Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Introducción
ABCDEFHIJLMNOPRSTUVZ
INTRODUCCIÓN
En un mundo donde la comunicación, especialmente el flujo de información, se va
intensificando a un ritmo vertiginoso, la lengua se constituye, sin duda alguna, en
uno de los indicadores más importantes de la identidad cultural de una
comunidad. La preservación de esta identidad cultural está estrechamente ligada
al desarrollo y el fortalecimiento de su lengua.
La creación de este glosario tiene como fin último ser útil al lector, puesto que en
él encontrará términos de uso general o términos especializados de la lengua
española, hasta ahora desconocidos en la lengua aimara, como acta tantachaw
qillqa, plan de estudio yatiwakichawi, autogestión apnaqasiwi y muchos otros
más.
Gregorio Callisaya A.
2
A
3
B
bachiller m/f Yattukuri. beneficio m Aski, Yaniwi, jalaqta.
baja: ~ médica f Usulayk samawi. bibliografía f Qillq uñt’aya.
balance m Khuskhachawi, jakhthapiwi. bibliográfico, -a adj Qillqanakxata.
balanza f Chikana. biblioteca f Panka pirwa.
banco m Qullqi mirayiri, qullqi uta. ► bienestar m Askiwi.
~ de datos m Yatiy tantawi. bienvenidos interj Jallallt’atapxtawa.
bandera f Lawachuki. bilateral adj Tara.
base f Yatqalltawi. ► ~ de datos f Yatiy boleta: ~ de pago f Payllaw laphi.
tantawi. boletín m T’aqpanka.
básico, -a adj Qallta. bolígrafo m Tinta qillqaña.
beca f Inyatiqa, yanapt’awi. bono m Qullqit’inkha.
becario m/f Inyatiri. brindar v Churaña.
5
1
C
caja f Qullañ uta. categorización f Patchurawi.
caja2 f Qullqi t’uxu. causa f Lurawi.
calendario m Pachachimpu. celo m Imt’awi.
calidad f Askiwi. central adj Nayrïri.
calificado, -a adj Chaninchata. centralizar v Taypichaña.
calificar v Chaninchaña. centro m Luraw chaqa. ► ~ de
calígrafo, -a m/f Qillqt’iri. estudiantes m Yatiqir tama. // ~ de
calumnia f Liwanta. salud m Qullañ uta.
cambio m Jaqukipawi. certificación f Chiqayawi.
campo m Qhanuna. ► ~ ocupacional certificado m Phuqhañ laphi. ► ~ de
m Irnaqchaqa. nacimiento m Yuri laphi. // ~ de
canalizar v Sarayaña. notas m Jakhunch laphi.
cancelar v Jan saña. certificar v Chiqayaña.
cantidad f Walja. chamarra f Unkhu.
canto m Jaylliwi. chat m Aru jalayiri.
capacidad f Yatiwi. ► ~ motora f cheque m Qullq lanti.
Ch’ikhi kankaña. ciclo m Jaljawi.
capacitación f Yatintayawi. ciencia f Yatxatawi.
capacitar v Yatintayaña. científicamente adv Yatxatatpuni.
capital f Jach’a marka. científico, -a adj Yatxatawxata.
capitalización f Qullqichawi. circular m Muyulaphi.
capítulo m Qillqa jalja. circunstancia f Kunaqa.
característica f Uñnaqawi, uñtawi. clase f 1 Yatichaqa. 2 Yaticha.
cárdex m Kartiksa. clave f Imt’awi.
carga: ~ horaria f Pachakhumu. coadyuvar v Yanapaña.
cargo m Irnaqchaqa. código m Chimpu.
carnet: ~ de identidad m Jaqi chimpu. código m Jakhu.
carrera f Ulaqa. ► ~ paralela f Pä coherencia f Chiqawi.
chaq yatiqa. colación f Luqtawi.
carta f Qillqat laphi. coloquio m Parlakipawi.
casilla: ~ postal f Qillqañ phut’i. comentar v Atamaña.
caso m Lurawi. comentario m Atamawi.
catalogar v Suk’uña. comisión f Utt’ayata, khita.
catálogo m Uñicht’ayir panka. comité m Chhijllat tama.
cátedra f Yatichsuwi. ► ~ paralela f Pä compañerismo m Masiwi.
chaq yatichsuwi. compañero, -a m/f Masi.
categoría f Patawi. compatibilidad f Pachpa kankaña.
