Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
DE INTERVENCIÓN
Autores
Marta Torrens
Institut de Neuropsiquiatria i Addiccions
IMIM-Institut Hospital del Mar d’Investigacions Mèdiques
Parc de Salut Mar, Barcelona
Departament de Psiquiatria, Universitat Autònoma de Barcelona
Adriana Farré, Judit Tirado
Institut de Neuropsiquiatria i Addiccions
IMIM-Institut Hospital del Mar d’Investigacions Mèdiques
Parc de Salut Mar, Barcelona
© 2016 EdikaMed, S.L.
www.edikamed.com
ISBN:
Quedan rigurosamente prohibidas, sin la autorización escrita de los titulares del Copyright, la reproducción parcial o total de esta obra.
Cualquier forma de reproducción, distribución, comunicación pública o transformación sólo puede ser realizada con la autorización
de sus titulares, salvo excepción prevista por la ley. Diríjase a EdikaMed S.L., o a CEDRO (Centro Español de Derechos Reprográficos,
www.cedro.org) si necesita fotocopiar, escanear o hacer copias digitales de algún fragmento de esta obra.
índice
Tabla 1. Prevalencia de trastorno por uso de sustancias y depresión mayor en estudios epidemiológicos
en población general (Lai et al., 2015)
CI: intervalo de confianza; DM: depresión mayor; OR: odds ratio; TUS: trastornos por uso de sustancias.
No
Disminución de
Kranzler
10 la sintomatología
et al., EACP Sertralina 328 No EAC
semanas depresiva sin dife-
2006
rencias entre ambos
grupos
No
Disminución de No
Altinto- Amitriptilina síntomas depresivos Ambos mejo-
8
prak et EAC frente a mir- 44 No sin diferencias entre ran el craving
Semanas
al., 2008 tazapina ambos fármacos. por alcohol
Mejor tolerancia de
la mirtazapina
No
Muhonen Memantina Ambos fármacos
2
et al., EAC frente a esci- 80 No disminuyeron sínto- No evaluado
años
2008 talopram mas depresivos sin
diferencias
No
Cornelius TCC estándar Ambos fármacos
12 NO
et al., EAPC Fluoxetina 40 y terapia mo- disminuyeron sínto-
Semanas Ambos mejo-
2009 tivacional mas depresivos sin
ran consumo
diferencias
Setralina No
Sertralina +
frente a Sertralina + nal-
Grupo pla- naltrexona
naltrexona trexona mejoran la
Pettinati cebo TCC mejoran la
frente a 14 depresión al final del
et al., EAPC 170 estándar abstinencia
Sertralina + semanas estudio en compara-
2010 prevención y alargan el
naltrexona ción con el resto de
recaídas tiempo hasta la
frente a grupos, sin signifi-
recaída
placebo cación
Natrexona + Disminución
No
Adamson citalopram del consumo
12 No Disminución del con-
et al., EAPC frente a 138 sin diferencias
semanas sumo sin diferencias
2015 natrexona + entre ambos
entre ambos grupos
placebo grupos
No
Mejoría de las es-
calas en depresión Mayor dis-
Natrexona +
inducida aunque minución del
Foulds citalopram
12 en relación con una consumo en
et al., EAPC frente a 138 No
semanas disminución del depresión in-
2015 natrexona +
consumo sin poder ducida que en
placebo
determinar un efec- independiente
to significativo en el
tratamiento
EAC: ensayo clínico controlado sin placebo; EAPC: ensayo clínico controlado con placebo; ISRS: inhibidores selectivos de la recap-
tación de serotonina; No: sin eficacia hallada; TCC: terapia cognitivo-conductual
Tabla 5. Ensayos clínicos doble ciego y controlados sobre depresión mayor y trastorno por consumo de
cocaína no incluidos en los metanálisis previos
TCC estándar
McDowe- Sí
12 para pre-
ll et al., EACP Desipramina 111 Mejoría en grupo No
semanas vención de
2005 desipramina
recaídas
Ciraulo
Sesiones de No
et al., 8
ECACP Nefazodona 69 counselling de Ambos grupos me- No
2005 semanas
1 hora joran sin diferencias
Terapia de No
Afshar
12 prevención Mejoría en ambos
et al., ECACP Mirtazapina 24 No
semanas de recaídas grupos
2012
manualizada
Oliveto No
TCC estándar
et al., 12 No diferencias
EAPC Sertralina 86 prevención de No
2012 Semanas significativas
recaídas
Sertralina
Mancino No Grupo con ser-
frente a TCC estándar
et al., 12 Mejoría en ambos tralina mayor
EAPC sertralina + 99 prevención de
2014 semanas grupos tiempo hasta
gabapentina recaídas
recaída
Raby et
Prevención
al., 8
EAPC Venlafaxina 130 de recaídas No No
2014 semanas
manualizada
ECACP: ensayo clínico aleatorizado controlado con placebo; TCC: terapia cognitivo-conductual.
