populares en diferentes lenguas indígenas junto con su traducción en español. Al leer estas canciones nos podemos dar cuenta del su significado y que normalmente son historias de la ANTOLOGÍA misma gente que habla esa lenguas, de sus tradiciones, tareas cotidianas, etc.
DE También sabemos que en México se
hablan más de 69 lenguas o idiomas
CANCIONES indígenas. Cada uno de ellos con sus
respectivas variantes lingüísticas o dialectos, siendo estos alrededor de 350. CON La gran cantidad de lenguas que se hablan en el territorio mexicano hacen
LENGUAS del país uno de los más ricos en diversidad lingüística en el mundo.
INDÍGENAS DE MÉXICO
Ba'dudxapa soo' Mujer espigada
Ndinga ti son Esta es una pequeña hra hruzee ne tiene un jardin, huiini, son sicarú y bonita canción, hruchuugu' guie' donde riega y corta ni gudishe', que compuse, toco y guirá siado' flores hruxhidxe', puedes bailar. cada mañana. Hruuya' hriguni lu hruyou'. Soy el que te quiere xpido' La veo arreglar sus Na'nga nadxieelii mujer espigada hrunduuba' santos, ba'dudxapa soo' nadie más te querrá shixhe' ndani' barrer toda la casa shi gu'nu xtobi ni como yo. yoo' verlo te agradaría. zanna pa zou'. He dicho a tu madre ñuladxi' piou Y ya construí un Na' ma huayabe' si nos casamos, Ne ma biza'ya' ti pozo, nñou' pa lii naalu' dos bueyes y sus bizé que reboza de agua ne na' crias daré, pa gusibaa pa sea verano u otoño. chuppa yuuze ne en nuestra granja gusiguie shiñi' zudie' nada te faltara. Me gusta ver las de shuga dxaa que pe ziaadxa ni flores de albahaca, Hay frijoles, sandías, gou' pa chibiinu' Hriuuladxe' los plátanos que calabazas y elotes. hra ñaa. guuya' guiraa' sembró mi madre Porque no quieres guie'stiá están frondosos. Nuu bizaa ne nada conmigo, guiraa' biduaa shandié, nuu ca que puedo yo hacer, Si llegaras a ver bizuguá' nñia' guitu ne zee'. si supieras cuanto el jardincito de mi nuu ca naga'. Ti hracala'dxu' duele madre que naalu' ne na' no dejarías que Pa ñedaguuyalu' cuando los riega shindi gune', pa lii sufriera así. hra le' huiini sti verlo te gustaría. nannu' shinga nñia' naná A lo lejos hueles ora cusee que nibeezalu' tierra mojada, ñuladxi' lu' ñate' zacá. te gustaría lo bonito De zitu que germinó el la'sa hriuushiilu' yú yú ñuladxu' purti y el sapandú. sicarú Por la mañana en la ñuuyu' gundani casa de mi madre la'sa yú los que tienen ne sapandú depresión Hralidxi nñia' vienen a comprar huadxí siado' algo para hervir si se binni huará nuu sienten mal. ladxidó' En su casa todo hay, ma canasí' hasta flautas de barro shisha gucuí pa para los nervios. biaba gui Es grato que tengas hralidxi ñiá' Le' sti nñia' El jardín de mi un jardín, guiráni' nuu madre con un pozo Hralidxi nñia' de pitu yú rebosando todos los napa ti le' La casa de mi madre zadxe'lu para stuíi Sicarú nga gápu ti dias. laa dxandi' Por la mañana en la le' que chi casa de mi madre Hasta los pajaros ndanini gápu ti gusiaandatu' ni los que tienen verán bizé qui hrinié siá depresión y bajarán, dxaa guirá dxi vienen a comprar se posarán Dxandi' nga bine' algo para hervir si se De mani' huiini y disfrutarán. dxa bizé sienten mal. zee lu bi ne dxandi'nga Tienes agua para En su casa todo hay, zuuya'ni ziete nñia' chabé cultivar, hasta