Sunteți pe pagina 1din 136

Manual CTO

de Medicina y Ciruga
2.^ edicin

- Neumologa
Ciruga torcica
ENARM - mm
ERRNVPHGLFRVRUJ

Grupo CTO
Editorial
\
m m m

Manual CTO
de Medicina y Ciruga

2.^ edicin

Mfiiimnlnga
FMARM - M,ir.n

ERRNVPHGLFRVRUJ Revisores
Josu Daniel Cadeza Aguilar
Jess Ivn Garca Rivera
David Callejo Crespo

Autores
Jorge Castelao Naval
Jess Fernndez Francs

Grupo CTO
Editorial
NOTA

La medicina es una ciencia sometida a un cambio constante. A medida que la investigacin y la experiencia
clnica amplan nuestros conocimientos, son necesarios cambios en los tratamientos y la farmacoterapia.
Los editores de esta obra han contrastado sus resultados con fuentes consideradas de confianza,
en un esfuerzo por proporcionar informacin completa y general, de acuerdo con los criterios aceptados
en el momento de la publicacin. Sin embargo, debido a la posibilidad de que existan errores humanos
o se produzcan cambios en las ciencias mdicas, ni ios editores ni cualquier otra fuente implicada
en la preparacin o la publicacin de esta obra garantizan que la informacin contenida en la misma sea
exacta y completa en todos ios aspectos, ni son responsables de ios errores u omisiones ni de ios resultados
derivados del empleo de dicha informacin. Por ello, se recomienda a ios lectores que contrasten dicha
informacin con otras fuentes. Por ejemplo, y en particular, se aconseja revisar el prospecto informativo
que acompaa a cada medicamento que deseen administrar, para asegurarse de que la informacin
contenida en este libro es correcta y de que no se han producido modificaciones en la dosis recomendada
o en las contraindicaciones para la administracin. Esta recomendacin resulta de particular importancia
en relacin con frmacos nuevos o de uso poco frecuente. Los lectores tambin deben consultar
a su propio laboratorio para conocer ios valores normales.

No est permitida la reproduccin total o parcial de este libro, su tratamiento informtico, la transmisin
de ningn otro formato o por cualquier medio, ya sea electrnico, mecnico, por fotocopia, por registro
y otros medios, sin el permiso previo de los titulares del copyright.

CTO EDITORIAL, S.L 2016

Diseo y maquetacin: CTO Editorial

C/ Francisco Silvela, 106; 28002 Madrid


Tfno.: (0034) 91 782 43 30 - Fax: (0034) 91 782 43 43
E-mail: ctoedltorial@ctomedicina.com
Pgina Web: www.grupocto.es

ISBN Neumologa: 978-84-16527-26-7


ISBN Obra completa: 978-84-16527-11 -3
Depsito legal: M-26880-2015
Nfilimninga

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO
de Medicina y Ciruga

2.^ edicin

Grupo CTO
Editorial
i
i s5
05. Asma 29
5.1. Definicin 29
5.2. Epidemiologa 29
5.3. Patogenia 29
5.4. Factores i m p l i c a d o s en el desarrollo
y e x p r e s i n del a s m a 30
5.5. Fisiopatologa 32
5.6. Clnica 32
5.7. Diagnstico 32
5.8. Tratamiento 34
01. Recuerdo anatmico 1
1.1. Divisin de la va area i
1.2. Estructura ntima 06. Bronquiectasias 39
de las vas respiratorias inferiores 2
6.1. Concepto 39
1.3. Vasos p u l m o n a r e s 3
6.2. A n a t o m a patolgica 39
6.3. Patogenia 39

02. Malformaciones 4 6.4. Etiologa 39


6.5. Clnica y d i a g n s t i c o 40
2.1. Malformaciones p u l m o n a r e s 4 6.6. Tratamiento 40
2.2. Malformaciones de la pared torcica 5

07. Enfermedades pulmonares


03. Fisiologa y fisiopatologa 7 intersticiales 42
3.1. Ventilacin p u l m o n a r 7
7.1. Generalidades 42
3.2. Circulacin p u l m o n a r 12
7.2. N e u m o n a s intersticiales idiopticas 42
3.3. Intercambio gaseoso 13
7.3. E n f e r m e d a d intersticial
a s o c i a d a a las e n f e r m e d a d e s del c o l g e n o 45
7.4. Histiocitosis X p u l m o n a r 45
04. Enfermedad pulmonar 7.5. Linfangioleiomiomatosis 46
obstructiva crnica (EPOC) 21 7.6. Proteinosis alveolar 47
4.1. Concepto 21 7.7. Granulomatosis broncocntrica 48
4.2. Epidemiologa 21 7.8. A f e c t a c i n p u l m o n a r e n la amiloidosis 48
4.3. Etiologa 21 7.9. A f e c t a c i n p u l m o n a r por f r m a c o s 48
4.4. Patogenia y a n a t o m a patolgica 23
4.5. Fisiopatologa 23
4.6. Clnica 24
4.7. Diagnstico 25
4.8. Tratamiento 25
4.9. Pronstico 27

VIII ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa ndice

08. Enfermedades por inhalacin 13. Tromboembolismo pulmonar 71


de polvos 51 13.1. Concepto 7i

8.1. Neumonitis por hipersensibiiidad 5i 13.2. Factores de riesgo 7i


13.3. Fisiopatologa 7i
8.2. Bisinosis 52
13.4. Diagnstico 72
8.3. Silicosis 53
8.4. N e u m o c o n i o s i s d e los m i n e r o s del c a r b n 13.5. Tratamiento 74

(NMC) 54
8.5. Exposicin al a s b e s t o 54
8.6. Beriliosis 55 14. Trastornos de la ventilacin 77
14.1. R e g u l a c i n d e la v e n t i l a c i n 77
14.2. S n d r o m e s de h i p o v e n t i l a c i n 77
09. Eosinofilias pulmonares 57 14.3. Sndromes de hiperventilacin 80

9.1. Aspergilosis b r o n c o p u l m o n a r alrgica


(ABPA) 57
9.2. Otras eosinofilias p u l m o n a r e s 15. Sndrome de la apnea del sueo 82
de etiologa c o n o c i d a 58 15.1. A p n e a o b s t r u c t i v a del s u e o 82
9.3. Eosinofilias p u l m o n a r e s 15.2. A p n e a central del s u e o 84
de etiologa d e s c o n o c i d a 58

16. Sndrome de distrs


10. Sndromes de hemorragia
respiratorio agudo 85
alveolar difusa 60
16.1. Etiologa 85
10.1. Generalidades 60
16.2. Fisiopatologa 85
10.2, Hemosiderosis p u l m o n a r idioptica 60
16.3. Clnica 86
16.4. Tratamiento 86

11. Sarcoidosis 62
11.1. Epidemiologa 62 17. Ventilacin mecnica 87
11.2. Inmunopatogenia 62
17.1. V e n t i l a c i n m e c n i c a no invasiva 87
11.3. A n a t o m a patolgica 62
17.2. Ventilacin m e c n i c a invasiva 88
11.4. Clnica 62
11.5. Diagnstico 65
11.6. Tratamiento 65
Bibliografa 92

12. Hipertensin pulmonar 67


12.1. Generalidades 67
12.2. Hipertensin p u l m o n a r idioptica 67
12.3. Hipertensin p u l m o n a r
t r o m b o e m b l i c a crnica 69

ERRNVPHGLFRVRUJ
ERRNVPHGLFRVRUJ
Recuerdo anatmico

O R I E N T A C I N Este tema es poco importante.

E N A R M Con ias Ideas C l a v e


se sabe io fundamental.

I
1.1. Divisin de la va area

La f u n d n principal del aparato respiratorio es el intercambio gaseoso,


y para ello son necesarias unas estructuras anatmicas dispuestas d e tai
forma q u e sean capaces d e poner e n ntimo c o n t a c t o aire y sangre, para
que sea posible ia difusin d e gases.

El aparato respiratorio se divide, a nivel del cartlago cricoides, e n dos por-


ciones: tracto respiratorio superior e inferior.
Tracto respiratorio superior. C o m p r e n d e : fosas nasales, faringe y la-
ringe.
La laringe es rica e n glndulas linfticas. Est constituida f u n d a -
m e n t a l m e n t e por cartlagos y posee una gran i m p o r t a n c i a , ya q u e
contiene ias cuerdas vocales. La apertura instantnea d e ias cuerdas
vocales y d e ia glotis por un a u m e n t o d e ia presin intratorcica pro-
duce la tos, q u e es u n o d e ios m e c a n i s m o s d e defensa ms impor-
tantes del aparato respiratorio.
Tracto respiratorio inferior. C o m i e n z a e n la trquea y termina e n ios
sacos alveolares. Se p u e d e n distinguir varias zonas: zona d e c o n -
duccin, zona d e transicin y zona respiratoria p r o p i a m e n t e dicha
(Figura 1).

Zona de conduccin
incluye ia trquea, q u e a nivel de ia carina se divide en ios bronquios
principales derecho e izquierdo, ios bronquios iobares, segmentarios, ios
bronquiolos, ios bronquiolos iobuiiiiares (se originan a partir del primer
bronquioio tras unas cuatro divisiones y ventilan ios iobuiilios s e c u n d a -
rios) y ios terminales (de cada bronquioio iobuiiiiar se originan unos c u a - Figura 1. Divisin d e ia va area inferior
tro o cinco bronquiolos terminales).
Zona de transicin
Todas estas divisiones constituyen ias 16 primeras generaciones. A esta
zona tambin se ia d e n o m i n a espacio muerto a n a t m i c o y tiene un v o - La constituyen ios bronquiolos respiratorios (generaciones 17, 18 y 19),
lumen aproximado d e 150 mi. en cuyas paredes a p a r e c e n ya algunos alvolos.

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

Zona respiratoria propiamente dicha Trquea y grandes bronquios


Moco

Cl. caliciforme
La forman los c o n d u c t o s y sacos alveolares y alvolos (generacin 20 a mucosa
23). Una vez descritas ias divisiones d e ia va area inferior, se p u e d e dis-
Cl. caliciforme
tinguir varias unidades: acino, iobuiiiio primario y iobuiliio secundario. Ei ST^ serosa
a c i n o e s ia unidad anatmica situada distai ai bronquioio terminal.
Membrana
basai
Ei iobuiiiio primario lo forman todos ios c o n d u c t o s alveolares distaies a
Cl. de Kuichitsky
un bronquioio respiratorio, y ei iobuiiiio secundario es ia m n i m a porcin
del parnquima pulmonar rodeada d e tabiques d e tejido conjuntivo e in-
dependiente de ios iobuiiiios vecinos. Todas estas dicotomas se realizan Cl. ciliada Cl. basai X i . indiferenciada

en ios primeros aos d e vida.

Bronquiolos
La circulacin del aire a travs d e ios c o n d u c t o s se d e t e r m i n a por ias dife-
rencias d e presin q u e se generan entre ei exterior y ios alvolos durante
los movimientos respiratorios. En ia inspiracin, ia presin intrapulmonar
Cl. ciliada
es menor q u e ia atmosfrica, permitiendo ia entrada d e aire, y e n ia espi-
racin ocurre io contrario.

Ei flujo de aire es turbulento e n ias vas d e mayor calibre (trquea y bron-


quios principales), laminar e n ias vas ms finas, y mixto e n ios c o n d u c t o s
Cl. de Clara Nervio Cl. indiferenclada
intermedios.
Figura 2. Epitelio d e vas areas

1.2. Estructura ntima FIbrocartlago. Se e n c u e n t r a e n ia parte externa d e la s u b m u c o s a ,


e n ia trquea y ios bronquios principales. T i e n e una disposicin en
de las vas respiratorias inferiores forma d e arcos d e herradura y el m s c u l o u n e ios dos extremos pos-
teriores d e ios cartlagos.
A partir d e ios bronquios iobares, ios cartlagos no forman anillos
Trquea y bronquios c o n t i n u o s , sino placas aisladas unidas por fibras musculares, y a m e -
dida q u e ios bronquios se ramifican, ias placas son ms escasas.
Tienen estructuras histolgicas anlogas, pero su disposicin vara d e s d e
la trquea hasta ios bronquios ms perifricos. La pared consta d e tres Bronquiolos
c o m p o n e n t e s principales: m u c o s a , s u b m u c o s a y fibrocartiago.
Mucosa. Est formada por ei epitelio, ia m e m b r a n a basai y ei corion. A partir d e ios bronquiolos respiratorios, ei epitelio es cuboideo, y estos
Ei epitelio es pseudoestratificado y consta d e clulas ciliadas, c l u - bronquiolos no p o s e e n clulas caliciformes. Los bronquiolos no tienen
las c o n microveiiosidades sin cilios, clulas caliciformes m u c o s a s y cartlago ni glndulas m u c o s a s y poseen unas clulas d e n o m i n a d a s de
serosas, clulas bsales, clulas indiferenciadas y algunas clulas d e Ciara, d e forma c o i u m n a r baja y q u e h a c e n prominencia e n la luz bron-
Kuichitsky. quiolar.
Todas estas clulas se a p o y a n en ia m e m b r a n a basai (Figura 2 ) . Las
clulas bsales no afloran a ia superficie, y d e ellas derivan todos ios Estas clulas p r o d u c e n ei c o m p o n e n t e fluido del m o c o bronquial y ei
d e m s tipos. Las clulas caliciformes, productoras d e una m n i m a llamado surfactante bronquioiar ( p u e d e encontrarse una p e q u e a canti-
cantidad d e m o c o bronquial, d i s m i n u y e n progresivamente hacia ia dad e n ios grandes bronquios).
periferia y no existen e n ios bronquiolos respiratorios.
Las clulas ciliadas se caracterizan por t e n e r su s u p e r f i c i e r e c u - Las clulas ciliadas a n se e n c u e n t r a n e n ios bronquiolos respiratorios,
bierta d e cilios. La m u c o s a epitelial se r e c u b r e d e f o r m a d i s c o n - pero d e s a p a r e c e n antes d e ios alvolos.
tinua por el m o c o b r o n q u i a l , q u e c o n s t a d e d o s c a p a s : u n a c a p a
superficial m s d e n s a , e n f o r m a d e g e i , d o n d e se d e p o s i t a n ias Alvolos
partculas extraas inhaladas y ios detritus celulares, y u n a c a p a
ms profunda y fluida, e n f o r m a d e sol, d o n d e b a t e n d e m o d o La pared alveolar se c o m p o n e de: lquido d e revestimiento epitelial, epi-
sincrnico ios cilios. telio alveolar, m e m b r a n a basai alveolar, intersticio, m e m b r a n a basai capi-
Por debajo d e ia m e m b r a n a basai se e n c u e n t r a ei corion, q u e c o n s - lar y endoteiio capilar.
tituye un laxo e n t r a m a d o d e colgeno, fibras elsticas y reticulares,
vasos, nervios y distintos tipos celulares (neutrfiios, iinfocitos, eosi- Ei epitelio alveolar es e s c a m o s o , y est f o r m a d o por varios tipos de clu-
nfilos, macrfagos, mastocitos y clulas plasmticas). las. La mayora son ios n e u m o c i t o s tipo i (95%), y entre estos se e n c u e n -
S u b m u c o s a . Contiene ias glndulas productoras d e m o c o (consti- tran ios neumocitos tipo ii o granulosos, q u e son clulas cuboideas.
tuidas por clulas mucosas, serosas, un canal colector y u n o excretor
ciliado q u e se abre a ia luz bronquial), q u e p r o d u c e n ia mayor parte Se cree q u e ios n e u m o c i t o s tipo i no son c a p a c e s d e reproducirse. Los
del m o c o bronquial. Las glndulas d i s m i n u y e n progresivamente h a - de tipo ii son clulas secretoras, c u y a misin principal es ia produccin
cia ia periferia (igual q u e ias clulas caliciformes). de surfactante (que impide ei colapso alveolar e n ia espiracin). Sumer-

01 Recuerdo anatmico 2 ERRNVPHGLFRVRUJ


I
Neumologa

gidos en el surfactante estn los macrfagos, c o n c a p a c i d a d fagocitaria. 1.3. Vasos pulmonares


Los alvolos se c o m u n i c a n entre s por ios poros d e K o h n . Ei surfactan-
te est c o m p u e s t o porfosfoipidos (ei principal es ia dipaimitoii iecitina),
apoprotenas surfactantes e iones calcio. Los fosfoipidos p r o d u c e n una Ei p u l m n recibe sangre no oxigenada de ias arterias pulmonares y oxi-
disminucin en ia tensin superficial, por io q u e se dice q u e ei surfactan- g e n a d a d e ia circulacin bronquial. Las arterias bronquiales proceden de
te es un tensioactivo. Estos fosfoipidos estn dispuestos c o m o una lmi- ia aorta y de ias intercostales e irrigan ia trquea inferior y ios bronquios
na en ia superficie alveolar, pero para q u e se extiendan a d e c u a d a m e n t e , hasta ios bronquiolos respiratorios.
es necesaria ia presencia del calcio y ias apoprotenas. Por t o d o esto, ei
surfactante a u m e n t a la distensibiiidad p u l m o n a r e i m p i d e ei colapso al- La arteria p u l m o n a r se divide debajo del cayado artico en dos ramas,
veolar. Su sntesis es detectadle e n lquido amnitico d e s d e ia s e m a n a 34 derecha e izquierda, q u e a c o m p a a n a los bronquios y se ramifican de
de gestacin. m o d o similar hasta ios bronquiolos terminales, y a partir de aqu ias arte-
rias se distribuyen para irrigar ei lecho capilar alveolar.
Si existe una alteracin del epitelio alveolar (de ios n e u m o c i t o s tipo ii),
un defecto de perfusin o ia hipoxemia m a n t e n i d a , d i s m i n u y e su pro- Ei dimetro de ias arterias p u l m o n a r e s es similar ai de ios bronquios
duccin, m e c a n i s m o implicado en ios cuadros de distrs respiratorio del acompaantes.
lactante y del adulto.
La sangre oxigenada d e ios capilares se recoge por ias vnulas p u l m o n a -
La membrana basai est formada por c o l g e n o tipo iV y iipoprotenas res, q u e c o n f l u y e n entre s, transcurriendo entre ios Iobuiiiios y lbulos
(fibronectina) y hay dos, ia del endoteiio vascular y ia del epitelio alveolar. p u l m o n a r e s , f o r m a n d o ias cuatro v e n a s pulmonares (dos derechas y dos
Entre ambas m e m b r a n a s hay un espacio, q u e es ei tejido intersticial, c o n izquierdas) q u e d e s e m b o c a n e n la aurcula izquierda.
fibras colgenas de tipo i y iii (relacin 2:1 para ei tipo i), fibras elsticas y
clulas (como fibroblastos). Las v e n a s bronquiales drenan d i r e c t a m e n t e en ias pulmonares (es una
causa normal d e cortocircuito arteriovenoso).
Por ltimo, e n ei interior d e ios a l v o l o s est ei lquido d e r e v e s t i m i e n -
to epitelial, q u e c o n t i e n e s u s t a n c i a t e n s i o a c t i v a , fibronectina e inmu- Las arterias p u l m o n a r e s y sus ramas son m u c h o ms extensibies que ias
nogiobulinas. U n i d o s d e f o r m a laxa a las clulas del epitelio a l v e o l a r sistmicas, y su paredes son m u y finas (contienen escasas fibras de ms-
o libres en ia luz, e s t n ios m a c r f a g o s alveolares, ios iinfocitos y un culo liso). Las arterioias tienen una capa muscular nica, y son ios vasos
p e q u e o n m e r o d e p o i i m o r f o n u c i e a r e s . Estas c a p a s (epitelio a l v e o - q u e m s c o n t r i b u y e n a ia resistencia vascular.
lar, e n d o t e i i o vascular, ias m e m b r a n a s bsales, intersticio y ei lquido
de revestimiento) c o n s t i t u y e n ia m e m b r a n a d e i n t e r c a m b i o , d e u n a Dentro d e ias paredes alveolares no existen linfticos, pero s en ei tejido
delgadez extraordinaria. conjuntivo pleural, paredes de venas, arterias y vas areas.

Ti El s u r f a c t a n t e se p r o d u c e p o r los n e u m o c i t o s t i p o II, y la h i p o x e -

Ideas clave ^ m i a o la a u s e n c i a d e p e r f u s i n i m p i d e n su sntesis.

Ti La v a a r e a inferior se d i v i d e e n z o n a d e c o n d u c c i n ( d e s d e la Ti L a s a r t e r a s b r o n q u i a l e s p r o c e d e n d e la a o r t a y d e las i n t e r c o s t a -
t r q u e a hasta el b r o n q u i o i o t e r m i n a l ) , z o n a d e t r a n s i c i n ( b r o n - les, e Irrigan la z o n a d e c o n d u c c i n .
q u i o l o s respiratorios) y z o n a respiratoria ( c o n d u c t o s a l v e o l a r e s
y sacos a l v e o l a r e s ) . Ti L a s v e n a s b r o n q u i a l e s c o n s a n g r e v e n o s a d r e n a n e n las v e n a s
p u l m o n a r e s y c a u s a n el s h u n t f i s i o l g i c o .
Ti El v o l u m e n d e la z o n a d e c o n d u c c i n se d e n o m i n a e s p a c i o
m u e r t o a n a t m i c o , y o c u p a 150 m i . Ti Las a r t e r i a s p u l m o n a r e s se d i v i d e n d e la m i s m a f o r m a q u e los
b r o n q u i o s e irrigan la z o n a r e s p i r a t o r i a ( a l v o l o s ) .
Ti El a c i n o p u l m o n a r es la z o n a d e p a r n q u i m a dista I a u n b r o n -
quioio terminal.

1) T h e A B G h a s a n a c u t e r e s p i r a t o r y a c i d o s i s .
Case Study 2) A B G d e m o n s t r a t e s a m i x e d a c i d o s i s .
3) In t h s c a s e , t h e r e is c h r o n i c r e s p i r a t o r y failure w l t h h y p o x e m i a .
A C O P D patient p r e s e n t s arterial b l o o d g a s v a l e s : p H 7.4, PaO^ 4) T h e g r a d i e n t (Aa) is p r o b a b l y 10 m m H g .
58 m m H g , PaCO^ 4 6 m m H g . Before a visit to t h e e m e r g e n c y
r o o m , Infectlous d e c o m p e n s a t i o n a n d b l o o d g a s Is o b t a l n e d Correct a n s w e r : 4
w h i c h s h o w s : pH 7.36; PaO^ 5 0 m m H g ; PaCO^ 6 0 m m H g ; bicar-
b o n a t e 3 5 m E q / L . O n e of t h e foowing Is correct:

ERRNVPHGLFRVRUJ
I W . Neumologa

Malformaciones

fancia, pero e n caso de no existir lesiones asociadas, ei paciente puede vi-


Centrarse en las Ideas C l a v e .
O R I E N T A C I N vir asintomtico hasta ia e d a d adulta, c o n un p u l m n nico funcionante.
El resto slo merece
E N A R M una lectura comprensiva
Radiolgicamente, se o b s e r v a n signos de ateiectasia masiva. La fibro-
sin detenerse en detalles.
b r o n c o s c o p i a , i a T C torcica y ia arteriografa d a n ei diagnstico.

No se d e b e confundir estos cuadros c o n ia dispiasia broncopulmonar,


2.1. Malformaciones pulmonares (Figura 3) q u e no es una m a l f o r m a c i n , sino una alteracin en relacin con ciertos
procedimientos teraputicos, c o m o ia oxigenoterapia en neonatos en ai-
tas c o n c e n t r a c i o n e s .
Algunas de las malfornnaciones pulmonares se e x p o n e n a c o n t i n u a c i n .
Q u i s t e s b r o n c g e n o s . Resultan de ia ramificacin anormal del rbol
A g e n e s i a . Es ia ausencia c o m p l e t a de un p u l m n o de a m b o s (no existe traqueobronquiai durante su desarrollo. Pueden localizarse en ei parn-
parnquima, bronquios ni vasos). q u i m a p u l m o n a r ( g e n e r a l m e n t e tercio medio) o en el mediastino (pa-
raesofgicos, paratraqueales, parahiiiares o subcarinaies; esta ltima es ia
Aplasia. Consiste en ia existencia de un bronquio rudimentario q u e ter- localizacin m s frecuente). G e n e r a l m e n t e , no tienen c o m u n i c a c i n con
mina en fondo de saco (no hay vasos ni parnquima). ei rbol bronquial y son un hallazgo casual en ia radiografa de trax. Ei
paciente se m a n t i e n e asintomtico hasta q u e ei quiste se infecta, con io
Hipoplasia. Existe un bronquio c o m p l e t a m e n t e formado, a u n q u e de ta- q u e surge c o m u n i c a c i n c o n ei rbol bronquial y aparecen hemoptisis y
m a o reducido, q u e termina en una estructura parenquimatosa no f u n - expectoracin purulenta.
cionante. Vasos hipoplsicos.
S e c u e s t r o b r o n c o p u l m o n a r . Consiste en ia presencia de una masa de
tejido puirnonar separada del p a r n q u i m a sano, sin c o m u n i c a c i n c o n
ia va area. Ei aporte s a n g u n e o proviene d e una arteria sistmica (ms
f r e c u e n t e m e n t e de ia aorta torcica o a b d o m i n a l , pero en ocasiones de
una intercostal). A m e n u d o , ei p u l m n secuestrado c o n t i e n e aire, pese
a no estar c o m u n i c a d o c o n ia va area, q u e liega hasta aqu a travs de
minsculas c o n e x i o n e s alveolares.

La caracterstica que define al secuestro es el aporte


sanguneo desde la c i r c u l a c i n s i s t m i c a .

Existen dos tipos de secuestro:


Secuestro intraiobar. Carece d e pleura propia (est dentro de ia pleu-
ra visceral de un lbulo normal).
Secuestro extraiobar. Difiere del anterior f u n d a m e n t a l m e n t e en tres
Figura 3. Algunas malformaciones pulmonares aspectos:
Tiene pleura propia.
Estas tres enfermedades se asocian, en un 5 0 % de ios casos, a anomalas Ei drenaje v e n o s o es a n o r m a l , dirigindose a ia circulacin sist-
cardiolgicas o de grandes vasos q u e provocan ia m u e r t e durante ia in- mica, creando as un cortocircuito izquierda-derecha.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa

A n a t m i c a m e n t e est en relacin c o n el hemidiafragma izquier- quias. La p r e s e n c i a o n o d e clnica se ha r e l a c i o n a d o c o n ei t a m a o


do en ms del 9 0 % de ias ocasiones. Puede estar en el espesor d e ia fstula, q u e c o n d i c i o n a ei v o l u m e n d e s a n g r e q u e recorre ei cor-
de este m s c u l o o en c o m u n i c a c i n c o n ei esfago. t o c i r c u i t o d e r e c h a - i z q u i e r d a . As, c u a n d o este v o l u m e n s a n g u n e o es
significativo, ei p a c i e n t e p r e s e n t a h i p o x e m i a por shunt, q u e n o se c o -
En referencia a ia clnica de ios secuestros, suelen ser asintomticos hasta rrige a d m i n i s t r a n d o o x g e n o ai 1 0 0 % . S o n caractersticas ia piatipnea
que se infectan, m o m e n t o e n ei q u e aparecern hemoptisis y e x p e c t o - (disnea q u e e m p e o r a c o n ei o r t o s t a t i s m o y mejora c o n ei d e c b i t o ) y
racin purulenta. En caso de existir relacin c o n ei esfago, ei paciente ia o r t o d e s o x i a ( d e s a t u r a c i n c o n ei o r t o s t a t i s m o , ai a u m e n t a r ei aflujo
puede presentar disfagia y/o h e m a t e m e s i s . Radiolgicamente, se suelen s a n g u n e o d e ia fstula por ia g r a v e d a d ) . R a d i o l g i c a m e n t e , ia i m a g e n
manifestar c o m o una masa en ei n g u l o costofrnico posterior izquierdo clsica es u n a m a s a h o m o g n e a , r e d o n d e a d a , a l g o l o b u l a d a , m s fre-
(Figura 4). c u e n t e m e n t e e n l b u l o s inferiores e n ia q u e , e n o c a s i o n e s , se p u e d e n
identificar ios v a s o s a f e r e n t e y e f e r e n t e . Ei d i a g n s t i c o se c o n f i r m a
m e d i a n t e arteriografa.

Fstulas t r a q u e o e s o f g l c a s . Se e x p o n e n en ia Seccin de Pediatra. En


ia mayora, ei s e g m e n t o proximai del esfago termina en saco ciego y ei
distai se c o m u n i c a c o n ia trquea (Figura 5).

Tipo III TIpol Tipo IV


87% 8% 4%

Figura 4. Rx de trax y arteriografa d e un secuestro b r o n c o p u l m o n a r

Ei tratamiento es ia extirpacin quirrgica, a u n c u a n d o se trate d e un ha-


llazgo casual, dada ia posibilidad de c o m p l i c a c i o n e s . Ei estudio preope-
ratorio incluye la realizacin de una arteriografa (para localizar ei vaso
de irrigacin anormal) y un esofagograma (para descartar c o m u n i c a c i n
con ei esfago).
Tipo II TipoV
<1% <1%
Malformacin a d e n o i d e q u s t c a . Radiolgicamente, es tpica ia ima-
gen en "queso de Gruyere", originada por ia existencia de grandes quistes.
En ocasiones, ios quistes atrapan aire de forma valvular, o c a s i o n a n d o in- Figura 5. Clasificacin d e ias fstulas traqueoesofgicas
suficiencia respiratoria aguda y la m u e r t e del recin nacido.

Drenaje v e n o s o p u l m o n a r a n m a l o (DVPA). Puede ser parcial o total. 2.2. Malformaciones


de la pared torcica
En esta enfermedad, ia sangre q u e proviene del p a r n q u i m a p u l m o n a r
drena en la aurcula derecha o en alguna de ias v e n a s cavas. Esta patolo-
ga se detalla en ia Seccin de Cardiologa y ciruga cardiovascular en ei
Captulo de Cardiopatas congnitas. Costilla c e r v i c a l . Es ia causa ms frecuente d e c o m p r e s i n del estrecho
torcico superior (este c u a d r o se e x p o n e d e t e n i d a m e n t e en ia Seccin
S n d r o m e d e la c i m i t a r r a ( p u l m n h i p o g e n t i c o ) . Consiste e n u n a de Traumatologa). Este espacio est situado entre ia primera costilla y ios
hipoplasia p a r e n q u i m a t o s a y d e ia arteria pulmonar, j u n t o a un drenaje escalenos anterior y medio. Por l discurren ia arteria subclavia y ei plexo
venoso a n m a l o , a travs d e u n a v e n a p u l m o n a r dilatada q u e finaliza braquiai, lo q u e explica q u e ia clnica c o m p r e s i v a consista en ausencia de
en ia cava inferior. T p i c a m e n t e , e n ia radiografa de trax se visualiza ia pulso y parestesias en ei brazo afectado (Figura 6).
vena a n m a l a c o m o una i m a g e n curvilnea paracardaca, similar a una
cimitarra. Pectus excavatum (trax e n e m b u d o ) . Depresin d e ia porcin infe-
rior del esternn y cartlagos adyacentes. En ocasiones coexiste con otras
Fstulas a r t e r i o v e n o s a s . La m i t a d d e ios pacientes p r e s e n t a n t a m - malformaciones, c o m o pie equino-varo, sndrome de Marfan o sndrome
bin fstulas e n otros r g a n o s (teiangiectasia h e m o r r g i c a hereditaria de Kiippei-Feil. G e n e r a l m e n t e asintomtico, a u n q u e en ocasiones puede
o e n f e r m e d a d d e R e n d u - O s l e r - W e b e r ) . En o c a s i o n e s son a s i n t o m - originar arritmias benignas y un soplo funcional. En ei electrocardiograma
ticas, otras v e c e s se m a n i f i e s t a n c o n cianosis, poiigiobuiia o a c r o p a - se p u e d e apreciar desviacin del eje a ia derecha. La intervencin qui-

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

rrgica sueie tener indicacin esttica, ofreciendo ios mejores resultados


M s c u l o e s c a l e n o anterior
cuando se practica entre ios siete aos y ia adolescencia.
Costilla cervical
Pectus carinatum (trax e n quilla). Su incidencia es diez veces m e n o r
que ei anterior. Tambin sueie ser asintomtico, intervinindose por m o - Plexo braquiai
tivos estticos.

Esternn bfido. Se produce por un fallo en ia fusin d e ias bandas es-


ternales, crendose un defecto en ia pared torcica anterior. En ocasiones
se asocia a ectopia cordis. La intervencin consiste en ia aproximacin de
los segmentos esternales. En caso de no ser posible, se recurre a ia colo-
cacin de una prtesis o de autoinjertos.

Sndrome de Poland. Ausencia congnita del m s c u l o pectoral mayor


asociada a sindactilia homoiaterai. A veces t a m b i n existe hipoplasia de
otros msculos torcicos, cartlagos costales, costillas o m a m i l a . Se cree Arteria subclavia
que es debido a un escaso aporte sanguneo en ei territorio d e ia subcla-
via durante ei embarazo. Figura 6. Costilla cervical

Ti P r e d o m i n a e n l b u l o s inferiores.

Ideas clave ^ Ti Ei d i a g n s t i c o se e s t a b l e c e por a r t e r i o g r a f a .


71 El s e c u e s t r o p u l m o n a r se c a r a c t e r i z a p o r q u e r e c i b e a p o r t e s a n -
g u n e o e x c l u s i v a m e n t e d e la c i r c u l a c i n s i s t m i c a , casi s i e m p r e Ti Ei t r a t a m i e n t o es q u i r r g i c o .
de ia a o r t a .

71 P u e d e ser intraiobar, si c a r e c e d e p l e u r a v i s c e r a l p r o p i a , o e x t r a -
iobar, c u a n d o s t i e n e p l e u r a v i s c e r a l p r o p i a .

1) H o r n e r s y n d r o m e .

Case Study 2) P a n c o a s t t u m o r .
3) Shouiderdisiocation.
A 35-year-old w o m a n p r e s e n t s to her p h y s i c l a n w l t h p a r e s t h e s l a 4) T h o r a c i c o u t i e t o b s t r u c t i o n .
of the left s h o u l d e r a n d a r m . S h e has aiso n o t i c e d a h a r d , b o n y
structure o n the left side of her n e c k a b o v e t h e clavicle. W h I c h of Correct a n s w e r : 4
the following d i a g n o s e s best a c c o u n t s for her s y m p t o m s ?

02 Malformaciones 6 ERRNVPHGLFRVRUJ
Fisiologa y fisiopatologa

O R I E N T A C I N Conocer el funcionamiento y ia fisiopatologa respiratoria permite abordar de forma adecuada

E N A R M el estudio de ia asignatura.
de hipoxemia y ei tratamiento
Se deben conocer bien ios trastornos ventiiatorios,
de ia insuficiencia respiratoria.
ios mecanismos

El aparato respiratorio est formado por ei sistema nervioso central y pe- estn interreiacionadas. Existe un nivel d e v o l u m e n pulmonar en ei que
rifrico (que coordinan ei f u n c i o n a m i e n t o del resto de estructuras), ios ia t e n d e n c i a de ios p u l m o n e s a contraerse y ia tendencia opuesta de ia
pulmones y las vas areas, ia vascularizacin p u l m o n a r y ia caja torcica pared torcica a expandirse son iguales, d e n o m i n n d o s e capacidad fun-
(tanto ia parte muscular c o m o ia osteocartiiaginosa). Si se p r o d u c e una cional residual (CFR), q u e es, por as decirio, ia posicin de reposo del
alteracin en cualquiera de estos e l e m e n t o s o en ia relacin entre ellos, aparato respiratorio (Figura 7.C).
acontecen alteraciones en ia funcin respiratoria. En este captulo se v a n
a estudiar ias alteraciones de ia funcin ventiiatoria, ias d e ia circulacin Para conseguir un v o l u m e n p u l m o n a r diferente del de reposo (CRF), hay
pulmonar y ias del intercambio gaseoso. q u e modificar ias presiones a ias q u e estn sometidos ios pulmones y ia
caja torcica m e d i a n t e ia c o n t r a c c i n activa de ios msculos inspiratorios
y/o espiratorios.
3.1. Ventilacin pulmonar
Simplificando, durante ia inspiracin, ia fuerza muscular v e n c e ia tenden-
cia a ia retraccin del p u l m n y ia caja torcica, pero a medida que ios
Fisiologa p u l m o n e s se llenan de aire, c o m o si de un resorte se tratara, esta fuerza
elstica es mayor, por io q u e liega un p u n t o en q u e se iguala a ia fuerza
Los pulmones son unas estructuras elsticas, puesto q u e c o n t i e n e n c o m - muscular, no p u d i e n d o incorporar ms v o l u m e n ai espacio areo. sa es
ponentes fibriiares q u e le confieren resistencia a ia expansin de volu- ia c a p a c i d a d p u l m o n a r total (CPT).
men. Por ello, en condiciones normales, ei p u l m n c o n t i e n e aire (en su
interior) gracias a ia existencia de una presin positiva e n su interior, e n ei La espiracin d e s d e ia C P T hasta ia CFR es, pues, un proceso pasivo indu-
espacio areo, y una presin negativa externa, en ei espacio pleural. cido por esa fuerza elstica q u e hace volver ai p u l m n a su posicin de
reposo. Para seguir e x p u l s a n d o aire hasta un v o l u m e n inferior a ia CFR,
Se d e n o m i n a presin transpuimonar (PTP) a ia diferencia resultante d e ia es necesaria ia c o n t r a c c i n de los m s c u l o s espiratorios, pero tambin
presin interna m e n o s la presin externa m e n c i o n a d a s . La relacin e n - aparece una fuerza elstica q u e tiende a expandir ios pulmones (y, por
tre ia presin de distensin y el v o l u m e n de aire c o n t e n i d o en ios pul- tanto, a evitar su colapso) y ia caja torcica, fuerza q u e es mayor a medida
mones se sueie representar mediante una curva de presin-volumen q u e se aleja de ia CFR ( c o m o un resorte), hasta q u e liega un punto en
(Figura 7.A). C o m o ms adelante se c o m e n t a , se d e n o m i n a c o m p i i a n c e q u e iguala ia fuerza muscular, no p u d i e n d o vaciar ms contenido areo
o distensibiiidad ai c a m b i o de v o l u m e n en relacin c o n ei c a m b i o d e pre- ( v o l u m e n residual, VR).
sin.
Ei d e s p l a z a m i e n t o del aire d e s d e ia atmsfera a ios alvolos tiene que
La pared torcica es t a m b i n una estructura elstica, q u e una presin de v e n c e r una resistencia doble:
distensin positiva e x p a n d e ia pared, y q u e una presin d e distensin Resistencia area (raw, del ingls airway resistance), se rige por ias
negativa ia c o m p r i m e , p u d i e n d o representarse este h e c h o en una c u r v a leyes d e ia f l u i d o d i n m i c a . S e g n la e c u a c i n d e Poiseuiiie, ei princi-
similar (Figura 7,B). pal d e t e r m i n a n t e es ei radio d e ia seccin transversal del conducto.
Ei 5 0 % d e esta resistencia c o r r e s p o n d e a ias vas areas superiores. Ei
En circunstancias normales, los p u l m o n e s se ajustan a ia pared torcica, resto se divide entre ei 8 0 % q u e g e n e r a n ia trquea y ias o c h o prime-
de m o d o que ias fuerzas y presiones q u e actan sobre estas estructuras ras g e n e r a c i o n e s bronquiales, y ei 2 0 % q u e origina ia va area distai.

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

Volumen Volumen p u l m o n a r total (CPT), capacidad vital


CPT CPT
(CV), capacidad inspiratoria (Ci) y ca-
pacidad funcional residual (CFR).

CFR
Las abreviaturas inglesas de estos vo-
CFR
l m e n e s y capacidades son respecti-
v a m e n t e : RV, VT, ERV, iPV, TLC, VC, iC y
FRC.
/
VR VR
La C P T es ei v o l u m e n de gas que con-
tienen ios pulmones en ia posicin de

10 20 30 40 -40 -30 -20 -10 O 10 20 m x i m a inspiracin (aproximadamen-


Presin (cm H 2 O ) Presin (cm H 2 O ) te 5.800 mi). La CV es ei volumen de gas
espirado m x i m o tras una inspiracin
7.A. Curva presin-volumen 7.B. Curva presin-volumen
pulmonar pared torcica m x i m a (aproximadamente 4.600 mi).
Ei VR es ei v o l u m e n que contienen ios
pulmones despus de una espiracin
mxima (aproximadamente 1.200 mi).
Ei VC es ei v o l u m e n q u e moviliza un
individuo respirando en reposo (apro-
x i m a d a m e n t e 500 mi). Ei VRE es ei volu-
m e n que se p u e d e espirar despus de
una espiracin normal (aproximada-
m e n t e 1.100 mi). Ei VRi es ei volumen
q u e se puede inspirar despus de una
inspiracin normal (aproximadamente
3.000 mi). La Ci es ei v o l u m e n mximo
inspirado (aproximadamente 3.500 mi).
C o m o ya se c o m e n t , ia CFR es ei volu-
20 30 40 m e n de gas q u e contienen ios pulmo-
Presin (cm H 2 O ) nes despus de una espiracin normal
Figura 7. Curvas de presin-volumen (aproximadamente 2.300 mi). Algunos
volmenes pulmonares estticos se
Estas resistencias se d e t e r m i n a n mediante osciiometra. p u e d e n calcular mediante espirometra, pero para medir ei VR, y por tanto,
Resistencia elstica, de la q u e ya se ha hablado, por ia oposicin a ia ia CFR, y ia C P T se hace necesario emplear ia pietismografa corporal (ms
deformidad inspiratoria q u e ofrecen ias estructuras elsticas del pul- precisa) o ia tcnica de dilucin de helio.
mn y ia pared torcica. Se expresa c o m o ei i n c r e m e n t o d e v o l u m e n
en relacin ai incremento de presin. Ese cociente v o l u m e n / p r e s i n
se denomina distensibiiidad, o c o m p i i a n c e , es decir, q u e a m e n o r 8 _ Volumen (litros)
distensibiiidad mayor resistencia a ia entrada de aire. Caractersti-
camente, ia distensibiiidad d i s m i n u y e en ios procesos intersticiales
con formacin de tejido fibroso y a u m e n t a en los q u e se produce CPT

destruccin del tejido elstico, c o m o es ei enfisema. La eiastancia


CI
representa ia fuerza de retroceso elstico del p u l m n .
CV

Parmetros que evalan


la funcin ventiiatoria
CFR
Se estudian dos tipos de v o l m e n e s pulmonares: ios estticos y ios din-
micos.
Figura 8. Volmenes pulmonares estticos
Volmenes pulmonares estticos
A d e m s de ios m e n c i o n a d o s v o l m e n e s p u l m o n a r e s estticos, en un ci-
Miden ei volumen de gas que contiene ei p u l m n en distintas posiciones clo respiratorio normal c o n v i e n e recordar estos cuatro c o n c e p t o s :
de ia caja torcica (Figura 8). Espacio muerto a n a t m i c o : c o n s t a d e unos 150 mi de aire conte-
nidos en ia parte d e ia va area q u e no participa en ei intercambio
Se habla de cuatro v o l m e n e s : v o l u m e n residual (VR), v o l u m e n corriente gaseoso, es decir, d e ia nariz a los bronquiolos terminales.
(VC), volumen de reserva espiratorio (VRE), v o l u m e n d e reserva inspirato- Espacio muerto alveolar: es ei aire c o n t e n i d o en alvolos no perfun-
rio (VRI), y cuatro capacidades, q u e son s u m a d e ios anteriores: capacidad didos, q u e no intervienen por t a n t o en el intercambio de gases. En

03 Fisiologa y f i s i o p a t o l o g a ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa

personas sanas es despreciable, pues todos ios alvolos son funcio- Los valores de v o l m e n e s estticos y d i n m i c o s que se han m e n c i o n a d o
nales, pero a u m e n t a e n ciertas e n f e r m e d a d e s c o m o ei TEP, e n f e r m e - son ios normales para un individuo sano y j o v e n , pero d e b e n ajustarse
dades intersticiales, etctera. s e g n e d a d , sexo y talla de ia persona. Se considera normal si el valor
Espacio muerto fisiolgico: es ia s u m a de ios dos anteriores. e n c o n t r a d o de cualquiera de ios parmetros se e n c u e n t r a entre ei 80 y
Ventilacin alveolar: es ei v o l u m e n q u e participa en ei intercambio ei 120% dei esperado para ei paciente, s e g n sus datos antropomtricos.
gaseoso por unidad de t i e m p o .
C o n v i e n e resear ei c o n c e p t o d e flujo espiratorio m x i m o o indepen-
Volmenes p u l m o n a r e s dinmicos (Figura 9) dencia dei esfuerzo dei flujo espiratorio forzado. Durante la espiracin
forzada, nicialmente los flujos a u m e n t a n a m e d i d a q u e a u m e n t a ia fuer-
introducen en su definicin ei factor t i e m p o , por io q u e se estudian a d e - za muscular hasta alcanzar un m x i m o (el pico de flujo espiratorio, peak
ms flujos (volumen/tiempo). Para su m e d i d a , se utiliza ei espirmetro. expiratory flow, PEF). A partir d e ese m o m e n t o , por m u c h o q u e se incre-
El individuo llena d e aire sus p u l m o n e s hasta ia C P T y luego realiza una m e n t e ia fuerza m u s c u l a r espiratoria, ei flujo d e aire no p u e d e aumentar
espiracin forzada durante un m n i m o de 6 s e g u n d o s . Los v o l m e n e s ms. Esto ocurre porque ei esfuerzo muscular espiratorio crea una eleva-
pulmonares dinmicos principales son: cin d e presin d e ia caja torcica sobre ios p u l m o n e s q u e ios "exprime"
La capacidad vital forzada (CVF), q u e representa ei v o l u m e n total y hace q u e se v a c e n , pero esa presin t a m b i n se transmite sobre ios
que ei paciente espira m e d i a n t e una espiracin forzada m x i m a . bronquiolos, c o m p r i m i n d o l o s . Se ha d e m o s t r a d o q u e a partir de ese
Ei v o l u m e n de gas espirado en ei primer s e g u n d o de ia espiracin m o m e n t o ios m e c a n i s m o s q u e d e t e r m i n a n ei flujo espiratorio son la re-
fo.rzada (VEF,, FEV,). traccin elstica dei p u l m n , ia resistencia d e ia va area entre ei alvolo
El flujo de aire en ia parte media de la espiracin, es decir, entre ei y el lugar d o n d e se p r o d u c e la c o m p r e s i n d e ia va area (punto de igual
2 5 % y ei 7 5 % de ia CVF ( F E F 2 5 % - 7 5 % o MMEF, velocidad m x i m a dei presin) y ia c a p a c i d a d d e distensin de ia va area en ese punto. As,
flujo mesoespiratorio), se m i d e en iitros/s. El F E F 2 5 % - 7 5 % es ia m e - a u n q u e a u m e n t e ia presin sobre ei p u l m n , no se c o n s i g u e incrementar
dida ms sensible de ia obstruccin precoz d e ias vas respiratorias, ei flujo espiratorio.
sobre todo, de ias de p e q u e o calibre, por io q u e sueie ser ia pri-
mera alteracin detectada en fumadores. Otra prueba para detectar Este flujo espiratorio m x i m o es mayor c u a n d o ios p u l m o n e s estn llenos
obstruccin p r e c o z m e n t e es ia d e t e r m i n a c i n dei v o l u m e n d e cierre de aire q u e c u a n d o estn vacos, pues si ei v o l u m e n pulmonar es menor,
pulmonar mediante ei lavado de N2. ia retraccin elstica, q u e tiende a m a n t e n e r abierta ia va area, se hace
La relacin V E F / C V F , q u e se c o n o c e c o m o ndice d e T i f f e n e a u (valor menor, siendo ms fcil q u e se coiapse. Esto explica por q u los pacientes
patolgico m e n o r d e 0,7). afectados de un trastorno obstructivo tienen una CVF m e n o r que ia CV,
d e b i d o al colapso precoz de ia va area en ia espiracin forzada en ei
p u n t o de igual presin q u e i m p i d e ai aire salir y provoca atrapamiento
Volumen areo. Ei flujo de aire espirado se p u e d e representar en relacin ai vo-
l u m e n pulmonar, o b t e n i e n d o as ia d e n o m i n a d a curva flujo-volumen
(Figuras 10 y 11).

7 5 % CVF
MMEF = pendiente
de la recta Flujo
Normal
(i/min)
50% CVF
L:C'

2 5 % CVF

\n

Segundos
cpt'X / VR

Volumen Volumen

Patrn
obstructivo

Figura 10. C u r v a flujo-volumen normal

Si se r e p r e s e n t a n t a m b i n ios flujos inspiratorios, se o b t i e n e n ias asas


d e f l u j o - v o l u m e n . C u a n d o ei p a c i e n t e t i e n e ios p u l m o n e s llenos de
aire ( C P T ) y e m p i e z a ia e s p i r a c i n f o r z a d a , ei flujo d e aire a u m e n t a
Tiempo Tiempo r p i d a m e n t e hasta su valor m x i m o ( u n o s 4 0 0 i/min), y l u e g o des-
Figura 9. Volmenes p u l m o n a r e s d i n m i c o s c i e n d e d e f o r m a p r o g r e s i v a y lineal hasta q u e deja d e salir aire (VR). Sin

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g i a , 2.^ e d i c i n

e m b a r g o , la inspiracin forzada d e s d e ei VR c o n s i g u e ei p i c o d e flujo A m e d i d a q u e a v a n z a la e n f e r m e d a d , se o b s e r v a n d i s m i n u c i n pro-


inspiratorio e n ia parte m e d i a d e ia i n s p i r a c i n , por io q u e ia c u r v a gresiva del FEF^^^^j,^, dei n d i c e d e T i f f e n e a u , a u m e n t o dei VR c o n
tiene f o r m a d e U. C P T n o r m a l o a u m e n t a d a , as c o m o a u m e n t o d e ia relacin V R / C P T y
d e s c e n s o d e la C V por a u m e n t a r ei VR. Se a c e p t a q u e , e n adultos, un
d e s c e n s o dei ndice d e T i f f e n e a u por d e b a j o d e 0,7 define ei trastorno
Flujo
Normal obstructivo.
(I/min)
Restrictivo
parenquimatoso
O b s t r u c c i n d e ia va area superior. La f o r m a d e ia c u r v a flujo-volu-
m e n es ei m t o d o m s sensible para d e t e c t a r u n a o b s t r u c c i n de ia
va area superior ( F i g u r a 13). Se d e s c r i b e n tres patrones: ia obstruc-
i -s c i n fija, q u e afecta por igual a ia r a m a inspiratoria y a ia espiratoria, ia
o b s t r u c c i n variable intratorcica, q u e afecta f u n d a m e n t a l m e n t e a ia
rama espiratoria, y ia o b s t r u c c i n v a r i a b l e e x t r a t o r c i c a , q u e reduce ios
flujos inspiratorios.

Volumen
La o b s t r u c c i n se define por un c o e f i c i e n t e V E F / C V F
j q u e est d i s m i n u i d o .
Figura 1 1 . Curvas fiujo-voiumen. Patrones respiratorios patolgicos

La presin inspiratoria m x i m a (PiM) y ia presin espiratoria m x i m a


(PEM) son parmetros q u e valoran ia fuerza muscular desarrollada en una Ei diferente c o m p o r t a m i e n t o en estas dos ltimas se d e b e a ia influencia
inspiracin o espiracin forzada contra una va area o c l u i d a . T i e n e n inte- de ias presiones pleurales sobre la va area: durante la espiracin forzada
rs en ias alteraciones restrictivas. se ve c o m p r i m i d a ia va area intratorcica, por io q u e afecta ms a ia
espiracin, mientras q u e durante la inspiracin ia porcin intratorcica
Patrones de funcin anormal tiende a dilatarse por efecto d e ia presin negativa pleural y ia va area

G u i n d o s e por ias a l t e r a c i o n e s en
Asma
ios v o l m e n e s p u l m o n a r e s e s t t i c o s
EPC
y d i n m i c o s , ias a l t e r a c i o n e s v e n t i i a - Bronquiolitis
Obstructivas T C P X t V R , IT<0,7
torias se clasifican e n o b s t r u c t i v a s y Bronquiectasias
Linfangioleiomiomatosis
restrictivas ( T a b l a 1 y F i g u r a 1 2 ) . Histiocitosis X

Alteraciones obstructivas Restrictivas


Fibrosis pulmonar idioptica
Otras enfermedades intersticiales
Parenquimatosas T V R , IT > 0,8 Sarcoidosis
Se caracterizan por una dificultad
Neumoconiosis
para ei v a c i a m i e n t o p u l m o n a r , a u n -
Extraparenquimatosas
que ia entrada dei aire sea n o r m a l o
casi normal, q u e se t r a d u c e e n una
Inspiratorias Inspiratorias-espiratorias
disminucin en ia v e l o c i d a d dei flujo
IT =0,8; i VR IT variable; t VR
espiratorio para cualquier volumen
Guiliain-Barr
pulmonar y un a u m e n t o dei v o l u - Enfermedades
Parlisis diafragma Distrofias musculares
neuromuscuiares
m e n residual, iniciaimente d i s m i n u - Miastenia gravis
ye ei FEF^j,,^ y se altera ia fase final
Alteraciones Cifoescoliosis
Espondilitis anquilosante
de ia curva f i u j o - v o i u m e n espiratoria, de ia caja torcica Obesidad
que tiende a hacerse c n c a v a por ia
que ueuue d iidceibe LunudVd pur id
reduccin en ei flujo d e salida d e aire. Figura 12. Enfermedades respiratorias frecuentes por categoras diagnsticas

CPT VR CV FEV, TIFFENEAU PIM PEM

Obstructiva Not Not Not i t (<70%) N N

Restrictiva parenquimatosa i i i Not Not N N


(> 80%)
Restrictiva extraparenquimatosa i toN i Not Not Not N
inspiratoria (> 80%)

Restrictiva extraparenquimatosa i t i Not Variable Not Not


inspiratoria y espiratoria

* Disminuidas en las causas de origen neuromuscular

Tabla 1. Alteraciones de ia funcin ventiiatoria

03 Fisiologia y f i s i o p a t o l o g a ERRNVPHGLFRVRUJ
leumologia 03
Flujo
ejemplo, por debilidad o parlisis dei
Espiracin diafragma, msculo exclusivamente
inspiratorio; no as ios intercostales,
q u e intervienen en ia inspiracin y es-
piracin forzadas. Sin e m b a r g o , ei VR y
ei flujo durante la espiracin no suelen
afectarse.

Volumen En los casos de restriccin extrapa-


renquimatosa c o n disfuncin de ia
inspiracin y ia espiracin, ai p u l m n
le cuesta tanto llenarse de aire c o m o
vaciarse, por io q u e ei VR sueie au-

\
mentar. Ei ndice de Tiffeneau puede
inspiracin
disminuir por a dficutac/ dei vaciado,
Obstruccin fja Obstruccin variable Obstruccin variable pero si hay integridad muscular espi-
Intratorcica extratorcica ratoria y ei defecto reside en ia pared
Figura 13. Alteraciones obstructivas de la va area superior torcica, p u e d e incluso aumentar.

extratorcica se ve afectada por la presin negativa en la va area, q u e


tiende ai colapso.
R e s t r i c c i n p a r e n q u i m a t o s a , V R bajo. Restriccin ex-
t r a p a r e n q u i m a t o s a inspiratoria y espiratoria, V R nor-
Alteraciones restrictivas m a l o alto.

Se caracterizan por dificultad para ei l l e n a d o d e aire p u l m o n a r , q u e


origina u n a d i s m i n u c i n e n ios v o l m e n e s p u l m o n a r e s , e s p e c i a l m e n - Regulacin nerviosa de la ventilacin (Figura 15)
te la C P T y ia CV. Ei d i a g n s t i c o d e a l t e r a c i n restrictiva se e s t a b l e c e
en p r e s e n c i a d e u n a C P T < 8 0 % dei valor t e r i c o . S e g n d n d e se Existen dos sistemas de control, u n o voluntario y otro involuntario.
localice ia restriccin ai l l e n a d o , se clasifican e n p a r e n q u i m a t o s a s (en
ios p u l m o n e s ) y e x t r a p a r e n q u i m a t o s a s (en ia p a r e d t o r c i c a o ei sis- Ei sistema voluntario se localiza e n ias neuronas de ia corteza cerebral y es
tema n e u r o m u s c u l a r ) . Estas l t i m a s , a su v e z , se d i v i d e n e n d o s g r u - responsable de ia c a p a c i d a d d e estimular o inhibir ei impulso respiratorio
pos: unas e n ias q u e p r e d o m i n a ia restriccin d u r a n t e ia i n s p i r a c i n , de forma consciente.
y otras e n ias q u e se a f e c t a n t a n t o ia i n s p i r a c i n c o m o ia e s p i r a c i n
(Figura 14). Ei control a u t o m t i c o o involuntario se ubica p r i n c i p a l m e n t e en un
c e n t r o buibar, q u e es ei m s i m p o r t a n t e por ser origen d e ios estmulos
inspiratorios regulares, q u e se v e i n f l u e n c i a d o por diversos factores que
e s t i m u l a n d i c h o i m p u l s o . As, ei i n c r e m e n t o d e ia PaCO^, ei d e s c e n s o
En las restricciones, la C P T es siempre b a j a . Este par-
d e ia PaOj, ei d e s c e n s o dei pH y ei a u m e n t o d e t e m p e r a t u r a dei lquido
metro no se puede c a l c u l a r c o n la espirometra s i m -
ple. c e f a l o r r a q u d e o son e s t i m u l a n t e s d e ia v e n t i l a c i n , siendo ia hipercap-
Recuerda nia ei m s i m p o r t a n t e d e t o d o s ellos e n c o n d i c i o n e s normales. Esto se
d e b e a q u e ei principal e s t i m u l a n t e directo dei c e n t r o buibar es ei ion
En las parenquimatosas, c o m o la fibrosis p u l m o n a r idioptica, al p u l m n HT q u e se f o r m a in situ e n ei LCR por f o r m a r s e c i d o c a r b n i c o ( H 2 C O 3 )
le cuesta llenarse de aire por ia rigidez q u e presenta el p a r n q u i m a , y el d e ia u n i n CO^+Hp, q u e se disocia e n a n i n b i c a r b o n a t o ( H C O 3 " ) y H+.
VR sueie disminuir c o n un flujo espiratorio normal o casi normal. C u a n - Este l t i m o atraviesa mal ia barrera h e m a t o e n c e f i i c a , por io que ios
do ia e n f e r m e d a d es extraparenquimatosa por disfuncin inspiratoria, c a m b i o s e n ei p H s a n g u n e o no afectan t a n t o ai i m p u l s o ventiiatorio
tambin predomina la dificultad para llenar d e aire ios p u l m o n e s , por c o m o a ios c a m b i o s b r u s c o s e n ia P a C O , , q u e s d i f u n d e fcilmente.

Normal o alta Patrn obstructivo

Capacidad
pulmonar Alteracin parenquimatosa
total (CPT) pulmonar
No o extraparenquimatosa
inspiratoria *
Est elevado
Patrn restrictivo
elVR?

Alteracin extraparenquimatosa
S
' Estos patrones pueden ser indistinguibles con estas pruebas, aunque el VR tiende a estar ms disminuido en el parenquimatoso inspiratoria y espiratoria

Figura 14. E s q u e m a de patrones espiromtricos

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Cirugia, 2/' edicin

d o ia i n s p i r a c i n , s i e n d o ei principal
Centro
d e t e r m i n a n t e d e ia d u r a c i n d e ia
pneumotxico
(protuberancia) m i s m a . As, ei e s t m u l o i n t e n s o des-
Control voluntario d e e s t e n c l e o har ias inspiracio-
(crtex)
n e s m s c o r t a s e i n c r e m e n t a r , por
t a n t o , ia f r e c u e n c i a respiratoria. Es
t e m a d e d i s c u s i n ia e x i s t e n c i a de
un ncleo protuberanciai apnusti-
c o c u y a f u n c i n es inversa a ia dei
Control involuntario
pneumotxico.
(centro buibar)

Quimiorreceptores centrales
Aumento PCO^/r.'
Quimiorreceptores 3.2. Circulacin
perifricos
Disminucin pH
Disminucin pO pulmonar

El s i s t e m a v a s c u l a r p u l m o n a r est

Mecanorreceptores f o r m a d o por u n a red d e vasos di-


Pulmn ferentes de los de la circulacin
s i s t m i c a . Las p a r e d e s arteriales y
arteriolares s o n m u c h o m s finas, y
e n c o n s e c u e n c i a , la resistencia q u e
o p o n e n ai flujo s a n g u n e o es m u -
c h o m e n o r , por io q u e ias presiones
m e d i d a s e n territorio p u l m o n a r son
m u c h o m s bajas q u e sus e q u i v a i e n -
tes e n ia c i r c u l a c i n s i s t m i c a . As, ia
Figura 15. Control de la respiracin presin m e d a d e ia arteria p u l m o -
nar ronda los 15 m m H g , frente a
ios 9 0 - 1 0 0 m m H g q u e e x i s t e n e n ia aorta. Por ello, e n c o n d i c i o n e s
La hipercapnia es ei p r i n c i p a l estmulo respiratorio, d e n o r m a l i d a d , ia m a s a m u s c u l a r del v e n t r c u l o d e r e c h o es m u c h o
excepto e n ia E P O C , que es ia h i p o x e m i a . m e n o r q u e ia dei v e n t r c u l o izquierdo, p u e s d e b e v e n c e r u n a m e n o r
resistencia ai flujo.

Pero e n pacientes c o n retencin crnica d e CO^, c o m o e n ia E P O C , ei Otra diferencia capital es ia respuesta a la h i p o x e m i a . En ias arterias
principal estmulo pasa a ser ia h i p o x e m i a , p u e s ei c e n t r o buibar e n sistmicas, si ia s a n g r e lleva un c o n t e n i d o bajo d e o x g e n o , se p r o d u c e
uno o dos das s e " a c o s t u m b r a " a trabajar c o n e l e v a d a s c o n c e n t r a c i o n e s v a s o d i i a t a c i n para a u m e n t a r e n io posible ei a p o r t e d e o x g e n o a ios
de y se hace "insensible" a su i n c r e m e n t o , d a d o q u e ei ajuste renal tejidos. Por ei c o n t r a r i o , ias arterias p u l m o n a r e s r e s p o n d e n a ia hipoxia
en respuesta ai a u m e n t o d e P a C O , t i e n d e a ia retencin d e H C O , ; q u e alveolar c o n u n a v a s o c o n s t r i c c i n , q u e i m p i d e perfundir u n i d a d e s al-
pasa ai LCR, se u n e ai H+ y baja su c o n c e n t r a c i n . Por ello, no se d e b e n veolares mal v e n t i l a d a s . C o n esto se logra m a n t e n e r ei equilibrio v e n -
e m p l e a r altas fracciones inspiratorias d e O , (FiO,) e n estos p a c i e n t e s , t i l a c i n / p e r f u s i n . Este reflejo d e v a s o c o n s t r i c c i n h i p x i c a p u l m o n a r
para no inhibir ei e s t m u l o d e r i v a d o de ia h i p o x e m i a , q u e pasa a ser ei es un eficaz m e c a n i s m o para c o m p e n s a r la alteracin sobre la P a O ,
ms importante. q u e p r o d u c e n las e n f e r m e d a d e s p u l m o n a r e s , pero si se m a n t i e n e , pro-
v o c a c a m b i o s proiiferativos e n ia pared arterial q u e c a u s a n h i p e r t e n -
En ei control automtico intervienen, a d e m s , receptores perifricos q u e sin p u l m o n a r irreversible.
llevan informacin ai centro buibar, c o m o son ios dei s e n o carotdeo (a
travs dei giosofarngeo) o dei c u e r p o artico (a travs del v a g o ) , m u y La perfusin no es igual en todas las partes dei p u l m n , pues en bipedes-
sensibles a ios descensos de ia P a O , (ms incluso q u e ei ncleo buibar), tacin ia presin hidrosttica es mayor en ias bases q u e en ios vrtices, io
y mecanorreceptores pulmonares, algunos localizados e n bronquios y q u e hace q u e ias bases estn mejor perfundidas.
bronquiolos, q u e responden ai estiramiento dei p a r n q u i m a p u l m o n a r
enviando seales inhibitorias a travs dei nervio v a g o q u e t i e n d e n a ha- C l s i c a m e n t e , se h a b l a d e ia e x i s t e n c i a d e t r e s z o n a s , d e b i d o al j u e -
cer cesar ia inspiracin, hacindola ms corta y a u m e n t a n d o , as, la fre- g o e n t r e las p r e s i o n e s a r t e r i a l , v e n o s a y a l v e o l a r (se d e b e r e c o r d a r
cuencia respiratoria (reflejo d e Hering-Breuer), receptores d e irritacin d e q u e los v a s o s e s t n e n g l o b a d o s por a l v o l o s l l e n o s d e aire). En ia
las vas respiratorias (que t a m b i n originan la tos y ei estornudo) y otros z o n a 1, n o h a y f l u j o d e s a n g r e d e a r t e r i a a v e n a , p u e s ia p r e s i n
receptores "J"yuxtacapliares q u e se estimulan ai a u m e n t a r el v o l u m e n d e a l v e o l a r es m a y o r q u e a m b a s a io largo d e t o d o ei c i c l o c a r d a c o .
ios vasos capilares pulmonares, c o m o ocurre e n ei e d e m a p u l m o n a r car- En ia z o n a 2, ia p r e s i n arterial sistiica s u p e r a ia alveolar, p e r o sta
diognico. es m a y o r q u e ia v e n o s a , por io q u e ei f l u j o es i n t e r m i t e n t e ( d u r a n t e
ei p i c o s i s t i i c o ) . E n ia z o n a 3, ia p r e s i n a l v e o l a r es m e n o r q u e ias
En ia p r o t u b e r a n c i a alta, existe a d e m s un c e n t r o pneumotxico o t r a s d o s , p o r io q u e hay flujo d e f o r m a c o n t i n u a , i n d e p e n d i e n t e d e
q u e enva s e a l e s inhibitorias ai c e n t r o b u i b a r c u a n d o se ha inicia- ia m i s m a .

03 Fisiologa y f i s i o p a t o l o g a ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa

En condiciones n o r m a l e s , io m s a c e p t a d o es q u e , e n b i p e d e s t a c i n , m e c a n i s m o s q u e intervienen e n d i c h o proceso, es decir, ia ventilacin


existe zona 2 e n ia parte superior y zona 3 e n ia inferior d e ios pul- a d e c u a d a d e ios espacios areos, ia difusin d e ios gases a travs de ia
mones, y e n d e c b i t o slo z o n a 3. La z o n a 1 n i c a m e n t e a p a r e c e e n m e m b r a n a aiveoiocapiiar, y ia a d e c u a d a perfusin d e ias unidades alveo
condiciones d e e n f e r m e d a d ( h i p o v o i e m i a , h i p o t e n s i n pulmonar...) o lares d e intercambio.
ventilacin m e c n i c a c o n presiones alveolares c o n t i n u a m e n t e e l e v a -
das, c o m o ia aplicacin d e PEEP (presin positiva e n ia espiracin). Ventilacin

Si se produce un a u m e n t o dei gasto cardaco y, por tanto, dei flujo pul- Del v o l u m e n d e aire q u e se moviliza e n ia respiracin normal, no todo in
monar, por ejemplo, e n ei ejercicio fsico, se p o n e n e n marcha unos terviene e n ei intercambio d e gases (bsicamente, captacin d e y elimi
mecanismos para conseguir q u e ei a u m e n t o d e ia presin d e ia arteria nacin d e COj). Se d e n o m i n a ventilacin total o v o l u m e n minuto ai volu
pulmonar sea m u y p e q u e o , q u e son el f e n m e n o d e reclutamiento d e m e n total d e aire movilizado e n un minuto, es decir, ei v o l u m e n corriente
capilares "de reserva" n o r m a l m e n t e cerrados y la distensin d e ios vasos (500 mi) por ei n m e r o d e respiraciones e n un minuto (frecuencia respi
(de paredes "finas", c o m o ya se ha c o m e n t a d o ) . ratoria e n reposo: 12-16 por minuto). C o m o ya se ha comentado, hay una
parte d e aire (150 mi) q u e slo alcanza ia va ara (espacio muerto anat
mico) y, por tanto, no liega al lugar d e intercambio gaseoso (alvolos). As
la ventilacin alveolar resulta d e multiplicar (volumen corriente - volumen
En la c i r c u l a c i n p u l m o n a r , la h i p o x i a p r o v o c a v a s o - dei espacio muerto): 350 mi por ia frecuencia respiratoria. Ese es ei volu
constriccin. m e n real d e aire q u e interviene e n ei intercambio gaseoso e n un minuto.
[Recuerda
Ei parmetro f u n d a m e n t a l para determinar ei estado d e ia ventilacin
El aumento d e las resistencias vasculares p u l m o n a r e s p u e d e deberse a: e n u n individuo es ia presin parcial d e CO^ e n sangre arterial (PaCO/
El reflejo d e la vasoconstriccin por la hipoxia alveolar (usualmente, A d e m s , ya se c o m e n t q u e ia PaCO^ es ei principal m e c a n i s m o d e regu
el m e c a n i s m o ms importante). lacin a nivel buibar d e ia ventilacin. La PaCO^ se p u e d e estimar c o n ia
El a u m e n t o del grosor y d e la resistencia d e las paredes vasculares siguiente frmula:
por proliferacin muscular y endotelial.
La presencia d e t r o m b o s e n el lecho capilar q u e d i s m i n u y e n la sec- PaCO^ = 0 , 8 x V C O , / V A
cin transversal total del m i s m o .
La desestructuracin d e la histoarquitectura capilar por f e n m e n o s D o n d e VCO^ representa ia cantidad total d e CO^ q u e se produce por mi
de fibrosis y cicatrizacin. C u a n d o esto ocurre, la presin e n la arteria nuto, resultado dei m e t a b o l i s m o celular, y VA es ia ventilacin alveola
pulmonar d e b e elevarse para m a n t e n e r el gasto cardaco y v e n c e r por m i n u t o , siendo 0,863 ia constante d e proporcionalidad. Fcilmente se
ese a u m e n t o d e resistencia q u e presenta el lecho vascular. d e d u c e d e esta frmula q u e si d i s m i n u y e ia ventilacin alveolar, aumenta
ia PaCO^.
Las arterias bronquiales (ramas d e la circulacin sistmica) llevan el 1-2%
del gasto cardaco izquierdo, irrigan las estructuras d e sostn (tabiques Difusin
conjuntivos, bronquios y bronquiolos) y drenan a las v e n a s p u l m o n a r e s ,
por lo q u e el gasto del ventrculo d e r e c h o es algo m e n o r q u e el del iz- La m e m b r a n a aiveoiocapiiar d e b e permitir ei intercambio d e ios gase
quierdo. C O j y O j , q u e d i f u n d e n por gradiente d e presiones parciales desde ia
sangre ai alvolo (oxgeno) y viceversa (dixido d e carbono). Conviene
Para cuantificar ios parmetros d e ia h e m o d i n m i c a p u l m o n a r (presin recordar q u e ia c a p a c i d a d d e difusin dei CO^ es unas 20 veces mayo
arterial pulmonar sistiica, diastiica y m e d i a , presin d e e n c i a v a m i e n - q u e ia del O^, por io q u e , e n general, e n ia insuficiencia respiratoria, ia
to pulmonar, resistencia vascular pulmonar...), se e m p l e a n ei catter d e d i s m i n u c i n d e ia PaO^ sueie preceder ai a u m e n t o d e PaCO^.
Swan-Ganz y procedimientos m a t e m t i c o s indirectos. A d e m s , actual-
mente, ia ecocardiografia permite ia estimacin d e a l g u n o d e estos p a -
rmetros. Hay q u e recordar q u e ia presin d e e n c i a v a m i e n t o p u l m o n a r
es tan slo unos 2 m m H g superior a ia d e ia aurcula izquierda y q u e se
H i p o v e n t i l a c i n es s i n n i m o d e h i p e r c a p n i a .
eleva si sta a u m e n t a , por ejemplo, e n ia insuficiencia cardaca. A s i m i s m o ,
ei p u l m n tiene una amplia red d e capilares linfticos q u e se originan e n
ei tejido intersticial y d e s e m b o c a n e n ios ganglios biliares, encargados d e
drenar lquido, protenas y partculas q u e llegan al espacio alveolar d e s d e En la F i g u r a 16, se representan las presiones parciales d e ios gases e n io
ei intersticio, por presentar esos capilares presiones negativas e n su inte- distintos puntos dei aparato respiratorio.
rior (no hay linfticos alveolares).
En c o n d i c i o n e s normales, basta ei tercio inicial d e recorrido del capila
j u n t o ai alvolo ( t i e m p o d e trnsito d e ios hemates a travs del lecho ca
3.3. Intercambio gaseoso pilar) para q u e se igualen las presiones, es decir, para q u e ei intercambio
gaseoso t e n g a lugar. En ios restantes d o s tercios d e recorrido no hay di
fusin d e gases, pues ya no existe gradiente d e presiones. Por eso es raro
Recuerdo fisfolgco q u e una alteracin aislada e n ia difusin llegue a producir hipoxemia en
reposo, ya q u e q u e d a t o d o este espacio d e "reserva" por si hubiese alguna
Para q u e ei aparato respiratorio realice d e forma adecuada su funcin (el alteracin e n ia m e m b r a n a aiveoiocapiiar q u e ia engrosase o disminuye
intercambio de gases e n ei alvolo), es necesaria ia integridad d e ios tres se su superficie d e intercambio.

ERRNVPHGLFRVRUJ
I
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

Adecuacin ventilacin/perfusin
Aire ambiental Aire espirado
La adecuada relacin entre ia ventilacin y ia perfusin de ias unidades
P02= 159 mmHg P02= 120 m m H g
PC02= 0,3 mmHg PC02= 27 m m H g
alveolares de intercambio es necesaria para asegurar un correcto inter-
Espacio
PH20= 3,7 mmHg muerto PH20= 47 mmHg c a m b i o de gases. Es decir, q u e ios alvolos bien ventilados d e b e n estar,
anatmico a d e m s , bien perfundidos para q u e dicha ventilacin sea til.

Esta concordancia entre ventilacin/perfusin (V/Q) determina la presin


parcial de y CO^ en ia sangre q u e a b a n d o n a cada unidad aiveoiocapi-
iar, y p u e d e verse alterada, de m o d o q u e ios dos extremos se c o m p o r t a n
d e la siguiente manera (Figura 17):
Aire alveolar Si una unidad est poco ventilada (ia relacin tiende a cero, pues el
n u m e r a d o r as io hace), se c o m p o r t a c o m o un cortocircuito (shunt)
Pa02= 104 mmHg
de sangre venosa no oxigenada (pues no ha sufrido intercambio
PaC02= 40 mmHg
PaH20= 47 mmHg gaseoso alguno) que se mezcla c o n ia sangre oxigenada por otras
unidades en ias venas pulmonares y aurcula izquierda; ia c o m p o s i -
cin de ia sangre q u e sale de esa unidad ser similar a ia de ia sangre
v e n o s a q u e lleg ai capilar pulmonar.
Si una unidad est p o b r e m e n t e perfundida (ia relacin tiende a in-
finito), se c o m p o r t a c o m o un espacio m u e r t o fisiolgico que no in-
terviene en ei intercambio, y ia poca sangre q u e saiga tendr unas
presiones de y CO^ similares a ias dei aire alveolar.

La situacin ideal es ia c o n c o r d a n c i a c o m p l e t a entre ia ventilacin y ia


perfusin, c o n io q u e ia V/Q tiende ai valor de 1. No obstante, en bipe-
destacin existe un gradiente de ventilacin desde ios vrtices (peor
ventilados por ia disposicin a n a t m i c a de ia va area) hasta ias bases
(mejor ventiladas), y un gradiente de perfusin desde ios vrtices (peor
5/iL/nf fisiolgico
(arterias y venas bronquiales) Aurcula izquierda perfundidos) hasta ias bases (mejor perfundidos, en parte por efecto de
sangre arterial ia gravedad).
Pa02= 95 m m H g
PaC02= 40 mmHg
Ei gradiente de perfusin es ms m a r c a d o q u e ei de ventilacin, por io
que, en ios vrtices, ia relacin V/Q es algo mayor (luego ia sangre tiene

Figura 16. Presiones parciales d e ios gases en ias distintas partes una PaO^ mayor y una PaCO^ menor) q u e en ias bases, c o n io q u e queda
dei aparato respiratorio , c o m p e n s a d o y ei resultado global de V/Q es a p r o x i m a d o ai valor ideal 1.

Ventilacin/perfusin V /Q

La ventilacin Normalidad No se perfunden los alveolos


alveolares nula (efecto espacio muerto)
(efecto shunt)

El aire alveolar est Ha habido intercambio El aire alveolar es igual


en equilibrio gaseoso entre alveolo al aire humidificado
con la sangre venosa y sangre inspirado

Aire inspirado

Doc

Arteria / Vena
pulmonar pulmonar

(Efecto shunt) (Normal) (Efecto espacio muerto)

Figura 17. Intercambio gaseoso

03 Fisioioga y f i s i o p a t o l o g a ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa 03
Evaluacin del Intercambio gaseoso Para hallarlo, es necesario calcular ia presin parcial de en ei alvolo
(PAO/, q u e requiere para su clculo c o n o c e r :
Para evaluar su idoneidad, se utilizan ia gasometra arterial, ia puisioxime- La FiO^ (fraccin de e n ei aire inspirado, 0,21 en aire ambiental,
tra y ia capacidad de difusin. pues ei s u p o n e ei 21 % d e su c o m p o s i c i n ) .
La presin baromtrica a m b i e n t a l (PB = presin atmosfrica, 1 at-
Gasometra a r t e r i a l msfera = 760 m m H g a nivel del mar).
La presin parcial dei v a p o r de agua en ei aire ( P H p = 47 m m H g , si
Se obtiene una muestra d e sangre realizando una p u n c i n arterial, g e - ei aire est t o t a l m e n t e saturado).
neralmente ia radial o ia humeral. Ei anlisis sueie incluir ei p H , ia PaO^, La PaCO^.
ia PaCO^, ei HCO^" y/o ei exceso d e bases (EB) y ei gradiente o diferencia Ei c o c i e n t e respiratorio (la relacin entre produccin de CO^ y consu-
alveoloarteriai de oxgeno (D(A-a)O ). m o de O q u e en c o n d i c i o n e s normales es 0,8).

Ei oxgeno se transporta en ia sangre de dos formas. La mayor parte, dada PAO^ = [FiO^ X (PB - PH^O)] - [PaCO^ / R]
su afinidad, va unida a ia h e m o g l o b i n a (formando ia o x i h e m o g i o b i n a , h e -
moglobina saturada c o n O / , de tal manera q u e cada g r a m o de h e m o g - En individuos j v e n e s sin e n f e r m e d a d , respirando aire ambiente, ei valor
lobina saturada transporta 1,34 mi de O^. dei gradiente aiveoioarteriai de O^ es m e n o r de 15 m m H g . A medida que
avanza ia e d a d , el gradiente normal a u m e n t a , de m o d o que, en ancianos,
Ei porcentaje de ia h e m o g l o b i n a (Hb) q u e se e n c u e n t r a saturada c o n ei valor normal p u e d e ser de 30 m m H g o ms.
(%Sat) d e p e n d e de ia PaO^, siguiendo ia relacin una c u r v a sigmoidea
conocida c o m o curva de disociacin de la h e m o g l o b i n a (Figura 18). Ei transporte dei CO^ por la sangre difiere del oxgeno. En general, se
transportan unos 4 mi de CO^ por decilitro de sangre venosa. Aproxima-
d a m e n t e ei 7% va disueito en ei plasma.

(%) Saturacin Sangre


hemoglobina arterial Un 7 0 % es transportado en forma de anin bicarbonato. Los hemates
son ricos en anhidrasa c a r b n i c a , e n z i m a q u e acelera e n o r m e m e n t e ia
reaccin natural del CO^ c o n ei H p para formar cido carbnico, HPO3,
80- q u e se disocia e n HC03^ (que pasa ai plasma) y H-t q u e es neutralizado r-
p i d a m e n t e p o r t a m p o n e s intraceiulares, principalmente ia hemoglobina.

60- Ei restante 2 0 - 3 0 % va unido a ia h e m o g l o b i n a f o r m a n d o la carbamino-


h e m o g i o b i n a . Existe una c u r v a de disociacin dei CO^ y ia hemoglobina
Disminucin d e pH similar a ia dei O^,, a u n q u e tiene forma lineal, no sigmoidea.
40- Aumento d e COj
Aumento de 2,3 D P G
Aument d e temperatura La unin dei o x g e n o a la h e m o g l o b i n a desplaza de su unin ai CO^, d e -
20- n o m i n n d o s e este h e c h o "efecto Haidane", cuantitativamente incluso
ms importante para ei transporte de CO^ q u e ei efecto Bhr para ei O^.
La mejor forma de evaluar ei estado de ia eliminacin de CO^ es ia PaCO^.
20 40 60 80 100 120

PO (mmHg) Puisioximetra

Figura 18. Curva de disociacin de la h e m o g l o b i n a Mediante el puisioxmetro se p u e d e c o n o c e r ei grado de saturacin de ia


h e m o g l o b i n a por ei O^ (%Sat).
Una pequea proporcin dei ( a p r o x i m a d a m e n t e ei 3%) va disueito e n
ei plasma, e x a c t a m e n t e 0,003 mi de por 100 ce de sangre por m m H g Se coloca una pinza o dedil en un d e d o dei paciente y aparece en ia pan-
de PaO^. talla en t o d o m o m e n t o ei %Sat, por io q u e es ei m t o d o de eleccin para
vigilar ia o x i g e n a c i n en pacientes crticos o inestables. Este dispositivo
En general, ia mejor forma de evaluar ei estado de oxigenacin es la m e - mide ia absorcin d e luz por ia h e m o g l o b i n a en sangre arterial e m p l e a n -
dida de ia PaO^, a u n q u e en ocasiones, c o m o c u a n d o existe un txico q u e do dos longitudes d e o n d a , para ia h e m o g l o b i n a oxigenada y para ia re-
desplaza ei 0^ de su unin a ia Hb, c o m o ei m o n x i d o d e c a r b o n o (CO), ducida respectivamente.
ei resultado puede ser normal, siendo necesario c o n o c e r ei %Sat real para
evaluarlo. T i e n e ia ventaja d e ia rapidez y carcter incruento de ia determinacin,
por io q u e , en ios servicios d e urgencias, es g e n e r a l m e n t e ei mtodo e m -
pleado para realizar ia primera aproximacin respecto ai estado de oxige-
nacin dei paciente q u e a c u d e c o n c o m p r o m i s o respiratorio importante.
La gran mayora dei o x g e n o se transporta unido a la T a m b i n es m u y til en ios estudios dei s u e o para evidenciar eventuales
hemoglobina.
desaturaciones nocturnas.

