Sunteți pe pagina 1din 91

1

Manual de preparo de idiomas

CREOLE

BRASIL A SERVIO DA PAZ!

2
INTRODUO

O Manual de Preparo de Idiomas Creole - uma gramtica bsica para falantes de


lngua portuguesa feita a partir de pesquisa, traduo e formatao de diversos sites da internet
e tambm de material confeccionado pelos intrpretes de Francs dos 4, 5 e 6 contingentes
do Batalho Brasileiro de Fora de Paz no Haiti..

O mtodo composto por um livro dividido em 4 captulos, abrangendo o nvel bsico,


com textos e exerccios que se destinam prtica intensiva da capacidade de compreenso do
contedo gramatical e aperfeioamento da pronncia com base no Alfabeto Fontico
Internacional (IPA).

O presente manual aborda estruturas do nvel elementar e est programado para 90 -


120 horas de trabalho. Contm explicaes sobre fontica, estruturas gramaticais e lexicais,
seguidas de alguns exerccios de aplicao.

No final deste manual, o aluno estar apto a exprimir, de forma simples, idias em
Creole, quer oralmente, quer por escrito, dominando as construes frsicas elementares do
presente e do passado e usando adequadamente as funes da linguagem.

O autor agradece a colaborao dos intrpretes de Francs dos 4, 5 e 6 contingentes


do Batalho Brasileiro de Misso de Paz no Haiti, os quais apoiaram o desenvolvimento deste
trabalho atravs de pesquisa, montagem, traduo de parte do material usado neste manual;
essas atividades foram fundamentais e determinantes para a implementao e concretizao
deste projeto.

O AUTOR

3
NDICE

- BREVE HISTRIA DO CREOLE HAITIANO ........9

- Uso fora do Haiti ....10

- Gramtica ...11

- Lxico ..11

- Sons e Ortografia ...11

CAPTULO 1 - GRAMTICA

- FIGURACO DOS FONEMAS 14

- Exemplos do lxico do Creole haitiano ....14

- Exerccios ...............................................................................................................................16

- O ALFABETO CREOLE .................................................................................................................17

- VOGAIS

- as 7 vogais orais ..18

- as 4 vogais nasais ....18

- as 3 semivogais ou semiconsoantes ...............18

- CONSOANTES

- as 17 consoantes orais ............19

- as 3 consoantes nasais ........19

- NUMERAIS

- Ordinais ......20

- Cardinais ................21

4
- ARTIGOS

- O Artigo Definido ......22

- O Artigo Indefinido ...23

- O Artigo Partitivo ......25

- SUBSTANTIVOS

- Substantivos derivados de marcas famosas ....25

- PRONOMES

- Pronomes Possessivos ...26

- Pronome impessoal ...27

- Pronomes Compostos ...27

- Pronomes indefinidos ........28

- Pronome relativo ....28

- Pronomes Demonstrativos ....28

- ADJETIVOS

- O Adjetivo Demonstrativo ....30

- O Adjetivo Indefinido ............30

- O Adjetivo Qualificativo .......................................................................................................31

- O COMPARATIVO

- Comparativo de superioridade .....33

- Comparativo de inferioridade ......33

- Comparativo de igualdade ....34

- Exerccio .................................................................................................................................34

- O SUPERLATIVO

- Superlativo relativo .......35

- Superlativo absoluto ..........36

5
- ADVRBIOS

- Advrbios Especiais .......36

- Advrbios de afirmao e dvida .....37

- Advrbios de lugar .....37

- Advrbios de modo ....38

- Advrbios de quantidade ......38

- Advrbios de interrogao .......39

- PREPOSIES

- Preposies de Tempo ..... 40

- Preposies de Lugar 41

- Preposies de Modo/Causa .....41

- CONJUNES COORDENADAS ................................................................................................42

- CONJUNES SUBORDINADAS ...............................................................................................42

- INTERJEIES ..............................................................................................................................43

- DIMINUTIVO ..................................................................................................................................44

- VERBOS

- Conjugao verbal ....45

- Tipos de oraes (verbo ser, estar, ficar) .....47

- Oraes transitivas ....48

- Oraes Transitivas/Intransitivas.....48

- Oraes relativas .......48

- Subordinao temporal ....48

- Negativa ..........49

- Perguntas 49

- Palavras Interrogativas .49

6
- Conectivos ..............................................................................................................................50

- Outros verbos importantes (Ter, Existir, Saber, Ser capaz de) ................50

- Marcadores de tempo ............................50

- Passado simples ou passado perfeito ...................52

- Passado progressivo ..............52

- Presente progressivo .................53

- Futuro prximo ou definido .................53

- Futuro .........................53

- Exerccio .................................................................................................................................53

- CONTRAES .................................................................................................................................55

- Exerccio .................................................................................................................................55

CAPTULO 3 - VOCABULRIO

- DIZENDO AS HORAS ....................................................................................................................58

- DIAS DA SEMANA .........................................................................................................................58

- DIAS DO MS ...................................................................................................................................59

- CORES ...............................................................................................................................................59

- O CORPO HUMANO .......................................................................................................................60

- FAMLIA ...........................................................................................................................................62

- TTULO OFICIAL ...........................................................................................................................63

- VOCABULRIO USUAL.................................................................................................................63

- Contedo lexical do texto ......................................................................................................63

CAPTULO 4 - DILOGOS

- Conhecendo algum (1, 2, 3) ........

7
- Na escola ................................................................................................................................68

- Conversando com uma vendedora ......................................................................................68

- Consulta mdica ....................................................................................................................69

- Informaes sobre a temperatura ........................................................................................70

- No txi .....................................................................................................................................70

- No hotel ...................................................................................................................................71

- Na alfndega ...........................................................................................................................72

- No restaurante.........................................................................................................................72

- No telefone ..............................................................................................................................73

- No guich do aeroporto .........................................................................................................74

- FRASES IMPORTANTES PARA O USO DIRIO

- Comandos usados na abordargem .......................................................................................75

- Cortesia ..................................................................................................................................76

- Frases bsicas e expresses ...................................................................................................78

- Exrcito /armas .......................................................................................................................82

- Perguntas .................................................................................................................................83

- FOLHAS DE RESPOSTAS DOS EXERCCIOS ..........................................................................86

8
1. BREVE HISTRIA DO CREOLE HAITIANO

O Creole haitiano um dos dois idiomas oficiais do Haiti, sendo Francs a segunda lngua.
Freqentemente chamado Creole (kreyl ayisyen), falado por aproximadamente 8.5 milhes de
pessoas, quase a populao inteira do pas. Foi criado com base principalmente no Francs e alguns
idiomas africanos Ocidentais (principalmente o Wolof, e alguns idiomas de Gbe, inclusive Fon e
Ewe/Anlo-Ewe). Tambm contm algumas influncias de Tano, portugus e espanhol. O idioma tem
dois dialetos distintos: Fablas e Plateau.

Devido ao empenho de Flix Morisseau-Leroy, desde 1961 o Creole haitiano foi reconhecido
como um idioma oficial junto com o Francs, que havia sido o idioma literrio exclusivo do pas desde
a sua independncia em 1804, e esta condio foi apoiada pela constituio do pas de 1987.

Seu uso em literatura pequeno, porm crescente, sendo o escritor Morisseau um dos
primeiros e mais significantes exemplos. Muitos pedagogos, escritores e ativistas enfatizaram o
orgulho que tinham do idioma e tem preparado todo o material escrito para a alfabetizao em Creole
desde os anos oitenta.

Hoje existem vrios jornais, programas de rdio e televiso em Creole.

9
1) Uso fora do Haiti

O Creole haitiano amplamente usado entre haitianos que se mudaram para outros pases,
particularmente para os Estados Unidos, Canad e alguns dos centros mais populosos que incluem
Montreal e Qubec onde o Francs o idioma oficial, e partes das cidades de New York, Boston e Sul
da Flrida (Miami, Fort Lauderdale e Palm Beach).

Vrios anncios do servio pblico, comunicaes das escolas dirigidas aos pais e outros
materiais so produzidos neste idioma pelas agncias do governo. O municpio de Miami-Dade na
Flrida envia documentos de comunicaes em Creole haitiano, alm de Ingls e Espanhol. Tambm
so observados anncios em Creole no sistema de metr de Boston.A HTN, canal de televiso com
base em Miami, a nica rede de televiso na Amrica Norte em Creole. A rea de Miami tambm
apresenta meia dzia de estaes de rdio que transmitem no idioma Haiti. H atualmente controvrsia
sobre se Creole deveria ser ensinado dentro das escolas pblicas do Municpio Miami-Dade. Muitos
argumentam que o Creole um idioma de campons e que no importante; outros, por outro lado,
afirmam que fundamental as crianas conhecerem sua lngua nativa.

10
2) Gramtica

A gramtica do Creole haitiano difere muito do Francs e se flexiona de maneira muito mais
simples: por exemplo, os verbos no so flexionados para tempo ou pessoa, e no h nenhum gnero
gramaticalsignificando que no so flexionados os adjetivos e artigos de acordo com o substantivo.
utilizado o sistema SVO para a ordem das palavras, entretanto, as variaes nos verbos e adjetivos
so minuciosas se comparadas s regras complexas empregadas em Francs.

Muitas caractersticas gramaticais, particularmente pluralizao de substantivos e indicao de


posse, so indicadas juntando-se certos sufixos (posposio) como yo para a palavra principal. Tem
sido debatido, j alguns anos, o que deveria ser usado para conectar os sufixos palavra. As
alternativas mais populares so: um travesso, um apstrofo ou um espao. Torna-se mais complicado
quando o prprio sufixo" encurtado, formando uma s letra (como m ou w).

3) Lxico

A maior parte do lxico derivado do Francs, com mudanas significantes em pronncia e


morfologia. O artigo definido do Francs foi, de maneira abrangente, retido como parte do substantivo.
Por exemplo, o artigo definido Francs la de em la lune (uma lua") foi incorporado ao substantivo
lua do Creole: lalin.

4) Sons e Ortografia

A ortografia do Creole tem quatro princpios fundamentais:

1. Um sinal para cada som.


2. O mesmo sinal para o mesmo som.
3. Nenhuma letra sofre modificao.
4. Cada letra tem sua prpria funo.

Existem sete vogais no Creole haitiano enquanto o Francs padro possue 12. Isto acontece
principalmente devido perda de vogal arredondada posterior. Em Creole, estes fonemas franceses so
fundidos normalmente com seu homnimo no arredondado. Conseqentemente, / y / torna-se / i / e /
/ torna-se / e /.

Por ser relativamente recente, a ortografia do Creole haitiano principalmente fonmica, e


semelhante ao Alfabeto Fontico Internacional (IPA). As principais diferenas so: j = //, y = / j /, =
//, ou = / u /. A nasalizao indicada por um n.

O Creole como toda lngua falada, se pronuncia por meio de SONS. Diferentemente do
Francs, no Creole haitiano tudo o que se escreve se pronuncia, ou seja, tudo o que se escreve est em
correspondncia ao som. Entretanto o Creole faz economia de algumas letras que podem ser
dispensadas e rejeitadas como sendo inteis.

Exemplo:
Tte (cabea) escreve-se tt
Tapis (tapete) escreve-se tapi

11
Botte (bota) escreve-se bt
Banc (banco) escreve-se ban
Chanter (cantar) escreve-se chante

12
13
2. FIGURACO DOS FONEMAS

Fonemas so as menores unidades sonoras da fala. Na lngua escrita, os fonemas so


representados por signos ou sinais grficos chamados grafemas ou letras. O conjunto das letras se
denomina alfabeto.
importante no confundir grafema (letra) com fonema. O fonema o som e o grafema (letra)
o sinal grfico que representa o som.

1) Exemplos do lxico do Creole haitiano:

Creole IPA* Origem


Bagay / bagaj / (?)Fr. Bagage," bagagem"
Bannann / bnn / Fr. Banane," banana"
Bekn / bekan / Fr. Bcane /bekan/
Bondye /bdje/ Fr. Bon Dieu /bdj/
Dy /dj/ Fr. Derrire /dj/
Diri /diri/ Fr. Du riz /dyi/
Fig /fig/ Fr. Figue
Kay /kaj/ (?)Fr. Cahutte /kayt/

Kiyz, tchk, poban /kijz, tk, pob/ (*)


Kle /kle/ Fr. Cl /kle/, "key"
Kle kola /kle kola/ Fr. Cl /kle/, "key" + eng. "cola"
Konnflek /knflek/ (?)En. "corn flakes"
Kawoutchou /kawutu/ Fr. Caoutchouc, "rubber"
Lalin /lalin/ Fr. La lune /lalyn/
Makak /makak/ Fr. Macaque /makak/
Makom /makom/ Fr. Ma co-mre, comre (#)
Matant /matt/ Fr. Ma tante, "minha tia"
Moun /mun/ Bantu mountu-
Mwen /mouin/ Fr. Moi, "mwen meme"
Nimewo /nimewo/ Fr. Numro /nymeo/
Ozetazini /ozetazini/ Fr. Aux tats-unis /ozetazyni/
Piman /pim/ Fr. Piment
Pann /pn/ Fr. Pendre

14
Pwa /pwa/ Fr. Pois /pwa/, eng "peas"
Chent /ent/ (^)
Tonton /tt/ Fr. Oncle
Vwazen /vwaz/ Fr. Voisin /vwaz/
Zwazo /zwazo/ Fr. Les oiseaux /lezwazo/
Zye /zje/ Fr. Les yeux /lezj/

IPA* Alfabeto Fontico Internacional


(*) Uma banana que pequena e encorpada, no um tipo comum ou convencional; regionalmente
chamada "Hog banana ou Sugar banana em ingls.
(#) A relao compartilhada entre a me e madrinha de uma criana.
(^) A abertura entre os dois dentes da frente de uma pessoa.

Leia a frase e substitua a palavra com a correspondente em Creole:

Ou kapab bay

Voc ou,
Pode kapab
Dar bay

A palavra bay (dar) muda a forma quando usada com um pronome (uma exceo para a
maioria das palavras em Creole). Quando se usa li (ele ou ela), ou e yo, bay torna-se ba quando usado
antes de pronomes. importante entender que a pronuncia tambm muda, pois o som do y no existe
por ele ter sido extrado da palavra.

Quando bay usado no sentido de entregar (ao invs de dar) com li sendo o objeto, ele no
muda.
Ex: Ki kote pou mwen bay li Onde eu o entrego (dar)

Ou kapab bay youn voc pode dar um


Ou kapab ba li youn voce pode dar um a ele

Bay torna-se ban quando usado antes dos pronomes mwen e nou. Outra vez, note a mudana
na pronuncia. O som an em creole nasalizado semelhante a bando em portugus. Estas regras no
sero usadas quando bay vier antes de pronome.

Bay mwen bagay la torna-se Ban mwen bagay la (de-me o objeto)


Mwen bay bagay la permanece da mesma forma (eu dou o objeto)

Nota: a palavra kapab pode vir na forma contrata ka ou kab. Em caso de haver dvida, kapab
ser sempre entendido da seguinte forma: Ou kapab bay pode ser Ou ka bay; com a palavra bay
comea com a letra b voc no diria kab.

