Sunteți pe pagina 1din 24

G eorge Steiner

Nostalgia
del A b s o l u t o

T rad u cci n de
M ara T ab u y o y A gustn L pez

E d ic io n e s S iru e la
1 . e d i c i n : f e b r e r o de o
2. e d i c i n : m a r z o de 2001
3 . * e d i c i n : a b r il de 2001
4. ' e d i c i n : m ay o de 2001
5 .* e d i c i n : s e p t i e m b r e de 2001

T o d o s los d e r e c h o s r e s e r v a d o s . N in gun a parte


de es ta p u b l i c a c i n p u e d e s e r r e p r o d u c i d a ,
alm a c e n a d a o t r an sm it id a en m an er a al gu n a
ni por nin gn m ed io , ya sea e l c t r i c o , q u m i c o ,
m e c n i c o , p t i c o , de g r a b a c i n o de f o t o c o p i a ,
sin p e r m i s o p r e v i o del ed it or.

Ttu lo o r i g i n a l: N o s t a l g i a f o r t h e A b s o l u t e
D is e o g r f i c o : G lo r ia G a u g e r
G e o r g e S t e i n e r , 1974
De la t r a d u c c i n , Mara T a b u y o y A g u st n L p e z
E d i c i o n e s Sir u ela, S. A., 2001
Plaza de Man uel B e c e r r a , 15. El Pab ell n
28028 Madrid T e ls .: 91 3 5 5 5 7 20 / 91 3 5 5 22 02
T e l e f a x : 91 3 5 5 22 01
s i r u e la @ s i r u e la .c o m w w w .siruela.co m
P ri n ted and m ad e in Spain
L o s m e s a s s e c u la re s

La refle x i n q u e q u ie ro p r o p o n e r e n estas co n
feren cias es m uy sim ple.
H isto ria d o re s y socilogos est n de acu erd o , y
ta m b in hay ocasiones en q u e d eb eram o s creerlo s,
a la h o ra de co n sta tar u n a a p rec ia b le d eca d en cia
del p a p e l d e se m p e a d o p o r los sistem as religiosos
form ales, p o r las iglesias, en la so cied ad o cciden tal.
Los o rg en e s y las causas d e este fe n m e n o p u e
d e n ser fech ad o s y a rg u m e n ta d o s d e m a n eras m uy
diversas y, e n efecto, diversas so n las ex plicac io nes
ofrecid as. A lgunos sit an su o rig e n e n el d esarro llo
d el racio n alism o cien tfico d u ra n te el R en ac im ien
to; o tro s lo atrib u y en al escepticism o y el secularis-
m o e x p lc ito d e la Ilu strac i n c o n sus iro n as so b re
la su p erstici n d e to da s las iglesias; o tro s m a n tie
n e n q u e fu e el darw inism o y la te cn o lo g a m o d e rn a

13
d e la rev oluci n in d u strial los q u e h ic ie ro n q u e las
cree n cia s sistem ticas, la te o lo g a sistem tica y el
an tig u o cen tralism o d e las iglesias q u e d a ra n ta n o b
soletos. P ero e n c u a n to al fe n m e n o e n s se est de
a cu e rd o . Las iglesias y c o rrie n te s cristian as (subrayo
esta p lu ralid ad ) o rg an iz aro n e n g ra n m e d id a la vi
sin o ccid en ta l d e la id e n tid a d h u m a n a y d e n u es
tra fu n ci n e n el m u n d o , y sus prcticas y sim bolism o
im p re g n a ro n p ro fu n d a m e n te n u e s tra vida co tidia
n a d esd e el final d el m u n d o ro m a n o y h elen stico
e n ad elan te , p e ro g rad u alm en te, p o r esas razones
diversas y co m plicadas, fu e ro n p e rd ie n d o el c o n tro l
'; so b re la sensib ilid ad y la ex isten cia co tid iana.^E n
m ayor o m e n o r g rad o , el n cleo religio so d el in d i
viduo y d e la c o m u n id a d d e g e n e r e n co n v en ci n
social. Se convirti en u n a esp ecie d e co rte sa, en
u n c o n ju n to ocasion al o sup erficial d e actos refle
jo s. P ara la g ran m ayora de m u jeres y h o m b res
p en san te s -in c lu s o all d o n d e la asistencia a la igle
sia c o n tin u a b a - las fu en te s vitales d e la teo lo g a , de
u n a conviccin d o ctrin al sistem tica y tra n sc e n d e n
te, se h a b a n ag otado .
Este d eseca m ie n to , este ag o tam ie n to , q u e h asta

