MDP 39015004969070-1524067814

Tractatus de substantiis separatis.
A newly-established Latin text

based on 12 mediaeval mss., with introd. and notes by Francis J.
Lescoe.
Thomas, Aquinas, Saint, 1225?-1274.
West Hartford, Conn., Saint Joseph College [1962]
http://hdl.handle.net/2027/mdp.39015004969070
Public Domain, Google-digitized

http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
We have determined this work to be in the public domain,

meaning that it is not subject to copyright. Users are
free to copy, use, and redistribute the work in part or
in whole. It is possible that current copyright holders,
heirs or the estate of the authors of individual portions
of the work, such as illustrations or photographs, assert
copyrights over these portions. Depending on the nature
of subsequent use that is made, additional rights may
need to be obtained independently of anything we can
address. The digital images and OCR of this work were
produced by Google, Inc. (indicated by a watermark
on each page in the PageTurner). Google requests that
the images and OCR not be re-hosted, redistributed
or used commercially. The images are provided for
educational, scholarly, non-commercial purposes.
PROPERTY Of
/ i s 1 7
*m^m
S
X R Т i s sel V TI A VARITAS
о^л^^^_
TRACTATUS DE SUBSTANTIA SEPARATIS
тм+tm hwwbfarftslpKiSt from рфеНмсбрЬтязд ела
inbûie$urw*-*rbm»utœ*i
д total <rCjH?lMfe îpmn>Ajit*l«
*ti |fuCf.fiîcu g <\te uer »tffif
¿(ÎMmCÎlairié.JaiK'firfmtfir
tt ^wniiwbtl г ÎtVnni itfater \ tcAnTfvieCb'urftP.\nr «i-fiv- 'eV-
I . fpe poftlr «rfrm.Vâ n«4 Mhlu '"

Мл Cum rtlf^ffoi írcwc
ляви о« в pMàf { pm» ùt ípWnf JbWpniíf n pflanf ñ to
0*4 urtíbíuP lmrfúñ hjgntaMnt
ЩыМШлтСър'тйк:
f
ft Wù ^ tu 4bâ'w> йдшСнг rtU*»ur iYwruu.fi qípdllíd» pf
2
mata.» ф. ддй ñ «и»««/«» £ > «i¿ unbcdlß1ldloopcfcc
tbñuíiri'ctf fur
^•ítaif TpwKJfeífc^^ftí Ä *гб ql feetofîfta ofau

'rnmfy û»
p ШШШ «lu* ¿* iPtaK tepnjmármdjolwtirfM
i;*.lMtttottWctffolRÛnil-*fc «ÛaArtâieUitfpdcwtfpnMl
fifi«« рш»|»|«гСГ^Л11г.<ЕГф.^ pfilViUtqenlMe^rtlif llwiW
до páfio» cvvff«! P>»P»»f <•» * Pl4.>ß«rukitor4^ urwWnllHi?
C*ftWftmi»l«Ke»VjxnfUw>>w 4«frtí^kf*to^gtttCf.MUfl?«é,ur
ft i ль (Нисш
hßg&tff №д* IfT yiMflut AtrVrtpcrf иr cmHleû pu
П^гЛ НУ6 Otwtf «fr filWHtf rturfiotur cp»oHc*.m1.ítrt.í ni
ttrtfi л fue» ¿rffib Октет;
Qtfe
bl| fdno iiiottftl/i «инкчпЛ
T¿
<er
* <м*ше U
»
»ИИ«-« JA»» *«. toft?« 4мг г1Йп.<У*ст<чгЧ лплхлвоиб
P
и« pMKTiVíitfî qu^K^p^lr ffinlfpnf пнямГ

r*
fcftWim#¿f
(Ы» «»рдаац: <f*W tvfrmf but- « eim tr pw dínleAuííi cm>ßi
о
j
mfva-4*flm¿íMuíff!lwllf:5tíl' " да * "-^".лчи •» *»1» ч.." IWII

tr^cßtb$.d««^rtfrtfW«f(4m
Л 1n..". .™f.1L..í г.- — re .
ff
1
«ЛИГ Atflllf 4ЛППГ puflV

i«
1«U>№ í|3Íí.<t»uyr4*dtltÍ4K
#
flJtHlM
4
HW<?
Ci
pue Miß» $nm(

rt<rô
ÇiImpn[l ifunfym mbuafpn рп
T
enftirt1l.î^dib} bfcil {tat ¡ли цг

fw « & O-'fllrtifeft».» Г*й «iftMítr qJTtV pW pii^fr
f
1<IP» 1|ll
ф «H rtllf flWpWi ласте «tnb ilAtr

pumt pWtoï>m*»mf n*íí$W
«Senf 4M ftmif мг Нмя*4Я.»- Р4ив ^trt.1l^ffftfUr.ífqVu^fp hiff
nw Uinf 0.| ¿lti«? rptTwiou *и Г«(вь,
<йиг. otb» nitíif Mr ianfc
?
-■ж- ГЛ. ...... ■•■■гч. -. .

Hjfvfn «w ft* 4rt«nln „f « ъ*Ь& /m ¿to Ы«А»<»i
4f
<?»•
«
»
t
Ф»ОД мм** tûniB ,»qír m am trjcmom ^tfmritthmt

1
W «ftr hefkí >ftf Ugm tMÍlnmi« ref Äf ^рЛЬ^япу^^.ип»
Mí. PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546, fol. 84r, containing the incipit
of the Tractatus de Substanti1s Separatis by Saint Thomas Aquinas.
i'
тем»*.« iiqui#ihof «¡Ал»**л:йм1*»' (Б*
iñ и? U^r'in .Hip'
\tikcJB*bifHetif(im'b.vcaí;ai«m«in>Mtir (iiiFqi Лк ¿те «исЛяг ц*яг iif qtufXa мГйцп
>
•СсяХм!г>ци1п(<аГгг
u*flia faro nftnWr к mv i ¡bArrtrf dbrtli lil1« rrfic*rn»ir^'iw<íiri'ir6i*fíiM-''.Cc«¿in
j qatfrou» ni ttftK ui «ntuouuntr {?Í»
I l»mHu',ií 0:n<i;coi«*nr trituvfwkú"í \

p *.fAin.ii* .Uiœ febrU toUroùi ftu»w,jpúr .
íwrniaSr« Л1 fctV eiífc/aeocB* tçpnit aufi'
«rtr birí qix tofrfo iWti^'hiu 41COUIJ аКлиг .ntrciijnu rturlincí f1i^ftfif 4urrbn(dnnT
.
«rtti"cpW'MnjfeaÑ .uaplin"îC*XL'tiir
*
ирчсысапЧ/'лбггпп pumiq;ti»4p' p¿r» ai ¿lÜntfr.N.-urr ^útf-b'i q-fcnüiprijS pftf.
OM«WTÍ*tR*Mu rt'2*CÎhi»MIICjDïîtttï']îirt1apt*l
ir4amyila Aj
диг vwliuirylm^. <rfi v1"7 mW al jfôllsiXAlir'jm'Vfyiini ей liiiTfci" -
i;'
«ir «ф «rcak* rotlcC-iur Acras wôj\eerii> ; Wien iAiidUi'w.4-í;riacti'p!'nK-ar-&qu«j«.
«г а/", .шг iujkí иг a Jtbr
«inriçnf
jurftnna
»ff (фа
urn-^xv' i.¡i' <Н<цоЗЬч^гн10ч|ст1С «pmdurfnbrti''tulúí^ífnvaraíneU- .
л» «moa« ч Wioit a'""nifn«M Лов" wi"err' bír. ик'чж rñ i«»ñ4 iicurKir* ■pïmBti«i4aW
líiiíi^w на)' p>6or ffiru tai ргй тТгил* г? AfiAiVavmtjíiptBsImaíeBiíVStuíBil
«im típ1ií пггЦ- Mjuerr'ioOttroaepít rnnilt«
r«rû «f m «Wjm1 мЬш» n* mío» f»

pw" cJbraai - A^jjtiite «hiunw raï» ar«JJ* ^айпА^випгПкг^гЯа iiimiífií ntm*í!'rf
«w «rtCTirq- % yrtya^r wqi«rCi юг лНо»|
^vW'-mKcrqfifiraröfeii;''fq»»rjTiî#'fî
«ш mw"".m;rib1Air ¿та"»«*- ««"«тих
>çn,m^n>t4KiiaiceuHur quilfe iï >Afl' Tatrflfíi fTUherpt1drreíTciTiI'ivqpí'mrr
¿*fgr1U.'t&rufa* albf di» ¡buste i.; kü«t »то Um« и'п.вгПгг ¿)"i в5 urtlUr»«!
T»tar: * afi*- гЛ>м*.Э:
i
í»tK fr inne-h Sir -»mí --f-il»i.u(fpûc)er'vii1f^niW«'-»iu,)tP

WqûUwíffvWíftiiírUniñ.íVf-iJtf
■г
Г&**bÇ "S""* Iй* «**»1*' «л* S irncUTr thât K1nû tonii гпепй-. eúb M*
;
k* n*«rac»«rfu")pui^tHu«H_WnrCuifr-
#W.vnl««p5>„ñ TMlutri.Ti4<V>itn№ lur Г<Ь"цРЛп|(ф1ш' q*qVс'ñtf0«»£c«ÍBett
tacbws jtiîiitr- ГлЧип Matôptffj .n/*"
cfi-
.
n«f 6^t- нлнг offtnn аРыя maà v>ñ nflw -mts™
rut ь-urtíV fvnratK ^¿é »m« roofüfr yv* -
ут»п«лмsг(к'лп«iр1«' ñM« râliarV наЧ« ^-i,S'AbícqurAMrá-piuMerf .
nu
ffrtn >>vЬа<г ГпЬЮпа Itf aw via<a»W
с
«ijuifpn . CntrUcm. ¿ST-n '4.1 ^сЯп-.тйшCK fu0pr, rtmnftt0j j.-jllf r_

f
ф£ шип»дДг
^
U»ifi 4i"'b« rciofn en«' nfmirbtr « лЫоиг* »ч - тм O*

<
q-
««Viut- (pVa
ft
ми^шпЛсв
ft¡
«**<%UÍJ»U!iJ¿f-n
&A.» MfTÜHV pjf.j-a,'" >wr ftprnn- Mkuüe jBCBÖr тйЛЙв&с*»'
*юм»«*лтД*к Глотте ш «Й »У b^'ftnr .nrilq-n:?.««,, mrWcWw
Ä
!,-
feflib
«e-jBBMe-jatSrnr» ¿it** *6& Гон*
а
qSjoGurrivnum vmiW. «¡pin arc, tfttu« pofttar vwîfe»

¿
^«b.lurmr&Â^ítVfiiAhM-Aí,
«fnr otrUf,*?
cu«üra-fufírO«ÍLllr SAP
ü
c^îruq»»ft-'mffrt fcateuT-nVcir
f
ui» tmtfloi» о* иг Wime 1^n¿mfi в paät

И1»1иг mirrtü Пягче Лв&дУ
eni^wfueneÍMíflir. (if
wj'wiWitoi«- ß-yri'eaüw ¿1»«är
J.
l^frrtwWkfnlníatârbepAít-Wííft-
55g*wehtjp6.e-ftp»lii w»fr cb*i AT •»5Í" q-*Ä>
°w *<r•4'«l«-«a*-Ü»Ä*«lÜH4
«♦ Armc&t» pnAtr BlrW «-«*
"»«ufipWJrÄrib»; wie
фг
¿¡»i Гииив*«1
VM4MT »auW* 4mitc.1«ftto« ùe «bKict'r««»
meut ni
*«heuf,
f-m»4K5Î„? .ii\ní»
ft
Л/í. Л/ErZ, Bibl. de Ville, 1158, fol. 12v.

la
SANCTI THOMAE AQUINATIS
TRACTATUS DE
SUBSTANTIA SEPARATIS
A neuiy-established Latin text

based on 12 mediaeval manuscripts, with
Introduction and notes
BY
Reverend Francis J- Lescoe, Ph. D., S.T.L.
Professor of Philosophy, Saint Joseph College
SAINT JOSEPH COLLEGE
WEST HARTFORD CONNECTICUT

.TS3
TI
Iг4
* >
NILHIL OBSTAT
JOANNES J. STACK, S.T.D.
Censor Deputatus
IMPRIMATUR
►J« HENRICUS J. O'BRIEN
Arcbiepiscopus Hartfortiensis
22a Januarii, 1962
The Nihil Obstat and Imprimatur are official declarations that

a book or pamphlet is free of doctrinal or moral error. No implica
tion is contained therein that those who have granted the Nihil Obstat
and Imprimatur agree with the contents, opinions or statements
expressed.
Library of Congress Catalog Card Number 62-12144
Copyright (g) 1962 by Reverend Francis J. Lescoe
Printed in the United States
Composition and Printing

by
The Messenger Press
Carthagena, Ohio
friïW
EXCELLENTISSIMO ET REVERENDISSIMO DOMINO
ARCHIEPISCOPO HARTFORTIENSI
HENRICO JOSEPH O'BRIEN, D.D., LL.D.
QUONDAM IN SEMINARIO MAGISTRO, NUNC ORDINARIO
MEO
HANC EDITIONEM SANCTI THOMAE AQUINATIS
TRACTATUS DE SUBSTANTTIS SEPARATIS
HUMILITER DEDICO
TABLE OF CONTENTS
Preface IX
Introduction 1
TRACTATUS DE SUBSTANTIA SEPARATIS

CAPITULUM I
De opinionibus antiquorum et Platonis - 35
CAPITULUM II
De opinione Aristotelis ... 43
CAPITULUM III
De convenientia positionum Aristotelis et Platonis 51
CAPITULUM IV
De differentia dictarum positionum Aristotelis et Platonis 54
CAPITULUM V
De opinione Avicebron et de rationibus ejus 56
CAPITULUM VI
In quo positio Avicebron reprobatur 61
CAPITULUM VII
Quod spiritualis et corporalis substantiae non potest esse
una materia 69
CAPITULUM VIII
De solutione rationum Avicebron 74
CAPITULUM TX
De errore ponentium angelos non creates et ejus impro-
batione 83
CAPITULUM X
Opinio Avicennae de fluxu rerum a primo principio cum
sua reprobatione 92
vu
Tractatus de Substantiis Separatis vln
CAPITULUM XI
De opinione Platonis de ideis et ejus improbatio 99
CAPITULUM XII
De errore ponentium
omnes substantias spirituales aequales
esse creatas et ejus
improbatio 102
CAPITULUM XIII
De errore dicentium Deum et angelos non habere singu-
lanum notitiam
.. Ю8
CAPITULUM XIV
In quo ostenditur Dei
providentiam se extendere ad omnia ... 120
CAPITULUM XV
Solutio positionum
praedictarum .. .. 123
CAPITULUM XVI
Error Manichaeorum
circa praedicta et ejus improbatio 130
CAPITULUM XVII
Quld secundum fidem catholicam de origine angelorum sit
tenendum .. 134
CAPITULUM XVin
De conditione naturae substantiarum spiritualium secundum
fidem .. 143
CAPITULUM XIX
De distinctione substantiarum spiritualium secundum sa-
cram doctrinam 1 SO
Abbreviations „ 163
References .. 164
Authors cited by Saint Thomas 179
Bibliography 181
Index .. 190
PREFACE
The corrected text here appearing under the title Sancti Thomae
Aquinatis Tractatus de Substantiis
Separatis has been established
from 12 mediaeval manuscripts of which PARIS, Bibl. Nat. lat.
14546 is used as basic. An English edition Saint Thomas Aquinas
Treatise on Separate Substances based on this corrected text has
already been issued through the Department of Publications, Saint
Joseph College, West Hartford, Conn. There is now in preparation
a face-to-face English-Latinedition of the Tractatus de Substantiis
Separatis which will also appear through the same Department of
Publications of Saint Joseph College.
I wish to express my deep gratitude and appreciation in a

special manner to Dr. Anton С Pegis, Professor of the History
of Philosophy at the Pontifical Institute of Mediaeval Studies,
Toronto, for his most generous assistance in the preparation of
both the Latin text and the English translation.
To the Pontifical Institute of Mediaeval Studies, I owe a

debt of gratitude for making available to me priceless mediaeval
manuscripts from the GORDON TAYLOR JR. MICROFILM
COLLECTION. It is hardly necessary to point out that without
these microfilmed codices, the present text of the Angelic Doctor
could not have been edited and translated. It is a further pleasure
to express my deep thanks to the following scholars who have made
available to me their expert services: To the Reverend Dr. J. Reginald
OTJonnell, C.S.B., Professor of Palaeography in the Pontifical Insti
tute of Mediaeval Studies and in the University of Toronto for ob
taining microfilm copies of Mss. PARIS, Bibl. Nat. lot. 15813 and
15814 and VENICE, S. Marco, Cod. 31, CI. IV and for extending
to me other palaeographical assistance; to Sister Maria Ancilla, Ph.D.,
Chairman of the Department of English, Saint Joseph College, West
Hartford, for valuable aid and suggestions in connection with the
English text of the Treatise; to Professor Etienne Gilson, Director of
IX
Studies of the Pontifical Institute of Mediaeval Studies, for special
assistance in connection with Ms. METZ, Bibl. de la Ville, 1158; to
the Reverend Ignatius Eschmann, O.P., Ph.D., S.T.D., Professor
of Philosophy, in the Pontifical Institute of Mediaeval Studies and
of the University of Toronto for assistance in connection with the
chronology of the Tractatus and PARIS, Ste. Geneviève, Cod. 238;
to the Very Reverend Ambrose J. Heiman, C.PP.S., Ph.D., L.M.S.,
Professor of Philosophy, St. Charles Seminary, Carthagena, Ohio,
for help with the arrangement of references; to the Reverend Peter
O'Reilly, Ph.D., Professor of Philosophy in Xavier University, Cin
cinnati, and to the Reverend Basil Mattingly, O.S.B., St. Meinrad,
Indiana, for obtaining a photostatic copy of fols. 12v and 13r of
METZ, Bibl. de la Ville, 1158; to the Reverend John T. Shugrue,
M.A., S.T.L., Reverend Robert E. Shea and Miss Marie E. Lescoe,
Ph.D., for generous assistance in typing and proofreading the manu
script. Finally, I
should like to express my gratitude to the Rare
Books Division of the Sterling Library in Yale University for mak
ing available to me the Soncinas and Pizzamanus incunabula.
F.J.L.
INTRODUCTION
The Tractatus
Substantia Separatis was written by St.
de
Thomas Aquinas to his life-long friend and associate, frater Raynal-
dus or Reginaldus of Piperno.1 The fact that Raynaldus was entrust
ed with the editing of all the unfinished works of Aquinas, after
the latter's untimely death in 1274, attests to the intimacy which
obtained between the two men.2 There has never been any ques-
1. P. Mandonnet, de S. Thomas d'Aquin, Fri-

Des écrits authentiques
bourg, 2nd edit., 1910, pp. 40-41.
C. Vansteenkiste, review in
Bulletin thomiste, VIII, 1947-1953, I, points out however, "La
dédicace à fr. Reginald n'empêche pas que ce soit une oeuvre destinée
au grand public, comme d'ailleurs le Compendium Theologiae. Les
deux oeuvres, parce qu'incomplètes, ont pu rester assez longtemps
inédites. D'ailleurs le fait que fr. Reginald ait hérité de ces papiers
inachevés a pu faire naître la dédicace." (p. 29). Cf. P. Mandonnet,
Sancti Thomae Aquinatis Opuscula Omnia, Tomus I, Paris, 1927,
pp. iv - v ; A. Dondaine, Secrétaires de Saint Thomas, Rome, 1956,
pp. 16, 17; 198-203.
2. M. Grabmann, Die Werke des hl. Thomas von Aquin in Beiträge zur
Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, XXII,
Heft 1-2, Münster i Westf., says, "Die gegebene Persönlichkeit hierfür
war ohne Zweifel Reginald von Piperno, der von 1259 - 1274 der unzer
trennliche Begleiter des Aquinaten gewesen war, der Nachschriften (Re-
portata) mehrerer seiner Vorlesungen hergestellt hatte, dem Thomas
mehrere Opuscula gewidmet hatte, der auch seinem heissgeliebten
Lehrer und Freund auf dem Lehrstuhl an der Universität nachgefolgt
war und auch das Supplementum zu der unvollendet gebliebenen Summa
theologiae redigiert hatte." (p. 70) ; P. Mandonnet, op. cit., observes
that "Raynald de Piperno avait été le compagnon, le socius, comme
on disait dans la langue du temps, de Thomas d'Aquin, depuis le
retour de ce dernier en Italie en 1259, jusqu'à sa mort." (p. iv) ;
, Des écrits authentiques de S. Thomas d'Aquin, quotes
the following notation made by a contemporary of Reginald, "Ex
plicit postilla super partem Psalterii secundum Fratrem Thomam
de Aquino ordinis Praedicatorum quia non invenitur plus in ex-
emplari Fratri Raynaldi di Piperno qui fuit socius fratris Thome
usque ad mortem, et habuit omnia scripta sua." (p. 41).
2 Tractatus de Substantiis Separatis
tion concerning the authenticity of this treatise; it has always

been characterized as "opus genuinum, absque dubio."3
TITLE
In the manuscripts which we have used for this edition of
the text of the Tractatus de Substantiis Separatis, the title appears
variously as Tractatus de Angelis, Tractatus de Substantiis Separatis,
De Natura Angelorum, Libettus de Angelis sive de Substantiis Separa
tis, Liber de Angelis.4 In view of the fact that there does not seem
to be any strong manuscriptural traditionfor any one particular
reading, we have decided to retain the title, Tractatus de Substan
tiis Separatis, by which the work has been traditionally known.
Further, in no case have we found in the incipits of our manu
scripts the rather time-honored but nevertheless nondescript name
of "opusculum" attached to this particular work. As Eschmann
has pointed out, "the notion of opusculum, i.e., a minor or smaller
work, is in itself devoid of precise meaning (and) has in fact
disserved the cause of Thomistic bibliography, if not even of
Thomistic studies."5 While the Tractatus de Substantiis Separatis
is shorter than some of the other so-called major works of the
Angelic Doctor, it has nevertheless been characterized by Gilson
as "an incomparably rich historical work"6 and by Eschmann
as "one of the most important metaphysical writings of Aquinas."7
Henle has described the first chapter of this work as "the most
3. M. Grabmann, Die echten Schriften des hl. Thomas von Aquin,

Münster, 1949, pp. 324-325; P. Mandonnet, Des écrits authentiques
de S. Thomas d' Aquin, p. 104, no. 20; A. Michelitsch, Thomas
schriften. Untersuchungen über die Schriften Thomas von Aquino,
Band I, Graz und Wien, 1913, p. 185, no. 67; P. Synave, Le Cata
logue officiel des oeuvres de S. Thomas d'Aquin, Critique-Origine-
Valeur in Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen âge,
III, - 103.
1928, pp. 25
4. Cf. below, Cap. I, no. 1 (p. 35).
5. I. Eschmann, A Catalogue of St. Thomas's Works in E. Gilson,
The Christian Philosophy of St. Thomas Aquinas, New York, 1956,
p. 381.
6. E Gilson, op. cit., p. 166.
7. I. Eschmann, op. cit., p. 412.
/^
Introduction 3
elaborate synthesis of Platonic doctrine to be found in the whole

Thomistic corpus."3 In order to preclude any possible classifica
tion of this work as one which belongs to "the miscellaneous
matter of Aquinas' writings", we have decided to remain faith
ful to the testimony of our manuscripts and to incorporate the
name Tractatus in the title of the work.9
DATE
The exact date of the composition of the Tractatus de Sub-
stantiisSeparatis is unknown. Since the treatise is unfinished,
(St. Thomas promises in Chapter XVII, no. 91 (p. 134), to treat
of "quantum ad earum gubernationis ordinem" — which point
is never developed), presumption is that the work was
the
composed just before the death of the Angelic Doctor. This is
most likely why Mandonnet and Glorieux were prompt
the reason
10
ed to place its composition in the years 1272-1273. Walz gives
8. R. Henle, A Note
on Certain Textual Evidence in Fabro's 'Nosione
Metafisica di Partecipazione' in Modern Schoolman, XXX, 1957, p.
278.
9. Cf. below, Cap. I, no. 1 (p. 35).
10. P. Mandonnet, Opuscula Omnia, I, p. Hi; P. Glorieux, Répertoire
des maîtres en théologie de Paris au xiiie siècle (Études de philosophie
médiévale), Paris, 1933, p. 98.
The 1490, 1498, and 1508 Pizzamanus printed editions contain
the following colophon: "Hucusque scripsit sanctus doctor de an-
gelis sed morte praeventus non potuit perficere hunc tractatum sicut
neс plura alia quae imperfecta reliquit." (Opuscula praeclarissima
eximii ac divini doctoris sancti Thomae de Aquino ordinis fratrum
praedicatorum . . . emendata atque correcta, ed. Antonius Pizzamanus.
Impressa Venetiis ingenio ас impensa Hermanni Liechtenstein Co-
loniensis, 1490. The De Substantiis Separatis is listed as De angelis
seu de substantiis separatis, Opus 15. It is preceded by the De
natura veri and followed by De unitate intellectus contra Aver-
roistas. No foliation.
Opuscula Sancti Thomae: quibus alias impressis nuper haec
addidimus, videlicet Summam totius Logicae. Tractatum celeber-
rimum de usuris nusquam alias impressum, ed. Antonius Pizzama
nus. Impressum Venetiis mandato et expensis nobilis vin' Domini
Octaviara Scoti Livi Modoetiensis. Cura et ingenio Boneti Locatelli
Bergomensis, 1498. The colophon appears in this edition on fol. 83v.
4 Tractaíus de Substantiis Separatis
a longer period, namely, 1261-1269.11 Callus dates the work as

belonging to 1272.12 Grabmann, on the other hand, uses May 18,
1268 as the terminus a quo. From the colophon appearing in the
majority of the manuscripts of William of Moerbeke's translation
of Proclus' of Theology, we know definitely that this
Elements
was the day on which the translation was completed.13 St. Thomas
quotes two passages from the Latin translation of the Elements
in the Tractatus de Substantiis Separatis, i.e., Chapter XIX, nos.
110 and 113 (pp. 158, 161). Hence we are dealing with a work
composed apparently in 1268 or later.
The year 1270 has been offered as another possible terminus
a quo. This is the date on which Book Kappa was first incor
porated into the translation of the Metaphysics by William of
Moerbeke.14 Book Lambda should therefore be quoted as Book
Opuscula Sancti Thomae: quibus alias impresses nuper haec

addidimus, videlicet Summum totius Logicae. Tractatum celeberri-
mum de usuris nusquam alias Impressum, ed. Antonius Pizzamanus.
Impressum Venetiis mandato et expensis Petri Liechtenstein Colo-
niensis Germani. Cura et ingenio Jacobi Pentio de Leucho, 1508.
The colophon is on fol. 76r. Cf. also, M. Grabmann, Die Werke
des hl. Thomas von Aquin, who reports the following notation at
the end of the Tractatus de Substantiis Separatis in Ms NAPLES,
Bibl. Nwg. VII. B. 16: "Si plus vixisset, auctor hic non tacuisset"
(p. 214).
11. P. Walz, Saint Thomas Aquinas, A Biographical Study, Eng. trans.,
S. Bullough, Westminster, 1951, p. 184.
12. D. Callus, Les sources de Saint Thomas in Aristote et Saint Thomas
d'Aquin, Louvain-Paris, 1956, p. 150.
13. Cf. C. Vansteenkiste, Prodi Elementatio translata a Guilelemo de
Moerbeke (Textus ineditus) in Tijdschrift voor Philosophie, XIII,
1951, which contains the following colophon: "Procli Diadochi Lycii
Platonici Philosophi Elementatio theologica explicit. Capitula 211.
Completa fuit translatio hujus operis Viterbii a fratre G. de Mor-
becca ordinis fratrum praedicatorum, XV Kal. Iunii anno Christo
1268, pontificatus Clementis papae IV anno 40" (p. 531).
14. Cf. R.-A. Gauthier, La date du commentaire de saint Thomas sur
l'Ethique à Nicomaque in Recherches de Théologie ancienne et
médiévale, XVIII, 1951, pp. 84-92; D. Salman, Saint Thomas et
les traductions latines des Métaphysiques d'Aristote in Archives
d'histoire doctrinale et littéraire du moyen âge, VII, 1932, pp. 85-120;
F. Pelster, Die griechisch-lateinischen Metaphysikübersetzungen des
Introduction 5
XII in any work which was written after 12 70." Eleven

manuscripts16 used in the preparation
of the present text of the
Tractatus de Substantiis Separatis refer to Lambda as Book XII."
It would
therefore seem that 1270 is a terminus a quo for the
dating of the composition of this work. Vansteenkiste, however,
disagrees with this date and is inclined to place it in an earlier
period, i.e., around 1259.13 Although Saffrey accepts the cita
tion of Lambda as Book XII as a strong indication
for dating a
work as belonging to 1270 and after, Eschmann makes the valid
observation that "since this work is unfinished and therefore not
edited by Aquinas himself, its posthumous editor may perhaps
be supposed to have interfered with details of this kind."1*
Another possible corroboration
for the year 1270 and even
more specifically for December 10, 1270 as a terminus a quo is
the striking passage in Chapter XIII, no. 67 (p. 108) of the
Tractatus itself. In enumerating the positions of certain thinkers
who erred not only as to the substance and order of spiritual
substances but even as to their knowledge and providence, St.
Thomas says, "Posuerunt Deum et alias substantias immateriales
singularium cognitionem non habere nec inferiorum et praecipue
humanorum actuum providentiam gerere."
Now the order in which he mentions the specific points and
the words themselves are almost a verbatim restatement of Propo
sitions X, XI, and XII of the Condemnation of 1270 made by
Bishop Etienne Tempier on December 10 against the masters at
Mittelalters in Beiträge гиг Geschichae der Philosophie des Mittel

alters, Suppl. Bd. II, Münster, 1923, pp. 89-118; , Die
Übersetzungen der aristotelischen Metaphysik in den Werken des hl.
Thomas von Aquin in Gregorianum, XVII, 1936, pp. 377-406,
esp. 380-389.
15. Cf. H. Saffrey, Sancti Thomae de Aquino Super Librum de Causis
Expositio, Fribourg — Louvain, 1954, p. xxxiv.
16. Inasmuch as these passages appear toward the end of the Tractatus,
our portion of the 12th manuscript used, i.e., METZ, Bibl. de la Ville
1158 does not contain them. Cf. Introduction: Manuscripts Used in
the Preparation of the Text, pp. 12-21.
17. Cf. below, Cap. XIII, nos. 70, 73 (pp. Ill, 114) ; Cap. XIX, no. Ill
(p. 159).
18. С Vansteenkiste, Bulletin thomiste, pp. 29 - 30.
19. I. Eschmann, op cit., p. 412.

6 Tractatus de Substantia Separatis
the University of Paris. The Propositions read: "X. Quod Deus

non cognoscit singularia. XI. Quod Deus non cognoscit alia a
se. XII. Quod humani actus non reguntur providentia Dei."*0
If we bracket "et alias substantias immateriales" (which St. Thomas
would naturally add in a treatise which dealt with the nature
of separate substances), the similarity of the wording appears to
be more than merely coincidental. The thirteen condemned theses
were most certainly the object of much discussion by the teach
ing masters of the various faculties. One might say that they
were on the lips of the whole university community, teachers and
students alike. It would be most natural for St. Thomas, there
fore, to incorporate the official wording of these theses and then
proceed to a systematic refutation of them. By suppressing the
names of the authors of these condemned positions, the Angelic
Doctor was thus able to prescind from the atmosphere of heated
controversy and to evaluate the propositions with calm imperson
ality and scientific objectivity. While we admit that this internal
evidence is not absolutely conclusive per se, we nevertheless feel
that it can be regarded as corroborative testimony in favor of
late 1270 as a terminus a quo for the composition of the treatise.*1
Further, the close relationship between the Tractatus de Substantiis
Separatis and the Expositio super Librum de Causis as pointed
out by Saffrey," would seem to indicate the period 1270-1272
as a very likely date for the composition of these two works. The
establishment of a definitive matter date is still a for future
chronologists of the works of St. Thomas Aquinas.
20. H. Denifle et E. Chatelain, Chartularium Universitalis Parisiensis,

Paris, 1889-1897, I, p. 487; cf. P. Mandonnet, Siger de Brabant
l'Averroisme au xiiime siècle, Louvain, 2nd edit., 1911, I, p. 111.
ea
21. J. Riedl, The Nature of the Angels in Essays in Thotnism, ed. R.
E. Brennan, New York, 1942, also refers to this striking similarity
between the text of St. Thomas and the wording of the condemned
propositions. Since Riedl was not concerned with the date of the
composition of the Tractatus de Substantiis Separatis his interest
was merely one of literary dependence and hence he does not make
what appears to us this valid inference. (Cf. p. 136 and notes
86, 88).
22. H. Saf f rey, op. cit., pp. xxxiii - xxxvi ; A. Dondaine, op. cit., cites
the frequent use of the conjunction NAM in the Tractatus de Sub
Introduction 7
PLAN OF THE TRACTATUS DE SUBSTANTIA SEPARATIS

Capitulum Divisio
I De opinionibus antiquorum et Platonis 1- 7
II De opinione Aristotelis 8- 14
III De convenientia positionum Aristotelis et Platonis 15- 17
IV De differentia dictarum positionum AristoteHs et

Platonis 18
V De opinione Avicebron et de rationibus ejus 19- 23
VI In quo positio Avicebron reprobatur 24- 31
VII Quod spiritualis et corporalis substantiae non po

test esse una materia 32- 36
VIII De solutione rationum Avicebron 37- 45
IX De errore ponentium angelos non creatos et ejus
improbatione 46 - 52
X Opinio Avicennae de fluxu rerum a primo prin
cipio cum sua reprobatione 53 - 59
XI De opinione Platonis de ideis et ejus improbatio 60- 61
XII De errore ponentium omnes substantias spirituals
aequales esse creatas et ejus improbatio 62 - 66
XIII De errore dicentium Deum et angelos non habere
singularium notitiam 67 - 76
XIV In quo ostenditur Dei providentiam se extendere

ad omnia 77 - 79
XV Solutio positionum praedictarum 80- 85

XVI Error Manichaeorum circa praedicta et ejus im
probatio 86- 90
XVII Quid secundum fidem catholicam de origine ange-
lorum sit tenendum 91 - 97
stantiis Separatis as proof that the work belongs to a later period

in the writing activity of St. Thomas. The conjunction is never
found in such incontestably early works as De Ente et Essentia, De
Principiis Naturae, Contra Impugnantes Dei Cultum et Religionetn
or Quodlibet VII. On the other hand, it appears, according to
Dondaine's count, 24 times in the De Substantiis Separatis. Although
Dondaine does not offer any specific date for the composition of
this work, he does point out that the conjunction NAM began to ap
pear "un peu avant la fin de son enseignement magistral parisien."
(pp. 218-220).
XVIII De conditione naturae substantiarum spiritualium

secundum fidem 98-103
XIX De distinctione substantiarum spiritualium secun
dum sacram doctrinam 104-114
St. Thomas Aquinas had examined

Although the nature of
the angels under one or another aspect in a number of his works,
the Tractatus de Substantiis Separatis is intended to be a veritable
compendium of what every noteworthy writer, both pagan and
Christian, had to say on the subject.23 In the opening phrases
of his work, the Angelic Doctor states that his object in assem
bling the various opinions concerning the excellence of the angels
is so that "we shall be in a position to accept whatever we find
that agrees with faith and refute whatever is opposed to Cath
olic teaching."24
THE TWO MAIN PARTS

The Tractatus de Substantiis Separatis may be broadly divided
into two main, although disproportionate, parts: (a) an examina
tion of the opinions of the various philosophers on separate sub
stances and a critique of each position strictly on philosophical
grounds; (b) an exposition of Catholic teaching as found in
Sacred Scripture, the Fathers, and especially Dionysius, "who ex-
23. Cf. below, Cap. I, no. 1 (p. 35), "Intendentes igitur sanctorum an-
gelorum excellentiam utcumque depromere incipiendum videtur ab
his quae de angelis antiquitus conjectura existimat." Cap. XVII,
no. 91 (p. 134), ". . . restat ostendere quid de angelis habeat chris
tiana religionis assertio."
24. Cf. below, Cap. I, no. I (p. 35), ". . . ut si quid invenerimus
fidei consonum accipiamus, quae vero doctrinae repugnant catho-
licae refutemus." Cf. J. Riedl, op. dt., "His intention of using
Holy Scripture as a criterion, however, does not prevent him from
coming to grips philosophically with those men whose opinions
he evaluates, and from employing in his criticism the very prin
ciples to which they themselves either assented explicitly or would
have to assent in order to remain true to their basic philosophy."
(p. 114).
Introduction 9
celled all others in teaching what pertains to spiritual substances."28

The first or philosophical part comprises Chapters I - XVI ; the
second part includes only Chapters XVII - XIX.26 This dispro
portion between the two divisions is to be explained only by
the fact that St. Thomas Aquinas never completed the Tractatus
de Substantiis Separatist7 In Chapter XVII, no. 91 he states,
"Since therefore it has been shown what the foremost phi
losophers, Plato and Aristotle, believed about spiritual sub-
25. Cf. below, Cap. XVII, no. 91 (p. 134), "Ad quod utemur prae-
cipue Dionysii documentis, qui super alios ea quae ad spirituales
substantias pertinent, excellentius tradidit." On St. Thomas' use
of Dionysius as an authority, cf. L. B. Geiger, La participation
dans la philosophie de S. Thomas d'Aquin (Bibliothèque Thomiste,
XXIII), Paris, 2nd edit., 1953, who observes, "Dans son commen
taire sur le Traité des noms divins de Denys, cap. 5, lect. 1, éd.
Mand. pp. 480-490, S. Thomas fait remarquer que Denys, tout
en usant d'un langage analogue à celui des platoniciens, n'admet
...
pas, pour autant, la distinction réelle entre les différents principes
premiers au chapitre XVI de l'opuscule De subst. sep., S.
Thomas s'autorise à la fois de Denys et l'enseignement de l'Écri
ture pour nier l'existence de plusieurs principes premiers super
posés. Il est possible et même vraisemblable que Denys, fidèle à
sa méthode habituelle, s'inspire surtout de l'enseignement révelé.
Pour S. Thomas, c'est par une démonstration philosophique, fon
dée avant tout sur une saine conception de l'être que se trouve éliminée
la thèse platonicienne touchant les principes premiers." (p. 95, note 1).
Henle, Saint Thomas and Platonism, The Hague, Nijhoff,

R.
1956,holds that it was part of St. Thomas' polemical strategy in
the commentary On the Divine Names to align the auctoritas of
Dionysius on his side of the argument by freeing Dionysius "from
the force of Platonic principles" and thus "to make him an auctor
of Thomistic positions." And so, Henle points out that "St. Thomas,
we may recall, explicitly selected Dionysius as his main auctoritas
in the theological critique at the end of the De substantiis separatis.
It is impressive — and almost amusing — to find the Platonizing
Dionysius selected to speak for Saint Thomas against the Pla-
tonizers. No polemical device could be more effective, and per
haps one is justified in conjecturing, at least, that this is deliberate
and conscious strategy." (p. 424).
26. Part I, Caps. I - XVI, nos. 1-90 (pp. 35-133); Part II, Caps.
XVII -XIX, nos. 91-114 (pp. 134-162).
27. Cf. above, note 10.
stances as to their origin, the condition of their nature, their dis

tinction and order of government ... it remains to show what
the teaching of the Christian religion holds about each individual
point."23 Yet the treatise ends abruptly in Chapter XIX, no.
114, in which the third point under discussion, i.e., the dis
tinction of spiritual substances, is left unfinished and the fourth
point, i.e., the order of government, is completely omitted.29
THE FIRST PART

In the first or philosophical part, Chapter I deals with the
opinions of the early Naturalists and Plato. Chapter II
examines
the position of Aristotle, who proceeded by a more manifest and
surer way, namely, by motion, to investigate substances that are
separate from matter.30 Chapters III
and IV in turn, show the
points of agreement and disagreement between Plato and the
Stagirite. In Chapters V - VIII, St. Thomas explains and re
futes position of the author of the Fount of Life, who held
the
that angels were composed of matter and form. In Chapter IX,
he considers and rejects the opinion of those who said that sep
arate substances were not created. Chapter X includes an ex
amination and rejection of Avicenna's teaching of the proces
sion of all things from the First Principle. Chapter XI criticizes
the Platonists' position which asserts a certain order of causality
among the spiritual substances. Chapter XII considers the error
of Origen who held that all spiritual substances were created
equal. In Chapters XIII - XV, St. Thomas studies and refutes
28. Cf. below, Cap. XVII, no. 91 (p. 134), "Quia igitur ostensum est
quid substantiis spiritualibus praecipui philosophi Plato et Aris
de
toteles senserunt quantum ad earum originem, conditionem naturae,
distinctionem et gubernationis ordinem . . . restat ostendere quid
de singulis habeat сhristiana religionis assertio."
29. The following explicit appears in all the manuscripts which were
used in the preparation of this text : "Et hoc secuti esse videntur
qui posuerunt daemones, quos malos angelos esse dicimus, ex in-
feriori ordine et corporeos esse." (Cap. XIX, no. 114, p. 162).
30. Cf. below, Cap. II, no. 8 (p. 43), "Et ideo Aristoteles manifes-
tiori et certiori via processit ad investigandum substantias a materia
separatas, scilicet per viam motus."
Introduction 11
the opinions of those who denied to God and to the angels a

knowledge of singulars, as well as divine Providence to the First
Principle. Chapter XVI repudiates the error of the Manicheans.
THE SECOND PART

The second division comprises Chapters XVII - XIX. In the
first chapter of the second division, St. Thomas sets forth what
is to be held according to the Catholic faith concerning the origin
of the angels. Like all other creatures, not only the highest but
all spiritual substances were immediately produced by God. All
the orders of these spiritual substances are established by divine
disposition and not from the fact that one of them is caused by
another. Further, they have goodness, being and life and other
perfections from the same God Who is the essence of perfection.30a
In Chapter XVIII, St. Thomas gives the Catholic teaching con
cerning the condition of the angels' nature. They are incorporeal
and immaterial. They are not spirits united to bodies and they
are in a place not in a corporeal but in a kind of spiritual man-
ner
gob jn tjje viz., Chapter XIX, Aquinas begins but
jagt chapter,
does not complete the distinction of the spiritual substances accord
ing to Sacred Teaching.300
30a. ". . . firmissime docet christiana traditio omnes spirituales sub

stantias sicut et ceteras creaturas a Deo esse productas." No. 91
(p. 134). "Similiter etiam doctrinae christianae repugnat quod spiri
tuales substantiae ab alio et alio principio habent bonitatem et esse
et vitam et alia hujusmodi quae pertinent ad earum perfectionem.
Nam in canonica Scriptum uni et eidem Deo attribuitur quod sit
ipsa essentia bonitatis". No. 93 (p. 136) . . . "per quod dat intelli-
gere quod omnes spiritualium substantiarum ordines ex divina dispo-
sitione instituuntur, non ex hoc quod una earum causatur ab illa."
No. 92 (pp. 135-136).
30b. "Manifestum est quod circa conditionem spiritualium substantiarum,
id est angelorum, sacri Doctores tradiderint, asserentes eos incorpo
reos et immateriales esse." No. 103 (p. 140) "Non solum angelí non
sunt corpora, sed etiam non sunt spiritus corporibus uniti . . .
angeli non sunt in loco corporali modo sed quodam modo spi-
rituali." Nos. 101, 103 (pp. 147, 149).
30c. "Oportet autem consequenter considerare quid secundum sacram
doctrinam de distinctione spirituum sit tenendum : ubi et primum
consideration! occurrit differentia boni et mali." No. 104 (p. ISO).
12 Tractatus de Substantias Separatis
MANUSCRIPTS USED
IN THE PREPARATION OF THE TEXT
I List of manuscripts:
A — CAMBRIDGE, Corpus Christi Libr. ms. 35 (fol. 131r - 144r)
B — TOLEDO, Bibl. del Cabildo, Cod. 19-15 (fol. 86r-97v)
С — PARIS, Ste. Geneviève, Cod. 238 _ (fol. 88v -
97r)
D — VENICE, S. Marco, Cod. 31, CI. IV ...._ (fol. 263v-284r)
E — ROME, Cod. Vat. lat. 807 _ (fol. 188v-215r)
F — ROME, Vat. lat. Ottob. 198 . (fol. 197v-207v)
G — PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546 (fol. 84r-100r)
H — BOLOGNA, Bibl. Univ. Cod. 861 „ (fol. 147r-156v)
I —BORDEAUX, Bibl. de la Ville, 131 (fol. 204r-214v)
J —METZ, Bibl. de la Ville, 1158 ...._ (fol. 12v-13r)
К — PARIS, Bibl. Nat. lat. 15813 _..... (fol. 180r-191r)
L — PARIS, Bibl. Nat. lat. 15814 (fol. 275r-290v)
II Description of manuscripts:
A — CAMBRIDGE, Corpus Christi Libr. ms. 35 (fol. 131r- 144r)
Incipit: Quia sacris angelorum solemniis interesse non pos-
sumus . . . Explicit: . . . quos malos angelos dicimus ex in-
feriori ordine et corporeos esse. This is an early 14th cen
tury manuscript'1 in which St. Thomas is referred to as
"frater Thomas", although a later handwriting states, "in
isto volumine continentur infrascripti libri Sancti Thome de
Aquino".32 This manuscript is a member of the family of
ABCD (i.e. TOLEDO, 19-15, PARIS Ste. Geneviève, 238,
VENICE, 31, IV, and CAMBRIDGE, Corpus Christi, 35.)
While these manuscripts definitely seem to possess a common
31. M. Grabmann, Die Werke des hl. Thomas von Aquin, "Diese Hand
schrift . . . entstammt dem frühen 14. Jahrhundert, wie ja auch
Thomas als frater Thomas bezeichnet ist." (p. 211) ; P. Mandonnet,
Opusculo Omnia, I, xxxii ; P. Castagnoli, L'opusculo 'De forma
absolutionis' di san Tommaso à"'Aquino in Divus Thomas, Piacenza,
1933, pp. 370-371 ; M. James, A Descriptive Catalogue of the Manu
scripts in the Library of Corpus Christi College, Cambridge, I,
1912, pp. 69-71.
32. M. Grabmann, loe. cit.
Introduction 13
parent, each has its own peculiarities and characteristics.33

CAMBRIDGE, Corpus Christi 35 contains chapter and para
graph divisions but no titles.
B — TOLEDO, Bibl. del Cabildo. Cod. 19-15 (fol. 86r-97v).

feriori ordine et corpores esse. This manuscript belongs,

according to Grabmann, to the second half of the 14th cen
tury.34 TOLEDO, 19-15 is the second member of the ABCD
family of four manuscripts. Like CAMBRIDGE, Corpus
Christi 35, it contains paragraph divisions but no titles.
C — PARIS, Ste. Geneviève, Cod 238 (fol. 88v-97r).

Incipit: Capitulum primuт. De subs tandis separatis ad
fratrem Raynaldum. Quia sacris angelorum solemniis in
teresse non possumus . . . Explicit: . . . quos malos angelos
dicimus ex inferiori ordine et corporeos esse. Grabmann dates
this manuscript just prior to the canonization in 1323."
and Mandonnet place it as early 14th century
Castagnoli36
and Mandonnet is even inclined to date is as very late 13th
century.37
33. I. Rossi, Thomae Aquinatis Expositio Salutationis Angelicae in

S.
Divus Thomas, Piacenza, 1931, p. 461. Although Rossi attempted
no classification of his manuscripts, he does make the following ob
servation concerning the close dependence between Mss. "A" and
"C", i.e., CAMBRIDGE, Corpus Christi Libr. ms. 35 and PARIS,
Ste. Geneviève 238: "Eandem relationem (i.e. necessitatem intimam)
videtur habere Codex S. Genovefae cum Codice Cantabrigiensi."
(note 36).
34. M. Grabmann, op. cit., p. 197; cf. P. Beltrán de Heredia, Los
manoscritos de Santo Tomás en la Biblioteca del Cabildo de Toledo
in La Ciencia Tomista, XXXIII, 1926, pp. 405-409.
35. M. Grabmann, pp. cit., pp. 160-161.
36. P. Castagnoli, op. cit., p. 394.
37. P. Mandonnet, op. cit., p. xxxii ; cf. C. Kohler, Catalogue des manu
scrits de la Bibliothèque Sainte-Geneviève, I, Paris, 1893, pp. 142-
146; Quétif- Echard, Scriptores Ordinis Praedicatorum, I, Paris,
1719, p. 332. Concerning the dating of this manuscript as prior to
1323 because of the designation of St. Thomas as "frater" rather
PARIS, Ste. Geneviève, 238 in the third of the ABCD family

indicating a common parentage. It contains chapter and
paragraph divisions and is the only one of this particular
group which has chapter titles.
D — VENICE, S. Marco, Cod. 31, CI. IV (fol. 263v-284r).

feriori ordine et corporeos esse. This manuscript, according
to Grabmann, belongs to the 14th century, shortly after the
canonization of the Angelic Doctor.33 It is the last of the
ABCD family and contains chapter and paragraph divi
sions but no titles.
E — ROME, Cod. Vat. lat. 807 (fol. 188r-215r).

Incipit: Incipit tractatus de angelis. Capitulum
primum.
Quia sacris angelorum solemniis interesse non possumus . . .
Explicit: . . . quos malos angeles dicimus ex inferiori ordine
et corporeos esse. This codex is part of a collection of St.
Thomas' works which were prepared in 1317 for his canoni
zation at the request of Pope John XXII. The manuscript
is therefore dated as early 14th century.39 ROME, Vat. lat.
807 is very closely related to ROME, Vat. lat. Ottob. 198.
They seem to have had a common source and their variants
are consistently the same. This impression would seem to
be at variance with Castagnoli's findings (at least for the
than "sanctus", B. Decker, Sancti Thomae de Aquino Expositio

Super Librutn Boethii De Trinitate, Leiden, 19SS, says, "Inter peritos
constat appellationem fratris non esse argumentum sufficiens ad
probandum hunc codicem ante annum 1323 scriptum esse." (p. 6).
38. M. Grabmann, op. cit., p. 206; cf. J. Valentinelli, Bibliotheca manu-
scripta ad St. Marci Venetiarum, II, Venice, 1869, p. 86; P. Man-
donnet, Des écrits authentiques, p. 36; A. O'Rahilly, Notes on St.
Thomas in The Irish Ecclesiastical Record, XXX, 1927, pp. 381 ff.
39. P. Mandonnet, La canonisation de saint Thomas d'Aquin in Melan
ges Thomistes, Le Saulchoir, Kain, 1928, p. 44, no. 1 ; cf. M. Grab
mann, op. cit., p. 173 ; F. Ehrle, Historia Bibliothecae Romanorum
Pontificum, I, Rome, 1890, p. 303, notes 111 and 752; A. Pelzer,
Bibliothecae Apostolicae Vaticanae Codices Manu Scripti Recensiai;
Codices Vaticani Latini, H, Pars prior, Rome, 1931, pp. 144-148.
Introduction 15
Tractatus de Substantia Separatis. Castagnoli had placed

ROME, Vat. lat. 807 and ROME Vat. lat. Ottob. 198
(with certain reservations) in Group III (along with VENICE,
128, TOLEDO, 19 -15, CAMBRIDGE, Corp. Christi, 35,
and PARIS, Ste. Geneviève, 238).
4p
We have found, on the
other hand, that ROME Vat. lat. 807 and ROME Vat. lat.
Ottob. 198 seem to represent a different tradition from the
others. Of the 12 manuscripts used in the preparation of
this edition, these two evidence the strongest resemblance
to each other, faithfully following even the same mistakes.
In a few instances, ROME, Vat. lat. Ottob. 198 seems to
be a superior manuscript, i.e., the chapters are numbered
improperly in ROME, Vat. lat. 807 and in two chapter
titles, the scribe insists on writing "articulorum" and, "arti-
culis" instead of "Aristotelis".4i
F — ROME, Vat. lat. Ottob. 198 (fol. 197v-207v).

Incipit. Primum capitulum . Quid de angelis antiqui philo-
sophi senserunt. Quia sacris angelorum solemniis interesse
non possumus. . . Explicit: . . . quos malos angelos dicimus
ex inferiori ordine et corporeos esse. According to Grab
mann42 and Castagnoli, this manuscript belongs to the early
14th century.43 As pointed out above, there is a striking
similarity between this manuscript and ROME, Vat. lat.
807 and we did not find the many inversions of which Cas
tagnoli complains in his De forma absolutionis.44 The manu
script contains chapter and paragraph divisions and chapter
titles.
G — PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546 (St. Victor 635, fol. 84r- l00r).
Incipit: Incipit libellus de angelis sive substantiis separatis
40. P. Castagnoli, op. cit., pp. 406-409.

41. Cf. below, Cap. Ill, no. 15; Cap. IV, no. 18 (pp. 51, 54).
42. M. Grabmann, op. cit., p. 191.
43. P. Castagnoli, op. cit., p. 379; cf. F. Pelster, Zur Forschung nach
den echten Schriften des hl. Thomas von Aquin in Philosophisches
Jahrbuch, XXXVI, 1923, pp. 46 ff.
44. P. Castagnoli, op. cit., p. 408.
16 Tractatus de Sub s tant Us Separatis
a fratre Thoma de Aquino editus. Capitulum primum. Quia

sacris angelorum interesse solemniis non possumus . . .
Explicit: . . . quos malos angelos dicimus ex inferiori ordine
et corporeos esse. Mandonnet places this manuscript around
the year 1280, i.e., before the end of the 13th century.45
Grabmann says that the handwriting belongs to the four
teenth century.46 Incidentally, he fails to list this tractate
in his table of contents.47 It belongs between De entium
quidditate (fol. 84r) and De
(fol. lOOr). We intellectu
have selected as basic, although it was
this manuscript
necessary to accept a number of readings from other manu
scripts and to make corrections and certain emendations.
There does not seem to be any other manuscript in the group
of twelve used which would indicate a parentage with
PARIS, Bibl. Nat. lat. 14S46 as e.g., in the case of ROME,
ROME, Vat. Ottob. 198 on the one hand,
Vat. lat. 807 and
and CAMBRIDGE, Corpus Christi 35, TOLEDO, 19-15,
PARIS, Ste. Geneviève 238 and VENICE, 31, IV, on the
other. This manuscript is described in greater detail further
on in the Introduction in connection with an examination of
the basic text itself.43
H — BOLOGNA, Bibl. Univ. Cod. 861 (1655) fol. 147r-156v).

Incipit: Incipit tractatus de substantiis separatis editus
a saneto Thoma de Aquino ordinis fratrum praedicatorum.
Prologus. Quia sacris angelorum solemniis interesse non
possumus . . . Explicit: . . . quos malos angelos dicimus ex
inferiori ordine et corporeos esse. Grabmann dates this codex
45. P. Mandonnet, Opuscula Omnia, p. xxxvi.

46. M. Grabmann, op. cit., p. 189; cf. L. Delisle, Inventaire des Manu
scrits de I'Abbaye de St. Victor conservés à la Bibliothèque Im
périale, sous les numéros 14232-15175, Paris, 1869; A. O'Rahilly,
op. cit., pp. 487-489; J. Pauson, Saint Thomas Aquinas De Principiis
Naturae, Introduction and Critical Text, Fribourg - Louvain, 1950,
p. 42; I. Eschmann, review in Divus Thomas, Freiburg, XXVII,
pp. 452-454.
47. M. Grabmann, op. cit., p. 189.
48. Cf. below, Introduction, pp. 21 - 28.

Introduction 17
as belonging to the early 14th century.49 Castagnoli places

this manuscript along with METZ, ВШ. de la Ville, 1158
(which appears in our edition as "J") in Group I.50 It is
a substantially good manuscript but PARIS, Bibl. Nat. lat.
14546 is definitely superior. The
Bologna manuscript con
tains chapter and paragraph divisions and titles of chapters
which are written by a different hand.
'BORDEAUX, Bibl. de la Ville, 131 (fol. 204r-214v).

Incipit: Incipit tractatus Sancti Thomae de mbstantüs se-
paratis. Quia sacris angelorum solemniis interesse non pos-
sumus. Explicit: . . . quos malos angelos dicimus ex inferno
ordine et corporeos esse. The handwriting would seem to
place this manuscript as belonging to the 14th century,
around the time of the canonization.51 BORDEAUX, 131
seems to have a certain common parentage with the ABCD
group, judging by the numerous variants they have in com
mon. An examination of the apparatus reveals the great
number of times the same variant is shared by the group
ABCDI. This manuscript, however, is positively the worst
of the twelve used for the edition of our text. It is replete
with omissions, unintelligible additions, homoioteleuta, and
incomprehensible passages. Pauson's observation "the scribe
of BORDEAUX 131 was, however, most inaccurate, invert
ing, omitting and changing almost at will"52 is only too
correct. On the other hand, curiously enough, in Chapter
XIX, no. 110 (p. 158), BORDEAUX 131 is the only manu
script which contains a correct reading of Liber Divinarum
Elementationum; all the other 10 manuscripts are incorrect.
BORDEAUX 131 contains chapter and paragraph divisions.
49. M. Grabmann, op. at., p. 195; cf. L. Frati, Indice dei codici laain*
conservati nelle R. Biblioteca Universitaria di Bologna in Studi Itali
an di Filologia Classica, XVI, 1908, p. 372.
51. M. Grabmann, op. cit., pp. 153-160; С Couderc, Catalogue des manu
scrits de la Bibliothèque publique de Bordeaux (Catalogue général des
manuscrits des bibliothèques publiques de France, Départements,
XXIII, Paris, 1894, pp. 69-75.
The chapter titles, however, were added by another hand.

There are also written in the margins numerous summaries
of the subject matter.
J — METZ, Bibl. de la Ville, 1158 (fol. 12v, 13r).

Incipit: Liber de natura angelorum. VI. Quia sacris an-
gelorum interesse solemnüs non possumus . . . This manu
script, which originally belonged to the library of the Abbaye
du Parc near Louvain, was presented to the Bibliothèque
de la Ville
Metz in
de 1880 by a collector named Salis. Man-
donnet and O'Rahilly date METZ 1158 as belonging to the
late 13th century; Kruitwagen places it in the year 1282."
Castagnoli, in the Introduction to his edition of the De forma
ab solutionis,*4 and Rossi in his Expositio salutationis ange
lical* pointed to the antiquity and outstanding worth of
52. J. Pauson, op. cit., p. 46.

53. P. Mandonnet, op. cit., p. xxxiii ; A. O'Rahilly, op. cit., pp. 376-381 ;
cf. A. Sanderus, Bibliotheca Belgica Manuscripta, II, Lille, 1644.
B. Kruitwagen, Sancti Thomae de Aquino Summa Opusculorum.
Anno circiter 1485 typis edita (Bibliothèque thomiste IV), Le Saul-
choir, Kain, 1924 (p. 71) bases his date on the testimony of P. De
Alva, Radii solis zeli seraphici, Louvain, 1666, who writes, "In mo
nasterio Parcensis Patrum praemonstratensium, prope Lovanium, ex-
stat quoddam manuscriptum super tertium Sententiarum sub nomine
fratris Thomae de Aquino, ut ibidem dicitur ad finem, laboratum
a quodam P. Praemonstratensi, anno 1282 . . . Cum isto exstat aliud
manuscriptum, eodem charactere, forma ac dispositione, in folio in
quo continentur Opuscula fratris Thomae de Aquino." (col. 943,
quoted by I. Rossi, op. cit., p. 446).
D. De Bruyne, on the other hand, in a review in Revue Béné
dictine, XXXVII, 1925 disputes Kruitwagen's dating. According to
De Bruyne, METZ 1158, i.e., "le manuscrit Parcensis connu par
Sanderus et le P. De Alva ...
à la Bibliothèque de Metz où il porte
la cote 1158 (Collection Salis 12)", was joined in the 17th century
to another manuscript which bears the date 1282; Kruitwagen is
therefore dating the wrong manuscript. (pp. 114, 115). Rossi points
out, however, that De Bruyne does not prove his assertion and he
concludes, "Non videtur tamen assertio Patris Alva a priori reji-
cienda dum sit bene fundara." (p. 446).
54. P. Castagnoli, op. cit., pp. 384-385; 403-404.
55. I. Rossi, op. cit., pp. 446, 461, 464.
Introduction 19
this manuscript. Weighing these opinions, we saw in METZ

1158 a strong possibility for a basic manuscript for our edi
tion of this text and took steps to acquire a copy of it on
microfilm.
J. Pauson, in his St. Thomas Aquinas, De principiis

naturae, reports:
"According to the present librarian of the
Bibliothèque la Ville de Metz, during the recent war,
de
Codex 1158 was deposited in a fortification and presumably
destroyed Fortunately, however, Dom Lottin, O.S.B.
by fire.
of the Abbaye de Mont César at Louvain, had microfilmed
this manuscript about 20 years previously and the repro
duction is still in the possession of the library of the Ab
baye."56
Professor E. Gilson, in communicating with Dom О.

Lottin about the availability of this manuscript of the Trac-
tatus de Substantiis Separatis, was informed that unfortun
ately Dom Lottin had photographed only folios 4-13 on
microfilm. As he states in his letter to Professor Gilson, "Le
manuscrit 1158 de Metz est bel et bien detruit. Et j'en ai
une partie en microfilm. Malheureusement, je ne sais quel
mauvais génie a guidé mon photographe: je n'ai que le debut
du folio 4 a 13. "" We have, therefore, only folios 12v and
13r which extend from Chapter I, no. 1 to Chapter II, no. 13
(pp. 35-49). 53
The variants which occur in this short section of the

work have been included in the apparatus as "J" readings.
It is especially interesting to note that of the 106 variants
which we have found in METZ 1158, 73 are contained in
none of the other eleven manuscripts used. While obviously
the brevity of the available text precludes any possibility
56. J. Pauson, op. cit., p. 20.

57. Letter from Dom. О. Lottin, O.S.B. to Professor Etienne Gilson,
dated February 7, 1957.
58. I am indebted for a photostat of this section to the Reverend Fa
ther Basil, O.S.B., of St. Meinrad, Indiana and to the Reverend
Dr. Peter O'Reilly of Xavier University, Cincinnati.
20 Tractatus de Substantifs Separate
of a definitive classification, it would seem that METZ 1158

is representative of a substantially different manuscriptural
tradition not represented by any of the others used in the
preparation of our text. It is also interesting to note that
METZ 1158 and BOLOGNA 861 which Castagnoli grouped
I
,59
together in Class in his De forma absolutions, do not
seem to indicate such close affinity to the De Substantiis
Separatis. We must remember, however, that we have an
extremely truncated text of METZ 1158.
It
truly re
is
grettable that such an important manuscript perished, thereby
probably irreducible lacuna
in
creating the eventual estab
a
lishment of truly critical text of the Tractatus de Sub

a
stantiis Separatis. METZ

contains chapter divisions
1158
but no titles and no paragraph divisions.
K — PARIS, Bibl. Nat. lat. 15813 (fol. 180r - 191r).

Incipit: Tractatus de angelis editus
a fratre Thoma de
Aquino ordinis praedicatorum. Quia sacris interesse ange-
lorum solemniis non possumus . . Explicit: . . quos malos
.
angelos didmus ordine et corporeos esse. Per-

ex inferiori .
rier used this manuscript in the preparation of his text of

the De substantiis separatis but he neither describes nor
it
makes any attempt to date it.6o The handwriting of PARIS,
Bibl. Nat, lat. 15813 would seem to indicate that we are
dealing with late 13th or early 14th century manuscript.
a
St. Thomas referred to as frater rather than sanctus. The

is
manuscript contains chapter and paragraph divisions but no

titles. Both PARIS, Bibl. Nat. lat. 15813 and PARIS, Bibl.
Nat. lat. 15814 seem to have common source.
a
— PARIS, Bibl. Nat. lat. 15814 (fol. 275r-290v).

L
Incipit: Incipit liber de angelis editus fratre Thoma de

a
Aquino ordine fratrum praedicatorum. Capitulum primum.

60. Perrier, Sancti Thomae Aquinatis Opuscula Omnia necnon Opera
J.
Minora, Tomus Primus, Opuscula Philosophica, Paris, 1949, pp.

122-201.
Introduction 21
Quid de angelis antiqui philosophi senserunt, Quia sacris

angelorum interesse solemniis non possumus. . . Explicit:
. . . quos malos angelos dicimus ex inferiori ordine et cor
poreos esse. this manuscript, like "K", refers to
Because
St. Thomas as frater rather than sanctus, we are inclined to
place it in the early 14th century, prior to the canonization
of the Angelic Doctor by Pope John XXII. PARIS Bibl.
Nat. lat. 15814 contains chapter and paragraph divisions
and titles. Corrections appear in the margins and short
summaries of the doctrine contained in the text are made
in a more cursive hand than that of the body of the manu
script.61
Ill Classification of manuscripts
The only attempt to classify the numerous manuscripts

of the shorter treatises by St. Thomas Aquinas was made by Cas-
e2
tagnoli in his edition of the De forma absolutions. He divides
his 31 manuscripts into 4 groups of which the following were chosen
as the best and most representative:
I METZ 1158 (14th cent.)

BOLOGNA 861 (14th cent.)
II PARIS 16297 (1270 - 1273)
(containing only five treatises)
Ш VENICE (S. Marco) 128 (14th cent.)
TOLEDO 19 - 15 (14th cent.)
CAMBRIDGE, Corpus Christi 35 13th-14th cent.)
ROME, Vat. lat. 807 (14th cent.)
PARIS, Ste. Geneviève 238 (14th cent.)
ROME, Vat. lat. Ottob. 198 (14th cent.)
IV MUNICH 37 '54 (14th- 15th cent.)
BRUSSELS 1573 (15th cent.)
— PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546 13th cent.)
61. Ibid.
Castagnoli considers the last two groups inferior to Groups

1 and II. Group II, he holds, is more important but inferior to
Group I, which is better and closer to the original.63 (PARIS 16297
which represents Group II
contains only five treatises.) PARIS Bibl.
Nat. lat. 14546 (13th cent.) is placed in a class all its own. The text
of this manuscript according to Castagnoli, is that of Godfrey of Fon
taines with marginal corrections made directly on the autograph."
Rossi does not classify the manuscripts which he used for the
text of Expositio salutationis angelicae.™ He does indicate, how
ever, that METZ 1158, PARIS, Nat lat. 14546, and POMMERS-
FELDEN 90 - 2656 are the best of the 19 manuscripts which he
used.66 Keeler indicates in his Tractatus de umtate intettectus,
which is based on 20 manuscripts, that PARIS, Nat. lat. 14546
is a substantially good manuscript.67 Finally, Perrier made this
63. Ibid., pp. 410-411.

