Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
MAZAHUA – ESPAÑOL
RUFINO BENÍTEZ REYNA
Colección Vocabularios en Lenguas Indígenas
•1•
Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas
Autor
Rufino Benítez Reyna
Fotografías
Fototeca “Nacho López” Carlos Madrid Pérez
Juan Carlos Angulo Velázquez
Concepto editorial
Lizbeth Meléndez Carrillo
k
Serie de reediciones electróónicas
Departamento de Medios Digitales
Norberto Zamora Pérez
México, 2017.
“La lengua escrita y hablada de un pueblo es el atributo cultural
más importante, su preservación, desarrollo e igualdad
despertarán la conciencia identitaria y devolverán a los
pueblos indígenas el orgullo perdido”.
Fausto Guadarrama
ÍNDICE
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Presentación • 5
Introducción • 13
A • 21
B • 23
CH • 26
D • 29
E • 34
G • 36
I • 43
J • 45
K • 52
L • 63
M • 64
N • 77
Ñ • 93
O • 95
P • 97
R • 102
S • 12
T • 115
U • 121
X • 122
Y • 126
Z • 130
Así mismo, esta versión se realiza a través del Programa de Apoyo a las Cultu-
PRESENTACIÓN ras Municipales y Comunitarias (pacmyc) de la Unidad Regional de Culturas
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Populares en Michoacán del Consejo Nacional para la Cultura y las Artes; de
la Secretaría de Educación en el Estado de Michoacán; del Instituto Nacional
Indígenista (ahora CDI) Residencia Mazahua-Otomí; y del Ayuntamiento
La lengua jñatjo o jñatrjo es una de las más de 68 que coexisten con el español
Municipal de Zitácuaro.
en la nación mexicana. Todos los idiomas son sistemas de comunicación que
poseen una estructura y gramáticas específicas que permiten a los pueblos
La lengua jñatjo, según los investigadores, es considerada como parte de la
construir su conocimiento, expresar y transmitir su cultura y forjar su iden-
familia otopame del grupo otomangue en las que se encuentra el hñahñu
tidad.
(otomí), jñatjo (mazahua), matlatzinca y tlahuica; que desde tiempos prehis-
pánicos han coexistido en el valle de México. El lenguaje ha sido transmitido
Este documento jñaa jñato-jñangistia, Vocabulario práctico bilingüe ma-
oralmente de generación en generación y no se conoce escrito alguno, salvo
zahua-español, que nos comparte Rufino Benítez Reyna es un valioso aporte
los jeroglíficos representados en las artesanías, donde se puede apreciar figuras
para el estudio y análisis de la lengua jñatrjo. El vocabulario que da lustre al
como el árbol de la vida y el sol, que representan parte de la cosmovisión del
pueblo jñatjo, escrito por Rufino Benítez Reyna, nos permite ir caminando
mundo mazahua.
con pasos firmes por los montes, las veredas, los llanos y en los atajos de las
letras jñatjo en este transitar sin retorno al reconocimiento de la diversidad
Por las características de la lengua jñatjo, su escritura es muy compleja por ser
lingüística y cultural del México contemporáneo.
tonal; desde la época colonial los frailes empezaron a escribir la lengua ma-
zahua con fines de evangelización. A través del tiempo y por diversas razones
El Vocabulario bilingüe fue elaborado con el propósito de desarrollar la escri-
la comunicación ha cambiado, por consiguiente la representación gráfica de
tura y lectura del idioma mazahua, para que sirva como un medio de comu-
algunos sonidos de la lengua jñatjo ha variado.
nicación para los alumnos de educación básica y media superior de la región
mazahua, en donde los maestros de educación indígena lo utilicen como un
Para sistematizar el uso de las letras del alfabeto se han organizado varias
material de apoyo didáctico, de consulta y de fortalecimiento de su lenguaje
reuniones entre los especialistas e instituciones involucradas en la escritura
y para los hablantes: como un instrumento de aprendizaje en la escritura y de
mazahua; una de las últimas se realizó en 1989 por el Colegio de Lenguas y
lectura de la misma.
Literatura Indígena del Instituto Michoacano de Cultura, el Instituto Nacional
de Educación para los Adultos (INEA) del Estado de México, la Dirección
Este trabajo aporta elementos culturales y lingüísticos de los diferentes pueblos
General de Educación Indígena (DGEI), El Consejo Supremo Mazahua y la
del Estado de México y Michoacán, ya que registra las variantes dialectales del
Facultad de Antropología de la UAEM, donde se unificó el alfabeto mazahua,
idioma, respetando la fonología de las diferentes regiones del pueblo mazahua,
lo que permitirá que los lectores conozcan la forma de comunicación de los
Se agradece a la comunidad mazahua que participó con su información, así
hablantes jñatjo.
como a diversas instituciones que directa e indirectamente intervinieron en la
materialización de esta obra.
KO RI CHOTÚBA I. TEXE YO JÑATJO
Nu xiskuamanu mama jango rga opjúji nu jñaa jñatjo ka yo kjee XXI, Ndizi mi jingua yo jñiñi jñatjo ixi kanraji kja yo texjñiñi: Almoloya
nu jango texe yo t’ii yo kjaba tee ra opjúji nu jñaa jñatjo ndo ra zopjúji de Juárez, A Mbaro(Atlacomulco), A Pameje(Donato Guerra), El
texe yo t’ii ñeje yo xut’i ko xorú kja yo ngunxorú ko búbú kja yo jñiñi, nu Oro de Hidalgo, Ixtlahuaca, Jocotitlán, San Felipe del Progreso, A
jango yo xopúte ra jizhiji nu jñaa jñatjo, ra nuji, ra xorúji ndo ra xopúji Jiapjú(Temascalcingo), Villa de Allende ñeje
texe yo t’ii ñeje yo xut’i, ngeko in jñagoji ra ñaji texe yo tee, ra zopjúji Villa Victoria ko búbú kja nu tajñiñi B’ondo. Kja yo texjñiñi Angangueo,
ndo ra opjúji kja yo skuama, kja yo jñab’izhi, kja yo telebisio ñeje kja yo Ocampo, Susupuato, Xijumú1(Tlalpujahua) ñeje Xonxua ko búbú kja nu
komputadora; ga kjanu texe yo tee ra ñaji, ra zopjúji ndo ra dyopjúji. tajñiñi Animaxe2 (Michoacán).
Nujnu b’epjinu dya xonka yo jñaa, úsú texe yo jñaa ko ñaa yo tee jñatjo Kja nu senso ka go dyátá nu INEGI ka nu kjee 1990 mama xiyi kärä
ko jango nde naño jñiñi kanraji a B’ondo ñeje a Ndajmo, búbú texe yo 127,826 tee ko xiyi ñatji; 3,925 búnji kja nu texjñiñi Xonxua Animaxe.
jñaa ko ñaa yo menb’ondo ngeko nza ga texeji ra soo ra zopjúji jango nde
ñaji angezeji, ndo ra xorúji jango nde ga ñaa ko dyaja tee ko in b’edyiji
nanka nde xi mi ñaji jñatjo. Jango ni ñeje yo jñatjo
Nde xi na joo ri panrgeji, nu xiskuamanu dya me kjuarú, xi búbú na Yo jñaa yo tee mama ni ñeji yo jñatjo kja e jiarú ñeje e zana, yo otú tee
punkjú jñaa ko dya kisiba ngeko na joo ri dyúsúge ko dyaja jñaa ko gi ko go mimi mi ngeje yo “ma ndaa”, kjanu go ñeje yo dya ma ndaa, yo mi
panra ngeko mazi ra nokú nu skuamanu, mazi ra búbú ko dyaja jñaa, “tsike” kjanu ro ëkjojme nuskoji ri “ñatjoji”.
ndo yo tee ko ra zopjú mazi ra mbara, mazi ra xorú nu jñaa jñatjo, nuske
gi meb’ondo, ngeske soo ri zopjú, ngeske soo ri xorú ndo ngeske soo ri Mama e Carlos Basauri kja nu xiskuama ka chjüü: “Texe yo tee jñatjo ko
kjuatú nu skuamanu ngeko in jñagoji ra nokú na punkjú, ra ñaji, ra kärä kja nu tajñiñi B’ondo”, mama angeze: “Ma mu ëjë yo chichimeka kja
zopjúji ndo ra dyopjúji texe yo meb’ondo ndo yo ñaa jñangistia. nu tajñiñi B’ondo go mbúrú ndizi nu zichiche kjee VI asta nu XII kjee,
mango mi nzhodúji tsicha munrro tee, ka mi otú mango mi ngeje e Ma-
Nu skuamanu go mbedye nanka yo ngumújmuu Programa de Apoyo zahuatl, ka mi kjaa jmuu kja yo b’edyi jñatjo, ko dyaja mi ngeje jmuu kja
a las Culturas Municipales y Comunitarias (PACMYC), nu Instituto yo b’edyi matlazinka. Go minji kja nu b’atjú a Zúmi ñeje kja nu ñúnú”3.
Nacional Indigenista (INI) ñeje nu Secretaria de Educación kja nu tajñiñi Jango ixi kanrajidya ndo búnji a nanguarú B’ondo a xoñi ndo jango ni
Animaxe, go tsjaji nguenda ngeko ro dyátáji nu skuamanu. ngib’i e jiarú, kja yo jñiñi a Mbaro, a Zorojo, a Ndab’ezo, a San Felipe nu
Progreso, a Jiapjú, a Villa Victoria, a Villa de Allende, a Tarese, a T’ogú
Ri unú pojo yo tsijñiñi jñatjo ñeje yo ngumújmuu ko nde go pepjiji ngeko ñeje a Pameje, texeyo búbú a B’ondo; kja nu jñiñi a Xijumú, a Ocampo, a
ro mbedye nu b’epjinu. Xonxua, ñeje a Susupuato ko búbú kja nu tajñiñi Animaxe.
Nde naño ga mimi yo jñatjo, búbú ko xiyi jee yo b’ituji, ko xiyi ñaji nu
jñaa jñatjo, ko pjeb’i b’izhi, ko neme, ko átá mbaxua ndo ko pjeko nde II. NU JÑAA JÑATJO II. NU JÑAA JÑATJO
kjaji.
Nu jñaa jñatjo ngeje yo b’edyi yo Otopame ko ni ñeje kja yo Otomange
Yo b’itu yo b’ezo ngeje na tjunsú, na pajna, na zetsje ñeje mbokua ko jango kärä yo Hñahñu, yo jñatjo, yo Matlatzinca ñeje yo Tlahuica; ko
tomaji a choma xo ga kjatku jeeji ngaba ko átáji yo b’ezo ko ixi menzu- ndizi mi jingua ixi kanraji kja nu jiapjú B’ondo. Ndizi mi jingua, yo tee
múji kja yo jñiñi ndo ni dyátáji kja tela. Nu b’itu yo ndixu ngeje na pajna, jñatjo jichiji yo t’ii ra ñaji; dya go opjúji ni xi ri búbú na skuama, jñexto
na kjosú, na kjezhe, na jiexkjezhe, na nzútú ñeje na mbayo ko ni dyátáji kja yo mape, yo b’arú, yo mandresi ñeñe kja yo kjosú búbú jango nzi
yo ndixu ko ixi menzumú a jñiñi. Nzakja yo b’ezo ya potpú yo b’itu, xo ga jmicha nu jango soo ra jandaji jango ga mbeñe yo jñatjo ga kjaa nu
kjatku yo ndixu yai ga potpú yo b’itu ga kjatku yo t’ii ñeje yo xut’i, jñexto xoñojumú.
jango nzii ko dya jezi yo b’itu.
Ma ga ñaji yo jñatjo, yo taa yo t’ii joka zopjúji jñatjo ndo angezeji joka III. JANGO GA OPJÚJI NU JÑAA JÑATJO
ndúrúji jñangistia.
Yo ngumúji yo jñatjo ni dyetáji dyabo zaa yo ndenzumú ñeje yo ndúngu- Nu jñaa jñatjo mi na sezhi, nanka ma ri ñaji; in jñúúji ni mbedye
mú, búbú ko ni dyátáji ñijumú ñeje ni dyúsúji xichje jumú ndo ko dyaja kja in xiñoji ndo a mboo kja in dyiziji. Ndizi ma mu sájá yo ngistia
yo yai tomaji a choma ngeko ra dyátáji yo ngunji. Búbú yeje ngumú, nu ko mbokjimi, go mbúrúji go opjúji nu jñaa jñatjo ngeko yo tee ko ixi
jango ni oxúji ndo jango ni kújnúji ndo ñonji, texeji oxúji kja naja ngumú menzumúba, ro xorúji yo kjimiji angezeji. Ga kjanu go kjogú yo kjee ndo
nu jango obú yo taa, yo gande ñeje yo b’eche, ma dyaka chjebiji, numa ra nu jñaa jñatjo go potpú, dyaka ri ñaji nzakja yo tee ko mi kärä mi jingua;
mbedye ka naja b’ezo ndo ra dyátá ka naño ngumú nu jango ra mimibi ga kjatkü nu opjú ya potpú ma ri opjúji in jñúúji, dyaka chjebi nzakja ma
nu ndixu ñeje yo t’ii ko ra zipji. mu opjú yo ngistia ko mi mbokjimi.
