Sunteți pe pagina 1din 20
1. LICH SU TRIET HQC PHUONG DONG CO DAI; LICH SU’ TRIET HQC HY LAP CO DAI- SU GIONG VA KHAC NHAU GIU'A CHUNG. Lich sir triét hoc 14 mén hoc mang lai cho nguéi hoc nhimg hiéu biét mang tinh hé théng vé qué trinh hinh thanh va phat trién tu duy Triét hoc- co so cia tr duy ly Iudn nhan Jogi. Qua d6, lam phong pht déi sng tinh than va nang cao ndng luc sit dung tu duy vao viée giai quyét cdc van dé do nhan thtte khoa hoc va thyc tién cudc séng dat ra. Nhing hoc thuyét triét hoc dau tign trong lich sir xuat hién vao khoang thé ky VIII- VI (Tr CN) 6 an D6 cé dai, Trung Quéc c6 dai, Hy Lap va La Ma cé dai va & mét sé nude khac. 1. Lich sir triét hoc Phuong Dong cé dai, Lich st cdc nén van minh nhin loai da cho thay, thoi diém bat 8 vio khoang 3000 nam TCN. Trén 3 ving dat cha, Triét hoc Phuong Déng cé t rng I6n véi nhiéu dan téc khac nhau 1a vig Trung c4n déng, ving an D6 va ving Trung Quéc. Ving Trung Cin Déng céch day 5000 nm da phat sinh nhiéu nén van minh ruc 13, tién b6 nhat hic bay gid. Khoang trén 300 nim TCN, nhimg thanh tyu vé Triét hoc cla ving trung cn déng da bi chia thanh 2 nga, nga thir nhat gia nh4p vao van minh Ba Tu, nga thit hai gia nhip vao vin minh Hy Lap. Phan cn Iai bj King quén va hoan toan khéng cé diéu kién nay sinh. au nia 1a dao Hoi truéc su banh trudng, thong tri tuyét déi cla dao Do Thai Do dé, Triét hoc Phuong Déng tir thoi cé dai nay chi cn néi bat hai nén Triét hoc Ién- dé la nén Triét hoc dn D6 va nén Triét hoc Trung Quéc. Hai nén triét hoc nay phat trién ruc r& vao cudi thoi ky cé dai va dau thoi ky phong kién. a. Triét hoc dn Dé cé dai- Lich sit hinh thanh va phat trién. An D6 1a mét dat nude rong 1én thugc ban dao Nam 4 bao gdm ca nude Pakixtan, Bangladét va NéPan ngay nay. Khap ving tir Dong Bac va Tay Bac cia 4n D6 cé dai nai non tring digp véi day Himalaya ndi tiéng kéo dai 2.600 km. Day nai Vindya phan chia 4n D6 thanh 2 mién Nam va Bac. Mién Bac cé hai con sng Ién 1a séng 4n 6 phia Tay va séng Hing & phia Déng, ching tao nén hai dng bang mau m6- cai ndi cia nén van minh c6 An DG. Trude khi dé ra bién, séng 4n chia lim 5 nhdnh va bién hru vue cia minh thanh déng bing Pungidp. Déi véi ngwdi dn DS, séng Hang 1a dong séng linh thiéng c6 thanh phd Varanadi bén bé, noi day tir ngan xwa, nguéi dn D6 cw hanh Ié tim truyén thong mang tinh chat ton gido,... Cu dan 4n Dé rat da dang va phite tap vi nhiéu b6 tOc khée nhau, nhung vé ching téc, co hai loai chinh 1a nguéi Dravida ew tra chit yéu 6 mién Nam va nguéi Arya chi yéu séng & mién Bac. Tir trong nén van minh s6ng n cla ngudi ban dia Dravida xa xua, Nha nuée 4n D6 c6 dai da xuat néng nghigp, thi céng nghigp, thong nghigp da hinh thinh. Tuy nhién, dén dau thé ky XII TCN, thién tai (li lut trén sng én) da lam 6. Voa khoang thé ky XV TCN, cdc bé la Arya & Trung 4 x4m nhap vao én D6. Ho dinh canh, dinh cw va tién hanh qua hign, cc nganh nghé cho nén van minh nay sup du muc trinh né dich, déng hoa, hén ching véi cdc b6 lac ban dia Dravida. KInh té tigu néng két hop véi thi céng nghiép gia dinh mang tinh ty cung, ty cdp lay gia dinh, gia téc cia ngudi Arya lam co sé, da tao nén tang vig chic cho cdc céng xd néng thon ra déi va sém duge khang dinh. Trong mé hinh céng x4 néng thén, toan bé rudng dat déu thudc quyén so hitu Nha nude ciia cdc dé vuong, Nha nuée két hop véi ton gido tri nhan dan va béc 19t ndng n6 céng xc; tn gido bao trim moi mat déi séng xd con nguéi séng nang vé tam linh tinh than va khao khat duge gidi that. Ciing trong m6 hinh nay da hinh thanh 4 dang c4p v6i sw phn biét hét strc khdc nghiét va dai dang. Do la: Tang li - dang cap cao quy nhat trong x hdi bao gdm nhimg ngudi hanh nghé té 18; quy t0c - ding c4p thir hai trong xa hdi - bao gom vua, chia, tuéng linh, binh dan ty do - ding cap thir 3 trog xa hdi - bao gom nhing nguéi 6 chut tai san, rudng dat; tign nd hay né 1¢ - ding cap thdp nhat va dong dio nhat - bao gém nhiing ngwdi tan cing khéng c6 quyén Igi gi trong xd hdi. Ngoai su phan biét ding cdp nhw trén, xa héi An Dé cé dai cén cé sy phan biét vé chiing tc, dong doi, ton gido, nghé nghiép. Nhiing sy phan nay da tao ra nhiing xung d6t ngam ngam trong xa héi nhung bj kim giét béi sic manh vat chat va tinh thin cla Nha nuéc - ton gido. Xa h6i van dng, phat trién mét cach chim chap va nang né. Tuy vay, nhan dan An D6 van dat duge nhimg thanh tyu van hod tinh thin rye 13. Vé van hod, chit viét di duge ngudi 4n D6 sdng tao