15
Exerccio:

1- Escreva em Creole as palavras abaixo:

A coisa ______________ Sim ______________

Pouco, pequeno ______________ No ______________

Pessoa ______________ Pgina ______________

L ______________ Pode ______________

2- Escreva as frases abaixo usando a forma correta do verbo dar

D-lhe ____________________________

Eles do ___________________________

Ela d ___________________________

D-lhes ____________________________

D-nos ____________________________

Eles do a voc ______________________

3 - Associe as palavras correspondentes abaixo:

a) Pouco ( ) Bagay la
b) Pagina ( ) Kapab
c) Algum ( ) Nou
d) Pode ( ) Wi
e) A coisa ( ) Paj
f) Ns ( ) Pa
g) Ela ( ) Li
h) Sim ( ) Pou
i) No ( ) Piti
j) Para ( )Yon poun

16
3. O ALFABETO CREOLE

Quando se fala, no se pronunciam letras, mas se pronunciam SONS. O Creole haitiano tem 34
sons: 7 vogais orais, 4 vogais nasais, 3 semivogais ou semi consoantes, 17 consoantes orais e 3
consoantes nasais. Cada som tem somente uma transcrio fontica.

Letra Nome som


A Ah A
Na Ah-en Ong (no pronucie o g)
B Bee B
Ch See-ahsh Ch
D Dee D
E Ay Ay
En Ay en Ang no pronucie o g)
Ay grav E
F Ehf F
G Gay G
I Ee I
J Zhee Zh
K Ka K
L Ell L
M Em M
N En N
O O O
Ograv Aw
On Owen O
Ou Oo Ou
P Pee P
R Ah-wah N/a
S Ess S
T Tah T
V Va V
W Doob va W
Y Eep-seelon Y, ee y
Z Zed Z

17
4. VOGAIS

Dominar os sons das vogais a chave para se aprender uma lngua. Quanto mais natural o som
for produzido, mais fcil se tornaro a compreenso, a fala e a escrita do Creole.

As vogais do Creole mostram freqentemente a influncia do Francs. Falantes fluentes em


Francs pronunciam algumas vogais diferentemente daqueles que s falam Creole.

Existem onze vogais e trs semivogais no Creole haitiano. As listas abaixo contm uma
descrio fonmica e exemplos em creole, francs e portugus. Na recente padronizao de ortografia
do creole, foi feito grande esforo para fazer a correspondncia de som-smbolo consistente para maior
facilidade na aquisio de habilidades de alfabetizao. Em outras palavras, cada som representado
pelo mesmo smbolo escrito (Ex: carta ou grupo de cartas).

An, en, on, ou sempre funcionam como vogais nicas com um som cada.

O acento grave (\) modifica o som do a, e e o (ex:. separa as vogais an, en, on, ou)

1) as 7 vogais orais

Grafema Transcrio fontica Creole Francs Portugus


A [a] Pat Patte Pata
E [e] Tete Sein Seio
[ ] Bt Bte Bicho
I [i] Piti Petit Pequeno
O [o] Moto Moto Moto
[] Pt Porte Porta
Ou [u] Boul Ballon Bola

2) as 4 vogais nasais

Grafema Transcrico fontica Creole Francs Portugus


An [] Pantalon Pantalon Cala
En [] Men Main Mo
On [] Kochon Porc Porco
Oun [u] Moun Personne Pessoa

18
3) as 3 semivogais ou semiconsoantes

Grafema Transcrio fontica Creole Francs Portugus


W [w] Wanga Magie Magia
Y [j] Peny Peigne Pente
Ui [y] Uit Huit Oito

5. CONSOANTES

Existem dezessete sons de consoantes no Creole haitiano. Para muitos dos sons descritos
existem algumas variantes. As variantes comuns esto marcadas com asterisco (*).

4) as 17 consoantes orais

Grafema Transcrio fontica Creole Francs Portugus


B [b] Bon Bon Bom
Ch [] Chabon Charbon Carvo
D [d] Danse Danser Danar
F [f] Fanm Femme Mulher
G [g] Gen Il y a Tem, h
H [h] Hanch Hanche Anca
J [] Janbon Jambon Presunto
K [k] Kepi Kpi Quepe
L [l] Lalin Lune Lua
P [p] Pye Pied P
R [] Renmen Aimer Amar
S [s] Soup Soupe Sopa
T [] Tant Tante Tia
V [v] Vl Vol Roubo
Z [z] Zl Aile Ala
Dj [d] Djl Vantard Fanfaro
Tch [ ] Tcheke Vrifier Verificar

5) as 3 consoantes nasais

Grafema Transcrico fontica Creole Francs Portugus


m [m] mal malheur infelicidade
n [] manm me alma
ng [] penng pingre Avarento

19
* / n / em posio final freqentemente nasaliza a vogal que o precede.
* / r / em crioulo haitiano no pronunciado em Portugus / r /. Antes de vogais arredondadas
pronunciado [w] e escrito do segundo modo, por exemplo: wouj. Em outros casos
pronunciado como um velar [F].
* / / s vezes pronunciado como o Francs / z /.
* / h / s existe no Creole falado no sul do Haiti; ou ento no parte do sistema fonolgico.

6. NUMERAIS

Estamos contando N-ap konte Nous comptons


Um En Um
Dois, Duas De Deux
Trs Twa Trois
Quatro Kat Quatre
Cinco Senk Cinq
Seis Sis Six
Sete St Sept
Oito Uit Huit
Nove Nf Neuf
Dez Dis Dix
Onze Onz Onze
Doze Douz Douze
Treze Trz Treize
Quatorze Katz Quatorze
Quinze Kenz Quinze
Dezesseis Sz Seize
Dezessete Dist Dix-sept
Dezoito Dizuit Dix-huit
Dezenove Diznf Dix-neuf
Vinte Ven Vingt
Vinte e um Vente-en Vingt et un
Vinte e dois Ven-de Vingt-deux
Vinte e trs Ven-twa Vingt-trois
Vinte e quatro Ven-kat Vingt-quatre
Vinte e cinco Ven-senk Vingt-cinq
Vinte e seis Ven-sis Vingt-six
Vinte e sete Ven-st Vingt-sept
Vinte e oito Vent-uit Vingt-huit
Vinte e nove Vent-nf Vingt-neuf
Trinta Trant Trente
Trinta e um Trante-en Trente et un
Quarenta Karant Quarante
Quarenta e um Karante-en Quarante et un
Cinqenta Senkant Cinquante
Cinqenta e um Senkante-en Cinquante et un

20
Sessenta Swasant Soixante
Sessenta e um Swasante-en Soixante et un
Setenta Swasant-dis Soixante-dix
Setenta e um Swasant-onz Soixante-onze
Setenta e dois Swasant-douz Soixante-douze
Oitenta Katreven Quatre-vingt
Noventa Katrevendis Quatre-vingt-dix
Cem San Cent
Mil Mil Mille
Milho Milyon Million

1) Para transformar um nmero cardinal em um nmero ordinal adicione ym".

Obs: Uma exceo a mudana do nmero um para primeiro. En(1) = Premye(1)

Numerais Cardinais Nonb pou plas Numraux cardinaux


Primeiro (a) Premye Premier
Segundo (a) Dezym Deuxime
Terceiro (a) Twazym Troisime
Quarto (a) Katriym Quatrime
Quinto (a) Senkym Cinquime
Sexto (a) Sizym Sixme
Stimo (a) Setym Septime
Oitavo (a) Uitym Huitime
Nono (a) Nevym Neuvime
Dcimo (a) Dizym Dixime
Undcimo Onzym Onzime
Duo dcimo, Dcimo-segundo Douzym Douzime
Vigsimo Ventym Vingtime
Vigsimo primeiro Vente-inym Vingt-et-unime
Vigsimo segundo Vent-dezym Vingt-deuxime
Vigsimo terceiro Ventwazym Vingt-troisme
Trigsimo Trantym Trentime
Trigsimo primeiro Trante-inym Trente-et-unime
Quadragsimo Karantym Quarantime
Qinquagsimo Senkantym Cinquantime
Sexagsimo Swasantym Soixantime
Setuagsimo Swasantdizym Soixante-dixime
Octogsimo Katreventym Quatre-vingtime
Nonagsimo Katreven-dizym Quatre-vingt-dixime
Nonagsimo primeiro Katreven-onzym Quatre-vingt-onzime
Centsimo Santym Centime
Centsimo primeiro San-inym Cent-unime
Centsimo segundo San-dezym Cent-deuxime
Milsimo Milym Millime

21
7. ARTIGOS

1) O Artigo Definido

O artigo definido (o, a) se posiciona depois da palavra que ele determina. Ele no marca o
gnero, marca somente o nmero.

No Creole, existe um artigo plural yo (eles, elas), entretanto, possue cinco artigos usados no
singular, iguais a um eco, respondendo a uma msica da lngua. Esses artigos so: la, a, an, nan, lan.

Artigo Segue as palavras Exemplo creole Exemplo portugus


terminadas
1-Bagay-la; 2-batay-la; 3-
Pelas semivogais w ou 1-A coisa; 2-a batalha; 3-a
tab-la; 4-chwt-la; 5-
y no precedidas da tabela; 4-a coruja; 5-a
taptap-la; 6-pt-la; 7-goud-
La consoante nasal e as caminhonete; 6-a porta; 7-a
la; 8-sak-la; 9-rg-la; 10-
consoantes p, l, b, t, d, k, g, gourde; 8-o saco; 9-a
kk-la; 11-kasav-la; 12-rb-
f, v. regra; 10- o galo; o vestido.
la;
1-Ba-a; 2-diri-a; 3-ble-a; 4- 1-a meia; 2-o arroz; 3-o
Pelas vogais a, i, e, , o, ,
A t-a, 5-vodou-a; 6-Oto-a; 7- trigo; 4-a terra; 5-o vodu;
ou.
p-a. 6-o automvel; 7-o porto.
1-Pen-an; 2-salon-an; 3- 1-O po; 2-o salo; 3-o
Pelas vogais nasaisen, diven-an; 4-men-an; 5- vinho; 4-a mo; 5-o
Na
an, on kamyon-an; 6-ban-an; 7- caminho; 6-o banco; 7-a
manman-an. mame.
1-Kabann-nan; 2-jenn-nan; 1-A cama; o jovem; 3-a
Pelas consoantes nasais n,
Nan 3-machann-nan; 4- vendedora; 4-o
m, ng.
zenglendeng-nan zenglendeng.
Pela semi-vogal y
Lan precedida da consoante 1-Peny-lan; 2-chany-lan. 1-O pente; 2-o engraxador.
nasal.

2) O artigo definido (O) la (singular) e yo (plural). O artigo definido acrescentado ao que


pode se chamar uma frase substantiva. Essa frase substantiva pode consistir em um nico substantivo,
um substantivo e seus adjetivos, um substantivo e uma frase que funcionam como um adjetivo, ou uma
frase possessiva.

1) substantivo = lt-la = a carta.


2) substantivo = adjetivo = lt vye-um = a carta velha.
3) substantivo e frase = ke de lt m ekri-um = a carta que eu escrevi.
4) frase possessiva = kay moun-um = a casa do homem.

3) Voc deve ter notado que a frase no sempre seguida por - la. O artigo definido muda
ligeiramente no singular dependendo que letra o precede.

a) depois de qualquer consoante exceto n ou m adicione - lt de la

22
lt = carta
youn lt = uma carta
lt la = a carta
lt yo = umas cartas

b) aps palavras terminadas em m, nm, nn, gn, ng ,la torna-se nan

chanm = quarto
youn chanm = um quarto
chanm nan = o quarto
chanm yo = os quartos

c) aps vogais la torna-se a

ri = rua
youn ri = uma rua
ri a = a rua
ri yo = as ruas

d) aps palavras terminadas em n, la torna-se an

chen = cachorro
youn chen = um cachorro
chen an = o cachorro
chen yo = os cachorros

Quando o substantivo previamente mencionado for utilizado, deve-se usar la.

Ou pran ri a. = Voc pega a rua.


M pran ri la? = Eu pego a rua?

4) O Artigo Indefinido

Os artigos indefinidos do Portugus (um, uma) se traduzem, em Creole, pelo


determinanteyonque no nem masculino nem feminino j que o substantivo em Creole no tem
gnero. Yon sempre utilizado antes do nome.
Ex: yon jou (um dia)- yon fanm (uma mulher).

O artigo Francs des (uns, umas) no tem correspondente em Creole. Nesta lngua, h trs
possibilidades:

a) Primeira possibilidade: No se utiliza nenhuma palavra para expressar a vontade de passar


uma informao vaga e incompleta. um plural indefinido mesmo.
Ex:
Creole Francs Portugus
Mgen liv Jai des livres Eu tenho livros

23
b) Segunda possibilidade: Para expressar a vontade de indicar uma pequena quantidade
indefinida de objetos, utiliza-sekk, de-twa (Adjetivo indefinido em creole).

Ex:
Creole Francs Portugus
Mgen kk liv Jai quelques livres Eu tenho alguns livros

c) Terceira possibilidade: Quando a inteno for indicar uma quantidade indefinida de


objetos, utiliza-se anpil, yon chay, yon kantiteetc.

Ex:
Creole Francs Portugus
Mgen anpil liv Jai beaucoup de livres Eu tenho muitos livros

O artigo indefinido (um, uma) yon ou youn e eles so utilizados antes do substantivo. Youn
usado com palavras monosslabas que terminam em oun. Caso contrrio use yon. A verso para o
plural (alguns) kk.

Exemplos...

Yon chen Um cachorro


Kk chen Alguns cachorros
Yon ri Uma rua
Kk ri Algumas ruas
Youn moun Um homen
Kk moun Alguns homens

3) O Artigo Partitivo

O Creole no tem um equivalente ao artigo partitivo Francs. Existem duas possibilidades em Creole.

a) Primeira possibilidade

Ausncia total de equivalente.

Exemplo
Portugus Creole Francs
Estou bebendo gua. M-ap bw dlo. Je bois de leau.

b) Segunda possibilidade

A vontade de transmiti uma preciso com locues como ti gout, ti kras, ti moso, ti kras etc.

24
Exemplo
Portugus Creole Francs
Da-me um pouco dagu. Ban-m (Ban mwen) ti gout dlo. Donnez-moi un peu deau.
Da-me um pouco de Ban-m (Ban mwen) ti kras Donnez-moi un peu de
comida. manje. nourriture.
Da-me um pouco de po. Ban-m (Ban mwen) ti moso pen. Donnez-moi un peu de pain.
Da-me um pouco de suco. Ban-m (Ban mwen) ti tak kola. Donnez-moi un peu de jus.

8. SUBSTANTIVOS

Os substantivos no Creole haitiano, diferentemente daqueles em Francs, no so marcados em


gnero e nmero. Em outras palavras, no existe distino gramatical, como em le soleil ('o sol,
masculino) vs. la lune (a lua, feminino), que ocorre no Francs. Tambm no existem plurais
terminados em s, entretanto, os substantivos nominais terminados em ez indicam o feminino:

koutirz (costureira)

Os substantivos no variam para indicar uma mudana em nmero. Pelo contrario, o nmero
indicado por um artigo ou um nmero.

Li gen youn sak. Ele tem uma mala (sacola).


