabelecidos.
ReconhecemosapossibilidadedaComissoedaCorteInteramericanadeDireitosHumanose
dediversosMecanismosdaONUreceberamdennciasdeviolaesdedireitoshumanos
praticadasnombitodoEstadobrasileiro.Reconhecemosodireitodeindivduosou
organizaessequeixaremperanteoSistemaInternacionalquandooBrasilviolarporseus
agentesdireitoshumanosouquandonoconseguirevitardemodoeficazaviolao.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 6/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
Porm,importanterefletirquenobastadispordeinstrumentosjurdicosparaaproteodos
direitoshumanos,precisoefetivamenteconcretizlos.Paraisso,precisovontadeeaodos
poderesconstitudos,edecadapessoaquecompeasociedade,apartirdeumaprticaque
respeiteosdireitosdooutro,construda,necessariamente,noreconhecimentodasdiferenas,
naconvivncia,nosambientesdafamlia,damoradia,dotrabalhoedavidapblica.
Aconsagraodosdireitoshumanosumaconquistaparaahumanidade,esuaefetiva
implementaoumapossibilidadedeassegurarumavidadignaparatodasaspessoas,
ressaltandooseucarterestratgicoparaalutapolticadetransformaodasociedade.
DireitosHumanosdaCrianaedoAdolescente
ADeclaraoUniversaldosDireitosHumanos,ratificadapeloBrasilem1948,trazumameno
especficascrianas,aoprevernoseuart.25,2,que:
"Amaternidadeeainfnciatmdireitoacuidadoseassistnciaespeciais.Todasascrianas
nascidasdentroouforadomatrimnio,gozarodamesmaproteosocial."
Porm,paraapromooedefesadosdireitoshumanosdecrianaseadolescentesnum
sistemaestratgicofoinecessriaacriaodeinstrumentosemecanismosdepromooe
proteodetaisdireitos.
Essaproteoespecialatribudaaosdireitoshumanosdecrianaseadolescentesencontrase
consagradaemalgunsdocumentosinternacionaisespecficos,comoaDeclaraoUniversaldos
DireitosdaCriana,de1959,eaConvenodaOrganizaodasNaesUnidassobreos
DireitosdaCriana,de1989).
Crianaseadolescentes:sujeitosdedireitos
Comosepodeobservar,ocrescenterespeitopelosdireitoshumanosresultadodeum
processohistricopautadopelapreocupaocomadignidadedaspessoas,sendoquea
proclamaopblicadosdireitosdecrianaseadolescentesenriqueceuodiscursogeraldos
direitoshumanosaodotlodeespecificidadeeconcretude.
Osdireitoshumanosderamaosdireitosdecrianaseadolescentesumcarterpolticoepblico.
Assim,seampliaavisodacrianaedoadolescentecomopessoaintegrantedasociedadeese
reconheceseucarterdecidado.Apreocupaocomacondiomaterialdecrianase
adolescentesdeixadeserapenasumaquestodefilantropiaecaridadeparaintegraras
responsabilidadesadministrativasdosEstados.
ADoutrinadaProteoIntegral,trazidapelaConvenodaONUsobreosDireitosdaCriana,
deunovostatusatodasascrianaseadolescentes:demerosobjetosdaintervenoestatal
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 7/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
passaramcondiodesujeitosdedireitos.Eoquesignificaisso?
Sersujeitodedireitossignificasertitulardedireitoseobrigaes.
Naesferadajustiajuvenil,sersujeitodedireitoestemtotalcontraposiocomaconcepo
anteriordequeapopulaoinfantoadolescenteerameramente"objetodeproteo"doEstado.
Combasenessatalproteoocorriaminternaesirregularesedesmotivadas.Amalaclamada
"situaoderisco",ouseja,crianaseadolescentesvtimasdeabandono,violnciadomstica,
pobreza,orfandadade,etc.,eraporsiumajustificativaparaqueoEstadoatuassedeterminando
oabrigamentocompulsriocomoafastamentodafamliaeainternaosemtempo
determinado.Ouseja,crianaseadolescenteseraminternadaseminstituiesdoEstado,as
antigasFundaesdeAmparoeBemEstaraoMenor(FEBENs),sobadesculpadequeo
Estadocomissoestavaprotegendoas.
Portanto,crianaseadolescentesnopodemsermaisobjetosdemedidasjudiciais,massim
tertodososseusdireitosgarantidos.
Paraentendermelhor...
Aconcepodacrianaedoadolescentecomosujeitosdedireitoscomeouaserfomentadaa
partirdadcadade1970,naefervescnciadalutapelosdireitoshumanosnoBrasil,sendo
intensificadanadcadade1980,comalutapelademocratizaodopasepelagarantiade
direitos.Doisprincpiosfundamentamtalconcepo:aigualdadeperanteleieorespeito
diferena.
Oquecaracterizaaigualdadeauniversalizaodosdireitos,ouseja,quetodososdireitos
sejamgarantidosparatodasascrianaseadolescentes,independentementedaorigem
socioeconmica,daidade,daraa/etnia,dognero,daestruturafamiliar,dareligiooude
qualqueroutrocritrio.
Jorespeitodiferenacaracterizasepelaconsideraodacrianaedoadolescentecomo
pessoasemcondiopeculiardedesenvolvimento,ouseja,crianaseadolescentesso
titularesdetodososdireitoshumanose,almdisso,tmdireitosespecficosquelheso
asseguradospelasuacondiodecrianaseadolescentes(aexemplodaconvivnciafamiliare
comunitriadaproteocontraotrabalhoinfantil,contraaexploraosexual,etc.).
DireitosHumanosdecrianaseadolescentesna
ConstituioFederal
NoBrasil,todososdireitoshumanosreconhecidosinternacionalmentescrianase
adolescentesforamassimiladospelaConstituioFederalde1988,comopodeserobservado
noseuartigo227.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 8/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
EstedispositivoconstituiuumasntesedocontedodaConvenosobreosDireitosdaCriana,
configurando,assim,oconjuntodedireitoshumanosaserpromovidopeloEstado,pelafamliae
pelasociedadeemtrsreasbsicas:
odireitosobrevivncia(vida,sade,alimentao)
odireitoaodesenvolvimentopessoalesocial(educao,cultura,lazereprofissionalizao)
e
odireitointegridadefsica,psicolgicaemoral(dignidade,respeito,liberdadeeconvivncia
familiarecomunitria).
Acrescentese,ainda,queaquelestrsentescoresponsveis(Estado,famliaesociedade)
devemprotegerascrianaseadolescentesdetodaformadenegligncia,discriminao,
explorao,violncia,crueldadeeopresso.
OsDireitosHumanosnoEstatutodaCrianaedo
Adolescente
ComoEstatutodaCrianaedoAdolescente(Lein8.069/1990),amaiorpartedetaisdireitos
fundamentaisforamprevistosnoseuTtuloII(art.7a69),reafirmandoadoutrinadaproteo
integral.
Almdisso,todosessesdireitosconferidosacrianaseadolescentessoalcanadospelo
princpiodaprioridadeabsoluta,oqualprevquedevemsergarantidosantesdequaisquer
outros,ouseja,dentreosdireitosfundamentaisreconhecidosatodasaspessoas,expressode
suainerentedignidade,aquelesrelativosacrianaseadolescentesdeveroestaremprimeiro
lugar.
Sendoassim,ascrianaseadolescentestmdireitosprevistosparatodosossereshumanos,
pormcontamcomdireitosespecficosporsuacondiodesercrianaseadolescentes,que
merecemproteodiferenciadatendoemvistaquesomaisvulnerveisqueosadultos
justamenteporestarememdesenvolvimento.CabeaoEstado,asociedadeefamliaassumirem
aresponsabilidadedelhesasseguraremnarealidadeosdireitosgarantidospelasnormaslegais.
GarantindoosDireitosHumanosdecrianase
adolescentes
Agarantiadosdireitoshumanosdapopulaoinfantoadolescenteimplicaeexige,almda
afirmaonormativa,aformulaodepolticaspblicasespecficascapazesdesuperarum
discursoretrico,promovendo,assim,umaatuaoarticuladaeinterdisciplinardediferentes
atoressociais.Tratasedodesenvolvimentodepolticasemfavordainfnciaedaadolescncia
nareadaeducao,dasade,daassistnciasocial,dacultura,dahabitao,dasegurana
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 9/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
pblica,dentreoutras.
Nessaperspectiva,a"polticadeatendimentodosdireitosdacrianaedoadolescente",quefaz
partedapolticadepromoodosdireitoshumanos,perpassa,deformatransversale
intersetorial,todasaspolticaspblicas,reafirmandoaideiadoimperativocumprimentodos
direitosdessegruposocial,observandoasuaintegralidadeeprioridade.
PARAREFLETIR
Ataquivocteveoportunidadedeconheceraconstruohistricadosdireitoshumanosea
suarelaocomoDireitodaCrianaedoAdolescente.
apartirdessacompreensoquepoderemosafirmaronossopapeldeprotetoraseprotetores
dosdireitoshumanosdecrianaseadolescentes.
Pararefletirumpoucomaissobreessetema,convidamosvocaassistiraofilme"10centavos"
(Brasil,2007,19min.)erelacionloaoqueestudamosaquisobredireitoshumanosepolticade
proteodosdireitoshumanosdainfnciaedaadolescncia.
Sucessonaaplicaodosconhecimentosadquiridos!
1UNICEF.Porquedizernoreduodaidadepenal.Elaborao:KarynaBatistaSposato,
2007.
2RecomendamosqueassistamaaudinciapblicarealizadanaCCJCsobreotema
[http://www2.camara.leg.br/atividadelegislativa/comissoes/comissoes
permanentes/ccjc/videoArquivo?codSessao=51732&codReuniao=38269]easnovas
audinciasquejforameserorealizadaspelaComissoEspecial
[http://www2.camara.leg.br/atividadelegislativa/comissoes/comissoes
temporarias/especiais/55alegislatura/pec17193maioridadepenal/documentos/audiencias
publicas.]
3ImportanteouviraopiniodoexministrodoSupremoTribunalFederal,CarlosAyresBrito
sobreotema[https://www.youtube.com/watch?v=dgjW7jsQgxg]eleroartigodePauloSrgio
Pinheiro[http://www.revistaforum.com.br/blog/2015/05/politicadesegurancanaosefazcom
basenoibope/]
4UmtimolivrocomtextosinteressantesdeDavidSanchez,JoaquinHerreraFlores,dentre
outrosautoresquepossuemumaperspectivamaiscrticadedireitoshumanospodeser
encontradoaqui:http://www.pucrs.br/edipucrs/direitoshumanos.pdf
5RecomendamosolivrodeDavidSanchez:SNCHEZRUBIO,David.Fazendoe
desfazendodireitoshumanos.TraduodeClovisGorczevski.SantaCruzdoSul:EDUNISC,
2010.(DireitoeSociedadeContempornea).
6FIGUEIREDO,Ivanilda.DesconstruindoMitos:umolharcrticosobreosdireitoshumanos
comoinstrumentosdemodificaosocialIn:Direitoeexperinciasjurdicas:sociologia
jurdicavolume1.1ed.BeloHorizonte:ArraesEditores,2013,v.1,p.3856.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 10/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
7Ver:http://nacoesunidas.org/nacoesunidasnobrasilseposicionamcontraareducaoda
maioridadepenal/
8CONSELHONACIONALDEJUSTIA.PanoramaNacional:aexecuodasmedidas
socioeducativasdeInternao.Disponvel:http://www.cnj.jus.br/images/pesquisas
judiciarias/Publicacoes/panorama_nacional_doj_web.pdf
9Paraaprofundaroconhecimentosobreomodelodeincorporaodostratados,
recomendamos:http://www.ambitojuridico.com.br/site/?
n_link=revista_artigos_leitura&artigo_id=11170&revista_caderno=16
DireitoBrasileirodaCrianaedoAdolescente
Cara(o)Cursista,
Vamosagorafalarsobre:DireitoBrasileirodaCrianaedoAdolescente.Antesquevoccomece
aleiturapeoquevejaodocumentrioJuzodeMariaAugustaRamos10.Assim,vocpoder
refletirsobreaprticadoSistemadeJustiabrasileiroaodecidirquaisosadolescentesque
devemserdestinadosasunidadesdeinternaoeosqueno.
Nestetemavocver:
1.queoDireitomaisdoqueumconjuntodeleis
2.umpoucodaconstruohistricadoDireitodaCrianaedoAdolescentenoBrasil
3.quaissoasprincipaisnormas,hojevigentes,paraagarantiadosdireitoshumanosde
crianaseadolescentes
4.outrasfontesdoDireitoimportantesnoBrasilatualnareadoDireitodaCrianaedo
Adolescente.
Aofinaldaunidade,vocsercapazdeentenderosmarcosnormativosnacionaisrelativosaos
direitosdacrianaedoadolescente,demarcandoasrupturasdadoutrinadaproteointegral
comadoutrinadasituaoirregular.
OqueoDireitodaCrianaedoAdolescente
Inicialmente,importantefalarsobreoconceitodeDireito,masdefiniroqueoDireitodepende
dopontodevistaadotado.
ODireitoumacriaohumana.frutoderelaeseinteraesmantidasentreaspessoasna
suavidasocial,pblicaeprivada.ODireitonoapenasumconjuntodeleisescritas,nose
esgotanalegislao,nasnormas.Eleconstitudoporumadiversidadedefontes.Podemos
citarcomofontesdodireitoasleis,ajurisprudncia,ocostume,adoutrina,aanalogia,os
princpiosgeraisdedireitoetc.Portanto,odireitovivoemutveldomesmomodoquea
sociedade.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 11/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
Paraquemtiverumtempinhoamais,gostaramosderecomendaraleituradolivroOque
direitodoRobertoLyraFilho,poiscomojdissemosquandotratvamosdedireitoshumanoso
direitonosoqueestnasleis,masfazpartedeumabuscasocialconstante.Diariamente,
novosdireitossogarantidos,restringidosouatretirados.preciso,portanto,queestejamos
cientessobreapossibilidadedelutarmossemprepelacriaodenovosdireitosounos
entricheirarmosnasdefesadeoutrosquenopodemserexcludosdaleiounegados.
NesseEixo,contudo,porquestodetempoeespao,falaremosprimordialmentesobreas
normasjurdicasescritas,especialmentesobreasleis,quesoafacemaisvisveldeum
determinadoramodoDireito.
Outropontoimportante:oDireitodaCrianaedoAdolescenteconstituisecomoumramo
especficodoDireitoquedefinidopelaqualidadedapessoa(crianaeadolescente)quetoma
partenasrelaesdequetrataenopelanaturezadarelaojurdicapropriamentedita.