6
D
dato m Uñt’awi. desarrollo m Jilxatawi, jach’anchawi.
deber m Phuqhaña. descanso m Samarawi.
debilidad f Thulljtawi. descargo m Iraqawi.
declaración f Qhananchawi. descentralizado, -a adj Jaljanuqata.
declaratoria f Yatiyawi. descentralizar v Jaljanuqaña.
dedicación f Taqi chuyma. desconcentrado, -a adj T’aqaqata.
dedicatoria f Jallallt’awi. descripción f Uñt’ayawi, uñakipawi.
defensa f Qhananchawi, arxatawi. descuento m Apaqawi, Iraqa.
definición f Uñacht’ayawi. desembolso m Phuqhawi.
delegado, -a m/f Sayt’iri, chhijllata. desempeño m Lurt’awi, phuqhawi.
delimitación f Qurpamukuwi. desenvolverse v Irnaqaña, luraña.
delimitar v Qurpamukuña. desglosar v Jaljaña.
delito m Ñanqhacha. desglose m Jaljawi.
demanda f Mayiwi. designación f Utt’ayawi.
democracia f Taqi amta. despachar v Apayaña.
democrático, -a adj Taqin amtata. destino m Puriwi, sarawi.
denuncia f Irkatawi. destreza f Q’aphawi.
departamento1 m Phuqhat uta. detalle m Qhananchawi.
departamento2 m Tuqi. determinar v Arusthapiña.
departamento3 m Laya. diagnóstico m Uñakipawi.
dependencia f Uta, apnaqasiwi. diagrama m Jamuqa.
depender v Apnaqatäña. diagramación f Jamuqawi,
dependiente adj Irpkatata. k’achachawi.
deportivo, -a adj Anatañxata. dibujante m/f Jamuqiri.
depositar v Uskuña, jaytt’aña (dinero). dibujo m Jamuqa.
depósito m Usku, jaytt’a (dinero). diccionario m Aru panka.
derecho: ~s reservados m Imaqat didáctico, -a adj Yatisarta.
kamachi. difamación f Inak parlawi.
derrotista adj Llaytha. difusión f Yatiyawi.
desarrollar v Jilxatayaña, dignatario, -a m/f Mallku.
jach’anchaña, nayrar sarta yana. dimensión f Pachawi.
8
E
economía f Qullqichawi. emigrar v Marka jaytaña.
económico, -a adj Qullqxata. empresa f Irnaq uta.
economista m/f Qullqichiri. encargado, -a m/f Uñjiri.
edición f Askiptawi. enciclopedia f Uñt’anak panka.
edificio m Sayt’u uta, tawqa uta. encuesta f Jiskht’awi.
editorial f Qhanstayiri. encuestador, -a m/f Jiskt’iri.
educación f Yatichawi. énfasis m Ch’amachawi.
efectivo, -a adj Utjiri. enlace m Sipita.
efecto m Lurata. enseñanza f Yatichsuwi.
eficacia f Aski lurawi. entidad f Chhijnuqa.
eficiencia f Aski lurawi. entorno m Jak’achaqa.
egresado, -a m/f Tukuyiri. entretenimiento m Kusist’awi.
egreso m Mistsuwi, tukuyawi. entrevista f Jiskht’awi.
ejecución f Sarayawi. equipamiento m Utjayawi.
ejecutivo, -a adj Jach’a, jilïri. equipar v Utjayaña.
ejercicio m Lurawi. equipo m Tama.
electricidad f Illapa. erección f Sayt’ayawi.
electrónica f Illap ch’iqiyiri. error m Pantja.
emancipación f Qhispiyasiwi. escala f Patilla.
embarazo f Usuwi. escalafón m Makatawi.
emigración f Marka jaytawi. escalafón: ~ docente m Yatichir patilla.
9
F
fábrica f Lurañ uta. fecha f Uru jakhu.
fabricación f Lurawi. ficha f Thaqha laphi.
factor m Luriri. fichero m Yatitantiri.
facultad f Jach’a ulaqa. figura f Uñta.
facultativo, -a adj Ulaqanakxata. figurativo, -a adj Uñt’ata.
falta f Jan utjawi. fijar v Utt’ayaña.
fase f Sarawi. file m 1 Imañ laphi. 2 Imt’at qillqa.
favorable adj Aski. filiación f Qillqantawi.