Yo mbaxua yo jñatjo tsjema, tsjema ni dyátáji; átpáji nu mbaxua yo Pa soo ra opjúji in jñagoji, go chjúnrúji jango nzii tee ko mi pepji kja nu
siño ko búbú kja nitsjimi, nde naño siño búbú kja yo jñiñi. Ga kjanu Colegio de Lenguas y Literara Indígena del IMC, nu Instituto Nacional de
átáji jñii o maxke nziyo mbaxua kja na jñiñi nu jango yo b’echujnú, Educación para los Adultos (INEA), nu Dirección General nu Educación
yo tsib’echujnú ñeje yo mbixka chjúma, chjúma paa sogúji ndájná kja Indígena, nu Consejo Supremo Jñatjo ñeje nu Facultad de Antropología
nitsjimi, ndo ma yai b’exto yeje zana ka ra zádá nu mbaxua, ndo ma yai de la UAEM, nu jango go manji ro búbú natjo jñaopjú; nazkja yo búbúba:
tsjatjo ra sútú nu kjee ka paa sogúji yo ndájná; nu jmuu, nu sakrista,
yo zoya, yo b’echujnú, yo tsib’echujnú ñeje yo mboxte joka mbotúji yo Jñaopjú Jñatjo (Alfabeto mazahua)
ndechjo ngeko ra dyátáji nu senchjö ka mi unúji e mizhikjimi ndo ko a b ch d e g i j k l m n ñ o p r s t u x y z
unúji kja yo mbaxua.
Grupos consonánticos:
chj dy jm jn jñ jy kj mb nd = nrr ng nz nzh pj rr tj = trj ts tsj zh chj%’% chj%’% chj ‘ maíz
t@’@ t@’@ ‘u traer
Consonantes glotales:
b’ ch’ d’ k’ m’ n’ ñ’ p’ s’ t’ = tr’ ts’ 3. Ma ri dyúsú nu glotale (‘) kja yo bokale dyizi ñeje kja yo bokale xiño,
Vocales guturales: mi na sezhi ndo dya ri panra jango rgi opjú, mbeka ma jñaa ri kuatú nu
ð¦øš glota, nzakja yo búbúba:
Vocales nasales: dy’¦’¦, dy¦’¦ dye’e, dyee caña, mano, arrear, tragar
ý¢£%@ s’š’š, sš’š pájaro, chupar o masticar caña
ch’i’i, chi’i hijo, cañada
Vocales heridas o glotales: ø’ø, øø pulga, está adentro
a’ e’ i’ o’ u’ ð’ ¦’ ø’ š’ ý’ ¢’ £’ %’ @’ š’ i’i, ii chile, reproducirse
tý’ý madurar
Vocales simples, guturales y nasales dobles: pa’a, paa, p’a’a caliente, día, va
aa ee ii oo uu ð𠦦 øø šš ýý ¢¢ ££ %% @@ šš k’a’a, ka’a mojado, cuervo
Vocales heridas o glotales dobles: Kja nujio jñayo, joka jioo yo t’ii ndo dya panra jingua ra dyúsú nu glota.
a’a e’e i’i o’o u’u ð’ð ¦’¦ ø’ø š’š ý’ý ¢’¢ £’£ %’% @’@ š’š
4. Ndo ga kjatkü ma ri ñee ri potpú yo letra ndo ri opjú ko dyaja jango ga
Nujio letra yo búbú kja nu jñaopjú jñatjo, peska ra potpúji nanka mi na kjaa: nu arial, nu korsiva, nu mistral, nu times new roman, nu symbol
sezhi ma ri dyopjú ndo ri zopjú na skuama. Jñandaji na joo yo búbúba: system ñeje ko dyaja letra, kja nu kumputadora, nu makina letrika ñeje
nu korrego letroniko dya nee ra opjú, nzakja yo letra ko opjú nu dgei bk
1. Yo bokale dyizi: ð ¦ ø š, dya soo ri opjú kja yo komputadora, kja yo bt; jñandaji na joo yo ni yeje:
makina letrika ni xi ri ngeje kja yo korrego letroniko ko pedye kja
interne. Letra ko na tsike ndo ko na nojo
£j£ £j£ j duerme MISTRAL CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%
CORSIVA CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %% Yo bokale dyizi: ð š, ra opjúji: á ú, jango ga kjaa yo jñayo:
Nudya jñandaji yo letra ma jñexto ra opjúji kja yo jñaa; nu tilde(´) ñeje ðrð, ra potpúji ndo ra opjúji: árá = oír
nu dierisi(¨). šd’š, ra potpúji ndo ra opjúji: údú = enojarse
Letra ko na tsike ndo ko na nojo. Ka ni yeje jñaa dyaka paa nu glotale (‘) nanka yai paa nu bokale dyizi ndo
Tipo de in jñagoji chjebi nzakja ma ri tonji.
Escritura de varias palabras
letras
lucida chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö Dyaka paa yo bokale: ¦ ø, nanka chjetpji yo bokale: e o, dya potpú ma gi
book chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
ñaa, nzakja yo jñaa yo búnkua:
century chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
west�
chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
mins
impact chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
dy¦’¦ = dyee = caña o mano, chjetpji ma gi zopjú ndo ma gi ñaa.
LUCIDA CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ Xøjø = xojo = uña, chjetpji ma gi zopjú ñeje ma gi ñaa.
BOOK CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
CENTURY CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
Yo bokale xiño: ý ¢ £ % @, ra opjúji ga kjanu: ä ë ï ö ü, nanka nu diéresi
WEST�
MINS
CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
(¨) chjebi yo ndoo, ko búbú kja in xiñoji, nu jango ni mbedye in jñúúji
IMPACT CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ ma ri ñaaji; ga kjatkü soo ra xanúji andúbú yo jñaa ko ri mbeñeji na joo
ra meyaji; nzakja yo búbúba:
IV. JANGO RGA OPJÚJI NU JÑAA JÑATJO %xý, ra potpúji ndo ra opjúji: öxä = salado öxä
YO KJEE XXI KO KJA BA ËJË k¢’¢, ra potpúji ñeje ra opjúji: këë = quejido këë
£j£, ra potpúji ndo ra opjúji: ïjï = duerme ïjï
¿Mbekjadya ra potpúji yo letra ma ra opjúji nu jñaa jñatjo yo kjee ko kja kj%’%, ra potpúji ñeje ra opjúji: kjöö = amargo kjöö
ba ëjë? ch@@, ra potpúji ndo ra opjúji: chüü = pelea chüü
Texe yo jñaa ñeje yo letra yo ya gi ñuji ndo gi zopjúji, búbú ko dya soo
ra opjúji kja yo komputadora, kja yo makina letrika ni xi ri ngeje kja nu Ga kjatkü dyaka paa nu glotale (‘) kja yo konsonate: ch’ k’ p’ s’ ts’, ni xi ri
korrego letroniko ka búbú kja nu interne ndo; ma dya ra negoji ra kenji ngeje kja nujio konsonante: b’ d’ t’ tr’ ma yai paa na bokale dyizi ñeje na
ga kjanu peska ra potpúji yo letra ko búbúdya, nzakja nu chjeje (/) ñeje bokale xiño, nzakja yo jñayo:
nu dyaxú (_). Ndo ra opjúji nu tilde o maxke nu asento (´) ñeje nu dieresi
(¨) nanka nujio, ngeje yo mazi soo ra opjú texe yo tee ko ñaa jñatjo ndo ko b’šb’š, jñexto ra opjúji: búbú = vivir
dya ñaa, zo jango nde ri kanraji kja naño jñiñi ko búbú kja nu xoñijumú, b’ðtr’ð, jñexto ra opjúji: bátrá = cercar
soo ra dyopjúji nu jñaa jñatjo. d’šgš, jñexto ra opjúji: dúgú = cortar
d’ðt’ð, jñexto ra opjúji: dátá = cerrar
Pe’e = pegajoso
Xo ga kjatkü texe kja yo yeje bokale, yo yeje bokale dyizi, ñeje yo yeje Jñexto ra opjúji: pee
bokale xiño; dyaka paa nu glotale, yai ra ngentjo ga kjanu:
Ch’i’i = hijo
dy’¦’¦, ra opjúji: dyee = caña Chi’i = cañada
s’š’š, ra opjúji: súú = pájaro Chii = fugarse
chj%’%, ra opjúji: chjöö = maíz Jñexto ra opjúji: chii, nzaga texe yo jñaa.
ø’ø, ra opjúji: oo = pulga
i’i, ra opjúji: ii = chile Ka’a = cuervo
tý’ý, ra opjúji: tää = madurar K’a’a = mojado
pð’ð, ra opjúji: páá = tirar Jñexto ra opjúji: kaa
b’a’a, ra opjúji: b’aa = leche
K’ijmi = víbora
Yo jñaa, yo nee ra mama yeje o maxke jñii jñaa, nzakja yo búbúba: Kijmi = sabroso
Jñexto ra opjúji: kijmi
Dy¦¦ = caña
Dy¦’¦ = tragar Oo = pulga
Dye’e = arrear O’o = está adentro
Dyee = mano Jñexto ra opjúji: oo
Jñexto ra opjúji: dyee, nzaga nziyo yo jñaa.
I’i = chile
S’š’š = pájaro Ii = reproducirse
Sš’š = chupar Jñexto ra opjúji: ii
Jñexto ra opjúji: súú, nzaga yeje yo jñaa.
Nujio jñayo joka potpú jango mi opjúji mi jingua, nanka ma ri opjúji na
Poo = bulto punkjú glotale kja yo bokale ñeje kja yo konsonante, joka jiojo ka opjú
Pø’ø = vender ndo dya panra jango peska ra maa nu glotale, mbeka ma jñaa ri dyúsú
Pøø = hay líquido ndo mbeka ma jñaa dya paa nu glotal. Ngeko ma jñexto ri dyopjú yo
Po’o = arbusto muy tupido bokale ndo dya ri dyúsú nu glotale, mazi dya ga sezhi; ndo soo ra dyopjú
Jñexto ra opjúji: poo, nzaga nziyo yo jñaa. ndo ra zopjú yo tee ko ñaa jñatjo ñeje ko ñaa jñangistia o mbeka nde
naño jñaa ñaa.
Pee = teje
P¦¦ = hoja nueva que brota del árbol Nu jango rgi búbúge, ndo nu paa ka ri ñaa; ngeje ka ra xitsi mbeka gi nee
ri mama, nzakja yo jñaa yo búnkua: Ve a traer el pico.
Nujio letra yo búbú kja nu Jñaopjú Jñatjo, soo ra opjúji texe yo jñúú ko
pedye kja in teeji, kja in dyiziji, ñeje kja in xiñoji. Ma ra úsúji nu tilde o
maxke asento (´) kja yo bokale dyizi; hndo nu dyeresi (¨) kja yo bokale
xiño; ndo nu saltiyo o maxke apostropje (‘) kja yo konsonate glotale ndo
ma ra jmutúji yeje o maxke jñii konsonante, soo ra opjúji texe yo jñaa
jñatjo ko ra negoji; ngeko jñexto ra búbú yo letra yo kuatúba:
Jmurú konsonante:
chj dy jm jn jñ kj mb nd = nrr ng nz nzh pj rr tj = trj ts tsj
Konsonante glotale:
b’ d’ t’ = tr’
bokale dyizi:
áú
bokale xiño:
äëïöü
Yo letra: t’ = tr’, tj = trj ñeje nd = nrr: ngeje jango ga ñaji yo tee jñatjo ko
kärä kja naño jñiñi. Nujio jñayo, ñeje yo: ye = yo, ne = nu, peska ra jodúji
jango rga kjapúji ngeko natkü rga opjúji yo jñaa, yai ri ngeje nd o maxke
nrr; nzakja: ma mazi na punkjú yo tee ko ñaa ye trjomechi, ra opjúji ga
kjanu; nzakja nu jñangistia ri manji tons ndo ri opjúji entonces; ga kjanu
natkü ra opjúji nu jñaa jñatjo ndo mazi ra ñetse na joo ndo dyaka peska
ra kjaji t’onú jango rga opjúji.
INTRODUCCIÓN
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
I. GENERALIDADES I. GENERALIDADES
1. Las vocales guturales: ð ¦ ø š, no se pueden escribir con facilidad Letra minúscula y mayúscula.
en los medios electrónicos de la comunicación escrita utilizando la
computación, máquina eléctrica y mucho menos por correo electrónico Tipo de
Escritura de varias palabras
que ofrece el Internet. letras
dgeibkbt ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%
2. Las vocales nasales: ý ¢ £ % @, se confunden en el texto cuando se
arial ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%
subraya alguna palabra o frase, como se muestra en las siguientes
palabras: mistral ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%
corsiva ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%
tý’ý tý’ý madurar
¢j¢ ¢j¢ viene
DGEIBKBT CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %% ¿Por qué es necesario cambiar la escritura de la lengua mazahua en
este siglo xxi? Por las razones y justificaciones escritas en los párrafos y
ARIAL CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%
cuadros anteriores y para hacer uso de la ciencia y de la tecnología e ir a
MISTRAL CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %% la vanguardia en computación, máquinas eléctricas, correo electrónico
e Internet, es necesario cambiar la diagonal (/) y el guión (_) por el uso
CORSIVA CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%
de la tilde o acento (´) y la diéresis (¨). Ya que en la actualidad y para el
futuro éstos son los signos más eficaces y aceptables en los medios de
comunicación escrita de cualquier lengua en el mundo utilizando la
ciencia y la tecnología, quedando de la siguiente manera:
Obsérvese ahora los siguientes cuadros con los tipos de letras y escritura
Vocales guturales: ð š, se sustituyen por: á ú, como se muestra en las
de palabras, empleando la tilde (´) y la diérisis (¨).
siguientes palabras:
Letra minúscula y mayúscula.
ðrð, se sustituye por: árá = oír
šd’š, se sustituye por: údú = enojarse
Tipo de
Escritura de varias palabras
letras
En esta segunda palabra también se suprime la glotal (‘) por emplearse
lucida chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö vocales guturales y porque nuestra lengua es tonal.
book chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
century chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
Se suprimen las vocales: ¦ ø, ya que no hay diferencia con las vocales: e o,
west�
como se muestra en los siguientes ejemplos:
chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
mins
impact chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
dy¦’¦ = dyee = caña o mano, se lee de la misma forma.
IV. ESCRITURA ACTUAL DE LA LENGUA MAZAHUA SIGLO xxi
LUCIDA CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ Xøjø = xojo = uña, se lee de la misma forma.