Assim,semperdersuaautonomia,oDireitodaCrianaedoAdolescentedialogacomtodosos
demaisramosdodireito(DireitoCivil,DireitoPenal,DireitoConstitucional,DireitoAdministrativo
etc.).Emuitobomqueissoacontea.ODireitodaCrianaedoAdolescentenopodeficar
isolado,comoestevemuitotempooantigoDireitodoMenor,emclaroprejuzoparaapopulao
infantojuvenil.Ainteraocomoutrosramosdodireitopermiteestendercrianaeao
adolescenteosmecanismoslegaisejudiciaisdeproteodetodosossereshumanosemgeral.
Devemosteremmentequeodireitodacrianaedoadolescentevisajustamenteproteglos
porsuascaractersticaspeculiares,portanto,eledevesersempreusadoprioritariamentee
apenasnoscasosemquenecessitardecomplementaoseroutilizadasleisdeoutrosramos
dodireitoesempreembenefciodestegrupo.
Porfim,paraquepossamoscompreendercomclarezaoatualestgioemqueseencontrao
DireitodaCrianaedoAdolescente,nopodemosdeixardefazerumabreverecordao
histrica.
EtapashistricasdaconstruodoDireitodaCrianaedo
Adolescente
AlgunsautoresfalamsobrequatrograndesperodosdoDireitodaCrianaedoAdolescenteno
Brasil:
1Perodo(15001889)chamadodecaritativoreligioso:
Representadopelosvaloresocidentaisecristos(catlicos)dapiedadeedacaridade,com
significativacaractersticaassistencialista.
DuranteesteperodofoipromulgadaaprimeiraConstituiodoImprio(1824),cujotexto
sequercitoucrianaseadolescentes.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 12/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
Em1830,promulgadooprimeiroCdigoPenaldoImprio,quefixouaimputabilidadepenal
plenaaos14anosdeidade,estabelecendoumcritriobiopsicolgicoparaapuniode
crianasentreseteequatorzeanos.Comaidadeentreseteequatorzeanos,osmenores
quetivessemcometidoocrimecomdiscernimentosobreoatocriminoso(avaliaosubjetiva
damaturidadepessoal)poderiamserconsideradosrelativamenteimputveis,podendoser
encaminhadossCasasdeCorreo,pelotempoqueoJuizentendesseconveniente.
2perodo(18891964)chamadofilantrpicocientficohigienista:
MarcadopelainstalaodaRepblicaecaracterizadopelaracionalidadecientficaepela
disciplinanestemomento,acaridadeeapiedadecristsnosomaissuficientes.
Surgeanecessidadedeinvestirnaeducaodascrianaseadolescentes,comfocona
capacitaoprofissionalafimdegarantirlhessubsistnciaeevitarlhesadelinquncia,alm
danecessidadedetornlasprodutorasereprodutorasdadinmicadodesenvolvimento
materialesocialimpostapelavidamoderna.
Em1927,promulgadooCdigoMelloMattosdeMenores,quedefendiaainternaocom
viseducacionaledisciplinarparacorreoaocomportamentocontrriosnormas,afimde
tornaros(as)infratorespessoasdecomportamentoaceitvelaospadresexigidospelonovo
modelodesociedadedesenhado.OsistemadeproteoeassistnciadesseCdigode
Menoressubmetiaqualquercriana,porsuasimplescondiodepobreza,aodaJustia
edaAssistncia,colocandoaesferajurdicacomoprotagonistanaquestodosmenores,
atravsdaaojurdicosocialdosJuzesdeMenores.
3Perodo(19641988),definidocomomilitarcientfico:
Emgrandeparte,duranteaditaduramilitarnoBrasil,omenorabandonadoe/ouinfrator
passaasertratadocomoproblemadesegurananacional,prevalecendoasmedidas
repressivasquevisavamcercearospassosdosmenoresesuascondutas"antisociais".
AresponsabilidadepelasinternaesdessesmenorescentralizadanaUnio(Governo
Federal),atravsdaFUNABEM(FundaoNacionaldeBemEstardoMenor),eosrgos
executoresestaduaiseramasFEBEMs(FundaesEstaduaisdeBemEstardoMenor),que
tinhamcomoobjetivos:conter,vigiarereeducar.
promulgadooCdigodeMenores(1979),queadotouaDoutrinadaSituaoIrregularem
facedosmenoresde18anos,medianteocartertutelardalegislaoeaidiade
criminalizaodapobreza.
4Perodoodemocrticohumanistaoudaproteointegral:
Teveincioem1988eperduraatosdiasatuais.
Oinciodesteperodorefereseaoprocessodemassivamobilizaodasociedadecivil
organizadanaConstituintede1988ealutadosmovimentossociaispelaconsideraoe
inserodosdireitoshumanosdainfnciaeadolescncianotextoconstitucional.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 13/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
AConstituioFederalde1988adotouintegralmenteaDoutrinadaProteoIntegral,
expressandoanoseuartigo227,sendoqueaimputabilidadepenalfoimantidaem18anos
deidade,atravsdoart.228.
OBrasilfoioprimeiropasaadequarsualegislaosnormasdaConvenoda
OrganizaodasNaesUnidassobreosDireitosdaCriana,incorporandoasnasua
Constituio.
OgranderesultadodestemomentodelutapelosdireitosdainfnciaeadolescncianoBrasil
representado,doisanosdepois,pelapromulgaodoEstatutodaCrianaedo
Adolescente.
AConstituioFederalde1988
NoBrasil,todososdireitoshumanosreconhecidosinternacionalmentescrianase
adolescentesforamassimiladospelaConstituioFederalde1988,comopodeserobservado
noseuartigo227:
"deverdafamlia,dasociedadeedoEstadoassegurarcrianaeaoadolescente,com
absolutaprioridade,odireitovida,sade,alimentao,educao,aolazer,
profissionalizao,cultura,dignidade,aorespeito,liberdadeeconvivnciafamiliare
comunitria,almdecoloclosasalvodetodaformadenegligncia,discriminao,
explorao,violncia,crueldadeeopresso."11
Comojdito,estedispositivoconstituiuumasntesedocontedodaConveno,configurando,
assim,oconjuntodedireitosfundamentaisaserpromovidopeloEstado,pelafamliaepela
sociedadeemtrsreasbsicas:odireitosobrevivncia(vida,sade,alimentao)odireito
aodesenvolvimentopessoalesocial(educao,cultura,lazereprofissionalizao)e,porfim,o
direitointegridadefsica,psicolgicaemoral(dignidade,respeito,liberdadeeconvivncia
familiarecomunitria).Acrescentese,ainda,queaquelestrsentescoresponsveisdevem
protegerascrianaseadolescentesdetodaformadenegligncia,discriminao,explorao,
violncia,crueldadeeopresso.
OEstatutodaCrianaedoAdolescente
OEstatutodaCrianaedoAdolescentefoipromulgadonoBrasilpelaLein8.069,de13de
julhode1990,que,apartirdaConstituioFederal,consagrouaDoutrinadaProteoIntegral.
SeuspressupostossobaseadosnaConvenodaONUsobreosDireitosdaCriana(1989).
OEstatutodaCrianaedoAdolescentefoipromulgadonopercursodeumprocessodeabertura
poltica,apsduasdcadasderegimeditatorialequase60anosdetentativasdereformulao
doCdigodeMenoresde1927.
ApartirdoEstatutonoseusamaisapalavraMENOR.Pessoasmenoresde18anosso
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 14/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
semprecrianasouadolescentes,independentementedesuacondiojurdica.Apesardealei
havermudado,asociedadeaindachamaconstanteadolescenteseatcrianasdemenores.
Muitasreportagensostratamassim.Peoavocsqueobservemtodasasvezesqueapalavra
menorusadapelamdiaevejaseelanotrazemsicaractersticasquedenotaumaviso
preconceituosaenegativasobreapessoaaqueestsereferindo.Geralmente,sochamados
deadolescentesosbrancos,declassemdiaoualtamesmoquandoenvolvidosemato
infracional.Sochamadosdemenoresosadolescentesnegros,pobresedeperiferiamesmo
senoestiveremenvolvidosematoinfracional.
IMPORTANTESABER
Tambmevitamosexpressescomo"emsituaoderisco",poistalexpressosepopularizou
nosentidodeinformarqueaquelascrianaseadolescentesestariamemsituaoderiscode
delinquir,decometercrime,ouseja,aexpressoimpeumavisoestereotipadaenegativa,
esperapelapioratitude.Assim,preferimosfalarem"emsituaodevulnerabilidadesocial"ou
"comdireitosnegados"12,poisessaarealidade.Aquelesconsideradosem"situaoderisco"
soaquelesqueestoemsituaodeabandono,longedasescolas,etc.
OEstatutodaCrianaedoAdolescentepartiudaconcepode"sujeitodedireitos",prevendo,
assim,agarantiaampladosdireitospessoaisesociaisdecrianaseadolescentes.Destaquese
queaefetivaodosdireitoshumanosdacrianaedoadolescentepassaaserdeverdetodos:
afamlia,asociedadeeoPoderPblico,nessenovocontexto,passamasercoresponsveis,
assumindopapelessencial.
OECAnoselimitouadeclarardireitos.Doisterosdeseusartigos(livroII)definemumasrie
demecanismosvoltadosefetivaodessesdireitos.Aleituraintegradadessesmecanismos,
vistanumaperspectivadinmica,oqueposteriormenteseconvencionouchamardeSISTEMA
DEGARANTIADEDIREITOS,quereconhecidoeorganizadonaResoluo113/06do
ConselhoNacionaldosDireitosdaCrianaedoAdolescente(Conanda).
Algunsdosinstrumentoseinstnciasdessesistemaso,porexemplo,adescentralizaodas
polticaspblicasnareadainfnciaedaadolescncia,queforammunicipalizadasacriao
deConselhosdeDireitos,paraformulao,deliberaoefiscalizaodepolticasacriaode
ConselhosTutelares,paraatuarcomoportadeentradanoatendimentoscrianaseaos
adolescenteseosurgimentodaideiadecogestoentreEstadoesociedadecivil.
Nocampojurdico,hosurgimentodosistemaderesponsabilizaopenaldoadolescenteautor
deatoinfracional(estabeleceummodeloderesponsabilidadepenaljuvenilparaadolescentesa
partirdos12atos18anosdeidade)edasaescivispblicascomoinstrumentosde
exigibilidadedosdireitosdacrianaedoadolescente.Importantedesmistificaraideiadequeos
adolescentessoinimputveiseporissonosopenalizados.Dizerqueosadolescentesno
sopenalizadosafirmarqueparaelesnoseaplicaaleipenal,massimumaleiespecficao
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 15/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
ECA,queosresponsabilizasimpormeiodemedidassocioeducativas
AatuaodosistemadeJustianotemmaisovisassistencial,passandoserresponsvel
exclusivamentepelacomposiodeconflitos.Foramdesjudicializadas(tiradasdoJudicirio)as
questesrelativasfaltaoucarnciaderecursosmateriais.Destaquese,ainda,quenonovo
SistemadeJustia,umadasgrandesmudanasfoiodeslocamentodasatribuiestutelares,
quepertenciamaoPoderJudicirio,paraaesferadoPoderExecutivoMunicipal.Acrianaou
adolescentevtimadeviolaodedireitonodevemaisserencaminhadaaosistemapoliciale
judicirio,esiminstnciapolticoadministrativalocaloConselhoTutelar.
AoregulamentaraDoutrinadaProteoIntegraldecrianaseadolescentes,oEstatuto
promoveuumarupturacomosistemamenoristaanteriormentevigente,baseadonadoutrinada
situaoirregular.Porm,asimplesalteraolegislativanobastaparamudarantigoshbitos
consolidadossobaculturadomenorismo.AimplementaodoidealpresentenoEstatutoda
CrianaedoAdolescenteeabuscapelaefetivaodosdireitosdecrianaseadolescentesnele
previstostornamseumgrandedesafio.
DoutrinadaProteoIntegralXDoutrinadaSituao
Irregular
Lein6.697/1979(CdigodeMenores):adotouaDoutrinadaSituao
Irregular.
Consideravaascrianaseosadolescentescomoobjetosdemedidasjudiciais,quando
evidenciadaasituaoirregular,disciplinadanoart.2dalei.
CdigoPenaldo"Menor":penasdisfaradasemmedidasdeproteo.
Norelacionavanenhumdireito.
Notrazianenhumamedidadeapoiofamlia.
Lein8.069/1990(EstatutodaCrianaedoAdolescente):revolucionouo
DireitoInfantoadolescenteadotandoaDoutrinadaProteoIntegral.
TemseufundamentojurdicoesocialnaConvenodaONUsobreosDireitosdaCrianae
naConstituioFederalde1988.
Baseadanosdireitosprprioseespeciaisdascrianaseadolescentes,que,nacondio
peculiardepessoasemdesenvolvimento,necessitamdeproteodiferenciada,
especializadaeintegral.
Essenovoinstrumentolegalvoltaseparaodesenvolvimentodapopulaoinfanto
adolescentedopas,garantindoproteoespecialquelesegmentoconsideradopessoale
socialmentemaissensvel.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 16/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
Outrasnormasimportantes
AlmdaConstituioFederalde1988edoEstatutodaCrianaedoAdolescente,importante
conheceroutrasleisfederaisquetratamdeassuntosrelevantesparacrianaseadolescentes.
Abaixocitamosapenasalgunsdeles,entremuitosoutrosexistentes.
ConvenodaONUsobreosDireitosdaCriana:aconvenoleiinterna(lembredo
quefoiestudadonaunidadepassada),ouseja,comofoiratificadapeloBrasilem24/09/1990
epromulgadapeloDecreton99.710,de21denovembrode1990,elaintegrao
ordenamentojurdicobrasileiroesuasdeterminaestmforajurdicavinculante,devendo
serrespeitadaspelasautoridadesepelasociedadebrasileiras.
CdigoCivil(Lein10.406,de10dejaneirode2002):dentrediversasquestes,tratado
poderfamiliar(artigos1.630a1.638),exercidopelameepelopai,aoqualficamsubmetidos
osfilhosmenoresde18anos.Prev,ainda,regrasqueobrigamospaisaopagamentode
pensoalimentciaparaosfilhosmenores,regrasparaguardadefilhos,regraspara
regulamentaodevisitas,regrassobrecapacidadecivildecrianaseadolescentes,entre
muitasoutras.
ConsolidaodasLeisdoTrabalho(Decretolein5.452,de1demaiode1943):trata
daproibiodotrabalhoparamenoresde16anosdeidade,permitindootrabalhopara
aquelesmaioresde14anosdeidadenacondiodeaprendiz,comadevidaproteo
(indicandolocaisehorriosinadequados).
LeideDiretrizeseBasesdaEducao(Lein9.394,de20dedezembrode1996):prev,
entremuitosoutrosdispositivos,oensinofundamentalobrigatrio,quecontinuasendoomais
fortedosdeveresestataisemrelaoescolarizao,devendoseruniversalmente
asseguradoatodasascrianaseadolescentes.Almdisso,tratadaeducaoinfantil,quefoi
definitivamenteincorporadaeducaobsica,atravsdooferecimentodecrechesepr
escola,paracrianasde0a6anosdeidade.