10
G
gabinete m Jisk’a irnaq uta. giro m Churawi (Cheques).
ganadería f Uywaña, uywawi. global adj Taqpacha.
garantizar v Chiqayaña. globalizado, -a adj Taqpachata.
gasto m Qullqi irja. glosario m Aru pirwa.
generación f 1 Jaqitama, taña, mita. 2 gobierno m 1 Mallkuchawi. 2
Uñstayawi. Apnaqawi.
generador m Uñstayiri. grado m Patilla.
generadora f Luriri. graduación f Tukuy raymi.
general adj Jach’a, taqpachata. gratificación f Payllawi.
generar v Uñstayaña. gubernamental adj Markata.
género m Yaqhapura. guía f Irpa. ► ~ telefónica f Tiliphun
gestión f Apnaqawi. panka.
H
11
I
identidad f Kikipa. índice m Waruchata.
identificación f Uñacht’ayawi. indígena m/f Ayllu jaqi.
identificación f Uñt’awi. individual adj Sapata, sapa.
identificar v Uñacht’ayaña. industria f Irnaqanakawi.
ideología f Amuyawi. infantil adj Wawa.
idioma m Aru. influenciar v Amtayaña.
idoneidad f Chiqapawi. información f Uñt’ayawi.
impactar v Chiqt’aña. informativo, -a adj Yatiwxata.
impacto m 1 Chhiju. 2 chiqt’awi. informe m Yatiyt’awi.
imparcial adj Chiqluriri. infraestructura f Utanakawi.
implantar v Uskuntaña. ingreso m Mantawi.
implementación f Usku. iniciativa f Chiqancha.
implemetar v Uskuña. inicio m Qallta.
impositivo, -a adj Wayt’ata. injuria f K’ariwi.
imprenta f Waraqir uta. injusticiar v Taripaña.
inauguración f Qalltawi. inmigración f Jutxawi.
incentivar v Nukt’aña. innovador m Sumachiri.
incentivo m Nukt’a. innovar v Sumachaña, Khusaptayaña.
incidir v Mayjt’ayaña. inscripción f Qillqayawi.
incipiente adj Qalltiri. inseguridad f Thujrst’asiwi.
inciso m Ch’aqa. inspección f Uñjakipawi.
incluir v Yanapt’aña. inspector, -a m/f Uñjakipiri.
incremento m Irxatawi. institución f Chhijnuqawi.
independencia f Sapawi, t’aqartawi. institucional adj Chhijnuqawxata.
independiente adj Sapa. institucionalización f Chhijnuqawi.
indicador m Uñjayiri. instituto m Jisk’a ulaqa.
12
J
jefatura f P’iqinchawi, apnaqawi. justicia f T’aqawi, taripawi.
jerarquía f Patilla. justificación f Qhanstayawi.
jingle m Chillpa. justificado, -a adj 1 Yant’ata (práctica).
jubilación f Samarxawi. 2 Iyawsata (permiso).
jurídico, -a adj Taripata. justificar v Qhanstayaña.
L
laboratorio m Yant’añ uta. libreta: ~ de calificaciones f Jakhunch
lápiz m K’illi qillqaña. panka.
leal adj Atinu. libro m Panka.
legal adj Chiqa, yäpa. licencia f Iyawsawi.
legalización f Q’umachawi. licitación f Jawsawi.
legalizado, -a adj Kamachita, licitar v Jawsaña.
chiqachata. liga: ~ deportiva m Anat chhijnuqa.
lema m Sawi. limitar v Tupuña.
lesión m Usucha. límite m Tupu.
línea f Thakhi, qhanuna.