Li gen twa sak. (Ele tem 3 malas(sacolas)
Suiv siy yo. (Siga os sinais)

Plural

Para formar o plural coloque o artigo plural yo aps o substantivo.


bf = boi
bf yo = (os) bois

1) Substantivos derivados de marcas famosas.

a) Muitas marcas famosas se tornaram substantivos comuns em Creole haitiano (como


aconteceu, por exemplo, no portugus com Bombril" e "Xerox, por exemplo).
klgat (Colgate) "creme dental"
jilt (Gillette) "lmina de barbear"
pampz (Pampers) "fraldas"
kodak (Kodak) "camera"
frejidaire (Frigidaire) - "refrigerador"
delco (Delco) - "bateria"
igloo (Igloo) - "isopor"
chiklt (Chiclet) - "chiclete"

25
9. PRONOMES

1) Existe apenas uma forma de pronomes. Qualquer mudana causada por ligao e no por
caso.

singular plural
1 M / mwen Nou
2 W / ou
3 L / li Y / yo

2) Existem seis pronomes, um pronome para cada combinao de pessoa/nmero. No h


nenhuma diferena entre o direto ou indireto. Alguns so de origem francesa, outros no.

Pessoa/nmero Creole Forma abreviada Francs

1/singular Mwen M Je, me, moi


2/singular Ou (*) W Tu, te, vous
3/singular Li L Il, elle, on
1/plural Nou N Nous
2/plural Nou or vou (**) Vous
3/plural Yo Y Ils, elles, eux

(*) s vezes ou escrito como w.


(* *) dependendo da situao.
Quando o pronome preceder um verbo, ser o sujeito. Quando seguir um verbo, o objeto
direto.
Quando dois pronomes seguirem um verbo, o primeiro ser o objeto indireto e o segundo ser o
objeto direto.
Quando o pronome for colocado depois de um substantivo, ser o adjetivo possessivo.
Para o sujeito de um verbo, utiliza-se normalmente a forma abreviada. Para o sujeito de um
adjetivo ou verbo de ligao, use a forma cheia. Para o objeto do verbo, coloque a forma cheia depois
do verbo (com exceo de mwen que s vezes abreviado)

2) Pronomes Possessivos

O Creole, diferentemente do ingls, no usa letras para formar possessivos. Para expressar
destaque, coloca-se o possuidor depois do artigo possudo. Isto semelhante construo francesa de
chez moi ou chez lu que so meu lugar" e o lugar dele, respectivamente.

li de lajan -" " o dinheiro dele/dela


fanmi mwen or fanmi m - "minha famlia"
kay yo - "a casa deles" ou "as casas deles"
papa ou ou papa w - "seu pai"

26
chat Py - "o gato de Pierre"
chz Mari - "a cadeira de Marie"
zanmi papa Jan - "o amigo do pai de Jean"
papa vwazen zanmi nou -" o "pai do vizinho de nosso amigo
kay Jan A casa de Jan.
chen moun nan O cachorro do homem

Pam Meu Panou Nosso (este o nosso)


Paou Seus(este o seu)
Dele,seu, dela sua,
Pali (pal) Payo Deles (este o deles)
neutro.

Se liv-mwen. = O meu livro.


Se pam. = meu.
Se chen li. = o cachorro dele.
Se pali. = dele.

3) Pronome impessoal

Quando usamos pronome impessoal e neutro, no se referindo a uma pessoa, lugar ou coisa,
utiliza-se o Li.

Li f lapli. Est chovendo

4) Pronomes Compostos

Para fazer construes como eu mesmo, utilize menm depois do pronome; mwen menm. Se
eu mesmo, se voc mesmo, etc. so usados aps uma preposio. Deve-se usar tt em vez de menm.

Mwen menm, mwen pa kwe li. = Eu mesmo no acredito nisto.


Mwen gen yon kado pou tt mwen. = Eu tenho um presente para mim mesmo

5) Pronomes indefinidos

Creole Portugus
Anpil Muito
Tout Tudo, todo o mundo,
Plizy Vrios, muitos
Kk Alguns, alguns,
Enpe Poucos
Ase Bastante
Slman S
Okenn Nenhum (um)
Nenpt Qualquer (um)
Psonn Ningum
Chak Cada (um)

27
Sl nico
Youn Um
Anyen Nada
Okenn moun Ningum
Nenpt kimoun Qualquer um
Youn moun Algum
Okenn bagay Nada
Okenn moun Ningum

6) Pronome relativo

O pronome relativo (quem, o qual, que) ki.

7) Pronomes Demonstrativos

Para usar o pronome demonstrativo como um adjetivo, coloque-o depois do substantivo.


Para usar o pronome demonstrativo como um pronome com o significado este, etc., voc
deve usar somente o demonstrativo.

Para isto, aquilo ou aquele adicione sa a ao substantivo.


Ex: chen sa a = aquele (este) cachorro

Para estes, esses ou aqueles acrescentam sa yo ao substantivo.


Ex: chen sa yo = aqueles (esses) cachorros
Se voc precisa diferenciar entre isto e aquilo ou enfatizar isto em lugar de aquilo (aquele)
voc pode adicionar sila a ao substantivo para isto (isso) ou sila yo para estes (esses).

Ex: chen sila yo = estes, estas, esses, estas (no aqueles, aquelas, esses, essas) cachorros.

Se voc quer falar sobre algo a uma distncia, voc pode usar sa laba a para aquilo l (yon) ou
sa laba yo para aqueles l (yon).

Ex: chen laba a = aquele cachorro l


chen laba yo = aqueles, aquelas (esses, essas ai) cachorros la

M w chen sa a. = eu vejo aquele(ou este) cachorro.


M w sa a. = Eu vejo aquele l.

Outros exemplos:

youn chen = um cachorro


chen an = o cachorro
chen sila a = este(no aquele) cachorro
chen yo = os cachorros

28
Exerccio:

Escreva em Creole as palavras abaixo:

Comear __________________ Vinte _________________

Ferir, machucar __________________ Igreja _________________

Quinta-feira __________________ O cachorro deles _________________

Loja __________________ Homem _________________

Minha casa __________________ Comprar _________________

Traduza :

O casa dele __________________________

O cachorro deles __________________________

Os cachorros dele __________________________

Meu cavalo grande __________________________

para ela, no para voc __________________________

29
10. ADJETIVOS

Adjetivos descrevem ou modificam substantivos e pronomes. No Creole haitiano, os adjetivos


precedem os substantivos que eles descrevem e so invariveis.

ti chyen an (O cachorrinho)

Eles no requerem verbos e so traduzidos como ser, estar.

malad = doente
M malad. = eu estou doente.
Nou malad. = Ns estamos doentes.

1) O Adjetivo Demonstrativo

Creole Francs Portugus


Chen sa-a mechan. Ce chien-ci est mchant. Este cachorro mau.
Chat sila-a saf. Ce Chat-l est gourmand. Esse gato guloso.
Fl sa-yo santi bon. Ces fleurs-ci sentent bon. Estas flores cheiram bem.
Mango sila-yo dous. Ces mangues-l sont sucres. Aquelas mangas so doces.

*Sa-a Ce, cet / cette... ci Este / esta


*Sila-a Ce, cet / cette... l Aquele (esse) / aquela (essa)
Estes / estas
*Sa-yo Ces... ci
Aqueles (esses) / Aquelas
*Sila-yo (essas)

N.B. A traduo deste adjetivo por este, esse, ou aquele depender do contexto. No
obstante, em Francs para indicar a proximidade ou distncia do objeto, utilizamos, depois do
substantivo, as partculas-ci (aqui) ou -la (ali).

Em Creole, o adjetivo demonstrativo se posiciona depois do nome ao passo que em Francs ele
utilizado antes do substantivo (ver os exemplos acima).

2) O Adjetivo Indefinido

Creole Francs Portugus


*Kk Quelques Alguns / algumas
*Plizy Plusieurs Vrios, as
*Tout Tout Todo
*Anpil Beaucoup Muito, a, os, as
*Chak Cada

Ex:
Creole Francs Portugus

30
Machte kk liv. Jai achet quelques livres. Eu comprei alguns livros.
Li gen pliz kay. Il a plusieurs maisons. Ele tem vrias casas.
Tout moun pa menm. On est diffrent lun de A gente diferente uma de
lautre. outra.
Men anpil chay pa lou. Lunion fait la force. Unio faz a fora.
Chak koukouy klere pou je li. Chacun pour soi Dieu pour Cada um para si Deus para
tous. todos.

3) O Adjetivo Qualificativo

- Alguns raros adjetivos mantm uma forma quando se referem aos homens e outra quando se
referem s mulheres.

Gason Garon Moo Fanm Femme Moa


Malere malheureux infeliz Malerz malheureuse infeliz
Parese paresseux preguioso Paresz paresseuse preguiosa
Serye serieux srio Seryz srieuse sria
Visye vicieux vicioso Visyz vicieuse viciosa
Pet roublard astuto Petz roublarde astuta
Vl voleur ladro Volz voleuse ladra
Blag blagueur brincalho Blagz blaguese brincalhona
Mant menteur mentiroso Mantz manteuse mentirosa
- Em Creole o adjetivo utilizado geralmente depois do nome que ele qualifica. Em alguns
casos pode ser colocado antes.

Creole Francs Portugus


Yon kay vt Une Maison verte Uma casa verde
Yon Chat malpwp Un Chat malpropre Um gato porco
Yon tablo sal Un tableau sal Um quadro sujo
Yon chemiz pwp Une chemise propre Uma camisa limpa
Yon fanm pv Une femme pauvre Uma mulher pobre
Timoun piti yo Les petits enfants As crianas pequenas
Yon bl kay Une belle maison Uma casa bela
Gran ng yo Les hommes riches Os homens ricos

-O adjetivo qualificativo do Creole no varia em gnero (masculino ou feminino).

Creole Francs Portugus


Yon gwo gason Um gros garon Um moo gordo
Yon gwofi Une grosse fille Uma moa gorda

31
-O adjetivo qualificativo do Creole no varia em nmero.

Creole Francs Portugus


Yon gwo camion Um gros camion Um caminho largo
Gwo camion yo Les gros camions Os caminhes largos
Yon gwo kay Une grande maison Uma casa grande
De gwo kay Deux grandes maisons Duas casas grandes

- utilizado geralmente depois do nome que ele qualifica. Em alguns casos, pode ser colocado
antes.

Creole francs Portugus


Yon kay vt Une Maison verte Uma casa verde
Yon Chat malpwp Un Chat malpropre Um gato porco
Yon tablo sal Un tableau sal Um quadro sujo
Yon chemiz pwp Une chemise propre Uma camisa limpa
Yon fanm pv Une femme pauvre Uma mulher pobre
Timoun piti yo Les petits enfants As crianas pequenas
Yon bl kay Une belle maison Uma casa bela
Gran ng yo Les hommes riches Os homens ricos

- O adjetivo atributo utilizado depois do nome e do artigo, dependendo do nome.


Em resumo, o adjetivo toma geralmente a mesma posio como em Francs.

Creole francs Portugus


Kay la bl La maison est belle A casa bela
Ng yo gwo Les hommes sont gros Os homens so gordos

11.COMPARATIVO

Para o comparativo (mais) coloque pi/plis na frente do adjetivo.


Para o Superlativo (o mais) coloque anpil aps o adjetivo.
Para enfatizar (muito) coloque anpil aps o adjetivo.
Use tro para muito.
Li gran = Ele grande.
Li pi bon = Ele maior.
Li bon anpil.= Ele o maior.
Li bon anpil anpil.= Ele muito maior.

Mais ..... que pi .... pase


Menos .... que mwen ... pase
tanto...quanto tankou
No to.... quanto pa... tankou

32
Li pi vye pase fr li. = Ele mais velho do que seu irmo.
Li mwen bl pase se li. = Ele est menos bonito que a irm dele.
Li brav tankou youn chat = Ele to valente quanto um gato.

1- Comparativo de superioridade: O comparativo de superioridade se traduz em creole pela


expresso pi... pase = (plus... que = mais... do que).

Creole Francs Portugus


Pi bl pase lakansyl. Plus beau que larc-en-ciel. Mais belo do que o arco-ris.
Pi f pase yon bf. Plus fort quun boeuf. Mais forte do que um boi.

N.B. Em creole se utiliza muito a forma negativa do comparativo de superioridade (pa pi. pase)
para sugerir uma idia de igualdade.

Dizemos Filip pa pi entenlijan pase Michl para expressar que Michel to inteligente
quanto Philippe.

2-O comparativo de inferioridade: o comparativo de inferioridade se exprime por meio das


expresses mwen + adj +pase ou mwens + sub + pase.

Creole Francs Portugus


Pierre mwen rich pase Jacb. Pierre est moins riche que Pierre menos rico do que
Jacob. Jacob.
Li gen mwens kb pase Jj. Il a moins dargent que Ele tem menos dinheiro do
Georges. que Georges.

N.B. O Creole utiliza com freqncia o contrrio da expresso para explicar a inferioridade.

Creole Francs Portugus


Jj pi rich pase Pierre. Pierre est moins riche que Pierre menos rico do que
Georges. Georges.
Wob pi pv pase Jan. Jean est moins pauvre que Jean menos pobre do que
Robert. Robert.

3-Comparativo de igualdade: O comparativo de igualdade tal como ns o conhecemos em


francs se traduz em creole pela expresso menm jan ak, ligando os dois termos do comparativo,
mas estas expresses so geralmente subtitudas pelas expresses tankou, kouw, kon, kou.

Creole Francs Portugus


Kochon sa-a gwo menm jan Ce porc est aussi gros quun Este porco to gordo como
ak yon vo. veau. um bezerro.
Jn fi-a bl kouw Choukoun. La jeune fille est aussi belle A moa to bela como
que Choucoune. Choucoune.

33
Exerccio:

1. Traduza as sentenas abaixo usando o comparativo:

Ele digita melhor que Pierre.

____________________________

Voc tem mais do que eu.

____________________________

Choveu mais hoje do que ontem.

____________________________

Michael mais velho do que voc.

____________________________

34
12. SUPERLATIVO

1. Superlativo relativo: O superlativo relativo se expressa por meio das expresses:

*Se + sujeito +ki pi + adj


*Sujeito + pi + adj + pase tout + substantivo
*Sujeito + se pi + adj + ki genyen

Creole Francs Portugus


Se li ki pi rich. Cest lui le plus riche. ele o mais rico.
Li pi rich pase tout moun. Il est le plus riche de tous. Ele o mais rico de todos.
Li se pi bon gason ki genyen. Cest le meilleur garon du o melhor moo no mundo.
monde.

2. Superlativo absoluto: O superlativo absoluto se expressa por repetio do adjetivo ou por


adio de um advrbio como anpil.

Creole Francs Portugus


Li bon bon gason. Cest un trs bon garon um moo muito bom.
Li belle ti fi anpil. Cest une trs belle jeune fille. uma moa muito bela.

35
13. ADVRBIOS

Geralmente, em Creole, para se formar um advrbio utiliza-se avk/ak (com) com a forma de
substantivo do adjetivo. Por exemplo, para fielmente voc usaria com f: avk/ak fidelite.

M a voye w youn mesaj ak lespwa ke ou resevwa l. = Eu lhe enviarei uma mensagem e espero
que voc a receba.

Voc tambm pode formar advrbios de adjetivos, adicionando - man (como o portugus -
mente) para o adjetivo.
Ra = raro
raman = raramente
konplt = inteiro
konpltman = inteiramente

1) Advrbios Especiais

Men significa aqui esto/est.

Men yo = aqui esto.


Men yon chemiz m achte pou ou.= Aqui est a camisa que comprei para voc.
Men matant ou ap vini. = L vem sua tia.

Genyen significa "existe/existem".


Normalmente reduzido a gen exceto quando for a ltima palavra na orao.

Gen dlo nan canari-a. = H gua no jarro.


Gen mango nan panye-a. = H mangas na cesta.