LeiOrgnicadaAssistnciaSocial(Lein8.742,de7dedezembrode1993):tambm
trazdeterminaesquevisamaproteodecrianaseadolescentes,atravsdaefetivao
dosdireitossociais,comoodireitosade.Nessesentido,aleiinstituioBenefciode
PrestaoContinuada(BPC),oqualsepropeamelhorarascondiesdevidadepessoas
comdeficinciaatravsdaconcessodeumsalriomnimomensal,devendo,assim,ser
concedidoacrianaseadolescentescomdeficincia.Prev,ainda,acriaodeprogramas
deamparoacrianaseadolescentesemsituaoderiscopessoalesocial.
LeidooSistemaNacionaldeAtendimentoSocioeducativo(SINASE):Lei12594/12:
InstituioSistemaNacionaldeAtendimentoSocioeducativo(Sinase),regulamentaaexecuo
dasmedidassocioeducativasdestinadasaadolescentequepratiqueatoinfracional
Outrasfontesdodireitodacrianaedoadolescente
Almdasleisfederais,compemtambmoDireitodaCrianaedoAdolescenteumasriede
normasestaduaisemunicipaisquetratamdeassuntosrelacionadospopulaoinfantojuvenil.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 17/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
AtambmvmintegradasasResoluesdosConselhosdeDireitosdaCrianaedo
Adolescente.
Outrafonteimportantedodireitodacrianaedoadolescentesoostextosescritosporjuristas
sobreotema.NoBrasil,aproduodeestudosepesquisasnesseramoaindasopoucos,mas
vmcrescendoanoaano.H,contudo,bonslivroseartigosquecomentamasleisvigentes
nessarea.Essasopiniessomuitoimportantesparaorientardecisesquandoaleino
muitoclarasobreopontocontrovertido.
TambmajudaaformaroDireitodaCrianaedoAdolescenteajurisprudncia.Eladefinida
comooconjuntodedecisesdostribunais.oentendimentoqueosjuzestmsobrea
aplicaodedeterminadaregraemsituaesconcretas.
NoBrasiloSuperiorTribunaldeJustia,localizadoemBrasliatem,entreoutras,afunode
uniformizar,dentrodopossvel,osdiversosentendimentosdostribunaisdosestadossobre
determinadamatria.
doSuperiorTribunaldeJustiaquevmimportantesdecisessobreaaplicaodoECAem
situaesconcretasrelacionadasaadolescentesemconflitocomalei.
Parasaberalgumasdelas,
Smula500Aconfiguraodocrimedoart.244BdoECA(corrupodemenores)
independedaprovadaefetivacorrupodomenor,porsetratardedelitoformal.
Smula492Oatoinfracionalanlogoaotrficodedrogas,porsis,noconduz
obrigatoriamenteimposiodemedidasocioeducativadeinternaodoadolescente.
Smula383Acompetnciaparaprocessarejulgarasaesconexasdeinteressedemenor
,emprincpio,doforododomicliododetentordesuaguarda.
Smula342Noprocedimentoparaaplicaodemedidascioeducativa,nulaadesistncia
deoutrasprovasemfacedaconfissodoadolescente.
Smula338Aprescriopenalaplicvelnasmedidasscioeducativas.Smula265
necessriaaoitivadomenorinfratorantesdedecretarsearegressodamedidascio
educativa.
Smula265necessriaaoitivadomenorinfratorantesdedecretarsearegressoda
medidascioeducativa.
Smula108AAPLICAODEMEDIDASSOCIOEDUCATIVASAOADOLESCENTE,PELA
PRATICADEATOINFRACIONAL,DACOMPETENCIAEXCLUSIVADOJUIZ.
[www.stj.jus.br]
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 18/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
PARAREFLETIR
Paraconhecerumpginadainternetcombonsartigossobreostemas(jurdicosenojurdicos)
ligadosaoDireitodaCrianaedoAdolescente,cliqueaqui.
UmbomlivrodecomentriossobreoEstatutodaCrianaedoAdolescente,entreoutros:
EstatutodaCrianaedoAdolescentecomentado:comentriosjurdicosesociais.SoPaulo:
Malheiros.Procureadquirirumaediobematualizada,jqueoEstatutopassoupormudanas
recentesbastanteimportantes.
ParateracessoaotextoatualizadodoEstatuto,afontemaisconfivelapginadaCasaCivil
daPresidnciadaRepblica,quefazumtrabalhopermanentedeatualizaodaleis
mudanaspontuaisquevoacontecendo.Veja,clicandoaqui(guardeessaversonoseu
computadorouaimprimaaversooficialdoECA).
10Ofilme:http://www.youtube.com/watch?v=3LtzzwxKBiw[ressaltamosqueencontramoso
linkparaofilmeemrpidapesquisanoyoutube,masnotemosconhecimentosehalgum
direitoautoralsendoinfringidonestelink]Otrailler:https://www.youtube.com/watch?
v=OAIUgmMZq1s
11Recomendamosver:SPOSATO,K.B..ConstitucionalizaodoDireitodaCrianano
Brasilcomobarreirareduodaidadepenal.RevistaBrasileiradeCinciasCriminais,v.80,
p.80118,2009.
12RecomendamosaleituradorelatriodoUNICEFparareflexosobreotema:
http://www.unicef.org/brazil/pt/resources_10525.htm
SistemadeGarantiadeDireitosdaCrianaedo
Adolescente
VamosagoraaprofundarnossosconhecimentossobreoSistemadeGarantiadeDireitosda
CrianaedoAdolescente.
Denadaadiantaanunciardireitossenoexistiremmodosdeostornarrealidade,nomesmo?
IremosfalarsobreoqueoSistemadeGarantiadeDireitos,quemsoosrgoseentidadesque
ocompem.LembrandoquecomonossofocooSINASEiremosnosdetermaisnoquese
relacionaaadolescentesautoresdeatoinfracional,masoSistemafuncionaparaTODOS/AS
os/ascrianaseadolescentesetemregrasdiferentesparacadacaso.
TeremosporbaseemgrandepartedotextoaResoluo113ea117doCONANDA.
RecomendoquevocsdemumaolhadanessevdeosobreHierarquiadasNormasque
preparamosparavocs.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 19/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
OSistemadeGarantiadeDireitos:definioI.
OSistemadeGarantiadosDireitosdaCrianaedoAdolescentecompostoatravsda
articulaoeintegraodasinstnciaspblicasgovernamentaisedasociedadecivil,na
aplicaodeleisenofuncionamentodosmecanismosdepromoo,defesaecontroleparaa
efetivaodosdireitoshumanosdacrianaedoadolescente,nosnveisFederal,Estadual,
DistritaleMunicipal.Suaatuaoseestabeleceemtrseixosprimordiais:
promoodedireitosdacrianaedoadolescente
defesadosdireitosdacrianaedoadolescentee
controledaefetivaodedireitoshumanos.
Quandofalamosempromoverestamosfalandoemagirparaarealizaodedireitosquando
falamosemdefenderestamostratandodeatuaoquandoosdireitosforamviolados/negadose
finalmentequantonosreferimosaocontroleestamoslidandocomomonitoramento/fiscalizao
doestadoderealizaodosdireitosdecrianaseadolescentes.
"CompeteaoSistemadeGarantiadosDireitosdaCrianaedoAdolescentepromover,defender
econtrolaraefetivaodosdireitoscivis,polticos,econmicos,sociais,culturais,coletivose
difusos,emsuaintegralidade,emfavordetodasascrianaseadolescentes,demodoque
sejamreconhecidoserespeitadoscomosujeitosdedireitosepessoasemcondiopeculiarde
desenvolvimentocolocandoosasalvodeameaaseviolaesaquaisquerdeseusdireitos,
almdegarantiraapuraoereparaodessasameaaseviolaes."(Art.2daResoluo
113doCONANDA)
OSistemadeGarantiadeDireitos:definioII.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 20/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
VejamatimasntesedeWanderlinoNogueirasobreoSistemadeGarantiadeDireitos:
"CabeaoSGDopapelde(a)potencializarestrategicamenteapromooeproteodos
direitosdainfncia/adolescncia,nocampodetodasaspolticaspblicas,especialmenteno
campodaspolticassociaisede(b)manterrestritamenteumtipoespecialdeatendimento
direto,emergencial,emlinhade"cuidadointegradoinicial",acrianaseadolescentescom
seusdireitosameaadosouviolados("credoresdedireitos")ouaadolescentesinfratores
("emconflitocomalei").Asaesdasinstnciaspblicasgovernamentaiseno
governamentais,queintegramesseSistema,precisamseralavancadorasefacilitadoras,
visandoaumainclusoprivilegiadaemonitoradadessepblicodecredoresdedireitosede
conflitantescomalei,nosservioseprogramasdosrgosdaAdministraoPblica.E,
igualmente,alavancadoresefacilitadores,visandofacilitaodoacessodeleJustia.Para
tudoissooperar,osrgosdosistemadegarantiadosdireitosdacrianaedoadolescente
SGDfuncionamexercendotrstiposdefunesestratgicas:(1)promoodedireitos,(2)
defesa(proteo)dedireitose(3)controleinstitucionalesocialdapromooedefesados
direitos.Issonosignificaqueumdeterminadorgopblicoouentidadesocialsexera
exclusivamentefunesdeumalinhaestratgica.Quandodesempenhamsuasatividades
legais,cadaumdelesexercepreponderantementeumtipodeestratgiadegarantiade
direitos(promoo?defesa?controle?),maspodemtambm,emcartersecundrio,
desenvolverestratgiasdeoutroeixo."
Sequiseremseaprofundar,recomendoacessarNogueiraclicandoaqui.
OSGDEOSINASE
OSistemadeGarantiadeDireitosHumanosdecrianaseadolescentessedestinaaassegurar
aproteointegraleprioritriadecrianaseadolescentes.Ofatodeumadolescenteser
acusadodeatoinfracionalnoodesqualificaparaseratendidopeloSGD,pelocontrrio,impe
aindamaisqueasinstituiesfuncionemaseufavor13.
QuandoumadolescentepassaaseratendidopeloSistemaNacionalSocioeducativo,
responsabilizadoporsuasaespormeiodemedidassocioeducativaseaomesmotempodeve
seratendidoemsuasnecessidades,tendoseusdireitosassegurados.Aspolticaspblicado
SGDdevemdesenvolverserestrategicamente,demaneiratransversaleintersetorial,
articulandotodasaspolticaspblicas(infraestruturantes,institucionais,econmicasesociais)e
integrandosuasaes,emfavordagarantiaintegraldosdireitosdestesadolescentes.
Oadolescenteautordeatoinfracionaltemsuacondutaimprpriapenalizadacommedida
socioeducativaquepretendeprevenirsuarepetio,bemcomo,assegurarsuareinserosocial
damelhorformapossvel.
Crianaseadolescentesqueinfringiramumanormapenaleestoemsituaodeato
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 21/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
infracional,temtodaessaredeaoseulado,atuandojuntamenteecombasenosmesmos
princpiosdeprioridadeabsolutaeproteointegralpararesguardarosdireitosdestaparcelade
adolescentes.
Osprogramasdeexecuodemedidassocioeducativasdevemoferecercondiesque
garantamoacessodosadolescentessocioeducandossoportunidadesdesuperaodesua
situaodeadolescentesquepraticaramatoinfracionalcomodireitoeducao,sade,ao
tratamentoadequadocontradrogadio,inclusoemprogramasdeassistnciasocial.Etc.
Lembremsedovistonaunidadeanterior:crianasquecometeramatoinfracionalpassampor
medidadeproteoenquantoadolescentessosubmetidos/asamedidassocioeducativas.
OEixodePromoodosDireitos
Oeixoestratgicodapromoodosdireitoshumanosdecrianaseadolescentes
operacionalizaseatravsdodesenvolvimentoda"polticadeatendimentodosdireitosda
crianaedoadolescente",previstanoartigo86doEstatutodaCrianaedoAdolescente,que
integraombitomaiordapolticadepromooeproteodosdireitoshumanos.Parasua
realizao,articulamsedemaneiratransversaleintersetorial,todasaspolticaspblicas(infra
estruturantes,institucionais,econmicasesociais)eintegrandosuasaes,emfavordagarantia
integraldosdireitosdecrianaseadolescentes.
Agarantiadoacessoaodireitoseguranaalimentardecrianasindgenaseoasseguramento
dodireitoconvivnciafamiliarecomunitriadecrianaseadolescentesabandonados/aspelos
paissodoisexemplosdepromoodosdireitosaserrealizadaporrgosdoSGD.(vejamo
Art.15daResoluo113doCONANDA)
OeixodeDefesadosdireitos
Oeixodadefesadosdireitoshumanosdecrianaseadolescentescaracterizasepelagarantia
doacessojustia,ouseja,pelorecursosinstnciaspblicasemecanismosjurdicosde
proteolegaldosdireitoshumanos,geraiseespeciais,dainfnciaedaadolescncia,para
asseguraraimpositividadedelesesuaexigibilidade,emconcreto.(Art.6daResoluo113do
Conanda).
Qualquercrianaeadolescentequetenhaseusdireitosameaadosouvioladospodeser
protegidaporesseeixo.Tantoumacrianaquetevenegadasuamatriculanaescolaporfaltade
vagas,quantoumadolescentequefoitorturadodentrodeumaunidadedeinternao.
Osrgospblicosquefazempartedesteeixoso:osrgosdosistemadejustia,aspolcias
(militar,civiljudiciriaeinclusiveapolciatcnica),osconselhostutelares,easouvidorias.No
mbitodasociedadecivildestacamseasatuaesdosCentrosdeDefesadaCrianaedo
14
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 22/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
Adolescente(CEDECAs)queatuamnaproteojurdicosocialdecrianaseadolescentes14.
13LembremsededarumaolhadanolivroDireitosNegadosdoUNICEFquej
recomendamosacima:http://awebic.com/natureza/ouniversoeassustador/
14Recomendamosver:
http://www.academia.edu/3460759/Repensando_a_prote%C3%A7%C3%A3o_jur%C3%ADdic
osocial
Integraooperacionaldosistemadejustia
IntegraooperacionaldosistemadejustiaI
Car@scursistas,
OSistemadeJustiabrasileiroextremamentecomplexo.Porissoprecisofalarmosumpouco
deleedanecessidadedesuaintegraoparaobomfuncionamentodoSistemadeGarantiade
Direitos.