14
tal p u n to lleg a a fec ta r al c e n tro m ism o d e la exis
te n c ia in te le c tu a l y m o ra l d e O c c id e n te , d ej u n
in m e n so vaco. Y d o n d e existe u n vaco, su rg en
nuevas e n erg as y realid ad es q u e su stituyen a las a n
tiguas. A m e n o s q u e yo lea d e m a n e ra e rr n e a la
eviden cia, la h isto ria p o ltic a y filosfica d e O cci
d e n te d u ra n te los ltim o s 150 a o s p u e d e ser e n
te n d id a co m o u n a serie d e in te n to s -m s o m en o s
co n scien tes, m s o m e n o s sistem ticos, m s o m e
n o s v io le n to s- d e lle n a r el vaco c e n tra l d ejad o p o r
la e ro si n d e la teolo ga. Este vaco, esta o scu rid ad
e n el m ism o c en tro , e ra d e b id a a la m u e rte d e
Dios (re c o rd e m o s q u e el to n o ir n ic o , trg ico ,
d e N ietzsche al utilizar esta c le b re frase es co n
m u c h a frecu en c ia m al in te rp re ta d o ). P ero p ie n so
q u e p o d e m o s p la n te a rlo co n m ayor precisi n: la
d esco m p o sici n de u n a d o c trin a cristian a globali-
zad o ra h a b a de jad o e n d e so rd e n , o sen cilla m en te
h a b a d e ja d o e n b la n co , las p e rc e p c io n e s esenciales
d e la ju stic ia social, del sen tid o d e la h isto ria h u m a
na, d e las relacion es e n tre la m e n te y el cu e rp o , d el
lu g a r d e l c o n o c im ie n to e n n u e s tra c o n d u c ta m o r a
H acia estas cu estiones, d e cuya fo rm u laci n y re

15
so luci n d e p e n d e la co h e re n c ia de la vida d el in d i
viduo y d e la socieda d, se d irig en las g ra n d e s anti
teo lo gas, las m e tarrelig io n es d e los siglos XIX
y XX. Son stos u n o s t rm in o s p o co m an eja b les y pi
d o disculpas p o r ello. M eta-religin, anti-teolo-
ga, credo su stitu to rio , son e tiq u eta s in c m o d as,
p e ro ta m b in tiles. T ra ta r d e a g ru p arlas e n estas
cinco charlas m e d ia n te el em p le o d e u n t rm in o
ge n eral. Q u isie ra p ro p o n e rle s p a ra ello la p a la b ra
m itologas.
A h o ra b ie n , p a ra h a b ilita r el estatu to d e u n a m i
tologa, en el s e n tid o e n q u e voy a tra ta r d e p ro b a r
lo y d efin irlo , u n a d o c trin a o c u e rp o d e p en sa
m ien to social, psico l gico o espiritu al d e b e c u m p lir
ciertas co n d icio n es. E ch m osle u n vistazo. El c u e r
p o de p e n sa m ie n to d eb e te n e r u n a p re te n si n de
totalidad . Esto p a re c e m uy sencillo, y e n cie rta m a
n e ra lo es. T ratem o s de d a r fo rm a a la idea. Q u
q u erem o s d e c ir co n esa p re te n si n d e to talid ad ''
Ese c u e rp o d e p e n sa m ie n to d e b e afirm ar q u e el
anlisis q u e p re se n ta de la co n d ici n h u m a n a - d e
n u estra histo ria, d el sen tid o d e la vida d e cad a u n o
de n osotros, de n u estras esp e ra n z a s- es u n anlisis

16
total .^Una m ito lo ga, e n este sen tid o , es u n c u a d ro f /
c o m p le to d el h o m b re e n el m u n d o . I
Este criterio d e to talid ad tie n e u n a c o n secu e n
cia m uy im p o rta n te . Si la m ito lo g a es h o n ra d a y se
ria, p e rm ite la refu ta ci n o falsacin e in cluso invi- 1
ta a ello. U n sistem a total, u n a ex plicaci n total, se
d e rru m b a en el m o m e n to e n q u e p u e d e su rg ir u n a
ex ce p ci n im p o rta n te , u n c o n tra e je m p lo re a lm e n
te p o d ero so . N o vale d e n a d a tra ta r d e p o n e r u n p e
q u e o p a rc h e ac, a a d ir u n p o co d e p eg a m e n to
all o u n a c u e rd e c ita m s all. La co n stru cc i n se
d esp lo m a a m en o s q u e sea u n to d o . Si cu alq u iera
de los m isterios cen trale s, m isterio s sacram en tales,
del cristian ism o o d e la vida d e C risto o su m e nsaje
fu e ra n to ta lm e n te refu ta d o s, d e n a d a servira tra ta r
d e h a c e r u n a r p id a ta re a d e re p a ra c i n e n u n rin
c n d e la e stru ctu ra.
En se g u n d o lug ar, u n a m itologa, e n el sen tid o
e n el q u e estoy e m p le a n d o la p alab ra, te n d r co n
seg u rid a d u n as form as fcilm en te reco n o cib le s d e ,
inicio y desarrollo. H ab r h ab id o u n m o m en to d e re- .
velaci n crucial o u n d ia g n stic o clariv id ente d el
q u e su rg e to d o el sistem a. Ese m o m e n to y la histo-