En la Tabla 6 se resumen las interacciones más re- Potencial de abuso de los antidepresivos
levantes que deben tenerse en cuenta en el manejo
Desde la década de 1970 se han descrito series de
clínico de la depresión dual.
casos que sugieren que los antidepresivos pueden
Hay que tener precaución especial con los inhibidores tener potencial de abuso. Aquellos con propieda-
de la monoaminooxidasa (IMAO) por su interacción, des estimulantes o sedativas tienen mayor riesgo de
con resultados fatales, con la tiramina de algunas ali- abuso. A continuación se describen aquellos anti-
mentos o bebidas alcohólicas, estando también total- depresivos con potencial de abuso y que hay que
Otros
antidepresivos Mirtazapina ↑ riesgo de prolongación del intervalo QTc con metadona
IMAO: inhibidores de la monoaminooxidasa; ISRS: inhibidores selectivos de la recaptación de serotonina; RIMA: inhibidor reversible
de la MAO-A; SAO: síndrome de abstinencia a opiáceos.
3. Protocolo de intervención
Dado que los fármacos antidepresivos han demos- En el ámbito ambulatorio a veces no es posible
trado mayor eficacia en los trastornos independien- mantener a los pacientes abstinentes ni orientar una
tes que en los inducidos, uno de los puntos clave reducción significativa en el consumo. Debe con-
para el tratamiento es una buena aproximación siderarse el ingreso hospitalario, ya sea urgente o
diagnóstica, como ya se ha comentado previamen- programado, incluso en pacientes con sintomatolo-
te. La literatura médica indica que las entrevistas gía depresiva moderada, independientemente de si
estructuradas son la mejor herramienta para esta- es inducida o primaria, para estabilizar al paciente.
blecer estos diagnósticos y que la entrevista PRISM
Tratamiento del TUS
(Psychiatric Research Interview for Substance and
Mental Disorders) es la más apropiada para ello. Aun existiendo sintomatología depresiva, no se
Además de esto, también es importante valorar la puede olvidar el tratamiento del TUS y se deben
intensidad del episodio para plantear el inicio de iniciar intervenciones psicosociales y farmacológi-
tratamiento con antidepresivos. cas para disminuir el consumo de sustancias (por
Figura 1. Algoritmo terapéutico para el tratamiento de la depresión mayor y el trastorno por uso de
sustancias.
Presunción de DM Presunción de DM
inducido independiente
Moderado/Grave
Tratamiento
Farmacológico(1) + Psicosocial(2)
Opiáceos Metadona/Buprenorfina/Morfina
retard
Naltrexona Duloxetina
Bupropion
Nicotina Tratamiento sustitutivo Agomelatina
Varencilina Mirtazapina
Bupropion Venlafaxina
Antidepresivos tricíclicos
Otros Tratamiento sintomático
5. Bibliografía
Adamson SJ, Sellman JD, Foulds JA, Frampton CM, Deering D, Ciraulo DA, Knapp C, Rotrosen J, Sarid-Segal O, Ciraulo AM, LoCas-
Dunn A, et al. A randomized trial of combined citalopram and tro J, et al. Nefazodone treatment of cocaine dependence with co-
naltrexone for nonabstinent outpatients with co-occurring alco- morbid depressive symptoms. Addiction 2005 Mar; 100 Suppl 1:23-31.
hol dependence and major depression. J Clin Psychopharmacol
2015;35(2):143-9. Chou R, Cruciani RA, Fiellin DA, Compton P, Farrar JT, Haigney MC,
et al; American Pain Society; Heart Rhythm Society. Methadone sa-
Afshar M, Knapp CM, Sarid-Segal O, Devine E, Colaneri LS, Tozier fety: a clinical practice guideline from the American Pain Society and
L, et al. The efficacy of mirtazapine in the treatment of cocaine de- College on Problems of Drug Dependence, in collaboration with the
pendence with comorbid depression. Am J Drug Alcohol Abuse Heart Rhythm Society. J Pain 2014;15(4):321-37.