OPoderJudicirio,oMinistrioPblico,asDefensoriasPblicaseaSeguranaPblicadevero
serinstadosnosentidodaexclusividade,especializaoeregionalizaodosseusrgosede
suasaes...(Art.9daresoliuo113doCONANDA)
OSistemadeJustiasecompe:
1.dosrgosjudiciais(especialmenteasvarasdainfnciaedajuventudeesuasequipes
multiprofissionais,asvarascriminaisespecializadas,ostribunaisdojri,ascomisses
judiciaisdeadoo,ostribunaisdejustia,ascorregedoriasgeraisdeJustia)
2.Amaiorpartedosdireitosdecrianaseadolescentessotratadosnombitodajustia
estadual.lqueestoasvarasquecuidamdeguardaeadooedeapuraodeatos
infracionais.Cadaunidadedafederao(estado),estruturasuajustiaestadualdeummodo.
Portanto,ocumprimentodaregradoart.145doECArelativaacriaodevaras
especializadasparaainfnciaeajuventudeaindabastanteirregular,revelaestudoda
ABMP,oqualdestacaque"aespecializaoformativadosoperadoresdodireitoeestrutural
dasVarasdaInfnciaedaJuventude,sejapelaunicidadedatemticaaserobjetode
anlise,sejapelaexistnciadeequipestcnicasauxiliaresaosmagistradoscondio
primeiraparaefetivaodagarantiadedireitosdecrianaseadolescentes".[trataseda
AssociaoBrasileiradeMagistrados,PromotoresdeJustiaeDefensoresPblicosda
CrianaedoAdolescente.Parasabermaissobresuasaesacessewww.abmp.org.br]
IntegraooperacionaldosistemadejustiaII
2.doMinistriopblico.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 23/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
OMinistrioPblico(ondeatuamPromotoresdeJustia)odefensordaleieacusa,pedindo
devidaresponsabilizaodequemquerqueatenhaafrontado.Assim,o/apromotorpodeacusar
um/aadolescentedaprticadeatoinfracionaleemoutrasituaoacusaradultospela
exploraosexualdecrianaseadolescentesoupelaprticadeviolnciadomstica.Alm
disso,oMinistrioPblicopodeabririnquritoscivisparainvestigarcasosdeviolaesde
direitosdecrianaseadolescentes(porexemplo,dennciasdemaustratosnumabrigooude
torturanumaunidadedeinternamento).Noscasoscriminais,oMinistrioPblicogeralmente
recebeinformaespormeiodoinquritopolicial,masimportantedestacarqueoSupremo
TribunalFederaldecidiurecentementequeoMPtambmpodeinvestigarporcontaprpria.(RE
593727)15.Issomuitoimportanteparaaquelescasosnosquaishsuspeitadeenvolvimento
deautoridadespoliciais.
03.daDefensoriaPblica
ADefensoriaPblicaainstituioresponsvelporprestarassistnciajurdicagratuitaaos
necessitados,oferecendoeducaoemdireitos,orientaojurdica,atuandoforadaJustiae
tambmemprocessosjudiciais.Umadesuasimportantesatribuies,funcionarcomouma
espciedeadvogadogratuitoparaapopulaoquenopodepagarporumadvogadoparticular.
Comotodoadolescentetemdireitodefesatcnicaquandorespondepelaprticadeato
infracionalecomoamaiorpartedosadolescentesquesoprocessadosvmdeextratosmais
pobresdapopulao(oquenoquerdizerqueapenasospobresinfracionam)aDefensoria
pblicatemumpapelmuitoimportanteadesempenharnestecampo.Porisso,importanteque
vocsaibaqueaDefensoriaPblicaumainstituioindependente,semvinculodireitocom
nenhumdostrspoderes,equevemsefortalecendomuitonosltimosanos.Em2014,
inclusive,ampliouconstitucionalmentesuacompetncia:
Art.134.ADefensoriaPblicainstituiopermanente,essencialfunojurisdicionaldo
Estado,incumbindolhe,comoexpressoeinstrumentodoregimedemocrtico,
fundamentalmente,aorientaojurdica,apromoodosdireitoshumanoseadefesa,em
todososgraus,judicialeextrajudicial,dosdireitosindividuaisecoletivos,deformaintegrale
gratuita,aosnecessitados,naformadoincisoLXXIVdoart.5destaConstituioFederal.
(RedaodadapelaEmendaConstitucionaln80,de2014)
Eixodecontroleparaaefetivaodosdireitoshumanos
Ocontroledasaespblicasdepromooedefesadosdireitoshumanosdacrianaedo
adolescentesefaratravsdasinstnciaspblicascolegiadasprprias,ondeseassegurea
paridadedaparticipaodergosgovernamentaisedeentidadessociais,taiscomo:
conselhosdosdireitosdecrianaseadolescentes
conselhossetoriaisdeformulaoecontroledepolticaspblicase
osrgoseospoderesdecontroleinternoeexternodefinidosnosartigos70,71,72,73,74e
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 24/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
75daConstituioFederal
Almdisso,ocontrolesocialserrealizadopelasociedadecivilatravsdequalquercidado/,
deorganizaesnogovernamentaiseentidadessimilares,dentreestasdestacamseos
CentrosdeDefesadasCrianasedosAdolescentesporteremcomoatribuioespecficaa
proteojurdicosocialdecrianaseadolescentes.EssesCentrostantopodemprestar
assessoriajurdicaejudicial,quantorealizaraesdemonitoramentodepolticaspblicas.
Concluindo
Denadavaleproclamardireitossenotemososinstrumentosadequadosparaefetivlos,ou
seja,fazercomquesejamobservadosnaprtica.Justamenteparaconcretizaraleivrias
instnciasdevematuarevriosinstrumentosdevemserutilizados.Atodoesseaparatolegale
institucionalchamamosdeSistemadeGarantiadeDireitos.
OSistemadeGarantiasdeDireitosestruturadoatravsdaatuaodoEstadoedos/as
cidados/as.
Suasatribuiessereferemapromoo,defesaecontroledosdireitoshumanosdecrianase
adolescentes.
Parasabermais...
Recomendamosaleitura:
TextodoWanderlinoNogueirasobreSGD
VerfilmeJuzo(vejaasinopsedeoutrosfilmesquerecomendamosclicandoaqui)
Vejaumatabelacomexemplosdeatuaoestatalporcadaente(Unio,EstadoseMunicpios)
Palavrasfinais
Cara(o)Cursista,
Ataqui,vocteveoportunidadedeconheceromarcolegal,aspolticaspblicaseoSistemade
GarantiadeDireitosdaCrianaedoAdolescente.
Apsoestudodessesinstrumentosemecanismos,consideramosquevoccapazde:
1.Compreenderainterfaceentreosdireitosdacrianaedoadolescenteeosdireitoshumanos
2.Identificarsecomoagentededireitoshumanos
3.Entenderosmarcosnormativosnacionaiseinternacionaisrelativosaosdireitosdacrianae
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 25/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
doadolescente,demarcandoasrupturasdadoutrinadaproteointegralcomadoutrinada
situaoirregular
4.CompreenderofuncionamentodoSistemadeGarantiadeDireitosesuarelaocomas
medidassocioeducativas,destacandoopapeldosrgosdecontrolesocial
5.Sensibilizarosoperadoresdosistemaparacolaboraremcomasatividadesdosrgosde
controlesocialededefesaeresponsabilizao
6.Caracterizarediferenciarasmedidasdeproteoeasmedidassocioeducativas,facilitandoo
discernimentoparaaplicaoadequadadasreferidasmedidas.
SucessonaaplicaodosconhecimentosadquiridosnesteEixo!
VamosfalardaConvenoInternacionaldosDireitosdas
Crianas(CDC)?16.
OlCar@scursistas!
Iniciamosmaisumaunidade,nelairemosfalarsobreaConvenoInternacionaldosDireitosdas
Crianas(CDC).Antesdissopormgostariadefazerumbreve"tneldotempo"paramostrar
emquecontextoaCDCfoicriada.
Apsasegundaguerra,comacriaodaOrganizaodasNaesUnidas(ONU)seiniciouum
movimentomundialemtornodacriaodenormasinternacionaisqueobrigassemosestados
(pases)arespeitardireitoshumanos.
Fazercomqueomaiornmerodeestadospossveisaderissemaotextonoeratarefadasmais
fceis.Porisso,primeirovieramasduasdasprincipaisDeclaraessoaDeclaraoUniversal
dosDireitosdaPessoaHumanaeaDeclaraoUniversaldosDireitosdaCriana.
Declaraesdedireitos,pormeiodasquaisospasesafirmavamacreditarnaquiloqueestava
expostonotexto,masnosecomprometiamnormativamente.Emseguidavieramas
Convenes,TratadosePactosquevaliamsimcomonorma,setornavamleieportantoos
estadoseramobrigadosarespeitarseusdispositivos.Asassinaturassetornavammaisdifceis
deconseguireasreservassoobservaesfeitaspeloestadoemrelaoaumartigo,
paragrafooudispositivoquenosesentemobrigadosarespeitar,ouqueinterpretamdeuma
formamaisrestrita.Assim,secomprometemaorestodotratado,masnoaqueledispositivo
especfico.muitocomumosestadosfazeremreservasquandoaquelesdispostivocontraria
umanormainternadoestado.Cabeaosativistasdedireitoshumanosdaquelepaslutarpela
retiradadareservaepelaadesointegralaotratado.
Aprimeiragrandepolmicasurgiuquandosetentouformarumtratadoqueabarcassedireitos
civis,polticos,sociais,econmicoseculturaisdeumasvez,poisassimseriarespeitadaa
interdependnciaentreelesestabelecidanaDeclaraoUniversaldeDireitosHumanos.Maisde
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 26/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
20anosdediscussolevaramconstruodeduasnormas:PactodeDireitosCivisePolticos
ePactodeDireitosEconmicosSociaiseCulturais.
Essanecessidadedeespecializaoaliadanecessidadededarvisibilidadeaproblemase
direitosespecficosdecertosgruposcriouinmerostratadosespecializadossobremulheres,
crianas,indgenas...
ConvenosobreosDireitosdaCriana
ParateracessoediobemcuidadadaConveno,produzidapeloUNICEF,cliqueaqui.
Comascrianasnopoderiaserdiferente,nomesmo?Primeiramente,em1959,foi
estabelecidaaDeclaraodosDireitosdaCrianaeapenas30(!)anosdepoisfoiassinadaa
ConvenosobreosDireitosdaCriana(1989),ratificadapeloBrasilnoanoseguinte.
AConvenoathojeotratadodedireitoshumanosmaisaceitonomundo,com195adeses
(apenasosEstadosUnidoseoSudodoSulentreosestadoshojeconhecidosnoaderirama
ela)17.
AConvenoimpeComunidadeInternacionalaordemdeasseguraraaplicaodosdireitos
dacrianaemsuaintegridadeeinstarosgovernosavalorizaremoseusistemajurdicoede
bemestarsocial,tendoemcontaosprincpiosfundamentaisnelailustrados.
IMPORTANTEOBSERVAO:aConvenonofazdistinoentrecrianasouadolescentes,
apenasinformaque,paraefeitodoquenelafordisposto,crianapessoaentre0e18anos
deidade.
PrincpiosdaConveno
AConvenode1989,elaboradaapartirdainiciativadoEstadodaPolniaqueprimeiroprops
em1978umtextoparadebate,estbaseadaemquatrograndesprincpios:
Nodiscriminao(art.2)
Melhorinteressedacriana(art.3)
SobrevivnciaeDesenvolvimento(art.6)
Participao(art.12)
Reconheceosdireitosdacriana,dispondoosemoitograndesagrupamentos:
1.MedidasGeraisdeImplementao(arts.4,42e44[6])
2.DefiniodeCriana(art.1)
3.PrincpiosGerais(arts.2,3,6e12)
4.DireitosCiviseLiberdades(arts.7,8,13,17e37(a))
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 27/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
5.AmbientefamiliareCuidadosAlternativos((arts.5,18.1,18.2,9,10,27.4,20,21,11,19,39e
25)
6.SadeBsicaeBemestar(arts.6.2,23,24,26,18.3,27.1,27.2e27.3)
7.Educao,LazereAtividadesCulturais(arts.28,29e31)
8.Medidasdeproteoespecial,queinclui:(i)Crianasemsituaodeemergncia(arts.22,38
e39)(ii)CrianasemconflitocomaLei(arts.40,37e39)(iii)Crianasemsituaesde
explorao,incluindorecuperaofsicaepsicolgicaereintegraosocial(arts.32,33,34,
35,36e39)iv)Crianasquepertencemaminoriasouagruposindgenas(art.30)
Convenointernacionalearespostaaoadolescenteautor
deatoinfracional
ACDCtrouxeimportantesregrassobreotratamentodirigidocriana(pessoacomidadeat18
anos,comodefineemseuart.1)queinfringeasleispenais(praticaatoinfracional,emnossa
terminologia).
AConvenoproclamaquetodocrianaaquemseatribuiaprticadecrimedeveterdireito
ampladefesaeque,igualmente,devesertratadacomdignidadeerespeitosuacondiode
pessoaemdesenvolvimento.
ApartirdaConveno,assim,amedidasocioeducativaaplicadaaoadolescenteautordeato
infracional(parausarnossalinguagem)deixadeservistacomoumbenefcioparaele,e
justamenteemfunodisto,deveseraplicadaemltimocasoeduraromenortempopossvel.
Amedidasocioeducativaumaformaderesponsabilizaodoadolescentecomnatureza
pedaggica.Issonoimpedequeessesadolescentestenhamseusdireitosconsiderados.Pelo
contrrio,aConvenoreconhecegarantiaspenaiseprocessuais.Comovocspoderoverna
listaabaixo,essasmesmasgarantiasdaConvenodestinadasaosadolescentesestona
nossaConstituioetambmsoaplicadasparaosadultosacusadosdecometeralgumcrime.
VejaaseguiralgunsprincpiossobreessetemaqueestocontempladosnaCDC.
ConvenoInternacionalgarantias
Princpiodalegalidade:nosepodealegarqueacrianainfringiuasleispenais,nemsepode
acuslaoucondenlaporatosouomissesquenoeramproibidaspelodireitonacionalou
internacionalnomomentoemqueforamcometidos.
Direitopresunodeinocncia:nosepodeentendlaculpadaatqueseprovesua
culpabilidadeconformealei.
GarantiasdeCustdia.elatemdireitodeserinformadadaacusaoedodireitoaser
defendidoporumadvogado.Assim,deveserprontaediretamenteinformadoou,seforocaso,
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 28/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
atravsdosseuspaisoututoreslegais,dasacusaescontraeladirigidas,edisporde
assistnciajurdicaououtraassistnciaadequadaparaapreparaoeapresentaodesua
defesa.
Direitodenotestemunharcontrasiprprio.Nopodeserobrigadaatestemunharoua
confessarseculpada.
Princpiodocontraditrioedaigualdadedecondiesentreaspartes.Elatemdireitode
utilizarse,parasuadefesa,dosmesmosrecursosutilizadospelaacusao.Temdireitode
produzirprovas,inclusivefazerperguntasparatestemunhasdeacusaoeouvirsuasprprias
testemunhas.