BOOK CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
CENTURY CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
En cuanto las vocales nasales: ý ¢ £ % @, se sustituyen por: ä ë ï ö ü,
WEST�
porque la dierisís (¨) representa los orificios de las fosas nasales por
CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
MINS donde sale el aire cuando pronunciamos las siguientes palabras, además
IMPACT CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
de que no se tiene ningún problema para subrayar, como se muestra a
continuación:
También se suprime el uso de la glotal (‘) en las siguientes consonantes: Poo = bulto
ch’ k’ p’ s’ ts’, así como en las consonantes b’ d’ t’ tr’, cuando van Pø’ø = vender
acompañadas de una vocal gutural, como en estas palabras: Pøø = hay líquido
Po’o = arbusto muy tupido
b’šb’š, se sustituye por: búbú = vivir Solamente se debe de escribir: poo para los cuatro significados.
b’ðtr’ð, se sustituye por: bátrá = cercar
d’šgš, se sustituye por: dúgú = cortar Pee = teje
d’ðt’ð, se sustituye por: dátá = cerrar P¦¦ = hoja nueva que brota del árbol
Pe’e = pegajoso
Y en todas las vocales naturales, guturales y nasales, se suprime el uso de Se debe de escribir: pee
la glotal, quedando de la siguiente forma:
Ch’i’i = hijo
dy’¦’¦, se debe escribir: dyee = caña Chi’i = cañada
s’š’š, se debe de escribir: súú = pájaro Chii = fugarse
chj%’%, se debe de escribir: chjöö = maíz Únicamente se escribirá: chii, con diferentes significados.
ø’ø, se debe de escribir: oo = pulga
i’i, se debe de escribir: ii = chile Ka’a = cuervo
tý’ý, se debe de escribir: tää = madurar K’a’a = mojado
pð’ð, se debe de escribir: páá = tirar Se debe de escribir: kaa
b’a’a, se debe de escribir: b’aa = leche
K’ijmi = víbora
En el caso de las palabras que tienen más de un significado como: Kijmi = sabroso
Se debe de escribir: kijmi
Dy¦¦ = caña
Dy¦’¦ = tragar Oo = pulga
Dye’e = arrear O’o = está adentro
Dyee = mano Solamente se escribirá: oo
Solamente se escribirá: dyee, para los cuatro significados.
I’i = chile
S’š’š = pájaro Ii = reproducirse
Se debe de escribir: ii Escribir una palabra con las mismas grafías, pero con diferente
significado, facilita su uso y se emplea en diferentes contextos. Es lo que
Estos cambios se deben a que al usar excesivamente el apostrofe en las vo- en español se le llama: homónimos, de escritura igual pero de significado
cales y en algunas consonantes, confunden al escritor sobre cuándo debe distinto; por ejemplo:
emplear el apostrofe, en cuáles palabras debe llevarlo y en cuáles no.
La señora lava la ropa.
Por eso, escribir de una sola forma facilita al escritor y al lector emplear La lava del volcán.
la escritura y la lectura de la lengua mazahua como un medio de comu-
nicación más accesible para la población, sea hablante o no de la lengua El pico de Orizaba.
en cuestión. El pico del águila.
Según el contexto donde se emplee nos mostrará el significado de la Yo pico la tierra.
palabra que se esté usando; por ejemplo: Ve a traer el pico.
Con estas grafías básicas que integran el alfabeto mazahua, se pueden ¡Chjidya! ¡Mira!
representar convencionalmente todos los sonidos y vocablos que se ¡Eko jää! ¡Verdad que sí!
usan en la lengua mazahua utilizando, la tilde o acento (´) para las ¡Jää! ¡Ngejnu! ¡Sí! ¡Es éste!
vocales guturales, y la diéresis (¨) para los vocales nasales, y el saltillo o ¡Mina zotsú! ¡Eres muy bella!
apostrofe (‘) para las consonantes glotales y la combinación de dos o tres ¡Numa, ra tügoma! ¡Entonces, moriré!
consonantes para los consonánticos. ¡Ñanga, ya ndempa! ¡Levántate, ya es tarde!
¿Dya gi nee na xedyi? ¿No quieres una tortilla?
Grupos consonánticos: ¿Dya gi nege ri maa? ¿Tú no quieres ir?
chj dy jm jn jñ kj mb nd = nrr ng nz nzh pj rr tj = trj ts tsj ¿Gi nee ri chjúntú? ¿Quieres casarte?
¿Gi pärä texe ko kjogú? ¿Sábes todo lo qué pasa?
Consonantes glotales: ¿Gi pärä? ¿Sábes?
b’ d’ t’ = tr’ ¿Gi päräge mbeka ro b’ezhi? ¿Sabes tú qué perdí?
¿Gi soo tjimi? ¿Tienes hambre?
Vocales guturales: ¿Jango bi ñeje? ¿De dónde vino?
áú ¿Jango búbúma? ¿Entonces en dónde está?
¿Jango ga chjüü? ¿Cómo se llama?
Vocales nasales: ¿Jango gi búnji? ¿En dónde están?
äëïöü ¿Jango gi chotúji? ¿En dónde lo encontraron?
¿Jango gi jiasú? ¿Cómo amaneciste?
Las letras: t’ = tr’, tj = trj, nd = nrr, yo = ye y nu = ne: éstas son ¿Jango gi pärge? ¿Cómo sabes tú?
¿Jango go maa? ¿Dónde sé fue?
¿Jango go tsjapú? ¿Cómo le hizo?
¿Jango mi búbú? ¿En dónde estaba?
¿Jango mi nzhodúge? ¿En dónde andabas tú?
¿Jango nzi gi nee? ¿Cuánto quieres?
¿Jango nzi ora ri maa? ¿A qué horas te vas a ir?
¿Jango ora ra sátábi? ¿A que hora llegaremos?
¿Jango ra kjapúbi? ¿Cómo le haremos?
¿Jango xi gi jiasúge? ¿Y tú como amaneciste?
¿Joko gi mbeñe ngeske? ¿Quién crees que eres tú?
¿Joko go jichi? ¿Quién le enseñó?
¿Joko go ndungú? ¿Quién me lo quitó?
¿Joko ngeske? ¿Quién eres tú?
¿Joko ra kjapú nguenda? ¿A quién le haré caso?
¿Kjo dya gi sogú? ¿Qué no lo dejaste?
¿Mbara mbeka go ma tsjaa? ¿Quién sabe que fue hacer?
¿Mbeka gi kjadyaba? ¿Qué haces aquí?
¿Mbeka gi kjaji? ¿Qué hacen?
¿Mbeka gi mbeñege? ¿Qué piensas tú?
¿Mbeka gi tsjapú? ¿Qué le hiciste?
¿Mbeka go kjogútsú? ¿Qué te pasó?
¿Mbeka ndúbú? ¿Qué se te ofrece?
¿Mbeka ni guee? ¿Por qué lloras?
¿Mbeka ni ñege ri pjongúzú? ¿Por qué quieres tú sacarme?
¿Mbeka rbi nee? ¿Por qué quería él?
¿Mbekjadya gi xitsi ga kjanu? ¿Por qué me dices así?
¿Mbekjadya iyo? ¿Por qué no?
¿Mbekjadya mi mana kja ñii? ¿Por qué estabas tirado en el
camino?
¿Ngeske gi makúzúgo? ¿Eres tú quien me defendió?
¿Pjeko go xitsi? ¿Qué te dijo?
¿Ri ñaa? ¿Hablarás?
¿Ri sii na tsitjomechi? ¿Comerás un poquito de pan?
A
a choma • al mercado
a Kjin • sinombre de un lugar
a ndangoxti • en el portón, en la entrada principal
a ndeje • al agua, al lavadero
a nitsjimi • en el templo
a Pameje • a Valle de Bravo
a Xonxua • a Zitácuaro
ajense • arriba, cielo
ájná • guajolote(a)
ajumúa • bajo, en la tierra
alakoke • chabacano
ale • expresión de admiración
alili • expresión de dolor
alo • sábana
ámbá • negación, tenerle coraje a alguien
amboo • adentro
änä • gatea
andee, anrree • en medio
andúbú, anrrúbú • abajo
angeze • él
angeze dya pepji • él no trabaja
angeze dya ra jiesgibi • él no nos dejará
angeze mazi pesi • él tiene más
Primera grafía del alfabeto mazahua, prefijo de locativos angezebi • ellos dos
angezeji • todos ellos
ani • admiración
anilio • anillo
ansa • cepillar
anxe • ángeles
anxkú • cepilla
anxpa • cepíllale
anxú • rasurar, trasquilar, pelar
anzo • garrocha
añima • difunto, día de muertos
apjú • chupar o extraer aguamiel en el maguey;
• persona sacando aguamiel
árá • oye
ärä • rasposo
árábi • escuchaban, obedecían
árágo • yo escucho
arkate • delegado
asta • asta
asta ma kja ro zátá • hasta que llegue
asta ma ya rgi ndää • hasta que ya se cuesa
asú • fisgonear; estirarse sobre una barda para ver
asuka • azúcar
átá, átrá • hace, construye
átágo • hago yo
átáji, átráji • hacen, construyen
átájme, átrájme • hacemos, construimos
áte • curandero, médico
atjïï, atrjïï • en el patio, a fuera
átko • yo hago
átkojme • nosotros hacemos, nosotros construimos
áxá • desesperación
axeseba • arriba de aquí
axoñi • arriba, al norte, a México
axoxi • ajo
axútjú • atrás
B
b’aa • leche
b’aga • vaca
b’ajnú • hierve
b’ansa • inflamación, esponja
b’anú • marchitar, llovizna, empezar a secarse la tierra
b’arú • cántaro, listón, trenza
b’arúji • cántaros, listones, trenzas
b’asú • cedazo, coladera
b’atjú, b’atrjú • llano
b’atkjimi • campo santo
b’atú • bajar la inflamación
b’axú • escoba
b’eche • nieto
b’echi • bébetelo
b’echje • taxcal
b’echjine • mentira
b’echujnú • mayordomo
b’edye • mojar, lavar
b’edyi • familia
b’ejña • esposa
b’empatú • persona acostado boca abajo
b’encho • tordo
b’eñe • brazada
Segunda grafía del alfabeto mazahua b’eñeje • yerno
b’epja • persona que va atrás
b’epji • trabajo
b’epjinu • este trabajo
b’errako • marrano
b’eskojme • nos falta, nos perdemos
b’etsko • me falta
b’exkitjo ra nzhodú • andaré aquí cerca
b’exkitjo • cercanía
b’exkútjo ra mago • yo voy a ir aquí cerca
b’exoma • oscuro, noche b’oo • vendido
b’exto • todavía falta b’osú • envuelto, ronchas
b’ezhe • perder, cuento b’ota • mestizo, persona ajena a los mazahuas
b’ezhi • falta, perder b’otjö • maíz negro
b’ezhibi • faltan, perdían (dos) b’otúte • asesino
b’ezhige • faltas tú b’oxú • moco
b’ezhiji • faltan ellos (más de dos) b’usi • chiquihüite, costilla
b’ezo • señor b’usu • mujer mestiza
b’icha • temazcal b’úú • canoa
b’idyi • espina b’uzibi • ceniza
b’iguarú • espina de maguey ba ëjë • viene
b’ilu • orina ba ni kobratsú • te viene a cobrar
b’imbo • panzón ba ni ñona • viene a comer
b’ipji • humo ba ni zengua • viene a saludar
b’isana • espina de chilacayote ba ni • sufijo viene
b’isapjú • apostema, hinchazón de las encías ba tepke • te espera
b’isi • inflado, manchado ba • prefijo de afirmación, sufijo
b’itu • ropa, tela bájná • tronar
b’itub’ondo, b’itub’onrro • bandera banga • flojo, hueco
b’ixiga • vejiga bansa • revolver
b’izhi • música, instrumento musical, radio bárá • batea
b’o • prefijo que indica color negro, abundancia bátá, bátrá • cercar, cumbre, abajo
b’obú • parado, párate batia • objeto de madera o aluminio que
b’ochú • hilo enredado • sirve para amasar o batir
b’odú • tirado bi b’obú • se había parado
b’oi • buey, chile negro bi chjúntúbi • se habían casado
b’okú • curva, vuelta, esconderse bi dyárá • había obedecido, escuchado
b’ombayo • rebozo negro bi dyáráji • habían escuchado
b’omuza • zapote negro bi dyátáji, bi dyátráji • habían hecho
B’ondo, B’onrro • México bi dyobúji • se habían acostado
b’onkjua • lengua de vaca bi guee • había llorado
b’onko • me paro bi imi • había regado, tirado
b’onzho • lugar pedregoso con follaje bi kueb’e • se había ocultado
bi mama • había dicho búbúma • entonces está, entonces vive
bi mbáráji • lo habían golpeado búbúnu • ahí está
bi mbedye • había salido, había lavado búgú • córrele, corre
bi mboo • había vendido, metido búgú na punkjú • corre mucho
bi mbosú • le había ayudado, lo había envuelto búgúbi • corran ustedes dos
bi mbosúji • lo habían envuelto búgúji • corran, corramos
bi ndorúbi • habían agarrado búnji • están
bi ndüü, nrrüü • había muerto búnke • tú estás
bi ngejmebi tseji • se habían quedado solos búnkjoba • aquí estoy
bi ngib’iji • habían sacado búnkjojme • estamos nosotros
bi nguarú • había terminado búnkjojmeba • aquí estamos
bi nzhodúbi • habían caminado búnko • estoy yo
bi ñoraji • habían prendido búnkoba • aquí estoy yo
bi opjú • había escrito búnkoji • estamos nosotros
bi otú • se había adelantado búnkua • aquí está
bi pjotú • lo había metido, lo había tirado búntji • todavía están, modo de saludar
bi sájá • había llegado • cuando se ausenta por un momento
bi siji • lo había traído búntjo • todavía está
bi xipji • le había dicho búntseje • está sola(o)
bi zaa yo miño • lo habían comido los coyotes búntsekjo • yo estoy sola(o)
bi zibi • habían comido, bebido búú • sopla (el viento)
bi zogú • lo había dejado búxú • disentería, persona desnutrida
bi • dual, prefijo y subfijo del verbo