Outros exemplos:
Creole Portugus
Ale Na hora certa
Anl Sobre, sobre
At No cho
Byen Bem, totalmente, realmente
Kan Quando (Francs)
Km Como
L Quando
Mal Ruim
Pandan Durante, enquanto
Slman S
Senpleman Somente, simplesmente
Stman Seguramente
Tankou Como
Tou J, completamente
Tr Mesmo

36
2. Advrbios de afirmao e dvida

Creole Francs Portugus


Wi Oui Sim
Non Non No
Pa Ne...pas No
Janm Jamais Nunca
Pett Peut-tre Talvez
Kanmenm Quand mme Embora

3. Advrbios de lugar

Creole Francs Portugus


Anba Sous Debaixo de
Anl Sur Em, em cima de
Anndan Dans Dentro de
Anwo En haut A cima
Dey Dehors Fora
Isi, isit Ici Aqui
Kote ct Ao lado
La, laba La, l-bas Ali
Ladan Dans Em
Kole Proche Perto
Toukole Trs proche Muito perto
At Par terre No cho
B ct Ao lado
Devan Devant Diante de
Dy Dy Detrs de
Lwen Lwen Longe
Pre Prs Perto
Toupatou Partout Em todo lugar
Toutotou Tout autour Em toda a volta
Lt b L-bas Ali
B lt b L-bas Ali

37
4) Advrbios de modo

Creole Francs Portugus


Byen Bien Bem
Konsa Ainsi Assim
Kouman Comment Como
Kman Comment Como
dinman Ordinairement Ordinariamente
Espesyalman Spcialement Especialmente

Como em Francs, o Creole forma um grande nmero de advrbios de modo acrescentando o


sufixo man ao adjetivo.

Creole Francs Portugus


Nou aprann kreyl la fasilman. Nous apprenons le crole Ns aprendemos o creole
facilement facilmente.

s vezes, em vez de acrescentar o sufixo man ao adjetivo para formar um advrbio, utiliza-
se o adjetivo e no um advrbio.

Creole Francs Portugus


Nou aprann kreyl la fasil. Nous apprenons le crole Ns aprendemos o creole
facilement facilmente.

O advrbio de modo utilizado geralmente no fim da frase. No entanto, os advrbios byen e


mal precedem, frequentemente, o verbo: Byen konte/ mal kalkile, Li travay byen, Li mache mal

5) Advrbios de quantidade

Creole Francs Portugus


Anpil Beaucoup Muito
Antyman Entirement Inteiramente
Ase Assez Suficiente
Enpe Un peu Um pouco
Konpltman Compltement Completamente
Tr Trs Muito
Tw Trop Demais
Pi plis Plus Mais
Piti Moins Menos
Slman Seulement S, soamente
Tou Tout Todo, tudo
Mwens Moins Menos

38
6) Advrbios de interrogao

Creole Francs Portugus


Ki b O Onde?
Ki jan Comment Como?
Ki l Quand Quando?
Konbyen Combien Quanto?
Ki kote O Onde?
Kman Comment Como?
Kouman Comment Como?

Creole Francs Portugus


Ki b ou prale? Ou vas-tu? Aonde voc vai?
Ki b ou soti? Dou viens-tu? De onde voc vem?
Ki b ou rete? Ou habites-tu? Onde voc mora?
Ki jan ou rele? Comment tappelles-tu? Como voc se chama?
Ki jan ou f? Comment fais-tu? Como voc faz?
Ki l li ye? Quelle heure est-il? Que horas so?
Ki l ou ap pati ? Quand partiras-tu? Quando voc vai embora?
Konbyen liv sa-a koute ? Combien cote ce livre? Quanto custa esse livro?
Ki kote ou prale? O allez-vous? Aonde voc vai?
Ki kote ou soti? Do venez-vous? De onde voc vem?
Ki kote ou rete? O habitez-vous? Onde voc mora?
Kman ou rele? Comment vous appelez-vous? Como vec se chama?
Kman yo rele papa-w? Comment sappelle votre Como se chama o seu pai?
pre?
Kouman yo f AK-100? Comment prpare-t-on lAK- Como se prepara o AK-100?
100 ?
Kman yo bati kay sa-a? Comment a-t-on bti cette Como se construiu esta casa?
maison ?
Konbyen kay sa-a koute ? Combien cote cette maison? Quanto custa esta casa?

39
14. PREPOSIES

As preposies geralmente precedem um substantivo e indicam movimento, presena ou falta.

Ex: nan (para, em, de, a)

Li nan youn bl otl. (Ele est em um hotel legal)

A (a, em)
Ann ale a uit mwen ka. (Vamos partir s 7:45.)

avk, ak (com)
youn chanm ak douch (um quarto com chuveiro)

pa (por,de)

Li konn leson an pa k. (Ele aprendeu a lio de cor.)

san (sem)
youn chanm san douch (um quarto sem chuveiro)

de (de)
Li gen twa pye de long. (Tem trs ps de comprimento.)

ba (por)
M ap pale ba ou. (Eu falarei por voc.)

pou (para)
youn chamn pou de moun (um quarto para duas pessoas)

1. Alguns exemplos das preposies mais comuns do Creole

De Tempo

Creole Portugus
A A, por, em
Apre Depois de
Avan/anvan Antes de
B A, por, em
D J em, de em
Depi Desde ento (tempo), durante, para (tempo), de
Jouk At onde
Juiska At onde
Jus At onde
Pandan Durante, para (tempo)
V Sobre, ao redor

40
2) Preposies de Lugar

Creole Portugus
An / nan Em, no topo de, em cima de, sobre
An dedan Dentro de, dentro
Anba Debaixo de, em baixo de
Andann Dentro de, dentro
Anfas Defronte, em frente a
Antrav Por
B Perto de, se aproxime por, ao lado de
Devan Antes de, comparou com
Dy Atrs de, depois de
Dey Fora de
Kote/ b kote Ao lado de, prximo a, para
Ladan Em, dentro de, de
Lwen Longe de
Nan Em, debaixo de, dentro, por, de, fora, fora de
Pami Entre, entre
Pr Perto de, se aproxime por
Sou Em, em cima de, sobre, sobre, por, de, em, para, debaixo de, em
Toutotou Em um lugar, sobre, ao redor de
Vizavi Defronte, em frente a

3) Preposies de Modo/Causa

Creole Portugus
Avk/av/ak Com
Dey Atrs de, depois de
Eksepte Exceto
Grasa ****
Kont Contra
Malgre Embora
Men/me Mas
Pami Entre
Poutt Talvez
San Sem

41
15. CONJUNES COORDENADAS

As conjunes unem duas ou mais frases ou oraes. Elas ligam duas frases ou oraes de
valores iguais:

e, ak (e)
epi, epitou (e, tambm)
ositou (tambm)
men (mas,entratanto)
ou (ou)

Creole Portugus
Avk/ak E
Donk Assim, ento
Epi E, ento
Konsa Assim, ento, assim que, como
Men Mas
Ni..ni Ambos.. E, nenhum nem
Non slman.. Men No s mas
Omwen Finalmente
Osi Ento, assim
Oubyen Ou
Oubyenoubyen Qualquer um ou
Pa slman, men ank No s mas tambm
Pase Para, desde
Tou Ento, assim

16. CONJUNES SUBORDINADAS

Ligam uma orao subordinada com a orao principal:

si (se)
kon (quando)
kou (quando)
kidonk (portanto)

Para a expresso comum si m te. . .m ta. . . (se eu podesse, eu.... ):


Si m ta rich m ta achte anpil rad. (se eu fosse rico, eu compraria muitas roupas.)

42
Para dar nfase, repita o verbo precedido por ala:
Si m te gen lajan ala achte m t achte. (Se eu tivesse dinheiro, eu realmente compraria coisas).

Creole Portugus
Amwens A menos que
Apre Depois de
Avan/anvan Antes de
Depi Desde ento (tempo), contanto
Jan Como, como, assim, tanto
Jan..konsa Como assim
Jouk/jis Cultive, at
Kan Quando
Km Como
Kmsi Como se, como se
Kou/kon Como, quando
L Quando
Malgre Embora
Menmsi At mesmo se
Pandan Enquanto
Pase Para, em vez de
Pase pou Em vez de
Paske Porque
Pou De forma que, em ordem para
Poutt Porque
San Sem
Si Se
Sf si A menos que
Tankou Como

17. INTERJEIES

Creole Portugus
Alo Oi!
Anmwe Ajuda!
Banm zry Cale-se!
Kisa O que!
Lap Paz !
No No!
O Oh !
Pe la Quieto!
Silans Quieto!

43
18. DIMINUTIVO

Creole Francs Portugus


Ti km La jeune fille A mocinha
Ti fi La fillette A menina
Ti gason Le garonnet O menino
Ti moun Lenfant A criana
Ti jennm Le petit jeune homme O rapazinho
Ti dam La jeune fille A mocinha
Ti ng Le petit ngre A negrinho
Ti fr Le petit frre O irmozinho
Jenn gason Le garonnet O menino
Jenn dam La jeune dame A jovem senhora
Jenn jan Le jeune garon O menino
Jennm Le jeune homme O rapaz
Jennfanm La jeune femme A mulherzinha
Jenn ti fi La jeune petite fille A jovem moa
Jenn fi La jeune fille A moa
Jenn moun La jeune personne A jovem pessoa
Ti s La petite soeur A irmzinha

44
19. VERBOS

O verbo bsico usado como infinitivo, imperativo, presente e como passado simples, sendo
compreendido atravs do contexto. Outros tempos verbais so formados adicionando-se partculas
verbais. No existem verbos irregulares em Creole.
Muitos verbos em Creole haitiano constituem as mesmas palavras faladas do infinitivo em
Francs, mas soletrados foneticamente. Como indicado acima, no existe nenhuma conjugao; os
verbos tm uma s formao, e as mudanas na marcao de tempo so indicadas pelo uso de
marcadores.

Li travay le maten - Ele vai trabalhar pela manh.


Li swa de le de dmi - Ele dorme pela noite.
Li li Bebem la -" Ela l a Bblia."
Mwen f manje - Eu fao comida.
Nou toujou etidye - Ns estudamos todo o tempo.

1.Conjugao verbal

Infinitivo
Pale Falar
Imperativo
Pale! Fale!
Annou pale! Falemos!
Kit m pale. Deixe-me falar.
Presente
M pale Eu falo Nou pale Ns falamos
Ou pale Voc fala
Li pale Ele fala Yo pale Eles falam
Presente
progressivo
M ap pale Eu estou falando Nou ap pale Ns estamos falando
W ap pale Voc est falando
L ap pale Ele est falando Y ap pale Eles esto falando
Passado
M pale Eu falei Nou pale Ns falamos
Ou pale Voc falou
Li pale Ele falou Yo pale Eles falaram
Passado

45
progressivo
Mwen tap pale Eu estava falando Nou tap pale Ns estvamos falando
Ou tap pale Voc estava falando
Li tap pale Ele estava falando Yo tap pale Eles estavam falando
Futuro
M a pale Eu falarei Nou a pale Ns falaremos
W a pale Voc falar
L a pale Ele falar Y a pale Eles falaro
Futuro com ale
Nou pral
M pral pale Eu irei falar Ns iremos falar
pale
Ou pral pale Voce ir falar
Li pral pale Ele ir falar Yo pral pale Eles iro falar
Pretrito
M te pale Eu tenho falado Nou te pale Ns temos falado
Ou te pale Voc tem falado
Li te pale Ele tem falado Yo te pale Eles tem falado
Condicional
Mwen ta pale Eu falaria Nou ta pale Ns falaramos
Ou ta pale Voc falaria
Li ta pale Ele falaria Yo ta pale Ns falaramos
Passado
condicional
Nou ta ka
Mwen ta ka pale Eu poderia falar Ns poderamos falar
pale
Ou ta ka pale Voce poderia falar
Yo ta ka
Li ta ka pale Ele poderia falar Eles poderiam falar
pale
Condicional
perfeito
Nou te ka
Mwen te ka pale Eu teria podido falar Ns teriamos podido falar
pale
Voce teria podido
Ou te ka pale
falar
Yo te ka
Li te ka pale Ele teria podido falar Eles teriam podido falar
pale

46
Imperfeito
Eu falava Nou kon Ns falavamos
M kon pale
Eu estava falando pale Ns estavamos falando
Voc falava
Ou kon pale
Voc estava falando
Ele falava Eles falavam
Li kon pale Yo kon pale
Ele estava falando Eles estavam falando

2. Tipos de oraes.

A. Oraes com verbo ser, estar, ficar, um substantivo e mais um adjetivo verbal.

Mwen las. = Eu estou cansado.


Yo nan march. = Eles esto no mercado.

Nesta orao, voc pode usar ainda as partculas de verbo embora o verbo seja compreendido
(ou esteja faltando).

Em oraes interrogativas, adicione y ao final.

Kikote yo ye? = Onde eles esto?

B. Oraes com o verbo ser, estar, ficar com a partcula se.

Use se quando
1. O predicado um substantivo ( um...)
John se youn jadinye. = O Joo um jardineiro.

2. O sujeito sa (que)

S bon de se. = Isso bom.

3. Oraes enfticas com ye

Se ayisyen m ye = Eu sou haitiano

Move o predicado para segunda posio com sujeito em tereiro e adiciona ye

C. Oraoes com verbo ser, estar, ficar sem substantivo sujeito.

Se youn machin. = um carro.

47
D. Oraes transitivas.

Estes seguem o formato sujeito - verbo objeto indireto - objeto direto.

Ou a w youn gro bato. = Voc ver um grande barco.


Yo te ban m anpil lajan. = Eles me deram muito dinheiro.
Li montre timoun yo liv la. = Ele mostrou para as crianas o livro. (ou o livro para as crianas).
Li montre yo liv la.= Ele lhes mostrou o livro.
Li montre yo li. = Ele mostrou para isto a eles.

E. Oraes Transitivas/Intransitivas.

Contm um sujeito pode atuar como o sujeito ou atuar como o objeto do verbo, um predicado
que contm um verbo intransitivo, e, s vezes, um ou mais adverbiais.
Li vini jodi a. = Ele veio hoje.
Anita ap desann Ptoprens. = A Anita est indo a Porto Prncipe.

Para enfatizar
1. repita a frase
2. ala + predicado, sujeito + predicado
3. se + predicado, sujeito + predicado

Necessidade
Use pou ou fo.
pou, deveria
Kikote li ale? = Onde eles foram?
Kikote pou li ale? =Onde eles deveriam ir?

F, deveria/deve
coloque f no inicio da orao
F ou ale. = Voc tem que ir.

f) Oraes relativas.

Para o relativo (que) faa duas oraes ou adicione ke entre as mesmas

Li di l ke l prale. = Ele lhe falou que est indo.

Para o significado esse que ou " o que , voc deve usar o mesmo formato e sa no lugar de
ke

Li di l sak l konnen. = Ele disse o que ele sabe

48
g) Habilidade

Use kapab ou kap (ser capaz, poder)

h) Preferncia

Use pito.

M pito dlo. = Eu prefiro gua.

i) Subordinao temporal

Le w a vini, m av ap travay. = Quando voc vier eu estarei trabalhando.

Pandan ou te dmi, m te travay= Enquanto voc dormiu, eu trabalhei.

j) Negativa

Para formar uma orao negativa coloque a negativa pa antes do verbo.

