Liber de Causis

_Le LIBER DE CAUSIS
4-DITION I=`TABLIE A L'AIDE DE 90 MANUSCRITS

AVEC INTRODUCTION ET NOTES
par Adriaan PATTIN, O .M .I.
D . Ph . (Louvain), M .A. (Ottawa)

46 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 47
V . Commentaires.
a 5 Et quando separatur causa secunda a causato,
AEGIDIUS ROMANUS, Opus Super authorem de causis, Venise, 1550
C ADAM BOCFELD, Scriptum Super libro de causis danS les mss. VENEZIA, quod sequitur ipsam, non separatur A co prima
S . Marc . lat . X, 61 et FIRENZE, Naz . G . 4. 355 15 quae est supra ipsam, quoniam est causa ei
m S . ALBERTUS MAGNUS, Liber de causis et processu universitatis a causa <... > G.
prima, Venise, 1517 6 Et nos quidem exemplificamus illud per esse et

r = GUILLAUME DE LEUS, Scriptum et expositio totius libri de causis dans le
vivum et hominem.
mss . Borgh . 352
t = S . THOMAS DE ACQUINO, Super librum de causis expositio, ed. H . D. 7 Quod est quia oportet ut sit res esse d in primis,
SAFFREY, Fribourg - Louvain, 1954 20 deinde vivum, postea homo.
8 Vivum ergo est causa hominis propinqua ; et
esse, causa eius longinqua.
TEXTE
9 Esse ergo vehementius est causa homini quam
1 1 Omnis causa primaria plus est influens super vivum, quoniam est causa vivo quod est causa
causatum suum quam causa universalis secunda. 25 homini.
2 Cum ergo removet causa universalis secunda 10 Et similiter, quando ponis rationalitatem causam
virtutem suam a re, causa universalis prima non homini, est esse vehementius causa homini quam
5 aufert virtutem suam A ea. rationalitas, quoniam est causa causae eius.
3 Quod est quia a causa universalis prima agit in
causatum causae secundae, antequam agat in
ipsum causa universalis secunda quae sequitur 13-14 et - ipsam] om . PU 19 in primis] in primo A
13 causa] om . ABCOSTV 20 vivum] et add. U
ipsam. 13 a causato] actio V 20 postea] deinde V
14 quod] quae STV 21 ergo] om . L enim U
4 10 Cum ergo agit causa secunda, quae sequitur, 14 ipsam] ipsum CST 21 est] om . T
causatum, non excusat b ipsius actio a causa pri- 14 eo] ea L causa add. L 21-23 propinqua - homini] om . A
15 quoniam] om . A 22 esse] om. T
ma quae est supra ipsam. 15 ei] ea A 22 eius] est BCLOU om . P
17 nos] no U 23 ergo] igitur BCOS
Titulus : om . AS Incipit liber de causis cum commento B — Incipit liber de causis CPT — 17 quidem] om . CPT 23 est'] om . T
Liber de causis . Proculus collegit propositiones libri de causis ex dictis quorumdam philosophorum. 17 exemplificamus] exemplificabimus BCOPr 24 quod] quae BC
exemplicamus T 25 homini] hominis T
Alfarabius vero fecit commentum L — Incipit auciarum de causis O — De causis U — Incipit
liber de causis Aristotelis V 17 Mud] istud L id P aliud U 26 quando] quoniam U
17 esse] omne A 26 ponis] ponatur L penis T proponis V
1 super] supra PU 10 agit] agat w 17 et 2 ] per ut C om . O 26 rationalitatem] rationabilem esse A ratio-
2 secunda] secundaria Pm 10 causa secunda] inv. C in add. ABCLOPT 18 hominem] hominum T nabile BC rationantem T sed postea exp.
3 ergo] enim BC UVa 19 est] om . A T
3 universalis] om . U 10 quae] sic habet ATw om . BCLOPSUVa 19 quia] quae P 26 causam] causa P
3 secunda] om . L 10 sequitur] sic habet ATw om . BCLOPUVa 19 ut sit] om . A ut sunt T 27 homini] hominis L om . P
3-4 secunda - universalis] om . C causatum S 19 res] non L 28 rationalitas] rationalis C
4 causa] tam U 11 causatum] quod ipsam sequitur add. BCL 19 esse] om . A 28 causae eius] eius esse ABCLSUV
4 prima] post P OPUa quae sequitur add. S suuum add . T
5 virtutem] om . U quod sequitur add. V 1 . 14 : ,neque excusatio esse eius a causa" . Cet ouvrage etait connu au moyen-age sous le
5 suam] om . L 11 excusat] excusatur BCLPV ixicusatur U titre de Flores quaestionum Alfarabii. Voir p .ex . ROLAND DE CREMONE dans ses Quaestiones
7 causatum] secundum add. U excluditur r super tertium librum Sententiarum, ed . A. cORTESI, Bergamo, 1962, p. 207, § 13 et p . 418,
7 causae] om . B 12 supra] super A § 7.
8 quae] autem L 12 ipsam] eam AT est causa ei : La cause premiere agit donc plus fortement comme cause sur une chose que
8 ipsam] ipsum STb la cause prochaine qui le suit add. w — Die erste Ursache ist mithin in h6herem Grade
Ursache des Dinges als seine nahere Ursache, welche ihm na p e steht add . b.
a quad est quia = et cela parce que w.
b excusat excludit . Voir la traduction latine du FONTES QUAESTIONUM d .AL-FARABI par esse = anniyya . Voir M .-T . DALVERNY, Anniyya-Anitas, dans Melanges .8 . Gilson, Toronto-
Gundisalvi, ed . par CRUZ HERNANDEZ dans Arch . Hist. lilt. doctr . M. A ., 1950-51, t . 18, p . 317, Paris, 1959, p . 59-91 et A.-M . GOICHON dans Ibn Sina. Livre des directives et remarques,
Beyrouth-Paris, 1951, p . 304-307.

11 Et 1llius quod dicimus significatio est quod operationem suam, quoniam omnem operatio-
30 Aquandotremvsi aonlem ho- 50 nem quam causa efficit secunda, et prima causa
mine, non remanet homo sed remanet vivum, efficit ; verumtamen efficit earn per modum
spirans, sensibile . Et quando removes ab eo alium, altiorem et sublimiorem.
vivum, non remanet vivum sed remanet esse, 15 Et quando removetur causa secunda a causato
quoniam esse non removetur ab eo, sed remo- suo, non removetur ab eo causa prima, quoniam
35 vetur vivum ; quoniam causa non removetur per 55 causa prima est maioris et vehementioris adhae-
remotionem causati sui, remanet ergo homo rentiae cum re quam causa propinqua.
esse e . Cum ergo individuum non est homo, est 16 Et non figitur causatum causae secundae nisi
animal et, si non est animal, est esse tantum. per virtutem causae primae 1.
12 Iam igitur manifestum est et planum quod cau- 17 Quod est quia causa secunda quando facit rem,
40 sa prima longinqua est plus comprehendens et 60 influit causa prima quae est supra eam super
vehementius causa rei quam causa propinqua. illam rem de virtute sua, quare adhaeret ei ad-
13 Et propter illud fit eius operatio vehementioris haerentia vehementi et servat eam.
adhaerentiae cum re quam operatio causae pro- 18 Iam ergo manifestum est et planum quod causa.
pinquae . Et hoc quidem non fit secundum hoc, longinqua est vehementius causa rei quam causa.
45 nisi quia res in primis non patitur nisi a virtute 65 propinqua quae sequitur eam, et quod ipsa in-
longinqua ; deinde patitur secundo a virtute fluit virtutem suam super eam et servat eam, et
quae est sub prima. non separatur ab ea separatione suae causae pro-
14 Et causa prima adiuvat secundam causam super pinquae 9, immo remanet in ea et adhaeret ei ad-
29 illius] homo add . L alius U 37 individuum] homo AT 49 operationem] vel add. P
quod dicimus] qudem LOSTV quod P 59 facit] efficit BCLPU
29 37 non est] om . ABCLOPSTUV sic habet t 49-50 quoniam - quam] om . O 60 influit] a add . BC
secundum signum U 37 homo] individuum homo non AT non 49 omnem] om. ABCT autem U 60 causa] eam A
29 significatio] signum BCLPVr red corr .a.m. add. C 50 causa'] om . BC 60 prima] non efficit rem, sed influit a causa
in : significatio V 37 est2 ] et add. V 50 efficit] effit T prima add. B
tu] om . AL 38 est 2 ] remanet V 50 et] in C om . OTV 60 supra] super ALT
removes] removens L 39 igitur] ergo ALTV 50 prima] etiam add. OS ibi add. A 60 eam] ipsam BC
remanet'] remanebit L 40 prima] et add. BCP 50 causae ] o.m . AB 61 rem] om . B
sed] et ABCOPSTUV 40 plus] qua est plus add. T 52 alium] om . LPUV 61 quare] qua BC quoniam L quia V
remanet2 ] remanebit L 41 vehementius] est add . C 52 et] s .s. T 61 ei] es L illud rei AOSTbs aliud rei P
et quando] cum autem AT 41 causa'] causam T 53 quando] quoniam AL 63-66 iam - eam2 ] om . A
eo] illo BCU 41 rei quam] inquam L 53-54 a causato - removetur] om. O 63 ergo] igitur BCL
non remanet vivum] om . O 41 causae ] om . P 53 causato] causatu P
sed] et AOTS om . BCU 63 et planum] om . L
42 illud] hoc LU id P 54 suo] et add . L 64 est] iter. C
remanet2 ] tamen BC 42 fit] ita est L 54 causa] om . AO
non] s .s . T 65 eam] ipsam P
43 operatio] om . ALOPSTU esse V 54 prima] om . O 66 virtutem] veritatem L
ab] om . P 44 et] quod add . AV 57 figitur] fingitur ABT fugitur O est t 66 servat] conservat P
eo]illo L om . P 44 hoc'] om . A i 57 causatum] esse add . T 66 eam] ipsam PSTV
remotionem] sed removetur rationalitas 44 quidem] om. ABC quod PT 57 causae] esse A om . V 68 et adhaeret] om . BC
add. L 44 fit] nisi add . BC 57 secundae] suae P 68 ei] hac BC
36 sui] scilicet secundae causae, id est vivi 45 nisi] o .m . BC 59 secunda] animal add. B non efficit rem 68-69 adhaerentia vehementi] vehementia ad-
add. BC 45 quia] quod BC add. C haerenti S
36 ergo] nec est add. A non est add . BCLPP 45 res in primis] inv . BC res inprimit L 59 quando] non add. UV
STUV 46 secundo] secunda ATV om . BCLU
36 homo] sic habet AOTSb hominis BC 47 prima] secundo add. LU
adhuc LU et add. P om . V 48 causa] om . T f et non figitur - primae = 1'effet de la cause seconde ne tient que par la force de la cause
premiere w. A propos de figere voir la version latine du Canon medicinae TAVICENNE par
Gerard de Cremone, MS . BRUGES, Bibl, de la ville, 465, f. 11 Va : ,stare ac figere".
e remanet - esse c 1'homme reste done €tre w. g et non separatur. . . propinquaei= et elle ne se s€pare pas comme le ferait sa cause prochaine w.

haerentia vehementi, secundum quod ostendi- omne esse est aeternitas . Ergo esse est plus com-
70 mus et exposuimus. mune quam aeternitas . – Et causa prima est
supra aeternitatem, quoniam aeternitas est cau-
90 satum ipsius.
25 Et intelligentia [apponitur k vel] parificatur ae-
II 19 Omne esse superius h aut est superius aeternitate ternitati, quoniam extenditur cum ea ; et non
et ante ipsam, aut est cum aeternitate, aut est alteratur neque destruitur.
post aeternitatem et supra tempus. 26 Et anima annexa est cum aeternitate inferius,
20 Esse vero quod est ante aeternitatem est causa 95 quoniam est susceptibilior impressionis quam
75 prima, quoniam est causa ei. intelligentia, et est supra tempus, quoniam est
21 Sed esse quod est cum aeternitate est intelligen- causa temporis.
tia quoniam est esse secundum, [secundum habi-
tudinem unam, unde non patitur neque destrui-
tur ' . ] III 27 Omnis anima nobilis tres habet operationes ;
22 80 Esse vero quod est post aeternitatem et supra [nam ex operibus eius est] operatio animalis et
tempus est anima, quoniam est in horizonte ae- 00 operatio intellectibilis et operatio divina.
ternitatis inferius et supra tempus 1 . 28 Operatio autem divina est quoniam ipsa parat
23 Et significatio quod causa prima est ante aeter- naturam cum virtute quae est in ipsa a causa
nitatem ipsam, est quod esse in ipsa est acquisi- prima'.
85 turn. 29 Eius autem operatio intellectibilis est quoniam
24 Et dico quod omnis aeternitas est esse, sed non 5 ipsa scit res per virtutem intelligentiae quae est
in ipsa.
71 est'] am. U 78 non] nec C
71 superius] est esse add. U 78 nequel sed A 87 est'] am . SU 97 temporis] ipsius secundum illius P
72 et ante ipsam] am . C 80 vero] autem ALT 87 est 2 ] am . CU in add. T 99 operibus] sic habet EFLMNPUWaa ope-
72 est'] am . C 80 et] am . S 87 plus] esse add . C rationibus ABCDGHIJKOQSTVXYZyF-bs
72 cum aeternitate] S .S . C 81 quoniam] non add. A am . BC quae LOP 87 commune] ratione L 00 intellectibilis] intelligibilis ALPSTVbs in-
73 supra] ipsum add. A SUV 91 intelligentia] vel add . T tellectualis BCm
74 vero] ergo L viditur T 81 est] am . BC 91 apponitur] opponitur ABCOPTbs am . LSV 1 autem] am . BC quidem V
74 est'] am . S 81 in horizonte] inori conta P in oriente T sic habet Ua 1 quoniam] quando P quia U
76 esse] am . U sed in mge . corr, T in orzonte U 91 vel] am . BCLOPSUV 1 parat] sic habet ATSax),p add. in mge
76 quod] am . T 83 causa] am . L 91 parificatur] am . BCOPU prae T praeparat BCLOPSUVb
71 esse] et add. A 84 esse] primo add . L 92 extenditur] coextenditur L 2 naturam] verum P
77 secundum'] factum L am . APSTVb 84 in] ab L 92 cum] omni P 2 cum virtute] per virtutem V
77 secundum 2 ] secundam CU secunda L 84 ipsa] ea BCLU 92 et] am . OSU
unam] am . BCU secundam V est] am . AT 2 in] am . CP
78 84 94 et] est L 2 ipsa] ea BLOPSUVa am . C id est natura
78 unde] quod ATb am, OS 84 acquisitum] ad quiinsitum T 94 annexa] annexatum BC am . PU add. AST
94 est]om . BC 4 operatio] am . O
94 cum] am . BCP 4 intellectibilis] intelligibilis ALPSTUV in-
h omne esse superius ~ tout etre v@ritable w. Comp . PROCLus, Elementatio theologica, prop . 88 95 susceptibilor] susceptibile est B sussepti- tellectualis BC
„omne enter ens”. bilioris L
i secundum . . . destruitur : am b w . — ,Secundum habitudinem unam" signifie : ,eodem modo 5 scit] movet A sit PU
96 intelligentia] intelligitur L 5 virtutem] virtutes U
et uniformiter" . Voir CHRYS . JAVELLus, Examina super libro de causis dans : Epitome C. 96 est'] am . S
Javelli 1 . . .] in universam Aristotelis Philosophiam, pars II, Venise, apud H . Scotum, 1552,
P . 97°. Comp . L. de causis, prop . 6, nr . 69 „sed ipsa stat fixa secundum suam dispositionem”
et prop . 5, nr. 62 : ,aut est fixa stans secundum dispositionem unam". k apponitur : ,appositio ergo in mensuris idem est quod applicatio et adaequatio mensurae ad
j Voir le commentaire de GILLES DE ROME : ,Huiusmodi enim anima non attingit aeternitatem mensurata" , vOir GILLES DE ROME, ed. cit ., p . 8 v.
usque ad superus, ita quod parificetur ei, sicut intelligentia ; sed attingit aeternitatem ad 1 § 28 = L' operation divine c'est de diriger la nature an moyen de la puissance qu'elle a de
inferius, quia est inter aeternitatem et tempus", ed. cit., p . 7 v . la part de la Cause premiere w .

52 Adriaan PATTIN I LE LIBER DE CAUSIS `3
30 Operatio autem eius animalis m est quoniam rioris operationis quam ipsa in impressione sua
ipsa movet corpus primum et omnia corpora in id quod est sub ipsa.
naturalia, quoniam ipsa est causa motus corpo- 35 Quod est quia ipsa non imprimit in res nisi per
10 rum et causa operationis naturae. 25 motum, scilicet quia non recipit quod est sub ea
31 Et non efficit anima has operationes nisi quo- operationem eius nisi ipsa moveat ipsum . Prop-
niam ipsa est exemplum superioris virtutis. ter hanc ergo causam fit quod anima movet
32 Quod est quia causa prima creavit esse animae corpora ; de proprietate namque animae est ut
mediante intelligentia, et propter illud facta est vivificet corpora, quando influit super ea virtu-
15 anima efficiens operationem divinam. 30 tern suam, et directe producit ea ad operationem
33 Postquam ergo creavit causa prima esse animae, rectam °.
posuit earn sicut [stramentum °] intelligentiae 36 Manifestum est igitur nunc quod anima habet
in quod efficiat operationes suas. tres operationes, quoniam habet virtutes tres :
34 Propter illud ergo anima intellectibilis efficit scilicet virtutem divinam et virtutem intelligen-
20 operationem intellectibilem . Et quia anima sus- 35 tiae et virtutem eius essentiae, secundum quod
cipit impressionem intelligentiae, facta est infe- narravimus et ostendimus.
eius] om . ALPTU 16 postquam] prima quam U

quoniam] quando OP 16 creavit] vel causavit add . L
primum] suum P 16 else] est L omne P
corpora] om . BC 17 sicut] tamquam O
naturalia] corporalia BC nobilia P 17 stramentum] sic babel OSabm tutamentum
est] om . P T instrumentum ABLPUVs(x sed corr. in
causa] om . C mge in : stramentum BVa
naturae] nisi A om. T 18 in]sic habet sb om . ABCLOPSTUV 22 ipsa] intelligentia add. B ipsam T 28-29 de - corpora] om . P
anima] animales A animas C animal T 18 quod] quo B quae C 22 in] om . ABCOSTV 28 animae] anima AT
has] om . A 18 efficiat] efficia P 22 impressione] impressionem A 28 est] om . L
quoniam] quando AP 19 illud] hoc L 22 sua] suam A agit add . V agit add, in mge, 29 quando] quoniam LPT qua U
est exemplum] om . BC add. in mge a .m. 19 anima] omnia C a .m . B 29 influit] inferunt L
exemplum B 19 intellectibilis] intelligibilis ABCLOPSTU 23 id] vel in eo add. L 30 directe] om . A
12 superioris virtutis] inv . BC est add. BC sed corr, in mge a.m . in : intelligens B in- 23 ipsa] ea A 30 producit] productae U
13 est quia] om . T telligens V 24-25 quod - sub ea] om . A 3C ea] earn AOUV
13 creavit] vel causavit add. L 20 operationem] operationes L 24 quia] quae P 30 ad] om . A
13 esse] est L om, PV 20 intellectibilem] om . A intelligentiae BCV 24 ipsa] om . S 32 igitur] ergo V
13 animae] animam PV intelligibiles L intelligibilem PSU intel- 24 imprimit] est inprimi C 32 nunc] om . AT
14 intelligential alachhir add. S litibilem T 24 in res] vires BCT intres P 32-33 habet - quoniam] om . B
14 propter] om. B ad CU propositio L 20 quia] om. A 25 scilicet quia] et quod est sub ipsa BC 33 quoniam] quia L
14 illud] illa L 21 intelligentiae] ita add. AT scilicet quae P simpliciter quia U 34 scilicet] om . LOPS
14 facta] dictum A 21 facta] factum T 25 quod est sub ea] om . BC quod cum sub 34 virtutem) om . A
15 efficiens] faciens O ea P 34 et] om . L
26 operationem] operatione LT 34 intelligentiae] sic babel BCLUVa intellec-
26 nisi] et U tibilem O intelligibilem APSTbs
m animalis : „operatio animalis ab anima et non ab animali dicta”, voir ST . ALBERT LE GRAND,. 26 ipsum] ipsam BCLOPU 35 eius] om . BCL
1 . II, c . 16, M. cit ., f. 204 x . Voir allSSi GUNDISALVI, De anima, 6d. J . T . MUCKLE dans : 27 causam] add . in mge a .m . B essentiae] essentialem L
35
Mediaeval Studies, II (1940), p . 35, 1 . 11-12 : „animalis enim motus est ille qui ab anima
27 anima] ipsa L 36 narravimus] om . ALU
fit, sicut maturalis qui a natura”. 28 corpora] corpus BC 36 et] om . ALUT
n stramentum : om . w . – „Est melior littera”, comme le remarque GILLES DE ROME, dans son
commentaire, ed. cit ., f. 12 v . Cfr. le commentaire de GUILLAUME DE LEUS : ,ponit eam sicut
stramentum intelligentiae i .e . stravit earn et supposuit earn operationi intelligentiae", ms . cit., o et directe . . . rectam = et elle les rectifie aussi vers 1'op6ration droite w. Cette „op€ration
f. 70. Voir allSSi ROLAND DE CREMONE, Quaesliones super lerllnm librum Sentenliarem, ed. cit., droite” semble etre oppos6e a, ce que PROCLUS appelle une operatio circularis . Voir p .ex.
p . 989-990, § 12 : ,COntrarium dicit Aristoteles in Libro de causis, qui dicit quod anime sunt Elem, theol., prop . 33, ed. cit., p . 279 : ,Omne procedens ab aliquo et conversum, circularem
stramenta intelligentiarum, et hoc est dictu quod angeli sunt medii inter animas et Deum" . habet operationem" .