64. P. Castagnoli, op. cit., observes, "Anzi è permesso fare un 'ipotesi,
che non mi sembra priva di serio fondamento ; il possessore pari-
gino del cod. D (PARÍS, 14546-il cui testo del De forma absolu
tions era stato trascritto dalla copia fatta fare non molti anni
avanti da Goffredo), essendo venuto in possesso dell'autografo,
mandato forse a Parigi da Reginaldo di Piperno dopo la morte
del Santo Dottore, ha su quello compiute le sue correzioni." (p.
406).
65. I. Rossi, op. cit., pp. 445-479.
66. I. Rossi, ibid., points out, "Textum studiosis trado ut ex antiquo
rum manuscriptorum collatione erutum, et praesertim ex codicibus
ATV (Cod. Met. Bibl. Civit. 1158, Codex Paris, Bibl. Nat. lat.
14546, Cod. Pommersfeld Bibl. Schónbom, 90-2656), Io quia inter
antiquissimos recensentur et mendosum textum non praebent ;
II0 quia, etsi ab invicem non dependent — hanc tamen rationem non
excludo — tanta habitudo inter illos invenitur, quod necessario
eiusdem familiae reputandi sunt, ac proinde exemplari propinquis-
simi." (p. 464).
67. L. Keeler, Tractatus de unitate intellectus, Pont. Univ. Greg. Tex-
tus et Documenta, Series Philosophica, Rome, 1936, p. ix; A. Don-
daine, review in Bulletin thomiste, XIV, V. no. 1, 1937, describes
PARIS Bibl. Nat. ¡at. 14546 as "l'une de nos plus belles collections
de l'opuscules ...
ce manuscrit important pour la critique d'au
thenticité des opuscules de S. Thomas." (p. 49).
Introduction 23
manuscript the basis for the corrected text of the treatise which
he edited in his Opúsculo, omnia necnon opera minora.6'
PREPARATION OF THE TEXT

To our knowledge, attempt to present a cor
the only serious
rected text based on earlier manuscripts of the Tractatus de Sub
stantiis Separatis was made by J. Perrier in 1949." (A more re
cent edition by R. Spiazzi, Rome, 1954 is only a corrected tej.t
of the printed Piana and Parma editions.70) Unfortunately, Pel-
rier's text represents a very limited manuscriptural tradition, since
its editor used but four manuscripts and all of them Parisian.71
Perrier's edition is based substantially on PARIS, Nat. lat. 14546
which, as we have seen from the testimony above, has been judged
to be a reliable and even superior text.72 The remaining three manu
scripts used, were (1) PARIS, Ste. Geneviève 238, (2) Bibl. Nat. lat.
15813 and (3) Bibl. Nat. lat. 15814. Finally variants were included
in the apparatus from the printed Morelles edition of 1612, which
is itself a reprint of the earlier 1570 (Piana) edition.73
In the preparation of our text, we were faced with the problem

of selecting the best manuscript to serve as basic. To single out one
manuscript from a fairly large number of available ones and to make
it the definitive text is very difficult. As Vansteenkiste so correctly
68. J. Perrier, op. cit., pp. ix-xvii; cf. C. Vansteenkiste, op. cit., pp. 17-22.
69. Cf. above, Introduction, note 60.
70. R. Spiazzi, S. Thomae Aquinatis Opuscula Philosophica, Rome, 1954.
The editor remarks, "In hac editione . . . maluimus adhibere textum
traditionis editionum, praecipue Pianae et Parmensis, denuo correc-
tum et emendatum collatione cum aliis et praesertim notationibus
criticis peritorum super textus non paucis." (p. xix).
71. Cf. J. Perrier, op. cit., p. 122. The editor presents his reasons for
the particular selection on pp. vi-xvii. B. Decker, op. cit., Prolego
mena, has much the same complaint with respect to Perrier's limited
manuscriptural tradition for his projected edition of the Expositio
super librum de Trinitate. (p. 34, note 1). Cf. also, J. Koch, review
in Theologische Revue, XLVII, 1951, pp. 121-123; С Vansteenkiste,
op. cit., pp. 25-26 for corrections in Perrier's text.
12. Cf. above, Introduction, pp. 22, 23.
73. J. Perrier, op. cit., pp. xix, 122.
24 Tractatus de Substantifs Separatis
points out, the problem resolves itself into the question, whether it
is possible to give a good text by using a single manuscript. Actually,
"this is a question of words. If we use a second manuscript, we shall
have to say that we used two manuscripts as basic. The case when
one can use almost exclusively a single manuscript as basic is quite
exceptional."74
With this in mind, we began testing the various manuscripts

at our disposal. We found that no single manuscript was perfect;
every one had imperfections and shortcomings, whether by way of
omissions, homoioteleuta, or outright errors. Two manuscripts, how
ever, stood out as being better than the others, namely, METZ de la
Ville 1158 and PARIS, Bibl. Nat. lot. 14546. Dom Lottin's communi
cation concerning the unavailability of a copy of the destroyed
METZ manuscript, eliminated this as a possible basic.75 Hence,
PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546 was selected as basic but with certain
reservations. Because of the number of unsatisfactory readings con
tained in Perrier's text,76based on PARIS Bibl. Nat. lat. 14546, we
also selected 10 other manuscripts which would furnish us a wide
variant reading from other traditions. The 10 manuscripts chosen
are, to our mind, adequately representative of Castagnoli's first
three Groups, described above,77 which he considered superior to the
other manuscripts. Group I is represented in our text by BOLOGNA
861. (Group II is discounted because PARIS 16297 contains only
five treatises.) Group III
represented by VENICE 31, IV;
is
TOLEDO 19-15; ROME, Vat. lat. 807; CAMBRIDGE, Corpus
Christi 35; PARIS, Ste. Geneviève 238 and ROME, Vat. lat. Ottob.
198. In addition, we have also used PARIS, Bibl. Nat. lat. 15813,
74. С Vansteenksite, op. cit., "On peut se demander à cette occasion

s'il est possible de donner un bon texte en prenant un seul
manuscrit comme base. C'est plutôt une question de mots. Si on
se sert beaucoup d'un second manuscrit, on pourrait dire qu'on prend
deux manuscrits comme base. Le cas où l'on pourrait prendre un
seul manuscrit comme base presque exclusive est plutôt exceptionnel
(même un autographe ne dispense pas toujours d'un recours à d'autres
temoins.") (p. 22).
75. Cf. above, Introduction, p. 19.
76. Cf. C. Vansteenkiste, op. cit., pp. 25-26.
Introduction 25
PARIS, Bibl. Nat lat. 15814 and BORDEAUX, Bibl. de la Ville

131.73 In this way, we feel that the resulting text, even if far from a
critical one, should be more satisfactory than that of Perrier because

it is more representative of the extant manuscripts of this treatise.
It will remain for the Leonine scholars to give us a definitive critical
text of the Tractatus de Substantiis Separatis. Meanwhile, we believe,
a readable and useful text has been made available to the serious
student of St. Thomas Aquinas. To achieve such a text was our goal.
VARIANTS
In a number of instances, we have rejected the readings of
our basic manuscript, PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546. These are noted
in the apparatus. As the reader will observe, we have also incorpor
ated the majority of suggestions made by С Vansteenkiste in his
review of Perrier's text.79
The first class of emendations concerns the chapter divisions

and titles. After considerable evaluation and comparison with other
manuscripts, we have decided to abandon altogether the chapter
divisions and notations of PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546. These chap
ter headings which appear for the most part in the margin of the
text were added by a different and presumably later hand. The fol
lowing instance will indicate our reason for rejecting the divisions
and readings of our basic manuscript. Chapter I of PARIS, Bibl.
Nat. lat. 14546 contains no title whatsoever. Chapter II is marked
by the later scribe in the margin opposite Chapter I, no. 2 (p. 36)
beginning with "Sed Epicurei ex Democriti doctrinis originem su-
mentes . . ." It reads as follows: "Capitulum secundum. Unde ha-
buit originem secta Epicuriorum". Curiously, only two other manu
scripts take up this division and heading. ROME, Vat. lat. 807 incor
porates the title into the text preceding the chapter division, i.e.,
after "incorporeos esse videbatur quos Angelos nominamus". Further,
it marks this chapter "Capitulum primum" even though the

new
following chapter (no. 15, p. 51) is titled "Capitulum tertium". The
other manuscript which belongs to the same tradition as ROME,
78. Ibid.,
79. Cf. C. Vansteenkiste, op. cit., pp. 25-26.
26 Tractatus de Substantia S ер araus
Vat. tat. 807 is ROME, Vat. lat. Ottob. 198 as was indicated above.30
It likewise gives the same heading, i.e., "Unde habuit originem secta
Epicuriorum" but does not make it a new chapter and consequently
the following chapter i.e., no. IS appears as Chapter II. Hence only
PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546 and ROME, Vat. lat. 807. designate
no. 15 as Chapter II
and end up with one number higher than the
other manuscripts. We therefore rejected this division in our basic
and have followed the tradition of the other manuscripts.31
The second class of emendations concerns those made in the
body of the text itself. Although we have followed our basic manu
script substantially, the reader will observe a considerable number
of changes. These variant readings have been taken for the most part
from other manuscriptural traditions as indicated in the apparatus.
In some few instances, in which not one of the 12 manuscripts used
for our edition contained the correct reading, an emendation was
made. Such was the case in Chapter II, no. 11, 1. 9, (p. 46). The
passage reads, "Tentaverunt enim quidam sectatorum Aristotelis, ut
patet in Epistola Porphyrii ad ANEBONTEM Aegyptium . . ."
Although St. Thomas mentions the title of this epistle again in
Chapter XIX, no. 106, (p. 152), no manuscript contains the correct
reading in Chapter II, no. 11; hence the emendation.32
80. Cf. above, Introduction, pp. 14-16.

81. The chapter divisions and titles in Perrier's text do not follow
PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546, in spite of the lengthy plea made by
the editor for its superiority over the other manuscripts. Specifically,
the second chapter division mentioned above is completely disregarded
by the editor. Chapter III, which begins with division no. 18 (p. 135)
in PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546 and in every other manuscript used
in the preparation of our text is likewise ignored by Perrier. No
mention is made of Chapter VII beginning with no. 32, p. 69.
These divisions and titles are all contained in PARIS, Bibl. Nat. lat.
14546. On the other hand, Perrier lists a new chapter with no. 71
(p. 170) as "Caput XII. In quo ostenditur Deum habere omnium
cognitionem." Neither Perrier's basic manuscript (PARIS 14546)
nor the other three used by him, i.e., PARIS, Ste. Geneviève, 238,
PARIS, Bibl. Nat. lat. 15813, and PARIS, Bibl. Nat. lat. 15814, nor
any other manuscript used for our text gives the slightest indica
tion of a new chapter division or title.
82. In the preparation of the text, we found a number of discrepancies
between the readings contained in PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546 and
Introduction 27
those which J. Perrier attributes to this manuscript in his printed

edition of the De Substantiis Separatis (Op. cit., pp. 122-201). In a
number of instances, the editor fails to note that a variant reading
was taken from another manuscript and incorporated into the text.
Inasmuch as he has clearly indicated that PARIS, Bibl. Nat. lot.
14546 is his basic text, readings taken from other manuscripts ap
pear as if they were to be found in PARIS 14546. As a result of
these substitutions, this manuscript appears to be more correct and
therefore of greater value than it actually is. Even if we are con
vinced that it is the best of the manuscripts used in the prepara
tion of our text, we believe no greater value should be imputed
to a manuscript than it actually has. To give what seems to us a
more objective picture of PARIS, Bibl. Nat. ¡at. 14546, we note
below some 70 substitutions and variants not accounted for in Per-
rier's apparatus :
PERRIER'S EDITION PARIS 14546 PERRIER'S READING

p. 124, no. 2, 1. 13 ponebat — ponebant
, no. 3, 1. 11 qui — quia
p- 127, no. 7, 1. 21 ponebat ponebant
p- 129, no. 9, 1. 1 _... invenitur ... inveniatur
. 1. 3 concludebat concludit
, 1. 8 add. se
after secundum no note
, 1. 16. omit, et
after appetens — — .... no note
p. 132, no. 13, 1. 6 omit, et ad infima
after finem - no note
p- 133, no. 16, 1. 5 autem _ enim
p. 134, no. 17, 1. 13 item — — itemque
, 1. 28 non quam ..... nunquam
p- 137, no. 20, 1. 11 omit, coelestis
before qua — no note
p- 139, no. 25, 1. 2 antiquam ..... — antiquorum
p- 140, no. 26, 1. 17. ._.. dici — dicit
p. 141, no. 27, 1. 9 sequetur _ sequitur
p. 144, no. 34, 1. 5 particularem
crossed out — retains and
no note
p- 146, no. 36, 1. 3 universaliter _ .... naturaliter
p- 147, no. 38, 1. 9 potentialitatem — — possibilitatem
n- 39, 1. 9 sicut .. sic
p- 148, no. 40, 1. 8 subjecto subsistere
. 1. 14 omit, secundum
after nutneri ..... _... no note

specie — speciem
p. 152, no. 47, 1. 5 . proprio _ — primo
p. 153, , 1. 11 naturam materiam
p. 154, no. 49, 1. 13 ... sit .... ... fit
, 1. 16. sic _ sit
, 1. 24. alia _ alias
p. 155, no. 50, 1. 9- onginis __ origmem
, 1. 27. quia __ quod
p. 156, no. 51, 1. 1 . add. solutio
before his . no note
p. 157, no. 53, 1. 5_ omit, etiam
before Aristoteles _ no note
,
-.1. 7. immateriales _ ™ materiales
p. 160, no. 57, 1. 7 possunt — ponunt
p. 161, no. 59, 1. 33 ex sex
p. 162, no. 60, 1. 3 quam — quod
p. 163, no. 61, 1. 3 id __. — in
p. 164, no. 63, 1. 3 ... earum causarum
p. 165, , 1. 7 .__.... inordinatae ~_ inordinato
p. 166, no. 65, 1. 20 superfluerent „ superfluere
, no. 66, 1. 10_ requiritur requirit
p. 167, , 1. 6 maxime maximam
p. 173, no. 76, 1. 2 sit ..... _ sic
p. 174, , 1. 11. add. etiam (?)
after unde — no note
p. 175, no. 78, 1. 15 ipsum — pnmum
p. 176, no. 79, 1. 3 add. quod
after quam no note
p. 178, no. 82, 1. 24 add. et
after cognoscant no note
p. 179, no. 83, 1. 5 conveniens . consequens
, 1. 11 perveniunt ..... proveniunt
p. 183, no. 92, 1. 3 distinctionem . distinctions
, 1. 4 dissenserint dissenserunt
omit capitulum
,1.
p. 184,
3
after IV . no note
no. 93, omit, m
1.
13
,
after dicitur . no note

p. 185, no. 94, scriptura _ doctrina
1.
au tom _ etiam
1.
11
,
no. omnium _. omnem

1. 1.
p. 187, 97,
2
p. 188, no. 98, aliqua ..... aliquid

9
p. 189, no. 99, — add. sacroe

1.
after verba _ no note

Introduction 29
LITERARY PROBLEMS
In of a critical or even a corrected text of a
the preparation
given work, the editor first examines the extant manuscripts at his
disposal. If the number of manuscripts is so large that it proves to
be unwieldly, he will try to collate and classify them according to
certain traditions and, when possible, to trace them to a common
stemma. He will select the manuscript which appears to be best and
this he makes his basic. Almost invariably, however, he will find
it necessary to introduce readings from other manuscripts to substi
tute for errors, omissions, homoioteleuta and the like. When the num
ber of extant manuscripts is so great that there is a veritable ple
thora of them (as in the case of the so-called "opuscula" of St.
Thomas Aquinas which appear as members of large fixed collections
and also as individual works which have been copied and re-copied
a great number of times), the problem is more complicated. The
editor of a corrected text must make certain judicious choices and
content himself with a substantially correct and readable text based
on the manuscripts which he has selected or which have been avail
able to him. The editors of a genuinely critical text of the short
treatises of St. Thomas have before them a formidable task. It will

,no. 100, 1. 1_.. add. sit
after autem no note
, 1. 19 _.. add. diritur
after XXI _ .. no note
p. 191, no. 102, 1. 27 cum tarnen
p. 192, no. 104, 1. 10 _.. unice .. unitae
, 1. 12 inegressibiliter .. ingressibiliter
p. 193, , 1. 2 tradiderunt .. tradiderint
-,no. 105, 1. 13. posuerunt posuerint
p. 197, no. 110, 1. 7. omit, et
after insuper no note
, 1. 17. omit. id
after et .. no note
, 1. 18 . omit, vel
after peccare .... no note
p. 199, no. 112, 1. 11 .. vel . et
30 Tractatus de Sub s tant »s Separatis
be their duty to locate, examine, and evaluate each extant manuscript

of the particular work, whether it be a member of the large collec
tions or an independent copy of a single treatise. The truly critical
text will therefore represent the best readings culled from all the
extant manuscripts and such a work will be final and definitive.
Concerning the relative value of the manuscripts used for any

particular edition, the general presumption is that the earlier a
closer to the auto
is,
manuscript the more correct because
is
is
it
it
graph and hence fewer corruptions have crept into the text. On the
basis of this reasoning, the incunabula or early printed editions have
no place in the preparation of critical or even corrected text. In
a
many cases, these printed editions contain great number of errors
a
and precisely the corrupt state of these printed works replete
it
is
with inaccuracies, which makes the edition of critical or corrected
a
text mandatory. Usually, then, the only reason these printed editions
have been incorporated into the critical apparatus has been to
show how erroneous their readings have been in comparison with
the correct readings found in the manuscripts.
The situation, however, does not seem to be quite so clearcut.

The problem becomes little more complicated when we consider the
a
question of the manuscripts which were used in the printing of the

incunabula. Granted that the printed edition chronologically
is
later work than any of the extant manuscripts of particular treatise, a

a
the pivotal question seems to be the following: What the value

of
is
the manuscript or manuscripts which the editor used for the printed
edition? If the manuscript still extant, an evaluation can be made
is
and an answer readily given; this offers no particular problem. But

the manuscript no longer available, the situation becomes more
is
if
confused. For example, what proof do we have that the editor of the
printed edition did not have much earlier and far superior manu
a
script at his disposal than any of those which we have today? In

reality, the extant manuscripts would therefore be inferior to the
text of the printed edition. Barring certain errors which the printer
of the early incunabulum might have made, could not this printed
edition, which reasonably faithful representation of the early
is
a
manuscript, have as much value in the establishment of critical

a
text as the manuscript itself, were extant? Thus, does not such
it
Introduction 31
an incunabulum as the Soncinas83 or the Pizzamanus34 for the so-

called "opuscula" of St. Thomas Aquinas merit a place "a pari" with
the manuscripts?
This particular aspect of the whole question concerning the
preparation of critical editions is treated very pointedly by P.
O'Reilly in the Bulletin thomiste in his review of J. Pauson's edition
of St. Thomas' De Principiis Naturae. Introduction and Critical
Text.8* As O'Reilly points out in his examination of Pauson's text,
there is nothing to prevent us from holding that Soncinas had at his
disposal all the oldest and best manuscripts, and possibly even the
autograph itself.36 O'Reilly contends that many of the Soncinas read
ings are superior to those in Pauson's critical text.37 Again, M. Mar
tin, in his Notes critiques au sujet de l'Opuscule IX de saint Thomas
.33
d'Aquin, ses manuscrits, ses éditions, found that the only three
83. St. Thomas Aquinas, Opuscula praeclarissima divi Thomae Aquinatis

sacri ordinis praedicatorum, maxima cum diligentia castigata per
fratrem Paulum Soncinatem ...
et Benignum et Johannem fratres
de Honate, Mediolani, 1488. The Tractatus de Substantifs Separatis
appears in this incunabulum as De angelis sive substantiis separatis
— opus decimumtertium. preceded by Scriptum super Boetio
It
is
de Hebdotnadibus and followed by De unitate intellectus contra

Averroistas. No foliation.
84. Cf. above,Introduction, note 10. am indebted to the Sterling
I
Memorial Library Rare Books Collection of Yale University for

the use of the above Soncinas and Pizzamanus incunabula.
85. P. O'Reilly, review of Pauson, Saint Thomas, De Principiis Na
J.
turae, Introducton and Critical Text in Bulletin thomiste, VIII, no.

1,
1951 (pp. 143-151).

86. P. O'Reilly, . . rien ne prouve qu'il
op. cit., (Soncinas) ne dis
".
posait pas de tous les manuscrits anterieures 1488 que nous posé-
à
dons aujourd'hui. De plus ...

n'y pas de raison pour que Son
il
cinas n'ait pas utilisé des manuscrits plus anciens et meilleurs que
tous ceux que nous avons — et même n'y a pas de raison, en
il
droit, pour qu'il n'ait pas utilisé l'autograph, s'il existe conforme
ment l'hypothеse de M.P." (p. 151).
à
87. Ibid., pp. 150-151 cf. also, pp. 147-149.

;
88. M. Martin, Notes critiques su sujet de l'Opuscule IX de saint Thomas

d'Aquin, ses manuscrits, ses éditions in Mélanges Auguste Pelzer,
Louvain, 1947, "Et voici la conclusion générale de cette étude. A la
suite de la comparaison de textes que nous venons de faire nous
il
paraît clairement établi que les premières éditions de l'opuscule IX

known manuscripts of this work were very corrupt and inferior to

the Piaña printed text based on a better but also lost manuscript.
We therefore seem to have a situation in which a printed text
(since it represents a lost manuscript superior to the extant ones)
should be used in the preparation of a critical text and possibly
even be made a basic text for the edition.
In our own work on the Tractatus de Substantiis Separatis, we

found an interesting point which might be added to the above thesis
concerning the value of printed editions. The 12 manuscripts that we
have in the preparation of the present text are sufficiently
used
representative of the basic classifications which Castagnoli had
made.38 We therefore feel reasonably certain that we have a fairly
accurate and readable text.
In Chapter I, no. 2 (p. 35), we found a reading which, as it
stands, does not seem to be acceptable and therefore calls for some
emendation. The basic difficulty, however, was the fact that we had
little authorityfor making this emendation. Consider the text it
self. St. Thomas is giving a short resume of the philosophical posi
tions of the early Greek Naturalists. He says, "The first of those
who philosophized on the nature of things, believed that only bodies
existed and held that the first principles of things were certain
corporeal elements, either one or several." The text then continues:
"Et si unum, aut aquam ut Thaïes Milesius, aut aërem ut Diogenes,
aut ignem ut Hippasus, aut vaporem ut Heraclitus." Now the name
of Heraclitus is regularly associated with fire. No sources of Greek
philosophy ever attribute "vapor" to Heraclitus. It would seem
therefore that "ut Hippasus aut vaporem" is an interpolation. The
disconcerting point, however, is that eleven of the twelve manu
scripts used in the preparation of our text attribute "vapor" to
Heraclitus. (Manuscripts A and B, i.e., CAMBRIDGE, Corpus
Christi Libr. 35 and TOLEDO, Bibl. del Cabildo 19-15 do omit
"Hippasus" but still attribute both fire and "vapor" to Heraclitus —
(Rome, Venise), dont dépendent généralement les suivantes, ont

été basées sur des manuscrits plus complets et plus corrects. (Italics
mine) Il est possible que l'un ou l'autre de ces manucrits demeure
encore caché dans une bibliothèque peu explorée." (p. 323).
Introduction 33
"aut ignem aut vaporem ut Heraclitus"). Manuscript D, i.e., VE

NICE S. Marco 31, IV omits "ut Hippasus aut vaporem ut" and
substitutes "ac" for the entire phrase, leaving, at the same time, a
space between "ac" and "Heraclitus". The presumption may be
safely made that the scribe of VENICE, S. Marco 31, IV deleted
the troublesome phrase, leaving a space wherein he could insert a
later correction. Hence "D" reads, "aut aërem ut Diogenes aut
ignem ac Heraclitus." All twelve manuscripts
therefore seem to be representative of a tradition which contains this
interpolation. An examination of the 1488 Soncinas edition and the
1490, 1498 and 1508 Pizzamanus editions reveals a very startling
reading. All four incunabula give the following reading: "Aut
aërem ut Diogenes aut ignem ut Heraclitus". It would seem to
us that the incunabula are correct and that the manuscripts con
tain interpolations.90
Similarly, in Chapter XIX, no. 106 (p. 153), all manuscripts
read "essent" in the following passage: "Unde impossibile est in
daemonibus inveniri naturalem inclinationem ad malum, si ESSENT
pure intellectuales non habentes admixtionem naturae corporeae."
Now clearly SUNT would seem to be a much better reading but
none of the manuscripts warrants it. A check with the 1488 Soncinas
as well as the 1490, 1498 and 1508 Pizzamanus printed editions
revealed that all four incunabula read SUNT; hence once again we
settled in favor of the incunabula.
The only logical conclusion one can draw is that all four printed
editions —
or, at least, the Soncinas if the Pizzamanus editions
substantially reproduce the Soncinas text — were based on some
manuscript or manuscripts that we no longer possess. Neither can it
be argued that Soncinas did not base his text on an entirely different
and presumably older but no longer extant manuscript, but merely
90. Since the appearance of the English translation of the De Substan-

His Separatis, C. Vansteenkiste has proposed another solution. Inas
much as "Hippasus" appears in all the Latin editions of the Meta
physics (cf. St. Thomas, In Metaphysicam Aristotelis, ed. Cathala,
I, lect IV), Vansteenkiste suggests that "aut vaporem ut" is a
corrupt reading of what follows "Hippasus" in the Metaphysics,
i.e., "autem Metapontinus", which is palaeographically possible.
made appropriate emendations as he was setting up type for the

printed editions. An examination of the first 13 sections of the
Soncinas edition of the De substantiis Separatis, i.e., Chapter no. 1 I
— Chapter II, no. 13 (pp. revealed 99 variant readings
35-49)
not found in our established text. Of the 99 variants, SO are not
found in ANY of the twelve manuscripts used in the preparation
of the text. Further, the use in the Soncinas text of such words as
e contrario instead of e converso, which latter phrase is found in
all 12 manuscripts (Chapter I, no. 12 p. 48) ; of materialem for the
12 readings of corporalem (Chapter I, no. 3 p. 37); of primo for
supremo II, no. 10 p. 45) would definitely indicate that

(Chapter
a manuscript of an altogether different and, in some cases, more
correct tradition was used as the basis for the printed edition. Hence
the "printer's correction theory" must be rejected.
It is true that our conclusion must be somewhat qualified, since

we have only twelve manuscripts at our disposal. Two of these manu
scripts, however, namely, METZ, Bibl. de la Ville 1158 and PARIS,
Bib. Nat. lat. 14546, have been judged by several editors of previous
Thomistic works, as we noted above,91 to be superior if not the best
of all manuscripts extant. This has also been our finding, at least for
PARIS, Bibl. Nat. lat. 14546, since there is only one folio, i.e., 12v
and 13r in existence of METZ, Bibl. de la Ville 1158 of the Trac
tatus de substantiis separatis. In line with the findings of O'Reilly
and Martin, it seems appropriate to suggest that greater
importance
should be attached to the early printed editions in the preparation
of a critical text. Once an incunabulum has been ascertained to be
truly representative of a good and presumably early manuscript no
longer in existence today, it would seem that the value to be attached
it,
with due allowance made for printers' mistakes, that of the

is
to
lost manuscript Further research along these lines
it
represents.
should prove to be extremely fruitful.
91. Ibid., pp. 19-23.

TRACTATUS DE SUBSTANTIA SEPARATISa
CAPITULUM Ib
DE OPINIONIBUS ANTIQUORUM ET PLATONIS0
1. — angelorum solemniis interesse non possumus,

Quiad sacris
non debet nobis devotionis tempuse transire in' vacuum6 sed quod
psallendib officio subtrahi tur1, scribendi studio compensetur. Inten
dentes igitur sanctorum angelorum excellentiam1 utcumque depro-
merek incipiendum videtur1 abm his quae de"angelis antiquitus
humana conjectura existimavit0, ut si quid invenerimusp fidei" con-
sonum accipiamus, quae vero doctrinae repugnantr catholicae refu-
temusa.
2. — Primia quidemb igitur philosophantium de rerum natu-

ris sola0 corpora essed existimaverunte, ponentes prima rerum prin
cipia aliqua corporalia elementa aut unum aut plurai. Et si unum,
1. — Tractatus de substantiis separatis - от. ABDF; Ad fratrem Ray-

naldum - add. C; Incipit tractatus de angelis - E; Incipit libellus
de angelis sive de substantiis separatis a fratre Thoma de Aquino
editus - G; Incipit tractatus de substantiis separatis editus a sancto
Thoma de Aquino ordinis praedicatorum. Prologus - H; Incipit
tractatus sancti Thomae de substantiis separatis - I; Liber de na
tura angelorum VI - J
; Tractatus de angelis editus a fratre Thoma
de Aquino ordinis fratrum praedicatorum - K; Incipit liber de
angelis editus a fratre Thomae de Aquino ordinis fratrum praedica
torum - L. — b) Capitulum I - от. ABDIJK. — c) De opinioni-
bus antiquorum et Piatonis - от. ABCDEGIKJ ; Quid de angelis
antiqui philosophi senserunt - F; Quid de angelis antiqui philo-
sophi senserint — K. — d) qui — F. — e) tempus - от. I. — f) in -
от. I; ratio - H. g)actuum - H. h) patiendi - A. i) subtrahit - I.
j) excellentium - I. k) promere - H. 1) videtur - от. I. m) ex - J.
n)de - от. B. — o) extimavit - ABCDL; aestimavit - JK. — p) in-
veniamus - I. q) nostrae - add. H. — r) repugnat - L. — s)
confutentur - B.
2. — a) Primum - EF. — b) quidem - от. I. — c) solum - J. —

d) esse - от. G. — e) extimaverunt - AEFKL; aestimaverunt - DJ.
1. Cf. below, pp. 164-178 for all references.

aut aquam ut Thaies Milesius', aut aërem utg Diogenes aut ignemb
ut Heraclitus2'1. Et1 sik plura aut finita sicut1 Empedoclesm quatuor
elementa, hisn duo0 moventia, amicitiam et litem;3 aut in
et cum
finita sicut Democritusp et Anaxagoras quorum uterque" posuit in
finitas partes minimas esse omnium rerum principia; nisi quodr
Democrituse eas posuit genere similes, differe autem eas solum' figu
ra0 etv ordine et positioned Anaxagoras autem diversarumw rerum
quae sunt similium partium infinitas partes minimas prima1 rerum
principia existimavit7.
Et quia omnibus inditum1 fuit in animo ut" illud deum existi-
marentab quod esset primum rerum principium, prout quisque eorum
alicui corporum auctoritatem attribuebata0 primi principii eidem
etiamad divinitatis nomen etae dignitatem3' attribuendaag censebat^.
Quae quidem ideoal dicta sunt quia his omnibusa1 et eorum sequa-
cibusak millasa1 substantias incorporeas esse videbaturam quasan an
gelos nominamusa0. Sed Epicureiap ex Democriti doctrinis originem
sumentes, deos quosdam ponebanta" corporeos quidem ut- (84v) -pote
humanaar figura figuratos5 quos dicebant penitusar esse otiososaa ni
hil curantes ut at sica" perpetuis voluptatibus fruentesav possent
f) Milesius - от. I; Melissus - B. — g) ut - от. I. — h) ut Hip

pasus aut vaporem - add. EFGHIJKL; ut — aut vaporem - add.
A; — aut vaporem - add. B; ut Anaximenes (?) aut vaporem -
add. C; cf. above, Introduction, pp. 00. — i) Taidicas - I. j) et -
от. FJKL. — к) autem - add. H. 1) est - add. C; ut - J. — m)
Pedocles - C. — n) his - от. EF. — o) et - add. I. — p) mutitus
- I. — q) utroque - I. — r quod - от. G. — s) qui - add. G.
— t) solum - от. F. — u) figuras - EF. — v) et - om. HK. —
w) diversa H. — x) prima - от. K; primam - L. — y) ex-
timavit - ABCIL; exterminavit - E; aestimavit - J. — z) judi
cium - BI. — aa) non - I. — ab) extimarent - ABCDE; exti-
mavit - FL; aestimarent - J. — ac) attribuebant - ACH. — ad)
autem - AC; etiam - от. J. — ae) et - от. I. — af) condignita-
tem - I. — ag) attribuere - EF; attribuentiam - J. — ah) cense-
bant - J. — ai) jam - B; id - L. — aj) omnibus - от. I. —
ak) sequentibus - AC. — a1) millas - pт. I. — am) videbantur - B.
an) quam - I. — ao) unde habuit originem secta Epicuriorum -
add. EFG; Capitulum primum - add. E; Capitulum secundum - G.
ap) Epicuri - ACEG. — aq) ponebat - G. — ar) figura figuratos
quos dicebant - от. I. — as) occisos - EF. — at) ut -от. I;
cum - H. — au) sint - H. — av) perfruentes - I; ut - add. H.
Capitulunt I 37
esseaw beau". Unde haec opinio mtantume7 invaluit" ut usque ad°a

Judaeos Dei cultores perveniret quorum Sadduceibb dicebant non
esse angelum neque spiritum.*
3. — Huic opinioni tripliri via antiqui philosophi resti-

autem
teruntV Primo namque Anaxagoras etsib cum0 ceteris naturalibusd
philosophise materialia' principia corporaliag poneret, posuit tamenb
primusl inter1 philosophos quoddam incorporalek principium, scilicet
intellectum.1 Cum1 enim secundum10 suam0 positionem omnia cor-
poralia in omnibus mixta essent, non videbatur0 quod abp invicem
corpora distingui potuissent", nisi fuisset aliquod distinctionis prin
cipium quod ipsum secundum se penitus esset immixtum etr nihil
habens cum naturaa corporali commune.
Sed ejus opinio etsi in veritate alios praecesserit1 qui solum0
naturam corporalem ponebant, invenitur tamen av veritate deficere
inw duobus. Primo quidem quia ut1 ex7 ejus positione apparet1, non
posuit nisi unum intellectum separatum qui hunc mundum effe-
cerat" commixtaab distinguendoa0. Cum autem Deo attribuamus
mundi constitutionemad, secundum hoc etiam" de substantiis incor-
poralibus,l' quas angelos dicimus quaea* sunt infra Deum et supra
naturas corporeas, ex ejusa0 opinione nihil habere poterimus. Se
cundo quia" circaa1 intellectum quem unum ponebat immixtum in
hoc videtur deficere quod ejus virtutem et dignitatem non suffici-
enter expressit. Non enim existimavitak intellectum quem posuit se-
aw) dii - H. — ax) dici - H. — ay) tantum - EFGK. — ai)

valuit - H. — ba) a - I. — bb) seducti - add. EF.
3. — a) resisterunt - С — b) et - J. — c) sicut - J. — d) natu rali-
bu s - от. B. — е) philosophantibus - B. — f) omnia - B. —
g) corporalia - от. I. — h) tamen - от. I. — i) primus - от. DI.
— j) omnes - I. — k) corporate - I. — 1) sine - EF. — m) se-
cundam - I. — n) suam - от. I. — o) videbantur - B. — p) ab -
от. I. — q) possent - B. — r) id est - EF. — s) materia - K.
— t) praecessit - EI. — u) solam - H. — v) in - B. — w) in -
от. F. — x) sicut - EFH; ut - от. J. — y) ex - от. IJL. —
z) quod - add. JL. — aa) et - add. ADEFGH. — ab) mixta - H.
ac) distinguendum - H. — ad) institutionem - ABCDH. — ae) et
— G. —
af) corporalibus - H. — ag) qui - J. — ah) ex - add. I.
— ai) etiam - add. ABCDI. — aj) contra - B. — ak) extima-
vit - ABCDEHKL; extimaverunt (?) - I; aestimavit - J.
paratum utal universaleam essendi principium sed solum prin-

utan
cipiuma0 distinctivumap. Non enim ponebat quod corpora invicem

commixta haberent aba" intellectu separatoar
esse sed solum quod
ab eo distinctionem sortirenturaa.
4. — aUnde Plato processit ad opinionemd

sufficientiorib via0
primoruma Naturalium evacuandam.i Cum enim' apud antiquos
Naturales poneretur ab hominibusE certam rerum" veritatem sciri
non posse, tum1 propter1 rerum corporalium continuum defluxumk
tum1 propter deceptionem quibus corporam cognoscuntur,
sensuum
posuit naturas0 quasdam a materia0 fluxibilium rerum separatasp
in quibus esset veritas fixa2 et sic" eis inhaerendo anima nostrar veri
tatem cognosceret.3 Unde secundum hoca quod intellectus verita
tem cognoscens1 aliqua seorsum apprehendit praeter materiam0 sensi-
bilium rerum, siev existimavitw esse aliqua a sensibilibus separata1'4.
Intellectus autem noster7 duplici abstractione utitur circa in-
telligentiam1 veritatis. Una" quidem secundum quod apprehendit
numeros mathematicos et magnitudines et figuras mathematicas
sine materiae sensibilis intellectuab; non enim intelligendo binarium
aut ternariuma0 aut lineam etad superficiem aut triangulum etae quad-
ratum, simul in nostra apprehensione aliquid caditat quod pertineat
ad calidum velag frigidum autab aliquid hujusmodi quod sensu percipi
possit. Alia autema1 abstractionea1 utitur intellectus noster intelli-
a1) ut - от. EF. — am) naturale - B ; en - add. I. — an) ut - от. I.

ao) principium- от. I. — ap) distinctum - EFHI. — aq) ab -
от. I. — ar) separato - от. I. — as) sortiuntur - G.
- Positio Platonis - add K. — b) et efficaciori - add. F. —

c) modo - K. — d) eorum - add. I. — e) praedictorum - K. —
-
f) enim - от. I. — g) omnibus - ABCDI. — h) rerum - от. K.
i) tamen - CH. — j) propter - от. I. — к) fluxum - BCDI. —
- CH. — m) corpora - от. I. —- n) naturales - D. —
1) tamen
o) natura - G; quia - I. — p) desparatas - EF. — q) esset -
add. AC. — r) nostra - от. I ; rerum - H. — s) hoc - от. H. —
t) cognoscens - от. D. — u) naturam - DGI. — v) sic - от. J.
w) extimavit - ABCDEFHIL; aestimavit - J. — x) separatum
- I. — y) noster - on. L. — z) intelligentias - ABCD. — aa) ut
- E; aut - F. — ab) intellecta - AC. — аc) ternarium - от. I. —
ad) aut - K. — ae) aut - C; et - от. A. — af) cadat - EF. —
ag) et - GJ. — ah) vel - K. — ai) vero - BCDI. — aj) aisu - I.
CapilubtM I 39
gendo universale absque consideratione alicujus particu-

aliquidak
larís, puta cum intelligimus hominem nihil" intelligentes de So-
crate auta™ Platone aut alio" quocumque; et idem apparet in aliis.5
5. — Unde Plato duo genera rerum a sensibilibus abstracta

ponebat, scilicet matbematica et universalia quae species sivea ideasb
nominabat '-"-. Inter quae tamen haec differentia videbatur quodJ
ine mathematicis' apprehendereg possumus plura unius speciei, puta
duas° lineas aequales vel duos triangulos1
aequilateros et¡ aequalesk,
quod in speciebus1 omninom non potest sed homo in0 universali
esse
acceptus secundum speciem est0 unus tantum. Sicp igitur mathe-

matica ponebat« media inter species seu ideasr et sensibilia; quae
quidema cum sensibilibus conveniunt in hoc1 quod plura in" eadem
specie continentur, cum speciebus autem in hoc quod sunt a ma
teria sensibili separata.2 In ipsis etiam speciebus ordinem quemdam
ponebat* quia secundum' quod erat1 aliquidr simplicius in1 intel-
lectu secundum in ordine rerum. Id autem" quod
hoc prius erat
primo"' est ina0 intellectu est unum
et101 bonum". Nihil enim in-
telligita' qui non intelligitar unum; unum autem et bonum se conse-
quuntur. Unde ipsam primamaE ideam unius ^ quoda1 nominabat se
cundum se unuma1 et secundum se bonum, primum rerum principium
esse ponebat et hanc1k summumal bonum"0 esse" dicebata0,\ Sub
ak) aliquid - от. H. — a1) esse

- add. EF. — am) vel - ABCDI.
an) aliquod - J.
-a) seu - D. — b) indeas - B. — c) nomina - I. — d) quia - J. —

e) in - от. AC. — f) mathematicas - B. — g) apprehendunt - I.
— h) duas - pт. I. — i) ángulos -I.
— j) et - от. FJ. —
— к) aequales - от. F. — 1) species - F. — m) vero - I. —
n) in - от. D. — o) esse non potest sed homo in universali
acceptus - add. I. — p) sic - от. I. — q) in - add. I. — r) idrias
- I. — s) quidem - от. JL. — t) eo - H. — u) sub - ABCDI. —
v) ponebant - EFGL. — w) secundum - от. I. — x) erant - I.
— y) aliud - I. — z) in - от. E. — aa) enim - BEFGHJ.
ab) prius - K. — ac) in - от. J. — ad) et - от. H. — ae) bonum
- от. H. — af) Нот. - I. — ag) primam - от. J. — ah) et
boni - add. quam - J. — aj) unde - C. — ak) hunc -
J. — ai)
ABCDEFIKL. — a1) si unum
- I; Deum - add. ABCDEFHIK.
am) bonum - от. CHK. — an) esse - от. J. — ao) dicebant - J.
hoc autem uno diversos ordines participantium et participatorum in-

stituebat in substantiisap a materia separatis,4 quosa" quidem omnes
ordines deosar secundosaa esse dicebatat'5 quasi unitates quasdam se-
cundasa" post primam simplicem unitatem.6
6. — Rursus quiaa omnes participantb uno, ita etiam

species
oportet quod intellectus ad hoc quod intelligat participat0 (85r)
entiumd speciebusa'i. Ideo sicut sub summo Deo qui est imitas prima,
simplex et' imparticipatag sunt aliae rerum species quasi0 unitates
secundae et dii secundi, ita1 sub ordine1 harum specierumk sive1 uni-
tatumm ponebat ordinem intellectuum separatorum, qui participant
supradictas0 species ad hoc quod0 sint intelligentes in actu,1 inter
quosD tanto unusquisque est superior quanto propinquior est" primo
intellectui qui plenam habetr participationem specierum sicut et*
in diis sive1 unitatibus tanto unusquisque est superior quanto per-
fectius participat unitatea primav. Separando autem intellectus a
diis non excludebatw quin dei essent intelligentes sed volebat quod
superintellectualiter inteffigerent1 non quidem quasi7 partici
pantes1 aliquas species sed" per seipsos,ab ita tamen
quod nullusa0
eorum essent bonusad et unum nisiae per participationem primi unius
et bonia'. Rursus quia animas quasdamag intelligentes videmus, non
аp) subsidas - I; quidem - add. G. — aq) quas - G. — ar) dossu"»

- D. — as) secundos - от. D; secundum - I. — at) dicebant -
IJ. — au) subsistentes - GJ.
8. — a) sicut aliae - add. JKL. — b) participat - I. — c) participet -
BCDGK; participent - I. — * The foliation given in the text
is of our basic manuscript, i.e., PARIS Bibl. Nat. lot. 14546 (St.
Victor 635). — d) entium - от. I. — e) speciem - I. — f) tamen
- H. — g) participata - ABCHI; vel impartita - add. K. —
h) quae - G. — i) ita - от. H. — J)
autem - odd. H. — к) harum
- I. — 1) seu - DG. — m) unitatem - J. — n) praedictas
- G. — o) at - I. — p) creatos - add. J. — q) in add. I. —
r) habebat - BEFGH; hebat - L. — s) et - от. H; est - I. —
t) et in — EFJKL; seu - D. — u) unitatem - IJ. — v) primam
IJ. — w) excludebit - EF. — x) intelligent - J;
intelligebant -
-
K. — y) quasi
ab) seipsas
-
-
- от. C.
J.
—
—
—
ac)
z) participes
intellectus
- I. —
-
-
add.
I.
J.
—
—
aa) sed - от. I.
ad) bonum - I.
- от. I.
ae) nisi от. B. af) bonis ag) quasdam
Capitulum I 41
autemab convenit hoc animae ex eoal quod est anima, alioquin se-
queretura1 quod omnis anima esset intellectusak et quodal secundum
totum id quodam est esset intelligens,akan ponebat ulterius quod sub
ordine intellectuum separatorum esset ordo animarum quaruman
quidamap superiores videliceta" participant intellectuali virtute, in-
fimaear veroaa ab hac virtute deficiunt.3
Rursus quia corpora videnturat non per se moveria" nisi sint

animata hoc ipsum quod est per se moveria" ponebatav corporibus
accidereinquantum participabant animam, nam ilia corpora quae
ab animae participatione deficiunt non moventuraw nisi ab alio.
Unde ponebat animabus proprium esse quod seipsas moverent se
cundum" seipsas.4
7. — Sica igitur0 sub ordine animarum ponebat0 ordinemd cor-

porum; ita tamen quod supremum corporum, scilicet primum coelum
quod proprioa motu movetur participat motum a suprema anima
et sic deinceps usque ad infimum coelestium' corporumg. Sub his
autem" ponebant1 Platonici et alia immortalia corpora quae per
petuo1 animas participant, scilicetk aërea1 vel aetheream. Horum
autem quaedam ponebant0 corporibus esse penitus abso
a terrenis0
luta quae dicebant esse corpora daemonum; quaedamp vero corpori
bus terrenis0 indita" quod pertinetr ad animas hominumi. Non enim
ponebanta hoc1 corpus terrenum humanum quod palpamus et vide-
ah) autem - от. AC; quod - add. I. — ai) hoc - G; secundum

- H. — aj) sequeretur - от. H. — ak) intelligens - BDEKL;
immaterialis - G; Hот. - D. — a1) anima - add. JKL. —
am) Deo0a et quae sint intelligens et quae non essent intelligens
- add. I. — an) intellectus - AB. — ao) quarumdam - I. —
ap) quaedam - от. I. — aq) videt - I; scilicet - J. — ar) in
fine - ACI. — as) autem - K. — at) videmus - G. — au) Нот.
-
- HI. — av) dicebat - G. — aw) moverentur - EF; moveretur - I.
ax) secundum - от. H.
7. — a) sicut - J. — b) ergo - G. — c) ponebant - H. — d) ordine - I.

e) primo - A. — f) coelestium - от. J. — g) omne - H. —
h) autem - от. I. — i) ponebat - J. — j) perpetuas - GH. —
к) scilicet - от. H. — 1) aera - J. — m) ethera - J. — n) pone
bat - L. — o) Hот. - AC. — p) videntur - add. I. — q) induta -
EF. — r) pertinent - J. — s) ponebat - H. — t) hujus - H.
mus0 immediate participarev animam sed essew aliud superius1 cor

pus animae incorruptibile7 et perpetuum sicut et ipsa anima1 in-
corruptibilis est2, itaM quodab animaI,a0 suo perpetuo invisibili cor
ad
poread est in hocae corpore grossioria' non sicut forma in materia
ag
sed sicut nauta in navi.3 Etab sicut hominumal quosdam dicebanta1
esse bonos, quosdam autemak malos ita etal daemonum. Animas
autem coelestes et intellectus separates et deosam omnesan dicebant
essea0 bonos.4
Sic igitur patet quod interap nos et summuma" Deum quatuor

ordines ponebantar, scilicet deorum secundorum, intellectuum separa-
torum, animarum coelestium, et daemonum bonorum seuaa malorum.
Quae si vera essent, omnesat hujusmodi mediia" ordines apud nos
angelorum nomine censerentur,av nam etaw daemones in sacra Scrip
tum angeli nominantur.1"'5 Ipsae tamena7 animae coelestium corpo-
rum, si sint animata, inter angelos
tamena1 sunt connumerandaeba
ut Augustinus definit in Enchiridion?*-*
u) et - add.F. — v) percipere - AC; participant - I. — w) est

- E. — x) interius - ABCDEFHIJKL. — corruptibile - I. —
z) Hот. - I; anima - от. D. — aa) ut - D. — ab) quidem - D.
ac) cum - add. BDGHJK. — ad) Hот. - I. — ae) hoc - от. H.
af) gressiori - C. — ag) in - от. AC. — ah) quod - add. H. —
ai) hominem - AC. — aj) dicebat - GH. — ak) esse - add. AC;
etiam - J; quosdam - J. — a1) et - от. J. — am) eos - I. —
an) esse - AC. — ao) esse - от. C. — ар) in - I. — aq) si unum
- I. — ar) ponebat - ACDGHIK. — as) sive - AC. — at) omnes
от. EF. — au) medios - EFKL. — av) censentur - J. — aw) et
- от. J. — ax) Matt. XX. - add. GJL. — ay) etiam - BH;
autem - C. — az) tamen - от. H. — ba) connumcratae - J. —
bb) in Enchiridion - от. HJKL.
CAPITULUM IIa
DE OPINIONE ARISTOTELISb
8. — Hujus autem0 positionis radix invenitur efficaciamd non

habere. Non enim necesse esta ea' quae intellectusg separatimb in-
telligit1 esse habeant1 in rerum natura. Unde
separatim nee uni
versaliak oportet separata1 ponerem subsistentia praeter singularia ne-
quea etiam mathematica praeter sensibilia quia universalia sunt es-
sentiae ipsorum0 particulariump et mathematica sunt terminationes
quaedam" sensibilium corporum.i Et ideo Aristoteles manifestiori et
certiori via processit ad investigandum substantias a materia sepa
ratas, scilicet per viam motus.2
Primo quidem constituensr et ratione et exemplis omne quoda

movetur ab alio moveri1 et si aliquid0 a se ipso moveri dicatur hoc
non est secundum idemv sed secundum diversas sui partes ita scili
cet quod una pars ejus sit movens et aliaw mota.1'3 Et cum non
sit procedere in infinitum in moventibus et motis quia remoto primo
movente esset consequens7 etiam1 alia nonaa moveriab, oportet de-
venire ad aliquod primum movens immobile" et adad aliquod pri-
mum mobile quod movetur a se ipso eo modo quoaa dictuma' estag,ab;
8. — Capitulum II - от. ABDIJK; Capitulum III

- EG; 11° - H. —
b) De opinione Aristotelis - от. ABDFJK ; Opinio Aristotelis - C ;
De opinionis praedictae reprobatione - G; Opinio Aristotelis
et Avicennae de numero substantiarum separatarum - H ; Im-
probatio hujus positionis - I; Quid ponat Aristoteles de sub-
stantiis a materia separatis quas angelos dicimus - L. — c) autem
- от. J. — d) emcaciam - от. F. — e) est - от. I; ut - add.
ABCDEFGHIKL. — f ) ea - от. H. — g) intellect« - от. EFH.
— h) separatim - от. EFI. — i) intelligit - от. I. — j) ea -
EFGJKL. — k) unde nee universalia - add. F. — 1) separatim - J.
— m) ut - add. ABCDEFHIKL. — n) nee - CH. — o) ipsarum
- B. — p) particulariorum - J. — q) ipsorum - add. H. —
r) statuens - K. — s) quod - от. I. — t) moveri - pт. B. —

u) aliquis - I. — v) item - H. — w) omnia - I. — x) mota -
от. I. — y) omnis - C. — z) etiam - от. H; et - J. — aa) non
- от. ABCDGHIJL. — ab) removeri - ACDGHIJL. — аc) mo
bile - E. — ad) - от. E. — ae) quod - DH. — af) dicitur - I.
— ag) est - от. I. — ah) Hот. - K.
semper enim quodal per10 se l'psum est, estak priusa1 et causa ejus
quod peram aliud est.âb'4
Rursus constituere intendit motus aetemitatem et quod nulla
virtus movere potest tempore infinito nisi sitan infinitaa0, itemqueap
quoda" nulla virtusar magnitudinisaa sit virtusat infinita.a0'5 Ex qui-
bus concludit quod virtus primi motorisa" nonav est virtus corporis
alicujus; (85v) unde oportet primum motorem esse incorporeum
et absque magnitudine.6
9. — Itemquea cum in genere mobilium0 inveniatur0 appetibiled

sicut movense non motum,' appetens autemg sicut movensa mo-
tum,' concludebat ulterius quod primum movens immobile est sicut
bonum quoddamb appetibile et1 quod1 primum movens se ipsum,
quod est primum mobile, movetur perk appetitum ipsius.1-1 Est au-
tem considerandum ulterius quod in ordine appetituum et appeti-
bilium, primum est quod estm secundum sen intellectum,0 nam ap-
petitus intellectivus appetit idp quod est secundum se bonum"; ap-
petitus autem sensitivusr non potest attingere ad appetenduma
quod est secundum se bonum" sed solum ad appetenduma id quod
videtur bonum.1 Bonum enim0 simpliciter et absolute non cadit
sub apprehensione sensus sed soliusv intellectus. Unde relinquitur
quod primumw mobile appetit primumw movens1 appetitu intel
lectuals Ex quo potest concludi quod primum mobile sit7 appetens
et1 intelligens." Et cum nihil moveatur nisi corpus potest concludi
ai) quod - от. I. — aj) per - от. B. — aк) est - от. I. —

a1) ipsius - I. — am) ad - I. — an) sit - от. ABCD; fuerit -
H; in si - I. — ao) Horn. -I. — ap) idemque - F. — aq) quod -
от. J. — ar) virtus - от. EF; in - add. J. — as) magnitudine -
J. — at) virtus - от. K. — au) sit infinita - add. K. — av) пес - K.
9. — a) Item - DG; item quae - F; enim - J;

est - add. J. — b) im-
mobilium - GJ. — c) invenitur - G. — d) ad petibile - I. —
e) Hот. - HJ. — f) Hот. - G. — g) autem - от. K. — h) quod-
dam - от. H. — i) ita - G; — et - от. H. — j) in - add. I. —
к) per - от. I. — 1) ejus - J. — m) est - от. I. — n) se -
от. ABCDHIJK. — o) intelligibile - G. — p) id - от. EFGKL.
— q) Нот. - B. — r) aut - add. I. — s) Hот. - I. — t) bonum
- от. H. — u) enim - omm I. — v) solus - B. — w) Hот. - H.
x) movet - add. H. — y) est - J. — z) et - от. G. — aa) intellec

tus - ACJ; intelligibile - EFGHL; intellectuale - K.
Capitulum II 45
quod primum mobile sit corpusab animatum animaa0 intellectuals

Non"1 autem soluma0 primuma' mobileag quod est primumab coelum
movetur motu aeterno sed etiam omnes inferiores orbesa1 coelestium
corporum.2 Unde et unumquodquea1 coelestium corporum animatum
est propria anima et unumquodquea1 habetak suum appetibile sepa
ratum quod est proprius finis sui motus.
10. — Sic igitur sunt multae substantiae separatae nullisa peni-

tusb unitae corporibus.0 Sunt etiam multae intellectuales substan
tiae coelestibusd corporibus unitae.0 Harum autem numeruma Aris
toteles' investigare conatur secundumg numerumb motuum coeles
tium corporum.i Quidam autem1 de ejus sectatoribus, scilicet Avi-
cenna,2 numerum earum1 assignat non quidemk secundum numerum
motuum, sed magis1 secundum numerum planetarum etm alioruma
superiorum corporum, scilicet orbis stellati et orbis qui est sine0
stellis.p Multi enim motus ordinari videntur ad motum unius stel-
lae et sicut omnia alia" corpora coelestiar sub uno supremo coelo
continente cujus motu omnia aliaa revolvuntur, ita etiam1 sub
prima substantia separata0 quae est unusv Deus,w omnes aliae sub
stantiae separatae1 ordinantur7, et similiter sub anima primi coeli
omnes coelorum1 animae.7 Sub corporibus autem coelestibus secun
dum Aristotelem ponuntur animata solum" corpora animalium et
ab) totum - I. — ac) ab in - add. I. — ad) solum - add. H. —

ae) solum - от. H. — af) primum - от. H. — ag) sit corpus
animatum - add. J. — ah) primum - от. H. — ai) ordines - C. —
aj) Нот. - AC. — ak) habet - от. I.
10. — a) nullis - от G. — b) coelestibus - GJ; penitus - от. DJ. —

c) sunt etiam multae intelectuales substantiae coelestibus cor
poribus unitae - от. ABCDHI. — d) naturalibus - GJ(?)¡ —
e) nostranorum - B. — f) Aristoteles - от. BJ. — g) ex - H.
— h) numero - H. — i) autem - J. — j) eorum - J. — k) qui
dam - EF. — 1) magis - от. J. — m) et - от. EF. — n) talio-
rum - EF. — o) sine - от. I. — p) stellas - I. — q) alia -
от. H. — г) colеre - D. — s) alia - от. DH. — t) etiam -
от. J. — u) separata - от. L. — v) unus - от. K. — w) et -
add. I. — x) ordinatae - AC. — y) et similiter sub anima primi
coeli omnes coelorum animae - от. I; similiter - от. J. — z) sus-
tantiaeseparatae ordinantur et similiter sub anima primi coeli
omnes coelorum - add. L. — aa) sibi - C; sic - D; sola - K,
plantarum.3 Non enim posuit quod aliquod simplex elementareab

corpus possit essea0 animatum cmpusad, quia1a corpusa' simplex non
potest esse conveniens Organum quod est de necessitate cu-
tactus,
juslibetag animalis;4 undeab inter nos eta1 corpora coelestia nullum
intermedium10 coфus animatum ponebatak.
Sic igitur secundum Aristotelis01 positionem,am inter nos etal

summum Deuman nona0 ponitur nisi duplex ordo intellectualium
substantiarum, scilicet substantiae separatae quae sunt finesap coe-
lestium motuum, et animae orbium quae sunt moventes per appe-
titum et desiderium.
11. — Haeca autemb positio certior quidem videtur

Aristotelis
esse0 eo quod non multum recedit ab his quae suntd manifesta se
cundum« sensum, tamen minus' sufficiens videtur quam Piatonis
positio.
Primo quidem quiag multab secundum sensum apparent1 quo

rum ratio reddi non potest secundum ea quae1 ab11 Aristotele tradun-
tur. Apparent1 enim in hominibus quim an daemonibus opprimun-
tur et in magorum operibus aliqua quae0 fieri non possep viden-
tur", nisi per aliquam intellectualem substantiam. Tentaveruntr
enima quidam sectatorum1 Aristotelis, ut patet in Epistola Porphy-
ab) elementare - от. AC. — аc) esse - от. I. — ad) corpus

— от. ABCDHI. — ae) quia - от. I. — af) corpus - от. I. —
ag) cujuscumque - J. — ah) ut - D. — ai) Нот. - B. —
aj ) medium - H. — ak) ponebant - ACI ; IIIo Reprobatio prae-
dictarum opinionum de numero substantiarum separatarum - add. H.
— a1) Aristotelem - K. — am) positionem - от. K. — an) Deum
— от. I. —
ao) qui - AC. — ap) finis - K.
П. — a) Hoc - I. — b) autem - от. I. — c) esse - от. ABCDEFHIKL.

— d) sint - B. — e) secundum - от. I. — f) minus - от. I. —
g) quia - от. I. — h) multum - H; quidem - add. L. — i) ap
parent - pт. I. — j) quae - от. I. — k) ab - от. EF. — 1) ap-
paret - H. — m) quis - от. D; quia - H. — n) a - от. DJ.
— o) quae - от. ABCDI. — p) possunt - H. — q) videretur -
EF; videntur - от. H. — г) tentavit - AC. — s) igitur - ABCD;
- HI. —
autem t) secutorum - G.
Capitulum II 47
rit ad Anebontem" Aegyptium,1 horumv causasw reducere in virtute1

coelestium7 corporum1 quasi" sub quibusdam certis constellationi-
bus magorumab opera effectus quosdam insolitos et mirabiles asse-
quantur. Ex stellarum autema0 impressionibus essead dicunt" quod
arreptitiia' interdum aliquaag futura praenuntiantab, ad quorum even-
tum fit quaedam dispositio in naturaal pera1 coelestia corpora. Sed
manifeste1* sunt inal talibus quaedam operaam quaean nullo modoa0
possunt in causam corporalem reduciap, sicut quoda"
arreptitii de
scientiisar interdum" loquuntur quasat ignoranta" litteraliterav cum
sintaw simplices" idiotae, eta7 qui" vix villam undeba nati sunt exi-
gentis vulgare politeb0 loquuntur. DicunturM etiamba
eruntbb alienae
in magorum operibus quaedam imagines fieri responsa dantes et se
moventes, quae nullo modo per aliquam causam corporalem perfid
possent.M Hujus modi autem effectuumbg causam plane quisbb poterit
secundum Platonicos assignareb1 nisibi dicaturbk hoc per daemones
procreari.
12. — Secundo, quia inconveniens videtura immaterialesb (86r)
u) Anempotem - AC;
Enenpantem - B; Iepotem - D; Creme-
phontem - Crementem - H; Nepotem ei - I; Terme-
EFG;
phontem - J;
Termophontem - K; Cermephontem - L. — v) or-
— tans - B ; autem - add. J. — w) causas - от. B. — x) virtu-
tem - EFHL; virtutes - I. — y) coelesti - B. — z) virtutes
coelestium virtutum - add. I. — aa) quod - A; quia - I. —
ab) magorum - от. I. — аc) autem - от. D; etiam - ABHIJKL.
— ad) esse - от. I. — ae) dicuntur - El. — af) arreptita - J.
— ag) autem - I. — ah) pronuntiant - B ; nuntiant - J. — ai) ma
teria - K. — aj) per - от. I. — ak) maxime - ABCDI; mani
festa - K. — a1) in - от. I. — am) opera - от. EFGHJKL. —
an) quae - aт. EF. — ao) modo - от. AC. — аp) reduci -
от. A. — aq) quod - от. HJ. — ar) substantiis - J. —
as) interdum - от. D. — at) quas - от. I; quare -
AC. — au) ignorant - от. I ; et - add. K. — av) lit—
teraliter - от. I ; etiam - add. HJ ; loquuntur - add. ABCDF
HIJKL. — aw) sicut (?) - add. G. — ax) et - add. K. —
ay) et - от. H. — az) quia - H. — ba) in qua - H. — bb) exie-
runt - от. I. — be) police - ABC; posite - D. — bd) viden-
tur - EF. — be) autem - J. — bf) possunt - CH. — bg) ef-
fectuum - от. EF. — bh) quidem - K. — bi) assignari - K. —
bj) si - ABCDEFIK. — bk) dicantur - ABCDHIK.
12. — a) secundum - add. EF. — b) materiales - add. EF.

substantias ad numerum corporalium substantiarum coarctari. Non

enim ea0 quae sunt superiora"" in entibus sunt propter eae quae in'
eis sunt inferiora; sed potius e converso, illudg enimb propter quod1
aliquid est nobilius est1. Rationem autem finis non sufficienter ali-
quis accipere potest exk his quae sunt ad finem, sed potius e con-
verso. Unde magnitudinem et virtutem superiorum rerum1 non
sufficienter aliquism accipere potest1 exk mferiorum rerum considera-
tione" quod manifeste0 corporalium" ordine. Non enim
apparet inp
posset coelestium corporumr magnitudo et numerus accipi ex ele-

mentarium corpогumг dispositione quae quidema quasi1 nihil0 suntT
adw illa. Plus autem excedunt immateriales substantiae substan
tias corporales1 quam corpora coelestia excedant elementaría cor
pora; unde numerus et virtus et dispositio immaterialium substanti
arum ex numero coelestium motuum sufficienter7 apprehendi non
potest.
13. — Et uta hoc0 specialius manifestetur0 ipsed processusa et'

ipsag verbab probationis1 Aristotelis assumantur1. Assumitk enim
quod nullus motus potest esse in coelo nisi ordinatus ad alicujus de-
lationem;i quod satis probabilitatem habet. Omnes1 enimm substan
tiae orbium esse videntur0 propter0 astra quae sunt nobiliora inter
coelestiap corpora et manifestiorem effectum habentia. Ulterius au-
c) ea - от. J. — d) superiorum - I. — e) ea - от. D. — f) in
-
- от. H. — g) id - BDGH. — h) enim - от. H. — i) quid - J.
j) vero nobilius est - add. I. — к) Нот. - I. — 1) rerum non
sufficienter aliquis accipere potest - от. B. — m) aliquis - J.
n) considerationem - I ; haberi non potest - odd. B. — o) maxi
me - G. — p) in - от. B. — q) immortalium - B. — r) Hот-
- I. — s) quidem - от. ABCDHI. —
t) quasi - от. GK. —
u) non - I. — v) in comparatione - add. ABDH. — w) ab - I.
x) materiales - GH ; corporeas - J. — y) insufficienter - С
13. — a) ut - от. I. — b) non - I. — c) manifestentur - B. — d) ipsum -

ABCDHI. — e) processum - ABCDHI ; secundum sensus - EF. —
f ) et - от. EK. — g) ipsa - от. ABCDHI. — h) verba - от. AB
CDEFHI. — i) pro bonis - ACI; probationis - от. H; end
-
of MS J. — j) assumant - C. — к) assumunt - D; assurai - I.
1) omne
- EF. — m) autem - I. — n) videtur -
- ACD. — p) coelestia - от. H.
— o) per E
Capitulum II 49
tem assumit quod omnes substantiae superiores impassibiles" et im

materiales sunt finesr, cum sint secundum se optima; et hoc qui-
dem rationabiliter dicitur.2 Nam bonum habeta rationem finis, unde
ilia quae sunt per1 se" optima in entibus sunt fines aliorum. Sed
quodv concludit nuncw esse numerum1 immaterialium substantiarum
qui7 est1 coelestiummotuum, non sequitur ex necessitate.3 Est enim
finis et proximus et remotus. Non est autem" necessarium quod
proximus finis supremiab coelia0 sit101 suprema substantia immate-
rialis", quae" est summus ut inter
Deus, sed magis probabile estag
primaman immaterialema1 substantiama1 et corpus coeleste sint mul-

Ü"1 ordines immaterialium substantiarum, quarum inferior ordine-
tur ad superiorem sicut ad finemal etam adan infimama0 earumaD or-
dinetur corpus coeleste sicut ad finem proximum.
Oporteta" enimar unamquamqueaa remat esse proportionatam

quodammodo suo proximoa" fini. Undeav propter maximamaw dis-
tantianv11 primae immaterialis substantiae ad substantiam corpo-
ream quamcumque, non est probabile quod corporalis substantia or-
dinetur ad supremam substantiam sicut ad proximum finem.
14. — Undea etiam0 Avicennai posuit causam primam non esse0

immediatum finem alicujus coelestium motuum sed quamdam in-
telligentiam primamd, et idem etiam dici potest de inferioribus moti-
q) impossibiles - A. — r) coelestium - add. H. — s) habet - от. H.

t) per - от. EFGKL. — u)se - от. EFGKL. — v) quod - от.
EF; — quia - B. — w) habet - G. — x) videntur - I. — y) qui
- от. B; sui - I. — z) est - от. I. — aa) autem - от. I. —
ab) supremi - от. EF. — ac) coeli - от. EF. — ad) sit - от.
H; sic - EF. — ae) immaterialia - I. — af) qui G. — ag) est
- от. BDHI. — ah) et - add. D. — ai) materialem - DI. —
aj) substantiam - от. A. — ak) infinit i - H. — a1) proximum -
add. EF. — am) et - от. G. — an) ad - от. G. — ao) infimam
- от. G; finem - EFL; finalem - K. — аp) earum - от. I. —
aq) sed cum oporteat - H. — ar) enim - от. H. — as) unam
quam - I ; unam quemque (quicque) - D. — at) substantiam - H.
— au) ultimo - H. — av) Ideo - H. — aw) magnam - K. —
ах) substantiam - H.
14. — a) unde - от. I. — b) et - BCEFI. — c) est - I. — d) primam

- от. I.
busa coelestium corporum'. Et ideo non necessarium quod non

estg
sint pluresg immateriales substantiae quam sitb numerus coelestium

motuum. Et1 hoc praesen tiens Aristoteles non induxit hoc quasi
necessarium sed quasi probabiliter dictum. Sid enim dicitk ante-
quam praedictam rationem assignet1, enumeratis coelestibus moti-
busm; "quaren substantias et principia immobilia et0 sensibiliap tot
rationabile est suscipere". Necessarium enimr dimittatur fortiori-
bus dicere"."'2 Non enim reputabat se sufficientem ad hoc quod in
talibus aliquid ex necessitate concludereta.
Potest etiam' alicui videri praedictum Aristotelis processum ad
substantias immateriales ponendas inconvenientema esse eov quod
procedit ex sempiternitate motus, quaew fidei veritati repugnat. Sed
si quis diligentes attendaf rationem1, ejus processus" non tolli-
turab etiam" aeternitatead motusae sublata. Nam sicut ex aeterni-
tate motusae "
concluditur motoris infinita potentia, ita etiamag hoc
idemab concludi potest ex motus uniformitate. Motor enim quia1
non semper movere potest, necesse est quod quandoquea1 citiusak
quandoque tardius moveat, secundum quod paulatim virtus ejus
deficit in movendo. In motibus autemal coelestibus invenitur omni-
modaam uniformitas. Unde concludi potesta" quod motoria0 primi
motus insit virtusap ad semper movendum et sic idem sequetur.a"''
e) motis - I. — f) corporum - от. I. — g) necessarium quod

non sint plures - от. I ; non est - add. C. — h) scilicet - H. —
i) et - от. L. — j) sicut - EF. — k) dixit - CG. — 1) assig
nait - EFL. — m) motibus - от. ABDI. — n) quarum - I.
o) et - pт. GI. — p) sensibilia - от. Gl; insensibilia - DK.
q) necessarium enim dimittatur fortioribus dicere - от. D. —
r) tamen (?) - H. — s) concludere - ACDE; concluderent - I.
— t) aliter - add. E. — u) inconveniens - G. — v) eo - от. B.
— w) quod - G; qui - H. — x) dilige - I. — y) attendit - H.
— z) rationum - BEFHKL; rationes - G. — aa) ejus - add. G;
processum - K. — ab) tollitur - от. I. — аc) etiam - от. G;
ex - I. — ad) sempiternitate - H. — ae) Нот. - I. — af) motus
— от. H. — ag) in - ABCDI. —
ah) idem - pт. AC; illud - I.
— ai) qui - от. I. — aj) quandoque - от. H. — ak) citius -
от. H. — a1) enim - E. — am) omnino - I. — an) potest -
от. I. — ao) morí - DI. — аp) virtus - от. D. — aq) sequitur - DI.
CAPITULUM ma
DE CONVENIENTIA POSITIONUM ARISTOTELIS
ET PLATONIS0
15. — His igitur0 visis, de facilid accipere possumus in quo

conveniant et ine quo' differant positiones Aristotelis et Platonis
circa immateriales substantias.
Primo quidemg conveniunt in modo existendi0 ipsarum1. Po-
suit enim Plato1 omnes inferiores substantias immateriales esse unum
et bonum per participationem primi, quod est secundum se unum1
etk bonum. Omne autem participans aliquid accipit1 id quod par
ticipat1 ab eo a quo participat10 et quantum ad hoc0, id0 a quo par
ticipatm est causa ipsius, sicut aër habetp lumen participatum a
sole qui" est causa illuminationis Sic igiturr secundum Pla-
ipsius.
tonem summus Deus causa est omnibus immaterialibus substantiis,
quod unaquaeque earum et unum sita et bonum sit.'-2 Et hoc
etiam0 Aristoteles posuit, quiav ut ipsew dicit, "necesse est quod1
id quod est maxime ens et maxime verum sit causa essendi et veritatis
omnibus aliis."3
16. — Secundo autem conveniunt quantum ad conditionem na

turae ipsarum, quia uterquea posuit omnes hujusmodi substantias
15. — a) Capitulum III

- от. ABDIK; Capitulum IV - EG; IV0 - H.
— b) De convenientia positionum Aristotelis et Platonis - от.
ABDK; In quo conveniat et differat opinio Platonis et Aris
totelis - C; De convenientia positionum articulorum et Platonis
- E; In quo conveniunt opiniones Aristotelis et Platonis - H;
Duo in quo conveniunt et in quo differant - I. — c) igitur - от.
HKL. — d) facile - I. — e) in - от. EF. — f) magno - ER
— g) enim - H. — h) essendi - K. — i) earum - HrC — j) pri-
mum - ABCDEFHIKL. — k) et - от. K. — 1) id quod par
ticipat - от. HI. — m) Нот. - CE. — n) quantum - I. —
o) ad ad - I. — p) habet - от. L. — q) quae - ABCDEFI;
quod - H. — r) igitur - от. L. — s) sit - от. I. — t) sit -
от. EFGKL. — u) etiam - от. AC. — v) quod - F. — w) ipse
- от. DGI. — x) ut - ABCDI.
16. — a) eorum - add. K.