tir théi van hao Harappa, sau d6 chit Kharosthi (thé ky VICN) ra doi; chit Brami duge ding rong rai vao thei vua Axéca, sau cing, né duge céhe tan thanh chi Dévanagari di viét tiéng Xanxerit. Van hoc c6 cde b6 Véda - 1a cdc than thoai dién ca truyén Khau duge sang tao trong mét quang théi gian dai hon 1000 nam; sau dé, né duge ghi thanh gido ly cla dao Ba lamon. Véda von 6c nghia la hiéu biét, no 1a nén tang tu tuéng t6n gido - triét hoc - chinh tri ctia dn D6 cd dai; cdc b6 Sir thi (Mahbarata, Raymyana....) nghé thuat néi bat 1a nghé thuat tao hinh nhu kién trac, digu khic duge thé hién trong cdc cung dign, nha chita, thap, King tam, tru da.... (thép Xansi (Sanchi)), tru dé Sarnath, ling Tajmaha, céc tugng phat va tugng than. Vé khoa hoc tw nhién: Ngudi an BO da lam ra lich php, phn biét duc 5 hanh tinh va m6 sé chom sao; da phat hign ra chit sé thap phan, s6 x, xay dumg mén dai sé hoe da biét cach tinh dién tich cde hinh don gin va xc dinh duge quan hé gitra cdc canh cia mot tam gide vung; da dua ra gid thuyét nguyén ti. Ngudi 4n Dé cing cé nhiéu thanh twu trong y duge hgc. Vé ton gido: An Dé 1a noi san sinh ra nhiéu tén gido, trong dé quan trong nhat 1a dao Ba lamén (vé sau 1a dao Hindu) va dao phit, ngoai ra con c6 cdc ton gido khac nhu dao Jaira, dao xich.. Tao nén va nudi dudng céc thanh tuu dé 1a lich sir An D6 cé va trong dai. ‘h str nay gom 4 thoi ky. Thdi ky van minh Séng An (tir giita thién nién ky III dén giita thién nién ky II TCN). Nén van minh nay duge biét dén qua sy phat hién hai thanh phé bj chén vai Haréppa va Mohenjo Daroo 61 wu vue Séng 4n vao nam 1920 nén con duge goi li van hod Haréppa. Thoi ky van minh Véda (tir gitta thién nién ky I dén thé ky VI TCN). ‘Nét néi bat cua nén van minh nay 1a sy tham nhap cia ngudi Arya tir Trung 4 vao khu vye ciia nguéi bin dja sém phan dnh sinh hoat ciia ho, va sy pha tron gitta hai nén van hod - tin nguéng cia hai ching t6e khae nhau. Ché d6 ding cap va dao Balamé6n xuat hién gop phan hinh thanh m6t nén van hoa méi cia ngudi An D6 - van hoa Véda. Thdi ky cdc vuong triéu déc lip (ti thé ky VI TCN dén thé ky XII) day 1a thoi ky c6é nhig bién dng én vé kinh té, chinh tri - x@ hdi, tw tung - van hod... véi su ra ddi ctia cc quéc gia va su hinh thinh cdc trudn phai Triét hoc - t6n gido lon cia An BG. Thé ky VI TCN, & An D6 c6 16 nude nho trong do nuée manh nhat la Magada nim & ving ha luu séng Hing. Nam 327 TCN, sau khi diét dug dé quéc Ba tu rong lén, quan di Makédénia do Aléch xangdro chi huy da tién chim An Dé. Nhung do qué mét moi ma ho khéng dui site tin céng nuée Magada. Aléch xang dro cho quan rit lui, Khi quan di Makéd6nia rat lui, thi linh Sandragupta, biét higu Mérya (chim céng) linh dao phong trio déu tranh gidi phéng, danh dudi quan Makédéria ra khoi An D6, lim chi ving Pungiap, lp nén vwong triéu Morya - vuong triéu huy hoang nhat trong lich sir An D6 cé dai. Vo thei vua Axéca (273 - 236 TCN), vuong triéu Mérya cye thinh, voi dao phat phat trién rye 1, Sau dé vuong triéu suy yéu dan va bj digt vong vao nim 28 TCN. An D6 bj chia cat. Dén thé ky I, b6 toc Cusan (cing huyét théng v6i ngudi Tudc) tir Trung A tran vao va chiém ldy ving Tay Bac lap nén nude Cusan. Vao thi vua Canixea (78 - 123), nuée Cusan phat trién rye 1%, dao phat lai hung thinh, rdi sau 46 suy yéu dan, lanh thé thu hep lai trong ving Pungidp, va cudi cing bi diét vong vao thé ky V. Dit bi chia cat, nhung vao nam 320, vuong triéu Gupta di duge thinh lap ¢ mién Bac va mét phan mién Trung An D6. Tir nim 500 dén nam 528 mién Bac An D6 bi ngudi Eptalit chiém dong. Nam 535 vuong triéu nay bi diét vong. Nam 606, vua Hac sa lap nén vuong trigu Hac sa himg manh 6 mién Bac, nim 648, éng mat vuong triéu cing tan ri. Ngay tir diu thé ky XI, cdc vuong tridu hdi giao 6 Apganixtan luén tin céng An D6; dén nim 1200, mién Bac An Dé da bi sép nhap vao Apganixtan, Thoi ky cde vuong triéu Ié thude (tir thé ky XIII dén gitta thé ky XIX). Nam 1206, vién tong déc Apganixtan 6 mién Bac An D@ da tach mién Bac An DG ra thinh m$t nuée riéng biétty minh lam Xuntan (vua), dong dé 6 Déli va goi tén nude 1a Xunta Dé li (1206 - 1526)... trai qua 5 vuong triéu do ngudi hoi gido ngoai téc cai tri, dén nam 1526 dong déi ngudi Méng cé 6 Trung 4, bi tuéc hoa theo dao Héi tan cong va chiém lay An D6 lap nén vuong triéu Mégén. Nam 1849, thyc din Anh bat dau chinh phyc An D6. Nam 1857, vuong triéu Mégén bj diét vong. An D6 tré thinh thude dja cia thye