flautas de barro ne za'bí de neza guiá' tomar y lavar para los nervios. ziula'dxini lo que llevas puesto. Hralidxi nñia' Ne lii napu nisa huadxísiado' Si lejos queda el guzeu' binnihuará nuu pozo nisa gueu' ne ni ladxidó es penosa la tarea, quíbineu ma canazíi ¿y adonde irías?. ni hrisaa' neu' shisha gucui pa Flores amarillas, biaba gui Pur ti pa zitu nuu rojas, hrali dxi nñia' bizé blancas y otras más, guiráni' nuu shianga naná ni en el jardín de mi de pitu yú ora que mamá. zadxe'lu para stuíi paraa ndi cheu' Yo la ayudo en el Ca guie' guchí ca riego, guie' shiña' y porque la adoro Guie' quichi' ne hice aquel pozo. guiraa' ga' hra le' sti nñia' Estoy por acabar, y me marcho, Na' hracanía' lá estoy mareado y ma cuzee' tome mucho, pur lánga bine' ahora sí me voy. dxa bizé ti nadxiie lá Doña Isabel se enoja si llego borracho Naa ma a su casa, chiluuxhe' me castigará. ma chibiee' nashudxe' ma Lo que digo es stale güee' verdad, yanna ma chaa' no lo vayan a olvidar no hablo por hablar. Pacaa zadxiichi' na chabé Naila Naila Cierto es que hice el pa guiua' hra yoo' pozo, Cuzaani' beeu ti En una noche de nashudxe' dxe' y que mi madre es gueela', luna, zaguiñe' na' doña Isabel Naila cayuuna Naila lloraba ante mi. la del norte del neza lua'. Ella me hablaba con Cani' canié' hri poblado. Hrabibe na' ne ternura, diidxa do', puso en mis labios su Hra basoo zénda' alborotó el corazón, gulaquibe dulzura. bibapa ladxiduá', era que tú, mujercita, ladxido'be lu tihua lii, sheela' me dejaste. Yo le decía porqué hrua'. huiine', bisaanu' ¡Que dirán todos! que lloraba, na' tú también eres de Gudxelaabe shiñé ella me contestó así: ¡Shi guiní' binni! esas. cayuunabe', ya me embriagué con Lii pe' careeu' ne gudxibena' otro hombre, Demasiados errores zacá. sacarí: ya no soy Naila para tuviste, ma gudxite' lii ne tí. Stale stale pe' al no decirme que te sti nguiiu, nga bicheeu, ibas: Ya me embriagué con ma cadi stiu nga ti que ña'bu' na' desvariaste y te otro hombre, ladxidua'ya'. pa ma' cheu': fuiste: ya no soy Naila para nisi guca í'cu' ne hasta mis trapos te Ma gudxite' lii ne tí. zeu': llevaste. sti nguiiu, Naila, di porqué me ni hribaque', ni ma cadi stiu nga Desde que dejaste abandonas, hracua' gucoou' ladxidua'ya'. nuestra casa, tonta, si bien sabes zeneu'. adormilado me Naila, gudxi na' que te quiero; De dxi lii levanto y veo tu shiñé cusaanu' vuelve a mi, ya no gushañeeu' de cocina: na', busques otro hra lídxinu, utensilios, metate y huati, nanu cou sendero. hriasacaanda' tus platos, nadxieelii; Te perdono porque hreguuya' xcuzina desde que no estás bibigueta ne na', sin tu amor, lu': están boca abajo. cadiguyubu stobi. se me parte el xpladuyú lu' Cabeeza' lii ti pa corazón. Dormido o despierto xninchaa lu' ne qui guínilu', siempre estás en mis Naila, di porqué me xquiiche lu', zuninálu' pensamientos. abandonas, de dxi zeelu' ladxidua'ya'. Si de verdad ya te tonta, si bien sabes guiraani' neshe' fuiste Naila, gudxi na' que te quiero; hrilú. con alguien shiñé cusaanu' vuelve a mi, ya no Ora hrase', ora regresame mis ropas na', busques otro hribáne' raídas. huati, nanu cou sendero. lii zuguaa lu' lu nadxieelii; Te perdono porque Mucha gente xquendabiaane'. bibigueta ne