791 LIBER DE TOBIA. 798 SANCTE AMBROSIT MEDIOLANENSIS EPISCOPI DE T OBIA LIBER @ UNUS 589-98 CAPUT PRIMUM. Proponit se ile Tobice virtulibus quas historice Scri- ptura commemorat, brevius diclurum ¢ et promo qui enptivitatem, et ia ipsa ob exhibitim sepultu- ram, exsilfun tulerit, narrat. Deinde quomotto ro~ versus ab eoilem officio non destiterit : whi et hoc mortuos sepeliente munus pradicatur 4, Lecto prophotico libro qui inseribitur Tobias 2), quamyis plone vobis virtutes eancli_ prophet» Soriptura insinuaverit, tamen ccmpondiario mibi sermone de ejus meritis reccnsendis et operibus apud vos utendum arbitror ; ut ea que Scriptura historico more sligossit Iatius, nos strictius com- prehendamus, virlutum ejus genera velut quodam broviario coltigantos. 2. Fnit vir justus, misericors, hospitalis, et hoo virtutum preditus choro, subiit (3) erumnam ca- plivitatie, quam ferebat humiliter atque patienter, communem magis injuriam, quam privalam do- lens (Tob, 1, 2-15),nee sibi virtutum suffragia nihil profuisse deplorans, sed magis eam sibi contume- liam minorem peccatoram sworum pretio illatam arbitratus (Tob. 1m. 1-6). 8. Meruil edictum (i), ne quis ex filiis captivita- tis (6) mortuum sepulture daret (Tob. 1, 22). Atille interdicto non rovocabatur magis quam incitaba- tur, ne daserero officium pictatis, mortis metu vi- deretur ; erat onim misericordie pretium, mortis pena, Talis flagitii deprehensus reus, vix tandem per arnicum potuit direpto patrimonio egenus et, exsul restitui suis. 592. 4.lierum in his versabatur officiis ; ot si quid alimenti foret, peregrina eum quo eibum sumeret, quorebet. Itaque cum fessus a sepulture revertissat (8) munero. appositis sibi edendi sub- 1) Soriptus forte circa an. 377. 2) Mss., Tobis. Vide nota ad 1. vi Hezaem., 0. 4, ne AT. . (3) Edit. omnes cum Viet. cod., ef ob nirtntes quibus prieditus juerat, subiit, ete. Codex Thuan, Et ob virtutum quorum privditus subitt, etv., men= dose ; at hoe vitium emendant reliqui ms: (fH Latinius legendom eonjiet, etn, tictum. Sed ot mss. et edit. et sonsus ipse refragantur. Eddetum autem idem est quod sequenti versu inter dictum vocat, nempy promulgata regis prohibitio. (5) Omnes'edit., ne quem ex filits captivitatis omnes mss., ne quis. etc. Undeintelligas regio odi- cto non solum Tobiam esse comprehensum. 0 fli, qumrebat consortem convivi is insepulti corpo- ris reliquiis, convivium deserebat : nec putabat pium, ut ipse eibum sumeret. cur in publica cor puis jacoret exanime (Tob. 11, 2-7). 5. Hoc illi quotidianum opus, et magnum opus, et maganm quidem, Nam si viventes operire nudos lox prevcipit, quanto magis debemus operire defun- antes ad longiora deducero solemus, quanto magis in illum wtormam domum profectos @), unde jam non revertantur ? « Ego, inquit Job, super ommem infirmum fevi (fob. xxx, 25). » Quis inflemior defuncto, de quo dicit Scriptura alibi : Super mortuum plora (Eecli. xx1t, 0) 2 » Boclesia~ stes autem ait : « Gor sapientum in domo luctus : untem stuloram in domo epulantium (Bccle.vit 8). » Nihil hoo officio prestantius, of conferre qui tibi jain non posit reddere, vindicare a volatili« bus, vindicare a bestiis consortem nature, Fere hane humanitatem defunetis corporibus detulisse produutur, homines denegabunt ! CAPUT Il. Qua. ratione Tobins cavcitatem tulerit, ne quid furté aubmitterctur caverit, et commodutdm Gabelo pecu- nian non repetierit, nist senio fessus : denigque ablunrruerit a fenore male, cum delestatione ejus- dem, et ont commendatione. 6. Tam eaneto fossus officio propheta «dum ra- quiescit in cubieuto suo, cadente de passerum ni- do albugine (8) emeitatem incidit (Tob. 11, 10, 11}-nec 593 conquestus ingemuit, neo dixit: Nec merces Taborum meorum. Fraudari magis se doluit obse- quiorum quam oculorum munere : nee c:ovitatem peonai, sed impedimentum putabat.Eteum vietum mereede levaret conjugis, ne quid furtivum domum (6) lia edit, vet, ac mes. quinyue. Alii autem duo, cum a sepultura fessus reverteretur meridie. Rom. oilt..... nevertisset una die (7) Rom edit..,. tr illaia terram profectos, ete. @) Edit’ Rom.,” juxta parietem aule cadente de passerum nido steredre, ulbugine, etc, Codex Coll cadente de stercore passerum nid, albuginés, eto. ex qua lectione non incommodum sensum ‘elicies, transposita vooula de post yooem stercore, Neque tamen ei vet. adit, aliosque omnes mss. postpo- nendos duximus. In his autem albugo vidotur osse ipsummet avium exerementum, sie dictum a colo- re; unde apud Horat., lib. 1, sat. 8, albi epitho- tum invenit. B799 suam cavebat (9) : uxor hedum pro mereede acce- porat ; at illo, plus honestati quam pietati eonsu- Tens, ei suam debebat alimoniam. Commerdave- rat proximo suo pecuniam quamdam quam tolo v tw sue tempore in tanta indigentia non poposcit. ‘Vix ubi se fessum vidit, et depositum senectute, in= sinuavit filio, non tamcupiens eommendatum repo- scere, quam: sollicitus ne frandarat heredem. 