Panchayati Raj Final 1to251 - VGF-1

1.
|ü+#êj·Tr sêCŸ
|ü]D≤eTÁø£eT+ ` uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
Á|üC≤kÕ«eT´ |ü]bÕ\q n+fÒ n~Ûø±s¡+˝À Á|ü»\+<äs¡÷ bÕ\T |ü+#·Tø√e&Éy˚T. C≤‹ ìsêàDeTT˝À Á|ü»\+<äs¡÷
‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\≈£î nqT>∑TD+>± ìs¡íj·÷\T rdüTø=ì |ü]bÕ\q˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± ñ+&˚ Jeq $<Ûëq+. <˚X¯+˝À
Á|ü»\+<äs¡÷ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±e&É+ n+fÒ ø=+‘· eT+~ Á|ü‹ ì<ÛäT\qT mqTïø=ì #·{≤º\T #˚düTø=ì, Ä #·{≤º\ ø£qT>∑TD+>±
eédüúü\qT @sêŒ≥T #˚düTø=ì |ü]bÕ\q #˚düTø√e&Éy˚T
#ê]Á‹ø£ H˚|ü<Ûä´+: uÛ≤s¡‘· <˚X¯ dü+düèÿ‹˝À kÕúìø£ dü+düú\T nH˚$ n+‘·sê“¤>∑+>± |üPs¡«ø±\+ qT+N
ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. n|üŒ{Ï qT+N |ü]bÕ\q˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£ j·T÷ì{Ÿ>± Á>±e÷˝Ò #·˝≤eTDÏ ne⁄‘·THêïsTT. y˚<ä ø±\+˝À
Á>±eT |ü]bÕ\q ìs¡«Væ≤+#˚≥≥Te+{Ï Á>±eT ô|<ä›qT Á>±eTDÏ nì |æ*#˚yês¡T. <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\T, ñ|üìwü‘·TÔ\T, C≤‘·ø±\T,
øö{Ï\T´&ç ns¡∆XÊÁdüÔ+, eTqTdü+Væ≤‘· eT]j·TT sêe÷j·TD, eTVü‰uÛ≤s¡‘ê\˝À ≈£L&Ü Á>±MTD kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q >∑T]+∫
‘Ó*j·TCÒj·TT#·THêïsTT.
eTÚs¡T´\T, >∑T|ü⁄Ô\T ø±\+˝À ≈£L&Ü Á>±eT kÕúsTT |ü]bÕ\q ø=qkÕ– #√fi¯ó\ ø±\+˝À n‘·T´qï‘· kÕúsTTøÏ
#˚s¡T≈£îHêïsTT. yÓTT|òüT\T\ ø±\+˝À eTTK´+>± ùwsê¸, nø£“s¡T\ ø±\+˝À eT]+‘·>± dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôì kÕ~Û+#êsTT.
nsTT‘˚ Ç+‘·>± n_Ûeè~∆ kÕ~Û+∫q Á>±MTD kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q ≈£î\‘·‘·«+, uÛÑ÷kÕ«eT´, »$T+<ëØ eédüú\ ø±s¡D+>±
∫ÛHêï_ÛqïyÓTÆb˛j·÷sTT.
‘·sê«‘· Á_{°wt yê] ø±\+˝À ÁbÕ<Ûä$Tø£+>± kÕúìø£ dü+düú\T yê] yêDÏ»´ kÕúesê\T>± ñqï|üŒ{Ïø° ‘·<äq+‘·s¡
ø±\+˝À n_Ûeè~∆ #Ó+<ësTT. yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\qT 1687˝À Hê$TH˚f…&é Á|ü‹ì<ÛäT\‘√ uÛÑØÔ #˚dæ
eTÁ<ëdt eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé @sêŒ≥T #˚kÕs¡T.
|ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\˝À düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq |ü]bÕ\q n+~+#·T≥≈£î ø=s¡≈£î n~Ûø±s¡ $πø+ÁBø£s¡D #˚j·÷\ì 1870˝À
˝≤sY¶ y˚TjÓ÷ rsêàq+ #˚j·T&É+ »]–+~.
y˚T 18, 1882 ‘˚Bq ˝≤sY¶ ]|üŒHé |ü≥ºD kÕúìø£dü+düú\ <ë«sê yÓTs¡T¬>’q |ü]bÕ\q n+~+#ê\+fÒ |ü]bÕ\Hê
kÕeTs¡∆´+ eT]j·TT sê»ø°j·T $<ä´ #ê˝≤ nedüs¡eTì rsêàq+ #˚j·T&É+ »]–+~. á rsêàHêìï #·]Á‘·˝À ªªe÷>±ïø±sêºµµ
>± n_Ûe]íkÕÔs¡T.
1907˝À |ü]bÕ\q $πø+ÁBø£s¡Dô|’ düsY dæ.Ç.ôV≤#Y Vü≤uŸ Vü≤Ödt n<Ûä´ø£å‘·q @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq sêj·T˝Ÿ ø£MTwüHé
Á>±eT kÕ∆sTT˝À |ü+#êj·Tr\ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~.
1919˝À e÷+fÒ>¥ ` #ÓyéT‡|òüsY¶ dü+düÿs¡D\ |òü*‘·+>± kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\qqT uÛ≤s¡‘· eT+Á‘·T\ ÄBÛq+˝ÀøÏ
rdüT≈£îsêe&É+ »]–+~. Bì |òü*‘·+>± 1925 es¡≈£î 8 ÁbÕ$Hé‡\˝À e÷Á‘·y˚T Á>±eT|ü+#êsTTr #·{≤º\qT @sêŒ≥T
#˚j·T&É+ »]–+~. dü+kÕú>∑‘· eT]j·TT Ä]úø£ Çã“+<äT\ e\¢ á dü+düÿs¡D\T |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\qT |üP]Ô kÕúsTT˝À
X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq Á|üC≤kÕ«eT´ y˚~ø£\T>± e÷s¡Ã&É+ »s¡>∑˝Ò<äT.
Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 1 >∑+<Ûä+ dü‘·ýêDÏ

1935˝À #˚jT· ã&çq uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« #·≥+º ˝À ÁbÕ$Hé‡˝≈£î dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô Çe«&É+ e\¢ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À |ü+#êsTTrsêCŸ
eédüú≈£î q÷‘·qX¯ø£+ Äs¡+uÛÑyÓTÆ+~. á |ü]dæú‹ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e#˚Ã es¡≈£î ø=qkÕ–+~. nsTT‘˚ Á_{°wt |ü]
bÕ\q ø±\+˝À Á>±e÷\T ‘·eT dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôì |üP]Ô>± ø=˝ÀŒe&É+ »]–+~.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´ nq+‘·s¡+ ì]à+#· ã&çq q÷‘·q sê»´+>∑+˝À |ü]bÕ\Hê kÂ\uÛÑ´+ ø√dü+, m≈£îÿe
dü+K´˝À Á|ü»\T bÕ˝§ZH˚+<äT≈£î M\T>± eTq sêC≤´+>∑+ πø+Á<ä+˝À bÕs¡¢yÓT+≥T, sêÁwüº kÕúsTT˝À XÊdüq düuÛÑ\T, õ˝≤¢\
kÕúsTT˝À kÕúìø£ |ü]bÕ\qqT Hê\Ze uÛ≤>∑+˝Àì Ä<˚•ø£ dü÷Á‘ê\˝Àì 40 e Ä]ºø£˝Ÿ ˝À bı+<äT|üs¡Ã&É+ »]–+~. kÕúìø£
dü+düú\ n+X¯+ sêh C≤_‘ê˝À #˚s¡Ãã&ç+~. Á>±e÷\˝À Á|ü»\ Jeq dæú‹>∑‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ M\T>± 1952˝À
ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyÓT+{Ÿ Áb˛Á>±+qT uÛ≤s¡‘·Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ïº+~. Ä ø±s¡´Áø£eT+˝À e∫Ãq |òü*‘ê\ y˚Ts¡≈£î 1953˝À yÓTT‘·Ô+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n+‘·{≤ dæ&ç|æ ø±s¡´Áø£e÷ìï $düÔ]+#·&É+ »]–+~.
$$<Ûä ø£$T{°\T ` dæbòÕs¡T‡\T
düe÷» n_Ûeè~∆øÏ, |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\ ÁbÕeTTK´‘·qT >∑eTì+∫ yê{Ï ã˝Àù|‘êì¬ø’ mH√ï ø£$T{°\qT
ìj·T$T+#·&É+ »]–+~. yê{Ï˝À eTTKýÓTÆq$
1. ã\«+‘·sêjYT yÓTVü≤‘ê ø£$T{° 1957
2. ¬ø. dü+‘êq+ ø£$T{° 1963
3. nXÀø˘ yÓTVü≤‘ê ø£$T{° 1977
4. õ.$.¬ø sêe⁄ ø£$T{° 1985
5. m˝Ÿ.myéT.dæ+|òæT« ø£$T{° 1986
ã\«+‘·sêjYT yÓTVü≤‘ê ø£$T{° : ` 1957˝À Á|üD≤[ø£ dü+|òüT+ H˚‘·è‘·«+˝À πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«+
ã\«+‘·sêjYT yÓTVü≤‘ê n<Ûä´ø£å‘·q 1952˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyÓT+{Ÿ Áb˛Á>±+ neT\Trs¡TqT |ü]o*+#˚+<äT≈£î
ˇø£ n<Ûä´j·Tq ãè+<ëìï @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. á ø£$T{° ‘·q ìy˚~ø£qT 1957˝À Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫+~.
á ø£$T{° dæbòÕs¡T‡\ y˚Ts¡≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 1959dü+ˆˆ qT+&ç ~>∑Te ‘Ó*|æq $<Ûä+>± eT÷&É+#Ó\ eédüú≈£î lø±s¡+
»]–+~.
Á>±eT kÕúsTT˝À ` Á>±eT |ü+#êsTTr\T
eT<Ûä´ kÕúsTT˝À ` |ü+#êsTTr dü$T‘·T\T
õ˝≤¢ kÕúsTT˝À ` õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\T
• á ø£$T{° dæbòÕs¡T‡\ y˚Ts¡≈£î @sêŒ≥T nsTTq kÕúìø£ dü+düú\≈£î nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\qT, n~Ûø±sê\qT K∫Ã‘·+>±
ìπs›•+∫ |ü+|æD° #˚j·÷*.
• Á|üC≤kÕ«eT´ πø+ÁBø£s¡D˝À uÛ≤>∑+>± ÁbÕ<∏ä$Tø£ j·T÷ì{Ÿ>± eT] m≈£îÿe ˝Ò<ë eT] ‘·≈£îÿe |ü]~Û ñ+&É≈£î+&Ü
ñ+&˚˝≤ |ü+#êsTTr dü$T‹ì ìs¡ísTT+∫+~. n+<äTe\¢ |ü]bÕ\qqT düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ M\
e⁄‘·T+<äì ‘Ó*j·TCÒdæ+~.
• á $<Ûä+>± @sêŒ≥T nsTTq dü+düú\ô|’ Á|üuÛÑT‘·«+ ø±˙, Á|üuÛÑT‘·« dü+ã+~Û‘· dü+düú\ ô|‘·Ôq+ ø±˙ ñ+&Ésê<äì
‘Ó*j·TCÒdæ+~.
• á dü+düú\T eékÕj·T $düÔs¡D‘√ düVü‰ kÕúìø£+>± |ü]ÁX¯eT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, Á|ü»\≈£î ø±e\dæq ø£˙dü
kÂø£sê´˝…’q Á‘ê>∑T˙s¡T, s√&ÉT¢, uÛÑeHê\T e+{Ï kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#ê*.

• Á>±eTkÕúsTT˝À Á|ü‘·´ø£å mìïø£\qT, dü$Tr eT]j·TT õ˝≤¢ |ü]wü‘Y kÕúsTT˝À |üs√ø£å |ü<ä∆‹˝À mìïø£\T »s¡>±\ì
dü÷∫+∫+~.
• Á|üD≤[ø£ eT]j·TT n_Ûeè~∆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ìï+{Ïì á eédüú\≈£î n|üŒ–+#ê*.
• õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY õ˝≤¢ |ü]wü‘Y≈£î #Ó’s¡àHé>± eéVü≤]+#ê*.
• |ü+#êsTTr dü$Tr ø±s¡´ìs¡«Vü≤ø£ $uÛ≤>∑+>±qT õ˝≤¢ |ü]wü‘Y dü\Vü‰, düeTq«j·T eT]j·TT |üs¡ý˚ø£åD $uÛ≤>∑+>±qT,
|üì #˚j·÷\ì dü÷∫+∫+~.
• á dæbòÕs¡T‡\qT 1958˝À C≤rj·T n_Ûeè~∆ eT+&É* ÄyÓ÷~+∫+~.
• Ä ø£$T{° dæbòÕs¡T‡\ Ä<Ûës¡eTT>± 1959 e dü+ˆˆ˝À |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüúqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~.
yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï>± 1959 nø√ºãsY 2q sê»kÕúHé˝Àì Hê>ösY õ˝≤¢˝ÀqT, qe+ãsY 1q dü+j·TTø£Ô Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì
eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢˝Àì cÕ<é q>∑sY˝ÀqT |ü+#êsTTrsêCŸ eédüúqT @sêŒ≥T #˚düT≈£îHêïsTT.
• á ø£$T{° dæbòÕs¡T‡\ y˚Ts¡≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ ˇπø $<Ûä+>± eT÷&É+#Ó\ |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú @sêŒ≥T #˚j·T&É+
M\Tø±˝Ò<äT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î sê»kÕúHé, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eT÷&É+#Ó\ eédüúqT @sêŒ≥T #˚ùdÔ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT ¬s+&É+#Ó\
$<ÛëHêìï |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ Hê\T>∑+#Ó\ $<ÛëHêìï nqTdü]+#êsTT.
¬ø.dü+‘êq+ ø£$T{° :` á ø£$T{° |ü+#êsTTr\ jÓTTø£ÿ Ä]úø£ eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D $wüj·T+yÓTÆ @sêŒ≥T
#˚j·T&É+ »]–+~.
• Ç+&É¢ô|’ |üqTï, eékÕj·T uÛÑ÷eTT\ô|’ Á|ü‘˚´ø£ |üqTï yÓTT<ä˝…’q≥Te+{Ï$ $~Û+#˚ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq n~Ûø±sê\T
|ü+#êj·Tr\≈£î ñ+&Ü\ì ‘Ó*j·TCÒdæ+~.
• nìï Á>±+≥T¢, Ç‘·s¡ πø{≤sTT+|ü⁄\T sêhkÕúsTT˝ÀH˚ düMTø£]+∫ eT÷&É+#Ó\˝Àì |ü+#êsTTr sêCŸ eédüú\≈£î
$&ç$&ç>± πø{≤sTT+#ê*.
• eT÷&É+#Ó\ |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú˝Àì nìï Ä]úø£ eqs¡T\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ M\T>± eT]j·TT ãTTD≤\qT
n+~+#·&É+ <ë«sê Ä]úø£ düVü‰j·÷ìï n+~+∫ á dü+düú\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ eT]j·TT Ä]úπø‘·s¡ n+XÊ\
ô|’ ≈£L&Ü düVü‰j·T düVü≤ø±sê\qT n+~+#·&ÜìøÏ |ü+#êsTTrsêCŸ ô|ò’HêHé‡ ø±s=ŒπswüHéqT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì
dü÷∫+∫+~.
nXÀø˘ yÓTVü≤‘ê ø£$T{° :` ã\«+‘·sêjYT yÓTVü≤‘ê ø£$T{° #˚dæq dæbòÕs¡T‡\ y˚Ts¡≈£î @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq
eT÷&É+#Ó\ |ü+#êsTTr sêCŸ eédüúqT düMTøÏå+#·&ÜìøÏ á ø£$T{°ì ìj·T$T+#·&É+ »s¡–+~. á ø£$T{° ‘·q
ìy˚~ø£qT 1978˝À düeT]Œ+∫+~.
• eT÷&É+#Ó\ |ü<ä∆‹ì s¡<äT› #˚dæ, ¬s+&É+#Ó\ |ü<ä∆‹ì eT+&É\ |ü+#êj·Tr eT]j·TT õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\‘√ @sêŒ≥T
#˚j·T&É+.
• 15 y˚\ qT+&ç 20 y˚\ »HêuÛ≤ >∑\ Á>±e÷\ düeTT<ëj·÷ìï eT+&É\ |ü+#êsTTr>± @sêŒ≥T #˚j·÷*.
• õ˝≤¢qT j·T÷ì{Ÿ>± rdüT≈£îì düeTq«j·T+‘√, kÕ+πø‹ø£ düVü‰j·T+‘√ n_Ûeè~∆ kÕ<ÛäýÓTÆq Á|üD≤[ø£\T ‘·j·÷s¡T #˚dæ
n+<äT≈£î ø±e\dæq Ä]úø£ eqs¡T\qT ≈£L&Ü πø{≤sTT+#ê*.
• õ˝≤¢ kÕúsTT˝À ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq Á|üD≤[ø£˝˝À Á>±MTD, |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\ Á|üD≤[ø£\qT Áø√&çø£]+∫
eTT+<äT≈£î kÕ>±*.
• |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\ mìïø£\˝À mdt.dæ, eT]j·TT mdt.{Ï esêZ\≈£î yê] »HêuÛ≤ Á|ü‹bÕ~ø£q ÁbÕ‹ì<Ûä´+
ø£*Œ+#ê*.
•á dü+düú\ |ü<ä$ ø±\+ Hê\Tπ>fi¯ófl ø=qkÕ–+#ê\ì ‘˚*j·TCÒdæ+~.
• á dü+düú\≈£î ìs¡«Væ≤+#˚ mìïø£\˝À sê»ø°j·T bÕØº\T H˚s¡T>± bÕ˝§Zq e#·Ãì dæbòÕs¡düT #˚dæ+~.
• õ˝≤¢ kÕúsTT dü+dü∆ <ë«sê kÕe÷õø£ ‘·ìF #˚|ü{≤º*. n+‘˚ø±ø£ kÕe÷õø£+>± eT]j·TT Ä]∆ø£+>± yÓqTø£ã&çq
yê] dü+πøåe÷ìøÏ πø{≤sTT+∫q ì<ÛäT\T Ä Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ Ks¡TÃ #˚j·Tã&çqyê ˝Ò<ë nì |ü]o*+#·{≤ìøÏ
XÊdüqdüuÛÑT´\‘√ ˇø£ ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚j·÷*.
• sêh Á|üuÛÑT‘·«+ |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú\qT s¡<äT› #˚dæq≥¢sTT‘˚ Ä ‘˚~ qT+∫ Äs¡T e÷kÕ\˝À ‹]– mìïø£\T
»]|æ+#ê*.
• sêh eTTK´ mìïø£\ n~Ûø±] eTTK´ mìïø£\ ø£$TwüqsYqT dü+Á|ü~+∫ |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\≈£î mìïø£\qT
»]|æ+#ê*.
• n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫q $<ÛäT\ìï õ˝≤¢ |ü]wü‘Y≈£î ã~© #˚j·÷* eT]j·TT n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫q ñ<√´>∑T\T
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ìj·T+Á‘·D eT]j·TT |üs¡ý˚ø£åD˝À |üì#˚j·÷*.
• |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú\≈£î Á|ü»\ eT<ä›‘·TqT düeT≈£Ls¡Ã&É+˝À dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\T eTTK´ bÕÁ‘·qT eVæ≤+#ê*.
• sêh eT+Á‹ eT+&É*˝À |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\ eéVü‰s¡\qT #·÷ùd+<äT≈£î ˇø£ |ü+#êj·TrsêCŸ eT+Á‹ì
ìj·T$T+#ê*.
• á ø£$T{° jÓTTø£ÿ dæbòÕs¡T‡\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì ø£sêí≥ø£, dü+j·TTø£Ô Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eT]j·TT |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ,
¬s+&É+#Ó\ |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\ ~X¯>± n&ÉT>∑T\T y˚XÊsTT.
õ.$.¬ø. sêe⁄ ø£$T{° : ` Á>±MTD≤_Ûeè~∆, ù|<ä]ø£+ ìs¡÷à\q, |ü]bÕ\q |üs¡yÓTÆq @sêŒ≥¢qT |ü]
o*+#·&ÜìøÏ bÕ¢ì+>¥ ø£MTwüHé õ.$.¬ø.sêe⁄ n<Ûä´ø£å‘·q á ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚dæ+~.
• |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\T X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq dü+düú\T>± e÷s¡&ÜìøÏ ø±e\dæq düVü‰j·T düVü‰ø±sê\qT n+~+∫ yê{Ïì
ÁøÏj·÷ o\+ #˚j·÷\ì dü÷∫+∫+~.
• eT÷&É+#Ó\˝Àì õ˝≤¢ |ü]wü‘Y eT]j·TT Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î Á|üD≤[ø£\ s¡÷|üø\ £ Œq, Á>±MTD n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\
neT\T eT]j·TT |üs¡ý˚ø£åD n|üŒ–+#ê\ì dü÷∫+∫+~.
• |ü+#êj·Tr dü$Tr yÓTT‘·Ô+ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ Á|üÁøÏj·T˝À yÓHÓïeTTø£>± eéVü≤]+#ê\ì dü÷∫+∫+~.
• õ˝≤¢ n_Ûeè~›øÏ ø£$TwüHé |ü<ä$ì düèwæº+#ê*. n‘·qT õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ø±s¡´ìsê«Vü≤D≤~Ûø±]>± õ˝≤¢˝À n_Ûeè~∆
ø±s¡´Áø£e÷\qT düMTøÏåkÕÔs¡T.
• |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î mìïø£\qT Áø£eTã<ä∆+>± »]|æ+#ê*. <ë<ë|ü⁄ 11 sêÁcÕº\˝À mìïø£\T Áø£eTã<ä∆+>±
ìs¡«Væ≤+#·ã&É˝Ò<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
m˝Ÿ myéT dæ+|òæT« ø£$T{° : ` |ü+#êj·Tr\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq dæbòÕs¡T‡\qT
#˚j·TeTì m˝Ÿ.myéT. dæ+|òæT« n<Ûä´ø£å‘·q á ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~.
• Á|üC≤kÕeT´ $πø+ÁBø£s¡D≈£î Á>±eTdüuÛÑqT |ü⁄Hê~>± #˚dü÷Ô |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\qT dü«j·T+ |ü]bÕ\q
dü+düú\T>± #·÷&Ü\ì dü÷∫+∫+~.
• kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q≈£î sêC≤´+>∑ Á|ü‹|ü‹Ô ø£*Œ+#ê\ì, sêC≤´+>∑+˝À ˇø£ Áø=‘·Ô n<Ûë´j·÷ìï @sêŒ≥T #˚dü÷Ô yê{Ï˙
dü+s¡øÏå+#ê\˙ dü÷∫+∫+~.
• |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î »]π> mìïø£\T bÕØº s¡Væ≤‘·+>± »s¡>±\ì dü÷∫+∫+~.

• |ü+#êj·Tr mìïø£\≈£î dü+ã+~Û+∫q $yê<ë\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£ Á{Ïã÷´q˝Ÿ @sêŒ≥T #˚j·÷\ì
dü÷∫+∫+~.
• á ø£$T{° dæbòÕs¡T‡\ y˚Ts¡≈£î 1989˝À sêJyé>±+BÛ Á|üuÛÑT‘·«+ 65e sêC≤´+>∑ dües¡D≈£î ‘Ós¡ rdæ+~. nsTT‘˚
sê»´düuÛÑ ‹s¡düÿ]+#·&É+ e\¢ _\T¢ M–b˛sTT+~. ‘·sê«‘· 1990˝À $.|æ.dæ+>¥ Á|üuÛÑT‘·«+ ˝Àø˘düuÛÑ˝À _\T¢qT
Á|üy˚X¯ô|{Ïºq|üŒ{Ïø° Á|üuÛÑT‘·«+ |ü&çb˛e&É+‘√ _\T¢ s¡<äT› nsTT+~.
ô|’ ‘Ó*|æq eTTKýÓTÆq ø£$T{°˝Ò ø±≈£î+&Ü 1963 qT+&ç 1977 eT<Ûä´ø±\+˝À |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú |üìrs¡TqT,
$$<Ûä <äèø£Œ<∏ë\qT |ü]o*+#·{≤ìøÏ ~>∑Te ‘Ó*|æq nH˚ø£ ø£$T{°\T ìj·T$T+#·ã&çHêsTT.
Áø£.dü+. dü+e‘·‡s¡+ n<Ûä´j·Tq ãè+<ä+/ø£$T{Ï ù|s¡T n<Ûä´≈£åî\T

1. 1960 |ü+#êsTTr >∑D≤+ø±\ ùV≤‘·TãB›ø£s¡D ø£$T{° $.ÄsY.sêyé
2. 1961 |ü+#êsTTr\T eT]j·TT düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\ n<Ûä´j·Tq ãè+<ä+ mdt.&ç.$TÁXÊ
3 1961 |ü+#êsTTrsêCŸô|’ n<Ûä´j·Tq ãè+<ä+ $.áX¯«s¡´Hé
4 1962 Hê´j·T |ü+#êsTTr\ô|’ n<Ûä´j·Tq ãè+<ä+ õ.ÄsY. sê»>√bÕ˝Ÿ
5 1963 |ü+#êsTTr sêCŸ˝À Á>±eTdüuÛÑ kÕúq+ ô|’ n<Ûä´j·Tq ãè+<ä+ ÄsY.ÄsY.~yêø£sY
6 1963 |ü+#êsTTr ã&Ó®{Ï+>¥ eT]j·TT nøö+{Ï+>¥
Ábıd”»sY‡ô|’ n<Ûä´j·Tq ãè+<ä+ m+.sêeTø£èwüíj·T´
7. 1963 |ü+#êsTTrsêCŸ Ä]∆ø£ n+XÊ\ô|’ n<Ûä´j·Tq ãè+<ä+ ¬ø.dü+‘êqü+
8. 1965 |ü+#êsTTrsêCŸ mìïø£\ô|’ ø£$T{° ¬ø.dü+‘êqü+
9. 1965 |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú\ Ä&ç{Ÿ eT]j·TT ÄsY.¬ø.KHêï
nøö+{Ï+>¥\ô|’ n<Ûä´j·Tq ø£$T{°
10. 1966 |ü+#êj·TrsêCŸ •ø£åD≤ πø+Á<ë\ô|’ ø£$T{° õ.sêeT#·+Á<äHé
11. 1969 ÁbÕ<Ûä$Tø£ uÛÑ÷dü+düÿs¡D\ #·s¡´\ neT\T˝À $.sêeTHê<ÛäHé
düe÷C≤_Ûeè~∆ @C…˙‡ eT]j·TT |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú\T
ø£*Œ+∫q düVü≤ø±s¡+ô|’ n<Ûä´j·THê\ ãè+<ä+
12. 1972 düe÷C≤_Ûeè~› eT]j·TT |ü+#êj·TrsêCŸ\ô|’ 5e |ü+#·es¡¸ mHé.sêeT ø£èwüíj·T´
Á|üD≤[ø± s¡÷|üø£\Œq ø=s¡≈£î e]ÿ+>¥ Á>∑÷|t
13. 1976 düe÷C≤_Ûeè~∆ eT]j·TT |ü+#êj·Tr sêCŸô|’ ø£$T{° leT‹ <äj·÷#·÷uÒ

uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ ô|ò&És¡˝Ÿ eédüú ` 1990 es¡≈£î
πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«+

sêhÁ|üuÛÑT‘·«+

õ˝≤¢

u≤¢ø˘ / ‘ê\÷ø±

Á>±eT+
73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ ` 1992 ` #·≥º ÁbÕeTTK´‘·

á ø±s¡D≤\ e\¢ 1989˝À sêJyé >±+BÛ Á|üuÛÑT‘·«+ |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú |ü{Ïwü˜‘·¬ø’ 64e sêC≤´+>∑ dües¡D
_\T¢qT ˝Àø˘ düuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. nsTT‘˚ á _\T¢ (nø√ºãsY 15) sê»´düuÛÑ˝À ÄyÓ÷~+|üã&Éì ø±s¡D+>± neT\T˝ÀøÏ
sê˝Ò<äT ‘·<äT|ü] |æ.$. qs¡dæ+Vü‰sêe⁄>±] Vü≤j·÷+˝À 1992 ˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüúqT n_Ûeè~∆
|üs¡∫, <˚X¯eT+‘ê ˇπøs¡ø£yÓTÆq eédüú @sêŒ≥Tø√dü+ kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\Hê eédüú≈£î sêC≤´+>∑ ã<ä∆‘· ø£*Œ+#·{≤ìøÏ 73, 74
e sêC≤´+>∑ dües¡D\≈£î Áoø±s¡+ #·T≥º>± &çX¯+ãsY 22q _\T¢ ÄyÓ÷~+#·ã&çq$.73e sêC≤´+>∑ dües¡D Á>±MTD kÕúìø£
dü+düú\≈£î, 74e sêC≤´+>∑ dües¡D |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\≈£î dü+ã+~Û+∫q$. 74e sêC≤´+>∑ dües¡D 1.6.1993 qT+&ç
neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. 73e sêC≤´+>∑ dües¡D Á|üy˚X¯ô|{Ïºq|ü⁄Œ&ÉT sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T ‘·eT n~Ûø±sê\T Vü≤]+#·T≈£îb˛‘êsTT
n+≥÷ nuÛÑ´+‘·s¡+ e´ø£Ô+ #˚XÊsTT. nH˚ø£ nes√<Ûë\T <ë{Ï, nH˚ø£ e÷s¡TŒ\‘√ 73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ ∫es¡≈£î
24`4`93 qT+&ç neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~. |üs¡ékÕq+>± sêC≤´+>∑+˝À 9.9m $uÛ≤>±\T n<äq+>± #˚s¡Ãã&çHêsTT. kÕúìø£
dü+düú\≈£î #Ó+~q 9e $uÛ≤>∑+˝À Ä]ºø£˝Ÿ 243≈£î n<äq+>± 243 m qT+&ç 243 »&éõ es¡≈£î #˚s¡Ã&É+ »]–+~. Ç+<äT˝À
Ä]ºø£˝Ÿ 243m qT+&ç 243z es¡≈£î |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î dü+ã+~Û+∫q yÓTT‘·Ô+ 15 Ä]ºø£˝Ÿ‡ ñHêïsTT. sêC≤´+>∑+˝À
11e ôw&É÷´\TqT n<äq+>± #˚s¡Tdü÷Ô |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î n~Ûø±sê\qT ã<ä˝≤sTT+#·e\dæq 29 n+XÊ\qT Ä
ôw&É÷´\T˝À ‘Ó*j·TCÒj·T&É+ »]–+~.
73 e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú˝À e∫Ãq Á|ü<Ûëq e÷s¡TŒ\T :

Áø£eTdü+K´ Ä]ºø£˝Ÿ dü+K´ $es¡D
1. 243m |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú\≈£î Á>±eTdüuÛÑqT |ü⁄Hê~sêsTT>± á #·≥º+ |ü]>∑DÏ+∫+~.
Á>±eT+˝Àì z≥s¡¢ C≤_‘ê˝À qyÓ÷<äT nsTTq ejÓ÷»qT\T n+<äs¡÷ Á>±eT düuÛÑ≈£î
düuÛÑT´\T>± eéVü≤]kÕÔs¡T. sêh XÊdüqdüuÛÑ ìsê∆]+∫q $<Ûä+>± Á>±eTdüuÛÑ Á>±eT
kÕúsTT˝À $<ÛäT\qT ìs¡«Væ≤düTÔ+~.

2. 243_ á #·≥º+ eT÷&É+#Ó\ |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüúqT nq>± Á>±eTkÕúsTT˝À Á>±eT
|ü+#êj·Tr, eT+&É\ kÕúsTT˝À eT+&É\ |ü+#êj·Tr, õ˝≤¢ kÕúsTT˝À õ˝≤¢ |ü]wü‘Y @
sêŒ≥T≈£î yÓdüT\Tu≤≥T ø£*Œ+∫+~. ô|’>± á #·≥º+ <˚X¯yê´|üÔ+>± |ü+#êsTTrsêCŸ
eédüú\ @sêŒ≥T˝À @ø£s¡÷|ü‘·qT Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. ø±˙ sêh »HêuÛ≤ 20\ø£å\ ø£Hêï
‘·≈£îÿe ñqï|ü⁄Œ&ÉT Ä sêÁcÕº\T eT<Ûä´ kÕúsTT (eT+&É\+ / u≤¢ø˘ kÕúsTT) |ü+#êsTTr
eédüúqT @sêŒ≥T #˚j·÷*‡q nedüs¡+˝Ò<äT.
3 243dæ Á>±eT, eT+&É\ eT]j·TT õ˝≤¢ kÕúsTT eédüú\ düuÛÑT´\+<äs¡÷ Á|ü»\ #˚‘· Á|ü‘·´ø£å+>±
mqTïø√ã&Ü*. ø±˙ eT+&É\/ u≤¢ø˘, õ˝≤¢ kÕúsTT˝Àì |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\
n<Ûä´≈£åî\T |üs√ø£å |ü<ä›‹˝À nq>± mìï¬ø’q düuÛÑT´\˝À ˇ≈£s¡T, mìï¬ø’q düuÛÑT´\ <ë«sê
mqTïø√ã&Ü*.
4 243&ç á #·≥+º Á|üø±s¡+ Á|ür kÕúsTT |ü+#êj·Tr\˝À Ä ÁbÕ+‘· »HêuÛ≤ ÁbÕ‹|ü~ø£q ôw&É÷´˝Ÿ¶
≈£î˝≤\T, ‘Ó>∑\ yê]øÏ ø=ìï kÕúHê\qT ]»sY« #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. á #·≥º+ yÓTT‘·Ô+
kÕúHê\˝À 1/3e e+‘·T eTVæ≤fi¯\≈£î (ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T, ‘Ó>∑\≈£î #Ó+~q eTVæ≤fi¯\‘√)
]»πs«wüqq¢ T ø£*Œ+∫+~. n+‘˚>±ø£ dü+ã+~Û‘· sêh XÊdüq düu\ÑÛ T eT÷&ÉT kÕúsTT\˝Àì
|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú $uÛ≤>±\ n<Ûä´≈£åî\ kÕúHê\˝À ≈£L&Ü ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T, ‘Ó>∑\T
eT]j·TT eTVæ≤fi¯\≈£î ]»πs«wüqT¢ ø£*Œ+#ê*. á #·≥º+ sêh XÊdüq düuÛÑ≈£î yÓqTø£ã&çq
esêZ\ yê] ø√dü+ ≈£L&Ü |ü+#êsTTrsêCŸ eédüú˝À ]»πs«wüqT¢ ø£*Œ+#˚ n~Ûø±sêìï
Ç∫Ã+~.
5 243Ç á #·≥+º |ü+#êj·TrsêCŸ eédü\ú |ü<Mä ø±˝≤ìï 5 dü+‘·‡sê\T>± ìs¡sí TT+∫+~. ø±˙
yê{Ï |ü<äM ø±\+ eTT–j·Tø£ eTT+<˚ (5dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄) ≈£L&Ü s¡<äT› #˚j·Te#·TÃ.
n˝≤ s¡<äT› #˚j·Tã&çq≥¢sTT‘˚ s¡<äT› nsTTq ‘˚~ qT+∫ Äs¡T e÷kÕ\˝À|ü⁄ mìïø£\T
»]|æ+#ê*.
6 243m|òt ˇø£ e´øÏÔ |ü+#êj·Tr düuÛÑT´&ÉT (m) dü+ã+~Û‘· sêh XÊdüqdüuÛÑ mìïø£\qT<˚›•+∫
Ä ø±\+˝À ÄeT\T˝À ñqï #·≥º+, ˝Ò<ë (_) sêh XÊdüqdüuÛÑ #˚dæq @<Ó’q #·≥º+
<ë«sê nqs¡TΩ&ç>± ìs¡ísTT+#· ã&çq|ü⁄Œ&ÉT nqs¡TΩ&ÉT ne⁄‘ê&ÉT. ø±˙ @ e´øÏÔ nsTTq
25 dü+ˆˆ˝À|ü⁄ ej·TdüT‡ ø£*– ñHêï&ÉH˚ ø±s¡D+>± nqs¡TΩ&ç>± Á|üø£{Ï+#·≈£L&É<äT.
m+<äTø£+fÒ 21 dü+ˆˆ ej·TdüT‡ ñqï Á|ür e´øÏÔ |ü+#êj·Tr mìïø£≈£î ns¡TΩ&˚ n+‘˚>±ø£
nqs¡Ω‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\˙ï sêh XÊdüqdüuÛÑ ìsê∆]+∫q eédüú≈£î ¬s|òüsY
#˚j·Tã&É‘êsTT.
7 243 õ sêh XÊdüqdüuÛÑ |ü+#êj·Tr\T dü«|ü]bÕ\q dü+düú\T>± ø=qkÕ>∑T≥≈£î ø±e\dæq
n~Ûø±sê\qT eT]j·TT $<ÛäT\qT ø£*Œ+#·e#·TÃqT. ÁøÏ+<ä ù|s=ÿqã&çq n+XÊ\≈£î
dü+ã+~Û+∫ |ü+#êj·Tr\≈£î nqT>∑TD+>± n~Ûø±sê\qT eT]j·TT u≤<Ûä´‘·\qT ã~©
#˚j·Te#·TÃqT. n$ (m) Ä]∆ø±_Ûeè~∆ eT]j·TT kÕe÷õø£ Hê´j·÷ìøÏ nedüs¡yÓTÆq
Á|üD≤[ø£\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+. (_) Ä]∆ø±_Ûeè~∆ eT]j·TT kÕe÷õø£ Hê´j·÷ìøÏ
dü+ã+~Û+∫q |ü<∏äø±\ neT\T, M{Ï˝À 11e ôw&É÷´˝Ÿ˝Àì C≤_‘ê˝À bı+<äT|ü]∫q
29 n+XÊ\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT.

8 243ôV≤#Y sêh XÊdüqdüuÛÑ (m) |ü+#êj·Tr\≈£î |üqTï\T, &É÷´{°\T eT]j·TT |ò”E\qT $~Û+∫,
edü÷\T #˚dæ düeT≈£Ls¡TÃ≈£îH˚ n~Ûø±s¡+ ø£*Œ+#·e#·TÃqT. _) sêh Á|üuÛÑT‘·«+ $~Û+∫
eT]j·TT edü÷\T #˚ùd |üqTï\T, &É÷´{°\T eT]j·TT |ò”E\qT |ü+#êsTTr\≈£î
πø{≤sTT+#·e#·TÃqT. (dæ) sêh dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç düVü‰j·T+ ø=s¡≈£î ì<ÛäT\qT
(grants-in-aid) |ü+#êsTTr\≈£î #˚≈£Ls¡Ã e#·TÃqT eT]j·TT (&ç) |ü+#êj·Tr\≈£î
düeT≈£Lπs ì<ÛäT\qT »eT#˚j·TT≥≈£î ˇø£ ì~Ûì @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃqT.
9 243◊ sêh+˝Àì |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú Ä]∆ø£ |ü]dæú‘·T\qT düMTøÏå+#·{≤ìøÏ >∑es¡ïsY Á|ü‹ 5
dü+ˆˆ \≈£î ˇø£kÕ] ˇø£ Ä]∆ø£ dü+|òü÷ìï ìj·T$TkÕÔs¡T. á dü+|òüT+ ~>∑Te $wüj·÷\
ô|’ >∑es¡ïs¡T≈£î dæbòÕs¡düT #˚düTÔ+~. 1. ø£≥Tºã&ç ñ+&Ü*‡q ìj·TeTìã+<Ûäq\T.
(m) sêh+ $~Û+#˚ |üqTï\T, &É÷´{°\T eT]j·TT |ò”E\ <ë«sê düeT≈£Lπs ìø£s¡
Ä<ëj·÷ìï sêh+ eT]j·TT |ü+#êsTTr\ eT<Û´ä |ü+|æD° (_). |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü\ú ≈£î
n|ü Œ –+#· < ä * Ãq |ò ” E \T, |ü q Tï\T eT]j· T T &É ÷ ´{° \ qT ìs¡ í s TT+#· & É + .
(dæ). sêh dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç |ü+#êsTTr\≈£î eT+ps¡T #˚ùd düVü‰j·T Á>±+≥T¢.
2. |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\ Ä]úø£ |ü]dæú‹ì yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq #·s¡´\T.
3. |ü+#êsTTrsêCŸ eédü\ú Ä]∆ø£ |ü]|ü⁄wæøº √dü+ >∑es¡ïsY #˚‘· ]|òsü Y #˚jT· ã&çq @ Ç‘·s¡
$wüj·÷˝…’Hê. Ä]∆ø£ dü+|òüT+ jÓTTø£ÿ ìsêàD≤ìï düuÛÑT´\ ns¡Ω‘·\T, ìj·Te÷ø£+ yÓTT<ä˝…’q
yê{Ïì sêh XÊdüqdüuÛÑ ìsê∆]düTÔ+~. á dü+|òüT+ ìy˚~ø£\T eT]j·TT dæbòÕs¡düT\qT
sêh >∑es¡ïsY <ë«sê XÊdüqdüuÛÑ≈£î düeT]Œ+#ê*‡ ñ+≥T+~. πø+Á<ä Ä]∆ø£dü+|òüT+ Äj·÷
sêÁcÕº\ Ä]∆ø£ dü+|òü÷\ dü÷#·q\ Ä<Ûës¡+>± sêh dü+|òüT{Ï‘· ì~Û qT+&ç sêh+˝Àì
kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î ì<ÛäT\T πø{≤sTT+#ê*‡+~>± ø√s¡e#·TÃ.
10 243C… |ü+#êj·Tr\ U≤‘ê\ ìs¡«Vü≤D eT]j·TT yê{Ï Ä&ç{Ÿ >∑T]+∫ sêh XÊdüqdüuÛÑ ìj·TeT
ìã+<Ûäq\qT s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
11 243¬ø |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü\ú mìïø£\ ìs¡«Vü≤D ø√dü+ z≥s¡¢ C≤_‘ê ‘·j÷· Ø, e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£‘«· +,
|üs¡ý˚ø£åD eT]j·TT ìj·T+Á‘·D u≤<Ûä´‘·\qT sêh mìïø£\ dü+|òü÷ìøÏ n|üŒ–+#ê*.
á mìïø£\ dü+|òü÷ìøÏ ø£$TwüqsY sêh >∑es¡ïsY #˚‘· ìj·T$T+#·ã&É‘ês¡T. n‘·ì
|ü<äMø±\+, J‘·uÛÑ‘ê´\T yÓTT<ä˝…’qe˙ï sêh >∑es¡ïsY ìsê∆]kÕÔs¡T. sêh ôV’≤ø√s¡Tº
Hê´j·T eT÷]Ôì |ü<ä$ qT+&ç ‘=\–+#·&ÜìøÏ bÕ{Ï+#˚ ìj·TeT ìã+<Ûäq\T mìïø£\
ø£$TwüqsYqT |ü<äM#·T´‘·T&çì #˚j·T&ÜìøÏ e]ÔkÕÔsTT. ø£$TwüqsYqT ìj·T$T+∫q
‘·sê«‘· n‘·qT |ü<ä$˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT ‘·q≈£î qwüº+ »]π> $<Ûä+>± düØ«düT ø£+&ûwüq¢qT
e÷s¡Ãsê<äT. |ü+#êsTTr mìïø£\ ø√dü+ sêh XÊdüq düuÛÑ ìj·TeT ìã+<Ûäq\qT
s¡÷bı+~+#·TqT.
12 243m˝Ÿ 73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·{≤ºìï øπ +Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î ≈£L&Ü e]Ô+|ü #˚j÷· \ì uÛ≤s¡‘·
sêh|ü‹ Ä<˚•+#·e#·TÃ. n+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\≈£î
nedüs¡yÓTÆq dü÷#·q\T #˚j·Te#·TÃ
13 243myéT á #·≥+º »eT÷àø±oàsY, Hê>±˝≤+&é, y˚T|ò÷ü \j·T eT]j·TT $TCÀs¡+ sêÁcÕº\≈£î eT]j·TT
ø=ìï ÁbÕ+‘ê\≈£î e]Ô+#·<äT. á ÁbÕ+‘ê\T (m) sêÁcÕº\˝Àì ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\T eT]

j·TT –]»q ÁbÕ+‘ê\T (_) eTDÏ|üPsY˝Àì ø=+&É ÁbÕ+‘·+ á ÁbÕ+‘êìøÏ õ˝≤¢ øöì‡˝Ÿ
@sêŒ≥T #˚j·Tã&ç+~. eT]j·TT. (dæ) |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝Àì &Ü]®*+>¥ õ˝≤¢ >=sêÿVæ≤˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ Ç+‘·≈£î eTT+<˚ ñ+~. nsTT‘˚ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ á #·≥º+˝À ‘·qT uÛ≤$+∫q
e÷s¡TŒ\T #˚s¡TŒ\‘√ ìã+<Ûäq\qT ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î $düÔ]+|ü #˚j·Te#·TÃ. á
ìã+<Ûäq\ (ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î $düÔs¡D) #·≥º+ µµ 1996 qT s¡÷bı+~+∫+~.
14 243mHé 73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq ‘˚~ qT+&ç dü]>±Z ˇø£ dü+e‘·‡s¡+
es¡≈£î n+‘·≈£î eTT+<äTqï sêh |ü+#êj·TrsêCŸ #·{≤º\T ø=qkÕ>∑T‘êsTT. nq>±
sêÁcÕº\T 24 @Á|æ˝Ÿ 1993 qT+&ç ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ˝À|ü\ q÷‘·q #·{≤º\qT
s¡÷bı+~+#·Tø√yê*‡ ñ+≥T+~. ø±ì ø±ì á #·≥º+ neT\T˝ÀøÏ sêø£ |üPs¡«+
@sêŒf…Æq |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\T yê{Ï |ü<äMø±\+ |üP]Ô nj˚T´+‘· es¡≈£î
ø=qkÕ>∑T‘êsTT. sêhÁ|üuÛÑT‘·«+ yê{Ïì s¡<äT› #˚j·÷\qT≈£î+fÒ ‘·|üŒ s¡<äT› ø±e⁄. 73e
sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq ‘·sê«‘· #ê˝≤ sêhÁ|üuÛÑT‘ê«\T á ìj·TeT
ìã+<Ûäq\≈£î nqT>∑TD+>± 1993`94\ eT<Ûä´ #·{≤º\qT s¡÷bı+~+#êsTT.
15 243z á #·≥º+ |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú˝À mìïø£\≈£î dü+ã+~Û+∫q eéVü‰sê˝À ø√s¡Tº\
CÀø±´ìï ìùw~Û+∫+~. á #·≥º+ ìjÓ÷»ø£esêZ\ |ü⁄qsYeéd”úø£s¡D ˝Òø£ Ä
ìjÓ÷»ø£esêZ\≈£î d”≥¢qT πø{≤sTT+#·&Üìï @ Hê´j·TkÕúq+ Á|ü•ï+#·≈£L&É<äT. nsTT‘˚
mìïø£\ $yê<ë\ $#ês¡D ì$T‘·Ô+ XÊdüqdüuÛÑ#˚ Á|ü‘˚´ø£+>± @sêŒ≥T ø±ã&˚ Ä<Ûë]{Ï
eTT+<äT |æ{°wüHéqT <ëK\T #˚düTø√e#·TÃ.
Á|üdüTÔ‘·+ |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\˝À eTVæ≤fi¯\≈£î 50% ]»πs«wüqT¢ ø£*ŒdüTÔqï sêÁcÕº\T
nkÕ‡+, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ (2013), ;Vü‰sY, #Û·rdt|òüT&é, >∑T»sê‘Y, Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ— C≤s¡â+&é, πøs¡fi¯, ø£sêí≥ø£, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ,
eTVü‰sêh, ˇ]kÕ‡, sêCkÕúHé, dæøÏÿ+, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ‘Ó\+>±D, Á‹|ü⁄s¡, ñ‘·ÔsêK+&é, |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ. ~.24`11`2016
Hê{ÏøÏ <˚X¯ yê´|üÔ+>± e⁄qï Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\˝À13.45 \ø£å\ eTVæ≤fi¯\ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\T (46.14%) e⁄Hêïs¡T.
|ü<äø=+&Ée ôw&É÷´˝Ÿ : |ü<äø=+&Ée ôw&É÷´˝Ÿ˝À |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\T ìs¡«Væ≤+#ê*‡q 29 $<ÛäT\
qT bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–+~. á 29 n+XÊ\qT dü÷ú\+>± #·÷dæq|ü⁄&ÉT düVü≤»eqs¡T\T, e÷qeeqs¡T\ n_Ûeè~∆, ñbÕ~Û
ø£\Œq, dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\T eT]j·TT eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø£\Œq≈£î dü+ã+~Û+∫q$>± >∑eTì+#·e#·TÃ. á ø±s¡D+>± yÓTT‘·Ô+
29 n+XÊ\qT 5 eTTKýÓTÆq uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+∫ ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£˝À bı+<äT|üs¡#·ã&çq$.
düÁø£+eK´ T
$es¡
D
1. eékÕj·T+ ` eékÕj·T $düÔs¡D

2. uÛÑ÷$T n_Ûeè~∆ ` uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ neT\T, uÛÑ÷eTT\ @ø°ø£s¡D, uÛÑ÷kÕs¡ s¡ø£åD
3. ∫qï ‘·s¡Vü≤ ˙{Ï bÕs¡T<ä\, ˙{Ï ìs¡«Vü≤D, ˙{Ï yê\T n_Ûeè~∆
1 düVü≤» eqs¡T\ n_Ûeè~∆ 4. |üX¯óq+es¡∆q , bÕ&ç |ü]ÁX¯eT, ø√fi¯fl |ü]ÁX¯eT
5. eT‘·‡´ |ü]ÁX¯eT
6. kÕe÷õø£ n&Ée⁄\T, ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·T≥
7. dü+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ Ç+<Ûäq eqs¡T\T

1. Ç+<ÛäqeTT ` |üX¯ó Á>±düeTT
2. $<ä´ ` ÁbÕ<∏ä$Tø£, ôdø£+&ÉØ bÕsƒ¡XÊ\\‘√ düVü‰
3. kÕ+πø‹ø£ •ø£åD ` eè‹Ô |üs¡yÓTÆq $<ä´
2 e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~∆ 4. ejÓ÷»q $<ä´ ` nìj·T‘· $<ä´
5. Á>∑+<∏ë\j·÷\T
6. kÕ+düèÿ‹ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T
7. ÄdüT|üÁ‘·T\T ` ÁbÕ<∏ä$Tø£ ns√>∑´ πø+Á<ë\T, &çdüŒq‡Ø\‘√ düVü‰ Äs√>∑´+, bÕ]X¯ó<Ûä´+
1. ∫\¢s¡ n≥M ñ‘·Œ‘·TÔ\T
3 2. \|òüTT |ü]ÁX¯eT\T, ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·T≥
ñbÕ~Û ø£\Œq ø±s¡´Áø£e÷\T 3. U≤B eT]j·TT Á>±MTD ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT
4. e÷¬sÿ≥T¢ ` ùde\T
1. <ë]Á<ä´ ìs¡÷à\Hê ø±s¡´Áø£e÷\T
2. ≈£î≥T+ã dü+πøåeT+
3. eTVæ≤fi≤ ` •X¯ó nuÛÑT´<äj·T+
4. kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT+
4 dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\T 5. ã\V”≤q esêZ\ dü+πøåeT+ èTTK´+>± ôw&É÷´\T ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´\T ‘Ó>∑\ dü+πøåeT+
6. Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú
7. s√&ÉT¢ , ø£\«s¡Tº\T , e+‘Óq\T, ø±\«\T, »\e÷sêZ\T eT]j·TT
Ç‘·s¡ ø£eT÷´ìπøwüHé $<ÛëHê\T.
1. Á>±MTD >∑èVü≤ ìsêàD+
5 2. eT+∫˙{Ï düs¡|òüsê
eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø£\Œq 3. Á>±MTD $<äT´B›ø£s¡D ` |ü+|æD°
4. kÕe÷õø£ ÄdüTÔ\ ìs¡«Vü≤D
‘·|üŒìdü] dü«#·Ã¤+<ä+>± bÕ{Ï+#ê*‡q ìã+<Ûäq\T :

Ç|ü⁄Œ&ÉT eTq+ 73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ ˝Ò<ë sêC≤´+>∑+˝Àì 9e $uÛ≤>∑+˝À |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\T
‘·|üŒìdü]>± eT]j·TT dü«#·Ã¤+<ä+>± bÕ{Ï+#·e*‡q ìã+<Ûäq\qT >∑T]Ô+#· uÀ‘·THêï+.
m) ‘·|üŒìdü]>± bÕ{Ï+#ê*‡q n+XÊ\T
1. ˇø£ Á>±e÷ìøÏ ˝Ò<ë düeTT<ëj·÷ìøÏ, Á>±eT düuÛÑ \qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+.
2. Á>±eT, eT<Ûä´+‘·s¡ eT]j·TT õ˝≤¢ kÕúsTT\˝À |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+.
3. nìï kÕúsTT\˝À >∑\ |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú kÕúHê\≈£î Á|ü‘·´ø£å mìïø£\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+.
4. |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\ n<Ûä´ø£å kÕúHê\≈£î |üs√ø£å mìïø£\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+.
5. |ü+#êj·Tr\ mìïø£\˝À ì\ã&É{≤ìøÏ ø£˙dü ejÓ÷ |ü]$T‹ 21 dü+ˆˆ\T
6. nìï n+#Ó\˝À |ü+#êj·Tr düuÛÑT´\T, n<Ûä´≈£åî\˝À md”‡, md”º\≈£î yê] yê] »HêuÛ≤ Á|üø±s¡+ d”≥¢qT ]»s¡T« #˚j·T&É+
7. |ü+#êj·Tr\˝À yÓTT‘·Ô+ d”≥¢˝À 1/3 d”≥T¢ eTVæ≤fi¯\≈£î ]»πs«wüHé ø£*Œ+#·&É+.

8. nìï kÕúsTT\ eédüú\ |ü<äMø±\+ 5dü+ˆˆ\, Á|ür 5dü+ˆˆ\≈£î mìïø£\qT ìs¡«Væ≤+#ê*, ˇø£ y˚fi¯ eT<Ûä´˝À
s¡<ä›sTT‘˚ ‹]– Äs¡T e÷kÕ\˝À mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
9. |ü+#êj·TrsêCŸ dü+|òü÷\≈£î mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ ˇø£ mìïø£\ dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T #˚j·T&É+.
10.|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\ Ä]∆ø£ kÕúsTTì düMTø£å #˚j·T&ÜìøÏ Á|ür 5dü+ˆˆ\≈£î ˇø£kÕ] >∑es¡ïsY sêh Ä]∆ø£
dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~.
_) dü«#·Ã¤+<ä+>± bÕ{Ï+#ê*‡q n+XÊ\T :
1. |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú˝Àì $$<Ûä kÕúsTT\˝À dü+ã+~Û‘· ìjÓ÷»ø£es¡Z XÊdüq düuÛÑT´\≈£î eT]j·TT bÕs¡¢yÓT+{Ÿ
düuÛÑT´\≈£î (ñuÛÑj·TdüuÛÑ\T) kÕúq+ ø£*Œ+#·&É+
2. yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\≈£î |ü+#êj·Tr\˝À d”≥T¢ (düuÛÑT´\ eT]j·TT n<Ûä´≈£åî\) ]»πs«wüHé ø£*Œ+#·&É+.
3. kÕúìø£ dü«Á|üuÛÑT‘ê«\T>± |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î yê{Ï $<ÛäT\ ìs¡«Vü≤D≈£î nedüs¡yÓTÆq n~Ûø±sê\T Çe«&É+
(dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ôì ø£*Œ+#·&É+)
4. 11e ôw&É÷´˝Ÿ˝À bı+<äT|ü]∫q 29 $<ÛäT\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ eT]j·TT Ä]∆ø±_Ûeè~∆, kÕe÷õø£ Hê´j·÷ìøÏ
nedüs¡yÓTÆq Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#˚ n~Ûø±sê\qT u≤<Ûä´‘·\qT <ä‘·Ô+ #˚j·T&É+.
5. |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î |üqTï\T, |ò”E\T eT]j·TT ˝…M\T edü÷\T #˚düT≈£îH˚ n~Ûø±sêìïe«&É+.
73e sêC≤´+>∑ dües¡D Á|üø±s¡+ Ç|üŒ{Ï es¡≈£î <˚X¯+˝Àì sêÁcÕº\T |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î 29n+XÊ\ô|’
ã<ä˝≤sTT+∫q n~Ûø±sê\T, $<ÛäT\T eT]j·TT ñ<√´>∑T\ $esê\T nHÓø£®sY ` 1˝À #·÷|ü&ÉyÓTÆq~.
73,74 sêC´+>∑ dües¡D ‘·s¡yê‘· eédüú dü«s¡÷|ü+

πø+Á<äeTT

sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T


eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé õ˝≤¢ |ü]wü‘Y


eTTì‡|ü˝Ÿ øöì‡˝Ÿ eT+&É\ |ü]wü‘Y


q>∑s¡ |ü+#êj·Tr Á>±eT|ü+#êj·Tr


yês¡T¶ düuÛÑ Á>±eT düuÛÑ

–]»q ÁbÕ+‘ê\≈£î dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø£*–q øöì‡˝Ÿ‡
|ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ, ;Vü‰sY, »eTTà ø±oàsY eT]j·TT nkÕ‡+˝Àì ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~∆ á øöì‡˝Ÿ‡
@sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü¶sTT. ø±˙ yê{Ïì ≈£L&Ü #·≥ºã<ä∆yÓTÆq kÕúìø£ dü+düú\T ñHêïsTT.

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕúìø£ dü+düú\ dü«s¡÷|ü+
5e ôw&É÷´\T ÁbÕ+‘ê\T 6e ôw&É÷´\T ÁbÕ+‘ê\T sêh #·{≤º\ ø£qT>∑TD+>±
|ü+#êj·Tr\T 10 sêÁcÕº\˝À bÕøÏåø£ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq Ç‘·s¡
ÁbÕ+‘ê\T nkÕ‡+, $TCÀsê+ eédüú\T
q>∑s¡bÕ\ø£ dü+düú\T Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, #Û·rÔdt|òüT&é, Á‹|ü⁄s¡, sêÁcÕº\˝Àì eTDÏ|üPsY˝Àì
29 sêÁcÕº\T eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, sê»kÕúHé, ÁbÕ+‘ê\T ø=+&ÉÁbÕ+‘ê\T
7 πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ, C≤s¡â+&é, Hê>±˝≤+&é
eTVü‰sêh, >∑T»sê‘Y, >∑Tsêâ Væ≤˝Ÿ øöì‡˝Ÿ‡
ˇ]kÕ‡, ‘Ó\+>±D »eTTà ø±oàsY
|üsêés¡D+>± düTìï‘·yÓTÆq ˝Ò<ë eqs¡T\T |ü⁄wüÿ\+>± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\˝À $_ÛqïyÓTÆq kÕúìø£ dü+düú\T ì]à+#·ã&çq$.
ôw&É÷´\T¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î |ü+#êsTTr\ $düÔs¡D #·≥º+ (PESA) : 1996

sêC≤´+>∑+˝Àì 9e $uÛ≤>∑+˝À ù|s=ÿqã&çq n+XÊ\T 5e ôw&É÷´˝Ÿ˝Àì ÁbÕ+‘ê\≈£î e]Ô+#·e⁄.
Á|üdüTÔ‘·+ 10 sêÁcÕº\˝À 5e ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\THêïsTT. Ç$. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, #·rÔdt>∑&Ûé, >∑T»sê‘Y, Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ,
C≤s¡â+&é, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, eTVü‰sêh, ˇ&çXÊ, sê»kÕúHé eT]j·TT ‘Ó\+>±D. á 10 sêÁwüº\T PESA #·{≤ºìøÏÏ nqT>∑TD+>±
yê{Ï |ü+#êj·TrsêCŸ #·{≤º\qT düe]+#êsTT.
Á>±eT+ ` ìs¡«#·q+
|”kÕ #·≥º+ Á|üø±s¡+ Á>±eT+ n+fÒ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê˝À¢ì Ä#ês¡, kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT bÕ{ÏdüTÔqï düe÷»+
ìedæ+#˚ Äyêdü ÁbÕ+‘·+ (Vü‰´_fÒwHü )é ˝Ò<ë Äyêdü ÁbÕ+‘ê\ düeTT<ëj·TeTT ˝Ò<ë •yês¡T ÁbÕ+‘·+ (Vü‰y˚T{¢ Ÿ)\
qT Á>±eT+ nqe#·TÃ.
#·≥º+ jÓTTø£ÿ ñ<˚›XÊ´\T :
PESA #·≥º+jÓTTø£ÿ ñ<˚›XÊ´\T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT:
1. sêC≤´+>∑+˝Àì 9e uÛ≤>∑+˝À |ü+#êj·Tr\≈£î dü+ã+~Û+∫ bı+<äT|ü]∫q n+XÊ\qT ôw&É÷´˝Ÿ ÁbÕ+‘ê\≈£î
ø=~› e÷s¡TŒ\‘√ e]Ô+|ü#˚j·T&É+.
2. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ »HêuÛ≤ ≈£L≥$TøÏ dü«j·T+ bÕ\q neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É+.
3. uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á|üC≤kÕ«$Tø£ $<Ûëq+ <ë«sê Á>±eT |ü]bÕ\qqT ø=qkÕπ>˝≤ #·÷&É&É+ eT]j·TT Á>±eTdüuÛÑqT nìï
ø±s¡´Áø£e÷\≈£î πø+Á<ä+>± #˚j·T&É+.
4. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ yê] kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ Ä#êsê\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&˚ bÕ\Hê ø±s¡´#·{≤ºìï s¡÷bı+~+#·&É+.
5. ôw&É÷´˝Ÿ¶ düe÷»+ jÓTTø£ÿ kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT, Ä#êsê\qT |ü]s¡øÏå+#·&É+.
6. $$<Ûä kÕúsTT\˝Àì |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\≈£î ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ nedüsê\≈£î nqT≈£L\yÓTÆq $<Ûä+>±
eéVü≤]+#·{≤ìøÏ n~Ûø±sê\qT ø£*Œ+#·&É+.

7. ô|’ kÕúsTT˝Àì |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\T ÁøÏ+~ kÕúsTT\˝Àì eédüú\T eTTK´+>± Á>±eT düuÛÑ\ n~Ûø±sê\qT
#˚õøÏÿ+#·Tø√≈£î+&Ü ìs√~Û+#·&É+.
#·≥º+ jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\T
PESA #·≥º+ jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\T (ìã+<Ûäq\T) á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.
1. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\˝Àì |ü+#êj·TrsêCŸ ø√dü+ s¡÷bı+~+#˚ sêh XÊdüHê\T, kÕ+Á|ü<ësTTø£ #·{≤º\T, kÕe÷õø£
eT]j·TT eT‘·|üs¡yÓTÆq n\yê≥T¢ kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ ìs¡«Vü≤D eT]j·TT kÕe÷õø£ eqs¡T\T yÓTT<ä˝…’q yê{ÏøÏ nqT>∑TD+>±
ñ+&Ü*.
2. kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ Á>±eT+ ø=ìï ìyêkÕ\T ˝Ò<ë ø=ìï ìyêkÕ\ düeTT<ëj·T+ ˝Ò<ë ø=ìï ≈£îÁ>±e÷\ düeTT<ëj·T+‘√
≈£L&ç ñ+&ç, kÕ+Á|ü<ëj·÷\T, Ä#êsê\≈£î nqT>∑TD+>± Ä Á>±eT eéVü‰sê\qT dü«j·T+>± ìs¡«Væ≤+#·T≈£î+≥T+~.
3. Á|ür Á>±eT+ Ä Á>±eT|ü+#êj·Tr z≥s¡¢ C≤_‘ê˝À ù|s¡T qyÓ÷<äT #˚düT≈£îqï z≥s¡¢+<ä]‘√ ≈£L&çq ˇø£ Á>±eT
düuÛÑqT ø£*Z ñ+&Ü*.
4. Á|ür Á>±eTdüuÛÑ Á|ü»\ Á>±eT kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT, Ä#êsê\qT, kÕ+düèÿ‹ø£ >∑T]Ô+|ü⁄qT düe÷» eqs¡T\≈£î |ü]
s¡øÏå+#·T≈£îH˚ kÕeTsê∆´ìï ø£*– ñ+&Ü*.
5. Á|ür Á>±eT düuÛÑ
I) Á>±eT |ü+#êj·Tr˝À kÕe÷õø£ Ä]∆ø£ Á|üD≤[ø£\T, |ü<∏äø±\T yê{Ï s¡÷|üø£\Œq eT]j·TT neT\T≈£î dü+ã+~Û+∫q
$wüj·÷\˝À düeTà‹ì ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
II) ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q eT]j·TT Ç‘·s¡ |ü<∏äø±\ \_∆<ës¡T\qT >∑T]Ô+#ê*.
6. Á>±eTkÕúsTT˝À Á|ü‹ |ü+#êj·Tr Á|üD≤[ø£\T, |ü<∏äø±\ neT\T ø√dü+ ì<ÛäT\ $ìjÓ÷>∑+ ø=s¡≈£î Á>±eTdüuÛÑ
düeTà‹ì bı+<ë*.
7. sêC≤´+>∑+˝Àì 9e uÛ≤>∑+˝À dü÷∫+∫q $<Û+ä >± ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\˝À »HêuÛ≤ ìwüŒ‹¤ Ô Á|üø±s¡+ kÕúHê\qT ]»s¡T«
#˚j·÷* ø±ì ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ yê]øÏ ]»πs«wüHé yÓTT‘·Ô+ kÕúHê˝À¢ 50 XÊ‘êìøÏ ‘·>∑Z ≈£L&É<äT. n+‘˚>±ø£ nìï kÕúsTT\˝Àì
|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\ n<Ûä´ø£å kÕúHêìï ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ yê]øÏ ]»s¡T« #˚j·÷*.
8. u≤¢ø˘ / dü$T‹ eT]j·TT õ˝≤¢ kÕúsTT eédüú\˝À ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ yê] ÁbÕ‹ì<∏ä´+ ˝Òq≥¢sTT‘˚ sêh Á|üuÛÑT‘·«+
ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\≈£î #Ó+~q yê]ì Hê$TH˚{Ÿ #˚j·Te#·TÃ. ø±ì yê] dü+K´ yÓTT‘·Ô+ |ü+#êsTTr\≈£î mìï¬ø’q düuÛÑT´\ dü+K´≈£î
|ü~øÏ ˇø£ e+‘·T≈£î $T+#·sê<äT.
9. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\˝À n_Ûeè~∆ |ü<∏äø±\ ø√dü+ uÛÑ÷$Tì kÕ«BÛq+ #˚düT≈£îH˚ eTT+<äT dü+ã+~Û‘· |ü+#êj·Trì
dü+Á|ü~+#ê* eT]j·TT Ä ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚ yê]øÏ |ü⁄qsêyêdü+ ø£*Œ+#ê*. ø±ì ìC≤ìøÏ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\˝À
#˚|üfÒº ÁbÕC…≈£îº\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq eT]j·TT yê{Ï neT\T $wüj·÷\ düeTq«j·T+ sêh kÕúsTT˝À
ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
10. ôw&É÷´˝Ÿ ÁbÕ+‘ê\˝Àì ∫qï ˙{Ï eqs¡T\T, yê{Ï Á|üD≤[ø£\T eT]j·TT ìs¡«Vü≤DqT ‘·–q |ü+#êj·TrsêCŸ
eédüú\≈£î n|üŒ–+#ê*.
11. ôw&É÷´˝Ÿ ÁbÕ+‘ê\˝Àì >∑qT\qT, Kì» eqs¡T\qT n<Ó›≈£î Ç#˚Ã eTT+<äT ‘·–q kÕúsTT |ü+#êj·Tr ˝Ò<ë Á>±eT
düuÛÑ dæbòÕs¡düT\T ‘·|üŒìdü]. Ä ‘·sê«‘·H˚ yê{ÏøÏ ˝…’ôdqT‡\T C≤Ø #˚j·÷*.
12. n\Œ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Zq >∑qT\T ˝Ò<ë KìC≤\ ‘·e«ø±ìøÏ, sêsTTr\qT y˚\+ <ë«sê eT+ps¡T #˚j·TT≥≈£î
eTT+<ädüTÔ>± Á>±eTdüuÛÑ ˝Ò<ë ‘·–q kÕúsTT |ü+#êsTTr\ dæbòÕs¡düT\T ‘·|üŒìdü]>± ñ+&Ü*.

13. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\˝Àì |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\≈£î kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T>± n$ yê{Ï $<ÛäT\qT ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ
nedüs¡yÓTÆq n~Ûø±sê\qT sêh Á|üuÛÑT‘·« XÊdüHê\ <ë«sê |ü]$T‹ì#˚Ã≥|ü⁄Œ&ÉT Á>±eT düuÛÑ\≈£î Á|ü‘˚´ø£+>± ~>∑Te n~Ûø±sê\
qT Çyê«*.
I) eT‘·TÔ |ü<ësê∆\ $ìjÓ÷>∑+ô|’ ìùw<Ûä+ ˝Ò<ë yê{Ï ñ|üjÓ÷>±ìï Áø£eTãB›ø£]+#˚ n~Ûø±s¡+.
II) dü«\Œ kÕúsTT˝À n≥M ñ‘·Œ‘·TÔ\ô|’ j·÷»e÷q´+.
III) ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷$T ÄÁø£eTDqT ìs√~Û+#ê* eT]j·TT ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛÑ÷$T ÄÁø£eTD≈£î
>∑T¬s’q|ü⁄Œ&ÉT yê{Ïì ‹]– rdüTø√e&ÜìøÏ ‘·–q #·s¡´\T rdüT≈£îH˚ n~Ûø±s¡+.
IV) Á>±MTD e÷¬sÿ≥¢qT ìs¡«Væ≤+#˚ n~Ûø±s¡+
V) ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ yê]øÏ Ç#˚Ã ãTTD≤\ô|’ ìj·T+Á‘·D≤~Ûø±s¡+.
VI) kÕe÷õø£ s¡+>±\˝À eédüú\qT eT]j·TT yê{Ï dæã“+~ì ìj·T+Á‹+#˚ n~Ûø±s¡+.
VII) Áf…Æã˝Ÿ ñ|ü Á|üD≤[ø£\‘√ düVü‰ kÕúìø£ Á|üD≤[ø£\ eqs¡T\ô|’ ìj·T+Á‘·D≤~Ûø±s¡+.
14. Á>±eTdüuÛÑô|’ ø±˙ ˝Ò<ë ~>∑Te |ü+#êj·Tr\ô|’ ø±˙ ñqï‘· kÕúq+˝Àì |ü+#êj·Tr\T n~Ûø±sê\qT eT]j·TT
n~Û|ü‘ê´ìï #·˝≤sTT+#·≈£î+&Ü nedüs¡yÓTÆq s¡ø£åD\qT sêh XÊdüqdüuÛÑ bı+<äT|üs¡#ê*.
15. ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\˝Àì õ˝≤¢ kÕúsTT\˝Àì |ü+#êj·Tr\≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü]bÕ\Hê|üs¡yÓTÆq @sêŒ≥¢qT
s¡÷bı+~+∫q|ü⁄Œ&ÉT sêh XÊdüq düuÛÑ sêC≤´+>∑+ ˝Àì Äs¡e ôw&É÷´˝Ÿ˝Àì |ü<ä∆‹ì nqTdü]+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚j·÷*.
16. @ XÊdüq+˝Àì @ n+X¯yÓTÆHê (ôw&É÷´˝Ÿ ÁbÕ+‘ê\≈£î #Ó+~q |ü+#êj·Tr\≈£î #Ó+~q+‘· es¡≈£î) á #·{≤ºìøÏ
nqT>∑TD+>± ˝Òø£b˛‘˚, Ä XÊdüq+ sêh|ü‹ á #·{≤ºìøÏ nqTeT‹∫Ãq ‘˚B qT+&ç ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À eTT–j·÷*.
ø±˙, Á|üdüTÔ‘·+ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï |ü+#êj·Tr\T sêh XÊdüqdüuÛÑ #˚‘· s¡<äT› #˚j·Tã&ç‘˚ ‘·|üŒ n$ yê{Ï |ü<äMø±\+ es¡≈£î
ñ+{≤sTT.
Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+/ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À ñqï |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\ $esê\T:
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 1. Á>±eT|ü+#êj·Tr 248961
2. eT+&É\ |ü]wü‘Y\T 6603
3. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\T 618
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 1. Á>±eT|ü+#êj·Tr\T 12920
2. eT+&É\ |ü]wü‘Y\T 660
3. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\T 13
|ü+#êj·TrsêCŸ |ü]D≤eTÁø£eT+˝À yÓTÆ\Tsêfi¯ó¢

I. yÓTT<ä{Ï X¯ø£+ |ü+#êsTTr\T
1948 ` 49 uÛ≤s¡‘· sê»ø°j·÷˝À¢ |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ bÕÁ‘·ô|’ sêC≤´+>∑ düuÛÑ˝À #·s¡Ã\T
1950 uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ 26 »qe] qT+&ç neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. ìπs›•ø£ ìj·Te÷\˝À Á>±eT
|ü+#êj·Tr\qT dü«|ü]bÕ\q ÁbÕe÷D≤\T>± ù|s=ÿHêïs¡T. (40e Á|üø£s¡D)
1952 nø√ºãsY 2 qT+&ç düe÷C≤_Ûeè~∆ |ü<∏äø±\ ÁbÕs¡+uÛÑ+
1957 »qe]˝À ã\«+‘·sêjYT yÓTVü≤‘ê ø£$T{° ìj·Te÷ø£+ 24 qes¡+ãsY ø£$T{° ìy˚~ø£ düeTs¡ŒD

1958`60 |ü\T sêÁcÕº\T eT÷&É+#Ó\ |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\ @sêŒ≥T≈£î q÷‘·q |ü+#êj·TrsêCŸ
#·{≤º\qT s¡÷bı+~+#êsTT.
1959 nø√ºãsY 2e yÓTT<ä{Ï‘·s¡+ |ü+#êj·Trì |ü+&ç{Ÿ »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ sê»kÕúHé˝Àì Hê>ösY
õ˝≤¢˝À ÁbÕs¡_Û+#ês¡T. πøs¡fi¯˝À õ˝≤¢ øöì‡˝Ÿ _\T¢qT sêh XÊdüqdüuÛÑ˝À Á|üy˚X¯ô|≥º&É+. Ä
‘·s¡Tyê‘· XÊdüq düuÛÑ s¡<äT› ø±e&É+‘√ _\T¢ M–b˛sTT+~.
1964 ` 67 yÓTT<ä{Ï X¯ø£+ |ü+#êj·Tr\T ø°åDÏ+#·&É+.
II. ¬s+&√ X¯ø£+ |ü+#êj·Tr\ n_Ûeè~∆ eT]j·TT øÏåD‘·
1978 |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ sêh+˝À bÕØº ÁbÕ‹|ü~ø£q pHé 4q mìïø£\ ìs¡«Vü≤D, |ü+#êj·TrsêCŸ
eédüú\≈£î ¬s+&Ée ‘·s¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+. |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú\ |üìrs¡TqT |ü]o*+#·&ÜìøÏ 12
&çôd+ãsY 1977˝À nXÀø˘ yÓTVü≤‘ê n<Ûä´ø£å‘·q ø£$T{° ìj·÷eTø£+. á ø£$T{° 21 Ä>∑düTºq
ìy˚~ø£qT Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫+~.
1983 ø£sêí≥ø££ Á|üuÛÑT‘·«+ ø=‘·Ô |ü+#êj·Tr sêCŸ #·{≤ºìï #˚dæ+~.
1984 1982 ôdô|º+ãsY˝À õ˝≤¢ kÕúsTT Á|üD≤[ø± dü+|òüT+#˚ Vü≤qà+‘·sêe⁄ ø£$T{° ìj·÷eTø£+, á
ø£$T{° y˚T ˝À ìy˚~ø£ düeT]Œ+∫+~.
1985 ø£sêí≥ø££ |ü+#êsTTr sêCŸ #·≥º+ sêh|ü‹#˚ p˝…’˝À ÄyÓ÷~+|üã&ç 14 Ä>∑düTº qT+&ç
neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
1985 25e÷]Ãq Á|üD≤[ø±dü+|òüT+ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ bÕ\Hê eéVü‰sê\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T{≤ìøÏ õ.$.¬ø.
sêe⁄ ø£$T{° ìj·÷eTø£+, ôdô|º+ãsY˝À á ø£$T{° ìy˚~ø£qT Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+∫+~.
1986 |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ eT]j·TT ø£sêí≥ø£ qeTTHêqT nqTdü]dü÷Ô Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·Tr\ #·≥º+
ÄyÓ÷<ä+
1987 ø£sêí≥ø££ »qe]˝À |ü+#êj·Tr mìïø£\qT »]|æ+~.
1990`92 ø£sêí≥ø£˝À |ü+#êj·Tr\T s¡<äT› #˚j·Tã&çq$ eT]j·TT yê{Ïì bÕ\q n~Ûø±s¡T\≈£î n|üŒ–+#ês¡T.
III. |ü+#êj·Tr\≈£î sêC≤´+>∑ |üPs¡«ø£yÓTÆq >∑T]Ô+|ü⁄
1986 j·T˝Ÿ.m+.dæ+|òæT« ø£$T{° 27 qe+ãsY˝À ìy˚~ø£ düeTs¡ŒD, á ìy˚~ø£˝À |ü+#êj·TrsêCŸ
dü+düú\≈£î sêC≤´+>∑ ôVA<ë Çyê«\ì dæbòÕs¡düT
1988 bÕs¡¢yÓT+{Ø dü+Á|ü~+|ü⁄\ dü+|òüT+ |æ.¬ø.‘·T+>∑Hé n<Ûä´ø£å‘·q |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î sêC≤´+>∑
ôVA<ëì#˚Ã $wüj·÷ìï |ü]o*+#·{≤ìøÏ ñ|ü dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T #˚dæ+~.
1989 y˚T 15q 64e sêC≤´+>∑ _\T¢ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À Á|üy˚X¯ô|{ºã&ç+~. á _\T¢ sê»´düuÛÑ˝À 15
nø√ºãsYq M–b˛sTT+~.
1990 65e sê»´+>∑ dües¡D _\T¢ 7 ôdô|º+ãsY˝À bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À Á|üy˚X¯ô|≥ºã&ç+~. ˝Àø˘düuÛÑ
s¡<ä›e&É+‘√ á _\T¢ ìØ«s¡´+ nsTT+~.
1991 73 eT]j· T T 74 (|ü + #êj· T r\T & eTTì‡bÕ*{° \ T) dü e s¡ D _\T¢ \ T bÕs¡ ¢ y Ó T +{Ÿ ˝ À
Á|üy˚X¯ô|≥ºã&çHêsTT M{Ïì bÕs¡¢yÓT+{Ÿ dü+j·TTø£Ô ôd\≈£îº ø£$T{°øÏ ôdô|º+ãsY˝À |ü+|æ+#ês¡T.
1992 ˝Àø˘duü ÑÛ s¬ +&ÉT _\T¢\qT 22 &çôd+ãsYqT ÄyÓ÷~+∫+~. sê»´düuÑÛ BìøÏ 23 &çôd+ãsY q ÄyÓ÷<ä+
‘Ó*|æ+~.

1993 24 @Á|æ˝Ÿ 1992 qT+&ç 73e düees¡D#·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. 1 pHé 1992 qT+&ç
74e dües¡D #·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
1993`94 73 sêC≤´+>∑ dües¡D #·{≤ºìøÏ nqT>∑TD+>± 30y˚T 1993 qT+&ç @Á|æ˝Ÿ 1994 es¡≈£î nìï
sêÁcÕº\T |ü+#êj·TrsêCŸ #·{≤ºìï #˚kÕsTT.
1994 eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 73e sê»´+>∑ dües¡D Á|üø±s¡+ |ü+#êj·Tr mìïø£\T ìs¡«Væ≤+∫+~.
1996 73e sêC≤´+>∑ dües¡D˝Àì ìã+<Ûqä \qT ôw&É÷´˝Ÿ ÁbÕ+‘ê\≈£î e]Ô+|ü#d˚ ÷ü Ô |ü+#êj·T‘Y‡ (mø˘‡f…
q¸Hé ≥T~ ôw&É÷´˝Ÿ @]j·Tdt) j·÷≈£îº 1996 #˚j·Tã&ç+~. á #·≥º+ 24 &çôd+ãsY qT+&ç
neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
2001 ;Vü‰sY sêh+˝À 23 düˆˆ\ ‘·sê«‘· |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î mìïø£\T »]>±sTT (11`13`
@Á|æ˝Ÿ)
2001 83e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+, 2000, <ë«sê Á|üø£s¡D 243 m+`≈£î dües¡D\T #˚dæ ns¡TD≤#·˝Ÿ
Á|ü<X˚ Ÿ sêh+˝À ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\≈£î |ü+#êj·TrsêCŸ eédü˝ú À ]»πs«wüqq¢ T ø£*Œ+#·ã&ç+~. ‘·<ë«sê
Ç+ø± á dües¡D≈£î ˝Àã&ç |ü+#êsTTr\≈£î mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·ã&Éì ˇπø ˇø£ sêh+ nsTTq
ns¡TD≤#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ sêh+˝À |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ mìïø£\ ìs¡«Vü≤D≈£î e÷sêZìï ø£*Œ+∫+~.
&Óe\÷´wüHé Ç+&Óø˘‡
sêC≤´+>∑+ dü÷∫+∫q Á|üø±s¡+ 3m|òt\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ $wüj·TyÓTÆ sêÁcÕº\T #˚|ü{Ïºq #·s¡´\qT >∑eTì+#·{≤ìø°
n+<äT≈£î ‘·–q yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#·{≤ìø° eT]j·TT sê´+≈£î\ ìe«{≤ìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« |ü+#êj·TrsêCŸ XÊK 2006˝À
&Óe\÷´wüHé Ç+&Óø˘‡qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
2006` 2009 es¡≈£î >∑\ 3 Ä]úø£ dü+e‘·‡sê\≈£î H˚wüq˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Ä|òt nô|’¢&é mø£Hê$Tø˘ ØôdsYÃ (NCEAR)
&Óe\÷´wüHé Ç+&Óø˘‡qT n_Ûeè~∆ #˚dæ+~.
2009`2013 es¡≈£î >∑\ 4 Ä]úø£ dü+e‘·‡sê\≈£î Ç+&çj·THé Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt |ü_¢ø˘ ` n&çàìÁùdºwüHé≈£î &Óe\÷´wüHé
Ç+&Óø˘‡qT n_Ûeè~∆ #˚ùd u≤<Ûä´‘·qT n|üŒ–+∫+~.
2014`2016 eT<Ûä´>∑\ ¬s+&ÉT Ä]úø£ dü+e‘·‡sê\≈£î Ä<Ûësê\‘√ ≈£L&çq sê´+øÏ+>¥‘√ &Óe\÷´wüHé Ç+&Óø˘‡qT
‘·j·÷s¡T #˚j·Te\dæq~>± {≤{≤ Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt k˛wü˝Ÿ ôd’HÓ‡dt (TISS) yê]ì ø√s¡&É+ »]–+~.
&Óe\÷´wüHé Ç+&Óø˘‡ ` sê´+øÏ+>¥ bÕsêMT≥s¡T¢ : ÁøÏ+<ä dü÷∫+∫q $<Ûä+>± sê´+øÏ+>¥qT ¬s+&ÉT kÕúsTT˝˝À n+#·Hê
y˚kÕÔs¡T.
yÓTT<ä{Ï kÕúsTT˝À sêÁcÕº\T / πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ ‘·|üŒìdü]>± #˚j·Te\dæq |üqT\qT
n+#·Hê y˚kÕÔs¡T n$ :
• sêh mìïø£\ dü+|òüT+ @sêŒ≥T
• Á|ü‹ 5 dü+ˆˆ\≈£î |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î K∫Ã‘·+>± mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·T≥
• sêh Ä]úø£ dü+|òüT+ @sêŒ≥T
• õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± ø£$T{°\ @sêŒ≥T
ô|’q #Ó|üŒã&çq $<Ûä+>± ÁbÕ<∏ä$Tø£ nedüsê\qT @sêŒ≥T #˚dæq sêÁcÕº\T ¬s+&Ée kÕúsTT˝À n+#·Hê≈£î ns¡Ω‘·
bı+<äT‘êsTT. nq>± n~Ûø±sê\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ (3 m|òt)ô|’ ìπs∆•+#·ã&çq 34 dü÷∫ø£\ ($<ÛäT\T ` 5, Ä]úø£ eqs¡T\T `
15 eT]j·TT ñ<√´>∑T\T ` 14) Ä<Ûës¡+>± &Óe\÷´wüHé Ç+&Óø˘‡qT ìs¡ísTTkÕÔs¡T. á $<Ûä+>± sê´+≈£îqT ìs¡ísTT+#·&É+
2009`10 ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú˝Àì eT÷&É+#Ó\≈£î ˇø=ÿø£ÿ n+#Ó≈£î ‘·–Zq $<Ûä+>±
düeTÁ>∑ kÕúsTT˝À &Óe\÷´wüHé Ç+&Óø˘‡ n_Ûeè~∆ #˚j·Tã&ç+~.
eT÷&ÉT n+#Ó\˝À nÁ^π>{Ÿ
Ç+&Óø˘‡ (100)
õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr u≤¢ø˘ |ü+#êj·Tr Á>±eT |ü+#êj·Tr

(20) (20) (60)
&Óe\÷´wüHé ø=s¡≈£î n_Ûeè~∆ #˚j·Tã&çq Ç+&Óø˘‡ q+<ä* Ç+&çπø≥s¡T¢

$uÛ≤>±\T/ ø√D≤\T dü÷∫ø£\T yÓsTTfÒJ
$πø+ÁBø£s¡D≈£î $<ÛäT\ ã&É˝≤sTT+|ü⁄(10) |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\#˚ ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT#·Tqï
10
düVü≤ø£]+#˚ ø±s¡´Áø£e÷\ $esê\ %
eTTU≤´+XÊ\T (90) ñ<√´>∑T\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ (15) • 1000 »HêuÛ≤≈£î eT+ps¡T #˚j·Tã&çq
ñ<√´>∑T\T
• ìj·T$T+#·ã&çq |ü<äe⁄\T % 6
ì<ÛäT\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ (50) ‘·\ ˇøÏÿ+{ÏøÏ
• πø{≤sTT+#·ã&çq mdtm|òtdæ ì<ÛäT\T 25
• \uÛÑ´+>± qTqï f…Æ&é ì<ÛäT\T 05
• düMTø£]+#·ã&çq |üqTï\T 15
• düMTø£]+#·ã&çq |üH˚ï‘·s¡eTT\T 05
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ dü«j·T+ • |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\ ÄBÛq+ eT]j·TT
Á|ü‹|ü‹Ô (15) ìj·T+Á‘·D˝ÀøÏ rdüT≈£îsêã&çq kÕúìø£
dü+düú\ % 6.43
• πø+Á<ä, sêh ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<Ûäø±\ neT\T˝À
ìs¡íj·÷ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î #˚|üfÒº, |ü+#êj·Tr
sêCŸ dü+düú\% 2.14
• kÕúìø£ dü+düú\ ñ<√´>∑T\ô|’ ìj·T+Á‘·D ø£*–
ñqï |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\% 6.43
$πø+ÁBø£s¡D≈£î ¬øbÕdæ{° _*¶+>¥ (2) • ˇø=ÿø£ÿ |ü+#êj·Tr q+<äT •ø£åD Á|üC≤
düVü≤ø£]+#˚ Á|ü‹ì<ÛäT\ •ø£åD≤ s√E\T 2
eédüú\T (10)

sêC≤´+>∑ã<ä∆yÓTÆq ìsêàD≤\qT • kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· es¡≈£î ìØí‘· düeTj·T+ ˝À|ü\
neT\T˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe≥+(5) @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq mdtm|òtdæmdt% 1
• eqs¡T\ düMTø£s¡Dô|’ mdtm|òtdæmdt #˚dæq
dæbòÕs¡düT\qT ÄyÓ÷~+∫q |æÄsY◊mdt% 2
• |üì #˚j·TT#·Tqï õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ ø£$T{°\ % 1
• düMTø£è‘· Á|üD≤[ø£\T ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq
õ˝≤¢\% 1
»yêãT <ëØ‘·q+ bÕs¡<äs¡Ùø£‘· • nìï sêÁcÕº\˝ÀqT >∑T]Ô+#·ã&çq ùde\˝À
ø=s¡≈£î eédüú @sêŒ≥T (3) >∑]wüº+>± Á|üø£{Ï+#·ã&çq ùde\ % 1
• n+<äTu≤≥T˝À ñqï 12 dü÷∫ø£\˝À
»yêãT<ëØ‘·q+ bÕs¡<äs¡Ùø£‘·\ \ø£åD≤\
düsêdü] % 2
$$<Ûä sêÁcÕº\T / πø+Á<äbÕ*‘· bÕ\q˝À |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\≈£î ã<ä˝≤sTT+∫q

n~Ûø±s¡T\T, ì<ÛäT\T,ñ<√´>∑T\T(3Fs) $esê\T
e.HÓ+. sêh+ / πø+Á<äbÕ*‘· |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î ã&É˝≤sTT+∫q XÊK\ ù|s¡T¢, dü+K´
ÁbÕ‘·+ ì<ÛäT\T $<ÛäT\T ñ<√´>∑T\T
1. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 10 10 XÊU≤~Û|ü‘·T\ ÄBÛq+˝ÀH˚
PRIs ≈£î »yêãT<ëØ
2. ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ 0 29 XÊU≤~Û|ü‘·T\ ÄBÛq+˝ÀH˚ |üì
#˚j·TT#·THêïs¡T.
3. nkÕ‡+ 0 7 ø=~› yÓTT‘·+Ô ˝À #˚jT· ã&çq|üŒ{Ïø°
XÊU≤~|ü‘·T\ ÄBÛq+˝ÀH˚ |üì
4. ;Vü‰sY 0 20 n+>∑Hé yê&û es¡ÿsY‡, {°#·sY‡
& Äs√>∑´ ø±s¡´ø£s¡Ô\T PRIs
#˚ ìj·T$T+#·ã&ÉT‘·THêïs¡T.
$T–*q yês¡ T XÊU≤~Û | ü ‘ · T \
ÄBÛq+˝ÀH˚ |üì#˚j·TT#·THêïs¡T.
5. #Û·rÔdt |òüT&é 12 0 9 XÊK\≈£î PRIs ñ<√´>∑T\
ìj·÷eTø£+ #˚|ü&ÉT‘√+~.
6. >√yê nHéf…Æ&é ì<ÛäT\T 18 (GPs) / 06 (Zps) |üqT\ ìs¡«Vü≤D≈£î PRIs ˝ÀH˚
eTTUýÓTÆq dæã“+~ ñHêïs¡T.
7. >∑T»sê‘Y 13 14 ({Ï) 5 (|æ) 14 XÊK\ n~Ûø±s¡T\
ã<ä˝≤sTT+|ü⁄≈£î ñ‘·Ôs¡T«\T C≤Ø
#˚j·Tã&Ü¶sTT.

8. Vü≤sê´Hê 0 10 0
9. Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ
0 27 0
10. »eTTà & ø±oàsY
n~Ûø±s¡ $πø+ÁBø£s¡D Á|üÁøÏj·T ø=qkÕ>∑T‘·÷ ñ+~.
11. s¡a≤s¡â+&é 2010 sêh+ @s¡Œ&çq ø±s¡D+>± n~Ûø±s¡ $πø+ÁBø£s¡D Á|üÁøÏj·T ø=qkÕ>∑T‘·T+~
12. ø£sêí≥ø£ nHéf…Æ&é ì<ÛäT\T 29 n+<äs¡T ñ<√´>∑T\T PRIs eT]j·TT
XÊU≤~Ûø±s¡T\ ìj·T+Á‘·D˝À |üì
13. πøs¡fi¯ nHéf…Æ&é 29 ã<ä˝≤sTT+∫q ñ<√´>∑T\ô|’
πø{≤sTT+∫q ì<ÛäT\T |üP]Ô ø±s¡´ìs¡«Vü≤ø£ bÕøÏåø£ Áø£eT
•ø£Då ≤ n~Ûø±s¡T\qT PRIs ø£*–
ñHêïsTT.
14. eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 13 22 13
15. eTVü‰sêh 11 11 nìï kÕúsTT\˝Àì ø±¢dt 3 &
4 ñ<√´>∑ T \T õ˝≤¢ |ü ] wü ‘ Y
ñ<√´>∑T\T
16. eTDÏ|üPsY 05 22 05
17. ˇ]kÕ‡ 0 21 11
18. |ü+C≤uŸ 0 13 0
19. sê»kÕúHé 05 (ZPS) 05 05
nHéf…Æ&é ì<ÛäT\T PRIs
20. dæøÏÿ+ 17 nHéf…Æ&é |òü+&é‡ 20 ñ<√´>∑ T \T PRIs ÄBÛ q +˝À
ñqï|üŒ{Ïø° ‘·≈î£ ÿe ìj·T+Á‘·DqT
ø£*– ñHêïsTT.
21. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 9% sêh Ä<ëj·T+ 29 0
58 %PRIs
22. Á‹|ü⁄s¡ nHéf…Æ&é πø{≤sTT+∫q 05 05
ì<ÛäT\T
23. ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ PRIs (3) |üqTï edü÷fi¯ófl 16 0
24. ñ‘·ÔsêK+&é 03 14 14 XÊK\ô|’ |ü s ¡ ´ y˚ ø £ å D
n~Ûø±s¡+
25. |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ 05 27 27
26. n+&Ée÷Hé&ìø√u≤sY Á>±+{Ÿ ÇHé msTT&é 29 $$<Ûä XÊK\≈£î #Ó+~q 639
ñ<√´>∑T\T
27. &ÜeTHé&&Éj·TT´ 0 12 ({Ï) / 10 (|æ) 13
28. |ü⁄<äT#˚Ã] sêh ã&Ó®{Ÿ qT+&ç 22 0
ì<ÛäT\T
29. \ø£åB«|t 05 05 05
30. #·+&û>∑&é 0 0 0

73e sêC≤´+ >∑ dües¡D Á|üø±s¡+ nìï Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î ñqï |üqTï\T $~Û+∫ edü÷\T #˚ùd n~Ûø±s¡+
Á|üø±s¡+ <˚X¯+˝Àì nìï |ü+#êj·Tr\T ‘·eT dü«+‘· eqs¡T\ <ë«sê Ä<ëj·÷ìï düeT≈£Ls¡TÃ≈£î+≥THêïsTT. ô|’ |ü{Ïºø£˝À
ã<ä˝≤sTT+#·ã&çq ì<ÛäT\ $wüj·T+˝À ª0µ #·÷|æ+#·ã&çq sêÁcÕº\T / πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À |ü+#êj·Tr\T ‘·eT dü«+‘·
Ä<ëj·T+ <ë«sêH˚ n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü&ÉT‘·THêïsTT.
&Óe\÷´wüHé ø=s¡≈£î n_Ûe ~∆ #˚j·Tã&çq Ç+&Óø˘‡ ˝Àì yÓTT‘·Ô+ dü÷∫ø£\ ø√D+˝À
sêÁcÕº\≈£î πø{≤sTT+#·ã&çq sê´+≈£î\T
sêÁwüº+/ πø+Á<ä $πø+ÁBø£s¡D≈£î düVü≤ø£]+#˚ $πø+ÁBø£s¡D≈£î düVü≤ø£]+#˚ n_Ûe ~∆ #˚j·Tã&çq
bÕ*‘· ÁbÕ+‘·+ eTTU≤´+XÊ\T eédüú\T yÓTT‘·Ô+ dü÷N
πøs¡fi¯ 1 1 1
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 2 4 2
eTVü‰sêh 3 2 2
ø£sêí≥ø£ 4 3 3
Vü≤sê´Hê 5 3 4
>∑T»sê‘Y 6 8 5
dæøÏÿ+ 7 3 6
‘Ó\+>±D 7 5 7
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 8 7 8
ñ‘·ÔsêK+&é 10 6 9
|ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ 10 9 9
ˇ&çkÕ‡ 11 4 9
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 9 12 9
sê»kÕúHé 11 3 9
#Û·rÔdt|òüT&é 12 4 10
Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ 12 9 10
nkÕ‡+ 13 10 11
Á‹|ü⁄s¡ 14 9 12
;Vü‰sY 15 10 13
ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ 15 15 13
>√yê 14 16 13
eTDÏ|üPsY 15 14 13
s¡a≤s¡â+&é 16 11 14
|ü+C≤uŸ 17 8 14
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 16 13 14
»eT÷à & ø±oàsY 17 17 15
n+&Ée÷Hé & ìø√u≤sY 1 1 1
\ø£åB«|t 2 2 2
&ÜeTHé & &Éj·TT´ 2 3 3
#·+&û>∑&é 3 4 3
|ü⁄<äT#˚Ã] 4 5 4
<ëÁ<ë & q>∑s¡Vü≤y˚© 5 6 5

sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ #˚j·Te\dæq n~Ûø±sê\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ n+X¯+˝À
sêÁcÕº\≈£î πø{≤j·T+#·ã&çq sê´+≈£î\T
sêÁwüº+/ πø+Á<ä bÕ*‘· $<ÛäT\T ñ<√´>∑T\T ì<ÛäT\T IGT yÓTT‘·Ô+
ÁbÕ+‘·+ sê´+≈£î sê´+≈£î sê´+≈£î sê´+≈£î sê´+≈£î
πøs¡fi¯ 2 1 1 2 1
‘·$Tfi¯Hê&ÉT 1 9 2 1 2
eTVü‰sêh 5 2 5 3 3
ø£sêí≥ø£ 7 5 3 3 4
Vü≤sê´Hê 6 12 4 6 5
>∑T»sê‘Y 11 7 7 7 6
dæøÏÿ+ 9 13 8 5 7
‘Ó\+>±D 13 12 6 10 8
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 8 13 13 6 9
ñ‘·ÔsêK+&é 4 8 12 13 40
|ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ 13 18 11 4 11
ˇ&çkÕ‡ 13 16 16 16 11
eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ 16 11 9 12 12
sê»kÕúHé 13 3 12 15 12
#Û·rÔdt|òüT&é 10 10 16 9 13
Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ 12 17 15 8 14
nkÕ‡+ 16 4 14 18 15
Á‹|ü⁄s¡ 16 9 10 19 15
;Vü‰sY 16 8 16 14 16
ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ 14 14 16 11 17
>√yê 13 6 16 17 17
eTDÏ|üPsY 16 12 16 12 17
s¡a≤s¡â+&é 15 15 16 13 18
|ü+C≤uŸ 16 3 16 21 19
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 15 15 16 13 18
»eT÷à& ø±oàsY 16 6 16 22 21
n+&Ée÷Hé&ìø√u≤sY 2 2 1 5 1
\ø£åB«|t 3 1 2 1 1
&ÜeTHé& &Éj·TT´ 1 3 2 1 1
#·+&û>∑&é 3 4 2 3 2
|ü⁄<äT#˚Ã] 3 5 2 2 3
<ëÁ<ë& q>∑s¡Vü≤y˚© 2 6 2 4 4

2 . |ü+#êj·TrsêCŸ
|ü]D≤eT Áø£eT+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ` ˇø£ |ü]o\q
• »HêuÛ≤ Ø‘ê´ 10e ô|<ä› sêh+
• sêh »HêuÛ≤˝À 70.4% eT+~ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ìedædüTÔHêïs¡T.
• 1959˝À |ü+#êj·TrsêCŸ eédüúqT neT\T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ãq 2e sêh+ (dü+j·TTø£Ô Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ)
• 5e ôw&É÷´\T¶ ÁbÕ+‘ê\T ø£*–q sêÁcÕº\˝À ˇø£{Ï.
• n‘·´~Ûø£ dü+K´˝À Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\T ø£*–q 3e sêh+
• uÛ≤wü Ä<Ûës¡+>± @s¡Œ&çq yÓTT<ä{Ï sêh+
kÕúìø£ dü+düú\T ` #ê]Á‘·ø£ H˚|ü<∏ä´+

• ÄsÁ<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À XÊ‘·yêVü≤qT\ ø±\+ qT+&ç $»j·Tq>∑s¡ sêE\ ø±\+ es¡≈£L ≈£L&Ü kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q dü+düú\T
$\dæ˝≤¢sTT.
• kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q yÓTT<ä{Ï #·{≤ºìï eTÁ<ëdüT Á|üuÛÑT‘·«+ ªm&ÉT´πøwüHé ôddt j·÷ø˘º`1863µ ù|]≥
s¡÷bı+~+∫q~
• 1884˝À s¡÷bı+~+#·ã&çq eT÷&É+#Ó\ eédüú≈£î dü+ã+~Û+∫q ˝Àø£˝Ÿ uÀs¡T¶‡ j·÷ø˘ºqT 1919˝À sêj·T˝Ÿ
ø£MTwüHé ≈£L&Ü ÄyÓ÷~+∫+~.
• sêj·T˝Ÿ ø£MTwüHé dü÷#·q\ y˚Ts¡≈£î eTÁ<ëdüT Á|üuÛÑT‘·«+ Á>±eT|ü+#êj·Tr\ #·≥º+ 1920qT ÄyÓ÷~+∫+~. á
#·≥º+ Á|üø±s¡+ 500 »HêuÛ≤ eT]j·TT Äô|’ »HêuÛ≤ ñqï Á|ü‹ Á>±eT+ |ü+#êj·Tr>± @s¡Œ&ç+~.
• Á>±eT |ü+#êj·Tr\ #·≥º+, 1950 Á|üø±s¡+ 5000\≈£î ‘·≈£îÿe ø±≈£î+&Ü s¡÷. 10.000/`\≈£î ‘·≈£îÿeø±≈£î+&Ü
dü+e‘·‡sê<ëj·T+ ø£*–q |ü+#êj·Tr\≈£î ø±¢dt ` I |ü+#êj·Tr\T, $T–*q yê{Ïì ø±¢dtÌI |ü+#êj·Tr\T>±qT @sêŒ≥T
#˚j·Tã&Ü¶sTT.
• 1953˝À eTÁ<ëdt ÁbÕ$Hé‡ qT+&ç Ä+Á<ÛëÁbÕ+‘·+ y˚s¡T #˚j·Tã&ç Ä+Á<Ûäsêh+ @sêŒ≥sTT+~.
• 1956˝À Ä+Á<Ûä, ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘ê\qT ø£*|æ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~.
• ã\«+‘·sêjYT yÓTVü≤‘ê ø£$T{° dü÷#·q\ Á|üø±s¡+ 1959˝À Ç|üŒ{Ï ‘Ó\+>±D sêh+˝Àì eTVü≤ã÷uŸq>∑sY õ˝≤¢
cÕ<é q>∑sY˝À |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~.‘·<äqT>∑TD+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·Tr dü$T‹ eT]j·T õ˝≤¢
|ü]wü‘Y #·≥º+ ` 1959 neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
• 1963˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ ôV’≤ |üesY ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚dæ u≤¢≈£î\qT |ü⁄qs¡«éd”úø£s¡D $wüj·TyÓTÆ |ü]

o\q #˚j·Te\dæq~>± ø√]+~ á ø£$T{° dæbòÕs¡düT\ y˚Ts¡≈£î á y˚Ts¡≈£î &çX¯+ãsY, 1963˝À Á>±eT|ü+#êj·Tr\ #·≥º+
` 1964qT rdüT≈£îe∫Ã+~.
• Ä ‘·s¡Tyê‘· Á|üC≤kÕ«eT´ $πø+ÁBø£s¡D eT÷\+>± m<äT¬s’q |ü]dæú‘·T\ø±s¡D+>± Á>±MTD sê»ø°j·T ∫Á‘·+ s¡÷|ü⁄
πsK\T e÷]b˛e&É+‘√ ø±˝≤qT>∑TD+>± |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüú jÓTTø£ÿ rs¡T ‘ÓqTï\qT |ü]o*+#·{≤ìøÏ nH˚ø£ ø£$T{°\
qT ìj·T$T+∫+~.
$$<Ûä ø£$T{°\T :`
j·T+.ÄsY.bÕjYT ø£$T{°(1963)
• dü$T‘·T\ |ü⁄q]ïsêàD+ ` yÓqTø£ã&çq, n_Ûeè~∆ #Ó+~q eT]j·TT –]»q u≤¢≈£î\T
j·T+.{Ï.sêE (1967)
• ø£˝…ø£ºsY #ÛÓ’s¡àHé>± õ˝≤¢ n_Ûeè~∆ uÀs¡T¶\ @sêŒ≥T
»\>∑+ yÓ+>∑fi¯sêe⁄ ø£$T{° (1968)
õ˝≤¢ n_Ûeè~∆ uÀs¡T¶\ s¡<äT›.
• |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\≈£î mìïø£\qT ùV≤‘·Tã<ä∆+>± ìs¡«Væ≤+#·T≥≈£î dü+düÿs¡D\T
• Á>±eT |ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ‘·–Z+#·T≥.
• Á>±eT |ü+#êj·Tr\T , |ü+#êj·Tr\ dü$T‘·T\T ˝Ò<ë õ˝≤¢ |ü]wü‘·TÔ\ ø√ `Ä|ü¸Hé m‹Ôy˚‘·.
• mdt.dæ/mdt.{Ï eT]j·TT eTVæ≤fi¯\≈£î ø√`Ä|ü¸Hé <ë«sê kÕº+&ç+>¥ ø£$T{°\˝À ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ø£*Œ+#·T≥.
• kÕº+&ç+>¥ ø£$T{°\≈£î ìj·TeT, ìã+<Ûäq\qT ‘·j·÷s¡T #˚ùd n~Ûø±s¡+.
dæ. qs¡dæ+Vü≤+ ø£$T{° (1971) ` ]b˛s¡Tº 1972˝À düeT]Œ+#·≥+ »]–+~..
• m+.m˝Ÿ.m eT]j·TT m+.|æ\≈£î |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüú≈£î dü+ã+<Ûä+ ñ+&Ésê<äT.
• eTVü‰sêh |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüú˝À Çø£ÿ&ç eédüúqT e÷s¡TŒ #˚j·÷*.
• |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú≈£î õ˝≤¢ø£˝…ø£ºsY‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü eTs=ø£ ◊@mdt n~Ûø±]ì õ˝≤¢ |ü]wü‘Y≈£î eTTU´ø±s¡´
ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±]>± ìj·÷eTø£+.
• Á>±eT |ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y, |ü+#êj·Tr dü$T‹ düuÛÑT´\T, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y düuÛÑT´\≈£î Á|ü‘·´ø£å mìïø£
dæ. qs¡dæ+Vü≤+ ø£$T{° (1978)

• |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î sêC≤´+>∑ ã<ä∆‘·
• mìïø£\qT Áø£eTã<ä∆+>± ìs¡«Væ≤+#·T≥.
• sêh Ä]úø£ dü+|òüT+ @sêŒ≥T
• $<ÛäT\T / ì<ÛäT\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄
• Á>±eT|ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y, |ü+#êj·Tr dü$T‹ eT]j·TT õ˝≤¢ |ü]wü‘Y n<Ûä´≈£åî\ |ü<äe⁄\˝À mdt.dæ/mdt.{Ï\≈£î
]»πs«wüqT¢ ø£*Œ+#·T≥.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À eT+&É\ eédüú Ä$sê“¤e+ :
nXÀø˘yÓTVü≤‘ê ø£$T{° 1978˝À ‘·q ìy˚~ø£˝À Ç∫Ãq dæbòÕs¡düT\ y˚Ts¡≈£î 1986˝À p˝…’ 29e ‘˚Bq ‘Ó\T>∑T<˚X¯+
Á|üuÛÑT‘·«+ eT+&É\ eédüúqT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Ç+<äTø=s¡≈£î ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq #·≥º+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eT+&É\ Á|üC≤|ü]wü‘Y,
õ˝≤¢ Á|üC≤|ü]wü‘Y eT]j·TT õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ n_Ûeè~∆ eT+&É˝≤\ #·≥º+ 1986>± |æ\Teã&çq~. á #·≥º+ Á|üø±s¡+ 330
|ü+#êj·Tr dü$T‘·T\≈£î >±qT 1104 eT+&É˝≤\T @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq$. eT+&É\ Á|üC≤|ü]wü‘Y ø±sê´\j·÷\T »qe] 15
1987 qT+&ç |üì #˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û+#êsTT.
á eédüúqT ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ yÓqTø£ ñqï eTTU´ ñ<˚›X¯´+ ªªÁ|ü»\ ø=s¡≈£î neT\T #˚j·Tã&ÉT‘·Tqï nìï Á|üuÛÑT‘·«
dü+πøåeT |ü<∏äø±\ |òü˝≤\T Á|ü»\≈£î <äø±ÿ*.µµ
_.|æ.ÄsY $sƒ¡˝Ÿø£$T{° (1991) :
• Á|üdüTÔ‘·eTTqï 1104 eT+&É˝≤\ kÕúq+˝À ‹]– 500 qT+&ç 550 es¡≈£î ‘ê\÷ø±\ @sêŒ≥T
• 80 y˚\ qT+&ç \ø£å es¡≈£î »HêuÛ≤≈£î ‘ê\÷ø± |ü+#êj·Tr dü$T‹ì @sêŒ≥T #˚j·T≥+.
• bÕØº s¡Væ≤‘·+>± |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·T≥.
• mìïø£\˝À bÕØº >∑Ts¡TÔ\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≥ô|’ ìùw<ä+.
• õ˝≤¢ |ü]wü‘Y n<Ûä´ø£å‘· kÕúHêìøÏ |üs√ø£å |ü<ä∆‹˝À mìïø£\ ìs¡«Vü≤D.
73e sêC≤´+>∑ dües¡D Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\T

• |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ mìïø£\˝À mdt.dæ/mdt.{Ï\≈£î yê] »HêuÛ≤ ÁbÕ‹|ü~ø£q ]»πs«wüqT¢
• eTVæ≤fi¯\≈£î 33% ]»πs«wüqT¢ ` 2013 dü+e‘·‡s¡+˝À |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î »]–q Hê\T>∑e $&É‘· mìïø£\
qT+&ç 50% ]»πs«wüqT¢ πø{≤sTT+#·ã&çq$.
• sêh mìïø£\ dü+|òüT+ @sêŒ≥T ` sêh mìïø£\ dü+|òüT+ pHé 1994˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~. |ü+#êj·TrsêCŸ
dü+dü\ú ≈£î yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï kÕ]>± 1995˝À mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·ã&çq$. Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ Hê\T>∑TkÕs¡T¢ (1995,2000,2006,2013)
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î kÕ<Ûës¡D mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·ã&çq$.
• sêh Ä]úø£ dü+|òüT+ @sêŒ≥T Hê\Ze $&É‘· @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq sêh Ä]úø£ dü+|òü÷ìøÏ l m+.m˝Ÿ. ø±+‘êsêe⁄>±s¡T
#Ó’s¡àHé>± ìj·T$T+#·ã&çHês¡T.
• Ä]ºø£˝Ÿ 243C…&é.&ç. Á|üø±s¡+ õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ ø£$T{°\ @sêŒ≥T (2005)
sêÁcÕº\ dü«j·T+ ìs¡íj·÷\≈£î e~*q n+XÊ\˝À sêh |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+˝À #˚]Ãq n+XÊ\T
• düs¡Œ+#Y |ü<ä$øÏ H˚s¡T>± mìïø£\T
• 30`5`1995 ‘·sê«‘· Ç<ä›s¡T |æ\¢\≈£î $T+∫ e⁄+fÒ kÕúìø£ dü+düú\ mìïø£\˝À b˛{° #˚j·T&ÜìøÏ ˝Ò<ë |ü<ä$˝À
ø=qkÕ>∑&ÜìøÏ nqs¡Ω‘·
• yÓqTø£ã&çq esêZ\≈£î ø£˙dü+ 34% ]»πs«wüqT¢
• ñ|ü düs¡Œ+#Y, eT+&É\, õ˝≤¢ n<Ûä´≈£åî\ eT]j·TT ñbÕ<Ûä´≈£åî\ô|’ ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î Ä$XÊ«dü rsêàHêìï
Á|üy˚X¯ ô|≥ºsê<äì #·≥º+˝À #Ó|üŒ&É+ »]–+~. nsTT‘˚ 2009˝À |ü+#êj·TrsêCŸ #·{≤ºìøÏ #˚j·Tã&çq dües¡D <ë«sê dü<äTs¡T
ø±˝≤ìï Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\≈£î ô|+#·&É+ »]–+~.
• Á>±eT |ü+#êj·Tr mìïø£\T bÕØºs¡Væ≤‘·+>± eT+&É\ õ˝≤¢ Á|üC≤|ü]wü‘Y bÕØº |üs¡+>± mìïø£\T »s¡T>∑T‘êsTT.

|ü+#êj·TrsêCŸ eédüú ìsêàD+ :
73e sêC≤´+>∑ dües¡D Á|üø±s¡+ :
yÓTT<ä{Ï n+#Ó>± Á>±eTkÕúsTT˝À Á>±eT|ü+#êj·Tr,
¬s+&Ée n+#Ó>± eT<Ûä´kÕúsTT˝À eT+&É\ |ü]wü‘Y,
eT÷&Ée n+#ÓÓ>± õ˝≤¢ kÕúsTT˝À õ˝≤¢ |ü]wü‘Y @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~.
1952 qT+∫ H˚{Ïes¡≈£î |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú

|ü]D≤eT Áø£eT+ dü+e‘·‡s¡+ ` eédüú dü«s¡÷|ü+
1952`59 õ˝≤¢ u≤¢≈£î Á>±eT+
1959`85 õ˝≤¢ |ü]wü‘Y |ü+#êj·Tr dü$T‹ Á>±eT|ü+#êj·Tr Á>±eTdüuÛÑ
1986`93 õ˝≤¢ Á|üC≤ |ü]wü‘Y eT+&É\ Á|üC≤|ü]wü‘Y Á>±eT |ü+#êj·Tr Á>±eTdüuÛÑ
1994`06 õ˝≤¢ |ü]wü‘Y eT+&É\|ü]wü‘Y Á>±eT|ü+#êj·Tr Á>±eTdüuÛÑ
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À n~Ûø±sê\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄
ã<ä˝≤sTT+∫q n+XÊ\T ã<ä˝≤sTT+#·ã&Éì n+XÊ\T
1. kÕe÷õø£ n&Ée⁄\T, Ç+<ÛäqeTT ` |üX¯ó Á>±düeTT
ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·T≥ kÕ+πø‹ø£ •ø£åD ` eè‹Ô |üs¡yÓTÆq $<ä´
2. e÷¬sÿ≥T¢ ` ùde\T Á>∑+<∏ë\j·÷\T
3. eékÕj·T+ ` eékÕj·T $düÔs¡D
4. uÛÑ÷$T n_Ûeè~∆ ` uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ neT\T, kÕ+düèÿ‹ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T
uÛÑ÷eTT\ @ø°ø£s¡D, uÛÑ÷kÕs¡ s¡ø£åD ∫\¢s¡ n≥M ñ‘·Œ‘·TÔ\T
5. ∫qï ‘·s¡Vü≤ ˙{Ï bÕs¡T<ä\, \|òüTT |ü]ÁX¯eT\T, ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·T≥
˙{Ï ìs¡«Vü≤D, ˙{Ï yê\T n_Ûeè~∆ U≤B eT]j·TT Á>±MTD ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT
6. |üX¯óq+es¡∆q , bÕ&ç |ü]ÁX¯eT, ø√fi¯fl |ü]ÁX¯eT <ë]Á<ä´ ìs¡÷à\Hê ø±s¡´Áø£e÷\T
7. eT‘·‡´ |ü]ÁX¯eT Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú
8. eT+∫˙{Ï düs¡|òüsê
9. $<ä´ ` ÁbÕ<∏ä$Tø£, ôdø£+&ÉØ bÕsƒ¡XÊ\\‘√ düVü‰ Á>±MTD >∑èVü≤ ìsêàD+
10. ejÓ÷»q $<ä´ ` nìj·T‘· $<ä´ Á>±MTD $<äT´B›ø£s¡D ` |ü+|æD°
11. s√&ÉT¢ , ø£\«s¡Tº\T , e+‘Óq\T, ø±\«\T, kÕe÷õø£ ÄdüTÔ\ ìs¡«Vü≤D
»\e÷sêZ\T eT]j·TT Ç‘·s¡ ø£eT÷´ìπøwüHé $<ÛëHê\T.
12. ÄdüT|üÁ‘·T\T ` ÁbÕ<∏ä$Tø£ ns√>∑´ πø+Á<ë\T,
&çdüŒq‡Ø\‘√ düVü‰ Äs√>∑´+, bÕ]X¯ó<ä∆´+
13. ≈£î≥T+ã dü+πøåeT+
14. kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT+
15. ã\V”≤q esêZ\ dü+πøåeT+ èTTK´+>±
ôw&É÷´\T ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´\T ‘Ó>∑\ dü+πøåeT+
16. eTVæ≤fi≤ ` •X¯ó nuÛÑT´<äj·T+
17. dü+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ Ç+<Ûäq eqs¡T\T

õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ ø£$T{° dü«s¡÷|ü+ ` XÊX¯«‘· ÄVü‰«ì‘·T\T $TqVü‰ yÓTT‘·Ô+ 30 eT+~ düuÛÑT´\T
mø˘‡n|òæwæjÓ÷ #ÛÓ’sY|üs¡‡Hé (õ˝≤¢ Á|üC≤|ü]wü‘Y #ÛÓ’sY |üs¡‡Hé)
yÓT+ãsY ôdÁø£≥Ø ( õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY)
Hê$TH˚{Ÿ #˚j·Tã&çq yês¡T mqTïø=qã&çqyês¡T XÊX¯«‘· ÄVü‰«ì‘·T\T

q\T>∑Ts¡T düuÛÑT´\T 24eT+~ düuÛÑT´\T (õ˝≤¢≈£î #Ó+~q j·T+.|æ.\T,
j·T+.m˝Ÿ.@.\T, eTTì‡bÕ*{° #ÛÓ’sY |üs¡‡Hé\T
& ø±s=ŒπswüHé y˚Tj·TsY\T)
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ u≤<Ûä´‘·\T

õ˝≤¢ |ü]wü‘Y eT+&É\ |ü]wü‘Y Á>±eT|ü+#êj·Tr
õ˝≤¢ kÕúsTT eT<Ûä´kÕúsTT Á>±eTkÕúsTT
õ˝≤¢ (Á>±MTD Á|üD≤[ø£) Á>±eT |ü+#êj·Tr Á>±eT düuÛÑ <ë«sê Á|ü»\
dü÷ø£åà Á|üD≤[ø£\ô|’ nedüsê\qT >∑T]Ô+∫
eT+&É\ kÕúsTT Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´ $<Ûëq+˝À
Á>±eT |ü+#êj·Tr Á|üD≤[ø£\
‘·j·÷Ø
Á>±MTD≤_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\ Á>±eT Á|ü»\≈£î bÂs¡
ìs¡«Vü≤D $$<Ûä XÊK\‘√ neT\T eT]j·TT |üs¡ý˚ø£åD dü<äTbÕj·÷\ ø£\Œq
düeTq«j·T+ eT]j·TT
eT+&É\ |ü]wü‘Y\ |üs¡ý˚ø£åD Á>±eT|ü+#êj·Tr\≈£î kÕúìø£ eqs¡T\ düMTø£s¡D
C≤rj·T, sêh $~Û $<ÛëHê\≈£î kÕ+πø‹ø£ düVü‰j·T n+~+#·T≥ eT]j·TT ìs¡«Vü≤D
nqT>∑TD+>± $<Ûëq eTTkÕsTT<ë
‘·j·÷Ø
eT+&É\ |ü]wü‘Y eT]j·TT õ˝≤¢ |ü]wü‘Y eT]j·TT \_∆<ës¡T\ m+|æø£
Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î Á>±eT|ü+#êj·Tr\ eT<Ûä´ $õ˝…Hé‡ ø£$T{°\ @sêŒ≥T
ì<ÛäT\ πø{≤sTT+|ü⁄ nqTdü+<Ûëq ø£s¡Ô>±
|üs¡ý˚ø£åD ˆ eT÷˝≤´+ø£q+ >± eéVü≤]+#·≥+.

Á>±eT|ü+#êj·Tr eT+&É\|ü]wü‘Y õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
bÕ\ø£es¡Z+ düs¡Œ+#Y n<Ûä´≈£åî\T / ñbÕ<Ûä´≈£åî\T #ÛÓ’sY|üs¡‡Hé / yÓ’dt #ÛÓ’sY |üs¡‡HéY
ñ|ü düs¡Œ+#Y eT+&É\ Á|üC≤|ü]wü‘Y ÁbÕ<˚•ø£ ìjÓ÷»ø£ es¡Z düuÛÑT´\T õ˝≤¢ Á|üC≤|ü]wü‘Y ÁbÕ<˚•ø£ ìjÓ÷»ø£e es¡Z düuÛÑT´\T
yês¡T¶ düuÛÑT´\T ø√`Äô|º&é düuÛÑT´\T Ç<ä›s¡T ø√ ` Äô|º&é düuÛÑT´\T
sêh XÊdüqdüuÛÑ düuÛÑT´\T sêh XÊdüqdüuÛÑ düuÛÑT´\T
˝Àø˘ düuÛÑ düuÛÑT´\T ˝Àø˘ düuÛÑ düuÛÑT´\T
sê»´düuÛÑ düuÛÑT´\T sê»´ düuÛÑ düuÛÑT´\T
Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ
sêh XÊdüqeT+&É* düuÛÑT´\T sêh XÊdüqeT+&É* düuÛÑT´\T
XÊX¯«‘· ÄVü‰«ì‘·T\T eT+&É\ Á|üC≤|ü]wü‘Y õ˝≤¢ Á|üC≤|ü]wü‘Y ÁbÕ<˚•ø£ ìjÓ÷»ø£ es¡Z düuÛÑT´\T #ÛÓ’s¡àHé, õ˝≤¢ düVü≤ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ kıôd’{°
ÁbÕ<˚•ø£ ìjÓ÷»ø£ düs¡Œ+#Y\T #ÛÓ’sY|üs¡‡Hé, õ˝≤¢ Á>∑+<Ûë\j·T dü+düú
es¡Z düuÛÑT´\T õ˝≤¢ Á|üC≤|ü]wü‘Y #ÛÓ’sY |üs¡‡Hé #ÛÓ’sY|üs¡‡Hé, õ˝≤¢ düVü≤ø±s¡ πø+Á<äu≤´+≈£î
ø√`Äô|º&é düuÛÑT´\T eékÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° n<Ûä´≈£åî\T õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY
(yÓTÆHê]{° esêZ\T) õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY eT+&É\ Á|üC≤ |ü]wü‘Y n<Ûä´≈£åî\T
n~Ûø±s¡T\T |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù eT+&É\ |ü]wü‘Y n_Ûeè~∆ n~Ûø±] eTTU´ ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±]
$düÔs¡D≤~Ûø±] (|æ.ÄsY ÄsY.&ç) ñ|üeTTK´ ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±]
eT+&É\ Ç+»˙]+>¥ n~Ûø±] ø±s¡´ìs¡«Vü≤ø£ Ç+»˙s¡T
eT+&É\ $<ë´(XÊU≤)~Ûø±] nøö+{Ÿ‡ n~Ûø±] yÓTTˆˆyês¡T
27
ø£$T{°\T ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\T ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\T kÕº&ç+>¥ ø£$T{°\T
düVü≤» eqs¡T\T ˙{Ï düs¡|òüsê, uÛÑÁ<ä‘· Á|üD≤[ø£ eT]j·TT Ä]úø£
e÷qe eqs¡T\T |üqT\T Á>±MTD≤_Ûeè~∆
ñbÕ~Ûø£\Œq eékÕj·T eékÕj·T
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T
Ä]úø£ Á|üD≤[ø£ Ä]úø£ Á|üD≤[ø£ $<ä´ yÓ’<ä´ ùde\T
|üqT\T eTÚ[ø£ edü‘·T\T Ád”Ô, •X¯ó dü+πøåeT+
kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT+
>∑+<Ûä+ dü‘·ýêDÏ
|üqT\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥º+, 1994 ` eTTU≤´+XÊ\T
2007` H˚{Ï es¡≈£î õ˝≤¢ Á|üC≤|ü]wü‘Y eT+&É\ Á|üC≤|ü]wü‘Y Á>±eT|ü+#êj·Tr Á>±eTdüuÛÑ
sêC≤´+>∑+ 73e dües¡D ‘·sê«‘· Áø=‘·Ô>± n$uÛÑø£Ô Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êsTTr sêCŸ #·≥º+, 1994 ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ç
‘˚~.30.05.1994 qT+&ç neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~. n$uÛÑø£Ô Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥º+ 1994qT ‘=$Tà~ uÛ≤>±\T>±,
278 ôdø£åqT¢>± $uÛÑõ+#·&É+ »]–+~.
yÓTT<ä{Ï uÛ≤>∑eTT - I ôdø£åHé1,2 $$<Ûä |ü<äø√XÊ\T yê{Ï ns¡úeTT\T >∑T]+∫ $e]+#ês¡T.
¬s+&Ée uÛ≤>∑eTT - II ôdø£åqT 3 qT+&ç 14 es¡≈£î sêC≤´+>∑eTT Á|üø±s¡eTT |ü+#êj·Tr\ @sêŒ≥T¢ yê{Ï |ü]
bÕ\q eT]j·TT ìj·T+Á‘·D >∑T]+∫, ôdø£åqT 45-59 Á>±eT |ü+#êj·Tr n~Ûø±sê\T,
ôdø£åqT 60-79 $<ÛäT\T, ôdø£åqT 80-125 Á|üC≤s¡ø£åD #·s¡´\T, Äs√>∑´+, ôdø£åqT
126-147 Ç‘·s¡ n+X¯eTT\T
eT÷&Ée uÛ≤>∑eTT - III ôdø£åqT 148 qT+&ç 176 es¡≈£î eT+&É\ Á|üC≤ |ü]wü‘Y @sêŒ≥T, n~Ûø±sê\T, $<ÛäT\T,
u≤<Ûä´‘·\T
Hê\T>∑e uÛ≤>∑eTT - IV ôdø£åqT - 177 qT+&ç 199 es¡≈£î õ˝≤¢ Á|üC≤ |ü]wü‘Y @sêŒ≥T, düuÛÑT´\ ìsê∆s¡D,
n~Ûø±sê\T, $<ÛäT\T, u≤<Ûä´‘·\T
◊<äe uÛ≤>∑eTT - V ôdø£åqT, 200 qT+&ç 234 es¡≈£î sêÁwüº mìïø£\ dü+|òüT+ @sêŒ≥T, mìïø£\ ìs¡«Vü≤D,
mìïø£\ n~Ûø±s¡T\ ìj·÷eTø£+, mìïø£\ H˚sê\T, dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\T
Äs¡e uÛ≤>∑eTT - VI ôdø£åHé 235- 242 sêÁwüº Ä]úø£ dü+|òüT+ @sêŒ≥T, n~Ûø±sê\T, $<ÛäT\T u≤<Ûä´‘·\T
@&Ée uÛ≤>∑eTT - VIm nqTdü÷∫‘· ÁbÕ+‘·eTT\˝À HÓ\ø=ìj·TTqï |ü+#êj·Tr\T, eT+&É\ Á|üC≤|ü]wü‘Y\T,
õ˝≤¢ Á|üC≤|ü]wü‘Y\≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|ü‘˚´ø£ ìã+<Ûäq\T
mì$T<äe uÛ≤>∑eTT - VII 243 qT+&ç 267 es¡≈£î Á>±eT, eT+&É\, õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr\≈£î dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡
n+X¯eTT\ô|’q $es¡D\T
‘=$Tà<äe uÛ≤>∑eTT - VIII ôdø£åHé268 qT+&ç Äô|’ n+X¯eTT\≈£î dü+ã+~Û+∫q s¡÷˝Ÿ‡ eT]j·TT u…’˝≤\T eT]j·TT
ô|Hê©º\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î |ü+#êj·Tr\ $düÔs¡D (|”kÕ #·≥º+)-1998
H˚|ü<Ûä´+
73 e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ <ë«sê |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\≈£î Ç˝≤+{Ï n~Ûø±sê\T dü+Áø£$T+#êsTT. ø±˙
‘·<äqT>∑TD+>± @s¡Œ&çq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ 1994 –]»q ÁbÕ+‘ê\≈£î e]Ô+#·<äì Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ôV’≤ø√s¡Tº
rs¡TŒ Ç∫Ã+~. |üs¡ékÕq+>± Á|ü‘˚´ø£ #·≥º+ @sêŒ≥T¬ø’ Áo _.j·Tdt. uÛÑ÷]j·÷ n<Ûä´ø£å‘·q ø£$T{° ìj·T$T+#·ã&ç+~. á
ø£$T{° Ç∫Ãq ìy˚~ø£ Ä<Ûës¡+>± 73e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î dü+Áø£$T+∫q n~Ûø±sê\qT
ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î e]Ô+|ü#˚dü÷Ô ª|”kÕ#·≥º+ 1998µ neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~.
á #·{≤ºìï nqTdü]+∫ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·{≤ºìï düe]dü÷Ô ôw&É÷´\T¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
|ü+#êj·Tr\ $düÔs¡D (|”kÕ) ìã+<ÛäHêe[, 2011 (m.|æ.|æ.Ç.j·Tdt.@.s¡÷˝Ÿ‡ ` 2011)qT õ.z.HÓ+.66 <ë«sê
24.03.2011 q Á|üuÛÑT‘·«+ C≤Ø #˚dæ+~.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+, 1994 q+<äT $uÛ≤>∑+ VI m qT n<äq+>± #˚s¡Tdü÷Ô, ôdø£åHé 242 ≈£î n<äq+>±
m qT+&ç ◊ es¡≈£î #˚s¡Ã&É+ »]–+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À –]»q ÁbÕ+‘ê\T ø£*–q õ˝≤¢\T lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s¡+,
$XÊK|ü≥ºD+, ‘·÷s¡TŒ eT]j·TT |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢\T.
• Á>±eTdüuÛÑ n+fÒ Á>±eT+˝Àì Á|ü»\ Ä#ês¡, kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT yê] kÕ+düèÿ‹ø£ $\ø£åD‘·qT, kÕe÷õø£
eqs¡T\qT ø±bÕ&É&ÜìøÏ, dü+s¡øÏå+#·&ÜìøÏ yê] Ä#êsê\qT nqTdü]+∫ $yê<ë\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ düeTs¡∆‘·
ø£*– ñ+≥T+~.
• Á|üD≤[ø£\T, ø±s¡´Áø£e÷\T, ÁbÕC…≈£îº\ ÄyÓ÷<ä+: kÕe÷õø£, Ä]∆ø£, n_Ûeè~∆ ø√dü+ Á|üD≤[ø£\T, ø±s¡´Áø£e÷\T,
ÁbÕC…≈£îº\T n˙ï ≈£L&Ü neT\T #˚j·T&ÜìøÏ eTT+<ädüTÔ>± Á>±eTdüuÛÑ nqTeT‹ bı+<ë*‡ ñ+≥T+~.
• \_∆<ës¡T\ m+|æø£: ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q, Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ \_›<ës¡T\ >∑T]Ô+|ü⁄, m+|æø£≈£î Á>±eTdüuÛÑ
u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*‡ e⁄+≥T+~.
• ì<ÛäT\ $ìjÓ÷>∑ <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘·+ (j·TT.dæ) ô|’q $e]+∫q $<Ûä+>± neT\e⁄‘·Tqï Á|üD≤[ø£\T, ø±s¡´Áø£e÷\T,
ÁbÕC…≈£îº\ |ü]e÷D≤\T, Á>±eTkÕúsTT˝À Ks¡TÃ #˚dæq ì<ÛäT\≈£î $ìjÓ÷>∑ <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘ê\T Á>±eTdüuÛÑ <ë«sê
bı+<ë*‡ e⁄+≥T+~.
• dü«j·T+ |ü]bÕ\Hê dü+düú>± Á>±eTdüuÛÑ≈£î n~Ûø±sê\T: ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘· |ü+#êj·Tr\≈£î dü«j·T+ |ü]bÕ\Hê
dü+dü\ú T>± eéVü≤]+#·&ÜìøÏ sêÁwüº Á|üuTÑÛ ‘·«+ á ÁøÏ+<ä dü÷∫+∫q n~Ûø±sê\qT düs¬ q’ kÕúsTT˝À ñqï |ü+#êj·TrøÏ,
Á>±eTdüuÛÑ≈£î ø£≥ºu…{≤º*.
• eT‘·TÔ |ü<ësêú\ $ìjÓ÷>∑+ô|’ ìùw<Ûä+ ˝Ò<ë eT‘·TÔ |ü<ësê∆\ neTàø£+, $ìjÓ÷>∑+ô|’ ìj·T+Á‘·D / Áø£eTãB∆øs £ D¡
#˚j·T&ÜìøÏ n~Ûø±s¡+.
• ∫qï‘·s¡Vü‰ n≥M ñ‘·Œ‘·TÔ\ô|’ j·÷»e÷q´ Vü≤≈£îÿ\T
• ôw&É÷´\T¶ ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÛÑ÷$T nHê´Áø±+‘·+ ø±≈£î+&Ü #·÷ù| n~Ûø±s¡+, #·≥º $s¡T<ä∆+>± nHê´Áø±+‘·+ nsTTq
uÛÑ÷eTT\qT ‹]– kÕ«BÛq|üs¡#·&ÜìøÏ n~Ûø±s¡+.
• Á>±MTD e÷¬sÿ≥Tº (dü+‘·)\ ìs¡«Vü≤D≈£î n~Ûø±s¡+
• –]»q Á|ü»\≈£î s¡TD+ ÇdüTÔqï dü+düú\T, e´≈£îÔ\ô|’ ìj·T+Á‘·D n~Ûø±s¡+
• kÕúìø£ Á|üD≤[ø£\T, yê{ÏøÏ ø±e*‡q eqs¡T\ô|’ ìj·T+Á‘·D n~Ûø±s¡+.
Á>±eT |ü+#êj·Tr, eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ\ n~Ûø±sê\T, $<ÛäT\T:
1) eT<ä´+ ñ‘·Œ‹Ô ˝Ò<ë ‘·j·÷Ø
2) ∫qï ‘·s¡Vü‰ n≥M ñ‘·Œ‘·TÔ\ j·÷»e÷q´+ eT]j·TT $Áø£j·TeTT:
3) nqTdü÷∫‘· ÁbÕ+‘ê\˝Àì uÛÑ÷eTT\ nHê´Áø±+‘·eTT ìs√~Û+#·&É+ eT]j·TT nHê´Áø±+‘·yÓTÆq –]»qT\ uÛÑ÷$Tì
‹]– kÕ«BÛq+ #˚j·T&É+.
4) Á>±eTdüuÛÑ e÷¬sÿ{Ÿ\T/ cÕ+&ûdt/ dü+‘·\T/ n+>∑&ÉT\T ˝Ò<ë @ ù|s¡T‘√ |æ*∫q|üŒ{Ïø° yê{Ï ìs¡«Vü≤D.
5) –]»qT\≈£î n|ü⁄Œ\T Çe«&É+ô|’ ìj·T+Á‘·DqT ø£*– ñ+&É≥+.

6) nìï kÕe÷õø£ s¡+>±\˝Àì dü+düú\T n+<äT˝À |üì#˚j·TT dæã“+~ô|’ ìj·T+Á‘·D n~Ûø±sê\T:
(i) $<ä´ (ii) dü+πøåeT edü‹ >∑èVü‰\ ìs¡«Vü≤D (iii) Äs√>∑éTT, yÓTT<ä˝…’q$..)
7) eTVæ≤fi≤, •X¯ó dü+πøåeT+
8) –]»q ñ|ü Á|üD≤[ø£ düVü‰ kÕúìø£ Á|üD≤[ø£\T, n{Ïº Á|üD≤[ø£\ eqs¡T\ ô|’q ìj·T+Á‘·D
9) düMTø£å, dües¡D n+XÊ\˝À n~Ûø±s¡+
Á>±eT|ü+#êj·Tr\ |ü]bÕ\q ` eTTU≤´+XÊ\T

• 1994 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+˝À yÓTT‘·Ô+ 278 $uÛ≤>±\T, 6 nqTdü÷#·T\T ñHêïsTT. Ç+<äT˝À 1
qT+&ç 147 $uÛ≤>±\T Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q$. á $uÛ≤>±\˝À Á>±eT|ü+#êj·Tr\ |ü]
bÕ\q≈£î, Ä]∆ø£ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï $es¡eTT\T á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± bı+<äT|üs¡#·ã&çq$.
• Á>±eT|ü+#êj·Tr\ @sêŒ≥T (1`7 ôdø£åHé\T)
• Á>±e÷\T eT]j·TT |ü+#êj·Tr\ @sêŒ≥T, uÛÖ>√[ø£ dü]Vü≤<äT∆\ ìs¡íj·T+, »HêuÛ≤ ÁbÕ‹|ü~ø£q ñ+&É<ä–q Á>±eT
|ü+#êj·Tr düuÛÑT´\ yÓTT‘·Ô+ dü+K´ e+{Ï $wüj·÷\qT á ôdø£åHé \T ‘Ó*j·T CÒkÕÔsTT.
• ôdø£åHé 6 Á>±eTdüuÛÑ ìs¡«Vü≤D >∑÷]Ã ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
• mìïø£\T (8`16 ôdø£åHé\T eT]j·TT ôdø£åHé 76)
• Á>±eT|ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y, düuÛÑT´\ mìïø£, ]»πs«wüqT¢, z≥s¡¢ C≤_‘ê ‘·j·÷Ø, Á|ü#·Ts¡D, |ü<äM ø±\eTT, U≤∞\T
@s¡Œ&çq dü+<äsê“¤\˝À ‹]– mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#·T≥ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT á ôdø£åqT¢ $e]kÕÔsTT. ôdø£åHé 76
mìïø£ e´j·TeTT >∑T]+∫ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
• düuÛÑT´\ ns¡Ω‘·\T, nqs¡Ω‘·\T (17`29 ôdø£åHé\T)
• Á>±eT|ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y, düuÛÑT´\T, ñ|ü düs¡Œ+#Y >± mìïø£>∑T≥≈£î >∑\ ns¡Ω‘·\T, m≥Te+{Ï dü+<äsê“¤\˝À Ms¡T
nqs¡Ω‘·≈£î >∑T] ne⁄‘ês√ á ôdø£åqT¢ ‘Ó*j·TC…kÕÔsTT.
• |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù n~Ûø±sê\T, $<ÛäT\T eT]j·TT Á>±eT|ü+#êj·Tr\˝À |üì#˚j·TT Ç‘·s¡ n~Ûø±s¡T\T, ñ<√´>∑T\
>∑T]+∫ 30`32 ôdø£åHé\T eT]j·TT 34, 36 ôdø£åHé\T ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. nsTT‘˚ @<˚ì Á>±eT|ü+#êj·Tr rsêàqeTT
#·≥º e´‹πsø£eTT>± >±˙, á |ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥º |ü]~Ûì $T+∫j·TTqï>±˙ ˝Ò<ë Ä rsêàq+ neT\T #˚dæq
jÓT&É\ Á|üC≤ u≤VüQfi¯éTT jÓTTø£ÿ J$‘êìøÏ, Äs√>±´ìøÏ, Á|üC≤u≤<Ûä´‘·≈£î uÛÑ+>∑+ ø£\TZqì uÛ≤$+∫q jÓT&É\ Ä
rsêàqeTTqT ‘·<äT|ü] #·s¡´\ ø=s¡≈£î ø£MTwüqsY≈£î |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù |ü+|üe˝…qT.
• n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T\˝À düs¡Œ+#Y jÓTTø£ÿ n~Ûø±sê\qT ôdø£åHé 33, 35 ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT.
• Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚XÊ\≈£î n<Ûä´ø£å‘·, düe÷y˚X¯|ü⁄ rsêàHê\ô|’ rdüT≈£îqï #·s¡´\T, ]ø±s¡T¶\T |ü]o*+#˚
n~Ûø±s¡+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT ôdø£åHé 37,38,39 \T ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT.
• \_∆<ës¡T\ ø£$T{°\T eT]j·TT ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\T (ôdø£åHé 40)
• Á>±eT|ü+#êj·Tr düe÷y˚XÊ\T, ø±sê´#·sD ¡ ø£$T{°\ düe÷y˚XÊ\ ìs¡«Vü≤D $<ÛëqeTT, rsêàHê\ qyÓ÷<äT yÓTT<ä\>∑T
n+XÊ\qT ôdø£åHé 41 ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
• Ç‘·s¡ kÕúìø£ dü+düú\‘√ ø£*|æ @<˚ì Á|üjÓ÷»q+ ø=s¡≈£î Á>±eT|ü+#êj·Tr\T ôdø£åHé 42 qqTdü]+∫ dü+j·TTø£Ô
ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚düTø=qe#·TÃqT.