IV 37 Prima rerum creatarum est esse P et non est ante 43 Quod est quia s omne quod ex eo sequitur cau-
ipsum creatum aliud. 55 sam primam est achili I [id est] intelligentia, com-
38 Quod est quia esse est supra sensum et supra pleta et ultima in potentia et reliquis bonita-
40 animam et supra intelligentiam, et non est post tibus °.
causam primam latius neque prius creatum ipso. 44 Et formae intellectibiles in ipso sunt latiores et
39 Propter illud ergo factum est superius creatis vehementius universales . Et quod ex eo est infe-
rebus omnibus et vehementius unitum. 60 rius est intelligentia iterum v, verumtamen est
40 Et non est factum ita nisi propter suam propin- sub illa intelligentia in complemento et virtute
45 quitatem esse puro et uni et vero in quo non et bonitatibus - . Et non sunt formae intellecti-
est multitudo aliquorum modorum q . biles in ilia ita dilatatae sicut est earum latitudo
41 Et esse creatum quamvis sit unum tamen multi- in 111a intelligentia . Et esse quidem creatum pri-
plicatur, scilicet quia ipsum recipit multiplici- 65 mum est intelligentia totum, verumtamen intel-
tatem. ligentia in ipso est diversa per modum quem
42 50 Et ipsum quidem non est factum multa nisi quia diximus .
ipsum, quamvis sit simplex et non sit in creatis
simplicius eo, tamen est compositum ex finito 54 omne] commune A causa BC esse PU 62 bonitatibus] bonitate B
54 quod 2 ] quae B quia C 62 intellectibiles] intelligibiles BCLOPST
et infinito r. 54 eo] seo U corr. in : intellectibiles T intellectigibiles
55 achili] actibus AT om . BCLOPSUV sic U om . V
37 prima] causa add. L 45 et'] om . T superius creatis add. C habet bs 63 ita] itaque BC
37 creatarum] creaturarum PSV 45 uni] primo U 55 id est] om, BCLOPSUV et T sed corr, in; 63 dilatatae] dualitate BC dilectatae T di-
37 est'] om . S 45 et 2 ] om . ABCLOST id est T sic habet Abs latae V
37 et] quia P 45 vero] unius U 55 intelligentia] quae add. BC 63 earum] eorum C
38 aliud] om . C 45-46 non est] om . BC vero add. C 56 et'] est ABCT om. LOPSUV in add. B et 63 latitudo] vel ita est add . T
39 quia] qui P 46 aliquorum] aliquo LOPS aliquarum T add . C 64 in ilia] etiam B et C
39 esse] om . BCL 47 et] quia T 56 in] om . BC im T 64-66 et - intelligentia] om . B sed add . in
39 est] om . CLOPU 47 creatum] sed corr . in : causatum T 58 et'] ut A mge a.m . : et esse creatum prius est in-
40 intelligentiam] est add . U 47 tamen] turn S cum T 58 intellectibiles] intelligibiles ABCLPSTUV telligentia B
40 non] exp. P 47 multiplicatur] multiplicabitur b 58 ipso] quo S 64 quidem] quod S
41 prius] plus ST 48 scilicet] id est BCU sed L 60 iterum] sic habet Hp 64 creatum] causatum P
41 creatum] causatum LPSVbs vel creatum 48 quia] om. BC 60-64 verumtamen - intelligentia] om . A 65 est] om . C in L cum P
add. L 48 multiplicitatem] multiplicationem AT mul- 60-61 verumtamen - intelligentia] om . C 65 totum] duplic . in mge a .m . B verumta-
42 illud] id APT quod add . AT titudinem S multiplicatem U 60 est2 ] in add. O cum add . T men intelligentia totum add . L vel tantum
42 ergo] om . AT 61 ilia] illo B add . in mge V
50 factum] om . BC
43 omnibus] communibus C 50 quia] om . L quod P 61 intelligentia in complemento] in comple- 65 verumtamen] om . BC
43 omnibus e`] et omnibus V mento intelligentia T 66 in ipso] imprimo L in ipsa V
51 ipsum] ipsa L om . PU
43 vehementius] vehementer T red corr. in 51 sit'] om . P 61 in] om. LS et OU 66 quern] om . S
mge a .m. T 51 sit z ] om. T
44 et'] quia T 51 creatis] sed corr. in : causatis T composition ex finito et infinito voir surtout PROCLUs, Elem . theol., prop . 89, 90, 91, 92,
44 non est] in mge add. a .m . T 52 eo] ipso A ipsum BC om . L ei T 94, 102, 138 et 159.
44 factum] actum A 52 tamen] non est C esse add. L s quod est quia : Notandum autem modum loquendi huius Authoris esse : quod quando post
44 ita] om . T 52 est] omne add. L praecedentia subdit : Quod est quia etc . Aliquando hoc subdit tanquam explanativum et
45 esse] enti V uni add. B 52 compositum] est add. A probativum superioris ; aliquando vero tanquam conclusum et illatam a superioribus", voir
45 puro] primo V om . C 52 finito] multiplicato A GILLES DE ROME, op . Cit ., p . 16 r . Cette expression signifie ici : ,il s'ensuit que . . ."
p esse — anniyya. t achili cagl . Voir A . M. GOICHON, Lexique de la longue philosophique d'Ibn Sina, Paris,
q in quo . . . modorum = en qui it n'y a multitude d'aucune sorte w. 1938, p . 226, nr . 439.
r ex finito et infinito : ,sunt compositae ex natura et esse', voir GILLES DE ROME dans son u completa. . . bonitatibus [intelligence] parfaite, achevee, en pleine puissance ainsi que
commentaire, op, cit., p. 15° . Comp. Liber de Causis, prop . VIII, § 90 : „et intelligentia est qualites w.
habens yliathim, quoniam est esse (= anniyya) et forma” . Notez que pour AVICEBRON le v iterum = egalement w, wiederum b.
Principe de la limitation de 1'etre est la forme : ,res non est finita nisi per suam formam" - w sub ilia. . . bonitatibus it est inferieur a cette intelligence au point de vue perfection, de la
voir son Fons vitae, V, 23, 6d . C . BAEUM&ER dans : Beitrdge. . ., I, 2-4, p . 300, 17-20. Sur cette puissance et des qualites w.

45 Et quia diversificatur intelligentia, fit illic forma M 49 Intelligentiae superiores primae, quae sequuntur
intellectibilis diversa . Et sicut ex forma una, causam primam, imprimunt formas secundas,
70 propterea quod diversificatur, in mundo inferio- stantes, quae non destruuntur ita ut sit necessa-
ri proveniunt individua infinita in multitudine, rium iterare eas vice alia . Intelligentiae autem
similiter ex esse creato primo, propterea quod 90 secundae imprimunt formas declines, separabi-
diversificatur, apparent formae intellectibiles les, sicut est anima a .
infinite ". 50 Ipsa namque est ex b impressione intelligentiae
46 75 Verumtamen, quamvis diversificentur non se- secundae quae sequitur esse creatum inferius.
iunguntur ab invicem, sicut est seiunctio indivi- 51 Et non multiplicantur animae nisi per modum
duorum. 95 quo multiplicantur intelligentiae . Quod est quia
47 Quod est quoniam ipsae uniuntur absque cor- esse animae iterum habet finem, sed quod ex eo
ruptione et separantur absque seiunctione y, est inferius est infinitum.
80 quoniam sunt unum habens multitudinem et 52 Igitur animae quae sequuntur alachili [id est] in-
multitudo in unitate. telligentiam, sunt completae, perfectae, paucae
48 Et intelligentiae primae influunt super intelli- 00 declinationis et separationis ; et animae quae se-
gentiae secundas bonitates quas recipiunt a cau-
sa prima, et intendunt bonitates in eis usquequo
85 consequuntur ultimam earum Z . 86 intelligentiae] et intelligentiae ATb 95 intelligentiae] secundae add. A quae ser-
86 superiores] superioris TU .red corr. i; : : vant esse add. AT
superiores TU 95 quia] om . L quae P
86 primae] om . V 96 esse] autem add. A ante add . T
68 et) om . L 86 sequuntur] consequuntur V 96 animae] anima L
76 seiunctio) inunctio A iniunctio T
68 diversificatur) diversificata P in ipsa add. 78 quoniam) quantum BC quia L 87 secundas) secun T 96 iterum] om . AT unum BCLPUm
V 78 ipsae] om . L 88 ut] non add. BL non s .s . S 96 sed] et S si T
fit] sic L 78 uniuntur] minuuntur Ba minuunt C 88 sit) in mge . T 96 eo] quod add. V
illic] in co A illi LP illius U illuc V 78-79 absque - separantur) om . U 88 necessarium] necessario BC 97 est2 ] om . A
intellectibilis) intelligibilis ABCLPSTUV 78 absque] sine BC contentione et add. L 89 eas] vel add. P 97 infinitum) finitum AT id est potens esse
ex] ea add. L 78 corruptione] compositione V 89 alia] altera L aliena P et non esse add . BCa
propterea) propter L 80 quoniam) quin S 90 secundae] sunt nam add . L 98 sequuntur] et in add. T
in] om . V 80 sunt] sic P om. S sicut T 90 formas] om. L 98 alachili} sic habet ACs achili T om . B
esse] eo L 82 primae] primum P 90 declines] declives BPSTUVs et add. ATU sed add . in mge a.m . : alachilim B om.
creato) causato C 82 influunt] fluunt T sed corr . in : influunt 91 est] om . TV et in U LOPSUVb
propterea] propter L T 92 ex] om . AT 98 id est] om. BLOPSUVb
intellectibiles] intelligibiles ABCLOPSUV 92 impressione] pressione O et add. U 98 intelligentiaml intelligenitias L
82 super) supra TVbs
infinite) infinitae bs 93 sequitur] sequuntur UV 99 sunt] sun S
84 intendunt] incedent O
verumtamen] om . T 84 bonitates] bonitatem ATV suas add . U 93 creatum) causatum AV 99 sunt completae, perfectae] perfectae sunt et
quamvis] quoniam non P 94 non multiplicantur] inv . C completae BCLU
84 in] om. U 94-95 non - quo] om . B sed add. in mge a.m . : 99 paucae] sunt add . C om. S
diversificentur] diversificantur LOPSV sed 85 consequuntur] consequitur ALS consequan-
corr. in mge in : diversificentur T et non multiplicantur nisi per modum quo 00 separationis) aseparationis P
tur V
75 seiunguntur] seiungentur BCV 85 ultimam) sic d et textus arab. ultima multiplicantur intelligentiae B 00-2 et 2 - superioribus] om . A
ab] ad LOT 94 multiplicantur] multiplicatur S 00 quae) add . in mge T
76 ultimum fere omnes alai mss.
76 sicut] sic L 85 earum] eorum L 95 multiplicantur] multicantur L
x infinite a en nombre infini w, ohne Ende b. a imprimunt - anima = elles impriment les formes inconsistantes qui disparaissent (— separabiles)
y et separantur absque seiunctione = et elles se distinguent sans s€partition w. Voir PROCLUS, comme l'$me w . Comp. L. de causis, prop . 25, nr . 188 : „non fit corruptio nisi propter
Elem . theol., prop . 176 : ,unita sunt invicem et penetrant omnia per omnia [ . . .) servans separationem suam a causa sua' . – A propos de declinis voir au § 52 de cette proposition
suam puritatem [ . . .) . Omnes ergo intellectuales species et in invicem sunt unite et seorsum 1'expression „paucae declinationis” . Voir aussi le ms. h . II 1 de 1 ' ESCURIAL, ed. cit., p . 67-68 :
unaquaeque distincte" (id. cit., p . 518 et 519). „ [ . . .] formae autem, quas imprimunt intelligentiae primae, se habent modo incorruptibili . Quae
z et intendunt . . . ultimam earum et les qualit6s y cheminent jusqu'ii ce qu'elles arrivent au antem se habent modo corruotibili declinabiles, quae incorruptibili fixae sunt et stantes”.
dernier w. b ipsa namque est ex _ elles ptoviennent en effet w.

quuntur esse inferius sunt in complemento et simplex f, et quare factae sunt multae animae,
declinatione sub animabus superioribus quarum quaedam sunt fortiores aliis quibusdam,
53 Et animae superiores influunt bonitates, quas 20 et esse earum est unum, simplex, in quo non est
recipiunt ab intelligentia, super animas inferio- diversitas.
5 res.
54 Et omnis anima recipiens ab intelligentia virtu-
tem plus, est super impressionem fortior d, et V (VI) 57 Causa prima superior est omni narratione 9 . Et
quod impressum est ab ea est fixum, stans, et est non deficiunt linguae a narratione eius nisi
motus eius motus aequalis, continuus e. Et ilia propter narrationem esse ipsius, quoniam ipsa
10 in qua ex ea est virtus intelligentiae minus, est 25 est supra omnem causam et non narratur nisi
in impressione sub animabus primis, et est quod per causas secundas quae illuminantur a lumine
ab ea impressum est debile, evanescens, destruc- causae primae.
tibile. 58 Quod est quoniam causa prima non cessat illu-
55 Verumtamen, quamvis sit ita, tamen permanet minare causatum suum et ipsa non illuminatur
15 per generationem. 30 a lumine alio 1, quoniam ipsa est lumen purum
56 Iam ergo ostensum est quare factae sunt formae supra quod non est lumen.
intellectibiles multae, et non est esse nisi unum, 59 Ex illo ergo facta est prima cola cuius deficit
narratio ; et non est ita nisi quia supra ipsam
1 sunt] Sint P 8 est2 ] om . S
non est causa per quam cognoscatur,
1 in] sub L om . BC 9 motus 2 1 om . BCO
1 complemento] incompletae BC 9 aequalis] et add . BC 18-20 et - simplex] om . U 28 est] om . OT
1 et] om. BCU 10 ex ea] om. V 18 quare] qualiter S 28 quoniam] quia L
2 declinatione] declinationis BCU declina- 10 est2 ) om . S 18 multae] om . V 28 prima] om. L
tioni L 11 in] om . ABCLOTU 19 quarum] et quare BC 28 non] ont . U
2 animabus] animalibus P 11 impressione] quam quae est add. L 19 aliis] om . ASTUV vel add. BCLOP 29 causatum] om. S
2 superioribus] inferioribus L 11 sub] suet A 20 esse] om . L 30 a] om . L
3 animae] autem B sed exp, et add . in mge 11 animabus] et substantialibus add. A ani- 20 earum] eain L 30 alio] illo AT
a .m. : animae B malibus S 20 est) om . L 30 est] orn . P
3 superiores] autem add . A 11 est] om. S 20 unum] unde L 30 purum] om . B primum L
3 bonitates] suas add. BCLU bonitate S 12 debile] et add. LP 20 quo] quod T 31 supra - lumen] om . B sed add . in mge
3 quas] qua T 12 evanescens] et add . LP 22 omni] sic habet ATbr ont . BCLOPSUV a.m . : supra quod non est aliud lumen B
4 recipiunt] recipiuntur T 16 quare] qualiter S 22 narratione] murmuratione A 31 lumen] aliud add . CLP
4 ab] ad L 16 sunt] in add . P 23 linguae] s.s . S 32 illo] illa A
4 super] alias add . A 16 formae] et add. S 24 narrationem] enarrationem A 32 ergo] om . U
4-5 super - inferiores] sub animabus inferio- 17 intellectibiles] intelligibiles ABCLPSTU 24 ipsius] eius U 32 est] om . S
ribus BCLU sed corr . a .m . in mge : super om . V 25 supra] super T 32 sofa] om . LU
animas inferiores B 17 multae] om. P 25 causam] iter . L 32 cuius] iter S
6 virtutem) om . P 17-18 et - multae] om . B sed add. in mge. 25 et] in mge T 32 deficit] defuit S
7 plus] impressum add. S a.m . : et tamen non est nisi unum esse 26 per] propter T 33 quia) quae P
7 est] om. B simplex earum et in nullum ( ?) quare sunt 26 causas secundas] causam secundam P 33 supra] super S
7 super] supra L factae multae animae B 26 illuminantur] illuminatur P 34 est] aliqua add . L
7 et] quia A om . T 17 esse] om . CU 27 primae] supremae L 34 cognoscatur] cognoscitur TV
8 impressum] om . S 17 unum] est add. S 28 quod) quae L om . OT
8 ea] eo P
f non est - simplex = elles ne sont cependant qu'un seul etre, simple w . Comp . L . de causis.
prop . 6, nr. 67 : „quod si inveniatur in ea multitudo, non invenitur nisi quasi res existens
c inferius - animabus superioribus — sont inferieures aux times elevees en ce qui concerne la una”.
perfection et 1'achevement w. g narratio = Bezeichnung b, description w.
d est super impressionem fortior — est plus forte au point de vue impression w. h quod est - lumine alio = Et cela parce que la cause qui illumine d'abord illum ne son effet
e motus aequalis, continuus ,_ un mouvement circulaire w. et elle-meme se s'illumine d'aucune autre lumiere w . Voir aussi BARDENHEWER, op . cit ., p . 70 .

60 35 quia omnis quidem res non cognoscitur et nar- et corruptione et est cadens sub cogitatione . Et
ratur nisi ex ipsa causa sua . Cum ergo res est causa prima est supra res intellectibiles sempi-
55
causa tantum et non est causatum, non scitur per ternas et supra res destructibiles, quapropter non
causam primam' neque narratur quoniam est cadunt super eam sensus neque meditatio neque
superior narratione, neque consequitur eam cogitatio neque intelligentia.
40 loquela. 63 Et ipsa quidem non significatur nisi ex causa
61 Quod est quia narratio non fit nisi per loquelam, 60 secunda m quae est intelligentia et non nominatur
et loquela per intelligentiam 1 , et intelligentia per nomen causati sui primi nisi per modum al-
per cogitationem k, et cogitatio per meditatio- tiorem et meliorem, quoniam quod est causati est
nem 1 , et meditatio per sensum . Causa autem causae iterum °, verumtamen per modum sublimio-
45 prima est supra res omnes, quoniam est causa
rem et meliorem et nobiliorem, sicut ostendimus.
eis ; propter illud ergo fit quod ipsa non cadit
sub sensu et meditatione et cogitatione et intel-
ligentia et loquela ; non est ergo narrabilis.
62 Et dico iterum quod res, aut est sensibilis et VI (VII) 64 65 Intelligentia est substantia quae non dividitur.
50 cadit sub sensu, aut est meditabilis et cadit sub
65 Quod est quia si non est cum magnitudine neque
meditatione, aut est fixa stans secundum dispo- corpus neque movetur, tunc procul dubio non
sitionem unam et est intellectibilis, aut conver- dividitur.
tibilis vel destructibilis cadens sub generatione 66 Et iterum omne divisibile non dividitur nisi aut
54 est] om . V 62 meliorem] om . C
35 quia] et OLPSUV 46 illud] id LP aliud U 54 cadens] om. L 62 quod] corr . in mge in : else T
35 omnis] omnes T 46 ergo] om . A quod T 55 supra] super PV 62 est] esse add. BCr
35 quidem] quae A quod L 46 quod] quia C 55 intellectibiles] intelligibiles ABCLPSTUV 62 causati] causato OST causatum bs
35 cognoscitur] res add. L 46 ipsa] prima causa L
55 sempiternas] sempiternales L 63 est] et L
35 et] nec L 47 et'] in C
56 supra] super CV 63 causae] esse BCL causa bs
36 sua] sui BCL suiipsius U 48 ergo] om . LSU 57 cadunt] cadit BC 63 iterum] om . BCV
36 ergo] om. O 49 et'] om . U
57 super] supra BCLPT 63 verumtamen] verum oportet V
36 res] om . AT 49 dico] om . A 57 eam] et add . T 63 sublimiorem] subtiliorem LPU
37 causa] in mge B 49 iterum] rursum A
57 sensus] meditatio AT 64 meliorem] inferiorem C
37 tantum] om . LV 50 seusu] sensibili U 57 neque] om . AT 64 sicut] iam add. L
37 et - causatum] om. V 50 aut] et A est S
57 meditatio] sensus AT 65 dividitur] dividemus T
37 est] om . OSU 50 est] om . ALPU autem S 57-58 neque2 cogitatio] om. AT 66 quod] quae L et V
38 primam] prima C 50 et cadit] om . T
59 quidem] quae U 66 est'] om . V
39 consequitur] sequitur P 51 aut est] est autem S 59 significatur] segregatum T posta corr. a .m. 66 neque] quae L non P est add . P
39 eam] ea L eum T 51 stans] status 0
in : segregatur T 67 corpus] corrumpitur L
41 quod est] orum ibi U 52 intellectibilis] intelligibilis ABCLPSUV 59 ex] ea add . L et T 67 neque] om. T
41 nisi] om . U 52 aut] est S est add . LOPUV autem add.
60 quae est intelligentia] om . P 67 movetur] motus U
43 et cogitatio] om . C est add. L 53 vel] sic habet V om . ABCLOPSTU 60 nominatur] nisi add. AT 67 procul dubio] proculul omnino L
45 supra] super BCPU 53 cadens] cadunt C 61 nomen] modum U 69 et] alia BC om. V
61 nisi] in mge T 69 et - dividitur] om . LOU
per causam primam -- par une cause premiere w. durc h ein fr there Ursache b, p. 195, § 5. 61-63 per t - verumtamen] om . A 69 iterum] verum A verum add . BC
loquela per intelligentiam : „non enim locutione significatur nisi quod intelligitur”, voir 61 altiorem] sublimiorem T 69 iterum omne] inv . S
ST . ALBERT LE GRAND, Op. Cit., 1. II, tr. 1, c . 25, f . 207 x . 11 s'agit de toute evidence du 62 et] om . C vel T altiorem et nobiliorem et 69 omne] esse T
discours interieur. add. T 69-70 aut in] om . L
cogitatio raisonnement w ; ,sive collatio unius cum altero", voir ST. ALBERT LE GRAND,
loc. Cit.
meditatio c wahm imagination w. Voir aussi GILLES DE ROME, op. cit ., p . 24° : ,neque m et ipsa quidem non significatur [= yusta dallu calayha] nisi ex causa secunda c on n'y arrive
qu'au moyen de le cause seconde w.
meditatio i .e. imaginatio" et GUILLAUME DE LEUS, ms . Cit ., f . 15 rb : ,cogitationem autem n quod est causati est causae iterum = ce qui est le cause est egalement la cause w.
sensitivam interiorem nominat meditationem" .

62 Adriaan PATTIN I LE LIBER DE CAUSIS 63
70 in multitudinem aut in magnitudinem aut in ralis < . . .> 9 non extenditur ' cum ea, sed ipsa
motum suum. stat fixa secundum suam dispositionem ; quo-
67 Cum ergo res est secundum hanc dispositionem, niam est forma a qua non pertransit aliquid $.
est sub tempore, quoniam non recipit divisionem Et corpora quidem non sunt ita.
nisi in tempore . Et intelligentia quidem non est 70 90 Et significatio < . . .> t quod intelligentia non
75 in tempore, immo est cum aeternitate ; quaprop- est corpus neque dividitur eius substantia et
ter facta est altior et superior omni corpore et operatio eius, est quod utraeque cunt res una.
omni multitudine . Quod si inveniatur in ea mul- Et intelligentia quidem est multa propter boni-
titudo, non invenitur nisi quasi res existens una. tates quae adveniunt ei a causa prima . Et ipsa
Cum ergo intelligentia sit secundum hunc mo- 95 quamvis multiplicetur per hunc modum, tamen
80 dum, penitus divisionem non recipit. quia appropinquat uni, fit unum et non dividi-
68 Et significatio [quidem] illius ° est reditio sui tur. Et intelligentia quidem non recipit divisio-
super essentiam suam, scilicet quia non extendi- nem quoniam est primum creatum quod crea-
tur cum re extensa, ita ut sit una suarum extre- tum est a causa prima, et unitas est dignior ea
mitatum secunda ab alia p . 00 quam divisio.
69 85 Quod est quia quando vult scientiam rei corpo- 71 Iam ergo verificatum est quod intelligentia sub-
stantia est quae non est cum magnitudine neque
86 non] sic habet GMYZamt s .s a .m . a sed 95 per} in U
70 multitudinem} multitudine ABCLP 77 ea] eum L alii mss. om . 95 hunc] om B
70 aut'] vel L 7 -7 multitudo] multitudine A 86 extenditur] extendi LU 96 quia} quod BCLOSUV
70 in] om. BT 78 invenitur] vincatur AT 86 sed} sic habet G text . arab ., alii : et 96 appropinquat} appropinqua A appropin-
70 magnitudinem] magnitudine ACPT 78 nisi] existens add. OSV iter . P 87 quoniam} quae L quet sed corr . s.s .a .m . in : appropinquat T
70 aut 2 } vel L 78 quasi] quod AT sit add. OPS 88 a] in V 96 uni] non add. C om . U
71 suum] sicum T 78 res] sit LU 88 pertransit] transsit C 96 unum] om . BC sic L
72 secundum] sub BCLU 78 existens} una B sit C res LU om . OPSTV 89 corpora] corporea S 96 et] om . BCLOPS
72 hanc] hoc BCLU 78 una] sit B 89 quidem} quo L quae U 96 non] om . C
72 dispositionem] dispositione BCLU 79 ergo] vero BC 91 corpus} corporis C om . S 96 dividitur] divisibilis , BC
72 est2 ] iter. B 79 sit] penitus add . BC om . O 91 neque] quodque L 97 et] om. BC
73 sub] sine LU 80 penitus} om . BC 91 dividitur] dividietur O dividuntur S 98 creatum l - 2 1 causatum BCV
73 quoniam] quia L 81 et} om . T 91 eius] ipsius P 99 est] om . S
73-74 quoniam - tempore} om . O 81 significatio} significat C singnificatio T 91 substantia} operatio BC 99 a} ex LOPSUV
74 nisi in tempore} om . S 81 illius] istius BC 92 operatio] ipsius BCLPSU est add. L eius 99 et] quia V
74 et] quia add . V 81 sui} om . L V 99 ea} om . L eo P
74 quidem} quia L 82 super essentiam} reverentiam S 92 eius] substantia BC operatio LPUV ocpe- 00 divisio] divisa P
74 est] s .s . T 82 suam] sui A ratio S 1-5 iam - ostendimus] om . P
75 in} cum Abs im U 82 scilicet] om. T 92 est] om. CL 1 substantia} subiectum U
75 est cum} iter. O 82 quia] cum A 92 utraeque} utraque BCV om . S utroque U 2 est l ]om . S
76 est} om. S 83 extensa] extrinseca L 92 sunt res una} res est una V 2 quae] ad U
76 altior] albior S omni tempore add. V 83 ut] quod L 93 et} om . BCOPSUV 2 non] vero S
76 superior} sublimior BC 83 extremitatum] om. L extremitatoum O 93 intelligentia} intelligibilia C 2 est 2 ] et add . U
76 omni] causa U om . V tempore add. ST 84 secunda] est add . AB 93 quidem} om . P 2 magnitudine} corporali add. BCL corporis
76 corpore] tempore AL om. V 84 ab] sub V 93 est} om. S add. U
76 et2 ]om . T 84 alia] allia T 95 multiplicetur} multiplice L 2 neque] om . B
77 omni2 ] J .J . U 85 quia] om . O q corporalis : b, w add. : (une chose corporelle) spatialisee.
77 multitudine} magnitudine U 85 quando] cum ABCT om . LU r non extenditur : ,notandum etiam quod aliqui libri habent negativam litteram [ . . .}, Aliqui
77 inveniatur] invenitur V 85 scientiam] scientia LP vero habent eam affirmativam ; et urtrumque potest salvari ', voir GILLES DE ROME, op . cit.,
p . 27 v-
s a qua non pertransit aliquid c= (weil sie eine Form ist) von Welcher sich nichts ablost b,
o et significatio quidem illius la preuve en est w. (une forme) de laquelle rien ne passe w.
p secunda ab alia = Ooign@e de 1'autre w. t et significatio : egalement add. w ; ferner add. b.