7. Quod igitur commendavit pecuniam, et non foneravit, justi servavit officiuma, Malum est enim fenus quo querontur usure : sed non illud fenus malum, de quo scriptum est: « Fenera proximo ‘tuo in tempore necessitatis illius » (Ecclt. xxix, 2). ‘Nam et David ail; « Justus miseretur et commo= dat (Psal, cx1, 5). » Aliud fenus ost jure exsocrabi- Je, dare in usuram pecuniam, quod lex probibet (Deut. xxut, 19). Sed Tobias hoc refugiebat, qui monebat filium, ne praceptum Domiai preteriret, ut ex substantia sua eleemosynam faceret, non pe- cuniam fencraret, non averteret fuciem suam ab ullo paupere (fob. 1v, 6-9). Have qui monet, con- demnat usuras fenoris, ox quo multi quaestum fe- cerunt, et multis commodare pecunias negotiatio fait. Bt quidem cam prohibuerunt sancti 8. Quo gravius malum fenus est, e9 landabilior qui illud refugit. Da pecuniam si habes, prosit ali que tibi otiesa est, Da quasi non recepturus, ut Juoro cedat, si reddita fuerit. Qui non reddit peew- niam, reddit gratiam : si fraudaris pecunia, acqui- ris justitiam ; justus ost enim qui miseretur et commodat. Si amittitur pecunia, comparatur mi- soricordia. Scriptum est enim ; « Qui facit miseri- cordiam, fenerat proximo (Becli. xxix, 1). » CAPUT II. Ambrosius feneratorum inhumanttatem in panperes, fl eorum artes quibus illos siti addicunt, oculéa subjicit ; ac deinum in eosdem invehitur. 9. Multi dispendii met non fenerant, dum frau- dem verentur. Et hoe est quod petentibus consue- verunt roferre. Horum unicuique dicitur : « Perde pecuniani propter fratrem et amicum, et non absconilas illam sub lapide in perditionem. Pone, thesauram tnum in preeceptis Altissimi, et prode- Tit tibi magis quam aurum (Ibid. 13, 14). » Sed obsurduerunt aures homioum ad tam salutaria precepta, ot maximo divitus wre illo sue pecuniee avres clausas habont. Dum peeuniam numerant, responsi non audiunt (10). Simul ut aliquis neces- (9) Omnes mss. ae vet. edit. in prima hujus loct parte conveniunt, quam edit. Rom. invertit ac de- curtavit in hune modum : Et ne quid furtiowm domum swam indrarel, cavebut : sed victum mercede conjugis levabat. Deniqie ; ab hae vero ultima voeo, cum tribus mss. ita prosequitur, plus honestatt quam necessitati consulens, cui sua deerant, alt- ‘onium commotaverat provimo suo quan, etc. Alim edit. ac potiores mss. ut in textu, ni quod edit. habent, cui sua decrant, et solus Colb. rofort peruniam quomdam. Videlur autem post Yocom olinentam, subineligendui, ne quid rt- urn... cwvebal. Deniyue abi dit. ‘Gill, et Rom. commodaverat, commodatum. commodanit, ibi alive S. AMBROSII 800 A sitate constrictus, aut pro suorum redemptions sollicitus, quos captivos barbarus vondit, rogare emporit, stalim dives vultum avertit, naturam non recognoscit, humilitatem suppliciis non misore- tur necessitatem 594 non subleval, fragilitatem communem non considerat, stat inflexibilis, resu- pinus, non precibus inclinatur, non laerymis move- tor, non ejulatibus frangitur, jurans quod habeat, imo et ipse feneratorem requirat, ut necessitati bus subveniat suis. Quid addis duritie et avaritia tu sacramentum ? Non absolveris perjurio, sed ligaris. 40. At ubi usurarum mentio facta fuerit, aut pi- gnoris, tune dejecto supercilio fenerator arridet, et quem anto sibi cognitum denegabat, eumdem tan- quam paternam amicitiam recordatus osculo ex- cipit, hereditarie pignus charitatis appellat, flere probibet. Queeremus, inquit, domi si quid nobis pecunive est, frangam propier te argentum pater- nuin quod fabrefactum est, plurimum damni erit: que usure compensabunt emblematum (4 )? Sed pro amiico dispendium non reformidabo, eum red- dideris, reficiam. Itaque antaqaam det, recipere et qui in summa subvenire se dieit, usu- ras exigit. Kalendis, inquit, usuras dabis : .fenus (12) interim, si non babueris unde restituas, non re- quiro. [ta semet det, frequenter exagitat, et semper sibi debere efficit. Hao arte tractat virum. Itaque prius eum chirographis ligat, et astringit vocis sue noxibus. Numeratue pecunia, addieitur libertas, ab- solvitur miser minore debito, majore ligatur. 11, Talia sunt vestra, divites, heneficia, Minus datis, et plus oxigitis. Talis humanitas, ut spolie- tis etiam cum subvenitis. Fecundus vobis etiam pauper est ad queestum. Usurarius est egemus,co- gentibus vobis, habet quod roddat : quod impen dat, non habet. Misericordie plane viri, quem ali absolvitis, vobis addicitis. Usuras solvit, q indiget. An quidquam gravius? le medicamen- tum quail, vos offertis venenum : panem implo- rat, gladium porrigitis : liborlatem obseorat, ser- vitutem irrogatis : absolutionem precatur, infor- mis laquei nodum stringit CAPUT IV. Qua ratione feneratores Judge et diatolo comparen- tur 5 et quid significetur nomintbus creditors, fe- noris, sors ac debitoris. 42, Hane prescipue injustitiam deplorat sanctus Cc D e ‘ac mss, omnes. commendarerat, commendatum, commendavit’ At non videtur prastermittendum quod ut verbum Save%ew apud LXX et Aquilam in bonam ac malam partem aceipitur : sic fenerare hic Ambr, et ub August. in psal. xxxvs usurpatur. (10) Responsa, xensyot, boc est divine Scripture. Vide que notavitnns lib, De fuga sarc. cap. 4. num. 20. (11) Emblemata, figure sunt atque ornaments vasi cuipiam supéraddita que facile ex eodem ext mi possint, dicta dnd tod 2néddhew. . i Fenus hie pro sorte ponitur, sicut et infra ©. 12, n. 30, Nummus datur, fenus’ appellatur, Be tamen vox Sepius usuram sonal.804 LIBER DE David dicons : «Vidi iniquitatem otcontradiotionom A. in eivitate : et non defectt de platois ejus usura et dolus (Psal. tv, 10, 12). Haque cum. proditionem Inde subjecerit (13),» hoe pramisit, sive quod ultra sacrilogii invidiam, eonjuratis Dominicw necis fenoris crimen accideret, sive quod tantum sacrile- gium calis abundeque usura fenoris ultum iret, Mali feneratores qui dederant pocuniam ut interfi- cerent auctorem salutis: mali et isti, qui dant ut interficiant innocentem. Et iste quoque qui pecu- niam acceperit, ut proditor Judas, laqueo seat ipse suspendit. Ipsum quoque Judam hoe maledicto 595 putavit cesesubstantiam (Psul. cvut, 11) ; quia quod proseriptio tyrannorui, aut latronuin manus operari solet,hoc sola feneratoris nequitin consne~ vitinferre. Doctiores autem ipsum feeneratori putant diabolum comparatum, qui res anime, et pretiosee mentis patrimonium fenore quodam usurarie ini- quitatis evertit, sic sumptu capit (14), sic auro illicit, sie reaiu involvit, sic caput thesauro reposcit. 