• en tiempo pasado
bilo • tórtola
breka • izquierda
búbú • hay, vive, está
búbú ko pa tüü • hay quienes van a traer
búbú ma kjai d’adyo • a veces es nuevo
búbú tee ko neme • hay personas que bailan
búbúba • aquí está, aquí, vive
búbúge • tú vives, tú estas
búbúgo • yo estoy
CH
cha • prefijo para despectivos, aumentativo
chaa • gallo
chábá • cose
chabú • bailar
chádá • roto
chágá • monta
chágáji • monten
chagú • cortar, cegar
chájá • córrelo, recargarse, sostenerse y bastón
chajabi • se abrazan, abracense
chaji • se abrazan (más de dos)
chájná • mándalo, córrelo
chájui • se corretean
cháká • observar, añadir
chala • valiente
chana • inquieto
chapji • abrásence
chapjoro • ojo languiñoso
chareje • gallo
chásá • apuntalar
cháspá • ponerle la trampa
chatpúji • denle
cheb’e ri ñona • espera a comer
Tercera grafía del alfabeto mazahua cheb’e • espérate, resguardarse de la lluvia
cheb’i • exprime
chechi • refugiarse del agua, engargar
chëë • frente
cheje • cobíjalo
chejme • cuidar para que crezcan, atole
chepi • acompáñalo, síguelo
chepibi • acompáñenlo, síganlo
chese • súbete
chesi • álzalo
chesto • peine chjebiji • se encontraron, caben, son iguales
cheze • acábatelo chjebinu • se parece a éste, cabe ahí
chezebi • acábenlo chjedyi • llévatelo, cuchillo
chezhe • críalo chjee • traer, agarrado
chezhi • cúbrete del agua, críar chjeji • encontrarse, despedirse, recíbanlo,
chezi • hacha • son iguales, nos vemos
chi • prefijo para diminutivos chjekjebi • te pareces
chibi • escóndanse, nuestro hijo chjeme • carbón
chichi • senos chjenche • voltea
chichigo • mis senos chjenchebi • volteen
chii • hijo, cañada, piar, escaparse del hogar chjeñe • acarrea, sonríe
chijmi • pecho chjeñeji • acarreen, sonrían
chijue • hija chjesi • álzalo
chike • chico chjidya • mira
chimi • aplástalo chjinsi • despertar, dejar la flojera
chinchi • ponerse los zapatos, deslumbrar los chjinspi • límpiale
• rayos del sol chjintsi • límpialo
chinpjadú • cabalga chjinzi • limpiar
chinzhi • entero chjöji • mazorcas
chiñi • fornicar, partir leña chjokú • perfora
chiñiji • parten, rajan chjomechi • pan
chirrio • chicote chjöö • maíz
chixut’i • niñita chjorú • agarrar, terminarse
chjámbá • muélelo chjotú • terminar, acabar, perforar
chjambaji • revuelvan chjúmbeñe • ponte listo, pensar bien
chjange • pierna chjúmbú • únelo
chjansa • revolver, mezclar chjúmú • lazo, enreda
chjansú • revolver chjúndya • dentro de ocho días
chjáxá • chistoso chjúnkob’e • nos casaremos
chjeb’e • me encontré con chjúnrú • responde, reunir
chjebe • collar chjúnrúji • reúnanse, respondan
chjebi • se encontraron, se parecen, son chjunspúji • pónganle por nombre:
• iguales, se encontró con, cabía, se parece chjúnsú • cuélgalo
chjunsú • sombrero, cigarro chunkú • traémelo
chjúntú • cásate, préndelo, respóndele, chunsú • álzalo, maromear
• amárralo, enrédalo, cópula chúnú • escarmenar, nalga
• entre perros chunú • llévalo, le fue dado
chjúntúbi • cásence, préndalo, respóndanle, chúpú • convidar
• amarrenlo, arréglenlo chúspú • ayudar a levantar
chjúntúji • casence, prendanlo, respóndanle, chúsúbi • sosténganlo
• amarrenlo, arreglenlo chútú • empújalo
chjünu • este nombre chüü • pelea, trae
chjúspúji • cuélguenselo chuxkú • flaco
chjútú • freír, prender
chjüü • nombre
chobú • dobla
chöjö • ganar
chokú • vacíalo, encuéntrame, vómito
choma • mercado, compra
chontú • desmayar, descompostura
choo • suegro, ojo
chopjú • dinero
chosú • red, placenta
chotú • encuéntralo, enchuécalo
chotúba • encuéntralo aquí, enchuécalo aquí
chotúbi • encuéntrenlo, enchuéquenlo (dos)
chotúji • encuéntrenlo, enchuéquenlo
• (más de dos)
chübi • pelean, mueren
chúbú • coser
chúgú • desplumar, cortar
chüji • pelean, mueren
chujmú • sembrar, amarrar
chúkú • córtalo
chumbú • llévale, quítale
chungú • llévamelo
D
d’aa • pene
d’adyo • nuevo, aparato reproductor del perro
d’agú • bajar
d’agúbi • bajemos (dos)
d’agúji • bajemos (todos)
d’aja • uno
d’akú ga ma tjïï • brinca para afuera
d’akú xedyi • me da tortillas
d’akú • dar, brincar
d’akúbi • brincan, brinquemos, brinquen,
• nos dan
d’akúgo • yo brinco, yo te daré
d’akúgojme • nosotros brincamos, nosotros
• te daremos
d’akúji • brincan, brinquen, nos dan,
• brinquemos(dos)
d’akújme • brincan, brinquen, nos dan,
• brinquemos(más de dos)
d’akúma • entonces dame, entonces brinca
d’anú • llovizna
d’atú, d’atrú • meterse en algún lugar profundo
d’axte • brincar a una persona
d’axtú, d’axtrú • primeras gotas de la lluvia
Cuarta grafía del alfabeto mazahua d’ee • mal de aire
d’iji • diarrea
d’ojnú • suena
d’oka • papa
dya • acción de negar
dya ba sájá • no llega
dya ga joo • no es bueno
dya gi chontú in kueji • no desmayen
dya gi dyotú • no te seques
dya gi guee • no llores
dya gi jeziji • no lo dejen dya joko ro soo • nadie podría
dya gi kja ga kjanu • no seas así dya ka go mezhe • ya no se tardó
dya gi kjapú nguenda • no le hagas caso dya ka mi soo ro nzhodú • ya no podía caminar
dya gi nañoge • no eres otra persona dya ka pjeko mi kjaji • ya nada hacían
dya gi paa • no vayas dya ka pjeko xi mi tüü • ya nada tenía
dya gi pärä • no sabes dya ka pjeko xi ra kjogútsú • ya nada te pasará
dya gi pesi ndúbú • no tengas pendiente dya ka ra ëjë • ya no vendré, vendrá
dya gi pesi nzhubú • no te preocupes dya ka ra jogú • ya no se curará
dya gi pesiji nzhubú • no se preocupen dya ka ra soo • ya no se podrá
dya gi sübi • no tengan miedo dya ka ri búnko • ya no estaría, ya no estoy
dya gi süü • no tengas miedo dya ka ri nego • ya no quiero
dya gi tseje • no tengas pena dya ka ri sechko • ya no aguanto
dya gi tseji • no tengan pena dya ka ri sierta • ya no aguanto, ya no aguantarás
dya go dyárá • no obedeció dya ka ro jogú • ya no se compondría
dya go jiezi • no lo dejó dya ka xi búbú • ya no está
dya go jieziji • no lo dejaron dya ka xi gi tjeñe • ya no sonríes
dya go jitskoji • no me enseñaron dya ka xi go ëjë • ya no vino
dya go mama iyo • no se negó dya ka xi mi chjebi • ya no cabía, ya no se parecía,
dya go ndüü • no se murió • ya no se encontraban
dya go nee • no obedeció, no quiso dya ka xi ra ëjë • ya no vendré
dya go ñona • no comió dya ka xi ra ëjï • ya no vendrán, ya no vendremos
dya go sechi • no le caló, no se aguantó dya ka xi ri maa • ya no irás
dya go soo go jokú • no pudo arreglarlo dya ka xi ro ëjë • ya no vendría
dya go tsjapú nguenda • no le hizo caso dya ka • ya no
dya go zii • no bebió dya ma jonte • no era buena persona
dya joko • nadie dya me jogú • todavía no se compone
dya joko go jñanda • nadie lo vio dya mejme • no es cierto
dya joko go ndúrú • nadie respondió dya mi jezi • no lo dejaba
dya joko go ngichi • nadie entró dya mi jeziji • no lo dejaban
dya joko nesgo • nadie me quiere dya mi kjago • yo no hacía
dya joko ra ponka • nadie te lo robará dya mi ngeje • no era
dya joko ra zii • nadie lo comerá dya mi päräbi • no sabían
dya joko ro mbara • nadie sabría dya mi soo • no podía, no sentía
dya mi soo ro jokúji • no lo podían curar dya ra mbotúji • no lo matarán
dya mi soo ro zúrúji • no podían atraparlo dya ra nguarú • no se terminará
dya mi unú • no le daba dya ra nzhogú • no voy a regresar, no va a regresar
dya ndúbú • no tengas pena dya ra sogútsú • no te dejaré
dya nee • no quiere, no está plantado dya ra tjeze • no se terminará
dya neji • no quieren dya ra tseji • no nos avergonzaremos
dya ngeje • no es dya ra unúji • no le darán, no le daremos
dya pjeko d’akú • nada me da dya ri jïgö • yo no tengo
dya pjeko gi tejme • nada tienes dya ri kánkágo • yo no te niego
dya pjeko go chotú • nada encontró dya ri ma chezebi • no se lo vayan acabar
dya pjeko go jñandaji • nada vieron dya ri ma mbeñe • no vayas a pensar
dya pjeko go ndunúji • nada llevaron dya ri ma pjatúji • no lo vayan a cazar
dya pjeko go tsjapúji • nada le hicieron dya ri ma xokú nu jñeje • no vayas abrir la ventana
dya pjeko mi júji • nada tenían dya ri májágo • no estoy alegre
dya pjeko mi júún • nada tenía dya ri ndezho • no serás ciego
dya pjeko mi mama • nada decía dya ri nego • no quiero
dya pjeko mi pesi • nada tenía dya ri pärä • yo no sé
dya pjeko ndúbú • no es ninguna molestia dya ri päräjme • no sabemos
dya pjeko ra tsjaa • nada le pasará dya ri pärgo • yo no sé, yo no sabría
dya pjeko ra tsjakúji • nada me harán dya ri pjexko • yo no sé
dya pjeko ra tsjapú • nada le hará dya ri sobi • no sentirán
dya pjeko ri pesi • no tengo nada dya ri soo • no sentirás, no sentiré
dya pjeko ro janda • no vi nada dya ro mbara • no sabría
dya pjeko ro jango • nada vi dya ro mbezhi • no se convirtiera
dya pjeko ro kjapú • nada le hice dya ro ñetse • no se vería
dya pjeko ro nugo • yo no vi nada dya ro zopjú • no le hablaría, no le hablé
dya pjeko • nada dya soo • no puede, no siente
dya ra chotú • no lo encontrará dya soo ri sogú • no puedes dejarlo
dya ra dyotú • no se secará dya tunú • no lleva
dya ra jezi ra zúkúzúji • no dejaré que me alcancen dya xi go nee • tampoco quiso
dya ra jeziji • no dejaremos dya xi mi pjatúji • tampoco lo cazaban
dya ra jñúkúzú • no me extirpará dya xi poo • no tiene nada
dya ra mbesi nguenda • no tendrá pendiente dya xi tseje • no tiene vergüenza
•
dyáá montaña, peña dyaxi go maa • tampoco fue
•
dyaa oxidar, podrir dyaxi ri peskojme • tampoco tenemos
dyabo, dyab’e• solamente dyaxkitseji • no tienen pena
dyagú• bájate dyaxú • viga, puente
dyaja pjadú • otros caballos dyeb’e • lluvia, poner boca abajo
•
dyaja otros dyecha • diez, jara
•
dyakoji denme a mí dyechi • cortar, encerrar
dyakú• dame, brinca dyechjö • olote
dyakú ka naja • dame uno dyedyi • arrear, medir
dyakú na xedyi • dame una tortilla dyee • caña, mano, trae
dyakú texe • dame todo dyeji • traíngan, coman
dyakú tsike • dame poquito dyejme • nuestras manos
dyakúji ñanto • denme seis dyembi • arreáselo, mideselo
dyakúji• denme, brinquen dyepjadú • aguja
dyakújme • danos dyese • peine, escobeta, cepillo
dyame• todavía no dyetsi • huarache, córtalo
dyame kjuarú • todavía no se termina dyetsji • vena
dyame mi soo • todavía no despertaba dyetúnú •
dyame ri sätägo • todavía no tengo hambre dyexe • cepíllalo
dyanda b’etsko • no me falta mucho dyexútjú • columna vertebral
dyanda ga kjasgojmeku • no como nosotros dyeza • sincolote, vara, arbusto
dyanda ma nojo • no era muy grande dyezho • golondrina
dyanda• desanimado, no era dyii • mano de metale
•
dyárá escucha dyizi • garganta, laringe
dyárábi• escuchen, obedezcan dyobú • acuéstate, escarba, tejón, sacar agua
•
dyáráji escuchen, obedezcan dyobúji • acuéstense, escarben
dyáráko• escucha eso, obedece dyodú • corta, seco
•
dyátá construye, escúchalo, obedécelo, cúralo dyogú • entierralo
•
dyátáji, dyátráji construyan, escúchenlo, obedézcanlo, dyogúji • entiérrenlo
• cúrenlo dyogúzújme • entierranos
dyátáko • construye eso, escucha a ellos, dyoji • hermanos, venían
• obedece a ellos, cura a ellos dyojo • vómito
dyátpá • constrúyeselo, escúchalo dyojui • hermanos
dyokjob’e • mi hermano
dyokjoji • nuestros hermanos
dyokjojme • nuestros hermanos
dyokú • córtalo
dyombú • pregúntale, cortáselo
dyompa • tener calentura, tiempo seco
dyompú • engáñalo