corpus neque movetur per aliquem modorum et rem inferiorem et deteriorem nisi secundum
motus corporei : quapropter facta est supra tem- modum suae substa-' ,u et sui esse °, non secun-
5 pus [et cum aeternitate], sicut ostendimus. dum modum secundum quem res cunt.
76 Et si hoc ita est, tune procul dubio bonitates
25 quae descendant super intelligentiam a causa
prima, sunt in ea intellectibiles et similiter res
VII (VIII 72 Omnis intelligentia scit quod est supra se et corporeae sensibiles sunt in intelligentia intel-
quod est sub se : verumtamen scit quod est sub lectibiles.
se quoniam est causa ei, et scit quod est supra 77 Quod est quoniam res quae sunt in intelligentia
se quoniam acquirit bonitates ab eo. 30 non sunt impressiones ipsae, immo sunt causae
73 10 Et intelligentia quidem est substantia intellecti- impressionum . Et significatio illius est quod in-
bilis ; ergo secundum modum suae substantiae telligentia ipsa est causa rerum quae sunt sub
scit res quas acquirit desuper et res quibus est ea per hoc quod est intelligentia . Si ergo intel-
causa. ligentia est causa rerum per hoc quod est intel-
74 Ergo ipsa discernit quod est supra earn et quod 35 ligentia, tunc procul dubio causae rerum in
15 est sub ea, et scit quod illud quod est supra se intelligentia sunt intellectibiles etiam.
est causa ei et quod est sub ea est causatum ab 78 Iam ergo manifestum est quod res supra intelli-
ea ; et cognoscit causam suam et causatum suum gentiam w et sub ea sunt z per virtutem intellec-
per modum qui est causa eius °, scilicet per mo-
dum suae substantiae. 21 rem) maiorem add. BC om . A 30 sunt) esse vel add. B vel add. C om . T
21 inferiorem] om. A deteriorem U 30 causae] esse A esse add. C causa P
75 20 Et similiter omnis sciens non scit rem meliorem 21 et2 ] om . AT 31 et) est add . U
21 deteriorem] inferiorem U 31 significatio] si ergo L
21 secundum) per AL 31 quod] quoniam P
3 per) in mge T 22 suae] om . P 32 rerum] rei A et add. AT eorum BC res T
14 supra] super OPS
4 22 non] nisi T sed corr . in : rerum T
motus) modum A 14 earn) ipsam U
4 corporei) corporea AT corporum BC 22 secundum] sed A 33 ea] ipsa BCLPU
14 quod2 ) quae T
4 est] om . A 23 quern) quae L 33 intelligentia] tantum add. T
15 est'] om. C
5 et] om . BCLOSV 23 res] om . T sunt U 33-34 si - intelligentia] om. A
15-16 et-ea) om. A
5 sicut] prius add. L ut U 23 sunt) reus U 34 quod] ipsa add . COPU
15 scit quod] quod sit et T 24 hoc] om . ABCL 34 est2 ] om . L
15 illud] id CP
6 scit] sunt C 24 est) hoc add. A om . L 35 causae] causa A est add. A
15 se) eam BC
6 supra] super T 24 bonitates) bonitatis PS 35 in) om . ACLPST
16 et) om . P
6 se] om. S 16 ea] et add. T 25 descendunt) fluunt U 36 intelligentia] intelligentiae U
7 scit] sit C 25 intelligentiam] intelligentias V 36 sunt] in add, S
16 est3 ] om . BCL 26 intellectibiles] sic habei P intelligibiles 36 intellectibiles] sic habet O intelligibiles
7 sub se) om . T 16 causatum] creatum A tantum add. C
9 quoniam] quomodo P ABCLOSTUV ABCLPSTUV
16 ab] ex BCPST 26 et) om . U 36 etiam] om . BCUV
10 quidem] quam A quod P qua T red corr. 17 suum] om . L
in mge a.m . in : quidem T 27 corporeae) corpore S 37 est) in mge. T
18 scilicet] id est BC 27 in) om . ABCOSTU 37 res] est U
10 intellectibilis) sic habet OUm intelligibilis 19 suae] om. BC 27 intelligentia) quidem add. L 37 supra] ipsam add T
ABCLPSTVbs 19 substantiae] culiae (?) A suae et sui esse
11 27 intellectibiles) sic habet O intelligibiles 38 et] quae add . L
ergo] quoniam L add . BC et significatio super hoc est ABCLPSTUV 38 ea] ipsa L
11 suae] om. 0 add. V
29 in] om, AOSTU 38 intellectibilem] sic habet O intelligibilem
14 discernit] descernit LP discemitur T 20 et similiter) om . V
14 30 impressiones) in presides L ABCLPST intelligibile UV
quod) om . B quae T 20 omnis] omnino T
14 est) om . O 20 non scit] her. P non sit ABT
v et sui esse r - and seines Seins b, et (selon) son essence w.
w res supra intelligentiam (il appert done clairement que) les chosen sont au-dessus des
u per modum qui est causa eius = selon cc qu'elle est w, in der Weise, in welcher sic selbst causes { . . .] w, loss die Dinge iiber der Intelligenz [ . . .] b.
ist b. x suns : „supple in intelligentia', voir GILLES DE ROME, Op. Cit., p. 31 v.

tibilem et similiter res corporeae Y cum intelli- earn, quoniam ipsae non accipiunt cognitionem
40 gentia sunt intellectibiles et res intellectibiles in eius Et non est facta ita, nisi quia causa est ei
intelligentia sunt intellectibiles, quoniam ipsa est quod est sub ea.
causa causae esse earum et quoniam ipsa non
Z ; 81 Et significatio eius est illud cuius rememora-
apprehendit nisi per modum suae substantiae a 55 mur d : intelligentia est regens omnes res quae
et ipsa, quia est intelligentia, apprehendit res sunt sub ea per virtutem divinam quae est in ea et
45 apprehensione intellectibili, sive intellectibiles per eam retinet res, quoniam per eam est causa
lint res sive corporeae. rerum ; et ipsa retinet omnes res quae sunt sub
ea et comprehendit eas e .
82 60 Quod est quoniam omne quod est primum rebus
et causa eis, est retinens illas res et regens eas et
VIII (IX) 79 Omnis intelligentiae fixio b et essentia est per non evadit ab eo ex ipsis aliquid propter virtu-
bonitatem puram quae est causa prima. tem suam altam . Ergo intelligentia est princeps
80 Et virtus [quidem] intelligentiae est vehemen- rerum quae cunt sub ea et retinens eas et regens
50 tioris unitatis quam res secundae quae sunt post 65 eas, sicut natura regit res quae sunt sub ea per
virtutem intelligentiae . Et similiter intelligentia
39 similiter] supra L 43 modum] medium L
39 cum] in BV sunt S om . CU 44 et] etiam AT om . S regit naturam per virtutem divinam.
40 sunt] om. V 44 ipsa] om . AT
40 intellectibiles] sic babel OP intelligibiles 44 est] om . T
ACLSTUV om . B 44 apprehendit] apprehendet T
40-41 et - intellectibiles] om . P 44 res] om . TV 51 accipiunt] recipiunt P 61 illas] ilia U
40 intellectibiles 2 ] sic babel O intelligibiles 45 apprehensione] sua add . U 51 cognitionem] om . A 61 regens] causa BC
ABCLSUV om . T 45 intellectibili] sic babel OP intelligibli AB 52 eius] om . BC 61 eas] eis BC illas U
40 in] om . AT cum BCL LSTUV intelligibiliter C 52 et] om . O J.J. T 62 non] si P
41 sunt] om. S 45 intellectibiles] sic babel H alii mss. intel- 52 facta] om . U 62 eo] om . ABC J .J . S
41 intellectibiles] sic babel O intelligibiles ligibiles 52 ita] om . L 62 ex] om . ABC
ABCLSTUV 46 Sint] sunt CL 52 quia] quae P 62 propter] per LOP rem S
42 est] causa add. C 46 sive] aut AOSTU au V 52 causa] om . AT 63 suam] om . U propter add . T
42 causa] est C 47 intelligentiae] intelligentia P 53 quod] quae BC 63 altam] sic babel Vb altissimam m alteram
42 causae] causarum A om . BCTU 47 fixio] fixus C 54 et] quia ABCT est (?) P ALOSTUs ill' (= ilius ?) causam B vel
42 esse] om . ALOPST eorum B 47 essential exentia P eius add. ALPbs eius 54 cuius] quod P nos add. OPSU causam C aliam P
42 earum] om . AV esse B eorum CLU vel add . BC 54 rememoramur] rememoramus A rememo- 64 rerum] omnium BC
42 quoniam] quia AT 47 per] pro P randum BC memoramus LOU memoramur 64-65 et' - ea] om. T
42 ipsa] om . OSTV 48 puram] om. A V 64 retinens] retinet A
43 apprehendit] comprehendit U eas add. BC 49 quidem] quod P 58 ipsa] rursus U 64 eas] ea BC
eos add . L res add. OPSV 49 intelligentiae] primae add. L 58 retinet] continet BC ea add. U 64 et 2 ] om . BC
43 nisi] om . T 59 ea] ilia P 64 regens] regulat A om. BC
59 et] om . C 65 eas] om . BC
59 eas] illas P 65 regit] om . L regis P
y res corporeae : le texte du Liber de Causis qui precede le commentaire de GILLES DE ROME ,60 est'] om . S 65 per] secundum BC
donne la variante suivante : „Et similiter res corporeae in intelligentia cum intelligentia sunt 60 quoniam] quia U 66-67 intelligentiae - virtutem] iter. A
intelligibiles”, loc. cit. 60 omne] esse LP 66 et] quia A quia et T
z causa causae else earum parce qu'elle est la cause de la cause de leur titre w, weil sic die 60 primum] in add . O 67 regit] om . BC
Ursache des Seins derselben ist b. 61 et] est add. A est BC 67 naturam] natura quae C
a per modum suae substantiae : „id est modo intelligibili, et quia intelligibile est causa eorum, 61 est] et s.s. L 67 divinam] quia add . T
id est inferiorum, et est causatum superiorum, ideo intelligentia intelligit quod est supra se
per modum causati, et quod est sub se per modum causae”, voir GILLES DE ROME, loc. Cit.
Dans le commentaire de Guillaume de Leus nous trouvons litteralement la meme explication. c non accipiunt cognitionem eius = elles ne parviennent pas a sa connaissance w ; „i.e. non
En comparant ces deux commentaires, nous sommes arrive a la conclusion, que celui de apprehendunt cognitionem eius, i .e. scientiam intelligentiae superioris”, voir GILLES DE ROME,
Guillaume de Leus depend en grande partie du commentaire de Gilles de Rome. op . cit., p . 32 v.
b fixio = consistance w. Voir le ms . h. II 1 de I ' ESCURIAL, ed. cit ., p . 104 : ,nihil aliud est d et significatio. . . rememoramur = la preuve en est cc que nous allons mentionner w.
fixio nisi duratio continua sine decisione" . e comprehendit ear ,= les enveloppe w.

83 Et intelligentia quidem non facta est retinens ligentiam et] animam et naturam, quoniam est
res quae sunt post earn et regens eas et suspen- creans omnes res . Verumtamen est creans intel-
70 dens virtutem suam super eas, nisi quoniam ligentiam absque medio et creans animam et
ipsae non sunt virtus substantialis ei 1 , [immo] 90 naturam et reliquas res, mediante intelligentia.
ipsa est virtus virtutum substantialium, quoniam 88 Et scientia quidem divina non est sicut scientia
est causa eis. intellectibilis neque sicut scientia animalis, immo
84 Et intelligentia quidem comprehendit generata est supra scientiam intelligentiae et scientiam
75 et naturam et horizontem naturae scilicet ani- animae, quoniam est creans scientias.
mam, nam ipsa est supra naturam 9. 89 95 Et quidem virtus divina est supra omnem virtu-
85 Quod est quia natura continet generationem et tem intellectibilem et animalem et naturalem,
anima continet naturam et intelligentia continet quoniam est causa omni virtuti.
animam. 90 Et intelligentia est habens yliathim h quoniam est
86 80 Ergo intelligentia continet omnes res ; et non esse' et forma et similiter anima est habens
est facta intelligentia ita nisi propter causam 00 yliathim et natura est habens yliathim. Et causae
primam quae supereminet omnibus rebus, quo- quidem primae non est yliathim, quoniam ipsa
niam est causa intelligentiae et animae et natu- est esse tantum.
rae et reliquis rebus. 91 Quod si dixerit aliquis : necesse est ut sit
87 85 Et causa quidem prima non est intelligentia ne-
que anima neque natura, immo est supra [intel-
87 et'] om . BCP 96 animalem] animabliset (sic !) U
87 et naturam] om. L 96 et2 ] om . TU
et] quia A 74 generata] generatas U 87 quoniam] quae BLOSU quod C 97 quoniam] om . BC
intelligentia] intelligentiae T 75 borizontem] horizonte A orizontem L 88 creans'] curans P dans T 97 est] enim B et enim C
quidem] quae U orizontem P orientem T .red corr . in mge. 88 verumtamen] ut A 98 yliathim] tic habet V helyatim BC heyla-
est] om . S in : orizontem T orzonta U 88 creans 21 operans A tym L heylatin OP heilatin ST eliathim U
res] om . BC 75 naturae] om . L 89 et'] s .s. T 98-2 yliathim - est] om . A
quae] facta add. BC 75 scilicet] id est LU 89 animam] anima C 98-99 quoniam est esse] om . BCTb in quo
eam] esse BC ipsam V 76 est] om T 90 reliquas] alias U est esse P
et suspendens] iter. L 77 natural nam L 90 mediante] mediate C 98-4 quoniam - yliathim! ] om. L
virtutem] virtutes L 78 et] om . BC 91 diving] om . P 99 forma] formam BCTb
suam] quis BC eius L 78-80 et - non] om. S 92 intellectibilis] sic habet O intelliectibilis 99 et 2 ] om . S
super] supra L 78 continet] om . AU P intelligibilis ABCLSTUV 99 est] om. OST
eas] earn ST 81 propter] per LS 92 neque] sed nec LOV 99 habens] haben P om. T
quoniam] quod T 81 causam] naturam L earn U 92 sicut] om. A 00 yliathim'] elyatim B helyatim C heylatin
ipsae] ipsa ABCU res add. V 82 primam] om . AU 92 animalis] animae LOSTUV OP heilatin ST eliathim U
non] om. ABCT 82 quae supereminet] in mge. T 93 est] om. T 00-1 et' - yliathim] om. BC
sunt] om . A est TU 82 rebus] om . V 93 scientiam] om . C 00 est] om . OST
virtus] virtutes L 82 quoniam] quae O 93 intelligentiae] animae BCLU 00 yliathim2 ] heylatin OP heilatin S hellatin
substantialis] sub aliis AT substantiales 82-84 quoniam - rebus] om. BCLVb 93-96 intelligentiae - intellectibilem] om . P T eliathim U
ei] cis BCLOPV eas S 84 reliquis] omnibus P 93 scientiam2 ] om . BC 00 causae] omne T
immo] uno AT 85 et] quia AT 94 animae] intelligentiae BCLU 1 yliathim] heylatin OP heilatin S heilateia
ipsa] om . V 85 quidem] om . L 95 et] quia AT om . S T eliathim U
virtutum] verumtamen L om. U 86 neque natural om . A 95 quidem] om . BC 2 est] fa (sic !) add. U
et] quia AT unde BC 86 supra] super BC 95 virtus) quoque add. BC 3 dixerit] dicerent BC
quidem] om . BC quando L 86-87 intelligentiam et animam] om . U 96 intellectibilem] sic habet Om intelligi- 3 aliquis] aliqui BC
comprehendit] res add . U bilem ABCLSTUV 3 sit] ei add . OPS
96 et'] om . T
f quoniam ipsae non cunt virtus substantialis ei c c' est parce qu'elles ne sont pas une puissance
substantielle pour elle w. h yliathim c universalit€ w, etwas Ganzes (Zusammengesetztes) b . Dans la prop. 27, § 197,
g § 84 !'intelligence enveloppe les engendr& naturels et cc qui est au-dessus de la nature, cc mot a ete traduit par universitas, dans la prop. 29, § 208, par univerralitas.
jo veux d ire fame, – elle est, en effet, au-dessus de la nature w. i esse — anniyya.

yliathim, dicemus : yliathim suum est infinitum 1 20 telligentiae secundae inferiores ; et in intelli-
et individuum suum est bonitas pura, influens gentiis secundis inferioribus sunt virtutes debi-
super intell.igentiam omnes bonitates et super les, quoniam sunt minoris unitatis et pluris
reliquas res mediante intelligentia. multiplicitatis.
95 Quod est quia intelligentiae quae sunt propin-
25 quae uni, puro vero' sunt minoris quantitatis et
IX (X) maioris virtutis, et intelligentiae quae sunt lon-
92 Omnis intelligentia plena est formis ; verum- ginquiores ab uno, puro vero sunt pluris quan-
tamen ex intelligentiis sunt quae continent for- titatis et debilioris virtutis.
10 mas minus universales et ex eis sunt quae con- 96 Et quia intelligentiae propinquae [uni,] puro
tinent formas plus universales. 30 vero sunt minoris quantitatis et maioris virtutis,
93 Quod est quoniam formae quae sunt in intelli- accidit inde ut formae quae procedunt ex intel-
gentiis secundis inferioribus per modum parti- ligentiis primis, procedunt processione univer-
cularem, sunt in intelligentiis primis per modum sali unita < . . .> m.
15 universalem ; et formae quae sunt in intelligen- 97 Et nos [quidem] abbreviamus et dicimus n quod
tiis primis per modum universalem sunt in intel- 35 formae quae adveniunt ex intelligentiis primis
ligentiis secundis per modum particularem. secundis sunt debilioris processionis et vehemen-
94 Et in primis intelligentiis est virtus magna k' tioris separationis °.
quoniam sunt vehementioris unitatis quam in-
yliathim i ] eliachim A elyatin B helyatim 20 secundae] et add . V 30 et maioris virtutis] sic babet ABCTb am.
12 intelligentiis] alia littera add. T
C heylatin OP heilatin ST eliathim U 20 in] am . ACOSTU LOPSUVs
13 secundis] universalibus add. Abs univer- 21 inferioribus] am . BC 31 inde] tamen ABCb
dicemus] dicimus L salibus in add . BC
yliathim 2 ] helecine A yatine B exp. et 21 virtutes] virtute C 31 ut] quod T
13-14 secundis - intelligentiis] am . T
corr . in : helyatine B latine C heylatine L 22 unitatis] aetatis U 1 procedunt] procedit P
13-16 secundis - intelligentiis'] am . S
heylatin OP heilatin S heiletue T elyathim 23 multiplicatis] simplicitatis S 31 ex] in add . P
14 in] am . ALU
U id est add. ABCLSUVb 24 quae] am . LOPSU 31-32 ex - procedant] am . AT
14 primis] am . L
suum] am. T esse add . V 24 sunt] am . LOPSUV 32 procedant] dant B procedunt UV
15-16 et - universalem] am, T
est] esse L am . T 24-26 propinquae - sunt] am . ABCT 33 unita] unica C
15 in] am . ALU
infinitum] finitum U 25 vero] am . S 34 quidem] am. B
15 intelligentiis] suis add . L
et] quia A am . PV s.s . T 26 quae sunt] am . S 34 abbreviamus] abreviabimus B Jed exp . : bi
16 primis] am . O
individuum] iudicium TU 27 puro] ponitur AT B albreviamus C ableciviamus S
16 universalem] particularem A secundis uni-
pura] et add. AL prima T 27 vero] am . ABCLOPSTU 34-35 quod formae] am. S
versalibus inferioribus per modum parti-
influens] fluens A fluens T sed s.s. : in 28 et] am . T 35 adveniunt] veniunt AT
cularem suet intelligentiis primis per mo-
T effluens b 28 debilioris] debiliores AOSV am . T 35 ex] primis ex primis add. P
dum universalem et formae quae sunt in- 28 virtutis] am . AOPSTUV virvirtutis L
6 intelligentiam] intelligentias BCL telligentiis primis per modum particularem 35 primis] am . LP
super s ] similiter L 29 quia] am . AT 36 vehementioris] et add. C
6 add . T 29 puro] ponitur AT et add. L pura P 37 separationis] processionis T sed exp . T
7 mediante] mediate C 16 sunt] se habent BC sicut T 30 vero] one, BU
7 intelligentia] ea A 16-18 sunt - et] am . A
9 sunt] s .s . L am . T 16 in] am . CTU
10 minus] unius L sed corr. in : minus L 17 secundis] am. L 1 uni, puro vero = 1'Un, la Verit6 pure w.
plus ATb am . U 17 per] secundum BC m unita < . . .> : procedent des intelligences secondes selon une procession particuliere, dispersee
10 ex] J .J . S 18 et] quoniam T exp . et corr . a .m . in : et T add. w et b. Voir aussi GILLES DE ROME, op . Cit ., p . 38'' : „[ . . .] processione universali unita . ..
11 plus] plures L sed corr . in : plus L unus am . V et supple : inde accidit quod ex intelligentiis secundis procedunt formae processione particulari
T minus b 18 in] am . LOSTUV multiplicata”.
12 quod est] quae L 18 magna] magis V n et nos - dicimus = disons en bref w . Voir GILLES DE ROME, loc. cit. : „i .e. brevi sermone
12 quoniam] qm L 19-22 quam - unitatis] iter. AT dicimus”.
12 in] am. ACLSTU o quod formae - separationis = que les formes qui viennent des intelligences premieres aux
intelligences secondes procedent plus difficilement et sont plus facilement dispersables w.
1 est infinitum = c 'est son infinit€ w. GILLES DE ROME paraphrase comme suit : „formae quae adveniunt ex intelligentiis primis,
k virtus magna : des grandes puissances w . intelligentiis secundis [ . . .] sunt magis particulares et magis debiles”, loc . cit.