dan Anh, Cae dae diém co ban cia Triét hoc An Dé 6 dai. ‘Tat ca nhimg yéu t6 tu nhién, kinh té, chinh tri va tri thie di hop thinh co sé hign thye cho sy phat trién nhiing tu twéng triét hoc - ton gido An D6 cé dai. Can cit vao su phat sinh va phat trién cia nhiing tu tong triét hoc - ton gido cia ngudi An D6 cé dai thi c6 thé n6i toi ba giai doan sau day. Giai doan thie nhdr: (tit gitta thién nién ky II TCN dén khoang giita thién nién ky Il TCN). Day 1 giai doan thudng duge goi la nén van hoa Harappa (hay nén van minh séng An) - khoi dau cia nén van hoa An D6, ma cho téi nay ngudi ta con biét qua it vé né ngoai nhimg tu ligu khao cd hoc vao nhimg thip ky dau thé ky XX. Giai doan thir hai: (Tiép n6i giai doan thir nhat t6i thé ky VII TCN). Day la thoi ky c6 sy tham nhap cia ngudi Arya (g6e An - Au) vao khu vye cla ngudi Dravida (nguéi ban dia). Day 14 sy kign quan trong vé lich str, dénh dau su hoa trdn giita hai nén van hod - tin ngudng ciia hai ching tc khéc nhau, Chinh qué trinh nay da lam xudt hién m6t nén van hod méi cia nguoi An D6; nén van hoa Véda. Giai doan tht ba: trong khoang 5 - 6 thé ky (tir thé ky VI TCN dén thé ky 1 TCN) day la thi ky An D6 cé dai cé nhimg bién déng lon ca vé kinh t8, chinh tri xa hGi va tu tuong cing 1 thoi ky nén kinh té chinh trj x4 hdi va tw twong cing la théi ky hinh thanh cdc truéng phai triét hoc - t6n gido én. Dé la 9 théng tu tuéng lén, dugc chia lam hai phdi chinh théng va khong chinh théng. Thuéc phai chinh théng gém c6: Sankhya, Mimam, Védanta, Yoga, Nyaya, va Vaisésika. Thudc phai khong chinh théng cé Jaira, Lokayata va phat gido. Tir hoan canh lich str va truyén thong Véda, triét hoe An D6 cé dai da hinh thanh va phat trién. Chinh Upanisét - tac pham Véda xuat hign mudn nhit - da thé hién r nhimg triét ly su sc ctia ngudi An D6. Nhimg triét ly nay da tao thanh nhig mach suéi ngdm lam phat sinh ra nhiéu dong chay tu tung. Triét hoc - tén gido cua An D6. Upanisat cé ly gidi nhimg van dé vé ban thé - nhan .. n6 anh huéng s4u dam dén déi séng tinh thin cia sinh, vé sw Sng - cai cl ngudi An D6 néi riéng, cua nhiéu dan toc Phuong Déng néi chung. Da cing duge hinh thanh va phat trién tir trong truyén théng Véda, nhung cac truéng phai triét hoc An Dé cé dai lai luén xung d6t in nhau va su xung d6t nay kéo dai cho dén hét théi trung dai. Tuy thude vao vigc cé thita nhan hay khéng quyén uy, ste manh cia Véda ma cdc truong phai triét hoc An D6 duge chia thanh hé théng chinh théng va hé théng khéng chinh théng. Mac dit cé nhimg trudng phdi, hé thong khac nhau nhung nhin chung, triét hoc An D6 6 dai cé nhing dic diém co ban sau: Thit nhat, do chju anh hudng béi tinh than Véda ma triét hoc An DO dai khong thé phan chia 16 rang thinh chi nghia duy vat va chi nghia duy tim, phép bign chimg va phép siéu hinh (nu triét hoc phutong tay), ma cha yéu durge chia thanh cac hé tl éng chinh théng va cdc hé théng khéng chinh théng trong cae truéng phai triét hoc cu thé Iuén cé su dan xen gitta chit nghia duy vat va. chii nghia duy tam, gitta phép bién chtmg va phép siéu hinh véi nhau. Thit hai, do chiu anh hudng sdu sic béi cdc tu tuéng ton gido ma triét hoc An D6 cé dai thong 1A mot b6 phan ly lun quan trong tao nén ndi dung gido ly cia cde t6n gido I6n, Tuy nhién, t6n gido cia An D6 khong co xu hudng "huéng im kiém stre manh noi thugng dén (nhu cac ton gidéo phuong tay) ma dé phat hién ra ste manh ctia linh hén cd nhin con ngudi, vi vay, triét hoc An D6 cé dai ngoai cé xu huéng “hudng néi" di sau tim hiéu déi séng tam linh, tinh mang nang tinh chit duy tam chi quan va than bi. Thit ba, triét hoc An D6 cé dai da dat ra nhiéu van dé, song no rat quan tim dén viée giai quyét cdc van dé thuéc vé linh vue nhn sinh, nhim tim kién con dudng gidi thoat chimg sinh ra khoi thyc té khic nghiét cla cudc séng do ché dé ding ep tao ra b, Diéu kign lich sit ra doi va phat trién, cdc dic diém co ban cita triét hoc Trung Hoa cé dai. - Trung Hoa li mét dat nude rong én thudc ving Dong 4. Trén linh thé Trung Hoa cé hai con s6ng Ién chay qua: Séng Hoang Ha 6 phia bac va song Truong Giang ¢ phia nam. Lic méi lap quéc, tite vao thé ky XXI TCN, Trung Hoa chi la m6t ving nho ¢ trung lu séng Hoang Ha. Dan dan, lanh thé duge mé rong, dén thé ky XVIII vé co ban duge xac dinh nhu hién nay, Dn tc chii yéu cia Trung Hoa hign nay 1a dan t6c Han, ma tién than cia né c6 ngudn géc Méng Cé, duge goi 1a Hoa Ha (hay Hoa/Ha), séng du myc thich sin bn va chinh