17
ria d e la visin p ro ftica fu n d a d o ra se co nserv ar
e n u n a serie d e texto s can nicos. Q u ie n es est n in
teresad os e n el m ov im ie n to m o rm n re c o n o c e r n
fcilm en te esta im ag en : u n n gel q u e se a p a re c e al
fu n d a d o r d el m ov im ie n to y le e n tre g a las fam osas
p lan ch as d e o ro , o la ley m osaica. H a b r u n g ru p o
o rig in al d e discp ulo s q u e esta rn e n co n ta c to in
m ed ia to co n el m aestro, co n el g en io d el fu n d a d o r.
P ero p ro n to , alg u n o s d e ellos pro v o carn u n a ru p
tu ra en fo rm a de h ereja . P ro d u cirn m itolo gas o
subm ito log as rivales, y e n to n c e s se ob servar algo
m uy im p o rta n te . Los o rto d o x o s del m ovim iento
original o d ia r n a esos herejes, a los q u e p erseg u i
rn co n u n a en em istad m u c h o m s en c a rn iz a d a de
la q u e d escarg aran c o n tra el n o creyente. N o es la
in c re en cia lo q u e te m e n , sin o la fo rm a h e r tic a d e
su p ro p io m ov im iento .
El te rc e r crite rio d e u n a m itolog a v e rd a d e ra es
el m s difcil d e d efin ir, y p id o al le c to r u n p o c o d e
paciencia, p u es e sp e ro q u e se ir p o n ie n d o d e m a
nifiesto a fu erza d e ejem p lo s a lo la rg o d e estas cin
co charlas^ U n a m ito lo g a v e rd a d e ra d esarro llar
u n len g u aje p ro p io , u n id io m a cara cte rstic o , u n

18
c o n ju n to p articu la r d e im g en es em blem ticas, b a n
deras, m etfo ras y escen ario s d ram tic os. G e n e ra r
su p ro p io c u e rp o d e m itos. U n a m ito lo g a d escrib e '
el m u n d o e n t rm in o s d e cierto s gestos, rituales y
sm bolos esenciales? E sp ero q u e esto ir q u e d a n d o \
claro a m e d id a q u e avancem os.
s C o n sid erem o s a h o ra estos atrib utos: to talid ad ,
p o r la q u e sen cilla m en te q u ie ro e x p resar la p re te n
sin d e ex plicarlo to d o ; tex to s ca n n ico s e n tre g a
d o s p o r el g e n io fu n d a d o r; o rto d o x ia c o n tra h e re
ja ; m etfo ras, gestos y sm bolos cruciales. Sin d u d a
to d o esto es alg o obvio. Las m itologas fu n d a m e n
tales e lab o rad as e n O c c id e n te d esd e co m ien zo s del
siglo XIX n o slo son in te n to s d e lle n a r el vaco d e
ja d o p o r la d eca d en cia d e la teo lo g a cristia n a y el
d o g m a cristian o . S on u n a e sp ecie d e teologa susti
tua. Son sistem as d e c re e n c ia y ra z o n a m ie n to q u e
p u e d e n ser fero z m e n te an tirrelig io so s, q u e p u e d e n
p o stu la r u n m u n d o sin D ios y n e g a r la o tra vida, p e
ro cuya e stru ctu ra, asp irac io n es y p re te n sio n e s res
p ecto d el creye nte son p ro fu n d a m e n te religiosas e n
su estrateg ia y e n sus efectos. E n o tras palab ras, j
c u a n d o co n sid eram o s el m arxism o, cu a n d o obser- i

