10

door Liesbeth Koenen

Nieuw Jonge-Akademiebestuurslid Huib Mansvelder

‘Een verslaafd brein

heb je voor altijd’
Van wat roken met je hersenen doet, valt veel op te steken. Niet alleen over verslaving,
maar ook over hoe leren in zijn werk gaat. Vers Jonge Akademielid dr. Huib Mansvelder
volgt onder meer de effecten in puberbreinen van de meest gangbare drugs.

Een ding moet gezegd. Huib Mansvelder biedt de ware tijd waarin je geneigd bent te experimenteren, en allerlei
nicotineliefhebber perfecte smoezen om door te roken. invloeden dus op te zoeken. We kijken naar de drugs die
De neurobioloog komt keer op keer met de boodschap dat maatschappelijk het meest geaccepteerd zijn: alcohol,
tabaksgebruik snel, diep en lang ingrijpt in de hersenen. marihuana en nicotine. Elke puber komt ze tegen. De
Al helemaal wanneer je als puber begonnen bent. Het reden om juist te volgen wat er in puberhersenen gebeurt
waren Mansvelder en zijn Amerikaanse collega Daniel
McGehee die een aantal jaar geleden vaststelden dat één
enkele sigaret al een blijvend effect in rattenhersenen
heeft. Ze zijn dan weliswaar niet direct verslaafd, maar
wel al begonnen te leren dat het lekker is. Inmiddels is
duidelijk dat nicotine in feite je hele genotssignalensy-
steem verandert. Anders gezegd: van roken word je een
ander mens.
Het draait in zijn onderzoek allemaal om de contact-
punten tussen hersencellen, vertelt Mansvelder (1968) in
zijn werkkamer op de Vrije Universiteit in Amsterdam.
Hij is Akademieonderzoeker bij de onderzoeksgroep
Experimentele Neurofysiologie van het een paar jaar gele-
den opgerichte ‘Center for Neurogenomics and Cognitive
Research’. Er loopt een aantal grote projecten. Zo kende
NWO een zogeheten ‘TOP-subsidie’ toe voor onderzoek
naar wat sigaretten, drank en hasj doen met puberher-
senen. Maar er wordt ook op allerlei manieren gekeken
naar het verband tussen nicotine en cognitieve vaardighe-
Een netwerk van hersencellen, met nicotinereceptoren. De zenuwcellen
den, dus dingen als aandacht en leren. communiceren via contactpunten (de driehoekjes). Sommige cellen
‘Het brein van adolescenten is bijzonder’, legt Mans- hebben een remmend effect op andere cellen (de blauwe, rode en roze
cellen), andere cellen stimuleren hun gesprekspartners (groene en
velder uit. ‘Het is een unieke tijdsspanne waarbinnen
zwarte cellen). Nicotine beïnvloedt communicatie tussen cellen door
invloeden extra veel effect kunnen hebben. Het is ook de zogenaamde nicotinereceptoren (geel) te activeren.
11 Akademie Nieuws juni 2006

