Sunteți pe pagina 1din 7

Tayin Kuifi Sngun i We Choyn

El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral

Tayin Kuifi Sngun i We Choyn


Curso de Che Sngun

Gua N 4
lkantun mo wfpaki tayin Che Sngun
Objetivos
Adquirir nociones de la gramtica del Che Sngun
Tener elementos lingsticos mnimos para poder elaborar la letra de una cancin
Valorar las creaciones de los lkantuf de la Ftawillimapu

Contenidos
I. Elementos frecuentes del Che Sngun en la msica williche
II. Letras de canciones

I. ELEMENTOS FRECUENTES DEL CHE SNGUN EN LA MSICA WILLICHE

i. Vocabulario

Akun: llegar Kintun: buscar


Amun, amon: ir Kie: uno
Amutun, amotun: ir de regreso Ko: agua
Ant: sol, da Kuifi: antiguamente, hace mucho tiempo
Chag: junto, juntos, unidos Kpan: venir
Chaino: hace tiempo Kutsi: cerdo, chancho, porcino
Chalin: saludar Kym: arena
Chalisrpun, chalisropun: despedirse Lafken: mar, ocano
Chalwa: pez, pescado Lamen: hermana
Chen: qu Lloftun: esperar
Cheu: dnde Lof: territorio en el que reside una mchulla o
Eimi: t, usted comunidad
Eimn: ustedes Loftun: reunirse
Epe: casi Malgen: mujer
Eula, aula: ahora, entonces Mansun (trankal): buey
Fachant, fachante: hoy Mapu: tierra
Famo: aqu, en este lugar Maumillan: jugar a esconderse
Fill, fils: todos Mawn, mawen, mawin: lluvia
Fcha, fitsa: viejo Miawn: andar
Fta: gran, grande Mo: con, en, de, por
Inche: yo Mlen: estar
Inchen: nosotros, nosotras Nagin: bajo
Ipayen: semilla Ngen: ser
Iyael, iyal: comida, alimento Ngyn, ngon : olvidar
Kasra: ciudad, pueblo Nien: tener
Ketran: cultivar, arar Now: bravo, valiente
Kewan: batallar, pelear, castigar Nowtun: envalentonarse haciendo bailes
Kimn: saber (fiesta)

Gua N 3 - Curso de Che Sngun 1


Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral

Ntramkan: conversar Trewa: perro, perra


omun: alegra Tripan: salir
Opun, apon: llenar Tryn, troyn: alegrarse
Pei: hermano (dicho solamente por el Tkun: colocar, poner, sembrar
hombre) we: solo, solitario, desrtico
Pichi: chico welen: estar sola una persona, estar
Pichin: ser chico desrtico o desolado un lugar.
Piuke: corazn Wall, wals: otra vez, alrededor
Puipuin: andar corriendo Wallklen: estar rodeado
Puipuikantun: andar dando saltos Wampu, wampo: bote, canoa, microbus
Shinkwe, shinkiwe: guitarra Wion: volver, regresar
Shiwen: compaero, compaera Wiya: ayer
Sruka: casa Wle: maana
Srp, srip: camino Wn: amanecer, boca
Sngun, sumun1: hablar Yen: llevar

ii. Morfemas de uso comn

Morfemas 2 Significado
-n 3

-imi, -ime t,
yo usted
-i l, ella
-yen, -in nosotros, nosotras
-imn, -imen ustedes
-i engn ellos, ellas
-nge t, usted (indica una orden)
-enu, eno l/ella yo
-la- no
-ya, -ia La accin o el verbo debe realizarse (indica un deber)
-a- futuro
-fu- pasado
petu presente (antepuestos a verbos de movimiento)
-alu Indica una accin futura (impersonal)
-le- estar
-le l, ella (indica una accin hipottica)
-am para (indica que se requiere de un objeto para hacer algo)
-ael, -al para (indica intencionalidad)

1
Sumun es una derivacin de sngun nacida de la influencia del espaol.
2
Algunos morfemas en realidad son combinaciones de dos morfemas.
3
El significado de los morfemas se presenta desde la forma ms prctica y simp le posible.