19
vam os los diagnstico s fre u d ia n o o ju n g u ia n o d e la
co nciencia, c u a n d o co n sid eram o s la ex p licac i n
d el h o m b re o frecid a p o r lo q u e se d e n o m in a an
tro p o lo g a estru ctu ral , cu a n d o analizam o s to d o
eso d esd e el p u n to d e vista d e la m itolo ga, lo vem os
co m o u n a to talid ad , co m o algo o rg an iz ad o c a n n i
cam en te , co m o im g en es sim blicas d e l se n tid o d el
h o m b re y d e la realid ad . Y si refle x io n am o s so b re
ellos, rec o n o c e re m o s a h n o slo n eg acio n es d e la
relig i n trad icio n al (pu es cad a u n o d e esos sistem as
nos dice: Mira, n o nece sitam os ya a la vieja Iglesia:
fu e ra co n el d o g m a, fu era co n la teo lo g a ), sin o
u n o s sistem as q u e e n cad a p u n to decisivo m u e stre n
las h u ellas d e u n p asad o teo lgico . v
P erm tasem e su brayar esto. Es re a lm e n te lo esen
cial d e lo q u e in te n to decir, y espero que q u e d e bas
ta n te claro. Esos g ran d es m ovim ientos, esos g ran d es
gestos de la im ag in ac i n q u e en O ccid e n te h a n tra
tado de su stituir a la religin , y al cristianism o en
particu lar, son m uy sem ejantes a las iglesias, m uy se
m ejantes a la te o lo g a q u e p re te n d e n reem plaza r.
Q uiz p o d ra m o s d ecir q u e e n to d a g ran b atalla u n o
em pieza a hace rse sem ejan te a su o p o n e n te .

20
D esd e luego , sta es slo u n a fo rm a d e p en sar
los g ra n d e s m o vim iento s filosficos, polticos y a n
tro p o l g ico s q u e a h o ra d o m in a n e n g ran m e d id a
n u e s tra atm sfera p erso n al. El m arxista co nvenci
do, el psicoanalista en ejercicio, el an tro p lo g o es
tru ctu ral, se sen tira n u ltraja d o s a n te la id ea d e q u e
sus creencias, sus anlisis d e la situ acin h u m a n a,
son m itolo gas y co n stru cc io n es alegricas q u e d e
rivan d ire c ta m e n te d e la im ag en religiosa del m u n
d o q u e h a n tra ta d o d e reem p la zar. Se sen tirn fu
riosos a n te esta idea. Y su rab ia est ju s tif ic a d a s
N o te n g o ni in ters ni co m p e te n c ia p ara o fre c e r
ob servaciones tcnicas, p o r ejem p lo , so bre la te o ra
m arx ista d e la plusvala, so b re las co nsid eracio n es
freu d ia n as d e la libid o o el ello, so b re la in trin c a d a
logstica d el p a re n te sc o y la e stru c tu ra ling stica
e n la an tro p o lo g a d e I.vi-Strauss T o d o lo q u e p re
te n d o h a c e r es llam ar la a te n c i n so b re ciertas ca
ractersticas y gestos, im p o rta n te s y rec u rre n te s, d e
to das esas teoras cientficas. Q u ie ro su g e rir q u e
esas caractersticas refle ja n d ire c ta m e n te las c o n d i
cion es establecidas p o r la d e c a d e n c ia d e la relig i n
y p o r u n a nostalgia del A b so lu to p ro fu n d a m e n te

21
arraigad a. Esa nostalgia, tan p ro fu n d a, yo creo , en
la m ayor p a rte d e nosotro s, fue d ire c ta m e n te p ro
vocada p o r la d e c a d e n c ia del h o m b re y la so cied ad
o cciden tal, p o r la d e c a d e n c ia de la an tig u a y m ag
nfica a rq u ite c tu ra d e la certeza religiosa. C om o
n u n c a a n te rio rm e n te , hoy, en este m o m e n to d el si
glo XX, te n em o s h a m b re d e m itos, de ex plicacio nes
totales, y a n h elam o s p ro fu n d a m e n te u n a p ro feca
co n garantas. ^
El escen a rio m ito l gico del m arxism o, co n el
q u e co m ie n zo esta p rim e ra ch arla, n o es slo ex
p re sa m e n te d ram tic o , sin o q u e es ta m b i n r e p re
sentativo d e la g ran c o rrie n te e u ro p e a d e p en sa
m ien to y se n tim ie n to q u e llam am os R om anticism o.
C om o o tras c o n stru cc io n es p ro p ia s d e la u to p a so
cial, d e la salvacin m e sinica y secu lar q u e siguie
ro n a la revo lucin francesa, el m a rxism o p u e d e ser
ex p resad o en los t rm in o s de u n a p ica histrica.
H ab la del p ro g reso del h o m b re d esd e la esclavitud
h asta el re in o fu tu ro de la ju sticia p erfecta. C om o
tantas co n stru ccio n es del arte, la m sica y la lite ra
tu ra ro m n ticas,/ el m arxism o tra d u c e la d o c trin a
teo l gica d e la cad a del h o m b re, d el p e c a d o origi-