52 Tractatus de Substantiis Separate
penitus esse a materia immunes, non tamen esseb eas0 immunes a

compositione potentiae et actus; nam omne (86v) participans opor
tetd essea compositum ex potentia et actu. Id enim' quodg recipitur0
ut participatum oportet esse actum ipsius1 substantiaei participan-
tisk; et sic cum omnes
substantiae praeter supremam, quae est1
per se unum et per
bonum, sintm participantes secundum Pla-
se
tonem, necesse est quod omnes sint compositae ex potentia et actu:i

quod etiam necesse est dicere secundum sententiam Aristotelis.
Ponit enimn quod0 ratio veri et boni attribuatur0 actui;2 unde illud
quod est primum verum et primum bonum oportet esse actum purum.
Quaecumque" veror ab hoc deficiunt, oportet aliquam permixtio-
nem potentiae habere.
17. — Tertio vero conveniunt in ratione providentiaea. Po-

suit enim Plato quod summus Deusb, ex0 hocd quode est' ipsum
unumg et ipsum bonum, ex primaeva ratione bonitatis
proprium
habet ut omnibus inferioribus
provideat et unumquodque inferio-
rum inquantum participatb bonitatem1 primi boni, etiam providet
his quae post se1 sunt, non solum ejusdem ordinis sed etiam diver-
sorum; et secundum hoc primus intellectus separatus providet totik
ordini separatorum intellectuum1 etm quilibet superior" suo infe-
riori0, totusque ordo separatorum intellectuum1 providet ordini ani-

marum et inferioribus ordinibus.p'i
Rursumque idem observari putat" in ipsis animabus utr su-
- om. H. — c) omnes - H; eam - I. —

fa) esse d) ens - H. —
e) -
estH. — f) est - B; autem - EFGHKL. — g) recipiens
— add. EFGH; est - add. G. —
h) recipitur - от. G; recipit -
EFHL; receptum est - K. — i) illius - HL. — j) substantiae -
pт. I. — k) participans - D — 1) est - от. G. — m) sicut -
EFI. — n) etiam - B. — o) quod - от. A. — p) attribuitur - K.
— q) quando - EF. — r) autem - H.
17. — a) habere - add. I. — b) qui - add. ACDEFGHKL. — c) ex -

от. DEFHL; per - B; est - ACK; in - I. — d) hoc - от. H.
— e) quod - от. IK. — f) est - от. K; se - I. — g) est - add.
ABCDEFGIL. — h) participant - I. — i) bonitate - ACDG. —
j) habent non - add. I. — k) toti - от. I. — 1) Hот. - I. —
m) ut - H. — n) superior - от. AC; inferior - K. — o) su
perior! - K. — p) ordinibus - от. I. — q) putas - F. — ut r)
от. I.
Capitulum III 53
premae quidem coelorum animae provideant omnibus inferioribus

animabus" et toti generationi inferiorum coiporum; itemque1 su
periores animae inferioribus,e'2 scilicet animae daemonum animabus
hominum. Ponebant enim" Platonici daemones mediatores esse inter
nos et superiores substantias.3 Ab hac etiamv providentiae rationew
Aristoteles non discordat. Ponit enim unum bonum separatum omni
bus providentem1 sicut unum imperatorem vel dominum7 sub1 quoaa
a0
suntab diversi rerum ordines101, ita scilicet quod superiores ordi
nes101 rerumae perfectae providentiae ordinema' consequuntur.ag'4 Un-
de nullus defectus eisal invenitur.
inab Inferiora vero entiuma1
quae minus perfectae providentiae ordinem recipere possunt multis
defectibus subjacent, sicut etiam in domo liberi, qui perfecte par
ticipant regimenak patrisfamilias, in paucis velal nullis deficiunt.
Servorum1"" autem actiones in pluribus inordinatae.an,5
inveniuntur
Unde in inferioribus corporibusa0 defectus proveniunt naturalis or-
dinis qui in superioribusap corporibusa0'101 numquamar deficere in
veniturê Similiter etiam humanae animae plerumqueat deficiunt
ab intelligentia veritatis eta" appetitu veri" boni; quod
aav rectoaw
a1
inw superioribus animabus vel intellectibus non invenitur. Propter
quodba etbb Platob0 posuit daemonum quosdam esse bonosM quos-
dam malos sicut etbe hominesb'; deos vero et intellectus etbg coe
lorum animas omnino absque malitia esse.6
Secundum igitur haec tria circa substantias"1 separatas" in
venitur Platonis opinio cum Aristotelis opinione concordare.
s) et toti generation! inferiorum corporum. Itemque superiores

animae inferioribus - от. B. — t) item - GH. — u) etiam - B.
— v) autem - GIH. — w) rationum - BDI. — x) providens -
G. — y) deum - H. — z) substantias - I. — aa) quo - от. I.
— ab) sunt - от. I. — ac) eorum - I. — ad) Hот. - H. —
ae) qui - H. — af) ordines - I. — ag) sequuntur - I. — ah) in
— от. F. —
ai) eis - от. F. — aj) entia - G. — ak) regnum -
ACDH. — a1) in - add. EF.
— am) servarum - H. — an) or-
dinatae - DI. — ao) Нот. - BI. — ap) inferioribus - D. —
aq) non - add. B. — ar) non quam - G. — as) inveniuntur - H.
— at) plurimumque - D. — au) et - от. CEF. — av) a - от.
EFGHL. — aw) recto - от. EFG; necto - H; actio et - L. — ax)
in - I. — ay) in - от. I. — az) inferioribus - BGI. — ba) in - I. —
bb) et - от. I; etiam
- D; esse - С — be) populo - I. — bd) et
— add. H. —
be) et - от. I. — bf) hominum - K. — bg) et -
от. EF. — bh) substantia - F. — bi) in quibus - add. B.
CAPITULUM IVa
DE DIFFERENTIA DICTARUM POSITIONUM
ARISTOTELIS ET PLATONISb
18. — Sunt autem alia in quibus differunt. Primo0 quidemd

ut supra dictum est,el Plato' suprag coelorum animas duplicem
ordinem immaterialium substantiarum posuit, scilicetb intellectus
et deos, quos1 deos1 dicebatk esse species intelligibiles separatas,2
quarumk,1 participatione intellectusm intelligunt.0'3 Aristoteles vero0
universaliap separata non" ponens, unum solum ordinem rerumr
posuit supra coelorum animasa, in quorum1 etiam" ordine primum
esse posuitv summum Deum sicut et Platow summum Deum primum
esse posuit in ordine specierum, quarum1 summus Deus7 sit ipsa
idea unius1 et boni. Hunc autem ordinem Aristoteles posuit utrum-
ut scilicet essetaa intelligensa0 et intellectum: ita scilicet
que habere,
quod summus Deus intelligeret",a0 non participatione alicujus su-
perioris quod esset ejus perfectio sed per essentiam suam.4 Et idemad
existimavitae esse dicendum in ceteris substantiis separatis sub
summo Deo ordinatis5 nisi quod inquantum a simplicitate" primi
18. — Capitulum IV - от. ABCDIK; Capitulum V - EG; V» - H. —

b) De differentia dictarum positionum Aristotelis et Piatonis -
от. ABCDK; De differentia dictarum positionum articulis et
platonis - E ; De differentia positionis ipsorum - I ; Rubrica -
add. L. — c) primo - от. EFGHKL. — d) quidem - от. EFG
HKL. — e) in - add. B. — f ) Platonis - B ; enim - add. CEFGHIL.
— g) supra - от. B. — h) scilicet - от. I. — i) quos - от. ER
— j) deos - от. EF; omnes - ABCDI. — k) esse species in
telligibiles separatas quarum - от. I. — 1) quarum - от. F;
quorum - D. — m) intellectae - H. — n) intelligit - ABCI. —
o) vero - от. I. — p) ulla - G; alia - AC. — q) non - от. F.
r) rerum - от. BEF; et - add. I; quarum - L. — s) anima - С
— t) quarum - H. — u) etiam - от. H. — v) ponunt - H. —
w) populo (?) - I. — x) quasi - ABCDI ; quorum - H. —
y) Deus - от. H ; Deum - C. — z) unius - от. I. — aa) intel
ligens et intellectum ; ita scilicet quod summus Deus - от. D.
ab) intellectus - I. — ac) intelliget - A
— ad) ideo - B. — ae) ex-
timavit - ABCDEHIL; aestimavit - F. — af) simplice - I.
CapiMum IV 55
deficiunt et summa perfectione ipsius, earumag intelligere perfici po

test per superiorum substantiarum participationem.ab,6 Sic igitur
secundum Aristotelem, hujusmodi substantiae, quae sunt fines coe-
lestium motuum, sunt etal intellectusa1 intelligentesak etal intel-
ligibilesam species.an'7 quod sintap speciesan vel natu-
Non autem itaa0
raeaa sensibilium substantiarum sicut Platonici posueruntar'"'3 sed
omnino altiores."
Secundo veroat quiaa" Plato non coartavitav numerum intel-

lectuum motuum. Non enim ex
separatorum numero coelestiumaw
hac causa movebatur ad ponendum intellectus" separates, sed ip-
sam naturama7 rerum secundum se considerans. Aristoteles vero a
sensibilibus recedere nolens," ex sola consideratione motuum ut
supra dictum est,9 pervenit ad ponendum intellectualesba substan
tias separatas, et ideo earumbb numerum coartavitb0 coelestibusM
motibus.ip
Tertio autem quia Aristoteles non posuit aliquas animasbe me

dias inter coelorum animas (87r) et" animasbg hominum, sicut posuit
Plato.ii Unde de daemonibusbb nullambl invenitur nec ipse nec
ejus sequacesb1 fecisse mentionem.
Haecbk igitur sunt quaebl debm opinionibus Platonis et Aris-
totelisbn circab0 substantias separatas ex diversis scripturis collegi-
mus.bI>'i2
ag) ABCDEFHIL. — ah) perfectionem - H. — ai) et-

eorum -
oт. EFG — aj) intellectae - G; et - add. GHIK. — ak) intel-
ligens - D. — a1) et - от. EFIL. — am) intelligibiles - от. I. —
an) Hот. - I. — ao) ita - от. EFH. — ap) sicut - EF.
—
aq) nec - I. — ar) supposuerunt - K. — as) sed omnino altiores -
от. H. — at) vero - от. K. — au) quod - C. — av) coaptavit - G;
coratavit - I. — aw) coelestia - I. — ax) intellectuum - I; intel-
lectos - L. — ay) materiam - D. — az) volens - EH. — ba) intel
lectuales - от. H. — bb) eorum - I. — be) coaptavit -
G. — bd) censibus - EF; et - add. E. — be) animas - от. I.
bf) et - от. I. — bg) animas - от. К. — bh) omnibus - I. —
bi) non - H. — bj) sequentes - AC; sequas - I. — bk) hie - EFI.
— b1) quaedam - I. — bm) de - от. I. — bn) Aristotil - D. —
bo) contra - D. — bp) colligimus - EF
CAPITULUM V
DE OPINIONE AV1CEBRON ET DE RATIONIBUS EJUSb
19. — Eorum0 vero qui post secuti sunt, aliquid ab eorum

positionibus recedentes ine
deterius erraverunt. Primo namque'
Avicebron in libro Fontis Vitae, alterius conditionis substantias se
paratas posuit esse.i Existimavite enim omnes substantias sub Deo
constituías ex materia et forma compositas esse,2 quodb tam1 ab
opinione Piatonis quam Aristotelis discordât 1'3 quik quidem1 du-
pliciter deceptus videtur. Primo quidem1 quiam existimavitn
fuisse
quod0 secundum compositionem quae in generibusp
intelligibilem
rerum invenitur, prout" scilicet ex genere et differentia constituitur
species, essef etiam in rebus ipsis compositio talisa intelligenda,
ut scilicet uniuscujusque rei' in genere0 existentis genus sit materia,
differentia verov forma.4 Secundo quia aestimavitw quod esse et
potentia esse subjectum et7 esse recipiens secundum
et1 unam ra-
tionem in omnibus diceretur; quibus duabus1 positionibus etiam"
innisusa0 quadam resolutoria10 via processit investigando101 com-
positiones rerum usque ad intellectuales substantias.
20. — Primo enim inspexita in artificialibus quod componun-
19. — a) Capitulum V - от. ABDIK; IV - C;

Capitulum VI - E,G;
VIo - H. — b) De opinione Avicebron et de rationibus ejus -
от. ABDK; De errore Avicebron circa immaterialitatem ange-
lorum - C; De substantiarum essentia secundum Avicebron - H;
De opinione Avicebron et rationibus ejus. Responsum - L. —
c) horum - IK. — d) aliquorum - A; aliquibus - С — e) in
- от. I. — f) quidem - B. — g) extimavit - ABCDEFHI. —
h) quia - EF. — i) tam - от. H. — j) discordare - E. —
к) qui - от. I. — 1) Нот. I. — m) quod -I. — extimavit -
n)
ABCDEFHI. — o) quod - от. H. — p) genere - D. — q) po
-
test - I. — r) esset - от. I. — s) realis - ABCI; talis - add. K.
t) rei - от. AC. — u) generatione - I. — v) nec - H; non - A.
w) extimavit - ABCDEFHIL; existimavit -K. — x) vel - EFH. —
y) vel - H. — z) duobus - I. — aa) etiam - от. CKL. —
ab) invisus - A; nixus - EF; innixus - H. — ac) resolutaria
- F. — ad) multitudó - D.
20. — a) aspexit - I.
Capitulum V 57
tur ex forma artificial! et materia, quae est aliqua res naturalis, puta
ferrum autb lignum0 quae se habetd ad formam artificialem ut po-
tentia ad actum.a'i Rursus' consideravit quod hujusmodig naturalia
corpora particularia composita erant exb elementis.1'2 Unde posuit
quod quatuor elementa comparantur ad formas particulares na
turales, puta lapidis aut ferri sicut materia ad formam et potentia
ad actum. Iterum1 consideravit quod quatuor elementa conveniunt
in hoc quod quodlibet eorum est corpus; differunt autem secundum
contrarias qualitates.3 Unde tertio posuitk quod ipsum corpus est
materia elementorum quam vocavit1 naturalema1 materiama uni
versalem et quod formae hujus materiae sunt qualitates elemen
torum. Sed quia videbat quod corpus coeleste convenu cum0 ele
mentis inp corporeitate", differtr vero ab eisa in hoc quod non1 est
susceptivum contrariarum0 qualitatum,4 posuit inv quarto ordine
materiam" corporis coelestis,1>r quae etiam comparatur ad formam
coelestis7 corporis1 sicut potentia ad actum. Et sic posuit quatuor
ordines materiae corporalis.5
21. — Rursus, quia vidit quod omne corpus significat sub-

stantiam quamdam longam, latam et spissam, aestimavita quod
corporis,binquantum0 est corpus hujusmodi, tres dimensiones0- sunta
sicut forma et substantia quae subjicitur' quantitati et aliis generi-
bus accidentium est materia corporis inquantum est corpus.i Sic
igitur substantia quae sustinet novem praedicamenta, utg ipse dicit,
est prima spiritualis materia.2 Et sicut" posuit in materia univer
sali corporali quam dixit1 esse corpus quiddam superius quod non
b) et - G; vel - K. — c) aut - add. G. — d) ab - add. I. —

e) actus - D. — f) rursum - EFG. — g) hujusmodi - от. EF
GHKL. — h) ex - от. I. — i) elementis - от. I. — j) item -
EFHI. — k) composuit - D. — 1) notavit - A. — m) naturam
- EF. — n) materiam - от. EF. — o) cum- от. I. — p) in -
от. B. — q) incorruptibilitate - B. —
r) differunt - D. —
s) his - HL. — t) non - от. GH. — u) contrarium - от. H;
aliarum - add. EFH. — v) in - от. ACDK. — w) usa - I. —
x) coelestis - от. G. — у) Нот. - B. — z) corporis - от. В.
21.
-
— a) extimavit - BCDHL; existimavit - K. — b) corpus - H.
c) que - I. — d) dimensione - A. — e) est - D. — f ) subjiciuntur
- BEF. — g) etiam - add. D. — h) sic - F. — i) dixi - ABEF. —
est susceptivum contrariarum qualitatum1, scilicet materiamk coe-

lestis corporis1, et aliquid inferius quod est susceptivum contraria
rum qualitatum1, quam crediditm essea materiam quatuor elemen-
torum,3 ita etiam in ipsa substantia posuit0 quiddam superius quod
non est susceptivum quantitatis,p," etr hoca posuit1 substantiam
separatam, et quiddam inferius quod est susceptivum quantitatisp,
quod posuit* esse0 materiam corporum incorpoream.4
22. — Rursus,
ipsas substantias separatas vela spirituales com-
poni posuitb ex materia et forma; et hoc probavit pluribus rationi-
bus.i Primo quidem0 quia aestimavitd quod nisi substantiae spiri
tualesa essent compositae' ex materia et forma, nulla posset inter
eas esse diversitas.2 Si enim non sunt compositaeg ex materia et
formag aut sunt materia tantum aut suntb forma1 tantum1. Si
sunt materia tantum1, non potest esse quod sint multae substan
tiae spirituales, quia materia est una dek se1 etm diversificatur per
formas. Similiter etiam" si substantia spiritualis sit forma tantum,
non poterit assignari unde substantiae spirituales sint diversae.
Quia si dicas quod sunt0 diversaep secundum perfectionem et im-

perfectionem, sequeretur" quod substantia spiritualis sit subjectumr
perfectionis et imperfectionis. Sed esse subjectum pertinet ad ra-
tionem materiae non auteme ad rationem formae. Unde relinqui-
tur1 quod vel non sunt0 plures substantiae spirituales vel quodv
sunt compositae ex materia et forma.3
Secunda ratio ejusw est quia1 intellectus spiritualitatis est prae-
j) Hот. - G. — к) materia - AEF. — 1) corporis - от. L. —

m) credit - I. — n) esse - от. H. — o) posuit - от. I. —
p) Нот. - ABCD. — q) qualitatis - F. — r) et - от. I. —
s) quod - I. — t) Нот. - I. — u) esse - от. ER
22. — a) aut - D. — b) possint - E. — c) quidem - от. H. — d) ex-

timavit - ABCDEFHI ; existimavit - KL. — e) separatae - K.
— f) composita - I. — g) ex materia et forma - от. K. —
h) sunt - от. H. — i) materia - I. — j) Нот. HI. — к) et - H.
1) eadem
- H. — m) sed - H. — n) etiam - от. I. — o) sint - T.
— p) diversae - от. I. — q) sequetur - A(?)CDEFHIL. —
r) subjectum - от. I. — s) autem - от. CG. — t) sequitur - I.
u) sint - BI. — v) quod - от. CL ; quod - add. EFH. — ejus w)
— от. H. — x) quod - F.
Capitulum V 59
ter intellectum corporeitatis; et7 ita1 substantia corporalis et spiri-

tualis habent aliquid" in quoab differunt; habent etiam aliquid"
in quo conveniunt quia uterquea0 est substantia. Unde101 sicut in"
substantiaa' corporali substantiaag est tamquam materia sustentans
corporeitatem, ita in substantia spirituali, substantia est quasi1*
materia sustentans spiritualitatem. Et secundum quod materia plus
vel minus participatal dea]forma (87v) spiritualitatis, secundumak
hocal substantiae spirituales sunt superiores velam inferioresa0, sicut
etiam aër quanto est subtilior tanto plus participat de claritate.4
23. — Tertia ratio ejusa estb quia esse communiter invenitur0

in substantiis spiritualibus quasid superioribus ete corporalibus quasi'
inferioribus. Illud ergo quod est consequens ad esse ing sub
stantiis corporalibus erit consequensb ad1 esse1 ing substantiis spiri
tualibusk. Sed in substantiis corporalibus invenitur0 triplex ordo, sci
licet corpus spissum quod est corpus1 elementorum et corpus subtilem
quod est corpus coelestem et iterum materia et forma corporis.
Ergon in substantia spirituali invenitur0 substantia spiritualis in-
feriorp, puta" quaer conjungitur corpori et superior quaer non
esta
conjuncta1 corpori et iterum materia et forma ex quibus componitur

substantia0 spiritualis.i
Quarta ratio ejus est quiav omnis substantia creata oportet quod
distinguatur a creatore. Sed creator est unum tantumw. Oportet
y) et -от. B. — z) ista - EF. — aa) Нот. EF; aliquam - G;

differentiam - add. G. — ab) qua - G. — аc) utrumque - AB
CDEFHI. — ad) ergo - ABCDI. — ae) in - от. EF. —
af) subjecto - H. — ag) substantia - от. I. — ah) tamquam - H.
ai) participante - E. — aj) de - от. E. — ak) sed - I. —
a1) hoc
- от. I. — am) vel - от. H. — an) inferiores - от. H.
23. — a) ejus - от. BHK. — b) est - от. DI. — c) Нот. B. —

d) tam - G. — e) et - от. G. — f) quam - G; etiam - add. G.
g) Нот. - H. — h) conveniens - DH(?). — i) ad - от. G.
— j) esse - от. G. — k) invenitur - add. H. — 1) corpus -
от. EFGHK. — m) quod est corpus coeleste - от. E. —
n) etiam - add. ABDI. — o) invenitur - от. I. — p) inferiori - I.
— q) puta - от. I. — г) Нот. - I. — s) est - от. IK. —
t) conjungitur - K. — u) et - add. E. — v) quod - D. —
w) Hот. - AC.
igitur1 quod omnis substantia creata7 non sit unum tantumw sed
composita ex duobus, quorum necesse est quod1 unum sit forma
et" materia, quia ex duabus materiis non potest fieria0,
aliudab
nec ex duabus formis.2
Quinta ratio ejusad estae quia" omnisag

substantia spiritual«
creata est finita.
Res autem non est finita nisi per suam formam,
quiaab res quae non habet formam per quam fiat unumal esta1 in-
finitaak. Omnis igitur substantia spiritualis creataal estam compo-
sitaan ex materia et forma.3
-
x) ergo -
aa) et -
EFHL. — y)
от. F. —
creata - от. EF. — z) ut - ABCDI.
ab) religuum - K. — аc) aliquid - add.
KL. — ad) ejus - от. ABCDI. — ae) est - от. G. — af) quod
- ABC. — ag) omnis - от. E. — ah) quia - от. EF. —
ai) unde
- C. — aj) est - от. B. — infinita - от. —
ak) B. a1) creat
- I. — am) est - от. E. — composita - от. EK.
an)
CAPITULUM VIo
IN QUO POSITIO AVICEBRON REPROBATURb
24. — Haec autem quae dicta sunt1 in pluribus manifestam0

improbabilitatem continentd.
Primoe namque quia ab inferioribus ad suprema' entiumg as-
cendit resolvendo2 in principia materialia, quod omnino rationi re
pugnat. Comparatur enim materiab ad formam1 sicut potentia ad
actum. Manifestum est autem quod potentia est minus1 ens quam
actus; non enim dici tur potentia ens nisi secundumk ordinem1 ad
actum, unde simpliciter dicimus esse quae sunt in potentia
neque
sed solum quae sunt in actum. Quanto igitur" magis resolvendo
descenditur ad principia materialia, tanto0 minusp invenitur de
ratione entis. Suprema autem" in entibus oportetr essea maxime
entia nam et1 in" unoquoque generev, supremaw, quae sunt aliorum
principia esse maxime dicuntur, sicut ignis1 est7 maxime calidus.3
Unde et1 Plato, investigando suprema entium processit resolvendo
in principia formalia sicut supra dictum est.4 Inconvenientissime"
igitura0 hic pera0 contrariam viama0 processit in principia materia-
liaad resolvendo.
25. — Secundo, quia quantum exa suis dictis apparetb, anti-
24, — Capitulum VI - от. ABDIK; V - C; Capitulum VII - EG;

VII - H. — b) In quo positio Avicebron reprobatur - от. ABDK;
De reprobatione erroris - C; Reprobatio opinionis Avicebron
quantum admodum ponendi - H; Improbatio praedictae opinionis
— I; in quo praedicta positio Avicebron reprobatur - L. — c) mani
festa -I;
— d) continetur - F; — e) primoque - D; — f) su
perior» - G ; sub prima - I ; — g) entium - от. G. — h) ma
teria - от. I. — i) forma - A. — j) unus - H. — k) in - H;
— 1) online - H; quam habet - add. K. — m) potentia - K.
— n) est - I. — o) tantum - ACDIL. — p) unus - I. — q) aut - С
— г) sunt - ER — s) esse - от. EF. — t) et - от. I. — u) in
— от. I. —
v) genera - H. — w) supreme - I. — x) ignis -
от. I. — y) est - pт. EF. — z) et - от. EF. — aa) et ideo
—I. — ab) ingreditur - I. — ac) per contrariam viam - от. I.
— ad) materiali - I.
25. — a) ad - D. — b) in - add. KL.

quam quodammodo Naturalium0 opinionem rediit, qui ponebanf

omnia esse unum ensa, dum ponebant substantiam rerum omnium
non esse aliud' quam materiam;i quamg nonb ponebant esse aliquid
in potentia1 tantum sicut1 Plato et Aristoteles sed essek aliquid ens
actu. Nisi1 quod antiqui Naturales nihil aliud praeterm corpora
esse0 existimantes0 hanc materiam0 communem et substantiam om
nium aliquod corpus esse dicebant, puta auf ignemr auf aërem
auf aquama auf aliquid medium.2 Sed iste non solum in corpo-
ribus naturam rerum aestimansw comprehendi1, illud unum7 quod1
posuit esse primamaa materiam et communem substantiam omnium
dixit esse substantiama0 nona0 corpoream.3 Efd quodaeef ' simili
modo posuerifg hanc universalem materiama0 quama1 dicit esse
substantiam omnium, sicut Naturalesa1 hoc ponebantak de aliquo
uno corporum, manifestum esta1 ex hocam quoda0 eorum quae"
conveniunt in genere ponit genus esse materiam, differentias veroa0
quibus speciesa" differunt, ponit esse formas.4
26. — Dicit enim quod omniuma materialium0 est materia com

munis0 ipsum corpus.1 Rursumqued omnium substantiarum tam
corporalium quam spiritualium est communis materia ipsa sub-
c) materialium - ACD ; от. EF. — d) posuerunt - ABCDI. —

e) ens - от. G. — f) aliquid - HL. — g) quam - от. I. —
h) non - от. HL. — i) actu - H; non in potentia tantum - add.
H. — j) et - odd. G. — к) esse - от. F. — 1) propter - H; от. I.
— m) quam - H. — n) esse - от. H. — o) estimantes - ABCD
EFHIL. — p) et - add. E. — q) autem - I; от. G. — r) ignem
от. G. — s) autem - I. — t) aut - от. D. — u) aquam -
от. D. — v) autem - I. — w) extimans - ABCDH; timans et - I.
x) comprehendit - EF; apprehendi - B. — y) primum - HL. —
z) que - add. F. — aa) potentiam - EF. — ab) substantiam
от. K. — ас) in - H. — ad) et - от. EF. — ae) cum - EF. —
af) et - от. KL. — ag) posuit - BK. — ah) naturam - H. —
ai) ut - ABCDEFIL. — aj) universales - A; antiqui - add. I.
— ak) ponebant - I. — ai) est - от. H. — am) ex hoc -
от. K. — an) quia - K. — ao) qui - I. — аp) in - add. G. —
aq) species - от. EF.
26. — a) corporalium - A. — b) corporalium - BCI ; corporum - D.

— c) communis - от. EF. — d) Rursus - EF; Rususque - I.
Capitulum VI 63
stantia.2 Unde appareta quod est' similis habitude) generisg ad

differentiasb sicut subjecti ad proprias passiones, ut scilicet1 hoc1
modo substantia dividatur per spiritualem et corporalem etk cor
pus per coeleste et elementare, sicut numerus per par1 et imparm
etn animal per sanum et aegrum. Quorum numerus est subjectum0
paris et imparis sicut propriarum passionum, etp animal sani et
aegri", tam subjector quam passionibus de speciebusa omnibus prae-
dicatis.Sic igitur si' substantia quae praedicatur de omnibus com-
paretur ad spirituals et corporatev sicut materia quaew est1 sub-
jectumv eorum, sequetur quod haec duo adveniant1 substantiae
per modum accidentalium passionum et" similiter in omnibus
aliis consequentibus, quodab ipse expresse concedit, ponens omnesac
formas secundum se consideratas accidentia esse. Dicuntur*d ta
men substantiatesae pera' comparationem adag aliquas res inab qua-
rumal definitionibusa1 cadunt, sicut albedo est de ratione hominis
albi.
27. — Seda haec positio tollit quidemb veritatem0

pri materiae
mae. Quia si de ratione materiae0 estd quod site in potentia', opor
tet quod prima materiag sit omnino in potentia;i unde necb de1
aliquo existentium actu1 praedicatur sicut nec pars de toto. Tollit
-
e) et -
h) indifferentias -
est - от. ABCDI. — g) generibus - I.
ABCDI. — f)
F. — i) in - I. — j) licet - G. — k) Et
- от. ER — I) puram - I. — m) impuram - I. — n) aut
- ABCD. — o) subjectum - от. D. — p) et - от. ACI. —
q) et - add. ABCDI. — r) sint - D. — s) communibiis -
add. G. — t) si - от. B. — u) spiritualem - H. — v) corporalem
- H. — w) quae - от. OK. — x) et - K. — y) substantiam
- I. — z) adveniunt -I.
— aa) ta (?), ca(?) - add. D. —
-
ab) quod - от. H. — аc) omnes - от. I. — ad) dici - EFGHKL.
ae) substantialem - I. — af) qua cadunt — ag) ad - -I.

от. D. — ah) in - от. I. — ai) quorum - ABCDIK. — aj)
definitionis - I.
27. — a)
- sic - ACDEFGHKL; igitur - add. EFL; enim - add. GHK.
b) quidem - от. HK; de
- add. I. —
c) materiae primae. Quia
si de ratione materiae - от. I; vel virtutem - add. K. — d) est
- от. EI. — e) sit - от. E. — f) sic - add. E. — g) materia -
от. EF. — h) nec - от. H. — i) se - ER — j) actu - от. H;
actum - I.
etiam logicae principia, auferens veram rationem generis et speciei

et substantialis differentiaek, dum omnia in modum accidentalis
praedicationis convertit.2 Tollit etiam naturalis philosophiae fun
damenta, auferens (88r) veram generationem et corruptionem a1
rebus, sicutm antiqui Naturales ponentes unum materiale princi-
pium. Nonn enim0 etp simpliciter aliquid generari dicitur nisi"
quia simpliciter fitr ens.3 Nihil autem fit1 quod1 prius" erat.v,w Si
igitur1 prius eratw in actu, quod est simpliciter esse, sequetur7
hoc1 quod non simpliciter fiat ens" sed fiatab ens" quod prius
non erat; unde secundum quid generabitur et non simpliciter.
28. — Tollit ut simpliciter0 concludam, praedicta

demuma, etb
positio etiamd philosophiae primaee principia auferens unitatem a

singulis rebus et per consequens veram' entitatemg simulb et rerum
diversitatem. Si enim alicui existenti in1 actu1 superveniat aliusk
actus, non1 eritm totum unum per se sed solum per accidens, eo
quod duo actus vel formae secundum se diversae sunt; conveniunt
autem solum in subjecto.i unum per unitatem sub-
Essea autem
jecti est0 esse unumD per accidens; seu0- duae formae sintr non ordi-
natae ad invicem, ut album et musicume ; dicimus enim1 quod album
et musicuma unum sunt0 per accidens quiav insunt uni subjecto;
sive etiamw formae vel actus sint1 ad invicem ordinatae7 ut1 color
k) differentia - EF. — 1) a - от. I. — m) et - add. KL. —

n) neque - ABCDI. — o) et - add. EF. — p) et - от. L. — q) enim
- С — г) sit - A. — s) sit - I. —
t) per - add. G. — u) postea - H ;
plus - I. — v) ear - В ; actum (?) - add. B. — w) Hот. - I. —
x) aliquid - add. ABCD. — y) sequitur - EF. — z) hoc - от.
ABCDI. — aa) Hот. - D. ab) net - G.
28. — a) fiet ens sed fiet ens quod prius non erat. Unde secundum
quid - add. EFL; generabitur et non simpliciter - add. L. —
b) et - от. H. — c) finaliter - ABCD; finalem - I. — d) etiam
- от. G; est - I. — e) primae - от.. D; et - add. I. — f) veram
- от. EFGHKL; naturam - I. — g) unitatem - F. — h) sim
pliciter - H. — i) et - EF; in - от. B. — j) alicujus - B. —
k) actu - от. B. — 1) non - от. А. — m) noverit - А. —
n) est - F. — o) est - от. I. — p) unum - от. H. — q) sive
-
- BCHKL. — r) sicut - EF. — s) Нот. - B. t) esse - ACDI.
u) sunt - от. L. — v) qui - H. — w) etiam - от. AC. —
x) sunt - C. — y) ordinati - G. — z) sicut - ABCDL.
Capitulum VI 65
et superficies. Non enim est" simpliciter unumab coloratum eta0
superficiatum, etsiad quodammodo coloratum per se de superficiato"

praedicetura' ; nonag quiaab superficiatumal signifieeta1 essentiamak,al
colorati, sicut genus significat essentiama1 speciei, sed ea ratione
qua subjectum ponitur in definitione aecidentis; alioquinam non
praedicaretur coloratum de superficiato per se sed hocan de illo.2
Solo autem hoc modo species est unum simpliciter inquantuma0 vere
id quod est homo animal est non quia animal subjiciatur formae
hominisa11 sed quiaa0 ipsa forma animalisa" estar forma" hominis,
non differens nisi sicuta1 indeterminatum" a determinatoa". Si enim
aliud animal et aliudaw bipes non erit" per se
sitav unum animal
bipesa7 quod est homo, unde nec erit per se ens;3 et per consequens
sequitur" quod quaecumqueba inbb genere conveniunt, non differant00
nisi accidentali differentia et omnia erunt unum secundum sub-
stantiamM quae est genus et subjectum omnium substantiarum0d, si-
cut et00 sib' superficiei una pars sit alba et alia nigrabg, totum est
una superficies. Propter quod et antiqui ponentes unam materiambb
quae erat substantiab1 omnium, de omnibus praedicata, ponebant
omnia esse unum.01-4 Et
haecb1 etiam inconvenientiabk sequuntur
ponentes ordinem diversarum formarum substantialiumbI in uno et
eodem.
aa) est - от. EF. — ab) et - add. D. — ac) est - K. — ad) et

sic - I. — ae) superficie) - I. — af) dicere - I. — ag) tamen -
add. EF. — ah) quasi - EF. — ai) praedicet et - add. B. —
aj) significat - L. — ak) essentiam - от. B. — a1) Нот. -
EFGHL. — am) in definitione accidentis - add. I. — an) hoc
- от. B. —
ao) vere id quod est homo animal est non quia
animal subjiciatur formae hominis sed quia - от. I. — аp) ho
minis - от. ABCDEFL. — aq) animal - BEFI. — ar) est -
от. I. — as) forma - от. I. — at) a - от. K; ab - L. —
au) determinatum ab indeterminato - ABCDEFHIL.
— av) si
- I. —
aw) sit - add. K. — ax) est - H. — ay) ideo et pes
(pars) - add. I. — az) sequetur - ABDEFHKL. — ha) quo-
cumque - K. — bb) in - от. EF. — be) different - ABCDEF.
-
GIL. — bd) Hoт. - D. — be) et - от. BCI. — bf) si - от.
bg) magna - I. — bh) materiam - от. I; naturam - D. —
E
bi) omnium de omnibus praedicta, ponebant esse unum - от. I;
erat - add. I. — bj) hoc - H. — bk) convenientia - I. — Ы) sub-
stantialium - от. H; substantiarum - B.
29. — Tertioa, secundum praedictae positionis processum,i ne-

cesseb est0 procedere in causis materialibus ind infinitum ita quod
numquam sit devenire ad primam materiam. In omnibus enim quaee
in aliquo' conveniuntg et in aliquo' differunt, idb in1 quo conveni-
untg accipiunt1k ut materiam1; id verom in quo differunt accipi-
untk,,,n ut formam ut ex0 praemissisp patet.2 Si ergo sit una ma
teria communis omnium ad hoc quod diversas" formas recipiat, opor
tet quod nobiliorr formaa in subtiliori et1 altiori materia recipiatur0;
ignobiliorv verow'1 in inferiori materia et1,7 grossiori; puta formam1
spiritualitatis" in subtiliori materia, formamab verow corporeitatis
ina0 inferiori^ ut ipseae dicit.a''3 Praeexigiturag ergo in materia
differentiaab subtilitatis grossitiei ante formam spiritualitatis
etal
etal corporeitatis. igitur quod iterum ante grossitiem et
Oportet
subtilitatem praeexistata1,ak in materiaak aliqua aliaal differentia per
quam una materia sit receptiva unius et alia alterius et eadem
quaestio redibit de illisam aliis praeexistentibusa0 et sica0 in infinitum.
Quantumcumque enim deveniretur ad materiam totalitera0 uni

formem, secundum principia positionis praedictaea" oporteretar quod
nonaa reciperetat nisi unama" formam etav aequaliter per totumaw,az;
29. — a) Haec tertio - EF. — b) ne esse - I. — c) est - от. D. —

d) in - от. EF. — e) quae - от. I. — f) Hот - I. — g) Hот.
- D. —
h) aliud - B. — i) in - от. I. — j) accipit - ACDEFKI ;
accepit - B. — k) Hот. - AC. — 1) id vero in quo differunt
accipiunt - от. I. — m) vero - от. H. — n) accipit - ACDE
FIK; accepit - B. — o) ex - от. G. — p) expresse - G. —
q) diversitas - I. — r) nobiliorem - ABCDEFHIKL. — s) for
mam - ABCDEFHIKL. — t) Hот. - H. — u) recipiat - ABC
DEFHIKL. — v) ignobiliorem - ABDEFHIL; est - add. С —
w) Hот. - I. — x) non - C. — у) in - add. G. — z) formam -
ABCDEFHI. — aa) spiritualem (?) - BC. — ab) formam -
ABCDEFHI. — ac) in - от. ACI. — ad) inferiora - DI. —
ae) ipse - от. I. — af) primo - add. I. — ag) praeexistit -
ABCDEFIK; praeesistit - H. — ah) differentia - от. I. —
ai) Нот. - D. — aj) praeesistens - I. — ak) praeexistat in
-
materia - от. H. — a1) alia - от. EFK. — am) illis - от. AC.
an) existentibus - BEFGHK. — ao) in - от. I. — ap) to-
tam - H. — aq) de - add. A. — ar) deporteret - C. — as) non
- от. I. — at) recipet - В ; recipere - I. — au) imam - от. AC.
av) et - от, I. — aw) Hот. - H. — ax) totam - I.
Capitulunt VI 67
et iterum materia illi formae substrataay non reciperet" consequenter1"

nisibb iinam formam et uniformiterb0 per totumaw etM ita descendendo
usque ad infimabe nulla diversitas in rebus inveniri posset1".
30. — Quarto, quia antiquis naturalibus ponentibus primam ma-

teriama communem substantiam omnium, possibile erat ex eab diver
sas res instituere, attribuendo diversis partibus ejus formas diversas.1
Poterat enim0 ind illa communi materia, cum corporalise esset', intel-
ligi divisio secundum quantitatem. Remota6 autemb divisione quae1
est1 secundum quantitatem, non remanet nisi1,k divisio secundum for
mam vel secundum1 materiamm. Si igitur ponatur universalis materia,
quae est communis omni substantiaea non habens in sui ratione quan
titatem, ejus divisio non potest intelligi nisi vel0 secundum formam0
vel" materiam ipsam. Cum autem dicitur quod materia incorporear
communis partim recipit formama hanc et1 partim recipit formam'
illam, divisio materiae praesupponitur diversitatia formarum in ma
teria receptarumv. Nonw ergo illa divisio secundum alias1 formas po
test intelligi. Si ergo intelligatur secundum formas aliquas, oportet
quod intelligatur secundum priores formas7 quarum neutram1 ma-
teria" per totum recipit; unde oportetab iterum in materia praeintel-
ligerea0 divisionem distinctionem quamcumqueaa.
vel101 Erit igitur et
haeca' secundum alias formas inag infi-(88v)-nitumab, velal devenire
oportet ad hoc quod prima divisio sit secundum ipsam materiam.
ay) substractae - ABC; subtractae - D; substrate - K; sub-

stracta - EGL; sub sub ferre - I. — az) recipet - B. — ba) com-
muniter - EF. — bb) per - add. I. — be) uniformem - G. —
bd) et - от. EF. — be) infinita - BG. — bf) possit - ABCDI.
30. — a) materiam - от. E. — b) eadem - EF. — c) nam - EF. —

d) in - от. EFI. — e) formalis - I. — f) omne - I. — g) re
mota - от. I. — h) aut - add. I. — i) quaerit - I. — j) nisi -
от. EFGKL. — k) quae est - add. HL. — 1) secundum -
от. H. — m) numerum - G. — n) substantia - ABCDEFIKL.
— o) vel - от. K. — p) formam - от. I. — q) vel - от. I ;
secundum - add. ABCDF. — r) in corpore - D. — s) Hот ,
GI. — t) et - от. EFH. — u) omnium - add. H. — v) recep-
tatum - A. — w) nam - I. — x) has - ABCDEFHIKL. —
y) formas - от. I. — z) neutram - от. I ; neutra - ABCDEFG.
aa) materiam - H. — ab) oportet - от. H. — аc) intelligere - T.
ad) et - B. — ae) quantumeumque - D.
— af) hic - EF; hoc - DI.
ag) in - от. I. — ah) abire - add. G. — ai) vel - от. L; ut - E.
31. — Non esta autemb divisio secundum materiam nisi0 quia

materia secundum se ipsam distinguitur, non propter diversam dis-
positionem veld formam aut quantitateme, quia hoc' esset distingui
materiamg secundum quantitateme autb formam seu dispositionem.
Oportet igitur quod finaliter deveniatur ad hoc quod non sit una
omnium materia sed1 quod1 materiae sint multae et distinctaek secun
dum seipsas. Materiae autem proprium est esse in potentia. Hanc
igitur distinctionem materiae accipere oportet non secundum quod
est vestita1 diversis formis autm dispositionibus, hoc enim est praeter
essentiam materiae, sed secundum distinctionema potentiae respectu
diversitatis formarum. Cum enim0 potentia id quod est ad actum di-
catur, necesse est quodp potentia distinguatur secundum id ad" quod
primor potentiae dicitur1'i. Dico autem" ad aliquid primo potentiam
dici, sicut potentiam visivamv ad colorem, non autem adw album et1
nigrum, quia eadem esf susceptiva1 utriusque"; et similiterab super
ficies est susceptiva albi et nigri secundum unama0 potentiam, quae
primoad dicitur respectu colorisae. Unde patet falsum essea' princi-
pium quod supponebat dicens potentiamag et receptionem in omnibus
eodem modo inveniri.
31. — a) enim - I. — b) autem - от. I. — c) non - от. H. — d) aut

HL. — e) Нот. -F.
— f) hoc - от. I. — g) materiam -
от K. — h) vel - HL. — i) secundum - I. — j) quod - от. I.
— k) distinctione - I. — 1) investita - F. — m) autem - I. —
n) materiae aliter - add. G. — o) igitur - I. — p) ut - ABCDI.
— q) ad - от. D. — r) prima - H. — s) potentia - от. EF;
substantia - GKL. — t) dicitur - от. I. — u) quod - I. —
v) visivam - от. I. — w) ad - от. I. — x) aut - D; autem (?) - I.
y) est - от. I. — z) susceptiva - I. — aa) et similiter super
ficies est susceptiva utriusque - add. L. — ab) simpliciter - H.
ac) suam - H; una - I. — ad) potest (?) - I; potentiam - H.
— ae) caloris - I. — af) esse - от. I. — ag) potentiam - от. I.
CAPITULUM VIIa
QUOD SPIRITUALIS ET CORPORALIS SUBSTANTIAE NON

POTEST ESSE UNA MATERIA1»
32. — Ex hac autem0 ratione ulterius concludi potestd quod

spiritualis et corporalis substantiae non potest esse una materia. Nam
sie est' materia una et communis utrorumque, oportet in eag distinc-
tionem praeintelligi ante differentiam formarum, scilicetb spirituali-
tatis1 et corporeitatis1,quae quidem non potest esse secundum quan-
titatis divisionem, quiak in substantiis1 spiritualibusm quantitatis di
mensiones non inveniuntur.1 Unde relinquitur quod ista distinctio sit
veln secundum formas0 seup dispositiones vel" secundumr ipsam ma-
teriam, et cum none possit esse formas et dispositiones in
secundum
infinitum, oportet tandem redire1 ad hoc0 quod sit distinctio in ma
teria secundum se ipsam. Igiturv erit omninow alia materia spiritu-
alium et corporalium substantiarum1.
33. — Item,
cum recipere sit proprium materiae inquantum hu-
jusmodi, si sit eadem materia spiritualium et corporalium substan-
tiarum1, oportet quod ina utrisque0 sit idem receptionis modus0. Ma
teria autem corporalium rerum suscipit formamd particulariter id est
non secundum communema rationem formae.i Nec' hoc habet ma-
32. — Capitulum VII - от. ABCDIK;

Capitulum VIII
- EG; VIII« - H.
— b) quod spiritualis corporalis
et substantiae non potest esse
una materia - от. ABCDIK ; De reprobatione erroris - EG ; Re-
probatio opinionis Avicebron de materialitate substantiarum sepa-
ratarum - H. — c) etiam - EFK. — d) potest - от. I. —
e) sicut - I. — f) est - от. I.
— g) ipsa - ACDEFHIKL; ipsam
istam - B. — h) scilicet - от. H. — i) spiritualitаten! - I. —
j) corporeitatem - I. — к) quia - от. ABD; cum - CI. —
1) substantiis
- от. H. — m) in quibus - add. B. — n) vel -
от. I. — o) formam - G. — p) secundum - add. EFHKL. —
q) vel - от. I. — r) secundum - от. EFGHKL. — s) non -
от. I. — t) devenire - EF. — u) hoc - от. A. — v) igitur -
от. H. — w) omnia - H. — x) Нот. - B.
33. — a) in - от. AB.

— b) utroque - I. — c) motus - B. — d) formam
- от. K. — e) rationem formae. Nec hoc habet materia corpora
lis inquantum dimensionibus subjicitur aut formae corporali - add. I.
tena corporalis inquantum dimensionibus subjicitur aut formae cor-

poralie; quia etiamB ipsamb formam corporalem1 individualiter1 ma
teriak corporalis1 recipitm. Unde manifestum0 fit quod hoc convenit0
tali materiaep ex ipsa natura materiae, quae quia est infima" debilissi-
mo modo recipit formam: fit enim receptio secundum modum reci-
pientis. Et per hoc maxime deficit a completa receptione formae,
quae estr secundum totalitatem ipsius, particulariter ipsam recipiens.
Manifestum est autem quod omnis substantia intellectualis recipit
formam intellectam secundum suam totalitatem; alioquin eam ina
sua1 totalitate0 intelligere non valeret. Sic enim intellectus intelligit
remv secundum quod forma" ejus in ipso existit1'2. Relinquitur igi-
tur quod materia, si7 qua1 sit" in spiritualibus substantiisab, non sit"
eadem cum materia corporalium rerum, sedad multo altior et sub-
limior, ut pote recipiens formam" secundum ejus totalitatem.
34. — Adhuc, ultra procedentibus manifestum fita quod tantob

aliquid in entibus est altius quanto0 magis habet rationemd essendi.
Manifestum est autem quod cum ens per potentiam et actume divi-
datur quod actus est potentia perfectior et magis habet de ratione
essendi.i Non enim' simpliciter dicimus esseg quod est in potentia
sed solum quod est inb actu. Oportet igitur1 id1 quod est superius in
entibus magis accedere ad actum: quod autem est in entibus infimum"
propinquius esse1 potentiaem. Quia igitur materia spiritualium sub-
stantiarum non potest esse eadem cum materia corporalium sed longe
f) nam - H. — g) in - B; est - F. — h) ipsam - от. G.

— i) corporaliter et - G. — j) ipsa - add. H. — к) materialis
- I. — 1) corporalis - от. I. — m) suscipit - K. — n) materia - D.
— o) evenit - K. — p) materia - A. — q) infinita - I. — r) sub-
jectum - add. I. — s) secundum - H. — t) suam - H. — u) to
talitatem - H. — v) rem - от. EF. — w) formam - H. —
x) existat - B. — y) si - от. EF; sit - C. — z) si - C; quae
- EF ; quaerit - I. — aa) sit - от. I ; est - EFGHK. — ab) sub-
sidiis - I. — ac) est - ABCDI. — ad) hoc sit - add. EF. —
ae) formarum - 1.
34. — a) sit - CDEFI. — b) Quanto - G. — c) tanto - G. — d) de

ratione - ABCDI. — e) actu - I. — f ) igitur - D. — g) esse - от.
C. — h) in - от. ABCI. — i) quod - add. I. — j) id - от. H. —
к) infinitum - H. — 1) est - BH; dicitur - EF. — m) potentia - H.
Capitulum Vil 71
altior ut ostensum est,2 necesse est utn distet a corporalium materia

secundum differentiam0 potentiae et actusp. Corporalium autem ma
teria est" potentia pura secundum sententiairT Aristotelis et Pla-
tonis.3 Relinquitur igitur quod materia substantiarum spiritualium
non sit potentia pura, sede sit aliquid ens actu' in potentia existens.
Non autem sic dico ens actu" m potentia existens0 quasi ex poten
tia et actu compositum, quia vel essetv procedere inw infinitum vel1
oporteret7 aliquid" quod esset ensab in potentia tantum;
venire1 ad
quod cum sit ultimum ina0 entibus et per consequens non potestad
recipere nisi debiliter et particulariter, non potest esse prima0e ma
teria spiritualis" et intellectual« substantiaea''ag. Relinquitur igi
turab quod spiritualis substantiaea1 materia ita sita1 ens actu quod sit
actus vel forma subsistens sicutak et materia софогаНum rerum itaal
dicitur ens in potentia quia est ipsa potentia formisa'0 subjecta.
35. — Ubicumque autema ponitur materia ens actu, nihil differt

dicereb materiam0 et substantiam rei. Sic'1 (89r) enim antiqui Natur
ales, quie ponebant primam materiam rerum corporalium esse' ali
quid* ens actu, dicebant*1 materiam esse1 omnium rerum substantiam,
per modum quo artificialium substantia nihil est aliud quam1 еогum
materia.1 Sic igitur sik materia spiritualium substantiarum1 non po
test essem aliquid ensm in potentia tantum, sed est aliquid ens0 in0
n) longe - add. ABCDI. —

o) sive distinctionem - add. EF.
—
p) corporalium actus - add. I. — q) prima - add. I. — r) sen-
et
tentiam - от. F; positionem - L. — s) sed - от. I. — t) actu
- от. EF. — u) in potentia existens - от. ABCDKFHIKL. —
v) esset - от. H. — w) in - от. BI. — x) vel - от. EF.
—
-
y) esset - EFGHKL. — z) devenire - H.
ab) ens - от. I. — ac) in - от. F.
— aa) aliquid -
— ad) potens - АИСШ. -
от. I.
ae) una - B. — af) et intellectualis substantiae - от. I. -

ag) simile (?) - H. — ah) igitur - от. В; ergo - АСШ, --
ai) substantiae - от. EF. — aj) fit - С — ak) si - 1.
- . al) ita
- от. K. — am) formalis - EF.
35. — a) igitur - GL. — b) diceret

- I. — c) materia - Л. d) »lent
- BDEF. — e) esse - add. EF. — f) esse - от. H. — g) ali
quid - от. K. — h) dicebat - I. — i) esse - от. II. - - j) quure
- I. — к) haec - G. — l)substantiarum - от. AC. -- m) ali
quid ens - от. I. — n) in - add. EF. — o) in - от. KL.

actu, ipsa spiritualium rerum materia est eorump substantia. Et se

cundum hoc nihil differt ponere materiam in" spiritualibus substan-
tiis et ponere substantias spirituales simplices non compositas ex ma
teria et fonnar.
Amplius, cum actus naturaliter sit prior potentia et formar quam

materia, potentia quideme dependit1 in" suo esse ab actu etv ma
teriaw a forma; forma1 autem7 in suo esse non dependet a materia
secundum rationem propriam vel1 actus; (non enim priora naturali-
teraa a posterioribusab dependent) : — Si igitur aliquae formae sint
quaea0 sinead materia esse non possunt, hoc non convenu eis exae
hoca' quod sunt formaeag sed ex1* hocal quod sunt tales formaea*,
sciliceta1 imperfectaeak quae per se sustentari non possunt sed indi
gent materiae fundamento.
36. — Sed antea omneb imperfectum reperitur0

aliquid perfectum
in omnibus generibus, puta, si'1 este ignis in materia aliena' a qua
ignis secundum suam rationem non dependetg necesse est esse ignem
non sustentatum inb materia aliena'. Sunt1 igitur1, supra formas in
materia11 receptas, aliquae formae per se subsistentes quae sunt spiri-
tuales substantiae ex materia et1 formam non compositae. Hoc etiam0
apparet in infimis0 substantiarum spiritualium, scilicet animabus,
si quis eas ponatp corporibus uniri ut formas. Impossible est enim id"
quod estr ex materia et forma compositum, esse alicujuse corporis
p) earum - EF. — q) sub - add. F. — г) Hот. - I. — s) qui

dem - от. I. — t) dependes - F. — u) in - от. F. — v) et
- от. I. — w) et - BE. — x) forma - от. I. — y) quidem - I.
z) vel - от. D. — aa) universaliter - ABCEFGL. — ab) ex aoile
- add. I. — ac) quae - от. I. — ad) si non - I. — ae) secun
dum - H. — af) hoc - от. H. — ag) Нот. - D. — ah) ex -
от. L; secundum - H. — ai) hoc - от. HL. — aj) formae
enim - add. H ; enim - add. L. — ak) sunt - add. HL.
36. — a) dicunt - DI. — b) esse - DI. — c) invenitur - ABCDI. —

d) scientiae - I. — e) est - от. I. — f) Hpт. - ABC. — g) in
pendeat (?) - H. — h) in - от. EDF. — i) et - L — j) igitur
-
- от. H; etiam - B. — к) materüs - ABCDI. —
1) et
m) forma - от. I. — n) autem - AC. — o) infimi - F. —
- от. I.
-
p) componat - L. — q) illud - H; aliquid - K. — r) est - от. D.
s) secundum - add. I.
Capitulum VII 73
formam'. Nam esse formam' alicujus est esse actum ejusdem. Nulla
igitur pars ejus quod est0 alicujus forma, potest esse materia quae
est potentia pura.
t) Hот. - I. — u) est - от. I.

CAPITULUM VIIIa
DE SOLUTIONE RATIONUM AVICEBRONb
37. — His igitur0 visis, facile est rationes solvered in contrarium

adductasa. Prima' enim ratio concludere videbatur quod non posset
essediversitas in spiritualibus substantiis si non essent ex materia et
forma compositae.*-i Quae quidem ratio in utraque parte suae deduc
tions deficiebat. Neque oportet quod ea quae sunt materiae
enim
tantum sintb absque diversitate, neque1 etiam1 hock oportet de sub
stantiis quae sunt formae tantum1. Dictum est2 enim quod quia ma
teria secundum id quod est, estm in potentia ens, necesse est utn se
cundum potentiae diversitatem sint diversae materiae. Nec aliud dici-
mus0 materiae substantiam quam ipsam potentiam quae est in genere
substantiae. Nam genus substantiae, sicut etp alia genera, dividitur*
perr potentiam et actum, et secundum hoc nihil prohibet aliquasa sub
stantias quae sunt in potentia tantum esse diversas1, secundum quod
ad" diversav genera actuum ordinanturv, per quem modum materia
coelestium corporumw a materia elementorum distinguitur. Nam ma
teria coelestium corporum est in potentia ad actum perfectum, id
est ad formam quae complet totam potentialitatem materiae, ut jam1
non remaneaf potentia2 ad alias formas. Materia autem elementorum
est in potentia2 adaa formasab incompletasa0, quae totam potentiam101
materiaeaa terminare non possunt. Sed supra has materias est spiritu-
37. — a) Capitulum VIII - от. ABDIK; VI - C; Capitulum IX - EGH.
— b) De solutione rationum Avicebron - от. ABD; solutio ra-

tionum Avicebron opinionis - H; Hie respondetur ad rationes
Avicebron - I; Responsum - add. L. — c) igitur - от. H. —
d) dissolvere - ABCDI. — e) adducans - I. — f) potentia - H;
et - add. H. — g) composita - D. — h) sit - EH(?). — i) nec
- EFG. — j) etiam - от. EFGL; enim - I. — k) hoc - от. K.
— 1) tantum - от. EF. — m) est - от. BEFHI. — n) quod - H.
o) de - I. — p) et - от. I. — q) dicuntur - I; et - add. D. —
r) per - от. B. — s) aliquas - от. K; aliquid - EF. — t) Нот.
- I. — u) ante (?) - add. H. — v) ordinatur - AC. — w) ma
teria - add. C; a materia - add. B. — х) jam - от. I. — у) in
- add. H. — z) Нот. - I. — aa) ad - от. I. — ab) formam -
ABCDI. — ac) incompletam - ABCDI. — ad) potentiae - BDI.
— ae) materiae - BDI.
Capitulum VIII 75
alis materiaa', id substantia spiritualisa' quae recipit formam

estag
secundum suam totalitatemab, inferioribus materiis formama1 particu-

lariter recipientibus.
38. — Similitera etiam non tenet deductio exb parte0 formarum.i

Manifestum est enim quod si res compositae ex materia et formad
secundum formas differunt, quode ipsae formae' secundum seipsasg
diversae sunt. Sed si dicatur quod diversarum rerum formae non
sunt diversae nisib propter materiae diversitatem1, sicut diversi1 co-
lores ex una solis illustrationek causantur in аёгеk secundum spissi-
tudinis1 differentiamm raritatis0 illius, necesse est quod ante co-
etn
lorum1 diversitatem praeintelligatur in aëre diversitasp puritatis" et
spissitudinis, et sicr etiame necesse erit quod in1 materia ante unam
formam intelligatur alia forma, sicut etiama in corporibus ante co-
lorem intelligitur superficies. Invenitur igitur" inv formisw diversitas
secundum quemdam ordinem perfectionis et1 imperfectionis7. Nam
quae materiae est propinquior, imperfection est" et quasia0 in po-
tentia respectu supervenientisa0 formae. Sic igitur101 nihil prohibet in
spiritualibus substantiis ponere multitudinem, quamvis sint formae
tantum, ex hoc quod una earum est alia imperfectiorae, ita quod im
perfectior est in potentia respectu perfectioris usque ad primam earum
quae est actusa' tantum, quae est Deus, ut sic omnes inferiores spiri-
tualesag substantiaeab et materiae possinta1 dici secundum hoc quod
af) id est substantia spiritualis - от. H. — ag) ipsa - add. ABCD.

— ah) corpalitem - D; in - add. D. — ai) formam - от. П.
38. — a) aliter - K. — b) formare - add. I. — c) per te - I. — d) for

mas - I. — e) quia - I. — f) formae - от. F. — g) ipsas - E.
h) nisi - от. G. — i) sed - add. D. — j) diversis - I. — k) ta
men (?) aus materiae - I. — 1) differentiam et raritatis illius
necesse est quod ante colorum - от. I; ad - add. I. — m) et
diversitatis - add. E. — n) sive - EF. — o) diversitatis - ABCDK.
— p) differentia - H. — q) raritatis - L; sive raritatis - add. EF.
r) sicut - G. — s) Hот. - I. — t) in - от. H. — u) ergo - I.
— v) in - от. EF. — w) multiformis - EF. — x) et - от. E.
— y) imperfectionis - om. E. — z) imperfectiorem - I. — aa) est
— от, I. —
ab) quod - D. — аc) superveniens - EF. — ad) enim
— B. — ae) perfectior - ABCDI. — af) actu - ABCDEFIL. —
ag) spirituales - от. K. — ah) subjectae - K. — ai) possunt - EH.
sunt in potentia et formaea1 secundumak quod sunt actu.
39. — Unde pateta frivolum esseb quod contra hoc objicit con-
cludens, si spiritualis substantia secundum perfectionem et imper-
fectionem differt, quod0 oportet ipsam esse perfectionis etd imper-
fectionisesubjectum'; et sie, cum subjectum' pertineatg ad rationem
materiaeb, oportebit substantiam spiritualem habere materiam. In
quo quidem dupliciter fallitur. Primo quidem1 quia existimat1 perfec
tionem etk imperfectionem1 esse quasdam formas supervenientes velm
accidentia0 quae subjecto0 indigeant, quod quidem manifeste falsum
est. Est enim quaedam (89v) rei perfectio secundump suam speciem
et" substantiam quae non comparaturr ad rem sicut aecidens ad sub
jectum vel sicut forma ad materiam sed ipsam propriam speciem»
rei1 designat. Sicut enim0 numerusv unus est major aliow secundum
propriün speciem, unde inaequales numeri
differunt, ita in
specie1
formis tam materialibus quam7 a materia separatis7 una est perfec-
tior alia secundum rationem propriae naturae, in quantum scilicet
propria ratio speciei in tali gradu perfectionis consistit. Secundo, quia
esse1 subjectum non consequitur" solum materiam quae est pars
substantiaeab sed universaliter consequitur" omnem potentiam. Omne
enima0 quod se101 habet ad alterum" ut potentia ad actum, ei natum
est subjici; et per hunc etiama' modumag spiritualisa0 substantia,
quamvisal nonai habeat materiam1* partem sui, ipsa tamen prout est
— aj) quod sunt secundum hoc in potentia et formae - add. AС

ak) hoc - add. D.
39. — a) quod - add. AC. — b) est - AC. — c) quod - от. H. —

d) causa - I. — e) perfectionis - I. — f) Нот. - I. — g) per-
tine - I. — h) materiae - от. BD. — i) quidem - от. I. —
j) extimat - ABCDEFHIKL. — k) et - от. I. — 1) imperfec
tionem - от. I. — m) et - AC. — n) activam - EF. — o) a'o - F.
p) sed - I. — q) et - от. I. — r) operatur - EF. — s) speciem
- от. AC ; substantiam - B ; et substantiam - add. K. —
t) rei -
от. EH. — u) in - add. ABCDEFHIKL. — v) numeris - ABC
DEFIKL. — w) numero - add. G. — x) speciem - E. — у) a
materia separatis - от. H. — spiritualibus - H. — z) omne -
ABCDGI. — aa) Hот. - I. — ab) subjeeto - E. — аc) quidem D.
— ad) se - от. F. — ae) alteram - I. — af) etiam - от. HI. —
ag) modum - от. I. — ah) spiritualis - от. EF. — ai) quantum
- EF. — aj) non - от. EF. — ak) naturam - EF.
Capihdum VIII 77
ens secundum aliquid in potentia potest subjici intelligibQibus specie-

bus.
40. — Ex
hoc etiam solutio secundae rationis apparet.1 Cum
enim didmusa aliquamb substantiam esse corporalem vel spiritualem,
non comparamus spiritualitatem vel corporeitatem ad substantiam
sicut formas ad materiam0 vel accidentia ad subjectum, sed sicut dif-
ferentias ad genus, ita quodd substantia spiritualis non propter ali
quid additume-' substantiae estgb spiritualis, sed secundum suam sub
stantiam propriam1, sicut et substantia corporalisk non per aliquid
additume substantiae estbl corporalis sed secundum1 suamm pro-
priam" substantiam. Non enim est alia forma per quam species differ
entiae praedicationem0 suscipitp ab ea per quam suscipitp praedica-
tionem generis ut supradictum est.2 Unde non oportet quod spirituali-
tati" substantiae subjiciatur aliquid sicut materia vel subjectum.
41. — Tertiaa vero ratiob efficaciam non habet.1 Cum enim ens0
non univoce de omnibus praedicetur, non est requirendusd idem modus
essendi in omnibuse quae esse dicuntur sed' quaedam perfectius*,
quaedamb imperfectius participant.2 Accidentia enim entia1 di
esse
cuntur non quia in seipsis esse habeant1 sed quia esse eorum est in
hoc quod insuntk substantiae.3 Rursumque1 in substantiis omnibus
non est idem modus essendi. Illae enim substantiae quae perfectissime
esse participant01 non habent in seipsis0 aliquid quod sit ens in poten
tia solum; unde immateriales substantiae dicuntur. Sub his vero sunt
40. — a) dominus - I. — b) qm quam - I. — c) materia - A. — d) sola

- add. H. — e) Hот. - ABCD. — f) suae - EF. —
g) est - от. F. — h) Нот. - I. — i) esse - C. — j) propriam
- от. EFKL; est spiritualis - add. H. — ubi - add. EF. —
k)
1) per -ABCDIK. — m) suam - от. EF. — n) propriam -
от. ABCDK. — o) praedicatio - EF. — p) Hот. F. — q) spiri
tualis - add. ABCDI.
41, — a) Tertio -I.

— b) ratio - от. I. — c) eis - I. — d) relinquen-
dus - I. e) omni - I. — f ) secundum - H ; quod - add. B. —
g) perfectus - от. EF; vel - add. H. — h) quaedam - от. EF.
i) essentia - I. — j) habent - K. — к) sunt - B. — 1) Rursum
- G; rursus - BI. — - A. — n) ipsis - L.
m) participantur (?)
substantial quae etsip in seipsis hujusmodi" materiam habeant quaer

secundum essentiam in potentia tantum, tota tamen
suie est ens
earum1 potentialitas0 completur per formamv, ut in eis non remaneat
potentia ad aliam formam\ Unde et incorruptibiles sunt, sicut coeles-
tia corpora quaew necesse est ex materia et forma composita esse1.
Necesse7 est enim ea actu1 existere, alioquin motui" subesseab nona"
possent aut sensuiad subjacere aut alicujus actionis essea0 principium.
Nullum" autem eorum esta' forma tantum, quiaag si essent formaea0
absquea1 materia, essent substantiae intelligibilesa1 actu siveak in
telligentes secundum seipsas, quod esse non potest, cum intelligere ac
tus corporis esse non possit ut probatur in libro De Animaa1'4. Relin-
quitur ergo quod sunt quidem ex materia et fonnaam compositaea0,
sed sicut illud corpus itaa0 est huic magnitudini et figurae determina-
tae subjectum quod tamenap non est in potentia ad aliama" magnitu-
dinem velar figuramaa, ¡ta coelestium corporum materia itaat est huic
formaea" subjecta quod non estav in potentia ad aliam formam.
Sub his vero substantiisaw est tertius substantiarumaw gradus, scilicet
corruptibilium corporum, quae ina1 seipsis habent hujusmodi materiam
quae est ens in potentia tantum. Nec tamen tota potentialitas hujus
modi materiae completur per formam unam cuia7 subjicitur quin
remaneat adhuc in potentia ad aliasa1 formasba. Et secundum hanc
diversitatem materiae inveniturbb in corporibus subtiliusb0 et gros-
— o) et- add. I. — p) si - I ; etiam - B. — q) hujusmodi -

от. K. — r) et - AC; est - BD. — s) suam - K. — t) earum
- от. EF; eorum - ABCDHI. — u) possibilitas - H. — v) Hpт.
- F. — w) quae - от. K. — x) est - ACER — y) mani
festum - ABCDI. — z) actu - от. - D; acta - ABCI. —
aa) motus - BEFK; motum - I. — ab) subjecta - ABCDK;
substantia - EFI; esse - add. ABCDI. — аc) Нот. - I. —
ad) sensu - EF. — ae) nulla - H. — af) sunt - H; est -
add. I. — ag) quia - от. I. — ah) forma - K. — ai) absque
- от. I. — aj) intellectus - I. —
ak) simul et - ABCDI; sicut
-
et - EFK. — a1) III (?) - add. A. — am) id est - add. H.
an) composita - ABCDI. — ao) etiam - add. EF. —
ap) tamen - от. I. — aq) alam - I. — ar) vel - от. I. —
as) figuram - от. I. — at) ita - от. GHL. — au) sic -
add. G. — av) quod non est - add. A. — aw) est tertius
substantiarum - от. I. — ax) in - от. I. — ay) in - от. I.
ay) cum - C. — az) aliam - I. — ba) formam - I. — bb) in-
venit - I. — be) subtilibus - F.
Capitulum VIII 79
siusM prout coelestia corpora sunt subtiliora et magis formalia quam

elementaría. Et quia forma proportionatur materiae, consequens est
utbe etiam coelestia corpora habeant nobiliorem formam et magis
perfectam utpote totam potentialitatem materiae adimplentem". In
substantiisbg igitur superioribus abb quibus est omnino potentia ma
teriae aliena, invenitur quidemb1 differentia majoris et minorisb1
subtilitatisbk secundum differentiam perfectionis formarum, non ta
menb1 in eis est compositio materiae et formae.
42. — Quarta vero ratio efficaciam non habet.1 Non enim opor
tet quoda, sib substantiae spirituals materia careant, quod a Deo0
non distinguante. Sublata enimd potentialitate materiae, remanet
in eis potentia quaedam0 inquantum non sunt ipsum esse' sed
esse' participant.2 Nihil enimg per se subsistensb, quod sit ipsum
esseb, potest1 inveniri1 nisi unum solum; sicut nec aliqua forma si
separata consideretur potest esse nisi unak. Inde est enim quod ea
quae sunt diversa numero sunt unum specie, quia natura speciei se
cundum se considerara est unak. Sicut1 igitur est una secundum con-
siderationemm dum0 per se consideratur0, ita essef una secundum esse
si per se4 Eademquer ratio est de genere per comparationem
existeret.
(90r) ad species, quousqueperveniatur ad ipsum esse quod est com-
munissimum. Ipsuma igitur esse1 secunduma se subsistensv est unum
tantum.3 Impossibile est igitur quod praeter ipsum sitw aliquid sub-
sistensv quod sit esse tantum. Omne autem quod est esse habet. Est
igitur in quocumque praeter primum et ipsum esse tanquam actus et
substantiaa rei habens esse tamquam potentia receptiva hujus actus
qui7 est1 esse.4
-bd) atisius - I. — be) quod - ABCDI. — bf) adimpletam - EF.

bg) his - I. — bh) in - I. — bi) quaedam - B; quidam - I.
bj) et minoris - от. К. — bk) subtilitas - I. — Ы) tamen - от. H.
42. — a) ut - ABCDI. — b) si - от. I. — c) ideo - CEFGHL; actio (?)