13
M
malla: ~ curricular f Yatxat qäna. mérito m Waqaychawi.
maltrato m Nuwawi, usuchjawi. método m Thakhi.
mampara f Pirqalanti. metodología f Thakhichawi.
manta f Phullu. metodológico, -a adj Thakhichawxata.
mantener v Uñjaña. miembro m/f Tamajaqi.
mantenimiento m Uñjawi. migración f Jaytxawi.
manual m Irpir panka. milenio m Waranqawi.
manuscrito m Ampar qillqa. minuta f Yant’a mink’a (jur).
mapa m Marka jamuqa. misión f Lurawi.
máscara f Suxu. mobiliario m Yänaka.
materia f T’aqa. ~ troncal f Wakiskir modalidad f Jamuwi.
t’aqa. modelo m Uñacht’awi.
material m Yä. modernización f Machaqtayawi.
maternidad f Taykawi. moderno, -a adj Jichha uñsta.
matrícula f Yatiq chimpu. módulo m Yatiqawi.
meca f Askichaqa. monitoreo m Uñakipawi.
mecánica f Sarayiri. monografía f Yant’a qillqa.
mecanismo m Thakhi. mortalidad f Jiwawi.
medida f Sawi. motivado, -a adj Nukt'ata.
medio m Tuqi. motivar v Munayaña.
medio: ~ ambiente m Pachawja. multidisciplinario, -a adj
memorial m Tarip qillqa. Yatxatatanakata.
mención f Jalja. música f Jaylliphust’a.
N
natural adj Pachata. norma f Kamachi.
natural adj Uraqi. normalización v Kamachiñawi.
negativo, -a adj Jan wali. nota f 1 Qillqata. 2 Jakhuncha.
negociación f Parlthapiwi. noticia f Yatiyawi.
negocio m Alakipawi. noticiero m Yatiyiri.
nivel m Patilla, khuskhacha. notificación f Awist’awi.
nombre: ~ de usuario m Apnaqiri. numeración f Jakhuchawi.
14
O
objetivo m Amtawi. óptimo adj Kusa.
obligatorio, -a adj Wakt’ata. orden f 1 Kamachi. 2 Iyawsa.
observación f Uñch’ukiwi, uñakipawi. ordenar v Kamachiña.
ocupacional adj Irnaqawxata. ordinario, -a adj Ina.
oficina f Irnaqchaqa. organigrama m Patachawi.
oficio m Irnaqawi, lurawi. organismo m Tantachawi.
operación f Lurawi. organización f 1 Tamachawi.
operativo m Apnaqawi. mayacht’awi. 2 Wakiyawi.
opinión f Amuyt’awi. organizacional adj Wakiyawxata.
oponerse v Sayt’asiña. organizador, -a m/f Wakicht’iri.
oposición f Sayt’asiwi. órgano m Tama (institución).
oportunidad f Yant’a. original adj Nayrïri.
optativo, -a adj Munata. originario, -a m/f Urijinaryu.
optimismo m Khusawi. ostentar v Muq’ichayaña.
optimizar v Khusaptayaña. otoño m Awtipacha.
P
paciente m/f Usuta. pasantía f Yatxat yant’awi.
pagar v Chaniña (sueldo). pasaporte m Jaqi panka.
página f Uñstawi. pasivo, -a adj Aliqa (Persona), suyiri.
panel m Panila. patente f Sutiya.
papeleta: ~ de pago f Payllaw laphi. pedagógico, -a adj Yatichawxata.
parámetro m Amuykipawi, tupuwi. pedido m Mayiwi.
paradigma m Uñtawi. pénsum m Yatit’aqawi.
pareja f Chachawarmi. percepción f Amuyt’awi.
parque m K’uchichaqa. perfil m Kankaña.
párrafo m Aru tamacha. periódico m Janalaphi.
participación f Yanapt’asiwi. periódico, -a adj Sapakuti.
participante m/f Yanapiri, arst’iri. período m Jaljawi.
participar v Arst’aña. permanencia f Yatiqawpacha.
particular adj Jaqinkiri. permanente adj Chaqata.
parto m Usxawi. permuta f Chhala.
pasacalle m Thakhi yatiyawi. permutar v Chhalaña.
pasante m/f Yatxat yant’iri. personal adj Irnaqirxata.