22
nal y d e la re d e n c i n final, a t rm in o s sociales e h is -'
t r ic o s ." I
El p ro p io M arx sugiere u n a id en tificaci n d e su
p ap el co n el d e P ro m eteo . No es in teresan te , y en
cie rta m a n e ra s o rp re n d e n te , q u e c u a n d o M arx e ra
jo v e n lo ltim o q u e p e n sa ra escrib ir fuese u n a crti
ca im p o rta n te d e e c o n o m a poltica? E n lo q u e , sin
em b arg o , estab a tra b a ja n d o e ra e n u n p o e m a p ico
so b re P ro m eteo . Y p u e d e adivin arse c m o se d esa
rro lla p o ste rio rm e n te el g u i n . C o m o p o rta d o r del
fu eg o d estru cto r, p e ro ta m b i n p u rificad o r, d e la
v erdad, o lo q u e es igual, d e la in te rp re ta c i n m a
terialista-dialctica d e la fu erza eco n m ica y social
d e la historia, P ro m eteo -M arx c o n d u c ir a la h u m a
n id ad esclavizada hasta la nueva a u ro ra d e la libertad.
El h o m b re fue u n a vez in o c e n te , estab a lib re d e ex
p lo taci n . Por q u o scu ro e rro r, p o r q u so m b ra
felo n a, cay de aq u el esta d o d e gracia?
< ste, q u e es el p rim e ro d e n u estro s p ro b lem as
te rico s, es d e u n a d ificu ltad ex tre m a. En cad a u n a
d e las g ran d es m itolo gas o relig io n es sustitutas q u e
estam os co n sid era n d o , la n a tu ra le z a del p eca d o o ri
gin al se m a n tie n e co m o algo o scu ro o p ro b le m ti

23
co. Cm o su rg i la esclavitud? Cules so n los o r
genes del sistem a d e clases? La resp u esta de M arx si
g u e sie n d o p ec u lia rm e n te opaca. Tal vez yo p u e d a
exp licar p o r q u . C om o casi to dos los p o sro m n ti
cos, esp ecialm en te alem anes, M arx estab a obsesio
n a d o co n la m agnificencia de la a n tig u a G recia, y
co n sid era b a la an tig u a cu ltu ra griega co m o la m s
alta cim a alcan zad a p o r el ser h u m a n o , ta n to d esde
el p u n to d e vista artstico co m o filosfico, p o tic o ,
e incluso d e alg u n a m a n e ra poltico. C o n o ca m uy
b ie n la esclavitud y el desarro llo p rim ario d e la eco
n o m a griega. S ie n d o as, cm o p u d o reco n c iliar
su cree n cia en las co n d icio n es eco n m icas d el bie
n estar h u m a n o co n lo q u e saba de la h isto ria d e la
G recia an tigua? La resp u esta es q u e era d em asiad o
h o n ra d o p a ra m e n tir so bre ello, y q u e e n realid ad
n u n c a con sig ui re co n c iliar am bas cosas. E n u n d e
te rm in a d o m o m e n to h ab la d e la ex cele n cia to tal y
d e la su p rem ac a e te rn a d e la a n tig u a G recia, e ins
tantes d esp u s nos c u e n ta q u e to d a la h is to ria h u
m an a es u n a g ra n m a rc h a hacia la lib ertad y el p ro
greso. S abem os q u e es slo c o n el feu dalism o, y co n
su evo lu ci n hacia el m e rcan tilism o, y m s ta rd e

24
hacia el capitalism o, co n lo q u e el diagn stico p i
co d e M arx a d q u ie re con sistencia?'P ero los escritos
prim ero s, los fam osos m an u scrito s de 1844, m ues
tran cu n e x p lc itam e n te te o l gica e ra la im ag en
q u e l se ha ca d e la c o n d ic i n p e rd id a de la in o
cen cia h u m a n a . Q u ie ro citarlo aq u p o rq u e a m e
nos q u e reg resem os a esas pg in as p ro fu n d a m e n te
co n m o v ed o ras es difcil c re e r q u e estem os escu
c h a n d o a M arx y n o, p o r ejem p lo , a Isaas. D escribe
c m o e ra aq u el re in o d e in o c en cia , aq u el ja r d n d e
ju stic ia p erfecta: S upo ngam os -d ic e M arx-, su
p o n g am o s q u e el h o m b re es h o m b re y su relacin
co n el m u n d o es u n a rela ci n h u m a n a . E n to n ces se f
p u e d e cam b iar a m o r p o r am o r. E n to n ces se p u e d e
cam b ia r co nfianza so lam en te p o r confianza. Esta
es u n a visin fantstica d el esta d o p ro p io d e la so
c ied ad h u m a n a. Y d e b e re m o s re c o rd a rlo c u a n d o
volvam os a la cu estin del eros, el a m o r y la rela ci n
e n tre los h o m b res, en las ch arlas po sterio res d e es
ta serie. En lu g ar de eso, dice M arx, el h o m b re lle
va so b re su m e n te y so b re su c u e rp o el em b le m a
p e rm a n e n te de su esta d o cado. Y cul es ese em
blem a? Es el h e c h o d e q u e el h o m b re in tercam b ia