ConvenoInternacionalgarantias
Garantiadodevidoprocessolegal.Elatemodireitodeserjulgadaporumjuizcompetente,
predeterminadopelaleieimparcial,devendoserpessoalmenteouvidanapresenadeum
advogado.Temdireitotambmarecorrer(pedirarevisodasentena)deeventualcondenao
casoacontea.
Princpiodaceleridade.Temdireitoaterseucasodecididosemdemora.Esteprincpio,
inerenteaqualquerprocesso,particularmenterelevantequandosetratadecrianas,poiselas
tmumaconcepodapassagemdotempodemaneiradiferentedosadultos.Paraqueuma
medidasejaefetivacontraumacriana,nodeveserimpostatardedemais,porqueentoa
criananoserelacionacomoatocometido,quefoihmuitotempo,eserineficaz.
ConvenoInternacionalgarantias
Princpiodaespecialidade.acrianatemdireitoaserprocessadaejulgadaporautoridades
especializadas(JustiaEspecializada)edecumprirmedidaeminstituiestambm
especializadas(separadadosadultos).
Idademnimapararesponsabilizao.Acrianatemdireitoaqueseupasestabeleauma
idadeabaixodaqualpresumesequeelanotemcapacidadeparainfringiraleipenal(noBrasil
estaidadefoifixadaaos12anos).Estascrianas(noBrasil,menoresde12anos)so
consideradascriminalmenteirresponsveisouisentasderesponsabilidadecriminaldequalquer
tipo.Acimadessaidade,elasjpodemserreponsabilizadasquandocometeminfraode
naturezapenal,mastmdireitoaumsistemadiferentedosadultos.
Aprivaodeliberdadecomoltimaalternativa.Umasriedemedidas,taiscomoocuidado,
aorientaoesuperviso,aconselhamento,liberdadevigiada,aassistnciasocial,programas
deeducaoeformaoprofissionaldevemseroferecidoscomoalternativas
institucionalizaoquandoumacrianacometeinfraopenal.
CumprimentodasregrasdaCDC
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 29/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
AConveno,taiscomooutrostratadosinternacionaisdedireitoshumanos,paraqueseja
realmenteobservadospelospasesqueaassinam,crioumecanismosdemonitoramentoqueos
obrigamaenviarregularmenterelatriosnarrandocomoestaefetivaodotratadonopas.
UmcomitespecialdasNaesUnidaspodefazerrecomendaesaospasesparaquese
adequemaoqueimpeaConveno.
Sintetizando
1.ACDCumacordoentrepasesdomundopeloqualelessecomprometemareconhecere
fazervalereditandoinclusiveleisinternasnessesentidoumasriededireitos
fundamentaisparacrianas(definidanelacomopessoaat18anos).Ouseja,aCDCnofaz
distinoentrecrianaseadolescentes.
2.ACDCaceitaporquasetodosospasesdomundoe,noBrasil,serviudebaseparatodo
nossodireitovigenteemrelaocrianaeoadolescente.
3.Trazaideiadecrianacomosujeitodedireitoshumanosemgeraledireitosespecficos
decorrentesdesuacondiodepessoaemdesenvolvimento.Rompecomaconcepode
quecrianaseadolescentessoplenamenteincapazes,reconhecendooscomodotadosde
autonomiaprogressivaecomdireitoaexpressarsuaopinioetlalevadaemcontaem
todososassuntosqueaafetem.
4.Traztambmumanovaformadetrataraquestodainfraopraticadaporpessoamenorde
18anos,mandandoospasesestabelecerumaidadeabaixodaqualacriananopodeser
responsabilizadaeimpondoanecessidadedeumsistemaderesponsabilizaodiferenciada
paracrianasqueseencontremacimadessaidade(noBrasilnsaschamamosde
adolescentes),distintodotratamentodirigidoaosadultos.
5.Paraessafaixadecrianas(noBrasil,chamadadeadolescentes)queinfringemleispenaisa
CDCestabeleceumasriededireitosespecficosdedefesa.
Saibamais
Ostratadosdedireitoshumanosestodisponveisemportugusecominformaosobreo
BrasilnaBibliotecaVirtualdeDireitosHumanosdaUSP.
SemprebomlembrarquetaisTratadossoassinadosnaONUpeloExecutivobrasileiro,mas
parasetornarempartedodireitobrasileiroprecisamservotadospeloLegislativoepromulgados
peloExecutivo.Paratanto,soeditadosdoisDecretos.essesegundodecreto(doExecutivo)
quecolocaoTratadocomopartedoOrdenamentoJurdicobrasileiro.Assim,quandoqueremos
saberseumtratadojtemvalidadenoBrasil,precisamosprocurarodecretodeincorporao.O
Decreto99710/90,porexemplo,incorporaaCDC.
Jtodasasinformaessobreostatusmundialderatificaopodemserencontradasnapgina
doAltoComissariadodasNaesUnidasparaosDireitosHumanos.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 30/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
Paraquemquiserseaprofundarmaisesedisponibilizealerumtextoemespanhol,cliqueaqui
paraacessardoistextosdecomentriosCDC.
16LembremsetambmquemuitosTratadosInternacionaisdeDireitos
17DICA:OportugusnolnguaoficialdaONU,masquandoquiservernoticiasdelvoc
podeutilizarumtradutoronlineouconfiguraroseubrowser(internetExplorer,Google
chrome,Firefox...)paratraduzirautomaticamente.Disponvelem:
http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=49845#.VXhjPM9VhBc
Proteointegralxsituaoirregular
Proteointegralxsituaoirregular
OAdolescenteeaLei:daindiferenaproteointegral.
"Todaahistriadoprogressohumanofoiumasriedetransiesatravsdasquaiscostumes
einstituies,umasapsoutras,foramdeixandodeserconsideradasnecessrias
existnciasocialepassaramparaacategoriadeinjustiasuniversalmentecondenadas"John
StuartMill
1.AconstruodaDoutrinadaProteoIntegraldosDireitosdaCriana.
OestudodoDireitodaCrianadeveserfocadoemfacedoconjuntodosdireitosfundamentais,
dosdireitoshumanos,cujadimensosubjetivadeterminaoestatutojurdicodacidadania,quer
emsuasrelaescomoEstado,queremsuasrelaesentresi.
EmlioGarciaMendezenumeraque,dopontodevistadoDireito,possveldividirahistriado
DireitoJuvenilemtrsetapas:
1.decarterpenalindiferenciado
2.decartertutelar
3.decarterpenaljuvenil.
Ocarterindiferenciadoamarcadotratamentodadopelodireitodesdeonascimentodos
cdigospenais,decontedoeminentementeretribucionista,dosculoXIXataprimeiradcada
dosculoXX.Estaetapacaracterizaseporconsiderarosmenoresdeidadepraticamenteda
mesmaformaqueosadultos,fixandonormasdeprivaode"liberdadeporpoucomenostempo
queosadultosenamaisabsolutapromiscuidade",namedidaemqueeramrecolhidostodosao
mesmoespao.
OcartertutelardanormatemsuaorigemnosEstadosUnidoseseirradiapelomundonoincio
dosculoXX.Resultadaindignaomoraldecorrentedasituaodepromiscuidadedo
alojamentodemaioresemenoresnasmesmasinstituies.Asnovasideiasforamintroduzidasa
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 31/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
partirdochamadoMovimentodosReformadores.
AsnovasleiseanovaadministraodaJustiadeMenoresnasceramesedesenvolveramno
marcodaideologianessemomentodominante:opositivismofilosfico.Aculturadominantede
sequestrodosconflitossociais,querdizer,aculturasegundoaqualacadapatologiasocialdevia
corresponderumaarquiteturaespecializadaderecluso,somentefoialteradanumnico
aspecto:apromiscuidade.
Aideiafundanteadomenorenquantodelinquenteeabandonado,categoriasocial.
AConvenodasNaesUnidasdeDireitosdaCrianaCNUDC,inauguraumprocessode
responsabilidadejuvenil,caracterizadaporconceitoscomoseparao,participaoe
responsabilidade.
Oconceitodeseparaorefereseaquidistino,noplanonormativo,dosproblemasde
naturezasocialdaquelesconflitoscomasleispenais.Anecessriadistinoentreosocialeo
penal.
Oconceitodeparticipao(art.12daCNUDC)refereseaodireitodacrianaformaruma
opinioeexpresslalivrementeemformaprogressiva,deacordocomseugraudematuridade.
Pormocarterprogressivodoconceitodeparticipaocontmeexigeoconceitode
responsabilidade,queapartirdedeterminadomomentodematuridadeseconvertenosomente
emresponsabilidadesocial,masaocontrrio,almdissoeprogressivamente,numa
responsabilidadedetipoespecificamentepenal,talcomoestabelecemosarts.37e40da
CNUDC.
Aideiadadescentralizaodoatendimento,levandoemcontaoprincpiodaespecializaoea
constantebuscadaparticipaodasociedadenoatendimentodoadolescenteautordeato
infracional,foiconstitutivadaprpriaDoutrinadaProteoIntegral.
FundadanoprincpiodapeculiarcondiodepessoaemdesenvolvimentoaDoutrinada
ProteoIntegralcontrapesevetustaDoutrinadaSituaoIrregularquenorteavaoCdigo
deMenores.Esteincluapraticamente70%dapopulaoinfantojuvenilbrasileiranesta
condio,bastandoveraredaodoartigosegundodorevogadoCdigodeMenores.
CdigodeMenores,Lei6.697/79,art.2:"ParaosefeitosdesteCdigo,consideraseem
situaoirregularomenor:
Iprivadodecondiesessenciaissuasubsistncia,sadeeinstruoobrigatria,aindaque
eventualmente,emrazode:
a)falta,aoouomissodospaisouresponsvel
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 32/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
b)manifestaimpossibilidadedospaisouresponsvelparaprovlas
IIvtimademaustratosoucastigosimoderadosimpostospelospaisouresponsvel
IIIemperigomoral,devidoa:
a)encontrarse,demodohabitual,emambientecontrrioaosbonscostumes
b)exploraodeatividadecontrriaaosbonscostumes
IVprivadoderepresentaoouassistncialegal,pelafaltaeventualdospaisouresponsvel
Vcomdesviodeconduta,emvirtudedegraveinadaptaofamiliaroucomunitria
VIautordeinfraopenal."
Pelaideologiadasituaoirregular,"osmenores"tornamseinteressedodireitoespecialquando
apresentamuma"patologiasocial",achamadasituaoirregular,ousejaquandonose
ajustamaumpadroestabelecido.
Adeclaraodesituaoirregulartantopoderiaderivardesuacondutapessoal(casode
infraesporelepraticadasoude"desviodeconduta"),comodafamlia(maustratos)ouda
prpriasociedade(abandono).Haveriaumasituaoirregular,uma"molstiasocial",sem
distinguir,comclareza,situaesdecorrentesdacondutadojovemoudaquelesqueocercam.
Reforavaseaideiadosgrandesinstitutospara"menores"(athojepresentesemalguns
setoresdaculturanacional),ondemisturavamseinfratoreseabandonados,vitimizadospor
abandonoemaustratoscomvitimizadoresautoresdecondutainfracional,partindodo
pressupostodequetodosestariamnamesmacondio:estariamem"situaoirregular"2.
2Nocontextolatinoamericano,aideiadacriminalizaodapobrezaseconstituiunonortepara
aconstruodo"sistemadeatenoaosmenores",nalgicadaDoutrinaTutelar,dasituao
irregular.EduardoGaleano,nonotvel"DePernasProAr:aEscoladoMundoaoAvesso"
(LP&M,1999),referequenoprimeiroCongressoPolicialSulAmericano,celebradoem
Monteviduem1979,apolciacolombianaexplicouque"oaumentocrescentedapopulao
commenosdedezoitoanosinduzestimativademaiorpopulaoPOTENCIALMENTE
DELINQENTE"(Maisculasnooriginal),p.18.
MaryBeloff,professoradeDireitoPenalJuvenilnaFaculdadedeDireitodaUniversidadede
BuenosAires,resumeumasriededistinesentreaDoutrinadaSituaoIrregular,que
presidiaoCdigodeMenoreseaslegislaeslatinoamericanasdapoca,derrogadospela
ConvenodasNaesUnidasdeDireitodaCriana,eaDoutrinadaProteoIntegral
resultantedanovaordeminternacional18.
DotrabalhodeMaryBeloffseextraicomocaractersticasdaDoutrinadaSituaoIrregular:
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 33/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
1.ascrianaseosjovensaparecemcomoobjetosdeproteo,nosoreconhecidoscomo
sujeitosdedireitosesimcomoincapazes.Porissoasleisnosoparatodaainfnciae
adolescncia,massimparaos"menores".
2.Seutilizamcategoriasvagaseambguas,figurasjurdicasde"tipoaberto",dedifcil
apreensodesdeaperspectivadodireito,taiscomo"menoresemsituaoderiscoouperigo
moraloumaterial",ou"emsituaoderisco",ou"emcircunstnciasespecialmentedifceis",
enfimestabeleceseoparadigmadaambigidade.
3.Nestesistemaomenorqueestemsituaoirregularsosuascondiespessoais,
familiaresesociaisqueoconvertememum"menoremsituaoirregular"eporissoobjeto
deumaintervenoestatalcoercitiva,tantoelecomosuafamlia.
4.Estabeleceseumadistinoentreascrianasbemnascidaseaquelesem"situao
irregular",entrecrianaemenor,desortequeaseventuaisquestesrelativasquelassero
objetodoDireitodeFamliaedestesdosJuizadosdeMenores.
5.Surgeaideiadequeaproteodaleivisaaosmenores,consagrandooconceitodeque
estesso"objetodeproteo"danorma.
6.Esta"proteo"freqentementeviolaourestringedireitos,porquenoconcebidadesdea
perspectivadosdireitosfundamentais.
7.Apareceaidiadeincapacidadedomenor.
8.Decorrentedesteconceitodeincapacidade,aopiniodacrianafazseirrelevante.
9.Nestamesmalgicaseafetaafunojurisdicional,jqueoJuizdeMenoresdeveocuparse
nosomentedequestestipicamentejudiciais,mastambmdesuprirasdeficinciasdefalta
depolticaspblicasadequadas.PorissoseesperaqueoJuizatuecomoum"bompaide
famlia"emsuamissodeencarregadodo"patronato"doEstadosobreestes"menoresem
situaoderiscoouperigomoraloumaterial".DissoresultaqueoJuizdeMenoresnoest
limitadopelaleietenhafaculdadesilimitadaseonipotentesdedisposioeintervenosobre
afamliaeacriana,comamplopoderdiscricionrio.
10.Humacentralizaodoatendimento.
11.Estabeleceseumaindistinoentrecrianaseadolescentesquecometemdelitocom
questesrelacionadascomaspolticassociaisedeassistncia,conhecidocomo"seqestro
ejudicializaodosproblemassociais".