Pa No
Pa janm Nunca
Pa ____ anyen No ____ nada
Pa ____ psonn No ____ ningum
pk Ainda no ( no use pa)

M w youn moun. = Eu vejo um homem.


M pa w youn moun. = Eu nao vejo um homem.
M pa janm w moun yo. = Eu nunca vejo os homens.
M pa w anyen.= Eu no vejo nada.
M pa w psonn. = Eu no vejo ningum.
M pk w youn moun. = Eu ainda no vejo um homem.

l) Perguntas

Para formar uma pergunta sem o uso de palavras interrogativas, utilize apa (no so / no ) ou
eske ( isto) no inicio da orao.

Ou rele Paulo. = Seu nome Paulo.


Apa ou rele Paulo? = Seu nome no Paulo?
Eske ou rele Paulo? = Seu nome Paulo?

49
m) Palavras Interrogativas.

Kimoun Quem
Kikote Onde
Kil Quando
Kisa O que
Kijan Como
Kils O qual, quem,
Kidonk De onde
Kib Onde
Sa, sak, O que

Sa a palavra que corresponde a ce/ceci do Francs ou a, e a " isto" e" isso do Portugus. A
exemplo do Portugus, pode ser usado como um demonstrativo, a no ser que seja colocado depois
que o substantivo que o qualifica. seguido freqentemente por a ou yo (para marcar nmero):
Jardin sa (a) bl - " Este jardim est bonito."

Como em portugus, pode ser usado tambm como um pronome, quando substituir um substantivo:

Sa se zanmi mwen - "este meu amigo"

n) Conectivos

O conceito expresso em portugus pelos verbos ser, estar e ficar expresso em Creole por duas
palavras, se e ye.

O verbo se (pronunciado como o verbo sei) usado para ligar um sujeito com um predicado
nominativo:

Li se fr mwen-" ele meu irmo"


Mwen se dokt -" eu sou um doutor"

Sa se yon pyebwa mango - "Aquilo uma mangueira (rvore)


Nou se zanmi - "Ns somos amigos

O sujeito sa ou li pode s vezes ser omitido com se:

Se yon bon lide - "isso uma boa idia


Se nouvo chemiz mwen - "essa minha nova camisa

Para o tempo futuro, como em eu queira ser", normalmente usada a palavra vin (tornar-se,
transforma-se, ser ) em vez de se.

L ap vin bel fr mwen -" Ele ser meu cunhado"


Mwen vle vin yon dokt - "Eu quero ser mdico
Sa ap vin yon pyebwa mango - "aquilo se transformar em uma mangueira (rvore)
N ap vin zanmi - "Ns seremos amigos

50
"Ye" tambm significa ser, estar, ficar, mas utilizado exclusivamente no final da orao, aps o
predicado e do sujeito (nesta ordem):

Ayisyen mwen ye = Mwen se Ayisyen -" eu sou haitiano"


Ki moun sa ye? - Quem aquele?
Kouman ou ye? - Como voc est?.

o) Outros verbos importantes

Ter

O verbo Ter genyen, freqentemente usado como gen.

Mwen genyen lajan nan bank lan - "Eu tenho dinheiro no banco".

Existir

O verbo genyen (ou gen) tambm significa "existe/existem"

Gen anpil Ayisyen nan Florid - "Existem muitos haitianos na Flrida".


Gen yon moun la - Tem algum aqui".
Pa gen moun la - "No tem ningum aqui".

Saber

Existem trs verbos que so traduzidos freqentemente como saber, mas eles significam
coisas diferentes. Konn or konnen significa "saber" + um substantivo (cf. Connatre Francs).

ske ou konnen non li? - "Voc sabe o nome dele?"

Konn ou konnen tambm significa "saber" + um fato.

M pa konnen kote li ye - "Eu no sei onde ele est" (pa = negativa)

A terceira palavra sempre soletrada konn. Significa "saber como" ou ter experincia.Isto
semelhante ao saber" usado na frase saber como andar de bicicleta": no s denota um
conhecimento das aes, mas tambm um pouco de experincia com as mesmas.

Mwen konn f manje - "Eu sei cozinhar" (lit. "Eu sei como fazer comida")
ske ou konn ale Ayiti? - "Voc j esteve no Hati?" (lit. "Voc sabe ir para o Haiti"?)
Li pa konn li frans - Ele no sabe ler francs (lit. Ele no sabe como ler francs)

Outro verbo importante f que vem do Francs faire e traduzido freqentemente como
Fazer". Tem uma grande gama de significados por ser um dos verbos mais comuns usado em frases
idiomticas.

51
Kouman ou f pale kreyl? - " Como voc aprendeu falar o Creole haitiano?"
Mari konn f mayi moulen. - " A Marie sabe fazer maisena."

Ser capaz de

O verbo kapab (ou abreviado como ka, kap'ou 'kab) significa ser capaz de (fazer algo).
Refere-se tanto a capacidade como a disponibilidade, muito similar ao verbo poder.

Mwen ka ale demen - "Eu posso ir amanh."


Pett m ka f sa demen - "Talvez eu posso fazer amanh"

p) Marcadores de tempo

No existe conjugao em Crioulo haitiano. No tempo presente simples, s se usa a forma de


verbo bsica para verbos condicionais:

Mwen pale kreyl - Eu falo o Creole haitiano

Note que quando a forma bsica de verbos de ao for usada sem qualquer marcador de verbo,
esta geralmente compreendida como sendo o passado:

mwen manje-" eu comi"


ou manje-" voc comeu"
li manje -" Ele/Ela comeu"
nou manje -" ns comemos"
yo manje -" eles comeram"

(Observe que manje significa comida e comer)

m ap manje bon manje - "Eu estou comendo boa comida".

Para outros tempos, utilizam-se marcadores de tempo especiais que so palavras utilizadas
antes do verbo. Os marcadores bsicos so:

te passado simples
tap (or t ap) passado progressivo (a combinao de te e ap, "estava fazendo")
ap - presente progressivo (Com ap e a, os pronomes quase sempre tomam a forma abreviada
(m ap, l ap, n ap, y ap, etc.)
a - futuro (algumas limitaes no uso)
pral prximo ou futuro definido (traduz como indo para )
ta - futuro condiciional (a combinao de te and a, "far")

q) Passado simples ou passado perfeito:

mwen te manje - "Eu comi" ou "Eu tinha comido"


ou te manje - "voc comeu" ou "voc tinha comido"
li te manje - "ele/ela comeu" ou "ele/ela tinha comido"

52
nou te manje - "Ns comemos" ou "Ns tnhamos comido"
yo te manje - "Eles comeram" ou "eles tinham comido"

r) Passado progressivo:

mwen t ap manje - "Eu estava comendo"


ou t ap manje - "voc estava comendo"
li t ap manje - "Ele/Ela estava comendo"
nou t ap manje - "Ns estamos comendo"
yo t ap manje - "Eles estavam comendo"

s) Presente progressivo:

m ap manje - "Eu estou comendo"


w ap manje - "voc est comendo"
l ap manje - "Ele/ela est comendo"
n ap manje - "Ns estamos comendo"
y ap manje - "Eles esto comendo"

Nota: para o presente progressivo "Eu estou comendo agora" comum, porm no
necessrio, adicionar exatamente agora:

M ap manje kounye a - "Eu estou comendo agora"

t) Futuro prximo ou definido:

mwen pral manje - "eu irei comer"


ou pral manje - "voc ir comer"
li pral manje - "Ele/Ela ir comer"
nou pral manje - "Ns iremos comer"
yo pral manje - "Eles iro comer"

u) Futuro:

N a w pita - "Vejo voc depois" (lit. "Nos veremos depois mais tarde)

v) Outros exemplos:

Mwen te w zanmi ou y - " eu vi seu amigo ontem "


Nou te pale lontan - "Ns conversamos por um longo tempo"
L li te gen uit an... - "Quando ele tinha 8 anos..."
M a travay - "Eu irei trabalhar
M pral travay - " Eu estou indo trabalhar"
N a li l demen - "Ns iremos ler amanh
Nou pral li l demen - "Ns estaremos lendo amanh"
Mwen t ap mache e m w yon chyen - " eu estava caminhando e vi um cachorro"

53
Exerccio:

1. Transforme as frases abaixo para o tempo passado:

Yo ale legliz
________________________________________

Medam yo genyen bl zoranj.


________________________________________

Li travay
________________________________________

Nou vini ak chawal nou yo


_________________________________________

2. Reescreva as seguintes frases, colocando-as na forma negativa.

Gason an vini jodi a


_________________________________________

Fr li va vini jedi
_________________________________________

Mwen ap pale
__________________________________________

54
20. CONTRAES

As contraes so muito usadas no Creole, entretanto no so necessrias para se falar a lngua.


Quando voc tiver dvidas, voc pode sempre formar suas sentenas sem utilizar as contraes
e ser entendido. Contudo, devido a outros casos de usos das contraes, ser mais fcil para voc
entender o que os falantes esto dizendo se voc conhecer as contraes mais comuns.

Pa te (passado negativo) tem a forma contrata como pa t


Ex: Li pa te fini travay li y fica Li pa t fini travay li y.

Pral ou va (futuro) tem a forma contrata como


Ex: Li pral fini travay li demen fica La fini travay li demen

Quando estiver usando ap (ao continua) o pronome que precede ap fica na forma contrata:
Ex: Li ap fini travay li fica Lap fini travay li

O pronome Mwen o nico usado na forma contrata no incio de uma sentena, a menos que a palavra
seguinte seja uma vogal. Ento, enquanto voc diria Mvle por Mwen vle , voc no poderia dizer
Lvle ou Yvl. Observe os seguintes exemplos:

Eu quero vir Mwen vle vini Mvle vini


Ele quer vir Li vle vini
Eles querem vir Yo vle vini

Eu fao seu eu quiser M f l si m vle


Ele faz se ele quiser Li f l si l vle
Eles fazem se eles quiserem Yo f l si yo vle

Observe a diferena nos exemplos seguintes quando a palavra que segue os pronomes comea com
uma vogal:

Eu compro Mwen achte li - Machte li - Machte l


Ela compra Li achte li Lachte li - Lachte l
Voc compra Ou achte li Wachte li - Wachte l
Eles compram Yo achte li Yachte li - Yachte l

Para o tempo futuro, todos os pronomes devem estar na forma contrata:

Eu virei se eu quiser Mwen pral vini si mwen vle Ma vini si m vle


Voc vir se voc quiser - Ou pral vini si ou vle Wa vini si ou vle (o segundo ou no est na forma
contrata porque wvle no fcil de pronunciar)

Ela vir se ele quiser Li pral vini si li vle - La vini si l vle


Eles viro se eles quiserem Yo pral vinis o yo vle Ya vini si yo vle (o segundo yo no est na
forma contrata porque yvle no fcil de pronunciar)

55
Exerccio

1 - Sublinhe as palavras que podem ser usadas na forma contrata nas seguintes sentenas:

1. Kay pa mwen gwo.


2. Yo pral vini demen.
3. Mwen vle w kay pa li.
4. Nou achte li nan gwo magazen ano
5. Li pa ap ale lekl jodi a men li va ale demen.
6. Mwen kapab f li.
7. Yo va vini tan-zan-tan.
8. Nou va bati kay pa ou ansanm.
9. Li te vle dis zoranj men mwen pa te genyen dis.
10. Yo pa te kapab rale li.

2 - Reescreva as sentenas acima usando as palavras em forma contrata onde for necessrio:

1. _____________________________________________________________
2. _____________________________________________________________
3. _____________________________________________________________
4. _____________________________________________________________
5. _____________________________________________________________
6. _____________________________________________________________
7. _____________________________________________________________
8. _____________________________________________________________
9. _____________________________________________________________
10_____________________________________________________________

3 Transcreva as sentenas acima para o Portugus:

1. _____________________________________________________________
2. _____________________________________________________________
3. _____________________________________________________________
4. _____________________________________________________________
5. _____________________________________________________________
6. _____________________________________________________________
7. _____________________________________________________________
8. _____________________________________________________________
9. _____________________________________________________________
10_____________________________________________________________

56
57
21. DIZENDO AS HORAS

Ki l li ye? = Que horas so?


Li in. = 1:00 hora.
Ki l li fmen? = a que horas fecha?
Li fmen a dez. = Fecha s 2:00 horas.
maten = manh
dimaten = pela manh
midi= meio dia
a midi = ao meio dia
aprmidi = tarde
nan aprmidi = pela tarde

22. DIAS DA SEMANA

Portugus Creole Francs


Os dias da semana Jou la semn yo Les jours de la semaine
Segunda-feira Lendi Lundi
Tera-feira Madi Mardi
Quarta-feira Mkredi Mercredi
Quinta-feira Jedi Jeudi
Sexta-feira Vandredi Vendredi
Sbado Samdi Samedi
Domingo Dimanch Dimanche

Portugus Creole Francs


Quando? Ki l Quand
Ontem Y Hier
Hoje Jodi-a Aujourdhui
Amanh Demain Demain
Depois damanh Apre demen Aprs demain
A prxima semana Semn k-ap vini-an La semaine prochaine
A semana passada Semn pase-a La semaine passe (dernire)

58
23. DIAS DO MS

Portugus Creole Francs


Os meses do ano Mwa ane-a Les mois de lanne
Janeiro Janvye Janvier
Fevereiro Fevriye Fevrier
Maro Mas Mars
Abril Avril Avril
Maio Me Mai
Junho Jen Juin
Julho Jiy Juillet
Agosto Out Aot
Setembro Septanm Septembre
Outubro Oktb Octobre
Novembro Novanm Novembre
Dezembro Desanm Dcembre

24. CORES

Portugus Creole Francs


As cores Koul yo Les couleurs
Vermelho Wouj Rouge
Azul Ble Bleu
Verde Vt Vert
Preto Nwa Noir
Branco Blan Blanc
Rosa Woz Rose
Violeta Vyolt Violet
Laranja Oranj Orange
Amarelo Jn Jaune
Moreno Bren Brun
Cinza Gri Gris
Marrom Mawon Marron

59
25. O CORPO HUMANO

Creole Francs Portugus


Cheve Les cheveux O cabelo
Sousi Les sourcils As sobrancelhas
Zory Loreille A orelha
Tt La tte A cabea
Je Loeil (ls piur) O olho (os olhos)
Nen Le nez O nariz
Bouch La bouche A boca
Lestomak Lestomac O estmago
Vant Le ventre A barriga
Lonbrit Le nombril O umbigo
Dwt Le doigt O dedo
Jenou Le genou O joelho
Pye Le pied O p
Zoty Lorteil O dedo do p
Janm La jambe A perna
Gwo pous Le pouce O polegar
Men La main A mo
Bra Le bras O brao
Zpl Lpaule O ombro
Kou Le cou O pescoo
Bab La barbe A barba
Moustach Les moustaches Os bigodes
Dan La dent O dente
Lang La langue A lngua
Jansiv La gencive A gengiva
Manton Le menton O queixo
Senti La ceinture A cintura
Koud Le coude O cotovelo
Ren Le rein O rim
San Le sang O sangue
K Le coeur O corao
Venn La veine A veia
Bouda, dy Les fesses As ndegas
Kk, pijon Le pnis O pnis
Bouboun, bbt Le vagin A vagina
Svo Le cerveau O crebro
Machw La machoire O maxilar
Nwa kou La nuque A nuca
Ppy Les paupire As plpebras
Cheviy La cheville O tornozelo
Krk Le clitoris O clitris
Koko Le vagin A vagina
Zozo Le pnis, la verge O pnis