25
d in e ro en vez d e cam b ia r a m o r p o r a m o r y co n
fianza p o r con fianza. C ito o tra vez: El d in e ro es la
ap titu d - o quiz, tra d u c ira yo, el g en io o la capaci
d a d - alie n ad a de la h u m a n id ad . El d in e ro es la
hu m anid ad alie n a d a del h o m b re , u n a c o n d e n a
espantosa c u a n d o p en sam o s en la visin p rim e ra d e
la v erd ad e ra in o cen cia . '
A h o ra bie n , este sen tim ie n to d e u n a catstrofe
distante, d e u n a desgracia csm ica - y p o d ra escri
b ir la p a la b ra co n u n g u i n , u n a des-gracia, u n
a b a n d o n o d e la g ra c ia -, llega d ire c ta m e n te h asta
no so tro s co n u n vivo te rro r en la visin m arxista,
co m o en C olerid ge, e n el viejo m arin ero o e n el
anillo d e W ag ner. Exige a n m s im p erio sam e n
te u n a d efin ici n , u n a situ acin h is t ric a .^ D n d e
su ced i a q u e l a c o n te c im ie n to h o rrib le? En q u
no s equivocam os? P or q u fuim os ex p u lsa d o s del
J a rd n d e E dn ? N o cre o q u e p o d am o s o b te n e r u n a
b u e n a respu esta. N o m e n o s q u e R ousseau, Blake o
W ordsw orth, M arx a d o p ta casi in c o n sc ie n te m e n te
el ax io m a ro m n tic o d e u n a in fan cia p e rd id a d el
h o m b re V olvien do al aso m b ro d e los p o etas grie
gos a los q u e ta n to am ab a, volviendo, co m o h em o s

26
visto, a u n q u e tal vez in c o n sc ie n te m e n te , al le n g u a
je d e los profetas, h ab la M arx, y cito de nuevo, de
la in fan cia social de la h u m a n id a d d o n d e la hum a-
n id a d se d esp lieg a en c o m p leta belleza* Y c u a n d o
volvem os a p re g u n ta r, co n im p acie n cia crec iente: x
Q u es la cada del h o m b re? Q u p ecad o co m eti
mos? R ealm en te, el m a rxism o n o resp o n d e. -'
\ Sin em b arg o , n o p u e d e h a b e r n in g u n a d u d a so- v
b re el c a r cter m esinico vision ario d e lo q u e dice
sobre el fu tu ro . Si bien n o re sp o n d e a n u e stra p re
g u n ta c a n d e n te acerca de la catstro fe origin al, es
t n o o b sta n te re a lm e n te d eseo so d e d ecirn o s to d o
so b re lo q u e su ced er d esp u s d e m a an a, so b re la
e x tin ci n del estado, y so b re la ex istencia b ie n a
v e n tu ra d a de la h u m a n id a d e n u n m u n d o sin cla
ses, sin o p resi n eco n m ic a, sin p o b reza y sin gue-
rras. E n n o m b re d e esta p ro m esa, g en era cio n es '
e n te ra s d e idealistas rev o lu cio n ario s y rad icales h an
sacrificad o sus vidas. P ara p ro v o car esta co n su m a
c i n e d n ic a - y q u ie ro e m p le a r la p a la b ra ed
nica p o rq u e p ie nso q u e es la n ic a c o rre c ta - del
d e stin o h ist rico d e l h o m b re , se h a infligid o u n su
frim ie n to in d ecib le a disid en tes, h erejes y sabotea-

27
do res. El to talita rism o m s b ru ta l se p u d o in te rp re
ta r co m o la necesa ria eta p a d e tran sici n e n tre la
lu ch a d e clases y la u to p a, y en co n secu e n cia h o m
bres y m u jeres racio nales fu e ro n p re p a ra d o s p ara
servir al estalinism o.
r\ Me g u sta ra d e te n e rm e a q u y o fre c e r alg u n o s
detalles, p u es s e g u ra m e n te sta es u n a d e las claves
del m isterio d e p o r q u m u ch o s d e los h o m b re s y
m u jeres j v e n e s m s valiosos de las g e n e ra c io n e s
pasadas, a n te la ev id en cia ab so lu ta m e n te ap lastan
te d e los cam p o s d e co n c e n tra c i n , a n te el estado
policaco tal vez m s b ru ta l q u e se haya co n o cid o
n u n ca, a n te el cesarism o asitico d e Stalin, c o n ti
n u a ro n sin e m b a rg o sirv iendo a esa causa, crey en
d o y m u rie n d o p o r ella. Si se q u ie re c o m p re n d e r el
fe n m e n o de esta clase d e c o n d u cta, slo p u e d e
hace rse a la luz d e u n a visin m esin ic a y religiosa,
de la g ra n p ro m e sa q u e dice q u e te ab rirs paso a
travs del in fie rn o , h u n d id o en l h asta el cu ello si
es preciso, p o rq u e ests en el ca m in o se a la d o p o r
el d estin o , e n el cam in o p ro ftico h acia la resu
rrecci n d el h o m b re e n el re in o d e la ju sticia . P re
cisa m en te p o rq u e el escen ario m ile n arista d e la re