98 Quapropter fit quod intelligentiae secundae tantur] neque cadunt sub generatione et corrup-
proiciunt visus suos P super universalem fer- tione . Et intelligentia quidem non est ita, nisi
40 mam 9, quae est in intelligentiis universalibus, quia intelligit rem per esse suum °, et esse suum
et dividunt eam et separant eam r , quoniam ipsae est sempiternum quod non corrumpitur < . . .>.
non possunt recipere illas formas secundum 102 60 Cum ergo hoc sit ita, dicimus quod res destruc-
veritatem et certitudinem earum 5, nisi per mo- tibiles < . . .> ° sunt ex corporeitate, scilicet ex
dum secundum quem possunt recipere eas, [sci- causa corporea temporali, non ex causa intel-
45 licet per separationem et divisionem. lectibili aeterna.
99 Et similiter aliqua ex rebus non recipit quod est
supra eam nisi per modum secundum quem
potest recipere ipsum,] t non per modum secun- XI (XII) 103 Primorum omnium quaedam sunt in quibusdam
dum quem est res recepta. 65 per modum quo licet ut sit unum eorum in
alio "'.
104 Quod est quia in esse sunt vita et intelligentia,
et in vita sunt esse et intelligentia, et in intelli-
X (XI) 100 50 Omnis intelligentia intelligit res sempiternas gentia sunt esse et vita.
quae non destruuntur neque cadunt sub tem- 105 70 Verumtamen esse et vita in intelligentia sunt
pore. duae alachili, [id est] intelligentiae, et esse et in-
101 Quod est quoniam si intelligentia est semper telligentia in vita sunt duae vitae, et intelligen-
quae non movetur, tunc ipsa est causa rebus tia et vita in esse sunt duo esse.
55 sempiternis quae non destruuntur [nec permu- 106 Et illud [quidem] non est ita nisi quia unum-
38 quapropter] quod BC quod propter U 44 eas] illas P om . S 57 et2]quia ABC 68 eta ] om . ACT
38 quod) quia BC om. U 44 scilicet] om . BC similiter U 57 non] om . A 68 in] om. BC
38 intelligentiae] intelligentis T 47 supra] super BCP 57 ita] om . A in mge T 68 intelligentia e ] om . ACT
39 proiciunt) inferius BC prohiciunt S 48 ipsum] et add. B quaestionem P 58 rem per esse suum) per esse rem suum S 69 Bunt] om. AT
39 super) supra AT secundum BCL 48 non] nisi add. BC 59 corrumpitur] om . C 69-70 esse - verumtamen] om . A
39 universalem] velum T Jed corr . a .m . in : 48 per] secundum BCU 60 cum) tamen C 70 in] om. LT J .J. U
universalem T 49 quem) quae B quidem add. P quaeque S 60 hoc] om. L 70 intelligentia) intellectu AT
39 formam) om . AT 49 est) eis add. BC 61 scilicet) om . A 71 duae) aliae add. Tb
40 in] om . ACT 49 res] om. BC 62 temporali) corporali S 71 alachili] alachih A om . BCLOPSUVb
41 earn') causa P 49 recepta) receptabilis BC sed per divisionem 62 non] nec L 71 id est] om . BCLOPSUVb
41 ipsae) om. BCP add . P suscepta U 62 ex] et T 71 intelligentiae] in intelligentia add. V
42-44 illas - recipere) om . AT 51 neque cadunt) add . in mge a.m . L 62 intellectibili] sic habet O intellectuali A 71 eta ) in O om . S
43 veritatem) sic habet FIJN0SUVWaP6ES 53 quoniam] om . T intelligibili BSLPSUV intelligentiali T 71-72 et2 - intelligentia e ) om . P
unitatem BCQZab virtutem GHLPm add . 53 intelligentia) negligentia T 64 primorum] primarum L primo P primum 71 intelligentia) intelligentiae V
in mge. X suam add . GHLOPVa. 53 est2 ] res add . U V 72 vitae] vita AT
43 per] secundum ABC 53 semper] ea add . L 64 omnium] om . P 72 et] J .J . S
44 secundum) per L scilicet S 54 movetur] morietur BC 64 _ quaedam) quae S dam s.s. S 74 et] quia A J.S. T
44 quem] etiam S 55 nec] vel OPUV om . ABCSTb 64 in] s .s. S 74 illud] id P istud V
44 recipere) om . L 55 permutantur] om . ABCSTb 65 eorum) om . P 74 quidem] quod P
67 quod) quae L 74 quia) quod BCT
p proiciunt visos suos _ jettent leur lumi@re w ; J.e. vident et intelligunt", voir GILLES DE 68 et') om . A 74 unumquodque,) unoque L
ROME, IOC . Cit. 68-69 et' - intelligentia) om . S
q universalem formam = les formes universelles w.
r dividunt eam et separant eam r= elles les particularisent et les dispersent w. u per esse suum r- par son &re w.
s sec . veritatem et certitudinem earum = selon leur r6alit6 et selon leur forme w, nach ihrer v destructibiles < . . . > : add. w . „qui tombent sous la corruption et la g6n6ration”.
wahren Natur and Wesenheit b. w primoru.m - in alio r Tous les premiers sont les uns dans les autres selon le mode qui
t scilimt recipere ipsum : om . w, sed habet b . convient I chacun d'ctre dansi 1'autre w.

75 quodque primorum aut est causa aut causatum. simul8, cum ergo est intelligentia intelligens et
Causatum ergo in causa est per modum causae intellectum, tunc procul dubio videt essentiam
et causa in causato per modum causati. 95 suam.
107 Et nos [quidem] abbreviamus et dicimus quod 111 Et, quando videt essentiam suam, scit quod intel-
res agens in rem per modum causae non est in ligit per intelligentiam essentiam suam b.
80 ea nisi per modum quo est causa eius z , sicut 112 Et, quando scit essentiam suam, scit reliquas res
sensus in anima per modum animalem, et anima quae sunt sub ea, quoniam sunt ex ea.
in intelligentia per modum intellectibilem, et 113 00 Verumtamen in ea sunt per modum intellecti-
intelligentia in esse per modum essentialem Y, et bilem . Ergo intelligentia et res intellectae c sunt
else primum in intelligentia per modum intel- unum.
85 lectibilem, et intelligentia in anima per modum 114 Quod est quia d , si res intellectae et intelligentia
animalem, et anima in sensu per modum sensi- sunt unum e , et intelligentia scit esse suum, tunc
bilem. procul dubio quando scit essentiam suam, scit
108 Et redeamus et dicamus quod sensus in anima reliquas res, et, quando scit reliquas res, scit
et intelligentia in causa prima sunt per modos essentiam suam, quia, quando scit reliquas res,
90 suos, secundum quod ostendimus Z.
93 est) om. BCP 00 intellectibilem) sic habet OP intelligibilem
93 intelligentia] est add. BCLOPSUV ABCPSUV intellectualem L
93 et] sic habet Vb om . A aut BCLOPST vel 1 intelligentia) intelligentiae P
U 1 intellectae] intelligentiae S
XII (XIII) 109 Omnis intelligentia intelligit essentiam suam. 94 intellectum] intelligentem C 1 sung iter. B
110 Quod est quia intelligens et intellectum sunt 95 suam) scit alia litters add. T
96 et - suam] om . A
3-4 quod - unum] om . AP
3 si] sunt add. BCLOUV sunt TU
96 quando) quoniam P 3 res] om . V
96 scit] sit T 3 intellectae) intelligentiae S intellecta V et
75 primorum) vel principiorum add . AT prae- 80 sicut] per modum add . L 96 quod] quia LOSU ipsae add . LOUV
dictorum V sed corr. in mge, in : primo- 81 in anima per modum] id est L 97 intelligentiam] suam scit et add. L et quan. 3 et] non add. S
rum V 81-88 et anima - dicamus) om. A do scit quod intelligit per intelligentiam 4 sunt] om. T
76 causae] causa T sed exp . et add. in mge . : 82 in] om. PT sit quia intelligentiam alio sit quod ipsum 4 et] om . AT
causae T 82 intelligentia] om . P et intelligentiam quae intelligit essentiam 4 intelligentia) intelligentiam T
77 causa] causat U 82 intellectibilem) sic babet OPT intelligi- suam per intelligentiam essentiam add. T 4 scit) sciet A
77 causato] tanto P bilem BCLSUV 97 essentiam] om. BC 5 quando] quia P in .mge. T ipsa add. BCLSb
78 et'] om. A s .s . T 82-85 et intelligentia - intelligentia) om. U 97 suam) o .m . LT et quando scit quod in- et ipsa add. T
78 abbreviamus] abreviabimus B sed exp. : 84 in] om . C telligit per intelligentiam suam scit quod 6 reliquas i -2 ] alias L
bi B debriviamus P abserviamus U 84 intellectibilem) sic babet OPT intellectua- intelligit per intelligentiam suam essentiam 6 et] quia ABC om . T
78 et dicimus) om . S lem BCb intelligibilem LSUV add. BC 5-7 scit' - suam) om . OS
79 agens) agentes P vel quae est add. LOPV 86 anima) nima P 98 et] quia A 6-7 reliquas2 - res] om . P
secundum quod est add. U 86 sensu) sensum S 98 suam) om . L 7 quia] et LOSUV om . T
79 rem] sic habet A re BCLOPSTUV 86 sensibilem] quia add. T 99 sub] ab AT 7 quando] non B
79 modum] dicimus add. S 88 sensus] sunt A et add. A 99 quoniam) quando add. T 7 reliquas] om . ABCLOSTVb
79 causae] esse U 92 quod) quid T sed corr. s.s . in : quod T 99 ex ea) extra P 7 res) tune add. LOPSTUV
80 nisi] ut S 92 quia)est add . OS 00 in ea) in eo 0
80 quo] sic habet F sic corr. G om . ccS 92 intelligens] intellectus BCTU
alii mss . : qui 92 intellectum) intellectu CP
quod est - simul .— elle est a la fois intelligente et intellig€e w.
scit - essentiam suam c so etkennt sic, dass sic eine Intelligenz ist, welche sick selbst er,
x res agens - causa ews r= la chose qui se trouve dans une autre sous la forme de cause net s'y fasst b.
trouve que selon le mode ou [cc dernier) se trouve w et b. res intellectae c die intelligibelen Dinge b.
y per modum essentialem selon le mode de 1'etre w, in seiender Weise b. quod est quia c en cc sens w, denn b.
z § .108 Redisons donc que le sens et fame se trouvent dans l'intelligence et dans la cause si res intellectae et intelligentia cunt unmet — si toutes les choses intellig6es sont dans
premiere selon un mode different comme nous 1'avons montr6 w et b. l'intelligence w et b.


1
ipsa non scit eas nisi quia sunt intellectae 1. Ergo 15 inter res intellectibiles quae non moventur et
intelligentia scit essentiam suam et scit res in- inter res sensibiles quae moventur.
10 tellectas 9 simul, sicut ostendimus. 117 Et quia anima sic est, fit quod imprimit res cor-
poreal k , quapropter facta est causa corporum
et facta est causata ex intelligentia quae est ante
20 earn.
XIII (XIV) 115 In omni anima res sensibiles sunt per hoc quod 118 Res igitur quae imprimuntur ex anima, sunt in
est exemplum eis h, et res intellectibiles in ea anima per intentionem exempli, scilicet quia res
sunt, quia scit eas 1 . sensibiles exemplificantur secundum exemplum
116 Et non facta est ita nisi quia ipsa expansa ► est animae, et res quae cadunt supra animam, sunt
25 in anima per modum acquisitum.
8 ipsa) om. S 10 ostendimus] diximus LOPUV
8 scit] stet P 12 est] sic habet t et text. arab . sunt omnes 119 Cum ergo hoc sit ita, redeamus et dicamus'
8 eas] om . B res L alii mss . om . L quod res sensibiles omnes in anima sunt per mo-
8 nisi] ubique P 12 cis] sic habet t et text. arab . ei omnes alii
8 quia] om . P ipsae add. U mss. sunt add. L
dum causae, propter quod anima est causa
8 intellectae] intelligentiae S 12 intellectibiles] sic habent OTU intelligi- exemplaria °'.
9 scit l ] sit T biles ABCLPSV
9 essentiam] esse C 13 quia] om . A 120 30 Et intelligo per animam virtutem agentem res
9 suam] unam C om . L 14 ita] om . L sensibiles °,
9 scit 2 ] om . BC sic V 14 quia] s .s. T
9 intellectae] intelligendas S 14 ipsa] om . A
121 verumtamen virtus efficiens ° in anima non est
10 sicut) iam add. L 14 expansa] expensa T materialis, et virtus corporea in anima est spiri-
f intellectae — intelligibles w et b.
g intellectas = intelligibles w et b.
h Bien que tous les manuscrits que nous avons consultes adoptent la le4on ,sunt exemplum ei", 15 intellectibiles) sic habet OTU intelligibiles 23 exemplificantur] explicantur T
nous avons suivi la le4on de t et de 1'Mition de c . JAVELLUS, ed. cit ., p . 86 r et 129 x . Celle-d ABCLPSV 23 secundum] sed A
se trouve conforme a tout le contexte de cette proposition, en particulier au § 118 : „res 17 et] om . A s.s. BT 24 et] quia A
sensibiles exemplificantur secundum exemplum animae” . Voir aussi PROCLUS, prop . 195 de 17 anima] om. O 24 res] sensibiles add. U
son Elem. tbeol. ,omnis anima est omnes res, exemplariter quidem sensibilia eikonice autem 17 sic] sicut O 24 supra] super T
intelligibilia" ed. cit., p. 525 . Cc texte a ete utilise par jean Philopon da p s son Commentaire 17 fit) om . L 26 cum ergo hoc] hoc ergo cum BCLOPSUV
sur le M e livre du ,Traite de PIme" d'Aristote. Voir la these non publiee de C . M. K . MAC 17 quod) quia A 27 modum) corr . a.m . in : motum T
LEOD, Jean Philopon . Commentaire au De intellectu. Traduction latine de Guillaume de 17 imprimit) imprimis T sed corr. a.m . in : 28 propter quod] in add. BC praeter quod b
Moerbeke . Edition critique precedee dune introduction d la vie et a la pensee de l' auteur, inprimit T 28 causa) om. A
Louvain, 1964, p . 69, 1 . 27-29 : „sed quoniam rationes omnium insunt in anima, meliorum 18 quapropter) quam propter T 28 causa] om . A
quidem et eorum quae sunt supra ipsam eikonice, deteriorum autem et eorum quae post ipsam 18 est) om . S ita add. T 29 exemplaria] exemplaris ALUVb causa add.
exemplariter” . L'explication de GILLES DE ROME de la le4on ,sunt exemplum ei" nous semble 19 ex] ab U A
trop subtile : ,Notandurn autem quod differentia est inter exemplum et exemplar . Nam 19 ante] autem S 30 et} om. ALOSU
20 earn] ipsam BCL causa S 30 agentem) in add . O
exemplar secundum quod huiusmodi habet rationem causae, exemplum vero habet rationem
causati", op . cit., p . 45 r . La meme distinction se trouve d'ailleurs chez GUILLAUME DE LEUS, 21-22 sunt in anima] om . A 32 efficiens] afficiens BCP
op . cit., f . 33 rb. En plus, ces deux auteurs appliquent cette proposition exclusivement aux 22 intentionem] vel virtutem add . BC inten- 33 materialis) naturalis L materia U
sionem S 33 spiritualis] spirituales T
Ames des corps c€lestes : ,notandurn etiam, quod anima - loquendo de anima coeli de qua
hic author loquitor [ . . .GILLES DE ROME, IOC . Cit.
i quia scit eas ` Weil sic Abbild (elx6v) derselben ist b. A cc propos GILLES DE ROME note
„anima scit sensibilia per scientiam causantem, scit autem intelligibilia per scientiam causatarn, k imprimit res corporeal = elle „produit” lee choses sensibles . Voir G . C . ANAWATI, Prolego-
op, cit ., p . 45 v . Comp. le § 118 : „res quae cadunt supra animam, sunt in anima per modum menes a une nouvelle edition du De causis arabe, dans Melanges Massignon, Institut Francais
acquisitutn”. II s'ensuit, ainsi GILLES DE ROME : „quod [anima] respectu vero intelligibilium, de Damas, 1956, p . 95.
habet quasi rationem causati, et est quasi icos et similitudo expressa ab cis ”, ibid. 1 redeamus et dicamus c revenons [a notre propos) . Nous disons [ . . .] w, ibid., p . 97.
j expansa = parce qu'elle est intermediaire entre [ . . .] w. COMP . PROCLUS, loc . cit .: m exemplaria : cc terme ne se trouve dans aucun Glossaire du latin medieval . Seul le Thesaurus
plot) ya@ ov"oa . A propos du mot „expansa” GILLES DE ROME remarque : ,illud est expansum linguae latinae, vol . V, 2, col . 1326, Leipzig, 1931, donne cc terme avec 1 ' explication : ,is
inter aliqua quod attingit utrumque illorum”, op . cit., p. 46r . Voir auSSi GUILLAUME DE LEUS : qui ad exemplum est". Ici, cc mot a sans doute la signification de cause exemplarie.
id est expansum inter aliqua quod attingit utrumque illorum in extremis", ms . cit ., f . 32 vb . n § 120 — Et j'entends par Arne la puissance qui produit des choses sensibles w, ibid., p. 97.
Comp . BARDENHEWER, Op Cit., p . 197. O efficient : „supple ista sensibilia”, VOir GILLES DE ROME, Op. cit ., p . 46v .

tualis, et virtus imprimens in rebus habentibus

35 dimensiones est sine dimensione.
122 Res autem intellectibiles in anima sunt per mo- XIV (XV) 124 50 Omnis sciens qui scit essentiam suam est rediens
dum accidentalem P, scilicet quia res intellectibi- ad essentiam suam reditione completa.
les quae non dividuntur sunt in anima per mo- 125 Quod est quia scientia non est nisi actio intel-
dum divisibilem 4 . Ergo res intellectibiles unitae, lectibilis. Cum ergo scit sciens suam essentiam,
40 sunt in anima per modum qui multiplicatur, et tunc redit per operationem suam intellectibilem
res intellectibiles quae non moventur sunt in 55 ad essentiam suam t.
anima per modum motus. 126 Et hoc non est ita nisi quoniam sciens et scitum
123 Iam ergo ostensum est quod < . . .> res intel- sunt res una, quoniam scientia scientis essentiam
lectibiles r et sensibiles sunt in anima, verum- suam est ex eo et ad eum : est ex eo quia est
45 tamen res sensibiles, corporeae, motae sunt in sciens, et ad eum quia est scitum.
anima per modum animalem, spiritualem, uni- 127 60 Quod est quia propterea quod scientia est scien-
tum, et quod res intellectibiles, unitae, quiescen- tia scientis, et sciens scit essentiam suam, est eius
tes, sunt in anima per modum qui multiplicatur operatio rediens ad essentiam suam ; ergo sub-
secundum motum < . . .> S. stantia eius est rediens ad essentiam ipsius
iterum.
34 imprimens] iter. U 39 unitae] quae non moventur P
34 habentibus] habens AM vel divisiones 40 modum] scilicet animalem spiritualem uni- 128 65 Et non significo per reditionem substantiae ad
add. C tae (= unitum B) et quod res intelligibiles essentiam suam, nisi quia est stans, fixa per se,
35 dimensiones] vel divisiones add . B divi- unitae quiescentes sunt in anima per mo-
siones PSUV dum add. BC motum motus add . P
35 est] om . B et U 40 qui] quia U 50 qui] om . T 59 quia] quod A quae P
50 suam] ergo add. T 60 est'] J.I . V
35 sine] om . B suum P 41 intellectibiles] sic habet OPU intelligibiles
35 dimensione] vel divisione add . BC divi- ABCSV intellectuales L 51 essentiam] scientiam A 60 quia] om . OPV
51 suam] om . L 60 propterea] cum BC om . L
sione PSUV 43 quod] quia U
36 res] om . T 43 intellectibiles] sic habet OT intelligibiles 53 intellectibilis] sic habet OTU intelligibilis 60 quod2 ] om . BCL quia OPV
ABCLPSV 60 est2 ] et add. T
36 autem] om . A ABCPSUV intellectuales L
36 intellectibiles] sic habet OT intelligibiles 44 et sensibiles] om . T 53 ergo] igitur S 60 scientia 2 ] om . AUV
53 scit] sit TU 61 et] quod add. P
ABCPSUV intellectuales L res add. T 45 corporae] om . 0
36 in anima sunt per] om. L 53 suam] om. U 61 essentiam] scientiam AL om. T
46 modum] qui multiplicat motum add. C
36 anima] animas P motum OSUV vel motum s.s. O 53 essentiam] scientiam C 61 suam] quia add. B quia C om . L in alio
36 Bunt] om. P 46 animalem] et add. L 54 tunc] om . OT add. S
37-38 scilicet - dividuntur] om. L 46 spiritualem] om. A 54 redit] om . O reducitur L redditur U re- 62 rediens] redigens P
37 quia] quod P 46 unitum] est add. L ditur V 62 ad] J .J . O
37 intellectibiles] sic habet OPT intelligibi- 47 quod] om . L quia V 54 suam] om . BCO 62-63 suam - essentiam] om . A
les ABCSUV 54 intellectibilem] sic babet OTU intelligi- 63 eius] om . L
47 intellectibiles] sic habet OTU intelligibiles
38 quae non dividuntur] om . T ABCPSV intellectuales L bilem ABCLPSV 63 ipsius] suam L
38-39 quae - intellectibiles] om . U 55 ad essentiam] om . OU 65 et] om . L
47 quiescentes] quiescente A quiescentescunt
39 divisibilem] scilicet quae res intelligibiles 0 55 suam] om. AOTU 65 non] est add. O
56 quoniam] quia BCP quando O 65 significo] est L significatio 0 significatur
quae non dividuntur sunt in anima per 48 Bunt] om . BCOS
modum divisibilem add . P 48 qui] om . AC 57 scientis] sciens V V hoc add. V
57 essentiam] essentia AL iter. P 65 substantiae] suae add. L
39 ergo] unde BC et b 48 multiplicatur] sic habet APSTbs om . C
39-41 ergo - Bunt] om . T multiplicat BLOUV 58 suam] sua A om . L 65-66 ad essentiam] iter. U
39 intellectibiles] sic habet OP intelligibiles 58 et] quod A 66 suam] om. BC simplex add. L
49 secundum] sic FINT) alii om.
58 eum] quod add . A 66 quia] quod P
ABCSV intellectuales L 49 motum] sic habet ABLOPSTUVbs om . C
58 ex e02 ] om. A 66 est] om . B
p per modum accidentalem : „i.e. modo divisibili', GILLES DE AOME, ibid ., p . 47 r . 58 quia] om. A quod P propterea add . T 66 stans fixa] fixa et stans U
q per modum divisibilem r sous mode divisb w, ibid., p . 97. 58 est2 ] om. A 66 fixa] om. P
r quod res intellectibiles, que toutes choses intellectuelles w, ibid., p . 99. 59 et] om. BU est CV 66 per se] om . L
s per modum qui multiplicatur sec. motum = sous le mode de la multiplicit6 et du mouvement
comme nous l'avons d6montr6 w, ibid., p . 99 . t redit - essentiam suam = it revient par sa science i lui-meme w.