dyongú • pregúntame
dyonkú • engañar, preguntar
dyonú nu bezo • pregúntale al señor
dyonú • pregúntale
dyonúji • pregúntenle
dyoo • perro
dyoo ko mi mi sate • perros que eran muy bravos
dyopji • hermano
dyopjú • escribe
dyorú • pedir, dar a luz, parir
dyorúji • pidan, se están secando
dyosú • cornear, empollar
dyote • veinte, el que pide
dyotpú • pídele
dyotpúji • pídanle
dyotú • pídele, seco
dyoxú • gusano, animal
dyúdú • codo
dyúsú • anota, ponlo, échalo
dyúsúbi • anoten, pongan, échenlo
dyútú • échalo
dyútúji • échenlo
dyúú • raíz
E
e jiarú • el sol
e kumba • mi compadre
e mizhikjimi • dios
e siño jense • el señor del cielo
e Xuba go pjongú • Juan sacó
e Xuba go xipji • Juan le dijo
e Yaxú • nombre propio
eb’e • peinar
ëche • plantar, despedir
ëchete • persona que se despide
echi • tíralo, mételo
edyi • medir, llevar
edyige • lleva tú, mide tú
ee • arrea
ëjë • venir, viene
ëjëba • viene aquí
ëjï • vienen
ëjme • venimos
ëkjö • vengo a
ëkjob’e • venimos nosotros dos
eko jää • verdad que sí
embe ga ñabi • le decía hablando
embe • le dice, juega
Quinta grafía del alfabeto mazahua, prefijo personal embi • le lleva, le mide
eme • plantar, sentar a un niño
emeji • plantan
emke • me pone a pelear
ense • nombrar, bendecir, subir
enseji • bendicen, nombran, lo suben
enzezú • se despide de mí, me despide
enzhe • se despide, despide
eñe • decía, jugaba
eñe ga ñabi • decían hablando
eñebi • jueguen, juguemos
eñege • juega tú
eñeji • jueguen, juguemos
eñejme • jugamos, juguemos
esí • llevar animales de alguien, guardar
ëtjö • todavía viene
exke • limpiar nopales
ezi • guardar
G
ga chjúnrúji • se reúnen
ga kjanu • así
ga kjanu ga kjogú • así pasa
ga kjanu go kjogú • así pasó
ga kjanu go ñaji • así hablaron
ga kjanu je ga kjogú • así va pasando
ga kjanu je ga mbúrúji • así empiezan
ga kjanu je rgi tsjapú • así lo harás
ga kjanu mi pjese • así se tropezaba
ga kjanu nu ngoo • así el ratón
ga kjanu nu t’ii • así el niño
ga kjanu texe nu xoma • así toda la noche
ga kjatku go ma tsjaa • también fue a hacer
ga kjatku • así también
ga kjatkuzúgo • también yo
ga kjogú • va pasando
ga ma jense • para arriba
ga ma kja jñiñi • por allá en tu pueblo
ga ma mboo • allá adentro
ga ma ndúbú • por allá abajo
ga ma tjïï • por afuera
ga ma xoñi • por allá arriba
ga mama ga kjanu • decía así
Sexta grafía del alfabeto mazahua ga mantseje • se decía a sí mismo
ga manu • por ahí, por allá
ga mbezhe • contaba
ga moji • se van
ga nanga • se levanta
ga ñabi • hablaban
ga ñaji • hablando
ga ñembe • le decía, le dice
ga ñetse • se ve
ga panpaji • chancean
ga tjeze • se acaba gi negibi • quieren ustedes dos
ga tsjaji • hacen gi nzhodú • camina, caminaste
ga xipji • le decía, le dice gi ñabi • hablaste con
ga • gi ñege • tú quisiste
gande • abuelo(a) gi ñora • prendiste
gandego, landego • mi abuelo gi orú • estás acostado, pides
gandeji • nuestros abuelos gi paa • vas
gi búbú • estás gi pärä • sabes, conoces
gi búbúnu • estás ahí gi párá • le pegaste
gi búntseje • estás sola(o) gi patú • calentaste
gi chjenche • te volteaste gi pechi • lo aplataste
gi chumbú • le quitaste, le llevaste gi penchi • lo atrapaste
gi dyakú • me diste, brincaste gi penge • me lavaste
gi dyátá • hiciste, construiste gi pesi • tienes, guardaste
gi edyige • llevas tú, llevaste tú, mides, mediste gi pesiji • tienen, tenían
gi guee • lloraste gi potú • lo mataste
gi ïjï • dormiste gi sübi • tienen miedo
gi inji • durmieron gi süü • tienes miedo
gi janda • ves gi tee • creces, creciste
gi jezi • lo dejas gi tsjaa • hiciste
gi jiezi • lo dejaste gi tsötä • lo soltaste
gi jitsi • me enseñaste gi tunú • llevas
gi jñanda • viste gi tüü • lo trajiste
gi kádá • niegas gi xakú • me bañaste
gi kjapú • le haces gi xatú • lo bañaste
gi kjogú • pasaste gi xenze • cosechas, cosechaste
gi ma sogú • lo fuiste a dejar gi xinzi • me llevaste
gi mangeji • dicen ustedes gi xitsi • me dijiste
gi manji • dicen, dijeron gi xitsizúji • me dicen, me dijeron
gi mbeñe • te acuerdas gi xitsko • me dices, me dijiste
gi nee • quieres gi • auxiliar del verbo de tiempo presente y futuro
gi nee ri ëjë • quieres venir go b’ajnú • hirvió
gi nege • tú quieres go b’ezhi • faltó, se perdió
go búgú • corrió go ïjï • durmió
go búgúbi • corrieron ellos dos go ïjïbi • se durmieron
go búgúji • corrieron todos go inji • se durmieron
go chajabi, chaji • se abrazaron go janaji • observaron
go chjebi • se encontró con go jiábá • se cayeron (las frutas)
go chjebiji • se encontraron go jiambúji • se separaron, se divorciaron
go chjebiji nu tsingo • se encontraron con el ratón go jiátá • echó
go chjebinu • ahí se encontró go jiezi • lo dejó
go chjëchë • volteó go jiezibi • dejaron
go chjúntúbi • se casaron go jieziji • lo dejaron
go chobú • se dobló go jiodú na ote • buscó un valedor
go chotú • encontró, se enchuecó go jiodú • buscó
go chotúbi • lo encontraron go jiodúbi • ellos dos buscaron
go chotúji • encontraron go jiodúji • ellos buscaron
go d’agú • se bajó go jitsiji • nos enseñaron
go d’agúbi • bajaron go jitskoji • me enseñaron
go d’akú kja pjiño • brincó en la hierba go jmutú yo poo • guardo su ropa
go dyárá • escuchó go jmutúbi • amontonaron
go dyárábi • escucharon, obedecieron go jñanda • observó, vio
go dyáráji • escucharon, obedecieron go jñandabi • vieron, observaron
go dyátá • lo hizo go jñandaji • vieron, observaron
go dyátpá • le hizo go jñombeñe • se le olvidó
go dyokú • lo cortó go jñúntú • inciensó
go dyonú nu chijue • le preguntó a su hija go jñúnú • llevó
go dyonú • le preguntó go jñúpkú • le quitó entre
go dyonúji • le preguntaron go jñuspú • le apuntó, le puso por nombre
go dyotú • se secó, le pidió go jñúsú • lo levantó
go dyúsúbi • anotaron, pusieron go jñúú na tjedyi • agarró un cuchillo
go dyútú • lo echo go jokú • lo arregló
go guee • lloró go jokúzúgo • me curó a mí
go guiñi • le dio de comer go juajnú • escogió
go guiñi texe • le dio de comer a todos go juejme • lo consoló
go guiñiji • le dieron de comer go kjogú • pasó
pasó un rato • pasó un rato go matúji • le gritaron, le llamaron
pasaron (dos) • go kjogúbi go mbáká in taa • me pegó mi papá
pasaron • go kjogúji go mbansa • lo envolvió
fue a cortar • go ma dyodú go mbara • supo, conoció, se dio cuenta
se fue a dormir • go ma ïjï go mbaraji • conocieron
fue a buscarlo • go ma jiodú go mbáráji • lo golpearon, lo rompieron
lo fueron a buscar • go ma jiodúji go mbásáji • pusieron
fue a traer • go ma käjä go mbasú • lo levantó
fue a mandarlo, fue a juntarlo • go ma mbejñe go mbasúji • lo levantaron
fue a venderlo • go ma mboo go mbedye • salió, lavó
fue a comprar • go ma ndoma go mbejñeji • mandaron, juntaron
fue a encontrarlo • go ma ndúrú go mbekueji • se enojaron
le fue a avisar • go ma ngosú go mbeñebi • acordaron
fueron a avisarle • go ma ngosúji go mbezhe • contó
lo fue a meter, fue a cerrar • go ma ngotú go mbezhe texe • contó todo
fueron a verlo • go ma nubi go mbosú • lo ayudó, lo envolvió
fue a verlo • go ma nuu go mbúrú • empezó
se fue a trabajar • go ma pepji go mbúrú go nzhodú • empezó a caminar
fueron a traer • go ma tüji go mbúrúji • empezaron
fue a traer • go ma tüü go mebi • se fueron
le fue a dar • go ma unú go mebi na jëë • se fueron lejos
le fue a dar poquita medicina • go ma unú tsike ñechje go mebi na t’ii • se fue con un niño
le fue a decir • go ma xipji go mezhe • se tardó
fue a levantarlo, fue a destaparlo • go ma xosú go mimi • se sentó, parió
fue a saludarlo • go ma zengua go mimibi • se sentaron
lo fueron a dejar • go ma zogúji go miminu • se sentó ahí
se fue • go maa go minji • se sentaron, vivieron
dijo • go mama go moji • se fueron
dijo el conejo • go mama nu kjuaa go nanga • se levantó
dijeron • go manji go ndágá • montó
dijo él solo • go mantseje go ndágábi • montaron
gritó • go mapjú go ndájá • lo corrió, lo correteó
gritaron • go mapjúbi go ndáji • mandaron, lo corrieron
go ndáká • se asomó go ngatpa • le puso
go ndátá • clavó, atrancó, se acercó, cercó go ngejme koro • se quedó ciego
go ndeb’e na ndajme • esperó un rato go ngejmebi • se quedaron
go ndeb’i • exprimió go ngichi a mboo • entró adentro
go ndepi • lo acompañó, lo seguió go ngichi • entró
go ndepibi • lo persiguieron, lo acompañaron go ngichibi • entraron
go ndepiji • lo acompañaron go ngichibi a mboo • pasaron adentro
go ndese • subió go ngobú • le tapó
go ndesebi • se subieron go ngopú • le tapó, le convido
go ndeseji • se subieron go ngopúbi • convidaron
go ndogú • se cayó go ngosú • le avisó, dio vuelta
go ndojo • ganó go ngosúji nu b’eñeje • le avisaron a su yerno
go ndoma • compró go ngosúji • le avisaron, lo pusieron
go ndoma texe • compró todo go ngotaji • le pagaron
go ndujmú • lo amarró, sembró go ngotú • encerró, metió
go ndújñijmo • se arrodilló go ngotúji • lo encerraron, lo metieron
go ndumbú • le quitó, le llevó go nguarú • terminó
go ndumbúji • le quitaron, le llevaron go nguichibi • entraron
go ndúrú • respondió go ngújnú • lo molieron
go ndúrú nu chijue • respondió su hija go ngútú jñúú • inhaló aire
go ndúrú nu t’ii • respondió el niño go ni dyogú • lo vino a enterrar
go ndúrú nu xïrä • respondió su esposo go ni tee • vino a crecer
go ndusiji • lo levantaron go ni zengua • vino a saludar
go ndúsú • lo colgó go nichi • lo llenó
go ndusú • lo levantó, lo cargó, lo recogió go nichibi • lo llenaron
go ndusúji • recogieron go núgú • se cayó
go ndútúbi yo pjadú • amarraron los caballos go nuji xi ma patjo • vieron que todavía estaba caliente
go ndutúji • lo colgaron go nzhátáji • se acercaron
go ndútúji • lo aventaron, prendieron, le respondieron go nzhodú ka tsike • caminó un ratito
go ndüü • murió go nzhodú kja t’eje • caminó en el bosque
go nee • quiso go nzhodú • caminó
go nemeji • bailaron go nzhodúbi • caminaron
go nentjimibi • ayunaron go nzhogú • regresó
go nzhogú nu múbú • volvió en sí go siji • lo trajo
go nzhogúji • regresaron go simpiji • le trajeron
go ñaa • habló go sitsibiba • los trajo aquí
go ñabi • hablaron go sokúji • bajaron
go ñembe ga kjanu. • le dijo así go soo • se pudo
go ñembe nu b’ejña • le dijo su esposa go soo go pjongú • pudo sacarlo
go ñembe nu kumba • le dijo a su compadre go soo ro tsjapú • pudo hacerlo
go ñembe nu t’ii • le dijo el niño go soyabi • descansaron
go ñembe • le dijo go teji • crecieron
go ñembebi • le dijeron los dos go tïjï • se emborracharon
go ñembeji • le dijeron go tjeñe • sonrió
go ñeme • lo dejó en libertad go tjeze • se acabó
go ñese • lo subió, se negó go töjö • cantó
go ñoma • se movió go tsjaa • hizo
go ñona • comió go tsjaa t’onú • preguntó
go ñonabi • comieron go tsjaa texe • hizo todo
go ñonaji • comieron go tsjaji na tambaxua • hicieron una fiesta grande
go ñonji • comieron go tsjapú • le hizo
go ñora • prendió go tsopú • lo tapó
go ñoraji • prendieron go údú • se enojó
go otú • se adelantó go unú • le dio
go pana • aventó go unú pojo • le dio gracias
go patúji • calentaron go unúbi • le dieron
go patúji xedyi • calentaron tortillas go unúji • le dieron
go penchi • lo agarró go xákáji • copiaron, imitaron, escenificaron
go pizhi • se espantó go xeme • escarbó