2012;38(2):181-6.
Cornelius JR, Salloum IM, Ehler JG, Jarrett PJ, Cornelius MD, Black
Agosti V, Levin FR. One-year follow-up study of suicide attempters A, et al. Double-blind fluoxetine in depressed alcoholic smokers. Psy-
treated for drug dependence. Am J Addict 2006;15(4):293-6. chopharmacol Bull 1997;33(1):165-70.
Altintoprak AE, Zorlu N, Coskunol H, Akdeniz F, Kitapcioglu G. Davis L, Uezato A, Newell JM, Frazier E. Major depression and co-
Effectiveness and tolerability of mirtazapine and amitriptyline in al- morbid substance use disorders. Curr Opin Psychiatry 2008;21(1):14-8.
coholic patients with co-morbid depressive disorder: a randomized,
double- blind study. Hum Psychopharmacol. 2008;23(4): 313-9. Evans EA, Sullivan MA. Abuse and misuse of antidepressants. Subst
Abuse Rehabil 2014 Aug 14;5:107-20.
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual
of Mental Disorders. 4.ª ed. Revised (DSM-IV). Washington, DC: Ame- Foulds JA, Douglas Sellman J, Adamson SJ, Boden JM, Mulder RT,
rican Psychiatric Association; 1994. Joyce PR. Depression outcome in alcohol dependent patients: an
evaluation of the role of independent and substance-induced depres-
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Ma- sion and other predictors. J Affect Disord 2015;174:503-10.
nual of Mental Disorders. 4.ª ed. TR. Washington, DC: American Psy-
chiatric Press; 2000. Gutiérrez-Sacristán A, Grosdidier S, Valverde O, Torrens M, Bravo
À, Piñero J, et al. PsyGeNET: a knowledge platform on psychiatric
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual disorders and their genes. Bioinformatics 2015;31(18):3075-7.
of Mental Disorders. 5.ª ed. (DSM-V). Washington, DC: American Psy-
chiatric Association; 2013. Haddad P. Do antidepressants have any potential to cause addiction?
Eur Psychopharmacol 1999;13(3):300-7.
Belmaker RH, Agam G. Major depressive disorder. N Engl J Med
2008;358(1):55-68. Hasin DS, Trautman KD, Miele GM, Samet S, Smith M, Endicott J.
Psychiatric Research Interview for Substance and Mental Disor-
Boden JM, Fergusson DM. Alcohol and depression. Addiction ders (PRISM): reliability for substance abusers. Am J Psychiatry
2011;106(5):906-14. 1996;153(9):1195-201.
Brady KT, Sinha R. Co-occurring mental and substance use disor- Jasinski DR, Faries DE, Moore RJ, Schuh LM, Allen AJ. Abuse liability
ders: the neurobiological effects of chronic stress. Am J Psychiatry assessment of atomoxetine in a drug-abusing population. Drug Alco-
2005;162(8):1483-93. hol Depend 2008;95(1-2):140-6.
Kranzler HR, Mueller T, Cornelius J, Pettinati HM, Moak D, Martin PR, Raby WN, Rubin EA, Garawi F, Cheng W, Mason E, Sanfilippo L, et
et al. Sertraline treatment of co-occurring alcohol dependence and al. A randomized, double-blind, placebo-controlled trial of venlafaxi-
major depression. J Clin Psychopharmacol 2006;26(1):13-20. ne for the treatment of depressed cocaine-dependent patients. Am J
Addict 2014;23(1):68-75.
Krishnan V, Nestler EJ. Linking molecules to mood: new insight into
the biology of depression. Am J Psychiatry 2010;167(11):1305-20. Reeves RR, Ladner ME, Perry CL, Burke RS, Laizer JT. Abuse of me-
dicactions that theoretically are without abuse potential. South Med
Lai HM, Cleary M, Sitharthan T, Hunt GE. Prevalence of comorbid J 2015;108(3):151-7.
substance use, anxiety and mood disorders in epidemiological sur-
veys, 1990-2014: A systematic review and meta-analysis. Drug Alco- Riper H, Andersson G, Hunter SB, de Wit J, Berking M, Cuijpers P.