12.Destemodoseinstalaumanovacategoria,de"menorabandonado/delinqente"ese
"inventa"adelinqnciajuvenil.
13.Comoconseqnciadesteconjuntosedesconhecetodasasgarantiasreconhecidaspelos
diferentessistemasjurdicosnoEstadodeDireito,garantiasestasquenososomentepara
pessoasadultas.
14.Principalmente,amedidaporexcelnciaqueadotadapelosJuizadosdeMenores,tanto
paraosinfratoresdaleipenalquantoparaas"vtimas"ou"protegidos",seraprivaode
liberdade.Todasestasmedidasimpostasportempoindeterminado.
15.Consideramseascrianaseadolescentescomoinimputveispenalmenteemfacedosatos
infracionaispraticados.Estaao"protetiva"resultaquenolhesserasseguradoum
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 34/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
processocomtodasasgarantiasquetmosadultosequeadecisodeprivlosde
liberdadeoudeaplicaodequalqueroutramedida,nodependernecessariamentedofato
cometido,massim,precisamente,dacircunstnciadeacrianaouadolescenteencontrarse
em"situaoderisco".
18Beloff,Mary.ModelodelaProtecinIntegraldelosderechosDelnioydelasituacin
irregular:ummodeloparaarmaryoutroparadesarmar.InJusticiayDerechosDelNio.
SantiagodeChile:UNICEF,1999,pp.9/21.
Medidasdeproteoversusmedidassocioeducativas
Medidasdeproteoversusmedidassocioeducativas!
CaroCursista,
bemvindoaumitemmuitoimportantedeseucurso.
Entenderbemadiferenaentremedidasdeproteoemedidassocioeducativaspermite:
1.compreenderumaimportantediferenaentreadoutrinadasituaoirregulareadoutrinada
proteointegral
2.compreenderumdostraosmaisessenciaisdamedidasocioeducativa
3.reconhecersituaesdeusoinadequadodosistemasocioeducativo
4.evitarprticasdiscriminatriasdecriminalizaodapobreza(penalizaodaspessoaspor
serempobres)
Paraalcanaresseentendimentotemosde:
1.refletirumpoucosobrevisodecrianaaolongodahistriaesobreosmodelosde
intervenoacionadosquandopessoasdessafaixaetriasofremviolaoemseus
prpriosdireitosouquandoelasprpriasviolam,cometendoumatoinfracional,o
direitooutraspessoas.
2.pensaraposiodalegislaonacionalnessaevoluohistrica.
3.examinar,apartirdateoriaedasregrasdoECA,asgrandesdistinesentremedidade
proteoemedidasocioeducativa.
Distinesimportantes
Medidadeproteoaplicadaquandoumacrianaouadolescenteestemsituaode
violaoouameaadeviolaodeseusdireitos.
Medidasocioeducativaaplicadaquandoumadolescentepraticaatoinfracional,queconduta
descritaemleicomocrimeoucontraveno.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 35/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
Jostem14anosefurtouumcelular.Furtocrime,logoJosdeverecebermedida
socioeducativa.
Carlosquerestudar,masnohvagaparaeleemescolapertodesuaresidncia.ACarlosdeve
seraplicadamedidadeproteoporqueestcomseudireitoeducaoviolado.
Umadolescentequeinfracionapodetambmestaremumasituaodeviolaodedireitos.Em
muitoscasosessasituaodeviolaodedireitosumfatorimportantequeolevoua
infracionar.
Nessecasoascoisaspodemsecomplicarumpouco:
1.afinal,amedidasocioeducativa,pretendendoaressocializaodoadolescente,sua
promoosocial,suaeducao,notemcomoobjetivocombaterosfatoresquelevamo
adolescenteainfracionar?
2.seessesfatoresquelevamoadolescenteainfracionarforemoresultadodeumasituaode
violaodedireito,ospropsitosdamedidasocioeducativanoseriamiguaisaosdamedida
deproteo,ouseja,restaurarodireitoviolado?
3.assim,combaseemqualcritriopodemosdistinguir,emtodososcasos,asmedidas
socioeducativasdasmedidasdeproteo?
Pararespondermosaestaperguntatemosdevoltarumpouconotempo.
Umpoucodehistria
Emboraalgunsautoresdivirjam(ver,apropsito,oEixoI,item1eestetexto)atosculoXIXa
sociedadeocidentalnodistinguiabemcrianadeadulto.Acrianasaadeumasituaode
dependnciatotal(primeirainfncia)elogojeratratadacomoadulto.Supunhasequeporvolta
dosseteanosatingiamaidadedarazo,passandoaentenderoquefaziameagirconformesua
razo.
Assim,quandocometiamcrime,recebiamamesmapenadoadulto.Eraomodelopenal
indiferenciado.
ApartirdasegundametadedosculoXIXacrianapassaaservistacomoserincompletoepor
issoincapaz.Senoconsegueentenderoquefaz,nopodeserpunidacomoumadulto.Mas
essafaltadeentendimentoatornaperigosa,imprevisvel,nosabemedirseusatos,perigoque
seagravaseelanotiverumafamliaatenciosaouseelanofrequentarescola,espaosque
servemparasocializaracrianaeadaptlavidasocial.
Paradarcontadessaimpossibilidadedeserpunidamastambmdanecessidadedeser
controladaporquepodesetornarperigosa,foicriadoedesenvolvidoomodelodejustiajuvenil
conhecidocomomodelotutelar,oumodelodasituaoirregular,quevigorounospases
ocidentais(EUA,EuropaeAmricaLatina)doinciodosculoXXatofinaldadcadade1980.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 36/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
Nessemodelo,asmedidas,tantoparaoinfratorquantoparaonoinfrator,notmdiferenas
importantesentresi.Elastemamesmafuno:servemparatiraroadolescenteda
'irregularidade',irregularidadereveladapelaprticadeumainfraooupelaprovvelprtica
futuradeumainfraodadasascondiesemquevive.
EraesseomodelodoCdigodeMenores.Tratavadeformasemelhanteosquetinhamdireito
violadoeaquelesqueviolavamdireitosdeoutraspessoascometendocrimes.Etudoerafeito
emnomedaprevenoedaproteo.
AolongodosculoXXessaideiadecrianaeadolescentecomoserplenamenteincapazfoi
revista.Elaspassaramaservistascomopessoasemdesenvolvimento,dotadasdeautonomia
progressiva,nemtotalmenteincapazes,mastambmnoiguaisaosadultos.Tambmaolongo
desseperodocrianaseadolescentessoreconhecidoscomosujeitodedireitose,nessa
leitura,percebeusequemuitasmedidasaplicadassobpretextodeproteonaverdade
importavamsemprenumalimitaosriadeseusdireitos,sendovisvelseucarter
sancionatriodemuitasdasmedidasdestinadasatirlosda"irregularidade".
Apartirda(autonomiaprogressivaecartersancionatriodasmedidas)foipossvelver
adolescentescomopessoasquepodemedevemserresponsabilizadasporseusatos
criminosos.Epercebeseainjustiadetratardeformarepressivaquemnaverdadeprecisade
atenodoestado,dequemprecisasercompensadopelaviolaodedireitossofridasdesde
pequeno.Enfim,nessenovoquadro,chegaseaofinaldosculoXXcomcertezadequenose
podetratarpelamesmaviaoinfratoreoaquelequeteveseusdireitosviolados.
OparadigmadaproteointegraleoECA
InspiradonaConvenoInternacionalsobreosDireitosdaCriana,oECAseparaasviasde
interveno(medidasprotetivaemedidasocioeducativa).Comisso,
1.ficaclaroqueamedidasocioeducativatemcomotraoprincipaledistintivodamedidade
proteooudequalqueraopuramentescioassistencialpedaggicasuatnicade
responsabilizaodoadolescenteautordeatoinfracional.
2.ficaclaratambmadiferenaquantoaograudecoercitividade(imposiofora)entre
medidasocioeducativaemedidadeproteo.Responsablizarsignificaimporao
responsabilizadoumdever,umaobrigaoasercumpridaemrespostaprticadeumato
proibido.Umdeveralgoaqueningumpoderenunciar.Dedireitos,podemosabrirmo,de
deveres,no(ouser,cursista,quevocpodeabrirmodedesuasdvidas?).Assim,a
medidasocioeducativa,porassumiressafeiodedever,devesercumpridaqueiraounoo
adolescente.Odeverimpostoeseoadolescentenocumprilo,vaisofreras
consequncias,quepodemchegarprivaodeliberdadeporattrsanos.
3.noseresponsabilizaalgumporsuacondio,massobretudopeloato,pelaconduta
desconformeleiquepraticou.Essanfasenofatoenonacondiosocialefamiliardo
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 37/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
infratorprevineaperversacrimininalizaodapobrezaouoencarceramentoporcausada
exclusosocial.
4.nessepanorama,amedidadeproteosurgecomoestratgiaderestauraodedireito,um
direitoafazervaleroprpriodireitoviolado.Odever,aqui,nodacrianaoudo
adolescente,doEstado,oudafamlia,deprovidenciartodoonecessrioparagarantiro
direito.Quandoasmedidasdeproteosodirigidasacrianaseadolescentes,seu
descumprimentonogeraqualquersano.QuandodirigidasaoEstadoouaosfamiliares
(incluindoaasmedidaspertinentesaospaisouresponsveis),seudescumprimentopode
acarretaraaplicaodemulta(sanoadministrativa),semprejuzodeoutrasmedidas.
SegundooEstatutodaCrianaedoAdolescente,odireitodecrianaseadolescentesso
normalmentegarantidospormeioa)daaodeumadultoprotetorresponsveleb)do
acessospolticaspblicasespecficas.Assim,seosdireitosdecrianaseadolescentes
sovioladosporfaltadeacessoapolticaspblicasdeassistnciassocial,sadee
educao,podemseraplicadasasmedidasdoart.101,III,IV,VeVI.Setaisdireitosso
violadospelainoperncia,neglignciaouabusoporpartedoadultoprotetor,aesteadulto,
tambmcomoobjetivodeprotegerascrianas,soaplicadasalgumadasmedidas
previstasnoart.129doECA:Art.129.Somedidasaplicveisaospaisouresponsvel:I
encaminhamentoaprogramaoficialoucomunitriodeproteofamliaIIinclusoem
programaoficialoucomunitriodeauxlio,orientaoetratamentoaalcolatrase
toxicmanosIIIencaminhamentoatratamentopsicolgicooupsiquitricoIV
encaminhamentoacursosouprogramasdeorientaoVobrigaodematricularofilho
oupupiloeacompanharsuafreqnciaeaproveitamentoescolarVIobrigaode
encaminharacrianaouadolescenteatratamentoespecializadoVIIadvertnciaVIII
perdadaguardaIXdestituiodatutelaXsuspensooudestituiopoderfamiliar.
Pargrafonico.NaaplicaodasmedidasprevistasnosincisosIXeXdesteartigo,
observarseodispostonosarts.23e24.
5.estacaractersticadedever,decoercitividade,limitaodedireitosdamedidasocioeducativa
obrigaquesuaaplicaosejaantecedidadoplenorespeitoaodireitodedefesaporpartede
seudestinatrio,oadolescente,algoquesegaranteapenaspormeiodeumprocesso
judicial.Jacaractersticaderestauraodedireitos,deproteodedireitosquetema
medidadeproteo,permitequeainstnciaprincipaldesuaaplicaosejanooJudicirio,
massimoConselhoTutelar.
Confusodeviasdistores
ApartirdaConvenoInternacionaledoEstatutodaCrianaedoAdolescenteficaram
estabelecidasduasviascompletamentedistintasdeinterveno:1a.viamedidaprotetiva:
paracrianaseadolescentescomseusdireitosviolados.2a.viamedidasocioeducativa:
paraadolescentesquepraticaramatoequiparadoacrime.Confusodeviassignificaaplicar
medidassocioeducativaparaproteodedireitos(ouprotegerdireitospelavia
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 38/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
socioeducativa)ouaplicarmedidasdeproteocomaintenoderesponsabilizaroautorde
atoinfracional.
Confusodevias:semprequeumamedidadeproteoaplicadacomfinalidadede
responsabilizao,depunio,esemprequeumamedidasocioeducativajustificadaapretexto
deproteoestamosdiantededistoresgravesdosistemadeviasdistintascomoonosso.
Algunsexemplos:
Somuitososcasosemqueosjuzesaplicammedidasocioeducativamaissevera,sobretudo
deinternao,mesmodiantedeatosnotograves,dizendotratarsedeoportunidadepara
garantiraoadolescenteumtratamentoantidrogas,oacessoescolarizaoe
profissionalizao,aatenodeumpsiclogo,etc.
Emoutroscasos,amedidadesemiliberdadeaplicadaparaadolescentesemsituaoderua
soboargumentodeque,pormeiodela,terocomidaparacomereumtetoondemorar.
Vivessemcomafamlia,receberiamliberdadeassistidaouprestaodeservioscomunidade.
Hsituaesemqueamedidadeliberdadeassistidaprorrogadaexclusivamenteporqueno
perodoinicialdeseismesesnofoipossvelmatricularoadolescentenaescolaouencaminh
loacursoprofissionalizante.
Emoutroscasostambmvemosmedidasdeproteosendoaplicadascomoformadesano.
Hrelatosdecrianasinfratorasoudesobedientesquesotiradasdesuasfamliase
encaminhadasparaabrigocomoformaclaraderesponsabilizaopelamconduta.
Hnotciasdeadolescentesautoresdeatoinfracionalquerecebemmedidaprotetivade
requisiodetratamentopsiquitricoemregimedeinternaomdicaeso,porforadetal
medida,obrigadosaassimpermanecerem,custodiados,indeterminadamente.
Idiasmaisimportantes
Parachegaraqui,cursista,vocseinteiroudeque:
1.medidasocioeducativamedidavoltadaresponsabilizaodoadolescenteautordeato
infracional,ouseja,deadolescentequevioloudireitosdeterceirospraticandocrime
2.medidadeproteomedidavoltadaagarantir,restaurareprotegercrianaseadolescentes
quetiveramoutmseusdireitosameaadosouviolados.
3.noseaplicamedidadeproteopararesponsabilizarautoresdecrime,nemsedeveaplicar
medidasocioeducativacomoobjetivoderestaurareventuaisdireitosdoinfratorquetenham
sidoviolados.
4.Issonosignificaqueduranteamedidasocioeducativanosedevatomarprovidnciaspara
defesadedireitosdosadolescentesaelasubmetidos.Todososadolescentesquetmseus
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 39/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
direitosviolados,infratoresouno,temdireitoaaesdoEstadovoltadasaproteglose
restaurlos.Oquenopossvelaplicaroumantermedidasocioeducativacoma
finalidadedegarantirdireitosdeadolescentes.
5.amedidadeproteonoimpostacontraavontadedoadolescentequeteveseudireito
violado.Amedidasocioeducativaimpostaeseucumprimentocobradomesmocontraa
vontadedoadolescenteautordeatoinfracional.Daporqueoadolescentetemdireitodese
defenderdaaplicaodamedidasocioeducativa.