- I. — d) omni - ABCDI ; in eis - add. K. — e) quae - B. —
f) Ноrn. - I. — g) autem - ABCDI. — h) quod sit ipsum esse
- от. H. — i) potest - от. EF; potent - CDGI. — j) inveniri
- от. D. — k) Ноrn. - H. — 1) sic - I. — m) quemdam - H.
n) dum - от. H. — о) considerantur - I. — p) esse - I. — q) sub-
sisteret vel - add. H. — r) eamdemque - I. — s) ipsum - от. I. —
t) esse - от. I. — u) per - ABCDI. — v) Нorn. - F. — w) sic
- D. — x) substantiam - I. — y) quod - D. — z) in - add. I.
43. — Potest autem quisa dicere quod id quod participat aliquid11

est0 secundum se carens illo; sicutd superficies quae nata est partici
pare coloreme secundum se considerata est non' color6 et non coloratab.
Similiter igitur id1 quod participat1 esse oportetk esse non ens. Quod
autem1 est in potentia ens et participativum ipsius, nonm autema
secundum se est0 ens, materia estp, ut supradictum est.1 Sic igitur
omne quod est post primum ens, quod est ipsum esse, cum sit par
ticipative" ens, habet materiam.
Sed considerandumr est quod ea quae a primo ente essee,t par
ticipant, non participanta esse0 secundum universalem modum essendi,
secundum quod est in primo principio, sed particulari ter secundum
quemdam determinatum essendi modumv quiw convenit vel1 huic
generi vel huic speciei. Unaquaeque autem res adaptatury ad unum1
determinatum modumv" essendi secundum modum suae substantiae.
Modus autem uniuscu jusque substantiae compositae ex materia et
forma est secundum formamab'a0 per quam pertinet ad determinatam
speciem. Sic igitur res composita ex materia et formaab per suam for-
mam fit participativaad ipsius esse a Deoae secundum quemdam pro
prium modum.
44. — Invenitur igitur in substantia composita ex materia et

forma duplex ordo: unus quidem ipsius materiae ad formam, alius
autem ipsius rei jam compositae
ad esse participatum.1 Non enima est
esse rei nequeb forma ejus0 neque materiad ipsius sed aliquid adven-
43. — a) aliquis - K. — b) aliquid - от. ABCDEFIK. — c) esse - D.

— d) sicut - от. ABCD; nt - I. — e) colorem - от. I. —
f) non - от. I. — g) color - от. I. — h) et ideo nata est par
ticipare - add. I. — i) id - от. ER — j) participant - H. —
к) dicitur - С — 1) autem - от. I. — m) materia - H. —
n) autem - от. H. — o) est - от. H. — p) est - от. EFI ; hujus-
modi - add. G. — q) participativem - H. — г) et sciendum - H.
— s) Нот. - I. — t) esse - от. B. — u) omne - I. — v) Нот.
— H; et - add. H. — w) quae - EF. — x) vel - от. DI. —
y) aptatur - I. — z) vitum - I. — aa) qui convenit vel huic
generi vel huic speciei. Unaquaque autem res adaptatur ad unum
determinatum modum - add. D. — ab) Нот. - H. — аc) for
mam - от. I. — ad) participata - I. — ae) adeo - BH.
44. — a) enim - от. I. — b) in - B; nee - H.

Cafñtulum VIII 81
iens rei per formam.2 Sica igitur in rebus ex materia et forma com-
positis' materia quidem secundum se considerata5, secundumb mo-
dum suae essentiae habet esse in potentia, et hoc ipsum est ei ex ali-
qua1 participatione primi entis'; caret vero secundum se considerata
forma per quam participat esse ink actu1 secundum proprium modum."
Ipsa vero res compositam in sui essentia0 considerata jam habet
formam, sed0 participat essep proprium sibi per suam formam". Quia
igitur materia recipit esse determinatumr actuale per formam et non
e converso, nihila prohibet esse1 aliquam formam quae recipiat0 esse
in se ipsav,non in aliquo subjecto. Non enim causaw dependet ab
effectu, sed potius e converso. Sic1 igitur5''1 forma ipsa" per se sub
sistera esse participat in se ipsav sicut forma materialisab in subjecto.
Sia0 igitur1 per hoc quod dico non ensad, removeatur solum esse in
actu", ipsa forma secundum se considerata est non ensaiJ,a', sed esse
participans. Siag autem non ensa0 removeat non solum ipsum esse
in actu, sed etiam actum seual formama1 per quam aliquidak partici
pat esse, sical materia est non ens, forma vero subsistens non est non
ens sed estam actus, qui est forma participativaan ultimi actus10 qui
est esse.
Patet igitur differt potentia quae est in spiritualibusar

inap quoa"
substantiisaa a potentia quae est in materia. Nam potentia substan-

tiae spiritualis attenditurat solum secundum ordinem ipsiusa" adav
c) ipsius - H. — d) materia - от. I. — e) sicut - EF; si - I.

f) componis - E; compons - F. — g) consideratas - H. —
h) secundum - от. I. — i) aliquali - EFG; actu qui - I. —
j) entis - от. L. — k) in - от. GHK. — 1) actis - DI. —
m) composita - от. F. — n) esse - FI. — o) sed - от. I. —
p) est - F. — q) formam - от. F. — r) terminatum - H. —
— - s) non - H. — t) esse - от. D. — u) recipit - EF. —
v) Нот. - AC. — w) eam - H. — x) sit - I. — y) ergo - I. —
z) Нот. - K. — aa) ipsa - от. I. — ab) materia vel - I. —
ac) sit - I. — ad) Hoт. - ACH. — ae) et - add. I. — af) ei
add. I. — ag) sed - I. — ah) est - I. — ai) suum - I. —
aj) formam - от. I. — ak) aliqua - I. — a1) ergo - I. —
am) est - от. GH. — an) participative - ABDHI; participatrix
- G. — ao) actus - от. B. — аp) in - от. H. — aq) quod - H. —
ar) substantiis - I. — as) substantiis - от. EFGHKL. —
at) attendit - EF. — au) esse potentia vero materiae attendi-
tur secundum ordinem - от. I. — av) ad - от. EFGKL. —
esse: potentia vero materiaeaw attenditur" secundum ordinem"" eta7

adai formamba et adbb esse. Si quis autemb0 utramque potentiamM
materiam esse dicat, manifestum est quodbe aequivoce materiam no-
minabitb'.
45. — Quintae veroa rationis solutioî jam ex0 dictis apparet.2

Quia enim substantia spiritualisd esse participat non secundum suaea
communitatis' infinitatem, sicut est in primo principio, sedg secun
dum proprium modum suaee essentiae, manifestum estb quod esse
ejus non est1 infinitum finitumk. Quia tamen1 ipsa forma non
sed1
est1 participata in materia1" in0 hac parte non finitur per modum quo
finiuntur0 formaep in materia existentes".
Sic igitur apparet gradus quidamr infinitatisa in rebus. Nam ma
teriales substantiae finitae1 quidem sunt dupliciter0, scilicet ex parte
formae quae in materia recipitur et ex parte ipsius esse quod partici
pat secundum proprium modum, quasi inferius et superius finita ex
istera. Substantia vero spiritualis est quidem finita superius inquan-
tum a primo principio participat esse secundunT proprium modum;
est autemw infinita1 inferius inquantum non participator7 in subjecto1.
Primum vero principium, quod Deus est, est" modis omnibus infini
tum.
aw) materiae - от. H. — ax) attenditur - от. ABDGHKL.

— ay) et - от. HL. — az) ad - от. I. — ba) formas - H. —
bb) speciem - add. D. — bc) igitur - EF. — bd) potentiam - от. I.
— be) quod - от. I. — bf) nominabat - F.
45. — a) vero - от. H. — b) conclusio - EF. — c) esse - I. —

d) spiritualis - от. H. — e) Нот. - H ; esse - add. H. —
f) totalitatis - I. — g) sed - от. I. — h) est - от. I. —
i) Нот. - D. — j) sed - pт. I. — к) finitum - от. I. —
1) tamen
- от. F. — m) materiam - EF. — n) ex - ABCDI. —
sumitur - EF. — p) aliae foratae - H. — q) existens - I. —
o)
r) quidam - от. K. — s) infinitas - FI. — t) sunt - I. —
u) duplex - I. — v) secunda (?) - D. — w) a - add. I ; modo
— add. EF ; quodammodo - add. I ; alio modo - add. K. —
x) finita - AC; infinito - EF. — y) participat - I. — z) sub-
jecta - K. — aa) est - от. AC.
CAPITULUM IXa
DE ERRORE PONENTIUM ANGELOS NON CREATOS ET

EJUS IMPROBATIONEb
46. — Sicut praedicta positio1 circa conditionem spiri-

autem
tualium substantiarum a sententia Platonis et Aristotelis deviavit0-2,
eisdimmaterialitatise simplicitatem auferens, ita et' circa modum es-
sendig ipsarumb aliqui a veritate deviasse1 inveniuntur, auferentes1
earumk originem a primo1 et summo auctore; in quo inveniuntur di-
versi homines tripliciter errasse. Primo quidamm enim posuerunt prae-
dictas substantias omnino causam sui esse non habere",g; quidam au
tem0 posuerunt eas quidem essendi causam habere", non tamen im
mediate easp omnes procedere a summo et primo principio, sed qua-
dam serie ordinis inferiores earum4 a superioribus es-(90v)-sendi ori
ginem habere.4 Alii veror confitentur quideme omnes hujusmodi sub
stantiase immediate essendi originem habere a primo principio; sed in
ceteris quae de eis dicuntur, puta quod sunt viventes1, intelligentes et
alia hujusmodi0, superioresv inferioribus causasw existere.5
47. — Primum quidem igitur spirituales substantias omnino in-

creatasa esse existimantb, hujusmodi opinionem0 sumentes ex his quae
46. — a) Capitulum IX - от. ABDIK; Capitulum VII - C; Capitu-

lum X - EG; X - H. — b) De errore ponentium angelos non
creatos et ejus improbatione - от. ABDK; Eorum qui dicunt
substantias spirituales non esse creatas - F; Opiniones dicentium
substantias immateriales causam sui esse non habere et ejus repro
bado - H ; De diversitate circa principia ( ?) et eas substantiarum
separatarum - I ; De opinione eorum qui dicunt substantias spiri
tuales non esse creatas - L. — c) terminavit - I. — d) eis -
от. I. — e) in materialitatis - EFHI. — f) et - от. I. —
g) existendi - ABCDEF. — h) ipsarum - EF. — i) de materia
se - I. — j) auferens - I. — k) eorum - BI. — 1) proprio -
EFG. — m) quidam - от. EFK; aliqui - GHL. — n) Нот. - В.
— o) vero - H. — p) eos - В. — q) eorum - H. — r) vero -
от. H. — s) omnes hujusmodi substantias - от. EF; immediate
(?) - add. K. — t) et - add. G. — u) et alia hujusmodi - add. I.
— v) inferiores - AC. — w) causis - G.
47. — a) incausatas - IG (?). — b) aestimant - EF; extimant - H;

exterminatur - I. — c) opinione - A.
secundum materiamd causantura, utentes communi suppositione natu-

rali' philosophorum pro principio: ex nihilo nihil fitg.1 Hoc autem vi-
detur fieri quod habet causam sui esse. Quidquid igitur sui esse cau
sam habet, oportet illud ex alio fieri. Hoc autem ex quo aliquid fit
materia estb. Si igitur spirituales substantiae materiam non habent,
consequens videtur1 eas omnino causam1 sui esse non habere.1
Rursumk, fieri moveri quoddam est vel mutari. Mutationis au
tem omnis et1 motus subjectum aliquod esse oportet; est enim motus
actus existentis in potentiam'.3 Oportet igitur omni ei quod fit sub
jectum aliquod0 praeexistere. Spirituales igitur substantiae0 si im-
materialesp sunt", factaer esse non possunt.4
Item in qualibet factione, cum pervenitur ad factum esse ulti

mum, non remanet aliquid fieri sicut nec post ultimum motum esse
remanet moveri. Videmus auteme in his quae generantur quod unum-
quodque1 eorum tunc factum esse dicitur0 quasiv factionew terminata1
quando accipit formam. Est enim7 forma generationis terminus. Adep
ta igitur forma, nihil restat fiendum. Habens igitur formam non fit
ens, sed est1 ens" secundum suam formam. Si igitur aliquidab est"
secundum forma, hoc non fit ens. Spirituales autem substantiae
sead
sunt quaedam formae subsistentes, ut ex praemissis manifestum est.

Non igitur spirituales substantiae sui esse causam habent" quasia'
abag alio factae"-ab.
Posset aliquis ad hoc argumentari ex opinionea1 Aristo-
etiama1
telis et Piatonis qui hujusmodi substantias ponuntak esse sempiternas.5

Nullum autem sempiternum videtur esse factum, quia ens fit ex non
- ADEFGH. — e) creantur - E. —
d) naturam f) naturalium
--
- HK. — g) fieri - ABCDL. — h) est - от. I. — i) erit - K.
j) tam - I. — k) rursus - ABCH. — 1) et - от. I; vel - K.
m) secundum quod hujusmodi - add. K. — n) quod - I. —
o) substantiae - от. B. — p) materiales - IK; in materiales - B.
q) sunt - от. H. — r) perfectae - EF. — s) enim - K. —
t) unumque - I. — u) quasi - I. — v) quasi - от. EFHI. —
w) factione - от. H. — x) terminata - от. HI. — y) autem -
GHL; etiam - I. — z) est - от. B. — aa) ens - от. I. —
- I. — - ACDIK; fit - B; sequitur - EF;
ab) aliud ас) sit
quod - add. H. — ad) est - add. H. — ae) quasi ab alio factae
- от. H. —
af) quod - D; quia - I. — ag) in - I. — ah) facto
- F. — ai) autem - ABCDK. — aj) opinionibus - ABCDL —
ak) pununt - E.
Capitulum IX 85
entea1, sicut album ex non alboam.Unde videtur consequens ut quod

fit prius non fuerit. Sic igitur consequens est si spirituales substan-
tiaea" sunt sempiternae, quod non sinta0 factae nec habeant sui esse
principium et causama1i'6.
48. —
Sed si quisa recteb considered, ab eadem radice invenietd
hanc opinionem procedere et praedictam quae materiame spiritualibus
substantiis adhibet. Processit enim supradicta' opinio ex hoc quod
spirituales substantias ejusdem rationis esse existimavitg cum ma-
terialibus substantiis quae sensu percipiuntur11, imaginationem trans
cendere non valens1'1. Sic1 etk ista1 opinio ex hoc procedere videtur
ad intuendum alium modum cau-
quodm elevari non potest intellectus0
sandi0 quamp qui convenit materialibus rebus. Paulatim enim
iste4
humana ingenia processisse videntur ad investigandum rerum origi-
nem. Primo namquer in sola exteriori mutatione rerum origineme con
sistera1 homines existimaverunt" ; dico autem exteriorem originema
quae fitv secundum accidentales transmutationes.2
Primi
namquew philosophantes de rerum naturis fieri statuerunt
nihil aliud quam alterari, ita quod id1 quod est rerum substantia,
esse
quam materiam nominabant, sit7 principium primum penitus non cau-

satum1'.3 Non enim distinctionem substantiae" et accidentisab intel-
lectu transcendere poterant. Alii vero aliquantulum ulteriusa0 proce
dentes, etiam ipsarum substantiarum originem investigaverunt, po
nentes aliquas substantias causamad sui esseae habere. Sed quia nihil
a1) te (?) - H. — am) album - I. — an) non - add. EF. —

ao) sunt - L. — ap) causa - A.
48. — a) ratione - EF. — b) diligenter - ABCDI. — c) ab eodem

add.
radice - от. H. — d) inveniat - D. — e) in - add. L. — f) supra-
dictam - I. — g) extimavit - AC. — h) percipiunt - E. —
- H. — j) sicut - EF. —
i) valentes k) et - от. EF. —
1) ita
- B. — m) ex - AC. — n) int elligere - H. — o) cau-
sandi - ACDEFHI. — p) sit - add. L. — q) ille - G. —
r) manet - E. — s) Нот. - I. — t) existere - H. — u) exti-
maverunt - ABCDEFHIL. — v) sit - EFGHI. — w) enim
- ABCDI. — x) illud - С — y) sic - DGI; sicut - B. —
- С — aa) substantiae - от. EF. — ab) antece-
z) creatum
dentis - B. — ac) alterius - I. — ad) causas - K. ae) esse -
от. AC.
praeter corporaa' menteag

percipere poterant, resolveruntab quidem
corporales substantias in aliquaa1 principia, sed corporalia ponentes
ex quibusdam corporibusa1 congregatis aliasak fieri, ac si rerum origo
in sola congregatione et segregationea1 consisteretam'4.
Posteriores vero philosophian processerunt resolventes sensibiles
substantias in partes essentiae quae sunt materia et forma; et sic fieri
rerum naturaliuma0 in quadam transmutatione posuerunt, secundum
quod materia alternatim diversis formis subjicitur.5
Sed ultra hunc modum fiendi necesse est secundum sententiam
Piatonis et Aristotelis ponere alium altiorem.6 Cum enim necesse sit
primum principium simplicissimum esse, necesseap esta" quod non hoc
modo essear ponatur quasi esse participans, sed quasi ipsum esse ex-
istens. Quia vero esse subsistens non potest esse nisi unum, sicut su
pra habitumae est,7 necesse est omnia alia quae sub ipso sunt, sica1
esse quasia" participantia. Oportet igitur communemaw quam-
esseav
dam resolutionem in omnibus hujusmodi" fieri, secundum quoda7
unumquodque eoruma1 intellectu resolvitur in id quod est et inba suum
esse. Oportet igiturbb supra modum fiendib0 quo aliquid fitM, forma
materiae adveniente praeintelligerebe aliambt rerum originem, secun
dum quod esse attribuitur toti universitati rerumbE abb primo ente
quod est suum esse.
49. — Rursus, in omni causarum ordine, necesse esta universalem

causam particulari praeexistere, nam causaeb particulares non agunt
nisi in universalium causarum virtute. Manifestum est autem quod
omnis causa per motum aliquid faciens particularis causa est; habet
af) corpus - L. — ag) mente - от. B. — ah) resolvebant -

ABCDI; resolverant - EF. — ai) quaedam - K. — aj) corpori
bus - от. F. — ak) alia - ABCDEFGHIL. — a1) segregatione
- от. I. — am) existeret - EFI. — an) ulterius - add. K. —
- D. — ap) ajectione - I. — aq) est - от.
ao) materialium
CEI. — ar) esse - от. G. — as) dictum - D. — at) sicut - I. —
au) sicut - I. — av) esse - от. C. —- aw) communem - от. С
ax) his - B. — ay) quod - от. E. — az) horum - L. — ba) in
-
- от. K. —
bb) ergo - K. — be) fiendum - I. — bd) sit - BI.
be) praeintelligit - F. — bf) aliquam - L. — bg) rerum -
от. EF. — bh) a - от. I.
49. — a) est - от ACI. — b) te» - I.

Capitulum IX 87
enim particularem effectum. Est enim omnis motus ex hoc determinate-

in illud determinatum, omnisque mutatio0 motus cujusdam terminus
est. Oportet igitur supra modum fiendi, quo aliquid fit per mutatio-
nem vel motum, esse aliquem modum fiendi seud originema rerum
absque omni mutatione' vel motu per influentiam essendi.
Item, necesse estg quodb per accidens est in1 id1 reduci quod per
se est. In omni autem quod fitk per1 mutationem velm motum fit0
quidem hoc0 velp illud ens per se". Ens autemr communiter sumptum
per accidens fit ; non enime fit1 ex non0 entev sed exw non ente hoc,
ut si canis ex equo1 fiat ut Aristotelis exemplo utamur, fit7 quidem
canis1 per se non" autemab fita0 animala0 per se sed per accidens, quia"
animal erat prius.' Oportet igitur originem quamdam in rebusa' con-
siderariag secundum quam ipsum essea0 communiter sumptum per se
attribuitural rebusa' quod omnema1 mutationem et motum transcen-
datak.
Adhucal si quis ordinemam rerum consideret, semper inveniet id
quod estan maximea0 semperap causama" esse eorum quaear sunt post
ipsum; sicut ignis qui est calidissimus, causa est" caliditatis in ce
teris elementatis corporibus.2 Primum autem principiuma1 quod De-
uma" dicimus, estav maxime ens. Non enim est inaw infinitum proce
dere in rerum ordine sed oporteta1 ad aliquid summuma7 devenirea1
с) mutato - B. — d) sui - K; sive - L. — e) originis - AB

CDEFGIKL. — f) immutatione - EFL; mutatione - от. I. —
g) illud - EF; id - H; id - add. L. — h) quod - от. I. — i) quod
- I. — j) per accidens - I; illud - K. — к) sit - I. — 1) per
- от. I. — m) et - K. — n) sit - I. — o) hoc - от. D. —
-
p) illis - EF; autem - I. — q) se - от. I. — r) quidem - K.
s) enim - от. I. — t) sic
- DH. — -
- EF. — u) non - от. D. — v) ex
add. EF. — x) quo - CEF. — y) sit
istente w) hoc
- I. — z) ens - I. — aa) si - I. — ab) quidem - GH. — aс) sit
- I. — ad) si autem - I. — ae) primo - add. ACDI. — af) Hот.
- I. — ag) consideravo - H. — ah) esse - от. AC. — ai) at-
tribuatur - H. — aj) communem - F. — ak) transcendunt -
H ; intendat - I. — a1) ad hoc - I. — am) originem - GH. —
-
an) etiam esse
- add. EF. — ao) maximum - ABDEFHIK.
ap) semper - от. ABCDHIK. — aq) tamen (?) - AC. —
-
ar) quae - от. (?) I. — as) esse - I. — at) principium - от. I.
au) esse - add. K.
oportet
— av) est - от. F. — aw) in - от. CI. —
- от. ABCDEFHIK. — ay) est - add. EF. —
ax)
az) contingit , add. K.
quiaba melius est esse unum quam plura. Quod autem in universo me
lius est necesse est esse, quiabb universum dependet ex essentia bonita-
tis ejusb0. Necesse est igitur primum ens esse causam essendiM omni
bus.
50. — aHis autem visisb',i facile est solvere rationes inducías.

Quod enim antiqui Naturales0 quasid principium supposuerunt, ex
nihiloe nihil fieri, ex hoc processit quia' solum adefiendig particularem
modum pervenire potuerunt, qui est per mutationem vel motum.
De quo etiam fiendi0 modo secunda ratio procedebat1. In his

enim quae fiunt per mutationem vel motum, subjectum praesupponi-
tur1,k factioni1, sed in supremo fiendi modo qui est per essendi influx-
um, nullum subjectum factionim praesupponiturk, quia hoc ipsum est

subjectum fieri secundum hunc factionis0 modum quod est subjectum
esse participare per influentiam superioris entis.
Similiter etiam0 tertia ratio de hoc modo fiendi procedit qui" est
per mutationem vel" motum. Cum enimr ad formama perventum1
fuerit, nihil de motu0 restabit\ Oportetw tamen1 intelligere quod per
formam res generata participat7 ab universali essendi principio1.
esse
Non enim" causae agentes ad determinatasab formasa0 sunt causae
essendi nisiad inquantum aguntae in virtute primi et universalis prin
cipal essendiag.
ba) quod -BCDIL. — bb) in - add. I. — be) ejus - от. ABC

DEFGI. — bd) ejus - от. K; in - add. I.
50. — a) - add. G; XI - C; solutio rationum supra dictarum -

solutio
add. H. — b) nisi - I. — с) rationes inducat - add. I. — d) qui
- I. — e) autem - add. AC. —
f) quod - BH. — g) afficiendi -
E; adficiendi - F. — h) ficiendi - E. — i) procedebit - A; pro
cedit - С — j) supponitur - I. — k) Hот. - B. — 1) faciei - I.
m) factioni - от. I ; factionem - AC ; perf ectioni - B. — n) per
fections - F. — o) autem - AC. — p) quod - D. — q) et -
BD. — г) omni - I. — s) formas - I. — t) perventum - add. I.
— u) in quo - I. — v) restant - I. — w) sed - EF. — x) enim
- ABCDI. — y) participet - ADEFL. —
z) principium - I. —
aa) enim - от. EF. — ab) terminatas - B; determinata - H.
— aс) creata - H; causas - L. — ad) nisi - от. I; ut - H. —
ae) agit - I. — af) principium - I. — ag) essendi - от. GH.
Capitulum IX 89
51. — Quarta ratio eodem modob procedit de his quae

etiama
fiunt0 per mutationem vel motumd, in quibus necesse est ut non esse
praecedata esse' eorum quae fiunt, quia eorum esse est terminus mu-
tationis velg motusb. In his autem1 quae fiunt absque1 mutatione vel
motuk per simplicem emanationem seu1 influxumm, potest intelligi
aliquid0 esse factum praeter0 hoc quod quandoque non fuerit. Sublata
enimp mutatione vel motu non" invenitur in actioner influentisa prin
cipii1, prioris et posterions0 successio. Unde necesse est ut sic se ha-
beat effectus per influxum causatus ad causam influentemv quam-
diuw agit, sicut in rebus quae1 per7 motum1 fiunt
habent ad causam
se
agen tem in termino actionis cum motu existentis"; tunc autem ef

fectus jam est. Necesse est igiturab ut in his quae absquea0 motu
fiuntad, simul cum causae0e agentis influxu sit ipse effectus produc-
tus. Si autem0' actio influentisag sine motu exstiterit non accedita*
agential dispositio ut postmoduma1 possitak agere, cum prius non po-
tuerit, quia jam haecal mutatio quaedam esset. Potuit igitur semper
agere influendo. Undeam effectusan productus intelligi potest semper
fuisse. Et hoc quidem aliqualiter apparet in corporalibus rebusa0. Ad
praesentiam enim corporis illuminantis producitur lumenap in aëre
absque aliqua aëris transmutatione praecedente. Unde si semper cor
pus illuminans1" aëri praesensar fuisset, semper ab ipso aër" lumen
haberet.
52. — Sed expressius hoc videtura in intellectualibus rebus"
51. — a) autem - AC. — b) et non -I.

— с) fiunt - от. I. — d) mo-
dum - I. — e) procedat - AC. — f) esse - от. EF. — g) vel
- от. I. — h) motus - от. I. —
i) autem - от. I. — j) sine - H.
— k) vel - add. EF. — 1) suum - I; sive - KL. — m) fluxum
- H. — n) quid - I. — — p) esse - E. — q) non
o) propter - I.
- от. D. — г) actio - I. — s) et - add. EF; fluentis - K. —
t) principium - I. — u) et - add. D. — v) inflentem - I. —
w) quam dum - AC. — x) quae - от. EF. — у) quem - add.
EF. — z) modum - С — aa) agentis - EF. — ab) enim - I.
— aс) ab si - I. — ad) fiat - B. — ae) — causae - от. ABC
DEFIK. — af) in - add. I. — ag) fluentis - EFK.
— ah) accidit - BK. — ai) agentis - EI. — aj) post
- F. —
aк) sit - I. — a1) hoc - EI. — am) et - add. BCDI. —
an) intellectus - K. — ao) rebus - от. I. — ap) materiae - I.
— aq) illuminantis - FI. — ar) praedictus - EF. — as) aëre - EF.
52. — a) videtur - от. I. — b) rebus - от. I.

90 Tractatus de Substantiis Separata
quae sunt0 magis remotaed a motu. Est enim principiorum veritas

causa veritatis in conclusionibus semper veris. Sunt enim quaedam
neœssaria quae suae necessitatis causam habent, ut etiama Aristoteles
dich in' Vg MetaphystcorunP'1 et in1 VHP Physicoruт.2 Non ergo
existimandumk est quod Plato et Aristoteles propter1 hocm quod0
posuerunt substantias immateriales seu etiam0 coelestia corpora sem
per fuisse, eisp subtraxerunt causam essendi.3 Non enim in hoc a"
sententiar catholicae fidei deviarunt1 quod1 hujusmodia posueruntv'w
increata1, sed quia posueruntv ea7 semper fuisse, cujus contrarium
fides catholica tenet.
Non enim est necessarium quod1 quamvis origo aliquorum" sit
ab immobili principioa0 absque motu, quod eorum esse sit" (91v)
sempiternum. A quolibet enim agente procedit effectus secundum
mo-
dum sui esse; essead autem primi principii est ejus intelligere et velle.
Procedit igitur universitas rerum a primo principio sicutae ab in
telligente et volente. Intelligentis autema' et volentis est producere
aliquid non quidem ex necessitate sicut ipsumag est, sed sicut vult et
intelligit. Ina0 intellectu autem primi intelligentis comprehenditur om-
nis modus essendi et omnis mensura quantitatis et durationis. Sicutal
igitur non eumdem moduma1 essendiak rebus indidita1 quoam ipsum
existit corporumquean quantitatem sub determinata mensura conclu-
sita0 cum ejus potestate sicuta" etar intellectu omnes mensurae
inaD
contineantur, ita etiam dedit" rebus talem durationis mensuram qua-
с) semper - H. — d) remota - ACDEFI. — e) etiam - от. G.

— f) in - от. H. — g) II - ABCDI; IV - H. — h) metaphy-
sicae - F. — i) in - от. HK. — j) IV - ABCDI. — k) extiman-
dum - ABCDIL. — 1) per - C. — m) hoc - от. I. — n) Plato
et Aristoteles per hoc quod - add. C. — o) in - B. — p) ejus - H.
— q) ad - I. — r) sententiam - I. — s) deviaret - DG; deviare-
runt - KL. — t) quia - B. — u) hujusmodi - D. — v) Hот. D.
w) ea - add. AC. — x) incausata - AK ; in tanta - I. — y) eas
— I. —
z) quod - от. ABCDEFHI. — aa) aliquorum - от. AB
CDHK. — ab) primo - HI ; enim necessarium est quamvis de
principio - add. I. — aс) sit - от. I. — ad) esse - от. I. — ae) si
— I. —
af) autem - от. EFH. — ag) esse - add. D. — ah) in -
от. EFH. — ai) sic - B. — aj) modum - от. I. — ak) de -
add. H. — a1) incidit - I. — am) quae - I ; quomodo - D. —
an) corporeumque - EF. — ao) concludit - EFI. — ap) in - от.
EF. — aq) sint - AC. — ar) et - от. HL; in - add. ABCDI.
— as) dividit (?) - H.
Capitulum IX 91
lem voluit, non qualem habet. Sicutat igitur corporum quantitas sub
tali determinata mensura concluditur, non quia actio primi principii
ad hanc mensuram quantitatisa0 determinetura-, sed quia talis men-
sura quantitatis" sequitur in effectu, qualem intellectus" causae
praescripsit, ita etiam ex actione primi agentis consequitur determina
ta durationis mensura ex intellectu divino eam" praescribente non
quasi" ipse subjaceat" successivae durationi1* ut nuncbb velit aut1'0
agat aliquidb<1 quod prius noluerit1"-, sed quia totab' rerum duratio sub
ejusbg intellectubb concluditur utbl determinet rebus ab aeterno men-
suramb1 durationisbk quam velit.
at) si - EF. — au) Нот. D. — av) dctinetur - C, — aw) intcllectu

- I. — ax) eam - от. I. — ay) quod - EF; quia - G. —
az) subjacebat - I. — ba) durationem - EF. — bb) nne - BD;
non - ACEFGHI. — be) autem - I. — bd)aliud - I. — be) vo-
luerit - KL. — bf) tota - от. H. — bg) potcstate et - add. K.
bh) et - add. EF; et virtute - add. ABCDI ; et intellcctum -
add. L. — bi) non - I. — bj) mensura - CI. — bк) atonis - I.
CAPITULUM Xa
OPINIO AVICENNAE DE FLUXU RERUM, A PRIMO

PRINCIPIO CUM SUA REPROBATIONEb
53. — Haec igitur et hujusmodi alii considerantes asserunt qui-

dem omnia essendi0 originem trahere a primo etd summoa rerum prin
cipio, quem dicimus Deum, non tamen immediate sed ordine quo-
dam. Cum enim primum' rerum principium sit penitus unum et sim
plex, non existimaveruntg quod ab eo procederet nisib unum. Quod qui-
dem etsi1 ceteris rebus inferioribus simplicius sit et magis unum, de
ficit tamen1 a primi simplicitate inquantum ipsumk non est suum esse,
sed est1 substantia habensm esse et hanc nominantn intelligentiam pri-
mam, a qua quidem jam dicunt plura posse0 procedere. Nam secun
dump quod convertitur" ad intelligendum suum simplexr eta primum1
principium, dicunt quod ab ea procedit intelligentia secunda. Prout

vero0 seipsam1 intelligit, secundum" id quod est1 intellectualitatis7
in1 ea" producit animam primi orbis, prout veroa0 intelligit seip-
sanT'a0 quantum ad id quod est in eaad,ae de" potentia, procedit ab
eaad corpus primum1 et sic per ordinem usque ad ultima corporaag
53.— a) Capitulum X - от. ABDHIK;Capitulum VIII

-C; Capitu-
lum XI - EG. — b) Opinio Avicennae de fluxu rerum a primo
principio cum sua reprobatione - от. ABDK; De еггоге ponen-
tium angelos et eorum improbatione creatores - C; De еггоге
ponentium angelos et ejus improbatione - E; Contra illos qui po-
nunt quod non omnes substantiae spirituales sunt immediate a
Deo - FL; De еггоге ponentium angelos non a Deo immediate
creatós et ejus improbatione - G; De opinione Avicennae - I. —
с) esse - I. — d) et - от. HI. — e) et primo - add. H. — f) prius
- L. — g) extimaverunt - ABCDEFHIL. —
h) nisi - от. I. — i) et
in - B. — j) enim I.
- — k) ipsum - от. G. — 1) est - от. F.
-
— m) suum - add. I. — n) nominat - CI. — o) posse - от. H.
p) secundum - от. I. — q) avertitur - EF; vertitur - I. —
r) simpliciter - L. — s) et - от. B. — t) primum - от. B. —
u) vero - от. I. — v) Нот. - B. — w) quantum ad - H. —
x) enim ea - H. — y) accntis - H. — z) in - от. H. — aa) ea
- от. H. —
ab) nisi - от. I. — ас) ipsam - K. — ad) Нот.
- EF. — ae) eadem - I. — af) de - от. I. — ag) corporum -
-
A(?)BDEFIK.
Capitulum X 93
reram8b processum a primo principio determinanta1. Et haec est"

positio Avicennae2 quaeak videtur supponi in Libro De Causis.3
54. — Haec autem positioa inb primo0 aspectu reprobabilis vi

detur. Bonum enim universi potius estd quam bonume cujuscumque'
particularis naturaeg. Destruit autem rationemb boni in particularibus
effectibus naturae vel artis, si quis1 perfectionem effectus non attri
buat intentioni agentis, cum eadem ratio sit boni et finis. Et ideo
Aristoteles reprobavit antiquorum Naturalium opinionem, qui posuer-
unt formas rerum quae1 naturaliter generantur et alia naturaliak bona,
non1 intenta a natura sed provenire ex necessitate materiae. Mul
esse
to igitur magism inconveniens est ut bonum universi non proveniat ex
intentione universalis agentis sedn quadam0 necessitate ordinisp rerum.
Si autem bonum universi", quod in distinctioner eta ordine1 partium
consistit, ex intentioner primi et universalis agentis procedit, necesse
est" quod ipsav distinctio et ordow partium universi1 in7 intellectu pri
mi principii praeexistat1. Et quia" resab procedunta0 ab eo sicut ab
principio quod agit secundum formas conceptas", non
intellectivo1"i
oportet ponere quod a principioa' primoag si in essentia sua sitab sim
plex, procedat unum tantumal et quod ab alioa1 secundum modum
suae compositionis et virtutis procedant plura et sicak indea1. Hoc
enim esset distinetionem et ordinem talem in rebus esse, non ex in
tentione primi agentisam sed ex quadam reruman necessitate.
ah) non (?) - D. — ai) determinat - H. — aj) est - от. H.

ak) etiam - add. C.
54. — a) et - add. BC. — b) in - от. I. — с) etiam - I. — d) est -

от. - CDI. — e) bonum - от. H. — f) non attribuat intentionem
cujuscumque - add. I. — g) invenitur - BCDI. — h) rationi - B. —
i) aliquis - L. — j) quae - от. H. — к) naturali - I; natura
liter - L. — 1) non - от. I. — m) ens - add. I. — n) ex -
-
add. H. — o) quidam - I. — p) originis - K. — q) universum - D.
r) et ordine partium consistit ex intentione - от. I. — s) et
- от. EF. — t) rodine - EF. — u) est - от. I. —
v) ipsa -
от. AG. — w) ordinario - I. — x) universi - от. I. — y) in
- от. CI. — z) existat - H. — aa) quod - EF. —
ab) ratione - I.
aс) procedit - I. — ad) intellects - I. — ae) acceptas - EF. —
af) primo - I — ag) primo - от. EF; et - I; et - add. B. —
ah) sit - от. B. — ai) tantum - от. I. — aj) illo - ABCDFIKL;
- add. L. — aк) sine - K. — a1) de - EF. —
secundo (?)
am) angis - I. — an) Hот. - I.
94 Tractatus de Subsíantiis Separatis
55. — aPotest
tamen dici quod reniman*1*0-54' distinctio et ordo
procedit quidem ex intentione primi principii, cujus intentio est non
solum ad producendum primum causatum sed ad producendum totum
universum; hoc tamen ordine ut ipse immediateb producat0 primum
causatum, quo medianteb aliad per ordinem producat0 in essea. Sed
cum sit' duplex modus productionis rerum: unus quidem secundum
mutationemg etb motum1, alius autem absque mutatione et motu, ut
supra1 jamk diximus1',i in eo quidem productionis modom qui per

motum est0 manifeste videmus hoc0 accidere quodp a primo principio
aliqua" procedunt mediantibus causis secundis. Videmus enimr plan
tas et animaliaa produci in esse (°2r) per motum1 secundum0 virtu-
tesv superiorum causarumw ordinate1 usque ad primum principium.
Sed in eo modo producendi qui est absque motu, per simplicem in-
fluxum7 ipsius esse, hoc accidere impossibile1 est". Secundum enim
hunc productionis modumab quod in esse producitur non solum fit per
sea0 hoc ens sed etiam per sea0 fit101 ens simpliciter, ut dictum est.*
56. — Oportetautem effectus proportionalitera causis respondere

ut scilicet0 effectus0 particularis causae particulari respondeat, effec
tus0 autem universalis universali causae. Sicut igitur cum per motum
aliquid fit perd se" ens hoc, effectus hujusmodi in particularem cau
sam reducitur quae' adg determinatam formam movet, ita etiam cum
simpliciter fit ensb per se et non per accidens oportet hunc effectum
55. — a) Reprobatio - add. H. — b) producat primum causatum quo

mediante - от. I. — с) Нот. B. — d) ista - H. — e) nota quod
nulla creatura potest creare - add. H. — f) sit - от. EF. —
g) matationem - ACD ; commotum - I. — h) et - от. I. —
i) motus - H. — j) spiritualiter - I. — k) jam - от. EF. —
1) et
- add. EF. — m) ateria - EF. — n) hoc est hoc - add. L —
o) hoc от. I. — p) quia - A. — q) alia - ABCDEFHIK. —
-
r) et - ABCDEFIK. — s) alia - EF. — t) totum - I. —

add.
u) secundum - от. H. — v) virtutes - от. H. — w) et - add. EF.
— x) ordinatarum - H. — y) influxu - D. — z) possibile - H.
— aa) est - от. EF. — ab) pdu - D. — ас) Нот. - I. —
ad) sit - EFI.
56. — a) proportionali - I. — b) scilicet - от. EF. — с) Нот. - I. —

d) per - от. ABCDI. — e) se - от. ABCDI. — f) quia - I. —
g) ad - от. B. — h) et - add. CD.
Capîtulum X 95
reduci in universalem1 essendi1 causam. Hoc autemk est primum prin-

cipium quod Deus est. Possunt igitur1 per mutationemm veln motum
aliqua produci0 in esse a primo principio mediantibus causis secundis
sed eo productionis modo qui fitp sine" motu, qui creatio nominaturr,
in solum Deum refertura auctorem. Solo autem hoc* modo produci
possunt in esse immateriales0 substantiae etv quorumcumquew cor-
porum1 materia5, ante formam esse non potuit, sicut dictum est de
materia coelestium corporum1 non est in potentia1 ad alias"
quae
formasa1''.i Relinquitur igitur quod omnesa0 immateriales substan-
tiaead et coelestia corpora quae perae motum produci non possunt in
esse solum Deuma' sui esse habentag auctorem. Non ergo id quod est
prius in eisab estal posterioribusai causaak essendi.
57. — Adhuca aliqua causa0 est superior tanto estd uni-

quantob
versaliore et virtus ejus ad plura se extendit'. Sed id quod invenitur
primum ing unoquoqueb ente maxime
commune est1 omnibus. Quae-
cumque enim
superadduntur1 contrahunt id quod prius inveniunt.
Nam quod posterius in re intelligitur comparatur ad prius ut actus ad
potentiam. Per actumk autem1 potentia determinatus. Sic igitur
oportet ut id quodn primum subsistit in0 unoquoque sitp effectus su-
premae virtutis. Quanto" autem aliquid est posterius tanto reduciturr
i) vitiere - I. — j) essendi - от. I. — к) autem - от. G. —

1) ergo - H. — m) matationem - E. — n) et - B. — o) non -
add. GL. — p) est - K. — q) absque - ABCDEFIKL. — r) pro-
ductio rei - add. GL. — s) refert - I. — t) hoc - от. I. —
u) materiales - I. — v) coelestia corpora - add. H. — w) quo
rum enim - I. — x) Нот. - I. — y) materiam - EF. — z) ipso - I.
— aa) aliam - ABCDI. — ab) formam - ABDI ; formas - от. C.
— ас) omnes - от. C. — ad) substantiae - от. I. — ae) per -
от. I. — af) esse - add. I. — ag) habeant - H. — ah) eis -
от. I ; est - от. C. — ai) est - от. A. — aj ) posterius - EF.
— ak) cum - D.
57. — a) ad hoc - I. — b) quando - H. — с) earn - I. — d) est -

от. EFG — e) universalis (?) - F. — f) ostendit - I. —
g) in - от. H. — h) unumquodque - H. — i) est - от. EF. —
j) adduntur - H. — к) actus - H. — 1) autem - от. C. —
m) terminatur - K.
— n) quod - от. H. — o) ut - D. — p) sic
— H. — q) quantum - KL.
ada inferioris causae virtutem1. Oportet igitur" id quod primum sub

sistir in unoquoque sicutw in corporibus materia et1 immaterialibus7
substantiis quod1 proportionale est, sit" proprius effectus primae vir-
tutis universalisab agentis. Impossibile est igitur quod ab aliquibus
causisa0 secundis aliqua producan tur inad esseae, non praesupposito
aliquo effectu superioris agentis; et sic nullum agens post primum
totam rem in esse producit, quasia' producens ens simpliciter pera6
se1* non per accidens quod est crearea1, ut dictum esta1'.i
58. — Item alicujus naturae vel formaea duplex causa invenitur:

una quidem quae est per se et simpliciter causab talis0 naturae vel
formaeM; alia vero quae esta causa' hujusg naturae velb formaed in
hoc. Cujus quidem1 distinctionis necessitas apparet, si quis causas con-
sideret eorum quae generantur. Cum enim equus generatur, equus1
generans est quidem causa quod natura equi esse in hock incipiat1;
non tamen est per se causam naturae equinae. Quod enim est per se
causa alicujus naturae secundum speciem, oportet quod sit0 ejus
causa in omnibus habentibus speciem illam. Cum igitur equus gen
erans habeat eamdem naturam0, oporteret quod esset sui ipsius causa,
quod esse non potest. Relinquitur igitur quod oportet super omnes
participantes naturam equinamp esse aliquam universalem causam
totius speciei; quam quidem causam Platonici" posuerunt speciem
separatam a materia ad modum quor omnium artificialium princi-
pium est forma artis nona in materia existens.i Secundum1 Aristotelis
r) reducatur - ABCD; producitur - G. — s) ab - G. — t) vir-

tutc - G. — u) quod - add. D. — v) subsistais - B. — w) sic
— F. —
x) et - от. F. — y) materialibus - B. — z) quia - B.
— aa) sic - A. — ab) universalis - от. H. — ас) secundis -
от. B. — ad) in - от. B. — ае) esse - от. B. — af) quod - H.
ag) per - от. I. — ah) se - от. I; et - add. CK. — ai) cau
sare - D. — aj) est - от. CI.
58.— а) Нот. CН. — b) causata - I. — с) vel - I. — d) Нот. - А.

— е) est - от. I. — f) tam - I. — g) talis - H. — h) vel -
— от. I. —
i) quidam - I. — j) eis - I. — к) in hoc esse - AB.
— 1) recipiat - H; incipiant - I. — m) quod natura equi - add. H.
n) fit - A. — o) materiam - EFI ; secundum speciem - add. C.
— p) equinam - от. I. — q) Platonici - от. G. — r) quo - от. F.
s) non - add, K. — t) sed (?) - B; autem - add. L.
Capitidum X 97
sententiam hanc0 universalem causam oportet ponere in aliquo coeles-

tium corporumv; unde etw ipse has duas causas distinguens1, dixit
quod7 homo generat hominem et sol.2 Cum autem1 aliquid per motum
causatur", natura communis alicui praeëxistenti advenit per formam
materiae advenientem vel substantiaeab. Potest enima0 per motum sic
esse alicujus causa idad quod particulariter naturam illam habet ut
homo hominis autae equus equi. Cum vero non per motum causatur",
talis productio est ipsius naturae secundum seipsama'. Oportet igitur
quod reducatur in idag quod estab per se causa illius naturaea1, non
autem ina1 aliquid quod particulariter illamak naturama1 participet.
Assimilatur"" enim talis" productioa0 processui vel causalitati"
quia" in intelligibilibusar invenitur, in quibus natura rei secundum seip-
sam non dependetaeat nisi a primo, sicut natura senarii et ejus ratio
non dependetat a temario vela" binario, sed ab ipsa unitate. Non
enim sexav secundum naturamaw specieiai propriama7 sunta1 bis tria
sed semelba sexbb. Alioquinb0 oporteret unius rei multas substantias
esse. Sic igitur cum alicujus causatur absque motu, ejus causali-
esse
tasM attribui non potest alicui particularium entium quod participat
esse; sed oportet quod reducatur in ipsam universalem etba primam
causam essendi, scilicet in Deum qui est ipsum esse.
59. — Ampliusa quanto potentia magis distat ab actu,

aliquab
tan-(92v)-to0 majori virtute indiget ad hoc quod in actum reduca
turd; majori enim virtute ignis opus est ad resolvendum lapidem quam
u) hanc - от. I. — v) corporum - от. D. — w) et - от. I. — x) dis-

tingent - A; ponens - H. — y) quod - от. EF. — z) autem - от.
ER — aa) Нот. - B. — ab) subjecto - ABCDEFIK. — aс) igitur
- CDGI. — ad) idem - EF; ideo - I. — ae) aut - от. H. —
af) ipsum - I. — ag) io (nuo) - I. — ah) est - от. I. — ai) ma
teriae - D. — aj) in - от. EF. — ak) illam - от. D. — a1) na
turae - DI. — am) assimulatur - E; assimilabitur - L. — an) ta
lis - от. I. — ao) patet concessio - add. I. — ар) causalitatis - I.
aq) - L. — ar) talibus - I. — as) dependeret - H. —at)
quae
Нот. - D. — au) et - H. — av) sed - add. I. — aw) rationem
- ABCI. — ax) speciei - от. H; pei - I. — ay) primam - ABD.
az) sunt - от. C. — ba) solum - BDGI; senies - F. — bb) ex
- G. — be) ex parte - H. — bd) causalitatis - EF. — be) et - от. H.
-
59.— a) amplius - от. I. — b) aliqua - от. H. — с) tanto - от. DI.
d) reducat - EF.
ceram. Sed nulliuse potentiaer ad aliquamg potentiam quantumcum-

queb indispositam et remotam est proportione;
comparatio absque
non entis ad ens nulla est proportio. Vrirtus enim1 quae exk
enim1
nulla1 potentia praecedentem aliquem0 effectum producit, excedit in
infinitum virtutem quae producit effectum ex aliqua potentia quan-
tumcumque0 remota. Infinita autem virtus aliorum quidem potest
esse quid, sed simpliciter respectu totius esse infinita vir
secundum
tus non est nisip primi agentis, quod est suum esse et per hoc est
modis omnibus" infinitum ut supra dictum est.i Sola igitur virtusr
primi agentis potest effectum producere, nulla potentiaa praesuppo-
sita1'.2 Talem autem0 oportet esse productionem omnium ingenera-
bilium etv incorruptibiliumw quae absque motu producuntur. Oportet
igitur omnia hujusmodi1 a solo Deo esse producta. Sic igitur im-
possibileest7 ut immateriales substantiae a Deo1 procedant in esse
secundum ordinem quem" dicta positio assignabat.
e) nulli - I. — f) potentia - H. — g) aliam - AEFGHK. —

- EF. — i)autem - K. — j) igitur - ABCDIK;
h) quantumque
autem - H. — к) est - I. — 1) proportio virtus igitur quae nulla
- add. I. — m) praeexistente - ABCDI. — n) aliquorum - I. —
o) quantum - I. — p) in - B. — q) in - add. F. — r) virtus
- от. B. —
s) nomina - I. — t) supposita - C. — u) enim -
H. — v) et - от. D. — w) corruptibilium - EF. — x) hujus-
modi - от. I. — y) est - от. I. — z) esse - add. E. — aa) quem
- -от. I ; quae - EF.
CAPITULUM XIa
DE OPINIONE PLATONIS DE IDEIS ET EJUS IMPROBATIOb
60. — His autem0 rationibusd moti Platonici posuerunt quidem

omniume ¡mmaterialium substantiarum et universaliter omniuma ex-
istentium Deum esse immediate causam essendi praedic-
secundum
tum' productionis modum, qui est absque mutatione vel motu;i
posuerunt tamen secundum alias participationesg bonitatis divinae or-
dinem quemdamb causalitatis in praedictis substantiis. Ut enim supra
dictum est,2 posuerunt abstracta1 principia1 secundum ordinemk in-
telligibilium conceptionum, ut scilicet sicut unam et ens sunt com-
munissima et primo cadunt in intellectu, sub hoc autem est vita sub
qua iterum intellectus est, et sic inde1; itam etiam primuma et su-
premum inter separata est id quod est ipsum ens et ipsum unum, et
hoc est primum principium, quod est Deus de quo jam dictum est0
quod est0 suum esse.3 Sub hoc autem posueruntp aliud" principium
separatum quod est vita et iterum aliud quod est intellectus. Si igitur
sitr aliquaa immaterialis substantia quae sit intelligens1, vivens, et0
ens erit quidem ens perv participationem primi principiiw quod est
ipsum esse; erit autem vivens per1 participationem alterius principii
separati quod est7 vita; erit1 autem intelligens"'ab per participationem
alterius separati principiia0 quod est intellectusab ipsead'4 sicut si po-
60.— a) Capitulum XI - от. ABDHIK; Capitulum IX - C; Capi-

tulum XII - G. — b) De opinione Piatonis de ideis et ejus im-
probatio - от. ABDHIK; Contra Platonicos qui ponunt quasdam
perfectiones elementares substantiarum spiritualium non esse im
mediate a Deo - F; De opinione Piatonis de ideis et ejus impro-
1-at ¡i mi bus - G; De opinione Piatonis de ideis et ejus improba-
tionibus immediate a Deo - E. — с) quae - H. — d) adeo - add.
E. — e) Hpт. - B. — f) praedictum - от. E. — g) particulares
actiones - I. — h) quaedam - AC(?)DEFGI. — i) abstractae - I.
— j) prius - I. — k) m - H. — 1) inde - от. I; in - BC; inter
— H. —
m) materiata - I.
— n) prius (?) - I. — o) Нот. I.
— p) posuit - CHI. — q) ad - I. — r) si - I. — s) aliqua -
от. L. — t) intellectus - BI. — u) et - от. H. — v) per -
от. I. — w) principium - I. — x) per - от. I. — y) esse - F.
— z) sic - H. — aa) intellectus - BH; intellectus - add.
EF. — ab) Нот. - H. — ас) primi - EF. — ad) ipse -
от- H.
100 Tractatus de Substantiis Separa tis
natur quod homo animal per participationem hujusae principii

sit
separata' quod est animal; siag autemna0 bipesa1 per participationema1
secundi principii quod est bipes.5
61. — Haec autem positio quantum ad aliquid quidem veritatem

haberea potest, simpliciter autem veritatemb habere0 non potest.
Eorum enim quae accidentaliter alicui adveniunf1, nihil prohibeta
id quidem quod est' prius ab aliquag universaliori causa procedere,
quod vero est posterius ab aliquo posteriorib principio; sicut1 animalia
et plantae calidum1 quidem et frigidum ab elementis participantk,
sed1 determinatumm complexionis modum ad speciem propriam per-
tinentem obtinent ex virtute seminali" per quam generantur. Nec est
inconveniens0 quod ab aliop principio aliquid sit quantum et" album
seu calidum, sed in his quae substantialiter praedicanturr, hoc con-
tingere penitus impossible est. Nam omnia quae substantialiter de
aliquoa praedicanturr, sunt per se et1 simpliciter unum. Unus autem
effectus0 non reducitur in plura prima principia secundumv eam-
dem" rationemw principii, quia effectus non potest esse1 causa7
simplicior. Unde et1 Aristoteles hac" ratione utitur contra Platonicos
quodab si esseta0 aliuda1l animalaa et aliud bipesa',ag in principiis sepa-
ratis, non esset simpliciter unum animal bipesag'.i Si igitur in imma-
terialibusab substantiis aliudal esset ida1 quod est esse et aliudak quod
ae) alterius - DEFGHKL. — af) separatim - EF. —

ag) sic - H; sit - KL. — ah) aliquid - H. — ai) bibes - A. —
aj ) alterius - add. H.
61.— a) Hoт. - H. — b) vera - ABCDI. — с) esse - ABCDI. —

d) adveniant - D. — e) prohibent - I. — f) in - add. I. —
g) aliqua - от. K. — h) posteriorum - I. — i) sic - EF. —
j) est alidus - I. — k) participationem - I. — 1) sed - от. I. —
m) determinant - H. — n) seminabili
- E. —
o) conveniens - I.
— p) aliquo - DHK. — q) vel - H; aliquod - add. I. —
r) Hот. - I. — s) alio - EFHIL. — t) et - от. EF. — u) non
reducitur in plura prima principia secundum eamdem - от. I. —
v) sed in - H. — w) primi - add. H. — x) esse - от. E. —
y) priora ratione (?) - H. — z) et - от. K. — aa) sic — -I.
ab) quia - Gl. — ас) esset - от. H.
— ad) aliquid - H. —
ae) animal - от. I; aliud - AC. — af) bibes - D. — ag) Нот.
— I. —
ah) materialibus - BEFH. — ai) alium - I. — aj) id - от. I.
— ak) id add. B.
Capitulum XI 101
est vivere et aliuda1 quod est intellectivumam esse ita quod vivens ad-
veniretan entia0 vel intelligensap viventia0 sicut accidensa" subjecto
vel forma materiaear, haberet rationemaa quod dicitur. Videmus enim
aliquidat esse causam accidentis quod nona" est causa subjecti etav
aliquidaw esse causam substantial formae quod non est" causa ma-
teriae. Sed ina7 immaterialibus" substantiis idba ipsum quodbb estbe
esse eorumM estbe vivere eorum" nec estbg aliud eorumbb vivere quam
intellectivumbl esse. Undeb1 a nullo aliobk habent quod vivant etbl in-
tellectivabm sintbn, quamb0 abn quo6" habent quod sintbr. Si igitur om-
nes immateriales substantiae a Deo immediate habent quodba sint
abbt eob" immediatebv habent quodba vivantbw et intellectivae sint. Si
quidb1 autem advenit eisb7 puta intelli-
supra earumbI essentiam,
gibiles0a species vel0b aliquid hujusmodi, quantum ad talia potest
Platonicorum opinio00 procedere, ut scilicet hujusmodi in0d inferi-
oribus immaterialium substantiarum inveniantur0e ordine quodam
(93r) a superioribus derivata0'.
a1) id - add. BEFK. — am) intelligere - EFGHKL. — an) ad-

venuum (?) - I. — ao) Hот. - H. — ар) intellectivus (?) - BF.
aq) accidens - от. I; accidit - B. — ar) adhaeret - add. B. —
as) ipsum (?) - I. — at) aliquid - от. EFGKL. — au) non
- от. F. — av) vel - G; et aliquid esse causam accidentis quod
non est causa subjecti - add. A. — aw) quid - AC. — ax) esse
- I. — ay) in - от. CDEI. — az) materialibus - AGH. —
ba) ad - HI. — bb) quod - ABCDI. — be) est - от. BCD. —
bd) Hот. - F. — be) ipsum - I; ipsum - add. ABCD. — bf)
eorum - от. EF. — bg) aliquid - I. — bh) eorum - от. I; in
eis - ABCD. — bi) intelligentem - K. — bj) alio - от. I. —
bk) unde - от. C. — b1) quod - add. EF. — bm) intelligant - I;
intelligentia - K. — bn) sint - от. I. — bo) quantum - EF. —
bp) a - oi». D. — bq) aliquo - D. — br) sint - от. I. —
bs) Hот. - L.» — bt) ab - от. H. — bu) eo - от. H. —
bv) in virtute - I. — bw) vivat - I. — bx) quid - от. AC;
quis - I. — by) simpliciter advenit eis - add. H ; ex - add. E.
- I. —
bz) eorum - D. — ca) intellectus cb) in - AC. — cс) po-
sitione - H. — cd) in - от. BDHI ; ab - К. — ce) inveniatur
- I. — cf) principiata - K.
CAPITULUM XIIa
DE ERRORE PONENTIUM OMNES SUBSTANTIAS

SPIRITUALES AEQUALES ESSE CREATAS ET EJUS
IMPROBATIOb
62. — Sicut0praedictae positiones1 immaterialiumd sub-

autem
stantiarum ordinem considerantes non immediate sed ordine quodam
earuma processum a primo principio tradiderunt, ita aliqui' e con-
verso volentes salvare immediatum earumg processum a primo princi-
pio"1,totaliter ab eis naturae1 ordinem sustulerunt, cujus positiones
auctor1 invenitur Origenes fuisse.2 Consideravitk enim1 quod ab uno
etm justo auctore" res diversae et0 inaequales non possuntp procedere
nisi aliqua diversitate praecedente.
Nulla diversitas praecedere" potuif primama productio-
autem
nem rerum a Deo quae nihil praesupponit. Unde ponit1 omnes res
a Deo primo productas esse" aequales. Unde quia corpora incorpora-
libus substantiisv aequari non possunt, posuit in prima rerum produc
tione corpora non fuisse; sed posteaw rebus a Deo productis diversi
tas intervenit ex diversitate motuum voluntatis immaterialium sub
stantiarum1, quae ex7 sua natura habent arbitrii libertatem.
62.— a) Capitulum XII ABDHIK; Capitulum X - C; Capitu-

- om.
lum XIII - EG. — b) De errore ponentium omnes substantias
spirituales aequales esse creatas et ejus improbatio - от. AB
DIK; De errore ponentium omnes substantias spirituales aequales
esse creatas et ejus improbationibus. Rubrica - E; Contra Origi-
nem quem posuit omnes substantias spirituales esse aequales pro
ductas a Deo - F; Opinio Originis et ejus reprobatio (?) - H;
Contra Originem qui posuit omnes substantias spirituales esse
aequales productas a Deo - L. — с) huic - I. — d) in materia - I.
e) eorum - DEF. — f ) eorum - H ; aliquid - I. — g) eorum
-
- BD. — h) tradiderunt ita aliquid e converso Ioquentes - add. C.
i) nec. EF. — j) actor - GK. — k) considerant - B. — 1) ejus
- I. — m) et - от. BDI. — n) actore - K. — o) et - от. I. —
p) possent - ACDEFIK. — q) procedere - AH. — r) potest (?)
- I. — s) diversitatem vel - add. H. — t) ponebat - ACDI ;
ponebant - B ; ponis - K. — u) primo - I. — v) corpora - add.
EF. — w) post - AC; postmodum - BDI; in - add. H. —
x) substantiarum - от. F. — y) diversitate motuum voluntatis
immaterialium substantiarum quae ex - add. I.
CapUulum XII luí
Quaedam1 igitur" earuma* in suum principium* опЗшаю«* meca

voluntatis conversae in meliusa11 profecerunt et hoc dh-erânooe*'
seamdum voluntarii motus diversitatem. Unde inter eas сраеснп
eta1
sunt aliis superiores effectae; aliae vero inordinatоa* voluntatis mom

a suo principio sunt aversaeab et haeca1 ina1 deterrasa* defecerunt,
quaedam plusa1 quaedam minusa10 ita ut haeca" fuerit corporam pro-
ducendorum occasio uta0 eis immateriales substantial abas ordine"
boni" aversaea' alligarentur quasian usque ad inferiorem naturam
prolapsae". Unde et totam diversitatem corporum dicebat" proce
dere ex inordinationis diversitate voluntarii motus immaterialis sub-
stantiae, ut quae minusa1 a Deo aversaea7 fuerunt nobilioribus" cor-
poribus alligarentur, quae autem magis, ignobilioribusba.
63. — Hujus autem positionis ratio vanaa est et ipsa positio im-
possibilis cujus quidem' impossibilitatis ratiod aeeipi'' potest ex
est ',
his quae supra' jam* diximus. Dictum est enim suprai spirituals sub
stantias immateriales esse. Si igitur in eis sit aliqua diversitas, oportet
quod hoc sit secundum formalem differentiam.2 In his autem quaeb
formali differentia differunt aequalitasl inveniri non potest1. Oportet
enim omnemk formalem differentiam ad primam oppositionem1 re-
duci, quae est privationis ad formam. Unde omnium formaliter differ-
entiumm natura unius0 imperfecta existens0 respectu alterius se habet
z) quidam - I. — aa) igitur - от. F; vero - B; ergo - G;

enim - I. — ab) earum - от. EFGL; in - K. — ас) ordinate
- I. — ad) conversae (?) - H. — ae) diversimodo - E. —
af) et - от. I. — ag) inordinatae - EFGHIL. — ah) adversae
- I. — ai) hoc - E. — aj) in - от. I. — ak) ulterius - I. —
- I. — am) unus - I. — an) hoc - E. —
a1) pius ao) in - add.
EF; ut - I. — ap) sit - I. — aq) ad - I. — ar) ordine - от. K;
ordinem -I.
— as) bono - K. — at) adversae - I. —
au) quod
-
- I. — av) probasse - D. — aw) dicebant - AC. —
ax) unus - I.
ay) adversae - I. — az) nobiliores ibi - I. — br) in nobilio
ribus - I ; corporibus - add. H.
63.— a) una - I. — b) est - от. ABCDEFHI. — c) quid - A. —

d) rationi - B. — e) non - add. I. — f) supra - от. I); superius
-I. — e) jam - от. I. — h) quae - от. I. — i) aequali et tam
- I. — j) habet - I. — k) omnem - от. B. — 1) opinionem - I.
- D; differentiamm - H. —
m) differentiam n) minus - G. —
o) exutes - I.
ad ipsamp in" habitudiner privationis ada formam. Hoc autem in diver-

sitate specierum nobis notarum apparet. Sic enim1 specierum differen-
tiam in animalibus et plantis et metallis et dementis invenimus se
cundum ordinem naturae0 procedere ut paulatim ab inferioriv ad
perfectissimum natura consurgat; quodw etiam apparet1 in speciebus
colorum et saporum et aliarum sensibilium qualitatum. In his vero7
quae materialiter1 differunt, eamdem formam habentibus, nihil pro-
hibet aequalitatem inveniri. Possunt enim subjectaaa diversa eam-
demab formama0 participare autad secundum aequalitatem aufa se
cundum excessum et defectum. Sica' igitur possibileag esset spirituales
substantias omnes aequales esse siab solum secundum materiama1 dif
ferent, eamdem speciea1 formam1* habentes. Et forte tales eas Orí
genes essea1 aestimabatam non multuman discernens
naturas spirituales
et corporalesa0. Quia vero spirituales substantiaeap immateriales sunt,
necesse est in eis naturae ordinem esse.
64. — aAdhuc
0secundum hanc positionem necesse est0 spirituales
substantias aut imperfectas aut superfluasd esse. Non enim inveniun-
tur multa aequalia in uno gradu naturae nisi proptere imperfectionem
cujuslibet' eorum, vel propterg permanendi0 necessitatem ut quae ea-
dem numero permanere non possunt multiplicata permaneant, sicut
inveniuntur in corruptibilibus rebus1 multa1 individuak aequalia1 se-
p) primam - I. — q) in- от. ACDHI; Ur - B; secundum - K.

- BCGHIK. —
r) habitudinem s) ad - от. I. — t) igitur - BD.
— u) naturam - K. — v) imperfection - ABC; imperfection -
add. D. — w) ut - H. — x) apparet - от. I. — y) vero - от. I.
— z) materialiter - от. H. — aa) sub recta - I. — ab) eadem - I.
— aс) habentibus nihil prohibet aequalitatem inveniri. Possunt
enim subjecta diversa eamdem formam - add. F. — ad) ut -
EF; autem - IK. — ae) autem - I. — af) similiter - С —
ag) impossibile - EF. — ah) sed - BFH. — ai) materiamque - I.
aj) speciem - I. — ak) forma - I. — a1) esse - от. K; animae
(?) - add. H. — am) opinabatur - ABCDI. — an) solum - F.
— ao) incorruptibiles - EF. — ap) et - add. AC.
64. — a) ad - I. — b) secundum от. I — c) est - от. EF. — d) sub

stantias - I. — e) per - B ; potentia - AC. — f ) naturae - add.
H. — g) per - B. — h) manendi - H. — i) rebus - от. I.
— j) permulta - I. — к) et - add. ABCDEFIKL. — 1) inae-
qualia - GH.
Capihdum XII 10S
cundum naturam speciei; velm propter necessitatem alicujus opera

tionis ad quam virtus unius0 non sufficit sed oportet0 aggregari vir-
tutem multorum quasi ad unamp perfectam" virtutemr constituendama,
ut patet in numero8'1 bellatorum et in multitudine trahentium na-
vem". Illa vero quorum virtus est perfecta etv suntw permanentia1 in
ordine suae naturae non multiplicantur7 secundum numerum in aequa-
litate1 speciei". Est enim unus sol tantum qui sufficit ad
ejusdem
semper permanendum et adab omnes effectus producendos quia0 sibi
conveniunt secundum gradum suae naturae et idem apparet in ce
teris coelestibus corporibus. Substantiae autem spirituales sunt multo
perfectiores101 corporibus etiamae coelestibus. Non igitura'^g in
eisag inveniuntur multaeab in eodem gradu naturae: una enim suf-
ficientea1, aliaea1 superfluerentak.
65. — Item, praedicta universitatib rerum productarum

positioa
a Deo subtrahit boni perfectionem.Uniuscujusque0 enim effectus per-
fectio consistât in hoc quod suae causae assimileturd'i ; quod enim
secundum naturam generatura tunc perfectum est' quando pertingit
ad similitudinem generantis artificialia etiamg per hoc perfectab red-
;
duntur quod1 artis1 formam consequuntur. In primo autemk principio

non solum consideratur1 quod estm ipsum bonum et ens et unum0,
sed quod hoc0 eminentius0 prae ceteris habet et alia ad sui bonitatem
m) aut - ABCDI. — n) operationis - add. H.

— o) oporte - D.
p) unam - от. I. — q) perfectionem - С — r) veritatem - AC.
— s) patet in numero - от. I. — t) multitudine - ABCD. —
u) navem
- от. I ; navim - DEFH. — v) et - от. EF. — w) sunt
— от. ABCDEFHIKL. — x) pertinentia - B. — y) multiplica-
tur - I. — z) qualitate - I. — aa) suae - H. — ab) ad - от.

CEF. — ас) quae - EF. — ad) perfectiones - I. — ae) et ¡am -
от. EFI. — af ) igitur - от. I ; enim - B. — ag) in eis - от.
EF. — ah) multa - H. — ai) sufficit - H. — aj) alia - EFGHI.
— ak) superflueret - EFHL.
- I. — с) uniuscumque - I;
G5. — a) suppositio - H. — b) universitate
cujusque - K. — d) assimuletur - EHL. — e) generatur - от.
EFI. — f) est - pт. H. — g) redduntur - add. H. — h) perfec-
tam (?) - A. — i) quod - oms B; quia - EF. — j) aras - EF.
k) primo - add. E. — 1) considerantur - I. — m) est - от. I.
— n) eminens - EFL. — o) reducit - H.
106 Tractatus de Substantias Seporatis
participandam adducit0. Requiritp igitur" assimilatior perfecta uni-

versitatisa a Deo productae1 ut" nonv solum* unumquodque11 sit7
bonum et ens sed quod2 unum" superemineatab alteria0 et unum mo-
veat alterum ad suamad f inem
; unde et bonum" universia' est bonuma*
ordinis sicut bonum exercitus.2 Hoc igitur bonum universitati1b rerum

subtrahital praedicta positio, omnimodam aequalitatem in rerum pro
ductione constituens.3
Amplius, inconveniens esta1 idak quod est optimum in universo
attribuere casui. Nam id quod est optimuma1 maxime habet rationem
finis intenti. Optimum autem in rerumam universitate est bonum or
dinis; hoc enim estan bonum commune, cetera vero sunt singularia
bona. Hunc autem ordinem qui in rebus nunca0 invenitur, praedicta
positio attribuit casui, secundum scilicet quodap accidit04 unam spiri-
tualium substantiarum sic moveri secundum voluntatem et aliam
aliter. Est igiturar praedicta positio" omninoat abjicienda.
66. — Ratio etiama positionis manifeste continetb vanitatem0.