13. Quid vobis iniquius, qui nee sic capitis solu- tione estis contenti? Quid vobis iniquius, qui poouniam datis, et vitam obligatiset patrimonium? Accipilis aurum argentumque pro pignore, et adhuc illum debitorem dicitis, qui vobis plus credidit (15), quam accepit a vobis? Vos creditores asseritis, qui amplius debetis: vos, inquam, dicitis croditores, qui non homini, sed pignoricredidistis. Bene fenus appellatur quod datis, ita vile ac fenenm est. 14, Sortem dieitis quod debetor. Etenim velut (. ‘urna ferali misera sors volvitur, perituri debitoris Tuenda supplicio. Stont pallentes rei ad sorlis eventum.Non sic trepidant de quorum daranatione sors ducitur: non sie dejeeti ac suspensi pavitant, de quorum captivitate expectatur sortis eventus, Tlie enim unius captivitas, hie plurimum addiei- tur. Bt fortasse ideo sors, quia in eventu sunt patrimonia quo sub hae sorte volvantur (16) Ma- goum et memorabile beneficium Dei, Hoespecialiter ore prophetico preedicatur, quod in patres contulit, quia « exusuris ot iniquitate liberavit oos (Psal. rxx1, 14). » Bt proprie ait: « Ex usuris liberavit eos,» quia usure inforunt sorvitutem. Quasi diceret, ex servi- lutis vinenlo ereptos reddidit libertati. 45. Grave vocabulum debitorum. Debita peecata D dicuntur. Debitores quoque criminosi appellantur: sic enimet isti sicut et illi de capite (17) decernunt. Culp tamen habentnominum suoruz,ut factorum (13) Fimiram sequentibus ejusdem psalmi versi- bus, quos consule. (14) Vet. edit., comparandum, gui res anime, et pretiosee mentis patrimoninm fenerat, ttsu= rari iniquitatis sic sumptu eapit, ote. Dom. compa- ranium, qui vires anime, ote. Hie accedunt duo mss, in vorbis qué vires anime, tres autem in voce fenerat. Melius alii quos secuti sumus. (15) Ita mss, Thuan, “Laud. Dion.. et Cold. Ali autem, ac omnes edit., gui vobis plus reddédit, Minus bene ; cum ogatur de pignore quod a debi- TOBIA. 802 diversitalem. Debila quamvis diverse quantitatis, unum habent nomen, unumonys unum perfeulum. Nescit ergo quid poscut infelix, yui pecuniam petit mutuam ipiat, ignorat. CAPUT v. Pecunia feneratorum mari comparatur: hance ubi wis accepit, statim nebulonum turbam ad se at- Tratal subi o te surlibus uirius ue Testamenti. Con sunpta per tnlemperanticon ale peeunia, miserum ‘ad vendendam supallectiein fenerutor aitigit, aut inducies concedit, sed bellicis ipsis tristiores : seguilur deinum nimis sera stultitize penilentia, 16. Non novit pecunia feneratoris uno diutivs loco stare, solita transire per plurimos. Uno te- neri sacculo nestil, versari ue numerari expeti uuswin requiril, wi avquirat usuram, Flactos qui dam est maris, non fructus. Pecunia nunquam quiescit. Iabitur, velut scopulo 596 illisa, ita geemium debitoris percutil, et continuo relabitur eo unde processit. Cum murmure venil, cum ge- mito rovertitur. Frequenter tamen placidum stat ventis mare, sempor fenoris unda jactatur. Mergit naufragos, exspuit nudos, vestitos exuit, insepul- tos relinquit. Nummum ergo petis, et naufragium suscipis. [ine Clarybdis circumstrepit, hine Sire na qus voluptatis specie, et canore dulcedinis suavilale in vada doiluctos ewea, repetende domus, ut ferunt fabule, spe el cupiditate fraudabant (Homer odyss. 31). 47, Stutim venditores ungenti (10) et diversa~ rum spreierum irruunt, velat quidam canes sagaci pred vagantis odore persiricti, venatores, pisca~ ores, aucupes, caupones quoque miscentes mero aquam, qui nobilitatom vetusti generis et patric, ct natalem dicm vini circunsonent : eircumstan tes repente parasiti quem ante sulebant spernere, salutant, deducunt, ad latitiam provocant, ad sum: plum incitant dicentes: « Venite, et fruamur bo- nis que sunt, et ulamurcreatura tanguan in Ju- yentate celeriter: vino pretioso et ungueuitis nos implearnus, et non pretereal nos flos temporis, Coronemus nos rosis anteqnam marcescant, nul- Jum pratum sit quod non pertranseat luxuria no- stra; ubique relinguamus signa letitie, quoniam we est pars, ot hac est sors nostra (Sup. 11, 6-9). Bt vere sors omnis illorum facta est: tu autem remanos exars lonorum, 18. Non tales sortes tibi Scriptura monstravit. Non inter tales sortes David sanetas memorat dor- miendum divens : « $i dormialis inter medias sor- tos (Psal. uxvut, 14). » Nam si in medio illarum tore traditar feneratori. (46) Omnes edit., quae sub hac arle voluuntur. Meliuis seripti cod. ut in text. (17) Lusus in verbo de capity, quod relatum ad crirainnsos idem est ac de vita, sou de pana capi- fali: relaium vero ad debitores pro sorte, seu capitali summa aeeipitur; utctiam seq. cap., um. (18) Per unguentum, intellige oleum aromatis couditium jel por species, odores atque aromata, quibus ad delicias abutuntur voluptuosi,803 don menti, non te pecuni@ eupiditas in voraginem doterrimi fenoris demersisset, gratia spivitalis dei {ibi dedissot argentum, et in speciem auri divine sapientia institutione formasset. Etenim si nos unum testimonivm divine Seripture pesuimus, et juxuriosum illud coovivium deelinavimus, utique potuit et iste salvari, si oraculis eclestibs inhe- sisset. 