• Á>±eT|ü+#êj·Tr |ü]bÕ\Hê ìy˚~ø£ ‘·j·÷ØøÏ dü+ã+~Û+∫q ìj·Te÷\qT ôdø£åHé 43 ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.
• Á>±eT|ü+#êj·Tr |ü]bÕ\qô|’ ‘·ìF eT]j·TT ‘·ìF ìs¡«Væ≤+#·ã&çq$ n~Ûø±s¡T\qT >∑T]+∫ ôdø£åHé 44
$e]düTÔ+~.
• Á>±eT|ü+#êj·Tr n~Ûø±sê\T, $<ÛäT\T (45`51 ôdø£åHé\T)
• Á>±eT|ü+#êj·Tr ÄdüTÔ\T ` |ü]s¡ø£åD (52`59 ôdø£åHé\T)
• Á>±eT|ü+#êj·Tr Ä]∆ø£ eéVü‰sê\T (»e÷Ks¡TÃ\T) |üqTï\T <ë«sê e#·TÃ Ä<ëj·TeTT\T (60 `75 ôdø£åHé\T
eT]j·TT 78,79 ôdø£åHé\T)
• Á>±eT|ü+#êj·Tr ã&Ó®{Ÿ ‘·j·÷Ø, eT+ps¡T (ôdø£åHé 77)
• Á>±eT|ü+#êj·Tr |üHï˚ ‘·s¡ Ä<ëj·÷\T (HêHé {≤¬ø‡dt), Á|üC≤uÛÁÑ <ä‘,· Äs√>∑éTT eT]j·TT Ç‘·s¡ kÂø£sê´\T (80`125
ôdø£åHé\T eT]j·TT 144,145 ôdø£åHé\T)
• Á>±eT|ü+#êj·Tr |ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q düø£\ eéVü‰sê\qT n+XÊ\qT ôdø£åHé\T 126 ` 142
‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT.
• Á>±eT|ü+#êj·Tr Á|ü‘˚´ø±~Ûø±] |üs¡‡Hé ÇHé #ê]® ìj·÷eTø£+ ôdø£åHé 143 Á|üø±s¡+ »s¡T>∑T‘·T+~.
• |ü⁄s¡bÕ\ø£ dü+|òü÷\ bÕ\Hê ìj·Te÷\T Á>±eT|ü+#êj·Tr\≈£î $düÔs¡D (ôdø£åHé 146)
• Á>±eT|ü+#êj·Tr eT+&É\, õ˝≤¢ Á|üC≤ |ü]wü‘Y\ $<ÛäT\qT eT]j·TT Ç‘·s¡ kÕúìø£ dü+düú\≈£î ã~© #˚j·TT≥ (ôdø£åHé 147)
*****

3. |ü+#êj·Tr
ø±s¡´<ä]Ù $<ÛäT\T, u≤<Ûä´‘·\T
Á>±eT |ü+#êj·Tr n~Ûø±sê\T:
1.ì<ÛäT\T düMTø£s¡D˝À |üqTï\T $~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ :
• ÄdæÔ|üqTï, Á|üø£≥q\ô|’ |üqTï $~Û+∫ edü÷\T #˚j·TT n~Ûø±s¡eTT (ôdø£åHé 61,63,70)
• ˙{Ï düs¡|òüsê, eTTs¡T>∑T ˙{Ï ø±\Te\ ìsêàD+ eT]j·TT ìs¡«Vü≤D, M~Û BbÕ\ @sêŒ≥T ø=s¡≈£î Ç+&É¢ô|’ $ìjÓ÷>∑
#êØ®\T $~Û+#·T n~Ûø±s¡+ (ôdø£åHé 71)
2. Äs√>∑´ |ü]s¡ø£åD˝À :
• |ü_¢ø˘ s√&É¢ô|’øÏ eTT]øÏ ˙s¡T Á|üeVæ≤+#·≈£î+&Ü ìùw<ÛäeTT $~Û+#˚ n~Ûø±s¡eTT (ôdø£åqT 93)
• ø£uÒfi≤\≈£î Á|ü‘˚´ø£+>± düú˝≤ìï @sêŒ≥T #˚j·T&É+ (ôd ` 117)
• »+‘·Te<Ûä ô|’q ìj·T+Á‘·D, ˝…’ôdqT‡ *#˚Ã n~Ûø±s¡+ (ôd ` 118)
• Á>±eTeTT˝À @<˚ì ÁbÕ+‘·eTT jÓTTø£ÿ bÕ]X¯ó<äú´ |ü]dæú‹ yÓTs¡T>∑T|ü]#˚ n~Ûø±s¡+ ( ôdø£åHé `94)
• ˝…’ôdqT‡ ˝Òì |ü+<äT\qT, ≈£îø£ÿ\qT HêX¯qeTT #˚j·TT n~Ûø±s¡+ (ôd`92)
• ø±+Á{≤≈£îº |ü<ä∆‹ô|’ bÕ]X¯ó<ä∆´ |üìyê]ì ìj·T$T+#·Tø=H˚ n~Ûø±s¡+ (ìj·Te÷\≈£î ˝Àã&ç)
3.|ü_¢ø˘ s√&É¢ ìs¡«Vü≤D, s¡ø£åD :
• |ü_¢ø˘ s√&É¢ düMT|üeTT˝À (20 MT≥s¡T¢ ˝À|ü\) sêfi¯fl Á‘·e«ø£eTT ìùw~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ (ôdø£åHé `95)
• |ü_¢ø˘ s√&É¢ ô|’ Ä≥+ø£eTT ø£*Œ+#·T≥ô|’ ìùw~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ (ôd ` 96)
• ‘·\T|ü⁄\T, øÏ{Ïø°\T s√&ÉT¢ MT<ä≈£î ‘Ós¡#·Tø=H˚≥≥T¢ ì]à+#·&Üìï ìùw~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ (ôd `97)
• s√&É¢ô|’q ÄÁø£eTD\T ‘=\–+#˚ n~Ûø±s¡+ (ôd ` 98)
• eTT]øÏ ø±\Te\T, »\<ës¡T\ô|’ uÛÑeqeTT\ ìsêàDeTTqT ìùw~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ (ôd `100)
• |ü_¢ø˘ s√&É¢ô|’ >√‘·T\T Á‘·e⁄«≥ ô|’ ìùw<ÛäeTT $~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ (ôd ` 101)
• nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü s√&É¢ô|’ #Ó≥T¢ qs¡T≈£î≥, ˝Òø£ Hê≥T≥qT ìùw~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ (ôd`102)
• |ü_¢ø˘ s√&É¢ô|’q $Áø£j·÷\qT ìùw~Û+#·&ÉeTT ˝Ò<ë ˝…’ôdqT‡*#·TÃ n~Ûø±s¡+ (ôdø£åHé `111)
4.e÷¬sÿ≥¢ô|’ n~Ûø±s¡+ :
• |ü_¢ø˘ e÷¬sÿ≥¢≈£î düú˝≤ìï πø{≤sTT+#˚ n~Ûø±s¡+ (ôd`104)
• Áô|’y˚{Ÿ e÷¬sÿ≥¢≈£î wüs¡‘·T\‘√ ≈£L&çq ˝…’ôdqT‡ Ç#·TÃ n~Ûø±s¡+ (ôd ` 105)
• Áô|’y˚{Ÿ e÷¬sÿ≥¢qT ‘·ìF #˚ùd n~Ûø±s¡+ (ôd`105, 106)
5. yêVü≤Hê\ kÕº+&ÉT\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ ˝…’ôdqT‡*∫Ã |ò”E edü÷\T #˚ùd n~Ûø±s¡+, Áô|’y˚≥T ã+&É¢ kÕº+&ÉT\≈£î
˝…’ôddüT‡ Ç#·TÃ n~Ûø±s¡+ (ôd`115,116)

6. uÛÑeHê\T, ø£≥º&Ü\ ìsêàD≤ìøÏ eT]j·TT |ü⁄q]ïsêàD≤ìøÏ nqTeT‹ ì#˚Ã n~Ûø±s¡+ (ôd`121)
7. Ä$] yÓTT<ä\>∑T Ç‘·s¡ X¯øÏÔ‘√ q&ç#˚ j·T+Á‘ê\ eT÷\+>± ø£*π> q÷´ôddüT‡qT ‘=\–+#·T≥≈£î ˝Ò<ë ‘·–Z+#·T≥≈£î
n~Ûø±s¡+ (ôd`122)
8. Á|üC≤ kÂø£sê´ìøÏ uÛÑ+>∑+ ø£*–+∫q yê]ô|’ n|üsê<Ûä s¡TdüTeTT $~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ (ôd ` 137)
9. ñeTà&ç dü+j·TTø£Ô ø£$T{°\T kÕú|æ+#˚ n~Ûø±s¡+ ` ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe Á>±eT |ü+#êj·Tr\T ø£*dæ
ñeTà&ç yÓ’<ä´XÊ\\T,dü+πøåeT πø+Á<ë\T kÕú|æ+#·Tø=H˚ n~Ûø±s¡+ ø£\<äT (ôd ` 47)
Á>±eT |ü+#êj·Tr, eT+&É\ Á|üC≤ |ü]wü‘Y ñeTà&ç uÛ≤>∑kÕ«eTéTT >∑\ dü+j·TTø£Ô ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚düTø√e#·TÃ
(ôd `42, 175, 176), ô|òÁØ\ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+j·TTø£Ô ø£$T{°ì @sêŒ≥T #˚düTø√e#·TÃ (ôd`57)
10. #Ó≥¢ |òü\kÕj·÷ìï neTTàø=H˚ n~Ûø±s¡+ ø£\<äT.
11. Á>±eT |ü+#êj·Tr dæúsêdæúì ø=H˚, ny˚Tà n~Ûø±s¡+ ø£\<äT. (ôd ` 59)
12. Á|üuÛÑT‘·« ñ‘·Ôs¡T«\ Á|üø±s¡+ n&É«πø≥TqT ìj·T$T+#·Tø=H˚ n~Ûø±s¡+ ø£\<äT
13. Á|üy˚X¯eTT eT]j·TT ‘·ìF #˚ùd n~Ûø±s¡+ : ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±] ˝Ò<ë n‘·ì#˚ n~Ûø±s¡$Te«ã&çq Ç‘·s¡ e´øÏÔ
ø£˙dü+ 6 >∑+≥\T eTT+<äT>± H√{°düT Ç∫Ã @<Ó’Hê Ç\T¢ , uÛÑeqeTT ˝Ò<ë uÛÑ÷$T˝ÀìøÏ |ü>∑{ düeTj·T+˝À
‘·ìF ì$T‘·Ô+ Áey˚•+#·e#·TÃ.(ôd `132 (1)
14. <äTø±D≤\T, cÕ|ü⁄\˝À Á|üy˚•+∫ ‘·÷ìø£\T, ø=\‘·\T eT]j·TT düs¡T≈£î\ HêD´‘·qT |üØøÏå+#˚ n~Ûø±s¡ (ôdø£åHé `133)
15. #·≥º |üs¡yÓTÆq #·s¡´\≈£î b˛©düT düVü≤ø±s¡+ ø√πs n~Ûø±s¡+ (ôdø£åHé `139)
Á>±eT |ü+#êj·Tr $<ÛäT\T :

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ ôdø£åHé 45 Á|üø±s¡+ ÁøÏ+<ä ‘Ó*j·TCÒdæq $<ÛäT\qT Á>±eT |ü+#êj·Tr ‘·|üŒø£
ìs¡«]Ô+#ê*. ‘·|üŒìdü]>± ìs¡«]Ô+#·e\dæq $<ÛäT\T :
1. Á>±eT |ü+#êj·Tr ÄBÛqeT+<äTqï nìï uÛÑeHê\T, s√&ÉT¢ , ø£\«s¡Tº\T, e+‘Óq\T, ø±\Te\T, s√&É¢ ø£≥º\T,
s¡Vü≤<ës¡T\ ìsêàDeTT, eTs¡eTà‘·TÔ\T, ìs¡«Vü≤D.
2. |ü_¢ø˘ s√&É¢˝ÀqT, |ü_¢ø˘ düú\eTT\˝ÀqT, ãC≤s¡¢˝ÀqT B|üeTT\qT @sêŒ≥T #˚j·TT≥.
3. es¡¸|ü⁄ ˙s¡T, eTTs¡T>∑T ˙s¡T b˛e⁄≥≈£î ø±\Te\T Á‘·$«+∫ yê{Ï ìs¡«Vü≤D.
4. M<ÛäT\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡T#·T≥, #Ó‘·Ô ≈£î|üŒ\qT, |æ∫Ã yÓTTø£ÿ\T, bı<ä\T, n&É$ yÓTTø£ÿ\T, Hê>∑»eTT&ÉT yÓTT<ä\>∑Tq$
‘=\–+#·T≥. bÕ&ÉTã&É¶ u≤e⁄\qT, n|ü]X¯óÁuÛÑyÓTÆq ≈£î+≥\qT, eT&ÉT>∑T\qT, |ü\¢eTT\qT |üP&çŒ+∫ Á>±eT bÕ]
X¯ó<ë∆´ìï ìs¡«Væ≤+#·&É+.
5. |ü_¢ø˘ bÕsTTU≤Hê\ @sêŒ≥T eT]j·TT |ü_¢ø˘, Áô|’y˚≥T bÕsTTU≤Hê\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·T≥≈£î @sêŒ≥T¢,
6. <äVü≤qyê{Ïø£\T, X¯àXÊHê\ @sêŒ≥T, ìs¡«Vü≤D eT]j·TT mes¡÷ |ü{Ïº+#·Tø√ì e÷qe eT]j·TT »+‘·T eTè‘·
ø£fi‚ãs¡eTT\ dü+kÕÿs¡eTT.
7. n+≥T yê´<ÛäT\T, eT˝Ò]j·÷ e+{Ï yê´<ÛäT\T sê≈£î+&Ü #·÷&É&ÉeTT, e∫Ãq yê´<ÛäT\≈£î ∫øÏ‘·‡ #˚sTT+#·&ÉeTT.
8. u≤e⁄\T, ≈£î+≥\T ˝Ò<ë #Ós¡Te⁄\ Á‘·e«ø£eTT, eTs¡eTà‘·TÔ\T eT]j·TT ìs¡«Vü≤D, ã≥º\T ñ‘·T≈£î≥≈£î, kÕïqeTT
#˚j·TT≥≈£î ˙{Ïì eT]j·TT Á‘ê>∑T≥≈£î s¡øÏå‘· ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚j·TT≥≈£î ìsêàD≤\qT ì]à+#·T≥ eT]j·TT
ìs¡«Væ≤+#·T≥.
9. eqs¡T\ dü+s¡ø£åD , ø£+b˛düTº ‘·j·÷Ø eT]j·TT ms¡Te⁄\ $Áø£j·TeTT.
10. »qqeTT\T eT]j·TT eTs¡DeTT\T ‘·|üŒìdü]>± qyÓ÷<äT#˚j·TT≥.

11. ã+<Ó\ <=&É¢ kÕú|üq eT]j·TT ìs¡«Vü≤D.
12. #·≥ºeTT ˝Òø£ XÊdüqeTT <ë«sê ‘·|üŒø£ ìs¡«Væ≤+#·e˝…qì ‘Ó*|æq Ç‘·s¡ $wüj·÷\T.
13. Á>±eT |ü+#êj·Tr kÕúsTT˝À eqs¡T\ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·T≥.
14. $yêVü≤eTT\ ]õÁùdºwüHé #˚j·TT≥
◊∫Ãø£+>± ìs¡«]Ô+#·e\dæq $<ÛäT\T:
|ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥º+ ôdø£åHé ` 46 Á|üø±s¡+ Á>±eT |ü+#êj·Tr Ä]∆ø£ |ü]dæú‘·T\T nqT≈£L*+∫q|ü⁄Œ&ÉT ô|’
‘Ó*|æq yê{ÏH˚ ø±≈£î+&Ü á ôdø£åHé ˝À ‘Ó*j·T#˚dæq 26 ◊∫Ãø£ $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#ê*. ◊∫Ãø£ $<ÛäT\qT ì<ÛäT\
\uÛÑ´‘·qT ã{Ïº nedüs¡+ y˚Ts¡≈£î #˚|ü≥ºe#·TÃ.
1. Á>∑+<∏ë\j·÷\T, |üsƒ¡qeT+~sê\ kÕú|üq eT]j·TT ìs¡«Vü≤D.
2. $ø±˝≤+>∑T\T, ìsê<Ûës¡T\≈£î, yê´~Û Á>∑düTÔ\≈£î düVü‰j·T+ ø=s¡≈£î ‘·–q @sêŒ≥T¢.
3.Hês¡TeTfi¯ófl y˚j·TT≥, y˚T\Ts¡ø£|ü⁄ eékÕj·T |ü<ä∆‘·T\ Á|ü#ês¡+ #˚j·TT≥.
4. Á|ü<äs¡ÙHê πøåÁ‘ê\ @sêŒ≥T, y˚T\Ts¡ø£|ü⁄ eékÕj·T |ü<ä∆‘·T\ Á|ü#ês¡+ #˚j·TT≥.
5. ø£s¡Te⁄, $|ü‘·TÔ\ düeTj·÷\˝À düVü‰j·T πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T#˚j·TT≥.
6. ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T eT]j·TT yê´bÕsê\qT ô|+bı+~+#·T≥.
düs¡Œ+#Y $<ÛäT\T ` n~Ûø±sê\T
m) #·≥º|üs¡yÓTÆq n~Ûø±sê\T
• Á>±eT |ü+#êsTTr düe÷y˚XÊ\≈£î ‘˚B\T ìs¡ísTT+#·T≥ n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#·T≥ eT]j·TT ìs¡«Væ≤+#·T≥. (ôd.37)
• Á>±eT |ü+#êsTTr rsêàHê\ neT\T¬ø’ ø±s¡´<ä]Ùô|’ |ü]bÕ\Hê |üs¡yÓTÆq ìj·T+Á‘·D≤~Ûø±s¡eTT (ôd.25dæ)
• Á>±eT |ü+#êj·Tr ]ø±s¡T¶\ìï+{Ï˙ |ü]o*+#·T≥ (ôd.25 _)
• ñ|ü düs¡Œ+#·T |ü<ä$øÏ U≤∞ @s¡Œ&ç‘˚, @s¡Œ&çq HÓ\ s√E\˝À|ü⁄ mìïø£≈£î @sêŒ≥T¢ #˚j·TT≥ (dæ.25 m)
• #·≥º+ <ë«sê >±˙ ˝Ò<ë #·≥º+ ø=s¡¬ø’ ÄyÓ÷~+∫q s¡÷\T‡ <ë«sê >±˙ áj·Tã&çq n~Ûø±sê\qT $ìjÓ÷–+∫,
düs¡Œ+#·T ‘·q≈£î n|üŒ–+∫q nìï |üqT\T HÓs¡y˚s¡TÃ≥ (ôd.2 (&ç)
• ôdø£åHé 16 qT+&ç 20 ˝À #Ó|üŒã&çq ìã+<Ûäq\y˚Ts¡ me¬s’Hê düuÛÑT´\T nqs¡Ω‘·≈£î >∑T¬s’‘˚ õ˝≤¢ |ü+#êsTTr n~Ûø±]
øÏ ‘Ó\T|ü⁄≥ (ôd.25 (m|òt)
• Á>±eT |ü+#êsTTr ÄyÓ÷~+∫q rsêàHê\ y˚Ts¡≈£î eéVü≤]+#·T≥ (ôd.25 (õ)
• Á>±eT düuÛÑ≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#·T≥ (ôd.6(5)
• |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù ˝Òì#√≥ n‘·&ÉT / ÄyÓT u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«Væ≤+#·T≥ (ôd.32)
• n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T\˝À, Á|üC≤s√>∑éTT, uÛÑÁ<ä‘· Ø‘ê´ #·≥º |ü]~Û˝À dü«j·T+ ìs¡íj·÷~Ûø±s¡eTT (ôd.33)
• Á>±eT+˝À »]π> nìï Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´Áø£e÷\˝À Áb˛{Àø±˝Ÿ Á|üø±s¡+ bÕ˝§ZHê*.
• düs¡Œ+#·T, ñ|üdüs¡Œ+#·T eT]j·TT düuÛÑT´&ÉT |ü_¢ø˘ ùde≈£î&ÉT (ôdø£åHé 258 eT]j·TT ◊.|æ.dæ. ôd.21) ø±ã{Ïº Ä ¨<ë˝À
#˚dæq |üqT\≈£î ˝Òø£ ùde\≈£î Á|ü‹|òü˝≤ìï Ä•+#·sê<äT. (ôd.29)
_) |ü]bÕ\Hê~Ûø±sê\T
• Áyê‘· |üPs¡«ø£+>± ø±˙, eTÚœø£+>± ø±˙ Ä<˚XÊ\T C≤Ø #˚dæ @ Á>±e÷_Ûeè~∆ n~Ûø±] qT+&ç nsTTHê düe÷#êsêìï

‘Ó|æŒ+#·T ø√e#·TÃqT. $es¡D ø√s¡e#·TÃqT. (ôd.25Ç)
• düe÷y˚XÊìøÏ n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#·T≥, rsêàHê\qT nqTeT‹+#·T≥, ‹s¡düÿ]+#·T≥, $Tì≥T¢ Áyêj·T≥+, $Tì≥T‡
ãT≈£îÿ˝À dü+‘·ø£+ #˚j·T≥+. (ôd.37, ø±¢E 8,11)
• Á>±eT |ü+#êj·Tr C≤Ø #˚j·TT #Ó≈£îÿ\ô|’ dü+‘·ø£+ #˚ùd n~Ûø±s¡+
• mìï¬ø’q yÓ+≥H˚ mìïø£\ n~Ûø±] düeTø£å+˝À Á|üe÷D d”«ø±s¡+ #˚j·Tì / ˝Òì düuÛÑT´\ #˚‘· Á|üe÷D d”«ø±s¡+
#˚sTT+#·≥+
• C≤sTT+≥T ø£$T{°\ @sêŒ≥T˝À ø°\ø£ bÕÁ‘·
• Á>±eT |ü+#êsTTr / eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ ˝Ò<ë õ˝≤¢ |ü]wü‘·TÔ ì<ÛäT\‘√ ¬s+&ÉT Á>±e÷\ eT<Ûä´ ˝Ò<ë |ü+#êsTTr sêCŸ
dü+düú˝Àì @<˚ì dü+düú‘√ $yê<ë\ |ü]cÕÿsêìøÏ C≤sTT+≥T j·÷ø£åHé ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚j·T≥+˝À düs¡Œ+#·T
ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔs¡T.
• ¬s+&ÉT Á>±e÷\T ˝Ò<ë Á>±eT |ü+#êsTTr eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ #˚|üfÒº n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T¬ø’ C≤sTT+≥T
j·÷ø£åHé ø£$T{°\T @sêŒ≥T #˚j·T≥+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤+#·e#·TÃqT.
• ¬s+&ÉT Á>±e÷\T ø£\dæ ñeTà&ç j·÷»e÷q´+‘√ @sêŒ≥T #˚dæq dü+düú\T ˝Ò<ë |ü]ÁX¯eT <ë«sê e#˚Ã Á|ü‹|òü˝≤ìï
¬s+&ÉT Á>±e÷\ n_Ûeè~∆øÏ πø{≤sTT+#·e#·TÃqT
• ‘·ìœ n~Ûø±s¡T\ ]b˛s¡Tº\≈£î »yêãT\T Áyêùd˝≤ kÕqT≈£L\ #·s¡´\qT #˚|ü≥Tº≥.
• Á>±eT+ e<ä* yÓfi¯óflq|ü⁄&ÉT n~Ûø±s¡T\qT, ]ø±s¡T¶\qT ‘·ìœ n~Ûø±s¡T\ |ü]o\Hês¡∆+ ñ|üdüs¡Œ+#·T≈£î n|üŒ–+#·T≥
• eTVü‰‘êà >±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT eT]j·TT Ç‘·s¡ |ü<Ûäø±\ neT\T |üs¡ý˚ø£åD
• Á>±eT |ü+#êsTTr dæã“+~ |üì rs¡T ` kÕeTs¡∆´+ ô|’ ]b˛s¡Tº\T Áyêj·T≥+
• |ü+#êj·Tr dæã“+~øÏ Äø£dæàø£ ôd\e⁄ eT+ps¡T#˚ùd n~Ûø±s¡+.
• õ˝≤¢ |ü+#êsTTr n~Ûø±] <ë«sê bò˛{À >∑T]Ô+|ü⁄ ø±s¡T¶\T bı+<äT≥.
• ‘·q n~Ûø±sê\qT ñ|üdüs¡Œ+#·T≈£î >±˙, düuÛÑT´ìøÏ>±ì ‘ê‘êÿ*ø£+>± ã<ä˝≤sTT+#·T≥
düs¡Œ+#Y n~Ûø±sê\ ‘ê‘êÿ*ø£ n|üŒ–+‘· (&Ó*π>wüHé)
düs¡Œ+#·T ‘·q n~Ûø±sê\qT ø=ìï+{Ïì ñ|üdüs¡Œ+#·T≈£î n|üŒ–+#·e#·TÃqT. ñ|üdüs¡Œ+#·T ˝Òì #√≥ |ü<ä$ U≤∞>± ñ+fÒ
me¬s’Hê düuÛÑT´ìøÏ &Ó*π>{Ÿ #˚j·Te#·TÃqT. ‘·q ‘·s¡|ü⁄q Ä |üì |üP]Ô #˚j·TT≥≈£î ˝Ò<ë ‘·q ‘·s¡|ü⁄q ñ‘·Ôs¡Á|ü‘·T´‘·Ôsê\T
»s¡T|ü⁄≥≈£î, düs¡Œ+#Y n{Ïº e´øÏÔì ìj·T$T+#·e#·TÃqT. |ü+#êsTTr sêCŸ #·≥º+ ôdø£åHé 26(5) Á|üø±s¡+ düs¡Œ+#Y≈£î
ô|’ n~Ûø±s¡+ dü+Áø£$T+∫+~
dæ) n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\˝À :
• Á|üuÛÑT‘·« |ü<Ûäø±\≈£î \_∆<ës¡T\qT m+|æø£ #˚j·TT≥˝À ø°\ø£bÕÁ‘·
• U≤B, Á>±MTD |ü]ÁX¯eT\ uÀs¡T¶ |ü<Ûäø£+ jÓTTø£ÿ düÁø£eT neT\T
• kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT ùde\T
• XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\ ìs¡«Vü≤D
• Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\T / s¡yêD≤ @sêŒ≥T¢
• uÛÑ÷kÕs¡ |ü]s¡ø£åD
• &ç.ÄsY.&ç.m Ç‘·s¡ \_› <ës¡T\ <äs¡U≤düTÔ\ô|’ dü+‘·ø£+ #˚ùd n~Ûø±s¡+

• dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ düe÷y˚XÊ\≈£î Á|ü‘˚´ø£ ÄVü‰«ì‘·T&ÉT
• Hê´j·TkÕúHê\≈£î ùde\T n+~+#·T≥
• Á>±eT |ü+#êj·Tr u…’˝≤\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥˝À düVü≤ø£]+#·T≥
• Á|üC≤ s√>±´ìï ø±bÕ&ÉT≥
• Áb˛{Àø±˝Ÿ ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ Á>±eT+˝À Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´Áø£e÷\˝À Vü‰»s¡T
• Á>±eT |ü+#êj·TrøÏ Ä<ëj·T eqs¡T\qT düMTø£]+#·T≥
• ø£˙dü y˚‘·Hê\qT neT\T #˚j·T≥+
• n+≥sêì‘·q+ ìs¡÷à\q, eT÷&ÛÉ $XÊ«kÕ\qT bÕs¡Á<√\≥+
• dü]jÓÆTq ‘·÷ìø£\ ø=\‘·\ neT\T
• eékÕj·T n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫q |üqT\ |üs¡ý˚ø£åD
• $<äT´‘Y XÊK |üìrs¡T˝À düVü≤ø±s¡+
• j·Tdt.{Ï., j·Tdt.dæ., esêZ\ Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&É≥+
&ç.) düs¡Œ+#Y á ~>∑Te ø£$T{°\≈£î #ÛÓ’s¡àHé >± eéVü≤]kÕÔs¡T.
• ÄVü‰s¡ ø£$T{°
• ùV≤_fÒwüHé kÕúsTT $<ë´ ø£$T{°
• Á>±eT kÕúsTT ˙s¡T, bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{°
• Á>±eT Äs√>∑´, bÕ]X¯ó<ä∆´ b˛wüD ø£$T{°
• Á>±eTkÕúsTT u≤\´$yêVü‰\ ìs√<Ûä eT]j·TT |üs¡ý˚ø£åD ø£$T{°
• Á>±eTkÕúsTT düeTq«j·T ø£$T{° (e÷s¡TŒ)
Á>±eT |ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y eT]j·TT düuÛÑT´\ ns¡Ω‘·\T ` nqs¡Ω‘·\T

• Á>±eT |ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y>± ˝Ò<ë düuÛÑT´&ç>± mqTïø√ã&Ü\+fÒ Ä e´øÏÔ ù|s¡T Ä Á>±eT|ü+#êj·Tr z≥s¡¢
C≤_‘ê˝À ñ+&ç, 21 dü+ˆˆ ej·TdüT‡ ø£*–j·TT+&Ü*.(ôdø£åHé 17)
• πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘√«<√´>∑T\T, kÕúìø£ dü+düú\ ñ<√´>∑T\T, sêÁwüº XÊdüqeT+&É* ˝Òø£ bÕs¡¢yÓT+≥T s¡÷bı+~+∫q
XÊdüq+ ÁøÏ+<ä @sêŒf…Æq @<Ó’Hê dü+düú jÓTTø£ÿ ø±s¡´ìs¡«Vü≤≈£î&É÷, πø+Á<ä ˝Òø£ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ÁøÏ+<ä @<Ó’Hê |ü<ä$ì
ìs¡«Væ≤+∫ Ä |ü<ä$ qT+&ç &çdt$Tdt #˚j·Tã&çq e´øÏÔ, sêÁwüº XÊdüqeT+&É*øÏ mqTïø√ã&ÉT≥≈£î nqs¡TΩ&Ó’q e´øÏÔ
≈£L&Ü |ü+#êj·Tr düuÛÑT´\T>± mqTïø=qã&ÉT≥≈£î nqs¡TΩ\T eT]j·TT mìïø£\ H˚sê\≈£î •øÏå+#·ã&çq e´≈£îÔ\T ≈£L&Ü
nqs¡TΩ\T (ôdø£åHé 18)
• bÂs¡ Vü≤≈£îÿ\ #·≥º+ ÁøÏ+<ä •øÏå+#·ã&çq e´≈£îÔ\T, Ç‘·s¡ H˚sê\≈£î ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î ‘·>∑Zì •ø£å $~Û+#·ã&çq
e´≈£îÔ\T, Hê´j·T kÕúq+#˚ ndü«düú eTqdüTÿ\ì Á|üø£{Ï+#·ã&çq e´≈£îÔ\T, #Ó${Ï ` eT÷>∑yês¡T, ~yêfi≤ ø√s¡T\T,
~yêfi≤ rdæq≥T¢ ìsê∆]+#·eTì Hê´j·T kÕúHêìøÏ <Ûäs¡U≤düTÔ ô|≥Tº≈£îqï e´≈£îÔ\T (◊.|æ), |ü+#êj·Tr ø±+Á{≤ø£ºs¡T¢ ,
|ü+#êj·TrøÏ ãø±sTT\T ñqï yêfi¯ófl |ü+#êj·Tr mìïø£\˝À b˛{° #˚j·TT≥≈£î nqs¡TΩ\T.(ôdø£åHé 19)
• uÛ≤s¡‘· •øå±düè¢‹, 1860 ˝Àì n<Ûë´j·TeTT 9(m) Á|üø±s¡eTT H˚sêìøÏ bÕ\Œ&çq e´øÏÔ, 233e ôdø£åHéqqTdü]+∫
<ëK\T #˚j·Tã&çq mìïø£ |æ{°wüHé ô|’ Ç#·TÃ rs¡TŒ˝À me¬s’Hê e´øÏÔ n$˙‹ #·s¡´≈£î bÕ\Œ&çq≥T¢ ìs¡÷|æ+#·ã&çq#√

n{Ïº e´øÏÔ, |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ jÓTTø£ÿ ◊<äe uÛ≤>∑+˝Àì ¬s+&Ée n<Ûë´j·T+ ÁøÏ+<ä •øÏå+#·<ä–q H˚s¡eTTq≈£î
bÕ\Œ&çq e´≈£îÔ\T, mìïø£\˝À b˛{° #˚j·TT≥≈£î n{Ïº H˚s¡eTT ìs¡÷|üD »]–q ‘˚B qT+&ç 6 dü+ˆˆ ø±˝≤eé~Û
es¡≈£î nqs¡TΩ\T. (ôdø£åHé 19`1(_) eT]j·TT (m)
• ôdø£åHé 19(_) Á|üø±s¡+ düs¡Œ+#Y, ñ|üdüs¡Œ+#Y düuÛÑT´&ÉT mìïø£\ Ks¡TÃ\qT düø±\+˝À düeT]Œ+#·ì#√ mìïø£\
ø£MTwüHé #˚ nqs¡TΩ&ç>± ñ‘·Ôs¡T«\ <ë«sê Á|üø£{Ï+#·ã&ÉT‘ê&ÉT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ¬>õ{Ÿ˝À Á|ü#·T]+∫q n{Ïº ñ‘·Ôs¡T«
<ë«sê(m) Ä ñ‘·Ôs¡T« ‘˚~ qT+&ç 3 dü+e‘·‡s¡eTT\ ø±\eé~Û es¡≈£î á #·≥ºeTT ÁøÏ+<ä @<Ó’Hê |ü<ä$øÏ »s¡T>∑T
mìïø£˝À b˛{° #˚j·TT≥≈£î nqs¡TΩ&ÉT. (_) ˇø£y˚fi¯ n‘·qT mqTïø√ã&ç ñqï≥¢sTT‘˚ n‘·qT |ü<ä$ì ø£*–j·TT+&ÉT≥
$s¡$T+∫Hê&Éì Á|üø£{Ï+#·e#·TÃ.
• ôdø£åHé 19(2) (ôV≤#Y ◊) Á|üø±s¡eTT düuÛÑT´\T>± mqïø√ã&çq yês¡T |ü+#êj·TrøÏ #Ó*¢+#·e\dæq ãø±sTT\qT H√{°düT
n+~q ‘·s¡Tyê‘· ìØí‘· >∑&ÉTe⁄˝À|ü⁄ #Ó*¢+#·q|ü⁄Œ&ÉT nqs¡TΩ\T>± Á|üø£{Ï+#·ã&É‘ês¡T.
• Ç<ä›] ø£Hêï m≈£îÿe eT+~ dü+‘êq+ ø£*–q|ü⁄Œ&ÉT ‘·eT düuÛÑ´‘ê«ìï ø√˝ÀŒ‘ês¡T. (ôdø£åHé 19(3)) ø±ì Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
|ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥eº TT ÁbÕs¡+uÛ|Ñ ⁄ü ‘˚B nq>± 30.05.1994 qT+&ç ˇø£ dü+e‘·‡s¡eTT˝À|ü⁄ ø£*–q dü+‘êqeTTqT
nqs¡Ω‘·≈£î ø±s¡DeTT>± |ü]>∑DÏ+#·sê<äT.
|ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥ºeTT 1994 ˝Àì ôdø£åHé 20 y˚Ts¡≈£î düuÛÑT´\ nqs¡Ω‘·

22e ôdø£åqT ìã+<Ûäq\≈£î ˝Àã&ç, düuÛÑT´&ÉT ÁøÏ+~ dü+<äs¡“¤eTT\˝À n{Ïº |ü<ä$j·T+<äT+&ÉT≥≈£î nqs¡TΩ&ÉT ny˚eTq>±,
n‘·&ÉT, nyÓT:
(m) 19e ôdø£åqT˝À ì]∆wüº|üs¡∫q @y˚ì nqs¡Ω‘·\≈£î >∑T] ne⁄‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT ˝Òø£ >∑T]ø±>∑\|ü⁄Œ&ÉT,
(m) ≈£î\<Ûäèe |üÁ‘·eTT Ä<Ûës¡eTT>±, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T ˝Ò<ë ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\T ˝Ò<ë yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\≈£î ]»s¡T«
#˚j·Tã&çq yês¡T¶ Ä|ò”düTøÏ düuÛÑT´ì>± mìïø£ ø±ã&ç, ‘·s¡Tyê‘· Ä ≈£î\<Ûäèe |üÁ‘·eTT Ä+.Á|ü (ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T,
ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\T eT]j·TT yÓqTø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\)ìj·T+Á‹+#·T #·≥ºeTT 1993 (j·÷ø˘º 16 Ä|òt 1993) jÓTTø£ÿ
ôdø£åqT 5 ÁøÏ+<ä s¡<äT› #˚j·Tã&çq|ü⁄Œ&ÉT
(_) n‘·ì |ü<äMø±\eTT ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq ‘˚B qT+&ç ˝Òø£ n‘·&ÉT Vü≤»¬s’q{Ïº ø£&É|ü{Ï düe÷y˚X¯eTT jÓTTø£ÿ ‘˚B qT+&ç
˝Òø£ dü+<äsê“¤qTkÕs¡eTT>±, 21e ôdø£åqT düuŸ ôdø£åqT (1) ÁøÏ+<ä düuÛÑT´&ÉT |ü<ä$ì ‹]– bı+~q ‘˚B qT+&ç
˝…ø£ÿø£{Ïºq ‘=+uÛ…’ ~qeTT\ ø±\eé~ÛbÕ≥T Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚X¯eTT\≈£î n‘·&ÉT Vü≤»s¡Tø±ì#√ ˝Òø£ dü<äs¡T
ø±\ eé~Û ˝À|ü\ eT÷&ÉT ø£+fÒ ‘·≈£îÿe kÕ<Ûës¡D düe÷y˚X¯eTT\T »]–q#√ dü<äs¡T ‘˚B ‘·s¡Tyê‘· es¡Tdü>±
»s¡T|üã&çq eT÷&ÉT kÕ<Ûës¡D düe÷y˚X¯eTT\≈£î n‘·&ÉT Vü≤»s¡Tø±ì#√,
nsTT‘˚ düuÛÑT´sê* $wüj·TeTT˝À ì+&ÉT #·÷˝≤˝…’ q+<äTq ˝Ò<ë Á|üdü$+∫q+<äTq ø£*–q XÊØs¡ø£ nX¯ø£Ô‘·
ø±s¡DeTT\qT ã{Ïº ‘êqT @ ‘˚B qT+&ç Vü‰»s¡T ø±˝Ò<√ Ä ‘˚Bì Áe‘· eT÷\eTT>± ø±s¡´ìs¡«Vü≤D n~Ûø±]
øÏ ‘Ó*j·TCÒdæq |æeTà≥ Ä düuÛÑT´sê\T düe÷y˚X¯eTT\≈£î Vü‰»s¡Tø±ì#√ ô|’q ‘Ó*|æq Vü‰»s¡Tø±ì ø±\eé~Ûì
˝…ø£ÿø£≥Tº˝À ‘·&Ée≈£î Hê\T>∑T e÷düeTT\ ø£+fÒ $T+#·ì ø±\eé~Ûì $TqVü‰sTT+#·e˝…qT.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü düuÛÑT´&ÉT Vü‰»s¡Tø±ì @ düe÷y˚X¯eTTqT >±ì
1) Ä düe÷y˚X¯eTTqT >∑T]+∫q H√{°düT dü¬s’q |ü<ä∆‹˝À n‘·ìøÏ Çe«ã&Éì#√ ˝Òø£
2) düuÛÑT´\ nuÛÑ´s¡∆q ô|’ Ä düe÷y˚X¯eTT »s¡T|üã&çq#√ á ø±¢E ÁøÏ+<ä n‘·ìøÏ Á|ü‹≈£L\eTT>± ˝…øÏÿ+|üsê<äT.
düs¡Œ+#Y ˝Ò<ë ñ|üdüs¡Œ+#Y nqs¡Ω‘· :`

1.ôdø£åHé 6 Á|üø±s¡eTT »s¡T|üe\dæq Á>±eT düuÛÑ\T ìs¡«Væ≤+#·ì |üø£å+˝À ôdø£åHé 20(m) Á|üø±s¡+ düs¡Œ+#·T ˝Ò<ë

dü+<äsê“¤qTkÕs¡eTT ñ|ü düs¡Œ+#Y nqs¡TΩ&ç>± Á|üø£{Ï+#·ã&ÉT‘ê&ÉT.
2. ôdø£åHé 20(_) Á|üø±s¡eTT Á>±eT |ü+#êj·Tr U≤‘ê˝ Ä&ç{Ÿ |üP]Ô #˚sTT+#·&É+˝À $|òü\yÓTÆq jÓT&É\ düs¡Œ+#Y
˝Ò<ë dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± ñ|üdüs¡Œ+#Y Äqs¡TΩ&ç>± Á|üø£{Ï+#·ã&ÉTqT.
3. 14(6) e $uÛ≤>∑+ Á|üø±s¡+ düuÛÑT´\ nqs¡Ω‘·\≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï ìã+<Ûäq\T düs¡Œ+#Y\≈£î ≈£L&Ü e]ÔkÕÔsTT.
düsŒ¡ +#·T ˝Ò<ë ñ|üdsü Œ¡ +#·T ‘·q |ü<eä ⁄\qT düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#·>\∑ >∑&+É , n~Ûø±sê\qT dü~«ìjÓ÷>∑|sü #¡ T· ø√e≥+
<ë«sê Á|ü»\≈£î <ä>sZ∑ ¡ ø±yê*. n˝≤ ø±ì dü+<äsê“¤\˝À yês¡T Áø£eT •ø£Då ≤ #·s´¡ ≈£î >∑T] ne⁄‘ês¡T. ø=ìï dü+<äsê“¤˝À¢
|ü<äe⁄\qT ø√˝ÀŒyê*‡ edüTÔ+~.(ôdø£åHé 249)
düuÛÑT´\ düôdŒq¸qT¢ s¡<äT›
1. @<˚ì Á>±eT |ü+#êj·Tr düuÛÑT´&ÉT ˝Ò<ë düs¡Œ+#·T #·≥º+ Á|üø±s¡+ |ü]bÕ\q kÕ|ò”>± kÕπ>+<äT≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ sTT∫Ãq
ñ‘·Ôs¡T«\qT ãT~› |üPs¡«ø£+>± neT\T »s¡|üø£b˛sTTHê ˝Ò<ë neT\T #˚j·TT≥≈£î ìsêø£]+∫Hê ˝Ò<ë sTTe«ã&çq
n~Ûø±sê*ï <äT]«ìjÓ÷>∑|üs¡∫Hê ˝Ò<ë ‘·q |ü<ä$ì, <ëì kÕúsTTì øÏ+#·|ü]∫Hê, ‘êqT ìs¡«Væ≤+#·e\dæq
|üqT\T #˚j·Tq≥¢sTT‘˚ ˝Ò<ë @<Ó’Hê #Ó&ÉT Á|ües¡Ôq≈£î bÕ\Œ&ç‘˚ n{Ïº düuÛÑT´ì ˝Ò<ë düs¡Œ+#Y≈£î ø£˝…ø£ºs¡T dü+C≤sTTw”
ø√], sTT∫Ãq dü+C≤sTTwæ dü+‘·è|æÔø£s¡+>± ˝Òø£ b˛sTTHê, ˝Ò<ë ndü\T dü+C≤sTTw” sTTe«ø£b˛sTTHê |ü<ä$ qT+&ç
‘=\–+#·e#·TÃqT.
2. ô|’ $<Ûä+>± ‘=\–+#·ã&çq düuÛÑT´&ÉT ‘=\–+|üã&çq ‘˚B qT+&ç ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î mìïø£ n>∑T≥≈£î
nqs¡TΩ&ÉT.
3. ô|’ ø±s¡D≤\ #˚‘· ‘=\–+#·ã&çq düuÛÑT´ì U≤∞ kÕúHêìï ìs¡ísTT+#·ã&çq >∑&ÉTe⁄˝À uÛÑØÔ #˚j·Tã&ÉTqT.
4. @<Ó’Hê düs¡Œ+#Y ˝Ò<ë ñ|üdüs¡Œ+#Y ˝Ò<ë düuÛÑT´\T Á|üuÛÑT‘·« ñ‘·Ôs¡T«\qT U≤‘·s¡T #˚j·Tø£b˛sTTHê neT\T #˚j·T
ìsêø£]+∫Hê, ˝Ò<ë <äK\T |üs¡∫q n~Ûø±s¡eTTqT <äT]«ìjÓ÷>∑|üs¡∫qq÷ n{Ïº yê]ì õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºs¡T dü+C≤sTTw”
ø√], ‘·>∑T Ø‹q dü+C≤sTTw” sêì jÓT&É\ eT÷&ÉT HÓ\\ bÕ≥T dü<äs¡T düuÛÑT´ìï düôdŒ+&ÉT #˚j·Te#·TÃqT.
5. nsTT‘˚ á düôdŒq¸Hé >∑&ÉTe⁄ eT÷&ÉT HÓ\\T <ë≥≈£î+&Ü eT]j·TT yÓTT‘·Ô+ düôdŒdü¸qT >∑&ÉTe⁄ 6 HÓ\\T $T+#·≈£î+&Ü
Á|üuÛÑT‘·«+ ñ‘·Ôs¡T«©j·Te#·TÃqT.
6. düôdŒq¸Hé ø±\+˝À düôdŒ+&ÉT ø±ã&çq e´øÏÔ ‘·q |ü<ä$øÏ dü+ã+~Û+∫q n~Ûø±sê\T $ìjÓ÷–+#·≈£L&É<äT.
7. nsTT‘˚ n$XÊ«dü rsêàq+ ô|’ »]π> MT{Ï+>∑T≈£î e÷Á‘·+ Vü‰»s¡Tø±e#·TÃqT.z≥T Vü≤≈£îÿ ø£*–j·TT+&ÉTqT.
8. düôdŒq¸Hé≈£î >∑T¬s’q e´øÏÔ Äs¡¶s¡T ‘˚~ qT+&ç 30 s√E\\ ˝À|ü⁄ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ n|”Œ\T #˚düTø√e#·TÃqT.
9. n|”Œ\T ô|’ Á|üuÛÑT‘·«eTT ‘·<äT|ü] ñ‘·Ôs¡T«\T sTT∫Ã düôdŒq¸qT ‘ê‘êÿ*ø£+>± s¡<äT› #˚j·TT≥ ì\T|ü⁄<ä\ #˚j·TT≥
#˚j·Te#·TÃqT.
Á>±eT|ü+#êsTTrì düôdŒ+&é #˚j·TT≥ s¡<äT› #˚j·TT≥

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êsTTr sêCŸ #·≥º+ 1994 ôdø£åHé 250˝À Á>±eT |ü+#êj·Trì s¡<äT› #˚j·TT≥≈£î Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ
n~Ûø±sê\T #·]Ã+#·ã&Ü¶sTT.
1. @ dü+<Ûäs¡“¤+˝ÀHÓ’Hê Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ Á>±eT |ü+#êj·Tr ‘·q $~Û ìs¡«Vü≤D˝À |ü]bÕ\Hê kÕe÷sê∆´ìï ø√˝ÀŒsTTq≥T¢
uÛ≤$+∫Hê
2. ˝Ò<ë <ëì n~Ûø±sê\qT düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+#·Tø√˝Òø£b˛sTTHê

3. ˝Ò<ë #·≥º+ <ë«sê dü+Áø£$T+∫q n~Ûø±sê\≈£î $T+∫ eéVü≤]+∫Hê
4. ˝Ò<ë n~Ûø±s¡ <äT]«ìjÓ÷>±ìøÏ bÕ\Œ&çq≥T¢ ‘√∫Hê
5. Ä ndüeTs¡∆‘·ì düe]+#·Tø√yê*‡+~>±H√, ˝Òø£ Ç‘·s¡ neø£‘·eø£ #·s¡´\ qT+&ç ‘·eTqT ø±bÕ&ÉTø√eTH√ ø√s¡T#·÷
Ä<˚XÊ*#·TÃqT, yê] qT+&ç dü¬s’q dü+C≤sTTw” ø√s¡e#·TÃqT. n+‘·≥ ‘·q #·s¡´\qT dü]~<äT›ø√ì |üø£åeTTq
ìs¡ísTT+#·ã&çq ‘˚B qT+&ç Ä Á>±eT |ü+#êj·Trì Á|üuÛÑT‘·«eTT s¡<äT› #˚j·Te#·TÃqT.
6. n≥T¢ s¡ < ä T › #˚ j · T ã&ç q dü + dü ú q T yÓ + ≥H˚ >±ì, s¡ < ä T › #˚ j · T ã&ç q Äs¡ T HÓ \ \ ˝À|ü ⁄ >±˙ ‹]–
eéd”úø£]+#·e#·TÃqT.
7. s¡<äT› #˚j·Tã&çq ø±\+˝À dü+düú jÓTTø£ÿ nìï n~Ûø±sê\qT >±˙, ø=ìï n~Ûø±sê\qT >±ì ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]
øÏ ˝Ò<ë dü+düú≈£î <äK\T |üs¡#·e#·TÃqT.
8. n+~+∫q ùde\≈£î >±qT Ä Á>±eT |ü+#êsTTr qT+&˚ Ä Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]øÏ y˚‘·qeTT #Ó*¢+#·e\dæ
ñ+≥T+~.
9. dü<äs¡T Á>±eT |ü+#êj·Tr s¡<äT› ìs¡íj·T+ ø±ã&çq|üŒ{Ï qT+&ç, dü<äs¡T Á>±eT|ü+#êj·TrøÏ dü+ã+~Û+∫q n+<äs¡T
yÓT+ãs¡T,¢ düsŒ¡ +#Y, ñ|ü düsŒ¡ +#Y ‘·øDå£ y˚T ‘·eT |ü<eä ⁄\qT U≤∞ #˚dqæ ≥T¢>± uÛ≤$+#·ã&ÉTqT. ô|’ $<Û+ä >± @s¡Œ&É¶ U≤∞\
qT ‘ê‘êÿ*ø£ U≤∞\T>± uÛ≤$+∫ s¡<äT› ø±ã&çq Äs¡T HÓ\\˝À|ü⁄ ‹]– mìïø£\T ìs¡«Væ≤+∫ uÛÑØÔ #˚j·Te˝…qT.
10. nsTT‘˚ s¡<äT›ø±ã&çq Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü<äMø±\eTT Äs¡T HÓ\\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+fÒ ‘ê‘êÿ*ø£ mìïø£\T
ìs¡«Væ≤+#·sê<äT.
|ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù $<ÛäT\T , u≤<Ûä´‘·\T
|ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù n~Ûø±sê\T eT]j·TT u≤<Ûä´‘·\T :
|ü]bÕ\Hê dü+ã+<ÛäyÓTÆq 19 $<ÛäT\T, kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT+ n_Ûeè~∆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q 13 $<ÛäT\T,
düeTq«j·T dü+ã+<ÛäyÓTÆq $<ÛäT\T 2. yÓTT‘·Ô+ 34 $<ÛäT\T |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù ìs¡«Væ≤+#ê*.
I.Á>±eT|ü+#êj·Tr Ä]∆ø£ eéVü‰sê\ ìs¡«Vü≤D ` |üqTï\ edü÷\T eT]j·TT ]ø±s¡T¶\ ìs¡«Vü≤D
II.Á>±eT|ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y ÄBÛq+˝À |üì#˚j·T&É+.

III.dü÷#·q\ y˚Ts¡≈£î Á>±eT düuÛÑ düe÷y˚XÊ\ ìs¡«Vü≤D.
$πø+ÁBø£è‘· Á|üC≤kÕ«eT´ eédüú≈£î Á>±eTdüuÛÑ |ü⁄Hê~ e+{Ï~. Á|üuÛÑT‘·« |ü]bÕ\q˝À bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT kÕ~Û+#·&Éy˚T
ø±ø£ Á>±eT|ü+#êsTTrì Á|ü»\≈£î »yêãT<ëØ>± eT\#·&É+˝À Á>±eTdüuÛÑ ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~.sêC≤´+>∑+˝Àì
243(m) n~Ûø£s¡D |ü+#êsTTrsêCŸ #·≥º+˝Àì ôdø£åHé`6 Á>±eTdüuÛÑ @sêŒ≥T >∑÷]Ã $e]düTÔ+~.
• Á>±eT |ü+#êsTTr z≥s¡¢ C≤_‘ê˝Àe⁄qï yês¡+<äs¡÷ Á>±eTdüuÛÑ düuÛÑT´\T>± e⁄+{≤s¡T.
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êsTTrsêCŸ #·≥º+ ôdø£åHé 6(5) Á|üø±s¡eTT Á>±eTdüuÛÑ düe÷y˚XÊìï |ü+#êsTTr ø±s¡´<ä] @
sêŒ≥T #˚j·÷*. Á>±eTdüuÛÑ≈£î düs¡Œ+#Y n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T.
• Á>±eT|ü+#êsTTr dü]Vü≤<äT›\ ˝À|ü\ düuÛÑT´\+<äs¡÷ ≈£Ls√Ãe&ÜìøÏ nqTyÓ’q ÁbÕ+‘·+˝À Á>±eTdüuÛÑ düe÷y˚X¯+
ìs¡«Væ≤+#ê*. dü÷s√´<äj·T+ ‘·s¡Tyê‘· dü÷sê´düÔeTj·T+ ˝À|ü⁄ n+fÒ |ü>∑{Ïy˚fi¯ e÷Á‘·y˚T Á>±eTdüuÛÑ
ìs¡«Væ≤+#·e˝…qT.
• Á>±eTdüuÛÑ˝À nìï esêZ\ yês¡T eTTK´+>± ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\T, eTVæ≤fi¯\T yÓTT<ä\>∑T yês¡T
#·s¡Ã\˝À bÕ˝ÀZì yê] n_ÛÁbÕsTT\qT, düeTdü´\qT ‘Ó*j·T|üπsÃ+<äT≈£î, Ç‘·s¡Á‘ê dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T #˚ùd
$<Ûä+>± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• Á>±eTdüuÛÑ düuÛÑT´\˝À 10% düuÛÑT´\T>±ì, 50 eT+~>±˙ (@ dü+K´m≈£îÿyÓ’‘˚ n+‘· eT+~) Áyê‘· |üPs¡«ø£+>±
nuÛÑ´]∆+∫q|ü⁄&ÉT düs¡Œ+#Y Á>±eTdüuÛÑ düe÷y˚X¯+ @sêŒ≥T #˚j·÷*. nsTT‘˚ düuÛÑT´\T Ä düe÷y˚X¯+ m|ü⁄Œ&ÉT,
m+<äT≈£î »s¡bÕ* nH˚ n+XÊìï ‘Ó*j·T|üs¡#ê*. ø±sê´\j·T|ü⁄ |üìy˚fi¯˝À nuÛÑ´s¡∆qqT Á|ü‹bÕ~+#·ã&çq
düe÷y˚X¯|ü⁄ ‘˚BøÏ ◊<äT s√E\ eTT+<äT>± Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ *œ‘· |üPs¡«ø£+>± n+<äCÒj·÷*. nuÛÑ´s¡∆q˝À
ù|s=ÿqï ‘˚Bq düs¡Œ+#Y düe÷y˚XÊìï @sêŒ≥T #˚j·Tø£b˛‘˚ Á>±eTdüuÛÑ≈£î H√{°düT C≤Ø #˚j·Tã&˚ ìã+<Ûäq\
Á|üø±s¡+ dü+‘·ø£+ #˚dæq nuÛÑ´s¡T∆\T düe÷y˚XÊìï @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
• Á>±eTdüuÛÑ ìs¡«Vü≤D düe÷#êsêìï $düÔè‘·+>± Á|ü#ês¡+ #˚j·÷*. Á>±eTdüuÛÑ H√{°düTqT, Á>±eT+˝À <ä+&√sê
#˚sTT+#·&É+, Á>±eT+˝Àì eT÷&ÉT eTTK´ Á|ü<˚XÊ\˝À n+{Ï+#·&É+ eT]j·TT Á>±eT |ü+#êsTTr ø±sê´\
j·T H√{°düT uÀs¡T¶ô|’ n+{Ï+#·&É+ <ë«sê Á|ü#·T]+#ê*. H√{°düT˝À düe÷y˚X¯+ m|ü&ÉT, mø£ÿ&É, m+<äT≈£î
»s¡T>∑T‘·T+<√ ¬s+&ÉT düŒwüºyÓTÆq s√E\T eTT+<äT>± ‘Ó*j·T|üs¡Tdü÷Ô H√{°düT C≤Ø #˚j·÷*, düuÛÑ »]π> Á|ü<˚X¯+,
düeTj·T+, nC…+&Ü $esê\T ‘Ó*j·T|ü]Ãq |æ<ä|üH˚ Á>±eTdüuÛÑ ìs¡«Væ≤+#ê*
Á>±eTdüuÛÑqT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êsTTrsêCŸ #·≥º+ Á|üø±s¡+ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ ‘·|üŒø£ ìs¡«Væ≤+#·e\dæ ñ+~. nsTT‘˚
Á>±eTdüuÛÑqT Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ Á|üuÛÑT‘·«+ ñ‘·Ôs¡T«\ Á|üø±s¡+ @Á|æ˝Ÿ 14, p˝…’ 1, nø√ºãsY 3 eT]j·TT »qe]
2‘˚B\˝À ‘·|üŒìdü]>± »]|æ+#·e˝…qT. ô|’ ‘˚B\˝À ø±≈£î+&Ü $$<Ûä dü+πøåeT |ü<Ûäø±\ neT\T≈£î \_›<ës¡T\
qT >∑T]Ô+#·T≥ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ø=s¡≈£î nedüsêìï ã{Ïº dü+e‘·‡s¡+˝À mìï |üsê´j·÷\T nsTTqq÷ Á>±eTdüuÛÑ
»]|æ+#·e#·TÃ
Á>±eTdüuÛÑ≈£î á ÁøÏ+~ ‘Ó*|æq yês¡T Vü‰»s¡Tø±e#·TÃ
• Á>±eTdüuÛÑ düuÛÑT´\T nq>± Á>±eT|ü+#êsTTr z≥s¡¢ C≤_‘ê˝À qyÓ÷<äsTTq z≥s¡¢+<äs¡÷. Vü‰»s¡Tø±e#·TÃqT
• Á>±eT|ü+#êsTTr düs¡Œ+#Y, |ü+#êsTTr ø±s¡´<ä]Ù, yês¡T¶ düuÛÑT´\T, m+|æ{Ïdæ düuÛÑT´\T / »&é.|æ.{Ï.dæ. düuÛÑT´\T /
eT+&É\, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y n<Ûä´≈£åî\T Vü‰»s¡Tø±e#·TÃqT.
• XÊdüqdüuÛÑ, XÊdüqeT+&É* eT]j·TT bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´\T ≈£L&Ü Vü‰»s¡Tø±e#·TÃqT
• õ˝≤¢ |ü+#êsTTr n~Ûø±], &ç$»q˝Ÿ |ü+#êsTTr n~Ûø±], eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ n_Ûeè~∆ n~Ûø±], ‘·Vü≤o˝≤›sY,
$düÔs¡D≤~Ûø±] (|ü+#êsTTrsêCŸ eT]j·TT Á>±MTD≤_Ûeè~∆) eT]j·TT Á>±eT, eT+&É\ kÕúsTT˝À¢ |üì #˚düTÔqï $$<Ûä
n_Ûeè~∆ eT]j·TT dü+πøåeT XÊK\ dæã“+~ ≈£L&Ü Vü‰»s¡Tø±e#·TÃ.
• Á>±eT |ü]~Û˝À |üì#˚düTÔqï dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\T, bÂs¡ dü+|òü÷\T e+{Ï$ ≈£L&Ü bÕ˝§Zqe#·TÃ
• |ü+#êsTTrsêCŸ ø£MTwüqsY, õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY, õ˝≤¢ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T ≈£L&Ü M\TqT ã{Ïº Vü‰»s¡Tø±e#·TÃ
Á>±eTdüuÛÑ ìs¡«Vü≤D≈£î ø√s¡+ m+‘· e⁄+&Ü*
Á>±eTdüuÛÑ ìs¡«Vü≤D≈£î Vü‰»s¡Tø±e\dæq ø£˙dü düuÛÑT´\ dü+K´qT ø√s¡+ n+{≤s¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êsTTrsêCŸ
#·≥º+ q+<äT Á>±eTdüuÛÑ ìs¡«Vü≤D≈£î ø√s¡+ n+≥÷ @MT ìs¡ísTT+#·˝Ò<äT. nsTT‘˚ Á>±eTdüuÛÑ≈£î m+‘· m≈£îÿe eT+~
Vü‰»s¡sTT‘˚ n+‘· eT+∫ |òü*‘ê\T ekÕÔsTT
Á>±eTdüuÛÑ˝À rsêàHê\qT ÄyÓ÷~+#˚+<äT≈£î bÕ{Ï+#ê*‡q |ü<ä∆‹
nC…+&Ü˝À bı+<äT|ü]Ãq n+XÊ\qT Á>±eTdüuÛÑ˝À #·]Ã+∫ ÄyÓ÷~+#˚ dü+<äs¡“¤+˝À Vü‰»s¡sTTq düuÛÑT´\˝À yÓTC≤]
{° düuÛÑT´\ n_ÛÁbÕj·÷ìï ø√s¡T‘·÷ rsêàq+ ÄyÓ÷<ä+ ø√dü+ #˚‘·T\T m‘·Ô≥+ <ë«sê n+^ø±s¡+ ‘Ó\T|üe\dæq~>±
düuÛÑT´\qT ø√s¡e#·TÃ

Á>±eTdüuÛÑ˝À |ü+#êsTTr ø±s¡´<ä]Ù ìs¡«Væ≤+#·e\dæq ]ø±s¡T¶\T
Á>±eTdüuÛÑ˝À eT÷&ÉT s¡ø±˝…’q ]õwüºs¡¢qT |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù ìs¡«Væ≤+#ê*. n$
• düe÷y˚X¯|ü⁄ nC…+&Ü H√{°düT
• düe÷y˚XÊìøÏ Vü‰»¬s’q düuÛÑT´\ dü+‘·ø±\T, y˚*eTTÁ<ä\qT ùdø£]+#·{≤ìøÏ eTs=ø£ ]õwüºs¡T ìs¡«Væ≤+#ê*
• düe÷y˚X¯|ü⁄ rsêàqeTT\qT qyÓ÷<äT #˚ùd $Tì{Ÿ‡ ]õwüºs¡T
Á>±eTdüuÛÑ˝À #·]Ã+#·e\dæq n+XÊ\T :

• Á>±eT|ü+#êj·Tr yê]¸ø£ ˝…ø£ÿ\ $esê\T, Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£
• >∑‘· dü+e‘·‡s¡|ü⁄ |ü]bÕ\Hê ìy˚~ø£
• es¡Ôe÷q dü+e‘·‡s¡|ü⁄ ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ ˝Òø£ ã&Ó®{Ÿ˝À bı+<äT|üs¡Ãì @<Ó’Hê ø=‘·Ô ø±s¡´Áø£eT+
• Á>±eTdüuÛÑ˝À Á>±eT|ü+#êsTTr ìs¡«Væ≤düTÔqï eT]j·TT Á|ü»\≈£î eTTK´ nedüsê˝…’q Á‘ê>∑T˙s¡T, bÕ]X¯ó<ä∆´+
yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\T
• Á|üdüTÔ‘·eTTqï |üqTï\qT ô|+#·T≥≈£î ˝Ò<ë ø=‘·Ô>± $~Û+#·T≥≈£î Á|ü‹bÕ<äq\T
• πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\ |ü<Ûäø±\≈£î \_∆<ës¡T\ m+|æø£, |ü<Ûäø£eTT\T neT\T #˚j·T<ä>∑T düú\eTT\ m+|æø£,
ñ<ë: $ø£˝≤+>∑T\, eè<ë∆|ü´ |æ+#Û·qT¢, ã\V”≤q esêZ\ >∑èVü≤ ìsêàD |ü<Ûäø£+, ñbÕ~Û Vü‰MT eT]j·TT yê≥sY ôw&é
|üqT\T yÓTTˆˆ\>∑Tq$
• Á|üuÛÑT‘·«+ ìπs∆•+∫q Ç‘·s¡ $wüj·÷\T ñ<ë : Á>±eT+˝À uÛÑ÷$T˝Òì ù|<ä\ >∑T]Ô+|ü⁄, e\dü\T b˛‘·Tqï yê]
dæú‹>∑‘·T\ $esê\T eTTqï>∑Tq$
• Á>±e÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q eékÕjÓ÷‘·Œ‹Ô |ü<Ûäø±\T
• Á>±eTdü«#·Ã¤+<ä ø±s¡´ø£s¡Ô\ |üìrs¡T
• ãTTD≤\ $ìjÓ÷>∑+
• s¡ø£åD, ÁXÊ$Tø£, u≤´+≈£î\ |üìrs¡T
• düVü≤ø±s¡ dü+düú\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
• Á>±eT|ü+#êsTTr\≈£î <ëK\T ø±ã&çq bıs¡+uÀ≈£î uÛÑ÷eTT\ $esê\qT ‘Ó\T|ü⁄ C≤_‘ê ‘·~‘·s¡ n+XÊ\T
• Çfi¯ófl, Ç‘·s¡ dæúsêdüTÔ\ ã~©\qT ‘Ó*ù| C≤_‘ê
• z≥s¡¢ C≤_‘ê˝À e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\T
• Á>±eT|ü+#êsTTrøÏ |üqTï\T ãø±sTT |ü&çq yê] C≤_‘ê e+{Ï $wüj·÷\T ≈£L&Ü Á>±eTdüuÛÑ˝À #·]Ã+#·e#·TÃ.
1. Á>±eTdüuÛÑ eéVü‰sê\˙ï Ä Á>±eT|ü⁄ Á|ü<Ûëq uÛ≤wü˝À e⁄+&Ü*\.
2. Á>±eTdüuÛÑ˝À >∑T]Ô+∫q Á|ü»\ nedüsê\T rs¡Ã{≤ìøÏ dü]|ü&çqìï ì<ÛäT\T Á>±eT |ü+#êsTTr e<ä› ˝Òq|ü⁄&ÉT
nedüsê\qT ì<ÛäT\ \uÛÑ´‘· <äècÕº´ ÁbÕ<Ûë˙´ø£]+#·e\dæ edüTÔ+~ nedüsê\qT ÁbÕ<Ûë˙´ø£]+#˚ dü+<äs¡“¤+˝À
3. @ |üìì #˚|ü&ç‘˚ m≈£îÿe eT+~øÏ \_∆ #˚≈£Ls¡T‘·T+<√ Ä |üìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.
• ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\T, eTVæ≤fi¯\T, $ø£˝≤+>∑T\ e+{Ï yê]øÏ \_∆ #˚≈£Lπs |üqT\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·
Çyê«*.

• ˇø£y˚fi¯ ˇπø düeTdü´≈£î ¬s+&ÉT s¡ø±\ |ü]cÕÿsê\Tqï≥¢sTT‘˚ @ |ü]cÕÿs¡ e÷s¡Z+ e\¢ Ks¡TÃ ‘·≈£îÿe ne⁄‘·T+<√ Ä
e÷sêZìï m+#·Tø√e&ÜìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.
Á>±eTdüuÛÑ ìs¡«Vü≤D˝À düs¡Œ+#Y bÕÁ‘· :
• Á>±eTdüuÛÑ≈£î düs¡Œ+#Y n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#ê*. ˇø£y˚fi¯ düs¡Œ+#Y ˝Òq|ü⁄&ÉT ñ|üdüs¡Œ+#Y n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#ê*
• Á>±eTdüuÛÑ düe÷y˚X¯|ü⁄ #·s¡Ã\qT qyÓ÷<äT #˚j·T&Üì¬ø’ Á|ü‘˚´ø£+>± πø{≤sTT+∫q $Tì≥T‡ |ü⁄düÔø£+ q+<äT n<Ûä´ø£å
kÕúq+˝À e⁄qï düs¡Œ+#Y rsêàHê\qT qyÓ÷<äT #˚dæ dü+‘·ø£+ #˚j·÷*.
• Á>±eTdüuÛÑ eTT+<äT+∫q $wüj·÷\ô|’ düuÛÑT´\T y˚dæq Á|üX¯ï\≈£î düs¡Œ+#Y düe÷<Ûëq+ #Ó|üŒe˝…qT.
• Á>±eTdüuÛÑ düe÷y˚X¯+˝À #˚j·Tã&çq dü÷#·q\ô|’ düs¡Œ+#Y ‘·>∑T #·s¡´\T rdüTø√yê*
• n~Ûø£ dü+K´˝À Á|ü»\T Vü‰»s¡T nj˚T´˝≤ ÁX¯<ä∆ eVæ≤+#ê*.
• Á>±eTdüuÛÑ≈£î düs¡Œ+#Y>±ì, ñ|üdüs¡Œ+#Y>±ì Vü‰»s¡T ø±ì#˚ nqs¡Ω‘· bÕ\>∑T<äTs¡T.
Á>±eTdüuÛÑ˝À yês¡T¶ düuÛÑT´\T, Ç‘·s¡ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\ bÕÁ‘· :
Ä Á>±e÷ìøÏ #Ó+~q yês¡T¶ düuÛÑT´\T, m+|æ{Ïdæ düuÛÑT´&ÉT ˝Ò<ë düuÛÑT´sê\T, »&é|æ{Ïdæ düuÛÑT´&ÉT ˝Ò<ë düuÛÑT´sê\T
Á>±eTdüuÛÑ≈£î Vü‰»¬s’ ‘·eT Á>±eTÁ|ü»\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡+˝À #=s¡e #·÷|æ+#ê*. \_∆<ës¡T\ m+|æø£˝À
e´øÏÔ>∑‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·\≈£î b˛≈£î+&Ü Á>±eTdüuÛÑ rsêàHêìï >ös¡$+#ê*. eT+&É\, õ˝≤¢ kÕúsTT˝À |ü]cÕÿs¡eTT nedüs¡yÓTÆq
yê{Ïì Äj·÷ kÕúsTT\˝À |ü]wüÿ]+#˚≥≥T¢ #·÷&Ü*.
Á>±eTdüuÛÑ ìs¡«Vü≤D˝À dü«j·T+ düVü‰j·÷ø£ dü+|òü÷\T / $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ dü+|òü÷\ bÕÁ‘·
Á>±eT|ü+#êsTTr |ü]~Û˝À |üì#˚ùd ˙{Ï $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ dü+|òü÷\T, $<ë´ ø£$T{°\T, ‘·\T¢\ ø£$T{°\T, eTVæ≤fi≤
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T, Á>±yÓTÆø£´ dü+|òü÷\T, Á>±eT Á‘ê>∑T˙s¡T bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{°, Á>±eT Äs√>∑´, bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{°,
yê≥sY ôw&é ø£$T{°, eq dü+s¡ø£åD dü$T‘·T\T @<√ ˇø£ s¡+>±ìøÏ e÷Á‘·y˚T ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤düTÔ+&É≥+ e\¢ á ø£$T{°\
$<ÛäT\ ìs¡«Vü≤D˝À Ç‘·s¡ s¡+>±\ qT+&ç nedüs¡yÓTÆq düVü‰j·÷ìï n]∆+#·&ÜìøÏ, ø£$T{°\T #˚|ü{Ïºq Á|ü>∑‹ì Á>±eTdüTú\
<äèwæºøÏ rdüT≈£îì e∫Ã Á>±eTdüTú\ düVü‰j·÷ìï n]∆+#·{≤ìøÏ Á>±eTdüuÛÑ ˇø£ #·ø£ÿì y˚~ø£>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Á>±eTdüuÛÑ˝À
Vü‰»s¡T ô|+#·{≤ìøÏ ≈£L&Ü á ø£$T{°\T ‘√&ÉŒ&Ée#·TÃqT
Á>±eTdüuÛÑqT yêsTT<ë y˚j·Te#êÃ
Á>±eTdüuÛÑqT yêsTT<ë y˚j·Te#·TÃ, nsTT‘˚ Ç+<äT≈£î Á>±eTdüuÛÑ≈£î Vü‰»¬s’q düuÛÑT´\ ÄyÓ÷<ä+ ‘·|üŒìdü], ø±e⁄q
Á|ü‘·´ø£å Á|üC≤kÕ«eT´+ <ë«sê dü«|ü]bÕ\q dü+düú\qT düT|ü]bÕ\Hê dü+düú\T>± eT\#·&É+˝À Á>±eTdüuÛÑ bÕÁ‘· n‘·´+‘·
ÁbÕeTTKýÓTÆq~.
IV. Á>±eT düuÛÑ q+ã+~Û‘· ø£$T{°\ düe÷y˚XÊ\≈£î Vü‰»s¡T
|ü]bÕ\q˝À bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT, »yêãT<ëØ‘·Hêìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, Á>±e÷_Ûeè~∆˝À Á|ü»\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT´\
qT #˚j·T{≤ìøÏ, Á>±eT |ü+#êsTTr \_∆ <ës¡T\ ø£$T{°\qT mqTïø√yê\ì |ü+#êsTTr sêCŸ #·≥º+ ôdø£åHé 40 Á|üø±s¡+
#Ó|üŒã&ç+~
1. düVü≤» eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D ø±sê´#·s¡D ø£$T{° (eékÕj·T+, ‘√≥\T, bÕ&ç, #˚|ü\T, ˙{Ï dü+s¡ø£åD s¡+>±\T)
2. e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~∆ ø±sê´#·s¡D ø£$T{° ($<ä´, Äs√>∑´+, eTVæ≤fi≤ •X¯ó dü+πøåeT+)
3. ñbÕ~Û ø£\Œq, dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ ø±sê´#·s¡D ø£$T{°,
4. Ä]∆ø£, Á|üD≤[ø£ ø±sê´#·s¡D ø£$T{°

5. |üqT\T, eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø±sê´ #·s¡D ø£$T{°.
ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\T me]‘√ @s¡Œ&Ü*?
düs¡Œ+#Y #ÛÓ’s¡àHé>±, düs¡Œ+#Y ˝Òì düeTj·T+˝À ñ|ü düs¡Œ+#·T #ÛÓ’s¡àHé>±, ø±s¡´<ä]Ù, j·T+.|æ.{Ï.dæ düuÛÑT´&ÉT eT]j·TT Ä
Á>±eT+˝Àì dü«#·Ã¤+<ä ùdyê dü+düú\ düuÛÑT´\T ø£*–, yÓTT‘·Ô+ ø£˙dü+ @&ÉT>∑Ts¡T, n‘·´~Ûø£+>± 21 eT+~ düuÛÑT´\‘√ ø£$T{°
@s¡Œ&Ü*. M˝…’q+‘·es¡≈£î yês¡T¶ yÓT+ãs¡¢+<äs¡÷ nìï ø£$T{°˝À¢ düe÷q+>± ñ+&Ü*..
• Á|ü‹ ø£$T{°˝ÀøÏ ø√`Ä|tº #˚j·Tã&çq yês¡T¶ yÓT+ãs¡¢˝À ø£˙dü+ ˇø£s¡T mdt.dæ/mdt.{Ï/_.dæ/ eTVæ≤fi¯\ esêZ\ qT+&ç ñ+&Ü*
• düs¡Œ+#Y ‘·|üŒ, @ yês¡T¶ yÓT+ãs¡÷ @ø£ ø±\+˝À ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\˝À düuÛÑT´\T>± e⁄+&Ésê<äT.
• ˇø£ Á>±eT |ü+#êsTTr ˇπø m+.|æ.{Ï.dæ ñqï|ü&ÉT Ä m+.|æ.{Ï.dæ Á>±eT+˝Àì ◊<äT ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\˝ÀqT ø√
Äô|º&é düuÛÑT´ì>± e⁄+{≤s¡T.
• ˇø£] ø£+fÒ m≈£îÿeeT+~ m+.|æ.{Ï.dæ \T ñqï Á>±eT |ü+#êsTTr˝À, @ m+.|æ.{Ï.dæ @ ø±sê´#·s¡D ø£$T{°˝À
ñ+{≤s¡qï~ Ä Á>±eT |ü+#êsTTr düe÷y˚X¯+ ìs¡ísTTdüTÔ+~ nsTT‘˚ @ ˇø£ÿ m+.|æ.{Ï.dæ ≈£L&Ü ¬s+&ÉT ø£+fÒ m≈£îÿe
ø±s¡´#·s¡D ø£$T{°\˝À ø√`Äô|º&é düuÛÑT´ì>± ñ+{≤s¡T.
• Á>±eT |ü+#êsTTr |ü]~Û˝À #·Ts¡T≈£î>± ñqï eTVæ≤fi≤ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\ qT+&ç Ç<ä›s¡T Hêj·T≈£îsêfi¯ófl,
ø√`Äô|º&é düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T.
• Á|ü ‹ ø±sê´#· s ¡ D ø£ $ T{° ø Ï <ëìøÏ dü + ã+~Û + ∫q n+X¯ + ˝À, ì|ü ⁄ DT\sTTq Ç<ä › s ¡ T e´≈£ î Ô \ qT
düuÛÑT´\T>± ìj·T$T+#·Tø√e#·TÃ, düs¡Œ+#·T\T, m+.|æ.{Ï.dæ \ yês¡T¶ yÓT+ãs¡¢ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\qT ì|ü⁄DT\T>±
ìj·T$T+#·sê<äT.
• Á>±eT kÕúsTT˝À ñ<√´>∑+ #˚ùd n+>∑Hé yê&ç ø±s¡´ø£s¡Ô\T, Äs√>∑´ ø±s¡´ø£s¡Ô\T (j·T+.|æ.ôV≤#Y.@`m|òt/m+.) eékÕj·T
$düÔs¡D≤~Ûø±s¡T\T (j·T+.|æ.Ç.z\T) kÕúìø£ bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T e+{Ï Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\qT, Äj·÷
ø£$T{°\˝À yê] nedüsêìï ã{Ïº Á>±eT |ü+#êsTTr ìs¡íj·T+ y˚Ts¡≈£î ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\˝À düuÛÑT´\T>± ø√`Ä|tº
#˚düTø√e#·TÃ.
• Á|üdüTÔ‘·eTTqï eq dü+s¡ø£åD dü$T‹ / bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ø£$T{° / ‘·\T¢\ ø£$T{° / Á>±eT düe÷K´ / yê≥sYôw&é ø£$T{° /
˙{Ï $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ dü+|òTü + yÓTT<ä\sTTq yê{Ï n<Û´ä ≈£îå \T Äj·÷ dü+ã+~Û‘· n+XÊ\ ø±sê´#·sD¡ ø£$T{°\˝À ‘·|Œü ø£
düuÛÑT´\e⁄‘ês¡T. ˇø£ y˚fi¯ ô|’ ø£$T{°\˝À @<äsTTHê ø£$T{° jÓTTø£ÿ |ü]~Û ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe Á>±eT |ü+#êsTTr\≈£î
$düÔ]+∫e⁄qï|ü⁄Œ&ÉT Ä ø£$T{° #ÛÓ’s¡àHé Ä ¬s+&ÉT Á>±eT |ü+#êsTTr\˝Àì dü+ã+~Û‘· ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\˝ÀqT düuÛÑT´\
e⁄‘ês¡T. ˝Ò<ë ‘·q ø£$T{°øÏ dü+ã+~Û+∫q j·÷»e÷q´ ø£$T{° / ø±s¡´ìs¡«Vü≤D ø£$T{°\˝Àì düuÛÑT´&çì me]qsTTHê
‘·q ‘·s¡|ü⁄q ˇø£ ø±sê´#·s¡D ø£$T{°˝À ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#·&ÜìøÏ ìj·T$T+#·e#·TÃqT.
• |ü+#êsTTr ø±s¡´<ä]Ù Á|ü‹ ø±sê´#·s¡D ø£$T{°˝ÀqT yÓT+ãs¡T ø£˙«qs¡T>± ñ+{≤s¡T. Äj·÷ ø£$T{°\ düe÷y˚XÊ\
$esê\qT qyÓ÷<äT #˚kÕÔs¡T.
• ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\˝ÀøÏ ø√`Ä|tº #˚düTø√e\dæq düuÛÑT´\ ìj·÷eTø£+ Á>±eT|ü+#êsTTr düe÷y˚X¯|ü⁄ rsêàq+
y˚Ts¡≈£î »s¡T>∑T‘·T+~.
• ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\T #˚dæq rsêàHê\qT ‘·|üŒø£ Á>±eT düuÛÑ ÄyÓ÷<ä+ bı+<ë*. Äj·÷ ø£$T{°\T #˚dæq rsêàHê\
qT ÄyÓ÷~+#·&É+, düe]+#·&É+, ‹s¡düÿ]+#·&É+, ‹]– sêj·T&É+ e+{Ï n~Ûø±sê\T Á>±eTdüuÛÑ≈£îHêïsTT.

V. Á>±eT |ü+#êj·Tr rsêàHê\ neT\T
Á>±eT |ü+#êsTTr düe÷y˚XÊ\˝À eT]j·TT ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\ düe÷y˚XÊ\˝À Á|ü»\ düeTdü´\T, nedüsê\T,
Á>±e÷_Ûeè~∆ >∑T]+∫ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\T #·]Ã+∫ ‘·>∑T ìs¡íj·÷\T rdüT≈£î+{≤s¡T. yÓTC≤]{° düuÛÑT´\ ìs¡íj·÷\qT neT\T
#˚j·÷*.
|ü+#êsTTr düe÷y˚XÊ\T :
• düs¡Œ+#Y ø£˙dü+ HÓ\ø=ø£ kÕ¬s’Hê |ü+#êsTTr düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#ê*. nedüs¡yÓTÆq|ü&ÉT mìï düe÷y˚XÊ\sTTHê ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ
• düs¡Œ+#Y Ä<˚X¯eTT y˚Ts¡≈£î Á>±eT |ü+#êsTTr ø±s¡´<ä]Ù düe÷y˚X¯+ @sêŒ≥T#˚kÕÔ&ÉT.
• düe÷y˚X¯eTT ‘˚B, düeTj·TeTT, düú\eTT düs¡Œ+#Y ìs¡ísTTkÕÔs¡T. düe÷y˚X¯eTT nC…+&Ü ø±s¡´<ä]Ù düs¡Œ+#Y‘√ #·]Ã+∫ ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
• ø±s¡´<ä]Ù düe÷y˚X¯eTT nC…+&Ü‘√ düuÛÑT´\≈£î H√{°düT n+<äCÒj·÷*.
• düe÷y˚X¯eTT ôd\e⁄ ~Hê\˝À ìs¡«Væ≤+#·sê<äT
• düe÷y˚X¯eTT |ü+#êsTTr ø±sê´\j·T+˝À, ø±sê´\j·T y˚fi¯˝À¢ ìs¡«Væ≤+#ê*.
• >∑‘· düe÷y˚X¯+ »]–q 90 s√E\˝À ‹]– düe÷y˚X¯+ »s¡>∑ì#√ |ü+#êsTTr ø±s¡´<ä]Ù ô|’q Áø£eT•ø£åD #·s¡´
rdüTø=qã&ÉT‘·T+~.
• >∑‘· düe÷y˚X¯+ ‘·s¡Tyê‘· 90 s√E\˝À ‹]– düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ düs¡Œ+#Y nqTeT‹ Çe«ì#√
ø±s¡´<ä]Ù ‘êH˚ düe÷y˚X¯+ @sêŒ≥T #˚j·Te˝…qT.
düe÷y˚X¯+˝À bÕ˝ÀZH˚ düuÛÑT´\T
1. Á>±eT |ü+#êsTTr yês¡T¶ düuÛÑT´\T
2. m+.|æ.{Ï.dæ. düuÛÑT´\T (XÊX¯«‘·£ ÄVü‰«ì‘·T\T)
3. eT+&É\ |ü]wü‘Y ø√`Ä|ü¸Hé düuÛÑT´&ÉT / düuÛÑT´sê\T (XÊX¯«‘·£ ÄVü‰«ì‘·T\T)
düe÷y˚XÊ\qT 4 s¡ø±\T>± ù|s=ÿqe#·TÃ
1. kÕ<Ûës¡D düe÷y˚X¯+ :
düe÷y˚X¯eTT ‘˚BøÏ düŒwüº+>± eT÷&ÉT s√E˝…’Hê eTT+<äT>± (H√{°düT n+~qs√E, düe÷y˚X¯eTT s√E $TqVü‰)
H√{°düTqT düuÛÑT´\≈£î nC…+&Ü‘√ düVü‰ n+<äCÒdæ düe÷y˚X¯ ìs¡«Vü≤D≈£î @sêŒ≥T¢ #˚j·÷*.
2. n‘·édüs¡ düe÷y˚X¯eTT
@<˚ì $wüj·TyÓTÆ düuÛÑT´\‘√ n‘·édüs¡+>± #·]Ã+#·e\dæ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT düuÛÑT´\≈£î ‘·≈£îÿe eé~Û‘√ nC…+&Ü H√{°düT
n+<äCÒdæ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ
ñ<ë : 1. Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\ düeTj·T+˝À rdüTø√e\dæq ‘·ø£åD #·s¡´\T
2. Á|üuÛÑT‘·« ñ‘·Ôs¡T«\ y˚Ts¡ n‘·édüs¡+>± |ü+|üe\dæq rsêàHê\T yÓTT<ä\>∑Tq$.
3. Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯+ :
@<Ó’Hê Á|ü‘˚´ø£ $wüj·T+ô|’ ìs¡íj·TeTT rdüTø=qT≥≈£î ìØí‘· eé~Û˝À nC…+&Ü‘√ düuÛÑT´\≈£î H√{°düT |ü+|æ düe÷y˚X¯+
ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

ñ<ë : 1. eT÷&ÉT e÷kÕ\˝À|ü⁄ @<Ó’Hê rsêàq+ s¡<äT› #˚j·T&É+ ˝Ò<ë e÷s¡TŒ #˚j·T&É+
2. ã&Ó®{Ÿ ÄyÓ÷~+#·&É+
3. ñ|üdüs¡Œ+#Y mìïø£
4. ñ|üdüs¡Œ+#Y n$XÊ«dü rsêàq+ eT]j·TT
5. Ç+{Ï|üqTïô|’ |üqTï
4. nuÛÑ´s¡∆q düe÷y˚X¯+ :
Á>±eT |ü+#êsTTr yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\˝À ø£˙dü+ eT÷&Ée e+‘·T eT+~ düuÛÑT´\T @ ‘˚Bq m+<äT ì$T‘·Ô+ düe÷y˚X¯+
ø±yê\ì ø√s¡T‘·THêïs√ ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ düe÷y˚XÊìøÏ 10 s√E\ eTT+<äT H√{°düT Ç∫Ãq jÓT&É\ Ä H√{°düT n+~q
◊<äT s√E\˝À>± düs¡Œ+#Y düe÷y˚X¯+ @sêŒ≥T #˚j·÷*.
• Ç{Ïº düe÷y˚X¯+ @sêŒ≥T #˚j·T&É+˝À düs¡Œ+#Y $|òü\yÓTÆ‘˚ H√{°düT˝À dü+‘·ø£+ #˚dæq düuÛÑT´˝Ò ø£˙dü+ eT÷&ÉT s√E\
eé~Û˝À düuÛÑT´\≈£î H√{°düT Ç∫Ã yêπs düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
• á düe÷y˚X¯+ |ü+#êsTTr ø±sê´\j·TeTT˝À e÷Á‘·y˚T ìs¡«Væ≤+#ê*.
düuÛ≤<Ûä´ø£å‘·
• düs¡Œ+#Y düuÛÑ≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#ê*
• düs¡Œ+#Y Vü‰»s¡Tø±ì#√ ñ|üdüs¡Œ+#Y n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#ê*
• ñ|üdüs¡Œ+#Y ≈£L&Ü Vü‰»s¡Tø±ì#√ düuÛÑT´\˝À d”ìj·TsY nsTTq ˇø£]ì mqTïø=ì düuÛÑ≈£î n<Ûä´≈£åî&ÉT>±
ìj·T$T+#·e#·TÃ.
düe÷y˚X¯eTT nC…+&Ü :
düe÷y˚X¯+˝À #·]Ã+#˚ n+XÊ\ Áø£e÷ìï nC…+&Ü n+{≤s¡T. nC…+&Ü ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
• >∑‘· düe÷y˚X¯|ü⁄ rsêàHê\qT #·~$ $ì|æ+#·T≥, <Ûäèe|üs¡TÃ≥,
• >∑‘· düe÷y˚X¯eTT qT+&ç Ç|üŒ{Ï es¡≈£î edü÷fi¯ófl, Ks¡TÃ\ $esê\T
• >∑‘· düe÷y˚X¯eTT qT+&ç Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ˙{Ï düs¡|òüsêô|’ düMTø£å
• >∑‘· düe÷y˚X¯eTT qT+&ç Ç|üŒ{Ï es¡≈£î M~Û BbÕ\ô|’ düMTø£å
• n_Ûeè~∆ |üqT\T / nqTeT‘·T\ $wüj·T+˝À rsêàì+#·T≥.
düe÷y˚X¯eTT H√{°düT C≤Ø#˚j·TT $<Ûëq+ : `

• nC…+&Ü H√{°düTô|’ |ü+#êsTTr ø±s¡´<ä]Ù dü+‘·ø£+ #˚j·÷*
• H√{°düT C≤Ø #˚j·TT ø±\eT+<äT düuÛÑT´&ÉT Ç+{Ïj·T+<äT ø±˙, Á>±eT+˝Àø±˙ ˝Òqf…Æ¢Hê n{Ïº H√{ÏdüTqT yê]
≈£î≥T+ãeTT˝À ô|<ä›\≈£î me]¬ø’Hê n+<äCÒdæ Ä e´øÏÔ jÓTTø£ÿ dü+‘·ø£+ bı+<äe˝…qT. ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T mes¡÷
˝ÒìjÓT&É\ HÍø£s¡T ñqï#√ Ç∫Ã yê] qT+&ç s¡o<äT bı+<äe˝…qT.
• düuÛÑT´&ÉT ‘ê‘êÿ*ø£+>± Á>±eT+ $&ç∫ yÓ[flq jÓT&É\ yê] nÁ&ÉdüT‡ ‘Ó\TdüT≈£îì n{Ïº nÁ&ÉdüT‡≈£î ]õwüºs¡T b˛düTº
<ë«sê dü<äs¡T H√{°düT |ü+|üe\j·TTqT
• düuÛÑT´ì nÁ&ÉdüT‡ ‘Ó*j·Tø£b˛sTTqqT ˝Òø£ yê] Ç+{Ïj·T+<ä* düuÛÑT´\T H√{°düTqT rdüTø=qT≥≈£î ìsêø£]+∫qq÷

H√{°düT Á|ü‹ì Ç+{Ï >√&É¢ô|’ ˝Ò<ë ‘·\T|ü⁄≈£î n+{Ï+∫ Ç<ä›s¡T kÕ≈£åî\ dü+‘·ø£+ rdüTø√yê*.
• #·s¡Ã˙j·÷+X¯eTT\T m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄&ÉT düeTj·T+ #ê\q|ü&ÉT düe÷y˚X¯eTT\qT yêsTT<ë y˚j·Te#·TÃ. n≥T¢
yêsTT<ë|ü&çq düe÷y˚X¯eTT\≈£î ‹]– H√{°düT |ü+|üqedüs¡+ ˝Ò<äT. ø±˙ ø=‘·Ô n+X¯eTT\T #·]Ã+#·sê<äT. nsTT‘˚
Vü‰»s¡Tø±ì düuÛÑT´\≈£î e÷Á‘·eTT n{Ïº düe÷y˚X¯eTT @ ‘˚B yêsTT<ë |ü&çq<√, mìï >∑+≥\≈£î düe÷y˚X¯eTT
ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ÉTH√ H√{°düT <ë«sê ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
ø√s¡+
• Á>±eT|ü+#êsTTr˝À n|ü&ÉTqï düuÛÑT´\‘√ ø£˙dü+ 1/3e e+‘·T düuÛÑT´\T Vü‰»s¡Tø±ì#˚ düe÷y˚X¯+
ìs¡«Væ≤+#·sê<äT
• düe÷y˚X¯+ ìØí‘· düeTj·÷ìøÏ ø£˙dü düuÛÑT´\ dü+K´ (ø√s¡+) ñ+&Ü*.
• ø√s¡+ düuÛÑ ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+&ç düuÛÑ |üP]Ô nj˚T´ es¡≈£î ñ+&Ü*.
rsêàqeTT\T
• z{Ï+>∑T˝À Çs¡T|üøå±\≈£î dü]düe÷qyÓTÆq z≥T¢ eùdÔ n<Ûä´≈£åî&ÉT ‘·q ìs¡íj·Tø£ z≥TqT $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ. BìH˚
ø±dæº+>¥ z≥T n+{≤s¡T. düuÛ≤<Ûä´≈£åîq≈£î ìs¡íj·÷‘·àø£ z≥T (ø±´dæº+>¥ z≥T) ñqï~
• ÄyÓ÷~+∫q rsêàq+ eT÷&ÉT HÓ\\˝À|ü⁄ s¡<äT› #˚j·Tsê<äT. n≥T¢ #˚j·Te\dæ e∫Ãq#√ Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯+ @sêŒ≥T
#˚dæ Á>±eT|ü+#êsTTr yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\˝À ø£˙dü+ dü>∑+ eT+~ ã\|ü]ùdÔH˚ ‘·|üŒ n{Ïº rsêàq+ s¡<äT›ø±<äT
düuÛÑ eTT+<äTqï $wüj·T+˝À @ düuÛÑT´ì¬ø’Hê ˝Ò<ë düs¡Œ+#YøÏ dü«Á|üjÓ÷»q+ ñqï≥¢sTT‘˚ yês¡T düuÛÑ≈£î
Vü‰»s¡Tø±≈£î&É<äT
$Tì≥T‡ :` Á>±eT|ü+#êsTTr Á|ü‹ düe÷y˚X¯eTT jÓTTø£ÿ Ábıd”&ç+>∑T‡ $Tì≥T‡ |ü⁄düÔø£eTT˝À Áyêdæ düuÛ≤<Ûä´≈£åî&ÉT ∫es¡q
dü+‘·ø£eTT #˚j·÷*. $Tì≥T‡ düe÷y˚X¯eTT n+‘·eTTq eTT–+#ê*. ‘·<äT|ü] düe÷y˚X¯eTT˝À >∑‘· düe÷y˚X¯|ü⁄ $Tì≥T‡ #·~$,
#·~$q $wüj·÷ìï ]ø±s¡T¶ #˚j·÷*. nC…+&Ü˝À Á|ü‹bÕ~+∫q Áø£eT+˝ÀH˚ düe÷y˚X¯+ Ábıd”&ç+>¥‡qT ÁbÕs¡+_Û+#ê*.
• nC…+&Ü n+XÊ\qT #·~$ düuÛÑT´\ #·s¡Ã\ ‘·sê«‘· yÓTC≤]{° ìs¡íj·T+ Á|üø±s¡+ rsêàHê\qT Äj·÷ n+XÊ\≈£î
m<äTs¡T>± $Tì≥T‡˝À ]ø±s¡T¶ #˚j·÷*.
• düe÷y˚XÊìï eTT–+#˚ eTT+<äT ]ø±s¡T¶ #˚dæq $Tì{Ÿ‡˝À düuÛ≤<Ûä´≈£åî&ÉT dü+‘·ø£+ #˚dæ $Tì{Ÿ‡qT eTT–+#ê*.
VI. |ü+#êj·Tr uÛÑ÷eTT\T, ÄdüTú\ |ü]s¡ø£åD.
Á>±eT |ü+#êj·Tr ÄdüTÔ\ |ü]s¡ø£åD, Á>±eT|ü+#êj·Tr ìs¡«Væ≤+#·e\dæq $<ÛäT\˝À n‹ eTTKýÓTÆq~ (APPR Act
1994, Sec.No.52 qT+&ç 59 Á|üø±s¡+)
Á>±eT|ü+#êj·Tr ÄdüTÔ\ s¡ø±\T :

πø≥–]`m : dü+bÕ~‘· eT]j·TT dü«+‘· ÄdüTÔ\T : Á>±eT|ü+#êj·Tr s√&ÉT¢ eT]j·TT ø±\Te\T, |üX¯óe⁄\ ≈£î+≥\T,
ã+<Ó\<=&ÉT¢, e÷¬sÿ{Ÿ Á|ü<˚XÊ\T, ˝Ò ne⁄≥T¢ q+<äT πø{≤sTT+#·ã&çq 10% uÛÑ÷$T eT]j·TT bÕs¡Tÿ\T, ø=qT>√\T #˚dæq
uÛÑ÷eTT\T yÓTT<ä\>∑Tq$
πø≥–]`_ : ãVüQeT‘·T\T, $sêfi≤\T, Á>±eT|ü+#êj·TrøÏ ã~© #˚dæq uÛÑ÷eTT\T

πø≥–]`dæ : Ç‘·s¡ Á>±eT|ü+#êj·Tr ÄdüTÔ\T : nq>± nìï ˙{Ï düs¡|òüsê eédüú\T, |ü+≥ø±\Te\T, yê>∑T\T,
]»sê«j·Ts¡T¢, #Ós¡Te⁄\T, bòÂ+fÒqT¢, u≤e⁄\T, eTTs¡T>∑T˙{Ï ø±\Te\T, yÓTÆqsY Ç]π>wüHé {≤´+≈£î\T, #Ós¡Te⁄ ø£≥º\T, nìï ˙{Ï
eqs¡T\T, b˛s¡+uÀ≈£î uÛÑ÷eTT\T, düàXÊq uÛÑ÷eTT\T, |üX¯óe⁄\ ø={≤º\T, ã+&ÉT¢ ì\u…≥Tº≈£îH˚ ôw&é‡ yÓTT<ä\>∑Tq$.
ªm,_µ πø≥–]˝Àì ÄdüTÔ\qT |ü]s¡øÏå+#·T u≤<Ûä´‘· |üP]Ô>± Á>±eT|ü+#êj·Tr<˚. ªdæµ πø≥–]˝À ñ<äVü≤]+∫q ÄdüTÔ\
qT |ü]s¡øÏå+#·T u≤<Ûä´‘· Á>±eT|ü+#êj·Tr‘√ bÕ≥T ¬syÓq÷´XÊK yês¡T ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#ê*.
• õ˝≤¢ ¬>õ{Ÿ q+<äT Á|ü#·T]+#·ã&çq ÄdüTÔ\ $esê\qT j·T<Ûë‘·<Ûä+>± yÓuŸôd’{Ÿ q+<äT Á|ü»\≈£î n+<äTu≤≥T˝À
e⁄+∫ m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT düe]+#·e˝…qT.
n~Ûø±]ø£ @sêŒ≥T¢ :
1. Á>±eT|ü+#êj·Tr ÄdüTÔ\ |ü]s¡ø£åD ø=s¡≈£î ªªÁ>±eT|ü+#êj·Tr ÄdüTÔ\ |ü]s¡ø£åD $uÛ≤>∑eTTµµ nqT ˇø£ Á|ü‘˚´ø£
$uÛ≤>∑eTTqT õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr n~Ûø±] yê] ø±sê´\j·TeTT˝À @sêŒ≥T #˚dæ m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT dü+ã+~Û‘· ÄdüTÔ\
|ü]s¡ø£åDqT |üs¡ý˚øÏå+|ü e˝…qT.
2. Bì ø=s¡≈£î ñqï‘· kÕúsTT ø£$T{°ì õ˝≤¢ kÕúsTT˝À @sêŒ≥T #˚j·Te˝…qT.á ÁøÏ+~ n~Ûø±s¡T\qT ø£$T{°˝À
rdüTø√e\dæ ñ+≥T+~.
• õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY
• C≤sTT+{Ÿ ø£˝…ø£ºsY
• dü÷|ü]+&Ó+{Ÿ Ä|òt b˛©düT
• dü÷|ü]+&Ó+{Ÿ Ä|òt Ç+»˙s¡T (|æ.ÄsY)
• dü÷|ü]+&Ó+{Ÿ Ä|òt Ç+»˙s¡T (ÄsY &ç)
• dü÷|ü]+&Ó+{Ÿ Ä|òt Ç+C˙s¡T (Ç]π>wüHé)
• ndæôdº+{Ÿ &Ó’¬sø£ºsY (düπs« ˝≤+&é ]ø±s¡T¶\T)
• ndæôdº+{Ÿ &Ó’¬sø£ºsY (yÓTÆHé‡)
• õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr n~Ûø±]
(á ø£$T{° Á|ü‹ 3 HÓ\\≈£î ˇø£kÕ] ÄdüTÔ\ |ü]s¡ø£åD $wüj·TyÓTÆ düMTø£å #˚j·Te˝…qT)
3. n˝≤π> ø£MTwüqπs{Ÿ kÕúsTT˝À ªª$õ˝…Hé‡ mHéÁø√#YyÓT+{Ÿµµ $+>¥ yês¡T n&çwæq˝Ÿ ø£MTwüqsY / &ç|üP´{Ï ø£MTwüqsY
yê] kÕúsTT˝À á õ˝≤¢ kÕúsTT ø£$T{°\qT |üs¡ý˚øÏå+|üe˝…qT. BìøÏ dü+ã+~Û+∫ m≥Te+{Ï düeTdü´HÓ’Hê |ü]
wüÿ]+#˚ ‘·T~ n~Ûø±s¡+ ø£MTwüqsY |ü+#êj·TrsêCŸ s¡÷s¡˝Ÿ m+bÕ¢sTTyÓT+{Ÿ yê]øÏ ñ+≥T+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ 1994 q+<ä* ôdø£åHé 53(1) Á|üø±s¡+ C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\T ø±ì, Á>±eT
|ü+#êj·Tr >∑T+&Ü b˛e⁄ @ s√&ÉT¶ ô|’HÓ’Hê >∑\ ÄÁø£eTD\qT ‘=\–+#˚ n~Ûø±s¡+ Á>±eT|ü+#êj·TrøÏ ø£\<äT.
VII. |ü+#êj·TrøÏ #Ó+~q uÛÑ÷eTT\T, uÛÑeHê\ ÄÁø£eTD, <äT]«ìjÓ÷>∑+ >∑÷]Ã ô|’ n~Ûø±s¡T\≈£î ìy˚~+#·&É+.
VIII. Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT Á|üuÛÑT‘·« j·T+Á‘ê+>±ìøÏ düVü≤ø£]+#·&É+.
IX. n‹kÕs¡+˝≤+{Ï yê´<ÛäT\T Á|üã*q|ü⁄&ÉT kÕúìø£ Äs√>∑´ ñ|üπø+Á<ëìøÏ ]b˛s¡Tº #˚j·T&É+.
Á‘ê>∑T˙s¡T
73e sêC≤´+>∑ dües¡D dü÷Œ]ÔøÏ nqT≈£L\+>± (Ä]ºø˝£ Ÿ 243 õ) Á‘ê>∑T˙s¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä´∆ +‘√ düV≤ü 29 n+XÊ\
ô|’ n~Ûø±sê\qT, u≤<Ûä´‘·\qT sêC≤´+>∑+ Á>±eT |ü+#êsTTr\≈£î πø{≤sTT+#·&É+ »]–+~.Á>±eT |ü+#êsTTr |ü]~Û˝À ñqï
Á|ü‹ Ç+{Ïø° Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê |ü<Ûäø£+ <ë«sê Á‘ê>∑T˙s¡T n+~+#˚ u≤<Ûä´‘· Á>±eT |ü+#êsTTr<˚.
uÛÑ÷$Tô|’ ñqï ˙{Ï˝À 97% ñ|ü⁄Œ ˙s¡T, $T–*q eT÷&ç+≥ ¬s+&ÉT e+‘·T\T eT+#·T, Væ≤e÷˙q<ë\ s¡÷|ü+˝À

ñ+~. $T–*q 1% e÷qe $ìjÓ÷>±ìøÏ nqTyÓ’q~>± ñ+~.
C≤rj·T Á>±MTD Á‘ê>∑T˙{Ï |ü<øäÛ +£ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T Á|üø±s¡+ Á>±eT+˝À Á|ü‹ Ç+{ÏøÏ 500 MT≥s¡¢ ø£Hêï ‘·≈î£ ÿe <ä÷s¡+˝À
Á‘ê>∑T˙s¡T n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê* ˝Ò<ë 30 ì$TcÕ\ eé~Û˝À eT+∫ ˙fi¯ófl ‘Ó#·TÃø=H˚ $<Ûä+>± M\T ø£*Œ+#ê*.
Á|ü‹ Á>±MTD ≈£î≥T+u≤ìøÏ kÕ<Ûës¡D+>± Á|üdüTÔ‘· ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ ‘·\ ˇøÏÿ+{ÏøÏ s√EøÏ 55 ©≥s¡¢ Á‘ê>∑T˙s¡T düs¡|òüsê
#˚j·T>∑\>±*. Á>±eT »HêuÛ≤ Ä<Ûës¡+>± |ü]e÷D≤ìï ˝…øÏÿ+#·Tø√yê*.
Á>±eT ˙s¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{° :
Á|ü‹ Á>±eT |ü+#êsTTr ‘·|üŒìdü]>± $&ÉãT¢´j·Tdt ì @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. n˝≤ @sêŒf…Æq $&ÉãT¢´j·Tdtdæ ÁøÏ+~
$<ÛäT\qT ìs¡«Væ≤+#ê*
 Á‘ê>∑T˙{Ï uÛÑÁ<ä‘ê Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ <ëìì ø£$T{° Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ düeT]Œ+#ê* Á>±eT ˙s¡T eT]
j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{°˝À 6 qT+&ç 12 eT+~ düuÛÑT´\T+{≤s¡T.

 Á>±eT |ü+#êsTTr düuÛÑT´\T
 eTVæ≤fi¯\T 50%
1. Á‘ê>∑T˙{Ï eqs¡T\T :
uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+ô|’ \uÛÑéTj˚T´ ˙s¡T :
q<äT\T, ø±\Te\T, yê>∑T\T, e+ø£\T, düs¡düT‡\T, »˝≤X¯j·÷\T eT]j·TT #Ós¡Te⁄\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï \uÛÑéTj˚T´ ˙πs
uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\ ˙s¡T, á uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\ ˙{Ï |ü]e÷D+ Á|ü<Ûëq+>± es¡¸bÕ‘·+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\+ :
uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï ˙s¡T Áø£eT+>± uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝ÀìøÏ Á|üy˚•+∫ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\+>± |æ\eã&ÉT‘·T+~. uÛÑ÷>∑s¡“¤»\+
ø=+‘· es¡≈L£ u≤ø°]º j·÷ ˝Òì düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ ~, ø±˙ KìC≤\T (yÓT^ïwæjT· + yÓTT<ä\>∑T yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫ ø£*– ñ+&˚ neø±X¯+
ñ+~) ñ+{≤sTT. düTe÷s¡T 85% Á>±MTD Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê |ü<Ûäø±\T uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ ô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïsTT.
Á>±MTD Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê eédüú\T :`
1. q÷‹ u≤e⁄\T
2. kÕ+Á|ü<ëj·T ˙{Ï ì\« {≤´+≈£î\T eT]j·TT es¡¸|ü⁄ ˙{Ï ì\« {≤´+≈£î\T
3. kÕúìø£ ãT>∑Z\T, Á|üyêVü‰\T eT]j·TT #Ós¡Te⁄\T
4. #˚‹ |ü+|ü⁄\T
5. yÓ÷{≤s¡T u≤e⁄\T
6. ô|’|ü⁄\ <ë«sê ˙{Ï düs¡|òüsê eédüÔ\T ` dæ+–˝Ÿ $˝ÒCŸ d”ÿyéT\T, eT©º $˝ÒCŸ d”ÿyéT\T, yÓTT<ä\>∑Tq$.
 Á|ü‹ #˚‹ |ü+|ü⁄≈£L #·T≥÷º bÕ¢{Ÿ bòÕyéT ‘·|üŒìdü]>± @sêŒ≥T #˚düTø√yê*.
 #˚‹ |ü+|ü⁄ qT+&ç yÓ\Te&˚ eè<Ûë ˙{Ïì düeTs¡∆e+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+ ø√dü+ ne⁄{Ÿ˝…{ŸqT Á&Ó’H˚J˝ÀøÏ ø£\bÕ*,
Á&Ó’H˚J eédüú ˝Òq≥¢sTT‘˚ #˚‹ |ü+|ü⁄≈£î ø£˙dü+ 3 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘·qT @sêŒ≥T #˚dæ eè<Ûë ˙{Ïì
eT[fl+#ê* ˝Ò<ë #Ó≥¢≈£î eT[fl+#ê*.
ô|’|ü⁄˝…’q¢ <ë«sê ˙{Ï düs¡|òüsê eédüú\T : Ç$ ¬s+&ÉT s¡ø±\T
1. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ Ä<Ûë]‘· ˙{Ï düs¡|òüsê eédüú
2. uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\ ˙{Ï eqs¡T\T Ä<Ûë]‘· ˙{Ï düs¡|òüsê eédüú.

uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ Ä<Ûë]‘· eédüú˝À yÓ÷{≤s¡T uÀs¡Tu≤$ qT+&ç ˙s¡T ˙{Ï ì\« {≤´+≈£î≈£î eT[fl+#·&É+, ìØí‘·

düeTj·T+˝À ˙{Ï ì\« {≤´+≈£î qT+&ç Á>±e÷\˝Àì Ç+&É¢≈£î ô|’|ü⁄˝…’q¢ <ë«sê ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~
˙{Ï dü+s¡ø£åD≤ |ü<ä∆‘·T\T, ìsêàD≤\T

1. ô|’ ø£|ü⁄Œ ˙{Ï dü+s¡ø£åD |ü<ä∆‘·T\T, ìsêàD≤\T : Á‘ê>∑T˙{Ï uÛÑÁ<ä‘· ô|+#·Tø=H˚+<äT≈£î yêq ˙{Ï dü+s¡ø£åD |ü<ä∆‹
eTTKýÓTÆq~. á ô|’ ø£|ü⁄Œ ˙{Ï dü+s¡ø£åD |ü<ä∆‹˝À es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì {≤´+≈£î˝ÀøÏ dü+Á>∑Væ≤+#·&É+. e&Éø£≥º&É+, ì\«
ñ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á |ü<ä∆‹ >∑èVü≤ kÕúsTT˝À nqTyÓ’q~
2. ˙{Ï #Ós¡Te⁄\T / ˙{Ï ≈£î+≥\T : Ç$ düVü≤» ≈£î+≥\T, uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\ ˙{Ï dü+s¡ø£åD≈£î eT]j·TT yêq ˙{Ï
dü+s¡ø£åD≈£î Á>±e÷\˝À kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± @sêŒ≥T #˚j·Tã&˚$
3. n&ÉT¶ø£≥º\T : Ç$ ô|<ä› sê\Tfl, ÇdüTø£ ãkÕÔ\T, ô|<ä› ô|<ä› <äT+>∑\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ M{Ïì ì]à+#·&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. yê>∑T\T, e+ø£\T, ø±\Te\T yê{Ï <ë«sê e#˚Ã ˙{Ï Á|üyêVü‰ìï Ä|ü&É+ <ë«sê ˙{Ïì ì\«
ñ+#·&É+‘√ bÕ≥T, uÛÑ÷$T ø√‘·qT ìyê]kÕÔsTT
4. kÕ>∑T ˙{Ï ≈£î+≥\T : Ç$ ô|<ä› ≈£î+≥\T M{Ï <ë«sê uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. á ≈£î+≥\ <ë«sê
eékÕj·÷ìøÏ ˙{Ï düs¡|òüsê≈£î M\T ø£\T>∑T‘·T+~.
5. ñ|ü]‘·\ ø±\Te\T : Ç$ uÛÑ÷ n+‘·sY uÛ≤>∑+˝À ì]àkÕÔs¡T. Ç$ uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+˝À Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ïì dü+Á>∑Væ≤+#˚
uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ eT≥º+ ô|]π>+<äT≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
6. uÀs¡T u≤e⁄\, ˙{Ï u≤e⁄\ <ë«sê yêq ˙{Ï dü+s¡ø£åD eédüú\T : Ç$ $ìjÓ÷>∑+˝À ˝Òì #Ó<ä u≤e⁄\T uÀs¡T
u≤e⁄\˝ÀìøÏ yêq ˙{Ïì eT[fl+#·&É+ <ë«sê uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ô|+bı+~+#˚ ìsêàD≤\T.
7. »\ N*ø£\T : u≤e⁄\˝ÀìøÏ ˙{Ï \uÛÑ´‘·qT ô|+bı+~+#·T≥≈£î Á|ü‘˚´ø£+>± s¡÷bı+~+#·ã&çq ìsêàD≤\T Ç$
8. kÕ+Á|ü<ëj·T ˙{Ï dü+s¡ø£åD ìsêàD≤\T eT]j·TT ˙{Ï Ø#ê]® >∑T+‘·\T
9. es¡<ä ˙{Ï dü+s¡ø£åD≤ |ü<ä∆‘·T\T
 >∑èVü≤ kÕúsTT˝À yêq ˙{Ï dü+s¡ø£åD≈£î ∫qïbÕ{Ï ìsêàD+
U≤∞ Á|ü<˚X¯+˝À Ø#êØ® |æ{ŸqT ì]à+#·Tø√yê*. >∑T+‘· jÓTTø£ÿ |ü]e÷D+ 3 : 3 : 4:5 n+>∑Tfi≤\T ñ+&Ü*.
>∑T+‘· Äø±s¡+ #·<äs¡+, #·‘·Ts¡Ádüø±s¡+ ˝Òø£ >∑T+Á&É+>± m˝≤ nsTTHê ñ+&Ée#·TÃ. >∑T+‘· sêfi¯fl‘√ ˝Òø£ Ç≥Tø£
eTTø£ÿ\‘√ ì+bÕ*. ô|’ uÛ≤>∑+˝À ÇdüTø£‘√ ì+bÕ* n<˚ Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘·.
s¡øÏå‘· ˙s¡T n+fÒ @$T{Ï?
s¡+>∑T, yêdüq, dü÷ø£å Je⁄\T ˝Òì eT]j·TT yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫q s¡kÕj·THê\T ˝Òì ˙πs s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙s¡T.
uÛ≤s¡rj·T Á|üe÷D≤\ dü+düú (_◊mdt) ìs¡«#·q+ Á|üø±s¡+ s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙s¡T n+fÒ?
1. uÛÖ‹ø£ n+XÊ\T ` s¡+>∑T, s¡T∫, yêdüq, ãTs¡<ä eT]j·TT |æôV≤#Y (ÄeT¢, øå±s¡ >∑TD‘·«+) ˝Òì~
2. s¡kÕj·Tq n+XÊ\T ` n\÷´$Tìj·T+, nyÓ÷àìj·÷, Ä¬s‡ìø˘, ø√¢¬s’&é, b˛¢¬s’&é, ◊s¡Hé e÷+>∑˙dt, õ+ø˘, ø±|òüsY,
k˛&çj·T+, dü˝ÒŒ¤{Ÿ, ôV’≤Á&√»Hé dü˝ÒŒ¤&é, ø±]ƒq´+, yÓTT‘·Ô+ ø£]–q \eD≤\T ({Ï&çmdt) ø£˙dü|ü⁄ nqTeT‹+#·<ä–q
y˚Ts¡≈£î ø£*– ñ+~. >∑]wüº nqTeT‹ |ü]~Ûì <ë≥≈£î+&Ü ñ+&Ü*. n+‘˚ø±ø£ Á‘ê>∑T˙{Ï˝À
u≤ø°º]j·÷˝≤õø£˝Ÿ n+XÊ\T : n+fÒ Ç`ø=* e+{Ï u≤ø°º]j·÷ (Vü≤ìø±s¡ø£) ˙{Ï˝À ñ+&Ésê<äT Á‘ê>∑T˙{Ï˝À
s¡kÕj·THê\ |ü]e÷D+ yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫ ñqï≥¢sTT‘˚ ø£\T>∑T <äTwüŒ]e÷D≤\T

s¡kÕj·Tq+ ù|s¡T yÓ÷‘ê<äT $T+∫‘˚ ø£*π> <äTÁ|òüuÛ≤e+
1. HÓ’ÁfÒ{Ÿ yÓT‘ÓyÓ÷>√¢_y˚Tìj·÷≈£î <ë] rdüTÔ+~
2. n\÷´$Tìj·T+ øÏ&ûï düeTdü´\≈£î <ë] rdüTÔ+~
3. Ä¬s‡ìø˘ #·s¡à+ >±j·÷\T, ø£+&Ésê\ ã\V”≤q‘·, ÁøÏ+~ ô|<ä$
ô|sê\dædt, Bs¡Èø±\+˝À ø±q‡sYø£≈£î <ë] rdüTÔ+~
4. bò˛¬s’&é <ä+‘· dü+ã+<Ûä düeTdü´\T, ndæú|ü+»s¡ bò˛¢s√dædt ø±s¡D+>±
meTTø£\T <Óã“‹+{≤sTT
5. ø√¢¬s’&é ñ|ü⁄Œ ˙s¡T>± e÷s¡&É+ e\¢ düeTdü´\T @s¡Œ&É‘êsTT
6. u≤ø°º]j·÷ &Éj˚T]j·÷, f…ÆbÕsTT&é, ø£\sê, |ü#·Ã ø±yÓTs¡T¢, b˛*jÓ÷ e+{Ï
s√>±\T dü+Áø£$TkÕÔsTT
˙{Ï HêD´‘·
s¡kÕj·Tìø£, u≤ø°]º j·T˝≤õø£˝Ÿ f…dTü \º qT (eTTKýÓTqÆ 9 n+XÊ\T) á øÏ{Ÿ düV‰ü j·T+‘√ ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
M{Ï kÕj·T+‘√ ø£˙dü+ dü+e‘·‡sêìøÏ ¬s+&ÉTèT÷&ÉT kÕs¡T¢ (ãTT‘·T|üeHê\T sêø£ eTT+<äT, ãTT‘·T
|üeHê\T e∫Ãq ‘·sê«‘·) f…düTº\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
ôV≤#Y 2 mHé ej·T˝Ÿ yê&Éø£+
 d”kÕ˝À #·÷|æq e÷sYÿ es¡≈£î ˙{Ïì ì+bÕ*.
 ‘·<äT|ü] eT÷‘· _–+∫ kÕ<Ûës¡D >∑~ ñc˛ºÁ>∑‘· e<ä› 24 >∑+≥\T ì\« ñ+#ê*.
 24 >∑+≥\ ‘·<äT|ü]
 q\T|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷]q ` ˙{Ï˝À u≤ø°º]j·÷ ôV≤#˚Ã kÕúsTT˝À ñqï≥T¢ ns¡∆+
 ã÷&ç<ä s¡+>∑T eT]j·TT eTT]øÏ>± e÷]‘˚ ˇø£ yÓ÷‘ê<äT˝À ø£\Twæ‘·+ ñqï≥T¢ >∑T]Ô+#ê*.
 e÷s¡TŒ ˝Ò≈£î+fÒ ø£\Twæ‘·+ ˝Òq≥T¢ ns¡ú+.
˙{Ï˝Àì ø£\Twæ‘ê\qT ‘√\–+#˚ |ü<ä∆‘·T\T @y˚T+ ñHêïsTT

ø£\Twæ‘·+ ≈£\Twæ‘ê\qT ‘√\–+#˚ |ü<ä∆‹
1. ãTs¡<ä ˙s¡T yê&É&É+ ` >∑T&É¶‘√ e&Éb˛j·T&É+ ˝Ò<ë ÇdüTø£‘√ e&É
ø£≥º&É+ ˝Ò<ë |òæ\ºsY\T #˚j·Te#·TÃ.
2. yêdüq >∑\ ˙s¡T ` yêj·TT Á|üdüs¡D+ ˝Ò<ë ø±s¡“Hé |òæ\ºπswüHé
˝Ò < ë ø±∫ #· ˝ ≤¢ ] Á‘ê>∑ & É + <ë«sê yêdü q qT
ìs¡÷à*+#·e#·TÃ.
3. s¡+>∑T >∑\ ˙s¡T ` ø±s¡“Hé |òæ\ºπswüHé ˝Ò<ë ÇdüTø£ |òæ\ºπswüHé ÁX‚j·Tdüÿs¡+
4. u≤ø°º]j·÷ ø£*–q ˙s¡T ` ø±∫ #·˝≤¢]Ãq ˙{Ïì Á‘ê>∑&+É ˝Ò<ë ø√¢]H˚wHü é (;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY
ø£\|ü&É+) ˝Ò<ë n‹˙\˝§Væ≤‘· øÏs¡D≤\ Á|üdüs¡D #˚j·÷*.
5. bò˛¢¬s’&é f…øÏïø˘ ` n\÷´$Tìj·T+ kÕ+πø‹ø£‘· <ë«sê ñ‘˚Ôõ‘·+ #˚j·T&É+ Ç~
>∑èVü≤ kÕúsTT˝À bÕ{Ï+#·&É+ ø£wüº+.

6. ◊s¡Hé (ÇqTeTT) ` Äø°‡ø£s¡D |ü<ä∆‹
7. ø±]ƒq´+ ` ø±∫ #·˝≤Ã]Ã Á‘ê>∑&É+ ˝Ò<ë ‘˚s¡Ã&É+ ˝Ò<ë e&É>∑≥º&É+ ˝Ò<ë
ÄsYz f…ø±ï\J yê&É&É+ #˚j·÷*.
8. Ä¬s‡ìø˘ nqT≈£L\+ ` s¡kÕsTTìø£ neπø|å Dü + ˝Ò<ë n~ÛXÀwüDeTT ˝Ò<ë b˛s¡ Á|üÁøÏjT·
>∑èVü≤ kÕúsTT˝À ø£wüº+.
ø√¢]H˚wüHé
• ø√¢]H˚wüHé˝À eTTK´+>± dü]|ü&Ü yÓ÷‘ê<äT˝À ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY yê&É&É+, HêDýÓTÆq ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY yê&É&É+
eTTK´+.
• Á|ü‹ |ò”*¢+>¥≈£î ø√¢]H˚wüHé #˚j·÷*. Ç~ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T.
• ø√¢]H˚wüHé #˚dæq ‘·s¡Tyê‘·, Á‘ê>∑T˙{Ï qeT÷Hê˝À ©≥s¡T≈£î 0.2 $T©¢ Á>±eTT\ ø√¢]Hé ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*.
bÕ]X¯ó<ä∆´+
Á>±MTD bÕ]X¯ó<ä∆´ ìs¡«Vü≤D ÁbÕ<Ûä$Tø£+>± Á>±eT|ü+#êj·Tr <ë«sêH˚ »s¡>±*. bÕ]X¯ó<ä∆´+ ˝À|æ+#·&É+ <ë«sê
á ÁøÏ+~ s√>±\T ekÕÔsTT.
• &Éj˚T]j·÷, f…ÆbÕsTT&é
• Áù|>∑T dü+ã+~Û‘· |ü⁄s¡T>∑T\T
• ø£fi¯fl »ãT“\T
• ø=¬øÿ|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\T
• eT˝Ò]j·÷, ô|ò’˝Ò]j·÷ ø±yÓTs¡T¢ yÓTTˆˆ$ s√>±\ u≤]q |ü&É≥+ e\q nH˚ø£ qcÕº\T »s¡T>∑T‘êsTT.
e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\qqTdü]+∫ Á>±eT ˙s¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{°ì 6 qT+&ç 12 eT+~ es¡≈£î düuÛÑT´\‘√
@sêŒ≥T #˚j·÷*.
á ø£$T{° düuÛÑT´\T>±
• Á>±eT |ü+#êsTTr düuÛÑT´\T
• 50 XÊ‘·+ eTVæ≤fi¯\T
• mdt.dæ, mdt.{Ï. eT]j·TT ù|<ä esêZ\ yê] ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ø£*Œ+#ê*.
Á|üdüTÔ‘·eTT bÕ]X¯ó<ä∆´ kÕ<Ûäq˝À Á>±eT|ü+#êj·Tr\ eTT+<äTqï n‹ ô|<ä› düeTdü´ ãVæ≤s¡+>∑ eT\ $düs¡®q, m+<äTø£+fÒ
65 XÊ‘·+ eT+~ Á>±MTD Á|ü»\T H˚{Ïø° ãVæ≤s¡+>∑ eT\$düs¡®q n\yê≥T ø£*– ñHêïs¡T. düTs¡øÏå‘·+ ø±ì |ü<ä∆‹˝À Á>±MTD
|ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À e÷qe eT˝≤ìï e~* y˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ä e÷qe eT\+˝À yê´~Ûì ø£*–+#˚ ÁøÏeTT\T ô|<ä›
dü+K´˝À ñ+{≤sTT.
n{Ïº dü÷ø£åà ÁøÏeTT\Tqï eT\+
 >±* <ë«sê
 á>∑\ <ë«sê
 ˙{Ï<ë«sê
 bÕ<ë\ <ë«sê
 #˚‹y˚fi¯ófl <ë«sê
 bı˝≤\T, yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\T <ë«sê eTq+ ‹H˚ ÄVü‰s¡+˝ÀøÏ eTq+ Á‘êπ> ˙{Ï˝ÀìøÏ, Á|üy˚•kÕÔsTT.
• ˇø£ Á>±eTT eT\+˝À 1 ø√{Ï yÓ’s¡dt\T, 10 \ø£å\ u≤´ø°º]j·÷\T, 1000 |üsêqï Je⁄\T, 100 |üsêqï Je⁄\ >∑T&ÉT¢ ñ+{≤sTT
• ÄVü‰s¡+˝À eT\+ ˇø£ $X‚¢wüD

• 1200 eT+~ Á|ü»\T ø£*– ñqï ˇø£ Á>±eT|ü+#êj·Tr˝À dü>∑≥Tq ˇø£s√E≈£î 300 πøJ\ eT\+
$»]®+#·ã&ÉT‘·Tqï≥T¢>± n+#·Hê y˚j·Tã&ç+~
• ˇø£y˚fi¯ eTq+ ‹+≥Tqï ÄVü‰s¡+ eT]j·TT o‘·\ bÕ˙j·÷˝À¢ 300 πøJ\ eT\+˝À ˇø£ XÊ‘·+ ø£\Twæ‘·+ nsTT‘˚
eTq+ Á|ü‹s√E 3 Á>±eTT\ eT\+ ‹+≥Tqï≥T¢. n~ ˇø£ #ê¬ø¢{Ÿ ôd’E≈£î düe÷q+ ne⁄‘·T+~.
eTs¡T>∑T<=&ç¶ ìsêàD+
˙{Ï eqs¡T\≈£î 250 MTˆ <ä÷s¡+>± düú˝≤ìï m+|æø£ #˚düTø√yê*

 ø£+<äø£+ (>=sTT´) 0.75 MTˆˆ ˝À‘·T ñ+&˚ $<Ûä+>± Á‘·yê«*
 eTs¡T>∑T<=&ç¶ yê&Éø£+<ës¡T\ dü+K´qT ã{Ïº >=sTT´ bı&Ée⁄ (ø£+<äø£+) Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~
 dü«#·Ã¤ uÛ≤s¡‘Y $TwüHé ÁøÏ+<ä Á>±MTD e´øÏÔ>∑‘· eTs¡T>∑T<=&É¢ ìsêàD≤ìøÏ s¡÷.12000.00\ es¡≈£î Ä]∆ø£|üs¡yÓTÆq
düVü‰j·T+ n+~+#·ã&ÉT‘·T+~.
Á|ü‹ eTs¡T>∑T<=&ç¶˝À ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T+{≤sTT
1. Á|ü<Ûëq ìsêàD+ : Ç~ Á|ü<Ûëq+>± eTs¡T>∑T≈£î dü+ã+~Û+∫q~
2. ñ|ü ìsêàD+ : Ç~ düTs¡øÏå‘· eT\ ìs¡«Vü≤D≈£î M\T>± e⁄+&˚ kÕ+πø‹ø£ ìsêàD+
¬s+&ÉT >∑T+‘·\ eTs¡T>∑T<=&ç¶ kÕ+πø‹ø£ ìsêàD+˝À m˝≤+{Ï C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*.
 ˇø=ÿø£ÿ >∑T+‘· Hê\T>∑T n&ÉT>∑T\ ˝À‘·T, 3 n&ÉT>∑T\ yÓ&É\TŒ˝À ¬s+&ÉT >∑T+‘·\qT Á‘·yê«* >∑T+‘·≈£î >∑T+‘·≈£î
eT<Ûä´ 3 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+ ñ+&Ü*.
 »+ø£åHé u≤≈£î‡ qT+&ç >∑T+‘· es¡≈£î ô|fÒº ô|’|ü⁄ eTs¡T>∑T<=&ç¶ bÕHé qT+&ç »+ø£åHé u≤≈£î‡ es¡≈£î e⁄+&˚ ô|’|ü⁄
yê\T>± ñ+&˚˝≤ C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#ê*

 >∑T+‘· n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ eT]j·TT >∑T+‘· #·T≥÷º uÛ≤>∑+˝À 30 XÊ‘·+ es¡≈£î U≤∞\T e⁄+&Ü*. Ä U≤∞\ <ë«sê
yêj·TTe⁄\T, Á<äyê\T uÛÑ÷$T˝ÀøÏ Ç+≈£î‘êsTT. Ç≥Tø£\ eT<Ûä´ dü]|ü&Ü düú\+ e<ä\&É+ <ë«sê ©#Y >∑T+‘·\T
@sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ. Bìì ‘˚HÓ‘·T{Ïº |ü<ä∆‹ ìsêàD+ n+{≤s¡T. ˇø£y˚fi¯ Ç≥Tø£\≈£î ã<äT\T dæyÓT+≥T ]+>∑T\T
yê&çq≥¢sTT‘˚ n|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&Ü 30% XÊ‘·+ es¡≈£î s¡+Á<Ûë\T ñ+&˚˝≤ ‘·j·÷Ø<ës¡T‘√ dü+Á|ü~+∫‘˚ eT+∫~.
 yÓT{°]j·T˝Ÿ HêD´‘· ø£*– ñ+&Ü*. dæyÓT+≥T ]+>∑T\ ‘·j·÷]øÏ 6 $T.MT. eT+<ä+ >∑\ ÇqT|ü sê&ÉT¢ yê&Ü*.
 >∑T+‘· ô|’q kÕ¢ãT >∑T+‘· |ü]e÷D+ ø£Hêï ø=~›>± ô|<ä›~>± e⁄+&Ü*
 uÒdæHé qT+&ç |æ.Á{≤|t≈£î eT]j·TT |æ.Á{≤|t qT+&ç >∑T+‘· ô|’|ü⁄≈£î ø£HÓø£åHé Ç#˚Ã≥|ü⁄Œ&ÉT dü]jÓÆTq C≤Á>∑‘·Ô
rdüTø√yê*.
 eTs¡T>∑T<=&ç¶ ìsêàD≤ìøÏ dæyÓT+≥T, ÇdüTø£ eT]j·TT ø£+ø£s¡ 1 : 2 : 4 bÕfi¯¢ $TÁX¯eT+˝À ø£\bÕ*
 eTs¡T>∑T<=&ç¶ì Á|ü‹s√E düãT“‘√ >±ì ˝Ò<ë düs¡TŒ¤‘√ >±ì X¯óÁuÛÑ|üs¡#ê*. j·÷dæ&é / |òæHêsTT˝Ÿ ñ|üjÓ÷–+#·≈£L&É<äT.
¬s+&ÉT >∑T+‘·\T ø£*–q eTs¡T>∑T<=&ç¶˝À ˇø£ >∑T+‘· n<äq+>± e⁄+≥T+~. yÓTT<ä{Ï >∑T+‘· |üP]Ô>± ì+&çq ‘·sê«‘·
¬s+&Ée >∑T+‘· yê&Ü*. >∑T+‘· ì+&çq ‘·<äT|ü] 6 HÓ\\ qT+&ç 1 dü+e‘·‡s¡ ø±\ eé~Û˝À yÓTT<ä{Ï >∑T+‘·˝Àì
eT\ neX‚cÕ\T #·ø£ÿì ms¡Te⁄>± e÷s¡‘êsTT. <ëìì |üP\ ‘√≥\T, |ü+&É¢ ‘√≥\T, bı˝≤\˝À yê&ÉTø√e#·TÃ.
 ãVæ≤s¡+>∑ eT\ $düs¡®q ìs¡÷à\q ‘·sê«‘·, n‹ eTTKýÓTÆq n+X¯+ e´s¡∆ |ü<ësê∆\qT düTs¡øÏå‘·+>± eT]j·TT
düeTs¡∆e+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+.
e´s¡∆ |ü<ësê∆\ s¡ø±\T
ÁbÕ<Ûä$Tø£+>± e´s¡∆ |ü<ësê∆\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T
 |òüTq e´s¡∆ |ü<ësê∆\T

 Á<äe e´s¡∆ |ü<ësê∆\T
1. ø£+b˛dæº+>¥ (ùd+Á~j·T) :
ø£+b˛dæº+>¥ |ü<ä›‹ ‘·s¡‘·sê\ qT+∫ #˚düTÔqï düT\uÛÑyÓTÆq |üì, ø£+b˛dæº+>¥ <ë«sê yÓTTø£ÿ\≈£î nedüs¡yÓTÆq ms¡Te⁄
ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·T+~. m≥Te+{Ï s¡kÕj·THê\T yê&Éqedüs¡+ ˝Ò<äT. ø£+b˛dæº+>¥ ø=s¡≈£î Á|ü‘˚´ø£+>± m≥Te+{Ï ìsêàD+
#˚j·Tqø£ÿs¡˝Ò<äT. Ç+{Ï˝À>±ì, bı\+˝À >±ì @<√ ˇø£ eT÷\q >∑T+‘·\T @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ. ø£+b˛düTº >∑T+‘· @sêŒ≥T
#˚ùdÔ m≈£îÿe ˝≤uÛÑ+, m+<äTø£q>± >∑T+‘·˝À y˚&ç |ü⁄{Ïº ø£+b˛dæº+>¥ Á|üÁøÏj·T ‘·«s¡>± ne⁄‘·T+~.
2. eØà ø£+b˛dæº+>¥ :
eØà ø£+b˛dæº+>¥ nH˚~ eTs√ s¡ø£yÓTÆq ø£+b˛dæº+>¥ |ü<ä∆‹ yêqbÕeTT\ <ë«sê ≈£îfi‚fl dü«uÛ≤e+ >∑\ e´sê∆\qT
ùd+Á~j·T ms¡Te⁄>± e÷πsÃ |ü<ä∆‹ Ç+<äT≈£î ôw&é\T, yêqbÕeTT\T nedüs¡+. ìs¡«Vü≤D e´j·T+, ìsêàDe´j·T+
nedüs¡eTÚ‘·T+~.
>∑èVü≤kÕúsTT˝À ø£+b˛dæº+>¥ Á|üjÓ÷»Hê\T
 dü«+‘· eékÕj·T+˝À s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ Ks¡TÃ ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ
 Ç+{Ï e<ä›H˚ ø£+b˛dæº+>¥ #˚j·T&É+ e\q #Ó‘·Ô ùdø£]+∫ s¡yêD≤ #˚ùd nedüs¡+ ñ+&É<äT. eT]j·TT ìs¡«Vü≤D Ks¡TÃ
‘·>∑TZ‘·T+~.
 |üsêés¡D+ yÓTs¡T>∑T ne⁄‘·T+~.
 m≈£îÿe>± ñqï ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄qT n$Tà Ä<ëj·T+ dü+bÕ~+#·e#·TÃ.
Je Ç+<Ûäq bÕ¢+≥T¢ :
|üX¯óe⁄\ ù|&ÉqT Je Ç+<Ûäq+>± e÷s¡TkÕÔs¡T. á Ç+<Ûäq+˝À Á|ü<Ûëq+>± $T<∏˚Hé eT]j·TT ø±s¡“Hé&Ó’j·÷¬ø’‡&é
yêj·TTe⁄\T ñ+{≤sTT. |üX¯óe⁄\ eè<Ûë ìs¡«Vü≤DøÏ Ç~ #ê˝≤ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq |ü<ä∆‹.
≈£îfi¯flì e´s¡∆ |ü<ësê∆\T :
Je Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê @ e÷Á‘·+ $&É>=≥ºã&Éì |òüTq e´s¡∆ |ü<ës¡∆eTTqT ≈£îfi¯flì e´s¡∆ |ü<ës¡∆+ n+{≤s¡T.
≈£îfi¯flì e´s¡∆ |ü<ës¡∆+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T
 |ü⁄q]«ìjÓ÷>±ìøÏ nqT≈£L\yÓTÆq$ (Øôd’øÏ¢+>¥)
ñ<ë : bÕ¢dæºø˘, ù||üsY, ã≥º\T, >±¢düT
 |ü⁄q]«ìjÓ÷>±ìøÏ M\Tø±ì$ (HêHé Øôd’ø°¢+>¥)
ñ<ë : <Ûäsêàø√˝Ÿ, f…Á{≤bÕø˘\T yÓTT<ä\>∑Tq$.
2. Á<äe e´sê∆\T :
Á<äe e´sê∆\qT ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ.
1. Áπ> ˙s¡T n+fÒ (e+≥ >∑~, kÕïq|ü⁄ >∑~, ô|s¡{Ï ‘√≥, ¨≥fi¯ófl, ≈£Ls¡>±j·T\ e÷¬sÿ≥¢ qT+&ç $&ÉT<ä\ nj˚T´ ˙s¡T.
2. u≤¢ø˘ ˙s¡T, n+fÒ eTs¡T>∑T<=&É¢ qT+&ç $&ÉT<ä\ nj˚T´ ˙s¡T n+fÒ eT\ $dü]®‘ê\T ø£*dæq ˙s¡T
Áπ> ˙{Ï ìs¡«Vü≤D :
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À $&ÉT<ä\j˚T´ Áπ> ˙s¡T ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± #Ó|üŒe#·TÃ
1. >∑èVü≤ kÕúsTT˝À e#˚Ã eè<Ûë ˙s¡T 2. Á>±eT kÕúsTT˝À e#˚Ã eè<Ûë˙s¡T
>∑èVü≤ kÕúsTT˝À Áπ> ˙s¡T mø£ÿ&É ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·T+<√ nø£ÿ&˚ ìs¡«Væ≤+#·&É+ dü] nsTTq~. >∑èVü≤ kÕúsTT Áπ> ˙{Ïì 3
|ü<ä∆‘·T\ <ë«sê ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ
1. ô|s¡{Ï ‘√≥≈£î eT[fl+#·&É+ : BìøÏ |æ.$.dæ. ô|’|ü⁄\T eT]j·TT |òæ\ºsY u…&é nedüs¡+. Áπ> ˙{Ïì X¯óÁuÛÑ|üs¡#·&É+
<ë«sê ô|s¡{Ï ‘√≥≈£î eT[fl+#·e#·TÃqT.