hol Depend 2015;154:1-13. Treatment of comorbid alcohol use disorders and depression with
cognitive-behavioural therapy and motivational interviewing: a me-
Landheim AS, Bakken K, Vaglum P. Impact of comorbid psychiatric di- ta-analysis. Addiction 2014;109(3):394-406.
sorders on the outcome of substance abusers: a six year prospective fo-
llow-up in two Norwegian counties. BMC Psychiatry 2006 Oct 20;6:44. Samet S, Fenton MC, Nunes E, Greenstein E, Aharonovich E, Hasin
D. Effects of independent and substance-induced major depressive
Langås AM, Malt UF, Opjordsmoen S. Independent versus substan- disorder on remission and relapse of alcohol, cocaine and heroin de-
ce-induced major depressive disorders in first-admission patients pendence. Addiction 2013;108(1):115-23.
with substance use disorders: an exploratory study. J Affect Disord.
2013;144(3):279-83. Schuckit MA. Comorbidity between substance use disorders and
psychiatric conditions. Addiction 2006 Sep; 101 Suppl 1:76-88.
Levin FR, Mariani J, Brooks DJ, Pavlicova M, Nunes EV, Agosti V,
et al. A randomized double-blind, placebo-controlled trial of venla- Schuckit MA, Smith TL, Kalmijn J. Relationships among independent
faxine-extended release for co-occurring cannabis dependence and major depressions, alcohol use, and other substance use and rela-
depressive disorders. Addiction 2013;108(6):1084-94. ted problems over 30 years in 397 families. J Stud Alcohol Drugs
2013;74(2):271-9.
Mancino MJ, McGaugh J, Chopra MP, Guise JB, Cargile C, Williams
DK, et al. Clinical efficacy of sertraline alone and augmented with Szerman Bolotner N, Arias Horcajadas F, Vega Astudillo P, Babín
gabapentin in recently abstinent cocaine-dependent patients with Vich F, Mesías Pérez B, Basurte Villamor I, et al. Estudio epidemio-
depressive symptoms. J Clin Psychopharmacol 2014;34(2):234-9. lógico sobre la prevalencia de patología dual en la comunidad de
Madrid. Adicciones 2011;23(3):249-55.
Marmorstein NR. Associations between subtypes of major depressive epi-
sodes and substance use disorders. Psychiatry Res 2011;186(2-3):248-53. Torrens M, Fonseca F, Mateu G, Farré M. Efficacy of antidepres-
sants in substance use disorders with and without comorbid depres-
Martín-Santos R, Fonseca F, Domingo-Salvany A, Ginés JM, Ímaz sion. A systematic review and meta-analysis. Drug Alcohol Depend
ML, Navinés R, et al. Dual diagnosis in the psychiatric emergency 2005;78(1):1-22.
room in Spain. Eur J Psychiatry 2006;20(3):147-56.
Torrens M, Martínez-Sanvisens D, Martínez-Riera R, Bulbena A, Szer-
McDowell D, Nunes EV, Seracini AM, Rothenberg J, Vosburg SK, man N, Ruiz P. Dual Diagnosis: Focusing on depression and recom-
Ma GJ, et al. Desipramine treatment of cocaine-dependent patients mendations for treatment. Addict Disord Their Treat. 2011;10(2):50-9.
with depression: a placebo-controlled trial. Drug Alcohol Depend
2005;80(2):209-21. Torrens M, Rossi P. Mood disorder and addiction. En: Dom G y Moggi
F. Co-occurring addictive and psychiatric disorders: A practice-based
Muhonen LH, LönnqvistJ, Juva K, Alho H. Double blind, randomi- Handbook from an European Prespective. New York: Springer; 2015.
zed comparison of memantine and escitalopram for the treatment of p. 103-17.
major depressive disorder comorbid with alcohol dependence. J Clin
Psychiatry 2008;69(3):392-9. Torrens M, Rossi PC, Martínez-Riera R, Martínez-Sanvisens D, Bul-
bena A. Psychiatric co-morbidity and substance use disorders: treat-
Mueller TI, Lavori PW, Keller MB, Swartz A, Warshaw M, Hasin D, et ment in parallel systems or in one integrated system? Subst Use Mi-
al. Prognostic effect of the variable course of alcoholism on the 10- suse 2012; 47(8-9):1005-14.
year course of depression. Am J Psychiatry 1994;151(5):701-6.