phye. Con cu din phia nam Trudng Giang la cac dan t6e an hoa. Bach Viét, cha yéu séng bang néng nghiép, dinh canh, dinh cu, cé nén riéng, nhung sau nay, dan dan bj dan t6c Han dong hoa. Lich sir Trung Hoa cé dai day bién dong co thé khai quat nhw sau: Theo truyén thuyét vao théi cé Trung Quéc 1a mét xa héi thanh binh do nhimg thi Tinh tai dire dan dat la Phuc Hy, Than Néng, Toai Nhan (thoi Tam Hoang). Dén nia dau thién nién ky III TCN. 6 ving Hoang Ha xudt hién m6t tha Tinh bé lac ho Co, higu la Thién Vién, ma ngudi Trung Hoa tn goi 1a Hoang Dé, va coi 1a Thuy t6 cia minh. Tiép theo Hoang Dé 1a Chuyén Htc, Dé Céc, Dudng Nghiéu, ‘Ngu, Thuan va Ha Vii ciing 1a nhiing thd linh tét (thoi Ngii Dé), Khi Ha Vai mat, nha Ha, con la Khai duge ton lén lim Vua. Trung Quéc bat dau tir vuong t va trai quza hai vuong triéu nha Thuong a nha Chu. Vuong trigu Ha (thé ky XXI - thé ky XVI TCN) do Ha Vi dat nén mong, 16 chi méi tai toi thoi vua Kiét thi bj diét vong. Thoi nay, ngudi Trung Q biét ding dng dé, chit viét chua c6, din cu séng phan tan chju sy chi phéi boi nhig thé lye ty nhién va ma thuit. Vuong trigu Thuong (cn goi 1a An, thé ky XVI - thé ky XII TCN) do Thanh Thang thinh Ip tn tai téi thoi vua Try thi bj digt vong. Théi nay, ngudsi Trung Quéc séng dinh canh, dinh cu, biét ding déng thau khai khin rung dat va thye hign dudng 16i tinh dién; ma thuat dug thay bang tin ngudng tho phung 16 tign va thin xd - tic; y tuéng lugng siéu nhién hinh thanh qua biéu tung é (Thugng ay Troi); chi viét da x Vuong triéu Chu (thé ky XII - 221 TCN) do Van Vuong thanh lap, tn tai hon 8 thé ky trai qua théi Tay Chu déng d6 6 Cao Kin, truéc 771 1 hign, °N va thoi Dong Chu dong dé 6 Lac Ap. Thoi Tay Chu, dat nuée Trung Hoa tuong déi én djnh. Nhung sang thoi Dong Chu, khi dé sat duge ding phé bién, cac ché 46 so hitu tu nhan vé rung dat duge hinh thanh thay thé cho ché d6 rudng dat tinh dién trade do da lam nay sinh mét loat nhimg thé lye chinh tri mdi. Dé 1a tang x4 hi roi vao tinh trang réi ren, cdc gid tri chudn muc cong ding bj dao 1dn. Su tranh gianh dia vj xa hdi cia cdc thé lye chinh tri da day x4 hoi Trung Hoa c6 dai vao tinh trang chién tranh khéc ligt. Thoi nay bao gém hai thdi ky nhé 1a Xuan Thu (722 - 481 TCN) va Chién Quée (403 - 221 TCN). Thdi Xuan Thu dat nude loan lac véi hon 400 cudc chién 1én nho lam cho 160 nuéc ban dau sau hon hai thé ky danh nhau chi con lai 5 nude lén 1a TS, T4n, Téng, Sé, Tan (cuc dign ngii ba). Sau dé xudt hién nay nuée nita i Ngé va Viet (cue dién that hing). Vao thai Chién Quéc nhimg cai cach higu qua da lam cho nha Tan ngay cang manh. V6i sy linh dao cla Tan Thuy Hoang, nha Tan da tigu diét cde nude khic, théng nhét giang son, x4y dung nha nude phong kién trang wong tip quyén dau tién cla xa hdi Trung Quéc. - Cac dac diém co ban cua triét hoc Trung Hoa cé dai Mac di x4 hdi day bién déng nhung trong sy bién dong d6, nhan dan Trung Hoa da tao nén mét nén van hod rat ruc ro vé chit viét. Chit giap cét ra di tir thi nha Thuong duge cai cach thanh chit kim vin vao thoi Tay Chu, ching duge goi chung la chit Dai trign, Sang thoi Tan Thiy Hoang chit Tiéu trign ra d6i rdi théng qua chit 1é, xudt hién chi Han. Vé van hoc: Cé Kinh thi va Tho Duong cing hang loat tiéu thuyét Minh - Thanh Vé sir hoc: Ngoai cde séch Xuan Thu, con c6 Sit ky, Han thir va nhiéu bd sir do quan sit clia nha nude bién soan. - Vé toan hoc, thién van hoc php, nguéi Trung Hoa ciing ¢6 nhimg thinh twu ruc 16, Dac biét, ho cé mét nén y duge va gido duc dao toa rit chi tiét, c6 tac dung rit 1én dén doi séng nhdn dan trong nude va nhiéu nuéc trong khu vue Ngoai ra phai ké dén nhimg phat minh, sing ché ky thuat cla nguéi Trung Hoa la gidy ky thuat in, la ban va thuéc sting... Ching da tao nén nhiéu hé thong triét hoc nhim dua ra nhimg phuong cach gidi quyét khac nhau cho nhimg van dé thue tién chinh trj - dao dire - x4 hoi ma théi dai dat ra. Tu thé ky XV TCN dén thoi Xuan Thu, nhiing tu tuéng triét hoc it nhiéu da xudt hién, nhung vé co ban, ching van chua thé hién nh mét hé théng. Thé gidi quan than thoai - tn gido chi phéi manh déi séng tinh thin cua nguéi Trung Quéc. Da vay, trong chuong Héng Pham cia Kinh thu van néi bat tw tung cizu tri, tte 9 phép ty nude: ngii hanh, ngii sy, bat chinh, ngii ky, hoang cue, tam dite, ké nghi, thr trung, ngii phiic - Inc cue; trong dé, ngii hin, nga su, bat chinh thé hign r6 triét ly vé vi try va nhan sinh - x4 Oi. Con trong Kinh