19, Revertamur tamen ad convivium, non ut ejus degustemus epulas, sed cavendas aliis demon- stremus. Oneratnr monra peregtinis et exquisitis cibis: adbibentur nitentes micistri, magno empti protio, sumptu pascendi majori: bibitur in netem, dies convivio clauditur, ebrictati deficit, Surgit, ille vini plenns, vacons opum, dormit in lucem, vigilans somnium putat. Rtenim ut in somnii sibi videtur subito dives ex panpere, sic etiam egenus ex divite, Dam defluit interim pecunia, uaura suporfiuit; tempus minuitur, fenus augotur ; thesaurus exinanitur, srs arcnmulatur: paulatim convive se subtrahunt, sponsores conveninnt : mane fenerator pulsat ad janvas, queritur dies sclutioni transiisse preseriptos, injuriis vigilantem adoritur (19): in somnis dormientem oxvitat. Non noctes quetie, non dies snavis est, non sol ju- cundus. Detrahuntur paulatim deaural ac serie vestes, et veneunt dimidio minoris. Ponit cum lacrymis ornamenta 597 conjux jam tristior, em= pla carius, vendenta vilius. In avetione pueri constituuntur mensw ministri, et male assueti (20) emptorem avortunt. Offertur pecunia creditori: C Vix, inquit, hee solvit usuram, caput ‘ebos. 20, Redit exhausto patrimonio capitis reus; ot imminuto fenore, nccipit inducias tristiores hel- licis, quasi post biduum preliatnras. In bello enim incorta victoria, hic certa inopia: illic 8° clypeo tegit, bic nudus oecurrit: illic loriea pectus in- cludit, hie totus carcere includitur: illic manus telis oncrat, armat sagittis, hie wre vacuas offert vinculis alligandas. Dueitur pleramque uterque captivus : ille habet quem accuset adversum belli evontum, hie preter se quem accuset, non habet. Nibil est intolerabilius hac miseria, que excusari non potest. Acerbat conscientia pondus inju- rie. 21, Tune sccnm reputat, tune Seripturas recor- datur, tune dicit : Nonne mihi seriptum est: « Bibe aquam de tuis vasis, et de tuorum putcorum fon tibus (Prov, v, 45). » Quid mihi cum puteo fonera~ toris, ubi et aqua ineluditur? Suaviora erant olera (19) Bra. et edit. seq., jurgtis vigilantem ado- ritur, Amerb. cum mss., injuriis,eto. (20) Male assueti, hoo est, non edocti a man- gone, quo proto rimptorem allicore dobennt: vel male’ assueti, boo est deliciis, non autem utilio bus artibus assueti (21) Ita edit. am., et Rom. cum tribus mss. Gill, cam aliis totidem, quam alieno aire epule, etc. ‘Thuan. solus, guar alieno epulz, eto, Ubi torte S. AMBROSII orlium, id est Veteris ct Novi Testa- A cum seeuritate, quam alicnse epule (21) paste cum 804 sollicitudine (Prov. xv, 17). Non oportuit aliena qurere. Deinde incideram debita, de meis oportuit fontibus remediom querere, Brant domi vasa minutiora: melius erat ministe- rium deesse, quam eibum : melius vestem venalem proponere, quam libertatem addicere, Quid pro- fuit quod publicare paupertatem meam verecun- datus sum ? Ecce alius publicavit. Ego nolai nu- Uwitores (22) vendere, ecce alius adjudicat. 22. Sor hme consideratio, Tune deouit me- tuisse tuis, cum acciperes aliena : tne decuit suc- currere, cum vulnera prima proserperent, Melius fuerat in principio tenuare sumptuin, et necessita- tem debiti ret familiaris angnstiis allevare, quam ut ad horam litatus alienis, postea exuereris et propriis. CAPUT VI. Quanta moliuntur feneratores ut ineautos adoles- contes depriedentur. 23. Accusamus debitorom quod imprudentius se gesserit: sed tamen nibil nequius feneratiori- bus, qui aliena dampa Jucra sta arbitrantur; et dispendio suo depntant quidquid ab aliis possi- dotur. Avcupantur heredes novos, adolescentulos aivites explorant per suos, adjungunt se, simulans (os paternam et avitam amicitiam, volunt dorne- sticas eorum cognoscere necessitates. Si quam causam invenorint, accusant verecundiam, pu- dorem arguunt, quod non ante de se speratum fuerit aque presumptum, Sin vero nullos Taqueos alicujus nocessitatis offenderint, intexunt tabulas, aiunt nobile provdinm esse venale,amplam dom: accumulant proventus fructuum, annuos reditus exaggerant, hortantur ut coemant. Similiter fa- ciunt pretiosas vestes, et monillia nobilia_ pred antes. Nozant se habore pocuniam, 598 inge- ront suam dieontes: Utero ul tua: de fructibus empte possessionis pretium multiplicabis,debitam reddes. 24, Pratendunt alienos fundos adolescenti, ut cum suis exspolient ; tendunt retia, simul ut inda- gine cinela spatia fucrit ingressus, cogunt eum in retia cantionum, laqueos usurarum ; petunt obligari avitum pretorium (23), paternum sepulerum prostituitur dies solutioni, dissimulatur convantio, 1p duando potest solutio sustineri ; ubi satis securam reddiderint, roponte ingruunt, ot instant vehe- mentius, eausanti incambunt dicentos: Tu possi- des tua preedia, nos nostram pecuniam non habe~ mus: aurnm dedimus, lignum tenomns (24): tibi subintelligendum doraicilio, vel convivio. . (22) Nutritores servi, queis berorum commit- tebatur educatio. (28) Prattorium hoc loco sumitur won pro domo rastoris, aut qjus qui preesset exereitui, sed pro jomo ruri ad delicias wdificata; quo sensu non semel apud Titum Livium invenitur, a (24) Hoe eet, lgneas tsbolas cor obduetes, in quibus fenoris cautio scribi solebat,803. LIBER DE fructuum emolumenta procedunt, nobis nihil ac- A orescit pecuniw. Otiosa causatio est, sallem reno- vetur chirographum. CAPUT VII. . Quam sollicte feneratorem fugiat debitor, et cujusmo- di sit utriusque occursus : ‘quomodo hic dilatione caccepta magis irrotitus at vendenda pradia adiga~ tur : ae tenilum omnibus destitutus ef ad vincula paralus in desperationem incidat, 25. Itaque dum primum adolescens nihil putat Usure applicantur ad sortem, accumulatnr centesi- ‘ma, Jam suscipare incipit, jam malum suum agno- scere. Dic ac noete usuram eogitat : quicquid oc- currerit, feneratorem putat: quidquid crepuerit, vocem sibi videtur feneratoris audire Si habes, B eur non solvis? $i non habos, eur matum