80 Adriaan PATTIN I LE LIBER DE CAUSIS 81
non indigens in sui fixione et sui essentia re alia dicemus quod non est ens creatum virtus, immo,
rigente ° ipsam, quoniam est substantia simplex, est ei virtus quaedam Y.
sufficiers per seipsam. 131 Et virtus quidem eius non est facta infinita nisi
80 inferius =, non superius, quoniam ipsa non est
virtus pura quae non est virtus nisi quia est virtus,.
et est res quae non finitur inferius neque supe-
rius . Ens autem primum creatum, scilicet intelli-
XV (XVI) 129 70 Omnes virtutes quibus non est finis pendentes gentia, habet finem et virtuti eius est finis
sunt per infinitum primum ° quod est virtus vir- 85 < . . .> s secundum quem remanet causa eius.
tutum, non quia ipsa sit acquisita w , fixa, stans 132 Ens autem primum creans est infinitum primum
in rebus entibus x , immo est virtus rebus entibus purum.
habentibus fixionem. 133 Quod est quia, si entibus fortibus b non est finis
130 75 Quod si aliquis dicat quod eng primum creatum, propter suam acquisitionem ab infinito primo
scilicet intelligentia, est virtus cui non est finis, 90 puro propter quod sunt entia, et si ens primum
ipsum est quod ponit res quibus non est finis,
67 in sui] om. BCU in sua L 72 fixa stans] in mge a .m . FL sic corr. t
67 suit] sua L fixae stantes ABCOPSTUVbsm 77 dicemus] dicimus Alb 84 finem] in se add. V
68 rigente} sic habet T regente A exigente 73 immo-entibus] om. P 77 quod] om . LOSUV 84 virtuti] virtutu U
BCLOSUVs exiente P erigente FIbm 73 est] sic, add, a.m . FL sic corr. t sunt 77 est] s .s . O omne V 84 est] et T
68 substantia] add. in mge. sup . T ABCOSTVbs sicut U 77 ens creatum virtus} verum BCa 85 quern] quam OTUV quamque S
70 virtutes] in add. O 75 quod si aliquis] sed quis L 77 creatum] causatum AT 85 remanet] pt9 add. T a add . P
71 quod est virtus virtutum] om. U 75 dicat} dicit BC 78 quaedam] quidam T sed exp, et corr. in : 85 causa eius] esse U
72 ipsa} sic add. a.m . FL sic corr, t ipsae 75 ens] om . A quaedam T 86 creans] est s .s .a .m . T et causans add. T
ABCOPSTUVbs 75 creatum} causatum ACT 79 eius] om . S 86 est} om . T
72 sit} sic add. a.m . FL sic corr . t sint AT 76 est") sit 0 79-80 infinita nisi inferius non superius] in- 86 primum purum} om . V
sunt BCOPUVbs sunt s .s . S 76 virtus} etiam add . AOSTV fecta L 86 si entibus] scientibus T
72 acquisita] in mge a.m. FL sic corr . t acqui- 76 non] post T 80 quoniam] quin S 88 fortibus} exp . a .m . in : fortis T
sitae AOTbsm acquisitae exp . S om . BCP 80 est} om. T 89 propter} per Vs
UV 81 Pura] prima L quae non est pura add. 89 acquisitionem] inquisitionem U
P quae non est virtus pura add . V 90 puro] uno BC add. in mge. a .m. T
81 virtus 21 om . U 90 propter quod] om . BC
81 quia] ipsa add . S 90 entia] essentia OS infinita add. BCLOSUV
u rigente : pour erigente . Voir Du CANGE, Glossarium mediae et infimae latinitatis, M . 1883-1887,
81-82 virtus et est] om . BC 90 et} om . AT
t . VI, p . 188, col . 3 . Le P . Anawati traduit : ,qui la fasse subsister". 82 non] est add, T 90 et si ens] tunc procul dubio BC
v pendetntes - infinitum primum — sont attach6es a 1'infini premier w. Comp . PROCLus, Elem. 82 finitur] finiuntur S finitur T sed corr. a.m. 90 si] est add . O super U
theol., prop . 92 : ,omnis multitudo infinitarum potentiarum ab una infinitate exorta est [ . . .}", in : finiuntur T neque add. V 90 primum] et add . V
ed. cit ., p. 299. 82 inferius} alias licet add . BC 90-91 primum ipsum] inv . BC ens creans add..
w non quia ipsa sit acquisita [ . . .} : en marge de ce texte ST. THOMAS remarque : ,Haec autem 83 autem] quidem T BC
secunda propositionis pars in omnibus libris videtur esse corrupta ; deberet enim singulariter 83 creatum] causatum BCT 91 est'} om . P
dici : non quia ipsa sit acquisita [ . . .]", Cd cit . P . 93 . Voir la r6ponse de GILLES DE ROME, 83-86 creatum-primum] om . A 91-92 est"' - dubio] om . BC
op . cit ., p . 52 r : „Notandum quod hanc secundam partem [ . . .] quidam legunt singulariter
et dicunt communiter textus hos esse corruptos, referunt autem hoc ad ipsum Deum [ . . .]
sed cum omnes textus habeant hoc dictum pluraliter, et non singulariter, et cum habeant dicemus - virtus quaedam == nous r6pondrons : 1'6tre cr66 n 'est pas une puissance, mais it
bonum intellectum, referendum est hoc pluraliter ad ipsas intelligentias, vel ad ipsas virtutes a une certaine puissance w. Cfr. GILLES DE ROME : „Notandum autem quod non negat
quibus non est finis, et non sunt fixae, stantes etc .” . Voir aussi C . VANSTEENKISTE, V Liber author quod intelligentia habeat aliquo modo virtutem infinitam, sed negat quod intelligentia sit
de Causis negli scritti di San Tommaso, dans : Angelicum 35 (1958), p . 369, note 2, et b, ipsa virtus infinita [ . . .,}, quia non est essentialiter sua virtus”, op . cit., p. 53`'.
p . 197 ; w traduit : ,parce qu'elle nest pas acquise [mais} stable, subsistante dans les infinita nisi inferius : „quia non compaehenditur ab his quae sunt infra ipsam”, voir
choses existantes" Comp . PROCLUS, prop. 92 : ,quae [= prima infinitas] non ut participata ST . THOMAS, op . cit ., p. 95, 18-19. Comp. PROCLus, Elem, tbeol., prop. 93, op . cit ., p . 299.
potentia est, neque in potentibus subsistit sed secundum seipsam" . Seule 1'6dition de finis < . . .> == b et w add . : ,6galement".
C. JAVELLUs donne : „non quia ipsa sit acquisita fixa stans in rebus entibus, immo est virtus entibus fortibus : ,illud dicitur forte de cuius manibus nihil potest eripi . Ideo intelligentiae
in rebus habentibus fixionem”, ed. cit., p . 87 r. dicuntur fortes secundum naturam, quia sua naturalia perdere non possunt", voir GILLES DE.
x entibus i= al-huwiyya = existantes w . ROME, op. cit.,, p . 54°.

tunc ipsum procul dubio est supra infinitum. primum creans et ens secundum creatum est
134 Ens autem creatum primum, scilicet intelligen- 5 non finitum.
tia, non est non finitum c ; immo dicitur quod 137 Et reliquae bonitates simplices, sicut vita et lu-
95 est infinitum, neque dicitur quod est ipsummet men et quae sunt eis similia, sunt causae rerum
quod est non finitum d . omnium habentium bonitates, scilicet quod in-
135 Ens ergo primum est mensura entium primorum finitum est a causa prima et causatum primum
intellectibilium et entium secundorum sensibi- 10 est causa omnis vitae et similiter reliquae boni-
lium, scilicet quia ipsum est quod creavit ° entia tates 9 descendentes a causa prima super causa-
00 et mensuravit ea-mensura convenienti omni enti. tum primum in primis, et est intelligentia, dein-
136 Redeamus ergo et dicamus quod ens primum de descendunt super reliqua causata intellecti-
creans est supra infinitum, sed ens secundum bilia et corporea, mediante intelligentia.
creatum est infinitum t ; et quod est inter ens
92 ipsum] om . S 98 intellectibilium] sic habet OTU intelligi-
92 dubio] ipsum quoniam add . S bilium ABCLPV intellectuabilium S
92 est] om . B 98 sensibilium] et corporum celestium et om-
92 supra] om . U nium inferiorum scilicet sensibilium add. V
93 creatum] causatum ACT 99 scilicet] sed S XVI (XVII) 138 15 Omnis virtus unita plus est infinita quam virtus
94 non'] iter. T 99 quia] quod T
94 est] de se add. BCQ om. T
multiplicata.
99 est] om . L
94 non e ] sic habet GIJOSw add. a.m.s .s . om . 99 creavit] om. A creatum P 139 Quod est quia infinitum primum quod est intel-
H ABCPTUV nisi L 99 entia] essentia L
94 finitum] non add. C 00 mensuravit] mensura ut L
ligentia est propinquum uni, puro vero . Propter
94-96 immo - finitum] om . B 00 convenienti] venienti A convent L illud ergo factum est quod in omni virtute pro-
94 quod] quia CLOS corr . a.m . in mge. in : 00 omni] om . BC omnis U
quia T 00 entil om . BC
95 infinitum] finitum C 1 ergo] autem OPSU autem T sed corr . a.m. 4 creans] creatum A pt causans C causatum T 11 super] sunt A
95 quod] non S quia V in mge. in : ergo T 4 secundum] secundo L 11 causatum] creatum L
95 ipsummet] ipsum m C est non fit add . L 2 creans] causans T 4 creatum] causatum C 12 in primis] a primis U
ipsum P primum neque U ipsum neque V 2 ens] vel A 6 et'] quia T 12 in primis et est intelligentia] et super
96 non finitum] infinitum V 2 secundum] om. A secundo L quod add. 6 sicut] sunt L intelligentiam et BC
97 ergo] om . A LU est add . sed exp . L 6 vita] quia sed exp . T 12 est] cum P
97 primum] entium add. BC 3 creatum] causatum CT 7 eis] ei L res T sed corr . a.m . in mge. in : 13 descendunt] om. BC
97 est] ens AV in add . B 3 est'] est add . U
eis T 13 causata] creata ABLT
97 entium] om. BC 3-5 et - finitum] om. S 7 causae] causa T sed corr. a.m . in : causae 13 intellectibilia] sic babes OT intelligibilia
97 primorum] om. A
T ABCLPSUV
C non est non finitum : Voir PROCLUs, Element. theol, prop . 92, op . cit ., p . 299 : „ens ipsum 8 bonitates] a causa prima add. BC bonita- 15 infinita] finita P
primum [ . . .] habet enim et finitatem' . Dans le commentaire de GILLES DE ROME nous lisons : tern U 15 quam] quamque S
,Notandum autem, quod in hac litters multum diversificantur libri . Nam quidam antiqui l 8 scilicet] secundum Pa 16 multiplicata] multiplicam C multiplica O
libri habent litteram quam exposuimus, videlicet quod intelligentia non est non infinitum 9 est] om . LU 17 quod'] quid T sed corr. in : quod T
[ . . .] Aliqui vero alii textus habent, quod intelligentia non est infinitum [ . . .] et utrumque 9 et causatum primum] ens vero creans BC 17 quia] maxime scilicet inter tanta add . L
verum est” , op, cit ., p . 55 r . 9 causatum] creatum L 17 primum] om . LU
d neque dicitur - non finitum et on ne dit pas qu'il est ce qui par lui-meme est infini w. 10 et similiter reliquae] influens primo BC 17 quod2 ] om . L
GILLE.S DE ROME donne comme variante : „neque dicitur quod est ipsum quod est infinitum 10 similiter] sibi T 17 estz] om . LT
essentialiter”, op . cit ., p . 55°. 10 bonitates] suas add . BC etiam add. L 18 est] om . ST
e creavit i :-- abdaca. Cfr . G. C. ANAWATI, Proligomenes d une nouvelle editon du De Causis 11 descendentes] discendendibus A om . BC 18 puro] potentiae A vero BC
arabe, art. cit., p . 93. discendentes S descendentibus T sed corr. 18 vero] om. A puro BC
f est infinitum : le P . ANAWATI traduit : ,quant a 1'etre second cree it n'est pas infini infini". a.m . in : descendentes T 19 in] om . AT
11 a causa prima] om . BC
BARDENHEWER donne comme traduction : ,das zweite, geschaffene Seiende ist ohne Ende " .
Sans doute faut-il corriger le texte latin en : ,est non infinitum" . Il s'agit, en effet, des
entia secunda creata, c'est-a-dire les sensibilia (voir : prop . XV, 1 . 98-99) dont it est dit dans
la prop . 91 des Elem . tbeol ., ed . cit ., p . 299 : ,Potentiae quidem enim quandoque entes finitae g et similiter reliquae bonitates : voir BARDENHEWER, Op. cit., p. 197 . Voir aussi GILLES DE
aunt, decidentes ab infinitate, ipsius semper esse". ROME, Op. cit., p. 56v et GUILLAUME DE LEUS, M.F . cit., f. 40Y8.

20 pinqua uni, < . . .> vero est infinitas plus

h 35 fit unitas, est infinitas in ea magis apparens et
quam in virtute longinqua ab eo. manifestior et sunt operationes eius operationes
140 Quod est quia virtus, quando incipit multipli- magnae, mirabiles et nobiles.
cari, tune destruitur unitas eius, et, quando des-
truitur eius unitas, destruitur eius infinitas . Et
25 non destruitur infinitas eius nisi quia dividitur.
141 Et illius quidem significatio est virtus divisa, et
quod ipsa quanto magis aggregatur et unitur, XVII (XVIII) 143 Res omnes entia k propter ens primum, et res
magnificatur I et vehementior fit et efficit ope- vivae omnes sunt motae per essentiam suam
rationes mirabiles ; et quanto magis partitur et 40 propter vitam primam, et res intellectibiles omnes
habent scientiam propter intelligentiam primam.
30 dividitur, minoratur et debilitatur et efficit ope-
rationes viler 1 . 144 Quod est quia, si omnis causa dat causato suo
142 Iam igitur manifestum est et planum quod vir- aliquid, tune procul dubio ens primum dat cau-
tus, quanto plus approximat uni, puro vero, fit satis omnibus ens.
vehementior eius unitas, et quanto vehementior 145 45 Et similiter vita dat causatis suis motum, quia
vita est processio procedens ex ente primo quie-
to, sempiterno, et primus motus 1 .
20 vero] puro V 27 aggregatur) agit A earn add. L congregatur 146 Et similiter intelligentia dat causatis suis scien-
20 est) om . ST V tiam.
20 infinitas) vero add. S 27 unitur] om . L
20 plus) quam uni vvero add. A 28 operationes) propositiones U 147 50 Quod est quia omnis scientia vera non est nisi
21 in] om . C 29 mirabiles) invisibiles P
21 eo] ea U 29 partitur] patitur ATU intelligentia et intelligentia est primum sciens
22 quando) quam A 29-30 et dividitur) tanto plus A
22 incipit) om. T 30 efficit) affiat O 35 unitas] eius add. OSV 42 quia] J .J. C
22 multiplicari] multiplicare A cum add . A 31 wiles) om . B 35 est] om . L 42 dat) det V
23 et) om. S 32 igitur] ergo AT om . L 35 in) et A om . L 42 suo] om . V
23-24 destruitur eius) om . C 32 manifestum] man Jed corr . a .m . in mge. 35 ea] om . L eo U 44 omnibus) om . LPS
24 unitas) et add. B om . C tune add. LP in : manifestum T 36 eius] om. BCLU et add. S 44 ens] esse A om. L
25 infinitas eius) om . CL 32 est) om . BCL 36 operationes] om . BCLU 45 et - Buis] om . L
25 nisi] in mge a .m . T 33 plus] magis BCLOPS 37 magnae) virtutis add . V 45 vita dat] intendat A
25 quia] exp . et add. quod A 33 approximat] approximatur OSUV 37 et] om . OPSTU 45 suis] vitam vel esse simul et add . A
25 dividitur) dicitur AT 33 puro) et add . BCLOSUV 45 quia] quoniam ALPSTUV
26 significatio) singnificatio T 33 fit] scit C 38 omnes] habent add. ABCLPTUb habentia 46 quieto] quiete CLPS
26 divina] divina S 34 vehementior] sit add. C T Jed corr . a .m . in : habent entia T cunt 48 similiter] dat AT
27 quanto] quando L 34-35 et - est] om . P add. Vs 48 intelligentia] om. AT
27 magis) patitur et dividitur minoratur et 34 quanto] magis add. OSTUV 38 entia] sic habet FGIMOSW8s essentiam 48 dat] similiter AT
debilitatur add. sed del . per vacat J .J . U 34-35 quanto - unitas] om . BCL ABCLUb entiam P entes VKRyc om . T 48 Buis] intelligentia add. AT om. V
suam add. U 50 omnis] om . A
38 propter) per LOP 50 scientia) quod add . P
uni, < . . .> vero r 1'Un, Verit6 pure. Voir G. C . ANAWATI, dans Prolegomenes d une 39 vivae) viae A unientes T 50 vera] ubi A via T
nouvelle edition du De Causis arabe, p . 101. 40 res] add, in mge, a .m. T 50 nisi] in add . LS
magnificatur = maior efficitur . Cfr . ST . ALBERT LE GRAND, op . cit., tr . III, c . 9, f. 222 ra. 40 intellectibiles] sic habet OPT intelligibi- 51 et] in add. L
Voir aussi PETRUS HISPANUS, Scientia libri de anima, ed . M . ALONSO, 2 ed ., Barcelone, 1961, les ABCLSUVbs 51 est] et P
p. 99, 29 : ,-agnificans ac distendens " et la version latine du Canon medicinae d' AVICENNE, 42 quod] quid T
ms . 465 BRUGES, bibl. de la ville, f . 17 va : ,aut ipsorum quantitates magnificando".
operationes viles : i .e . imperfectae. Voir AVICEBRON, Fons vitae, ed . cit., III, § 57, p . 205,
1 . 10-11 : „et inveni corpora sensibilia in comparatione illarum in ultima vilitate et imper- k res omnes entia toutes choses ont de 1 ' etre (huwiyya) w.
fectione” . ,Vilis" est oppose i ,nobilis", voir p . eX. ALGAZEL, MetaphyJica, ed. J . T. 1 Vita est - motus : Voir PROCLUS, op . cit ., prop . 102" ~ C wn nocozrt Jr,0606dg 90T4 mat'
MUCKLE, Toronto, 1933, p . 110, 2-3 : „id quod est nobilius non intendit in se quod est ano Tq9 ,uovivau TOV ovroS vn06rdt6rm9». Comp. ALFRED DE SARESHEL, De moth cordis, ed.
Vilius” . COmp . GUILLAUME D' AUVERGNE, Tractatus de anima, dans : Opera omnia., t . II, C . BAEUMKER, dans Beitrdge . . ., XXIII, H . 1-2, Munster i. W ., 1923, p. 8, 1. 9-11
Paris, 1674, c. II, pars 2, p . col . 2 : jrelatio est) in viliori genere accidentium' . „Vita [ . . .] est enim primus motus ex quieto sempiterno fluens”.

quod est et est influens scientiam super reliqua quae est anima intellectibilis, quoniam est pen-
scientia. 70 dens per intelligent : a*n ; et ex eis est quae est
148 Redeamus autem et dicamus quod ens primum anima tantum . Et ex corporibus naturalibus est
55 est quietum et est causa causarum, et, si ipsum cui est anima regens ipsum et faciens directio-
dat omnibus rebus ens, tunc ipsum dat eis per nem super ipsum ° ; et de eis sunt quae sunt
modum creationis . Vita autem prima dat eis corpora naturalia tantum, quibus non est anima.
quae sunt sub ea vitam non per modum creatio- 150 75 Et hoc non fit ita nisi quoniam est ipsa < . . .>
nis immo per modum formae . Et similiter intel- neque intellectibilis tota neque animalis tota
60 ligentia non dat eis quae sunt sub ea de scientia neque corporea tota, neque pendet per causam
et reliquis rebus nisi per modum formae quae est supra cam, nisi quae est ex ea completa,
< . . . > M. integra est quae pendet per causam quae est
80 supra cam P,
151 scilicet quia non omnis intelligentia pendet per
XVIII (XIX) 149 Ex intelligendis est quae est intelligentia divina, 69 est] om. T 75 est ipsa] om . AST
quoniam ipsa recipit ex bonitatibus primis quae 69 anima] inanima T 76 neque] om . ASTU
69 intellectibilis] sic habet OPTU intellectus 76 intellectibilis] sic habet OTU intelligibilis
65 procedunt ex causa prima receptione multa n . A intelligibilis BCLSV tantum add. U ABCLPSV
Et de eis est quae est intelligentia tantum, quo- 69 quoniam] ipsa add. As 76 neque animalis total om. L
70 et] s.s .a.m, T
niam non recipit ex bonitatibus primis nisi me- 70 eis] hiis AT
77 corporeal ex ea est add. S
77 neque2 ] non ALOST et non PU
diante intelligentia prima . Et ex animabus est 71 tantum] est add. P 77 pendet] penderet AT
71 corporibus] est add. L 78 supra] super AT
52 et est] om . L 61 et] de add. P iter. V 71 est] om . L 78 nisi] quia ea add. V
52 super] supra L 61 nisi] om . AT 72 cui]cuius L est add. L 78-80 nisi - earn] om . AU
53 scientia] omnia entia A om . P add . a.m . 63 est2l J.J . O 72 regens] gregens sed exp. in : regens U 78 quaei ] eis add . L
s .s . : vel scita V 63 divin g ] adivina T 72 directionem] directionibus C directions L 78 est2l om . C
54 redeamusl etiam add. A 64 primis] divinis A puris BC exdivinis T 74 tantum] non habentia add. BCLPU 78 ex ea] om . LV est add . O
54 autem] ergo OPV sed in mge corr . a.m . in : primis T 74 quibus non est] om . BCLPU 78 completa] et add. LP
54 ens] est L 65 ex] a A 74 anima] animas BCLPU add. a .m . in mge.: 79 est'] sic LOW et ABCSUb
55 si ipsum] suppositum L 65 prima] per add. ABCbs usque hic durat propositio L 79-80 est 3 - earn] om . P
55 ipsum] primum BCP 65 receptione] receptionem ABCOSTVbsm re- 80 earn] scilicet quae ex ea est completa In-
56 ens] esse ens V sed exp. esse V ceptionem exp . in : receptione L 75 hoc] 9 add. U tegra est quae pendet per causam quae est
56 ipsum] primum O multa] multam ABCOSTVbsm multarn 75 non] est add. T supra eam add. BC causam S
65
56 eis] ipsum L ipsum ens U exp . in : multa L prima U 75 fit] est A 81 scilicet] similiter AT Jed corr. a .m. in
57 modum] moo (sic !) P et] om . P 75 ita] om . BC scilicet T
66
57 creationis] causae A sed add . L cautionis 66 eis] hiis C 75 quoniam] expositio add . S ex ipso add. T 81 quia] quod T
T 66 est] om . BC
57-58 vita - creatonisl om. LU 66 est2l om. Ot regens ipsum et faciens directionem super ipsum = qui les r&git yet les surveille w ; welche
58 ea] eo S 66 intelligentia] post add. sed exp. et corr. sie leitet and ihnen vorsteht b,
58 vitam] vita C a.m . in mge in : prima T § 150 : BARDENHEWER a attire 1 ' attention sur la construction d&fectueuse de cette phrase
58 non] s.s . V 67 nisi] ut sed exp . in : nisi L (op . cit ., p. 197-198) . D'ailleurs, meme le texte arabe du manuscrit de Leiden pr&sente
59 immo] om, L 68 prima] sic habet G et text. arab ., alii om. des lacunes. Le P . ANAWATI en donne la traduction suivante : ,S'il en est ainsi, c'est parce
60 eis] om . P 68 et] om . ABCTs que ni tout. . . (al-sharj?) intellectuelle, ni tout 1'anim6, ni tout le corporel ne sont attaches
60 sub] om . S 68 animabus] animalibus LP corr. a .m. in a la cause qui est au-dessus d'eux ; Cest seulement ce qui, parmi eux, est achev6, complet
60 ea] eadem add. A eadern C mge. in : animabus L corr. in mge . in [qui 1'est] . C'est lui qui est attach& 3 la cause qui est au-dessus de lui" . Tout ce paragraphe
60 de] om . CU animalibus P anmabus T d&veloppe la these bien connue de PROCLUS : uniuscuiusque enim seyrae non totum genus
60 scientia] scientiam U ad id quod ante ipsum suspendi natum est, sed quod in ipsa perfectius et sufficiens super-
positis copulari' (prop . 111, op. cit ., p . 495) . Remarquons que bien que la version latine ne
rn per modum formae < . . .> : „non par mode de cr&ation parce que le mode de cr&ation nest rend pas exactement le texte arabe, elle exprime cependant clairement la pens6e de PROCLUS
que pour la cause premirre seulement”, add. b et w. (cfr. prop . 110 et 111) . Comme le note si bien GILLES DE ROME les mots „quoniam est
n receptione multa = in reichlichem Masse b . ipsa” dans le texte doivent s'entendre de la ,natura entis causati', op, cit., p . 65 r.