Non enimde est' eadem ratio justitiaee,K in constitutione alicujus
totius exb pluribus partibus1 et' diversis, et ink distributione1 alicujus
communis per singulariam. Qui enim aliquod totum constituere inten-
p) requiritur - GHIKL; remittit - EF. — q) ergo - G. —

r) assimulatio - EFH. — s) universitas - EF. — t) ad Deum
- add. H. — u) ut - от. ABCDI. — v) si - EF. — w) quod
- add. AC; nec - add. B. —
x) unumquod - EF. — y) sit -
от. I. — z) sed - от. D; ut - ABCI. — aa) unumquodque -
EFGHKL. — ab) et - add. EFG. — aс) et unumquodque super-
veniat alteri - add. H. — ad) suum - ABCDEFHI(?)KL, —
ae) exercitu - I. — af) universitatis - K. — ag) universi est
bonum - add. I. — ah) universi - B; universita - H. — ai) sub-
traxit - ACDGHIKL. — aj) est - от. I. — aк) ¡Hud - G. —
a1) in universo attribuere casui - add. С — am) ir - I. —
an) est - от. I.
— ao) naturae - H; non - I. — ap) quod -
от. I. — aq) accidit - от. I. — ar) enim - I. — as) positio -
от. I. — at) non - I.
66. — a) autem - ACGKL. — b) continet - от. A; dicit - С —

- H; vanitate - I. — d) autem - A. — e) res-
с) contrarietatem
piciunt ad bonum perfectum sed ad bonum totius - H. — f) est
- от. D. — g) justi - I. — h) ex - от. H. — i) partibus -
-
от. I. — j) et - от. I. — к) in - от. I. — 1) constitutione - K.
m) singula - DKL.
Capitulum XII 107
dit, ad hoc respicit quod totum perfectum sit et secundum hoc diver
sas partes etn inaequales ad ejus constitutionen!0 conducitp. Si enim
omnes" essent aequales, jam non essef totum perfectum, quod patet
tam in toto naturali quam in toto civili.i Non enim esset corpus ho
minis perfectume nisi membra diversa1 et inaequalis dignitatis" ha-
beret, nequev esset civitas perfecta nisiw inaequales1 conditiones et
officia diversa in civitate existerent. In distributione7 vero attenditur
bonum uniuscujusque1 et ideo" diversis diversa assignanturab se
cundum diversitatem in eis praecedentem1"', secundum quam com-
petunt In prima igitur rerum productione Deusae di
eisad diversa.
versa et inaequalia in esse produxit, attendensa' ad id quod requirit
perfectio universi, non adag aliquam diversitatem ina0 rebus" prae-
existentem; sed hoc attendita1 in remuneratione finalis judicii, unicui-
que retribuensak secundumal quod meruitam.
n) et - о»я. H. — o) compositionem - ABCI. — p) inducit - B ;

aducit - K. — q) partes - add. H. — г) essent - EF. — s) nisi
membra diversa perfectum - add. C. — t) perfectum - от. CI.
— u) dignitas - EH. — v) etiam - add. H. — w) non — -I.
x) aequales - I. — y) distinctione - K. — z) unius - (?) - I. —
aa) ideo - от.I. — ab) assignant - G. — ас) praeexistentem
— EF. — - от. I ; ei - C. — ae) Deus - от. D. — af ) ac-
ad) eis
cendens - EFI. — ag) ad - от. ABCDI. — ah) in - от. DI.
— ai) rebus - от. I. — aj) attendi EF. — ak) tribuens - С —
a1) secundum от. H. — am) meruit - EF.
CAPITULUM XIIIa
DE ERRORE DICENTIUM DEUM ET ANGELOS NON

HABERE SINGULARIUM NOTITIAMb
67. — Non solum autem in substantia0ordine spiritualium

etd
substantiarum aliqui erraverunt, ad modum inferiorum rerum de eis
aestimantesa sed hoc etiam' quibusdam accidit circa cognitionem et
providentiam earumdem. Dum enim spiritualium substantiarum in-
telligentiam et operationemg ad modum humanaeb intelligentiae et
operationis dijudicare voluerunt, posuerunt1 Deum et alias substan
tias immateriales singularium cognitionem non1 haberek nec inferiorum
et praecipue humanorum actuum providentiam gerere.i Quia enim in
nobis singularium1 quidem sensusm est, intellectus autem propter
sui immaterialitatem non singularium sed universalium estn conse-
quens esse0 existimaveruntp ut" intellectus substantiarumr spiritu
alium, quia sunt1 multo simpliciores nostro intellectu singularia" intel-
ligerev non possintw. Non est1 autem in substantiis7 spiritualibus, cum
sint1 omnino incorporeae, aliquis sensus cujus operatio" sine corpore
67.— a) Capitulum XIII - от. ABDHI; Capitulum XI - C; Capitu-

lum XIV - EG. — b) De errore dicentium Deum et angelos non
habere singularium notitiam - от. ABDHK; De errore dicentium
Deum et angelos non habere singularia (?) - C ; De errore di
centium Deum et angelos non habere singularium perfectas - E;
De errore quorundam circa agnitionem et providentiam spiritua
lium substantiarum - FL; De errore dicentium Deum et ange
los non habere singularium cognitionem nec inferiorum et prae
cipue humanorum actuum providentiam non gerere - G; De
-I.
-
abusio quod tolebat providentiam in rebus inferioribus
c) substantia - от. H. — d) et
—
- от. H.
—
—
—
e) extimantes -
ABCEHI ; existimantes - D. f ) est - I. g) comperationem
- I. —
h) habent - I. — i) possunt - I. — j) non - pm. I. —
k) habere - от. I. — 1) substantiis (?) - add. H. — m) sensus
- от. H. —
n) est - от. H. — o) esse - от. EF. — p) extima-
verunt - ACDI ; aestimaverunt - EFK. — q) ut - от. EF. —
r) substantiarum - от. H. — s) quae - F. — t) in uno gradu
- add. H. — u) singulare - H. — v) cognoscere - BCDI. —
-
w) possit - DEFGHIL. — x) est - от. F. — y) subsidiis - I.
z) sit - I. — aa) opere - K.
Capitulunt XIII 109
esseab non potest; undea0 videtur*1 eisaa impossibile quod spirituales

substantiae aliquama' de singularibus notitiam habeant.2
68. — Adhuc, in majorem insaniama procedentes, aestimant0

Deum nihil nisi0 seipsum intellectu cognoscere. Sicd enim videmus in
nobise quod' intelligereg est intelligentis perfectio et actus ejusb, per
hoc enim intellectus1 fit actu intelligens1. Nihil autem aliud a]
Deo est eok nobilius quod possit esse1 ejus perfectio. Undem ex neces
sitate consequi arbitrantur quod nihil aliud" a Deo sit intellectum
nisi ejus essentia0.i Amplius, ea quaep ex alicujus providentia pro-
cedunt casualia esse non" possunt. Si igitur omnia quae in hoc mun-
dor accidunt ex divina providentia procedunt, nihil in rebus erita
fortuitum et1 casuale"'.1
Item utuntur ratione Aristotelis in VI Metaph.3 probantisv quod,

si omnem effectum ponamusw habere causam per se et quod qualibet
causa1 posita necesse sit effectum poni sequetur7 quod1 omnia futura
ex necessitatea* contingenta0'" quiaad erit reducerea0 quemlibet futur
um effectum in aliquam praecedentem causam, et illam in aliamïe, et
sic inde quousque veniatur" ad causam quae jam est vel quae fuit.
Haec autem jam positaag est ex quo in praesenti est vel in praeterito
fuit. Si igitur positaag causa necesse est effectum ponia0, ex (94r)
necessitate consequuntur omnes futuri effectus. Sed si omnia quae in
mundoa1 sunt divinae providentiae subduntur, omnium causa non
ab) esse - от. I. — ас) unde - от. I. — ad) vivitur - B. ;

videtur - pт. I. — ae) eis - от. I. — af ) aliqua - I ; aliquem - D.
-
68. — a) insaniam - B. — b) extimat - ABCDEFHI; existimant - K.
с) nisi - от. D. — d) sicut - D. — e) universali - ACBD. —
f ) ex (?) - A. — g) intellectus - ABCDI. — h) ejus - от.
ABDI. — i) fit actu intelligens - от. I. — j) a - от. H. — к) eo
- om. EFH; eodem - I; deo - K. — 1) esse - от. I. — m) unde
- от. EF. — n) aliud - от. K. — o) esse - ACD. — p) quid
-
- D. — q) non - от. I. — r) mondo - GL. —
t) пес erit
-
- H.
—
— u) causale
- —
- D. — v)
s) est
-
- B ; erat - I.
probantes
—
- H. —
w) ponimus L. x) eam I. y) sequitur G. z) quod
- от. I. — aa) evenire - add. G. — ab) contingit - G. — ac) quia
erit reducere - от. I. — ad) quia - от. H ; quod - ABC. —
ae) illam - EF. — af) perveniatur - H. — ag) Нот. - I. —
ah) ponere - EF.
— ai) mondo - G.
solum est praesens vel praeterita, sed ab aeterno praecessit.a1 Non

est autem possibile quodak ea posita causa01 effectusam nonan sequa-
tur10. Nonap enim1" cassatura1- divina providentia neque per ignoran-
tiam neque per impotentiam providentis in quama0 nullus cadit defec-
tus. Sequiturat igitura" omniaav ex necessitate procedere.4
69. — Adhuc, si Deus est ipsuma bonum, oportet quod ordo pro-
videntiae ejus secundum rationem boni procedat. Aut igiturb inefficax0
est divina providentia aut universaliterd malum a rebus excludit. Vi-
demus autem in singularibus generabilium et corruptibilium multa
malae contingere, et praecipue inter homines in quibus praeter na-
turalia mala, quae' sunt naturales defectus et corruptionesg com
munes11 eis et aliis corruptibilibus rebus superadduntur insuper mala
vitiorum1 et inordinatorum1 puta cum justis1 multotiesm
eventuumk;
multa0 mala eveniunt, injustis autem bona. Propter hoc igitur0 ali-
qui aestimaveruntp divinam" providentiam se extendere usque ad sub
stantias immaterialesr et incorruptibiliaa et coelestia corpora, in
quibus nullum malum videbant1; inferiora vero providentiae subdi0
dicebant velv divinaew vel aliarum1 spiritualium substantiarum quan
tum ad genera7, non autem1 quantum7 ad" individua.
aj) processit - I;ab aeterna processif - add. I. — ak) quin -

ABCDH. — a1) causa - от. ABCDHIKL; si - add. G. —
am) effecti - K. — an) non - от. ABCDEFI. — ao) consequa-
tur - В ; sequantur - ACDEFIK. — ap) causa - H. — aq) enim
- от. I. —
ar) causatur - HK; cessant - H. — as) quem -
BCDEFK. — at) sequetur - ABCDEGH; sequeretur - F. —
au) igitur - от. H. — av) omnia - от. H.
69. — a) nomen (?) - K. — b) gm - I. — с) cfficax - I. — d) natura

ler - BC. —
e) muía - E. — f) in quibus - H. — g) corrup-
tibiles - EF. — h) commune - от. B. — i) in deorum - I. —
j) ordinatorum -I.
— k) effectuum - H. — 1) in istis - I. —
m) multoties - от. H ; multiplire - I ; multotiens - G. — n) multa
- от. ABCDHGKL. — о) igitur - om. I. — p) exterminaverunt
- BI; extimaverunt - ACDEH. — q) divinam - от. I; divina - K.
r) materiales - D. — s) corruptibilia - EFI; corporalia - K. —
t) videbantur - B. — u) subditi - I. — v) videlicet (?) - G. —
w) dicere - AC; diem - H. — x) aliorum - EF. — y) non autem
quantum - от. I. — z) autem - от. K. — aa) ab - I.
Capitulum XIII 111
70. — Eta quia ea quae praedicta sunt communi opinioni homi-

numb repugnant0, non solum plurium sed etiamd sapientium, certis ra-
tionibus ostendendum est1 praedicta veritatem non habere et ra-
tionese praemissas non hoc' concludere quod intendunt, et primo qui-
dem quantumg ad divinam cognitionem, secundo quantum ad ejus pro-
videntiam.
Oportet autem exb necessitate hoc firmiter tenere quod Deus

omnium cognoscibilium quocumque tempore vel a1 quocumque cog
noscente certissimam1 cognitionem habeat. Utk enim supra1,i ha-
bitum est, Dei substantia est ipsum ejus esse. Non est autem in eo
aliud essem etn aliud intelligere0; sic enimp non" essetr perfectea sim
plexi, unde nec simpliciter0 primum. Oportet igitur quod sicut ejus
substantia est suum esse, ita etiam ejusv substantia sitw suum intelli
ut etiam Philosophus concluait in XII
gere vel1 ejusy intelligentia1,
Metaph.2 Sicut igitur" ejus substantia est ipsumab suuma0 esse sep-
aratum101, ita etiam ejusae substantia est ipsum suuma' intelligere
separatumad. Si autem sitag aliqua forma separata, nihil quod ad ra-
tionemab illiusal formae pertinere posseta1 eiak deessetal ; sicut si al
bedo separata esset, nihil quod subam ratione albedinis apprehendere-
ruran ei deficeret. Cujuslibeta0 autem cognoscibilisap cognitio sub uni-
versali ratione cognitionis continetur. Oportet igitur Deo nulliusa0
70. — a) hed - K; illegible marginal chapter division - С — b) homi-

num - от. H; omnium - EFGKL. — с) repugnat - I. — d) etiam
-
- от. I. — e) praedicta veritatem non habere et rationes - от. I.
f) hoc - от. H. — g) quantum - от. I. — h) de - I. —
i) a - от. EF. — j) certissima - I. — к) unde - D. — 1) dic
-
tum est supra - add. I. — m) est - F. — n) atque - ABCDI.
o) intellectus - K. — p) enim - от. I. — q) non - от. I. —
r) erit - H. — s) perfectus - H. — t) simpliciter - H. —
u) simplex - E
— v) sua (?) - G. — w) est - H. — x) sive
- ABC; seu - DI. — y) ejus - от. ABCDI. — z) intelligens - H.
aa) autem - L. — ab) ipsum - от. H. — ac) suum - от. AB
CDEFHIKL. — ad) Нот. - I. — ae) ejus - pт. H. — af) suum
-
- от. ABCDEFHIKL. — ag) esset - L. — ah) perfectionem - H.
ai) illius - от. H; ipsius - I. — aj) possit - H. — ak) ei
- от. AC; et - E
— a1) deesset - от. AC. — am) sine - AC.
an) comprehenditur - ABCDI ; comprehendatur - EFHKL. —
ao) cujuslicet - I.
— ap) quod sub ratione albedinis compre
hendatur ei deficeret - add. H. — aq) ullius - F.
cognoscibilis cognitionemar deesse". Cognitio autem cujuslibetat cog-

noscentisa" est secundumav modum substantiaeaw ejus, sicut et quae-
libet operatio est secundum modum operantis. Multo igitur magis
divina cognitio, quae estai ejusa7 substantia, est secundum modum
esse ipsius.Esse autem ejusa1 est unum, simplex, fixum, et aeternum.
Sequitur ergo quod Deus unoba simplici intuitu aeternam et fixambb
de omnibus notitiamb0 habeat.
71. — Adhuca, id quod abstractum est non potest esse nisi unum
in unaquaqueb natura0. Si enim albedo possetd esse0 abstracta, sola
una esset' albedog quae abstracta esset; omnes autem aliaeb albedi-
nes essent participantes1. Sic igitur1, sicut sola Dei substantiak est1
ipsumm esse abstractum ita sola ejus substantia est0 intelligere om-
nino abstractum10'0. Omnia igiturD alia sicut habent esse participatum,
ita" participative intelligunt siver qualitercumquea cognoscunt1. Om-
ne autem quod convenit alicui per0 participationenT perfectiusw in-
venitur in1 eo quod7 per essentiam est, аг quo" in aliaab derivatur.i
Oportet igitura0 Deumad omnium quaeae a quibuscumque cognoscun-
tur" cognitionem haberea6. Undeetab Philosophus proa1 inconvenienti
habet aliquid a nobis cognitum, sit Deo ignotum ut patet in
uta1 I
De Anima2 etak ina1 III
Metaph3
ar) cognitio - H ; non - add. B. — as) deesse - от. H. — at) cu-

juslicet - I. — au) cognoscentes - I. — av) subjectum - I. —
aw) substantiae
- от. H. — ax) divina cognitio - add. C. —
ay) ejus - от. I. — az) hujus - С — ba) unus - I. — bb) for-
mam - I. — be) de omnibus notitiam - add. С
71. — a) adhuc - от. I; autem - add. D. — b) unaquaeque - B. —

с) materia - I. — d) posset - от. K. — e) existere (?) - G;
esset - K. — f) esse - F. — g) albedo - от. I. — h) aliae -
от. I. — i) participatae - ABCDEFHIKL. — j) igitur - от.
G; ergo - HKL. — k) Hoт, - B. — 1) ejus substantia — -I.
m) Hот. - B. — n) ipsum - add. G. — o) abstractus - D. —
p) ergo - H. — q) etiam - add. I. — r) seu - DG. — s) qualis-
cumque - EF. — t) cognoscant - ACH. — u) per - от. HK. —
-
v) participative - HK. — w) perfecte - HKL. — x) in - pт. I.
y) quod - от. EF. — z) a - от. I; aliquo - AC. — aa) quo
- от. AC. — ab) intelligentia - EFHKL; intelligibilia - G. —
ac) ergo - B. — ad) Deum - от. EF. — ae) quae - от. ACD. —
af) cognoscere - I. — ag) hanc - I. — ah) et - от. H. — ai) per
- EF. — aj) ut - от. I. — aк) et - от. H. — a1) capitulo - H.
Capitulum XIII 113
72. — Item, si Deus seipsuma cognoscit oportet quod perfecte

cognoscat seb, quia0 si ejusd intelligere est ejusd substantia, necesse
est ut quidquid est in ejus substantia ipsius cognitione comprehen-
datur. Cujuscumque autem rei substantia perfecte cognoscitur necesse
est uta etiam virtus perfecte cognoscatur' ; cognoscit igitur Deus per
fecte suam virtutem; oportet igitur quod cognoscat omniag adb quae1
sua virtus extenditur1. Sua autenv4 virtus extenditur1 ad omne1 quod
est quocumque modom in rebus vel esse potest, sive sit0 proprium
sive0 commune, sive immediate ab eo productum sive mediantibus
causis secundis, quiap primae causae virtus magis imprimit* inr effec-
tum quame causae secundae.i Oportet igitur Deum cognitionem ha
bere de (94v) omnibus1 quae sunt quocumque modo" in rebus.
Ampliusv, sicut causa est quodammodo in effectu perw suam1

similitudinem participatamT, ita omnis effectus est1 in sua" causa
excelIentioriab modo secundumvirtutem ipsius. In causa igitur prima
omnium, quaea0 Deus101 est", oportet omnia eminentius essea' existen-
tiaag quama* ina1 seipsisa1.
Quod1* autem est in aliquo oportet quod
in eo sita1 secundum modum substantiae ejus. Substantia autemam
Deian esta0 ipsum ejus intelligere; oportet igitur omniaap quocumque
modo sint1"1 in rebus, inar Deo" intelligibilite!-a1 existentiaa" esseav
72. — a) ipsum se - I — b) praesertim - add. ABCDI. — с) qua - H.

d) Hот - H. — e) ut - от. E. — f) cognoscitur - EF. —
g) omnia - от. B. — h) atque - H. — i) quae - pт. I. — j) Нот.
- ACD. — к) autem - от. I; sed - H. — 1) esse - I. — m) est
- AC. — n) sit - от. I. — o) sit - add. K. — p) quod - AC.
q) in primi - I. — r) in - от. AC. — s) quod - AEFI; virtus
- add. L. — t) hominibus - I. — modo - от. E. — ite
u) v)
ran - L. — w) - H. — x) sui - ABCDEFHIKL. —
propter
y) participatum - EF. — z) est - от. I. — aa) sui - B. —
ab) excellentior - E. — aс) quia - I. — ad) Deus - от. I. —
ae) est - от. I. — af) existere - ABCDI. — ag) existentia -
-
от. ABCDI. — ah) etiam - add. ABCD. — ai) in - от. F.
aj) seipsis - от. F. — ak) quia - H. — a1) ut - EF. —
am) autem - pт. I. — an) Deus - I .— ao) est - от. I. —
-
ap) quae - add. ABCD. — aq) sunt - ABCDI. — ar) in - от. H.
as) Deo - от. H; est ipsum ejus intelligere. Si igitur omnia
quae quocumque modo sunt in rebus in Deo - add. I. — at) in
telligenter - A. — au) existere - ABCDI. — av) esse - от. AB
CDI.
114 Tractattis de Substantäs Separatis
secundum eminentiam substantiaeaw ejus. Necesse est igitur Deum

perfectissime omnia cognoscere.
73. — Sed quia occasionema errandib sumpserunt1 ex demonstra-

tione0 Aristotelisd in XII Metaph.,2 oportet ostendere quod Philoso-
phi intentioneme non assequuntur. Sciendum est igitur quod secun
dum Platonicos, ordo intelligibilium praeexistebat ordini' intellectuum,
ita quodg intellectus participando intelligibile fieret intelligensb ac-
tu, ut1 supra jam diximus.3 Et per hunc modum etiam Aristoteles os-
tendit1 priusk in eodem libro quod supra intellectum1 et appetitum in-
tellectualem quo coelum movetur est quoddamm intelligibile partici-
patum ab ipso ¡ntellectu0 coelum movente0 sie dicensp: "suseeptivum
et" intelligibilis substantiae et intellectusp agit autemr habensa",4
quasi1 dicat": actu intelligitv secundum quodw habet jam participa-
tum suum intelligibile1 superius7. Et1 ex hoc ulterius concludit quod
illud intelligibile1 sitaa divinum. Et interpositis quibusdam
magis
movet quaestionem de intellectu hujus divinissimi, cujus participa-
tione motor coeli estab intelligens actu.5
Quia si istud divinissimum non intelligit non erita0 insigne ali-
quid^, sed sicaa sea' habebit ut dormiens. Si autem intelligit primoag
eritab dubitatio quomodo intelligat; quia sial intelligit participando
aliquida1 aliud superius, sicut perak participât ionem ejusal inferior in

tellectus intelligit, sequetur11" quod" erit aliquid" aliud principale
aw) substantiae - от. F.
73. — a) occasione - C. — b) errandi - от. I. — с) demonstratio - H.

d) ex quo - add. D. — e) interpretationem - I. — f) ordine - I.
— g) quod - pт. I. — h) intellectus - I. — i) ut - от. AC. —
j) ostendent - BD. — k) proprius - EF; ut patet - add. EF. —
- H. — m) quod - E. —
1) intelligentiam n) solum - add. G.
— o) moventem - D. — p) suseeptivum intelligibilis et substan
tiae intellectus - ABCDI. — q) et - от. ABCDEFI. — r) aut
- BH. — s) habet - B. — t) quod - EFH; id - ABCI. —
u) dicat
- от. EFH ; est - ABCI. — v) intelligibilis - С — w) quod -
от. K. — x) Нот. - H. — y) est - add. EF. — z) ut - I. —
aa) sic - F. — ab) est - от. EF. — aс) erat - G. — ad) abset - I.
— ae) sic - от. ABCDEFHIL. — af) se - от. I. — ag) prima
- AC; alia - H. — ah) erit - от. I. — ai) si - от. I. — aj) ad
- add. EF. per - от. HI. — a1) cujus - H. — am) sequitur - I.
— an) non - add. I. — ao) ad - EF.
Capüulum XIII 115
respecto ipsius, quiaap ex quo per participationem alterius1l" intelligit,

non est intelligensar per suam essentiam ita quod sua substantia sit su-
um intelligere, sed magis sua substantia erit" in potentia respectu in-
telligentiaea1' ;* sic™ enim seav habet substantiaaw cujuslibet" partici-
pantisa7 ad ida1 quodba perbb participationem obtinet; et ita ulterius
sequiturb0 quod illudM divinumbe non erit optima substantia, quod
est contra positionembt.
74. — Movet etiama consequenterb aliam0 dubitationem de eo
quodd intelligitura de' optima substantia. Sive enim detur quod sub
stantia prima8 sit ipsumb ejus intelligere1 sive substantia ejus sitJ
intellectus qui comparatur ad intelligere ut potentia, dubium erit
quid sit illudk quod intelligit prima substantia.i Aut enim1 intelligit
seipsamm aut aliquid diversum a se0. Si detur" quod aliquid diversum
erit" ulterius dubitabile utrum semper idem intelligatp
a se intelligatp
aut quandoque unum auf quandoque aliud. Et quia posset aliquisa
dicere quod nihil differt1 quid intelligat, movet super hoc dubitatio
nem utrum aliquid differat vel nihil in quocumque",v intelligerew ali
quid1 bonum, vel intelligere quodcumquea contingens.2 Et responded
satisfaciens huic dubitationi quod scilicet1 deaa quibusdam absurdum
ap) quod - EF. — aq) alterius - от. I. — ar) intellectus - IL.

as) est - G. — at) intelligentis - AC. — au) sicut - H. —
av) se - от. B. — aw) substantia - от. D. — ах) cujusque - I.
— ay) participat! - EF; participatim - I. — az) rem - EF. —
ba) quam - EF.
— bb) per - от. I. — be) sequetur - ABCDI.
— bd) istud - B; aliquid - I; illud - от. K. — be) divinissimum
- ABCDI. —
bf) positum - ABCDEFHIKL.
74. — a) etiam - от. C. — b) consequitur - B ; inconsequentur - C ;

ad - add. I. — с) aliam - от. EF. — d) quod - от. I. —
e) intelligere - I.
— f) ab - ABCDHI. — g) primi - KL. —
h) ipsa - GHK. — i) intellectiva - G ; intelligentia - H. —
j) sic - EF. — к) id - I. — 1) enim - от. I. — m) seipsum
BCDEFI. — n) et - add. ABCDI. — o) debetur EF. —
p) Hот. - B. — q) esse - I. — r) aut - от. ABDGHIKL. —
s) quis - EFGH.
— t) differetur - I. — u) Hот. - I. —
v) intelligente - add. ABCDK; intellectu - add. I. — w) est
- add. EF. — x) aliquod - L. — y) res pondit - B. — z) scilicet -
от. ABCDHIK. — aa) de - от. I.
est intelligereab; cujus sensus potest essea0 duplex: vel101 quia" absur
dum est intelligerea''ag de quibusdam utrumab ea intelligerea' sit itaal
bonum sicut quaedam alia, vela1 multo minora velak multoa1 majora"0;
alius autem sensus estan quia videmus quod quaedam intelligerea0
in actu apud nos videtur esse absurdum: unde et alia litteraap habet:
"auf" inconveniensar meditansae de quibusdam."
Habito igiturat quod melius esta" intelligere aliquod bonum quam
intelligere minusav bonum, concludit quodaw id" quodaw intelligit
prima substantia est optimum, et quoda7 intelligendo non mutatur ut
nunc intelligat unum nunc aliud ; et hoc probat1" dupliciterba. Primo0b
quidem, quia00 cum1"1 intelligat id quod est nobilissimum sequereturbe
ut dictum est,3 si mutaretur ad aliquid" intelligibile quodbg mutatio
essetbb in aliquid indignáis01. Secundo, quia talis vicissitudo intelligi-
bilium jam est motus quidam.4 Primum autem oportet modis omnibus
esse immobile.
75. — Deinde redit ad determinandama primam quaestionem, an

scilicet suab substantia0 sit suum intelligered'a, quod sic' dupliciter
probatg. Primo quidem quia sib sua substantia non est suum intelli
geree sed est sicut potentia ad1 hoc1 probabilek est quod1 continue in-
ab) intelligi - ABCDEFHI. — aс) esse - от. D. — ad) vel -

от. HI. — ae) quod - H. — af) Нот. - F. — ag) dubitare -
ABCDI. — ah) in - add. I. — ai) ita - от. H. — aj) quae - I.
— ak) vel - от. I. — a1) multo - от. I. — am) majora - от.
I ; meliora - ABCDEFHKL. — an) est - от. I ; esse potest - K.
— ao) esse - add. B. — ap) littera - от. I. — aq) aut - от. I.
— ar) inquiens - С — as) meditatur - AC; meditari - BD. —
at) hoc - add. H. — au) in - I. — av) multam - H. —
aw) Hpт. - I. — ax) illud - G. — ay) in - add. AC. — az) pro-
batur - EF. — ba) dupliciter - от. F. — bb) quod - I. —
be) quia
- от. ECF. — bd) cum - от. I. — be) sequetur - GH.
— bf) aliud - CD. — bg) quia - AC. — bh) est sed - I. —
bi) indignius - от. I; indigemus - F; indigens - H.
75. — a) determinandum - CDEI. — b) una - I. — с) sit - от. E.

— d) quod esse Dei sit suum intelligere - add. H. — e) Hот.
— BI. —
f) sit - G. — g) probat - от. ABCD. — h) non - D.
— i) ab - D. — j) si - add. D; videtur - add. H. — к) Нот. H.
— 1) quod continue intelligere esset ei laboríosum - add. H.
Capitulum XIII 117
teiligere esset ei laboriosum1'1 Hocm autem dicit esse probabile* exn
eo quod accidit in nobis sicm. Sed quia in0 nobis potest accidere non
ex natura intellectus sed ex viribus" inferioribus quibus utimur" inr
intelligendo, ideo non dixit hoc esse necessarium in omnibus. Si ta
mena hoc probabile accipiatur ut verum1, sequetur quod intelligere"'v
continue sit laboriosum primae substantiae et ita non poterit semper
intelligerev, quod est contra praemissa.
Secundo probatw per hoc quod, si sua substantia non esset suum
intelligere, sequeretur1 quod aliquid aliud essef dignius quam in
tellectus ejus1, scilicet resaa per cujus participationem
intellectaab
fita0 intelligensad.2 Quandocumque enim substantia0e non esta' suum
intelligere, oportet quod substantia intellectus nobiliteturag et perficia-

turab per hocal quod actu (°5r) intelligit aliquoda1 intelligibile,
etiamak si illud sit indignissimuma1. Omne autemam quoan aliquid fita0
actu, nobilius Undea" sequeretur"^ quod aliquodaa indignissi-
estap.
mum intelligibile nobiliusa' sit quam intellectus quia" non est intel-
ligensav per suam essentiam. Quareaw negandum" est hoca7 scilicet"
quodba aliquidbb aliud ab ipso sit perfectio intellectus
intellectumb0
divini, quia ad0d perfectionemipsius intelligere pertinet nobilitas ip-
siusbe intellect¡; quod patet ex hoc quod in nobis in quibus differt
m) Hos autem dicit esse probabile ex eo quod accidit in nobis

sic - add. H. — n) ex - от. I. — o) in - от. I. — p) materiali-
bus - I. — q) indigemus - EFGHK. — r) in - от. BIK. —
s) autem - GHK. — t) videtur - I. — u) intelligere - от. H.
— v) Нот. - I. — w) probat - add. H. — x) sequetur - ACDHIK.
— y) est - AC; erit - BDI; esse - F; sit - H. — z) ejus -
от. ABCDHI. — aa) res - от. H. — ab) intellectum - H. —
ас) sit - EFI. — ad) intellectus - BEFGL; intellects (?) - I.
- add. ABCDI. —
— ae) intelligentis af) esset - I. — ag) nobi-
lioretur - K. — ah) perficietur - I. — ai) hoc - от. K. —
aj) aliquid - CDEHI. — ak) et - CH. — a1) indignissimus
— I ; est - add. EFH. —
am) enim - GL; illud - add. G; autem
— от. K. —
an) quod - CI; aliud - EF. — ao) in - add. H. —
ap) eo - add. EF. — aq) etiam (?) - add. G. — ar) sequetur -
DGKL. — as) aliquid - DE. — at) dignius - ABCDI. — au)
quod - B. — av) intellectus - HL. — aw) si - add. K. —
ax) significandum - ADH ; fugiendum - BI ; f rigidum - C. —
ay) hoc - от. K. — az) scilicet - от. EFGHKL. — ba) quod -
от. I. — bb) aliquod - ABI. — be) intellectum - от. EFH. —
bd) quia ad - add. K.
— be) ipsius - от. EFI.
substantia cognoscentis a cogitione actualib', dignius estbg quae-

dambb viderebl quamb1 nonbk videreb1. Et ita si sit sic in Deo quod
suusbm intellectus non sit sua intelligentiabn etb0 aliquid aliud intelli-
gat, non eritbp sua
intelligentiabn optima, quia non eritbp optimi in-
telligibilis.3 Relinquitur ergo1*1 quod seipsum intelligat cumbr sit no-
bilissimum entium.
76. — igitur praedicta verba Philosophi diligenterb con

Pateta
siderante quod nond est1 intentio' ejusg excludere a Deo simpliciter
aliarum rerum cognitionem, sed quodb non intelligit alia1 per1 sek
quasi1 participando ea ut per ea fiat intelligensm, sicut fit in quo-
cumque intellects cujus substantia non est suum intelligere. Intelligit
autem omnia alia0 intelligendo seipsum, inquantum ipsius essep
a0 se
est universale et fontale" principium omnisr esse, eta suum intelligere
est1 quidema universalis radixv intelligendi, omnemw intelligentiam1
comprehendensjr'.i
Inferiores vero intellectus separati, quos angelos1 dicimus, in-
telligunt quidemaa se ipsos singuliab pera0 suam essentiam, alia vero
quidemad intelliguntae secunduma' Platonicasag positionesab per par-
bf) intellectuali - H. — bg) est - от. K. — bh) non - add.

ABDEFGHIKL. — bi) videri - ADEFGHIKL. — bj)
quam -
от. I ; non - CEF. — bk) non- от. ABDGHIKL. — Ы) videri -
ADEFGHK. — bm) finis - CEFH. — bn) Hот. - H; intellectiva
- K. — bo) sed - EF. — bp) Hот. I. — bq) ergo - от. I. —
br) ipse - add. ABCDI.
76. — a) quia - AC; patent - H. — b) diliguntur - C; diligent - I. —

с) et - add. AC.
— d) non - от. H. — e) secundum - H. —
f) intentionem - H. — g) non - add. H. — h) quod - от. I. —
i) ilia - G. — j) a - ACDK; esse - B. — k) se - от. B. —
1) quam - I. — m) intellectus - IK. — n) esse - add. B. —
o) per - I. — p) esse - от. DE; est - I. — q) formale - HI. —
r) et - add. EF. — s) ut - AC. — t) est - от. ABCDEFHIKL.
— u) quaedam - BCI; quidam - A; quodam - H. — v) intelligi
- I. —
w) omnium - BK; veritatem - add. EF; virtutem - add. L.
— x) intellectivam - add. L. — y) apprehendens - H. — z) sin-
gulos - I. — aa) quidam - H. — ab) singuli - от. H. — ас) in
telligentiam - H. — ad) quidem - от. DH. — ae) intelligere - I. in
telligit - L. — af) quidem - A. — ag) Platonicorum - G. —
ah) posit ionem - G.
Capitulum XIII 119
ticipationem formarum intelligibilium separatannnal quas deos vo-

cabant, ut supra dictum esta1;2 secundum Aristotelis vero principia
partim quidemak per suam essentiam, partim vero per partidpatio-
nemal ipsius primi intelligibilisam quod est Deus, a quo et" esse et*"
intelligere participant.
ai) separatarum - от. F. — aj) est - от. K. — ak) quidam - H.

— a1) formarum intelligibilium separatarum - add. H. — am) in-
tellectus-I. — an) et - от. I. — ao) etiam - EF.
CAPITULUM XIVa
IN QUO OSTENDITUR DEI PROVIDENTIA*! SE

EXTENDERE AD OMNIA.b
77. — Sicut autem divinam cognitionem necesse0 estd secun

dum praemissai usque ad minima rerum extenderea, ita necesse est
divinae providentiae curam omnia' concludereg. Inveniturb enim in
rebus omnibus esse bonum in ordine quodam, secundum quod res sibi1
invicem subserviunt et ordinantur1 ad finem.2 Necesse est autem, si
1
cut omne esse derivatur a primok' ente quod est ipsum essem, ita
omne bonum derivarin a primok quod est ipsa bonitas. Oportet igitur
singulorum ordinem a prima et0 purap veritate derivari", a qua qui-
dem aliquidr derivatura secundum quod in eo est, per intelligibilem
scilicet modum. In hoc autem' ratio providentiae consistit quod ab
aliquo intelligente0 statuatur ordo in rebus quae ejus providentiae
subsuntv. Necesse est igitur omnia divinae providentiae subjacere.
Adhucw, primum movens immobile1, quod Deus est, omnium
motionum7 principium est1, sicut et" primum ab ens est omnisa0 esse
principium. In causisad autemae per se ordinatisa', tanto aliquid magis
est causa quanto in ordine causarum priorag est, сumab ipsa aliis con-
77. — a) Capitulum - от. ABDIK; Capitulum XIII - CF; Capitulum

XIV
XV E; X
- - H. — b) In quo ostenditur Dei providentiam se
extendere ad omnia - от. ABDK; Quid cura divinae providentiae
ad omnia se extendat - FL; Quod divina providentia usque ad
minima se extendit - H; Quod non solum divina cognitio ex-
tendit ad singularia in gubernatio - I. — с) necesse - от. K. —
d) est - от. I. — e) se extendat - H; extenderit - I. — f) om
nium - GH; universa - ABCDI. — g) excludere - F. — h) in-
-
venietur
1) principio
-I.
— i ) si - I. — j) ordinatur - DI. — k) Hот. - D.
- H. — m) esse - от. F. — n) derivatur - DE
FGHIKL. — o) et - от. H. — p) pura - от. H. — q) derivare
- H. — r) aliquid - от. L. — s) ordinatur - I. — t) autem -
от. I. — u) intelligente - от. H. — v) subsistunt - I. — w) ad-
hunc - I. — x) mobile - H; impossible - I. — y) mutationum
- H. — z) est - pт. I. — aa) ipsum - add. EF. — ab) ipsum -
GL. — ас) causa - I. — ad) elementis - H. — ae) autem -
от. H; enim - GK. — af) ordinamus - I. — ag) causa - add.
EFL; casa - add. A; cassa - add. C; prius - K. — ah) cum
- от. AC.
Capitulum XIV 121
ferata1 quodaí causae sintak. Deus igitur secunduma1 hocam onmium

motionuman vehementius causa est quam etiama0 singulares causae
moventes. Non est autem alicujus causa Deus nisi sicut intelligensap,
cum sua substantia sita" suum intelligere, utar per supraae positaat
verba Aristotelis patet.3 Unumquodque autema" agit perav modum
suae substantiae. Deus igitur per suum intellectum omnia movet ad
proprios fines: hoc autemaw est" providentiaa7. Omnia igitur di-
vinae providentiae subsunt.
78. — Amplius, sica sunt res in universo dispositae sicut op

timum est eas quod omnia ex bonitate summab dependent.
esse, eo
Melius est autem aliqua esse ordinata per se quam0 per accidens or-
dinenturd; est igitur totiusa universi ordo non per accidens sed per
se. Hoc autem requiritur ad hoc quod aliqua per se ordinentur',
quod primig intentio feratur0 usque1 ad ultimum. Si1 enim primum
intendat secundumk movere1 et ejus intentio ulterius non feratur,
secundum tertium, hoc erit praeterm intentionem primi
vero moveat
moventis; erit igitur talis ordo per accidens. Oportet" igitur quod
primi moventis et ordinantis0 intentio scilicet Dei, non solum usque
ad quaedam entium procedat" sed usque ad ultima. Omnia igitur"
ejus providentiaer subsunt.
Item, quod causae et effectuia convenit eminentius invenitur
ini causa quam in effectu: a causa enim in effectum derivatur. Quid-
quid igitur in0 inferioribus causis existens primae omnium causae
ai) conferat - от. ER — aj) quia - AC. — aк) sit - C. —

a1) secundum - от. ABCDI. — am) hoc - от. ABCDHIK. —
an) species - add. H. — ao) etiam - от. G; et - C. — ар) in-
telligens - от. I. — aq) secundum - H. — ar) expresse - H.
— as) supra - от. H. — at) proposita - H. — au) enim - BL. —
av) secundum - G. — aw) enim - H. — ax) est - от. DI. —
ay) providentiae - AI ; providere - BCD.
78.— a) sicut - D. — b) sua - I. — с) quod - odd. BEGIL. — d) ordi-

nantur - F; ordinetur - I. — e) totius - от. EFGHKL. —
f) ordinetur - I. — g) prima - DHK — h) referatur - EFGHKL.
— i) usque - от. EFGHKL. — j) sic - EF; sed - DI. —
к) sermone - I. — 1) morere - от. I. — m) propter - I. —
n) sed - I. — o) ordinatis - I. — p) precedase - I. — q) quod
— add. I. — r) provisioni - H. — s) efïectus - F. — t) in -
от. F. — u) in - от. I.
attribuiturv, excellentissime convenit ei. Oportet autemw aliquam

providentiam1 Deo attribuere; alioquin universam casu ageretur.
Oportet igitur divinam providentiam11 perfectissimam esse.
79. — Oporteta in providentia duo considerareb, quae0

autem
suntd dispositio ete dispositorum executio' in quibus quodammodog
diversa ratio perfectionis invenitur. Nam in dispositione tanto per-
fectior estb providentia quanto providens magis singula mente con
siderare et ordinäre potest; unde et1 omnes operativae artes tanto
perfectius habentur quanto quisque1 singula magis potestk conjectare1.
Circa executionem vero (95v) tanto videtur esse providentia per-
fectior quanto providens per pluram media et instrumenta0 agens
universalius movet0. Divina igitur providentia habet dispositionem
intelligibilemp omnium et singulorum; exsequitur vero" disposita per
plurimasr et varias causas inter quas spiritualesa substantiae1,
quas angelos dicimus0, primae causae propinquiusv existentesw, di
vinam providentiam universalius exequuntur1. Sunt igitur angeli7 uni
versales executoresdivinae providentiae; unde et1 signanter" an
geli7, id est nuntii, nominantur; nuntiorumab enim esta0 illaEd exequi"
quae a Deoa' disponuntur.
v) autem (?) - add. B. — w) igitur - B. — x) Hот. - DI.
79.— a) sunt - ABCDI. — b) consideranda - ABCDFI. — с) scilicet

- ABCDI. — d) sunt - от. ABCDI. — e) et - от. I. —
f) ex
semo - I. — g) diversitas vel - add. G. — h) est - от. I. —
i) et - от. HI. — j) quisqua - K. — k) sunt - I. — 1) conjectuare
- EFGL. — m) plura - от. H. — n) ins - I. — o) videt - H. —
-
p) intelligibilem - от. I. — q) vero - от. EF. — r) plurima - B.
s) causae et - add. H. — t) substantiae - от. A. — u) dicamus
- A. — v) propinquiores - ABCDI. — w) exendentes - H. —
x) exequitur - I. — y) Hот. - I. — z) et - от. BD. — aa) sin-
gulariter - AC; significantur - EF; signantur - H. — ab) nun
tiant - H ; nuntiatorium - K. — ас) est - от. H. — ad) illa -
от. ABCDHIK; еа - EF. — ае) exequi - от. BDHIK. —
af) Domino - ABCDEFK.
CAPITULUM XVa
SOLUTIO POSITIONUM PRAEDICTARUMb
8Û. — His igitur visis, facile est jam0 ad objectionesd supra po

sitase respondere'. Non enim estg necessariumb quod prima1 ratio1'1
praetendebatk, intellectum1 Dei et angelorumm singularia0 non posse
cognoscere, si intellectus humanus ea0 cognoscerep non potest". Et utr
hujusa differentiae evidentius appareat1 ratio, considerandum est
quod" ordo cognitionis consistitv secundum proportionem ordinis
quiw invenitur in rebus1 secundum esse ipsarum. In hoc enimy per-
fectio et veritas cognitionis1 consistit" quodab rerum cognitaruma0ad
similitudinem habeat1a. In rebus autem talisa' ordo invenitur" quod
superiora in entibus universalisag esse et bonitatem habentab,a1;
nona1 quidem itaak quod obtineantal esseam etan bonitatem solumal
secundum rationem communem, prout universale dicitur quod dea0
pluribusap praedicatur, sed quia quicquid ina" inferioribus invenitur in
80.— a) Capitulum XV - от. ABDIK;

Capitulum XIV - C; Capitu-
lum XVI EG; XIV (?)
- - H. — b) Solutio positionum prae-
dictarum - от. ABDK; In quo ad rationes superius positas re-
spondet - E ; In quo ad rationes superius positas respondetur -
FGL; Solutio rationum praedictarum propria dicta opinione -
H; Respondet ad rationes et primo ad primam - I. — с) jam
- от. H. —
d) objectionem - I. — e) dictas - I.
— f) respondere
- от. AC. — g) est - от. I. — necessarium - от. D. —
h)
i) prima - от. I. — j) non - I. — к) praetendebat - от. EF;
procedebat - GHL. — 1) intellectuum - E. — m) singulorum - K.
— n) singula - L. — o) ea - от. H; quae - add. I. — p) attin-
gere - H. — q) potest - от. I. — r) ut - от. BE. — s) ejus
- D. — t) apparat - I. — u) quod - от. I. — v) est - ABCDI.
— w) quae - BEF; qua - I. x) ordinibus - H. — y) est - H.
z) cognitionis - pт. I. — aa) existit - ABCDI. — ab) quod - от.
I; cognoscens - add. EFL. — ac) similitudinem habeat. In rebus
autem talis ordo invenitur - от. I. — ad) congenitur (?) - I. —
- A. — ag) illius - I. —
ae) habeant - AC. — af) nullus ah) ha-
beant - I. — ai) non quidem ita quod obtineant esse et bonita
tem solum - от. F. — aj) nisi - H. — ak) in - H; hoc - add. H.
— a1) opt ¡me aut - H. — am) essentiam - I. — an) et - от. I ;
aut - HL. — ao) de - от. H. — ар) omnibus - H. — aq) in - от. I.
superioribusar eminentius" existit ; etat hoc ex virtutea" operativa

quae est in rebus apparet.
Nam inferiora in entibusav habentaw virtutes contractas" ada)r
determinates" effectus; superiora vero habent virtutes universali-
ter seba ad multos effectus extendentes; et tamenbb virtus superior
etiamb0 in particularibus effectibus plusM operatur quam virtus in
ferior et hoc maximebe in corporibus apparet. Nam inb' inferioribus
corporibusbg ignis quidembb perbl suum calorem calefacitb1 et semen
hujus animalis vel plantae itabk determinate producit individuum hu-
jus speciei quod non producit alterius speciei individuumbi'2; ex quobm
patet quod virtus universalis in superioribus entibus dicitur non ex
hoc quod se nonbn extendatb0 ad particulares effectusbp, sed quia seb"
extenditbr ad plures effectus quam virtus1" inferior1" et in singulis
eorum vehementius operatur.
81. — Per hunc igitur modum quanto virtusa cognoscitiva est

altiora tanto est universalior, non quidem sicb quod cognoscat solum0
universalem naturam; sic enim quanto esset superior tanto esset4
imperfection. Cognoscere enim aliquid' solum in universali estg cog-
noscere imperfecte et medio modo inter poten tiam et actum; sedb
ob hoc superior cognitio universalior dicitur quia ad plura se extendit
et singula magis cognoscit. In ordine autem1 cognoscitivarum1 virtu-
ar) invenitur - add. I. — as) eminentans - C; evidentius - G. —

at) ex - I. — au) veritate - EFHIK. — av) mentibus - I. —
aw) habenti - I. — ax) contrarietas - I. — ay) ad - от. EF. —
az) determinandos - B; in - add. I. — ba) se - от. HI. —
bb) cum - K. — bc) in - D. — bd) pius - A; plures - I. —
be) manifeste
- B ; et hoc maxime - add. H ; et hoc maxime
inferior - add. I. — bf) in - от. I. — bg) corporibus - от. I.
— bh) quidem - от. G. — bi) per - от. I. — bj) tantum - add. G.
— bk) in - I. — b1) sicut coelum - add. G ; et ex - add. L. —
bm) hoc - L. — bn) non - от. I. — bo) extendit - AHI. —
bp) effectus - от. D. — bq) se - от. EF. — br) extendat - L.
— bs) superior et - add. H. — bt) eorum - I.
81. — a) cognoscitiva est altior - от. I. — b) sit - I. c) tantum - H.

— d) etiam - add. EF. — e) perfectior - EF. — f) aliud - K.
g) est - от. C. — h) et - C. — i) cognoscitiva - EF; inferiorum
- K; na animae vel - H. — j) vero - K.
Capitulum XV 125
tum est virtus sensitivak inferior1, et ideo non potest cognoscere sin
gula nisi perm proprias species singulorum. Et quia individuationis
principium est materia in rebus materialibus, inde est quod per species
individuales in organis corporeis receptas" vis sensitiva0 singularia
cognoscit. Inter cognitionesp autem intellectuales cognitio intellectus
humani est infima; unde species intelligibiles" in intellectu humano
recipiuntur secundum debilissimum modum intellectualis cognitio-
nisr'a, ita quod earum virtute1 intellectus humanus cognoscerer
non potest res0 nisi secundum universalem naturamv generis vel spe-
ciei ad quam representandam in sola suiw universalitate sunt deter-
minatae et quodammodo contractae ex hoc ipso1 quod7 a singularium1
phantasmatibus abstrahuntur"; et sic homo singularia quidem cog
noscit per sensum, universalia vero per intellectum. Sedab superioresa0
intellectus sunt universalioris virtutisad in cognoscendo utae,a' scilicet
регак intelligibilemab speciem" utrumquea1 cognoscant10 et univer-
saleag et singulare.
82. — Secunda veroa ratio efficaciam non habet.i Cum enim dici-
tur quod intellectumb est perfectio intelligentis0, hoc quidemd veri-
tatem habet secundum speciem intelligibilem, quae est forma intellec
tus inquantum est actu intelligens. None enim' naturag lapidisb quae
est in materia1, est perfectio intellectus humani, sed1 species intelli-
k) susceptiva - D. — 1) inferiora - ER — m) per - от. H. —

n) receptis - B. — o) sensitivas - I. — p) cognosco nos - A. —
q) intellectus - I. — r) ita quod earum virtute intellectus hu
manus cognoscere - от. I. — s) et - add. B. — t) virtutem - H.
— u) res - от. H. — v) materiam - H. — w) sua - E. —
x) modo - I. — y) quod - от. I. — z) singularium - от. F;
singularibus - EH. — aa) abstrahunt - I. — ab) sed - от. I.
— ас) sunt - add. I .— ad) virtutes - H. — ae) ut scilicet per
intelligibilem speciem - от. H. — af) aut - I. — ag) intelligi
bilem speciem utrumque cognoscant et universale - от. I. —
ah) sed superiores intellectus sunt universalioris virtutis in cog
noscendo ut scilicet per intelligibilem - add. L. — ai) utquem-
cumque - С — aj) cognoscentem - H.
82. — a) etiam - ABCD ; autem - EFL ; vero - от. H. — b) imperf ec-

tum - B ; intellectus - H. — с) etiam - add. F. — d) idem - I.
— e) sicut - I; lapis - add. H. — f) enim - от. I. — g)non - H.
— h) lapis - I. — i) non - add. I. — j) secundum - В
gibilis abstracta a phantasmatibus per quam intellectus intelligit lapi-

disk naturam1. Undem oportet0 quod0, cump omnis forma derivata in"
aliquo abr agente procedata, agens autem1 sit" honorabilius patiente
seu recipiente, quod illudv agens a quo intellectus speciem intelligibi-
lem habet sitw perfectius1 intellectur, sicut in intellectu7, humano1 ap-
paret quod intellectusaa est nobilior intellectu possibilia0 qui
agens
recipit" species intelligibiles actu ab intellectu agentead factas. Non
autem ipsae res naturales cognitae sunt intellectu possibili nobiliores".
Superiores autem intellectus angelorum
species intelligibiles partici
pant vel aba' ideis secundum Platenicos2 vel a prima substantia quae
Deus est secundum quod est consequensag (96r) ad positiones Aris-
totelis3 et sicut seab rei veritas habet.
Species autem intelligibilisa1 intellectusa1 divini per quama" om

nia cognoscit, non est aliud quama1 ejus substantia, quaeam estan
etiama0 suumap intelligerea"ut supraar probatum est" per verba Philo
sophic Unde relinquitur quod inat intellectua" divinoav nihil aliud sit
altius peraw quod perficiatur sed" ab ipsoa7 intellectu divinoav tam-
quam ab" altioriba proveniuntbb species intelligibiles ad intellectusbc
angelorumbd, ad intellectum autem humanum a sensibilibus rebus per
actionem intellectus agentis.
k) lapis - I. — 1) materiam
- H. —
m) unde - от. ABCDHK;
sed - I ; autem K.
- — n) oportet - от. I. — o) etiam - H. —
p) cum - от. G. — q) ab - ABCDEFHIKL. — г) ab - от.
ABCDEFHIKL. — s) procedit - H. — t) ante - EF. —
— u) est - G. — v) illud - от. I. — w) sicut - AC; si - I.
— x) in - add. EFGKL. — y) Нот. - F. — z) humano - от. I.
— aa) intellectus - от. I. — ab) potentia - I. — ас) respicit - H.
— ad) formatas sive - add. EF. — ae) autem - add. H. —
af) ab - от. E. — ag) conveniens - H; sive conveniens - add.
EF. — ah) se - от. I. — ai) intelligibiles - B. — aj) intellectus
— от. I. —
ak) quem - EFHIK. — a1) quod - I. — am) quae
— от. F. —
an) est - от. F. — ao) autem - I. — ap) suum -
от. H ; ut - add. I. — aq) intelligunt - H. — ar) supra - от.
EFGK; hiis - I. — as) est - от. I. — at) in - от. BCDEFI ;
— au) intellectui - I. — av) Нот. - H. — aw) per - от. AC.
— ax) sed - от. B. — ay) ipse - I. — az) ab. - от. H. —
ba) non - add. I. — bb) perveniunt - GHL. — be) intellectum
— EF. —
bd) angelis - I.
Capitulutn XV 127
83. — Tertiama vero rationem solvere facile est.i Nihil enimb

prohibet aliquid0 fortuitum esse etd casualea, dum refertur ad infer
ions' agentis intentionemgb, quod1 tamen1 secundumk superioris1
agentis intentionembm est0 ordinatum; sicut patet0 si aliquis insidiose
mittatp aliquem" ad locum ubi sciat esse latrones vel hostes, quorum
occursusr esta casualis1 ei qui mittitur, utpote praeter intentionem0
ejus existens; non estT autem casualis* mittentiw qui1 hoc praecogi-
tawf. Sic igitur nihil prohibet aliqua1 fortuito vel casualiter agi se
cundum ea quae pertinent" ad humanam cognitionem, quae tamen
sunt secundumab divinam providentiam ordinata.
—
Quartaea vero rationis solutionem1 exb hoc0 accipere pos-
84.
sumus quod necessarius consecutionis ordod effectus ad causam acci-
piendus est secundum rationem causae. Non enim omnis causae eadem
ratione producit effectum', sed causa naturalisg per formam natura
lem, per quam est actu; unde oportet quod agens naturaleb, quale ip-
sum est, talem1 producat1,k et alterum. Causa autem rationalis produ
cit1 effectum' secundum rationem formae intellectae1 quam intendit
in essem deducerea; et ita0 agensp per intellectum tale aliquid pro
ducit, quale intelligit esse" producendum nisir virtus activa deficiat.
83. — a) Tertia - I. — b) enim - от. H. — с) aliquid - от. H. —

- от. EFI. — e) caluale - I. — f) inferiores - B. —
d) et
g) actionem - EFHKL. — h) Нот. - DI. — i) quia - B. —
j) cum - BEF. — к) secundum - от. B. — 1) superiorem - H.
m) habet - ad. H; constat - add. K, — n) esse
- HK. —
o) quod - add. EF. — p) mittit - EF; mmttat - С — q) ali-
quam - H. — r) cursus - H. — s) est - от. I. — t) Нот. -
H; insualis - I. — u) intentioni - A. — v) est - от. B. —
w) mittendi : - E
— x) quod - B. — y) praecognoscit - EFGHK.
— z) fortitudo fortitudo - add. I. — aa) pertineat - I. —
- от. I.
ab) secundum
84. — a) quarta - B; quartam - EF. — b) ex - от. H. — с) hoc

-
от. H. — d) ordo - от. E. — e) caput - I. — f) Нот. - H. —
g) materialis - D. — h) naturales - E. — i) talem - от. EF
GHKL. — j) Нот. - D. — k) producunt - I. — 1) quam
intellectae - add. I. — m) omne - H. — n) producere - F.
— o) ideo - ABDI; hoc (?) - C; in - H. — p) actionis - H.
— q) esse - от. H. — r) ubi - EFI.
Necesse est autem uta cujuscumque virtuti1 subditur0 productio

generis alicujusv ad illius etiamw virtutem pertineat producere illius1
generisdifferentias7 proprias; sicut si ad1 aliquem pertineat consti
tuerez triangulum, ad eum etiamab pertinet constituere triangulum
aequilaterum" vel isoscelemad. Necessariumae autem eta' possibileag
sunt propriae differentiae entis. Unde ad Deum, cujusab est proprie
virtus productivaal entis, pertinet secundum suam praecognitionem at
tribuera rebusa1 aak seal productis1"0 velan necessitatem vel possibilita-
tema0 Concedendum est igitur quod divina providentia abap
essendi.
aeterno praeëxistensa", causaar est omnium effectum" qui secundum
ipsam fiunt, qui immutabili dispositioneat ab ipsaa" procedunt. Nec
tamen sie omnes procedunt ut necessariiav sint, sed sicut ejus pro
videntia disponitaw ut" tales effectus fiant, itaw etiam" dispo-
nitaw ut horumba effectus quidambb sint necessarii, ad quos causas pro
prias ex necessitateb0 agentes ordinavit, quidam veroM contingentes1",
ad quos causas proprias contingentesbe ordinavit".
85. — aEx hiis autem apparetb quintae rationis0l solutiod. Sicut

enim a Deo cujus essea est' per se et summeE necessarium, procedunt
s) ut - om. I. — t) virtutis - K. — u) subjicitur - ABCDEFHL;
--
subitis - I. — v) alia - H; aliqua - K. — w) esse - C; est - I.
x) illius - от. H. — y) differentiam - A. — z) ad - от. D.
aa) constitue - I. — ab) etiam - от. I. — ас) aequilaterum
- от. I ; aequilaterem - D. — ad) ysochelem - ABCDG ; yso-
chelem - EF; ysocellem - H; sathelem - I. — ae) necessarium
- от. I. — af) et - от. HI. — ag) impossibile - I. — ah) cuis
- I. — ai) productia - I. — aj) vel - add. EFGHK. — ak) dare
- EF; a - от. I; est - K; vel - L. — a1) se - от. EFI; re -
GHK; dare - L. — am) attribuendo - EF; productae - GK;
producere - H ; producendo - L. — an) vel - от. GHKL. —
ao) passibilitatem - EF. — ap) eo - add. I.
— aq) existens
- H. — ar) causa - от. BI. — as) effectum - E. — at) dis-
positionem - I. — au) ipso - H. — av) necessaria - HI. —
aw) Нот. - D. — ax) unde - B. — ay) ita - от. H. —
ar) est - I. — ba) harum - D. — bb) quidem - H. —
-
be) necessitates - C. — bd) autem - C. — be) Hот. - EFI.
bf ) ordinavit - от. B.
85. — a) quidam - add. H. — b) quod - add. I. — с) ratio - H. —

d) solutionis
- H. — e) esse - от. H. — f) est - от. H. —
g) ratio - add. H.
Capitulum XV 129
contingentes propter propriarumb causarum1 conditionem, ita

effectus
etiam1 abk eo1 qui est summum bonum procedunt aliqui effectus, qui
quidem in eo quod sunt et a Deo sunt, boni sunt, incidunt tamen in
eis aliqui defectusm secundarum causarum propter quos malin di-
cuntur0. Sedp et" hoc ipsum bonumr est quod a Deo tales effectusa
evenire permittantur' in rebus, tum0 quia hocv est conveniensw rerum1
ordini in7 quo1 bonum universi consistit" ut effectusab sequantur"
secundum conditionem causarum, tum101 quiaae ex malo unius provenit
bonum alteriusa', sicutag in rebus naturalibus corruptio unius est al-
terius,l' generatioab et in moralibus ex persecutione tyrannia1 sequi-
tura1 patientiaalt justi. Unde per divinam providentiam non decuit
malaal totaliter impediri™".
h) propriam - DGH. — i) causarum - от. I. — j) etiam -

от. H. — к) a - G; albedo -I. — I) Deo - G; eo - от. I. —
m) propter conditionem - add. ABCDI. — n) maledicentur - I.
— o) dicunt - от. I. — p) et - D. — q) secundum - D; et -
от. K. — r) bonum - от. I. — s) defectus - BDI. — t) per-
mittuntur - A. — u) tamen - EF. — v) hoc - от. D. — w) in-
conveniens - K. —
x) semper - H; super - K. — y) in - от.
AC; ut - D. — z) quo - от. ACD. — aa) consistit - от. AC.
— ab) defectus - I. — ас) sequuntur - G. — ad) tamen - H ;
etiam - add. ABCI ; tum - от. K. — ae) etiam - add. DH. —
af) Нот. - HI. — ag) sunt - AD. — ah) generations - EF. —
a1) tirannis
- I. — aj) consequitur - ABCDHI. — ak) patienti - I.
— a1) decuit mala - add. I. — am) punirí - I.
CAPITULUM XVIa
ERROR MANICHAEORUM CIRCA PRAEDICTA ET EJUS

IMPROBATIOb
86. — Omnes autem praedictos0 errores Manichaeorumi error

transcendif, qui in omnibus praedictis articulis graviter erraverunt.
Primo namque rerum originem non in unume sed in duo creatio-
nis' principia reduxeruntg,2 quorum unum dicebantb esse1 auctorem1
bonorum, aliudk vero auctorem1 malorum.
Secundo erraverunt circam conditionem naturae ipsorum.3 Posu-
erunt enim utrumque principium" corporale, auctorem quidem bo
norum dicentes esse0 quamdam lucem corporeamp infinitam vim" in-
telligendi habentem; auctoremr vero malorum dixerunta esse quas-
dam corporales tenebras1 infinitas".
Tertio verov erraverunt per consequens1 in rerumw gubernatione
quodammodo1 constituentes omnia non7 sub uno1 principatu" sed sub
contrariis.4
Haecab autem quae supradictaae sunt expressamnd continentae fal-
sitatem ut potesta' videriaE per singula.
86. — a) Capitulum XVI - от. ABDK : illegible - C ; Capitulum

XVII - EG; XIV (?) - HI. — b) Error Manichaeorum circa
praedicta et ejus improbatio - от. ABDK; illegible - C; Error
Manichaeorum contra praedictum et ejus probatio - E; De er-
rore Manichaeorum circa substantias spirituales - FL; Error Mani
chaeorum circa et ejus reprobatio - H; De errore Manichaeorum
--I. — с) praedicationes -I.

— d) intendit - I. — e) uno - G.
f ) creationes - H ; et - add. H. — g) deduxerunt - C. —
h) dixerunt - H. — i) esse - от. H. — j) actorem - I; auc-
torum - K. — k) alium - ABCDEFHIK. — 1) auctorem - от.
GHK. — m) contra - DI. — n) ipsorum - add. H; principium
- add. I. — o) esse - от. H. — р) convenienti - I. — q) vim
- от. I. — r) actorem - I. — s) dicentes - B. — t) infinitas.
Tertio vero erraverunt per consequens - от. I. — u) infinitam
- С —
v) vero - от. H. — w) mundi - K. — x) quodam - EF;
non - ABCI ; modo - D ; quodammodo - от. K. — y) non -
от. ABCDI. — z) uno - от. I. — aa) principatum - I. —
ab) hoc - I. — ac) dicta - H ; praedicta - I. — ad) expres-
sa - D; expresse - K. — ae) continet - I. — af) patet - H. —
ag) videri - от. H ; in dei - D.
Capitiüum XVI 131
87. — Primo namque penitus irrationalea est ut malorumb

pona-
tur aliquod0 primum principium quasid
esse contrarium summo bono.
Nihil enim potest esse activum nisi inquantum est ens actu, quia
unumquodque0 tale alterum' agit quale (96v) ipsum est; rursumqueg
ex hocb aliquid agitur quod1 actu sit1. Unumquodque autem ex hocb
bonum dicimus quod actumk et perfectionem propriam1 consequiturm,
malum autem exn hoc0 quod debito actup et perfectione privatur.
Sicut vita est corporis bonum vivit" enim corpus secundumr animam
quae est perfectio eta actus ipsius1; unde et" mors malum corporis
dicitur per quam corpus anima privatur.
Nihil agit neque agitur nisi inquantum bonum est. In-
igiturv
quantum verow unumquodque1 malum est in tantum7 deficit in1 hoc"
quod perfecte agatur velab agat, sicut domum malum fieri dicimus si
ad debitama0 perfectionem non perducatur etad aedificatorem malum
dicimusae si in arte aedificandi deficiat. Neque igitur malum, in
quantum hujusmodia', principium activum habet nequeag principium
activumab esse potest sed consequitur ex defectu alicujus agentisa1.
88. — Secundo vero impossibile esta corpus aliquodb intellecti-

vum0 esse autd vima intellectivam habere. Intellectus enim' neque
corpus est neque corporis actus; alioquing non essetb omnium cog-
87. — a) irrationabile - DHIL. — b) principium - add. I. — с) ab -

- EF; aliquid - HL; ad - I. — d) quod - H. — e) unum quod
quia - I. — f) actu - H. — g) rursum quia - B. — h) Hот. - I.
i) ex - add. H. — j) fit - ACEH. — k) accidens - D; actionem
- H. — 1) propositam - EFGHKL. — m) consequetur - I. —
n) ex - от. I. — o) hoc - от. I. — p) fit Unumquodque autem
ex hoc bonum dicimus quod actum et perfectionem propriam
consequitur, malum autem ex hoc quod debito actu - add. D.
— q) unit - EF; unum - I. — r) bonam - add. H; per - K. —
s) et - от. H. — t) corporis - L. — u) et - от. H. — v) enim
- F; agitur - I. — w) autem - I. — x) quod quia - I. — y) cau-
satum - I. — z) in - от. I. — aa) hoc - от. I. — ab) ut - D.
— ас) debitum - F. — ad) ut - AC. — ae) dicimus - от. I. —
af) hujusmodi - от. I. — ag) nihil - H. — ah) activum -
от. I. — ai) ligentis - I.
88. — a) est - от. H. — b) aliquod - add. I. — c) intellectum - ABC

DEFH. — d) aut - от. I. — e) tamen - I. — f) enim - от. H.
— g) aliquam - I. — h) esse - I.
noscitivus, ut probat Philosophus in III

De Anima.i Si igitur1 primum1
principium confitenturk vim1 intellectivam habere, quod sentiuntm
omnes qui de Deon loquuntur, impossibile est primum principium
esse aliquod0 corporale.
89. — Tertio vero manifestuma est quod bonum habet finis ra-
tionem; hoc enimb bonum dicimus in quod appetitus tendit. Omnis
autem gubernatio est secundum ordinem in aliquem finem, secunduma
cujusd rationem ea quae sunt ad finem ordinanture in' ipsum. Omnis
igitur gubernatiog est secundum rationem boni. Non potest igitur
esse nequeb gubernatiog principatus aliquis seu regimen1 malik
neque1
inquantum est malum. Frustra igitur1 ponunt duo regnam vel princi
patus": unum bonorum0 aliud autemp malorum.
Videtur autem hic error provenisse" sicut etr alii supradictii ex
eo quod ea" quae circa particulares causas considerantur1 conati sunt0
in universalem rerumv causam transferre. Videront enimw particulares
effectus contrarios1 ex contraria particularibus1 causis procedere, si
cut quod" ignis calefacit, aqua vero infrigidat; unde crediderunt
quod hic processus aab contrariis effectibus ina0 contrarias causas non
deficiat usque ad prima rerum principia. Et quia omnia contraria con-
tineri videntur sub bonoad etae malo, inquantum contrariorom sem-
pera' unum est deficiens ut nigrum et amarum, aliud vero perfectum
ut dulce et albumag, ideo existimaveruntab quod primaa1 omnium ac-
i) enim - EFHK. — j) primum - от. I; primum - add. F. —

k) consideretur - H. — 1) tam - D; cum - I. — m) quidem -
add. I. — n) eo - I. — o) aliquod - от. EFGHKL.
89. — a) majus viams - I — b) autem - I. — с) secundum - от. I.