– we kijken overigens vooralsnog bij ratten – is dat er En toch gaan al die nicotinereceptoren in onze herse-
epidemiologische aanwijzingen zijn dat er iets is met die nen met een beetje geluk nog een hoop nuttigs opleveren.
periode. Als je bijvoorbeeld later begint met roken, raak je Nicotinereceptorstimulatietherapieën moeten er komen,
er minder verknocht aan, minder mee verbonden.’ zegt Mansvelder, en dat woord rolt vlot uit zijn mond.
Daar lijkt hij zelf een voorbeeld van te zijn. Natuurlijk Het achterliggende idee is grofweg dat je de aangrijpings-
moet de vraag naar zijn eigen ervaringen met nicotine punten voor nicotine ook zou kunnen gebruiken voor het
gesteld. Wel, Mansvelder heeft ooit een half jaartje siga- toedienen van bijvoorbeeld medicijnen bij hersenziektes,
retten gerookt, maar pas rond zijn twintigste. Hij vertelt zoals Parkinson, Alzheimer of schizofrenie.
het op een toon van ‘het stelde niet veel voor’. ‘Nu rook Mansvelder vertelt over wat er inmiddels allemaal
ik heel af en toe wel eens een sigaar’, lacht hij. Dat jong bekend is: ‘Nicotinereceptoren zitten overal, ook in de
geleerd vaak oud gedaan is als het om roken gaat, komt beloningsgebieden van de hersenen, zoals in de zogehe-
volgens hem ook doordat het met alles verweven raakt. ‘Je ten nucleus accumbens, en in wat we het vta noemen,
associeert veel sociale omstandigheden met een bepaald slecht vertaald het ‘ventraal tegmentaal gebied’, dat in de
gedrag: roken.’ middenhersenen ligt en onder meer zijn uitwerking heeft
in het voorste deel van je hersenen: de prefrontale cortex,
die achter je voorhoofd zit. Dat is een belangrijk gebied.
Pubers gaan toch experimenteren, Daarmee stuur je je aandacht, plan je, weeg je risico’s
wat je ook doet af, neem je beslissingen en onderdruk je impulsen. De
afgelopen tijd is duidelijk geworden dat juist dat deel van
je hersenen zich nog heel erg ontwikkelt in je puberteit.
Inmiddels heeft hij op moleculair niveau verande-
ringen zien optreden in de receptoren voor boodschap-
perstoffen bij de contactpunten van neuronen. ‘Tijdens
de adolescentie worden door nicotine de niveaus van de
boodschapperstoffen anders. Het hele dopaminesysteem
verandert. Dopamine vind je overal in de hersenen, het
is een van de bekendste neurotransmitters. Inderdaad,
Parkinsonpatiënten hebben er een gebrek aan, maar dan
gaat het verkeerd in de substantia nigra, de zwarte stof,
van waaruit de motorische centra worden gereguleerd.
De beloningscentra met nicotinereceptoren zitten elders.’
‘Men dacht altijd dat de kick van een verslavende stof
’m zat in het dopaminesignaal dat wordt afgegeven zodra
je die stof inneemt. Dat verhoogde dopamine dus het
genotssignaal was. Maar het blijkt op den duur meer een
verwachtingssignaal te worden. Je dopamine gaat name-
lijk omhoog als het tijd is voor een volgende sigaret. Los
je die verwachting niet in, en steek je niet op dan voel je je
rot, maar je hebt wél een hoger dopamineniveau. Dat kan
dan dus geen genotssignaal zijn.’
Maar als een nicotineverslaving zulke vergaande
effecten heeft, kun je je serieus afvragen of een mens er
ooit vanaf kan komen. Toch lukt het nogal wat rokers wel
degelijk om te stoppen, zelfs zeer verstokte, onder wie
toevalligerwijs sinds begin dit jaar ook de verslaggeef-
ster. Mansvelder heeft er weinig bemoedigends over te
melden. Zuinigjes klinkt het: ‘Je kunt de associaties wel
verzwakken, maar een verslaafd brein heb je voor altijd.
Je blijft minstens latent verslaafd. Daar zijn ook wel anek-
dotische gegevens over, en je vindt het ook in dieren.’ Huib Mansvelder (foto Henk Thomas)