malo adjungis, ct de vulnere remedium queris ? Cur quotidie obsidionem pateris feneratoris, expugna- tionem times ? Vetus sententia est : Feneratoris et debitoris sibi_ occurrentium, prospectum ambo- rum facit Dominus (Prov. xxix, 43). Alter quasi canis predam requirit, alter quasi fera predonera declinat : ille quasi leo querit quem devorel, iste quasi bos juvenculus predonis impetum reformi dat ; ille quasi accipiter unguibus, olorem querit invadere ; iste, quasi anser aut fulica, mavult se vel in prerupta dejicere, velin profunda demerge- re, quam istam humani corporis accipitrem susti- nere. Quid quotidie fugis ? Et si non occurrat te- nerator, occurrit tibi inopia tanquam bonus cur- sor. Ambos ergo videt Dominus, feneratorem, et C debitorem ; occurrentessibi spectant ambos, testis alterius iniquitatis alterius injurie : ilius avaritiam condemnat, hujus stultitinm. Ile gressus debitoris singulos numerat, aucupatur deflexus : isle conti- nuo post columnas rapnt obumbrat. Nulla enim ha- bet debitor auctoritatem. Ambobus in digilis usura- rum repetiturs@pius calculatio. Par cura, sed dis- par affectns. Alter letatur ineremento fenoris, alter curnulo debitionis afligitur. Ile questus numerat, hic #rumna: 26. Quid fugis hominem quem poteras et non ti- mere ? Quid fugis, aut quousque fugies ? Si quis, 599 pulsaverit nocte, feneratorem putas, sub lec- ctum illico : si quem snbito intrare senseris, tu foras exsilis. Canis latrat, et cor tuum palpitat,su- dor offunditur, anhelitus quatit artus, queris quid mentiaris ut feneratorem differas ; et cum dilatio- nem impetraveris, gaudes. Fonore tuo simulat fo- nerator gravari : sed libenter impertit, quasi vona- tor qui feram cinxerit, securus est pred. Tu oscularis caput, amplecteris genua, et quasi cervus sagitta toxicata ictus, paulum procedens, tandem victus veneno procumbis : aut quasi pi- D (25) Edit, omnes, ax lecto ad publicum trahit. Non incommode ; sed tamen contra communonem mss. consensum, (26)Omnes edit., ut parcatur aliquid verecundite, TOBIA. 806 seis qui fuseina fuerit infixue, quocunyue ugerit vulaus vehit. Kt vere piscis ile in esca mortein de~ vorat, illo hamum glutit, dum eibum querit ; sed tamen hamum non vidit, quom tegit preda: tu bamum cernis, et glutis, Hamus tuus fenus est creditoris : hamum voras, sed vermis te semper obrodit. Ipsa.est esoa que decipit. Iiaque et tibi fenoris nec cibus usui est, et hamus volneri, An ignoras quia semol illaqueatus nodo, #6 magis, si fugiat, ipse constringit ; et intra retia positus fu- giendo magis dejicit super se retia? In plateas fugis, cum intra pariotes tutus esse non possis. In- voniot fo cum volderit fenerator. Donique ubi tem- pus impleveris, sieut Inpsus noeto irruit, dormire non sinit, exspectato dic ad publicum trabit (25), aut tabulis venditionis cogit suscribere. Ut fureris pudoris dispendiura, subseribis illico, venditurus avitnm sepuleram, patern sane ut pretexatur aliquid verecundie (26) : emitur jejunium solum, jactatnr quod infecanda vendiderit,dispendiis one- raverit debitorem, ct snperioris temporis asoribun- turdispendiis damna presentis, Mox et landata venduntur, et inferuntur jam non instrunienta,sed vineula. 27. Tomen adhue quarendi fidejussores, tribu- uniur induci non ut predam libertatis inveniat, sed ut consortem servitntis adjungat, qui se societ rernmnnao, At quid juvare potest aliene calamita- tis acocssio ? Jam et amici fogiunt, convive non recognoscunt : ipse quoque couspectus omnium refugit, et ut pugil fetus varios eoneortantium, ita iste honestarum vitat oceursns, et sollicitus, bi in aliquem offenderit, vigilanti exit obtutu, Redit paratus ad vincula, redit mortem oplans, cogitans eam sibi si moreretur, quietem inferre. Redit misere se ipse conlemnans, quod alienarn pecuniam non re- fugerit, ot foneratoris 36 «re devinxerit, 28.0 quantos miseros aliena feccrunt bona ? Quid, inquit (Jerem. 1, 18), tibi ut bibas aquam Geon ? Quid inquam, tibi, ut biberes calico fone ratoris ? Multi, inquit, mutuati ad tempus, et ne- cossitatibus consulucrunt suis, et pecuniam red- derunt, Et quanti se propter fenus strangulaverunt! Mlos consideras. hoz non enumeras: reminisceris evasisse aliquos, non reminisceris oppetisse : num~ mos redditos imputas, laquaos appetitos non cot pulas, quos deformitati tam dedecorose conventio- nis plerique verecundiores ad contumeliam, fragi- res ad injuriam, expetito interitu pretulerunt, oppobrium vite amplius quam mortis supplicium pertimescentes, €00 CAPUT Vill. Liberos pro paternis debitis. per summam indigni- tatem sub hasta venire : sed Rute malo sulvenire posse neminem, cum explert nequeat fencratoris Aptius mss., ul prasteaatur, tem Rom. edit., haud male, si vel tenatur, ete. Consequenter au- dispendiis oneraverét. emptorem : uunus mes, illi accederet,807 S. AMBROSIL 808 evaritia, quam tn rem Seripturz® locus explicatur, A quasi feneratori eos (28) aiicul dominus vendidis- simulgue ostenditur materiam preevaricationis esse fenerationem. 29, Vidi ego miserabile speetaculum, libros pro palerno debito in auctionem deduci, et ieneri ca- Tamitatis breredes, qui non essent participes suc- cessionis ; et hoc tam immane flagitium non eru- bescero creditorem. Instet, unget, addicit. Mea, in- quit, nutriti pecunia, pro alimonia servitium re- cognoscantpro sumptu licitationem subeant. Agi- telur hasta do pretiis singuloram. Non immerito hasta agitatur, ubj caput quaritur: non immeri- to ad auotionem pervcnitur, mbi sors poscitur. Hee est feneratoris inhumanitas, hie debitoris slultitia, ut fliis quibrs non relinquit pecuniam, bertatem aoferat, pro lestamento chirographum py dimittat, pro emolumento heroditatis syngrapham obligation's. Quid sibi volt paterni in liberos scri- piura maledicti, ubi nulla est impii offensa pecca- 412 An potest durius aliquod esse maledictum, gravinsqne corvitinm (27) ? Bt illa spe post mor- tem habet defimetus compendia, quod non spectat miserias filiorum. 