Dich, ndi bat tw tuong ve Am duong, Bat quai. Ching khéng chi duge ngudi Trung Quéc ding dé béi toan ma né thé hién triét ly cia ho vé vii try, xa hoi va con ngudi, Tu tuéng triét hoc cé tinh hé théng dugc hinh thanh trong théi Xuan Thu - Chién quéc. Day 1a thoi dai tu tuéng duge gidi phong, tri thire duge phd nhiéu hoc gia dua ra hoc thuyét cua minh nhim g6p phan bién déi x4 hdi, khac phuc tinh trang loan lac by Iéu nay. Cé hang tram hoc gid véi hang tram tac pham ra déi, cho nén théi nay cén duge goi la thoi Gach ga chu tir. Trong hang trim hoe phai dé ¢6 6 hoc phai lon la Am duong gia, Nho gia, Dao gia, Mac gia, Phap gia, Danh gia. Sang thoi ky phong kién hung thinh, Nho gia da vuon lén vai tro théng tri, Nam 136, Han Vi Dé chap nhan kién nghj cia Déng Trong Thu nén da ra Ignh bai truat bach gia, déc ton Nho thudt. Mac di duge dé cao, nhung dé git vai trd théng trj lau dai, Nho gia phai hp thy céc tw tuong cé gid tri ca cdc truéng phai khic. Didu nay dua dén sw phat trién dan xen, thim nhap lin nhau cua cde truéng phai triét hoc Trung Hoa. Nhin chung, triét hoc Trung Hoa cé dai 6 cdc dae diém sau: 10 dai ld mot hé théng dd van dé triét hoc, nhung n6 chit yéu 4p trung gidi quyét nhimg van dé do thy tién M6t la: Triét hoc Trung Hoa 8, bao quat nhiéu dao dite - chinh tri - x4 hi cua théi dai dat ra. Hai tiét hoc Trung Hoa cé dai ban nhiéu vé van dé con ngudi, dic biét 18 nguén géc, sé phan, ban tinh... cia con nguéi, nhim mang lai cho con nguéi mét quan nigm nhén sinh ving chic, giép con nguéi dinh huéng hoat d§ng trong diéu kién xa hi phite tap va day bién dong Ba la: Triét hoc Trung Hoa cé dai ciing bi chi phéi béi cude déu tranh gitta chi nghia duy vat va CNDT, nhung dé 14 cude dau tranh xung quanh van dé con ngudi: Vi vay, van dé vé quan hé gitta con ngudi véi Trai, Dat (Thién - Dja - Nhan) hhge nay An dé mang tinh xuat phat va xuyén sudt qua toan bé nén triét Bon Ia: Trong qué trinh tén tai va phat trién cia minh, cdc trong phai triét hoe Trung Hoa cé dai khong chi phé phan, xung dOt nhau ma con biét hap thy nhiing tu tuéng cia nhau dé bé sung, hoan chinh ly Iudn cla minh va chiu anh huéng it nhiéu tu tuéng bign chimg trong Kinh dich. Il. DIEU KIEN LICH SU RA DOI VA PHAT TRIEN, CAC DAC DIEM CO BAN CUA TRIET HQC HY LAP CO DAI 1. Didu kign lich sit ra doi va phat trién triét hoc Hy Lap cé dai Hy Lap cé dai la mét quéc gia cé khi hau 6n hoa va réng lén bao gdm Nam ban dao Ban Cang, mien ven bién phia Tay tiéu 4 va nhiéu hon dio & bién Egié. Mién luc dia Hy Lap chia thanh 3 khu vue Bac bé, Trung b6 va Nam b6. Trung bé cé nhiéu day mii ngang doc va nhimg déng bang tri phi véi nhimg thanh phé quan trong nhu Aten (Thénes), Nam b@ la ban dao Pélépéngnedo (Pélépnnése) voi nhiéu déng bang rong 1én phi nhiéu thudn lgi cho vi tring trot. Ving be bién phia déng cla ban dao Ban cing khic khuy tao nén niéu vinh, hai cng thuan Igi cho nganh hang hai phat trién. Cac dao trén bién Egié 1a i noi trung chuyén cho viée di lai, buén ban gitta Hy Lap véi cdc nuéc Tiéu A va Bac Phi. Con ving ven biéu tiéu 4 li du méi thong thuong giita Hy Lap va cdc nuéc Phuong Déng... Voi diéu kién ty nhién thudn Igi nhu vay nén Hy Lap cé dai som tré thinh, mét quéc gia chiém hitu né I¢ co mét nén céng, thuong nghiép phat trién, mot nén van hod tinh thin phong phit da dang. Lich sir Hy Lap cé dai trai qua 4 thoi kj: thoi ky Co vét - Myxen (Crate - Mycens), thai ky Home (Homére) thai ky thanh bang, thai ky Maxedéin (Macédoine) + Théi ky Créte - Mycens (dau thién nign ky III - thé ky XII TCN): Dua trén cng cu déng thau, & ving Crét va Mycens da hinh thanh cde nha nuée hing manh. Nam 1194 - 1184 TCN Mycens da tan cong va tiéu diét thanh Toroa (Troie) 6 Tiéu A, nhung sau d6 nguéi Déviéng voi vi khi bing sat tién xuéng va tiéu diét cdc quéc gia 6 Créte va Mycens. Thoi ky Homére: (Thé ky XI - IX TCN(. Day 1a thai ky Hy Lap c6 dai buéc vao x hdi chiém hitu né né voi sw xudt hign va nhanh chéng khang dinh cia ché 46 sé hiu tu nhan kéo theo sw phan hod giau nghéo, sy ra déi va xung d6t giai cdp dign ra manh mé. + Thoi ky Thanh bang (thé ky VIII - VI TCN). Day la théi ky quan trong it trong lich sir Hy Lap cé dai, Lie bay git dé sat duge ding phé bién, nang xuat lao dong ting nhanh, sin pham thing du doi dao, ché d6 sé hitu tu nhan duge cing ¢6... x2 hoi bj phan hod ra thinh lao dng chan tay va lao dng tri 6c, Dat nude bi phan chia thanh nhiéu nuée nh: méi nuée lay mot thanh phé lam trung