— d) ejus - H. — e) ordinatur - IK. — f) ad - EF. — g) Нот.
— F. —
h) nec - ABCDI. — i) nec - ABCDI. — j) regnum - K.
— k) mali - от. F; malum - H. — 1) sibi - H. — m) regi va - I.
n) principia - DI ; cujus - add. D. — o) et - add. K. — p) autem -
от. ACK. — q) pervenisse - AC. — r) et - от. I. — s) earn - H.
— t) consideraverunt - ABCDI. — u) sunt - от. E; intelligere
— add. I. —
v) rerum - от. H. — w) enim - от. E. — x) con
tractos - F; contractus - E. — y) propriis - G. — z) ex con
trariis - add. G. — aa) etiam - I. — ab) et - I. — ас) etiam - I.
— ad) uno - I. — ae) et - от. I. — af) enim - add. B. — ag) et -
add. GK. — ah) aestimaverunt - ABCDEFKL; extimaverunt -
HI. — ai) quod prima - add. I.
Capitulum XVI 133
tiva10 principia sintak bonum et malum.
90. — Sed manifestea defeceruntb in considerando0 contrariorum

naturam'1. Non enim contraria omninoa diversa' sunt sed secundum
aliquid quidem conveniunt, secundum aliquidg autem differunt. Con-
veniunt enimb in1 genere1, differunt autem perk specif icas differentias.
Sicut igitur contrariorum1 sunt contrariae10 causae propinquae" secun
dum quod specificis0 differentiis differunt, ita eorum oportet esse
unamp causam" communemr generis totius in quo conveniunt. Causa
autem communis prior est et superior propriis causis. Quanto enim
esta aliqua causa superior tanto virtus ejus1 est0 major etv ad plura
se extendens. Relinquitur igitur contrariaw non1 esse7 prima rerum
activa1 principia sed omnium" esse unam primamab causama0 acti-
vamad.
aj) activa - от. GK; actus - H. — ak) sunt - AB; sicut - С
90. — - a) manifeste - от. H. — b) defecerunt - от. H. — с) con

siderando - от. H. — d) materiam - H — e) differunt vel -
add. К. — f) diversa - add. I. — g) quid - DL. — h) autem - L.
— i) in - от. H. — j) genere - от. H. — к) secundum -
ABCD. — I) contrariarum - АН. — m) contrarie - I. — n) pro-
priae - ABCD. — o) species eas - I. — p) una - I. — q) causa
— I. —
r) communis - I. — s) est - от. I. — t) ejus - от. C.
— u) est - от. BGHIK. — v) et - от H. — w) convenientia - I.
— x) non - от. H. — y) esse - от. H. — z) facta - I. —
aa) communem - H. — ab) personam - B.
— ас) ас - I. —
ad) causam - I.
CAPITULUM XVIIa
QUID SECUNDUM FIDEM CATHOLICAM DE ORIGINE

ANGELORUM SIT TENENDUMb
91. — Quia igitur ostensum est0 quid de substantiis spiritual ¡bus

praecipui philosophy Plato1 et Aristoteles2 senserunta quantum ad
earum originem', conditionem8 naturae11, distinctionem et guberna-
tionis ordinem, et1 in1 quo ab eis alii3 errantes dissenseruntk, restat"
ostenderem quid de singulis habeat0 christianae religionis assertio. Ad
quod utemur praecipue Dionysii documentis, qui super alios0 eaD quae
ad spirituales substantias" pertinent excellentius tradidit.
Primumr quidem igitur circa spiritualium substantiarum originem
firmissimea docet christiana traditio1-* omnes" spirituales substantiasv,
sicut et ceteras creaturas, a Deo esse producías, et hoc quidem ca-
nonicae Scripturae auctoritate probatur. In Psalmow* enim dicitur,
"Laudate eum omnes angeli ejus1, laudate eum omnes virtutes ejus7";
et1 enumeratis omnibus" aliis creaturisab subditur, "Quiaa0 ipse dixit
et facta suntad, ipseae mandavit et creata sunt". Sed et Dionysius
quarto capitulo Coelestisai Hierarchiaeag" hanc originem subtilitera0
91.— a) Capitulum XVII - от. ABDIK; Capitulum XVI - C; Capi-

tulum XVIII - EG; XVIII (?) - H. — b) Quid secundum fidem
catholicam de origine angelorum sit tenendum - от. ABDK;
Quid secundum fidem catholicam sit tenendum de ordine an
gelorum - C; De origine substantiarum spiritualium secundum
catholicam doctrinam - FL ; Quod omnes substantiae separatae
sunt aliquid compositae - H; De substantiis separatis secundum
fidem nostram - I. — с) est - от. I. — d) et - add. F. —
e) senserint - A. — f) originem - от. I. — g) contradictionem
— I. —
h) et - add. I. — i) et - от. I. — j) enim - I. —
dissenserint - EF; dissesserunt - DH. — - от. EGFL;
k) 1) restat
oportet - GL; est - H. — m) ostendere - от. K. ostendum - H;
ostenderet - I. — n) habeat - от. I ; hanc - F. — o) alia - H.
p) ea - pт. H. — q) Нот. - H. — r) primam - I. — s) sive
summarie - add. EF. — t) traditiones - I. — u) omnes - от. I.
— v) substantias - add. I. — w) phyo - H. — x) ejus - от. I.
— y) ejus - от. ACL — z) et - от. H. — aa) omnibus - от.
ABCDI. — ab) creatis - I. — ас) quod - D. — ad) et - add. I.
— ae) ipse - от. ABCDHK. — af) coelestis - от. H. — ag) pate
— H. — ah) substantialiter - EF.
Capitulum XVII 135
explicatal dicens, "Primum illud dicere verum est quod bonitatea1

universali superessentialis dignitasak eorum quae sunta1 essentiasai,am
substituensa", ad esse adjunxit"a0; etap post pauca subdita4'7 quod

"ipsae coelestes substantiae suntar primo et multipHciter in partici-
patione Dei factae" etas; in IV capituloa1 De Divinis Nominibus3
dicit quod "propter divinaea" bonitatis radios substiteruntav intel-
ligibiles etaw intellectuales" omnes eta7 substantiae et" virtutes etba
operationes. Propter istosbb suntb0 et vivunt et vitam habent inde-
ficientem".
92. — Quod
autem aa Deo immediate productae sintb omnes
spirituales substantiae et non solum supremae0 expresse in V capitulo
De Divinis Nominibus1 dicitd, "Sanctissimae, inquit, et provectissi-
maee virtutes (o7r) existentes', et sicut in vestibulisg supersubstan-
tialis0 Trinitatis collocatae1, ab ipsa et in ipsa et esse et deiformiter1
esse habent; et post illas subjectaek", id est inferiores supremis, "sub-
jectae",k id est inferiori modo esse1 habent a Deo, "et extremae",m id
est0 infimae0, id est0 infimo modo, "sicut ad angelos si-
"extreme"m,
cut ad nos autem supremum"p, per quod dat intelligere quod omnes
spiritualium substantiarum ordines ex divina dispositione4 instituun-
ai) explicas - F. — aj) universali superessentialis dignitas eorum

quae sunt essentias - от. I. .— ak) divinitas - ABCD. — a1)
— am) essentias - от. I; essentia
super - H. - BFEGH; exis-
tentia - AC; entia - K. — an) sustinens - G; aliter substituens

- add. G. — ao) adduxit - ABCDEFHI; adduxerit - G. —
ap) et - от. H. — aq) subditur - H. — ar) et - add. EF. —
as) ut - FH. — at) capitulo - от. G. — au) diem - H. —
- DH. —
av) substitueront aw) et - от. I. — ах) intelec
tuales - от. I. — ay) et - от. K. — az) et - от. В. — ba) et
- от. L. —
bb) illos - I. — bс) sunt - от. I.
92. — а) а - от. Н. — b) sunt - H; sit - I. — с) suppetme -С. —

d) dicit - от. ABCDHIK. — e) praestantissimae - G written
above provectissimae as if a choice; pervectissiae - AC. —
f ) existentes - от. I. — g) investibilis - EFI ; investigabilis -
GL; investiga - K. — h) sit substantial is - H; super substan
tias - I. — i) collatae - EL. — j) deformiter - ABC; diformi-
tatem - G. — k) Нот. - H. — 1) se - H. — m) Нот. - I. —
— - ABC. — p) supermundae - ABCD;
n) Нот. L. o) in fine
super - I. — q) institutione - HI. —
turr, non ex hoca quod una earum causetur ab alia. Et hoc expressius1
dicitur" inv IV capitulo Coelestis Hierarchiaew-2; "Est inquit1 om
nium7 causae et super omnia1 bonitatis" proprium adab communionem
suama0 quae sunt vocare ut101 unicuiqueae eorum quae sunt, ex propria
definitur analogia"; unamquamque enim rem in" ordineag constituit
qui competit suae naturae.
93. — Similiter etiam doctrinae christianae repugnat quod spiri-

tuales substantia« ab alioa etb alio0 principiod habente bonitatem et'
esse et vitam et alia hujusmodi quae pertinent ad earumg perfectio-
nem. Nam in canonica Scriptum uni et eidemb Deo attribuitur1 quod
sit ipsa1 essentiak bonitatis. Unde1 dicitur Matth. X1Xт',г "Unus est
bonus, Deusn"; et0 quod sit ipsump esse, unde" Exodi IIP Moysi quae-
renti quodr esset nomen Dei respondit Dominus, "Ego sum qui suma";
et1 quodr ipse0 estv viventium vita; unde dicitur Dcut. XXXя "Ipse
est viventium vita".
Et hancw quidem veritatem expressissime1 Dionysius tradit V
Capitulo De Divinis Nominibus4 dicens7 quod sacra Scriptura1 "non
aliud dicit esse bonum et aliud" esseab ensa0, et aliud vitam aut sa-
pientiam, multas causas et aliorum alias productivas deitates"
nequea0"
extendentes subjectas"; in quo removet opinionem Platonicorum qui
ponebanta' quodag ipsa essentia bonitatisab eratal summus Deus5, sub
r) disponuntur - H. — s) hoc - от. B. — t) exemplius - H. —

u) dicit - DI; datur - H. — v) in - от. EFG. — w) sane - H.
— x) in quid - CHI. — y) omni - D. — z) divinitatis proprium
- add. K. — aa) bonitas - I ; bonitas - add. I. — ab) ad - от. I. —
ac) ea - add. ABCI. — ad) ut - от. B ; et - C. — ае) unicu jusque
- I. — af) in - от. I. — ag) ordine - от. I.
93. — a) aliquo - I. — b) et - от. I; ab - add. G — с) principio - I.

— d) principio - от. EI. — е) habeant - KL. — f) et - от. I.
— g) arum (Aristoteles ?) - I. — h) idem - I. — i) et - add. H.
— j) sui - add. H. — k) esse - EF; essentiam - I. — 1) ut - K.
— m) XIX - от. H. — n) Dominus - H. — o) et - от. DE
FKL. — p) unum - I. — q) unum - B. — г) Нот. H. —
s) sunt - K. — t) et - от. K. — u) sit - ABCDI. — v) ipsa -
ABCDI. — w) habent - H. — x) expresse - EF. — y) dicens
- от. K. — z) doctrina - ABCD; doctrina scriptura - B. —
aa) aliud - от. EF. — ab) esse - от. ABCDI. — ас) existens
- ABCDEFI. — ad) aut multas ñeque - add. G. — ae) divini-
tates - BH. — af) ponebat - EFI. — ag) et - F. — ah) bonitas
- I. —
ai) ens - L
Capitulum XVII 137
que erat alius Deus qui est ipsum esse,6 et sic dea1 aliis ut supra dic
tum est.7 Subdit autem, "Sed unius", scilicet deitatisa1' "dicit essea1
omnes bonos processus", quiaam scilicet etan esse et vivere eta0 omnia
aliaap hujusmodi101 a summa deitatear procedunt" inat resa".
Hocav autemaw diffusius" explicat in XI capitulo De Divinis

No-minibus? dicens, "Non enim substantiam quamdam divinam aut
angelicam esse dicimus per se esse quod esta7 causa quod sint omnia;
solum enim" quod sint exba naturabb omniab0 ipsum esseM supersub-
stantiale", scilicet*"1 summi Dei "est principiumb' et substantia et cau
sa", principiumb''bi quidem effectivum, substantia autem quasi forma
exemplarisbb, causa autem finalis. Subdit autem, "Nequebl vitaeb1
generativam aliambk deitatembl dicimus praeterbm superdeambc vitam,
causam omnium quaecumqueb0 vivunt et ipsius perbp se vitae" quae
scilicetb" formaliter viventibusbr inhaeretbe : "nequebt ut colligendo di-
camus, dicimus principales existentium etb" creativasbv substantiasbw
et personas quas et deos existentium etb" creatores per seb1 facientes
dixerunt". Ad hanc etiam positionem excludendam signanturbir "subb1
essentiali bonitate" quam Platonici summum Deum esse dicebant0a,
dicit Dionysius0b, "in substantiis spiritualibus procedere0
0
quod sunt
aj) deus - I. — ak) deitas - D; divinitatis - BHIL. — a1) esse
-
от. I. — am) quod - H. — an) et - от. I. — ao) et - от. AC. —
ар) alia - от. GHKL. — aq) hujusmodi - от. HI. — ar) di-
vinitate - B. — as) procedit - F. — at) in - от. DI. — au) res
- от. E; rares - D; vires - I. — av) Haec - E. — aw) etiam
- ABHIKL. — ax) difficilius - EF. — ay) in - D. — az) est
-
ens - I. — ba) ex - от. ABCDI. — bb) existentia - ABCDI.
bc) solum enim quod sunt ex natura - add. D. — bd) esse
- от. EF. — be) sed - EF. — bf) Нот. H. — bg) principium
- от. I. —
bh) et exemplans - I. — bi) neque - от. H. —
-
bj) vitam - H. — bk) illam - EF. — b1) divinitatem - BHIK.
bm) praeter
- от. D. — bn) suam deam - CDG; super di
vinam - H ; supra dictam - EF. — bo) quascumque - I ; vitam
- add. I. — bp) super - D. — bq) traheant - add. H. — br) venien-
tibus - I. — bs) inhaeret - от. H; per se causam - add. G. —
bt) neque - от. B. — bu) Нот. - AC. — bv) creaturas - ACEF;
creats - I. — bw) substantias - от. ACF; subjectas - E. —
bx) existentium - add. H. — by) significat - EF; significant - H;
dicit - add. G; Dionysius - add. ABDEFGIKL; Diabolus - add.
- С — bz) ab - CDI. — ca) ponebant - ABCDI. — cb) Diony
sius - от. L. — cc) procedetur - L.
et0d vivunt et intelligunt, et omnia alia" hujusmodi ad earum per-

fectionem pertinentia0' subjiciuntur0g". Et idem etiam0b replicat0l
in singulis capitulis, ostendens quod ab esse divino habent01 quod
sint et a divina vita habent01 quod vivunt et sic1* de01 ceteris.
94. — Est christianae doctrinae contrarium ut sic dican-

autem
tur spirituales substantiae a summa deitatea originem trahere quod
fuerintb ab aeterno sicut PlatoniciPeripatetici posuerunf5';i sed
et0
hoca habet assertio' catholicae fidei quod coeperuntg esse postquam
priusb non fuerant. Unde dicitur Isa. XL,2 "Levate in excelsum ocu-
los vestros et videte quis creavit haec1," scilicet superiora1 omnia; etk
ne intelligeretur de corporalibus1 solumm, subdit, "quia erïucît in0 nu
merop militiam" eorum". Solet autem sacra Scriptura nominare mili-
tiamr spiritualium substantiarum coelesteme exercitum propter
coeli
earum ordinem et virtutem in exequendo voluntatem divinam; unde
dicitur Luc. II, а quod "facta est cum Angelo multitudo coelestis mili-
tiae". Datur igitur intelligi non solum corpora sed1 etiama spirituales
substantias per creationem de non esse inv essew productas1 fuisse.
Unde7 et1 illud Rom. IV,4 "Qui" vocat ea quae nonab sunt tamquam
ea quaea0 sunt". Undead Dionysius dicit X capituloae De Divinis No-
minibus* quod, "non omnino et absolute ingenita et verea' aetema
ubiqueag sacra Scripturaab nominat aeterna, sed incorruptibilia et im-
cd) et - от. I. — ce) alia - от. B; aliam - H. — cf) pertinet - E;

pertinent et - F. — cg) sortiuntur - ABCDEFI. — ch) et - от, I.
— ci) replicas - H. — cj) Нот. - EF. — ck) de - от. I.
94.— a) divinitate - DH. — b) fuerant - H. — с) et - от. H. —

d) posuerant - H. — e) hoc - от. I. — - f) affirmatio - H. —
g) coeperant - BD; semper separant - I. — h) prima - EF. —
i) hoc - ABCEF. — j) superiori - H. — k) e - I; sic - add. EF.
— 1) corporibus - I. — m) tantum - K. — n) quae - AC. —
o) in - от. DK. — p) amor - D; simul - K. — q) malitiam - I.
— r) malitiam - I. — s) coeleste - I. — t) sed - от. I. —
u) coelestia - I. — v) in - от. EFI. — w) esse - от. EFI. —
x) eductas - ABCD; educas - I. — y) secundum - ACDI;
scilicet - B. — z) et - от. ABCDI. — aa) qui - от. D. —
ab) non - от. H. — ас) qui - A; non - add. H. — ad) et -
add. ABCDI. — ae) IV - AC. — af) vere - от. I. — ag) nisi-
que - E; ubi - BC. — ah) scriptura - от. F.
Capitulum XVII 139
mortalia etal invariabiliaa1 et existentia eodem modo" nominat, scili

cet "aetema," sicut quando dicit "Elevamini portae aeternales et1*
similia"a1, quodam maxime videtur de spiritualibus substantiis dictum;

et postea subdit, "Oportet igitur non simpliciteran coeterna Deo10, qui
est ante aevum arbitran aeterna dicta."
95. — Sed quia sacra Scriptura Gen. I in serie creationis reruma

de0 spiritualium substantiarum productione0 expressam mentionem
non facit, ned populo rudi quibus lex proponebature idolatriae daretur
occasio si' plures spirituales substantias super omnes corporalesg crea-
turasb introduceret1 sermo non potest ex Scripturis1
di-(97v)-vinus,
canonicis expresse haberik quando1 creatim fuerint angeli. Quod0 enim
post0 corporalia creatip non fuerint, etiam" ratio manifestaf, quia non
fuit decensa ut1 perfectiora" posteriusv crearentur, etw ex auctoritate
Scripturae expresse colligitur. Dicitur enim Job XXXVIII,1
sacrae
"Cum me1 laudarent simul7 astra matutina et jubilarent omnes filii
Dei"; per quos1 spirituales substantiae intelliguntur".
Arguita0 autem" Augustinus^ in" XI De Civitate Deiai;2 "Jam
ergo erant angeliag quando factaab sunt sidera. Facta sunt autem
quarto die. Numquidnama1 ergo tertioa1 die factos esse dicimus? Ab-
sit. In promptu enim est quidak illoal die factum sitam, ab aquis uti-
ai) et - от. H. — aj) ¡nvariabilia - от. H. — ак) et - от. DI.

— a1) cetera - K. — am) quod - от. I; et - L. — an) solum - I.
— ao) Deum - D.
95. — a) rerum - от. H. — b) et - I. — с) productionem - H. —

d) ut - I. — e) exponebatur - I. — f) si - от. I. — g) cor
- C; corporis - I. —
poreas h) creaturam - I. — i) introdu-
cent - EF. — introducet - H; introducens - I. — j) et - odd.
BCDEFH. — k) habere - B. — I) quandoque - D. — m) non
— add. EH. —
n) quando - H. — o) post - от. H; potest - D.
— p) non possunt - add. H. — q) etiam - от. G; et - ABCDHL.
— r) monstrat - B. — s) dedecens - C; docens - H. — t) pos
teriora prius - add. G. — u) posteriora - ABCDEFHIL. —
v) perfectius - ABCDEFHIL. — w) et - от. H. — x) me -
от. D. — y) illis - D. — z) quo - I. — aa) intelligantur - D. —
ab) ut - I. — aс) autem - от. I. — ad) ult - I. — ae) in - от.
ACDGI. — af) De Civitate Dei - от. C. — ag) scilicet - add. I.
— ah) facta - от. AC. — ai) numquid - HK. — aj) tertia - G.
— aк) quod - B. — a1) ilia - HL. — am) est et postea subjungit
sit , add. H.
Numquidnam10 secundo? Ne hoc quidemap; tunc

que terraan discreta.
enim firmamentuma" factum est." Et postea subjicit", "Non" mi-
rumat ergoa" si ad istorumav opera Deiaw pertinent angeli ipsi" sicut"4'
ilia lux quae diei" nomen accipit."
Sic igitur secundum1"l sententiam Augustinibb,3 simul cum cor-

poralibus creatab0 est spiritualis creaturaM quae significaturbe no-
mineb' coeli, cum in principiobg Gen.4 dicitur, "In principio creavitbb
Deus coelum et terram". Formatio autembl ejus et perfectio signifi-
caturb1 in lucis productione, utbk multipliciter prosequitur inbl IIbm
librobn Super Genesim ad litteram?
96. — Seda ut Damascenus dicit in secundob libroi quidam ajuntc

quod ante omnemd creationem, sciliceta corporalis creaturae, geniti
sunt angeli'; ut Gregorius Theologusg dicitb, "Primum quidem excogi-
tavit1 angelicas virtutes et1 coeiestes, etk excogitatio ejus1 opus fuit."
Et huic sententiaem ipse0 Damascenus0 consentit. Sed et Hieronymusp
praedicti Gregorii Nazianzeni" discipulusr eamdem sententiam se-
quitur; dicit enim super Epistolam ad Tituma-2: "Sex millia necdum1
an) terra - от. H. — ao) numquid non - B; num in quid - EF;

nam numquid - HKL; numquam nam - I. — ap) quidam - H.
— aq) fundamentum - AC. — ar) subdit - G; subjungit - H.
— as) ni - ABCDHIK; nec - EFL. — at) victum - B. — au) ergo
— от. E. —
av) istarum - I ; ista - L. — aw) Dei - от. I ;
dierum - AC. — ax) ipsi - от. K. — ay) sunt - ABCDI. —
az) dei - CHIK. — ba) secundum - от. E. — bb) aut - K. —
bc) creatura - BDH. — bd) creatura - от. I; creata - B. —
be) signatur
- CDL. — bf) nomen - F. — bg) principio - от.
BCDI. — bh) fecit - ABCDI. — bi) etiam - H. — bj) signatur
— CD. —
bk) unde - B. — Ы) in - от. H. — bm) II» - от.
ABCDEFHIL. — bn) libro - от. H.
96.— a) ut - от. K. — b) tertio - ABCDI. — с) autem - I. —

d) omnium - EFGK; omnia - D. — e) sed - B. — f) angeli -
от. I. — g) typus - H. — h) dicit - от. I. — i) excogitant - E;
cogitavit - I. — j) et - от. I. — к) ut - B; et - от. H. —
1) ejus
- от. H. —
m) et finem - H. — n) ipse - от. IK. —
o) Damascenus - от. I. — р) Geronius - H. — q) Nazareni -
EFGH; Nazanzeni - ABCD; Nazianzeni - от. I; Nazazeni - L.
— r) discipulis - A. — s) Titulum - I. — t) nondum - B.
Capitulum XVII 141
nostri" temporis implenturv annorum; et quantasw prius aeternitates11,

quanta tempora, quantas7 saeculorum origines1 fuisse arbitrandum"
estab in quibus Angeli, Throni" et Dominationes101 ceterique ordines
servieruntae," Deo absque temporum vicibus atque mensuris etRB
Deoa" jubente substiterunt?"a*
Neutrum autemal horum aestimoa1 esseak sanae doctrinae con-
trarium, quia nimis praesumptuosum videtura1 assereream tantos Ec-
clesiae doctoresa" a sanaa0 doctrina pietatis deviasse. Sententia tamen
Augustini magis videtur competere suae positioniap quaa",ar ponit
in renimar productione non fuisse temporis ordinem secundum" die-
rum senariumat quema" Scriptum commemorat,1" sedaw illos sex dies
refert" ad intelligentiam angelicam sex rerum generibus praesenta-
tama7. Sententia vero Gregorii Nazianzeni", Hieronymi, et Damas-
ceni convenientior1* estbb secundum eorum positionem qui ponuntb0
in rerum productioneM successionem temporis secundumbe sex diesM
praedictos. Sibg enimbb creaturaeb1 non fueruntb1 omnes simul pro-
ductae, satis probabile est creaturasbk spirituales omnia corpora prae-
cessissebl.
97. — Si vero quaeratur ubi creati sunta angeli, manifestum est
u) nosti - HIK. — v) extremitates - add. H. — w) quantitas -

EI ; quanto - B. — x) aeternitates - от. H. — y) quanto - В ;
quanta - D; quantitas - E; qua - I. — z) Orígenes - — E
aa) arbitrantur - B. — ab) est - от. B. — аc) ratio-
num - C; thronus - I. — ad) et - add. H. — ae) Deo
absque mensuris et Deo jubente substiterunt - от. H. — af) ser
viert - I. — ag) et - от. E
— ah) absque tempore - add. I. —
ai) tamen - K. — aj) extimo - HI; vero (?) - add. K. —
ak) est - K. — a1) videretur - ABC; de - add. I. — am)
asseretur - I. — an) conditores - EFK; actores - L. — ao)
summa - H. — ар) quaestioni - D. — aq) quam - EFH. —
ar) ponit in rerum - от. I. — as) sed - H. — at) senarium -
от. H; sanarium - F. — au) quod - H; quam -I.
— av) me-
morat - H; commenderat - I. — aw) sex - E. — ax) refertur
- I. — ay) praesentatum - I. — az) Nazareni - EFGH ; Nazanzeni -
ABCD; Nazianzeni - от. I. — ba) convenientiores - K. —
-
bb) sunt - K. — bс) proponunt - I. — bd) successione
be) secundum - от. F. — bf) temporis - add. H. — bg)
- I. — bh) enim - от. I. — bi) creatae - I — bj) fuerint -
- AC.
sicut
ABC. — bk) creatas - I. — b1) processisse - D.
97 — a) sint - H.
quod quaestio istab locum0 non habet si sunt0" creatia ante omnem cor-
poream createam', cumg locus sit aliquid corporate, nisi forte pro
loco accipiamusb spiritualem claritatem qua illustrante a Deo. Unde
Basilius dicit in //
Hexaemeron,i "Arbitramur quia si fuit1 quippiam]
ante institutionem sensibilisk hu jus et corruptibilisk mundi perfectum1
in luce fuitm. Neque enim dignitas angelorum nec omnium coelestium
militiae, veln si quid0 estp nominatum auf inappellabiler auf aliqua'
rationalis virtus vel ministratio" spiritus degerev posset in tenebris;
sed in luce etw laetitia decentem1 sibi habitum possidebat; de qua
re neminem puto contradicturum". Si vero simul cum corporali
creatura creati fuerint7 angeli, quaestio locum potest habere, eo ta
men modo quo angelis competit esse in loco, de quo infra1 dicetur.2
Et secundum hoc quidam" dixerunt inab quodama0 supremo coelo
splendidoad angelos esse quod empyreumae nominanta', idag
creatos
estab igneum, non ab ardore sed a splendore; et de hoc coeloag Stra-
busal et Beda exponunt quoda1 dicitur, "In principioak creavita1 Deus
coelum et terramam", quamvisan haeca0 expositioap ab Augustino et
aliis antiquioribus Ecclesiae14 doctoribus non tangaturar.
b) illa - AC. — с) levitatem - H. — d) sint - G. — e) creata

- DI. — f) naturam - H. — g) cujus - I. — h) aecipi - I. —
i) sint - AD. — j) quispiam - BE. — к) hujus et corruptibilis
- от. I. — 1) perfectio - BEF; perfecti - GHL; perfecto - AC;
-
prefecto - D; profecte - I. — m) sint - EFI. — n) autem - I.
o) quidem - I. — p) est - от. C. — q) autem - I. —
- D; — - I. — t) aliquid - ABCDEFH;
r) appetibile s) autem
-
aliqua - om. I. — u) ministrator - ABCD; ministeriorum - I.
v) degere - om. I ; digеre - D. — w) et - om. EF — x) decente
- K. — y) fuerunt - BA. —
z) inferius - H. — aa) quidam - om.
H. — ab) modo - H. — ac) quidam - H. — ad) et - add. EFrC —
ae) imperium - H. — af) nominatur - H. — ag) et non ardore et
splendore ade hoc coelo - H; id - om. K, — ah) et - K. — ai) Stra-
bus - om. EF; Strabum - ACH; Superbus - K. — aj) quia - С —
ak) Genesis - add. ACD. — a1) creavit - от. H. — am) cetera
- G; et cetera - add. L. —
an) quae - G. — ao) haec - от. G. —
ap) ex ipso - H. — aq) ecclesiae - от. EF. — ar) tangitur - G;
moveatur - H.
CAPITULUM XVIIIa
DE CONDITIONE NATURAE SUBSTANTIARUM

SPIRITUALIUM SECUNDUM FTDEMb
98. — Deinde considerare0 oportet quidd de conditione spiritua-

lium substantiarum secundum catholicae doctrinaea sententiam sit'
tenendum.
Fuerunt igiturg quidam qui angelos putaverunt esse corporeos

vel ex materia et forma esseb composites quod quidem sensisse vide-
;
tur1 Orígenes in] Periarchon*,1 ubi dicit, "Solius1 Dei, id estm Patris
et Filii et Spiritus Sancti, naturaea id0 proprium estp ut sine materiali
substantia et absque ulla" corporeaer adjunctionisa societate intelli-
gatur existere." Et ad1 hoc quidem0 quod angelos (98r) corporeosv
ponerentw, movere potuerunt eos1 verba sacrae7 Scripturae quae1 quae-
dam corporalia angelis attribuere videtur" cum eos etab ina0 loco cor-
porali essead pronuntiet; secundum illud Matthaei XVIII:2
"Angeli
eorum in coelis semper vident faciem Patris mei qui in coelis est"
et eosM moveri asserat", secundum illud Isaiae VI,' "Volavit ad**
те" unus de Seraphim" et quod estal ampliusa1 eosak figuraal descri-
98.— a) Capitulum XVIII - от. ABDIK; illegible - C; Capitulum XIX

- G; XX - H. — b) De conditione naturae substantiarum spiri-
tualium secundum fidem - от. ABDFIK : illegible - C ; Quod
substantiae separatae sunt immateriales - H ; De conditione spiri-
tualium substantiarum - L. — с) consideranum - С — d) qui
dem - I. — e) et - add. I. — f ) sic - F. — g) igitur - от. H. —
-
h) esse - от. EFGHL; vel ex materia et forma esse - add. I.
i) dicitur - GHKL. — j) primo - add. I. — к) Papiarchom
- EF; psacrorum - I. — 1) Filiis - HK; Filius - L. — m) id
est - от. GHIK; et - EFI. — n) nec - H. — o) ad - I. —
--
p) et - I. — q) ullo - H. — r) corporea
s) adjectionis -ABCDEFHK; conditionis
—
-
-
EF; corpore - H.
G; abjectionis - I.
-
t) ad от. I. — u) quidam - H. v) corporeos - от. AC. —
w) poneret - EF; ponent - I. — x) eos - от. I. — y) sacra -
от. ABCDI. — z) quae - от. BFDI. — aa) unde - B. —
ab) et - от. IL. — ас) in - от. H. — ad) esse - от. I. — ae) eo
- H. — af) assimulat - H. — ag) a - K. — ah) angelus -
add. H. — ai) est - от. H. — aj) apud - add. EF. — ak) eos
- от. I. — - add. KL.
a1) corporali
bat, sicut ibidemam de Seraphim dicitur*", "Sex alaea0 uni etap sex
alaea0 alteri, "eta" de Gabriele dicitur, Danielar Xaa-,4 "Ecce vir unus
vestitus lineis, et renes ejus accincti auro obrizoa1 et corpus ejus quasi
chrysolitus"a" et cetera, quaeav ad haecaw pertinentia ibidem describun-
tur*\
99. — Quod autem sita in angelis, etsi non sint corporei, sit ta
men inb eis compositio formae et materiae, ex0 quibusd rationibuse
accipere' velintg supra jam diximus.i
Sedb incorporei sint sacrae1 Scripturae auctoritate
quod angeli
probatur, quae eos spiritus nominat. Dicitur enim in Psalmo:2 "Qui
facit angelos suos1 spiritus", et Apostolus dicit ad Hebraeos^,1 de
angelisloquens: "Omnes sunt administratorii1 spiritusm, in minis-
terium missi propter eos qui hereditatem capiunt salutis". Consuevit
autem" Scriptura nomine spiritus0 aliquidp incorporeum designare",
secundum illud Joan. IV4 "Spiritus estr Deus eta eos qui adorant
eum1, in spiritu et" veritatev adorarew Isaiae XXXI,5
oportet" et1
"Aegyptus7 homo et non Deus; et equi eorum caro, et non spiritus".
Sic igitur inconveniens1 est, secundum sacrae Scripturae senten-
tiam, angelos corporeos" esse. Si quis autem diligenter velit verba
sacrae Scripturae inspicere, inab eisdem accipere poterit eos immater-
am) ibi de - H. — an) Dan. VI - add. H. — ao) Нот. - I. —

ар) et - от. H. — aq) et - от. С — ar) Daniel - от. K. —
as) VI - ABCDEFGH; VII - I. — at) optimo - H. — au) igi
tur solitus - I. — av) quae - от. GHKL. — aw) haec - от. BD.
— ах) subduntur - ABCDI.
99. — a) sit - от. KL. — b) in - от. I. — с) ex communibus vel -

add. EF. — d) quibusdam - EFK; cujus - I; vel ex quibus -
add. F. — e) ratio - K. — f) jam - add. I. — g) volunt - EFGI;
voluerunt (?) - H; quod - add. EFGH ; nolunt - KL; quas -
add. K. — h) et - H. — i) canonicae - ABCDI. — j) suos -
от. I. — к) id est - add. BDEFHL; primo - add. AC —
1) administrat о res - H. — m) spiritus - от. H. — n) autem
- от. I. — spiritus - от. H. — p) aliquod - B. — q) desig
o)
nan - H. — r) ejus - K. — s) et - от. К— t) eum - от. G.
— u) et - от. H. — v) cantate - H. — w) adorant - I. —
x) et - pт. KL. — y) Aegyptus - от. EF; ejectus - D. —
z) conveniens - ABCD. — aa) incorporeos - ABCDL. — ab) ex
- ABCDI. — ac) nominat enim scriptura sacra eos quasdam vir-
tutes - от. AC. — ad) enim - от. I. — ae) eos - от. I.
Capitulum XVIII 145
iales esse; nominata0 enim"1 Scriptura sacra eos" quasdam virtu-

tesa0. Dicitur enim ina' Psalmo:6 "Benedicite Domino omnesag angeli
ejusab,at" ej posteaa1 subdUu^', "Benedicite Dominoa1 omnes virtutes
ejusab". et iucae ХXГ
dicituram, "Virtutes coelorum movebuntur",
quod de Sanctis angelis omnes doctores exponunt. Quod autem mater-
iale est, non est virtus sed habet virtutem, sicut nonan esta0-a,) essentia
sed habeta" essentiama0,ar;sequitur enim virtus essentiam. Non est
autemae homo nequeat sua humanitas nequea" sua virtus; similiter au
tem" neque aliquid aliud ex materia et forma compositum. Relinqui-
tur igitur secundum intentionem Scripturae angelos immateriales esse.
100. — Utrumque autem horuma expresse6 verbis Dionysii as-

truitur0, qui in IV capitulod De Divinis Nominibusi de angelis loquens
dicit quod "intellectuales substantiae ab universisa corruptione et'
morte et materia etg generationeb mundae existunt1, et1 sicut incor
poralesk et immateriales intelliguntur1". In I0 etiamm capitulo Coeles-
Hsa Hierarchiae0'2 dicit quod divina dispositio immateriales angelorum
hierarchias materialibus figuris variasp tradidit"; et in IIr capituloa
ejusdem libri3 quaerit quare1 sacri Doctores0 ad corporalem forma-
tionem incorporalium, idv estw angelorum, venientes1 non figura-
af ) in - от. D. — ag) omnes - от. I. — ah) Hот. С — ai) ejus

- от. ABD. — aj) post - EFG. — ak) dicitur - K. — a1) Do
mino - от. I. — am) dicitur - от. EFGHL. — an) nec - I. —
ao) Нот. L. — ap) est - от. I. — aq) habens - ABCDI. —
ar) ortum - H. — as) autem - от. I; enim - GKL. — at) neque
- от. ABCDI; nec - K. — au) nec - K. — av) virtus - add. I.
100. — a)istorum - EFHK; ipsorum - G. — b) expresse - add. I. —

с) construitur - F; astruit - I. — d) Cap. - от. H. — e) uni-
versi - G. — f) et - от. ABDI. — g) et - от. I. — h) et - add.
F; cognitione - I. — i) exeunt - I. — j) et - от. F. — . —
k) incorruptibiles - C; corporales - H. — 1) intelliguntur - от.
-
C; et - add. I. — m) autem - AC; et - H. — n) De Coelo - H.
o) et mundo Aristoteles - H. — p) varians - DEFI. —
q) tradiderit - EF; tradivit - H. — r) VI - H. — s) capite
-
- EF. — t) quare - от. I. — u) sacerdotes - EF. — v) que - K.
w) scilicet - ABCI; quae - H; est - от. K. — x) navetates
- H; venientium - I.
verunt7 ea pretiosissimis figuris1 sed" immaterialibusab et deiformibus

simplicitatibus terrenas figuras antea0 posuerunf01.
Ex quibus omnibus patetae hanc fuisse Dionysii sententiam quod
angeli sunta' immateriales et simplices substantiae, quod etiam ex hoc
patet quod frequenter eos nominat coelestes intellectus seu divinas
mentes. Intellectus autema' etag mens1* aliquid incorporeum et im-
materialea1 est ut Philosophus probat in III
De Anima4. Augustinus
etiam dicita1 in II
Super Genesim ad Litteram* quod "primo die quo
lux facta est conditio spiritualis et intellectualis creaturae lucis appel-
latione intimatur, in qua naturaak intelliguntur omnes sanctial angeli
atque virtutes". Damascenus6 etiam dicit quod angelus est "substan
tia intellectualis etam facit quod pos
incorporea". Sed dubitationeman
tea subdit, "Incorporeaa0 naturaap et101 dicitur" quan
immaterialisar
tuma1 ad nos; omne enim comparatum ad Deum, grossum et materiale
invenitur", quod ad hoc inducitur nea" aestimeturav angelus propter

suamaw incorporeitatem et immaterialitatem divinae" substantiaea7
simplicitatem aequare.
101. — Corporales
vero figurae seu formae quaea in sacra Scrip
ture interdum angelisb attribuuntur0, per quamdam similitudinemd
sunt intelligendaea; quia sicut Dionysius dicit' I capitulo Coelestis
Hkrarchiae,i "Non est possibile nostrae menti ad immaterialem* il-
y) figuraverunt - C ; figuraverint - EFH ; significaverunt - I ;
-
figuraliter - K. — z) substantiis - GHKL. — aa) scilicet - AC.
ab) substantiis - add. ABCDI. — aс) autem - EFH; circum
- BD; acn - AC; etiam - I; ante - от. L. —
ad) patet - от.
-
D; apposuerunt - GL. — ae) sint - ABCHI. — af) enim - EF.
ag) et - от. H. — ah) cavens - H; non - I. — ai) immateria
- D. — aj) dicit - от. DK — ak) natura - от. H. — a1) spiri-
tuales - от. H. — am) et - от. D. — an) est dubium - I. —
ao) incorporeus - ABCDEFHIKL; incorporeas - D. — ap) au
tem - ABCDEFHIKL. — aq) etiam - DEF; est - H. —
ar) intelligibilis - H. — as) dicitur - от. GHKL. — at) quoad
- H; quo L. — au) ut - D. — av) extimetur - BI. — aw) sui
E, FGHK. — ax) divinam - ABCDEFHI. — ay) substantiae -
ABCD.
101. — a) qui - AC. — b) angelus - I. — c) attribuitur - I. — d) sim

plicitatem - I. — e) intelligenda - ABCDHI. — f) Dionysius
- add. I. — g) immateriale - I.
Capitulum XVIII 147
lam sursum excitari0 coelestium hierarchiarum et1 imitationem, et con-

templationem, nisi secundum se materialik manuductione1 utatur";
sicut et de ipso Deom multa corporalia in Scripturis per quamdam
similitudinem dicuntur;unde in XV capitulo Coelestis Hierarchiae*
Dionysius exponit0 quid spirituale significetur in angelis per omnes
hujusmodi corporales0 figurasp. Non" solum hujusmodi formasr cor
poreasa per similitudinem de angelis assent dici" sedv etiamw ea1 quae
pertinent ad1 affectionem7 sensitivi appetitus, ut per hoc detur1 in-
telligi quod" non solum angeli non sunt corporaab, sed etiam quoda0
non sunt spiritusad corporibus unitiae quae sensificandoa' perficiant,
ut sic in eis invenianturag operationes animae Dicit enim
sensitivae.
in II (98v) Coelestis Hierarchiaea1'3
capituloab quod "furor ina1 irra-
tionabilibusak passibili motu gignituram; sed in angelisa0 alio mo-
exal
do oportet irascibile intelligere, declarans, ut aestimo, virilem ipsorum
rationabilitatemap". Alia littera habet sic, "Sed in angelisa0 furibun-
duma0 demonstrat virilem ipsorum rationabiIitatemap". Et similiter
dicit quod concupiscentia in eis significat amorem divinuma". Cuiar
consentiensae Augustinus dicit in IX De Civitate Dei4 quod "sancti
angeli sinea1 iraan puniunt quos accipiunt aeterna lege Deiav punien-
dosaw, eta1 miserisa7 sine miseriae compassione subveniunt eta1 peri
clitan tibus eis quos diligunt sine timore opitulantur; et tamen0a is-
h) excitari - от. HK. — i) et - от. B. — j) mutat ionem - H.

— к) corporali - I. — 1) maductione - AC. — m) Deo - от.
ABCDHIK. — n) exponens - L. — o) corporales - от. H. —
p) et - add. H. — q) пес - ABCDEFI. — г) figuras - H. —
s) corporales - H. — t) asserit dici sed etiam ea quae pertinent
ad - от. I. — u) dici - от. H. — v) secundum - D. — w) etiam
— от. D. —
x) ea - от. L. — y) affectationem - I. — z) da-
tur - H. — aa) quia - EF. — ab) corporales - AB ; corporei -
EF. — ас) quod - от. ABCDEHI. — ad) spiritus - от. I. —
ae) unitis - K. — af) sensitivum - K. — ag) inveniatur - I. —
ah) cap. - от. F. — ai) dicit - add. I.
— aj) in - от. ABCDEFHK.
— ak) rationabilius - I. — a1) de - К — am) ingignitur - AB
CFLK ; ingnitur - D ; ignignatur - I. — an) Нот. - ABCDE
FHIL. — ao) furibundis (?) - K. — аp) Нот. - GK. —
aq) divinum - от. K. — ar) unde - 1С — as) convenienter -
ABCDEFHKL; conveniet - I. — at) si non - I. — au) rea - I.
— av) de - I. — aw) ponendos - I ; puniendo - K. — ax) a - K.
— ay) miseriis - K. — az) etiam - D. — ba) cum - DGHI.
tarumbb nomina passionumb0 consuetudine locutionis humanae1*1 in

eos usuфапидг propter quamdam operumbe similitudinem, non prop
ter affectionum infirmitatemb'."
102. — Quod autema angeli dicuntur esse in coelis autb in0 ali-
quibus aliisd locise corporalibus non est intelligendum quod sint in eis
corporali modo''g, scilicet per contactum dimensivaeb quantitatis, sed
modog spirituali per quemdam contactum virtutis. Proprius autem
locus angelorum est spiritualis, secundum quod1 dicit Dionysius V
capitulo De Divinis Nominibus,i quod "supremae1 spirituales sub-
stantiae suntk in vestibulis Trinitatisk collocatae1". Et Basiliusm di
cit in II
Hexaemeron2 quod "sunt0 in luce et laetitia spirituali";
et0 Gregorius Nyssenusp dicit in libro De Homine3 quod "intelligibi-
lia" existentia inr intelligibilibus lods sunt aut1 enimi in seipsis sunt0
autv in superjacentibusw intelligibilibus. Cum igitur1 in corpore7 di-
catur intellectuale aliquid localiter1 esse", non ut in locoab in coфоге
dicitur esse seda0 in habitudinead etae ina' eo quod adestaE, ut dicimus
Deum esse in nobis". Et post pauca subdit, "Cum igitur in habitudine
fuerit intelligibile aliquod^ vel locial alicujusa1 vel rei ut in loco ex-
istentis1*, abusivea1 dicimusam iffic idaD esse propter actum ejus qui
- EFI. —
bb) istorum bc) passione - I. — bd) etiam - add.
ABCDEFI. — be) operura - H; operonum - I. — bf) infinitnr - B.
102. — a) autem - от. D. —

b) autem -I. — c) in - от. I. — d) aliis
—от. I. — e) locis - от. I. — f) materia - G. — g) Hот. - H.
— h) dimensionum - K. — i) quid - L. — j) supremae - H.
— k) sunt in vestibulis Trinitatis - от. EF. — 1) collatae - E.
— m) Basselius - H. — n) sint - D. — o) et - от. EF. —
p) Nyssenus - от. H; Isemus - A; Semis - C. — q) intelligentia
— EFK. —
r) in - от. FH. — s) autem - D. — t) enim - от. H.
— u) sunt - от. D ; sicut - C ; semper - H. — v) autem - C. —
w) superiori accidentibus - H. — x) enim - DI. — y) corpore
— от. I. —
z) laetaliter - H.
— aa) esse - от. H. — ab) loca - F.
— ас) ut - add. ACDI. — ad) esse - add. H. — ae) cum - H;
ut - I. — af ) in - от. H ; etiam - I. — ag) aliquid est - H. —
ah) aliquod - от. I ; aliquid
- ACEFH. — ai) localiter - EFGK.
— aj) alicujus - от. EFGK; aliter - H. — ak) existente - B.
— a1) abusivus - ACD; abutimus - B; abusivos - HL; abu-
simus - I. — am) dicentes - B; deum - H; dictum - CI. —
an) id - от. H; ad
- K.
Capitulum XVIII 149
est illic, locuma0 perap habitudinea" suscipientesar. Cum enim debere-

mus dicere" illic agit, dicimus, illic est". Et hocat sequensa0 Damas-
cenus4 dicitav quod "Ángelus ubi operatur, ibiaw est". Augustinus
etiama1 VIIIa7 Super Genesim ad Litteraire dicit quod", "Spiritus
Creator movet conditum spiritumba per tempus sine loco; movet au-
tem coфus per tempus et locum".
103. — Ex
-
quibusa omnibus datur intelligi quod angeli non sunt
in loco corporali modo0 quodam modod spirituali. Et quia eodem
sed0
modo competit alicui moveri ina loco',g et esse in locog, per conse-
quens nequeb coфогаН modo angeli moventur in loco, sed motus
eorum qui exprimitur in Scripturis, si referatur ad locum corporalem,
accipiendus est1 secundum successionem virtualis contactus1 ad loca
diversa; vel estk accipiendus secundum mysticam intelligentiam, sicut1
Dionysius IV capitulo De Divinis NominibusmA dicit0 quod "moveri
dicuntur mentes divinae circulariter0 quidemp unitae" illuminationibus
pulchrir et bonia, in directum autem* quando0 proceduntv ad sub-
jectorum providentiam; obliquew autem quando1 providentes minus
habentibus7 ingressibiliter1 manent" circa Deum".*
Ex his igitur manifestum est quid circa conditionem spiritualium
substantiarum, id est angelorum, sacri Doctores tradiderintab, asseren-
tes eos incorporeos et immateriales esse.
ao) locus - CH. — ap) prohibita - H. — aq) diem - H. —

- H. —
ar) suscipientis as) dicere - от. H. — at) beatus ( ?) -H.
au) sequens - от. H. — av) dixit - ABDEFIL. — aw) illic
— AC. —
ax) in - H. — ay) VIII - от. G. — az) quod - от. I.
— ba) superni - K.
103. — a) quilibet - D. — b) modo - от. DEF. — с) in loco - add. EFL;

manifestum - K. — d) modo - от. EF. — е) in - от. G. — f)
loco - от. G. — g) Нот. - I. — h) ñeque - от. I ; in - C. — i) et
—
H. — j) contractus - B. — к) est - от. I. — 1) dicit - add. EFH.
— m) ubi - add. EF. — n) ostendit - EF. — o) particulariter - K.
— p) qui des - H. — q) unice - GF; vitute - H. — r) pulchrum -
K. — s) vani - H; unum - K. — t) autem - от. HI; enim - D;
quidem - K. — u) quandoque - D; navationem (?) - H. — v) pro-
cedunt - от. H. — w) aliter - K. — x) quandoque - D. — y) ha-
bentile - I; habentes - HK. — z) inegressibiliter - ABCDEFGHI.
— aa) maneant - F. — ab) tradiderunt - BCEFGHIL.
CAPITULUM XIXa
DE DISTINCTIONE SUBSTANTIARUM SPIRITUALIUM

SECUNDUM SACRAM DOCTRINAMb
104. — Oportet autem0 consequenter4 quid secun

considerare
dum sacram doctrinama de distinctione spirituum sit tenendum: ubi'
etB primumb considerationi1 occurrit] differentia boni et mali. Estk
enim apud multos receptum1 esse quosdam spiritus bonos, quosdam
vero malos; quodm etn auctoritate sacrae Scripturae comprobatur0.
De bonis enim spiritibus diciturp Hebr. I*',i "Omnes sunt administra-
toriir spiritus in ministerium missi, propter eos quida haereditatem
capiunt salutis"'. De malis autem spiritibus dicitur Mattheo 'XII,*
"Cum immundus spiritus exierit ab homine, ambulat per loca inaqu-
osa" quaerens requiem et non invenit"; et postea subditur, "tunc
vadit et assumit septemv spiritus nequiores se". Et quamvis ut Augus
tinus narratw IX
De Civitate Dei,3 quidam posuerunt et1 bonos7 et
malos spiritus deos esse; et1 similiter" bonos et malos daemonesab
nominaria0, quidam tamen melius non nisi bonos deosad asserunt,
quodae nos angelosdicimus; daemones autem secundum communem
usum lcquendi non nisi in malo accipiuntur; quoda' utag dicitab, ra-
104. — a) Capitulum XIX - от. ABDFIK; Capitulum XVIII - C; Capi-

tulum XX - EG; XXI - H. — b) De distinctione substantiarum
spiritualium secundum sacram doctrinam - от. ABDFG; Quid te
nendum sit de distinctione angelorum - C; Qualiter distinctio sit in
substantiis separatis secundum doctrinam fidei - H; De distinctione
spiritualia (?) quantum ad conditionem - I; De distinctione angeli-
corum spirituum. Responsum - L. — c) igitur - EF. — d) consequen
ts - от. K. — e) scripturam - H. — f) ubi - от. K; ibi - G.
— g) et - от. BEFL; ut - G; est - I. — h) est - add. H.
— i) consideratio - I; considerare - H. — j) de - add. I. —
к) cum - H. — 1) acceptum - B. — m) per - D. — n) et -
от. DH ; in - B. — o) probatur - I. — p) ad - add. L. —
q) id est - D. — r) administratores - I. — s) qui - KL. —
t) aeternae - add. H. — u) arida - ABCDI. — v) alios - add.
I. — w) in - add. BC. — x) et - от. I. — у) bonos - от. I.
— z) et - от. B. — aa) et - add. EFL. — ab) daemones -
от. I. — ас) denominari - I. — ad) deos - от. BI. — ae) quos
— от. I. —
af) quod - от. В. — ag) ut - от. EFHL; quidem
— G; et - B. — ah) quidem - EFL.
Capitulunt XIX 151
tionabiliter accidit.4 Daemones enimal in graeco aa1 scientia nominan-

tur quae1* sineal caritate, secundum sententiam Apostoli,5 per super-
biam inflatam.
105. — Sed causa malitiae daemonum non eadema ab omnibus

assignatur.Quidam enim eos asserunt naturaliter malos tamquam a
malo productosb principio, et0 sicd etiame ut' ipsorum natura sit mala,
quodg ad Manichaeorum errorem pertinet, ut patet ex dictis.i Sed
hunc errorem efficacissime improbat Dionysius IV capitulo De Di-
vinis Nominibus2 dicens, "Sed neque daemones naturab mali sunt".
Quod probat primo quidem, quia si naturaliter mali assent simul opor-
teret1 dicere quod neque1 producti essent ex bono principio, nequek
inter existentia computarentur1, quia malum non est aliquid existensm
(99r) necn si esset natura0 malap causaretur" ar bonoa principio.
Secundo1, quia si" sunt naturaliter mali, aut sibi ipsis aut aliis; si
sibiv ipsis, se ipsos corrumperent, quod est impossibile; malum enim
rationem corruptivi habet. Si vero sunt mali aliisw, oporteret quod1
ea quibus7 sunt mali corrumperent1. Quod autem est" naturaliterab
omnibus taie et omnino" talead. Sequeretur ergo quod
talea0,ad, est
omnia et omnino corrumperenta'; quodag estab impossibileal, tuma1
quiaak quaedam sunt incorruptibiliaal quae corrumpi non possunt,
ai) namque - H. — aj) a - от. EF. — ak) qui - AC. — a1) si

non - I. — am) inflant - I.
105. — a) cadem - I. — b) producto - I. — с) et - от. EFGKL. —

d) sic - от. H; sicut - EFGI. — e) etiam - от. H. — f) ut -
от. ABCDEFI. — g) quo - I ; quos - H ; romaos - add. H. —
h) neque - K. — i) operetur - I. — j) in - H. — k) neque - от. I.
— 1) computaretur - I. — m) existens - от. D. — n) neque - GI.
— o) natura - от. H. — p) mala - от. H; aliqua - ABCDI. —
q) causatus - H. — r) ab - BD. — s) uno - BD. — t) secundo
— от. H. —
u) qui - G.
— v) igitur - AC. — w) opponitur -
add. I. — x) ex - AC. — y) mali aliis opponitur oporteret quod
ea quibus - add. I. — z) naturaliter - add. K. — aa) est - от. H.
— ab) naturale - EF; materialiter - B. — aс) taie - от. EF.
— ad) Hom. - H. — ae) ideo - EF. — af) corrumpent - I. —
ag) quod - от. F; autem - add. I. — ah) est - от. F. —
- от. F. — aj) tam - H. —
ai) impossibile ak) quia - add. I.
incorruptibile - I. —
am) non - I. — an) possunt - I.
a1)
tuma™ quia" eaa0 etiam corrumpuntura", non totaliter cor

quaeap
rumpuntur'"'. Non igitur" natura est mala.
ipsaat daemonum
Tertio, quia si essent naturaliter mali, non essent a Deo facti,
quia bonuma" bona producit et subsistere facit; et hoc est impossibile,
secundumav idaw quod" supra probatum esta7-3 quod" oportet1"l om
nium Deum esse principiuma7.
Quarto, quiabb si daemones semper eodem modo se habent, non
sunt mali; quod enim semper estb0 idemM, boni est proprium, si au-
tem nonbe semper mali, non suntb' mali naturabg.
Quinto, quia non sunt omnino expertes bonibb; secundum enimbl
quod sunt et vivunt et intelliguntb1, aliquodbk bonum desiderant.
106. — Fuerunt alii ponentes daemones naturalitera ma

autem
losb, non0 quiad eorum natura sit mala, sed quia habent naturalema
inclinationem quamdam ad malum, sicut Augustinus X De Cmitate
Deii introducit per' Porphyrium dicentem in Epistolag ad* Anebon-
tem1 "quosdam"1 opinarik esse quoddam spirituum genus cui exaudire1
sit propriumm, natura fallaxn, omni-forme0, multimodump, simulans"
deos et daemones, et ipsas animas defunctorum". Quae quidem opinio
veritatem habere non potest, si ponatur daemones incorporeosr essea
ao) ea - от. I. — ар) quale - H. — aq) corrumtur - D. —

ar) corrumpuntur - om. H. — as) et - odd. C. — at) ipsa - от. H.
— au) bonus - H. — av) secundum - от. K. — aw) id - от.
ABEFIK; illud - HL. — ax) ut - K. — ay) quod oportet om
nium Deum esse principium - от. D. — az) quod - от. ABCD
EFI. — ba) enim - add. F. — bb) quia - от. G; quod - H. —
bc) esse - EF. — bd) idem - от. EF. — be) est - add. I. —
bf ) sunt - от. ABCDI ; igitur Angeli - add. K. — bg) natura
liter - EFG. — bh) sed quia - add. EF; sed - add. K. — bi) enim
- от. ABCDEFIHK. — bj) intelligere - AC; et - add. AС —
bk) aliquid - ACK.
106. — a) naturalos - I. — b) malos - от. I. — с) non - от. I. —

d) in add. I. — e) naturalem - от. EFK. — f) per - от.. ABC-
DEFIL. — g) dicentem - add. I. — h) Hebraeos - add. A. —
i) Enebontem - ABCD; Erebontem - EFGKL; Nepote - I. —
j) quodam - I. — k) opinare - I. — 1) exaudiri - I. — m) pro-
positum - EFGL. — n) simulans - EF. — o) forma - I. —
p) multimode - CEF; multimodis - I. — q) fallax- add. EF. —
r) incorporales - H. — s) esse - от. IHKL.
Capituluna XIX 153
et intellectus quosdam separates. Cum enim omnis natura bona sit,

impossibile est quod natura1 aliqua" habeat inclinationem ad malum,
nisiv sub ratione particularis boni. Nihil enim prohibet aliquidw quod1
est particulariter bonum alicui naturae intantum dici malum, inquan
tum repugnat perfection^ nobilioris1 naturae; sicut furiosum esse"
quoddam bonum est cani, quod tamen malum est homini rationem
habenti. Possibile tamen est in homine, secundum sensibilem et cor-
poralem naturamab, in qua cuma0 brutis communicat, esse quamdam
inclinationem ad furorem, qui est homini101 malum. Sed hoc de in-
tellectuali natura dici non potest, quia intellectus ordinem habet ad
bonum commune. Unde impossibile" esta' in daemonibus inveniri na
turalem inclinationem ad malum, si suntag,2 pure intellectualesab non
habentes admixtionem naturae corporeaea1.
107. — Sciendum est ergo quod Platonici posuerunt, ut etiama

supra dictum est1, daemones esse animalia quaedam corporea, haben-
tia intellectum; etb inquantum0 habentd corpoream et sensitivama
naturam sunt variis animae passionibus subjecti; sicut' et homines,
ex quibus inclinantur ad malum. Unde Apuleius in libro De Deo So-
cratisg'2 definiens daemones dixitb eos esse, "genere animalia, animo1
passiva, mente rationalia1, corpore aëreak, tempore aetema", et sicut
ipse dicit, subjecta1 est mensm daemonum passionibus libidinum, for-
midinum, irarum atque hujusmodi ceteris. Sic0 ergo0 daemones etiamp
loco discernuntur" a diis, quos angelos dicimusr, aëreaa loca daemoni
bus attribuentes, aetherea vero angelis sive diis1.
t) naturalem - EF. — u) aliqua - от. EF. — v) non - EF. —

w) aliquid - от. H. — x) quia - I. — y) perfectionem - I. —
z) nobilior - I. — aa) esse - от. EFGKL; et sicut furiosum -
add. H. — ab) vitam - EFG. — aс) tamen - C. — ad) bonum - E.
— ae) possibile - B. — af) esset - L. — ag) essent - ABCDEF
GHIKL. — ah) immateriales - K. — ai) incorporeae - EFK.
107. — a) est - I; etiam - от. H. — b) et - от. D. — с) inquam - T.

- от. EF. —
— d) habent e) sensitiva - I. — f) sunt - EF. —
I — h) dicit - K. — i) omnino - EFI. — j) ra
g) sac rat i s -
tionalia - G. — k) aëria - AI. — 1) substantiae - add. G. —
m) non - I. — n) si - H. — o) ergo - от. I. — p) in - I. —
q) discernunt - ABCDHKL; diffiniunt - I. — r) deus - I. —
s) aerea - A. — t) attribuentes - add. H.
Hanc autem positionem quantum ad aliquid aliqui Ecclesiae doc-

tores sequuntur0. Augustinus enimv IIIw Super Genesim ad Litteram3
videtur dicere1, vel sub dubio7 relinquere, quod daemones aërea sunt
animalia quoniam1 corporum aëreorum natura vigent; et propterea
morte non dissolvuntur, quia praevalet in eis elementum quod tam"
ad faciendum quam ad patiendum est aptius, scilicet aër, et hoc
idemab in pluribus aliis locis dicit. Sed etÏC Dionysius videtur in dae-
monibus ponere ea quae ad sensibilem^ animamae pertinent: dicit
enim IV capitulo De Divinis Nominibus» quod est in daemonibusat
malum "furorag irrationabilisab, demensa1 concupiscentiaa1 phantasia
proterva". Manifestum est autem phantasiam et concupiscentiam etak
iram sive furorem non ad intellectum sed ad sensitivae partem ani-
mаеа1 pertinere. Sed etam quantum ad locum quidaman cum eis con-
senserunt, putantes daemones neca0 coelestes necap supercoelestesa"
angelosar fuisse0e, ut Augustinus narrat in Шa* Super Genesim ad
Litteram*. Sed eta" Damascenus dicitav in II
libro6 daemones ex his
angelicis virtutibus fuisseaa qui terrestri ordini praeerant. Sed etaw
Apostolus" ad Ephesios" IV nominat" diabolumba "principem po-
testatis aërisbb hujus".
108. —
Seda occurrit hicb aliquid0 consideratione dignum. Cum
enim unicuiqued speciei sit attributae materia' secundum convenien-
tiam suae formae, non videtur esse possibile quod ing tota aliqua
u) dicit - add. EFK; sequuntur - от. I. — v) enim - от. BL;

unde - GL. — w) IV - EFG. — x) dicere - от. I. — y) dubiis
- G. — z) quantum - C; quod - ER — aa) tam - от. ABCDI
HKL. — ab) idem - от. G. — ас) et - от. I. — ad) sensibile
- AI. — ae) отпет - I. — af) deamonum - I. — ag) furor -
от. I. — ah) irrationalis - E. — ai) anions - F. — aj) et -
add. ABCDI. — ak) in - add. I. — a1) animae - от. L. — am) et
- от. I. — an) quidem - E. —
ao) non - ABCDI ; ut - K. —
-
ap) vel - ABCDEFK; nec - от. I. — aq) supercoelestes
ar) angelos -
—
add. D. — as) Hот. - I.
—
— at) IV
-
- от. I.
- K. —
au) et - от. F. av) dicit - от. ABCD. aw) et от. I. —
ax) Apostolis - I. — ay) Philipenses - AD; Hebraeos - F. —
- EFGKL. — - —
az) vocat ba) daemonem K. bb) aëris - от. I.
108.— a) sed - от. I. — b) hoc - E. — с) aliud - ABCD. —
-
d) unicuique - от. I. — e) attribuita - B. — f) natura - K.
g) in - от. I.
Capitulum XIX 155
specie sit naturalis inclinatio ad id quod est malum Uli speciei secun
dum rationem propriae formae, sicutb non omnibus hominibus1 inest1
naturalis inclinatio ad immoderantiam concupiscentiae sive iraek. Sic
igitur non est possibile omnes daemones habere naturalem inclinatio-
(99v)-nem ad fallaciam1 etm ad alia mala0, etiam si omnes essent
unius speciei. Multo minus0 ergop si singuli" essent in singulis specie-
bus; quamvis si sint corporei nihil impedire videatur plures sub una
specie continerir; poterit enim secundum diversitatema materiae di-
versitas individuorum unius specie causari'. Oportebit igitur dicere
quod non omnes nec0 semper fueruntv mali, sedw aliqui eorum mali
esse inceperunt1 proprio arbitrio passionum7 inclinationem sequentes.
Unde et1 Dionysiusaa dicitab IV
capitulo De Divinis Nominibusíb'i
quod, "aversio"a0, scilicet a Deo, "est ipsisad daemonibus malum et"
aa' convenientibusag egression quia peral superbiam ultra seipsosa1
sunt elati"; et postea subdit quaedam ad poenamak pertinentia, sicut
"non execution" finis Ultimi, "et imperfectio" per carentiam debitae
perfectionis, et "impotentia" consequendi quod naturaliter desi-
derant, "et infirmitasam virtutis conservantis" in eis naturalem ordi-
nem revocanteman a malo.
109. — Augustinus etiam dicit ina IIIb Super Genesim ad Lit

terami quod transgressores angeli ante0 transgressionem suamd fuer-
unt in superioria parte aëris propinqua coelo cum principe suo, nunc*
h) spiritus - I. — i) hominibus - от. K. — j) est - EFGKL;

materiae - I. — k) irae - от. I. — 1) falsa - BG ( ?) ; fallaría
— C. — - A. —
m) vel n) mala - от. F. — o) minus - от. I.
p) igitur - K. — q) singulis - F. — r) connaturales - I. —
s) divisionem - K. — t) creari - EF. — u) nec - от. G. —
v) fuerint - EF. — w) sed - от. I; si - B. — x) inceperint -
EDF; inseparavit - I. — y) passionem - I. — z) et - от. I. —
aa) de eis - K. — ab) IV cap. De Div. Nom. - om. ABCDIKL.
— ас) aversis - AC; adversio -I.
— ad) ipsis - от. GK. —
ae) e - I. — af) а - от. ABCDEFIL. — ag) convenientium -
ABCDEFKL; ipsis - add. ABCDI. — ah) excessus - ABCDEF
IK; sive a convenientibus egressio - add. EF. — ai) per - от. E.
— aj) se - I. — aк) poenitentiam - A. — a1) consecutio - AB
CDEFIKL. — am) et infirmitas - add. D. — an) conservantem - EF.
109. — a-b) intentionem - H. — с) aut - EF. — d) suam

- от. I. —
- BK; superior - F.
e) superiore
diabolo tunc Archangelo, manentesg exprimensb per transgressionem

quosdam1 eorum1 esse malos f actos. Sed etk Damascenus dicit in se
cundo libro1',2 "diabolus non naturam malus factus est, sed bonus
existens et" in0 bonop genitus, liberi sui arbitrii4 electione ususr est."
Hoc insuper eta Orígenes in I Periarchon3 et Augustinus in XI De
Civitate DeiíA auctoritatibus Scripturae confirmant, indu-
sacrae
centes0 idv quod habetur Isaiae 'XIV* de1 diabolo sub similitudine
regis Babylonis, "Quoтoаoу cecidisti Lucifer, qui mane oriebaris?"
et Ezechielis XXVIIF6 ad eum"a dictumab in persona regis Tyri, "Tu
signaculum similitudinis, plenusa0 sapiential, perfectus decore, in"
deliciisa' paradisi Deiag fuisti". Et postea subditur, "Perfectusa11 inal
viisa1 tuisa11 constitutionisa" tuae, doneca0 inventa est iniqui-
aal dieam
tas inap Solvitar Augustinus7

tea4". ibidem quod dicitur Joannis™
VHP, "Ule homicida erat" ab initio, et in veritate non stetit" et quod
in canonica Joannis9 dicitur, ab initio peccata"",
quod "diabolus
referensav hoc adaw initiumaa'a7 quo incepit peccare, vel" adba ini-
tiumbb,a7 conditionis humanae quob0 deceptumM hominembe spirituali-
ter" ocdditbg.
f) nunc - от.I. — g) manifeste - ABCI; — indistinctio - D;

manente - KL. — h)
exprimes - K. .— i) quamdam - ABCDEF
HIKL. — j) eos - ABCDEFHIKL. — k) et - от. I. — 1) quod
— add. L. .—
m) natura - от. I. — n) et - от. HL. — o) non
— HL. — p) homo - H ; bene - L. — q) aut - add. H. —
r) ver
sus - D. — s) et - от. G. — t) Dei - от. I. — u) induentes - EF.
— v) illud - EF. — w) XIII - H; dictum - add. EFH. —
x) dictum - ABCDIL. — y) quo - ABCD. — z) ad - от. K.
— aa) eumdem - A; quod - K. — ab) dictum - от. A; deus
— В ; dicitur - KL. —
ac) pleno - H. — ad) sapientia - add. I.
— ae) in - от. H. — af) deliciis - от. H. — ag) Dei - от. AC.
— ah) perfectus - от. I. — ai) in - от. H. — aj) annus - H.
— ak) tuus - H. — a1) ad - I. — am) te - I. — an) condi
tionis - ABCDEFHI. — ao) deinde - H. — ap) irae - H. —
aq) te - от. H. — ar) autem - add. KL. — as) Joannis - от. L.
— at) era - F. — au) poterat - H. — av) referant - H. —
aw) ad - от. GHK. — ах) initium - от. GHK. — ay) Нот.
— EF. —
az) vel - от. G. — ba) ab - G. — bb) initio - G. —
bс) quod - ABCDEFHI; propter - В; quia - К — bd) decep-
tionem - B. — be) hominum - B. — bf) quos - B. — bg) ceci-
dit - H.
Capitulum XIX 157
ПО. — Huic sententiaea autem consonare videtur Platonicorum

opinio qui daemonum quosdam bonos quosdamb malos dicunt, quasi
eos proprio arbitrio bonos vel° malos factos.i Unde et Plotinusd ulter-
ius procedense dicit' animas hominum daemonesg fierib, et ex ho-
minibus1 fieri Lares1 sik meriti1 boni sunt, Lemuresm autema-0 si
mali, seup Larvas", Manesr autem0 eosa dici1 si incertum est bonorum
eos0 autv malorum esse meritorumw, sicut Augustinus introducit IX
De Chitóte Dei1-\2 quod quidem quantum ad hoc praemissae sanc
torum assertioni3 concordat quod pro meritis7 bonis vel malis aliquos
daemones bonos1 vel malos esse" asseruntab, quamvis non sit nostrae
consuetudinis quod bonos spiritus daemones sed angelosa0 nomine-
mus101.
Quantum vero ad hoc quod dicit", animas hominum mortuorum

fieri daemones", estag erronea ejus positio. Unde Chrysostomus4
dicit, exponensab idal quod habetura1 Matt heia11 VIHa1* quod duo
haben tesam daemoniaan exibanta0 de monumentis, "Per hoc, inquit,
quod de monumentisap exibant, perniciosum dogma imponere vole-
banta" quod animae morientiumar daemones fiunt. Unde et multi
haruspices" occiderunt pueros, ut animamat eorum cooperantem ha-
berent. Propter quoda" etav multi" daemoniaci" clamanta7: quoniam
110.— a) finem - DH. — b) non - add. I. — с) vel - от. I. — d) Pro-

timus - ABCD; Proclus - EF. — e) procedes - AC. — f) dixit
-
- AI; dicere - H. — g) autem diis - add. H; a deo - add. KL.
h) esse - ABCDEFHKL. — i) omnibus - HL. — j) Labes
-
- H. — k) sed - ACH. — 1) materiati - H; meriti - от. K.
m) Lemores - H; Larvas - K. — n) aut - C. — o) Нот. - I.
p) seu - от. К — q) Larvas - от. K. — г) mane - H. — s) deos
- ABCDEFGHIKL. — t) dicis a - I. — u) eam - H. — v) seu
- ABCD ; sive - I ; que - add. H. —
w) nuntiorum - K. —
x) verbo - H. — y) initio - H. — z) bono - A. —
aa) esse -
от. H. — ab) asseruit - I. — aс) angelorum - D. — ad) no-
minamus - B. — ae) dicit - от. H; dixit - EFKL. — af) docens
- I. — ag) esse - С — ah) exponens - от. H. — ai) illud -
EF; id - от. H. — aj) habet - A; habetur - от. H. — aк) Matt.
- от. H. —
a1) VIII
- от. H. — am) homines - H. — an) dae
mones - И. — ao) exiebant - H. — ap) omniatis - I. — aq) per-
niciosum dogma - add. I. — ar) moventium - L. — as) arispicum
- ACD ; auruspicum - B ; aruspices - EF ; auruspices - GHL ;
araspicum - I ; aurispices - K. — at) anima - A ; animas - C. —
au) hoc - B. — av) et - от. HI. — aw) multi - от. ABCD. —
ax) demoniachi - ABC. — ay) sed - add. H.
anima illius ego sum". Non est autemba anima defuncti quae cla
mat1"', sed daemon effingitb0 ut decipiat audientes; si enim in alterius
corpus animam mortuiM possibilebe esset intrare, multo magis in cor
pus suum. Sed neque habet" rationem iniquabg passam animambb co
operanb1 iniqua sibib1 facientibk, neque etiam rationabilebl estbm ani
mam a corpore separatamb1 hic jam oberrare, 'Justorum enimbn ani-
mae in manu Dei sunt'.6 Sed et quae peccatorum sunt confestim hincb0
abducunturbp, ut manifestum est ex Lazaro et divite." Nec tamenb"
putandum est Plotinumbr inba hocbt a Platonicorumb" opinionebv de
viasse, ponentiumbw daemones esse aërea corpora, quod animasb1 ho-
minum post mortem daemonesb7 fieri aestimabatb1, quia etiam ani-
maeb1 hominum secundum Platonicorum opinionem praeter ista cor-
pora0a corruptibilia habent quaedamcorpora, quibus sem-

aetherea
per0b etiam" post horum0d sensibilium corporum dissolutionem qua
si in-(100r)-corruptibilibus uniuntur. Unde Proclus0e dicit in libro
Divinarum Elementationum0t^ , "Omnis anima participabilis0g cor-
pore0b utitur primo perpetuo et habente hypostasim ingenerabi-
lem0i,01 et incorruptibilem0k." Et01 sic0k animae a corporibus separ-
tae secundum eos0l аёгеасш animalia esse non desinunt.
111. — Sed secundum aliorum Sanctoruma sententiam, daemones
az) sum - от. I. — ba) autem - от. D. — bb) clamant - EF.