30.Vendit plerumque et pater liberos auctoritate generationis, sed non voce pietatis : ad auctionem pudibundo vulin (28) miseros trabit dicens : Sol- Vite, fii, gule mem sumpium, solvite paterne mense pretium : vomite quid non dovorastis, red- dite quod non accepistis ; hoc metiores, quod ves- tro pretio redimitis patrem, vesira sorvitute paler- nam emitis libertatem. 81. Bsto ut aliquis qui subvenire pos dat. Quis tantam expleat Charybdin ? quis rationes feneratoris agnoseut ? quis avaritiam satiet 2 quae non iste pretia exaggeret, cum viderit redempto- res? Noa enim suo magis !uero quam alieno de- trimento pascitur. Vera profecto, vera est, utpote Dei, divina sontentia, qui cum iratns esset propter impietatem populi Judworam, quod post deos abi- ret alienos : « Cui, inquit, vendidi vos fencratori (isa. 1. 4)?» Venditur enim qui obligatus fenora- tori fuerit, et venditur non uno pretio, sed _quoti- diano : vonditur non cum definitione, sed cum accessione diufturna, Nova usuraram auctio per menses singulos, nova sub quotidiana licitatione vonditio, Qui plus obtulerit, (rahit semper, venalis addicitur, monquam quasi venditus wstimatur. py Magna igitur vis cclestis sententie. Non satis jndicavit Dominus dicera ; « Cui vendidi vos, » sed ‘addidit feneratori ? Offonsus nihil potuit gravius invenire, qvo vindicaret in porfidos. Derelictus oxpostulat, cur ita fogerint salutis auctorem, (22) Rom. edit, sola; graviusqus quam servitus. (28) Omnos edit... furibundo vuliu ; omnesque mse. pudibiindo vulte. (20) Hic vet., edit, ac Rom. in eo tantum disst- dent, quod ill, omissa vooe es, sensu nonnisi post 'vocem relinguentes, absolvunt, Mss. vero, in punctis figendis puruzn bonstantes, haben’ vocem £96, cum édit, Rom, Solus Colb, ita locum exhibes set digna pena. Dominum relinguontes habent servi quod amplius quam carceris poenas et vineu: 1a reformident : habent liberi quod pavoant pro li- bortatis ineuria, G02 22. Simul illud adverte, quod feneratio prevaricationis materia judicata sit ; quod is fa- cile recedat 2 domino, qui foneratori so potuarit obligare. Fenus enim radix mendacii, causa perfl- diz est : « Bgo, inquit, vos non veudidi ; sed per- catis vestris vanditi ostis (Ibid.), » Brgo qui se fene- ratori obligat, ipse se vondit ; et, quod pajus est, vendit se non ere, sed culpa. CAPUT IX. Peceati fencratorem tiaholum esse, qui Salvatori etiam divitias suas astentarit, ed feneratorem awd absimilem, atque ibidem de’ centesima usuree ac centesima ove, deque crediloris nomine quod sibi imponit verns exactor. is iste peecati est fenerator, nisi diabo- lus, a quo Eva mutitata peccatum obnoxize succes- sionis, usvris defeneravit omne genus humanum (Wid. 8. August. lib. 1 Cont, Jul. Pelag. caps 3)? Denique quasi malis fenerator ebirographum te- nuit, quod postea Dominus suo ernore delevit. Plenim quod mortis erat scriplum apicibus, debuit morte dissolvi. Fenerator ergo diabolus. Denique ostondebat Salvatori divitias suas dicens : « Hae omnia tibi dabo, si procidensadoraveris me (Mal¢h. 1s, 0). » At vero Dominus wris solutor alien, mi- hil ipsi debobat, qui poterat dicore : « Bee venit hujus mundi prineeps, et in me suum non Invenit , acce- © nihil (30) (Joan. xtv, 30). » Nibil debehat, sed sol- vebat pro omnibus, sicut ipse testatur dicen: «Que non rapui, tune essolvebam (Psat. ixvin, a). 34. Quid distat malitia hujus principis mundi ? Foneraior pecunim caput obligal, manum tenet (31) sorte ducit. 0 nomen trisjo do dulei ! Domi- nus ovem centesin.am liberavit ;illa centesima s Tutis, bee mortis est: et terra bona centuplum fructum reddit. Ve eis qui dicunt quod amarum est, duleo ; ot quod dulee,amarum ! Quid amarius usura, quid duleins gratia ? Nonne hoe ipso ser- mone quo centesimam appellant, revocare debe~ ront in memoriam redemptorem qui venit centesi mam overn salvare,non perdere ? 35. Quis gravior exactor est ? Et hoe triste no- men. Donique Dominus ait : « Populus meus, exa- clores vestri ciramsoribunt vos (Isa. 1, 12). » Bt in Bvangelio habes : « Dum vadis eum adversario tno ad magistratum, da operam liberari ab illo j forte pordueat to ad judicem, et judex tradat te forgan non male, quasi feneratort c0s..... dominum relinquentis. Habent servi. etc, ay a (80) Omnes odit, ac mss. aliquot, suum mikit_in- nit, Antiquiores "voro, suum non invenié nihil. Quam lectionem, Ambrosis explicat lib. De fuge Sweculi, ¢. 4. num, 24, : (B1)'Banum tenet, id est syngrapham debitorls santt subseriptam,809 exagtori, et exactor mittat te in earcerem Luc. xu, suka Quis iste sit exactor agnosce, qui etiam novissimum quadrantom exigit, ot idem 88 oredi- torem vooat, atque in hoo etiam nomino fraudem facit: ut qui venoni pooula melle illinit, et sub grato odore mors Jateat, atque illita calicis ora vim fraudis abscondant. Creditor pratexitur quasi fAdelis, of quasi inoredulus, ad quem Adalis op- pigaorat. GOR CAPUT X. Fenoratoris, ne debitoris calaver ad sepulturam efferretur, prohibentis historia, 36. Quoties vidi a feneratoribus teneri dofunctos pro pignore, et negari tamulum, dum feenus expo- soitar? Quibus ego acquievi libenter, ut suum constriageruat debitoreni, ut electo eo, fidejussor cvaderet ; hw sunt enim foneratoris legos. Dixi ita- que: Teneto roum vestram, of ne vobis posit elabi, domum ducite,olandite in cubilo vostro, car- nificibus dutiores ; quoniam quem vos tenetis, car- cer nun suscipit, exactor absolvit : peceatorum reos post morte carcor emittit, vos elauditis; leguma severila'o defunclus absolvitur, vobis tonetur. Gerte bio sorter suam jam memoratur implesse ; non invideo tamon, pignus vestrum resorvate. Nibil interest inter funus et foenus, nihil intor mortem distat et sorte: personat, personal fu- nobrem ululatum fwnoris usura. Nunc vere capite ‘minutus (32) est quem convenitis ; vehementioribus tamen nexibus alligate, ne vineula vestra non een tint: durns et rigidus est debilor, et qui non jem noverit erubescore. Unum sano est quod non ti- mere possitis, quia poscere non novit alimenta. 