go pjatú kja nu nguaa • lo hirió en su pie go xiji • le dijeron
go pjobú • se puso go xinchiji a ñúnú • dieron vuelta en la orilla
go pjongú • lo sacó go xipji • le dijo
go potpúji • se cambiaron go xipji nu kumba • le dijo a su compadre
go sájá • llegó go xipjibi • le dijeron, les dijo
go sechi tjimi • aguantó el hambre go xipjiji • le dijeron
go sido • siguieron go xitsi • me dijo, te dijo
go xokú • abrió guansú • aflojar
go xokúji • abrieron guantú • enjuagar
go xosú • lo levantó, lo destapó guarú • maguey
go xosúbi • lo levantaron guasú • aventar algo sobre el tejado,
go xosúji • lo levantaron, lo destaparon • ir a dejar los animales en el cerro
go xúkú • desamarró guatú, guatrú • roto
go xúkúji • desamarraron guee • llora, rana, apestoso, pelearse
go yepe • repitió, volvió • por un pedazo de pan
go yepe go dyáráji • volvieron a escuchar guege • llora tú
go yepe go maa • volvió a irse gueji • lloren
go zaa • lo mordió, lo comió guenchi • llámale la atención
go zant’a • se quemó guenchki • te regaña, te llama la atención
go zátábi • llegaron dos gueñeji • griten, hagan ruido
go zátáji • llegaron todos guezhi • borda
go zengua • lo saludó guinji • denle de comer
go zenguate • saludó guinzi • dame de comer
go zibi • bebieron guiñejme • le damos de comer
go zidyi • lo llevó guiñi • dale de comer, hace ruido
go zidyibi • lo llevaron guiñiji • denle de comer, hagan ruido
go zii • bebió, comió
go zinzapjú • voló
go zogú nu t’ii • dejó a su hijo
go zogúbi • lo dejaron
go zogúji • dejaron
go zopjúji • le hablaron
go zúrú • lo agarró
go zúrúji • lo agarraron
go • auxiliar del verbo en tiempo pasado
guabú • tender semilla, bajar animales del cerro
guadú • tirar
guadúji • tiran, tiremos, avienten, aventemos
guajma • barbechar
guansa • revuélvelo
I
ichi • arder
igi • tieso
ii • chile
ïjï • duerme
ïjïbi • duermen, duerman
ijñi • duerme
imbi • tirar semillas a los pollos
imi • riega, tirado
in b’edyi • mi familia
in b’itu • mi ropa
in chibi • nuestro hijo
in chichigo • mis senos
in chii • mi hijo
in chijue • mi hija
in chjöö • mi maíz
in chjunsú • mi sombrero, mi cigarro
in choo • mis ojos
in chúnú • mi nalga
in dyee • mi mano, mi caña
in dyeji • nuestras manos
in dyizi • mi garganta
in dyoji • son nuestros hermanos
in dyokjob’e • mi hermano
Séptima grafía del alfabeto mazahua in dyokjoji • nuestros hermanos
in gandeji • nuestros abuelos
in jánanabi • nuestra madrastra
in jmuu • mi amo, mi juez
in jñaa • mi voz
in jñago • mi palabra
in jñagoji • nuestras palabras, voces
in kjuarmaba • mi hermano aquí
in kjuarmago • mi hermano, mi primo
in kuebi • nuestras fuerzas
in lamu • mi amo, mi patrón, mi jefe ixko •
in mboxgandeji • nuestros bisabuelos ixko ma nu paaka • se fue ese día
in merio • mi dinero ixko xipji • le dijo
in mexabi • nuestra mesa ixma •
in mojmú • mi plato ixpaxa • color guinda
in múbú • mi corazón ixti sogo • yo siento
in múbúbi • nuestros corazones ixti • de una vez
in nana • mi mamá iyo paito • no compadre
in nanabi • nuestra madre iyo • no
in ndixu • mi esposa iyoko • ésos no
in ngaba • mi gabán
in nzumú • mi casa
in nzumúbi • nuestra casa
in nzungo • mi casa
in ñijme • nuestro camino
in poo • mi bulto
in sodyegojme • nuestro enfermo
in taa • mi papá
in tee • mi boca, mi gente
in tsit’oxmixi • mi pequeño gatito blanco
in xïrä • mi esposo
in xútjúji • nuestras espaldas
in • mío
inji • duerman
inkjojme • dormimos
iñi • regar semilla
ix • ix
ix mi paa • iba derecho a
ixb’a • leche búlgara
ixi • agrío, manzana, naranja
ixingetjo, ixingetrjo • se parece
ixki • agrío, levadura, color rosa
ixkijñi • xoconoxtle, tuna agría
J
jää • sí
jáá • hay
jää, mojoma • sí, vamos entonces
jää, ngesko • sí, soy yo
jää, ri nego • sí, yo quiero
jábá • cae, construye, sudar
jábáji • caen, construyen
jagúji • alisaremos, alisarán, plancharán,
• plancharemos
janaji • observan, observemos
jánana • madrastra
jánanabi • la madrastra de ellos
janda, janrra • ver, observar
jandaba, janrraba • ves aquí
jandabi, janrrabi • observan, observemos
jandago, janrrago • veo
jandaji, janrraji • observan, observemos
jandatjo, janrratrjo • todavía ve
janga • me ve
jange, janrrge • ves tú
jangeku • en dónde es
jango • donde
jango bi maa yo t’ii • en donde se habían ido los niños
Octava grafía del alfabeto mazahua jango bi maa • a donde fue
jango bi moji • a donde habían ido
jango bi ngejmebi • como habían quedado
jango bi ñeji • de donde vinieron
jango búbú • donde está
jango búnji • en donde están
jango ga chjüü • como se llama
jango ga kjaa • como es
jango ga kjaa in chii • como es mi hijo
jango ga mama • como dice
jango ga minji • como viven jango ra nzhongo • en dónde voy a caminar
jango gi búnji • en dónde están jango ra sátá • dónde voy a llegar
jango gi chotúbi • en dónde lo encontraron jango rbi sájá • por dónde llegue
jango gi kjapú • cómo le haces jango rga guiñi • cómo le dará de comer
jango go dyogúji • donde lo enterraron jango rga kjapúgo • cómo lo haré yo
jango go kjogú • como pasó jango rga unúji • cómo darán
jango ixma chjunspúji • como se le llamaba jango ri búbú • en dónde estoy
jango ixma kjaa • como era jango ri búnkjojme • en dónde estamos nosotros
jango ixti sogo • como siento yo jango ri maa • en dónde vayas
jango jáá • donde hay jango ri nuu • donde veo
jango kichi nu jiasú • en donde entra la luz jango ri nzhodú • en dónde caminarás
jango mi búbú • en donde estaba jango ro kueb’e • en donde mi oculté
jango mi mbeñego • como pensaba yo jango ro maa • en donde iría
jango mi obú • en donde se dormía jango ro mború • como cuidaría
jango mi t’ogú • en donde estaba enterrado jango ro mimi • en donde vivir
jango mi tágá • en donde estaba posado jango ro ñaa • como hablaría
jango mi teb’e • en donde lo esperaba jango ro tsjapú • como le haría
jango mima nzhajo • en donde era muy bueno jango ro xitsi • cuando te dije
jango nde mi kichi • en todas partes entraba jango t’ogú • en donde está enterrado
jango ni mbese • donde sale jango t’otú • en dónde encuentra
jango nzi merio • cuánto dinero jango xi rga guinji • cómo le daremos de comer
jango nzi ora • algunas horas janka, jantrka • te ve
jango nzi paa • algunos días, cuántos días jankago, jantrkago • te veo
jango nzi pjadú • cuántos caballos jaña • trae para acá, a ver
jango nzi ro kobra • cuánto cobraría járixu • hombre afeminado
jango nzi tee • cuántas personas, algunas personas jásá • cose, está sobre
jango nzi xedyi • algunas tortillas játa • tepozan, padrastro
jango nzi xundaro • algunos soldados je •
jango nzi zana • algunos meses je chjüü • se llama
jango nzii • unos cuantos, cuánto es je ga kjanu • es así
jango ora • qué hora son je ga kjanu go nguarú • es así como terminó
jango ra kejmebi • en dónde nos vamos a quedar je go tsjapúji ga kjanu • así lo hicieron
jango ra ma sátá • dónde voy a llegar je ma ñaa ga kjanu • así hablaba
je mi búbúnu • ahí estaba jiasma mi paa • todo los días iba
je ngejeba • es aquí jiasma pákábi • todo los días nos pega
je ogú • está enterrado jiasma • buenos días, todo los días
je ra ma b’ezhi • no se vaya a perder jiasmaji • buenos días
je ra ma b’ezhiji • no se vayan a perder jiasmaji paito. • buenos días compadrito
je ra sogútsújmeba • aquí te dejaremos jiáspajna • suéter, chamarra
je rga maa • iré, irá jiastojme • amanecimos
je rgi nguarú • se terminará jiasú • luz, alba, amanecer
je rgo magonu • iría yo ahí jiasúge • amaneciste tú
je t’ogú kja na tajuarú • está enterrado en un cajón jiátá • échalo
je t’ogúba • aquí está enterrado jichi • enseña, bautiza
jebi • deshojar jichiji • enseñan, bautizan
jeche • olor muy fuerte jiepe • vístelo
jëë • lejos, profundo jiepeji • vístanlo
jee • se cobija, se viste, tose jiesgi ra kichi • déjame entrar, pasar
jenche • hilar jiesgi ra pedye • déjame salir
jense • con voz fuerte jiesgi • déjame
jespeji • lo cobijan, lo visten jiesgibi • déjenme
jesto • lo deja, se deja jiesgijme • déjanos
jëyä • es lejos, respira, suspira jiexkjezhe • mandil, delantal
jezi • lo deja jiexto ga gueji • lloran al mismo tiempo
jezigo • lo dejo jiexto • cobíjalo, déjalo, son iguales, se parece
jeziji • lo dejan, dejémoslo jiezi • déjalo
jiábá • déjalo en el suelo, se cayeron (las frutas) jiezibi • déjenlo
jiábáji • déjenlo en el suelo, bájenlo jieziji • déjenlo
jiabi • separación, divorcio jii • bañar, bautizar
jiambúji • separémonos, sepárense jingua • anteriormente, antes, cuando
jiapjú • Ixtlahuaca jiodú • búscalo
jiárá • huele jiodú yo nistagotsú • busca lo que necesitas
jiárátsú • hueles tú jiodúbi • busquen
jiarú • sol, tizne jiodúji • busquen
jiásá • cose, ponlo, lleno de fruta jioo • papá, hombro
jiásáji • cosan, pongan, cárguenlo de jioya • se le olvida
jitsi • me enseña jñandaji, jñanrraji • vean, observen
jitsiji • nos enseñan jñandajiyo, jñanrrajiyo • vean esto
jitsijme • enséñanos jñandazúji, jñanrrzúji • véanos
jitskoji • me enseñan jñanga, jñanrga • mírame
jiúkjú • el cuello, nuca jñangazúji, jñanrgazúji • véanme
jiútú, jiútrú • amárralo jñangistia, jñangicha • español
jiúú • pesado jñangistiatjojme • hablamos el mazahua solamente
jiyo • no jñatjo, jñatrjo • mazahua
jmánrrájná • coralillo jñaxa • ásalo
jmicha • faz, máscara, fotografía jñeche • observar, cardar
jmii • cara, mejilla, cachete jñeje • espejo, ventana
jmoo • pescado jñexto • solamente
jmosú • delgado o flaco jñexto go maa • solamente se fue
jmugojmenu • éste es nuestro amo, ésta es jñexto mi b’ezhi • solamente faltaba
• nuestra autoridad jñexto mi janda • solamente veía
jmurkajna • quelite llamado chivito jñexto mi júntú nu jñúú • solamente inhalaba aire
jmurú • está sentado jñexto mi táká • solamente vigilaba
jmurúji • reunión, se reúnen, están sentados jñexto nu ngoo • solamente el ratón
jmute • cuñada jñexto pesi • solamente tiene
jmutú • junta, reúne, amontona jñexto xedy • solamente tortillas
jmutúbi • amontonen, amontonemos jñextoge • solamente tú
jmuu • juez jñii mbee • tres ladrones
jnasto • hueco, rendija jñii • tres
jnorú • lindero jñiji • los tres
jñaa • palabra, voz, lengua, saludo jñikjedya • tres años ahora
jñaaka • esa lengua jñikjee • tres años
jñageji • sus palabras jñincho • ocho
jñago • mi palabra jñiñi • pueblo
jñagoji • nuestras palabras, voces jñiñiba • aquí es pueblo
jñakjimi • palabra de dios jñiñige • tu pueblo
jñambúb’e • nos separamos jñipa • tres días
jñanda, jñanrra • observa, asómate jñombeñe • olvida
jñandabi, jñanrrabi • vean, observen jñona, jñonú • comida, alimento
jñoo • zanacoche jo ri pärgo na joo • yo sé bien
jñúkútsú • te quita jo ri tsjaa • ándale pues haz
jñúkúzú • extírpame, quítame jo • luego, después
jñúmbú • llévale, quítale job’ezo • buen señor
jñumú • fogón jodú • busca
jñúmú • sacar jodúb’e • búsquemos
jñúntú • incienso jodúji • buscan, búsquemos
jñúntúji • inciensen jodye • derecha, buena mano
jñúnú • llévalo, llévatelo jogú • componer, curar
jñúpkú • quítale jogútsú • te curas
jñurú • sentarse jogútsúge • te alivias
jñuspú • apúntale, ponle por nombre, agrégale joi • joi
jñúsú • levántalo, aprende, guarda, agrégale joi yai gi pärä • ya sabes
jñusú • ponle joi yai ri pärä • ya sé
jñutú • echa joji • son buenos