Valverde O, Celerier E, Baranyi M, Vanderhaeghen P, Maldonado R,
Nestler EJ, Carlezon WA Jr. The mesolimbic dopamine reward circuit Sperlagh B, et al. GPR3 receptor, a novel actor in the emotional-like
in depression. Biol Psychiatry 2006;59(12):1151-9. responses. PLoS One 2009;4(3):e4704.
Nunes EV, Levin FR. Treatment of depression in patients with alcohol or Valverde O, Torrens M. CB1 receptor-deficient mice as a model for
other drug dependence: a meta-analysis. JAMA 2004;291(15):1887-96. depression. Neuroscience 2012;204:193-206.
Oliveto A, Poling J, Mancino MJ, Williams DK, Thostenson J, Volkow ND, Wang G, Fowler JS, Learned-Coughlin S, Yang J, Logan
Pruzinsky R, et al. Sertraline delays relapse in recently abstinent J, et al. The slow and long-lasting blockade of dopamine transporters
cocaine-dependent patients with depressive symptoms. Addiction in human brain induced by the new antidepressant drug radafaxine
2012;107(1):131-41. predict poor reinforcing effects. Biol Psychiatry 2005;57(6):640-6.
Pani PP, Vacca R, Trogu E, Amato L, Davoli M. Pharmacological treat- Watkins KE, Hunter SB, Hepner KA, Paddock SM, de la Cruz E, Zhou
ment for depression during opioid agonist treatment for opioid de- AJ, et al. An effectiveness trial of group cognitive behavioral therapy
pendence. Cochrane Database Syst Rev 2010 Sep 8;(9):CD008373. for patients with persistent depressive symptoms in substance abuse
treatment. Arch Gen Psychiatry 2011;68(6):577-84.
Pettinati HM, Oslin DW, Kampman KM, Dundon WD, Xie H, Gallis TL,
et al. A double-blind, placebo-controlled trial combining sertraline Wise RA. Opiate reward: sites and substrates. Neurosci Biobehav Rev
and naltrexone for treating co-occurring depression and alcohol de- 1989;13(2-3):129-33.
pendence. Am J Psychiatry 2010;167(6):668-75.
Paciente varón de 44 años que ingresa por primera día, clotiapina 80 mg/día, tiroxina 25 mg/día con
vez en una Unidad de Patología Dual por reagudi- buen resultado.
zación de sintomatología depresiva y aparición de
ideación autolítica.
Historia de consumo de sustancias
Último tratamiento realizado: venlafaxina 300 mg/ Niega antecedentes de consumo de psicoestimu-
día, oxcarbazepina 900 mg/día, clonazepam 4 mg/ lantes ni inhalantes.
El paciente refiere abandono del tratamiento farma- Analítica general al ingreso: sin alteraciones de los
cológico hace siete meses. Refiere recaída anterior parámetros estudiados, incluyendo función tiroidal,
al abandono farmacológico en el consumo de co- hemograma, bioquímica, pruebas de coagulación y
caína con frecuencia semanal de 0,5 mg por vía es- vitamina B12. Serologías para VHC positiva; negati-
nifada, heroína con frecuencia menor que mensual vas para VHI, VHB y lúes.
por vía endovenosa y alcohol con frecuencia diaria
en cantidades no cuantificadas pero sin presentar Diagnósticos obtenidos por entrevista PRISM
clínica de abuso ni de abstinencia. Refiere empeora-
miento del estado anímico, con aumento de la tris- - Abuso y dependencia de alcohol previo a los
teza y la apatía y abandono del autocuidado desde últimos 12 meses.
hace dos meses. En el último mes inicia aislamiento - Abuso y dependencia de cocaína previo a los
en domicilio, por lo que suspende el consumo de últimos 12 meses.
todos los tóxicos, excepto nicotina. También en este - Abuso y dependencia de heroína previo a los
periodo inicia sintomatología psicótica incongruen- últimos 12 meses.
te con estado de ánimo, de características autorre-
- Trastorno depresivo mayor previo a los últi-
ferenciales.
mos 12 meses y en los últimos 12 meses.
Acude por medio propio derivado desde el centro - Trastorno distímico previo a los últimos 12 me-
de adicciones referido por su psiquiatra para ingre- ses y en los últimos 12 meses.
so y reestructuración terapéutica.
Resultados TCI-R
Eje II:
- Sin diagnóstico (V71.09)
Eje III:
- Cirrosis crónica (571)
Eje IV:
- estrés psicosocial moderado
Eje V:
- EEAG: al ingreso 35; EEAG al alta 60