87. Jussi igitur levari corpus, et ad fweneratoris domum oxsequiarum ordinem duci: sed etiam inde clausorum mugitu talia personabant (33). Thi quoque fanus esse credores, ibi mortuos. plangi pulares : neo fallebat sententia, nisi quod plures constabat, illic esse morituros. Vietus roligionis consuetudine feenerator (nam alibi suseipi pignora etiam ista dicuntur) rogat ut ad tumuli locum re- Jiquize deferantur : tune tantum vidi humanos feene- ratoras gravari mo : tamen ogo eorum humanitatem memorabam prospiecre, ne postea se quererentur fraudatos esse, donec feretro cola subjecti, ipsi defunctum ad sepulcra deducerent, graviori mo rore defluentes pécunia su® funus. (32) Capéte minutus, boo est, nobilitatis dejectus grad, algae fn plebeiorum ominum ordinom ro- (83) Rom. edit, elausorum mugitus ad alia per sonabant. At nobiscum vot. edit, et mss. consen- tiunt, nisi quod illa seriptoris vitio pro, elausorum habent, plausorum, Porro post voces, {alia perso natant, videtur subjatelligendum, qualia in exse- ‘quiis personant. (31)Omnes edit. usure victoria; mss. fere ad unum usuree viotoriae. (35) Edit, Rom.,” Sed et hos... damnat. Vet, edit. et cod. Vat. et Viet. damnans. Thuan., Laud, et Dion.. Sed et inter. hus... dunnans. Cold. sol prelusit, ut scribarum lapsum agnosceremus, LIBER DE TOBIA, A 810 __ CAPUT XI. Usuru eliamn wd aleatoribus exigitur, quorum in usw ‘aria fortuna est, sed tucrum cedit feneraiori. Hujus in illos quanta tyrannis, ot guas leges alen- larum. Postremo barbarorum’ quorumdam furor in aleam deseribilur. 38. Aliud non minoris acerbitatis acofpite. Ob- servant isti aloutorum conventieula, et perdentis ‘erumnam commoditatemsuam judieant ; spondent pro singulis. Varios primo sors Iudit eventus, ad diversos sepe transfertur victoria, stipendiaque ajus vieissim atque wrumna mutantur: omnes vincontur ot vincunt, feonerator solus acqui penes alios inane nomon quod vicerint, pones fa- noratorem eolumn fructus est, non annuus, sed mo- mentarius: illi soli faciunt Tucrum in omafum Uetcimento, illis solis est usura viclorie (84). Vi- B gcas roliquos subito egentes, repente divites, deinde nados, singulis jactibus statum 0% mutantes. Versalur enim eorum vita, ut tossera; volvitur census in tabula, fit ludus de periculo, et de Indo periculum : quot proposiliones, tot proscriptionos, Clamor plaudentium, fletus despoliatoram, gomi- tus deplosantium, Sedet inter hos creditor ut ty- rannus, dawinank 35) unumquemque sorte capitali, agilat hastes, fevalem instituit de singulorum exu- vils quelionem : alios proscription’ addisit, alion sevviluti: non lant eccisi sub tyrannis sunt, Vitm igituc hane aleam rectius dixorim, quam pecunis sub momento fertue, quod valeat in mternum. Bbcictas judicat, et nallus appellat. Habet et alea suas leges, quas fori jura non solvant. Notatur, of C credi potest infamis, yui pulaverit renitendum, et infanium senlentia gravius quam consura ju dicialia inurit epprobrium : quoniam qui apud judi- cen damnantur, apud illoa gloriosi sunt: qui apud {los damnantur, spud jadicem eriminosi sunt. Nobile constituit Moyses seniorum judicium (Exod, xvi, 4-26): hi tamen de levioribus judicabant verbum grave, hoc est de potioribus negotiis Moysi judicio reservare consueverant. Hie dicitur: Aleo- nom coasiliuin judicavit, et plus eorum timetur potentia, quam Jconum (36). Inter has feras vivis fconeratoratque versaris. His hestiis cibum eripis, his tetrior estimaris, his cradelior plus timeris. 49. Rerunt Chuaoram populos omnibus bellum jnferre rationibus (37), foeueratoribus tamen esse ‘p Subjoctos, et cum sine legibus vivant, alee solius yocem sedet in aliis mss tium, . (80) Cuncte edit., quam demonum. Cuneti mss, quam leonura. Opti tenim allusio inter voces alconum et leonum, que figura in hoe tractatu fre- quentissima est. (37) Sic mss. Thuan, et alii: euncte autem edit,, omnibus bellum inferre nationibus, Male. Qui enim omnibus nationibus bellum inferre hic’ dict possint ii populi, quorum Ambrosi tempore levem admodum eogaitionem fuisse inconfosso est? Legen- dum itaque,.. rationibus, hoo est, omnibus modis. Siquidem, Am Mareellino teste’ altisque histor\- cis, hujusce gentis mos erat pugnare partim circum- equitando, partim excurrendo et opportune retro- in duas partes dividen-Bu logibus cbedire, in procinctu (38) Indere, teasers A simul et portare, et pluros suis quam hostilibus jactibus interire (39): in victoria sua captivos fieri, ‘et spolia suorum perpeti, que pati ab hoste non noverint: ideo munquam belli studia deponere, quod vietus alee Judo, cum totius prede munus amiserit, ludendi subsidia requirat bellandi peri- culo: frequenter autom tanto ardore rapi, ut onm, ea que solo magni estimant, vietus arma tradide- rit, ad unum alew jactum vitain suarn potestati vel viotoris vol feeneratoris addicat. Denique constiluit quod quidam eorum at in:poratori Romano cognitus in fide, pretium servitutis quam sibi tali sorte snpe~ ratus intulerat, suppliciis imperatc mortis exsol- verit, Premit ergo femnerator etiam colla Chunorum, et eos urget in ferrum, premit barbaros sum terrore sevitie. 