28
d e n c i n d el h o m b re y d el estab lecim ien to d el rei
n o d e la ju stic ia so b re la tie rra c o n tin a fascinand o
al e s p ritu h u m a n o (tras h a b e r sobrevivido m u c h o
tiem p o a sus p rem isas te o l g ica s), c u a lq u ie r e x p e
rim e n to e n la esp e ra n z a d isp a ra la im ag in ac i n
m u c h o m s all d e los h e c h o s po lticos. Q u q u ie
ro d e c ir co n ex p erim en to e n la esperanza? T o
do s te n e m o s n u e stra p ro p ia lista. C u a n d o p ie n so
en m is alu m n o s d e C am b rid g e, e n In g la terra, p u e
d o esta b le c e r u n c a le n d a rio d e lo q u e p a ra ellos
h a n sid o sus g ra n d e s m o m e n to s d e esp eran za in te
rior: la p rim av era d e P rag a an tes d e q u e el rg im en
d e D u b cek fu e ra a p lastad o p o r la reacci n soviti
ca; C hile y el g o b ie rn o d e A llend e; el a p a re n te m i
lagro d e la d e rro ta d e la reac ci n e n P o rtu g al y en
G recia... Los h ech o s n o son n u n c a u n a rg u m e n to
en s e n tid o c o n tra rio . Si m a a n a p o r la m a a n a
a b ri ra m o s el p e ri d ic o y nos e n te r ra m o s d e q u e
el g o lp e p o rtu g u s h ab a sid o u n frau d e, o d e q u e
re a lm e n te h a b a sido fin a n c ia d o p o r las siniestras
fuerzas d e la d e re c h a , o d e q u e estab a sie n d o aplas
ta d o , h a b ra p e n a y am arg u ra. P e ro la esp eran za
e n c o n tra ra e n to n c e s o tro escen a rio , p ues nos las

29
estam os v ie n d o co n u n a fuerza religiosa, teolgica.
. C reo q u e p o d e m o s re c o n o c e r e n la h isto ria del
m arxism o ca d a u n o d e los atrib u to s q u e h em o s ci
tad o co m o caracterstico s de u n a m ito lo g a en la
p le n a a ce p ci n teolgica. E n co n tram o s la visin
d el p ro fe ta y los textos can n ico s q u e son legad os al
fiel p o r el m s im p o rta n te d e los ap sto les. C om o
testigo te n e m o s to d a la rela ci n e n tre M arx y En-
gels; la te rm in ac i n p o stu m a d e El capital; la p u b li
cac i n g rad u al d e los p rim ero s textos sagrados. E n
c o n tra m o s tam b i n la histo ria d el feroz co nflicto
e n tre los h e re d e ro s o rto d o x o s del m a estro y los h e
rejes, u n a ln e a in q u e b ra n ta d a d e escisin d esd e el
tiem p o d e los m en ch ev iq u es a T ro tsk i y a h o ra a
Mao. C ada vez (y ste es el escen ario te olgico ) u n
nu evo g ru p o d e h e re je s se separa; y sie m p re n o s d i
cen: M irad, n o so tro s te n em o s el v e rd a d e ro m en sa
j e d el m a estro; escu ch ad n o s, los texto s sagrad os
h a n sid o de sfig u rad o s, n o so tro s som os los p o seed o
res d el E vangelio; n o escuchis a la Iglesia cen tral.
Q u fam iliar es to d o esto a los estu dio so s d e la his
to ria d e l cristian ism o. El m arxism o tien e sus leyen
das y su ico n o g ra fa , y co n esto m e refie ro a las im
g en es ha b itu ale s de L en in , a to d a la h isto ria d e su
vida e n m iles d e n arracio n es, cu en to s, peras, p e
lculas, in cluso e n balle t. El m arx ism o tien e su vo
ca b u lario . El m arx ism o tien e sus em blem as, sus ges
tos sim blicos, co m o c u a lq u ie r c re e n c ia religiosa
tra n sc e n d e n te . D ice al crey en te: Q u iero d e ti u n
c o m p ro m iso total. Q u ie ro d e ti u n a im plic aci n to
tal d e tu co n cien cia y tu p e rso n a e n la d ed icaci n a
m. Y a cam bio, co m o h ace la g ra n teolo ga, ofre
ce u n a exp licaci n c o m p le ta d e la fu n ci n d el h o m
b re en la realid ad bio l g ic a y social. Y so b re to d o ,
o frece u n c o n tra to d e p ro m e sa m esin ica co n res
p e c to al fu tu ro . >
P e rso n alm en te , d e b o e x p re sa r la cree n cia - ta l
vez p u d ie ra d ecirlo m s e n rg ic a y d o lo ro sa m e n te -,
d e b o e x p resar la conviccin d e q u e ta n to la exp li
cac i n m a rxista de la co n d ici n h u m a n a co m o su
p ro m e sa e n cu a n to a n u e stro esta d o fu tu ro , h a n re
su ltad o ilusorias. El anlisis m arx ista d e la histo ria
se h a m o strad o u n ilate ra l y co n frecu en c ia h a viola
d o d e m a n e ra g ro sera la evid encia. Las cruciales
p red ic cio n es m arxistas sim p le m e n te n o se h an
cu m p lid o , y n o creo q u e se n ece site ser u n t cn ico