S8 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 89
bonitates causae primae, ni si quae ex eis est XIX (XX) 155 Causa prima regit res creatas omnes praeter
intelligentia completa in pri mis, integra 9 . Ipsa quod commisceatur cum eis.
enim potest recipere bonitat es descendentes ex 156 Quod est quia regimen non debilitat unitatem
85 causa prima et pendere per eas, ut vehemens 00 eius exaltatam super omnem rem neque destruit
fiat sua unitas r. earn ; neque prohibet cam essentia unitatis eius
152 Et similiter non omnis anima pendet per intelli- seiuncta a rebus qui p regat eas.
gentiam, nisi quae ex eis est completa, integra et 157 Quod est quia causa prima est fixa, stans cum
vehementius simul cum intelligentia s, per hoc unitate sua Pura semper, et ipsa regit res creatas
90 quod pendet per intelligentiam, et est intelligen- 5 omnes et influit super eas virtutem vitae et boni-
tia completa. tates secundum modum virtutis earum [recep-
153 Et similiter iterum non omne corpus naturale tibilium] et possibilitatem earum ° . Prima enim
habet animam, nisi quod ex eis est completum, bonitas influit bonitates super res omnes in-
integrum, quasi sit rationale. fluxione una ; verumtamen unaquaeque rerum
154 95 Et secundum hanc formam < . . .> ° sunt reliqui 10 recipit ex illa influxione secundum modum suae
ordines intellectibiles. virtutis et sui esse ".
158 Et bonitas prima non influit bonitates super res
omnes nisi per modum unum "', quia non est
bonitas nisi per suum esse x et suum ensy et suam
97 res] vel causatas add. T om . V 3 quia] om . P
98 commisceatur] commiscetur B com ;nis,en- 4 res] eas P
82 bonitates] esse add. BCOPSTU essentiae 89 simul] tic habet BCLTUVb similis AOasm tur CP 5 et influit] om . A
add. V om . P similitudinis S est add. V 99 quod] quid T 5 eas] omnes add. T
82 causae] causa corr. a.m .s .s . in : causae T 89 cum] causa A om . P 99 est] om . S 6 virtutis] unitatis A virtutum LOPSUV vir-
82 nisi] om. U 89 per] cum L 99 quia] quod U tutes T
82 quae] quia L est add . U 90 intelligentiam] intelligentia L 99 regimen] est add . S 6 receptibilium] receptabilium PV om. b
82 eis] om . C 92 et] om . C 99 debilitat] debliritat AP debilitas T deblitat 7 prima] pura .red add. in mge . : vel prima
84 enim] autem L 92 similiter] ex corporibus add. P U V
85 eas] causas S 92 iterum] om . BCLOSUV 99 unitatem] uiitatem A 8 super] supra A
85 vehemens] vehementius AUV add. in 92 non] om . S 00 exaltatam] exaltatem C exultatam T 8 omnes] om . A
mge. : vel vehemens V 92 omne] om . A 00 omnem] omne A 8 influxione] om . A infinxione B influxcione
86 fiat] sit L fit T sed corr. a.m . in : fiat T 92 naturale] naturalem TU exp. in : naturale 00 rem] esse AT L
86 unitas] om . T T 00 destruit] rem add. S 10 ex] earn A
87 et] om . V 93 ex] om . LV 1 neque] om . C 10 influxione] fluxione B influctione L
87 similiter] iterum add. ASTUbs 93 est] om . BT et add. V 1 eam] om . A 12 et] om . C
87 omnis] ipsa add. S 94 quasi] quod C 1 essentia] esse P essentiam T 12 bonitates] suas add. L
87 anima] non add. S 94 rationale] possibile L 1 eius] cuius A 13 quia] quod A
87 intelligentiam] et est intelligentia com- 95 et] sunt add . AT quia S 2 seiuncta] seiunctam P senectam T seiunctae 14-15 nisi - bonitas'] om . S
pleta add. P 95 sunt] om. AT S 14 suum ens] sumens C suam ens L
88 ex] om . L 95 reliqui] om . L aliqui P 2 a] om . P 14 ens] esse V
89 vehementius] fiat sua unitas similitudo et 96 intellectibiles] sic habet OPU intelligibiles 2 quin] quae cum A qui T quae U quia s 14 et 2 ] om . C
add. P ABCLSTV 2 eas] res OST 14-15 suam virtutem] sua. virtus V
3 quod] quid T
q completa in primis, integra = Celle qui est complete, premiere, achevee w ; (sondern nur)
die an erster Stelle volkommenen and vollendeten Intelligenzen b. u secundum modum - possibilitatem earum c selon leer puissance et leurs possitibilit6s
r ut vehemens fiat sua unitas a cause de la force de son unit6 w . Voir aussi BARDENHEWER, w : nach Massgabe ihrer Kraft and ihres Vermogens b.
op . cit ., p . 198. v esse a anniyya.
s et vehementius simul cum intelligentia et plus fortement [unie] avec ]'intelligence w. w per modum unum r= d'une maniere unique w ; in einer and derselben Weise b.
t et secundum hanc formam < . . .> — c'est de cette maniere et selon ce module (giyas) w; x esse = anniyya.
and in dieser Weise and nach dieser Analogie b . y ens huwiyya.

90 Adriann PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 91
15 virtutem, ita quod est bonitas =, et bonitas [et et factum nisi additio super esse, scilicet quando
virtus] et ens sunt res una . Sicut ergo ens pri- 30 agens et factum sunt per instrumentum et non
mum et bonitas sunt res una a, fit quod ipsum facet per esse suum < . . .> a et sunt composita f.
influit bonitates super res influxione communi Quapropter recipiens recipit per continuationem
una < . . .> b. Et diversificantur bonitates et do- inter ipsum et factorem suum et est hunt agens
20 na ex concursu recipientis Quod est quia reci- seiunctum a facto suo < . . .> 9 .
pientia bonitates non recipiunt aequaliter, immo 160 35 Agens vero inter quod et inter factum suum non
quaedam eorum recipiunt plus quam quaedam, est continuator penitus, est agens verum et re-
hoc quidem est propter magnitudinem suae gens verum, faciens res per finem decoris b , post
largitatis. quod non est possibile ut sit decus aliud ; et
25 Redeamus ergo et dicamus quod inter omne regit factum suum' per ultimum regiminis J.
159 agens, quod agit per esse suum tantum, et inter 161 40 Quod est quia regit res per modum per quern
factum suum non est continuator d neque res agit et non agit nisi per ens suum ; ergo ens eius
alia media . Et non est continuator inter agens iterum erit regimen eius k . Quapropter fit quod
29 nisi) neque A 36 et) om . LOV

15 ita quod] itaque LPUV in : recipientis T 29 additio) esse add. L 36 regens) et add. A agens T
15 est) om. LPUV eius O 20 quia) s .s .a .m . T 29 super) supra V 37 verum] iterum L non U
15 bonitas'] om . LOPUV 20 recipientia] recipientes L quia add . T 29 scilicet] sed BCL 37 faciens] facies L
15 et'] om . BCLOPUV 21 immo) in imo U 30 per instrumentum] om . AT 37 finem] fidem AT Jed corr. a.m. in : finem
15 bonitas 21 om. BC esse suum add. A 22 quaedam'-2 ) quidam L 30 et2 ] om . LOPSTU T
15 et2 ] om . ABCLPUSTb 22 quaedam 2 ] et add. S alia 0 32 quapropter) quare propter A 37 decoris] per add. T
16 virtus) om . ABCSTb 23 quidem] quod AT 32 recipiens) rescipiens S 37-38 post quod] primo quidem U
16 et] om. A est T 23 est] om . LS 32 continutionem] Tic habent ACLTVbs con- 38 est) sit A
16 ens] om. A esse V 23 propter] per AT tinuatorem BOPSUm 39 regit) regis P regens U
16 sunt) om . A 23 suae) benignitatis et add. BC 33 inter] om . U 39 regiminis] regnum U
16 sicut] sic LP 24 largitatis] bonitatis add. A 33 et) J .J . O 40-43 quod - regit) om . L
16-17 sicut - una] om . A 25 ergo] igitur BCP om . LOUV autem S 33 agens] et add. A 40 quia] quod P
16 ergo] et L om. P 25 inter] J .J . A om . b 34 seiunctum] semutam T 40 per t ] sic habet Vm ox . ABCLOPSTUbs
16-17 ens - res una) om . LP 26 agens] et add, BCLU 35 vero) om. P 40 quern] communem A
17 fit quod] om . L sit quod T sic et V 26 et inter] om . b 35 quod) est add. AT 41 agit 2 ] agitur S
17 ipsum) ipsa BCUV ipsam T 27 factum] semen S om . b 35 inter2) sic habet ASTUVbs om. BCLOP 41 ens] esse A
18 bonitates] om . BC 27 suum] om . Ab primum V 35 suum] sic habet BCLm cuius ASU cuius 42 erit) est OPSU
18 super] om . A 27 continuator] continuatio P medius add. U add. CB eius OVbs tuus T 42 regimen] regnum U
18 res] om . AB 28 media] om. U 36 est'] om . T 42 fit) om. U
18 communi] omni LU om . V 28 non] neque ASTV 36 penitus) cum add. B potius T 42 quod) et P
19 una) om . U 28 continuator] continuatio PT 36 verum) unum U
20 ex concursu) cum cursu A ex cursu LT 28 agens] agent Jed corr. a .m . J .J . in : &gem
20 recipientis] recipiens corr. a.m . in mge . T e esse suum < . . . > : et par certain de ses attributs add . w ; and (durch) einen Theil seiner
Attribute add. b.
z ita quod est bonitas = insofem es Gutes ist b ; it est en'effet, bien w. Dan son commun- f et runt composita = et que son etre (anniyya) est compos6 w et b.
taire GILLES DE ROME note que l'on rencontre dans quelques manuscrits une leson diff6rente : g quapropter - a facto suo < . . .> : GILLES DE ROME paraphrase comme suit : „quapropter
„vel ut habent aliqui textus quod bonitas eius, et virtus, et essentia sunt res una”, op. cit., recipiens, i .e. passum, recipit, supple a suo agente, per continuationem, i .e . per virtutem
p . 69 r. mediam continuantem inter ipsum passum et factorem suum, et tunc agens est seiunctum a
a sicut - res una r- -- de la meme fagon done que 1'etre premier est etre et bont6 dune seule facto suo', op . cit ., p . 70r. Voir BARDENHEWER, p. 198 . G . C. ANAWATx donne la traduction
et meme maniere w et b. suivante : ,alors cet agent agit par un trait-d'union entre lui et son patient – et le terme
b una < . . . > : it ne repand pas Sur certaines choses plus et sur I'autres moins add . w ; and de 1'agent est distinct de son op6ration'”. Le texte arabe ajoute : „et ne la r6git pas d'une
es stromt nicht auf das eine Ding weniger, auf das andere mehr aus add. b maniere vraie et droite %
c et diversificantur - recipientis c si les biens et les qualit6s se diversifient, cela provient h per finem decoris = avec une perfection totale . w.
du receveur w. i factum suum c son op&ation w ; sein Werk b.
d continuator = trait-d'union w. Comp. PROCLUS, Elem. theol ., prop . 122 : «xav 8e so rye j per ultimum regiminis d'une fa~on parfaite w.
elvac xotovv doZirw ; xote7-j yap aXiocs xLyda&ok Eazt rov" sivat » . k ergo ens - regimen eius c'est par son etre donc 6galement qu'il r6git w.

regit et agit per ultimum decoris et regimen in enim omne compositum diminutum, indigens
quo non est diversitas neque tortuositas t . Et non quidem aut alio aut rebus ex quibus componitur.
45 diversificantur operationes et regimen m propter Res autem simplex < . . .> una quae est boni-
causas primas nisi secundum meritum recipien- 60 tas 3, est una et unitas eius est bonitas et < . . .>
tis. bonitas eius est res una
165 Ilia ergo res est dives maius ° quae influit, et non
fit influxio super ipsam per aliquem modorum.
XX (XXI) 162 Primum ° est dives per seipsum et non est dives Reliquae autem res intellectibiles aut corporeae
maius °. 65 sunt non divites per seipsas, immo indigent uno
163 50 Et significatio eius est unitas eius, non quia vero influente super eas bonitates et omnes
unitas eius sit sparsa in ipso P, immo est unitas gratias v.
eius pura, quoniam est simplex in fine simplici-
tatis.
164 Si autem aliquis vult scire quod prima est dives 9, XXI (XXII) 166 Causa prima est super omne nomen quo nomi-
55 proiciat mentem suam r super res compositas et natur.
inquirat de eis inquisitione perscrutata. Inveniet 167 70 Quoniam non pertinet ei diminutio neque com-
43 regit] regis P 50 eios 2 ] om . AT plementum W solum ; quoniam diminutum est
43 agit] agitur S 51 unitas"] unicus A
44 neque] nec LU 51 sparsa] spara aut spera AT vel inanis 57 enim] om . LOPU 63 ipsam] ipsum Abs eam UVm
44 tortuositas] numerositas P add. in mge. V 57 omne] om . A 63 aliquem] dictorum add . U
45 operationes] opiniones L 51 in] om. LOSUV 57 compositum] compositione A compositi T 64 reliquae] reliqui A omnes add. A
45 regimen] regnum U 51 ipso] eo BC om. LOSUV sed corr . in : compositum T quidem aut 64 autem] om . A
46 secundum] per L 52 pura] prima A add . sed exp. T 64 res] om . A quae add. V
46 recipientis] om . A recipientium P 52 simplex] om . A eius add. B 57 diminutum] diminutam AT Jed exp . in : 64 intellectibiles] tic habet OP intelligibiles
48 dives"] maius add . A 52 fine] et add. A diminutum T ABCLSTUV sunt add . LTUV lint add.
48 per] propter bt 52 simplicitatis] simpliciter add. A 58 quidem] om . A quid est S S
48 et] quo cs non add. Lcs 54 si] sed T 58 aut"] om . A autem CPS 64 aut] autem PST
49 maius] sic habet ABCLSTUbm sed s .s .a .m . : 55 suam] semper U 58 aut 2 ] autem APU 65 non] sunt add . V
vel magis id est quam omnia alia L natus 55 super] supra P 59 rebus] aliquibus add. L 65 indigent] indigentes A indigens T
O in aliis P sed exp. et add . in mge : 56 inquirat] requirat U 58 ex] om . P 66 eas] om . A ens T
magis P magis Vst 56 eis] eius A 59 autem] aut AU 66 et] om . S
50 significatio] si ergo L 56 perscrutata] tunc add. P 59 simplex] simplix sed corr . J.J . a.m . in : 66 omnes] eas add. C
50 eius"] genus A 56 inveniet] invenies L simplex T 67 gratias] quas habent add. V
50 unitas] unita U 59 quae] qui A non L 68 est] om. B
60 una] vita add. T 68 nomen] om. U
1 tortuositas — tortuosit& w ; Widerspruch b. Voir AL-KINDI, Liber de somno et visione 60 est2 ] om . P 68 quo] quod AUm
dont la traduction est attribu6e a G6rard de Cr6mone, 6d . A . NAGY dans : Beitrdge . . ., Bd . II, 60 bonitas] bona L 68 nominator] s.s.a.m . id est quo fit nomi-
Heft 5, p . 17, 4-5 : „invenimus enim in eis conturbationem et tortuositatem et reliquas 61 eius] om . ABCOST natio V
species diversitatis”. 62 ergo] om . AT vero BC 70 ei] et U
m regimen — les r6gences w, 62 maius] magis BCUV quae L vel maius 71 solum] imo est super omne complemen-
n primum — la cause premiere w et b. quod add . BC tum add . B imo est complementum add.
o diver maius : i .e . quam omnia alia. Le P. Anawati traduit : „et elle est la plus grande 62 quae] qui A quid B magis L quod OPSTU C
richesse” . A propos de maius, voir le Novum glossarium mediae Latinitatis, fasc. Ma, Copen- 62 influit] defluit U 71 quoniam] quod A non add. P quid T
hague, 1959, col . 50. 62 et] s .s . P
p non quia unitas eius sit sparsa in ipso r car son unit6 n'est pas une unit& fix6e en elle
w. A propos de sparsa voir A . PATTIN, Over de schrijver en de vertaler man het Libee de,
causis, dans : Tijdschrift voor Philos. 23. (1961), p . 327 et AVICEBRON, Pons vitae, IV, 13, s res - bonitas c quant i la chose simple, je veux dire 1'un qui est bien w et b.
t et < . . . > bonitas eius est res una = 1'un et le bien sont identiques w et b.
ed. cit, p . 240, 1 . 13 : junitas] . . . retinens illam ne spargatur et ne multiplicetur".
q diver r- la plus grande richesse w et b. u Wa - maius ` des lors cette chose, c'est la richesse supreme w et b.
v gratias — les bout6s w et b.
r proiciat mentem suam = it jete un regard (litt. imagination — wahmahu) w . w complementum r la perfection w ; das Vollkommensein b. Voir le commentaire de GILLES

non completum et non potest efficere operatio- sa prima est super omne nomen quo nominatur
nem completam, quando est diminutum . Et et superior eo et altior.
completum apud nos, quamvis sit sufficiens per
75 seipsum, tamen non potest creare aliquid aliud
neque influere a seipso aliquid omnino.
168 Si ergo hoc ita est [apud nos], tune dicimus z XXII (XXIII) 172 90 Omnis intelligentia divina scit res per hoc quod
quod primum Y non est diminutum neque com- ipsa est intelligentia, et regit eas per hoc quod
pletum tantum, immo est supra completum, est divina.
169 80 quoniam est creans res et influens bonitates 173 Quod est quia proprietas intelligentiae est scien-
super eas influxione completa, quoniam est bo- tia, et non est eius complementum et integritas
nitas cui non est finis neque dimensiones. 95 nisi ut sit sciens a . Regens ergo est Deus, bene-
170 Bonitas ergo prima implet omnia saecula z boni- dictus et sublimis, quoniam ipse replet res boni-
tatibus ; verumtamen omne saeculum non recipit tatibus . Et intelligentia est primum creatum et
85 de illa bonitate nisi secundum modum suae est plus similis Deo sublimi, et propter illud
potentiae. regit res quae sub ea sunt . Et, sicut Deus, bene-
171 Iam ergo ostensum est et manifestum quod cau- 00 dictus et excelsus, influit bonitatem super res,
similiter intelligentia influit scientiam super res
qua sunt sub ea b.
nonl ] om . P 79 completumi ] complementum U
potent] potius .red add. a.m. in mge. : 79 tantum] est add. U 88 super] supra OSV 95 regens] reges P
potest T 79 est] om . P 88 omne] esse P 95 est] om . AT .red add. a .m . in mge. : est
completam] plenam V in mge. add. vel 79 supra] super LPb 88 nomen] momen P T
completam V 79 completum 21 complementum UV 88 quo] quod LPUV 95 Deus] om . L
quando] quoniam LV non add. LP 80 quoniam] quod P 89 et] om . U 96 ipse] om . V
89 superior] altior V 96 bonitatibus] bonitatis P
et] ens A 80 et] cum P
completum] complementum U 80 influens] fluens P 89 eo] ea A om . BCLUVm 97 creatum] causatum A
quamvis] quam P 81 eas] res U 89 altior] clarior A albior T superior V est 98 similis] similiter U
tamers] dicti exp. et add. a.m. in mge : 82 neque] nec V add. V 98 Deo] divino et add. T om . U
tamen T 82 dimensiones] diminutiones C divisibiles S 91 ipsa] om. S 98 illud] id PV hic T
aliquid] ad A 91 est] divina hoc quod ipsa est add . S 99 ea]eo BC
83 saecula] tic habet LOSTVbst secularia A
neque] nec BC secunda BCPUm 91 regit] regis P 99 et] quia A om. S
influere] infinite P 84 verumtamen] non add. A 91 eas] et add. T 99 sicut] sic L
aliquid] sibi simile add . s .s. a.m . V 84 omne] esse P 91 per] propter A 00 et] om . BC est U
aliud s 91-92 per - divina] om . S 00 excelsus] sublimis ATb
84 saeculum] sic habet ALOPSTVbs secundum
omnio] domino L BCUm 91 hoc] om . A 00 bonitatem] bonitates LST
ergo] igitur V 91 quod] quia T ipsa add. ABCOT 00 res] eas A quae sunt sub eo add . ABCU
87 ostensum] manifestum ATb
hoc] om . BC 87 manifestum] clarum ATb 93 quod] quid T quae sunt sub ea add. L
dicimus] dicemus P 93 intelligentiae] intelligentia T 1 intelligentia] intelligentiae L
87 quod] cum add. A quoniam S
non] om . O 93 scientia] scientiam C scientiae U 1 influit] influunt L
94 complementum] completum A 1 scientiam] bonitatem BCUV scientiae P
95 ut] om . S 2 ea] eis L
DE ROME, op. cit., p . 73 r : ,notandurn etiam quod quidam alii libri sive textus plus habent 95 sit] scit CV
de littera, habent enim : { . . .] immo est super omne complementum".
dicimus = nous redirons w ; (so) wiederholen wir and sagen b . Ordinairement, le traduc- a et non - sit sciens = mais non achevement et sa perfection ne se r6alisent que quand elle
teur toledan donne comme equivalent de ces termes 1'expression : ,redeamus et dicamus". [— l'intelligence] est savante w ; and darin, dass sie erkennend ist, liegt ihre Vollkommen-
primum r= la cause premiere w et b. heit and Vollendung b . Comp . PROCLus, Elem . theol., prop . 134 : «zoo" µev yap voo" To
saecula les mondes w et b . Voir a propos de saeculum : A . BLAISE, Dictionnaire Latin- ywdsamew Ta ovza mat & vojesow ageiv To tidnov el:alpezov sary zoo" 8e $soo" To aeovosiv mat
Frantais des auteurs chretiens, 2 6d . Turnhout, 1962, p . 732 col, b . Voir aussi le ms.
LAND, Univ. 2, qui renferme aux feuillets 45 v - 54 la traduction du Tractatus de planetarum ayat9Gwv advza sart goo"v ».
coniunctionibus { . . .] d' ABRAHAM IBN EzRA faite par HENRI BATE et qui debute par : Incipit b et intelligentia est primum creatum - super res quae runt sub ea : la traduction de Barden-
fiber de mundo vef seculo . hewer suit pas a pas la version latine . Le P . ANAWATI donne comme traduction ,l'intelli-

174 Verumtamen, quamvis intelligentia regat res XXIII (XXIV) 176 20 Causa prima existit in rebus omnibus secundum
quae sunt sub ea, tamen Deus, benedictus et dispositionem unam d , sed res omnes non exis-
5 sublimis, praecedit intelligentiam per regimen tunt in causa prima secundum dispositionem
et regit res regimine sublimioris et altioris ordi- unam.
nis quam sit regimen intelligentiae, quoniam est 177 Quod est quia, quamvis causa prima existat in
illud quod dat intelligentiae regimen. 25 rebus omnibus, tamen unaquaeque rerum red-
175 Et significatio illius est quod res, quae <non> pit eam secundum modum suae potentiae
10 recipiunt regimen intelligentiae, recipiunt regi- 178 Quod est quia ex rebus sunt quae recipiunt cau-
men creatoris intelligentiae, quod est quia non sam primam receptione unita f , et ex eis sunt
refugit regimen eius aliqua ex rebus omnino, quae recipiunt eam receptione multiplicata, et
quoniam vult ut faciat recipere bonitatem suam 30 ex eis sunt quae recipiunt eam receptione aeter-
[simul] omnes res. na, et ex eis sunt quae recipiunt eam receptione
15 Quod est quia non est quod omnis res desiderat temporali, et ex eis sunt quae recipiunt eam
intelligentiam nec desiderat recipere eam ; et res receptione spirituali, et ex eis sunt quae reci-
omnes desiderant bonitatem ex primo et deside- piunt eam receptione corporali.
rant recipere ipsam desiderio multo c. Et in illo 179 35 Et diversitas quidem receptionis non fit ex causa
non est aliquis qui dubitet. prima sed propter recipiens . Quod est quia
3-4 verumtamen - Bunt] om. AUV 10 recipiunt] sed corr. a.m. in mge . in : reci- suscipiens diversificatur : propter illud ergo sus-
3-4 res quae] iesn L piunt T ceptum est diversificatum . Influens vero exis-
4 sub] sum A om. UV 10 regimen] regnum U
4 ea] om . UV 11 creatoris] creationis ST
4 tamen] cum AT 11 est] om . T
4 benedictus] praebenedictus A 11 quia] quoniam L
5 per] secundum L 12 regimen] regnum U 20 existit) consistit O 29 eam] una A ea P unam T
6 regit] iter . P 12 eius] causae primae add. BC 22 causa] sic habet Vbs om. ABCLOPSTU 29-32 et - temporali] om . AU
6 res] sublimiores add . AT eas BC add. LU 12 aliqua] alia U 22 prima] primo A s.s.a.m, id est sub 30 eam] in mge . a.m . T
6 regimine] regimen L regnum U 12 ex] om . A de BC prima causa V 30 aeterna] aeternae red corr. s .s. a.m . in
6 sublimioris] om . AT subtilioris BC supe- 12 omnino] omina (?) S 23 unam] om . T aeterna T
rioris U ordinis add. BCLPU sublimiori 13 suam] quoniam vult add. S 24 quod] quid T 31 Bunt] eis add. T
bs 13 res] om . T 24 causa] om . ALST 31 quae] in mge. a.m . T
6 altioris] iter. C 15 quia] quae P iter . V 24 prima] primat P 32-33 et - spirituali] om. AP
6 ordinis] om . BCLPU 15 res] quae add . BCb 25 rerum] non add. C 33 receptione l ] rei T
7 quam] quamis L quaque S quoniam T 15 desiderat] sic habet ABCOPSTU desideret 26 eam] om. P eum T 35 receptionis] receptoris P
sed exp . et corr. a.m . in mge. in : quam LVbs 26 modum] medium T 35 ex] s.s . P et T
T et U 16 nec] non BCb nuc (sic !) S et non V 26 suae] om. T 36 est] om. A
7 sit] ita L super U 16 nec - eam] om. A 27 quia] quae P 37 suscipiens] sufficiens AT recipiens P
8 illud] id P 16 desiderat] sic habet Ub om . ABCLOPSTV 27 sunt] et add. SV 37-38 propter - diversificatum] om . LPU
8 dat] cadit A 17 bonitatem] om . L bonitates T 27 quae] quia P 38 est] etiam OS om . VT
8 regimen] regimini A regnum U 17 ex] et sed corr. a .m . in mge . in : ex T 27 unita] sic habet OPSTUbt una AJ unica 38 diversificatum] diversificatur OSTV
9 est] om . A 17 primo] prima TV causa add. V BCLVsm 38 vero] sic A ergo V
9 quae] s .s . A 18 ipsam] ipsum BCLOPSU 28-29 et - multiplicata] om. U
9 non] add . ex arab. 18 et] sic habet V om. ABCLOPSTU
10 recipiunt] recipit sed corr. a.m. in mge. 18 illo] isto L alio S autem add. V
in : recipiunt T 19 qui] quis S
10 intelligentiae - regimen] om . A voS pav ov ndvra 999i8ray ov8s o% usraoXeTy Svvardv, rov" Se dyaOov navra 1TAraa Mai one68ec
rvxsiv ».
Bence est le premier tree qui soit au-dessous d'elle . Et comme Dieu, qu'il soit Beni et exalt6 d sec. dispositionem unam c eodem modo . Voir PROCLUS, prop . 142, ed. cit ., p . 506.
repand le bien sur les chores, de la meme fa4on l'intelligence repand la science sur les chores e sec. modum suae potentiae = voir PROCLUS, prop . 142 : « Mara Tiv a&ciw [ . . .] 6&atsiv».
qui sont au-dessous d ' elle". f receptione unita a (certaines chosen la re4oivent) dune fagon unifiee w. Voir aussi PROCLUS,
c quod est quia - desidereo multo : Voir b, p. 134 . Comp. PROCLUS, loc. Cit., :4t -COOTO (1e 8a6ri ibid. « evo& os » i .e. ,uniformiter".