60
Gj La gorge A garganta
Pwl, plim Les poils Os plos
Fon Le front A frente
Tou dy Lnus O nus

61
26. FAMLIA

Creole Francs Portugus


Papa Le papa Papai
Manman La maman Mame
Pitit gason Le fils Filho
Pitit fi La fille Filha
Fr Le frre Irmo
S La soeur Irm
Mari Le mari Marido
Madanm La femme Mulher
Fiyanse Le fianc Noivo
Marye Le mari Casado
Selibat Le clibataire Solteiro
Tonton Loncle Tio
Matant La tante Tia
Kouzen Le cousin Primo
Kouzin La cousine Prima
Neve Le neveu Sobrinho
Nys La nice Sobrinha
Bfr Le beau-frre Cunhado
Bls La belle-soeur Cunhada
Pitit pitit Le petit-fils Neto
Granp Le grand-pre Av
Granm La grand-mre Av
Bp Le beau-pre Sogro
Blm La belle-mre Sogra
Bofis La beau-fils Genro
Blfi La belle-fille Nora
Parenn Le parrain Padrinho
Marenn La marraine Madrinha
Fiyl Le filleul Afilhado
Komp Le compre Compadre
Kom La commre Comadre
Vwazen Le voisin Vizinho
Zanmi Lami Amigo
Ti moun Lenfant Criana
Fi La fille Filha
Ti gason Le petit garon Mocinho
Ti fi La petite fille Mocinha
Gason Le garon Menino
Jenn Le jeune Moo
Jen nonm Le jeune homme Rapaz
Jenn fanm La jeune femme Moa
Jenn moun Ladolescent Adolescente
Gran moun Ladulte Adulto

62
27. TTULO OFICIAL

Creole Francs Portugus


Ma Me Rvrende Mre Reverenda Madre
Mon P Rvrend Pre Reverendo Padre
Monseny Monseigneur Monsenhor
Past Rvrend Pasteur Reverendo Pastor
Jij Honorable Juge Meritssimo Juiz
Mon Sjan Mon Sergent Senhor Sargento
Mon Sou Lyetnan Mon Sous-Lieutenant Senhor Subtenente
Mon Lyetnan Mon Lieutenant Senhor Tenente
Mon Kapitn Mon Capitaine Senhor Capito
Mon Maj Mon Major Senhor Major
Mon Kolonl Mon Colonnel Senhor Coronel
Mon jeneral Mon Gnral Vossa Excelncia

28. VOCABULRIO USUAL

Ex: Avan ou gen laj ennan ou kapab trennen at sou kat pat, sa vle di sou de men ak de pye ou. Apr
yon lane ti bebe yo kmanse pale, yo kanpe, yo mache. A ki laj yo fin pale? Pett dezan ou twazan.
Men l yo gen katran yo deja ale nan matnl. Senkan pran yo lekl matnl. Se l yo gen sizan yo
pase lekl prim pou aprann li ak ekri.

Uitan=uit lane Dizan=dis lane


Nevan=nf lane Onzan=onz lane

Contedo lexical do texto

Creole Francs Portugus


Avan Avant Antes de
Gen (genyen) Avoir Ter, haver
Laj Age idade
Ou Tu; vous Tu, voc; vs
Trennen Traner Arrastar, demorar
At Par terre, terre No cho
Sou Sur Em, sobre
Kat Quatre Quatro
Pat Patte Pata
Sa cela, a Isso
Vle di Signifier, vouloir dire Significar, quer dizer
De Deux Dois, duas
Men Main Mo
Ak Et, avec E, com

63
Pye Pied P
Apr Aprs Depois
yon lane Une anne, un an Um ano
Ti bebe yo Les tous petits Os bebs
Kmanse Commencer Comenar
Pale Parler Falar
Kanpe Se tenir debout Manter-se em p
Mache Marcher Andar
Fin Finir Acabar
Pett Peut-tre Talvez
Dezan Deux ans, deux annes Dois anos
Twazan Trois ans Trs anos
Ou Ou Ou
Men Mais, main Mas, mo
L Quand, heure Quando, hora
Katran Quatre ans Quatro anos
Deja Dj J
Ale nan Aller Ir para
Senkan Cinq ans Cinco anos
Pran Prendre Tomar
Lekl matnl cole maternelle Ensino maternal e pr-escolar
Sizan Six ans Seis anos
Pase Passer Passar
Lekl prim cole primaire Escola primria
Aprann Aprendre Aprender
Li Lire Ler
Ekri crire Escrever
Tande Entendre Ouvir
Ale (Al) lekl Aller lcole Ir para escola
Monte machin Monter en voiture Entrar o carro
Ale lakay ou! Rentrez (retournez) chez vous! Volta a sua casa

64
65
29. CONVERSAO

1) Conhecendo algum

Creole Francs Portugus


Kouman (kijan) ou rele Votre nom monsieur? Como o senhor se chama?
Mwen rele Jozf Pychal. Je mappelle Joseph -Pierre O meu nome Joseph Pierre
Siyati mwen se Pychal, Ti Charles. Mon nom de Charles. O meu sobrenome
non jwt mwen se Djo. famille est Pierre Charles, Pierre Charles, O meu apelido
Mon surnom est Djo. Djo

Ki laj ou genyen? Quel ge avez-vous? Que idade tem o senhor?


Mwen gen venteyen lane. Jai vingt et un ans Tenho vinte e um anos
Kisa ou f Km metye? Que faites-vous comme Que profisso exerce o senhor?
mtier?
Mwen se mekanisyen. E ou Je suis mcanicien, et vous, Eu sou mecnico, e o senhor, qual
menm, ki metye ou? quel est votre mtier? a sua profisso?
Mwen menm, mwen se Moi, je suis cultivateur. Eu sou cultivador.
cultivat.
O revwa Au revoir. Adeus.

2) Conhecendo algum. (2)

Creole Francs Portugus


On! Pa gen moun? Salut! Il ny a personne? Ol! Tem algum aqui.
Wi gen moun! Respe! Oui, il y a quelquun. Salut! Sim, tem algum, ol!
Bonjou madanm. Bonjour madame. Bom dia senhora.
Bonjou misye Bonjour monsieur. Bom dia senhor.
Mwen te pote pantalon sa- Jai apport ce pantalon Trouxe essa cala para o meu
a pou fr telm pour mon ami Telhomme. amigo Telhomme.
Fr Tlm pa la, mse Votre ami Telhomme est O seu amigo Telhomme no est,
madanm li. absent, je suis sa femme. eu sou a mulher dele.
Anchante madan Tlm. Enchant madame Prazer em conhec-la senhora
Telhomme. Telhomme.
Ou mt ban mwen pan Vous pouvez me remettre le O senhor pode entregar a cala,
pantalon an pou li. pantalon, je le lui donnerai. que eu lhe darei
Men wi, madanm Tlm Bien sre, madame Pois no, senhora Telhomme.
Telhomme.
Msi anpil, ki moun ma di? Merci beaucoup, vous tes Muito obrigada quem o senhor?
monsieur?
Wa di se misye Jozafa. Vous direz que cest Pode dizer que o senhor
monsieur Josaphat. Josaphat.
Orevwa misye Jozafa. Au revoir, monsieur Adeus senhor Josaphat
Josaphat.
Pote ou byen madanm Portez-vous bien, madame Fique bem, senhora Telhomme.
Tlm. Telhomme.

66
Msi, pase bn jounen. Merci, bonne journe Obrigada, bom dia ao senhor.
vous.

3) Conhecendo algum. (3)

Creole Francs Portugus


Bonjou monch. Bonjour, cher ami. Bom dia, caro amigo.
Bonjou s m Bonjour mona mie (ma Bom dia minha amiga (a minha
soeur) irm).
Mta vle prezante w korin, Jaimerais vous prsenter Queria lhe apresentar Corine, a
madanm mwen. Corine, ma femme. minha mulher.
Anchante, mbyen kontan Enchante, heureuse de Prazer em conhec-la, Corine.
f konesans ou korin. faire votre connaissance
Corine.
Anchante mwen menm tou. Enchante moi aussi. Je O prazer meu, eu queria
Mte anvi f konesans ou voulais vous rencontrer encontr-la h muito tempo.
depi lontan. depuis longtemps.
E k a Korin? Et ta sant, Corine? E a sua sade, Corine?
Grasadye man sante, wi. Grce Dieu, je vais bien. Graas a deus, tudo bem.
Mswete ou byenvini nan Je vous souhaite la Eu lhe dou as boas-vindas no
localite a. Epipa a bliye, bienvenue dans la localit et bairro e depois no se esquea, os
vwazinaj se fanmi. puis, noubliez pas, les vizinhos so como uma famlia.
voisins cest comme une
famille.
Msi. Mswete f konesans Merci, jamerais faire la Obrigado eu queria conhecer as
ak pitit ou, epi mari ou. connaissance de vos enfants suas crianas e o seu marido.
et de votre mari.
Mari m gentan al travay, ti Mon mari est dja parti O meu marido j saiu para
moun yo al lekl. Menvite travailler, les enfants sont trabalhar, as suas crianas foram
w asw a lakay pou alls lcole. Je vous invite escola. Essa noite convido voc
rankontre yo. ce soir la maison pour les para conhec-los em casa.
rencontrer.
Dak, na w asw a. Daccord ce soir. Au Fica combinado assim. At a noite.
Orevwa. Pase bn jounen. revoir et bonne journe. Adeus e bom dia.

67
4) Na escola

Creole Francs Portugus


Mesyedam lasosyete, Mesdames, messieurs Senhoras, senhores toda assemblia,
bonswa. toute lassemble, bonsoir. boa tarde.
Bonswa pwofes. Bonsoir professeur. Boa tarde, professor.
Aprmidi a nou pral Cet aprs-midi, nous allons Esta tarde, vamos falar sobre
etidye aksidan otomobil. parler des accidents de acidentes de carro.
voiture.
Tanpri profes, ki paj? Sil vous plat prof, quelle Por favor, professor, que pgina?
page ?
Paj10 , mezanmi. La page 10, mes amis. Pgina dez, os meus amigos.
Tr-byen, nou pare. Trs bien, nous sommes Muito bem, estamos prontos.
prts.
Ki moun ki vle li pou Qui veut lire pour moi? Quem quer ler para mim?
mwen ?
Mvolont wi ! Je suis volontaire, bien sr. Eu sou voluntrio, claro.
Msi apil. Kmanse non. Merci beaucoup, Muito obrigado, ento comece.
commencez donc.

5) Conversando com uma vendedora!

Creole Francs Portugus


Machann! Machann1! Marchande! Marchande! Vendedora! Vendedora!
Men mwen madanm, bonjou Me voici madame, Estou aqui senhora, bom dia
madanm, kia sa ou vle? bonjour madame, que senhora, o que a senhora
dsirez-vous? deseja?
Mbezwen cawt ak powo. Il me faut des carottes et Preciso de cenouras e de alho-
du poireau. por.
Mgen kawt, men powo a fini. Jai des carottes, mais je Eu tenho cenouras, mas no
nai plus de poireau. tenho mais alho-por.
Ki sa ye? Quest-ce que cest a? Que isso?
Sa se boujon benndoliv. Cela, ce sont des Isso, so rebentos de
bourgeons de benndoliv. benndoliv.
E sa, ki sa li ye? Et a, cest quoi? E isso, o que ?
Se k palmis, wi. Cest du coeur de corao de palmito, com
palmiste, bien entendu. certeza.
Ki sa ou gen ank? Quavez-vous de plus? O que tem mais?
Mret slman de-twa grenn Il me reste deux ou trois S restam duas ou trs batatas.
pmdet. pommes de terre.
Konbyen k palmis la? Quel est le prix du coeur Qual o preo do corao de
de palmiste? palmito?
Senk pyas twa-ka. Cinq gourdes trois Cinco gourdes e setenta e
quarts. cinco centavos
Li ch anpil. Cest trs cher. muito caro.
Li pa ch non, cheri Ce nest pas cher, mon No caro, minha amiga.

68
amie.
Ou bay li pou senk goud? Vous me les laissez cinq O Senhor me faz por cinco
gourdes. gourdes.
Non cheri, mba ou li pou senk Non, mon amie, je vous No, minha amiga, fao por
pyas ak de gouden. les laisse pour cinq cinco gourdes e cinqenta
gourdes et demie. centavos.
A mach senk pyas eka se byen Oh mon amie, cinq O meu amigo, cinco num
peye. gourdes un quart, cest quarto bem justo.
bien pay.
Pran l non, pou n ka f bon Prenez donc, pour que A senhora pode lev-los.
pratik. nous puissions faire des
transactions.

6) Consulta mdica

Creole Francs Portugus


Dokt bonjou. Bonjour, docteur. Bom dia doutor
Bonjou. Eske ou santi ou mye Bonjour. Vous sentez-vous Bom dia. Voc se sente
depi kout telefn y swa a? mieux depuis votre appel melhor desde sua chamada de
dhier? ontem?
Non dokt, mpi mal. Non docteur, cela a empir. No doutor.
Eske ou te pran aspirin yo? Aviez-vous pris les aspirines? Voc tomou as aspirinas?
Wi dk. Oui, docteur. Sim, doutor.
Eske ou gen maltt toujou? Avez-vous toujours mal la Voc tem dor de cabea
tte? sempre?
Dk, tt mwen ap fann, wi. Docteur, ma tte clate. Doutor, a minha cabea est
estourando.
E fatig la, eske li sou ou Vous sentez-vous toujours Voc se sente cansada
toujou? fatigue? sempre?
Non mwen gen mwens fatig, Non, je me sens moins No, me sinto um pouco
wi fatigue. cansada.
Eske ou santi chal? Avez-vous chaud? Voc sente calor?
Dokt, mswe kon pitit Bouki. Docteur, je transpire Doutor, eu transpiro muito.
beaucoup.
Eske ou gen do f mal? Avez-vous mal au dos? Suas costas doem?
Kounye a, anplis do a, se bra Maintenant, outre mon dos ce Agora, alm das minhas
mwen ak tout janm mwen sont mes bras et mes jambes costas, so meus braos e
kap sipte doul yo. Dokt, qui me font mal. Docteur, est- minhas pernas que esto
ske se posib? Dk, map ce possible? Docteur, je vais doendo. Doutor, isso
mouri, se pa manti non. mourir, je ne vous mens pas. possvel? Doutor eu vou
morrer,
Se pa anyen mach, se siman Ce nest rien ma chre. Minha cara, no nada.
malarya, nap f yon ts Cestprobablement la malaria. provavelmente o paludismo.
touswit. Ou pral w se pa Nous allons faire un test Vamos fazer um exame
anyen ou genyen non. Nan de immdiatement. Vous allez imediatamente. A senhora vai
jou ou sou pye. voir que ce nest rien. Dans ver que no nada. Dentro de

69
deux jours vous tes remise. dois dias, a senhora estar
curada.

7) Informaes sobre a temperatura

Creole Francs Portugus


Kijan tan an ye? Quel temps fait-il? Como est tempo?
Li f bon. Il fait bon. Est bom tempo.
Li f fre. Il fait frais. Est fresco.
Li frt. Il fait froid. Est fro.
Li f cho. Il fait chaud. Est calor.
Li pral f lapli Il va pleuvoir. Vai chover.
Lapli ap tombe. Il pleut. Est chovendo.
Lap vante. (van ap vante) Le vent souffle. /Il y a du O vento est soprando.
vent. (Il fait du vent).
Tan an maske. Le temps est nuageux. O tempo nublado.
Tan an kalm. Le temps est calme. O tempo calmo.
Syl la ble. le ciel est bleu. O cu azul.
Tan an bl. Il fait beau temps. Est bom tempo.