tam, trong dé, Xpat (Sparte) va Aten (Athéns) la hai thanh phé hing manh nhat, lam ndng cét cho lich sit Hy Lap cé dai. Nam 6 phia nam ban dao Pélépéngnedo, Thanh bang Xpat bao thi vé chinh tri, lac hau vé kinh té - van hod, nhung lai manh vé quan sy, do dé n6 da 12 chi phéi céc thanh bang lan can. Nam 530 TCN, Xpat da cam Pelépéngnedo tranh quyén ba chi & Hy Lap. u déng min Do phat trién manh mvé vé céng thuong nghiép va trai qua nhiéu lan cdi cach dan chi nén Thanh bang Aten c6 ché d6 dan cha va nén kinh té phat trién nye ro nhat lie bay gig. nam 490 TCN, quan Ba Tu x4m luge Hy Lap, nhung sau d6, nam 479 TCN, da bj quan d6i Aten dinh bai trén canh ding Maratoong. Vao nam 478 TCN, nhé sire manh cia minh ma Aten di quy ty 200 thanh bang khac thanh lép déng minh Délét (Déles). Do thye hanh dung 16i chinh trj - kinh t8 khac nhau ma vao ndm 431 van hoa TCN, cude chién tranh gitta hai déng minh Pélépéngnedo va Délét da xay ra & Pélépéngnedo. Nam 404 TCN, cuéc chién két thc véi sy that bai hoan toan cia déng minh Dél6t. Do luc bay gid khéng cé thinh bang nao di manh dé lam ba chi nén Hy Lap cé dai lai roi vao mét cuéc tranh gianh quyén hye méi. Thi ky Maxéd6in: Maxédéin mot nuée nho nam 6 phia bac Hy Lap nhung phat trién nhanh manh nhé giinh duge chién thing quyét dinh ma vua Philip II (382 - 336 TCN) cua xit Maxédéin trigu tap hOi nghj toan Hy Lap théng qua quyét dinh giao cho Maxédéin quyén chi huy quan di toan Hy lap dé tan céng Ba tu. Nam 336 TeN, Philip II mat, con ld Alecxandro da chinh phyc ca mOt ving rng lon Ba tu, Tay An DQ, Bac Phi va lap nén dé quéc Maxéddin dong d6 6 Babilon. Nam 323 TCN, do Aleexandro chét Tinh da danh nhau dé tranh gianh quyén lye. Sang thé ky III TCN, dot ngot ma cde tuéng ay bi chia thanh 3 nuée én (Maxédoin - Hy lap, Ai c4p va Xini va vai nuée nhé). Vao lic nay 6 phia Tay Hy Lap, La Ma da tré thanh mét dé quéc hing manh, né dang theo dudi mu dé chinh phuc phia déng Dia Trung Hai, nam 168 TCN, Maxéddin bj La Ma tigu dig Nam 146 Hy Lap bi nhap vao La Ma va sau 6, dé quéc nay chinh phye dan cac quéc gia phuong Dong khac. 13 Ché d6 chiém hitu né 1é 6 Hy Lap cé dai kéo dai cho téi thé ky IV. Trong thoi dai nay, nguoi Hy Lap da xay dyng mét nén van minh v6 cing xan lan voi nhimg thanh tyu rye 1 thuée cdc linh vue khée nhau. Chung la co sé hinh thanh nén nén van minh phwong Tay hién dai. Vi vay Angghen da nhan xét: "Khong 6 co sé van minh Hy Lap va dé quéc La Ma thi cing khong cé Chau Au hién dai duge”. Vé van hoc, ngudi Hy Lap da dé lai mdt kho tang thin thoai phong pha, nhiing tp tho chita chan tinh cam, nhimg vo kich hap dan... phan anh cue séng 860i dong, lao dong bén bi, cuge dau tranh kién cudng chéng lai nhiing lye luong tu nhién - xa ciia ngudi Hy Lap ¢é dai, vé nghé thugt, nguoi Hy Lap da dé lai nhimg cng trinh kién tric, diéu khac, héi hoa cé gid tri. Vé luat phap: ngudi Hy Lap da sém xay dyng mét nén phap luat va duge thyc hién kha nghiém tai thanh bang Aten. Vé Khoa hoc tu nhién, céc thnh tyu toan hoe, thién van hoc, vat ly... duge cae nha khoa hoc tén tudi nhw Talet, Pytago, Acximet, Gclit... som. phat hign ra. Dac biét nguoi Hy Lap cé dai da dé lai mt di san triét hoc dé s va su sic. Ché d6 chiém hitu né 1¢ da tao co sé cho sy phan hod lao dng va dé cao lao déng tri éc, coi thudng lao déng chan tay. Didu nay thic day sju hinh thinh ting lop tri thite biét xay dung va sir dung higu qua tw duy ly lun dé ngign eiru triét hoc va khoa hoc. Triét hoc va khoa hoc da ra doi va phat trién manh mé. Nén triét hoc Hy Lap c6 dai cing trai qua giai doan hinh thanh, p va suy tan cing véi lich sit Hy Lap cé dai. 4 2. Nhitng dic im co ban cha Triét hoc Hy Lap cé dai Triét hoc Hy Lap c6 dai duge coi 1a dinh cao cia nén van minh phuong Tay cé dai, va la mét trong nhing diém xuat phat cia lich sir triét hoc thé gidi. Nén triét hoc nay cé nhimg dac diém sau: M6t la: Triét hoc Hy Lap c6 dai thé hign thé gidi quan, ¥ thie hé va phuong php luan cia giai cdp chi né théng tri. Né 1a céng cu ly luan dé giai cp nay duy tri trat ty xa hi, cing cé vai trd théng tri cla minh. Hai la: Trong triét hoc Hy Lap cé dai cé su phan chia va déi lap 16 rang gitta cdc trao luu, trudng phai duy vat - duy tam, bién chimg - siéu hinh, v6 than - hiru thin. Trong dé, dién hinh 1a cud dau tranh gitta trao lu duy vat ctia Démocrit va tro wu duy tim cua Platon, gitta truéng phéi siéu hinh cia Pacménit va trréng phai bién chimg cia Héraclit... Ba la; Triét