jñúú • tráelo, aliento jojña • buenas palabras, poesía
jo ra d’akúgo • yo te daré joka • joka
jo ra d’akúgojme • nosotros te daremos joka dyonkú • te está engañando
jo ra dyakú • él me dará joka jiodúji • buscan
jo ra ëjë ra ni koxkúji • vendré a avisarles joka mbáká ni xïrä • te pega tu esposo
jo ra jokú nu tee • curaré a la persona joka mbáráji • le pegan
jo ra kjötkaji • les pagaré joka mbezhi • se convierte
jo ra kosúgo • yo le avisaré joka mbosú • le ayuda
jo ra ma jonko • iré a buscarlo joka mbúrú • empieza
jo ra nugo • yo lo veré joka ndújñijmo • se arrodilla
jo ra nzhodúgo • yo caminaré joka ndunú • lleva
jo ra sago • yo me lo comeré joka ndunúji • llevan
jo ra soo ra janda • todavía podre ver joka ndusú • lo levanta
jo ra ungojme • nosotros le daremos joka ngonji • lo tapan
jo ra zádá nu paa • llegará el día joka ngot’a • lo mete, sí paga
jo ri jandatjo • yo los estoy viendo joka nuji • ven
jo ri nudya • ahora verás joka picheba • aquí espantan
jo ri ñuu • ahora verás joka pjetsebi • nos patean
joka pona • roba jonkújme • te buscaremos
joka tïï • se emborracha jonte • buena persona
joka tsjakonaji • se apresuran jonxora • amanecer
joka xákáji • copian joo • bueno, bien
joka xiji • le dicen josú • relamer
joka xögaji • se separan jotkja •
joko • quién jotú • frío, amamanta
joko mi búbú • quién estaba juaa • ala
joko ngeje • quién es juajma • terreno, escarda
joko ra ëjë • quién vendrá juajnú • escoge
joko ra mboxkú • quién me ayudará juama • limpia, escarda
joko ra ndorú • quién lo agarrará juamaji • limpiaremos, limpiarán
joko ra nzhogú • quien regresará juampú • escógeselo, límpiaselo
joko ra ñagob’e • con quién hablaré juansú • sacúdelo
joko ra tsjaa • quién será, hará juantú, juantrú • sacudir
joko ro chjúntúbi • con quién se casaría juanximi • guaje
joko ro mbopaji • a quién le venderían juañi • cuchara
joko ro mbopúji • a quién se lo venderían juarú • cuartillo, cajón, se desarma
joko ro mbosú • quién lo ayudaría juäta • sacude
joko ro ndágá • quién lo montaría juaxú • guaje, cráneo
joko sájá • quién llega juejme • consuélalo, pobrecito
joko sitsi • quién come, quién te trasladó juenche • apágalo
jokú • arréglalo, mucho juenji • sufren, descobíjenlo
jokúji • componen, muchos juenske • tenme compasión, pobre de ti
jokújme • arreglamos, somos muchos juensko • pobre de mí
jokúte • doctor juentse • tenle compasión
jokúzúgo • me curó a mí juentseji • perdónenlo
jokúzúji • me curaban juesi • brilla
joma • entonces está bien júgo • tengo
jone • dócil juib’i • ocultar, enterrar
jonji • buscan juichi • apagar
jonko • busco juipji • soplar
jonkú • te extraña jumú, jomú • tierra, poner
júngo • golpear con lazo o vara
júnji • tienen, traen, le golpean
júnkú • te quita, te lleva, te golpea
júnkútsú • te quita, te golpea
junsú • está (escrito, sobre, pegado, puesto)
junsúba • aquí está puesto, escrito
júnsúji • alzan, guardan
junsúji • ponen, anotan
júntú • inciensa
júntúji • inciensan
juramento • bastones de mando
jürú • está sentado
júú • regar agua en el baldío
jüü • sentado
júún • tiene, trae
júxú • silbar
K
ka bi dyokú • que había cortado
ka bi maa • que había ido
ka bi sájá • que había llegado
ka bi tsjapú • que le había hecho
ka bi unúji • que le habían dado
ka bi yepe • que había repetido
ka búbú a mboo • que está adentro
ka chjüü • que se llama
ka dya mi júún • el que no tenía
ka dya pjeko mi júún • que nada tenía
ka dya ra sodú • que no se descompone
ka gi chájá • que corriste
ka gi chotkú • que me encontraste
ka gi guinzi • que me diste de comer
ka gi janda • el que ves
ka gi musú • el que concebiste
ka gi pedye • que sales, que lavas
ka gi pjoxkújme • por habernos ayudado
ka gi tujmú • que sembraste
ka gi unú • el o la que le diste
ka go chjokú • el o la que perforó
ka go chjúntú • el o la que se casó
ka go jieziji • el o la que dejaron
Novena grafía del alfabeto mazahua ka go jñanda • la que vio
ka go maa • la que se fue
ka go makúzú naja paa • que me defendió un día
ka go makúzúji • por habernos defendido
ka go mama • que dijo
ka go ndorú • quien lo agarró
ka go ñangoji • que nos defendió
ka go ñúsi • el que le rociaron
ka go tsjaji yo mbaxuaji • por haber realizado sus fiestas
ka go zokú • el que me hablo, el que me dejó
ka jiasma tujmú • que todo los días amarra ka mi ti nego • el o la que más quiero
ka kii • que tiene ka mi tügo • el que tenía yo
ka kjaba sájá • el que apenas va llegando ka mi tunú angeze • que llevaba él
ka kosú • el que le avisa ka mi tunú • que llevaba
ka ma nzhanso • mala, que era feo ka mi tunza • que era leñero
ka mancha • que despacio ka mi tüü • que tenía
ka mango mi ngeje • que parecía ka mi zúntú • que suena mucho
ka mazi • que más ka mima nojo • que era grande
ka mazi mi zengua • el que más saludaba ka mimi zárá • que prendía mucho
ka mazi na jëë • el más lejano ka na tsijñiñi • en un pueblito
ka mazi otú • que es el mayor ka naja • el otro
ka mejme mi ngeje • que en verdad era ka naja mbee • el otro delincuente
ka mejme • que en verdad ka nanchko • que de pronto
ka mi búbúnu • el que estaba ahí ka naño kjee • otro año
ka mi chjüü • que se llamaba ka naño meje • otro pozo
ka mi janda • el que veía ka nde xi go maa • que también se fue
ka mi juesi • que resplandecía ka nde xi mi chjüü • que también se llama
ka mi júnú xedyi • que llevaba tortillas ka nde xi mi júún • que también posee
ka mi júún • el que tenía ka nde • que tambien
ka mi ma nojo • que era muy grande ka ni dyátáji • el motivo por lo que hacen
ka mi ma zoo • que era muy bonita ka ni ngospúji • que le ponen
ka mi ma • que era muy ka ni ontú • el primero
ka mi mi juäta • que sacudía ka ni yeje • el segundo
ka mi mi juesi • que centelleaba mucho ka ni yeje paa • el siguiente día
ka mi na zoo • que es bonito ka ni •
ka mi ngeje • que era ka nizhi • que está repleto
ka mi orúnu • que estaba acostado ahí ka nu skuama • el papel
ka mi pebi • con el que viajaba ka nzhodú • que camina
ka mi pedye ndeje • que salía agua ka ontú paa • el primer día
ka mi pjorú • el que cuidaba ka otú • el que va primero
ka mi ri nego • el o la que quiero mucho ka otúji setsi • que le piden permiso
ka mi sadúji • que reprendían, que amonestaban ka pa emeji • que van a plantar
ka mi sodye • que estaba enfermo ka pa sogú • el que va a dejar
ka pa • que va ka ri sii que • que comerás, beberás
ka peska ra mama • el que tiene que decir ka ro chjúntúji • por lo que se casarían
ka peska • que tiene que ka ro d’akújme • el que te proporcionamos
ka poo • que tiene, que vende ka ro mbotú • el que lo mataría
ka ra chjúntúji • que se casarán ka ro ndujmú • que ataría
ka ra jiásáji • que cocinarán ka ro nistago • que se necesitaría
ka ra juama • que le limpiará, que escardará ka ro nzhodú • que caminaría
ka ra ma zogúji • que irán a dejarlo ka sobú • que cae, que fermenta
ka ra máji • que sonreirán ka sodye • que está enfermo
ka ra mbedyeji • que lavarán, que saldrán ka tunú • que lleva
ka ra mbosú • que le ayudará ka xi go búgú • escasamente se apresuró
ka ra ndántjobi • que ahuyentarán ka xi mi b’ezhi • que también falta
ka ra ndeji • que recibirán ka xi ro mború • que todavía cuidaría
ka ra ndúrúji • que responderán, que esperarán ka xiji • que le dicen
• para recogerlo ka ya kjogú • que ya pasó
ka ra ndúsúji • que colgarán ka • que
ka ra ngaspaji • que le pondrán kaa • cuervo, mojado
ka ra nugo • que veré yo kádá • oculta
ka ra ñaji • lo que diremos kagala • kagala
ka ra ponkaji • que te robarán kagú • nace (pollitos)
ka ra tjeze • que se terminará käjä • fue a traer
ka ra unúji • que le darán, que le daremos käji • irán a traer
ka ra yecheji • lo que repetiremos kandájná • florero
ka ra zádá nu mbaxua • para que llegue la fiesta kánkágo • te niego
ka ra • kañabú • basura
ka rgi mbedyeji • con lo que lo lavarán, saldrán kärä • vive, están, hay
ka rgi nguarú • con lo que se terminará kärägoji • vivimos, estamos
ka rgi otú • el que irá primero kärägojme • vivimos
ka rgi zoo nu mbaxua • para que llegue la fiesta käränu • están ahí
ka ri búbú • que estaría karaxú • pozole de trigo
ka ri búbúgo • que estoy yo kärgoji • existimos
ka ri kii • que tenga kärgojme • habitamos
ka ri pärä • que conozca kärnu • están ahí
käspaji • lo ponen kja in nzútú • en mi cinturón
kasú • proteger kja jango nzi kotú • en algunas barrancas
kätä • introducir kja juama • en el terreno
kätjï • envasan kja jumú • en la tierra, en el suelo
kätpa • le echan kja kañabú • en el basurero
ke • kja kotú • en la barranca
ke neji • que quieren kja kújnú • en el metate, en la masa
ke ri • kja mbaxua • en la fiesta
ke ri ngeje • que él kja meje • en el pozo
ke ri ngeje ko dyaja • que otros kja mexa • en la mesa
ke ri ngeskobi • que nosotros dos kja mi d’adyo • era nuevo
ke ri ngeskoji • que nosotros kja mi tsike • era pequeño
këë • quejarse kja moo • en el baldío
kejmebi • se quedan, quedémonos kja na ngumú • en una casa
kejmebiba • quedémonos aquí kja na sábá • en una olla
kelo • becerro kja naño • en otro (pueblo)
kexo • queso kja naño ngumú • en otra casa
kexpe • resbaladilla kja naño tajuarú • en otro cajón grande
kichi • entrar, pasar, meter kja ndareje • en el río
kichji • entran, entremos kja ndee • en medio
kii • hay, tiene kja ndenzumú • en el tejado, techo
kijmi • sabroso, víbora kja ngosibi • en la cocina
kijñi • nopal, tuna kja ngoxti • en la puerta
kisi • hay (fruta, escritos) kja ngumú • en la casa
kja • en kja ni xútjú • en tu espalda
kja b’icha • en el baño de vapor kja nitsjimi • en el templo
kja bátá • en la cerca kja nu jiúkjú • en el cuello, en la nuca
kja dyáá • en la montaña kja nu jñiñi • en el pueblo
kja dyeza • en el sincolote, en el arbusto kja nu jñiñi a Mbob’axú • en el pueblo de los Escobales
kja in jmii • en mi cara kja nu ndoñi • en su cabeza
kja in juajma • en mi terreno kja nu ndúngua • en su talón
kja in nzumú • en mi casa kja nu nguaa • en su pie
kja in nzungo • en mi casa kja nu ngumú • en su casa, en la casa de
kja nu ngumúji • en la casa de ellos kjaba • así, aquí
kja nu ngumúka • en esa casa kjabi • hacen
kja nu nzútú • en su faja kjadya • hay ahora
kja nu ñúnú • en la orilla, por la orilla kjadyaba • haz aquí
kja nu skuama • en su libreta kjage • haces
kja nu texjñiñi • en el municipio kjageji • hagan ustedes
kja nu tjujnú • en el sillón kjago • hago yo
kja nu ximatja • en sus costillas kjagojme • hacemos
kja nu xoñijumú • en el mundo, en la tierra kjai chjúntú • apenas se casa
kja nu xörä • en la sombra kjai d’adyo • es nuevo
kja nu xútjú • en la espalda kjai mi tsindajme • hace ratito
kja nujnu jumú • en la tierra kjai • apenas
kja ñii • en el camino kjaji • hacen, hagamos
kja pjinkjua • en el petate, cama kjajme • hacemos
kja ri pjúrúji • iniciamos kjako • hay lo que
kja santa grunsi • en la santa cruz kjanu go chotú • luego encontró
kja sibi • en fuego kjanu go chotúbi • enseguida encontraron
kja t’eje • en el bosque, en el cerro kjanu go d’agúbi • luego se bajaron (dos)
kja t’oo • en el panteón, en el hoyo kjanu go d’agúji • luego se bajaron (todos)
kja tsingumú • en la casita kjanu go dyonú • luego le preguntó
kja xiji rrekua • que le dicen burro kjanu go jñanda • luego lo vio