15
R
racional adj Lup’itarjama. red f Qäna.
radiación f Jalir illapa. redacción f Aruchthapiwi.
rama f Pallqa, laymi. referencia f Uñt'awi.
rasgo m Uñnaqawi. refinería f Jaljanuqiri.
reacción f P’arxtawi. reflejar v Uñacht’ayaña.
recepción f Qatuqawi. reforma f Askichawi.
receptor m Katuqiri. reformulación f Askichawi,
recibo m Qullqichimpu, katuchimpu. mayjt’ayawi.
reclamo m Arustaqha. reformular v Askichaña, mayjt’ayaña.
reclamar v Arustaqhaña. refrigerio m Awtja apjta.
reclutamiento m Jawsawi. regentar v Apnaqaña.
recomendación f Iwxt’awi. régimen m Thakhi.
reconocimiento m Uñt’awi. ► ~ de región f Tuqi.
paternidad m Wawar awkjam registrar v Qillqantaña.
uñt’awi. registrarse v Qillqt’ayasiña.
récord: ~ académico m Yatiqaw laphi. registro m Qillqt'awi.
recorrido m Thuqhuw thakhi. reglamentar v Kamachiña.
rectificación f Askichawi. reglamento m Kamachinakawi.
recuperación f Sumachawi. regular1 v Chiqachaña.
recuperatorio m Sumpatawi. regular2 adj Waliki.
recurso m Utjiri, yä. ► ~s naturales m regulación f Chiqachawi.
Uraq yänaka. rehabilitar v K’umachaña.
17
S
salario m Paylla. secundaria f Taypi yatiqawi.
salud f K’umawi. sedentario, -a adj Utjxiri.
salvaguardar v Jark’aqaña. seguimiento m Uñakipawi.
sanción f Juchancha, mut’uya. seguridad f Tuwaqawi.
sancionar v Juchanchaña, mut’uyaña. selección f Ajlliwi.
saneamiento m Q’umachawi. sellar v Ñit'iña.
sanear v Q’umachaña. sello m Ñit'i.
satisfacción f 1 Kusisiwi. 2 semestre m Tirsu.
P'ampachawi. seminario m Yati aruskipawi.
sección f Tuqi. semipresencial adj Pisuñjt’ata.
secretaría f Katuqchaqa. sensibilidad f Llamp’uchawi,
sector m Tuqi. chuymawi.
sectorial f Jisk’a tantachawi. sensible adj Llamp’u chuyma, jisk’a
secuencia f Khuskha. chuyma.
18
T
taller m Yant'awi. teoría f Yati utjawi, yatsukipa.
tarea f Lurawi. teórico, -a adj Lup’ita, yatsuta.
teatro m Yacht’awi. terapéutico, -a adj Qullawxata.
técnica f Yänakawi. terapia f Qullawi.
técnico, -a adj Lurawxata. tesina f Yatiqillqa.
tecnología f Lurañ yänaka. tesis f Yatipanka.
tecnológico, -a adj Yänakata. tesista m/f Yatipank luriri.
telefonía f Tiliphuniya. tesorería f Qullqi chhijnuqa.
teléfono m Tiliphunu, jaya arsuri, tesoro: ~ universitario m Qullqi
jawst'awi. chhijnuqa.
televisión f Uñch’uk phut’i. testimonio m Arsuwi.
televisor m Uñch’uk phut’i. texto m Arucha.
tema m Yatsuwi. textual adj Aruchata.
temático, -a adj Yatiqawxata. timbre m Lip’iyaña, chimpu lip’i.
tendencia f Uñtawi. tinta f Qillqañ qulla.
tentativa f Yant’a. tipo m Kasta.
19
U
unidad f Chhijnuqa. urgencia f Laqawi.
universidad f Jach’a yatiñ uta. usar v Apnaqaña.
universitario, -a 1 m/f Jach’a yatiqiri. uso m Apnaqawi.
2 adj Yatiñ utata. usuario, -a m/f Apnaqiri.
urbano adj Jach’a markata.
V
vacación f Samarawi.
valor m Chani, waqaychawi. video m Waraqat jamuqa.
valorar v Chaninchaña, waqaychaña, vigente adj Sarnaqa.
yäqaña. vigilancia f Uñch’ukiwi.
verano m Jallupacha. vinculación f Jaqthapiwi.
verbo m lurayiri (l). vincular v Jaqthapiña, kisantaña.
verificar v Uñakipaña. violación f Ñanqhacha.
veto m Jark’a. violencia: ~ doméstica f Uta manqhan
vetar v Jark’aña. nuwawi.
vía f Tupu, thakhi. virtual adj Jayata.
viable adj Utjawi. visión f Uñtawi.
20
Z
zona f T’aqa, chaqa.