Los p r i n c i p a l e s i n c o n v e n i e n t e s d e ia t c n i c a s o n q u e si d i s m i n u y e ia
Otro parmetro de inters q u e aporta ia gasometra es ei gradiente o di- p e r f u s i n o ia t e m p e r a t u r a c u t n e a , si hay arritmias g r a v e s o t e m b l o -
ferencia aiveoioarteriai de o x g e n o (D(A-a)O/. res i m p o r t a n t e s , ia s e a l dei o x m e t r o es m e n o s fiable, ai igual q u e

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

c u a n d o e x i s t e n v a r i a n t e s d e la h e m o g l o b i n a ( c a r b o x h e m o g l o b n a y C o m o ia DLCO mide una difusin d e un gas en un lquido, su valor sigue


m e t a h e m o g l o b i n a ) , n o r e c o n o c i d a s por e s t e a p a r a t o . Sin e m b a r g o , ias leyes fsicas q u e regulan este h e c h o . As: "ia velocidad de difusin de
en la g a s o m e t r a se e m p l e a el c o - o x m e t r o , q u e e m p l e a c u a t r o l o n - un gas en un lquido (D) es d i r e c t a m e n t e proporcionai ai gradiente de
gitudes de o n d a y no d o s , d e f o r m a q u e r e c o n o c e ias h e m o g l o b i n a s presiones (DP), a ia superficie de c o n t a c t o (A) y a su solubilidad (S), e in-
oxigenada, reducida, carboxihemogiobina y m e t a h e m o g i o b i n a . A d e - v e r s a m e n t e proporcionai a ia distancia d e difusin (d) y ia raz cuadrada
ms, ia o x i m e t r a es p o c o s e n s i b l e a ios c a m b i o s d e PaO^ q u e a c o n t e - de su peso molecular (Pm)".
c e n por e n c i m a d e 60 m m H g , si b i e n e s t o n o s u e i e t e n e r r e l e v a n c i a
clnica. Ei coeficiente de difusin en ei a g u a es c o n s t a n t e para cada gas; consi-
d e r a n d o ei valor 1 para ei O^, ai CO^ le correspondera 20,3; y ai CO 0,81.
Cuando se utiliza el oxmetro, es f u n d a m e n t a l c o n o c e r c o n detalle ia cur- Dadas las dificultades tcnicas d e realizar ei clculo d e ia capacidad de
va de disociacin de ia oxihemogiobina (vase ia Figura 18). difusin dei 0^, q u e es ia q u e realmente interesa, se hace una estimacin
indirecta mediante ia DLCO.
Esta curva tiene forma sigmoidea, por io q u e se p u e d e n diferenciar tres
partes, iniciaimente, c o n ias presiones de 0^ ms bajas, ia pendiente de ia S e g n sto, existen cinco factores f u n d a m e n t a l e s q u e d e t e r m i n a n ei va-
curva es pequea, pero de m e n o r inters, pues estos valores d e PaO^ son lor de ia DLCO:
prcticamente incompatibles c o n ia vida. En ia parte m e d i a , ia p e n d i e n - La superficie de intercambio (ia superficie aiveoiocapiiar total). La
te es muy grande, h e c h o f u n d a m e n t a l , pues p e q u e a s variaciones en la causa ms frecuente de d i s m i n u c i n en ia D L C O es ia prdida de
PaO^ producirn grandes c a m b i o s en ia saturacin de ia h e m o g l o b i n a . En dicha superficie por destruccin dei p a r n q u i m a (enfisema, fibrosis
ia parte final, ia pendiente vuelve a ser p e q u e a (fase de "meseta"), por io pulmonar...), h e c h o ms importante q u e ei propio a u m e n t o de gro-
que cambios grandes de PaO^ casi no afectan al %Sat, pues ya c o n una sor de ia m e m b r a n a aiveoiocapiiar.
PaO^ de 60 m m H g , el %Sat es a p r o x i m a d a m e n t e dei 9 0 % , valor suficiente Concentracin de Hb en ia sangre, pues ia Hb es ia "encargada"de fijar
para asegurar una adecuada oxigenacin tisular en ia mayora d e ias o c a - ei CO, y si existe a n e m i a , sta puede dar un valor de DLCO falsamente
siones. La P50 es ia PaO^ para ia q u e ia Hb se e n c u e n t r a saturada ai 5 0 % bajo, ya q u e ei C O difunde bien, pero no hay Hb que lo fije. Por este
(25-27 m m H g ) . motivo, hay q u e corregir ei valor de DLCO c o n ia Hb dei paciente.
V o l u m e n d e sangre en ios capilares pulmonares q u e intervienen en
Es de capital importancia c o n o c e r t a m b i n ios factores q u e modifican ei ei intercambio, por ei m i s m o motivo (ms v o l u m e n de sangre, ms
grado de afinidad de ia Hb por ei oxgeno, o io q u e es equivalente, q u e hemoglobina).
desplazan ia curva de disociacin a ia derecha (con io q u e ia afinidad es Ei grado d e discordancia entre ia ventilacin y la perfusin p u l m o -
menor y ia Hb requiere PaO^ mayores para captar ei 0 / o a ia izquierda nares.
(Tabla 2): Espesor d e ia m e m b r a n a aiveoiocapiiar (distancia de difusin).

Mediante ia DLCO se hace una estimacin dei estado funcional de ia


Desplazamiento a la derecha Desplazamiento a la izquierda m e m b r a n a aiveoiocapiiar.

Descenso dei pH (efecto Aumento dei pH


Bhr), aumento Descenso de ia PaCO^ La DLCO disminuye tpicamente en ei enfisema (ia destruccin de ias paredes
de hidrogeniones Descenso dei 2,3 difosfogiicerato de alvolos disminuye la superficie total de intercambio gaseoso), ias enfer-
Aumento de ia PaCO^ (DPG) medades intersticiales (ia fibrosis intersticial produce destruccin de unidades
Aumento dei 2,3 Descenso de ia temperatura de intercambio y dei volumen total de sangre en ios capilares pulmonares), ei
difosfogiicerato (DPG) TEP recurrente y ia hipertensin pulmonar (en ias que disminuye ia superficie
Aumento de ia temperatura total capilar pulmonar y ei volumen de sangre capilar pulmonar).
Tabla 2. Factores q u e modifican ia afinidad de ia h e m o g l o b i n a
por ei oxgeno

C a p a c i d a d d e difusin La D L C O d i s m i n u y e s i e m p r e q u e ia superficie total


de intercambio gaseoso se r e d u z c a .

Se estima mediante ia determinacin de ia capacidad de difusin dei m o -


nxido de carbono (DLCO). Se inspira una p e q u e a cantidad c o n o c i d a
de CO mezclada c o n aire, se m a n t i e n e en ios p u l m o n e s durante unos 10 La DLCO a u m e n t a en dos situaciones:
segundos y se mide ia cantidad q u e q u e d a en ei aire espirado. Ei C O q u e En ias fases iniciales d e ia insuficiencia cardaca congestiva y en las
"faita"generaimente ha difundido a travs de ia m e m b r a n a aiveoiocapiiar insuficiencias cardacas de alto gasto (por ejemplo, ia q u e sucede
y se ha unido a ia Hb de ios hemates q u e pasan por ios capilares alveo- en ocasiones en ei hipertiroidismo), ya q u e a u m e n t a ei contenido
lares, si no hay fugas areas. La cantidad de CO absorbida por m i n u t o y de sangre en ios capilares p u l m o n a r e s por c o n g e s t i n , de ah que,
por m m H g de gradiente de presin entre ei alvolo y ia sangre capilar es ai haber ms h e m o g l o b i n a , "secuestre" ms CO. Pero si sigue avan-
ia DLCO. z a n d o ia e n f e r m e d a d , ei e d e m a alveolar y ei del intersticio pulmonar
dificultan ia difusin, y ia D L C O p u e d e ser normal o incluso baja.
La KCO resulta de dividir ia DLCO entre ei valor dei v o l u m e n alveolar. A m - En ia hemorragia alveolar ( e n f e r m e d a d de Goodpasture, hemosi-
bos valores estn tabulados para ia e d a d , sexo y talla dei paciente, pero, derosis p u l m o n a r idioptica, LES, iegioneiosis, PAN microscpica,
para recordar una cifra, habituaimente ei valor de ia DLCO ronda ios 20 Wegener...) pues ia h e m o g l o b i n a de ios hemates vertidos al alvolo
mi/min. Son necesarios v o l m e n e s de ventilacin no e x c e s i v a m e n t e pe- t a m b i n c a p t a n CO, q u e d i s m i n u y e e n ei aire espirado, por io q u e ei
queos para que ei resultado obtenido sea vlido. valor de la DLCO se eleva.

03 Fisiologa y f i s i o p a t o l o g a ERRNVPHGLFRVRUJ
leumoiogia 03
Mecanismos de hipoxemia activa q u e acontece. La D(A-a)02 se eleva. La administracin de 0^
no consigue corregir ia hip o xemia, si bien en ia clnica se emplea
Se considera q u e existe h i p o x e m i a c u a n d o ia PaO^ es m e n o r d e 80 para q u e ayude a elevar ia PaO^ tan pronto se vaya resolviendo la
mmHg. C o n v i e n e h a c e r una distincin t e r m i n o i g i c a e n t r e ios t r m i - situacin q u e origina ei shunt (por ejemplo, en una n e u m o n a , a m e -
nos hipoxemia ( d e s c e n s o del e n ia sangre) e h i p o x i a (dficit d e ia dida q u e se vaya reabsorbiendo el c o n t e n i d o purulento, ia oxigeno-
oxigenacin y a p r o v e c h a m i e n t o dei e n ios tejidos). Ei a p o r t e d e terapia ser ms eficaz).
oxgeno a los tejidos es ei p r o d u c t o dei c o n t e n i d o d e (O^ d is ueit o
ms unido a ia h e m o g l o b i n a ) por ei g a s t o c a r d a c o . S e g n ei factor
afectado d e esta e c u a c i n se d e d u c e n ias c a u s a s d e h i p o x i a : h i p o x -
mica (sus causas son ias d e ia h i p o x e m i a - v a s e m s a d e l a n t e - ) , a n - El shunt es el n i c o m e c a n i s m o de h i p o x e m i a que no
mica (falta h e m o g l o b i n a , ei principal t r a n s p o r t a d o r s a n g u n e o dei O^, se corrige c o n O .

o intoxicacin por C O ) , o circulatoria ( d e s c e n s o dei g a s t o c a r d a c o


o alteraciones arteriales locales q u e p r o v o c a n i s q u e m i a ) ; u n a c u a r t a
causa es ia hipoxia citotxica o d i s x i c a , q u e se p r o d u c e c u a n d o ias A l t e r a c i o n e s d e la r e l a c i n V/Q. Es ei ms f re c u e n t e de ios m e c a -
mitocondrias no p u e d e n utilizar ei ( i n t o x i c a c i n por c i a n u r o , sepsis n i s m o s . A c o n t e c e e n e n f e r m e d a d e s d e ia va area (a sm a , EPOC...),
porgramnegativos). e n f e r m e d a d e s , intersticiales, e n f e r m e d a d e s vasculares p u l m o n a -
res ( c o m o ei TEP, e n ei q u e se p r o d u c e un a u m e n t o dei espacio
Existen varios m e c a n i s m o s c a u s a n t e s d e h i p o x e m i a , q u e p u e d e n di- muerto fisiolgico), etc. Ya se ha c o m e n t a d o q u e ias regiones con
ferenciarse segn ei valor de ia PaCO^, d e ia D(A-a)02 y ia respuesta ai una relacin V/Q d i s m i n u i d a p r o p o r c i o n a n sangre c o n una PO^
tratamiento con oxgeno suplementario. baja, y q u e ia p o c a sangre q u e sale de reas c o n una relacin V/Q
D i s m i n u c i n d e la PO^ e n el aire I n s p i r a d o . ste es ei m e c a n i s - a u m e n t a d a estar saturada c o n O^, pero no p u e d e captar m u c h o
mo q u e origina ia h i p o x e m i a e n individuos q u e a s c i e n d e n a gran m s O2 dei q u e t r a n s p o r t a ia sangre saturada n o r m a l (ya q u e habi-
altitud y e n los q u e respiran aire c o n c o n c e n t r a c i o n e s d e in- t u a i m e n t e io est por e n c i m a dei 9 5 % ) , por io q u e no es capaz de
feriores a ia habitual (21%), por e j e m p l o , e n ei c o n f i n a m i e n t o e n c o m p e n s a r ei dficit d e Q^ q u e i n d u c e n ias z o n a s c o n V/Q baja, io
espacios reducidos y h e r m t i c o s . La D(A-a)02 es n o r m a l , y ei trata- q u e lleva a ia h i p o x e m i a . En estos casos, ia PaCO^ sueie ser normal
miento c o n O3 corrige ia h i p o x e m i a , pues ia PaO^ d i s m i n u y e por- ( a u n q u e d e p e n d e d e ia e n f e r m e d a d s u b y a c e n t e . Por ejemplo, en
que io h a c e ia PAO^. la E P Q C tipo bronquitis cr nica sueie a u m e n t a r , y en ei TEP dismi-
Hipoventilacin. Muchas situaciones (alteraciones dei centro res- nuir). La D(A-a)02 a u m e n t a , y ia PaQ^ mejora c o n oxigenoterapia
piratorio, neuromuscuiares, de ia pared torcica, d e ias vas areas suplementaria.
superiores o de ios propios pulmones) conllevan hipoventilacin al- A l t e r a c i o n e s d e la difusin. Para algunos autores, no es una cau-
veolar. En estos casos, es m u y caracterstico ei a u m e n t o d e ia PaCO^. sa verdadera d e hip o xemia, pues slo es capaz de producirla con ei
La D(A-a)02 p e r m a n e c e inalterada, y si a u m e n t a , hay q u e pensar en ejercicio fsico, no en r ep os o.Tp icament e, aparece en enfermedades
ia existencia de un m e c a n i s m o causante de hipoxemia a c o m p a a n - intersticiales y en ei enf is ema, y si un paciente afectado por estas
te, c o m o ei shunt o ia discordancia V/Q. Ei tratamiento c o n con- e n f e r m e d a d e s presenta hipoxemia en reposo, hay q u e considerar ia
sigue corregir la hipoxemia, pues ia PaO^ d e s c i e n d e porque ia PAO^ concurrencia d e alteracin en ia relacin V/Q c o m o causante de ia
disminuye a expensas dei a u m e n t o de ia PACO^. m i s m a , y no ia alteracin e n ia difusin aislada. La PaCQ^ est normal
Cortocircuito o efecto shunt. Hace referencia a ia situacin en q u e o disminuida por hiperventilacin, ia D(A-a)Q2 est a u m e n t a d a , y ia
existen alvolos perfundidos q u e no son ventilados, c o m o ocurre e n : oxigenoterapia c o n s i g u e mejorar ia PaQ^.
Colapso alveolar (ateiectasia).
Ocupacin dei espacio areo: por hemorragia alveolar (Goo- En ia Figura 19 se muestra ei algoritmo diagnstico de ia hipoxemia.
dpasture), e d e m a pulmonar
cardiognico o no (algunos
txicos capaces de inducir
Hipoxemia
ia aparicin de e d e m a pul-
monar no cardiognico son
ios saiiciiatos, ios opiceos,
ei m o n x i d o de carbono o ei
cianuro), y material purulen-
to (neumonas).
Cortocircuitos vasculares
intrapulmonares heredita- TFO2
rios (Rendu-Osler) o a d q u i -
ridos (cirrosis, q u e a v e c e s
induce a ia a p a r i c i n de
malformaciones vasculares
pulmonares) o extrapulmo-
nares (CIA).
Extrapulmonar
(Intox. opiceos) Ait. difusin
La PaCO^ es normal o nciuso des-
ciende por ia hiperventilacin re- Figura 19. Algoritmo diagnstico de ia hipoxemia

17 ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

en ios tejidos, bien por d i s m i n u c i n del aporte de sangre a ese tejido.


Si la c a u s a de h i p o x e m i a es la h i p o v e n t i l a c i n , la
PCO2 estar e l e v a d a y ei gradiente alvolo-arterial de Clnicamente, ia diferencia entre ellas es q u e ia central sueie ser ms in-
O , ser n o r m a l . tensa y generalizada y ias extremidades estn calientes, mientras que en
ia perifrica estn fras.

Hipercapnia La h i p o x e m i a c r n i c a p u e d e presentar estos signos y sntomas de una


forma ms iarvada, as c o m o otros derivados de ios m e c a n i s m o s de c o m -
Como norma general, hay q u e recordar q u e siempre q u e se detecte hi- pensacin (cefalea por vasodiiatacin y por la hipercapnia, hiperviscosi-
percapnia, se d e b e pensar q u e existe una inadecuada ventilacin alveolar dad por ia poiigiobuiia, cardiopata, etc.).
que es incapaz de "evacuar" ia cantidad de CO^ producida por ei m e t a b o -
lismo celular. Los pacientes c o n insuficiencia respiratoria crnica p u e d e n agudizarse
(por ejemplo, ia E P O C avanzada), situacin q u e se d e b e sospechar ante ia
Esto ocurre en ias enfermedades en ias q u e hay disminucin del proceso presencia de c a m b i o s clnicos (por ej., c a m b i o s en ei esputo, a u m e n t o de
ventiiatorio, c o m o en ios trastornos dei centro respiratorio (hipoventi- la tos...), o ante un d e s c e n s o dei p H , a u m e n t o de ia PaCO^ o descenso de
lacin alveolar central, etc.), de ia b o m b a respiratoria (trastornos neuro- la PaO^ respecto a ios valores habituales dei individuo.
muscuiares, cifoescoiiosis, obesidad-hipoventiiacin...), d e ias vas respi-
ratorias (EPOC avanzada, etc.), as c o m o en casos de grave trastorno dei Ei t r a t a m i e n t o d e la insuficiencia respiratoria descansa sobre dos pi
intercambio gaseoso (enfisema avanzado, etc.). lares bsicos:
intentar corregir ia causa d e s e n c a d e n a n t e mediante su tratamiento
Insuficiencia respiratoria especfico (por ejemplo, en una crisis asmtica, ei tratamiento bron-
codiiatador).
Se define con un dato gasomtrico. Se dice que un paciente presenta insufi- La oxigenoterapia, para intentar m a n t e n e r ia PaO^ por e n c i m a de 60
ciencia respiratoria si, respirando aire ambiente (FiO^ = 21 %) ai nivel dei mar, m m H g , y conseguir una saturacin de ia h e m o g l o b i n a en torno ai
presenta una PaO^ menor de 60 m m H g . Si aade una PaCO^ > 50 m m H g , se 90%, q u e asegure un aporte de suficiente a ios tejidos para m a n -
habla de insuficiencia respiratoria global, y si no, de insuficiencia respiratoria tener una a d e c u a d a actividad metabiica.
hipoxmica pura.
C o n v i e n e recordar, c o m o ya se ha c o m e n t a d o , q u e en ios pacientes con
Segn el t i e m p o en q u e se desarrolla, ia insuficiencia respiratoria p u e d e retencin crnica d e CO^ es peligroso ei tratamiento c o n a FiO^ altas,
ser aguda o crnica, h e c h o importante, pues ia hipoxia activa una serie pues e n estos individuos, ei principal estmulo ventiiatorio es ia hipoxe-
de mecanismos c o m p e n s a d o r e s q u e sern tanto ms eficaces c u a n t o mia, q u e no c o n v i e n e corregir en exceso (FiO^ = 24-28%). Sin embargo,
ms lenta y progresiva sea ia instauracin de esta situacin. hay q u e tener presente q u e si c o n FiO^ bajas no se consigue aumentar
ia PaO^, es necesario incrementarla, pues io q u e potenciaimente es ms
Dichos mecanismos son: peligroso para ei paciente es ia hipoxemia (por hipoxia tisular). Se d e b e n
A u m e n t o dei gasto cardaco. vigilar e s t r e c h a m e n t e ei nivel de consciencia y ei estado de la ventilacin
A u m e n t o de ia eritropoyesis por estimulacin de ia secrecin de eri- (clnicamente y c o n ia P a C O / , ya q u e si stos d i s m i n u y e n estara indicada
tropoyetina. A m b o s m e c a n i s m o s c o n s i g u e n incrementar ei aporte ia ventilacin m e c n i c a .
de O2 a ios tejidos.
A u m e n t o de ia ventilacin (si estn i n d e m n e s ios m e c a n i s m o s e n - As pues, en ios casos en q u e ia oxigenoterapia suplementaria aislada no
cargados de ia regulacin de ia respiracin) por estmulo hipoxmi- es suficiente para tratar ia insuficiencia respiratoria, se e m p l e a ia ventila-
co de receptores carotdeos y articos, q u e i n d u c e aicaiosis respi- cin m e c n i c a , c o n el objetivo general de m a n t e n e r una PaO^ por enci-
ratoria. Es ese caso, hay una tendencia a perder H C 0 3 - a nivel renal ma de 60 m m H g y un pH normal.
para compensar ese trastorno.
Aumento de la capacidad de difusin, f u n d a m e n t a l m e n t e hstica, Intoxicacin p o r C O
por aumento dei v o l u m e n de sangre en ios capilares pulmonares.
A u m e n t o dei 2,3-difosfogiicerato, para desviar ia curva de disocia- Ei C O se p r o d u c e en ia c o m b u s t i n i n c o m p l e t a d e u n hidrocarburo.
cin de ia hemoglobina a ia derecha, c o n io q u e se c e d e ei a ios Es c a p a z de unirse c o n alta afinidad a ios g r u p o s h e m o ( h e m o g l o b i n a ,
tejidos ms fcilmente. m i o g i o b i n a , c i t o c r o m o s ) , c u y a i n t o x i c a c i n p r o d u c e un d e s c e n s o dei
Vasodiiatacin local, para a u m e n t a r ei aporte sanguneo a escala ti- transporte de o x g e n o c o n PaO^ y satO^ ( m e d i d a por puisioximetra)
sular. normales, y alteracin d e ia respiracin celular. S e g n ios niveles d e car-
b o x i h e m o g i o b i n a (en g a s o m e t r a arterial, f u n d a m e n t a l e s para ei diag-
La hipoxemia a g u d a muestra una serie de signos y sntomas de presen- nstico), p u e d e producir c e f a l e a , nuseas, s o m n o l e n c i a (de 10 a 3 0 % ,
tacin, c o m o son: somnolencia, fatiga muscular, torpeza motora y m e n - intoxicacin m o d e r a d a ) , d e b i l i d a d m u s c u l a r y respiratoria y confusin
tal, cefalea, cianosis (que aparece c u a n d o la Hb reducida supera ios 5 g/di (de 30 a 4 0 % , grave, valorar ingreso), acidosis m e t a b i i c a y color rojo
en sangre capilar), nuseas, vmitos o sensacin d e euforia. Si progresa, cereza de piel y m u c o s a s (ms dei 4 5 % ) e inciuso e d e m a p u l m o n a r y
puede llevar ai c o m a , provocar convulsiones y muerte. La cianosis puede c o m a (ms dei 6 0 % ) .
ser central, c u a n d o ia h e m o g l o b i n a reducida a u m e n t a en sangre arterial,
o perifrica, cuando ei a u m e n t o de Hb reducida se produce en sangre v e - El tratamiento c o n O^ a FiO^ elevadas (100%) reduce ia vida media de ia
nosa (ia concentracin de h e m o g l o b i n a en sangre capilar es ia media de c a r b o x i h e m o g i o b i n a de c i n c o horas a 90 minutos, y es precisa ia monito-
ambas). Las causas de cianosis central son ias de ia hipoxemia, mientras rizacin gasomtrica si ia intoxicacin es, ai m e n o s , m o d e r a d a ; ei alta es
que ia cianosis perifrica se produce bien por a u m e n t o dei c o n s u m o de posible c o n niveles m e n o r e s dei 5% y ausencia de sntomas.

03 Fisiologa y f i s i o p a t o l o g a ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa

Ti La h i p o x e m i a d e b i d a a h i p o v e n t i l a c i n c u r s a c o n hipercapnia y

Ideas clave ^ gradiente alvolo-arterial de normal.

Ti El t r a s t o r n o v e n t i i a t o r i o o b s t r u c t i v o se d e f i n e por u n c o c i e n t e Ti La h i p o x e m i a d e b i d a a shunt es la n i c a c a u s a d e h i p o x e m i a ,
V E F / C V F d i s m i n u i d o (por d e b a j o d e l 7 0 % ) c o n c a p a c i d a d p u l - q u e n o se c o r r i g e c o n O^.
monar tota! conservada.
Ti La a l t e r a c i n v e n t i l a c i n - p e r f u s i n es la c a u s a m s f r e c u e n t e d e
Ti El t r a s t o r n o v e n t i i a t o r i o restrictivo c u r s a c o n c a p a c i d a d p u l m o - h i p o x e m i a y se c a r a c t e r i z a por g r a d i e n t e alvolo-arterial d e
nar total d i s m i n u i d a . .- - e l e v a d o y m e j o r a c o n O^.

U n h o m b r e d e 3 5 a o s a c u d e a u n servicio d e U r g e n c i a s d e Ali-

Casos clnicos & c a n t e por d i s n e a . E n ia g a s o m e t r a arterial b a s a i , t i e n e un pH


d e 7,48. PaO^ d e 5 9 m m H g . PaCO^ d e 2 6 m m H g y un HCO3 d e
Un da e n q u e la presin a t m o s f r i c a es d e 7 0 5 m m H g , u n p a - 2 6 m E q / l . Tras a d m i n i s t r a r l e o x g e n o al 3 1 % , la PaO^ a s c i e n d e a
ciente d e 4 0 a o s se p r e s e n t a e n la sala d e U r g e n c i a s c o n u n a 7 5 m m H g . C u l d e los s i g u i e n t e s d i a g n s t i c o s es el m s p r o b a -
presin arterial d e o x g e n o d e 37 m m H g , u n a p r e s i n d e a n h - ble?
drido c a r b n i c o d e 8 2 m m H g y u n pH d e 7,22. C a l c u l a m o s la
presin alveolar d e o x g e n o , q u e resulta ser d e 3 9 m m H g . Entre 1) I n t o x i c a c i n por m o n x i d o d e c a r b o n o .
las causas d e insuficiencia respiratoria m e n c i o n a d a s m s a b a j o , 2) Crisis a s m t i c a .
cul ser la m s p r o b a b l e ? 3) A t e i e c t a s i a d e l l b u l o inferior d e r e c h o por c u e r p o e x t r a o i n -
trabronquial.
1) Una e m b o l i a d e p u l m n . 4) S n d r o m e d e distrs respiratorio d e l a d u l t o .
2) Es u n a i n s u f i c i e n c i a respiratoria c r n i c a r e a g u d i z a d a e n u n p a -
ciente c o n e n f e r m e d a d p u l m o n a r o b s t r u c t i v a c r n i c a ( E P O C ) . RC:2
3) T i e n e u n a crisis a s m t i c a g r a v e .
4) Una s o b r e d o s s d e m o r f i n a .

RC: 4 .

e s h e a d a c h e , f a t i g u e , d i z z i n e s s , a n d n a u s e a . W h i c h point o n t h e

Case Study g r a p h a b o v e best c o r r e s p o n d s to t h e relationship b e t w e e n plas-


m a b i c a r b o n a t e , p H , a n d PCO^ in this patient?
A patient p r e s e n t s to his p h y s i c l a n w l t h a c h r o n i c c o u g h . He
notes occasional streaks of b l o o d in his s p u t u m . A c h e s t X-ray 1) A.
film reveis multi-noduar, cavitating lesions in t h e a p i c a l p o s - 2) B.
terior s e g m e n t s of b o t h lungs, w l t h e v i d e n t satellite lesions. T h e 3) C .
condition reported is likeiy to o c c u r in t h e p i c e s of t h e l u n g s , 4) D.
rather t h a n in t h e b a s e , b e c a u s e t h e p i c e s :
Correct a n s w e r : 2
1) Are better p e r f u s e d .
2) Are m o r e a c i d i c . A 26-year-old m a n r e c e i v e s a c o n c u s s i o n f r o m a car accident.
3) H a v e a h i g h e r P O , . The brain edema that follows causes compression of the
4) Ventlate better. c e r e b r a l arterias to s u c h a n e x t e n t that h e n e e d s to b e placed o n
m e c h a n i c a l v e n t i l a t i o n to control his b r e a t h l n g . His respiratory
Correct answer: 3 drive is d i m i n i s h e d m a i n y b e c a u s e of d e c r e a s e d :

A 6 5 - y e a r - o l d m a n p r e s e n t s w l t h a p r o d u c t i v a c o u g h a n d dif- 1) A r t e r i a l P C O . a c t i n g t h r o u g h c e n t r a l c h e m o r e c e p t o r s .
ficulty b r e a t h l n g . His s p u t u m c u l t u r e is p o s i t i v a for e n c a p s u - 2) A r t e r i a l PCO^ a c t i n g t h r o u g h p e r i p h e r a l c h e m o r e c e p t o r s .
lated g r a m - p o s i t i v e c o c c i , w h i c h a r e o f t e n s e a n in p a i r s . T h e 3) A r t e r i a l p H a c t i n g t h r o u g h c e n t r a l c h e m o r e c e p t o r s .
patient's d y s p n e a is p r i m a r i l y d u e to w h i c h of t h e f o l l o w i n g 4) A r t e r i a l p H a c t i n g t h r o u g h p e r i p h e r a l c h e m o r e c e p t o r s .
mechanisms?
Correct a n s w e r : 1
1) I n a d e q u a t e p e r f u s i n .
I 2) I n a d e q u a t e v e n t i l a t i o n . A m e d i c a l s t u d e n t v o l u n t e e r s to h a v e his l u n g v o l u m e s a n d
3) I n c r e a s e d a i r w a y r e s i s t a n c e . c a p a c i t i e s m e a s u r e d for his o r g a n p h y s i o l o g y laboratory class.
4) Poor o x y g e n d i f f u s i o n . . He is c o n n e c t e d at t h e e n d of a n o r m a l expration to a s p i r o m e t e r
c o n t a i n i n g a k n o w n c o n c e n t r a t i o n of h e l i u m . He is instructed to
Correct answer: 4 . . b r e a t h e s e v e r a ! t i m e s until t h e h e l i u m has e q u i l i b r a t e d b e t w e e n
t h e s p i r o m e t e r a n d his l u n g s . C a l c u l a t i o n s are m a d e to deter-
I A 31-year-old s t o c k b r o k e r drives to a high-altitude m o u n t a i n m i n e t h e a m o u n t of air in his l u n g s w h e n h e w a s c o n n e c t e d to
resort to d o s o m a rock c l i m b i n g . Later t h a t day, he e x p e r i e n c - t h e s p i r o m e t e r , w h i c h is c a l l e d t h e :

19 ERRNVPHGLFRVRUJ
I
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n
I
. . . . . . .

! 1) E x p l r a t o r y r e s e r v e v o l u m e . 1) R e s i d u a l v o l u m e .
j 2) T i d a l v o l u m e . 2) T i d a l v o l u m e .
i 3) F u n c t i o n a l residual c a p a c i t y . 3) E x p i r a t o r y r e s e r v e v o l u m e .
I 4) Vital capacity. 4) I n s p i r a t o r y r e s e r v e v o l u m e .

; Correct answer: 3 Correct answer: 4

, T h e v o l u m e e x p e l l e d by a n active explratory effort after p a s s i v e T h e a m o u n t of air r e m a i n i n g in t h e l u n g s after m a x i m a l expra-


expration is: t i o n is c a l l e d :

1) Vital capacity. 1) T i d a l v o l u m e .
j 2) Inspiratory r e s e r v e v o l u m e . 2) R e s i d u a l v o l u m e .
: 3) E x p l r a t o r y r e s e r v e v o l u m e . 3) Vital c a p a c i t y .
4) Total l u n g c a p a c i t y .
4) Residual v o l u m e .
Correct answer: 2
Correct answer: 3
T h e a m o u n t o f air i n s p i r e d (or e x p i r e d ) w l t h e a c h normal
T h e m x i m a ! a m o u n t of inspired air after a p a s s i v e expration is: b r e a t h is:

1) E x p l r a t o r y reserve v o l u m e . 1) T i d a l v o l u m e .
2) Inspiratory c a p a c i t y . 2) I n s p i r a t o r y r e s e r v e v o l u m e .
3) Residual v o l u m e . 3) E x p i r a t o r y r e s e r v e v o l u m e .
4) Tidal v o l u m e . 4) Vital c a p a c i t y .
Correct answer: 2
Correct a n s w e r : 1
T h e a m o u n t of inspired air w l t h a m a x i m a l inspiratory effort o v e r
a n d a b o v e t h e tidal v o l u m e is:

03 Fisiologa y f i s i o p a t o l o g a 20 ERRNVPHGLFRVRUJ
1
Enfermedad pulmonar
obstructiva crnica (EPOC)

O R I E N T A C I N Algunos aspectos es obligado conocerlos muy bien: ei concepto de EPOC, ias diferencias entre

E N A R M bronquitis crnica y enfisema,


estable y de ias
ia clasificacin GOLD de ia gravedad
exacerbaciones.
y ei tratamiento de ia fase

4.1. Concepto ai flujo areo en ia morbimortaiidad de ia EPOC; ia tos y ia expectoracin


crnicas p u e d e n preceder ai desarrollo de limitacin ai flujo areo pero,
de igual f o r m a , algunos pacientes desarrollan limitacin significativa al
La EPOC es una e n f e r m e d a d prevenible y tratable q u e se caracteriza por flujo areo sin haber presentado previamente tos y expectoracin cr-
una limitacin ai flujo areo no totalmente reversible y g e n e r a l m e n t e pro- nicas.
gresiva, causada por una reaccin inflamatoria anormal de ios p u l m o n e s
ante partculas nocivas y gases, f u n d a m e n t a l m e n t e ei h u m o del tabaco.
4.2. Epidemiologa

E P O C : obstruccin c r n i c a no totalmente reversible ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ B C o n s i d e r a n d o todas ias edades, un 14% de h o m b r e s adultos y un 8% de


al flujo areo.
mujeres adultas tienen bronquitis crnica, EPOC o a m b a s . Esa diferen-
Recuerda cia d e prevalencias p u e d e estar relacionada c o n un mayor c o n s u m o de
cigarrillos e n varones y una mayor exposicin a agentes nocivos indus-
La limitacin ai flujo areo est producida por una mezcla d e e n f e r m e - triales. A c t u a l m e n t e existe un a u m e n t o d e c o n s u m o de cigarrillos en las
dad de ias pequeas vas areas (bronquiolitis obstructiva, puesta de m a - mujeres j v e n e s , io q u e p u e d e influir en un futuro ios datos de morbili-
nifiesto por una reduccin dei FEF^^ y destruccin parenquimatosa dad d e ia EPOC. Esta e n f e r m e d a d a m e n u d o se diagnostica tarde, ya que
(enfisema), c o n una gran variabilidad en c u a n t o a ia contribucin relativa ios pacientes p u e d e n no tener sntomas. Las espirometras de rutina en
de cada una de ellas. La inflamacin crnica p r o d u c e c a m b i o s estructu- poblaciones d e t e r m i n a d a s podran contribuir a detectarla en fases ms
rales y estrechamiento de ias p e q u e a s vas areas. La destruccin dei tempranas.
parnquima pulmonar, t a m b i n de origen inflamatorio, c o n d u c e a ia rup-
tura de ias uniones entre ios alvolos y ias p e q u e a s vas areas, y a una La mortalidad vara a m p l i a m e n t e entre ios distintos pases, siendo una
disminucin de ia retraccin elstica dei p u l m n . Estos c a m b i o s afectan d e ias principales causas d e m u e r t e (es la cuarta causa de mortalidad en
a ia capacidad de ias vas areas para p e r m a n e c e r abiertas durante ia es- ei m u n d o ) . T a n t o la morbilidad c o m o ia mortalidad por esta e n f e r m e d a d
piracin. t i e n d e n a a u m e n t a r d e b i d o ai c o n s u m o d e cigarrillos y a ia mayor expec-
tativa d e vida e n la poblacin.
Durante m u c h o t i e m p o se ha h e c h o m e n c i n en ia definicin a ios tr-
I minos "bronquitis crnica" y "enfisema". Ei enfisema consiste e n ia dilata-
cin dei acino (va area distai a un bronquioio terminal) y destruccin d e 4.3. Etiologa
ia pared alveolar; es un c o n c e p t o anatomopatoigico q u e a m e n u d o es
usado incorrectamente de forma clnica, y describe tan slo una de ias
varias alteraciones estructurales q u e se p u e d e n encontrar e n ios pacien- Tabaco
tes con EPOC. La bronquitis crnica (definida por ia existencia de tos y
expectoracin durante ai m e n o s tres meses ai ao, durante ai m e n o s dos Ei c o n s u m o de cigarrillos es, sin ninguna d u d a , ei principal factor de ries-
aos consecutivos) es un c o n c e p t o clnico, til desde ei punto d e vista g o de EPOC. Los fumadores de cigarrillos tienen una tasa de disminucin
epidemiolgico, pero q u e no refleja ia gran importancia de la limitacin anual dei FEV, mayor y una prevaiencia ms alta de EPOC que ia poblacin

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

general. Este efecto es algo menor en los fumadores de pipa o cigarros. Ei A pesar d e ias dificultades, dada ia complejidad de ia verificacin de ias
riesgo de desarrollar EPOC es dosis-dependiente, a u m e n t a a medida que infecciones, parece q u e hay relacin entre infecciones infantiles, espe-
aumentan los paquetes/ao (n. de paquetes al da x n. aos fumando). c i a l m e n t e por el virus respiratorio sincitial y ios sntomas respiratorios y
Sin embargo, no todos ios fumadores desarrollan EPOC, io que sugiere ia ia alteracin funcional p u l m o n a r en ia edad adulta. Los rinovirus han sido
existencia de factores genticos que puedan modificar ei riesgo individual. ios g r m e n e s ms f r e c u e n t e m e n t e implicados en ias exacerbaciones de
la EPOC, a u n q u e en ios ltimos estudios, las bacterias ios superan en ias
Son factores predictivos de mortalidad por EPOC ia e d a d de c o m i e n z o agudizaciones graves c o m o causa de reagudizacin.
dei hbito de fumar, ei n m e r o de paquetes-ao y ia situacin actual e n
cuanto ai c o n s u m o de cigarrillos. Los hijos d e padres f u m a d o r e s tienen Factores genticos
una mayor prevaiencia de sntomas y e n f e r m e d a d e s respiratorias, e inclu-
so de ciertas deficiencias en ios test funcionales, q u e p u e d e presagiar una Ei dficit de a l -antitripsina (AAT) o a l -proteasa inhibidor es ia nica ano-
futura hiperreactividad bronquial, a u n q u e no est ciara su contribucin al mala gentica c o n o c i d a q u e c o n d u c e a EPOC y justifica, ai menos, ei 1 %
futuro desarrollo de EPOC. de ios casos. Es una giucoprotena srica q u e se produce en el hgado y
q u e se e n c u e n t r a n o r m a l m e n t e e n los p u l m o n e s , c u y o papel principal es
Ei a b a n d o n o dei tabaco no lleva consigo una recuperacin de ia funcin ia inhibicin d e ia eiastasa d e ios neutrfiios. Es codificada por un nico
pulmonar perdida, pero se produce una ientificacin de ia cada anual g e n en ei c r o m o s o m a 14.
dei FEV,.
Ei fenotipo d e ia AAT se d e t e r m i n a g e n t i c a m e n t e por la expresin in-
El c o n s u m o de tabaco altera ia motiiidad ciliar, inhibe ia funcin de ios d e p e n d i e n t e de ios dos aieios paternos. Es un g e n pieomrfico c o n ms
macrfagos y produce hiperplasia e hipertrofia glandular, as c o m o un d e 70 aleles c o n o c i d o s (M, S, Z, etc.), 20 de ios cuales son capaces de
incremento agudo de ia resistencia de ia va area por constriccin mus- producir e n f e r m e d a d d e distinto grado de gravedad. La mayora de ia po-
cular lisa de origen vagai. blacin normal tiene dos g e n e s M, y su fenotipo se designa c o m o PiMM.
Los valores normales de AAT srica son 150-350 mg/di. Ei nivel protector
Contaminacin ambiental d e ia e n z i m a es 80 mg/di ( 3 5 % d e io normal).

Los contaminantes ambientales urbanos son perjudiciales para ias per- Ms dei 9 5 % de las personas c o n deficiencia grave son PiZZ, ia mayora
sonas con enfermedades cardiopuimonares, pero su papel en ia etiolo- caucsicos, cuyos niveles sricos son dei 16% de io normal. Los h o m o c i -
ga de ia EPOC no est claro. La incidencia y mortalidad de ia bronquitis gotos PiSS tienen valores dei 5 2 % , por io q u e no p a d e c e n enfisema. Existe
crnica y dei enfisema es mayor en ias reas industrializadas. Las exacer- controversia sobre si ei estado de heterocigoto se asocia con alteracin
baciones de ia bronquitis crnica s q u e estn en ciara relacin c o n ia de ia funcin pulmonar. Este estado tiene una incidencia del 5-14%. Los
excesiva c o n t a m i n a c i n por dixido de azufre. heterocigotos PiMZ y PiSZ tienen niveles entre 50 y 250 mg/di.

Profesin
El dficit de a l - a n t i t r i p s i n a es la n i c a alteracin ^ ^ / ^ ^ T ^ H
Se ha demostrado una interaccin entre ei tabaco y ciertas exposiciones gentica c o n o c i d a q u e predispone al desarrollo d e ^i^^^^^H
E P O C . P r o v o c a e n f i s e m a p r e c o z (por d e b a j o de 4 5 ^ ^ ^ ^ 1
laborales (trabajadores de plsticos expuestos a diisocianato de tolueno,
aos) en f u m a d o r e s y es del tipo p a n a c i n a r . KBCUBrCld
algodn, minera y grano).

Alcohol La deficiencia grave d e AAT c o n d u c e a enfisema prematuro, a m e n u d o


c o n bronquitis crnica y, en ocasiones, c o n bronquiectasias. Ei c o m i e n z o
A u n q u e son conocidos ios efectos dei alcohol sobre ia funcin de ios de ia e n f e r m e d a d p u l m o n a r se acelera c o n ei tabaco. La disnea c o m i e n -
macrfagos y ias clulas ciliadas, no hay evidencias q u e d e m u e s t r e n q u e za g e n e r a l m e n t e a ios 40 aos e n fumadores, y alrededor de ios 50 en
altere ia funcin pulmonar de m o d o i n d e p e n d i e n t e ai tabaco. no fumadores. A c o n t e c e e n esta entidad ia prdida dei normal equilibrio
entre proteiisis (inducida, sobre todo, por ia eiastasa dei neutrfiio, y de
Hiperreactividad bronquial inespecfica m o d o m e n o s relevante por ia accin de macrfagos, plaquetas, fibroblas-
tos y m s c u l o liso) y antiproteiisis ( f u n d a m e n t a l m e n t e la AAT, y m e n o s
No est claro su papel en ei desarrollo de EPOC, pero hay datos q u e la re- importante, ei inhibidor bronquial de bajo peso molecular d e las clulas
lacionan con una cada acelerada de ia funcin p u l m o n a r en fumadores. d e Ciara), p r e d o m i n a n d o , pues, ia primera y d a n d o lugar a ia destruccin
proteoitica d e ia va area. Ei enfisema es panacinar y c o m i e n z a en ias
Sexo, raza y nivel socioeconmico bases.

Incluso considerando ei tabaco, hay una mayor prevaiencia en hombres. Ei dficit de AAT t a m b i n produce e n f e r m e d a d h e p t i c a . Ei 2 0 % de ios
La tasa de mortalidad en EPOC es ms alta en caucsicos. La m o r b i m o r t a - nios PiZZ p a d e c e n hepatitis neonatal con m a r c a d a coiestasis, necrosis
iidad se relaciona de m o d o inverso c o n ei estatus s o c i o e c o n m i c o . heptica y proliferacin de ductos biliares, c o n g r n u i o s PAS+ en ios he-
patocitos (corresponden a AAT). Ei dao suele ser reversible, pero un 10%
infecciones d e ios casos evoluciona progresivamente a cirrosis e n la s e g u n d a d c a -
da de la vida. En adultos, se ha descrito cirrosis asociada a ios fenotipos
Varios estudios han d o c u m e n t a d o la asociacin entre una historia de e n - PiZZ, PiMZ y PiMS. Existe un mayor riesgo d e h e p a t o c a r c i n o m a , vascuiitis
fermedad de vas respiratorias bajas (infecciones recurrentes, tos crnica y c a r c i n o m a de crvix en estos pacientes. Se p u e d e s o s p e c h a r con un
y sibiiancias) y una disminucin de ia funcin pulmonar. d e s c e n s o en ias a l - g l o b u l i n a s en el p r o t e i n o g r a m a .

04 Enfermedad pulmonar
obstructiva crnica (EPOC)
ERRNVPHGLFRVRUJ
leumoiogia 04
El nico tratamiento eficaz de ia e n f e r m e d a d heptica es ei trasplante. Bronquioio respiratorio
Para ia afectacin pulmonar se p u e d e intentar tratamiento sustitutivo,
junto con ias medidas generales de tratamiento de ia EPOC, incluyendo
ei trasplante, si fuera necesario. Es importante ei consejo g e n t i c o en es-
tos pacientes.

4.4. Patogenia
y anatoma patolgica

Ei proceso i n f l a m a t o r i o q u e o c u r r e e n ia E P O C p a r e c e ser u n a a m p l i f i -
cacin de la r e s p u e s t a inflamatoria q u e t i e n e lugar e n ei a p a r a t o res-
piratorio n o r m a l a n t e ia a g r e s i n d e irritantes c r n i c o s c o m o ei h u m o Enfisema centrolobulilar
dei t a b a c o . Los m e c a n i s m o s q u e d e t e r m i n a n e s t a a m p l i f i c a c i n n o Enfisema panacinar

son bien c o n o c i d o s , pero p o d r a n estar g e n t i c a m e n t e d e t e r m i n a - Figura 2 0 . Tipos de enfisema


dos.

El patrn i n f i a m a t o r i o d e ia E P O C i n c l u y e a n e u t r f i i o s , m a c r f a g o s
Bronquitis crnica
y iinfocitos ( f u n d a m e n t a l m e n t e C D 8 ) . Estas c l u l a s l i b e r a n m e d i a d o -
(azul abotargado o blue bloater)
res i n f l a m a t o r i o s q u e a t r a e n c l u l a s i n f l a m a t o r i a s d e s d e ia c i r c u l a -
cin (factores q u i m i o t c t i c o s , c o m o ei i e u c o t r i e n o - B 4 o ia i n t e r i e u c i -
na-8), a m p l i f i c a n ei p r o c e s o i n f i a m a t o r i o ( c i t o c i n a s p r o i n f i a m a t o r i a s ,
c o m o ei T N F - a , iL-1 (3, iL-6) e i n d u c e n c a m b i o s e s t r u c t u r a l e s ( f a c t o r e s
de c r e c i m i e n t o , c o m o ei f a c t o r t r a n s f o r m a d o r dei c r e c i m i e n t o T G F - p ,
que p u e d e i n d u c i r fibrosis e n ias vas a r e a s p e q u e a s ) . Este p r o c e -
so i n f l a m a t o r i o es a m p l i f i c a d o t o d a v a a n m s p o r e s t r s o x l d a t i -
vo y un e x c e s o d e p r o t e i n a s a s e n ei p u l m n . Estos m e c a n i s m o s , e n
conjunto, c o n d u c e n a ios c a m b i o s p a t o l g i c o s c a r a c t e r s t i c o s d e ia Enfisema
(soplador rosado
EPOC.
o pink puffef)

Los cambios estructurales q u e ocurren en ia EPOC son m u y variados, y se F i g u r a 2 1 . Fenotipos d e EPOC


observan en ias siguientes estructuras:
Vas a r e a s p r o x i m a l e s (> 2 m m d e d i m e t r o ) : a u m e n t o d e ias
clulas c a l i c i f o r m e s , hipertrofia d e ias g l n d u l a s d e ia s u b m u c o s a 4.5. Fisiopatologa
y metapiasia e s c a m o s a .
V a s a r e a s d i s t a l e s (< 2 m m d e d i m e t r o ) : e n g r o s a m i e n t o d e
ia p a r e d , fibrosis peribronquioiar, e x u d a d o i n f l a m a t o r i o e n d o i u - Limitacin al flujo areo y atrapamiento
minai y d i s m i n u c i n d e calibre d e ias vas areas (bronquiolitis
areo
. obstructiva).
Parnquima pulmonar (bronquiolos respiratorios y alvo-
los): d e s t r u c c i n d e ia p a r e d a l v e o l a r y a p o p t o s i s d e c l u l a s La inflamacin, fibrosis y exudados endoiuminaies en ias pequeas vas
epiteliales y e n d o t e i i a i e s . Se r e c o n o c e el e n f i s e m a c e n t r o a c i n a r areas causan ia reduccin dei LEV., y de la relacin F E V / FVC. Producen
o c e n t r o l o b u i i i i a r ( d i l a t a c i n y d e s t r u c c i n d e ios b r o n q u i o l o s adems un progresivo atrapamiento areo durante ia espiracin, io que
respiratorios), q u e se o b s e r v a e n
f u m a d o r e s y p r e d o m i n a e n los
campos pulmonares superiores, Localizacin Localizacin Causas o factores
Tipo
y ei enfisema panacinar o panio- e n el a c i n o e n el p u l m n relacionacos

bu//7/ar ( d e s t r u c c i n d e ios s a c o s Centroacinar CENTRAL Campos Tabaco, edad avanzada


alveolares y d e ios b r o n q u i o i o s (bronquioio respiratorio) superiores
respiratorios), q u e se observa
Panacinar UNIFORME Campos Difuso en ei dficit de AAT
e n el dficit d e a l - a n t i t r i p s i n a y
inferiores A veces focal en ancianos y fumadores,
p r e d o m i n a e n ios c a m p o s p u l -
asociado a centroacinar en lbulos
m o n a r e s inferiores ( F i g u r a s 2 0
superiores
y 21 y Tabla 3).
Vasos sanguneos pulmona- Acinoso distai DiSTAL Subpieural Jvenes
o paraseptal (tabiques alveolares, en campos Neumotorax espontneo por rotura
res: e n g r o s a m i e n t o d e ia n t i m a ,
ductos alveolares superiores de bullas apicales. Ei flujo areo suele
disfuncin endotelial y a u m e n t o
y alvolos) estar conservado
d e ia c a p a m u s c u l a r , io q u e c o n -
duce a hipertensin pulmonar. Tabla 3. Variantes de enfisema

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g i a , 2.^ e d i c i n

conduce a hiperinsuflacin pulmonar.


1 Predominio de enfisema P r e d o m i n i o de bronquitis
La hiperinsuflacin reduce ia capacidad Hbito exterior Astnico Pcnico
inspiratoria, d e f o r m a que aumenta ia ca-
Edad en el m o m e n t o 60 50
pacidad residual funcional, sobre todo. del diagnstico
durante ei ejercicio fsico (hiperinsufla-
Disnea Grave Leve
cin dinmica). Actualmente, se cree
que ia hipersinsufiacin se desarrolla ai Adquisicin d e la tos Despus de ia disnea Antes de la disnea

inicio de ia enfermedad y es ia principal Esputo Escaso, mucoso Abundante, purulento


responsable de ia disnea de esfuerzo. Infecciones bronquiales Poco frecuentes Ms frecuentes

Episodios d e Insuficiencia A menudo terminales Repetidos


Alteraciones respiratoria

en el intercambio PaCOj crnica 35-40 m m H g 50-60 m m H g

de gases PaOj crnica 65-/5 m m H g 45-60 m m H g

Pollglobulia Rara Frecuente


Estas alteraciones son secundarias a Normal o ligera Moderada o intensa
HTP (reposo)
diferentes circunstancias: enfisema, al-
HTP (ejercicio) Moderada Empeora
teraciones en ia relacin V/Q por obs-
truccin de las vas areas perifricas. Cor pulmonale Raro, salvo en fase terminal Frecuente

alteracin de ia funcin muscular. Son Retraccin elstica Disminucin grave Normal


causa de hipoxemia e hipercapnia. Resistencia a a va area Normal o ligeramente aumentada Aumentada

Hipertensin pulmonar Capacidad d e difusin Disminuida Normal o ligeramente disminuida

Esfuerzo respiratorio Intenso Moderado

La hipertensin pulmonar leve o mo- Auscultacin 4 murmullo vesicular Roncus y sibiiancias que cambian
derada es una complicacin tarda en con ia tos
ia EPOC. Su causa es ia vasoconstriccin Radiografa d e trax Hiperinsuflacin: No hay patrn caracterstico
pulmonar hipxica de ias arterias pulmo- Aplanamiento diafragmtico Engrosamiento de ias paredes
nares de pequeo calibre, a io que pue- Hiperclarida retroesternal bronquiales si se asocian
de sumarse hiperplasia de ia ntima e hi- y retrocardaca bronquiectasias (sombras "en ral
pertrofia de la muscular y ia prdida dei de tranva")
Patrn de deficiencia arterial
lecho capilar pulmonar que se observa (los vasos no llegan a la periferia) t trama broncovascular

en ei enfisema. En ia pared de ios vasos Silueta cardaca alargada Cardiomegaiia

sanguneos se puede observar una reac- A v e c e s bullas (reas radioiucentes


cin inflamatoria similar a ia producida > 1 c m rodeadas por una pared muy

en ias vas areas, junto con evidencia de fina, c o m o "dibujada con comps")

disfuncin endotelial. Puede acabar con- T a b l a 4. Diferencias clnicas d e ios tipos de E P O C


duciendo a hipertrofia ventricuiar dere-
cha e incluso a insuficiencia cardaca derecha (corpulmonale).

4.6. Clnica

Los sntomas ms frecuentes en ia EPOC son ia tos, la expectoracin y ia


disnea. Es m u y c o m n evidenciar una historia de t a b a q u i s m o de, por io
menos, 20 cigarrillos diarios durante ai m e n o s 20 aos. La disnea sueie
aparecer en ia sexta dcada y tiene un desarroiio progresivo.

Casi s i e m p r e existe historia d e tos y e x p e c t o r a c i n previa a ia dis-


nea. En ia bronquitis c r n i c a , p u e d e h a b e r h e m o p t i s i s (de h e c h o , es
ia c a u s a m s c o m n e n ia a c t u a l i d a d ) . En ias e x a c e r b a c i o n e s infec-
ciosas, hay a u m e n t o d e ia tos y ia d i s n e a , c o n e s p u t o p u r u l e n t o e
inciuso sibiiancias. En ia T a b l a 4 se r e c o g e n ias p r i n c i p a l e s d i f e r e n c i a s
y similitudes clnicas e n t r e el e n f i s e m a ( F i g u r a s 2 2 y 2 3 ) y ia b r o n q u i -
tis c r n i c a . Ei p o r c e n t a j e dei FEV^ e n relacin c o n ei t e r i c o se utiliza
para clasificar ia g r a v e d a d . M u c h o s p a c i e n t e s m u e s t r a n u n a u m e n t o
dei FEV, m e n o r dei 1 5 % tras ia i n h a l a c i n d e un j3-adrenrgico (test
de b r o n c o d i i a t a c i n n e g a t i v o ) , a u n q u e s u e i e h a b e r ciara m e j o r a sin- Figura 2 2 . Radiografa posteroanterior de trax de un p a c i e n t e
t e m t i c a . Se aprecia u n a u m e n t o dei VR, C R F y V R / C P T . enfisematoso

04 Enfermedad pulmonar
o b s t r u c t i v a crnica (EPOC)
ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa !

Estadio F E V , (% s o b r e el terico)

i (leve) > 80%

ii (moderada) >50%y<80%

iii (grave) >30y<50%

iV (muy grave) < 30%

> 30 y < 50% si adems existe CP o IR

CP: cor pulmonale; IR: insuficiencia respiratoria

T a b l a 5. Clasificacin de la gravedad de la EPOC

4.8. Tratamiento

Posibilidades teraputicas
T r a t a m i e n t o n o farmacolgico

A b a n d o n o del t a b a c o . Es ia m e d i d a teraputica ms importante y


ms eficaz para tratar ia EPOC. Ha d e m o s t r a d o q u e a u m e n t a la su-
pervivencia.
R e h a b i l i t a c i n . Mejora ia tolerancia ai ejercicio y ia calidad de vida.
No ha d e m o s t r a d o i m p a c t o sobre ia supervivencia. D e b e incluir con-
sejo nutricionai.
O x i g e n o t e r a p i a c r n i c a domiciliarla (OCD). Administrada duran-
te un m n i m o de 15 horas al da (incluyendo ei periodo nocturno),
Figura 2 3 . Radiografa lateral de trax de un paciente enfisematoso ia O C D ha d e m o s t r a d o q u e a u m e n t a ia supervivencia. Su principal
efecto h e m o d i n m i c o es enientecer ia progresin de la hipertensin
La CPT est a u m e n t a d a en los pacientes c o n obstruccin grave. Por ia pulmonar. Se d e b e plantear en t o d o paciente clnicamente estable,
existencia de alteraciones en ia ventilacin/perfusin, la gasometra ar- q u e realice un tratamiento broncodiiatador c o m p l e t o y correcto,
terial sueie evidenciar hipoxemia y, a veces, sobre todo si p r e d o m i n a ia siempre q u e c u m p l a alguna d e ias siguientes indicaciones: 1) PaO^
bronquitis crnica, hipercapnia, c o n una DA-ajO^ a u m e n t a d a . La correla- (en reposo) < 55 m m H g , o 2) PaO^ (en reposo) 55-59 m m H g junto
cin entre ei FEV, y ia gasometra es escasa. La DLCO d i s m i n u y e c u a n d o c o n poiigiobuiia, hipertensin pulmonar, cor pulmonale, arritmias o
predomina el enfisema. alteraciones de f u n c i o n e s intelectuales. El objetivo q u e se persigue
c o n ia O C D es m a n t e n e r ia PaO^ en reposo por e n c i m a de 60 m m H g .
S n d r o m e overlap o d e s o l a p a m i e n t o . Se d e n o m i n a as a los p a -
cientes q u e p r e s e n t a n u n a a s o c i a c i n d e d o s s n d r o m e s r e s p i r a t o -
rios. La a s o c i a c i n m s f r e c u e n t e es ia E P O C c o n ei s n d r o m e d e a p -
nea o b s t r u c t i v a del s u e o . Estos p a c i e n t e s d e s a r r o l l a n h i p e r t e n s i n El a b a n d o n o del t a b a c o y a o x i g e n o t e r a p i a d o m i c i -
liaria prolongan la s u p e r v i v e n c i a e n la E P O C .
pulmonar, cor pulmonale, p o i i g i o b u i i a y a l t e r a c i o n e s d i u r n a s d e los
gases arteriales d e m a n e r a m s p r e c o z y g r a v e q u e ios p a c i e n t e s c o n
EPOC aislada. A d e m s , es c a r a c t e r s t i c o q u e e s t a s a l t e r a c i o n e s a p a -
rezcan c o n u n m e n o r g r a d o d e o b s t r u c c i n e s p i r o m t r i c a . Por t a n t o ,
en p a c i e n t e s c o n h i p e r c a p n i a o p o i i g i o b u i i a d e s p r o p o r c i o n a d a a la
alteracin p u l m o n a r , hay q u e d e s c a r t a r ia e x i s t e n c i a d e u n S A O S a s o - La o x i g e n o t e r a p i a se d e b e prescribir e n fase estable y
ciado. e n pacientes b i e n tratados. Prolonga la s u p e r v i v e n c i a .

4.7. Diagnstico T r a t a m i e n t o quirrgico.


Bullectoma: p u e d e mejorar ia disnea y ia funcin pulmonar
e n pacientes m u y seleccionados (gran bulla q u e c o m p r i m a ei
Est basado en ia clnica y ias p r u e b a s f u n c i o n a l e s . Para ei d i a g n s - p a r n q u i m a v e c i n o , tratamiento de sntomas locales c o m o he-
tico es necesario d e m o s t r a r ( m e d i a n t e e s p i r o m e t r a ia e x i s t e n c i a d e moptisis, infeccin o dolor torcico).
obstruccin ai flujo a r e o (lo q u e i m p l i c a u n a relacin F E V , / F V C < 0,7) Ciruga de reduccin de volumen pulmonar: procedimiento qui-
no c o m p l e t a m e n t e reversible. D e b e h a c e r s e d i a g n s t i c o diferencial rrgico en ei q u e se resecan zonas dei p u l m n para reducir
principalmente c o n el a s m a , ia i n s u f i c i e n c i a c a r d a c a , b r o n q u i e c t a s i a s ia hiperinsuflacin, mejorando ia eficiencia m e c n i c a de ios
y, en reas d e alta p r e v a i e n c i a , t u b e r c u l o s i s . m s c u l o s respiratorios ( f u n d a m e n t a l m e n t e ei diafragma). Ha
d e m o s t r a d o mejorar ia supervivencia (frente a tratamiento con-
La EPOC se clasifica en cuatro estadios clnicos, en funcin dei valor dei vencional) en pacientes c o n enfisema d e predominio en lbu-
FEV, posbroncodiiatador (Tabla 5 ) . los superiores y baja tolerancia ai esfuerzo fsico.

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

Trasplante pulmonaria EPOC constituye h o y e n da ia indicacin Dentro de este g r u p o d e frmacos se incluyen ios siguientes:
ms frecuente de trasplante pulmonar. Los criterios de indi- Agonistas fi-adrenrgicos. Producen broncodiiatacin por accin
cacin incluyen un FEV, < 2 5 % , PaO^ < 55 m m H g , PaCO^ > 50 directa e n ios receptores p-2 dei m s c u l o liso q u e existe desde
m m H g e hipertensin pulmonar secundaria. Mejora los snto- ia trquea a ios bronquioios terminales, a travs dei ciclo intra-
mas y ia calidad de vida, sin e m b a r g o , no ha d e m o s t r a d o un ceiuiar adeniiato-ciciasa-proteincinasa A. Revierten ia bronco-
impacto positivo sobre ia supervivencia. constriccin, sin tener en c u e n t a el agente contrctil.
Poseen efectos adicionales, c o m o son q u e previenen ia libera-
T r a t a m i e n t o farmacolgico (Figura 24) cin d e mediadores de ias clulas c e b a d a s y disminuyen ia ex-
travasacin vascular tras ia exposicin a mediadores (estos dos
les confieren cierto poder antiinflamatorio en ia inflamacin
a g u d a , pero no parecen tener efecto en ia inflamacin crnica),
a u m e n t a n ei aclaramiento mucociiiar, pero no inhiben ia secre-
BD de accin corta a d e m a n d a cin glandular, r e d u c e n ei efecto broncoconstrictor colinrgico
Sntomas intermitentes
(generalmente p-2 agonistas) y mejoran la resistencia de los msculos fatigados, pero no al-
teran su fuerza.
Existen de accin corta y de accin prolongada. Los de accin
corta (duracin: 4-6 horas, c o m i e n z o de accin rpido) son ei sai-
Sntomas continuos Anticoiinrgico de accin larga pautado
butamoi, ia terbutaiina y ei fenoterol. Dentro de ios de accin pro-
longada hay q u e distinguir entre ios de 12 horas de duracin de
accin, que incluyen ei saimeteroi (comienzo de accin lento) y ei
/Control de sntomas? formoteroi (comienzo de accin rpido), y ios de 24 horas de d u -
racin de accin, q u e en ia actualidad slo incluye el indacateroi
NO (comienzo de accin rpido). A u n q u e algunos de ellos (como ei
saibutamoi) est disponible para su administracin por varias vas,
en todos ellos es de eleccin ia va inhaiatoria, ya que es ia ms

1
Aadir p-2 agonistas
accin larga, pautado eficaz y ia q u e presenta menos efectos secundarios.
iumiiast La administracin por va sistmica produce ms efectos cola-
terales y no aporta beneficios. Los efectos colaterales (ei ms
c o m n es el t e m b l o r muscular) estn en relacin c o n la dosis,

Control de sntomas? d e b i d o a la estimulacin d e los receptores P extrapulmonares,


para ios q u e existe tolerancia, sin q u e parezca existir para el
efecto broncodiiatador. Su uso regular y t e m p r a n o no parece
NO alterar ia progresin de ia e n f e r m e d a d , por io q u e se indican
c u a n d o ia sintomatologa lo requiera.

nadir teofiiina

Los broncodilatadores son un tratamiento sintomti-


Figura 24. Manejo teraputico farmacolgico d e ia EPOC estable c o . Slo mejoran la c a l i d a d de v i d a , no la supervi-
vencia.
Vacunacin antigripal, indicada en todos ios pacientes. Reduce ias
complicaciones y ia mortalidad.
Vacunacin a n t i n e u m o c c i c a . Se recomienda en pacientes c o n Anticoiinrgicos. En ia EPOC son tanto o ms eficaces que ios
EPOC mayores de 65 aos o c o n un FEV, < 4 0 % . P-adrenrgicos, por io que se consideran d e eleccin en esta
Mucolticos, i n m u n o r r e g u l a d o r e s , a n t i o x i d a n t e s . No existe evi- e n f e r m e d a d . C o m p i t e n con ia acetiicoiina por ios receptores
dencia que apoye ia utilizacin regular d e n i n g u n o d e estos m e d i - muscarnicos posgangiionares d e las clulas musculares lisas de
camentos. ias vas areas, produciendo broncodiiatacin, q u e parece m a -
Inhibidores d e la fosfodiesterasa-4 (PDE-4). Ei roflumiiast ha d e - yor a ms gravedad de ia obstruccin. Ei principal efecto parece
mostrado que p u e d e mejorar ia funcin p u l m o n a r y ios sntomas en ocurrir en ias vas ms grandes.
pacientes con EPOC moderada y grave, aadido a anticoiinrgicos o Se e m p l e a n por va inhalada o nebuiizada. Se d i s p o n e de an-
P-agonistas. Se administra una vez ai da por va oral y p o s e e un b u e n ticoiinrgicos de accin corta, c o m o ei b r o m u r o de ipratropio
perfil de seguridad, c o n m u y pocos efectos secundarios. (inicio de accin en 15-30 minutos, d u r a c i n aproximada de
C o r t i c o i d e s i n h a l a d o s . Se r e c o m i e n d a a a d i r l o s ai r g i m e n tera- o c h o horas), y de accin prolongada, c o m o ei bromuro de tio-
putico dei p a c i e n t e c u a n d o p r e s e n t e h i p e r r e a c t i v i d a d b r o n q u i a l tropio, con una duracin de a c c i n d e 24 horas, lo que mejora
o se trate de u n a E P O C grave o m u y grave (estadio iii o iV) c o n el c u m p l i m i e n t o teraputico. Es diez v e c e s m s potente q u e ei
agudizaciones f r e c u e n t e s ( m s d e tres e n los l t i m o s tres a o s ) . bromuro de ipratropio y m u c h o m s selectivo por ios recepto-
Corticoides sistmicos. No se recomienda su uso en ia EPOC en res muscarnicos dei rbol t r a q u e o b r o n q u i a i . Mejoran ia funcin
fase estable. pulmonar y ia calidad de vida, a u m e n t a n ia tolerancia ai ejerci-
Broncodilatadores. Son ei pilar f u n d a m e n t a l . A u n q u e no han d e - cio y no se produce taquifiiaxia c o n su uso prolongado. En ei
mostrado incidencia sobre ia supervivencia, mejoran ios sntomas y asma son una alternativa a ios p-agonistas en pacientes con in-
ia calidad de vida. tolerancia a estos frmacos por sus efectos secundarios.

04 Enfermedad pulmonar
obstructiva crnica (EPOC)
ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa 04
Los efectos colaterales e s t n limitados a leve x e r o s t o m a , c o r t o s catarrhalis. Se inicia tratamiento antibitico c o n dos de estos tres criterio
paroxismos d e tos y midriasis o g i a u c o m a , e n c a s o d e entrar a c - (criterios d e W i n n i p e g ) : a u m e n t o de disnea, a u m e n t o de expectoracin
c i d e n t a l m e n t e e n ios ojos. No a f e c t a n a d v e r s a m e n t e ai a c l a r a - purulencia dei esputo. Entre ios antibiticos q u e se e m p l e a n , estn i
m i e n t o m u c o c i i i a r ni t i e n e n e f e c t o s a n t i c o i i n r g i c o s s i s t m i c o s , amoxiciiina-cido ciavuinico y ias nuevas fiuoroquinoionas (levofloxaci
a u n q u e se utilicen e n dosis altas, p u e s no se a b s o r b e n d e f o r m a no y moxifloxacino) en ciclos d e 7 a 10 das. Si se sospecha infeccin po
significativa. Pseudomonas aeruginosa (EPOC grave c o n ms de cuatro ciclos de anti
bitico en el ltimo ao), ei antibitico de eleccin es ei ciprofioxacino
Las nuevas generaciones de antibiticos tienen resultados favorables con
pautas ms cortas.
Los anticoiinrgicos son los broncodilatadores de
eleccin en la E P O C c u a n d o ios sntomas son c o n -
tinuos. Ei tratamiento ambulatorio d e b e incluir c o m b i n a c i n de broncodilatado
Recuerda. res d e accin corta; se valorar aadir broncodiiatador de accin larga, s
no io t o m a b a ; un ciclo corto d e corticoides sistmicos y antibioterapia s
Teoiina. Ha sido m u y utilizada durante m u c h o s aos, pero en ia est indicada.
actualidad se sabe q u e su efecto broncodiiatador es m e n o r q u e
ei de ios frmacos anteriores. Su m e c a n i s m o de accin b r o n c o - Ei t r a t a m i e n t o hospitalario d e b e incluir c o m b i n a c i n d e b r o n c o d i l a t a
dilatadora no se c o n o c e bien. dores d e a c c i n c o r t a , c o r t i c o i d e s por va s i s t m i c a ( d u r a n t e 7-10 das
Otros efectos s o n ei a u m e n t o dei a c l a r a m i e n t o m u c o c i i i a r , o x i g e n o t e r a p i a si existe i n s u f i c i e n c i a respiratoria, y se d e b e valora
e s t i m u l a c i n dei c e n t r o respiratorio, mejora d e ia f u n c i n d e ia n e c e s i d a d d e a n t i b i o t e r a p i a y / o v e n t i l a c i n m e c n i c a no invasiv
ios m s c u l o s respiratorios, r e d u c c i n d e ia resistencia v a s c u - (VMNI).
lar p u l m o n a r , a u m e n t o d e ia c o n t r a c t i l i d a d c a r d a c a , m e j o r a
d e ia f u n c i n p u l m o n a r d u r a n t e el s u e o y a l g n e f e c t o a n - Ventilacin mecnica n o i n v a s i v a
tiinflamatorio. Los e f e c t o s t e r a p u t i c o s a p a r e c e n c o n niveles
p l a s m t i c o s d e 5 a 15 p g / m i , a u n q u e c o n niveles m a y o r e s A c t u a l m e n t e son t e m a de d e b a t e y estudio ias indicaciones de ventila
d e 15 p g / m i ya se o b s e r v a n e f e c t o s s e c u n d a r i o s . Su m e t a - cin m e c n i c a no invasiva domiciliaria en pacientes c o n EPOC. Esta n
b o l i s m o h e p t i c o se v e influido por m u l t i t u d d e f a c t o r e s . ha d e m o s t r a d o a n su eficacia en ios pacientes c o n EPOC estable. S h
Los efectos colaterales m s c o m u n e s s o n c e f a l e a , n u s e a s , d e m o s t r a d o , sin e m b a r g o , su utilidad en ia agudizacin moderada o gra
v m i t o s , molestias a b d o m i n a l e s e i n q u i e t u d . Si ios niveles ve c u a n d o cursa c o n insuficiencia respiratoria hipercpnica, en acidosi
son m a y o r e s d e 30 p g / m i , a p a r e c e n arritmias, c o n v u l s i o n e s respiratoria m o d e r a d a (pH > 7,20/7,25) o c o n excesiva taquipnea pese
e h i p o t e n s i n . D e f o r m a a m b u l a t o r i a , se a d m i n i s t r a por va tratamiento. Ha d e m o s t r a d o q u e mejora la acidosis respiratoria, disminu
oral e n p r e p a r a d o s d e liberacin p r o l o n g a d a , m i e n t r a s q u e ye ia frecuencia respiratoria y la disnea, acorta la estancia hospitalaria y
existe un p r e p a r a d o i n t r a v e n o s o , ia a m i n o f i i i n a , para e m p l e o io q u e es ms importante, reduce ia necesidad de intubacin y ia mor
en pacientes agudizados ingresados (Tabla 6). talidad.

En caso d e acidosis respiratoria grave (pH < 7,20/7,25) y bajo nivel d


Disminucin consciencia se requiere intubacin orotraqueai y ventilacin mecnic
Aumento
del aclaramiento invasiva.
Neonatos Edad inferior a 16 aos
Ancianos Tabaco
Enfermedad heptica Marihuana L a V M N I est i n d i c a d a en e x a c e r b a c i o n e s q u e c u r s a n
insuficiencia cardaca Dieta rica en protenas c o n a c i d o s i s respiratoria l e v e - m o d e r a d a y a u m e n t o
Cor pulmonale Frmacos: isoproterenoi, del trabajo respiratorio, s i e m p r e q u e el nivel de cons-
Enfermedades febriles fenobarbitai, rifampcina, c i e n c i a sea a c e p t a b l e .

Dieta rica en hidratos de carbono hidracidas, fenitona


Frmacos: cimetidina, aiopurinoi,
propranoloi, eritromicina, iincomicina,
ciindamicina, asteroides
4.9. Pronstico
Tabla 6. Factores que modifican ei metabolismo de ia teofiiina
La e d a d y ei v a l o r d e i F E V , e n ei m o m e n t o d e i d i a g n s t i c o son io
Manejo de la agudizacin de la EPOC m e j o r e s c r i t e r i o s p a r a p r e d e c i r ia s u p e r v i v e n c i a d e los p a c i e n t e s c o n
E P O C . Ei r i t m o d e d i s m i n u c i n a n u a l d e i FEV, p a r e c e ser ei ndice
D e b e evaluarse i n i c i a i m e n t e la g r a v e d a d d e ia r e a g u d i z a c i n (en f u n - q u e m e j o r se r e l a c i o n a c o n ia m o r t a l i d a d d e e s t a e n f e r m e d a d . La
cin d e c o m o r b i i i d a d , e s t a d i o y a n t e c e d e n t e s d e r e a g u d i z a c i o n e s ) m o r t a l i d a d a u m e n t a r e s p e c t o a ia d e ia p o b l a c i n g e n e r a l c u a n
para decidir ei m a n e j o a m b u l a t o r i o , hospitalario o e n u n i d a d d e in- d o ei F E V , es m e n o r ai 5 0 % r e s p e c t o ai v a l o r t e r i c o . U n ndice de
tensivos. m a s a c o r p o r a l ( I M C ) m e n o r d e 21 k g / m ^ se a s o c i a a a u m e n t o de
m o r t a l i d a d . O t r o s f a c t o r e s c a p a c e s d e p r e d e c i r ia m o r t a l i d a d s o n
Aproximadamente un 7 5 % de las agudizaciones son de causa infecciosa. la e d a d a v a n z a d a , la g r a v e d a d d e ia h i p o x e m i a , ia m a g n i t u d de ia
Las bacterias son responsables dei 7 5 % de ias agudizaciones infecciosas, h i p e r t e n s i n p u l m o n a r , ia h i p e r c a p n i a y ia e x i s t e n c i a d e c o m o r b i i i
mientras que ei 2 5 % son debidas a virus y otros agentes. Los tres principa- d a d . Ei f a c t o r q u e m s i n c i d e e n ia e v o l u c i n es ia p e r s i s t e n c i a e n e
les patgenos son ei H. influenzae (ei ms frecuente), S. pneumoniae y M. c o n s u m o de tabaco.

27 ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

71 E n estas c o n d i c i o n e s , est i n d i c a d a c u a n d o la PaO^ es < 55 m m H g .

Ideas clave 71 L o s b r o n c o d i l a t a d o r e s d e e l e c c i n , c u a n d o los s n t o m a s s o n


71 La caracterstica definitoria d e la E P O C es la o b s t r u c c i n c r n i c a c o n t i n u o s , s o n ios a n t i c o i i n r g i c o s .
y n o reversible al flujo a r e o .

71 La i n d i c a c i n d e o x i g e n o t e r a p i a d e b e h a c e r s e c o n el p a c i e n t e
en fase estable y correctamente tratado.

U n p a c i e n t e d e 6 8 a o s c o n E P O C f u e d a d o d e alta e n el h o s -

Casos clnicos & pital c o n o x g e n o d o m i c i l i a r i o . D o s m e s e s m s t a r d e , a c u d e a


c o n s u l t a r e f i r i e n d o d i s n e a c o n m e d i a n o s e s f u e r z o s . Ha d e j a d o
Varn d e 38 a o s d e e d a d , f u m a d o r activo, q u e c o n s u l t a por c u a - de fumar y sigue tratamiento correctamente con broncodila-
dro clnico d e d i s n e a d e g r a n d e s e s f u e r z o s , sin tos ni e x p e c t o r a - tadores inhalados. Presenta saturacin del oxgeno de 8 5 % ,
cin, d e dos a o s d e e v o l u c i n . La e x p l o r a c i n fsica es n o r m a l . r e s p i r a n d o aire a m b i e n t e y h e m a t o c r i t o d e l 4 9 % . C u l d e las
La gasometra arterial r e s p i r a n d o aire a m b i e n t e objetiva u n a s i g u i e n t e s a f i r m a c i o n e s r e s p e c t o a a o x i g e n o t e r a p i a d o m i c i l i a -
PaOj d e 9 3 m m H g , u n a PaCO^ d e 4 1 m m H g y u n pH d e 7,38. E n ia ria es c o r r e c t a ? .Vi
exploracin funcional realizada se o b j e t i v a : F V C ( c a p a c i d a d vital
forzada) 1 0 8 % , F E V , ( v o l u m e n espiratorio f o r z a d o e n ei p r i m e r 1) D e b e i n t e r r u m p i r s e por t e n e r un h e m a t o c r i t o n o r m a l .
s e g u n d o ) 5 6 % , F E V / F V C 0 , 5 2 , C P T ( c a p a c i d a d p u l m o n a r total) 2) D e b e c o n t i n u a r , p e r o n o m s d e 12 h o r a s al d a .
1 6 2 % , VR ( v o l u m e n residual) 1 9 5 % , D L C O (difusin d e CO) 4 2 % . 3) D e b e a d m i n i s t r a r s e m e d i a n t e g a f a s n a s a l e s c o n flujo d e , ai m e -
Seale la r e s p u e s t a correcta: n o s , 10 I/minuto.
4) D e b e m a n t e n e r s e a largo p l a z o , p u e s se h a d e m o s t r a d o q u e
1) Hay q u e d e s c a r t a r u n dficit d e a l -antitripsina. a l a r g a la s u p e r v i v e n c i a e n p a c i e n t e s c o m o s t e .
2) Slo hay q u e a c o n s e j a r a b a n d o n o d e t a b a c o .
3) Es u n a e x p l o r a c i n f u n c i o n a l n o r m a l . H a y q u e b u s c a r o t r a s c a u - RC:4 -
sas d e d i s n e a .
4) Se trata d e u n a E P O C t i p o b r o n q u i t i s c r n i c a .

RCI .' .

revealed pH 7.09 objective O^, pCO^ pO^ 70 m m H g and 75 mmHg.

Case Study T h e next step is:

A 60-year-old mae patient, a smoker for 30 years, diagnosed twith 1) E n d o t r a c h e a l i n t u b a t i o n a n d m e c h a n i c a l v e n t i l a t i o n .