Gua N 3 - Curso de Che Sngun 2


Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
II. LETRAS DE CANCIONES

A continuacin se presentan algunas canciones propias del territorio de la Ftawillimapu,


creaciones que han sido una estrategia de preservacin del Che Sngun frente a la invasin
cultural, econmica y territorial de la sociedad winka. Al analizarlas ciertamente se encontrar
un buen nmero de errores (discordancia entre un pronombre personal y la terminacin
del verbo que le sucede, incorporacin de palabras espaolas o sus adaptaciones, uso
incorrecto de los morfemas de tiempo, entre otras) pero ms all de esta situacin
explicable a la luz de los procesos histricos de nuestro pueblo, hoy esas canciones son un
eficaz instrumento que nos permite ir despertando en nuestro piuke la lengua de nuestros
ancestros, el Che Sngun.

TUTENMO TUTEI SUMUN FEI CHALWAKOI


(Luis A. Catrilef) (Wichaumapu)

Inche cuando pichifun Inche kie chalwakoi


Pu malen ta aykefono Fei pichi lafken
Eula ta fta wentru /: Asln maumtun
Pu malen aywelano Inche amuan pu lafken :/

Inche cuando pichifun Inche koipuan Taita Che Kawn


Inche cuando mafln Taita Che Kawn
Cuando inche mafln Inche mai kasrkyan pu fta ksrf
Ta fulke pelu kofke pu fta ksrf

Femuechi tufun Inche kie chalwakoi


Femuechi iyin Fei pichi lafken
Femuechi lupun /: Asln maumtun
Femuechi ta ayin Inche amuan pu lafken :/

Femuechi tisun mamita lamen Inche mai pu lafken, inche mai ngolan
Femuechi tisun mamita lamen inche mai ngolan
Kieko srakai, kieko srakai Famo mlen ta pu nai lafken
Femuechi tisun mamita lamen
Inche kie chalwakoi
Eula ta fta wentru Fei pichi lafken
Pu malen ta lukakeno /: Asln maumtun
Eula ta futa wentru Inche amuan pu lafken :/
Pu malen kie-welano
Ka ant konpan mallaskilaimi
Eula ta fa ngen mallaskilaimi
Eula ta ngkin Inchen mo inche wentru ta tuwe lafken
Eula ta fa ngen ta tuwe lafken
Mi suerte fuelan
Eula ta fa ngen Inche kie chalwakoi
Eula ta malgen Fei pichi lafken
Pu malen ta ayuwelano /: Asln maumtun
Inche amuan pu lafken :/
Femuechi tisun mamita lamen
Femuechi tisun mamita lamen
Kieko srakai, kieko srakai
Femuechi tisun mamita lamen

Gua N 3 - Curso de Che Sngun 3


Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
INCHE KUIFI PU WELEN KIE MAPU
(Juan Enrique Catrilef Huentru) (Los Huincas de los Hualles)

we tripan inche (x2) Inche kpai mnawe,


epe wn ta tripan pu sruka :/
welen mapu
welen sruka Tripayen pu fta srp,
welen inche (x2) feimo mai ta llostuyen wampu :/

welen kie trewa (x2) Pu wampu akyen fa,


akyen famo pu kasra :/
Amoyen epu trewa
Amoyen afisru Aula mleyen famo,
Srupangen i ant (x2) eitamo petu cantayen :/

Nagiant akui sruka Inche ka kie ma...,


kie mapu inche mongen :/
Akui epu mansun
Akui kie kutsi Taita Dios eluenu tue,
Akui i kawello (x2) feimo inche mongiyen famo :/

Trajui akui wentru (x2) Feitati pu pei,


feiti mai inche i pien :/
Akui sruka wentru
Akompaajui Ka tripan mongen srl-le,
Eula trytuyen (x2) inche wals ta pewwayen :/