tens unum non diversum, influit super omnes secundum modum quo cognoscit res causam
40 res bonitates aequaliter, bonitas namque influit primam creantem, secundum quantitatem illam
super omnes res ex causa prima aequaliter. recipit ex ea et delectatur in ea, sicut ostendi-
Res igitur sunt causa diversitatis influxionis mus.
bonitatis super res . Procul dubio igitur non in-
veniuntur res omnes in causa prima per modum
45 unum . Iam autem ostensum est quod causa pri- XXIV (XXV) 181 Substantiae unitae l intellectibiles non sunt ge-
60
ma invenitur in omnibus rebus per modum neratae ex re alia . Omnis substantia stans per
unum et non inveniuntur in ea omnes res per essentiam suam k est non generata ex re alia'.
modum unum 9. 182 Quod si aliquis dicat : possibile est ut sit gene-
180 Ergo secundum modum propinquitatis causae rata ex re alia, dicemus : si possibile est ut sub-
50 primae et secundum modum quo res potest re- 65 stantia stans per essentiam suam sit generata ex
cipere causam primam, secundum quantitatem re alia, procul dubio est substantia illa diminuta,
illius potest recipere ex ea et delectari per cam. indigens ut compleat earn illud ex quo gene-
Quod est quia non recipit res ex causa prima et ratur m .
delectatur in ea nisi per modum esse sui h. 183 Et significatio illius est generatio ipsa.
55 Et non intelligo per esse nisi cognitionem t, nam 184 70 Quod est quia generatio non est nisi via ex
39 non] om . BCLU 48 unuml om . T

39 diversum) indivisum BCL ab aliis add . U 49 secundum] om . U 56 modum] om . S 62 ex] de AT
diversificatum V sed exp. et corr. a .m. in : 49 modum) medium AT secundum add. U 56 cognoscit] et scit add. L cognitio PU scit 63 aliquis] aliqui S
diversum V 50 quo] quod A quos L add. P alicuius scit add. U 63 dicat) dicatur P S (?)
39 influit] semper add. sed del. P influens S 51 quantitatem] qualitatem L quantitate P rem 57 illam] illius P 63 sit] sint ALT om. BC
40-41 bonitas - aequaliter] om . A add. P 58 in] om . ALOPSTU ex V 64 dicemus] ut add. AT vel add.
40 namque] vero L 52 illius] propinquitatis add. U 58 ostendimusl diximus AT ostendamus U 64 est] om . O
41 ex] a L 52 potest] om . AT 60 unitae] om . PU exp. S unicae V 65 per] super P
42 res igitur cunt) om . BC 52 recipere] om . AT 60 intellectibiles) tic habent OTU intelligi- 65 suam] om . U
42 igitur] ergo AT 52 ex ea] om . U biles ABCLPSV 66 alial tunc add. S
42 causal om . A igitur add. BC 52 delectari) delectatur V 60 non] est add. T 66 substantia] sub LOSU
42 influxionis] fluxiones A 52 eam) causam S 60 generatae] generata O generare U 66 illa) s .s . V
43 proculdubiol procu dubio C 53 quodl quia AT quod add . T 61 re] om . ST 67 illud] id P
43 igitur] ergo ATV 53 est] om . A 61 alial et add. bs 69 ipsa] illa L
43 non] om . P 53 quia] quod A om . T 61 per] super P per S sed s .s . : super S 70 nisi) ex add. S
43 inveniuntur] invenientur L 53 recipitl recipiens U 62 est non] inv. A 70 via] una PS
44 in) s .s.a.m. T 53 res] om . U 62 generata] generatae P 70 ex] om. S ea T
44 causal om . ABCOSTUV 53 causal om . L
44 prima] nisi add. BC primo V 53 et) non add . P uniquement la connaissance w ; unter dem Sein aber verstehe ich die Erkenntniss b. Plusieurs
44 per] secundum L 54 in] o .m . LOPU ex V
44 modum) medium AT essel em (sic !) S manuscrits, entre autres MUWa(3, pr6sentent comme le~on : „et non intelligo per modum
54 esse”, ou encore : „et non intelligo modum esse” . La plupart ont cependant : „nisi esse et
45-48 Iam - unuml om. ALU 54 sui) om . AS cognitionem” . Nous avons pr6f&6 la le4on qui suit de plus pres le texte arabe.
45 auteml ergo P 55 intelligo} intellige L j unitae . s 'oppose a ,multiplicatae" . Voir p . ex. prop . 23, § 178 ; b et w donnent comme
45 ostensum) ast ensum S 55 per] secundum L modum U traduction : ,(les titres) simples " . GILLES DE ROME donne comme explication de substantia
46 omnibus] om . P 55 nisil et L esse et add . ABCOPSTUV k stans per essentiam suam i= ai Ovxdazarov (— per se subsistens), voir PROCLUS, op . cit .,
47 unum] om . S prop. 45.
1 § 181 : ces deux propositions expriment exactement la meme id6e . Le manuscrit de Leiden
S et non - per modum unum i— aber nicht alle Dinge in ihr auf Eine and dieselbe Weise sind porte en marge : J'ai trouv6 6crit : Les etres simples intelligibles ne sont pas engendr6s
b ; om . W. d'autre chose" . C e est ce qui se trouve dans les traductions latines . Voir aussi : BARDENHEWER,
h nisi per modum esse sui c que selon son existence w ; om . b. op . cit ., p . 104, note et p . 203.
unita : ,quae secundum formam in eadem specie non plurificatur", op . cit ., p . 86 r . in diminuta - ex quo generatar : Comp . PROCLUS, ibid. : „ [ . . .) imperfectum erit secundum
i et non intelligo per esse nisi cognitionem = et ce que 1'entends par cxistence, c'est seipsum et indigens perfectione ab alio”, id. cit., p. 283.

100 Adriaan PATTIN I~ LE LIBER DE CAUSIS 101
diminutione ad complementum n . Nam, si inve- separetur eius essentia P et sit fixa, stans per
nitur res non indigens in generatione sui, scilicet 90 essentiam suam sine essentia sua . Et hoc est in-
in sua forma et sua formatione, re alia nisi se et conveniens et impossibile, quoniam, propterea
est ipsa causa formationis suae et sui comple- quod est una, simplex, non composita, est ipsa
75 menti, est completa, integra semper. causa et causatum simul 9 . Omnis autem caden-
185 Et non fit causa formationis suae et sui comple- tis sub corruptione non fit corruptio nisi prop-
menti nisi propter relationem suam ad causam 95 ter separationem suam a causa sua ; dum Vero
suam semper ° . Ilia ergo comparatio est forma- permanet res pendens per causam suam retinen-
tio eius et ipsius complementum simul. tem eam et servantem earn, non perit neque des-
186 80 Iam ergo manifestum est quod omnis substantia truitur . Si ergo hoc ita est, substantiae stantis
stans per essentiam suam non est generata ex per essentiam suam non separatur causa sem-
re alia. 00 per r , quoniam est inseparabilis ab essentia sua,
propterea quod causa eius est ipsa in forma-
tione sui.
189 Et non fit causa suiipsius nisi propter relatio-
XXV (XXVI) 187 Omnis substantia stans per seipsam est non ca-
dens sub corruptione.
89 eius] om . L 97 perit] parit C
188 85 Si autem aliquis dicat : possibile est ut substan- 89 sit] sic C 97 neque destruitur] nestruitur sed add . in
tia stans per seipsam cadat sub corruptione, 89 per] super BC mge. : neque et corr. a.m . in : destruitur
90 suam] exp. L T
dicemus : si possibile est ut substantia stans per 90 et] om. AT 98 substantiae] substantia PV corr . in mge.
seipsam cadat sub corruptione, possibile est ut 91 et] om. A in : substantiae V
91 impossibile] ut sit fixa stans per essentiam 98 stantis] et add . C stans PV corr . in mge,
suam sine essentia alia add . A inprima T in : stantis V
71 nam] etiam S 78 semper] super L 91 quoniam] om. T 99 separator] separatum S a add. V sed del.
72 non] om. AS 78 ergo] vero BC 91 propterea} postea A in mge. V
72 in generatione] inclinatione P ratione S 78 comparatio] coparatio P 92 est'] S.S. C 99 causa] ea L
72 sui] sua P 78 formatio] informatio L 92 simplex} simpliciter T 99 semper] om . B
72 scilicet] id est Abs 79 eius] illius L semper V 92-93 simplex - simul] om . A 00 inseparabilis] non separabilis B
73 forma] formatione sed exp. in : forma T 79 ipsius] eius L 92 est 2 ] om. OT 00 essentia] causa L
73 et'} om . T 79 complementum] complementi U 93 causa] turn P 00 sua] om . BCU
73 sua e ] sui L om . T 79 simul] similiter AT sed exp. in similis 93 simul] similis P una add. T 1 propterea] propter L
73 formatione] om . T aliqua add. T T similis P 93 cadentis] cadens APT 1 causal om . AT
73 re alia] realia P 81 stans] constans U 94 corruptio} corruptum A 1 est] et AT propterea add . AT sed del.
94 propter} per P propterea A
74 est] om . AT in add. B 83 est non] inv. LU
74 et sui complementi] Sic habet Abs om. 85 auteml om . L 95 vero] ergo V 1 ipsa] om . AT
BCLPOSTUV 85 dicat] quod add. V 96 permanetl permanes A remanet O 1 in formatione} informatione O informatio
75 est] om. LU 85 est] om . S 96 pendens] pendent B UV
75-77 est - complementi] om . A 85 ut] nec L 97 earn'] om . bs 2 sui] sua AT
97 servantem} iuvantem AT conservantem S 3 non] nec O
76 suae] sui L 86 cadat] cadit A
77 relationem] revelationem A 87 dicemus] dicimus T quod add . AT exp . P 97 eam2 ] om . A ipsam BCOPS illam V 3 fit] sit AC
77 suam] om. C 87-88 si - corruptione] om . AT
77 ad causam] om . A 87-88 possibile - corruptione} om . L p possibile en - eius essentia i= alors it serait possible qu'elle se spare de son essence w.
78 suam] om. AL 87 est] om . BP Comp . PROCLUS, op . cit., prop. 46, ed. cit., p. 283 : „Si enim corrumpetwr derelinquet
seipsum et erit extra seipsum” .
q et hoc inconveniens - simul : Comp. PROCLUS, loc. cit . ; ,sed hoc est impossibile . Unum enim
generatio - ad complementum : Comp . PROCLUS, ibid. : ,generatio est via ex imperfecto ad
ens simul et causa est et causatum".
contrarium perfectum", p . 283 . A propos de diminutio voir I. OPELT, Zur Obersenungstechnik r Si ergo hoc ita est - causa semper i= s'i1 en est ainsi, la substance subsistant par elle-m@me
des Gerard von Cremona, dans : Gloua. Zeitschrift fur griechische u . lateinische Sprache, ne se separe jamais de sa cause w. Comp . PROCLUS, loc . cit . : ,Numquam autem derelinquit
38 (1959), p . 141 et 146.
propter relationem suam ad causam suam semper : „semper suae causae coexistens”, sic causam quod authypostaton, tamquam seipsum non derelinquens : causa enim est ipsum
PROCLUS, loc. Cit. Voir aussi St. Thomas d'Aq., In librum de causis, ed . cit., p . 126-127 . sibiipsi" .

102 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 103,

a~
nem suam ad causam suam ; et illa relatio est indigens in fixione sua et sua essentia deferente.
5 formatio eius . Et propterea, quia est semper 20 Cum ergo separatur deferens earn, corrumpitur
relata ad causam suam et ipsa est causa illius rela- et destruitur °.
tions, est ipsa causa suiipsius per modum quem 193 Quod si substantia non est composite neque
diximus, quod' non perit neque destruitur, quo- delata, est simplex et semper, non destruitur
niam est causa et causatum simul, sicut ostendi- neque minuitur omnino
10 mus nuper °.
190 Iam ergo verificatum est quod omnis substantia
stans per seipsam non destruitur neque corrum-
XXVII (XVIII) 194 25 Omnis substantia stans per essentiam suam est
pitur.
simplex et non dividitur.
195 Quod si dixerit aliquis : possibile est ut divida-
tur, dicemus : si possibile est ut substantia stans•
per se dividatur et est ipsa simplex, possibile est ut
30 essentia partis eius sit per essentiam eius iterum.
XXVI (XXVII) 191 Omnis substantia destructibilis non sempiterna sicut essentia totius . Si ergo possibile est illud,
15 aut est composita aut est delata super rem redit pars super seipsam, et est omnis pars eius-
aliam °. rediens super seipsam, sicut est reditio totius.
192 Propterea quod substantia aut est indigens rebus super essentiam suam ; et hoc est impossibile.
ex quibus est et est composita ex eis, aut est 35 Si ergo hoc est impossibile, substantia stans per
19 in fixione] influxione P 28 est] dices add. A
4 suam'] om. U 8 destruitur] indestruitur C neque corrum- 19 sua'] om . T 29 est] om . L
4 ad causam suam] om . S pitur add . BCLOPU 19 et] om . A 29 ipsa] om . BCLPU
4 est] semper add . L 9 quoniam] ipsa add. AT quia O 19 sua2 ] om . ALPU 30 essentia] sua add. P
5 formatio] formator T sed corr. in for- 9 simul] similis P suum S 19 deferente] differente ALP defferente sed 30 sit - eius] om . C
matio T informatio V 10 nuper] om . SV exp. in : deferente S differentiae T 30 sit] stans add. s
5 propterea] om . BC 11 verificatum] manifestum AT 20 ergo] om . O 30 iterum] verum O
5 quia] quod PTUb 11 quod] quoniam T 20 deferens] differens ALT defferens S sed 31 essentia] essentiam S
5 semper] super C 12 non] neque BCOPSUV exp. in : deferens S 31 si] non A non add . B
6 relata] relatio P 14 destructibilis] detractibilis U 20 earn] causa A separatur et add. . L 31 illud] id P vel add. S
6 est] om. AT 14 sempiterna] vel add. S 21-24 et destruitur - omnino] om . S 32 super] supra ABCLPST
6-7 causa - ipsa] om . B 15 aut'] om . PUV 22 quod] quia L 32-33 et - seipsam] om . APT
6 illius] ipsius ALPT 15 est] om . PU 22 composita] aut add. U 32 est] om . BCLSV
7 relations] est add. AT et add . LUV reso- 15 delata] relata U 23 et] est add. LOPUV 32 eius] est add . C om. V
lutionis P 17 propterea] om . A 23 semper] om . AT et add. LP 33 rediens] om. U
7 ipsa] om . L 17 quod] est add. ABCT est s .s. S 23 non] neque OS 33 super] supra BCLS
7 modum] medium T 17 aut] autem P 24 minuitur] minoratur L 33 seipsam] est add. V
8 quod] quia ALOPSTUV 18 est2 et] om. V 25 est] et C 33 reditio] rediens AT
8 non] nec AT 18 ex eis] om. LUV 26 et] om . AOT quae S 33 totius] totum AT
8 neque] nec AT etiam add. BS 26 dividitur] diminuitur O 34 super] supra ABCST
27 dixerit] dicat L 34 suam] om . BCLSUV
28 dicemus] dices A diximus dices T dica- 35 si] sic A
s quod t= a savoir w. mus V 35 si - impossibile] om . T
t sicut ostendimus nuper = comme nous 1'avons mentionn6 6galement w ; wie wir auch 28 si] sed C 35 hoc] om . ABCOSUV
gesagt haben b . Voir aussi ST. THOMAS, In librum de causis, ed . cit., p . 129.
u delata super rem aliam = port6e Sur autre chose w. Comp . PROCLUS, op, cit., prop . 48
" st & & 19) vq:Iazrixev„ A propos des termes delata et deferens avec la signification de v cum ergo - destruitur : Comp . PROCLUS, op. cit., prop . 48, id, cit ., p. 285 : „et derelinquens.
sustentata et de sustentans voir A. PATTIN, Over de schr#ver en de vertaler van het Liber subiectum vergit in non ens”.
de causis, art. cit ., p . 327 et GUNDISALVI, De immortalhate animae, 6d. G. BvLow, dans w § 193 : Voir BARDENHEWER, op. Cit., p . 198-199 . Comp . PROCLUS, loc . cit. : ,si autem:
Beitrage. .., Bd. I1, Heft 111, 1897, p . 33, 1 . 1 ,aut destruction deferentis et sustentantis ". simplex fuerit et in seipso, indissolubile erit et indispergibile (= doxiUnov)".

LE LIBER DE CAUSIS
104 Adriaan PATTIN 105
seipsam est indivisibilis et est simplex. 200 [Nam ipsa] est creata sine tempore y, et est in
196 Si autem non est simplex sed est composita, pars 55 substantialitate 2 sua superior substantiis tempo-
eius est melior parte et pars eius vilior parte x, ralibus.
ergo res melior est ex re viliori et res vilior ex 201 Et significatio illius est quod non est generata
40 re meliori, quando est omnis pars eius seiuncta ex aliquo, quoniam est stans per essentiam
ab omni parte eius. suam ; et substantiae generatae ex aliquo sunt
197 Quare est universitas eius non sufficiens per 60 substantiae compositae cadentes sub genera-
seipsam, cum indigeat partibus suis ex quibus tione'.
componitur. Et hoc quidem non est de natura 202 lam ergo manifestum est quod omnis substantia
45 rei simplicis, immo de natura substantiarum stans per essentiam suam non est nisi in non
compositarum. tempore b , et qui est c altior et superior tempore
198 Iam ergo constat quod omnis substantia stans 65 et rebus temporalibus.
per essentiam suam est simplex et non dividi-
tur ; et, quando non recipit divisionem et est
50 simplex, non est recipiens corruptionem neque XXIX (XXX) 203 Omnis substantia creata in tempore aut est sem-
destructionem. per in tempore et tempus non superfluit ab ea d
quoniam est creata et tempus aequaliter, aut
superfluit super tempus et tempos superfluit ab
54 in] om. P 63 in] sub S
XXVIII (XXIX 199 Omnis substantia [simplex est] stans per seip- 55 substantialitate] qualitate U 63 none ] uno AT om . LPSU
sam, scilicet per essentiam suam [ .} 57 et] ox. P 64 et, ] om . LPU
57 significatio) si ergo P 64 quia] quae P
]
57 est. om. L 64 est] om. P
36 est2 ] om . BC 42 non] om . S est add . V 57 quod] quia AOSTV 64 et2 ] exp . et s .s . vel A vel add . T
37 sed] non S 42 sufficiens] subficiens T 57 est generata] generatur L 67 tempore] aut non est semper in tempore
37 est2 ] om . PS 42 per] secundum L 58 aliquo] alio U vel alio add. in mge. V add . T
37 composita] opposita P 43 seipsam] seipsum A est add. P 58-59 quoniam - aliquo] om. U 67 superfluit] suet fluit T
38 est] om, BCL 43 cum] om . P 58-59 per - ex aliquo] add. in mge, a.m . T 67 ab ea] om. P
38 et - parte] om . AL 43 indigeat] indiget BC 59 suam] om . L 69 superfluit, - et] om. P
38 pars] pras P 44 de] om. A 59 aliquo] quoniam est stans add. sed exp. B 69 super] om . A sub S sed a.m. corr. in
38 eius] illius T 45 immo] est add. TV 59 sunt] sicut BC multae add. B super S supra L infra T
39 est] om . S 45 immo, de natura] immoderantia P 60 substantiae] om. P 69 tempus) om . A tempore T sod corr. a .m.
39 re] om . V 45 substantiarum] rerum P 60 cadentes] cunt add. L in : tempus T
39 viliori] viliore AOPSTUV meliore L 47 constat] manifestum AU substantia T 60 generatione] corruption P 69 et tempus2 ] in mge. a.m. T
39 vilior] melior est add . A melior add. T 48 suam] om . BS 62 est] om . LP 69 superfluit 2 ] semper add . BCOPS
40 re] om. BCOPV 48 et] om . OPSU 63 est] om . L 69 ab] super sed corr . a.m . in : ab L
40 meliori] om . AT viliore L meliore OPSUV 49 et'] om . L 63 nisi] om . APU ut L
40 quando] sic habet ABCLOPSUb quoniam 49 quando] quod L quoniam TU conmenti-
re( ?) add. L y omnis substantia - sine tempore = toute substance subsistant par elle-meme, je veux dire
Vs
non] om . AL en son essence est cr6& en dehors du temps w. Comp. PROCLUS, op, cit., prop . 51 : ,Omne
40 est]om . L 49
authypostatum exemptum est ab hiis quae a tempore mensurantur secundum substantiam'",
40 seiuncta] secunda sed exp. T 50 est] om. BCL
recipiens] corripiens S id. cit., p. 284.
41 ab] ex L 50
eius] ipsius BCLOPT om . S 5o corruptionem] compositionem U z substantialitate : A propos de cc terme voir : A. PATTiN, Notes sur le vocabulaire philosophique
41
neque] atque BCL m,fdia3val, dans : Revue de PUniversitJ d'Ottawa, 3 (1963), p . 199*-200*.
42 quare] et add . P quia V 50 a § 201 : tout ce paragraphe se base Sur le principe suivant de PROCLUS : „generatio enim
42 est] ut add. V 53 per t ] om . LOPTUV s.s, S
est penes naturam quae mensuratur a tempore”, op. cit ., p . 284.
b non est nisi in non tempore c a @t6 cr€6e en dehors du temps w et b.
x pars eius melior - vilior parte = une partie serait meilleure qu'une autre, une par-tie plus c et gria est a et qti elk est w et b.
vile que i'autre w . Comp . PROCLUS, op . cit., prop . 47, ed. cit ., p. 283 : ,si enim compositum, d Bois snperffirit ab ea r= geht nicht hinweg von ihm 6 ; (le temps) ne se s6parant pas
hoc quidem deterius Brit in ipso, hoc autem melius ; et quod melius ex deteriori erit et d'elle w.
quod deterius ex meliori' . Voir aussi ST . THOMAS, In librum de causis, ed. cit., p. 132-133 .