8) No txi

Creole Francs Portugus


Psit! taxi Taxi Txi!
Kote ou prale? O allez-vous? Onde que voc vai?
Mprale lekl Ttilyen Je vais lcole Tertulien. Eu vou a escola Tertulien.
Wi, men ki b ou prale? Oui, mais o allez-vous? Sim, mas onde que voc vai?
Sou Chanmas Au Champs de Mars Ao Champs de Mars.
Monte non, map rive pi Montez. Je vais un peu plus Entre no carro, eu vou um pouco
devan, epi map depoze w. loin et je vous depose. mais longe e o deixo l.
Konbyen kous la chof ? Combien est la course, Quanto custa a volta, motorista?
chauffeur?
Kous nmal la 7 goud. Le prix normal cest 7 O preo normal 7 gourdes.
gourdes.
Eske ou gen monnen nan Avez-vous de la monnaie Voc tem moeda de dez gourdes ?
10 goud? dans dix gourdes?
Pa gen pwoblm. Men, gen Pas de problme. Mais il me No tem problema. Mas me parece
l ou pa moun Ptoprens; semble que vous ntes pas que voc no de Port-au-Prince?
Ki kote ou moun? de Port-au-Prince? Do De onde voc vem?
venez-vous?
Mse moun nan Sid. Je viens du Sud. Eu venho do sul.
Men ki kote ou soti nan Sid Mais dans quelle region du Mas em que regio do sul?
la? Sud?
Mse moun Okay. Je suis des Cayes. Sou de Cayes.
Depi konbyen jou ou sot Depuis combien de temps Desde quando voc deixou os
Okay? vous avez quitt les Cayes? Cayes?

70
Se y swa slman... Cest hier soir seulement... Ontem
E ki kote ou rete nan Et o habitez-vous Port- E onde voc vive no Port-au-
Ptoprens lan? au-Prince? Prince?
Mpa rete Ptoprens, Je nhabite pas Port-au- No vivo em Port-au-Prince, mas
mrete Delma 42. Prince, mais Delmas 42. na Delmas 42.
Ki b kay ou ye, paske ou O se trouve votre Maison, Onde fica a sua casa, porque, voc
konnen mrete Delma 42 parce que, savez-vous, sabe, moro no Delmas 42 tambm.
tou? jhabite Delms 42 aussi.
Wo! Monch mka f pratik O!, je pourrais Oh, Eu poderia ir com o senhor.
avk ou. mabandonner vous.
Se domaj msoti depi katr Cest dommage, je laisse la pena, deixo a minha casa s 4
dimaten. Mregrt mpap maison 4 heures du matin. horas da manh. Eu lamento no
ka ofri w yon abnman. Je regrette, je ne pourrai poder ajud-la. J chegamos.
Men nou gen tan rive. pas vous offrir um
abonnement. On est dj
arriv.
Babay, na rancontre sou Au revoir, on se rencontrera Adeus, a gente se encontrar no
katye-a. dans le quartier. bairro.

9) No hotel

Creole Francs Portugus


Bonjou, mte f yon rezvasyon. Bonjour, javais fait une Bom dia, eu fiz uma reserva.
rservation.
Ki non ou epi ki nimewo Quel est votre nom et quel Qual o seu nome e qual o
rezvasyon ou silvoupl? est votre numro de seu nmero de reserva, por
rservation, je vous prie? favor?
Mwen rele Chal Mondesten, Je mappelle Charles Me chamo Charles Mondestin,
nimewo rezvasyon na se 102. Mondestin, mon numro e o meu nmero de reserva
de rservation est 102. 102.
OK. Ranpli fy sila. Nimewo Daccord, remplissez Muito bem, preencha essa
chanm ou se 226. Men kle a. cette feuille. Votre folha. O seu quarto ser o
Restoran na se anba adwat. chambre sera le numro nmero 226. Aqui est a chave.
Pisin nan se anba agch. 226. Voici la clef. Le O restaurante est no trreo,
restaurant est au rez-de- direita, a piscina est no trreo,
chausse, droite, la esquerda.
piscine est au rez-de-
chausse, gauche.

10) Na alfndega

Creole Francs Portugus


Eske ou ka montre mwen fy Puis-je voir votre dclaration Eu posso ver a sua declarao
deklarasyon an silvoupl? de douane, sil vous plat? da alfndega, por favor?
Men li (men ni). Voici. Aqui est.
Kisa oupote nan malt sa Quest ce que vous apportez O que a senhora traz nessa

71
madanm ? dans cette mallette, madame ? mala?
Mgen rad mwen, ak af Japporte mes habits et mes Trago as minhas roupas e os
psonl mwen nan malt la, objets personnels dans cette meus objetos pessoais, senhor.
misye. mallette, monsieur.
Esk ou ka louvri l silvoupl ? Pouvez-vous louvrir, sil vous A senhora pode abri-la, por
plat ? favor?
Natirlman. Men ni. Bien sre. Voici. Pois no. Aqui est.
Tr byen ou mt fmen li Trs bien, vous pouvez la Muito bem, a senhora pode
koulye a. fermer maintenant. Bon fech-la agora. Boa estadia.
sjour.
Msi, misye. Merci, monsieur. Obrigado, senhor.

11) No restaurante

Creole Francs Portugus


Gason, eske ou ka bonmwen Garon, puis-je avoir un Garom, eu posso ver um
yon meni silvoupl? menu sil vous plat? cardpio, por favor?
Wi madanm. Men li. Oui, madame. En voici Sim, senhora. Aqui est.
un.
Banm yon vl dlo, silvoupl. Puis-je avoir un verre Eu quero um copo de gua, por
deau, sil vous plat? favor?
Eske ou pare pou kmande Etes-vous prte A senhora j deseja pedir?
madanm? commander, madame?
Wi, mwen pare.Map pran z fri Oui, je suis prte. Je Sim, j escolhi. Quero ovos
bouwe ak sosis, yon v ji zoranj prendrai, des oeufs mexidos com salsichas, um
ak yon tas kafe silvoupl? brouills avec des copo de suco de laranja e uma
saucisses, un verre de jus xcara de caf, por favor.
dorange et une tasse de
caf, sil vous plat.
Kijan dejene a te ye madanm? Comment tait le petit Como foi o caf-da-manh,
djener, madame? senhora?
Dejene a se te koupe dwt. Le petit djener tait O caf-da-manh estava
Mka gen resi a silvoupl? dlicieux. Puis-je avoir delicioso. A conta, por favor?
laddition, sil vous plat?
Msi anpil, map pote nt la Merci beaucoup, Muito obrigado, vou trazer a
pou ou. madame, je vous apporte conta.
la note.
Ki kote sinema ki pi pre b isit O se trouve le cinma le Onde fica o cinema mais
la ye? plus proche dici? prximo daqui?
Gen youn nan kafou a, adwat, Il y en a un au coin, Tem um no canto, direita,
l ou soti nan lotl la. droite, en quittant lhtel. deixando o hotel.

72
12) No telefone

Creole Francs Portugus


Alo Edn! All Edner! Al Edner!
Bonsoir Marina, kouman ou ye. Bonsoir Marina, Boa tarde Marina, como voc
comment vas-tu? est?
Mpa pi mal, msi. Mfk jwenn Assez bien, merci. Je Muito bem, obrigado. Acabo
yon travay secret. viens de trouver un arrumar um trabalho como
travail comme secrtaire. secretria.
Mkontan pou ou, mach. Je suis heureux pour toi, Estou feliz por voc, minha
Kouman ou santi-w nan travay ma chre. Il te plat ce cara. Voc est gostando desse
la? travail? trabalho?
Map degaje m ladan l wi. Je fais de mon mieux. Fao meu melhor.
Kouman patron an ye? Comment est ton patron? Como o seu patro?
Misye tchak anpil, men km Il est trs difficile, mais Ele difcil, mas como eu sou
mse moun ld ak disiplin mpa comme je suis une uma pessoa arrumada e
gen okenn pwoblm. personne ordonne et disciplinada, eu no terei
discipline, je naurai nenhum problema.
aucun problm.
Kouman patwon an rele. Comment sappelle ton Como se chama o seu patro?
patron?
Li rele misye Derans Il sappelle Deux-Rans. Ele se chama Deux-Rans.
Derans kman? Derans comment? Deux-Rans como?
Li rele Derans Kolnwa. Il se nomme Deux-Rans Ele se chama Deux-Rans
Colre Noire. Colre Noire.
Ala yon non manman! Enben, Quel nom, oh la la! Et Que nome, heim. Boa sorte
bn chans Marina. Kenbe pa bien, bonne chance Marina.
lage. Marina, tiens ferme.
Msi monch, bn aprmidi. Merci, mon cher. Bonne Obrigada, minha amiga. Boa
Salye tout moun lakay. aprs-midi; salue la tarde; cumprimente todos seus
maisonne de ma part. familiares por mim.
Avan ou ale, banmwen nimewo Avant de nous sparer, Antes de separar-nos, d-me o
telefn nan travay ou. donne-moi ton numro seu nmero de telefone no
de tlphone au travail. trabalho.
Nimewo telefn nan travay Le numro de tlphone O meu nmero de telefone no
mwen se 512-3436. E ou menm, mon travail cest le trabalho o 512-3436. E voc,
ki nimewo telefn nan travay pa 512-3436. Et toi, quel est qual o nmero no seu
ou? le numro ton travail. trabalho?
Se 512-7890, men se yon Se 512-7890, mais cest 512-7890, mas um nmero
nimewo ki na pn depi nf mwa. un numro en panne que est com problemas h
depuis neuf mois. nove meses.

73
13) No guich do aeroporto.

Creole Francs Portugus


Madanm, mta renmen achte yon Madame, je voudrais Senhora, eu queria comprar
tike ale retou Pou Ptoprens- acheter um billet aller et uma passagem de ida e volta
Monreyal-Ptoprens, sil vou pl. retour Port-au-Prince- Port-au-Prince-Montral-Port-
Tanpri, mta renmen plas fent. Montral-Port-au- au-Prince; Por favor, eu quero
Prince, sil vous plat. Je me sentar perto de uma janela.
voudrais une place prs
dune fentre.
A ki l avyon na ap vole ? A quelle heure lavion A que horas o avio descolar?
dcollera-t-il?
Avyon an ap kite a size diswa. Lavion dcollera six O avio descolar s seis
heures du soir. horas.
A ki l avyon an ap ateri A quelle heure lavion A que horas o avio aterrissar
Monreyal? atterira-t-il Montral? em Montrral?
Lap rive a dize diswa tapan. Il arrivera dix heures Chegar s dez horas em ponto
prcises du soir. da noite.
Ki kote pou m al anrejistre bagay O puis-je enregistrer Onde posso fazer o check-in
mwen yo epi ki pwa yo mes bagages et quel est das minhas bagagens e qual o
otorizepou yo? le poids autoris pour peso autorizado para elas.
eux.
Ki kote pt anbakman an ye O est la porte de Onde fica a porta da partida.
silvoupl? dpart, sil vous plat?

74
30. FRASES IMPORTANTES PARA O USO DIRIO

1) Comandos usados na abordargem:

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


Pare Stop Detngase Rete Ia Ret l
No se mexa Do not move No se mueva Pa bouje Pa buy
Mete men Met main u
Mos para cima Hands up Manos arriba
ou anl anl
Drop your
Abaixe suas armas baje sus armas Mete zam ou at Mete zam u at
weapons
Vire-se Turn around Dse Ia vuelta Vire k ou Vire co u
Vire para a Gire a Ia
Turn right Vire adwat Vir aduat
direita derecha
Vire para a Gire a Ia
Turn left Vire agch Vir a goch
esquerda izquierda
Deite-se de Lie on your Tindase sobre kouche sou Cuch su vant
bruos stomach su estmago vant ou u
Move/Walk Marche March devan
Para frente Avance
forward Devan
No fale No talking No hable Pa pale Pa pal
Quem o Who is in Quin est a ki moun ki Qui mun qui
responsvel? charge? cargo? responsab? responsab?
Vamos! Let's go Andando an ale an al
No resista Do not resist No se resista Pa reziste Pa rzist
Nada acontecer Nothing will Nada le suceder
An-yen pap rive ou Anyien pa riv u
com voc happen to you a usted
Ande devagar Move slowly Avance Mach dousman Mach dusman
lentamente
Renda-se Surrender rendirse bay legen bay lyen

75
2) Cortesia

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


Somos We are Somos Nou s Nus
brasileiros brazilian brasilenos brezilyen brezillen

Lower your Baje ias Desan men Desan maln


Baixe as mos
hands manos ou u
Voc est a Usted est a
You are safe Ou an sekirite U an scurit
salvo salvo
No tenha Don't be No tenga Nou pa
Nu pa besuen pb
medo afraid miedo bezwen p
Voc Do you Ou
Necessita...?
Precisa...? need ... ? bezwen .. ?
Terminamos, We are done. Terminamos
Nou fini rete
permanea stay permanezca Un fini rt l
ia
aqui here aqui
V... para Go to .. for Vaya .. para Ale ... pou Qle pu
d-me. give me ... dme ... Ban mwen.
Dnde
Onde est? Where is .? Ki kote .. ? Qui cote?
est..?
Para que lado? What direction? Qu direccion Ki b? Qui b?
Eske li
Est longe? Is it far? Est lejos?
iwen?
H estrada Are there Hay Eske gen
para.,.? roads to .. ? caminos a .. ? rout ki ?
Hay
Eske gen
H homens Are there hombres
moun ak
armados armed men armados
za'm nan
perto daqui? near here? cerca de
zon nan?
aqui?
De onde Where did Dnde los Ki kote ou te Qui cot u
vieram? You see them? vieron? we yo? t w yo
Onde eles Where did Donde se Qui cote
Ki kote yale?
foram? they go? fueron? yal
Onde voc Where are Dnde esl Ki kote ou Qui cot u
est ferido? you injured? herido? blese ia? bls l
Pode nos Can you Nos puede Eske ou ka U ka m
levar? lead us to? dirigir a ... ? mennen nou nen un?
Quantos? How many? Cuntos? Konbyen? Combien
What types of Qu
Que armas? Ki za'm? Qui zam
weapons? armas?
Estamos We are Estamos
Nau vni isit Nu vini ic
aqui para here to help aqui para
pou ede ou pu d u
ajud-los you ayudarlos

76
Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia
Qudese
Fiquem aqui Stay here Rete isit Rt ic
aqu
Para trs Move back Retroceda F bak F back
Forme uma Forme una
Form a line f yon ran F yan ran
fila Fila
One by one On sl
Um de cada Uno a Ia On sei mun
ou One at a moun
vez Vez alafua
time alafwa
Fale Speak pale Pal
Hable lento
devagar slowly dousman dusman
Dgalo de redi sa Rdsa
Repita Say it again
nuevo ank anko
H um Is there a Hay un Eske gen ske gem u
telefone telephone telfono ou telefn Tlfon ic
perto? nearby? cerca? isi- ya? ya?
Al! hello Hola Alo Alo
At mais See you later Nos vemos Na w Na u
Obrigado Thanks Gracias Msi Msi