604 CAPUT XI. De fueneratorumn exactione, et variis vorubulis quibus tiluntur. Eorum pecunia comparatur enn echidna alfisque serpentibus; ubi cur usuras Creci xe avg déxerint, Explicatur, 40, Quid enim tetrins eo qui hodie fwnerat, ot eras expetit? Et odibilis, inquit, homo hujusmodi (Eccli. xx, 16). Oblatio quidem blanda, sed imma- exactio. Verum ipsa oblationis humanitas facit ot exactionis sevitiam : protulit pecuniam, hypo- theeas oxigit (40), et in suis apothecis recondi Una pecunia afwneratoribus datur, et quam multa 4 dobitoribus oxiguntur? Quanta sibi foverunt voea- bula? Nummus datnr, feenus appellatar : sors dict tur, capnt vocatur : msalicnum scribitur, multo- ( rum hoo capitum immane prodigium numerosae exactionem eflicit: syngrapham nuneupat, chiro- graphum norainat, bypothecas flagitat, piguus usurpat, fiducias voeat, obligationem asserit, usu- ras pradicat, centesimas laudat, 4M. Rebidna quodam ost fionoratoris pecunia, que tanta male parturit, Behidna (41) tamen fe- cedendo. Sed mixime terga vertentes magna indu- stria jaculis hostes confodicbant. Quo’ autem ad han tantam eorumdem barbarorum in ludum inea- niam, de illa apud aucloves nihil omnino reperias et Ambrosins ipse id tantum fando soso audivisse signifieat. Neque elinm hie omittemus memoratos populos, qui, in eitis emnibes Hunn scr bontur, jhunos constanter legi in mss. Qui de_illis plura cognoscere voluerit, adeat Am, Narcollinum, et in euindem Valesii ac Lindenborgit notas : item Sozo- D menum, Jornandem ot alios ; videal etiam que in Admonitione in hune librum disimus. (88) In procinctu, hoc est ad inevndam puguam armis instructi. 139) Omnes edit. et mes. aliquot, et plures suis iam. hostilibus ictibus interire Mss.’ dun... hastilé- is juctis interire, Alii nohisenm mains, oseti?ns je rom jacti nuntur, (40) Hupetheca est. quidquid fencratori oppigne- batur, sive pignus sit quod ipsi tradatur asservan- dum, ‘sive ros immobilis que: cidem por usurarium instrumentum obligetur. Neo multum diverse no- men, fidueia, do quo intra agitur, signifient. Vide {acttous inerire. Wienim, bostlium "telo- us aleve ac tesserarnm jactus ie oppo- 8. AMBROSIL 812 eunda penis viscera trakons, party suo rumpitur, Et morte materna docet sobolem non esse degene- rom in matrem, Igitur incipiunt esse serpentes, illam morefbus svisseindunt, Ilue ubi naseitar (42) yenenam, primum probatur. Pecunia autor fwene- ratoris omnia mala sua concipit, parit, nutrit, at- «ne ipsa magis in sobolo sua erescit, tristi prole nuerosior, non minus flesnosa quam serpens, alque in orbem tota se colligens, ut caput sorvet: roliqno flagellat corpore, ilnd solum producit ad vulnera: spiris ingentibus qnos comprehenderit, ligat, solo capita interficit : salvo capite, etiamsi veliqua. pars ejns dilapidata fuogit, rovivisett. 42. Diversa quoque serpentibus sunt convoniendi ct parturiondi tempora: pecunia fenebris a die init eonventionis croseentibus serpit usuris, que parturire non novit; quia dolores magis ipsa in altos transfundit. Ibi dolores ut parturientis; unde liam séxzxs Greet appollaverunt usuras, eo quod dolores partus anima debitoris excitare videantur. Voniunt Kalendie, parit sors centesimam : veniunt menses singuli, generantur usure, malorum paren tum mala proles. Hae est generatio viperarum. Crovit contesima, petitur nec solvitur, applicatur al sorfem. Fit | maledictam @@% ” probeticum (Psal. uiv, 12), dolus in dolo, usnra improbi semi= nis futtira deterior. Tinque non jam centesimaa ine cipit esse, sed summa, hoe est, non fenoris cente- sima, sed fornus centesin. CAPUT XMM. Usuree etymologiam proseynens ostendit illam lepori= bus ipsis ac plantis quiluslibet fecundiorem esse, feeneratorisquic qviditate omnem atiam superari ! tein ad institulan surat cum animalihus ae plantis comparationem redit. Usuram quoque ab usu arbitror dietam, quod ul vestes usu, ila usuris patrimonia scindantur. Lugubre cere prima littera sonat. Pariurit vox doloris est (43) ; quid tibi potest esse boni, quod a Gothofred. in lib. 1m Cod Thead., tit. de Commiss. rescind, page 252 ef seq, (i) Fehitaa, vol vt mss. echinna, vipera femina; de cujus partil consule Arist. ib. v Hist, anim., cap. ult.; Plin. lib. X Mist natur., cap. 92 et alios, Hic autzm Ambrosii locus totus ¢ Basil. expressus ost. (42) Rom. edit., rampitur, et sobolem partt nan sul digenerer. Malrem enim illa morstbus suis scin- dit, Mic ergo wii maseitur, ete. Vet. autem, et quae- dam Paris, cum mss. in nostram lectionem conspi- rant, nisiquod in vet. edit, ac mss. Tora. et Vict. de- sant istaverba:lgitur primum incipiuntesse serpentes. (43) Bait. ant. cum mss. nonnulis, lugubre cae era prima littera sonat, parturit vow doloris est Eras, ot Gill. posito asteriseoad vocemeztera, not runt in margine, forte Gravca primiem, Gill. addity tel cevze, Cum vero istee minus placuissent fis qut Hom. edit, profuerunt, ipsi marto proprio locum femondaro conati sunt in hunomodum: vino, Greece Iugubre sonat + partus enim qué voc doloris est, significa. Sea preterquan quod jam in fine capi= tis superioris dictum fuit de’ voce duoc, msm omnes huic emendationi reclamant, Bx his codex ‘Th. ante mille annos scriptus nostram lectionem dislinete prefert, Aceedunt alii aliquot, ao Gill, in