COPD emphysema type, goes to the ER because, after an episode of 2) R e m o v e t h e o x y g e n , b e c a u s e it is t h e c a u s e o f i n c r e a s e d CO^.
upper airway infection, there w a s worsening of his usual dyspnea, 3) I n c r e a s i n g o x y g e n , s i n c e it is s e c o n d a r y t o s t u p o r h y p o x i a .
agitation and Insomnia. He underwent arterial blood gases with pO^ 4) C o m m e n c e a n t i b i o t i c t r e a t m e n t .
50 mmHg, pCO^ 55 m m H g , pH 7.25 a n d bicarbonate of 31 mEq/L.
Oxygen was administered for the respiratory insufficiency, a n d Correct answer: 1
within hours box stupor a n d coma c o m m e n c e d . Arterial blood gases

04 Enfermedad pulmonar
obstructiva crnica ( E P O C )
ERRNVPHGLFRVRUJ
Se debe conocer bien ia
5.3. Patogenia
O R I E N T A C I N definicin de asma (de eiia

E N A R M se deduce ia estrategia
diagnstica), ei tratamiento en El a s m a es un trastorno infiamatorio crnico d e ias vas areas. La infla-

fase estable y de ias crisis. m a c i n crnica se asocia a hiperreactividad bronquial y a obstruccin


reversible, a u n q u e los m e c a n i s m o s q u e explican esta asociacin no estn
c o m p l e t a m e n t e aclarados. Ei proceso inflamatorio es bastante consisten-
te entre todos ios fenotipos d e a s m a , a u n q u e p u e d e variar entre pacien-

' 5.1. Definicin tes y entre diferentes m o m e n t o s evolutivos d e ia e n f e r m e d a d .

I La inflamacin e n el a s m a es similar ai d e otros procesos alrgicos. Los


factores implicados e n ia ditesis inflamatoria se p u e d e n clasificar en ios
El asma es una e n f e r m e d a d inflamatoria crnica d e ia va area, e n
cuya patogenia intervienen diferentes clulas y mediadores inflamato- tres apartados siguientes.

rios, condicionada parcialmente por factores genticos, q u e cursa c o n


hiperreactividad d e ia va area a una gran variedad d e estmulos y c o n Clulas inflamatorias
obstruccin reversible ai flujo areo, bien e s p o n t n e a m e n t e , bien c o n
tratamiento broncodiiatador. Esta inflamacin causa episodios recurren- Linfocitos T
tes de sibiiancias, disnea, opresin torcica y tos. La reversibilidad consiste
en un a u m e n t o dei FEV, d e ai m e n o s un 1 2 % sobre su valor basai tras E s t n a u m e n t a d o s e n ia v a a r e a , c o n u n d e s e q u i l i b r i o e n ia relacin

aplicar un p-adrenrgico selectivo d e accin corta. La hiperreactividad T h 1 / T h 2 f a v o r a b l e a i o s T h 2 y u n a u m e n t o e n ias clulas natural killer.

consiste en ia disminucin dei FEV, d e ai m e n o s un 2 0 % sobre su valor


basai tras ia realizacin d e una prueba d e b r o n c o p r o v o c a c i n inespec- Mastocitos
fica (histamina, metacolina, ejercicio fsico). El a s m a es un s n d r o m e c o n
fenotipos diferentes q u e c o m p a r t e n unas manifestaciones clnicas simi- A u m e n t a d o s t a n t o e n ia va area c o m o e n el m s c u l o liso bronquial, io

lares, pero c o n etiologas p r o b a b l e m e n t e distintas. q u e se relaciona c o n ia hiperreactividad bronquial. Su activacin da lugar


a ia liberacin d e m e d i a d o r e s broncoconstrictores y proinflamatorios.

Eosinfilos
Para el diagnstico de a s m a se requiere c l n i c a c o m -
patible y demostracin de hiperreactividad b r o n q u i a l .
Estn elevados e n ia va area de ia mayora d e ios asmticos y su nmero se
relaciona con ia gravedad dei asma. Su activacin libera enzimas responsa-
bles dei dao epitelial y mediadores q u e amplifican ia respuesta inflamatoria.

5.2. Epidemiologa Neutrfiios

i A p a r e c e n e n cantidad a u m e n t a d a e n ia va area d e algunos pacientes


Prevaiencia. La prevaiencia global dei asma vara entre ei 1 % y el 18% c o n a s m a grave, e n e x a c e r b a c i o n e s , e n asmticos fumadores y e n algu-
segn pases. En edad infantil, es ms frecuente en varones, se iguala e n nos casos d e a s m a profesional.
I ambos sexos en ia pubertad y predomina en mujeres en ia edad adulta.
En muchos pases ia prevaiencia ha aumentado en ias ltimas dcadas. Clulas dendrticas
I Mortalidad. En todo ei m u n d o se producen unas 250.000 muertes por
asma ai ao. No existe relacin entre ia prevaiencia y ia mortalidad Son clulas presentadoras d e antgenos q u e e n ios ganglios linfticos es-
por asma. timulan ei desarroiio d e iinfocitosTh2.

29 ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

Macrfagos Fibroblastos y miofibroblastos


Contienen receptores d e baja afinidad para ia igE q u e c u a n d o son esti- Estimulados por mediadores inflamatorios y factores d e crecimiento,
muiados por alrgenos liberan mediadores q u e amplifican ia respuesta contribuyen mediante ia p r o d u c c i n a n m a l a de tejido fibroso ai remo-
inflamatoria. deiado de la va area.

Clulas y elementos estructurales T e r m i n a c i o n e s n e r v i o s a s coiinrgicas


de la va area (Figura 25) d e las vas areas

Epitelio bronquial Si se activan por va refleja, c a u s a n broncoconstriccin y secrecin de


m o c o . Producen sntomas c o m o ia tos y opresin precordial.
Ei dao en ei epitelio d e ia va area es una caracterstica dei a s m a no
controlada, c o n prdida d e clulas ciliadas y secretoras. A ia v e z intervie- Molculas
ne activamente en ei proceso inflamatorio, liberando mediadores proin-
flamatorios en relacin c o n diferentes estmulos q u e contribuyen a a u - Quimiocinas
mentar ms ei d a o epitelial. Ei proceso d e reparacin d e estas lesiones
es anmalo, d a n d o lugar a un c o m p o n e n t e d e obstruccin irreversible Expresadas por ias clulas epiteliales, actan reciutando clulas inflama-
que en ocasiones aparece e n ei a s m a , en un proceso c o n o c i d o c o m o torias en ias vas areas.
remodeiado de ia va area.
Cisteinil-ieucotrienos

Sustancias liberadas por mastocitos y eosinfilos c o n fuerte efecto bron-


Mediadores coconstrictor.

Citocinas
Producidas por iinfocitos y macrfagos, controlan ei proceso inflamatorio
e n ei a s m a y p r o b a b l e m e n t e d e t e r m i n a n su gravedad. Las ms impor-
tantes son ias derivadas d e ios iinfocitos T h 2 : interieucina iL-5, favorece ia
p r o d u c c i n y activacin d e eosinfilos, y ia iL-4 e IL-13, necesarias para la
p r o d u c c i n d e igE por ios iinfocitos B.

IgE
i n m u n o g i o b u i i n a responsable d e ios f e n m e n o s alrgicos, se u n e a re-
ceptores d e alta afinidad presentes e n mastocitos, eosinfilos y clulas
dendrticas. En presencia dei alrgeno especfico esta unin d e s e n c a d e -
na ia liberacin d e mediadores e n dichas clulas.

Nervio vago Eferentes


xido ntrico ( N O )

Potente vasodilatador producido en ei epitelio bronquial por ia accin d e


ia e n z i m a NO-sintetasa. Su determinacin en ei aire espirado se p u e d e
e m p l e a r c o m o prueba diagnstica, por ser un marcador n o invasivo de
inflamacin d e ia va area.

Figura 2 5 . Epitelio bronquial d e un paciente asmtico


5.4. Factores implicados
Msculo liso b r o n q u i a l
en el desarrollo y expresin del asma
Contribuye a la obstruccin ai flujo areo por su hipertrofia, contraccin
aumentada e inciuso liberacin d e mediadores inflamatorios igual q u e Los factores implicados son d e dos tipos y se e x p o n e n a c o n t i n u a c i n .
ias clulas epiteliales.
Factores del husped
Clulas e n d o t e i i a i e s
Genticos
La expresin d e molculas d e adhesin e n ias clulas del endoteiio d e ia
circulacin bronquial es necesaria para ei reclutamiento d e clulas infla- Ei asma tiene un componente hereditario compiejo, en el q u e mltiples ge-
matorias en ia va area. nes estn implicados e interactan entre ellos y c o n fenmenos ambientales.

05 Asma ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa

Atopia/hiperreactividad b r o n q u i a l . Los g e n e s implicados e n ia por VSR se asocia c o n ei diagnstico de a s m a ai final de ia niez. Otros
tendencia a ia produccin d e igE (atopia) y e n el desarroiio d e hi- estudios, por otro lado, indican q u e ciertas infecciones tempranas, como
perreactividad bronquial no estn bien identificados, pero se sabe el s a r a m p i n , protegen dei desarroiio posterior d e a s m a , por io que no es
que se localizan m u y prximos unos a otros e n ei brazo largo dei posible sacar conclusiones especficas.
c r o m o s o m a 5, por io q u e t i e n d e n a heredarse c o n j u n t a m e n t e . Este
hecho explica ia fuerte asociacin entre atopia e hiperreactividad La "hiptesis d e ia higiene"sugiere q u e ia exposicin t e m p r a n a a infeccio-
bronquial. Clsicamente se divide ai a s m a en dos categoras e n f u n - nes virales protege dei desarrollo de a s m a , m o d u l a n d o ia maduracin dei
cin d e la presencia o no d e atopia (Tabla 7). sistema inmunitario hacia un perfil T h l (no alrgico), en contra dei Th2.
Esta teora no se ha podido demostrar.

Asma extrnseca Asma intrnseca Sensibilizantes ocupacionaies


Predominio en nios y jvenes Predominio en adultos
Ms d e 300 sustancias se han asociado ai asma profesional, q u e se define
Frecuente historia personal Rara historia personal o familiar
o familiar de alergia de alergia c o m o aquella q u e se produce c o m o c o n s e c u e n c i a de ia exposicin a un
(rinitis, urticaria, eccema...) a g e n t e e n c o n t r a d o e n ei m e d i o laboral. Estas sustancias incluyen mol-
Pruebas cutneas positivas culas d e bajo peso molecular a l t a m e n t e reactivas c o m o ios isocianatos,
irritantes q u e elevan ia reactividad d e ia va area, i n m u n g e n o s c o m o
IgE total y especfica elevadas igE normal
sales d e platino, y diferentes productos biolgicos q u e estimulan ia pro-
Hipersensibiiidad tipo I (inmediata) A v e c e s intolerancia a ia aspirina d u c c i n d e igE.
Tabla 7. Tipos de asma segn su etiologa
Tabaco
Respuesta al t r a t a m i e n t o . Existen diferentes aieios e n el receptor
P 2 c o n diferentes respuestas teraputicas. Otros g e n e s d e inters Los asmticos f u m a d o r e s tienen peor funcin pulmonar, mayor frecuen-
modifican ia respuesta a esteroides o a antileucotrienos. Esto abre cia d e sntomas y peor respuesta al tratamiento. Se ha demostrado q u e
ia posibilidad terica d e disear un tratamiento especfico para cada ia exposicin al h u m o dei t a b a c o intratero y e n ias primeras etapas d e
paciente en funcin d e su perfil gentico. la vida (tabaquismo materno) se asocia a peor funcin pulmonar y mayor
incidencia d e sntomas asmticos. No est claro si ocurre io m i s m o c o n
Obesidad ias manifestaciones alrgicas.

Se ha demostrado q u e es un factor d e riesgo para ei a s m a . Algunas sus- Contaminacin ambiental/domstica


tancias c o m o ias leptinas, implicadas e n ei control d e ia sensacin d e sa-
ciedad, pueden modificar la funcin p u l m o n a r y a u m e n t a r ei riesgo d e La relacin entre c o n t a m i n a c i n a m b i e n t a l y crisis por asma parece cia-
desarrollar asma. ra, pero no as su papel c o m o a g e n t e causal d e a s m a . La contaminacin
a m b i e n t a l se asocia c o n peor f u n c i n p u l m o n a r en nios pero no c o n ei
Sexo diagnstico d e a s m a . Lo m i s m o se p u e d e decir c o n respecto a contami-
nantes d o m s t i c o s c o m o c o m b u s t i b l e s para calefaccin, aire acondicio-
Ya se ha c o m e n t a d o q u e e n nios ia prevaiencia d e a s m a es mayor e n nado, h o n g o s e infestacin por cucarachas.
varones, mientras q u e en adultos ia situacin se invierte.
Dieta
Factores ambientales
Est bien d o c u m e n t a d o q u e ios nios alimentados c o n frmulas a base
Algunos d e ios factores ambientales implicados e n ei desarroiio dei a s m a d e leche d e v a c a o protenas d e soja tienen mayor incidencia de asma y
coinciden c o n ios implicados e n ias exacerbaciones, q u e se discuten m s alergia c o m p a r a d o c o n ios nios alimentados c o n leche materna. Algu-
adelante. nas caractersticas d e ias dietas occidentales, c o m o ei uso creciente de
alimentos procesados, reduccin d e antioxidantes y d e grasas n-6 po-
Alrgenos iiinsaturadas podran contribuir ai a u m e n t o e n ia incidencia de asma y
atopia o b s e r v a d a e n algunos pases.
Aunque ios alrgenos han sido claramente implicados e n ias exacerbacio-
nes asmticas, su papel c o m o factor causante del asma no est definitiva- Factores implicados en las exacerbaciones
mente aclarado. Algunos estudios indican q u e ia exposicin a caros, epi-
telio de perro y galo y Aspergillus se asocia c o n ei diagnstico de asma e n ia Entre ios a g e n t e s q u e p r o v o c a n crisis asmticas estn ios alrgenos
infancia en sujetos susceptibles (interaccin herencia-ambiente); otros, sin (ios m s f r e c u e n t e s ) , ei ejercicio, ei aire fro, ios gases irritantes, ios con-
embargo, han cuestionado esta interpretacin, llegando inciuso a sugerir t a m i n a n t e s a m b i e n t a l e s , ios a g e n t e s o c u p a c i o n a i e s , ios cambios de
un papel protector. Parece q u e en funcin dei alrgeno, ia dosis y ei t i e m p o t e m p e r a t u r a y ias e m o c i o n e s e x t r e m a s . Las infecciones vricas pueden
de exposicin, ia edad y ia gentica podran actuar en un sentido o e n otro. e x a c e r b a r ei a s m a , sobre t o d o , e n ios nios. Se han implicado ios rino-
virus (ei m s f r e c u e n t e ) , el virus respiratorio sincitial y ei influenzae, y en
infecciones lactantes, ei virus respiratorio sincitial y ei parainfuenzae. Ei ejercicio es
p r o b a b l e m e n t e ei principal d e s e n c a d e n a n t e d e breves episodios. Pro-
La infeccin por virus sincitial respiratorio (VSR) y virus parainfuenzae cau- d u c e limitacin ai flujo areo e n ia mayora d e ios nios y de ios jvenes
san un patrn de sntomas m u y similar ai fenotipo asmtico, y la infeccin asmticos.

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g i a , 2.^ e d i c i n

T a m b i n originan e x a c e r b a c i o n e s ciertos c o n s e r v a n t e s y colorantes t a m i e n t o c o n f r m a c o s ( i n h i b i d o r e s d e la ECA, p - b i o q u e a n t e s ) . Quizs


utilizados en c o m i d a s y bebidas (suifitos), f r m a c o s , c o m o ios antiinfla- sea m s i m p o r t a n t e q u e ios s n t o m a s e n s ia a p a r i c i n de ios m i s m o s
matorios no esteroideos en pacientes susceptibles y ios p-bioqueantes, a n t e s i t u a c i o n e s c a r a c t e r s t i c a s , c o m o ia e x p o s i c i n a p l e n e s , aire fro,
ei estrs e m o c i o n a l , ei dixido sulfrico, q u e no t i e n e efecto e n ias vas etc. T a m b i n es m u y t p i c o dei a s m a e n ios a d u l t o s ia a p a r i c i n d e ios
respiratorias de sujetos normales hasta alcanzar c o n c e n t r a c i o n e s m u y s n t o m a s d e m a d r u g a d a o por ia m a a n a t e m p r a n o , io q u e io diferen-
altas, los episodios d e sinusitis sin t r a t a m i e n t o antibitico y ei reflujo cia dei reflujo g a s t r o e s o f g i c o (ios s n t o m a s s u e l e n a p a r e c e r n a d a m s
gastroesofgico, p u e s su c o r r e c c i n i m p l i c a , e n a l g u n o s casos, una m e - a c o s t a r s e ) o ia e n f e r m e d a d c a r d a c a ( d o n d e ios s n t o m a s p u e d e n o c u -
jora dei a s m a . rrir e n c u a l q u i e r m o m e n t o ) . Los a n t e c e d e n t e s familiares o personales
d e a t o p i a d e b e n ser t e n i d o s e n c u e n t a .

5.5. Fisiopatologa Los sntomas de a s m a suelen ocurrir de m o d o paroxstico, existiendo


t e m p o r a d a s d o n d e ei paciente est libre de clnica, a u n q u e en casos gra-
ves no siempre se c o n s i g u e ia remisin de ia e n f e r m e d a d .
La disminucin dei calibre de ia va area es ei e v e n t o final c o m n q u e
explica ios sntomas y ias alteraciones funcionales. Los factores q u e c o n - E n la e x p l o r a c i n fsica ias sibiiancias, g e n e r a l m e n t e espiratorias, son ei
tribuyen a su aparicin son ios siguientes: dato ms caracterstico. No son especficas dei a s m a , y c u a n d o ia obstruc-
Contraccin dei m s c u l o liso de ia va area. cin es grave p u e d e n desaparecer. Ei uso de los msculos accesorios y el
Edema de ia va area, c o n s e c u e n c i a de ia inflamacin bronquial. pulso paradjico se e n c u e n t r a en casos graves.
Engrosamiento d e ia va area a c o n s e c u e n c i a de ios f e n m e n o s de
reparacin definidos c o m o remodeiado de ia va area.
Hipersecrecin de m o c o . 5.7. Diagnstico
La otra caracterstica definitoria dei asma es ia hiperreactividad bronquial,
que provoca obstruccin de ias vas areas en respuesta a estmulos q u e Se basa en ia clnica, de d o n d e parte la s o s p e c h a , j u n t o c o n ia demostra-
en sujetos sanos no evocaran respuesta a l g u n a , y explican ia aparicin cin d e obstruccin reversible, hiperreactividad bronquial o variabilidad
episdica de sntomas asmticos. Es c o n s e c u e n c i a de ia inflamacin cr- d e ia funcin p u l m o n a r (Figura 2 6 ) .
nica de ia va area y se produce por ios m e c a n i s m o s siguientes:
Contractilidad a u m e n t a d a dei m s c u l o liso de ia va area.
Desacopiamiento de ia contraccin de ia va area por ia inflamacin Diagnstico

peribronquiai, q u e impide ei soporte q u e ei p a r n q u i m a p u l m o n a r Cuadro clnico compatible


proporciona a ia va area, sin ei q u e ei e s t r e c h a m i e n t o d e ia luz se -I-
Hiperreactividad bronquial
exagera para un m i s m o nivel de contraccin dei m s c u l o liso.
Reversibilidad
Engrosamiento d e la pared bronquial por dentro d e ia c a p a m u s c u - Variabilidad
lar. Para una m i s m a contraccin muscular, en una pared engrosada
se produce una mayor reduccin de ia luz. Espirometra

Terminaciones nerviosas sensitivas. Sensibilizadas por ia inflamacin I


provocan una broncoconstriccin exagerada en respuesta a diferen-
tes estmulos.

Las alteraciones estructurales, conjunto de c a m b i o s c o n o c i d o s c o m o re-


\ I
Reversibilidad"** Variabilidad: Hiperreactividad
modeiado de ia va area, incluyen todos ios siguientes: ^ Nios ,
Fibrosis subepiteiiai, a c m u l o de fibras colgenas por debajo d e ia Control y seguimiento

m e m b r a n a basai. Aparece antes q u e ios sntomas asmticos y p u e d e


^ FeNO>30ppb
ser parcialmente revertida por ei tratamiento.
Hipertrofia e hiperplasia de m s c u l o liso bronquial. Figura 2 6 . Algoritmo diagnstico dei a s m a
Proliferacin de vasos sanguneos en ia pared de la va area, q u e
contribuye a su engrosamiento. F u n c i n p u l m o n a r . Sirve para confirmar ei diagnstico, establecer ia
Hipersecrecin de m o c o , c o n s e c u e n c i a de la hiperplasia de clulas gravedad y monitorizar ia respuesta ai tratamiento. Ei diagnstico se c o n -
caliciformes y de ias glndulas s u b m u c o s a s . firma mediante espirometra, e v i d e n c i a n d o un patrn obstructivo y una
mejora dei FEV, mayor o igual ai 1 2 % (reversibilidad) tras ia prueba bron-
codiiatadora, a u n q u e su negatividad no descarta ei diagnstico. La obs-
5.6. Clnica truccin en el asma es, a d e m s de reversible, variable, c o m o se manifiesta
c o n ia medicin dei pico d e flujo espiratorio m x i m o (PEF, FEM).

La trada clsica es ia d i s n e a , sibiiancias y tos, y a v e c e s o p r e s i n t o r - Si ia espirometra es normal, se d e b e investigar ia presencia de


cica. Las sibiiancias son m u y f r e c u e n t e s , pero no es raro e n c o n t r a r a hiperreactividad bronquial o d e variabilidad d e ia f u n c i n pulmonar.
pacientes c u y a nica m a n i f e s t a c i n es ia tos e s c a s a m e n t e p r o d u c t i v a ,
c o n o c i d a c o n ei n o m b r e d e e q u i v a l e n t e a s m t i c o . Otras c a u s a s d e tos Hiperreactividad b r o n q u i a l . Se diagnostica c o n ios test de provocacin
crnica q u e d e b e n ser incluidas e n ei d i a g n s t i c o diferencial son ei bronquial inespecfica con histamina, m e t a c o l i n a o ejercicio. La disminu-
goteo posnasai (el m s f r e c u e n t e ) , el reflujo g a s t r o e s o f g i c o y ei tra- cin dei FEV, de ms de un 2 0 % c o n respecto ai valor basai hace que ei

ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa

test sea positivo. Es m u y sensibie pero poco especfica, pues sujetos c o n Test s a n g u n e o s . La eosinofiiia es caracterstica dei asma, tanto in-
atopia o sinusitis sin a s m a p u e d e n presentar hiperreactividad bronquiai, trnseca (en ia q u e sueie ser ms marcada) c o m o extrnseca, aun-
e inciuso aigunos sujetos sanos, por io q u e es ms tii para exciuir ei diag- q u e su ausencia no excluye ia e n f e r m e d a d . Cifras m u y altas sugieren
nstico si ei resuitado dei test es negativo. otras e n f e r m e d a d e s (Churg-Strauss, aspergilosis broncopulmonar
alrgica (ABPA), n e u m o n a eosinfiia crnica, etc.). La eosinofiiia pue-
Variabilidad. Se define c o m o ia fluctuacin excesiva d e ia funcin pui- d e no estar presente si ei paciente t o m a corticoides.
rnonar a io iargo dei t i e m p o . Se e m p i e a n m e d i c i o n e s seriadas dei pico de Test alrgicos. En ei caso de sospechar a s m a alrgica, se deben rea-
flujo espiratorio (peakflow, PEF, FEM) (Figura 27). La m e d i d a ms usada lizar ias pruebas cutneas de hipersensibiiidad inmediata (prick-test).
es ia ampiitud (diferencia entre ei PEF m x i m o y ei m n i m o dei da) ex- Sin e m b a r g o , hay una alta prevaiencia d e test cutneos positivos en
presada c o m o porcentaje dei vaior diario dei PEF y p r o m e d i a d o a 1-2 personas sin sntomas alrgicos, por io q u e se d e b e n correlacionar
semanas, segn ia siguiente frmuia: ios resultados d e ios test c u t n e o s c o n la clnica.

(PEFmx-PEFmn) Diagnstico diferencial


(PEFmx + PEFmn/2)
> 20%
N. de das Se d e b e establecer c o n otras e n f e r m e d a d e s obstructivas de ias vas a-
reas (EPOC, bronquiolitis, etc.), insuficiencia cardaca, obstruccin de ias
Fraccin d e xido ntrico (NO) e x h a l a d o (FeNO). Es un marcador no vas respiratorias superiores (por t u m o r e s o e d e m a larngeo), disfuncin
invasivo de inflamacin eosinofiica d e ia va area. Los pacientes a s m - larngea funcional (cuadro q u e muestra mala respuesta ai tratamiento
ticos tienen vaiores eievados d e FeNO c o m p a r a d o s c o n sujetos sanos. c o n v e n c i o n a l y gasometra normal en ias "crisis"), lesiones e n d o b r o n q u i a -
Alcanza elevadas sensibilidad y especificidad en sujetos no f u m a d o r e s ies,TEP recurrentes, n e u m o n a s eosinfiias, y e n f e r m e d a d por reflujo gas-
que no reciben tratamiento antiasmtico, por io q u e p u e d e tener vaior troesofgico (ERGE).
diagnstico en pacientes c o n alta sospecha clnica y test funcionales no
diagnsticos. No obstante, un vaior normal no excluye ei diagnstico de Clasificaciones del asma
asma, especialmente en personas no atpicas, y a n no ha sido evaluado
de forma prospectiva c o m o test diagnstico. S e g n ia clnica, la e n f e r m e d a d se p u e d e clasificar en cuatro grupos, de-
p e n d i e n d o del estado basai dei paciente, ia frecuencia de las crisis, ia fun-
cin p u l m o n a r (PEF o F E V ) y ia variabilidad dei PEF (Tabla 8).

Crisis de disnea breves, menos de una vez a ia semana


Menos de dos crisis nocturnas ai mes
Periodo intercrtico asintomtico y con funcin
intermitente normal (PEF o VEMS > 8 0 % dei terico)
Variabilidad < 2 0 %
Incluye ei asma por ejercicio
Ms de una crisis semanal, pero menos de una diaria
Ms de dos crisis nocturnas al mes
persistente A v e c e s hay limitacin de ia actividad y dei sueo
leve Situacin basai: PEF o VEMS > 80% dei terico
Variabilidad > 20 - 30%

Sntomas continuos

Asma Ms de una crisis nocturna a ia semana


persistente Limitacin de ia actividad y del sueo
Figura 2 7 . Pico de flujo espiratorio (peak-fow) moderada Situacin basai: PEF o VEMS 60-80% dei terico

Otras exploraciones Variabilidad > 20 - 30%


Sntomas continuos
Exacerbaciones y crisis nocturnas frecuentes y graves
G a s o m e t r a arterial. En ei asma crnica estable es t p i c a m e n t e nor-
Asma
mal. Durante una agudizacin, sueie haber hipocapnia (debida a ia ingresos hospitalarios frecuentes
persistente
hiperventilacin) e hipoxemia. G e n e r a l m e n t e , hay aicaiosis respira- grave Limitacin de ia actividad y del sueo

toria. C u a n d o ia crisis es grave, ia PaCO^ a u m e n t a , indicando fatiga Situacin basai: PEF o VEMS < 60% del terico

de ios msculos respiratorios, por io q u e se produce acidosis respi- Variabilidad > 30%
ratoria que en ocasiones lleva asociado un c o m p o n e n t e de acidosis T a b l a 8. Clasificacin clnica dei a s m a
lctica (acidosis mixta).
Radiografa d e trax. Ei hallazgo ms frecuente es ia radiografa d e Esta clasificacin es tii slo e n p a c i e n t e s no tratados. Sin e m b a r g o ,
trax normal, tanto en ia fase estable c o m o en ias crisis. Si la crisis es resulta m s a d e c u a d o e s t a b l e c e r ia g r a v e d a d t e n i e n d o e n c u e n t a ia
grave, puede observarse hiperinsuflacin torcica. La radiografa de m e d i c a c i n necesaria para controlar ia e n f e r m e d a d . As, ei a s m a grave
trax sirve para exciuir otras enfermedades y descubrir c o m p l i c a c i o - es aquella q u e n e c e s i t a un t r a t a m i e n t o d e alta intensidad para c o n s e -
nes de ia agudizacin asmtica, c o m o neumotorax, n e u m o m e d i a s t i - guir ei c o n t r o l . Los niveles d e c o n t r o l dei a s m a a p a r e c e n reflejados e n
no o ateiectasia por i m p a c t a c i n de tapones mucosos. ia T a b l a 9 .

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

Controlada Parcialmente deradas-graves. La va intravenosa


Caractersticas No controlada
(todo lo siguiente) controlada * (hidrocortisona, p r e d n i s o l o n a , etc.)

Ai menos tres caractersticas est i n d i c a d a e n las e x a c e r b a c i o n e s


Sntomas diurnos Dos o menos veces Ms de dos veces
por semana por semana dei asma graves. No se d e b e n utilizar ios d e
a c c i n p r o l o n g a d a , c o m o la d e x a -
Uso de medicacin Dos o menos veces Ms de dos veces Parcialmente controlada presentes
metasona.
de rescate por semana por semana en una semana

Sntomas nocturnos Ninguno Aiguna vez


Efectos colaterales: ios esteroides
Limitacin de actividad Ninguna Alguna vez inhalados en dosis altas pueden
p r o d u c i r s u p r e s i n adrenai y otros
Funcin pulmonar Normal (> 80%) efectos s i s t m i c o s , por io q u e se
(FEV/PEF)
d e b e n e m p l e a r c o n ia m n i m a dosis
Exacerbaciones Ninguna Una o ms ai ao Una exacerbacin, en cualquier semana q u e m a n t e n g a ei c o n t r o l . Los efectos
convierte por definicin el asma
locales d e ios esteroides inhalados
en no controlada en esa semana
m s c o m u n e s s o n ia disfona (hasta
*Aiguna de ias caractersticas presente en cualquier semana
ei 4 0 % , por d e p s i t o dei f r m a c o e n
Tabla 9. Niveles de control dei asma ia laringe), la t o s y ia irritacin d e gar-
g a n t a tras ia i n h a l a c i n c o n prepara-
d o s p r e s u r i z a d o s ( p a r e c e d e b e r s e a ios aditivos, ya q u e s o n raras c o n

5.8. Tratamiento dispositivos d e p o l v o s e c o ) y la c a n d i d i a s s orofarngea (hasta e n un


5%). D i c h o s e f e c t o s d i s m i n u y e n si se e m p i e a n c m a r a s e s p a c i a d o r a s o
dispositivos e n p o l v o s e c o , y t a m b i n c u a n d o se a d m i n i s t r a n slo d o s

Medidas preventivas v e c e s ai d a .

Consisten en identificar y evitar alrgenos especficos, irritantes inespec- La gran eficacia d e ia utilizacin conjunta d e los p-adrenrgicos d e larga
ficos y frmacos nocivos. duracin y ios corticoides inhalados (mayor q u e altas dosis d e corticoides
inhalados d e forma aislada) ha c o n l l e v a d o la aparicin d e dispensadores
Frmacos c o m b i n a d o s d e a m b o s frmacos, lo q u e mejora ia adhesin ai tratamien-
to y d i s m i n u y e el coste.
Existen dos grupos d e frmacos q u e se e m p i e a n e n ei tratamiento dei
asma: C r o m o n a s ( c r o m o g l i c a t o / n e d o c r o m i l sdico)
Frmacos d e rescate o aliviadores: usados en ias agudizaciones,
alivian rpidamente ios sntomas, incluyen ios p-adrenrgicos selec- Se han propuesto varios m e c a n i s m o s d e accin, entre ellos ia estabiliza-
tivos d e accin corta, ios corticoides sistmicos, ios anticoiinrgicos cin d e ias clulas c e b a d a s , ia accin sobre otras clulas inflamatorias y ia
inhalados y ias teofiiinas d e accin corta. .Se remite ai lector ai Cap- interaccin c o n nervios sensoriales.
tulo d e EPOC, d o n d e se e x p o n e n a m p l i a m e n t e .
Frmacos controladores d e la e n f e r m e d a d : usados d e forma re El tratamiento prolongado reduce ia hiperreactividad bronquiai, ya q u e
guiar, mantienen controlada el a s m a , incluyen ios corticoides inhala- t a m b i n bloquea ia respuesta tarda. Se e m p l e a por va inhalada. Son efi-
dos y sistmicos, ias cromonas, ias teofiiinas d e liberacin retardada, caces e n ei a s m a inducida por esfuerzo. S o n frmacos m u y seguros, por
ios p-adrenrgicos selectivos d e accin prolongada, ios frmacos lo q u e se indica e n nios c o n a s m a leve, si bien su eficacia es discreta,
anti-igE y ios antagonistas d e ios ieucotrienos. m u y inferior a ia d e ios corticoides inhalados, por io cuai tienen un escaso
papel e n ei tratamiento actual dei a s m a .
Corticoides
Teofiiinas
Los corticoides inhalados son ios frmacos antiinflamatorios ms eficaces
de ios q u e se dispone, por io q u e son ios m e d i c a m e n t o s controladores Son frmacos broncodilatadores c o n modesta accin antiinflamatoria. Se
de eleccin en todos los escalones d e tratamiento dei a s m a (excepto e n dispone d e escasa evidencia acerca d e su e m p l e o c o m o controlador de
ei asma intermitente q u e slo requiere p-agonistas d e rescate). R e d u c e n ia e n f e r m e d a d , cuya eficacia es m o d e s t a . Se p u e d e n emplear para mejo-
ios sntomas, ias exacerbaciones y ia hiperreactividad bronquiai. Los este- rar ei control e n pacientes q u e requieren altas dosis d e corticoides inha-
roides suprimen ia inflamacin, pero no curan ia e n f e r m e d a d s u b y a c e n - lados a partir dei 5. escaln teraputico.
te. Adems, tienen cierta capacidad protectora para evitar ia prdida e n
nmero y funcin de ios receptores p-adrenrgicos. p-adrenrgicos d e accin p r o l o n g a d a

La va inhalada ha s u p u e s t o u n gran a v a n c e e n ei t r a t a m i e n t o dei a s m a Nunca se d e b e n e m p l e a r e n monoterapia, ya q u e de esta forma p u e d e n


estable, p e r m i t i e n d o el control d e ia e n f e r m e d a d sin s u p r e s i n a d r e - e m p e o r a r ei control dei a s m a a largo plazo. C o m o ya se ha c o m e n t a d o ,
nai ni efectos sistmicos e n ias dosis habituales. Los p r e p a r a d o s i n h a - son m u y eficaces asociados a corticoides inhalados, d e manera q u e exis-
lados son ia b u d e s o n i d a (ia q u e p a r e c e t e n e r m e n o r riesgo d e efectos ten c o m b i n a c i o n e s fijas d e a m b o s frmacos. Su efecto se mantiene unas
sistmicos), ei d i p r o p i o n a t o d e b e c i o m e t a s o n a y ia f l u t i c a s o n a . La va 12 horas, pero ei formoteroi, a diferencia dei saimeteroi, posee un rpido
oral ( p r e d n i s o n a , p r e d n i s o l o n a , etc.) se utiliza c u a n d o ia e n f e r m e d a d inicio d e a c c i n , io q u e permite usarlo t a m b i n c o m o medicacin d e res-
no se controla c o n ias pautas habituales y e n ias a g u d i z a c i o n e s m o - cate. Se utilizan a partir dei 'if' escaln.

05 Asma ERRNVPHGLFRVRUJ
leumologia 05
Anticuerpos monoclonales anti-igE ( o m a l i z u m a b ) limitada y c o n frecuente toxicidad significativa. Estn en estudio los ma-
crlidos por sus efectos antiinflamatorios.
Se administra por va subcutnea. Es una opcin teraputica para pacien-
tes con asma alrgica (niveles elevados de IgE) q u e no se controlan c o n Inmunoterapia
dosis altas de corticoides inhalados. La dosis d e b e ajustarse ai nivel de igE
srica. Son seguros, c o n pocos efectos secundarios. Se e m p i e a n e n ios Su papel en ei tratamiento dei a s m a es limitado. Los beneficios demos-
ltimos escalones debido a su alto precio. trados en ensayos clnicos son modestos y d e b e n compararse con ios
potenciales efectos secundarios, a v e c e s graves. Recientemente existe ia
Antagonistas de los r e c e p t o r e s de Ieucotrienos posibilidad de administrar inmunoterapia por va sublingual, io que au-

(monteiukast, zafirlukast) m e n t a su seguridad. P u e d e n tener un papel en caso de sensibilizacin a


un nico alrgeno, si ias medidas de evitacin y ei tratamiento estndar
no controlan ia e n f e r m e d a d .
Adems de ia accin antiinflamatoria, bloquean la respuesta a g u d a bron-
coconstrictora, siendo tiles en el a s m a inducida por el esfuerzo. Se a d m i - Tratamiento del asma crnica
nistran por va oral. Estn indicados en ei asma persistente moderada-gra-
ve para reducir dosis de corticoide inhalado, siempre q u e se m a n t e n g a Ei objetivo es estabilizar ai paciente c o n la m e n o r medicacin posible.
ei control de ia e n f e r m e d a d . En aigunos casos se p u e d e n e m p l e a r en ei Se considera q u e ia e n f e r m e d a d est controlada si hay escasa sintoma-
asma persistente leve c o m o alternativa a ios corticoides inhalados, a u n - tologa, incluida la n o c t u r n a , pocas exacerbaciones, poca necesidad de
que con menor eficacia q u e stos. Aigunos pacientes c o n a s m a inducida p-agonistas de accin corta, no hay limitacin en ia realizacin de es-
por saiiciiatos responden m u y bien a estos frmacos. Son m u y bien tole- fuerzo fsico y el vaior absoluto dei PEF es normal o casi normal, y con
rados y con pocos efectos secundarios. una variabilidad m e n o r del 2 0 % (vase ia Tabla 9). Ei tratamiento iniciai
d e p e n d e d e la clasificacin dei a s m a (vase ia Tabla 8) y posteriormente
O t r o s frmacos antiasmticos se ajusta s e g n ei nivel de control (Tabla 10).

Los anticoiinrgicos han sido poco estudiados en ei tratamiento dei a s m a Escaln i


en fase estable por io q u e apenas se dispone de evidencia a su favor. No
obstante, se reconoce q u e p u e d e n ser una alternativa para pacientes q u e Se e m p l e a n p-adrenrgicos inhalados de accin corta a d e m a n d a . En ei
experimentan efectos secundarios significativos c o n ios p-adrenrgicos. a s m a por esfuerzo son ios frmacos d e eleccin, pudiendo emplearse
c o m o alternativa un antileucotrieno o una c r o m o n a 2 0 minutos previos
Se han utilizado numerosos frmacos en pacientes c o n a s m a d e difcil ai ejercicio. Esta m e d i c a c i n d e rescate se usa en todos ios escalones aso-
control con ei objetivo de disminuir ia dosis de corticoides orales. Ei m e - ciada ai tratamiento controlador para c o n t e n e r ios sntomas agudos.
totrexato reduce ia necesidad de corticoides en aigunos pacientes, pero
con efectos secundarios no despreciables, y en dos ensayos clnicos no
han mostrado superioridad frente a placebo, por io q u e no se r e c o m i e n -
dan en el tratamiento dei asma. Se ha e m p l e a d o t a m b i n ciciosporina, En fase estable, los b-agonistas de a c c i n corta se e m -
sales de oro, inmunogiobulinas intravenosas y anticuerpos m o n o c l o n a l e s plean a demanda.

frente ai factor de necrosis tumorai a (TNF-a), todos ellos c o n eficacia


Recuerda

Bajar Escalones teraputicos Subir


Escaln 1 Escaln 2 Escaln 3 Escaln 4 Escaln 5 Escaln 6
De Gucocorticoide Gucocorticoide Gucocorticoide Gucocorticoide Gucocorticoide inhalado
eleccin inhalado a dosis inhalado a dosis inhalado a inhalado a dosis a dosis altas + agonista p2
bajas bajas + agonista dosis medias altas + agonista adrenrgico accin larga
b 2 adrenrgico + agonista P 2 P 2 adrenrgico + glucocorticoldes orales
accin larga adrenrgico accin larga
accin larga

Tratamiento Otras Antileucotrieno Gucocorticoide Gucocorticoide Aadir Aadir


de mantenimiento opciones inhalado inhalado
a dosis medias a dosis bajas +
Antiieucotrieno Antiieucotrieno
antileucotrieno
y/o teofiiina y/o teofiiina
Gucocorticoide y/o omalizumab y/o omalizumab
inhalado
a dosis bajas +
antileucotrieno
A demanda Agonista p2 Agonista P 2 Agonista P 2 Agonista P 2 Agonista P 2 Agonista P 2 adrenrgico
adrenrgico adrenrgico adrenrgico adrenrgico adrenrgico accin corta
accin corta accin corta accin corta accin corta accin corta
Educacin, control ambiental, tratamiento de las comorbilidades

Considerar inmunoterapia c o n alrgenos

Tabla 10.Tratamiento dei a s m a s e g n ei nivel de control

35 ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g i a , 2.^ e d i c i n

Escaln 2 forma y a dosis correctas. Se e m p l e a r ia dosis ms baja eficaz dei corti-


coide y durante ei m e n o r t i e m p o posible.
Se utilizan corticoides inhalados e n dosis bajas d e base y un p-adrenrgico
de accin corta a d e m a n d a si aparecen sntomas. Este es ei tratamiento Tratamiento de las exacerbaciones
iniciai ms a d e c u a d o en pacientes c o n asma persistente no tratados. Se
puede intentar sustituir ei corticoide por un antiieucotrieno (tii e n pa- Ei m t o d o ms eficaz para valorar ias exacerbaciones de una crisis as-
cientes c o n rinitis asociada) y, e n nios, por una c r o m o n a . mtica es ia realizacin del PEF. Este parmetro se utiliza para clasificar ia
exacerbacin s e g n su gravedad (Tabla 11).
Escaln 3
Existen unos signos llamados d e extrema gravedad o riesgo vital inmi-
En este nivel ei t r a t a m i e n t o d e e l e c c i n c o n s i s t e e n ia a s o c i a c i n d e nente: ia d i s m i n u c i n dei nivel d e consciencia, ia bradicardia, ia respira-
c o r t i c o i d e i n h a l a d o a dosis bajas j u n t o a u n p - a g o n i s t a d e a c c i n pro- cin paradjica y ei silencio auscuitatorio.
l o n g a d a . Si a p a r e c e n s n t o m a s , t a m b i n se e m p l e a c o m o f r m a c o d e
rescate u n p - a d r e n r g i c o d e a c c i n c o r t a ( n o m s d e 3-4 v e c e s ai d a ) . Ei t r a t a m i e n t o d e ias crisis s i e m p r e d e p e n d e r d e su nivel d e g r a v e d a d .
C o m o a l t e r n a t i v a , se p u e d e a a d i r ai c o r t i c o i d e i n h a l a d o u n a n t a g o - E x a c e r b a c i n leve. Ei tratamiento d e eleccin son ios p-agonistas
nista d e i e u c o t r i e n o s o e m p l e a r dosis m e d i a s d e i c o r t i c o i d e i n h a l a d o de accin corta por va inhalada. En caso d e mejora no es necesario
solo. n i n g n otro tratamiento.
Exacerbacin moderada-grave. Ei tratamiento de eleccin consiste
Si se elige ia c o m b i n a c i n de budesonida/formoteroi se p u e d e e m p l e a r en ia administracin de p-agonistas de accin corta por va inhalada
c o m o tratamiento d e m a n t e n i m i e n t o y d e rescate ai m i s m o t i e m p o , d a d o junto a corticoides sistmicos. Para los corticoides ia va oral es tan efec-
que ei formoteroi posee un inicio d e accin rpido q u e io hace tii para tiva c o m o ia intravenosa. Con independencia de ia va empleada, ei
este doble objetivo. Es io q u e se c o n o c e c o m o terapia SMART. efecto beneficioso de los corticoides no aparece hasta pasadas cuatro
horas de su administracin. Los corticoides han demostrado que ace-
Escaln 4 leran ia recuperacin de las crisis y estn indicados en todos ios casos
excepto en ias crisis leves.
Ei t r a t a m i e n t o d e e l e c c i n e n este nivel es ia c o m b i n a c i n d e u n cor- El empleo de bromuro de ipratropio inhalado de entrada junto ai
ticoide inhalado a dosis m e d i a s a s o c i a d o a u n p - a g o n i s t a d e a c c i n p-agonista, o en pacientes que no responden adecuadamente ai tra-
prolongada. La alternativa es asociar u n a n t i i e u c o t r i e n o ai c o r t i c o i d e tamiento iniciai produce una mayor respuesta que cada frmaco por
inhalado. separado. El beneficio de ia teofiiina no ha sido demostrado en ias crisis
de asma y cuenta con toxicidad significativa, por io cuai no se recomien-
Escaln 5 - da su empleo sistemtico. No obstante, su uso se puede considerar en
ias crisis ms graves con mala respuesta ai tratamiento convencional.
Ei tratamiento d e eleccin es ia asociacin d e dosis altas d e corticoide Los corticoides inhalados a dosis altas proporcionan una broncodi-
inhalado ms un p-agonista d e accin prolongada, a a d i e n d o otros fr- iatacin significativa y una reduccin en ios ingresos hospitalarios.
macos controladores (antileucotrienos y/o teofiiinas) si es necesario. En Estn indicados e n ias crisis moderadas-graves c o n mala respuesta
pacientes c o n asma alrgica se p u e d e recurrir ai o m a l i z u m a b . ai tratamiento iniciai.
Ei sulfato d e m a g n e s i o intravenoso no est aconsejado en ei trata-
Escaln 6 miento estndar, pero ha d e m o s t r a d o beneficio e n ias crisis ms gra-
ves q u e no mejoran c o n ia terapia inicial.
Consiste e n asociar corticoides orales ai tratamiento del escaln anterior. Ei o x g e n o est indicado siempre q u e exista insuficiencia respirato-
Antes se d e b e estar seguro d e q u e ei paciente usa t o d o ei tratamiento d e ria (crisis graves). Se p u e d e administrar por mascarilla o por cnulas

Leve Moderada Grave Parada inminente

Disnea Al andar, puede recostarse Ai hablar De reposo

Habla Prrafos Frases Palabras

Sibiiancias Moderadas, teleespiratorias intensas Intensas Silencio auscuitatorio

Uso de musculatura accesoria No S S Respiracin paradjica

Nivel de consciencia Normal Normal/agitado Agitado Disminuido/confuso

Frecuencia respiratoria Aumentada Aumentada >30

Frecuencia cardaca 60-100 100-120 > 120 Bradicardia

FEV/PEF* > 80% 60-80% < 60%

Saturacin 0^ > 95% 91-95% < 90%

PaO^ - > 60 m m H g < 60 m m H g

PaCO, - < 45 mmHg > 45 m m H g

Pulso paradjico Ausente (< 10) 10-25 mmHg > 25 m m H g Ausente (fatiga muscular)

* PEF nnedido tras la administracin de un broncodiiatador

Tabla 1 1 . Clasificacin de ia exacerbacin dei a s m a s e g n su gravedad

05 Asma ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa

nasales c o n el objetivo d e c o n s e g u i r s a t u r a c i o n e s d e o x g e n o s u p e - Criterios d e ingreso en UCI

riores a 9 0 % . Necesidad de ventilacin mecnica: deterioro dei nivel de conciencia

Se d e b e considerar ia v e n t i l a c i n m e c n i c a e n casos d e insuficiencia o parada cardiorrespiratoria

respiratoria refractaria a t r a t a m i e n t o , deterioro dei nivel d e c o n s c i e n - Insuficiencia respiratoria (PaO, < 60 m m H g y/o PaCO, > 45 mmHg)
a pesar del tratamiento c o n oxgeno en altas concentraciones
cia o signos d e fatiga m u s c u l a r respiratoria ( T a b l a 1 2 ) .
T a b l a 1 2 . Criterios d e ingreso e n UCi e n ias crisis a s m t i c a s

A ios 20-30 m i n u t o s se d e b e reevaiuar el P E F y ia clnica. Ei alta es posible

cuando ei PEF se m a n t i e n e superior ai 7 0 % u n a hora tras ei l t i m o trata- En ia F i g u r a 2 8 se ha r e s u m i d o ia a c t u a c i n g e n e r a l ante ei m a n e j o d e


miento y hay estabilidad clnica m a n t e n i d a . ias crisis d e a s m a .

Evaluacin inicial del nivel d e g r a v e d a d (ESTTICA)


A n a m n e s i s , exploracin fsica, FEV, o PEF, S a t O ,

Crisis leve Crisis m o d e r a d a - g r a v e Parada cardiorrespiratoria


PEF o FEV, > 8 0 % PEF o FEV, < 8 0 % inminente

Oxgeno < 4 0 % si S a t O , < 9 2 % Oxgeno ^^^^^'''WHMWPBPBIWPBPP^

1
Saibutamoi + ipratropio 4 pulsaciones c/10-15 min Saibutamoi + ipratropio 10-20 pulsaciones x min IP \
lutamol 2-4 pulsaciones Hidrocortisona e.v. 200 m g o prednisona Considerar VMNI
IP c/20 min 20-40 m g v . o . Considerar intubacin orotraqueai
Fiucasona 2 pulsaciones c/10-15 min IP
o budesonida 400 pg NEB c/15 min
(pacientes con mala respuesta)

Ingreso e n UCI

Evaluacin d e la respuesta al tratamiento (DINMICA) F E V o PEF c/30 min, SatO,, clnica

Mala respuesta (1-3 h)


FEV, o PEF < 60"h inestable
u . Sintomtico

SI
Alta Hospitalizacin

Prednisona v.o. 40-60 m g 7-10 das Oxgeno < 4 0 % si SatO, < 9 2 %


GCI y agonistas P 2 d e accin larga y medicacin al Saibutamoi 2,5 + ipratropio 0,5 m g NEB c/4-6
Plan de accin escrito

M
Hidrocortisona i.v. 100-200 m g c/6 h o . . .
Q to Concertar cita d e control Prednisona 20-40 m g v.o. c/12 h
Considerar Mf e.v.

FEV,: volumen espiratorio forzado en el primer segundo; PEF: flujo espiratorio mximo; SatO,: saturacin de oxihemogiobina; IP: inhalador presurizado; NEB: nebulizado
v.o.:va oral; e.v.: va endovenosa; GCI: glucocorticoides inhalados; VMNI: ventilacin mecnica no invasiva; min: minuto; mg: miligramo; pg: microgramo; c/: cada

Figura 2 8 . P r o c e d i m i e n t o d e a c t u a c i n ante ias crisis d e a s m a

Ti Los corticoides sistmicos estn indicados en las crisis modera-

Ideas clave das-graves.

Ti Es una obstruccin reversible (diferencia con EPOC), provocada Ti El mejor parmetro para valorar la gravedad de una crisis y mo-
por una inflamacin crnica de la va area. nitorizar su evolucin es el pico de flujo espiratorio (PEF).

Ti Los frmacos de eleccin en el tratamiento de mantenimiento Ti En una crisis, la presencia de normocapnia o hipercapnia es un
son ios corticoides inhalados (antinflamatorios). dato de gravedad.

Ti Los frmacos de eleccin en las crisis son los agonistas p-adre-


nrgicos por va Inhalada.

ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

La g a s o m e t r a arterial b a s a ! m u e s t r a un pH 7,46, P C O , 4 4 m m H g ,

Casos clnicos B P O , 58 m m H g y b i c a r b o n a t o 16 m m o l / i . C u l d e los siguientes


p l a n t e a m i e n t o s es ei m s a d e c u a d o ?
Mujer d e 21 a o s d e e d a d , q u e h a c o m e n z a d o h a c e tres m e s e s
con "pitos" en ei p e c h o y tos, e s p e c i a l m e n t e por la n o c h e . Se h a 1) Es u n a crisis a s m t i c a l e v e , por lo q u e h a y q u e a a d i r esteroides
hecho ms frecuente, y los ltimos das no le deja d e s c a n s a r . La inhalados, remitindola para su control mdico.
exploracin m u e s t r a u n a discreta d i s m i n u c i n del m u r m u l l o 2) Se trata d e u n a b u s o d e b e t a m i m t i c o s . H a y q u e d e s a c o n s e j a r
vesicular y a i g u n o s sibilantes, d e f o r m a p o c o i n t e n s a e n a m b o s su u s o d e e s a f o r m a y a s o c i a r u n a x a n t i n a o ipratropio.
hemitrax, c o n f r e c u e n c i a c a r d a c a d e 8 6 p u l s a c i o n e s p o r m i n u - 3) Es u n c u a d r o d e a n s i e d a d p o r a b u s o d e b e t a m i m t i c o s . Hay q u e
to. Cul ser la primera d e c i s i n t e r a p u t i c a ? ajustar la dosis a las r e c o m e n d a d a s y a a d i r u n a b e n z o d i a c e p i -
na.
1) Prescribir b r o n c o d i l a t a d o r e s p2 e s t i m u i a n t e s d e c o r t a a c c i n , 4) Es u n a crisis a s m t i c a s e v e r a q u e p u e d e requerir asistencia v e n -
c a d a c u a t r o horas. tiiatoria d e f o r m a i n m e d i a t a .
2) Prescribir b r o n c o d i l a t a d o r e s d e larga a c c i n , c o r n o f o r m o t e r o i ,
asociado a corticoides inhalados. RC: 4
3) indicar a n t i b i t i c o s a s o c i a d o s a b r o n c o d i l a t a d o r e s a n t i c o i i n r -
gicos. U n a e n f e r m a c o n a n t e c e d e n t e s d e a s m a e n ia infancia a c u d e a su
c o n s u l t a p o r q u e e n los l t i m o s m e s e s p r e s e n t a d i s n e a , tos seca
4) Prescribir N-acetilcistena, c a d a 6 h o r a s , a s o c i a d a a a m o x i c i i i n a . y ruidos torcicos, s o b r e t o d o a p r i m e r a h o r a . Hace t i e m p o q u e
s u s p e n d i t o d a a m e d i c a c i n a n t i a s m t i c a . Estos s n t o m a s a p a -
RC:2 recen a diario e n ei l t i m o m e s . S e le realiza u n PF e n la consulta
Un paciente d e 35 a o s a c u d e a U r g e n c i a s por d i s n e a . Refiere q u e es del 7 0 % d e i v a i o r terico. Q u t r a t a m i e n t o sera ei m s
una historia d e a s m a b r o n q u i a i , p e r o n u n c a ha r e q u e r i d o asis- i n d i c a d o p a r a ella?
tencia ventiiatoria. E n los ltimos das, h a p r e s e n t a d o d i s n e a si-
bilante, y e n las ltimas 12 horas, ha utilizado ai m e n o s 12 v e c e s 1) C r o m o g l i c a t o s d i c o d e b a s e y s a i b u t a m o i a d e m a n d a .
su inhalador d e s a i b u t a m o i . En ia e x p l o r a c i n , e s t bien p e r f u n - 2) U n a a s o c i a c i n d e f l u t i c a s o n a / s a l m e t e r o l e m p l e a d a a d e m a n d a .
dido y coloreado, c o n u n a F C d e 110 i p m y u n a FR d e 3 5 r p m , c o n 3) U n a a s o c i a c i n d e b u d e s o n i d a / f o r m o t e r o i p a u t a d a d e b a s e y
tiraje supraciavcuiar e intercostal. S u TA es d e 140/80 m m H g y terbutaiina a d e m a n d a .
se objetiva un pulso paradjico d e 2 0 m m H g . E n ia a u s c u l t a c i n 4) S a i m e t e r o i y teofilirsa d e l i b e r a c i n r e t a r d a d a .
pulmonar, hay u n a d i s m i n u c i n global del m u r m u l l o v e s i c u l a r y
p r c t i c a m e n t e no se e s c u c h a n sibiiancias. La a u s c u l t a c i n car- RC: 3
daca es rtmica, sin soplos. El resto d e la e x p l o r a c i n es a n o d i n a .

1) P e r f o r m a r t e r i a ! b l o o d g a s e s a n d a c h e s t x-ray, a n d n e b u l i z e d

Case Study saibutamoi administered methyiprednisolone.


2) P e r f o r m arterial b i o o d g a s e s , a d m i n i s t e r o x y g e n by m a s k high
A n 18-year-old with a history of extrinsic a s t h m a f r o m a g e 10 flow 3 5 % , nebulized saibutamoi administered methyipredniso-
g o e s to t h e e m e r g e n c y r o o m b e c a u s e after a s u m m e r s t o r m lone.
there w a s an increase in rapidiy p r o g r e s s i v e d y s p n e a , w h e e z i n g 3) P e r f o r m arterial b l o o d g a s e s , a d m i n i s t e r o x y g e n by nasal c a n -
a n d c o u g h i n g , badiy s a g g i n g d e s p i t e t w o clicks s a i b u t a m o i b e - n u l a t o 3 I p m , n e b u l i z e d s a i b u t a m o i a n d i p r a t r o p i u m , hydrocor-
ing a d m i n i s t e r e d at h o m e a n d r e p e a t e d w i t h i n t w o hours. U p o n tisone and deiayed-reiease theophyiline.
arrivai at t h e ER t h e patient w a s c o n s c i o u s , o r i e n t e d , t a c h y p n e i c 4) P e r f o r m arterial b l o o d g a s e s , a d m i n i s t e r o x y g e n by m a s k h i g h
with intercostal intense, scattered w h e e z e s h e a r d o n b o t h s i d a s flow 3 5 % i.v. s a i b u t a m o i a n d h i g h - d o s e i n h a l e d fluticasone.
of the thorax. Vital signs w e r e : p F : 2 0 0 ( 4 0 % p r e d i c t e d ) , Fe: 1 2 5 ,
Fr: 3 2 , O , saturation: 8 6 % w h i i e b r e a t h i n g air. W h i c h a p p r o a c h Correct answer: 2
s h o u l d b e a d o p t a d in this c a s e ?

ERRNVPHGLFRVRUJ
Bronquiectasias

Este es un tema prescindible. B r o n q u i e c t a s i a s s a c u l a r e s o qusticas: ia dilatacin se acenta dis-


Se debe conocer ia fibrosis t a i m e n t e , t e r m i n a n d o en un f o n d o de saco.
O R I E N T A C I N qustca y ia aspergilosis
E N A R M broncopulmonar alrgica
(esta se expone en ei Captulo
de Eosinofilias).
6.3. Patogenia

La teora ms a c e p t a d a es ia de ia inflamacin q u e sigue a ia coionizacin

6.1. Concepto bacteriana. Los microorganismos p r o d u c e n sustancias, c o m o proteasasy


otras toxinas, q u e o c a s i o n a n una lesin tisular q u e altera ei aclaramiento
mucociiiar c o n ia c o n s i g u i e n t e retencin de secreciones y colonizacin
Son dilataciones anormales e irreversibles de los bronquios proximales bacteriana secundaria.
de mediano calibre (mayores de 2 m m de dimetro) debidas a ia destruc-
cin de ios c o m p o n e n t e s elstico y muscular de ia pared. En ei pasado, La infeccin persistente causa una inflamacin crnica c o n migracin de
eran a m e n u d o c o n s e c u e n c i a dei sarampin y ia tos ferina, pero en ia neutrfiios q u e liberan e n z i m a s proteoiticas, c o m o ia eiastasa y citocinas.
actualidad, ios principales causantes son ios adenovirus y ei virus de ia Se p r o d u c e as un crculo vicioso, ya q u e estos mediadores producen ms
gripe. La prevaiencia es d e s c o n o c i d a , pero ha disminuido en ios ltimos alteracin en ei epitelio, q u e a su vez lleva a un mayor deterioro dei acla-
aos en ios pases desarrollados d e b i d o a ia eficacia de ias c a m p a a s d e ramiento mucociiiar, y este a coionizacin.
vacunacin (sarampin, tos ferina, gripe) y ai tratamiento antibitico pre-
coz de ias infecciones respiratorias.
6.4. Etiologa
6.2. Anatoma patolgica
Bronquiectasias localizadas
I Infecciones. Los virus implicados son adenovirus, influenza, saram-
La infiamacin de ias paredes bronquiales c o n d u c e a la destruccin de pin y rubola. Entre ias bacterias, destacan estafilococos, Klebsiello
ios c o m p o n e n t e s elstico y muscular, q u e son reemplazados por tejido y g r m e n e s anaerobios. La tuberculosis t a m b i n es una causa fre-
fibroso. Ei tejido pulmonar circundante ejerce una traccin q u e ocasio- c u e n t e d e bronquiectasias, en este caso, de predominio en lbulos
na la distensin bronquiai crnica, provocando una contraccin dei te- superiores.
jido muscular que ios rodea, q u e se hipertrofia e hiperplasia. Todo ello O b s t r u c c i n e n d o b r o n q u i a l . La causa ms frecuente en adultos de
conduce a un deterioro dei aclaramiento mucociiiar, que predispone a obstruccin e n d o b r o n q u i a l es el c a r c i n o m a pulmonar, aunque no
colonizacin e infeccin bacterianas. A d e m s , la inflamacin causa una da lugar a bronquiectasias al estar limitada ia supervivencia del pa-
hipervascuiarizacin de la pared bronquiai, q u e conlleva la aparicin de ciente. Los t u m o r e s e n d o b r o n q u i a i e s benignos, c o m o ios carcinoi-
! anastomosis entre arterias bronquiales y pulmonares. des, d e b i d o a su c r e c i m i e n t o lento, s se asocian a bronquiectasias.
Otras causas de obstruccin son la c o m p r e s i n extrnseca por ade-
La clasificacin anatmica ms utilizada es ia de Reid, que ias divide e n : nomegaiias o ia estenosis cicatrizal postinflamatoria. En los nios, la
Bronquiectasias cilindricas o fusiformes: ia dilatacin es uniforme causa ms frecuente es ia aspiracin de c u e r p o s extraos.
I hasta que ia luz adquiere ei calibre normal de forma brusca y trans- Otras causas de bronquiectasias localizadas. Pulmn hiper
versal, c o m o c o n s e c u e n c i a dei t a p o n a m i e n t o por secreciones de ios transparente unilateral o s n d r o m e de McLeod-Swyer-James (bron-
bronquioios y bronquios de m e n o r t a m a o . quiectasias qusticas congnitas y agenesia o hipoplasia de la arteria
Bronquiectasias v a r i c o s a s : ia dilatacin es irregular, c o m o un ro- p u l m o n a r ) , ei secuestro pulmonar, ias ateiectasias posoperatorias,
1 sario. etctera.
1

39 ERRNVPHGLFRVRUJ
M a n u a l C T O d e M e d i c i n a y C i r u g a , 2.^ e d i c i n

Bronquiectasias difusas Las c o m p l i c a c i o n e s ms frecuentes son ia n e u m o n a recurrente, e m p i e -


m a , n e u m o t o r a x y a b s c e s o d e p u l m n . Si hay e n f e r m e d a d grave y difusa
De origen pulmonar. Algunas sustancias txicas p r o d u c e n una res- c o n hipoxemia, se desarrolla cor pulmonae. La amiloidosis y el absceso
puesta inflamatoria intensa q u e p u e d e originar bronquiectasias. Tai cerebral son raros en ios pases desarrollados. Se e n c u e n t r a n a m e n u d o
es ei caso de ia inhalacin d e a m o n a c o , ia aspiracin de c o n t e n i d o crepitantes inspiratorios y espiratorios e n bases y p u e d e haber roncus y
gstrico o ia herona (inciuso por va intravenosa), sibiiancias. Ei paciente p u e d e tener sinusitis crnica y plipos nasales. Si
infecciones bacterianas necrosantes (S. aureus, Klebsiella, tuberculo- ia afectacin es grave, se p u e d e n observar acropaquias.
sis) o vricas, c o m o ei adenovirus 7 y 2 1 .
La asociacin de asma y bronquiectasias es c o n o c i d a y no siempre La radiografa de trax p u e d e ser normal o a v e c e s hay imgenes en "nido
se encuadra en ia aspergilosis b r o n c o p u l m o n a r alrgica. d e golondrina", "ral de tranva" o "en anillo d e sello", a u n q u e son poco
De origen e x t r a p u l m o n a r . sensibles y especficas y se o b s e r v a n mejor c o n la T C de alta resolucin
Aspergilosis b r o n c o p u l m o n a r alrgica (ABPA). Se d e b e pensar (TCAR). Sueie haber obstruccin al flujo areo c o m o consecuencia de
en eiia si aparecen bronquiectasias centrales en un asmtico re- bronquiectasias difusas o de E P O C asociada. La hiperreactividad bron-
fractario ai tratamiento. quiai es frecuente. En ocasiones p u e d e haber restriccin pulmonar aso-
inmunodeficiencias congnitas o adquiridas. Las ms c o m n - ciada (Figura 29).
m e n t e asociadas son ia inmunodefciencia variable c o m n , ei
dficit selectivo de subclases de igG y ia p a n h i p o g a m m a g i o -
buiinemia.
infeccin por VIH. intervienen mltiples factores: infecciones
bacterianas recurrentes (parece io ms importante), defectos
funcionales de ios iinfocitos B, alteraciones de ia funcin ciliar y
lesin directa por ei virus en ia va area.
La fibrosis qustica, e n f e r m e d a d hereditaria ms frecuente y le-
tal en ia raza caucsica, en ia q u e ias vas areas p u e d e n estar
coionizadas de forma persistente por P. aeruginosa mucoide, S.
aureus, H. influenzae y E. coli. La coionizacin por Burkholderia
cepacia implica mal pronstico. Es frecuente ia sinupata y ia es-
terilidad en ei varn (por obliteracin d e ios c o n d u c t o s deferen-
tes, principalmente por alteraciones bioqumicas).
Discinesia ciliar primaria. Agrupa una serie de entidades en ias
que se produce una alteracin e n ia estructura y funcin d e ios
cilios, por lo q u e se altera ia eliminacin bacteriana. Los pacien-
tes suelen tener sinusitis, bronquiectasias e incluso otitis. Los v a -
rones suelen ser estriles. La mitad de ios pacientes presentan Figura 2 9 . Bronquiectasias en a m b o s lbui os inferiores pulmonares
situs inversas, d e n o m i n n d o s e sndrome d e Kartagener.
Ei sndrome d e Y o u n g cursa c o n infecciones s i n o p u i m o n a r e s Para confirmar ei diagnstico, en ia actualidad se realiza ia TCAR, q u e
recurrentes, pero sin alteraciones e n ia estructura ciliar ni e n ei aporta una sensibilidad y especificidad para ias bronquiectasias iobares
test dei sudor. Los varones son estriles d e b i d o a azoospermia d e casi ei 1 0 0 % (algo m e n o r para ias segmentarias). La TCAR ha despla-
obstructiva c o n espermatognesis normal. z a d o a ia broncografa, p u e s esta tcnica implica riesgos, ya q u e consiste
Ei dficit de al-antitripsina se asocia c o n bronquiectasias, a u n - e n instilar contraste e n ei interior d e los bronquios. Una vez confirmado ei
que no est aclarado su origen. diagnstico, hay q u e poner e n marcha el estudio etioigico.
Defectos dei cartlago (sndrome de Wiiiiams-Campbeii y sn-
drome de Mounier-Khn o t r a q u e o b r o n c o m e g a i i a ) . La fibrobroncoscopia est indicada si hay hemoptisis, c u a n d o ias bron-
Sndrome de uas amarillas (uas amarillas, iinfedema, d e r r a m e quiectasias estn localizadas o existe s o s p e c h a d e obstruccin e n d o -
pleural y bronquiectasias). bronquial. T a m b i n si se requiere hacer estudios microbiolgicos en pa-
cientes c o n c o m p l i c a c i o n e s infecciosas d e mala evolucin.

6.5. Clnica y diagnstico


6.6. Tratamiento
La caracterstica clnica por excelencia es ia tos productiva crnica o ia
broncorrea purulenta. Aigunos pacientes expectoran ms de 150 mi/da El tratamiento se basa en tres pilares:
(ia secrecin bronquial normal es < 100 mi/da). La tos es intermitente Eliminar, si existe, ia obstruccin bronquial.
durante todo ei da y e m p e o r a ai levantarse por ia m a a n a . A veces, ia tos Mejorar ia eliminacin de ias secreciones, q u e se consigue con una
no es productiva, g e n e r a l m e n t e por bronquiectasias "secas" en lbulos adecuada hidratacin, c o n fisioterapia respiratoria y drenaje posturai
superiores. La hemoptisis, q u e sueie ser leve por sangrado de ia m u c o s a mantenidos (las dos ltimas son e s p e c i a l m e n t e importantes si hay
inflamada, aparece en ms dei 5 0 % de ios pacientes y predomina en ios una produccin de e s p u t o m a y o r d e 30 mi/da). Ei e m p l e o de m u c o -
que tienen bronquiectasias "secas". A veces, es masiva por sangrado de lticos est sujeto a controversia.
ias arterias bronquiales hipertrficas, a u n q u e sea una causa rara de mor- Controlar ias infecciones con ei uso de antibiticos en ias agudizacio-
talidad. nes durante 10-15 das. Generalmente se usa un tratamiento de amplio

06 B r o n q u i e c t a s i a s ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa

espectro (ampicilina, amoxiciiina, amoxiciiina-cido ciavuinico, cefu- intensivo durante un a o no es eficaz, y, en ei caso d e ias difusas, slo
roxima o cefacior). A veces, ei ciclo debe durar cuatro semanas para en caso d e hemoptisis c o n c o m p r o m i s o vital no controlable mediante
conseguir q u e ei esputo deje de ser purulento. Si se sospechan anae- embolizacin.
robios, se utilizan amoxiciiina-cido ciavuinico o ciindamicina. En ia
infeccin por Pseudomonas, ei nico tratamiento efectivo por va oral La e x p l o r a c i n m s a d e c u a d a para p l a n e a r ia i n t e r v e n c i n quirrgica
es ei ciprofioxacino, pero induce a una rpida aparicin de resistencias. es ia b r o n c o g r a f a . Sin e m b a r g o , y a se h a c o m e n t a d o q u e e n ia actuali-
d a d es m u y raro q u e se realice, p u e s h a sido r e e m p l a z a d a por i a T C A R .
Adems, se establece un tratamiento especfico. Por ejemplo, si existe A c t u a l m e n t e p u e d e n h a c e r s e r e c o n s t r u c c i o n e s t r i d i m e n s i o n a l e s d e la
un dficit de inmunogiobulinas, se realiza tratamiento sustitutivo, o e n T C A R , q u e p r o p o r c i o n a n u n a i m a g e n similar a ia d e ia b r o n c o g r a f a .
ia fibrosis qustica se administra ADNasa r e c o m b i n a n t e e n aerosol, q u e
mejora ia funcin p u l m o n a r ai reducir ia viscosidad dei esputo. Si existe D e b e realizarse t a m b i n una broncofibroscopia q u e descarte enferme-
obstruccin ai flujo areo, se utilizan broncodilatadores. Si c u m p l e crite- dad e n d o b r o n q u i a l causante o c o n c o m i t a n t e , y pruebas d e funcin res-
rios, se indica oxigenoterapia domiciliaria. piratoria q u e valoren si ei paciente tolerar ia reseccin. En ocasiones, ia
hemorragia bronquiai se p u e d e controlar mediante embolizacin, sin ne-
Se establece indicacin quirrgica en ei caso d e bronquiectasias loca- cesidad d e recurrir a ia ciruga. En caso d e gran afectacin y destruccin
lizadas en uno o dos lbulos contiguos, c u a n d o ei tratamiento m d i c o pulmonar, p u e d e recurrirse ai trasplante.

Ti Ei sndrome de Young se caracteriza por bronquiectasias y

Ideas clave ^ azoospermia obstructiva con cilios y concentracin de cloro en


sudor normales.
Ti Las infecciones pulmonares son causa frecuente de bronquiec-
tasias. Ti El sndrome de Mounier-Khn (traqueobroncomegaiia) y el sn-
drome de Willlams-Campbeil se producen por anomalas carti-
Ti La fibrosis qustica es la alteracin hereditaria potenciaimente laginosas.
ietai ms predominante entre las causas de bronquiectasias, y
se caracteriza por tener concentraciones elevadas de cloro en TI El diagnstico se establece porTC de alta resolucin (TCAR).
ei sudor.

Ti El sndrome de discinesla ciliar primaria se asocia a sinusitis, es-


terilidad (espermatozoides Inmviles) y, en ocasiones, situs in-
versus (sndrome de Kartagener).

3) Pseudomonas aeruginosa mucoid variety.

Case Study 4) Mycopiasma.

In the following m c r o - o r g a n i s m s , indcate w h i c h c o i o n i z e s m o r e Correct a n s w e r : 3


t h a n 9 0 % of patients w i t h cystic fibrosis (CF):

1) Staphyiococcus aureus.
2) Haemophiius influenzae.

41 ERRNVPHGLFRVRUJ
Enfermedades pulmonares
intersticiales

La patologa intersticial es muy amplia. Es obligado conocer ia fibrosis pulmonar idioptica


O R I E N T A C I N

ENARM
(neumona intersticial usual de ia nueva clasificacin), ia linfangioleiomiomatosis, ia histiocitosis
Xy ia afectacin por nitrofurantona y amiodarona. Muy importante conocer y saber reconocer
ios aspectos radiolgicos.

7.1. G e n e r a l i d a d e s 7.2. Neumonas i n t e r s t i c i a l e s


idiopticas
El trmino engloba a ms de cien e n f e r m e d a d e s q u e afectan al espa-
cio intersticial, localizado entre la m e m b r a n a basal del epitelio alveolar La clasificacin actual d e las n e u m o n a s intersticiales idiopticas se expo-
y el endotelio capilar, en el q u e se e n c u e n t r a n en condiciones normales ne a c o n t i n u a c i n :
clulas (macrfaqos, fibroblastos, miofibroblastos) y c o m p o n e n t e s de la N e u m o n a intersticial u s u a l (NIU): e n f e r m e d a d progresiva, irrever-
matriz (colgeno, fibronectina, etc.). sible y d e m u y mal pronstico (supervivencia m e n o r a tres aos).
N e u m o n a intersticial d e s c a m a t i v a : es un proceso patolgico
Estas enfermedades tienen caractersticas clnicas, radiolgicas y funcio- m u y poco frecuente asociado al hbito tabquico. En general, de
nales c o m u n e s y ciertos caracteres q u e las diferencian y orientan hacia b u e n pronstico.
su etiologa. El diagnstico suele precisar material histolgico q u e p u e d e Bronquiolitis respiratoria a s o c i a d a a e n f e r m e d a d p u l m o n a r in-
obtenerse por biopsia transbronquial c o n el fibrobroncoscoplo, a travs tersticial d i f u s a . E n f e r m e d a d d e f u m a d o r e s q u e cursa c o n inflama-
de la biopsia por toracoscopia o mediante biopsia p u l m o n a r abierta (to- cin del intersticio p e r i b r o n q u i o l a r y q u e provoca afectacin intersti-
racotoma). cial detectadle clnica y radiolgicamente.
N e u m o n a i n t e r s t i c i a l n o e s p e c f i c a : se caracteriza por una infla
El lavado broncoalveolar ( I B A ) p u e d e orientar, pero rara vez es diagnsti- m a c i n intersticial c r n i c a , d e p r e d o m i n i o linfocitario, a c o m p a a -
co. S lo es en la linfanqitis carcinomatosa, el carcinoma d e clulas alveo- da d e g r a d o s variables d e fibrosis. A l g u n o s p a c i e n t e s t i e n e n c o m o
lares, el linfoma, la n e u m o n a por P. carinii, la histiocitosis X y la proteinosis a n t e c e d e n t e la e x p o s i c i n a aves o e n f e r m e d a d sistmica del tipo
alveolar. La composicin celular normal del lquido del LBA es d e un 8 0 % c o l a g e n o v a s c u i a r . T i e n e un p r o n s t i c o favorable, y b u e n a respues-
de macrfaqos, 10% de linfocitos, 1-5% de clulas plasmticas, 1-3% de ta al t r a t a m i e n t o c o n c o r t i c o i d e s s i s t m i c o s .
neutrfilos y un 1 % de eosinfilos. N e u m o n a intersticial a g u d a : es una e n f e r m e d a d aguda de causa
d e s c o n o c i d a . Su patrn histolgico corresponde a la fase de organi-
La relacin entre linfocitos C D 4 / C D 8 es de 1,5. En algunas e n f e r m e d a d e s zacin de d a o alveolar difuso. Es un sndrome de insuficiencia res-
aumenta el n m e r o de linfocitos (sarcoidosis, neumonitis por hipersensi- piratoria progresiva del adulto. Se c o n o c e t a m b i n c o m o sndrome
bilidad, beriliosis, frmacos, etc.) y en otras, el de neutrfilos (fibrosis pul- de Hamman-Rich.
monar idioptica). N e u m o n a o r g a n i z a d a criptogentica o bronquiolitis obli-
t e r a n t e c o n n e u m o n a o r g a n i z a d a : se prefiere el p r i m e r tr-
La clasificacin de las e n f e r m e d a d e s p u l m o n a r e s intersticiales se defi- m i n o , p u e s ia v a a r e a distai se a f e c t a d e f o r m a s e c u n d a r i a y
ne en f u n c i n de su etiologa: a l g u n a s c u e n t a n c o n la p r e s e n c i a d e gra- las a l t e r a c i o n e s p r i n c i p a l e s s o n p a r e n q u i m a t o s a s . T i e n e b u e n
nulomas entre sus caractersticas histolgicas, c o m o la sarcoidosis, la pronstico.
neumonitis por hipersensibilidad, la vasculitis g r a n u l o m a t o s a s y otras N e u m o n a intersticial linfoctica: considerada un trastorno linfo-
por polvos inorgnicos (silicosis y beriliosis). proiiferativo, es e x c e p c i o n a l su transformacin a linfoma.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga

Neumona intersticial usuaf/fibrosis terior), q u e a p a r e c e n c o m o infiltrados difusos c o n preferencia e n


c a m p o s inferiores. En e s t a d i o s t e m p r a n o s , se o b s e r v a un infiltrado
pulmonar idioptica g r a n u l a r fino q u e s u g i e r e u n p r o c e s o d e l l e n a d o alveolar ( a s p e c t o d e
v i d r i o d e s l u s t r a d o o e s m e r i l a d o ) . C o n ia p r o g r e s i n , a p a r e c e el lla-
En la actualidad, n i c a m e n t e se considera fibrosis p u l m o n a r idioptica m a d o " p u l m n e n p a n a l o e n q u e s o suizo", q u e r e p r e s e n t a el estadio
(FPi) el cuadro histolgico de n e u m o n a intersticial usual. Es una e n f e r m e - t e r m i n a l d e ia e n f e r m e d a d y c o n s i s t e e n m l t i p l e s e s p a c i o s qusticos
dad de etiologa d e s c o n o c i d a , t a m b i n d e n o m i n a d a aiveoiitis fibrosante o d e n s i d a d e s a n u l a r e s d e 5 a 10 m m d e d i m e t r o . J u n t o a esto, a p a -
criptogentica. La prevaiencia aproximada es de 3-5 casos/100.000. r e c e n t a m b i n c a m b i o s b r o n q u i e c t s i c o s (por t r a c c i n ) . La radiologa
m u e s t r a p r d i d a d e v o l u m e n p u l m o n a r , salvo q u e se a s o c i e a enfer-
Inmunopatogenia medad obstructiva.

Estmulos desconocidos generan, en individuos susceptibles, un dao ini-


cial que estimula ia formacin de inmunocompiejos, q u e atraen macr-
fagos y ios activan. Los macrfagos activados segregan citocinas, algunas
de ellas (LT-B4, iL-8, T N F - a , etc.) atraen clulas inflamatorias a ios alvolos
(sobre todo, neutrfilos y eosinfilos, y menos a linfocitos), y otras (PDGF-B,
IFN Y, IGF, etc.) estimulan a ios fibroblastos y clulas musculares lisas para
que proiiferen, con lo que ia fibrosis va progresando hasta formar el tpico
patrn en panal con reas qusticas llenas de m o c o y clulas inflamatorias.

Anatoma patolgica

Se afectan las paredes alveolares, tapizadas por los n e u m o c i t o s tipo i y II,


y el intersticio. Pueden afectarse el endotelio vascular y ios bronquioios
respiratorios, pero no las vas de c o n d u c c i n . El hallazgo inicial caracte-
rstico es el foco fibrobistico. Se observan tanto lesiones inflamatorias
como fibrticas, d a n d o as un aspecto heterogneo, caracterstico de ia
entidad, y que ayuda a distinguirla de otras n e u m o n a s intersticiales. El
estadio final es ia panaiizacin, c o n intensa alteracin de ia arquitectura
pulmonar normal. Figura 3 0 . Fibrosis p u l m o n a r idioptica (Rx trax)

Clnica L a T C d e alta resolucin (TCAR) torcica es til para el d i a g n s t i c o dife-


rencial c o n otras e n f e r m e d a d e s intersticiales, para d e t e r m i n a r ia e x t e n -
Aparece generalmente entre ios 50 y 70 aos, a u n q u e p u e d e hacerlo a sin y, sobre t o d o , para el d i a g n s t i c o e n fases p r e c o c e s en las q u e ia
cualquier edad. Existen casos familiares, por lo q u e ciertos factores g e n - radiografa p u e d e ser n o r m a l , a u n q u e haya e n f e r m e d a d histolgica. La
ticos pueden influir en la susceptibilidad a padecerla; la clnica es similar, a s o c i a c i n d e i m g e n e s reticulares, e n g r o s a m i e n t o irregular de septos,
pero suele aparecer a edades ms tempranas. El paciente tpico presenta b r o n q u i e c t a s i a s por t r a c c i n y z o n a s d e panal bsales y s u b p l e u r a l e s
disnea ai ejercicio y tos no productiva, de inicio insidioso. En ocasiones, el es m u y s u g e s t i v a d e n e u m o n a intersticial usual (Figura 3 1 ) , y j u n t o a
debut clnico coincide c o n una infeccin vrica, a u n q u e suele haber una un c u a d r o clnico c a r a c t e r s t i c o , p e r m i t e e s t a b l e c e r el d i a g n s t i c o sin
historia de ms de tres meses d e sntomas antes del diagnstico. Una his- n e c e s i d a d d e biopsia.
toria clnica detallada es vital para descartar posibles etiologas conocidas.