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


A ajuda estar logo Help will be here La ayud estar
Yap vini d tale lap vini d tal
aqui soon pronta a aqui
Tarde Afternoon Tarde Apremidi Apre-midl
Munies Ammunition municiones minisyon Minson
Carro blindado
Carro blindado para Armored personnel
para transporte de kamyon gad Camion gad
tranporte de pessoal carrier(APC)
personal
Dia Day Da jou Ju
Leste East Este Ls Ls
Noite Evening noche Asev Asu
Explosivo Explosive Explosivo Eksplozif Ecsplozf
Comida Food Comida Manje Manj
Bom Good Blen Bon Bn
Mal Bad Mal Move Muv
Quilometros Kilometers kllmeros Kilomt Kilomet

77
Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia
Lanamento Rocket Lanzamiento
Lansgrenad Lansgrnad
de foguete launcher de cohete
Abrigo Shelter Refugio kay Cay
Franco Tirador
Sniper Frantir Frantr
atirador emboscado
Sul South Sur Sid Sd
Tanque Tank Tanque Tank Tanc
Caminho Truck Camin kamyon Camion
Vila - Aldea-pue-
Village Bouk Buc
Povoado blo
gua Water Agua Dlo Dl
Arma Weapon Arma Zam Za:m
Oeste West Oeste Lwes Lust
Sim Yes Si Wi W
No No No Non Non

3) Frases bsicas e expresses

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


Por favor Please Por1avor Tanpri Tanpri
Correcto,
Tudo bem Ok Oke Ok
conforme
Muito bem, Ok, Thank Bien,
Oke, msi Ok, msi
obrigado You gracias
Sinto muito Sorry Lo siento Regrt Regrt
Desculpe Excuse me Disclpeme Eskizem Exkizm
Tenha um bom Have a nice
Buen dia Bom jounen Bon junen
dia day
Bom dia! Good moming Buenos dias Bonjou Bon jur
Tchau Good bye Adis Babay Babi
Grande Big Grande Gro ou Gwo Gro
Pequeno Small Pequeno Piti Pit
Certo Right Correcto Rezon Rezon

78
Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia
Equivocado,
Errado Wrong Ant Ant
ncorrecto
Bom Good Bueno, bien Bom Bom
Mala,
Mal, ruim Bad Move Mov
deficiente
Negro Black Negro Nwa Nua
Azul Blue Azul Ble Bl
Verde Green Verde Vt Vr
Vermelho Red Rojo Rouj Uuj
Branco White Blanco Blan blan
Amarelo Yellow Amarillo Jn Jon
Menino,
Child Nino, nina Ti mouo Timn
menina
Famlia Family Famila Fanmi Fmi
Parentes Relatives Parienles Fanmi Fmi

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


Refugiado Refugee Refugiado Refijye rfiyi
Arriba, para
Para cima Up arriba, hacia Anro Anr
arriba
Abajo, para
Para baixo Down abajo, nada Anba Onba
abajo
Esquerda Left Izquierda Agch Agch
Direita Right Derecha Adwat Aduat
Aqui Here Aqui Isit isi
Ali There AlI Laba Lab
Straight
Em frente Directo, recto Devan dwat Devan, du
forward
Perto Near Cerca Toupre Tu-pr
Longe Far Lejos Lwen Luin
Base Base Base Baz Baz

79
Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia
Barracas, Barracas,
Barracks Kazn kazn
Quartel cuartal
Acampamento Camp Campament Kan Kan

Casa House Casa Kay Kai


Campo de Campo de Teren
Airfield T rain aviazion
aviao aviacin avyasyon
Porto Harbor Puerto Waf uf
Camino de
Estrada de terra Dirty road Rout ante Rut ant
tierra
Estrada Camino
Paved road Rout asfalte Rut asfalt
asfaltada pavimentado
Ponte Bridge Puente Pon Pon
Carro Car Auto Machi'n Machine
Avio Plane Avin avyon Avion
Barco Ship Buque Bato Bat

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


Reboque Trailer Remolque Trele Trel
Gasolina Gasoline Gasolina Gaz Gaz
Tienda de
Barraca Tent Tant Tont
campaa
rvore Tree rbol Pye bwa Pisoua
Vilarejo Village VIla Bouk Buk
Senda,
Caminho Path camino, pista, Chemen Chemen
trayectonia
Escuadra,
Quadra Square Quadrado, Viaj
plaza
Fronteira Border Frontera Fronty Fronti
Montanha Mountain Montaa Mn Mon

Floresta Forest Bosque, selva Rakbwa Rakbua


Vale Valley Valley Vale Val

80
Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia
Colina Hill Cerro, colina Timon Timon

Praia Beach Playa Plach


Costa Coast Costa Lakot Lakosl
Lago Lake Lago Lak Lak .

Mar Sea Mar Lam La mer


Campina Meadow Pradera Savan Savan
Rio River Rio Rvye Rfv
Rocha Rock Roca Wch Rch
Dia Day Dia Jou Ju
Hora Hour Hora L L
Minuto Minute Minuto Minit Minit
Semana Week Semana Semn Semn
Agora Now Ahora Tousuit Tusuit

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronuncia


Depois Later Despus Pita Pit

Segunda-feira Monday Lunes Lendi Undi

Tera-feira Tuesday Martes Madi Mad


Quarta-
Wednesday Mircoles Mkredi Mecredi
feira
Quinta- Thursday Jueves Jedi Yed
feira
Sexta-feira Friday Viernes Vandredi Vandredi

Sbado Saturday Sbado Samdi Samd

Domingo Sunday Domingo Dimanch Dimanch

Ontem Yesterday Ayer Y i

Hoje Today Hoy da Joda Jod

Amanh Tomorrow Maana Demen Demen

81
4) Exrcito /armas

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


Artilharia Artillery Artillaria Atiyr Atiyr
Granada Granada Granada Grenad Grnad
Lanadorde Rocket Lanzaderde
Lans grnad
foguete launcher cohete
Mina Mine Mina Min Min
kan-no Kanon Motie
Morteiro Mortar Mortero
mtye
Campo Campo de Teren ak
Minefield Tren ak min
minado minas min
Jeep Jeep Jeep Djip Jip
Canho Cannon Caon Kan no Kanon
Mssil Missle Misil Misll Misi
Revolv
Pistola Pistol Pistola Revolv
Pistol
Fuzil Rifle Fusil Fizi Fiz!

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


Fortaleza Stronghold Fortaleza biskad

Comandante Commander Comandante Kmandan Comandn

Inimigo Enemy Enemigo Lenmi Len m

Amigo Friend Amigo 2anmi 2anm

Oficial Officer Oficial Ofisye Ofisi

Soldado Soldier Soldado Slda Sold

Motorista Driver Conductor Chof Chol

Guarda Guard Guardia Gad Gad

Mecnico Mechanc Mecnco Mekanisiyen Mcanisien


Misyon Mision
Mensageiro Messenger Mensajero
Mesaje Mensaj
Piloto Pilot Piloto Avyat Aviat

82
5) Perguntas

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


Does anyone Alguien Geo meun
Algum fala..? Jan mun qui pale?
speak .. ,? !labia .. ? Ia k pale?
Mwen pa
Eu no falo I don't speak.. (yo) no hablo. m pa pal
pale
Creole Creole Creol Kreyl Creil
Francs French Francs Frans Franc
Ingls English Ingls Angl Angl
Espanhol Spanish Espanol Pan-yl Panil
Qual a sua What is your Cu es su Ki lravay ou
Ki trava i u f?
profisso? Job? trabajo? f?
Onde voc Where do you ki kote ou
Dnde sirve? Ki kot u sv?
serve? serve? sevi?

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


Em que grupo Which group En cul grupo Nan ki group Nan ki grup u
voc est? are you in? est? ou ye? y?
Responda as Answer the Conteste Ias Repon'n Rpon kesion
perguntas! questions! preguntas! kesyon yo! yo
Qual o seu What's your Cal es su kman ou
komn u rl?
nome? Name? nombre? rele?
De onde voc Where do you De dnde Moun ki b
Mun ki b u y?
vem? come from? viene? ouye?
Voc est Do you
Entiende? Ou konpra-n? U conpran?
Entendendo? understand?
Eu no estou I don't Mwen pa muen p
No entiendo
entendendo. understand konpra-n conpran
Cunto (a)
Quantos, How much/
cuntos, konbyen? Conbin
quantas? many?
cuntas?
Repita! Repeat it! Repita! Repete-li ! Rpt li
Onde est sua Where is your Dnde est su Kote rejimam Kot ryma
unidade? unit? unidad? ou? u?

83
Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia
Venha aqui! Come here! Venga aqu Vini isit! Vin ist
Venga
Venha comigo Come with me Viniavm Vin avm
conmigo
Men-nen
Leve-me Take me L1veme Mnmuen
mwen
Siga nossas Follow our Siga nuestras Swiv ld Suiv ld nu b
ordens orders rdenes nou ba ou u
Siga-me Follow me Sgame Suiv mwen Suiv muen

Espere aqui Wait here Espere aqu Tan-n isit Tan n ist
Deixe-nos kite nou
Let us pass Djenos pasar quit nu pas
passar pase
Entre na fila Line up Frmese F yon ran

Rpido Hurry up Dse prisa F vit Fvt


Disminuya Ia
Devagar Slow down Ralanti Ralant
velocidade

Portugus Ingls Espanhol Creole Pronncia


Muvase,
Mexa-se Move Deplase Dplas
desplcese
Rete
Stop or I will Rt ubien
Pare ou atiro Alto o disparar oubyen
shoot map tir
map tire
No se
No se acerque Rete Iwen
aproxime, Rt iuen pa
Keep away mantngase a pa avanse
mantenha avans Pi plis
distancia pipUs
distncia
Stay where Qudese donde Rete kote Rt kol u l
Fique onde est
you are est ou ye-a a
Deite-se Lie down Tndase kouche Cuche
Levante-se Get up Levntese Leve Lv
Cuidado Watch out Cuidado Ft atansion Fl atansion
Abra Open Abra Ouve Uv
Feche Close Cierre Femen Fm
Are you Ou gen
Voc tem uma U jenzam su
carrying a Lleva un arma? zam sou
arma? u?
weapon? ou?
Pa tire sou
No atire Dont shoot us No nos dispare Pa tir su nu
nou

84
Vou are a Ou seyor U s yon
Voc est preso Est prisionero
prisoner przonye przoni
Don'l be Ou pa U pa bezuan
No tenha medo No tema
frightened bezwen pi p
Tudo bem, no Ok, no Est bien, no Dak pa Dc pa yen
h problema problem hay problema gen problem

85
Respostas dos exerccios:

Exerccio pg 15

1- Escreva em Creole as palavras abaixo:

A coisa bagay la Sim wi

Pouco, pequeno piti, li No pa

Pessoa moun Pgina paj

L la Poder kapab, ka, kab

2- Escreva as frases abaixo usando a forma correta do verbo dar

D-lhe Bay li

Eles do Ba li

Ela d Li bay

D-lhes Ba yo

D-nos Ban Nou

3 Associe as palavras correspondentes abaixo:

a) Pouco ( e )Bagay la
b) Pgina ( d ) Kapab
c) Algum ( f ) Nou
d) Poder ( h ) Wi
e) A coisa ( b ) Paj
f ) Ns ( i ) Pa
g) Ela ( g ) Li
h) Sim ( j ) Pou
i) No ( a ) Piti
j) Para ( c) Yon poun

86
Exerccio pg 28

Escreva em Creole as palavras abaixo:

Comear kmanse Vinte ven

Ferir, machucar Blese Igreja legliz

Quinta- feira mkredi O cachorro deles chen yo a

Loja magazen Homem nonm

Minha casa kay mwen Comprar achte

Traduza :

O casa dele kay li

O cachorro deles chen yo a

Os cachorros dele chen li yo

Meu cavalo grande gwo chwal mwen ou gwo chwal pa mwen ou gwo chwal pa m

para ela, no para voc li pou li, li pa pou li

Exerccio pg 34

1. Traduza as sentenas abaixo usando o comparativo:

Ele digita melhor que Pierre.


Li tape pi byen pase Pierre

Voc tem mais do que eu.


Ou genyen plis pase mwen ou Ou genyen plis pase m

Choveu mais hoje do que ontem.


Li f plis jodi a pase y

Michael mais velho do que voc


Michael pi gran pase ou

87
Exerccio da pag 54:

1. Transforme as frases abaixo para o tempo passado:

Yo ale legliz
Yo te ale leqliz

Medam yo genyen bl zoranj.


Medam vo te qenven bl zorani.

Li travay
Li te travav

Nou vini ak chawal nou yo


Nou te vini ak chwal nou vo.

2. Reescreva as seguintes frases, colocando-as na forma negativa.

Gason an vini jodi a


Gason an pa vini iodi a

Fr li va vini jedi
Fr li pa p vini jedi

Mwen ap pale
Mwen pa p pale

88
Exerccio pg 56

1 - Sublinhe as palavras que podem ser usadas na forma contrata nas seguintes sentenas:

1. Kay pa mwen gwo.


2. Yo pral vini demen.
3. Mwen vle w kay pa li.
4. Nou achte li nan gwo magazen ano
5. Li pa ap ale lekl jodi a men li va ale demen.
6. Mwen kapab f li.
7. Yo va vini tan-zan-tan.
8. Nou va bati kay pa ou ansanm.
9. Li te vle dis zoranj men mwen pa te genyen dis.
10. Yo pa te kapab rale li.

2 - Reescreva as sentenas acima usando as palavras em forma contrata onde for necessrio:

1. Kay pa m' qwo.


2. V'a vini demen.
3. M' vle we kay oa 1'.
4. N' achte I' nan qWO maoazen ano
5. Li p'ap ale lekl iodi a men I'a ale demen.
6. M' ka f 1'.
7. V'a vini tan-zan-tan.
8. N'a bati kay pa w' ansanm.
9. Li te vle dis zorani men m' pa t' oenyen dis.
10. Yo pa t' ka rale 1'.

3 Transcreva as sentenas acima para o Portugus:

1. Minha casa grande


2. Eles viro amanh
3. Eu quero ir para sua casa
4. Ns compramos em uma loja grande
5. Ele no foi escola hoje, mas ir amanh.
6. Eu posso faz-lo
7. Eles viro de tempo em tempo
8. Ns construiremos sua casa juntos.
9. Ele/ela queria 10 laranjas, mas eu no tinha 10.
10. Eles no poderam pux-lo

89
BIBLIOGRAFIA:

O contedo da gramtica foi pesquisado e traduzido dos sites abaixo relecionados:

http://www.cal.org/co/haiti/hcreole.html
H TU UT H

http://www.ebenezermissions.org/GrmBasics_nn4.html

http://www.geocities.com/frenchcreoles/kreyol/
H TU UT H

http://en.wikipedia.org/wiki/Haitian_Creole_language#See_also
H TU UT H

Nota:

O contedo descrito neste manual relacionado s vogais, consoantes, numerais, artigos,


advrbios, adjetivos, comparativos, fruto das pesquisas dos intrpretes de Franes dos 4, 5 e
6 contingentes do Batalho Brasileiro de Fora de Paz no Haiti.
O udio foi produzido atravs de um trabalho de colaborao da capito Smara,
intrprete de ingls do 7 Contingente, pelos intrpretes haitianos Emmanuel Joseph, Lafortune
Jean Pierre, Michael Ferry Antonie J C e Wils Mathias Cherubin.

90
91

S-ar putea să vă placă și