na', sin tu amor, comenta: Ya que sha pa cadiguyubu stobi. se me parte el Hoy las bodas huandí' ma' zeu' Cabeeza' lii ti pa corazón. parecen mentiras. shabayuxhe' qui guínilu', Se sirve res, gallina y gu'yu' tu zuninálu' corona de flores en la guseendaneu'. ladxidua'ya'. tarde... Yanna ma stale en eso todo parece binni hruuya' ni': real. Bola lari Ropaje Guendasheela' Si fueras una dama, nuu yanna cadi Nase febe huadxí De la milpa venía en mujer, dxandi'. zénda' de hra la tarde un jueves. no terminarías de esa Hrati yuze ne ñaa. Por la ladrillera se me manera. bere, la' pa' huadxí... Pregonas que me ora bíya' zidi'du. Estribillo ora que si hruluí quitaste una venda. Bizeete Hermoso huipil llevab guiraani' huandí'. ¡Tampoco querida! Si as, a eso vamos... Sicarúpe bidaani' Pa ñuu llorona, ¡Aún hay mujeres! neelu, xquendabiaanilu' que la virgen te creí. gunaa' nibiina, liá, zaca'na' ti shunax Estribillo que ñuu dxi nizá hi lii. lu' zacá. Si porque te quiero, q Canani'u guleeu Bizeete uieres, guixhi' lua'. llorona, ¡Co' sha shuncu! Za'cu ti cayanaxhi quieres que te quiera Pa nga ni... ee'lii, más. ¡Nuu hru' gunaa'! gunaa' nibiina, hracala'dxu', jma Estribillo ganaxhiee'lii. Si ya te he dado la vi Gunaa' nibiina La Llorona Bizeete da, llorona, Guiraa' hra'bica n Todos me dicen; el ne Pa ma bidiee' lii g que más quieres, qui a' ya'se, gro, uendanabani stin eres más. gunaa' nibiina, llorona, e, ya'se, ni nanna hr negro pero cariñoso. gunaa' nibiina, Si porque te quiero, q anashí. shiru' hracala'dxu' uieres, Estribillo , hracala'dxu' má. llorona, Bizeete Yo soy como el chile quieres que te quiera Za'cu ti cayanaxhi Na' naca' scasi ti verde, más. ee'lii, guiiña yaa', llorona, gunaa' nibiina, Estribillo gunaa' nibiina, picante, pero sabroso hracala'dxu', jma nayaana', ne nani . Si ya te he dado la vi ganaxhiee'lii. xhe. da, Estribillo Bizeete llorona, Bizeete ¡Ay! de mi llorona, que más quieres, qui Pa ma bidiee' lii g ¡Ay!, gunaa' nibiin llorona, eres más. uendanabani stin a stine, tú eres mi shunca. e, gunaa' nibiina, Estribillo liinga shunca stin Ti Feu El Feo e. Me quitaran de quere Saa' guinícabe na Que murmuren de mí rte, Bizeete ' xpadua huíine , vida mía, llorona, saa' guinícabe qu deja que lo hagan, no Zabe'cabe na' dxi pero, de olvidarte nun epe che iní lu, digas nada, ganaxhiee'lii, ca. shíndi donda ni n qué culpa tengo si so gunaa' nibiina, Salías del templo un apa' ti feu na' y un feo, ne nabé qui zusia día, saa' guinícabe na' que murmuren de mí, anda' lii. llorona, xpadua huíine vida mía, Ti dxi zire'lu hra y cuando al pasar yo te shíndi donda ni n qué culpa tengo si so u'du vi. apa' ti feu na' y un feo. gunaa' nibiina, Lii ma nannu ca f Tú sabes que un feo Nécape' nuu tu hr No tengo culpa si can eu nga hranaxhi' sabe amar, idxiichi' to esta canción hrudí guidubi ladx entrega todo su coraz quépe hrisa'la'dxe con el idioma con que idó' ón ' lá..... yo nací. ne zachaganá ne y te llevará al altar. Shi dónda napa' tí Tú me conoces, Petr lii hruunda' ca son h (Se repite) ona, rí (Se repite) a nadie he lastimado; Tú sabes cuánto te a ne diidxá ni guleni si cometí alguna falta, Lii nga nannu pab mo, á'..... Petrona, iá nga nadxieelii mi corazón te ama ta Lii