Saibamais
Paraumentendimentomaisaprofundadodessaquesto,sugerese,aocursistaqueleiaoartigo
deJaimeCousoSalas,Problemastericosyprcticosdelprincipiodeseparacindemedidasy
programas.Entrelavapenaljuvenilylavadeproteccinespecialdederechos,narevista
JusticiaYDerechosdelNio,n.1,pag.79/104traduzidopeloUNICEFaoportugus(cliqueaqui
parateracessoaotexto)
Tambmapropsito,emportugus,consultarMACHADO,MarthadeToledo.Aproteo
constitucionaldecrianaseadolescenteseosdireitoshumanos.Barueri,Manole,2003.
Parasealcanaraclarezadequeasmedidassocioeducativasnopodemservistascomo
medidasaplicadasafavordosadolescentes(emseubem,emsuaproteo),leiaseotextode
AntonioFernandodoAmaraleSilva(clicandoaqui),deixandoclaroque,pormaisquesequeira
humanizarequalificaraexecuodamedidasocioeducativa,elanuncadeixardesignificar,
paraoadolescente,umaprovidnciadecarteraflitivo.
SistemaNacionalSocioeducativo
Enfim,vamosfalardoSistemaNacionalSocioeducativoo
famosoSINASE?
OlCar@scursistas!
Iniciamosnossoltimopontodesteeixo,eisoSistemaNacionaldeAtendimentoSocioeducativo.
Vocdeveestarseperguntando:porquenumcursocujofocooSistemaSocioeducativo
demoramostantoachegarataquiedeixamosoSINASEcomoltimopontonesteeixo?Ser
queissosejustificanofatodaLeidoSinaseserumadasLeismaisrecentes,tendosido
aprovadaem2012?
Bem,realmenteofatodeserumadasltimasnormasestruturantescriadasrealmente
decisivo.Nospelaquestocronolgicaemsi,masespecialmenteporqueprecisamos
conhecertodoocaminhotrilhadoparaentendercomochegamosataqui.OSINASEse
estruturadentrodeumalgicadereconhecimentodedireitosdecrianaseadolescentesque
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 40/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
vemsendoconstrudanormativamentedesdeaConstituioFederalde1988epormeiode
inmeraspolticaspblicasorganizadasintersetorialmentepormeiodoSistemadeGarantiade
DireitosHumanosdeCrianaseAdolescentes.
MuitasleissoatacadasporseremmuitobrandasecomoECAissoocorrediariamenteede
modovirulento,assimcomocomaLeideExecuesPenais.significativoqueestesdois
diplomassejamtoatacadosquandonaverdadeambossotopoucoobedecidos.Ouseja,a
leinoobedecida,ento,noatingimosoresultadodesejado,mas,ignorandoquealeino
obedecida,asociedadeculpaabranduradaleipelasituaonohaversemodificado.
PrecisamosurgentementecompreendercomooSINASEfoiconstrudoparanopermitirmos
queissoocorra.Temosdedeixardeserumpascomboasleisemsprticas.
SabemosqueoPoderPblicoestvinculadoaoprincpiodaLegalidade(art37daConstituio)
deformaestrita,ouseja,spodefazeraquiloquealeipermiteedeveagirdentrodos
parmetrosquealeidetermina.Noentanto,muitasdasdeterminaeslegaissoignoradas
pelosgestorespblicos.NoestudodoCNJjcitado,constatasequeosrecursoshumanosdas
unidadesnosooslegalmentedeterminadosnemtampoucoasestruturasfsicasobedecem
aosrequisitoslegais:
Acercadadisponibilidadedetcnicosdasdiferentesreasdeatuaoemcadaumadas
unidadesporEstado,temseque91%dosestabelecimentosdisponibilizamalgumtipode
atendimentoindividualaosinfratoresprestadosporprofissionaisespecializados.Noentanto,
adisponibilidadedestesprofissionaisvariaconsideravelmentenasdiferentesregiesdo
Brasil.Observasequeospsiclogoseosassistentessociaissoosprofissionaismais
comumentedisponveisnasunidadesdeinternaoemtodasasregies,estandopresentes
em92%e90%dosestabelecimentos,respectivamente.Poroutrolado,advogadosemdicos
estopresentesemapenas32%e34%dasunidades,nestaordem.Observase,deste
modo,queosdireitosbsicossadeedefesaprocessualdificilmenteestosendo
observados,considerandoacarnciadaprestaodestesserviosnosestabelecimentos.A
indisponibilidadedestesprofissionaismostrousemaisexpressivanosestadosdasregies
SuleNorte.
(...)
Quandoobservadasasestruturasfsicasdasunidades,constatousequepartedelasno
possuiemsuaarquiteturaespaosdestinadosrealizaodeatividadesconsideradas
obrigatriasparaaconcretizaodosdireitosfundamentaisasseguradospelalegislao,tais
comoasade,aeducaoeolazer.18
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 41/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
NumoutroestudodoCNJemparceriacomoIPEAapresentadaumaavaliaodasmedidas
socioeducativaseprotetivas.Nelepodeseobservarque45%dasmedidassocioeducativasde
educaosoconsideradasentrepssimoeregular20,5%noforamavaliadase34%esto
entrebomeexcelente,conformequadroabaixo:
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 42/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
OSistemaNacionalSocioeducativoLei12594/12foicriadoapartirdeumanteprojetodelei
formuladoemparceriapelaSecretariadeDireitosHumanosdaPresidnciadaRepblica,pelo
ConselhoNacionaldeDireitosdaCriana(CONANDA)epeloFundodasNaesUnidasparaa
Infncia(UNICEF),gerandooprojetodelei1627/2007quemaistardeecomalteraes
promovidasnombitodoLegislativosetornariaacitadalei,produto,portanto,deumlongo
esforocoletivo.
ALeidoSINASEde2012,masoSistemacomeouaserconstrudomuitoantes.Em2006,a
Resoluo119doCONANDAjdelineavaoscontornosdoSistema.TalResoluorepresentava
naquelemomentoumgrandeesforodoCONANDAemdialogarcomosmaisdiversossetores
paraaformaodeumSistemaintegradodeatendimentoquecongregassemembrosdoPoder
Judicirio,MinistrioPblico,DefensoriaPblica,Advocacia,profissionaisdesade,educao,
assistnciasocial,gestoresdosistemasocioeducativoeespecialistasnotema.
OSINASEconstituisedeumapolticapblicadestinadainclusodoadolescenteem
conflitocomaleiquesecorrelacionaedemandainiciativasdosdiferentescamposdas
polticaspblicasesociais.Essapolticateminterfacescomdiferentessistemasepolticase
exigeatuaodiferenciadaquecoaduneresponsabilizao(comanecessrialimitaode
direitosdeterminadaporleieaplicadaporsentena)esatisfaodedireitos.Osrgos
deliberativosegestoresdoSINASEsoarticuladoresdaatuaodasdiferentesreasda
polticasocial.Nestepapeldearticulador,aincompletudeinstitucionalumprincpio
fundamentalnorteadordetodoodireitodaadolescnciaquedevepermearaprticados
programassocioeducativosedarededeservios.Demandaaefetivaparticipaodos
sistemasepolticasdeeducao,sade,trabalho,previdnciasocial,assistnciasocial,
cultura,esporte,lazer,seguranapblica,entreoutras,paraaefetivaodaproteointegral
dequesodestinatriostodosadolescentes.15Aresponsabilidadepelaconcretizaodos
direitosbsicosesociaisdapastaresponsvelpelapolticasetorial,conformeadistribuio
decompetnciaseatribuiesdecadaumdosentesfederativosedeseusrgos.Contudo,
indispensvelarticulaodasvriasreasparamaiorefetividadedasaes,inclusive
comaparticipaodasociedadecivil.19
Nodireitopenaladulto,aexecuodapenaencontrasereguladapelaLeideExecues
Penais.Nombitodasmedidassocioeducativasdemonstrousenecessrioacriaodeuma
normacomsimilarobjetivo.EntendeseporSinaseoconjuntoordenadodeprincpios,regrase
critriosqueenvolvemaexecuodemedidassocioeducativas,incluindosenele,poradeso,
ossistemasestaduais,distritalemunicipais,bemcomotodososplanos,polticaseprogramas
especficosdeatendimentoaadolescenteemconflitocomalei,afirmaoartigo2docitado
diplomalegal.OSINASE,portanto,ummododeintegraraspolticasnoplanofederativo,
criandoparmetrosnacionaisparaumatendimentoadequadoatodososprincpioslegais
estudadosnesteeixo.
ALei12.594/12sedivideemtrsttulos.Noprimeiro,estoexpostososprincpiosnorteadores
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 43/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
doSINASE.Nosegundo,asnormasdeexecuoparaasmedidassocioeducativas.Noterceiro,
estoasdisposiesfinaisetransitrias.
OSINASEumSistemaenoumrgo.Cabeaele,portanto,umafunodedelinearomodo
deexecuodasmedidassocioeducativascomoobjetivode:a)evitaroulimitara
discricionariedadenaaplicaodasmedidassocioeducativasb)priorizarasmedidasemmeio
abertoemdetrimentodasrestritivaseprivativasdeliberdadec)reverteratendnciacrescente
deinternaodosadolescentes.IssonoquerdizerqueoSINASEpretendapassaramona
cabeadosadolescentes.Deformaalguma,eleumsistemaquereconhecea
responsabilidadedoadolescentesobreseusatosnamedidadesuacondiopeculiarcomo
pessoaemdesenvolvimento.ComojofazoECAemseuartigo112,desdesuaedio
Tantoquereconheceno2odoseuart1ocomoobjetivosdasmedidassocioeducativas:a)a
responsabilizaodoadolescentequantosconsequnciaslesivasdoatoinfracional,sempre
quepossvelincentivandoasuareparaob)aintegraosocialdoadolescenteeagarantiade
seusdireitosindividuaisesociais,pormeiodocumprimentodeseuplanoindividualde
atendimentoec)adesaprovaodacondutainfracional,efetivandoasdisposiesdasentena
comoparmetromximodeprivaodeliberdadeourestriodedireitos,observadososlimites
previstosemlei.
Maisumaveznoscaberessaltar,portanto,queointuitodanormanodesresponsabilizaro
adolescenteesimresponsabilizlodemodoadequado.Portanto,aexecuodasmedidas
socioeducativasregemsepelosseguintesprincpiosestabelecidosnoartigo35daLeido
SINASE:
Ilegalidade,nopodendooadolescenterecebertratamentomaisgravosodoqueoconferido
aoadulto
IIexcepcionalidadedaintervenojudicialedaimposiodemedidas,favorecendosemeios
deautocomposiodeconflitos
IIIprioridadeaprticasoumedidasquesejamrestaurativase,semprequepossvel,atendam
snecessidadesdasvtimas
IVproporcionalidadeemrelaoofensacometida
Vbrevidadedamedidaemrespostaaoatocometido,emespecialorespeitoaoquedispeo
art.122daLeino8.069,de13dejulhode1990(EstatutodaCrianaedoAdolescente)
VIindividualizao,considerandoseaidade,capacidadesecircunstnciaspessoaisdo
adolescente
VIImnimainterveno,restritaaonecessrioparaarealizaodosobjetivosdamedida
VIIInodiscriminaodoadolescente,notadamenteemrazodeetnia,gnero,nacionalidade,
classesocial,orientaoreligiosa,polticaousexual,ouassociaooupertencimentoaqualquer
minoriaoustatuse
IXfortalecimentodosvnculosfamiliaresecomunitriosnoprocessosocioeducativo.
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 44/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
Cadaumdessesprincpiosdevereceberespecialateno.Umaleituraemconjuntodemonstra
rapidamentequeoobjetivoresponsabilizaroadolescentedeformajusta,demodo
proporcionalaoatocometidoetendocomonorteointuitodesocioeducar.Poderiaparecerbvio
diantedetudoquefoidito.Masno.Estaleitemoclarointuitodeexplicitaroquenopode
serfeito,evitandoassimmsprticascomunsaosistema,como:i.ousoindiscriminadoe
injustificadodainternaoii.ainternaoportempomaiordoqueumadultoficaria,iii.as
discriminaesderivadasdecaractersticaspessoaisdoadolescenteeiv.adesproporoentre
amedidadeterminadaeoatocometido,etc.
OincisoIreconhececomoilegalconcederaoadolescenteumtratamentomaisgravosodaquele
queseriaconcedidoaumadultonamesmasituao.Ora,seoadolescenteestinseridonum
sistemaespecfico,osocioeducativo,quediferedosistemapenal,justamenteporsuacondio
peculiardepessoaemdesenvolvimento,seriaumcontrasensopenalizlodamesmaformaou
atdeformamaisgrave.
OincisoIItratadaexcepcionalidadedaintervenojudicial,ouseja,amedidaaserimposta
pelajuizdevelevaremconsideraoapossibilidadedeautocomposiodoconflitoeemsua
aplicaoimportantedemonstraraoadolescenteaimportnciaderepararomalfeitoeassumir
osprprioserros.Lembremosqueaquiestamosfalandodafasedeexecuodamedia
socioeducativa,portanto,amedidajfoideterminadapelojuiz,cabeaoexecutorcumprilacom
basenavisoimpostapelocitadoinciso.
OincisoIIIserefereajustiarestaurativaparaaqualotratamentodadoaoatoinfracionaldeve
direcionarseapromoodapazsocial20.Aideiaprevalenteadequequalqueratocontrrioa
leideveserpunidoeponto.Aspessoasagemcomoseaprisoparaadultosouainterano
paraadolescentesfosseasoluoparatodoomal21.Masoqueacontecequandoos
adolescentesterminamdecumprirasmedidassocioeducativas?Elesestaromesmo
reedecucados?Terotidomelhoresoportunidades?Teroaumentadosuaescolaridade?
Estaroprontosparaomercadodetrabalho?Livresdasdrogas?22Qualquerpessoaque
honestamentesepreocupecomumasociedademelhordevesercapazdepensarquea
inserodoadolescentesobocontroledossistemasdejustiaesocioeducativodeveriagerar
melhoriasnasuavida.Oidealdajustiarestaurativapedequesevaindaalmdisso,
questionando:qualaconcepododelito?Elepodeserreparado?Vtimaeagressorpodem
dialogar?