2. ©#Y >∑T+‘· / Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘· @sêŒ≥T #˚düTø√e&É+ : uÛÑ÷$T ø=s¡‘· Çã“+~ ñ+&ç, $&ÉT<ä\j˚T´ Áπ> ˙s¡T
m≈£îÿe>± ñqï≥¢sTT‘˚ n|ü⁄Œ&ÉT ©#Y >∑T+‘· rdüTø√e#·TÃ. Bì @sêŒ≥T≈£î ø=+‘· Ks¡TÃ ne⁄‘·T+~. ©#Y >∑T+‘· Ç≥Tø£\‘√
Ç+#·T$T+#·T 1 MT≥s¡T m‘·TÔ, 1 MT yÓ&É\TŒ\‘√ ì]à+#ê*. >∑T+‘·˝ÀøÏ ø°≥ø±\T yÓfi¯fl≈£î+&Ü eT÷‘· yÓj·÷´*. ˙{Ï d”\T
{≤|t <ë«sê ˙{Ïì >∑T+‘·˝ÀøÏ |ü+|æ+#ê*.
Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘· : Áπ> ˙{Ï ìs¡«Vü≤D≈£î Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘· #ê˝≤ düT\TyÓ’q eT]j·TT ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï |ü<ä∆‹ Ç+<äT¬ø’
 Ç+{Ï e<ä› Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘·qT 1 MT≥s¡T bı&Ée⁄ 1 MT≥s¡T yÓ&É\TŒ eT]j·TT 1 MT≥s¡T ˝À‘·T‘√ ‘·e⁄«ø√yê*
 >∑T+‘·qT, >∑T\ø£sêfi¯ófl, Ç≥Tø£ eTTø£ÿ\T, ÇdüTø£‘√ ì+bÕ*.
 eT<Ûä´˝À ˙s¡T Á|üeVæ≤+#˚ >={≤ºìï |òæ\ºs¡T˝À neTs¡TkÕÔs¡T. <ëì <ë«sê ˙s¡+‘ê >∑T+‘·˝ÀøÏ b˛‘·T+~.
 ˇø£ e÷~] ôd’E sêfi¯fl <ë«sê ˙s¡T nìï yÓ’|ü⁄\≈£î Á|üeVæ≤+∫ ñ|ü]‘·\+ ˝ÀøÏ Ç+≈£î‘·T+~.
 >∑T+‘·˝ÀìøÏ eT[fl+∫q Áπ> ˙s¡T ñ|ü]‘·\+ <ë«sê |òæ\ºsY nsTT´ >∑T+‘· n&ÉT>∑T≈£î #˚] uÛÑ÷$T˝ÀìøÏ Ç+≈£î‘·T+~.
3. eTTs¡T>∑T ˙{Ïì Á&Ó’H˚J\˝ÀøÏ eT[fl+#·&É+
 Á>±eT+˝À |ü+<äT\T ô|+|üø±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·≈£L&É<äT.
 |üX¯óe⁄\qT ô|+#˚ ôw&ÉT¢ Ç+{ÏøÏ 10 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñ+&˚ $<Ûä+>± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 <√eT\ ìyês¡D≈£î eT˝≤~∏j·÷Hé ÁùdŒ, Á&Ó’H˚J\˝À >∑+ãTwæj·÷ #˚|ü\qT e<ä\≥+, eTTs¡T>∑T ˙s¡T ì\« ñqï #√≥
ÄsTT˝Ÿ u≤˝Ÿ‡ y˚j·T≥+ #˚j·÷*.
X. eT˝Ò]j·÷ ìyês¡D #·s¡´\≈£î düVü≤ø£]+#·&É+
XI. eTVæ≤fi≤, •X¯ó dü+πøåeT |ü<∏äø±\ neT\T≈£î düVü≤ø£]+#·&É+.
XII. »qq, eTs¡D≤\ qyÓ÷<äT eT]j·TT ]õwüºs¡T ìs¡«Vü≤D
XIII. \_›<ës¡T\ >∑T]Ô+|ü⁄˝À, qyÓ÷<äT eT]j·TT ]õwüºs¡T ìs¡«Vü≤D
XIV. mìïø£\ $<ÛäT\ ìs¡«Vü≤D.
XV. $$<Ûä s¡ø±˝…’q n+≥Tyê´<ÛäT\T Á|üã*q|ü⁄Œ&ÉT ô|’ n~Ûø±s¡T\≈£î ]b˛s¡Tº #˚j·T&É+.
XVI. ôw&É÷´\T, ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´\T ‘Ó>∑\ yê]ô|’ n‘ê´#êsê\T >∑T]+∫ ]b˛s¡Tº #˚j·T&É+.
XVII. eTVæ≤fi¯\T, ∫qï |æ\¢\ MT<ä »s¡T>∑T n‘ê´#êsê\T >∑T]+∫ ]b˛s¡Tº #˚j·T&É+.
XVIII. n+≥sêì‘·q+ ìs¡÷à\q #˚j·T≥+, ôw&É÷´\T ≈£î\eTT\T, ‘Ó>∑\ yê]øÏ Ä\j·T Á|üy˚X¯+ ø£*Œ+#·&É+
XIX. q\¢ ãC≤s¡T˝À ms¡Te⁄\T, $‘·ÔHê\T, ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ neTàø£+ »]–‘˚ ]b˛s¡Tº #˚j·T&É+.
kÕe÷õø£ dü+πøåeT+ n_Ûeè~∆ :

1. eè<ë›|ü´ , $ø£˝≤+>∑T\, $‘·+‘·T, ô|q¸q¢ |ü+|æD°˝À düVü≤ø£]+#·&É+.
2. n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\ düe÷#ês¡+ ô|’ n~Ûø±s¡T\≈£î düeT]Œ+#·&É+.
3. <ë]Á<ä´πsKøÏ ~>∑Te ñqï ≈£î≥T+u≤\ düe÷#ês¡+ ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+.
4. Á>±e÷edüsê\qT >∑T]Ô+∫ Á>±eT Á|üD≤[ø£\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+.
5. bı<äT|ü⁄ dü+|òü÷\qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫, dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ yê]øÏ •ø£åD˝À ‘√&ÜŒ≥Tq+~+#·&É+.
6. eT+&É\ kÕúsTT dæã“+~ düe÷y˚XÊ\≈£î Vü‰»s¡T.
7. ◊.{Ï.&ç.m düe÷y˚XÊ\≈£î Vü‰»s¡sTT dü÷ø£åà Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+.
8. eékÕj·T Á|üD≤[ø£ neT\T #˚j·T&É+, $düÔs¡D ø±s¡´Áø£e÷\øÏ düVü≤ø£]+#·&É+.
9. Ç+~s¡eTà, Ç+~s¡ Á|üuÛÑ, ñbÕ~ Vü‰MT |ü<∏äø±\ neT\T≈£î düVü≤ø£]+#·&É+.
10.yÓTTø£ÿ\T Hê≥&É+, dü+s¡ø£åD, |üs¡ý˚øÏå+#·&É+.
11. bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´s¡T∆\qT #˚]Œ+#·&ÜìøÏ düVü≤ø£]+#·&É+.
12. ejÓ÷»q $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T.
13. |ü+#êj·Tr düe÷#ês¡+, Ç‘·s¡ n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\ düe÷#ês¡ uÀs¡T¶\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+.

|ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û ˝À »]π> @ ø±s¡´Áø£eTyÓTÆHê nq>± ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT\T,
Ä$wüÿs¡D\T, X¯+≈£îkÕú|üq\≈£î eT]j·TT düe÷y˚X¯eTT\≈£î Áb˛{Àø±˝Ÿ u≤<Ûä´‘·\T ìs¡«]Ô+#· e˝…qT.
ÄVü‰«q |üÁ‘ê\T
düeTq«j·T $<ÛäT\T :
ÁbÕs¡+uÛÀ‘·‡eeTT y˚~ø£, düeTj·TeTT ‘˚~ eT] ÄVü‰«ì‘·T\ ù|s¡T¢ •˝≤|òü\ø±\ô|’ ù|s¡T¢ y˚~ø£ ô|’q ≈£Ls¡TÃqï
Ä$wüÿs¡D, j·TT ÄVü‰«q |üÁ‹ø£ eTTÁ<äDqT m. ÄVü‰«q |üÁ‘·+˝À ù|s¡T¢ Áø£eT+
_. fÒãT˝Ÿ ` 1,2,3 Á|üø±s¡+
Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ
X¯+KTkÕú|üq yÓTT. ìs¡ísTT+#˚ dü+düú\ n~Ûø±s¡T\T
düs¡Œ+#Y ù|s¡¢ Áø£eTeTT
dü«+‘· ì<ÛäT\‘√ düs¡Œ+#Y düs¡Œ+#Y düs¡Œ+#Y m+|”, j·T+.j·T˝Ÿ.dæ eT<Ûä´q

Á>±eT 1) yÓTÆqsY 1) yÓTÆqsY yês¡T¶ düuÛÑT´&ÉT my˚Tà˝Ò´, düs¡Œ+#Y düuÛ≤<Ûä´≈£åî\T,
|ü+#êj·Tr\T Á>±.|ü+.düs¡Œ+#Y Á>±.|ü+.düs¡Œ+#Y ◊∫Ã¤ø£eTT: yês¡T¶ düuÛÑT´&ÉT ≈£î&çyÓ’|ü⁄q
#˚|ü{Ïºq |üqT\T 2) y˚T»sY Á>±.|ü+.düs¡Œ+#Y 2) y˚T»sY Á>±.|ü+.düs¡Œ+#Y fÒãT˝Ÿ `1 ˝À ◊∫Ã¤ ø £ e TT fÒ ã T˝Ÿ eTTK´ n‹~Û
dü+ã+~Û‘· yês¡T¶ düuÛÑT´\T dü+ã+~Û‘· yês¡T¶ düuÛÑT´\T ñqï Ç‘·s¡ `1 m&ÉeTyÓ’|ü⁄q
◊∫Ã¤ø£eTT : fÒãT˝Ÿ ` 1 ÄVü‰ì‘·T\T ˝À ñqï Ç‘·s¡ >ös¡e n~∏<äT\T
˝À ñqï Ç‘·s¡ ÄVü‰«ì‘·T\T yÓTTˆˆ
1. $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´Áø£e÷\ \_∆<ës¡T\ C≤_‘ê\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+.
55
ÄVü‰ì‘·T\T
2. kÕúìø£ Á|ü»\, Á>±e÷_Ûeè~∆∆ nedüsê\qT >∑T]Ô+∫ #·s¡´\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.
j·T+.j·T˝Ÿ.dæ, j·T+.j·T˝Ÿ.m j·T+.|æ,

j·T+.j·T˝Ÿ.dæ,
j·T+.j·T˝Ÿ.m
eT+&É\ |ü]wü‘Y
>∑+<Ûä+ dü‘·ýêDÏ
Áb˛{Àø±˝Ÿ Áø£eTeTT
@<˚ì ø±s¡´Áø£eTeTTq≈£î bÕ{Ï+#·e\dæq e´≈£îÔ\ Áb˛{Àø±˝Ÿ Áø£eTeTT á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
1. sêÁwüº >∑es¡ïsY 15 sêÁwüº eT+Á‘·T\T

2. eTTKéT+Á‹ 16. &ç|üP´{° #Ó’sYeTHé (sêÁwüº ˝…õùdº{Ïyé øöì‡˝Ÿ)
3. πø+Á<ä ø±_H˚{Ÿ eT+Á‘·T\T 17. &ç|üP´{° d”Œø£sY (sêÁwüº ˝…õùdº{Ïyé nôd+;¢)
4. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« sêÁwüº eT+Á‘·T\T 18. Á|üuÛÑT‘·« NÛ|òt $|t
5. sêÁwüº ñ|ü eTTKéT+Á‹ 19. Á|üuÛÑT‘·« $|t\T
6. #Ó’s¡àHé ` ˝…õùdº{Ïyé øöì‡˝Ÿ 20. ôV’≤<äsêu≤<äT q>∑s¡ y˚Tj·TsY õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
7. XÊdüq düuÛ≤ d”Œø£sY #Ó’sY |üs¡‡Hé ø±s¡ŒπswüHé y˚Tj·Ts¡T¢
8. XÊdüq eT+&É* Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£î&ÉT 21. bÕs¡¢yÓT+≥T düuÛÑT´\T
9. XÊdüq düuÛ≤ Á|ü‹|üø£å Hêj·T≈£î&ÉT 22. XÊdüq eT+&É* düuÛÑT´\T
10. õ˝≤¢ Ç+#êØ® eT+Á‘·T\T 23. XÊdüq düuÛÑT´\T
11. sêÁwüº eT+Á‘·T\T (ø±´_HÓ{Ÿ sê´+ø˘) #Ó’s¡àHé 24. eTTìï|ü˝Ÿ #Ó’s¡àHé\T, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y yÓ’dt #Ó’s¡àHé\,
ÁbÕ+rj·T Á|üD≤[ø£ eT]j·TT n_Ûeè~∆ uÀs¡T¶ &ç|üP´{° y˚Tj·TsY, eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s√ŒπswüHé
12. πø+Á<ä ñ|üeT+Á‘·T\T eTTì‡|ü˝Ÿ øöìŒ˝Ÿ jÓTTø£ÿ kÕúsT÷ dü+|òü÷\ #Ó’s¡àqT¢.
13. sêÁwüº e÷J eTTK´ eT+Á‘·T\T 25. eT+&É\ |ü]wü‘Y n<∏ä´≈£åî\T
14. e÷J >∑es¡ïs¡T¢ 26. »&é.|æ.{Ï.dæ düuÛÑT´\T.
27. j·T+.|æ.{Ï.dæ düuÛÑT´&ÉT / yês¡T¶ øöì‡\sY / ø±s√Œπs≥sY
28. düs¡Œ+#Y
29. <ë‘·\T eT]j·TT Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T yê{Ï yê{Ï ì<ÛäT\‘√ #˚|üfÒº |üqT\≈£î kÕ<Ûës¡D+>±
düs¡Œ+#Y eT+&É\ Á|üC≤ |ü]wü‘Y n<Ûä´≈£åî\T #Ó’sY|üs¡‡Hé õ˝≤¢ Á|üC≤ |ü]wü‘Y eT]j·TT eTTì‡|ü˝Ÿ øöì‡˝Ÿ, eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s√ŒπswüHé
y˚Tj·TsY n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤kÕÔs¡T. ô|’ kÕúsTT dü+düú\ ì<ÛäT\‘√ |üqT\ #˚|üfÒº≥|ü⁄Œ&ÉT Ä kÕúsTT Á|üC≤ Á|ü‹ì~Û‘√ eTT+<äT>±
#·]Ã+∫ ‘·sê«‘· Ä ø±s¡´Áø£eTeTTqT ìsê∆]+#ê*. ñ<ë: eT+&É\ Á|üC≤ |ü]wü‘Y ì<ÛäT\‘√ Á>±eT |ü+#êj·Tr˝À #˚|ü≥Tº
|üqT\≈£î ‘·|üŒìdü]>± dü+ã+~Û‘· j·T+.|æ.{Ï.dæ düuÛÑT´ì‘√ #·]Ã+#ê*. n<˚$<Ûä+>± õ˝≤¢ Á|üC≤ |ü]wü‘Y ì<ÛäT\‘√ eT+&É\
Á|üC≤ |ü]wü‘Y˝À #˚|ü≥Tº |üqT\≈£î dü+ã+~Û‘· j·T+.j·T˝Ÿ.dæ j·T+.j·T˝Ÿ.m \‘√ #·]Ã+#ê*. n+‘˚>±ø£ yê] ù|s¡T¢ ÄVü‰«q
|üÁ‹ø£\T •˝≤|òü\ø±\ô|’ ñ+&Ü*.
Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]bÕ\q dü+ã+~Û‘· #·{≤º\T
»qq eTs¡D≤\ ]õÅùdºwüHé #·≥º+ - 1969 (1) (31.05.1969)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À »qq, eTs¡D≤\ qyÓ÷<äT <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\qT Áø£eTã<ä∆+ #˚j·TT #·≥º+. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À
á #·≥º+ 01.04.1970 qT+&ç neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq~. á #·{≤ºqïqTdü]+∫ Á>±eT |ü+#êj·Tr\ ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ n~Ûø±s¡T\T
( |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù ) ]õÅkÕºs¡T>±qT, õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr n~Ûø±] õ˝≤¢ n&çwüq˝Ÿ ]õÅkÕºsY>±qT, |æ.ÄsY. ø£MTwüqπs{Ÿ˝Àì
&ç|üP´{° ø£MTwüqsY sêÅwüº n&çwüq˝Ÿ N|òt ]õÅkÕºsY>±qT ìj·T$T‘·T\j·÷´s¡T.

»qq eTs¡D≤\ qyÓ÷<äT mes¡T #˚sTT+#ê*?
»qq+/eTs¡D+ dü+uÛÑ$+∫q ≈£î≥T+ã+˝Àì e´øÏÔ ˝Ò<ë yê]øÏ dü+ã+~Û+∫q e´øÏÔ ]õÅkÕºsY <ä>∑Zs¡ 21 s√E\˝À|ü⁄
qyÓ÷<äT #˚sTT+#·Tø√yê*.
Vü‰dæŒ≥˝Ÿ‡, q]‡+>¥Vü≤À+ ˝≤+{Ï Ç‘·s¡ dü+düú\˝À dü+uÛÑ$+∫q#√ yÓT&çø£˝Ÿ Ä|ò”düsY ÇHé#ÛêsY®, C…’fi¯fl˝À nsTT‘˚
C…’\sY, düÁ‘·+, #êe&ç Ç‘·s¡ dü+düú\˝À nsTT‘˚ yê{ÏøÏ ÇHé#ÛêsY®>± e⁄qï e´øÏÔ, ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü<˚XÊ\˝À bÕs¡y˚j·Tã&çq •X¯óe⁄
/ eTè‘·<˚Vü‰\T nsTT‘˚ Á>±e÷~Ûø±], ˝Òø£ Ä •X¯óe⁄/eTè‘·<˚Vü‰ìï ø£qT>=qï e´øÏÔ Á>±e÷~Ûø±]øÏ ‘Ó*j·T|üs¡#ê*.
‘√≥\˝À dü+uÛÑ$+#·T »qq eTs¡D≤\‘√≥ dü÷|ü]+f…+&Ó+≥T/y˚TH˚»s¡T düe÷#êsêìï ]õÁcÕºs¡T≈£î n+~+#ê*.
(‘√≥ nq>± sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ¬>õ{Ÿ <ë«sê H√{Ïô|ò’ #˚dæq edüTÔe⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·TT uÛÑ÷$T)
Ä\dü´+>± ]õwüºsY #˚j·TT≥
1. ø±\|ü]$T‹ <ë{Ïq ˝Ò<ë »qq+/eTs¡D+ dü+uÛÑ$+∫q 30 s√E\˝À|ü⁄ düe÷#ês¡+ n+~qf…Æ¢q
n|üsê<Ûä s¡TdüTeTT s¡÷.2.00 #Ó*¢+∫q ‘·s¡Tyê‘· ]õwüºsY #˚j·÷*.
2. 30 s√E\T <ë{Ï 1e dü+ˆˆ˝À|ü⁄ düe÷#ês¡+ n+~+|üã&çq|ü&ÉT ‘·Vü≤o˝≤›s¡T qT+&ç Áyê‘·|üPs¡«ø£yÓTÆq nqTeT‹
bı+~, s¡TdüTeTT #Ó*¢+∫ n|òæ&É${Ÿ <ëK\T #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T ]õwüºsY #˚j·Te˝…qT.
3. ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ <ë{Ïq qyÓ÷<äT\T yÓTT<ä{Ï ‘·s¡>∑‹ y˚TõÅùdº{Ÿ (ÄsY.&ç.y√.) yêdüÔyêìï |ü]o*+∫q MT<ä≥
C≤Ø#˚j·TT ñ‘·Ôs¡T«\ô|’ dü+ã+~Û‘· s¡TdüTeTT s¡÷.10/- #Ó*¢+∫q MT<ä≥ e÷Á‘·y˚T ]õwüºsY #˚j·÷*.
•X¯óe⁄ ù|s¡T ]õwüºs¡T #˚j·TT≥
• @<Ó’Hê •X¯óe⁄ »qHêìï ù|s¡T ˝Ò≈£î+&Ü ]õwüºsY #˚dæq|ü&ÉT ‘·*¢/‘·+Á&ç/>±]¶j·THé ìØí‘· 12 HÓ\\T >∑&ÉTe⁄˝À|ü\
ù|s¡TqT eTÚœø£+>±/Áyê‘· |üPs¡«ø£+>± ]õÅkÕºsY≈£î n+<äCÒj·÷*. ]õÅcÕºsY ù|s¡TqT ]õwüºsY˝À Áyêdæ dü+‘·ø£+#˚dæ
‘˚~ y˚j·÷*.
• 30 s√E\ ‘·sê«‘· dü+e‘·‡s¡eTT˝À|ü\ ‘·Vü≤o˝≤›sY ]õÅùdºwüHé≈£î nqTeT‹+#·e˝…qT. 12 HÓ\\ ‘·s¡Tyê‘· 15
dü+ˆˆ˝À|ü\ nsTT‘˚ ]õÅkÕºsY ‘·q e<ä› e⁄qï ]õwüºs¡T˝À dü+ã+~Û‘· >∑&ç˝À ù|s¡T Áyêj·÷*.
• @y˚ì »qq eTs¡D≤\T ]õwüºs¡T #˚j·Tã&É˝Ò<äì ‘Ó*dæq|ü&ÉT qeT÷Hê HÓ+.10˝À HêHémyÓ’\_*{° dü]º|òæ¬ø{ŸqT
C≤Ø#˚j·Te˝…qT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˙s¡T, uÛÑ÷$T eT]j·TT eèø£åeTT\ (yê˝≤º) #·≥º+-2004
• düVü≤» eqs¡T\ s¡ø£åD ø=s¡≈£î eTq sêÅwüº+˝À <˚X¯+˝ÀH˚ yÓTT<ä{ÏkÕ]>± ˙s¡T, uÛÑ÷$T eT]j·TT eèø£åeTT\ (yê˝≤º)
#·≥º+ 19.04.2002e ‘˚Bq 6 #ê|üºs¡T¢, 47 ôdø£åqT¢, 30 s¡÷˝Ÿ‡‘√ neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
• #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 3, ìj·TeTeTT 8, 9 eT]j·TT 10 Á|üø±s¡eTT sêÅwüº, õ˝≤¢ eT]j·TT eT+&É\ n<∏ë]{°\T
@sêŒ≥T #˚j·Tã&çq$.
eT+&É\ n<∏ë]{°
‘·Vü≤o˝≤›sY - #ÛÓ’s¡àHé
eT+&É\ n≥M n~Ûø±] - yÓ’dt #ÛÓ’s¡àHé
eT+&É\ Ç+»˙s¡T - ôdÁø£≥Ø
á #·≥º+ neT\T #˚j·T&ÜìøÏ 2002 dü+e‘·‡s¡eTT˝À s¡÷˝Ÿ‡ C≤Ø #˚XÊs¡T.

Á|ü<Ûëq ñ<˚›XÊ´\T
• uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ |ü]s¡ø£åD eèø£å C≤\eTT\qT eè~∆|üs¡#·T≥
• uÛÑ÷>∑s¡“¤ eT]j·TT ñ|ü]‘·\ »˝≤\ $ìjÓ÷>±ìï Áø£eTãB∆ø£]+#·T≥
• Á|üø£è‹ eqs¡T\ |ü]s¡ø£åD ì$T‘·ÔeTT Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ XÊdüq, |ü]bÕ\Hê|üs¡yÓTÆq dü÷#·q\T Çe«&É+.
• Á|üø£è‹ eqs¡T\ |ü]s¡ø£åD˝À Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+bı+~+#·&É+
• ô|’ ÄX¯j·T kÕ<Ûäq¬ø’ sêÅwüº, õ˝≤¢, eT+&É\ kÕúsTT\˝À n<∏ë]{°\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+.
Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\T #˚|ü≥ºe\dæq #·s¡´\T:
• uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ |ü]s¡ø£åD≈£î #·s¡´\T (8 qT+&ç 19 ôdø£åqT)
• #·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq ‘˚B qT+&ç nìï u≤e⁄\qT ≈£î+≥\qT eT]j·TT ]>∑TZ\qT ]õÅùdºwüHé
#˚sTT+#·Tø√yê*. (#·≥º+ ôdø£åHé 8-s¡÷˝Ÿ 12)
• Áø=‘·Ô u≤e⁄\ Á‘·e«ø±ìøÏ nqTeT‹ rdüTø√yê*.
• n‘·´~Ûø£+>± ˙{Ïì $ìjÓ÷–+∫q ÁbÕ+‘ê\˝À u≤e⁄\qT, uÀs¡¢qT nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü Á‘·e«sê<äT.
• Á|üdüTÔ‘·eTTqï eT]j·TT q÷‘·qeTT>± ì]à+∫q ìyêdü, yê´bÕs¡ ø£≥º&Ü\ e<ä›, ãVæ≤s¡+>∑ eT]j·TT
U≤∞ Á|ü<˚XÊ\˝À ˙{Ï dü+s¡ø£åD≈£î #·s¡´\T #˚|ü{≤º*.
• |ü]ÁX¯eT\T nqTeT‹+∫q <ëìø£+fÒ m≈£îÿe ˙{Ïì yê&Ésê<äT.
• ÇdüTø£ Á‘·e«ø±\ eT÷\+>± uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T qwüºb˛‘·Tqï ÁbÕ+‘ê\˝À Á‘·e«ø±\qT ìùw~Û+#˚
n~Ûø±s¡eTT n<∏ë]{°øÏ ñqï~.
Á‘ê>∑T˙s¡T n+~+#·&ÜìøÏ #·s¡´\T:
• Á>±eT/ÄyêdüeTT˝À eT+∫˙{Ï düs¡|òüsê ì$T‘·ÔeTT Á|ü‹ 250 eT+~øÏ ˇø£ >=≥º|ü⁄ u≤$ì @sêŒ≥T
#˚j·Te#·TÃqT
• ¬s+&ÉT uÀs¡¢ eT<Ûä´ <ä÷s¡eTT ø£˙dü+ 100 MT≥s¡T¢ ñ+&ÉTq≥T¢ #·÷&Ü*.
• Á‘ê>∑T˙{Ï eqs¡T≈£î 250 MT≥s¡¢ es¡≈£î u≤e⁄\T / uÀs¡T¢ y˚j·Tsê<äT (Á|ü»\ Á‘ê>∑T˙{Ï kÂø£s¡éTT
ø=s¡≈£î ‘·|üŒ).
• Á‘ê>∑T˙{Ï ø=s¡‘· ñqï Á|ü<˚XÊ\˝À ˙{Ï düs¡|òüsê≈£î nqTyÓ’q u≤e⁄\qT >∑T]Ô+#˚ n<∏ë]{° ø=+‘·ø±\
eTTq≈£î >±ì ˝Ò<ë |üP]Ô>± >±ì ÄBÛq+˝ÀøÏ rdüT≈£îì qwüº|ü]Vü‰s¡eTT #Ó*¢+#·e#·TÃ.
˙s¡T ø£\Twæ‘·+ ø±≈£î+&Ü ñ+&ÉT≥≈£î #·s¡´\T
• uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T ø£\Twæ‘·+ ø±≈£î+&Ü #·s¡´\T rdüTø√e#·TÃqT. (|ü]ÁX¯eT\ qT+&ç e#˚Ã eè<Ûë ˙s¡T
yÓTT<ä\>∑Tq$).
• n˝≤+{Ï |ü]ÁX¯eT\ô|’ ìj·T+Á‘·D ˝Ò<ë ìùw<ÛäeTT $~Û+#·e#·TÃqT.
• |ü]ÁX¯eT\T $ìjÓ÷–+#˚ ˙{ÏøÏ ôddüT‡ $~Û+#·e#·TÃqT.

ÇdüTø£ Á‘·e«ø£eTT:- (ôdø£åHé 23 s¡÷˝Ÿ 27)
• ÇdüTø£ Á‘·e«ø£eTT eT]j·TT ÇdüTø£ s¡yêD≤ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ ø=s¡‘· @s¡Œ&çq#√≥ H√{Ïô|ò’&é ÁbÕ+‘ê\˝À
ìùw~Û+|üã&çq~.
• ©E<ës¡T\T 500 MT≥s¡¢≈£î $T+∫ s¡yêD≤ #˚j·Tsê<äT.
• ˇ&ÉT¶ qT+&ç 15 MT≥s¡¢≈£î $T+∫ s¡yêD≤ #˚j·Tsê<äT.
• ˇ&ÉT¶ qT+&ç 15 MT≥s¡¢ ˝À|ü⁄ ˝Ò<ë q&ç yÓ&É\TŒ˝À dü>∑+ <ä÷s¡eTT es¡≈£î e÷Á‘·y˚T ÇdüTø£
Á‘·e«e#·TÃqT.
• nq~Ûø±]ø£+>± ÇdüTø£ Á‘·y˚«≥|ü&ÉT yêVü≤Hê\T, |üìeTT≥T¢ yÓTT‘·Ô+ d”CŸ #˚dæ yês¡T ñ|üjÓ÷–+∫q
yêVü≤Hê\qT ã{Ïº ô|Hê©º $~Û+#·e#·TÃ.
#Ó≥T¢ (ôdø£åHé 28 s¡÷˝Ÿ 24)
ìyêdü ÁbÕ+‘ê\T, yê´bÕs¡ dü+düú\T eT]j·TT Ç‘·s¡ dü+düú\˝À dü+ã+~Û‘· ôdø£åHé Á|üø±s¡eTT #Ó≥¢qT Hê{≤*.
1. 100 #·.MT. - 3 #Ó≥T¢
2. 101 qT+&ç 200 #·.MT. - 5 #Ó≥T¢
3. 201 qT+&ç 300 #·.MT. - 10 #Ó≥T¢
• me¬sH ’ ê ‘·eT Äes¡D˝Àì #Ó≥T¢ qs¡ø±\ì nqT≈£îqï|ü&ÉT dü+ã+~Û‘· ‘·V≤ü o˝≤›sT¡ ≈£î s¡TdüTeTT #Ó*+¢ ∫
bòÕs¡+ 14˝À <äs¡U≤düTÔ #˚düTø√yê*. n~Ûø±] ‘·|üŒìdü] nì uÛ≤$+∫ düeTà‹+#·&É+/‹s¡düÿ]+#·&É+
#˚j·Te#·TÃ. Ä düú\eTT˝À 30 s√E\ ˝À|ü\ 1:2 ìwüŒ‹Ô˝À #Ó≥¢qT HêfÒ |ü<ä∆‹MT<ä 15 s√E\
˝À|ü⁄ |ü]wüÿ]+#ê*.
• n<˚ yÓTTø£ÿ\T Hê≥&ÜìøÏ M\T ˝Òq|ü⁄&ÉT Ç‘·s¡ yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe>± Hê{Ï 90 s√E\T ˝À|ü\
]b˛s¡Tº ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
• Á|üø£è‹ ø±s¡D≤\ e\q #Ó≥T¢ |ü&çb˛‘˚ 90 s√E\ ˝À|ü\ #Ó≥T¢ Hê{Ï ìy˚~ø£ Çyê«*. ù||üsY $T\T¢˝À
yê&˚ düeø£, dü÷u≤ãT˝Ÿ yÓTT<ä\>∑T #Ó≥¢≈£î Á|üuÛÑT‘·« ñ‘·Ôs¡T«\ Á|üø±s¡eTT á ìj·TeTeTT e]Ô+#·<äT.
n|üsê<ÛäeTT\T:- (ôdø£åHé 35 s¡÷˝Ÿ 26)
me¬s’Hê #·≥º+ n‹Áø£$TùdÔ s¡÷.1000/-≈£î ‘·>∑Z≈£î+&Ü s¡÷.5000/- es¡≈£î ô|Hê©º $~Û+#·e#·TÃ. #Ó≥T¢
q]øÏq|ü⁄&ÉT Ä #Ó≥Tº $\Te≈£î ¬s+&ç+‘·\T, $\TeqT ã{Ïº ◊~+‘·\ es¡≈£î ô|ò’Hé $~Û+#·e#·TÃ. (ôdø£åHé 37
s¡÷˝Ÿ 27)
Ç˝≤π> u≤e⁄\ ]õÅùdwº Hü ,é ]>∑T\Z ]õÅùdwº Hü é #˚jT· ì yê]øÏ, nÁø£eT ÇdüTø£ Á‘·e«ø£eTT yÓTT<ä\>∑T H˚sê\≈£î
ôdø£åHé 10, 14 eT]j·TT 27 Á|üø±s¡eTT ô|Hê©º $~Û+#·ã&ÉT‘·T+~.
n|”Œ\T:- (s¡÷˝Ÿ 29)
ô|Hê©º Äs¡¶sY rdüT≈£îqïyês¡T 30 s√E\ ˝À|ü⁄ õ˝≤¢ n<∏ë]{°øÏ n|”Œ\T #˚düTø√yê*.
Ä‘·sê«‘· 30 s√E\ ˝À|ü\ sêÅwüº n<∏ë]{°øÏ n|”Œ\T #˚düTø√yê*.
sêÅwüº n<∏ë]{° ìs¡íj·Ty˚T ∫e] ìs¡íj·T+ ne⁄‘·T+~.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ¬syÓq÷´ ]ø£eØ #·≥º+ - 1864
1. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ¬syÓq÷´ ]ø£eØ #·≥º+ 1864, Á|ü»\ qT+&ç sêe\dæq Á|üuÛÑT‘·« ãø±sTT\T
eT]j·TT Ç‘·s¡ yÓTT‘êÔ\T sêã≥Tº≥≈£î M\T ø£*–düTÔqï~.
2. á #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 52(m) Á|üø±s¡eTT u≤´+≈£î\≈£î eT]j·TT H√{Ïô|ò’&é dü+düú\≈£î (|ü_¢ø˘ u≤&ûdt)
#Ó*¢+#·e\dæq yÓTT‘êÔ\T sêã≥ºe#·TÃqT.
3. ôdø£åHé 52(_1)) Á|üø±s¡eTTyÓTT+&ç ãø±sTT<ës¡T\ qT+&ç e´≈£îÔ\≈£î sêe\dæq yÓTT‘êÔ\T
sêã≥ºe#·TÃqT.
ôdø£åHé 52 Á|üø±s¡eTT sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î sêe\dæq uø±sTT\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ≈£L&Ü
á #·≥º+ <ë«sê sêã≥ºe#·TÃ. kÕúìø£ dü+düú\≈£î ãø±sTT|ü&çq Ç+{Ï |üqTï\T, ˙{Ï |üqTï\T,
ÄdæÔ |üqTï\T eTTqï>∑T yê{Ïì ≈£L&Ü á #·≥º+ <ë«sê ø√s¡Tº\˝À <ëyê y˚dæ edü÷\T
#˚düTø=qe#·TÃqT.
1. #·sêdüTÔ\T »|ü⁄Ô#˚dæ neTà&É+
2. dæúsêdüTÔ\T »|ü⁄Ô #˚dæ neTà&É+
3. ãø±sTT<ës¡Tì ˝Ò<ë C≤MTqT<ës¡Tì n¬sdüTº #˚j·T&É+
Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+ |òdü ©ü eTT–+|ü⁄Hê{ÏøÏ m+‘· ãø±sTT e⁄qï<√ <ëìøÏ 6% e&û‘¶ √ ø£*|æ #Ó*+¢ #·e\dæ
ñ+&ÉTqT (ôd.7)
*****

4. Á>±MTD düe÷» XÊÁdüÔ+:
Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±\ #·]Á‘· & |ü]D≤eT+
uÛ≤s¡rj·T düe÷»+˝À Á>±MTD düe÷»+ m|ü⁄&É÷ n+‘·sê“¤>∑y˚T.
eTq uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ 6,40,867 Á>±e÷\T ñHêïsTT. yÓTT‘·Ô+ Á>±MTD »HêuÛ≤
83,30,87,662 n+fÒ 72% »HêuÛ≤ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ ìedædüTÔHêïs¡T.
|ü≥ºD, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ n_Ûe~∆˝À >∑\ e´‘ê´dü+ eTq≈£î ‘Ó*dæ+<˚. n+‘˚ ø±<äT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À
πøe\+ 68% »HêuÛ≤ nø£åsêdüT´\T ø±>±, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À 85% nø£åsêdü´‘· ø£\<äT.
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü»\T eékÕj·TeTT eT]j·TT eékÕj·T nqTã+<Ûä s¡+>±\ô|’ (düVü≤» eqs¡T\ Ä<Ûë]‘·)
Ä<Ûës¡ |ü&ç ‘·eT JeHêìï ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ Á>±MTD Á|ü»\T #ê˝≤ eT+~ eékÕj˚T‘·s¡ s¡+>±\˝À ≈£L&Ü |üì
#˚düTÔHêïs¡T.
uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·« >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ Á|üdTü ‘Ô +· uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À 90.2 $T*j·Tq¢ eékÕj·T ≈£î≥T+u≤\T, 144 $T*j·Tq¢
eékÕj·T ≈£L©\T ñHêïs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ eékÕj·T+ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï ø£eT‘ê\˙ï 2 ôV≤ø±ºs¡¢ ˝Àù| ñqï$ (85%).
≈£î\ dü+|òü÷\ Ä<Ûës¡+>±H˚ #ê˝≤ Á>±e÷\T @s¡Œ&Ü¶sTT. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À m≈£îÿe uÛ≤>∑+ uÛÑ÷$T ø=+‘· eT+~
ñqï‘· esêZ\≈£î #Ó+~q e´≈£îÔ\ #˚‘·T˝À¢H˚ ñ+&É&É+‘√ yêπs Ä]∆ø£+>±, sê»ø°j·T+>±, kÕe÷õø£+>± Á>±e÷\qT Á|üuÛ≤$‘·+
#˚düTÔHêïs¡T.
düVü≤»+>± Á>±MTD ù|<ä]ø£+ nH˚ e÷≥ ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T, øö\T <ës¡T\T, uÛÑ÷$T ˝Òì ù|<ä\qT
dü÷∫düTÔ+~.
ù|<ä]ø£+:
n_Ûe~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\T m<äTs=ÿ+≥Tqï eTTKýÓTÆq düeTdü´\˝À ù|<ä]ø£+ ˇø£{Ï. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ≈£L&Ü ù|<ä]ø£
düeTdü´\‘√ |ü\Ts¡ø±\ Çã“+<äT\qT m<äTs=ÿ+≥T+~. ù|<ä]ø±ìøÏ nH˚ø£ ìs¡«#·Hê\T e⁄HêïsTT.
ù|<ä]ø£+ nH˚~ ˇø£ kÕe÷õø£, Ä]úø£ ø√D+. ù|<ä]ø±ìï 5 n+XÊ\T>± eT{≤¢&Ée#·TÃ.
yÓTT<ä{Ï n+X¯+: ù|<ä]ø£+ ãVüQeTTU≤\T>± ñ+≥T+~.
¬s+&Ée n+X¯+: eTq+ kÕ<Ûës¡D+>± ìs¡«∫düTÔqï Á|üø±s¡+ eTìwæ eTqT>∑&Éø√dü+ nedüs¡yÓTÆq≥Te+{Ï ÄVü‰s¡+,
Ç\T¢, <Ûä]+#·&ÜìøÏ eÁkÕ\T ˝Òq≥Te+{Ï dæú‹ì ù|<ä]ø£+>± #Ó|üŒe#·TÃ. á |ü]dæú‘·T˝Ò eTìwæì ù|<äyêì>± #˚kÕÔsTT.
eT÷&Ée n+X¯+: ù|<ä\≈£î ne>±Vü≤Hê ˝À|ü+, yês¡T #Ó|üŒø√e&ÜìøÏ ‘·–q e÷<ÛäéT+ ˝Òø£b˛e&É+, <√|æ&çøÏ >∑T]
ø±e&É+ ≈£L&Ü ù|<ä]ø±ìøÏ <ë]rkÕÔsTTT, n+‘˚ø±≈£î+&Ü ù|<ä\T me]qT+&ç nsTT‘˚ düVü‰j·T+ rdüT≈£î+{≤s√ (ô|’y˚{Ÿ,
Á|üuÛÑT‘·«+, @C…+≥T) yê] <ë«sê nee÷Hê\T eT]j·TT ndüe÷q‘·\qT m<äTs=ÿ+{≤s¡T.
Hê\Ze n+X¯+: kÕe÷õø£ ìã+<Ûäq\qT bÕ{Ï+#·&É+. ñ<ë: kÕ+Á|ü<ëj·÷\T, |ü+&ÉT>∑\T eT]j·TT Ä#êsê\T ‘·|üŒì
dü]>± bÕ{Ï+#·&É+. eTs√ n+X¯+>± ÁbÕ<Ûä$Tø£, eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷˝…’q s√&ÉT¢, s¡yêD, Äs√>∑´ kÂø£sê´\T n+<äTu≤≥T˝À
˝Òø£b˛e&É+ ≈£L&Ü ù|<ä]ø±ìøÏ <ë]rdüTÔ+<äì #˚|ü⁄Œø√e#·TÃqT.
◊<äe n+X¯+: |üsêés¡D ndüe÷q‘·\T, es¡<ä\T eT]j·TT ø£s¡Te⁄ ø±≥ø±\ e\¢ s¡ø£åD ˝Òø£ b˛e&É+ ≈£L&Ü ù|<ä]
ø±ìøÏ <ë]rdüTÔ+~.
ù|<ä\T nì me]ì n+{≤s¡T ?
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À <ë<ë|ü⁄ 8723 $T*j·Tq¢ Á|ü»\T <ë]Á<ä´πsK≈£î ~>∑Teq e⁄Hêïs¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ù|<ä\qT
>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ K∫Ã‘·yÓTÆq n+#·Hê\T ˝Òq|üŒ{Ïø° ø=ìï düπs«\ <ë«sê ÁøÏ+<ä ‘Ó\T|üã&çq ÁbÕe÷DÏø±\T ø£*– e⁄qï yê]ì
ù|<ä\T>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ.
1. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À s√E≈£î 26 s¡÷bÕj·÷\T dü+bÕ~+#˚yês¡T.
2. |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À 32 s¡÷bÕj·÷\T dü+bÕ~+#˚yês¡T.
3. uÛÑ÷$T˝Òìyês¡T.
4. nHê<Ûä\T
5. ≈£î≥T+ã j·T»e÷ì #·ìb˛e&É+ e\¢H√, yê´~Û Á>∑düTÔ&ÉT ø±e&É+‘√H√ eTVæ≤fi¯˝Ò b˛wædüTÔqï ≈£î≥T+u≤\T
6. uÛÑ÷$T e⁄Hêï kÕ>∑T #˚düTø√˝Òø£ ≈£L©>± Jeq+ kÕ–düTÔqïyês¡T.
ù|<ä]ø£+ m+<äT≈£î dü+uÛÑ$düTÔ+~:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ jÓTTø£ÿ Ä]úø£ eédüú≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘· es¡≈£î dü+|ü<ä ô|s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{ø°Ï düe÷q+>± |ü+|æD°
»s¡>∑ø£b˛e&É+ e\¢ ù|<ä]ø£+ dü+uÛÑ$düTÔ+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü <˚X¯ »HêuÛ≤˝À 1/4 e e+‘·T eT+~ 40 s¡÷bÕj·T\ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± dü+bÕ~+#·Tø√e&É+, ìs¡T<√´>∑+,
eékÕj·T+ô|’ qeTàø£+ ˝Òø£b˛e&É+, »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\, yÓTT<ä˝…’q ø±s¡D≤\ e\¢ ù|<ä]ø£+ dü+uÛÑ$düTÔ+~.
m|üŒ&Ó’‘˚ Á|ü»\T ø£˙dü edü‘·T\T ˝Ò≈£î+&Ü, ˝Ò$T ø£*– e⁄+{≤s√ <ëìH˚ ù|<ä]ø£+ n+{≤s¡T.
dü+|üPs¡í<ë]Á<ä´+ :
Ç~ ÁbÕ<∏ä$Tø£ e÷qe nedüsê\qT, $&ÉBj·Tsêì ˝Ò$T˙ dü÷∫düTÔ+~.
Relative poverty; it is defined contextually as economic inequality in location,
society in which people live.
eTq <˚ X ÊìøÏ kÕ«‘· + Á‘· ´ + e∫Ãq <ä > ∑ Z s ¡ qT+&ç ù|<ä ] ø±ìï ø=\e&ÜìøÏ nH˚ ø £ |ü < ä ∆ ‘ · T \qT
ñ|üjÓ÷–+∫q|üŒ{Ïø° Áo. dæ. s¡+>∑sê»Hé >±] Ä<Ûä«s¡éTT˝À >∑\ ì|ü⁄DT\ ãè+<ä+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä ˇø£ e´øÏÔ
jÓTTø£ÿ ‘·\dü] Ks¡TÃ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À s¡÷. 972/` eT]j·TT |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À s¡÷. 1407/` \qT <ë]Á<ä´πsK>±
ìs¡ísTT+∫].
2011`12 <Ûäs¡\ Ä<Ûës¡+>± ◊<äT>∑Ts¡T düuÛÑT´\T >∑\ ≈£î≥T+ã HÓ\dü] e´j·T+ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À s¡÷. 4860/`
eT]j·TT |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À s¡÷.7035/` >± ñ+≥T+~. á e´j·÷ìï Á|ü»\T $<ë´, Äs√>∑éTT eT]j·TT ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·
$wüj·T+˝À #˚düTÔqï Ks¡TÃ>± uÛ≤$+#·e#·TÃ.
á ]b˛s¡Tº˝À nqTdü]+∫q |ü<ä›‹ <ë«sê uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕúsTT˝À 2011`12 >±qT ù|<ä]ø£ XÊ‘·+ 29.5%>±
qyÓ÷<äsTT+~. á |ü<ä∆‹˝À n+#·Hê y˚dæq Á|üø±s¡+ 2010`11 dü+e‘·‡s¡eTTq≈£î>±qT ù|<ä]ø£+ 38.2% XÊ‘·+>±
ìsê∆]+#·e#·TÃ.

Á>±MTD≤_Ûeè~∆ ` kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ :` 17e X¯‘êã∆+˝À dü«#·Ã¤+<ä+>± @s¡Œ&çq dü+|òüT+ ªÁô|ò+&é‡
ø±«ø£sY‡µ qT+&ç Á>±MTD≤_Ûeè~∆ ˇø£ ñ<äéT+>± s¡÷|ü⁄~<äT›≈£î+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘·s¡#·T>± dü+uÛÑ$düTÔqï ø£s¡Te⁄ ø±≥ø±\ eT÷\+>±H˚ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ $<ÛäT\T yÓTT<ä\j·÷´sTT.
Á>±eT dü«sêCŸ, dü«<˚o, U≤B, dübòÕsTT, ÁX¯eT<ëq+ yÓTT<ä˝…’q dæ<ë∆+‘ê\‘√ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ #·÷&Éã&çq~.
1920˝À düVü‰j·T ìsêø£s¡D ñ<äéT+˝À uÛ≤>∑+>± Á|ü‹ Ç+{Ï˝Àq÷ ªªq÷\T e&çπø #˚‹ j·T+Á‘ê\TµqT
ñ|üjÓ÷–+#·e\dæq~>± eTVü‰‘êà>±+BÛ |æ\T|ü⁄ìe«&É+ »]–+~.
eTVü‰‘êà>±+BÛ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ :` 1915˝À >±+BÛ n&ÉT>∑T‘√ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ Áø=‘·Ô |ü⁄+‘·\T ‘=øÏÿ+~.
düs√«<äj·T ` kÕe÷õø£ dü+πøåeT+˝À dü‘·´+, nVæ≤+dü\ <ë«sê düs¡«»Hê_Ûeè~∆.
Á>±eT n_Ûeè~∆ ` Á|ü‹ Á>±eT+ ‘·q ø£˙dü nedüsê˝…’q≥Te+{Ï, ÄVü‰s¡+, ã≥º\T yÓTT<ä˝…’qyê{Ïì düeTè~∆>±
düeT≈£Ls¡TÃø√e&É+.
Ä˝Ÿ`sö+&é $˝ÒCŸ düØ«dt : Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq Á>±e÷\T
düeTÁ>∑ Á>±eTùde :` Á>±e÷\˝À ìedæ+#˚ Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ‘·eT≈£î #˚‘·HÓ’q @<√ ˇø£ ùdeqT n+~+#ê*.
Ä]úø£ düπs«
Ä]úø£ |ü⁄qs¡«éd”úø£s¡D
Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T
ø£fi¯\T & #˚‹eè‘·TÔ\T
nVæ≤+kÕ‘·àø£ Ä]úø£ eédüú X¯øÏÔj·T+Á‘ê\T
|ü+#êj·TrsêCŸ
Á_{°wt yês¡T Á|üy˚X¯ô|{Ïºq q>∑<äT Ä]úø£ eédüú ¬s’‘·T\qT yêDÏ»´ |ü+≥\T |ü+&ç+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~.
Ä ø±\+˝À ‘·s¡#·T>± dü+uÛÑ$+#˚ ø£s¡Te⁄qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ eékÕj·Ty˚T eTTU´kÕ<ÛäqeTì uÛ≤$+∫ Á|üuÛÑT‘·«+
1926˝À eékÕj·T+ô|’ sêj·T˝Ÿ ø£MTwüHéqT ìj·T$T+∫+~. á ø£MTwüHé ‘·q ìy˚~ø£qT 1928˝À düeT]Œ+∫+~.
• ∫qï ∫qï ø£eT‘ê\ @sêŒ≥T ì\T|ü⁄<ä\
• eékÕj·T |ü]XÀ<Ûäq\ ø=s¡≈£î Ç+|”]j·T˝Ÿ øöì‡˝Ÿ @sêŒ≥T.
lìπø‘·Hé Á|üjÓ÷>∑+ : Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ Ä]úø£, HÓ’‹ø£ |ü⁄qsêedü+ ø£*Œ+#·{≤ìøÏ 1921˝À s¡M+Á<äHê<∏é
sƒê>∑÷sY á Á|üjÓ÷>∑+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
e÷sêÔ+&É+ Á|üjÓ÷>∑+ :` uÛÖ‹ø£, e÷qdæø£, Ä]úø£, Ä<Ûë´‹àø£ eT]j·TT kÕe÷õø£ n+XÊ\˝À n_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î
ôdŒq‡sY Vü‰#Y 1921˝À ‘·$Tfi¯Hê&ÉT õ˝≤¢˝Àì e÷sêÔ+&É+˝À Á|üjÓ÷>∑+ #˚XÊs¡T.
>∑TsêZyé Á|üjÓ÷>∑+ :` Á>±MTD Á|ü»\˝À bı<äT|ü⁄, Ä‘·à >ös¡e+, dü«j·T+ ìj·T+Á‘·D, |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+ eT]j·TT
>ös¡e+ ô|+bı+~+#·{≤ìøÏ 1927˝À Vü≤sê´Hê˝Àì >∑TsêZyé˝À m|òt.m˝Ÿ. Áu…’Hé á Á|üjÓ÷>±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
ãs√&Ü Á|üjÓ÷>∑+ :` Á>±MTD Á|ü»\ dü«X¯øÏÔô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ‘·eT J$‘ê\qT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·T≈£îH˚+<äT≈£î M\T>± 1932˝À
l $.{Ï. ø£èwüíe÷#ê] Hêj·Tø£‘·«+˝À á Á|üjÓ÷>∑+ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~.
ùdyê Á>±yéT:` Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À bÕ]X¯ó<ä∆´+, ejÓ÷»q $<ä´, Á>±MTD |ü]ÁX¯eT\T ÁXÊ$Tø£ |üqT\T yÓTT<ä˝…’q$
n_Ûeè~∆ #˚j·T{≤ìøÏ 1935˝À yêsêú˝À >±+BÛJ á ÄÁX¯e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
|òæsêÿ Á|üjÓ÷>∑+ (1946) :` Á>±MTD Á|ü»\≈£î bÂs¡ kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·{≤ìøÏ >±qT n|üŒ{Ï eTÁ<ëdt
eTTKéT+Á‹>± ñqï ≥+>∑T≥÷] Á|üø±X¯+ ø=ìï Á>±e÷\˝À á Á|üjÓ÷>±ìï #˚|ü{≤ºs¡T.

Á>±MTD≤_Ûeè~∆ ` kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ :` kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~∆øÏ $$<Ûä |ü<Ûäø±\T
eT]j·TT ø±s¡´Áø£e÷\qT Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ïº+~. Á>±MTD |ü⁄q]àsêàD≤ìøÏ #˚|ü{Ïºq ø±s¡´Áø£e÷\˝À eTTKýÓTÆq$ eT÷&ÉT.
Ç{≤yê Á|üjÓ÷>∑+ (1948) :` Á>±MTD Á|ü»\≈£î bÂs¡ kÂø£sê´\T ø£*Œ+#˚ ñ<˚›X¯´+‘√H˚ ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ˝Àì Ç{≤yê
õ˝≤¢˝À ˇø£ $<˚o Ä]ÿf…ø˘º ≈£L&Ü düe÷C≤_Ûeè~∆ô|’ #˚kÕs¡T.
˙˝ÀU…] Á|üj÷Ó >∑+ (1948) :` uÛ≤s¡‘· $uÛ»Ñ q dü+<äs“¡ +¤ >± ìsêÁX¯jT· T˝…q’ yê]øÏ |ü⁄qsêyêdü+ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ,
yês¡T dü«j·T+>± n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&ÜìøÏ M\T>± Vü≤sê´Hê˝Àì ø£s¡÷ï˝Ÿ õ˝≤¢˝Àì ˙˝ÀU…] ÁbÕ+‘·+˝À mdt.¬ø.&˚
Hêj·Tø£‘·«+˝À eékÕj·T |üìeTT≥¢ ‘·j·÷Ø, Ç+»˙]+>¥ |üqT\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ïô|’ •ø£åD Çe«≥+ »]–+~.
uÛÑ÷<ëHé ñ<äéT+ :` uÛÑ÷ düeTdü´\qT, uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\qT XÊ+‹j·TT‘·+>± |ü]wüÿ]+#·Tø√e&É+ ø=s¡≈£î ‘·–q
yê‘êes¡D≤ìï @sêŒ≥T #˚j·T&É+.
düeTÁ>∑ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ <ë«sê eékÕj·T eè~∆ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ “Grow More Food” nH˚ ìHê<ä+‘√ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\
ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·&ÜìøÏ düe÷C≤_Ûeè~∆ |ü<∏äø±ìï Á|üy˚X¯ô|{≤º\ì ìs¡ísTT+#ês¡T. ‘·‘·Œ¤*‘·+>± kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq <ä>∑Zs¡
qT+&ç nH˚ø£ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |ü<∏äø±\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~.
1952 nø√ºãsY 2e ‘˚Bq ªªnyÓT]ø±˝Àì bò˛sY¶ bòÂ+&˚wüHé dü+düúµµ düVü≤ø±s¡+‘√ <˚X¯yê´|üÔ+>± m+|æø£ #˚j·Tã&çq 50
õ˝≤¢\˝À ªªdüe÷» n_Ûeè~∆ |ü<∏äø±ìïµµ $.{Ï. ø£èwüíe÷#ê] ø£MTwüHé dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
1953˝À á |ü<∏äø±ìï ªªC≤rj·T $düÔs¡D ùde\µµ ù|s¡T‘√ <˚X¯yê´|üÔ+>± $düÔ]+#·&É+ »]–+~.
mdt.¬ø. &˚ á |ü<∏äø±ìï ªªdüT•øÏå‘·T˝…’q ‘√≥e÷* ìs¡«Væ≤+#˚ n+<äyÓTÆq ñ<ë´qeqeTìµµ n_Ûe]í+#ês¡T.
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ á |ü<∏äø±ìï ªªìX¯Ùãú$|ü¢e+µµ>± n_Ûe]í+#ês¡T.
1952˝À yÓTT<ä\T ô|{Ïºq düe÷»_Ûeè~∆ |ü<Ûäø£+ yÓTT<ä\Tø=ì kÕ«‘·+Á‘·´ nq+‘·s¡+ nq>± yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£
qT+&ç Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ≈£L&Ü nH˚ø£ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~. yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£
qT+&ç |ü<äø=+&Ée |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ es¡≈£î Á|üy˚X¯ ô|≥ºã&çq$ $$<Ûä Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±\ $esê\T ~>∑Te
bı+<äT|üs¡#·ã&Ü¶sTT.

$$<Ûä |ü+#· es¡¸ Á|üD≤[ø£\ ÁøÏ+<ä #˚|ü{Ïºq Á>±MTD≤_Ûe~∆ |ü<Ûäø±\T
Á|ü. ø±\+ |ü<Ûäø£+ ù|s¡T dü+ˆˆs¡+ ñ<˚›X¯´+
yÓTT<ä{Ï ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyÓT+{Ÿ (CDP) 1952 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ n_Û e è~∆ Á|ü » \
uÛ≤>∑kÕ«eT´+
C≤rj·T $düÔs¡D düØ«düT\T (NES) 1953
¬s+&Ée Ç+f…ì‡ø˘ nÁ–ø£\ÃsY &Óe\|tyÓT+{Ÿ Áb˛Á>±+ (IADP) 1952 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ n_Û e è~∆ Á|ü » \
uÛ≤>∑kÕ«eT´+
eT÷&Ée Ç+f…ì‡ø˘ nÁ–ø£\ÃsY @]j·÷ Áb˛Á>±+ (IAAP) 1964-65 eékÕj· T ÁbÕ+‘ê˝˝À Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ |ü + ≥\
n_Ûeè~∆
Á¬ø&ç{Ÿ Ä<∏ä¬s’CÒwüHé d”ÿ+ (CAS) 1965 ]»s¡T« u≤´+ø˘ Ä|òt Ç+&çj÷· jÓTTø£ÿ HêDýÓTqÆ
Á¬ø&ç{Ÿ ìj·T+Á‘·D
n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚Ã s¡ø£+ Áb˛Á>±+ (HYVP) 1966-67 eékÕj·T+˝À $q÷‘·ï |ü<‘∆ä T· \qT Ä#·]+#·&+É
<ë«sê ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ~>∑Tã&çì ô|+#·&É+
Á^Hé ]e\÷´wüHé 1966`67 >√<ÛäTeT|ü+≥˝À n~Ûø£ ~>∑Tã&çì sêã≥º&É+.
Hê\Ze Á>±MTD $<äT´Bø£s¡D ø±s=ŒπswüHé (REC) 1969 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\≈£ î $<ä T ´‘Y kÂø£ s ¡ ´ +
ø£*Œ+#·&É+.
d”ÿ+ Ä|òt &çÁdæÿ$TH˚≥Ø Ç+≥¬sdtº πs{Ÿ (SDIR) 1972 düe÷»+˝Àì ã\V”≤q esêZ\≈£î 4% e&û¶øÏ
ãTTD≤\T n+~+#·≥+.
j·÷¬ø‡˝…πsf…&é s¡÷s¡˝Ÿ yê≥sY düô|’¢ Áb˛Á>±+ (ARWSP) 1972`73 Á>±e÷\˝À Á‘ê>∑T˙{Ï kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#·&É+.
Á&Ü{Ÿ Áb˛Hé @]j·÷ Áb˛Á>±+ (DPAP) 1973 uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ <ë«sê
|üsêés¡D düeT‘·T\´‘·qT kÕ~Û+∫ ø£s¡Te⁄
qT+∫ s¡ø£åD ø£*Œ+#·≥+.
Áø±wt d”ÿ+ |òüsY s¡÷s¡˝Ÿ m+bÕ¢jYTyÓT+{Ÿ 1973 Á>±MTDT\≈£î ñbÕ~Û ø£\Œq
e÷]®q˝Ÿ bòÕs¡àsY nÁ–ø£\ÃsY ˝ÒãsY @C˙‡ (MFALA) 1973`74 düqïø±s¡T ¬s’‘·T\≈£î kÕ+πø‹ø£ Ä]úø£ düVü‰j·T+
n+~+#·&É+
◊<äe ∫qï ¬s’‘·T\ n_Ûeè~∆ |ü<Ûäø£+ (SFDS) 1974`75 ∫qï ¬s’‘·T\≈£î kÕ+πø‹ø£ Ä]úø£ düVü‰j·T+
n+~+#·&É+
ø£e÷+&é @]j·÷ &Óe\|tyÓT+{Ÿ Áb˛Á>±+ (CADP) 1975 kÕ>∑ T ˙{Ï eqs¡ T \qT dü e Ts¡ ú e +‘· + >±
$ìjÓ÷–+#·≥+
Çs¡yÓ’ dü÷Á‘ê\ ø±s¡´Áø£eT+ (TPP) 1975 <ë]Á<ä´ ìs¡÷à\q eT]j·TT Á|ü»\ Jeq kÕúsTT\
qT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·≥+
C≤rj·T Á>±MTD≤_Ûeè~∆ dü+düú (NIRD) 1977 •ø£Då , |ü]XÀ<Ûqä eT]j·TT Á>±MTD≤_Ûeè~∆øÏ dü\
Vü‰ìe«≥+

m&Ü] n_Ûeè~∆ |ü<Ûäø£+ (DDP) 1977`78 |üsêés¡D dü+‘·T\q+ bÕ{Ï+#·≥+ <ë«sê
m&Üs¡T\qT $düÔ]+#·≈£î+&Ü Ä|ü≥+.
n+‘√<ä´j·T jÓ÷»q 1977`78 ù|<ä≈î£ ≥T+u≤\≈£î Ä]úø£ düV‰ü j·T+ n+~+#·≥+
` sê»kÕúHé |ü<Ûäø£+
yê]¸ø£ dü«j·T+ ñbÕ~Û ø=s¡≈£î Á>±MTD j·TTe‘·≈£î •ø£åD (TRYSEM) 1979 eè‹Ô $<ë´ •ø£åD
Äs¡e düMTø£è‘· Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø£+ (NREP) 1980 Á>±MTD ù|<ä\ |üP]Ô n_Ûeè~∆
C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<Ûäø£+ (NREP) 1980 Á>±MTD Á|ü»\≈£î ñbÕ~Û ø£\Œq
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À eTVæ≤fi≤ •X¯ó n_Ûeè~∆ (DWCRA) 1982 <ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï Á>±MTD
≈£î≥T+u≤\˝Àì eTVæ≤fi¯\≈£î düTdæús¡ dü«j·T+
ñbÕ~Û neø±XÊ\ ø£\Œq
uÛÑ÷$T˝Òì Á>±MTD Á|ü»\≈£î ñbÕ~ÛVü‰MT |ü<Ûäø£+ (RLEGP) 1983 uÛÑ÷$T˝Òì ¬s’‘·T\≈£î, eékÕj·T
≈£L©\≈£î ñbÕ~Û ø£\Œq
¬s’‘·T\ eékÕj·T ùdyê πø+Á<ë\T (FASCS) 1983`84 eékÕj·T+˝À q÷‘·q |üìeTT≥¢ $ìjÓ÷>∑+ô|’
ne>±Vü≤q
Á>±MTD≤_Ûeè~∆øÏ C≤rj·T ì~Û (NFRD) 1984 Á>±MTD≤_Ûeè~∆ ÁbÕC…≈£îº\≈£î Ä]úø£ düVü‰j·T+
n+~+#·≥+ eT]j·TT $sêfi≤*∫Ãq <ë‘·\≈£î
100% |üqTï ‘·–Z+|ü⁄
ø±+Á|æôV≤ì‡yé Áø±|t Çq÷‡¬sHé‡ d”ÿ+ (CCIS) 1985 |ü+≥\ ;Ûe÷
@&Ée øöì‡˝Ÿ Ä|òt n&Ü«Hé‡yÓT+{Ÿ Ä|òt |”|ü⁄˝Ÿ‡ j·÷ø£åHé
s¡÷s¡˝Ÿ f…ø±ï\J (CAPART) 1986 Á>±MTD Á|ü»\≈£î düVü‰j·T+
C≤rj·T Á‘ê>∑T˙{Ï $TwüHé (NDWM) 1986 Á>±MTD Á|ü»\≈£î Á‘ê>∑T˙{Ï kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#·T≥.
á |ü<Ûäø£+ 1991˝À sêJyé >±+BÛ C≤rj·T
Á‘ê>∑T˙{Ï $TwüHé>± n|tÁπ>&é #˚j·Tã&çq~.
düØ«dt @]j·÷ nøö+{Ÿ 1988 Á>±MTD |üs¡|ü‹
$T*j·THé u≤e⁄\ |ü<Ûäø£+ 1998`99 |ü + ≥ ~>∑ T ã&ç ô|+#· { ≤ìøÏ kÕ>∑ T ˙{Ï
kÂø£s¡´+
»eVü≤sY s√CŸ >±sY jÓ÷»q (JRY) 1989 Á>±MTD ìs¡T<√´>∑ j·TTe‘·≈£î ñbÕ~Û ø£\Œq
nÁ–ø£\ÃsY s¡÷s¡˝Ÿ &Ó{Ÿ]©|òt d”ÿ+ (ARDRS) 1990 Á>±MTD #˚‹eè‘·TÔ\T eT]j·TT #˚H˚‘· ø±]
à≈£î\≈£î u≤´+≈£î ãTTD≤\˝À s¡÷. 10,000/`
$TqVü‰sTT+|ü⁄
d”ÿ+ |òüsY Vü≤Ödæ+>¥ ôw\ºsY n|tÁπ>&˚wüHé (SHASU) 1990 ôw\ºsY n|tÁπ>&éwüHé <ë«sê ñbÕ~Û ø£\Œq
yê]¸ø£ H˚wüq˝Ÿ Vü≤Ödæ+>¥ u≤´+≈£î yê\+≥Ø &çbÕõ{Ÿ d”ÿ+ 1991 ù|<ä Á|ü»\≈£î ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ >∑èVü≤ ìsêàD+
mì$T<äe m+bÕ¢sTTyÓT+{Ÿ ndü÷‡¬sHé‡ d”ÿ+ (EAS) 1993 Á>±e÷\˝À dü+e‘·‡s¡+˝À ø£˙dü+ 100 s√E\T
ñbÕ~Û ø£*Œ+#·T≥

õ˝≤¢ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ dü+dü∆ (DRDA) 1993 Á>±MTD ù|<ä\≈£î Ä]úø£ düVü‰j·T+.
eTVæ≤fi≤ düeTè~∆ jÓ÷»q 1993 b˛kÕº|ò”düT˝À Á>±MTD eTVæ≤fi¯\ bı<äT|ü⁄
u≤\ ø±]àø£ eédüú ìs¡÷à\q 1994 Vü‰ìø£sy¡ TÓ qÆ eè‘·T\Ô ˝À ø±]à≈£î\T>± |üì#˚dTü qÔ ï
u≤\\qT rdüT≈£îe∫Ã dü÷ÿfi¯fl˝À #˚s¡Ã≥+.
eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<Ûäø£+ 1995 ã&ç˝À |æ\\¢ qT #˚sT¡ Ã≥, Vü‰»s¡T yÓTs¡T>∑T|üsT¡ Ã≥
ø=s¡ ≈ £ î ÁbÕ<Û ä $ Tø£ kÕú s TT $<ë´s¡ T ∆ \ ≈£ î
b˛wüø±Vü‰s¡+ n+~+#·≥+.
C≤rj·T kÕ+|ò”Tø£ düVü‰j·Tø£ ø±s¡´Áø£eT+ (NSAP) 1995 _|æm˝Ÿ Á|ü»\≈£î Ä]∆ø£ düVü‰j·T+
Á>∑÷|t ˝…’|òt Çq÷‡¬sHé‡ d”ÿ+ |òüsY s¡÷s¡˝Ÿ @]j·÷dt 1996 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\≈£î ‘·≈î£ ÿe Á|”$Tj·T+˝À
Çq÷‡¬sHé‡ kÂø£s¡´+
‘=$Tà<äe >∑+>± ø£fi≤´DY jÓ÷»q 1997`98 uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eqs¡T\qT nH˚«wæ+∫q ¬s’‘·T\≈£î
Ä]úø£ düVü‰j·T+
ø£dü÷Ô]uÛ≤ >±+BÛ $<ë´ |ü<Ûäø£+ 1997 ‘·≈î£ ÿe eTVæ≤fi≤ nø£så êdü´‘· ø£*–q ÁbÕ+‘ê\˝À
õ˝≤¢ kÕúsTT˝À u≤*ø£\
bÕsƒ¡XÊ\\ @sêŒ≥T.
uÛ≤>∑´l u≤\ ø£fi≤´DY bÕ\d” 1998 u≤*ø£\ n_Ûeè~∆
nqï|üPs¡í jÓ÷»q 1999 (e÷]Ã) eè<äT∆\≈£î 10¬ø.J\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T
dü«s¡í »j·T+‹ Á>±eT dü«s√CŸ >±sY jÓ÷»q (SJGSY) 1999 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À dü«j·T+ ñbÕ~Û ø£\Œq
dü+|üPs¡í bÕ]X¯ó<ä∆´ ñ<äéT+ (TSC) 1999 bÕ]X¯ó<ä∆´+
düs¡«•ø£å n_Ûj·÷Hé (SSA) 2000`2001 $<ë´ kÂø£sê´\T
»eVü≤sY Á>±eTdüeTè~∆ jÓ÷»q (JGSY) 1999 Á>±e÷\˝À eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ ø£\Œq
»ql ;Ûe÷ jÓ÷»q (JBY) 2000 _|æm˝Ÿ Á|ü»\≈£î ;Ûe÷ kÂø£s¡´+.
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Á>±yÓ÷<äj·T jÓ÷»q (PMGY) 2000 Á>±MTD Á|ü»\ ø£˙dü nedüsê\qT rs¡Ã≥+.
n+‘√´<äj·T nqï jÓ÷»q (AAY) 2000 ù|<ä\≈£î ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#·≥+.
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Á>±eT dü&Éø˘ jÓ÷»q (PMGSY) 2000 |ü ø ±ÿs√&É T ¶ kÂø£ s ¡ ´ +‘√ nìï Á>±e÷\qT
ø£\|ü≥+.
dü+|üPs¡í Á>±MTD s√CŸ >±sY jÓ÷»q (SGRY) 2001 Á>±MTD ù|<ä\≈£î ñbÕ~Û eT]j·TT ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘·
ø£\Œq
|ü<äe j·T÷ìes¡‡˝Ÿ ôV≤˝ŸÔ Çq÷‡¬sHé‡ |ü<Ûäø£+ 2003 Á>±MTD Á|ü»\≈£î Äs√>∑´ ;Ûe÷
e+<˚e÷‘·s¡+ |ü<Ûäø£+ 2004 eTVæ≤fi¯\ >∑]“¤D° |üØø£å\¬ø’ |ü_¢ø˘, Áô|’y˚{Ÿ
uÛ≤>∑kÕ«eT´+.
C≤rj·T |üìøÏ ÄVü‰s¡ |ü<Ûäø£+ 2004 #˚dqæ |üìøÏ y˚‘H· ê\qT ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ s¡÷|ü+˝À
#Ó*¢+#·T≥
ø£dü÷Ô]uÛ≤ >±+BÛ u≤*ø± $<ë´\j·T 2004 z_dæ, mdtdæ, mdt.{Ï. esêZ\≈£î #Ó+~q
n|üŒsY Áô|’eTØ ‘·s¡>∑‘·T\T #·~y˚ u≤*ø£\≈£î
¬sdæ&Óì¸j·T˝Ÿ dü÷ÿfi¯fl @sêŒ≥T

Ç+~sê Áø±+‹ |ü<Ûä+ 2004 dü « j· T + dü V ü ‰ j· T ø£ dü + |ò ü ÷ \ n_Û e è~∆
Jeq uÛÑè‹, HêD´‘·qT ô|+#·&É+.
»qì düTs¡ø£å jÓ÷»q 2005 >∑]“¤D° Ád”Ô\ s¡ø£åD
uÛ≤s¡‘Y ìsêàDY 2005 eékÕj·T+, ˙{Ï düs¡|òüsê, >∑èVü≤ ìsêàD+,
s√&ÉT¢, $<äT´‘Y eT]j·TT f…*bò˛Hé kÂø£sê´\˝À
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ n_Ûeè~∆
C≤rj·T Á>±MTD Äs√>∑´$TwüHé (NRHM) 2005 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ì
ìs¡ T ù|<ä \ ≈£ î HêDýÓ T Æ q Äs√>∑ ´ ùde\T
n+~+#·T≥.
sêJyé >±+BÛ Á>±MTD $<äT´Bø£s¡D jÓ÷»q (RGGVY) 2005 nìï Á>±e÷\≈£î eT]j·TT ÄyêkÕ\≈£î n<˚$<Û+ä >±
nìï Ç+&É¢≈£î $<äT´‘Y kÂø£s¡´+ ø£\Œq
C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~ÛVü‰MT |ü<Ûäø£+ (NREGS) 2006 Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À n_Ûeè~∆ |üqT\ ì$T‘·Ô+
100 s√E\ y˚‘·q ñbÕ~Û
|ü<äø=+&Ée sêÁw”ºj·T kÕ«düÔ´ ;Ûe÷ jÓ÷»q (RSBY) 2007 <ës¡Á<ä´πsK≈£î ~>∑Teq ñ+&ç ndü+|òüT{Ï‘·
s¡+>∑+˝À |üì#˚düTÔqï ø±]à≈£î\+<ä]ø° Äs√>∑´
;Ûe÷ kÂø£s¡´+.
ÄyéT ÄBà ;Ûe÷ jÓ÷»q (AABY) 2007 uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À uÛ Ñ ÷ $T ˝Ò ì ≈£ î ≥T+u≤\
j·÷»e÷qT\≈£î Çq÷‡¬sHé‡ kÂø£s¡´+.
sêÁw”ºj·T kÕ«düÔ´ ;Ûe÷ jÓ÷»q (RSBY) April 1 2008 ;Ûe÷
sêJyé Äyêdt jÓ÷»q 2009 uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï 5 dü+ˆˆsê\˝À eTT]øÏ yê&É\T
˝Òì <˚X¯+>± #˚j·T&É+.
C≤rj·T Á>±MTD Á‘ê>∑T˙{Ï |ü<Ûäø£+ (NRDWP) 2009 Á>±MTD Á|ü»\≈£î Á‘ê>∑T˙{Ï kÂø£s¡´+.
yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~∆ ì~Û 2009 yÓqTø£ã&çq ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~∆
eTVæ≤fi≤ øÏkÕHé düX¯ø°Ôø£DY |ü]jÓ÷»q (MKSP) 2009 eékÕj·T+˝À eTVæ≤fi≤_Ûeè~∆ì yÓTs¡T>∑T
|üs¡T#·T≥.
u≤#·‘Y ˝≤´+|t jÓ÷»q (BLY) 2009 $<äT´Bø£s¡D
Ç+~sê >±+BÛ e÷‘·è‘·« düVü≤jÓ÷»q (IGMSY) 2010 Á|üdü÷‹ Á|üjÓ÷»q+
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Ä<äsYÙ Á>±eT jÓ÷»q
(PMAGY) July 23 2010 yÓ÷&É˝Ÿ Á>±e÷\T n_Ûeè~∆
kÕ«e\+uHé Sep 26 2010 |æ+#Û·qT kÂø£s¡´+
kÕ«_Ûe÷Hé Feb 15 2011 Ä]úø£ n+XÊ\T
düã\ 2011 j·TTe‘·T\≈£î HÓ’|ü⁄D≤´_Ûeè~∆
ìs¡à˝Ÿ uÛ≤s¡‘Y n_Ûj·÷Hé (NBA) 2012 bÕ]X¯ó<ä∆´+
düø£å+ 2014 j·TTe≈£î\≈£î HÓ’|ü⁄D≤´_Ûeè~∆
düTø£q´ düeTè~∆ jÓ÷»q+ (SSY) 2015 u≤*ø£\ n_Ûeè~∆

5 . πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ & Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
Á|üuÛÑT‘·«+ neT\T #˚düTÔqï Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±\T
>∑‘· #ê|üºsY˝À Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±\ jÓTTø£ÿ #·]Á‘·qT, n<˚$<Ûä+>± uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq Hê{Ï qT+&ç
neT\T #˚j·Tã&çq / ã&ÉT‘·Tqï Äj·÷ |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£\˝À Á>±MTD≤_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î H˚{Ïø° ô|<ä› |”≥ y˚j·Tã&ÉT‘·Tqï~.
yÓTT<ä{Ï |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ qT+&ç 11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ es¡≈£î neT\T #˚dæq $$<Ûä |ü<Ûäø±\qT >∑‘· #ê|üºsY˝À
‘Ó\TdüT≈£îHêï+ ø£qTø£ Ç|ü&ÉT >∑‘· ø±\+˝ÀH˚ yÓTT<ä\T ô|≥Tºã&ç H˚{Ïø° ø=qkÕ>∑T‘·Tqï |ü<Ûäø±\ >∑T]+∫, 2010 <äX¯ø£+
‘·sê«‘· @sêŒf…Æq Á|üuÛÑT‘ê«\T neT\T #˚düTÔqï, Á|üdüTÔ‘·+ neT\T˝À ñqï |ü<Ûäø±\ >∑T]+∫ $es¡+>± á #ê|üºsY˝À
‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
C≤rj·T kÕ+|ò”Tø£ düVü‰j·T |ü<Ûäø£eTT (mHé.mdt.m|æ)
C≤rj·T kÕ+|ò”Tø£ düVü‰j·T |ü<Ûäø£eTT, Á>±MTD n_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK Ä<Ûä«s¡éTT˝À q&ÉT|üã&ÉT#·Tqï dü+πøåeT
|ü<Ûäø£eTT. á |ü<Ûäø£eTT Á>±MTD eT]j·TT |ü≥ºD ÁbÕ+‘·eTT\T ¬s+&ç+{Ï j·T+<äT neT\T »s¡T>∑T#·Tqï~. Á|üdüTÔ‘·eTT C≤rj·T
kÕe÷õø£ düVü‰j·T |ü<Ûäø£eTT ÁøÏ+<ä 5 |ü<Ûäø£eTT\T neT\T »s¡T>∑T#·Tqï$.
m) Ç+~sê>±+BÛ C≤rj·T eè<ë∆|ü´ |æ+#Û·qT |ü<Ûäø£eTT: á |ü<Ûäø£eTT˝À <ë]Á<ä´ πsK≈£î ~>∑Teq ñ+&ç 60 dü+ˆˆ
\T ˝Ò<ë 60 dü+ˆˆ ≈£î ô|’ã&çq yê]øÏ HÓ\≈£î s¡÷. 200 #=|ü⁄q 79 dü+ˆˆ ô|’ã&çq yê]øÏ s¡÷.500 #=|ü⁄q |æ+#Û·qT≈£î
ns¡TΩ\T.
_) Ç+~sê>±+BÛ C≤rj·T $‘·+‘·T |æ+#Û·qT |ü<Ûä≈£eTT: <ë]Á<ä´ πsK≈£î ~>∑Teq ñ+&ç 40`59 dü+ˆˆ eT<Ûä´ ej·TdüTø£\
uÛÑs¡Ô eTs¡DÏ+∫q eTVæ≤fi¯\≈£î HÓ\≈£î s¡÷. 200 |æ+#Û·qT≈£î ns¡TΩ\T.
dæ) Ç+~sê>±+BÛ C≤rj·T $ø£˝≤+>∑T\ |æ+#Û·qT |ü<Ûäø£eTT: <ë]Á<ä´πsK≈£î ~>∑Te ñ+&ç, 18`59 dü+ˆˆ ej·TdüT
ø£*–q n+>∑yÓ’ø£\éTT ø£\ yês¡T HÓ\≈£î s¡÷. 200 |òæ+#·qT≈£î ns¡TΩ\T
&ç) C≤rj·T ≈£î≥T+ã dü+πøåeT |ü<Ûäø£eTT: <ë]Á<ä´ πsK≈£î ~>∑Te ñqï ≈£î≥T+u≤\˝À Á|ü<Ûëq dü+bÕ<äq|üs¡T\T /
≈£î≥T+ã j·T»e÷ì 18-64 dü+ˆˆ \ eT<Ûä´ ej·TdüT yês¡T eTs¡DÏùdÔ s¡÷.10,000 ‘·ø£åD Ä]∆ø£ düVü‰j·TeTTq≈£î ns¡TΩ\T.
Ç) nqï|üPs¡í: á |ü<Ûäø£eTT ÁøÏ+<ä, C≤rj·T eè<ë∆|ü´ |æ+#Û·qT≈£î ns¡Ω‘· ø£*–, \_∆ bı+<äì eè<äT∆\≈£î, HÓ\≈£î 10
øÏ˝À\ ÄVü‰s¡ <ÛëqéTT\T, ñ∫‘·eTT>± |ü+|æD° #˚j·TT<äTs¡T.
sêÅwüºeTT˝À / πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·eTT˝˝À C≤rj·T kÕ+|òæTø££ düVü‰j·T |ü<Ûäø£eTT jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D ìj·TeTT\T,
n+<äT˝Àì uÛ≤>∑eTT˝…’q Ç‘·s¡ |æ+#Û·qT¢ |ü<Ûäø£eTT\ jÓTTø£ÿ Á|ü‘˚´ø£ ìj·Te÷\≈£î ˝Àã&ç neT\T »s¡T|ü⁄#·Tqï$.
mHé.{Ï.ÄsY. uÛÑs√kÕ
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À á |ü<Ûäø±ìï pHé 19, 2014 q ÁbÕs¡+_Û+∫ ns√ºãsY 2, 2014 qT+&ç neT\T #˚düTÔHêïs¡T.
nsTT‘˚ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 80% $ø£˝≤+>∑‘·«+ ô|’ã&çq yê]øÏ s¡T.1500/`\T. $T–*q n+<ä]ø° (eè<äT∆\T, $‘·+‘·Te⁄\T,
$ø£˝≤+>∑T\T, ø£\T¢^‘·, #˚H˚‘· ø±]à≈£î\T) s¡T.1000/`\T #Ó*¢+#·ã&ÉT#·Tqï$.

Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ , nkÕ‡yé T , >√yê, y˚ T |ò ü ÷ \j· T eT]j· T T |ü • ÃeT u… + >±˝Ÿ sêÅwü º + ˝À á |ü < Û ä ø £ e TT,
Á>±MTD≤_Ûeè~∆ XÊK Ä<Ûä«s¡éTT˝À neT\T »s¡T>∑T#·Tqï$. ˇ]kÕ‡ eT]j·TT |ü⁄<äT#˚Ã] sêÅcÕº\˝À Ád”Ô •X¯ó dü+πøåeT
XÊK Ä<Ûä«s¡´+˝À, ø£sêí≥ø£ eT]j·TT ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÅcÕº\˝À ¬syÓqT´XÊK Ä<Ûä«s¡éTT˝À, C≤s¡â+&é sêÅwüº+˝À ø±]àø£ ñbÕ~Û
eT]j·TT •ø£åD XÊK Ä<Ûä«s¡éTT˝À á |ü<Ûäø£eTT neT\T »s¡T|üã&ÉT#·Tqï~.
Á>±MTD >∑èVü≤ ìsêàD+ ` Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Äyêdt jÓ÷»q
Á>±MTD >∑èVü≤ ìsêàD+ ≈£L&Ü <ë]Á<ä´ ìs¡÷à\q eP´Vü‰\˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± #·÷&É&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. πø+Á<ä
Á|üuÛÑT‘·«+ 1 »qe], 1996 qT+&ç >∑èVü≤ ìsêàD |ü<Ûäø±ìï ªªÇ+~sê Äyêdt jÓ÷»qµµ ù|s¡T‘√ ˇø£ dü«‘·+Á‘· |ü<Ûäø£+>±
|ü]>∑DÏ+#·ã&ÉT‘·Tqï~.
‘·s¡Tyê‘· á |ü<Ûäø±ìï 2022 Hê{ÏøÏ ªªn+<ä]ø° Çfi¯óflµµ nH˚ ìHê<ä+‘√ eT]j·TT Á>±MTD Á|ü»\≈£î ñbÕ~Û ø£*Œ+#˚
ñ<˚›X¯´+‘√q÷ ~.01.04.2016 qT+&ç ªªÁ|ü<ÛëqeT+Á‹ Äyêdt jÓ÷»qµµ >± |æ\Teã&ÉT‘√+~.
{≤¬sZ{Ÿ Á>∑÷|t:
• dü∆\+, Ç\T¢ ˝Òì ù|<ä ≈£î≥T+u≤\T
• dü∆\+ ñ+&û Ç\T¢ ˝Òì ù|<ä ≈£î≥T+u≤\T
• •~Û˝≤edü∆˝À ñqï ˝Ò<ë ø£#êÃ¤ Çfi¯fl˝À ìedædüTÔqïyês¡T.
m+|æø£ $<Ûëq+: <ë]Á<ä´ πsK≈£î ~>∑Teq ñ+&û, Á>±eT düuÛÑ <ë«sê m+|æø£ #˚j·Tã&çq ù|<ä ≈£î≥T+u≤\T eT]j·TT
kÕe÷õø£, Ä]∆ø£ >∑Dq düπs«, 2011 Á|üø±s¡+ ns¡Ω‘· ø£*–qyês¡T.
|ü<Ûäø£+˝Àì uÛ≤>±\T:
• Áø=‘·Ô Ç+{Ï ìsêàD≤ìøÏ düVü‰j·T+
• •~Û˝≤edü∆˝À ñqï ˝Ò<ë ø£#êÃ¤ Çfi¯fl n_Ûeè~∆
• Çfi¯fl düú˝≤\ πø{≤sTT+|ü⁄
• düVü≤» $|ü‘·TÔ\T, Væ≤+dü, XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\ düeTdü´\≈£î >∑T¬s’qyês¡T, yÓ{Ïº #êøÏ] qT+&ç $eTTøÏÔ bı+~qyês¡T,
bÕ]X¯ó<ä∆´ ø±]à≈£î\T, eTTK´+>± u≤>± yÓqTø£ã&çq –]»q ‘Ó>∑\T, eè‹Ô|üs¡+>± yê´<ÛäT\≈£î >∑T¬s’qyês¡T, n≥M Vü≤≈£îÿ\
>∑T]Ô+|ü⁄#·≥º+, 2006 ÁøÏ+<ä \_∆<ës¡T\T, n+‘·sê®rj·T dü]Vü≤<äT›˝˝À ñqï õ˝≤¢\ |ü⁄qs¡«éd”úø£s¡D˝À uÛ≤>∑+>± Äj·÷
Á|ü<˚XÊ\qT U≤∞ #˚dæq yê]øÏ Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕC…≈£îº.
ì<ÛäT\ πø{≤sTT+|ü⁄:
πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T á |ü<Ûäø±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q ì<ÛäT\T 60:40 ìwüŒ‹Ô˝À (s¡T. 70000/` j·T÷ì{Ÿ
$\Te) dü e T≈£ L s¡ T Ã≈£ î +{≤sTT. áXÊq´ sêÁcÕº \ ≈£ î e÷Á‘· + á ìwü Œ ‹Ô 90:10 (s¡ T . 75000/` j· T ÷ì{Ÿ
$\Te) >± ñ+≥T+~.
á yÓTT‘·Ô+ ì<ÛäT\˝À 60% ì<ÛäT\qT mdt.dæ, mdt.{Ï\≈£î, 15% ì<ÛäT\qT yÓTÆHê]{°\≈£î C≤rj·T kÕ∆sTT˝À Çj·TsY
e÷sYÿ #˚kÕÔs¡T. sêÁcÕº\T e÷Á‘·+ 3% $ø£˝≤+>∑T\≈£î Çj·TsY e÷sYÿ #˚j·÷*.
|ü<Ûäø£+ ì<ÛäT\˝À 95% ì<ÛäT\qT Áø=‘·Ô Çfi¯fl ìsêàD≤ìøÏ, Çfi¯fl dü∆˝≤\ n_Ûeè~∆øÏ, dü∆˝≤\ πø{≤sTT+|ü⁄≈£î, $T–*q
5% ì<ÛäT\qT Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕC…≈£îº\≈£î πø{≤sTT+#ê*.

mHé.{Ï.ÄsY Á>±MTD >∑èVü≤ ìsêàD |ü<Ûäø£+
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À á |ü<Ûäø±ìï @Á|æ˝Ÿ 14,, 2016 q ø£ècÕí õ˝≤¢˝ÀqT »ø£ÿ+|üP&ç˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
j· T +.õ.mHé . ÄsY . Ç.õ.mdt nqTdü + <Û ë q+‘√ mHé . {Ï . ÄsY Á>±MTD >∑ è Vü ≤ ìsêàD |ü < Û ä ø £ + ÁøÏ + <ä j· T ÷ì{Ÿ
$\Te s¡T.150000/`\T>± 2016`17˝À 145000 Çfi¯fl ìsêàD+
j·T+.õ.mHé.ÄsY.Ç.õ.mdt eT]j·TT |æ.myéT.õ.mdt.yÓ’ nqTdü+<Ûëq+‘√ mHé.{Ï.ÄsY Á>±MTD >∑èVü≤ ìsêàD |ü<Ûäø£+
ÁøÏ+<ä j·T÷ì{Ÿ $\Te s¡T.200000/`\T>± 2016`17˝À 55000 Çfi¯fl ìsêàD+.
<äTø±Hé eTø±Hé
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 2015`16 dü+e‘·‡s¡+ qT+&û yÓTÆHê]{°\≈£î |üø±ÿ Çfi¯fl‘√ bÕ≥T |üì #˚ùd Á|ü<˚XÊìï ≈£L&Ü
n+~+#·&É+.
• dü«j·T+ ñbÕ~Û bı+<˚ ù|<ä eTTdæ¢+\≈£î Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À s¡T.70000/`, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À s¡T. 80000/`\T
dü_‡&û ÇdüTÔHêïs¡T.
• yÓTHÆ ê]{° $‘·+‘·Te⁄\≈£î, ìsê<äsD
¡ ≈£î >∑Ts¬ q’ eTVæ≤fi¯\T, n+>∑yø’Ó \£ ´+ ñqïyê]øÏ 75% dü_‡&û‘√ s¡T. 20000/`\T
‘·‘êÿ˝Ÿ ãTTD+ ÇdüTÔHêïs¡T.
Á|üC≤|ü+|æD° eédüú (|æ.&ç.mdt)
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ eéVü‰sê\T, ÄVü‰s¡+ eT]j·TT Á|üC≤ |ü+|æD° eT+Á‹‘·« XÊK ÁøÏ+<ä uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üC≤
|ü+|æD° eédüúqT kÕú|æ+∫+~.
Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú eTTK´ ñ<˚›X¯´+ :
ù|<ä\≈£î HêDýÓTÆq ÄVü‰s¡+, ÄVü‰πs‘·s¡ edüTÔe⁄\qT dü_‡&û<ë«sê |ü+|æD° #˚j·T&É+ (ñ<ë: _j·T´+, >√<ÛäTeT\T,
øÏs√dæHé, #·¬øÿs¡ e+{Ï Á|ü<ÛëqyÓTÆq edüTÔe⁄\T) M{ÏH˚ πswüHé <äTø±D≤\T n+{≤s¡T. á |ü<∏äø£+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ q+<äT 1997,
pHé qT+&ç neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
Á|üC≤ |ü+|æD°eédüú neT\T Á|üÁøÏj·T:
πø+Á<ä, Á|üuÛÑT‘·«+ ì\«, s¡yêD eT]j·TT ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ πø{≤sTT+|ü⁄ u≤<Ûä´‘· eVæ≤düTÔ+~. sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T #Íø£<Ûäs¡\
<äTø±D≤\T kÕú|æ+∫, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î |ü+|æD° #˚ùd u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔsTT.
<ë]Á<ä´ πsK≈£î m>∑TeqTqï Á|ü‹ ≈£î≥T+u≤ìøÏ 15 πø.õ\ _j·T´+ >√<ÛäTeT\T n+~kÕÔs¡T. <ë]Á<ä´πsK≈£î ~>∑Teq
ñqï ≈£î≥T+u≤ìøÏ 35 πø.õ\ _j·T´+, >√<ÛäTeT\T n+<äCÒkÕÔs¡T. πswüHé cÕ|ü⁄\T>± |ü]>∑DÏ+#·ã&˚á cÕ|ü⁄\q+<äT e÷¬sÿ{Ÿ
<Ûäs¡ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± Á|üuÛÑT‘·« ìs¡ísTT+∫q <Ûäs¡\πø >√<ÛäTeT\T, _j·T´+, #·¬øÿs¡, øÏs√dæHé |ü+|æD° #˚kÕÔs¡T. >∑T˝≤_s¡+>∑T ø±s¡T¶
ø£*–q yê]øÏ #·¬øÿs¡, øÏs√dæHé e÷Á‘·y˚T Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
πswüHé <äTø±D≤\T πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\ ñeTà&ç düVü‰j·T+ <ë«sê ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·THêïsTT. Ç|ü&ÉT Á>±e÷\T,
|ü≥ºD≤\T, q>∑sê\T ø£\T|ü⁄≈£îì uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä 4,78,000 <äTø±D≤\T ñHêïsTT. Á|ü|ü+#·+˝À n‹ô|<ä› |ü+|æD°
HÓ{ŸesYÿ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ q+<äT HÓ\ø=\Œã&ç ñ+~.

#·+Á<äqï ‘√bòÕ
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À s¡+C≤Hé dü+<äs“¡ +¤ >± 11 \ø£\å ‘Ó\ø¢ ±s¡T\¶ T ø£*–q ù|<ä eTTdæ+¢ \≈£î 2015˝À 4 eTTKýÓTqÆ ì‘êédüs¡
edüTÔe⁄\qT (>√<ÛäTeT\T 5πøõ, #·¬øÿs¡ 2 πøõ, HÓsTT´ 100Á>±, ùd$Tj·÷ 1 πøõ) |ü+|æD° #˚kÕs¡T.
#·+Á<äqï ÁøÏdtºeTdt, dü+Áø±+‹
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 2015˝À ÁøÏdtºeTdt, 2016˝À dü+Áø±+‹ dü+<äs¡“¤+>± 1.30ø√≥¢ ≈£î≥T+u≤\≈£î nq>± 141 \ø£å\
ø±s¡T¶<ës¡T\≈£î 6 eTTKýÓTÆq ì‘êédüs¡ edüTÔe⁄\qT (ø£+~|ü|ü 11/2 πøõ, X¯q>∑\T 1/2πøõ, u…\¢+ 1/2πøõ, bÕe÷sTT˝Ÿ
1/2 ©., >√<ÛäTeT |æ+&ç 1 πøõ, HÓsTT´ 100Á>± ) |ü+|æD° #˚kÕs¡T.
MT Ç+{ÏøÏ MT πswüHé
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À $ø£˝≤+>∑T\T, eè<äT∆\T, ø£<ä\˝Òì dæ∆‹˝À ñqï yê]øÏ Ç+{Ï e<˚› πswüHé düs¡T≈£î\T n+~+#·&ÜìøÏ
2016˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À á |ü<Ûäø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
nqï ø±´+{°Hé
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ù|<ä Á|ü»\T, ~qdü] ≈£L©\T, eT]j·TT ∫s¡T<√´>∑T\≈£î ‘·≈£îÿe <Ûäs¡≈£î eT+∫ ÄVü‰s¡+ n+~+#·&ÜìøÏ
nø£åj·T bÕÁ‘· dü+dü∆ düVü‰j·T+‘√ pHé 25, 2016q yÓ\>∑|üP&ç, neTsêe‹˝À á ø±´+{°HéqT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
düeTÁ>∑ •X¯ó n_Ûeè~∆ |ü<Ûäø£+
2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘· <˚X¯ »HêuÛ≤˝À 0`6 dü+ˆˆ ˝À|ü⁄ |æ\¢\ dü+K´ 158 $T*j·TqT¢>± ñqï~.
á |æ\¢˝Ò <˚XÊìøÏ πs|ü{Ï e÷qe eqs¡T\T.
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì |æ\\¢ ≈£î ˇø£y|’Ó ⁄ü , Á|”-dü÷ÿ˝Ÿ $<ä´ q+~+#·&yÉ T˚ ø±ø£, eTs=ø£ yÓ|’ ⁄ü |æ\˝À¢ b˛wüø±Vü‰s¡˝À|ü+, ô|s¡T>∑T<ä\
˝Òø£b˛e⁄≥, H˚s¡TÃø=qT≥˝À ‘·≈£îÿe HÓ’|ü⁄D´+ ø£*– ñ+&ÉT≥ nH˚ <äTs¡“¤\ #·Áø£eTT qT+&ç ãj·T≥ |ü&˚j·T≥+ <˚XÊìøÏ düyê\T
e+{Ï~ eT]j·TT |æ\¢\≈£î, ‘·\T¢\≈£î ùde\T n+~+#·&É+ <˚X¯+ jÓTTø£ÿ Á|üÁ|ü<ÛäeT u≤<Ûä´‘·.
Ád”Ô eT]j·TT •X¯ó dü+πøåeT eT+Á‹‘·« XÊK, |æ\¢\ n_Ûeè~∆, dü+πøåeTeTT eT]j·TT s¡ø£åD ø√dü+ nH˚ø£ s¡ø£eTT˝…’q
|ü<Ûäø£eTT\qT neT\T #˚j·TT#·THêïs¡T. nø√ºãsY 2, 1975 dü+ˆˆ ˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq düeTÁ>∑ •X¯ó n_Ûeè~∆ |ü<Ûä≈£eTT uÛ≤s¡‘·
<˚X¯eTT˝À neT\T #˚j·TT#·Tqï dü+πøåeT |ü<Ûäø±\˝À n‹ eTTKýÓTÆq~.
á |ü<Ûäø£+˝Àì \_∆<ës¡T\T, 6 dü+ˆˆ ˝À|ü⁄ |æ\¢\T, >∑]“¤D° Ád”Ô\T eT]j·TT bÕ*#·TÃ ‘·\T¢\T.
\øå±´\T
1. 0-6 dü+ˆˆ eT<Ûä´ ej·TdüT ø£\ |æ\¢\ Äs√>∑éTT eT]j·TT b˛wüDqT yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·T≥
2. |æ\¢\ e÷qdæø£, XÊØs¡ø£ eT]j·TT kÕe÷õø£ n_Ûeè~∆øÏ dü¬s’q |ü⁄Hê~ y˚j·T≥+.
3. •X¯ó eTs¡D≤\T, s√>±\T, b˛wüø±Vü≤s¡ ˝À|ü+, bÕsƒ¡XÊ\ e~* y˚j·T&É+ ‘·–Z+#·T≥.
4. dü¬s’q $<ÛëHê\‘√ $$<Ûä XÊK\qT düeTq«j·T |üs¡∫, ‘·<ë«sê •X¯ó n_Ûeè~∆ ô|+bı+~+#·T≥.
5. |æ\¢\ Äs√>∑éTT eT]j·TT b˛wüø±Vü‰s¡|ü⁄ nedüsê\T rs¡TÃ≥≈£î ø±e*dæq HÓ’|ü⁄D≤´\ô|’ ‘·\T¢\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·T≥.
á |ü<Ûäø£eTT ÁøÏ+<ä Äs¡T s¡ø±\ ùde\qT n+~+#·ã&ÉT‘·THêïsTT.
1. nqTã+<Ûä b˛wüø±Vü‰s¡eTT
2. Á|”-dü÷ÿ\T $<ä´

3. b˛wüD eT]j·TT Äs√>∑éTT
4. yê´~Û ìs√<Ûäø£X¯øÏÔì ô|+bı+~+#·T≥.
5. Äs√>∑´ |üØø£å\T
6. ]|òüs¡˝Ÿ (Referral Services) ùde\T
ô|’q ‘Ó*|æq yêì˝À ∫e] eT÷&ÉT ùde\T Äs√>∑´ eT+Á‹‘·« XÊK eT]j·TT ≈£î≥T+ã dü+πøåeTeTT, C≤rj·T
Á>±MTD Äs√>∑´ |ü<Ûäø£eTT <ë«sê n+<ä#˚j·Tã&ÉTqT. |ü<Ûäø£eTT neT\T »s¡T|ü⁄≥˝À eT+∫ bÕ\q @ø°ø£è‘·eTT #˚j·TT≥
eTTK´\ø£åDeTT>± ñqï~. Ä y˚Ts¡≈£î nìï ùde\T n+~+#·T≥≈£î n+>∑Héyê&û\qT y˚~ø£\T @sêŒ≥Tø±ã&çq$. \_∆<ës¡T\≈£î
ùde\T á ~>∑Te ‘Ó\T|üã&çq $<ÛäeTT>± n+~+#·ã&ÉTqT
1. nqTã+<Ûä 6 dü+ˆˆ ˝À|ü⁄ |æ\¢\T n+>∑Héyê&û ùde≈£î\T,
b˛wüø±Vü‰s¡eTT >∑]“¤D° Ád”Ô eT]j·TT bÕ*#·TÃ ‘·\T¢\T eT]j·TT düVü‰j·T≈£î\T
2. yê´~Û ìs√<Ûäø£X¯øÏÔ 6 dü+ˆˆ ˝À|ü⁄ |æ\¢\T @.mHé.myéT/yÓ’<ä´ n~Ûø±]
ô|+bı+~+#·≥+ >∑]“¤D° Ád”Ô eT]j·TT bÕ*#·TÃ ‘·\T¢\ (düVü‰j·Tø£ qs¡T‡) yÓ’<ä´ e«edü∆
3. Äs√>∑´ |üØø£å\T 6 dü+ˆˆ ˝À|ü⁄ |æ\¢\T @.mHé.myéT/yÓ’<ä´ n~Ûø±]
>∑]“¤D° Ád”Ô eT]j·TT bÕ*#·TÃ ‘·\T¢\T
4. ìy˚~‘· ùde\T 6 dü+ˆˆ ˝À|ü⁄ |æ\¢\ n+>∑Héyê&û ùde≈£î\T/
>∑]“¤D° Ád”Ô eT]j·TT bÕ*#·TÃ ‘·\T¢\T @.mHé.myéT/yÓ’<ä´ n~Ûø±] - Äs√>∑´
yÓ’<ä´ Äs√>∑´ ≈£î≥T+ã dü+πøåeT XÊK\T eédü∆ - myéT.ôV≤#Y.m|òt\T
5. Á|”-dü÷ÿ\T #·<äTe⁄ 3-6 dü+ˆˆ eT<ä´ ej·TdüT |æ\¢\T n+>∑Héyê&ûû ùde≈£î\T
6. b˛wüø±Vü‰s¡ eT]j·TT 15-45 dü+ˆˆ eT<Ûä´ ej·TdüT eTVæ≤fi¯\T n+>∑Héyê&ûû ùde≈£î\T
Äs√>∑´ $<ä´ @.mHé.myéT/yÓ’<ä´ n~Ûø±]-yÓ’<ä´
eédü∆ ùde ñ<˚›•+#·ã&çq
düeT÷Vü≤eTT ùde n+~+#·Tyês¡T.
• \_∆<ës¡T\qT >∑T]Ô+#·T≥˝À n+>∑Héyê&û düVü‰j·T≈£î\T, düVü‰j·T qsY‡ (m.mHé.myéT) ≈£î düVü‰j·TeTT+{≤s¡T.
• düeTÁ>∑ •X¯ó n_Ûeè~∆ |ü<Ûäø£eTT neT\Tq≈£î πø+Á<ä, sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\ uÛ≤>∑kÕ«eT´ ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+, nqTã+<Ûä
b˛wüø£Vü‰s¡ Ks¡TÃ $wüj·TeTT˝À, áXÊq´ sêÅcÕº\≈£î 90:10 XÊ‘·eTT, $T–*q sêÅcÕº\T, πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\
$wüj·TeTT˝À nqTã+<Ûä b˛wüø±Vü‰s¡ Ks¡TÃ˝À yê{≤\T 50:50 >± ñqï$. $T–*q n+XÊ\˝À á yê{≤ ìwüŒ‹Ô
áXÊq´ sêÅcÕº\≈£î 90:10, sêÅcÕº\T, πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ 75:25 >± ñqï~.
• |æ\¢\T, >∑Ø“¤D° Ád”Ô\T eT]j·TT bÕ*#˚Ã ‘·\T¢\T rdüTø√e\dæq ÄVü‰sêìøÏ, rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡eTTq≈£î eT<Ûä´ ñqï
n+‘·sêìï |üP&ÉÃ≥y˚T á |ü<Ûäø£+ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+.
• sêÅwüº / πø+Á<äbÕ*‘· Á|üuÛÑT‘ê«\T \_∆<ës¡T\≈£î, dü+e‘·‡s¡+˝À 300 s√E\ bÕ≥T nqTã+<Ûä b˛wüø±Vü≤s¡eTT
düeT≈£Ls¡TÃ≥ e\q n+>∑Héyê&û\≈£î yÓfi‚fl 3`6 dü+e‘·‡sê\ |æ\¢\≈£î s√E˝À ø£˙dü+ ˇø£kÕ] ø£+fÒ n<äq+>±
ÄVü‰s¡+ n+~+∫q≥Tº ne⁄‘·T+~.
• Bì˝À ñ<äjT· + n˝≤ŒVü≤s¡+>± bÕ\T / ns¡{Ï |ü+&ÉT / Á>∑T&ÉT¶ / Äj·÷ ø±\eTT\+<äT e#·TÃ |ü+&ÉT / ‘·èD <ÛëD≤´\‘√
≈£L&çq ÄVü‰s¡+, eT<Ûë´Vü≤ï+ y˚&ç y˚&ç uÛÀ»q+ n+~kÕÔs¡T. 3 dü+ˆˆ ˝À|ü⁄ |æ\¢\T, >∑]“¤D° Ád”Ô\T eT]j·TT bÕ*#·TÃ
‘·\T¢\T ‹qT≥≈£î dæ<ä∆eTT>± ñqï ÄVü‰s¡eTTqT Ç+&É¢≈£î rdüTø=ì yÓfi¯ófl≥≈£î ≈£L&Ü nqTeT‹kÕÔs¡T. 6 HÓ\\
ej·TdüT qT+&ç 6 dü+ˆˆ ˝À|ü⁄ n‘·´+‘· ãs¡Te⁄ ‘·≈£îÿe>± ñqï |æ\¢\≈£î, n<äq|ü⁄ ÄVü‰s¡eTT - ‘·èD<ÛëqéTT\‘√
#˚dæq ‹qTã+&Üs¡eTT\ s¡÷|üeTT˝À n+~kÕÔs¡T.

düe]+∫q, b˛wüø±Vü‰s¡eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q ìã+<Ûäq\T
\_∆ <ës¡T\T ¬ø˝§Ø\T e÷+düø£è‘·T\T (Á>±)
1. 6 HÓ\\ qT+&ç 72 HÓ\\ 500 12-15
ej·TdüT es¡≈£î >∑\ |æ\¢\T
2. n‘·´+‘· b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+ 800 20-50
ø£*–q |æ\¢\T
6 HÓ\\ - 72 HÓ\\T
eT<Ûä´ ej·TdüT
3. >∑Ø“¤D° Ád”Ô\T eT]j·TT 600 18-20 bÕ*#·TÃ ‘·\T¢\T
nqï neTè‘· Vü≤düÔ+
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ‘·\T¢\≈£î b˛wüø£ ÄVü‰sêìï n+~+#·&ÜìøÏ 2016˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~. 104 ◊dæ&çmdt ÁbÕC…≈£îº\
|ü]~Û˝À 2015`16˝À 3.45 \ø£å\ ‘·\T¢\≈£î b˛wüø£ ÄVü‰sêìï n+~+#ês¡T.
–] >√s¡T eTT<ä›\T
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 6HÓ\\ qT+&ç 6dü+ˆˆ\ eT<Ûä´ ej·TdüT‡ >∑\ –]»q |æ\¢\≈£î n<äq|ü⁄ ÄVü‰s¡+ Çe«&É+ ø√dü+ nø√ºãsY
4, 2014q >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À á |ü<Ûäø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£eTT
• uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À bÕsƒ¡XÊ\˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£eTTq≈£î düTBs¡È #·]Á‘· ñqï~. eTÁ<ëdüT eTTìï|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé
ù|<ä |æ\¢\ ø=s¡≈£î 1925 dü+ˆˆ˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£eTTqT Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~.
• 1980\ eT<Ûä´ ø±\+ Hê{ÏøÏ >∑T»sê‘Y, πøs¡fi¯, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘·+ nsTTq |ü⁄<äT#˚Ã] ‘·eT
kı+‘· eqs¡T\‘√ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ nuÛÑ´dædüTÔqï |æ\¢\+<ä]ø° e+&çq eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£eTT neT\T |üs¡∫q$.
• 1990`1991 ø±˝≤ìøÏ ô|<ä› m‘·TÔq ˝Ò<ë dü+|üPs¡íyÓTÆq eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£eTTqT ‘·eT kı+‘· eqs¡T\‘√
ìs¡«Væ≤+∫q sêÁcÕº\ dü+K´ 12≈£î #˚s¡T≈£îqï$.
• qyÓ÷<äT ì\T|ü⁄<ä\, ø=qkÕ–+|ü⁄ eT]j·TT Vü‰»s¡T‘√ bÕ≥T |æ\¢\˝À b˛wüø£ $\Te\qT ô|+#·T≥ ø=s¡≈î£ ñ<˚•› +∫
πø+Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<∏äø£+>± Ä>∑wüßº 15, 1995q yÓTT<ä{Ï>± <˚X¯+˝Àì 2008 u≤¢ø˘\˝À H˚wüq˝Ÿ Áb˛Á>±yéT Ä|òt
q÷´Á{Ïwüq˝Ÿ düb˛s¡Tº ≥T Áô|’eTØ m&ÉT´πøwüHé (NP-NSPE) qT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÉyÓTÆq~. 1997`98 ø£˝≤¢ NP-NSPE
<˚X¯+˝À >∑\ nìï u≤¢ø˘\ j·T+<äT Á|üy˚X¯ô|{Ïº].
• Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·T+ n+~düTÔqï eT]j·TT kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\˝À 1 qT+&ç 5 ‘·s¡>∑‘·T\T #·<äTe⁄‘·Tqï |æ\¢\
πø ø±≈£î+&Ü EGS eT]j·TT AIE ôd+≥sY\˝À #·<äTe⁄‘·Tqï |æ\¢\≈£î ≈£L&Ü 2002 dü+ˆˆ qT+&ç $düÔ]+#·&É+
»]–q~.
• á |ü<∏äø£+˝À ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À s√E≈£î ˇø£ $<ë´]øÏú 100 Á>±ˆˆ #=|ü⁄Œq ñ∫‘· ÄVü‰s¡ |ü+|æD° eT]j·TT ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\ s¡yêD≤ ø√dü+ >∑]wüº+>± øÏ«+{≤˝ŸøÏ s¡÷. 50 #=|ü⁄Œq dü_‡&ç>± á |ü<∏äø£+˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ düVü‰j·÷ìï
n+~+∫+~.
• Á|üuÛÑT‘·«eTT, Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·T+ bı+<äT‘·Tqï eT]j·TT ôd+≥s¡¢\˝À #·<äTe⁄‘·Tqï 1 qT+&ç 5 ‘·s¡>∑‹ #·<äTe⁄‘·Tqï

|æ\¢\≈£î 300 πø\Ø\ X¯øÏÔ>∑\ e+&çq eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»qeTT eT]j·TT 8`12 Á>±ˆˆ Ábı{°Hé n+~+#˚≥≥T¢>± ôdô|º+ãsY
2004 dü+ˆˆ á |ü<∏äø£eTTqT e÷s¡TŒ #˚j·TT≥ »]–+~.
• á ]yÓ’CŸ¶ |ü<∏äø£+˝À ñ∫‘· ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ |ü+|æD°‘√ bÕ≥T πø+Á<äeTT á ÁøÏ+~ edü‘·T\qT n+~düTÔ+~. (m) ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\
s√E≈£î ˇø£ $<ë´]úøÏ e+&ÉT≥≈£î >±qT ˇø£ s¡÷bÕsTT Ks¡TÃ (_) >∑‘·+˝À øÏ«+{≤≈£î 50 #=|ü⁄Œq s¡yêD≤ ø√dü+
Ç∫Ãq dü_‡&ûì Á|ü‘˚´ø£ es¡Z+ ø£*–q sêÁcÕº\≈£î s¡÷. 100 #=|ü⁄Œq $T>∑‘ê sêÁcÕº\≈£î s¡÷. 75 #=|ü⁄Œq ô|+#·&É+
»]–+~. (dæ) e+≥ Ks¡TÃ, ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ Ks¡TÃ eT]j·TT s¡yêD≤ dü_‡&ûøÏ nsTTq Ks¡TÃ˝À 2% #=|ü⁄Œq ìs¡«Vü≤D,
|üs¡ý˚ø£åD eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q+ Ks¡TÃ\ ÁøÏ+<ä Ç#·TÃ≥ »]–q~. (&ç) ø£s¡Te⁄ Á|üuÛ≤e ÁbÕ+‘ê\˝À y˚dü$ ôd\
e⁄\˝À ≈£L&Ü á eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£eTT ø£*Œ+#·ã&çq~.
• p˝…’ 2006 dü+ˆˆq á |ü<∏äø£eTTqT eT]+‘· düe]+∫ á $<Ûä+>± e+≥ Ks¡TÃ\ <Ûäs¡\qT ìs¡ísTT+∫+~. (m)
áXÊq´ sêÁcÕº\˝À ˇø£ÿ $<ë´]úøÏ ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\ s√E≈£î s¡÷. 0.20 Ks¡TÃ sêÁwüº+ uÛÑ]+∫q≥¢sTT‘˚ 1.80 ô|’dü\T
πø+Á<ä+ uÛÑ]düTÔ+~. (_) $T>∑‘ê sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À ˇø£ $<ë´]úøÏ ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\ s√E≈£î
s¡÷.0.50\T uÛÑ]+∫q≥¢sTT‘˚ πø+Á<ä+ s¡÷. 1.50 uÛÑ]düTÔ+~. $<ä´˝À yÓqTø£ã&çq 3,479 u≤¢ø˘\˝À ‘=*kÕ]>±
ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\ (6 qT+&ç 8 ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î) \˝À #·<äTe⁄‘·Tqï $<ë´s¡Tú\≈£î ≈£L&Ü nø√ºãs¡T 2007 dü+ˆˆ
qT+&ç á |ü<∏äø£eTTqT düe]+#ês¡T
• á dües¡D e\q <ë<ë|ü⁄ 1.7 ø√≥¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\≈£î á |ü<∏äø£eTT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
2008`09 qT+&ç nq>± 1 @Á|æ˝Ÿ 2008 <˚X+¯ yÓTT‘·+Ô MT<ä >∑\ Á|üuTÑÛ ‘·«, kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘·« eT]j·TT Á|üuTÑÛ ‘·« düV‰ü j·T+
bı+~q ÁbÕ<∏ä$Tø£, ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\\T, EGS/AIE ôd+≥sY\T, EGS kÕj·T+ n+~+#˚ eT<äsê‡\T eT]
j·TT eTø£ÔãT\T n˙ï ø£*|æ á |ü<∏äø£+˝À #˚s¡Ãã&çq$. ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\ s√E≈£î ˇø£
$<ë´]úøÏ 150 Á>±eTT\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT n+~+#·T≥ <ë«sê ø£ìwüº+>± 700 πø\Ø\ X¯øÏÔ eT]j·TT 20 Á>±eTT\
Áb˛{°Hé K∫Ã‘·+>± n+~+#˚ $<Ûä+>± ìs¡ísTT+∫].
• á |ü<∏äø£+ neT\TqT yÓTs¡T>∑T|ü]#˚ $<Ûä+>± 2009 dü+ˆˆ qT+&ç e÷s¡TŒ\T #˚j·TT≥ »]–+~. (m) ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñqï‘·
bÕsƒ¡XÊ\˝À #·<äTe⁄‘·Tqï $<ë´s¡Tú\≈£î Ç#˚Ã |ü|ü⁄Œ\ |ü]e÷D≤ìï 25 Á>±ˆˆ qT+&ç 35 Á>±ˆˆ\≈£î ≈£Ls¡>±j·T\qT 65
Á>±ˆˆ qT+&ç 75 Á>±ˆˆ ô|+#·T≥ eT]j·TT q÷HÓ, ø=e⁄« |ü<ësêú\qT 10 Á>±ˆˆ qT+&ç 7.5 Á>±ˆˆ ‘·–Z+#·T≥ <ë«sê
düeT‘·T\´ bÂwæºø£ ÄVü‰sêìï n+~+#·T≥ ø=s¡≈£î ÄVü‰s¡ ìã+<Ûäq\qT e÷s¡TŒ #˚kÕs¡T.
• 1`12`2009 qT+&ç ns¡TΩ˝…’q |æ\¢\+<ä]ø° ìØí‘· yÓTT‘·Ô+˝À eT+∫ ÄVü‰sêìï n+~+#˚ ì$T‘·Ô+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\
kÕúsTT˝À s¡÷. 1.68 qT+&ç s¡÷. 2.50≈£î eT]j·TT ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À s¡÷. 2.20 qT+&ç s¡÷. 3.75≈£î
e+≥≈£î nj˚T´ Ks¡TÃqT ô|+#·T≥ »]–q~. (ìs¡«Vü≤D eT]j·TT ≈£L* Ks¡TÃ\ $TqVü‰sTT+|ü⁄). 1`4`2010 qT+&ç
ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\ s√E≈£î ˇø£ $<ë´]úøÏ s¡÷. 2.69 eT]j·TT ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\≈£î
s¡÷. 4.03øÏ e+≥ Ks¡TÃ>± ìs¡ísTT+∫].
• 1`4`2011 qT+&ç Á|ü‹ Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+˝À ‘·–q n~Ûø±s¡T\ qT+&ç eTT+<ädüTÔ nqTeT‹‘√ e+≥ Ks¡TÃqT 7.5%
düe]+#·e#·TÃqT. e+≥≈£î nj˚T´ Ks¡TÃ˝À ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\ s√E≈£î ˇø£ $<ë´]úøÏ πø{≤sTT+∫q ≈£L* eT]j·TT Ç‘·s¡
ìs¡«Vü≤D Ks¡TÃ>± πø{≤sTT+∫q s¡÷. 0.40 qT+&ç e+≥ #˚dæq e´≈£îÔ\≈£î eT]j·TT düVü‰j·T≈£î\≈£î >ös¡e y˚‘·q+>±
#Ó*¢+#·e#·TÃ.
• #ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À e+&É{≤ìøÏ ÇdüTÔqï >ös¡e y˚‘·q+˝À e+&ÉT≥≈£î mes¡T eTT+<äT≈£î sêe≥+ ˝Ò<äT. 1`12`2009
qT+&ç HÓ\≈£î e+≥ eTìwæ eT]j·TT düVü‰j·T≈£î\≈£î HÓ\≈£î s¡÷.1000 #=|ü⁄Œq >ös¡e y˚‘·q+ #Ó*¢+#·T≥ Á|ü‘˚´ø£+>±
πø{≤sTT+#·ã&çq~. ø±˙ ø=ìï sêÁcÕº\T ‘·eT kı+‘· ì<ÛäT\‘√ e+≥ e´øÏÔ eT]j·TT düVü‰j·T≈£î\≈£î s¡÷. 1900

ø£Hêï m≈£îÿe >ös¡e y˚‘·q+ ÇdüTÔHêïs¡T. e+≥ eTìwæ eT]j·TT düVü‰j·T≈£î\T>± #˚j·TT≥≈£î á ÁøÏ+~ ìã+<Ûäq\T
@sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~.
(1) 25 eT+~ $<ë´s¡Tú\T >∑\ bÕsƒ¡XÊ\≈£î ˇø£ e+≥ eT]j·TT düVü‰j·T≈£î\T.
(2) 26 qT+&ç 100 $<ë´s¡Tú\T >∑\ bÕsƒ¡XÊ\≈£î Ç<ä›s¡T e+≥yês¡T eT]j·TT düVü‰j·T≈£î\T.
(3) Á|ü‹ n<äq|ü⁄ 100 $<ë´s¡Tú\≈£î ˇø£ n<äq|ü⁄ e+≥ #˚j·TTyês¡T eT]j·TT düVü‰j·T≈£î\T 2013`14 dü+ˆˆìøÏ >±qT
nìï sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T ø£*|æ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À e+≥yês¡T eT]j·TT düVü‰j·T≈£î\T>±
25.70 \ø£å\ ø£Hêï m≈£îÿe eT+~ì ìj·T$T+#ês¡T.
• <˚X¯+ yÓTT‘êÔìøÏ øÏ#ÓHé ôw&é (e+≥XÊ\) ìsêàD≤ìøÏ ìs¡ísTT+∫q j·T÷ì{Ÿ <Ûäs¡ s¡÷. 60,000. Ç~ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe eT]
j·TT nkÕ<ÛäéTT. Á|üdüTÔ‘·eTT e+≥XÊ\ ìs¡àDeTTq≈£î nj˚T´ Ks¡TÃ <ëì jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\´+ eT]j·TT Äj·÷ sêÁcÕº\
ôw&É÷´˝Ÿ πs≥Tô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. 100 eT+~ |æ\¢\T >∑\ bÕsƒ¡XÊ\≈£î 20 sq.mt yÓ’XÊ\éTT >∑\ e+≥XÊ\
ñ+&Ü\ì bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK eT]j·TT nø£åsêdü´‘· XÊK 31.12.2009q Ç∫Ãq ˝ÒK HÓ+.1`1/2009`Desk
(MDM) ‘Ó*j·TCÒdæ+~. Á|ü‹ n<äq|ü⁄ 100 eT+~ |æ\¢\≈£î n<äq+>± 4sq.mt yÓ’XÊ\éTT ô|+#·Tø√e#·TÃqT.
kÕúìø£ |ü]dæú‘·T\T ã{Ïº nìï sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T á 100 eT+~ |æ\¢\ kÕ¢uŸqT düe]+#·Tø√e#·TÃ.
• (Ç) ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ sêÁcÕº\˝À >∑\ uÛÖ>√[ø£ dü+øÏåwüº |ü]dæú‘·T\ e\q s¡yêD≤≈£î Ç#˚Ã ì$T‘·Ô+ πø{≤sTT+∫q yÓTT‘·Ô+
øÏ«+{≤˝Ÿ≈£î s¡÷. 1.25 #ê\q+<äTq áXÊq´ sêÁcÕº\ nuÛÑ´s¡∆q y˚Ts¡≈£î Á|ü‘˚´ø£ sêÁcÕº˝…’q 11 sêÁcÕº\≈£î (áXÊq´
sêÁcÕº\T, Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ, »eT÷à, ø±oàsY eT]j·TT ñ‘·ÔsêK+&é) 1.12.2009 qT+&ç Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú˝À
ÇdüTÔqï <Ûäs¡\H˚ á sêÁcÕº\≈£î ìs¡ísTT+#·&É+ »]–+~.
• (m|ò)t ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ Ks¡TÃ ì$T‘·+Ô FCI ≈£î øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üdTü ‘
Ô +· #Ó*d¢ Tü qÔ ï <Ûsä ¡ $<Ûëq+˝À C≤|ü´+ ø£\T>∑T‘·Tqï~.
1.4.2010 qT+&ç ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ì$T‘·Ô+ õ˝≤¢ kÕúsTT˝ÀH˚ #Ó*¢+|ü⁄\T #˚düT≈£îH˚ $<Ûä+>± $πø+ÁBø£]+#·ã&ç+~.
• sêÁwüº, C≤rj·T kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T á |ü<∏äø£+ neT\T≈£î |üP]Ô |üs¡ý˚ø£åD u≤<Ûä´‘·\T ø£*– ñHêïs¡T. 2009`10 dü+ˆˆ
qT+&ç á |ü<∏äø£+ <ë«sê 8.41 ø√≥¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´s¡Tú\T eT]j·TT 3.36 ø√≥¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñqï‘· $<ë´s¡Tú\T yÓs¡dæ
yÓTT‘·Ô+ 11.77 ø√≥¢ $<ë´s¡T∆\T \_∆ bı+~Hês¡T.
• 2010`11 eT<Ûä´ ø±\+˝À 11.36 ø√≥¢ eT+~ $<ë´s¡Tú\T (7.97 ø√≥¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´s¡T∆\T eT]j·TT 3.39
ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñqï‘· $<ë´s¡Tú\T) yÓTT‘·Ô+ 12.63 \ø£å\ dü+düú\ <ë«sê \_∆ bı+~Hês¡T.
• 2011`12 dü+ˆˆ˝À 10.52 ø√≥¢ eT+~ |æ\¢\T (7.71 ø√≥¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´s¡Tú\T eT]j·TT 3.36 ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñqï‘·
$<ë´s¡Tú\T) \_∆ bı+~Hês¡T.
• 2012`13 ø±˝≤ìøÏ 12.12 \ø£\ å bÕsƒX¡ Ê\\ <ë«sê 10.68 ø√≥¢ ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ë´s¡T\ú T \_∆ bı+~Hês¡T. 2013`14
ø±˝≤ìøÏ 11.58 \ø£å\ bÕsƒ¡XÊ\\ <ë«sê 10.45 ø√≥¢ eT+~ $<ë´s¡Tú\T \_∆ bı+~Hês¡T.
BHé<äj·÷˝Ÿ n+‘√´<äj·T jÓ÷»q ` C≤rj·T Á>±MTD JeH√bÕ<ÛäT\ $TwüHé (NRLM)
nJ$ø£ ` C≤rj·T Á>±MTD JeH√bÕ<ÛäT\ $TwüHé (NRLM) |ü<∏äø£eTTqT pHé 2011 dü+ˆˆ˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üuÛÑT‘·«
Á>±MTD≤_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·« XÊK#˚ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~.
• Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î Ä]úø£ düVü‰j·TeTT ‘√&ÜŒ≥T‘√ á $TwüHé Á|üeTTK+>± Á>±MTD ù|<ä]ø£eTTqT bÕ\Á<√\T≥≈£î
eT]j·TT yê]jÓTTø£ÿ Jeq Ä]úø£ dæú‹>∑‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·T≥, yê] jÓTTø£ÿ e´øÏÔ>∑‘· Ä<ëj·T+ ô|+|ü⁄q≈£î eT]j·TT Á>±MTD
ù|<ä\ düeTs¡úe+‘·yÓTÆq eT]j·TT dü+kÕú>∑‘· y˚~ø£\qT s¡÷bı+~+#·≥y˚T á $TwüHé jÓTTø£ÿ \ø£å´+.

• qe+ãsY 2015 ˝À á |ü<Ûäø£eTTqT BHé<äj·÷˝Ÿ n+‘√´ <äj·T jÓ÷»q>± (DAY-NRLM) e÷sêÃs¡T.
• NRLM ˇø£ ì]úwüº nC…+&Ü‘√ 7 ø√≥¢ Á>±MTD ù|<ä ≈£î≥T+u≤\T, 600 õ˝≤¢\T, 6000 u≤¢≈£î\T, 2.5 \ø£å\ Á>±eT
|ü+#êj·Tr\T eT]j·TT 6 \ø£å\ Á>±e÷\˝À ñqï dü«j·T+ düVü‰j·T dü+|òü÷\T eT]j·TT ô|ò&ÉπswüHé\ ‘√&ÜŒ≥T‘√ 8`10
dü+e‘·‡sê\ ø±\eTT˝À yê]jÓTTø£ÿ JeH√bÕ<ÛäT\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·≥+ á $TwüHé jÓTTø£ÿ nC…+&Ü.
• BìøÏ n<äq+>± DAY-NRLM ù|<ä\ jÓTTø£ÿ n+‘·s¡Z‘· kÕeTs¡úéTT\T ô|+bı+~+#·T≥, ìj·T+Á‘·D, uÛ≤s¡‘·<˚X¯
Ä]úø£ eè~∆ ‘√&ÜŒ≥T≈£î (düe÷#ês¡+, |ü]C≤„q+, HÓ’|ü⁄DéTT\T, ≥÷˝Ÿ‡ Ä]úø£ eqs¡T\T eT]j·TT ‘√&ÜŒ≥T ùdø£s¡D)
düVü≤ø£]+#·≥+.
• ù|<ä\ dü+düú\‘√ Á|ü‘·´ø£å´+>± ˝Ò<ë |üs√ø£å´+>± düeTì«‘· n_Ûeè~∆ ø√dü+ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\ ø±s¡´Áø£e÷\‘√q÷, MoRD
jÓTTø£ÿ Ç‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T eT]j·TT Ç‘·s¡ eT+Á‹‘·« XÊK\qT düeTq«j·T |üs¡#·T≥≈£î, ø£q«¬s®˙‡ì kÕ~Û+#·T≥≈£î NRLM
m≈£îÿe ø£èwæ #˚düTÔ+~.
• NRLM ¬s+&ÉT kÕúsTT\˝À nq>± dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\T (NGO) eT]j·TT Ç‘·s¡ bÂs¡ düe÷» dü+düú\ (CSO)
uÛ≤>∑kÕ«eT´+˝À eP´Vü‰‘·àø£ Á|üÁøÏj·T\T, |òü*‘ê\ô|’ |üs¡düŒs¡ ˇ|üŒ+<ä+ <ë«sê eTT+<äT≈£î yÓfi¯ófl #·Tqï~. |ü+#êj·Tr sêCŸ
dü+düú\ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘· <äècÕº´ ù|<ä\ dü+düú\T eT]j·TT |ü+#êj·Tr\ eT<Ûä´ Á|üeTTK+>± Á>±eT |ü+#êsTTr\ eT<Ûä´
nedüsê\ <äècÕº´ |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûä u≤+<Ûäyê´\T @s¡Œs¡#·≥+ m+‘Ó’Hê nedüs¡+.
• NRLM Á|üÁøÏj·T u≤>± neT\T #˚j·TT≥≈£î n+øÏ‘· uÛ≤e+ ø£\ e÷qe eqs¡T\T nedüs¡+. C≤rj·T (NMMU), sêÁwüº
(SMMU), õ˝≤¢ (DMMU), eT]j·TT ñ|ü õ˝≤¢kÕúsTT (BMMU/PFT) \˝À NRLM @sêŒ≥T #˚j·TT≥ »]–q~.
Áb˛Á>±+ neT\T ø=s¡≈£î ù|<ä\ dü+düú\T Á|üuÛÑT‘·«+, õ˝≤¢ Á>±MTD_Ûeè~∆ dü+düú\T (DRDA) eT]j·TT PRIs ‘√ nqT≈£L\
yÓTÆq *+πøõ ø£\<äT. NRLM qT düeTs¡úe+‘·eTT>± neT\T #˚j·TT≥≈£î C≤rj·T Á>±MTD JeH√bÕ<äT\ Á|üyÓ÷wüHé kıôd’{°
(NRLPS) $TwüHéqT kıôd’{° ]õÁùwºwüHé #·≥º+ 1860 ÁøÏ+<ä MoRD ÁøÏ+<ä kÕ+πø‹ø£+>± @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~.
NMMU nH˚$ NEELP jÓTTø£ÿ n+‘·sê“¤>∑+>± ñqï~.
#·+Á<äqï #˚j·T÷‘· |ü<Ûäø£+

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 2016 qT+&ç &Ü«Áø± eTVæ≤fi¯\≈£î á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä #˚j·T÷‘·qT n+~düTÔHêïs¡T. sêÁwüº+˝Àì 620956
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\≈£î 2014 qT+&ç 2015 @Á|æ˝Ÿ es¡≈£î 1338.83 ø√≥T¢ #Ó*¢+#ês¡T.
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Á>±eT dü&Éø˘ jÓ÷»q (PMGSY)
<˚X¯+˝À >∑\ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\≈£î nìï yê‘êes¡D≤\≈£î nqTe⁄>± ñ+&˚ s¡Vü≤<ës¡T\‘√ nqTdü+<Ûëì+#˚ ñ<˚›X¯´+‘√
25`12`2000 q |üP]Ô πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« ì<ÛäT\‘√ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Á>±eT dü&Éø˘ jÓ÷»q ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~.
500, n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe eT+~ ñqï kÕ<Ûës¡D ÁbÕ+‘ê\˝À nìï ÄyêkÕ\T eT]j·TT 250, n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe
eT+~ ñqï nìï ø=+&É ÁbÕ+‘ê\T, –]»q eT]j·TT m&Ü] ÁbÕ+‘ê\qT nqTdü+<Ûëì+#·&É+ á |ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq
ñ<˚›X¯´+.
PMGSY |ü<∏äø£+˝À uÛ≤>∑+>± sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T ø√sY HÓ{ŸesYÿ >∑T]Ô+#·T≥≈£î #˚|ü{Ïºq ‘êC≤ düπs« >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡eTT
Ç+ø± ns¡Ω‘· >∑\ 1.67 \ø£å\ nqTdü+<Ûëì+|üã&Éì ÄyêkÕ\T ñHêïsTT. Bì e\q Ç+ø± ø=‘·Ô>± nqTdü+<Ûëì+#·T≥≈£î
3.71 \ø£å\ øÏ.MT s√&ÉT¢ eT]j·TT Ç|üŒ{Ïπø ñ+&ç n_Ûeè~∆ #Ó+<äe\dæq 3.68 \ø£å\ øÏ.MT s√&ÉT¢ ñHêïsTT.
Á>±MTD uÛ≤s¡‘êìï |ü⁄q:ì]à+#·&ÜìøÏ 25`2`2005 q uÛ≤s¡‘· sêÁwüº|ü‹, bÕs¡¢yÓT+≥T ñ<˚›•+∫ #˚dæq Á|üdü+>∑+˝À
uÛ≤s¡‘· ìsêàDY nH˚ ø=‘·Ô Á|üD≤[ø£qT Á|üø£{Ï+#ês¡T.

uÛ≤s¡‘· ìsêàDY˝À uÛ≤>∑yÓTÆq Äs¡T $uÛ≤>±˝˝À Á>±MTD s¡Vü≤<ës¡T\T ˇø£{Ï>± 28`2`2005 q ‘·q ã&Ó®{Ÿ Á|üdü+>∑+˝À
Ä]úø£ eT+Á‹ $e]dü÷Ô, 1000 n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe »HêuÛ≤ (ø=+&É\T ˝Ò<ë –]»q ÁbÕ+‘ê\˝À 500 n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe) >∑\
ÄyêkÕ\T nìï+{ÏøÏ nìï yê‘êes¡D≤\≈£î nqTe⁄>± ñ+&˚ s¡Vü≤<ës¡T\‘√ nqTdü+~Û+#ê* nqï \øå±´ìï yÓ\¢&ç+#ês¡T.
uÛ≤s¡‘· ìsêàDY ÁøÏ+<ä yÓTT‘·Ô+ 59,564 ÄyêkÕ\≈£î s¡Vü≤<ës¡T\ nqTdü+<Ûëq‘·≈£î Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. n+fÒ 1,46,185
øÏ.MT. Á>±MTD s¡V≤ü <ës¡T\T ì]à+#·e\dæ ñ+~. Áø=‘·Ô s¡V≤ü <ës¡T˝Ò ø±≈£î+&É Á|üdTü ‘Ô e· TTqï 1,94,130 øÏ.MT. y˚Ts¡ s¡V≤ü <ës¡T\
qT |ü⁄q]à+#·&É+ ˝Ò<ë n_Ûeè~∆ |üs¡#·e\dæ ñ+~. Bì˝À 60% πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ n_Ûeè~∆ |üs¡#·e\dæ ñ+&É>± 40%
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T |ü⁄q]à+#·e\dæ ñqï~.
eTVü‰‘êà >±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~ÛVü‰MT #·≥º+ - Vü≤≈£îÿ\T
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À eTVü‰‘êà >±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~ÛVü‰MT #·≥º+, Ä>∑wüßº 23e ‘˚B , 2005 dü+e‘·‡s¡+˝À
bÕs¡¢yÓT+≥T˝À ÄyÓ÷~+#·ã&ç ôdô|º+ãsY 5e ‘˚B, 2005 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À á #·≥º+ |òæÁãe] 2e ‘˚B, 2006 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç eTVü‰‘êà >±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT
|ü<Ûäø£+>± neT\T #˚j·Tã&ÉT#·Tqï~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ñbÕ~Û uÛÑÁ<ä‘·qT ø£*Œ+#·&É+˝À Á|üuÛÑT‘·« ìã<ä∆‘·qT ã˝Àù|‘·+
#˚j·TT≥πø á #·≥º+ s¡÷bı+~+#·ã&çq~.
ˇø£ Ä]∆ø£ dü+e‘·‡s¡+˝À HÓ|’ ⁄ü D´+ nedüs+¡ ˝Òì |üì #˚jT· T≥≈£î eTT+<äT≈£î e∫Ãq Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+˝Àì ejÓ÷»qT\≈£î
100 s√E\ bÕ≥T ñbÕ~Ûì Vü‰MT>± ø£*Œ+#·&Éy˚T á #·≥º+ eTTK´ ñ<˚›X¯´+.
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ø£s¡e⁄, n≥M ìs¡÷à\q, H˚\ø√‘· e+{Ï n+XÊ\qT ìyê]+#·T≥≈£î eT]j·TT Á>±MTD ÄdüTÔ\
ø£\Œq≈£î dü+ã+~Û+∫q |üqT\ ô|’H˚ á #·≥º+ <äwæº kÕ]düTÔ+~.
>∑‘·+˝À πø{≤sTT+|ü⁄\ Ä<Ûës¡+>± »]–q ñbÕ~ ÛVü‰MT |ü<Ûäø±\˝≤ ø±≈£î+&Ü MGNRGS sêÁcÕº\˝À ñbÕ~Û ø=s¡≈£î
e∫Ãq &çe÷+&ÉT Ä<Ûës¡+>± sêÁcÕº\≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ eT+ps¡T #˚dæq eqs¡T\ Ä<Ûës¡+>± q&ç#˚ |ü<Ûäø£+. ù|<ä Á|ü»\
ñbÕ~Û nedüsêìï rs¡Ã{≤ìøÏ sêÁcÕº\≈£î á #·≥º+ n<äq|ü⁄ |üs¡|ü‹ì ø£*ŒdüTÔ+~.
2006 dü+e‘·‡s¡+˝À m+|æø£ #˚j·Tã&çq 200 õ˝≤¢\˝À á |ü<Ûäø£+ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq ‘·s¡Tyê‘· eTs√ 130 õ˝≤¢\≈£î
2007- 08 dü+e‘·‡s¡+˝À $düÔ]+|üã&çq~. 2008 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç á #·≥º+ ÁøÏ+<ä nìï Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ñbÕ~Û
Vü‰MT |üqT\T ø£*Œ+#·ã&ÉT‘·THêïsTT .
Á>±MTD uÛ≤s¡‘·+˝À kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ää‘·, ñbÕ~Û uÛÑÁ<äÛä‘· eT]j·TT Á|üC≤kÕ«eT´ kÕ~Ûø±s¡‘·ô|’ ns¡T<Ó’q Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ædü÷Ô
dü$Tà[‘· e~∆ì kÕ~Û+#·T≥≈£î MGNREGA ˇø£ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq kÕ<Ûäq+˝≤ ñ|üjÓ÷>∑ |ü&ÉT‘·T+~.
MGNREGA ì]›wüº \øå±´\T
• Á>±MTD uÛ≤s¡‘·+˝À <äTs¡“¤\ Á|üC≤˙ø±ìøÏ y˚‘·q ñbÕ~Û neø±XÊ\qT Vü‰MT>± ø£*Œ+#·≥+ <ë«sê yê]ì ø±bÕ&É≥+.
• y˚‘·q ñbÕ~ÛøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#·T≥ <ë«sê eT]j·TT eTìï¬ø’q ÄdüTÔ\ s¡÷|ü ø£\Œq <ë«sê Á>±MTD ù|<ä Á|üC≤˙ø£+
jÓTTø£ÿ ñbÕ~Û uÛÑÁ<ä‘·qT ô|+bı+~+#·&É+.
• Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À düVü≤» eqs¡T\ |ü⁄qs¡TJ®eHêì¬ø’ ø£ wæ #˚j·TT≥
• ñ‘êŒ<äø£ ÄdüTÔ\ s¡÷|üø£\Œq
• y˚‘·q ñbÕ~Ûì ø£*Œ+#·&ÜìøÏ Á>±MTD Ä]∆ø£ eédüúqT ñB›|üq #˚j·T&É+.
• kÕe÷õø£ (Vü≤≈£îÿ\ Ä<Ûë]‘·)#·{≤º\ <ë«sê yÓqTø£ã&çq esêZ\T nq>± Á|ü‘˚´ø£+>± eTVæ≤fi¯\T, ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T,
eT]j·TT ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\ yê]øÏ n~Ûø±s¡ $Te«≥+.
• $$<Ûä <ë]Á<ä´ ìs¡÷à\q eT]j·TT ñbÕ~Û ø±s¡´Áø£e÷\ @ø°ø£s¡D <ë«sê $πø+ÁBø£‘· uÛ≤>∑kÕ«eT´
Á|üD≤[ø£\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+.
• |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+ <ë«sê n≥º&ÉT>∑T kÕúsTT˝À Á|üC≤kÕ«e÷´ìï $düÔ‘· |üs¡#·≥+.
MGNREGA ÁøÏ+<ä Á|ü<Ûëq Vü≤≈£îÿ\T
• C≤uŸ ø±s¡T¶ bı+<˚ Vü≤≈£îÿ
• |üì ø=s¡≈£î &çe÷+&é #˚j·TT≥ eT]j·TT 15 s√E\˝À |üì bı+<˚ Vü≤≈£îÿ
• ìs¡T<√´>∑ uÛÑè‹ bı+<˚ Vü≤≈£îÿ
• ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ ôw˝ŸŒ ‘·j·÷s¡T #˚ùd Vü≤≈£îÿ
• 5 øÏ.MT |ü]~Û˝À |üì bı+<˚ Vü≤≈£îÿ
• |üì Á|ü<˚X¯+˝À ø£˙dü edü‘·T\T bı+<˚ Vü≤≈£îÿ
• Á|üø£{Ï‘· y˚‘·qeTT\T eT]j·TT 15 s√E\ ˝À|ü⁄ y˚‘·q+ bı+<˚ Vü≤≈£îÿ
• y˚‘·q #Ó*¢+|ü⁄ Ä\düýÓTÆq#√ |ü]Vü‰s¡+ bı+<˚ Vü≤≈£îÿ
• ìØí‘· ø±\+˝À |òæsê´<äT\T |ü]cÕÿs¡+ bı+<˚ Vü≤≈£îÿ .
• |üqT\T »s¡T>∑T‘·Tqï düeTj·T+˝Àq÷, |üP]Ô nsTTq ‘·sê«‘· kÕe÷õø£ ‘·ìF ìs¡«Væ≤+#˚ Vü≤≈£îÿ.
πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\ eT<Ûä´ MGNREGA Ks¡TÃ $uÛÑ»q
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ~>∑Te Ks¡TÃ\qT uÛÑ]düTÔ+~ :
• HÓ’|ü⁄D´+ nedüs¡+ ˝Òì ≈£L©\ yÓTT‘·Ô+ y˚‘·Hê\T
• kÕe÷Á– Ks¡TÃ˝À 75%
• 6% es¡≈£î |ü]bÕ\Hê |üs¡yÓTÆq Ks¡TÃ\T
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ~>∑Te Ks¡TÃ\qT uÛÑ]düTÔ+~:
• kÕe÷Á– Ks¡TÃ˝À 25%
• 100 s√E\T ô|’ã&çq |üì ~Hê\ y˚‘·Hê\T
• ÁbÕe÷DÏø£ πs≥T ø£+fÒ n~Ûø£+>± #Ó*¢+∫q y˚‘·Hê\T
• ìs¡T<√´>∑ uÛÑè‹
• sêÁwüº ñbÕ~Û Vü‰MT |ü]bÕ\ø£ dü+düú (SEGC) Ks¡TÃ\T
• Ä\dü´+>± #Ó*¢+∫q y˚‘·Hê\ô|’ n|üsê<Ûä s¡TdüTeTT.
MGNREGA ÁøÏ+<ä #˚|ü≥Tº $$<Ûäs¡ø£eTT\ |üqT\T $es¡eTT\T:
ôw&É÷´˝Ÿ 1 ˝Àì ù|sêÁ>±|òt 4(1) Á|üø±s¡+ nqTeT‹+#·ã&çq |üqT\T
1. πø≥–Ø - m: düVü≤»eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D ì$Tà‘·Ô+ #˚|ü≥Tº |üqT\T.
• ˙{Ï ì\«\ kÕeTs¡∆éTT ô|+#·T≥≈£î eT]j·TT uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\qT ô|+bı+~+#˚ |üqT\T #˚|ü≥Tº≥≈£î.
ñ<ë: #Óø˘ &ÜýéT‡, kÕº|t &ÜýéT‡, eT{Ïº ø£≥º&Ü\T, uÛÑ÷>∑s¡“¤ ø±\Te\T eT]j·TT Á‘ê>∑T ˙{Ï eqs¡T\‘√ düVü‰.
• yê≥sY ôw&é ìs¡«Vü≤D ø=s¡≈£î ø±+≥÷sY ø£+<äø±\T, uÛÑ÷$Tì qeT‘·\+ #˚j·T≥+, ø±+≥÷sY uÖ+&é‡, uÖ\¶sY
#Óø˘‡, >±_j·THé ìsêàD≤\T eT]j·TT ÁdæŒ+>¥ ôw&é‡ n_Ûe~∆.