bс) effigat - H ; et figit - I. — bd) morientis - H. — be) pos-
sibile - add. I. — bf) haberet - I. — bg) in qua - D. — bh)
animam - от. H. — bi) corpori - H. — bj) facienti neque etiam
rationabile est animam a corpore separatam - от. I. — bk) felici-
tati - H. — Ы) rationale - BHL. — bm) ut - add. GH. — bn) enim
- от. I. — bo) hinc - от. K. — bp) obducuntur - EF; addu-
cuntur - I. — bq) tamen - от. I. — br) Platonem - EFH ; Pla-
tonicum - L. — bs) in - от. EF. — bt) a - от. H. — bu) phi-
losophorum - E. — bv) opinionem - H. — bw) potentium - A;
ponentia - BD; ponent - I. — bx) Hот. - I. — by) daemones
- от. ACEH. — bz) aestimabant - ACL; extimabant - BH;
aestimabut - E; existimabat - K. — ca) corpora - от. C. —
cb) semper - от. I. — cc) etiam - add. H ; etiam - от. F. —
cd) istorum - H. — ce) Procterius - H; Proterius - I. — cf)
Cpelctnentationum - ABCDEFGHKL. — cg) participalis - CI;
particularis - H. — ch) corporeae - H. — ci) generalem - EFI.
— cj ) et incorruptibilem et - от. I. — ck) sicut - I; corruptibilem
- FL. — c1) Platonicos
- K. —
cm) alia - H.
111. — a) Sanctorum - от. C.
Capitulum XIX 159
quosb malos angelos dicimus non solum fuerunt0 de inferiorid ange-

lorum ordinea, sed etiam' de superioribus ordinibus quos incorporeos
et immateriales esse ostendimus15',i ita quod inter eos unus fuitb qui
summus1 omnium erat1. Unde Gregorius2 in quadamk homilia expo-
nens1 illud Ezechielis XXVIIIm',3 "Omnis lapis pretiosus operimen-
tum ejus0", dicit quod princeps malorum angelorum in0 aliorump an-
gelorum" comparationer ceteris clarior fuit. Et in hoc consentire vide-
tur illis qui daemonuma quosdam' bonos quosdam malos0 esse assere-
bant secundum quod daemonesv angeli nominantur. Undew et Job1
IV4 diciturw, "Ecce qui serviunt ei non sunt stabiles, et in7 angelis
suis reperit pravitatem".
Sed1 hocaa multas difficulties habetab. Ina0 substantiaad enim

incorporeaae eta' intellectuali nullus appetitus esse videtur nisi in
tellectuals, qui quidem est simpliciter boni, ut per Philosophum patet
inag XII Metaphysicorum* Nullus autem efficitur malus ex hoc quod
ejus intellectusab tendital in hoc quod est simpliciter bonuma1, sed

ex hoc quod tendita1 in aliquid quod1* esta1 secundum quid bonum
ac si esset simpliciter bonuma1. Non ergo videtur esse possibile quod
proprioam appetituan aliqua incorporea eta0 intellectualis substantia
malaap efficiatur.
112. — Rursus appetitus esse non potest nisi boni vela appar-
b) quod - E ; etiam - add. H. — с) deficiunt - H ; def ecerunt

- K.
d) inferioribus - I. — e) ordine - от. I. — f) et - B. —
g) dicimus - H. — h) est - ABCDI; et - H. — i) fuit - add. H.
— j) fuit - ABCDI. — k) quodam - A. — 1) quod - add. H. —
m) dicit quod - add. EF.
— n) tuum - AC. — o) in - от. B.
— р) aliorum - от. BI. — q) angelorum - от. BEFGHI. —
- F. — s) deorum - ABCDI. — t) quos - I. —
г) cooperatione
u) malos - от. C. — v) dii - ABCDEHIKL. — w) unde et
Job IV dicitur - от. D. — x) in - add. B. — y) in - от. I. —
—
z) et - add. K. — aa) hoc - от. AC. — ab) habent
- I.
ас) in - от. H. — ad) substantiae - H. — ae) incorporeae -

H.
— af) vel - EFGHK. — ag) in - от. EFGHKL. — ah) sim
pliciter - add. ABCDEI. — ai) Нот. I. — aj) Нот - B. —
ak) quid - E; quod - от. K.
— a1) est - от. K. — am) primo
— I. —
an) appetitum - I. — ao) vel - EGHK. — ap) male - H.
112.— a) vel - от. G; et - AC.

entisb boni0;bonum enim est quod omnia appetunt; ex hoc autemd

quod aliquis verum bonum appetit non efficitur maluse. Oportet igi-
tur in omni eo qui' perg proprium appetitum malus efficiturb, quod
appetat1 apparens bonum tamquam vere bonum. Hoc autem non
potest esse nisi1 in suo judicio fallatur, quod non videtur possek con-
tingere in substantia incorporea1 intellectuali, quae falsaem apprehen-
sionis capax, ut° videtur0, esse non potestp. Nam et in nobis inquan-
tum" intelligimus aliquidr falsitasa esse non potestp. Unde* Augus
tinus dicit in Libro LXXXIII Quaestionumi quod0, "omnis qui falli-
turv, id etiamw in quo falliturv поп intelligit". Unde et circa eaT
quae proprie7 intellectu capimus, sicut circa prima principia nullus
decipi potest. Impossibile igitur videtur quod aliqua incorporea et
intellectualis substantia per1 proprium appetitum mala fiat.
113. — Adhuca, substantia quae est intellectualis naturae, a

corporeb separata0, necesse est quod sitd omninoe a tempore' ab
solutag. Natura enim uniuscujusque rei ex ejus operatione deprehendi-
turb; operationis vero1 ratio1 cognoscitur ex objecto. Intelligibilek au
tem, inquantum hujusmodi, neque1 est hic neque nunc, sed abstrac-
tum sicutm a loci dimensionibus ita et an temporum successione. Ipsa
igitur intellectualis operatio0, si per se consideretur, oportet quodp
sicut est abstracta ab omni corporali dimensione, ita etiam* excedatr
отпет successionem temporalem. Et si alicuia intellectuali operati-
b) vel - add. G. — с) simpliciter - add. G; qui - I. — d) enim
-
- FGL. — e) malus - от. C. — f ) quod - EF. — g) per - от. I.
h) efficiatur - D. — i) appectat - B; appetunt - I. — j) nisi
- от. AC — к) post se - H. — I) corporea - DE. — m) fine - I.
n) ut - от. H. — o) videtur - от. H. — p) Нот. - H. —
q) inquantum - от. EF. — r) aliqua - I. — s) falsitatis - F. —
t) ut - B. — u) et - AC. — v) Нот. - I. — w) etiam - от.
ABCD. — x) ea - от. I. — y) proprio - EFGKL. — z) per - pт. I.
113. — a) illa - add. H. — b) penitus - add. K. — с) absoluta - G;

absolutae - EFL. — d) sicut - D; si - EF. — e) omnino - от.
KL. — f) et loco - add. K. — g) et - add, I. — h) deprehendi-
tur - от, I. — i) virtus - I. — j) ratio - от, I. — k) intelligere - EF.
—I) nec - ABCDG. — m) sint - D; sit - EFL. — n) а- от. DF. —
o) substantia - H.
— p) quod - от. I. — q) et - H. — r) succedat
- B; «tendit - I. — s) alicn jus - I; alicubi - K.
Capitulum XIX 161
oni continuum vel tempus adjungatur1, hoc non est nisi per accidens,
sicut0 inv nobis accidit"" inquantum1 intellectus noster a phantasma-
tibus abstrahit intelligibiles7 species, quas etiam in eis1 con
siderat; quod in substantia incorporea et intellectuali" locum non
potest habere. Relinquitur igitur quod hujusmodiab substantiae oper-
atio et per consequens substantia omnino sinta0 extra omnem tem
poralemad successionem". Unde eta' Proclusi dicit quod, "omnis in
tellectus inag
aeternitate substantiam^ habet etal potentiama1 etak
operationemal"; et in Libro De Causis2 dicitur quod intelligentia pari-
ficatur aeternitati. Quidquid igituram substantiis illisan incorporeis et
intellectualibus convenit, sempera0 et absque successionea0 convenit
illis. Aut igitur semper fuerunt malaeap, quod est contra praemissa;
aut nequaquam malae fieri potuerunt.
114. — Amplius, cum Deus sit ipsaa essentia bonitatis, ut dicit0

Dionysius0 in I
capitulo De Divinis Nominibus,i necesse est quod
tanto aliqua sint in participatione bonitatis0 perfectiusd firmataa quan-
to sunt Deo propinquiora. Manifestum est autem substantias intellec
tuales' incorporeasg supra omnia corpora esse. Sib igitur suprema cor
pora, scilicet coelestia, non sunt susceptiva alicujus inordinationis
vel1 mali1, multo minus illae supercoelestes substantiae inordinationis
et mali1 capaces esse non potuerunt. Undek Dionysius dicit IV capi
tulo Coelestis Hierarchiae2 quod "sancti1 coelestium substantiarumm
t) adjungantur - I. — u) semper - add. K. — v) in - от. F. —

w) in nobis - add. С — x) quantum - С — y) insensibilis - H;
intellectus - I. — z) actu - add. K. — aa) intelligibili - EF. —
ab) hujusmodi - от. H. — ас) sit - ABCDIK. — ad) corporalem -
E. — ae) successione - I. — af) et - от. BEFGHKL. — ag) in
- от. B. — ah) substantia - E. — ai) et - от. I. — aj) poten-
tiam - от. H; patientiam - EFL. — ak) et - от. H. — a1) apera-
tionem - I. — am) enim - G. — an) vel - H. — ao) subjectione
- I. — ap) mali - H.
114.— a) ipsa - от. I. — b) dicit - от. I. — с) in I cap. De Dio. Noт.

necesse est quod tanto aliqua sint in participatione bonitatis - от. I.
— d) perfectius - от. C. — e) formata - H. — f ) intellectuales -
add. D; intellectiones et - H. — g) incorporeas - от. I; incor
poreas - add. D. — h) sicut - B. — i) et - E. — j) Нот. - E
— k) et - add. F. — 1) super - H. — m) sanctorum - B ; sub
stantia - D.
ornatus super0 solum existentia0 etp irrationabiliter" viventía, et ea

quae secundum nos sunt rationaliar, in participatione divinae tradî-
tionis sunt facti et copiosiores habent ad Deum communionesa-i, at-
tenti manentes et1 semper ad superius, sicut est fas", in fortitudine
diviniv et indeclinabilisw amoris extenti1". Hoc igitur videtur ordo
rerum7 habere ut1 sicut inferiora corpora inordinationi^ et malo pos-
sunt esse subjecta, non autem coelestia corpогааЬ; itaa0 etiam101 intel-
lectus corporibus inferioribus uniti" possunta' subjici malo, non au
tem illae supercoelestesag substantiae. Et hoc secutiab esse videntur qui
posuerunt daemones, quos malos angelos essea1 dicimus, ex inferioria1
ordine etak corporeos esse.
n) sunt - ABCGHI. — o) ex natura - H. — p) causa - H. —

q) in irrationali - G; in irrationabilia - H. — r) rationabilia - IL;
et - add. F. — s) commoniores - EF; cogitationes - add. F- —
t) attenti manentes et - от. H. — u) fax - B. — v) divinae -
EGIK. — w) interminabilis - G. — x) exnate - H; existente
- I. — y) rerum - от. G. —
z) ut - от. B. — aa) inordinatio - H.
ab) subjecta - add. B. — ас) aut
- I. —
ad) etiam - от. I. —
ae) viventi - I. — af) a - I. — ag) coelestes super - I. — ah) se-
quati - B. — ai) esse - от. ABCDFHIKL. — aj) inferno - I.
— ak) ut - F.
LIST OF ABBREVIATIONS
AACTA — K. Foster and S. Humphries, Aristotle's De Anima in

the Version of William of Moerbeke and the Commentary
of Saint Thomas Aquinas, New Haven, 1951.
BW — A. C. Pegis, Basic Writings of Saint Thomas Aquinas, 2 vols.
New York, 1945.
CP — E. Gilson, The Christian Philosophy of Saint Thomas Aquinas,
New York, 1956.
Elem — Proclus, The Elements of Theology, ed. E. R. Dodds,
Oxford, 1933.
HCP — E. Gilson, History of Christian Philosophy in the Middle
Ages, New York, 1955.
OBE — St. Thomas Aquinas, On Being and Essence, tr. A. Maurer,
Toronto, 1949.
OSC , On Spiritual Creatures, tr. M. С Fitz

patrick, Milwaukee, 1949.
OTCF On the Truth of the Catholic Faith,

,
5 vols., tr. A. С Pegis, J. Anderson, V. Bourke, С O'Neil,

New York, 1957.
PG — J. P. Migne, Patrologiae Cursus Compietus, Series Graeca,
162 vols., Paris, 1857 - 1866.
PL , Patrologiae Cursus Compietus, Series Latina,

221 vols., Paris, 1844-1864.
SCG — St. Thomas Aquinas, Summa Contra Gentiles, ed. Leonine,
Rome, 1934.
ST , Summa Theologiae, ed. Leonine, vols.
4-12, Rome, 1882-1948.
, ed. Ottawa, 5 vols.
1941 - 1945.
163
REFERENCES
CAPITULUM I
2. — 1. Aristotle, Metaph., I, 3-4 (983b 6 -985b 22); II, 5 (1002a 8);
Phys., IV, 6 (213a 29); St. Augustine, De Civ. Dei, VIII, 2
(PL 41, 225). For St Thomas' use of these texts: ST, I, 44,
2 (BW, I, pp. 428-429); De Spiritualibus Creaturis, a. 10 ad 8,
ed. L. Keeler, pp. 131 - 133 (OSC, pp. 121 - 122) ; Q. D. De Potentia
III, 5; A. С Pegis, A Note on St. Thomas' Summa Theologica,
I, 44, 1 -2 in Mediaeval Studies, VIII, 1946, pp. 159-168.
2. Palaeographically, there is little justification for this particular
reading which we have adopted, since all 12 mss. seem to be
representative of a tradition which attributes "vapor" to Hera-
clitus. Manuscripts "A" and "B", i.e., CAMBRIDGE, Corpus
Christi, Libr. ms. 35 and TOLEDO, Bibl. del Cabildo, 19 - 15 do
omit Hippasus but still attribute both fire and "vapor" to Hera-
clitus. Manuscript "D", i.e., VENICE, S. Marco 31, IV sup
presses the phrase "ut Hippasus aut vaporem ut" and substitutes
for it "ac" leaving, at the same time, a space between "ac" and
"Heraclitus". The scribe of "D" evidently deleted the trouble
some phrase and left a space for a future correction. Since no
sources of Greek philosophy credit Heraclitus with "vapor",
the phrase "ut Hippasus aut vaporem" seems to be an interpo
lation which, most interestingly, is not found in the 1488 Soncinas
nor in the 1490 and 1498 Pizzamanus printed editions. Hence, we
have made an emendation by suppressing the obvious interpo
lation and the text reads : "Et si unum, aut aquam ut Thaïes
Milesius, aut aërem ut Diogenes, aut ignem ut Heraclitus". For
the relative value of incunabula in the establishment of a critical
text, cf. above, Introduction : Literary Problems, pp. 29-34.
3. Aristotle, Phys., I, 5 (188b 34).
4. Aristotle, Metaph., I, 4 (985b 3 - 20) ; Lucretius, De Rerum Na
tura, I, 421 f f. (Stoic and Epicurean Philosophers, ed. W. Oates,
pp. 76 f f . ; cf. K. Freeman, Ancilla to the Pre-Socratic Philosophers,
pp. 9\- 120 ;The Pre-Socratic Philosophers, pp. 289-326.
5. St. Thomas, De Spiritualibus Creaturis, a. 5, ed. L. Keeler, p. 65
(OSC, p. 67) calls them "anthropomorphitae" ; cf. St. Augustine,
Epist. 148, IV (PL 33, 628).
6. Acts, XXIII, 8; cf. St. Thomas, ST, I, 50, 1 (BW, I, p. 480).
3. — 1. Aristotle, Metaph., I, 3 (984a 15-22); I, 8 (989a 30 -989b 21);

Phys., VIII, 1 (250b 24) ; Plato, Phaedo, 97A.
4. — 1. Aristotle, Metaph., I, 6-7 (987a 30 -988b 16) ; I, 9 (992b 7) ; III,

5 (1009a 38- 1009b 33).
References 165
2. Plato, Phaedo, 96A, lOOD; Theaetetus, 156A; cf. Aristotle, Metaph.,

I, 9 (991b 3).
3. Cf. St. Augustine, Liber LXXXIII Quaestionum, q. 46 (PL 40,
Metaph., VII, 2 (fol. 96ra).
30) ; Avicenna,
4. Cf. A. С Pegis, Introduction to St. Thomas Aquinas, pp. xiii-xxx.
5. St. Thomas, Expositio super librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 1,
ed. B. Decker, pp. 161ff. (The Division and Methods of the
Sciences, tr. A. Maurer, pp. 3 ff).
5. — 1. Aristotle,Metaph., VI, 2 (1028b 20) ; XII, 1 (1076a 20).

2. Aristotle, Metaph., I, 6 (987b 14-18).
3. Plato, Republic, VI, 508C; Aristotle, Ethics, I, 6 (1096a 22-23;
1096a 35- 1096b 3) ; St. Augustine, De Civ. Dei, VIII, 8 (PL 41,
233) ; cf. Proclus, Elem, Props. 12, 13, 20, 119 (pp. I5, 17, 23, 105).
4. Proclus, Elem, Props. 63, 129, 139 (pp. 61, 115, 123).
5. Nemesius, De Nat. Hот., 44 (PG 40, 793, 796) ; St. Augustine,
De Civ. Dei, XIII, 16 (PL 41, 388).
6. Proclus, Elem, Props, 6, 14, 21, 116 (pp. 7, 17, 25, 103).
6.— 1. Cf.above, Cap. I, no. 4 (p. 38); Proclus, Elem, Props. 114, 161
(pp. 101, 141).
2. Plato, Timaeus, 33A ff.; Aristotle, De Anima, I, 3 (406b 25 -407b
26) ; cf. F. M. Cornford, Plato's Cosmology, pp. 117 ff. ; Proclus,

Elem, Props. 129, 161 (pp. 115, 141).
3. This division into gods, intellects, and souls seems to be taken
directly from Proclus, Elem, Props. 12, 13, 20, 113, 116, 119, 121,
184, 189, 190, 196 (pp. 15, 17, 23, 101-107, 161, 165, 167, 171);
cf. St. Thomas, In Librum de Causis, Props. 2 ff., ed. H. D. Saf-
frey, pp. 10 ff.
4. Plato, Phaedrus, 246A ; Proclus, Elem, Props. 20, 188, 201 (pp. 23,
165, 177).
7. — 1. Cf. St. Augustine, De Civ. Dei, VIII, 13, 16; IX, 8; XIII, 16
(PL 237-247;
41, 255-276; 387-389); On demons in neo-
Platonic literature, cf. Proclus, Elem, pp. 294 - 296 ; 313 - 321 ;
St. Thomas, In Librum de Causis, Prop. 19, ed. H. Saffrey, pp.
104-107.
2. Proclus, Elem, Prop. 1% (p. 171).
3. Aristotle, De Anima, II, 1 (413a 8) ; St. Thomas, In De Anima,
II, lect. 2, ed. Pirotta, no. 243 AACTA, p. 178) ; cf. Nemesius.
De Nat. Hот., I, III
(PG 40, 505; 593); Proclus, Elem, Props.
186, 187 (p. 163).
4. St Augustine, De Civ. Dei, IX, 1, 2 (PL 41, 255-257).
5. Matt., XXII, 30; XXV. 41.
6. St. Augustine, Enchiridion de Fide, Spc et Caritate, 58 (PL 40,
259 - 260) ; cf. А. C. Pegis, Cosmogony and Knowledge, I, pp.
643-664; The Dilemma of Being and Unity, pp. 179-183; St.
166 Tractatus de S ub s tant iis Se parat is
Thomas and the Problem of the Soul in the Thirteenth Century,

pp. 147 f f. ; St. Thomas and the Greeks, pp. 9 f f.
CAPITULUM II
8. — 1. Aristotle, Metaph, XII, 1-5 (1076a 8 -1080a 11); St. Thomas,
De Spiritualibus Creaturis, a. 3; a. 9 ad 6 (OSC, pp. 41-55; 106-
108; ST, I, 84, 1 (BW, I, pp. 793-7%) ; A. C. Pegis, Introduction
to St. Thomas Aquinas, pp. xiii - xxx.
2. Aristotle, Phys., VIII, 5-10 (256a 4 -267b 26).
3. Aristotle, Phys., Ill, 1 (201a 10) ; VII, 1 (241b 24 -242a 17).
4. Aristotle, Phys., VII, 1 (241b 24); VIII, 5 (256a 13-21; 256b
3 - 9) ; cf. for this discussion, St. Thomas, SCG, I, 13 (OCTF, I,
pp. 85-%).
5. Aristotle, Phys., VIII, 10 (266b 6-24).
6. Aristotle, Phys., VIII, 10 (267b 17-26).
9. — 1. Aristotle, Metaph., XI, 7 (1072a 19 -1073a 12).

2. Aristotle, Phys.. VIII, 6 (259b 31 -260a 10); Metaph., XI, 8
(1073a 11-37).
10. — Aristotle,
1. Metaph., XI, 8 (1073b 1 - 1074a 14).
2. Avicenna, Metaph^ IX, 3 (foL 104rb).
3. Aristotle, Metaph., XI, 1 (1068a 30).
4. Aristotle, De Anima, II, 2 (413b 4) ; St Thomas, In De Anima.
II, lect. 3, ed. Pirotta, no. 260 (AACTA, p. 185).
11. — 1. All read variously from Anempotem (A) to Cermephon-

12 mss.
tem (L) the emendation according to Cap. XIX, no. 106
; hence,
(p. 152) below, where St. Thomas cites St. Augustine's De Civ.
Dei, X, 11 (PL 41. 288-291) concerning Porphyry's letter.
13.— 1. Aristotle, Metaph., XI, 8 (1074a 17-30).

2. Aristotle, Metaph., XI, 8 (1073a 26).
3. Aristotle, Metaph., XI, (1073a 36; 1074a 5-15).
14 — I- Avicenna, Metaph., IX, 3 (fol. 104rb).

Z Aristotle, Metaph., XI, 8 (1074a 15).
3. Cf. St .Thomas, SCG. I, 13 (OTCF, 1. pp. 85 ff.).
CAPITULUM III
15. — 1. See above. Cap. I, no, 5 (pp. 39 - 40) ; cf. Proclus,
Elem, Props. 12,
13 (pp. 15-16).
Z Aristotle, Etkies, I. 6 (10%a 22-23; 10%a 35-10%b 3); St
Augustine, De Civ. Dei, VIII, 6. 8 (PL 41, 231-233); cf. St.
Thomas, ST, I, 2, 3 (BW, L p. 21).
References 167
3. Aristotle, Metaph., I, 1 (993b 24-31; transi. Ross).

16.— 1. Proclus, Elem, Props. 3,4, 8, 12, 13 (pp. 5, 9-11, 15-16); St.
Augustine, De Civ. Dei, VIII, 6, 8 (PL 41, 231-233).
2. Cf. Aristotle, Metaph., XI, 7 (1072a 24-28).
17. — 1. Proclus, Elem, Props. 119, 120, 122, 134, 141, 145, 204 (pp. 105-
109, 119, 125, 129, 179).
2. Nemesius, De Nat. Hот., 44 (PG 40, 793, 796).
3. St. Augustine, De Civ. Dei, VIII, 14 (PL 41, 328).
4. Aristotle, Metaph., XI, 10 (1075a 11-25); On providence in
Aristotle, cf. E. Gilson, Spirit of Mediaeval Philosophy, pp. 148-
167, 457-458; God and Philosophy, pp. 32 ff.
5. Aristotle, Politics, I, 3 (1253b 1 ff.).
6. Cf. above, Cap. I, no. 7 (p. 41); St. Augustine, De Civ. Dei,
VIII, 13; IX, 2 (PL 41, 237-238, 257).
CAPITULUM IV
18. — 1. Cf. above, Cap. I, no. 6 (pp. 40-41).
2. Cf. St. Thomas, In Librum de Causis, Prop. 3 (ed. H. Saffrey,
p. 18) : "Ideo omnes hujusmodi formas sic subsistentes 'deos'

vocabat."
3. Proclus, Elem, Props. 101, 161, 163 (pp. 91, 141, 143).
4. Aristotle, Metaph., XI, 9 (1074b 33-35).
5. Aristotle, Metaph., XI, 9 (1074a 10-16).
6. Aristotle, Metaph., XI, 9 (1074b 26).
7. Aristotle, Metaph., XI, 9 (1074b 35 -1075a 5).
9. Cf. above, Cap. II, no. 8 (pp. 43-44).
10. Cf. above, Cap. II, nos. 9-10 (pp. 44-45).
11. Cf. above, Cap. I, no. 7 (pp. 41-42); Cap. Ill, no. 17 (pp.
52-53) ; St. Augustine, De Civ. Dei, VIII, 13, 14, 16; IX, 2, 8, 12;
X, 1 (PL 41, 237-239, 241-242, 257, 263, 265-266, 267-279).
12. This composite doctrine of Plato and Aristotle which St. Thomas
uses in his critique of other philosophical positions in Cap. V -
XVI, nos. 19-90 (pp. 35-96) has been advanced by С Fabro,
La nozione metafísica di Partecipazione seconde S. Tommaso
d'Aquino, Turin, 2nd edit. 1950, as an argument for a real
assimilation of the metaphysical content of the Platonic notion of
participation within Aristotelian thought by the Angelic Doc
tor, (pp. 58-64). R. Henle, on the other hand, in A Note on
Certain Textual Evidence in Fabrp's 'La Nozione Metafísica di
Partecipazione', pp. 265 - 282 and in Saint Thomas' Methodology
in the Treatment of 'Positiones', pp. 391 - 409, thoroughly dis
agrees with Fabro's thesis.
168 Tractatus de Substantia Separat is
CAPITULUM V
19. — 1. Avicebron, (Ibn Gabiro1) Fons Vitae, I, 2-4, ed. С Baeumker,
pp. 3-6;cf. E. Gilson, Pourquoi saint Thomas a critiqué saint
Augustin, pp. 25-35, 108-116, 217-219; HCP, pp. 226-229 and
notes 27-35 (pp. 647-649); J. Collins, The Thomistic Philo
sophy of the Angels, pp. 44 - 74 ; E. KJeineidam.Dcu Problem der
hylomorphen Zusammensetzung der geistigen Substanzen im 13
Jahrhundert, behandelt bis Thomas von Aquin, pp. 9 - 15.
2. Avicebron, op. cit., I, 8 (p. 11) ; IV, 7 (p. 226).
3. Aristotle, Metaph., I, 6 (987b 1 - 18).
4. Avicebron, op. cit., IV, 6 (p. 223).
20. — 1. Avicebron, op. cit., I, 14 (p. 17).

2. Ibid., (p. 18).
3. Ibid., I, 15 (p. 19).
4. Ibid., I, 17 (p. 20).
5. IbicL, I, 16-17 (pp. 19-21).
21. — 1. Avicebron, op. cit., IV, 6 (p. 226).

2. Ibid., II, 6 (p. 35) ; IV; 34 (p. 320).
3. Ibid., V, 42 (p. 333).
4. Ibid., II, 22 (p. 64).
22.— 1. Avicebron, op. cit., II, 24 (p. 69) ; IV, 1 (p. 211) ; IV, 2 (p. 213).
2. Ibid., IV,
2, 3 (pp. 215ff.).
3. Ibid., IV, 2 (pp. 212-213).
4. Ibid., IV, 2 (pp. 214-215).
23. — 1. Avicebron, op. cit., IV, 4 (p. 217).

2. Ibid., IV, 6 (p. 222).
3. Ibid., IV, 6 (pp. 223-224).
CAPITULUM VI
24. — 1. Cf. above, Cap. V, nos. 19-23 (pp. 56-60); for a shorter refu
tation of Avicebron, see St. Thomas, De ente et essentia, IV, ed.
M.-D. Roland-Gosselin, pp. 29-37 (OBE, pp. 43 ff.); De spiritu-
alibus creaturis, a. 1, a. 3, (ed. L. Keeler, pp. 1-19; 33-50 (OSC,
pp. 15-29; 41-55); ST, I, 50, 2 (BW, I, p. 482); In Sent., II
d. 3, q. 1, a. 1, (pp. 85-89).
2. Cf. Louis-M. Régis, O.P., Analyse et synthèse dans Voeuvre de
saint Thomas, pp. 313 - 328.
3. Aristotle, Metaph., I, 1 (993b 24-31); St Thomas, SCG, I, 13
(OTCF, I, p. 95).
4. Cf. Cap. I, nos. 4-7 (pp. 38-42) ; Aristotle, Metaph.,
above, I, 7
(988a 34 -988b 6); Proclus, Elem, Prop. 18 (p. 21).

References 169
2. Ibid.
3. Cf. above, Cap. V, nos. 20, 21 (pp. 56-58).
4. Cf. above, Cap. V, no. 19 (p. 56).
26. — 1. Cf. above, Cap. V, no. 20(pp. 56-57).
2. Cf. above, Cap. V, no. 21 (pp. 57-58); Avicebron, Fons Vitae,
IV, 2 f f. (pp. 211 f f. ; cf. Dominicus Gundissalinus, De Anima,
VII (p. 55).
27. — 1. Metapk., VI, 3 (1029a 20).
Aristotle,
2. Metaph., VI, 12 (1038a 9).
Aristotle,
3. Phys., V, 1 (225a 12-20); De Gen.
Aristotle, et Corrup., I, 2
(317a 17-31); Metaph., X, 11 (1067b 22).

28. — 1. Aristotle, Metaph., VI, 12 (1037b 12).
2. i.e., this means subject. Cf. Aris
to be one by being in the same
totle, Metaph., VI, 4 (1029b 16).
3. Aristotle, Metaph., II, 4 (999b 25); VII, 6 (1045b 16); cf. St
Thomas, De Spiritualibus Creaturis, a.3, ed. L. Keeler, pp. 33 -50
(OSC pp. 41 - 55).
29. — 1. Cf. above, Cap. V, nos. 19-23 (pp. 56-60).
2. Cf. above, Cap. V, no. (p. 56).
19
3. Cf. above, Cap. V, no. 21 (pp. 57 - 58) .
CAPITULUM VII
32. — 1. St. Thomas, ST, I, 50, 2 (BW I, p. 482).
33. — 1 Aristotle, Metaph., VI, 9 (1034b 7-19).

2. Cf. St. Thomas, ST, I, 84, 1 (BW, I, p. 793).
34. — 1. Aristotle, Metaph., VIII, 8 (1049b 3).
2. Cf. above, Cap. V, no. 21 (pp. 57-58); Cap. VI, no. 29
(pp. 66-67).
3. Aristotle, Metaph., VI, 3 (1029a 20) ; Plato, Timaeus, 49 A, 52D.
35. — 1. Cf. above, Cap. 1, no. 2 (pp. 35-37).
CAPITULUM VIII
37.— 1. Cf. above, Cap. V, no. 22 (pp. 58-59).
2. Cf. above, Cap. VI, no. 27 (pp. 63-64).
38. — 1. Cf. above, Vap. V, no. 22 (pp. 58-59).
40. — 1. Cf. above, Cap. V, no. 22 (pp. 58-59).
2. Cf. above, Cap. VI, no. 28 (pp. 64-65).
41.— 1. Cf. above, Cap. V, no. 23 (pp. 59-60).
2. Aristotle, Metaph., Ill, 1 (1003a 20- 1003b 18) ; X, 3 (1060b 30-
1061a 10).
3. Aristotle, Metaph., VI, 1 (1028a 18) ; XI, 1 (1069a 21).

4. Aristotle, De Anima, III, 4 (429b 5) ; St Thomas, In De Anima,
III, lect. 7, ed. Pirotta, по. 699 (A ACT А, p. 410).
42, — 1. Cf. above, Cap. V, no. 23 (pp. 59-60).

2. St Thomas, ST, I, 50, 1-2 (BW I, pp. 480-485) ; Expositio super
librum Boethii de Trinitate, q. 5, a. 4 ad 4 ed. B. Decker, pp. 197 .
199 (The Division and Methods of the Sciences, tr. A. Maurer,
pp. 44-45).
3. Cf. St. Thomas, ST, I, 3, 4; 7, 1 ad 3 (BW I, pp. 30-31, 57, 58).
4. Cf. St. Thomas, SCG, II, 52 (OTCF II, p. 152).
43. — 1. Cf. above, Cap. VI, no. 27 (pp. 63-64).
44. — 1. St. Thomas, De Ente IV, V, ed. Roland-Gosselin,

et Essentia,
pp. 29-42 (ОБЕ, IV, V, 41-54); cf. E. Gilson, Being And
pp.
Some Philosophers, pp. 173 ff.
2. St Thomas, In Metaph., VII, lect 7, ed. Cathala, no. 1419.
3. St. Thomas, In Metaph., VII, lect. 2, ed. Cathala, no. 1292.
45. — 1. Cf. above, Cap. V, no. 23 (pp. 59-60).

2. Cf. above, Cap. VIII, no. 43 (p. 80).
CAPITULUM IX
46. — 1. Cf. above, Caps. V-VIII,
nos. 19-45 (pp. 56-82).
3. In all likelihood the Averroists in Paris; cf. H. Denifle et E.
Chatelain, Chartularium Universitatis Parisiensis, I, Props. 46, 47
(p. 546), also printed in P. Mandonnet, Siger de Brabant et
l'Averroisme latin au XHIme siècle, II, pp. 179, 184.
4. Avicenna, Metaph., IX, 4 (fol. 104va) ; cf. A. Forest, La structure
métaphysique du concret selon Saint Thomas d'Aquin, pp. 331 -
360, for a list of references to Avicenna in St. Thomas' works.
Siger of Brabant likewise teaches the doctrine of cascade crea
tion; cf. De Necessitate et contingentia causarían, in P. Man II
donnet, op cit., p. 112; Denifle-Chatelain, Chartularium, I, Props.
55, 64 (pp. 546, 547).
5. This is definitely from the Liber de causis: cf. О. Bardenhewer,
Die pseudo-aristotelische Schrift über das reine Gute bekannt
unter dem Namen de causis, no. 1 (pp. 163 - 164) ; Proclus, Elem,
Props. 55, 56, 70 (pp. 53, 55, 67).
47. — 1. Aristotle, Phys., I, 4 (187a 28).

2. Cf. above, Cap. IX, no. 46, note 3.
3. Phys., Ill, 1 (201a 15).
Aristotle,
4. Condemnation of 1277, cf. Chartularium, I, Prop. 70 (p. 547), P.
Mandonnet, op. cit., II, p. 179; St. Thomas, ST, I, 61, 1 (BW,
II, p. 565).
References 171
5. St. Augustine, De Civ. Dei, IX, 8 (PL 41, 263) ; Proclus, Elem,
Prop. 169 (pp. 147-149).
6. Cf. Chartularium, I, Prop. 70 (p. 547). Siger of Brabant cites
Aristotle in support of the position that nothing prevents an
eternal and necessary being from having a cause of its eternity
and necessity. Cf. Quaestiones de Anima Intellective!, q. 5 in P.
Mandonnet, op. cit., II, p. 159.
48. — 1. Cf. above, Caps. V-VIII, nos. 19-45 (pp. 56-82); Aristotle,
De Anima, III, 3 (427a 21) ; St. Thomas, In De Anima, III, lect
4, éd. Pirotta, nos. 616-623 (AACTA pp. 378-380).
2. Cf. Aristotle, Metapk, I, 3, 4 (985b 6 - 985b 22) ; Phys., I, 4
(187a 30) ; De Gen. et Corrup., II, 9 (335b 24) ; St. Thomas, ST,
I, 44, 2 (BW, I, p. 428) ; A. С Pegis, A Note on St. Thomas'
Summa Theologica, I, 44, 1 - 2, pp. 159 - 168.
3. Cf. Aristotle, Phys., IV, 6 (213a 29) ; Metapk, II, 5 (1002a 8) ;
St. Augustine, De Civ. Dei, VIII, 2 (PL 41, 225).
4. Empedocles, according to Aristotle, Metaph., I, 4 (985a 8) ; Phys.,
I, 5 34).
(188b
5. Cf. Aristotle, Metapk, XI, 2 (1069b 5 ff.).
6. Proclus, Elem, Prop. 26 (p. 31).
7. Cf. above, Cap. VIII, no. 42 (p. 79).
49. — 1. Aristotle, Phys., I, 8 (191b 16-23).

2. i.e., as common denominator and basis belonging to elements;
cf. Aristotle, Metapk, 1,1 (993b 23).
50. — 1. Cf. above, Cap. IX, no. 47 (pp. 83-84).
52. — 1. Aristotle, Metapk, IV, 5 (1015b 9).

2. Aristotle, Phys., VIII, 1 (252b 3).
3. Cf. St Augustine, De Civ. Dei, X, 31 (PL 41, 311-312).
CAPITULUM X
53. — 1. For the reference, see above, Cap. IX, no. 46, note 4 (p. 170);
cf. also, Algazel, Metapk, V, ed. J. Muckle (p. 119).
2. Avicenna, Metapk, IX, 4 (fol. 104va) ; cf. Plotinus, Enneads,
V, 2, 4, ed. Brihier, vol. V, pp. 33, 80 (The Enneads, tr. S. Mac-
Kenna, pp. 380-400); E. Gilson, HCP, pp. 187-216; A.-M.
f
Goichon, La distinction de essence et de t 'existence d'après Ibn
Sino (Avicenne), Bk. II, Cap. II, А, B (pp. 201-243) ; Lexique
de la langue philosophique d'Ion Sino (Avicenne), p. 421, par. 754;
p. 20, par. 45; p. 327, par 604; pp. 228-231, par. 439, nos. 3, 8;
p. 239, par. 450; p. 41, par. 91.
3. On the Liber de Causis, cf. E. Gilson, HCP, pp. 235-237, 367,
note 3.
55, — 1. Cf. above, Cap. IX, no. 49 (p. 86-88).
172 Tractatus de Substantiis Separata
2. Ibid.
56. — 1. Cf. above, Cap. VIII, nos. 37, 41 (pp. 74-75, 77-79).
57. — 1. Cf. above, Cap. IX, nos. 49, 5O (pp. 86-88).

58.— 1. Aristotle, Metopk., I, 6; 9 (987b 1-14; 991a 20- 991b 1); II,
2 (997b 8) ; VI, 8 (1033b 19 - 1034a 8) ; XI, 5 (1071a 17 - 30).
2. Aristotle, Phys., II, 2 (194b 13).
59.— 1. Cf.above, Cap. IX, nos. 49, 50 (pp. 86-88); Cap. X, no. 56,
(pp. 94-95).
2. Cf. C. L. Sweeney, Divine Infinity in the Writings of St.
Thomas Aquinas, II, Caps. 2, 3 (pp. 283-300).
CAPITULUM XI
60. — 1. Proclus, Elem, Prop. 26 (p. 31).
2. Cf. above, Cap. I, nos. 4-7 (pp. 38-42).
3. Cf. Cap. IX, nos. 49, 50, 56, 58 (pp. 86-88, 94-97).
above,
4. Cf. Cap. IX, no. 46, note 4 (p. 170).
above,
5. Aristotle, Metaph., VI, 14; 15 (1039a 30-32; 1040b 32-34);
Ethics, I, 6 (1096a 35 -1096b 3).
61. — 1. Aristotle, Metaph., VI, 12, 15 (1037b 21-24; 1040a 8-29).
CAPITULUM XII
62. — 1. Cf. above, Cap. IX, nos. 46ff. (pp. 83ff.).
2. Origen, Periarchon, I, с 8 (PG 11, 177A- B).
3. i.e., originating cause. Cf. St. Thomas, In Evangel. S. Joannis,
1, (Vives XX, 679-680).
63. — 1. Cf. above, Cap. VII, nos. 34-36 (pp. 70-73); Cap. VIII, nos.
41,44 (pp. 77-82).
2. St. Thomas, Expositio super librum Boethii de Trinitate, q. 4, a.
2, ed. B. Decker, pp. 137-145.
65. — 1. Cf. St. Thomas, SCG, I, 29 (OTCF, I, p. 139).

2. Cf. Ibid., I, 1 (p. 59).
3. All this concerning order is what Origen is discussing in Periar
chon, I, с 8 (PG И, 177A-B).
66. — 1. Aristotle, Politics, II, 2 (1061a 20 -b 15).
CAPITULUM XIII
67. — I- Very likely certain Averroists at Paris whose doctrines are
given in the Condemnations of 1270 and 1277. St. Thomas follows
References 173
the same almost verbatim Props. 10, 11, 12 of

order and cites
the Condemnation Cf. above, Introduction pp. 5 - 6 ; also
of 1270.
Chartularium, I, p. 487; P. Mandonnet, op. cit., I, p. II, p. Ill;
175. For Averroist doctrine of angels, cf. A. Vacant, Angélologie
parmi les averroistes latins in Dictionnaire de théologie catholique,
Vol. I, coll. 1260-1264, esp. col. 1262.
2. Cf. Chartularium, I, Props. 76, 85, (pp. 547-548); P. Mandon
net, Op. cit., II, p. 180.
68.— 1. Cf. Chartularium, I, Prop. 3, p. 544; P. Mandonnet, op. cit., II,

p. 177.
2. Cf. Chartularium, I, Props. 21, 42, pp. 545-546; P. Mandonnet,
op. cit., II, pp. 177-178, 183.
3. Aristotle, Metapk, V, 3 (1027a 29 -1027b 16) ; cf. Siger of Bra
bant, De Necessitate et contingentia causarum in P. Mandonnet,
op. cit., Part II, pp. 111-114; A. Maurer, Siger of Brabant s
De Necessitate et Contingentia Causarum and Ms Peterhouse 152
in Mediaeval Studies, 14, 1952, pp. 48 - 60 ; F. Van Steenberghen,
Siger de Brabant d'après ses oeuvres inédites, Vol. II, pp.
606-607.
4. Cf. Chartularium, Prop. 21, p. 545; P. Mandonnet, op. cit^ II,
p. 183.
70. — 1. Cf.above, Cap. VIII, no. 43 (p. 80) ; Cap. IX, nos. 48, 49
(pp. 85-88) ; Cap. X, no. 58 (pp. 96-97).
71.— 1. Cf.above, Cap. VI, no. 24 (p. 61); Cap. VIII, nos. 41, 42
(pp. 77-79).
2. Aristotle, De Anima, I, 5 (410b 4-7) ; St. Thomas, In De Anima,
I, lect. 12, ed. Pirotta, no. 186 (AACTA, pp. 146-147).
3. Aristotle, Metaph., II, 4 (1000b 4-6).
72. — 1. St Thomas, In Librum de Causis, Prop. I, ed. H. Saffrey,
(Pр. 4-10).
73. — 1. i.e., the Averroists.
2. Aristotle, Metaph., XI, 7 (1072b 22-23) ; 9 (1074b 15- 1075a 10).
3. Cf. above, Cap. I, nos. 4-6 (pp. 38-41).
6. Ibid. (1074b 18).
74. — 1. Aristotle, Metaph., XI, 9 (1074b 20).

2. Ibid., (1074b 25).
3. Cf. above, Cap. XIII, no. 73 (pp. 114-115).
75, — 1. Aristotle, Metaph., XI, 9 (1074b 28).
2. Ibid., (1074b 30).
3. Ibid., (1074b 30) ; cf. St. Thomas, SCG, I, 45 (OTCF, I, p. 173).
76. — 1. Cf. St Thomas, ST, I, 14, 6, 8 (BW, I, pp. 143, 147).

2. Cf. above, Cap. I, nos. 4-6 (pp. 19-21); Proclus, Elem, Prop.
117 (pp. 103- 105).
CAPITULUM XIV
77.— 1. Cf. Cap. XIII, nos. 70-76 (pp. 111-119).
above,
2. Metaph., XII, 10 (1075a 11-23).
Aristotle,
3. Cf. above, Cap. XIII, no. 70, note 2 (p. 173).
CAPITULUM XV
80.— 1. Cf. above, Cap. XIII,
no. 67 (pp. 108-109).
2. Aristotle, De Anima, II, 4 (415a 27) ; St Thomas, In De Anima,
II, lect. 7, ed. Pirotta, nos. 311-314 (AACTA, pp. 213-214).
82. — 1. Cf. above, Cap. XIII, no. 68 (pp. 109-110).

2. Cf. above, Cap. I, nos. 4-6 (pp. 38-41); Proclus, Elem, Prop.
117 (pp. 103-105).
3. Cf. above, Cap. I, nos 9ff. (pp. 44ff).
4. Cf. above, Cap. XIII, no. 70 (pp. 111-112).
83.— 1. Cf. above, Cap. XIII, no. 68 (pp. 109-110).
84.— 1. Cf. above, Cap. XIII, no. 68 (pp. 109-110).
85.— 1. Cf. above, Cap. XIII, no. 69 (p. 110).
CAPITULUM XVI
86. — 1. St. Thomas' source is most likely St. Augustine's De Natura
Boni Contra Manichaeos.
2. Cf. St Augustine, De Natura Boni Contra Manichaeos, 41 (PL
42, 563, 564) ; Confessions, V, 10, 20 (PL 32, 715).
3. St. Augustine, De Natura Boni Contra Manichaeos, 42 (PL 42,
565).
4. Ibid. (PL 42, 566).
88. — 1. Aristotle, De Anima, III, 4 (429a 18-25), St. Thomas, In De

Anima, III, lect. 7, ed. Pirotta, nos. 677-683 (AACTA, pp. 404-
406).
89.— 1 Cf. above, Cap. XVI, no. 86 (p. 130).
CAPITULUM XVII
91. — 1. above, Cap. I, nos. 4-7 (pp. 38-42); Cap. Ill, nos. 15-18
Cf.
(pp. 51-55); Cap. XI, nos. 60-61 (pp. 99-101).
2. Cf. above, Cap. II, no. 8 -Cap. IV, no. 18 (pp. 43-55).
References 175
3. Cf. above, Cap. V, no. 19 - Cap. X, no. 59 (pp. 56 - 98) ; Cap. XII,
no. 62 -Cap. XVI, no. 90 (pp. 102-133).
4. Cf. Cone. Lateran. IV, anno 1215 (Denziger, 428).
5. Ps. CXLVIII, 2, 5.
6. Pseudo-Dionysius, De Coelesti Hierarchia, IV, no. 1 (PG 3,
177C) ; Dionysiaco, II, с IV, sec 60 (pp. 800-801).
7. Ibid., IV, no. 2 (PG 3, 180A- B) ; Dionysiaca, II, с IV, sec 61
(p. 826).
8. Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, IV, 1 (PG 3, 693B-C)
Dionysiaca, I, с IV, sec. 16 (pp. 146, 147).
92. — 1. Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, V, 8 (PG 3, 821C)

Dionysiaca, I, с V, sec 21 (pp. 350-351).
2. Pseudo-Dionysius, De Coelesti Hierarchia, IV, 1 (PG 3, 177C)
Dionysiaca, II, с IV, sec 60 (pp. 800-802).
93.— 1. Matt., XIX, 17.

2. Exod., Ill, 14.
3. Deut. Ill, 20.
4. Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, V, 2 (PG 3, 816D-
817A); Dionysiaca, I, с V. sec 21 (pp. 325-326).
5. Proclus, Elem, Props. 8, 13 (pp. 9-11; 15-17).
7. Cf. above, Cap. XI, nos. 60-61 (pp. 99-101).
8. Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, XI, 6 (PG 3, 9531D) ;
Dionysiaca, I, с IX, sec. 38 (pp. 519-521).
94.— 1. Cf. above, Cap. IX, nos. 46-52 (pp. 83-91); St Augustine,
De Civ. Dei, IX, 8, 12, 13, 23; X, 31 (PL 41, 261-262; 265-268;
275-276; 311-312).
2. Isa., XL, 26.
3. Luke, II, 13.
4. Romans, IV, 17.
5. Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, X, 3 (PG 3, 937C) ;
Dionysiaca, I, с X, sec 36 (p. 489).
95. — 1. Job, XXXVIII, 7.

2. St Augustine, De Civ. Dei, XI, 9 (PL 41, 324).
3. Ibid., (PL 41, 323).
4. Gen. I, 1.
5. St. Augustine, De Gen. ad Litt., II, 8 (PL 34, 269-270).
96. — 1. St. John Damascene, De Fide Orthodoxa, II, 3 (PG 94, 873A-
B).
2. St. Jerome, Commentarium in Epístola ad Titum, I (PL 26,
560A).
97. — 1. St. Basil, In Hexaemeron hот. II, 5 (PG 29, 40C-41A).

2. Cf. below, Cap. XVIII, nos. 102, 103 (pp. 148-149).
CAPITULUM XVIII
98. — 1. Origen, Periarchon, I, 1 (PG 11, 129).
2. Matt., XVIII, 10.
3. Isa., VI, 6, 2.
4. Dan., X, 5 -6.
99.— 1. Cf. above, Cap. V, no. 19 (p. 54); Cap. VIII, no. 45 (p. 82).
2. Ps. CHI, 4.
3. Heb., I, 14.
4. John, IV, 24.
5. Isa., XXXI, 3.
6. Ps. СП, 20, 21.
7. Luke, XXI, 26.
100. — Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, IV, 1 (PG 3, 693C) ;

1.
Dionysiaca, I, с IV, sec 16 (pp. 147- 148).
2. Pseudo-Dionysius, De Coelesti Hierarchia, I, 3 (PG 3, 121C) ;
Dionysiaca, II, с I, sec 56 (pp. 733-736).
3. Ibid., in its entirety (PG 3, 136- 145) ; Dionysiaca, II, с II, secs.
57-58 (pp. 740-784).
4. Aristotle, De Anima, III, 4 (429a 10 -b 5) ; St. Thomas, In De
Anima, III, led. 7, ed. Pirotta, nos. 671-699 (AACTA, pp.
402-410).
5. St. Augustine, De Gen. ad Litt., II, 8 (PL 34, 269).
6. St John Damascene, De Fide Orthodoxa, II, 3 (PG 94, 865 B -
868A).
101. — 1. Pseudo-Dionysius, De Coelesti Hierarchia, I, 3 (PG 3, 121C-

D) ; Dionysiaca, II, с 1 sec. 56 (pp. 735-736).
2. Ibid., XV in its entirety (PG 3, 328 - 340) ; Ibid., II, с
XV, sec. 71 (pp. 983-1071).
3. Ibid., II, 4 (PG 3, 141D) ; Ibid., II, с II, sec 58 (pp.
765-766).
4. St. Augustine, De Civ. Dei, IX, 5 (PL 41, 261).
102. — Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, V, 8 (PG 3, 821C) ;

1.
Dionysiaca, I, с V, sec 21 (p. 350). Cf. St. Thomas, In Librum
de Causis, Prop. 19, ed. H. Saf f rey, pp. 104 - 107.
2. St Basil, In Hexaemeron, Hот. II, с 5 (PG 29, 41 A).
3. Nemesius, De Nat. Hот., 3 (PG 40, 600A).
4. St John Damascene, De Fide Orthodoxa, II, 3 (PG 94, 869B -
C).
5. St Augustine, Super Gen. ad Litt., VIII, 20 (PL 34, 388).
103. — Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, TV, 8

1. (PG 3, 704D) ;
Dionysiaca, I, с IV, sec 18 (pp. 189-190).
2. Cf. St. Thomas, ST, Il-IIae, 180, 6.
References 177
CAPITULUM XIX
104.— 1. Heb., I, 14.
2. Matt., XII, 43, 45.
3. St Augustine, De Civ. Dei, IX, 1 ff. (PL 41, 255).
4. Ibid., IX, 20 (PL 41, 273).
5. / Cor., VIII, 1.
105. — 1. Cf. above, Caps. XVI,

nos. 86-90 (pp. 130-133).
2. Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, IV, 23 (PG 3, 724C) ;
Dionysiaca, I, с IV, sec. 20 (pp. 271-272).
3. Cf. above. Cap. IX, nos. 49-50 (pp. 86-88); Cap. X, nos.
56, 58, 59 (pp. 94, 96-98).
106. — 1. St. Augustine, De Civ. Dei, X, 11 (PL 41, 289).

2. As in the case of Cap. I, no. 2, note 2, there seems to be no
palaeographical justification for the reading which we give.
Eleven manuscripts used in the preparation of this text (METZ,
Bibl. de la V ille 1158 comprises only folios 12v and 13r, i.e., Cap.
I, no. 1 to Cap. II, no. 13, pp. 35 - 49, as noted in the Introduction,
p. 33) read "essent". We have preferred the reading "sunt"
which is found in the 1488 Soncinas, the 1490, 1498, and 1508
Pizzamanus printed editions. Concerning the value of these
incunabula with respect to the establishing of a truly critical
text, cf. above, Introduction : Literary Problems, pp. 29-34.
107.— 1. Cf. above, Cap. I, no. 7 (pp. 41-42).

2. Cf. St. Augustine, De Civ. Dei, IX, 8 (PL 41, 263).
3. St. Augustine, De Gen. ad Litt., II, 10 (PL 34, 284).
4. Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, IV, 23, (PG 3, 725C) ;
Dionysiaca, I, с IV, sec 20 (p. 280).
5. St. Augustine, De Gen. ad Litt., Ill, 10 (PL 34, 285).
6. St John Damascene, De Fide Orthodoxa, II, 4 (PG 94, 873C-
876A).
7. Eph., II, 2.
108.— 1. Pseudo-Dionysius, De Divinis Nominibus, IV, 23 (PG 3, 735B) ;

Dionysiaca, I, с IV, sec. 20 (p. 279).
109.— 1. St Augustine, De Gen. ad Litt., Ill, 10 (PL 34, 285).

2. St John Damascene, De Fide Orthodoxa, II, 4 (PG 94, 876A).
3. Origen, Periarchon, I, 5 (PG И, 160C ff, 163A-C).
4. St. Augustine, De Civ. Dei, XI, 15 (PL 41, 330).
5. Isa., XIV, 12.
6. Exech., XXVIII, 12, 13, 15.
7. St Augustine, De Civ. Dei, XI, 14-15 (PL 41, 330-331).
8. John, VIII, 44.
9. / John, III, 8.
HO.— 1. St. Augustine, De Civ. Dei, IX, 1-2 (PL 41, 255-257).
2. Ibid., IX, 11 (PL 41, 265).
3. Cf.
above, Cap. XIX, nos. 104ff.
(pp. 150ff.) ; Cap. I, no. 7
(pp. 41 -42).
4. St. John Chrysostom, Homilía in Matt., XXVIII (PG 57, 353).
5. Matt., VIH, 28.
6. Wis., III. 1.
111. — 1. Cf. above. Cap. VII, nos. 32-36 (pp. 69-73).
2. St Gregory the Great, Moral, in Job, XXXII, 23 (PL 76, 665C).
3. Ezeck, XXVIII, 13.
4. Job, IV, 18.
5. Aristotle, Metafh.. XI, 7 (1072b 18-19); 9 (1074b 23-24).
112. — 1. St Augustine, Liber LXXXIII Quaesiionum, q. 32 (PL 40, 22).
113. — 1. Proclus,
Elem, Prop. 169 (pp. 147-149).
2. Liber de Causis, II, ed. О. Bardenhewer, p. 165, 14.
114. — 1. Pseudo-Dionysius, De Dwinis Nominibus, I, 5 (PG 3, 593D) ;
Dipnysiaca, I, с I, sec 4 (pp. 39-41).
2. Pseudo-Dionysius, De Coelesti Hierarchia, IV, 2 (PG 3, 180A) ;
Dionysiaca, II, c. 4 seс 60 (pp. 803-805).
Authors Cited by St. Thomas 179
AUTHORS CITED BY ST. THOMAS

(Numbers refer to paragraph divisions)
ALGAZEL
Metaphysics, 53
APULEIUS
De Deo Socratis, 107
ARISTOTLE
De Anima, 6, 7, 10, 41, 48, 71, 80, 88, 100
De Getaeratione et Corruptione, 27, 48
Metaphysics, 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 24, 27, 28,
31, 33, 34, 41, 48, 49, 52, 53, 58, 61, 68, 70, 71, 73, 74, 75,
77,111
Physics, 2, 3, 8, 9, 27, 47, 48
Politics, 17, 66
AUGUSTINE, ST.,
De Civitate Dei, 2, 3, 11, 17, 95, 101, 104, 106, 107, 109, 110
De Genesi ad litteram, 95, 100, 102, 107, 109
De Natura Boni Contra Manichaeos, 86
Enchiridion De Fide, Spe et Caritate, 7
Über LXXXin Quaestionum, 112

AVICEBRON
Fons Vitae, 19, 20, 21, 22, 23
AVICENNA
Metaphysics, 14, 46, 53
BASIL, ST.,
In Hexaemeron, Homiliae, 97, 102
DIONYSIUS, THE PSEUDO-AREOPAGITE,

De Coelesti Hierarchia, 91, 92, 100, 101, 114
De Divinis Nominibus, 91, 92, 93, 94, 100, 102, 103, 105, 107,
108, 114
GREGORY THE GREAT, ST.,

Moralia in Job, 111
JEROME, ST.,
Commentarium in Epistolam ad Titum, 96
180 Tractatus de Substantias Separata
JOHN CHRYSOSTOM, ST.,

Homiliae in Mattheum, 110
JOHN DAMASCENE, ST.,
De Fide Orthodoxa, 96, 100, 102, 107, 109
Liber de Causis, 46, 72, ИЗ
NEMESIUS (PSEUDO-GREGORY OF NYSSA)
De Natura Hominis, 102
ORIGEN
Periarchon, 62, 65, 98, 109
PROCLUS
Elements of Theology, 16, 17, 110
** SACRED SCRIPTURE **
Genesis, 95
Exodus, 93
Deuteronomy, 93
Job, 95, 111
Psalms, 91, 99
Wisdom, 110
Isaias, 94, 98, 99, 109
Ezechiel, 108, 111
Danie/, 98
Matthew, 7, 93, 98, 104, 110
Luke, 94, 99
John, 99, 109
/lei j, 2
Romans, 94
/ Corinthians, 104
Ephesians, 107
Hebrews, 99, 104
/ /оАя, 109
Bibliography 181
BIBLIOGRAPHY
AUTHORS CITED IN ENGLISH AND/OR LATIN EDITION
ALGAZEL, Algazel's Metaphysics. A Mediaeval Translation, ed. J.

T. Muckle, Toronto, 1933.
DE ALVA, P., Radii solis zeli seraphici, Louvain, 1666.
ARISTOTLE, Aristotelis Opera, 5 vols. ed. Academia Regia Borus-
sica, ex recognitione I. Bekker, Berlin, 1831.
, The Works of Aristotle, 11 vols. ed. W. D. Ross, Oxford,
1928-1931.
, Physics, 184a 10 - 267b 26.
, De Generatione et Corruptione, 314a 1 - 338b 19.
, De Anima, - 435b 25.

402a 1
, Metaphysics, 980a 21 - 1093b 29.

, Ethics, 1094a 1 - 1181b 23.
, Politics, 1252a 1 - 1342b 34.
AUGUSTINE, St., De civitate Dei contra Paganos Libri duo et
viginti, PL 41, 13 - 804.
,Confessionum Libri tredecim, PL 32, 659-868.

, Enchiridion ad Laurentium, she de Fide, Spe et Caritate Liber
unus, PL 40, 231 - 290.
, De Genesi Libri duodecim, PL
ad Litteram 34, 245 - 486.
, De Diversis Quaestionibus, LXXXII1 Liber unus, PL 40, 11 -
100.
, De Natura Boni contra Manichaeos Liber unus, PL 42, 551 -
572.
AVICENNA, Opera in lucem redacta ас nuper quantum ars niti
potuit per canonicos emendata, Venice, 1508.
AVICEBRON, (IBN GEBIROL), Avencebrolis (Ibn Gebirol) Fons
Vitae, Ex Arabico in latinum translatus ab Johanne Hispano et
Dominico Gundissalino, ed. Cl. Baeumker in Beiträge zur Ges
chichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, Band I,
2 - 4, Münster, Aschendorf f, 1892-1895.
BASIL THE GREAT, ST., Homiliae in Hexaemeron, PG 29, 3 - 208.

BELTRAN DE HEREDIA, P., Los manoscritos de Santo Tomas
en la Biblioteca del Cabildo de Toledo in Ciencia Tomista,
XXXin, 1926.
DE BRUYNE, D., review in Revue Bénédictine, XXXVII, 1935.

CALLUS, D., Les sources de Saint Thomas in Aristote et Saint
Thomas d'Aquin, Louvain — Paris, 1956.
COLLINS, J., The Thomistic Philosophy of the Angels, Washington,
1947.
CORNFORD, F., Plato's Cosmology, New York, 1937.
COUDERC, C, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque pub
lique de Bourdeaux (Catalogue général des manuscrits des
bibliothèques publiques de France. Départements, XXIII),
Paris, 1894.
DELISLE, L., Inventaire des manuscrits de l'Abbaye de St-Victor
conservés a la Bibliothèque Impériale, sous les numéros 14232-
15175, Paris, 1869.
DENIFLE, H. et CHATELAIN, E., Chartularhm Universitatis
Parisiensis, 4 vols. Paris, 1889 - 1897.
DIONYSIUS, THE PSEUDO-AREOPAGITE, De CoeUsti Hierar-
chia, PG 3, 119 - 370.
, De Divinis Nominibus, PG 3, 585 - 996.
,Dionysiaca, recueil donnant ênsemble des traductions la
tines des ouvrages attribués au Denys de l'Aréopage, 2 vols.
Paris, 1937.
DOMINICUS GUNDISSALINUS, The Treatise De Anima of Do-
minicus Gundissalinus, ed. J. T. Muckle with Introduction by
E. Gilson in Mediaeval Studies, II, New York-London, 1940.
DONDAINE, A., Secrétaires de Saint Thomas, Rome, 1956.
, review in Divus Thomas, Freiburg, XXVII, 1949.
EHRLE, F., Historia Bibliothecae Romanorum Pont if кит, I, Rome,
1890.
ESCHMANN,
I.,
Catalogue St. Thomas's Works in E. Gilson,

of of
A
The Christian Philosophy St. Thomas Aquinas, New York,

1956.
review in Divus Thomas, Freiburg, XXVII, 1949.
,
FABRO, C, La metafisica di Partecipasione

S.
nozione secando
Tommaso dAquino, Turin, 2nd. edit., 1950.
FOREST, A., La structure métaphysique du concret selon saint
Thomas d'Aquin, Paris, 1931.
Bibliography 183
FRATI, L., Indice codici latini conservati nelle R. Biblioteca

dei
Universitaria di Bologna in Studi Italiani: di Filologia Classica,
XVI, 1908.
FREEMAN, K., Ancilla to the Pre-Socratic Philosophers, Oxford,
1948.
, The Pre-Socratic Philosophers, Oxford, 1946.
GAUTHIER, R.-A., La date du commentaire de saint Thomas sur

l'Ethique a Nicomaque in Recherches de Théologie ancienne
et médiévale, XVIII, 1951.
GEIGER, L.-B., La Participation dans la philosophie de S. Thomas
d'Aquin (Bibliothèque Thomiste, XXIII) Paris, 2nd edit.,
1953.
GILSON, E., The Christian Philosophy of St. Thomas Aquinas,
New York, 1956.
, Being and Some Philosophers, Toronto, 1949.
, God and Philosophy, New Haven, 1941.
, History of Christian Philosophy in the Middle Ages, New
York, 1955.
, Pourquoi saint Thomas a critiqué saint Augustin in Archives
d'histoire doctrinale et littéraire du moyen âge, I, 1926-1927.
, Spirit of Mediaeval Philosophy, tr. A. H. С Downes, New
York, 1940.
GLORIEUX, P., Répertoire des maîtres en théologie de Paris au
xiiie siècle (Etudes de philosophie médiévale), Paris, 1933.
GOICHON, A.-M., La distinction de l'essence et de l'existence d'après
Ibn Sina (Avicenne), Paris, 1937.
, Lexique de la langue philosophique d'Ibn Sina (Avicenne),
Paris, 1938.
GRAB MANN, M., Die Werke des hl. Thomas von Aquin in Beiträge
zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters,
XXII, Heft 1-2, Münster; West., 1949.
, Die echten Schriften des hl. Thomas von Aquin, Münster, 1949.
GREGORY THE GREAT, ST., Moralium Libri, sive Expositio in

Librum B. Job, PL 75, 509 - 1162; PL 76, 9 - 782.
HENLE, R., A Note on Certain Textual Evidence in Fabro's 'No-
zione Metafisica di Partecipazione' in Modern Schoolman,
XXX, 1957.
, Saint Thomas' Methodology in the Treatment of 'Positiones'

in Gregorianum, XXXVI, 1955.
, Saint Thomas and Platonism, The Hague, Nijhoff, 1956.
JAMES, M., A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the

Library of Corpus Christi College, Cambridge, I, Cambridge,
1912.
JEROME, ST., Commentariorum in Epistolam ad Titum Liber unus,

PL 26, 589 - 636.
JOHN CHRYSOSTOM, ST., Commentarius in Sanctum Matthaeum
Evangelistam, PG 57, 13-472; PG 58, 471-794.
JOHN DAMASCENE, ST., Expo sitio Accurata Fidei Orthodoxae,
PG 94, 789 - 1228.
KLEINEIDAM, E., Das Problem der hylomorphen Zusammenset

zung der geistigen Substanzen »m 13. Jahrhundert, behandelt bis
Thomas von Aquin, Breslau, 1930.
KOHLER, C, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Sainte
Geneviève, Paris, 1893.
KRUITWAGEN, В., Sancti Thomae de Aquino Summa Opuscu-
loruт. Anno circiter 1485 typis edita (Bibliothèque Thomiste,
IV), Le Saulchoir, Kain, 1924.
LATERAN, COUNCIL OF, Acta ConcUii Lateranensis IV Generalis
in H. Denziger and С Bannwart, Enchiridion Symbolorum De-
finitionum de Rebus Fidei et Morum,
et Declarationum 26th
edit, by J. B. Umber, Freiburg, 1947.
, Liber de Causis in О. Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische

Schrift über das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber
de causis, Freiburg im Breisgau, 1882.
LUCRETIUS, De Rerum Natura in Stoic and Epicurean Philo

sophers ed. W. Oates, New York, 1940.
MANDONNET, P., La canonisation de saint Thomas d'Aquin in
Mélanges Thomistes, Le Saulchoir, Kain, 1928.
,Des écrits authentiques de S. Thomas d' Aquin, Fribourg, 2nd
edit., 1910.
,Siger de Brabant et VAverroisme latin au xiiime siècle, 2 vols..

Louvain, 2nd edit., 1911.
Bibliography 185
MARTIN, M., Notes critiques au sujet de l'Opuscule IX de saint

Thomas d'Aquin, ses manuscrits, ses éditions in Mélanges
Auguste Pelzer, Louvain, 1947.
MAURER, A., Siger of Brabant's De Necessitate et Contigentia
Causarum and Ms Peterhouse 152 in Mediaeval Studies, XIV,
1952.
MICHELITSCH, A., Thomasschriften. Untersuchungen über die
Schrij'ten Thomas von Aquin, Graz und Wein 1913.
NEMESIUS (PSEUDO-GREGORY OF NYSSA), De Natura Ho
minis, PG 40, 503 - 818.
O'RAHILLY, A., Notes on St. Thomas in The Irish Ecclesiastical
Record, XXX, 1927.
O'REILLY, P., review in Bulletin thomiste, VIII, no. 1, 1951.