AsconcepesfundantesdeJustiaRestaurativapodemserconsideradastoantigas
quantoasformasmaisclssicasdejustianaGrciaenasculturasjurdicasrabeeromana
(BRAITHWAITE,2002).OqueseconcebecomoJustiaRestaurativamodernatemsuas
origensemumatica,ouseja,emumatomadadeposiocrticaeirresignadaemrelao
violnciasubjacenteaomodeloretributivo,sfalhasdomodeloreabilitadorprpriosdajustia
criminalconvencionalepunioqueosustenta.Consideradacomoprticaemovimento
social,asorigensdaformamodernadaJustiaRestaurativasolocalizveisnadcadade
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 45/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
70,quandoseusprimeirosproponentes(JohnBraithwaite,HowardZehr,MarkUmbreit,entre
outros)defendiamumaalternativaparaumsistemapenalconsideradoexcessivamenteduro,
quenemefetivamentevinharepercutindonadiminuiodocrimenemsatisfatoriamente
reabilitavaofensores.AcontemporneadeJustiaRestaurativafoisendoconstruda
apostandonopotencialtransformativodeprticasdejustiacapazesdepromoverem
ambientesestruturadosparaqueofensoresevtimasencontremseeexpressemsuas
necessidades,oportunizandoseaosofensoresquereconheameexpliquemsuasofensas,
peamdesculpaserepararemodanocausadosvtimas,asquaistmapossibilidadede
perdoaresentiremsesegurasnovamente.Apresenadafamliaourepresentantesda
comunidadeconcorreparaoreconhecimentopblicodoatoofensivoecontribuiparaum
questionamentosobresuascausas.Nessesencontros,atravsdeumdilogofacilitado,so
surtidassoluescriativaseespecficas,portadorasderesponsabilidadespartilhadasede
umavisodefuturoemrelaosituaoemconcretosubjacente.
OincisoIVtratadaproporcionalidadeentreaofensapraticadapeloatoinfracionaldo
adolescenteeamedidasocioeducativaaeledeterminada.Oartigo122doECAdeterminaa
medidadeinternaospoderseraplicadaquando:Itratarsedeatoinfracionalcometido
mediantegraveameaaouviolnciaapessoaIIporreiteraonocometimentodeoutras
infraesgravesIIIpordescumprimentoreiteradoeinjustificveldamedidaanteriormente
imposta.Noentanto,deacordocomorelatriodaSDH/R,amedidadeinternaoamais
aplicada,masoscrimesqueajustificariam,contraditoriamente,noforamoscrimescometidos
pelosadolescentes23.
OincisoVserefereabrevidadedamedida.Corolriodaproteointegraldeadolescentes,o
princpiodabrevidadeimpeaoexecutoresdamedidaqueeladeveseraplicadapelomenor
tempopossvel.DeacordocomoECA,amedidadeinternaopodedurarentre06mesese03
anos,sendoreavaliadaacadaseismeses.
NoincisoVI,seimpeaindividualizaodamedidasocioeducativa.AConstituioreconhece
comodireitofundamentaldequalquerpessoaqueapenanopassardapessoadocondenado
(Art.5,XLV).Penanestecasodeveserinterpretadademodoamplo,incluindosanescveis,
administrativasemedidassocioeducativas.Essedispositivoconstitucionalnorepresentato
somenteumagarantiadequeningumpoderserresponsabilizadopelomalfeitodeoutrem,
mastambmqueapessoadeveserresponsabilizadadeformaindividualizada,ouseja,
levandoseemconsideraosuaparticipaonoato,suascaractersticaspessoaiseseumodo
deatuarduranteocumprimentodamedida.
Quem,comopedimos,viuodocumentrioJuzosedeparoucomumasituaomuito
emblemtica.Umadolescentefoilevadoaumaunidadedeinternao,masnodiaseguinteele
entrariaemcumprimentodeLA(liberdadeassistida).Ocorrequenaquelanoitehouveumafuga
naunidadeeelefugiucomoutrosadolescentes,passandoaserconsiderado"foragido".Quando
foipegoevoltouparanovaaudinciacomajuza,elaquestionaporqueelefugiusesairianodia
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 46/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
seguinte?Porqueelenosabiaqueiriasair,notinhaamenornoodoquesignificava
liberdadeassistida.Ora,seacreditamosqueoadolescentedeveserresponsabilizado,temosde
agircomeledeformaqueeleentendaoqueestacontecendoeassimtenhaachancedese
recuperar.Nosetratadepunirporpunir,masdedarnovasoportunidades,desocioeducar.O
adolescenteemcumprimentodemedidasocioeducativaprecisa,portanto,serolhadodefrente,
serescutado.precisoqueestejaclaroparaoadolescenteoporqudeleestarsendo
responsabilizado,qualseramedidasocioeducativaaplicada,quaissoasobrigaesporela
impostasecomoelepodemelhoraraprpriasituao.Paragarantirquesejaseguidaessa
determinaooartigo39daLeiimpequesejamfeitosautosdeexecuodasmedidas
socioeducativas:
Anovaleiprevautuaoemseparadodeprocessodeexecuoparacadaadolescente
todavezqueforaplicadamedidadeliberdadeassistida,prestaodeservioscomunidade,
semiliberdade,internao,bemcomoquandosetratarderemissoclausuladacomalguma
medidaemmeioabertoconcedidacomosuspensodoprocesso.Osautos,segundoo
dispostonoart.39dareferidalei,seroinstrudoscomasseguintespeas:1)documentos
pessoaisdoadolescente,especialmentequecomprovemsuaidade2)cpiada
representaoedeantecedentessocioeducativos3)cpiadasentenaouacrdo,bem
comodosestudostcnicosrealizadosduranteoprocessodeconhecimentoeoutros
documentosindicadospelaautoridadejudiciria.Alei,noparticular,nodisciplinouo
cumprimentodamedidaforadaComarcaondetramitouoprocessodeconhecimento.24
Nesteponto,aindaimportantelembrarmosdoseguinte:agarantiadosdireitosdos
adolescentequecometeramatoinfracionalpermanecesendoderesponsabilidadedoEstado,da
famliaedasociedade.Portanto,oartigo129doECAsepreocupaemestabelecerMedidas
PertinentesaosPaisouResponsveis.Issodemodoalgumfereoprincpiodaindividualizao
dapena.Apenasvisaconcretizararesponsabilidadecompartilhadacomodeterminadopela
Constituio,tratamse,portanto,demedidasprotetivasparaoadolescentequedevetero
direitoaconvivnciafamiliarecomunitrianumambientelivrededrogas,violncia,abuso,so
elas::IencaminhamentoaprogramaoficialoucomunitriodeproteofamliaIIincluso
emprogramaoficialoucomunitriodeauxlio,orientaoetratamentoaalcolatrase
toxicmanosIIIencaminhamentoatratamentopsicolgicooupsiquitricoIV
encaminhamentoacursosouprogramasdeorientaoVobrigaodematricularofilhoou
pupiloeacompanharsuafreqnciaeaproveitamentoescolarVIobrigaodeencaminhara
crianaouadolescenteatratamentoespecializadoVIIadvertnciaVIIIperdadaguardaIX
destituiodatutelaXsuspensooudestituiodopoderfamiliar
Noesqueamosqueamesmainflunciamiditicaquetemlevadoquase90%dasociedadea
concordarcomareduodaidadepenalporcrerquecriminalizaroadolescenteabrandara
violnciatempodersobreosprofissionaisencarregadosdoSINASEsejamjuzes,promotores,
defensores,agentesdemedidasocioeducativa.Comisso,eminmeraocasies,podesenotar
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 47/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
noSistemaamesmasanhapunitivaquereverberanasociedade.
OPoderPblicotemaobrigaodeouvirasociedade,masdefazeressaescutacom
responsabilidade,atuandocombaseemdadosecalcadonalei.Quemtrabalhacomosistema
socioeducativosabequeoEstatutodaCrianaedoAdolescentenuncafoicumpridonaintegrae
queserprecisomuitoesforoparatornaroSINASErealidade.Porisso,muitoimportante
destacarquetodoagentepblicotemaobrigaodecumpriralei.Eimportantssimotambm
queexistaumesforoemdesmistificarperanteasociedadeaideiadequeosadolescentesno
soresponsabilizadospelosmalfeitos.
NoserpossvelgarantiroplenofuncionamentodoSINASEdiantedeumasociedadeque
consideraaprisoanicasoluoparaaviolncia.Cadaagentepblicoprecisasevercomo
umatorimportanteparaapromoodedireitoshumanoseporsercapazdemostrarquea
melhorsoluoparaaviolnciainvestirmoseacreditarmosnarecuperaodaspessoas,
especialmenteaquelasqueaConstituiocolocasobrenossaresponsabilidade:os
adolescentes.
Aindatratandodoartigo35daLeidoSINASE,noincisoVIIseestabeleceainterveno
mnima.OEstadodeveutilizaramedidasocioeducativacomoltimaopoeaopopela
internaocomoaltimadentreasmedidasaseremaplicadas.
OincisoVIIIretomaoprincpiodaigualdade.Determinandoqueascaractersticaspessoaisno
podemjamaislegitimardiferenciaesnegativas.
OincisoIXserefereaofortalecimentodosvnculosfamiliaresecomunitrios.Lembremos
semprequemesmoosadolescenteacusadosdeatoinfracionalpermanecemtendodireitoa
vnculosfamiliaresecomunitrios.Porisso,ainternaodevesedaremlocalprximodesua
residncia,aspessoasdevempossuirhorriosparavisitasnofinaldesemanaenodevem
sofrerrestriesasvisitas.
OSINASEsepreocupacomaresponsabilidadecompartilhadaentreosEntesFederativos.A
Unio,pormeiodaSecretariadeDireitosHumanosdaPresidnciadaRepblicaedo
CONANDA,temodeverdeformularecoordenarapolticanacionaldeatendimento
socioeducativo.Paratanto,elaboraremparceriacomosoutrosentesoPlanoNacional
Socioeducativo25,destinarrecursos,prestarassessoriatcnica.AosestadoseDistritoFederal
dada,dentreoutrasaresponsabilidadedecriaremanterasestruturasdasunidadesde
internaoesemiliberdadedentrodospadresestabelecidosemlei.JparaosMunicpiosso
designadasasobrigaesparaamanutenodamedidassocioeducativasdemeioaberto.
Dentreasnormasrelacionadasaocumprimentodasmedidas,valedestacarqueasunidadesde
internaoeseminternaonodevemterumaestruturafsicasimilaradeumpresdio.Issoj
seencontravadeterminadonoECA,masreforadopeloSINASEemseuartigo15noqualse
afirmaquesorequisitosespecficosparaainscriodeprogramasderegimedesemiliberdade
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 48/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
ouinternao:i.acomprovaodaexistnciadeestabelecimentoeducacionalcominstalaes
adequadaseemconformidadecomasnormasderefernciaii.aprevisodoprocessoedos
requisitosparaaescolhadodirigenteiii.aapresentaodasatividadesdenaturezacoletivaiv.
adefiniodasestratgiasparaagestodeconflitos,vedadaaprevisodeisolamentocautelar,
excetonoscasosprevistosno2odoart.49destaLeiev.aprevisoderegimedisciplinar.
Almdisso,osartigosseguintesexigemqueaestruturafsicadolugarsejacompatvelcomas
normasdereferenciadoSINASEequeodirigentedolugartenhacursosuperiorcompatvelcom
afuno,experincianotrabalhocomadolescentesereputaoilibada.
OSINASE,comotembasenosprincpiosdedireitoshumanosqueestudamos,sepreocupaem
tornarasmedidasocioeducativaspolticasderesponsabilizaoeproteoaosadolescentes.
responsabilidadedafamlia,doEstadoedasociedadeassegurardireitosaosadolescentes,
inclusiveaquelesacusadosdeatoinfracional.Precisamosreforaressaescolhaconstitucional
deresponsabilidadecompartilhadaegarantirosdireitoseasoportunidadesdevidasaos
adolescentesparteessencialdarealizaodoEstadodeDireitocriadopelaConstituio.
Enfim,oSINASEresponsabilizaosadolescentes,mastambmexigequeoPoderPblico
cumpracomdeterminadasobrigaescomopossuirunidadessocioeducativascomespao
fsicoeequipemultiprofissionalqueassegureocarterpedaggicodasmedidas
socioeducativas.26
ChegamosaofimdaUnidade!!
Esperamosquetenhamtidoumbomaprendizadoequetenhamossidocapazesdedemonstrar
queosdireitoshojereconhecidosaosnossosadolescentesquandoestoemcumprimentode
medidasocioeducativasofrutosdemuitosestudos,discusses,debateselutashistricas.
Aindaassimgrandepartedessesdireitosdescaracterizadaesuameraexistnciatidacomo
um"incentivoaviolncia".Osdefensoresdessesdireitossoretratadoscomunmentecomo
pessoasquequerem"passaramonacabeadosadolescentes"enoconseguemenxergaro
malfeito.Esperamosterdemonstradoqueissonoverdade!Defensoresdedireitoshumanos
nosofavorveisanenhumtipodeviolncia.
Apenas,oquedefensoresdedireitoshumanostentamdemonstrarqueassoluesparaos
atosinfracionaissomuitomaiscomplexasdoqueomeroisolamentosocialdoadolescente.
ElasexigemumcompromissodoPoderPblicocomaefetividadedasleisecomuma
responsabilizaocapazdeindicaraoadolescenteoerrodesuacondutaeaomesmotempo
proporcionarlhecaminhosparasuarecuperao,reinserosocial.Acreditamosnosnossos
adolescentesenacapacidadedelesdesuperao.
18http://www.cnj.jus.br/images/pesquisas
judiciarias/Publicacoes/panorama_nacional_doj_web.pdf
19Vermaisem:http://www.sdh.gov.br/assuntos/criancase
adolescentes/pdf/SinaseResoluoConanda.pdf
20
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 49/50
27/06/2016 Polticas Pblicas e marco legal da Socioeducao no Brasil
20Ver:http://online.unisc.br/acadnet/anais/index.php/mediacao_e_jr/article/view/10908/1437
21Veressaentrevistacomimportantesreflexessobreoassunto:
http://www.jornaldocampus.usp.br/index.php/2015/05/aspessoasacreditamqueexterminar
ladraodeixaomundomaisseguro/
22Ver:
https://www.academia.edu/7821501/Sobre_Jovens_Drogaditos_as_hist%C3%B3rias_de_ning
u%C3%A9m
23Ver:http://www.sdh.gov.br/assuntos/criancaseadolescentes/pdf/levantamentosinase2012
24Ver:
http://www5.tjba.jus.br/infanciaejuventude/images/noticia/artigo_marcos_bandeira_sinase.pdf
25Ver:http://www.sdh.gov.br/assuntos/criancaseadolescentes/pdf/planonacionalde
atendimentosocioeducativodiretrizeseeixosoperativosparaosinase
26RecomendamosconsultarapginadoProgramaJustiaaoJovem,lanadoem2010pelo
DepartamentodeMonitoramentoeFiscalizaodoSistemaCarcerrioedoSistemade
ExecuodeMedidasSocioeducativas(DMF/CNJ),disponvelem:
http://www.cnj.jus.br/sistemacarcerarioeexecucaopenal/programajusticaaojovem
http://sinase.ceag.unb.br/moodle/mod/book/tool/print/index.php?id=495 50/50