• dü÷ø£åà, ∫qï ‘·s¡Vü‰ ˙{Ï bÕs¡T<ä\ eédüúqT kÕú|æ+#·T≥, ø±\Te ìs¡«Vü≤D, ˙{Ï ø±\Te\T |üP&çø£ r‘· eT]j·TT
Á&Ó’q¢˝À ãTs¡<ä ‘=*–+|ü⁄ yÓTT<ä˝…’q |üqT\T #˚|ü≥Tº≥.
• kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ ˙{Ï eqs¡T\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D |üqT\T - kÕ>∑T ˙{Ï #Ós¡Te⁄\T, Ç‘·s¡ ˙{Ï eqs¡T\˝À |üP&çø£ r‘·‘√ düVü‰.
• ôw&É÷´\T 1, ù|sêÁ>±|òt 5 ˝À ‘Ó\T|üã&çq $<Ûä+>± Á>±MTD ≈£î≥T+u≤\≈£î |òü\kÕj·T+ \_Û+#˚˝≤ rs¡ ÁbÕ+‘ê\T,
#Ós¡Te⁄ >∑≥T¢, ø±\Te >∑≥T¢, s√&É¢ e÷]®Hé\˝À, b˛s¡+uÀ≈£î, n≥M uÛÑ÷eTT˝À¢ #Ó≥T¢ ô|+|üø£+, kÕe÷õø£ n&Ée⁄\T
ô|+|üø£+ eT]j·TT ñ<ë´qeHê\ n_Ûe~∆Û #˚|ü≥Tº≥.
kÕeT÷Væ≤ø£ uÛÑ÷eTT\˝À uÛÑ÷ n_Ûe~∆ |üqT\T.
2. πø≥–Ø-_ : nqTdü÷∫‘· esêZ\ e´øÏÔ>∑‘· ÄdüTÔ\T ô|+bı+~+#·T≥.
(ôw&É÷´\T 1˝Àì ù|sêÁ>±|òt 5 Á|üø±s¡+ #Ó|üŒã&çq ≈£î≥T+u≤\≈£î e÷Á‘·y˚T)
• uÛÑ÷$T n_Ûe~∆ |ü<∏äø£eTT ÁøÏ+<ä uÛÑ÷$T ñ‘êŒ<äø£ X¯øÏÔì ô|+bı+~+#˚ |üqT\T #˚|ü≥Tº≥ nq>± ˙{ÏbÕs¡T<ä\
kÂø£s¡éTT ø£*Œ+#·T≥ ñ<ë: eékÕj·T |ü+|ü⁄\T, |ü+≥ ≈£î+≥\T eT]j·TT Ç‘·s¡ ˙{Ï dü+s¡ø£åD ø£≥º&Ü\T.
• ñ<ë´qeq |ü+≥\T, |ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T\ ô|+|üø+£ , yÓTTø£ÿ\ ô|+|üø+£ eT]j·TT n≥M eékÕj·T+ <ë«sê JeH√bÕ<ÛTä \
qT ô|+bı+~+#˚ |üqT\T #˚|ü≥Tº≥.
• nqTdü÷∫‘· esêZ\≈£î #Ó+~q eékÕj·TeTTq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&Éì ã+»s¡T uÛÑ÷eTT\qT eékÕj·T jÓ÷>∑éTT>±
e÷s¡TÃ≥.
• πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\T ˝Ò<ë Ç+~sê Äyêdt jÓ÷»q (Á|üdüTÔ‘·+ Á|ü<Ûëq eT+Á‹ Äyêdt jÓ÷»q) ÁøÏ+<ä
eT+ps¡T #˚dæq Ç+&É¢ ìsêàDeTT\≈£î HÓ’|ü⁄D´+ nedüs¡+ ˝Òì |üqT\≈£î \_∆<ës¡T\ y˚‘·qeTT\T #Ó*¢+#·T≥.
• |üX¯ó>∑D≤_Ûe~∆øÏ nedüs¡yÓTÆq kÂø£sê´\ ø£\Œq nq>± ø√fi¯ófl, y˚Tø£\T, |ü+<äT\T, |üX¯óe⁄\ ôw&É¢ ìsêàD+, eT]
j·TT <ëD≤/˙{Ï ‘=f…º\ @sêŒ≥T.
• #˚|ü\ ô|+|üø£eTT˝À uÛ≤>∑+>± #˚|ü\T m+&Éu…≥Tº düú˝≤\ n_Ûe~∆Û, ì\« kÂø£s¡éTT\ n_Ûe~∆ eT]j·TT Á|üuÛÑT‘·«
uÛÑ÷eTT\˝À ˙{Ï <=s¡e⁄\T @sêŒ≥T <ë«sê #˚|ü\ ô|+|üø±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·T≥.
3. πø≥–Ø - dæ : dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\≈£î ø±e\dæq kÕ<Ûës¡D edü‘·T\T
• eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ ô|+|ü⁄<ä\≈£î nedüs¡eT>∑T ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\ ‘·j·÷ØøÏ ‘·>∑T ìsêàD |üqT\T #˚|ü≥Tº≥
eT]j·TT |ü+≥\T ì\« #˚düTø=qT≥≈£î ‘·–q ìsêàDeTT\T #˚|ü≥Tº≥.
• dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\≈£î JeH√bÕ~Û |üqT\T #˚|ü≥Tº≥≈£î kÕeT÷Væ≤ø£ |üìôw&É¢ ìsêàD+.
4 . πø≥–Ø - &ç : Á>±MTD edü‘·T\ ø£\Œq
• Á>±MTD bÕ]X¯ó<ä∆´+˝À uÛ≤>∑+>± Á|ü‹ Ç+{ÏøÏ eTs¡T>∑T<=&ç¶ ìsêàD+, bÕsƒ¡XÊ\\T, n+>∑Hé yê&û πø+Á<ë\˝À
eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ ì]à+#·≥+ <ë«sê ãVæ≤s¡+>∑ eT\ $düs¡®q s¡Væ≤‘· Á>±e÷\ \ø£å´kÕ<Ûäq eT]j·TT ìã+<Ûäq\
Á|üø±s¡+ |òüTq, Á<äe e´sêú\ ìs¡«Vü≤D - á |üqT\˙ï e´øÏÔ>∑‘·+>± >±˙ ˝Ò<ë $$<Ûä |ü<∏äø±\ düeTq«j·T+‘√
ø±˙ #˚|ü≥ºe#·TÃqT.
• nìï yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ s√&ÉT¢,n+‘·s¡Z‘· s√&ÉT¢ ìsêàDeTT, Á|ü<Ûëq s√&É¢qT ø£\T|ü⁄‘·÷ *+≈£î s√&ÉT¢,
ø£\«s¡Tº\ ìsêàD+ #˚|ü≥Tº≥.
• Ä≥düú˝≤\ @sêŒ≥T.
• $|ü‘·ÿs¡ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿqT≥˝À uÛ≤>∑+>± s√&É¢qT ì]à+#·T≥, es¡<ä\qT ‘·≥Tºø=q>∑\ ìsêàDeTT\T nq>±
˙s¡T ì\« e⁄qï Á|ü<˚X¯eTT\˝À eTTs¡T>∑T ø±\« ìsêàDeTT #˚|ü≥Tº≥, es¡<ä ˙s¡T yÓfi¯ófl ø±\«\˝À eTTs¡T>∑T rdæ
˝À‘·T #˚j·TT≥ yÓTT<ä\>∑Tq$.

• eT+&É˝≤\T/ Á>±eT |ü+#êj·Tr\˝À ø±sê´\j·T uÛÑeHê\T, n+>∑Hé yê&û uÛÑeHê\T ‘·TbòÕqT ôw\ºs¡T¢, dü+‘· e÷¬sÿ≥T¢,
düàXÊqeTT\ ìsêàD+/ ìs¡«Vü≤D, dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\≈£î ô|ò&ÉπswüHé uÛÑeHê\ ìsêàD+.
• ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<Ûä‘·˝À uÛ≤>∑eTT>± <Ûëq´ ì\« πø+Á<ë\ ìsêàD+ (C≤rj·T ÄVü‰s¡ ãÁ<Ûä‘· #·≥º+,2013 Á|üø±s¡+)
• ìsêàD kÕe÷Á–ì ‘·j·÷s¡T #˚dæ á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä #˚|ü≥Tº ìsêàD |üqT\˝À ñ|üjÓ÷–+#·T≥.
• á #·≥º+ ÁøÏ+<ä s¡÷|üø£\Œq #˚j·Tã&çq ÄdüTÔ\ ìs¡«Vü≤D.
• sêÁcÕº\qT dü+Á|ü~+∫q ‘·sê«‘· πø+Á<ä+ Á|üø£{Ï+∫q Ç‘·s¡ |üqT\T #˚|ü≥Tº≥.
m˙ºÄsY »\dæ]
• á |ü<Ûäø±ìï 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À 2016 dü+ˆˆs¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• ¬s’‘·T\ Jeq Á|üe÷D≤\T ô|+#·&É+, eékÕj·T s¡+>∑+˝À eT+∫ ~>∑Tã&çì ô|+#·&É+ á |ü<Ûäø£+ \ø£å´+.
• ã&ÉT>∑T ¬s’‘·T\≈£î uÛÑs√kÕ
• uÀs¡T u≤e⁄\ Á‘·e«ø£+ <ë«sê ˙{Ï bÕs¡T<ä\ dæúØø£s¡D
• ¬s+&Ée <äX¯˝À Áø=‘·Ô>± neT\T #˚düTÔqï á |ü<Ûäø±ìï @&ÉT õ˝≤¢˝À¢ neT\T #˚düTÔHêïs¡T ` lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s¡+,
$XÊK |ü≥ºD+, ∫‘·÷Ôs¡T, ø£s¡÷ï\T nq+‘·|ü⁄s¡+, ø£&É|ü.
• 5 mø£sê\˝À|ü⁄ >∑\ düqï, ∫qï ø±s¡T md”‡, md”º ¬s’‘·T\T ns¡TΩ\T.
• 70% ø£Hêï ‘·≈£îÿe>± uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T $ìjÓ÷–+∫q yê]øÏ eT+ps¡T.
• kÕ>∑T˙{Ï edü‹ ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ 1.19 \ø£å\T, ˙{Ï edü‹˝Òì ÁbÕ+‘ê˝À¢ 1.27 \ø£å\ uÀs¡T¢ y˚j·T&ÜìøÏ
πø{≤sTTkÕÔs¡T.
• uÀs¡T ‘·e«ø±ìøÏ n&ÉT>∑T≈£î nj˚T´ Ks¡TÃ s¡÷. 80/`\T
• ˙{Ï eqs¡T\T ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ Á&ç*¢+>¥ e´j·T+ 200 n&ÉT>∑T\≈£î s¡÷. 24 y˚\T, ˙{Ï eqs¡T\T ˝Òì ÁbÕ+‘ê˝À¢
Á&ç*¢+>¥ e´j·T+ 300 n&ÉT>∑T\≈£î s¡÷. 32 y˚\T ñbÕ~Û Vü‰MT qT+∫ #Ó*¢kÕÔs¡T.
• $<äT´‘Y dü<äTbÕj·T+ ø√dü+ Á{≤q ‡ø√ s¡÷. 50 y˚\T #Ó*¢düTÔ+~.
C≤rj·T Á>±MTD ˙{Ï düs¡|òüsê |ü<Ûäø£+
Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê ø√dü+ neT\e⁄‘·Tqï @¬ø’ø£ Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø£+ Á>±MTD Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê
|ü<∏äø£+. á |ü<∏äø£+˝À Á|ü‹ Á>±e÷ìøÏ dü]|ü&Ü |ü]e÷D+˝À ˙s¡T n+~+#·&É+ (Á|üdüTÔ‘·+ á |ü]e÷D+ ‘·\ ˇøÏÿ+{ÏøÏ
s√E≈£î 55 ©≥s¡T¢>± ìs¡ísTT+#ês¡T).
• düs¡|òüsê #˚ùd ˙s¡T Á‘ê>∑T≥≈£î nqTyÓ’q<Ó’ ñ+&Ü* (ø£\Twæ‘·+ ø±ì ˙s¡T)
• Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê |ü<∏äø±\ s√EyêØ |üqT\T eT]j·TT ìs¡«Vü≤D
• Á‘ê>∑T˙{Ï eqs¡T\ uÛÑÁ<ä‘· ˝Ò<ë dæúØø£s¡D
• Á‘ê>∑T˙{Ï HêD´‘· eT÷˝≤´+ø£q+
• ◊Çdæ (düe÷#ês¡+, $<ä´ eT]j·TT Á|ü#ês¡+ ø±s¡´Áø£e÷\T)
ô|’q ù|s=ÿìq n+XÊ\yêØ ø±e\dæq Ä]úø£ düVü≤ø±sêìï n+~dü÷Ô, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\≈£î HêDýÓTÆq Á‘ê>∑T˙{Ïì
Á>±eT kÕúsTT˝Àì eqs¡T\ Ä<Ûës¡+>± @ ‘·s¡Vü‰ ˙{Ï düs¡|òüsê eédüú nqT≈£L\yÓ÷ n{Ïº eédüú @sêŒ≥T≈£î Á>±eT |ü+#êsTTr
kÕúsTT qT+&ç Á|ü‹bÕ<äq\T |ü+|æ+#·e\dæ ñ+≥T+~. n{Ïº Á|ü‹bÕ<äq\qT |ü]o*+∫ ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´+>± ñqï≥¢sTT‘˚ Ä
Á|ü‹bÕ<äq\qT Á|üuÛÑT‘·«+ ÄyÓ÷~düTÔ+~. kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT\ |üs¡ý˚ø£åD˝À (Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\T) |ü<∏äø±ìï @sêŒ≥T #˚j·T&É+.
‘·<äT|ü] |ü<∏äø£ ìsê«Vü≤D≤ u≤<Ûä´‘·\T yÓTT‘·Ô+ |ü+#êsTTr sêCŸ dü+düú\≈£î ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ #˚j·T&É+ »]–+~.

• @ Á>±e÷\≈£î nsTT‘˚ s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê n+<äTu≤≥T˝À ˝Ò<√ n{Ïº Á>±e÷\≈£î yÓTT<ä{Ï>± ÁbÕ<Ûëq´‘·
ìe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
• @ Á>±e÷\˝À nsTT‘˚ Á‘ê>∑T˙s¡T ø£\Twæ‘·eTe⁄‘·Tqï<äì ìsêús¡D nsTTq<√ n{Ïº Á>±e÷\≈£î á C≤rj·T Á>±MTD
Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä yÓTT<ä≥>± ÁbÕ<Ûëq´‘·ìkÕÔs¡T.
mHé.{Ï.ÄsY. düT»\ Ádüe+‹
• ø£\Twæ‘· ˙s¡T Á‘ê>∑&É+ e\q dü+Áø£$T+#˚ yê´<ÛäT\qT n]ø£fÒº+<äT≈£î Á|ü‹ ≈£î≥T+ãeTTq≈£î 20 ©≥s¡¢ düTs¡øÏå‘·
Á‘ê>∑T˙{Ïì πøe\+ s¡T.2/-\πø n+~+#·T |ü<∏äø£y˚T mHé.{Ï.ÄsY.düT»\ |ü<∏äø£eTT.
• ªª˝≤uÛ≤ù|ø£å‘√ ø±≈£î+&Ü ùdyê<Ûäèø£Œ<∏ä+‘√µµ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ‘˚~ 02.10.2014 qT+&ç <äX¯\ yêØ>± sêÁwüº+˝Àì
nìï Vü‰_fÒwüHé\˝À á |ü<∏äø£eTT neT\T #˚j·TT≥≈£î ìs¡ísTT+∫+~.
• yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À nq>± 2014-15 dü+ˆêTTq≈£î Á|ü‹ eT+&É\eTT˝À ø£˙dü+ 1 Vü‰_fÒwüHé eT]j·TT õ˝≤¢˝À ø£˙dü+
300 Vü‰_fÒwüHé\˝À á |ü<∏äø£eTT neT\T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
• ˙{Ï HêD´‘· dü]>± ˝Òì Vü‰_fÒwüq¢qT yÓTT<ä{Ï>± m+|æø£ #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
• ˙{Ï X¯ó~› bÕ¢+≥¢ ìs¡«Vü≤D≈£î Á|üuÛÑT‘·« uÛÑeqeTT\T, $<äT´#·Ã¤øÏÔ eT]j·TT ˙{Ï düs¡|òüsê n+<äTu≤≥T˝À ñqï Vü‰_
fÒwüHé\qT yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À m+|æø£ #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
dü«#·Ã¤ uÛ≤s¡‘Y $TwüHé (Á>±MTDY)
• nø√ºãsY 2, 2014 dü+ˆˆs¡eTT qT+&ç ìs¡à˝Ÿ uÛ≤s¡‘Y n_Ûj÷· Hé |ü<øä∏ ±ìï ªªdü«#·Ã¤ uÛ≤s¡‘Y $TwüHµé µ >± |ü⁄qs¡«éd”øú ]£ +#·≥+
»]–+~. á |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä e´øÏÔ>∑‘· eTs¡T>∑T <=&É¢ ìsêàD e´j·T+ s¡÷.10,000/- qT+&ç s¡÷.12,000/- \≈£î
ô|+|ü⁄<ä\ #˚j·Tã&çq~. dü<äs¡T e´j·÷ìï 75:25 ìwüŒ‹Ô˝À πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T uÛÑ]kÕÔsTT.
• e´øÏÔ>∑‘· eTs¡T>∑T<=&É¢≈£î myéT.õ.mHé.ÄsY.õ.m. qT+&ç #Ó*¢+#·ã&ÉT#·Tqï #Ó*¢+|ü⁄\qT Ä|æy˚dæ yÓTT‘·Ô+ πø+Á<ä
Á|üuÛÑT‘·« yê{≤ dü«#·Ã¤ uÛ≤s¡‘Y $TwüHé (Á>±MTD) ì<ÛäT\ qT+&ç #Ó*¢+#·ã&ÉT‘·T+~.
• ìs¡à˝Ÿ uÛ≤s¡‘Y n_Ûj·÷Hé ˝À ‘Ó\T|üã&çq $<Ûä+>±H˚ |òüTq, Á<äe e´s¡ú |ü<ësêú\ ìs¡«Vü≤D (75:25 - πø+Á<ä sêÁwüº
Á|üuÛÑT‘ê«\T) eT]j·TT ø£eT÷´ì{° XÊì≥Ø ø±+ô|¢≈£î‡\ (60:30:10-πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T, ø£eT÷´ì{Ï)
ìsêàD≤ìøÏ ø±e\dæq ì<ÛäT\T dü«#·Ã¤ uÛ≤s¡‘Y $TwüHé ÁøÏ+<ä πø{≤sTT+#·ã&çq$.
• á ø±s¡´Áø£eT+ neT\T˝À Á|ües¡Ôq˝À e÷s¡TŒ, eTs¡T>∑T<=&É¢ ìsêàD+, yê&ÉTø£ $wüj·TyÓTÆ düe÷»+˝À Á{Ï>∑Z]+>¥
eT]j·TT Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq kÕ+πø‹ø£‘·, MT&çj·÷ düVü‰j·T+‘√ |ü]X¯óÁuÛÑyÓTÆq bÕ]X¯ó<ä∆´+ eT]j·TT e´øÏÔ>∑‘· |ü]
X¯óÁuÛÑ‘·ô|’ dü+<˚XÊìï yê´|æ+|ü#˚j·T≥+ nH˚ $wüj·÷\ô|’ Á|ü‘˚´ø£ <äèwæº kÕ]+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~á |ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ
eTTK´ ñ<˚›X¯´+ bÕ]X¯ó<ë∆´ìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·≥+ <ë«sê Á>±MTD Á|ü»\≈£î HêDýÓTÆq J$‘êìï n+~+#·&É+, n+<äT¬ø’
nìï Á>±eT |ü+#êj·Tr\˝À 2017dü+ˆˆ ø£˝≤¢ ãVæ≤s¡+>∑ eT\$düs¡®qqT ìs¡÷à*+#ê*.
• |òüTq e´s¡ú+ eT]j·TT Á<äe e´sêú\ j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\qT neT\T |üs¡∫ 2019dü+ˆˆq≈£î (eTVü‰‘·à>±+BÛ 150e
»j·T+‹) dü«#·Ã¤ uÛ≤s¡‘YqT kÕ~Û+#ê*
dü«#·Ã¤ uÛ≤s¡‘Y $TwüHé˝À Á|üD≤[ø£\ ø=s¡≈£î Ä]úø£ düVü≤ø±s¡+/Áb˛‘ê‡Vü≤+ n+~+#˚ eTTKýÓTÆq uÛ≤>±\T
• e´øÏÔ>∑‘· eTs¡T>∑T<=&É¢ ìsêàD+, yê&Éø£+.
• kÕeT÷Væ≤ø£ eTs¡T>∑T<=&É¢ ìsêàD+, yê&Éø£+.
• dü+kÕú>∑‘· eTs¡T>∑T<=&É¢ ìsêàD+, yê&Éø£+ (bÕsƒ¡XÊ\ eT]j·TT n+>∑Héyê&û)

• ãVæ≤wüßº |ü]X¯óÁuÛÑ‘· j·÷»e÷q´+‘√ ø£\T|ü⁄ø=ì |òüTq eT]j·TT Á<äe e´sêú\ j·÷»e÷q´+
• Á>±MTD bÕ]X¯ó<ä´∆ edüTÔ $Áø£jT· øπ +Á<ë\T (ÄsY.mdt.myéT.) eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô øπ +Á<ë\ (|æ.dæ.) @sêŒ≥T¢ eTTKýÓTqÆ $.
M{Ï‘√ bÕ≥T $$<Ûä düe÷#ês¡ eédü∆\ <ë«sê ‘Ó*j·TCÒj·T&É+ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~.
dü+dü<é Ä<äsYÙ Á>±eT jÓ÷»q (mdtmõyÓ’)
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕúìø£ dü+düú\ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\qT >∑eTì+∫q MT<ä≥ Á>±eT dü«sê»éT+fÒ Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√
≈£L&çq düT|ü]bÕ\q nqï eTVü‰‘êà >±+BÛ e÷≥\qT, ÄX¯j·÷\qT ì»+ #˚j·T≥y˚T á |ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£å´+.
ÁbÕeTTK´‘·\T:
nekÕú|üHê kÂø£sê´\ ø£\ŒH˚ ø±≈£î+&Ü Á>±e÷\˝ÀqT, Á>±MTDT\˝ÀqT ø=ìï dæús¡yÓTÆq $\Te\qT Áù|πs|æ+#·≥+
<ë«sê Äj·÷ Á>±e÷\qT $T>∑‘ê Á>±e÷\ yê]øÏ, Á>±MTDT\≈£î Ä<äs¡Ù+>± e÷s¡TŒ#Ó+<˚˝≤ ø£èwæ #˚j·T≥+ mdtmõyÓ’ eTTK´
ñ<˚∆X¯´+.
@ n_Ûeè~∆¬ø’Hê Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eTý˚T ∫e]yÓT≥Tº...
• Á>±MTD J$‘ê\˝À, Á|ü‘˚´ø£+>± |ü]bÕ\Hê dü+ã+~Û‘· $wüj·÷\˝À ìs¡íj·÷\qT rdüT≈£îH˚ ~X¯>± düe÷»+˝Àì
nìï esêZ\ yê]ì ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷ eTT+<äT≈£î kÕπ>+<äT≈£î Á|üC≤ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï eT]+‘·>± ô|+bı+~+#·&É+.
n+‘√´<äj·T esêZ\ n_Ûeè<˚∆ |üs¡e÷e~Û>±...
Á>±e÷\˝Àì n‹ ìs¡Tù|<ä eT]j·TT n‹ ã\V”≤q e´≈£îÔ\qT n_Ûeè~∆ ~X¯>± q&ç|æ+#·&ÉeTT eT]j·TT n_Ûeè~∆
kÕ~Û+#·&É+.
• C…+&ÉsY düe÷q‘ê«ìï dæús¡ |üs¡#·&É+‘√ bÕ≥T eTVæ≤fi¯\ |ü≥¢ >ös¡yêìï ô|+bı+~+#·&É+.
• kÕe÷õø£ Hê´j·T kÕ<Ûäq≈£î Vü‰MT
• ùdyê‘·‘·Œs¡‘·qT, kÕe÷õø£ ùdyêuÛ≤eeTTqT eT]j·TT ÁX¯eT |ü≥¢ >ös¡eeTTqT ô|+bı+~+#·&É+.
• X¯óÁuÛÑ‘· nH˚ dü+düèÿ‹ì ô|+bı+~+#·T≥
• Á|üø£è‹‘√ düVü≤Jeq+... n_Ûeè~∆ eT]j·TT |üsêés¡D |ü]s¡ø£åD˝À düeT‘·T\´‘· ìX¯Ãj·T kÕ<Ûäq
• kÕúìø£ dü+düèÿr kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT ø±bÕ&É&É+ eT]j·TT ô|+bı+~+#·T≥.
• |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+, dü«j·T+ düVü‰j·T+, kÕ«e\+ãqqT n\es¡Ã≥+.
• Á>±MTD düe÷»+˝À XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\qT ø±bÕ&É&É+.
• Á|ü»\˝À dü‘·´ Á|ües¡ÔqqT, |ü]bÕ\q˝À bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT, »yêãT <ëØ‘·Hêìï rdüT≈£îsêe≥+.
• kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\qqT ô|+∫ b˛wæ+#·&É+.
• uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT |üs¡#·ã&çq ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T, $<ÛäT\˝À n+‘·Ø¢q+>± #˚s¡Ãã&çq $\Te\≈£î ø£≥Tºã&ç
e⁄+&É≥+.
ñ<˚›XÊ´\T:
• m+|æø£ #˚j·Tã&çq Á>±eT |ü+#êj·Tr\ dü+|üPs¡í n_Ûeè~∆øÏ nedüs¡yÓTÆq $~Û$<ÛëHê\qT Á{Ï>∑ZsY #˚j·T&É+.
• yÓTs¡T¬>’q ø£˙dü kÂø£sê´\T, ôV≤#·TÃ kÕúsTT ñ‘êŒ<äø£‘·, n~Ûø£ e÷qyê_Ûeè~∆, eT+∫ JeH√bÕ~Û neø±XÊ\T,
$eø£å‘·\˝À ‘·>∑TZ<ä\, Vü≤≈£îÿ\qT, ns¡Ω‘·\qT ‘Ó\TdüTø√e≥+, $kÕÔs¡yÓTÆq kÕe÷õø£ düMTø£s¡D, düeTè~∆jÓÆTq
kÕe÷õø£ ô|≥Tºã&ç nH˚ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D≤\qT, Jeq HêD´‘·qT <ääè&ÛÉ+>± yÓTs¡T>∑T
|üs¡TÃ≥.

• #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ |ü+#êj·Tr\T H˚s¡TÃø=ì, Ä#·]+#˚ $<Ûä+>± kÕúìø±_Ûeè~∆ eT]j·TT Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆ kÕúìø£ dü«|ü]
bÕ\q yÓ÷&É˝Ÿ‡qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+.
• Ç‘·s¡ Á>±eT|ü+#êj·Tr\≈£î •ø£åD ì#·TÃ≥≈£î, m+|æø£ ø±ã&çq Ä<äs¡Ù Á>±e÷\qT kÕúìø±_Ûeè~∆ bÕsƒ¡XÊ\\T>±
ô|+∫ b˛wæ+#·&É+.
kÕàsYº $˝ÒCŸ ` Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ

• Á|üuÛ≤e+‘·yÓTÆq, dü$Tà[‘·, düTdæ∆s¡ n_Ûeè~∆ \ø£å´+.
• 2029 Hê{ÏøÏ <˚X¯+˝ÀH˚ ñ‘·ÔeT sêh+>± ñ+&Ü\ì \ø£å´+.
• 2022 Hê{ÏøÏ <˚X¯+˝À 3 ñ‘·ÔeT sêÁcÕº\˝À ˇø£{Ï>± ì\ã&É≥+.
• sêh+˝Àì12918 Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î eT]j·TT 3465 yês¡T¶\≈£î uÛ≤>∑kÕ«eT´+.
kÕàsºY dæ{°
• á |ü<Ûäø±ìï 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À 2015 dü+ˆˆs¡+˝À @Á|æ˝Ÿ 29q ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• n‘ê´<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ Á|ü»\≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe&É+, 100 kÕàsYº dæ{°\qT ì]à+#·&É+.
• kÕàsYº dæ{°\ ìsêàD+˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\e&ÜìøÏ nyÓT]ø±, ôdŒsTTHé, dæ+>∑|üPsY ‘·~‘·s¡ <˚XÊ\T eTT+<äTø=#êÃsTT.
• yÓTT≥º yÓTT<ä{Ï kÕàsYº dæ{° |ü⁄<äT#˚Ã] ` |ü<Ûäø±ìï Á|üø£{Ï+∫q ˇø£ÿ HÓ\˝ÀH˚ kÕàsYº dæ{°>± Hê$TH˚{Ÿ nsTT+~.
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À kÕàsYº q>∑sê\T>± $XÊK|ü≥ºD+, ø±øÏHê&É, ‹s¡T|ü‹ q>∑sê\T m+|æø±ã&Ü¶sTT.
Vü≤è<äjYT (C≤rj·T yês¡dü‘·« |ü≥ºD n_Ûeè~∆ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D |ü<Ûäø£+)
(HRIDAY - Heritage City Development and Augmentation yojana)
• á |ü<Ûäø±ìï 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À 2015 dü+ˆˆs¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~.

• <˚X¯+˝À |üsê´≥ø£ s¡+>∑+ n_Ûeè~∆˝À uÛ≤>∑+>± $$<Ûä |ü≥ºD≤\˝À yês¡dü‘·« ø£≥º&Ü\ |ü]s¡ø£åD.
• á |ü<Ûäø£+ øÏ+<ä ‘=*<äX¯˝À <˚X¯ yê´|üÔ+>± 12 q>∑sê\qT m+|æø£ #˚XÊs¡T. yês¡D≤dæ, neTè‘YdüsY, es¡+>∑˝Ÿ,
nJàsY, >∑j·T, eT<ÛäTs¡, ø±+N|ü⁄s¡+, y˚fi≤+–DÏ, neTsêe‹, u≤<ë$T, <ë«sêø£ eT]j·TT |üP].
neTè‘Y
(Amrut - Atal Mission for Rejuvenation and urban Transformation)
• á |ü<Ûäø£+ 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À 2015`16 dü+ˆˆs¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~.
• n≥º&ÉT>∑T, ã\V”≤q esêZ\ yê]øÏ Jeq Á|üe÷D≤\T yÓTs¡T>∑T|ü&˚˝≤ kÂø£sê´\T ø£*Œ+#·&É+.
• ø=+&É ÁbÕ+‘ê˝À¢, rs¡ ÁbÕ+‘· |ü≥ºD≤˝À¢ ˙{Ï düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·&É+.
Äs√>∑´ |ü<Ûäø±\T
C≤rj·T Äs√>∑´ $TwüHé (j·THé.ÄsY.ôV≤#Y.j·TyéT)
ñ<˚›X¯éTT
• ù|<ä >∑]“¤D° Ád”Ô\≈£î bÂwæºø±Vü‰s¡+
• Á|üdüe düeTj·T+˝À e÷‘ê, •X¯ó eTs¡D≤\ ‘·–Z+|ü⁄

Á|üjÓ÷»Hê\T
• e÷‘ê, •X¯óe⁄\ Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD
• yê´~Û ìs√<Ûäø£ {°ø±\T y˚j·T&É+
• Á|üuÛÑT‘·« Vü‰dæŒ≥˝Ÿ˝À Á|üdüyêìøÏ Ä]úø£ düVü‰j·T+ n+<ä#˚j·TT≥
• bÕ]X¯ó<ä∆´ ìs¡«Vü≤D≈£î Á>±eT|ü+#êj·T‹øÏ s¡÷.10000/-\T Á>±+≥T $&ÉT<ä\
neT\T #˚j·TT j·T+Á‘ê+>∑+
• ÁbÕ<∏ä$Tø£, ø£eT÷´ì{Ï Äs√>∑´ πø+Á<äeTT
$TwüHé Ç+Á<Ûä<ÛäqTwt &çôd+ãsY 25, 2014.
• ¬s+&ÉT dü+ˆˆ\˝À|ü⁄ |æ\¢\≈£î eT]j·TT >∑]“¤D° Ád”Ô\≈£î yê´~Û ìs√<Ûäø£ {°ø±\T.
• 7 s¡ø±˝…’q yê´<ÛäT\ô|’ j·TT<ä∆+ n$. yÓT<ä&ÉT yê|ü⁄, ø√]+‘· <ä>∑TZ, b˛*jÓ÷, >=+‘·Tyê|ü⁄, >∑e<ä\T ø±yÓTs¡T¢ (_) ø£åj·T,
• yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À 201 õ˝≤¢˝À¢ á $TwüHéqT neT\T#˚kÕÔs¡T. n+<äT˝À 82 õ˝≤¢\T ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, sê»kÕúHé
eT]j·TT eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ sêÁcÕº˝˝ÀH˚ ñHêïsTT.
mHé.{Ï.ÄsY yÓ’<ä´ ùde\T
• 2016 dü+e‘·‡s¡+ »qe] 1e ‘˚Bq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì |ü•ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢, @\÷s¡T˝À á |ü<Ûäø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• ù|<ä Á|ü»\≈£î nìï s¡ø±\ yÓ’<ä´ ùde\qT n+~+#·&Éy˚T á |ü<Ûäø£+ \ø£å´+.
• >∑‘·+˝À neT\T #˚j·Tã&çq ªsêJyé Äs√>∑´ lµ øÏ q÷‘·q s¡÷|üy˚T á |ü<Ûäø£+
• á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä
@]j·÷ eT]j·TT õ˝≤¢ ÄdüT|üÁ‘·T\˝À 60 s¡ø±\ f…düTº\T
ø£eT÷´ì{° ôV≤˝ŸÔ ôd+≥s¡¢˝À 40 s¡ø±\ f…düTº\T
Áô|’eTØ ôV≤˝ŸÔ ôd+≥s¡¢˝À 19 s¡ø±\ f…düTº\T ñ∫‘·+>± #˚kÕÔs¡T.
• >∑‘·+˝À sêJyé Äs√>∑´l |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä 938 s¡ø±\ yê´<ÛäT\≈£î ∫øÏ‘·‡ #˚j·T>± Á|üdüTÔ‘·+ á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä 1040
yê´<ÛäT\≈£î ∫øÏ‘·‡ n+~düTÔHêïs¡T.
• ∫øÏ‘·‡ ì$T‘·Ô+ s¡÷. 2.50 \ø£å\ es¡≈£î á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä n+~kÕÔs¡T.
#·+Á<äqï dü+#ês¡ ∫øÏ‘·‡ :

• á |ü<Ûäø±ìï 2016 dü+ˆˆs¡+˝À @Á|æ˝Ÿ 20e ‘˚Bq $»j·Tyê&É˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• e÷s¡TeT÷\ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\≈£î yÓTs¡T¬>’q yÓ’<ä´ ùde\T n+~+#·&É+ á |ü<Ûäø£+ \ø£å´+.
• sêh+˝Àì düTe÷s¡T 13000 Á>±e÷\˝À yÓ’<ä´ dü+#ês¡ yêVü≤Hê\T ùde\qT n+~kÕÔsTT.
• 275 yÓ’<ä´ dü+#ês¡ yêVü≤Hê\qT |æsêeT˝Ÿ bòÂ+&˚wüHé uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ HÓ\ø=˝≤Œs¡T.
‘·©¢ _&É¶\ mø˘‡Áô|dt (102 ùde\T)

• á |ü<Ûäø±ìï 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À 2016 dü+ˆˆs¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• e÷‘ê, •X¯ó eTs¡D≤\qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq |ü<Ûäø£+ Ç~.

• Çìº‡≥÷´wüq˝Ÿ &Ó*eØ\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+.
• sêh yê´|üÔ+>± 278 ‘·©¢ _&É¶ mø˘‡Áô|dt yêVü≤Hê\qT @sêŒ≥T #˚kÕs¡T.
• 102≈£î bò˛Hé #˚j·T&É+ <ë«sê >∑]“¤D° ˝Ò<ë u≤*+‘·\T á kÂø£sê´ìï ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
»q˙ düTs¡ø£å jÓ÷»q ø±s¡´Áø£eTeTT
ns¡TΩ\T / ns¡Ω‘·\T:
• ø±qTŒ nsTTq eTVæ≤fi¯\≈£î
#˚≈£Lπs Á|üjÓ÷»Hê\T:
• »qì düTs¡ø£å jÓ÷»q |ü<∏äø£eTT˝À Á|ü‹ ‘·*¢, •X¯óe⁄ πøåeT+>± ñ+&ÉT≥ ø=s¡≈£î ÄdüT|üÁ‹˝À Á|üdüyêqT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·T≥≈£î Á>±MTD, |ü≥ºD ÁbÕ+‘· ‘·\T¢\≈£î Á|üuÛÑT‘·« ÄdüT|üÁ‘·T\ Á|üdüyê\≈£î s¡÷ˆˆ 1000/` s¡÷ˆˆ 600/`
#=|ü⁄Œq eT]j·TT Ç+{Ï e<ä› Á|üdüyê\≈£î 500/` #=|ü⁄Œq Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
»qì •X¯ó düTs¡ø£å ø±s¡´Áø£eTeTT
• >∑s¡“¤D° Ád”Ô\T
• ø±´wt ˝…dt u≤*eØ nø√ºãsY 2011 qT+&ç á ø±s¡´Áø£eTeTT yÓTT<ä˝…’+~. Á|üdü$+∫q Á|ü‹ ‘·*¢øÏ eT]j·TT ÄyÓT≈£î
‘√&ÉT>± e∫Ãq ˇø£]øÏ uÛÀ»q+, s¡yêD≤, ¬s|òüs¡˝Ÿ≈£î s¡yêD≤, eT+<äT\T nìï Á|üuÛÑT‘·«+ ø£*Œ+∫ m≥Te+{Ï Ks¡TÃ
˝Ò≈£î+&Ü &Ó*eØ nj˚T´≥≥T¢ #·÷&É&É+ á ø±s¡´Áø£eTeTT jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚∆X¯éTT.
e÷s¡TŒ ø±s¡´Áø£eTeTT
• Á>±MTD Á|ü»\T eTTK´+>± ‘·\T¢\T •X¯óe⁄\T øöe÷s¡ <äX¯˝Àì |æ\¢\T
• e÷‘ê •X¯ó eTs¡D≤\T ‘·–+Z #·&+É eT]j·TT b˛wüø£ $\Te\qT ô|+#·&+É (e÷˝Ÿ q÷Á{ÏwHü )é eT]j·TT ÄdüT|üÁ‘·T\˝À
ø±qTŒ\T »]π>≥≥Tº #·÷&É&É+, Ç{Ïº ø±s¡´Áø£eTeTT õ˝≤¢ kÕúsTT $$<Ûä XÊK\ n~Ûø±s¡T\ düeTq«j·TeTT‘√ 1169
Á>±e÷\˝À e÷s¡TŒ ø±s¡´Áø£eTeTTqT Á>±eT kÕúsTT˝À Á|ü‹ HÓ\ düe÷y˚X¯eTT @sêŒ≥T #˚dæ \ø£å´+ #˚s¡T≥≈£î #·s¡Ã\T
rdüTø√ã&ÉT#·Tqï$.
{°ø±\ qyÓ÷<äT
• 5 dü+ˆˆ˝À|ü⁄ |æ\¢\T
• õ˝≤¢˝À 5 dü+ˆˆ˝À|ü⁄ |æ\¢\≈£î 8 s¡ø±\ ÁbÕD≤+‘·ø£ yê´<ÛäT\ qT+&ç ø±bÕ&É{≤ìøÏ eT]j·TT >∑]“¤D° Ád”Ô\≈£î
<Ûqä Tsê«‘·eTT qT+&ç ø±bÕ&É{≤ìøÏ Á|ü‹ Á>±eT+˝À Äs√>∑´ dæã“+~ {°ø±\ ø±s¡´Áø£eTeTT Á|ü‹ ãT<Û,ä X¯ì yês¡eTT˝À
ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T.

≈£î≥T+ã dü+πøåeT ø±s¡´Áø£eTeTT
• ns¡TΩ˝…’q <ä+|ü‘·T\T
• ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤qT n]ø£≥º&Üì¬ø’ Á|üuÛÑT‘·«eTT e´ùdø£º$T, ≥TuÒø£º$T, &ç.|æ.j·T˝Ÿ, ø±´+|ü⁄\ <ë«sê |æ\¢\T
|ü⁄≥º≈£î+&Ü Ä|üπswüHé‡ #˚düTÔHêïs¡T.
e÷‘·è eT]j·TT •X¯ó $esê\ qyÓ÷<äT |ü{Ïºø£
• >∑]“¤D° Ád”Ô\T, 5 dü+ˆˆ˝À|ü⁄ |æ\¢\T
• Á|üuÛÑT‘·«+ á jÓTTø£ÿ |ü{Ïºø£qT #ê˝≤ Á|ü‹cÕº‘·àø£+>± neT\T #˚j·T&É+ »]–+~. á qyÓ÷<äT |ü{Ïºø£˝À >∑]“¤D°
Ád”ÔøÏ eT]j·TT •X¯óe⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q |üP]Ô $es¡eTT\T bı+<äT|üs¡#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
»eVü≤sY u≤\ Äs√>∑´ s¡ø£å |ü<∏äø£eTT (JBAR)
• ã&ç˝À, ã&ç ãj·T≥ ñqï u≤\ u≤*ø£\T
• á ø±s¡´ÁeTeTT 14e ‘˚~ qe+ãsY 2012 q ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq~. Ç+<äT˝À Á|ü‹ >∑Ts¡Tyês¡eTT õ˝≤¢˝Àì Á|üuÛÑT‘·«
bÕsƒ¡XÊ\\qT yÓ’<ë´~Ûø±] eT]j·TT bÕsê yÓT&çø£˝Ÿ dæã“+~#˚ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉTqT.
nsY‡
• øöe÷s¡ <äX¯˝À ñqï u≤\ u≤*ø£\T
• 2013`2014 dü+ˆêTTq≈£î 15 nsY¸ πø+Á<äeTT\ <ë«sê j·TTø£Ô ej·TdüT‡ |æ\¢\≈£î øöì‡*+>¥ eT]j·TT ∫øÏ‘·‡\T
ìs¡«Væ≤+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
s√– ø£˝≤´DY dü$T‹
• Á|üuÛÑT‘·« ÄdüT|üÁ‘·T\T
• ÄdüT|üÁ‹ n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫q ì<ÛäT\ yÓTT‘·ÔeTT dü+ã+~Û‘· ø£$T{° jÓTTø£ÿ ÄyÓ÷<äeTT‘√ ≈£î≥T+ã dü+πøåeT
XÊK ìj·TeT ìã+<Ûäq\T nqTdü]+#·T#·T Ks¡TÃ #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. yÓTT‘·ÔeTT 72 ÁbÕ<Ûä$Tø£ Äs√>∑´
πø+Á<ë\T, 4 @]j·÷ ÄdüT|üÁ‘·T\T, 10 ø£eT÷´ì{° ôV≤˝Ÿ ôd+≥sY‡, 1 õ˝≤¢ πø+Á<ä ÄdüT|üÁ‹, dü+|òü÷\ qyÓ÷<äT
#·≥º+ ÁøÏ+<ä qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

108 n‘·édüs¡ ùde\T
• Á|ü»\+<ä]ø°
• yÓTT‘·ÔeTT Á>±e÷\ Äes¡D: 1,174 yÓTT‘·ÔeTT Á>±e÷\ Äes¡D XÊ‘·eTT: 96.7, yÓTT‘·ÔeTT n+ãT˝…qT‡\
dü+K´: 36 n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T\˝À >∑]“¤D°\T eT]j·TT Á|üe÷<äeTT˝À ñqï yês¡T á yêVü≤q ùde\T
ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
104 Äs√>∑´ ùde\T
• Á|üuÛÑT‘·« ÄdüT|üÁ‹øÏ 3 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ô|’q ñqï Á>±MTD Á|ü»\T
• õ˝≤¢ yÓ’<ä´ eT]j·TT Äs√>∑´ XÊU≤~Ûø±] |ü]~Û˝À &çôd+ãsY 2010 qT+&ç 104 yêVü≤qeTT\T 26 ñqï$.
Á>±e÷\˝À ñqï Bs¡Èø±*ø£ yê´<ÛäT\‘√ u≤<Ûä|ü&˚yês¡T eT]j·TT >∑]“¤D° Ád”Ô\≈£î ñ∫‘· eT+<äT\T eT]j·TT |üØø£å\T
#˚j·Tã&ÉTqT.
|ü⁄qs¡TJ®eq πø+Á<ä+ (NRC)
• bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕ\‘√ ñqï •X¯óe⁄\T
• õ˝≤¢ πø+Á<ä ÄdüT|üÁ‹˝À 20 |ü&Éø£\‘√ |ü⁄qs¡TJ®eq πø+Á<ëìï ÁbÕs¡+_Û+#·T≥ »]–q~. Bì eTTK´
ñ<˚›X¯´+ bÂwæºø±Vü‰s¡ ˝À|ü+‘√ ñqï •X¯óe⁄\ eTs¡D≤\qT ‘·–Z+#·T≥, 24 >∑+.\ |üs¡ý˚ø£åD eT]j·TT ∫øÏ‘·‡
#˚j·Tã&ÉTqT.
Á|ü‘˚´ø£ •X¯ó dü+s¡ø£åD πø+Á<ä+ (SNCU)
• qeC≤‘· •X¯óe⁄\T
• ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄ eT]j·TT Ç‘·s¡ düeTdü´\‘√ |ü⁄{Ïºq |æ\¢\qT eTs¡D≤\ qT+&ç ø±bÕ&ÉT≥ ø=s¡≈£î õ˝≤¢ πø+Á<ä
ÄdüT|üÁ‹˝À 2012 ˝À 20 |ü&Éø£\‘√ ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ »]–q~.
ø£åj·T yê´~Û ìyês¡D ø±s¡´Áø£eTeTT (RNTCP)
• ø£åj·Tyê´~Û u≤~Û‘·T\T
• uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À m≈£îÿe eT+~ì |”&çdüTÔqï yê´<ÛäT\˝À ø£åj·T Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. Ç~ n‹ dü÷ø£åàÁøÏ$T e\q e#˚Ã
ÁbÕD≤+‘·ø£yÓTÆq n+≥Tyê´~Û. Bì ìyês¡D ø=s¡≈£î &Ü{Ÿ‡ $<Ûëq+ <ë«sê yê´~Û Á>∑düTÔ\≈£î ∫øÏ‘·‡ #˚j·T&É+
»s¡T>∑T‘·T+~.

ø°≥ø£ »ì‘· yê´<ÛäT\ ìyês¡D (NVBDCP)
• Á|ü»\+<äs¡÷
• <√eT\ <ë«sê e#˚Ã yê´<ÛäT\T: eT˝Ò]j·÷, ô|’˝Ò]j·÷, ∫¬øHé>∑THê´, &Ó+>∑÷´, yÓT<ä&ÉTyê|ü⁄ yê´~Û yÓTT<ä˝…’q$....
˙{Ï <ë«sê e#˚Ã e#˚Ã yê´<ÛäT\ ìyês¡D: n‹kÕs¡+, |üdæ]ø£\T, f…ÆbòÕsTT&é, b˛*jÓ÷ yÓTT<ä˝…’q$.
»qàuÛÑ÷$T - e÷ }s¡T
• Á|ü»\ n_Ûeè~∆, dü+πøåeTy˚T <Û˚´j·T+>± dü÷ú\ n_Ûeè~∆ nC…+&Ü‘√ ñ<äéT dü÷Œ]Ô‘√ 2014, nø√ºãsY 2 qT+&ç
20 es¡≈£î (yÓTT<ä{Ï $&É‘·) ÁbÕs¡+_Û+∫q ø±s¡´Áø£eTy˚T ªª»qà uÛÑ÷$T - e÷ }s¡Tµµ.
• á ø±s¡´Áø£eT+˝À Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \T, n~Ûø±s¡T\T, ø£eT÷´ì{° uÒd¶t Äs¡HZ C
’Ó wÒ Hü é Á|ü‹ì<ÛTä \T Á|ürs√E ˇø£ Á>±eT+˝À
Á>±eTdüuÛÑ @sêŒ≥T#˚dæ $$<Ûä n+XÊ\ô|’ düMTø£å ìs¡«Væ≤+#·&É+‘√ bÕ≥T Á>±eT kÕúsTT˝À neT\T |üs¡#·e\dæq
eTTKýÓTÆq ø±+ô|sTTq¢ô|’ ne>±Vü≤q ø£*ŒkÕÔs¡T.
1. ô|q¸qT¢ : ns¡TΩ\qT >∑T]Ô+∫, qyÓ÷<äT#˚düTø√e≥+, nqs¡TΩ\qT ‘=\–+#·T≥
2. ôV≤˝ŸÔø±+|t‡ : ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´ ‘·ìF eT]j·TT ]|òüs¡˝Ÿ ùde\T
3. yÓ≥s¡ïØ ø±+|t‡ : |üX¯óe⁄\≈£î Äs√>∑´ ‘·ìF, {°ø±\T eT]j·TT
4. á ÁøÏ+~ 5 ø±+ô|sTTq¢ <ë«sê Á|ü»\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&É+.
• ù|<ä]ø£+ô|’ ¬>\T|ü⁄
• bı\+|æ\Tk˛Ô+~ ` yÓTT<ä{k Ï Õ]>± Á|üø±X¯+ õ˝≤¢, ã+&Ée¢ T÷&ç˝À Ä>∑wßü º 13, 2014 q ìs¡«Væ≤+#ês¡T. eékÕj·T
ùde\qT ¬s’‘·T\≈£î #˚s¡Te>± rdüT≈£î yÓfi¯fl&Éy˚T á ø±s¡´Áø£eT+ eTTK´ ñ<˚›X¯´+.
• ã&ç|æ\Tk˛Ô+~ ` yÓTT<ä{ÏkÕ]>± ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢, |ü\eTH˚s¡T˝À p˝…’ 25, 2014 ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ã&ç á&ÉT
|æ\¢\+<ä]˙ 100% bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #˚]Œ+#·&Éy˚T á ø±s¡´Áø£eT+ eTTK´ ñ<˚›X¯´+.
• ˙s¡T-#Ó≥Tº ` yÓTT<ä{ÏkÕ]>± ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢, >∑TeTà düeTTÁ<ä+˝À |òæÁãe] 15, 2015 q ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Á|ü»\
uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ sêuÀj˚T 5 dü+e‘·‡sê\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\‘√ kÕ>∑e⁄‘·Tqï 25 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢qT kÕ>∑T˝ÀøÏ
rdüT≈£îsêe&É+ á ø±s¡´Áø£eT+ eTTK´ ñ<˚›X¯´+.
• dü«#·Ã¤ Ä+Á<Ûä
• ªª»qà uÛÑ÷$T - e÷ }s¡Tµµ ø±s¡´Áø£eT+ Ç|üŒ{Ï es¡≈£î 2015, pHé 3 qT+&ç 7 es¡≈£î (¬s+&Ée $&É‘·),
2016, »qe] 2 qT+&ç 11 es¡≈£î (eT÷&Ée $&É‘·), 2017, »qe] 2 qT+&ç 11 es¡≈£î Hê\T>∑T
$&É‘·\T>± ìs¡«Vü≤+#·ã&çq~. Hê\T>∑e $&É‘·˝À ≈£î≥T+ã $ø±dü+ eT]j·TT düe÷» $ø±dü+ <Û˚´j·T+>± 15
dü÷Á‘ê\T ìs¡ísTT+#·ã&Ü¶sTT.
$TwüqT¢ eT]j·TT Á–&ÉT¢
• ÁbÕ<∏$
ä Tø£, kÕe÷õø£ kÕ~Ûø±s¡‘,· HÓ|’ ⁄ü D≤´_Ûeè~∆ dü÷ø£àå Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>± ñ+&ÉT $<Û+ä >± ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&+É
eT]j·TT Á>±eT/yês¡T¶ ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ eT]j·TT $»Hé ‘·j·÷ØøÏ dü+ã+~Û‘· düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ ‘·j·÷s¡T
#˚düTø√e&É+ eT]j·TT $TwüHé uÒdt¶ n_Ûeè~∆ eP´Vü≤+˝À uÛ≤>∑+>± düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆øÏ á ÁøÏ+~ 7 $TwüHé\qT
@sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~.

1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑ $TwüHé
• yÓTÆÁø√ Ç]π>wüHé, yÓTÆÁø√ q÷´Á{ÏjÓT+≥T¢, ñ<ë´qeq ‘√≥\ ô|+|üø£+˝À <äTu≤sêqT n]ø£≥º&É+,
o‘·\ –&É¶+>∑T\ @sêŒ≥T yÓTTˆˆ$.
2. kÕe÷õø£ kÕ~Ûø±s¡‘ê $TwüHé
• yÓ’<ä´, $<ë´ ùde\qT eT]+‘· yÓTs¡T>±Z n+~+#·≥+, ã\V”≤q esêZ\ n_Ûeè~∆¬ø’ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆
‘·<ë«sê düe÷q‘·« kÕ<Ûäq
3. $C≤„qeTT eT]j·TT HÓ’|ü⁄D≤´_Ûeè~∆ $TwüHé
• j·TTe‘·≈£î HêDýÓTÆq $<ä´‘√bÕ≥T JeH√bÕ~Ûì bı+<äT≥≈£î nedüs¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D≤´\ n_Ûeè~∆
4. |ü≥ºD≤_Ûeè~∆ $TwüHé
• 3 yÓT>± dæ{°\T, 10 kÕàsYº dæ{°\T @sêŒ≥T #˚j·T≥+‘√ bÕ≥T düTdæús¡yÓTÆq |ü≥ºD≤_Ûeè~∆ kÕ<Ûäq
5. bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑ $TwüHé
• nqT‘êŒ<äø£ s¡+>±ìï ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+, Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕ+rj·T Ç+&ÉÁdæºj·T˝Ÿ bÕs¡Tÿ\ n_Ûeè~∆, m\
Áø±ºìø˘‡ ‘·j·÷Ø Vü≤uŸ @sêŒ≥T
6. ÇHéÁbòÕÁdüºø£ºsY $TwüHé
• |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~∆, s¡Vü≤<ë] kÂø£sê´\T, s¡yêD≤ kÂø£sê´\T eT]j·TT sêÁwüºkÕúsTT Á–&É¢ @sêŒ≥T
7. ùdyês¡+>∑ $TwüHé
• j·TTe‘·≈£î ñbÕ~Û neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê dü÷ú\ Ä<ëj·T ñ‘·Œ‹Ôì m+bı+~+#·≥+.
Á–&é‡:
1. eT+∫˙{Ï Á–&é(Water Grid) : mHé.{Ï.ÄsY düT»\ |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä nìï Á>±e÷\≈£î 365 s√E\T
eT+∫ ˙s¡T düs¡|òüsê #˚j·TT≥.
2. $<äT´#·Ã¤øÏÔ Á–&é(Power Grid) : Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À n‘·T´‘·ÔeTyÓTÆq $<äT´#·Ã¤øÏÔ Á–&é ø£\<äT. MT≥]+>¥
k˛˝≤sY bÕ\d” <ë«sê $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î ≈£L&Ü eT]+‘· yÓTs¡T¬>’q ùde\T n+~+#·&É+.
3. düVü≤» yêj·TT Á–&éé(Gas Grid) : Ç+&ÉÁdæºj·T˝Ÿ nedüsê\≈£î eT]j·TT $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ nedüsê\≈£î
ø±e\dæq >±´dtqT düÁø£eT>± düs¡|òüsê #˚j·TT≥.
4. ô|ò’ãsY Ä|æºø˘ Á–&éé(Fiber Optic Grid) : eT+&É\ kÕúsTT qT+&ç Á|ü‹ Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝ÀìøÏ
Ä|æºø£˝Ÿ ô|ò’ãsY HÓ{ŸesYÿ @sêŒ≥T ` 2016, e÷]Ã 17q $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~.
5. s¡Vü≤<ë] Á–&é (Road Grid) : nìï C≤rj·T, sêÁw”ºj·T s¡Vü≤<ë] e÷sêZ\qT+&ç e÷s¡TeT÷\
ÁbÕ+‘ê\≈£î ≈£L&Ü s¡Vü≤<ë] kÂø£s¡´ ø£\Œq.
eTVæ≤fi≤ •X¯ó dü+πøåeT |ü<Ûäø±\T
uÒ; ã#êy√ ` uÒ{° |ü&Üy√
• á |ü<Ûäø±ìï 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À 2015 dü+ˆˆs¡+˝À »qe] 22q ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• u≤*ø£\ $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, yê] |ü≥¢ $eø£å‘·qT ‘=\–+#·&É+, ÁuÛÑ÷D Vü≤‘·´\qT n]ø£fÒº+<äT≈£î Á|ü»\qT
#Ó’‘·q´ e+‘·T\qT #˚j·T&É+ á |ü<Ûäø£+ \ø£å´+.

• 0`6 dü+ˆˆsê\ ej·TdüT >∑\ yê] eT<Ûä´ *+>∑ ìwüŒ‹Ô e´‘ê´dü+ m≈£îÿe>± ñqï 100 õ˝≤¢˝À¢ ‘=*<äX¯>±
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. 2017, »qe] 5q eTs√ 68 õ˝≤¢\≈£î $düÔ]+#·&É+ »]–+~.
• 10 @fi¯fl ˝À|ü⁄ u≤*ø£\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ˝Ò<ë dü+s¡ø£å≈£î\T s¡÷. 1000/`\‘√ b˛kÕº|ò”dt ˝Ò<ë u≤´+≈£î U≤‘êqT
ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ ªdüTø£q´ düeTè~∆µ nH˚ kÂø£sê´ìï ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê á |ü<Ûäø±ìï Á|ü»˝À¢øÏ rdüT≈£îe#êÃs¡T.
• á U≤‘ê\˝À »eT #˚dæq yÓTT‘êÔ\˝À 9.2% e&û¶ #Ó*¢kÕÔs¡T. |üqTï |ü]~Û˝ÀøÏ sê<äT.
neTà\ düeTÁ>∑ Áù|eT |ü<Ûäø£+

• á |ü<Ûäø±ìï 2016`17 dü+ˆˆs¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• ‘·*¢ bÕ\ ÁbÕ<Ûëq´+ eT]j·TT $•wüº‘·ô|’ Á|ü»\ eT]+‘· ne>±Vü≤q ô|+#·≥y˚T á |ü<Ûäø£+ \ø£å´+.
qsT÷ s√wæD° |ü<Ûäø£+

• á |ü<Ûäø±ìï 2015 dü+ˆˆs¡+˝À yÓTÆHê]{° eTVæ≤fi¯˝À¢ Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• á |ü<Ûäø£+ <ë«sê >∑‘· eT÷&˚fi¯fl˝À 1.67 \ø£å\ eTVæ≤fi¯\≈£î •ø£åD ì#êÃs¡T.
–] |ü⁄Á‹ø£ ø£fi≤´D |ü<Ûäø£+
• á |ü<Ûäø±ìï 2016 dü+ˆˆs¡+˝À »qe] 21q –]»qT\˝À •X¯óVü≤‘·´\T, u≤\´$yêVü‰\qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ
>∑T+≥÷s¡T˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• õ˝≤¢ ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>∑\ dü+πøåeT XÊK <ë«sê 18 dü+ˆˆ\T ì+&çq –]»q j·TTe‘·T\ $yêVü≤ düeTj·T+˝À s¡÷.
50,000/`\qT á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä n+~kÕÔs¡T.
wæ ` Ä{Àdt
• á |ü<Ûäø±ìï 2015 dü+ˆˆs¡+, &çX¯+ãsY 4e ‘˚Bq $»j·Tyê&É˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• eTVæ≤fi¯\qT Á&Ó’$+>¥ eè‹Ôì #˚|üfÒº˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ á ø±s¡´Áø£eT+ ñ<˚›X¯´+.
• 49 dæmHéõ Ç+<Ûäq Ä{À\qT á ø±s¡´Áø£eT+˝À uÛ≤>∑+>± |ü+∫ô|{≤ºs¡T.
• ˇø£ Ä{À<Ûäs¡ s¡÷. 1.90 \ø£å\T, \_∆<ës¡T\T HÓ\≈£î s¡÷. 4500/`\T 18 HÓ\\ bÕ≥T #Ó*¢+#ê*. $T–*q
yÓTT‘êÔìq eTVæ≤fi≤ •X¯ó dü+πøåeT XÊK dü_‡&û>± ÇdüTÔ+~.
|ü+&É+{Ï _&É¶ |ü<Ûäø£+
• á |ü<Ûäø±ìï 2014 dü+ˆˆs¡+˝À >∑]“¤D° Ád”Ô\ Äs√>∑´ dæú‹ì yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ ø=s¡≈£î ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• ù|<ä >∑]“¤D° Ád”Ô\≈£î bÂwæºø±Vü‰s¡+ eT]j·TT Äs√>∑´ ì$T‘·Ô+ 10 y˚\ s¡÷bÕj·T\qT á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä
düeT≈£Ls¡TkÕÔs¡T.
≈£î{°s¡ \øÏÎ |ü<Ûäø£+ :
• á |ü<Ûäø±ìï 2014 dü+ˆˆs¡+˝À eTVæ≤fi¯\ Ä]∆ø£ |ü]dæú‹ì yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ >±qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘·Ô\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ á |ü<Ûäø£+ ñ<˚›X¯´+.

<äT\ΩHé |ü<Ûäø£+ :
• á |ü<Ûäø£+ 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À 2016 dü+ˆˆs¡+˝À ù|<ä eTTdæ¢+ u≤*ø£\ $yêVü≤+ ø√dü+
Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
• á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä ˇø=ÿø£ÿ]øÏ s¡÷. 50,000/`\T Ä]∆ø£ düVü‰j·T+ #˚kÕÔs¡T.
B|ü+ |ü<Ûäø£+ :
• á |ü<Ûäø±ìï yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï dü]>± 1999 dü+ˆˆs¡+˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
• á |ü<Ûäø£+ <ë«sê Á>±MTD ìs¡Tù|<ä, ã\V”≤q esêZ\ ≈£î≥T+u≤\≈£î ø£f…º\T, u§>∑TZ e¬>’sê\‘√ e+≥ #˚j·T&É+
e\¢ e#˚Ã H˚Á‘· dü+ã+~Û‘· yê´<ÛäT\≈£î >∑Ts¡e≈£î+&Ü >±´dtbısTT´ ø£HÓø£åq¢qT düs¡|òüsê #˚kÕÔs¡T.
nuÛÑj·T+ :
• á |ü<Ûäø±ìï 2016 dü+ˆˆs¡+˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
• eTVæ≤fi¯\T, j·TTe‘·T\ô|’ »]π> n|òü÷sTT‘ê´\qT n]ø£fÒº+<äT≈£î á |ü<Ûäø±ìï Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
Ád”Ô ì~Û:
• yÓTÆÁø√ ô|ò’HêqT‡ dü+düú\ jÓTTø£ÿ n~Ûø£ e&û¶ u≤Øq |ü&É≈£î+&Ü eT+&É\ düe÷K´\T eT]j·TT Á|üuÛÑT‘·« uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√
@sêŒ≥T #˚j·Tã&çq dü+düú. dü+|òüT+˝À ñqï≥Te+{Ï düuÛÑT´sê*øÏ u≤´+≈£î n|ü⁄Œ, dæ.◊.j·T|òt n|ü⁄Œ, bı<äT|ü⁄ n|ü⁄Œ
ñqï|üŒ{ÏøÏ n<äq|ü⁄ nedüsê\qT Ád”Ô ì~Û <ë«sê düø±\eTT˝À n|ü⁄Œ rs¡TÃø√e&ÜìøÏ @s¡Œ&çq dü+düú.
• 48 >∑+≥\˝À|ü⁄ ãTTD+ n+<ä#˚j·Tã&ÉTqT
• Ád”Ôì~Û Ç#˚Ã n|ü⁄Œ\˝À ìs¡Tù|<ä\≈£î 50% ãTTD≤\T n+~+#·&É+, m≥Te+{Ï Ks¡TÃ\T ˝Ò≈£î+&Ü ø±\j·÷|üq
˝Ò≈£î+&Ü Á>±eTkÕúsTT˝ÀH˚ yÓTTu…’˝Ÿ f…ø±ï\J <ë«sê uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕ]>± ˝ÀqT n+<ä#˚j·TT≥
ø=s¡≈£î @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq dü+düú
• á d”ÿeTT <ë«sê me]øÏ n|ü⁄Œ Çe«e#·TÃ`dü+|òTü düuTÑÛ ´sê\T nsTT ñ+&ç dü+e‘·‡sêìøÏ Ä<ëj·T+ s¡÷.60,000/`\T
ø£+fÒ ñ+&Éì yê]øÏ ù|<ä, ìs¡Tù|<ä\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&ÉeTT. dü+|òüTeTT˝À K∫Ã‘·eTT>± 6>∑Ts¡T düuÛÑT´sê\T
ñ+&Ü*. 6>∑T]øÏ s¡÷.25,000/`\≈£î $T+#·≈£î+&Ü ˝ÀqT Çe«ã&ÉTqT. ø£˙dü nedüsê\T nsTTq eékÕj·T+,
bÕ\ yê´bÕs¡+, $<ä´, yÓ’<ä´+, $yêVü‰\≈£î ˝ÀqT Çe«ã&ÉTqT.
e÷ sTT+{Ï eTVü‰\øÏåà (ã+>±s¡T ‘·*)¢:
• Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+˝Àì Ä&É|æ\¢\≈£î |ü⁄{Ïºq|üŒ{Ï qT+∫ ÄyÓT &çÁ^ |üP]Ô nj˚Tés¡≈£î C≤Á>∑‘·Ô rdüTø√e≥+‘√ bÕ≥T
Ä]úø£ düVü‰j·T+ n+~+#·&É+. á |ü<Ûäø£+ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+. á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä
1. bÕbÕsTT (ne÷àsTT) |ü⁄{Ïºq|ü⁄&ÉT s¡÷. 2500/`\T ÄyÓT U≤‘êq+<äT »eT #˚j·Tã&ÉT‘êsTT.
2. yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î yê´~Û ìs√<Ûäø£ {°ø±\≈£î s¡÷. 1000/`\T Çe«ã&ÉTqT.
3. 3e dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç 5 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î n+>∑Héyê&û\ <ë«sê dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷. 1500/`
4. 1e ‘·s¡>∑‹ qT+&ç 5e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷. 2000/`

7. Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ˝À dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷. 3500/`\T
8. Á>±&ÉT´j˚TwüHé˝À dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷. 4000/`\T n+<äCÒkÕÔs¡T.
nuÛÑj·TVü≤düÔ+ :
• Á>±MTD ÁbÕ+‘· eTVæ≤fi≤ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òüT+˝Àì düuÛÑT´\T
• dü+|òüTã+<ÛäeTT˝À #˚]q 18 dü+.qT+&ç 50 dü+.˝À|ü⁄ eTVæ≤fi¯\T, ‘Ó\¢ πswüHé ø±s¡T¶ >∑\ ≈£î≥T+ã
j·T»e÷ì á |ü<∏äø£eTTq≈£î ns¡TΩ\T. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT Á|”$Tj·T+ #Ó*¢+#ê*.
• Á|ür bÕ\d” <ës¡TD≈£î Ç<ä›s¡T 8,9,10, Ç+≥sY eT]j·TT ◊{Ï◊ #·~y˚ $<ë´s¡Tú\≈£î Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT 1200/`
#=|ü⁄Œq <äs¡U≤düTÔ #˚dæq#√ ÇkÕÔs¡T. bÕ\d”<ës¡T 59 dü+e‘·‡s¡eTT\˝À|ü⁄ Á|üe÷<äeTT/eTs¡DeTT dü+uÛÑ$+∫q#√
yê] Hê$T˙øÏ
düVü≤» eTs¡DeTT #Ó+~q#√ s¡÷.30,000/` G yê] bı<äT|ü⁄
Á|üe÷<ä eTs¡DeTT #Ó+~q#√ s¡÷.75,000/`G yê] bı<äT|ü⁄
bÕøÏåø£ n+>∑yÓ’ø£\éTTq≈£î s¡÷.37,500/`
XÊX¯«‘· n+>∑yÓ’ø£\éTTq≈£î s¡÷.75,000/`
»qÁo ;Ûe÷ jÓ÷»q Á>±MTDeTT :
• Á>±MTD ÁbÕ+‘· uÛÑ÷$T ˝Òì eékÕj·T ≈£L©\T.
• 18 dü+. qT+&ç 50 dü+.\ ˝À|ü⁄ yês¡T
• ‘Ó\¢ πswüHé ø±sY¶ >∑\ ≈£î≥T+ã j·T»e÷ì á |ü<∏äø£eTTq≈£î ns¡TΩ\T. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT Á|”$Tj·T+ #Ó*¢+#ê*.
• Á|ür bÕ\d” <ës¡Tq≈£î Ç<ä›s¡T 8,9,10,Ç+≥sY eT]j·TT ◊{Ï◊ #·~y˚ $<ë´s¡Tú\≈£î Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT 1200/`
#=|ü⁄Œq <äs¡U≤düTÔ #˚dæq#√ ÇkÕÔs¡T. bÕ\d”<ës¡T 59 dü+e‘·‡s¡eTT\˝À|ü⁄ Á|üe÷<äeTT / eTs¡DeTT dü+uÛÑ$+∫q#√
yê] Hê$T˙øÏ
düVü≤» eTs¡DeTT #Ó+~q#√ s¡÷.30,000/`
Á|üe÷<ä eTs¡DeTT #Ó+~q#√ s¡÷.75,000/`
XÊX¯«‘· n+>∑yÓ’ø£\éTTq≈£î s¡÷.75,000/`
düeTÁ>∑ u≤\\ |ü]s¡ø£åD |ü<∏äø£eTT
• 0`18 dü+e‘·‡s¡eTT\ ˝À|ü⁄ dü+s¡ø£åD nedüs¡yÓTÆq |æ\¢\T

• #ÛÓ’˝Ÿ¶˝…’Hé, 1098 {À˝Ÿ Á|” HÓ+. (|æ\¢\ dü+s¡ø£åD, Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD≈£î) |æ\¢\ <ä‘·Ô‘·, nHê<Ûä ˝Ò<ë ìsê<äs¡D≈£î
>∑T¬s’q |æ\¢\ dü+s¡ø£åD.
Ç+~s¡eTà neTè‘· Vü≤düÔ+
• >∑]“¤D° Ád”Ô\T, u≤*+‘·\T
• HÓ\˝À 25 s√E\T ˇø£ |üP≥ |üP]Ô kÕúsTT b˛wüø±Vü‰s¡ $\Te\‘√ ≈£L&çq uÛÀ»q+˝À Á|ü‹ s√E ø√&ç >∑T&ÉT¶,
200 $T.© bÕ\T, Ä≈£î ≈£Ls¡\‘√ |ü|ü⁄Œ ô|≥º&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
Ç+~sê>±+BÛ e÷‘·è‘·« düVü≤jÓ÷>¥ jÓ÷»q (◊.õ.j·T+.j·Tdt.yÓ’)
• >∑]“¤D° Ád”Ô\T, u≤*+‘·\T
• >∑]“¤D° Ád”Ô 7e HÓ\˝À yÓTT<ä{Ï $&É‘·>± s¡÷.3000/`, _&É¶ |ü⁄{Ïºq ‘·s¡Tyê‘· s¡÷.3000/` yÓTT‘·Ô+ s¡÷.6000/`
Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ 05.07.2013 ‘·<äT|ü] >∑s¡“¤+ <ë*Ãq Ád”Ô\≈£î e]ÔdüTÔ+~.
eékÕj·T |ü<Ûäø±\T
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ø£èwæ dæ+#êsTT jÓ÷»q
• á |ü<Ûäø±ìï 2014 `15 dü+ˆˆs¡+˝À kÕ>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#˚+<äT≈£î ÁbÕs¡+_Û+#·≥+ »]–+~.
• á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä e#˚Ã 5 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À 70, 42, 503 mø£sê\T nq>± 28.5 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢≈£î kÕ>∑T˙s¡T
n+~+#·≥+ \ø£å´+.
• Á|üdüTÔ‘·+ <˚X¯+˝À ñqï kÕ>∑T $d”ÔsêíìøÏ πøe\+ 46% e÷Á‘·y˚T ˙{Ï ˝uÛÑ´‘· ñ+~.
• á |ü<Ûäø£+ eTTK´+>± uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D eT]j·TT qB |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê\ ìs¡«Vü≤D (q<äT\
nqTdü+<Ûëq+, es¡<ä\ n+#·Hê) ô|’ <äèwæº kÕ]düTÔ+~.
Vü≤]πø‘Y bÕ˙ |ü<Ûäø£+ :
• ‘·≈£îÿe ˙{Ï‘√ m≈£îÿe Äj·Tø£≥TºqT kÕ>∑T˝ÀøÏ ‘˚e&ÜìøÏ á |ü<Ûäø±ìï 2016`17˝À dü+ˆˆ˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
|üs¡+|üsê>∑‘Y ø£èwæ $ø±dü jÓ÷»q
• ùd+ÁBj·T kÕ>∑TqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏÏ 2016`17 dü+ˆˆs¡+˝À á |ü<Ûäø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• sêuÀj˚T 3 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À 5 \ø£å\ mø£sê˝À¢ ùd+ÁBj·T kÕ>∑TqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ \ø£å´+.

¬s’‘·T ãTTD e÷|ò” |ü<Ûäø£+
• á |ü<Ûäø±ìï ¬s’‘·T\qT ãTTD≤\ qT+&ç $eTT≈£îÔ\qT #˚j·T&ÜìøÏ 2014 Ä>∑wüßº 14q Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• 50 y˚\˝À|ü⁄ eékÕj·T ãTTD+ rdüT≈£îqï yê]øÏ yÓ+≥H˚ e÷|ò”.
• ‘=*<äX¯\˝À 26.77 \ø£å\ eT+~øÏ \_Û∆
• eT* <äX¯˝À 82.66 \ø£å\ eT+~øÏ $eTTøÏÔ.
• ˇø£ ≈£î≥T+u≤ìøÏ s¡÷. 1.50 \ø£å\ es¡≈£î ãTTD e÷|ò”. ≈£î≥T+ã ìsê∆s¡D≈£î πswüHé ø±s¡T¶ ns¡Ω‘·.
• &çôd+ãsY 31, 2013 Hê{ÏøÏ eékÕj·T ãTTD≤\T ãø±sTT e⁄qï ¬s’‘·T\+<ä]ø° e]Ô+|ü⁄.
• πø+Á<ä+ ãTTD e÷|ò” |ü<Ûäø±ìï neT\T #˚dæ U≤‘ê\T dü]#˚dæq dü+e‘·‡s¡+ ` 2007qT ÁbÕ‹|ü~ø£>± rdüTø√e&É+
»]–+~.
• ˇπø uÛÑ÷$Tô|’ ¬s’‘·T, øö\T<ës¡T Ç<ä›s¡÷ ãTTD+ bı+~q≥¢sTT‘˚ øö\T<ës¡T≈£î ãTTD e÷|ò” \_ÛdüTÔ+~.
• ˇø£ ¬s’‘·T ‘·q uÛÑ÷$Tô|’ ˇø£{Ï ø£Hêï m≈£îÿe u≤´+≈£î˝À¢ ãTTD+ bı+~q≥¢sTT‘˚ uÛÑ÷$T ‘ê\÷≈£î bÕdt |ü⁄düÔø±\T
e⁄qï u≤´+≈£î˝ÀH˚ ãTTDe÷|ò” e]ÔdüTÔ+~.
• »qe] qT+∫ e÷]Ã 31,2014 es¡≈£î #Ó*¢+∫q yê]øÏ e÷Á‘·y˚T e÷|ò” e]ÔdüTÔ+~.,
eékÕj·T j·÷+Árø£s¡D
• n~Ûø£ ≈£L© e´j·÷ìï ìyê]+∫, Ä<ÛäTìø£ ùd<ä´|ü⁄ |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê n~Ûø£ ˝≤uÛ≤\qT Ä]®+#·&ÜìøÏ 2016˝À
Á|üy˚X¯ô|{Ïºq |ü<Ûäø£+ Ç~.
• $‘·ÔHê_Ûeè~∆, Áø=‘·Ô e+>∑&Ü\ |ü]o\q, düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD $<ÛëHê\T, $q÷‘·ï |ü]XÀ<Ûäq\T ¬s’‘·T\≈£î #˚s¡e˝À ñ+&˚˝≤
ˇπø eékÕj·T |ü]XÀ<Ûäq πøåÁ‘êìï mHé.õ.s¡+>± eékÕj·T $<ë´\j·T+, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À @sêŒ≥T.
MT Ç+{ÏøÏ ` MT uÛÑ÷$T
• á |ü<Ûäø±ìï 2015 dü+ˆˆs¡+˝À, Ä>∑wüßº 31e ‘˚Bq $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢, nqø±|ü*¢ <ä>∑Zs¡ >∑\ X¯+ø£s¡+ nH˚
Á>±eT+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• qøÏ© bÕdt |ü⁄düÔø±\qT n]ø£≥º&É+, n~Ûø±s¡T\ #·T≥÷º ‹s¡>∑≈£î+&Ü ¬s’‘·T\≈£î ‘·eT≈£î #˚s¡Te˝À kÂø£sê´\T
ø£*Œ+#·&É+ á |ü<Ûäø£+ eTTK´ \ø£å´+.
• uÛÑ÷eTT\ $esê\qT ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î @sêŒ≥T #˚dæq yÓuŸôd’≥T.www.meebhoomi.ap.gov.in
|ü+≥ dü+Jeì :
• á |ü<Ûäø±ìï 2016 dü+ˆˆs¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• Á|ü‹ es¡¸|ü⁄ u§≥TºqT ˇ&çdæ |ü≥º&É+ <ë«sê bÕπs ˙{Ïì uÛÑ÷$T˝ÀøÏ Ç+øÏ+#·&É+ <ë«sê uÛÑ÷>∑s¡“¤»\eqs¡T\ eT{≤ºìï
ô|+#·&É+ \ø£å´+.
• sêh+˝À ø£s¡Te⁄qT m<äTs=ÿH˚ $<Ûä+>± düTe÷s¡T 5 y˚\ Á>±e÷\ ˙{Ï nedüsê\qT rπsÃ+<äT≈£î á |ü<Ûäø£+
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
• e÷]Ã 31, 2017 Hê{ÏøÏ sêh+˝Àì 13 õ˝≤¢˝À¢ yÓTT‘·Ô+ 6,35,000 |ü+≥ dü+JeqT\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+
Á|üdüTÔ‘· \ø£å´+.

• e#˚Ã Ä]∆ø£ dü+e‘·‡s¡+˝À 5 \ø£å\ |ü+≥ dü+JeqT\qT <˚X¯ yê´|üÔ+>± @sêŒ≥T #˚j·T≥+ eTs√ \ø£å´+.
¬ssTTHé >∑qT¢ :
• eékÕj·T |ü+|ü⁄ ôd≥¢qT ]yÓ÷{Ÿ‘√ ÄHé / Ä|òt #˚ùd kÂø£s¡´+, uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ qyÓ÷<äT≈£î |ü]ø£sê\ @sêŒ≥T,
esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T˝À¢ |ü+≥\qT ø±bÕ&É&Éy˚T \ø£å´+>± á |ü<Ûäø±ìï 2016˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• 15 y˚\ ¬ssTTHé >∑q¢‘√ esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T˝À¢ |ü+≥\qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ Á|üD≤[ø£ dæ<ä∆+.
#·+Á<äqï ¬s’‘·T πøåÁ‘·+ :
• y˚T˝…’q ùd<ä´ $<ÛëHê\ <ë«sê |ü+≥\ ñ‘êŒ<äø£‘·qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&Éy˚T \ø£å´+>± 2016˝À ÁbÕs¡+_Û+∫q |ü<Ûäø£+ Ç~.
• sêh yê´|üÔ+>± 16.080 ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs¡í+˝À 1608 #·+Á<äqï ¬s’‘·T πøåÁ‘ê\qT @sêŒ≥T #˚kÕs¡T.
• 10 ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs¡í+˝À ñ+&˚ ˇø√ÿ πøåÁ‘êìøÏ 5 y˚\ $\TyÓ’q ÇHé|ü⁄{Ÿ‡qT dü_‡&û>± n+~kÕÔs¡T.
ÄyéT ÄBà ;Ûe÷ jÓ÷»q :

• Á>±MTD ÁbÕ+‘· uÛÑ÷$T ˝Òì eékÕj·T ≈£L©\T
• 18 dü+. qT+&ç 58 dü+.\˝À|ü⁄ yês¡T
• ‘Ó\¢ πswüHé ø±s¡T¶ >∑\ ≈£î≥T+ã j·T»e÷ì á |ü<∏äø£eTTq≈£î ns¡TΩ\T. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT Á|”$Tj·T+ #Ó*¢+#ê*.
• Á|ür bÕ\d”<ës¡Tq≈£î Ç<ä›s¡T 8,9,10, Ç+≥sY eT]j·TT ◊{Ï◊ #·~y˚ $<ë´s¡Tú\≈£î Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT 1200/`
#=|ü⁄Œq <äs¡U≤düTÔ #˚dæq#√ ÇkÕÔs¡T. bÕ\d”<ës¡T 59 dü+e‘·‡s¡eTT\˝À|ü⁄ Á|üe÷<äeTT/eTs¡DeTT dü+uÛÑ$+∫q#√
yê] Hê$T˙øÏ
düVü≤» eTs¡DeTT #Ó+~q#√ s¡÷.30,000/`
Á|üe÷<ä eTs¡DeTT #Ó+~q#√ s¡÷.75,000/`
XÊX¯«‘· n+>∑yÓ’ø£\éTTq≈£î s¡÷.75,000/`
$‘·Ôq sêsTTr |ü<∏äø£eTT
• ˇø£ ¬s’‘·T 2 ôV≤ø±ºs¡¢≈£î nedüs¡eTj˚T´ $$<Ûä s¡ø±\ $‘·ÔHê\T n+~+#·T≥/j˚T<˚ì ˇø£ s¡ø£+ $‘·Ôq+ e÷Á‘·y˚T
Çe«ã&ÉTqT
• e] $‘·ÔHê\T øÏ˝À≈£î 5 s¡÷bÕj·T\≈£î #=|ü⁄Œq sêsTTr ô|’ RKVY |ü<∏äø£eTT ÁøÏ+<ä Çe«ã&ÉTqT. |ü|ü⁄Œ ~qTdüT\T
33 XÊ‘·+ sêsTTr ô|’ NFSM |ü<∏äø£eTT˝À y˚s¡TX¯>∑q 33% sêsTTrô|’ NMOOP, |ü∫Ãs=≥º ms¡Te⁄\T 50%
sêsTTrô|’ RKVY |ü<∏äø£eTT ÁøÏ+<ä Çe«ã&ÉTqT.

Á>±eT kÕúsTT˝À $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô ø±s¡´Áø£eTeTT
• eékÕj·TeTT #˚j·TT#·Tqï ¬s’‘·T\T ˇø£ Á>±eTeTT˝À ˇπø s¡ø£eTT |ü+≥qT 10 ôV≤ø±ºs¡¢˝À kÕ>∑T #˚j·TTyês¡T eT+&É\
eékÕj·÷~Ûø±] 25 eT+~ ¬s’‘·T\qT m+|æø£ #˚j·Tã&ÉTqT.
• |ü]XÀ<ÛäHê kÕúHê\ qT+&ç ¬s’‘·T\≈£î HêDýÓTÆq $‘·ÔHê\qT 50% sêsTTrô|’ eT+&É\ eékÕj·T n~Ûø±s¡T\
<ë«sê H˚s¡T>± $‘·ÔHê\qT düs¡|òüsê #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n≥T¢ |ü+&ç+∫q $‘·ÔHêìï ¬s’‘·T qT+&ç #·T≥Tº Á|üø£ÿ\
Á>±e÷\≈£î dü+ã+~Û+∫ ¬s’‘·T\≈£î düs¡|òüsê #˚j·T&É+ á ø±s¡´Áø£eT+ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚∆X¯´+.
C≤rj·T ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· |ü<∏äø£eTT
• ∫qï, düqï ø±s¡T ¬s’‘·T\T
• 50% sêsTTrô|’ |ü|ü⁄Œ <ÛëHê´\ $‘·ÔHê˝…’q ô|düs¡, ø£+<äT\T m+|æø£ #˚dæq 100 ôV≤ø±ºs¡¢˝Àì ¬s’‘·T\≈£î ˇø£ ôV≤ø±ºsY
$T+#·≈£î+&Ü ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T, dü÷ø£åà b˛wüø±\T eT]j·TT |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T n+~+#·ã&ÉTqT.
uÛÑ÷#˚‘·q |ü<∏äø£eTT
• eékÕj·TeTT #˚dü÷Ô ‘·≈£îÿe ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äT‘·Tqï ¬s’‘·T\T
• á |ü<∏äø£eTT ÁøÏ+<ä 50% sêsTTrô|’ m+|æø£ #˚dæq ¬s’‘·T\≈£î Á|ü‹ eT+&É\eTT qT+&ç eT+&É\ n~Ûø±] <ë«sê
»+ø˘, õ|ü‡+, uÀsêø˘‡ eT]j·TT 100% dü_‡&û ô|’ >∑&ç¶ $‘·ÔHê\T düs¡|òüsê #˚j·Tã&ÉTqT ‘·<ë«sê ¬s’‘·T n~Ûø£
~>∑Tã&ÉT\T bı+<äT≥ á |ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ ñ<˚∆X¯éTT.
bı\+ã&ç
• ∫qï, düqï ø±s¡T eT]j·TT ô|<ä› ¬s’‘·T\T / Ä Á>±eTeTT˝Àì eékÕj·TeTT #˚ùd ¬s’‘·T\T
• m+|æø£ #˚j·Tã&çq 30 eT+~ ¬s’‘·T\≈£î yês¡+ yês¡+ $‘·ÔHê\T y˚dæq|üŒ{Ï qT+∫ |ü+≥ ø√ùd es¡≈£î 14 yêsê\
bÕ≥T ¬s’‘·T≈£î |ü+≥ kÕ>∑T˝À q÷‘·q yÓT\T≈£îe\T H˚]Œ+∫ |ü+≥ kÕ>∑T˝À Ks¡TÃ ‘·–Z+#·Tø=ì n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T
kÕ~Û+#·T≈£îH˚≥≥Tº>± ¬s’‘·T\≈£î •ø£åD Çe«ã&ÉTqT.
|ü+≥s¡TD≤\T
ns¡TΩ\T / ns¡Ω‘·\T: eékÕj·TeTT #˚j·TT#·Tqï ∫qï, düqïø±s¡T eT]j·TT ô|<ä› ¬s’‘·T\T
• KØ|òt 2014˝À dü+e‘·‡s¡eTT˝À 1226.52 ø√≥T¢ |ü+≥ s¡TD≤\ \ø£´å eTT>± ìsê∆]+∫Hês¡T.Ç|üŒ{Ï es¡≈î£ 163.10
ø√≥T¢ |ü+≥ s¡TD≤\T ¬s’‘·T\≈£î Çe«≥+ »]–q~.

|üX¯ódü+es¡úø£ XÊK neT\T #˚j·TT#·Tqï |ü<∏äø±\T
düTq+~ì
• bÕ&ç|üX¯óe⁄\T ø£*–q ¬s’‘·T\T
• 3 HÓ\\ ô|’ã&çq y˚T\T C≤‹ Ä&É <ä÷&É\≈£î dü_‡&û ô|’ <ëD≤ düs¡|òüsê #˚j·Tã&ÉTqT.
y˚T\T C≤‹ô|s¡{Ï ø√fi¯fl ô|+|üø£+
• ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T, eTVæ≤fi≤ dü+|òüTeTT\T
• 3 qT+&ç 4 yêsê\ ej·TdüT‡ ø£*–q 45 y˚T\T C≤‹ ô|s¡{Ï ø√fi¯ófl Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
>=Á¬s\ ;Ûe÷ |ü<∏äø£eTT
• ÁbÕ<∏ä$Tø£ >=Á¬s\ ô|+|üø£+<ës¡T\ düVü≤ø±s¡ dü+|òüTeTT\ düuÛÑT´\T, >=Á¬s\ ô|+|üø£+<ës¡T\T, ∫qï, düqïø±s¡T
¬s’‘·T\T, eTVæ≤fi≤ dü+|òüTeTT\T
• >=Á¬s\ ;Ûe÷ e]Ô+#·TqT.
sêÁw”ºj·T ø£èwæ $ø±dü jÓ÷»q |ü<∏äø£eTT (ÄsY.¬ø.$.yÓ’)
• |ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T\ πs]+>¥ ôw&é≈£î es¡+&Ü (j·T˝Ÿ) Äø±s¡eTT>± ìsêàDeTT
• á ìsêàDeTT‘√ n~Ûø£ y˚&çì πs]+>¥ ôw&é˝ÀøÏ sê≈£î+&Ü ìj·T+Á‹+#·ã&ÉTqT eT]j·TT Ç‘·s¡Á‘ê k Õ e ÷ Á – ì
˝À|ü\ ô|≥Tºø=qT≥≈£î s¡÷ˆˆ 22,500/`
|üX¯ób˛wüD |ü<Ûäø±\T
|üX¯ó<ÛäHé dü+Jeì :
• |üX¯óe⁄\ Äs√>±´ìï ø±bÕ&É&ÜìøÏ 2016`17 qT+&˚ ÁbÕs¡+_Û+∫q |ü<Ûäø£+ Ç~.
• y˚T˝…’q, Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq |üX¯óe⁄\ <ë«sê ¬s’‘·T\≈£î n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ düeT≈£Ls¡Ã&É+ á |ü<Ûäø£+ \ø£å´+.
q≈£î˝Ÿ dü«düÔ|ü⁄Á‘· :
• bÕ&ç |üX¯óe⁄\ dü+s¡ø£åD <ë«sê ¬s’‘·T\≈£î n<äq|ü⁄ Ä<ëj·÷ìï düeT≈£Ls¡TÃ≥≈£î |üX¯óe⁄\≈£î Äs√>∑´ ø±s¡T¶\qT
2016`17 dü+ˆˆ qT+N á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä C≤Ø #˚düTÔHêïs¡T.
• »qe] qT+∫ e÷]Ã 31,2014 es¡≈£î #Ó*¢+∫q yê]øÏ e÷Á‘·y˚T e÷|ò” e]ÔdüTÔ+~.
á ` |üX¯ó<ÛäHé Vü≤‘Y
• |üXó¯ dü+|ü<e ä è~∆ø¬ ’ n<ÛTä Hê‘·q dü+‘êq ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHê\ neT\T eT]j·TT ÄHé˝H’… é e÷¬sÿ{Ÿ kÂø£s´¡ + ø£*Œ+#·{≤ìøÏ
2016`17˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq y˚~ø£ Ç~.

C≤rj·T õH√yéT πø+Á<ä+ :
• <˚oj·T |üX¯ódü+‘·‹ n_Ûeè~∆¬ø’ 2016`17 dü+ˆˆs¡+˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~.
ñ<ë´q XÊK ` 1
sêÁw”ºj·T ñ<ë´q $TwüHé
• ø=‘·Ô|ü+&É¢ ‘√≥\ @sêŒ≥T #˚düTø√yê\qT≈£îH˚ ¬s’‘·T\T eT]j·TT ã‘êÔsTT, e÷$T&ç, ìeTà, düb˛≥, Ç‘·s¡ |ü+&É¢
‘√≥\ ô|+|üø£<ës¡T\T (düqï, ∫qï, ô|<ä›ø±s¡T)
• e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ Á|üø±s¡eTT ø=‘·Ô ‘√≥\ @sêŒ≥T≈£î eT÷&ÉT dü+ˆˆ\ j·÷»e÷q´|ü⁄ Ks¡TÃ\T, 8 dü+ˆˆ ô|’ã&çq
ã‘êÔsTT, e÷$T&ç eT]j·TT ìeTà ‘√≥\≈£î |ü⁄q:s¡T<ä›s¡D |ü<∏äø£eTT ø=s¡≈£î ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ düs¡|òüsê
˝Ò<ë Ks¡TÃ\qT ¬s’‘·T U≤‘ê\˝À »eT#˚j·Tã&ÉTqT. es¡]à ø£+b˛düTº j·T÷ì{Ÿ≈£î sêsTTr Çe«&É+, |üP\T yÓTTø£ÿ\
sêsTTr, ñ<ë´q j·÷+Á‹ø°ø£s¡D |ü]ø£eTT\ düs¡|òüsê eT]j·TT ¬s’‘·T •ø£åD ‘·s¡>∑‘·T\T
sêÁw”ºj·T ÁøÏwt $ø±dt jÓ÷»q
• ≈£Ls¡>±j·T\ kÕ>∑T¬ø’ ñ‘ê‡Vü≤+ ø£*–j·TTqï ¬s’‘·T\T (düqï, ∫qï, ô|<ä› ø±s¡T)
• 50% sêsTTr ô|’ ôV’≤Á;&é ≈£Ls¡>±j·T\ düs¡|òüsê, r>∑C≤‹ ≈£Ls¡>±j·T\ kÕ>∑T≈£î XÊX¯«‘· |ü+~] ì]à+#·Tø=qT≥≈£î sêsTTr Çe«ã&ÉTqT.
ñ<ë´q XÊK ` 2
ñ<ë´q |ü+≥\ MT<ä düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ $TwüHé
• ∫qï düqï ø±s¡T ¬s’‘·T\T
• ø=‘·Ô ‘√≥\ $düÔs¡D ÁøÏ+<ä ã+‹|üP\ bÕ≥T˝À ôV≤ø±ºs¡T≈£î s¡÷ˆˆ 16,000/`
• bÕ‘· ‘√≥\ |ü⁄qs¡T<ä›s¡D ÁøÏ+<ä ôV≤ø±ºs¡T≈£î s¡÷ˆˆ 20,000/`
• ì]›wüº |ü<ä›‹˝À ‘√≥\ ô|+|üø£+ ÁøÏ+<ä ôV≤ø±ºs¡T≈£î s¡÷ˆˆ 6000/`
• ˙{Ï ≈£î+≥\T ìsêàD+ j·T÷ì{Ÿ≈£î s¡÷ˆˆ 75,000/`
• s¡øÏå‘· ùd<ä´+ (eT*Ã+>¥) ôV≤ø±ºs¡T≈£î s¡÷ˆˆ 16,000/`, ôw&éHÓ{Ÿ Vü≤Ödt≈£î #·.MT. ≈£î s¡÷ˆˆ 355/`
• ùd+Á~j·T kÕ>∑T (e]à ø£+b˛dtº) ìsêàD+ j·T÷ì{Ÿ≈£î s¡÷ˆˆ 50,000/`
Á>±MTD dü«j·T+ ñbÕ~Û •ø£åD≤ dü+düú
mdt._.ôV≤#Y. Á>±MTD dü«j·T+ ñbÕ~Û •ø£åD≤ dü+düú
• ‘Ó\¢πswüHé ø±s¡T¶, 18`45 dü+ˆˆ\ eT<Ûä´ >∑\ Á>±MTD ìs¡T<√´>∑ j·TTer, j·TTe≈£î\T $<ë´ ns¡Ω‘·\T
yês¡T m+#·T≈£îqï •ø£åD≈£î dü+ã+~Û+∫q ø√s¡T‡ Á|üø±s¡+

• $$<Ûä dü«j·T+ ñbÕ~Û ø√s¡T‡\‘√ bÕ≥T kÕeTsêú´\ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î ø±e\dæq •ø£åD˝À ñ∫‘·+>± •ø£åD, uÛÀ»q
eT]j·TT edü‹ dü<äTbÕj·TeTT\T
Hêu≤sY¶
• Ç+{ÏÁπ>f…&é d”ÿyéT |òüsY nÁ–ø£\ÃsY e÷¬sÿ{Ï+>¥ (Á>±MTD >√&ÍHé≈£î eT]j·TT eTÚ*ø£
dü<äTbÕj·÷\ ø£\Œq düeT≈£Ls¡TÃ≥, ì\« #˚j·T≥+, X¯óÁuÛÑ|üs¡#·&É+, eØZø£s¡De,
ÁbÕe÷D°ø£]+#·T≥, ø=\e≥+, HêD´‘· <äèe |üÁ‘·+, ˝ÒãT*+>¥, bÕ´πøõ+>¥.
Ø|üì+>∑T >∑<äT\T, ]f…Æ˝Ÿ eT]j·TT ôVA˝Ÿùd*+>¥ yÓTT<ä\>∑Tq$)
• ns¡Ω‘· ø£*–q dü+düú\T, ¬s’‘·T\T, ¬s’‘·T dü+|òü÷\T, HêHé >∑es¡ïyÓT+{Ÿ Äs¡ZHÓ’CÒwüqT¢ (NGOs) dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
dü+|òü÷\T (SHGs) ø£+ô|˙\T, ø±s=ŒπswüHé\T, ø√`Ä|üπs{Ïyé dü+düú\T, e÷¬sÿ{Ï+>∑T uÀs¡T¶\T, <˚X¯+˝À ñqï≥Te+{Ï
nÁ>√ Áb˛düdæ+>¥ dü+düú\T.
• Á¬ø&ç{Ÿ *+ø˘&é u≤´+ø˘`m+&Ó&é sêsTTr
• sêsTTr ` 33,33% ]õwüºs¡T nsTTq m|òt.|æ.y√. {Ï.m|òt.y√\T, |æ.ÄsY.◊.SC/ST eT]j·TT Ç‘·s¡ düVü≤ø±s¡
dü+|òü÷\T, SHGs & eTVæ≤fi¯\T, Ç‘·s¡ nìï ø±≥>∑Ø\≈£î 25% sêsTTr \_› #˚≈£Ls¡TqT.
bÕ\ bÕ]ÁXÊ$Tø£ n_Ûeè~∆ |ü<∏äø£+
• ¬s’‘·T\T, e´øÏÔ>∑‘· bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+düú\T, dü«#·Ã¤+<ä ùdyê dü+düú\T, ø£+ô|˙\T, dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
dü+|òü÷\T, bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T
• bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î 25% sêsTTr (2`10 π><Ó\T ñqï≥Te+{Ï ¬s’‘·T\≈£î)
ôd+Á≥˝Ÿ ôdø±ºsY |ü<∏äø£+
• ôd+Á≥˝Ÿ ôdø±ºsY |ü<∏äø£+˝À •ø£åD bı+~q eékÕj·T |ü≥ºuÛÑÁ<äT\T (‘˚~: 09`07`2006 ‘·sê«‘· eT+p¬s’q yê]øÏ)
• eTVæ≤fi¯\T eT]j·TT SC/ST \≈£î 44% sêsTTr
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA C≤rj·T k˛˝≤sY $TwüHé
• e´≈£îÔ\T, e´øÏÔ düeT÷Vü‰\T, dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T, ¬s’‘·T dü+|òü÷\T, ]õwüºs¡T nsTTq ¬s’‘·T ø£¢uŸ\T, ñ‘·Œ‹Ô dü+|òü÷\T.
• 300 Wp kÕeTs¡ú´+ ø£*–q u≤´≥Ø\≈£î 44% sêsTTr
• 300 ` 1000 Wp kÕeTs¡ú´+ ø£*–q u≤´≥Ø\≈£î 30% sêsTTr

ñbÕ~Û |ü<Ûäø±\T
y˚TøÏHé Ç+&çj·÷
• uÛ≤s¡‘Y˝ÀøÏ ô|≥Tºã&ÉT\≈£î Äø£]¸+#·&ÜìøÏ, ø£+ô|˙\≈£î Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+. ‘·<ë«sê j·TTe‘·≈£î ñbÕ~Û ø£*Œ+#·{≤ìøÏ
ôdô|º+ãsY 25, 2014q ÁbÕs¡+_Û+∫q ø±s¡´Áø£eT+ Ç~.
• Ä{À yÓTTu…’˝Ÿ‡, s¡kÕj·THê\T, kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+, Wwü<Ûë\T, f…ø˘‡f…Æ˝Ÿ‡, ¬s’˝Ò«\T &çC…’q¢ ‘·j·÷Ø, |ü⁄q]«jÓ÷>∑
Ç+<ÛäHê\T, >∑qT\ ‘·e«ø±\T, ãjÓ÷f…ø±ï\J, m\Áø±ºìø˘‡ ‘·~‘·s¡ s¡+>±\≈£î á ø±s¡´Áø£e÷ìï e]Ô+|ü#˚kÕÔs¡T.
• <˚o s¡+>±ìøÏ }‘·+.
• yÓ’&ÉHé ¬øqï&û ø£+ô|˙ á ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ n&É«sYf…ÆCŸyÓT+{Ÿ ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T.
dæÿ˝Ÿ Ç+&çj·÷
• j·TTe‘· HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+#·&É+ <ë«sê ñbÕ~Ûì ø£*Œ+∫ ù|<ä]ø±ìï ‘·]$T ø=≥º&ÜìøÏ 2015 dü+ˆˆs¡+ p˝…’˝À
ÁbÕs¡+_Û+∫q ø±s¡´Áø£eT+ Ç~.
• 50 qT+∫ 80 \ø£å\ eT+~øÏ ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&É+.
• Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘Y˝À n‘·´~Ûø£+>± ñqï j·TTeX¯øÏÔì $ìjÓ÷–+#·&É+.
• 2022 Hê{ÏøÏ <˚X¯+˝À 40 ø√≥¢ eT+~øÏ $$<Ûä s¡+>±\˝À HÓ’|ü⁄D´+ ø£*Œ+#·&É+.
Á|ü<Ûëq eT+Á‹ eTTÁ<ëjÓ÷»q ˝Ò<ë eTTÁ<ëu≤´+≈£î (yÓTÆÁø√j·T÷ì{Ÿ &Óe\|tyÓT+{Ÿ Øô|òHêHé‡ @»˙‡)
• ∫s¡T yê´bÕs¡T\≈£î, n‹eèwæ,º nHêeèwæº düeTj·÷\˝À s¬ ‘’ T· \≈£î ãTTD dü<Tä bÕj·T+ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ 2015 dü+ˆˆs¡+˝À
@Á|æ˝Ÿ 8q á dü+düúqT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• 3 πø≥–Ø\ ÁøÏ+<ä á u≤´+≈£î ãTTD≤\qT eT+ps¡T #˚düTÔ+~.
• •X¯ó ` 50 y˚\T
• øÏXÀsY ` 5 \ø£å\ es¡≈£î
• ‘·s¡TDY ` 10 \ø£å\ es¡≈£î
• <˚X¯ j·TTe‘· ñ<√´>±\ ø√dü+ #·÷&É≈£î+&Ü ñ<√´>±\qT düèwæº+#˚ bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘·Ô\T>± m<ä>±\qï<˚ á |ü<Ûäø£+ \ø£å´+.
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ øödü˝Ÿ $ø±dt jÓ÷»q
• á |ü<Ûäø£+ 2015 dü+ˆˆs¡+˝À p˝…’ 15q ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~.
• <˚X¯+˝Àì 35 @fi¯fl ˝À|ü⁄ j·TTe‘·≈£î $$<Ûä s¡+>±˝À¢ ì|ü⁄DT\T>± r]Ã~<ä›≥+.
• e#˚Ã @&Ü~˝À 24 \ø£å\ eT+~øÏ eè‹Ô $<ä´˝À HÓ’|ü⁄D´+, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ø£*Œ+#·≥+.
• HÓ’|ü⁄D´ Á|üe÷D°ø£s¡D Á|üjÓ÷»q |ü<Ûäø£+ <ë«sê uÛ≤s¡‘· j·TTe‘·≈£î •ø£åD ìe«&É+ <ë«sê yê] ñ<√´–‘· kÕúsTTì
ô|+bı+~+#·&É+.
• ñ‘êŒ<äø£ kÕeTsê∆´ìï ô|+bı+~+#·&É+.
• á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä Ç|üŒ{Ï es¡≈£î 19055 \ø£å\ eT+~ j·TTe‘·≈£î •ø£åD Çe«≥+ »]–+~.
• 1500 ãVüQfi¯ HÓ’|ü⁄D´ •ø£åD≤ πø+Á<ë\ @sêŒ≥T.
• HÓ’|ü⁄D≤´\ <ÛäèMø£s¡D eT+&É* @sêŒ≥T.
• j·TTe‘· ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ô|+#·&ÜìøÏ 2200 ø±˝ÒJ\T, 300 bÕsƒ¡XÊ\\T, 500 Á|üuÛÑT‘·« ◊{Ï◊\T, 50
eè‹Ô $<ë´ •ø£åD≤ dü+düú˝À¢ yê´bÕs¡ $<ë´ •ø£åD neT\T.

• Ä<ÛäTìø£ ◊{°◊\qT Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚{Ÿ uÛ≤>∑kÕ«eT´+˝À ãVüQfi¯ HÓ’|ü⁄D´ •ø£åD≤ πø+Á<ë\T>± r]Ã~<äº+.
kÕº+&É|t Ç+&çj·÷
• mdt.dæ, mdt.{Ï eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘·Ô\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ 2016`17 dü+ˆˆs¡+˝À á ø±s¡´Áø£e÷ìï
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• bÕ]ÁXÊ$Tø£ y˚‘·Ô\≈£î eè‹Ô |üs¡yÓTÆq düVü‰j·T+ n+~+#·&ÜìøÏ $$<Ûä bÕ]ÁXÊ$Tø£ dü+|òü÷\ düVü≤ø±s¡+‘√ πø+Á<ä
dü÷ø£åà, ∫qï, eT<Ûä´‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\ XÊK˝À C≤rj·T Vü≤uŸ @sêŒ≥T.
• á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä düTe÷s¡T 205 \ø£å\ eT+~øÏ \_∆
qsT÷ eT+õ˝Ÿ :
• m≥Te+{Ï $<ë´s¡Ω‘ê ˝Òì yÓTÆHê]{° j·TTe‘·≈£î eè‹Ô HÓ’|ü⁄D´ $<ä´qT n+~+#·{≤ìøÏ 2015`16˝À á |ü<Ûäø±ìï
• Ç+»˙]+>¥, kÕ|òtº dæÿ˝Ÿ‡, düØ«düT ôdø±ºsY eT]j·TT ‘·j·÷Ø s¡+>±˝À¢ j·TTe‘·≈£î •ø£åD.
• á |ü<Ûäø±ìøÏ 342 ãTTD+ Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î Çe«{≤ìøÏ eTT+<äTø=∫Ã+~.
ñ<√´>∑s¡<Ûä+
• 2016˝À πø•H˚ì Á≥dtº, {°m+◊ Á>∑÷|t, @|æmdtmdt&ûdæ\T ø£*dæ j·TTe‘· eTT+–≥≈£î ñ<√´>∑, ñbÕ~Û neø±XÊ\
qT rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ á s¡<Ûëìï n+~+#êsTT.
ñ»«\ &çdüÿ+ ndü÷‡¬sHé‡ jÓ÷»q
• $<äT´‘Y |ü+|æD° ø£+ô|˙\≈£î |ü⁄qs¡TJ®e bÕ´πøJ eT]j·TT Ä]úø£+>± yÓdüT\Tu≤≥T.
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ á |ü<Ûäø£+˝À C≤sTTHé nsTTq 1e sêh+.
• dæøÏÿ+‘√ ø£*|æ Ç|üŒ{ÏøÏ 22 sêÁcÕº\T #˚sêsTT.
• ôdô|º+ãsY 30,2015 Hê{ÏøÏ dü«+‘· &çdüÿ+\qT ø£*– ñqï sêÁcÕº\T 75% ãTTD≤ìï ‘·eT ÄBÛq+˝ÀøÏ rdüT≈£îì
u≤+&É¢ neTàø£+ <ë«sê n|ü\qT #Ó*¢+#·e#·TÃ
Bq<äj·÷fiŸ ñbÕ<Ûë´j·T Á>±eTCÀ´‹ jÓ÷»q
• $<äT´‘Y kÂø£s¡´+ ˝Òì \ø£å Á>±e÷\≈£î $<äT´‘Y kÂø£s¡´+, <ë]Á<ä´ πsK≈£î ~>∑Teq ñqï ≈£î≥T+u≤\≈£î ñ∫‘· $<äT´‘Y
ø£HÓø£åHé kÂø£s¡´+ nH˚ \ø£å´+‘√ 2015˝À á |ü<Ûäø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
kÕ+πø‹ø£ n_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±\T
&çõ≥˝Ÿ Ç+&çj·÷ :
• Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À Ç+≥¬sï{Ÿ ùde\ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î, Vü‰sY¶y˚sY, kÕ|òtºy˚sY ñ‘·Œ‘·TÔ\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ 2015˝À
á |ü<Ûäø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• C≤rj· T Á>±MTD Ç+≥¬ s ï{Ÿ kÕ+π ø ‹ø£ ùde\ $Twü H é <ë«sê Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ Ç+≥¬ s ï{Ÿ ùde\T
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+.
• Á|üuÛÑT‘·« ùde˝À¢ bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT ô|+bı+~+#·≥+.
• Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ì bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ◊{Ï •ø£åD sTTe«&É+.
• Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´Áø£e÷\qT, ùde\qT Á|ü»\≈£î #˚s¡Te #˚j·T&É+.

• 2018 Hê{ÏøÏ yÓTT‘·Ô+ Á|üuÛÑT‘·« ùde\qT ÄHé˝…’Hé <ë«sê n+~+#·&É+.
• n+<ä]ø° kÕ+πø‹ø£ dü<äTbÕj·÷\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+.
ôV’≤ d”Œ&é Áu≤&é u≤´+&é

• 2.50 \ø£å\ Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î ôV’≤d”Œ&é Áu≤&é u≤´+&é Ç+≥¬sï{Ÿ ø£HÓøÏº${Ï˝À bÕ≥T uÛ≤s¡‘Y ìsêàDY ø±eTHé
düØ«dt ôd+≥s¡¢ @sêŒ≥T.
• 2014`15 dü+ˆˆs¡+˝À ÁbÕs¡+uÛÑ+.
• 2017 Hê{ÏøÏ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ yÓTTu…’˝Ÿ $ìjÓ÷>±ìï 70%ìøÏ ô|+#·&É+.
Ç` Á|ü>∑‹
• á |ü<Ûäø±ìï 2015 dü+ˆˆs¡+˝À nø√ºãsY 9q $XÊK|ü≥ï+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸqT XÊg, kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+˝À <˚X¯+˝ÀH˚ n‘·T´qï‘· kÕúsTT˝À ì*ù|˝≤ ùde\ dü«s¡÷bÕìï e÷s¡Ã&É+
á |ü<Ûäø£+ \ø£å´+.
• nø√ºãsY 2, 2015q Ç` Á|ü>∑‹ $»Hé &Ü≈£îýÓT+≥T $&ÉT<ä\.
• ôdô|º+ãsY, 2016 qT+&ç Ç ` ôw&É÷´˝Ÿ ÁbÕs¡+uÛÑ+.
• 33 &çbÕs¡TºyÓT+≥T¢, 315 @»˙‡\˝À >∑\ 745 düØ«düT\T á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä≈£î ekÕÔsTT.
• $$<Ûä XÊK\ eT<Ûä´ düeTq«j·T+ kÕ~Û+#·&É+ <ë«sê 2022 Hê{ÏøÏ yÓTs¡T¬>’q ùde\qT n+~+#·&É+ eTTK´ ñ<˚›X¯´+.
Ç ` ø±´_HÓ{Ÿ
• eT+Á‘·T\+<äs¡÷ ◊ ` bÕ´&é\ düVü‰j·T+‘√ ø±´_HÓ{Ÿ ø±s¡´Áø£e÷\˝À bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê ù||üsY $ìjÓ÷>±ìï
‘·–Z+#·&É+, bÕs¡<äs¡Ùø£ |ü]bÕ\q≈£î lø±s¡+#·T&ÉT‘·÷ 2016˝À á |ü<Ûäø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• Ç ` ø±´_HÓ{ŸqT yÓTT<ä{ÏkÕ]>± <˚X¯+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸπø <äøÏÿ+~.
;Ûe÷ |ü<Ûäø±\T
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ »Hé<ÛäHé jÓ÷»q
• <˚X¯+˝Àì Äs¡T \ø£å\ Á>±e÷˝À¢ ≈£î≥T+u≤ìøÏ ˇø£]øÏ u≤´+ø˘ nøö+{Ÿ kÂø£sê´ìï ø£*Œ+#·&ÜìøÏ 2014 dü+ˆˆs¡+,
Ä>∑wüßº 28q ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq |ü<Ûäø£+ Ç~.
• Js√ u≤´\Hé‡‘√ n˝≤Œ<ëj·T esêZ\≈£î U≤‘ê kÂø£s¡´+.
• 2015, »qe] 28 Hê{ÏøÏ á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä 12.58 ø√≥¢ u≤´+≈£î U≤‘ê\T ‘Ó]#ês¡T.
• Á|üuÛÑT‘·« dü+πøåeT |ü<Ûäø±\ <ë«sê \_∆<ës¡T\≈£î #˚≈£Lπs \_∆ì H˚s¡T>± yê] U≤‘ê\˝ÀH˚ »eT.
• |ü<Ûäø£+ ÁbÕs¡+_Û+∫q ‘=*s√CÒ 1.5 ø√≥¢ u≤´+≈£î U≤‘ê\T ‘Ós¡Teã&Ü¶sTT.
• 5 HÓ\˝À¢ <˚X¯ yê´|üÔ+>± 15.59 ø√≥¢ U≤‘ê\T ‘Ós¡T#·Tø√e≥+‘√ –ìïdt ãTø˘ Ä|òt es¡˝Ÿ¶ ]ø±s¡T¶˝À qyÓ÷<Ó’+~.
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ düTs¡ø£å ;Ûe÷ jÓ÷»q
• ù|<ä Á|ü»\≈£î ‘·≈£îÿe Á|”$Tj·T+˝À Á|üe÷<ä ;Ûe÷ kÂø£sê´ìï ø£*Œ+#·&ÜìøÏ 2015 dü+ˆˆs¡+ y˚T 9q á |ü<Ûäø±ìï
• 18 qT+&ç 70 dü+ˆˆsê\ ej·TdüT yê] es¡≈£î e]Ô+|ü⁄, yÓTT<ä{Ï 3 s√E˝À¢ 22 \ø£å\ eT+~ #˚]ø£.
• @&Ü~øÏ s¡÷. 12%\ Á|”$Tj·T+ e÷Á‘·y˚T.

• Á|üe÷<ä+˝À ø£fi¯ófl ˝Ò<ë #˚‘·T\qT ø√˝ÀŒ‘˚ >∑]wüº+>± 2 \ø£å\T \_ÛdüTÔ+~.
• á |ü<Ûäø£+˝À #˚]q yê] dü+K´ 9.4 ø√≥T¢>± n+#·Hê.
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ JeHéCÀ´‹ ;Ûe÷ jÓ÷»q

• ù|<ä Á|ü»\≈£î ‘·≈£îÿe Á|”$Tj·T+˝À J$‘· ;Ûe÷ kÂø£sê´ìï ø£*Œ+#·&ÜìøÏ y˚T 9, 2015q á |ü<Ûäø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• @{≤ #Ó*¢+#·e\dæq Á|”$Tj·T+ s¡÷. 330/`\T e÷Á‘·y˚T.
• 18 qT+&ç 50 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT yê]øÏ e]Ô+|ü⁄.
• eTs¡D ø±s¡Dy˚T<Ó’Hê 2 \ø£å\ yÓTT‘·Ô+ J$‘· ;Ûe÷>± uÛ≤~‘· ≈£î≥T+u≤ìøÏ \_ÛdüTÔ+~.
• düTe÷s¡T>± 5.5 \ø£å\ eT+~ á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä #˚]q≥T¢ n+#·Hê.
n≥˝Ÿ ô|q¸Hé jÓ÷»q
• n dü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+˝À ñqï ø±]à≈£î\≈£î ô|q¸Hé kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#˚ ñ<˚›X¯´+‘√ á |ü<Ûäø£+ 2015 dü+ˆˆs¡+˝À
pHé 1q ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~.
• 18 qT+&ç 40 @fi¯fl ej·TdüT>∑\ yês¡T ns¡TΩ\T.
• s¡÷. 5000 y˚\ s¡÷bÕj·T\ es¡≈£î |æ+#Û·qT kÂø£s¡´+.
• HÓ\yê] bı+<ä<ä\#·T≈£îqï ô|q¸Hé yÓTT‘·Ô+ Á|üø±s¡+ Á|”$Tj·T+ #Ó*¢+|ü⁄.
Á|ü<ÛëqeT+Á‹ |òüdü˝Ÿ ;Ûe÷ jÓ÷»q:` ¬s’‘·T\≈£î ;Ûe÷ kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ

• á |ü<Ûäø£+ 2016˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~.
• 2019 Hê{ÏøÏ 50 % |ü+≥ $d”ÔsêíìøÏ ;Ûe÷ ø£*Œ+#·&É+.
• eékÕj·T s¡+>∑+˝À ¬s’‘·T\T Ä<ÛäTìø£ |ü<ä∆‘·T\qT ñ|üjÓ÷–+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.
• |ü+≥\T qwüºb˛sTTq ¬s’‘·T\≈£î ;Ûe÷ kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#·&É+.
#·+Á<äqï ;Ûe÷ |ü<Ûäø£+

• á |ü<Ûäø±ìï 1.50 ø√≥¢ ù|<ä ø±]à≈£î\≈£î ;Ûe÷ kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ 2016˝À y˚T 1q $»j·Tyê&É˝À
• ~. 15.08.2016 qT+&ç neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
• á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä \_∆<ës¡Tì yê{≤ s¡÷. 15/`\T, Á|üuÛÑT‘·« yê{≤ s¡÷. 139/`\T ø£*|æ Á|”$Tj·T+
#Ó*¢+#ê*.
;Ûe÷ ø£*–q e´øÏÔøÏ ÁøÏ+~ kÂø£sê´\T \_ÛkÕÔsTT.
• Á|üe÷<äeXÊ‘·TÔ eTs¡DÏùdÔ ` s¡÷.5.00 \ø£å\T
• XÊX¯«‘· n+>∑yÓ’ø£\´+ ` s¡÷.2.75 \ø£å\T
• bÕøÏåø£ n+>∑yÓ’ø£\´+ ` s¡÷. 1,37,500/`\T
• düVü≤»+>± eTs¡DÏùdÔ ` s¡÷. 30,000/`\T n+~kÕÔs¡T.

mHé{ÏÄsY $<√´qï‹
• dæ$˝Ÿ düØ«ôddt, Ç‘·s¡ b˛{° |üØø£å\≈£î mdt.dæ, mdt.{Ï $<ë´s¡T∆\≈£î ñ∫‘· •ø£åD Çe«&ÜìøÏ 2016, pHé˝À
$»j·Tyê&É˝À á |ü<Ûäø±ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• Á|üy˚X¯ |üØø£å ìs¡«Væ≤+#·&É+ <ë«sê 700 eT+~ mdt.dæ, 300 eT+~ mdt.{Ï. nuÛÑ´s¡T∆\qT m+|æø£ #˚kÕÔs¡T.
• <˚X¯+˝À Á|üeTTK dæ$˝Ÿ düØ«ôddt ø√∫+>¥ ôd+≥s¡¢˝À •ø£åD Ç|æŒkÕÔs¡T.
• •ø£åD≤ düeTj·T+˝À Á|ü‹ $<ë´]úø° HÓ\≈£î s¡÷. 10,000/`\T ôd’º|òü+&ÉT #Ó*¢kÕÔs¡T.
• s¡÷. 4.5 ø√≥¢ eéj·T+‘√ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ düº&û dü]ÿ˝Ÿ ìsêàD+.
*****

6. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ & Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ neT\T #˚düTÔqï |ü+#êj·Tr sêCŸ ø°\ø£ |ü<Ûäø±\T
Á|üdüTÔ‘·+ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« |ü+#êj·TrsêCŸ eT+Á‹‘·« XÊK Á|ü‹cÕ˜‘·àø£+>± á ~>∑Te |ü<Ûäø±\T / ø±s¡´Áø£e÷\qT
ìs¡«Væ≤k˛Ô+~.
1. sêÁw”ºj·T Á>±eT dü«sêCŸ n_Ûj·÷Hé ` kÕeTsêú´\ ô|+|ü⁄<ä\ (•ø£åD)
2. |ü+#êj·Tr Ä]úø£ eqs¡T\T ` Ä]úø£ dü+|òüT+ ì<ÛäT\‘√ bÕ≥T |ü+#êj·Tr\ dü«+‘· eqs¡T\ ô|+|ü⁄<ä\¬ø’ ø£èwæ.
3. Ç ` >∑e¬sïHé‡
4. Á>±eT |ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£
5. ôw&É÷´\T¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î |ü+#êj·Tr\≈£î $düÔs¡D ` á n+X¯+ >∑T]+∫ |ü+#êj·TrsêCŸ |ü]D≤eTÁø£eT+ #ê|üºsY˝À
#ê˝≤ $|ü⁄\+>± #Ó|üŒã&çq~.
sêÁw”ºj·T Á>±eT dü«sêCŸ n_Ûj·÷Hé
düT|ü]bÕ\q≈£î, Ä]∆ø£ n_Ûeè~∆ eT]j·TT kÕe÷õø£ Hê´j·TeTT ø=s¡≈£î ã\yÓTÆq |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú m+‘√
nedüs¡eTT.kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«˝…’q Á>±eT |ü+#êj·Tr, eT+&É\, õ˝≤¢ Á|üC≤|ü]wü‘Y\ |ü]~Û˝ÀøÏ 73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+
11e ôw&É÷´\T˝À ù|s=ÿqï 29 n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ ì<ÛTä \T, $<ÛTä \T, dæã“+~ì ã~© #˚j÷· \Hêï, Ç‘·sÁ¡ ‘ê ø±s¡´Áø£e÷\T
á dü+düú\ <ë«sê neT\T #˚j·÷\Hêï |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\T n+<äT≈£î ‘·–q kÕe÷sê∆´\qT ø£*– ñ+&Ü*. á dü+düú\T
#·≥º |üs¡+>± dü+Áø£$T+∫q n~Ûø±sê\qT |üP]Ô kÕúsTT˝À $ìjÓ÷–+#˚ø√>∑\>±*.
á H˚|ü<Ûä´+˝À |ü+#êj·TrsêCŸ eédüúqT X¯øÏÔe+‘·+>± r]Ã~<ä›&ÜìøÏ, sêC≤´+>∑+ ìπsú•+∫q $<Ûä+>± |ü+#êj·Tr\T
s¡÷|ü⁄πsK\T dü+‘·]+#·Tø√e&ÜìøÏ, Ä Á|üj·T‘·ï+˝À >∑T]Ô+∫q ˝ÀbÕ\qT ‘=\–+#·&ÜìøÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«eTT 12e |ü+#·es¡¸
Á|üD≤[ø£ ø±\+ (2012 `13 qT+&ç 2016`17)˝À Á|üy˚X¯ ô|{Ïºq Á|üjÓ÷õ‘· |ü<∏äø£y˚T µµ sêJyé >±+BÛ |ü+#êj·T‘Y
düX¯ø°Ôø£s¡D n_Ûj·÷Hé µµ
• á |ü<Ûäø±ìï 5 |ü<Ûäø±\qT $©q+ #˚j·T≥+ <ë«sê s¡÷bı+~+#ês¡T.
n$ : 1. sêÁw”ºj·T Á>±eT dü«sêCŸ jÓ÷»q
2. |ü+#êj·T‘Y m+|üesYyÓT+≥ nøö+≥T_*{° ÇHÓ‡+{ÏyÓ’CÒwüHé d”ÿ+.
3. |ü+#êj·T‘Y eTVæ≤fi¯ @e+ j·TTeX¯øÏÔ n_Ûj·÷Hé.
4. Ç` |ü+#êj·T‘Y
5. s¡÷s¡˝Ÿ _õHÓdt Vü≤uŸ nH˚ |ü<Ûäø±\T.
Á|üdüTÔ‘·+ á |ü<Ûäø£+ ù|s¡TqT ªªsêÁw”ºj·T Á>±eT dü«sêCŸ n_Ûj·÷Héµµ >± e÷s¡TŒ #˚j·T&É+ »]–+~. 2016`17
dü+ˆˆs¡+˝À á |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä s¡÷. 655 ø√≥¢qT πø{≤sTT+#ês¡T.

á \ø£å´ kÕ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>±
• yÓTT<ä≥>± |ü+#êj·TrsêCŸ eédüúqT |ü{Ïwüº+ #˚j·÷* n+fÒ |ü+#êj·Tr\≈£î nedüs¡yÓTÆq eT÷\<ÛäHêìï, ì|ü⁄DT\
qT, uÛÑeHê\qT düeT≈£Ls¡Ã&É+, Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\T eT]j·TT dæã“+~ kÕeTsê∆´\qT ô|+bı+~+#·&É+.
• n~Ûø±s¡ $πø+ÁBø£s¡D »s¡>±*. n+fÒ ì<ÛäT\T, $<ÛäT\T, dæã“+~ì |ü+#êj·Tr\ ÄBÛq+˝À ñ+#ê*.
• n≥º&ÉT>∑T kÕúsTT qT+∫ |üø£&É“+B Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+ #˚dæ õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± ø£$T{° <ë«sê düeTdü«j·T |üs¡#ê*.
• nìï $uÛ≤>±\ eT<Ûä´ düeTq«j·T+ ñ+&Ü*.
• »yêãT<ëØ‘·q+ eT]j·TT u≤<Ûä´‘·\ |ü+|æD° düŒwüº+>± ñ+&Ü*.
• mìïø£\T ùd«#·Ã¤>± , ìwüŒø£åbÕ‘·+>± , Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ìs¡«Væ≤+#ê*.
• nsTT<˚fi¯fl≈£î ˇø£kÕ] sêÁwüºkÕúsTT Ä]∆ø£ dü+|òü÷\qT (SFC) @sêŒ≥T. yê{Ï dæbÕs¡T‡\ neT\T >∑T]+∫ #·≥º düuÛÑ\≈£î
ìy˚~ø£ düeT]Œdü÷Ô ñ+&Ü*.
• nìï õ˝≤¢˝À õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚dæ, düÁø£eT+>± |üì#˚H˚ $<Ûä+>± e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT C≤Ø #˚j·÷*.
• Á>±eT düuÛÑ\ ìs¡«Vü≤D düeTs¡∆e+‘·+>± »s¡>±*. yês¡T¶ , eTVæ≤fi≤ düuÛÑ\qT |ü{Ïwüº+ #˚j·÷*.
• |ü+#êj·Tr\≈£î bÕ\Hê |üs¡yÓTÆq, kÕ+πø‹ø£ |üs¡yÓTÆq eT<ä›‘·T n+~+#·&ÜìøÏ düŒwüºyÓTÆq $<Ûëq ìs¡íj·÷\qT Ksês¡T
#˚j·÷*.
• |üqTï\T, |ò”E\T düÁø£eT+>± edü÷\T #˚dæ |ü+#êj·Tr\ Ä]∆ø£ eT÷˝≤\qT |ü{Ïwüº+ #˚j·÷*.
• dü$Twæº ì<ÛäT\ qT+∫ |ü+#êj·Tr\≈£î yê{Ï yê{≤qT düeTT∫‘· y˚fi¯˝À¢ n+~+#ê*. n˝≤π> sêÁwüº eT]j·TT πø+Á<ä
Ä]∆ø£ dü+|òüT+ qT+∫ düeT≈£L]Ãq ì<ÛäT\qT düø±\+˝À n+<äCÒj·÷*.
• |ü+#êj·Tr\ |üìrs¡TqT ˝…ø£ÿ>∑≥º&ÜìøÏ nqTyÓ’q $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+∫ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚yê*.
• Ç`Ä<Ûë]‘· $<ÛëHê\‘√ bÕ≥T>± ã&Ó®{Ÿ , nøö+{Ÿ‡ , Ä&ç{Ÿ ìs¡«Vü≤DqT ã˝Àù|‘·+ #˚j·÷*.
• õ˝≤¢kÕúsTT, ø£˙dü+ eT<Û´ä kÕúsTT es¡≈î£ |ü+#êj·Tr\˝À nøö+≥¢qT ÄHé˝H’… ˝é À düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î, ã&Ó{® Ÿ
nøö+{Ÿ‡≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï dü«#·Ã¤+<ä+>± yÓ\¢&ç+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq eTs¡Z<äs¡Ùø±\qT ìã+<Ûäq\
qT C≤Ø #˚j·÷*.
• ôw&É÷´\T¶ ÁbÕ+‘· |ü+#êj·Tr $düÔs¡D (ô|kÕ) #·≥º ìã+<Ûäq\T, sêÁcÕº\T s¡÷bı+~+∫q #·{≤º\ neT\T≈£î
ø£≥Tºã&ç ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*.
ì<ÛäT\ πø{≤sTT+|ü⁄ :
á |ü<∏äø£eTTq≈£î πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«eTT\T 75 : 25 ìwüŒ‹Ô˝À ì<ÛäT\T $&ÉT<ä\ #˚kÕÔsTT. 20% ì<ÛäT\qT sêÁwüº
Á|üuÛÑT‘·« |üìrs¡T Ä<Ûës¡+>± πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~. |üìrs¡T‘√ eTT&çô|{Ïºq 20% ì<ÛäT\qT bı+<ä&ÜìøÏ ô|’
‘Ó*|æq \øå±´\ kÕ<Ûäq˝À sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« Á|ü>∑‹ dü+‘·è|æÔø£s¡eTT>± ñ+&Ü*.
XÊ´+ Á|ükÕ<é eTTKØ® C≤rj·T s¡÷s¡“Hé $TwüHé

• |ü≥ºD kÂø£sê´\˝À Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~∆ \ø£å´+>± á |ü<Ûäø±ìï 2016 dü+ˆˆs¡+˝À |òæÁãe] 10q ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À kÕe÷õø£, Ä]∆ø£ eTÚ*ø£ edü‘·T\qT 300 kÕàsYº $˝ÒCŸ ø£¢düºs¡¢˝À sêqTqï 3 dü+e‘·‡sê\˝À
n_Ûeè~∆ #˚j·T&Éy˚T á $TwüHé \ø£å´+.
• Á>±MTD, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~∆˝À düeT‘·T\´‘·qT bÕ{Ïdü÷Ô ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~∆ì, ‘·<ë«sê <˚X¯ n_Ûeè~∆ì
kÕ~Û+#·&É+ eTs√ \ø£å´+.