Mai hasta ka ant pei,


hasta wals pe wle mai:/

KCHINTUN CHAUSRAKAWIN PETU MAWIN


(Aukalafken) (Elvio Iil)

Kawin pu aillasrewe, inche pelomin fa :/ Petu nagi chi mawn


Nowtun pu williche, inche lkantuan :/ Pu lafken petu pillangi
Wenu mapu nagi ko
Amoi, amoi, amoi, monk pu cantai :/ Inche petu puchiyen
Loftun pu aillasrewe, inche pelomin fa :/ 4
Maimuayen, maimuayen
Afi koyagtun, Chau Lonko miautun :/ Pueipueyen, pueipueyen
Sngui pu trutruka, pisrompe, srali :/
Petu tripai mawn
Amoi, amoi, amoi, monk pu cantai :/ Eula tripai anti
Loftun pu aiyasrewe, inche pelomin fa :/ Eula malgen machitun
Eula inchen machitun
Amotuai Chau Lonko, Gilmenes amoi :/
Amotuai pifilka, mocetn amoi :/ Inche kmelen malgen
Solterito kmelen
Amoi, amoi, amoi, monku pu cantai :/ Casadita kmelai
Loftun pu aillasrewe, inche pelomin fa :/ Hasta ka ant pu lamen

4
Expresin desconocida.

Gua N 3 - Curso de Che Sngun 4


Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
INCHE PETU KSOW MARI MARI TAITA WENTEAO
(Eric Llaitul) (Ponciano Rumian Zenn Rumian)

Inche petu kusown Amoyen pu lafken!


Inche nien ketran Pei, aa, tai chau
Tukuam katsillawe Amoyen Pukatriwe!
Alfisra y poi Pemeayen taita Wenteao

Inche ksownolien Mari mari, taita Wenteao


Chinkai cosechayen Kmelekaimi pu lafken?
/: Ksowan, ksowan Kie sruka kusra
alegre miawan :/ Cheu mli opun srayin mo

Petu chillan kawello Inchen yeyen musrke


Kintuam mansun Inchen yeyen mudai
Amutuan, amutuan pu sruka Ayein fuyen kme anti
Petu nagi ant 5
/: Nien epu trewa Ayein fuyen kme ipayen
Kintuam kullin :/ Kme anti, kme ipayen
Kie sruka kusra
Inche pu sruka mo we mongen Wallkli ko mo
Inche nien shinkwe Wallkli kusra kuyim
okumuan inche kpan costan Cheu mlei opun srayin mo
Aula petu shinkwetun
/: Fachant miautuan Inchen ka shinkiwe
Amotuayen, amotuayen :/ Inchen te cantamun
Eimi taita Wenteao
Chau mapu pu lafken

Inchen yeyen...

WIYA TRIPAN I SRUKA INCHE KA KIE SREWEL


(Martn Coliao) (P. Rumian Florinda Catrilef- Mercedes Hualamn)

/:Wiya tripan pu sruka Inche ka kpan famo


Kimlan wiolya Kpalen inche cancin
Yepun shinkiwe Pu mapu kmei fa
Amon, amon, amon:/ Cheu mili tradicin

/:Chalisropun uke Cheu kusouwayen wentru


Chalisropun pei Chen tukuayen ipayen
Fils llafki Fei mapu fa omun
Pefi i amon:/ Opun katsu kasre

/:Chalisrpi cantan Inche ka kie srewel


Fils kakelu Srip chi mawisam
Cheumo nien mapu Kie winkl srayin mo
Shiwen shinkiwe:/ Cheu wilki cantan

Cheu nagi mawn


Ka tripay ant omun
Kie winkl srayin mo
Cheu wilki cantan

5
Probable mente fukeyen (pedimos).

Gua N 3 - Curso de Che Sngun 5


Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
WITRA MANSUN MARI MARI KMELEKAIMI
(Juan de Dios Tripayn) (Ponciano Rumian)