Door een zenuwcel te vullen met fluorescente stoffen en met een laser te
bestralen door een microscoop wordt de cel zichtbaar terwijl hij in leven
is. De contactpunten waar de cel informatie van andere cellen ontvangt
Daar ligt waarschijnlijk een verband met de grotere kans
op verslaving en de grotere emotionele afhankelijkheid.
Maar wat er precies gebeurt, daar is nog weinig van be-
kend. We kijken nu naar wat nicotine met cognitie doet.’
Veel, blijkt, en niet altijd wat je zou verwachten. Ni-
cotine verbetert je cognitieve vermogens, laat je sneller re-
ageren op allerlei testjes. Dat wil zeggen: als je een roker
bent, of aan het dementeren. Maar voor een niet-rokend,
gezond mens geldt het omgekeerde. Nicotine maakt het
dan juist moeilijker om informatie op te slaan, te leren
dus. Al is het lastig dat ook echt op mensen te testen,
want je vindt niet gauw proefpersonen die in het labo-
ratorium wel voor even willen roken. Het zijn muizen
waarbij Mansvelder constateert dat concentreren lastiger
wordt, en dat er meer pogingen nodig zijn om iets in het
langetermijngeheugen op te slaan wanneer hersenen
voor het eerst nicotine toegediend krijgen.
Mansvelder: ‘Ik kijk op cel-niveau. Je hebt in de pre-
frontale cortex verschillende celtypen. Sommige hebben
een remmende werking op de verbindingen tussen cel-
len, en andere juist een stimulerende. En nicotine kan op
allebei de types werken. Er zijn ook verschillende soorten
nicotinereceptoren. Het is een ingewikkeld netwerk dat
we in kaart willen brengen. We proberen precies uit te vo-
gelen waar de receptoren zitten, hoe de opslag van infor-
matie verandert Want informatie vastleggen gebeurt met
wat LTP genoemd wordt, langetermijnpotentiatie. Cellen
maken contact met elkaar: de contactpunten, de synap-
12
lichten duidelijk op (middelste kolom). In de onderste opname zijn de
contactpunten anders van vorm en dat hangt samen met verschillen in
calciumniveau.
sen, worden versterkt, waardoor de cellen als het ware
harder tegen elkaar praten. Maar niet alles gaat je lange-
termijngeheugen in. Je hebt ook dingen die je eventjes in
geheugen moet houden, bijvoorbeeld als je een rekensom
doet, of bij balletje-balletje onthoudt waar het balletje net
was. Ook dat zijn cognitieve vaardigheden waar rokers als
ze roken beter in zijn. Dat niet-verslaafde muizenherse-
nen mét een nicotinedosis moeilijker informatie opslaan
komt door een speciale verdeling van remmende en
stimulerende cellen. Om de synapsen te versterken is er
dan veel meer activiteit nodig.’
Hij zei het al aan het begin: de contactpunten zijn de
crux. Daar draait het ook om bij nog een ander onder-
zoek, opnieuw een NWO TOP-subsidie, waar Mansvelder
coördinator van is: dat naar ‘mentale retardatie’. Achter-
lijkheid? ‘Verstandelijk gehandicapt in goed Nederlands’,
zegt hij. ‘Een IQ lager dan 70. Bij onder anderen mensen
met het syndroom van Down blijken de contactpunten
tussen de hersencellen achter te blijven in de ontwikke-
ling. Ze werken niet goed. Over het functioneren van die
contactpunten is eigenlijk weinig bekend.’
‘We kijken onder meer ook naar Fragile X. Dat is
een zeldzame afwijking, die leidt tot een reeks dingen,
waaronder hyperactiviteit, een laag IQ en een aantal ui-
terlijke kenmerken, zoals grote oren en een plat gezicht.
Dat komt door een defect op één gen. Er bestaat al tien
jaar een goed diermodel voor. Het blijkt dat bij hen het
calciumniveau, dat essentieel is bij de versterking van
13
het contact tussen cellen, heel moeilijk omhoog gaat.
En daar ligt een defect op celniveau aan ten grondslag.
We zien bij Fragile X-muizen dat ze veel meer herhaling
nodig hebben om iets vast te leggen. Enfin, dat hoor je
veel ouders ook vertellen over kinderen die een of andere
afwijking hebben waardoor ze achter blijven: hij kan het