Á>±eT ñ<äjYT ùd uÛ≤s¡‘Y ñ<äjYT
• kÕe÷õø£ kÕeTs¡kÕ´ìï ô|+bı+~+#·&É+ <ë«sê |ü+#êj·Tr eédüúqT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ 2016 dü+ˆˆs¡+˝À
á ø±s¡´Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• @Á|æ˝Ÿ 14 qT+&ç @Á|æ˝Ÿ 24 2016 es¡≈£î 11 s√E\ bÕ≥T á ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä $$<Ûä n+XÊ\ô|’ Á>±eTdüuÛÑ\
qT ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\˝À Ç`>∑e¬sïHé‡
Ç` >∑e¬sïHé‡ nH˚~ Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T kÕ+πø‹ø£ düe÷#ês¡ eédüúqT $ìjÓ÷–+#·&Üìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. $<Ûëq
ìs¡íj·÷\˝À Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+bı+~+#·{≤ìøÏ M\T>± uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ |ü]bÕ\q˝À |ü]es¡Ôq rdüT≈£îsêe{≤ìøÏ,
Á|ü»\T düT\uÛÑ+>± düe÷#êsêìï bı+<ä{≤ìøÏ 2006dü+ˆˆs¡˝À H˚wüq˝Ÿ Ç` >∑e¬sïHé‡ bÕ¢HéqT s¡÷bı+~+∫q~.
• H˚wüq˝Ÿ Ç`>∑e¬sïHé‡ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+ : kÕ<Ûës¡D Á|ü»\≈£î yê] yê] ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ nìï Á|üuÛÑT‘·« ùde\qT
ˇø£ ø±eTHé ne⁄{Ÿ <ë«sê n+~+#·≥+ <ë«sê »yêãT <ëØ‘·q+ eT]j·TT bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT ô|+bı+~+#·≥+.
• Á>±MTD uÛ≤s¡‘êìï n_Ûeè~∆ #˚ùd+<äT≈£î neT\T #˚j·Tã&ÉT‘·Tqï $TwüHé ôV≤&é ÁbÕC…≈£îº ` Ç ` |ü+#êj·T‘Y.
• Á>±MTD Á|ü»\≈£î Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ eT<Ûä´ |ü+#êj·Tr\T nqTdü+<Ûëq ø£s¡Ô˝…’q+<äTq yê{Ï˝À kÕ+πø‹ø£ düe÷#ês¡
$C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·≥+ #ê˝≤ nedüs¡+.
• 2006, y˚T 18q H˚wüq˝Ÿ Ç`>∑e¬sïHé‡ ÁøÏ+<ä 27 $TwüHé ôV≤&é ÁbÕC…≈£îº\qT eT]j·TT 8 ø±+bıHÓ+≥¢qT
ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ »]–+~, n<äq+>± eTs√ 4 $TwüHé ôV≤&é ÁbÕC…≈£îº\qT 2011˝À #˚s¡Ã&É+ »]–+~.
πø+Á<ä myéTmyéT|æ\T sêh myéTmyéT|æ\T düeTÁ>∑ myéTmyéT|æ\T
u≤´+øÏ+>¥ eékÕj·T+ dæmdtdæ
πø+Á<ä m¬ø’‡CŸ düT+ø£+ yêDÏ»´ |üqTï Ç`_CŸ
Ä<ëj·T|üqTï Ç`õ˝≤¢ Ç`ø√s¡Tº\T
;Ûe÷ ñbÕ~Û ø±sê´\j·T+ Ç`ø=qT>√fi¯ófl
myéTdæm uÛÑ÷$T ]ø±s¡T¶\T Ç`yêDÏ»´+
bÕdtb˛sYº eTTì‡bÕ*{°\T H˚wüq˝Ÿ Ç`>∑e¬sïHé‡ bÕ¢Hé
e\dü, MkÕ, $<˚oj·TT\ Ç` |ü+#êj·T‘Y‡ düØ«dt &Ó*eØ π>{Ÿy˚
]õÁùdºwüHé, Á{≤øÏ+>¥ b˛©dt Ç+&çj·÷b˛s¡º˝Ÿ
ô|q¸Hé s¡yêD≤ eédüú
Ç`Ä|ò”dt Áf…»Ø, Á|üC≤|ü+|æD°
b˛düTº $<ä´, Äs√´>∑+
Ç` |ü+#êj·T‘Y <ë«sê Á>±eT|ü+#êj·Tr n+~+#˚ ùde\T

• yê´bÕs¡, yêDÏ»´ ˝…’ôdqT‡\T C≤Ø.
• H√ nu…®ø£åHé dü]º|òæ¬ø{Ÿ.
• Ç+{Ï dü+ã+~Û‘· ùde\T.
• »qq, eTs¡D, Ä<ëj·T eT]j·TT Ädæú $\Te <Ûäèe|üÁ‘ê\T.
• MT{Ï+>¥ nC…+&Ü neT\T, z{Ï+>¥ eT]j·TT rsêàHê\T.
• Á>±eT düuÛÑ düe÷y˚X¯|ü⁄ Ábıd”&ç+>¥‡ rdüT≈£îqï #·s¡´\ ìy˚~ø£.
• Ä]úø£ eqs¡T\T.
• _|æm˝Ÿ düe÷#ês¡ yê´|æÔ.
@Á|æ˝Ÿ 21, 2012 dü+ˆˆs¡+˝À |ü+#êj·TrsêCŸ ~edt s√Eq Ç` |ü+#êj·T‘Y ÁøÏ+<ä n_Ûeè~∆ #˚j·Tã&çq 11
n|æ¢πøwüq¢ dü÷{ŸqT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. á dü÷{ŸqT ªª|ü+#êj·T‘Y m+≥sY Áô|’»dt dü÷{Ÿµµ n+{≤s¡T. ‘·s¡Tyê‘· eTs√
n|æ¢πøwüHéqT n_Ûeè~∆ #˚kÕs¡T.
á dü÷{Ÿ˝À Á|üdüTÔ‘·+ 12 n|æ¢πøwüqT¢ ñHêïsTT n$.
1. kÕúìø£ düe÷#ês¡ <ä]Ùì
2. @]j·÷ Ábıô|ò’\sY
3. C≤rj·T |ü+#êj·Tr b˛s¡º˝Ÿ
4. C≤rj·T ÄdüTÔ\ <ä]Ùì.
5. bÕ¢Hé |ü¢dt
6. j·÷ø£åHé kÕ|òtº
7. Á|æj·÷ kÕ|òtº
8. düØ«dt |ü¢dt
9. õjÓ÷ {≤´–+>¥
10. k˛wü˝Ÿ Ä&ç{Ÿ e÷ì≥]+>¥ yÓTø£ì»+.
11. Áf…Æì+>¥ y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ
12. Ä&ç{Ÿ ÄHé˝…’Hé
1. kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« düe÷#ês¡ <ä]Ùì (Local Government Directory - LGD
Ç`|ü+#êj·Tr $TwüHé yÓ÷&é ÁbÕC…≈£îº˝À uÛ≤>∑+>± n_Ûeè~∆ #˚j·Tã&çq |ü+#êj·Tr m+≥sY Áô|’»dt dü÷{Ÿ n|æ¢πøwüHé\˝À
ÁbÕ<∏ä$Tø£ yÓTÆq~ á ˝Àø£˝Ÿ >∑es¡ïyÓT+{Ÿ &Ó’¬sø£ºØ. kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ ìsêàDeTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡eTT eT]j·TT
¬syÓq÷´ dü+düú\ $es¡eTT\qT ÄHé˝…’Hé˝À bı+<äT|üs¡#·≥y˚T á n|æ¢πøwüHé jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£å´+.nôd+;¢ ìjÓ÷»ø£ esêZ\T,
bÕs¡¢yÓT+≥Ø ìjÓ÷»ø£ esêZ\T, πø+Á<ä, sêÁwüº kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ dü+kÕú>∑‘· ìsêàDeTT, kÕúìø£ dü+düú\T, õ˝≤¢, &ç$»q˝Ÿ eT]
j·TT Á>±eT kÕúsTT ¬syÓq÷´ dü+düú\ ‘ê\÷≈£î Á|üdüTÔ‘· düe÷#ês¡+ eT]j·TT yê{Ï eT<Ûä´>∑\ dü+ã+<Ûë\T, Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\
eT<Ûä´ düe÷#êsêìï Ç∫Ã |ü⁄#·TÃ≈£îqT+<äT≈£î nqTdü]düTÔqï $~Û $<ÛëHê\T, ìy˚~ø£\T n˙ï K∫Ã‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·≥y˚T á
n|æ¢πøwüHé jÓTTø£ÿ ñ<˚∆X¯éTT.
\ø£åD≤\T :`
• kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê\T /|ü+#êj·Tr ìsêàD+ :` Á|ü‹ sêÁwüºeTT ‘·q |ü]~Û˝Àì kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ (|ü+#êj·Tr\T,
eTTì‡bÕ*{°\T ˝Ò<ë kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ dü+düú\T) @sêŒ≥TqT ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
• Á|ü‹ kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T (|ü+#êj·Tr\T, eTTì‡bÕ*{°\T ˝Ò<ë kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ dü+düú\T) ¬syÓq÷´ dü+düú\T, $$<Ûä
XÊK\T, XÊK\ n~Ûø±s¡T\T, yês¡T¶\T yÓTT<ä˝…’q yê{ÏøÏ á n|æ¢πøwüHé <ë«sê j·T÷ìø˘ ø√&é‡ Çe«ã&É‘êsTT. ¬syÓq÷´
dü+düú\≈£î πø{≤sTT+#·ã&ÉT j·T÷ìø˘ ø√&é\T C≤rj·T Ç`>∑e¬sïHé‡ bÕ¢Hé˝Àì Ç`>∑e¬sïHé‡ ÁbÕe÷DÏø£\ ÁøÏ+<ä C≤Ø
#˚j·Tã&É‘êsTT. á ø√&é\qT |ü+#êj·Tr m+≥sY Áô|’C…dt dü÷{Ÿ ÁøÏ+<ä >∑\ nìï n|æ¢πøwüHé\T nqTdü]kÕÔsTT.

• Á|üuTÑÛ ‘·« ñ‘·sÔ T¡ «\T /H√≥|òøπ” wüqT¢ :` $$<Ûä Á|üuTÑÛ ‘·« XÊK\T kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\ @sêŒ≥T eT]j·TT |ü⁄qs¡«éd”øú s£ D
¡ ≈£î
dü+ã+~Û+∫q Á|üuÛÑT‘·« ñ‘·Ôs¡T«\qT ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Áyê‘· Á|ü‹ì
Ä|t˝À&é #˚ùd+<äT≈£î ≈£L&Ü á n|æ¢πøwüHé˝À kÂ\uÛÑ´+ ø£\<äT.
• yÓs¡¸ì+>¥ :` @<˚ì kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ ˝Ò<ë ¬syÓq÷´ dü+düú jÓTTø£ÿ @sêŒ≥T, ù|s¡T $wüj·TyÓTÆ #˚j·Tã&çq e÷s¡TŒ,
#˚s¡TŒ\qT düT\uÛÑ+>± e÷]Ãy˚dæ Á|üdüTÔ‘· Áø=‘·Ô dæú‹ì ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. á n|æ¢πøwüHé ìs¡«Vü≤D≈£î düã+~Û+∫q
$ìjÓ÷>∑ ]ø±s¡T¶ yÓTT‘êÔìï $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·T‘·T+~.
• kÕúìø£ dü+düú\ kÕúsTT e÷s¡TŒ :` á n|æ¢πøwüHé <ë«sê kÕúìø£ dü+düú\qT ˇø£ kÕúsTT qT+&ç eTs=ø£ kÕúsTTøÏ
e÷s¡Ãã&çq $esê\qT ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT.
• &Ó’¬sø£ºØ &ÍHé˝À&é : ` á n|æ¢πøwüHé q+<ä* düe÷#êsêìï HTML,PDF, CSV bòÕsêà≥¢˝À eT]j·TT XML bòÕsêà≥¢˝À
&ÍHé˝À&é #˚düTø√e#·TÃqT.
• kÕúìø£ dü+düú\T /|ü+#êj·Tr\ |ü{≤\T :` á n|æ¢πøwüHé˝À ‘Ó\T|üã&çq Á|ü‹ dü+düú jÓTTø£ÿ |ü{≤\qT n|t ˝À&é
#˚j·T&É+ <ë«sê $$<Ûä XÊK\≈£î düVü≤j·Tø±]>± e⁄+≥T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü á n|æ¢πøwüHéqT GIS düs¡«sY≈£î
nqTdü+<Ûëì+#˚ neø±X¯+ ≈£L&Ü ø£\<äT.
• ìjÓ÷»ø£ esêZ\T eT]j·TT yês¡T¶\T :` kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ yêØ yês¡T¶\ C≤_‘ê eT]j·TT bÕs¡¢yÓT+≥T,
nôd+;¢ ìjÓ÷»ø£ esêZ\‘√ dü<äs¡T kÕúìø£ dü+düú\ nqTdü+<Ûëq+ $esê\qT ≈£L&Ü á n|æ¢πøwüHé <ë«sê
ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT.
• XÊK\T eT]j·TT dü+düú\T :` πø+Á<ä, sêÁwüº eT]j·TT kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ ÁøÏ+<ä |üì#˚j·TT#·Tqï, yê{Ï‘√ dü+ã+<Ûä+
ø£*–q $$<Ûä XÊK\T/dü+düú\ ‘ê\÷≈£î ø±s¡´ìs¡«Vü≤ø£ eT]j·TT ìy˚~ø£\T |ü+|üe\dæq n~Ûø±s¡ es¡Z+ jÓTTø£ÿ
|üP]Ô $esê\qT á n|æ¢πøwüHé ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
2. @]j·÷ Ábıô|ò’\sY (Area Profiler)
kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ ‘ê\÷≈£î kÕe÷õø£, Ä]∆ø£, uÛÖ>√[ø£ $esê\T, eTÚ*ø£edü‘·T\T, |ü_¢ø˘ ÄdüTú\T, mìïø£\T, Á|üC≤
Á|ü‹ì<ÛäT\T eT]j·TT ñ<√´>∑T\ $esê\T e+{Ï ÁbÕ<∏ä$Tø£ düe÷#êsêìï á n|æ¢πøwüHé <ë«sê ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT. Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~∆øÏ nedüs¡yÓTÆq ÁbÕ<∏ä$Tø£ >∑D≤+ø±\ ‘ê\÷≈£î &˚{≤ ôd≥¢qT ≈£L&Ü $TìÁd”º Ä|òt kÕº{Ïdæºø˘‡ eT]j·TT Áb˛Á>±+
Ç+|æ¢yÓT+fÒwüHé yê] Á|ü‹bÕ<äq\ y˚Ts¡≈£î á n|æ¢πøwüHé q+<äT ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT.
\ø£åD≤\T :`
• |ü+#êj·Tr Ábıô|ò’˝Ÿ :` Á|ü‹ kÕúìø£ dü+düú ‘ê\÷≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ düe÷#ês¡+ Ä dü+düú jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·, Ä
dü+düú≈£î >∑\ s¡yêD≤ kÂø£sê´\qT, #·T≥T ºÁ|üø£ÿ\ >∑\ kÕúìø£ dü+düú\qT, Ä kÕúìø£ dü+düú |ü]~Û˝Àì j·÷Á‘êdüú˝≤\
qT, edü‹ kÂø£sê´\ e+{Ï $esê\T á n|æ¢πøwüHé˝À bı+<äT|üs¡#·≥+ <ë«sê düT\uÛÑ+>± ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT.
• ≈£î≥T+ã ]õwüºs¡T :` Á>±e÷\ yêØ>± ≈£î≥T+u≤\ $esê\‘√ ≈£L&çq ]õwüºs¡TqT ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À ‘√&ÉŒ&É≥+‘√
bÕ≥T, e\düb˛sTTq yê] $esê\qT ìs¡«Væ≤+#·≥+˝À ≈£L&Ü á n|æ¢πøwüHé ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
• mìïø£\T eT]j·TT Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\T :` kÕúìø£ dü+düú\≈£î ìs¡«Væ≤+#·ã&çq mìïø£\ $esê\T, m+|æø£ø±ã&çq
Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\ $esê\qT bı+<äT |üs¡#·≥+˝À ‘√&ÜŒ≥T n+~düTÔ+~.
• ñ<√´>∑T\ $esê\T :` Á|ü‹ kÕúìø£ dü+düú |ü]~Û˝À |üì#˚j·TT#·Tqï $$<Ûä ñ<√´>∑T\ $esê\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
• kÕº+&ç+>¥ ø£$T{° :` sêÁwüº eT]j·TT kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\ |ü]~Û˝Àì $$<Ûä ø£$T{°\T, ø£$T{°\ yÓT+ãs¡¢ $esê\qT

á n|æ¢πøwüHé <ë«sê ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT.
• BSLLD &˚{≤ ôd{Ÿ :` kÕúìø£ dü+düú\ n_Ûeè~∆øÏ nedüs¡yÓTÆq ÁbÕ<Ûä$Tø£ >∑D≤+ø±\qT dü+e‘·‡s¡+ yêØ>±
ìs¡«Væ≤+#·T≥≈£î $TìÁd”º Ä|òt kÕº{Ïdæºø˘‡ Áb˛Á>±+ Ç+|æ¢yÓT+fÒwüHé yê]øÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. $$<Ûä sêÁcÕº\
eT<Ûä´ BSLLD &˚{≤ ôd≥¢˝À ñqï ‘˚&Ü\qT $e]+#·&É+˝ÀqT, bı+<äT|üs¡#·≥+˝À≈£L&Ü á n|æ¢πøwüHé
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
• ìy˚~ø£\T :` á n|æ¢πøwüHé˝À qyÓ÷<äT#˚dæq $esê\ Ä<Ûës¡+>± ≈£î≥T+ã ]õwüºs¡T, mìïø£\ $esê\T,
kÕº+&ç+>¥ ø£$T{° eT]j·TT BSLLD &˚{≤ôd{Ÿ e+{Ï ìy˚~ø£\qT m¬ø‡˝Ÿ eT]j·TT |æ&çm|òt bòÕsêà≥¢\˝À
bı+<äT|üs¡#·e#·TÃqT.
3. C≤rj·T |ü+#êj·Tr b˛s¡º˝Ÿ (National Panchayat Portal - NPP)
|ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\T yê{ÏøÏ πø{≤sTT+#·ã&çq u≤<Ûä´‘·\ ‘ê\÷≈£î düe÷#ês¡+ eT]j·TT ùde\qT bÂs¡T\≈£î,
yê´bÕs¡, yêDÏ»´ y˚‘·Ô\≈£î n+~+#·T≥≈£î, bı+<äT|üs¡#·T≥≈£î M\T>± ˇø£ düT\uÛÑyÓTÆq eTTK<ë«s¡+>± á n|æ¢πøwüHé ‘·j·÷s¡T
#˚j·Tã&çq~. πø+Á<ä |ü+#êj·Tr sêCŸ eT+Á‹‘·«XÊK, sêÁwüº |ü+#êj·Tr sêCŸ XÊK\T eT]j·TT <˚X¯+˝Àì nìï |ü+#êj·Tr\T
nq>± õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr\T, eT<Ûä´kÕúsTT |ü+#êj·Tr\T, Á>±eT|ü+#êj·Tr\T $ìjÓ÷>∑+#·T≈£îH˚+<äT≈£î ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq
nìï yÓuŸôd’≥¢˝À düe÷#ês¡ ìs¡«Vü≤D, düe÷#ês¡ e÷]Œ&çøÏ nqTyÓ’q Áù|òyéTesYÿ ‘·j·÷Ø, Á|ü‹uÛ≤e+‘·yÓTÆq yÓuŸ ôd’≥¢ ìs¡«Vü≤D
eT]j·TT nìï |ü+#êj·Tr\ yÓuŸ ôd’≥¢≈£î Ç∫Ãq dü+j·TTø£Ô HêeTy˚T C≤rj·T |ü+#êj·Tr b˛s¡º˝Ÿ.
\ø£åD≤\T :`
• <˚X¯+˝Àì Á|ü‹ kÕúsTT˝Àì |ü+#êj·TrøÏ ˇø£ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq yÓuŸôd’{Ÿ @sêŒ≥T #˚j·T&É+ <ë«sê Á|ü‘˚´ø£ kÕ+πø‹ø£
X¯øÏÔì n+~düTÔ+~.
• nìï |ü+#êj·Tr\T ˇø£ ø√&éqT ≈£L&Ü Áyêj·Te\dæq nedüs¡+ ˝Ò≈£î+&Ü yÓuŸ ôd’{Ÿ˝Àì düe÷#êsêìï düT\uÛÑ+>±
ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
• düT\uÛÑ+>± düe÷#êsêìï $ìjÓ÷–+#˚ø√e&ÜìøÏ nqTe⁄>± düe÷#êsêìï Áø£eT|ü<ä∆‹˝À ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
• πø+Á<ä, sêÁ|òüº |ü+#êj·Tr sêCŸ eT+Á‹‘·« XÊK\T eT]j·TT |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ eT<Ûä´ dü+øÏå|üÔ dü+<˚X¯ ùde\
<ë«sê düe÷#êsêìï ã<ä˝≤sTT+#·T≥≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
• á yÓuŸ ôd’{Ÿ˝À bÂs¡T\T düe÷#êsêìï ìøÏå|üÔ+ #˚ùd kÂø£s¡´+ ø£\<äT.
• dü+ã+~Û‘· |ü+#êj·Tr#˚ ùde\T eT]j·TT düe÷#ês¡+ n+~+#˚ y˚~ø£>± á n|æ¢πøwüHé |üìøÏ edüTÔ+~.
• Ç‘·s¡ PES n|æ¢πøwüHé <ë«sê Á|ü‘˚´ø£+>± |ü+#êj·Tr\≈£î dü+ã+~Û+∫q eT]j·TT bÂs¡ dü+ã+~Û‘· ìy˚~Ûø£\qT
j·T<Ûë‘·<Ûä+>± á b˛s¡º˝Ÿ ø£qãs¡TdüTÔ+~.
• πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T, õ˝≤¢\T eT]j·TT |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\ (eTTì‡bÕ*{°\T, |ü≥ºD
ÁbÕ+‘ê\T) ø=s¡≈£î yÓuŸôd’≥¢ @sêŒ≥T eT]j·TT ìs¡«Vü≤D ø=s¡≈£î ≈£L&Ü á n|æ¢πøwüHéqT $ìjÓ÷–+#·e#·TÃqT.
4. C≤rj·T ÄdüTÔ\ düe÷#ês¡<ä]Ùì (National Asset Directory (NAD)

<˚X¯+˝Àì Á>±MTD kÕúìø£ dü+düú\T (ÄsY m˝Ÿ _ \T) nq>± õ˝≤¢ , eT+&É\ eT]j·TT Á>±eT|ü+#êj·Tr\T,
|ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\T (ÄsY m˝Ÿ _ \T) nq>± õ˝≤¢ , eT+&É\ eT]j·TT Á>±eT|ü+#êj·Tr\T, |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\T
(j·TT m˝Ÿ _ \T) nq>± eTTì‡bÕ*{°\T, ø±s√ŒπswüqT¢, |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\T eT]j·TT $$<Ûä XÊK\ düMTø£]+∫q, ìs¡«Væ≤düTÔqï,

yêì n»e÷sTTw”˝ÀqTqï ÄdüTÔ\ ‘ê\÷≈£î kÕº≈£î $esê\qT ìs¡«Væ≤+#·T≥ jÓTTø£ÿ \ø£å´+. n+‘˚ø±≈£î+&Ü á n|æ¢πøwüHé ÄsY
m˝Ÿ _\T j·TT m˝Ÿ _ \T düMTø£]+∫q ìs¡«Væ≤düTÔqï n»e÷sTTw” #˚düTÔqï ÄdüTú\ìï+{ÏøÏ Áf…»Ø>± eéVü≤]düTÔ+~. ÄdüTÔ\qT
düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+#·Tø=qT≥≈£î eT]j·TT >∑T]Ô+#·T≥≈£î M\T>± ˇø=ÿø£ÿ ÄdæÔøÏ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ø√&éqT πø{≤sTTdüTÔ+~.
• ÄdüT\
Ô $esê\qT dü+Á>∑V≤æ +#·T≥ :` ˇø£ ÄdæÔ ‘ê\÷≈£î J$‘· #·Áø£+˝À »]–q e÷s¡TŒ\T nq>± düMTø£sD ¡ , kÕúsTT
ô|+|ü⁄<ä\, ìs¡«Vü≤D eT]j·TT dü<äs¡T ÄdæÔ <ë«sê bı+~q Ä<ëj·T+ $esê\qT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT bı+<äT|üs¡T#·T≥≈£î
M\T ø£*Œ+#·≥+‘√bÕ≥T, ÄdüTÔ\qT n$Tày˚dæq $esê\qT ≈£L&Ü ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
• $$<Ûä XÊK\, Á>±MTD kÕúìø£ dü+düú\T eT]j·TT |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\ eT<Ûä´ »s¡T|üã&çq »]–q ÄdüTÔ\
ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ eéVü‰sê\qT ≈£L&Ü dü+Á>∑Væ≤düTÔ+~.
• ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø :` ÄdüTÔ\ yÓTT‘·Ô+ C≤_‘ê, ìs¡«Vü≤D $esê\T, ÄdüTÔ\ qT+&ç bı+<äT‘·Tqï Ä<ëj·T+ $esê\T,
ÄdüTÔ\ kÕúsTT e÷s¡TŒ $esê\T eT]j·TT ÄdüTÔ\ neTàø£+ $esê\ ‘ê\÷≈£î |üP]Ô $esê\‘√ ≈£L&çq ìy˚~ø£\
qT n+~+#·≥+‘√bÕ≥T, dü<äs¡T ìy˚~ø£\qT m¬ø‡˝Ÿ eT]j·TT bòÕsêà≥T˝À bı+<˚+<äT≈£î $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î M\T
ø£*ŒdüTÔ+~.
5. düØ«dt |ü¢dt (Service Plus)

$$<Ûä ùde\qT bı+<ä&É+ <Û˚´j·T+>± bÂs¡T\T Á|üuÛÑT‘ê«\‘√ ÁbÕ<∏ä$Tø£ dü+ã+<Ûë\qT ø£*–e⁄+{≤s¡T. H˚wüq˝Ÿ Ç `
>∑e¬sïHé‡ Á|üD≤[ø£˝À ‘Ó*|æq $<Ûä+>± Á|üuÛÑT‘·«+ n+~+#˚ nìï H˚e\qT bÂs¡T\ eTT+–fi¯fl≈£î n+~+#·&Éy˚T \ø£å´+. H˚wüq˝Ÿ
Ç`>∑e¬sïHé‡ Á|üD≤[ø£ jÓTTø£ÿ $»Hé ùdº{ŸyÓT+{Ÿ ªªkÕ<Ûës¡D Á|üC≤˙ø£+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ nedüsê\T rπs$<Ûä+>±, yê] yê]
ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ Á|üuÛÑT‘·«+ n+~+#˚ $$<Ûä ùde\qT bÂs¡ ùdyê πø+Á<ë\ <ë«sê ‘·≈£îÿe Ks¡TÃπø n+~+#·T≥≈£î ‘·<ë«sê
bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT, kÕeTs¡∆éTTqT, $X¯«dü˙j·T‘·qT ô|+bı+~+#·&É+µµ á n|æ¢πøwüHé jÓTTø£ÿ |üs¡e÷e~Û.
• á \øå±´ìï |ü]|üP]Ô #˚j·TT≥≈£î>±qT #ê˝≤ πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T bÂs¡T\≈£î ùde\T n+~+#·T≥≈£î M\T>±
‘·eT<Ó’q kÕ|òtºy˚sYqT n_Ûeè~∆ #˚düTø√e&É+ »]–+~. Ç+<äTe\¢ bÂs¡T\T $$<Ûä ùde\qT bı+<äT≥≈£î >±qT $$<Ûä
yÓuŸôd’{¢qT ñ|üjÓ÷–+#˚ Áø£eT+˝À nH˚ø£ Çã+<äT\≈£î >∑Tsö‘·THêïs¡T.n+‘˚ø±≈£î+&Ü H˚{Ï es¡≈£î ˇø£ bÂs¡T&ÉT
‘·q≈£î ø±e\dæq $$<Ûä ùde\qT ˇπø b˛s¡º˝Ÿ <ë«sê bı+<˚+<äT≈£î n≥Te+{Ï b˛s¡º˝Ÿ @B ˝Ò<äT.
• ô|’ Çã“+<äT\qT n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ >±qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&çq<˚ á düØ«dt |üd¢ t n|æøπ¢ wüH.é á n|æøπ¢ wüHé nìï $<Ûë\
düe÷#êsêìï , nìï ùde\qT n≥T bÂs¡T\≈£î >±˙, Ç≥T Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î >±qT ˇπø b˛s¡º˝Ÿ <ë«sê n+~düTÔ+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü $$<Ûä H˚e\ |üìrs¡TqT ≈£L&Ü düMTøÏådüTÔ+~.
• Ç`|ü+#êj·Tr $TwüHé yÓ÷&é ÁbıC…≈î£ ˝º À uÛ≤>∑+>± n_Ûeè~∆ #˚jT· ã&çq |ü+#êj·Tr m+≥sYÁô|C’ Ÿ dü÷{Ÿ n|æøπ¢ wüH˝é ˝À
ˇø£{Ï á düØ«dt |ü¢dt n|æ¢πøwüHé bÂs¡T\≈£î ùde\T n+~+#·≥+˝À $|òü\yÓTÆq|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò<ë y˚πs ø±sêD≤\e\¢
düÁø£eT+>± n+~+#·˝Òø£b˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT |òæsê´<ÛäT\ |ü]cÕÿs¡ $<Ûëq+ ≈£L&Ü á n|æ¢πøwüHé q+<äT n+‘·s¡Z‘·+>±
bı+<äT|üs¡#·ã&çq~.$$<Ûä kÕúsTT\˝À K∫Ã‘·yÓTÆq düeTj·T+˝À ùde\qT bÂs¡T\≈£î n+~+#·T#·TqïB, ˝ÒìB
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T düìïVæ≤‘·+>± düMTøÏå+#·&Üìï á n|æ¢πøwüHé düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚düTÔ+~. eTTK´+>± á ~>∑Te ‘Ó*Œq
nedüsê\qT πø≥–ØyêØ>± |ü]wüÿ]+#·T≥≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
1. $ìe÷j·Tø£ ùde\T (¬s>∑T´˝Ò≥Ø düØ«ôddt) : Á|üuÛÑT‘·«+ ‘êqT ìs¡«Væ≤+#˚ $ìe÷j·Tø£ $<ÛäT\T ñ<ë :
yê´bÕs¡˝…’ôdqT‡ eT+pØ, uÛÑeq ìsêàD≤ìøÏ nqTeT‹ yÓTT<ä˝…’q$ á ùde\ ÁøÏ+<ä≈£î ekÕÔsTT.
2. #·≥º|üs¡yÓTÆq ùde\T (kÕº≥÷´≥Ø düØ«ôddt) :` bÂs¡T\T ø√]q MT<ä≥ Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·|üŒø£ n+~+#·e\dæq ùde\T

nq>± »qq eTs¡D <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘ê\ C≤Ø yÓTT<ä˝…’q$.á ùde\ ÁøÏ+<ä≈£î ekÕÔsTT.
3. n_Ûeè~∆|üs¡yÓTÆq ùde\T (&Óe\|tyÓT+{Ÿ düØ«ôddt) :` bÂs¡T\ ns¡Ω‘·\qT ã{Ïº Á|üuÛÑT‘·«+ neT\T #˚ùd n_Ûeè~∆
|ü<∏äø±\ ÁøÏ+<ä &ÉãT“ ˝Ò<ë edüTÔ s¡÷ù|D≤ Á|ü»\≈£î n+~+#·ã&˚ ùde\T n_Ûeè~∆ |üs¡yÓTÆq ùde\ ÁøÏ+<ä≈£î
ekÕÔsTT.
4. $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ ñ|üjÓ÷>±s¡∆+ n+~+#·T ùde\T (ø£q÷´‡eTsY j·TT{Ï*©dt düØ«ôddt) :` bÂs¡T\T Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ
#Ó*¢+#·e\dæq $$<Ûä |üqTï\T, _\T¢\T #Ó*¢+|ü⁄ eT]j·TT Ç‘·s¡ ùde\T á ø√q ÁøÏ+<ä≈£î ekÕÔsTT.
\ø£åD≤\T :`
• $$<Ûä ùde\qT πø≥–Ø yêØ>± nq>± $ìe÷j·Tø£, #·≥º|üs¡yÓTÆq, n_Ûeè~ú|üs¡yÓTÆq eT]j·TT $ìjÓ÷>∑<ës¡T\
ñ|üjÓ÷>±s¡∆+ n+~+#˚ ùde\T>± $uÛÑõ+#·&É+˝À Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î düØ«dt |ü¢dt düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
• bÂs¡T\≈£î ‘·«]‘·>∑‹q, bÕs¡<äs¡Ùø£+>±, düeTs¡∆e+‘·+>± ùde\qT n+~+#·&É+˝ÀqT eT]j·TT $$<Ûä ùde\T
n+~+#·T $<ÛëHêìï düeTs¡∆e+‘·+>± düMTøÏå+#·&É+˝À á kÕ|òtºy˚sY n‘·´+‘· düVü‰j·Tø±]>± e⁄+≥T+~.
• $$<Ûä ùde\qT n+~+#·≥+˝À , $$<Ûä kÕúsTT\˝À @s¡Œ&ÉT#·Tqï C≤bÕ´ìï dü‘«· s¡yT˚ ìyê]+∫ ùde\qT ‘·«]‘·>‹ ∑ q
n+~+#·T≥≈£î n‘·´+‘· düeTs¡∆e+‘·+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
• &çõ≥˝Ÿ dü+‘·ø±\ $ìjÓ÷>±ìï yê&ÉTø£˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe≥+ <ë«sê n~Ûø±]ø£ ˝≤yê<˚M\qT eT]+‘· düTs¡øÏå‘·+
#˚düTÔ+~.
• n~Ûø±s¡T\ e´øÏÔ>∑‘· |üìrs¡TqT düMTøÏå+#·≥+ <ë«sê nedüs¡yÓTÆq düeTj·÷˝À¢ yê]øÏ düVü‰ø±s¡+ n+~+#˚+<äT≈£î
eT]j·TT ‘·|ü⁄Œ #˚dæq dü+<äsê“\˝À n~Ûø±s¡T\ô|’ Áø£eT•ø£åD≤#·s¡´\T rdüTø√e≥+˝ÀqT á n|æ¢πøwüHé Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î
n‘·´+‘· düVü‰j·Tø±].
• ùdº{Ÿ düØ«dt &Ó*eØ #·≥º+˝Àì ìj·TeT ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ Á|üuÛÑT‘·« Á^yÓHé‡ ]Á&Óq‡˝Ÿ bÕ\d”ì dü+ã+~Û‘·
n~Ûø±s¡T\qT, n|æŒ˝Ò{Ÿ n<Ûë]{°\qT eT]j·TT |òæsê´<äT\ |ü]cÕ´sêì¬ø’ ø±\|ü]$T‹ì ìs¡«∫+#·≥+˝À
• øÏ j Ó ÷ dt ÿ \ bÕ\d” Á|ü ø ±s¡ + øÏ j Ó ÷ dt ÿ \ u≤<Û ä ´ ‘· \ qT, $~Û + #· e \dæ q #êØ® \ qT ìs¡ « ∫+#· ≥ +˝À
düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
• eTT+<äT>±H˚ ‘Ó*j·T#˚j·Tã&çq $~Û $<ÛëHê\ Á|üø±s¡+ øÏjÓ÷dtÿ Ä|üπs≥s¡¢ ø=s¡≈£î Á|üø£{Ï+∫ ns¡Ω‘· ø£*–q yê]
ì ÄyÓ÷~+#·&É+˝À ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düVü≤j·T|ü&ÉT‘·T+~.
• düØ«dt |ü¢dt bÂs¡T\≈£î á ~>∑Te ùde\qT bı+<ä≥+ düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚düTÔ+~.
1 <˚X¯+˝À mø£ÿ&çqT+&Ó’Hê ˇø£ dæ+–˝Ÿ b˛s¡º˝Ÿ <ësê $$<Ûä ùde\≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·q jÓTTø£ÿ ns¡Ω‘·\qT
Á|ü•ï+#·e#·TÃqT.
2. bÂs¡T\T ‘·eT jÓTTø£ÿ $esê\qT á kÕ|òtºy˚sY qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ ìs¡«∫+#·≥+‘√ bÕ≥T nìï $esê\‘√ ≈£L&çq
C≤_‘êqT ìs¡«Væ≤+#·Tø=qT≥≈£î KC≤Hê˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
3. bÂs¡T\T ‘·eT≈£î ø±e\dæq ùde\ ø=s¡≈£î ÄHé˝…’Hé <ë«sê <äs¡U≤düTÔ #˚j·Te#·TÃqT.
4. bÂs¡T\T qyÓ÷<äT #˚düT≈£îqï $esê\ Á|üø±s¡+ yê]øÏ Ç`yÓTsTT˝Ÿ ˝Ò<ë dü+øÏå|üÔ dü+<˚XÊ\ <ë«sê Áø=‘·Ô>±
n+~+#·ã&ÉT#·Tqï ùde\ $esê\T eT]j·TT yês¡T <äs¡U≤düTÔ #˚düT≈£îqï ùde\ ‘ê\÷≈£î ùdº≥dtqT ‘Ó|æù|
$esê\qT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
5. bÂs¡T\≈£î ø±e\dæq @<˚ì ùde ˝Ò<ë $$<Ûä ùde\ ø=s¡≈£î Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+#·e\dæq $$<Ûä &Ü≈£îýÓT+≥¢qT

eTs¡\, eTs¡\ <ëK\T #˚j·T&Üìï ìyê]düTÔ+~. n+fÒ á |ü<ä∆‹˝À @ bÂs¡T&Ó’Hê ‘·eT $esê\qT ˇø£ÿkÕ]
düeT]ŒùdÔ #ê\T.
6. nìï s¡ø±\ ùde\qT bÂs¡T\T ˇπø ˇø£ÿ b˛s¡º˝Ÿ <ë«sê bı+<äe#·TÃqT.
7. bÂs¡T\T ÄHé˝…’Hé q+<äT $$<Ûä |òæsê´<äT\ <ëK\TqT düMTø£è‘·+ #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T |òæsê´<äT\ |ü]cÕÿsêìøÏ
8. ìs¡ø£åsêdü´ bÂs¡T\≈£î ≈£L&Ü á n|æ¢πøwüHé düT\uÛÑ‘·s¡+>± ùde\qT n+~+#·T≥≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
9. øÏjÓ÷dtÿ Ä|üπs≥s¡¢≈£î düØ«dt |ü¢dt ~>∑Te kÂ\uÛ≤´\qT ø£*ŒdüTÔ+~.
10. øÏjÓ÷dtÿ Ä|üπs≥s¡¢ ø=s¡≈£î sTT∫Ãq Á|üø£≥q\ø£qT>∑TD+>± <Ûäs¡U≤düTÔ #˚j·TT≥≈£î
11.bÂs¡T\≈£î düTs¡øÏå‘· Á|üe÷D≤\T $ìjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê $$<Ûä ùde\qT n+~+#·&É+.
12. Á|üuÛÑT‘·« Ä]∆ø£ ˝≤yê<˚M\qT düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#·≥+˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
kÕ+πø‹ø£ \ø£åD≤\T :`
• #Ó*¢+|ü⁄\ <ë«sê\‘√ düyÓTÆø£´|üs¡TdüTÔ+~.
• 2 u≤sYø√&É¢‘√ <Ûäèe|üÁ‘ê\qT C≤Ø #˚düTÔ+~.
• n~Ûø±s¡T\ &çõ≥˝Ÿ dü+‘·ø±\ $ìjÓ÷>∑+.
• Á|ü‘˚´ø£ >∑T]Ô+|ü⁄ Ä<Ûë]‘·yÓTÆq~.
• kÕ<Ûës¡DyÓTÆq~ eT]j·TT $ìjÓ÷>∑<ës¡TìøÏ $X¯«dü˙j·TyÓTÆq~.
• bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT ô|+bı+~düTÔ+~.
• mdt.myéT.mdt.Ç`yÓTsTT˝Ÿ \ <ë«sê C≤>∑s¡÷ø£|üs¡TdüTÔ+~.
• Ç~ ã\yÓTÆq ÁbÕe÷DÏø£ ìsêàDeTT.
• ãVüQu≤wü\≈£î nqT>∑TD+>± s¡÷bı+~+#·ã&çq~.
• Ç+≥¬sï{Ÿ mø˘‡b˛¢s¡sY (7.0) yÓTõ˝≤¢ ô|ò’sY bòÕø˘‡ (9.0) eT]j·TT >∑÷>∑T˝Ÿ Áø√yéT\˝À á kÕ|òtºy˚sYqT $ìjÓ÷–+#·e#·TÃqT.
• nìï y˚fi¯˝≤ (24 7) n+<äTu≤≥T˝À e⁄+≥T+~.
kÕ<Ûës¡D \ø£åD≤\T :`
• ùde\ ìs¡«Vü≤D :` πø+Á<ä, sêÁwüº eT]j·TT kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« ôVA<ë˝À Áø=‘·Ô ùde\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T{≤ìøÏ ˝Ò<ë
ìs¡«∫+#·&ÜìøÏ á |ü<ä∆‹ M\T ø£*ŒdüTÔ+~. ˇø£ ùde≈£î dü+ã+~Û∫q |ü]~Û, n~Ûø±s¡ kÕúsTT, \_›<ës¡T\ $esê\T,
<äs¡U≤düTÔ düeT]Œ+#˚ $<Ûëq+ edü÷\T #˚j·Tã&ÉT s¡TdüTeTT\ yÓTT‘·Ô+, ùde\T n+~+#·ã&ÉT $<Ûëq+, e´øÏÔ>∑‘·
Vü‰»s¡T $esê\T, |òæsê´<äT\ |ü]cÕÿs¡+ yÓTT<ä˝…’qe˙ï á n|æ¢πøwüHé <ë«sê ìs¡ísTT+#·e#·TÃqT. <äs¡U≤düTÔ qeT÷Hê
eT]j·TT <Ûäèe|üÁ‘ê\ qeT÷Hê\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃqT.ˇø£ ùde ‘ê\÷≈£î Á|üdüTÔ‘· dæú‹, e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\T
eT]j·TT ‘=\–+|ü⁄ $esê\qT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ‘Ó\TdüTø=qe#·TÃqT.
• ùdyê |ü]~Û :` πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«eTT ìs¡ísTT+∫q ùde\qT $$<Ûä ùdyê<ës¡T\T ‘·eT ÁbÕ+rj·T nedüsê\≈£î
‘·–q≥T¢>± eT\#·Tø√e#·TÃqT.
• e÷düºsY &˚{≤ m+Á{° :` Á|ü‹ sêÁwüº+ $$<Ûä düe÷#ês¡ ìs¡«Vü≤D≈£î e÷düºsY‡qT ‘êH˚ ìs¡ísTT+#·Tø√e#·TÃqT.ñ<ë:`
≈£î\+, ñ|ü≈£î\+, yÓTÆHê]{° πø≥–Ø, $<ë´s¡Ω‘·\T, Ä]∆ø£ dæú‹, uÛÖ‹ø£dæú‹, uÛÑ÷eTT\ dæú‹ yÓTT<ä˝…’q$ á ÁbÕ<∏äe÷´\
qT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ‘·j·÷s¡T#˚düTø√e&É+, e÷s¡TŒ\T #˚s¡TŒ\T #˚j·T&É+, e⁄qïyê{Ïì dü]#·÷&É≥+, nedüs¡+ ˝Òì

yê{Ïì ‘=\–+#·&É+ #˚j·Te#·TÃqT.
• bÂs¡T\ qyÓ÷<äT :` bÂs¡T\T ‘·eT $esê\qT düØ«dt |ü¢dt˝À qyÓ÷<äT #˚düTø√e&É+ <ë«sê ˇø£ sêÁwüº+ n+~düTÔqï
ùde\T, ns¡Ω‘·≈£î ‘·–q ùde\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+‘√bÕ≥T ˇø£ ùde ø=s¡≈£î <äs¡U≤düTÔ #˚j·T&É+, <äs¡U≤düTÔ dæú‹ì
|üØo*+#·&É+, ùde\ô|’ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó*j·TCÒj·T&É+, nedüs¡yÓTÆq dü+<äsê“¤\˝À |òæsê´<äT #˚j·T&É+
yÓTT<ä˝…’q |üqT\T #˚j·Te#·TÃqT.
• øÏjÓ÷dtÿ Ä|üπs≥s¡¢ qyÓ÷<äT :` bÂs¡T\ ‘·s¡T|ü⁄q yê]øÏ ø±e\dæq ùde\T Á|üuÛÑT‘·«+ qT+&ç rdüTø=qT≥≈£î øÏjÓ÷dtÿ
Ä|üπs≥s¡T¢ ≈£L&Ü düØ«dt |ü¢dt˝À qyÓ÷<äT #˚düTø√e#·TÃqT.
• düØ«Hé |ü¢dt n|æ¢πøwüHé ‘·q |üì $<Ûëq+˝À Ç‘·s¡ n|æ¢πøwüHé\ qT+&ç düe÷#êsêìï e÷]Œ&ç #˚düTø√e&ÜìøÏ,
n+‘·s¡Z‘·+>± Ç‘·s¡ n|æ¢πøwüHé\qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
• $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T :` bÂs¡T\T Á>±MTD kÕúìø£ dü+düú\T, |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\T, sêÁwüº kÕúsTT XÊK\T, πø+Á<ä
Á|üuÛÑT‘·« eT+Á‹‘·« XÊK\T, $$<Ûä XÊK\ n~Ûø±s¡T\T, Áô|’y˚≥T øÏjÓ÷dtÿ Ä|üπs≥s¡T¢.
• PES n|æ¢πøwüHé\˝Àì n|æ¢πøwüq¢˙ï Ç‘·s¡ n|æ¢πøwüHé\‘√ &˚{≤ e÷]Œ&ç #˚düTø=qT≥≈£î M\T>± kÕ+πø‹ø£
s¡÷bı+~+#·ã&çq~.
bÕ¢Hé|ü¢dt
Ç`|ü+#êj·Tr $TwüHéyÓ÷&é ÁbÕC…≈£îº˝À uÛ≤>∑+>± n_Ûeè~∆ #˚j·Tã&çq |ü+#êj·Tr m+≥sYÁô|’CŸ dü÷{Ÿ
n|æ¢πøwüHé\˝À n‹ eTTKýÓTÆq n|æ¢πøwüHé á bÕ¢Hé|ü¢dt. uÛ≤>∑kÕ«eT´ $πø+ÁBø£è‘· Á|üD≤[ø£qT ã˝Àù|‘·+
#˚j·T&É+‘√ bÕ≥T õ˝≤¢ eT]j·TT $$<Ûä s¡+>±\ Á|üD≤[ø£\qT uÛ≤s¡‘· bÕ¢ì+>¥ ø£MTwüHé C≤Ø #˚dæq ìj·TeT
ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ ‘·j·÷s¡T #˚ùd+<äT≈£î ìπs›•+#·ã&çq yÓuŸ Ä<Ûë]‘· kÕ|òtºy˚sY á bÕ¢Hé|ü¢dt. sêÁcÕº\≈£î
ø±e\dæq Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\qT ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷ |üqT\qT m+‘· es¡≈£î nedüs¡yÓ÷ n+‘·es¡≈£î #˚ùd+<äT≈£î
bÕ¢Hé|ü¢dt düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. düMTø£è‘· õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥≈£î M\T>± eT]j·TT Á|üD≤[ø£
s¡#·q˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT˝…’q $$<Ûä XÊK\ yês¡T ‘·eT ‘·eT |ü]~Û˝À bÕs¡<äs¡Ùø£+>± |üì#˚ùd+<äT≈£î á kÕ|òtºy˚sY
bÕ¢Hé|ü¢dt e÷&É÷´˝Ÿ‡:
• nedüsê\ >∑T]Ô+|ü⁄ (dü\Vü‰\T, |üqT\T eT]j·TT ÁbÕC…≈£îº\T)
• eqs¡T\ düMTø£s¡D (|ü<∏äø£+, πø{≤sTT+|ü⁄)
• Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø (Bs¡Èø±*ø£, qeT÷Hê eT]j·TT #·sê´ Á|üD≤[ø£)
• Á|üD≤[ø±yÓ÷<ä+ (kÕ+πø‹ø£ |ü]o\q, |ü]bÕ\HêyÓ÷<ä+, &ç.|æ.dæ ÄyÓ÷<ä+)
1. bÕ¢Hé|ü¢dt \ø£åD≤\T:
• |ü q T\ C≤_‘ê >∑ T ]Ô + |ü ⁄ : XÊK\ yêØ Á|ü D ≤[ø£ j· T ÷ì≥¢ ≈ £ î ‘· e T n_Û e è~∆ nedü s ê\qT
eT]j·TT Äø±+ø£å\qT düeT]Œ+#·&ÜìøÏ bÂs¡T\≈£î eT]j·TT Ç‘·s¡ Á|üD≤[ø£ j·T÷ì≥¢≈£î neø±XÊìï
ø£*ŒdüTÔ+~.
2. |üqT\ ôw˝ŸŒ¤:

• Á|üD≤[ø£ j·T÷ì≥T¢ |üqT\ ôw˝ŸŒ¤qT ìs¡«Væ≤+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. $$<Ûä dü+e‘·‡sê\˝À Á|üD≤[ø±
j·T÷ì≥T¢ #˚|ü≥º&ÜìøÏ ìs¡ísTT+∫q $$<Ûä |üqT\ C≤_‘êqT ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
3. eqs¡T\ düMTø£s¡D :
• $$<Ûä πø+Á<ä eT]j·T sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\T eT]j·TT Á|üD≤[ø£ j·T÷ì≥T¢ dü«+‘· ì<ÛäT\ qT+&ç ì]∆wüº
Á|üD≤[ø£ dü+e‘·‡sêìøÏ n_Ûeè~∆ |üqT\ ì$T‘·Ô+ ø±e\dæq ì<ÛäT\ πø{≤sTT+|ü⁄ eT]j·TT Bs¡Èø±*ø£
|üqT\ ø=s¡≈£î ì<ÛäT\ πø{≤sTT+|ü⁄ kÂø±s¡´\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
4. Ä]úø£ eqs¡T\ @ø°ø£s¡D:
• ˇø£ |üìøÏ dü+ã+~Û+∫q ì<ÛTä \qT $$<Ûä |ü<ø ä∏ ±\qT ‘Ó*$>± ìs¡«Væ≤+#·Tø=qT≥≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü n+<äTu≤≥T˝À ñqï ì<ÛäT\ jÓTTø£ÿ >∑]wüº $ìjÓ÷>∑+ »]π>˝≤ ˇø£yÓ’|ü⁄, ì<ÛäT\ ˝Ò$T
ø±s¡D+>± eTTKýÓTÆq |üqT\T e~* y˚j·Tã&É≈£î+&Ü ñ+&˚˝≤ eTs√yÓ’|ü⁄ Á|üD≤[ø£ j·T÷ì≥¢qT
ôV≤#·Ã]düTÔ+~.
5. $uÛ≤>±\ @ø°ø£s¡D:
• ∫qï ∫qï |üqT\qT $&ç$&ç>± #˚j·T≈£î+&Ü ÁbÕC…≈£îº\ s¡÷|ü+˝À #˚j·T&ÜìøÏ ‘·<ë«sê $uÛ≤>±\
@ø°ø£s¡D kÕ~Û+#·&ÜìøÏ bÕ¢qsYqT ñ‘˚Ô»|üs¡TdüTÔ+~.
6. dü+kÕú>∑‘· @ø°ø£s¡D:
• |üqT\qT $$<Ûä dü+dü\ ú <ë«sê #˚jT· e\dæq dü+<äs“¡ +¤ ˝À ˇø£ bÕ¢ì+>¥ j·T÷ì{Ÿ ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø+£ fÒ
m≈£îÿe bÕ¢ì+>¥ j·T÷ì≥T¢‘√ ø£*dæ |üì #˚j·Te\dæqe∫Ãq|ü⁄&ÉT, ì<ÛäT\qT bı+<äe\dæ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT
dü+kÕú>∑‘· @ø°ø£s¡D≈£î á n|æ¢πøwüHé düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
7. |üìrs¡T:
• |üqT\ neT\T≈£î ÄyÓ÷<ä+ bı+<˚ $<Ûëq+˝ÀH˚, sêÁwüº+˝Àì Á|ü‹ bÕ¢ì+>¥ j·T÷ì{Ÿ #˚|ü{Ïºq |üqT\
jÓTTø£ÿ |üìrs¡TqT Á>∑Væ≤+#·≥+˝ÀqT, n+#·Hê y˚j·T≥+˝ÀqT düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. ˇø£y˚fi¯ bÕ¢Hé
ÄyÓ÷<ä+ $<Ûëq+˝À @yÓ’Hê eTs¡TŒ\T+fÒ n$≈£L&Ü #˚s¡Ãã&É‘êsTT.
8. Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø:
• $$<Ûä dü+düú\, $uÛ≤>±\ eT]j·TT |ü<∏äø±\ Á|üD≤[ø£\‘√ ≈£L&çq Á|üD≤[ø£˝Àì $$<Ûä ø√D≤\qT
Ä$wüÿ]düTÔ+~.
9. õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø:
• õ˝≤¢\˝Àì $$<Ûä bÕ¢ì+>¥ j·T÷ì≥¢ jÓTTø£ÿ Á|üD≤[ø£\qT, |ü≥ºD eT]j·TT Á>±MTD kÕúìø£ dü+düú\
Á|üD≤[ø£\‘√ dü+|òüT{Ï‘· |üs¡∫, düMTø£è‘·+ #˚j·T&Üìï düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚düTÔ+~.
10. Bs¡Èø±*ø£, yê]¸ø£ qeT÷Hê eT]j·TT ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£:
• 5 dü+e‘·‡sê\ Bs¡Èø±*ø£, yê]¸ø£ qeT÷Hê\T eT]j·TT ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£\q ‘·j·÷Ø˝À
11. $düÔs¡D:
• á n|æ¢πøwüHé sêÁwüº eT]j·TT πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« Á|üD≤[ø£\≈£î ≈£L&Ü $düÔ]+|ü #˚j·T&Üìï düT\uÛÑ‘·s¡+
#˚düTÔ+~.
12. düŒwüºyÓTÆq eT]j·TT õ.◊.mdt ìy˚~ø£\T:
• Á|üD≤[ø±ø£s¡Ô≈£î eT]j·TT õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± ø£$T{°øÏ Á|üD≤[ø£≈£î πø{≤sTT+#·ã&çq yÓTT‘êÔ\qT
|ü]o*+#·Tø√e&ÜìøÏ M\T>± nH˚ø£ düŒwüºyÓTÆq ìy˚~ø£\qT n+~düTÔ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü á
ìy˚~ø£\ e\¢ Á|üD≤[ø± πø{≤sTT+|ü⁄\T @ $uÛ≤>±ì¬ø’Hê ôV≤#·TÃ yÓTT‘·Ô+˝À πø{≤sTT+∫qB, ˝ÒìB
‘Ó\TdüTø√e&É+ M\e⁄‘·T+~.
13. $$<Ûä sêÁcÕº\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\ dües¡D:
• $$<Û ä sêÁcÕº \ ˝À Á|ü D ≤[ø± ‘· j · ÷ Ø $<Û ë q+˝À ñqï kÕú s TT n+‘· s ê\qT, kÕeTsêú ´ \qT
eT]j·TT nqTuÛyÑ ê\qT Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì Äj·÷ sêÁcÕº\ kÕúìø±edüsê\≈£î ‘·–q≥T¢>± á kÕ|òyºt s˚ Y
dü]#˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
j·÷ø£åHé kÕ|òtº : $$<Ûä |ü<∏äø±\ ÁøÏ+<ä #˚|ü{Ïºq nH˚ø£ |üqT\ ‘ê\÷≈£î uÛÖ‹ø£, Ä]úø£ dæú‹ì |üs¡ý˚øÏådüTÔ+~.
Á|æj·÷ kÕ|òtº : »e÷ Ks¡TÃ\ $esê\qT dü+Á>∑Væ≤+∫ q>∑<äT |ü⁄düÔø±ìï, ]õwüºs¡¢qT »qπs{Ÿ #˚düTÔ+~.
k˛wü˝Ÿ Ä&ç{Ÿ e÷ì≥]+>¥ yÓTø£ì»+ : õ˝≤¢ / eT+&É\|ü]wü‘Y eT]j·TT Á>±eT|ü+#êj·Tr kÕúj·T\˝À
ìs¡«Væ≤+#·ã&çq #·≥ºã<ä∆yÓTÆq düe÷y˚XÊ\qT, kÕe÷õø£ ‘·ìF\qT ìy˚~ø£\qT ‘·j·÷s¡T #˚düTÔ+~.
Áf…Æì+>¥ y˚TH˚õyÓT+{Ÿ : $$<Ûä esêZ\ yê]øÏ ø±e\dæq •ø£åD≤edüsê\qT, yê] |ò”&é u≤´ø˘qT eT]j·TT Áf…Æì+>¥
yÓT{°]j·T˝Ÿ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì ìs¡«Væ≤düTÔ+~. õjÓ÷Á>±|òæø˘ ÇqŒ¤πsàwüHé eédüú :` Ç‘·s¡ n|æ¢πøwüqT¢ »qπs{Ÿ #˚dæq düe÷#êsêìï
#·÷&É{≤ìøÏ M\T>± ùdŒwæj·T˝Ÿ ˝Òj·TsYqT õ◊mdt e÷´|t˝À #·÷|ædüTÔ+~.
Ä&ç{Ÿ ÄHé˝…’Hé : |ü≥ºD, kÕúìø£ dü+düú\ jÓTTø£ÿ n+‘·s¡Z‘· eT]j·TT u≤Vü≤´Ä&ç{ŸqT ÄHé˝…’Hé q+<äT
ìs¡«Væ≤+|ü#˚düTÔ+~.
&çõ≥˝Ÿ |ü+#êj·Tr
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh Á|üuÛÑT‘·«+ Á>±eT|ü+#êj·Tr\˝À ÄHé˝…’Hé ùde\qT <ë«sê dü]º|òæ¬ø≥T¢ C≤Ø #˚j·TT≥≈£î >±qT &çõ≥˝Ÿ
|ü+#êj·T‘YqT ªªÁ|üuÛÑT‘·«+ qT+&ç bÂs¡T\T es¡≈£îµµ nH˚ ÁbÕ‹|ü~ø£q 2015, &çôd+ãsY 15q $»j·Tyê&É˝À ÁbÕs¡+_Û+#·&É+
»]–+~.
&çõ≥˝Ÿ |ü+#êj·Tr ÁøÏ+<ä n+~+#˚ ùde\T :
• Ç+{Ï|üqTï dü+ã+~Û‘· n+XÊ\T • uÛÑeq ìsêàD nqTeT‹
• ˝Ò` ne⁄{Ÿ nqTeT‹ • yêDÏ»´ / yê´bÕs¡ ˝…’ôdqT‡ eT+ps¡T
• ˙{Ï ≈£îfi≤sTT ø£HÓø£åHé eT+ps¡T • Ädæú $\Te <Ûäèe|üÁ‘·+
• »qq, eTs¡D <Ûäèe|üÁ‘ê\T • $yêVü≤ qyÓ÷<äT, <Ûäèe|üÁ‘·+.
• H√ nu…®ø£åHé dü]º|òæ¬ø{Ÿ • Ädæú e÷]Œ&ç $esê\T
• eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~ÛVü‰MT |ü<Ûäø£+ jÓTTø£ÿ C≤uŸø±s¡T¶.
Á>±eT |ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£

• sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ ‘·|Œü ìdü]>± #˚jT· e\dæq |üqT\˝À Á|üD≤[ø± s¡#q· ˇø£{.Ï n~ ≈£L&Ü Á>±eT düuÑÛ düV≤ü ø±s¡+‘√
eT]j·TT Á|ü»\ uÛ≤>∑ kÕ«eT´+‘√.
• 14e Ä]∆ø£ dü+|òTü + kÕúìø£ Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î Á>±eT|ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\T ‘·j÷
· s¡T #˚jT· e\dæq ÁbÕ<Ûëq´‘·qT
H=øÏÿ #Ó|æŒ+~ n+<äTπø Á>±eT |ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£≈£î nedüs¡yÓTÆq n+XÊ\T.

• 14e Ä]∆ø£ dü+|òüT+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq Hê{Ï qT+∫ yÓTT‘·Ô+ Ä]∆ø£ dü+|òüT+ πø{≤sTT+∫q ì<ÛäT\T Á>±eT|ü+#êj·Tr\≈£î
H˚s¡T>± »HêuÛ≤ ÁbÕ‹|ü~ø£q πø{≤sTT+#·ã&ÉT‘·THêïsTT.
• eT+&É\, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\≈£î á ì<ÛäT\T \_Û+#·≥+ ˝Ò<äT. n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À ì<ÛäT\T $&ÉT<ä\e⁄‘·Tqï ø±s¡D+>±
Á>±e÷\˝À düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆ kÕ~Û+#˚+<äT≈£î ~>∑Te ‘Ó*Œq n+XÊ\ô|’ |üì #˚j·÷*.
1. ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q
2. e÷qyê_Ûeè~∆
3. kÕe÷õø±_Ûeè~∆
4. Ä]∆ø±_Ûeè~∆
5. |üsêés¡D n_Ûeè~∆
6. Á|üC≤ ùde\ ìs¡«Vü≤D
7. >∑T&é >∑e¬sïHé‡
Á>±eT |ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£ ‘·j·TØ eT]j·TT neT\T≈£î sêh kÕúsTT˝À ˇø£ kÕ~Ûø±s¡ ø£$T{°ì ~>∑Te ‘Ó*Œq
düuÛÑT´\‘√ @sêŒ≥T #˚j·÷*.
m) eTTU´ø±s¡´<ä]Ù ` #Ó’sY|üs¡‡Hé
_) ôdÁø£≥Ø, |ü+#êj·TrsêCŸ ` ø£˙«qsY
dæ) ôdÁø£≥Ø, Ä]∆ø£, Á|üD≤[ø£, Á>±MTD≤_Ûeè~∆, mdt.dæ./ mdt.{Ï n_Ûeè~∆, eTVæ≤fi≤ •X¯ó n_Ûeè~∆, Á‘ê>∑T˙s¡T bÕ]
X¯ó<ä∆´+, Äs√>∑´+, $<ä´, eékÕj·T/ |üX¯ób˛wüD/ eT‘·‡´, |ü]ÁX¯eT\T, n&Ée⁄\T eT]j·TT bÂs¡ dü+ã+<Ûë\ XÊK\T
&ç) sêh Á>±MTD≤_Ûeè~∆ dü+düú (SIRD)
n<˚$<Ûä+>± õ˝≤¢ eT+&É\, ø£¢düºsY, Á>±eT|ü+#êj·Tr kÕ∆sTT˝À düeTq«j·T ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
Á>±eT |ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚ùd $<Ûëq+.
• |ü+#êj·Tr dü$Tr / eT+&É\ |ü]wü‘Y düe÷y˚X¯+
• ÁbÕ<Ûä$Tø£ Á>±eTdüuÛÑ
• $$<Ûä s¡+>±\T / n+XÊ\ô|’ |ü]dæú‘·T\ $X‚¢wüD
• Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚X¯+
• $»ì+>¥, ÁbÕ<Ûë˙´ø£s¡D Á>±eTdüuÛÑ
• ∫‘·TÔ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø
• ÁbÕC…≈£îº ‘·j·÷Ø
• Á>±eT |ü+#êj·Tr ø£$T{Ï düe÷y˚X¯+
• Á>±eT |ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á>±eTdüuÛÑ ÄyÓ÷<ä+.
*****

7 . ø£eT÷´ì{° uÒdt¶ Äs¡ZHÓ’CÒwüHé‡ & ø£q«¬s®Hé‡
(düe÷» Ä<Ûë]‘· dü+düú\T eT]j·TT dü+πøåeT |ü<∏äø±\ @ø°ø£s¡D)
πø+Á<ä, sêhÁ|òüuÛÑT‘ê«\T ˝Ò<ë eT] @ Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘ê«\T nsTTHê Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\T ˝Ò<ë Á|ü»\ n_Ûeè~∆øÏ bÕ‘·T|ü&˚y˚,
n+<äTπø Á|ü»\ nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± |üì#˚j·T&ÜìøÏ m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT Á|ü»\ n_ÛÁbÕj·÷ìï ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ Äj·÷
dü+|òü÷\T ˝Ò<ë ø£$T{°\˝À Á|ü»\ ‘·s¡|ü⁄q ø=q<äTs¡T Á|ü‹ì<ÛäT\qT Äj·÷ dü+|òü÷\T ˝Ò<ë ø£$T{°\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT
#˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTπø Á|ü»\ø£ n‹ #˚s¡Te˝À ñ+&˚ Á>±eT |ü+#êj·Tr\˝À |ü]bÕ\Hê düC≤e⁄>± kÕ>∑&ÜìøÏ,
dü+πøåeT |ü<∏äø±\qT Á|ü»\≈£î n+~+#·&ÜìøÏ, Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ M\T>± sêC≤´+>∑ ã<ä∆+>± 5
ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\T @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü¶sTT.
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\T, ø±sê´#·s¡D ø£$T{°˝Ò ø±≈£î+&Ü dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T eT]j·TT Ç‘·s¡ düe÷»
Ä<Ûë]‘· dü+|òü÷\ (dæ_zdt) nq>± eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘·, <ë]Á<ä´ ìs¡÷à\q, kÕúìø£ kÕe÷õø£ düeTdü´\T yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\
ô|’ |üì#˚ùd≥≥T e+{Ï mH√ï dü+|òü÷\T / dü+düú\T ñHêïsTT.
|ü]bÕ\q≈£î Á|üC≤kÕ«eT´+ eT]j·TT Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ n‘·´+‘· nedüs¡yÓTÆq n+XÊ\T
Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+qT dü÷∫dü÷Ô @s¡Œ&çq |ü<ë˝Ò
ø£eT÷´ì{° Äs¡ZHÓ’CÒwüHé (kÕe÷õø£ dü+|òüT+/ dü+düú)
ø£eT÷´ì{° yÓTT_˝…’CÒwüHé (kÕe÷õø£ düMTø£s¡D)
ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyÓT+{Ÿ (kÕ$Tõø£ n_Ûeè~∆)
ø£eT÷´ì{° bÕ¢ì+>¥ (kÕe÷õø£ Á|üD≤[ø£)
ø£eT÷´ì{° ]k˛¬s‡dt (kÕe÷õø£ eqs¡T\T)
ø£eT÷´ì{° ÇHê«˝…«à+{Ÿ (Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+)
k˛wü˝Ÿ j·÷ø£åHé (kÕe÷õø£ #·s¡´) yÓTT<ä\>∑Tq$
á dü+|òü÷\T ˇø√ÿkÕ] Á|üuÛÑT‘·« ñ‘·Ôs¡T«\ y˚Ts¡≈£î Á|ü»\T, Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\T eT]j·TT n~Ûø±s¡T\‘√ ø£*|æ @sêŒ≥T
#˚j·Tã&É‘êsTT. n˝≤ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq dü+|òü÷\˝À eTTKýÓTÆq$.
1. ÄVü‰s¡ ø£$T{°
2. e÷s¡TŒ ø£$T{°
3. Á>±eT Á‘ê>∑T˙s¡T & bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{° ($. &Éã÷¢´.mdt.dæ)
4. Á>±eT b˛wüø±Vü‰s¡, Äs√>∑´ eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{° ($.mHé.ôV≤#Y.mdt.dæ)
5. ‘·\T¢\ ø£$T{°
6. bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D ø£$T{°
7. u≤\´ $yêVü‰\ ìs√<Ûä eT]j·TT |üs¡ý˚ø£åD ø£$T{°
8. kÕ>∑T˙{Ï $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ dü+|òü÷\T,
9. ¬s’‘·T dü+|òü÷\T yÓTT<ä˝…’q$.
10. k˛wü˝Ÿ j·÷ø£åHé ø£$T{°

kÕe÷õø£ Ä<Ûë]‘· dü+düú\ eTTK´ \ø£åD≤\T
• kÕe÷õø£ dü+πøåeT+
• Á|ü»\ ÁøÏj·÷o\ø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+.
• kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ $düÔè‘· ne>±Vü≤q.
• |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+.
• dü‘·‡+ã+<Ûë\T e+{Ï n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç á dü+düú\T |üì#˚kÕÔsTT.
• n+<äTπø Á|üuÛÑT‘ê«\T ÄK] \_∆<ës¡T&ç es¡≈£î dü+πøåeT ˝Ò<ë n_Ûeè~∆ |òü˝≤\T #˚sê\+fÒ Á|ü‹ |ü<Ûäø£+ neT\
T\˝À Á|ü»\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚dü÷Ô ô|’ ‘Ó*Œq $<Ûä+>± nH˚ø£ s¡ø±˝…’q ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚dæ+~, #˚dü÷Ô ñ+~.
‘·<ë«sê bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT, »yêãT <ëØ‘·HêìÇø£ ô|<ä› |”≥ y˚k˛Ô+~.
|üdüTÔ‘·+ πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~∆øÏ, Á|ü»\ dü+πøåe÷ìøÏ nH˚ø£ |ü<∏äø±\qT neT\T
#˚düTÔHêïsTT. $$<Ûä |ü<∏äø±\ ÁøÏ+<ä 2015`16, 2016`17 dü+ˆˆ\˝À πø{≤sTT+∫q ã&Ó®≥Tº á $<Ûä+>± ñ+~.
e.HÓ+. |ü<Ûäø£+ ù|s¡T πø{≤sTT+∫q yÓTT‘·Ô+ (ø√≥¢˝À)

2015-16 2016-17
1. NREGA 34699 37000
2. NRLM 2505 3000
3. PMAY 10025 10500
4. SSA 22000 22200
5. MDM 9236.40 9700
6. NRDWP 2611 5000
7. SBM(G) 2625 9000
8. RKVY & Others 5845.45 12749
9. NRHM 24549 31300
10. PMGSY 14291 19000
11. ICDS 10286.73 17300
12. Animal Husbandry 898.87 1028
13. Social Sequrity & Welfare 9082 9500
Total 148654.45 187277

dü+kÕú>∑‘· ìsêàD+
|ü<Ûäø£+ Á>±eT kÕúsTT eT+&É\ kÕúsTT õ˝≤¢ kÕúsTT sêÁwüº kÕúsTT C≤rj·T kÕúsTT
NREGS Á>±eT düuÛÑ eT+&É\ |ü]wü‘Y õ˝≤¢ |ü]wü‘Y SEGC NEGC
Á>±eT |ü+#êj·Tr õ˝≤¢ Áb˛Á>±+ ø√Ä]¶H˚≥sY
RKVY ¬s’‘·T dü+|òü÷\T ˙{Ï $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± ø£$T{° SLSC dü+ã+~Û‘· eT+Á‹‘·« XÊK
dü+|òü÷\T
NRLM Á>±yÓTÆø£´ dü+|òüT+ eT+&É\ düe÷K´ õ˝≤¢ düe÷K´ SRLM $uÛ≤>∑+ NRLM $uÛ≤>∑o
NRHM Á>±eT Äs√>∑´, PHC n&Ó’«»Ø ø£$T{° õ˝≤¢ Äs√>∑´ $TwüHé EPC EPC
bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{°
SSA $<ä´ |üs¡ý˚ø£åD eT+&É\ $<ë´ ø£$T{° õ˝≤¢ $TwüHé sêÁwüº $TwüHé C≤rj·T $TwüHé
ø£$T{° ÁbÕC…ø˘º nÁ|üPe˝Ÿ uÀsY¶
˙s¡T& WATSAN ø£$T{° eT+&É\ WATSAN õ˝≤¢ ˙s¡T &bÕ]X¯ó<ä∆´ sêÁwüº ˙s¡T & C≤rj·T Á‘ê>∑T ˙s¡T
bÕ]X¯ó<ä∆´+ ø£$T{° ø£$T{° bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{° $TwüHé
PMAY »qàuÛÑ÷$T ø£$T{° eT+&É\»qàuÛÑ÷$T õ˝≤¢ÇHé #êsY® eT+Á‹ sêÁwüº >∑ Vü≤ dü+ã+~Û‘·
ø£$T{° ìsêàD dü+düú eT+Á‹‘·« XÊK
ICDS ‘·\T¢\ ø£$T{° ø±sê´#·s¡D ø£$T{° õ˝≤¢ |ü]wü‘Y kÕº+&ç+>¥ dü+ã+~Û‘· dü+ã+~Û‘· eT+Á‹‘·«
ø£$T{° XÊK XÊK
Á|ü<Ûëq |ü<Ûäø±\≈£î nqTeT‘·\T eédüú
|ü<∏äø£+ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø ÄyÓ÷<ä+ eT+ps¡T neT\T
NREGS |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\T dü+ã+~Û‘· |ü+#êj·Tr õ˝≤¢ Áb˛>±+ DWMA /
sêCŸ dü+düú\T ø√ Ä]¶H˚≥sY PRIs Ç‘·s¡

dü+ã+~Û‘· XÊK\T
RKVY Ç‘·s¡ dü+ã+~Û‘·XÊK\T õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± ø£$T{° SLSC Ç‘·s¡ dü+ã+~Û‘·XÊK\T
NRLM Á>±yÓTÆø£´ dü+|òüT+ DRDA >∑e]ï+>¥ u≤&û õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY DRDA/ Ä]úø£
dü+düú\T
NRHM Á>±eT Äs√>∑´ õ˝≤¢ Äs√>∑´ $TwüHé sêh Äs√>∑´ $TwüHé õ˝≤¢ Äs√>∑´ $TwüHé
bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{°
|æ.ôV≤#Y.dæ n&Ó’«»Ø ø£$T{°
õ˝≤¢ Äs√>∑´ $TwüHé
SSA $<ä´ |üs¡ý˚ø£åD ø£$T{° õ˝≤¢ $TwüHé sêh$TwüHé õ˝≤¢ $TwüHé
˙s¡T WATSAN ø£$T{° õ˝≤¢ ˙s¡T&bÕ]X¯ó<Ûä´ sêh ˙s¡T&bÕ]X¯ó<Ûä´ õ˝≤¢ ˙s¡T&bÕ]X¯ó<Ûä´
& bÕ]X¯ó<ä∆´+ ø£$T{° ø£$T{° ø£$T{°
PMAY »qàuÛÑ÷$T ø£$T{° õ˝≤¢ ÇHé#êsY® eT+Á‹ õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY sêh >∑èVü≤ ìsêàD dü+düú
ICDS CDPO (ICDS) sêh Á|üuÛÑT‘·«+ eTVæ≤fi≤ •X¯ó ÁbÕC…≈£îº &Ó’s¡ø£ºsY, eTVæ≤fi≤
dü+πøåeTXÊK dü+πøåeT+

ô|’ |ü{Ïºø£\qT >∑eTì+∫q≥ºsTT‘˚ Á|üuÛÑT‘·«+ neT\T #˚ùd |ü<∏äø±\˝À mø£ÿ&Ü dü$Twæ˜‘·‘·«+ ˝Ò<äT. @ |ü<∏äø±ìøÏ
Ä |ü<∏äø£+ $&ç $&ç>±, y˚s¡T y˚s¡T eédüú\‘√ q&ÉTdüTÔHêïsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ø=ìï |ü<∏äø±\sTT‘˚ zesY˝≤|tt ≈£L&Ü
ne⁄‘·THêïsTT. XÊK\ eT<Ûä´ düeTq«j·T+ ˝Òø£b˛e&É+ ≈£L&Ü Á|ü<Ûëq ø±s¡D+.
M≥ìï+{Ï˙ n~Û>∑$T+∫ ø£q«¬s®Hé‡/ @ø°ø£s¡D kÕ~Û+#ê\Hêï, |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\T bÕs¡<äs¡Ùø£‘·≈£î, »yêãT
<ëØ ‘·HêìøÏ Á|ürø£\T>± ì\yê\Hêï 3 n+XÊ\˝À ø£q«¬s®Hé‡ kÕ~Û+#ê* n$:
ø£q«¬s®Hé‡ ` s¡ø±\T
1. dü+kÕú>∑‘· @ø°ø£s¡D
2. e÷qe eqs¡T\ @ø°ø£s¡D
3. ì<ÛäT\ @ø°ø£s¡D
Á>±eT |ü+#êj·Tr kÕúsTT˝À á ø£q«¬s®Hé‡qT kÕ~Û+#ê*. n|ü&ÉT n+<ä] uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·&É+ M\e⁄‘·T+~
Á>±eT |ü+#êj·Tr kÕúsTT˝À dü+kÕú>∑‘· @ø°ø£s¡D
eékÕj·T+
Á>±yÓTÆø£´
dü+|òü÷\T |üX¯ób˛wüD
¬syÓq÷´ Á>±eT |ü+#êj·Tr düVü≤ø±s¡

dü+düú\T
◊dæ&çmdt
Äs√´>∑+
$<ä´

Á>±eT |ü+#êj·Tr kÕúsTT˝À e÷qe eqs¡T\ @ø°ø£s¡D
¬s>∑T´\sY bÕsYºf…Æ+ / ø±+Á{≤ø˘º
|ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù n+>∑Hé yê&û {°#·sY
Á>±eT ¬syÓq÷´ n~Ûø±] ø£eT÷´ì{° ø√ Ä]¶H˚≥sY
mmHémyéT |ò”\Tº ndæôdº+{Ÿ
Á>±eT eékÕj·T $düÔs¡D≤~Ûø±] kÕø£ås¡ uÛ≤s¡‘Y ø√ Ä]¶H˚≥sY
yÓ≥s¡ïØ ndæôdº+{Ÿ ÄXÊ es¡ÿsY
yê≥sY ôw&é dü+|òüT düuÛÑT´\T
ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T
Ç+»˙]+>¥ XÊK ñ<√´>∑T\T
kÕe÷õø£ Ä<Ûë]‘· dü+düú\ eTTK´ \ø£åD≤\T
• kÕe÷õø£ dü+πøåeT+
• Á|ü»\ ÁøÏj·÷o\ø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+.
• kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ $düÔè‘· ne>±Vü≤q.
• dü‘·‡+ã+<Ûë\T e+{Ï n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç á dü+düú\T |üì#˚kÕÔsTT.
• Á|üdüTÔ‘·+ πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ n_Ûeè~∆øÏ, Á|ü»\ dü+πøåe÷ìøÏ nH˚ø£ |ü<∏äø±\qT neT\T
#˚düTÔHêïsTT. $$<Ûä |ü<∏äø±\ ÁøÏ+<ä 2015`16, 2016`17 dü+ˆˆ\˝À πø{≤sTT+∫q ã&Ó®≥Tº á $<Ûä+>± ñ+~.
‘·<äT|ü] kÕúsTT˝À ≈£L&Ü Ç<˚ $<Ûä+>± »s¡>±*.n˝≤π> Á|ü‹ |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüú kÕúsTT˝À @s¡Œ&˚ $$<Ûä
ø£$T{°\ eT<Ûä´ ≈£L&Ü düeTq«j·T+ rdüT≈£îsêyê*. á ø£$T{°\T |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î yÓqTï <äqTï>±
ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ée\dæq nedüs¡+ ≈£L&Ü ñ+~. n|ü⁄&˚ n_Ûeè~∆ |òü˝≤\T ø£≥¢ ø£&É|ü{Ï e´ø°Ô es¡≈£î #˚s¡&ÜìøÏ
neø±X¯+ ñ+≥T+~.
Á>±eT |ü+#êj·Tr kÕúsTT˝À ì<ÛäT\ @ø°ø£s¡D

• ÄyÓ÷~+#·ã&çq Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+ ì<ÛäT\ $&ÉT<ä\.
• πø+ÁBø£è‘· ì<ÛäT\ ìs¡«Vü≤D.
• m\Áø±ºìø˘ Á{≤Hé‡|òüsY eédüúqT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T≥+.
• ˇπø nøö+{Ï+>¥ |ü<ä∆‹.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ø£q«¬s®Hé‡≈£î ñ<ëVü≤s¡D>± ì\TdüTÔqï |ü<∏äø±\T
• C≤rj·T ñbÕ~ÛVü‰MT |ü<∏äø£+. • C≤rj·T JeH√bÕ<ÛäT\ $TwüHé.
• eékÕj·T+. • ‘√≥\ ô|+|üø£+.
• düeTÁ>∑ –]»Hê_Ûeè~∆ dü+düú • düeTÁ>∑ •X¯ó n_Ûeè~∆ |ü<Ûäø£+
• Á>±MTD ˙{Ï düs¡|òüsê

C≤rj·T ñbÕ~ÛVü‰MT |ü<∏äø£+.
NREGS õ˝≤¢ ì<ÛäT\T õ˝≤¢ πø+Á<ä+˝Àì ì<ÛäT\T eT+&É\+ /

$uÛ≤>∑+ neT\T $uÛ≤>∑+ ÁbÕ+‘·+
Á>±eT |ü+#êj·TrøÏ düeT]Œ+∫q eTdüÔsY s√˝Ÿ‡ ø±|” neT\T
Á>±eT kÕúsTT˝À n|t˝À&é #˚j·T≥+
Á>±MTD ˙{Ï düs¡|òüsê

C≤rj·T |ü<Ûäø£+ eT+ps¡T ø£$T{° ` ÁbÕC…≈£îº\ eT~+|ü⁄ ` Á>±MTD≤_Ûeè~∆ eT+Á‹‘·«
XÊK ` sêh Á|üuÛÑT‘·«+ düeT]Œ+∫q ÁbÕC…≈£îº\qT ÄyÓ÷~düTÔ+~.
sêh ˙s¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´+ $TwüHé õ˝≤¢ ˙s¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´+ $TwüHé
düeT]Œ+∫q ÁbÕC…≈£îº Á|ü‹bÕ<äq\≈£î C≤rj·T |ü<Ûäø£+ eT+ps¡T ø£$T{°øÏ.
Á>±eT ˙s¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´ ø£$T{° ‘·j·÷s¡T #˚dæq Á|üD≤[ø£\ Ä<Ûës¡+>±

õ˝≤¢ ˙s¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´+ $TwüHé õ˝≤¢ Á|üD≤[ø£qT ÄyÓ÷~düTÔ+~.
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ Ä<Ûä«s¡´+˝À Á>±MTD ˙{Ï düs¡|òüsê

$uÛ≤>∑+ |üqT\qT #˚|ü{Ïº neT\T #˚düTÔ+~.

Á>±eT düuÛÑ˝À düMTøÏå+#·e\dæq ø±s¡´Áø£e÷\T
e.HÓ+ uÛ≤s¡‘·sêC≤´+>∑+˝Àì Á>±eTkÕúsTT˝À u≤<Ûä´‘· dü<äs¡T ñ<√´– Á>±eT düuÛÑ≈£î
11e ôw&É÷´˝Ÿ˝À 1994˝À ø£*–q ñ<√´– ìy˚~+#·e\dæq n+XÊ\T
#Ó|üŒã&çq $wüj·T+
1. eékÕj·T+, eékÕj·T $düÔs¡D‘√ düVü‰ eékÕj·T $düÔs¡D≤~Ûø±] / Ä<äs¡Ù ¬s’‘·T 1. n+<äT≈£îqï $‘·ÔHê\
|ü]e÷D+ eT]j·TT |ü+|æD°,
APSEEDS eT]j·TT Áô|’y˚≥T
yê´bÕs¡T\ e<ä› ñqï $‘·ÔHê\
$esê\T.
2. Á>±eT eékÕj·T $düÔs¡D
ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£, KØ|òt,
s¡; |ü+≥\T eT]j·TT |ü+≥\
$d”Ôs¡í+.
3. Á>±eT+˝ÀqT / #·T≥Tº Á|üøÿ£ \
Á>±e÷\˝ÀqT @sêŒ≥T #˚dæq
¬s’‘·T Á|ü<äs¡ÙHê πøåÁ‘ê\T.
4. n~Ûø£ ~>∑Tã&ç e+>∑&Ü\
$esê\T $q÷‘·ï kÕ+πø‹ø£‘\· T
yÓ T T<ä ˝ … ’ q $.yê´<Û ä T \T /
ø£\T|ü⁄ / m\Tø£\ >∑T]+∫q
düe÷#ês¡+.
5. dü_‡&û |ü<Ûäø±\
|ü⁄s√>∑eTq+ ` eékÕj·T
j·÷+Árø£s¡D eT]j·TT
eékÕj·T |üìeTT≥T¢.
2. uÛÑ÷ n_Ûeè~∆, uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ neT\T,
uÛÑ÷ @ø°ø£s¡D eT]j·TT uÛÑ÷ |ü]s¡ø£åD MGNREGS |ò”\T¶ ndæôdº+{Ÿ 1.eT+p¬s’q |üqT\
|ü⁄s√>∑eTq+ yÓTT<ä\T
ô|{Ïºq$, »s¡T>∑T#·Tqï$ eT]
j·TT |üPs¡ÔsTTq$, y˚‘·Hê\T
#Ó*¢+∫q$, #Ó*¢+#·e\dæq
y˚‘·Hê\T yÓTT<ä˝…’q$.
2. Áø=‘·Ô |üqT\ >∑T]Ô+|ü⁄.
3. C≤uŸ ø±s¡ T ¶ <ës¡ T \
dæ ú ‹ ô|+&ç + >¥ ñqï Áø=‘· Ô
<äs¡U≤düTÔ\T, ÁXÊ$Tø£ ã&Ó®{Ÿ,
y˚‘q· <ës¡T yêØ>± #Ó*+¢ #·ã&çq
y˚‘H· ê\T, ñbÕ~Û ø£*Œ+#·ã&çq
s√E\ dü+K´.
4 . MGNREGS
‘√ nqTdü + <Û ë ì+#· ã &ç q
dü«#·Ã¤ uÛ≤s¡‘Y n_Ûj÷· Hé |ü<øäÛ +£
ÁøÏ + <ä ì]à+#· ã &É T ‘· T qï
e´øÏÔ>∑‘· eTs¡T>∑T<=&É¢ ìsêàD
|ü⁄s√>∑‹.
5. |ü<øäÛ +£ jÓTTø£ÿ Á|üdTü ‘Ô · e÷s¡Z
<äs¡Ùø±\T.
Á>±eT ¬syÓq÷´ n~Ûø±] (VRO) 1. |ü{≤º<ës¡T\T, »e÷ã+B
eT]j·TT n»e÷sTTw” jÓTTø£ÿ
dæú‹>∑‘·T\T
2. uÛÑ÷$T ˝Òì ìs¡Tù|<ä\≈£î
|ü+|æD° #˚j·Tã&çq uÛÑ÷$T
$d” Ô s ¡ í + ` ns¡ Ω ‘ · ø£ * –q
\_∆<ës¡T\ C≤_‘ê
3. |ü+|æD° #˚dæq Ç+{Ï düú˝≤\
|ü{≤º\ dü+K´ eT]j·TT ns¡Ω‘·
ø£*–q \_∆<ës¡T\ dü+K´.
4. ˝≤´+&ÉT ¬syÓq÷´ ]ø±s¡T¶\T,
eT÷´fÒ w ü q ¢ <ä s ¡ U ≤dü T Ô \ T
yÓTT<ä˝…’q yê{Ï dæú‹.
5. ˝…’ôdqT‡ ø£*–q ¬s’‘·T\≈£î
Ç|æŒ+∫q u≤´+≈£î˝Àq¢ dü+K´
6. |ü+≥ qwüº+ \_∆ì |ü+|æD°
#˚dæq $esê\T.
3. yÓTÆqsY Ç]π>wüHé, ˙{Ï ìs¡«Vü≤D
eT]j·TT yê{sYôw&é &Óe\|tyÓT+{Ÿ IWMP ÁbÕC…≈£îº jÓTTø£ÿ |ò”\Tº f…øÏïø£˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ 1. eT+E¬s’q |üqT\
Á|ü > ∑ ‹ , yÓ T T<ä \ T ô|{Ï º q ~
|üP]Ô #˚j·Tã&çq$, #Ó*¢+∫q
y˚‘·Hê\T yÓTT<ä˝…’q$.
2. Áø=‘·Ô |üqT\ >∑T]Ô+|ü⁄
3. C≤uŸø±s¡T¶ ¨\ºs¡¢ dæú‹,

y˚‘·q <ës¡T yêØ>± #Ó*¢+∫q
y˚‘·Hê\T.
4. |ü<Ûäø£+ jÓTTø£ÿ Á|üdüTÔ‘·
e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T
5. yÓTÆqsY Ç]π>wüHé #Ós¡Te⁄\
dæ ú ‹ >∑ ‘ · T \T ` Äj· T ø£ ≥ Tº
ÁøÏ+<ä >∑\ $d”sÔ +í¡ , ÄÁø£eTD\T
#Ó s ¡ T e⁄>∑ ≥ T¢ , ˙{Ï ì\«
yÓTTˆˆq$.
\wüÿsY‡ / yê#·sY‡ 1. K∫Ã‘·yTÓ qÆ kÕ>∑T ÁøÏ+<ä ñqï
ÁbÕ+‘ê\≈£î ø±\Te\ <ë«sê
˙{Ï $&ÉT<ä\.
4. |üX¯ób˛wüD, bÕ&ç |ü]ÁX¯eT eT]j·TT
ø√fi¯fl |ü]ÁX¯eT ˝…’yékÕºø˘ ndæôdº+{Ÿ / >√bÕ\ $TÁ‘· 1. Á>±eT+˝Àì kÕ<Ûës¡D ˝…’yé
kÕºø˘ jÓTTø£ÿ dæú‹
2. eT+<ä\ \uÛÑ´‘·
3. $$<Ûä yê´<ÛäT\ e\¢ ∫øÏ‘·‡
#˚j·Tã&çq |üX¯óe⁄\T / |ü≈£åî\
dü+K´ , yêøÏ‡H˚wüHé #˚j·Tã&çq
>=Á¬s\ / y˚Tø£\T/ ø√fi¯ófl.
4. n+~+∫q |üXó¯ b˛wüD ùde\
$esê\T, |ü⁄{Ïºq Áø±dt Á;&é
<ä÷&É\ $esê\T, |üX¯óÁ>±dü+
eT]j· T T $‘· Ô q |ü + |æ D °
$esê\T. n+<äTu≤≥T˝À qTqï
|üX¯óÁ>±düdæú‹.
5. eT‘·‡´XÊK |òæwüØdt ÇHé‡ô|ø£ºsY 1. eT‘·‡´ø±s¡T\≈£î C≤Ø #˚dæq
˝…’ôdqT‡\ dü+K´
2. eT‘· ‡ ´ø±s¡ T \ n_Û e è~∆
|ü<Ûäø±\ ÁøÏ+<ä \_∆<ës¡T\
m+|æø£ ` \øå±´\T kÕ~Û+∫q
Á|ü>∑‹ |üqT\ |ü⁄s√>∑‹.
3. eT‘· ‡ ´ø±s¡ dü V ü ≤ ø±s¡
dü + |ò ü ÷ \≈£ î #˚ | ü |æ \ ¢ \ qT
|ü+|æD° #˚dæq $esê\T

4. PWD eT]j·TT |ü+#êj·Tr\
ÄBÛq+˝À ñqï #ÓsT¡ e⁄\ y˚\+
bÕ≥\≈£î ìs¡sí TT+∫q n|tôd{Ÿ
Áô|’dt $esê\T.
5. eT‘·‡´ø±s¡ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \
|üìrs¡T.
6. kÕe÷õø£ n&Ée⁄\T eT]j·TT
n≥M eékÕj·T+ bòÕ¬sdtº ;{Ÿ Ä|ò”düsY / VRO 1. kÕe÷õø£ ÄdüTÔ\ $d”Ôs¡í+,
n+<äTu≤≥T˝À ñqï uÛÑ÷eTT\T
eT]j·TT $ìjÓ÷>∑+,
2. eq dü+s¡ø£åD dü$T‘·T\
|üìrs¡T, dæú‹, #˚|ü{Ïºq |üqT\T
eT]j·TT yê{Ï Á|üdüTÔ‘· dæú‹.
3. nyÓq÷´ bÕ¢+fÒwüHé ø=s¡≈£î
nqTyÓ’q Á|ü<˚XÊ\ $esê\T
eT]j· T T n|ü Œ {Ï π ø bÕ‹q
yÓTTø£ÿ\ dæú‹>∑‘·T\T.
4. Á>±MTD qs¡ ‡ Ø\˝À
n+<ä T u≤≥T˝À ñqï Hês¡ T
$esê\T
7. ∫qï ‘·s¡Vü‰ n≥M ñ‘·Œ‘·TÔ\T Á>±MTD –]CHê_Ûeè~∆ dü+düú
GCC ùd˝Ÿ‡yÓTHé 1. –]»q ø√ ` Ä|üπs{Ïyé
kıôd’{° (GCC) #˚ edüTÔe⁄\
<Ûäs¡\ ìs¡íj·T+ –]»qT\≈£î
#Ó*¢+∫q #Ó*¢+|ü⁄\T.
2. n≥M Vü≤≈£îÿ\ >∑T]Ô+|ü⁄ <ë«sê
uÛÑ÷eTT\ |ü+|æD° dæú‹>∑‘·T\T
8. ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ ‘·j·÷Ø
j·T÷ì≥¢‘√ düVü‰ ∫qï ‘·s¡Vü‰
≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T. |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù 1. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À
@sêŒ≥T #˚jT· ã&çq ∫qï ‘·sV¡ ‰ü
|ü]ÁX¯eT\≈£î Á>±eT |ü+#êj·Tr
C≤Ø #˚dqæ ˝…ô’ dqT‡\T eT]j·TT
yê{Ï |üìrs¡T.
9. U≤B, Á>±MTD eT]j·TT ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù 1. eT+p¬ s ’ q j· T ÷ì≥T¢ ,

ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq$ eT]j·TT
|üì#˚düTÔqï j·T÷ì≥¢ dü+K´
eT÷dæ y ˚ j · T ã&ç q j· T ÷ì≥¢
C≤_‘ê
2. ¬ ø $◊_/ ¬ ø $◊dæ \ #˚
neT\T #˚j·Tã&ÉT‘·Tqï $$<Ûä
ø±s¡´Áø£e÷\T.
10. Á>±MTD >∑èVü≤ ìsêàD+ es¡Tÿ ÇHé‡ô|ø£ºsY 1. eT+p¬ s ’ q Ç+&É T ¢ ,
ÁbÕs¡ + _Û + #· ã &ç q $, eT]
j·TT $$<Ûä |ü<Ûäø±\ ÁøÏ+<ä
Á|ü>∑‹˝À qTqï$.
2. Ç+&É¢ düú˝≤\T
|ü+|æD° #˚j·T{≤ìøÏ ns¡TΩ˝…’q
\_∆<ës¡T\ dü+U´.
11. Á‘ê>∑T˙s¡T RWS esYÿ ÇHéôdŒø£ºsY /
SBA ø√ Ä]¶H˚≥sY / |ü+|ü⁄ Ä|üπs≥sY 1. Á‘ê>∑T˙{Ï eT÷\ eqs¡T\
dæ‹ú >∑‘T· \T, Á‘ê>∑T˙{Ï HêD´‘·,
ùdø£ ] +#· ã &ç q qeT÷Hê\
dü+K´, |üØøÏå+#·ã&çq$ eT]
j·TT ìy˚~ø£ düeT]Œ+#·T≥.
2. eT+ps¡Tø±ã&çq
e´øÏ Ô > ∑ ‘ · eTs¡ T >∑ T <=&É T ¢ ,
ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq$, Á|ü>∑‹˝À
ñqï$ eT]j·TT |üPs¬ qÔ’ e´øÏ>Ô ‘∑ ·
eTs¡T>∑T<=&É¢ dü+K´.
3. ns¡TΩ˝…’q yê] C≤_‘ê.
4. OHSR, GLSRs ìs¡«Vü≤D
` OHSR X¯óuÛÑÁ|üs¡∫q ‘˚B\T
12. Ç+<Ûäq+ eT]j·TT |üX¯óÁ>±dü+ VRO / IKP dæã“+~/ VO 1. B|ü+ |ü<Ûäø£+ô|’ düMTø£å
13. s√&ÉT¢, ø£\«s¡Tº\T, e+‘Óq\T
ô|òÁØ\T, ˙{Ï e÷sêZ\T eT]j·TT
Ç‘·s¡ s¡yêD≤kÂø£sê´\T PR esYÿ ÇHé‡ô|ø£ºsY / R&B XÊK jÓTTø£ÿ
esYÿ #ÛêsY®&é dæã“+~. 1. Á>±MTD s¡ V ü ≤ <ës¡ T \
dæú‹>∑‘·T\T ` n+‘·s¡Z‘· s√&ÉT¢,
*+≈£ î s√&É T ¢ , eT+p¬ s ’ q

|üqT\T, ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq$,
Á|ü > ∑ ‹ ˝ÀqTqï$ eT]j· T T
|üPs¡ÔÌsTTq$.
14. Á>±MTD $<äT´Bø£s¡D, $<äT´‘Y
|ü+|æD°‘√ düVü‰ m\ÁøÏºø£˝Ÿ ˝…’HéyÓTHé 1. $<äT´‘Y ø£*–q Ç+&É¢ dü+K´,
eékÕj·T ø£ HÓø£ åq¢ dü+ K´,
y˚dæq eT]j·TT |üì#˚j·TT#·Tqï
Á{≤Hé ‡ bò Õ s¡ à s¡ T ¢ , eékÕj· T
uÀs¡¢ ø=s¡≈£î ô|+&ç+>¥ ñqï
<äs¡U≤düTÔ\T, $<äT´‘Y düs¡|òüsê
y˚fi¯\T.
2. n+<äTu≤≥T˝À ñqï ø£s¬ +≥T
b˛\T‡ $esê\T, ø£ + &É ø £ º s Y
yÓ’s¡T¢, Á{≤Hé‡bòÕs¡às¡T¢ yÓTTˆˆ$.
dæ$˝Ÿ |üqT\ Á|ü>∑‹.
15. kÕ+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ Ç+<Ûäq eqs¡T\T |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù 1. eT+ps¡ T ø±ã&ç q
ãjÓ÷>±´dt bÕ¢+≥¢, dü+K´,
ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq$,
|üPs¡sÔ TTq$, |üì#˚jT· T#·Tqï~,
\øå±´\T yÓTT<ä˝…’q$.
2. eT+p¬sq’ bı>∑sêì bısTT´\
dü+U´, ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq$,
|üPs¡sÔ TTq$, |üì#˚jT· T#·Tqï$,
3. eT+p¬sq’ k˛˝≤s¡T ˝≤+‘·s¢¡
dü+K´, ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq$,
|üPs¡sÔ TTq$, |üì#˚jT· T#·Tqï$,
16. <ë]Á<ä´ ìs¡÷à\Hê ø±s¡´Áø£eT+ IKP - VO Áô|dæ&Ó+{Ÿ / Á>±eT ãTø˘ ø°|üsY /
ø£eT÷´ì{° ]k˛sY‡ |üs¡‡Hé 1. SHG |üìrs¡T, VO \ <ë«sê
#˚|{ü qºÏ |üqT\T, SHG u≤´+≈£î
*+πøõ ` yÓTÆÁø√ Á¬ø&ç{Ÿ
2. ã+>±s¡T ‘·*¢ / e÷ sTT+{Ï
eTVü‰\øÏÎ |ü<Ûäø£+ Á|ü>∑‹
3. ÄyéT ÄBà ;Ûe÷jÓ÷»q,
#· + Á<ä q ï ;Û e ÷ jÓ ÷ »q

|ü⁄s√>∑‹.
4. n+>∑Hé yê&û πø+Á<ë\
|üìrs¡T.
17. ÁbÕ<Ûä$Tø£, ÁbÕ<Ûä$Tø√qï‘·
bÕsƒ¡XÊ\\‘√ düVü‰ $<ä´ dü+ã+~Û‘· bÕsƒ¡XÊ\\ Á|ü<Ûëq ñbÕ<Ûë´j·TT\T 1. bÕsƒ ¡ X Ê\˝À¢ |æ \ ¢ \
mHés√˝ŸyÓT+{Ÿ $esê\T
2. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\ Á&Ü|t
ne⁄{Ÿ‡ $esê\T
3. |æ\¢\ jÓTTø£ÿ H˚s¡TÃ≈£îH˚
kÕeTsêú´\ô|’ ìy˚~ø£.
4. |ü<eä ‘·s>¡ ‹∑ |üØøå± |ò*ü ‘ê\
$X‚¢wüD
5. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q
|ü<Ûäø£+ neT\T, dæú‹>∑‘·T\T
Vü‰»sö‘·Tqï |æ\\¢ T ` uÛÀ»q+
n+~+#·ã&çq |æ\¢\ dü+K´ `
ÄVü‰s¡ HêD´‘· yÓTT<ä˝…’q$.
18. kÕ+πø‹ø£ •ø£åD eT]j·TT eè‹Ô $<ä´ IKP - VO Áô|dæ&Ó+{Ÿ / Á>±eT ãTø˘ ø°|üsY
ø£eT÷´ì{° ]k˛sY‡|üs¡‡Hé esYÿ ÇHéôdŒø£ºsY
` ¨dæ+>¥ eè‹Ô $<ë´ •øå±D≤ πø+Á<ë\
|üì rs¡T ñ<ë : f…Æ\]+>¥
π ø +Á<ë\T ( EGMM / RYK)
•ø£åD≤ $esê\T ‘ê|” |üqT\
•ø£åD≤ ø±s¡´Áø£e÷\T.
19. ejÓ÷»q $<ä´ kÕø£ås¡uÛ≤s¡‘Y ø√ ` Ä]¶H˚≥sY |üì#˚düTÔqï πø+Á<ë\ dü+K´,
ìs¡øså£ êdüT´\ dü+K´, øπ +Á<ë\˝À
qyÓ ÷ ñ<ä T #˚ d ü T ≈£ î qï yê]
dü+K´, Áø=‘·Ô>± nø£åsêdüT´˝…’q
yê] dü+K´, |ü+|æD° #˚dæq
•ø£åD≤ kÕe÷Á–.
20. Á>∑+<Ûë\j·÷\T |ü+#êj·Tr
ø±s¡ ´ <ä ] Ù Á>±eTkÕú s TT\˝À
ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT#·Tqï Á>∑+<Ûë\
j·T $esê\T, n+<äTu≤≥T˝À
ñqï |ü⁄düÔø±\T, e÷´>∑C…’qT¢,
~q|üÁ‹ø£\T, #·+<ë $esê\T

yÓTT<ä˝…’q$.
21. kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù 1. |ò æ + #· q T bı+<ä T ‘· T qï
ø£fi≤ø±s¡T\ dü+K´ eT]j·TT
yê] ø√dü+ rdüT≈£îqï Ç‘·s¡
dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\T
2. $$<Ûä Á|üuÛÑ‘·« |ü<Ûäø±\
ô|’ Á|ü » \≈£ î ne>±Vü ≤ q
ø£*Œ+#·T≥≈£î @sêŒ≥T #˚dæq
kÕ+dü ÿ è‹ø£ ø±s¡ ´ Áø£ e ÷\
$esê\T
22. e÷¬sÿ≥T¢ eT]j·TT ñ‘·‡yê\T |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù 1. |ü+#êj·Tr ÄBÛq+˝À ñqï
e÷¬sÿ≥¢˝À >∑\ kÂø£sê´\ dæú‹
>∑‘·T\T.
23. Äs√>∑´+ eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´+,
&çôdŒq‡Ø\T, ÁbÕ<Ûä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<ë\T
eT]j·TT ÄdüT|üÁ‘·T\‘√ düVü‰ ANM / MPHA 1. ÁbÕ<Ûä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<ä+
|üìrs¡T.
2. NRHM ÁøÏ+<ä $&ÉT<ä\
#˚j·Tã&çq nHéf…Æ&é |òü+&é‡
$ìjÓ÷>∑+.
3. Á>±e÷\qT dü+<ä]Ù+∫q
düeTj·÷\T
4. ìs¡«Væ≤+∫q Äs√>∑´ •_sê\
dü+K´
5. ìy˚~+#·ã&çq n‹kÕs¡
yê´~Û πødüT\ dü+K´.
24. ≈£î≥T+ã dü+πøåeT+ ANM / ÄXÊ es¡ÿsY 1. ≈£î≥T+ã ìj·T+Á‘·D≈£î
ns¡TΩ˝…’q »+≥\ dü+K´ eT]
j· T T ‘ê‘êÿ*ø£ ≈£ î ≥T+ã
ìj· T +Á‘· D |ü < ä ∆ ‘ · T \qT
bÕ{ÏdüTÔqï »+≥\ dü+K´
2. Ädü T |ü Á ‘· T \˝À »]–q
ø±qTŒ\ dü+U´
3. ÇeT÷´HÓ’CÒwüHé dæú‹>∑‘·T\T
4. e÷‘ê, •X¯ó eTs¡D≤\

5. >∑ ] “¤ D ° Ád” Ô \ T eT]
j·TT u≤˝…+‘·\ dü+K´ yê]¬ø’
#˚|ü{Ïºq dü+πøåeT #·s¡´\T.
6. »q˙ düTs¡øå±
jÓ÷»q ø±s¡´Áø£eT+ jÓTTø£ÿ
7. ÁbÕã\´+ ñqï HIV/AIDS
πødüT\T, @yÓ’Hê ñqï≥¢sTT‘˚
yê{Ï $esê\T
8. Bs¡ È ø ±*ø£ yê´<Û ä T \
düe÷#ês¡+.
25. eTVæ≤fi≤, •X¯ón_Ûeè~∆ n+>∑Hé yê&û es¡ÿsY 1. n+>∑ H é y ê&û π ø +Á<ë\
|üìrs¡Tô|’ düMTø£å
2. n+>∑Hé yê&û πø+Á<ë\˝À
>∑]“¤D°, Ád”Ô\T eT]j·TT 0`6
˝À|ü⁄ |æ\¢\ mHés√˝ŸyÓT+{Ÿ
$esê\T
3. n+<ä T ≈£ î qï ÄVü ‰ s¡
|ü<ësê∆\ $esê\, ì\« eT]
j·TT |ü+|æD° $esê\T.
4. ã+>±s¡T ‘·*¢ /
e÷ sTT+{Ï eTVü‰\øÏÎ eT]
j·TT neTè‘·Vü≤düÔ+ |ü<Ûäø±\
|ü⁄s√>∑‹,
5. b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+‘√ ñqï
Áπ>&ÉT III IV |æ\¢\ $esê\T
26. XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ $ø£˝≤+>∑T\
dü+πøåeT+‘√ düVü‰ kÕe÷õø£ dü+πøåeT+ |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù 1. Á|üdüTÔ‘·+ |ü+|æD°
#˚ j · T ã&É T #· T qï ô|q¸q¢
dü+K´ (eè<äT∆\T, $‘·+‘·+,
$ø£˝≤+>∑T\T, #˚H˚‘· ø£\T¢^‘·
ø±]à≈£î\T yÓTTˆˆ$)
2. |ü + |æ D ° #˚ d æ q ô|q¸q¢
dü+K´, ô|q¸q¢≈£î ns¡TΩ˝…’q yê]
dü+K´.
27. ã\V”≤q esêZ\ dü+πøåeT+ Á|ü‘˚´ø£+>±

ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T / ‘Ó>∑\ yê] dü+πøåeT+ |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù 1. \øå±´\T, m+|æø£ #˚jT· ã&çq
\_∆<ës¡T\ dü+K´ eT+ps¡T
#˚j·Tã&çq, ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq
j·T÷ì≥¢ dü+K´
2. ôw&É ÷ ´\T¶ ≈£ î ˝≤\T
/ ‘Ó>∑\ yê] |ü≥¢ »]–q
n‘ê´#êsê\T, yê{Ï ìs√<Ûëì¬ø’
rdüT≈£îqï #·s¡´\T
28. Á|üC≤|ü+|æD° eédüú m|òt|æ cÕ|ü⁄ &û\sY / VRO 1. #Íø£ &çb˛\ |üìrs¡Tô|’
düMTø£å
2. Á|üdüTÔ‘·+ ñqï ‘Ó\¢, >∑T˝≤;
πswüHé ø±s¡T¶\ $esê\T, ø° ]
õwüºsY #·<äTe⁄≥.
3. _j· T ´+, |ü + #· < ës¡ ,
øÏs√dæHé yÓTT<ä˝q’… yê{Ï |ü+|æD°
$esê\T, n+<äT≈£îqï kÕº≈£î
yÓTT‘·Ô+, ì\« yÓTT‘·Ô+, neTà
Vü≤düÔ+ |ü⁄s√>∑‹ ` dæú‹ >∑‘·T\
ô|’ ìy˚~ø£.
4. Á>±eT ÄVü‰s¡ dü\Vü‰ /
ì|ò÷ü ø£$T{° jÓTTø£ÿ dæbÕò s¡dTü \
neT\T.
29. kÕe÷õø£ eédüú ìs¡«Vü≤D |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù 1. ø£ e T÷´ì{° uÛ Ñ e Hê\T,
düú˝≤\ dæú‹>∑‘·T\T nqTuÛÑe
n~Û ø ±s¡ + ø£ * –q Ädü T Ô \
$esê\T (#Ós¡Te⁄ >∑≥¢ô|’ >∑\
#Ó≥T¢, y˚\+ bÕ≥+ <ë«sê
e∫Ãq Ä<ëj·T+, Ç‘·s¡ #Ó≥¢
|òü\kÕj·T+).
VRO 2. b˛s¡ + uÀ≈£ î uÛ Ñ ÷ eTT\
e+{Ï kÕ<Ûës¡D ÄdæÔ eqs¡T\
dæú‹>∑‘·T\T.
\wüÿsY / PWD yê#·sY
Ç]π>wüHé esYÿ ÇHé‡ô|ø£ºsY 3. ø±\Te >∑ ≥ ¢ ô |’ #Ó ≥ ¢
ô|+|üø£+.
eqdü+s¡ø£åD dü$T‹ /

Á>±MTD –]õHê_Ûeè~› dü+düú 4. dü+s¡ø+åÏ #·ã&çq yÓTT‘·+Ô uÛ÷Ñ $T,
Bì e\¢ \_∆∆ bı+<äT‘·Tqï
≈£î≥T+u≤\ dü+K´.
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\T Á|üD≤[ø£ s¡#·q≈£î, neT\T≈£î eT]j·TT |ü<∏äø±\ ø£q«¬s®Hé‡≈£î eTTKýÓTÆq y˚~ø£\T. ø£eT÷´ì{°
uÒdtº Äs¡ZHÓ’CÒwüHé‡ ø£q«¬s®Hé‡˝À uÛ≤>∑+ ø±e&É+ e\¢ n_Ûeè~∆‘√ bÕ≥T Á|ü»\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ eT]j·TT sê»ø°j·T kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î
e÷s¡Z+ düT>∑eT+ ne⁄‘·T+~. eTTK´+>± dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷˝À¢ ñqï eTVæ≤fi≤ X¯øÏÔá ø£q«¬s®Hé‡˝À uÛ≤>∑+>± kÕúìø£ |ü]
bÕ\q˝À bÕ\T|ü+#·T≈£îqïf…Æ¢‘˚ Á>±MTD eTTK ∫Á‘·+˝À ˇø£ q÷‘·q e÷s¡TŒqT K∫Ã‘·+>± #·÷&Ée#·TÃqT.
H˚{Ï kÕe÷õø£ eédüú˝À n+‘·sê“¤>∑yÓTÆb˛sTTq n‹ ô|<ä› dü+|òüT X¯øÏÔ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\<˚, n+fÒ
n+<äT˝À ñqï eTVæ≤fi¯\<˚, yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝ÀH˚ dü>∑+ X¯øÏÔ ñqï eTVæ≤fi≤ X¯øÏÔøÏ á dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T, Á>±yÓTÆø£´
dü+|òü÷\T, eT+&É\ düe÷K´\T, õ˝≤¢ düe÷U´\T >=|üŒ ñ<ëVü≤s¡D+>± ì\TdüTÔHêïsTT. Á|üdüTÔ‘·+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À eTVæ≤fi¯\T
uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± ñqï dü+|òü÷\ $esê\T ~>∑Te ‘Ó*Œq $<Ûä+>± ñHêïsTT.
yÓTT‘·Ô+ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T : 7,08,351
yÓTT‘·Ô+ Á>±yÓTÆø£´ dü+|òü÷\T : 27,709
yÓTT‘·Ô+ eT+&É\ düe÷K´\T : 662
yÓTT‘·Ô+ õ˝≤¢ düe÷K´\T : 13
Ç$ ø±≈£î+&Ü Á|ü‘˚´ø£ –]»q eTVæ≤fi≤ dü+|òü÷\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. Áf…Æã˝Ÿ ÁbÕC…ø˘º y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ j·T÷ì{Ÿ ÁøÏ+<ä ñqï
yÓTT‘·Ô+ Á>±yÓTÆø£´ dü+|òü÷\T 242
yÓTT‘·Ô+ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T 1604
düTe÷s¡T 72 \ø£å\ eT+~ eTVæ≤fi¯\T nìï dü+|òü÷\˝ÀqT düuÛÑT´\T>± ñHêïs¡T. ø£qTø£ düe÷»+˝À n+‘·sê“¤>∑yÓTÆq
á dü+|òü÷\qT |ü]bÕ\q˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚dæq≥¢sTT‘˚ Á|üdüTÔ‘·+ mH√ï n|üyê<äT\qT m<äTs=ÿ+≥Tqï Á|üuÛÑT‘·« |ü<Ûäø±\T
dü+Áø£eT+>± n+<ä]ø° #˚πs+<äT≈£î K∫Ã‘·yÓTÆq neø±X¯+ ñ+~
*****

8 . eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘·
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ Ä]∆ø±_Ûeè~∆
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ nH˚ø£ s¡+>±˝À¢ n_Ûeè~∆ kÕ~Û+∫q|üŒ{Ïø° Ád”Ô, |ü⁄s¡Twüß\ eT<Ûä´ ndüe÷q‘·\T Ç+ø± ø£q|ü&ÉT‘·÷H˚
ñHêïsTT. $<ä´, Äs√>∑´+, eT]j·TT ñbÕ~Û s¡+>±\˝À Ád”Ô\T yÓqTø£ã&ç e⁄+&É≥y˚T BìøÏ ø±s¡D+. n+‘˚ø±≈£î+&Ü eTVæ≤fi¯\
|ü≥¢ H˚sê\T ≈£L&Ü n~Ûø£+>±H˚ »s¡T>∑T‘·THêïsTT. n˝≤π> Ç‘·s¡ Á|ü|ü+#· <˚XÊ\‘√ b˛*ùdÔ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üdü÷‹ eTs¡D≤\T,
•X¯ó eTs¡D≤\T ≈£L&Ü m≈£îÿy˚. BìøÏ |ü]cÕÿs¡ e÷s¡Z+ Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T e´øÏÔ>∑‘·+>± kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ~Û+#·≥y˚T.
kÕ~Ûø±s¡‘· nq>± ˇø£ e´øÏÔ ˝Ò<ë düe÷»+ sê»ø°j·T+>±, kÕe÷õø£+>± Ä]∆ø£+>± n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·&Éy˚T
X¯øÏÔ
$\Te\T n+<äTu≤≥T
dü«dü«s¡÷|ü+ kÕ~Ûø±s¡‘· neø±XÊ\T
m<äT>∑T<ä\ H˚s¡TÃø=qT≥

eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘· nq>± :
eTVæ≤fi¯\T düe÷»|üs+¡ >± Ád”,Ô |ü⁄s¡Twüß\ eT<Û´ä @s¡Œ&çq e´‘ê´kÕ\qT n~Û>$∑ T+∫ dü«j·T+>± Ä]úø+£ >±, kÕe÷õø£+>±,
sê»ø°j·T+>±, e÷qdæø£+>± n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&Éy˚T.
kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ~Û+∫q eTVæ≤fi¯ \ø£åD≤\T
• e´øÏÔ>∑‘· |ü]C≤„q+ n_Ûeè~∆ • dü+ã+<Ûë\˝À nH√´q´‘·
• d”«j·T ìs¡«#·q X¯øÏÔ • Ä]∆ø£ ùd«#·Ã
• e´øÏÔ>∑‘· X¯øÏÔ • >∑T]Ô+|ü⁄ ø£*– ñ+&É&É+.
• ÁbÕe÷DÏø£‘· • nD∫y˚‘· qT+∫ ùd«#·Ã¤
• XÊØs¡ø£ X¯øÏÔ • düe÷»+˝À sê»ø°j·T |üs¡+>± X¯øÏÔì ø£*– ñ+&É≥+.
• düe÷q‘·«+
eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘ê ùde\T
yê´bÕs¡ •ø£åD (28%)
Hêj·Tø£‘·« •ø£åD (21%)
Hêj·Tø£‘·« Vü≤≈£îÿ\T & u≤<Ûä´‘·\T (15%)

eTVæ≤fi¯\ Vü≤≈£îÿ\T,
C…+&ÉsY düe÷q‘·«+ (16%)
Væ≤+dü≈£î >∑T¬s’q eTVæ≤fi¯\≈£î
Hê´j·T ùde\T øöì‡*+>¥ (8%)
Ç‘·s¡ ùde\T (12%)
eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘ê Á|üÁøÏj·T

ª ªeékÕj·÷_Ûeè~∆¬ø’ n+‘·sê®rj·T ì~Ûµµ #˚dæq (IFAD) eT÷˝≤´+ø£q+ ~>∑Te ‘Ó*Œq 4 Á|ü<Ûëq n+XÊ\T eTVæ≤fi≤
kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î <ë] rkÕÔj·Tì ‘Ó*j·T#˚dæ+~.
• eTVæ≤fi¯\ kÕe÷õø£ eéVü‰sê\T, #·\qX¯øÏÔ˝À e÷s¡TŒ.
• eTVæ≤fi¯\T #˚ùd $$<Ûä |üqT\T, Á|üÁøÏj·T˝À e÷s¡TŒ.
• eTVæ≤fi¯\T ìj·T+Á‹+#˚ eT]j·TT $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ eqs¡T\˝À e÷s¡TŒ
• eTVæ≤fi¯\ ìsêíj·Tø£ X¯øÏÔ˝À e÷s¡TŒ.
kıôd’{° |òüsY VüQéTHé &Óe\|tyÓT+{Ÿ eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ~Û+#ê\+fÒ ¬s+&ÉT <äX¯\˝À e÷s¡TŒ sêe\dæ
e⁄+≥T+<äì ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
• kÕúìø£ kÕúsTT˝À e´≈£îÔ\ Á|ües¡ÔHê düs¡[˝À e÷s¡TŒ.
• eTVæ≤fi¯\≈£î düe÷q‘ê«ìï ø£*Œ+#·{≤ìøÏ sêC≤´+>∑ |üs¡yÓTÆq dü+düÿs¡D\T eT]j·TT #·{≤º\ düÁø£eT neT\T.
• ªªeTVæ≤fi¯\ |ü≥¢ »s¡T>∑T‘·Tqï nìï s¡ø±\ Væ≤+düqT n+‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ ìπs›•+#·ã&çq ø£HÓ«q¸Héµµ(CEDAW)
Hê\T>∑T eTTKýÓTÆq n+XÊ\˝À kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ~ÛùdÔ eTVæ≤fi¯\T kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ~Û+∫qfÒº nì ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
n$.1. sê»ø°j·T+, 2. #·≥º|üs¡+, 3. Ä]∆ø£+, 4. kÕe÷õø£+
Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± nD∫y˚‘·≈£î >∑Tsö‘·Tqï eTVæ≤fi¯\qT nìï s¡+>±\˝ÀqT n_Ûeè~∆ #˚j·T&É+ <Û˚´j·T+>± 1975
qT+&ç 1985qT j·TTHÓ’f…&é H˚wüHé‡ &çπø&é |òüsY ñyÓTHé>± ìs¡ísTT+#·ã&çq~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü eTVæ≤fi¯\ Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ #˚dæq
b˛sê{≤\≈£î >∑Ts¡TÔ>± e÷]Ã 8e ‘˚Bì ªªn+‘·sê®rj·T eTVæ≤fi¯\ ~H√‘·‡e+µµ>± ìs¡ísTT+#·&É+ »]–+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘· |ü]D≤eT Áø£eT+.
• 18e X¯‘êã∆+˝ÀH˚ eTVæ≤fi¯\ dæú‹>∑‘·T\ô|’ bÕXÊÃ‘·T´\ Á|üuÛ≤e+ |ü&ç+~.
• 19e X¯‘êã∆+˝À $<ë´ eédüú˝À e∫Ãq ô|qTe÷s¡TŒ\ ø±s¡D+>± eTVæ≤fi¯\T #ê˝≤ Çã“+<äT\≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T.
• j·T÷s√|æj·THé s¡#·sTT‘·\T (n|üŒ{Ï) eTVæ≤fi¯\ <äj·T˙j·T dæú‹, |ü$Á‘·‘· $qj·T+ eT]j·TT nuÛÑÁ<ä‘· n+XÊ\qT
‘·eT s¡#·q\ <ë«sê ‘Ó*j·TCÒkÕs¡T.
• n|üŒ{Ï kÕe÷õø£ <äTsê#êsê˝…’q |üsê∆ |ü<ä∆‹, $‘·+‘·T $yêVü‰\T, dü‹ eT]j·TT u≤*ø£\qT, j·TTe‘·T\qT
u≤ìdü\T>± n$Tày˚j·T≥+ e+{Ï n+XÊ\qT ìs¡dædü÷Ô 1870 eT]j·TT 1936˝À #·{≤º\T rdüT≈£î sêe&É+
»]–+~.
• 19e X¯‘êã∆+ eTVæ≤fi¯\ #·]Á‘·˝À ˇø£ yÓTÆ\TsêsTT ` sê»ø°j·T eT]j·TT kÕe÷õø£ ñ<äé÷\T eTVæ≤fi¯\ J$‘ê\
ô|’ n‘·´+‘· Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+#êsTT.
• ˝≤sY¶ &É˝ÖΩd” (1848`1856) ø±\+˝À Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\\≈£î Á>±+≥T¢ Ç#˚Ã Á|üy˚X¯ô|≥ºã&çq eédüú eTVæ≤fi¯\
$<ä´≈£î #ê˝≤ düVü‰j·T|ü&ç+~.
• 1825 dü+ˆˆs¡+˝À sêC≤sêyÓ÷àVü≤Hé sêjYT ÁbÕs¡+_Û+∫q ÁãVü≤àdüe÷»+ <ë«sê Væ≤+<ä÷ düe÷»+˝À dü+düÿs¡D\¬ø’
ñ<äéT+ #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T, u≤\´ $yêVü‰\T eT]j·TT dü‹ Ä#êsê\qT s¡÷|ü⁄ e÷|ü{≤ìøÏ ø£èwæ #˚dæ $‘·+‘·T
$yêVü‰\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T. ‘·‘·Œ¤*‘·+>± $‘·+‘·T |ü⁄q]«yêVü≤ #·≥º+ ` 1856 neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~.
• $‘·+‘·T |ü⁄q]«yêVü‰\qT, Ád”Ô $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫q yê]˝À eTTKT´\T áX¯«s¡ #·+Á<ä $<ë´kÕ>∑sY.
• 1875 dü+ˆˆs¡+˝À kÕ«$T <äj·÷q+<ä düs¡dü«‹ Äs¡´ düe÷C≤ìï kÕú|æ+∫ u≤\´$yêVü‰\T, ãVüQuÛÑs¡Ôè‘·«+\qT
ìs¡dædü÷Ô, Ád”Ô $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô eTVæ≤fi¯\ dæú‹>∑‘·T\qT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚kÕs¡T.
• dæbÕsTT\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T (1857`58)˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤+∫q yê]˝À sêD° \ø°Îu≤sTT ` s¡a≤˙‡, uÒ>+ ∑ Vü≤»s¡‘Y
eTVü≤˝Ÿ `\ø√ï, Ä+|òüTsY (»˝ÖHé), C…’˝Ÿ|üPsY (eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ) sêDT\T, sêDÏõ+<ëHé ` dæ≈£îÿ\T eTTKT´\T.
• 20e X¯‘êã∆+˝À C≤rjÓ÷<äéT ø±\+˝À eTVæ≤fi¯\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü eTVæ≤fi¯\T dü+|òü÷\T>±
@s¡Œ&É≥+ yÓTT<ä\T ô|{≤ºs¡T. Ç˝≤ @s¡Œ&çq Hê{Ï˝À eTTKýÓTÆq$.
• düs¡fi≤ <˚XÊjYT #Í<äsêDÏ Ä<Ûä«s¡´+˝À Ád”Ô uÛ≤s¡‘Y eTVü‰eT+&É˝Ÿ (1901)
• eTVæ≤fi≤ düe÷C≤\T ` nVü≤à<ëu≤<é (1908), yÓTÆdü÷sY (1913)
• uÛ≤s¡‘· eTVæ≤fi¯\ dü+|òüT+ (WIA) 1917

• eTVæ≤fi¯\ C≤rj·T øöì‡˝Ÿ (NCW) 1925
• nœ\ uÛ≤s¡‘· eTVæ≤fi≤ ø±+Á¬>dt (AIWC) 1927
• 1917˝À ¨+s¡÷˝Ÿ ñ<äé÷ìï ÁbÕs¡+_Û+∫q nì;ôd+{Ÿ kÕe÷õø£ e÷s¡TŒø√dü+ u≤*ø£\ $<ä´ ø=s¡≈î£ yês¡D≤dæ
eT]j·TT eTÁ<ëdt˝À bÕsƒ¡XÊ\\qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
• düVü‰j·T ìsêø£s¡D√<äéT+˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤+∫q leT‹ düs√õì Hêj·TT&ÉT eTVæ≤fi¯\ $<ä´, Ç+≥sYø±dtº
$yêVü‰\T, eT]j·TT Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ ◊ø£´‘· >∑T]+∫ bÕ≥T|ü&Ü¶s¡T.
• 1925`1935 eT<Ûä´ ø±\+˝À Á_{°wüß Á|üuÛÑT‘·«+ sê»ø°j·T+>± dü+düÿs¡D\T rdüT≈£îe∫Ãq|üŒ{Ïø° eTVæ≤fi¯\
ÁbÕ‹ì<Ûä´+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+~.
• XÊdüq eT+&Éfi¯fl˝À eTVæ≤fi¯\T ¬>\T#·T≈£îqï d”≥T¢ 56 (60 \ø£å\ eTVæ≤fi≤ z≥s¡T¢)
• &Üˆˆ |üPq+ &É÷´ø√CŸ ` yÓTT<ä{Ï Äs√>∑´ eT+Á‹, Á{≤eHé ø√sY, 1925, $»j·T\øÏÎ |ü+&ç{Ÿ ` kÕúìø£ dü«|ü]
bÕ\q eT+Á‹ 1937
• düTuÛ≤wt #·+Á<äuÀdt ÁbÕs¡+_Û+#·q kÕj·TT<Ûä b˛sê≥+˝À bÕ˝§Zqï eTVæ≤fi≤ Hêj·T≈£î\T ` neTè‘êøösY, düT#˚‘ê
ø£è|ü˝≤˙, $»j·T \øÏÎ |ü+&ç{Ÿ (j·TTHÓ’f…&é ÁbÕ$HÓ‡dt), ø£qø£ \‘· u≤s¡Tyê (nkÕ‡+) nqdü÷j·T u≤sTTø±˝Ò
(ôd+Á≥˝Ÿ ÁbÕ$HÓ‡dt), \øÏÎ kÕ«$THê<∏äHé ` sêD° s¡a≤˙‡ ¬sõyÓT+{Ÿ ¬øô|ºHé eT]j·TT ns¡TD≤ ndü|òt n©.
kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î #·s¡´\T
• uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $$<Ûä #·{≤º\T eT]j·T Ád”Ô\ Vü≤≈£îÿ\T :
• eTVæ≤fi¯\ ÄdæÔ Vü≤≈£îÿ\T : Væ≤+<äT eTVæ≤fi¯\ jÓTTø£ÿ ÄdæÔ #·≥º+ 1937 n‹ eTTKýÓTÆq XÊdüq+.
• nHÓ’‹ø£ yê´bÕs¡ ìs√<Ûäø£ #·≥º+, 1986.
• |üì Á|ü<˚XÊ\˝À eTVæ≤fi¯\ s¡ø£åD
• ôdø£åHé 4 Á|üdü÷‹ Á|üjÓ÷»q #·≥º+ (1961). _&É¶≈£î »qàì∫ÃHê ˝Ò<ë >∑s¡“¤ $∫Ã‹Ô »]–q|ü&ÉT J‘·+‘√ ≈£L&çq
6 yêsê\ ôd\e⁄ yÓ+≥H˚ bı+<äe#·TÃ. ôdø£åHé 5 Á|üø±s¡+ 12 yêsê\ J‘·+‘√ ≈£L&çq Á|üdü÷‹ ôd\e⁄.
• ø£˙dü y˚‘·q #·≥º+ ,(The Minimum Wages Act), 1948 *+>∑ $eø£å Ä<Ûës¡+>± Ád”Ô\≈£î ø£˙dü y˚‘·Hêìï |ü⁄s¡Twüßì
ø£˙dü y˚‘·q+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ìπs›•+#·sê<äT.
• >∑qT\ #·≥º+ (The Mines Act ), 1952
• bòÕ´ø£ºØdt #·≥º+ (The Factories Act), 1948 >∑qT˝À¢ , bòÕ´ø£ºØ˝À¢ |üì#˚ùd Ád”Ô\‘√ kÕj·T+Á‘·+ 7 >∑+≥\ qT+∫
ñ<äj·T+ 6 >∑+≥\ eT<Ûä´ |üì#˚sTT+#·sê<äT.
• bòÕ´ø£ºØdt #·≥º+ ôdø£åHé 19.1948 eTVæ≤fi¯\≈£î e⁄qï Vü≤≈£îÿ\T
• Ç+&çj·THé m$&ÓHé‡ #·≥º+ 1872, n‘ê´#ês¡+ »]–+<äH˚ nqTe÷q|ü⁄ πødüT˝À #·≥ºØ‘ê´ Ç+&çj·THé |”q˝Ÿ ø√&é
ôdø£åHé 376 (1860 : 45) Section 114 ø±¢E (m) ˝Ò<ë ø±¢CŸ (_) ˝Ò<ë ø±¢CŸ (dæ) ˝Ò<ë ø±¢CŸ (&ç) ˝Ò<ë ø±¢CŸ (Ç)
˝Ò<ë ø±¢CŸ Á|üø±s¡+ n‘ê´#ês¡+ Ä eTVæ≤fi≤ dü$Tà‹‘√ »]–+<ë ˝Òø£ ã\e+‘·+>± »]–+<ë nH˚ $wüj·÷ìï
ø√s¡º£î kÕøå±´<ësê\ <ë«sê $#ê]düTÔ+~. eTVæ≤fi≤\ nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü »]–q≥¢sTT‘˚ ô|’q #Ó|æŒq ôdø£åHé Á|üø±s¡+
ì+~‘·T\≈£î •ø£å |ü&ÉT‘·T+~.
• Ç+&çj·THé |”q˝Ÿ ø√&é, 1860 :
• ôdø£åHé 498 m
• ôdø£åHé 304 _

• ôdø£åHé 306
• ôdø£åHé 342,343,376
• ø√&é n|òt ÁøÏ$Tq˝Ÿ Ábıd”»sY 1973 : ôdø£åHé 47 (2) Ä|òt ÁøÏ$Tq˝Ÿ Ábıd”»sY ø√&é eTVæ≤fi¯ jÓTTø£ÿ Ç+{À¢ b˛©düT\T
@<Ó’Hê k˛<ë #˚j·÷\qT≈£î+fÒ eTT+<äT>± H√{°düT Çe«&É+ ‘·|üŒìdü] eTVæ≤fi¯ á k˛<ëqT Ä|üe#·TÃ.
• ôdø£åHé 100 (3) Ä|òt ÁøÏ$Tq˝Ÿ Ábıd”»sY ø√&é Á|üø±s¡+ eTVæ≤fi¯ Ç+{À¢ @yÓTÆHê k˛<ë ìs¡«Væ≤+#ê\qT≈£î+fÒ πøe\+
eTVæ≤fi¯ b˛©düT\T e÷Á‘·y˚T #˚j·÷*.
• @ πødüT $#ês¡D >∑T]+#Ó’Hê 15 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ˝À|ü⁄ eTìwæì ˝Ò<ë eTVæ≤fi¯qT @ b˛©düT Ä|ò”düsY b˛©düT
ùdºwüHéøÏ |æ\e≈£L&É<äT.
• @ eTVæ≤fi¯qT ≈£L&Ü sêÁ‹ |üP{ $#ês¡D >∑T]+∫ b˛©dt ùdºwüHé˝À ñ+#·≈£L&É<äT. nìyês¡ýÓTÆq |ü]dæú‹˝À ‘·|üŒ
eTVæ≤fi¯\qT b˛©düT ùdºwüHé˝À ñ+#·≈£L&É<äT.
• ˇø£ y˚fi¯ eTVæ≤fi¯qT n¬sdüTº #˚ùdÔ <ëìøÏ dü+ã+~Û‘· b˛©düT n~Ûø±] ‘·–q ø±s¡D≤\‘√ø° yÓ÷yÓ÷qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ
n¬sdüTº #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ø√s¡Tº eTT+<äT Vü‰»s¡T|üs¡#ê*.
• ôdø£åHé 416 Ä|òt ÁøÏ$Tq˝Ÿ Ábıd”»sY ø√&é Á|üø±s¡+ Vü≤‘·´ πødüT˝À ì+~‘·Tsê˝…’q eTVæ≤fi¯≈£î eTs¡D •ø£å qT+&ç
J$‘· U…’<äT≈£î •ø£åqT e÷s¡Ãe#·TÃ.
eTVæ≤fi¯\ dü+s¡ø£åD≈£î bÕs¡¢yÓT+{Ÿ #˚dæq #·{≤º\T
• e´_Û#ês¡ ìs√<Ûäø£ #·≥º+ (The Prostitution Prohibition Act ), 1956
• eTVæ≤fi¯\ ndüuÛÑ´Á|ü<äs¡Ùq ìs√<Ûäø£ #·≥º+ (The Indecent Representation of Women (Prohibition) Act , 1986
• eTVæ≤fi¯\qT øÏ+#·|ü]#˚ $<ä+>± n&Ó’«¬sºCŸyÓT+{Ÿ, u§eTà\T, sê‘·\T, q>∑ï ∫Á‘ê\T yÓTT<ä˝…’q$ á #·≥º+ <ë«sê
ìs√~Û+#ês¡T.
• dü‹ ìs√<Ûäø£ #·≥º+ (The Sati Prohibition Act), 1987
• es¡ø£≥ï ìùw<ä#·≥º+ (The Dowry Prohibition Act), 1961
• $yêVü‰ìøÏ eTT+<äTø±ì, $yêVü≤+ ‘·sê«‘· ø±ì, eT¬s|ü&Ó’Hê ø±ì es¡ø£≥ï+ Çe«&É+ ˝Ò<ë rdüTø√e&Üìï á
#·≥º+ ìùw~ÛdüTÔ+~.
• >∑s¡“¤ìs√<Ûäø£ ìyês¡D #·≥º+ (The Medical Termination of Pregnancy Act), 1971
• uÛ≤s¡‘· •øå±düàè‹˝Àì ôdø£åHé 312 dü«#·Ã¤+<ä+>± ˇø£ eTVæ≤fi¯ >∑s¡“¤ÁkÕyêìøÏ bÕ\T|ü&ç‘˚ @&ÉT dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î
C…’\T •ø£å eT]j·TT »]e÷Hê, n<˚ ˇø£y˚fi¯ eTVæ≤fi≤ düeTà‹ ˝Ò≈£î+&Ü >∑s¡“¤ÁkÕe+ »]–q≥¢sTT‘˚ <ëì ø±s¡≈£î\≈£î
10 dü+e‘·‡sê\ •ø£å.
• @ eTìwæ nsTTHê >∑s¡“¤ ÁkÕyêìøÏ >±ì, Ä düeTj·T+˝À eTVæ≤fi¯ jÓTTø£ÿ eTs¡D≤ìøÏ ø±s¡DyÓTÆ‘˚ Ä dü+ã+~Û‘·
e´øÏÔ •øå±s¡TΩ&ÉT.
• @ eTìwæ nsTTHê _&É¶ düJe+>± |ü⁄≥º&É+ n&ÉT¶≈£îqï≥¢sTT‘˚ n‘·qT 10 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î •øå±s¡TΩ&ÉT.
• 12 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ es¡≈£î kı+‘· ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T nsTTHê yê] JeHêìøÏ n&ÉT¶ |ü&ÉT‘·Tqïf…Æ¢‘˚ Ä ‘·*¢
<ä+Á&ÉT\T ≈£L&Ü 5 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î •øå±s¡TΩ\T.
• @ e´øÏÔ nsTTHê s¡Vü≤dü´+>± •X¯óe⁄qT (Ä _&É¶ #·ìb˛sTTq|ü&ÉT , #·ìb˛ø£ eTT+<äT, >∑s¡“¤+˝À #·ìb˛sTTHê)
bÕ‹ ô|≥º&É+ ø±ì ‘·>∑\u…≥º&É+ ø±ì #˚dæqf…Æ¢‘˚ 2 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î •øå±s¡TΩ\T eT]j·TT »]e÷Hê
$~Û+#·ã&ÉTqT.