ORIGEN, Periarchon Libri quatuor Interprete Rufino Aquüeiensi
Presbytero, PG 11, 115-414.
PAUSON, J., Saint Thomas Aquinas, De Principiis Naturae, Intro
duction and Critical Text, Fribourg-Louvain, 1950.
PEGIS, A. C, Cosmogony and Knowledge, I, St. Thomas and Plato,

in Thought, XVIII, no. 71, 1943.
, The Dilemma of Being and Unity in Essays in Thomism, ed.
R. E. Brennan, New York, 1942.
, A Note on St. Thomas' Summa Theologica, I, 44, 1-2, in
Mediaeval Studies, VIII, Toronto, 1946.
, St. Thomas and the Greeks, Milwaukee, 1939.
, St.Thomas and the Problem of the Soul in the Thirteenth
Century, Toronto, 1934.
PELSTER, F., Zur Forschung nach den echten Schriften des hl.
Thomas von Aquin in Philosophisches Jahrbuch, XXXVI,
1923.
, Die griechisch-lateinischen M etaphysikuber Setzungen des Mit

telalters in Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mit
telalters, Suppl. Bd. II, Münster, 1923.
, Die der aristotelischen Metaphysik in den
Übersetzungen
Werken des hl. Thomas von Aquin in Gregorianum, XVII,
1936.
PELZER, R., Bibliothecae Apostolicae Vaticanae Codices Manu

Scripti Recensiti: Codices Vaticani Latini, II, Paris prior, Rome,
1931.
PLATO, Platonis Opera, 5 vols., ed. J. Burnet, Oxford, 1905 - 1913.
, The Dialogues of Plato, 5 vols, trans. B. Jowett, Oxford, 1871.
, Phaedo.
, Phaedrus.
-, Republic.
, Theaetetus.
, Timaeus.
PLOTINUS finnéades, texte établi et traduit, E. Bréhier, 6 vols.,
Paris, 1924.
, The Enneads, tr. S. MacKenna, New York, 1957.
PROCLUS, The Elements о) Theology, ed. E. R. Dodds, Oxford,
1933.
QUETIF-ECHARD, Scriptores Ordinis Praedicatorum, Paris, 1719.

REGIS, L.-M., Analyse et synthèse dans Г oeuvre de saint Thomas
in Studia mediaevalia in honorem admodum R. P. Raymundi
Josephi Martin, Brugis Flandrorum, (no date).
RIEDL, J., The Nature of the Angels in Essays in Thomism, ed. R.
E. Brennan, New York, 1942.
SALMAN, D., Saint Thomas et les traductions latines des Méta
physiques <ГAristo te in Archives d'histoire doctrinale et lit
téraire du moyen âge, VII, 1932.
SANDERUS, A., Bibliotheca Bclgica Manuscripta, II, Lille, 1644.
SIGER OF BRABANT, De necessitate et contingenta cous arum in P.
Mandonnet, Siger de Brabant et VAverroisme latin au xiiime
II, Louvain, 2nd edit., 1911.
siècle. Vol.
,Quaestiones de anima intellectiva in P. Mandonnet, Siger de
Brabant et VAverroisme latin au xiiime siècle, Vol. II.
SWEENEY, С. L., Divine Infinity in the Writings of St. Thomas
Aquinas (Unpublished Doctoral Dissertation), University of
Toronto, 1954.
SYNAVE, P., Le Catalogue officiel des oeuvres de S. Thomas
d' A quin, Critique-Origine-Valcur in Archives d'histoire doc
trinale et littéraire du moyen âge, III, 1928.
Bibliography 187
THOMAS AQUINAS, ST., 5. Thomae Aquinatis Doctoris Angelici

Opera Omnia, iussu impensaque Leonis XIII P. M. edita, 16
vols., Ex Romae Polyglotta, 1882 - 1948.
,Opera Omnia, ed. E. Fretté and P. Mare, 34 vols., Paris,
Vives, 1872 - 1880.
, S. Thomae de Aquino Ordinis Praedicatorum Summa Theolo-
giae, cura et studio Instituti Studiorum Medievalium Ottavien-
sis ad textum S. Pii Pp. V iussu confectum recognita, 4 vols.,
Ottawa, 1941 - 1944.
, S. Thomae de Aquino Doctoris Angelici Summa Contra Gen
tiles. Editio Leonina Manualis, Rome, 1934.
,S. Thomae Aquinatis Scriptum super Libros Sententiarum Ma-
gistri Petri Lombardi Episcopi Parisiensis, 4 vols, (incomplete),
ed. P. Mandonnet (vols. 1-2) and M. F. Moos (vols. 3-4),
Paris, 1929-1947.
, Le "De Ente et Essentia" de s. Thomas d'Aquin, ed. M.-D. Ro-
land-Gosselin (Bibliothèque Thomiste, VIII), Le Saulchoir,
1926.
, Sermo seu Tractatus de Ente et Essentia, ed. L. Baur, editio al

tera emendata. Opuscula et Textus, Series Scholastica, I, Mün
ster i Westf., 1933.
, Sancti Thomae de Aquino Expositio super Librum Boethii de
Trinitate, ed. B. Decker, Leiden, 1955.
, Thomas von Aquin, In Librum Boethii de Trinitate, Quaesti-
ones Quinta et Sexta, ed. P. Wyser, Fribourg-Louvain, 1948.
, Sancti Thomae Aquinatis Tractatus de Spiritualibus Creaturis,

editio critica, ed. L. Keeler, Rome, 1938.
, Sancti Thomae Aquinatis In Aristotelis Librum de Anima Com-
mentarium, ed. A. Pirotta, 2nd edit., Turin, 1936.
, Sancti Thomae Aquinatis Quaestiones Disputatae, 2 vols., ed.

R. Spiazzi et al., Rome - Turin, 8th edit., 1949.
, Tractatus de Unitate Intellectus, ed. L. Keeler, Rome, 1936.
, Sancti Thomae Aquinatis In Metaphysicam Aristotelis Com-
mc nt aria, ed. M.-R. Cathala, Turin, 3rd edit., 1935.
, Sancti Thomae de Aquino super Librum de Causis Expositio,

ed. H. D. Saffrey, Fribourg-Louvain, 1954.
, In Evangelium S. Joannis Commenlarium, ed. Vives, XIX

669 ff; XX, 1 - 376.
, Expositio Salutationis Angelicae, ed. I.

S. Thomae Aquinatis
Rossi in Divus Thomas, Piacenza, 1931.
— — , L' opúsculo 'De forma absolutions' di san Tommaso d' Aquino,
ed. P. Castagnoli in Divus Thomas, Piacenza, 1933.
, Opuscula praeclarissima divi Thomae Aquinatis sacri ordinis
praedicatorum, maxima cum diligentia castigata per fratrem
Paulum Soncinatem ...
et Benignum et Johannem fratres de
Honate, Mediolani, 1488.
, Opuscula praeclarissima eximii ac divini doctoris sancti Thomae
de Aquino ordinis fratrum praedicatorum . . .emendata atque
correcta, ed. Antonius Pizzamanus. Impressa Venetiis ingenio
ас impensa Hermanni Liechtenstein Coloniensis, 1490.
, Opuscula Sancti Thomae; quibus alias impressis nuper haec
addidimus, videlicet Summam totius Logicae. Tractatum celc-
berrimum de usuris nusquam alias impressum, ed. Antonius Piz
zamanus. Impressum Venetiis mandato et expensis nobilis viri
Domini Octaviani Scoti Livi Modoetiensis. Cura et ingenio
Boneti Locatelli Bergomensis, 1498.
, Opuscula Sancti Thomaes quibus alias impressis nuper haec
addidimus, videlicet Summam totius Logicae. Tractatum cele-
berrimum de usuris nusquam alias impressum, ed. Antonius Piz
zamanus. Impressum Venetiis mandato et expensis Petri
Liechtenstein Coloniensis Germani. Cura et ingenio Jacobi
Pentio de Leucho, 1508.
, S. Thomae Aquinatis Opuscula Omnia, Tomus Primus: Opus
cula genuina philosophica, ed. P. Mandonnet, Paris, 1927.
, Sancti Thomae Aquinatis Opuscula Omnia necnon Opera Min
ora. Tomus Primus. Opuscula Philosophica, ed. J. Perrier,
Paris, 1949
, Sancti Thomae Aquinatis Opuscula Philosophica, ed. R. Spiaz-
Turin - Rome, 1954.
zi,
The Basic Writings Saint Thomas Aquinas, ed. A. C. Pegis,

of
,
vols., New York, 1945.

2
Introduction to Saint Thomas Aquinas, ed. A. C. Pegis, New

,
York, 1948.
Bibliography 189
, Summa Theologica tr. by the Fathers of the English Domini

can Province, 20 vols., New York, 1911 - 1923.
,On the Truth of the Catholic Faith, A. C. Pegis,
tr. J. An
derson ,V. Bourke, С O'Neil, 5 vols., New York, 1955 - 1957.
, On Being and Essence, tr. A. Maurer, Toronto, 1949.

, The Division and Methods of the Sciences (Questions V and
VI of his Commentary on the De Trinitate of Boethius), tr. A.
Maurer Toronto, 1953.
, On Spiritual Creatures, tr. M. Fitzpatrick, Milwaukee, 1949.
, Aristotle's De Anima in the Version of William of Moeberke
and the Commentary of Saint Thomas Aquinas, tr. K. Foster
and J. Humphries, New Haven, 1951.
VACANT, A., Angelolo gie parmi les averroistes latins in Diction
naire de théologie catholique, I, 1260-1264.
VALENTINELLI J., Bibliotheca manuscripta ad St. Marci Vene-
tiarum, II, Venice, 1869.
VAN STEENBERGHEN, F., Siger de Brabant d'après ses oeuvres
inédites, II (Les Philosophes Belges, XIII), Louvain, 1942.
VANSTEENKISTE, C, Prodi Elementatio translata a Guilelmo de
Moerbeke (Textus ineditus) in Tijdschrift voor Philosophie,
XIII, 1951.
, review in Bulletin thomiste, VIII,Le Saulchoir, 1947 - 1953.
WALZ, P., Saint Thomas Aquinas, A Biographical Study, Engl,
transi., S. Bullough, Westminster, 1951.
INDEX
abstractio, 38, 125, 126, 161 ; intellec- Apuleius, 153

tus duplici abstractione utitur cir Aristoteles, 48-55, 76-79, 83, 93, 109,
ca intelligentiam veritatis, 38; in- 118-119, 164-166, 168-174, 176, 178,

tellectus noster a phantasmatibus 179, 181; Deus, 43-47, 54-55; Dei
abstrahlt intelligibiles species, 125, substantia est ipsum esse et in-
161 telligere, 111-112, 116-121; provi
accidentia, 62-65, 76-79, 85-86; ac dentia, 52-53; substantiae separa
cidentia entia dicuntur non quia tae, 45-46, 52-53; substantiae se
in seipsis esse habeant sed quia paratae secundum numerum mo-
esse eorum est in hoc quod insunt tuum coelestium corporum numer-
substantiae, 77 rantur, 45-46, 48-49, 54-55; id
actus et potentia, 51-52, 56-57, 61- quod intelligit prima substantia
65, 70-80, 96-98; substantia divi- est optimum, 116; intelligibile
ditur per potentiam et actum, 74; participatum ab ipso intellectu
actus est prior potentia, 72; ratio coelum mo vente, 114; primum
veri et boni attribuitur actui, 52; coelum, 45-46; orbes corporum
potentia est minus ens quam ac coelestium, 45-46; causa univer
tus, 61 ; potentia est id quod ad salis speciei in aliquo coelestium
actum dicitur, 68; potentia per corporum ponitur, 96-97; quomo-
actum determinatur, 95 ; potentia do inferiores intellectus separati
dependit in suo esse ab actu, 72; seipsos intelligunt, 118-119; se
actus est potentia perfectior et cundum Aristotelis principia, in
magis habet de ratione essendi, feriores intellectus separati, quos
70 ; agens est honorabilior patiente angelos dicimus, intelligunt par
seu recipiente, 126 tim per participationem ipsius
Aegyptus, 144 primi intelligibilis quod est Deus,
Algazel, 171, 181 119; inter nos et summum Deum
De Alva, P., 18, 19, 181 ponitur duplex ordo intellectua-
Anaxagoras, 36 lium substantiarum, 46; anima,
Anebontes Aegyptius, 47, 152 44-45, 54; in substantia incorpor
angeli, vide "substantiae separatae ea et intellectual! nullus appetitus
seu spirituales" esse videtur nisi intellectivus, 159;
appetitus, sensitivus, 44; intellecti- in intellectualibus substantiis ap
vus, 44 ; non videtur esse possibile petitus est non nisi simpliciter
quod proprio appetitu aliqua in boni, 159; intellectus neque cor
corporea et intellectualis substan pus est neque corporis actus, 131 ;
tia mala efficiatur, 159; appeti intellectus et mens aliquid incor-
tus esse non potest nisi boni vel poreum et immateriale est, 146;
apparentis boni, 159; oportet in intelligere non est actus corporis,
omni eo qui per proprium ap- 78 ; appetitus intellectivus, 44-45 ;
petitum malus efficitur, quod ap- motus, 43-45, 49-50; de aeternita-

petat apparens bonum tamquam te motus, 43-44; 49-50; de uni-
vere bonum, 160 formitate motus, 49-50; de moti
Index 191
bus coelestibus, 49-50; quidquid angelicam sex rerum generibus

movetur ab alio movetur, 43; praesentatam, 141
primum movens immobile, 43-45 ; Avicebron (Ibn Gabirol), 56-58,
primum seipsum movens, 44-45; 74-82, 85-86, 168-170, 179, 181;
virtus primi motoris non est vir creator, 59-60; substantiae spiri-
tus corporis alicujus, 44; primus tuales habent materiam, 58-59,
motor est incorporeus et absque 62-63, 76; spi rituales substantiae
magnitudine, 44; primum mobile ejusdem rationis sunt cum mater-
appetit primum movens appetitu ialibus substantiis quae sensu per-
intellectuali, 44; primum mobile cipiuntur, 56-82, 85-86 actus et po
est corpus animatum anima in tentia, 56-57, 61 ; potentia et re-
tellectuali, 45 ; primum mobile ceptio in omnibus eodem modo in-
quod est primum coelum motu veniuntur; 68; materia et forma,
aeterno movetur, 45; actus et po 56-58; materia naturalis univer
tentia, 51-52; ratio veri et boni salis, 56-59, 61-64, 66-67; substan
attribuitur actui, 52 ; materia cor- tia quae sustinet novem praedi-
poralium est potentia pura, 71 ; camenta est prima spiritualis ma
paterfamilias, 53 teria, 57; quatuor ordines materi-
artificialia, 71-72, 96-97, 105-106; ae corporalis, 57; uniuscuj usque
artificialia per hoc perfecta red- rei in genere existentis genus est
duntur quod artis formam conse- materia; differentia vero forma,
quuntur, 105 56; esse in potentia et esse sub-
Augustinus, 139-142, 145-160, 164- jeсtum et esse recipiens secundum
167, 170-171, 175-179, 181; condi imam rationem in omnibus dicun-
tio spiritualis et intellectualis cre- tur, 56; corpus coeleste convenit
aturae, in qua natura sancti angeli cum elementis in corporeitate,
et virtutes intelliguntur, lucis ap- differt ab eis in hoc quod non
pelatione intimatur, 146; spiritus est susceptivum contrariarum
creator movet conditum spiritum qualitatum, 57; materia corporis
per tempus sine loco, movet au- coelestis comparatur ad formam
tem corpus per tempus et locum, corporis coelestis sicut potentia
149; concupiscentia in angelis sig- ad actum, 57; nulla diversitas po
nificat amorem divinum et nomi test esse inter substantias spiri-
na passionum consuetudine locu- tuales nisi substantiae ex materia
tionis humanos in eos usurpantur, et forma compositae sunt, 58; si-
148; transgressores angeli ante cut in substantia corporali, sub
transgressionem suam fuerunt in stantia est tamquam materia sus-
superiori parte aëris propinqua tentans corporeitatem, ita in sub
coelo, 155; quidam angeli per stantia spirituali, substantia est
transgressionem mali facti sunt, quasi materia sustentans spiritu-
156; videtur quod daemones ae alitatem, 59; substantiae spiritu-
rea sunt animalia quoniam cor- ales sunt superiores vel inferiores
porum aëreorum vigent et prop- secundum quod materia plus vel
terea morte non dissolvuntur, minus participat de forma spiri-
154; sex dies in productione re- tualitatis, 59; non potest esse di
rum referuntur ad intelligentiam versitas in spiritualibus substanti
is si non sunt ex materia et for omnis gubematio est secundum

ma compositae, 74; omnium sub- rationem boni, 132; ex malo uni-
stantiarum tarn corporalium quam us provenit bonum alterius, 129;
spiritualium est communis ma bonum universi consistit in hoc
teria ipsa substantia 62-63 ; omnes quod effectus sequantur secun
formae secundum se consideratae, dum conditionem causarum, 129;
accidentia sunt, 63; perfectio et bonum bona producit et subsis-
imperfectio sunt quaedam formae tere facit, 152; cum omnis natura
supervenientes vel accidentia quae bona sit, impossibile est quod na
subjecto indigeant, 76 tura aliqua habeat inclinationem
Avicenna (Ibn Sina), 45, 165, 166, ad malum, nisi sub ratione parti-
170, 171, 179, 181 ; ab uno primo cularis boni, 153; nullus efficitur
rerum principio non est nisi malus ex hoc quod ejus intellectus
unum, 92; processus rerum a pri tendit in hoc quod est simpliciter
mo principio, 92; plura procedunt bonum, sed ex hoc quod tendit in
ab intelligentia prima, 92; intelli- aliquid quod est secundum quid
gentia prima est finis coelestium bonum ас si esset simpliciter bo
motuum, 49; intelligentia secunda, num, 159; intellectus ordinem ha
92; numerus substantiarum intel- bet ad bonum commune, 153; bo
lectualium secundum numerum num simpliciter et absolute non
planetarum et aliorum superiorum cadit sub apprehensione sensus
corporum, scilicet orbis stellati sed solius intellectus, 44
et orbis qui est sine stellis assig- Bréhier, E, 171, 186
natur, 45; anima primi orbis, 92; De Bruyne, D., 19, 182
corpus primum, 92
Callus, D., 4, 182

Babylon, 156 Castagnoli, P., 13-17, 19, 22, 25, 32,
Baeumker, G, 168 188
Bardenhewer, O., 170 casus, 105-106, 109-110, 127
Basil, Fr., 20 causa et effectus, 80-82, 86-91, 94-
Basilius, 142, 148, 175, 176, 179, 181 97, 100-101, 105-106, 108-110, 113-
Baur, L., 187 114, 123-124, 127-129, 132-133;
Beda, 142 CAUSA: universalis, 86-87, 94-
bonum, 48-49, 128-129, 131-133, 151- 95; particularis, 86-87, 94-95; se
153, 158-160 ; bonum est quod om cunda, 94-95, 128-129; naturalis,
nia appetunt, 160; bonum habet 127-128; rationalis, 127-128; con-
finis rationem, 49, 132; hoc enim tingens, 127-128; EFFECTUS:
bonum dicimus in quod appetitus particularis, 94-95 ; universalis, 94-
tendit, 132; appetitus esse non 95; contingens, 127-128; necesse
potest nisi boni vel apparentis est universalem causam particu-
boni, 159-160; nihil agit neque lari praeexistere, 86; causae par
agitur nisi inquantum bonum est, ticulares non agunt nisi in uni-
131 ; unumquodque ex hoc bonum versalium causarum virtute, 86;
dicimus quod actum et perfecti- omnis causa per motum aliquid
onem propriam consequitur, 131 ; faciens particularis causa est, 86;
Index 193
primum ens seu Deus est causa nitionis continetur, 111 ; homo sin-
essendi omnibus, 88, 94-95 ; causa gularia cognoscit per sensum, uni-
non dependet ab effectu sed po- versalia vero per intellectum, 125;
tius e converso, 81 ; quanto aliqua inter cognitiones intellectuales,
causa est superior tanto est uni- cognitio intellectus humani Ínfi
versalior et tanto virtus ejus est ma est, 125; cognoscere aliquid
major et ad plura se extendens, solum in universali est cognoscere
95, 133; effectue non potest esse imperfecte et medio modo inter
causa simplicior, 100; uniuscujus- potentiam et actum, 124; superior
que effectue perfectio consistit in cognitio universalior dicitur quia
hoc quod suae causae assimiletur, ad plura se extendit et singula
105; primae causae virtus magis magis cognoscit 124; superiores
imprimit in effectum quam cau intellectus sunt universalioris vir-
sae secundae, 113; causa est quo- tutis in cognoscendo ut scilicet
dammodo in effectu per suam si- per intelligibilem speciem utrum-
militudinem participatam, 113; in que cognoscant et universale et
causa prima, quae Deus est, opor singulare, 125; species intelligi-
tet omnia eminentius esse existen- biles in intellectu humano reci-
tia quam in seipsis, 113; quod piuntur secundum debilissimum
causae et effectui convenit emi modum intellectualis cognitionis,
nentius invenitur in causa quam 125; vis sensitiva per species in
in effectu, 121 ; in causis per se dividuales in organis corporeis
ordinatis, tanto aliquid magis est receptas singularia cognoscit, 125;
causa quanto in ordine causarum in ordine cognoscitivarum virtu-
prior est, 120; necessarius ordo tum est virtus sensitiva inferior,
effectus ad causam accipiendus 124; vide quoque "intellectus"
est secundum rationem causae, Collins, J., 168, 182
127; non omnis causa eadem ra constellationes, 47
tionem producit effectus, 127; contraria, 56-58, 132-133; omnia
causa communis prior est et su contraria contineri videntur sub
perior propriis causis, 133 bono et malo, inquantum contra-
coelum empyreum, 142 riora1m semper unum est defici-
cognitio, 111-112, 123-125; Deus om ens, 132; contraria non omnino
nium cognoscibilium quocumque diversa sunt sed secundum ali
tempore vel a quocumque cognos quid quidem conveniunt, secun
cente certissitnam сognitionen! dum aliquid autem differunt,
habet, 111; Deus uno simplici in 133; contraria conveniunt in ge
tuitu aetcrnam et fixam de omni nere et differunt per specif icas
bus notitiam habet, 112; cognitio differentiae, 133; contraria non
cujuslibet cognoscentis est secun sunt prima rerum activa princi
dum modum substantiae ejus, pia, 133; corpus coeleste non est
112; perfectio et veritas cogniti- susceptivum contrariarum quali-
onis in hoc consistit quod rerum tatum, 57
cognitarum similitudinem habeat, Comford, F., 165, 182
123; cujuslibet cognoscibilis cog corpora coelestia, 41-42, 44-49, 54-
nitio sub universali ratione cog- 60, 74, 77, 94-97, 161-162; secun
194 Tractatus de Substantifs Separatis
dum Platonicos, 41-42; secundum 155; haec positio quae dicit ani
Aristotelem, 44-45 ; secundum mas hominum mortuorum fieri
Avicennam, 45, 56-58; secundum daemones est erronea, 157; PLA
Aristotelem, unumquodque coeles- TO ET PLATONICI : Plato po-
tium corporum animatum est pro sionum inclinationem sequentes,
pria anima et habet suum appcti- suit daemonum quosdam esse bo
bile separatum quod est proprius nos quosdam malos, 53; Platoni-
finis sui motus, 45 ; corpora coe- ci ponebant daemones mediatores
lestia ex materia et forma com- esse inter nos et superiores sub
posita sunt, 78; non sunt formae stantias, 53 ; Platonici posuerunt
tantum, 78; materia corporum daemones esse animaba quaedam
coelestium est in potentia ad for- corporea habentia intellectum,
mam quae complet totam poten- 153; Platonici dicunt daemones
tialitatem materiae ut non rema- esse aërea corpora, 158; Platoni
neat potentia ad alias formas, 74, ci daemonum quosdam bonos
78; magnitudo et numerus coe quosdam malos dicunt, quasi eos
lestium corporum non potest ac- proprio arbitrio bonos vel malos
cipi ex elementarium corporum factos, 157; PLOTINUS: Ploti-
dispositione, 48; corpora coelestia nus dicit animas hominum dae
non sunt substantiae intelligibiles mones fieri, 157; ARISTOTE
actu neс intelligentes secundum LES : nulla invenitur mentio de
seipsas, 78; corpora coelestia non daemonibus apud Aristotelem, 55 ;
sunt susceptiva alicujus inordi- AUGUSTINUS: Augustinus vi-
nationis vel mali, 161 detur dicere vel sub dubio relin-
corporeitas, 58-59, 77 quere quod daemones aerea sunt
corruptio, 63-64 animalia et morte non dissolvun-
Couderc, C, 17, 182 tur, 154; Augustinus dicit quod
creare, creatio, 94-%; creatio in so transgressores angeli ante trans-
lum Deum refertur auctorem, 75 ; gressionem suam fuerunt in su-
nullum agens post primum totam periori parte aëris propinqua
rem in esse, quod est creare, pro- coelo, cum principe suo nunc di
ducit, 96; creare est producere abolo tunc archangelo, 155-156;
ens simpliciter per se et non per DAMASCENUS : Damascenus
accidens, 96; creatio est modus dicit daemones ex his angelicis
productionis sine motu, 95 virtutibus fuisse qui terrestri or-
dini praeerant, 154; Damascenus
daemones, 41-42, 44-45, 54-55, 151- dicit quod diabolus non natura
155, 157-158, 161; daemones in malus factus est, sed bonus exis-
sacra scriptura angeli nominan- tens et in bono genitus, liberi sui
tur, 42; impossibile est in dae- arbitra electione usus est, 156;
monibus inveniri naturalem incli- DIONYSIUS : daemones secun
nationem ad malum, 153, 155; non dum Dionysium natura mali non
omnes daemones semper fuerunt sunt, 151 ; Dionysius dicit quod
mali sed aliqui eorum mali esse aversio a Deo est ipsis daemo
inceperunt proprio arbitrio pas- nibus malum et a convenientibus
sionum inclinationem sequentes, egressio quia per superbiam ultra
Index 195
seipsos elati sunt, 155; Dionysius habet, 111-114, Deus intelligit om

in daemonibus videtur ponere ea nia alia a se intelligendo seipsum,
quae ad sensibilem animam perti 118; omnia quocumque modo sunt
nent, 154; MANICHAEI: dae- in rebus, in Deo intelligibiliter
mones secundum Manichaeos na- existunt secundum eminentiam
turaliter mali sunt tamquam a substantiae ejus, 113-114; in cau
malo producti principio, 151 ; se sa prima omnium, quae Deus est,
cundum sententiam quorumdam oportet omnia eminentius esse ex-
sanctorum, daemones quos malos istentia quam in seipsis, 113; ad
angelos dicimus, non solum fu- Deum pertinet, secundum suam
erunt de inferiori angelorum or- praecognitionem attribuere rebus
dine sed etiam de superioribus a se productis vel necessitatem
ordinibus, ita quod inter eos unus vel possibilitatem essendi, 128 ; om-
fuit qui summus omnium trat, nes spiritualium ordines ex divina
158-159 dispositione instituuntur, non ex
Decker, В., 14, 23, 187 hoc quod una earum causetur ab
Delisle, L., 16, 182 alia, 135-136; vide quoque "Pro
Denifle, H. — Chatelain, E., 6, 170, videntia" dei, 36, 40, 54-55, 118-
171, 182 119; Epicurei deos corporeos po-
Deus (Primum Principium) 75-76, nebant, 36; dei secundi secundum
79-82, 85-91, 93-98, 102-103, 105- Platonicos, 40; Plato posuit deos
114, 118-124, 127-129, 131-132, 135- quos dicebat esse species intelli-
138, 153-158; actus purus, 75; ip- gibiles separatas, quarum parti-
sum esse subsistens, 79, 86, 120; cipatione intellectus intelligunt,
primum ens, 79, 86, 120; ens sim- 54, 118-119
plicissimum, 86; maxime ens, 87; differentia, 56, 62-64, 77; species
Deus est essentia bonitatis, 120, constituitur ex genere et differ
161 ; primum movens immobile, entia, 56 ; differentia ut forma se
120 ; ens summe necessarium, 128 ; cundum Avicebron, 56,62; in spi-
prima causa essendi omnium re- rituali substantia spiritualitas non
rum, 88, 97, 118, 121, 152, pri comparatur sicut forma ad mater-
mum principium est omnibus mo- iam vel accidens ad subjectum
dis infinitum, 82, 98, Dei substan sed sicut differentia ad genus, 77 ;
tia est suum esse et intelligere, non est alia forma per quam spe
111 ; solus Deus est causa pro- cies differentiae praedicationem
ductionis omnium ingenerabilium suscipit ab ea per quam suscipit
et incorruptibilium, 98 ; virtus pri- praedicationem generis, 77; neces-
mi agentis potest effectum produ- se est ut cujuscumque virtuti sub-
cere, nulla potentia praesupposita, ditur productio generis alicujus-
98; in prima productione rerum, que ad illius etiam virtutem per-
Deus diversa et inaequalia in esse tineat producere illius generis dif-
produxit, 107; res procedunt a ferentias proprias, 128; necessar
Deo sicut a principio intellectivo ium et possibile sunt propriae dif
quod agit secundum formas con ferentiae entis, 128
ceptas, 93 ; Deus omnium cognos- Diogenes, 36
cibilium certissimam cognitionem Dionysius, 134-138, 145-148, 151
155, 161-162; Deus est ipsa essen ducatione utatur, 146-147 ; non so
tia bonitatis, 161 ; omnes spiritu lum formae corporeae per simili-
als substantiae sicut et ceterae tudinem de angelis dicuntur sed
crcaturae a Deo productae sunt, etiam ea quae pertinent ad affec-
134-135 ; coelestes substantiae sunt tionem sensitivi appetitus, ut per
primo et multipliciter in partici- hoc detur intelligi quod non solum
patione Dei factae, 135; propter angeli non sunt corpora sed etiam
divinae bonitatis radios substiter- quod non sunt spiritus corporibus
unt intelligibiles et intellectuales uniti quae sensificando perficiant,
omnes et substantiae et virtutes et ut sic in eis inveniantur operati
operationes, propter istos sunt et ones sensitivae, 147; furor in ir-
vivunt et vitam habent indeficien- rationabilibus ex passibili motu
tem, 135,137; omnes spiritualium gignitur sed in angelis oportet
substantiarum ordines ex divina irascibile intelligere declarans vi
dispositione instituuntur, 135-136; rilem ipsorum rationabilitatem,
omnes spirituals substantiae et 147 ; concupiscentia in angelis sig-
non solum supremae a Deo imme nificat amorem divinum, 147; pro-
diate productae sunt, 135 ; Deus prius locus angelorum est spiri-
unamquamque rem in ordine con- tualis quia supremae spirituales
stituit qui competit suae naturae, substantiae sint in vestibulis Trin-
136; solum quod sint ex natura itatis collocatae, 148; mentes di
omnia ipsum esse supersubstan- vinae moveri dicuntur circulari-
tiale, scilicet summi Dei est printer quidem unitae illuminationi-
cipium et substantia et causa, 137 ; bus pulchri et boni, in directum
spi rituales substantiae ab esse di autem quando procedunt ad sub-
vino habent quod sint et a divina jectorum providentiam ; oblique
vita habent quod vivunt, 137; autem quando providentes minus
oportet non simpliciter coeterna habentibus ingressibiliter manent
Deo qui est ante aevum arbitran circa Deum, 149; daemones non
aeterna dicta, 139; intellectuales sunt natura mali, 151 ; in daemo-
substantiae ab universis corrup- nibus est malum, furor irrationa-
tione et morte et materia et ge- bilis, demens concupiscentia phan-
neratione mundae existunt et si- tasia proterva, 154; aversio a Deo
cut incorporales et immateriales est ipsis daemonibus malum et a
intelliguntur, 145; divina disposi- convenientibus egressio, quia per
tio immateriales angelorum hier- superbiam ultra seipsos sunt ela-
archias materialibus figuris varias 155; sancti coelestium substan
ti,
tradidit, 145; angelí sunt imma tiarum ornatus super solum exis-
teriales et simplices substantiae tentia et irrationabiliter viventia
quia coelestes intellectus seu di et ea quae secundum nos sunt rа-
vinae mentes nominantur, 146; tionalia, in participation divinae
non est possibile nostrae menti ad traditionis sunt facti et copiosior-
immaterialem illam sursum exci es habent ad Deum communiones,
tan coelestium hierarchiarum et 161-162
imitationem et contemplationem, Dodds, E., 163, 186
nisi secundum se materiali man- Dondaine, A., 23, 182
6,
1,
Index 197
Ehrle, F., IS, 182 receptiva hujus actus qui est es

elementa, 56-57, 74-75 ; materia ele- se, 79; quidquid sui esse causam
mentorum est in potentia ad for habet, oportet illud ex alio fieri,
mas incompletas, quae totam po- 84; ea quae primo ente esse
a
tentiam materiae terminare non participant, non participant esse
possunt, 74; Avicebron posuit secundum universalem modum es
quod ipsum corpus est materia sendi, sed particulariter secundum
elemento rum quam vocavit natur quemdam determinatum essendi
alem materiam universalem et modum, 80; esse rei compositae
quod formae hujus materiae sunt est neque forma ejus neque ma
qualitates elementorum, 57 teria ipsius sed aliquid adveniens
Empedocles, 36, 171 rei per formam, 80 ipsa res com-
;
Epicurei, 36 posita in sui essentia considerata,
Eschmann,
I.,
jam habet formam, sed participat

2,
182
5,
ens, 70-71, 77-78, 86-87, 131; pri- esse proprium sibi per suam for
mum principium quod Deum dici- mam, 81 accidentia entia dicun
;
mus est maxime ens, 87; necesse tur non quia in seipsis esse ha
est primum ens esse causam es- bent sed quia esse eorum est in
sendi omnibus, 88; ens per po- hoc quod insunt substantiae, 77;
tentiam et actum dividitur, 70; substantia spiritualis esse parti
ens non univoce de omnibus prae- cipat secundum proprium modum
dicatur, 77; tanto aliquid in enti- suae essentiae, 82; esse spiritualis
bus est altius quanto magis habet substantiae non est infinitum sed
rationem essendi, 70; accidentia finitum, 82; id quod participat
entia dicuntur non quia seip- esse oportet esse non ens, 80
in
sis esse habent sed quia esse essentia, 43, 81, 136, 145; Deus est
eorum est in hoc quod insunt sub- essentia bonitatis, 136; quod ma
stantiae, 77; nihil potest esse ac- terial est non est essentia sed
e
tivum nisi inquantum est ens ac habet essentiam, 145; res com-
ta, 131 posita in sui essentia considerata
esse, 76-82, 84-88; primum princi jam habet formam, 81 univer-
;
pium est ipsum esse existens, 86; salia sunt essentiae ipsorum par-
quia esse subsistens non potest es ticularium, 43
se nisi unum, omnia alia quae sub
ipso sunt, sunt quasi esse partici- Fabro, C, 167, 182
pantia, 79; primum ens est causa finis, 48-49; finis est proximus et
essendi omnibus, 88 nullum agens remotus, 49; bonum habet ratio
;
post primum totam rem in esse nem finis, 49; oportet unamquam-
producit, 96; non est requirendus que rem esse proportionatam suo
idem modus essendi in omnibus proximo fini, 49
quae esse dicuntur sed quaedam Fitzpatrick, M., 163, 189
perfectius, quaedam imperfectius Forest, 170, 182
esse participant, 77; in quocum- forma, 56-62, 64-82, 84-86, 94-97,
que praeter primum est et ipsum 125-126, 144-145, 154-155; forma
esse tamquam actus et substantia spiritualitatis, 66; forma corpor-
rei habens esse tamquam potentia eitatis, 66; forma proportionatur
198 Tractatus de Substantivs Separatis
materiae, 79 ; forma per se subsis- Gabriel, 144

tens esse participat in seipsa sicut Gauthier, R. A., 4, 183
forma materialis in subjecto, 81; Geiger, L. В., 9, 183
forma subsistens non est ens sed generatio, 63-64, 83-85; non simpli-
est actus qui est forma participa- citer aliquid generari dicitur nisi
tiva ultimi actus qui est esse, 81 ; quia simpliciter fit ens, 64; ter
esse formam alicujus est esse ac minus generationis est forma, 84
tus ejusdem, 73; forma est prior genus, 56, 61-66, 74-75, 77, 79-80,
quam materia, 72; forma in suo 127-128; substantiae, sicut et
genus
esse non dependet a materia se alia genera, dividitur per poten-
cundum rationem propriam, 72; tiam et actum, 74; non est alia
esse rei est aliquid adveniens rei forma per quam species differen
per formam, 80; res composita tiae praedicationem suscipit ab
in sui essentia considerata jam ea quam suscipit praedicationem
habet formam, sed participat es generis, 77
se proprium sibi per suam for Gilson, E., 2, 19-20, 163, 167, 168,
mam, 81 ; impossibile est id quod 170, 171, 183
est ex materia et forma composi Glorieux, Р., 3, 183
tum, esse alicujus corporis for Godfrey of Fontaines, 22
mam, 72, forma est terminus ge- Goichon, A. M., 171, 183
nerationis, 84; materia recipit es Grabmann, M., 1, 2, 4, 13-17, 183
se determinatum actuale per for Gregorius, 159, 183
mam, 81 ; nulla pars ejus quod est gubernatio, 132; omnis gubernatio
alicujus forma, potest esse mater est secundum ordinem ad aliquem
ia, quae est potentia pura, 73 ; ni finem, 132; omnis gubernatio est
hil prohibet esse aliquam formam secundum rationem boni, 132; non
quae recipiat esse in se ipsa, non potest esse gubernatio mali in-
in aliquo subjecto, 81 ; in formis quantum est malum, 132
invenitur diversitas secundum
quemdam ordinem perfectionis et
imperfectionis, 75; in formis tarn Henle, R., 3, 9, 183
materialibus quam a materia se Heraclitus, 32, 33, 36, 164
paratis, una est perfectior alia se De Heredia, В., 13
cundum rationem propriae natu Hippasus, 32, 33, 164
rae, 76; non est alia forma per Humphries, S., 163, 189
quam species differentiae praedi-
cationem suscipit ab ea per quam
suscipit praedicationem generis, Ibn Gabi rol, vide Âvicebron
77; modus uniuscuj usque substan- Ibn Sina, vide Avicenna
tiae compositae ex forma et ma intellects, 124-126, 131-132; 160,
teria est secundum formam per 161 ; intellectus agens, intel
126 ;
quam partinet ad determinatam lects possibilis, 126; intellectus
speciem, 80 agens est nobilior intellectu pos-
Foster, K., 163, 189 sibili, 126; intellectus possibilis
Frati, L., 17, 183 recipit species intelligibiles actu
Freeman, K., 164, 183 ab intellectu agente f actas, 126;
Index 199
intellectus neque corpus est neque Koch, J., 23

corporis actus, 131 ; circa ea quae Kohler, C, 14, 184
proprie intellectu capimus, sicut Kruitwagen, В., 18-19, 184.
circa prima principia nullus deci-
pi potest, 160; intellectus est per-
f ectio intelligentis, 125 ; intellectus Lares, 157
ordinem habet ad bon um com Larvae, 157
mune, 153; species intelligibilis Lazarus, 158
intellectus divini non est aliud Lemures, 157
quam ejus substantia et intellige- Liber de Causis, 171, 173
re, 126; superiores intellectus an- locus, 141-142, 148-149; locus est
gelorum species intelligibiles par aliquid corporale, 142; proprius
ticipant a prima substantia quae locus angelorum, secundum Dio-
Deus est, 126; superiores intellec nysium, est spiritualis, 148; an
tus sunt universalioris virtutis in geli non sunt in loco corporali
cognoscendo ut scilicet per in- modo sed quodam modo spirituali,
telligibilem speciem utrumque id est per quemdam contactum
cognoscant et universale et sin virtutis, 148-149; secundum Au-
gulare, 125; inter cognitiones gustinum, spiritus creator movet
intellectuales, cognitio intellec conditum spiritum per tempus si
tus humani est infima, 125; ne loco; movet autem corpus per
intellectus humanus cognoscere tempus et locum, 149
non potest res nisi secundum logica, 64
universalem naturam generis et Lottin, О., 19, 24
speciei, 125; species intelligibiles Lucifer, 156
in intellectu humano recipiuntur Lucretius, 164, 184
secundum debilissimum modum

intellectualis cognitionis, 125 ; spe
cies intelligibilis est forma intel MacKenna, S., 171, 186
lectus inquantum est actu intel- magi, 46, 47
ligens, 125; intellectualis opera- malum, 110, 128, 129, 131, 132-133,
tío per se considerata est abstrac 151-152, 158-161; malum non est
ta ab omni corporali dimensione aliquid existens, 151 ; malum, in-
et excedit omnem successionem quantum hujusmodi, neque prin-
temporalem, 160 cipium activum habet neque prin-
cipium activum esse potest sed
consequitur ex defectu alicujus
James, M., 13, 184
agentis, 131 ; irrationale est ut
Joannes Chrysostomus, 157, 178,
malorum ponatur aliquod esse pri-
180, 184
mum principium quasi contrarium
Joannes Damascenus, 140, 141, 146,
summo bono, 131 ; unumquodque
149, 154, 156
ex hoc malum dicimus quod debito
Judaei, 37
actu et perfectione privatur, 131 ;
malum rationem corruptivi habet,
Keeler, L., 22, 23, 164, 168, 169, 187 151 ; non potest esse neque gu-
Kleineidam, E., 168, 184 bernatio neque principa tus aliquis
seu regimen mali inquantum est maticis apprehendere possumus

malum, 132 ; cum omnis natura plura unius speciei, 39; Plato ma
bona sit, impossibile est quod na thematica ponebat media inter
tura aliqua habeat inclinationem species seu ideas et sensibilia,
ad malum, nisi sub ratione parti quae cum sensibilibus conveniunt
culars boni, 153; mors malum in hoc quod plura in eadem spe
corporis dicitur per quam corpus cie continentur, cum speciebus au-
anima privatur, 131 ; oportet in tem in hoc quod sunt a materia
omni eo qui per proprium appeti- sensibili separata, 39
tum malus efficitur, quod appe- materia, 56-85, 94-96, 161-162; ma
tat apparens bonum tamquam ve teria universalis, 56, 57, 62; ma
re bonum, 160; impossibile vide- teria spiritualis, 57, materia pri
tur quod aliqua incorporea et in- ma, 63, 66-67, 71 ; prima materia
tellectualis substantia per propri est omnino in potentia, 63, 68, 71,
um appetitum mala fiat, 160 73-74; ubicumque ponitur materia
Mandonnet, P., 1-3, 13-16, 170-173, ens actu, nihil differt dicere ma-
184, 188 teriam et substantiam rei, 71 ;
Manes, 157 quod est in potentia ens et par-
Manichaei, 130-133, 151-152; Mani- ticipativum ipsius, non autem se
chaei rerum originem in duo cre- cundum se est ens, est materia,
ationis principia reduxerunt, quo 80; potentia materiae attenditur
rum unum dicebant esse auctorem secundum ordinem et ad formam
bonorum, aliud vero auctorem et ad esse, 82; materia de
malorum, 130, 132-133; auctorem pendit in suo esse a forma, 72;
bonorum dixerunt Manichaei es materia recipit esse dependit in
se quamdam lucem corpoream in suo esse a forma, 72; materia
finitan! vim intelligendi haben- recipit esse determinatum actuale
tem, auctorem vero malorum dix per formam, 81 ; impossibile est
erunt esse quasdam corporales te- id quod ex materia et forma com
nebras infinitas, 130; Manichaei positum esse alicujus corporis
vero erraverunt in rerum guber- formam, 72-73; materia est prin-
natione constituentes omnia non cipium individuationis in rebus
sub uno principatu sed sub con materialibus, 125 ; materia secun
traria, 131 ; Manichaei credider- dum se considerata caret forma
unt quod processus a contrariis per quam participat esse in actu
effectibus in contrarias causas secundum proprium modum, 81 ;
non deficiat usque ad prima re in rebus ex materia et forma
rum principia, 132 ; Manichaei compositis, materia quidem se
asserunt daemones naturaliter cundum se considerata, secundum
malos, tamquam a malo produc modum suae essentiae habet esse
tos esse principio et sic etiam ut in potentia, 81 ; materia corpora-
ipsorum natura sit mala, 151 lium rerum suscipit formam par-
Martin, M., 31, 32, 185 ticulariter, id est non secundum
mathematica, 39, 43 ; mathematica communem rationem formae, 69;
sunt terminationes quaedam sen- coelestia corpora ex materia et
sibilium corporum, 43; in mathe- forma composita sunt, 78; mater
Index 201
ia coelestium corporum non est bus coelestibus, 49

in potentia ad alias formas, 95 ; Michelitsch, A., 2, 185
secundum Naturales, materia est Moyses, 136
J.,
omnium rerum substantia, 71 ; Muckle, 171, 181
quod materiale est non est virtus
sed habet virtutem, 145
Maurer, A., 163, 165, 170, 173, 189 natura, 153, 160; natura uniuscujus-
motus, 43-45, 49-50, 86-88, 90, 97, que rei ex ejus operatione depre-
120-121 ; omnis mutatio motus cu- henditur, 160; cum omnis natura
jusdam terminus est, 87; prim um bona impossible est quod na
sit,
mová1s imobile quod Deus est tura aliqua habeat inclinationem
omnium motionum principium ad malum nisi sub ratione parti
est, 120; Deus per suum intellec- cularis boni, 153
tum omnia movet ad proprios fi Naturales (philosophi), 35-38, 62,
nes : hoc autem est Providentia, 64, 65, 67, 71, 88, 93; materia est
121 ; quidquid movetur ab alio omnium rerum substantia, 71 pri
;
movetur, 43; non est necessarium ma materia rerum corporalium
quod quamvis origo aliquorum est aliquid ens actu, 71 antiqui
;
sit ab immobili principio absque Naturales solum ad fiendi parti
motu, quod eorum esse sit sempi- cularem modum pervenire potu-
ternum, 90; in omni quod fit per erunt, 88 Naturales posuerunt
;
mutationem vel motum, fit qui- formas rerum quae naturaliter

dem hoc vel illud ens per se, 87; generantur et alia naturalia bona
in his quae fiunt per mutationem non esse intenta natura sed pro-
a
vel motum, subjectum praesup- venire ex necessitate materiae, 93

ponitur factioni, 88; cum aliquid Nemesius Emesenus (Ps. Gregor-
per motum causatur, natura com ius Nyssenus), 165, 167, 176, 185
munis alicui praeexistenti advenit numerus, 63; numerus est subjec
per formam materiae advenien- tum paris et imparis, 63
tem vel substantiae, 97; omnis
causa per motum aliquid faciens,
particularis causa est ; habet enim Oates, W., 164, 184
particularem effectum, 86; AR O'Rahilly, A., 14, 16, 18, 185
ISTOTELES: de aeternitate et O'Reilly, P., 31, 34, 185
uniformitate motus, 49-50; pri- Orígenes, 102-107, 143-144, 155-156;
mum movens immobile, 43-45; omnes substantiae spirituales ae-
primus motor est incorporeus et quales creatae sunt, 102; Origenes
absque magnitudine, 44; motori totaliter spiritualibus substan-
a
primi motus insit virtus ad sem tiis naturae ordinem sustulit, 102;
per movendum, 50; primum mo omnes res Deo primo aequales
a
bile appetit primum movens ap- productae sunt, 102; Orígenes po-
petitu intellectual!, 44; primum suit in prima rerum productione
mobile est corpus animatum ani corpora non fuisse, 102; diversi-
ma intellectuali, 45; primum mo tas rebus Deo productis inter
a
bile quod est primum coelum mo venit ex diversitate motuum vo

tu aeterno movetur, 45; de moti- luntatis immaterialium substan
tiarum, 102; tota diversitas cor- 39-40, 54; species a materia sepa
porum procedit ex inordinationis rata est universalis causa totius
diversitate voluntarii motus im- speciei, 96; participatio, 39, 40,
materialis substantiae, 102; Ori 51, 52, 54, 99, 118-119; Platonici
genes consideravit quod ab uno posuerunt abstracta principia se
et justo auctore res diversae et cundum ordinem intelligibilium
inaequales non possunt procedere conceptionum, 99; ideae, 39-40,
nisi aliqua diversitate praeceden- 54; dei, 40, 54, 118-119; Plato
te, 102 ; non multum Orígenes dis- deos dicebat esse species intelli
cernit naturas spirituales et cor gibiles separatas, quarum parti-
porales, 104; Origenes sensisse cipatione intellectus intelligunt,
videtur angelos esse corporeos vel 54; intellectus separati, 40, 42, 52,
ex materia et forma esse compo 54 ; primum coelum, 41 ; spiritu
sites, 143 ales substantiae fuerunt secun
participatio, 80; id quod participat dum Platonicos ab aeterno, 138;
aliquid est secundum se carens secundum Platonicos, inferiores
illo, 80; ea quae a primo ente es intellectus separati, quos angelos
se participant, secundum quem- dicimus, intelligunt per participa-
dam determinatum essendi mo- tionem formarum intelligibilium
dum qui convenit huic generi vel separatarum, 118-119; superiores
huic speciei participant, 80; vide intellectus angelorum species in
quoque "Plato et Platonici" telligibiles participant ab ideis,
Pauson, J., 18, 19, 31, 185 126; daemones, 41, 53; Platonici
Pegis, A., 163-164, 165, 166, 171, posuerunt daemones esse anima-
185, 188 lia quaedam corporea habentia
Pelster, F., 16, 185 intellectum, 153 ; Platonici pone-
Pelzer, A., 15, 186 bant daemones mediatores esse
Perrier, J., 20, 21, 23-29, 188 inter nos et superiores substan
Phantasma, 125-126, 160-161; intel- tias, 53; Platonici dicunt daemo-
lectus noster a phantasmatibus num quosdam bonos quosdam
abstrahit intelligibiles species, 125- malos esse, quasi eos proprio ar
126, 161 bitrio bonos vel malos factos, 157;
Piperno, 1 daemones sunt aerea corpora,
Pizzamanus, A., 3-4, 31, 33, 164, 188 158; animas hominum secundum
Plato et Platonici, 35, 38-42, 51-55, Platonicorum opinionem praeter
90-91, 96-97, 99-101, 114-115, 118- ista corpora corruptibilia habent
119, 126, 136-139, 153-154, 157- quaedam aetherea corpora, qui-
158; Deus est immediate causa bus semper etiam post horum sen-
essendi omnium existentium, 99; sibilium corporum dissolutionem
summus Deus est ipsum unum quasi incorruptibilibus uniuntur,
et ipsum bonum, 39, 52; summus 158; Platonici ponebant anima-
Deus est ipsa essentia bonitatis, bus proprium esse quod seipsas
136; Deus est ipsum esse, 99; moverent secundum seipsas, 41 ;
summus Deus est ipsum unum, anima est sicut nauta in navi, 42;
39, 52, 99; divina Providentia, 52- Plato volebat quod dei superintel-
53; ideae seu formae seu species, lectualiter intelligerent, non qui
Index 203
dem quasi participantes aliquas praedicamenta, 57

species sed per seipsos, 40; intel- prima principia, 35, 36, 160; circa
ligere per participationem for- prima principia nullus decipi po
marum intelligibilium separatar- test, 160; primi philosophantium
um, 40-41, 55, 119; secundum Pla de rerum naturis ponebant pri
tonicos, ordo intelligibilium prae- ma rerum principia aliqua cor-
existebat ordini intellectuum, ita poralia elementa esse, 35
quod intellectus participando in- Proclus, 4, 165-168, 170, 172, 174-
telligibile fieret intelligens actu, 175, 186
114; mathematica, 39; corpora! providentia, 109-111, 120-122; Deus
aërea, 41 ; aetherea, 41 ; immor- per suum intellectum omnia mo-
talia, 41 ; terrena, 41 ; coelestia, vet ad proprios fines; hoc est
90; Platonici ponebant quatuor providentia, 121 ; ordo divinae
ordines inter nos et summum De- providentiae secundum rationem
um, scilicet deorum secundum, boni procedit, 110; oportet in
intellectuum separatorum, anima- providentia duo considerare, quae
rum coelestium et daemonum sunt dispositio et dispositorum
bonorum seu malorum, 42 executio, 122; sicut divina cog-
Plotinus, 157, 186; animae homi- nitio usque ad minima rerum
num post mortem daemones fi- extendit, ita divinae providentiae
unt, 157, 158 cura omnia concludit, 120-122;
Porphyrius, 46 oportet aliquam providentiam Deo
potentia, 61,68,
71-72,74, 76-77,81- attribuere, alioquin universum
82 ; potentia est id quod ad actum casu ageretur, 122; angeli sunt
dicitur, 68; esse subjectum con- universales executores divinae
sequitur omnem potentiam, 76; providentiae, 122
potentia per actum determinatur,
95; omne quod se habet ad al
teram ut potentia ad actum, ei quantitas, 57-58, 67-69; divisio se
natum est subjici, 76; genus sub- cundum quantitatem, 67; in spiri-
stantiae, sicut et alia genera, di- tualibus substantiis quantitatis di
viditur per potentiam et actum, mensiones non inveniuntur, 69
74; comparatur materia ad for Quetif-Echard, 14, 186
mant sicut potentia ad actum, 61 ;
potentia est minus ens quam ac
tus, 61 ; non dicitur potentia ens Raynaldus, 1
nisi secundum ordinem ad actum, Reginaldus, 1
61 ; potentia quae est in spirituali- Régis, L. M., 168, 186
bus substantiis
J.,
differt a po Riedl,
8,
6,
186
tentia quae est in materia, quia Roland-Gosselin, M. D., 168
potentia substantiae spiritualis at- Rossi,
I.,
13, 19, 22, 188

tenditur solum secundum ordi
nem ipsius ad esse; potentia vero
materiae attenditur secundum or Sacra scriptum, 42, 134-140; dae
dinem et ad formam et ad esse ; mones in sacra scriptura angeli
vide quoque "actus et potentia" nominantur, 42; auctoritate sa-
crae scripturae probatur omnes jiciatur formae hominis sed quia

spirituales substantial*, sicut et ipsa forma animalis est forma ho
ceteras creaturas, a Deo esse pro minis, non differens nisi sicut in-
ducías, 134; in canonica scriptura determinatum a determinate), 65;
uni et eidem Deo attribuitur quod quod est per se causa alicujus na
sit ipsa essentia bonitatis et quod turae secundum speciem, oportet
sit ipsum esse et quod ipse est vi- quod sit ejus causa in omnibus
ventium vita, 136; solet sacra habentibus speciem illam, 96; ma
scríptura nominare militiam coeli teria attribuitur unicuique speciei
spiritualium substantiarum coele- secundum convenientiam suae
stem exercitum propter earum or- formae, 154; Platonici posuerunt
dinem et virtutem in exequendo aliquam universalem causam to
voluntatem divinam, 138; sacra nus speciei a materia separatam,
scriptura in serie creationis rerum ad modum quo omnium artifici-
de spiritualium substantiarum alium principium est forma artis
productione expressam mentio- non in materia existons, 96; Avi-
nem non facit ita quod non po cebron ponebat eorum quae con-
test ex scripturis canonici* ex veniunt in genere, genus esse ma-
presse haberi quando creati fuer- teriam, differentias vero quibus
unt angeli, 139 species differunt esse formas, 62;
sacri doctores, 149; asserunt sacri non est alia forma per quam spe
doctores substantias spirituales cies differentiae praedicationem
incorporeos et immateriales esse, suscipit et ea per quam suscipit
149 praedicationem generis, 64, 77;
Sadducei, 37 ; dicebant quod non es SPECIES INTELLIGIBILIS;
se angelum neque spiritum, 37 species intelligibilis intellectus di-
Saffrey, H., 5, 6, 165, 167, 173, 176, vini non est aliud quam ejus sub
187 stantia et intelligere, 126; species
Salis, 18 intelligibilis est forma intellectus
Salman, D., 4, 186 inquantum est actu intelligens,
Sanderus, A., 18-19, 186 126; superiores intellectus ange-
seraphim, 143 lorum species intelligibiles parti
Siger of Brabant, 170-171, 173, 186 cipant a prima substantia quae est
Socrates, 39 Deus, 126; superiores intellectus
Soncinas, P., 31, 33-34, 164, 188 sunt universalioris virtutis in cog-
Spiazzi, R., 23, 187 noscendo ut scilicet per intelligi-
species, 56-57, 61-65, 76-79, 96-97, bilem speciem utrumque cognos-
103-104, 124-126, 154, 155; species cunt et universale et singulare,
constituitur ex genere et differen 125; spiritualis substantia, quam-
tia, 56; natura speciei secundum vis non habet materiam partem
se considerata est una, 79; ea sui, ipsa tamen prout est ens se
quae sunt diversa numero sunt cundum aliquid in potentia, potest
unum specie, 79; solo hoc modo subjici intelligibilibus speciebus,
species est unum simpliciter, in- 76; Plato volebat quod dei super-
quantum vere id quod est homo intellectualiter intelligerent non
animal est, non quia animal sub- quidem quasi participantes ali
Index 205
quas species sed per seipsos, 40; 98, 100-110, 122, 134-141, 143-145,
Plato deos dicebat esse species 148-151, 157-161; omnes substan
intelligibiles separatas, quarum tiae spirituales et non solum su-
participatione intellectus intelli- premae immediate a Deo produc-
gunt, 54; superiores intellectus tae sunt, 134-136, 138-139; omnes
angelorum secundum Platonicos immateriales substantiae a Deo
species intelligibiles participant absque motu producuntur, 98;
ab ideis, 126; species intelligibiles quia spirituales substantiae i1nma
in intellectu humano recipiuntur teriales sunt, necesse est in eis na
secundum debilissimum modum turae ordinem esse, 102-107; spi-
intellectualis cognitionis, 125; in ritualis substantia non propter
tellectus humanus cognoscere non aliquid additum substantia est
potest res nisi secundum univer spiritualis sed secundum suam
salem naturam generis vel speciei, substantiam propriam, 77; in im-
125 ; intellectus agens est nobilior materialibus substantiis id ipsum
intellectu possibili qui recipit spe quod est esse eorum est vivere
cies intelligibiles actu ab intellec eorum, neс est aliud eorum vivere
tu agente £actas, 126; species inquam intellectivum esse, 101 ; om
telligibilis a phantasmatibus ab nes immateriales substantiae a
stracta, 125; vis sensitiva per Deo immediate habent quod sint,
species individuales in organis quod vivant et intellectivae sint,
corporeis receptas singularia cog 101, 136-137; esse substantiae spi
noscit, 125 ritualis non est infinitum sed fini-
Stagirite, 10 tum, 82; substantiae spirituales
stellae, 45 non sunt ipsum esse sed esse par
Sterling Memorial Library, 31 ticipant, 79; substantia spiritualis
Strabo, 142 esse participat non secundum suae
substantia, 71-72, 74-82, 85-86, 120- communitatis infinitatem sed se
121 ; genus substantia dividitur cundum proprium modum suae
per potentiam et actum, 74; essentiae, 82; substantia spiritu
unumquodque agit per modum su alis est finita inquantum a primo
ae substantiae, 121 ; substantia principio participat esse secun
composita: duplex ordo in sub- dum proprium modum, 82; nihil
stantiis compositis invenitur, unus prohibet in spiritualibus substan
ipsius materiae et formae, alius tiis ponere multitudinem, quam-
ipsius rei jam compositae ad esse vis sint formae tantum, ex hoc
participatum, 80; substantiae ma quod una earum est alia imper-
teriales sunt duplicitur finitae: ex fectior, 75; substantiae spirituales
parte formae et ex parte ipsius sunt multo perfectiores corpori-
esse, 82 modus uniuscuj usque sub bus coelestibus, 105; materia spi-
stantiae compositae ex materia et ritualium substantiarum non po
forma est secundum formam per test esse eadem cum materia cor-
quam pertinet ad determinatam poralium, 69-71 ; supra formas in
speciem, 43 materia receptas, sunt aliquae
substantiae separatae (spirituales), formae per se subsistentes quae
69, 71-72, 75-77, 82-85, 94-95, 97- sunt spirituales substantiae, ex
materia et forma non compositae, per quemdam contactum virtutis,

72; potentia substantiae spiritua- 148; substantia quae est intellec
lis attenditur solum secundum or- tualis naturae, a corpore separata,
dinem ipsius ad esse, 81-82 ; sic necesse est quod sit omnino a
igitur si materia spiritualium sub- tempore absoluta, 160 ERRO
stantiarum non potest esse ali- RES : quidam posuerunt substan
quid ens in potentia tantum sed tias spirituales omnino causam
est aliquid ens in actu, ipsa spi sui ese non habere, 83; spirituales
ritualium rerum materia est substantiae non immediate omnes
eorum substantia, 71-72; spiritua- procedunt a summo et primo prin
lis substantia, quamvis non habe- cipio sed quadam serie ordinis
at materiam partem sui, ipsa ta inferiores earum a superioribus
men prout est ens secundum ali esendi originem habent, 83; qui
quid in potentia, potest subjici in- dam confitentur substantias se
telligibilibus speciebus, 76-77; an paratas immediate essendi origi
geli quidem seipsos singuli per nem habere a primo principio sed
suam essentiam intelligunt, 118; quod sunt viventes, intelligentes
substantiae spirituales, quas ange- et alia hujusmodi, superiores in-
los dicimus, primae causae pro- ferioribus causas existere, 83 ; ali-
pinquius existentes, divinam pro- qui aestimaverunt divinam provi-
videntiam universalius exequun- dentiam se extendere usque ad
tur, 122; angeli sunt universales substantias immateriales et incor-
executores divinae providentiae, ruptibilia et coelestia corpora in
unde et signanter angeli, id est quibus nullum malum videbant,
nuntii, nominantur, 122 ; bonos 110; Orígenes, volens salvare im-
spiritus angelos dicimus, malos materialium substantiarum pro-
autem daemones, ISO; impossibile cessum a primo principio, totaliter
videtur quod aliqua incorporea et ab eis naturae ordinem sustulit,
intellectualis substantia per pro 102; quidam putaverunt angelos
prium appetitum mala fiat, 160; ese corporeos vel ex materia et
non potest ex scripturis canonicis forma esse composites, quod qui
expresse haberi quando creati fu- dem sensisse videtur Orígenes,
erint angeli, 139; quod angeli 143; aliqui spiritualium substanti
post corporalia creati non fuer- arum intelligentiam et Operatio
unt, etiam ratio manifestat, quia nen! ad modum humanae intelli-
non fuit decens ut perfectiora gentiae et operationis dijudicare
posterius crearentur, 139; si cre- voluerunt et posuerunt Deum et
aturae non fuerunt omnes simul alias substantias immateriales sin-
productae, satis probabile est cre- gularium cognitionem non habere,
aturas spirituales omnia corpora 108
praecessisse, 141 ; angeli non sunt Sweeney, C, 172, 186

in loco corporali modo sed quo- Synave, P., 2, 186
dam modo spirituali, 149; angeli
non sunt in coelis corporali modo, Tempier, E., 6
scilicet per contactum dimensivae Thaïes Milesius, 36
quantitatis, sed modo spirituali Tyrus, 156
Index 207
universum, 86-88, 93, 121-122, 129; tendit, 95, 133; inferiora in enti-
universum dependet ex essentia bus habent virtutes contractas ad
bonitatis divinae, 88; quod in uni determinatus ef fectus ; superiora
verso melius est necesse est esse, habent virtutes universaliter se ad
88; bonum universi in distinc- multos ef fectus extendentes, 124;
tione et ordine partium consistit, virtus superior in particularibus
93, 129 ; bonum universi potius effectibus plus operatur quam
quam bonum cujuscumque parti- virtus inferior, 124; virtus uni
cularis naturae est, 93; ordo to- versalis in superioribus entibus
tius universi non per accidens dicitur non ex hoc quod se non
sed per se est, 121 ; oportet ali- extendat ad particulares effectus
quam providentiam Deo attri- sed quia se extendit ad plures ef
buere; alioquin universum casu fectus quam virtus inferior et in
ageretur, 122 singulis eorum vehementius oper
atur, 124; illa quorum virtus est
perfecta et sunt permanentia in
Vacant, A., 173, 189 ordine suae naturae non multipli-
Valentinelli, J., 14, 189 cantur secundum numerum in ae-
Van Steenberghen, F., 173, 189 qualitate ejusdem speciei, 105;
Vansteenkiste, C, S, 23-25 virtus sequitur essentiam, 145;
virtus, 43-44, 49-50, 95-98, 104-105, quod est materiale non est virtus
113-114, 123-125, 133, 144-145; so sed habet virtutem, 145 ; quanta
la virtus primi agentis potest ef- virtus cognoscitiva est altior, tan-
fectum producere, nulla potentia to est universalior, 124; in ordine
praesupposita, 98; virtus Dei ex- cognoscitivarum virtutum est vir
tenditur ad omne quo est quo- tus sensitiva inferior, 124; ARIS
cumque modo in rebus vel esse TOTELES : nulla virtus movere
potest, quia primae causae virtus potest tempore infinito nisi sit
magis imprimit in effectum quam infinita, 44; virtus primi motoris
causae secundae, 113; virtus quae non est virtus corporis alicujus,
ex nulla potentia praecedente ali- 44; nulla virtus magnitudinis est
quem effectum producit, excedit virtus infinita, 44
in infinitum virtutem quae produ
cit effectum ex aliqua potentia
quantumcumque remota, 98 ; Walz, P., 4, 189
quanta aliqua causa est superior William of Moerbeke, 4
tanto virtus ejus ad plura se ex- Wyser, P., 187
UNIVERSITY
OFMICHIGAN
3 9015 00496 9070
DO NOT REMOVE
OR
MUTILATE CARD
THE UNIVERSITY OF MICHIGAN
GRADUATE LIBRARY
DATEJ>UE
DEcflSj ->,
Щ«47
'4.
Ш0^
ty?
UNIVERSITY
DPMICHIGAN
3 9015 00496 9070
DO NOT REMOVE
OR
MUTILATE CARD

MDP 39015004969070-1524067814

Încărcat de

Informații document

Titlu original

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

MDP 39015004969070-1524067814

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Tractatus de substantiis separatis.

A newly-established Latin text

Public Domain, Google-digitized

We have determined this work to be in the public domain,

I . fpe poftlr «rfrm.Vâ n«4 Mhlu '"

^•ítaif TpwKJfeífc^^ftí Ä *гб ql feetofîfta ofau

bl| fdno iiiottftl/i «инкчпЛ

и« pMKTiVíitf^i qu^K^p^lr ffinlfpnf пнямГ

mfva-4*flm¿íMuíff!lwllf:5tíl' " да * "-^".лчи •» *»1» ч.." IWII

«ЛИГ Atflllf 4ЛППГ puflV

pue Miß» $nm(

enftirt1l.î^dib} bfcil {tat ¡ли цг

ф «H rtllf flWpWi ласте «tnb ilAtr

-■ж- ГЛ. ...... ■•■■гч. -. .

Ф»ОД мм** t^uniB ,»qír m am trjcmom ^tfmritthmt

W «ftr hefkí >ftf Ugm tMÍlnmi« ref Äf ^рЛЬ^япу^^.ип»

j qatfrou» ni ttftK ui «ntuouuntr {?Í»

I l»mHu',ií 0:n<i;coi«*nr trituvfwkú"í \

r«rû «f m «Wjm1 мЬш» n* mío» f»

í»tK fr inne-h Sir -»mí --f-il»i.u(fpûc)er'vii1f^niW«'-»iu,)tP

«ijuifpn . CntrUcm. ¿ST-n '4.1 ^сЯп-.тйшCK fu0pr, rtmnftt0j j.-jllf r_

U»ifi 4i"'b« rciofn en«' nfmirbtr « лЫоиг* »ч - тм O*

qSjoGurrivnum vmiW. «¡pin arc, tfttu« pofttar vw^ife»

ui» tmtfloi» о* иг Wime 1^n¿mfi в paät

Л/í. Л/ErZ, Bibl. de Ville, 1158, fol. 12v.

A neuiy-established Latin text

Reverend Francis J- Lescoe, Ph. D., S.T.L.

Professor of Philosophy, Saint Joseph College

SAINT JOSEPH COLLEGE

WEST HARTFORD CONNECTICUT

The Nihil Obstat and Imprimatur are official declarations that

Library of Congress Catalog Card Number 62-12144

Copyright (g) 1962 by Reverend Francis J. Lescoe

Printed in the United States

Composition and Printing

EXCELLENTISSIMO ET REVERENDISSIMO DOMINO

HENRICO JOSEPH O'BRIEN, D.D., LL.D.

QUONDAM IN SEMINARIO MAGISTRO, NUNC ORDINARIO

HANC EDITIONEM SANCTI THOMAE AQUINATIS

TRACTATUS DE SUBSTANTTIS SEPARATIS

TRACTATUS DE SUBSTANTIA SEPARATIS

Authors cited by Saint Thomas 179

I wish to express my deep gratitude and appreciation in a

To the Pontifical Institute of Mediaeval Studies, I owe a

1. P. Mandonnet, de S. Thomas d'Aquin, Fri-

tion concerning the authenticity of this treatise; it has always

3. M. Grabmann, Die echten Schriften des hl. Thomas von Aquin,

elaborate synthesis of Platonic doctrine to be found in the whole

a longer period, namely, 1261-1269.11 Callus dates the work as

Opuscula Sancti Thomae: quibus alias impresses nuper haec

XII in any work which was written after 12 70." Eleven

Mittelalters in Beiträge гиг Geschichae der Philosophie des Mittel

19. I. Eschmann, op cit., p. 412.

the University of Paris. The Propositions read: "X. Quod Deus

20. H. Denifle et E. Chatelain, Chartularium Universitalis Parisiensis,

PLAN OF THE TRACTATUS DE SUBSTANTIA SEPARATIS

IV De differentia dictarum positionum AristoteHs et

V De opinione Avicebron et de rationibus ejus 19- 23

VI In quo positio Avicebron reprobatur 24- 31

VII Quod spiritualis et corporalis substantiae non po

XIV In quo ostenditur Dei providentiam se extendere

XV Solutio positionum praedictarum 80- 85

stantiis Separatis as proof that the work belongs to a later period

mfva-4flm¿íMuíff!lwllf:5tíl' " да "-^".лчи •» *»1» ч.." IWII