Fachant witran wn Kie fta omun ta mili piuke inche :/


Kintul kie trasrin mansun Ayn kpangei pei chen niei newentun :/
Inche kitral pu winka
Witra mansun, witra simun, witra simun. Cheu chag mleyen sre-cantatulayen :/
/:Chen cantatui eiti fitsa,
Inche petu ksouken pu winka chen bailatui eiti weche :/
Witra, witra mansun
Witrange simun - Mari mari malgen
Witra mansun, witra simun, witra simun. - Mari mari wentru
- Mari mari lamen
Petu ketran tukualu - Mari mari pei
Inche fachi tripan
Fachi tripan tukualu - Kmelekaimi?
Kachillawe tukualu alfisra - Inche ka kmelekan :/

Monk pu tuwen ipayen Eimi kme akuimi fachi trawn metantun :/


Tukualu inchen iyalu ipayen Cheu mlei ayn ti famo inchen ta
Feimo petu ksoukien filskuno :/
Witra mansun, witra mansun, witra mansun.
- Mari mari malgen
Chooo!!! - Mari mari wentru
- Mari mari lamen
- Mari mari pei

- Kmelekaimi?
- Inche ka kmelekan :/

FACHI TREMTUN BAILAI SAJURIA


(Bandas religiosas de Ngillatun) (Ponciano Rumian)

Fachi tremtun amotui fachi mapu Inche cantan i sajuria :/


Famo mlelayen mongen Bailange epu lkantun :/
Amotuyen trytuyen wenumapu Kie wentru, kie malgen :/
Cheu mili Chau Trokin, inchen Chau Eula sruli srekelwi :/

Eula chagmen pasialu :/


Amuan feimo, kpan famo :/
Kie piuke nga omun :/
Sruli pusra srekelwi (3 veces)

Srupa, srupa, srupa


Amonge bailaei
Chen nowtumen
Feimo ayin inche

Gua N 3 - Curso de Che Sngun 6


Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
INCHE KPAN PU MAWISAM
(Pedro Hualaman)

Inche kpan pu mawisam (bis)


Pu mawisam kpan inche (bis)

Chau Trokin eluenu kme anti


(pu peintun) (bis)
Eula inche petu cantayen (bis)

Huillichito inche cantan


(Pu malgentun) (bis)
Eula mliyen famo (x3)

Feiti ta ti pu pei
Feiti mai inche i pin
Mai hasta ka anti pei
Hasta wals pewlen mai

KUIFI LKANTUN
(de la memoria oral por Juan ancumil)

Eeeh... tuman-em, tuman-em kai nga


Kuifal peen inche neimi
Amope nga, amope nga kewan nga
Pi nga pu puuepalchekeche yem, aaaa

Kpalei nga malon, kpalei nga malon


Winka nga pemeteu nga, inchen nga Mapucheyen mi?
Tumaimn pu peen, tumaimn kai nga
Amolemon em, amolepe ka nga kewan em.

Amolepe nga, itro amotui nga pu pee em kewanmoyen mi?.


Femeteu nga, pu winka nga elungeai
Ta kimn kai nga

Inchen nga Mapunche, tayeu pu winka


Ftake lelfn mo nga, pu winka pu pueeil?
Itro kie ketu nga, trananapui nga purruyen, trorruyen, eeh...

Itro-peyan pu yem,
moulai nga pu peen i itrongeampui nga ei,
Yompelai nga i pu pee nga
pu tremkeche nga pu wirralwe raltu-rail ngmanengn.

Ngmanengn em, chelu kelu, konpu nga,


Mollfn nga kewan mo, eeeeh.
Itro-witroi nga mollfn, chelu kelu konpu nga
Futake lelfun nemeu kai nga.

Femiyen, kuifi chi ant rupama ka nga fachi sngu ka


por eke? Pu Mapuche yem, femngechi nga ke
Femngechi nga kewangei nga, Mapuche yem.

Gua N 3 - Curso de Che Sngun 7

S-ar putea să vă placă și