hoc Hy Lap cé dai gin bé mat thiét v6i khoa hoc ty nhién dé téng hop moi hiéu biét vé cdc linh vuc khac nhau nhim xay dung bite tranh vé thé gidi nhw m6t hinh anh chinh thé théng nhat moi sw vat, hién tugng xay ra trong n6, Do trinh dé tu duy ly Iwan con thap, nén khoa hoc ty nhién chua dat téi trinh 46 mé xé, phan tich ty nhién dé di sau vao ban chat sy vat ma né mdi nghién ciru ty nhién trong téng thé dé dung nén bite tranh téng quat vé thé gidi. Vi vay, cdc nha triét hoc déng thdi 1 Je nha khoa hoe ty nhién, ho quan sat truc tiép cdc hign tugng tu nhién dé rat ra nhimg két ludn triét hoc Bon la: Triét hoc Hy Lap c6 dai da xay dyng nén phép bién chtmg chat phac. Cae nha triét hoe Hy Lap cé dai nghién ciru phép bign chimg dé nang cao ngbé thuat hig bign, dé bao vé quan diém triét hoc ciia minh, dé tim ra chan ly. Ho da phat hién ra nhiéu yéu t6 cia phép bign chimg, nhung chua trinh bay ching nhur mét hg théng ly Iudn chat che. Nam la: triét hoe Hy Lap coi trong van dé con ngudi, Cac nha triét hoe Hy Lap cé dai da dua ra nhiéu quan nigm khac nhau vé con ngudi, cé ly gidi van dé 15 quan hé gitta linh hén va thé xac vé doi séng dao dite - chinh tri - xa hdi cua ho. Da con cé nhiéu bat dong, song nhin chung, cdc triét gia déu khing dinh con ngudi la tinh hoa cao quy nhat ciia tao hoa. II. SO SANH TRIET HOC PHUONG DONG CO DAI VA HY LAP CO DAL Triét hoc cia Phuong Déng cé dai va Hy Lap cé dai co nhiing diém khac héi, diéu kién ty nhién cia Digt va c6 nhing diém chung do hoan cénh kinh hai chau luc. Triét hoc Phuong Déng nhan manh mat théng nhat trong moi quan hé gitta con ngudi véi vii tru, béi vi nhiig tc ngudi cé dai 6 Phuong Déng la Pravidien, Arya 6 An DO va Trung 4, Ha Va, An Thuong, Chu Han 6 Trung Quée; lac vigt 6 Vigt Nam... sm dinh cu canh tic néng nghiép. Thién nhién wu dai, quanh nam cay céi xanh tuoi, hoa trai xum xué hoa quyén con ngudi véi trdi dat bao la, gitta con ngudi va vi try hinh nhu khéng c6 gi tach bigt. Cac co s& ban dau hién nhién ddy din dan dugc ngudi ngoai Phuong Déng khai quat thanh tu tuéng "thién nhan hop nhat" con ngudi chi 1a mot tigu vai try ma thoi, © Tring Quéc "Thién nhién hop nhat" 14 tw tudng xuyén sudt nhieu truémg phai, hoc thuyét khae nhau, Trang Chu (369 - 286 TCN) viét: Thién dai dit nga tinh sinh, van vat dir nga vi nhdt" (Té vat ludn) nghia la, tri dat voi ta cing sinh, van vat v6i ta la m@t. Vi vay, ngudi Phuong Déng cho ring, trong con ngudi chita dung tat cd nhiing tinh chit, nhing diéu huyén bi ciia vii tru, van vat. Tir d6, Manh Tit (372 - 289 TCN) "Van vat giai bj w ng, phan thén nhi thanh, lac muc dai yén" Tan tm thuong, tiét 4) nghia la: van vat déu diy da & trong ta, chi can quay vé voi minh thi moi su vat déu én dinh khéng cé gi vui tha hon. 6 nhimg sich Kinh dich, Trung dung, Dai hoc, Luan ngit (nhimg kinh dién cla nho gia) cing déu nhat quan tu tuéng "Biét dén cing cai tinh cla ngudi thi ciing cé thé biét dén cing cai tinh cua van vat toi dat”. 6 An D6, quan nign "Thién nhan hop nhdt" lai cé mau sac khéc. Upanisad cho rang. Ba Lamén li tinh thin cia vii tra con Atman Ia linh hén con ngwdi. 16 Atman chang qua la Ba lamén cu tré trong thé 4c con ngudi ma théi. Gan con dai. ngudi véi vi tru li tu twéng nhat quan cua triét hoc An DO Trong khi dé triét hoc Phuong Tay Iai tach con ngudi ra khoi vii tru (thé gidi quan) coi con ngwdi 14 chu thé, con thé giéi quan 1a khach thé con ngudi cn nghién ctu va chinh phuc. “Thién nhan hop nhat" 14 xudt phat diém cua triét hoc Phuong Déng né 1a co sé quyét dinh nhig dac diém khac nhau ciia triét hoc nay. Vi du: triét hoc Phuong Déng lay con nguii lam déi trong nghién cru cha yéu. Nghéin citu thé gidi cling chi nhim lam 16 van dé con ngudi. Vi thé van dé ban thé luan trong triét hoc Phuong Déng bi mo nhat. Con Phuong TAy lai dat trong tam nghié ctru vao thé giéi, van dé con ngwdi cing chi duge ban téi nhim giai thich thé gidi, Do dé, trong triét hoc Phuong Tay van dé ban thé ludn rat dim nét. Ngay vin dé con ngudi cing cé nét khac biét. Triét hoc Phuong Déng dat trong tim vao viée gidi thich méi quan hé gitta ngudi véi ngudi va doi séng tam linh cla con ngudi it quan tam dén mat sinh vat cn triét hoe Phuong Tay lai it quan tim téi mat xa hdi cia con ngudi... Sau nay, triét hoc Mac - Lénin da khic phuc nhugc diém nay ctia triét hoe Phuong TAy. Nhimg tu tuong triét hoc Phuong Déng it khi tén tai du6i dang triét hoc thudn tuy ma thuéng dugc trinh bay xen ké h