• ˇø£ |ü⁄s¡Twüß&ÉT eTVæ≤fi¯ ô|’q ndüuÛÑ´ø£s¡+>± Á|üe]Ô+∫Hê, <ë&ç #˚dæHê n‘·ìøÏ 2 dü+e‘·‡sê\T C…’\T •ø£å
eT]j·TT »]e÷Hê $~Û+#·ã&ÉTqT.
• 18 dü+ˆˆ˝À|ü⁄ u≤*ø£qT @ eTìwæ nsTTq ˝…’+–ø£ dü+|üs¡ÿ+ ø√dü+ ˇø£ #√{Ï qT+&ç Ç+ø√ #√{ÏøÏ rdüT≈£î yÓfi‚Ô
n‘·ìøÏ 10 dü+e‘·‡sê\T C…’\T •ø£å eT]j·TT »]e÷Hê $~Û+#·ã&ÉTqT.
• $<˚o u≤*ø£ô|’q ã\e+‘·+>± dü+uÛÀ>∑+ ø√dü+ Á|üj·T‹ï+∫Hê 10 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î C…’\T •ø£å
$~Û+#·ã&ÉTqT.
• 18 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT ˝À|ü⁄ u≤*ø£qT e´_Û#ês¡+ ø√dü+ nÁø£eT s¡yêD≤ #˚j·T&É+ ≈£L&Ü H˚s¡+. <ëìøÏ 10
dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î C…’\T •ø£å.
• @ |ü⁄s¡Twüß&Ó’q eTVæ≤fi¯ô|’ (16 dü+e‘·‡sê\ ô|’ ã&ç ej·TdüT e⁄qï) ÄyÓT ÇcÕºìøÏ e´‹πsø£+>± dü+uÛÀ>∑+ ø√dü+
Á|üj·T‹ï+∫Hê ˝Ò<ë ã\e+‘·+>± ÄyÓTì uÛÑj·Tô|{ÏºHê, u≤<Ûäô|{ÏºHê ô|[¢ #˚düT≈£î+{≤qì q$Tà+∫Hê, eT‘·TÔ˝À
e⁄+∫ ã˝≤‘êÿs¡+ #˚j·T&É+ uÛ≤s¡‘· •øå±düàè‹˝Àì ôdø£åHé 375 Á|üø±s¡+, 10 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î C…’\T •ø£å
$~Û+#·ã&ÉTqT.
• 16 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ e⁄qï u≤*ø£\T yê] düeTà‹‘√ dü+uÛÀ>∑+ »]–Hê n~ n‘ê´#ês¡+ øÏ+<ä ne⁄‘·T+~.
n‘ê´#ês¡ u≤~Û‘·Tsê* $esê\qT ø√s¡Tº nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü ù||üsY˝À ø±ì MT&çj·÷˝À ø±ì Á|ü#·T]+#·≈£L&É<äT.
n+<äT≈£î 2 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î C…’\T •ø£å $~Û+#·ã&ÉTqT.
• uÛÑs¡Ô‘√ ø√s¡Tº <ë«sê $&çb˛sTT $&ç>± ñ+≥Tqï uÛ≤s¡´ô|’q uÛÑs¡Ô dü+uÛÀ>∑+ ø√dü+ Á|üj·T‹ïùdÔ n~ ≈£L&Ü n‘ê´#ês¡+
ne⁄‘·T+~. n+<äT≈£î 2 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î C…’\T •ø£å.
• ˇø£ e´øÏÔ ‘·q ìs¡“+<ä+˝À e⁄qï eTVæ≤fi¯qT ø±˙, Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\T yê] øÏ+<ä |üì#˚düTÔqï eTVæ≤fi¯qT ø±ì,
ÄdüT|üÁ‹˝À e⁄qï eTVæ≤fi≤ ù|ôw+≥TqT ø±ì ˇø£ |ü⁄s¡Twüß&ÉT C…’\T dü÷|ü]+&Ó+{Ÿ>± ‘·q e<ä› |üì #˚düTÔqï
eTVæ≤fi¯ô|’ ø±ì dü+uÛÀ>∑+ ø√dü+ Á|üj·T‹ïùdÔ n+<äT≈£î 5 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î C…’\T •ø£å eT]j·TT »]e÷Hê
$~Û+#·ã&ÉTqT.
eTTdæ¢+ $yêVü‰\ s¡<äT› #·≥º+ (The Dissolution of Muslim Marriages Act), 1939
• ‘·q $yêVü‰ìï s¡<äT› #˚düTø=H˚ Vü≤≈£îÿ eTTdæ¢+ Ád”Ô\≈£î á #·≥º+ neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~.
• $&Ü≈£î\T bı+~q eTTdæ¢+ eTVæ≤fi¯ s¡ø£åD #·≥º+ ` 1939
• uÛÑs¡Ô qT+∫ $&Ü≈£î\T bı+~q eTTdæ¢+ Ád”Ô\ Vü≤≈£îÿ\T ø±bÕ&˚+<äT≈£î á #·≥º+ #˚XÊs¡T.
• eTTdæ¢+ eTVæ≤fi≤ #·≥º+ 1986 ($&Ü≈£î\T Vü≤≈£îÿ\ s¡ø£åD),
• ≈£î≥T+ã Hê´j·TkÕúHê\ #·≥º+ (The Family Courts Act), 1984
• ≈£î≥T+ã‘·>±<ë\qT ‘·«]‘·>∑‹q |ü]wüÿ]+#˚+<äT≈£î Hê´j·TkÕúHê\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
• ©>∑˝Ÿ‡ Ø«ôddt Ä<Ûë]{° #·≥º+ (The Legal Services Authorities Act), 1987
• eTVæ≤fi¯ #·≥º+ <ë«sê sê»´+ Ád”Ô\≈£î ñ∫‘· Hê´j·T dü\Vü‰\ n+~düTÔ+~.
Væ≤+<äT $yêVü≤ #·≥º+ (The Hindu Marriages Act), 1955
• á #·≥º+ Á|üø±s¡+ Væ≤+<ä÷ eTVæ≤fi¯ $yêVü≤, $&Ü≈£î\ $wüj·T+˝À |ü⁄s¡Twüß&ç‘√ düe÷q Vü≤≈£îÿ\T ø£*–
ñHêïsTT.
• á #·≥º+ @ø£|ü‹ï $<Ûëq+, ø=ìï dü+<äsê“¤˝À¢ Ád”Ô ‘·q uÛÑs¡Ô qT+∫ $&Ü≈£î\T bı+<˚ Vü≤≈£îÿ ø£*ŒdüTÔ+~.
• Væ≤+<ä÷ yês¡dü‘·« #·≥º+ (The Hindu Scuccession Act), 1956

• á #·{≤ºìï 2005˝À düe]+#ês¡T. á #·≥º+ Á|üø±s¡+ eTVæ≤fi¯\≈£î ‘·eT ‘·+Á&ç ÄdæÔ˝À |ü⁄s¡Twüß&ç‘√ düe÷qVü≤≈£îÿ
ñ+~.
• Væ≤+<ä÷ yês¡dü‘·«|ü⁄ #·≥º+ 1956 Væ≤+<ä÷ yês¡dü‘·«|ü⁄ #·≥º+ 1956 Á|üø±s¡+ ≈£îe÷¬sÔ≈£î yês¡dü‘·«+ á ÁøÏ+<ä
#Ó|æŒq Hê\T>∑T uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·&É+ »]–+~.
• <ëj·÷<äT\ ÄdæÔ.
• Væ≤+<ä÷|ü⁄s¡Twüß&ç jÓTTø£ÿ ÄdæÔ.
• Væ≤+<ä÷ Ád”Ô jÓTTø£ÿ ÄdæÔ
• ìyêdü jÓ÷>∑ýÓTÆq düú\+
• Ç+&çj·THé ÁøÏdæºj·THé e÷´πsCŸ j·÷ø˘º 1872 (Indian Christian Marriage Act),
• Á¬ø’düÔe $yêVü‰\≈£î, $&Ü≈£î\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T bı+<äT|üsêÃs¡T.
• düe÷qy˚‘·q #·≥º+ (The Equal wages Act), 1976
• Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß\≈£î düe÷q |üìøÏ düe÷qy˚‘·q+ ø£*Œ+#ê*. *+>∑ $eø£å Ä<Ûës¡+>± Ád”Ô\≈£î y˚‘·Hê\T
‘·–Z+#·sê<äT.
• e÷‘·è‘·« Á|üjÓ÷»Hê\ #·≥º+ (The Maternity Benefits), 1961
• |üì#˚ùd eTVæ≤fi¯\≈£î Á|üdü÷‹ eTT+<äT, Á|üdü÷‹ nq+‘·s¡+ ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ Á|üjÓ÷»Hê\T ø£*Œ+#ê\ì á #·≥º+
ìπs›•düTÔ+~.
• >∑èVü≤ Væ≤+dü ìs√<Ûäø£ #·≥º+ (The Domestic Violence Prohibition Act), 2005
• me¬s’Hê ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T Ád”Ô\|ü≥¢ ˝…’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\T, XÊØs¡ø£ e÷qdæø£, e÷≥\ <ë«sê y˚~ÛùdÔ á #·≥º+ s¡ø£åD
ø£*ŒdüTÔ+~.
øÏ+<ä ù|s=ÿqï #·{≤º˝À¢ Ád”Ô\ dü+s¡ø£åD≈£î dü+ã+~Û+∫q ìã+<Ûäq\T ñHêïsTT.

n$....
1. sêh ñ<√´>∑T\ ;e÷ #·≥º+ ` 1948
2. (Plantation Labour Act) - 1951
3. ø£≥Tºu≤ìdü‘·« ìs√<Ûäø£ #·≥º+ ` 1976
4. Legal Practitioners (Women) Act - 1923
5. uÛ≤s¡‘· $&Ü≈£î\ #·≥º+ (1869)
6. Á|ü‘˚´ø£ $yêVü‰\ #·≥º+ (1954)
7. $<˚o $yêVü‰\ #·≥º+ (1969)
8. bÕØÙ $yêVü≤ $&Ü≈£î\ #·≥º+ (1936)
9. uÛ≤s¡‘· kÕøå±´\ #·≥º+ (Indian Evidence Act), 1972
10. Væ≤+<ä÷<ä‘·Ô‘· $yêVü≤ #·≥º+ (1956)
11. C≤rj·T eTVæ≤fi≤ ø£MTwüHé #·≥º+ ` 1990
12. |üì Á|ü<˚XÊ˝À¢ ˝…’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\ ìs√<Ûäø£ #·≥º+ ` 2013

Áô|’y˚{Ÿ, Á|üuÛÑT‘·« , dü+|òüT{Ï‘· s¡+>±\˝À :
• n dü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+˝À |üì#˚düTÔqï eTVæ≤fi¯\T ˝…’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\ qT+∫ á #·≥º+ <ë«sê s¡ø£åD bı+<äe#·TÃ.
• πø+Á<ä kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT dü+düú (Central Social Welfare Board) 1952˝À á uÀs¡T¶qT HÓ\ø=˝≤Œs¡T.
• πø+Á<ä ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ es¡Z rs¡àq+ <ë«sê ø£+ô|˙\ #·≥º+ 1956 øÏ+<ä á dü+dt<ÛäqT 1969˝À ]õdüºπs #˚XÊs¡T.
• Á|üdüTÔ‘·+ á dü+dü∆ Hê´j·T|üs¡yÓTÆq ¨<ë ø£*– ñ+~.
• á uÀs¡T¶ Á|ü<Ûëq ñ<˚›X¯+ eTVæ≤fi¯\qT ñ<˚›•+∫q dü+πøåeT |ü<Ûäø±\ neT\T,
• kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+. <äTsêZu≤sTT <˚XŸeTTUŸ á uÀs¡T¶≈£î Á|ü<ÛäeT #Ó’s¡àHé>±
eéVü≤]+#ês¡T.
• Á|” H˚≥˝Ÿ &Éj·÷>√ïdæºø˘ f…ø±ï\J (ìj·T+Á‘·D eT]j·TT <äT]«ìjÓ÷>∑+ ìyês¡D) (PNDT), #·≥º+ 1994, ôdø£åHé
6, ˇø£ _&É¶ |æ+&É+ jÓTTø£ÿ *+>∑ ìsê∆s¡D Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À ø±ì, ÄdüT|üÁ‹˝À ø±ì m≥Te+{Ï
|üØø£å\T $~Û+#·ã&ÉTqT. eT]j·TT @ yÓ’<äT´&Ó’Hê Ç˝≤+{Ï |üì #˚dæqf…Æ¢‘˚ n‘·qì sêh+ yÓT&çø£˝Ÿ øöì‡˝Ÿ yÓT&çø£˝Ÿ
ÁbÕø°ºdt qT+&ç ‘=\–+#·e#·TÃ.
• eTVæ≤fi¯\≈£î sêC≤´+>∑ |üs¡yÓTÆq eT]j·TT #·≥º|üs¡yÓTÆq Vü≤≈£îÿ\T
• uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ád”Ô\≈£î (eTVæ≤fi≤) n+<äTu≤≥T˝À e⁄qï Vü≤≈£îÿ\qT ¬s+&ÉT $uÛ≤>±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃ. n$
sêC≤´+>∑ Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT #·≥º|üs¡yÓTÆq Vü≤≈£îÿ\T, bÕs¡¢yÓT+≥T #·{≤º\T (#·s¡´\T) eT]j·T sêh XÊdüqdüuÛÑ\
n+~+∫q #·{≤º\T ñHêïsTT.
sêC≤´+>∑ |üs¡+>± eTVæ≤fi¯\ Vü≤≈£îÿ\T
• uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTVæ≤fi¯\≈£î sêC≤´+>∑+ bı+<äT|üs¡#·ã&çq Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT s¡ø£åD\T ÁøÏ+<ä Çe«u&Ü¶sTT.
• uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À *+>∑‘·«+ Ä<Ûës¡+>± @ eTìwæì ≈£L&Ü $eø£å‘·≈£î >∑T] #˚j·T≈£L&É<äT. (Ä]ºø£˝Ÿ 15 (1)
• sêh+˝À eTVæ≤fi¯\≈£î Á|ü‘˚´ø£ @sêŒ≥ #˚ùd+<äT≈£î n~Ûø±s¡+ ø£*–e⁄+~. á ìã+<Ûäq eTVæ≤fi¯\T nqT≈£L\+>±
$eø£å‘· ˝Ò≈£î+&Ü ñ+&˚˝≤ sêh+ nqTeT‹ìdüTÔ+~. (Ä]ºø£˝Ÿ 15 (3)
• @ bÂs¡T&ÉT ≈£L&Ü *+>∑‘«· + Ä<Ûës¡+>± $eø£‘å q· T >∑T]#˚jT· &É+ ø±ì, ñ<√´>±ìøÏ nqs¡TΩ\ì Á|ü#ês¡+ #˚jT· ≈£L&É<Tä .
( Ä]ºø£˝Ÿ 16 (2))
• eTqTwüß\ nÁø£eT s¡yêD≤ eT]j·TT ã\e+‘·+>± ø±]à≈£î\qT #˚j·T&É+ ìùw~+#·ã&Ü¶sTT. (Ä]ºø£˝Ÿ 23 (1)).
• sêh+ Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß*<ä›]ø° düe÷q+>± eT]j·TT ‘·–q+‘· JeHê<Ûës¡+ ø£*Œ+#ê*. (Ä]ºø£˝Ÿ 39 (m)
• sêh+ Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß*<ä›]ø° düe÷q |üìøÏ düe÷q y˚‘·q+ #Ó*¢+#ê*. (Ä]ºø£˝Ÿ 39 (&ç)
• sêh+ dü¬s’q uÛÀ»q dü<ÛäTbÕj·÷\qT eT]j·TT eTVæ≤fi¯\≈£î Á|üdü÷‹ ôd\e⁄\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*. (Ä]ºø£˝Ÿ 42)
• uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ jÓTTø£ÿ Á|ü‹ bÂs¡T&ÉT $~Û>± Ád”Ô\qT >ös¡$+#ê* eT]j·TT yê] >ös¡yêìøÏ uÛÑ+>∑+ ø£*π> Á|ü‹ |üìì
$&ÉHê&Ü*. (Ä]ºø£˝Ÿ `51m (Ç)
• Á|ü‹ |ü+#êj·Tr˝À eT÷&√e+‘·T d”≥¢ eTVæ≤fi¯\‘√ Á|ü‘·´ø£å mìïø£\ <ë«sê uÛÑØÔ #Ój·÷´*. (Ä]ºø£˝Ÿ 243`&ç) (3)
• |ü+#êj·Tr ø±sê´\j·÷\˝À Á|ü‹ kÕúsTT˝À n<Ûä´≈£åî\ kÕúq+ yÓTT‘·Ô+ dü+K´+ eT÷&ç+≥ ˇø£ e+‘·T eTVæ≤fi¯\≈£î ]»s¡T«
#˚j·Tã&Ü¶sTT. (Ä]ºø£˝Ÿ 243 &ç) (4)
• Á|ü‹ eTTì‡bÕ*{°˝À eT÷&√e+‘·T d”≥¢qT eTVæ≤fi¯\‘√ Á|ü‘·´ø£å mìïø£\ <ë«sê uÛÑØÔ #Ój·÷´*, (Ä]ºø£˝Ÿ 243 {Ï (3)

eTVæ≤fi≤ ]»πs«wüHé _\T¢
1990e <äX¯ø£+ qT+&ç sê»ø°j·T s¡+>∑+˝À eTVæ≤fi≤ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ô|’ mH√ï ñ<äé÷\T, #·s¡Ã\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT.
• kÕúìø£ dü+düú\˝À eTVæ≤fi¯\ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ 73e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê düT\uÛÑ‘·s¡yÓTÆ 1995 qT+&ç yê]øÏ
]»πs«wüqT¢ ø£*Œ+#·ã&Ü¶sTT. ø±˙ sêh XÊdüqdüuÛÑ\T, <˚X¯ n‘·T´qï‘· düuÛÑ\˝À e÷Á‘·+ kÕ<Ûä´+ ø±˝Ò<äT.
• <˚X¯ #·]Á‘·qT eT\T|ü⁄ ‹|ü‘·÷ e÷]Ã 9, 2010 ‘˚Bq sê»´düuÛÑ˝À eTVæ≤fi≤ ]»πs«wüHé _\T¢ ÄyÓ÷~+#·ã&çq~.
ø±˙ ˝Àø˘ düuÛÑ˝À e÷Á‘·+ ÄyÓ÷~+#·ã&É˝Ò<äT. (H˚{Ïø°)
C≤rj·T eTVæ≤fi≤ ø£MTwüHé
»qe] 1992˝À C≤rj·T eTVæ≤fi≤ ø£MTwüHé (q÷´&Ûç©¢) #·≥ºã<ä∆+>± @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~. ø£MTwüHé á ~>∑Te
|üqT\qT ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
• eTVæ≤fi¯\≈£î >∑\ sêC≤´+>∑ |üs¡yÓTÆq Vü≤≈£îÿ\T, #·≥ºã<ä∆s¡ø£åD @sêŒ≥T düMTø£å
• #·≥º ã<ä∆yÓTÆq ìyês¡D #·s¡´\qT dæbòÕs¡düT #˚j·TT≥
• |òæsê´<äT\ |ü]cÕÿs¡\qT düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚j·TT≥
• eTVæ≤fi¯\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd nìï Á|üuÛÑT‘·« $~Û $<ÛëHê\ô|’ dü\Vü‰ìe«≥+.
• Á|üdüTÔ‘·+ C≤rj·T eTVæ≤fi≤ ø£MTwüHé #Ó’sY |üs¡‡Hé>± leT‹ \*‘ê ≈£îe÷s¡ eT+>∑fi¯+ eéVü≤]düTÔHêïs¡T.
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À sêh eTVæ≤fi≤ ø£MTwüHé e÷]Ã 19,1989q @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~. Á|üdüTÔ‘·+ sêh eTVæ≤fi≤ ø£MTwüHé
#Ó’sY|üs¡‡Hé>± leT‹ qqï|üH˚ì sê»≈£îe÷] eéVü≤]düTÔHêïs¡T.
• 2001˝À øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘ø¬· ’ C≤rj·T $<ÛëHêìï Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. nsTT‘˚ Á|üdTü ‘Ô +· e÷qyê_Ûeè~∆
dü÷∫ø£\T, #·≥º|üs¡yÓTÆq Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT Væ≤+dü, Ä]∆ø£ eT]j·TT kÕe÷õø£ $eø£å‘· eT]j·TT düe÷q‘ê«ì¬ø’
yê]øÏ >∑\ Vü≤≈£îÿ\ $ìjÓ÷>∑+˝À eTVæ≤fi¯\ |ü]dæú‹ Ç+ø± ø£èwæ #˚j·Te\dæ+~ #ê˝≤ ñ+<äì #Ó|ü⁄‘·THêïsTT.
n+<äTe\¢ q÷‘·q C≤rj·T $<Ûëq+ 2016qT Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
q÷‘·q C≤rj·T $<Ûëq+ $TwüHé :` ≈£î≥T+ã+, düe÷»+, |üì Á|ü<˚X¯+ eT]j·TT |ü]bÕ\q˝À eTVæ≤fi¯\≈£î
düe÷q Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT neø±XÊ\qT ø£*Œ+#˚ ø±s¡´Áø£e÷\T, Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\qT n_Ûeè~∆ #˚ùd˝≤ düeTs¡úe+‘·yÓTÆq
ø±sê´#·s¡D s¡÷bı+~+#·&É+.
eTTK´ ñ<˚›XÊ´\T :
• eTVæ≤fi¯\T ‘·eT ÁbÕ<Ûä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\qT |üP]Ô kÕúsTT˝À $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚+<äT≈£î ø±e\dæq kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£,
Ä]∆ø£ eT]j·TT sê»ø°j·T kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î düVü≤ø£]+#˚ yê‘êes¡D≤ìï ø£\Œ+#·≥+.
• nìï Á|üuÛÑT‘·« Á|üÁøÏj·T\T / ø±s¡´Áø£e÷\T / ÁbÕC…≈£îº\T / n_Ûeè~∆ #·s¡´\˝À C…+&ÉsY yÓTsTTHéÁd”º$T+>¥.
• eTVæ≤fi¯\ dü+|üPs¡í Äs√>±´ìøÏ ø±e\dæq HêD´‘· ø£*–q Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD.
• düe÷q $<ëéø±XÊ\qT ø£*Œ+#·≥+.
• Ä]∆ø£ eédüú˝À eTVæ≤fi¯\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+bı+~+#·≥+.
• Á|üuÛÑT‘·« bÕ\Hê dü+düÔ\T eT]j·TT kÕe÷õø£, sê»ø°j·T, Ä]∆ø£ s¡+>±\˝À eTVæ≤fi¯\≈£î düe÷q ÁbÕ‹ì<Ûä´+.
• düe÷» Á|ües¡ÔHê düs¡[˝À e÷s¡TŒ rdüT≈£îì sêe≥+.
• C…+&ÉsY ôdì‡{Ïyé Hê´j·T eédüúqT n_Ûeè~∆ #˚j·TT≥.

• eTVæ≤fi¯\ |ü≥¢ »]π> nìï s¡ø±\ Væ≤+düqT ìyê]+#˚˝≤ Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\T, #·{≤º\T, ø±s¡´Áø£e÷\T, dü+düú\
qT n_Ûeè~∆ #˚j·T≥+ eT]j·TT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·T≥+.
• n≥º&ÉT>∑T, ã\V”≤q esêZ\ eTVæ≤fi¯\ n_Ûeè~∆ eT]j·TT kÕ~Ûø±s¡‘·
• eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ<Ûäq≈£î ø±e\dæq \_∆<ës¡T\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ eT]j·TT Ç‘·s¡ uÛ≤>∑kÕ«e÷´\qT @sêŒ≥T #˚j·T≥+.
• C…+&ÉsY >±´|tqT n~Û>∑$T#·{≤ìøÏ |üs¡ý˚ø£åD, eT÷˝≤´+ø£q+ Ä&ç{Ÿ eT]j·TT &Ü{≤ eédüúqT ã˝Àù|‘·+
#˚j·T≥+.
C≤rj·T $<Ûëq+ ` ÁbÕ<Ûëq´‘ê+XÊ\T
1. ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· eT]j·TT b˛wüø±Vü‰s¡+‘√ ≈£L&çq Äs√>∑´+
2. $<ä´
3. <ë]Á<ä´+ ìs¡÷à\q ` Ä]∆ø£ eédüú
eékÕj·T+
• |ü]ÁX¯eT\T, ñbÕ~Û (HÓ’|ü⁄D≤´_Ûeè~∆, m+≥sYÁ|æq÷´sY wæ|t)
ùdyês¡+>∑+
• $C≤„q eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+
4. |ü]bÕ\q eT]j·TT ìs¡íj·÷‘·àø£‘·
5. eTVæ≤fi¯\ |ü≥¢ Væ≤+dü
6. yê‘êes¡D ø£\Œq
>∑èVü≤ ìsêàD+, ÄÁX¯j·T+
• Á‘ê>∑T˙s¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´+
• Á|ükÕs¡ e÷<Ûäé÷\T
• Ä≥\T
• kÕ+|ò”Tø£ uÛÑÁ<ä‘·
• eTÚ*ø£ edü‘·T\T
7. |üsêés¡D+ eT]j·TT yê‘êes¡D e÷s¡TŒ
ø±sê´#·s¡D eP´Vü‰\T :
• ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£
• düeTs¡úe+‘·yÓTÆq C…+&ÉsY dü+düú\ ìsêàD+
#·{≤º\T n&É«ø£d” eT]j·TT uÛ≤>∑kÕ«eT´+
• $$<Ûä XÊK\ eT<Ûä´ ø£q«¬s®Hé‡
• C…+&ÉsY ã&Ó®{Ï+>¥
• C…+&ÉsY Ä<Ûë]‘· kÕøå±´\ ùdø£s¡D
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À eTVæ≤fi¯\ Á|üdüTÔ‘· dæú‹>∑‘·T\T :
• 2011 »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤ 1210.02 $T*j·TqT¢ n+<äT˝À eTVæ≤fi¯\ »HêuÛ≤ 586.5
$T*j·TqT¢ (48.5%)
• 0`6 dü+ˆˆsê\ eT<Ûä´ ôdø˘‡ πswæj·÷ 914/1000 (kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq Hê{Ï qT+&û b˛\TÃ≈£î+fÒ n‹ ‘·≈£îÿe)

eTVæ≤fi≤ $<ë´dæú‹>∑‘·T\T
eTVæ≤fi¯\ Ä]úø£ kÕ«‘·+Á‘·´+

• |üì˝À eTVæ≤fi¯\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ (2001) 25.63%
• |ü≥ºD, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ eTVæ≤fi¯\ |üì uÛ≤>∑kÕ«eT´+ 11.88:30.79
• n dü+|òüT{Ï‘· s¡+>±\˝À |üì#˚düTÔqï eTVæ≤fi¯\ XÊ‘·+ 80%
• 15 dü+ˆˆsê\ ej·TdüT˝À Ä]∆ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ #·Ts¡T≈£î>± ñqï eTVæ≤fi¯\T (2009) 33%
• C≤rj·T kÕúsTT˝À eTVæ≤fi¯\ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ 10.3%
eTVæ≤fi≤ |ü≥¢ Væ≤+dü :
• uÛÑs¡Ô\ ø±s¡D+>± XÊØs¡ø£, ˝…’+–ø£ Væ≤+dü nqTuÛÑ$düTÔqï eTVæ≤fi¯\T 37%
• sêÁcÕº\ eT<Ûä´ e´‘ê´dü+ (Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ n‹ ‘·≈£îÿe 6% ;Vü‰sY n‘·´~Ûø£+ ` 59%)
• ‘·eT uÛÑs¡Ô\ ø=ìï ø±s¡D≤\ e\¢ ‘·eTqT ø=≥º&É+ düãuÒ nì düeT]ú+#˚ eTVæ≤fi¯\T ` 54%
eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î eT÷&ÉT eTTK´ dü÷Á‘ê\T

1. kÕs¡«Á‹ø£ ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´
2. Ä]∆ø£ düe÷q‘·«+
3. u≤*ø£\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T ` Ä]∆ø±_Ûeè~∆
• Á|ü|ü+#·+˝Àì $$<Ûä <˚XÊ\ nqTuÛÑyê\T ‘Ó*j·TCÒdüTÔqï<˚$T≥+fÒ ªªù|<ä eTVæ≤fi¯\T ‘Ó*$>± bı<äT|ü⁄ #˚j·T&É+
ø±≈£î+&Ü ô|≥Tºã&ç ô|≥º&É+ <ë«sê dü+bÕ~kÕÔs¡ì á uÛ≤eq Á>±eT kÕúsTT˝À eTVæ≤fi≤ dü+|òü÷\ @sêŒ≥T≈£î <ë]
#·÷|æ+~.

• yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕ]>± á Á|üÁøÏj·TqT 1976˝À Ábı. j·T÷qdt, u+>±¢<˚XŸ˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ‘·s¡Tyê‘· <˚X¯
yê´|üÔ+>± eTVæ≤fi≤ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T @s¡Œs¡#·ã&Ü¶sTT.
• kÕ<Ûës¡D+>± 15 qT+&ç 20 eT+~ Á>±MTD eTVæ≤fi¯\T ø£*dæ Á>±eT kÕúsTT˝À ôd˝ŸŒ ôV≤˝ŸŒ ˝Ò<ë dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
dü+|òü÷\T>± @s¡Œ&É‘ês¡T. ˇπø ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q yê¬s’ ñ+{≤s¡T.
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T ` ñ<˚›X¯´+.
• Á|ü»\ nedüsê\qT |ü]o*+#·{≤ìøÏ ˇø£ düTìï‘·yÓTÆq y˚~ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø√e≥+.
• Á|ü»\˝À bı<äT|ü⁄ \ø£åD≤ìï n\yê≥T #˚j·T≥+.
• kÕeT÷Væ≤ø£ #·s¡´qT, u≤<Ûä´‘·qT ô|+bı+~+#·≥+.
• kÕ+|ò”Tø£, Ä]∆ø£ dæú‹ >∑‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+.
• Ç‘·s¡ eqs¡T\qT ≈£L&Ü n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#·TÃø√e&É+.
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T ` Á|üjÓ÷»Hê\T
• #=s¡e
• u≤<Ûä´‘·
• j·÷»e÷q´+
• kÕeTs¡∆´ ìsêàD+
• Ä‘·à $XÊ«dü+ eT]j·TT Ä‘·à >ös¡e+
• n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+.
• |üì#˚j·TT≥≈£î e÷s¡Z+ \_ÛdüTÔ+~.
SHG \ Á|ü<Ûëq nedüsê\T
• düe÷y˚X¯ ìs¡«Vü≤D
• bı<äT|ü⁄ ` u≤´+≈£î U≤‘ê\ ìs¡«Vü≤D
• ˝≤yê <˚M\ ìs¡«Vü≤D
• ]ø±s¡T¶ πødæ+>¥
• Ä]∆ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
ø£eT÷´ì{° ]k˛sY‡ |üs¡‡Hé $<Ûëq+ ` \ø£åD≤\T
• ø£eT÷´ì{° ]k˛sY‡ |üs¡‡q¢ <ë«sê dü+|òü÷\ @sêŒ≥T.
• ø£eT÷´ì{° ]k˛sY‡ |üs¡‡q¢ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ düuÛÑT´˝Ò.
• <ë]Á<ä´+ qT+&ç ãj·T≥|ü&çq yês¡T.
• dü+|òü÷\ <ë«sê kÕe÷õø£+>±, Ä]úø£+>± \_∆ bı+~q yês¡T.
• nø£åsêdüT´\T ˝Ò<ë ìs¡ø£å´sêdüT\T ø±e#·TÃ.
• n~Ûø±s¡T\ Á|üy˚Tj·T+ ñ+&É<äT.
• á $<Ûëq+ <ë«sê 6 qT+&ç 8 dü+e‘·‡sê\˝À|ü⁄ <ë]Á<ä´+ qT+&ç ãj·T≥|ü&É‘ês¡T.

SHG ` kÕe÷õø£ dü+düú\T
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T (15`20 düuÛÑT´\T)
Á>±eT ◊ø£´ dü+|òü÷\T (10`15 SHG \T)
ø£¢düºsY ˝…e˝Ÿ ô|ò&ÉπswüHé (30`40 Vos)
u≤¢ø˘ ˝…e˝Ÿ ô|ò&ÉπswüHé ˝Ò<ë eT+&É\ düe÷U´ (eT+&É\+˝Àì nìï Á>±eT ◊ø£´ dü+|òü÷\T)

õ˝≤¢ ˝…e˝Ÿ ô|ò&ÉπswüHé ˝Ò<ë õ˝≤¢ düe÷K´ (õ˝≤¢˝Àì nìï eT+&É\ düe÷K´\T)
SHG ` ø±´|æ≥˝…’CÒwüHé eP´Vü≤+

36`40
HÓ\\T
u≤´+ø˘
24`30 Á¬ø&ç{Ÿ
9`12 HÓ\\T eT÷&Ée
HÓ\\T *+πøCŸ
7e HÓ\ u≤´+ø˘
6e HÓ\ u≤´+ø˘ Á¬ø&ç{Ÿ s¡÷. 1.5`2
3`4 Á¬ø&ç{Ÿ \ø£å\T
2e HÓ\ HÓ\\T ø£eT÷´ì{° ¬s+&Ée
yÓTT<ä{Ï yÓTÆÁø√ ÇHÓ«ôdºà+{Ÿ yÓTT<ä{Ï *+πøCŸ
düe÷y˚X¯+ ]yê«*+>¥ Á¬ø&ç{Ÿ |òü+&é (CIF) *+πøCŸ s¡÷. \ø£å
u≤´+≈£î |òü+&é s¡÷. bÕ¢Hé s¡÷.1.10 s¡÷.
Á>∑÷|ü⁄\˝À U≤‘ê 15,000/` ‘·j·÷Ø \ø£å\T 50,000/`
n+‘·s¡Z‘· ÁbÕs¡+uÛÑ+
ãTTD kÂø£s¡´+
ÁbÕs¡+uÛÑ+
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T ` 3 Á|ü<Ûëq n&É¶+≈£î\T

1. e÷¬sÿ{Ï+>¥ ` 1/4 e+‘·\ dü+|òü÷\≈£î e÷¬sÿ{Ÿ *+πøõ <=s¡ø£&É+
2. ãTTD dü<äTbÕj·T+ 1/3 e+‘·T dü+|òü÷\≈£î u≤´+≈£î\ qT+&ç ãTTD dü<äTbÕj·T+ \_Û+#·&É+ ˝Ò<äT.
3. HÓ’|ü⁄D´ ˝À|ü+ 1/3 e+‘·T dü+|òü÷\≈£î ‘·eT≈£î \_Û+∫q Ä]úø£ düVü‰j·÷ìï m˝≤ $ìjÓ÷–+#·Tø√yê˝À ‘Ó*j·T<äT.

SHG ` •ø£åD neø±XÊ\T
• dü+ã+~Û‘· n~Ûø±s¡T\ <ë«sê
• ôdº|t, ÄsYôd{°dt e+{Ï nBÛø£è‘· dü+düú\ <ë«sê
• C≤rj·T JeH√bÕ<ÛäT\ $TwüHé <ë«sê
SHGs ` ãTTD düT<äbÕj·T+
• Hêu≤sY¶
• C≤rj·T JeH√bÕ<ÛäT\ $TwüHé
• u≤´+≈£î *+πøJ
• ñbÕ~Û |ü<Ûäø±\T
• dü«#·Ã¤+<ä ùdyê dü+düú\T
SHGs ` e÷¬sÿ{Ï+>¥
• eTVæ≤fi≤ Ç ` Vü‰‘Y
• kÕúìø£ dü+‘·\T / y˚Tfi≤\T/ Ç‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T
• &Ü«Áø± ãC≤sY
SHG ` ù|s=+~q sêÁcÕº\T

• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ` ôdsYŒ
• πøs¡fi¯ ` ≈£î&ÉT+ã l
• ;Vü‰sY ` ÄJ$ø£
• Á|üdüTÔ‘·+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 5.79 \ø£å\ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\˝À 74.58 \ø£å\ Á>±MTD eTVæ≤fi¯\T
düuÛÑT´\T>± ñHêïs¡T.
Hêu≤sY¶ düπs« Á|üø±s¡+ :
• ≈£î≥T+ã Ä<ëj·T+ ô|s¡T>∑T<ä\ 58%
• ≈£î≥T+ã düsêdü] ÄdüTÔ\ ô|s¡T>∑T<ä\ 72%
• ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT Ä<ëj·T eqs¡T\ ô|+|ü⁄<ä\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&çq ãTTD≤\T 70%
• ñ<√´>±eø±X¯\ ô|s¡T>∑T<ä\ 15%
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ôdsYŒ n+~düTÔqï ùde\T
• dæ_&û ùde\T ` düT+|òüT ìsêàD+, u≤´+≈£î *+πøõ, Ád”Ô ì~Û, C…+&É\T yÓTTˆˆ$
• JeH√bÕ<ÛäT\ ùde\T • e÷qyê_Ûeè~∆ ùde\T • ñqï‹
• ;Ûe÷ ùde\T • Ä]úø£ ùde\T • Ç‘·s¡ »qs¡˝Ÿ ùde\T.
Á|üdüTÔ‘·+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À ñqï dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ $esê\T:
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\˙ï 4 kÕúsTT\˝À @s¡Œ&Ü¶sTT. n$:
• düe÷» kÕúsTT˝À ªªdü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\Tµµ
• Á>±eT kÕúsTT˝À ªªÁ>±yÓTÆø£´ dü+|òü÷\Tµµ

• eT+&É\ kÕúsTT˝À ªªeT+&É\ düe÷K´\Tµµ
• õ˝≤¢ kÕúsTT˝À ªª õ˝≤¢ düe÷K´\Tµµ
á yÓTT‘·Ô+ HÓ≥«sYÿ n+‘ê sêÁwüº kÕúsTT˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ` ôdsYŒ ˝Ò<ë ªªyÓ\T>∑Tµµ nH˚ >=&ÉT>∑T ÁøÏ+<ä n‹ ô|<ä› HÓ≥«sYÿ >±
$düÔ]+∫+~.
õ˝≤¢ düe÷K´\T - 13
eT+&É\ düe÷K´\T - 662
Á>±yÓTÆø£´ dü+|òü÷\T - 27709
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T - 7,08,351 yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\T - 71,53,161
á dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\˝À $$<Ûä dü+|òü÷\$esê\T ~>∑Te ‘Ó*Œq $<Ûä+>± ñHêïsTT.
ìs¡Tù|<ä\ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T - 1,88,256 yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\T - 14,08,852
ù|<ä\ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T - 5,01,330 yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\T - 56,77,283
Ç‘·s¡T\ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T - 18,765 yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\T - 67,026
$ø£˝≤+>∑T\ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T - 20,097 yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\T - 93,891
Ç$ø±≈£î+&Ü Á|ü‘˚´ø£ –]»q dü+|òü÷\T ø=ìï Áf…Æã˝Ÿ y˚TH˚C…à+{Ÿ j·T÷ì{Ÿ ÁøÏ+<ä ñHêïsTT. n$ πøe\+ ∫‘·÷Ôs¡T
(8), ø£&É|ü (8), HÓ\÷¢s¡T (7) eT]j·TT ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝ÀqT e÷Á‘·y˚T ñHêïsTT. ∫‘·÷Ôs¡T, ø£&É|ü, HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢\
|ü]~Û˝Àì 23 eT+&É˝≤\˝À ñqï –]»q dü+|òü÷\qT ªªÁoìyêdü j·÷Hê~ eTVü‰ düe÷K´µµ ù|s¡T‘√qT ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝Àì
–]»q dü+|òü÷\qT ªªÁoXË’\+µµ ù|s¡T‘√q÷ eéVü≤]kÕÔs¡T.
Áoìyêdü j·÷Hê~ eTVü‰ düe÷K´ ÁøÏ+<ä ñqï yÓTT‘·Ô+
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T - 1105
Á>±yÓTÆø£´ dü+|òü÷\T - 157
yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\T - 10135
ÁoXË’\+ düe÷K´ ÁøÏ+<ä ñqï yÓTT‘·Ô+
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T - 499
Á>±yÓTÆø£´ dü+|òü÷\T - 85
yÓTT‘·Ô+ düuÛÑT´\T - 4415
~. 08.04.2017 Hê{ÏøÏ düTe÷s¡T 5,62,710 dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T s¡T. 20,346.40 ø√≥¢ u≤´+≈£î
*+πøõ Á¬ø&ç{Ÿ dü<äTbÕj·÷ìï kÕ~Û+#ês¡T. n+<äT˝À 3,03, 581 dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T s¡T.8089.98 ø√≥T¢ ãTTD
kÂø£sê´ìï $ìjÓ÷–+#·T≈£îHêïs¡T. ˇø£ düuÛÑT´sê* düsêdü] bı<äT|ü⁄ Á|üdüTÔ‘·+ s¡T. 5805/-\T>± ñ+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T #˚düTÔqï bı<äT|ü⁄ $esê\T
1. ‘·|üŒîdü] bı<äT|ü⁄ #˚düTÔqï dü+|òü÷\T - 700152 yÓTT‘·Ô+ - 4341.63 ø√≥T¢
2. Äs√>∑´ nedüsê\¬ø’ bı<äT|ü⁄ #˚düTÔqï dü+|òü÷\T - 24479 yÓTT‘·Ô+ - 6.77 ø√≥T¢

3. $<ä´ nedüsê\¬ø’ bı<äT|ü⁄ #˚düTÔqï dü+|òü÷\T - 5053 yÓTT‘·Ô+ - 0.79 ø√≥T¢
4. Ç‘·s¡ nedüsê\¬ø’ bı<äT|ü⁄ #˚düTÔqï dü+|òü÷\T - 85365 yÓTT‘·Ô+ - 40.30 ø√≥T¢
yÓTT‘·Ô+ bı<äT|ü⁄ 4389.48 ø√≥T¢
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T #˚düTÔqï ;Ûe÷ $esê\T
1. Ä+ ÄBà ;Ûe÷ jÓ÷»q ÁøÏ+<ä ñqï dü+|òü÷\T - 519 yÓTT‘·Ô+ - 0.35 ø√≥T¢
2. nuÛÑj·T Vü≤düÔ+ ÁøÏ+<ä ñqï dü+|òü÷\T - 7701 yÓTT‘·Ô+ - 1.75 ø√≥T¢
3. ãTTD ;Ûe÷ ÁøÏ+<ä ñqï dü+|òü÷\T - 789 yÓTT‘·Ô+ - 0.52 ø√≥T¢
4. |üX¯óe⁄\ ;Ûe÷ ÁøÏ+<ä ñqï dü+|òü÷\T - 48 yÓTT‘·Ô+ - 0.09ø√≥T¢
5. Äs√>∑´ ;Ûe÷ ÁøÏ+<ä ñqï dü+|òü÷\T - 114 yÓTT‘·Ô+ - 0.05ø√≥T¢
6. »qÁo ;ÛeT ÁøÏ+<ä ñqï dü+|òü÷\T - 183 yÓTT‘·Ô+ - 0.02ø√≥T¢
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\≈£î n+~+#·ã&ÉT‘·Tqï ãTTD≤\ $esê\T
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ s¡÷s¡˝Ÿ ˝…’M¢ VüQ&é Á|üyÓ÷wüHé (APRLP) ãTTD+
• ã˝Ÿÿ ˝ÀHé
• Á_&é® ˝ÀHé
• ø£eT÷´ì{° ÇHÓ«ôdºà+{Ÿ |òü+&é ãTTD+ (CIF)
• ø£eT÷´ì{° y˚TH˚CŸ¶ düôd’ºqãT˝Ÿ nÁ–ø£\ÃsY ãTTD+ (CMSA)
• &Ó’Ø ãTTD+
• $<ë´ ãTTD+
• Äs√>∑´ & bÂwæºø±Vü‰s¡ ãTTD+
• ôV≤˝ŸÔ ]dtÿ |òü+&é (HRF)
• Ç+{ÏÁπ>f…&é yê≥sY ôw&é y˚TH˚C…à+{Ÿ Áb˛Á>±+ (IWMP) ãTTD+
• uÛÑ÷$T ãTTD+
• *+πøõ
• eTVæ≤fi≤ u≤´+≈£î ãTTD≤\T
• Ç‘·s¡ dü+düú\T Ç#˚Ã ãTTD≤\T
• ìs¡Tù|<ä\ ãTTD≤\T
• SGSY dü_‡&û ãTTD≤\T
• Ád”Ôì~Û ãTTD≤\T
• Á>±yÓTÆø£´ dü+|òü÷\ n+‘·s¡Z‘· ãTTD≤\T
• n+‘·s¡Z‘· ãTTD≤\T
• {À≥˝Ÿ ô|ò’Hêî¸j·T˝Ÿ Ç+≈£L¢wüHé (TFI) ãTTD≤\T
ô|’ ‘Ó*Œq ãTTD kÂø£sê´\ <ë«sê 6,68, 275 dü+|òü÷\T s¡T. 15,228.40 ø√≥¢ ãTTD≤\T bı+<ä>± n+<äT˝À
51,22,300 düuÛÑT´\T s¡T. 13,605.84 ø√≥¢ ãTTD kÂø£sê´ìï $ìjÓ÷–+#·T≈£îHêïs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ ˝≤uÛ≤\ u≤≥˝À
q&ÉTdüTÔqï dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T 4,18,933.

9 . kÕ∆ìø£ dü+dü∆\ Ä]∆ø£ eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D
Ä+Á<Ûä|ü<˚XŸ |ü+#êsTTrsêCŸ #·≥º+ <ë«sê |üqTï\T $~Û+∫, yê{Ïì ‘·|üŒìdü]>± edü÷\T #˚dæ, Ä]∆ø£ eqs¡T\T
düeT≈£Ls¡TÃ≈£îH˚ n~Ûø±s¡+ Á>±eT |ü+#êsTTr\≈£î Çe«ã&ç+~. Á>±eT|ü+#êsTTr\ Ä<ëj·÷ìï dü÷∆\+>± á ÁøÏ+~ 4
$<Ûë\T>± eØZø£]+#·e#·TÃqT.
1. dü«+‘·eqs¡T\T:
2. Á|üuÛÑT‘·« πø{≤sTT+|ü⁄\T:
3. Á|üuÛÑT‘·« Á>±+≥T¢
4. $sêfi≤\T &çbÕõ≥T¢:
Á>±eT |ü+#êsTTr ì~Û : (ôdø£åHé 74)
Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ e#·TÃ $$<Ûä edü÷fi¯flìï+{Ï˙ ø£*|æ Á>±eT |ü+#êsTTr ì~Û nì |æ\TkÕÔs¡T, Ä kıeTTàqT |ü+.
sê. #·≥ºeTT˝À #Ó|üŒã&çq n+X¯eTT\ Á|üø±s¡eTT>±ì $ìjÓ÷–+#·e˝…qT. nsTT‘˚ @<Ó’Hê ì]∆wüº ø±s¡´Áø£eTeTTq≈£î Á|üuÛÑT‘·«
Ä<˚XÊ\≈£î ˝Àã&ç Á>±eT |ü+#êsTTr Á|ü‘˚´ø£eTT>± $~Û+∫ edü÷\T #˚dæq k˛eTTàqT Á|ü‘˚´ø£ ì~Û (ôdŒwü˝Ÿ |òü+&é)>± ñ+#·e˝…
qT. n{Ïº ì~Û jÓTTø£ÿ sêã&ç, Ks¡TÃ\ nøöÿ+{Ÿ y˚s¡T>± Áyêj·Te˝…qT.
Á>±eT |ü+#êj·Tr dü«+‘· Ä<ëj·T+.
m. Á>±eT |ü+#êj·Tr $~Û+#·<ä>∑T |üqTï\T :
|ü+#êj·Tr #·≥º+ 1994 Á|üø±s¡+ Á>±eT |ü+#êj·Tr $~Û+#·T |üqTï\T ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± ñ+{≤sTT. 1) ‘·|üŒìdü]>±
$~Û+#˚ |üqTï\T, 2) ◊∫Ãø£+>± $~Û+#˚ |üqTï\T
1) ‘·|üŒìdü]>± $~Û+#˚ |üqTï\T :
• Ç+{Ï |üqTï
• ø=\>±s¡eTT / ø±{≤s¡TdüTeTT
• Á|üø£≥q\ô|’ |üqTï
• yêVü≤qeTT\ô|’ |üqTï
1. Ç+{Ï |üqTï
Ç+{Ï |üqTï $~Û+∫ edü÷\T #˚j·TT $<ÛëqeTT ôdø£åqT 61,62 \˝À $e]+#·ã&çq~.
ªª|üqTï n+fÒ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ / Á>±eT|ü+#êj·TrøÏ Á|ü»\T m{Ïº Á|ü‹|òü˝≤ìï Ä•+#·≈£î+&Ü #Ó*¢+#·e\
dæq düT+ø£eTT. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À Áø=‘·Ô>± ì]à+∫q uÛÑeHê\ô|’ Ç+{Ï |üqTï $~Û+#·e\dæ+~
ø±s¡´<ä]Ùj˚T.µµ

Ç\T¢, uÛÑeq+ ` ìs¡«#·q+
Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î Ä<ëj·T+ düeT≈£LπsÃ eqs¡T\˝À Ç+{Ï |üqTï ˇø£{Ï. ø±ã{Ïº Á>±eT+˝À
>∑\ nìï Ç+&É¢ô|’ |üqTï $~Û+#ê*. #·≥º+˝Àì 2(19) $uÛ≤>∑+˝À ìs¡«∫+#·ã&çq Á|üø±s¡eTT ªªÇ\T¢µµ
nq>± @<Ó’Hê <äTø±DeTT, bòÕ´ø£ºØ, es¡TÿcÕ|ü⁄, y˚sYVü≤Ödt, >±´πsõ, ãdüT‡qT ì\T|ü⁄ @<Ó’Hê uÛÑeq+ ˝Òø£
ãdüT‡kÕº+&ÉT, |üX¯óe⁄\ ôw&ÉT¶ (eékÕj·T uÛÑ÷eTT\˝À >∑\ |üX¯óe⁄\ ôw&ÉT¶, ø√fi¯flôw&ÉT¶, bÕ&ç |üX¯óe⁄\
ôw&ÉT¶ $TqVü‰) ìyêdü+ ø=s¡≈£î ˝Òø£ Ç‘·s¡ Á|üjÓ÷»q+ ø=s¡≈£î e÷qe⁄\T ÄÁø£$T+#·Tø√e&ÜìøÏ nqTyÓ’q
uÛÑeqeTT ˝Òø£ bÕø£, #·≥º+˝Àì 2(3) e $uÛ≤>∑+ Á|üø±s¡eTT ªªuÛÑeqeTTµµ nH˚ e÷≥˝À Ç\T¢, yÓ\T|ü*
Ç\T¢, <äTø±DeTT, >∑TÁs¡|ü⁄XÊ\, eTs¡T>∑T<=&ç¶, ôw&ÉT¶ (eékÕj·T uÛÑ÷$T˝À >∑\ |üX¯óe⁄\ ôw&ÉT¶ ‘·|üŒ)
bÕø£, >√&É ˝Òø£ sê‹‘√, Ç≥Tø£\‘√, ø£\|ü‘√, yÓT{˝Ÿ‘√ ˝Òø£ @<Ó’Hê Ç‘·s¡ |ü<ës¡ú+‘√ ì]à+|üã&çq ∫qï
uÛÑeq+‘√ düVü‰ #·≥º Á|üjÓ÷»Hê\ ø=s¡≈£î Á>±eT |ü+#êj·Tr#˚ bÕø£>± Á|üø£{Ï+|üã&ÉT, eTTK´+>± ø£\|ü,
Ä≈£î\T, eT{Ïº, >∑&ç¶ ˝Òø£ #Ó‘·Ô#˚ ì]à+∫q ø£≥º&É+.
Ç+{Ï|üqTï $~Û+|ü⁄q≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£
Ç+{Ï |üqTï $~Û+|ü⁄q≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£ ñ+&Ü*. |üqTï $~Û+|ü⁄≈£î ne\+_Û+#·e\dæq ÁbÕ‹|ü~ø£qT,
|üqTï πs≥¢qT ìs¡ísTT+#·e\dæ+~ Á>±eT |ü+#êj·Trj˚T. Ç+{Ï |üqTï $~Û+#·T≥≈£î 3 s¡ø±\ ÁbÕ‹|ü~ø£\T
|ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ q+<äT #Ó|üŒã&Ü¶sTT. n$:
• eT÷\<Ûäq|ü⁄ $\Te
• Ç+{Ï yê]¸ø£ n<Ó› $\Te
• Ç+{Ï $d”Ôs¡í+ (|æ¢+‘Y @]j·÷) ÁbÕ‹|ü~ø£
Ç+{Ï |üqTï $~Û+|ü⁄q≈£î |ü]$T‘·T\T
|üqTï $~Û+|ü⁄q¬ø’
Áø£eT dü+K´ ø£˙dü |ü]$T‹ >∑]wü˜ |ü]$T‹
ÁbÕ‹|ü~ø£
1. eT÷\<Ûäq|ü⁄ $\Te 1/8% 1%
2. yê]¸ø£ n<Ó› $\Te 2% 20%
eT÷\<Ûäq+ $\Teô|’ |üqTï eT~+|ü⁄

• n+#·Hê y˚dæq uÛÑ÷$T $\Te eT]j·TT Á|üdüTÔ‘· uÛÑeq ìsêàD Ks¡TÃqT ø£*|æ‘˚ e∫Ãq yÓTT‘êÔìï
eT÷\<Ûäq $\Te>± uÛ≤$+#ê*.
• ˇø£ Ç+{Ï ‘ê\÷≈£î düú˝≤ìøÏ $\Te ø£fÒº≥|ü&ÉT, uÛÑeq+ ÄÁø£$T+#·T≈£îqï düú˝≤ìï ø±≈£î+&Ü
yÓTT‘·Ô+ düú˝≤ìï |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø=ì $\TeqT ìs¡ísTT+#ê*.
• uÛÑeq+ $\TeqT ˝…øÏÿ+#˚≥|ü&ÉT uÛÑeq+ ej·TdüT Ä<Ûës¡+>± ‘·s¡T>∑<ä\qT ˝…øÏÿ+#ê*.
• uÛÑeq+ ej·TdüT 10dü+e‘·‡sê\˝À|ü⁄ ñqï≥¢sTT‘˚ ‘·s¡T>∑T<ä\ ˝…øÏÿ+#·sê<äT. 10 dü+ˆˆsê\T


ô|’|ü&çq|ü&˚ dü+ˆˆq≈£î 1% qT+&ç 50% es¡≈£î ‘·s¡T>∑T<ä\qT ˝…øÏÿ+#·e#·TÃqT.
• uÛÑeq $\TeqT ˝…øÏÿ+#˚≥|ü&ÉT áÁøÏ+~ n+XÊ\qT ≈£L&Ü uÛÑeq ìsêàD e´j·T+˝À #˚]Ã ˝…øÏÿ+#ê*.
1. ø£\«s¡Tº\T, nÁb˛#Y s√&ÉT¢, 2. Á|üVü‰Ø >√&É, 3. u≤e⁄\T, 4. π>≥T¢
düú\+ $\TeqT ‘Ó\TdüTø=H˚ $<ÛëHê\T:
• kÕúìø£ $#ês¡D <ë«sê
• düú˝≤\ neTàø±\T ø=qT>√fi¯fl≈£î dü+ã+~Û+∫q <äkÕÔy˚E\T <ë«sê
• ¬syÓq÷´ ˝Ò<ë ]õÁùdºwüHé XÊK\ qT+&ç düú˝≤\ $\TeqT ùdø£]+#·&É+ <ë«sê
uÛÑeq+ ø±´|æ≥˝Ÿ $\Te ìs¡ísTT+#·&ÜìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£
• s√&ÉT¢, uÛÑeHê\ XÊK πs≥T¢.
• |ü+#êj·TrsêCŸ Ç+»˙]+>¥ XÊK πs≥T¢.
• ø£MTwüqsY ÇHé‡ô|ø£ºsY »qs¡˝Ÿ, ]õÁùdºwüHé kÕº+|ü⁄\ XÊK ôV’≤<äsêu≤<é yê] Ábıd”&ç+>¥‡.
yê]¸ø£ n<Ó› $\Teô|’ Ç+{Ï |üqTï $~Û+|ü⁄
• ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü‹ HÓ˝≤ ˇø£ Ç+{ÏøÏ yêdüÔe+>± \_Û+#˚ n<Ó›qT Ä Ç+{Ï yê]¸ø£ n<Ó›
$\Te>± uÛ≤$+#ê*.
• n+<äT˝À 10% yÓTT‘êÔìï eTs¡eTà‘·TÔ\ ÁøÏ+<ä $TqVü‰sTT+#ê*.
• $T–*q yÓTT‘êÔìï Á>±eT|ü+#êj·Tr $~Û+#·T |üqTï πs≥T‘√ uÛ≤–+#·>± e#˚Ã $\Te Ä Ç+{Ïô|’
$~Û+#·e\dæq |üqTï ne⁄‘·T+~.
• ˇø£ y˚fi¯ @ Ç+{Ï n<Ó›HÓ’Hê ¬s+≥T ø£+Á{À\T #·≥º+ ÁøÏ+<ä ìs¡ísTT+#·&É+ »]–‘˚ <ëìì
ìs¡uÛÑ´+‘·s¡+>± |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø=qe#·TÃqT.
• uÛÑeq j·T»e÷ì Ç+{Ï˝À ìyêdü+ e⁄qï|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&Ü ô|’ |ü<ä∆‹˝ÀH˚ Ç+{Ï|üqTï ˝…øÏÿ+#ê*.
(¬s+≥T ø£+Á{À\T #·≥º+ ÁøÏ+<ä n<Ó› ìs¡ísTT+#·ã&çq|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·y˚T uÛÑeq j·T»e÷ìøÏ
$TqVü‰sTT+|ü⁄ \_ÛdüTÔ+~).
• ˇø£ uÛÑeHêìï bÕøÏåø£+>± n<Ó›øÏ∫Ãq|ü⁄&ÉT ìyêkÕìøÏ dü+ã+~Û+∫q $&çuÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+∫
ˇø√ÿ uÛ≤>∑+ ÁbÕe÷DÏø£+>± n<Ó› ÁbÕ‹|ü~ø£>± y˚πs«s¡T>± eT~+|ü⁄ #˚dæ, ∫es¡>± nìï+{Ï˙
ø£*|æ yÓTT‘·Ô+ uÛÑeq+ô|’ $~Û+#·<ä–q |üqTïqT ˝…øÏÿ+#ê*.
• düú\+ j·T»e÷ì, uÛÑeq+ j·T»e÷ì y˚s¡T«s¡T nsTTq|ü⁄&ÉT yêdüÔe n<Ó› ÁbÕ‹|ü~ø£q |üqTï
˝…øÏÿ+∫ düú\ j·T»e÷ì ù|]≥ $~Û+#ê*.
uÛÑeHê\ n<Ó› ìs¡ísTT+#·&É+˝À |ü]o*+#·e\dæq n+XÊ\T:
• uÛÑeq+ ñqï Á|ü<˚X¯+, uÛÑeq+ uÛÖ‹ø£ dæú‹, edü‹, kÂø£sê´\T, uÛÑeHêìï yê&ÉT‘·Tqïrs¡T yÓTTˆˆ$
|ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø√yê*.
|æ¢+‘Y @]j·÷ô|’ |üqTï $~Û+|ü⁄
• ô|’ ‘Ó*|æq ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± Ç+&É¢ $d”Ôs¡í+ô|’ ≈£L&Ü |üqTï $~Û+#·e#·TÃ.
|üqTï $~Û+|ü⁄ qT+&ç $TqVü‰sTT+#·ã&çq uÛÑeHê\T
• <˚yê\j·÷\T
• n<Ó› edü÷\T #˚j·Tì düÁ‘ê\T
• edü÷\T #˚dæq n<Ó›qT <Ûë]àø£ Á|üjÓ÷»Hê\ ø=s¡≈£î $ìjÓ÷–+#˚ düÁ‘ê\T
• Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\\T
• |ü_¢ø˘ ˝…’ÁãØ\T
• nHê<Ûä, eè<ä∆ X¯s¡D≤\j·÷\T
• <ÛäsêàdüT|üÁ‘·T\T, &çôdŒq‡Ø\T, ¬s’˝Ò« ÄdüT|üÁ‘·T\T
• |ü+#êj·TrøÏ #Ó+~q uÛÑeHê\T
• ˝…’{Ÿ Vü≤ÖdüT\T
sêh Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\T:
sêh Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ #Ó+~q uÛÑeHê\ô|’ Á>±eT|ü+#êj·Tr\T Ç+{Ï|üqTï ‘·|üŒìdü]>± $~Û+#ê*.
Á|üuÛÑT‘·« uÛÑeHê\ô|’ |üqTï $~Û+#˚|ü&ÉT dü+ã+~Û‘· XÊK\ qT+&ç Ä uÛÑeHê\ yê\÷´j˚TwüHé $esê\T,
düú\+ $\Te≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\qT ‘Ó|æŒ+#·Tø=ì yê{Ï ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’ Ä uÛÑeHê\ô|’ |üqTï
$~Û+#ê*.
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\T:
• ~. 01.04.1937≈£î eTT+<äT Á|üuÛÑT‘·« uÛÑeHê\T>± ñ+&ç, Ä ‘˚BøÏ eTT+<äT yê{Ïô|’ #Ó*¢düTÔqï
|üqTï\qT e÷Á‘·y˚T #Ó*¢+#·T≥≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡ísTT+∫+~.
• ~. 01.04.1937 ‘·sê«‘· bÕ‘· uÛÑeHê\qT ìs¡÷à*+∫ yê{Ï kÕúH˚ ì]à+∫q Áø=‘·Ô uÛÑeHê\ô|’
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ m˝≤+{Ï |üqTï\qT #Ó*¢+#·<äT.
Ç+{Ï|üqTï ` kÕúìø£ dü+düú\#˚ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\ô|’ düØ«düT #ÛêØ®\ $~Û+|ü⁄
m) ˙{Ï düs¡|òüsê, $<äT´‘Y X¯øÏÔ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ˝≤>± ø=\‘· y˚j·TT≥≈£î ˝Ò<ë ˝…øÏÿ+#·T≥≈£î M˝…’q
#ÛêØ®\T neT\T˝À e⁄qï|ü⁄Œ&ÉT, n+<äT≈£î Áô|’y˚≥T e´≈£îÔ\T #Ó*¢+#·T #ÛêØ®\˝À 100%.
_) Á>±eT+˝À nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü HÓ\ø=ìj·TT+&ç |ü+#êj·Tr ùde\ìï+{Ï˙ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+≥Tqï
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\ $wüj·T+˝À, Áô|’y˚≥Te´≈£îÔ\T #Ó*¢+#·T ÄdæÔ |üqTï˝À 75%.
dæ) πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\T dü«j·T+ b˛wüø±\T>± ñqï ø±\˙\ $wüj·T+˝À Áô|’y˚≥T e´≈£îÔ\T
#Ó*¢+#˚ ÄdæÔ |üqTï˝À 33%.
&ç) |ü+#êj·Tr\ ùde\qT bÕøÏåø£+>± $ìjÓ÷–+#·T ø±\˙\≈£î dü+ã+~Û+∫ e÷eT÷\T
ÄdæÔ|üqTï πs≥T˝À 50% qT+&ç 75% es¡≈£î Á>±eT|ü+#êj·Tr\≈£î düØ«düT #ÛêØ®\qT
#Ó*¢+#ê*.
õ˝≤¢ Á|üC≤ |ü]wü‘Y ÄdüTÔ\T:
|ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À >∑\ õ˝≤¢ |ü]wü‘Y, eT+&É\ |ü]wü‘Y\ uÛÑeHê\ô|’ Ç+{Ï|üqTï ‘·|üŒì dü]>±

$~Û+#ê*. Á>±eT|ü+#êj·Tr\T Ç+{Ï|üqTï $~Û+#·<ä–q uÛÑeHê\ $esê\qT |ü+#êj·Tr m–®≈£L´{Ïyé
Ç+»˙sY <ë«sê bı+<ë*. á dü+düú\T ìs¡«Væ≤+#˚ düÁ‘ê\ <ë«sê \_Û+∫q Ä<ëj·÷ìï <Ûäs¡àø±sê´\
ø√dü+ $ìjÓ÷–+∫q≥¢sTT‘˚ Ç+{Ï|üqTï $~Û+#·sê<äT.
ø√fi¯fl bòÕsê\ô|’ Ç+{Ï |üqTï
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+, 1994 ˝Àì ôdø£åHé 61(1) (dæ) ø√fi¯fl bòÕsê\T ìs¡«Væ≤+#·T≥≈£î
nedüs¡yÓTÆq ø√fi¯fl bòÕsê\ ôw&ÉT¢ eT]j·TT yê{Ï nqTã+<Ûë\ô|’ Ç+{Ï|üqTï $~Û+#·sê<äT. nsTT‘˚ ø√fi¯fl
bòÕsê\ qT+&ç ˝…’ôdqT‡ |ò”EqT edü÷\T #˚j·Te#·TÃqT.
ø√fi¯fl bòÕsê\≈£î ˝…’ôdqT‡\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+, 1994 ˝Àì ôdø£åHé 125. Á|üø±s¡+.
ø√fi¯fl bòÕsê\ kÕú|üq≈£î ˝…’ôdqT‡\T Ç#˚Ã≥|ü⁄Œ&ÉT H√{Ïô|ò’&ÉT Á>±eT|ü+#êj·Tr\T ~>∑Te ‘Ó*|æq
e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT bÕ{Ï+#ê*.
• ôw&ÉT¶ ìsêàD+: bıs¡T>∑Tyê]øÏ ø£˙dü+ 20 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+˝À, eT+∫ yÓ\T‘·Ts¡T e#˚Ã $<Ûä+>±,
n–ï Á|üe÷<ë\qT ìs√~Û+#˚ X¯øÏÔ >∑*–q ô|’ ø£|ü⁄Œ‘√ |üø±ÿ ôw&ÉT¶qT ì]à+#ê*.
• ø√fi¯fl dü+K´: ìyêdü ÁbÕ+‘ê\˝À ` 100, eékÕj·T+, Á>±MTD Á|üjÓ÷»Hê\≈£î Á|ü‘˚´øÏ+∫q
ÁbÕ+‘ê\˝À ` 100≈£î $T+∫.
• ìs¡«Vü≤D $<Ûëq+: Ç+f…ì‡yé |ü<ä∆‹˝À &û|t *≥ºsY Á>ö+&ÉT˝À >±˙, >∑÷fi¯fl˝À >±˙ ô|+#ê*.
Ç‘·s¡ $wüj·÷\T
• Äes¡D\qT |ü]X¯óÁuÛÑ+>±q÷, Äs√>∑´ø£s¡+>±q÷ e⁄+#ê*.
• ÄdüT|üÁ‘·T\T, eTd”<äT\T, <˚yê\j·÷\T, #·]Ã\ düMT|ü+˝À ø√fi¯fl bòÕsê\qT HÓ\ø=\Œsê<äT.
• eTs¡DÏ+∫q ø√fi¯flqT |üP&çÃ ô|≥º{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq >√‘·T\qT Á‘·$«e⁄+#ê*.
• e´øÏÔ>∑‘· $ìjÓ÷>∑+ ø√dü+ 25 qT+&ç 30 es¡≈£î ø√fi¯flqT &û|t *≥ºsY |ü<ä∆‹˝À ô|+#·Tø√e{≤ìøÏ
˝…’ôdqT‡ nedüs¡+ ˝Ò<äT.
m. ˝…’ÁãØ ôddüT‡ :
Á|ü»\˝À |üsƒ¡HêdüøÏÔì ô|+#·{≤ìøÏ, kÕVæ≤‘·´_Û˝≤wüqT ô|+bı+~+#·{≤ìøÏ, düe÷»+˝À ñqï‘· $\Te\T
ô|+bı+~+#·{≤ìøÏ, sêh Á>∑+<∏ë\j·T dü+düú @s¡Œ&ç+~. @ Á>±eT |ü+#êj·Tr nsTTHê Á>∑+<∏ë\j·÷ìï @sêŒ≥T #˚j·T{≤ìøÏ
‘·–q edü‹ düeT≈£Ls¡Ã>∑\eTì õ˝≤¢ Á>∑+<∏ë\j·T XÊKqT |ü]|ü⁄wü+º #˚jT· {≤ìøÏ >±q÷, Á|ü‹ Á>±eT |ü+#êj·Tr, eTTì‡bÕ*{°,
ø±s=ŒπswüqT¢ Ç+{Ï |üqTïô|’q 8 XÊ‘·+ #=|üq n<äq+>± Á|ü»\ qT+&ç edü÷\T #˚dæ Á>∑+<∏ë\j·T dü+düú≈£î #Ó*¢+#ê*.
|ü+#êj·TrsêCŸ #·≥ºeTT ôdø£åqT 71 Á|üø±s¡eTT Á>±eT|ü+#êj·Tr Ç+&É¢ô|’ ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ |üqTï\T $~Û+#·e#·TÃqT.
_) $ìjÓ÷>∑ (j·T÷»sY) #êØ®\T

(n) M~Û BbÕ\T ( 5-10%), Á&Ó’H˚õ eédüú (10-15%), Á‘ê>∑T ˙{Ï düs¡|òüsê ìs¡«Vü≤D ì$T‘·Ô+ (20%),
j·T÷»sY #êØ®\T edü÷\T #˚j·Te#·TÃqT. M{Ï ìs¡«Vü≤D≈£î nj˚T´ Ks¡TÃqT áùde\qT $ìjÓ÷–+#·Tø=H˚
Ç+&É¢qT+&ç edü÷\T #˚j·÷*.
(Ä) j·T÷»sY #êØ®\ $~Û+|ü⁄qT Á|ü‘˚´ø£ Á>±eT düuÛÑ rsêàq+ <ë«sê ÄyÓ÷~+#ê*. ‘·s¡Tyê‘· Á>±eT |ü+#êsTTr
dü>±ìøÏ ‘·≈£îÿe ø±≈£î+&Ü yÓTC≤]{°‘√ ÄyÓ÷~+#ê*. j·T÷»sY #êØ®\T m+<äT ì$T‘·Ô+, m+‘· πs≥T˝À,
m+‘· ø±˝≤ìøÏ $~ÛdüTÔHêïs√ rsêàq+˝À ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
(Ç) edü÷\T ø±ã&çq j·T÷»sY #êØ®\qT, ìπs∆•+∫q ø±s¡´Áø£e÷ìπø Ks¡TÃ #˚j·÷*. Ç‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î
$ìjÓ÷–+#·≈£L&É<äT.
2. ø=˝≤>±s¡+ ` ø±{≤ s¡TdüT+ |üqTï :
ø=˝≤>±s¡+ / ø={≤s¡TdüT+ nq>± Á>±eTeTT˝À |ü+&çq |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ôì Ä Á>±eTeTT˝À ø=*∫>±ì, ‘·÷ø£eTT y˚dæ>±ì
$Áø£sTT+|üã&çq|ü⁄Œ&ÉT <ëìô|’ Á>±eT |ü+#êsTTr |üqTï $~Û+#·e#·TÃqT.
ø=\‘·\T ` ‘·÷ìø£\ô|’ edü÷\T #˚j·TT s¡TdüTeTT\T
Áø£.dü+K´ ñ‘·Œ‘·TÔ\ $es¡eTT\T ãs¡Te⁄ ø=\‘· / dü+K´ πs≥T
1. |üdüT|ü⁄ ˇø£ (1) øÏ«+≥˝Ÿ 0`50
2. u…\¢+ ˇø£ (1) øÏ«+≥˝Ÿ 0`50
3. ∫+‘·|ü+&ÉT ˇø£ (1) øÏ«+≥˝Ÿ 0`30
4. $Ts¡|üø±j·T\T ˇø£ (1) øÏ«+≥˝Ÿ 1`00
5. ñ*¢>∑&É¶\T ˇø£ (1) øÏ«+≥˝Ÿ 0`20
6. J&ç|ü|ü⁄Œ 10 øÏ˝À Á>±eTT\T 0`25
7. HÓsTT´ 10 øÏ˝À Á>±eTT\T 0`25
8. ns¡{Ï Ä≈£î\T 100 øÏ˝À Á>±eTT\T 0`05
9. |ü+&ÉT¢ (nìï s¡ø£eTT\T) 100 Ä≈£î\T 0`05
10. Á>∑T&ÉT¢ 100 ˇøÏÿ+{ÏøÏ 0`10
11. Ç≥Tø£\T ` ô|+≈£î\T 100 ˇøÏÿ+{ÏøÏ 0`10
eT]j·TT >±¢düT ;&ÉT‡ 100 ˇøÏÿ+{ÏøÏ 1`00
3. Á|üø£≥q\ô|’ |üqTï :
ôdø£åqT 63˝À $e]+∫q≥T¢ Á>±eT|ü+#êsTTr Á|üø£≥q\ô|’ |üqTï $~Û+#·e#·TÃqT. Á|üø£≥q\ô|’ |üqTï $~Û+#·T≥¬ø’
>∑]wüº πs≥T¢.
es¡Tdü dü+. $T–*q nìï yê]¸ø£ |üqTï\ $esê\T >∑]wü˜ yÓTT‘·Ô+ (s¡÷.\˝À)
1. uÛÑ÷$T, uÛÑeq+ >√&É\T, ¨]¶+>∑T\ Áù|òyéT, düú+uÛÑeTT\ ø£≥º&ÉeTT\T
yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï MT<ä BbÕ\+ø£s¡D˝Òì Á|üø£≥q\≈£î :
m) ˇø£ #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡T es¡≈£î s¡÷ˆˆ4.50
_) ˇø£ #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡T düú\eTTq≈£î $T+∫ 9.25
dæ) Á|ü‹ n<äq|ü⁄ 2.50 MT≥s¡¢≈£î ˝Òø£ n+<äT˝Àì uÛ≤>±ìøÏ 6.75
2. m&ÉT¢, >∑TÁsê\T ˝Ò<ë Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\T, eTqTwüß´\T, ôd’øÏfi¯ófl ˝Òø£ Ç‘·s¡
yêVü≤Hê\T ˝Òø£ Á{≤yéTø±s¡T#˚ yÓ÷j·Tã&ÉT BbÕ\+ø£s¡D˝Òì Á|üø£≥q\≈£î
m) Á|ü‹ 5,00 #·ˆˆ MT≥s¡¢≈£î ˝Òø£ n+<äT˝Àì uÛ≤>±ìøÏ 25.00

_) Á|ü‹ n<äq|ü⁄ 5.00 #·ˆˆMT≥s¡¢≈£î ˝Òø£ n+<äT˝Àì uÛ≤>±ìøÏ 27.00
3. yêVü≤Hê\#˚ yÓ÷j·Tã&ÉT BbÕ\+ø£s¡D>∑\ Á|üø£≥q\ uÀs¡T¶\≈£î
m) 5.00 #·ˆˆ MT≥s¡¢ es¡≈£î 32.50
_) Á|ü‹ n<äq|ü⁄ 5.00 #·ˆˆMT≥s¡¢≈£î ˝Òø£ n+<äT˝Àì uÛ≤>±ìøÏ 32.50
4. Çs¡TyÓ’|ü⁄\ eTqTwüß´\#˚ yÓ÷j·Tã&ÉT BbÕ\+ø£s¡D˝Òì Á|üø£≥q\ uÀs¡T¶\≈£î :
m) 1.00 #·ˆˆMT $d”ÔsêíìøÏ $T+∫q Á|ü‹ uÀs¡T¶≈£î 6.75
_) 1.00 #·ˆˆMT≈£î $T+∫ 2.00 #·ˆˆMT\≈£î $T+#·ì $d”Ôs¡í+ >∑\ Á|ü‹ uÀs¡T¶≈£î 11.25
dæ) Á|ü‹ uÀs¡T¶≈£î Á|ü‹ n<äq|ü⁄ 1.00 #·ˆˆMT≈£î ˝Òø£ n+<äT˝Àì uÛ≤>±ìøÏ 4.50
5. Çs¡TyÓ’|ü⁄\ eTqTwüß´\#˚ yÓ÷j·Tã&ÉT BbÕ\+ø£s¡D >∑\ Á|üø£≥q\ uÀs¡T¶\≈£î :
m) 1.00 #·ˆˆMT≈£î $T+#·ì Á|ü‹ uÀs¡T¶≈£î 9.00
_) 1.00 #·ˆˆMT≈£î $T+∫ 2.50 #·ˆˆMT\ es¡≈£î >∑\ Á|ü‹ uÀs¡T¶≈£î 13.50
6. uÛÑ÷$T, uÛÑeq+, >√&É˝Òø£ ¨]¶+>∑T, Áù|òyéT, düú+ãeTT MT~ ø£≥º&ÉeTT\T
yÓTTˆˆyê{Ïô|’ BbÕ\+ø£s¡D >∑\ Á|üø£≥q\≈£î :
m) 0.20 #·ˆˆMT\ es¡≈£î 4.50
_) 0.20 #·ˆˆMT \≈£î $T+∫, 0.50 #·ˆˆMT\ es¡≈£î 11.25
dæ) @.50 #·ˆˆMT \≈£î $T+∫, 2.50 #·ˆˆMT\ es¡≈£î 13.50
&ç) Á|ü‹ n<äq|ü⁄ 2.50 #·ˆˆMT\≈£î ˝Òø£ n+<äT˝Àì uÛ≤>±ìøÏ 13.50
7. |ü_¢ø˘ Á|ü<˚XÊ\˝À ˝≤+‘·s¡T ôd’¢&ÉT <ë«sê ˝Ò<ë n˝≤+{Ï kÕ<ÛäHê\ <ë«sê
‘Ós¡ô|’ Á|ü<ä]Ù+#·T Á|üø£≥q\≈£î :
m) 0.50 #·ˆˆMT\ $d”Ôs¡í+ es¡≈£î 2.00
_) 0.50 #·ˆˆMT\≈£î $T+∫ 2.50 es¡≈£î 2.00
dæ) Á|ü‹ n<äq|ü⁄ 2.50 #·ˆˆMT\≈£î ˝Ò<ë n+<äT˝Àì uÛ≤>±ìøÏ 2.00
7`m dæìe÷ ~Ûj˚T≥s¡T˝À Á|üø£≥q\≈£î :
m) ôd’¢&ÉT (e÷eT÷\T ˝Ò<ë s¡+>∑T\ ôd’¢&ÉT\≈£î) 20.25
_) 150 MT.\ es¡≈£î cÕs¡Tº\T (Áf…Æ\s¡T |òæ*+\‘√ düVü‰) 56.25
dæ) 150 MT≥s¡¢ qT+&ç 300 MT≥s¡¢ es¡≈£î cÕs¡Tº\T
(Áf…Æ\s¡T |òü*+\‘√ düVü‰) 112.50
&ç) 300 MT≥s¡¢≈£î $T+∫q Á|ü‹ 150 MT≥s¡¢≈£î ˝Òø£ n+<äT˝Àì uÛ≤>±ìøÏ
cÕs¡Tº\T (Áf…Æ\s¡T |òæ*+\‘√ düVü‰) 93.75
8. M<ÛäT\˝À n&É¶eTT>± Áy˚˝≤&É>∑{Ïºq BbÕ\+ø£s¡D ˝Òì Á|üø£≥q\≈£î :
m) 1.00 #·ˆˆMT es¡≈£î 4.50
_) 1.000 #·ˆˆMT\≈£î $T+∫ 2.50 #·ˆˆMT\ es¡≈£î 6.75
dæ) Á|ü‹ n<äq|ü⁄ 2.50 #·ˆˆMT\≈£î ˝Ò<ë n+<äT˝Àì uÛ≤>±ìøÏ 6.75
9. n&É«sYf…Æõ+>∑T ø£+ô|˙ ø£*– ñ+&ç ˝Ò<ë ªªn<Ó›≈£î Çe«ã&ÉTµµ nì Áyêdæ ñqï
BbÕ\+ø£s¡D ˝Òì Á|üø£≥q\ uÀs¡T¶\≈£î :
m) 1.00 #·ˆˆMT $d”Ôs¡í+ es¡≈£î 2.00

_) 1.00 #·ˆˆMT≈£î $T+∫ 2.50 #·ˆˆMT \ es¡≈£î 2.50
dæ) Á|ü‹ n<äq|ü⁄ 2.50 #·ˆˆMT\≈£î ˝Òø£ n+<äT˝Àì uÛ≤>±ìøÏ 4.50
10. y˚\+ »s¡T>∑T Äes¡D˝À ‘·|üŒ, y˚\+ neTàø±ìøÏ Á|üø£{Ï+#·T düùV≤‘·Tø£yÓTÆq ôd’E >∑\
¬s+&ç+{ÏøÏ $T+∫q uÀs¡T¶\T ñ+#·T≥≈£î y˚\+<ës¡T≈£î nqTeT‹ì#·TÃ≥≈£î 54.00
1 1. n#·TÃy˚dæq Á|üø£≥q\ Á|ü<äs¡Ùq yÓTTˆˆ yê{ÏøÏ :
m) 60.96 ôd+.MT. I 91.44 yÓTT<ä{Ï es¡≈£î 25.00
‘·s¡Tyê‹ e+<ä≈£î 11.25
_) n+‘·≈£î $T+∫q ô|<ä› ôd’E\T >∑\ Á|üø£≥q\ô|’ <ëe÷cÕ>± ôV≤#·TÃ
#êØº\T edü÷\T #˚j·Tã&ÉTqT
2. Á>±eT|ü+#êsTTr ◊∫Ã¤ø£+>± $~Û+#˚ |üqTï\T

Á>±eT |ü+#êsTTr\T ‘·q nedüsê\qT, nqT≈£L\‘·\qT nqTdü]+∫ Á>±eT düuÛÑ nqTeT‹ y˚Ts¡≈£î $~Û+#˚ |üqTï\
qT ◊∫Ã¤ø£ |üqTï\T n+{≤s¡T. .
1) eékÕj·T uÛÑ÷eTT\ô|’ |üqTï :
ôdø£åqT 60(3) ˝À $e]+∫q≥T¢ ˇø£ ì]∆wüº |üìø=s¡≈£î Á>±eT|ü+#êsTTr˝Àì eékÕj·T uÛÑ÷eTT\ô|’ |üqTï
$~Û+#·e#·TÃqT.
ì]∆wü˜ |üì nq>± :
• ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ø±\«\T ` #Ós¡Te⁄\ eTs¡eTà‘·TÔ\T
• #Ós¡Te⁄\ ìsêàDeTT ˝Òø£ yê{Ï ìs¡«Vü≤D
• Á>±eTeTT˝À >±´dt <ë«sê ` $<äT´#·Ã¤øÏÔ <ë«sê B|üeTT\T yÓ*–+#·T≥
• ø±* u≤≥ ˝Òø£ e+‘Óq ˝Òø£ ∫qï e+‘Óq ì]à+#·T≥
• kÕ+düÿè‹ø£, $<ë´ $wüj·Tø£ ˝Òø£ yÓ’<ä´ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ø±s¡éTT\≈£î uÛÑeqeTT\qT ì]à+#·T≥
• |üX¯óe⁄\ qT+&ç, eT]j·TT <=+>∑‘·qeTT\ qT+&ç |ü+≥\ s¡ø£åD
2.U≤∞ düú˝≤\ô|’ |üqTï :
uÛÑeHê\≈£î #˚]Ãj·TTqï ˝Ò<ë Á|üø£ÿqTqï yê]øÏ #Ó+~q$ ø±ì ˝Òø£ Ç‘·s¡ düú\eTT\ô|’ Ä düú\eTT jÓTTø£ÿ kÕ\Tdü]
n<Ó› kıeTTàô|’ s¡÷bÕsTTøÏ ¬s+&ÉT ô|’dü\T #=|ü⁄Œq ôdqT‡ $~Û+#·e#·TÃqT. (ôdø£åHé 60 (3) (ˆˆˆ)
|üH˚ï‘·s¡ Ä<ëj·TeTT\T :
(_) |ò”E\T, s¡TdüTeTT\T :
1) ˝…’ôdqT‡ |ò”E\T :
1. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ |ü+#êsTTr sêCŸ #·≥eº TT. 1994 ˝Àì ôdø£Hå é 119 Á|üø±s¡eTT Á>±eT Vü≤<äT\› ˝À >∑\ @ Á|ü<X˚ e¯ TT˝ÀHÓH’ ê
#·≥º+˝À ù|s=ÿqã&çq eè‘·TÔ\≈£î, yê´bÕsê\≈£î dü+ã+~+∫ Á>±eT |ü+#êsTTr qT+&ç ˝…’ôdqT‡ C≤Ø #˚j·÷*
ôdø£åHé 120 Á|üø±s¡+ Ä$] X¯øÏÔ ˝Òø£ Ç‘·s¡ X¯øÏÔì $ìjÓ÷–+#·T≥≈£î ñ<˚›•+#·ã&çq ø£sêà>±s¡eTT\T ˝Òø£ |üì düú\
eTT\qT ì]à+#·T≥, kÕú|æ+#·T≥ ˝Òø£ @sêŒ≥T #˚j·TT≥≈£î á ~>∑Te ñ<äVü≤]+∫q ˝…’ôdqT‡ |ò”E\ πs≥T¢ 3 dü+e‘·‡s¡eTT\≈£î
ˇø£kÕ] #Ó*¢+#ê*.

˝…’ôdqT‡ |ò”E\ πs≥T¢
Áø£.dü+K´ j·T+Á‘·X¯øÏÔ s¡TdüTeTT
1. >∑è¨|üjÓ÷>∑eTTq≈£î Vü‰s¡T‡|ües¡T‘√ ì$T‘·ÔeTT ˝Ò≈£î+&Ü 25/`
2. dæìe÷ ~Ûj˚T≥s¡¢‘√ düVü‰ nìï düú˝≤\˝À ¬søÏºô|ò’j·Ts¡T¢,
Á{≤Hé‡bòÕs¡às¡T¢, dü÷ú|üeTT\T, C….$.m. ¬øbÕdæ{°‘√ ì$T‘·Ô+ ˝Ò≈£î+&Ü 100/`
3. (1) nX¯«X¯øÏÔøÏ $T+#·ì Ç‘·s¡ kÕú|üq\T 100/`
4. (1) nX¯«X¯øÏÔøÏ $T+∫ (5) nX¯«X¯øÏÔøÏ $T+#·ì kÕú|üq\T 200/`
5. (5) nX¯«X¯øÏÔøÏ $T+∫ (10) nX¯«X¯øÏÔøÏ $T+#·ì kÕú|üq\T 500/`
6. (10) nX¯«X¯øÏÔøÏ $T+∫ (25) nX¯«X¯øÏÔøÏ $T+#·ì kÕú|üq\T 2,000/`
9. (100) nX¯«X¯øÏÔøÏ $T+∫q kÕú|üq\T 7,000/`
#·≥ºeTT˝Àì ôdø£åHé 120 nqTdü]+∫ Ä$] X¯øÏÔ, ˙{Ï ˝Òø£ Ç‘·s¡ j·T+Á‘· dü+ã+<ÛäeTsTTq X¯øÏÔ ˝Òø£ $<äT´‘Y X¯øÏÔì
$ìjÓ÷–+#˚ bòÕ´ø£ºØ>±ì, |üì düú\eTTqT >±ì ì]à+#·T≥ ˝Òø£ j·T+Á‘·eTT\T kÕú|æ+#·T yês¡T eTT+<äT>± Á>±eT|ü+#êsTTr
nqTeT‹ bı+<ë*.
6. ˙{Ï |ü+|ü⁄\ô|’ |ò”E :
Á>±eT|ü+#êsTTr\T ìs¡«Væ≤+#˚ s¡øÏå‘· ˙{Ï düs¡|òüsê |ü<Ûäø£+ <ë«sê >∑èVü‰\≈£î ≈£îfi≤sTT/q˝≤¢ ø£HÓø£åHé rdüT≈£îqï
j·T»e÷qT\ qT+&ç ìã+<Ûäq\ y˚Ts¡≈£î HÓ\HÓ˝≤ |ò”E edü÷\T #˚kÕÔs¡T. Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ Ç+{Ï |üqTï ‘·sê«‘· edü÷\
j˚T´ Á|ü<Ûëq Ä<ëj·Teqs¡T>± á |ò”EqT #Ó|üŒe#·TÃqT.
7. f…*ø£eT÷´ìπøwüHé ≥es¡T¢ :
f…* ø£eT÷´ìπøwüHé ≥es¡T¢ eT]j·TT yê{Ï nqTã+<Ûä ìsêàD≤\ @sêŒ≥T≈£î eTT+<äT>± s¡T. 25000/` \T &çbÕõ≥Tº>±
#Ó*¢+∫ <Ûäs¡U≤düTÔ<ës¡T&ÉT Á>±eT |ü+#êsTTr qT+&ç ÄyÓ÷<ä+ rdüTø√yê*.‘·<äT|ü] Á|ür dü+e‘·‡s¡+ s¡T.2500/`\T ¬sqTé˝Ÿ
|ò”E #Ó*¢+#ê*.
8. n|üsê<Ûä s¡TdüTeTT\T :
#·≥º+˝Àì ôdø£åHé 82 qT+&ç 144 es¡≈£î Á|üC≤ dü+πøåeTeTT, Äs√>∑éTT, uÛÑÁ<ä‘· $wüj·TyÓTÆ Á>±eT |ü+#êsTTr #˚|ü≥º<ä>∑T
#·s¡´\T, n~Ûø±sê\T $e]+#·ã&Ü¶sTT. n{Ïº n~Ûø±sê\qT $ìjÓ÷–+#·T≥≈£î Ä≥+ø±\T @s¡Œ&çq dü+<äsê“\˝À Äj·÷
ìj·Te÷\ÁøÏ+<ä »]e÷Hê\T, n|üsê<Ûäs¡TdüTeTT\T $~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ |ü+#êsTTrøÏ ñ+~.
9. (m) s¡Vü≤<ë] s¡TdüTeTT :
Á>±e÷\˝À eékÕj·Ty˚T Á|ü<Ûëq eè‹Ô, eékÕj·T |üqT\ ì$T‘·Ô+ eT]j·TT bÕ&ç ì$T‘·Ô+ Á>±eTdüTÔ\T m<äT›\T,
<äTqïb˛‘·T\T, π><Ó\T, y˚Tø£\T, >=Á¬s\T yÓTT<ä˝…’q |üX¯óe⁄\qT neTà≥+ ø±˙, ø=q≥+ ø±˙ #˚düTÔ+{≤s¡T. eT]j·TT Á>±e÷\˝À
Ç|üŒ{Ïø° bÕ&ç|Xü ó¯ e⁄\qT <ä>]Z∑ ã+<ÛTä e⁄\≈£î, s¡øÔ£ dü+ã+BÛ≈î£ \≈£î ãeTTeT‹>± Çe«≥+ nqyêsTTr. Ç≥Te+{Ï dü+<äsê“¤\˝À
Ç‘·s¡ Á>±e÷\≈£î s¡yêD≤ #˚düTÔqï |üX¯óe⁄\≈£î ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ s¡Vü≤<ë] s¡TdüTeTTqT #Ó*¢+∫, Á>±eT|ü+#êsTTr qT+&ç

s¡o<äT bı+<ë*. s¡Vü≤<ë] nqTeT‹|üÁ‘·+ ˝Òì |üX¯óe⁄\qT Ç‘·s¡ Á>±e÷\≈£î s¡yêD≤ #Ój·T´sê<äT, eT]j·TT Ç‘·s¡ Á>±e÷\
|üX¯óe⁄\qT Á>±eT+˝ÀøÏ nqTeT‹+#·sê<äT.
(_) |ü_¢ø˘ e÷¬sÿ≥¢˝À neTàø±ìøÏ ‘Ó∫Ãq »+‘·Te⁄\ô|’ |ò”E :
ôdø£åHé 104 (2) Á|üø±s¡eTT |ü_¢ø˘ e÷¬sÿ≥¢˝À neTà{≤ìøÏ ‘Ó∫Ãq »+‘·Te⁄\ô|’ áÁøÏ+~ $<Ûä+>± |ò”E\T edü÷\T #˚j·Te#·TÃqT
(1) >∑Ti¿eTT, m<äT›, <äTqïb˛‘·T, Äe⁄ eT]j·TT ¬><Ó s¡÷ˆˆ2/`
(2) >=Á¬s, y˚Tø£, |ü+~ eT]j·TT Ç‘·s¡ ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\T s¡÷ˆˆ2/`
á »+‘·Te⁄\≈£î ˙&É, ˙s¡T ˝≤+{Ï kÂø£sê´\T Á>±eT|ü+#êsTTr ‘·q Ks¡TÃ‘√ @sêŒ≥T #˚j·÷*. &ÉãT“ #Ó*¢+|ü⁄ô|’
»+‘·Te⁄\≈£î y˚T‘· ≈£L&Ü @sêŒ≥T #˚j·÷*. |üX¯óyÓ’<ä´ kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#ê*.
10. <Ûäèe|üÁ‘ê\ô|’ s¡TdüTeTT\T :
Á>±eT|ü+#êsTTr qT+&ç Á>±eTdüTÔ\T $$<Ûä s¡ø±˝…’q ùde\qT bı+<äT‘ês¡T, ÄdæÔ $\Te, ìyêdüeTT, $yêVü≤eTT,
»qq eTs¡D≤\T yÓTT<ä˝…’q <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘ê\T bı+<äT‘ês¡T, á <Ûäèe|üÁ‘ê\ C≤Ø ì$T‘·Ô+ Á>±eT |ü+#êsTTr rsêàq+
<ë«sê ìs¡ísTT+∫q |ò”EqT edü÷\T #˚j·Te#·TÃqT.
11. Ç‘·s¡eTT\T :
Á>±eT |ü+#êsTTr |ü]~Û˝À mes¡÷ j·T»e÷qT\T>± ¬ø¢sTTyéT #Ój·T´ì ÄdüTÔ\T Á>±eT|ü+#êsTTrøÏ #Ó+<äT‘êsTT.
(ôdø£åqT¢ 54 eT]j·TT 55)
dæ.Ä<ëj·÷ìï#˚Ã ÄdüTÔ\T :
1.y˚\eTT\ <ë«sê Ä<ëj·T+ :
Á>±eT|ü+#êj·Tr\≈£î, dü«+‘· ì<ÛäT\T düeT≈£Lπs e÷sêZ˝À¢ eTs√ eTTKýÓTÆq e÷s¡Z+ y˚\+
bÕ≥\T, M{Ï <ë«sê e#˚Ã Ä<ëj·T+, Á>±eT|ü+#êj·Tr Ä<ëj·T+˝À 3e kÕúq+ ÄÁø£$TdüTÔ+~. Á|ü‹
Á>±eT|ü+#êj·Tr ‘·q |ü]~Û˝Àì á ~>∑Te n+XÊ\ô|’ y˚\+ bÕ≥\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ <ë«sê n~Ûø£
yÓTT‘·Ô+˝À Á>±eT|ü+#êj·TrøÏ Ä<ëj·÷ìï düeT≈£Ls¡TÃø√e#·TÃqT.
y˚\+ bÕ≥\T ìs¡«Væ≤+#·<ä–q n+XÊ\T:
1 s√EyêØ/yês¡|ü⁄ dü+‘· (e÷¬sÿ≥T¢)
2. ø£uÒfi≤\T
3. ã+&É¢ kÕº+&ÉT\T
4. |ü+&É¢ #Ó≥T¢
5. #˚|ü\ #Ós¡Te⁄\T (eT+∫˙{Ï #Ós¡Te⁄\T, s¡»≈£î\ #Ós¡Te⁄\T, }s¡ #Ós¡Te⁄\T yÓTTˆˆ$) (Á‘ê>∑T,
kÕ>∑T ˙{Ï #Ós¡Te⁄\T ‘·|üŒ)
6. πse⁄\T/ô|òÁØ\ bÕ≥\T
7. bÕ‘· yêsêÔ |üÁ‹ø£\T
8. |üìøÏsêì |üìeTT≥T¢, edüTÔe⁄\T
9. M<ÛäT\ }&ÉTÃ, |üX¯óe⁄\ ô|+≥, Ç‘·s¡ #Ó‘êÔ #Ó<ës¡+
10. cÕ|æ+>∑T ø±+ô|¢≈£î‡\T yÓTTˆˆ$.

y˚\+ s¡ø£eTT\T:
y˚\eTT\T ¬s+&ÉT s¡ø£eTT\T n$
1. ‘ê‘êÿ*ø£yÓTÆq$ 2. Bs¡Èø±*ø£yÓTÆq$.
‘ê‘êÿ*ø£yÓTÆq$: ‘ê‘êÿ*ø£eTT>± Á>±eT|ü+#êj·Tr˝Àì ìs¡T|üjÓ÷>∑yÓTÆq edüTÔe⁄\T, bÕ‘·ù||üs¡T¢
yÓTT<ä˝…’q yê{ÏøÏ Á>±eT|ü+#êj·Tr rsêàqeTTqT nqTdü]+∫ ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT.
Bs¡Èø±*ø£yÓTÆq$: Bs¡Èø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q nq>± #˚|ü\ #Ós¡Te⁄\T, e÷¬sÿ≥T¢, |üX¯óe⁄\ dü+‘·\T
yÓTT<ä˝…’q y˚\eTT\T ˇø£ dü+e‘·‡s¡eTT qT+&ç 3 dü+e‘·‡s¡eTT\ ˝À|ü⁄ ø±˝≤ìøÏ øö\T/©E Vü≤≈£îÿqT y˚\
eTT y˚j·Te#·TÃqT.
• y˚\eTT bÕ≥ düeTj·TeTT˝À á ÁøÏ+~ n~Ûø±s¡T\T Vü‰»s¡Tø±yê*.
Ç.z(|æ.ÄsY ÄsY.&ç) ` ø£˙dü<Ûäs¡ s¡÷.25,000/`\≈£î ‘·≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT
&ç.m˝Ÿ.|æ.z ` ø£˙dü<Ûäs¡ s¡÷.25,000/` ô|’q ˇø£ \ø£å˝À|ü⁄ ñqï|ü⁄Œ&ÉT
&ç.|æ.z ` ø£˙dü<Ûäs¡ s¡÷.ˇø£ \ø£å ô|’q ñqï|ü⁄Œ&ÉT
• y˚\eTT\≈£î dü+ã+~Û+∫q ô|ò’˝Ÿ‡ ìs¡«Væ≤+#·e˝…qT eT]j·TT y˚\eTT\ ]õdüºs¡T ìs¡«Væ≤+∫
edü÷fi¯ófl #Óø˘ #˚j·Te˝…qT.
2. ©E ÄdüTÔ\ qT+&ç Ä<ëj·T+ :
Á>±eT|ü+#êsTTr |ü]~Û˝Àì düú˝≤\qT Á|üsTTy˚≥T e´≈£îÔ\≈£î yê´bÕs¡ ì$T‘·ÔeTT ©E≈£î Çe«≥+ <ë«sê Ä<ëj·TeTT
bı+<äe#·TÃqT. eTTU´+>± bÕ]ÿ+>¥ düú˝≤\qT @sêŒ≥T #˚dæ yê{Ï $ìjÓ÷>±ìøÏ |ò”E edü÷\T #˚j·Te#·TÃqT. ˝Ò<ë
n{Ïº |ò”EqT edü÷\T #˚ùd |üìì @ e´øÏÔøÏ nsTTHê ©E≈£î Çe«e#·TÃqT.
3. Á>±eT |ü+#êsTTr |ü]~Û˝Àì e÷¬sÿ≥¢ qT+&ç e#˚Ã Ä<ëj·÷ìï |ü+|üø£eTT #˚ùd $<ÛëqeTT :
1.Á>±eT|ü+#êsTTr e÷¬sÿ≥¢ qT+&ç e#·TÃ yÓTT‘·Ô+ Ä<ëj·T+ Ä Á>±eT |ü+#êsTTrπø #Ó+<äTqT.
2.eT+&É\ |ü]wü‘·TÔ e÷¬sÿ≥¢ qT+&ç e#·TÃ Ä<ëj·÷\˝À 65% Ä<ëj·T+ dü+ã+~Û‘· Á>±eT|ü+#êsTTrøÏ #Ó+<äTqT.
3.õ˝≤¢ |ü]wü‘·TÔ e÷¬sÿ≥¢ qT+&ç e#·TÃ Ä<ëj·T+˝À 37.5% Ä<ëj·T+, dü+ã+~Û‘· Á>±eT|ü+#êsTTrøÏ #Ó+<äTqT.
4. |ü+&ÉT>∑\T, ñ‘·‡yê\ qT+&ç Ä<ëj·T+:
ôdø£åHé 114 ˝À dü÷∫+∫q≥T¢ ñ‘·‡yê\T eT]j·TT |ü+&ÉT>∑\ô|’ e#˚Ã Ä<ëj·T+
• Á>±eT|ü+#êsTTr ìs¡«Væ≤ùdÔ yÓTT‘·Ô+ Á>±eT|ü+#êsTTrπø #Ó+<äT‘·T+~
• eT+&É\ |ü]wü‘Y ìs¡«Væ≤ùdÔ dü>∑uÛ≤>∑+ edüTÔ+~.
• õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ìs¡«Væ≤ùdÔ 37.5 XÊ‘·+ edüTÔ+~.
˝Òne⁄{Ÿ eT]j·TT uÛÑeq ìsêàD ìã+<Ûäq\T
˝Ò ne⁄{Ÿ nq>± düú˝≤\ düeTT<ëj·÷ìï ˝Ò<ë @<˚ì eékÕj·T uÛÑ÷$Tì Ç+&É¢ bÕ¢≥T¢>± $&É>=≥º≥+‘√ bÕ≥T s√&ÉT¢
ìsêàD+, eT+∫ ˙{Ï düs¡|òüsê, eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s¡´+, M~Û BbÕ\ @sêŒ≥¢‘√ bÕ≥T |òü\kÕj·÷ìï#˚Ã eèø£å dü+|ü<ä
ô|+|üø£+ yÓTT<ä˝…’q nekÕú|üHê kÂø£sê´\T ø£*Œ+#ê*.
n+<äTπø |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ 1994 q+<ä* |ü]#˚Ã¤<ä+ (ôdø£åHé) 121 <ë«sê ˝Òne⁄≥T¢, >∑èVü≤ ìsêàD≤\≈£î
Á>±eT|ü+#êj·Tr nqTeT‹ì ‘·|üŒìdü] #˚dü÷Ô Ä<˚XÊ\T C≤Ø #˚j·Tã&Ü¶sTT.
˝Ò ne⁄{Ÿ ìj·Te÷\T:
• me¬sH’ ê e´øÏ>Ô ±ì, dü+dü>ú ±ì, @<˚ì dü˝
ú ≤ìï ˝Òne⁄{Ÿ #˚j÷· \+fÒ ˝Òne⁄{Ÿ bÕ¢qT, ôd≥
’ T bÕ¢qT, uÛ÷Ñ $T j·÷»e÷q´
|üÁ‘ê\T eT]j·TT Áyê‘· |üPs¡«ø£yÓTÆq <äs¡U≤düTÔ‘√ düVü‰ (nqTã+<Ûä+-m˝À) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ùyê] <ë«sê {ÖHé
bÕ¢ì+>¥ XÊK≈£î düeT]Œ+#ê*.
• ˝Òne⁄{Ÿ ø=s¡≈£î Á|ü‹bÕ~+#·ã&çq uÛÑ÷eTT\T, eékÕj·T uÛÑ÷eTT\T nsTTq m&É\ ]õwüºs¡T¶ Áø£j·T<äkÕÔ
y˚Eq+<äT #·÷|üã&çq uÛÑ÷$T $\Te˝À 10% yÓTT‘êÔìï ¬syÓq÷´ XÊK≈£î #Ó*¢+∫, ø£q«s¡¸Hé <Ûäèe|üÁ‘·+
(eékÕj·T uÛÑ÷$T qT+&ç ÄyêdüjÓ÷>∑ýÓTÆq uÛÑ÷$T>± e÷s¡TŒ #˚dæq≥T¢) bı+~ ˝Òne⁄{Ÿ Á|ü‹bÕ<äq‘√
bÕ≥T>± düeT]Œ+#ê*.
• ø£q«s¡¸Hé <Ûäèe|üÁ‘·+ ˝Òì ˝Òne⁄{Ÿ Á|ü‹bÕ<äq\T ÄyÓ÷~+#·ã&Ée⁄.
• ¬syÓq÷´ XÊK yê]#˚ ã\V”≤q esêZ\ yê]øÏ |ü{≤º\ eT+ps¡T ø=s¡≈£î ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq ˝Òne⁄≥T¢ ≈£L&Ü á
ìj·Te÷\qqTdü]+∫ e÷Á‘·y˚T #˚j·÷*.
• ã\V”≤q esêZ\ >∑èVü≤ìsêàD |ü<∏äø£+ ø=s¡≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ qT+&ç C≤Ø #˚j·Tã&çq ìj·Te÷\qT ‘·|üŒø£
nqTdü]+#ê*.
• ˝Òne⁄{Ÿ #˚j·T{≤ìøÏ ìππs›•+#·ã&çq düú\+ ‘ê\÷≈£î bÕ¢qT˝À (1:1000 ùdÿ\T Á|üø±s¡+) düú\+ uÛÖ>√[ø£
$esê\T, dü]Vü≤<äT›\T, #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ y˚j·Tã&çq ˝Òne⁄≥T¢, dü<äs¡T düú˝≤ìøÏ >∑\ nÁb˛#Y s√&ÉT¶ kÂø£s¡´+
yÓTT<ä˝…’q $esê\T bı+<äT|ü]∫, 4 ø±|”\qT <äs¡U≤düTÔ‘√ bÕ≥T>± »‘·#˚j·÷*.
• düú\ ˝Òne⁄{Ÿ bÕ¢qT˝À (1:500 ùdÿ\T Á|üø±s¡+) düú\+ dü]Vü≤<äT›\T, Ç+&É¢ bòÕ¢≥¢ dü+K´, bòÕ¢≥T $d”Ôs¡í+, s√&É¢
ø=s¡≈£î πø{≤sTT+#·ã&çq düú\+ $esê\T, U≤∞ düú\+ $esê\T bı+<äT|üs¡∫ 4 ø±|”\qT <äs¡U≤düTÔ‘√
bÕ≥T>± »‘·#˚j·÷*.
• ˝Òne⁄{Ÿ #˚j·T{≤ìøÏ ìπs›•+∫q yÓTT‘·Ô+ düú\+˝À 10% düú˝≤ìï Á|üC≤Á|üjÓ÷»Hê\ ì$T‘·Ô+ <ëq|ü{≤º <ë«sê
Á>±eT|ü+#êj·TrøÏ <ëK\T |üs¡#ê*.
• ˝Òne⁄{Ÿ #˚j·T{≤ìøÏ ìπs›•+∫q düú\+˝À s√&ÉT¶ yÓ&É\TŒ, bÕ¢≥¢ $d”Ôs¡í+ á ~>∑Te ‘Ó*Œq $<Ûä+>± ñ+&Ü*.
1. ìyêdüjÓ÷>∑ýÓTÆq ÁbÕ+‘ê\˝À 10 MT. ˝Ò<ë 33 n. (n+‘·s¡Z‘· s¡Vü≤<ës¡T\T)
2. ìyêùd‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À 12 MT. ˝Ò<ë 40 n. (Á|ü<Ûëq s¡Vü≤<ës¡T\T)
3. yêDÏ»´|üs¡yÓTÆq nedüsê\≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ bÕ¢≥T ‘·|üŒ, $T–*q nìï ìyêùd‘·s¡ ˝Òne⁄≥¢˝À bÕ¢≥T ôd’E
ø£˙dü+ 300 #·.MT ñ+&Ü*.
4. es¡Ôø£ yêDÏC≤´\≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛÑeq ìsêàD≤ìøÏñ|üjÓ÷–+#˚ bÕ¢≥T ôd’E ø£˙dü+ 18 #·.MT ñ+&Ü*.
5.ìyêdü ÁbÕ+‘ê\˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ bÕ¢≥Tôd’E ø£˙dü+ 125 #·.MT. ñ+&Ü*.
• ˝Òne⁄≥T #˚ùd düú\+˝À s√&É¢ ìsêàD+ ì$T‘·Ô+ $&É>=≥ºã&çq düú˝≤\˝À s√&É¢ ìsêàD+ #˚dæ dü<äs¡T s√&É¢qT
uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À n_Ûeè~∆ #˚ùd ì$T‘·Ô+ <ëq|ü{≤º <ë«sê Á>±eT |ü+#êj·TrøÏ <ëK\T |üs¡#ê*.
• ˝Òne⁄{Ÿ <äs¡U≤düTÔ‘√ bÕ≥T ]õÁùdºwüHé XÊK qT+&ç düú˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫ bı+~q HêHé -mHéø£yéTã¬sHé‡ dü]º|òæπø{Ÿ,
ndæôdº+{Ÿ &Ó’¬sø£ºsY, düπs«, ˝≤´+&é ]ø±s¡T¶‡ XÊK qT+&ç bı+~q &ûe÷πsÿwüHé dü]º|òæπø{Ÿ eT]j·TT {ÖHé bÕ¢ì+>¥
XÊK≈£î #Ó*¢+#·e\dæq ˝Òne⁄{Ÿ Ádü÷ÿ{Ï˙ s¡TdüTeTT mø£sêìøÏ s¡÷.100\T ˝Ò<ë 10 mø£sê\˝À|ü⁄ düú˝≤\≈£î
s¡÷.1000\T #=|ü⁄Œq &çe÷+&ÉT Á&Ü|òü⁄ºqT »‘·|üs¡∫ düeT]Œ+#ê*.
• ˝Ò n e⁄{Ÿ #˚ j · T ã&ç q dü ú \ + ø£ q Tø£ 60 MT.˝À|ü ⁄ yÓ & É \ TŒ ø£ * –q C≤rj· T s¡ V ü ≤ <ë]øÏ ÄqTø=ì
ñqïf…Æ¢‘˚, ø£˙dü+ 10 MT yÓ&É\TŒ ø£*–q düØ«düT s√&ÉT¶qT ˝Ò ne⁄{Ÿ ø=s¡≈£î @sêŒ≥T #˚j·÷*.

• ˝Ò ne⁄{Ÿ ì$T‘·Ô+ :
1. nìï Á>±eT|ü+#êj·Tr q+<äT #·.MT.≈£î s¡÷.1.00 ˝Ò<ë n‘·´\Œ+>± s¡÷.3000\T
• dü<äs¡T ˝Òne⁄{Ÿ s¡TdüTeTT‘√ bÕ≥T>±
1. nìï Á>±eT|ü+#êj·Trq+<äT #·.MT. ≈£î s¡÷.2.00\T ˝Ò<ë n‘·´\Œ+>± s¡÷.10,000 \T
2. @~ m≈£îÿyÓ’‘˚ n~ ôd≈£L´]{° &çbÕõ≥Tº>± edü÷\T #˚dæ Á>±eT|ü+#êj·Tr ì<ÛäT\≈£î »eT#˚j·÷*.
• ˝Òne⁄{Ÿ #˚ùd düú\+˝À @sêŒ≥T #˚j·Te\dæq eT+∫˙{Ï düs¡|òüsê, M~Û BbÕ\T, eTTs¡T>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s¡´+,
s√&É¢ ìsêàD+ e+{Ï ø£˙dü kÂø£sê´\T <äs¡U≤düTÔ<ës¡T ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ es¡Z+ |üs¡ý˚ø£åD˝À @sêŒ≥T #˚j·÷*. n˝≤
@sêŒ≥T #˚j·Tì m&É\ dü<äs¡T düú\+˝Àì uÛ≤>±ìï ø±˙, bÕ¢≥¢qTø±˙, ñ|üjÓ÷–+#·{≤ìøÏ ˝Ò<ë neTà{≤ìøÏ
<äs¡U≤düTÔ<ës¡T ns¡TΩ&ÉT ø±&ÉT.
• ô|’ ‘Ó*Œq ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+ düÁø£eT+>± düeT]Œ+#·ã&çq <äs¡U≤düTÔ\qT, Á>±eT |ü+#êj·Tr rsêàq+ <ë«sê
{ÖHé bÕ¢ì+>¥ XÊK yê]øÏ kÕ+πø‹ø£ ÄyÓ÷<ä+ ø=s¡≈£î, <äs¡U≤düTÔ n+~q ‘˚B qT+&ç 10 s√E\˝À|ü⁄>±
düeT]Œ+#ê*. m.2.50 ôd+≥T¢ ˝Ò<ë ôV≤ø±ºs¡T uÛÑ÷$T es¡≈£î õ˝≤¢ {ÖHé bÕ¢ì+>¥ n~Ûø±] yê]øÏ, m.2.50
ôd+≥T¢ ô|’ ã&ç m.5.00\T uÛÑ÷$T es¡≈£î Ø»q˝Ÿ {ÖHé bÕ¢ì+>¥ n~Ûø±] yê]øÏ, m.5.00\T ô|’ >∑\ ˝Òne⁄{Ÿ
<äs¡U≤düTÔ\qT &Ó’¬sø£ºsY, {ÖHébÕ¢ì+>¥, ôV’≤<äsêu≤<é yê]øÏ Áø£eT e÷s¡Z+ <ë«sê düeT]Œ+#ê*.
• ndü+|üP]Ô>± n+~q <äs¡U≤düTÔ\qT |ü]o*+∫ nedüs¡yÓTÆq düe÷#êsêìï <äs¡U≤düTÔ<ës¡T qT+&ç 10 s√E\˝À
H√{°düT C≤Ø #˚j·T≥+ <ë«sê bı+<äe#·TÃ.
• ˝Òne⁄{Ÿ <äs¡U≤düTÔ n+~q 30 s√E\˝À>± &ç {Ï dæ |æ yês¡T (n˙ï düÁø£eT+>± ñqï≥¢sTT‘˚) ‘ê‘êÿ*ø£ nqTeT‹ì
Á>±eT|ü+#êj·Tr <ë«sê <äs¡U≤düTÔ<ës¡T≈£î ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
• <äs¡U≤düTÔ<ës¡T ø±s¡´ìs¡«Vü≤ø£es¡Z+ #˚dæq dü÷#·q\ y˚Ts¡≈£î yê≥sY uÖ+&é e÷ø£&ÉyéT (WBM) s√&ÉT¢ ì]à+∫q 15
s√E\˝À|ü⁄ |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù {ÖHé bÕ¢ì+>¥ yê]øÏ ìy˚~ø£ düeT]Œ+#ê*.
• ìy˚~ø£ n+~q 15 s√E\˝À>± {ÖHé bÕ¢ì+>¥ XÊK yês¡T ˝Òne⁄{Ÿ düú˝≤ìï ‘·ìF #˚dæ, ‘ê‘êÿ*ø£ nqTeT‹
sTTe«ã&çq bÕ¢qT˝À #·÷|üã&çq $<Ûä+>± ˝Òne⁄{Ÿ @sêŒ≥T #˚dæ e⁄+fÒ, ˝Òne⁄{Ÿ n+‹eT nqTeT‹ ø=s¡≈£î
kÕ+πø‹ø£ nqTeT‹ì Á>±eT|ü+#êj·TrøÏ n+<äCÒj·Te#·TÃ.
• {ÖHé bÕ¢ì+>¥ XÊK qT+&ç kÕ+πø‹ø£ nqTeT‹ bı+~q ‘˚B qT+&ç 15 s√E\˝À>± ˝Òne⁄{Ÿ ‘ê\T≈£î
wüs¡‘·T\T, e÷s¡TŒ\T, ø£˙dü kÂø£sê´\ n_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î nedüs¡yÓTÆq n+#·Hê yÓTT‘êÔ\qT |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù
<äs¡U≤düTÔ<ës¡Tq≈£î ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
• <äs¡U≤düTÔ<ës¡T, |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù qT+&ç H√{°düT n+~q 10 s√E\˝À>± ‘·q n+^ø±sêìï ‘Ó*j·TCÒdü÷Ô
ˇø£ ˇ|üŒ+<ëìï ‘·j·÷s¡T #˚dæ, ˝Òne⁄{Ÿ n_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq n+#·Hê\ yÓTT‘·Ô+ q+<äT 5%
˝Ò<ë n+<äT≈£î düe÷qyÓTÆq kıeTTàqT, ‹]– rdüTø√ì (HêHé ]≥s¡ïãT˝Ÿ) |ü<ä∆‹ô|’ &çbÕõ≥Tº>± #Ó*¢+#ê*
˝Ò<ë <äs¡U≤düTÔ<ës¡T dü<äs¡T kıeTTà yÓTT‘êÔìï u≤´+≈£î >±´s¡+{° ˝Ò<ë ‘·qU≤ <äkÕÔy˚E <ë«sê ≈£L&Ü &çbÕõ≥Tº
#˚j·Te#·TÃ.
• ô|’ ‘Ó*Œq n+X¯+˝À #Ó|æŒq $<Ûä+>± <äs¡U≤düTÔ<ës¡T qT+&ç 10 s√E\˝À>± m≥Te+{Ï düe÷#ês¡+ sêì m&É\
<äs¡U≤düTÔ ø±\|ü]$T‹ eTT–dæq≥T¢>± uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·T+~.
• ˝Òne⁄≥¢ ø√dü+ #˚j·Tã&çq <äs¡U≤düTÔ\qT, <äs¡U≤düTÔ n+~q ‘˚B qT+&ç 90 s√E\˝À>± nqTeT‹+#·&É+ >±˙,
‹s¡düÿ]+#·&É+>±˙ #˚j·÷*. ˝Òì#√, 90 s√E\ >∑&ÉTe⁄ ‘·s¡Tyê‘· nqTeT‹ bı+~q≥T¢>± (&ûçyéT¶ ≥T _ nÁ|üPyéé¶)

uÛ≤$+#·ã&ÉT‘·T+~.
• nqTeT‹ bı+~q ˝Òne⁄{Ÿ ø±\|ü]$T‹ 2 dü+ˆˆ. dü<äs¡T ø±\|ü]$T‹ ˝À|ü⁄>± ˝Òne⁄{Ÿ≈£î dü+ã+~Û+∫q |üqT\T
yÓTT‘·Ô+ |üP]Ô #˚j·÷*. n≥T¢ |üP]Ô #˚j·Tì |üø£å+˝À n|üŒ{ÏøÏ neT\T˝ÀqTqï ìã+<Ûäq\qqTdü]+∫ yÓTT‘·Ô+
|ò”E˝À 20% ˝Ò<ë 10% |ò”E #Ó*¢+∫ <äs¡U≤düTÔqT |ü⁄qs¡T<ä∆]+|ü#˚düTø√e#·TÃqT.
• ˝Òne⁄{Ÿ ø=s¡≈£î eT+ps¡T ø±ã&çq nqTeT‹ì, ø±s¡´ìs¡«Vü≤ø£n~Ûø±] ˝Ò<ë õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr n~Ûø±] yês¡T,
ìj·TeT ìã+<Ûqä \≈£î $s¡T<ä+∆ >± eT+ps¡T ø±ã&çq≥T¢ uÛ≤$+∫q m&É\ @ düeTj·T+˝ÀHÓH’ ê ñ|üd+ü Vü≤]+#·Tø=H˚
s¡<äT› |üπsÃ neø±X¯+ ø£\<äT.
• ˝Òne⁄{Ÿ nqTeT‹ bı+~q bÕ¢qT Á|üø±s¡+ ø±≈£î+&Ü, e÷s¡TŒ\T #˚s¡TŒ\‘√ y˚j·Tã&çq m&É\, dü<äs¡T e÷s¡TŒ\T,
#˚s¡TŒ\ Á|üø±s¡+ y˚j·Tã&çq bÕ¢qT≈£î ‹]– nqTeT‹ bı+<ë*.
• ˝Òne⁄{Ÿ |ò”E, ôd≈£L´]{° &çbÕõ≥Tº\≈£î n<äq+>± Á|üuÛÑT‘·«+ ˝Ò<ë õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºs¡T yê] nqTeT‹‘√ ø±s¡´<ä]Ù
yês¡T n_Ûeè~∆ #ÛêØ®\T, u…≥sYyÓT+{Ÿ #ÛêØ®\T ≈£L&Ü edü÷\T #˚j·Te#·TÃqT.
• &Ó’¬sø£ºsY Ä|òt {ÖHé n+&é ø£+Á{° bÕ¢ì+>¥ yê]#˚ ÄyÓ÷~+|üã&çq e÷düºsY bÕ¢Hé ˝Ò<ë Ç+&çπø{Ïyé ˝≤´+&é j·T÷dt
bÕ¢Hé |ü]~Û˝ÀìøÏ e#˚Ã ÁbÕ+‘ê\˝À y˚j·Tã&çq ˝Òne⁄≥T¢ dü<äs¡T n_Ûeè~∆ bÕ¢qT˝À #·÷|üã&çq n+XÊ\≈£î ˝Àã&ç
ñ+&Ü*.
uÛÑeq ìsêàD nqTeT‘·T\T, ìã+<Ûäq\T
• uÛ Ñ e q+ n+fÒ m≥Te+{Ï kÕe÷Á– nsTTHê ñ|ü j Ó ÷ –+∫, m≥Te+{Ï Á|ü j Ó ÷ »q+ ø√dü +
nsTTHê #˚dæq ìsêàD+. ñ<ë: Ç\T¢, >∑T&çôd, <äTø±D+, ôw&ÉT¶, Á|üVü≤Ø>√&É ˝Ò<ë uÛÑeq+˝Àì ø=+‘· uÛ≤>∑+.
• ˝Òne⁄{Ÿ nqTeT‹ bı+~q düú˝≤\˝À, bÕ‘· Ç+&É¢kÕúqeTT˝˝À Áø=‘·Ô ìsêàDeTT\≈£î, C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\T, Ç‘·s¡
s√&É¢qT ÄqTø=ì ñqï düú˝≤\˝À Ç+&ÉÁdæºj·T˝Ÿ eT]j·TT ø£eT]¸j·T˝Ÿ uÛÑeq ìsêàD≤\≈£î nqTeT‹ìyê«*.
• uÛÑeq ìsêàD <äs¡U≤düTÔ‘√bÕ≥T ùdÿ\T 1:500 ôd’≥T bÕ¢qT »‘·#˚j·÷*.
• nÁb˛#Ys√&ÉT¶ $esê\T, Vü≤<äT›\ $esê\T ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
• uÛÑeq ìsêàD+ nqTeT‹ Ç#˚Ã düú\+ Á|üø£ÿq >∑‘·+˝À ì]à+∫q Ç+&ÉT¢ ñ+fÒ yê{Ï $esê\T »‘·#˚j·÷*.
• >±*, yÓ\T‘·Ts¡T eT]j·TT bÕ]X¯ó<ä∆´ nedüsê\ ‘ê\÷≈£î $esê\T »‘·#˚j·÷*.
• yÓTT‘·Ô+ bÕ¢≥T düú\+ eT]j·TT ìsêàD+ #˚j·TuÀj˚T düú\+ $esê\T »‘·#˚j·÷*.
• uÛÑeq+ bÕ¢qT 1:100 ùdÿ\T˝À #·÷bÕ*.
• ì]à+#˚ uÛÑeqeTT f…Æ|ü⁄ eT]j·TT yê&˚ yÓT{°]j·T˝ŸqT $e]+#ê*.
• ô|òì‡+>¥ y˚j·TT≥≈£î, n+‘·s¡Z‘· <ë«sê\≈£î, #·Tqï+ y˚j·TT≥≈£î eT]j·TT bò˛¢]+>∑T #˚j·TT≥≈£î nqTeT‹ nedüs¡+ ˝Ò<äT.
$TqVü‰sTT+∫q uÛÑeHê\T
• ¬s’˝Ò«\T, C≤rj·T, sêÁwüº, õ˝≤¢ s¡Vü≤<ës¡T\T, yÓ’<ä´XÊK\ ‘ê\÷≈£î uÛÑeHê\T nqTeT‹ qT+&ç $TqVü‰sTT+#·ã&çq$.
dæã“+~ ø±«s¡ºs¡T‡≈£î $TqVü‰sTT+|ü⁄ ˝Ò<äT.
• õ˝≤¢ Á|üC≤ |ü]wü‘Y, eT+&É\ Á|üC≤ |ü]wü‘Y eT]j·TT Á>±eT|ü+#êj·Tr uÛÑeHê\T
• ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ìsêàD≤\T, b˛s¡Tº\T, msTTsYy˚Ódt eT]j·TT @s√Á&√yéT‡ ìsêàD≤\T\
• s¡ø£åDXÊK dü+ã+~Û‘· ìsêàD≤\T
bÕ¢≥T $d”Ôs¡íeTT
• ìyêùd‘·s¡eTT\T, Ç+&ÉÁdæºj·T˝Ÿ uÛÑeHê\T Ç‘·s¡ yêDÏ»´ düeTT<ëj·÷\≈£î 300 #·. MT.

• ìyêdü, ãVüQfi¯ n+‘·düTú\T, ø±+ô|¢≈£î‡\≈£î 335 #·.MT
• ìyêdü >∑èVü‰\≈£î 125 MT≥s¡T¢
uÛÑeq ìsêàD≤\ m‘·TÔ |ü]~Û
• Á>±eTø£+sƒ¡eTT\˝À 3.6 MT≥s¡T¢ m‘·TÔ≈£î
• düπs« HÓ+ãsY\˝À 13 MT≥s¡¢ m‘·TÔ≈£î õ G 3 bò˛¢sY\T (yÓTÆqsY |ü+#êsTTr\T)
• Á>±eT ø£+sƒ¡+˝À 9 MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë õG2 bò˛¢s¡T¢ y˚T»sY |ü+#êj·Tr\T
• düπs« HÓ+ãsY˝À 13 MT≥s¡¢ m‘·TÔ≈£î õ G 3 bò˛¢sY\T (y˚T»sY |ü+#êsTTr\T)
• düπs« HÓ+ãsY˝À 15 MT≥s¡T¢ m‘·TÔ≈£î õG4 bò˛¢sY\T (y˚T»sY |ü+#êsTTr\T) HêHé ¬sdæ&Óì¸j·T˝Ÿ
ôd{Ÿ u≤´ø˘\T
bÕ¢≥T ôd’E\T s√&ÉT¶ Á|üø£ÿ (MT≥s¡¢˝À) yÓqTø£ yÓ’|ü⁄ (MT≥s¡¢˝À) Á|üø£ÿ\ (MT≥s¡¢˝À)
50 MTˆˆ es¡≈£î 0.75 -- --
51 qT+&ç 100 1.00 1.00 0.50
101 qT+&ç 150 1.50 1.50 1.00
150 qT+&ç 300 1.50 1.50 2.00
301 qT+&ç 500 3.00 2.00 2.00
501MTˆˆ ô|’q 3.00 3.00 3.00
bÕ]ÿ+>¥
• uÛÑeq ìsêàD≤\≈£î nqTeT‘·T\T ø√πs≥|ü⁄Œ&ÉT, bòÕ¢≥T yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+˝À ìsêàD|ü⁄ πø≥–]qqTdü]+∫ düú˝≤ìï
bÕ]ÿ+>¥ nedüsê\≈£î πø{≤sTT+#ê*.
• yêDÏ»´ nedüsê\≈£î - 20%
• yÓ’<ä´XÊ\\T, dü÷ÿ˝Ÿ‡, ø±˝ÒJ\T, Ç+&ÉÁd”ºdt e+{Ï ìsêàD≤\≈£î - 10%
uÛÑeqìsêàD nqTeT‘·T\ ì$T‘·Ô+ edü÷\T #˚j·Te\dæq |ò”E\T
ìyêdü uÛÑeHê\≈£î:
(i) ôdMT |üs¡àHÓ+≥T ˇø£ ìsêàD≤ìøÏ s¡÷.50/- |üP]Ô>±
(ii) |üs¡àHÓ+≥T
y˚T»sY Á>±eT|ü+#êj·Tr\˝À s¡÷.200/- \ ø£ìwüº |ü]$T‹øÏ ˝Àã&ç #·.MT 1{ÏøÏ s¡÷.10/-
yÓTÆqsY Á>±eT|ü+#êj·Tr\˝À s¡÷.100/-\ ø£ìwüº |ü]$T‹øÏ ˝Àã&ç 1{ÏøÏ s¡÷.2/-
ìyêùd‘·s¡ uÛÑeHê\≈£î:
y˚T»sY Á>±eT|ü+#êj·Tr\˝À s¡÷.1000/- \ ø£ìwüº |ü]$T‹øÏ ˝Àã&ç #·.MT 1{ÏøÏ s¡÷.20/-
yÓTÆqsY Á>±eT|ü+#êj·Tr\˝À s¡÷.200/-\ ø£ìwüº |ü]$T‹øÏ ˝Àã&ç 1{ÏøÏ s¡÷.4/-
_*¶+>∑T bÕ¢qT ¬sq÷é˝Ÿ (uÛÑeq ìsêàD nqTeT‹ ì$T‘·Ô+ #Ó*¢+∫q s¡TdüTeTT˝À)
y˚T»sY Á>±eT|ü+#êj·Tr\˝À yÓTT‘·Ô+ s¡TdüTeTT˝À 20%
yÓTÆqsY Á>±eT|ü+#êj·Tr\˝À yÓTT‘·Ô+ s¡TdüTeTT˝À 10%

nqTeT‘·T\T
• <ä s ¡ U ≤dü T Ô #˚ d æ q 15 ~qeTT\˝À ìyêdü uÛ Ñ e qeTT\≈£ î , $T–*q uÛ Ñ e Hê\≈£ î 30 s√E\ ˝À|ü ⁄ >±
nqTeT‹ìyê«*.
• Ç∫Ãq nqTeT‘·T\ jÓTTø£ÿ ø±\|ü]$T‹ 2 dü+ˆˆ ˝Ò<ë 24 e÷düeTT\T, >∑&ÉTe⁄˝À>± uÛÑeq ìsêàD+ |üP]Ô ø±ø£b˛‘˚
yÓTT‘·Ô+ s¡TdüTeTT˝À 10% (yÓTÆqsY) - 20% (y˚T»sY) es¡≈£î #Ó*¢+∫ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D≈£î <äs¡U≤düTÔ #˚düTø√e#·TÃqT.
• Ç∫Ãq nqTeT‹ s¡<äT› #˚j·TT n~Ûø±s¡+ |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]ÙøÏ / õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr n~Ûø±] yê]øÏ >∑\<äT.
• e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\T #˚j·Te\dæ eùdÔ ‹]– ]yÓ’CŸ¶ bÕ¢qT nqTeT‹ bı+<ë*.
kÕ+πø‹ø£ nqTeT‘·T\T
• ø±+ô|¢ø˘‡ ìsêàD≤\T, õ G3 bò˛¢sY‡≈£î $T+∫q uÛÑeHê\≈£î
• dæìe÷ {≤øÏdüT\T, ô|Á{À\T |ü+|ü⁄\T, >±´düT >√&ÍqT¢, ôd˝≤¢s¡¢ ìsêàD≤\≈£î\
• nìï s¡ø±\ <äTø±D düeTT<ëj·÷\≈£î, yêDÏ»´ uÛÑeHê\≈£î, kÕ+πø‹ø£ nqTeT‘·T\T nedüs¡eTT.
• ìyêùd‘·s¡ nìï ìsêàDeTT\≈£î/˝Ò ne⁄{Ÿ\≈£î kÕ+πø‹ø£ nqTeT‹ nedüs¡eTT
uÛÑeq ìsêàD, ˝Òne⁄≥¢ nqTeT‘·T\ $wüj·TyÓTÆ ìj·Te÷\T ñ\¢+|òæT+∫q≥¢sTT‘˚
á ~>∑Te ‘Ó*|æq $<Ûä+>± s¡TdüTeTT\T edü÷\T #˚j·Tã&É‘êsTT.
Áø£.dü $esê\T y˚T»sY |ü+#êsTTr\T yÓTÆqsY |ü+#êsTTr\T
1. n|üsê<Ûä s¡TdüTeTT
(m) ìj·TyÓ÷\¢+|òüTq≈£î s¡÷.1000/- s¡÷.500/-
(_) ø=qkÕ>∑T#·Tqï H˚sêìøÏ s√E≈£î s¡÷.10/- s√E≈£î s¡÷.5/-
2. Ç‘·s¡ s¡TdüTeTT
(m) _*¶+>∑T n|æ¢πøwüHé bòÕs¡+ Á|ü‹øÏ s¡÷.10/- Á|ü‹øÏ s¡÷.5/-
eT]j·TT Ç‘·s¡ nHÓ>∑®s¡T¢
(_) nuÛÑ´+‘·s¡+ ˝Òì ÄÁø£eTD #·.MT 1{ÏøÏ s¡÷.1/- #·.MT 1{ÏøÏ s¡÷.0.50/-
3. Á≥÷ ø±|”\T #êØ®\T
(m) Á>±eT e÷´|t ˝Òø£ m˝Ÿ.j·TT.|æ Á|ü‹øÏ s¡÷.100/- Á|ü‹øÏ s¡÷.50/-
(_) ÄyÓ÷~+∫q ˝Òne⁄{Ÿ ø±|” Á|ü‹øÏ s¡÷.50/- Á|ü‹øÏ s¡÷.10/-
(dæ) ÄyÓ÷~+∫q _*¶+>∑T bÕ¢qT Á|ü‹øÏ s¡÷.10/- Á|ü‹øÏ s¡÷.10/-
uÛÑeq ìsêàD nqTeT‘·T\ eT+pØ¬ø’ #Óø˘*düTº
• Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À m˝≤+{Ï uÛÑeq ìsêàD+ #˚|ü{≤º\Hêï Á>±eT|ü+#êj·Tr nqTeT‹ ñ+&Ée˝…qT.
• ìsêàD+ #˚|üfÒº dü+ã+~Û‘· e´øÏÔ ˝Ò<ë e´≈£îÔ\T ìsêàD≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q e÷´|ü⁄\qT düú\ j·T»e÷Hê´ìøÏ
dü+ã+~Û+∫q |üÁ‘ê\qT Á>±eT |ü+#êj·TrøÏ s¡TdüTeTT‘√ bÕ≥T>± düeT]Œ+#·e˝…qT.

• 3. |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù M{Ïì |ü]o*+∫ #·≥º Á|üø±s¡+ düÁø£eT+>± ñqï#√ nqTeT‹ ø=s¡≈£î Á>±eT|ü+#êj·Tr
m<äT≥ ñ+#·e˝…qT.
• 4. Á>±eT |ü+#êj·Tr <ë«sê |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù nqTeT‹ n+^ø£]+#·e#·TÃqT/ ìsêø£]+#·e#·TÃqT. ˇø£y˚fi¯
ìsêø£]+∫q#√ n+<äT≈£î ø±s¡D≤\qT Áyê‘· |üPs¡«ø£+>± ‘Ó*j·T|üs¡Ãe˝…qT.
• 5. Á>±eT |ü+#êsTT‹/|ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù @ ìs¡íj·÷ìï 15 s√E\ ˝À|ü⁄ ìyêdü eT]j·TT 30 s√E\˝À|ü⁄
ìyêùd‘·s¡ ìsêàD≤\ô|’ ìs¡íj·÷ìï ‘Ó*j·T|üs¡#·q≥¢sTT‘˚ nqTeT‹+∫q≥T¢>± uÛ≤$+#·e#·TÃqT.(Deemed
to have been approved)
• uÛÑeq ìsêàD+ bÕ¢qT˝À #·÷|æq e÷~]>± e÷Á‘·y˚T #˚j·Te˝…qT. n+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± #˚dæq jÓT&É\
|ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù n{Ïº ìsêàDeTT Ä|æy˚dæ yê{Ïì ‘=\–+#·T≥≈£î #·s¡´ rdüTø√e#·TÃqT.
• Á|üuÛÑT‘·« düú\+˝Àø±ì, Á>±eT |ü+#êj·Tr düú\+˝Àø±ì me¬s’Hê Áô|’y˚≥T e´≈£îÔ\T nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü
ìsêàD≤\T #˚|ü{Ïºq#√ ‘=\–+#·e˝…qT. n{Ïº ÄÁø£eTD\ $wüj·TeTT˝À Á>±eT |ü+#êj·Tr »]e÷Hê
≈£L&Ü $~Û+#·e#·TÃqT.
• @yÓ’Hê n‹Áø£eTD\T ñqï#√ |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù ôdø£åHé 98 Á|üø±s¡+ ‘=\–+#·e#·TÃqT. bò˛¢sY @]j·÷ πswæjÓ÷,
Á>∑÷|t Vü≤Ödæ+>¥, π>f…&é ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyÓT+{Ÿ, ãVüQfi¯ n+‘·düTú\ uÛÑeq ìsêàD+ eT]j·TT s√ Vü≤Ödæ+>¥≈£î
dü+ã+~Û+∫q ìj·TeT ìã+<Ûäq\T
Áø.£ dü+. kÂø£s¡´+ s¡ø£eTT ñ|ü s¡ø£eTT ùdÿ\T ø±e\dæqø£˙dü dü\ú +
1. $<ë´ dü+ã+<ÛäyÓTÆq qs¡‡Ø 4000 »HêuÛ≤≈£î 0.1 ôV≤
ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ˆˆ 0.4`0.6 ôV≤
ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\ 16000 »HêuÛÑ≈£î 1.6`2.0 ôV≤
&çÁ^ ø£fi≤XÊ\ 80000 qT+&ç \ø£å 4`6 ôV≤
2. yÓ’<ä´ dü+ã+<ÛäyÓTÆq »qs¡˝Ÿ Vü‰dæŒ≥˝Ÿ 16000 »HêuÛ≤≈£î 1 1.0 ôV≤
80000`\ø£ å ˆˆ 1 4 ôV≤`200 |ü&Éø£,
ø±«s¡ºs¡¢≈£î ` 4 ôV≤
3. yêDÏ»´|üs¡yÓTÆq <äTø±DeTT 4000 »HêuÛ≤≈£î`10 0.05`0.1 ôV≤
16000 ˆˆ `20 0.40 ôV≤
80000 ˆˆ 80`100 2.05 ôV≤
4. düe÷#ês¡ eT]j·TT düuŸ b˛kÕº|ò”dt 1,00,000 ˆˆ 1 40 #·ˆˆMT
Ç‘·s¡ nX¯ó´qï‘· ‘·+‹`‘·bÕ˝≤ ˆˆ 1.03
ùde\≈£î ø±sê´\j·T+, 1000
˝…’q¢≈£î f…*bò˛Hé mπø‡Ã¤+õ
Á|ü‹yêDÏ»´ 12I12MT
$<äT´‘Y düuŸ ùdºwüHé düeTT<ëj·T+˝À`1 0.8 ôV≤
b˛©dt ùdºwüHé 50,000 »HêuÛ≤`1

b˛©dt #Óø˘ b˛dtº 20,000 »HêuÛ≤`1 0.4 ôV≤
n–ïe÷|üø£ πø+Á<ä+ Á|ü‹ 5 øÏ.MT.≈£î`1 0.8 ôV≤
5. kÕ+|ò”Tø£, kÕ+düÿè‹ø£ eT‘·|üs¡yÓTÆq uÛÑeq+ 15,000 »HêuÛ≤`1 0.8 ôV≤ Á|ü<Ûëq
dü+ã+<ÛäyÓTÆq ≈£L&É* qT+&ç 60MTˆˆ
<ä÷s¡+
ø£eT÷´ì{° uÛÑeq+ 25,000 »HêuÛ≤`1 0.30 ôV≤
eT]j·TT Á>∑+<∏ë\j·T+ yê´bÕs¡ yêDÏ»´
düeTT<ëj·÷\˝À ◊‘˚
bÕ]ÿ+>¥ kÂø£s¡´+
≈£L&Ü ø£*Œ+#ê*
H˚wüq˝Ÿ _*¶+>¥ ø√&é Á|üø±s¡+ ~>∑Te ‘Ó*|æq uÛÑeHê\T yêì¬ø<äTs¡T>± ‘Ó*|æq ôdŒdæ|òæπøwüHé‡ ø£*– e⁄+&Ü*.
1. &ç$»q˝Ÿ Áø°&É\ πø+Á<ä+ 1,00,000 »HêuÛ≤≈£î`1 20,00 ôV≤
2. õ˝≤¢ Áø°&É\ πø+Á<ä+ 1,00,000 »HêuÛ≤≈£î`1 0.80 ôV≤
s√ Vü≤Ödæ+>¥≈£î nqTeT‹ Ç#˚Ã≥|ü⁄Œ&ÉT ~>∑Te ‘Ó*|æq ôdŒdæ|òæπøwüq¢qT K∫Ã¤‘·+>± bÕ{Ï+#ê*.