Cuadro subagudo c o n crepitantes en bases y , c o n fre-


cuencia, acropaquias.

La mayora de los pacientes presentan, en ia auscultacin pulmonar, cre-


pitantes finos al final de ia inspiracin (teleinspiratorios) en las bases de
"tipo velero". Las acropaquias son un signo tardo y frecuente q u e aparece
en el 4 0 - 7 5 % de ios pacientes. La osteoartropata hipertrfica y el n e u -
motrax son raros. En estadios avanzados, p u e d e haber corpulmonaleen
relacin con el desarrollo d e hipertensin pulmonar.

Diagnstico

E s t u d i o s d e i m a g e n . La radiografa de trax ( F i g u r a 3 0 ) m u e s t r a
c o m o patrn m s c o m n el reticuiar ( d e n s i d a d e s lineales o curvil-
neas) o r e t i c u l o n o d u l a r ( d e n s i d a d e s n o d u l a r e s s u p e r p u e s t a s ai a n - Figura 3 1 . Fibrosis p u l m o n a r idioptica (TC torcica)

43 ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

reas de panal de p r e d o m i n i o en bases sugieren el t r a t a m i e n t o c o n s i s t e e n el a b a n d o n o del t a b a c o y la a d m i n i s t r a c i n


diagnstico. Puede haber z o n a s c o n aspecto de v i d r i o de c o r t i c o i d e s , c o n b u e n p r o n s t i c o ( s u p e r v i v e n c i a a largo plazo
deslustrado, pero si son las lesiones predominantes,
70%).
hay que pensar e n otra e n t i d a d .

Bronquofts respiratoria asociada


Funcin pulmonar. Inicialmente, ios v o l m e n e s p u e d e n ser normales,
a enfermedad pulmonar intersticial difusa
sobre todo, si hay EPOC asociada. C u a n d o progresa, d i s m i n u y e n ia CPT,
CV, VR y CFR. T a m b i n p u e d e n disminuir ia CVF y el LEV.,, pero ia relacin
F E V / C V F se mantiene o a u m e n t a . Existe, por tanto, una alteracin venti- La bronquiolitis respiratoria es u n a e n f e r m e d a d p r o v o c a d a por el
iatoria restrictiva. La disminucin de la DLCO es m u y frecuente y p u e d e t a b a c o , q u e se c a r a c t e r i z a p o r el a c m u i o d e m a c r f a g o s h i p e r p i g -
preceder a ia disminucin de ios v o l m e n e s . Hay hipoxemia, q u e tpica- m e n t a d o s e n ios b r o n q u i o i o s . Si e s t a s a l t e r a c i o n e s se e x t i e n d e n ai
mente e m p e o r a c o n el esfuerzo. p a r n q u i m a p e r i b r o n q u i o i a r a d y a c e n t e y o c a s i o n a n e n f e r m e d a d in-
tersticial ( d e t e c t a d l e r a d i o l g i c a m e n t e ) , e n t o n c e s se h a b l a d e b r o n -
FIbrobroncoscopia. C o n biopsia transbronquial, proporciona el diag- quiolitis respiratoria a s o c i a d a a e n f e r m e d a d intersticial d i f u s a . A f e c t a
nstico en el 25 % de ios pacientes. Si no lo hace, el siguiente paso es ia a f u m a d o r e s d e m s d e 30 p a q u e t e s / a o , y m u c h o s a u t o r e s p i e n s a n
videotoracoscopia o biopsia p u l m o n a r abierta (actualmente se prefiere q u e es ia fase inicial d e ia n e u m o n a intersticial d e s c a m a t i v a . La clni-
ia primera). Dada ia naturaleza heterognea de ia e n f e r m e d a d , casi s i e m - c a c o n s i s t e e n tos y d i s n e a d e e s f u e r z o leve, d e inicio s u b a g u d o . La
pre se requiere una tcnica quirrgica para el diagnstico por el mayor radiografa d e trax y ia T C m u e s t r a n e n g r o s a m i e n t o d e ias p a r e d e s
tamao de muestra. a l v e o l a r e s e i m g e n e s e n v i d r i o d e s l u s t r a d o . El t r a t a m i e n t o c o n s i s t e
e n el a b a n d o n o del t a b a c o y el p r o n s t i c o es b u e n o . Slo si persis-
En el LBA d e p a c i e n t e s c o n FPi se a p r e c i a u n a u m e n t o d e p o i i m o r - t e n ias a l t e r a c i o n e s tras ia s u p r e s i n d e l t a b a c o , e s t n i n d i c a d o s ios
f o n u c i e a r e s (> 2 0 % ) y d e e o s i n f i l o s ( h a s t a u n 4 % ) . Los linfocitos n o corticoides.
suelen a u m e n t a r , y si lo h a c e n , i n d i c a m e j o r p r o n s t i c o ( v a s e la
Tabla 13). Neumona intersticial no especfica
Tratamiento E n g l o b a a ias e n f e r m e d a d e s i n t e r s t i c i a l e s difusas c u y o p a t r n histo-
l g i c o n o e n c a j a e n n i n g u n o d e ios c u a d r o s d e s c r i t o s . Se ia c o n s i d e -
Ningn tratamiento se ha mostrado eficaz en la fibrosis p u l m o n a r idio- ra u n a e n t i d a d b i e n d e f i n i d a , q u e p u e d e ser i d i o p t i c a , a s o c i a d a a
ptica. El tratamiento clsico, basado en la asociacin de corticoides e in- e n f e r m e d a d e s del c o l g e n o o a f r m a c o s . Se d i s t i n g u e n d o s t i p o s :
munosupresores (ciclofosfamida o azatioprina) no dispone d e evidencia c e l u l a r ( p r e d o m i n i o d e i n f l a m a c i n ) y f i b r t i c a ( p r e d o m i n i o d e ia fi-
firme sobre su eficacia. Probablemente todos los pacientes requieren tra- brosis). La c l n i c a c o n s i s t e e n d i s n e a d e e s f u e r z o y tos s e c a d e ini-
tamiento, pero si ia afectacin es leve o existen contraindicaciones, p u e - cio s u b a g u d o . La m i t a d d e los p a c i e n t e s t i e n e n s n t o m a s g e n e r a l e s
den someterse a una pauta de observacin cada tres meses q u e incluya (fiebre, a s t e n i a o p r d i d a d e p e s o ) . Los c r e p i t a n t e s s o n f r e c u e n t e s y
evaluacin clnica, radiolgica y funcional c o n difusin y test de esfuerzo. p r e s e n t a n a c r o p a q u i a s el 3 0 % d e ios p a c i e n t e s . La radiografa m u e s -
El trasplante estara indicado en pacientes c o n e n f e r m e d a d progresiva a tra infiltrados i n t e r s t i c i a l e s o a l v e o l o i n t e r s t i c i a l e s , d e p r e d o m i n i o e n
pesar de tratamiento mdico. b a s e s . La T C m u e s t r a o p a c i d a d e s e n v i d r i o d e s l u s t r a d o e i m g e n e s
r e t i c u l a r e s , s i e n d o p o c o f r e c u e n t e el p a n a l . El d i a g n s t i c o se realiza
El resto de entidades englobadas dentro d e las n e u m o n a s intersticiales por b i o p s i a q u i r r g i c a . El p r o n s t i c o es m e j o r q u e el d e ia n e u m o n a
idiopticas tienen una serie de caractersticas c o m u n e s : intersticial u s u a l , y d e p e n d e d e l t i p o : es m e j o r e n ia f o r m a c e l u l a r q u e
El LBA no es diagnstico. e n ia f i b r t i c a .

El diagnstico se establece g e n e r a l m e n t e por biopsia por toracosco-


pia o toracotoma. Neumona intersticial aguda
El tratamiento son ios corticoides y el pronstico es b u e n o .
Es u n a e n t i d a d caracterizada por ia presencia d e d a o alveolar difuso
A c o n t i n u a c i n , se e x p o n d r n ias caractersticas distintivas d e c a d a e n el p a r n q u i m a p u l m o n a r , lesin a n a t o m o p a t o l g i c a caracterstica
una. del s n d r o m e d e distrs respiratorio a g u d o . El t r m i n o d e n e u m o n a in-
tersticial a g u d a d e b e reservarse para ios casos d e distrs respiratorio
Neumona intersticial descamativa idioptico.

E n t i d a d c a r a c t e r i z a d a por el a c m u i o i n t r a a l v e o l a r d e m a c r f a g o s . La c l n i c a se c a r a c t e r i z a por ia a p a r i c i n d e d i s n e a d e c o m i e n z o a g u -
i n i c i a l m e n t e c o n s i d e r a d a ia f o r m a i n f l a m a t o r i a d e ia fibrosis p u l m o - d o o s u b a g u d o , e n o c a s i o n e s p r e c e d i d a d e s n t o m a s similares a ios
nar i d i o p t i c a , h o y se s a b e q u e s o n d o s e n t i d a d e s d i f e r e n t e s . A f e c t a d e u n a viriasis. En p o c o s das, el c u a d r o e v o l u c i o n a a i n s u f i c i e n c i a
casi e x c l u s i v a m e n t e a f u m a d o r e s . H i s t o l g i c a m e n t e se c a r a c t e r i z a respiratoria g r a v e (distrs). La radiografa d e trax m u e s t r a infiltrados
por un a c m u i o intraalveolar d e m a c r f a g o s u n i f o r m e y d i f u s o ( c o n - a l v e o l a r e s bilaterales c o n b r o n c o g r a m a areo, h a l l a z g o s c o n f i r m a d o s
trasta c o n ia n a t u r a l e z a p a r c h e a d a d e ia n e u m o n a intersticial u s u a l por ia T C .
[NIU]). La c l n i c a es d e inicio s u b a g u d o y c o n s i s t e e n t o s s e c a y d i s n e a
de esfuerzo, pudiendo en algunos casos evolucionar a insuficiencia El p r o n s t i c o es m a l o , c o n u n a m o r t a l i d a d a ios dos m e s e s del 5 0 % . En
respiratoria g r a v e . El 5 0 % d e ios c a s o s p r e s e n t a n a c r o p a q u i a s . Es rara ios p a c i e n t e s q u e s o b r e v i v e n , ia e v o l u c i n p u e d e ir d e s d e ia resolu-
su a s o c i a c i n c o n otras e n f e r m e d a d e s . La radiografa d e t r a x y ia T C c i n c o m p l e t a hasta ia a p a r i c i n d e e n f e r m e d a d p u l m o n a r intersticial,
m u e s t r a n i m g e n e s e n v i d r i o d e s l u s t r a d o , e n o c a s i o n e s reticulares. El g e n e r a l m e n t e del t i p o n e u m o n a intersticial no e s p e c f i c a .

07 Enfermedades pulmonares i n t e r s t i c i a l e s ERRNVPHGLFRVRUJ


Neumoioga 07
Neumona organizada criptogentica e n un 2 0 % d e c a s o s , s o b r e t o d o , e n p a c i e n t e s v a r o n e s c o n ttulos altos
d e factor r e u m a t o i d e . Hay c a s o s e n ios q u e ia a f e c t a c i n p u l m o n a r
Anteriormente i i a m a d a b r o n q u i o l i t i s o b l i t e r a n t e c o n n e u m o n a o r g a - p r e c e d e a ia articular. Otras a l t e r a c i o n e s p u l m o n a r e s q u e a p a r e c e n
nizada ( B O N O ) , se prefiere el t r m i n o d e n e u m o n a o r g a n i z a d a c r i p - s o n n d u i o s r e u m a t o i d e o s p u l m o n a r e s , i n c l u y e n d o el s n d r o m e d e
togentica ( N O C ) por ajustarse mejor a ia h i s t o l o g a . sta c o n s i s t e e n Capian (nduios pulmonares en pacientes afectados de neumoconio-
ia presencia e n a l v o l o s , c o n d u c t o s a l v e o l a r e s y b r o n q u i o i o s respira- sis), ia bronquiolitis o b l i t e r a n t e (a v e c e s a s o c i a d a ai t r a t a m i e n t o c o n
torios de un tejido fibrobistico con grados variables de inflamacin D - p e n i c i i a m i n a ) o e n f e r m e d a d intersticial por ios f r m a c o s e m p l e a -
(neumona o r g a n i z a d a ) q u e n o altera la a r q u i t e c t u r a p u l m o n a r nor- d o s (sales d e oro, m u y raras v e c e s utilizados e n el m o m e n t o a c t u a l ,
mal (cosa q u e s o c u r r e e n la NIU). Es u n a f o r m a i n e s p e c f i c a d e reac- m e t o t r e x a t o , etc.).
cionar el p u l m n f r e n t e a n u m e r o s o s e s t m u l o s , p u d i e n d o e n c o n t r a r -
se estas lesiones e n n e u m o n a s , r e a c c i n a f r m a c o s , n e u m o n i t i s por Espondilitis a n q u i l o s a n t e . En fases avanzadas p u e d e aparecer enfer-
hipersensibilidad, n e u m o n a eosinfiia c r n i c a , a b s c e s o d e p u l m n o m e d a d bilateral apical fibrobuiiosa. Los pacientes p u e d e n tener tos y dis-
vasculitis. Slo c u a n d o estos p r o c e s o s h a n sido e x c l u i d o s , se p u e d e nea, pero g e n e r a l m e n t e se e n c u e n t r a n asintomticos. C o n ia evolucin
hablar de N O C . se p u e d e producir distorsin c o m p l e t a del p u l m n y retraccin biliar ha-
cia arriba.
El inicio d e ia e n f e r m e d a d es s u b a g u d o , c o n tos, d i s n e a , fiebre, astenia
y prdida d e peso. La radiografa d e trax m u e s t r a infiltrados a l v e o - E s c l e r o d e r m i a . Es ia e n f e r m e d a d d e e s t e g r u p o q u e p r e s e n t a c o n
lares unilaterales o bilaterales, a v e c e s c a m b i a n t e s , y e n otros c a s o s , m s f r e c u e n c i a a f e c t a c i n intersticial (casi d o s t e r c i o s d e ios p a c i e n -
ias i m g e n e s son intersticiales. La T C orienta el d i a g n s t i c o (zonas d e tes), g e n e r a l m e n t e d e p r e d o m i n i o e n l b u l o s Inferiores, s i e n d o sta
consolidacin s u b p l e u r a l e s o p e r i b r o n q u i o i a r e s ) . La f u n c i n p u l m o n a r ia a l t e r a c i n p u l m o n a r m s f r e c u e n t e . T a m b i n es c o m n ia hiper-
muestra un patrn restrictivo c o n d i s m i n u c i n d e ia D L C O (diferencia t e n s i n p u l m o n a r , c o n o sin fibrosis ( e s t o l t i m o , e n ia f o r m a locali-
con las bronquiolitis q u e d a n patrn o b s t r u c t i v o ) . El d i a g n s t i c o se es- zada).
tablece e n presencia d e un c u a d r o c l i n i c o r r a d i o i g i c o c o m p a t i b l e y
demostracin d e n e u m o n a o r g a n i z a d a e n u n a biopsia t r a n s b r o n q u i a l S n d r o m e d e S j g r e n . La a f e c t a c i n se caracteriza por infiltracin
o quirrgica. linfoctica intersticial ( n e u m o n a intersticial linfoctica). Es c o m n e n
el s n d r o m e primario. P u e d e c o m p o r t a r s e c o m o un linfoma d e bajo
Neumona intersticial linfoctica grado.

Enfermedad rara caracterizada por infiltrados linfocitarios intersticiales D e r m a t o p o l i m i o s i t i s . La e n f e r m e d a d intersticial aparece en un 5-10%
en el parnquima pulmonar. Se ia consider un trastorno iinfoproiifera- de ios pacientes, sobre t o d o , c u a n d o hay anticuerpos anti-Jo-1.
tivo, pero su transformacin a linfoma es excepcional. Se asocia c o n fre-
cuencia a enfermedades inmunoigicas: s n d r o m e d e Sjgren, miastenia
grave, anemia perniciosa, tiroiditis de Hashimoto, cirrosis biliar primaria. 7.4. H i s t i o c i t o s i s X p u l m o n a r
Tambin se da en pacientes c o n SIDA, sobre todo, e n nios. La clnica es
inespecfica, cursa c o n aparicin insidiosa d e disnea de esfuerzo, tos seca,
fiebre y prdida de peso. La radiografa de trax y ia T C no son diagnsti- La histiocitosis X primaria (granuloma eosinfiio, granuiomatosis de c -
cas. El LBA presenta iinfocitosis (Tabla 13). lulas d e Langerhans) se caracteriza por una infiltracin de rganos por
clulas d e L a n g e r h a n s (linfocitos C D 1 ) , q u e son histiocitos dendrticos de
ia serie m o n o c i t o - m a c r f a g o q u e presentan, ai microscopio electrnico,
Aumento CD4 Sarcoidosis granulos intracitopismicos d e Birbeck (cuerpos X o cuerpos raquetoi-

Aumento CD8 NHyBONO des). Estas clulas se e n c u e n t r a n en ia dermis, en el sistema reticuioendo-


teiiai, en ia pleura y e n el p u l m n .
Aumento poiimorfonucleares 80, NH aguda y FPI

Aumento eosinfilos NEC


La histiocitosis X primaria p u l m o n a r es infrecuente y produce una enfer-
Clulas de Langerhans Histiocitosis X m e d a d intersticial q u e se inicia e n ios bronquioios ms pequeos con
Tabla 13. Relacin entre LBA y enfermedad intersticial un infiltrado nfiamatorlo asociado (linfocitos, neutrfilos y algn eosi-
nfiio). La e n f e r m e d a d tiene distribucin broncovascuiar, afectando con
frecuencia a arterioias y vnulas. Ai avanzar el proceso, aparece fibrosis
7.3. E n f e r m e d a d i n t e r s t i c i a l a s o c i a d a intersticial y p e q u e o s quistes areos. En estadios finales, p u e d e aparecer
patrn e n panal.
a l a s e n f e r m e d a d e s d e l colgeno

L u p u s e r i t e m a t o s o s i s t m i c o (LES). A u n q u e a p r o x i m a d a m e n t e ia m i -
tad de ios pacientes desarrollan e n f e r m e d a d pulmonar, ia e n f e r m e d a d Proliferacin d e c l u l a s d e Langerhans es caractersti-
c a d e histiocitosis X .
intersticial crnica y progresiva es rara. La afectacin pulmonar ms fre-
cuente es ia pleuritis, c o n o sin d e r r a m e pleural (suele ser un e x u d a d o , a cuert
m e n u d o bilateral).
Ms raras a n son las lesiones seas solitarias. E x c e p c i o n a i m e n t e se des-
Artritis r e u m a t o i d e (AR). La a f e c t a c i n m s f r e c u e n t e t a m b i n es ia cribe e n f e r m e d a d d i s e m i n a d a . Ms del 9 0 % d e ios pacientes son fuma-
pleural. La e v i d e n c i a radiolgica d e e n f e r m e d a d intersticial a p a r e c e dores. Es ms frecuente en varones j v e n e s (20-40 aos).

45 ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

La presentacin clnica es variable, p u d i e n d o t e n e r el p a c i e n t e snto- la biopsia por t o r a c o t o m a o por t o r a c o s c o p i a , p u e s la t r a n s b r o n q i


mas respiratorios o c o n s t i t u c i o n a l e s , d e b u t a r c o n n e u m o t r a x por ro- suele ser ineficaz.
tura d e quistes o ser un hallazgo radiolgico. El n e u m o t r a x recidiva e n
el 2 5 % de los casos. Hasta el 2 0 % de los p a c i e n t e s p r e s e n t a n lesiones
qusticas seas, g e n e r a l m e n t e nicas e n h u e s o s p l a n o s , q u e p u e d e n
preceder a la alteracin p u l m o n a r o incluso ser la nica m a n i f e s t a c i n . La histiocitosis X (junto c o n la proteinosis alveolar) se
A veces, se a c o m p a a d e diabetes inspida, lo q u e indica peor p r o n s - puede diagnosticar por el L B A .

tico por afectacin del SNC. No son c o m u n e s las a c r o p a q u i a s ni los iiifdi


crepitantes.
El p r o n s t i c o es m u y v a r i a b l e , c o n p a c i e n t e s e n los q u e remite d e
En la radiografa es a l t a m e n t e e s p e c f i c a la c o m b i n a c i n d e p e q u e - m o d o e s p o n t n e o y otros e n los q u e progresa a fibrosis p u l m o n a r .
os n d u i o s mal d e f i n i d o s , infiltrados r e t i c u l o n o d u l a r e s , q u i s t e s y, Existe m a y o r i n c i d e n c i a d e p r o g r e s i n si el p a c i e n t e c o n t i n a f u m a n -
en estadios a v a n z a d o s , i m a g e n e n p a n a l c o n v o l m e n e s p u l m o n a - do, y d e regresin si deja d e f u m a r , por lo q u e sobra recalcar la impor-
res c o n s e r v a d o s y r e s p e t o d e n g u l o s c o s t o f r n i c o s . Las a l t e r a c i o n e s t a n c i a d e a b a n d o n a r el t a b a c o . La p e n i c i l a m i n a se ha e m p l e a d o c o n
radiolgicas p r e d o m i n a n e n c a m p o s s u p e r i o r e s y m e d i o s . La m a r c a resultados v a r i a b l e s . Los c o r t i c o i d e s n o s o n tiles. En estadios finales
radiolgica de esta e n f e r m e d a d son los p e q u e o s q u i s t e s y los n d u - se indicara ei t r a s p l a n t e .
ios ( F i g u r a 3 2 ) .

I Las I n t e r s t i c i a l e s q u e a f e c t a n a l b u l o s s u p e r i o r e s :
F I T N E S S ( F i b r o s i s q u s t i c a , (h) I s t i o c i t o s i s X , T B C ,
N H , Espondilitis anquilosante, Sarcoidosis y Silico-
I sis).

A n t e un v a r n j o v e n , f u m a d o r , c o n patrn Intersticial
de p r e d o m i n i o en c a m p o s superiores y v o l m e n e s
altos, pensar e n histiocitosis X . Frecuente ei n e u m o -
trax.

7.5. Linfangioleiomiomatosis

Es u n a rara e n f e r m e d a d q u e se c a r a c t e r i z a por la proliferacin del m s -


c u l o liso a l r e d e d o r d e las e s t r u c t u r a s b r o n c o v a s c u l a r e s y e n el inters-
ticio p u l m o n a r , u n i d o a la d i l a t a c i n q u s t i c a d e los e s p a c i o s areos
t e r m i n a l e s . Los v a s o s linfticos y v e n o s o s s o n t o r t u o s o s y dilatados, as
c o m o el c o n d u c t o t o r c i c o . P u e d e h a b e r a f e c t a c i n e x t r a p u l m o n a r
d e los linfticos y se a s o c i a al a n g i o m i o l i p o m a renal. No se c o n o c e el
m e c a n i s m o p a t o g n i c o , p e r o los e s t r g e n o s p a r e c e n j u g a r un papel
i m p o r t a n t e , ya q u e se p r e s e n t a casi e x c l u s i v a m e n t e e n m u j e r e s pre-
m e n o p u s i c a s (20-40 a o s ) .

Patrn reticulonodular y quistes en lbulos superiores respetando ngulo El sntoma ms frecuente es la disnea. El n e u m o t r a x e s p o n t n e o por
costofr
costofrnico ruptura de quistes aparece en la mitad de los casos y p u e d e ser recurren-
Figura 3 2 . Patrn radiolgico de la histiocitosis X te y bilateral, p u d i e n d o requerir pleurodesis. El quilotrax aparece en un
tercio de los pacientes a lo largo de la evolucin, y es m u y caracterstico
Puede aparecer cualquier patrn ventilatorio, a u n q u e a m e d i d a q u e pro- de esta e n f e r m e d a d , pero es raro al diagnstico. Es f r e c u e n t e la h e m o p -
gresa la enfermedad, predomina la alteracin ventilatoria obstructiva. La tisis leve.
CPT se mantiene y el VR p u e d e aumentar. La DLCO est desproporciona-
damente disminuida, lo q u e sugiere una afectacin vascular. El a u m e n t o
de la relacin VR/CPT se relaciona c o n la formacin d e quistes. En algunos I A n t e m u j e r en e d a d frtil c o n patrn intersticial y v o -
pacientes hay hiperreactividad de la va area. l m e n e s altos, sin p r e d o m i n i o por u n a l o c a l i z a c i n
c o n c r e t a , pensar en linfangioleiomiomatosis. S o n fre-

Diagnstico. La i m a g e n caracterstica e n la T C A R e n a s o c i a c i n c o n
cuentes el neumotrax y el quilotrax. Recuerda
una historia c o m p a t i b l e es p r c t i c a m e n t e d i a g n s t i c a . En el LBA, las
clulas d e L a n g e r h a n s s u p o n e n m s del 3 - 5 % (en otras s i t u a c i o n e s , En la radiografa d e trax se a p r e c i a un p a t r n reticular o r e t i c u l o n o -
c o m o la FPI, c a r c i n o m a b r o n q u i o i o a l v e o l a r o f u m a d o r e s s a n o s , t a m - dular ( F i g u r a 3 3 ) . La o b s t r u c c i n d e los l i n f t i c o s c o n la a p a r i c i n
bin p u e d e n aparecer, pero n o e n p r o p o r c i o n e s t a n altas). Si se pre- d e lneas B c o n t r i b u y e al p a t r n reticular. En el 5 0 % d e las p a c i e n t e s
cisa c o n f i r m a c i n histolgica para el d i a g n s t i c o , s u e l e ser n e c e s a r i a se e n c u e n t r a hiperinflacin y d i l a t a c i n q u s t i c a , a u n q u e c o n T C A R ,

07 Enfermedades pulmonares i n t e r s t i c i a l e s ERRNVPHGLFRVRUJ


Neumoioga

los p e q u e o s quistes d e p a r e d fina a p a r e c i e r o n e n el 1 0 0 % e n un El t r a t a m i e n t o c o n p r o g e s t e r o n a , c o n s i d e r a d o d e e l e c c i n , o t a m o x i -


estudio. f e n o p r o d u c e n a l g n e f e c t o b e n e f i c i o s o . Si el t r a t a m i e n t o fracasa, se
d e b e c o n s i d e r a r el t r a s p l a n t e , a u n q u e hay c a s o s d e recidiva e n el in-
Es una de las pocas enfernnedades intersticiales q u e se presenta c o n a u - jerto.
mento de v o l m e n e s pulmonares y un patrn funcional obstructivo o
mixto. A m e n u d o tienen hiperinflacin c o n un a u m e n t o de la CPT. Est
aumentado el VR y la relacin VR/CPT. C o n frecuencia, hay limitacin al 7.6. P r o t e i n o s i s a l v e o l a r
flujo areo, c o n disminucin del FEV^ y de la relacin F E V / C V F . Es carac-
terstica la disminucin de la DLCO.
La p r o t e i n o s i s a l v e o l a r r e a l m e n t e n o es u n a e n f e r m e d a d intersticial,
y a q u e n o hay p r o c e s o i n f l a m a t o r i o . Se p r o d u c e al a c u m u l a r s e e n
los a l v o l o s u n m a t e r i a l p r o t e i n c e o PAS-p rico e n fosfolpidos (es
u n a a c u m u l a c i n a n o r m a l d e los c o n s t i t u y e n t e s n o r m a l e s del sur-
factante).

La e n f e r m e d a d p u e d e ser c o n g n i t a , primaria o s e c u n d a r i a . La p r i m a -
ria es rara, c o n u n a i n c i d e n c i a a p r o x i m a d a d e 1/100.000 habitantes, y
p r e d o m i n a e n v a r o n e s d e 20-50 a o s .

Datos a c t u a l e s s u g i e r e n q u e se trata d e un p r o c e s o a u t o i n m u n i t a r i o ,
e n el cual se p r o d u c e n a n t i c u e r p o s c o n t r a el factor e s t i m u l a n t e d e las
c o l o n i a s d e los m o n o c i t o - m a c r f a g o s , lo q u e c a u s a d i s f u n c i n de los
n e u m o c i t o s t i p o II, q u e son i n c a p a c e s d e aclarar el s u r f a c t a n t e . La se-
c u n d a r i a c o n s i s t e e n la a c u m u l a c i n del material referido e n relacin
c o n s i t u a c i o n e s diversas, c o m o la i n h a l a c i n d e slice, a l u m i n i o , otros
polvos inorgnicos, e incluso con trastornos hematolgicos.

La clnica c o n s i s t e e n d i s n e a d e c u r s o l e n t a m e n t e progresivo, q u e sue-


le a c o m p a a r s e d e tos s e c a . En la a u s c u l t a c i n p u l m o n a r se e v i d e n -
c i a n c r e p i t a n t e s t e l e i n s p i r a t o r i o s . La radiografa m u e s t r a un patrn d e
c o n s o l i d a c i n d e los e s p a c i o s a r e o s bilateral y perihiliar, q u e recuer-
da al del e d e m a p u l m o n a r . Estos p a c i e n t e s t i e n e n m a y o r riesgo d e
p a d e c e r i n f e c c i o n e s por Nocardia, M. avium y P. jiroveccii.

El diagnstico se basa en el anlisis del lquido del LBA, que presenta un


Patrn reticulonodular y quistes en lbulos inferiores respetando ngulo aspecto lechoso y c o n t i e n e macrfagos cargados de lpidos y grandes
costofrnico cantidades de un material extracelular eosinfiio PAS-h. A veces se requie-
Figura 3 3 . Patrn radiolgico de la linfangioleiomiomatosis re biopsia transbronquial o incluso abierta.

Para el diagnstico, suele recomendarse estudio histolgico, dada la El tratamiento consiste en lavado p u l m o n a r c o m p l e t o , q u e slo se realiza
gravedad de la e n f e r m e d a d . Se realizan tinciones i n m u n o h i s t o q u m i c a s en casos de e n f e r m e d a d progresiva y deterioro funcional importante. Se
especficas para c o m p o n e n t e s del m s c u l o liso, actina o d e s m i n a , y re- han descrito casos de proteinosis alveolar primaria c o n remisin espon-
cientemente HMB-45. tnea.

La historia natural d e la e n f e r m e d a d es, por lo g e n e r a l , p r o g r e s i v a , c o n En la Tabla 14 se r e s u m e n las caractersticas ms importantes de algunas


una m e d i a d e s u p e r v i v e n c i a d e u n o s o c h o a o s d e s d e el d i a g n s t i c o . d e estas e n f e r m e d a d e s intersticiales.

EPID asociada a enfermedad del colgeno Histiocitosis X i Linfangioleiomiomatosis Proteinosis alveolar

LES: pleuritis y/o derrame pleural. Rara EPID Ms frecuente en varones Mujeres premenopusicas. Patrn Rx como edema
AR: lo ms frecuente es la afectacin pleural. jvenes Disnea, neumotrax pulmonar
20% EPID (ms en varones Neumotrax recidivante espontneo, que puede Riesgo de infecciones
con altos ttulos de FR) ser bilateral y recurrente por Nocardia, M. avium y P.
LBA > 5% de clulas
EA: enfermedad fibroapical hullosa bilateral de Langerhans Quilotrax carinii. Tto.: LBA completo
en fases avanzadas Aumento de volmenes Aumento de volmenes
Esclerodermia: la que ms presenta EPID. y patrn obstructivo o mixto
Frecuente HTP Tto.: progesterona/
Sjgren: infiltracin linfocitaria intersticial antiestrgenos

DM: mximo riesgo si anti-Jo-1

Tabla 14. Enfermedades intersticiales

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

7.7. G r a n u i o m a t o s i s broncocntrica total recibida (> 450 unidades), el e m p l e o de radioterapia torcica previa
o c o n c o m i t a n t e , la exposicin a altas concentraciones de oxgeno inspi-

I rado en los meses siguientes y el e m p l e o de ciclofosfamida. La toxicidad


puede ser reversible si ha habido pocos c a m b i o s . En raras ocasiones cursa
Se produce una invasin g r a n u l o m a t o s a d e las vas respiratorias infe-
c o n n e u m o n a eosinfiia. El tratamiento consiste en suprimir el frmaco
riores por linfocitos y clulas p l a s m t i c a s q u e p r o d u c e lceras y d e s -
y administrar corticoides.
truccin bronquial. La a f e c t a c i n d e los v a s o s es rara, a diferencia d e
las vasculitis y los p r o c e s o s a n g i o c n t r i c o s . A f e c t a a p a c i e n t e s a s m t i -
M e t o t r e x a t o . La clnica s u e l e c o m e n z a r das o s e m a n a s tras el inicio
cos. En la radiografa de trax se a p r e c i a n infiltrados, n d u i o s o reas
del t r a t a m i e n t o y c o n s i s t e e n d i s n e a , tos n o p r o d u c t i v a y fiebre. En el
de atelectasia. No suele producir a p e n a s clnica y n o hay m a n i f e s t a c i o -
50% d e los casos hay eosinofilia, y un tercio d e los p a c i e n t e s p r e s e n -
nes e x t r a p u l m o n a r e s .
t a n g r a n u l o m a s . La radiografa m u e s t r a un infiltrado m s h o m o g n e o
Posteriormente a las descripciones orignales, se han referido casos de q u e c o n otros a g e n t e s , c o n a d e n o p a t a s hiliares o d e r r a m e e n a l g u n o s
pacientes c o n esta e n f e r m e d a d q u e , a d e m s d e a s m a , presentaban eosi- casos. La D L C O n o d i s m i n u y e hasta q u e a p a r e c e la clnica. La toxicidad
nofilia y evidencia serolgica de exposicin a Aspergillus u otros hongos, no se relaciona c o n la dosis. El p r o c e s o es casi s i e m p r e reversible, c o n
y otros en cuyo tejido pulmonar se e n c o n t r a b a n hlfas degradadas del o sin c o r t i c o i d e s .
hongo en los granulomas necrosantes. Debido a ello, algunos autores
piensan q u e la granuiomatosis broncocntrica y la aspergilosis bronco- Nitrofurantona. Existe una forma de toxicidad a g u d a q u e se produce
pulmonar alrgica (ABPA) podran estar relacionadas, si bien es una cues- por un m e c a n i s m o d e s c o n o c i d o y q u e es el prototipo de neumonitis
tin an no aclarada. eosinfiia a g u d a inducida por frmacos, ms frecuente en la mujer, con
fiebre, escalofros, tos y disnea. Un tercio presentan eosinofilia sangunea,
pero no en el LBA. En la histologa, hay infiltracin linfoplasmodtaria y
7.8. Afectacin p u l m o n a r proliferacin fibroblstica.

e n l a amiloidoss En la radiografa se observa un infiltrado alveolointersticlal en bases c o n


ocasional d e r r a m e pleural, g e n e r a l m e n t e unilateral. La toxicidad es dosis-
Consiste en el depsito extracelular de amiloide, un material proteinceo, i n d e p e n d i e n t e . El tratamiento consiste en retirar el frmaco, y a veces, en
cristalino, fibrilar e insoluble. Puede ser una e n f e r m e d a d sistmica o loca- administrar corticoides.
lizada. Se e x p o n e a m p l i a m e n t e en la Seccin d e Reumatologa.
La toxicidad crnica se p r o d u c e por el efecto oxidante del frmaco. Es
A nivel del parnquima pulmonar, el amiloide se p u e d e depositar d e m e n o s c o m n q u e la a g u d a . La histologa muestra clulas inflamatorias
forma localizada, produciendo una i m a g e n radiolgica de u n o o varios y fibrosis, similar a la fibrosis p u l m o n a r idioptica. La clnica (disnea y tos)
nduios, o de m o d o difuso (se suele asociar a e n f e r m e d a d sistmica), pro- aparece d e forma insidiosa desde meses a aos despus de Iniciar el tra-
duciendo una e n f e r m e d a d intersticial. En este caso, la radiografa muestra t a m i e n t o . T a m b i n es ms frecuente en la mujer. La fiebre y la eosinofilia
un patrn reticulonodular o incluso miliar. G e n e r a l m e n t e , la afectacin son raras. Radiolgicamente presenta patrn intersticial. En el LBA hay
intersticial no da sntomas. A veces se detecta un patrn restrictivo, c o n linfocitos. El tratamiento consiste en suspender el frmaco e iniciar corti-
o sin disnea. El depsito afecta a los septos, intersticio y paredes d e vasos coides, si no se resuelve.
pequeos.
A m i o d a r o n a . Este f r m a c o presenta m u c h o s efectos colaterales, siendo
El diagnstico se realiza c o n biopsia transbronquial y tincin d e rojo C o n - el ms serio la n e u m o n i t i s intersticial, q u e ocurre en el 6% de los pacien-
go. El depsito de amiloide t a m b i n se p u e d e producir a nivel t r q u e o - tes y p u e d e ser fatal. Su histologa es peculiar, c o n macrfagos alveolares
bronquial, originando placas difusas o localizadas. e s p u m o s o s y n e u m o c i t o s tipo II, c o n inclusiones lamelares c o m p u e s t a s
de fosfolpidos. La clnica es insidiosa, c o n disnea, tos no productiva y fe-
brcula. En un 2 0 % , la presentacin es a g u d a , s i m u l a n d o una n e u m o n a
7.9. Afectacin p u l m o n a r infecciosa.

p o r frmacos La mayora de pacientes han t o m a d o el f r m a c o durante un mes, en


una dosis d e al m e n o s 4 0 0 mg/da, a u n q u e se ha informado casos c o n
B u s u l f n . La i n c i d e n c i a es del 6%. El intervalo e n t r e el inicio del trata- 200 m g / d a . La toxicidad p u l m o n a r no se relaciona c o n los niveles sri-
m i e n t o y el e s t a b l e c i m i e n t o d e los s n t o m a s s u e l e ser d e o c h o m e s e s cos. La radiografa muestra al principio afectacin asimtrica limitada a
a diez aos, a u n q u e a v e c e s a p a r e c e a n t e s . No est claro si el e f e c t o se lbulos superiores, pero si progresa, afecta al resto d e los p u l m o n e s c o n
relaciona c o n la dosis. La radiografa m u e s t r a un p a t r n a l v e o l o i n t e r s - un infiltrado intersticial o alveolar. No hay eosinofilia. Son caractersticas
tical. El t r a t a m i e n t o c o n s i s t e e n s u s p e n d e r el f r m a c o y a d m i n i s t r a r la d i s m i n u c i n d e la DLCO y la hipoxemia. En el LBA se p u e d e n ver los
corticoides, pero la respuesta es m a l a y la m a y o r a p r o g r e s a n hasta macrfagos e s p u m o s o s , pero no son especficas d e toxicidad pulmonar,
causar la m u e r t e . pues se p u e d e n apreciar t a m b i n en pacientes e x p u e s t o s al frmaco sin
datos de toxicidad. La mayora mejoran al s u s p e n d e r el frmaco y aadir
Bleomicina. Es el quimioterpico q u e produce c o n mayor frecuencia to- corticoides.
xicidad pulmonar (20%) y el mejor estudiado. Se produce una d i s m i n u -
cin de la DLCO antes de q u e aparezcan los sntomas. Existe relacin e n - En la Figura 3 4 se e x p o n e n , a m o d o d e r e s u m e n , los patrones radiolgi-
tre la toxicidad y la edad (ms frecuente en mayores de 70 aos), la dosis cos de las enfermedades Intersticiales.

07 Enfermedades pulmonares i n t e r s t i c i a l e s 48 ERRNVPHGLFRVRUJ


i
Neumoioga 07

Histiocitosis X (-f-)
Lbulos superiores

Silicosis
Histiocitosis X C f " )
Espondilitis anquilopoytica

Silicosis aguda:\
Patrn miliar II consolidacin

Patrn reticulonodular y quistes en lbulos


superiores respetando ngulo costofrnico

Silicosis simple:
Patrn nodular en
lbulos superiores
Adenopatas en
cscara de huevo

Lbulos inferiores

Fibrosis pulmonar idioptica Fibrosis masiva progresiva:


Dermatopolimiositis Grandes nduios
Esclerodermia Distorsin del parnquima
Asbestosis
Nitrofurantona Fibrosis p u l m o n a r
Artritis reumatoide idioptica

Imagen en vidrio Patrn reticular difuso Imagen en panal


deslustrado en campos inferiores o queso suizo

Mdulos cavitados Negativo del e d e m a Infiltrados nodulares finos


Infiltrados perihillares
mltiples pulmonar desde los hilios

Figura 34. Patrones radiolgicos d e las e n f e r m e d a d e s intersticiales

49 ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Ti A f e c t a a v a r o n e s j v e n e s f u m a d o r e s .

Ideas clave ^ Ti S o n h a l l a z g o s r a d i o l g i c o s t p i c o s la c o m b i n a c i n d e n d u l o s -
Ti Clnicamente, la fibrosis p u l m o n a r idioptica se caracteriza por quistes, d e p r e d o m i n i o e n v r t i c e s , c o n v o l m e n e s p u l m o n a r e s
presentar tos y disnea d e esfuerzo d e m s d e seis m e s e s d e e v o l u - aumentados.
cin, crepitantes secos e n las bases y, c o n f r e c u e n c i a , a c r o p a q u i a s .
Ti En las p r u e b a s d e f u n c i n respiratoria se o b s e r v a p a t r n o b s -
Ti F u n c l o n a l m e n t e , c u r s a c o n restriccin c o n d e s c e n s o d e la D L C O t r u c t i v o c o n d e s c e n s o d e la D L C O .
y cada d e la PO^ c o n el e s f u e r z o .
Ti L a l i n f a n g i o l e i o m i o m a t o s i s e s e x c l u s i v a d e m u j e r e s e n e d a d
Ti En la Rx d e trax se aprecia p a t r n intersticial, d e p r e d o m i n i o b a - frtil. Cursa t a m b i n c o n quistes d i s e m i n a d o s , patrn inters-
sal, c o n z o n a s d e p a n a l ; e n la T C se aprecia e n g r o s a m i e n t o d e s e p - ticial c o n v o l m e n e s altos, o b s t r u c c i n c o n DLCO baja, y son
tos y z o n a s d e panal d e p r e d o m i n i o e n bases, s i e n d o las reas d e f r e c u e n t e s el n e u m o t r a x y el d e r r a m e p l e u r a l ( q u i l o t r a x ) .
a u m e n t o d e d e n s i d a d "en vidrio d e s l u s t r a d o " e s c a s a s o a u s e n t e s .
Ti L a a m i o d a r o n a p r o d u c e t o x i c i d a d p u l m o n a r e n el 6 % d e los
Ti E n el l a v a d o b r o n c o a l v e o l a r p r e d o m i n a n los n e u t r f i l o s . p a c i e n t e s q u e la t o m a n , g e n e r a l m e n t e c o n d o s i s s u p e r i o r e s a
400 m g , y predomina en campos superiores.
Ti La histiocitosis X se c a r a c t e r i z a p o r u n a p r o l i f e r a c i n d e c l u l a s
de Langerhans.

tes r e s u l t a d o s d e p r u e b a s c o m p l e m e n t a r i a s , cul sera el m e n o s

Casos c l n i c o s & r e l a c i o n a d o c o n ei d i a g n s t i c o d e e s t e p a c i e n t e ?

Paciente d e 6 5 a o s , f u m a d o r d e 2 5 p a q u e t e s / a o , d e profesin 1) E l e v a c i n d e ia e n z i m a c o n v e r s o r a d e a n g i o t e n s i n a s r i c a .
Ingeniero, sin a n t e c e d e n t e s d e Inters. P r e s e n t a d i s n e a d e es- 2) L a v a d o b r o n c o a l v e o l a r c o n u n a cifra e l e v a d a d e neutrfilos.
fuerzo progresiva y tos s e c a d e s d e h a c e un a o . La e x p l o r a c i n 3) E s t u d i o f u n c i o n a l respiratorio c o n C V F 6 5 % , F E V . 7 1 % , c o c i e n t e
revela a c r o p a q u i a s y estertores c r e p i t a n t e s , bilaterales y persis- F E V / F V C 0,89 y D L C O 5 2 % .
tentes. La radiografa d e trax m u e s t r a i m g e n e s r e t i c u i o n o d u l i - 4) B i o p s i a p u l m o n a r c o m p a t i b l e c o n n e u m o n a intersticial u s u a l .
llares bsales y simtricas, c o n r e d u c c i n d e los c a m p o s p u l m o -
nares. La e x p l o r a c i n f u n c i o n a l p u l m o n a r n i c a m e n t e i n d i c a : RC: 1
c a p a c i d a d d e difusin (DLCO), 4 3 % referencia; SaO^, 9 4 % , e n
reposo, y 7 2 % , al esfuerzo. C u l es el d i a g n s t i c o m s p r o b a b l e ?

1) E n f e r m e d a d p u l m o n a r o b s t r u c t i v a c r n i c a . , ,
2) Bronquiolitis o b l i t e r a t i v a c o n n e u m o n a o r g a n i z a d a .
3) Aiveoiitis alrgica e x t r n s e c a .
4) Fibrosis p u l m o n a r i d i o p t i c a .

RC:4

Un paciente d e 5 9 a o s , sin a n t e c e d e n t e s d e inters, n o f u m a d o r ,


consulta por tos seca y d i s n e a d e 6 m e s e s d e e v o l u c i n . E n ia ex-
ploracin fsica se a u s c u l t a n c r e p i t a n t e s e n la m i t a d inferior d e
a m b o s hemitrax y se o b j e t i v a n a c r o p a q u i a s . S u radiografa d e
trax posteroanterior s e m u e s t r a a c o n t i n u a c i n . D e los s i g u i e n -

1) P r e v a l e n c e of t h e d i s e a s e a b o u t 50 y e a r s .

Case Study & 2) I n s p i r a t o r y c r a c k i e s in t h e l u n g b a s e s .


3) R e t i c u l a r p a t t e r n o n c h e s t x-ray p r e d o m i n a n t l y in t h e l o w e r
It w o u l d not b e e x p e c t e d to find e n e of t h e f o l l o w i n g n a patient fields b e c a u s e of t h e e x i s t e n c e o f p l e u r a l p l a q u e s .
with s u s p e c t e d Idiopathlc p u l m o n a r y fibrosis ( c r y p t o g e n i c f i b r o - 4) D e c r e a s e d CPT.
sing aiveoiitis):
Correct answer: 3

07 Enfermedades pulmonares i n t e r s t i c i a l e s 50 ERRNVPHGLFRVRUJ


i
Enfermedades por inhalacin
de polvos

En ios c a s o s a g u d o s , hay i n f l a m a c i n a l v e o l a r e intersticial c o n pre-


Tema de importancia
d o m i n i o d e linfocitos y a u m e n t o d e c l u l a s p l a s m t i c a s y m a c r f a -
relativamente escasa. Hay que
g o s a l v e o l a r e s a c t i v a d o s . S o n t p i c o s los m a c r f a g o s c o n c i t o p l a s m a

ENARM
centrarse en ias neumonitis por
hipersensibilidad, ia silicosis y e s p u m o s o , y p u e d e h a b e r c l u l a s g i g a n t e s . Se s u e l e a p r e c i a r d a o
ia asbestosis, haciendo hincapi e n el e p i t e l i o a l v e o l a r y e n el e n d o t e l i o c o n un m a t e r i a l p r o t e i n c e o
en ios hallazgos radiolgicos. i n t r a a l v e o l a r . Se ha d e s c r i t o b r o n q u i o l i t i s o b l i t e r a n t e o b s t r u c t i v a ,
q u e p u e d e ser la c a u s a d e la o b s t r u c c i n ai flujo a r e o q u e p r e s e n -
t a n a l g u n o s p a c i e n t e s . C o n f r e c u e n c i a , la f o r m a a g u d a se r e s u e l v e
sin s e c u e l a s .
La inhalacin de polvos se asocia a diferentes e n f e r m e d a d e s p u l m o n a -
res. Clsicamente, se diferencia entre polvos orgnicos (neumonitis por En la forma s u b a g u d a se o b s e r v a n g r a n u l o m a s no caseosos de clulas
hipersensibilidad, bisinosis, etc.) y polvos inorgnicos ( n e u m o c o n i o s i s : epiteliodes c o n clulas gigantes multinucleadas. Recuerdan a los de la
silicosis, e n f e r m e d a d de los mineros del c a r b n , exposicin al asbesto, sarcoidosis, pero estn p o b r e m e n t e definidos en la periferia. En la forma
beriliosis, etc.). crnica, los g r a n u l o m a s persisten o d e s a p a r e c e n , s e g n se va desarro-
llando la fibrosis pulmonar.

8.1. N e u m o n i t i s p o r h i p e r s e n s i b i l i d a d Patogenia
El desarrollo de NH d e p e n d e d e una relacin compleja entre a m b i e n t e y
La neumonitis por hipersensibilidad (NH) o aiveoiitis alrgica extrnseca factores del h u s p e d (incluidos los genticos). Es necesaria cierta suscep-
representa un grupo de e n f e r m e d a d e s q u e afectan a la porcin dstal de tibilidad del h u s p e d , ya q u e slo el 1 0 % de los expuestos desarrollan la
la va area, mediadas i n m u n o l g i c a m e n t e , y asociadas a una exposicin e n f e r m e d a d . La reaccin i n m u n o l g i c a ms relevante es ei dao tisular
intensa y/o repetida a polvos orgnicos. Predomina en no f u m a d o r e s , lo m e d i a d o por i n m u n o c o m p i e j o s (reaccin tipo III). T a m b i n parece inter-
que podra estar en relacin c o n las alteraciones q u e produce el t a b a c o venir la reaccin tipo IV (aparecen g r a n u l o m a s en la biopsia pulmonar).
en la respuesta inmunolgica. A l g u n o s estudios sugieren la posibilidad de q u e el m e c a n i s m o tipo I t a m -
bin participe.
La mayora de agentes etiolgicos derivan de exposiciones o c u p a c i o n a -
les (granjeros, cosechadoras de caas d e azcar, trabajadores d e granos Clnica
de cereales y productos de m a d e r a , e m p a q u e t a d o r e s de c h a m p i o n e s ,
etc.). Tambin puede relacionarse con aparatos de calefaccin central, Se describe una forma a g u d a , s u b a g u d a y crnica, s e g n la intensidad y
humidificadores, aficiones c o m o la cra de palomas, etctera. frecuencia d e la exposicin (algunos autores slo diferencian la aguda y
la crnica).
Los antgenos productores del dao p u e d e n derivar de microorganismos
(actinomicetos termfilos, algunas bacterias...), de productos de animales Forma aguda
o plantas, de sustancias qumicas de bajo peso molecular y de algunos
productos farmacolgicos. Se p r o d u c e a n t e e x p o s i c i o n e s i n t e r m i t e n t e s y breves a g r a n d e s dosis
d e a n t g e n o . T p i c a m e n t e , a las 4-8 horas d e la e x p o s i c i n , el p a c i e n t e
Anatoma patolgica p r e s e n t a fiebre, escalofros, d i s n e a , tos no p r o d u c t i v a , mialgias y m a -
lestar g e n e r a l . Se a p r e c i a n c r e p i t a n t e s e n a m b o s p u l m o n e s , t a q u i p n e a
La mayora de las NH tienen c a m b i o s histolgicos similares q u e d e p e n - y a v e c e s c i a n o s i s . Es fcil c o n f u n d i r el c u a d r o c o n u n a n e u m o n a in-
den de la intensidad d e la exposicin y del estadio de la e n f e r m e d a d en f e c c i o s a . En s a n g r e perifrica existe l e u c o c i t o s i s c o n neutrofilia, linfo-
el m o m e n t o en q u e se realiza la biopsia. p e n i a y n o hay eosinofilia. En el LBA a p a r e c e neutrofilia. La clnica casi

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2/' edicin
i

siempre desaparece si cesa la e x p o s i c i n , pero si esta c o n t i n a , p u e d e DiagnStfCO


desarrollarse la forma crnica.
Se basa en una historia clnica c o m p a t i b l e en un paciente c o n exposicin
a algunas de las etiologas conocidas. A d e m s de la radiografa y los estu-
La forma aguda p r e d o m i n a e n c a m p o s inferiores y dios de funcin p u l m o n a r m e n c i o n a d o s , ayudan al diagnstico:
en ei L B A existe n e u t r o f i l i a ; e n la c r n i c a , se a f e c - Analtica s a n g u n e a . Tras la exposicin a g u d a , aparece neutrofilia
tan sobre todo los c a m p o s s u p e r i o r e s , y e n el L B A y linfopenia. Todas las formas de NH p u e d e n tener elevacin de la
hay p r e d o m i n i o de linfocitos C D 8 (lo m s c a r a c t e - T i B C U S r u f t ^
VSG, protena C reactiva, i n m u n o g l o b u l i n a s y factor reumatoide. La
rstico).
eosinofilia no es caracterstica de este proceso.
E s t u d i o s i n m u n o l g i c o s . Los p a c i e n t e s s u e l e n t e n e r anticuer-
Forma subaguda pos p r e c i p i t a n t e s c o n t r a el a g e n t e q u e p r o d u c e la e n f e r m e d a d ,
pero un n m e r o elevado de personas expuestas p u e d e n tener
Se produce ante exposiciones ms continuadas, pero t a m b i n de corta las p r e c i p i t i n a s sin estar e n f e r m o s . T a m b i n p u e d e h a b e r falsos
duracin. Tiene un c o m i e n z o insidioso con tos, productiva o no, disnea negativos.
progresiva al ejercicio, malestar general, anorexia y prdida de p e s o . T a m - F i b r o b r o n c o s c o p i a . En el LBA, t p i c a m e n t e hay incremento de lin-
bin suele ser reversible. focitos T. En la forma crnica a u m e n t a n de m o d o predominante los
C D 8 (supresores), c o n lo q u e la relacin C D 4 / C D 8 es menor a 1. En
F o r m a crnica la forma a g u d a , c u a n d o el t i e m p o desde la exposicin es menor de
48 horas, el lquido del LBA muestra neutrofilia y, pasados cinco das
Aparece ante e x p o s i c i o n e s p r o l o n g a d a s a dosis m e n o r e s d e a n t g e n o . d e la ltima exposicin, hay Iinfocitosis c o n predominio de CD8,
Presenta, durante m e s e s o a o s , los s n t o m a s referidos e n la s u b a g u - a u n q u e en algunos casos se observa a u m e n t o de C D 4 ; esto parece
da, con p r e d o m i n i o d e la d i s n e a p r o g r e s i v a , q u e llega a ser g r a v e , y relacionado c o n los diferentes tipos d e exposiciones. Los eosinfi-
tos (productiva o no). No es raro ei cor pulmonale. No existe fiebre. los estn ausentes o aparecen en un m n i m o porcentaje. La biopsia
La clnica r e m e d a la d e la bronquitis c r n i c a del f u m a d o r , por lo q u e transbronquial raras v e c e s obtiene material suficiente para hacer el
hay que pensar e n NH c r n i c a e n p a c i e n t e s n o f u m a d o r e s y c o n estas diagnstico, por lo q u e a v e c e s se recurre a la biopsia por toracosco-
caractersticas clnicas, y hacer u n a b u e n a historia d e e x p o s i c i o n e s . Es pia o toracotoma.
poco probable q u e revierta. A v e c e s se desarrolla u n a f o r m a c r n i c a P r u e b a s c u t n e a s especficas. Son tiles, a u n q u e su especifidad
tras exposiciones a g u d a s repetidas. es baja.
Test d e p r o v o c a c i n . La inhalacin d e un extracto del a n t g e n o
s o s p e c h a d o se h a c e raras v e c e s , y slo en laboratorios especiali-
z a d o s , p o r q u e p u e d e producir d a o p e r m a n e n t e p u l m o n a r en un
La alteracin f u n c i o n a l caracterstica es el patrn res-
trictivo c o n D L C O baja, pero puede cursar c o n tras- sujeto sensibilizado, y a d e m s los a n t g e n o s no estn bien estan-
tomo obstructivo (por afectacin b r o n q u i o l a r ) . darizados.

Tratamiento
Radiolgicamente, tanto la forma aguda c o m o la s u b a g u d a se caracteri-
zan por infiltrados nodulares mal definidos y a veces c o n reas en vidrio A largo plazo, es f u n d a m e n t a l el r e c o n o c i m i e n t o y la eliminacin del
deslustrado e incluso infiltrados alveolares. Predomina en lbulos inferio- a g e n t e etioigico. En las formas agudas leves suele ser suficiente para la
res y respeta los vrtices. Puede haber i m g e n e s lineales, expresin de resolucin en unos das la retirada del paciente del lugar de la exposicin.
reas de fibrosis c o m o secuela de episodios a g u d o s previos.Tras el episo- C u a n d o los episodios son ms graves se requieren corticoides. La forma
dio agudo y el cese de la exposicin, la radiografa tiende a normalizarse. s u b a g u d a suele precisar tratamiento c o n corticoides. En la forma crnica,
En la forma crnica, hay infiltrados nodulares y lineales, de predominio la retirada del paciente del a m b i e n t e p r o d u c e a veces la resolucin de
en lbulos superiores y q u e respetan las bases. Incluso p u e d e haber un los sntomas y d e las alteraciones fisiolgicas en un mes. Sin e m b a r g o ,
patrn en panal con prdida de v o l u m e n q u e predomina en lbulos s u - en m u c h o s pacientes, la fibrosis p u l m o n a r y las alteraciones fisiolgicas
periores. slo son parcialmente reversibles al cesar la exposicin. En ocasiones, se
e m p l e a n corticoides c o n d i s m i n u c i n posterior d e la dosis hasta la dosis
En la forma a g u d a , hay un p a t r n v e n t i l a t o r i o restrictivo, c o n p r d i - m n i m a q u e m a n t e n g a el estado funcional.
da sobre t o d o d e la C V y d i s m i n u c i n d e la D L C O y la d i s t e n s i b i l i d a d .
Suele existir h i p o x e m i a c o n d i s m i n u c i n d e la PaCO^ por h p e r v e n -
tilacin. En la f o r m a c r n i c a t a m b i n p r e d o m i n a un p a t r n restric- 8.2. B i s i n o s i s
tivo c o n d i s m i n u c i n d e la D L C O , p e r o lleva a s o c i a d o c o n f r e c u e n -
cia un d e f e c t o o b s t r u c t i v o leve q u e se c r e e d e b i d o a la b r o n q u i o l i -
tis. Cursa c o n h i p o x e m i a i n d u c i d a por el e s f u e r z o y, a v e c e s , e n re- Est en relacin c o n la exposicin al polvo d e a l g o d n , especialmente en
poso. el proceso de cardado. Existen s n d r o m e s parecidos, a u n q u e ms leves,
en relacin c o n exposicin a lino, c a m o y yute. M u c h o s la consideran
un asma ocupacional. La clnica es de disnea y opresin hacia el final de
la j o r n a d a del primer da de trabajo, c u a n d o se a c u d e tras un periodo de
En la neumonitis por hipersensibilidad no existe eo- descanso c o m o el fin de s e m a n a ("opresin torcica del lunes"). Algunos
sinofilia. pacientes siguen con sntomas todos los das d e la s e m a n a , y otros desa-
Ilecuerda^ rrollan tolerancia y no tienen clnica hasta el siguiente lunes.

08 Enfermedades por inhalacin de polvos 52 ERRNVPHGLFRVRUJ


Neumoioga 8
El polvo de algodn asociado ai tabaco a u m e n t a la prevaiencia de bron-
quitis crnica, pero es controvertido q u e el a l g o d n produzca por s mis-
mo obstruccin irreversible. No se c o n o c e el m e c a n i s m o exacto por el
que se induce la broncoconstriccin. Una teora lo relaciona c o n la exis-
tencia de cantidades significativas de histamina en el a l g o d n .

El dato c l n i c o que ms a y u d a a separar neumonitis


por hipersensibilidad de n e u m o c o n i o s i s es el t i e m p o
de exposicin/edad (joven: neumonitis, e d a d m e d i a :
neumoconiosis).

8.3. Silicosis

Es una enfermedad fibrtica d e los p u l m o n e s causada por inhalacin, Figura 3 5 . Radiografa posteroanterior de trax de un paciente
retencin y reaccin pulmonar al polvo de slice cristalina. Las exposicio- c o n silicosis clsica
nes ocupacionales a partculas de slice (cuarzo) de t a m a o "respirable"
(dimetro de 0,5-5 mieras) ocurren en minera, canteras d e granito, perfo- Fibrosis m a s i v a p r o g r e s i v a (silicosis c o m p l i c a d a )
raciones y tunelizaciones, cortadores de piedra, industrias abrasivas, f u n -
diciones e industrias cermicas. La fibrosis masiva progresiva es una i m a g e n radiolgica que aparece en
el seno de diversas e n f e r m e d a d e s (silicosis, neumoconiosis de mineros
El desarrollo y la progresin de la silicosis suele ocurrir c u a n d o la exposi- del c a r b n , etc.). La silicosis c o m p l i c a d a ocurre c u a n d o coalescen los
cin ha cesado, por lo q u e la prevaiencia de la e n f e r m e d a d es d e s c o n o c i - p e q u e o s nduios silicticos, f o r m a n d o grandes c o n g l o m e r a d o s (> 10
da. En la patogenia, parece f u n d a m e n t a l la interaccin entre los macrfa- mm). La radiografa d e trax muestra estos grandes nduios mltiples
gos alveolares y las partculas de slice. bilaterales en lbulos superiores. C o n el t i e m p o , estas masas tienden a
contraer los lbulos superiores, dejando zonas hipertransparentes en los
Clnica y diagnstico mrgenes. Ocurre incluso c u a n d o la exposicin al slice ha cesado. Hay
c o m p r o m i s o clnico c o n disnea de esfuerzo y tos (el polvo p u e d e produ-
Se diferencian cuatro formas de silicosis, s e g n la intensidad d e la exposi- cir bronquitis, o grandes nduios linfticos p u e d e n c o m p r i m i r la trquea
cin, el periodo de latencia y la historia natural. o bronquios principales). Se suele objetivar un patrn ventilatorio restric-
tivo c o n d i s m i n u c i n de la DLCO. A v e c e s lleva asociada obstruccin de-
Silicosis crnica, s i m p l e o clsica bida a la bronquitis c o n c o m i t a n t e . Puede haber infecciones bacterianas
recurrentes, y si hay cavitaciones de los grandes nduios, se d e b e pensar
Suele aparecer tras una o ms d c a d a s de exposicin al polvo de slice en tuberculosis u otras micobacterias. C o m p l i c a c i o n e s terminales de la
(Tabla 15). Es c o m n una latencia d e 15 o ms aos desde el c o m i e n z o e n f e r m e d a d son la insuficiencia respiratoria hipoxmica c o n cor pulmo-
de la exposicin. nale.

Silicosis a c e l e r a d a
Neumoconiosis Asbestosis Silicosis crnica
Se relaciona c o n una exposicin m s corta (5-10 aos) e intensa. Las al-
Carbn Amianto (frenos) Cuarzo (cantera
granito) teraciones patolgicas, fisiolgicas, clnicas y radiolgicas son parecidas
Patrn restrictivo Restrictivo
Obstructivo a la forma crnica, pero la progresin es ms r p i d a . T a m b i n es ms fre-
Campos superiores Bases
c u e n t e encontrar afecciones del tejido conjuntivo y e n f e r m e d a d e s auto-
Kaplan Riesgo neoplasia Vrtices
inmunitarias c o m o la esclerodermia, siendo la progresin a n ms rpida.
Sin acropaquias Con acropaquias Cscara de huevo
A l g u n o s autores consideran q u e esta forma t a m b i n p u e d e desarrollar la
No TBC No TBC Con acropaquias
fibrosis masiva progresiva.
No tratamiento No tratamiento Si TBC
No tratamiento
Silicosis a g u d a
Tabla 15. Polvos inorgnicos
Es c o n s e c u e n c i a de una exposicin intensa a altos niveles de polvo de
Radiolgicamente, presenta p e q u e a s opacidades redondas ( m e n o s de slice, c o m o en trabajadores c o n chorros de arena o en la fabricacin de
10 m m ) , sobre todo, en lbulos superiores, y p u e d e n existir adenopatas pastas abrasivas (vase la Tabla 15). La e n f e r m e d a d se desarrolla desde
hiliares, a veces calcificadas "en cscara de huevo" (Figura 35). El ndulo meses a c i n c o aos tras la exposicin masiva. El paciente suele tener dis-
silictico es la marca patolgica d e esta forma de silicosis. Pueden a p a - nea importante c o n debilidad y prdida de peso.
recer en la pleura visceral, en ganglios linfticos regionales y en otros
rganos. Puede ser asintomtica o presentar tos y disnea progresiva al La radiografa d e trax muestra un patrn alveolar difuso q u e predomina
esfuerzo. No hay alteracin funcional significativa. No disminuye la e s p e - en c a m p o s inferiores, c o n o sin b r o n c o g r a m a areo (Figura 36). La his-
ranza de vida. tologa revela datos similares a los encontrados en la proteinosis alveolar.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

de Caplan consiste en la asociacin de


nodulos pulmonares de 5 a 50 m m ,
g e n e r a l m e n t e bilaterales y perifricos,
c o n artritis reumatoide. Tambin se
observa en otras neumoconiosis.

En la radiologa de la neumoconiosis
s i m p l e por carbn destacan peque-
as opacidades menores de 1 c m ,
q u e p r e d o m i n a n en lbulos superio-
Silicosis aguda Silicosis simple res, y q u e se van e x t e n d i e n d o al resto
Patrn miliar II consolidacin Patrn reticular en lbulos superiores
del p u l m n . La forma complicada o
Adenopatas en "cscara de huevo"
fibrosis masiva progresiva se caracte-
Figura 36. Patrones radiolgicos en ia silicosis riza por opacidades mayores de 1 c m
q u e p r e d o m i n a n t a m b i n en lbulos
Progresa hacia insuficiencia respiratoria y m u e r t e en m e n o s de dos aos. superiores. Esta forma se asocia c o n m u e r t e prematura, y es menos fre-
c u e n t e encontrarla q u e en la silicosis.
En la silicosis, la espirometra p u e d e ser normal, y si no lo es, p u e d e mos-
trar patrn obstructivo, restrictivo o mixto, siendo quizs el obstructivo
el ms frecuente. G e n e r a l m e n t e no es preciso realizar biopsia p u l m o n a r 8.5. Exposicin a l a s b e s t o
para llegar al diagnstico.

Complicaciones El asbesto es un silicato m a g n s i c o hidratado fibroso c o n una gran varie-


dad d e usos comerciales, dada su indestructibilidad y resistencia al fuego.
Todas las formas de silicosis, pero sobre todo la aguda y la acelerada, pre- Desde los aos setenta, ha sido sustituido en gran medida por fibras mi-
disponen a tuberculosis o infeccin por micobacterias atpicas. Las per- nerales c o m o la fibra de vidrio, pero a n se e m p l e a en la fabricacin de
sonas expuestas a slice p u e d e n desarrollar bronquitis crnica y enfisema frenos y c o m o aislante de tuberas y calderas.
y, a veces, disminucin de la funcin pulmonar, a u n q u e no haya altera-
ciones radiolgicas q u e sugieran silicosis. Pueden aparecer n e u m o t r a x G e n e r a l m e n t e , la asbestosis slo se hace evidente tras una latencia de
y cor pulmonale. En la actualidad, contina en estudio la posible relacin unos diez aos d e s p u s d e una exposicin prolongada (10-20 aos). La
entre silicosis y cncer de p u l m n . prevaiencia es mayor c u a n t o ms intensa y mantenida sea dicha exposi-
cin y c u a n t o ms t i e m p o haya transcurrido desde la m i s m a . Hoy da es
e x c e p c i o n a l , d e b i d o a los controles laborales existentes.

La silicosis predispone al desarrollo de tuberculosis. Clnica


Recuerda , El sntoma ms precoz y c o m n es la disnea. T a m b i n p u e d e haber tos y
e x p e c t o r a c i n . Son caractersticos los crepitantes bsales y en las zonas

Tratamiento axilares. Puede haber acropaquias. El curso de la e n f e r m e d a d es variable


y p u e d e p e r m a n e c e r estable durante aos y luego progresar, o bien pro-
Una vez que se establece el proceso fibrtico de la silicosis crnica, se cree gresar rpidamente.
que es irreversible, y el manejo se dirige a prevenir las complicaciones. En
los pacientes con Mantoux positivo, se realiza profilaxis con isoniacida. Los pacientes afectados d e asbestosis tienen riesgo a u m e n t a d o de sufrir
c n c e r de p u l m n (el c n c e r ms c o m n en estos pacientes) a partir de
los 15 aos d e s d e la e x p o s i c i n , siendo los ms frecuentes el epidermoi-
8.4. N e u m o c o n i o s i s d e l o s m i n e r o s d e y el a d e n o c a r c i n o m a , a u n q u e p u e d e ser d e cualquier tipo histolgico
(Figura 3 7 ) . La exposicin al asbesto y al t a b a c o tiene un efecto sinrgico
d e l carbn ( N M C ) en c u a n t o a la carcinognesis pulmonar.

Es la enfermedad del parnquima pulmonar q u e se produce por la inha- Otra c o m p l i c a c i n es el mesoteloma maligno pleural o peritoneal, en
lacin y el depsito del polvo del carbn y la reaccin tisular q u e provoca el q u e no parece influir el tabaco, de difcil diagnstico, dada la presen-
(vase la Tabla 15). Se precisa una exposicin de 5-10 aos. Es m s fre- cia frecuente de derrame pleural q u e e n m a s c a r a el t u m o r subyacente. El
cuente en trabajadores de minas de antracita bajo la superficie. A d e m s periodo de latencia es m u y largo (20-30 aos). No parece haber riesgo
de la NMC, la exposicin al polvo de c a r b n a u m e n t a el riesgo de bron- i n c r e m e n t a d o de tuberculosis.
quitis crnica y enfisema y acelera la prdida de funcin ventilatoria.

Algunos pacientes no tienen clnica. Otros presentan tos crnica c o n


El asbesto es el pricipal factor de riesgo para el desa-
expectoracin, probablemente debida a c a m b i o s de bronquitis en las rrollo de mesotelioma, y t a m b i n a u m e n t a la i n c i d e n -
grandes vas. C u a n d o la neumoconiosis avanza, p u e d e haber disnea. No c i a de c n c e r de p u l m n .
implican acropaquias ni a u m e n t o del riesgo de tuberculosis. El s n d r o m e

08 Enfermedades por inhalacin de polvos ERRNVPHGLFRVRUJ


Neumoioga 8
Exposicin al a s b e s t o |
Diagnstico
Siempre d e b e estar basado en una historia a d e c u a d a de exposicin. En
su ausencia o si la clnica es confusa, el LBA y, sobre todo, la biopsia bus-
c a n d o fibras d e asbesto, q u e p u e d e n estar cubiertas de un material pro-
teinceo q u e les confiere aspecto de halterio (cuerpos de asbesto) o no

Cncer d e p u l m n Mesotelioma
cubiertas (ms frecuentes), p u e d e n ser tiles.

Enfermedad intersticial
Rx: opacidades lineales
Epidermoide
o adenocarcinoma
Mx. riesgo 30-35
aos de exposicin
Tratamiento
en campos inferiores Minimo 15-19 aos Rx: derrame pleural
Placas pleurales solas de exposicin Muerte por extensin No se c o n o c e ningn tratamiento eficaz. Los corticoides no son tiles. Se
indican exposicin Efecto sinrgico local
recomienda vigilancia mdica, debido a las complicaciones mencionadas.
con el tabaco

Figura 37. Patrones de exposicin ai asbesto


8.6. B e r i l i o s i s
La imagen radiolgica tpica es un patrn reticular q u e p r e d o m i n a en
campos inferiores y en las zonas laterales unido a placas pleurales, q u e
consisten en lesiones blancas, focales e irregulares, g e n e r a l m e n t e en La exposicin al berilio p u e d e producir una e n f e r m e d a d aguda q u e afec-
pleura parietal, raras en la visceral. Las placas pleurales indican exposi- ta al tracto respiratorio superior, o, si el nivel de exposicin es ms alto,
cin al asbesto, y c u a n d o son bilaterales en el seno de una e n f e r m e d a d p u e d e producir una neumonitis q u m i c a .
intersticial de predominio en c a m p o s inferiores, orientan f u e r t e m e n t e al
diagnstico de asbestosis. L a T C A P a a d e informacin sobre la extensin La e n f e r m e d a d crnica por berilio es ms frecuente q u e la aguda y con-
de la enfermedad, sobre todo, en estadios t e m p r a n o s y sobre la afecta- siste e n un trastorno g r a n u l o m a t o s o pulmonar, a u n q u e t a m b i n puede
cin pleural. afectar a otros rganos (nduios linfticos, piel, hgado). La e n f e r m e d a d
aparece unos aos d e s p u s d e la exposicin (fbricas de cermica y t u -
Suele producirse una alteracin ventilatoria restrictiva c o n D L C O dismi- bos fluorescentes o industrias de alta tecnologa).
nuida (este es un signo precoz de e n f e r m e d a d grave). En estadios inicia-
les puede haber disminucin del flujo areo en v o l m e n e s bajos, lo q u e La clnica es similar a la de otras e n f e r m e d a d e s intersticiales pulmonares.
sugiere alteracin de p e q u e a va. P a d i o l g i c a m e n t e suele haber un patrn reticulonodular, a veces con
adenopatas hiliares, similar al d e sarcoidosis. La histologa muestra gra-
Los pacientes expuestos al asbesto p u e d e n presentar d e r r a m e pleural n u l o m a s idnticos a los de la sarcoidosis, por lo q u e , para diferenciarlas, a
benigno y atelectasia redonda. v e c e s se requiere determinar la c o n c e n t r a c i n tisular de berilio.

71 El L B A c a r a c t e r s t i c o m u e s t r a Iinfocitosis c o n p r e d o m i n i o d e
deas clave CD8.

71 Las n e u m o n i t i s p o r h i p e r s e n s i b i l i d a d se p r o d u c e n c o m o reac- TI El h a l l a z g o d e a d e n o p a t a s c a l c i f i c a d a s e n "cscara d e h u e v o "


cin a la i n h a l a c i n d e p o l v o s o r g n i c o s , por lo q u e el a n t e c e - s u g i e r e el d i a g n s t i c o d e silicosis.
d e n t e d e e x p o s i c i n es crucial e n la s o s p e c h a d i a g n s t i c a .
71 L a s p l a c a s p l e u r a l e s a s o c i a d a s a p a t r n intersticial, d e p r e d o m i -
71 En su p a t o g e n i a , e s t n i n v o l u c r a d a s las r e a c c i o n e s i n m u n o i - nio e n c a m p o s i n f e r i o r e s , s o n m u y s u g e s t i v a s d e a s b e s t o s i s .
gicas t i p o III ( a n t g e n o - a n t i c u e r p o ) y IV ( p r e s e n c i a d e g r a n u l o -
m a s ) , y e n o c a s i o n e s , la d e t i p o I ( h i p e r s e n s i b i l i d a d i n m e d i a t a ) .

H o m b r e d e 5 6 a o s , e v a l u a d o p o r q u e , e n u n a radiografa d e t-

Casos c l n i c o s & rax r e a l i z a d a p a r a u n e s t u d i o p r e o p e r a t o r i o d e h e r n i a inguinal,


a p a r e c e u n p a t r n intersticial reticular e n b a s e s p u l m o n a r e s y
Un paciente de 30 aos, habitante d e un pueblo d e Cantabria, no fu- p l a c a s p l e u r a l e s calcificadas e n d i a f r a g m a . C u l c o n s i d e r a us-
mador, que trabaja por las maanas en una cantera d e granito y por t e d q u e es el d a t o a c o n o c e r ?
ias tardes ayuda en su casa al cuidado del ganado vacuno, acude al
mdico por disnea de esfuerzo y un patrn intersticial. La TAC torci- 1) I n d a g a r a n t e c e d e n t e s d e t u b e r c u l o s i s .
ca confirma el patrn intersticial, y a d e m s objetiva imgenes de vi- 2) I n t e r r o g a r s o b r e la e x i s t e n c i a d e a n i m a l e s d o m s t i c o s .
drio esmerilado de tipo mosaico. El diagnstico ms probable es de: 3) B u s c a r la e x i s t e n c i a d e a l t e r a c i o n e s a r t i c u l a r e s e n la e x p l o r a c i n
fsica.
1) N e u m o n i t i s por h i p e r s e n s i b i l i d a d .
2) Proteinosis alveolar. 4) I n t e r r o g a r s o b r e la historia l a b o r a l .
3) Sarcoidosis.
4) Silicatosis. PC: 4

PCI

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

W h i c h e n e of t h e f o l l o w i n g s t a t e m e n t s r e g a r d i n g d i s e a s e s c a u -

Case Study s e d by i n o r g a n i c d u s t is NOT t r u e ?

A farmer d e v e l o p s acute attacks of fever, d y s p n e a , c o u g h , a n d 1) Pleural p l a q u e s , w h i c h a r e l e s i o n s l o c a t e d e s p e c i a l l y in t h e p a -


leukocytosis w h e n e v e r he works a r o u n d w e t , h a r v e s t e d hay. L u n g rietal p l e u r a , a r e s p e c i f i c t o e x p o s u r e .
biopsy w o u l d b e most likely to reveal w h i c h of t h e following? 2) R o u n d e d a t e l e c t a s i s is a rare c o m p l i c a t i o n o f e x p o s u r e t o a s b e s -
tos.
1) Alveoli filled w i t h d e n s e , a m o r p h o u s , p r o t e i n a c e o u s m a t e r i a l . 3) M o s t f o r m s o f silicosis t h a t p r e d i s p o s e t o t u b e r c u l o s i s are a c u t e
2) F e r r o g i n o u s b o d i e s . and accelerated.
3) Interstitial p n e u m o n i t i s w i t h l y m p h o c y t e s , p l a s m a cells, a n d 4) Interstitial d i s e a s e c a u s e d by e x p o s u r e t o a s b e s t o s is p r e d o m i -
m a c r o p h a g e s a n d interstitial fibrosis. n a n t l y in t h e l o w e r l o b e s .
4) Linear i m m u n e d e p o s i t i o n a l o n g t h e a l v e o l a r b a s e m e n t m e m -
brane. Correct a n s w e r : 1

Correct answer: 3

08 Enfermedades por inhalacin de polvos 56 ERRNVPHGLFRVRUJ


Eosinofilias pulmonares

brcula y hemoptisis. En la radiografa de trax pueden aparecer infiltrados


S es obligado conocer ia
transitorios y recurrentes y bronquiectasias proximales (Figuras 38 y 39).
O R I E N T A C I N neumona eosinfiia crnica

ENARM y ia ABPA,
con especial
una vez
atencin
ms,
a ias
caractersticas radiolgicas.

Son procesos caracterizados por infiltrados pulmonares c o n eosinfilos,


pudiendo existir (aunque no siempre) t a m b i n eosinofilia perifrica.

9.1. A s p e r g i l o s i s broncopuimonar
alrgica ( A B P A )

Se estima q u e complica el 1 - 2 % de los casos d e a s m a crnica, sobre t o d o


corticodependiente, y un 10-15% de los casos d e fibrosis qustica. Suele
aparecer en la tercera o cuarta dcada de la vida. Los pacientes suelen
tener historia de atopia c o n alergia a frmacos, a s m a , rinitis y conjuntivitis. Figura 3 9 . Radiografa posteroanterior de trax de un paciente
c o n ABPA: infiltrado y bronquiectasias centrales
El agente responsable suele ser el Aspergillus fumigatus, a u n q u e hay des-
critas reacciones similares a otras especies de Aspergillus u otros hongos.
Aspergillus es un h o n g o ubicuo y termotolerante q u e reside en la materia
orgnica en d e s c o m p o s i c i n .

Parece que se produce una reaccin inmunolgica a la colonizacin cr-


nica de la va area por el h o n g o , tanto c o n un m e c a n i s m o d e hipersen-
sibilidad tipo I (pues existen niveles altos de IgE total y especfica), tipo
III (pues existen precipitinas a Aspergillus e i n m u n o c o m p i e j o s circulantes
en las exacerbaciones) y tal vez de tipo IV (dada la existencia de reaccin
cutnea dual, inmediata y retardada a Aspergillus en algunos pacientes).

En la anatoma patolgica hay infiltracin eosinfiia de los pulmones y ta-


pones de moco. A d e m s de eosinfilos, hay un infiltrado de m o n o n u c l e a -
res, clulas gigantes y granulomas. Los tapones estn ocupados por hlfas de
Aspergillus, pero el h o n g o no invade ni la pared ni el pulmn circundante.

Clnica

La presentacin tpica incluye asma de difcil control, tos productiva con Figura 3 9 . Radiografa posteroanterior d e trax de un paciente
tapones mucosos gruesos marronceos, disnea y sibilancias, malestar, fe- c o n ABPA: infiltrado y bronquiectasias centrales

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Existen unos criterios mayores y otros menores para el diagnstico de 9.3. E o s i n o f i l i a s p u l m o n a r e s

esta e n f e r m e d a d (Tabla 16). C t l o l O g a d e S C O n O C i d a

Criterios mayores

Asma Neumona eosinfiia aguda


Eosinofilia sangunea (generalmente ms de 1.000/mmD
Es una forma grave d e n e u m o n a idioptica q u e afecta a personas de
Precipitinas IgG contra Aspergillus
cualquier e d a d y sexo p r e v i a m e n t e sanas.
Test cutneo de hipersensibilidad inmediata positivo para Aspergillus
IgE total srica elevada
Se presenta d e forma a g u d a c o n fiebre, tos, disnea, crepitantes auscul-
Historia de infiltrados pulmonares transitorios
tatorios, mialgias e hipoxemia grave. La radiografa es similar a la e n c o n -
Bronquiectasias proximales o centrales, evidenciadas radiolgicamente
trada e n el distrs respiratorio del adulto (infiltrados alveolointersticiales
IgE e IgG especficas para Aspergillus elevadas (clsicamente
bilaterales), a v e c e s c o n d e r r a m e pleural. En ei LBA hay eosinofilia, pero
considerado criterio menor; actualmente ha pasado a ser
uno de los criterios mayores) en sangre perifrica no es constante. El cuadro suele durar m e n o s de una
s e m a n a , c o n un pronstico excelente y b u e n a respuesta a corticoides.
Criterios menores
No hay recadas.
Expectoracin de tapones mucosos marronceos
Identificacin de Aspergillus en esputo Sndrome de LoefFler
Reaccin cutnea retardada al hongo
(eosinofilia pulmonar simple)
Tabla 16. Criterios de diagnstico de ia ABPA

Tratamiento Se trata de una n e u m o n a eosinfiia a g u d a b e n i g n a , idioptica o por


hipersensibilidad a Ascaris lumbricoldes, frmacos u otros parsitos. Mu-
Se realiza con corticoides por va sistmica. c h o s autores reservan este t r m i n o para las eosinofilias idiopticas. La
sintomatologa es leve o nula (hallazgo en radiografas de trax de rutina)
y autolimitada en 1-2 s e m a n a s . En la radiografa se aprecian infiltrados
9.2. O t r a s e o s i n o f i l i a s p u l m o n a r e s intersticiales y/o alveolares transitorios (< 4 semanas) y migratorios no
segmentarios, g e n e r a l m e n t e perifricos. Si se confirma la etiologa de As-
d e etiologa c o n o c i d a caris, el tratamiento es el m e b e n d a z o l .