kja yo dyiziji • en sus gargantas kjanu go ma dyorú • luego fue a pedir
kja yo ndañiji • en las carreteras kjanu go ma ngosúji • luego le fueron a avisar
kja yo ndaxichje • en las tablas kjanu go maa • luego se fue
kja yo ngumú • en las casas kjanu go mama e Xuba • luego dijo Juan
kja yo ngumúbi • en la casa de ellos kjanu go mama • luego dijo
kja yo ngunji • en sus casas kjanu go manji • luego acordaron
kja yo ngunsú • en los nidos kjanu go mantseje • luego él afirmó
kja yo ngunxorú • en las escuelas kjanu go mbechpe • luego lo lavó, le contó
kja yo siño • en las imágenes, en los santos kjanu go mbúrú • luego empezó
kja zaa • en el árbol kjanu go mebi • luego se fueron
kjaa ko mama angeze • hace lo que dice él kjanu go mezhebi • luego se tardaron
kjaa • hay, hace, es de él kjanu go mimi • luego se sentó
kjanu go moji • luego se fueron kjapjúji • le hacen, hagámosle
kjanu go nanga • luego se levantó kjapú • le hace
kjanu go ndágábi • luego montaron kjapúbi • le hacen
kjanu go ndáji • luego lo corrieron kjapúgo • lo hago yo
kjanu go ndúrú • luego respondió, enseguida respondió kjapúji • le hacen
kjanu go ñona • luego comió kjatji • todavía hacen
kjanu go pjese • enseguida se tropezó kjatku • así también
kjanu go unú • luego le dio kjatkuzúgo • también yo
kjanu go unúji • luego le dieron kjedya • este año, arrima ahora
kjanu go xipji • enseguida le dijo kjee, tsjee • año, arrastrar algo, recoge, arrimar
kjanu go xögabi • luego se separaron kjekä • ese año
kjanu mancha, mancha • luego poco a poquito kjese • atizar
kjanu mi junsú • luego ponía, apuntaba kjexichje • hongo de tejamanil
kjanu mi nzhogú • luego regresaba kjezhe • enagua, vestido
kjanu nu b’ezo • luego el señor kjii • sangre
kjanu nu xïrä • luego su esposo kjii nu jango • sangre en donde
kjanu peska ro xipjiji • luego les tuve que decir kjimi • dios
kjanu ra dyútúji yo kjúnú • enseguida agregarán la harina kjinchi • soñar
kjanu ra ma dyorúji • luego irán a pedir kjinsi • sube, ladera
kjanu ra mbábáji • luego lo pondrán kjïö • salero
kjanu ra mbedyeji • luego saldrán, lavarán kjipobú • rojo
kjanu ra mboji • luego lo venderán kjo na joo • si es bueno
kjanu ra minji • luego se sentarán kjo nee • si quiere
kjanu ra moji • luego irán kjo ri dyakoji • si me dan
kjanu ra ngichji • luego entrarán kjo ro ñona • si comí
kjanu ra pjongúji nu ndeje • luego sacarán el agua kjo xi ra minji • si todavía viviera
kjanu ra unúji • después le van a dar kjo • auxiliar que indica pregunta
kjanu rgi maa • luego irá kjogob’e • pasamos
kjanu rgi maa yo ndájná • enseguida colocarán las flores kjogú • pasa, pasó
kjanu ro ëjme • luego nos venimos kjoguarú • hongo de maguey
kjanu texe • luego todo kjogúbi • pasan, pasemos
kjanu yo xundaro • luego los soldados kjogúgo • yo paso
kjanu • así, luego, enseguida kjogúji • pasan, pasemos
kjogútsú • te pasó kjuarmago • mi hermano, mi primo
kjogútsúge • te pasó a ti kjuarú • termina
kjogúzúgo • me pasa a mí kjuarúb’e • terminamos
kjogúzújme • nos pasa kjuarúji • terminan, terminemos
kjöï • tejolote kjuatú • termínalo
kjojiasú • traslucir, rendija kjuatúji • termínenlo
kjojo • hongo kjújnú • harina
kjomú • tapar kjüjue • hermana de la mujer
kjone • callar kjúnt’ejme • pinole
kjoñaxú • banco de arena kjúnú • metate, masa
kjoo • hongo, nuera kjúrga • hígado
kjoo poo • si se cansa, si tiene kjúsú • recoger, hipo
kjöö • amargo kjútúji, kjútrúji • lo arrastran
kjöreje • cerveza, agua amarga kjúú • fríjol
kjörese • capulín agridulce kjüü • hermana
kjosú • adornada, lleno kjúxijmi • ixtle
kjötä • chiquero, paga, cubre ko •
kjötäji • pagan, cubren ko átá • lo que hace
kjotjö • hongo de maíz ko átáji • lo que hacen
kjötka • te paga ko ba ëjë • los que vienen
kjötkaji • te pagan, me pagan, me cubren ko bi b’ezhi • lo que había perdido
kjötöjö • hierba de burro ko bi dyátpá • que le había hecho
kjotú • limpiar el plato con el dedo ko bi dyotú • los que se habían secado
kjötú • moler salsa ko bi jñanda • lo que había visto
kjoxiño • nariz constipada ko bi unú • que había dado
kjoxú • café ko bi unúji • que le habían dado
kjuaa • conejo ko bi xipji • lo que le había dicho
kjuana • valiente ko bi zogú • que había dejado
kjuanatsú • eres descuidado ko búbú • que está, que hay, que viven
kjuargojme • terminamos ko búbú a xoñi • que hay arriba, que hay en el norte
kjuarma • hermano, primo ko chjebi • que se parecen, que son iguales
kjuarmaba • mi hermano aquí ko d’adyo b’echujnú • los nuevos mayordomos
kjuarmabi • eran hermanos ko dya ga joo • los que no son buenos
ko dyaja • los otros ko joi búbú • lo que tenga
ko dyaja tee • las otras personas ko joka mbezhi • los que se convierten
ko dyaka • que ya no ko joka pjongú • los que sacan
ko dyame chjúntú • los que todavía no se casan ko kärä • que viven, que están
ko gi b’ezhi • lo que perdiste ko kätjï ndájná • que le ponen flores
ko gi b’ezhige • lo que perdiste tú ko kja ra ngichi • que apenas recibirán
ko gi dyátá • lo que hiciste ko kjai d’adyo • los que son nuevos
ko gi kjako • lo que me haces ko kjogúzúgo • lo que me pasa
ko gi mangeji • lo que dicen ustedes ko kjötä • los que pagan
ko gi nee • lo que quieres ko ma chüü • que se estaban peleando
ko gi nege • lo que quieres tú ko ma ëjë • los que venían
ko gi sechji • que aguantaron ko mama • que dice
ko gi sii • lo que comes o bebes ko mazi, nda • lo que más
ko gi xisko • lo que me dices, dijiste ko mbeka nde ra ziji • y otras cosas que comerán
ko go • ko mi •
ko go jitsiji • lo que nos enseñaron ko mi búbú • lo que había
ko go mbábáji • lo que pusieron ko mi búbúnu • lo que había ahí
ko go mbosúji • los que ayudaron ko mi chjambaji • con lo que revolvían
ko go ngama • lo que ha hecho, lo que plantó, ko mi chjebi • los que contenían, que se parecían
• lo que dejó en libertad ko mi jandabi • lo que veían
ko go ngejme • los que se quedaron ko mi jodúji • lo que buscaban
ko go ngosúji • que los pusieron, quienes les avisaron ko mi juesi • lo que lucía
ko go ponkaji • lo que te robaron ko mi kärä • los que vivían
ko go tsjaji nguenda • los que hicieron posible, hacer caso ko mi käränu • los que estaban ahí
ko go unú • lo que le dio ko mi kjaji • lo que hacían
ko go xipji • lo que le dijo ko mi ma ö • que eran muy dulces
ko go xitsi • lo que me dijo ko mi mama • lo que decía
ko go zogú • lo que dejo ko mi mbepjinu • los que eran peones ahí
ko go zokúji • lo que nos dejaron, los que nos hablaron ko mi mi nizhi • que estaban muy llenos
ko in taa ñe in nana • mi papá y mi mamá ko mi na öö • que son muy dulces
ko ix mi átáji • que desde hace tiempo hacían ko mi na zoo • los que son muy hermosos
ko jáá • que hay, que están ko mi nee ro zaji • lo que querían comer
ko jichi • los que enseñan, los que bautizan ko mi pa tüji • lo que iban a traer
ko mi pesiji • lo que tenían, guardaban ko ra dyátá • los que harán
ko mi poji • lo que vendían, con los que iban ko ra guadúji • que aventarán
ko mi ponkjú • lo que sobraba ko ra jee • que se cobijará, lo que me pondré
ko mi rga zoo • lo que esté muy primoroso ko ra jiodú • lo que buscará
ko mi siiji • lo que bebían ko ra mama • que dirá, diré
ko mi siji • que tenían, que bebían ko ra mbábáji • que pondrán
ko mi tee • que crecían ko ra mbejme • que juntarán
ko mi tunúji • lo que llevaban ko ra musú • que tendrá, que cargará
ko mi xiñi • lo que hace mucho ruido ko ra ndágáji • los que montarán
ko mi zonú • los que imaginaban ko ra ndeb’e • los que esperarán
ko miti rga zoo • que estén muy finos ko ra ndebe • que se colgará en el cuello
ko nde • que también ko ra ndomaji • que desgranaran, compraran
ko nde xi mi b’edyi • que también son de la familia ko ra ndúsúji • que colgarán
ko nde xi ri unúgo pojo • los que también les doy las gracias ko ra ngújnú • que arrearán, molerán
ko nee • los que quieren ko ra nistago • que se necesitará
ko ni okú • con lo que se corta ko ra nzhodúbi • que caminaremos
ko ni unúji • con lo que dan ko ra sago • que comeré yo
ko ni jiodú • lo que se necesita ko ra sii • lo que comeré o beberé
ko ñaa • los que hablan ko ra tee • lo que crecerá
ko pa zengua • los que van a saludar ko ra unú • que le darán, que le daré
ko paa • los que van, que van ko ra unúji • lo que le darán
ko pärä • los que saben ko ra úsú • lo que pondré, lo que escribiré
ko peska ra jiodú • que tendrán que buscar ko ra xitsi • lo que te voy a decir
ko pezhe • quienes cuentan ko ra zárá • que prenderá
ko pezhe jango nzii tee • lo que cuentan algunas personas ko ra zii • lo que beberá, lo que comerá
ko pizhi • los que lo espantan ko ra ziji • que comerán, que beberán
ko pjájná • que truenan ko rgi • con lo que
ko pjezhi • los que significan ko rgi jiásáji • lo que cocerán
ko poji • que van, que venden ko rgi ndútúji • con lo que prenderán
ko ponkjú • lo que sobra ko rgi ngota • con lo que pagará
ko poo • que tienen, venden ko rgi ñege • lo que quieras tú
ko ra • ko rgi ñoraji • con lo que prenderán
ko ra chjúntú • los que se casarán, los que apadrinaré, ko rgi unúji • con lo que le darán
los que se enredarán
ko ri chotúba • lo que encontrarás aquí kodye • zurdo, izquierda
ko ri ñege • lo que quieras kojnú • resbaloso
ko ri sibi • lo que beberán kolasio • colación
ko ri tejme • lo que tendrás kongara • kongara
ko ri úsúba • que pongo aquí, que escribo aquí koro • ciego
ko ri xitsigo • lo que te digo kospúji • le ponen, le untan
ko ro b’ezhi • lo que perdí kosú • le avisé, lo unté
ko ro mború • que cuidaría kosúgo • yo le avisaré
ko ro mbotúbi • que matarían kotpúji • le quitan, desvistámoslo
ko ro sokútsújme • lo que te dejamos kotú, kotrú • barranca, hecha, encierra
ko ro unú nu xïrä • lo que le iba a dar a su esposo koxkúb’e • avísanos
ko ro zibi • lo que comerían koxkúji • avísenme
ko ro ziji • que beberían, que comerían koxkújme • avísanos
ko sodye • que están enfermos kregotsú • te cree
ko süpa • días de miedo, de guarda kregotsúma • entonces te cree
ko tágá • que montan, que están en el árbol kuaa • pie
ko teb’e • los que esperan kuatú, kuatrú • pegado, ladera
ko tepiji • los que lo acompañan kuchi • puerco
ko texe • con todo kúdú • barba
ko tonji • que compran, que cantan kueb’e • ocúltate
ko unúji • que dan kuebi • sus fuerzas
ko xi na joo • lo que todavía sirve kuechi • calambre
ko xi sodye • los que todavía están enfermos kuee • fuerza
ko xiyi kjatji • que todavía hacen kuege • tu fuerza
ko xorú • los que estudian kuego • mi fuerza
ko ya ba sájá • los que vienen llegando kueinta • comadre
ko ya dyotú • los que ya se secaron kueji • sus fuerzas
ko ya kjogú • lo que ya pasó kuëta • oruga
ko ya ndüü • los que ya se murieron kuii • animal que se queja mucho
ko yai • los que ya kújmo • anzuelo
kobra • cóbrale kújne • trabalengua, tartamudo
kobratsú • te cobra kújnú • muele, metate
kobúji • tapan, tapemos kumba • compadre, revolvedora
kumbabi • somos compadres
kúú • renguear
L
lala, tizi • pato
lamu • amo, patrón, jefe
lamuji • sus amos
laxko • persona alta y delgada
leke • loco
leketsú • eres muy loca
lele • bebé
lempe • jaltomata
lenge • planta o flor
lojo • bellota
lota • ruda
lulu • fruta
luxi •• fruta silvestre