ea e quoniam est creata in quibusdam horis

70
inter substantias sectas in tempore' . Et non est
temporis f. possibile ut substantiae sempiternae quae sunt
204 Quod est quia si creata sequuntur se ad invi- supra tempus, sequantur substantias temporales
cem 9 et substantiam superiorem non sequitur 90 creatas in tempore 1, nisi mediantibus substantiis
nisi substantia ei similis, non substantia dissimi- temporalibus sempiternis in tempore.
75 lis ei, sunt substantiae similes substantiae supe- 205 Et istae quidem substantiae non factae cunt me-
riori – et cunt substantiae creatae a quibus non diae, nisi quoniam ipsae communicant substan-
superfluit tempus – ante substantias quae tiis sublimibus in permanentia k et communicant
<non> assimilantur substantiis sempiternis, et 95 substantiis temporalibus abscissis in tempore per
sunt substantiae abscissae a tempore'', creatae in generationem ; ipsae enim quamvis sint sempi-
80 quibusdam horis temporis . Non est ergo possi- ternae, tamen permanentia earum est per gene-
bile ut continuentur substantiae creatae in qui- rationem et motum.
busdam horis temporis cum substantiis sempi- 206 Et substantiae sempiternae cum tempore sunt
ternis, quoniam non assimilantur eis omnino. 00 similes substantiis sempiternis quae sunt supra
Substantiae ergo sempiternae in tempore sunt tempus per durabilitatem f et non assimilantur
85 illae quae continuantur cum substantiis sempi-
eis in motu et generatione.
ternis, et sunt mediae inter substantias fixas et Substantiae autem sectae in tempore non assi-
71 temporis] temporibus A 81 continuentur] continentur BCm continuan- milantur substantiis sempiternis quae sunt supra
72 si] om . ABT tur L continent U
72 creata] tanta AT 81 quibusdam] quibus S
73 substantiam] ei add. A 82 sempiternis] non ergo post ut continentur
74 substantial ] sit add . B substantiae creatae in quibusdam {corr. 87 substantias] factas add. B 94-95 permanentia - substantiis] om. L
74 similis] scmilis P a .m, in : quibuscumque] horis temporis 87 sectas] factas add. AT factas C creatas
74 non] ut AST add. T 94 communicant] augmentant cum A
LUV 95 temporalibus] in temporalibus L
75 ei] eis B vel add. V 83 non] om . T 87 non] si A 95 abscissis] absersis B absciscis T
75 substantiae2 ] om . S 83 assimilantur] assimulantur T 88 sempiternae] sempiternis .red corr . a.m . in:
75 superiori] superior B 95 per] secundum L
84 ergo] igitur ALOSU sempiternae T 96 quamvis] substantiae add. AT
76 Bunt] om. LOSUV 84 in tempore] om . V 88 quae] enim A iter. P 96 sint] cunt ACTU
76 creatae] casae red corr . a .m . in : creatae T 85 quae] qui A quoniam B autem U 88 Bunt] iter. P om . T 97 tamers] cantem red exp. in mge. add. a.m.:
76 a] om . P 85 continuantur] continuant A 89 sequantur] sequuntur L super add. A su- tamen T
77 substantias] alias U 85 cum] om . A et T pra add. T
non] add. ex arabico, om. omnes mss . 97 earum] eorum LU om. V
78 86 sunt] sicut A 90 substantiis] et add. S 99 et] om. CL
78 assimilantur] similantur AT assimulantur 86 mediae] substantiae add . BC medii L me- 91 temporalibus] spiritualibus AT 00 substantiis] subiectis L
UV red corr. in : assimilantur V dia T red corr, a.m . in : mediae T 91 sempiternis] abscissis AT
78 substantiis] om . T 1 durabilitatem] duralitatem O
86 substantias] substantiis T 92 istae] illae V 1 non] om . P
79 Bunt] om. S 86 fixas] suas L sempiternas V 92 quidem] quod P
79 abscissae] a et sequitur spatium vacans P 1 assimilantur] similantur CLOPSUV
86 et2] om. AST 92 factae] fictae B 2 eis] om . L
80-82 non - temporis] om . APT 92 sunt] vel add. P 2 et] vel A
93 quoniam] quia ATb quando B 2 generation] similiter add. BC
e aut superfluit - ab ea — ou bien elle est s6par6e du temps et le temps est s6par6 d'elle w. 93 communicant] augmentant cum A cum add. 3 autem] om . A ante T
La dur6e temporelle ne coincide done pas n6cessairement avec 1'etre mesur6 par le temps, T 3 sectae] quae sunt A creatae L
et vice versa, la dur6e temporelle d'un titre peut titre plus grand que 1'un ou 1'autre laps 94 sublimibus] sublimioribus CPb 3 assimilantur] similantur BCLOPS simulan-
de temps. Voir auSSi GILLES DR ROME, Op . Cit., p . 100". 94-95 sublimibus - substantiis] om . B tur U assimulantur T
f creata in quibusdam horis temporis = ,aliquando in parte temporis hypostasim habeas", 94 permanentia] permanentiae T 4 sempiternis] om. AT per add. U
voir PROCLUS, op . cit., prop . 55, 6d. cit., p. 285.
g ,si creata sequuntur se ad invicem : i .e . habent consequentiam et connexionem ad invicem ,
voir GILLES DE ROME, Op. Cit., p. 101 x . i sectas in tempore coup6es d'avec le temps w.
h „et cunt substantiae abscissae a tempore : i .e. divisae secundum certas pastes temporis ”, i creatas in tempore ` coup6es avec le temps w ; voir BARDENHEWER, op . cit., p . 199.
voir GILLES DE ROME, Op . Cit., p . joi r ; le P . ANAWATI traduit : „qui sont les substances k permanentia = la p&ennit6 w.
coup6es du temps”. 1 per durabiiltatem c par la Orennit6 w.

108 Adriaan PATTIN

LE LIBER DE CAUSIS 109
5 tempus per aliquem modorum . Si ergo non assi-

milantur eis, tune non possunt recipere eas 20 priventur omni bonitate et omni conveniente,
neque tangere eas Necessariae ergo sunt sub- et non sit eis remanentia neque fixio Q.
stantiae quae tangunt substantias sempiternas 208 Iam ergo ostensum est ex hoc quod durabilita-
quae cunt supra tempus n, et erunt tangentes tis ° duae sunt species quarum una est aeterna,
et altera est temporalis . Verumtamen una dura-
10 substantias sectas in tempore °.
207 Ergo aggregabunt p per motum suum inter sub- 25 bilitatum duarum est stans, quieta, et durabilitas
stantias sectas in tempore et inter substantial altera movetur ; et una earum aggregatur et
sempiternas quae sunt supra tempus . Et aggre- operationes eius omnes simul, neque quaedam
earum est ante quamdam, et altera est currens,
gabunt per durabilitatem suam inter substantias
15 quae sunt supra tempus et inter substantial quae extensa, quaedam operationes eius sunt ante
sunt sub tempore, scilicet cadentes sub genera- 30 quasdam. Et universalitas ° unius earum est per
tion et corruption . Et aggregabunt inter sub- essentiam suam, et universalitas alterius est per
stantias bonas et inter substantial viles, ut non partes suas quarum unaquaeque est seiuncta
priventur substantiae viles substantiis bonis et
20 priventur] om . BC 25 et] in U
20 omnil ] cum AT 25 durabilitas] duralitas L
5 aliquem] &liquid A 12 sectas - substantiae] om . A 20 bonitate] conveniente B 26 aggregatur] aggregantur O
5 modorum] modum BCP 12 inter] om . BCLOU 20 et] vel B 27 omnes] sunt add . L
5 non] om . C 13 tempus] et substantias quae sunt sub tem- 20 omni 2 ] cum A om. B 27 neque] in B sed L
5 assimilantur] similantur BCLOPSU assimu- pore add. BC 20 conveniente] sic habet CLOPSUVb com- 28 earum] eorum LU
lantur T non add. C 13-15 et - tempus] om. A munitate ATs continuitate B alia continui- 28 est'] sunt L
6 eis] ei B eas P 14 durabilitatem] duralitatem O tate add. C 28 et] om . A
6 eas] om . A 14 suam] earum P eorum U motum suum in- 21 sit] fit BC cunt L in add. BCL 28 currens] causans L virtus T
7 neque tangere] om. BLS ter substantiae sectas in tempore et sub- 21 eis] vel add . C 29 extensa] cuius add. BCPS et add. V
7 eas] om. BLSU stantias sempiternas add.. P 21 remanentia] regulate permanentia B reper- 29 eius] om . BCPS
7 ergo] igitur S 14 substantias] sunt add . T manentia C manentia L remanentiae T sed 29 ante] om. P
7 substantiae] ut add. V 15 supra] scilicet L corr. a .m. in : remanentia T 30 quasdam] quaedam LU quosdam P
8 quae tangunt] contangant S 15 inter] om. C 21 fixio] in fixio P 30 universalitas] utilitas ALT universalatas C
8 substantias] alias U 15 substantias] substantiis sed corr. am . in: 22 est] nuns add. B universitas Pm unites Us
9 Bunt] p add. T substantias T 22 durabitatis] divisibilitatis B durabilitateis 30 earum] eorum LU
9 et] vel A 16 sub] in mge. a .m . T in U L sed corr. in : durabilitatis L suae add, 31 suam] om . L
10 substantias] sempiternas add. O 16 scilicet] om. O S 31 universalitas] utilitas AT unitas LUs uni-
10 sectas] creatas L 16 cadentes] quae sunt add. A que add . T 23 Bunt] om . S versitas P
10 tempore] et substantias sempiternas quae 17 inter] et sunt P 23 species] substantiae L 31 est] iter. L om. P
suns supra tempus add. U 18 ut] et BCLOS 23 quarium] quae A 31 per] om . U
11-12 ergo - in tempore] om . LU 19 priventur] privantur BC 24 est] om . BC 32 unaquaeque) earum add . L
11-13 per - aggregabunt] om. P 19-20 substantiae - priventur] om . L 24 una] illarum add. V 32 est] om . LV
12 inter] om. A in T 19 wiles] a add . B 24 durabilitatum] duralitatum L 32 seiuncta] iuncta A super iuneta. T
12 substantiae] suas B substantiis T sed corr. 19 et] om. non add . V 25 duarum] om . BV
a.m . in : substantias T
ut non priventur - neque fixio r= pour que les substances viles n ' an6antissent pas 1es
substances nobles f risquant ainsi] de d6truire toute beaut6 et tout bien, qui n'auraient plus
m tunc - iangere eat e= elles ne peuvent pas les atteindre ni les toucher w. ni permanence ni stabilit6 w.
n quae tuns supra tempus : om . w ; tic babet b. durabilitas rr dawam c p6rennit6 w.
o et erunt tangenter substantias sectas in tempore == et elles toucheront les substances universalitas r= totalit6 w et b . Comp, cc paragraphe aver le texte suivant de PROCLus,
f p6rennes] coups du temps w . Cette traduction nous sembie moins heureuse que la prop . 55 : „Ex hiis itaque manifestum quod duplex perpetuitas : aeternalis quidam alia,
paraphrase de GILLE3 DE BOMB „[ . . . .] substantias sectas in tempore, i .e. suhstandas secundum tempus autem alia ; haec quidem stans perpetuitas, haec autem fiens ; et haec
generabiles”, op. cit., p . 103 x . quidem collectum habens esse et simul omne, haec autem profusa et expansa secundum
p aggregabunt. .. inter c elles uniront. . ." w. temporalem extensionem ; et haec quidem tota secundum seipsam, haec autem ex partibus
quarum unaquaeque seorsum est secundum prius et posterius ” , loc. cit., p . 286.

suae compari per modum primum et postremum. in omnibus dispositionibus suis ° cadens sub
209 Iam ergo manifestum est quod substantiarum tempore, quare et eius actio cadit sub tempore :
35 quaedam sunt quae sempiternae sunt supra tem- quoniam, quando substantia rei cadit sub tem-
pus, et ex eis sunt sempiternae aequales tempori pore, procul dubio et eius actio cadit sub tem-
et tempus non superfluit ab eis, et ex eis sunt 55 pore . Res autem cadens sub tempore in omnibus
quae abscissae sunt a tempore et tempus super- dispositionibus suis seiuncta est a re cadente sub
fluit ab eis ex superiori earum et ipsarum infe- aeternitate in omnibus dispositionibus suis . Con-
40 riori, scilicet ex principio earum usque ad ex- tinuatio autem non est nisi in rebus similibus v .
[
tremum ipsarum,] et sunt substantiae cadentes Necesse est igitur ut sit res alia tertia media inter
sub generatione et corruptione. 60 utrasque cuius substantia cadat sub aeternitate
et ipsius actio cadat sub tempore.
212 impossibile namque est ut sit res cuius substan-
tia cadat sub tempore et actio eius sub aeterni-
tate : sic enim actio eius melior esset ipsius sub-
XXX (XXXI) 210 Inter rem cuius substantia et actio sunt in mo-
65 stantia ; hoc autem est impossibile -.
mento t aeternitatis et inter rem cuius substantia
213 Manifestum igitur est quod inter res cadentes
45 et actio sunt in momento temporis existens est
sub tempore cum suis substantiis et suis actioni-
medium, et est illud cuius substantia est ex mo-
bus et inter res quarum substantiae et actiones
mento aeternitatis et operatio ex momento tem-
porls. 51 in) et L 60 cadat] cadit U
51 dispositionibus) depositionibus AT 61 ipsius] eius BPUV
211 Quod es quia res cuius substantia cadit sub 51-56 cadens - suis) am . L 61 actio) actius V
50 tempore, scilicet quia tempus continet eam, est 52 quare - tempore] am. A 61 cadat] am . B
52 et) Om . T 62 est] om . AST
53-54 quoniam - tempore] am . OU 62 res] alia tertia add. BC
33 suae] sua A alia ab altera add. BC scit U 39 eis] as S am. U 53-55 quoniam - tempore) am . P 62 cuius substantia] inv. L
33 compari] compositione A compati BP ope- 39 earum] causarum AC eorum L 53-54 temporei - tempore 2 ] am . B 63 eius] ipsius LPU
rationi T comparari U operani V red add. 39-40 earum - inferiori) am . B 54 proculdubio] am. C 63 aeternatate] sit add . P
a.m . comparari potest quod 3a manus exp. 39-40 et ipsarum inferiori) temporum inferio- 54 et) etiam T 64 sic] sed AT
V rum L 55 autem) non (?) add. C 64 enim] om . AT
33 et] am . AB 40 scilicet] sed U 56-57 seiuncta - suis) am . B 64 melior] maior BCP
33 postremum} om, B post extreminum T sed 40. 41 scilicet - ipsarum] am . b 56 a] quod AT 64 esset] esse P
exp . in : post extremum T 40 ex] et sed exp, et add. in mge. a.m . : ex 56 sub] ab U 64 ipsius] eius BLP am . C sua U
34 substantiarum) am . A T 57 aeternitate] tempore C 65 est] om . L
35 sunt'] supra tempus add. P 40 earum] eorum LP 57 suis) am . V 66 est] om . LO
35 quae] om . BCLOPUV 40 usque] am. B iter. L 59 igitur] ergo AT 67 substantiis] actionibus AT dispositionibus
35 sunt2 ] am . BCLOPUV et add. L 40 ad] primum (?) add. U 59 sit] scit T BC
35 supra tempus] am. P 40 extremum] postremum A exntum (sic !) U 59 alial alio P am. V tamen a medio add. P 67 suis2 ] om . AT
36 sunt] BCLOPU 41 ipsarum] earum BCV am . U 59 tertia) am. PV 67 actionibus] substantiis AT
36 tempori] ipsi P 41 Bunt] om . AL s .s . O 59 media] cadens add. O am . P 68 inter) am . P
37-39 et ex eis - ab eis) am . AV 43 rem] res S 60 utrasque) sic babet ATbs utramque BLO 68 et2 actiones] am. P
37 ex] ab U 43 cuius] quarum S PUV utrumque CS
37 Bunt] am . LOSU quaedam add. BC 44 aeternitatis) aeternitas P u in omnibus dispositionibus suis „cadere sub tempore secund'um substantiam et secubdum
38 quae] quaedam P 45 existens] am . LOPU actionem voir GILLES DE ROME, Op. Cit., p . 107 x . Comp . PROCLUS, Op . cit., prop . 106,
38 Bunt] am . P 46 ex] in P ed . cit ., p . 493 : ,substantiarn enim habens a tempore comprehensam secundum omnia est
38 a] in L 50 quia] quod LOPSUV
38 tempus] non add. L temporale : multo enim prius hoc et operationem temporalem sortitum est”.
50 continet] continuatiam L v continuatio autem non est nisi in rebut similibus : Comp . PROCLUS, loc. Cit. : „ processUS
39 ab) ex BC am. OPSU 50 earn] causa A am . L (= apdo8ot) autem omnes per similia”.
w sic enim actio - impossibile : Comp. PROCLUS, loc. cit. : „sed hoc impossibile : 'esset 01im
t in momenta c im Gebiete b ; dans la limite w. substantia operatio dignior”.

sunt cadentes sub momento aeternitatis sunt res dentem per ens purum quod est causa durabili-
70 cadentes sub aeternitate per substantias suas et tatis' et causa rerurn sempiternarum omnium et
cadentes sub tempore per operationes suas, sicut destructibilium.
ostendimus . 217 Necessarium est unum b faciens adipisci unitates
90 et ipsum non adipiscatur, sed reliquae unitates
omnes sunt acquisitae.
XXXI (XXXII) 214 Omnis substantia cadens in quibusdam disposi- 218 Et illius quidem significatio est quod dico : si
tionibus suis sub aeternitate et cadens in quibus- invenitur unum 1: faciens acquirere non acquisi-
75 dam dispositionibus suis sub tempore est ens x tum, tune quae differentia inter ipsum et pri-
et generatio simul Y . 95 mum acquirere faciens ? Non enim potest esse
215 [Omnis] enim res cadens sub aeternitate est ens quin aut sit simile ei in omnibus dispositionibus
vere et omnis res cadens sub tempore est gene- suis aut sit inter utraque differentia. Si ergo est
ratio vere . Si ergo hoc ita est, tune, si res una simile ei in omnibus dispositionibus suis G ...> d
80 est cadens sub aeternitate et tempore =, est ens tune unum eorum non est primum et alterum
et generatio non per modum unum sed per mo-
dum et modum.
216 Iam ergo manifestum est ex eo quod diximus, 86 ens) esse A 94 differentia] est add. BCPV differunt L
l 87 et] enim add. AT om. P rerum add. b differentiae T sed corr. a.m . in : diffe.
quod omne generatum cadens per substantiam 87 destructibilium] detractabilium U rentia T
85 suam sub tempore est habens substantiam pen- 89 necessarium] necesse A nequando O 94 et] om . BC inter add. OPSTU
89 est] esse L om . U 95 acquirere] acquirens AT
69 sub] in BCOS tate est ens vere add . S 89 unum] unde AT 95 enirm] autem LV
69 aeternitatis] et actiones add. P 79 vere - una] om. B 89 adipisci] adhypisci P 95 esse] om . P
70 et] om . ACLOPSTUV 79 hoc] om . P 90 et] ut L om . U 96 aut] autem PST
71 cadentes - suas] om . A 79 ita] iter S om . U 90 ipsum] om . LU ipsam V vel non ut 96 sit] om . O
71 sub] ipsa add. P 79 est] non add . U adipiscatur add. in mge ., V 96 simile] similis BCLOPSV mile T add, in
71 tempore] tempora P 79 tunc] nunc L 90 non] om . BCL ut add. U mge . a.m . : si-T
71 per] et T 79 si t ] non P 90 adipiscatur] adipiscantur A 97 aut] autem PU om . S
71 operationes] actiones V 79 res] est add. C 90 reliquae] reliquo O 97 sit] fit P om. ST si V
71-72 sicut ostendimus] om . U 79 una] sic habet ADGHIJT(3Sbsm vere CEL 91 Bunt] non add. L 97 inter] in AV
73 dispositionibus] dispoitionibus sed corr . OPUVay unde S 91 acquisitae] inquisitae L 97 utraque] utroque AV unumquodque BCL
a.m. in : dispositionibus T 80 tempore] ipsa add. P 92 illius] istius L OPU unumque (?) S
74 cadens] om. AT 81 non] pon (sic !) O 92 quidem] itaque AT 97 differentia] differentem S differentiae T
74 quibusdam] om . L 81 modumi - 2 ] motum m 92 significatio] significatione s singnificatio sed corr. a .m, in : differentia T om . V
75 suis] om. C 81 sed] immo BCPVb in O in alio superfluitas add. ABCT sed a.m.
75 dispositionibus] dispoitionibus T 82 modum] motum m 93 unum] unde T corr. alio in : alia T in alio est super-
76 simul] intelligenda est ista propositio de 83 ergo] igitur LOSV 93 acquirere] acquirens AT fluitas add . V
materia prima notat in mge. V 83 est] om . O 93 acquisitum] acquisiturum A et aliud ac- 98 simile] similis AOSV sic L
77 res] ens add. L 83 col hoc BCLPU quirens faciens non acquisitum add. A et 98 suis] et add . L
77 cadens] om . 0 83 quod] quern T unum faciens acquirere acquisitum BC et 99-1 unum - tunc] om . AP
77-78 aeternitate - sub] om . S 84 generatum cadens] inv . S aliud acquirere faciens non acquisitum 99-00 non - eorum] om . T
77 est ens] om . B 85 est] sic habet PUVbs om . ABCLOST OSTV et aliud acquirere faciens acquisi- 99-2 non - eorum] om . U
78 were] om . BP 85 habens] habet L tum s 99 alterum] eorum est add . BC
78 est] et B 85 pendentem] dependentem A praecedentem 94 quae] quaedam PT est add. U 99-2 alterum - primum et] om. L
79 vere] omnis enim res cadens sub aeterni- P
-- cause de la
a causa durabilitatis r- p6rennit6 (dawam) w ; Ursache der immerwahrenden
x ens r= huwiyya. Dauer b.
y § 214 . Comp. PROCLUS, op . Cit ., prop. 107, id. cit ., p . 493 : ,omne quod hac quidem aeter- b unum = l'un v6ritable to et b.
nale hac autem temporale, et ens est simul et generatio". c unum = un un w ; ein Eines b,
z si res una est cadens sub aeternitate et tempore : Comp. PROCLUS, ibid. ,quare idem
(Zaz ei zo avao) tempore participat et aeternitate" . d in omnibus dispositionibus suas et qu'iI est UN comme lui add . w ; and ist es in gleicher
Weise ein Eines wie jenes add. b.

Liber de Causis

Încărcat de

Informații document

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Liber de Causis

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

_Le LIBER DE CAUSIS

4-DITION I=`TABLIE A L'AIDE DE 90 MANUSCRITS

par Adriaan PATTIN, O .M .I.

D . Ph . (Louvain), M .A. (Ottawa)

46 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 47

prima, Venise, 1517 6 Et nos quidem exemplificamus illud per esse et

48 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 49

50 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 51

52 Adriaan PATTIN I LE LIBER DE CAUSIS `3

eius] om . ALPTU 16 postquam] prima quam U

54 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 55

56 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 57

58 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 59

60 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 61

62 Adriaan PATTIN I LE LIBER DE CAUSIS 63

64 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 65

66 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 67

68 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 69

70 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 71

72 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 73

74 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 75

76 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 77

78 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 79

tualis, et virtus imprimens in rebus habentibus

80 Adriaan PATTIN I LE LIBER DE CAUSIS 81

82 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 83

84 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 85

20 pinqua uni, < . . .> vero est infinitas plus

86 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 87

S8 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 89

90 Adriann PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 91

29 nisi) neque A 36 et) om . LOV

92 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 93

94 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 95

96 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 97

98 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 99

39 non] om . BCLU 48 unuml om . T

100 Adriaan PATTIN I~ LE LIBER DE CAUSIS 101

102 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 103,

106 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 107

ea e quoniam est creata in quibusdam horis

108 Adriaan PATTIN

5 tempus per aliquem modorum . Si ergo non assi-

110 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 111

112 Adriaan PATTIN LE LIBER DE CAUSIS 113

S-ar putea să vă placă și