Neumona eosinfiia crnica


Eosinofilia pulmonar por parsitos
P r e d o m i n a e n m u j e r e s d e e d a d m e d i a . Casi la m i t a d d e los p a c i e n -
Varios parsitos p u e d e n producir infiltrados c o n eosinofilia, c o m o Asca- tes t i e n e n historia d e a t o p i a , rinitis o p l i p o s nasales, y hasta dos ter-
rls, Ancylostoma, Toxocara y Strongyloldes stercolaris. Algunas filarlas c o m o cios, a s m a d e r e c i e n t e c o m i e n z o . La p r e s e n t a c i n clnica es s u b a g u d a
Wuchererla bancroftiy W. malayi(tpicas de Asia, frica y Sudamrica) t a m - y c o n s i s t e e n fiebre m o d e r a d a , s u d o r e s n o c t u r n o s , prdida d e p e s o
bin pueden producirlo, d e n o m i n n d o s e e n t o n c e s eosinofilia tropical m o d e r a d a e i m p o r t a n t e tos c o n e s c a s o e s p u t o m u c o i d e d u r a n t e v a -
(su tratamiento es la dietilcarbamazina). rios m e s e s a n t e s del d i a g n s t i c o . P o s t e r i o r m e n t e a p a r e c e d i s n e a (con
sibilancias, si hay a s m a ) .
Eosinofilia pulmonar por frmacos
Muchos frmacos se han asociado c o n infiltrados y eosinofilia (penicilina,
M u j e r a s m t i c a c o n eosinofilia e infiltrados p u l m o n a -
sulfamidas, tiacidas, isoniacida, sales de oro, clorpropamida...), pero el ms res perifricos (negativo del e d e m a de p u l m n ) : n e u -
representativo es la nitrofurantona, q u e p u e d e producir una reaccin j mona eosinfiia crnica.
aguda (horas o das tras iniciar el tratamiento), s u b a g u d a (despus d e un
Recuerda
mes) o crnica (tras seis meses). La forma aguda es la ms frecuente y la
que implica mayor eosinofilia. Se caracteriza por fiebre, escalofros, tos y Radiolgicamente son caractersticos los infiltrados subsegmentarios o
disnea. tobares perifricos bilaterales, q u e afectan t p i c a m e n t e a los dos tercios
externos pulmonares y p r e d o m i n a n e n c a m p o s superiores y medios. Si
Radiolgicamente hay infiltrados tanto intersticiales c o m o alveolares, d e son generalizados, dan una i m a g e n d e "negativo del e d e m a pulmonar".
predominio en bases, y derrame pleural eosinfiio en un tercio d e los Los infiltrados no son migratorios, y si recurren, suelen hacerlo en la mis-
casos. El tratamiento consiste en retirar el frmaco, y en ocasiones, en ma localizacin (Figura 4 0 ) .
administrar corticoides.
La f u n c i n p u l m o n a r revela un p a t r n restrictivo g r a v e c o n d i s m i n u -
Sndrome eosinofilia-miaigia c i n d e la DLCO. Los p a c i e n t e s c o n c o m p o n e n t e a s m t i c o t a m b i n
p u e d e n t e n e r un d e f e c t o o b s t r u c t i v o . Es m u y f r e c u e n t e la eosinofilia
La administracin de s u p l e m e n t o s dietticos de L-triptfano p u e d e pro- perifrica, y hasta un tercio d e tos p a c i e n t e s p r e s e n t a n e l e v a c i n d e la
ducir el sndrome eosinofilia-mialgias, q u e a v e c e s se a c o m p a a de infil- IgE. Una eosinofilia e n el l a v a d o b r o n q u i o a l v e o l a r del 3 0 - 5 0 % es tpica
trados pulmonares. d e esta e n f e r m e d a d . Se s u e l e realizar biopsia t r a n s b r o n q u i a l para des-

09 E o s i n o f i l i a s pulmonares 58 ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga

cartar otros p r o c e s o s . El d i a g n s t i c o se basa e n la c l n i c a , la radiologa tersticas las recadas al disminuir o retirar los corticoides, por lo que hasta
y el LBA. una cuarta parte de los pacientes precisan una dosis de mantenimiento de
corticoides, a largo plazo, para mantenerse libres de enfermedad.

Edema pulmonar cardiognico Neumona eosinfiia crnica


Sndrome hpereosinfilo
Afecta sobre t o d o a varones de edad media. Hay eosinofilia perifrica e
infiltracin difusa de rganos por eosinfilos, c o n gravedad m u y variable,
desde e n f e r m e d a d limitada a rganos no crticos c o m o la piel, hasta afec-
tacin multiorgnica a m e n a z a n t e para la vida. La e n f e r m e d a d cardaca es
la mayor causa d e morbimortalidad. El aparato respiratorio se afecta en la
mitad de los pacientes.

El diagnstico se establece por la existencia de eosinofilia sangunea (>


1.500/pl) durante seis meses, disfuncin multiorgnica y ausencia de
otras causas de eosinofilia perifrica. La IgE p u e d e estar elevada. Sin trata-
Imagen "en alas de mariposa" "Negativo del edema pulmonar"
miento, la supervivencia es m e n o r de un ao, pero c o n los corticoides se
Figura 4 0 . Radiologa tpica de la n e u m o n a eosinfiia crnica prolonga hasta diez aos.

El tratamiento son los corticoides sistmicos, siendo m u y caracterstica de Granuiomatosis alrgica de Churg-Strauss
esta enfermedad la rpida mejora de la clnica, radiologa y la reduccin de
la eosinofilia sangunea. A u n q u e el pronstico es favorable, son m u y carac- Esta e n f e r m e d a d se estudia a m p l i a m e n t e e n la Seccin de Reumatologa.

Ti La n e u m o n a e o s i n f i i a c r n i c a d a u n a i m a g e n r a d i o l g i c a e n

Ideas clave n e g a t i v o d e l e d e m a d e p u l m n ( p r e d o m i n i o perifrico).

Ti La aspergilosis b r o n c o p u i m o n a r a l r g i c a se c a r a c t e r i z a p o r . -
a s m a , e o s i n o f i l i a , infiltrados, b r o n q u i e c t a s i a s c e n t r a l e s e i m g e -
n e s "en d e d o d e guante".

El d i a g n s t i c o m s p r o b a b l e , d e e n t r e ios s i g u i e n t e s , es:

Casos c l n i c o s & 1) G r a n u i o m a t o s i s d e W e g e n e r .
Un h o m b r e d e 50 a o s a c u d e ai m d i c o con a s m a , febrcula, aste- 2) A s p e r g i l o s i s b r o n c o p u i m o n a r a l r g i c a .
nia de d o s m e s e s d e evolucin e infiltrados e n ia radiografa d e t- 3) N e u m o n a e o s i n f i i a c r n i c a .
rax q u e son bilaterales, d e tipo alveolar, y situados perifricamen- 4) S n d r o m e d e Loeffier.
te j u n t o a las axilas. Las nicas alteraciones analticas s o n u n a cifra
d e 1 5 % d e eosinfilos y u n a V S G d e 100 m m a la primera hora. RC:3

2) C h r o n i c e o s i n o p h i l i c p n e u m o n a c a n b e associated w i t h a s t h m a .

Case Study & 3) A c u t e t o x i c i t y n i t r o f u r a n t o i n h a s basal infltrate.


4) S i m p l e p u l m o n a r y e o s i n o p h i l i a is s o m e t i m e s t r e a t e d w i t h m e -
Regarding p u l m o n a r y e o s i n o p h i l i a w h i c h of t h e following s t a t e - bendazole.
m e n t s is FALSE:
Correct a n s w e r : 1
1) C h r o n i c e o s i n o p h i l i c p n e u m o n a p r e s e n t s m i g r a n t infiltrators.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Sndromes de hemorragia
alveolar difusa

Tema de importancia marginal res y hay d a t o s d e a s o c i a c i n familiar. La p a t o g e n i a no est a c l a r a d a ,


en Neumoioga, aunque pero p a r e c e existir un m e c a n i s m o i n m u n i t a r i o , p u e s se h a n e n c o n t r a -
O R i E N T A C 1 j

ENARM
es recomendable que se revisen d o a n o m a l a s similares e n el l u p u s . A v e c e s , se asocia a e n f e r m e d a d
ias Secciones correspondientes c e l a c a y a h i p e r s e n s i b i l i d a d a l e c h e d e v a c a ; e n un 5 0 % de casos hay
de Nefrologa y Reumatologa niveles a u m e n t a d o s d e IgA, y a l g u n o s p a c i e n t e s r e s p o n d e n a i n m u -
(vasculitis).
nosupresores.

La caracterstica clnica de esta e n f e r m e d a d son ios episodios recurrentes


10.1. Generalidades de hemorragia alveolar durante aos {Figura 4 1 ) , caracterizados por la
trada hemoptisis, a n e m i a e infiltrados pulmonares. Las secuelas son fi-
brosis pulmonar, fallo respiratorio progresivo y corpu/mo/ia/e. La h e m o p -
Son un g r u p o d e e n f e r m e d a d e s q u e c l n i c a m e n t e se c a r a c t e r i z a n por tisis p u e d e faltar en los nios m u y p e q u e o s por no poder expectorar
tener h e m o p t i s i s c u y a c a u s a n o es focal ( c o m o o c u r r e e n la b r o n q u i t i s la sangre. Otros sntomas son fiebre, tos, dolor subesternal y sndrome
crnica, b r o n q u i e c t a s i a s o infarto p u l m o n a r ) . El s a n g r a d o p r o v i e n e d e a n m i c o por el dficit de hierro. A v e c e s hay linfadenopatas y espleno-
los vasos p e q u e o s (arterioias, capilares y v n u l a s ) . Se clasifican s e g n megalia. Al desarrollarse fibrosis pulmonar, aparecen disnea progresiva y
la existencia o no d e capilaritis. C u r s a n c o n capilaritis la e n f e r m e d a d acropaquias.
de G o o d p a s t u r e , las vasculitis ( W e g e n e r , PAN m i c r o s c p i c a , l e u c o c i t o -
clsticas, etc.) y e n f e r m e d a d e s del tejido c o n j u n t i v o , salvo el l u p u s ; y
sin capilaritis las d e m s ( h e m o s i d e r o s i s p u l m o n a r i d i o p t i c a , e s t e n o s i s
mitral, l i n f a n g i o l e i o m i o m a t o s i s , LES, p e n i c i l a m i n a , etc.).

Existe cierta c o n t r o v e r s i a e n c u a n t o a la t e r m i n o l o g a . Para a l g u n o s


autores, el s n d r o m e d e G o o d p a s t u r e se identifica c o n el s n d r o m e
p u l m n - r e n a l , q u e c o n s i s t e e n la a s o c i a c i n d e h e m o r r a g i a p u l m o n a r
y nefritis, q u e p u e d e estar p r o d u c i d o por n u m e r o s a s c a u s a s q u e se
e x p o n e n en la S e c c i n d e R e u m a t o l o g a . La e n f e r m e d a d d e G o o d p a s -
ture o e n f e r m e d a d a n t i m e m b r a n a basal g l o m e r u l a r h a c e referencia a
la a s o c i a c i n de h e m o r r a g i a alveolar difusa y g l o m e r u l o n e f r i t i s ( q u e se
a c o m p a a d e a n t i c u e r p o s a n t i m e m b r a n a basal e n el suero) d e c a u s a
d e s c o n o c i d a . A l g u n o s t e x t o s e m p l e a n el t r m i n o s n d r o m e d e G o o -
dpasture h a c i e n d o referencia a esta l t i m a . Esta e n f e r m e d a d se e x p o -
ne en la S e c c i n d e Nefrologa.

10.2. H e m o s i d e r o s i s p u l m o n a r
idioptica

Es una c a u s a d e h e m o r r a g i a alveolar e x t r a o r d i n a r i a m e n t e rara, s i e n d o


un d i a g n s t i c o d e e x c l u s i n . P r e d o m i n a e n nios y a d u l t o s j v e n e s .
En los adultos, los v a r o n e s se v e n a f e c t a d o s el d o b l e q u e ias m u j e - Figura 4 1 . Hemorragia alveolar difusa

ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga

Durante el e p i s o d i o a g u d o , la radiografa revela infiltrados alveolares


bilaterales q u e d e s a p a r e c e n tras u n a o d o s s e m a n a s . Los infiltrados
reticulonodulares se a p r e c i a n c u a n d o los e p i s o d i o s s o n r e c u r r e n t e s o
durante la resolucin del p r o c e s o a g u d o ( F i g u r a 4 2 ) ,

Si hay sangrado activo, se aprecia un a u m e n t o de la DLCO. C u a n d o se


superpone fibrosis pulmonar, la DLCO disminuye. El tratamiento farma-
colgico no est claro, en vista d e lo raro de la e n f e r m e d a d . Los episodios
agudos se tratan c o n corticoides en dosis altas, pero parece q u e no alte-
ran el curso a largo plazo ni el pronstico.

deas clave
Ti Se d e b e p e n s a r e n h e m o r r a g i a a l v e o l a r e n p r e s e n c i a d e la t r a -
d a d i a g n s t i c a : a n e m i a , infiltrados p u l m o n a r e s y h e m o p t i s i s
(esta l t i m a p u e d e f a l t a r ) .

Ti M u c h a s d e las c a u s a s se a c o m p a a n d e a f e c t a c i n r e n a l ( v a s -
culitis, s n d r o m e d e G o o d p a s t u r e ) y o t r a s n o , d e s t a c a n d o la
hemosiderosis pulmonar idioptica. Figura 4 2 . Radiografa posteroanterior d e trax de un paciente
c o n hemorragia alveolar difusa

ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga

Sarcoidosis

ENARM
La sarcidosis es un tema
significativo.

Es una e n f e r m e d a d granulomatosa multisistmica, d e etiologa d e s c o n o -


cida, en la q u e existe una respuesta exagerada de la i n m u n i d a d celular.

11.1. Epidemiologa

Es relativamente frecuente. Afecta algo ms a mujeres, con el pico de inciden-


ca entre los 20-40 aos. La prevaiencia es 10-40/100.000 habitantes, y parece
que afecta con mayor frecuencia a la raza afroamericana. La mayora de los
pacientes son adultos jvenes, y existe un ligero predominio femenino.
Figura 4 3 . G r a n u l o m a sarcoideo no necrotizante

11.2. I n m u n o p a t o g e n i a El c o n j u n t o d e LTh, m o n o c i t o s y g r a n u l o m a s representa la enfermedad


activa. Si la e n f e r m e d a d remite, la inflamacin m o n o n u c l e a r y el n m e r o
de g r a n u l o m a s d e s c i e n d e n , q u e d a n d o una p e q u e a cicatriz.
En la sarcoidosis se produce una respuesta exagerada de los linfocitos T
colaboradores (LTh) en respuesta a antgenos d e s c o n o c i d o s en sujetos En los casos de enfermedad crnica, la inflamacin mononuclear persiste
genticamente susceptibles. Los LTh estn activados y liberan interleuci- durante aos. La coalescencia de granulomas altera la arquitectura pulmo-
na-2, que atrae otros LTh y les hace proliferar. T a m b i n liberan otras cito- nar, produciendo fibrosis, quistes areos, bronquiectasias y cambios vascu-
cinas (interfern y, factor de necrosis tumoral [TNF]...) q u e reclutan a los lares, constituyendo el estadio final, en el que los granulomas pueden faltar.
monocitos de la sangre y los activan, proporcionando el sustrato para la
formacin del g r a n u l o m a .
El g r a n u l o m a n o necrotizante es el dato sugestivo d e
s a r c o i d o s i s , pero se deben descartar otras e n f e r m e -

11.3. Anatoma patolgica dades granulomatosas para llegar al diagnstico de


certeza. Recuerda

El dato caracterstico de sarcoidosis activa es el g r a n u l o m a no necrotizan-


te (Figura 4 3 ) , a u n q u e no es p a t o g n o m n i c o . 11.4. Clnica
Est formado por una zona central o c u p a d a por macrfagos, clulas epi-
teliodes y clulas gigantes multinucleadas (de tipo Langerhans). El n - La sarcoidosis es una e n f e r m e d a d sistmica q u e afecta al p u l m n prc-
cleo est rodeado de LTh, clulas plasmticas y fibroblastos. El g r a n u l o m a t i c a m e n t e siempre. A veces constituye un hallazgo en la radiografa de
est bien delimitado, y, a u n q u e es rara, a v e c e s se observa micronecro- trax de un paciente asintomtico (disociacin clinicorradioigica).
sis. Las clulas gigantes p u e d e n tener inclusiones, c o m o son ios c u e r p o s
concoides o de S c h a u m a n n , los cuerpos asteroides o los c u e r p o s residua- En un tercio de los pacientes se presenta d e f o r m a aguda (semanas) c o n
les. El depsito progresivo de c o l g e n o induce hialinizacin. sntomas constitucionales (fiebre, malestar, anorexia y prdida de peso)

62 ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga

asociados o no a sntomas respiratorios, c o m o tos, disnea y molestias re- Vas respiratorias superiores. La mucosa nasal se afecta en el 20%
troesternales. Se describen dos sndromes en la forma a g u d a : el sndro- de los casos, c o n congestin nasal y plipos. Aparecen granulomas
me de Lfgren (fiebre, artralgias, uvetis, eritema n o d o s o y adenopatas larngeos en el 5%, produciendo disfona, estridor y sibilancias. La afec-
hiliares generalmente bilaterales y simtricas), de buen pronstico y el tacin larngea se asocia a m e n u d o con lupus pernio. Debido a los gra-
de Heerfordt-Waidenstrm, t a m b i n d e n o m i n a d o fiebre uveoparotdea nulomas y lesiones cicatrizales, puede encontrarse estenosis traqueal.
(fiebre, uvetis, parotiditis y parlisis facial). G a n g l i o s linfticos. Hay adenopatas intratorccas en el 80-90% de
los pacientes. Las ms frecuentes son las hiliares, tpicamente bilate-
rales y s i m t r i c a s . T a m b i n es c o m n la afectacin de paratraqueales
La presencia de lesiones nodulares rojo-violceas e n cervicales, supraclaviculares, axilares, epitrocleares e inguinales. Las
miembros inferiores (eritema nodoso) o de parlisis adenopatas son indoloras y mviles (Figura 4 5 ) .
facial asociadas a adenopatas hiliares bilaterales
obliga a pensar en el diagnstico de sarcoidosis.

En el resto de pacientes se presenta de forma insidiosa, a lo largo de m e -


ses, con sntomas respiratorios y escasa o nula clnica constitucional.

Las principales manifestaciones clnicas son (Figura 4 4 ) :


P u l m n . Es la mayor causa d e morbimortalidad. La sarcoidosis pro-
duce una e n f e r m e d a d intersticial q u e , en unos pocos pacientes, e v o -
luciona a una fibrosis progresiva. Los sntomas tpicos son la disnea
al esfuerzo y la tos seca. A v e c e s hay sibilancias. Puede producirse
afectacin endobronquial. El 9 0 % de los pacientes presentan a n o -
malas en la radiografa de trax en algn m o m e n t o de la e v o l u c i n .
Un 5% de pacientes e x p e r i m e n t a n hipertensin pulmonar, bien por
afectacin vascular directa o por hipoxemia y fibrosis, la incidencia
a u m e n t a en fases avanzadas.
Figura 4 5 . Adenopatas hiliares simtricas en la sarcoidosis

Piel (35%). La lesin ms caracterstica es el lupus pernio y una de las


Diabetes inspida
ms frecuentes el eritema nodoso, sobre t o d o en las formas agudas.
T a m b i n p u e d e n aparecer nduios s u b c u t n e o s y erupciones ma-
Afectacin va
respiratoria superior culopapulosas.
O j o s (25%). Puede afectarse cualquier estructura y producir ceguera.
Hipertrofia parotdea
Lo m s frecuente es la uvetis anterior y algo m e n o s la coroiditis. A
v e c e s hay a g r a n d a m i e n t o lagrimal y queratoconjuntvitis seca. Pue-
de haber exoftalmos por infiltracin orbitaria.
Adenopatas H g a d o . Hay afectacin histolgica, e s p e c i a l m e n t e del territorio pe-
riportai, en el 6 0 - 9 0 % de pacientes, pero su expresin clnica es rara.
Hay h e p a t o m e g a l i a y/o alteraciones enzimticas en un tercio de los
Afectacin intersticiai
casos. El sntoma ms c o m n de la sarcoidosis heptica es la fiebre
Hepatomegalia prolongada, y a v e c e s hay dolor en hipocondrio derecho.
Alteraciones Espienomegaiia
enzimticas

Hipercalciuria A s o c i a sarcoidosis a adenopatas hiliares bilaterales.

M d u l a s e a . Hay alteracin a n a t o m o p a t o l g i c a en el 20-40% de


Artritis migratoria
de grandes casos, pero c l n i c a m e n t e slo suele producir una leve anemia, neu-
articulaciones tropenia y/o t r o m b o p e n i a y, a veces, eosinofilia.
Bazo. M e d i a n t e angiografa, se detecta alteracin en el 50-60% de
los casos, pero slo hay e s p i e n o m e g a i i a en el 5-10%. Puede asociar
t r o m b o p e n i a , leucopenia y a n e m i a .
S i s t e m a n e r v i o s o (5%). Lo ms frecuente es la parlisis de pares
craneales, sobre t o d o del VII, p r o d u c i e n d o parlisis facial unilateral,
q u e suele ser brusca y transitoria, a u n q u e p u e d e afectar a cualquier
estructura del sistema nervioso.
C o r a z n . Suele ser asintomtica, pero p u e d e haber arritmias (fre-
Figura 4 4 . Manifestaciones clnicas de la sarcoidosis cuentes), fallo congestivo, bloqueos, angina e incluso muerte sbita.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Sistema m u s c u l o e s q u e l t i c o . Hay artralgias o artritis en el 25-50% La c l a s i f i c a c i n r a d i o l g i c a es importante porque


de casos, g e n e r a l m e n t e de grandes articulaciones, u s u a l m e n t e mi- gua el tratamiento, pero d e b e a c o m p a a r s e de afec-
t a c i n c l n i c a o f u n c i o n a l significativas para q u e est
gratoria. Las lesiones seas aparecen en el 5% de los pacientes y sue-
I i n d i c a d o Iniciar un tratamiento esteroideo.
len ser quistes, lesiones en sacabocados o de aspecto reticulado.
Sistema endocrinometablico. Lo ms afectado es ei eje hpotla-
mo-hipofisario, apareciendo diabetes inspida. Puede lesionar la ade- Funcin pulmonar
nohipfisis, siendo rara la enfermedad en otros rganos endocrinos.
Es tpica la hipercalciuria, asociada o no a hipercalcemia, aunque es En estadio II o mayor, aparecen alteraciones en el 4 0 - 7 0 % de pacientes.
infrecuente (1-2%). C o n datos tpicos d e un patrn restrictivo: disminucin de la CV y CPT.
A p a r a t o reproductor. En el varn, lo ms frecuente es el agranda- Hay d e s c e n s o d e la DLCO ( m e n o s m a r c a d o q u e en la FPI). A veces existe
miento testicular asintomtico y la epididimitis. En la mujer p u e d e limitacin al flujo areo, por afectacin d e p e q u e a s vas areas, infla-
afectar al tero, pero no suele afectar al curso del e m b a r a z o (de he- m a c i n e n d o b r o n q u i a l , hiperreactividad bronquial o distorsin de la va
cho, algunas pacientes mejoran en el e m b a r a z o y tras el parto re- area por fibrosis e n fases avanzadas.
caen). La esterilidad es poco habitual.
G l n d u l a s exocrinas. Es clsico el a u m e n t o bilateral de las par- La C V es el indicador ms sensible en el curso de la e n f e r m e d a d . La alte-
tidas, pero slo produce clnica en el 1 0 % d e los pacientes. Puede racin funcional no se relaciona bien c o n la actividad de la enfermedad,
haber xerostoma. ni c o n la afectacin radiolgica (hay casos c o n infiltrados francos sin alte-
Rion. Se ha descrito alteracin glomerular, tubular y vascular, pero racin funcional), pero sirve para decidir el inicio del tratamiento y valorar
es raro encontrar afectacin renal primaria. Si hay fallo renal, suele ser su respuesta.
por la hipercalciuria.
Estudios de laboratorio
Radiografa de trax
En sangre perifrica p u e d e n encontrarse linfopenia, a v e c e s eosinofilia,
La alteracin ms frecuente es el a u m e n t o de los ganglios intratorcicos, h i p e r g a m m a g l o b u l i n e m i a por a u m e n t o d e actividad d e linfocitos B, y
que aparece en ei 75-90% de los pacientes. Lo ms caracterstico es el elevacin de la VSG. Ya se ha c o m e n t a d o q u e la hipercalciuria, c o n o sin
aumento hiliar bilateral y simtrico, a m e n u d o a c o m p a a d o de a d e n o - hipercalcemia, es rara; es c o n s e c u e n c i a d e una produccin a u m e n t a d a
patas paratraqueales, sobre todo derechas. Las adenopatas se p u e d e n de la 1,25 hidroxivtamina D a nivel del g r a n u l o m a .
calcificar, adoptando aspecto de "cscara de huevo". La afectacin paren-
quimatosa suele consistir en infiltrados reticulonodulares bilaterales y Se p u e d e elevar la c o n c e n t r a c i n de la e n z i m a convertidora de la angio-
simtricos, de predominio en c a m p o s medios y superiores. Hay una cla- tensina, a u n q u e es p o c o sensible y especfica, y no es fiable para valorar
sificacin de la enfermedad pulmonar en cuatro estadios, s e g n la radio- actividad, ya q u e p u e d e no a u m e n t a r en la e n f e r m e d a d activa (por a u -
grafa, que est relacionada c o n la probabilidad de remisin e s p o n t n e a m e n t o en su degradacin) y p u e d e estar a u m e n t a d a en pacientes asin-
de la enfermedad (Figura 4 6 ) . La Rx p u e d e ser normal. tomticos.

La e l e v a c i n d e la E C A es caracterstica d e s a r c o i d o -
sis, pero no es p a t o g n o m n i c a , no tiene v a l o r diag-
nstico ni t a m p o c o c o m o m a r c a d o r de a c t i v i d a d .

La g a m m a g r a f a p u l m o n a r c o n galio-67 est alterada, mostrando un pa-


trn d e captacin del istopo difuso, a u n q u e esto no es especfico de la
sarcoidosis, por lo q u e no se e m p l e a en la actualidad. Recientemente se
ha descrito q u e la PET aporta una informacin similar a la gammagrafa
c o n galio, por lo q u e es preciso recordar q u e a n t e una captacin positiva
Estadio I Estadio II
Adenopatas hiliares bilaterales Adenopatas hiliares de fluorodesoxiglucosa se d e b e tener e n c u e n t a esta posibilidad diag-
y patrn reticulonodular
nstica y no slo las e n f e r m e d a d e s neoplsicas.

El LBA muestra a u m e n t o de linfocitos (sobre t o d o , LTh, C D 4 , c o n lo q u e


hay un a u m e n t o en la relacin C D 4 / C D 8 ) y del n m e r o absoluto d e m a -
crfagos, a u n q u e el porcentaje est d i s m i n u i d o , as c o m o de diversas ci-
tocinas. Un cociente C D 4 / C D 8 > 3,5 sugiere el diagnstico, a u n q u e es
m e n o s sensible que el i n c r e m e n t o d e la cifra d e linfocitos. A pesar del
entusiasmo inicial, el LBA no predice el pronstico de la e n f e r m e d a d ni la
respuesta al tratamiento.

En la sarcoidosis hay deterioro de las reacciones de hipersensibilidad retarda-


da cutnea (anergia cutnea). No obstante, histricamente se ha empleado el
Estadio III Estadio IV
Lesin del parnquima sin adenopatas Fibrosis test de Kveim-Siitzbach, que consiste en la inyeccin intradrmica de un ex-
Figura 4 6 . Clasificacin radiolgica de la sarcoidosis tracto de bazo con sarcoidosis para biopsiarlo transcurridas unas 4-6 semanas.

64 ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga

Es positivo en el 70-80% de pacientes c o n sarcoidosis. Desde la introduc- n a n la e v o l u c i n d e la e n f e r m e d a d . A p r o x i m a d a m e n t e e n un tercio


cin de la biopsia transbronquial (Figura 47) en el proceder diagnstico d e los c a s o s se p r o d u c e r e m i s i n e s p o n t n e a e n u n o o dos aos, otro
de la sarcoidosis, no se realiza. t e r c i o m u e s t r a p r o g r e s i n clnica y r a d i o l g i c a , y el resto p e r m a n e c e
estable.

El 9 0 % de pacientes q u e se presentan c o m o sndrome de Lfgren experi-


m e n t a remisin e s p o n t n e a . Por ello, y d a d o q u e el tratamiento con cor-
ticoides no ha d e m o s t r a d o alterar la evolucin a largo plazo de la enfer-
m e d a d y no est exento de efectos colaterales, el problema fundamental
es decidir c u n d o se d e b e iniciar la terapia esteroidea. En general, hay
q u e realizar tratamiento c o n corticoides en caso de afectacin significa-
tiva d e rganos crticos.

La sarcoidosis p u l m o n a r se trata s hay infiltrados radiolgicos (estadio II o


mayor) a c o m p a a d o s d e afectacin funcional y/o clnica importantes. Si
hay infiltrados radiolgicos, pero la afectacin funcional y clnica es leve,
se observa al paciente p e r i d i c a m e n t e , y si no remite o se evidencia pro-
gresin (clnica, radiolgica o funcional) durante la observacin, t a m b i n
se trata.

Clula gigante Cuerpo


multinucleada asteroide Biopsia transbronquial A d e m s d e la sarcoidosis p u l m o n a r , e n las s i t u a c i o n e s m e n c i o n a d a s ,
Figura 4 7 . Biopsia transbronquial en la sarcoidosis precisa t r a t a m i e n t o la a f e c t a c i n g r a v e c a r d a c a , o c u l a r (uvetis), n e u -
rolgica, c u t n e a difusa y la h i p e r c a l c e m i a o hipercalciuria persisten-
tes ( T a b l a 1 7 ) .
11.5. Diagnstico
Sarcoidosis Estadio radiolgico 11 o mayor, junto con sntomas
Se basa en la histologa, siendo el p u l m n el rgano biopsiado c o n mayor o alteracin funcional importantes
frecuencia. Hay que demostrar la existencia de granulomas no caseifican-
Afectacin cardaca
tes. C o m o no son patognomnicos, este hallazgo tiene que encontrarse en
Afectacin ocular (uvetis)
un contexto clnico, radiolgico y funcional compatible con la enfermedad. Sarcoidosis
Afectacin del SNC
extratorcica
Afectacin cutnea extensa
Es m u y rentable la biopsia transbronquial, e s p e c i a l m e n t e si existen le-
Hipercalcemia o hipercalciuria persistente
siones parenquimatosas visibles radiolgicamente. Si fuera insuficiente,
se tomara biopsia por mediastinoscopia, en caso de q u e la afectacin T a b l a 17. Indicaciones de tratamiento en la sarcoidosis
radiolgica se localice en el mediastino, o videotoracoscopia, si la afecta-
cin fundamental es en el parnquima. Raras veces es necesaria la biop- En caso d e fracaso de los corticoides se p u e d e n e m p l e a r otros agentes
sia pulmonar a cielo abierto. c o m o metotrexato, hidroxicloroquina (til sobre t o d o en afectacin cut-
nea) o azatioprina. R e c i e n t e m e n t e se ha evaluado el papel de los agentes
anti-TNF.
11.6. Tratamiento
El e t a n e r c e p t (antagonista d e receptor del TNF) no se ha mostrado eficaz,
mientras q u e el infliximab (anticuerpo m o n o c l o n a l anti-TNF) mejora la
A mayor e s t a d i o radiolgico, m e n o r f r e c u e n c i a d e r e m i s i o n e s e s p o n - f u n c i n p u l m o n a r en pacientes p r e v i a m e n t e tratados c o n esteroides e
tneas. En g e n e r a l , los dos p r i m e r o s a o s tras el d i a g n s t i c o c o n d i c i o - inmunosupresores.

Ti C u r s a c o n a n e r g i a c u t n e a , h i p e r g a m m a g l o b u l i n e m i a y e l e v a -

Ideas clave c i n d e la e n z i m a c o n v e r s o r a d e a n g i o t e n s i n a ( E C A ) .

Ti El g r a n u l o m a n o n e c r o t i z a n t e es el h a l l a z g o h i s t o l g i c o c a r a c t e - Ti El L B A m u e s t r a Iinfocitosis c o n a u m e n t o d e linfocitos C D 4 (co-


rstico, n o p a t o g n o m n i c o d e la e n f e r m e d a d . ciente CD4/CD8 aumentado).

Ti Ei p u l m n es el r g a n o a f e c t a d o c o n m a y o r f r e c u e n c i a . Ti La p r u e b a d i a g n s t i c a d e e l e c c i n es la b i o p s i a t r a n s b r o n q u i a l .

Ti Es m s h a b i t u a l e n m u j e r e s y e n sujetos d e raza a f r o a m e r i c a n a . Ti El t r a t a m i e n t o d e e l e c c i n s o n ios c o r t i c o i d e s .

Ti Las a d e n o p a t a s hiliares bilaterales y s i m t r i c a s a s o c i a d a s o n o 71 S e d e b e tratar la a f e c t a c i n t o r c i c a e n e s t a d i o II o s u p e r i o r q u e


a p a t r n intersticial d e p r e d o m i n i o e n v r t i c e s s u g i e r e el d i a g - se a c o m p a e d e c l n i c a o a f e c t a c i n f u n c i o n a l significativas, as
nstico. c o m o la a f e c t a c i n e x t r a t o r c i c a r e l e v a n t e .

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2." edicin

1) T u b e r c u l o s i s p u l m o n a r ; por !o q u e hay q u e iniciar t r a t a m i e n t o

Casos c l n i c o s t u b e r c u l o s t t i c o i n m e d i a t o , a la e s p e r a del r e s u l t a d o del cultivo


de Lowenstein.
Mujer d e 21 a o s , n o f u m a d o r a , q u e c o n s u l t a por tos s e c a , febr- 2) Aiveoiitis a l r g i c a e x t r n s e c a , lo q u e o b l i g a a o b t e n e r u n a m u e s -
cula, a s t e n i a , artralgias y lesiones c u t n e a s s u g e r e n t e s d e erite- tra d e tejido p u l m o n a r p a r a d e s c a r t a r l a .
ma n o d o s o . La radiografa d e trax m u e s t r a a d e n o p a t a s hiliares 3) S a r c o i d o s i s e n e s t a d i o I, n o s i e n d o n e c e s a r i o iniciar t r a t a m i e n t o
bilaterales y e n regin p a r a t r a q u e a l d e r e c h a . La fibrobroncos- d e su e n f e r m e d a d r e s p i r a t o r i a .
copia e v i d e n c i a inflamacin difusa d e la m u c o s a b r o n q u i a l , y el 4) S a r c o i d o s i s e n e s t a d i o 1, p o r lo q u e es i m p e r a t i v o iniciar trata-
lavado broncoalveolar u n a Iinfocitosis del 3 2 % c o n c o c i e n t e lin- m i e n t o i n m e d i a t o c o n g l u c o c o r t i c o i d e s p a r a evitar la progre-
focitos T 4 (colaboradores)/T8 (supresores) s u p e r i o r a 3,5. C u l s i n d e ia e n f e r m e d a d .
es, entre los siguientes, el d i a g n s t i c o m s p r o b a b l e y la a c t i t u d
a seguir? RC: 3 '.

2.) H e e r f o r d t s y n d r o m e i n c l u d e s posterior uvetis a m o n g its f e a -

Case Study tures.


3) S a r c o i d o s i s is m o r e c o m m o n in w o m e n , a n d i n c i d e n c e is h i g h e s t
R e g a r d i n g s a r c o i d o s i s , w h i c h of t h e f o l l o w i n g s t a t e m e n t s is at 2 0 - 4 0 y e a r s o d .
true? 4) !t is t y p i c a l o f s m o k e r s .

1) Lfgren s y n d r o m e t y p i c a l l y p r e s e n t s u n i l a t e r a l hilar l y m p h a d e - Correct answer: 3


n o p a t h y a n d a n o d u l a r interstitial p a t t e r n .

ERRNVPHGLFRVRUJ
Hipertensin pulmonar

consiste en fibrosis de la ntima hipertrofia de la m e d i a , trombosis intralu-


o R I E N T A C I Tema poco importante.

ENARM Se deben conocer ias causas minal y lesiones plexiformes.

y ei tratamiento.

12.2. Hipertensin p u l m o n a r
12.1. G e n e r a l i d a d e s idioptica

Es una enfermedad caracterizada por la elevacin mantenida de la presin


La hipertensin arterial pulmonar (HAP) se define c o m o la elevacin d e la arterial pulmonar sin una causa demostrable, se trata por tanto de una en-
presin de la arteria pulmonar media por e n c i m a de 25 m m H g en reposo. fermedad cuyo diagnstico se establece por exclusin (vase la Tabla 18).

La clasificacin actual de la hiperten-


sin pulmonar se p u e d e apreciar en la 1.1 Idioptica
Tabla 18. Los grupos 1, 3 , 4 y 5 cursan 1.2 Hereditaria
con hipertensin pulmonar precapilar, 1.3 Frmacos y toxinas
1. Hipertensin
el grupo 2 c o n hipertensin pulmonar 1.4 Hipertensin pulmonar arterial asociada
arterial pulmonar
poscapilar. Se diferencian porque en la 1.4.1 Enfermedades del tejido conjuntivo
1.4.2 infeccin por VIH
forma precapilar la presin de encla- 1' Enfermedad
1.4.3 Hipertensin portal
vamiento capilar pulmonar es normal, venooclusiva
1.4.4 Enfermedad cardaca congntita
y hemangiomatosis
mientras que en la poscapilar est ele- 1.4.5 Esquistosomiasis
capilar pulmonar
vada. 1.4.6 Anemia hemoltica crnica

El cor pulmonale se define c o m o un 1.5 Hipertensin pulmonar persistente del recin nacido
aumento de t a m a o del ventrculo de- 2.1 Disfuncin sistlica
2. Hipertensin pulmonar
recho secundario a enfermedades pul-
secundaria a cardiopata 2.2 Disfuncin diastlica
monares, del trax o de la circulacin izquierda 2.3 Enfermedad valvular
pulmonar, que p u e d e ir a c o m p a a d o
3. Hipertensin 3.1 EPOC
de insuficiencia ventricular derecha. La
pulmonar secundaria 3.2 Enfermedad intersticial
gravedad del cor pulmonale viene dada
a enfermedades 3.3 Hipoventilacin alveolar crnica
por el grado de a u m e n t o de poscarga
pulmonares e hipoxemia
ventricular derecha, es decir, de la pre- 3.4 Trastornos respiratorios durante el sueo (SAHS)

sin arterial pulmonar. Ms de la mitad 4. Hipertensin pulmonar


de los pacientes c o n EPOC padecen cor tromboemblica crnica

pulmonale. 5.1 Trastornos hematolgicos: esplenectoma, trastornos


mieloproliferativos

Las alteraciones histolgicas q u e apa- 5. Hipertensin pulmonar 5.2 Enfermedades sistmicas: sarcoidosis, histiocitosis de clulas
por mecanismos poco de Langerhans, linfangioleiomiomatosis, neurofibromatosis, vasculitis
recen en los vasos pulmonares en la
claros o multifactoriales 5.3 Alteraciones metablicas: enfermedad del almacenamiento
HAP guardan relacin c o n el proceso
del glucgeno, enfermedad de Gaucher, trastornos tiroideos
causante, si bien hay un proceso de
5.4 Otros: obstruccin tumoral, mediastinitis fibrosante
remodelado vascular c o m n a todas
las etiologas y a la HAP primaria, q u e Tabla 18. Clasificacin de la hipertensin p u l m o n a r

67 ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Es una enfermedad con una fuerte influencia gentica. El 2 0 % de los ca- gasto cardaco, incluso p u e d e ser la primera manifestacin. A veces hay
sos sufren una forma hereditaria de la enfermedad. El gen causante es el hemoptisis. C u a n d o la e n f e r m e d a d es leve, p u e d e no haber anomalas
que codifica el receptor de la protena morfognica del hueso tipo II (bone exploratorias, pero al progresar, son evidentes los signos de hipertensin
morphogenetic protein receptor, BMPR-II), miembro de la superfamilia del pulmonar y d i s m i n u c i n del gasto cardaco c o n fracaso ventricular dere-
factor transformante del crecimiento (transforming growth factor, TGF). Los c h o (edemas, elevacin de presin v e n o s a central).
criterios diagnsticos utilizados incluyen una elevacin de la presin media
de la arteria pulmonar en reposo, excluyendo otras causas de hipertensin La radiografa de trax revela protrusin de la arteria pulmonar principal
pulmonar. La hipertensin portal, infeccin por el VIH, inhalacin de coca- y a u m e n t o en la a n c h u r a d e la rama d e s c e n d e n t e de la arteria pulmonar
na, los frmacos anorexgenos y el aceite de colza desnaturalizado pueden d e r e c h a , o l i g o h e m i a perifrica y cardiomegalia. En la e n f e r m e d a d v e n o o -
producir una enfermedad similar a la hipertensin pulmonar primaria. clusiva a d e m s se aprecian lneas B d e Kerley, en ausencia de otros datos
de insuficiencia del ventrculo izquierdo.
Epidemiologa
F u n c l o n a l m e n t e suele haber un patrn restrictivo leve. La difusin suele
La incidencia es de tres casos por milln, p r e d o m i n a n d o en mujeres j - disminuir en un grado leve o m o d e r a d o . La PaO^ suele estar disminuida y
venes. La forma venooclusiva predomina en la infancia, y c u a n d o aparece la PaCO^ p u e d e ser baja. Existe correlacin entre la distancia recorrida con
en adultos, es algo ms frecuente en varones. el test de la marcha d e seis minutos y la gravedad, por lo q u e es til para
monitorizar la respuesta al tratamiento.
Anatoma patolgica
El electrocardiograma en fases avanzadas muestra hipertrofia de v e n -
Hay lesiones en las arterias musculares pequeas y arterioias pulmonares. La trculo y aurcula derechos. La ecocardiografia es til para estimar la hi-
alteracin patolgica ms temprana es la hipertrofia de la media, lo que indica pertensin p u l m o n a r y para descartar causas secundarias, as c o m o para
que debe haber un estmulo que produzca vasoconstriccin y proliferacin del evidenciar la sobrecarga ventricular derecha c o n a b o m b a m i e n t o del
msculo liso. La lesin histolgica clsicamente asociada con la enfermedad tabique hacia el ventrculo izquierdo, lo q u e origina su disfuncin dias-
es la arteriopata pulmonar plexognica, en la que hay hipertrofia de la media, tlica. La g a m m a g r a f a d e perfusin es normal o tiene alteraciones de
fibrosis laminar concntrica de la ntima y lesiones plexiformes, y que puede baja probabilidad d e TEP, lo q u e la diferencia del TEP crnico. Algunos
asociar arteriopata trombtica. La forma plexognica no es patognomnica, autores sugieren q u e un patrn de perfusin irregular de m o d o difuso,
pues se ha encontrado en la hipertensin pulmonar de causa conocida (ci- no segmentario, p u e d e indicar e n f e r m e d a d pulmonar venooclusiva. La
rrosis heptica, enfermedades colagenovasculares y cardiopatas congnitas). arteriografa p u l m o n a r se e m p l e a , si la gammagrafa de perfusin no es
c o n c l u y e n t e , para descartar un T E P crnico.
La enfermedad venooclusiva p u l m o n a r se describi c o m o otra forma de
hipertensin pulmonar primara (el 10% de casos). Se caracteriza por una Es necesario el estudio h e m o d i n m i c o c o n cateterismo cardaco para
obstruccin de venas y vnulas pulmonares por fibrosis de la ntima y descartar causas secundarias y para demostrar a u m e n t o en la presin de
septos fibrosos intravasculares q u e sugieren t r o m b o s recanalizados. A v e - la arteria p u l m o n a r y de la aurcula d e r e c h a , as c o m o disminucin del
ces, las lesiones t a m b i n afectan al lecho arteriolar. gasto cardaco, q u e n i c a m e n t e ocurre en fases avanzadas de la enfer-
m e d a d . Se d e b e realizar el test d e vasorreactividad c o n una sustancia va-
La hemangiomatosis capilar pulmonar es otra forma de hipertensin pul- sodilatadora, q u e tiene valor pronstico y gua ia teraputica (es positivo
monar primaria, q u e consiste en la proliferacin de vasos dilatados d e en el 2 0 % de los pacientes). Los vasodilatadores c o m n m e n t e e m p l e a -
paredes m u y finas en el intersticio alveolar c o n t e n d e n c i a a la rotura y dos son e p o p r o s t e n o l , adenosina u xido ntrino inhalado. Los criterios
hemoptisis. Es excepcional. para considerar la prueba positiva son una d i s m i n u c i n de la presin ar-
terial p u l m o n a r media de, al m e n o s , 10 m m H g c o n una presin final por
Fsopatologa d e b a j o d e 40 m m H g sin d i s m i n u c i n del gasto cardaco.

El a u m e n t o de la resistencia vascular pulmonar se produce por tres ele- La presin de e n c l a v a m i e n t o capilar p u l m o n a r es normal incluso en la
mentos: la vasoconstriccin, el remodeiado de la pared vascular y la e n f e r m e d a d v e n o o c l u s i v a , dada la naturaleza irregular del proceso (sal-
trombosis/ns;fu. vo q u e se mida en varios sitios), hasta estadios avanzados, en los q u e
a u m e n t a por disfuncin diastlica del ventrculo izquierdo. Si est ele-
La presin de la arteria pulmonar a u m e n t a c o n un gasto cardaco q u e vada inicialmente, hay q u e hacer cateterismo izquierdo para descartar
inicialmente se mantiene, pero c o n el t i e m p o disminuye. C o n f o r m e la e n f e r m e d a d e s de corazn izquierdo (grupo II de la clasificacin actual
enfermedad progresa, las resistencias pulmonares se h a c e n fijas y las ar- q u e cursan c o n hipertensin poscapilar).
terias dejan de responder a los vasodilatadores.
No se requiere biopsia p u l m o n a r para el diagnstico.
Clnica
Tratamiento
Los sntomas iniciales son m u y sutiles, por lo q u e el diagnstico se d e m o -
ra una media de dos aos. La disnea progresiva es el sntoma ms c o m n . Es una e n f e r m e d a d progresiva. La s u p e r v i v e n c i a media hasta hace unos
Su gravedad no se correlaciona c o n la elevacin de la presin arterial pul- aos era de 2,5 aos, pero c o n los n u e v o s m e d i o s de tratamiento parece
monar. La fatiga y la debilidad son frecuentes por deterioro del gasto car- mayor (si responde a bloqueantes d e los canales de calcio, tienen una su-
daco. El dolor torcico subesternal es c o m n , y parece relacionado c o n pervivencia a los cinco aos del 9 5 % , pero esto ocurre en una minora de
insuficiencia coronaria ante el a u m e n t o de las necesidades del ventrculo los pacientes). La m u e r t e suele ser por progresivo fallo cardaco derecho
derecho y con la hipoxemia. Puede haber sncope por d i s m i n u c i n del y, a veces, por muerte sbita (Figura 4 8 ) .

12 Hipertensin pulmonar ERRNVPHGLFRVRUJ


Neumoioga

Test de vasorreactividad Anticoagulantes

El tratamiento c o n estos frmacos a u m e n t a la supervivencia, probable-


m e n t e por prevenir la trombosis in situ en estos pacientes, favorecida por
el e n l e n t e c i m i e n t o circulatorio al pasar la sangre por vasos de calibre re-
ducido. De a c u e r d o c o n esto, en la actualidad se recomienda el e m p l e o
de anticoagulantes orales en todos los pacientes c o n hipertensin pul-
monar.

Bosentn
Trasplante pulmonar
Sildenafilo
Bosentn
Teprostinil Epoprostenol i.v. Se indica en los pacientes q u e , an c o n tratamiento mdico intensivo
Sildenafilo
lloprost
(vasodilatadores, prostaciclina...), siguen c o n insuficiencia cardaca dere-
Epoprostenol i.v.
cha. No se ha descrito la recidiva.
Figura 4 8 . Test de vasorreactividad
Otras medidas
Caicioantagonistas
Los pacientes no d e b e n realizar actividades q u e requieran gran esfuerzo
Se e m p l e a n a largo plazo si, en el estudio h e m o d i n m i c o inicial, se obtie- fsico, por a u m e n t a r este la presin arterial pulmonar. El e m b a r a z o se tole-
ne respuesta positiva a potentes vasodilatadores de accin corta (adeno- ra mal y los anticonceptivos orales p u e d e n exacerbar la enfermedad. Los
sina o prostaciclina intravenosas u xido ntrico inhalado). Los f r m a c o s diurticos son tiles si hay ascitis y e d e m a s . La digoxina no ha demostra-
ms empleados a largo plazo son nifedipino y diltiazem. Un 5 0 % d e los d o n i n g n efecto beneficioso. El o x g e n o p u e d e mejorar la clnica en los
pacientes con prueba positiva en el test de vasorreactividad mejoran o se pacientes c o n hipoxemia.
estabilizan a largo plazo.
No existe una terapia especfica para pacientes c o n e n f e r m e d a d v e n o o -
Anlogos d e p r o s t a c i c l i n a clusiva o c o n h e m a n g i o m a t o s i s capilar pulmonar.

El epoprostenol se e m p l e a en infusin e n d o v e n o s a continua en los pa-


cientes c o n test de vasorreactividad negativo e n clase funcional lll-V, as 12.3. Hipertensin p u l m o n a r
c o m o en los q u e fue positivo, pero la mejora no se m a n t i e n e a largo pla-
zo y estn en clase funcional lll-IV. Los efectos adversos incluyen diarrea,
tromboemblica crnica
sofocos y dolor facial. T a m b i n se usa c o m o p u e n t e al trasplante. Existen
otros anlogos de la prostacicilina, c o m o el teprostinil (va s u b c u t n e a ) , Se p r o d u c e en aquellos pacientes en los q u e tras un TEP a g u d o la fibri-
lloprost (va inhalada) y el beraprost (va oral). nlisis fracasa en restaurar por c o m p l e t o el flujo sanguneo. No siempre
se reconoce el a n t e c e d e n t e d e T E P , y m u c h o s tienen alguna trombofila
Antagonistas de receptores de endotelina (antcoagulante ipco o factor V de Leiden).

La endotelina 1 es un potente vasoconstrictor e n d g e n o q u e estimula la La clnica recuerda a la HAP idioptica.


proliferacin de clulas musculares lisas d e la pared vascular, implicado
en la patogenia de la hipertensin pulmonar. El bosentn es un a n t a g o - El diagnstico se s o s p e c h a al encontrar en una gammagrafa pulmonar
nista de receptores de endotelina, indicado en pacientes c o n hiperten- de perfusin defectos de perfusin segmentarios sugestivos de TEP o
sin pulmonar en ciase funcional ll-lll c o n prueba negativa vasodilatado- defectos de replecin e n angiografa-TC, pero el diagnstico de certeza
ra o que se deterioran bajo tratamiento crnico c o n calcioantagonistas. requiere la realizacin de una arteriografa pulmonar, q u e a d e m s deter-
mina la localizacin exacta de los t r o m b o s . El tratamiento de eleccin
Sildenafilo es la t r o m b o e n d a r t e r e c t o m a en pacientes c o n t r o m b o s accesibles a la
ciruga (vasos centrales). Es una tcnica c o n una mortalidad de alrededor
Inhibidor selectivo de la fosfodiesterasa 5, enzima responsable de la degra- del 1 2 % incluso e n centros e x p e r i m e n t a d o s . Los pacientes no candidatos
dacin del GMPc, a travs del cual el xido ntrico ejerce su accin vasodi- a ciruga d e b e n ser anticoagulados d e por vida. La fibrinlisis no suele ser
latadora. Su uso ha sido aprobado para el tratamiento de la HAP idioptica eficaz, lo q u e u n i d o a las c o m p l i c a c i o n e s q u e p u e d e n ocurrir c o n estos
en pacientes con test de vasorreactividad negativo en clase funcional ll-lll. frmacos h a c e n q u e no est indicada.

Ti Los p a c i e n t e s q u e n o r e s p o n d e n e n c l a s e f u n c i o n a l lll/IV d e b e n

Ideas clave ^ recibir a n l o g o s d e p r o s t a c i c l i n a I n t r a v e n o s a .

71 T o d o s los p a c i e n t e s se b e n e f i c i a n d e a n t i c o a g u l a c i n . Ti Para los p a c i e n t e s e n c l a s e f u n c i o n a l lll/IV el t r a t a m i e n t o d e f i n i -


t i v o es el t r a s p l a n t e p u l m o n a r .
7i Los q u e t i e n e n u n t e s t d e v a s o r r e a c t i v i d a d p o s i t i v o ( u n 2 5 % )
c u e n t a n c o n m e j o r p r o n s t i c o , y se b e n e f i c i a n d e t r a t a m i e n t o
c o n v a s o d i l a t a d o r e s ( c a l c i o a n t a g o n i s t a s ) a largo plazo.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2/' edicin

3) HiV infection, inhalation of cocaine intake and appetite

Case Study suppressant drugs a n d portal hypertension can cause pulmo-


n a r y v a s c u l a r d i s e a s e w i t h clinical a n d p a t h o l o g i c f e a t u r e s s i m -
Which of t h e following s t a t e m e n t s is FALSE a b o u t primary ilar to t h e P P H .
p u l m o n a r y h y p e r t e n s i o n (PPH): 4) A cali v e n o - o c c l u s i v e a n a t o m i c s h a p e p r e d o m i n a t e s , h o w e v e r ,
from 60.
1) Diagnosis requires a m e a n p r e s s u r e of t h e p u l m o n a r y a r t e r y
greater t h a n 25 m m H g at rest. Correct answer: 4
2) To d i a g n o s e p r i m a r y p u l m o n a r y h y p e r t e n s i o n , h e a r t or l u n g
disease t h a t c a n p r o d u c e a s e c o n d a r y f o r m a n d c o n n e c t i v e tis-
sue d i s e a s e s h o u l d be d i s c a r d e d . . , o - -

12 Hipertensin pulmonar 70 ERRNVPHGLFRVRUJ


Tromboembolismo pulmonar

leves d e folato, y a veces, d e vitaminas B6 y B12) y algunas enfermedades


o R I E l\ T A C I Tema importante que obiiga

ENARM
crnicas c o m o la poiictemia primaria, HTA o EPOC.
a conocer bien ios aspectos
diagnsticos y teraputicos.
La resistencia a ia protena C activada (factor V d e Leiden) es ei estado de
hipercoagulabilidad hereditario ms frecuente en el TEP, seguido de ias
m u t a c i o n e s del g e n de ia protrombina. Sin e m b a r g o , ios factores g e n -

13.1. Concepto ticos slo justifican una quinta parte de los casos d e T E P , y ia mayora de
pacientes c o n factores genticos n u n c a desarrollarn ETV.

La enfermedad t r o m b o e m b l i c a venosa (ETV) representa un espectro d e La trombofila es un t r m i n o q u e se utiliza para los casos recurrentes, tan-
enfermedades que engloban tanto la trombosis v e n o s a profunda (TVP) to hereditarios c o m o adquiridos. A n t e T E P sin factores de riesgo, o idiop-
c o m o ei t r o m b o e m b o l i s m o pulmonar (TEP), q u e c o m p a r t e n los m i s m o s ticos, t a m b i n hay q u e pensar en c n c e r oculto.
factores predisponentes. En un 9 0 - 9 5 % de los casos, el m b o l o q u e origi-
na el TEP proviene de una T V P de m i e m b r o s inferiores, a m e n u d o asinto-
mtica. C u a n d o una T V P proximal no es tratada, ocurre TEP c l n i c a m e n t e
en un tercio de los pacientes y otro tercio presentan e m b o l i s m o subcl- La resistencia a la protena C a c t i v a d a (factor V d e
nico. En el 7 0 % de los pacientes c o n TEP se diagnostica una T V P si se e m - L e i d e n ) es la trombofilia hereditaria m s frecuente.

plean mtodos sensibles. Otros orgenes d e m b o l o s ms infrecuentes


son las venas plvicas, las extremidades superiores y las cavidades carda-
cas derechas.

1 3 . 3 . Fisiopatologa
La ETV afecta a 4/1.000 pacientes ingresados a n u a l m e n t e en los Estados
Unidos, con una mortalidad a g u d a d e 7-11 %, a u n q u e slo un 6 0 % de los
pacientes se diagnostican en vida. La recidiva es frecuente, tres v e c e s ms Durante el episodio a g u d o se p u e d e n apreciar ias siguientes alteraciones
si ei evento inicial fue TEP c o m p a r a d o c o n TVP. fisiopatolgicas:
Alteracin del intercambio gaseoso: por aumento del espacio muerto
fisiolgico (aparece una zona que est siendo ventilada, pero no perfun-
13.2. F a c t o r e s d e riesgo dida), por desequilibrio V/Q en el pulmn no obstruido (ms perfusin
que ventilacin) y por shunt derecha a izquierda, que puede ocurrir a ni-
vel intrapulmonar o ntracardaco, en caso de foramen oval permeable.
Aunque la ETV puede aparecer en pacientes sin factores de riesgo, normal- Hiperventilacn alveolar por estmulo reflejo nervioso.
mente es posible identificar ms de uno. En un registro internacional re- A u m e n t o d e ia resistencia al flujo areo por broncoconstriccin de
ciente slo ei 2 0 % de ios casos se consider TEP idioptico o no provocado. las vas areas dstaies al bronquio del vaso obstruido.
D i s m i n u c i n de ia distensibilidad p u l m o n a r por e d e m a , hemorragia
Los factores de riesgo ms frecuentes e n el e m b o l i s m o pulmonar son: o prdida de surfactante.
historia de ETV previa, la inmovilizacin, antecedentes de ciruga e n ios A u m e n t o de ia resistencia vascular p u l m o n a r por obstruccin vascu-
ltimos tres meses, m x i m a en ias dos primeras semanas (ciruga a b d o m i - lar o liberacin de a g e n t e s n e u r o h u m o r a i e s c o m o ia serotonina por
nal, plvica y f u n d a m e n t a l m e n t e ortopdica mayor), accidente cerebro- ias plaquetas.
vascular reciente y neoplasias. Otros factores de riesgo seran la obesidad, Disfuncin ventricular d e r e c h a . Ei fracaso ventricular derecho es ia
ei tabaquismo, ios anticonceptivos orales o tratamiento hormonal sus- causa d e m u e r t e m s habitual tras un TEP. A medida que aumenta
titutivo, el embarazo, los viajes en avin d e largo recorrido, ei sndrome ia resistencia vascular p u l m o n a r a u m e n t a ia tensin en ei ventrcu-
antifosfolpido, la hiperhomocisteinemia (generalmente por deficiencias lo d e r e c h o , q u e lleva a dilatacin y mayor disfuncin ventricular. La

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

dilatacin del ventrculo derecho, por m e d i o del a b o m b a m i e n t o del ca d e c a u s a s n o a c l a r a d a s . La d i s n e a , e n p r i m e r lugar, s e g u i d a del d o -


septo interventrcuiar, c o m p r o m e t e ei llenado ventricular izquierdo lor pleurtco, s o n los s n t o m a s m s f r e c u e n t e s . Los s n t o m a s m e n o s
c o n aparicin d e sntomas d e bajo gasto. A d e m s , la tensin sobre h a b i t u a l e s s o n la h e m o p t i s i s , ia o p r e s i n torcica o el b r o n c o s p a s m o .
ei ventrculo derecho p u e d e dificultar el flujo en ia arteria coronaria La t a q u i c a r d i a y la t a q u i p n e a s o n ios s i g n o s m s c o n s t a n t e s . G e n e r a l -
derecha y provocar isquemia o infarto d e este ventrculo. m e n t e , la p r e s e n c i a d e d i s n e a g r a v e , s n c o p e , h i p o t e n s i n m a n t e n i d a
o cianosis i n d i c a n u n T E P m a s i v o , e n t a n t o q u e ei dolor pleurtico, la
tos, o la h e m o p t i s i s s u g i e r e n u n p e q u e o e m b o l i s m o perifrico q u e se
a c o m p a a d e infarto p u l m o n a r .
El aumento del espacio muerto fisiolgico es el e v e n -
to i n i c i a l , q u e p r o v o c a finalmente desequilibrio V / Q .
S e g n la gravedad d e presentacin se distinguen tres tipos d e T E P c o n
diferente riesgo d e mortalidad:
TEP masivo (alto riesgo, mortalidad > 15%); se presenta c o n hipoten-
sin o shock. Suelen s e r T E P d e gran t a m a o o difusos.
13.4. Diagnstico TEP m o d e r a d o / g r a n d e (riesgo intermedio, mortalidad 3-15%); sin
hipotensin ni shock pero c o n signos ecocardiogrficos de sobre-
carga del ventrculo d e r e c h o o elevacin d e marcadores d e dao
El diagnstico es difcil d e b i d o a lo inespecfico d e la clnica. Ei sntoma miocrdico.
ms frecuente d e T V P es ei dolor d e pantorriiia, y d e T E P ia disnea. Lo TEP m o d e r a d o / p e q u e o (riesgo bajo, mortalidad < 1 % ) : c o n tensin
primero q u e se d e b e hacer es determinar la probabilidad clnica, pues arterial y f u n c i n ventricular derecha normales.
una probabilidad clnica baja d e T V P o moderada/baja d e T E P permiten
descartar ia e n f e r m e d a d si el dmero D es negativo sin realizar pruebas La estimacin d e la probabilidad clnica es ei primer eslabn e n ia apro-
de imagen. En la Tabla 19 se muestra la escala ms utilizada para evaluar x i m a c i n diagnstica del T E P (vase la Tabla 19). El rbol d e decisin
la probabilidad clnica. Dada ia gravedad del proceso, un alto grado d e diagnstico y ia interpretacin d e diferentes test d e p e n d e n d e ella.
sospecha clnica basta para indicar tratamiento antcoagulante.
Radiologa s i m p l e d e trax
Sntomas o signos de trombosis profunda 3 Una placa normal o c o n escasas alteraciones a u m e n t a la sospecha deTEP,
Diagnstico alternativo menos probable 3 a u n q u e lo habitual es q u e existan anomalas. De estas, las ms frecuentes
Frecuencia cardaca > 100 latidos por minuto 1,5 son la elevacin del h e m i d i a f r a g m a , atelectasias, anomalas parenquima-
Ciruga o inmovilizacin en las 4 semanas previas 1,5 tosas p u l m o n a r e s y d e r r a m e pleural escaso y serohemtico. Otros signos
Episodio de tromboembolismo pulmonar o trombosis 1,5 m e n o s frecuentes son atelectasias laminares, el signo de Westermark (oli-
profunda previa g o h e m i a focal q u e p r o d u c e u n a hipertransparencia pulmonar) y la joro-
Hemoptisis 1 ba d e H a m p t o n ( c o n d e n s a c i n parenquimatosa triangular d e base pleu-
Cncer 1 ral). Este signo suele asociarse al T E P c o n infarto y presenta c o n frecuencia
d e r r a m e pleural d e p e q u e a cuanta (Figura 4 9 ) .
0-1 puntos: probabilidad baja
2-6 puntos: probabilidad intermedia
> 7 puntos: probabilidad alta Signo Amputacin
de Westermark vascular
Tabla 19. Sistema Wells d e estimacin d e probabilidad clnica /

Clnica
La T V P produce dolor e n ia pantorriiia d e inicio insidioso q u e tiende a
empeorar c o n el t i e m p o y se a c o m p a a a ia exploracin d e palpacin
dolorosa. La TVP masiva es m s fcil d e reconocer. El paciente presenta
e d e m a d e muslo c o n palpacin dolorosa e n la zona inguinal y sobre la
vena femoral c o m n . Si todo el m i e m b r o est e d e m a t o s o , ei diagnstico
d e T V P es improbable y se d e b e sospechar agudizacin d e sndrome pos-
fiebtico. La TVP de miembros superiores p u e d e producir e m p a s t a m i e n t o
de la fosa supraclavicular, a u m e n t o d e dimetro del m i e m b r o o circula-
cin colateral e n ia regin anterior del trax.

La disnea, generalmente sbita, es el sntoma d e pre-


sentacin ms frecuente e n el T E P .
ecuerda
Joroba
Atelectasias
El e m b o l i s m o p u l m o n a r d e b e ser c o n s i d e r a d o a n t e la a p a r i c i n d e de Hampton

una disnea g e n e r a l m e n t e s b i t a , u n s n c o p e , o u n a h i p o t e n s i n brus- Figura 4 9 . Posibles alteraciones radiolgicas del TEP

13 Tromboembolismo pulmonar ERRNVPHGLFRVRUJ


Neumoioga 13
Electrocardiograma c o n g a m m a g r a f a de ventilacin y radiografa de trax normales. El 9 0 %
de estas gammagrafas d e alta probabilidad presentan TEP, lo que ofrece
Las alteraciones ms c o m u n e s son la taquicardia sinusal y las anomalas suficientes garantas para establecer el diagnstico, especialmente si se
inespecficas del ST-T de V I a V4. A veces existen signos de sobrecarga d e - c o m b i n a c o n una probabilidad clnica alta. Por desgracia, la mayora de
recha, c o m o el patrn"SI,QIII,TIH"(Sen la derivacin l , Q y T invertida en la III), los m b o l o s p r o d u c e n defectos q u e son interpretados c o m o de proba-
cor pulmonale, desviacin del eje a la derecha, o bloqueo de rama derecha. bilidad intermedia o baja, por lo q u e no son gammagrafas diagnsticas.

Analtica

La elevacin de marcadores de d a o miocrdico (troponinas) a u m e n t a el

h
riesgo de complicaciones y de mortalidad e n pacientes c o n T E P h e m o -
d i n m i c a m e n t e estables. En la gasometra existe hipoxemia y a u m e n t o

Q a
del gradiente alveoloarterial d e oxgeno, a u n q u e hay pacientes sin ante-
cedentes de patologa pulmonar c o n PO^ y DA-ajO^ normales. La PaCO^
suele estar baja (hipoventilacin refleja), pero p u e d e ser normal e incluso
elevarse en el TEP masivo.

El gradiente alveoloarterial de O2 est e l e v a d o e n re-


^^ a : u x
lacin c o n el desequilibrio V / Q . N o obstante, la nor-
m a l i d a d del gradiente no descarta el diagnstico de
TEP.
Figura 5 0 . T r o m b o e m b o l i s m o pulmonar. m b o l o en ia bifurcacin
d e ia arteria principal d e r e c h a (flecha)
Dmero-D
Su elevacin revela la presencia de fibrinlisis e n d g e n a , pero no es es-
U n a g a m m a g r a f a d e perfusin n o r m a l descarta T E P ;
pecfico deTEP, pues p u e d e verse a u m e n t a d o en el infarto de miocardio, u n a g a m m a g r a f a d e ventilacin/perfusin de alta
neumona, fallo derecho, carcinomas, ciruga, inmovilizaciones, etc. La d e - p r o b a b i l i d a d lo c o n f i r m a .
terminacin mediante ELISA del dmero-D tiene un alto valor predictivo
negativo, especialmente al c o m b i n a r esta prueba c o n la probabilidad cl-
nica, ya q u e ante pacientes c o n baja/intermedia probabilidad, se p u e d e A n g i o r r e s o n a n c i a magntica
descartar TEP c u a n d o est por debajo de 500 n g / m l . No suelen ser m u y
tiles en pacientes c o n cncer o ciruga reciente, ya q u e la mayora tienen Utiliza gadolinino c o m o contraste, q u e no es nefrotxico. An no m u y ex-
cifras por e n c i m a de 500 n g / m l . t e n d i d a , aporta unos resultados parecidos a laTC helicolidal para detectar
T E P y a d e m s permite evaluar la funcin ventricular.

Angiografa p u l m o n a r
En pacientes c o n probabilidad c l n i c a media/baja, un
d m e r o - D negativo (< 5 0 0 mg/ml) e x c l u y e la E T V .
Es el patrn de referencia (gold standard) y puede precisarse para el diag-
Recuerda nstico c u a n d o hay una alta sospecha clnica, la gammagrafa o la TC he-
licoidal no son diagnsticos, y la ecografa venosa y la ecocardiografa son
TC e s p i r a l c o n c o n t r a s t e normales, o bien si la sospecha clnica es baja, pero las otras pruebas indican
la posibilidad de e m b o l i s m o . T a m b i n se d e b e realizar en pacientes que se
Es actualmente la tcnica de eleccin ante la sospecha de TEP. T i e n e una vayan a someter a algn tipo de intervencin, c o m o una embolectoma o
sensibilidad mayor del 8 0 % y una especificidad mayor del 9 0 % . Alcanza una tromblisis dirigida por catter. Es conveniente observar la interrup-
a visualizar arterias de sexto orden. No se p u e d e realizar si existe insu- cin brusca de un vaso, defectos de llenado en dos proyecciones o un vaso
ficiencia renal o alergia al contraste. A n t e T C normal y s o s p e c h a clnica en "cola de rata" (por la organizacin del cogulo y retraccin del mismo).
alta, se d e b e realizar angiografa pulmonar, q u e t a m b i n visualiza el rbol
vascular dstal. Otras ventajas que aporta son ia valoracin del t a m a o
del ventrculo d e r e c h o (valor pronstico) y la posibilidad de obtener un
diagnstico alternativo (Figura 50). La arteriografa p u l m o n a r es la prueba ms sensible y
e s p e c f i c a para el diagnstico de T E P .

Gammagrafa d e perfusin p u l m o n a r cuen

Es una prueba d e s e g u n d a lnea, indicada en casos en los q u e no es po- Ecocardiografa


sible realizar TC. Una g a m m a g r a f a de perfusin normal excluye el diag-
nstico d e T E P . Si fuera a n o r m a l , habra que combinar el resultado c o n T i e n e una baja sensibilidad para detectar TEP, pero p u e d e ser m u y til
el de la gammagrafa de ventilacin, y as determinar la probabilidad en casos de pacientes c o n s o s p e c h a d e T E P y clnicamente graves, pues
gammagrfica de TEP. Una gammagrafa de alta probabilidad diagns- valora la f u n c i n ventricular d e r e c h a e incluso permite visualizar trombos
tica es la que presenta dos o ms defectos de perfusin segmentarios importantes (especialmente, m e d i a n t e ecocardiografa transesofgica);

73 ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

adems, ayuda en el diagnstico diferencial de otros procesos (lAM, ta- No existe un c o n s e n s o estricto sobre el procedimiento ptimo. En g e n e -
ponamiento cardaco, diseccin artica, disfuncin valvular aguda). La ral, se suele c o m b i n a r la probabilidad clnica c o n pruebas no invasivas, so-
deteccin de una disfuncin ventricular derecha ayuda a estratificar el bre todo, dmero-D, e c o - D o p p l e r o T C espiral y, s e g n su resultado, estar
riesgo y plantear el manejo ms a d e c u a d o . La hipocinesia d e las paredes o no Justificado concluir c o n una angiografa pulmonar. En los pacientes
libres con movilidad normal del pex ventricular d e r e c h o (signo d e Mc- h e m o d i n m i c a m e n t e inestables, l a T C espiral o la angiografa pulmonar
Connell) es m u y sugestiva d e T E P . Sin e m b a r g o , no est considerada una d e b e n realizarse d e entrada.
tcnica estndar en el diagnstico del T E P por su baja sensibilidad, ya q u e
la mayora de los pacientes c o n TEP tienen una ecocardiografa normal.
En pacientes c o n s o s p e c h a de T E P sin diagnstico de
Ecografa v e n o s a c e r t e z a tras g a m m a g r a f a y T C , antes de la arteriogra-
fa, M I R A R L A S E X T R E M I D A D E S I N F E R I O R E S (origen
del 9 0 % de los trombos): hacer e c o - D o p p l e r . mBCUSrda
Es la tcnica no invasiva ms utilizada e n la actualidad para valorar T V P y
ha llevado al desuso a la pletismografa y la flebografa isotpica. Resulta
muy fiable en pacientes sintomticos ambulatorios c o n sospecha d e T V P ;
en asintomticos y hospitalizados, sin e m b a r g o , la tasa de d e t e c c i n d e 13.5. Tratamiento
TVP es m u c h o ms baja. Por ello, una ecocardiografa Doppler normal no
debe concluir el estudio de TEP, e s p e c i a l m e n t e si el paciente tiene una
alta sospecha clnica. El signo ms fiable d e T V P es la ausencia de c o m - El tratamiento primario consiste e n la disolucin del cogulo, ya sea m e -
presibilidad de la vena afectada. diante tromblisis o m e d i a n t e e m b o l e c t o m a . La anticoagulacin o ei fil-
tro de v e n a cava constituyen ms bien una prevencin secundaria de un
Pletismografa d e i m p e d a n c i a n u e v o episodio.

Detecta el 9 5 % de las T V P d e la v e n a popltea o superiores; sin e m b a r g o , El tratamiento anticoagulante constituye el e l e m e n t o ms importante de


es muy poco til para la deteccin en las venas d e la pantorriiia. la teraputica de la e n f e r m e d a d t r o m b o e m b l i c a venosa (es similar en el
caso d e la T V P proximal y el T E P ; sin e m b a r g o , el d e la T V P de las pantorri-
Flebografa Isotpica c o n fibringeno m a r c a d o llas es controvertido).

Detecta trombos recientes en venas de las pantorrillas y poplteas, no Estratificacin del riesgo. El tratamiento primario se reserva para pa-
siendo til para territorios superiores. cientes de alto riesgo s e g n la clasificacin previa (vase el apartado Cl-
nica). Aquellos pacientes h e m o d i n m i c a m e n t e estables, c o n disfuncin
Flebografa c o n c o n t r a s t e ventricular d e r e c h a o c o n elevacin d e las troponinas tienen riesgo inter-
m e d i o y su manejo d e b e ser individualizado. En pacientes h e m o d i n m i -
Es la tcnica ms eficaz para detectar TVP, pero al ser invasiva, es i n c m o - c a m e n t e estables sin disfuncin cardaca (riesgo bajo), la anticoagulacin
da para el paciente, y no est exenta d e c o m p l i c a c i o n e s . Su indicacin es aislada aporta b u e n o s resultados.
obligada c u a n d o d e b e efectuarse una interrupcin de la v e n a cava.
Heparinas
El manejo general de estas pruebas se resume en el algoritmo d e la
Figura 5 1 . La h e p a r i n a n o f r a c c i o n a d a (HNF) acelera la accin de la antitrombina
III e inactiva el factor X a , por lo q u e previene la formacin de un t r o m b o
adicional y permite q u e la fibrinlisis e n d g e n a disuelva algo del m -
bolo. Requiere monitorizar el T T P a , q u e d e b e duplicarse. Por lo general,
Estimacin
d e la probabilidad clnica e n la e n f e r m e d a d t r o m b o e m b l i c a se administra por infusin continua
intravenosa. Su accin p u e d e ser revertida c o n sulfato de protamina. Se
utilizan f u n d a m e n t a l m e n t e en el TEP c o n c o m p r o m i s o h e m o d i n m i c o
Probabilidad Probabilidad alta
j u n t o a los fibrinolticos.
media y baja o pacientes ingresados

La h e p a r i n a d e b a j o p e s o m o l e c u l a r (HBPM) se administra por va


s u b c u t n e a . T i e n e una vida m e d i a p l a s m t i c a ms larga, pues interac-
ta m e n o s c o n las plaquetas y protenas. A p e n a s se u n e n la antitrom-
Alta Tcnicas d e imagen
bina III y ejerce su efecto f u n d a m e n t a l m e n t e i n a c t i v a n d o el factor Xa.
Por esto, y p o r q u e tiene una respuesta m s previsible a la dosis, la m o -
Observacin
No IR o alergia IR o alergia
nitorizacin del T T P a y el ajuste d e dosis no suele ser necesaria, salvo en
al contraste al contraste
Tratar - TVP la o b e s i d a d , en el e m b a r a z o o e n la insuficiencia renal grave. De h e c h o ,
I e n pacientes c o n insuficiencia renal g r a v e d e b e evitarse su uso repeti-
Normal Angio-TC Gammagrafa do. En situaciones h e m o d i n m i c a m e n t e estables es tan eficaz y segura
o no diagnstico
c o m o la HNF.
I Ultrasonidos
Angiografa de extremidades
pulmonar El f o n d a p a r i n u x es un inhibidor selectivo del factor Xa q u e se administra
por va s u b c u t n e a una sola v e z al da y no necesita controles de c o a g u -
Figura 5 1 . Algoritmo diagnstico d e T E P lacin. Se d e b e reducir la dosis e n la insuficiencia renal.

13 Tromboembolismo pulmonar ERRNVPHGLFRVRUJ


Neumoioga

Antcoagulantes orales (ACO) riesgo d e la m i s m a ( T a b l a 2 0 ) , T E P r e c u r r e n t e a pesar d e anticoagu-


lacin a d e c u a d a , (estas s o n las i n d i c a c i o n e s q u e c u e n t a n c o n mayor
Inhiben la activacin de los factores de coagulacin d e p e n d i e n t e s de la g r a d o d e a c e p t a c i n ) , g r a n t r o m b o f l o t a n t e e n la v e n a c a v a inferior,
vitamina K. El ms utilizado es la warfasina. G e n e r a l m e n t e , se administra realizacin s i m u l t n e a d e e m b o l e c t o m a o t r o m b o e n d a r t e r e c t o m a y
desde el da siguiente del inicio de la heparina y se m a n t i e n e la adminis- profilaxis e n los p a c i e n t e s c o n riesgo e x t r e m o .
tracin simultnea durante al m e n o s cinco das, hasta conseguir rango
teraputico al m e n o s dos das consecutivos. De esta forma, t a m b i n se
evita el efecto procoagulante d e los A C O en los primeros dos das por la Absolutas Relativas'
cada precoz de los niveles de protena C y S. El m a n t e n i m i e n t o requiere Ditesis y procesos Hipocoagulabilidad congnita
un INR entre 2-3. hemorrgicos o adquirida (por ejemplo,
Hipertensin arterial grave hepatopatas, malabsorcin...)

Hemorragia y aneurisma Alcoholismo


intracraneales Deficiencia mental
Las H B P M no pueden utilizarse en la i n s u f i c i e n c i a Embarazo (para anticoagulantes Historia de lcera pptica
renal. orales, no heparina) o hemorragia digestiva
Ciruga retiniana, cerebral Trombopenia
o de la mdula espinal
Uso de frmacos que
interaccionan con los ACO

Tabla 20. Contraindicaciones del tratamiento anticoagulante


La heparina es el tratamiento de e l e c c i n en el T E P
estable. Los filtros evitan T E P e n la fase a g u d a pero a largo plazo a u m e n t a n el
riesgo d e T V P . S i e m p r e q u e sea posible, los pacientes c o n un filtro d e b e n
p e r m a n e c e r anticoagulados.
A n t i c o a g u l a c i n y e m b a r a z o . D a d a la t e r a t o g e n i a d e los d i c u m a -
rnicos, las h e p a r i n a s son d e e l e c c i n e n p a c i e n t e s e m b a r a z a d a s , in- Existen a c t u a l m e n t e filtros transitorios q u e p u e d e n ser retirados si la con-
d e p e n d i e n t e m e n t e d e la h e p a r i n a utilizada, las l t i m a s d o s s e m a n a s traindicacin d e anticoagulacin desaparece.
se d e b e utilizar la h e p a r i n a no f r a c c i o n a d a y el a c e n o c u m a r o l d e b e
iniciarse tras el parto. El t r a t a m i e n t o del T E P e n e m b a r a z a d a s d e b e En la Tabla 21 se recoge el tratamiento d e eleccin segn la gravedad
m a n t e n e r s e al m e n o s d e 3-6 m e s e s , i n c l u y e n d o las 4-6 s e m a n a s pos- d e presentacin.
teriores al parto.