31
ni u n ec o n o m ista p rofesio nal p a ra d arse c u e n ta d e
hasta q u p u n to se h a eq uivocado el m arxism o, p o r
ejem plo , resp ecto d e la p au p erizaci n d e la clase
o b re ra o en cu a n to a la p rofeca, re p e tid a u n a y
o tra vez, so b re el in m in e n te d e rru m b a m ie n to ca
tastrfico del capitalism o. R ecu rd en se las infinitas
profecas d e los an tig u o s cristianos sob re la lleg ad a
del fin del m u n d o , p rim e ro en el a o 1000, despus
en el a o 1666. A ctu alm en te om os h a b la r d e sec
tas en las m o n ta a s d e C alifornia aten tas a su ca
le n d ario m stico. U n a y o tra vez e n c o n tra m o s el
m ism o m ecanism o: Escuchad, n o so tro s sabem os
q u e el fin est a la vista y q u e la nuev a J e ru s a l n des
c e n d e r d esd e los cielos. T am b i n el m arx ism o h a
p re d ic h o en rep etid as ocasiones el apo calipsis de
sus e n e m ig o s y la lleg ad a d e la so cied a d p erfecta,
d e la so cied ad sin clases. P ero h a fallado, ta n to en
el te rre n o d e la p ro feca co m o e n el te rre n o d e la
historia. P e o r incluso, d o n d e alcan z el p o d e r n o
p ro d u jo lib eraci n , sin o te rro r b u ro crtico . Ya el
p ro g ra m a m a rxista p a ra la h u m a n id a d est co m e n
zan d o a a su m ir aspecto s d e d e c a d e n c ia h ist rica. Ya
no so tro s em p ezam o s a m ira r atrs, a la g ra n casa d e

32
la c re e n c ia y la conv iccin, q u e c o m e n z a elevarse
a m e d ia d o s d el siglo XIX y cam b i n u e stro m u n d o ,
d e sd e lu e g o -c o m o h a c e n las g ra n d e s m itolo gas re
ligiosas-, p e ro v i ndo la e ro sio n a rse y d e rru m b a rse
en m u c h o s d e sus p u n to s vitales. T a m b i n el m ar
xism o est em p e z a n d o a m o strarse, actu alm en te,
co m o u n a d e esas g ra n d e s iglesias vacas.
P ero n o n o s e n g a e m o s e n c u a n to a la fu erza
trgica y p e n e tra n te d e e ste fracaso, si es q u e d e un
fracaso se trata. Lo q u e estab a e n ju e g o n o e ra la
m e ra crtica tcn ic a d e ciertas in stitu cio n es ec o n
micas; n o es p o r las cu estio n es tericas d e inver
sin, divisin d el trab ajo o ciclos eco n m ic o s p o r lo
q u e g en era cio n es d e m u jeres y d e h o m b re s h a n lu
ch ad o , h a n m u e rto y h a n d a d o m u e rte a otros. La
visin, la p rom esa, las llam ad as a la d ed icaci n to tal
y a la ren o v ac i n del h o m b re fu e ro n , e n su sen tid o
p le n o , m esinicas, religiosas, teolgicas. O , to m a n
d o p re sta d o el ttu lo d e u n co n o c id o libro, es un
Dios q u ie n fracas.

33
n d ic e

N o ta 9

N o s t a lg ia d e l A b s o lu t o

L o s m e s a s s e c u l a r e s 13

V ia je s al i n t e r i o r 35

El ltim o ja r d n 59

L os h o m b re c illo s v e rd e s 87

T i e n e f u t u r o la v e r d a d ? 111

S-ar putea să vă placă și