gidu dang sau nhiing van dé chinh trj - xd hdi, dao dutc, ton gido, nghé thudt... Vi vay, ¢ Phuong Déng it c6 nhiing triét gia va tac phdm triét hoc déc lap. O Phuong Tay ngay tir dau triét hge di 14 mét khoa hoc d6c Ip. Hon nita, triét hoe con duge quan nigm li khoa hoe eta khoa hoc véi nghia né bao gdm nhiéu khoa hoc khac. Nhu vay néu 6 Phuong Déng triét hoc an gidu dang sau cdc khoa hoc khac thi Phuong Tay cdc khoa hoc kha lai dn gidu ding sau triét hoc 6 vao budi binh minh eta né Trong lich sir triét hoc Phuong Déng it thdy nhimg budc phat trién nhay vot vé chat cé tinh vach théi dai. Nho gido, Lao gido, Phat gido, Ba la mén gido, 7 Mac gia, Am duong gia... dugc hinh thanh tir thoi cé dai (khoang thé ky VI dén thé ky [V TCN) nhung dén tan cudi thé ky XIX vn gitt nguyén tén goi va hinh thie biéu hign. Noi dung cia heung cé phat trién nhung phat trién cue b4, di su yao timg chi tiét, timg tu tudng trén co sé ci cé cai bién vé phuong dién nao dé ma théi, Diéu dé con duge biéu hign 6 ché nhimg nha tu twéng 6 cde giai doan lich str sau thudng cho minh 1a hoe trd, 14 ké tuc su nghigp ctia nhing nha sang lap ra hoc thuyét 6 giai doan truéc, chir khong phai phi dinh hoc thuyét trade nhimg tur tréng méi ma ho dua ra di 1a dé gidi thich sau hon hoge la nhim bao vé nhing y tuéng cla cdc vi tién béi. Vi vay, & cdc giai doan sau it thiy cé Tinh hinh dé phan anh tinh tién tién, bao thu tri tré cua triét hoc Phuong Dong cig véi tinh bao thu, tri tré ca nhimg truéng phai, hoc thuyét moi xuat hié né da quyét dinh dac diém nay. 6 Phuong Tay lai khéc, & mdi giai doan lich sir, bén canh nhimg truéng phai ci lai c6 nhing trudng phdi méi xudt hign, c6 nhing trudng phai con phat huy tac dung nhung cing cé nhiing truong phai da di vao lich str, déng théi cd nhimg trong phai méi ra déi cé ¥ nghia vach théi dai nhu triét hoe Démécrit, triét hoc khai sang Phdp, triét hoc Mac xit... Tinh hinh dé phan 4nh tinh gidn doan cé y nghia nhay vot trong su phat trién cia lich sit triét hoc Phuong Tay do su phat trién qua cdc hinh thai kinh té - x4 hi quy dinh - Trong cdc trao hru, hoc thuyét cua triét hoe Phuong Déng, thuéng dan xen cdc yéu t6 duy vat va duy tam, bién ching va siéu hinh, dau tranh gidta CNDV va CNDT khong gay gat, quyé it, khOng thanh tran tuyén rach rdi nhu triét hoc Phuong Tay. Nho gido vé co ban la duy tim nhung van cé nhimng ludn diém duy vat. Phat gido tuy la mt ton giéo nhung lai chita dyng nhiéu yéu t6 duy vat va bign chtmg... Vi vay, su phan chia thanh hai tran tuyén gitta mot ben. 1a CNDV va bén kia la CNDT trong triét hoc Phuong Déng khéng duge dam nét 18 nhu & triét hoc Phuong Tay. Dac diém nay phan 4nh tinh thiéu triét dé, thiéu it quan cita triét hoe Phuong Dong vé mat thé gidi quan. - Hé théng thuat ngi ctia th Phuong Dong khac voi triét hoc Phuong Tay. Triét hoc Phuong Tay str dung céc thudt ngi "gidi tw nhién", "ban thé", "vat chat", "y thitc".... thi triét hoc Phuong Déng lai str dung nhimg thuat ngir nhw "thai cuc", "dao", "sic", "hinh", "van phap" dé phan nh tinh chat cua thé gidi. Triét hoe Phuong Tay sir dung cdc thudt ngir "bign chimg", "sigu hinh", "thude tinh"... con triét hoc Phuong Déng lai str dung céc thuat ng "dong", "tinh", “bign dich", "v6 thudng", "v6 nga". Khi triét hoc Phuong Tay sir dung thuat ngir “guy lugt” thi triét hoe Phuong Déng lai ding céc thuat ngit "dao", "ly" KET LUAN Sw hinh thanh ra ddi cia triét hoc Phuong Déng va Phuong Tay cé dai co nhiing hoan canh lich sir khac nhau do diéu kién vi tri dia ly cla hai chau luc. O Phuong Déng thi duge thién nhién wu dai hon cén & Phuong Tay khi hau khac nghiét hon con ngudi phai chéng troi lai véi thién nhién nén trong thé gidi quan nhan thite c6 sy khac nhau va tir d6 cing hinh thinh cac nén triét hoc khac nhau nhung tém lai triét hoc Phuong Déng va Phuong Tay déu nahm gidi quyét van dé co ban cia triét hoc. Triét hoc Phuong Déng dat trong tam vao viée gidi quyét mat thir hai cua van dé co ban cua triét hoc. Mat thir nhat cla van dé co ban tuy cing duge dé cap dén nhung chi coi né nhu van dé cé lién quan, c6 tac dung giai thich va bé sung cho mat thi hai. Budi binh minh cia nhan loai nhan thire vé khoa hoc con nhiéu han ché nhung cae nha triét hoc cé dai ciia ca Phuong Déng va Phuong Tay da cho chimg ta nhiing hoc thuyét , nhimg quan diém v6 cing quy bau né 1a nén tang cho sw phat trién cla cde nganh khoa hoc néi chung va triét hoe néi riéng. 19 20

S-ar putea să vă placă și