1m
Los anticoagulantes orales estn c o n t r a i n d i c a d o s en Hipotensin Disfuncin VD, TA normal, VD
el e m b a r a z o . o shock o dao miocrdico normal, no dao
con TA normal miocrdico

3-15% < 1%

Tromboltcos
Fibrinlisis Individualizar Anticoaguiacin"
Se c o n s i d e r a n de e l e c c i n en e l T E P m a s i v o (nica i n d i c a c i n a p r o b a d a segn riesgo
por la EDA) y en la T V P iliofemoral masiva o d e c a v a inferior, s i e m p r e de sangrado*
q u e haya bajo riesgo d e s a n g r a d o . La tromblisis d e b e realizarse d e
* En pacientes con bajo riesgo de sangrado; fibrinlisis; en
forma precoz, a u n q u e p u e d e h a b e r respuesta hasta d o s s e m a n a s tras pacientes con alto riesgo (por ej., > 70 aos) anticoagulacin con
el TEP. Su objetivo es la rpida lisis del t r o m b o , a c o r t a n d o la fase d e alto seguimiento estrecho, fibrinlisis si empeora o aparece inestabilidad
riesgo y r e d u c i e n d o la m o r t a l i d a d , a u n q u e no existe e v i d e n c i a f i r m e hemodinmica

q u e d e m u e s t r e esto ltimo. Los m s e m p l e a d o s son la u r o c i n a s a , es- ** Se puede emplear HBPM, fondaparinux o HNF (cualquiera de ellos)
asociado a anticoagulante oral
treptocinasa y el activador tisular del p l a s m i n g e n o (r-TPA). Se utilizan
en las fases p r e c o c e s del lAM y ACVA t r o m b t i c o . Es c o n v e n i e n t e r e m i - Tabla 2 1 . Tratamiento del TEP s e g n la gravedad de presentacin
tirse a la S e c c i n d e Cardiologa y ciruga c a r d i o v a s c u l a r para p r o f u n d i -
zar en sus caractersticas. Duracin del tratamiento anticoagulante
Tratamiento invasivo En la a c t u a l i d a d , se r e c o m i e n d a u n a d u r a c i n d e 3-6 m e s e s c u a n d o
es el p r i m e r e p i s o d i o e n p a c i e n t e c o n f a c t o r e s d e riesgo reversibles
Consiste en la colocacin de filtros en la cava inferior, e m b o l e c t o m a (si (ciruga, t r a u m a t i s m o , i n m o v i l i z a c i n transitoria). En c a s o contrario se
hay c o m p r o m i s o h e m o d i n m i c o grave que no responde a fibrinolticos) recomienda mantenerlo indefinidamente, valorando peridicamente
o la t r o m b o e n d a r t e r e c t o m a (en los casos de hipertensin p u l m o n a r cr- si el riesgo d e s a n g r a d o s u p e r a el b e n e f i c i o d e la a n t i c o a g u l a c i n . En
nica secundaria a TEP c o n clnica grave). p a c i e n t e s c o n m o d e r a d o riesgo d e s a n g r a d o u n a alternativa vlida es
m a n t e n e r la a n t i c o a g u l a c n c o n un INR e n t r e 1,5 a 2. En pacientes
Las i n d i c a c i o n e s del filtro d e c a v a inferior s o n ; c o n t r a i n d i c a c i o n e s o c o n c n c e r los p r i m e r o s 3-6 m e s e s la a n t i c o a g u l a c i n d e b e hacerse
c o m p l i c a c i o n e s d e la a n t i c o a g u l a c i n e n p a c i e n t e s c o n E T V o alto con HBPM.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Los pacientes c o n T V P d e las v e n a s d e las pantorrillas q u e n o r e c i b e n presin m e c n i c a intermitente, heparina no fraccionada, HBPM, fondapa-
t r a t a m i e n t o p r e s e n t a n u n a tasa m a y o r d e r e c u r r e n c i a , por lo q u e se rinux, anticoagulantes orales, filtros de la vena cava inferior y la c o m b i n a -
r e c o m i e n d a tratar c o n a n t c o a g u l a n t e s d u r a n t e tres m e s e s . cin de varios d e estos m t o d o s .

Profiaxis primara La profilaxis farmacolgica, con o sin medidas mecnicas, se inicia cuando
acontece una situacin de alto riesgo y se contina por lo menos durante 5-10
Existen varias opciones: movilizacin frecuente y precoz de m i e m b r o s das. En algunos casos se mantiene ms tiempo, como en pacientes de avan-
inferiores en pacientes e n c a m a d o s , medias de c o m p r e s i n gradual, c o m - zada edad o tras ciruga que se sigue de un largo periodo de inmovilizacin.

71 La p r o b a b i l i d a d c l n i c a c o n d i c i o n a la a c t i t u d d i a g n s t i c a .
Ideas clave ^
71 El d m e r o D e s u n a p r u e b a s e n s i b l e p e r o m u y p o c o e s p e c f i c a ,
71 El o r i g e n d e los t r o m b o s e s , e n el 9 0 % d e ios c a s o s , el s i s t e m a p o r t a n t o c o n u n alto v a l o r p r e d i c t i v o n e g a t i v o .
v e n o s o p r o f u n d o d e las e x t r e m i d a d e s inferiores.
71 La h e p a r i n a es el t r a t a m i e n t o d e e l e c c i n . A n t e u n a alta sos-
71 El factor d e riesgo m s f r e c u e n t e es el a n t e c e d e n t e d e u n e p i s o - p e c h a c l n i c a se d e b e iniciar la a n t i c o a g u l a c i n sin e s p e r a r a la
dio t r o m b o e m b l i c o . confirmacin diagnstica.

71 La T V P c u r s a d e f o r m a a s i n t o m t i c a e n la m i t a d d e los c a s o s . Ti E n c a s o d e c o n t r a i n d i c a c i n a b s o l u t a d e a n t i c o a g u l a c i n , el t r a -
t a m i e n t o d e e l e c c i n es ei filtro d e c a v a .
71 La d i s n e a , h a b i t u a l m e n t e s b i t a , es el s n t o m a d e p r e s e n t a c i n
ms frecuente. Ti E n c a s o d e T E P m a s i v o c o n i n e s t a b i l i d a d h e m o d i n m i c a , el t r a -
t a m i e n t o d e e l e c c i n e s la t r o m b l i s i s .

radiografa d e trax es

Casos c l n i c o s informada como


mal. S e realiza u n a T C
nor-

Mujer d e 70 a o s , h i p e r t e n s a c o n insuficiencia renal c r n i c a m o - torcica c u y o resultado


d e r a d a , q u e a c u d e por d i s n e a sbita c o n s i g n o s d e t r o m b o s i s v e - se muestra a c o n t i n u a -
nosa e n m i e m b r o inferior d e r e c h o . En las p r u e b a s c o m p l e m e n - cin. Cul es ei d i a g -
tarias d e s t a c a u n a h i p o x e m i a d e 5 5 m m H g , h i p o c a p n i a d e 2 4 nstico m s p r o b a b l e ?
m m H g y taquicardia sinusal a 115 Ipm e n ei E C G . Las p l a q u e t a s
y la c o a g u l a c i n e s t n d e n t r o d e los lmites d e referencia. Ei d- 1) N e u m o m e d i a s t i n o c o n e n f i s e m a s u b c u t n e o .
mero-D es d e 981 ng/ml y la creatinina d e 3,5 m g / d l . C u l d e las 2) E m b o l i a p u l m o n a r e n a r t e r i a p u l m o n a r p r i n c i p a l i z q u i e r d a .
siguientes a c t i t u d e s le p a r e c e m s a d e c u a d a e n e s t e m o m e n t o ? 3) E s t e n o s i s e s o f g i c a .
4) F r a c t u r a c o s t a l p a t o l g i c a .
1) S o l i c i t a r T C helicoidal t o r c i c a , i n i c i a n d o p e r f u s i n c o n h e p a r i n a
sdica a 1.000 U l / h . RC:2
2) Iniciar a n t i c o a g u l a c i n c o n h e p a r i n a d e b a j o p e s o m o l e c u l a r , e n
dosis d e 1 m g / k g , c a d a 12 h o r a s . H o m b r e d e 6 5 a o s d e e d a d q u e presenta, d e forma a g u d a , dis-
3) A d m i n i s t r a r 5.000 Ul d e h e p a r i n a s d i c a y solicitar g a m m a g r a f a n e a , dolor torcico pleurtico d e r e c h o y hemoptisis m o d e r a d a .
pulmonar de ventilacin/ perfusin. U n a g a m m a g r a f a p u l m o n a r d e ventilacin-perfusin se interpre-
4) Solicitar e c o g r a f a c o n D o p p l e r d e m i e m b r o s inferiores p a r a ta c o m o d e alta probabilidad d e e m b o l i s m o pulmonar. U n a radio-
c o n f i r m a r el d i a g n s t i c o y a d m i n i s t r a r 1 m g / k g d e h e p a r i n a d e grafa d e trax m u e s t r a un d e r r a m e pleural d e r e c h o q u e o c u p a
bajo p e s o m o l e c u l a r . m e n o s d e u n tercio del h e m o t r a x d e r e c h o . La toracocentesis d e -
m u e s t r a q u e se trata d e u n d e r r a m e serohemorrgico. Cul d e los
RGB siguientes sera el tratamiento correcto para este paciente?

Paciente d e 35 aos d e e d a d , p e l u q u e r a d e profesin, q u e a c u d e 1) C o l o c a r u n t u b o d e d r e n a j e t o r c i c o e iniciar a n t i c o a g u l a c i n .


a Urgencias por disnea d e inicio brusco c o n dolor torcico. Lleva 2) Iniciar a n t i c o a g u l a c i n c o n h e p a r i n a s d i c a y c o l o c a r u n filtro
dos s e m a n a s de reposo por un e s g u i n c e d e tobillo d e r e c h o y no d e v e n a c a v a inferior.
tiene otros a n t e c e d e n t e s d e inters. Est e n tratamiento c o n a n - 3) Tratar c o n h e p a r i n a sdica e n b o m b a d e i n f u s i n e n dosis plenas.
ticonceptivos orales por acn. En la exploracin fsica se aprecia 4) Evitar ia a n t i c o a g u l a c i n y c o l o c a r u n filtro e n v e n a c a v a inferior.
TA 110/65, frecuencia cardaca 104, t a q u i p n e a leve y auscultacin
cardiopulmonar normal. El ECG muestra taquicardia sinusal y u n a RC:3

3) I m p e d a n c e p l e t h y s m o g r a p h y in p a t i e n t s w i t h d e e p v e i n t h r o m -

Case Study bosis s y m p t o m s has a s e n s i t i v i t y o f a p p r o x i m a t e l y 9 0 % w h e n


evaluating calves.
With respect to PTSD, w h i c h o n e of t h e f o l l o w i n g s t a t e m e n t s is 4) U l t r a s o n o g r a p h y is c u r r e n t l y o n e o f t h e n o n - i n v a s i v e t e c h n i -
NOT correct? q u e s t o assess t h e l o w e r e x t r e m i t i e s .

1) High clinical s u s p i c i o n is v e r y v a l u a b l e for m a k i n g d e c i s i o n s . Correct answer: 3


2) C h e s t x-ray m a y s h o w e l e v a t i o n of a h e m i d i a p h r a g m .

13 Tromboembolismo pulmonar 76 ERRNVPHGLFRVRUJ


I
Trastornos de la ventilacin

a u m e n t o d e la PaCO^ c o n unos p u l m o n e s normales, d e b i d o a q u e hay


Hay que conocer y saber
o R I E N T A C I d i s m i n u c i n del v o l u m e n de ventilacin por minuto, y por tanto, hipo-

ENARM
identificar ias causas
de hipoventiiacin ventilacin alveolar.

y ia hiperventiiacin psicgena.

Localizacin del
Mecanismo Trastorno clnico
ikdfecto - _

1 4 . 1 . Regulacin d e l a ventilacin Alteracin Quimiorreceptores Disfuncin del cuerpo


del impulso centrales carotdeo, traumatismo
respiratorio y perifricos Hipoxia prolongada

Los conceptos bsicos de la regulacin d e la ventilacin se e x p o n e n e n el Alcalosis metablica

Captulo de Fisiopatologa, y se r e s u m e n e n la Tabla 2 2 . Poliomielitis buibar, encefalitis


Neuronas
respiratorias infarto, hemorragia
del tronco y traumatismos del tronco
enceflico enceflico
Sistema
Localizacin Estmulos]
de control Administracin de frmacos

Automtico Neuronas Alteracin cido - base (estimula Sndrome de hipoventilacin


(metablico) medulares quimiorreceptores) alveolar primaria

Neuronas Alteracin grado de estiramiento Defectos Mdula y nervios Traumatismos cervicales altos
del tronco y velocidad del flujo areo (estimula del sistema perifricos Poliomielitis
del encfalo mecanorreceptores) neuromuscular
Enfermedad de la neurona
respiratorio
Voluntario Neuronas Voluntario motora
corticales Neuropata perifrica
Tabla 2 2 . Sistemas de control de la ventilacin Msculos Miastenia gravis
respiratorios Distrofia muscular
Miopata crnica
14.2. Sndromes d e hipoventilacin Alteraciones Pared torcica Cifoescoliosis
del aparato Fibrotrax
respiratorio
Toracoplastia
Definicin y etiologa Espondilitis anquilosante
Obesidad - hipoventilacin
La hipoventilacin se define por un a u m e n t o de la PaCO^ (presin parcial
del COj en sangre arterial) por e n c i m a de su lmite superior d e la n o r m a - Vas respiratorias Estenosis larngea y traqueal
y pulmonares Apnea obstructiva del sueo
lidad (45 m m H g ) . w
Fibrosis qustica
Enfermedad pulmonar
La hipoventilacin crnica p u e d e producirse bsicamente por tres m e c a -
obstructiva crnica (EPOC)
nismos: alteracin del impulso respiratorio, defectos e n el sistema neuro-
muscular o alteracin del aparato respiratorio (Tabla 23). Tabla 2 3 . Sndromes de hipoventilacin crnica

Los procesos q u e presentan alteracin del impulso respiratorio, defec- En el resto d e los p r o c e s o s q u e a f e c t a n a la pared torcica, vas respi-
tos en el sistema neuromuscular, algunos trastornos de la pared torcica ratorias bajas y p u l m o n e s , se p u e d e producir aumento de la PaCO^ a
(obesidad) y la obstruccin d e las vas respiratorias superiores p r o d u c e n pesar d e una v e n t i l a c i n por m i n u t o n o r m a l , debido a la existencia de

77 ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

discordancia entre ventilacin y perfusin. Sin e m b a r g o , c o n f r e c u e n - Diagnstico


cia, en la hipoventilacin crnica se c o m b i n a n varios m e c a n i s m o s ; as,
en la EPOC, el a u m e n t o d e la PaCO^ es por alteracin d e la m e c n i - Existen distintas pruebas para diferenciar el m e c a n i s m o causante de la
ca ventilatoria y por d i s m i n u c i n del i m p u l s o ventilatorio central (que hipoventilacin q u e se e x p o n e n a continuacin (Tabla 24).
puede ser inherente o s e c u n d a r i o a la alcalosis m e t a b l i c a , por el uso
de diurticos o esteroides). Determinacin d e r e s p u e s t a a estmulos qumicos

Caractersticas clnicas y fisiolgicas (Figura 52) Consiste en hacer que el paciente respire de una bolsa de aire que contie-
ne una concentracin elevada de CO^. Lgicamente, en sujetos sanos, esto
desencadena una respuesta de hiperventiiacin, pero en las alteraciones del
Centro respiratorio Centro
Control voluntario impulso ventilatorio y en algunos de los defectos de sistema neuromuscular
(inspiradn y espiracin) neumotxico
(trastornos cervicales altos, fundamentalmente), esta respuesta no aparece.

Alteraciones del Centro


impulso ventilatorio apnustico
Estmulo i n s p i r a t o r i o d e ! p r i m e r 0,1 s e g u n d o
t r a s ia oclusin ( P o , i )

Enfermedades
Enfermedades
neuromusculares El paciente respira voluntariamente a travs de una boquilla q u e inespe-
obstructivas
Nervios y msculos r a d a m e n t e se ocluye. C o n la oclusin, la respuesta normal del individuo
intercostales es realizar una inspiracin m s brusca. Se m i d e el a u m e n t o del esfuerzo
inspiratorio en la primera d c i m a d e s e g u n d o , lo q u e traduce el impulso
ventilatorio. En sujetos c o n alteracin del impulso respiratorio y trastornos
neuromusculares altos est disminuido, en el primer caso por alteracin

Alteraciones e n su g e n e r a c i n , y en el s e g u n d o por alteracin en su transmisin.


ventllatorias
E M G diafragmtico

Puede ser a n o r m a l en las alteraciones del impulso respiratorio y en tras-


tornos neuromusculares.
Nervio frnico Enfermedades
y diafragma restrictivas Ventilacin v o l u n t a r i a mxima ( W M )
Figura 5 2 . Fisiopatologa de los t rastornos de hipoventiiacin
Consiste en hacer hiperventilar al m x i m o al paciente durante 30 s e g u n -
En la hipoventilacin se produce un a u m e n t o d e la PACO^ (presin parcial dos. En los trastornos neuromusculares o c o n patologa del aparato res-
de COj en el aire alveolar), lo q u e c o n d u c e a la elevacin d e la PaCO^. Se piratorio, el paciente claudica y no c o n s i g u e m a n t e n e r tanto t i e m p o la
genera, p o r t a n t e , acidoss respiratoria, lo q u e produce un i n c r e m e n t o en hiperventiiacin.
la concentracin de H C O 3 ' en el plasma. A d e m s del i n c r e m e n t o de la
PACO^, durante la hipoventilacin se produce t a m b i n una d i s m i n u c i n Presin i n s p i r a t o r i a y e s p i r a t o r i a mximas ( P I M / P E M )
de la PAO^ y, por tanto, hipoxemia, q u e si es grave p u e d e inducir la eritro-
poyesis y producir poliglobulia. La hipoxemia p u e d e producir v a s o c o n s - Se realiza una m e d i c i n m a n o m t r i c a de la fuerza q u e genera el sujeto al
triccin pulmonar e hipertensin pulmonar. inspirar o espirar contra una boquilla cerrada. Se altera en los trastornos
neuromusculares.
Las alteraciones de los gases arteriales se manifiestan t p i c a m e n t e d u -
rante el s u e o d e b i d o a una r e d u c c i n adicional del i m p u l s o respirato-
rio central. La hipercapnia n o c t u r n a p u e d e producir v a s o d i l a t a c i n c e -
U n a v e n t i l a c i n v o l u n t a r i a m x i m a n o r m a l sugiere
rebral y cefalea m a t u t i n a ; p u e d e alterarse t a m b i n ia calidad del s u e o , alteracin del centro respiratorio c o n integridad de
produciendo astenia diurna, s o m n o l e n c i a d i u r n a , c o n f u s i n m e n t a l y los sistemas n e u r o m u s c u l a r y respiratorio.
deterioro intelectual.

Estmulo Flujos- Gradiente


P0,1 EMGd VVM PIM/PEM
qumico volmenes {A-a)0,

Alteracin del
Normal Normal Normal Normal
impulso respiratorio

Alteracin
del sistema Alterado Normal
neuromuscular

Alteracin del
Normal Normal Normal Alterado Alterado
aparato ventilatorio

Tabla 24. Pruebas diagnsticas en las alteraciones de la ventilacin

14 Trastornos de la v e n t i l a c i n ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga

Espirometra Tratamiento
Medida de v o l m e n e s pulmonares, resistencia y distensibilidad. Se alte- A l g u n o s r e s p o n d e n a los estimulantes de la respiracin (almitrina, m e -
ran en los defectos del aparato ventilatorio, en los trastornos n e u r o m u s - droxiprogesterona) y al s u p l e m e n t o de oxgeno; pero la mayora requiere
culares (patrn restrictivo extraparenquimatoso inspiratorio y espirato- ventilacin m e c n i c a no invasiva n o c t u r n a . T a m b i n se han descrito be-
rio), pero no se alteran en los trastornos del impulso respiratorio. neficios ocasionales c o n el marcapasos diafragmtico.

' D(A-a)0^ Sndrome de obesidad-hipoventilacin


(sndrome de Pickwick)
Es normal en las alteraciones del impulso respiratorio y e n los trastornos
' neuromusculares, pero est elevado en las e n f e r m e d a d e s p u l m o n a r e s .
La obesidad masiva representa una sobrecarga mecnica para el aparato
i Tratamiento respiratorio, ya que el peso sobreaadido a la caja torcica y abdomen redu-
ce la distensibilidad de la pared torcica, y disminuye la capacidad residual
Debe incluir medidas dirigidas a tratar la enfermedad subyacente, hacien- funcional (CRF), sobre todo, en decbito. La respiracin con volmenes pul-
do especial hincapi en evitar los frmacos q u e deprimen el centro respi- monares bajos hace que algunas vas respiratorias de las bases pulmonares
ratorio (barbitricos, benzodiacepinas, etc.). La mayora de pacientes c o n estn cerradas durante la respiracin corriente, produciendo hipoventilacin
alteracin del impulso respiratorio o enfermedad neuromuscular requiere en bases y aumento de la DjA-ajO^. En la mayora de los obesos, el impulso
ventilacin mecnica no invasiva con presin positiva intermitente. central es suficiente para mantener una PaCO^ normal, pero algunos presen-
tan hipercapnia e hipoxemia crnica. En muchos de estos pacientes se aso-
En muchos casos es suficiente durante el sueo, produciendo una mejora cl- cia un sndrome de apnea del sueo. La mayora de estos individuos tienen
nica espectacular con una disminucin de la PaCO^ diurna; sin embargo, cuan- una reduccin del impulso respiratorio central (inherente o adquirida). En
do la hipoventilacin es grave, puede ser precisa durante las 24 horas, y enton- cuanto al tratamiento, es til la prdida de peso y la estimulacin del impul-
ces hay que pasar a la ventilacin mecnica invasiva a travs de traqueostoma. so respiratorio con frmacos c o m o la progesterona. S el paciente presenta
hipercapnia, est indicada la ventilacin mecnica no invasiva (Figura 53).
En los pacientes c o n disminucin del impulso respiratorio, pero sin alte-
raciones en las neuronas motoras inferiores, nervios frnicos y m s c u l o s
respiratorios, puede ser til el marcapasos diafragmtico m e d i a n t e un
electrodo frnico. La hipoventilacin relacionada c o n trastornos restricti-
vos de pared (cifoescoliosis) t a m b i n p u e d e tratarse c o n ventilacin m e -
cnica nocturna c o n presin positiva intermitente.

Hipoventiiacin alveolar primaria


(sndrome de Ondina)

Concepto

Trastorno de causa d e s c o n o c i d a , caracterizado por hipercapnia e hipoxe-


mia crnicas. Parece deberse a un defecto del sistema de control m e t a -
blico de la respiracin. Es poco habitual, y la mayora d e casos ocurren
en varones de 20 a 50 aos.

Clnica

Tpicamente se desarrolla de forma insidiosa, y c o n frecuencia se diag-


nostica, c u a n d o se produce una grave depresin respiratoria tras la a d m i -
nistracin de dosis usuales de anestsicos o sedantes. C o n f o r m e progre-
sa, se produce letarga, fatiga, somnolencia diurna, alteraciones del s u e o
y cefalea matutina. Durante el sueo tienen un deterioro adicional de la
ventilacin c o n frecuentes episodios de apnea central.

Diagnstico

Existe acidoss respiratoria crnica, c o n a u m e n t o de HCO^'. Durante el da


puede no objetivarse la hipoventilacin, por lo q u e la PaO^ y la PaCO^ en
vigilia p u e d e n ser normales, pero se podr encontrar el HCO3" elevado,
c o m o c o n s e c u e n c i a de la hipoventilacin crnica nocturna. En esta situa-
cin hay q u e demostrar la hipoventilacin nocturna m e d i a n t e la realiza-
cin de una polisomnografa. Figura 5 3 . S n d r o m e d e Pickwick

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Trastornos neuromusculares respiratorios Asociada c o n ingesta d e frmacos: salicilatos, derivados de metilxan-


tina, agonistas p-adrenrgicos, progesterona.
Sndrome p o s p o l i o Otras situaciones c o m o sepsis, fiebre, dolor y embarazo.

Es cada vez ms c o m n e n este g r u p o d e procesos. Es una forma d e insu- Clnica


ficiencia respiratoria crnica q u e t p i c a m e n t e se desarrolla pasados 20-30
aos desde la recuperacin d e la poliomielitis. A d e m s d e la historia pre- El sntoma ms frecuente es la disnea, ya q u e la hiperventiiacin se asocia
via de polio, los pacientes tienen debilidad d e la musculatura respiratoria, a un a u m e n t o del impulso respiratorio, del esfuerzo muscular y del volu-
y m u c h o s desarrollan cifoescoliosis. La afectacin respiratoria, a d e m s d e m e n minuto, pero no hay correlacin entre el grado d e disnea y la PaCO^.
ser generalmente precoz, p u e d e ser la nica manifestacin d e la enfer- A d e m s d e hipocapnia se p r o d u c e un a u m e n t o d e la PAO^ y de la PaO^.
medad. Debido a la alcalosis q u e se p r o d u c e , p u e d e n aparecer diversos sntomas
neurolgicos c o m o mareo, sncope, convulsiones y trastornos visuales
E n f e r m e d a d d e ia m o t o n e u r o n a q u e se d e b e n a la vasoconstriccin cerebral.

Es una degeneracin idioptica d e las neuronas motoras del asta ante- Debido a la d i s m i n u c i n d e calcio libre e n suero, p u e d e haber pareste-
rior, que puede manifestarse c o m o fallo respiratorio crnico, sobre todo sias, tetania y e s p a s m o c a r p o p e d a l . Por la hipofosfatemia, se p u e d e e n -
cuando las neuronas motoras frnicas se involucran. La afectacin d e los contrar debilidad muscular. C u a n d o la alcalosis es grave, se p u e d e n pro-
msculos respiratorios e n esta e n f e r m e d a d suele ser una manifestacin ducir arritmias e isquemia cardacas.
tarda d e una e n f e r m e d a d ms generalizada ( c o m o ocurre e n la miastenia
grave o distrofia muscular). La e n f e r m e d a d afecta t p i c a m e n t e a varones La alcalosis respiratoria primaria hace q u e el paciente pueda presentar
entre 50-70 aos, y se diferencia d e la HAP por la presencia d e debilidad respiracin peridica y a p n e a central del sueo.
muscular y atrofia, a m e n u d o c o n fasciculaciones y espasticidad, siendo
los test tpicos de afectacin neuromuscular. El curso es progresivo, y el Diagnstico
paciente suele fallecer a los 2-5 aos del c o m i e n z o d e ia e n f e r m e d a d por
complicaciones respiratorias. C o n la historia clnica, la exploracin fsica y el c o n o c i m i e n t o de las e n -
f e r m e d a d e s s u b y a c e n t e s o las otras situaciones q u e son capaces de pro-
Parlisis u n i l a t e r a l d e l d i a f r a g m a ducir la hiperventiiacin, e n la mayora d e los casos se p u e d e hacer el
diagnstico.
Puede producirse por trauma del nervio frnico, inflamacin, infiltracin
neoplsica, pero en m u c h o s casos, es idioptica. Los pacientes estn a C u a n d o se d e t e r m i n a la g a s o m e t r a arterial, es i m p o r t a n t e fijarse e n
m e n u d o asintomticos y no hipoventilan g e n e r a l m e n t e . la DjA-ajO^, y a q u e su a u m e n t o ( n o r m a l hasta 15 m m H g , sin c o n s i d e -
rar las c o r r e c c i o n e s para p a c i e n t e s m s m a y o r e s ) i m p l i c a e n f e r m e d a d
La debilidad o parlisis bilateral del diafragma p u e d e ser por neuropata p r i m a r i a p u l m o n a r . Si el b i c a r b o n a t o est d i s m i n u i d o , i m p l i c a q u e la
frnica o por e n f e r m e d a d intrnseca del diafragma, incluyendo distrofia s i t u a c i n es c r n i c a , ya q u e el rin est t r a t a n d o d e c o m p e n s a r la
muscular, polimiositis y deficiencia d e maltasa cida. Son caractersticas a l t e r a c i n del p H .
la ortopnea, el m o v i m i e n t o paradjico del a b d o m e n e n supino, el dete-
rioro de los v o l m e n e s pulmonares y d e los gases arteriales e n supino, el La d e t e r m i n a c i n d e la PaCO^ transcutnea durante el sueo es d e im-
deterioro de la ventilacin durante las maniobras d e ventilacin volunta- portancia e n los pacientes e n los q u e se s o s p e c h e hiperventiiacin psi-
ria mxima y la reduccin d e la presin inspiratoria m x i m a . La presin c g e n a o d e a n s i e d a d , ya q u e , e n estas situaciones, la PaCO^ durante
transdiafragmtica est disminuida o ausente, as c o m o t a m b i n est dis- el s u e o no es baja, d a d o q u e durante este periodo no se mantiene la
minuida la respuesta electromiogrfica del diafragma. hiperventiiacin. Las situaciones q u e c o n ms frecuencia producen hi-
perventiiacin inexplicable son las e n f e r m e d a d e s vasculares pulmonares,
El tratamiento de los procesos neuromusculares requiere la ventilacin sobre todo, el t r o m b o e m b o l i s m o recurrente o crnico y las situaciones
mecnica no invasiva. En las lesiones d e m d u l a cervical alta d o n d e es- de ansiedad.
tn intactas las neuronas motoras inferiores frnicas y los nervios, p u e d e
indicarse el marcapasos diafragmtico. Resulta curioso c m o los pacientes c o n hiperventiiacin psicgena refie-
ren la disnea, sobre t o d o al reposo, pero no d u r a n t e los ejercicios suaves,
y a d e m s tienen q u e suspirar c o n cierta f r e c u e n c i a . Suelen presentar sn-
14.3. Sndromes d e hiperventiiacin t o m a s c o m o mareos, sudoracin, palpitaciones y parestesias. Se a c o m -
paa d e una D(A-a)Oj normal y la hiperventiiacin t i e n d e a desaparecer
durante el ejercicio. Sin e m b a r g o , los pacientes q u e hiperventilan por
La hiperventiiacin alveolar es la situacin d o n d e la PaCO^ es inferior al e n f e r m e d a d vascular pulmonar tienen disnea d e esfuerzo, m a n t i e n e n la
valor establecido c o m o lmite inferior d e la normalidad (35 m m H g ) . Las hiperventiiacin durante el esfuerzo y la DA-ajO^ est elevada.
situaciones q u e se asocian c o n hiperventiiacin son las siguientes:
Hipoxemia de cualquier origen. Tratamiento
Trastornos metablicos: acidoss diabtica, acidoss lctica, insufi-
ciencia renal e insuficiencia heptica. Es ei d e la e n f e r m e d a d o causa s u b y a c e n t e . En algunos casos, c u a n d o
Enfermedades neurolgicas y psicgenas: hiperventiiacin psic- aparecen sntomas c o m o mareos, parestesias y otros, el paciente se pue-
gena (por ansiedad) y t u m o r e s e infecciones del sistema nervioso de beneficiar d e la Inhalacin d e una c o n c e n t r a c i n alta d e CO^ (respirar
central. en una bolsa cerrada).

14 Trastornos de la v e n t i l a c i n ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga 14
I T i E n la h i p o v e n t i l a c i n d e c a u s a n e u r o m u s c u l a r estn reducidas

Ideas clave ^ las p r e s i o n e s i n s p i r a t o r i a y e s p i r a t o r i a m x i m a s (PIM y PEM).

Ti La h i p o v e n t i l a c i n a l v e o l a r d e o r i g e n c e n t r a l c u r s a c o n v e n t i l a - 71 La h i p e r v e n t i i a c i n p s i c g e n a c u r s a c o n alcalosis, hipocapnia y
cin voluntaria m x i m a normal. gradiente alveoloarterial de normal.

2) P O 3 m a r k e d l y i n c r e a s e d ; P C O , m a r k e d l y i n c r e a s e d a n d p H d e -

Case Study creased.


3) P O 3 m a r k e d l y i n c r e a s e d ; P C O , m a r k e d l y d e c r e a s e d a n d p H d e -
A p a t i e n t w i t h r e s p i r a t o r y f a i l u r e s e c o n d a r y t o p o i o m y e i t i s is creased.
placed on a respirator accidentaly set at t o o h i g h a rate. W h i c h 4) P O 3 n o r m a ! or s i i g h t i y i n c r e a s e d ; PCO^ m a r k e d l y d e c r e a s e d a n d
o f t h e f o l l o w i n g c h a n g e s in a r t e r i a l b l o o d g a s s t u d i e s w o u l d y o u pH increased.
expect to see?
Correct answer: 4 '
1) P O , m a r k e d l y d e c r e a s e d ; P C O , s i i g h t i y d e c r e a s e d a n d p H in-
creased.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Sndrome de la apnea del sueo

S e trata de u n a e n f e r m e d a d 15.1. Apnea obstructiva del sueo


oR I E N T A C I
m u y preva/ente. S e d e b e

ENARM c o n o c e r el diagnstico y, s o b r e
todo, ei t r a t a m i e n t o . El sndrome de apneas obstructivas durante el sueo (SAOS) es una en-
fermedad secundaria a episodios repetidos de obstruccin de la va area
superior durante el sueo.

Una apnea consiste en la ausencia completa de flujo areo durante Patogenia


al menos 10 segundos. En la apnea obstructiva, la ms frecuente, el
flujo cesa por una oclusin de la va area superior a nivel de orofa- El colapso se produce cuando la presin farngea subatmosfrica gene-
ringe, por lo que existen movimientos toracoabdominales (esfuerzo rada durante la inspiracin excede a la fuerza generada por los msculos
muscular respiratorio) durante la apnea. En la apnea central el flujo dilatadores y abductores de la va area superior. A esta presin crtica de
areo cesa debido a una ausencia transitoria de impulso ventilatorio colapso de la va superior contribuyen tanto factores anatmicos (macro-
central y no hay, por tanto, movimientos toracoabdominales durante glosia, hipertrofia amigdalar, obesidad), como funcionales (disminucin
la apnea. La apnea mixta consiste en episodios centrales seguidos de del tono muscular durante el sueo profundo).
un componente obstructivo, y se considera una variante de las apneas
obstructivas (Figura 54). El suceso definitivo es el movimiento posterior de la lengua y el paladar
en aposicin con la pared posterior de la faringe, con oclusin de la naso-
faringe y orofaringe. Durante la apnea se produce un aumento de los
movimientos toracoabdominales, lo que conduce a un microdespertar
Apnea central: cese del flujo areo y de los movi- (arousal) que finaliza la apnea al aumentar de nuevo el tono muscular.
mientos toracoabdominales. Esto conduce a fragmentacin del sueo, con disminucin de las fases III
y IV (sueo profundo o sueo de onda lenta) y del sueo REM (Figura 55).

Apnea obstructiva En el sndrome de apnea de! sueo se produce frag-

/\yX/
mentacin del sueo, con disminucin del sueo de
Flujo areo
onda lenta o sueo profundo y del sueo REM.
Movimientos
torcicos
y \ \y^^\^y^~\y \y \
Apnea central
Sueo profundo
Flujo areo Cesa la apnea
4-Generalizada
Movimientos Recuperacin tono muscular detono muscular
torcicos I
Microdespertar
Apnea mixta
(arousal) i
Flujo areo
I i Tono muscular VAS
Movimientos
torcicos
/\ A A t Movimientos toracoabdominales

V \/\/\y V/ V \ f
t Esfuerzo respiratorio -^r-
Figura 54. Tipos de apnea Figura 55. Crculo de la apnea

82 ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumologa

Clnica Existen pruebas de cribado ms simples, como el registro oximtrico


domiciliario o la poligrafa cardiorrespiratoria (estudio sin variables neu-
Afecta a un 2-4% de la poblacin adulta en los pases desarrollados, con rofisiolgicas), en cuyo caso, al no disponer de informacin sobre los mi-
predominio en varones de edad media (obesidad), mujeres posmeno- crodespertares, para el diagnstico se utiliza el ndice de apnea-hipopnea
pusicas (causa desconocida, se cree que pueda deberse a alteraciones (lAH), que es el nmero de apneas e hipopneas por hora de registro. Si es
hormonales) y nios pequeos (hipertrofia de amgdalas y adenoides). > 5 se diagnostica al SAOS.
Las manifestaciones neuropsiquitricas y de conducta son consecuencia
de los despertares transitorios breves recurrentes que terminan con cada Tratamiento
apnea y fragmentan el sueo, producindose una prdida de sueo re-
parador de ondas lentas. Las manifestaciones cardiovasculares estn rela- Medidas generales
cionadas con los episodios recurrentes de desaturacin nocturna.
Encaminadas a controlar los factores predisponentes: mejorar la respira-
El sntoma ms comn es la somnolencia diurna, que puede llegar a ser cin nasal (disminuye la presin subatmosfrica inspiratoria), reduccin
muy peligrosa e interferir con la vida (accidentes de automvil). Tambin de peso (aumenta el calibre de la va area), evitar el alcohol y el uso de
pueden presentar deterioro intelectual y prdida de memoria. El ron- medicamentos hipnticos o sedantes (disminuyen el tono muscular). Se
quido est presente durante aos, antes de que se desarrollen los otros deben tomar en todos los pacientes con SAOS.
sntomas, es de carcter temporal, interrumpido peridicamente por los
episodios de apnea. La terminacin de cada episodio apneico se anuncia C P A P (presin p o s i t i v a c o n t i n u a e n la va area)
por un fuerte ronquido con movimientos del cuerpo. Incluso, a veces, el
paciente se despierta completamente y se queja de disnea. Es muy fre- Aplicada a travs de mascarilla nasal, genera una presin positiva continua
cuente la cefalea matutina, debida a la hipercapnia nocturna. en la va area superior impidiendo su colapso. No modifica los parmetros
espiromtricos. Mejora la respiracin durante el sueo, la calidad del sueo,
Las arritmias cardacas son comunes. En la mayora, hay bradicardia mo- la somnolencia diurna, el estado de alerta, las alteraciones neuropsicolgi-
derada de 30-50 Ipm y elevacin temporal de la tensin arterial durante cas y la calidad de vida. Es el tratamiento de eleccin y est indicado siem-
la apnea, seguido de taquicardia al reanudarse la respiracin. Existen da- pre que el paciente presente un lAR > 15 junto con sntomas diurnos (fun-
tos que relacionan el SAOS con las enfermedades cardiovasculares (sobre damentalmente hipersomnolencia) o factores de riesgo cardiovascular. En
todo, la hipertensin arterial) y cerebrovasculares. Adems, en el SAOS, el resto de situaciones la indicacin o no de CPAP debe ser individualizada.
hay un empeoramiento de la funcin ventricular en los pacientes con
cardiopatas subyacentes. Dispositivos de avance mandibular ( D A M )

Durante los episodios de apnea se produce vasoconstriccin pulmonar Son dispositivos orales de reposicionamiento mandibular que actan
aguda, pero la presin arterial pulmonar durante el da es tpicamente desplazando hacia adelante la mandbula inferiory la lengua, ensanchan-
normal (el desarrollo de hipertensin pulmonar mantenida requiere la do la va area farngea. Mejoran la respiracin durante el sueo y la som-
presencia de hipoxemia e hipercapnia durante el da, unido a desatura- nolencia diurna. Se consideran el tratamiento alternativo a la CPAP en
ciones nocturnas graves). No parece que la hipoxemia nocturna aislada aquellos pacientes que no la toleran o no es eficaz.
se asocie con fallo derecho. Un 10-15% de pacientes presentan hipercap-
nia crnica. La debilidad en el impulso respiratorio se atribuye a factores Frmacos
genticos, a la hipoxemia crnica o a la fragmentacin crnica del sueo.
Ningn tratamiento farmacolgico ha demostrado ser eficaz para reducir
Diagnstico las apneas o las hipopneas. En pacientes con SAOS e hipersomnolencia
diurna, a pesar del tratamiento con CPAP, se ha obtenido algn beneficio
El mtodo definitivo para confirmar el SAOS es la polisomnografa, que marginal con modafinilo en la reduccin de la hipersomnolencia diurna,
consiste en la medicin, durante el sueo, de una serie de parmetros pero los datos disponibles no son concluyentes, por lo que no se puede
cardiorrespiratorios (flujo areo, movimientos toracoabdominales, satu- sentar su indicacin.
racin de O^, electrocardiograma, ronquido, posicin corporal) y neurofi-
siolgicos (electroencefalograma, electromiograma, electrooculograma). T r a t a m i e n t o quirrgico
Con la polisomnografa se podrn detectar los siguientes eventos:
Apnea: ausencia de flujo areo de al menos 10 segundos de duracin. No existe suficiente evidencia que apoye la utilizacin de tcnicas de ci-
Hipopnea: reduccin significativa del flujo areo de al menos 10 se- ruga farngea, incluida la uvulopalatofaringoplastia. Hoy en da existen
gundos de duracin, acompaada de una desaturacin > 3% o de cuatro modalidades de tratamiento quirrgico en el SAOS:
un microdespertar. Ciruga baritrica: indicada en los pacientes con obesidad mrbi-
ERAM (esfuerzo respiratorio asociado a microdespertar): au- da, en los que puede ser curativa.
mento del trabajo respiratorio, sin apnea ni hipopnea, que se acom- Amigdalectoma: muy eficaz en los nios, pero muy poco en los adultos.
paa de un microdespertar. Traqueotoma: es curativa en todos los casos. No obstante, dada la
morbilidad asociada, raramente se utiliza en la actualidad, aunque se
Una vez conocido el nmero total de apneas, hipopneas y ERAM que debe considerar en los casos de SAOS muy graves que no respondan
aparecen durante todo el estudio, se divide por las horas de sueo, lo que a ningn otro tratamiento.
se denomina ndice de alteraciones respiratorias (lAR), es decir, nmero Osteotoma maxilomandbular: tcnica quirrgica de adelanta-
de apneas, hipopneas y ERAM que presenta el paciente por hora de sue- miento mandibular. Es especialmente eficaz en los casos de retrogna-
o. Se diagnostica SAOS cuando el lAR es > 5. tia, y se debe considerar tambin en los pacientes jvenes y delgados.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

15.2. A p n e a c e n t r a l d e l sueo p e r m e a b l e en ia fase m e n g u a n t e de ia respiracin, puede dar c o m o


resultado el colapso y desarrollo de a p n e a obstructiva. Por tanto, la
respiracin peridica p u e d e asociarse c o n a p n e a central del sueo
Hay un fallo transitorio del estmulo central dirigido a los msculos de u obstructiva, lo q u e explica q u e las apneas obstructivas y centrales
la respiracin. Esto conlleva una serie de a c o n t e c i m i e n t o s similares a los p u e d a n coexistir en ei m i s m o paciente.
que ocurren en la apnea obstructiva.
Clnica
Patogenia
C u a n d o el origen es el defecto del sistema de control metablico o ei
Existen distintos m e c a n i s m o s q u e originan la apnea central: neuromuscular, el c u a d r o tiene las caractersticas de la hipoventilacin
Defecto del sistema de control metablico o de los m s c u l o s res- alveolar crnica (retencin de CO^, hipoxemia y poliglobulia, hipertensin
piratorios (que incluyen los sndromes d e hipoventilacin alveolar pulmonar, etc.), as c o m o cefalea e hpersomnia diurna c o m o c o n s e c u e n -
primarios o secundarios y la debilidad d e los msculos respiratorios). cia de ia agravacin n o c t u r n a y de la fragmentacin del sueo. En con-
Se produce una hipoventilacin alveolar crnica c o n algn grado de traste, los pacientes c o n inestabilidad transitoria del impulso no tienen
hipercapnia durante el da, pero principalmente durante el sueo, al hipercapnia y no desarrollan las c o m p l i c a c i o n e s cardiopulmonares, sino
desaparecer el efecto estimulante d e la vigilia sobre la respiracin. n i c a m e n t e las alteraciones del sueo.
Fluctuacin transitoria o inestabilidad del impulso respiratorio. Es la
apnea central ms frecuente. Se manifiesta c o m o respiracin peri- Diagnstico
dica, q u e consiste en una respiracin regular creciente y decreciente,
c o m o resultado de ias fluctuaciones del impulso respiratorio central. Se precisa polisomnografa. C o m o se ha expuesto, ia medicin de ia PaCO^
Si, durante el periodo decreciente, se incluye un periodo corto de a p - sirve para discernir si lo que falla es el control metablico (elevada y crece
nea central c o m p l e t a , se d e n o m i n a "respiracin d e Cheyne-Stokes". en el sueo) o si se d e b e a fluctuacin en ei impulso (normal o baja).
Ocurre tpicamente durante el inicio del sueo. Durante la vigilia o
durante ei sueo de ondas lentas, no hay alteracin del impulso res- Tratamiento
piratorio, por lo q u e ia PCO^ se m a n t i e n e en rango de normalidad.
Para explicar estas fluctuaciones se han establecido varias teoras, y En los pacientes c o n defecto en ei sistema de control respiratorio m e -
la ms reconocida es la siguiente: durante la vigilia es necesaria una tablico o e n f e r m e d a d neuromuscular, d e p e n d e de ia e n f e r m e d a d de
PaCOj ms baja q u e durante el s u e o para m a n t e n e r ia respiracin, base. En algunos pacientes, ei o x g e n o suprime las apneas, p r o b a b l e m e n -
y en la transicin de la vigilia a sueo, esa PaCO^ p u e d e no ser sufi- te al aliviar ia depresin hipxica. A l g u n o s mejoran c o n estimulantes res-
ciente para estimularla, originando a p n e a , q u e va seguida de un a u - piratorios, c o m o la medroxiprogesterona.
mento de ia PaCO^' hasta ei valor q u e ya produce ritmo respiratorio.
Se ha demostrado que, en m u c h o s pacientes c o n SAOS, hay t a m - Ei manejo de ios pacientes c o n a p n e a central por inestabilidad dei impul-
bin fluctuacin peridica e n el impulso respiratorio a los m s c u l o s so (no hpercpnca) no est c l a r a m e n t e establecido. Se e m p l e a n suple-
de la pared torcica y a ios msculos dlatadores y abductores d e la m e n t o s de oxgeno, acetazolamida, y l t i m a m e n t e , ia CPAR pues parece
va area superior. Debido a la estrecha iuz de ia va area superior, q u e a u m e n t a la PaCO^ por e n c i m a del umbral a p n e i c o d e b i d o al sobrees-
ia prdida transitoria del t o n o de la musculatura q u e la m a n t i e n e fuerzo m e c n i c o q u e hay q u e realizar durante ia espiracin.

71 El d i a g n s t i c o se realiza p o r p o l i s o m n o g r a f a , c u a n d o el ndice

Ideas clave ^ d e a l t e r a c i o n e s respiratorias es m a y o r d e 5.

71 El s n d r o m e d e a p n e a o b s t r u c t i v a del s u e o a f e c t a al 2 - 4 % d e la 7P El t r a t a m i e n t o d e e l e c c i n es la p r e s i n p o s i t i v a c o n t i n u a e n la
poblacin adulta. v a a r e a (CPAR).

7P El s n t o m a m s f r e c u e n t e es la h i p e r s o m n o l e n c i a d i u r n a .

15 Sndrome de la apnea del sueo

ERRNVPHGLFRVRUJ
Sndrome de distrs
respiratorio agudo

o R i E l\ T A C I Se debe tener en cuenta el 1 6 . 1 . Etiologa


ENARM concepto
criterios
de distrs y sus
diagnsticos.
Se p u e d e n distinguir dos grandes categoras causantes de SDRA:
Lesin p u l m o n a r directa: n e u m o n a , aspiracin d e contenido gstri-
co, c o n t u s i n p u l m o n a r o inhalacin de txicos.
El sndrome de distrs respiratorio a g u d o , o sndrome d e dificultad res- Lesin pulmonar indirecta: sepsis, traumatismo extratorcco grave,
piratoria del adulto (SDRA), es un sndrome clnico q u e se caracteriza por quemaduras, transfusiones mltiples, intoxicaciones por frmacos o
ei desarrollo de disnea c o n una insuficiencia respiratoria a g u d a grave d e pancreatitis.
rpida evolucin, j u n t o c o n un infiltrado p u l m o n a r difuso aiveoiointers-
ticial. La mayora de ios casos se d e b e n a sepsis (la causa ms frecuente), neu-
m o n a , aspiracin de c o n t e n i d o gstrico, traumatismos, poiitransfusiones
Los criterios diagnsticos dei SDRA son: o intoxicaciones m e d i c a m e n t o s a s .
Hallazgo de patologa d e s e n c a d e n a n t e .
Signos de insuficiencia respiratoria: t a q u i p n e a , cianosis central, uso
de msculos accesorios, etc. 16.2. Fisiopatologa
Infiltrados alveolares difusos bilaterales (Figura 5 6 ) .
Descarte de e d e m a pulmonar cardiognico (presin capilar p u l m o -
nar o presin de e n c l a v a m i e n t o normal < 18 m m H g ) . Es una forma de e d e m a p u l m o n a r producido por a u m e n t o d e la permea-
Cociente PaO/FiO^ m e n o r o igual a 200 m m H g . bilidad d e la m e m b r a n a aveolocapar al ser lesionada, bien de m o d o
Existe otra condicin llamada d a o p u l m o n a r a g u d o , m e n o s grave directo o indirecto.
pero q u e puede evolucionar hacia un SDRA, q u e se caracteriza por
ios mismos criterios salvo el cociente PaO/FiO^ < 300 m m H g . El a u m e n t o de permeabilidad hace q u e el lquido intraalveolar sea m u y
rico en protenas, c o n activacin d e c o m p l e m e n t o de ia coagulacin y
de la respuesta inflamatoria. Este lquido interfiere con ei surfactante, que
a d e m s ve alterada su sntesis cuantitativa y cualitativamente por lesin
d e los n e u m o c i t o s tipo II, por lo q u e se produce colapso aiveoiar.

P u e d e n formarse m e m b r a n a s hialinas c o m o resultado dei depsito de


fibrina y otras sustancias en el alvolo. Todas estas alteraciones predo-
m i n a n en zonas declives. D e b i d o ai e d e m a intersticial y al colapso alveo-
lar, los p u l m o n e s se v u e l v e n rgidos y a u m e n t a el trabajo respiratorio. La
sobrecarga m e c n i c a p r o d u c e fatiga de los msculos respiratorios, con
d i s m i n u c i n de los v o l m e n e s ventiiatorios.

Se p r o d u c e n importantes alteraciones de la ventilacin/perfusin y, en


estadio avanzado, hay cortocircuito intrapulmonar por ios alvolos colap-
sados y reas ateiectasiadas.

Se describen tres fases en la historia natural del SDRA:


F a s e e x u d a t i v a . A p a r e c e en la primera s e m a n a y se caracteriza por
e d e m a , lesin de n e u m o c i t o s tipo I, a u m e n t o de concentracin de
Figura 56. S n d r o m e de distrs respiratorio dei adulto mediadores inflamatorios y formacin de m e m b r a n a s hialinas.

85 ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.'' edicin

Fase proliferativa. Abarca desde el da 7 hasta el 2 1 . En esta fase


Pensar en el S D R A c u a n d o se hable de un paciente
la mayora de los pacientes se estn recuperando. Histolgicamen- grave (sepsis, e n U C I , etc.) q u e no responde a oxge-
te aparecen f e n m e n o s de reparacin tisular, c o n organizacin del no.
exudado aiveoiar, proliferacin de n e u m o c i t o s tipo 11 y sustitucin
de neutrfilos por linfocitos. Los n e u m o c i t o s tipo 11 restablecen la
integridad dei epitelio alveolar, reinician la sntesis del surfactante y
finalmente se diferencian hacia n e u m o c i t o s tipo I. 16.4. Tratamiento
Fase fibrtica. La m a y o r a d e los p a c i e n t e s se r e c u p e r a n d e la
fase proliferativa, pero a l g u n o s e n t r a n e n u n a fase fibrtica, que
s u p o n e m a n t e n i m i e n t o d e la v e n t i l a c i n m e c n i c a y p e o r pro- Se basa en tratar el problema s u b y a c e n t e (sepsis, hipotensin, etc.) y ia
nstico. Se desarrolla una i n t e n s a fibrosis q u e altera la a r q u i t e c t u - insuficiencia respiratoria. Para ello se dispone, por orden de gravedad, de:
ra p u l m o n a r n o r m a l y se a c o m p a a d e proliferacin d e la n t i m a Oxgenoterapia, en c o n c e n t r a c i o n e s elevadas, y a ser posible, con
v a s c u l a r c o n o c l u s i n s e c u n d a r a y, finalmente, hipertensin pul- mascarilla de alto flujo de efecto Venturi.
monar. Si fuera refractaria al tratamiento, se aadira el PEER (positive end ex-
piratory pressure, presin positiva ai final de la espiracin), mediante
ventilacin m e c n i c a no invasiva, q u e a u m e n t a ei v o l u m e n pulmo-
16.3. Clnica nar y abre los alvolos colapsados, d i s m i n u y e n d o el cortocircuito.
Ventilacin mecnica invasiva. La mayora de los pacientes ia requieren.
Se han empleado diferentes estrategias y distintos tratamientos. La nica
El primer signo en aparecer es la t a q u i p n e a , seguida por disnea, q u e v a n medida que en ensayos clnicos ha demostrado reducir la mortalidad es
progresando c o n ia e n f e r m e d a d . la ventilacin controlada por volumen y limitada por presin a volumen
corriente bajo (6 mi/kg). Parece que la reduccin de mortalidad con esta
La radiografa de trax muestra extensos infiltrados alveolointersticiales modalidad ventilatoria se relaciona con ia mnmizacin del dao pul-
difusos. Ai principio, ia hipoxemia mejora c o n oxgeno, pero al avanzar monar inducido por ventilador ai evitar ia sobredstensin alveolar.
y desarrollar el cortocircuito pulmonar, deja d e hacerlo y hay q u e iniciar No se d i s p o n e d e evidencia firme a c t u a l m e n t e para recomendar el
ventilacin mecnica. uso rutinario de PEER elevadas, posicin en d e c b i t o prono (evita ia
mayor perfusin a zonas declives d o n d e a u m e n t a ei shunt), o ia tera-

En cuanto ai estudio h e m o d i n m i c o , se observa un a u m e n t o de la pre- pia c o n o x i g e n a c i n c o n m e m b r a n a extracorprea. Se recomienda

sin en ia arteria pulmonar, pero ia presin de e n c l a v a m i e n t o es n o r m a l , la restriccin d e fluidos para reducir en lo posible ei e d e m a alveolar.

a diferencia de lo q u e ocurre en ei e d e m a pulmonar cardiognico, princi- Los corticoides no han d e m o s t r a d o beneficio, el surfactante no es

pal entidad c o n la que se establece el diagnstico diferencial. eficaz en el adulto (s en el nio), y las prostaglandinas y el xido
ntrico, c o m o frmacos vasodiiatadores, no parece que disminuyan

La presencia de cardiomegalia sugiere origen cardiognico y, por tanto, la mortalidad dei SDRA.

va en contra dei diagnstico de SDRA.


Las c o m p l i c a c i o n e s principales del tratamiento son el barotrauma, la toxi-
cidad por el o x g e n o y las n e u m o n a s nosocomiales. La mortalidad sigue
siendo alta, pero se observa un d e s c e n s o en ios ltimos aos. Los pacien-
Para el diagnstico de S D R A se debe descartar el ede- tes q u e superan ei episodio a g u d o suelen quedar libres de secuelas, pero
ma de p u l m n d e origen c a r d i o g n i c o . unos p o c o s desarrollan c o m o secuela n e u m o n a intersticiai no especfica.
Recuerda Estos pacientes m u e s t r a n c o n mayor frecuencia una DLCO reducida.

Ti E n la Rx d e t r a x a p a r e c e u n p a t r n a l v e o l o i n t e r s t i c l a l d i f u s o

Ideas clave ^ ("pulmn blanco").

71 Se p r o d u c e por un a u m e n t o d e la p e r m e a b i l i d a d d e la m e m b r a - TI E x i s t e h i p o x e m i a g r a v e ( c o c i e n t e P a O / F i O ^ < 2 0 0 m m H g ) c o n
na alveolocapllar. e s c a s a r e s p u e s t a a la o x g e n o t e r a p i a ( e f e c t o shunt).

Ti La sepsis es la c a u s a m s f r e c u e n t e .

Q u d i a g n s t i c o , e n t r e los s i g u i e n t e s , e s el m s p r o b a b l e ?

Casos c l n i c o s & 1) N e u m o n a n o s o c o m i a l .
Un paciente i n g r e s a d o por pancreatitis a g u d a c o m i e n z a c o n t a - 2) I n s u f i c i e n c i a c a r d a c a .
q u i p n e a , t a q u i c a r d i a , s u d o r a c i n y cianosis p r o g r e s i v a s . La PaO^ 3) Distrs respiratorio d e l a d u l t o .
es d e 5 5 m m H g , ia Rx d e trax m u e s t r a infiltrados a l v e o l a r e s bi- 4) E m b o l i a g r a s a .
laterales y la presin d e e n c l a v a m i e n t o capilar p u l m o n a r es nor-
mal. El a p o r t e d e o x g e n o s u p l e m e n t a r i o no m e j o r a la s i t u a c i n . RC:3

i
16 Sndrome de d i s t r s r e s p i r a t o r i o agudo

m ERRNVPHGLFRVRUJ
Ventilacin mecnica

o R I E N T A C I 1 7 . 1 . Ventilacin mecnica
ENARM Tema poco relevante.
n o invasiva

La ventilacin m e c n i c a no invasiva (VMNI), en la actualidad, se circuns-


Para que haya intercambio entre los gases d e ia atmsfera y el alvolo, es cribe casi e x c l u s i v a m e n t e a ia ventilacin c o n presin positiva aplicada
necesario que se generen unos gradientes de presin cclicos. En c o n d i - a travs de mascarilla nasal o facial (Figura 5 8 ) . Existen varios tipos de
ciones normales, stos se producen por ia contraccin d e los m s c u l o s ventiladores:
respiratorios. Ai contraerse ios msculos inspiratorios, d i s m i n u y e ia pre-
sin intraalveolar por debajo de la atmosfrica, g e n e r n d o s e un flujo de
aire desde la atmsfera al alvolo.

Durante la espiracin, por retraccin elstica pasiva del p a r n q u i m a pul-


monar y la caja torcica, la presin intraalveolar a u m e n t a por e n c i m a d e
la atmosfrica, lo q u e genera un flujo areo del alvolo a la atmsfera.

Cuando se altera este flujo de gases entre atmsfera y alvolo, o c u a n d o


lo est ei intercambio gaseoso alveolocapiiar (alteracin de la difusin,
de la ventilacin/perfusin), se recurre a los respiradores, q u e insuflan
una mezcla gaseosa, enriquecida o no en oxgeno, en la va area del pa-
ciente, a travs de un t u b o endotraqueal o una cnula d e traqueostoma
(Figura 57) (ventilacin m e c n i c a invasiva) o m e d i a n t e dispositivos q u e
V
no requieran la creacin de una va area artificial (ventilacin m e c n i c a
no invasiva). Los gases son espirados d e forma pasiva. Figura 5 8 . Tipos d e ventiladores y mascariiias

V e n t i l a c i n c i c l a d a a v o l u m e n . Se prefija el v o l u m e n q u e se d e b e
Cartlago tiroides
Cartlago aritenoides administrar al paciente en cada ciclo ventilatorio, as c o m o ia fre-
c u e n c i a m n i m a d e los ciclos. Es de eleccin en ia ventilacin do-
miciliara d e pacientes c o n alteraciones restrictivas (enfermedades
Ligamento n e u r o m u s c u l a r e s , alteraciones de caja torcica), ya q u e se asegura ia
cricotiroideo
ventilacin e n caso de a p n e a .
medio
Ventilacin ciclada a presin. Se genera un nivel de presin cons-
tante durante toda la inspiracin tras detectar un esfuerzo inspiratorio
del paciente, y se puede mantener t a m b i n un cierto nivel de presin
durante la espiracin. Es posible fijar una frecuencia mnima de ciclos
respiratorios. Es de eleccin en el mbito hospitalario en pacientes
c o n insuficiencia respiratoria aguda, debido a ia comodidad para el
paciente, y la limitacin de presin ejercida sobre ia va area.
Presin positiva c o n t i n u a e n la va a r e a (CPAR). Estrictamente
no es un m t o d o de VMNI, ya q u e la respiracin es c o m p l e t a m e n t e
e s p o n t n e a , pero a un nivel de presin q u e se p u e d e prefijar.

Figura 57. Tcnica de traqueostoma La VMNI se p u e d e realizar en el m b i t o hospitalario o en ei domiciliario.

87 ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Ventilacin mecnica no invasiva indicacin sera el sndrome de apnea del sueo con hipoventilacin per-
sistente a pesar del tratamiento con CPAP.
hospitalaria
Los objetivos de la VMNI domiciliaria son: mejorar la calidad de vida, dis-
El objetivo es conseguir un soporte ventilatorio eficaz en los pacientes minuir el nmero de ingresos hospitalarios y enlentecer la progresin de
con insuficiencia respiratoria aguda. la enfermedad crnica. Sin embargo, no est todava demostrado que
Ventajas: evitar la intubacin, mejor tolerancia, preservacin de los aumente la supervivencia.
mecanismos de defensa de la va area y, si se utiliza mascarilla nasal,
se preserva el habla y la deglucin.
Limitaciones: es necesaria la colaboracin por parte del paciente, 17.2. Ventilacin mecnica invasiva
por lo que es necesario un nivel de alerta adecuado, fugas areas
alrededor de la mscara, falta de acceso directo a la va area (difcil,
por tanto, en pacientes con secreciones abundantes), aerofagia, le- Modalidades de ventilacin
siones cutneas por la mascarilla,
indicaciones: Dependiendo de si puede o no participar el paciente de forma activa,
EPOC agudizada: es la indicacin mejor establecida. Se utiliza existen distintas modalidades:
cuando existe acidosis respiratoria moderada (pH > 7,20/7,25). Ventilacin mandatoria continua (CMV). La insuflacin se produce
Mejora el patrn ventilatorio y la disnea. Disminuye la necesidad con una periodicidad impuesta por el respirador.
de intubacin orotraqueai y la mortalidad. Ventilacin mandatoria asistida (AMV). La insuflacin se produce en
Edema agudo de pulmn cardiognico grave: aumenta la respuesta a iniciativas inspiratorias del paciente, detectadas por sen-
presin intratorcica, disminuyendo la precarga y la poscar- sores regulables del respirador.
ga, y aumenta la capacidad residual funcional, mejorando la Ambas requieren una buena adaptacin a la mquina, y se suelen
oxigenacin y disminuyendo el trabajo respiratorio. Tanto la emplear frmacos para sedacin y/o relajacin. Las complicaciones
CPAP como la VMNI acortan el tiempo de recuperacin y dis- tpicas de estas modalidades son el barotrauma y la incapacidad para
minuyen la necesidad de intubacin orotraqueai y, por tanto, desconectar al paciente del ventilador, pues aportan una asistencia
mejoran la supervivencia. En general la eficacia de la CPAP y completa en cada inspiracin.
de la VMNI es similar, aunque se elegir esta ltima si existe Ventilacin mandatoria intermitente sincronizada (SIMV). Permite la
hipercapnia. ventilacin espontnea del paciente y la complementa con ciclos
Insuficiencia respiratoria hipoxmica grave: es una indicacin prefijados de ventilacin con presin positiva intermitentes (IPPV)
ms discutida. Algunos estudios han mostrado eficacia de la que no coinciden con los espontneos. Las presiones obtenidas en
VMNI junto con elevada FiO^ en la insuficiencia respiratoria hi- la va area son menores que con la IPPV simple (CMV y AMV). Per-
poxmica grave secundaria a: 1) inmunodeprimidos con fiebre mite realizar la desconexin del ventilador, pero un problema impor-
e infiltrado pulmonar, 2) neumona, 3) ciruga torcica o abdo- tante es la posibilidad de asincrona entre el paciente y la mquina.
minal alta. Presin positiva espiratoria final (PEEP). Se emplea en ciertas enfer-
Ayuda a la retirada de la ventilacin mecnica invasiva: la VMNI medades como el sndrome de distrs respiratorio agudo , que tie-
puede ayudar a la extubacin precoz, sobre todo, en pacientes nen tendencia al colapso alveolar, pues aporta una pequea presin
con EPOC agudizada. al final de la espiracin para evitar el cierre de la va area. Con eso se
consigue aumentar la CRF y disminuir el cortocircuito intrapulmonar.
Ventilacin mecnica no Invasiva Presin positiva continua en la va area (CPAP). Es el equivalente al
PEEP, cuando el paciente respira espontneamente de forma par-
domiciliarla cial o completa. Se emplea para evitar el colapso de la va area, por
ejemplo, en el SAOS.
La VMNI nocturna mejora el intercambio de gases diurno en pacientes
con enfermedades neuromusculares, alteraciones de caja torcica y, en Tipos de respiradores
general, hipoventilacin de origen extrapulmonar. No solo mejora la PaO^
y la PaCOj diurna, sino tambin los sntomas asociados como cefalea ma- Se dice que un respirador cicla cuando deja de insuflar aire para permitir
tutina e hipersomnolencia diurna, reduciendo, adems, el nmero de in- la espiracin pasiva del paciente. Segn ello, se pueden distinguir tres
gresos hospitalarios. tipos de respiradores:
Ciclados por presin (manomtricos). Insuflan aire hasta alcanzar
Est indicada, portante, en pacientes con alteracin ventilatoria restricti- una presin prefijada en la va area.
va que curse con hipercapnia y aparezcan sntomas atribuidles a la hipo- Ciclados por volumen (volumtricos). Insuflan un volumen prefijado
ventilacin nocturna. Las enfermedades en las que con ms frecuencia de aire.
se utiliza son: enfermedades neuromusculares crnicas lentamente pro- Ciclados por tiempo. Se comportan como volumtricos, es decir,
gresivas (distrofias musculares, secuelas pospolio, esclerosis mltiple), al- que insuflan hasta un determinado volumen, pero prefijndose el
teraciones de caja torcica y sndrome de obesidad-hipoventilacin. Otra volumen minuto y la frecuencia de insuflacin.

17 Ventilacin mecnica ERRNVPHGLFRVRUJ


Neumologa ^

Recommended reading 1

50-year-old patient, who smokes two packs of cigarettes a day since From the radiological standpoint, which is what most interests us here,
he was young, with a history of frequent respiratory infections, visits it is essential for you to learn to recognise the characteristic facts of
the physician because he has presented productive cough for the past chronic bronchitis, and, especially, to distinguish them from the X-rays
few years, with not very abundant purulent sputum. Moreover, he of patients with emphysema. Below, we offer you an example of each
reports mild dyspnoea. Haematocrit 57%, PaCO^ 54 mmHg, PaO^ 58 case, with the most important radiological characteristics, in the form
mmHg and a chest X-ray such as the one shown below.The patient wiii of a table.
most iikeiy suffer from one of the following [Figure 1 a]:
In this patient's X-ray, we find a certain thickening of the bronchial walls
1. Pulmonary emphysema. and increased bronchovascular markings, which is sometimos described
2. Chronic bronchitis. as a "dirty chest". No cardiomegaly is observed.
3. Asthma.
4. interstitial lung disease. Fuente: Garca Macarrn J. Casos clnicos en imgenes. Madrid. CTO Edi-
5. Sarcoidosis. torial, 2012.

The history oftobaccoism should make


US suspect COPD in the first place.
On the other hand, the predominant
symptom is coughing with expectora-
tion. Solely on the basis of these data,
even without analysing the X-ray, we
could suspect that it is probably a case
of chronic bronchitis, and not emphy-
sema. Remember that, in patients with
emphysema, dyspnoeic symptoms
predomnate; this is why it is described
as "PP, pink puffer". On the contrary, pa-
tients with chronic bronchitis are de-
fned as BB In Anglo-Saxon literature Figure Ib. Chronic bronchitis. Figure 1c. Emphysema
(blue and bloated). Hyperinsuffiation (less than in emphysema) Significant hyperinsuffiation. Increased height
of the right lung, flattening of the diaphragm,
horizontalisation of the rib cage, increased
retrosternal clear space
Thickening of the bronchial walls Oligohaemia (hyperclear lung)
Increased bronchovascular markings, Sabr sheath"trachea
especially at the bases
Cardiomegaly. Chronic corpuimonaie more frequent Reduction of the cardiac silhouette
than in emphysema ("tear-shaped"heart), except when there is chronic
cor puimonaie
Evidence of pulmonary hypertension Evidence of pulmonary hypertension
(most frequent) (less frequent)
Figure 1a

ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga

Recommended reading 2

A 35-year-old p a t i e n t visits t h e E m e r g e n c y R o o m d u e t o d y s p n o e a .
She reports a history of bronchial a s t h m a , but she has never requl-
red m e c h a n i c a l v e n t i l a t i o n . In t h e p a s t f e w d a y s , s h e h a s p r e s e n t e d
w h e e z i n g d y s p n o e a , a n d for t h e p a s t 12 h o u r s s h e h a s u s e d h e r s a l -
b u t a m o l i n h a l e r a b o u t 10-15 t i m e s . In t h e e x a m i n a t i o n , s h e a p p e a r s
to h a v e g o o d p e r f u s i n a n d c o l o u r i n g , a h e a r t r a t e o f 130 b p m a n d
a respiratory rate o f 35 r p m . S h e h a s s u p r a c l a v i c u l a r a n d i n t e r c o s -
tal r e t r a c t i o n . B l o o d p r e s s u r e 1 4 0 / 8 0 m m H g . A p a r a d o x i c a l p u l s e
is o b s e r v e d . P u l m o n a r y a u s c u l t a t i o n : o v e r a l l d e c r e a s e d vesicular
s o u n d s . T h e c h e s t X-ray h a s t h e a p p e a r a n c e s h o w n b e l o w . H a r d i y
a n y w h e e z i n g is h e a r d . T h e c a r d i a c a u s c u l t a t i o n is a n o d y n e . B a s e l i n e
arterial g a s o m e t r y : p H 7.46, pCO^ 4 4 m m H g , pO^ 5 8 m m H g , b i c a r -
b o n a t e 16 m m o l / l . W h i c h o f t h e f o l l o w i n g a p p r o a c h e s is t h e m o s t
adequate? [Figure 2a]:

1. It is a m i l d a s t h m a a t t a c k . W e s h o u l d a d d i n h a l e d s t e r o i d s , a n d
refer t h e p a t i e n t t o e x t e r n a l c o n s u l t a t i o n s for m e d i c a l f o l l o w - u p .
2. It is a case of a b u s e of b e t a m i m e t i c s . W e s h o u l d a d v i s e a g a i n s t its
a h u s i v e use a n d a s s o c i a t e a x a n t h i n e or i p r a t r o p i u m . Figure 2a
3. T h e s e are s y m p t o m s of a n x i e t y
caused by a b u s e of b e t a m i m e t i c s . Mild Modrate Severe | I m m i n e n t arrest
T h e dose m u s t h e a d j u s t e d t o t h e
Dyspnoea When waiking, may lie When talkng At rest
recommended ones and a benzo-
down
diazepine s h o u l d be a d d e d .
Speech Paragraphs Phrases Words
4. It is a s e v e r e a s t h m a a t t a c k t h a t
m a y require m e c h a n i c a l v e n t i l a - Wheezing Modrate, tele-expiratory intense Intense Silence upon
tion i m m e d l a t e l y .
Use of accessory No Yes Yes Paradoxical respiration
5. It is a c a s e of s o m a t i s a t i o n , for muscles
w h i c h reason a psychiatric infer-
Level of Normal Norma l/agitated Agitated Reduced/confused
nal c o n s u l t a t l o n s h o u l d b e re-
consciousness
quested.
Respiratory rate Increased Increased > 30

From the radiolgica! standpoint, the Heart rate 60-100 100-120 > 120 Bradycardia

most frequent finding in an asthma FEV/PEF* > 80% 60%-80% < 60%
attack is a normal chest X-ray, both d u -
saturation > 95% 91%-95% < 90%
ring the stable phase and during the
attacks. However, in the case of a seve-
PaOj - > 60 mmHg < 60 m m H g

re attack, w e may find e v i d e n c e of tho- PaCO^


- < 45 mmHg > 45 m m H g
racic hyperinsufflation. In this case, w e Paradoxical pulse A b s e n t ( < 10) 10-25 mmHg > 25 m m H g Absent (muscle fatigue)
may find horizontalisation of the ribs,
widening of the intercostal spaces and * PEF measured following the administration of a bronchodilator

pulmonary hypertransparency. F i g u r a 2b.Classification of t h e exacerbation of asthma according to its severity.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga ,

Recommended reading 2

However, the severity of t h e s y m p t o m s is not d e f i n e d by t h e radiol- c h a n i c a l v e n t i l a t i o n , since she is i n c a p a b l e of m a i n t a i n i n g it by herself


gica! manifestations, at least not primarily. W h a t s h o u l d really cali our ( a n s w e r no. 4 correct).
attention are t h e g a s o m e t r i c alterations. As y o u k n o w , in an a s t h m a
attack, d u e to t h e b r o n c h o s p a s m , t h e r e is a c o m p e n s a t o r y response, Other signs of severity that w e find in this case are t h e paradoxical pul-
w h i c h is hyperventilation. For this reason, w e w o u l d e x p e c t a d e c r e a s e se a n d t h e use of t h e accessory m u s c l e s (supraclavicular and intercostal
in PaCO^. However, this patient has t h e PaCO^ level at 4 4 m m H g , i.e. in retraction). In t h e auscultation, t h e most characteristic manifestation of
the upper limit of n o r m a l . This m e a n s t h a t her respiratory m u s c l e s are a s t h m a is w h e e z i n g , normally expiratory w h e e z i n g . W h e n t h e obstruc-
beginning to yield. W h e n t h e respiratory m u s c l e s h a v e b e e n h y p e r v e n - tion is severe, it m a y be barely audible a n d may even disappear.
tiiating for s o m e t i m e , t h e y e n d u p e x h a u s t e d a n d this is reflected in
the gasometry, b e c a u s e t h e PaCO^ is n o r m a l i s e d a n d , if w e d o not d o F u e n t e : Garca Macarrn J . Casos clnicos en imgenes. Madrid. C T O Edi-
anything, it will c o n t i n u to rise. C o n s e q u e n t l y , t h e patient requires m e - torial, 2012.

91 ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Cirugia, 2.^ edicin

Bibliografa
Neumoioga

gi Captulo 0 2 . M a l f o r m a c i o n e s H a u s e r S L , L o n g o D L , J a m e s o n J L , Loscalzo J , (eds.). M c G r a w -


Verea H e r n a n d o H. M a l f o r m a c i o n e s b r o n c o p u l m o n a r e s . E n : Hill, N e w York. 2 0 0 8 ; 1 6 4 3 - 1 6 5 1 .
Farreras-Rozman Medicina Interna, 16A e d . A u s i n a Ruiz V, Car- X a u b e r t Mir A , Morell Brotad F. E n f e r m e d a d e s intersticiales
m e n a Rodrguez R, Carreres Molas A , etal, (eds.). Elsevier Es- difusas d e l p u l m n . E n : Farreras-Rozman Medicina Interna,
paa, Barcelona. 2008; 776-779. 16.3 ecl. A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a R o d r g u e z R, Carreres Molas
A , etal, (eds.). Elsevier E s p a a , B a r c e l o n a . 2 0 0 8 ; 810-822.
g Captulo 0 3 . Fisiologa y fisiopatologa
Roca Torrent J . E x p l o r a c i n d e la f u n c i n respiratoria. E n : g C a p t u l o 0 8 . E n f e r m e d a d e s por i n h a l a c i n d e polvos
Farreras-Rozman Medicina Interna, 16.^ e d . A u s i n a Ruiz V, Car- Kline J N , H u n n i n g h a k e GW. Hypersensitivity P n e u m o n i t i s
m e n a Rodrguez R, Carreres Molas A , etal, (eds.). Elsevier Es- a n d P u l m o n a r y Infiltrates w i t h E o s i n o p h i l i a . E n : Harrson's
paa, Barcelona. 2008; 716-721. Principies of Interna! Medicine, 17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d
Rodrguez-Roisn R. Insuficiencia respiratoria. E n : Farreras- E, K a s p e r D L , Hauser SL, L o n g o D L , J a m e s o n J L , Loscalzo J ,
Rozman Medicina Interna, ^6A e d . A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a (eds.). M c G r a w - H i l l , N e w York. 2 0 0 8 ; 1 6 0 7 - 1 6 1 1 .
Rodrguez R, Carreres Molas A , ef al, (eds.). Elsevier E s p a a , O r r i o l s M a r t n e z R, C o s t a S o l R. E n f e r m e d a d e s p u l m o n a -
Barcelona. 2 0 0 8 ; 725-734. res d e o r i g e n o c u p a c i o n a l . E n : Farreras-Rozman Medici-
Welberger S E , Rosen IM. A l t e r a c i o n e s e n la f u n c i n respirato- na Interna, 16.^ e d . A u s i n a R u i z V, C a r m e n a R o d r g u e z R,
ria. E n : Harrison. Principios de Medicina Interna, ^6A e d . Fauci C a r r e r e s M o l a s A , ef al, ( e d s . ) . E l s e v i e r E s p a a , B a r c e l o n a .
SA, B r a u n w a i d E, Kasper DL, H a u s e r SL, L o n g o D L , J a m e s o n 2008; 822-828.
L J , Loscalzo J , (eds.). McGraw-HIII/ I n t e r a m e r i c a n a , M x i c o S p e i z e r F E , B a l m e s JR. E n v i r o n m e n t a l L u n g Diseases. E n :
DE. 2 0 0 9 ; 1586-1592. Harrson's Principies of Interna! Medicine, 17th e d . Fauci A S ,
West J B , e al. P u l m o n a r y P a t h o p h y s i o l o g y . The essentials. B r a u n w a i d E, K a s p e r D L , H a u s e r S L , L o n g o D L , J a m e s o n J L ,
West J B , e d . L i p p i n c o t t -Williams a n d Wiikins, B a l t i m o r e . 2 0 0 7 . Loscalzo J , (eds.). M c G r a w - H i l l , N e w York. 2 0 0 8 ; 1611-1619.
West J B , ef al. Respiratory Physiology. The essentials. W e s t J B ,
e d . Lippincott -Williams a n d Wiikins, B a l t i m o r e . 2 0 0 8 . g C a p t u l o 0 9 . Eosinofilias p u l m o n a r e s
A n c o c h e a B e r m d e z A. Eosinofilias p u l m o n a r e s . E n : Farreras-
g Captulo 04. E n f e r m e d a d p u l m o n a r o b s t r u c t i v a c r n i c a ( E P O C ) Rozman Medicina Interna, ^6.^ e d . A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a
Barbar Mir J A , A g u s t Garca-Navarro A, Rodrguez-Roisn R. R o d r g u e z R, Carreres Molas A, D a r n e a l e y A , etal, (eds.). Else-
E n f e r m e d a d p u l m o n a r o b s t r u c t i v a c r n i c a . E n : Farreras-Roz- vier Espaa, Barcelona. 2009; 828-832.
man Medicina Interna, 16.^ e d . A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a Rodr- Kline J N , H u n n i n g h a k e GW. H y p e r s e n s i t i v i t y P n e u m o n i t i s
g u e z R, Carreres Molas A, etal, (eds.). Elsevier E s p a a , 2 0 0 8 ; a n d P u l m o n a r y Infiltrates w i t h E o s i n o p h i l i a . E n : Harrson's
Barcelona. 742-753. Principies oflnternal Medicine, 17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d
Global Initiative for C h r o n i c O b s t r u c t i v a L u n g Disease E, K a s p e r D L , H a u s e r S L , L o n g o D L , J a m e s o n J L , Loscalzo J ,
( G O L D ) . G l o b a l strategy for t h e d i a g n o s i s , m a n a g e m e n t a n d (eds.). M c G r a w - H i l l , N e w York. 2 0 0 8 ; 1 6 0 7 - 1 6 1 1 .
p r e v e n t i o n of c h r o n i c o b s t r u c t i v a p u l m o n a r y d i s e a s e . U p d a -
ted 2009. Disponible en: http://www.goldcopd.com g C a p t u l o 10. S n d r o m e s d e h e m o r r a g i a a l v e o l a r difusa
Reilly J J , S i i v e r m a n EK, S h a p i r o S D . C h r o n i c O b s t r u c t i v a P u l - B a r b a r Mir J A , Ruiz M a n z a n o F. H e m o r r a g i a s p u l m o n a r e s
m o n a r y Disease. E n : Harrson's Principies of Internal Medicine, d i f u s a s . E n f e r m e d a d e s v a s c u l a r e s del p u l m n . E n : Farreras-
17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d E, K a s p e r D L , H a u s e r S L , L o n g o Rozman Medicina Interna, 16.^ e d . A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a
DL, J a m e s o n J L , Loscalzo J , (eds.). M c G r a w - H i l l , 2 0 0 8 ; N e w R o d r g u e z R, Carreres M o l a s A , ef al, (eds.). Elsevier E s p a a ,
York. 1 6 3 5 - 1 6 4 3 . Barcelona. 2008,842-844.

g C a p t u l o 1 1 . Sarcoidosis
g Captulo 0 5 . A s m a
B a u g h m a n RP, L o w e r E E . Sarcoidosis. E n : Harrson's Principies
Barnes P. A s t h m a . E n : Harrson's Principies oflnternal Medicine,
oflnternal Medicine, 17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d E, Kasper
17th e d . Fauci SA, B r a u n w a i d E, K a s p e r D L , Hauser SL, L o n g o
D L , H a u s e r S L , L o n g o D L , J a m e s o n J L , Loscalzo J , (eds.). N e w
DL, J a m e s o n L J , Loscalzo J , (eds.). M c G r a w - H i l l , 2 0 0 8 ; N e w
York. M c G r a w - H i l l , 2 0 0 8 ; 2 1 3 5 - 2 1 4 2 .
York. 1596-1606.
M a Rey J . Sarcoidosis. E n : Farreras-Rozman Medicina Interna,
http://www.ginasthma.com/Guidelineitem.
16.3 e d . A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a Rodrguez R, Carreres Molas A,
asp??l1 =2&I2=1 &intld=1561
etal, (eds.). Elsevier E s p a a , Barcelona. 2 0 0 8 ; 1143-1147.
http://www.gemasma.com/descargas/GEMA%202009.pdf
g C a p t u l o 12. H i p e r t e n s i n p u l m o n a r
g Captulo 0 6 . B r o n q u i e c t a s i a s
De Gracia Roldn J , Girn M o r e n o R M . B r o n q u i e c t a s i a s y G a l l N, H o e p e r M M , H u m b e r t M, ef al. G u i d e l i n e s for t h e
otras e n f e r m e d a d e s o b s t r u c t i v a s d e las vas a r e a s . E n : Farre- d i a g n o s i s a n d t r e a t m e n t o f p u l m o n a r y h y p e r t e n s i o n . Eur
ras-Rozman Medicina Interna, 16.^ e d . A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a Heart J 2 0 0 9 ; 3 0 : 2 4 9 3 - 2 5 3 7 .
Rodrguez R, Carreres Molas A , ef al, (eds.). Elsevier E s p a a , Rich S. P u l m o n a r y h i p e r t e n s i n . E n : Harrson's Principies ofln-
Barcelona. 2 0 0 8 ; 7 5 3 - 7 5 7 . ternal Medicine, 17th e d . Fauci S A , B r a u n w a i d E, K a s p e r D L ,
H a u s e r S L , L o n g o D L , J a m e s o n L J , L o s c a l z o J , (eds.). M c G r a w -
Tino G, Weimberger SE. Bronchiectasis and Lung Abscess.
Hill, N e w York. 2 0 0 8 ; 1 5 7 6 - 1 5 8 1 .
E n : Harrson's Principies of Internal Medicine, 17th e d . Fauci A S ,
B r a u n w a i d E, Kasper D L , Hauser SL, L o n g o D L , J a m e s o n J L ,
g C a p t u l o 13. T r o m b o e m b o l i s m o p u l m o n a r
Loscalzo J , (eds.). M c G r a w - H i l l , N e w York. 2 0 0 8 ; 1 6 2 9 - 1 6 3 2 .
G o l d h a b e r S. P u l m o n a r y t h r o m b o e m b o l i s m . E n : Harrson's
Principies of Internal Medicine, 17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d
g Captulo 0 7 . E n f e r m e d a d e s p u l m o n a r e s intersticiales
E, Kasper D L , H a u s e r S L , L o n g o D L , J a m e s o n J L , Loscalzo J ,
King T E . Interstitial L u n g Diseases. E n : Harrson's Principies of
(eds.). M c G r a w Hill, N e w York. 2 0 0 8 ; 1 6 5 1 - 1 6 5 7 .
Interna! Medicine, 17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d E, K a s p e r D L ,

Bibliografa ERRNVPHGLFRVRUJ
Neumoioga I Bibliografa

Bibliografa
Neumoioga

Kearson C, K h a n SR, Agnelli G , G o l d h a b e r S, R a s k o b G E , C o - g C a p t u l o 16. S n d r o m e d e distrs respiratorio a g u d o


m e r o t a A J . A n t i t h r o m b o t i c T h e r a p y for V e n o u s T h r o m b o e m - L e v y B D , S h a p i r o S D . A c u t e respiratory distress s y n d r o m e .
bolic Disease: A m e r i c a n C o l l e g e of C h e s t P h y s i c i a n s E v i d e n - E n : Harrson's Principies oflnternal Medicine, 17th e d . Fauci A S ,
ce-Based Clinical Practica G u i d e l i n e s (8th e d i t i o n ) . C h e s t B r a u n w a i d E, K a s p e r D L , H a u s e r SL, L o n g o DL, J a m e s o n J L ,
2008; 133:454-545. Loscalzo J , (eds.). M c G r a w Hill, N e w York. 2 0 0 8 ; 1680-1684.
Torbicki A. Perder A, K o n s t a n t i n i d e s S, etal. G u i d e l i n e s o n t h e Torres Mart A. S n d r o m e del distrs respiratorio a g u d o . E n ;
diagnosis a n d m a n a g e m e n t of a c u t e p u l m o n a r y e m b o l i s m . Farreras-Rozman Medicina Interna, 16.3 e d . A u s i n a Ruiz V, Car-
Eur Heart J 2008; 2 9 : 2 2 7 6 - 2 3 1 5 . m e n a R o d r g u e z R, Carreres Molas A, etal, (eds.). Elsevier Es-
paa, Barcelona. 2008; 735-739.
g Captulo 14. Trastornos d e la v e n t i l a c i n
Phillipson EA. Disorders of v e n t i l a t i o n . E n : Harrson's Princi- g C a p t u l o 17. V e n t i l a c i n m e c n i c a
pies of Internal Medicine, 17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d E, Kas- Ferrer M o n r e a l M, R o c a Torrent J . V e n t i l a c i n artificial. E n :
per DL, Hauser SL, L o n g o D L , J a m e s o n J L , L o s c a l z o J , (eds.). Farreras-Rozman Medicina Interna, 16.3 e d . A u s i n a Ruiz V, Car-
McGraw-Hill, N e w York. 2 0 0 8 ; 1 6 6 1 - 1 6 6 5 . m e n a R o d r g u e z R, Carreres Molas A , etal, (eds.). Elsevier Es-
paa, Barcelona. 2008; 739-742.
g Captulo 15. S n d r o m e d e la a p n e a del s u e o I n g n i t o EP. M e c h a n i c a l V e n t i l a t o r y S u p p o r t . E n : Harrson's
D o u g l a s NJ. SIeep a p n e a . E n : Harrson's Principies oflnternal Principies of Internal Medicine, 17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d
Medicine, 17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d E, K a s p e r D L , H a u s e r E, K a s p e r D L , H a u s e r S L , L o n g o D L , J a m e s o n J L , Loscalzo J ,
SL, L o n g o D L , J a m e s o n J L , Loscalzo J , (eds.). M c G r a w - H i l l , (eds.). M c G r a w - H i l l , N e w York. 2 0 0 8 ; 1684-1688.
N e w York. 2 0 0 8 ; 1665-1668.
Monserrat C a n a l J M , D u r n Cantolla J . S n d r o m e d e a p n e a s g Bibliografa g e n e r a l
d u r a n t e el s u e o . E n : Farreras-Rozman Medicina Interna, 16.3 G r u p o C T O . Manual CTO de Neumoioga y ciruga torcica. 9.3
e d . A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a R o d r g u e z R, Carreres Molas A, et e d . C T O Editorial, M a d r i d , 2 0 1 4 .
al, (eds.). Elsevier E s p a a , B a r c e l o n a . 2 0 0 8 ; 7 7 9 - 7 8 4 .