allemaal wel, maar hij heeft meer tijd nodig, moet het
vaker horen.’
‘Uiteindelijk is de vraag: hoe kunnen hersenen doen
wat ze doen. Ook timing blijkt een belangrijk punt, vooral
bij het dingen in volgorde in ons geheugen zetten, waar
we goed in zijn. Nicotine beïnvloedt ook dat gemakkelijk.
Contactpunten veranderen voortdurend, blijkt.’
Nicotine maakt het dan juist moeilijker
om informatie op te slaan
Al die via sigaretten opgedane kennis brengt ingrijpen
in de hersens met farmacologische middelen of genthe-
rapie stappen dichterbij. Hoe wenselijk is dat? ‘Vergeet
niet dat gedragstherapie je hersenen ook verandert’, zegt
Mansvelder allereerst. ‘Voor mij ligt de grens bij patholo-
gie.’ Maar wat ziekelijk is ligt niet zo vast. Wat voor de ene
generatie nog gewoon een lastig of een moeilijk lerend
kind is, blijkt twintig jaar later een autistisch, dyslectisch
of ADHD-kind. ‘Ja, het wordt erg door de cultuur ge-
stuurd’, moet Mansvelder toegeven, die ook zegt dat hij
geen goeroe is die weet hoe het allemaal moet. Maar goed
uitzoeken hoe de dingen werken, dat moet in elk geval,
vindt hij.
Zodat je pubers kunt waarschuwen als dat nodig is.
‘Repressie heeft geen zin’, stelt hij. ‘Pubers gaan toch
experimenteren, wat je ook doet. Maar het kan wel helpen
om keuzes te maken als je weet dat je gedrag echt gevol-
gen heeft voor de ontwikkeling van je hersenen. Mis-
schien blijf je makkelijker van de heroïne en de sigaret af,
en neem je geen tien breezers maar vind je een of twee
wel genoeg als je weet dat je op je 24ste meer moeite gaat
hebben met je afstudeerscriptie.’ Mansveld is niet direct
voor het ontwikkelen van iets als een leerpil. Bovenal acht
hij de kans heel klein dat er een tabletje ontwikkeld kan
worden dat je helpt je Franse woordjes voor morgen erin
te stampen: ‘De mechanismen waardoor contactpunten
versterkt worden, zijn in verschillende hersengebieden
vergelijkbaar, dus zo’n tabletje zal ook invloed hebben op
dingen die we niet willen leren.’
Waarmee we wederom bij de jeugd zijn aangeland.
De jeugd die warm gemaakt moet worden voor de we-
Akademie Nieuws juni 2006
tenschap – vindt althans De Jonge Akademie, waartoe
Mansvelder onlangs toegetreden is. Hij is één van de tien
recente nieuwelingen, waarmee De Jonge Akademie nu
het geplande aantal van vijftig heeft bereikt. Mansvelder
is meteen in het bestuur terechtgekomen, waardoor we
nog even praten over alle plannen die naar zijn zeggen
het afgelopen half jaar een echte stap verder zijn geko-
men. ‘We willen niet alleen VWO’ers bereiken, maar juist
de VMBO’ers die denken wij het minste in aanraking ko-
men met wat wetenschappers doen, en het meest denken
dat het alleen maar geld kost.’
De Jonge Akademie wil daarom het land in. In een
bus. De Jonge Akademie on wheels noemen ze het. Actief
de jongeren opzoeken, voor wie er tegelijk ook een ‘virtu-
ele universiteit’ met een eigen website gaat komen. ‘De
interdisciplinaire benadering is belangrijk’, zegt Mans-
velder. ‘Dat is heel sterk zo binnen De Jonge Akademie,
en het blijkt ook te werken, maar dat willen we ook laten
zien. We zijn dus op zoek geweest naar onderwerpen
waarmee je de wetenschap van alle kanten kunt benade-
ren. We hebben nu twee thema’s: misdaad en eten. Daar
zit allebei heel veel aan vast, van DNA-onderzoek tot soci-
ologie. Er is heel veel enthousiasme, al hebben we wel het
probleem dat het voor iedereen iets is dat je erbij, ernaast
doet. Voor de virtuele universiteit zoeken we daarom een
partner. We hebben al een keer gepraat met iemand van
Kennislink, de door de overheid gefinancierde website
over wetenschap voor scholieren. Maar als iedereen de
mond vol heeft over de kenniseconomie dan begrijp je
niet dat allerlei groepen jongeren niet bediend worden.
Wij denken dat ze enthousiast te maken zijn.’
Foto Henk Thomas