1. ø£˙dü düú\ $d”Ôs¡í+ 1000 #·ˆˆMTˆˆ
2. bÕ¢≥T ôd’E 50 qT+&ç 125 #·ˆˆMTˆˆ
3. bÕ¢≥T jÓTTø£ÿ ø£˙dü yÓ&É\TŒ 4.50 MTˆˆ
4. n+‘·s¡Z‘· s√&É¢ jÓTTø£ÿ ø£˙dü yÓ&É\TŒ 9.00 MTˆˆ
5. ˇø£ es¡Tdü˝À nqTeT‹+#·<ä&çq bÕ¢≥¢ dü+K´ ` 8
6. ¬s+&ÉT u≤¢≈£î\ eT<Ûä´ ñ+&Ée\dæq ø£˙dü yÓ&É\TŒ 6 MTˆˆ
7. ôd{Ÿ u≤ø˘‡
m) eTT+<äT yÓ’|ü⁄ 3 MTˆˆ
_) yÓqTø£ yÓ’|ü⁄ 1.50 MTˆˆ
8. uÛÑeq+ jÓTTø£ÿ >∑]wü˜ m‘·TÔ 6.00 MTˆˆ (õG1)
9. U≤∞ düú\+ 2000 #·ˆˆMT ø£+fÒ m≈£îÿe $d”Ôs¡í+
ø£*–q düú˝≤\˝À 10%
10. Ç‘·s¡ kÂø£sê´\T 5.00 mˆˆ ø£+fÒ m≈£îÿe $d”Ôs¡í+ ø£*–q düú˝≤\˝À
yÓTT‘·Ô+ düú\+˝À 5% düú˝≤ìï Ç‘·s¡ kÂø£sê´\
ø√dü+ y˚s¡T>± πø{≤sTT+#ê*.
11. s√ Vü≤Ödæ+>¥˝À Á|ü‹>∑~øÏ neT\T˝À e⁄qï ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ <Ûësêfi¯yÓTÆq yÓ\T‘·Ts¡T, >±* e#˚Ã $<Ûä+>± ì]
à+#ê*.
Á>∑÷|t Vü≤Ödæ+>¥: uÛÑeq düeTT<ëj·T+
1. ø£˙dü bÕ¢≥T $d”Ôs¡í+ 335 #·ˆˆMTˆˆ
2. >∑]wü˜ ø£eπsõ 40%
3. bò˛¢sY @]j·÷ ìwüŒ‹Ô (ø±eTHé düú˝≤ìï $TqVü‰sTT+∫) s√&ÉT¶ yÓ&É\TŒ m|òtmÄsY

12 MTˆˆ 1:1.25
12 qT+&ç 18 MT 1:1.50
18 MTˆˆô|’q 1:1.75
4. ø£˙dü ôd{Ÿ u≤ø˘‡ uÛÑeHêìøÏ m) eTT+<äTyÓ’|ü⁄
s√&ÉT¶ yÓ&É\TŒ ôd{Ÿ u≤ø˘‡
9 qT+&ç 12 MTˆˆ 3.00 MTˆˆ
12 qT+&ç 18 MTˆˆ 4.00 MTˆˆ
18 MTˆˆ Äô|’q 4.50 MTˆˆ
(ˇø£ y˚ fi ¯ uÛ Ñ e q+ jÓ T Tø£ ÿ m‘· T Ô 12 MTˆˆ $T+∫qf… Æ ‘ ˚ , yÓ T T‘· Ô + m‘· T Ô ˝ À 1/4 e+‘· T ø£ H êï ‘· ≈ £ î ÿe
ñ+&Ésê<äT)
_) yÓqTø£ Á|üø£ÿ\T
uÛÑeq+ m‘·TÔ˝À 1/4 e+‘·T
dæ) ˇø£ y˚fi¯ yÓTT‘·Ô+ düú\+ 670 #·ˆˆ MTˆˆ ø£+fÒ
m≈£îÿe ñqï|ü⁄Œ&ÉT yÓqTø£yÓ’|ü⁄ ôd{Ÿu≤´ø˘
4.50 MTˆˆ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe e⁄+&Ésê<äT.
5. >∑]wü˜ m‘·TÔ (ãVüQfi¯ n+‘·düTú\ 18.00 MTˆˆ (dæº˝Ÿº bò˛¢sY bÕ]ÿ+>¥‘√ düVü‰) ìsêàD+ ø±ì~)
6. ¬s+&ÉT u≤¢≈£î\ eT<Ûä´ e⁄+&Ée\dæq nìï+{Ï ø£Hêï m‘Ó’q uÛÑeq+ jÓTTø£ÿ m‘·TÔ ø£˙dü <ä÷s¡+˝À 1/2 e+‘·T
7. ø±]&ÜsY jÓTTø£ÿ ø£˙dü yÓ&É\TŒ 2.00 MT
8. {≤|t`˝≤{Ÿ(Äø±X¯+yÓ’|ü⁄ U≤∞, bÕ¢≥T $d”Ôs¡í+ 2000#·ˆˆMTˆˆ es¡≈£î 5%
ù|yé #Ój·T´ã&Éì ˝Ò<ë ôd˝≤¢sY ˝Òì yê{ÏøÏ) bÕ¢≥T $d”Ôs¡í+ 2000#·ˆˆMTˆˆ ô|’q 10%
9. bÕ]ÿ+>∑T: m) uÒdtyÓT+{Ÿ/dæº˝Ÿº/yÓTT<ä{Ï n+‘·düTú\qT bÕ]ÿ+>∑T≈£î nqTeT‹+#·e#·TÃ
_) n|ü⁄Œ&ÉT uÒdtyÓT+{ŸqT eTT+<äT yÓ’|ü⁄≈£î ø±≈£î+&Ü $T–*q 3 yÓ’|ü⁄\ dü]Vü≤<äT› qT+&ç 1.50 MTˆˆ es¡≈£î
$düÔ]+#·e#·TÃ.
dæ) uÛÑeHê\ sêø£b˛ø£\≈£î dü+ã+~Û+∫ ì]à+#˚ sê´+|ü⁄ yÓ&É\TŒ ø£˙dü+ 3.60 MTˆˆ yê\T 1`8 ‘√ uÛÑeq
|ü]~ÛøÏ ˝Àã&ç ñ+&Ü*. ˝À|ü*, ãj·T{Ï e÷sêZ\≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘· es¡≈£î eTT+<äT yÓ’|ü⁄ ôd{Ÿ u≤´ø˘
qT+&ç ˝À|ü*øÏ düsêdü] yÓfi‚fl e÷s¡Z+ ñ+&Ü*.
&ç) ôd˝≤¢sY˝Àì 10% düú˝≤ìï ìyêùd‘·s¡ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î $ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
Ç) eTT+<äTyÓ’|ü⁄ ôd{Ÿ u≤´ø˘ qT+&ç 6 MTˆˆ es¡≈£î Ä|òt Ád”º{Ÿ bÕ]ÿ+>¥ ø=s¡≈£î $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
m|òt) bÕ]ÿ+>¥≈£î πø{≤sTT+∫q düú\+˝À 10% K∫Ã¤‘·+>± dü+<äs¡Ù≈£î\ yêVü≤Hê\ ì$T‘·Ô+.
πø{≤sTT+#ê*. Ç+<äT≈£î 6 MTˆˆ ô|’ã&ç e⁄qï $T>∑*q 3 yÓ’|ü⁄\ ôd{Ÿ u≤´ø˘\qT ≈£L&Ü
$ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
õ) 750 #·ˆˆMTˆˆ\˝À ì]à+∫q nbÕs¡TºyÓT+≥T¢/ø±+ô|¢≈£î‡\T/uÛÑeHê\T u≤¢≈£î\≈£î e÷Á‘·+ yÓTT‘·Ô+ dæº˝ŸºqT
bÕ]ÿ+>¥ ø=s¡≈£î $ìjÓ÷–+#ê*. yê#YyÓTHé≈£î nedüs¡yÓTÆq kÂø£sê´\qT ≈£L&Ü dæº˝Ÿº bò˛¢sY˝ÀH˚ @sêŒ≥T
#˚j·÷*.
ãVüQfi¯ n+‘·düTú\ uÛÑeq+:`
1. ø£˙dü bÕ¢≥T $d”Ôs¡í+ : 24 MTˆˆ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ø±ì ôd’&ÉT‘√ 1000#·ˆˆMTˆˆ

2. ø£˙dü nÁb˛#Y s√&ÉT¶ : 40µ`0µ (12.20MTˆˆ)
3. nqTeT‹+#·<ä–q >∑]wü˜m‘·TÔ: 30MTˆˆ
4. bò˛¢sY @]j·÷ πswæj·÷ : 1:1.75
ø±eTHé @]j·÷
m) ìyêdü uÛÑeHê\T : nqTeT‹+#·<ä–q bò˛¢sY @]j·÷ πswæjÓ÷˝À 30%
_) ìyêùd‘·s¡ uÛÑeHê\T : nqTeT‹+#·<ä–q bò˛¢sY @]j·÷ πswæjÓ÷˝À 35%
5. ôd{Ÿ u≤´ø˘‡
uÛÑeq+ m‘·TÔ uÛÑeHêïqTø=ìe⁄qï yÓTT‘·Ô+>± e⁄+&Ée\dæq
s√&ÉT¶ ø£˙dü yÓ&É\TŒ ø£˙dü U≤∞ düú\+
MTˆˆ\T MTˆˆ\T
21 MTˆˆ es¡≈£î 12.20 7.00
21 MTˆˆ qT+&ç 24 MTˆˆ 12.20 8.00
24 MTˆˆ qT+&ç 27 MTˆˆ 18.00 9.00
27 MTˆˆ qT+&ç 30 MTˆˆ 18.00 10.00
6. ¬s+&ÉT u≤¢≈£î\ eT<Ûä´<ä÷s¡+, bı&ÉyÓ’q uÛÑeq+ m‘·TÔ˝À dü>∑+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe e⁄+&Ésê<äT.
7. ø±]&ÜsY jÓTTø£ÿ ø£˙dü yÓ&É\TŒ 2.00 MTˆˆ e⁄+&Ü*.
Ç‘·s¡ $esê\T:
• ãVüQfi¯ n+‘·düTú\ uÛÑeq ìsêàD≤\ ø=s¡≈£î <ëK\T #˚ùd nìï Á|ü‹bÕ<äq\T K∫Ã¤‘·+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
n–ïe÷|ü ø £ ùde\T #· ≥ º + dü ÷ ∫+#˚ &Ó ’ ¬ s ø£ º s Y , n–ïe÷|ü ø £ ùde\T yê] e<ä › qT+&ç bı+~q
ìs¡uÛÑ´+‘·s¡ <Ûäèe|üÁ‘·+ (mHézdæ) ø£*–j·TT+&Ü*.
• uÛ≤s¡‘·<˚X¯ msTTsYb˛sYº n<∏ë]{° yês¡T Ç∫Ãq ìs¡uÛÑ´+‘·s¡ <Ûäèe|üÁ‘·+ (mHézdæ) ø£*– j·TT+&Ü*.
• uÛ Ñ e q+ jÓ T Tø£ ÿ Ádü º ≈ £ î Ãs¡ ˝ Ÿ &ç C … ’ H é eT]j· T T Á&ÜsTT+>∑ T \˙ï |ü + #êj· T r sêCŸ XÊK q+<ä *
dü÷|ü]+f…+&Ó+{Ÿ Ç+»˙s¡T ôVA<ë≈£î ‘·≈£îÿe ø±ì yês¡T K∫Ã‘·+>± dü]#·÷&Ü*.
• uÛÑeq ìsêàD+ #˚j·TT#·Tqï yês¡T nq>± j·T»e÷ì/_\¶sY/ìsêàD dü+düú jÓTTø£ÿ |üP]Ô $esê\qT
n+<äT≈£î dü+ã+~Û+∫q n+&ÉsY fÒøÏ+>¥qT kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\T rdüTø√yê*.
• ÁbÕC…≈£îº ˝Ò<ë uÛÑeq ìsêàD+ #˚|üfÒº eTT+<äT |üsêés¡D dü+ã+~Û‘· n&É¶+≈£î\T ˝ÒeH˚ $wüj·÷ìï
mì«sêHé y Ó T +≥˝Ÿ Ç+bÕø˘ º nôdôdà+{Ÿ ( Ç.◊.m) 1994˝À Á|ü ø £ { Ï + ∫q n+XÊ\ y˚ T s¡ ≈ £ î <Û ä è Mø£ s ¡ D
rdüTø√yê*.
• Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eékÕj·T uÛÑ÷$T (eékÕj˚T‘·s¡ |üqT\≈£î e÷s¡TŒ#˚j·TT≥) #·≥º+, 2006 qqTdü]+∫
¬syÓq÷´ n~Ûø±s¡T\ qT+&ç uÛÑ÷$T e÷]Œ&ç (˝≤´+&é ø£Hé«s¡¸Hé) <Ûäèe|üÁ‘êìï ‘·|üŒø£ bı+<ë*.
• uÛ Ñ e q ìsêàD+ ø=s¡ ≈ £ î dü e T]Œ+#˚ nìï Á|ü ‹ bÕ<ä q \˝À k˛˝≤sY yê≥sY V” ≤ {Ï + >¥ dæ d ü º + jÓ T Tø£ ÿ
@sêŒ≥T ‘· | ü Œ ì dü ] >± e⁄+&Ü*. eT]+‘· K∫Ã‘· + >± á eédü ú q T @sêŒ≥T #˚ j · T {≤ìøÏ kÕú ì ø£
n~Ûø±s¡T\T ôd≈£L´]{° &çbÕõ{ŸqT edü÷\T #˚j·÷*.
• kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\#˚ ìs¡ísTT+#·ã&çq dü+düú ˝Ò<ë ø£q‡˝…º+{Ÿ qT+&ç uÛÑ÷$TøÏ dü+ã+~Û+∫q |üØø£å\

ìy˚~ø£qT ≈£L&Ü »‘·|üs¡#ê*. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü uÛÑeHêìøÏ dü+ã+~Û+∫q Ádüº≈£îÃs¡˝Ÿ &çC…’Hé‡ eT]j·TT
Á&ÜsTT+>¥‡ Á|üe÷<ë\qT ‘·≥Tºø√>∑*π> kÕeTs¡ú´+ ñqïB ˝ÒìB ns¡Ω‘· ø£*–q Ádüº≈£îÃs¡˝Ÿ Ç+»˙sY
˝Ò<ë ø£q‡˝…º+{Ÿ ìsêú]+#ê*.
• uÛÑeq+ jÓTTø£ÿ bÕ¢qT, <äs¡U≤düTÔ\ô|’ j·T»e÷ì, _\¶sY(ˇø£ y˚fi¯ e⁄qï≥¢sTT‘˚), Ä]ÿf…ø˘º eT]j·TT
Ádüº≈£îÃs¡˝Ÿ Ç+»˙s¡T¢ yê] |üP]Ô $esê\‘√ dü+‘·ø±\T K∫Ã‘·+>± #Ój·÷´*.
• ˇø£y˚fi¯ uÛÑeq ìsêàD+ @<˚ì _\¶sY ˝Ò<ë ìsêàD dü+düú #˚j·TT#·Tqïf…Æ¢‘˚, uÛÑ÷$Tj·T»e÷ì eT]j·TT
_\¶sY eT<Ûä´ #˚düT≈£îqï ˇ|üŒ+<ä|üÁ‘·+ (]õwüºs¡T¶) jÓTTø£ÿ nf…ôdº&é ø±|”ì <ëK\T #˚j·÷´*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À @yÓTÆHê e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\T »]–q#√ yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q qø£\TqT düeT]Œ+#ê*.
• kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\ qT+&ç ªªÄ≈£î´ô|˙‡ dü]º|òæ¬ø{Ÿµµ bı+<˚ es¡≈£î bòÕ¢≥T ˝Ò<ë ì]à‘·düú˝≤ìï ø=qT>√\T
#˚dæqyê]øÏ ˝Ò<ë n<Ó›≈£î rdü T ≈£ î qï yê]øÏ Çe«uÀeTì j· T »e÷ì eT]j· T T _\¶ s ¡ T s¡ ÷ .100/`\
kÕº+|ü⁄ ù||üs¡Tô|’ ÁyêdæsTTyê«*.
• ìsêàD ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫ Á|üe÷<ä ;Ûe÷ bÕ\d”\ìï+{Ï˙ ø±+Á{≤≈£ºs¡T rdüTø√yê*.
• uÛÑeq j·T»e÷ì ˝Ò<ë _\¶s¡T uÛÑeq ìsêàD+ jÓTTø£ÿ Á|ü‹ kÕúsTT˝Àq÷ ôd’≥T Ç+»˙s¡T, Ä]ÿf…ø˘º
eT]j·TT Ádüº≈£îÃs¡˝Ÿ Ç+»˙s¡T¢ ‘·eT ‘·eT |ü]o\q\qT qyÓ÷<äT #˚ùd+<äT≈£î ˇø£ ]õwüºs¡T @sêŒ≥T
#˚j·T&É+‘√ bÕ≥T ˇø£ ôd’≥T Ç+»˙s¡TqT ìj·T$T+#ê*.
• Ä]ÿf…ø˘º, Ádüº≈£îÃs¡˝Ÿ Ç+»˙sY\ ùde\T rdüTø√≈£î+&Ü m≥Te+{Ï ìsêàD≤ìï #˚|ü≥ºsê<äT.
• ôd’≥T Ç+»˙s¡T ˝Òì ìsêàD≤ìï nq~Ûø±s¡ ìsêàD+>± |ü]>∑DÏ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
• uÛ Ñ e q ìsêàD ø±\+˝À ôd’ ≥ T Ç+»˙s¡ T /Ádü º ≈ £ î Ãs¡ ˝ Ÿ Ç+»˙sY / Ä]ÿf… ø ˘ º \ qT j· T »e÷ì ˝Ò < ë _\¶ s ¡ T
e÷]ÃHê, ˝Ò<ë dü«j·T+>± yêπs j·T»e÷ì ˝Ò<ë _\¶s¡T‘√ $uÛÒ~+∫Hê, dü<äs¡T $»j·÷ìï eT]j·TT
Áø=‘·Ô>± ìj·T$T+#·ã&çq ôd’≥T Ç+»˙s¡T/Ádüº≈£îÃs¡˝Ÿ Ç+»˙s¡T/Ä]ÿf…ø˘º jÓTTø£ÿ n+^ø±s¡ |üÁ‘ê\‘√
yês¡+ s√E\˝À|ü⁄ ]õwüºs¡T b˛düTº <ë«sê ˝Ò<ë e´øÏÔ>∑‘·+>±HÓ’Hê kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
• uÛÑeq ìsêàD ø±\+˝À e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü Ä≈£î´ô|˙‡ dü]º|òæ¬ø{Ÿ bı+~q ‘˚B qT+&ç 3 dü+ˆˆsê\
ø±\+ es¡≈£î uÛÑeq dæús¡‘ê«ìøÏ dü+ã+~Û+∫q @ n+X¯+˝ÀHÓ’Hê _\¶sY, ôd’≥T Ç+»˙s¡T, Ádüº≈£îÃs¡˝Ÿ
Ç+»˙sY, Ä]ÿf…ø˘º˝Ò yÓTT‘·Ô+>±ø±˙, ˇø=ÿø£ÿs¡Tø±˙ u≤<ÛäT´\T ne⁄‘ês¡T.
• á ~>∑ T e ‘Ó * Œq &Ü≈£ î ýÓ T +≥T¢ dü e T]Œ+∫q ‘· s ¡ T yê‘· H ˚ kÕú ì ø£ n~Û ø ±s¡ T \T j· T »e÷ì/_\¶ s ¡ T ≈£ î
Ä≈£î´ô|˙‡ dü]º|òæ¬ø≥TºqT C≤Ø #˚j·÷*.
• nqTeT‹bı+~q bÕ¢ q T, $es¡ e TT\ Á|ü ø ±s¡ + e÷Á‘· y ˚ T uÛ Ñ e q ìsêàD+ |ü P ]Ô #˚ d æ q ≥T¢ Ä]ÿf… ≈ £ î º
Ç#˚Ã <Ûäèe|üÁ‘·+
• uÛÑeq dæús¡‘·«+, |ü{Ïwü˜‘·≈£î dü+ã+~Û+∫ Ádüº≈£îÃs¡˝Ÿ Ç+»˙sY Ç#˚Ã <Ûäèe|üÁ‘·+.
• ôd’≥T Ç+»˙s¡T/Ádüº≈£îÃs¡˝Ÿ Ç+»˙sY/Ä]ÿf…ø˘º\T ‘·eT ‘·ìF n+XÊ\qT qyÓ÷<äT #˚dæq ôd’≥T ]õwüºs¡T
jÓTTø£ÿ qø£\T.
• ìsêàD+ |üPs¡ÔsTTq uÛÑeqeTTq≈£î ø£˙dü+ 3 dü+ˆˆ\ ø±˝≤e~ÛøÏ ;Ûe÷ bÕ\d”.
• kÕú ì ø£ n~Û ø ±s¡ T \T C≤Ø #˚ d æ q Ä≈£ î ´ô|˙‡ dü ] º | ò æ ¬ ø {Ÿ dü e T]Œ+∫q ‘· s ê«‘· e÷Á‘· y ˚ T eT+∫˙s¡ T ,
Á&Ó’H˚õ eT]j·TT ø£¬s+≥T e+{Ï düØ«düT\qT dü+ã+~Û‘· XÊK\yês¡T eT+ps¡T #Ój·÷´*.
• ~>∑Te ‘Ó*|æq 5 >∑Ts¡T düuÛÑT´\‘√ ≈£L&çq ø£$T{° uÛÑeq ìsêàD bÕ¢qT eT]j·TT &çC…’qTqT kÕ+πø‹ø£

eT+ps¡T ø=s¡≈£î &Ó’¬sø£ºs Y , {ÖHé n+&é ø£ + Á{° bÕ¢ ì +>¥ yê]øÏ |ü + |ü ⁄ ≥≈£ î eTT+<ä T >±H˚ ≈£ å î Dí + >±
|ü]∞*+#ê*.
• Øõq˝Ÿ &ç|òüP´{° &Ó’¬sø£ºsY ` {ÖHé bÕ¢ì+>¥
• dü÷|ü]+f…+&Ó+{Ÿ Ç+»˙sY ` |ü+#êj·TrsêCŸXÊK
• õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr n~Ûø±]
• dü+ã+~Û‘· Á>±eT |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù
• ◊◊@, @|æ#ê|üºs¡T qT+&ç ˇø£ Á|ü‹ì~Û
• ô|’ ìj·TeT ìã+<Ûäq\qT ñ\¢+|òæT+∫q ˝Ò<ë $s¡T<ä∆+>± Á|üe]Ô+∫q _\¶sY/ìsêàD dü+düú/Ä]ÿf…ø˘º/
ôd’≥T Ç+»˙s¡T/Ádüº≈£îÃs¡˝Ÿ Ç+»˙sY\qT kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\T u≤¢≈£î *düTº˝À ñ+#·&É+‘√bÕ≥T neT\T˝À
e⁄qï ìj· T eT ìã+<Û ä q \ Á|ü ø ±s¡ + #· s ¡ ´ rdü T ø√yê*. n+‘˚ ø ±≈£ î +&Ü ‘· < ä T |ü ] 5 dü + ˆˆ\ es¡ ≈ £ î
m≥Te+{Ï ìsêàD ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|ü≥º≈£î+&Ü ìs√~Û+#ê*.
π>f…&é ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyÓT+{Ÿ:
m) π>f…&é ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyÓT+{Ÿ˝À s√ Vü≤Ödæ+>¥, &ç{≤#Y, Á>∑÷|t Vü≤Ödæ+>¥ eT]j·TT ãVüQfi¯ n+‘·düTú\,
ìsêàD≤\qT #˚|ü≥ºe#·TÃqT.
_) Á|üø£ÿ Çfi¯ófl, düú˝≤\ eT<Ûä´ sêø£b˛ø£\≈£î M\T>± ø£˙dü+ 9 MTˆˆ s√&ÉT¶ kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#ê*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
dü < ä s ¡ T uÛ Ñ e Hê\ ìsêàD≤ìøÏ dü + ã+~Û + ∫q, &ç C … ’ q T¢ , Á|ü e ÷D≤\T ìj· T eT ìã+<Û ä q \≈£ î ˝Àã&ç
j·TT+&Ü*.
dæ) ø£˙düdüú\ $d”Ôs¡í+: 1000 #·ˆˆMTˆˆ
&ç) bÕ¢≥T jÓTTø£ÿ ø£˙dü $d”Ôs¡í+, m‘·TÔ: $$<Ûä uÛÑeq ìsêàD≤\≈£î dü÷∫+∫q $<Ûä+>± (uÛÑeq ìsêàD
s¡ø±qïqTdü]+∫)
Ç) ø£˙dü ø±eTHé zô|Hé ùdŒdt: yÓTT‘·Ô+ düú\ $d”Ôs¡í+˝À 10%
j· T .5.00 \≈£ î $T+∫q dü ú \ +˝À ìsêàD+ #˚ | ü & É T ‘· T qïf… Æ ¢ ‘ ˚ n<ä q +>± 5% dü ú ˝ ≤ìï (yÓ T T‘· Ô + dü ú \ +
$d”Ôs¡í+˝À) Ç‘·s¡ kÂø£sê´\ ø=s¡≈£î K∫Ã‘·+>± πø{≤sTT+#ê*.
m|òt) uÛÑeq ìsêàD≤ìøÏ ø±e\dæq nedüsê\T:
uÛ Ñ e q+ s¡ ø £ e TT, π ø ≥–ØqqTdü ] +∫ ôd{Ÿ u ≤´ø˘ ‡ qT $~Û > ± bÕ{Ï + #ê* nsTT‘˚ &ç { ≤#Y ¶ Vü ≤ Ödæ + >¥
$wüj·T+˝À ôd{Ÿu≤´ø˘‡qT ˇø£yÓ’|ü⁄ qT+&ç eTs=ø£ yÓ’|ü⁄≈£î düs¡T›u≤≥T #˚j·Te#·TÃ ø±˙ ˇø£yÓ’|ü⁄ ø£˙dü+
1MTˆˆ e⁄+&Ü*.
õ) n+‘·s¡Z‘· s¡Vü≤<ës¡T\T:
• Á|ü<Ûëq n+‘·s¡Z‘· s¡Vü≤<ës¡T\T ø£˙dü+ 12 MTˆˆ
• Ç‘·s¡ n+‘·s¡Z‘· s¡Vü≤<ës¡T\T ø£˙dü+ 9 MTˆˆ
Ç‘·s¡ n+XÊ\T (Requirements)
• uÛÑeq ìsêàD≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\˙ï ◊mdt◊ Á|üe÷D≤\≈£î ˝Àã&ç e⁄+&Ü*.
• á ÁbÕC…≈£îº @]j·÷˝À eTT]øÏ ˙s¡T eT]j·TT #Ó‘êÔ #Ó<ësê\qT ùdø£]+#˚+<äT≈£î y˚πs«s¡T ìsêàD≤\qT
&Óe\|üsY #˚|ü{≤º*.
• á ÁbÕ+‘·+˝À ùdø£]+#·ã&çq #Ó‘êÔ #Ó<ësê\T Á|üø£ÿ düú˝≤\˝ÀøÏ y˚j·T≈£î+&Ü #·÷&Ü*.

• π>f…&é ø£eT÷´ì{° ìedæ+#˚ ÁbÕ+‘·+˝À kÂø£sê´\T, Ç‘·s¡ ìsêàD≤\T #˚|ü≥º&ÜìøÏ j·T»e÷qT\T eT]j·TT
&Óe\|üsY‡ ø£*dæ #˚düT≈£îqï ˇ|üŒ+<ä+ Á|üø±s¡+ ìj·T$T+#·ã&çq ø£+ô|˙ ìs¡«Væ≤+#ê*.
• á ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q ìsêàD≤\ ìs¡«Vü≤DqT &Óe\|üsY‡ kÕúìø£ dü+düú\ô|’ s¡T<ä›sê<äT.
• n_Ûeè~∆ #˚j·T &ÜìøÏ ÁbÕ+‘· +˝À 20`25% dü ú ˝ ≤ìï LIG \ ø√dü + n+‘˚ ìπ s › • ‘· esêZ \ ø√dü +
πø{≤sTT+#ê*.
• <äs¡U≤düTÔ<ës¡T yÓTT‘·Ô+ düú\+˝À 10% düú˝≤ìï πø{≤sTT+∫ n_Ûeè~∆ |üs¡#ê*.
• |üqTï #Ó*¢+|ü⁄\T, ˝…’ôdqT‡\T e¬>’sê #Ó*¢+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT kÕúìø£ dü+düú\ ìj·TeT ìã+<Ûäq\qT bÕ{Ï+#ê*.
• á ÁbÕC…≈£îº ÁbÕ+‘·+˝Àì |ü]dæú‘·T\T yê˝≤º #·≥º+`2002 jÓTTø£ÿ ìj·Te÷\qT dü+‘·è|æÔ |üs¡#ê*.
• ˇø£y˚fi¯ @<Ó’Hê ‘·>±<ë e∫Ãq dü+<äs¡“¤+˝À kÕúìø£ dü+düú\≈£î ‘·>±<ë≈£î ø±s¡DyÓTÆq düú\+qT rdüT≈£îH˚
Vü≤≈£îÿ ø£\<äT. n<˚$<Ûä+>± @<˚ì s√&ÉT¶qT |ü_¢≈£î s√&ÉT¶>± Á|üø£{Ï+#·e#·TÃqT.
• á ÁbÕ+‘ê\≈£î nedüs¡yÓTÆq n‘·édüs¡ ùde\T nq>± n–ïe÷|üø£, s¡ø£åD, ‘·bÕ˝≤ e+{Ï ùde\qT
$düÔ]+#ê*.
ii sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« πø{≤sTT+|ü⁄\T :
1. kÕº+|ü⁄ &É÷´{°ô|’ düT+ø£+ :

‘˚~.1.4.13 qT+&ç Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À »]π> ÄdüTÔ\ Áø£j·T $Áø£j·÷\ô|’ edü÷\T #˚ùd kÕº+|ü⁄ &É÷´{° q+<äT
1.5 XÊ‘·+ ì<ÛäT\T dü+ã+~Û‘· Á>±eT |ü+#êj·TrøÏ Á|ü‹ 3 HÓ\\ø=ø£kÕ] dü+ã+~Û‘· düuŸ]õcÕºs¡T πø{≤sTTkÕÔs¡T.
2.$H√<ä|ü⁄ |üqTï :
Á>±eT |ü+#êsTTr |ü]~Û˝À dæìe÷Vü‰\T ˝Ò<ë @<˚ì XÊX¯«‘· $H√<ä Á|ü<äs¡ÙqXÊ\ ñ+&çq≥¢sTT‘˚. Ä Á|ü<äs¡Ùq
j·T»e÷qT\ qT+&ç edü÷\T #˚ùd $H√<ä|ü⁄ |üqTïqT yêDÏ»´ XÊK dü+ã+~Û‘· Á>±eT|ü+#êsTTr\≈£î, eT+&É\ |ü]wü‘Y\≈£î
60:40 ìwüŒ‹Ô˝À »eT#˚düTÔ+~.
3. yÓTõd”º]j·T˝Ÿ s¡TdüTeTT\T :
Á>±eT|ü+#êsTTr\ |ü]~Û˝À @yÓ’Hê Á|üC≤s√>±´ìøÏ uÛÑ+>∑+ ø£*–+#˚ πødüT˝À¢ ø√s¡Tº<ë«sê n|üsê<Ûä s¡TdüTeTT
$~Û+#·ã&çq dü+<äsê“¤˝À¢ yês¡T #Ó*¢+∫q s¡TdüTeTT˝À 12% dü+ã+~Û‘· Á>±eT|ü+#êsTTrøÏ #Ó*¢+#˚˝≤ ø√s¡Tºyês¡T #·s¡´\T
rdüT≈£î+{≤s¡T.
4. d”qπsõ |ò”E :
Á>±eT|ü+#êsTTr |ü]~Û˝Àì ÇdüTø£, eT{Ïº yÓTT<ä˝…’q yê{Ï s¡yêD≤ ì$T‘·Ô+ s¡yêD≤ <ës¡T\T, #Ó*¢+#˚ kıeTTà˝À
25:50 :25 #=|ü⁄Œq Á>±eT |ü+#êsTTr, eT+&É\ |ü]wü‘Y eT]j·TT õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\≈£î πø{≤sTTkÕÔs¡T.
5. $Tqs¡˝Ÿ ôddüT‡ :
sêÁwüº+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ $$<Ûä s¡ø±˝…’q KìC≤\T \uÛÑéTe⁄‘·THêïsTT. yÓTÆø±, u≤¬ø‡≥T, düTqï|ü⁄sêfi¯ófl ‘·~‘·s¡
Á‘·e«ø±\T »]ù|yês¡T #Ó*¢+#˚ s¡TdüTeTT˝À 25:50:25 ìwüŒ‹Ô˝À dü+ã+~Û‘· Á>±eT |ü+#êsTTr, eT+&É\ |ü]wü‘Y eT]j·TT
iñõ˝≤¢ |ü]wü‘Y\≈£î πø{≤sTTkÕÔs¡T.
Á>±+≥T\ <ë«sê e#˚Ã Ä<ëj·T+
Ç$ ¬s+&ÉT s¡ø±\T : 1. sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« Á>±+≥T\T, 2. πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·« Á>±+≥T\T.

m) sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« Á>±+≥T\T :
1) s¡÷ˆˆ 4/` ‘·\dü] Á>±+≥T :
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ kÕ©Hê edü÷\T #˚ùd $$<Ûä Ä<ëj·T+ |ü<äT›\ qT+&ç Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ Äj·÷ Á>±eT »Hêu≤qTã{Ïº
ˇø=ÿø£ÿ]øÏ s¡÷.4/` \ #=|ü⁄Œq πø{≤sTTdüTÔ+~.
2. eè‹Ô |üqTï :
m. Á>±eT|ü+#êsTTr |ü]~Û˝Àì #êø£*, eT+>∑* yÓTT<ä˝…’qyê] eè‹Ô |üqTï\qT sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ñ|üdü+Vü≤]+#·≥+
e\¢ Á>±eT|ü+#êsTTr\≈£î Ä #·s¡é\¢ ø£*π> Ä]∆ø£ qcÕºìï uÛÑØÔ #˚j·T&ÜìøÏ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Á>±+≥T $&ÉT<ä\
#˚düTÔ+~.
_. sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ edü÷\T #˚düTÔqï eè‹Ô |üqTï˝À Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ì edü÷fi¯fl˝À <ë<ë|ü⁄ 90 XÊ‘êìï Á>±eT
|ü+#êsTTr\≈£î yê] »HêuÛ≤ ÁbÕ‹|ü~ø£q πø{≤sTTkÕÔs¡T.
3. ñ‘·ÔeT Á>±eT |ü+#êsTTr\≈£î nyês¡T¶\T :
Á>±eT |ü+#êsTTr\ eT<Ûä´ b˛{° ‘·‘ê«ìï ô|+∫, yê{Ï |üì rs¡TqT yÓTs¡T>∑T |ü]#˚+<äT≈£î, n_Ûeè~∆ì y˚–s¡ |ü]#˚+<äT≈£î
ñ‘·ÔeT Á>±eT |ü+#êsTTr\≈£î nyês¡T¶\qT sTT#˚Ã |ü<ä∆‹ì sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«eTT Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~.
q>∑<äT Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ ãVüQeT‘·T\T
sêÁwüº kÕúsTT ñ‘·ÔeT |ü+#êsTTrøÏ ` s¡÷.10,000/`
õ˝≤¢ kÕúsTT ñ‘·ÔeT |ü+#êsTTrøÏ ` s¡÷.5,000/`
eT+&É\ kÕúsTT ñ‘·ÔeT |ü+#êsTTrøÏ ` s¡÷.2,000/`
4. sêÁwüº Ä]∆ø£ dü+|òüT+ Á>±+≥T¢ :
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ 73e sêC≤´+>∑ dües¡D dü÷Œ¤]Ô‘√ @s¡Œs¡∫q sêÁwüº Ä]∆ø£ dü+|òüT+ dü÷∫+∫q $<Ûä+>± yê]
»HêuÛ≤qT ã{Ïº |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\≈£î ì<ÛäT\T $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~.
5. Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ ãVüQeT‹ :
sêÁwüº+˝À @ø£Áê+>± mìï¬ø’q Á>±eT|ü+#êj·Tr\≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤ø£+>± ø=+‘· yÓTT‘·ÔeTT $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
_. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« Á>±+≥T¢
1. πø+Á<ä Ä]∆ø£ dü+|òüT+ Á>±+≥T¢ :
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ 14e Ä]∆ø£ dü+|òüT+ ì<ÛäT\T ¬s+&ÉT $&ÉT‘·\T>± p˝…’ eT]j·TT »qe] HÓ\˝À¢
$&ÉT<ä\ #˚j·Tã&É‘êsTT. á ì<ÛäT\T 100% Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î »HêuÛ≤ ÁbÕ‹|ü~ø£q $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&É‘êsTT.
Á>±eT|ü+#êj·TrøÏ $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&çq ì<äT\T ~>∑Te ‘Ó*Œq |üqT\ ì$T‘·Ô+ e÷Á‘·y˚T Ks¡TÃ #Ój·÷´*.
• dæ|æ&ÉãT¢´mdt |æ.&ÉãT¢´.mdt d”ÿeTT\ ìs¡«Vü≤D
• bÕ]X¯ó<ä∆´ ìs¡«Vü≤D
• n+‘·s¡Z‘· s¡Vü≤<ës¡T\ ìs¡«Vü≤D
• M~ÛBbÕ\ ìs¡«Vü≤D
• |òüTq e´sê∆\ ìs¡«Vü≤D
• Á>±eT|ü+#êj·Tr uÛÑeHê\ ìs¡«Vü≤D
• Ç`|ü+#êj·Tr
• bÕsƒ¡XÊ\\T/n+>∑Héyê&û πø+Á<ë\ bÕ]X¯ó<ä∆´+

Á|ü‘˚´ø£ ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~∆ Á>±+≥T (ô|Œwü˝Ÿ @]j·÷ &Óe\|tyÓT+{Ÿ Á>±+≥T) 5e ôw&É÷´\T @]j·÷˝Àì Á>±eT
|ü+#êj·Tr\≈£î eT+∫˙s¡T, bÕ]X¯ó<ä∆´+, M~Û BbÕ\T, eTTs¡T>∑Tø±\Te\T eT]j·TT |òüTqe´sê∆\ ìs¡«Vü≤D e+{Ï eTTKýÓTÆq
ùde\ ø=s¡≈£î e÷Á‘·y˚T $ìjÓ÷–+#·e˝…qT.
iii. &çbÕõ≥T¢, $sêfi≤\T
$$<Ûä |ü<Ûäø£eTT\T, |üqT\ ø√dü+ |ü+#êsTT‹øÏ »eT nj˚T´ &çbÕõ≥¢qT á ì~Û ÁøÏ+<ä≈£î rdüT≈£îsêe≥+
»s¡T>∑T‘·T+~.
1. ˙{Ï |ü+|ü⁄\ô|’ &çbÕõ≥T¢ :
Á>±eT |ü+#êsTTr ø±s¡´Áø£eTeTT\˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq~ ˙{Ï düs¡|òüsê |ü<Ûäø£+. nsTT‘˚ Ä |ü<Ûäø£+ ìs¡+‘·s¡+ ìsê≥+ø£+>±
kÕ>±\+fÒ Ä |ü<øäÛ £ ìs¡«Vü≤D≈£î ì<ÛTä \T m\¢|⁄ü Œ&ÉT n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. n+<äTø√dü+ e´øÏ>Ô ‘∑ · q˝≤¢\T @sêŒ≥T #˚dTü ø√<ä\∫q
>∑èVü≤ j·T»e÷qT\T, Á>±eT|ü+#êsTTr ìs¡ísTT+∫q &ÉãT“qT &çbÕõ≥Tº / $sêfi¯+ s¡÷|ü+˝À |ü+#êsTTrøÏ #Ó*¢+#ê*
Á>±eT |ü+#êsTTr ‘·q ªu…’˝≤dtµ ˝À n{Ïº kıeTTà &çbÕõ≥Tº ˝Ò<ë $sêfi¯eTT nqï~ düŒwüº+>± ù|s=ÿHê*. &çbÕõ≥Tº
nsTT‘˚ ìã+<Ûäq\ y˚Ts¡≈£î ‹]– #Ó*¢+#˚~. $sêfi¯+ nsTT‘˚ Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ #Ó+<äT‘·T+~
2. ms¡ïdtº eT˙ &çbÕõ{Ÿ (Ç.j·T+.&ç) :
n_Ûeè~∆ |üqT\¬ø’ f…+&És¡T <ëK\T #˚dæq ø±+Á≥ø£ºs¡T 2.5% XÊ‘êìï Ç.j·T+.&ç.>± #Ó*¢+#ê*‡ ñ+≥T+~. |üì
düÁø£eT+>± |üP]Ôø±ã&çq ‘·sê«‘· &çbÕõ≥Tº yÓTT‘·Ô+ ‹]– #Ó*¢+#ê*‡ ñ+≥T+~.
3. ôd≈£L´]{° &çbÕõ≥T¢ :
cÕ|æ+>¥ ø±+ô|¢≈£î‡ e+{Ï uÛÑeHê\qT øÏsêsTTøÏ / n<Ó›≈£î rdüT≈£îqï yês¡T Á>±eT|ü+#êj·Tr ìs¡ísTT+∫q $<Ûä+>±
ôd≈£L´]{° &çbÕõ≥T¢ #Ó*¢+#ê*‡ ñ+≥T+~.
4. mìïø£\ &çbÕõ≥T¢ :
Á>±eT|ü+#êj·T‹ mìïø£˝À¢ ì\ã&˚ nuÛÑ´s¡T∆\T Hê$TH˚wüHé y˚ùd düeTj·T+˝À #Ó*¢+∫q &çbÕõ≥T¢ Á>±eT |ü+#êsTT‹
nøö+≥T˝À »eT #˚kÕÔsT¡ . Á>±eT |ü+#êj·Tr mìïø£\ n~Ûø±]>± ìj·T$T+#·ã&çq n~Ûø±] mìïø£\ ø£MTwüqT yê] ìã+<Ûqä \
Á|üø±s¡eTT b˛˝Ÿ nsTTq z≥¢˝À mì$T<äe e+‘·T ø£+fÒ m≈£îÿe z≥T¢ bı+~q nuÛÑ´s¡T∆\ &çbÕõ≥T¢ yê|üdüT #˚j·÷*. &çbÕõ≥T¢
ø√˝ÀŒsTTq yê] <Ûäsêe‘·TÔ kıeTTà e÷Á‘·+ Á>±eT|ü+#êsTTrøÏ #Ó+<äT‘·T+~.
5. Á|ü»\ $sêfi≤\T :
Á>±eT|ü+#êsTTr |ü]~Û˝Àì Á|ü»\T $$<Ûä n_Ûeè~∆ |üqT\≈£î $sê˝≤\T #Ó*¢+#·e#·TÃqT. $<˚XÊ\˝À ìedæ+#·Tyês¡T
‘·eT dü«+‘· Á>±eT+ô|’ eT≈£îÿe‘√ Á>±eT n_Ûeè~∆¬ø’ |ü+#êsTTrøÏ $sêfi≤\T |ü+|üe#·TÃqT.
Á>±eT |ü+#êsTTr ` e´j·÷\ ìj·Te÷\T

Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ »eTj˚T´ Ä<ëj·÷\ìï+{Ï˙ |ü+#êsTTr kÕ<Ûës¡D ì~Û (General Fund) n+{≤s¡T.á
ì~Ûì Ks¡TÃ #˚j·TT |üP]Ô n~Ûø±s¡+ Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ ñ+≥T+~. á ìj·Te÷\‘√ bÕ≥T kÕ<Ûës¡D e´j·T dü÷Á‘ê\qT
≈£L&Ü Á>±eT |ü+#êsTTr bÕ{Ï+#ê*. Á>±eT |ü+#êsTTr kÕ<Ûës¡D ì<ÛäT\qT á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± πø{≤sTT+|ü⁄\T »]|æ Ks¡TÃ
#˚j·Te\dæ j·TT+≥T+~. (ôdø£åHé 77)
1. dæã“+~ J‘· uÛÑ‘ê´\T ` 30%
2. bÕ]X¯ó<Ûä´+ ` 15%
3. M~Û BbÕ\T ` 15%

4. ˙{Ï düs¡|òüsê ` 15%
5. s√&ÉT¢ Á&Ó’qT¢ ` 20%
6. Ç‘·s¡ n+XÊ\T ` 5%
100%
1. dæã“+~ J‘· uÛÑ‘ê´\T:
Á|üuÛÑT‘·«+ ÇdüTÔqï J‘·uÛÑ‘ê´\ Á>±+≥T|ü]~Û˝À ˝Òì ‘ê‘êÿ*ø£ dæã“+~øÏ Á>±eT |ü+#êsTTr kÕ<Ûës¡D ì~Û qT+&ç
#Ó*¢+#·ã&ÉT‘·T+~.
2. bÕ]X¯ó<ä∆´+:
Á>±eT|ü+#êsTTr\T Á>±eT+˝À ñqï |ü_¢ø˘ s√&é‡, ãC≤s¡T¢, ãVæ≤s¡+>∑ dü∆˝≤\˝À bÕ]X¯ó<ä∆´ @sêŒ≥T #˚j·TT≥ es¡¸|ü⁄
˙s¡T, eTTs¡T>∑T ˙s¡T b˛e&ÜìøÏ ø±\Te\qT Á‘·$«+∫ yê{Ïì ìs¡«Væ≤+#·T≥ #˚j·Te˝…qT. Á>±eT |ü+#êsTTr˝À e⁄qï
ãC≤s¡¢˝ÀqT, M<ÛäT\˝ÀqT #Ó‘·Ô≈£î|üŒ\T, |æ∫ÃyÓTTø£ÿ\T, bı<ä\T yÓT<ä˝…’q yê{Ïì ˝§\–+∫ |ü]X¯óÁuÛÑ+>± ≈£î+#·≥+, yê&ÉTø£˝À
˝Òì u≤e⁄\qT, n|ü] X¯óÁuÛÑ+>± e⁄qï ≈£î+≥\qT, eTs¡T>∑T\qT, |üP&çŒ+∫ bÕ]X¯ó<ë∆´ìï ø£*Œ+#·&É+, |ü_¢ø˘ eTs¡T>∑T<=&É¢qT
X¯óÁuÛÑ|üs¡TÃ≥≈£î @sêŒ≥T¢ #˚j·T&É+, düÿXÊHê\T, Kqqyê{Ïø£\qT @sêŒ≥T #˚dæ yê{Ïì ìs¡«Væ≤+#·+&É+ mes¡÷ |ü{Ïº+#·Tø√ì
»+‘·T ø£fi‚ãsê\qT dü+düÿ]+|üCÒj·T&É+, n+≥Tyê´<ÛäT\T eT˝Ò]j·÷ e+{Ï yê´<ÛäT\T sê≈£î+&Ü #·÷&É≥+, e∫Ãq yê´<ÛäT\≈£î
∫øÏ‘·‡ #˚sTT+#·≥+ e+{Ï n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ Á>±eT |ü+#êsTTr #·s¡´\T rdüTø√yê*. Á|üC≤ Äs√>∑´ dæã“+~ì n‘·édüs¡
düØ«düT>± uÛ≤$+#·e\dæ ñqï+<äTq yê] J‘·uÛÑ‘·éTT\ #Ó*¢+|ü⁄ düø±\eTT˝À düÁø£eT+>± »s¡>±*.
n˝≤π> eTqTwüß´\ eT\ eT÷Á‘ê<äT\T, |üX¯óe⁄\ eT\ eT÷Á‘ê<äT\T ≈£L&Ü Á|ü»\ nHês√>±´ìøÏ ø±s¡DuÛÑ÷‘·eTÚ‘êsTT.
n+<äTπø Á>±eT |ü+#êsTTr yê{Ïì X¯óÁuÛÑ+ #˚ùd u≤<Ûä´‘·qT d”«ø£]+∫ #˚sTT+#ê* (ôd. 84, m.|æ.|æ.ÄsY.j·÷ø˘º 94).
X¯e dü+kÕÿs¡+ dü]>± ˝Òì #√≥ X¯e <äVü≤Hê\T dü]>± »s¡>∑ì#√≥ n$ Á|ü»\ nHês√>±´ìøÏ <ë] rkÕÔsTT. ø±e⁄q
Á>±eT |ü+#êsTTr\T düàXÊq yê{Ïø£\ @sêŒ≥T u≤<Ûä´‘·qT d”«ø£]+∫ Á|ü»\≈£î <äVü≤q, Kqq yê{Ïø£\ @sêŒ≥T¬ø’ dü∆\ ùdø£s¡D
eT]j·TT Ä yê{Ïø£\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ˙{Ï kÂø£s¡´+ @sêŒ≥T #·÷&Ü*. ( ôd. 85 qT+&ç 91 |ü+#êsTTr sêCŸ #·≥º+
1994)
3. M~Û BbÕ\T: M~Û BbÕ\ ]õwüsº T¡ qT ìs¡«Væ≤+#ê*. Ks¡TÃ\≈£î ø±s¡D≤\T nH˚«wæ+#ê*. 5% $T+∫ (Executing
expenditure) »s¡>∑≈£L&É<äT. kÕ<äýÓTÆq+‘·{Ï˝À nìï M<ÛäT\≈£î yÓ\T‘·Ts¡T kÂø£s¡´+ @sêŒ≥T #Ój·T´&É+ »s¡>±*.
4. ˙{Ï düs¡|òüsê:
eTìwæøÏ Á‘ê>∑T ˙s¡T Jyê<Ûës¡eTT. Á>±eT |ü+#êsTTr jÓTTø£ÿ eTTK´ ø£s¡Ôyê´\˝À s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T ˙{Ï düs¡|òüsê n‹
Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. Á|ü‹ Á>±eT |ü+#êsTTr Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê |ü<Ûäø±ìï neT\T #˚j·÷*.
Á>±eT+˝À |æ\¢\T ô|<ä›\T, eTVæ≤fi¯\ Äs√>∑´+ #ê˝≤ es¡≈£î s¡øÏå‘· eT+∫˙{Ï ô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. eTTK´+>±
eTq <˚X¯+˝À >±˙, sêÁwüº+˝À >±˙ ∫qï |æ\¢\≈£î e#˚Ã yê´<ÛäT\˝À #ê˝≤ es¡≈£î Á‘ê>∑T ˙s¡T ø£\Twæ‘·+ ø±e&É+ e\¢H˚
edüTÔHêïsTT. Á‘ê>∑T˙{Ï ø±\Twü´+ e\¢ e#˚Ã &Éj˚T]j·÷, >±´k˛ºm+Áf…Æ{Ïdt (õ.Ç) ˝≤+{Ï yê´<ÛäT\T |æ\¢\ eTs¡D≤\≈£î <ë]
rdüTÔHêïsTT. Á>±eT |ü+#êsTTr ÁøÏ+<ä #Ó|æŒq $<Ûä+>± ∫qï C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√e&É+ <ë«sê Á>±eT Á|ü»\≈£î |ü]X¯óÁuÛÑyÓTÆq
˙{Ïì düs¡|òüsê #˚j·Te#·TÃqT.
5. s√&ÉT¢, Á&Ó’qT¢:
Á>±eT|ü+#êsTTr ÄBÛqeTT˝Àì nìï s√&ÉT¢, e+‘Óq\T, ø£\«s¡T¢\, ìsêàD+, eTs¡eTà‘·TÔ\T, ì«Vü≤D\qT #˚j·T&É+
Á>±eT |ü+#êsTTr Á|ü<Ûëq ø£s¡Ôe´+.

6. Ç‘·s¡ n+XÊ\T:
◊∫Ãø£ $<ÛäT\≈£î dü+ã+~Û+∫ Á>±eT|ü+#êsTTr n+<äTu≤≥T˝À e⁄qï ì<ÛäT\qT ã{Ïº Äj·÷ ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü{Ïº
Á|ü»\ kÕ+|òæTø£, Ä]∆ø£ n_Ûeè~∆øÏ <√Vü≤<ä|ü&Ée˝…qT.á ÁøÏ+<ä Ä>∑+‘·T\ Ks¡TÃ\T #˚j·Te#·TÃqT.
m. ø±sê´\j·÷ìøÏ ø±e\dæq ùdºwüqØ, ]õwüºs¡T¢, bòÕsê\T yÓTTˆˆ dü+e‘·‡sêìøÏ ø±e\dæq yê{Ïqìï+{Ï˙ ˇø£kÕ]
Ç+&Ó+{Ÿ (Indent) ‘·j·÷s¡T#˚dæ Á>±eT|ü+#êsTTr ÄyÓ÷<äeTT bı+~ s¡÷\T‡ y˚Ts¡≈£î ˇπøkÕ] ø=qT>√\T #˚j·÷*.
_. f…*bò˛Hé, ‘·bÕ\ Ks¡TÃ\T
dæ. Á|üj·÷D uÛÑ‘ê´\T
&ç. ø√s¡Tº Ks¡TÃ\T
Ç. $.◊.|æ dü+<äs¡Ù≈£î\T, C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\ Ks¡TÃ m|òt. #ê{Ï+|ü⁄\T yÓTTˆˆ
õ. Á|üuÛÑT‘·«+ nqTeT‹+∫q $sêfi≤\T ôV≤#Y. Á|ü#·Ts¡D\T, eTTÁ<äD\T
◊. yêVü≤q|ü⁄ n<Ó› ˝Ò<ë ô|Á{À\T &ûõ˝Ÿ Ks¡TÃ\T
C…. ø±sê´\j·T|ü⁄ |òüØï#·sY, yê{Ï ìs¡«Vü≤D |òüØï#·sY ø=qT>√\T≈£î eTT+<äT>± nqTeT‹ bı+~ ìs¡ísTT+#·ã&çq
y˚Ts¡≈£î e÷Á‘·+ ø=qT>√\T #˚j·÷*.
e´j·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕ<Ûës¡D ìj·Te÷\T
Á>±eT |ü+#êsTTr kÕ<Ûës¡D ì<ÛäT\qT |ü+#êsTTrsêCŸ #·≥º+ 1994 ôdø£åHé 45˝À ù|s=ÿqã&çq ªª ‘·|üŒìdü]
$<ÛTä \qT µµ ìs¡«Væ≤+#·T≥≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdü÷Ô ø£sT¡ Ã #˚jT· e˝…qT. $T>∑T\T ì<ÛTä \T ñqï|ü⁄&ÉT e÷Á‘·yT˚ ôdø£Hå é 46˝À $e]+∫q
ªª ◊∫Ãø£ $<ÛäT\T µµ ìs¡«Vü≤D≈£î Ks¡TÃ #˚j·Te#·TÃqT.
• ã&Ó®{Ÿ πø{≤sTT+|ü⁄˝Òì<˚ m{Ïº |ü]dæ∆‘·T\˝Àq÷ Ks¡TÃ\T #˚j·Tsê<äT.
• edü÷˝…’q Á<äeéTTqT H˚s¡T>± Ks¡TÃ #˚j·Tsê<äT. ∫{≤º ø±´wt |ü⁄düÔø£eTT q+<äT s√Eyê] b˛dæº+>∑T\T #˚dæ Á|üuÛÑT‘·«
KC≤Hê˝À #Ó*¢+∫ #·˝≤Hê $esê\T dü+ã+~Û+∫q ø±´wt |ü⁄düÔø±\˝À qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
• Á>±eT |ü+#êsTTr qT+&ç #˚ùd Á|ü‹ Ks¡TÃ≈£î Á>±eT |ü+#êsTTr ÄyÓ÷<ä+ bı+<ë*.
• #Ó*¢+|ü⁄\T #Ó≈£îÿ\ <ë«sê e÷Á‘·y˚T #˚j·÷*.
• _\T¢\T ÄyÓ÷~+∫q y˚Ts¡πø #Ó*¢+|ü⁄\T »s¡bÕ*.
• Á|ü‹ #Ó*¢+|ü⁄ m+<äT ì$T‘·ÔeTT me]øÏ, m|ü⁄&ÉT, m˝≤ #Ó*¢+#ê˝À q>∑<äT |ü⁄düÔø£+ (ø±´wt ãTø˘˝À) qyÓ÷<äT
#˚j·÷*.edüTÔe⁄\T, kÕe÷Á– @yÓTÆHê ø=qT>√\T #˚dæq|ü⁄&ÉT n$ eTT{Ïºq≥Tº>± Hêº≈£î ]õwüºs√¢ m+Á{° #Ój·÷´*
ø±s¡´<ä]Ù <ÛäèMø£]+∫ kÕº≈£î ]õwüºsY˝À dü+‘·ø£+ #˚j·÷*. kÕº≈£î ]õwüºs¡T˝À kÕº≈£î e∫Ãq _\T¢ HÓ+ãs¡T, ‘˚~,
_\T¢ yÓTT‘·ÔeTT qyÓ÷<äT #˚j·÷*. _\T¢ô|’q kÕ¢≈£î ]õwüºs¡T ù|õ, HÓ+ãs¡T, _\T¢˝À ‘Ó*|æq kÕº≈£î |üP]Ô>±
#˚]Hê<ë? HêD´‘· ñqï<ë?
• $wüj·÷\qT <äèMø£]dü÷Ô kÕº≈£î m+Á{° dü]º|òæ¬ø{Ÿ Áyêj·÷*.
• kÕº≈£î m+Á{° #˚j·Tã&çq edüTÔe⁄\T, kÕe÷Á– yê&Éø±ìøÏ rdüT≈£îqï|ü⁄&ÉT rdüT≈£îqï e´øÏÔù|s¡T, |ü<ä$, m+<äT
ì$T‘·Ô+ edüTÔe⁄\T rdüT≈£î+≥TqïB kÕº≈£î ]õwüºsY˝À qyÓ÷<äT #˚dæ dü<äs¡T e´øÏÔ dü+‘·ø£+ rdüTø√yê*.
• ∫\¢s¡ Ks¡TÃ\ #Ó*¢+|ü⁄\¬ø’ rdüT≈£îqï yÓT‘êÔ\qT |ü]àHÓ+{Ÿ n&Ü«dt‡ ]õwüºsY˝À qyÓ÷<äT #˚j·÷*.
• _\T‡ #˚j·TT≥≈£î Á|æ+f…&é bòÕsê\H˚ yê&Ü*.
• ]ø±s¡T¶\˙ï |ü+#êsTTr ø±s¡´<ä]Ù ÄBÛq+˝À ñ+&Ü*.

1.
9.#Ó≥¢ |òü\kÕj·T+

Á>±eT |ü+#êsTTr\˝À |üqT\T ìs¡«Væ≤+#˚ $<Ûëq+
kÕe÷õø£ ÄdüTÔ\qT ì]à+#·&É+ ˝Ò<ë n_Ûeè~∆ |üs¡#·&ÜìøÏ $$<Ûä kÕúsTT\˝À Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\T ìs¡íj·÷\T
rdüTø=+{≤s¡T. á ìs¡íj·÷\≈£î \qT>∑TD+>± |üqT\T #˚j·TTq|ü⁄&ÉT HêD´‘ê Á|üe÷D≤\qT bÕ{Ï+#·&ÜìøÏ, <äTu≤sêqT n]
ø£{Ïº ‘·≈£îÿe <Ûäs¡\˝À |üì |üP]Ô ø±e&ÜìøÏ bÕs¡<äs¡Ùø£yÓTÆq nH˚ø£ ìj·TeT ìã+<Ûäq\TqT Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷bı+~+∫+~. ø±ã{Ïº
Äj·÷ dü+ã+~Û‘· ìj·Te÷\qT (ø√&é) qqTdü]+∫ Á|üC≤ |üqT\T #˚|ü{≤º*.
|ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\˝À |üqT\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± #˚|ü&É‘ês¡T.
1. Á|üuÛÑT‘·« |ü<Ûäø±\ <ë«sê e#·TÃ ì<ÛäT\‘√ #˚j·TT |üqT\T
2. Äj·÷ dü+düú\˝À ñqï kÕ<Ûës¡D ì<ÛäT\ <ë«sê #˚j·TT |üqT\T
(m) |üqT\qT >∑T]Ô+#·T≥ eT]j·TT eT+ps¡T #˚j·TT≥ :
Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\T >∑T]Ô+∫q |üqT\≈£î Ç+»˙]+>¥ n~Ûø±s¡T\ düVü‰j·T+‘√ Ks¡TÃqT n+#·Hê y˚dæ, yê{Ïì düs¡«düuÛÑ´
düe÷y˚X¯+ eTT+<äT+#·T‘ês¡T. |üqT\ ÁbÕ<Ûëq´‘ê Áø£eT+ >∑T]Ô+∫ yê{Ïì ÄyÓ÷~+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. BìH˚
ª|ü]bÕ\q ÄyÓ÷<ä+µ (Administrative Sanction) n+{≤s¡T. |üì $\TeqT ã{Ïº á ÁøÏ+~ dü+düú |ü]bÕ\q
ÄyÓ÷<ä+ Ç#·TÃ n~Ûø±s¡+ ø£*– ñHêïsTT.
1. HêHé H√{Ïô|ò’&é Á>±eT|ü+#êsTTr \ø£å s¡÷bÕj·T\ es¡≈£î
2. H√{Ïô|ò’&é Á>±eT|ü+#êsTTr ¬s+&ÉT \ø£å\ s¡÷bÕj·T\ es¡≈£î
3. &ç$õq˝Ÿ |ü+#êj·TsTTr n~Ûø±] eT÷&ÉT \ø£å\ es¡≈£î
4. õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºs¡T Hê\T>∑T \ø£å\T Äô|’q
(_) n+#·Hê\T ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥ :
|ü]bÕ\HêyÓ÷<ä+ bı+~q ‘·sê«‘·j˚T Ç+»˙]+>¥ n~Ûø±s¡T\T á ÁøÏ+~yê{Ï Ä<Ûës¡+>± n+#·Hê\T ‘·j·÷s¡T
#˚kÕÔs¡T.
m) m.|æ. ÁbÕe÷DÏø£ HêD´‘ê Á|üe÷D≤\ ø√&é (A.P.Standard Specifications)
_) ÁbÕe÷DÏø£ &˚{≤ (Standard Data)
dæ) ÁbÕe÷DÏø£ yÓT{°]j·T˝Ÿ, ˝Òãs¡T πs≥T¢ (Standard Schedule of Rates)
&ç) |ü]bÕ\Hê ÄyÓ÷<ä+‘√ Ç∫Ãq Ç‘·s¡ wüs¡‘·T\T
(dæ) kÕ+πø‹ø£ ÄyÓ÷<ä+ :
ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+ s¡÷bı+~+∫q ªn+#·Hê\qTµ dü+ã+~Û‘· Ç+»˙]+>¥ n~Ûø±]øÏ kÕ+πø‹ø£ ÄyÓ÷<ä+ >∑T]+∫
|ü+bÕ*. n+#·Hê\‘√ bÕ≥T nedüsêìï ã{Ïº Á|ü‹bÕ~‘· |üìøÏ dü+ã+~Û+∫ |ü]XÀ<Ûäq ìy˚~ø£, bòÂ+&˚wüHé ˝…e˝Ÿ, ˝≤´+&é
møÏ«CÒwüHé $esê\T, n≥M XÊK ÄyÓ÷<ä+ yÓTT<ä\>∑T $esê\‘√ #Óø˘*düTº ‘·j·÷s¡T #˚dæ |ü+bÕ*.ª]yÓ’CŸ #˚dæq n+#·Hê\
qTµ |ü+|ü⁄‘·Tqï≥¢sTT‘˚ n~ eT+ps¡T #˚dæq yÓTT‘·Ô+ ø£+fÒ 10% m≈£îÿe ñqï≥¢sTT‘˚ kÕ+πø‹ø£ ÄyÓ÷<ëìøÏ |ü+ù| eTT+<˚
eT∞fl |ü]bÕ\HêyÓ÷<ä+ bı+<ë*.
(&ç) |üqT\ n|üŒ–+‘· : kÕ+πø‹ø£ ÄyÓ÷<ä+ bı+~q |üìì, ˇø£ @C…˙‡ì m+|æø£ #˚dæ <ëìøÏ Ä u≤<Ûä´‘· n|üŒ–+#ê*.
Áô|’y˚≥T @CÒ˙‡ ø±≈£î+&Ü Á>±eTeTT˝Àì j·Tdt.ôV≤#Y.õ ˝Òø£ Ç‘·s¡ dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\≈£î u≤<Ûä´‘· n|üŒ–+#·T≥ eT+∫~
1.Á>±eT|ü+#êsTTr :
n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T\˝À ˝Ò<ë Á|ü‘˚´ø£ Ä<˚XÊ\T ñqï|ü⁄&ÉT Á>±eT |ü+#êsTTr ‘·s¡T|ü⁄q düs¡Œ+#Y ˝Ò<ë ø±s¡´
ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±] |üìì #˚|ü≥º e#·TÃqT. n+‘˚ø±ì Á>±eT |ü+#êsTTr @ e´øÏÔì dü<äs¡T |üìì |üP]Ô #˚j·T&ÜìøÏ Hê$TH˚{Ÿ
#˚j·Tsê<äT.
2. \_›<ës¡T\ ø£$T{° :
Á|üuÛÑT‘·« |ü<Ûäø±\ <ë«sê #˚j·TT |üqT\qT \_›<ës¡T\ ø£$T{°\ <ë«sê #˚j·Te˝…qì ìπs∆•+∫ ñ+fÒ Ä $<Ûä+>±
#˚j·Te˝…qT. yÓTÆqs¡T Ç]π>wüHé |üqT˝…’‘˚ Äj·Tø£≥Tº <ës¡T\ dü+|òü÷\≈£î n|üŒ–+#·e#·TÃqT. ˇø£ y˚fi¯ Á|üC≤ n+#·Hê\
<ë«sê |üqT\T #˚|ü&ç‘˚ Ä |üì $\Te s¡÷.50,000/` ˝À|ü⁄ ñ+fÒ, n≥Te+{Ï yê{Ïì ≈£L&Ü \_›<ës¡T\ ø£$T{°\≈£î
n|üŒ–+#·e#·TÃqT.
3. XÊU≤|üs¡+>± :
n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T\T eT]j·TT Á|ü‘˚´ø£ dü«uÛ≤e+ ø£*Zq |üqT\ $wüj·T+˝À f…+&És¡¢qT |æ*#˚ n~Ûø±s¡+ >∑\ e´øÏÔ.
ô|’ n~Ûø±] nqTeT‹‘√ XÊK|üs¡+>± |üqT\qT #˚|ü{Ïº ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT. n˝≤π> s¡÷.50,000/` ˝À|ü⁄ n+#·Hê
$\Te>∑\ |üqT\T Hê$TH˚wüHé |ü<ä›‹˝À j·Tdt.ôV≤#Y.õ. ˝Òø£ Á>±eTeTT˝Àì dü«#·Ã¤+<Ûä ø£$T{°\≈£î ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä´‘·\T
n|üŒ–+#·e#·TÃqT.
4. f…+&És¡T¢ |æ\e&É+ <ë«sê :
ô|’q $e]+∫q |ü<ä›‘·T\˝À |üì #˚j·T&ÜìøÏ M\T ø±q|ü⁄Œ&ÉT s¡÷.5000/` ô|’ã&çq |üqT\≈£î f…+&És¡T¢ |æ*∫ |üì
n|üŒ–+#ê*. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ &çf…Æ˝Ÿ¶ kÕº+&ÉsY¶ ôdŒdæ|òæπøwüHé (m.|æ.&ç.mdt.mdt.) ˝À ìπs∆•+∫q f…+&És¡T $<ÛëHêìï nqTdü]+#ê*.
á f…+&És¡T $<Ûëq+ ‘·<äT|ü] #ê|üºs¡T˝À $e]+#·ã&ç+~. f…+&És¡¢≈£î dü+ã+~Û+∫q nìï ìj·Te÷\qT bÕ{Ï+#·e˝…
qT. eTTK´+>± |üqT\T ìs¡«Vü≤D˝À f…Æ+ ôw&É÷´\TqT ø±+Á{≤ø£ºs¡T bÕ{Ï+#ê*, C≤|ü´ ìyês¡D Á|ü<ÛëHê+X¯yÓTÆ j·TT+&Ü*.
ñ<˚›X¯´|üPs¡«ø£+>± C≤|ü´+ #˚j·T<ä\∫q ø±+Á{≤ø£ºs¡TqT ‘=\–+#·T≥≈£î M\Tø£*Œ+#˚ neø±X¯eTT f…+&És¡T H√{°düTq+<˚
#˚s¡Ãe˝…qT. ◊‘˚ Á|üuÛÑT‘·« Ä<˚XÊ\ Á|üø±s¡+ 5 \ø£å\ es¡≈£î Hê$TH˚wüqTô|’q |üqT\T n|üŒ–+#ê*.
yÓT»sYyÓT+{Ÿ eT]j·TT #Óø˘ yÓT»sYyÓT+{Ÿ ìj·Te÷\T
πø≥–] yÓT»sYyÓT+{Ÿ #˚j·TT n~Ûø±] #Óø˘ y˚T»sYyÓT+{Ÿ #˚j·TT n~Ûø±]
Á>±eT|ü+#êj·Tr ndæôdº+{Ÿ Ç+»˙sY / 5000 s¡÷ˆˆ\T |üqT\ es¡≈£L @.Ç. / @.Ç.Ç.
ndæôdº+{Ÿ m–®≈£L´{Ïyé 5000 s¡÷ˆˆ\T ø£+fÒ $T+∫q |üqT\≈£î &ç.Ç.Ç.
eT+&É\ / õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ndæôdº+{Ÿ Ç+»˙sY / nìï |üqT\≈£î &ç.Ç.Ç. #˚j·Te˝…qT. ◊‘˚ 1 \ø£å
s¡÷bÕj·T\T n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe|üqT\≈£î #Ó*¢+|ü⁄
»]ù| eTT+<äT Ç.Ç. ˇø£ÿkÕ] ‘·|üŒìdü]>± #Óø˘
yÓT»sY #˚j·Te˝…qT. s¡÷.10,00 \ø£å\T n+‘·ø£Hêï
m≈£îÿe $\Te ø£*Zq |üqT\qT ‘·T~ #Ó*¢+|ü⁄ »]ù|
eTT+<äT mdt.Ç. ‘·|üŒìdü]>± ˇø£kÕ] #Óø˘ yÓT»sY
#˚j·÷*.
Á>±eT|ü+#êj·Tr˝À Ä&ç{Ÿ eT]j·TT düsY#êØ®\T
Á>±eT|ü+#êj·Tr jÓTTø£ÿ ø±s¡´Áø£e÷\T, rsêàHê\T, Ä]úø£ ˝≤yê<˚yê\T yÓTT<ä\sTTqe˙ï Á|üuÛÑT‘·« ìj·TeT
ìã+<Ûäq\≈£î nqT>∑TD+>± ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·THêïj·÷ ˝Ò<ë nì ‘Ó\TdüTø√e&Éy˚T á Ä&ç{Ÿ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚∆X¯´+.
Ä&ç{Ÿ n~Ûø±] Á>±eT|ü+#êj·Tr >∑‘· dü+e‘·‡s¡|ü⁄ ˝…ø£ÿ\qT Á|üdüTÔ‘· Ä]∆ø£ dü+e‘·‡s¡eTT 3 e ø±«s¡ºs¡T |üPs¡Ôj˚T´
˝À|ü⁄ Ä&ç{Ÿ #Ój·÷´*. Á>±eT|ü+#êj·Tr Ä&ç{Ÿ <ë«s¡ ‘êqT ø£qT>=qï ˝ÀbÕ\qT |üP]Ô düe÷#ês¡+‘√ Ä&ç{Ÿ »]–q ¬s+&ÉT
HÓ\\˝À>± Ä&ç{Ÿ ]b˛s¡Tº <ë«sê n+<ä#˚j·÷*. Ä&ç{Ÿ n~Ûø±] Ç∫Ãq Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£qT Á>±eT|ü+#êj·Tr düe÷y˚X¯+˝À
#·s¡Ã≈£î ô|{≤º*. Ä&ç{Ÿ ìy˚~ø£˝Àì nuÛÑ´+‘·sê\≈£î ‘·>∑T düe÷<ÛëHê\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ Ä&ç{Ÿ n~Ûø±]øÏ düeT]Œ+#ê*.

n{Ïº düe÷<ÛëHê\ |ü≥¢ n~Ûø±] dü+‘·è|æÔ #Ó+~‘˚ nuÛÑ´+‘·s¡+ ‘=\–b˛‘·T+~. ˝Òì#√ n{ÏºÄ&ç{Ÿ nuÛÑ´+‘·sê\ e\¢ e∫Ãq
qcÕº\≈£î ø±s¡≈£î˝…’q yê] ù|]≥ Ä&ç{Ÿ n~Ûø±s¡T\T düsY#êsY®\qT C≤Ø #˚kÕÔs¡T.
Ä&ç{Ÿ nuÛÑ´+‘·sê\≈£î ø±s¡D≤\T:
1. ã&Ó®{Ÿ˝À #·÷|üã&çq <ëìø£Hêï m≈£îÿe Ks¡TÃ #˚j·T&É+ ˝Ò<ë ndü\T ã&Ó®{Ÿ˝À #·÷|ü≈£î+&ÜH˚ Ks¡TÃ#˚j·T&É+.
2. Á|ü‘˚´øÏ+|üã&çq ì<ÛäT\ ô|’ (Çj·TsY e÷sYÿ&é) nuÛÑ´+‘·sê\T :`
3. nedüsêìøÏ $T+∫ ì<ÛäT\qT Á&Ü #˚j·T&É+ eT]j·TT |ü+|æD°˝À C≤|üéTT :
4. dæã“+~ J‘· uÛÑ‘ê´\≈£î dü+ã+~Û+∫q nuÛÑ´+‘·sê\T :
5. edüTÔe⁄\T / ùdºwüqØ yÓTTˆˆ$ ø=qT>√\T≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·˝…‘˚Ô nuÛÑ´+‘·sê\T :
6. |üqT\ ìs¡«Vü≤D˝À (Works Expenditure) ‘·˝…‘˚Ô nuÛÑ´+‘·sê\T :
7. ]õwüºs¡T\qT ˝À|üuÛÑ÷sTTwüº+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+ :
Äπø|å Dü \≈£î u≤<ÛTä ´\qT ìs¡sí TT+#·T $<ÛëqeTT : Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Ä]úø£ düèà‹ ˝Àì Ä]ºø˝£ Ÿ 273 Á|üø±s¡eTT #Ó*+¢ |ü⁄\T
#˚j·TTyê]ô|’Hê, #˚j·TeTì nqTeT‹ Ç∫Ãq yê]ô|’Hê u≤<Ûä´‘· ñ+≥T+~. Á>±eT|ü+#êj·Tr eT]j·TT ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£
n~Ûø±s¡eTT ø£*Zq yê] eT<Ûä´, Á>±eT|ü+#êj·TrøÏ yê{Ï*¢q qwüºeTTqT ‘˚\TÃ≥≈£î, Ä&ç{Ÿ Äπøå|üD\≈£î u≤<ÛäT´\T>± ìs¡ísTT+#·T
$<ÛëqeTTqT Á|üuÛÑT‘·«eTT eTTÁ~+∫q Á>±eT|ü+#êj·Tr nøö+≥T e÷qTé˝Ÿ ˝À $e]+∫Hês¡T.
düsY#êØ® dü]º|òæπø{Ÿ\ C≤Ø : Ä&ç{Ÿ |üPs¡ÔsTTq ‘·sê«‘· ˝ÒeHÓ‘·Ôã&çq nuÛÑ´+‘·sê\≈£î Á>±eT|ü+#êj·Tr
düeT]Œ+∫q düeT÷<ÛëqeTT\T dü+‘·èÔ|æÔø£s¡eTT>± ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT, n{Ïº nuÛÑ´+‘·s¡eTT\T Ä]∆ø£|üs¡yÓTÆq$ nsTTq|ü⁄Œ&ÉT düsY#ÛêsY®
C≤Ø #˚ùd neø±X¯+ ñ+~. #·≥º $s¡T<ä∆yÓTÆq Ks¡TÃ\≈£î, n+<äT≈£î u≤<ÛäT´˝…’q yê] qT+&ç sêã≥Tº≥≈£î düsY#ÛêsY® C≤Ø #˚kÕÔs¡T.
düsY#ÛêØ® dü]º|òæπø{Ÿ ø√s¡Tº &çÁø°‘√ düe÷q+.
• düsY#êØ® |üÁ‘·eTTqT e´‹πsøÏ+∫q yês¡T, düsY#ÛêØ® |üÁ‘·eTTqT rdüT≈£îqïyês¡T, n{Ïº |üÁ‘·eTT n+~q 60 s√E\˝À>±
Á|üuÛÑT‘·«eTT˝Àì Ä]∆ø£ $uÛ≤>∑eTT˝Àì Á|æì‡|ü˝Ÿ ø±s¡´<ä]ÙøÏ >±ì, dü+ã+~Û‘· Á|æì‡|ü˝Ÿ dæ$˝Ÿ ø√s¡Tºq+<äT >±ì n|”Œ\T
#˚düTø=q e#·TÃqT.
• n|”Œ\T n~Ûø±] Ç#·TÃ rs¡TŒ n+‹eTeTT.
• ø√s¡Tº rs¡TŒ ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·eTT ôV’≤ø√s¡Tº≈£î n|”Œ\T #˚düTø=qe#·TÃqT.
• ìØí‘· >∑&ÉTe⁄˝À>± n|”Œ\T #˚j·Tq|ü⁄&ÉT düsY#êØ® #˚dæq yÓTT‘êÔìï 60 s√E\˝À>± #Ó*¢+#·ì#√, <ëìì n~ ˝≤´+&ÉT
¬syÓq÷´ nsTTq#√ m{À¢ nfÒ¢, edü÷\T #˚j·÷*. n≥T¢ edü÷\T #˚j·TT≥≈£î m{Ïº #·s¡´ rdüTø=qì düsY#êØ® dü]º|òæπø≥¢ qø£fi¯flqT
‘·<äT|ü] #·s¡´ø√dü+ õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºs¡T≈£î |ü+bÕ*.
*****

10 . πø+Á<äsêh Á|üuÛÑT‘ê«\T $$<Ûä |ü<Ûäø±\
ÁøÏ+<ä $&ÉT<ä\ #˚düTÔqï ì<ÛäT\T ` nøö+≥¢ ìs¡«Vü≤D
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î dü+Áø£$T+∫q / dü+Áø£$TdüTÔqï $<ÛäT\T, ñ<√´>∑T\T eT]j·TT ì<ÛäT\ ø±s¡D+>±
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü\ú jÓTTø£ÿ |ü]bÕ\Hê eédüqú T ã˝Àù|‘·+ #˚jT· T≥≈£î Ä]úø£ eéVü‰sê\ ìs¡«Vü≤D¬ø’ ªªyÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥
eédüúµµqT 2009`10 dü+ˆˆs¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. BìøÏ ‘√&ÉT>± ªª|ü+#êj·TrsêCŸ Çìº‡≥÷´wüHé‡ nøö+{Ï+>¥ kÕ|òtºy˚sY
(PRIA SOFT) qT s¡÷|üø£\Œq #˚kÕs¡T.
yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ eédüú jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£åD≤\T

` 11e ôw&É÷´\T˝À ù|s=ÿqï 29 n+XÊ\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ 4 n+¬ø\ y˚T»sY ôV≤&é
` ø±s¡´Áø£eT+ / Ks¡TÃ jÓTTø£ÿ j·T÷ì{ŸqT ‘Ó*ù| 3 n+¬ø\ yÓTÆqsY ôV≤&é
` Ks¡TÃqT dü÷{Ï>± ‘Ó*ù| 2 n+¬ø\ Äu…®ø˘ôV≤&é (00`99)
` y˚T˝…’q Á|üD≤[ø£\T, |üs¡ý˚ø£åD eT]j·TT ìs¡íj·÷\ ø√dü+, πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«/ sêh Á|üuÛÑT‘·« |ü<Ûäø±\qT 2 n+¬ø\
Ä˝≤Œ¤ q÷éT]ø˘ düuŸôV≤&é.
` πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T πø{≤sTT+#˚ yÓTT‘êÔ\qT ‘Ó*ù| yÓTÆqsY ôV≤&é ª901µ
` yÓTT‘·Ô+ nøö+≥TqT ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
bÕs¡Tº ` I nìï Ä<ëj·T, e´j·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q ˝≤yê<˚M\T
bÕs¡Tº ` II ÁbÕ$&Ó+{Ÿ |òü+&ÉT, ãTTD≤\T, &çbÕõ≥T¢ eT]j·TT n&Ü«qT‡\≈£î dü+ã+~Û+∫q ˝≤yê<˚M\T.
Ç‘·s¡ ˝≤yê<˚M\qT nq>± bÕs¡Tº`2˝À #Ó|üŒã&çq ˝≤yê<˚M\ ìs¡«Vü≤D≈£î
7610` |ü+#êj·Tr\ ñ<√´>∑T\≈£î ãTTD≤\T
8011` Çq÷‡¬sHé‡ |æ+#Û·qT ì~Û
8550 ` dæ$˝ŸŸ n&Ü«qT‡\T
8009` ÁbÕ$&Ó+{Ÿ |òü+&é
8443.` dæ$˝Ÿ &çbÕõ≥T¢

11e ôw&É÷´˝Ÿ˝À ‘Ó\T|üã&çq 29 n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q Ä<ëj·T,
e´j·÷\ jÓTTø£ÿ y˚T»sY ôV≤&é‡,
Áø£.dü+ n+X¯+ dü+ã+~Û‘· y˚T»sY ôV≤&é‡
»eT\T kÕ<Ûës¡D e´j·T+ ø±´|æ≥˝Ÿ e´j·T+
1. eékÕj·T+ ` eékÕj·T $düÔs¡D 0435 2435 4435
2. uÛÑ÷$T n_Ûeè~∆ ` uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\ neT\T, - 2402 4402
uÛÑ÷eTT\ @ø°ø£s¡D, uÛÑ÷kÕs¡ s¡ø£åD
3. ∫qï ‘·s¡Vü≤ ˙{Ï bÕs¡T<ä\, ˙{Ï ìs¡«Vü≤D, 0732 2702 4702
˙{Ï yê\T n_Ûeè~∆
4. |üX¯óq+es¡∆q , bÕ&ç |ü]ÁX¯eT, ø√fi¯fl |ü]ÁX¯eT 0403 2403 -
5. eT‘·‡´ |ü]ÁX¯eT 0405 2405 4405
6. kÕe÷õø£ n&Ée⁄\T, ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·T≥ 0406 2406 4406
7. dü+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ Ç+<Ûäq eqs¡T\T 0810 2810 4810
8. Ç+<ÛäqeTT ` |üX¯ó Á>±düeTT 0403 2403 -
9. $<ä´ ` ÁbÕ<∏ä$Tø£, ôdø£+&ÉØ bÕsƒ¡XÊ\\‘√ düVü‰ 0202 2202 4202
10. kÕ+πø‹ø£ •ø£åD ` eè‹Ô |üs¡yÓTÆq $<ä´ - 2203 -
11. ejÓ÷»q $<ä´ ` nìj·T‘· $<ä´ 0202 2202 4202
12. Á>∑+<∏ë\j·÷\T - 2205 4205
13. kÕ+düèÿ‹ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T - 2205 4205
14. ÄdüT|üÁ‘·T\T ` ÁbÕ<∏ä$Tø£ ns√>∑´ πø+Á<ë\T, 0210 2210 4210
&çdüŒq‡Ø\‘√ düVü‰ Äs√>∑´+, bÕ]X¯ó<Ûä´+ 0215 2215 4215
15. ∫\¢s¡ n≥M ñ‘·Œ‘·TÔ\T 0406 2406 4406
16. \|òüTT |ü]ÁX¯eT\T, ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·T≥ 0851 2851 4851
17. U≤B eT]j·TT Á>±MTD ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT 0851 2851 4851
18. e÷¬sÿ≥T¢ ` ùde\T 0206 2206 4206
19. <ë]Á<ä´ ìs¡÷à\Hê ø±s¡´Áø£e÷\T - 2501 -
20. ≈£î≥T+ã dü+πøåeT+ - 2210 -
21. eTVæ≤fi≤ ` •X¯ó nuÛÑT´<äj·T+ - 2211 -
22. kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT+ - 2235 4235
23. ã\V”≤q esêZ\ dü+πøåeT+ èTTK´+>± ôw&É÷´\T ≈£î˝≤\T,
ôw&É÷´\T ‘Ó>∑\ dü+πøåeT+ - 2225 -
24. Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú - 2408 4408
25. s√&ÉT¢ , ø£\«s¡Tº\T , e+‘Óq\T, ø±\«\T, »\e÷sêZ\T
eT]j·TT Ç‘·s¡ ø£eT÷´ìπøwüHé $<ÛëHê\T. - 3054 5054

26. Á>±MTD >∑èVü≤ ìsêàD+ 0216 2216 4216
27. eT+∫˙{Ï düs¡|òüsê 0215 2215 4215
28. Á>±MTD $<äT´B›ø£s¡D ` |ü+|æD° 0801 2801 4801
29. kÕe÷õø£ ÄdüTÔ\ ìs¡«Vü≤D 0059 2059 -
n<äq|ü⁄ |ü<äT›\T
30. e&û¶ »eT / Ks¡TÃ 0049 2049 -
31. ô|q¸Hé dü+ã+~Û‘· Á|üjÓ÷»Hê\T 0071 2071 -
32. |ü+#êj·TrsêCŸ |ü<Ûäø±\T 0515 2515 4515
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« |ü<Ûäø±\T ` nøöÿ+≥¢ ìs¡«Vü≤D

πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« |ü<Ûäø±\ nøö+≥¢ ìs¡«Vü≤DqT yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ eédüú˝À 2 n+¬ø\‘√ eØZø£]kÕÔs¡T. nsTT‘˚
dæ mõ |ü<Ûäø±\ ø√&é 4 n+¬ø\T ñ+fÒ u≤>∑T+≥T+<äì dü÷∫+∫+~. Á|üdüTÔ‘·+ Á|æj·÷ kÕ|òtº˝À ñqï ¬s+&É+¬ø\ Á|üø±s¡+
ñqï |ü<Ûäø±\ ø√&ÉT¢.
d”ÿ+ ø√&ÉT¢ d”ÿ+ ù|s¡T
11 C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~ÛVü‰MT |ü<Ûäø£+ (NREGS)
12 dü+|üPs¡í Á>±MTD s√CŸ >±sY jÓ÷»q (SGRY)
13 dü«s¡í»j·T+‹ Á>±eT dü«s√CŸ >±sY jÓ÷»q (SGRY)
14 Ç+~sê Äyêdt jÓ÷»q (IAY)
15 C≤rj·T Á>±MTD Äs√>∑´ $TwüHé (NRHM)
16 j·÷¬ø‡\πsfÒ&é s¡÷s¡˝Ÿ yê≥sY düô|’¢ Áb˛Á>±+ (ARWSP)
17 dü+|üPs¡í bÕ]X¯ó<ä∆´ ñ<äéT+ / dü«#·Ã¤uÛ≤s¡‘Y n_Ûj·÷Hé
18 eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<Ûäø£+
19 düs¡«•øå± n_Ûj·÷Hé
20 Á|ü<ÛëqeT+Á‹ Á>±eT dü&Éø˘ jÓ÷»q
21 düMTø£è‘· yê≥sYôw&é ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£eT+.
22 düMTø£è‘· •X¯ó n_Ûeè~∆ |ü<Ûäø£+
sêh Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\T :
yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ eédüú˝À Á|ü‘˚´ø£+>± sêh Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\≈£î @ ø√&é\T ìπs›•+#·q|üŒ{Ïø°, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T
neT\T |ü]#˚ $$<Ûä |ü<Ûäø±\≈£î Ä˝≤Œ¤ q÷éT]ø˘ ø√&é\qT dü÷∫k˛Ô+~.
d”ÿ+ ø√&é |ü<Ûäø£+ ù|s¡T
|æ bÕ¢qT |ü<Ûäø±\T
|æ1 sêh+ jÓTTø£ÿ bÕ¢qT |ü<Ûäø£+ `1
mHé HêHé`bÕ¢Hé |ü<Ûäø±\T
mHé1 sêh+ jÓTTø£ÿ HêHébÕ¢Hé |ü<Ûäø£+`1

myéT myéT|æm˝Ÿm&ç |ü<Ûäø±\ ì$T‘·Ô+
myéT1 sêh+ jÓTTø£ÿ m|æm˝Ÿ@&ç |ü<Ûäø£+ `1
$ myéT.m˝Ÿ.@ kÕúìø±_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±\T
$1 sêh+ jÓTTø£ÿ myéT.m˝Ÿ.@ |ü<Ûäø£+
dæ πø+Á<ä Ä]úø£ dü+|òüT+ |ü<Ûäø±\T
dæ1 sêh+ Ä]úø£ dü+|òüT+ |ü<Ûäø±\T
mdt sêh Ä]∆ø£ dü+|òüT+ |ü<Ûäø±\T
mdt1 sêh+ jÓTTø£ÿ sêh Ä]∆ø£ dü+|òüT+ |ü<Ûäø£+ `1
z sêh Á|üuÛÑT‘·« Ç‘·s¡ |ü<Ûäø±\T
z1 sêh+ jÓTTø£ÿ Á|üuÛÑT‘·« |ü<Ûäø±\T (Ç‘·s¡)`1
ˇø=ÿø£ÿ |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä 9 d”ÿeTT\qT (|æ1`|æ9) #˚s¡Ãe#·TÃqT.
Äu…®ø˘º ôV≤&é : dæ mõ yês¡T #Ó*¢+|ü⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫ ~>∑Te ‘Ó*|æq Äu…®ø˘º ôV≤&é\qT ìs¡ísTT+∫j·TTHêïs¡T.
kÕ<Ûës¡D #Ó*¢+|ü⁄\T Äu…®ø˘º ôV≤&é kÕ<Ûës¡D #Ó*¢+|ü⁄\T Äu…®ø˘º ôV≤&é
J‘·eTT\T 01 y˚‘·qeTT\T 02
zesY f…ÆyéT n\yÓHé‡ 03 |æ+#Û·qT dü+ã+~Û‘· #Ó*¢+|ü⁄\T 04
>ös¡ey˚‘·q+ 05 yÓ’<ä´ Ks¡TÃ\T 06
Á|üj·÷D uÛÑ‘·éTT\T 07 ø±sê´\j·T Ks¡TÃ\T 08
n<Ó›, |üqTï\T yÓTTˆˆ$ 09 Ä&ç{Ÿ |ò”E 10
eTTÁ<äD Ks¡TÃ 11 Ç‘·s¡ |ü]bÕ\Hê Ks¡TÃ\T 12
kÕe÷Á– düs¡|òüsê 13 ô|Á{À˝Ÿ / &ûõ˝Ÿ 14
Á|ü#·Ts¡D Ks¡TÃ 15 Ç‘·s¡ ø±+Á{≤≈£îº ùde\T 16
Á>±+{Ÿ ` ÇHé `msTT&é 17 $sêfi≤\T 18
dü_‡&û\T 19 |üqTï\T /&É÷´{°\˝À yê{≤ 20
yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\ n<Ó› 21 yÓTwæqØ møÏ«|tyÓT+{Ÿ 22
uÛ≤Ø |üqT\T 23 ¬s’{Ÿ Ä|òt / qcÕº\T 24
$TqVü‰sTT+|ü⁄\T 25 ìs¡«Vü≤D Ks¡TÃ\T 26
Ç‘·s¡ Ks¡TÃ\T 80

Á|æj·÷ kÕ|òtº (PRIA Soft)
1992 dü+ˆˆ˝À 73 e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\≈£î sêC≤´+>∑+˝Àì 11 e ôw&É÷´\T Á|üø±s¡+
29 $<ÛäT\T, n~Ûø±sê\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ eTs=ø£ eTTK´ |òüT≥º+. á ø±s¡´Áø£eT+˝ÀH˚ 11 e Ä]∆ø£ dü+|òüT+ dæbòÕs¡T‡\ qqT-
dü]+∫ |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\ jÓTTø£ÿ »yêãT<ëØ ‘·qeTTqT, |ü]bÕ\q˝À bÕs¡<äs¡Ùø£‘·qT ô|+bı+~+#·T≥≈£î nedüs¡yÓTÆq
yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ $<ÛëqeTTqT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ eTs=ø£ eTTKýÓTÆq n+X¯+.
2005 düˆˆ˝À C&AG #˚ Á|üy˚X¯ô|≥ºã&çq q÷‘·q nøö+{Ï+>¥ $<ÛëqeTTH˚ eT]ìï e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\‘√ düs¡∞ø£]+∫,
ÁbÕ<Ûä$Tø£ kÕ∆sTT˝Àì |ü+#êsTTr sêCŸ dü+dü∆\T ≈£L&Ü nqTdü]+#˚ $<Ûä+>± á q÷‘·q yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ $<ÛëHêìï
s¡÷bı+~+#ês¡T. µµÄ]∆ø£ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT kÕe÷õø£ Hê´j·T+µµ nH˚~ |ü+#êsTTrsêCŸ dü+dü∆\ jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq ìHê<ä+.
|ü+#êsTTr sêCŸ dü+dü∆\˝À á yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ $<ÛëqeTTqT neT\T |üs¡#·&É+ <ë«sê bÕs¡<äs¡Ùø£‘·, Ä]∆ø£ eqs¡T\ düÁø£eT
$ìjÓ÷>∑+, Ä]∆ø£ |ü]|ü⁄wæ˜ eT]j·TT dü<äs¡T dü+dü∆\ô|’ $X¯«dü˙j·T‘·qT ÇqTeT&ç+|ü #˚j·Te#·TÃqT. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü kÕúìø£
dü+dü›\ Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î, ñ<√´>∑T\≈£î ns¡úeTj˚T´ Ø‹˝À düT\uÛÑ‘·s¡+>± Ä]úø£ eqs¡T\ ˝≤yê<˚M\ ‘ê\÷≈£î ìy˚~ø£\
qT dü‘·«s¡y˚T n+~+#˚ $<Ûä+>± ÇqŒ¤πsàwüHé eT]j·TT ø£eT÷´ìπøwüHé f…ø±ï\J düVü≤j·T+‘√ á nøö+{Ï+>¥ $<ÛëqeTTq≈£î
kÕ|òtºy˚sY s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. n<˚ Á|æj·TkÕ|òtº. Bìì ÇqŒ¤πsà{Ïø˘ ôd+≥sY yês¡T s¡÷bı+~+#ês¡T. Á|æj·TkÕ|òtº nq>±
|ü+#êsTTrsêCŸ Çìº≥÷´wüHé‡ nøö+{Ï+>¥ kÕ|òtºy˚sY. á kÕ|òtºy˚sYqT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ yÓqTø£ e⁄qï eTTK´ ø±s¡Dy˚T$T≥+fÒ
yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ $<ÛëqeTTqT düeTs¡úe+‘·+>± neT\T #˚dæq sêÁcÕº\≈£î ô|sYbòÕ¬sàHé‡ Ä<Ûë]‘· Á>±+≥TqT $&ÉT<ä\
#˚j·Te\dæq~>± 13 e Ä]úø£ dü+|òüT+ ‘·q dæbòÕs¡düT\˝À ù|s=ÿq&É+.
sêC≤´+>∑+˝Àì 11 e ôw&É÷´\T˝À bı+<äT|üs∫¡ q 29 $<ÛTä \qT 23 n+XÊ\T (y˚T»sYôV≤&é‡)>± eØZø]£ +#ês¡T. >∑‘+· ˝À
q÷‘·q nøö+{Ï+>¥ $<Ûëq+˝Àì 4 n+#˚\ eØZø£s¡D≈£î, 16 ìy˚~ø£\≈£î dü«dæÔ #Ó|æŒ, eT]+‘· düs¡∞ø£è‘·yÓTÆq $<Ûëq+˝À 3
n+#Ó\ eØZø£s¡D <ë«sê ˝≤yê<˚M\qT >∑T]Ô+#·T≥, Ç+<äT≈£î dü+ã+~Û+∫q ìy˚~ø£\qT 6 bòÕsêà≥¢˝À s¡÷bı+~+#·T≥≈£î
M\T>± á yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ Á|æj·TkÕ|òtº ‘·j·÷s¡T #˚dæj·TTHêïs¡T.
Á|æj·TkÕ|òtºy˚sY <ë«sê õ˝≤¢ eT+&É\ Á>±eT|ü+#êsTTr\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü<Ûëq düe÷#êsêìï nq>± Áf…»Ø
˝Ò<ë u≤´+≈£î ˝≤yê<˚M\ K‘ê\T $esê\T eT]j·TT sTT‘·s¡ eTK´ $esê\qT bı+<äT|üs¡#·e#·TÃ. á kÕ|òtºy˚sY˝À Ä<ëj·T
e´j·÷\ ‘ê\÷≈£î nøö+{Ÿ ôV≤&é\T n+‘·s¡Z‘·+>± sTT$T&ç e⁄HêïsTT. eTq+ #˚j·Te\dæq <˚$T≥+fÒ Ä<ëj·T e´j·÷\
qyÓ÷<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq K∫Ã‘·yÓTÆq ôV≤&é Ä|òt nøö+≥TqT m+#·Tø√e&É+.
Á|æj·TkÕ|òtºy˚sYqT Á|ü<Ûëq+>± 4 $uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·≥+ »]–+~.
1. e÷düºsY m+Á{°
2. ã&Ó®{Ÿ mdæºy˚T≥T¢
3. Á{≤Hê‡ø£åHé‡
4. ]bıs¡Tº\T
Çy˚ ø±≈£î+&Ü |üs¡‡q˝…’CŸ eT]j·TT ôV≤˝ŸŒ nH˚ n+XÊ\T ≈£L&Ü e⁄HêïsTT. ôV≤˝ŸŒ nH˚ n+X¯+ Á|æj·TkÕ|òtºy˚sY˝Àì
Á|ü‹ ˇø£ÿ n+XÊìï ñ|üjÓ÷–+#˚ $<ÛëHêìï #ê˝≤ ≈£L\+ø£wü+>± ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. Bì <ë«sê Á|æj·TkÕ|òtºy˚sYqT @ $<Ûä+>±
ñ|üjÓ÷–+#ê˝À #ê˝≤ $|ü⁄\+>± ns¡úeTj˚T´ Ø‹˝À eTq≈£î ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
Á|ü<Ûëq $uÛ≤>±\˝ÀìøÏ yÓ[‘˚:
e÷düºsY m+Á{° nH˚ n+X¯+ <ë«sê |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\≈£î dü+ã+~Û+∫q ÁbÕ<Ûä$Tø£ $esê\qT ( |ü+#êsTTrsêCŸ

dü+düú\‘√ ˝≤yê<˚M\T ø£*–j·TTqï ø±+Á{≤ø£ºs¡T¢ , @C…˙‡\ $esê\T, |ü+#êsTTrsêCŸ dü+dü∆\ e<ä›qTqï $$<Ûä∏ kÕe÷Á>∑T\
‘ê\÷≈£î $esê\T ( kÕºø˘ ` m\ÁøÏºø£˝Ÿ, Á|üC≤s√>∑´ kÕe÷qT, ˙{Ï düs¡|òüsê $&ç uÛ≤>±\T eT]j·TT ùdºwüqØ e¬>’sê) eT]j·TT
|ü+#êj·TrsêCŸ #˚|ü≥ºuÀe⁄ $$<∏ä |üqT\ ‘ê\T≈£î $esê\T) ( ˇHé f…ÆyéT m+Á{°) ˇπø ˇø£ÿkÕ] qyÓ÷<äT #Ój·T´≥+ <ë«sê
|ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\ ˝≤yê<˚M\qT eT]+‘· $düèÔ‘·+>± ø=qkÕ–+#˚ neø±X¯+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
e÷düºsY m+Á{°øÏ dü+ã~Û+∫q+‘· es¡≈£î õ˝≤¢ |ü+#êsTTr bÕÁ‘· n‹ eTTKýÓTÆq~. nj·÷ õ˝≤¢\˝Àì Áf…»Ø\T,
u≤´+≈£î Áu≤+∫\ $esê\T qyÓ÷<äT #˚ùd u≤<Ûä´‘· õ˝≤¢ |ü+#êsTTr\<˚. n˝≤π> πø+Á<ä,sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T neT\T #˚düTÔqï
d”ÿeTT\ $esê\qT á kÕ|òtºy˚sY˝À qyÓ÷<äT #˚ùd u≤<ä´‘· Äj·÷ Á|üuÛÑT‘ê«\<˚. Á|ü‹ kÕúsTT |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\T á
kÕ|òtºy˚sY˝À eTT+<äT>± Ä]úø£ dü+e‘·‡sêìï m+#·Tø√yê*. ‘·eT≈£î dü+ã+~Û+∫q d”ÿeTT\qT eT÷´|t˝À m+#·Tø=ì *+ø˘
#˚düTø√yê*. eT+&É\, Á>±eT |ü+#êsTTr\T, eTT+<˚ õ˝≤¢ |ü+#êsTTr#˚ qyÓ÷<äT #˚j·Tã&çq Áf…»Ø eT]j·TT u≤´+≈£î\
C≤_‘ê qT+&ç ‘·eT≈£î dü+eT+~Û+∫q Áf…»Ø, ˝Ò<ë u≤´+≈£î\ C≤_‘ê qT+&ç ‘·eT≈£î dü+ã+~Û+∫q Áf…»Ø, ˝Ò<ë u≤´+≈£î\
qT e÷Á‘·y˚T m+#·T≈£îì (e÷´|t) *+ø˘ #˚düTø√yê*. n˝≤π> Áf…»Ø, ˝Ò<ë u≤´+≈£î\≈£î #Ó≈£îÿãT≈£îÿ\ $esê\qT ≈£L&Ü
qyÓ÷<äT #˚dæ Á|ò”CŸ #˚düTø√yê*. ‘·<äT|ü] Äj·÷ |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\˝À |üì#˚j·TT#·Tqï ñ<√´>∑T\ $esê\qT qyÓ÷<äT
#˚j·÷*. n˝≤π> |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\˝À $$<Ûä |ü<Ûäø±\ ÁøÏ+<ä \_› bı+<äT‘·Tqï \_›<ës¡T\T. |üqTï #Ó*¢+|ü⁄<ës¡T\
dü$esê\qT qyÓ÷<äT #Ój·÷´*.
2 e n+X¯yÓTÆq ã&Ó®{Ÿ mdæºy˚T≥¢ <ë«sê |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\≈£î nedüs¡yÓTÆq kÕ+e‘·‡]ø£ ã&Ó®{ŸqT, dü|æ¢yÓT+≥Ø
ã&Ó®{ŸqT ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e#·TÃ.
3 e n+X¯yÓTÆq Á{≤Hê‡ø£åHé‡ (˝≤yê<˚M\T) #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq~. |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\ ‘ê\T≈£î Ä]∆ø£ ˝≤yê<˚M\˙ï
á n+X¯+ <ë«sêH˚ qyÓ÷<äT #˚j·÷´*. ˝≤yê<˚M\qT eTTK´+>± 4 uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T.
1. ]d”|tº y√#·sY ( »eT\T, Ä<ëj·T $esê\T)
2. ù|y˚T+{Ÿ y√#·sY ( Ks¡TÃ\ $esê\T)
3. ø±+Á{≤ y√#·sY ( #·˝≤qT\T, ôd˝ŸŒ¤ #Ó≈£îÿ\T)
4. »s¡ï˝Ÿ y√#·sY ( n&É®düTºyÓT+≥T)
1. ]d”|tº y√#·sY: |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\≈£î \_Û+∫q $$<Ûä s¡ø±\ Ä<ëj·TeTTqT Á>±+≥T¢, |üqTï\T, |üH˚ï‘·s¡eTT\T)
dü+ã+~Û+‘· |ü<äT›\≈£î ]d”|tº z#·sY˝À ‘Ó*|æq ~>∑Te n+XÊ\ <ë«sê »eT#˚j·TT≥≈£î m+Á{°
yÓj·÷´*.
1. &Ó’¬sø˘º ( dü«+‘· n<ëj·T eqs¡T\T, Á>±+≥T¢ e¬>’sê\T)
2. Á{≤Hé‡|òüsY ( ã~©)
3. n&Ü«Hé‡ ]d”|tº
4. ]|òü+&é Ä|òt n&Ü«qT‡ ( rdüT≈£îqï n&Ü«qT‡qT ‹]– #Ó*¢+#·T≥)
5. ø±ì‡˝ÒwüHé Ä|òt #Óø˘ ( Ç∫Ãq #Ó≈£îÿqT s¡<äT› #˚j·TT≥)
6. ]|òü+&é Ä|òt m¬ø‡dt ù|y˚T+{Ÿ) (n~Ûø£+>± #Ó*¢+∫q yÓTT‘êÔìï ‹]– sêã≥Tº≥)
7. ]|òü+&é Ä|òt z._ n&Ü«qT‡
&Ó’¬sø˘º ]d”|tº z#·sY nq>± |ü+#êsTTrsêCŸ dü+düú\≈£î \_Û+#˚ $$<Ûä s¡ø±˝…’q Ä<ëj·÷ìï dü+ã+~Û‘· |ü<äT›\≈£î »eT
#˚j·TT≥.
nq>± dü«+‘· Ä<ëj·T+ eT]j·TT d”ÿeTT\T (Á>±+≥T¢) >± $uÛÑõ+∫ |ü<äT›\ yê]>±.
Á{≤Hé‡|òüsY eT]j·TT n&Ü«Hé‡ Ød”|tº nH˚ n+XÊ\T sTT‘·s¡ |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\ qT+&ç kıeTTà yÓTT‘·Ô+ Á{≤Hé‡|òüsY

#˚dæq|ü&ÉT eT]j·TT |üqT\ ì$T‘·Ô+ n&Ü«qT‡>± Ç∫Ãq|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T e]ÔkÕÔsTT. nq>± õ˝≤¢/ eT+&É\ |ü+#êj·Tr\
qT+&ç eT+&É\ / Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î kıeTTà yÓTT‘êÔìï ã<ä˝≤sTT+∫q|ü&ÉT ˝Ò<ë n&Ü«qT‡>± sTT∫Ãq|ü&ÉT á n+XÊ\
qT ñ|üjÓ÷–+∫ dü+ã+~Û‘· |ü<äT›\≈£î »eT#˚j·TT≥≈£î m+Á{° yÓj·÷´*.
]|òü+&é Ä|òt n&Ü«qT‡ nH˚ n+X¯+ |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\T sTT∫Ãq n&Ü«qT‡\qT ‹]– #Ó*¢+∫q|ü&ÉT dü+ã+~Û‘·
|ü<äT›≈£î »eT #˚j·TT≥≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ñ<ë: |ü+&ÉT>∑, yÓVæ≤øÏ˝Ÿ, uÛÑeq ìsêàD≤\ ì$T‘·Ô+ eT]j·TT sTT‘·s¡ |üqTï\
ì$T‘·Ô+ nedüsês¡∆+ sTT#˚Ã n&Ü«qT‡\T.
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\T #Ó≈£îÿ\ <ë«sê #˚dæq #˚*¢+|ü⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+X¯+ ªª ø±ì‡˝ÒwüHé Ä|òt #Óø˘ µµ
nq>±#Ó*¢+|ü⁄ #˚dæq #Ó≈£îÿ jÓTTø£ÿ ø±\|ü]$T‹ eTT–dæq|ü&ÉT ˝Ò<ë #Ó≈£îÿ b˛sTTq|ü&ÉT á n+XÊìï ñ|üjÓ÷–+∫ ‹]–
dü<äs¡T yÓTT‘êÔìï |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\ ì<ÛäT\≈£î ø±ì‡˝ÒwüHé Ä|òt #Óø˘ <ë«sê »eT #Ój·÷´*. Çø£ÿ&É >∑eTì+#·<ä–q eTs=ø£
$wüj·Ty˚T$T≥+fÒ #Ó≈£îÿ b˛sTTq dü+<äs¡“¤+˝À e÷düºsY m+Á{°˝Àì #Ó≈£îÿ ãT≈£îÿ n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ ªª yÓ÷&çô|ò’ #Óø˘ ãTø˘
©|t ùdº≥dtµµnH˚ n+X¯+˝À dü<äs¡T $wüj·÷ìï qyÓ÷<äT #Ój·÷´*. Ç+<äTe\¢ ì<ÛäT\T qwüºb˛j˚T neø±X¯+ ñ+&É<äT.
ø±+Á{≤ø£ºs¡T¢ / @»˙‡\T ˝Ò<ë sTT‘·s¡T\≈£î |üqT\ ì$T‘·+Ô #˚dqæ #Ó*¢+|ü⁄\˝£ n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+ #Ó*¢+∫q≥T¢ ø£qT>=qã&çq
jÓT&É\, dü<äs¡T #Ó*¢+∫q yÓTT‘êÔìï ªª ]|òü+&é Ä|òt m¬ø‡dt ù|y˚T+≥T µµ nH˚ n+X¯+ <ë«sê |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\ ì<ÛäT\≈£î
‹]– »eT#˚dæ, eTs¡˝≤ yê]øÏe«e\dæq yÓTT‘·ÔeTTqT #Ó*¢+#ê*.
>∑‘· dü+e‘·‡s¡eTT˝À sTT∫Ãq n&Ü«qT‡\ ‘ê\÷≈£î ‹]– sêã≥ºe\dæq ãø±sTT\qT ÁbÕs¡+uÛÑ ì\«˝£ qyÓ÷<äT
#˚dæq|ü&ÉT, dü<äs¡T yÓTT‘·ÔeTT\qT »eT #˚j·TT≥≈£î ªª]|òü+&é Ä|òt z._ n&Ü«qT‡µµ qT |üjÓ÷–+∫ m+Á{° yÓj·÷´*.
4,5,6,7 n+yê\T |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\T #˚dæq #Ó*¢+|ü⁄\≈£î dü+ã+~Û+∫q$ n+fÒ ù|yÓT+≥T z#·s¡T e⁄qï|ü&˚
á n+XÊ\qT eTq+ ñ|üjÓ÷–+#·>∑\+.
ù|yÓT+{Ÿ z#·sY ` |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\T $$<Ûä n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ #˚ùd Ks¡TÃ\qT dü+ã+~Û‘· |ü<äT›\≈£î
ù|yÓT+{Ÿ z#·sY˝£ ‘Ó*|æq ~>∑Te n+XÊ\ <ë«sê qyÓ÷<äT #Ój·÷´*.
1. mø˘‡ô|+&ç#·sY (Ks¡TÃ)
2. Á{≤Hé‡|òüsY (ã~©)
3. n&Ü«qT‡ ( eTT+<ädüTÔ #Ó*¢+|ü⁄ )
4. ]d”|tº ø±ì‡˝ÒwüHé (e∫Ãq Ä<ëj·÷ìï s¡<äT› #˚j·TT≥)
|ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\T »]ù| $$<Ûä s¡ø±\ #Ó*¢+|ü⁄\qT mø˘‡ô|+&ç#·sY n+XÊìï ñ|üjÓ÷–+∫ dü+ã+~Û‘· |ü<äT›\˝À
qyÓ÷<äT #Ój·÷´*. ôd˝ŸŒ¤ #Óø˘ <ë«sê Á&Ü #˚dæq yÓTT‘êÔìøÏ ≈£L&Ü á n+XÊqTï|üjÓ÷–+#˚ Ks¡TÃ qyÓ÷<äT #˚j·÷´*. Ks¡TÃ
nH˚~ d”ÿeTT\ ‘ê\T≈£î ˝Ò<ë dü«+‘· eqs¡T\ ‘ê\T≈£î yÓ÷‘êÔ\ qT+&ç ≈£L&Ü ø±e#·TÃ.
Á{≤Hé‡|òüsY ` sTT‘·s¡ |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\ qT+&ç eTq≈£î e∫Ãq yÓTT‘êÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫ Ks¡TÃ ø±>± $T–*q
yÓTT‘êÔìï ‹]– yê]øÏ #Ó*¢+#· e\dæ e∫Ãq|ü&ÉT á Á{≤Hé|òüsY nH˚ n+XÊìï ñ|üjÓ÷–+∫ Ks¡TÃqT qyÓ÷<äT #Ój·÷´*.
Çø£ÿ&É >∑Ts¡TÔ+#·Tø√e\dæq $wüj·Ty˚T$T≥+fÒ Á{≤Hé‡|òüsY nH˚ n+X¯+ n≥T ]d”|tº˝ÀqT, Ç≥T ù|yÓT+≥T˝À ≈£L&Ü e⁄+~.
nsTT‘˚ ˇø£ dü+dü∆≈£î Á{≤Hé‡|òüsY <ë«sê Ks¡TÃ nsTTq|ü&ÉT eTs=ø£ dü+düú≈£î Á{≤Hé|òüsY <ë«sê n~ Ä<ëj·T+ ne⁄‘·T+~.
n&Ü«qT‡ ` |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\˝À |üì#˚ùd ñ<√´>∑T\≈£î ˝Ò<ë #˚|üfÒº |üqT\≈£î dü+ã+~Û+∫, eT]j·TT sTT‘·s¡
dü+düú\≈£î $$<äs¡ø±˝…’q n&Ü«qT‡\T #Ó*¢+#·e\dæ e∫Ãq|ü&ÉT á n+XÊqTï|üjÓ÷–+∫ Ks¡TÃqT qyÓ÷<äT #Ój·÷´*.
Çø£ÿ&É >∑eTì+#· e\dæq $wüj·Ty˚T$T≥+fÒ á n+X¯+ ≈£L&Ü Ç≥T ù|yÓT+≥T˝ÀqT, n≥T ]d”|tº˝ÀqT ø£ìŒdüTÔ+~.
nsTT‘˚ ˇø£ dü+dü∆ n&Ü«qT‡ n+X¯+ <ë«sê eTs=ø£ dü+düú≈£î n&Ü«qT‡ #Ó*¢+∫q|ü&ÉT n&Ü«qT‡ rdüT≈£îqï dü+düú≈£î

n<ëj·T+>±qT, #Ó*¢+∫q dü+düú≈£î Ks¡TÃ>±qT e÷s¡T‘·T+~. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü ñ<√´>∑T\øÏ#˚Ã $$<Ûä s¡ø±\ n&Ü«qT‡\qT
á n+X¯+ ñ|üjÓ÷–+∫ Ks¡TÃ>± qyÓ÷<äT #Ój·÷´*. #Ó*¢+∫q n&Ü«qT‡qT ‹]– sêãfÒº≥|ü&ÉT ]|òü+&é Ä|òt n&Ü«qT‡
<ë«sê ‹]– |ü+#êj·TrsêCŸ ì<ÛäT\≈£î »eT#Ój·÷´*.
]d”|tº ø±ì‡˝ÒwüHé ` ˇø£ |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆ jÓTTø£ÿ ì<ÛäT\T eTs=ø£ dü+düú≈£î nqTø√ì $<Ûä+>± »eT ø±ã&ç, yê]
˝…ø£ÿ\˝À qyÓ÷<äT ø±ã&çq|ü&ÉT ]d”|tº ø±ì‡˝ÒwüHé nH˚ n+XÊqTï|üjÓ÷–+∫ dü<äs¡T »eTqT s¡<äT› #˚j·TT≥+ <ë«sê Ks¡TÃqT
qyÓ÷<äT #Ój·÷´*. ˇø£ s¡ø£+>± eTq~ ø±ì yÓTT‘êÔìï ‹]– #Ó*¢+#·≥+. Ç‘·s¡T\ qT+&ç ]d”|tº z#·s¡T¢ e⁄qï|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T
á n+XÊqTï|üjÓ÷–+∫ ˝≤yê<˚M\qT qyÓ÷<äT #˚ùd neø±X¯+ e⁄+~
ø±+Á{≤ z#·sY `|ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\≈£î |üqTï\T, n<Ó›\T eT]j·TT sTT‘·s¡ eqs¡T\ qT+&ç e∫Ãq Ä<ëj·÷ìï
#·˝≤qT <ë«sê Áf…»Ø/ u≤´+≈£î˝À »eT #˚j·TT≥≈£î á z#·sYqT ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. n˝≤π> |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\
ì‘êédüsê\≈£î, dæã“¤+~ J‘· uÛÑ‘ê´\ #Ó*¢+|ü⁄\≈£î nedüs¡yÓTÆq yÓTT‘êÔìï Áf…»Ø/ u≤´+≈£î qT+&ç ôd˝ŸŒ¤ #Óø˘ <ë«sê Á&Ü
#˚j·TT≥≈£î á z#·sY ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü ˇø£ d”ÿeTT≈£î dü+ã+~Û+∫q ì<ÛäT\qT Çπø u≤´+≈£î˝Àì eTs=ø£
nøö+≥T≈£î ˝Ò<ë y˚s=ø£ u≤´+≈£î˝Àì nøö+≥Tq≈£î e÷s¡TŒ #˚j·TT≥≈£î ø±+Á{≤ z#·sYqT|üjÓ÷–+#· e#·TÃqT. ˇø£ d”ÿeTT
‘ê\T≈£î yÓTT‘êÔìï, y˚s=ø£ d”ÿeTT ‘ê\T≈£î nøö+≥T˝ÀìøÏ e÷s¡TŒ #˚j·TT≥≈£î ø±+Á{≤ z#·sY ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT.
»s¡ï˝Ÿ z#·sY ` Ç~ ˇø£ n&Ó®dtºyÓT+{Ÿ z#·sY. á z#·sY <ë«sê Ä]∆ø£ ˝≤yê<˚M\T »s¡TqT\≈£î M\T|ü&É<äT. ‘·|ü>±
qyÓ÷<äT #˚j·Tã&çq ôV≤&é Ä|òt nøö+≥TqT dü]#˚j·TT≥≈£î, ˇø£ |ü<äT› qT+&ç eTs=ø£ |ü<äT›≈£î yÓTT‘êÔìï ãTø˘ n&É®düTºyÓT+{Ÿ
#˚j·TT≥≈£î e÷Á‘·y˚T »s¡ï˝Ÿ z#·sY ñqjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ˇø£ s√E ‘ê\T≈£î &˚ ãTø˘ eT÷dæy˚j·Tã&çq ‘·s¡Tyê‘·H˚ »s¡ï˝Ÿ
z#·sY ñ|üjÓ÷–+∫ ˝≤yê<˚M\T »s¡T|ü⁄≥≈£î M\>∑TqT.
1. ]d”|tº ¬sÓøÏº|òæπøwüHé 2. mø˘‡ô|+&ç#·sY ¬søÏº|òæπøwüHé 3. n&Ü«Hé‡ ¬søÏº|òæπøwüHé
4. n&Ü«qT‡ n&É®düTºyÓT+≥T 5. &ç&Éø£åHé
]d”|tº mø˘‡ô|+&ç#·sY ` n&Ü«qT‡ ¬søÏº|òæπøwüHé nH˚ n+XÊ\T dü+ã+~Û‘· z#·s¡¢ ‘ê\T≈£î ôV≤&é Ä|òt nøö+≥¢qT
dü]#˚j·TT≥≈£î e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
n&Ü«qT‡ n&É®düTºyÓTT+≥T ` á n+X¯+ <ë«sê |üqT\ ì$T‘·Ô+ #Ó*¢+∫q n&Ü«qT‡ yÓTT‘êÔ\qT, dü<äs¡T |üqT\ ‘ê\
T≈£î ôV≤&é Ä|òt nøö+≥¢≈£î ã~© #˚j·Te#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î @<˚ì |üì ì$T‘·Ô+ sTT∫Ãq n&Ü«qT‡qT dü<äs¡T |üì ì$T‘·Ô+
#Ó*¢+#˚ ô|ò’q˝Ÿ _\T¢≈£î n&É®düTº #˚j·Te#·TÃ.
&ç&Éø£åHé ` |üqT\ ‘ê\T≈£î _\T¢\ qT+&ç $$<Ûä #ÛêØ®\ ÁøÏ+<ä $TqVü≤sTT+∫q yÓT‘·ÔeTT\qT düôdŒHé‡ nøö+≥T qT+&ç
dü+ã+~Û‘· |ü<äT›\≈£î á Ä<ëj·TqTï|üjÓ÷–+∫ e÷s¡TŒ #˚j·T#·TÃ. n˝≤π> ñ<√´>∑T\ ( HêHé Ábı$ì¸j·T˝…’CŸ¶) J‘ê\ qT+&ç
$TqVü≤sTT+∫q Á>∑÷|t Çq÷‡¬sHé‡, eè‹Ô |üqTï eT]j·TT ÁbÕ$&Ó+≥T|òü+&ÉT e+{Ï yÓTT‘êÔ\qT ≈£L&Ü düôdŒHé‡ nøö+≥T qT+&ç
dü+ã+~Û‘· |ü<äT›\≈£î »eT #˚j·Te#·TÃqT.
ãTø˘‡ ø√¢õ+>¥ ` Ç+<äT˝À 3 n+XÊ\T Ç$T&ç e⁄HêïsTT. |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\ jÓTTø£ÿ ˝≤yê<˚M\T qyÓ÷<äT
#˚dæq ‘·s¡Tyê‘· nøö+≥TqT eTT–+|ü⁄ #˚j·÷*. BìH˚ s√EyêØ/ HÓ\yêØ / dü+e‘·‡sê\ yêØ>± ªª ãTø˘‡ ø√õ+>¥µµ Ä|ü¸Hé
ñ|üjÓ÷–+∫ #Ój·÷´*. s√E yêØ ˝≤yê<˚M\˙ï |üP]Ô nsTTq yÓ+≥H˚ z#·s¡¢ìï{Ï˙ Á|ò”CŸ #˚dæ &˚ ãTø˘ ø√¢CŸ #˚j·÷´*.n˝≤π>
eT+r¢ / Çj·TØ¢ &˚ ãTø˘‡qT ≈£L&Ü ø√¢CŸ #˚j·÷´*. ˇø£ÿkÕ] &˚ / eT+r¢/ Çj·TØ¢ ãTø˘‡ eTT–+∫q ‘·s¡Tyê‘· n+‘·es¡≈£î
»]|æq ˝≤yê<˚M\˝À m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\T #˚j·T&ÜìøÏ M\T |ü&É<äT. n+<äTe\¢ nøö+≥T‡ eTT–+#˚ eTT+<äT
ˇø£{ÏøÏ ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ dü]#·÷düTø=ì ˝≤yê<˚M\qT eTT–+#ê*.
u≤«+ø˘ / Áf…»Ø ]ø£ì‡˝ÒwüHé ùdº{ŸyÓT+≥T ` |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\ ‘ê\T≈£î Ä]∆ø£ ˝≤yê<˚M\˙ï düÁø£eT+>± ñHêïjÓ÷
˝Ò<√ >∑eTì+#·Tø√e{≤ìøÏ Áf…»Ø / u≤´+≈£î ]ø£ì‡˝ÒwüHé ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Á|ü‹HÓ\ ‘ê\T≈£î Ä]úø£ ˝≤yê<˚M\T |üP]Ô

nsTTq ‘·s¡Tyê‘·, eTs¡Tdü{Ï HÓ\ yÓT<ä{Ï yês¡+ |üPs¡ÔjÓ÷´ ˝À|ü⁄>± nøö+≥T‡qT ]ø£ì‡*j˚TwüHé #˚j·÷´*. Bìe\¢ Áf…»Ø
/ u≤´+≈£î bÕdüT |ü⁄düÔø£eTTq≈£î, q>∑<äT |ü⁄düÔø£eTTq≈£î eT<ä´ @yÓTÆHê ‘˚&Ü e⁄qï|ü&ÉT eTq≈£î yÓ+≥H˚ ‘Ó\TdüTÔ+~. ‘·<ë«sê
eTq nøö+≥TqT dü]#˚düTø√e&ÜìøÏ M\T |ü&ÉT‘·T+~.
]b˛s¡Tº\T ` Á|æj·T kÕ|tº˝Àì ]b˛s¡Tº\T nH˚ n+X¯+ <ë«sê eTq≈£î ø±e\dæq nH˚ø£ s¡ø±\ ìy˚~ø£\T \_ÛkÕÔsTT.
eTq+ #˚ùd Á{≤Hê‡ø£åHé <ë«sê, eTq+ ‘·j·÷s¡T #˚ùd M\T ˝Ò≈£î+&Ü ]b˛s¡Tº\T Ä{Àe÷{Ïø˘>± »qπs{Ÿ ne⁄‘êsTT. ]
b˛s¡Tº\˝À eTTKýÓTÆq$.
1. &˚ ãTø˘ ( s√Eyê] Ä]úø£˝≤yê<˚M\ $esê\T)
2. eT+r¢ ø±´wt ãTø˘ ( Á|ü‹ HÓ\ ‘ê\T≈£î q>∑<äT |ü⁄düÔø£+)
3. d”ÿeTT yÓ’CŸ ø±´wt ãTø˘ ( Á|ü‹ d”ÿeTT≈£î dü+ã+~Û+∫q Ä<ëj·T, e´j·÷\˝À ≈£L&çq q>∑<äT |ü⁄düÔø£+)
4. ˝…&É®sY ãTø˘ ( ôV≤&é nøö+{Ÿ (y˚T»sY ôV≤&é) yêØ>± Ä<ëj·T e´j·÷\qT ‘Ó*ù| ìy˚~ø£)
5. »s¡ï˝Ÿ ãTø˘ ( »s¡ï˝Ÿ z#·sY ñ|üjÓ÷–+∫ eTq+ #˚ùd ˝≤yê<˚M\˙ï á ìy˚~ø£ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
6. d”ÿeTT yÓ’CŸ #Óø˘ Ød”|tº ]õwüºsY ( $$<Ûä |ü<Ûäø±\T / Á>±+≥¢≈£î dü+ã+~Û+∫q e∫Ãq #Ó≈£îÿ ‘ê\÷≈£î $esê\T ‘Ó*ù| ìy˚~ø£)
7. d”ÿeTT yÓ’CŸ #Óø˘ Çwüß´ ]õwüºsY ($$<Ûä |ü<Ûäø±\T / Á>±+≥¢qT Ks¡TÃ #˚j·TT≥≈£î C≤Ø #˚dæq #Ó≈£îÿ\ $esê\qT
‘Ó*ù| ìy˚~ø£)
8. ]õwüºsY Ä|òt n&Ü«qT‡ ( ø±+Á{≤ø£ºs¡¢≈£î, @C…˙‡\≈£î eT]j·TT ñ<√´>∑T\≈£î sTT∫Ãq n&Ü«qT‡\T, yê] qT+&ç
‹]– sêã≥ºã&çq n&Ü«qT‡ yÓTT‘êÔ\ ‘ê\T≈£î ìy˚~ø£)
9. ]õwüºsY Ä|òt ]|”eãT˝Ÿ‡ eT]j·TT ù|j·TãT˝Ÿ‡ ` (]d”eãT˝Ÿ‡ nq>± |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\≈£î sêe\dæq
yÓTT‘·ÔeTT\T, ù|j·TãT˝Ÿ‡ nq>± |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\T #Ó*¢+#·e\dæq yÓTT‘·ÔeTT\T ‘Ó*ù| ìy˚~ø£.
10. j·÷qTé˝Ÿ Ød”|tº eT]j·TT ù|yÓT+{Ÿ‡ nøö+≥T‡ ) ` ˇø£ Ä]∆ø£ dü+e‘·‡s¡+ ‘ê\T≈£î ˝≤yê<˚M\ <ë«sê Ä
dü+e‘·‡s¡+ jÓTTø£ÿ Ä<ëj·T, e´j·÷\qT ‘Ó*ù| ìy˚~ø£.
11. ø£Hê‡*&˚f…&é nuŸÁkÕºø˘º ]õwüºsY ` Ç+<äT˝À ôV≤&é yêØ>± Ä<ëj·T+ eT]j·TT e´j·÷ìï ‘Ó*j·TCÒdü÷Ô, Ä Vô ≤&é˝À
Ä HÓ\ / dü+e‘·‡s¡+ ÄKs¡T≈£î ñqï ì\« yÓTT‘êÔìï, (u≤´\Hé‡w”{Ÿ) ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
12. eT+r¢ ]ø£ì‡˝ÒwüHé ùdº{ŸyÓT+{Ÿ ` HÓ\yêØ nøö+≥¢qT dü]#·÷dæ eTq+ ‘·j·÷s¡T #˚dæq Øø£ì‡˝ÒwüHé
ùdº{ŸyÓT+≥¢qT‘Ó*j·TCÒùd ìy˚~ø£.
13. kÕºø˘ ]õwüºsY ` |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\T ø=qT>√\T #˚ùd $$<Ûä edüTÔe⁄\ »eT, Ks¡TÃ eT]j·TT ì\«\qT
‘Ó*j·TCÒùd ìy˚~ø£. (ñ<ëí` ùdºwüqØ, Á|üC≤s√>∑´+, ˙{Ï düs¡|òüsê eT]j·TT $<äT´‘Y $&ç uÛ≤>±\T).
14.]õwüºsY Ä|òt &çe÷+&é ø£˝…ø£åHé eT]j·TT u≤´\Hé‡ ø£˝…ø£åHé eT]j·TT u≤´˝…qT‡ ë` |üqTï\T, |üH˚ï‘·s¡ ‘ê\T≈£î
&çe÷+&ÉT, eq÷\T eT]j·TT ì\«\qT ‘Ó*j·TCÒùd ìy˚~ø£.
15. zô|ì+>¥ u≤´\Hé‡ ]b˛s¡Tº ` |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\ ‘ê\T≈£î Ä]∆ø£ ˝≤yê<˚M\ ìs¡«Vü≤D≈£î nedüs¡yÓTÆq
ÁbÕs¡+uÛÑ ì\« $esê\qT ‘Ó*j·TCÒùd ìy˚~ø£.
16. ]õwüºsY Ä|òt eT÷eãT˝Ÿ ÁbÕ|üØº ` |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\ ‘ê\T≈£î #·sêdüTÔ\ $esê\qT ‘Ó*j·T|ü]#˚ ìy˚~ø£.
17. ]õwüºsY Ä|òt ÇeT÷àeãT˝Ÿ ÁbÕ|üØº ` |ü+#êj·TrsêCŸ dü+dü∆\ ‘ê\T≈£î dæúsêdüTÔ\ $esê\qT ‘Ó*j·T|ü]#˚ ìy˚~ø£.