ERRNVPHGLFRVRUJ
niriiga tnrnina

Manual CTO
de Medicina y Ciruga

2.^ edicin

Grupo CTO
W Editorial ERRNVPHGLFRVRUJ
c o
o

0 4 . Neoplasias pulmonares
4.1. Tumores malignos
CO
4.2. Tumores pulmonares metastsicos..
4.3. Ndulo pulmonar solitario
4.4. Tumores benignos
C3
0 5 . Trasplante de pulmn
5.1. Indicaciones y contraindicaciones.
0 1 . Enfermedades de la pleura l
1.1. Derrame pleural
1.2. Neoplasias pleurales primarias. 0 6 . Traumatismos torcicos
1.3. Neumotrax 6.1. Reconocimiento primario de lesiones
con compromiso vital inmediato
6.2. Reconocimiento secundario
0 2 . Enfermedades del mediastino 8 de las lesiones torcicas

2.1. Masa mediastnica...


2.2. Infecciones
Bibliografa
10

2.3. Neumomediastino. 10

0 3 . Enfermedades del diafragma 12


3.1. Parlisis del diafragma 12
3.2. Hernias diafragmticas 12

ERRNVPHGLFRVRUJ
Ciruga torcica

Enfermedades de la pleura

O R I E N T A C I W Tema muy importante. Contiene varas cifras que es necesario saber (criterios de exudado,

ENARM derrame
Se debe
pleural
conocer
metaneumnico
bien el derrame
complicado,
pleural
indicacin
tuberculoso.
de tubo de drenaje en el neumotrax).

1.1. D e r r a m e p l e u r a l

El derrame pleural (DP) consiste en la a c u m u l a c i n de lquido en el es-


pacio pleural. Surge c u a n d o la sntesis de lquido pleural (LP) es mayor
que ia reabsorcin. En condiciones normales el lquido entra al espacio
pleural desde ios capilares de la pleura parietal, y es reabsorbido por los
linfticos de la pleura parietal. El lquido p u e d e entrar t a m b i n desde el
espacio intersticial a travs de la pleura visceral o d e s d e la cavidad peri-
toneal, atravesando pequeas soluciones de continuidad del diafragma.

Radiolgicamente se sospecha si aparece alguna de las siguientes m a n i -


festaciones: lo ms frecuente es el borramiento u obliteracin del n g u l o
costofrnico posterior en la radiografa de trax lateral (visible c o n aproxi-
m a d a m e n t e 75 mi); y el borramiento del n g u l o costofrnico lateral en la
proyeccin posteroanterior (precisa unos 150 mi); o lo ms caracterstico,
que es la opacidad de la base pulmonar c o n una lnea c n c a v a superior
que mira hacia el p u l m n , d e n o m i n a d a menisco de D a m o i s s e a u (precisa Figura 1. D e r r a m e pleural izquierdo. C u r v a de Damoisseau
mayor cantidad de lquido) (Figura 1). Otras manifestaciones tpicas son
el derrame subpulmonar, el derrame encapsulado o incluso el d e r r a m e
masivo. C u a n d o se s o s p e c h a , se confirma si es o no lquido libre c o n una
proyeccin en d e c b i t o lateral sobre el lado afectado (Figura 2). Si el
lquido se deposita en la zona ms declive, e n t o n c e s se dice q u e es libre.
Si no se moviliza, se habla de d e r r a m e loculado, o encapsulado, y la mejor
forma de localizarlo es c o n la realizacin de ecografa torcica.

Clnicamente, los pacientes con derrame pleural suelen tener dolor pleur-
tico por irritacin de las terminaciones sensitivas que hay en la pleura pa-
rietal, y cuando el acmuio de lquido es importante, presentan disnea. Si
la etiologa es infecciosa, suele haber fiebre. En la auscultacin pulmonar se
puede encontrar hipofonesis, reduccin en la transmisin de las vibraciones
vocales y el tpico roce pleural. En la percusin torcica encontrar matidez.

Una vez confirmado el d e r r a m e pleural, el diagnstico etioigico c o -


mienza con la realizacin d e una toracocentesis (Figura 3), mediante la
que se obtiene lquido q u e se remite a los laboratorios de bioqumica,
microbiologa y citologa. Figura 2. Derrame pleural izquierdo. Radiografa en decbito lateral

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Las tres T en el d e r r a m e h e m t i c o : T u m o r , T r a u m a y
TEP.

C u a n d o el aspecto del lquido o b t e n i d o e n la toracocentesis es sangui-


nolento, se m i d e el hematocrito. Si es m e n o r del 1 % , no tiene ningn
significado orientativo, y si es mayor del 1 % (derrame pleural hemtico),
orienta a d e r r a m e maligno, traumtico o por TEP. Una entidad especfica
es el hemotrax, q u e se define c o m o un d e r r a m e c o n hematocrito mayor
o igual al 5 0 % del valor en sangre (la causa ms frecuente es el traumatis-
mo), es indicacin siempre de t u b o d e drenaje torcico y de ciruga si se
objetiva un sangrado superior a 200 ml/h.

A n l i s i s c e l u l a r . C u a n d o hay m s d e 10.000 l e u c o c i t o s / m m ^ suele


ser un d e r r a m e p a r a n e u m n i c o o e m p i e m a . Es m s til ei p o r c e n t a -
Figura 3. Tcnica de toracocentesis j e c e l u l a r q u e el n m e r o total. Los l e u c o c i t o s son f u n d a m e n t a l m e n t e
neutrfilos c u a n d o el p r o c e s o es a g u d o ( n e u m o n a , e m b o l i s m o , p a n -
Anlisis bioqumico. Lo primero es la distincin de los derrames en exuda- creatitis, t u b e r c u l o s i s inicial) y m o n o n u c l e a r e s c u a n d o es c r n i c o . Si el
dos y trasudados. Los trasudados surgen si no funcionan a d e c u a d a m e n t e n m e r o d e linfocitos es m a y o r del 5 0 % , o r i e n t a a o r i g e n t u b e r c u l o s o
los factores sistmicos que influyen en la sntesis y reabsorcin del lquido, o tumoral.
en tanto que los exudados o b e d e c e n a alteracin de factores locales. La
causa ms c o m n de derrame en los pases desarrollados es la insuficiencia El porcentaje de eosinfilos es til en el diagnstico diferencial, pues la
cardaca (trasudado). Otras causas de trasudado son la cirrosis heptica y mayora de pacientes c o n eosinfilos > 10% tienen o aire o sangre en el
el sndrome nefrtico. Si se consideran nicamente los exudados, la causa espacio pleural, o bien la causa es el asbesto, frmacos (nitrofurantona),
ms c o m n son los derrames paraneumnicos, los derrames malignos, las parsitos (paraqonomiasis) o s n d r o m e de Churq-Strauss. En el tubercu-
infecciones vricas y el TEP. En algunos pases, an siendo desarrollados, el loso y el tumoral (salvo la e n f e r m e d a d d e Hodqkin), es m u y raro e n c o n -
exudado tuberculoso es m u y frecuente, sobre todo, en jvenes. El derrame trarlos. El primer estudio citolqico es positivo para malignidad en ms
se califica de exudado c u a n d o c u m p l e al menos uno de los criterios de del 6 0 % de casos de los derrames malignos, sobre todo, en los adeno-
Liqht. Si no se c u m p l e ninguno, se califica de trasudado (Tabla 1). carcinomas.

Anlisis m i c r o b i o l g i c o . Es i m p o r t a n t e la tincin de G r a m y la determi-

Protenas en LP/protenas en suero > 0,5. nacin d e BAAR (bacilos cido-alcohol resistentes) en el lquido, as c o m o

LDH en LP/LDH e n suero > 0,6. el cultivo en los medios a d e c u a d o s , a u n q u e la sensibilidad del cultivo

LDH en LP mayor d e los 2/3 del lmite superior de la normalidad para el diagnstico de tuberculosis es baja.

de la LDH plasmtica.
S i e m p r e q u e se trate d e un e x u d a d o , c u a n d o c o n la t o r a c o c e n t e s i s
Tabla 1 . Criterios de Liqht n o se ha l l e g a d o al d i a g n s t i c o , el s i g u i e n t e p r o c e d i m i e n t o a realizar
es la biopsia pleural c e r r a d a o c i e g a , c u y a m a y o r utilidad es para el
Hasta un 2 5 % de los trasudados p u e d e n ser e r r n e a m e n t e identificados d i a g n s t i c o d e pleuritis t u b e r c u l o s a , ya q u e es positiva para g r a n u -
c o m o exudados por los criterios de Liqht. Si se c u m p l e n uno o ms de l o m a s c a s e i f i c a n t e s e n el 5 0 - 8 0 % d e c a s o s , y c u a n d o se c o m b i n a c o n
los criterios de e x u d a d o pero el paciente tiene una causa c l n i c a m e n t e el c u l t i v o d e la b i o p s i a , el r e n d i m i e n t o a s c i e n d e al 9 0 % . Si n o es d i a g -
evidente de trasudado, se d e b e calcular la diferencia entre las protenas n s t i c a , y s o b r e t o d o c u a n d o la s o s p e c h a d e d e r r a m e m a l i g n o es alta,
sricas y las protenas en lquido pleural: si esa diferencia es mayor d e 31 el s i g u i e n t e p r o c e d e r es la biopsia pleural por t o r a c o s c o p i a (o p l e u -
q/l (3,1 q/dl) se d e b e ignorar la clasificacin c o m o e x u d a d o , ya q u e e n la roscopia) y, e n l t i m o lugar, la t o r a c o t o m a . Si n o se c o n s i g u e llegar al
mayora de los pacientes se tratar de un trasudado. d i a g n s t i c o e t i o i g i c o , c o n v i e n e d e s c a r t a r T E P y valorar la realizacin
de una broncoscopia.
Otros parmetros que se analizan son: la glucosa (el derrame reumatoideo
suele tener una concentracin de glucosa < de 30 mq/dl), el aumento de la Algunos derrames pleurales
amilasa (se relaciona con pancreatitis aguda, crnica, ruptura esofgica y neo-
plasias; si el origen es esofgico o neoplsico, la amilasa elevada es la isoenzima I n s u f i c i e n c i a cardaca
salival, y si es por enfermedad del pncreas, es la isoenzima pancretica), el
valor del pH (tiene importancia en los derrames paraneumnicos), la LDH (es Es la c a u s a m s f r e c u e n t e d e d e r r a m e p l e u r a l , y es un t r a s u d a d o . El
muy buen marcador de la inflamacin), colesterol y triqiicridos, ADA, etctera. d i a g n s t i c o se realiza por la historia c l n i c a c o m p a t i b l e , y no es pre-
cisa la t o r a c o c e n t e s i s , salvo si el d e r r a m e n o es bilateral o d e t a m a o
c o m p a r a b l e , c u a n d o hay fiebre o d o l o r p l e u r t i c o o si n o r e s p o n d e a
un t r a t a m i e n t o c o r r e c t o d e la i n s u f i c i e n c i a c a r d a c a . Un nivel e n lqui-
La causa ms frecuente de d e r r a m e h e m t i c o (hema^ d o pleural d e Pro-BNP ( p p t i d o n a t r i u r t i c o cerebral) m a y o r d e 1.500
tocrito dei LP 1-50%) es ia t u m o r a l . p q / m l es d i a g n s t i c o d e d e r r a m e pleural s e c u n d a r i o a insuficiencia
cardaca.

01 - Enfermedades de ia pleura ERRNVPHGLFRVRUJ


Ciruga torcica

C i r r o s i s heptica D e r r a m e p l e u r a l p o r infeccin vrica


El principal m e c a n i s m o fisiopatolgico en la aparicin de d e r r a m e pleural Un porcentaje d e e x u d a d o s no diagnosticados p u e d e n producirse por
es el paso de lquido asctico peritoneal al espacio pleural a travs del dia- infecciones vricas. Se resuelven de m o d o espontneo.
fragma. La disminucin de la presin onctica j u e g a un papel secundario.
El tratamiento en principio se dirige al de la cirrosis y la ascitis, ya q u e es Derrame pleural tuberculoso
una extensin del fluido peritoneal.
Es la c a u s a m s c o m n d e e x u d a d o e n a l g u n o s pases e n vas de d e -
D e r r a m e p l e u r a l paraneumnico sarrollo, e s p e c i a l m e n t e e n p a c i e n t e s j v e n e s . S u e l e ser un e x u d a d o
unilateral. El e s t u d i o celular m u e s t r a un p o r c e n t a j e d e linfocitos mayor
Se d e n o m i n a as al q u e se asocia c o n infeccin bacteriana p u l m o n a r no del 5 0 % (en c a s o s m u y i n c i p i e n t e s , p u e d e h a b e r neutrfilos) y m e -
tuberculosa (neumona bacteriana, bronquiectasias o absceso de pul- nos del 5 % d e clulas m e s o t e l i a l e s . La g l u c o s a p u e d e ser m e n o r d e
mn). El 4 0 % de los pacientes c o n n e u m o n a bacteriana tienen derrame, 60 m q / d ! . Para el d i a g n s t i c o d e pleuritis t u b e r c u l o s a p u e d e ser til la
siendo ms frecuente en las n e u m o c c i c a s (su presencia se asocia c o n d e t e r m i n a c i n d e A D A (valor lmite: 4 3 U/1, pero t i e n e falsos positivos
una mayor mortalidad). Es la causa ms frecuente d e e x u d a d o . Siempre c o m o el e m p i e m a , la artritis r e u m a t o i d e y el d e r r a m e t u m o r a l ) , y el
que se evale a un paciente c o n n e u m o n a , d e b e descartarse su presen- i n t e r f e r n y ( m s e s p e c f i c o ) . La r e a c c i n e n c a d e n a d e la polimerasa
cia. Se considera no significativo si, en el d e c b i t o lateral, la cantidad de (PCR) e n b u s c a d e A D N d e M. tuberculosis est d i s p o n i b l e e n m u c h o s
lquido a c u m u l a d a es m e n o r de 10 m m , en c u y o caso no se realiza tora- c e n t r o s y c o n f i e r e u n a alta r e n t a b i l i d a d d i a g n s t i c a . El d i a g n s t i c o d e
cocentesis. Si e x c e d e de 10 m m , s se realiza. pleuritis t u b e r c u l o s a se e s t a b l e c e g e n e r a l m e n t e c o n la biopsia pleural
c e r r a d a (ya q u e slo c r e c e e n el c u l t i v o e n el 1 5 - 2 5 % d e casos). Pue-
Se define c o m o empiema el lquido pleural infectado, para lo cual debe c u m - d e a c e p t a r s e el d i a g n s t i c o d e t u b e r c u l o s i s pleural sin realizar biopsia
plir al menos unos de los siguientes criterios: 1) aspecto purulento (el lquido s i e m p r e q u e se o b j e t i v e un d e r r a m e pleural e x u d a d o c o n p r e d o m i n i o
del empiema tiene muchos neutrfilos), 2) tincin de Gram que demuestre d e linfocitos y A D A e l e v a d o e n un p a c i e n t e m e n o r d e 30 a o s c o n
grmenes, 3) cultivo positivo. La mayora de los empiemas provienen de un M a n t o u x positivo.
derrame paraneumnico o de procedimientos quirrgicos torcicos. El e m -
piema necessitatis es el que se abre paso a travs de la pared torcica. Derrame neoplsico

Se d e n o m i n a derrame pleural c o m p l i c a d o al d e r r a m e p a r a n e u m n i - Los ms frecuentes son secundarios a metstasis de carcinoma de pul-


co que presenta en lquido pleural un pH < 7,20, o un nivel de glucosa mn, m a m a y linfoma ( s u p o n e n el 7 5 % entre ios tres). Es ei s e g u n d o tipo
< 60 mq/dl. Tiene un alto riesgo de evolucionar a e m p i e m a . La causa d e e x u d a d o ms frecuente. En ei 1 0 % de ios pacientes no se identifica el
ms frecuente de derrame pleural c o m p l i c a d o y e m p i e m a es, en pacien- t u m o r primario. El lquido tiene caractersticas de e x u d a d o generalmente,
tes c o n neumona adquirida en la c o m u n i d a d , Streptococcus milleri (en sobre t o d o s e g n criterios d e L D H . Es la causa ms frecuente de derrame
pacientes con e n f e r m e d a d renal es Klebsiella pneumoniae), seguida d e hemtico. El diagnstico se realiza, en ms de la mitad de los casos, por
anaerobios, n e u m o c o c o s y estafilococos. En los pacientes c o n n e u m o n a la citologa del lquido pleural (segn la destreza del citloqo y el tipo de
nosocomial, la causa ms frecuente son los estafilococos (la mayor parte tumor, siendo ms rentable e n el a d e n o c a r c i n o m a ) .
resistentes a meticilina), seguida de los g r m e n e s qramneqativos.
El d e r r a m e pleural m a l i g n o indica e n f e r m e d a d s i s t m i c a , y se d e b e
El e m p i e m a y el d e r a m e pleural c o m p l i c a d o necesitan colocacin d e un valorar la q u i m i o t e r a p i a si el t u m o r p r i m a r i o es s e n s i b l e . C u a n d o esta
tubo de drenaje torcico. n o d a r e s u l t a d o o n o se p u e d e realizar o si es r e c i d i v a n t e , y el d e r r a m e
es s i n t o m t i c o , hay q u e valorar t r a t a m i e n t o s i n t o m t i c o . El m t o d o
En las primeras fases, el e m p i e m a est libre en la cavidad pleural. Poste- m s e f e c t i v o es ia p l e u r o d e s i s q u m i c a , previa e v a c u a c i n del d e r r a m e
riormente, se e m p i e z a n a formar bridas q u e lo "tabican", lo q u e impide (Figura 4).
que el lquido drene al exterior. Si se sospecha la existencia d e bridas,
se realiza una ecografa torcica para confirmarlo. Si el e m p i e m a est ta-
bicado o loculado, p u e d e intentarse la lisis d e los tabiques m e d i a n t e la
instilacin en la cavidad pleural de fibrinolticos (estreptocinasa), siempre
que no existan contraindicaciones para su e m p l e o . En caso de fracaso
teraputico se proceder a ia toracotoma y desbridamiento de toda ia
cavidad pleural. A l g u n o s casos en los q u e ei e m p i e m a est tan evolucio-
nado q u e existe una coraza pleural, hacen necesaria una decorticacin
durante la intervencin para conseguir ia reexpansin del p a r n q u i m a
pulmonar. En estos casos, es m u y importante q u e ia ciruga sea precoz,
porque si la coraza evoluciona hacia ia calcificacin, se constituye un fi-
brotrax y es imposible conseguir dicha decorticacin.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Derrame pleural p a r a n e o p l s i c o sintomtico y recidi-


En ia A R , el d e r r a m e es de p r e d o m i n i o d e r e c h o (right)
i vante en a u s e n c i a de p u l m n atrapado: pleurodesis
y en ei L E S , de p r e d o m i n i o i z q u i e r d o (left).
I qumica.
pcueroa
Es necesaria la c o m p r o b a c i n radiolgica d e q u e a m b a s pleuras estn en Pseudoquilotrax
contacto entre s. Puede realizarse c o n diversas sustancias:
Tetracicllna. Es un m t o d o doloroso y no se e n c u e n t r a disponible en T i e n e un aspecto m a c r o s c p i c o similar al del quilotrax, a u n q u e es me-
casi ningn centro. Prcticamente ya no se e m p l e a . nos frecuente. Suelen ser derrames de larga evolucin, por lo q u e la ma-
Talco. Es ei agente de eleccin. Se realiza en forma de suspensin a tra- yora de los pacientes presentan superficies pleurales engrosadas y, a
vs del tubo de drenaje torcico, o en forma de nebulizacin median- veces, calcificadas. Las causas ms frecuentes son la artritis reumatoide
te toracoscopia o toracotoma. El Inconveniente que presenta es el de y la tuberculosis. El lquido presenta colesterol elevado (> 250 mg/dl) y, a
poder dar lugar a una reaccin granulomatosa de cuerpo extrao. veces, cristales d e colesterol. El tratamiento es el de la e n f e r m e d a d subya-
Bleomicina. Es la q u e presenta mayor ndice d e recidivas. cente. Pocas v e c e s requiere drenaje o decorticacin (si el paciente tiene
C o m o alternativa a la pleurodesis qumica se p u e d e considerar la uti- sntomas y el p u l m n s u b y a c e n t e es funcional).
lizacin de un catter tunellzado.
SIDA

j Exudado linfocitario c o n glucosa m u y baja (< 3 0 mg/dl) Ei d e r r a m e pleural n o es m u y h a b i t u a l . Las c a u s a m s c o m n es ei sar-


I y p H bajo: artritis reumatoide. En el e m p i e m a , sin e m - c o m a d e K a p o s i , a u n q u e d a d a su e x t r a e z a c o n los t r a t a m i e n t o s a n -
1 bargo, predominan ios neutrfilos y en ia T B C , pese _ , tlrretrovlrales, tal v e z e n la a c t u a l i d a d sea el d e r r a m e p a r a n e u m n i c o .
I a tener un exudado iinfocito, ia glucosa tiene valores iiBCUBrud
Otras c a u s a s a t e n e r e n c u e n t a s o n la t u b e r c u l o s i s , la criptococosis y
I ms altos (< 60 mg/dl). jH ^
los linfomas.

Antes de realizar un Intento de snfisis pleural, se ha de c o m p r o b a r q u e


en la radiologa no existe desviacin del mediastino hacia el lado del d e - 1.2. N e o p l a s i a s p l e u r a l e s p r i m a r i a s
rrame, pues eso Indicara q u e existe una obstruccin bronquial c o n ate-
lectasia, y en caso de colocar un drenaje, la Imposibilidad de reexpansin
del pulmn causara un n e u m o t r a x p e r m a n e n t e . Mesotelioma maligno

D e r r a m e p l e u r a l Ipco Es un raro t u m o r q u e deriva de las clulas mesoteliales que tapizan la


cavidad pleural (Figura 5). En ia mayora d e ios casos se encuentra ei
Suele ser bilateral de predominio Izquierdo. Es un e x u d a d o c o n un pH y a n t e c e d e n t e d e exposicin ai asbesto. El periodo de latencia entre ia ex-
glucosa normales o levemente disminuidos. El mejor test d e cribado es la posicin y ei t u m o r es d e 20-40 aos. Ei d e r r a m e pleural es ia manifes-
deteccin de ANA elevados en el lquido pleural. El c o m p l e m e n t o suele tacin ms frecuente, y aparece p r c t i c a m e n t e siempre. En un tercio de
estar bajo en el lquido. Es diagnstico encontrar clulas LE en el lquido. casos se aprecian placas pleurales. S e g n ei t u m o r avanza, reviste a todo
ei p u l m n , ei hemitrax se contrae y ei mediastino se desva hacia ese
Derrame pleural r e u m a t o i d e o lado. L a T C muestra la pleura engrosada c o n un m a r g e n interno irregular
o nodular. Ei anlisis dei lquido muestra un e x u d a d o , q u e en la mitad de
Es poco habitual, predomina en varones c o n nodulos s u b c u t n e o s . Suele los casos es serohemtico. SI ei t u m o r es grande, ia glucosa y ei pH dismi-
ser unilateral y de predominio derecho. Es un e x u d a d o c o n p r e d o m i n i o n u y e n (por tanto, son signos d e peor pronstico).
de linfocitos, c o n pH bajo, y LDH alta. La glucosa es m e n o r de 30 mq/dl en
el 8 0 % de los casos. El c o m p l e m e n t o es bajo y hay un ttulo alto de factor
reumatoide. Puede comportarse c o m o un pseudoquilotrax.

Quilotrax

Se define por la presencia de linfa en el espacio pleural. La causa ms fre-


cuente es la rotura dei conducto torcico por traumatismo o ciruga, y a con-
tinuacin los tumores medastnicos c o m o ios infomas. Es tpico ei aspecto
lechoso del lquido. Es diagnstico el hallazgo de quiiomcrones en ei lquido
pleural o un nivel de triqicridos superior a 110 mq/dl en lquido pleural. El
tratamiento Incluye, Independientemente de la causa, drenaje, administra-
cin de octretido y nutricin parenteral total o nutricin rica en triqllcridos
de cadena media (que pasan desde la luz Intestinal a la sangre directamente,
sin pasar por la linfa). SI es secundario a Infiltracin neoplsica, es subsidiarlo
de quimioterapia y/o radioterapia segn el tumor primarlo. SI es secundarlo
a traumatismo, quirrgico o no, se coloca drenaje endotorcico, pues al re-
expandlr el pulmn con frecuencia cicatriza, pero si en diez o quince das no
mejora, se procede a la ligadura quirrgica del conducto torcico. Figura 5. Mesotelioma pleural m a l i g n o

01 Enfermedades de la pleura ERRNVPHGLFRVRUJ


Ciruga torcica 01
El diagnstico suele requerir toracoscopia, e Incluso e n m u c h o s casos Clnica
toracotoma, ya q u e la biopsia cerrada no suele discernir entre adenocar-
clnoma y esta neoplasia. Hasta e m o m e n t o , no hay ningn tratamiento Suele existir dolor torcico sbito y disnea, junto con manifestaciones vege-
satisfactorio, a u n q u e se ha probado c o n radioterapia, quimioterapia y ci- tativas c o m o sudoracin, taquicardia y palidez. En la exploracin fsica suele
ruga radical. Puede precisarse pleurodesis. haber timpanismo y disminucin, o Incluso abolicin, del murmullo vesicular.

Mesotelioma benigno Diagnstico

Es un raro t u m o r q u e no parece relacionarse c o n la exposicin a asbesto. El diagnstico se confirma c o n la radiografa d e trax e n Inspiracin y es-
Su origen son las clulas subserosas mutipotenciales. Suele ser asinto- piracin m x i m a , e s p e c i a l m e n t e til e n n e u m o t r a x d e p e q u e o t a m a o
mtico. Se asocia a dos sndromes paraneoplsicos, q u e son ia hipoqiu- (esta tcnica t a m b i n se p u e d e e m p l e a r e n el diagnstico d e cuerpos
cemia (por secrecin d e una sustancia Insullna-llke) y la osteoartropata extraos bronquiales). Se r e c o m i e n d a la realizacin d e T C torcica para el
hipertrfica. Presentan d e r r a m e el 10% d e ios casos. Ei diagnstico se diagnstico c u a n d o los hallazgos d e la radiografa d e trax no son claros:
suele hacer c o n toracotoma y el tratamiento quirrgico es eficaz (vase e n f e r m e d a d p u l m o n a r buiiosa, radiografa artefactada por enfisema sub-
ia Figura 5). c u t n e o , etctera.

Clculo d e l tamao d e l neumotrax


1.3. Neumotrax
Ei v o l u m e n d e un neumotrax es proporcional ai cubo de ia relacin en-
tre ei dimetro dei p u l m n y ei dimetro dei hemitrax. Los mtodos para
Es la entrada d e aire en ei espacio pleural, q u e d e s p e g a a m b a s superficies calcular c o n exactitud el t a m a o de un neumotrax son muy engorrosos
serosas y provoca un colapso pulmonar, por lo q u e produce d i s m i n u c i n y carecen, por tanto, de utilidad prctica. En la prctica clnica se utiliza la
de la capacidad ventilatoria. La repercusin clnica d e p e n d e d e la reserva radiografa d e trax. Existen dos mtodos descritos: 1) el propuesto por ei
ventilatoria del paciente y de! grado d e colapso pulmonar. De este m o d o , American Coiiege of Chest Physicians, q u e clasifica a un neumotrax c o m o
un p e q u e o neumotrax e n un paciente d e E P O C grave p u e d e Inducir p e q u e o cuando la distancia entre ei pex del pulmn y ia cpula de ia
una Insuficiencia respiratoria grave. pared torcica es < 3 c m , y c o m o grande en caso contrario, y 2) el propuesto
por ia BrtIshThoracc Socety, q u e lo clasifica c o m o pequeo cuando ei neu-
Tipos motrax forma un anillo alrededor dei pulmn de menos de 2 c m desde el
borde dei pulmn hasta ia pared torcica, y c o m o grande en caso contrario
Traumtico (Tabla 2). A m b o s mtodos pueden ser utilizados, solos o en combinacin,
d e p e n d i e n d o del caso clnico concreto. Cuando es precisa una estimacin
Se produce por un traumatismo abierto (heridas penetrantes) o cerrado ms exacta del t a m a o de un neumotrax se debe realizar u n a T C torcica.
(traumatismos cerrados). Una subcateqora es ei atroqnico, q u e se produ-
ce tras maniobras diagnsticas y teraputicas sobre el p u l m n , siendo ias
causas ms frecuentes ia puncin transtorcica y ei acceso a vas centrales. Pequeo Grande

Espontneo
< 3 cm > 3 cm
Ocurre sin traumatismo previo. Se subdivide e n :
Primario: se produce sin e n f e r m e d a d p u l m o n a r previa c o n o c i d a .
Aparece entre los 20-40 aos, c o n predominio por ei sexo masculino.
Los pacientes suelen ser altos, delgados y c o n frecuencia f u m a d o -
res, a u n q u e el tabaco no interviene e n su patogenia. Se p r o d u c e por < 2 cm > 2 cm
ruptura d e bullas apicales subpleurales (enfisema paraseptal). Reci-
diva en la mitad d e los casos.
S e c u n d a r i o : ocurre e n pacientes c o n e n f e r m e d a d p u l m o n a r previa Tabla 2. Clculo del t a m a o d e un n e u m o t r a x
conocida, siendo la causa ms frecuente ia E P O C , y p r e d o m i n a e n
ancianos. Tratamiento

Hlpertenslvo Neumotrax espontneo p r i m a r i o

Es una complicacin m u y grave q u e ocurre d e forma a g u d a , d o n d e se N e u m o t o r a x p e q u e o c o n sntomas m n i m o s : observacin durante


produce un m e c a n i s m o valvular q u e permite la entrada d e aire e n la cavi- 3-6 horas para descartar progresin dei neumotrax. No requieren
dad pleural pero Impide su salida, producindose, por tanto, un colapso hospitalizacin si no se d e m u e s t r a progresin. Durante el periodo
pulmonar total c o n desplazamiento contraiaterai dei mediastino. d e o b s e r v a c i n se r e c o m i e n d a la oxgenoterapia c o n alto flujo (10 1/
min), ya q u e una elevada c o n c e n t r a c i n d e o x g e n o reduce la pre-
Catamenial sin parcial d e nitrgeno, lo q u e d i s m i n u y e la presin parcial en los
capilares pleurales y a u m e n t a el gradiente d e presin entre ios capi-
En relacin c o n la menstruacin. Aparece e n mujeres mayores d e 25 lares pleurales y ia cavidad pleural, multiplicando por cuatro la velo-
aos. Es frecuente la recidiva. cidad d e reabsorcin dei n e u m o t r a x .

5 ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Neumotorax grande o sintomtico: requiere hospitalizacin. N e u m o t o r a x espontneo s e c u n d a r i o


Paciente clnicamente estable: aspiracin simple o colocacin
de un catter c o n vlvula unidireccional (HelmIIch) Integrada. Requiere hospitalizacin. Se p u e d e realizar observacin slo en el pacien-
SI fracasa, colocacin de un t u b o d e drenaje torcico c o n sello te c o n n e u m o t r a x m u y p e q u e o (estrictamente apical) y asintomtico.
de agua. C u a n d o se coloca un t u b o d e drenaje torcico no es En el resto d e los pacientes es necesaria ia realizacin de: 1) aspiracin
necesaria la c o n e x i n a un sistema d e aspiracin c o n t i n u a salvo simple o catter c o n vlvula de Heimiich, en pacientes menores de 50
q u e no se consiga rpidamente ia expansin pulmonar. aos c o n n e u m o t r a x p e q u e o y sntomas mnimos, o 2) colocacin de
Paciente clnicamente inestable: colocacin de un t u b o de dre- t u b o de drenaje torcico en pacientes mayores de 50 aos o c o n n e u m o -
naje torcico. trax g r a n d e o sintomtico. La mayora de los autores recomiendan, tras
un primer episodio, la realizacin d e un procedimiento para prevenir la
Retirada del t u b o de drenaje torcico: el t u b o torcico se p u e d e re- recurrencia. El q u e est aconsejado es la toracoscopia mdica o quirrgi-
tirar c u a n d o la radiografa de trax d e m u e s t r e e x p a n s i n p u l m o n a r ca (o la minitoracotoma) c o n realizacin de pleurodesis, salvo en pacien-
completa y no exista fuga area, tras suprimir ia aspiracin c o n t i n u a tes c o n elevado riesgo quirrgico o q u e rechacen la ciruga, en los q u e se
si se estaba utilizando. A u n q u e no existe a c u e r d o generalizado, al- p u e d e realizar pleurodesis q u m i c a a travs del t u b o torcico.
gunos autores r e c o m i e n d a n realizar una radiografa para demostrar
ausencia de neumotrax tras m a n t e n e r c l a m p a d o el t u b o torcico N e u m o t o r a x traumtico
durante 5-12 horas.
Fuga area persistente: en este caso se recomienda mantener el tubo Salvo el n e u m o t r a x Iatroqnico p e q u e o y c o n m n i m o s sntomas, que
torcico bajo aspiracin continua durante tres das. SI la fuga area se p u e d e manejar c o n o b s e r v a c i n o aspiracin simple, el neumotrax
persiste durante ms de tres das se debe considerar la realizacin de traumtico suele requerir la colocacin de un t u b o de drenaje torcico,
toracoscopia (o toracotoma) para el cierre quirrgico de la fstula y rea- q u e es Imprescindible siempre q u e , c o m o ocurre c o n frecuencia, al neu-
lizacin de pleurodesis. En pacientes con elevado riesgo quirrgico o motrax se asocie h e m o t r a x ( h e m o n e u m o t r a x ) .
que rechacen la ciruga se debe considerar la realizacin de pleurodesis
qumica Instilando la sustancia esclerosante a travs del tubo torcico. Neumotrax c a t a m e n i a l
Prevencin de ia recurrencia: se debe realizar un procedimiento para pre-
venir la recurrencia en los casos de segundo episodio o de primer epi- Se trata c o n anovulatorlos, y si recidiva, pleurodesis.
sodio bilateral simultneo. Se puede considerar, tras un primer episodio
unilateral, en aquellos pacientes que tienen una profesin o actividad de N e u m o t o r a x h i p e r t e n s i v o ( a tensin)
riesgo (buceadores, pilotos, etctera). El procedimiento de eleccin es
ia toracoscopia para reseccin de ias bullas subpleurales y pleurodesis. Es una e m e r g e n c i a m d i c a . Se d e b e Insertar de Inmediato un catter en
En pacientes con elevado riesgo quirrgico o que rechacen la ciruga se el espacio pleural a travs del s e g u n d o espacio Intercostal anterior, lnea
puede realizar pleurodesis qumica a travs del tubo torcico. axilar m e d i a , hasta q u e se p u e d a colocar un t u b o de drenaje torcico.

^ E x u d a d o linfocitario c o n f i e b r e y A D A e l e v a d a : s o s p e c h a r t u b e r -

Ideas clave ^ culosis, sobre todo en jvenes.

7P La c a u s a m s f r e c u e n t e d e d e r r a m e p l e u r a l es la i n s u f i c i e n c i a 71 El n e u m o t r a x e s p o n t n e o p r i m a r i o se p r o d u c e p o r rotura d e
cardaca. bullas apicales subpleurales, y afecta f u n d a m e n t a l m e n t e a va-
rones jvenes fumadores.
7P La c a u s a m s f r e c u e n t e d e e x u d a d o es ei d e r r a m e p l e u r a l m e -
taneumnico. ^ Cualquier neumotrax grande (vase texto) o que provoque
s n t o m a s s i g n i f i c a t i v o s d e b e ser d r e n a d o .
71 Si el d e r r a m e p l e u r a l m e t a n e u m n i c o t i e n e u n p H < 7,20 o u n a
g l u c o s a < d e 6 0 , o e s u n e m p i e m a , se d e b e c o l o c a r u n t u b o d e 7f El n e u m o t r a x a t e n s i n es i n d i c a c i n d e d r e n a j e u r g e n t e .
drenaje.

1) C a m b i a r el t r a t a m i e n t o a n t i b i t i c o e m p r i c a m e n t e , a ia e s p e r a

Casos c l n i c o s & d e los c u l t i v o s d e l l q u i d o p l e u r a l .


2) C o l o c a c i n d e u n t u b o d e d r e n a j e p l e u r a l .
Mujer d e 6 4 a o s , i n g r e s a d a por n e u m o n a e n l b u l o inferior 3) Solicitar u n a b r o n c o s c o p i a u r g e n t e p a r a t o m a d e m u e s t r a s y
derecho, e n t r a t a m i e n t o c o n antibitico e m p r i c o . P r e s e n t a u n a c u l t i v o m i c r o b i o l g i c o d e las m i s m a s .
evolucin trpida los das posteriores al ingreso, c o n p e r s i s t e n - 4) Las c a r a c t e r s t i c a s del lquido s o n c o m p a t i b l e s c o n u n t r a s u d a -
cia d e la febre, d i s n e a y d o l o r d e caractersticas peurticas e n do, p o r lo q u e d e b e r a iniciarse t r a t a m i e n t o c o n d i u r t i c o s a n t e
hemitrax d e r e c h o . La radiografa d e trax p r e s e n t a v e l a d u r a d e la s o s p e c h a d e u n a i n s u f i c i e n c i a c a r d a c a .
- ia mitad inferior del h e m i t r a x d e r e c h o , c o m p a t i b l e c o n d e r r a -
m e pleural. Se realiza t o r a c o c e n t e s i s d i a g n s t i c a , o b t e n i n d o s e RC: 2
I un lquido claro d e a s p e c t o seroso, c o n u n p H 6,95, L D H 2 0 0 , g l u -
cosa 30, y el G r a m del lquido es n e g a t i v o . C u l d e las s i g u i e n t e s Varn d e 4 0 a o s d e e d a d q u e a c u d e a U r g e n c i a s por c u a d r o
sera la actitud correcta a seguir e n este m o m e n t o ? clnico d e d o s s e m a n a s d e e v o l u c i n d e f e b r c u l a , s u d o r a c i n

01 Enfermedades de la pleura 6 ERRNVPHGLFRVRUJ


I
Ciruga torcica

n o c t u r n a y dolor torcico d e J n a s L P / s u e r o 0,7; c o c i e n t e L D H LP/suero 0,9; celularidad c o n 8 5 %


caractersticas peurticas en ! d e linfocitos; A D A 7 6 U/1. S e a l e la r e s p u e s t a correcta:
hemitrax izquierdo. E n la ex- i
ploracin fsica u s t e d objetiva I 1) S e t r a t a d e u n t r a s u d a d o . H a y q u e c o m e n z a r t r a t a m i e n t o d i u -
u n a d i s m i n u c i n del m u r m u l l o I rtico.
vesicular e n el tercio inferior I 2) H a y q u e realizar b i o p s i a p l e u r a l c e r r a d a .
del hemitrax izquierdo. La ra- I 3) Se t r a t a d e u n a t u b e r c u l o s i s p l e u r a l . Hay q u e c o m e n z a r trata-
diografia d e trax se m u e s t r a I miento especifico.
e n la I m a g e n . E n la t o r a c o c e n - I 4) H a y q u e repetir la t o r a c o c e n t e s i s d i a g n s t i c a p a r a vigilar la e v o -
tesis d i a g n s t i c a se o b t i e n e un | lucin del pH del liquido pleural, colocando un t u b o de drenaje
lquido pleural a m a r i l l e n t o c o n t o r c i c o si d i s m i n u y e p o r d e b a j o d e 7,20
las siguientes determinacio-
nes: pH 7,28; c o c i e n t e prote- RC:2

ERRNVPHGLFRVRUJ
torcica
laauuiyi.
Enfermedades del mediastino

o R I E N T A C I

ENARM
Conviene saberse bien la divisin anatmica del mediastino, las causas ms frecuentes en cada
compartimento, lo sndromes paraneoplsicos asociados y las caractersticas radiolgicas.

Anatoma Clavcula
Mediastino
superior

Desde el punto de vista clnico, el mediastino se divide e n tres c o m p a r -


timentos (anatmicamente, el anterior se divide en superior y anterior)
(Figura 6 ) :
Anterior (por delante y encima del corazn): contiene timo, cualquier
extensin intratorcica de tiroides o paratiroides, arco artico y sus ra-
mas, venas innominadas, vasos y ganglios linfticos. Corresponde a lo
que anatmicamente son dos compartimentos: el anterior y el superior.
Medio (inferoposterior al anterior): c o n t i e n e corazn y pericardio,
trquea, hilios pulmonares, algunos ganglios linfticos y los nervios
Mediastino
frnico y vago). posterior
Posterior (mrgenes vertebrales): c o n t i e n e esfago, aorta d e s c e n -
dente, vena cigos y hemicigos, c o n d u c t o torcico, ganglios linfti-
Mediastino
cos, nervio v a g o y c a d e n a simptica. medio

2 . 1 . M a s a mediastnica
Aorta Diafragma

Los tumores ms frecuentes, considerando su frecuencia global (adultos y


nios), son los neurognicos (Figura 6). Segn aparezca en compartimento
anterior, medio o posterior, hay que pensar en distintas etioloqas (Tabla 3). Figura 6. Divisin a n a t m i c a dei mediastino

Es caracterstica de las masas dei mediastino ia frecuencia c o n q u e se


asocian a sndromes generales.

As, por ejemplo, ei t i m o m a se asocia a miastenia grovis, a apiasia pura d e


ia serie roja y a h i p o q a m m a q i o b u l i n e m i a ; algunos t u m o r e s germinales
a ginecomastia; el f e o c r o m o c i t o m a y g a n g i i o n e u r o m a a hipertensin; el
a d e n o m a p a r a t i r o i d e o y e l linfoma a hipercalcemia.

El sndrome p a r a n e o p l s i c o m s frecuente a s o c i a d o a
t i m o m a es la miastenia gravis.
Figura 7. Radiografa posteroanterior y lateral d e un paciente
c o n un t u m o r neurognico del mediastino posterior

ERRNVPHGLFRVRUJ
Ciruga torcica

Compartimento Caractersticas

Anterior Timo La ms frecuente del compartimento


Asociaciones:
- Cushing
- Apiasia pura serie roja
- Miastenia gravis
- Agammaglobulinemia

Tiroides
Calcificaciones en la masa
Teratoma y otros tumores de clulas germinales Asociacin: ginecomastia, hipoglucemia, tirotoxicosis
Asociacin: hipercalcemia
Linfoma
Los ms frecuentes del compartimento
Medio Quistes de desarrollo:
Pericrdicos
Broncgenos
Linfoma
Localizacin ms frecuente: ngulo cardiofrnico derecho
Hernia de Morgagni
Todos ellos son tumores neurgenos
Posterior De nervios perifricos: neurofibroma
Los ms frecuentes del compartimento
De los ganglios simpticos:
- Gangiioneuroma
- Neuroblastoma
De los paraganglios:
- Paraganglioma
- Feocromocitoma
Linfoma
Esfago
Quistes entricos
Qtros:
- Pseudoquiste pancretico
- Hernia de Bochdaleck
- Meningoceie

- Hematopoyesis extramedular

Tabla 3. Masas mediastnicas

Diagnstico
Las cuatro T de las masas mediastnicas anteriores:
Tiroides, T i m o m a , Teratoma y Terrible linfoma.
La TC y la RM son las tcnicas de i m a g e n ms sensibles (Figuras 8 y 9).

M a s a en mediastino anterior c o n c a l c i o en su interior:


teratoma.

El diagnstico definitivo se suele realizar con tcnicas invasivas, pues las mues-
tras obtenidas por PAAF nicamente aportan una aproximacin citolgica.

As, los t u m o r e s benignos se suelen diagnosticar e n la pieza o b t e n i d a d e


una ciruga c o n intencin curativa, sin necesidad de diagnstico histol-
gico previo a la intervencin.

Ante la sospecha de malignidad, se realiza ciruga c o n intencin diag-


nstica c o n tomia d e biopsias. El abordaje diagnstico de las masas d e
mediastino anterior se realizar por mediastinotoma; el d e las masas d e
mediastino m e d i o requerir mediastinoscopia, y las masas situadas en el
mediastino posterior se evaluarn por videotoracoscopia. Si la s o s p e c h a
es que se trata d e un t u m o r metastsico, puede intentarse la PAAF para
confirmarlo. Un dato radiolgico de inters es la t e n d e n c i a del teratoma
a calcificarse. Figura 8 . T C d e masa mediastnica (corte axia

9
ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Cirugia, 2.^ edicin

2.2. Infecciones

Mediastinitis aguda
Lo ms frecuente es que sea una complicacin posquirrgica o bien se deba
a una rotura esofgica. La rotura esofgica, a su vez, puede ser espontnea
tras un vmito (sndrome de Boerhaave) o por traumatismo o instrumenta-
cin (esofagoscopia la ms frecuente, y tambin sondas, balones, dilatado-
res. . . ) . La mediastinitis hemorrgica es una rara complicacin dei carbunco.

La clnica tiene un inicio brusco c o n fiebre, taquicardia, taquipnea, enfise-


ma s u b c u t n e o y signo de H a m m a n en la auscultacin (crujido sincrni-
c o c o n el latido cardaco en d e c b i t o lateral izquierdo).

El tratamiento consiste en el drenaje quirrgico inmediato, reposo diges-


tivo y antibiticos, q u e si se hace en las primeras 24 horas, reduce la mor-
talidad del 7 5 % al 2 5 % .

Mediastinitis crnica
Puede ser una mediastinitis granulomatosa q u e progresa hacia mediastini-
tis fibrosante o un proceso de fibrosis inicial asociada a distintas etiologas
(Tabla 4).

Figura 9. TC de masa mediastnica (corte sagital) Etiologa Tratamiento

Mediastinitis Histoplasmosis Asintomtica Ningn


Tratamiento granulomatosa Tuberculosis tratamiento,
mdico
Fibrosis Frmacos Sndrome o quirrgico,
El tratamiento de eleccin de las masas mediastnicas es la extirpacin
mediastnica (metisergida) de cava se ha
quirrgica, a excepcin de los linfomas, g e r m i n o m a s y c a r c i n o m a m e -
Silicosis superior mostrado
diastnico (radioterapia y/o quimioterapia).
Sfilis eficaz

Radiacin
En ios timomas es de especial inters la ciruga, ya q u e el criterio f u n d a -
Tumores malignos
mental de malignidad de estos t u m o r e s v i e n e d a d o por su c a p a c i d a d d e
invasin local, que se evala durante el propio acto quirrgico. Tabla 4. Mediastinitis crnica

En los t i m o m a s , "es mejor el ojo del c i r u j a n o q u e el


2.3. Neumomediastino
ojo del patlogo", pues aun en los i n v a s i v o s , la a p a -
riencia histolgica es de b e n i g n i d a d .
icuerdH Se p r o d u c e por rotura d e alvolos o bullas al intersticio mediastnico o
por lesin d e la va area principal o del esfago a su paso por esta es-
En ocasiones, e n los p a c i e n t e s q u e p r e s e n t a n u n a m i a s t e n i a gravis, se tructura a n a t m i c a .
realiza t i m e c t o m a , pese a n o estar a u m e n t a d o d e t a m a o . S i e m p r e
que el p a c i e n t e p r e s e n t e un t i m o m a a s o c i a d o , est i n d i c a d a su resec- El signo de H a m m a n (auscultacin de un crujido sincrnico c o n el latido
cin por el riesgo de agresin local. C u a n d o n o existe t i m o m a , pero cardaco) es tpico, as c o m o el enfisema s u b c u t n e o en yuguium. Suele
existe miastenia gravis, se indica la ciruga e n las f o r m a s d e m i a s t e n i a ser asintomtico. Se reabsorbe antes si se s o m e t e al paciente a respira-
generalizada e n p a c i e n t e s c o n e d a d e s c o m p r e n d i d a s e n t r e la p u b e r - cin c o n una FiO^ elevada. Si produce c o m p r e s i n , se e v a c a c o n aspira-
tad y los 55 a o s . cin o varias agujas hipodrmicas supraesternales.

71 L o s t i m o m a s , los m s f r e c u e n t e s e n e i m e d i a s t i n o a n t e r i o r ,
deas clave s e a s o c i a n a m i a s t e n i a gravis, a p i a s i a d e s e r i e roja o h i p o -
gammagiobuiinemia.
7P Los t u m o r e s m e d a s t n i c o s m s f r e c u e n t e s s o n los n e u r o g n i -
cos, s i t u a d o s e n m e d i a s t i n o posterior. TI La c a u s a m s f r e c u e n t e d e m e d i a s t i n i t i s a g u d a e s ia p e r f o r a c i n
esofgica.
71 Sin e m b a r g o , el m e d i a s t i n o a n t e r i o r e s el c o m p a r t i m e n t o d o n -
de con mayor frecuencia aparecen masas mediastnicas.

02 Enfermedades dei mediastino ERRNVPHGLFRVRUJ


Ciruga torcica

El d i a g n s t i c o m s p r o b a b l e es:
Casos c l n i c o s
1) N e u r o b l a s t o m a .
Mujer d e 38 a o s , a s i n t o m t i c a , a q u i e n , e n la p r i m e r a radiogra- 2) T e r a t o m a .
fa rutinaria laboral q u e s e le p r a c t i c a , se le d e s c u b r e ia existencia 3) Q u i s t e p e r i c r d i c o .
d e u n a i m a g e n t u m o r a l e n m e d i a s t i n o anterior, bien d e l i m i t a d a , 4) Q u i s t e b r o n c o g n i c o .
d e 15 c m d e d i m e t r o mayor. En la t o m o g r a f a s e o b s e r v a q u e la
m a s a t u m o r a l tiene distintas d e n s i d a d e s , c o n z o n a s d i s e m i n a d a s RC:2
d e calcificacin.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Ciruga torcica

Enfermedades del diafragma

Ideas 3.2. H e r n i a s diafragmticas (Figura 10)

ENARM
Con el estudio de las
Clave puede ser suficiente.

Hernia de Bochdaek
3 . 1 . Parlisis d e l d i a f r a g m a Se localiza e n la zona posterolateral del trax, c o n ms frecuencia en el
lado izquierdo. Ocurre ms h a b i t u a l m e n t e e n lactantes. Puede contener
grasa el polo renal superior o el bazo.

Parlisis unilateral
Hernia de Morgagni
Se sospecha al encontrar un hemidiafragma elevado e n la radiografa d e
trax posteroanterior. Se localiza en la zona anterior del trax, generalmente c o m o una masa que
ocupa el ngulo cardiofrnico derecho. Ocurre con mayor frecuencia en adul-
El diagnstico se confirma mediante radioscopia d i n m i c a c o n la "prueba tos obesos. Puede contener grasa epiploica. Intestino, estmago o hgado. El
del olfateo", q u e objetiva c m o el diafragma, durante la Inspiracin, o no diagnstico d e las hernias del diafragma se realiza c o n laTC del trax o con
se m u e v e o asciende ( m o v i m i e n t o paradjico). G e n e r a l m e n t e no p r o d u - radiologa c o n contraste. C u a n d o son sintomticas se d e b e n intervenir. La
ce sntomas. eventracin del diafragma consiste e n una elevacin del hemidiafragma
por u n desarrollo I n c o m p l e t o del m s c u l o o por atrofia localizada q u e
La causa ms frecuente es la Infiltracin del nervio frnico por una neo- p r e d o m i n a e n adultos obesos y es asintomtica.
plasia maligna (la ms habitual es el c n c e r d e p u l m n ) , pero t a m b i n
puede ser Idioptica o a veces por lesin del nervio frnico durante u n
acto quirrgico. Agujero de Morgagni

Vena cava inferior


Parlisis bilateral Hiato esofgico

Las causas ms frecuentes son las lesiones medulares altas y los t r a u m a -


tismos torcicos.

T a m b i n la originan la esclerosis m l t i p l e y e n f e r m e d a d e s m u s c u l a r e s .

Tienen Intensa disnea, q u e e m p e o r a al adoptar el decbito. La CV est


disminuida, sobre todo en d e c b i t o supino, y hay hipercapnia. El trata-
Agujero de Bochdaek
miento es la ventilacin m e c n i c a no Invasiva, y si el nervio frnico est
Intacto, el marcapasos diafragmtico. Figura 10. T i p o s d e hernias diafragmticas

71 U n a c a p a c i d a d vital n o r m a l , s o b r e t o d o e n d e c b i t o s u p i n o ,

Ideas clave d e s c a r t a parlisis f r n i c a c l n i c a m e n t e s i g n j f i c a t i v a .

71 La c a u s a m s f r e c u e n t e d e parlisis u n i l a t e r a l es ia infiltracin 71 Ei d i a g n s t i c o se e s t a b l e c e p o r r a d i o s c o p i a ,
dei frnico p o r u n t u m o r , p o r lo c o m n , c n c e r d e p u l m n .

Ti La c a u s a m s c o m n d e parlisis bilateral e s ia lesin d e m d u l a


cervical (por e n c i m a d e C 4 ) .

ERRNVPHGLFRVRUJ
P Pl 9LM.-.M *

Ciruga torcica

Neoplasias pulmonares

O R I E N T A C I N Tema fundamenta/. Es imprescindible conocer muy bien la clasificacin TNM. Las Ideas Clave

ENARM habrn de guiar


preoperatoria
en los datos
y el
clnicos
tratamiento.
que se deben conocer. No hay que olvidar la valoracin

4.1. T u m o r e s m a l i g n o s Existe una clara relacin entre el consumo de tabaco, sobre todo de cigarrillos,
y ei cncer de pulmn. Esta asociacin se observa en el 9 0 % de ios pacientes.
Algunos contaminantes ambientales, c o m o el asbesto o el radn, son tam-
Generalidades bin factores de riesgo para desarrollar una neoplasia pulmonar, y adems po-
tencian el efecto carcinognico del tabaco. El riesgo relativo aumenta ms de
A u n q u e las metstasis pulmonares de t u m o r e s d e otras localizaciones diez veces en los fumadores activos y 1,5 veces en los que durante aos son
son m u y frecuentes, el p u l m n es u n o de los pocos rganos en q u e son "fumadores pasivos". Hay clara relacin entre el riesgo de aparicin y la tasa de
ms habituales los tumores primarlos q u e los metastsicos. Ms del 9 0 % mortalidad por carcinoma pulmonar con la cantidad total de cigarrillos fuma-
de las neoplasias pulmonares primarlas son t u m o r e s malignos. dos. Al dejar de fumar, disminuye el riesgo, y a los quince aos, se aproxima
al de los no fumadores, aunque nunca llega a ser Igual al de un no fumador.
Anatoma patolgica
Presenta su m x i m a Incidencia entre los 55 y 65 aos, es ms frecuente
Existen cuatro variedades histolgicas f u n d a m e n t a l e s de t u m o r e s m a - en h o m b r e s , a u n q u e la Incidencia e n mujeres ha a u m e n t a d o de manera
lignos, q u e son el carcinoma e p i d e r m o i d e (escamoso, espinoceular); el considerable. El a d e n o c a r c l n o m a es el ms habitual en pacientes jvenes
carcinoma anaplsico de clulas p e q u e a s (de clulas en grano de a v e n a , (< 45 aos), en mujeres o en aquellos q u e n u n c a han f u m a d o . Este tumor
oatcell) o microci'tico; e a d e n o c a r c l n o m a (que Incluye el bronquioioal- p u e d e asentar sobre zonas cicatrizales, por ejemplo, tuberculosas, y tiene
veolar, que se origina en los septos alveolares) y el c a r c i n o m a anaplsico ms t e n d e n c i a q u e el resto de los C N C P a diseminarse por va sangunea
de clulas grandes. Es f u n d a m e n t a l la diferenciacin entre el c a r c i n o m a (si bien el q u e ms lo hace es el oatcell).
de clulas pequeas (CCP) y los otros tres subtipos, q u e c o m p o n e n el
grupo de carcinomas no de clulas p e q u e a s (CNCP), ya q u e Implica una No existe una patrn d e herencia m e n d e l l a n o en el cncer de pulmn,
actitud teraputica diferente. El e p i d e r m o i d e es el q u e c o n ms f r e c u e n - a u n q u e se ha o b s e r v a d o una Incidencia superior en aquellos pacientes
cia se cavita (ms del 2 0 % ) , y el de clulas grandes t a m b i n lo hace c o n c o n c a p a c i d a d para Inducir la e n z i m a P-450. Las clulas tumorales pre-
asiduidad (cercano al 20%). sentan lesiones genticas adquiridas q u e I n d u c e n la activacin de onco-
g e n e s (myc para el oatcell, tas pata el adenocarclnoma...) e Inhibicin de
a n t l o n c o g e n e s (p53, rb, etctera). La alteracin gentica ms frecuente
es la m u t a c i n del p-53, mientras q u e el c r o m o s o m a q u e c o n mayor fre-
El c a r c i n o m a m i c r o c t i c o es el ms agresivo, el m s c u e n c i a se e n c u e n t r a alterado es el 3p. T a m b i n parece haber un Incre-
quimiosensible y el de peor pronstico. m e n t o d e riesgo en pacientes c o n E P O C y fibrosis p u l m o n a r Idioptica.

Clnica
Etiologa
El c n c e r d e p u l m n p u e d e p e r m a n e c e r silente durante meses, por lo
El cncer d e p u l m n es el segundo tumor maligno ms frecuente (su- que, en el m o m e n t o del diagnstico, slo la quinta parte se encuentra en
perado en el h o m b r e por el cncer de prstata y en la mujer por el de un estadio localizado.
mama), sin e m b a r g o , es la primera causa de muerte por t u m o r e s malig-
nos, tanto en el h o m b r e c o m o en la mujer. A pesar d e los grandes a v a n - Tanto la clnica c o m o la radiografa de trax dependen de la localizacin del
ces en el diagnstico y tratamiento, la supervivencia a los c i n c o aos slo tumor, por lo que se dividen en carcinomas centrales (Figura 11) o proxima-
alcanza 6112-15%. les (visibles mediante broncoscopia) y perifricos. El epidermoide y anaplsico

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

de clulas pequeas suelen aparecer c o m o una masa en grandes bronquios tal del brazo. A m e n u d o , coexiste c o n afectacin del simptico cervical
(centrales). El adenocarclnoma y el anaplsico de clulas grandes suelen ha- (ganglio estrellado), p r o d u c i e n d o el s n d r o m e de Claude-Bernard-Horner
cerlo como masa perifrica, a veces con afectacin pleural (perifricos). (Figura 13), consistente en miosis, ptosis, enoftalmos y, en ocasiones, an-
hldrosls Ipsilateral de la cara.

Figura 1 1 . Imagen endoscpica de una neoplasia p u l m o n a r central

El sntoma ms frecuente es la tos. Los t u m o r e s centrales p r o d u c e n a u -


mento de la tos, expectoracin h e m o p t o l c a (en fumadores mayores de
40 aos es Indicacin de broncoscopia, a u n q u e la radiografa sea nor-
mal). SI es de mayor t a m a o , p u e d e originar atelectasia por la obstruc- / 4
cin completa de la luz bronquial (el carcinoma p u l m o n a r es la causa ms
frecuente de atelectasia) y p u e d e Infectarse el p a r n q u i m a distal, produ- Figura 12. T u m o r d e Pancoast
cindose una neumonitis obstructiva c o n fiebre y tos productiva, q u e no
se resuelve totalmente c o n el tratamiento antibitico o es recidivante en
la misma localizacin. A veces, hay disnea, sibilancias y estridor.

Los tumores perifricos generalmente no dan sntomas hasta fases avanza-


das, en que pueden producir dolor por afectacin de la pleura o la pared
costal y derrame pleural maligno (el que lo hace con ms frecuencia es el
adenocarclnoma). Con cierta frecuencia s u p o n e n un hallazgo en una ra-
diografa, c o m o un ndulo pulmonar solitario. El carcinoma bronquioioal-
veolar tiende a diseminarse por va bronquial, por lo q u e puede presentarse
c o m o masa perifrica nica o mltiple o c o m o un Infiltrado alveolar difuso.
Dada su localizacin en la zona en q u e se produce el Intercambio gaseoso Figura 1 3 . S n d r o m e de H o m e r (tumor de Pancoast)
origina disnea e hipoxemia, con produccin de esputo abundante.
La d i s e m i n a c i n linftica p r o d u c e adenopatas regionales cuya evalua-
cin es f u n d a m e n t a l para establecer el estadio, y a veces origina una lln-
fangltls p u l m o n a r carcinomatosa c o n disnea y un patrn Intersticial en la

En presencia de derrame p l e u r a l , la histologa m s ^ h ^ ^ j ^ B H radiografa d e trax.


probable es a d e n o c a r c i n o m a (tumor perifrico). Wj^

L 'Mwk. Las metstasis hematgenas son m u y frecuentes y pueden afectar a casi


cualquier rgano, pero sobre todo aparecen en hgado, cerebro, hueso,
Por Invasin de estructuras adyacentes o adenopatas regionales, p u e d e mdula sea y suprarrenales, produciendo clnica en esas localizaciones
producir obstruccin traqueal, disfagla por c o m p r e s i n del esfago, dis- (dficit neurolgicos, fracturas patolgicas, colestasis disociada, reaccin
fona por lesin del nervio larngeo recurrente, parlisis del frnico q u e leucoeritroblstica, etctera). Es excepcional la diseminacin hematgena
produce elevacin hemidlafragmtica, sndrome de la v e n a cava superior al p u l m n contraiaterai.
! (siendo la causa ms frecuente el carcinoma pulmonar, e s p e c i a l m e n t e
el oatcell), invasin del pericardio c o n t a p o n a m i e n t o cardaco, etctera. Los sndromes paraneoplsicos son frecuentes. Los t u m o r e s que ms los
p r o d u c e n son los microcticos (las clulas tienen grnulos neurosecreto-
El sndrome de Pancoast se produce por crecimiento local de un tumor del res, pues derivan de las clulas d e Kulchitsky del sistema A P U D bronquial).
vrtice pulmonar que penetra fcilmente en el canal neural y destruye las
races nerviosas octava cervical y primera y segunda torcicas (Figura 12). Un tercio de los pacientes presentan s n d r o m e constitucional, con aste-
nia, anorexia, prdida de peso e Incluso I n m u n o d e p r e s l n . Puede haber
Su causa ms frecuente es el cncer de p u l m n , e s p e c i a l m e n t e el epider- hipercalcemia e hipofosfatemia por secrecin de un pptido PTH-llke
moide. Cursa con dolor en el h o m b r o , Irradiado por t o d o el borde cubi- (carcinoma epidermoide), hiponatremia por secrecin Inadecuada de

04 Neoplasias pulmonares ERRNVPHGLFRVRUJ


Ciruga torcica 04
ADH o del pptido natriurtico atrial (sobre todo, el oat cell) o hlpopota- regionales ( c a m p o tolerable d e radioterapia torcica). C o m p r e n d e la
semla por secrecin ectpica d e A C T H (sobre todo, el microctico). e n f e r m e d a d confinada a un hemitrax (Incluidos ganglios linfticos
medastnicos contralaterales), afectacin del nervio recurrente y
Aparecen acropaquias (dedos en palillo d e tambor) en el 3 0 % d e los casos obstruccin d e la cava superior.
de cualquier tipo histolgico, a u n q u e ms e n el d e no clulas pequeas. A E n f e r m e d a d a v a n z a d a . No abarcable por la radioterapia (supera
veces, generalmente en adenocarcinomas, hay osteoartropata hipertrfi- los lmites anteriores), es la forma ms frecuente d e presentacin.
ca, que consiste en periostitis e n huesos largos c o n dolor y tumefaccin;
con frecuencia se asocia a acropaquias. C a r c i n o m a n o d e clulas pequeas ( C N C P )

Puede aparecer el sndrome miastnico de Eaton-Lambert y la ceguera re- La estadificacln se realiza s e g n el sistema Internacional T N M (Tabla 5).
tiniana, asociados preferentemente al
microctico. La alnecomastia se asocia
al anaplsico de clulas grandes. Menos Tx. Tumor primarlo que no puede ser evaluado, o tumor probado por la presencia
de clulas malignas en esputo o aspirado bronquial, sin que el tumor sea visible
frecuentemente se observan otros sn-
por Imagen ni por broncoscopia
dromes c o m o neuropatas perifricas,
TO. Sin evidencia de tumor primario
dermatopolimiositis, degeneracin c e - Tis. Carcinoma in situ
rebelosa subaguda o disfuncin cortical T I . T u m o r < 3 c m de dimetro mayor, rodeado por pulmn sano o pleura visceral, sin
(ms frecuente en el oat cell), la trombo- evidencia broncoscpica de Invasin ms proximal que el bronquio lobar (es decir, no
flebitis migratoria (sndrome de Trous- hay afectacin del bronquio principal). Se subdivide e n :
seau), endocarditis asptica trombtica - T a : tumor < 2 c m de dimetro mayofi^'
(endocarditis marntica), CID, anemia - T I b: tumor > 2 c m pero < 3 c m de dimetro mayor
normoctica normocrmica, eritema T2.Tumor > 3 cm pero < 7 cm de dimetro mayor, o tumor con cualquiera de los siguientes datos:

gyratum repens, acantosis nigricans y - Afectacin del bronquio principal a ms de 2 c m de la carina traqueal
- Invasin de la pleura visceral
glomerulonefritis membranosa.
- Atelectasia o neumona obstructiva que se extienda hasta la regln hlllar, pero no de
T: tumor todo el pulmn. Se subdivide en:
Diagnstico primario > T2a: tumor > 3 c m pero < 5 c m de dimetro mayor
> T2b: tumor > 5 c m pero < 7 c m de dimetro mayor
Requiere confirmacin histolgica. T3. Cualquiera de las siguientes caractersticas:
Generalmente, la muestra se obtiene - Tumor > 7 c m de dimetro mayor
mediante broncoscopia y realizacin - Invasin directa de cualquiera de las siguientes estructuras: pared torcica (Incluyendo
de biopsia bronquial, si es central, o tumor del ulcus superior), diafragma, nervio frnico, pleura mediastnica, pericardio parietal

transbronquial en los perifricos. - Tumor en bronquio principal a menos de 2 c m de la carina traqueal, sin llegar a invadirla
- Neumona obstructiva o atelectasia de todo el pulmn
- Presencia de ndulo(s) tumoral(es) separado(s) del tumor primarlo pero en el mismo
Una vez diagnosticado, es f u n d a m e n -
lbulo que este
tal determinar la localizacin y el gra-
T4. Tumor de cualquier tamao que cumpla alguna de las siguientes caractersticas:
do de extensin del t u m o r (estadlfi-
- Invasin de cualquiera de lo siguiente: mediastino, grandes vasos, corazn, nervio
cacln), as c o m o la valoracin d e la recurrente, trquea, carina traqueal, esfago, cuerpo vertebral
operabllldad en los pacientes poten- - Presencia de ndulo(s) tumorai(es) separados del tumor primario, en el mismo pulmn
clalmente resecables. que este pero en diferente lbulo
Nx. No puede evaluarse la existencia de metstasis gangllonares regionales
Estadificacin NO. Ausencia de metstasis gangllonares regionales
N I . Metstasis en ganglios peribronquiales o hiliares homolaterales (se Incluye la afectacin
N: ganglios
por extensin directa)
La estadificacin del cncer de pul- regionales
N2. Metstasis en ganglios medastnicos homolaterales y/o subcarinales
mn es una forma de clasificacin q u e
N3. Metstasis en ganglios contralaterales (hiliares o medastnicos), o bien en ganglios
permite conocer el grado d e e x t e n -
escalenos o supraclaviculares (homolaterales o contralaterales)
sin tumoral y las opciones teraputi- Mx. No puede evaluarse la presencia de metstasis a distancia
cas disponibles e n cada estadio. MO. Ausencia de metstasis a distancia
M I . Presencia de metstasis a distancia. Se subdivide en:
C a r c i n o m a microctico metstasis
- M a : cualquiera de las siguientes:

(CCP) a distancia
> Presencia de ndulo(s) tumoral(es) en el pulmn contraiaterai al tumor primarlo
> Presencia de nodulos pleurales tumorales
> Existencia de derrame pleural o pericrdico maligno

La clasificacin ms utilizada diferencia - M I b: metstasis a distancia

dos estadios tumorales d e p e n d i e n d o [1] Se clasifica tambin como T I el Infrecuente tumor superficial de cualquier tamao con el componente
invasivo limitado a ia pared bronquial, aunque se extienda proximalmente al bronquio principal
de si existe o no afectacin extrator-
[2] La mayora de los derrames pleurales o pericrdicos que aparecen en un paciente con cncer de pulmn se
cica ( l t i m a m e n t e se recomienda utili-
deben a este. Sin embargo, hay algunos pacientes en los que se puede excluir que el derrame est relacionado
zar t a m b i n la clasificacin TNM). con el tumor y, por tanto, ser considerados MO: para ello es necesario que el derrame no sea hemtico, ni un
Enfermedad localizada. Indica exudado y que mltiples estudios citopatolglcos del lquido pleural (o pericrdico) hayan sido negativos,
que la e n f e r m e d a d est confina- adems del juicio clnico

da a un hemitrax y a sus ganglios Tabla 5. Clasificacin T N M para el C N C P

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Conviene resear algunos datos de esta clasificacin: > Mediastinoscopia. Clsicamente se ha c o n s i d e r a d o la


La afectacin del pericardio parleta! se considera T 3 , pero la del lqui- t c n i c a d e e l e c c i n e n la e v a l u a c i n d e las a d e n o p a t a s
do pericrdico o pericardio visceral es M I a. m e d i a s t n i c a s . P e r m i t e un fcil a c c e s o a las a d e n o p a t a s
El derrame pleural maligno se considera M a . paratraqueales derechas y traqueobronquiales proxima-
La afectacin del nervio frnico y el sndrome de Pancoast se consi- les. Se i n t r o d u c e el m e d a s t i n o s c o p l o a travs de una
deran T 3 . incisin e n yuguium e s t e r n a l hasta regln pretraqueal,
La afectacin del nervio recurrente, s n d r o m e de cava superior, c o m - e x p l o r n d o s e las c a d e n a s g a n g l l o n a r e s paratraqueales y
presin de la trquea o esfago se considera T4, salvo q u e el t u m o r s u b c a r n i c a . Las c o m p l i c a c i o n e s m s graves son la h e -
sea perifrico y sin relacin c o n estos sntomas. m o r r a g i a ( q u e p u e d e requerir e s t e r n o t o m a o t o r a c o t o -
Si existen nduios tumorales e n el m i s m o lbulo q u e el t u m o r pri- m a I n m e d i a t a s ) y la mediastinitis, pero las m s f r e c u e n -
marlo, se c o n s i d e r i s , si estn en el m i s m o p u l m n pero en distinto tes s o n la parlisis del n e r v i o r e c u r r e n t e Izquierdo y la
lbulo se considera T4, y si estn en el otro p u l m n se considera M a . I n f e c c i n d e la h e r i d a q u i r r g i c a .
> Mediastinotoma. A travs d e una Incisin paraesternal
Segn lo anterior, se habla de diversos estadios tumorales (Tabla 6 ) . c o n reseccin del s e g u n d o y/o tercer cartlago costal Iz-
q u i e r d o , se a c c e d e a las c a d e n a s prearticas y d e la v e n t a -
Mtodos de estadificacin na a o r t o p u l m o n a r (Inaccesibles al m e d i a s t i n o s c o p i o ) . Se
d e b e t e n e r especial c u i d a d o (al Igual q u e en las pericar-
Evaluacin de la extensin tumoral en el c a r c i n o m a no microctico diocentesls) d e no lesionar la arteria m a m a r l a Interna. El
Evaluacin d e la e x t e n s i n t u m o r a l intratorcica. resto d e c o m p l i c a c i o n e s son similares a las de la medias-
TC d e trax y a b d o m e n superior: permite evaluar la extensin t i n o s c o p i a . Se Indica en c a r c i n o m a s del lbulo superior
mediastnica, pleural, a la pared torcica y la existencia de a d e - Izquierdo (ya q u e t i e n e un drenaje linftico c o m p l e m e n -
nopatas mediastnicas patolgicas (dimetro > 1 c m ) , as c o m o tarlo al hlllar y m e d i a s t n i c o , por lo q u e a v e c e s da mets-
la afectacin a b d o m i n a l . tasis e n la v e n t a n a a o r t o p u l m o n a r ) y en los del bronquio
Resonancia m a g n t i c a nuclear: es superior a la T C en la valo- principal Izquierdo.
racin de la afectacin vascular mediastnica (vena cava superior, > Puncin-aspiracin transbronquiai. Se realiza d u r a n t e la
arterias pulmonares y corazn), y en la evaluacin de los tumores b r o n c o s c o p i a , p e r m i t e o b t e n e r m u e s t r a de los ganglios
apicales (Pancoast) al permitir una mejor delimitacin de la afec- billares, p a r a t r a q u e a l e s d e r e c h o s , v e n t a n a a o r t o p u l m o -
tacin de la arteria subclavia, plexo braquial y canal medular. nar y s u b c a r i n a l e s . La s e n s i b i l i d a d es c e r c a n a ai 9 0 %
Tomografa por e m i s i n d e p o s i t r o n e s (PET): se f u n d a m e n - c u a n d o se realiza g u i a d a por ultrasonografa e n d o b r o n -
ta en q u e la actividad metablica de las clulas tumorales es q u i a l , e n e s p e c i a l c u a n d o se c o m p l e m e n t a c o n la ultra-
superior a la de las clulas normales, lo q u e se evidencia c o n la s o n o g r a f a por va d i g e s t i v a . Su utilizacin ha p r o v o c a d o
utilizacin de un metabollto marcado c o n un Istopo radiactivo u n a d i s m i n u c i n e n ei n m e r o d e I n d i c a c i o n e s de m e -
(18F-fjuorodesoxlgucosa). Es ms sensible y ms especfica q u e diastinoscopia.
l a T C convencional para la deteccin d e adenopatas t u m o r a l e s > Toracoscopia. M e d i a n t e Incisin Intercostal e Introduc-
Intratorccas, sin e m b a r g o , los hallazgos requieren c o n f i r m a - c i n del v i d e o t o r a c o s c o p l o , se I n d u c e una c m a r a de
cin citohistolglca siempre q u e sean relevantes para la esta- n e u m o t r a x (a n o ser q u e el p a c i e n t e t e n g a un d e r r a m e
dificacin. pleural, q u e crea la c m a r a necesaria para la vlsuallza-
Tcnicas d e b i o p s i a : la confirmacin histolgica de la afecta- c l n ) . Se visualizan las reas g a n g l l o n a r e s paratraqueales
cin gangllonar requiere el uso de alguna de las siguientes tc- d e r e c h a s , a o r t o p u l m o n a r , paraesofglca y del l i g a m e n t o
nicas: p u l m o n a r , y se o b s e r v a la relacin d e la neoplasia c o n las
distintas e s t r u c t u r a s d e la c a v i d a d t o r c i c a . Las principa-
les c o m p l i c a c i o n e s son la f u g a area p r o l o n g a d a a travs
Carcinoma oculto Tx NO MO d e los d r e n a j e s y la h e m o r r a g i a . Su uso a n no est m u y

Estadio 0 TIs NO MO e x t e n d i d o , a u n q u e podra ser til para valorar la e x t e n -


sin pleural d e la n e o p l a s i a .
Estadio la Tla-b NO MO

Estadio Ib T2a NO MO
E v a l u a c i n d e la e x t e n s i n t u m o r a l e x t r a t o r c i c a .
Tla-b,T2a NI MO En el m o m e n t o del d i a g n s t i c o , la m i t a d d e los p a c i e n t e s c o n
Estadio lia
T2b NO MO cncer de pulmn presentan metstasis. Su bsqueda va a de-

NI MO p e n d e r d e los datos e n c o n t r a d o s e n la a n a m n e s i s , e x p l o r a c i n
T2b
Estadio llb fsica y e x p l o r a c i o n e s c o m p l e m e n t a r l a s . Se d e b e n b u s c a r m e t s -
T3 NO MO
tasis c e r e b r a l e s ( m e d i a n t e RM o T C ) s i e m p r e q u e el p a c i e n t e t e n -
TI-2 N2 MO ga s n t o m a s o signos n e u r o l g i c o s o b i e n se trate d e un c a r c i n o -
Estadio Illa " T3 N1-2 MO ma microctico (10-15% de metstasis cerebrales asintomticas).