hrunibio'u na', mi amor por ti ha sido ladxiduá' nga nad nto; Petrona, . xiee' ne lii si murmuran de mí en Guiruti' qui hrune pa guiní cabe na' tu presencia, Dijiste que podríamos naya'..... neza lú'lu diles que soy tu ídolo salir en "Todos los Sa Pa nuzabe' shish gudxi lácabe na' n santo. ntos", a dónda, Petrona; ga xpidó'lu pero siempre dices a Tú sabes que un feo dónda tí pur lii hre sí. Lii ma nannu ca f sabe amar, saaya'..... Pasó "Todos los Sant eu nga hranaxhi' entrega todo su coraz Purtí no'u Shandú os", y ahora dices: hrudi guidubi ladxi ón niré'nu. "Hasta la Navidad, pa dó' y te llevará al altar. ¡Nisi zacanga hrin ra que veas el Nacimi ne zachaganá ne (Se repite) i'lu!..... ento." lii Gudi'di Shandú, y Tú sabes cuánto te a Cuando pasé por tu c (Se repite) anna ma nou', PA mo... asa, ayer por la tarde, SCUA Lii nga nannu pab ya oscureciendo, dijo Tú sabes que un feo tí gu'ya cou' gale iá nga nadxieelii... tu mamá: sabe amar... Niñu..... "Allá viene tu esposo. Lii ma nannu ca f Ora gudiide' hra li' " eu nga hranaxhi'.. dxu' Y airada exclamaste: . neegue' huadxí, b "Ni soñarlo" ia'zécanda..... Petronita, tú sabes bi na nñióu': Hraca' en, zeeda' sheelalu' T que hago lo que tú di ona..... La Petrona La Petrona ces. nee pe' shiana no' En nada te he fallado Ndí ngá son ni la' Éste es el Son de Pet u: ¡"Nin ñaanda"!. Petrona, Petrona rona, .... ¿Qué ya no quieres c Cheguunda'ni diid que canto en zapotec Tonahuiini. Lii ma onmigo? xazá..... (se repite o; nannú', ) porque muy pocos pa cayune' guiraa' ni Purtí dúnábee hu isanos no'u..... axhie'binnixquíidx entienden bien el esp Abati' huachee' n é' añol. e lii ¡Nja Petrona! hrienechaahui' di Aunque hay gente qu Shi gúcca sha ma dxastiá..... (se rep e se molesta, qui nou'. ite) me tiene sin cuidado. Yu’u yute Papaloapan iku xichí inakai, Letra en Español yatni indu ie ni ya’u; Ante noche fui a tu casa, te koni ndakotu nui. Tres golpes le di al candado Ni xini ui lungu kuati, Tú no sirves para amores, Tienes el sueño pesado. ¡Ay! Sandunga, Sandunga chitustna’abe ini taka; Mamá por Dios.Sandunga, no seas ni kachi xi yò ndekotu ingrata. ni koni tiaku ña kachii. Mamá de mi corazón. Aii Sandúnga jan. ¡ai! Sandúnga koo, Me ofreciste acompañarme ; Ai! Sandinga inga bi ichi; Desde la iglesia a mi choza, Yu`u nsidaa xan indu ndabi naa. Pero como no llegaste Tuve que venirme solo.A orillas del Ma bada naxikoni’i. Papaloapan Sikuiin daku’i xi dini Me estaba bañando ayer, ña kimka xito naa: Pasaste por las orillas nú xito. masa ko`u niii Y no me quisiste ver.Estaban dos nú xi’u yuu, masa kotu tortolitas. Arrullándose en su nido, Y por más luchas que te hice Te hiciste desentendida. ¡Ay! Sandunga sí, ¡Ay! Sandunga no,¡Ay! Sandunga del otro lado Donde quiera que pego un brinco yo, Yo siempre caigo parado Mosquito no mortifiques, Con tus cantos mal sonantes, Si me cantas no me piques Si me picas no me cantes Letra Sandunga en Zapoteco Ñuú iku ni sa’in be’u, ni dakasin uni xichi; animo ma tu’a bia, kua’a sasntu’u yo kidu, ¡Ai! Sandunga, Sandunga ña’a xi Dios.Sandunga, ma tu’a biu; ña’a chi nduu sto’o yu. Ni kachu xi, iini nu’nda nde beñu’u xi ndé be’i, do ña miu koni ndekunu, mindai ni naxikokuin. LETRA DE CANCIONES EN NAHUATL