T4 NG-1 MO Los c o r t e s a b d o m i n a l e s d e la T C p e r m i t e n e v a l u a r la p r e s e n c i a d e
metstasis suprarrenales ( q u e s u e l e n ser a s i n t o m t i c a s ) . Hay q u e
T4 N2 MO
Estadio lllb d e s c a r t a r metstasis h e p t i c a s ( T C , e c o g r a f a a b d o m i n a l ) s i e m p r e
CualquIerT N3 MO q u e exista h e p a t o m e g a l i a o a l t e r a c i n d e las e n z i m a s hepticas.
Estadio IV CualquIerT Cualquier N Mla-b La e x i s t e n c i a de dolor s e o , h i p e r c a l c e m i a o e l e v a c i n d e la fos-

Tabla 6. Estadios tumorales del CNCP fatasa alcalina obliga a e s t u d i a r la e x i s t e n c i a d e metstasis seas

04 Neoplasias pulmonares
ERRNVPHGLFRVRUJ
Ciruga torcica 04
( g a m m a g r a f a sea). Es p o s i b l e q u e la P E T r e e m p l a c e a t o d a s las sin, y l u e g o realizar, m e d i a n t e b r o n c o s c o p i a , fototerapia en la zona
t c n i c a s q u e e v a l a n la e x i s t e n c i a d e metstasis ( e x c e p t o para afectada.
el e s t u d i o del c e r e b r o ) , y hay q u e realizarla t a m b i n e n t o d o p a -
ciente q u e v a a ser s o m e t i d o a un t r a t a m i e n t o p o t e n c i a l m e n t e E s t a d i o s I y II
curativo. En g e n e r a l , se requiere c o n f i r m a c i n c i t o h i s t o l g l c a d e
las metstasis s i e m p r e q u e c o n d i c i o n e n la e s t a d i f i c a c i n y el tra- El tratamiento de eleccin es la reseccin quirrgica c o n Intencin curati-
tamiento. va. La tcnica quirrgica de eleccin es la lobectoma (si no es posible se
d e b e plantear la n e u m o n e c t o m a ) asociada a linfadenectoma mediast-
Evaluacin d e la extensin t u m o r a l e n e l c a r c i n o m a nica. En casos de t u m o r e s e n lbulo m e d i o o lbulo Inferior derechos, se

microctico p u e d e realizar reseccin conjunta de a m b o s . E x c e p c i o n a i m e n t e puede


realizarse ciruga m u y c o n s e r v a d o r a ( s e g m e n t e c t o m a o reseccin at-
plca) en pacientes c o n limitacin funcional q u e no toleren una ciruga
Dada la gran capacidad de diseminacin de este tipo histolgico, el estu- estndar. Se necesita realizar una linfadenectoma mediastnica q u e In-
dio de extensin d e b e IncluIrTC torcica y a b d o m i n a l , RM ( o T C ) cerebral cluya seis ganglios o ms y q u e no estn afectados para considerar que el
y PET. estadio es NO. En el estadio 11 se d e b e asociar la quimioterapia adyuvante
(posquirrgica) basada en un derivado del platino, ya q u e ha demostrado
Deteccin precoz un a u m e n t o significativo de supervivencia (4-15%), pero no existen datos
c o n c l u y e n t e s q u e permitan recomendarla en el estadio Ib. En aquellos
Los estudios realizados en los aos setenta e m p l e a n d o radiografas y pacientes q u e no toleren la ciruga (inoperables), la radioterapia en dosis
citologas de esputo seriadas no consiguieron reducir la mortalidad por curativas es una b u e n a o p c i n teraputica.
cncer, de ah que no se consideren Indicados c o m o m t o d o de cribado
poblaclonal. Trabajos ms recientes c o n T C han d e m o s t r a d o detectar t u - T u m o r de Pancoast
mores en estadios precoces, y u n o de ellos consigui una tasa de cura-
cin del 9 0 % en los t u m o r e s as diagnosticados; la ausencia d e un g r u p o En la actualidad el tratamiento de eleccin para el t u m o r de Pancoast es
control Impide, por ei m o m e n t o , considerar la T C c o m o un m t o d o d e la quimiorradloterapla seguida de ciruga (siempre q u e sea resecable) de
cribado generalizado. tres a seis s e m a n a s despus.

Tratamiento E s t a d i o II I-A

Ante t o d o , hay q u e resaltar la I m p o r t a n c i a d e la p r e v e n c i n . Dejar de T3N1: el tratamiento d e eleccin es la reseccin quirrgica seguida
fumar y, sobre t o d o , evitar el Inicio del hbito t a b q u i c o d e b e ser la de quimioterapia a d y u v a n t e .
actitud prioritaria en la lucha contra esta e n f e r m e d a d . U n a v e z Instaura- T I -3N2: c u a n d o existe afectacin tumoral N2, el tratamiento es con-
do, el tratamiento d e p e n d e del tipo histolgico y el estadio e n q u e se trovertido, y d e b e ser a b o r d a d o por un e q u i p o multidisciplinar. En
encuentre. la actualidad, la t e n d e n c i a mayoritarla es la quimioterapia neoadyu-
vante, seguida d e ciruga si ha existido respuesta de las adenopatas
Carcinoma no microctico mediastnicas, o d e quimiorradloterapla si no ha existido. En aquellos
pacientes e n los q u e el N2 se d e m u e s t r a slo tras la ciruga (N2 mni-
El mejor t r a t a m i e n t o es la ciruga, p u e s p r e s e n t a m e n o r I n c i d e n c i a d e mo) se r e c o m i e n d a la quimioterapia adyuvante.
c o m p l i c a c i o n e s q u e la radioterapia, a u n q u e esta t a m b i n es eficaz. T 4 N 0 - 1 : e n esta situacin se d e b e realizar una valoracin Individua-
La q u i m i o t e r a p i a es slo m o d e r a d a m e n t e til. La ciruga ser posible lizada d e la posibilidad d e reseccin quirrgica, g e n e r a l m e n t e tras
s i e m p r e q u e el t u m o r sea r e s e c a b l e y el p a c i e n t e sea o p e r a b l e , por quimiorradloterapia.
tanto, es f u n d a m e n t a l realizar un e s t u d i o d e r e s e c a b l l l d a d y otro d e
operabllldad. Estadio lll-B

La resecabllldad h a c e referencia a la posibilidad d e q u e el t u m o r sea Es un estadio Irresecable. El tratamiento de eleccin es la asociacin de


o n c o l g i c a m e n t e r e s e c a d o , es decir, q u e el c i r u j a n o sea c a p a z d e ex- quimioterapia y radioterapia.
tirpar t o d o el tejido t u m o r a l . La r e s e c a b l l l d a d d e p e n d e d e la estadifi-
cacin T N M . Estadio IV

La operabllldad se refiere a la situacin funcional y fisiolgica del paciente El tratamiento d e eleccin es la quimioterapia. Se realiza radioterapia
que le har tolerar la ciruga, dejando suficiente p a r n q u i m a sano para paliativa en caso de hemoptisis, s n d r o m e d e cava superior, disnea, ate-
mantener un a d e c u a d o Intercambio gaseoso. lectasia, parlisis d e cuerda vocal, t a p o n a m i e n t o cardaco, metstasis c e -
rebrales, metstasis seas dolorosas, afectacin d e plexo braquial o c o m -
Segn el estadio en el q u e se encuentre el paciente, el tratamiento varia- presin medular. En los derrames pleurales malignos se realiza drenaje
r segn se e x p o n e a continuacin. para pallar la disnea, y e n caso de recidiva, pleurodesis o colocacin de
un catter tunellzado.
C a r c l o m a in situ
El tratamiento quimioterpico de primera lnea se basa en la pollqulmlo-
Se p u e d e realizar u n a reseccin c o n s e r v a d o r a . Otra posibilidad es a d - terapla, siempre Incluyendo un derivado del platino. Recientemente, se
ministrar al p a c i e n t e h e m a t o p o r f i r i n a Intravenosa, q u e se fija a la le- ha Incluido en el tratamiento:

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Inhibidores d e la tirosinacinasa (eriotinlb y g e i t i n l b ) : I n h i b e n el Infeccin p u l m o n a r o d e la h e r i d a quirrgica


EGFR (receptor del factor d e c r e c i m i e n t o e p i d r m i c o ) . Estn In-
dicados c o m o t r a t a m i e n t o d e s e g u n d a lnea e n el c a r c i n o m a no E n f i s e m a s u b c u t n e o . C u a n d o se limita exclusivamente a la zona qui-
microctico ( e s p e c i a l m e n t e tiles e n a d e n o c a r c i n o m a s d e m u j e - rrgica, no tiene d e m a s i a d a Importancia. C o n v i e n e comprobar la per-
res no f u m a d o r a s ) y e n p r i m e r a lnea s i e m p r e q u e exista m u t a c i n meabilidad d e los drenajes y, e n caso necesario. Instaurar u n o o dos su-
del EGFR. plementarios.
B e v a c i z u m a b : se trata d e u n a n t i c u e r p o m o n o c l o n a l I n h i b i d o r
d e la a n g l o g n e s i s , q u e b l o q u e a el f a c t o r d e c r e c i m i e n t o d e l En ocasiones, el enfisema se a c o m p a a d e un e m p e o r a m i e n t o sbito,
e n d o t e l i o v a s c u l a r ( V E G F ) . Est I n d i c a d o e n p r i m e r a lnea ( a s o - q u e se caracteriza por disnea y expectoracin d e lquido serohemti-
c i a d o a u n p l a t i n o ) e n el c a r c i n o m a n o m i c r o c t i c o y n o e p i d e r - co, q u e t r a d u c e la aparicin d e una fstula e n el m u n bronquial. Esta
moide. situacin es urgente, y requiere la colocacin Inmediata d e un drenaje
endotorcico. El paciente d e b e colocarse e n reposo e n decbito lateral
En algunas ocasiones, pacientes e n estadio IV p u e d e n ser candidatos a del lado Intervenido (para evitar la aspiracin al p u l m n contraiaterai del
ciruga. Los pacientes c o n metstasis cerebral, p u l m o n a r o suprarrenal lquido d e la cavidad pleural). SI la fstula aparece antes del tercer da de
nica pueden ser valorados para ciruga siempre q u e el t u m o r primarlo posoperatorlo, se a s u m e q u e se trata d e una dehiscencia d e suturas y se
sea resecable. procede a la reintervencln y sutura d e la m i s m a . Sin e m b a r g o , si han
pasado ms d e tres das, el cierre d e la fstula no ofrece buenos resultados
Carcinoma microctico (porque ya se ha f o r m a d o tejido d e granulacin y aparecer una nueva
dehiscencia), siendo d e eleccin la realizacin d e una toracostoma para
La base del tratamiento es la quimioterapia. drenaje del lquido pleural y cura d e la zona d e la dehiscencia.

La e n f e r m e d a d limitada se trata c o n q u i m i o t e r a p i a y radioterapia tor- En revisiones posteriores, si se c o m p r u e b a q u e la fstula se ha cerrado,


cica. En los raros casos d e e s t a d i o I o II sin a d e n o p a t a s m e d i a s t n i c a s t a m b i n se p u e d e cerrar la toracostoma y/o realizar una toracoplastia.
t u m o r a l e s p u e d e plantearse t a m b i n el t r a t a m i e n t o q u i r r g i c o .
El e n f i s e m a s u b c u t n e o e n un paciente posoperado no es Importante
La enfermedad extendida se trata c o n quimioterapia. En caso d e mets- por s m i s m o , sino por ser la traduccin d e lo q u e ocurre bronquialmente.
tasis enceflicas se realiza t a m b i n radioterapia holocraneal. Una v e z resuelta la situacin causal, el enfisema desaparece progresiva-
m e n t e y sin c o m p l i c a c i o n e s . T a n slo e n enfisemas m u y Importantes, que
Tanto en la enfermedad limitada c o m o e n la extendida est Indicada la afecten al territorio facial, se realizar una Incisin c u t n e a cervical para la
radioterapia holocraneal profilctica si tras el tratamiento se objetiva res- expresin m a n u a l del aire, o bien se colocarn mltiples agujas hipodr-
puesta c o m p l e t a . micas e n los tejidos enfisematosos.

Complicaciones posquirrgicas Estudio de operabilidad

Hemorragia C l s i c a m e n t e se ha c o n s i d e r a d o q u e los pacientes c o n una FEV, mayor


d e 2.000 mi p u e d e n tolerar una n e u m o n e c t o m a , y una lobectoma si el
En caso d e sangrado por los drenajes torcicos c o n d b i t o m a y o r d e FEV, es mayor d e 1.500 mi.
200 ml/h durante ms d e tres horas, o d e ms d e un litro e n las primeras
24 horas, se realizar revisin quirrgica para controlar el p u n t o h e m o - Los criterios d e Inoperabllldad a p a r e c e n reflejados e n la Tabla 7. SI existe
rrglco. e n f e r m e d a d p u l m o n a r c o n c o m i t a n t e se valoran una v e z q u e el paciente
haya sido tratado c o r r e c t a m e n t e .
Hipotensin

G e n e r a l m e n t e es s e c u n d a r l a a la c i t a d a h e m o r r a g i a , a Infarto a g u d o Mal estado clnico (Karnofsky < 50%)


Globales,
de m i o c a r d i o , al e m p l e o d e s e d a n t e s o a t a p o n a m i e n t o c a r d a c o e n Enfermedades asociadas graves e Incontrolables
pacientes e n los q u e se abri el pericardio d u r a n t e la I n t e r v e n c i n . FEV, preoperatorio real <1 I, Irreversible
FEV, posoperatorlo predicho < 0,81 y < 30% del terico
T r a s t o r n o s d e l r i t m o cardaco DLCO < 40%
Pulmonares
ve < 40% Irreversible
En relacin c o n la ansiedad, el dolor, los sedantes, hipoxemia o la m a n i -
PaCO^ > 45 mmHg Irreversible
pulacin quirrgica.
Hipertensin pulmonar grave

lAM 3 meses previos


Edema pulmonar Cardacos
Arritmia ventricular incontrolable

Generalmente por excesivo aporte d e lquidos e n el posoperatorlo. T a b l a 7. Criterios clsicos de Inoperabllldad

Atelectasias Los criterios expuestos en la Tabla 7 son los criterios clsicos, cuyo uso
se ha Ido a b a n d o n a n d o al estar basados e n valores absolutos de funcin
A causa de una mala realizacin d e fisioterapia respiratoria, si el paciente pulmonar. En la actualidad, para valorar la operabllldad d e un paciente, se
no recibe una analgesia a d e c u a d a . utiliza el algoritmo q u e se muestra e n la F i g u r a 14.

04 - Neoplasias pulmonares 18 ERRNVPHGLFRVRUJ


I
Ciruga torcica I 04

4.3. Ndulo p u l m o n a r s o l i t a r i o
Ambas s i

Se trata de una opacificacln radiolgica de hasta 3 c m de dimetro mayor


alguna < 8 0 % (para algunos autores, de hasta 6 c m ) , rodeada de parnquima pulmonar
sano c o n bordes bien delimitados, no asociada a atelectasia o adenopatas.
< 35% y > 75% O
VO, pico
<10 mi/kg/min >20 mi/kg/min Etiologa
35-75% y Maligno.
10-20 mi/kg/min
Carcinoma broncognico.
Carcinolde.
Metstasis solitaria.

G r a n u l o m a Infeccioso.
alguno < 3 0 % ambos > 3 0 % G r a n u l o m a no Infeccioso (artritis reumatoide, Wegener, sarcoidosis).

VO,pico
Factores de riesgo de malignidad
Edad: la e d a d Inferior a 35 aos sugiere b e n i g n i d a d .
< 35% O > 35% y F u m a d o r : el t a b a q u i s m o a u m e n t a el riesgo de malignidad.
<10 mi/kg/min >10 mi/kg/min
Neoplasia previa: a u m e n t a el riesgo de malignidad.
T i e m p o de c r e c i m i e n t o : un NPS sin c a m b i o s de t a m a o durante ms
d e dos a o s es b e n i g n o . En general, los nduios benignos tienen un
^ Se puede realizar Se puede realizar
ynoperable , I lobectoma neumonectoma t i e m p o d e d u p l i c a c i n m e n o r de 30 das o mayor de 4 0 0 das.
Calcificacin: son patrones de calcificacin benigna las centrales, di-

VOjPico: consumo mximo de oxgeno (medido con test de esfuerzo fusas, c o n c n t r i c a s , laminares o e n "palomitas d e maz".
cardiopulmonar) Mrgenes: los bordes regulares y r e d o n d e a d o s sugieren lesiones
PP: posoperatorlo predicho (para el clculo de la funcin pulmonar benignas. El signo de la "corona radiada" es a l t a m e n t e sugestivo de
posoperatorla predicha, vase texto) malignidad.
Figura 14. Criterios actuales de operabllldad T a m a o : casi t o d o s los nduios de ms d e 2 c m d e dimetro son
malignos, en contraposicin a los de m e n o s de 2 c m (50% de m a -
E clculo de la funcin p u l m o n a r posoperatorla predicha se p u e d e rea- lignidad).
lizar con la frmula: Cavitacin: las c a v i d a d e s d e paredes gruesas sugieren malignidad.
Nduios satlite: los nodulos p e q u e o s asociados a uno d o m i n a n t e

FPPP = FPPR - (fPPR x^) sugieren b e n i g n i d a d c o n alta probabilidad.

siendo FPPP= funcin p u l m o n a r posoperatorla predicha, FPPR= f u n c i n


pulmonar preoperatoria real, a = n m e r o d e s e g m e n t o s f u n c i o n a n t e s en
Solicitar s i e m p r e R x antiguas del p a c i e n t e .
el tejido a resecar. La funcionalidad de los s e g m e n t o s se valora c o n bron-
coscopia y/o tcnicas de I m a g e n .

La hipoxemia y la hipercapnia a u m e n t a n el riesgo quirrgico, pero no Diagnstico


se consideran contraindicaciones absolutas, d e b i e n d o ser valoradas de
forma Individual en cada paciente. T C torcica

En todo paciente c o n NPS de reciente diagnstico, se debe reallzarTC tor-


4.2. T u m o r e s p u l m o n a r e s cica c o n contraste. La PET no es sensible para lesiones de menos de 1 c m .
Tiene un alto valor predictivo negativo en pacientes con nduios sospe-
metastsicos chosos de benignidad. En algunos centros la utilizan, previa a la ciruga de
un ndulo sospechoso de malignidad, para detectar lesiones metastsicas.
El p u l m n es diana frecuente de las metstasis de t u m o r e s de casi cual-
quier localizacin. Puede dar I m a g e n d e "suelta de globos"o de linfangitis Broncoscopia
carcinomatosa con patrn Intersticial.
T i e n e un r e n d i m i e n t o bajo para diagnstico de NPS, excepto si se realizan
Se realiza extirpacin quirrgica slo si el t u m o r primarlo est controlado, blopsias transbronquiales c o n gua fluoroscpca. El rendimiento a u m e n -
no hay extensin a otros rganos y el paciente tolerar la reseccin pul- ta si la lesin t i e n e un t a m a o mayor d e 2 c m , o tiene un "signo dei bron-
monar. Se ha ensayado c o n casi cualquier tumor, pero los mejores resul- quio" positivo. No est indicada de rutina en el estudio del NPS, pero se
tados los ofrece el osteosarcoma. considera la t c n i c a de eleccin si se requiere el diagnstico histolgico.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

T o d o NPS en mayores de 3 5 aos es m a l i g n o , m i e n -


tras no se demuestre lo contrario.

Puncin transtorcica ( P T T )

Generalmente guiada p o r T C . Se realiza si la broncoscopia no ha llega-


do al diagnstico. Puede ser de eleccin en nduios m u y perifricos. La
complicacin ms frecuente es el neumotrax.

VATS

Consiste en una videotoracoscopia c o n reseccin del ndulo pulmonar.


Es la prueba de eleccin, ante pacientes d e alta s o s p e c h a d e malignidad,
cuando otras tcnicas no han llegado al diagnstico. Figura 16. Carcinolde e n d o b r o n q u i a

La actitud diagnstica ante un ndulo p u l m o n a r solitario (NPS) d e p e n d e El c a r c i n o l d e , al Igual q u e el c a r c i n o m a microctico, deriva d e la c l u -


del riesgo de malignidad del m i s m o (Figura 15). la d e Kulchitsky. Estas clulas p e r t e n e c e n al sistema n e u r o e n d o c r i n o
(sistema A P U D ) y t i e n e n g r n u l o s neurosecretores q u e c o n t i e n e n m l -
tiples h o r m o n a s . En o c a s i o n e s , estos t u m o r e s presentan sndromes pa-
raneoplsicos, s i e n d o el m s tpico el s n d r o m e carcinoide (rubefaccin,
Probabilidad baja Probabilidad media / alta
de malignidad de malignidad
b r o n c o c o n s t r i c c i n , diarrea y lesiones valvulares cardacas). A diferencia
d e los c a r c i n o l d e s originados e n el tracto gastrointestinal, e n esta loca-
lizacin no se requiere la existencia d e metstasis hepticas para ia apa-
ricin d e s n d r o m e c a r c i n o i d e , a u n q u e es m s f r e c u e n t e si estas estn
p r e s e n t e s . T a m b i n p u e d e segregar A C T H , A D H o producir un sndrome
Seguimiento radiolgico: FBoPTT) pelagrolde.
Cada 3 meses el primer ao
Cada 6 meses el segundo
En ocasiones hay metstasis (carcinoide atpico o maligno), siendo las
Figura 15. Gua diagnstica del ndulo p u l m o n a r solltar lo ms frecuentes en ganglios linfticos y e n hgado. Suelen ser de loca-
lizacin central, en pacientes m e n o r e s de 40 aos, sin relacin c o n el
t a b a q u i s m o y c o n clnica de tos crnica, hemoptisis (es un t u m o r m u y
4.4. T u m o r e s b e n i g n o s vascuarizado) o atelectasia.

El t r a t a m i e n t o d e e l e c c i n d e t o d o s los " a d e n o m a s " es la reseccin qui-


Suponen menos del 5% de los t u m o r e s primarlos del p u l m n . Incluyen rrgica. C o n f r e c u e n c i a , es suficiente la b r o n c o t o m a c o n escisin local
f u n d a m e n t a l m e n t e los a d e n o m a s y los h a m a r t o m a s (la s u m a d e a m b o s o la reseccin atpica. En el c a s o d e los carcinoldes atpleos, el trata-
supone ms del 9 0 % de los t u m o r e s benignos). m i e n t o es similar al del c a r c i n o m a microctico d e p u l m n c o n pollqui-
mioterapla.

Adenomas bronquiales
Hamartoma
Son los tumores "benignos" ms frecuentes (representan la mitad d e los
casos). De ellos, el 8 0 % son carcinoldes (Figura 16), el 10-15% clilndro- Es el t u m o r estrictamente b e n i g n o m s frecuente en el p u l m n . General-
mas (tumor adenolde-qustico) y un p e q u e o porcentaje c a r c i n o m a s m e n t e aparece en h o m b r e s mayores d e 60 aos. Es d e localizacin peri-
mucoepidermoldes. La mayora son lesiones Intrabronquiales d e creci- frica y suele ser un hallazgo asintomtico en la radiografa. Desde el p u n -
miento lento y de localizacin central. Suelen presentarse e n pacientes to d e vista a n a t o m o p a t o l g i c o se trata de una malformacin en la q u e se
jvenes (40 aos). p u e d e n ver m e z c l a d o s tejidos diversos (msculo, grasa, cartlago, hueso).

Para m u c h o s autores ha variado la clasificacin d e estos t u m o r e s . El tr- La calcificacin en "palomitas de maz" se considera p a t o g n o m n i c a dei
mino "adenoma" ha cado en desuso y el carcinoide, cllindroma y carcino- h a m a r t o m a , as c o m o la existencia d e d e n s i d a d grasa en su Interior (signo
ma m u c o e p i d e r m o l d e han pasado a ser considerados c o m o neoplasias radiolgico q u e se p u e d e observar en la T C torcica). Salvo que aparez-
de baja malignidad, ya q u e algunos d e ellos p u e d e n c o m p o r t a r s e c o m o c a n algunos d e estos dos signos, es frecuente q u e se haga reseccin para
neoplasias malignas. Incluso originando metstasis. asegurarse d e q u e no es una neoplasia maligna.

04 - Neoplasias pulmonares ERRNVPHGLFRVRUJ


Ciruga torcica

71 La h i p e r c a l c e m i a es u n s n d r o m e p a r a n e o p l s i c o p r o d u c i d o por

Ideas clave ^ el c a r c i n o m a e p i d e r m o i d e .

71 El a d e n o c a r c l n o m a es el t i p o h i s t o l g i c o m s f r e c u e n t e . 71 El c a r c i n o m a m i c r o c t i c o es la v a r i e d a d q u e m s s n d r o m e s p a -
r a n e o p l s i c o s p r o d u c e . D e s t a c a n el S I A D H ( h i p o n a t r e m i a ) y el
71 La c a u s a m s h a b i t u a l d e s n d r o m e d e P a n c o a s t es el c a r c i n o m a sndrome de Cushing.
epidermoide.

71 El c a r c i n o m a m i c r o c t i c o es la c a u s a m s f r e c u e n t e d e s n d r o m e
d e v e n a c a v a superior.

3) La c l a s i f i c a c i n T N M q u e le c o r r e s p o n d e es ( T 2 a N 0 MO).

Casos c l n i c o s & 4) La p r e s e n c i a d e u n a a l t e r a c i n v e n t i l a t o r i a o b s t r u c t i v a c o n t r a i n -
d i c a la r e s e c c i n q u i r r g i c a d e l t u m o r .
Hombre de 62 aos de e d a d , de profesin taxista, con diag-
nstico p r e v i o d e b r o n q u i t i s c r n i c a sin t r a t a m i e n t o a l g u n o , RC:3
q u e c o n s u l t a por e s p u t o h e m o p t o i c o . La e x p l o r a c i n fsica es
n o r m a l . La radiografa s i m p l e d e trax m u e s t r a u n a m a s a e n V a r n d e 6 8 a o s d e e d a d , f u m a d o r a c t i v o c o n IRA a c u m u l a d o
lbulo s u p e r i o r d e r e c h o q u e n o exista u n a o a n t e s . La b r o n - d e 5 0 , q u e c o n s u l t a por c u a d r o clnico d e a u m e n t o d e su tos h a -
c o s c o p i a o b j e t i v a m u c o s a d e a s p e c t o t u m o r a l e n b r o n q u i o lo- bitual d e tres m e s e s d e e v o l u c i n y h e m o p t i s i s e n la ltima s e -
bar s u p e r i o r d e r e c h o q u e s e b i o p s i a y r e s u l t a ser u n c a r c i n o m a m a n a . E n la I m a g e n se m u e s t r a la T C t o r c i c a . Tras la realizacin
e p i d e r m o i d e . El c l c u l o d e FEV^ p o s o p e r a t o r l o p r e d e c i b l e e s d e d e b r o n c o s c o p i a se d i a g n o s t i c a u n c a r c i n o m a b r o n c o g n i c o tipo
9 0 0 ce para u n a l o b e c t o m a s u p e r i o r d e r e c h a c o n test d e b r o n - a d e n o c a r c l n o m a e n e l b u l o s u p e r i o r izquierdo. La P E T d e m u e s -
c o d l l a t a c i n positivo. La r e s o n a n c i a m a g n t i c a d e l c e r e b r o es tra c a p t a c i n p a t o l g i c a d e f l u o r o d e s o x i g l u c o s a n i c a m e n t e a la
n o r m a l . La t o m o g r a f a c o m p u t a r i z a d a (TC) m u e s t r a u n a m a s a altura d e la m a s a p u l m o n a r . La e s p i r o m e t r a m u e s t r a u n a f u n -
de 5 cm en lbulo superior derecho, con adenopatas paratra- c i n p u l m o n a r c o n u n FEV^ d e l 8 5 % del valor terico. S e a l e la
q u e a l e s d e r e c h a s d e 15 m m d e d i m e t r o . C u l e s el s i g u i e n t e respuesta correcta:
p r o c e d i m i e n t o a realizar?

1) L o b e c t o m a s u p e r i o r d e r e c h a y l i n f a d e n e c t o m a m e d i a s t n i c a
radical.
2) T r a t a m i e n t o q u i m i o t e r p i c o c o m b i n a d o d e f i n i t i v o .
3) M e d i a s t i n o c o p i a d e e s t a d i f i c a c i n .

4) Realizacin d e t o m o g r a f a p o r e m i s i n d e p o s i t r o n e s ( P E T ) .

RC: 3
Paciente d e 6 9 a o s , f u m a d o r d e 3 0 cigarrillos/da d e s d e h a c e 4 0
aos, a q u i e n , a raz d e u n e p i s o d i o d e h e m o p t i s i s , se le practica
u n a TC torcica q u e d e m u e s t r a la p r e s e n c i a d e u n a m a s a peri-
hiliar d e 5 c m q u e p r o v o c a u n a a t e l e c t a s i a c o m p l e t a d e l b u l o
superior d e r e c h o y a u s e n c i a d e a d e n o p a t a s m e d i a s t n i c a s y d e
otras a n o m a l a s torcicas. La b r o n c o s c o p i a confirma la p r e s e n c i a
d e una m a s a d e a s p e c t o n e o p l s i c o e n la e n t r a d a del lbulo s u -
perior d e r e c h o , s i t u a d a a m s d e 2 c m d e la carina principal, c u y o
diagnstico histolgico es d e c a r c i n o m a e s c a m o s o . La e s p i r o m e - 1) H a y q u e realizar u n a l o b e c t o m a s u p e r i o r i z q u i e r d a , c o n linfade-
tra forzada m u e s t r a u n a F V C d e 4 . 2 0 0 ( 8 8 % ) y u n V E M S d e 2.400 nectoma mediastnica sistemtica.
(76%) con un cociente V E M S / F V C d e 6 9 % . C u l d e las s i g u i e n t e s 2) Ei t r a t a m i e n t o i n d i c a d o es la q u i m i o r r a d i o t e r a p i a .
afirmaciones es correcta? 3) H a y q u e realizar u n m t o d o d e e s t a d i f i c a c i n m e d i a s t n i c a (me-
diastinoscopia/mediastinotoma, puncin transbronquiai).
1) Se trata d e u n c n c e r d e p u l m n e n e s t a d i o III. 4) Es i n o p e r a b l e . El t r a t a m i e n t o es r a d i o t e r a p i a .
2) El t r a t a m i e n t o d e e l e c c i n es la q u i m i o t e r a p i a n e o a d y u v a n t e y
posterior ciruga d e r e s e c c i n . RC:3

21 ERRNVPHGLFRVRUJ
fibrosis q u s t i c a , e n f i s e m a por dficit d e a l - a n t i t r i p s i n a , h i p e r t e n s i n

ENARM
Tan slo hay que centrarse
en las I d e a s C l a v e . p u l m o n a r p r i m a r i a y sarcoidosis. El T P se d e b e c o n s i d e r a r c u a n d o se
h a y a n a g o t a d o t o d a s las d e m s o p c i o n e s t e r a p u t i c a s y c u a n d o la ex-
p e c t a t i v a d e v i d a tras el t r a s p l a n t e s u p e r e a la d e la e n f e r m e d a d . Sin
e m b a r g o , e n m u c h o s p a c i e n t e s el o b j e t i v o p r i m a r i o del T P es m e j o -
El trasplante de p u l m n (TP) (Figura 17) es una o p c i n teraputica pa- rar la c a l i d a d d e v i d a , a u n q u e la mejora e n s u p e r v i v e n c i a p u e d a ser
liativa aplicable a pacientes seleccionados q u e p a d e z c a n cualquier enfer- m a r g i n a l . Las i n d i c a c i o n e s para las e n f e r m e d a d e s m s f r e c u e n t e s se
medad respiratoria crnica no neoplsica, grave e irreversible. El objetivo r e c o g e n e n la T a b l a 8 .
fundamental del TP es alargar la vida, mejorar la funcin p u l m o n a r y m e -
jorar la calidad de vida.
EPOC y enfisema FEV^ posbroncodilatador < 2 5 %
por dficit PaCO^ > 55 m m H g
de a , -
Hipertensin arterial pulmonar
antitripsina
Anastomosis
FEV, < 3 0 %
arteria
pulmonar PaO^ < 50 m m H g
PaCO^ > 50 m m H g
Hipertensin arterial pulmonar
Fibrosis qustica/
Mala situacin clnica a pesar de tratamiento
bronquiectasias
Anastomosis
Nervio frnico ptimo:
bronquial
- Ingresos hospitalarios frecuentes
- Hemoptisis masiva recurrente
- Rpida cada del FEV

FVC o CPT <


DLCO < 5 0 %
Fibrosis
Hipertensin arterial pulmonar
pulmonar
Corazn PaO-, < 60 m m H g en reposo o durante el ejercicio
idioptica
Progresin de la enfermedad a pesar
Venas pulmonares
del tratamiento

Clase funcional NYHA III o IV a pesar


de tratamiento ptimo
Figura 17. Trasplante pulmonar Hipertensin
Perfil hemodinmico desfavorable:
pulmonar
- Presin auricular derecha > 15 mmHg

5.1. I n d i c a c i o n e s y c o n t r a i n d i c a c i o n e s - Presin media en arteria pulmonar > 55 mmHg


- ndice cardaco < 2 l/min/m^

Tabla 8. Criterios para la indicacin d e trasplante de p u l m n


Las e n f e r m e d a d e s s u s c e p t i b l e s d e ser tratadas c o n T P a b a r c a n p r c t i -
c a m e n t e t o d a la patologa n e u m o l g i c a . En la a c t u a l i d a d , la i n d i c a c i n La mayora de los centros sitan en 65 aos el lmite de edad. Las contra-
ms f r e c u e n t e es la E P O C , s e g u i d a por la fibrosis p u l m o n a r i d i o p t i c a . indicaciones tpicas para el T P se detallan e n la Tabla 9.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Ciruga t o r c i c a



Infeccin por VIH
Antigenemia para hepatitis B crnica
Complicaciones
Infeccin crnica activa por hepatitis C Disfuncin p r i m a r i a d e l i n j e r t o
Tumor maligno con periodo libre de enfermedad inferior a 5 aos
Tabaquismo activo Tambin llamada respuesta a la implantacin y e d e m a de reperfusin. Con-
Abuso o dependencia de alcohol o drogas siste en un dao pulmonar a g u d o q u e aparece en las primeras 72 horas
Proceso infeccioso no controlable tras el trasplante, y cursa c o n infiltrado pulmonar difuso e hipoxemia. Es ne-
ndice de masa corporal < 17 o > 30 cesario realizar diagnstico diferencial c o n neumona nosocomial, obstruc-
Falta de cumplimentacin reiterada del tratamiento mdico prescrito cin venosa pulmonar y rechazo hiperagudo. Su gravedad es variable. Re-
Enfermedad significativa de cualquier otro rgano vital distinto al pulmn quiere tratamiento de soporte, incluso xido ntrico inhalado y oxigenacin
Carencia de un entorno familiar y social adecuado que garantice por m e m b r a n a extracorprea en los casos graves. La mayora se recuperan,
el cumplimiento teraputico pero los casos graves son una causa frecuente de mortalidad temprana.
Tabla 9. Contraindicaciones para el trasplante de p u l m n
C o m p l i c a c i o n e s d e la va area
Eleccin del tipo de trasplante
En un 4 - 2 0 % d e los casos a p a r e c e n c o m p l i c a c i o n e s de la va area c o m o
El TP puede ser unipulmonar, bipulmonar o cardiopulmonar. A p r o x i m a - dehiscencia de suturas, estenosis y broncomalacia. Se suelen resolver
d a m e n t e la mitad de los q u e se realizan son unipulmonares, y la otra mi- c o n tratamiento b r o n c o s c p i c o q u e p u e d e incluir desbridamiento, dila-
tad bipulmonares. El cardiopulmonar s u p o n e m e n o s del 5% de total. tacin, reseccin c o n lser y colocacin d e prtesis endobronquial.

El tipo de trasplante indicado d e p e n d e de la e n f e r m e d a d p u l m o n a r del Rechazo


receptor y de la c o n v e n i e n c i a o no d e dejar u n o d e los p u l m o n e s . El T P
bipulmonar es necesario c u a n d o el p a c i e n t e q u e va a ser t r a s p l a n t a d o Agudo. Es una respuesta inmunolgica caracterizada por inflamacin lin-
tiene p u l m o n e s c o n focos infecciosos (bronquiectasias, fibrosis qusti- focitaria arteriolar y bronquiolar. Con los regmenes actuales de inmuno-
ca). El c a r d i o p u l m o n a r es necesario para el s n d r o m e d e E i s e n m e n g e r supresin el 50% de los pacientes presentarn, al menos, un episodio du-
con alteraciones c o m p l e j a s q u e no p u e d a n ser reparadas j u n t o c o n un rante el primer ao, aunque es ms frecuente en los tres primeros meses.
TP, o en el caso de e n f e r m e d a d p u l m o n a r y cardaca c o n c o m i t a n t e ; no Puede ser clnicamente silente, o puede manifestarse con sntomas como
es necesario el trasplante c a r d i o p u l m o n a r c u a n d o existe cor pulmonale, tos, fiebre, disnea, hipoxemia y crepitantes. En ms de la mitad de los casos
porque la f u n c i n ventricular d e r e c h a se recuperar c u a n d o el TP nor- aparecen infiltrados pulmonares difusos y deterioro de la funcin pulmo-
malice la poscarga vascular pulmonar. En la E P O C y e n el e n f i s e m a por nar. El diagnstico debe ser confirmado mediante biopsia transbronquial
dficit de a l - a n t i t r i p s i n a existe e v i d e n c i a d e una m a y o r s u p e r v i v e n c i a (sensibilidad del 70%). El tratamiento habitual consiste en ciclos cortos con
con TP b i p u l m o n a r frente al u n i p u l m o n a r , pero no hay datos c o n c l u - altas dosis de corticoides y ajustar el tratamiento inmunosupresor. La res-
yentes para otras e n f e r m e d a d e s . En la a c t u a l i d a d , la c a u s a m s f r e c u e n - puesta al tratamiento suele ser favorable en la mayora de los casos.
te de TP u n i p u l m o n a r es la E P O C , del b i p u l m o n a r , la fibrosis qustica, Crnico. Es la principal causa de muerte tarda. Su prevaiencia a los cinco
y del cardiopulmonar, la h i p e r t e n s i n p u l m o n a r primaria. El trasplan- aos del trasplante es del 50%. Los principales factores de riesgo para su
te de un lbulo de d o n a n t e s a n o t i e n e un papel limitado e n el T P d e desarrollo son los episodios previos de rechazo agudo, neumonitis por
adulto; se ha realizado, sobre t o d o , en a d o l e s c e n t e s y adultos j v e n e s citomegalovirus, bronquiolitis linfocitaria y falta de cumplimentacin del
c o n fibrosis qustica, y los resultados son c o m p a r a b l e s al T P c o n r g a n o tratamiento inmunosupresor. En la mayora de los casos aparece a partir
procedente de cadver. del primer ao. Se trata de una bronquiolitis obliterante, y se manifiesta
c o m o una obstruccin progresiva al flujo areo. El diagnstico se basa

Manejo postrasplante en una progresiva disminucin de! FEV, (> 20%), aunque la mayora de
los pacientes se detectan en fase asintomtica al observar una disminu-

Tras el TP se requiere t r a t a m i e n t o i n m u n o d e p r e s o r d e por vida, y profi- cin del FEF^j,,,^,,^. Ningn tratamiento ha demostrado eficacia.

laxis contra algunos p a t g e n o s (Pneumocystis jiroveci, citomegalovirus,


hongos) durante largos periodos de t i e m p o . El t r a t a m i e n t o i n m u n o s u - Infecciones
presor consiste en la c o m b i n a c i n d e tres o c u a t r o f r m a c o s : corticoi-
des, inhibidores de la sntesis d e n u c l e t i d o s (azatioprina, m i c o f e n o l a t o Son la primera causa d e mortalidad durante el primer ao. Las ms fre-
mofetil), inhibidores de la calcineurina (ciclosporina A, tacrolimus) y, e n cuentes son:
ocasiones, anticuerpos antirreceptores d e la IL-2 ( d a c l i z u m a b , basilixi- Bronquitis a g u d a y n e u m o n a . P u e d e n acontecer en cualquier
mab). m o m e n t o , pero ocurren e n p r c t i c a m e n t e todos los pacientes d u -
rante el periodo posoperatorlo. Ms tardamente t a m b i n son fre-
Resultados cuentes los episodios d e bronquitis, sobre t o d o en pacientes que
desarrollan bronquiolitis obliterante debida a Pseudomona aerugino-
En g e n e r a l , la s u p e r v i v e n c i a tras el T P se e s t i m a e n un 7 0 % al primer sa o Staphyiococcus aureus resistente a meticilina.
ao, y un 4 5 - 5 0 % a los c i n c o aos. Entre las c a u s a s d e trasplante, la e n - Neumona por citomegalovirus. Es la infeccin vrica ms frecuente, aun-
f e r m e d a d en la q u e se c o n s i g u e m a y o r s u p e r v i v e n c i a a los c i n c o a o s que en la actualidad, con las pautas de profilaxis, su incidencia es del 15%.
es la fibrosis qustica, y las q u e m e n o r s u p e r v i v e n c i a p r e s e n t a n son la La mayora aparece en los seis primeros meses. Desde el punto de vista
fibrosis p u l m o n a r idioptica y la E P O C . La p r i m e r a c a u s a d e m u e r t e d u - clnico puede ser muy similar al rechazo agudo. Se trata con ganciciovir.
rante el primer a o son las infecciones y, tras el p r i m e r a o , el r e c h a z o Aspergillus. Es la infeccin por hongos ms frecuente y presenta una
crnico. elevada mortalidad.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

Ti La i n f e c c i n b a c t e r i a n a es la m s f r e c u e n t e e n el p o s o p e r a t o r i o
deas clave inmediato.

TI La i n d i c a c i n m s f r e c u e n t e d e t r a s p l a n t e u n i p u l m o n a r es la 71 El r e c h a z o c r n i c o se m a n i f i e s t a c o m o u n a b r o n q u i o l i t i s oblite-
E P O C , y d e t r a s p l a n t e b i p u l m o n a r la fibrosis q u s t i c a . rante.

71 La c a u s a m s f r e c u e n t e d e m o r t a l i d a d d u r a n t e el p r i m e r a o
s o n las i n f e c c i o n e s y, a partir d e l p r i m e r a o , el r e c h a z o c r n i c o .

05 Trasplante de pulmn 24 ERRNVPHGLFRVRUJ


torcica

Traumatismos torcicos

O R I E N T A C I N Neumotorax a tensin (Figura i s )


ENARM
s conveniente conocer al
menos las Ideas Clave.
Se d e b e Identificar precozmente. Incluso prehospitalarlo: es causa de mor-
talidad precoz evitable. Ante la sospecha clnica (ausencia de murmullo
vesicular, sin m o v i m i e n t o torcico, timpanismo, desviacin traqueal contra-
Los traumatismos torcicos aparecen en un 7 5 % de ios poitraumatizados lateral e Ingurgitacin yugular, c o n insuficiencia respiratoria) sin necesidad
graves. de c o m p r o b a c i n radiolgica se d e b e realizar descompresin Inmediata
c o n aguja gruesa en 2. espacio Intercostal lnea medloclavicular.

6.1. R e c o n o c i m i e n t o p r i m a r i o
de lesiones c o n c o m p r o m i s o vital
inmediato

Obstruccin de la va area por lesin de la va area principal. Para


conservar la va area libre, p u e d e ser necesaria la realizacin d e una
traqueotoma urgente, a la altura del s e g u n d o o tercer anillo traqueal
o Intubacin.
Alteracin de la ventilacin. Neumotrax a tensin, abierto o volet
(trax Inestable).
Alteraciones h e m o d i n m i c a s : t a p o n a m i e n t o cardaco, h e m o t r a x
masivo o e m b o l i s m o gaseoso.

Neumotorax abierto
Es consecuencia de una herida penetrante del trax. El aire entra en e trax
con ms facilidad en la Inspiracin q u e c u a n d o sale en la espiracin, lo q u e Figura 18. N e u m o t r a x a tensin: colapso del p u l m n derecho
origina un colapso progresivo del p u l m n . En la inspiracin, el mediastino c o n desviacin del mediastino a la Izquierda
es "empujado" hacia el lado sano y en la espiracin, hacia el lesionado, pro-
ducindose un "bamboleo" mediastnico que disminuye el retorno venoso Vo/et costal o trax inestable (Figura i 9 )
y, en consecuencia, el gasto cardaco. Suele asociar lesin pulmonar.
Se d e b e a una doble fractura en tres o ms niveles adyacentes. Esto oca-
La primera medida de urgencia consiste en restaurar la Integridad de la pared siona una porcin central "flotante" en la pared torcica q u e oscila con la
torcica mediante un apsito fijo en tres puntos (efecto valvular) y colocacin respiracin d e un m o d o Inverso o paradjico respecto al resto de la pared.
de drenaje endotorcico lejos de la herida. Posteriormente cierre definitivo.
Lo importante no es el d a o d e la pared sino las lesiones asociadas: c o n -
tusin p u l m o n a r ( d e t e r m i n a n t e d e la Insuficiencia respiratoria), h e m o t -
rax y n e u m o t r a x .
El tratamiento Inicial de e l e c c i n es el t a p o n a m i e n t o
parcial de la herida, para permitir la salida del a i r e ,
pero impedir su entrada. Para su tratamiento, el primer paso es la analgesia q u e permita fisiotera-
pia respiratoria y, el s e g u n d o , el control d e ia funcin respiratoria: en caso

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

de evolucionar a Insuficiencia respiratoria, se realiza ventilacin m e c n i c a solucionar el t a p o n a m i e n t o cardaco a b r i e n d o el pericardio, masajear


con presin positiva, q u e es necesario en el 7 0 % de los pacientes c o n d i r e c t a m e n t e el c o r a z n , el control del s a n g r a d o torcico d i r e c t a m e n t e ,
volet. El tercer paso es e control de lquidos y el cuarto, slo en los casos el control del e m b o l i s m o g a s e o s o por c l a m p a j e hlllar, c o n redistribu-
en los que exista un h u n d i m i e n t o de t o d o el hemitrax c o n c o m p r o m i s o cin d e flujo a r g a n o s vitales, c o r a z n y cerebro ( m e d i a n t e clampaje
restrictivo se Indicar la fijacin quirrgica. artico). SI hay respuesta, se trasladar a la sala d e o p e r a c i o n e s para
t r a t a m i e n t o definitivo.

6.2. R e c o n o c i m i e n t o s e c u n d a r i o
d e l a s l e s i o n e s torcicas

Lesiones de la pared torcica


Fractura costal

Su localizacin ms frecuente es el p u n t o de Impacto (a m e n u d o lateral).


De la 4.3 a la 9A costilla. Muy p o c o habituales en nios.

Su diagnstico suele ser clnico (crepitacin sea, signo de la tecla, dolor


a la palpacin) y radiolgico.
Espiracin
En c u a n t o a su manejo, g e n e r a l m e n t e es ambulatorio salvo si es mayor
Figura 19. 7b/etcostal de tres fracturas, e n los ancianos y en pacientes c o n EPOC que asocien
lesin pulmonar. Los aspectos f u n d a m e n t a l e s son tres:
Hemotrax masivo Realizacin d e fisioterapia respiratoria.
Instauracin de una analgesia a d e c u a d a . Se utilizarn analgsicos
Se produce por laceracin pulmonar o sangrado de la pared o lesiones d e menores, en caso de m e n o s d e tres fracturas. SI son ms de tres, ha-
los grandes vasos, diafragma u rganos a b d o m i n a l e s . Ante la s o s p e c h a se br q u e e m p l e a r analgsicos mayores. En ocasiones se d e b e realizar
debe proceder a la colocacin d e un t u b o d e trax d e grueso calibre. b l o q u e o Intercostal o paravertebral.
Exclusin de lesin d e v e c i n d a d , q u e es ms frecuente en las fractu-
Dependiendo de la cuanta y velocidad del sangrado se clasifican e n : ras de 1.3 o 2.3 costillas (que Indican t r a u m a t i s m o Intenso y asocian
Hemotrax masivo: c u a n d o se produce la salida por el t u b o d e trax lesiones vasculares subclavia y plexo braquial) o de 9.3 a 12.3 despla-
de ms de 1.500 mi de sangre (> 20 ml/kg). zadas (que p u e d e n Implicar lesiones d e hgado, rones o bazo).
Hemotrax continuo: c u a n d o se produce la salida por el t u b o d e t -
rax de ms de 200 mi de sangre/hora durante 3-4 horas. F r a c t u r a d e esternn

Son Indicacin de toracotoma urgente. Se s o s p e c h a por dolor esternal a la palpacin. El diagnstico se obtiene
por radiografa lateral. E tratamiento es Igual al de las fracturas costales
(reposo, analgesia y fisioterapia). Puede asociar contusin miocrdica
En general, las hemorragias persistentes son s e c u n d a - (siempre hay q u e realizar un ECG y e n z i m a s cardacas).
rias a la lesin de una arteria intercostal o de la arteria
I m a m a r i a Interna, mientras que la hemorragia proce- Lesiones del parnquima pulmonar
i dente del p a r n q u i m a p u l m o n a r suele interrumpirse
i en pocos minutos, dada su baja presin.
Neumotrax s i m p l e

Taponamiento cardaco La c a u s a m s f r e c u e n t e es u n a f r a c t u r a costal c o n el e x t r e m o de la


costilla f r a c t u r a d a l a c e r a n d o la p l e u r a v i s c e r a l . Otras c a u s a s p u e d e n
Generalmente se produce por trauma penetrante. En la exploracin se ser la i a t r o g e n i a ( v e n t i l a c i n m e c n i c a , c o l o c a c i n d e va central) o
presenta la trada de Beck: hipotensin, Ingurgitacin yugular y tonos u n a h e r i d a p e n e t r a n t e . S e a c u a l sea el d e s e n c a d e n a n t e , se Instaura un
apagados cardacos. El diagnstico clnico de sospecha d e b e confirmarse m e c a n i s m o v a l v u l a r por el q u e el aire pasa al e s p a c i o pleural, pero no
con la realizacin de una ecocardiografa. SI existe c o m p r o m i s o vital, hay p u e d e salir, c o n la c o n s e c u e n t e I n e s t a b i l i d a d h e m o d i n m i c a si es m a -
que realizar una descompresin por pericardiocentesis subxifoldea pre- sivo ( s h o c k n o h i p o v o l m i c o sino por m e c a n i s m o c o m p r e s i v o ) c o m o
via a la toracotoma. ya se ha visto.

La t o r a c o t o m a d e r e a n i m a c i n se realiza e n la sala d e r e a n i m a c i n En su tratamiento hay q u e m a n t e n e r una actitud conservadora si es m e -


en un paciente agnico. Est Indicada e n t r a u m a s p e n e t r a n t e s , c o n le- nor del 15-20% y e n Individuos asintomticos (excepto traslado, necesi-
siones aisladas a escala cardaca en pacientes q u e llegan c o n signos d e dad d e ventilacin m e c n i c a o ciruga). En el resto d e los casos se realizar
vida. Se realiza toracotoma anterolateral Izquierda. Sus objetivos s o n : un drenaje torcico c o n e c t a d o a aspiracin.

06 Traumatismos t o r c i c o s ERRNVPHGLFRVRUJ
Ciruga t o r c i c a 06
Hemotrax s i m p l e
En el manejo inicial habr de insertarse un t u b o de trax de calibre grue-
so, debido a que la reexpansin ayuda a la hemostasia y permite la c u a n -
tificacin de sangre para determinar la necesidad de ciruga.

Generalmente, la sangre en la cavidad pleural no se c o a g u l a , d e b i d o a la


presencia de enzimas anticoagulantes, pero un p e q u e o porcentaje s

I
lo hace, evolucionando en la tercera o cuarta s e m a n a a fibrotrax, c u y o
tratamiento ser la decorticacin lo ms t e m p r a n o posible (ideal en la
primera semana) abierta o por videotoracoscopia. En ocasiones, se p u e -
de evitar la evolucin a fibrotrax mediante la instilacin d e urocinasa en
la cavidad pleural.

Contusin p u l m o n a r

Es una lesin cuya gravedad es m u y variable y q u e p u e d e no ser e v i d e n t e


en la radiografa de trax inicial. Es la principal causa de m u e r t e en t r a u m a
torcico.
Figura 2 0 . Herniacin gstrica por defecto diafragmtico izquierdo.
En la clnica se trata de un paciente c o n a n t e c e d e n t e s d e un t r a u m a to- Aparicin de niveles hidroareos en trax
rcico reciente, q u e p u e d e presentar disnea, t a q u i p n e a , hemoptisis y, en
ocasiones, febrcula. Radiolgicamente, aparecen u n o o ms infiltrados Para su tratamiento, la primera m e d i d a es la colocacin d e una sonda na-
alveolares, ms evidentes a las 24 horas. La T C torcica es ms sensible sogstrica para evitar la broncoaspiracin. A c o n t i n u a c i n , est indicada
y especfica para valorar las zonas contundidas. En la gasometra arterial la reparacin quirrgica m s o m e n o s urgente, en funcin de la clnica.
existe hipoxemia.
C u a n d o se detecta p r e c o z m e n t e se opera por laparotoma, mientras que
En su tratamiento hay q u e m a n t e n e r una actitud e x p e c t a n t e , c o n su- si se detecta t a r d a m e n t e y p u e d e n existir adherencias d e visceras abdo-
plementacin de oxgeno, control del dolor y fisioterapia respiratoria. En minales c o n estructuras torcicas, se prefiere el abordaje por toracotoma
caso de insuficiencia respiratoria, se realizar ventilacin m e c n i c a . Habr (Figura 2 1 ) .
que intentar la restriccin hdrica. La c o m p l i c a c i n ms frecuente suele
ser la sobreinfeccin, c o n el desarrollo de una n e u m o n a .

Laceracin p u l m o n a r

Son lesiones perifricas q u e dan hemotrax o n e u m o t r a x (drenaje t o -


rcico). Las que progresan centralmente d a a n los bronquios y vasos y
requieren lobectoma. Si la pleura est intacta, se produce un h e m a t o m a
intraparenquimatoso q u e p u e d e manejarse c o n s e r v a d o r a m e n t e , a u n -
que puede sobreinfectarse.

Lesiones diafragmticas
Localizacin ms frecuente: hemidiafragma izquierdo.
Mecanismo ms frecuente: accidente de automvil o lesin penetran-
te. Por hiperpresin abdominal en traumatismos de alta intensidad. Precisa la reparacin quirrgica por va abdominal o, como en este caso,
por va torcica cuando se descubre tardamente para eliminar adherencias,
En referencia a la clnica, si la lesin es p e q u e a , p u e d e pasar desaperci- aadiendo material protsico si el defecto diafragmtico es grande

bida, pero si se trata de un desgarro importante, el gradiente d e presin Figura 2 1 . Reparacin diafragmtica
que existe a travs del diafragma origina una herniacin de las visceras
abdominales al interior de la cavidad torcica, presentando el paciente
disnea y cianosis.
Para diagnosticar la parlisis diafragmtica se usa la
radioscopia.
En su diagnstico suele existir elevacin diafragmtica. A veces, nivel hi-
droareo en relacin c o n la viscera herniada (Figura 2 0 ) .
Recuerda

Puede pasar desapercibida fcilmente e n la radiologa simple de trax Lesiones del rbol traqueobronquial
y detectarse p o r T C o lavado peritoneal. Su sospecha p u e d e ser una in-
dicacin de laparoscopia diagnstica q u e a su v e z p u e d e repararla en Su localizacin ms frecuente suele ser el bronquio principal derecho. En ge-
algunos casos o de VATS (videotoracoscopia). neral, es ms frecuente la localizacin intratorcica que la trquea cervical.

ERRNVPHGLFRVRUJ
Manual CTO de Medicina y Ciruga, 2.^ edicin

El mecanismo ms c o m n es el m i s m o q u e e n ias lesiones diafragmticas. recho es la parte del corazn q u e ms f r e c u e n t e m e n t e se afecta en ias
heridas por arma blanca, ya q u e se localiza anteriormente. Pueden ser
Presenta una clnica de hemoptisis, enfisema subcutneo y mediastnico y mortales por hemopericardio o por hemorragia masiva, a u n q u e a veces
neumotrax (que ser mayor o menor, en funcin del grado d e c o m u n i c a - la propia c o m p r e s i n hace hemostasia o el orificio en el pericardio evita
cin con la cavidad pleural). Es caracterstica la no mejora clnica c o n el dre- el t a p o n a m i e n t o .
naje y fuga importante d e aire por el mismo (se sale el aire d e la va area).
Es imprescindible un diagnstico rpido, mediante sospecha clnica, apo-
En la exploracin, en ocasiones aparece signo d e H a m m a n (sonido crujien- y a d o a v e c e s por el ecocardiografa.
te, sincrnico c o n el latido cardaco, q u e se d e b e a enfisema mediastnico).
En c u a n t o al tratamiento, el trauma penetrante cardaco suele suponer
El diagnstico se realiza mediante: visualizacin d e la fstula por fibrosco- una urgencia vital q u e a m e n u d o obliga a toracotoma d e reanimacin
pia. Las indicaciones s o n : fuga area masiva, hemoptisis, enfisema cervi- ya explicada.
cal profundo y mediastnico. La T C valorar las lesiones asociadas.
Se d e b e realizar una sutura cardaca, y posteriormente descartar lesiones
Tratamiento: si la fibroscopia indica un desgarro longitudinal y d e escasa asociadas valvulares o d e los tabiques m e d i a n t e estudios h e m o d i n m i -
longitud, y el drenaje endotorcico c o n s i g u e reexpandir el p u l m n , el cos. En el caso d e t a p o n a m i e n t o cardaco, la pericardiocentesis es d e pri-
tratamiento es conservador. En caso contrario, se realizar toracotoma y mera eleccin.
cierre de la fstula precoz.
Lesiones de los grandes vasos
Lesiones del corazn y grandes vasos
T i e n e n alta mortalidad inmediata, a u n q u e e n ocasiones las vainas periar-
Contusin cardaca teriales p u e d e n c o n t e n e r la hemorragia y dar lugar a un pseudoaneurs-
ma, q u e se intervendr posteriormente.
El m e c a n i s m o ms frecuente es un t r a u m a t i s m o cerrado e n la cara ante-
rior del trax. Suelen ser secundarios al Impacto del volante del automvil D e b e n sospecharse ante un e n s a n c h a m i e n t o mediastnico (> 8 c m ) en la
contra el pecho. La lesin ms frecuente es una contusin miocrdica radiografa d e trax d e t o d o t r a u m a t i s m o j u n t o c o n la prdida del botn
(20% de los traumas cerrados), a u n q u e p u e d e n producirse lesiones val- artico y la desviacin d e la trquea.
vulares (sobre todo la vlvula artica seguida d e la mitral), rotura d e la
pared de alguna cavidad cardaca o del tabique interventrcuiar, rotura d e Los aneurismas traumticos casi siempre se d e b e n a seccin d e la aorta
un vaso pericrdico o coronario c o n hemopericardio, y otras. torcica a causa d e un t r a u m a t i s m o torcico no penetrante. Casi todos
ellos se d e b e n a lesiones por desaceleracin, c o m o suele suceder en ac-
Traumatismos menores (pelotazo) e n un m o m e n t o crtico del ciclo car- cidentes automovilsticos y e n cadas desde una altura. La mayor parte de
daco pueden ser causa d e arritmia letal. los a n e u r i s m a s se p r o d u c e n e n el istmo artico, i n m e d i a t a m e n t e distai
a la arteria subclavia izquierda, a la altura d e la insercin del ligamento
En la clnica p u e d e existir dolor d e caractersticas anginosas o sncope. A arterioso, ya q u e es d o n d e se u n e la porcin mvil d e la aorta ascendente
veces aparece un derrame pericrdico s e m a n a s o incluso meses d e s p u s c o n la fija d e la d e s c e n d e n t e y se ejerce la mayor fuerza tangencial e n las
del traumatismo. desaceleraciones bruscas (Figura 2 2 ) .

En el diagnstico se evidencia eleva-


Arteria subclavia izquierda Hematoma contenido
cin del s e g m e n t o ST e n el ECG d e por adventicia
forma difusa, a u m e n t o d e la CPK. La
contusin miocrdica p u e d e producir
alteraciones electrocardiogrficas si-
milares a las del infarto, as c o m o tras-
tornos del ritmo y d e la c o n d u c c i n .
Adems, esta lesin p u e d e producir
alteraciones de la contractilidad mio-
Aorta
crdica y defectos en la gammagrafa
ascendente
isotpica.

En lo referente al tratamiento: por


rega general, evoluciona favorable-
mente. Se realizar ecocardiografa
(para descartar lesin asociada), seria-
cin enzimtica y electrocardiogrfica.

H e r i d a cardaca
7
Ligamento arterioso ISTMO ARTICO
Suelen producirse por armas blancas
o armas d e fuego. El ventrculo d e - Figura 2 2 . Rotura traumtica d e aorta

06 Traumatismos t o r c i c o s 28 ERRNVPHGLFRVRUJ
Ciruga torcica

Cuando la ruptura se produce e n la aorta a s c e n d e n t e y dentro del p e - Otras


ricardio, el t a p o n a m i e n t o cardaco y la m u e r t e son la regla. Si la ruptura
se produce en la aorta d e s c e n d e n t e y se conserva la adventicia intacta, E n f i s e m a subcutneo
la hemorragia puede contenerse por estructuras vecinas y formarse un
pseudoaneurisma. Puede deberse a heridas penetrantes, rotura del rbol bronquial o esfa-
go o maniobra d e Valsalva.
Estos aneurismas traumticos t a m b i n p u e d e n ocurrir e n otros s e g m e n -
tos de la aorta, c o m o el a b d o m i n a l . Una masa localizada suele ser el nico En c u a n t o al tratamiento la resolucin es espontnea e n pocos das, que
signo evidente. C o n f o r m e esta a u m e n t a , hay dolor o parlisis por c o m - se p u e d e acelerar respirando al 100%. En caso d e neumomediastino,
presin d e los nervios. Si la masa es pulstil, el diagnstico es prctica- si existe colapso v e n o s o mediastnico, se realizar una incisin cutnea
mente seguro en la exploracin fsica. cervical para la expresin m a n u a l del aire.

El tratamiento es quirrgico, urgente si est inestable o diferido al estudio A s f i x i a traumtica


angiogrico si est estable.
Se p r o d u c e a partir d e una gran fuerza q u e c o m p r i m e el trax y la parte
Lesiones del esfago superior del a b d o m e n (aplastamiento, buzos). El paciente presenta colo-
racin violcea e n cabeza y parte superior del trax, petequias y hemorra-
Son poco frecuentes incluso e n penetrantes. C a u s a n enfisema mediast- gias subconjuntivales. Un tercio d e los pacientes sufren prdida d e c o n o -
nico y subcutneo, hidroneumotrax, distrs y shock. cimiento. En ocasiones, hay una prdida d e visin, q u e ser p e r m a n e n t e
si se d e b e a hemorragia retiniana, o transitoria, si tan slo existe e d e m a
El diagnstico se realiza mediante esofagograma y esofagoscopia. en la retina. No existe tratamiento especfico. De los pacientes q u e sobre-
Su tratamiento es quirrgico. viven a las primeras horas, el 9 0 % se recuperan por c o m p l e t o .

m i n u y e el r e t o r n o v e n o s o y e l g a s t o c a r d a c o . S e d e b e realizar

Ideas clave ^ u r g e n t e m e n t e u n t a p o n a m i e n t o p a r c i a l d e la h e r i d a .

71 El t r a t a m i e n t o d e l volet c o s t a l e s e l m i s m o q u e e l d e las f r a c - 71 E n e l n e u m o t r a x a t e n s i n s e i n s t a u r a u n m e c a n i s m o v a l v u l a r
turas costales simples. En caso de evolucionar a insuficiencia p o r el q u e el aire p a s a al e s p a c i o p l e u r a l , p e r o n o p u e d e salir,
r e s p i r a t o r i a , se r e a l i z a v e n t i l a c i n m e c n i c a c o n p r e s i n p o - c o n la c o n s e c u e n t e i n e s t a b i l i d a d h e m o d i n m i c a . El t r a t a m i e n t o
sitiva. es e l d r e n a j e t o r c i c o u r g e n t e .

71 El n e u m o t r a x a b i e r t o e s c o n s e c u e n c i a d e u n a h e r i d a p e n e - 71 Si u n h e m o t r a x d r e n a m s d e 1.500 m i al p o n e r el d r e n a j e tor-
trante en trax. Produce un " b a m b o l e o " mediastnico q u e dis- cico o m s de 100 ml/h, tiene indicacin de toracotoma.

U n j o v e n sufre u n t r a u m a t i s m o torcico p o r colisin e n acciden-

Casos c l n i c o s & te d e trfico. Ingresa e n el hospital c o n un G l a s g o w d e 13, d o -


lorido e n c o s t a d o e h i p o c o n d r i o izquierdo. S e p a l p a crepitacin
Varn d e 2 4 a o s q u e ha I n g r e s a d o e n u r g e n c i a s , 3 horas a n t e s , e n h e m i t r a x i z q u i e r d o . La radiografa s i m p l e muestra fracturas
por haber sufrido u n grave t r a u m a t i s m o e n el h e m i t r a x d e r e - d e 6.3 a 10.^ costillas Izquierdas unifocales, as c o m o neumotrax
cho. En las radiografas se a p r e c i a n fracturas costales mltiples m a y o r d e l 3 0 % y d e r r a m e pleural. El p a c i e n t e p e r m a n e c e h e m o -
en este hemitrax, y es e v i d e n t e el m o v i m i e n t o paradjico d e la d i n m i c a m e n t e e s t a b l e , TA sistlica a l r e d e d o r d e 110 m m H g . La
pared costal d e r e c h a a la i n s p i r a c i n ; la situacin h e m o d i n m i c a g a s o m e t r a arterial c o n o x g e n o e s : PO^ 7 5 m m H g , CO^ 25 m m H g
es aceptable. En la g a s o m e t r a arterial h a y hipoxia e h i p e r c a p n i a y p H 7 , 4 5 . S e c o l o c a t u b o d e trax, o b t e n i e n d o aire y 5 0 0 mi d e
a c u s a d a s , q u e h a n e m p e o r a d o d e s d e el ingreso, a p e s a r d e estar- lquido h e m o r r g l c o . C u l d e las s i g u i e n t e s respuestas estima-
se a p l i c a n d o o x g e n o t e r a p i a c o n m a s c a r i l l a , c o n u n a FiO^ d e 0,5. ra la m s c o r r e c t a ?
Cul d e estas m e d i d a s t e r a p u t i c a s indicara i n m e d i a t a m e n t e ?
1) Estara i n d i c a d a t o r a c o t o m a u r g e n t e , sin m s p r u e b a s .
1) T o r a c o t o m a e x p l o r a d o r a , p a r a d e t e r m i n a r si h a y l e s i o n e s p u l - 2) M u y p r o b a b l e m e n t e n o r e q u i e r a t o r a c o t o m a e n n i n g n caso.
monares asociadas. 3) A n t e s d e realizar u n a t o r a c o t o m a u r g e n t e , es indispensable
2) Colocar 2 t u b o s d e a s p i r a c i n e n ei h e m i t r a x d e r e c h o . realizar u n a T C d e t r a x c o n c o n t r a s t e i.v. e n e m b o l a d a .
3) I n t u b a c i n e n d o t r a q u e a l y v e n t i l a c i n m e c n i c a c o n p r e s i n 4) Es p r e c i s o realizar a r t e r i o g r a f a a n t e s d e t o m a r decisiones, ya
positiva. q u e es p o s i b l e u n s a n g r a d o d e o r i g e n arterial c u y a nica solu-
4) V e n d a j e c o m p r e s i v o , q u e i n m o v i l i c e el h e m i t r a x d e r e c h o . c i n es q u i r r g i c a , a n e n c a s o d e e s t a b i l i d a d h e m o d i n m i c a .

RC:2 RC:2

ERRNVPHGLFRVRUJ
. Cirugatorcica

Recommended reading 1

Indcate t h e m o s t p r o b a b l e e t i o l o g l c a l d i a g n o s i s for a p a t i e n t w i t h
n o r m o c y t i c n o r m o c h r o m i c a n a e m i a , l o w r e t i c u l o c y t e s a n d a dficit o f
h a e m a t o p o i e t i c p r e c u r s o r s in t h e m e d u l l a r y a s p r a t e . T h e w h i t e - c e l l
a n d platelet series are c o m p l e t e l y n o r m a l . A c h e s t X-ray is p e r f o r m e d ,
which may be seen below [Figure l a ] :

1. Lymphoma.
2. Embryonal carcinoma.
3. Choriocarcinoma.
4. Thymoma.
5. Carcinoid tumour.

This is a question that may be a p p r o a c h e d in t w o ways. O n e w a y is to


ignore the chest X-ray. It is e n o u g h to k n o w that w e are presented w i t h
a selective apiasia of the red-cell series, w h i c h is o n e of t h e possible hae-
matological manifestations of t h y m o m a . In an actual e x a m , this w o u l d be
e n o u g h to solve the question, since it is not suggestive of any of t h e other
diagnoses (correct answer no. 4).

However, the purpose of this book is not precisely to ignore t h e images.


This chest X-ray s h o w s a mediastina! m a s s . T h e lateral projection is of great
valu to place it in t h e exact position, w h i c h in this case corresponds to
the anterior part of the m e d i a s t i n u m . Felson, in his r e n o w n e d treaty o n
chest radiology, always insists o n the fourT's of t h e anterior m e d i a s t i n u m :
Thyroid, T h y m o m a , Teratoma and the "Terrible lymphoma". In this case,
given the haematological alterations, w e should consider a t h y m o m a . O n
the other hand, r e m e m b e r that t h y m o m a is t h e most frequent t u m o u r in
the anterior mediastinum.

Be careful w i t h answer no. 5. Carcinoid t u m o u r s d o not usually appear


as mediastina! m a s s e s . T h e y have endobronchial g r o w t h ; for this reason,
they may produce a collapse of t h e lobe or s e g m e n t corresponding to
that bronchas, and even p n e u m o n a . Other times, rather t h a n by e n d o -
bronchial g r o w t h , they manifest t h e m s e l v e s by t h e effects of t h e seroto-
nin that they relase into the blood: diarrhoea, w h e e z i n g , hypotension,
cutaneous rubefaction, etctera. Figura I b . T h y m o m a in t h e anterior m e d i a s t i n u m . Detall of the case.

30 ERRNVPHGLFRVRUJ
i
Ciruga torcica

Recommended reading 1

Compartment Caractersticas

Anterior Thymoma The most frequent in this compartment


Associatons:
- Cushing
- Pur red-cell series apiasia
- Myasthenia gravis
- Agammaglobulinaemia

Thyroid

Calcification in the mass


Teratoma and other germ-ceil tumours
Associatons: gynecomasty, hypoglycaemia, thyrotoxicosis

Association: hypercalcaemia
Linfoma
Middie The most frequent in this compartment
Developmental cysts:
Pericardial
Bronchogenic

Lymphoma
Most frequent location: right cardiophrenic angle
Morgagni hernia
Posterior All these are neurogenic tumours
Ofperipheral nerves: neurofibroma
The most frequent in this compartment
Of the sympathetic ganglia:
- Gangiioneuroma
- Neuroblastoma

Of the paraganglia:
- Paraganglioma
- Pheochromocytoma

Lymphoma

Oesophagus
Enteric cysts
Others
- Pseudoquiste pancretico
- Hernia de Bochdaleck
- Meningoceie

- Extramedullary haematopoiesis

Figura 1c, Mediastinal masses

Fuente: Garca Macarrn J . Casos clnicos en imgenes. Madrid. C T O Edi-


torial, 2012.

31 ERRNVPHGLFRVRUJ
. ^Ciruga tomcjca

Recommended reading 2

A 36-year od m a l e , n o n - s m o k e r , a s y m p t o m a t i c . A c h e s t X-ray is per-


f o r m e d w h e r e i n a n I m a g e c o m p a t i b l e w i t h a p u l m o n a r y n o d u l e is
s u s p e c t e d . For g r e a t e r p r e c i s i n , a C T is p e r f o r m e d , w h i c h Is s h o w n
b e l o w . Indcate, a m o n g s t t h e f o l l o w i n g o p t i o n s , w h i c h w o u l d b e t h e
most probable diagnosis [Figure 2a]:

1. Squamous-cell carcinoma.
2. Hamartoma.
3. Wegener's disease.
4. Metastatic adenocarclnoma.
5. Carcinoid t u m o u r

A m o n g s t benign p u l m o n a r y t u m o u r s , it is w o r t h m e n t i o n i n g bronchial
a d e n o m a s , since t h e y are t h e m o s t f r e q u e n t , a n d h a m a r t o m a , w h i c h
has a very characteristic radiolgica! pattern a n d is t h e o n e s h o w n in
this image: the "popcorn" calcifications, w h i c h are c o n s i d e r e d to be
p a t h o g n o m o n i c for h a m a r t o m a . W e m a y aiso find fat density in s o m e
regions inside t h e t u m o u r , a l t h o u g h this is less o b s e r v a b l e a n d , since
the calcifications are so typical, frequently it g o e s u n n o t i c e d (correct
answer no. 2).

Histologically, h a m a r t o m a involves a m a l f o r m a t i o n , w h e r e i n w e find di-


fferent types of tissues m i x e d t o g e t h e r : m u s c l e , fat, cartilage, b o n e , etc.
Frequently, a surgical resection is p e r f o r m e d in o r d e r t o discard m a l i g -
nant neoplasia. However, w h e n o n e of t h e radiolgica! data d e s c r i b e d
above appear (fat density or p o p c o r n calcifications), it is not n e c e s s a r y
to do so.

R e m e m b e r t h a t b r o n c h i a l a d e n o m a s are m o r e f r e q u e n t t h a n h a m a r -
t o m a . A b o u t 8 0 % of a d e n o m a s are c a r c i n o i d t u m o u r s ; 1 0 % - 1 5 % are
c y l i n d r o m a s ( a d e n o i d - c y s t i c t u m o u r s ) a n d a small p e r c e n t a g e o t e a - F i g u r e 2 b . E n d o b r o n c h i a l carcinoid.
ses are m u c o e p i d e r m o i d c a r c i n o m a s . M o s t are i n t r a b r o n c h i a l lesions
w i t h a s l o w g r o w t h a n d a c e n t r a l l o c a t i o n , as s h o w n in t h e a t t a c h e d F u e n t e : Garca Macarrn J . Casos clnicos en imgenes. Madrid. C T O Edi-
image. torial, 2012.

32 ERRNVPHGLFRVRUJ
Ciruga t o r c i c a Bibliografa

Bibliografa
Ciruga torcica

gi Captulo 0 1 . E n f e r m e d a d e s d e la pleura 16.3 e d . A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a R o d r g u e z R, Carreres Molas


A, ef al, (eds.). Elsevier E s p a a , B a r c e l o n a . 2 0 0 8 ; 785-797.
B a u m a n n M H , S t r a n g e C, Heffner J E , ef al. M a n a g e m e n t of
S p o n t a n e o u s P n e u m o t h o r a x : a n A m e r i c a n C o l l e g e of C h e s t A m e r i c a n C o l l e g e o f C h e s t Physicians. Diagnosis a n d M a n a -
Physicians D e l p h i C o n s e n s u s S t a t e m e n t . Chest 2 0 0 1 ; 119: g e m e n t of L u n g C n c e r : A C C P G u i d e l i n e s . Cesf 2 0 0 7 , 132
590-602. (suppl.3);1-422.

Ferrer S a n c h o J , R o d r g u e z P a n a d e r o F. E n f e r m e d a d e s d e la Brunelli A, C h a r l o u x A, Bollinger CT, ef al. ERS/ESTS clinical


p l e u r a . E n : Farreras-Rozman Medicina Interna, 16.^ e d . A u s i n a g u i d e l i n e s o n fitness for radical t h e r a p y in l u n g c n c e r pa-
Ruiz V, C a r m e n a R o d r g u e z R, Carreres Molas A, ef al, (eds.). t i e n t s ( s u r g e r y a n d c h e m o - r a d i o t h e r a p y ) . Fur Respir J 2 0 0 9 ;
Elsevier E s p a a , B a r c e l o n a . 2 0 0 8 ; 8 4 4 - 8 5 3 . 34:17-41.

H e n r y M, A r n o i d T, H a r v e y J . BTS g u i d e l i n e s for t h e m a n a g e - G r u p o C T O . Manual CTO de Neumoioga y ciruga torcica. 9.3


m e n t of s p o n t a n e o u s p n e u m o t h o r a x . Thorax 2 0 0 3 ; 5 8 , 1 1 3 9 - e d . C T O Editorial, M a d r i d , 2 0 1 4 .
1152.
I n t e r n a t i o n a l A s s o c i a t i o n for t h e S t u d y of L u n g Cncer. Sta-
Light RW. Disorders of t h e p l e u r a a n d m e d i a s t i n u m . E n : ging Manual in Thoracic Oncology. O r a n g e Park. Rx Press,
Harrison's Principies of interna! Medicine, 17th e d . Fauci A S , 2009.
B r a u n w a i d E, K a s p e r D L , H a u s e r S L , L o n g o D L , J a m e s o n J L ,
Loscalzo J , (eds.). M c G r a w - H i l l , N e w York. 2 0 0 8 ; 1 6 5 8 - 1 6 6 1 . M i n n a J D , Schiller J H . N e o p i a s m s of t h e l u n g . E n : Harrson's
Principies of Interna! Medicine, 17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d
g Captulo 0 2 . E n f e r m e d a d e s d e l m e d i a s t i n o E, K a s p e r D L , H a u s e r S L , L o n g o D L , J a m e s o n J L , Loscalzo J ,
(eds.). M c G r a w - H i l l , N e w York. 2 0 0 8 ; 5 5 1 - 5 6 2 .
Light RW. Disorders of t h e Pleura a n d M e d i a s t i n u m . E n :
Harrson's Principies of Infernal Medicine, 17th e d . Fauci A S , g Captulo 05. Trasplante de pulmn
B r a u n w a i d E, K a s p e r D L , Hauser SL, L o n g o D L , J a m e s o n J L ,
R o m n Broto A , Morell B r o t a d E. T r a s p l a n t e p u l m o n a r . E n :
Loscalzo J , (eds.). McGraw-HIII, N e w York. 2 0 0 8 ; 1 6 5 8 - 1 6 6 1 .
Farreras-Rozman Medicina Interna, 16.3 e d . A u s i n a Ruiz V, Car-
Vrela d e U g a r t e A. E n f e r m e d a d e s del m e d i a s t i n o . E n : Farre- mena Rodrguez R, Carreres Molas A, etal, (eds.). Elsevier Es-
ras-Rozman Medicina Interna, 16.^ e d . A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a paa, Barcelona. 2008; 861-863.
Rodrguez R, Carreres Molas A , ef al, (eds.). Elsevier E s p a a ,
Barcelona. 2 0 0 8 ; 8 5 4 - 8 5 7 . T r u l o c k EP. L u n g t r a n s p l a n t a t i o n . E n : Harrson's Principies of
Interna! Medicine, 17th e d . Fauci A S , B r a u n w a i d E, Kasper DL,
g Captulo 0 3 . E n f e r m e d a d e s del d i a f r a g m a H a u s e r S L , L o n g o D L , J a m e s o n J L , Loscalzo J , (eds.). M c G r a w -
Hill, N e w York. 2 0 0 8 ; 1 6 6 8 - 1 6 7 1 .
Montserrat C a n a l J M , G e a Guiral J . E n f e r m e d a d e s del d i a -
f r a g m a y d e los m s c u l o s respiratorios. E n : Farreras-Rozman Vrela A, l v a r e z K I n d e l n A, R o m n A, Usetti P, Z u r b a n o F
Medicina Interna, 16.3 gd A u s i n a Ruiz V, C a r m e n a R o d r g u e z ( G r u p o d e T r a b a j o d e la SEPAR). N o r m a t i v a s SEPAR. Trasplan-
R, Carreres Molas A, ef al, (eds.). Elsevier E s p a a , B a r c e l o n a . t e p u l m o n a r . Arch Bronconeumol 2001; 37:307-315.
2008; 857-861.

g C a p t u l o 0 4 . Neoplasias p u l m o n a r e s

A g u s t Garca-Navarro C, Rosell Costa R, Felip Font E. T u m o r e s


b r o n c o p u l m o n a r e s . E n : Farreras-Rozman Medicina Interna,

ERRNVPHGLFRVRUJ

S-ar putea să vă placă și