Á>±eT |ü+#êsTTr˝À ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ]õwüºs¡T¢
düe÷y˚XÊ\≈£î dü+u+~Û+∫q ]õwüºs¡T¢
1. Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚X¯|ü⁄ mC…+&Ü H√{°düT ]õwüºs¡T
2. Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚X¯|ü⁄ düuÛÑT´\ Vü‰»s¡T ]õwüºs¡T
3. Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚X¯|ü⁄ $Tì≥T‡ ` rsêàHê\ ]õwüºs¡T
4. Á>±eTdüuÛÑ m C…+&Ü H√{°düT ]õwüºs¡T
5. Á>±eT düuÛÑ düuÛÑT´\ Vü‰»s¡T ]õwüºs¡T
6. Á>±eT düuÛÑ ` $Tì≥T‡ ` rsêàHê\ ]õwüºs¡T
Ä]úø£ eéVü≤s¡eTT\≈£î (|üqTï\T , e´j·TeTT\T) dü+ã+~Û+∫q ]õwüºs¡T¢
1. Á>±eT |ü+#êj·Tr jÓTø£ÿ yê]¸ø£ / e´j·TeTT\ nøö+≥T 1
2. ø±´|æ≥˝Ÿ (ô|≥Tºã&ç) e´j·TeTT jÓTTø£ÿ (|ü<∏äø£+ yêØ>±) |ü{Ïºø£ 2
3. dü+e‘·‡sê+‘·eTTq sêe\dæq eT]j·TT #Ó*¢+|ü⁄\ »s¡T|üe\dæq |ü{Ïºø£ 3
4. dü+e‘·‡sê+‘·eTTq &çbÕõ≥T¢, n&Ü«qT‡\T eT]j·TT n|ü⁄Œ\ |ü{Ïºø£ 4
5. ~qdü] sêã&ÉT\ e´j·TeTT\ ]õwüºs¡T 6m
6. HÓ\yêØ sêã&ÉT\ e´j·TeTT\ |ü{Ïºø£ 6
7. HÓ\yêØ Øø£ì‡*j˚TwüHé |ü{Ïºø£ 7
8. ø£+ô|’˝ÒwüHé w”≥T (&ûf…˝Ÿ¶ b˛dæº+>¥ ]õwüºs¡T) 12
9. ø£HékÕ*&˚f…&é nuŸÁkÕºø˘º (nuŸÁcÕº≈£îº b˛dæº+>∑/ ]õwüºs¡T) 14
10. &çe÷+&ÉT edü÷\ó ì\«]õwüºs¡T 10
11. q>∑<äT |ü⁄düÔø£eTT 8
12. kÕº≈£î ]õwüºs¡T 13
13. dæúsêdüTú\ ]õdüºsY 9
14. #·sêdüT∆\ ]õwüºsY 11
15. s√&ÉT¶ $es¡eTT\ ]õwüºs¡T 15
16. uÛÑ÷eTT\ $es¡eTT\ ]õwüºs¡T 16
Á>±eT |ü+#êj·Tr˝À ìs¡«Væ≤+#·e\dæq Ç‘·s¡ ]õwüºs¡T

1. Á>±+≥T¢ ]õwüºs¡T 6. #Ó≈£îÿ\T ` u≤´+ø˘ Á&Ü|ü⁄º\ ]õwüºs¡T
2. $Tdt˝Òìj·Tdt &çe÷+&ÉT ]õwüºs¡T 7. ∫\¢s¡ bÕ≥\ ]õwüºs¡T
3. #·+<ë edü÷fi¯fl ]õwüºs¡T 8. ∫{≤º
4. Ç‘·s¡ edü÷fi¯fl ]õwüºs¡T 9. Çs¡TkÕ˝Ÿ Hêe÷ ]õwüºs¡T
5. eTìj·÷s¡¶s¡¢ ]õwüºs¡T 10. Ç+{Ï |üqTï &çe÷+&ÉT ]õwüºs¡T

11. ˙{Ï düs¡|òüsê &çe÷+&é ]õwüºs¡T 24. ôd≈£L´]{°\ ]õwüºs¡T
12. ˝…’ôdqT‡ &çe÷+&é ]õwüºs¡T 25. eT˙ yê\÷´ ]õwüºs¡T
13. Á≥»Ø bÕdüT|ü⁄düÔø£eTT 26. dæã“+~ düØ«düT ]õwüºs¡T¢
14. q\¢&=H˚wüHé / &çbÕõ{Ÿ ]õwüºsY 27. Ç+ÁøÏyÓT+≥¢ ]õwüºs¡T
15. ô|{°º q>∑<äT |ü⁄düÔø£eTT 28. ˝Ò≥T nf…+&ÓHé‡ ]õwüºs¡T
16. _˝Ÿ‡ bÕdt&é ]õwüºs¡T 29. dæã“+~ ø±Ée˝Ÿ ©e⁄ ]õwüºs¡T
17. &çbÕõ≥¢ ]õwüºs¡T 30. dæã“+~ eT÷yéyÓT+{Ÿ ]õwüºs¡T
18. n&Ü«qT‡ ]õwüºs¡T 31. |üqT\ ]õwüºs¡T¢
19. nøÏ«f…Hé‡ ]õwüºs¡T 1. myéT. ãTø˘‡ ]õwüºs¡T (kÕº≈£î)
20. ø£+f…+C…+{Ÿ #êØ®\ ]õwüºs¡T 2. |üqT\ ]õwüºs¡T
21. Á|üj·÷D uÛÑ‘·éTT\ ]õwüºs¡T 3. f…+&És¡T¢ ]õwüºs¡T
22. Á>±+≥T‡ nÁbıÁ|æj˚TwüHé ]õwüºs¡T 32. Ä&ç{Ÿ nuÛÑ´+‘·sê\ ]õwüºs¡T
23. ‘·bÕ˝≤ _fi¯¢\ nøö+≥T ]õwüºs¡T 33. yêVü≤qeTT\ ˝≤>¥ ãTø˘\T
3. kÕ<Ûës¡D |ü]bÕ\q≈£î dü+ã+~Û+∫q ]õwüºs¡T¢

1. >∑èVü≤ ìsêàD≤\ nqTeT‘·T\ ]õwüºs¡T
2. Ä<ëj·TeTT e#·TÃ ÄdüTÔ\ ]õwüºs¡T
3. $Tdæ˝Òìj·Tdt ]õwüºs¡T
4. Ä&ç{Ÿ ]õwüºs¡T
5. q˝≤¢ &=H˚wüHé ]õwüºs¡T
4. s√EyêØ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q ]õwüºs¡T¢ ` bòÕs¡eTT\T

1. $<äT´B›bÕ\ kÕºø˘ eT]j·TT b˛\Tyê] ìs¡«Vü≤D ]õwüºs¡T.
2. »qq eTs¡D≤\ qyÓ÷<äT eT]j·TT $es¡eTT\ ‘Ó\T|ü⁄ ]õwüºs¡T¢.
3. $yêVü≤eTT\ ]õÁùdºwüHé ]õwüºs¡T.
*****

1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú ` |ü]D≤eT Áø£eT+
1. sêÁcÕº\˝À |ü+#êj·TrsêCŸ eédüúqT @sêŒ≥T #˚j·TT≥≈£î eT<ä∆‘·T ì∫Ãq n~Ûø£s¡D @~? ( )
m) Ä]ºø£˝Ÿ 243 _) Ä]ºø£˝Ÿ 40 dæ) bÕs¡Tº ` 4 &ç) Ä]ºø£˝Ÿ 243 õ
2. Á|üC≤ kÕ«eT´ |ü]bÕ\q n+fÒ? ( )
m) Á|ü»\T, n~Ûø±s¡T\T ø£*dæ ìs¡íj·÷\T rdüTø√e&É+
_) C≤‹ ìsêàD+˝À Á|ü»\+<äs¡÷ bÕ˝§Zq&É+
dæ) πøe\+ Á|ü»\T e÷Á‘·y˚T ìs¡íj·÷\T rdüTø√e&É+
&ç) n~Ûø±s¡+˝À Á|ü»\+<äs¡÷ bÕ\T|ü+#·Tø√e&É+.
3. |ü]bÕ\q≈£î ÁbÕ<Ûä$Tø£ j·T÷ì{Ÿ ( )
m) Á>±eTdüuÛÑ _) Á>±eT+ dæ) Á>±eT |ü+#êj·Tr &ç) Äyêdü+
4. y˚<äø±\+˝À Á>±eT |ü]bÕ\q ìs¡«Væ≤+#˚≥≥Te+{Ï e´øÏÔ ( )
m) Á>±eTô|<ä› _) dü$T‹ dæ) Á>±eTDÏ &ç) áX¯«s¡T&ÉT
5. Á|üuÛÑT‘·« |ü]bÕ\q >∑T]+∫ ≈£åîDí+>± $e]+#˚~? ( )
m) <Ûäs¡àXÊg+ _) eTqT dü+Væ≤‘· dæ) eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ &ç) ns¡úXÊg+
6. Á>±eTkÕúsTT |ü]bÕ\q n‘·T´qï‘· dæú‹øÏ #˚s¡T≈£îqï ø±\+ ( )
m) #√fi¯ó\T _) eTÚs¡T´\T dæ) yÓT|òüT\\T &ç) >∑T|ü⁄Ô\T
7. kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô kÕ~Û+∫q ø±\+ ( )
m) ùwsê¸ _) Ws¡+>∑CÒuŸ dæ) nø£“sY &ç) VüQe÷j·T÷Hé
8. Á>±MTD dü«|ü]bÕ\Hê eédüú ∫ÛHêï_ÛqïyÓTÆb˛e{≤ìøÏ ø±s¡D≤\T ( )
m) ≈£î\‘·‘·«+ _) »MT+<ëØ eédüú dæ) uÛÑ÷ kÕ«eTT\T &ç) ô|’e˙ï
9. eTÁ<ëdt eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé @s¡Œ&çq dü+e‘·‡s¡+ ( )
m) 1687 _)1887 dæ)1685 &ç) 1885
10. 1870˝À |ü≥ºD kÕúìø£ dü+düú\˝À n~Ûø±s¡ $πø+ÁBø£s¡D Á|ü‹bÕ~+∫q~ ( )
m) ˝≤sY¶ ]|üŒHé _) ˝≤sY¶y˚TjÓ÷ dæ) e÷+fÒ>¥ &ç) ˝≤sY¶ &É˝ÖΩd”
11. #·]Á‘·˝À ªe÷>±ïø±sêºµµ>± n_Ûe]í+#·ã&˚ rsêàq+ »]–q ‘˚B ( )
m) y˚T 18,1887 _) y˚T 20, 1882, dæ) y˚T, 18, 1882 &ç) y˚T 20, 1887
12. yÓTs¡T¬>’q |ü]bÕ\q\≈£î |ü]bÕ\Hê kÕeTs¡ú´+ eT]j·TT sê»ø°j·T $<ä´ nedüs¡eTì #Ó|æŒq~ @es¡T? ( )
m) ˝≤sY¶ y˚TjÓ÷ _) ˝≤sY¶ ]|üŒHé dæ) ˝≤sY¶ &É˝ÖΩd” &ç) ˝≤sYº u…+{Ï+ø˘
13. sêj·T˝Ÿ ø£MTwüHé me] n<Ûä´ø£å‘·q @ dü+ˆˆs¡+˝À @sêŒ≥sTT+~? ( )
m) 1905, düsY.sêj·T˝Ÿ _) 1907, dæ.Ç.ôV≤#Y Vü≤uŸVü≤Ödt dæ)1906, düsYôV≤Á˙e⁄&é &ç) 1908, düsYVü≤uŸVü≤Ödt
14. 1919˝À uÛ≤s¡‘· eT+Á‘·T\ ÄBÛq+˝ÀøÏ kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\qqT rdüTe∫Ãq dü+düÿs¡D\T ( )
m) $T+{À ` yÓ÷πs¢ dü+düÿs¡D\T _) #ÓyéT‡|òüsY¶ dü+düÿs¡D\T
dæ) $T+{À ` dü+düÿs¡D\T &ç) e÷+fÒ>¥ ` #ÓyéT‡|òüsY¶ dü+düÿs¡D\T
15. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« #·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq dü+e‘·‡s¡+ ( )
m) 1935 _) 1925 dæ) 1933 &ç) 1923
16. kÕúìø£ dü+düú\ n+X¯+ @ C≤_‘ê˝À ñ+~? ( )
m) ñeTà&ç _) πø+Á<ä+ dæ) sêh+ &ç) ô|’e˙ï
17. ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyÓT+{Ÿ Áb˛Á>±+ jÓTTø£ÿ |òü*‘ê\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T{≤ìøÏ @sêŒ≥T
#˚j·Tã&çq ã\«+‘YsêjYT yÓTVü≤‘ê ø£$T{° @s¡Œ&çq dü+e‘·‡s¡+. ( )
m) 1952 _) 1959 dæ) 1957 &ç) 1953
18. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq yÓTT<ä{Ï eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé ( )
m) eTT+u…’ _) #ÓqïjYT dæ) &Ûç©¢ &ç) ø√˝Ÿø£‘ê
19. ã\«+‘·sêjYT yÓTVü≤‘ê Á|ü‹bÕ~+∫q |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüú dü«s¡÷|ü+ ( )
m) Á>±eT |ü+#êj·Tr, |ü+#êj·Tr dü$T‹, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
_) Á>±eT düuÛÑ, Á>±eT |ü+#êj·Tr, ‘ê\÷ø± |ü+#êj·Tr, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
dæ) Á>±eT düuÛÑ, Á>±eT |ü+#êj·Tr, eT+&É\ |ü]wü‘Y, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
&ç) ô|’y˚M ø±e⁄
20. dü+‘êq+ ø£$T{° jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘· @$T{° ( )
m) Ä]∆ø£ eqs¡T\ düMTø£s¡D _) πø{≤sTT+|ü⁄\ |ü]o\q
dæ) Ä]∆ø£ eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D &ç) ô|’e˙ï
21. nXÀø˘yÓTVü≤‘ê ø£$T{° ‘·q ìy˚~ø£qT düeT]Œ+∫q dü+e‘·‡s¡+ ( )
m) 1977 _) 1978 dæ) 1979 &ç) 1975
22. nXÀø˘yÓTVü≤‘ê ø£$T{° ìy˚~ø£ Á|üø±s¡+ 15 y˚\ qT+&ç 20 y˚\ »HêuÛ≤ >∑\ Á>±eT düeTT<ëj·÷ìï @
n+#Ó˝À @sêŒ≥T #˚j·÷*? ( )
m) |ü+#êj·Tr dü$T‹ _) eT+&É\|ü]wü‘Y dæ) eT<Ûä´kÕúsTT &ç)‘ê\÷ø± |ü+#êj·Tr
23. bÕØº düVæ≤‘·+>± mìïø£\ ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqì #Ó|æŒq ø£$T{° @~? ( )
m) ã\«+‘Y sêjYTyÓTVü≤‘ê _) nXÀø˘yÓTVü≤‘ê
dæ) m˝Ÿ.myéT. dæ+|òæT« &ç) dü+‘êq+.
24. 1962 dü+ˆˆs¡+˝À õ.ÄsY. sê»>√bÕ˝Ÿ ø£$T{° <˚ìøÏ ñ<˚›•+#·ã&çq~ ( )
m) |ü+#êj·Tr >∑D≤+ø±\T _) |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú
dæ) Hê´j·T |ü+#êj·Tr\T &ç)ô|’e˙ï
25. 1966 dü+ˆˆs¡+˝À |ü+#êj·TrsêCŸ •ø£åD≤ πø+Á<ë\ @sêŒ≥Tô|’ ìj·T$T+#·ã&çq ø£$T{° ( )
m) õ.sêeT#·+Á<äHé _) $.sêeTHê<ÛäHé dæ) ÄsY.¬ø.UHêï &ç) m+.sêeTø£èwüíj·T´
26. |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î sêC≤´+>∑ ã<ä∆‘· ø£*Œ+#·T≥≈£î Á|üy˚X¯ ô|≥ºã&çq yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï sêC≤´+>∑ dües¡D @~. ( )
m) 73 _)64 dæ)74 &ç) 65
27. 1992˝À |æ.$.qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ >±] Vü≤j·÷+˝À Á|üy˚X¯ô|{ºã&çq sêC≤´+>∑ dües¡D @~. ( )
m) 64 _) 65 dæ) 73 &ç) 77
28. 73e sêC≤´+>∑ dües¡D neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq ‘˚~ ( )
m) 22.2.1992 _) 01.06.1993 dæ) 24.11.1993 &ç) 24.4.1993
29. 73e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê @ Ä]ºø£˝ŸqT düe]+#ês¡T? ( )
m) n~Ûø£s¡D 40 _) n~Ûø£s¡D 243 dæ) n~Ûø£s¡D 244 &ç) 242
30. 73e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê #˚s¡Ãã&çq ôw&É÷´˝Ÿ @~? ( )
m) 9e ôw&É÷´\T _) 11e ôw&É÷´\T dæ) 12e ôw&É÷´\T &ç) ô|’y˚$ ø±e⁄
31. 11e ôw&É÷´˝Ÿ˝À |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î n~Ûø±sê\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄
ì$T‘·Ô+ #˚]Ãq n+XÊ\T mìï ? ( )
m) 15 _) 22 dæ) 29 &ç) 39
32. |ü+#êj·Tr\≈£î n~Ûø±sê\qT <äK\T |ü]#˚ Ä]ºø£˝Ÿ @~? ( )
m) 243 _) 243 m dæ) 243 ôV≤#Y &ç) 243 õ
33. 73e sêC≤´+>∑ dües¡D˝À eTTU≤´+XÊ\T ( )
m) mdt.dæ/ mdt.{Ï\≈£î, eTVæ≤fi¯\≈£î eTTU≤´+XÊ\T
_) sêh mìïø£\ dü+|òüT+ @sêŒ≥T
dæ) sêh Ä]úø£ dü+|òüT+ @sêŒ≥T
&ç) ô|’e˙ï
34. ◊<äe ôw&É÷´\T ÁbÕ+‘ê\T nq>± ( )
m) |üP]Ô –]»q ÁbÕ+‘ê\T _) |üP]Ô ø=+&É ÁbÕ+‘ê\T
dæ) bÕøÏåø£ –]»q ÁbÕ+‘ê\T &ç) bÕøÏåø£ ø=+&É ÁbÕ+‘ê\T
35. ô|’kÕ nq>± ( )
m) |ü+#êj·Tr\ $düÔs¡D ùdyê #·≥º+
_) ôw&É÷´\T¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î |ü+#êj·Tr\ $düÔs¡D #·≥º+.
dæ) ø=+&ÉÁbÕ+‘ê\≈£î |ü+#êj·Tr\ $düÔs¡D
&ç) |ü+#êj·Tr\ $düÔs¡D,düπs« #·≥º+

36. Á|üdüTÔ‘·+ ô|kÕ#·≥º+ |ü]~Û˝À ñqï sêÁcÕº\T ( )
m) 9 _)8 dæ) 10 &ç) 11
37. ô|kÕ#·≥º+ ÄyÓ÷~+#·ã&çq dü+e‘·‡s¡+ ( )
m) 1993 _)1998 dæ)1996 &ç)1992
38. ô|kÕ#·≥º+ Á|üø±s¡+n‘·´~Ûø£ n~Ûø±sê\T ø£\~ ( )
m) Á>±eT|ü+#êj·Tr _) Á>±eTdüuÛÑ dæ) eT+&É\ |ü]wü‘Y &ç) õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
39. ô|kÕ#·≥º+ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+ ( )
m) ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ »HêuÛ≤≈£î dü«j·T+ bÕ\Hê~Ûø±s¡+
_) ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\ kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT,Ä#êsê\qT ø±bÕ&É≥+.
dæ) uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á|üC≤kÕ«$Tø£ $<Ûëq+ ` Á>±eTdüuÛÑ
&ç) ô|’e˙ï
40. 6e ôw&É÷´\T ÁbÕ+‘ê\ |ü]~Û˝ÀøÏ e#˚ÃsêÁcÕº˝Ò$? ( )
m) nkÕ‡+, $TCÀs¡+, Á‹|ü⁄s¡, y˚T|òü÷\j·T
_) eTDÏ|üPsY, $TCÀs¡+, Á‹|ü⁄s¡, Hê>±˝≤+&é
dæ) nkÕ‡+, ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ y˚T|òü÷\j·T
&ç) ô|’y˚M ø±e⁄
41. yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕ]>± |ü+#êj·TrsêCŸ eédüúqT @ dü+e‘·‡s¡+˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. ( )
m) 1949 _) 1969 dæ) 1959 &ç)1960
42. ãTTπ>«<ä ø±\+˝À eTq≈£î ø£ì|æ+∫q Á>±eT |ü]bÕ\Hê eédüú\T @$? ( )
m) Á>±eTDÏ _) dü$T‹ dæ) düuÛÑ &ç) düuÛÑ,dü$T‹
43. 1687˝À @s¡Œ&çq eTTìdæ|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé @~? ( )
m)u≤+uÒ _) ø£\ø£‘êÔ dæ) eTÁ<ëdt &ç) u…+>∑fi¯Ss¡T
44. á ÁøÏ+~ yê{Ïì »‘·|üs¡#·+&ç? ( )
m) ˝≤sY¶ y˚TjÓ÷ rsêàq+ ( ) 1. 1907
_) ˝≤sY¶ ]|üŒHé rsêàq+ ( ) 2.1882
dæ) u…+>±˝Ÿ #ÍøÏ<ësY #·≥º+ ( ) 3.1935
&ç) sêj·T˝Ÿ ø£MTwüHé ( ) 4. 1870
Ç) uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« #·≥º+ ( ) 5. 1952
m|òt) düe÷» n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+ ( ) 6. 1870

45. á ÁøÏ+~ yê{Ïì »‘·|üs¡#·+&ç? ( )
m) ã\«+‘Y sêjYT yÓTVü≤‘ê ø£$T{°( ) 1. 1963
_) dü+‘êq+ ø£$T{° ( ) 2. 1985
dæ) nXÀø˘ yÓTVü≤‘ê ø£$T{° ( ) 3. 1967
&ç) _.$.¬ø. sêe⁄ ø£$T{° ( ) 4. 1968
Ç) m˝Ÿ.m+.dæ+|òæT« ø£$T{° ( ) 5. 1977
m|òt) j·T+.ÄsY.bÕjYT ø£$T{° ( ) 6. 1991
õ) j·T+.{Ï.sêE ø£$T{° ( ) 7. 1978
ôV≤#Y) »\>∑+ yÓ+>∑\ sêe⁄ ø£$T≥° ( ) 8. 1963
◊) qs¡dæ+Vü≤+ ø£$T{° ( ) 9. 1986
C…) $≥˝Ÿ ø£$T{° ( ) 10. 1957
46. |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüúqT @sêŒ≥T #˚dæq sêÁcÕº\˝À ¬s+&Ée~ @~? ( )
m)sê»kÕúHé _) ns¡TD≤#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ dæ) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ &ç) Væ≤e÷#·˝ŸÁ|ü<˚XŸ
47. á ÁøÏ+~ yê{Ïì »‘·|üs¡#·+&ç? ( )
m) Á>±eT düuÛÑ ( ) 1. 243 õ
_) |ü+#êj·Tr\ ìsêàD+ ( ) 2. 243 z
dæ) m\ø£åHé ø£$T{° @sêŒ≥T ( ) 3. 243 ôV≤#Y
&ç) Ä]∆ø£ dü+|òüT+ @sêŒ≥T ( ) 4. 243 &ç
Ç) $<ÛäT\T, n~Ûø±sê\T ( ) 5. 243 Ç
m|òt) |üqTï\ $~Û+|ü⁄ ( ) 6. 243 m|òt
õ) Hê´j·T eédüú CÀø£´+ ( ) 7. 243 m
ôV≤#Y) |ü+#êj·Tr\ ≈£Ls¡TŒ ( ) 8. 243 _
◊) ]»πs«wüqT¢ ( ) 9. 243 ¬ø
C…) nqs¡Ω‘·\T ( ) 10. 243 ◊
¬ø) ø±\|üs¡$T‹ ( ) 11. 243 C…
m˝Ÿ) |ü+#êj·Tr\ Ä&ç{Ÿ ( ) 12. 243 dæ
48. 74e sêC≤´+>∑ dües¡D m|üŒ{Ï qT+&ç neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~ ( )
m)24.04.1993 _) 01.06.1993 dæ) 22.04.1993 &ç) 02.06.1993
49. ô|kÕ #·≥º+ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+ @$T{Ï? ( )
m)–]»qT\qT ø±bÕ&É&É+ _) –]»qT\ Ä#ês¡ eéVü‰sê\qT ø±bÕ&É&É+
dæ) kÕ+Á|ü<ëj·T ã<ä∆yÓTÆq $yê<ë\ |ü]cÕÿs¡+ &ç) _ eT]j·TT dæ

50. 73e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê ôw&É÷´˝Ÿ 11˝À #˚s¡Ãã&çq n+XÊ\T mìï ( )
m)28 _) 30 dæ) 29 &ç) 27
51. 3 m|òt nq>± ( )
m) ì<ÛäT\T, n~Ûø±sê\T, u≤<Ûä´‘·\T
_) $<ÛäT\T, ì<ÛäT\T, ñ<√´>∑T\T
dæ) ñ<√´>∑T\T, n~Ûø±sê\T, $<ÛäT\T
&ç) u≤<Ûä´‘·\T, ñ<√´>∑T\T $<ÛäT\T
52. &Óe\÷´wüHé Ç+&Óø˘‡ Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ mqïe kÕúq+˝À ñ+~ ( )
m) 12 _) 13 dæ) 08 &ç) 09
53. #·]Á‘·˝À e÷>±ï ø±sêº>± n_Ûe]í+#·ã&çq rsêàq+ @~? ( )
m) $T+{À yÓ÷¬s¢ dü+düÿs¡D\T
_) ˝≤sY¶ y˚TjÓ÷ rsêàq+
dæ) e÷+fÒ>¥ #˚yéT‡ bò˛sY¶ dü+düÿs¡D\T
&ç) ˝≤sY¶ ]|üŒHé rsêàq+
54. á ÁøÏ+~ yê{Ïì »‘·|üs¡#·+&ç? ( )
m) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥º+ ( ) 1. 2005
_) õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± ø£$T{°\ #·≥º+ ( ) 2. 1996
dæ) ô|kÕ #·≥º+ ( ) 3. 1998
&ç) 73e sêC≤´+>∑ dües¡D ( ) 4. 1994
m|òt) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ô|kÕ #·≥º+ ( ) 5. 1992
55. kÕúìø£ |ü]bÕ\q Äqyêfi¯ófl m|üŒ{Ï qT+∫ ñHêïsTT? ( )
m) ãTTπ>«<ä+ _) eTqTdü+Væ≤‘· dæ) ns¡∆ XÊg+ &ç) Hê>∑]ø£‘·
56. Á>±eT |ü+#êj·Tr C≤Ø #˚ùd #Ó≈£îÿ\ô|’ dü+‘·ø£+ #˚ùd n~Ûø±s¡+ me]ø° ø£\<äT? ( )
m) ø±s¡´<ä]Ù _) $düÔs¡D≤~Ûø±] dæ) düs¡Œ+#Y &ç) ô|’ n+<äs¡÷
57. |ü+#êj·T‹ sêCŸ #·≥º+˝À mìï uÛ≤>±\T ø£\e⁄? ( )
m) 9 _) 10 dæ) 8 &ç) 6
58. á ÁøÏ+~ ù|s=ÿqï e ‘·TÔ\˝À y˚{ÏøÏ Á>±eT |ü+#êj·Tr ˝…’ôdqT‡ bı+<äqedüs¡+ ˝Ò<äT? ( )
m) ˝≤+Á&û cÕ|ü⁄ _) u≤s¡“sY cÕ|ü⁄ dæ) #˚|ü\T |ü≥Tº≥ &ç) ô|’ e˙ï
59. ôw&É÷´˝Ÿ¶ @]j·÷\˝À Á>±eT düuÛÑ Á|ü‘˚´ø£‘· @$T{Ï? ( )
m) ˇø£ kÕ<Ûës¡D Á>±eT düuÛÑ _) ìs¡íj·÷~Ûø±s¡+ ø£\<äT
dæ) ø√s¡+ nedüs¡+ ˝Ò<äT &ç) ø√s¡+ ø±yê*

60. á ~>∑Te ‘Ó*|æq yê{Ï˝À |æ.Ç.mdt n|æ¢πøwüq¢qT @$? ( )
m) @]j·÷ Áb˛ô|ò’\sY _) Á|æj·÷ kÕ|òtº dæ) bÕ¢Hé |ü¢dt &ç) ô|’ n˙ï
61. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<Ûäø£+ |üs¡ý˚øÏå+#˚ n~Ûø±s¡+ ø£*–q yês¡T.... ( )
m) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT _) düs¡Œ+#Y dæ) ø±s¡´<ä]Ù &ç) ñ|ü düs¡Œ+#Y
62. eékÕj·÷_Ûe~∆¬ø’ Á>±eT |ü+#êj·Tr rdüTø√e\dæq #·s¡´\T @$? ( )
m) dü_‡&û |ü+|æD° _) \_∆<ës¡T\ m+|æø£ dæ) $‘·ÔHê\ |ü+|æD° &ç) ô|’e˙ï
63. Á>±eT |ü+#êj·Tr ìs¡«Væ≤+#˚ ÄdüTú\T @$? ( )
m) #Ós¡Te⁄\T _) cÕ|æ+>¥ ø±+ô|¢ø˘‡ dæ) ‘√≥\T &ç) ô|’e˙ï
64. Vü≤Ödt {≤ø˘‡ &çe÷+&é ]õdüºsY ÁøÏ+~ yê{Ï˝À <˚ìøÏ dü+ã+~Û+∫q~? ( )
m) y˚\+ bÕ≥\T _) s¡TdüTeTT\T dæ) Ç+{Ï |üqTï &ç) Ç‘·sê\T
65. Á>±eT |ü+#êj·Tr Ä]∆ø£ ˝≤yê<˚M\qT @ |ü⁄düÔø£+˝À qyÓ÷<äT #˚kÕÔs¡T? ( )
m) ÄdüTÔ\ ]õdüºsY _) kÕºø˘ ]õdüºsY dæ) q>∑<äT |ü⁄düÔø£+ &ç) s√&É¢ ]õdüºsY
66. á ÁøÏ+~ yê{Ï˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« Á>±+≥T @~? ( )
m) $sêfi¯+ _) kÕº+|ü⁄ &É÷´{Ï dæ) ˝…’ôdqT‡ s¡TdüT+ &ç) NRHM
67. á ÁøÏ+~ yê{Ï˝À sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« Á>±+≥T @~? ( )
m) <Ûäsêe‘·TÔ _) kÕº+|ü⁄ &É÷´{Ï dæ) »HêuÛ≤ Á>±+≥T &ç) MGNREGS
68. Á>±eT düuÛÑ ìs¡«Vü≤D düe÷#êsêìï @ $<Ûä+>± ‘Ó*j·TCÒj·÷*? ( )
m) <ä+&√sê _) H√{°düT dæ) Á|üø£≥q &ç) ô|’e˙ï
69. ø±s¡´<ä]Ù ˝Òì#√≥ Ä u≤<Ûä´‘·\T mes¡T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) Ç+#êsY® dæ) ñ|ü düs¡Œ+#Y &ç) $düÔs¡D≤~Ûø±]
70. Á>±eT |ü+#êj·Tr nH˚~...... ( )
m) kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ _) kÕúìø£ dü+düú dæ) dü«#·«+<ä dü+düú &ç) Á|üuÛÑT‘·« dü+düú
71. ôdø£åHé 45 Á|üø±s¡+ Á>±eT |ü+#êj·Tr ‘·|üŒìdü]>± n+~+#˚ ùde\T @$? ( )
m) ˙{Ï düs¡|òüsê _) M~Û BbÕ\ @sêŒ≥T dæ) bÕ]X¯ó<ä∆´+ &ç) nìï
72. »qq eTs¡D ]õÁkÕºs¡T>± Á>±eT |ü+#êj·Tr˝À mes¡T ìj·T$T+#·ã&É‘ês¡T? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) ø±s¡´<ä]Ù dæ) ¬syÓq÷´ n~Ûø±] &ç) &Üø£ºsY
73. |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù me] ÄBÛq+˝À |üì #˚j·÷*? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) $düÔs¡D≤~Ûø±] dæ) eT+&É\ n_Ûe ~∆ n~Ûø±] &ç) mes¡÷ ø±<äT
74 . 14e Ä]∆ø£ dü+|òüT+ @ ÁbÕ‹|ü~ø£q ì<ÛäT\T $&ÉT<ä\ #˚düTÔ+~? ( )
m) $d”Ôs¡í+ _) »HêuÛ≤ dæ) ì<ÛäT\T &ç) sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+
75. Á|üdüTÔ‘·+ Á>±eT kÕúsTT˝À neT\T ne⁄‘·Tqï πø+Á<ä sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« |ü<Ûäø±\T øÏ+~ yê{Ï˝À @$? ( )
m) MGNREGS _) kÕàsYº $˝Ò¢CŸ dæ) n e÷Á‘·y˚T &ç) n, Ä ¬s+&ÉT
76. nC…+&Ü H√{°düTô|’ mes¡T dü+‘·ø£+ #˚j·÷*? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) ø±s¡´<ä]Ù dæ) ¬syÓq÷´ n~Ûø±] &ç) $düÔs¡D≤~Ûø±]
77. ìyêdü uÛÑeHê\ ìsêàD≤ìøÏ mes¡T nqTeT‹ Çyê«*? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) ø±s¡´<ä]Ù dæ) Á>±eT |ü+#êj·Tr &ç) $düÔs¡D≤~Ûø±]
78. Á>±eT |ü+#êj·Tr düuÛÑT´\T @$<Ûä+>± mqTïø√ã&É‘ês¡T? ( )
m) düs¡Œ+#Y #˚‘· _) Á|ü‘·´ø£å mìïø£ dæ) |üs√ø£å mìïø£ &ç) Á|ü»\#˚
79 . Á>±eT+˝À bÕ]X¯ó<ä∆´+ yÓTs¡T>∑T |ü]#˚ n~Ûø±s¡+ me]ø° ø£\<äT? ( )
80. ø£uÒfi≤\≈£î, »+‘·T e<Ûäô|’ ìj·T+Á‘·D, ˝…’ôdqT‡ Ç#˚Ã n~Ûø±s¡+ |ü+#êj·TrøÏ ø£\<äT ne⁄qT/ ø±<äT
81. #Ó≥¢ |òü\ kÕj·÷ìï neTTà≈£îH˚ n~Ûø±s¡+, dæúsêdæÔì ø=H˚ n~Ûø±s¡+ |ü+#êj·TrøÏ ø£\<äT ne⁄qT/ ø±<äT
82. Á>±eT |ü+#êj·Tr ‘·|üŒìdü]>± $~Û+#˚ |üqTï\T @$? ( )
1. Ç+{Ï |üqTï 2. ø=\>±s¡+ |üqTï 3. Á|üø£≥q\ô|’ |üqTï 4. yêVü≤Hê\ô|’ |üqTï
m) 1 e÷Á‘·y˚T _) 2, 3 e÷Á‘·y˚T dæ) 3, 4 e÷Á‘·y˚T &ç) ô|’e˙ï
83. Á>±eT düuÛÑ ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä´‘· me]B? ( )
84. Á>±eT |ü+#êj·Tr ì~Û nq>±H˚$T? ( )
m) |üqTï\T _) Á>±+≥T\T dæ) $sêfi≤\T &ç) n˙ï
85. Á>±eT düuÛÑ mø£ÿ&É ìs¡«Væ≤+#ê*? ( )
m) Á>±eT |ü+#êj·Tr _) s¡#·Ã ã+&É dæ) n+<ä]ø° nqTyÓ’q Á|ü<˚X¯+ &ç)@~ ø±<äT
86. Á>±eT |ü+#êj·Tr u…’˝≤\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#êÃ? ne⁄qT/ ø±<äT ( )
87. eTÚ*ø£ edü‘·T\T nq>±H˚$T? ( )
m) πøe\+ s√&ÉT¢ _) πøe\+ Á&Ó’qT¢ dæ) ˙{Ï düs¡|òüsê &ç) n˙ï
88. |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À $yêVü≤ ]õÁùdºwüHé n~Ûø±] mes¡T? ( )
89. Á>±eT |ü+#êj·Tr y˚\+ y˚j·T<ä–q ÄdüTÔ\T @$? ( )
m) #Ós¡Te⁄\T _) cÕ|æ+>¥ ø±+ô|¢ø˘‡ dæ) ‘√≥\T &ç) ô|’e˙ï
90. Á>±eT |ü+#êj·Tr me¬se] qT+&ç $sêfi≤\T d”«ø£]+#·e#·TÃ? ( )
m) Á|ü»\T _) yê´bÕs¡düTÔ\T dæ) NRI &ç) ô|’ n+<äs¡÷
91. Á>±eT |ü+#êj·Tr dü«+‘· eqs¡T\q>± @$? ( )
m) |üqTï\T _) |üH˚ï‘·s¡eTT\T dæ) n, Ä e÷Á‘·y˚T &ç) @$ ø±e⁄
92. Á>±eT |ü+#êj·Tr mìï ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*? ( )
m) 1 _) 2 dæ) 4 &ç) 5
93. <äVü≤q, düàXÊq yê{Ïø£\T ìs¡«Væ≤+#˚~ mes¡T? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) Á>±eT |ü+#êj·Tr dæ) ø±s¡´<ä]Ù &ç) $düÔs¡D≤~Ûø±]
94. ‘·÷ìø£\T, ø=\‘·\T, düs¡T≈£î\ HêD´‘·qT |ü]o*+#˚ n~Ûø±s¡+ me]ø° ø£\<äT? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) Á>±eT |ü+#êj·Tr dæ) ø±s¡´<ä]Ù &ç) $düÔs¡D≤~Ûø±]
95. |ü+<äT\T, ≈£îø£ÿ\ ô|+|üø±ìøÏ ˝…’ôdqT‡ C≤Ø #˚ùd~ mes¡T? ( )
m) ø±s¡´<ä]Ù _) Á>±eT |ü+#êj·Tr dæ) düs¡Œ+#Y &ç) $düÔs¡D≤~Ûø±]
96. Á>±eT |ü+#êj·Tr düeTÁ>∑ n_Ûe ~∆øÏ eTT+<ädüTÔ>± @$T #Ój·÷´*? ( )
m) ì<ÛäT\T düeT≈£Ls¡TÃø√yê* _) Á>±eT düuÛÑ ìs¡«Væ≤+#ê*
dæ) Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê* &ç) Çy˚$ ø±<äT
97. rsêàq+ nq>±H˚$T? ( )
m) bÕ\ø£ es¡Z+ ìs¡íj·T+ _) Á>±eT |ü+#êj·Tr ìs¡íj·T+
dæ) düs¡Œ+#Y ìs¡íj·T+ &ç) ø±s¡´<ä]Ù ìs¡íj·T+
98. Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚X¯eTT\T mìï s√E\ø=ø£kÕ] ìs¡«Væ≤+#ê*? ( )
m) 15 s√E\ø=ø£kÕ] _) HÓ\ø=ø£kÕ] dæ) 90 s√E\ø=ø£kÕ] &ç) m|ü⁄Œ&É+fÒ n|ü⁄Œ&ÉT
99. Á>±eT |ü+#êj·Tr ìs¡«Væ≤+#˚ ]ø±s¡T¶\qT |ü]o*+#˚ n~Ûø±s¡+ Á>±eT kÕúsTT˝À me]ø° ø£\<äT?( )
m) ø±s¡´<ä]Ù _) Á>±eT |ü+#êj·Tr dæ) düs¡Œ+#Y &ç) Á|ü»\T
100. Ç+{Ï |üqTï @ $<Ûä+>± $~ÛkÕÔs¡T? ( )
m) eT÷\ <Ûäq|ü⁄ $\Te _) n<Ó› $\Te dæ) ¬s+&É÷ &ç) @~ ø±<äT
101 . Á>±e÷\˝À M~Û BbÕ\qT mes¡T @sêŒ≥T #˚j·÷*? ( )
m) ø±s¡´<ä]Ù _) Á>±eT |ü+#êj·Tr dæ) düs¡Œ+#Y &ç) $düÔs¡D≤~Ûø±]
102. Á>±eT düuÛÑ˝À #·]Ã+#·e\dæq n+XÊ\T @$? ( )
m) Äs√>∑´+ _) |üqTï\ edü÷\T dæ) |üqT\T &ç) n˙ï
103. Á>±eT |ü+#êj·Tr\˝À ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\qT m+<äT≈£î @sêŒ≥T #˚düTø√yê*? ( )
m) düÁø£eT bÕ\q _) yÓTs¡T¬>’q ùde\T dæ) n e÷Á‘·y˚T &ç) ¬s+&É÷
104. $$<Ûä ø£$T{°\˝À yês¡T¶ yÓT+ãs¡T bÕÁ‘· @$T{Ï? ( )
m) dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T _) |üs¡ý˚ø£åD dæ) »yêãT<ëØ &ç) n˙ï
105. ˝Ò ne⁄{Ÿ nq>±H˚$T? ( )
m) |ü+≥ uÛÑ÷$Tì ìyêdü düú˝≤\T>± e÷s¡Ã≥+
_) Á|ü»\ ñ|üjÓ÷>∑+ ø√dü+ ìyêdü düú˝≤\T>± e÷s¡Ã≥+
dæ) ì<ÛäT\ ø√dü+ ìyêdü düú˝≤\T>± e÷s¡Ã≥+
&ç) @~ ø±<äT

106. Á>±eT |ü+#êj·Tr düú\+ qT+&ç eT{Ïºì, sêfi¯flqT rdüT≈£îb˛e#·TÃ ne⁄qT/ ø±<äT ( )
107. #·≥º|üs¡yÓTÆq #·s¡´\≈£î b˛©düT düVü≤ø±s¡+ rdüTø√e#·TÃ ne⁄qT/ ø±<äT ( )
108. |ü_¢ø˘ s√&É¢ô|’øÏ eTTs¡T>∑T ˙s¡T Á|üeVæ≤+|ü˙j·Te#·TÃqT ne⁄qT/ ø±<äT ( )
109. Á>±eTkÕúsTT˝Àì $$<Ûä XÊK\ n~Ûø±s¡T\qT ‘Ó\|ü+&ç? ( )
1. ø±s¡´<ä]Ù 2. ANM 3. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT 4. n+>∑Hê«&û ø±s¡´ø£s¡Ô 5. VRO
m) 5 e÷Á‘·y˚T _)mes¡÷ ø±<äT dæ) 2,3,4 e÷Á‘·y˚T &ç) n+<äs¡÷
110. düe÷y˚XÊìï eTT–+#˚ eTT+<äT mes¡T $Tì{Ÿ‡ ]ø±s¡T¶ #˚dæ dü+‘·ø£+ #˚dæ eTT–+#ê*? ( )
m) ø±s¡´<ä]Ù _) düs¡Œ+#Y dæ) Á|ü»\T &ç) Á>±eT |ü+#êj·Tr
111. |üqTï\T $~Û+∫ edü÷\T #˚ùd n~Ûø±s¡+ me]ø° ø£\<äT? ( )
m) ø±s¡´<ä]Ù _) düs¡Œ+#Y dæ) Á|ü»\T &ç) Á>±eT |ü+#êj·Tr
112. Á>±eT |ü+#êj·Tr˝À Á|ü»\T düs¡Œ+#·TqT @$<Ûä+>± mqTï≈£î+{≤s¡T? ( )
m) Á|ü‘·´ø£å+>± _) |üs√ø£å+>± dæ) n, Ä e÷Á‘·y˚T &ç) @~ ø±<äT
113. Á>±eT düuÛÑ≈£î me¬ses¡T Vü‰»s¡T ne⁄‘ês¡T? ( )
m) Á|ü»\+<äs¡÷ _) z≥s¡T¢ dæ) ô|<ä›\T e÷Á‘·y˚T &ç) düuÛÑT´\T e÷Á‘·y˚T
114. Ç+{Ï |üqTï qT+&ç $TqVü‰sTT+|ü⁄ bı+~q uÛÑeHê˝Ò$? ( )
m) ø√fi¯fl bòÕs¡+ _) Áô|’y˚≥T ø£fi≤XÊ\\T dæ) e÷J ôd’ì≈£î\ Çfi¯ófl &ç) n, Ç e÷Á‘·y˚T
115. Á|üC≤s√>±´ìï ø±bÕ&É&É+˝À Á>±eT |ü+#êj·Tr m≥Te+{Ï @sêŒ≥T¢ #˚j·÷*? ( )
m) <√eT\ ìyês¡D _) |æ∫Ã yÓTTø£ÿ\ ‘=\–+|ü⁄
dæ) n+≥T yê´<ÛäT\ô|’ ne>±Vü≤q &ç) ô|’e˙ï
116. $yêVü≤ qyÓ÷<äT düeTj·T+˝À kÕøÏå dü+‘·ø±\T me] qT+&ç rdüTø√yê*? ( )
m) ùdïVæ≤‘·T\T _) ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T dæ) }] ô|<ä›\T &ç) me¬s’Hê düπs
117. 73 e sê»´+>∑ dües¡D‘√ e∫Ãì eTTKýÓTÆq e÷s¡TŒ ( )
m) mìïø£\T _) ]»πs«wüqT¢ dæ) ì<ÛäT\T &ç) ø±dæº+>¥ z≥T
118. düs¡Œ+#Y≈£î >∑\ eTTKýÓTÆq n~Ûø±s¡+ @$T{Ï? ( )
m) rsêàq+ #˚j·T≥+ _) ø±dæº+>¥ z≥T dæ) $Tì{Ÿ‡ Áyêj·T≥+ &ç) ô|’e˙ï
119. Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚XÊ\≈£î‘˚B\qT mes¡T ìs¡ísTTkÕÔs¡T? ( )
m) ø±s¡´<ä]Ù _) düs¡Œ+#Y dæ) yês¡T¶ yÓT+ãs¡T &ç) ô|’yê¬ses¡÷ ø±<äT
120. Á>±eT+˝Àì ôVA≥fi¯ófl |ü]X¯óÁuÛÑ‘·qT bÕ{ÏdüTÔqïB ˝Òì~ mes¡T ‘·ìF #˚j·÷*? ( )
m) Á>±eT|ü+#êj·Tr _) ø±s¡´<ä]Ù dæ) düs¡Œ+#Y &ç) yês¡T¶ yÓT+ãs¡T
121. Á>±eT |ü+#êj·Tr kÕ<Ûës¡D eTTÁ<ä me] s¡ø£åD˝À ñ+&Ü*? ( )
m) Á>±eT |ü+#êj·Tr _) ø±s¡´<ä]Ù dæ) düs¡Œ+#Y &ç) yês¡T¶ yÓT+ãs¡T

123. á ÁøÏ+~ yê]˝À Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚XÊ\ j·T+<äT bÕ˝§ZH˚ yês¡T ( )
m) yês¡T¶ düuÛÑT´\T _) MPTC düuÛÑT´\T dæ) eT+&É\ ø√ Ä|ü¸qT düuÛÑT´\T &ç) ô|’ n+<äs¡T
124. Áô|’y˚≥T ø£fi≤XÊ\\≈£î Ç+{Ï |üqTï y˚j·Te#·TÃqT ne⁄qT/ ø±<äT ( )
125. 11 e ôw&É÷´\T˝À bı+<äT|üs¡∫q $<Ûä+>± |ü+#êj·Tr ìs¡«]Ô+#·e\dæq ø£s¡ÔeéTT˝…ìï? ( )
m) 29 _) 32 dæ) 14 &ç) 26
126. düs¡Œ+#·T≈£î ø=ìï n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T\˝À ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±s¡eTT\T ø£\e⁄ ne⁄qT/ ø±<äT ( )
127. eTs¡D+ qyÓ÷<äT #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT j·÷øÏ‡&Ó+≥T πødüT˝À eTs¡D ø±s¡D≤ìï <˚ì Á|üø±s¡+ qyÓ÷<äT #˚j·÷*? ( )
m) düe÷#ês¡+ n+~+∫q e´ø°Ô ‘Ó*|æq y˚Ts¡≈£î _) FIR
dæ) b˛dtº e÷s¡º+ ]b˛sYº &ç) ô|’e˙ï
128 . |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+ @$T{Ï? ( )
m) Ä]∆ø£ kÕ~Ûø±s¡‘· _) kÕe÷õø£ Hê´j·T+ dæ) n, Ä e÷Á‘·y˚T &ç) @~ ø±<äT
129. |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\q>± @$? ( )
m) kÕúìø£ dü+düú\T _) kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T dæ) Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T &ç) @$ ø±<äT
130. ø±sê´#·s¡D ø£$T{° düe÷y˚XÊ\≈£î |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù Vü‰»s¡T ø±yê* ne⁄qT/ ø±<äT ( )
131. Á>±eT düuÛÑ˝À >∑T]Ô+∫q nedüsê\qT Á|ü»\T @$<Ûä+>± ÁbÕ<Ûë˙´ø£]kÕÔs¡T? ( )
m) yÓTC≤]{° ìs¡íj·T+ y˚Ts¡≈£î _) e´øÏÔ>∑‘· nedüsê\ y˚Ts¡≈£î
dæ) Äj·÷ esêZ\ nedüs¡+ y˚Ts¡≈£î &ç) @~ ø±<äT
132. ODF nq>±H˚$T? ( )
m) ãVæ≤s¡+>∑ eT\$düs¡®q _) eT\$düs¡®q dæ) ãVæ≤s¡+>∑ eT\$düs¡®q s¡Væ≤‘· &ç) @~ ø±<äT
133. Á>±eT+˝Àì b˛s¡+uÀ≈£î düú˝≤\T me] nBÛq+˝À ñ+{≤sTT? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) Á>±eT |ü+#êj·Tr dæ) ø±s¡´<ä]Ù &ç) n+<äs¡÷
134. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á>±eT |ü+#êj·Tr\ #·≥º+ m|ü⁄Œ&ÉT neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~? ( )
m) 1956 _) 1959 dæ) 1986 &ç) 1994
135. 73 e sê»´+>± dües¡D Á|üø±s¡+ sêC≤´+>∑+˝Àì @ Ä]ºø£˝Ÿ ≈£î dües¡D #˚kÕs¡T? ( )
m) 240 _) 243 dæ) 244 &ç) 242
136. |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\≈£î mìïø£\T mes¡T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T? ( )
m) πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ _) πø+Á<ä mìïø£\ dü+|òüT+
dæ) sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ &ç) sêÁwüº mìïø£\ dü+|òüT+
137. |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\≈£î sêÁwüº Ä]∆ø£ dü+|òüT+ m≥Te+{Ï düVü‰j·÷ìï n+~düTÔ+~? ( )
m) $<ÛäT\T _) ì<ÛäT\ πø{≤sTT+|ü⁄ dæ) ì<ÛäT\ $uÛÑ»q &ç) @~ ø±<äT

138. |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú˝À¢ Á|üdüTÔ‘·+ eTVæ≤fi¯\≈£î πø{≤sTT+∫q ]»πs«wüqT¢ mìï? ( )
m) 50% _) 33.3% dæ) 40% &ç) 30%
139. mìï dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ] |ü+#êj·Tr\≈£î mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#ê*? ( )
m) 3 _) 4 dæ) 5 &ç) 6
140. Á>±eT+˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ |ü]s¡ø£åD≈£î >∑Vü≤ kÕúsTT˝À #˚|üfÒº ìsêàD+ @~? ( )
m) u≤$ _) Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘· dæ) eTT]øÏ ˙{Ï >∑T+‘· &ç) ôd|æºø˘ {≤+ø˘
141. ìã+<Ûäq\≈£î ˝Àã&ç rsêàqeTT\T Á|üy˚X¯ ô|fÒº n~Ûø±s¡+ yês¡T¶ yÓT+ãs¡¢≈£î ø£\<äT ne⁄qT/ ø±<äT( )
142. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥º+˝À Á>±eT |ü+#êj·TrøÏ dü+ã+~Û+∫q ôdø£åqT¢ @$? ( )
m) 148-176 _) 1-147 dæ) 177 - 199 &ç) 200 -278
143. sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ &çõ≥˝Ÿ |ü+#êj·T‘Y n|æ¢πøwüHé <ë«sê mìï ùde\T n+~k˛Ô+~ ( )
m)11 _) 10 dæ) 9 &ç)12
144. düs¡Œ+#Y ‘·q n~Ûø±sê\qT ‘ê‘êÿ*ø£+>± me]¬ø’Hê n|üŒ–+#·e#·TÃ. ne⁄qT/ ø±<äT ( )
145. dü+e‘·‡s¡+˝À mìï kÕs¡T¢ Á>±eT düuÛÑ ìs¡«Væ≤+#ê*?
m) 2 _) 4 dæ) 3 &ç) mìïkÕ¬s’¢Hê
146. Á>±eT |ü+#êj·Tr rsêàHê\qT neT\T #˚ùd~ mes¡T? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù dæ) $düÔs¡D≤~Ûø±] &ç) n+<äs¡÷
147. kÕ<Ûës¡D Á>±eT düuÛÑ≈£î ø√s¡+ nedüs¡+ ne⁄qT/ ø±<äT ( )
148. ôd\e⁄ s√E\˝À Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ ne⁄qT/ ø±<äT ( )
149. Á|üC≤ kÂø£sê´ìøÏ uÛÑ+>∑+ ø£*–+#˚ yê]ô|’ n|üsê<Ûä s¡TdüT+ $~Û+#·e#·TÃqT ne⁄qT/ ø±<äT ( )
150. z{Ï+>∑T˝À Çs¡T |üøå±\≈£î dü] düe÷qyÓTÆq z≥T¢ eùdÔ düs¡Œ+#Y @$T #Ój·÷´*? ( )
m) ìs¡íj·T+ ‘êqT rdüTø√yê* _) eTs¡\ MT{Ï+>∑T ìs¡«Væ≤+#ê*
dæ) ø±dæº+>¥ z≥T yê&Ü* &ç) ø±s¡´<ä]Ù ≈£L&Ü z≥T yÓj·÷´*
151. Ç+&ÉT¢, cÕ|ü⁄\T ‘·ìF #˚j·TT n~Ûø±s¡+ me]ø° ø£\<äT? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) ø±s¡´<ä]Ù dæ) Á>±eT |ü+#êj·Tr &ç) n+<äs¡÷
152. nHê<Ûä X¯yê\qT <äVü≤q+ #˚ùd n~Ûø±s¡+ me]ø° ø£\<äT? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) ø±s¡´<ä]Ù dæ) Á>±eT |ü+#êj·Tr &ç) n+<äs¡÷
153. Á|ü‘˚´ø£ |üqT\ ø√dü+ eékÕj·T uÛÑ÷eTT\ô|’ Á>±eT |ü+#êj·Tr |üqTï $~Û+#·e#·TÃqT. ne⁄qT/ ø±<äT
154. dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô >∑\ dü+düú>± Á>±eT |ü+#êj·Tr kÕ<Ûës¡D eTTÁ<ä (ø±eTHé d”˝Ÿ) qT $ìjÓ÷–düTÔ+~.
ne⁄qT/ ø±<äT ( )
155. Á>±eT |ü+#êj·Tr $~Û+#·<ä>∑T s¡TdüTeTT\ $wüj·T+˝À dü] nsTTq düe÷<Ûëq+ >∑T]Ô+#·+&ç? ( )
m) ˝…’ôdqT‡ |ò”E _) Ç+{Ï |üqTï dæ) ˝…’ÁãØ ôddüT‡ &ç) ô|’y˚Mø±<äT

156. Ä]∆ø£ dü+e‘·‡s¡+ n+‘·+˝À Ä&ç{Ÿ ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛‘˚ |üs¡ékÕq+ ( )
m) ø±s¡´<ä]Ù ô|’ #·s¡´ _) düs¡Œ+#Y |ü<ä$ ø√˝ÀŒe≥+ dæ) Ç<ä›s¡÷ u≤<ÛäT´\T &ç) @~ ø±<äT
157. ø=\>±s¡+ s¡TdüT+ y˚{Ïô|’ $~Û+#·e#·TÃqT ( )
m) nìï eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T _) #·≥º+˝À #Ó|üŒã&çq eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T
dæ) yêDÏ»´ ñ‘·Œ‘·TÔ\T &ç) @~ø±<äT
158. |”kÕ #·{≤ºìï Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ |ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥º+˝À @ uÛ≤>∑+˝À bı+<äT|ü]#ês¡T? ( )
m) V _) VI dæ) VII &ç) VIII
159. mqØ® Ä&ç{Ÿ nq>±.... ( )
m) Ä]∆ø£ ˝≤yê<˚M\≈£î #Ó+~q~ _) ˙{Ï düs¡|òüsê≈£î #Ó+~q~
dæ) $<äT´‘Y düs¡|òüsê≈£î #Ó+~q~ &ç) $<äT´‘Y yê&Éø±ìøÏ #Ó+~q~
160. Á>±eT |ü+#êj·Tr Ä]∆ø£ ˝≤yê<˚M\T ìs¡«Væ≤+#˚ dü+düú ( )
m) u≤´+≈£î _) ø√ Ä|üπs{Ïyé u≤´+≈£î dæ) düuŸ Áf…»Ø &ç) õ˝≤¢ Áf…»Ø
»yêãT\T
1. _ 2. &ç 3. _ 4. dæ 5. &ç 6. m 7. dæ 8. &ç 9. m 10. _ 11. dæ 12. _
13. _ 14. &ç 15. m 16. dæ 17. dæ 18. _ 19. m 20. &ç 21. _ 22. dæ 23. _ 24. dæ
25. m 26. _ 27. dæ 28. &ç 29. m 30. _ 31. dæ 32. &ç 33. &ç 34. dæ 35. _
36. dæ 37. dæ 38. _ 39. &ç 40. m 41. dæ 42. &ç 43. dæ 44. 45. 46. dæ
47. 48. m 49. dæ 50. dæ 51. _ 52. dæ 53. &ç 54. 55. &ç 56. dæ 57. m 58. dæ
59. _ 60. dæ 61. _ 62. dæ 63. dæ 64. dæ 65. dæ 66. &ç 67. dæ 68. &ç 69. m 70. m
71. dæ 72. _ 73. m 74. dæ 75. &ç 76. _ 77. dæ 78. _ 79. dæ 80.ne⁄qT81.ne⁄qT82. dæ
83. m 84. &ç 85. dæ 86.ne⁄qT87. dæ 88. m 89. dæ 90. dæ 91. dæ 92. á 93. _ 94.
_ 95. _ 96. dæ 97. _ 98. _ 99. dæ 100.dæ 101._ 102. dæ 103. dæ 104.dæ 105.m 106.ø±<äT
107.ne⁄qT 108. ø±<äT 109. dæ 110._ 111.dæ 112.m 113. _ 114. dæ 115. dæ 116. _ 117. _
118._ 119. _ 120. _ 121. _ 123.ne⁄qT 124.m 125. ne⁄qT 126.dæ 127. dæ 128. _
129.ne⁄qT 130. m 131. dæ 132. _ 133. dæ 134. _ 135. m 136. _ 137. m 138. dæ
139. _ 140. ne⁄qT 141._ 142. m 143. ne⁄qT 144. &ç 145. _ 146. ø±<äT 147. ø±<äT
148. ne⁄qT 149. dæ 150. _ 151. dæ 152. ne⁄qT 153. ne⁄qT 154. m 155. _ 156._
157. dæ 158. &ç 159.dæ 160. dæ
*****

2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüú ` |ü]D≤eT Áø£eT+
1. eTÁ<ëdüT Á|üuÛÑT‘·«+ kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q #·{≤ºì @ ù|s¡T‘√ s¡÷bı+~+∫q~? ( )
m) ˝Àø£˝Ÿ uÀs¡T¶‡ j·÷ø˘º ` 1884 _) m&ÉT´πøwüHé ôddtj·÷ø˘ ` 1863
dæ) Á>±eT |ü+#êj·Tr\ #·≥º+ ` 1920 &ç) Á>±eT |ü+#êj·Tr\ #·≥º+ ` 1950
2. Á>±eT |ü+#êj·Tr\ #·≥º+ ` 1950 Á|üø±s¡+ Á>±eT |ü+#êj·Tr\qT mìï Áπ>&ÉT¢>± eØZø£]+#ês¡T ( )
m) 3 _) 4 dæ) 2 &ç) 1
3. eT÷&É+#Ó\ eédüú≈£î dü+ã+~Û+∫q ˝Àø£˝Ÿ uÀs¡T¶‡ j·÷ø˘º m|ü&ÉT s¡÷bı+~+#·ã&çq~? ( )
m) 1884 _) 1950 dæ) 1920 &ç) 1863
4. ã\«+‘·sêjYT yÓTVü≤‘ê ø£$T{° dæbòÕs¡T‡\ y˚Ts¡≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À @sêŒf…Æq |ü+#êj·Tr @ õ˝≤¢≈£î #Ó+~q~ ( )
m) cÕ<é q>∑sY _) eTVü≤ã÷uŸq>∑sY dæ)Hê>ösY &ç) yÓT<äø˘
5. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+ @s¡Œ&çq ‘·sê«‘· Á>±eT|ü+#êj·Tr\ #·≥º+ @ dü+ˆˆs¡+˝À @sêŒ≥sTT´+~ ( )
m) 1963 _) 1950 dæ) 1964 &ç) 1959
6. j·T+.ÄsY.bÕyéT ø£$T{° dü÷∫+∫q dü$T‘·T\ ìsêàD+? ( )
m) yÓqTø£ã&çq u≤¢≈£î\T _) –]»q u≤¢≈£î\T dæ) n_Ûeè~› #Ó+~q u≤¢≈£î\T &ç) ô|’e˙ï
7. õ˝≤¢ n_Ûeè~∆ uÀs¡T¶\ s¡<äT›qT dæbòÕs¡T‡ #˚dæq ø£$T{° @~ ( )
m) »\>∑+ yÓ+>∑fi¯sêe⁄ _) m+.{Ï.sêE dæ) ¬ø. dü+‘êq+ &ç) myéT.ÄsY. bÕjYT
8. m+.m˝Ÿ.@ eT]j·TT j·T+.|æ.\≈£î |ü+#êj·TrsêCŸ eédüú‘√ dü+ã+<Ûä+ ñ+&É≈£L&É<äì dæbòÕs¡düT #˚dæq ø£$T{° @~? ( )
m) myéT.{Ï.sêE _) ¬ø.dü+‘êq+ dæ) _|æÄsY $sƒ¡˝Ÿ &ç) »\>∑+ yÓ+>∑fi¯sêe⁄
9. @ ø£$T{° dæbòÕs¡düT\ y˚Ts¡≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À |ü+#êj·Tr sêCŸ eédüú˝À ô|qTe÷s¡TŒ\T dü+uÛÑ$+#êsTT. ( )
m) ã\«+‘YsêjYT ø£$T{° _) _|æÄsY $sƒ¡˝Ÿ dæ) nXÀø˘yÓTVü≤‘ê &ç) mes¡÷ ø±<äT
10. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ eT+&É\ eédüú @ dü+ˆˆs¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~? ( )
m) 1983 _) 1986 dæ) 1990 &ç) 1991
11. eT+&É\ eédüú @sêŒ≥T ‘·sê«‘· Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À eT<Ûä´kÕúsTT |ü+#êj·Trì @ ù|s¡T‘√ |æ*#˚yês¡T ( )
m) |ü+#êj·Tr dü$T‹ _) eT+&É\ |ü]wü‘Y dæ) eT+&É\ Á|üC≤|ü]wü‘Y &ç) @Bø±<äT
12. eT+&É˝≤\ kÕúq+˝À ‹]– ‘ê\÷ø±\qT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì dæbòÕs¡düT #˚dæq ø£$T{° @~? @ dü+e‘·‡s¡+˝À ( )
m) _|æÄsY $sƒ¡˝Ÿ ø£$T{°, 1991 _) ¬ø. dü+‘êq+ ø£$T{°, 1978
dæ) ô|’ ¬s+&ÉT &ç) ô|’y˚Mø±e⁄
13. 73e sêC≤´+>∑ dües¡D ‘·sê«‘· Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À |ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥º+ m|ü&ÉT ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq~. ( )
m) 1992 _) 1993 dæ) 1994 &ç) 1996

14. 73e sêC≤´+>∑ dües¡D ‘·sê«‘· Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Ç|üŒ{Ï es¡≈£î |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\≈£î
mìï kÕ<Ûës¡D mìïø£\T »]>±sTT ( )
m) 3 _) 2 dæ) 5 &ç) 4
15. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À õ˝≤¢ Á|üD≤[ø± ø£$T{° m|ü&ÉT, @ Ä]ºø£˝Ÿ <ë«sê #˚kÕs¡T? ( )
m) 243 »&é&ç, 2004 _) 243 »&é &ç, 2005 dæ) 243&ç, 2004 &ç) @Bø±<äT
16. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Á|üdüTÔ‘·+ neT\T #˚j·Tã&ÉT‘·Tqï eTVæ≤fi≤ ]»πs«wüq¢ XÊ‘·+ m+‘·? ( )
m) 33% _) 50% dæ) 40% &ç) 30%
17. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À sêh mìïø£\ dü+|òüT+ m|ü&ÉT @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq~. ( )
m) pHé, 1997 _) pHé, 1993 dæ) pHé, 1992 &ç) pHé, 1995
18. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+ yÓqTø£ã&çq esêZ\≈£î πø{≤sTTdüTÔqï ]»πs«wüqT¢ m+‘·? ( )
m) 40% _) 42% dæ) 34% &ç) 33%
19. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Á|ü‘·´ø£å mìïø£\ <ë«sê mqTïø√ã&˚yês¡T? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) eT+&É\ |ü]wü‘Y Áô|dæ&Ó+{Ÿ dæ) õ˝≤¢ |ü]wü‘Y #ÛÓ’sY|üs¡‡Hé &ç) n+<äs¡÷
20. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ m|üŒ{Ï qT+&ç neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~? ( )
m) 24.4.1993 _) 30.5.1994 dæ) 24.11.1998 &ç) 01.06.1993
21. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+˝À ñqï yÓTT‘·Ô+ $uÛ≤>±˝…ìï? ( )
m) 7 _) 9 dæ) 8 &ç) 10
22. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ &Óe\÷´wüHé Ç+&Óø˘‡qT m|üŒ{Ï qT+&ç ÁbÕs¡+_Û+∫+~? ( )
m) 2006 _) 2007 dæ) 2008 &ç) 2009
23. &Óe\÷´wüHé Ç+&Óø˘‡ Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sê´+≈£î m+‘·? ( )
m) 6 _) 7 dæ) 5 &ç) 8
24. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ô|kÕ #·≥º+ m|ü&ÉT ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq~. ( )
m) 1994 _) 1996 dæ) 1998 &ç) 1997
25. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ô|kÕ #·≥º+ m|üŒ{Ï qT+&ç neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~? ( )
m) 24.4.1993 _) 24.3.2011 dæ) 01.06.1993 &ç) 24.4.2011
26. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ Á|üø±s¡+ nqTdü+<Ûëq ø£s¡Ô mes¡T? ( )
m) Á>±eT |ü+#êj·Tr _) õ˝≤¢|ü]wü‘Y dæ) eT+&É\ |ü]wü‘Y &ç) Á>±eTdüuÛÑ
27. Á|üD≤[ø£ s¡#·q eT]j·TT |ü<∏äø±\ |üs¡ý˚ø£åD, eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd~ ( )
m) Á>±eT |ü+#êj·Tr _) eT+&É\ |ü]wü‘Y dæ) Á>±eTdüuÛÑ &ç) õ˝≤¢ |ü]wü‘Y

28. Á|üC≤uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ dü÷ø£åà Á|üD≤[ø£\qT ‘·j·÷s¡T#˚ùd~ ( )
m) Á>±eTdüuÛÑ _) Á>±eT |ü+#êj·Tr dæ) eT+&É\|ü]wü‘Y &ç) @Bø±<äT
29. ô|kÕ Á>±eTdüuÛÑ≈£î >∑\ ø√s¡+ m+‘·? ( )
m) 1/3 _) 50% dæ) 2/3 &ç) 1/4
30. |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+ ( )
m) Ä]∆ø£ kÕ~Ûø±s¡‘· _) kÕe÷õø£ Hê´j·T+ dæ) ô|’ ¬s+&ÉT &ç) @Mø±e⁄
»yêãT\T
1. _ 2. dæ 3. m 4. _ 5. dæ 6. &ç 7. m 8. _ 9. dæ 10. _ 11. dæ 12. m
13. dæ 14. &ç 15. _ 16. _ 17. m 18. dæ 19. m 20. _ 21. dæ 22. m 23. &ç 24. dææ
25. _ 26. dæ 27. &ç 28. _ 29. m 30. dæ
*****

3. |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù ì<ÛäT\T, u≤<Ûä´‘·\T
1. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥º+ q+<ä* @ ôdø£åHé |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù $<ÛäT\T, u≤<Ûä´‘·\T >∑T]+∫
‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~? ( )
m) ôdø£åHé 32 _) ôdø£åHé 30 dæ) ôdø£åHé 33 &ç) ôdø£åHé 36
2. Á>±eT|ü+#êj·TrøÏ >∑\ eTTKýÓTÆq n~Ûø±sê\T @$? ( )
m) ì<ÛäT\ düMTø£s¡D,|üqTï\ $~Û+|ü⁄ _) Á|üC≤s√>∑´ |ü]s¡ø£åD
dæ) e÷¬sÿ≥¢ô|’ n~Ûø±s¡+ &ç) ô|’ eìïj·T÷
3. Á>±eT |ü+#êj·Tr ‘·|üŒìdü]>± #˚j·Te\dæq |üqT\ >∑T]+∫ @ ôdø£åHé ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~? ( )
m) ôdø£åHé 46 _) ôdø£åHé 45 dæ) ¬s+&ÉT &ç) @M ø±<äT
4. Á>±eT |ü+#êj·Tr nq>± ( )
m) ˇπø Á>±eT+ _) ÄyêkÕ\T dæ) Á>±e÷\ düeTT<ëj·T+ &ç) @Mø±<äT
5. Á>±eT |ü+#êj·Tr $<ÛäT\T nq>± ( )
m) düs¡Œ+#Y, düuÛÑT´\T, |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù ø£\dæ #˚j·Te\dæq$.
_) πøe\+ düs¡Œ+#Y e÷Á‘·y˚T #˚j·Te\dæq$.
dæ) πøe\+ |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù e÷Á‘·y˚T #˚j·Te\dæq$.
&ç) düs¡Œ+#Y, düuÛÑT´\T e÷Á‘·y˚T #˚j·Te\dæq$.
6. Á>±eT |ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y ˝Ò<ë düuÛÑT´&ç>± mìïø£ ø±yê\+fÒ ns¡Ω‘· ej·Tôd+‘·? ( )
m) 18 dü+ˆˆ\T _) 21 dü+ˆˆ\T dæ) 25 dü+ˆˆ\T &ç) 22 dü+ˆˆ\T
7. Á>±eT |ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y ˝Ò<ë düuÛÑT´ì>± ø±yê\+fÒ ns¡Ω‘· ( )
m) •ø£å $~Û+#·ã&çq e´≈£îÔ\T _) ne´düú eTqdüTÿ\T
dæ) ~yêfi≤ø√s¡T\T &ç) ô|’ yê¬ses¡÷ ø±<äT.
8. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ Á|üø±s¡+ @ ‘˚B ‘·sê«‘· Ç<ä›s¡T |æ\T¢\Tqï yês¡T mìïø£\≈£î nqs¡TΩ\T? ( )
m) 24`4`1993 _) 30`5`1994 dæ) 30`5`1995 &ç) 24`4`1994
9. |üs√ø£å mìïø£ $<Ûëq+ <ë«sê mìïø£ ø±ã&çq e´≈£îÔ\ô|’ n$XÊ«dü rsêàq+
Á|üy˚X¯ô|{≤º\+fÒ m+‘·ø±\+ |üP]Ô ø±yê*? ( )
m) 2 dü+ˆˆ\T _) 21/2 dü+ˆˆ\T dæ) 4 dü+ˆˆ\T &ç) 3 dü+ˆˆ\T
10. Á>±eT|ü+#êj·Tr »qq, eTs¡D≤\qT mìï s√E\ ˝À|ü⁄ qyÓ÷<äT #Ój·÷´*? ( )
m) 14s√E\T _) 21 s√E\T dæ) 15 s√»\T &ç) 24 s√E\T
11. Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚XÊ\≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#·Tq~. ( )
m) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù _) ñ|ü düs¡Œ+#Y dæ) düs¡Œ+#Y &ç) yês¡T¶ düuÛÑT´\T
12. düs¡Œ+#Y ‘·q n‘·édüs¡ n~Ûø±sê\qT m|ü&ÉT $ìjÓ÷–+#ê*? ( )
m) n‘·édüs¡ |ü]dæú‘·T\˝À _) Á|üC≤s√>∑´
dæ) XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\T &ç) ô|’ nìï dü+<äsê“¤\˝À
13.Á>±eT |ü+#êj·Tr rsêàHê\qT $Tì{Ÿ‡˝À mes¡T qyÓ÷<äT #˚kÕÔs¡T? ( )
m) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù _) düs¡Œ+#Y dæ) ñ|üdüs¡Œ+#Y &ç) me¬s’Hê
14.Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+, 1994 ôdø£åHé 258 eT]j·TT ◊.|æ.dæ
ôdø£åHé 21 Á|üø±s¡+ düs¡Œ+#Y ( )
m) bÕ\≈£î&ÉT _) ìs¡íj·÷~Ûø±] dæ) |ü_¢ø˘ ùde≈£î&ÉT &ç) ô|’e˙ï
15.|ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù ìs¡«Væ≤+#·e\dæq $<ÛäT\T ( )
m) |ü]bÕ\Hê $<ÛäT\T _) dü+πøåeT $<ÛäT\T dæ) düeTq«j·T $<ÛäT\T &ç) ô|’e˙ï
16. C≤sTT+≥T ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #˚düT≈£îH˚ n~Ûø±s¡+ me]øÏ ø£\<äT? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) Á>±eT |ü+#êj·Tr dæ) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù &ç) mes¡÷ ø±<äT
17. Á>±eT |ü+#êj·Tr C≤Ø #˚ùd #Ó≈£îÿ\ô|’ dü+‘·ø£+ #˚ùd n~Ûø±s¡+ me]øÏ ø£\<äT? ( )
m) |ü+#êj·Tr ø±s¡´~s¡Ù _) düs¡Œ+#Y dæ) Ç<ä›s¡÷ &ç) mes¡÷ ø±<äT
18. düs¡Œ+#Y ‘·q n~Ûø±sê\qT &Ó*π>{Ÿ #˚j·Te#·TÃ. ( )
m) XÊX¯«‘·+>± _) ‘ê‘êÿ*ø£+>± dæ) #˚j·T≈£L&É<äT &ç) @Bø±<äT
19. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\ düeTdü´\T ‘·˝…‹Ôq|ü⁄&ÉT Á>±eT |ü+#êj·Tr me] düVü‰j·T+
rdüTø√e#·TÃ ( )
m) ¬syÓq÷´ _) Hê´j·T+ dæ) b˛©düT &ç) Äs√>∑´
20. u…’˝≤\T / ñ|ü $<ÛäT\T ‘·j·÷s¡T #˚ùd n~Ûø±s¡+ me]øÏ ø£\<äT? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) |ü+#êj·Trø±s¡´<ä]Ù dæ) Á>±eT |ü+#êj·Tr &ç) sêh Á|üuÛÑT‘·«+
21. düVü≤» eqs¡T\ dü+s¡ø£åD¬ø’ Á>±eT |ü+#êj·Tr @ #·{≤ºìï ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. ( )
m) yê˝≤º #·≥º+ _) ¬syÓq÷´ ]ø£eØ #·≥º+ dæ) »qq,eTs¡D≤\ #·≥º+ &ç) ñbÕ~ÛVü‰MT #·≥º+
22. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À @sêŒ≥T #˚j·Tã&˚ nìï ø£$T{°\≈£î #ÛÓ’s¡àHé>± eéVü≤]+#˚~ ( )
m) m+|æø£ ø±ã&çq düuÛÑT´\T _) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù dæ) düs¡Œ+#Y &ç) ñ|ü düs¡Œ+#Y
23. Á>±eT düuÛÑ≈£î düuÛÑT´\T mes¡T? ( )
m) Á>±eTÁ|ü»\+<äs¡÷ _) z≥T Vü≤≈£îÿ ej·TdüT ø£*–q yês¡+<äs¡÷
dæ) 18 dü+ˆˆ\T ì+&ç z≥s¡¢ C≤_‘ê˝À ù|s¡T qyÓ÷<Ó’q yês¡T &ç) ô|’ n+<äs¡÷
24. Á>±eTdüuÛÑ≈£î mes¡T n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#ê*? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) ñ|üdüs¡Œ+#Y dæ) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù &ç) ô|’ n+<äs¡÷

25. Á>±eTdüuÛÑqT @ düeTj·T+˝À ìs¡«Væ≤+#ê*? ( )
m) dü÷s√´<äj·÷ìøÏ eTT+<äT _) dü÷s¡´düÔeTj·T+ ‘·sê«‘· dæ) |ü>∑{Ï y˚fi¯ &ç) m|ü&É+fÒ n|ü&ÉT
26. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ Á|üø±s¡+ Á>±eT düuÛÑ≈£î ø√s¡+ m+‘·? ( )
m) 10% _) 50 eT+~ ˝Ò<ë Äô|’q dæ) ø√s¡+ ˝Ò<äT &ç) @B ø±<äT.
27. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ #·≥º+ Á|üø±s¡+ Á>±eT düuÛÑqT mìïkÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+#ê*. ( )
m) 2 _) 4 dæ) 3 &ç) 5
28. Á>±eTdüuÛÑqT yêsTT<ë y˚j·Te#êÃ? ( )
m) y˚j·T≈£L&É<äT _) y˚j·Te#·TÃ dæ) dü+<äsê“¤ìï ã{Ïº &ç) @Bø±<äT
29. |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù me] ÄBÛq+˝À |üì#˚j·÷*? ( )
m) Á>±eT |ü+#êj·Tr _) sêhÁ|üuÛÑT‘·«+ dæ) düs¡Œ+#Y &ç) Á>±eTdüuÛÑ
30. Á>±eT |ü+#êj·Tr ◊∫Ã¤ø£+>± ìs¡«Væ≤+#·e\dæq $<ÛäT\T ( )
m) Á>∑+<Ûë\j·÷\ ìs¡«Vü≤D _) ÁbÕ<Ûä$Tø£ $<ä´
dæ) <Ûäs¡àXÊ\\T, $ÁXÊ+‹ >∑èVü‰\ ìs¡«Vü≤D &ç) ô|’ eìïj·T÷
31. Á>±eT |ü+#êj·Tr ‘·|üŒø£ ìs¡«Væ≤+#·e\dæq ì<ÛäT\T ( )
m) »qq, eTs¡D≤\ qyÓ÷<äT
_) Á‘ê>∑T˙{Ï, düs¡|òüsê, bÕ]X¯ó<ä∆´ ìs¡«Vü≤D
dæ) düàXÊq yê{Ïø£\ ìs¡«Vü≤D
&ç) ô|’ eìïj·T÷
32. Á>±eT düuÛÑ düe÷#êsêìï ‘Ó*j·TCÒùd |ü<ä∆‘·T\T ( )
m) <ä+&√sê _) Á>±eT |ü+#êj·Tr H√{°düT uÀs¡T¶
dæ) Á>±eT+˝À eT÷&ÉT eTTK´ Á|ü<˚XÊ\˝À H√{°düT ô|≥º&É+ &ç) ô|’ eìïj·T÷
33. Á>±eT |ü+#êj·Tr ø±s¡´#·s¡D ø£$T{°\ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒùd ôdø£åHé @~? ( )
m) ôdø£åHé 39 _) ôdø£åHé 42 dæ) ôdø£åHé 40 &ç) ôdø£åHé 41
34. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]bÕ\q˝À ø±sê´#·s¡D ø£$T{°\ bÕÁ‘· ( )
m) Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«e÷ìï ô|+bı+~+#·&É+ _) |ü]bÕ\q˝À bÕs¡<äs¡Ùø£‘·, »yêãT <ëØ‘·q+
dæ) ô|’ ¬s+&ÉT &ç) @Bø±<äT.
35. Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚XÊ\≈£î nC…+&Ü ‘·j·÷s¡T #˚j·Te\dæq~? ( )
m) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù _) düs¡Œ+#Y dæ) Á>±eT |ü+#êj·Tr &ç) pìj·TsY ndæôdº+{Ÿ
36. Á>±eT |ü+#êj·Tr düe÷y˚XÊ\≈£î düeTj·T+ eT]j·TT ‘˚Bì ìs¡ísTT+#˚~? ( )
m) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù _) düs¡Œ+#Y dæ) yês¡T¶ düuÛÑT´\T &ç) ô|’ n~Ûø±s¡T\T

37. Á>±eT |ü+#êj·Tr ìs¡«Væ≤+#˚ Á|ü‘˚´ø£ düe÷y˚X¯eTTq≈£î ø√s¡+ m+‘· ñ+&Ü*? ( )
m) 1/3 _)1/4 dæ) 2/3 &ç) 3/4
38. ø±dæº+>¥ z≥T y˚ùd n~Ûø±s¡+ me]øÏ ø£\<äT? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù dæ) ñ|üdüs¡Œ+#Y &ç ) n<Û ä ´ ø£ å kÕú q +˝À
ñqïe´øÏÔ
39. Á>±eT |ü+#êj·Tr ÄdüTÔ\q>± ( )
m) Á>±eT |ü+#êj·Tr s√&ÉT¢, ø±\Te\T _) bÕs¡Tÿ\T
dæ) ˝Ò ne⁄{Ÿ q+<äT πø{≤sTT+#·ã&çq 10 % uÛÑ÷eTT\T &ç) ô|’e˙ï
40. Á|üuÛÑT‘·« dü+πøåeT |ü<Ûäø±\≈£î \_∆<ës¡T\qT mø£ÿ&É m+|æø£ #˚j·÷*? ( )
m) Á>±eT düuÛÑ _) Á>±eT |ü+#êj·Tr dæ) düs¡Œ+#Y Ç+{Ï e<ä› &ç) @Bø±<äT
41. Á>±eT |ü+#êj·Tr ÄdüTÔ\T ÄÁø£eTDqT >∑T¬s’q ‘=\–+#·e\dæq <Óes¡T? ( )
m) Á>±eT |ü+#êj·Tr _) düs¡Œ+#Y dæ) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù &ç) b˛©düT\T
42. Á>±eT+˝À »qq, eTs¡D ]õÁcÕºs¡T>± me]ì |æ\TkÕÔs¡T? ( )
m) Á>±eT ¬syÓq÷´ n~Ûø±] _) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù
dæ) |ü+#êj·Tr\ $düÔs¡D≤~Ûø±] &ç) ¬syÓq÷´ ÇHé‡ô|ø£ºsY.
43. ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T, ‘Ó>∑\ Á|ü»\ô|’ n‘ê´#êsê\T »s¡>∑≈£î+&Ü ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·e\dæq<Óes¡T ( )
m) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù _) düs¡Œ+#Y dæ)Á>±eT ¬syÓq÷´ n~Ûø±] &ç) j·T+|æ&çy√
44. eTVæ≤fi¯\T, ∫qï |æ\¢\ô|’ »]–q n‘ê´#·sê\qT ]b˛s¡Tº #˚j·Te\dæ+<Óes¡T? ( )
m) n+>∑Hé yê&û ø±s¡´ø£s¡Ô _) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù
dæ) ◊dæ&çmdt dü÷|üsY yÓ’»s¡T &ç) Á>±eT ¬syÓq÷´ n~Ûø±]
45. n+≥sêì‘·q+ ìs¡÷à*+#·&ÜìøÏ, ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T/ ‘Ó>∑\ Á|ü»\≈£î Ä\j·÷˝À¢ Á|üy˚X¯+
ø£*Œ+#·{≤ìøÏ ø£èwæ
#˚j·Te\dæq<Óes¡T? ( )
m)düs¡Œ+#Y _) Á>±eT |ü+#êj·Tr dæ) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù &ç) ô|’ n+<äs¡÷
46. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À s¡øÏå‘· eT+∫ ˙{Ï düs¡|òüsê |ü<Ûäø±ìï |üs¡ý˚øÏå+#˚<Óes¡T? ( )
m) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù _) düs¡Œ+#Y dæ) Á>±eT |ü+#êj·Tr &ç) Á|ü»\T
47. s¡øÏå‘· eT+∫˙{Ï düs¡|òüsê #˚j·TT≥≈£î ø√¢]H˚wüHé m|ü&ÉT #˚j·÷*. ( )
m) ñ<äj·÷H˚ï _) kÕj·T+Á‘·+ dæ) ˙{Ïì e~˝Ò Á|ü‹kÕ] &ç) m|ü⁄&É÷ ø±<äT
48. Á|ü‹ eTìwæøÏ s√E≈£î mìï ©≥s¡¢ ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚j·÷*? ( )
m) 45© _) 55© dæ) 40©&É &ç) 50 ©

49. Á|üdüTÔ‘·+ Á>±eT |ü+#êj·Tr\T ìs¡«Væ≤düTÔqï Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê eédüú\T ( )
m) dæ+–˝Ÿ $˝ÒCŸ d”ÿ+ _) eT©º $˝ÒCŸ d”ÿ+ dæ) Á>±${° d”ÿ+ &ç) ô|’e˙ï
50. yêq˙{Ï dü+s¡ø£åD≈£î Ç+&É¢ e<ä› ì]à+#·T≈£îH˚ Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘· |ü]e÷D+ ( )
m) 3:3:4.5 _) 4:4:5.5 dæ) 3.5:3.5:5 &ç) @Bø±<äT
51. s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙s¡T n+fÒ? ( )
m) s¡+>∑T, s¡T∫, yêdüq ˝Òì~ _) s¡kÕj·Tq n+XÊ\T yÓ÷‘ê<äT y˚Ts¡≈£î ø£*–q~.
dæ) u≤´ø°º]j·÷ ˝Òì~ &ç) ô|’e˙ï
52. ˙{Ï ø£\Twæ‘êìøÏ Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\T ( )
m) ø√¢]H˚wüHé #˚j·Tø£b˛e&É+ _) ô|’|ü⁄˝…’qT |ü–*b˛e&É+
dæ) eTT]øÏ >∑T+‘·\ Á|üø£ÿ qT+∫ düs¡|òüsê ô|’|ü⁄ ˝…’qT yÓfi¯fl&É+ &ç) ô|’e˙ï
53. Á>±eT+˝À Á‘ê>∑T˙{Ï HêD´‘ê |üØø£å\qT m|ü⁄&Ó|ü⁄&ÉT ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ ( )
m) ãTT‘·T |üeHê\T sêø£eTT+<äT _) ãTT‘·T|üeHê\T e∫Ãq‘·sê«‘·
dæ) ô|’ ¬s+&ÉT dü+<äsê“¤\˝ÀqT &ç) _ e÷Á‘·y˚T
54. Á‘ê>∑T˙{Ï qeT÷Hê˝À ©≥s¡T≈£î mìï $T©¢ Á>±eTT\ ø√¢]Hé ñ+&Ü*? ( )
m) 0.2 $Tˆˆ Á>± _) 0.25 $T.Á>± dæ) 0.3 $T.Á>± &ç) 0.1$T.Á>±
55. C≤rj·T Á>±MTD Á‘ê>∑T˙{Ï düs¡|òüsê |ü<Ûäø£+ e÷s¡Z <äs¡Ùø±\ Á|üø±s¡+ m+‘· <ä÷s¡+˝À Á|ü‹Ç+{Ïø°
Á‘ê>∑T˙s¡T
n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*? ( )
m) 500 MTˆˆ _) 500 MTˆˆ ø£Hêï m≈£îÿe dæ) 500 MTˆˆ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe &ç) @Bø±<äT
56. yê˝≤º #·≥º+ Á|üø±s¡+ Á‘ê>∑T˙{Ï eqs¡T\≈£î, eTs¡T>∑T<=&ç¶øÏ (>∑èVü≤ Äes¡D˝À) eT<Ûä´ m+‘· <ä÷s¡+ ñ+&Ü*? (
)
m) 200 MTˆˆ _) 250 MTˆˆ dæ) 225 MTˆˆ &ç) 300 MT ˆˆ
57. eT˝Ò]j·÷ sê≈£î+&Ü <√eT\qT ìyê]+#ê\+fÒ #˚j·Te\dæq bÕ]X¯ó<ä∆´ @sêŒ≥T¢ @$? ( )
m) ‘·T|üŒ\qT, eTTfi¯¢ bı<ä\qT ‘=\–+#·&É+
_) eTT]øÏ ˙{Ï >∑T+≥\˝À ÄsTT˝Ÿ u≤˝Ÿ‡ y˚j·T&É+
dæ) Á&Ó’H˚J\˝À >∑+ã÷wæj·÷ #˚|ü\qT e<ä\+
&ç) ô|’e˙ï
58. Á>±eT |ü+#êj·Tr\˝À kÕeT÷Væ≤ø£ eTs¡T>∑T<=&É¢ nedüs¡+ @$T{Ï? ( )
m) |ü+&ÉT>∑\≈£î, C≤‘·s¡\≈£î e#˚Ã Á|ü»\ nedüsê\T rs¡Ã&ÜìøÏ
_) ãdtkÕº+&ÉT\ e<ä›, ø£eT÷´ì{° Vü‰fi¯fl e<ä› Á|ü»\ nedüsê\ ì$T‘·Ô+

dæ) e´øÏÔ>∑‘· eTs¡T>∑T<=&ÉT¢, ì]à+#·Tø√e{≤ìøÏ ‘·–q düú\+ ˝Òì yê] ø√dü+
&ç) ô|’e˙ï.
59. >∑èVü‰es¡D˝À |üX¯óe⁄\ ôw&ÉT¢ m+‘· <ä÷s¡+˝À ñ+&Ü*? ( )
m) 10MT _) 12 MT dæ) 14 MT &ç) 15 MT
60. dü«#·Ã¤uÛ≤s¡‘Y $TwüHé ÁøÏ+<ä e´øÏÔ>∑‘· eTs¡T>∑T<=&ç¶ ìsêàD≤ìøÏ ÇdüTÔqï yÓTT‘·Ô+ ( )
m) s¡÷. 15000/` _) s¡÷. 12,000/` dæ) s¡÷. 12,500 &ç) s¡÷. 13,000/`
61. @@ dü+<äsê“¤\˝À #˚‘·T\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡T#·Tø√yê*? ( )
m) ÄVü‰s¡+ e+&É{≤ìøÏ / ‹q{≤ìøÏ eTT+<äT _) |æ\¢\≈£î bÕ*#˚ÃeTT+<äT / ‹ì|æ+#˚eTT+<äT
dæ) eT\$düs¡®q ‘·s¡Tyê‘· &ç) ô|’e˙ï
62. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À ùdø£]+#˚ #Ó‘·ÔqT m˝≤ $ìjÓ÷–+#ê*? ( )
m) &É+|æ+>¥ j·÷s¡T¶˝À bÕs¡yÓj·÷´* _) ø£+b˛düTº ‘·j·÷Ø #Ój·÷´*
dæ) ¬s+&ÉT &ç) @Bø±<äT
63. Á|üdüTÔ‘·+ eTs¡T>∑T<=&É¢ ìsêàD+ @ $<Ûëq+˝À »s¡T>∑T‘·Tqï~?
m) dæ+–˝Ÿ |æ{Ÿ _) &ÉãT˝Ÿ |æ{Ÿ|æ{Ÿ dæ) ©#Y |æ{Ÿ &ç) @B ø±<äT
64. bÕ]X¯ó<ä∆´+ ˝À|æ+#·&É+ e\¢ e#˚Ã s√>±\T @$? ( )
m) &Éj˚T]j·÷, f…ÆbòÕsTT&é _) Áù|>∑T dü+ã+~Û‘· |ü⁄s¡T>∑T\T
dæ) ø£fi¯fl »ãT“\T &ç) ô|’e˙ï
65.Á>±eT+˝À düÁø£eT bÕ]X¯ó<ä∆´ ìs¡«Vü≤D≈£î u≤<ÛäT´˝…es¡T? ( )
m) Á>±eT |ü+#êj·Tr _) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù dæ) düs¡Œ+#Y &ç) Á|ü»\T
»yêãT\T
1. 2. &ç 3. _ 4. dæ 5. m 6. _ 7. &ç 8. 9. dæ 10. _ 11. dæ 12. &ç
13. _ 14. dæ 15. &ç 16. _ 17._ 18. _ 19. dæ 20. dæ 21. m 22. dæ 23. dæ 24. m
25. dæ 26. dæ 27. m 28. _ 29. dæ 30. &ç 31. &ç 32. &ç 33. dæ 34. dæ 35. m 36. _
37. dæ 38. &ç 39. &ç 40. m 41. dæ 42. _ 43. m 44. _ 45. dæ 46. m 47. dæ 48. _
49. &ç 50. m 51. &ç 52. &ç 53. dæ 54. m 55. dæ 56. &ç 57. &ç 58. &ç 59. m 60. _
61. &ç 62._ 63. dæ 64. &ç 65. m
*****

4. Á>±MTD düe÷» XÊg+ : Á>±MTD ù|<ä\ n_Ûeè~∆øÏ #˚|ü{Ïºq
|ü<∏äø±\ #·]Á‘· ` |ü]D≤eT+
1. düe÷C≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±ìï @ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) yÓTT<ä{Ï Á|üD≤[ø£ _) ¬s+&Ée Á|üD≤[ø£ dæ) eT÷&Ée Á|üD≤[ø£ &ç) @Bø±<äT.
2. Á>±MTD≤_Ûeè~∆ ñ<äé÷ìøÏ Ä<äT´\T>± ù|s=+~q yês¡T? ( )
m) Áô|ò+&é‡ _) ø±´ø£sY‡ dæ) Áô|ò+&é‡ ø±«ø£sY‡ &ç) @es¡÷ ø±<äT.
3. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À m+<äTe\¢ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |üqT\T yÓTT<ä\j·÷´sTT? ( )
m) ø£s¡Te⁄ ø±≥ø±\T _) <ë]Á<ä´+ dæ) Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T &ç) es¡<ä\T
4. Á>±MTD≤_Ûeè~∆˝À Ç$T&çe⁄qï dæ<ë∆+‘ê\T @$ ( )
m) Á>±eT dü«sêCŸ _) dü«<˚o, U≤B dæ) dübÕsTT, ÁX¯eT<ëq+ &ç) ô|’e˙ï
5. Á>±MTD≤_Ûeè~∆ me] Vü≤j·÷+˝À Áø=‘·Ô |ü⁄+‘·\T ‘=øÏÿ+~. ( )
m) eTVü‰‘êà>±+BÛ _) Á_{°wüsY‡ dæ) >√K˝Ò &ç) mes¡÷ ø±<äT
6. dü‘·´+, nVæ≤+dü\ <ë«sê düs¡«»Hê_Ûeè~∆ ` @ ø±s¡´Áø£eT+ jÓTTø£ÿ ìHê<ä+ ( )
m) dü«<˚o _) ùdyêÁ>±yéT dæ) Á>±yéTùde &ç) düs√«<äj·T
7. ¬s’‘·T\qT yêDÏ»´ |ü+≥\ yÓ’|ü⁄ eT[fl+∫q Á_{°wüß $<Ûëq+ @~? ( )
m) Ä˝Ÿ sö+&é $˝ÒCŸ düØ«dt _) q>∑<äT Ä]úø£ eédüú
dæ) Ç+|”]j·T˝Ÿ øöì‡˝Ÿ &ç) @Bø±<äT
8. Ä ø±\+˝À ‘·s¡#·T>± dü+uÛÑ$+#˚ ø£s¡Te⁄qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ eTTK´ kÕ<Ûäq+>± ‘·\∫q~ @~ ( )
m) eékÕj·T+ _) #˚‹ eè‘·TÔ\T dæ) ≈£î\ eè‘·TÔ\T &ç) n˙ï
9. 1921˝À Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ Ä]úø£, HÓ’‹ø£ |ü⁄qsêyêdü+ ø£*Œ+#·{≤ìø° s¡M+Á<ÛäHê<∏é sƒê>∑÷sY ÁbÕs¡+_
Û+∫q
Á|üjÓ÷>∑+ @$T{Ï? ( )
m) eTsêÔ+&É+ Á|üjÓ÷>∑+ _) >∑TsêZyé Á|üjÓ÷>∑+ dæ) lìπø‘·Hé Á|üjÓ÷>∑+ &ç) ãs√&Ü Á|üjÓ÷>∑+
10. uÛÖ‹ø£, e÷qdæø£, Ä]úø£, Ä<Ûë´‹àø£ eT]j·TT kÕe÷õø£ n+XÊ\˝À n_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î #˚dæq Á|üjÓ÷>∑y˚T~? ( )
m) >∑TsêZHé Á|üjÓ÷>∑+ _) e÷sêÔ+&É+ Á|üjÓ÷>∑+ dæ) ãs√&Ü Á|üjÓ÷>∑+ &ç) lìπø‘·Hé Á|üjÓ÷>∑+
11. Á>±MTD Á|ü»\T ‘·eT J$‘ê\qT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·T≈£îH˚+<äT≈£î >±qT #˚dæq ãs√&Ü Á|üjÓ÷>∑+
@ dü+e‘·‡s¡+˝À #˚kÕs¡T? ( )
m) 1920 _) 1921 dæ) 1927 &ç) 1932
12. 1935˝À >±+BÛJ yêsêú˝À ÁbÕs¡+_Û+∫q ÄÁX¯eT+ @~? ( )
m) düs√«<äj·T _) ùdyêÁ>±yéT dæ) Á>±yéTùde &ç) Á>±eT dü«sêCŸ
13. m|òt.m˝Ÿ Áu…’Hé, 1927˝À Á>±MTD Á|ü»\ ø=s¡≈£î #˚dæq Á|üjÓ÷>∑+ @~ ( )
m) ãs√&Ü _) lìπø‘·Hé dæ) >∑TsêZHé &ç) ùdyêÁ>±yéT
14. |òæsêÿ Á|üjÓ÷>∑+ #˚|ü{Ïº+<Óes¡T? ( )
m) eTVü‰‘êà>±+BÛ _) ≥+>∑T≥÷] Á|üø±X¯+ dæ) $.{Ï. ø£èwüíe÷#ê] &ç) e÷sêÔ+&É+
15. 1946˝À Á|ü»\≈£î bÂs¡ kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·{≤ìøÏ #˚dæq Á|üjÓ÷>∑+ @~? ( )
m) |òæsêÿÁ|üjÓ÷>∑+ _) Ç{≤yê Á|üjÓ÷>∑+ dæ) ãs√&Ü Á|üjÓ÷>∑+ &ç) ì˝ÀUÒ] Á|üjÓ÷>∑+
16. düeTÁ>∑ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ <ë«sê eékÕj·T eè~∆ì kÕ~Û+#˚+<äT≈£î #˚|ü{Ïºq ìHê<ä+ ( )
m) kÕe÷õø±_Ûeè~∆ _) Á>√yÓ÷sY |òü⁄&é dæ) uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T &ç) @Bø±<äT
17. düe÷C≤_Ûeè~∆ ô|’ #˚dæq Ç{≤yê Á|üjÓ÷>±ìï @ dü+e‘·‡s¡+˝À #˚kÕs¡T? ( )
m) 1948 _) 1946 dæ) 1932 &ç) 1947
18. ˙˝ÀUÒ] Á|üjÓ÷>∑+ <˚ìøÏ Á|üdæ~∆ ( )
m) Á>±MTD düe÷C≤ìøÏ Ä]úø£, HÓ’‹ø£ |ü⁄qsêyêdü+
_) Ä‘·à >ös¡e+, bı<äT|ü⁄, dü«j·T+ ìj·T+Á‘·D
dæ) bÂs¡ kÂø£sê´\ ø£\Œq
&ç) $uÛÑ»q dü+<äs¡“¤+>± ìsêÁX¯j·TT˝…’q yê]øÏ |ü⁄qsêyêdü+
19. 1948˝À »]|æq ˙˝ÀUÒ] Á|üjÓ÷>±ìøÏ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ês¡T? ( )
m) mdt.¬ø &˚ _) eTVü‰‘êà >±+BÛ dæ) $.{Ï.ø£èwüíe÷#ê] &ç) sƒê>√sY
20. 1952, nø√ºãs¡T 2e ‘˚Bq ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq dæ&ç|æ ø±s¡´Áø£eT+ mìï õ˝≤¢˝À¢ neT\T #˚j·Tã&ç+~. ( )
m) 70 _) 50 dæ) 52 &ç) 65
21. uÛÑ÷ düeTdü´\qT, uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\qT XÊ+‹j·TT‘·+>± |ü]wüÿ]+#·Tø√e&É+ ø√dü+ #˚dæq ñ<äéT+ @~? ( )
m) düs√«<äj·T _) uÛÑ÷<ëHé ñ<äéT+ dæ) Á>±yÓ÷<äj·T &ç) @Bø±<äT
22. düe÷C≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±ìï ªªC≤rj·T $düÔs¡D ùde\µµ ù|s¡T‘√ <˚X¯yê´|üÔ+>±
@ dü+e‘·‡s¡+˝À $düÔ]+#ês¡T. ( )
m) 1948 _) 1952 dæ) 1953 &ç) 1954
23. ªªdüT•≈£åî‘·T˝…’q ‘√≥e÷* ìs¡«Væ≤+#˚ n+<äyÓTÆq ñ<ë´qeqeTì mdt.¬ø.&˚ n_Ûe]í+#ês¡T? ( )
m) C≤rj·T $düÔs¡D ùde\T _) düe÷C≤_Ûeè~∆
dæ) düs√«<äj·T &ç) @Bø±<äT
24. »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA ìX¯Ùã∆ $|ü¢eeTì n_Ûe]í+∫q |ü<Ûäø£+ @~? ( )
m) düe÷C≤_Ûeè~∆ _) n+<Ó’eTq ñ<ë´qeq+ dæ) C≤rj·T $düÔs¡D ùde\T &ç) düs√«<äj·T
25. düe÷C≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±ìï neT\T#˚j·T&ÜìøÏ @ dü+düú düVü≤ø£]+∫+~? ( )

m) kÕ«$THê<ÛäHé bòÂ+&˚wüHé _) sêø˘ ô|ò\¢sY bòÂ+&˚wüHé
dæ) bò˛sY¶ bòÂ+&˚wüHé &ç) ô|’e˙ï
26. eT÷&Ée Á|üD≤[ø± ø±\+˝À Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ïºq |ü<Ûäø±˝Ò$? ( )
m) Ç+f…ì‡yé nÁ–ø£\ÃsY @]j·÷ Áb˛Á>±+ (IAAP)
_) Á¬ø&ç{Ÿ Ä<∏ä¬s’CÒwüHé d”ÿ+ (CAS)
dæ) Á^Hé ]e\÷´wüHé
&ç) ô|’e˙ï
27. Á^Hé ]e\÷´wüHé jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+ ( )
m) |ü+≥\˝À n~Ûø£~>∑Tã&ç _) e] |ü+≥˝À n~Ûø£ ~>∑Tã&ç
dæ) >√<ÛäTeT |ü+≥˝À n~Ûø£ ~>∑Tã&ç &ç) ô|’ e˙ï
28. kÕ>∑T˙{Ï eqs¡T\qT düeTs¡úe+‘·+>± ìπs∆•+#·{≤ìøÏ #˚|ü{Ïºq |ü<Ûäø£+ @~? ( )
m) ø£e÷+&é @]j·÷ &Óe\|tyÓT+{Ÿ _) Á^Hé ]e\÷´wüHé
dæ) &ç»sYº &Óe\|tyÓT+{Ÿ Áb˛Á>±+ &ç) kÕà˝Ÿ bòÕs¡àsY‡ &Óe\|tyÓT+{Ÿ
29. Á>±MTD ù|<ä\ |üP]Ô n_Ûeè~∆øÏ 1980˝À #˚|ü{Ïºq |ü<Ûäø£+ @~? ( )
m) n+‘√<ä´j·T jÓ÷»q _) düMTø£è‘· Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø£+
dæ) C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<Ûäø£+ &ç) dü«j·T+ ñbÕ~Û ø=s¡≈£î Á>±MTD j·TTe‘·≈£î
•ø£åD
30. Á>±MTD eTVæ≤fi¯\≈£î dü«j·T+ ñbÕ~Û ø£\Œq ø=s¡≈£î #˚|ü{Ïºq &Ü«Áø± |ü<Ûäø£+ m|ü⁄Œ&ÉT ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~. ( )
m) 1980 _) 1981 dæ) 1982 &ç) 1983
31. õ˝≤¢ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ dü+düúqT @ dü+e‘·‡s¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) 1992 _) 1993 dæ) 1991 &ç) 1990
32. 1995˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT $<ë´s¡Tú\≈£î b˛wüø±Vü‰s¡+ n+~+#·T≥≈£î #˚|ü{Ïºq |ü<∏äø£+ @~? ( )
m) 1995 _) 1994 dæ) 1996 &ç) 1993
33. _|æm˝Ÿ Á|ü»\≈£î Ä]úø£ düVü‰j·T+ n+~+#·T≥≈£î #˚|ü{Ïºq |ü<Ûäø£+ @~? ( )
m) eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<Ûäø£+ _) Á>±MTD Á|ü»\≈£î ñbÕ~Û ø£\Œq
dæ) düMTø£è‘· Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø£+ &ç) C≤rj·T kÕ+|ò”Tø£ düVü‰j·Tø£ ø±s¡´Áø£eT+
34. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\≈£î dü«j·T+ ñbÕ~Û ø£\Œq≈£î 1999˝À #˚|ü{Ïºq |ü<∏äø£+ @~? ( )
m) m+bÕ¢jYTyÓT+{Ÿ ndü÷‡¬sHé‡ dæÿ+ _) dü«s¡í»j·T+‹ Á>±eT dü«s√CŸ jÓ÷»q
dæ) dü+|üPs¡í Á>±MTDs√CŸ >±sY jÓ÷»q &ç) ô|’e˙ï
35. eè<äT∆\≈£î 10 ¬πøJ\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T Çe«{≤ìøÏ ìπsú•+∫q |ü<Ûäø£+ ( )

m) n+‘√´<äj·T nqï jÓ÷»q _) Á|üC≤|ü+|æD° dæ) nqï|üPs¡í &ç) ô|’e˙ï
36. mHéÇÄsY|æì @ <äèwæº‘√ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T ( )
m) ìs¡T<√´>∑ ìs¡÷à\q _) ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q dæ) >∑Ø; Vü≤sƒêy√ &ç) @Bø±<äT
37. myéT mdt yÓ’ |ü<∏äø±ìï @ dü+e‘·‡s¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ( )
m) nø√ºãs¡T 2,1993 _) qe+ãsY,1993 dæ) &çôd+ãsY, 1993 &ç) ô|’y˚M ø±e⁄
38. ÄsYm˝ŸÇõ|æ |ü<∏äø£+ eékÕj·T ÁXÊ$Tø£ ˝Ò<ë uÛÑ÷$T˝Òì ÁXÊ$T≈£îìøÏ mìï s√E\T |üì ø£*ŒdüTÔ+~
( )
m) 150 s√E\T _) 120 s√E\T dæ) 100 s√E\T &ç) ô|’eìïj·TT
39. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ìs¡Tù|<ä ìs¡T<√´>∑ ø±]à≈£î\qT JeH√bÕ~Û ø£*Œ+#·&+É ‘√bÕ≥T |ü˝\¢… düs«¡ ‘√eTTU≤_
Ûeè~∆øÏ ñ<˚∆•+∫ πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘·«+ @ |ü<∏äø±ìï Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. ( )
m) SGSY _) RLEGP dæ) JRY &ç) ô|’eìïj·TT
40. JRY |ü<∏äø±ìï @ dü+e‘·‡s¡+˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. ( )
m) @Á|æ˝Ÿ 1, 1989 _) @Á|æ˝Ÿ 2, 1989 dæ) @Á|æ˝Ÿ 3, 1989 &ç) @Á|æ˝Ÿ 4, 1989
41. –ìïdt ãTø˘ Ä|òt es¡˝Ÿ¶ ]ø±sY¶‡˝ÀøÏ møÏÿq |ü<∏äø£+? ( )
m) Á|ü<ÛëqeT+Á‹ »Hé<ÛäHé jÓ÷»q _) y˚TøÏHé Ç+&çj·÷
dæ) Á|ü<ÛëqeT+Á‹ dü&Éø˘ jÓ÷»q &ç) ô|’y˚M ø±e⁄
42. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ s√CŸ>±sY jÓ÷»q (PMRY) |ü<∏äø±ìï @ dü+e‘·‡s¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ( )
m) Ä>∑wüßº 15, 1993 _) Ä>∑wüßº 18, 1993 dæ) Ä>∑wüßº 20, 1993 &ç) Ä>∑wüßº 25, 1993
43. \|òüTT |ü]ÁX¯eT\T yê´bÕs¡ ø±s¡´Áø£e÷\ e+{Ï dü«j·T+ ñbÕ~Û |ü<∏äø±\ <ë«sê 10 \ø£å\ eT+~
$<ëé+‘·T˝…’q ìs¡T<√´>∑T\≈£î ñbÕ~Û ø£*Œ+#·&É+ á |ü<∏äø£ ñ<˚›X¯´+. ( )
m) JRY _) NRY dæ) JAY &ç) PMRY
44. |ü⁄sê qeT÷HêqT mes¡T Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. ( )
m) &Üˆˆ eTH√àVü≤Hé dæ+>¥ _) |æ.$. qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ dæ) m.|æ.C…. nãT›˝Ÿ ø£˝≤+
&ç) @Bø±<äT
45. ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<∏äø£+(Employment Assurence Scheme - EAS) @ dü+e‘·‡s¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. (
)
m) nø√ºãsY 2, 1993, _) nø√ºãsY 3, 1993 dæ) qe+ãsY 2, 1993 &ç) &çôd+ãsY 2, 1993
46. 2001 dü+e‘·‡s¡+˝À Çmmdt |ü<∏äø±ìï @ |ü<∏äø£+˝À $©q+ »]–+~. ( )
m) MWS _) JRY dæ) NRY &ç) dü+|üPs¡í Á>±MTD s√CŸ>±sY jÓ÷»q
47. 1999 @Á|æ˝Ÿ 1 qT+∫ JRY @ |ü<∏äø£+>± e÷s¡TŒ #˚j·Tã&ç+~. ( )

m) JGSY _) SSGY dæ) SGSY &ç) ô|’ eìïj·TT
48. dü«s¡í »j·T+‹ Á>±eT dü«s√CŸ>±sY jÓ÷»q |ü<∏äø£+˝À @ |ü<∏äø±\qT $©q+ #˚j·T&É+ »]–+~. ( )
m) IRDP _) TRY SEM, DWACRA dæ) GKY, MWS &ç) ô|’ eìïj·TT
49. SGSY |ü<∏äø±ìøÏ ì<ÛäT\qT πø+Á<ä,sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T m+‘· ìwüŒ‹Ô˝À düeT≈£Ls¡TkÕÔsTT. ( )
m) 25 :75 _) 75:25 dæ) 50:50 &ç) 40:50
50. SGRY |ü<∏äø£+ neT\T≈£î ì<ÛäT\T @ $<Ûä+>± |ü+|æD° #˚j·Tã&É‘êsTT? ( )
m) ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\‘√ 50 % _) õ˝≤¢ |ü]wü‘·TÔ\T, |ü+#êj·Tr dü$T‘·T\T
dæ) 40 :60 ìwüŒ‹Ô &ç) ô|’ eìïj·TT
»yêãT\T
1. 2. dæ 3. m 4. &ç 5. m 6. &ç 7. _ 8. m 9. dæ 10. _ 11. &ç 12. _
13. dæ 14 _ 15. m 16. _ 17. m 18. &ç 19. m 20. _ 21. _ 22. dæ 23. _ 24. m
25. dæ 26. &ç 27. dæ 28. m 29. _ 30. dæ 31. _ 32. m 33. &ç 34. _ 35. dæ 36. _
37. m 38. m 39. dæ 40. m 41. m 42. m 43. &ç 44. dæ 45. m 46. &ç 47. m 48. &ç
49. _ 50. &ç
*****

5. πø+Á<ä sêh Á|üuÛÑT‘·« Á>±MTD≤_Ûeè~∆ |ü<Ûäø±\T
1.Á|ü<ÛëqeT+Á‹ »Hé<ÛäHé jÓ÷»q |ü<∏äø£+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq ‘˚B? ( )
m) Ä>∑wüßº 28, 2014 _) Ä>∑wüßº 29, 2014 dæ) Ä>∑wüßº 30, 2014 &ç) ô|’ n˙ïj·T
2. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ »Hé<ÛäHé jÓ÷»q |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 12e Á|üD≤[ø£ _) 11e Á|üD≤[ø£ dæ) 10e Á|üD≤[ø£ &ç) 9e Á|üD≤[ø£
3. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ »Hé<ÛäHé jÓ÷»q |ü<∏äø£+ \ø£å´+ @$T{Ï? ( )
m) n˝Œ Ä<ëj·T esêZ\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ Ä]úø£ ùde\T n+~+#·&É+
_) ø£˙dü yÓTT‘·Ô+ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ u≤´+ø˘ U≤‘ê ‘Ó]#˚ neø±X¯+
dæ) m _ &ç) @Bø±<äT
4. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ »Hé<ÛäHé jÓ÷»q |ü<∏äø£+ ÁbÕs¡+_Û+∫q ◊<äT HÓ\˝À¢H˚ <˚X¯yê´|üÔ+>± mìï U≤‘ê\T ‘Ó]#ês¡T? ( )
m) 15.59 ø√≥T¢ _) 16 ø√≥T¢ dæ) 17 ø√≥T¢ &ç) 18.5 ø√≥T¢

5.y˚TøÏHé Ç+&çj·÷ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq~ m|ü&ÉT? ( )
m) Ä>∑wüßº 28, 2014 _) 25 ôdô|º+ãsY 2014 dæ) 26 &çôd+ãsY 2014 &ç) 27 ôdô|º+ãsY 2014
6. y˚TøÏHé Ç+&çj·÷ Á|ü<Ûëq \ø£å´+ @$T{Ï? ( )
m) ô|≥Tºã&ÉT\qT uÛ≤s¡‘Y˝ÀøÏ Äø£]¸+#·&É+

_) ø£+ô|˙\T ‘·eT düs¡T≈£î\qT Çø£ÿ&˚ ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd $<Ûä+>± Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
dæ) ñbÕ~Ûø£\Œq &ç) nìïj·T÷
7. y˚TøÏHé Ç+&çj·÷ |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£\˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 10e Á|üD≤[ø£ _)11e Á|üD≤[ø£ dæ) 12 Á|üD≤[ø£ &ç) 13e Á|üD≤[ø£
8. &çõ≥˝Ÿ Ç+&çj·÷ |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 12e Á|üD≤[ø£ _) 10e Á|üD≤[ø£ dæ) 11e Á|üD≤[ø£ &ç) nìïj·T÷
9. &çõ≥˝Ÿ Ç+&çj·÷ |ü<∏äø£+ \øå±´\T @$T{Ï? ( )
m) Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À n+‘·sê®\ ùde\T yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î, Á>±MTDkÕúsTT˝À Vü‰sY¶y˚sY, kÕ|òtºy˚sY ñ‘·Œ‘·TÔ\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
_) Á|üuÛÑT‘·« ùde˝À¢ bÕs¡<äs¡Ùø£‘· ô|+#·&É+
dæ) Á>±e÷˝À¢ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ◊{Ï •ø£åD &ç) nìïj·T÷
10. dæÿ˝Ÿ Ç+&çj·÷ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )

11. dæÿ˝Ÿ Ç+&çj·÷ \_∆<ës¡T\T mes¡T? ( )
m) yÓ\¶s¡T¢, #·s¡àø±s¡T\T _) eÁ&É+– |üìyês¡T, ‘ê|æ |üìyês¡T
dæ) H˚‘·ø±s¡T\T, dü«s¡íø±s¡T\T &ç) nìïj·T÷
12. dæÿ˝Ÿ Ç+&çj·÷ Á|ü<Ûëq\ø£å´+ @$T{Ï? ( )
m) j·TTe‘·˝À HÓ’|ü⁄D≤´ìï ô|+#·≥+ _) ñbÕ~Ûø£\Œq
dæ) ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q &ç) nìïj·T÷
13. dü«#·Ã¤uÛ≤s¡‘Y ÁbÕs¡+uÛÑ+ nsTTq~ m|ü&ÉT? ( )
m) nø√ºãsY 2, 2014 _) nø√ºãsY 3, 2014
dæ) nø√ºãsY 4, 2014 &ç) nø√ºãsY 5, 2014
14. dü«#·Ã¤uÛ≤s¡‘Y @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 10e Á|üD≤[ø£ _) 11e Á|üD≤[ø£
dæ) 12e Á|üD≤[ø£ &ç) @B ø±<äT
15. dü«#·Ã¤uÛ≤s¡‘Y Á|ü<Ûëq \ø£å´+ @$T{Ï? ( )
m) |ü]düsê\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘· eT]j·TT bÂs¡T\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·T&É+
_) ãVæ≤s¡+>∑ eT\$düs¡®q ìs¡÷à*+#·&É+
dæ) e´sêú\ ìs¡÷à\q &ç) nìïj·T÷
16. kÕàsYº dæ{° ø±s¡´Áø£eT+ m|ü&ÉT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) @Á|æ˝Ÿ 29, 2015 _) @Á|æ˝Ÿ 28, 2015
dæ) @Á|æ˝Ÿ 27, 2015 &ç) @Bø±<äT
17. kÕàsYº dæ{°\ \ø£å´+ @$T{Ï? ( )
m) yÓTÁ{Àq>∑sê\ô|’ ô|]–q ˇ‹Ô&çì ‘·–Z+#·&É+. _) kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ‘˚e&É+
dæ) 100 kÕàsYº dæ{°\T ì]à+#·&É+ &ç) ô|’ nìïj·TT
18. uÒ{° ã#Ûêy√ ` uÒ{° |ü&ÛÜy√ |ü<∏äø±ìï m|ü&ÉT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ( )
m) »qe] 22, 2015 _) |òæÁãe] 22, 2015
dæ) e÷]Ã 22, 2015 &ç) @Á|æ˝Ÿ 23, 2015
19. uÒ{° ã#Ûêy√ ` uÒ{° |ü&ÛÜy√ |ü<∏äø£+ \ø£å´+ @$T{Ï? ( )
m) u≤*ø£\ |ü≥¢ $eø£å‘·qT ‘=\–+#·&É+ _) ÁuÛÑ÷D Vü≤‘·´\qT n]ø£≥º&É+
dæ) u≤*ø£\ $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ &ç) nìïj·T÷
20. uÒ{° ã#Ûêy√ ` uÒ{° |ü&ÛÜy√ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 10e Á|üD≤[ø£ _) 11e Á|üD≤[ø£ dæ) 12e Á|üD≤[ø£ &ç) nìïj·T÷

21. eTTÁ<ä u≤´+ø˘ m|ü&ÉT ÁbÕs¡+uÛÑ+? ( )
m) @Á|æ˝Ÿ 8, 2015 _) @Á|æ˝Ÿ 9, 2015 dæ) @Á|æ˝Ÿ 10, 2015 &ç) @B ø±<äT
22. eTTÁ<ä u≤´+ø˘ \ø£å´+ @$T{Ï? ( )
m) ∫qï yê´bÕs¡T\≈£î ãTTD dü<äTbÕj·T+ ø£*Œ+#·&É+
_) ∫qï ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
dæ) n‹eèwæº, nHêeèwæº @s¡Œ&çq|ü&ÉT ¬s’‘·T\≈£î s¡TD dü<äTbÕj·T+ ø£*Œ+#ês¡T.
&ç) nìïj·T÷
23. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ düTs¡ø£å;Ûe÷ jÓ÷»q |ü<∏äø£+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) y˚T 9, 2015 _) 12e Á|üD≤[ø£ dæ) 11e Á|üD≤[ø£ &ç) m _
24. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ düTs¡ø£å ;Ûe÷ jÓ÷»q |ü<∏äø£+ \ø£å´+ @$T{Ï? ( )
m) ù|<ä\≈£î ‘·≈£îÿe Á|”$Tj·T+‘√ Á|üe÷<ä J$‘· ;Ûe÷ ø£*Œ+#·&É+
_) ãTTD≤\T Çe«&É+ dæ) m _ &ç) @Bø±<äT
25. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ JeHéCÀ´‹ ;Ûe÷jÓ÷»q @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 10e Á|üD≤[ø£ _) 11e Á|üD≤[ø£ dæ) 12 Á|üD≤[ø£ &ç) @Bø±<äT
26. n≥˝Ÿ ô|q¸Hé |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) 60 dü+e‘·‡sê\T >∑&ÉTe⁄ eTT–dæq ‘·sê«‘· HÓ\≈£î 5y˚\ es¡≈£î ô|q¸Hé n+<äT‘·T+~
_) HÓ\≈£î ø£˙dü+ 1000 ` 5y˚\ es¡≈£î ô|+#·&É+
dæ) ns¡TΩ\ ø£˙dü ej·TdüT‡ 18 @fi¯ófl >∑]wüº ej·TdüT‡ 40 dü+e‘·‡sê\T &ç) nìïj·T÷
27. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ø£èwædæ+#êsTT jÓ÷»q |ü<∏äø£+ \ø£å´+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ _) eékÕj·T s¡+>∑+˝À ñ‘·Œ<äø£‘· ô|+#ês¡T
dæ) 12e Á|üD≤[ø£ &ç) nìïj·T÷
28. BHé<äj·÷˝Ÿ ñbÕ<Ûë´j·T Á>±eTCÀ´‹ jÓ÷»q Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) $<äT´‘Y kÂø£s¡´+ ˝Òì \ø£å Á>±eT\≈£î ø£¬s+{Ÿ, <ë]Á<äπsK≈£î
~>∑Te⁄qï ≈£î≥T+u≤\≈£î ñ∫‘· $<äT´‘Y ø£HÓø£åHé Çyê«*.
_) ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T Çe«+&ç
29. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ |òüdü˝Ÿ ;Ûe÷ jÓ÷»q |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )

30. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ |òüdü˝Ÿ ;Ûe÷ jÓ÷»q |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) |ü+≥\˝À qwüºb˛sTTq ¬s’‘·T\≈£î ;Ûe÷ dü<äTbÕj·T+ ø£*Œ+#·&É+
_) ¬s’‘·T\ Ä<ëj·÷\˝À dæús¡‘·«+
dæ) Ä<ÛäTìø£ eékÕj·T |ü<ä∆‘·T\qî ñ|üjÓ÷–+#˚≥≥T¢ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ &ç) nìïj·T÷
31. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ øödü˝Ÿ $ø±dt jÓ÷»q |ü<∏äø£+ ÁbÕs¡+uÛÑ+? ( )
m) p˝…’ 15, 2015 _) p˝…’ 16, 2015 dæ) p˝…’ 17, 2015 &ç) p˝…’ 18, 2015
32. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ øödü˝Ÿ $ø±dt jÓ÷»q |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) 35 @fi¯fl˝À|ü⁄ j·TTe‘·qT $$<Ûä s¡+>±\˝À ì|ü⁄DT\T>± r]Ã ~<ä›&É+.
_) 24 \ø£å\ eT+~øÏ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+, eè‹Ô eè~∆˝À HÓ’|ü⁄D´+ ø£*ŒkÕÔs¡T
dæ) HÓ’|ü⁄D´ $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
&ç) nìïj·T÷
33. C≤rj·T Á>±MTD ‘ê>∑T˙{Ï |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À düTs¡øÏå‘·yÓTÆq Á‘ê>∑T˙{Ïì n+~+#·&É+
_) Äs√>∑´ dü<äT|übÕj·÷\T ø£*ŒdüTÔ+~ dæ) m _ &ç) @Bø±<äT
34. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ øödü˝Ÿ $ø±dt jÓ÷»q |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 10e Á|üD≤[ø£ _) 12e Á|üD≤[ø£ dæ) 13e Á|üD≤[ø£ &ç) @Bø±<äT
35. uÛÑ÷kÕs¡ Äs√>∑´ø±s¡T¶\ |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) ms¡Te⁄\qT düeT‘·T\´ |ü<ä∆‹˝À ñ|üjÓ÷–+#·&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
_) 100 ø√≥¢‘√ Á|ü‹ ¬s’‘·T≈£î á ø±s¡T¶\T n+<äCÒ‘·
dæ) 56 ø√≥¢‘√ 100 dü+#ês¡ uÛÑ÷kÕs¡ Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T &ç) nìïj·T÷
36. uÛÑ÷kÕs¡ Äs√>∑´ ø±s¡T¶\ |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£\˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
37. |üs¡+|üsê>∑‘Y ø£èwæ $ø±dt jÓ÷»q |ü<∏äø£+ \ø£å´+?
m) e#˚Ã 3 @fi¯fl˝À 5 \ø£å\ mø£sê˝À¢ ùd+ÁBj·T kÕ>∑T≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤+
_) áXÊq´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ùd+ÁBj·T kÕ>∑T n_Ûeè~∆
dæ) 412 ø√≥T¢ yÓ∫Ã+#ês¡T &ç) nìïj·T÷
38. |üX¯ó<ÛäHé dü+Jeì |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) |üX¯óe⁄\ Äs√´>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q~
_) ¬s’‘·T\ n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ düeT≈£Ls¡TÃ≈£îH˚\ #˚j·T&É+
dæ) bÕ&ç|üX¯óe⁄\≈£î Äs√>∑´ ø±s¡T¶\ C≤Ø &ç) nìïj·T÷

39. q≈£î˝Ÿ dü«düÔ|ü⁄Á‘· |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) bÕ&ç |üX¯óe⁄\≈£î Äs√>∑´ ø±s¡T¶\T C≤Ø #˚kÕÔs¡T. _) |üX¯ódü+|ü<ä eè~∆
dæ) <˚oj·T |üX¯óC≤‘·T\ n_Ûeè~∆ &ç) @Bø±<äT
40. á`|üX¯ó<äHé Vü≤‘Y |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) |üX¯ódü+|ü<ä eè~∆ _) n<ÛäTHê‘·q dü+‘êq ñ‘·Œ‹Ô |ü<∏äø±\T neT\T ÄHé˝…’Hé e÷¬sÿ{Ÿ kÂø£s¡´+
41. C≤rj·T õH√yéT πø+Á<ä+ \ø£å´+? ( )
m) <˚oj·T |üX¯óC≤‘·T\ n_Ûeè~∆
_) ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤\ bÕ&ç|ü]ÁX¯eT Ä<Ûës¡+>± n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ düeT≈£Ls¡Ã&É+
dæ) 850 ø√≥T¢ πø{≤sTT+#ês¡T &ç) nìïj·T÷
42. C…’ øÏkÕHé {Ï.$. \ø£å´+? ( )
m) ¬s’‘·T\≈£î nedüs¡yÓTÆq düe÷#ês¡+ n+~+#·&É+
_) ø=‘·Ô eékÕj·T |ü<ä∆‘·T\T, ˙{Ï dü+s¡ø£åø£ ùd+ÁBj·T eékÕj·T+
e+{Ï n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘êC≤ $wüj·÷\T n+~düTÔ+~.
43. eqã+<ÛäT ø£fi≤´DY jÓ÷»q Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\˝À n_Ûeè~∆ ˝ÀbÕ\qT ìe]+∫ e÷qe eqs¡T\qT Á|ü<Ûëq Ádüe+‹˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe&É+.
_) dü+πøåeT |ü<∏äø±\T –]»qT\≈£î #˚πs≥≥T¢ #˚j·T&É+ dæ) m&_ &ç) @Bø±<äT
44. Ç+~sê>±+BÛ e÷‘·è‘·« düVü‰jÓ÷>¥ jÓ÷»q Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) 19 dü+e‘·‡sê\T ø£Hêï m≈£îÿe ej·TdüT‡ ñ+&ç bÕ*düTÔqï
‘·\T¢\≈£î ¬s+&ÉT Á|üdüyê\ es¡≈£î n<äq|ü⁄ b˛wüø£Vü‰s¡ ì$T‘·Ô+
_) ¬s+&ÉT yêsTT<ë\˝À yÓTT‘·Ô+ 6y˚\T düVü‰j·T+
45. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ |ü+≥\ ;Ûe÷ |ü<∏äø£+? ( )
m) ¬s’‘·T\+<äs¡÷ KØ|òt |ü+≥\≈£î 21% XÊ‘·+ Á|”$Tj·T+ #Ó*¢+#·T≥
_) s¡; |ü+≥\≈£î 1.5% XÊ‘·+ Á|”$Tj·T+ #Ó*¢kÕÔs¡T.
46. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ |ü+≥\ ;Ûe÷ |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. ( )

47. neTè‘Y |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) Á|ü»\ JeD Á|üe÷D≤\T yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+
_) ù|<ä, n≥º&ÉT>∑T esêZ\T yê]øÏ kÂø£sê´\T ø£*Œ+#·&É+
dæ) ø=+&É ÁbÕ+‘ê˝À¢ rs¡ÁbÕ+‘· |ü≥ºD≤˝À¢ ˙{Ï düeTdü´ |ü]wüÿ]+#·&É+ &ç) nìïj·T÷
48. qsT÷ eT+õ˝Ÿ |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) m≥Te+{Ï $<ë´s¡Ω‘· ˝Òì eTTdæ¢+ j·TTe‘·≈£î eè‹Ô HÓ’|ü⁄D´+‘√ ≈£L&çq $<ä´qT n+~+#·&É+
_) 650 ø√≥T¢ πø{≤sTT+#ês¡T
dæ) ‘·j·÷Ø, Ç+»˙s¡+>¥ ùde\T kÕ|òtº dæÿ˝Ÿ‡ s¡+>±˝À¢ j·TTe‘·≈£î •ø£åD sTTe«&É+
&ç) nìïj·T÷
49. qsT÷s√wæDÏ |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) yÓTÆHê]{° eTVæ≤fi¯˝À¢ Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T ô|+bı+~+#·&É+
_) >∑‘· 3 dü+e‘·‡sê\˝À 1.67 \ø£å\ eT+~øÏ •ø£åD
50. Vü≤sYπø‘Y bÕ˙ |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 10e Á|üD≤[ø£ _) 11e Á|üD≤[ø£ dæ) 12 Á|üD≤[ø£ &ç) n˙ïj·TT
51. <Ûäs¡\ dæúØø£s¡D ì~Û @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
52. uÛÑ÷$TV”≤Hé øÏkÕHé |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£\˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m)10e Á|üD≤[ø£ _) 11e Á|üD≤[ø£ dæ) 12e Á|üD≤[ø£ &ç) @Bø±<äT.
53. C≤rj·T düs¡T∆u≤≥T ì~Û |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
54. Vü≤è<äjYT (C≤rj·T yês¡dü‘·« |ü≥ºD n_Ûeè~∆ |ü⁄qs¡T<ä›s¡D |ü<∏äø£+) @ Á|üD≤[ø£ ø±\+˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
55. e÷ Ç+{Ï eTVü‰\ø°åà |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) eTVæ≤fi¯\ Ä]úø£dæú‹ì yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+
_) ns¡Ω‘·>∑\ ≈£î≥T+u≤\ qeC≤‘· Ä&É•X¯óe⁄≈£î 30y˚\ s¡÷bÕj·T\qT u≤´+≈£î˝À &çbÕõ{Ÿ #˚j·T&É+
dæ) \_›<ës¡T\T eTVæ≤fi¯\T &ç) nìïj·T÷
56. e÷ Ç+{Ï eTVü‰\ø°Î |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )

57. |ü+&É+{Ï _&É¶ |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) eTVæ≤fi¯\ Ä]úø£ dæú‹ì yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&É+
_) ù|<ä >∑Ø“D° eTVæ≤fi¯\ Äs√>∑´+, bÂwæºø±Vü‰s¡+
ø√dü+ 10 y˚\ s¡÷bÕj·T\ yÓTT‘·Ô+ düeT≈£Ls¡Ãã&ÉT‘·T+~
dæ) m&_ &ç) @Bø±<äT
58. ≈£î{°s¡ \ø°åà |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) eTVæ≤fi¯\ Ä]úø£dæú‹ì yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+
_) eTVæ≤fi≤ bÕ]ÁXÊ$Tø£y˚‘·Ô\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
dæ) •ø£åD, Ä]úø£ düVü‰j·T+, Á|ü‘˚´ø£ düVü‰j·T+ n+~+#·&É+
&ç) nìïj·T÷
59. ≈£î{°s¡ \ø°åà |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
60. mHé.{Ï.ÄsY. düT»\ |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+?
m) X¯ó<ä∆yÓTÆq ˙{Ïì n+~+#·&É+
_) Á|ü‹ ≈£î≥T+u≤ìøÏ 2 s¡÷bÕj·T\πø 20 ©≥s¡¢ X¯ó<ä∆yÓTÆq eT+∫˙{Ïì n+~+#·&É+
dæ) eTVæ≤fi¯\ Ä]úø£ dæú‹ì yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ &ç) m&_
61. ÁbÕ<∏ä$Tø£ s¡+>∑ $TwüHé |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq\ø£å´+? ( )
m) eékÕj·T+, nqTã+<Ûä s¡+>∑yÓTÆq bÕ&ç, |ü≥Tº, |üX¯ódü+es¡∆ø£,
eT‘·‡´, ñ<ë´qeq $uÛ≤>±\qT dü$Tà[‘·+>± n_Ûeè~∆#˚dæ kÕ>∑TqT ˝≤uÛÑkÕ{Ï>± r]Ã~<ä›&É+.
_) ñ‘êŒ<äø£‘·qT ô|+#·&É+, ˙{Ï dü+s¡ø£åD
dæ) dü÷ø£åà ùd<ä´+ <ë«sê ø£s¡Te⁄qT ‘·–Z+#·&É+ &ç) nìïj·T÷
62. mHé.{Ï.ÄsY. düT»\ |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 10e Á|üD≤[ø£ _) 11e Á|üD≤[ø£ dæ) 12e Á|üD≤[ &ç) 13e Á|üD≤[ø£
63. kÕàsYº Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) |ü˝…¢\ìï+{°ì <ä‘·Ô|üÁ‹ø£\T>± r]Ã~<ä›&É+
_) eTÚ[ø£ dü<äTbÕj·T\T, HÓ’‹ø£ $\Te\T
dæ) e´øÏÔ‘·« $ø±dü+ &ç) nìïj·T÷
64. kÕàsYº m.|æ. |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À kÕú|æ+#ês¡T? ( )
m) 10e Á|üD≤[ø£ _) 12 Á|üD≤[ø£ dæ) 11e Á|üD≤[ø£ &ç) 13e Á|üD≤[ø£

65. ¬s’‘·T s¡TDe÷|ò” |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) ¬s’‘·T\T ‘êeTT #˚dæq s¡TD≤\ qT+∫ $eTTøÏÔ ø£*Œ+#·&É+
_) 50y˚\ ˝À|ü⁄ |ü+≥ s¡TD+ rdüT≈£îqï yê]øÏ ‘·ø£åDy˚T s¡TDe÷|ò”
dæ) yÓTT‘·Ô+ ¬s’‘·T˝À¢ 50y˚\ ˝À|ü⁄ s¡TD+ e⁄qïyês¡T 40% qT+∫ 50% eT+~ ñ+{≤s¡ì n+#·Hê
&ç) nìïj·T÷
66. ãTTDe÷|ò” |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 9e Á|üD≤[ø£ _) 10e Á|üD≤[ø£ _) 11e Á|üD≤[ø£ &ç) 12e Á|üD≤[ø£
67. á`Á|ü>∑‹ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) Á|ü»\≈£î bÕs¡<äs¡Ùø£yÓTÆq |ü]bÕ\q n+~+#·&É+
_) bÕ\q˝À n$˙‹, nÁø£e÷\≈£î ‘êe⁄ ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&É≥+.
dæ) bÂs¡T\ $esê\‘√ düeTÁ>∑ düe÷#ês¡ ì~Ûì dæ<ä∆+ #˚j·T&É+
&ç) nìïj·T÷
68. á`Á|ü>∑‹ |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
69. á`bÕdt |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) ì‘·édüs¡ düs¡T≈£î\T |ü+|æD°˝À |üs¡<äs¡Ùø£‘· ô|+#·&É+
_) @@ <äTø±D≤\T ‘Ós¡T#·T≈£îHêïsTT @$ neTàø±\T #˚|ü≥º˝Ò<äH˚ $wüj·T+
n~Ûø±s¡T\≈£î düT\uÛÑ+>± ‘Ó\TdüTÔ+~.
dæ) mdt.m+.mdt. yÓTùdCŸ <ë«sê πswüHéø±s¡T¶\ kÂ\uÛÑ´+ ø√dü+ düs¡T≈£î\T
m|ü&ÉT ekÕÔj·TH˚ $esê\T bı+<äe#·TÃ.
&ç) nìïj·T÷
70. á`bÕdt |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
71. bòÕs¡àsY‡ Ábı&É÷´düsY‡ Äs¡ZHÓ’CÒwüHé |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) 25 qT+∫ 30 eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\qT m+|æø£#˚dæ düeTs¡úkÕ>∑T ìs¡«Vü≤D
_) j·÷+Árø°ø£s¡D, ñ‘êŒ<äø£‘· ô|+|ü⁄
dæ) eékÕj·÷ìï ¬s’‘·T\≈£î ˝≤uÛÑkÕ{Ï>∑ e÷πsÃ\ #˚j·T&É+
&ç) nìïj·T÷

72. ô|ò’ãsYÁ–&é |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) ¬s’‘·T\, $düÔs¡D≤~Ûø±s¡T\ qT+∫ eékÕj·T XÊÁdüÔy˚‘·Ô\≈£î
n+<ä]ì @ø£ø±\+˝À nqTdü+<Ûëq+ #˚dü÷Ô kÕ>∑Tô|’ dü\Vü‰ dü+Á|ü~+|ü⁄\T
_) ì‘·édüs¡ düs¡T≈£î\ |ü+|æD°˝À bÕs¡<äs¡Ùø£‘·
73. ˙s¡T`#Ó≥Tº |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) Á|ür ˙{Ïu§≥Tº Ä<ë#˚dü÷Ô uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\qT ô|+#·T‘·÷,
»\ dü+s¡ø£åD, düeTs¡∆ ˙{Ï ìs¡«Vü≤D, #Ó≥Tº Hê{Ï |üsêés¡D≤ìï ø±bÕ&É≥+.
_) yê\T ø£≥º\T, #Óø˘&ÜýéT\T ∫qï }_ ˙{Ï ≈£î+≥\T
yÓTT<ä˝…’q yê{Ï <ë«sê ˙{Ïì uÛÑ÷$T˝ÀøÏ Ç+øÏ+#·&É+.
74. ˙s¡T`#Ó≥Tº |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
75. MT Ç+{ÏøÏ MT uÛÑ÷$T |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
76. MT Ç+{ÏøÏ ` MT uÛÑ÷$T |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) qøÏ© |ü⁄düÔø±\T n]ø£≥º&É+
_) ¬s’‘·T\T |ü≥º<ës¡T bÕdt|ü⁄düÔø±\ ø√dü+ ]õÁùdºwüHé‡,
u≤´+ø˘ s¡TD≤\T e+{Ï ¬s$q÷´ ø±sê´\j·÷\T #·T≥÷º ‹]π> nedüs¡+ ˝Ò<äT
77. MT Ç+{ÏøÏ ` MT uÛÑ÷$T |ü<∏äø£+ ÁbÕs¡+uÛÑ+? ( )
m) Ä>∑wüßº 31, 2015 _) $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢ nqø±|ü*¢ <ä>∑Zs¡
dæ) X¯+ø£sY|ü*¢ &ç) nìïj·T÷
78. kÕàsYº $˝ÒCŸ |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) ¬s$q÷´ eédüú˝À düeT÷\ e÷s¡TŒ\T _) @ düπs« HÓ+ãsY me] ù|s¡T‘√ ñ+~
dæ) mes¡T kÕ>∑T #˚düTÔHêïs¡T &ç) nìïj·T÷
79. kÕàsYº $˝ÒCŸ |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )

80. C≤rj·T ô|≥Tºã&ç ‘·j·÷Ø˝À CÀHé‡ Á|ü<Ûëq \øå±´\T? ( )
m) <˚X¯+˝À Á|ü<Ûëq \øå±´\T _) <˚X¯+˝À ‘·j·÷Ø s¡+>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
dæ) |ü]ÁX¯eT\ kÕú|üqqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ &ç) nìïj·T÷
81. m˙ºÄsY »\ dæs¡T\ |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \øå±´\T? ( )
m) ¬s’‘·T\ ‘·eT Jeq Á|üe÷D≤\T ô|+#·Tø√e&ÜìøÏ, eékÕj·T s¡+>∑+˝À eT+∫ ~>∑Tã&çì ô|+#·&É+
_) kÕ>∑T uÛ≤s¡yÓTÆq dæú‹˝À ã&ÉT>∑T\≈£î uÛÑs√kÕ Çe«&É+
dæ) ˙{Ï eqs¡T\qT |üP]Ô>± dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø=H˚ ñ<˚›X¯´+‘√ Á|üuÛÑT‘·«+
mdt.dæ., mdt.{Ï. Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&çq 5 mø£sê\˝À|ü⁄ ù|<ä ¬s’‘·T\≈£î á |ü<∏äø£+ e]Ô+|ü⁄
&ç) nìïj·T÷
82. m˙ºÄsY »\ dæs¡T\ |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£\˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
83. _+<äT ùd<ä´+ \ø£å´+? ( )
m) ‘·≈£îÿe ˙{Ï‘√ |ü+≥ ~>∑Tã&çì ô|+#·&É+
_) q÷‘·q eékÕj·T Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ne\+_Û+#·&É+
84. m˙ºÄsY uÛÑs√kÕ |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq\ø£å´+ eT]j·TT \_∆<ës¡T\T? ( )
m) ô|q¸Hé kÂø£s¡´+? _) $‘·+‘·Te⁄\T, eè<äT∆\T
dæ) $ø£˝≤+>∑T\T, #˚H˚‘· ø±]à≈£î\T, –]»qT\T, ø£\T¢^‘· ø±]à≈£î\T &ç) nìïj·T÷
85. m˙ºÄsY uÛÑs√kÕ |ü<∏äø£+ @ Á|üD≤[ø£\˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
86. m˙ºÄsY yÓ’<ä´ |üØø£å |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) Á|üuÛÑT‘·«+ ÄdüŒÁ‘·T\≈£î e#˚Ã s√>∑T\≈£î ìπs∆•+∫q yÓ’<ä´ |üØø£å\T,
ùde\T |üP]Ô>± ñ∫‘·+>±, ñ‘·ÔeT HêD´‘· Á|üe÷D≤\‘√ ùde\T n+~kÕÔs¡T
_) m˙ºÄsY yÓ’<ä´ ùde ø=s¡≈£î 800 ø√≥T¢ qT+∫ 900 ø√≥T¢ Ks¡TÃô|&ÉT‘·THêïs¡T
dæ) sêÁwüº+˝À 500 eT+~ yÓ’<äT´\T 1000 eT+~ qs¡T‡\qT qj·T$T+∫
s√>∑T\≈£î yÓ’<äT´\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+
&ç) nìïj·T÷
87. ‘·*¢_&É¶ mø˘‡Áô|dt |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) Á|üuÛÑT‘·« ÄdüŒÁ‹˝À Á|üdü$+#˚ Á|ü‹ u≤*+‘·qT ÄdüŒÁ‹ qT+∫ Ç+{ÏøÏ
düTs¡øÏå‘·+>± #˚s¡Ã&ÜìøÏ 278 ‘·*¢_&É¶ mø˘‡Áô|dt yêVü≤Hê\qT sêÁwüº yê´|üÔ+>± @sêŒ≥T¢

_) á ‘·*¢ _&É¶\T mø˘‡Áô|dt yêVü≤Hê\T u≤*+‘· Ád”Ô\qT •X¯óe⁄qT eT]j·TT
ˇø£ düVü‰j·T≈£îsê\TqT ÄdüŒÁ‹ qT+∫ Ç+{ÏøÏ ñ∫‘·+>± rdüT¬øfi¯flqTHêïsTT.
dæ) u≤*+‘·\T á dü<äTbÕj·T+ 102 HÓ+ãsY≈£î bò˛Hé #˚j·T&É+ <ë«sê $ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ
&ç) nìïj·T÷
88. |ü+≥ dü+Jeì |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) Á|ü‹ es¡¸|ü⁄ ˙{Ï u§≥TºqT ˇ&çdæ |ü≥º&É+
_) |ü+≥ dü+Jeì <ë«sê ˙{Ï eqs¡T\T ô|+|ü⁄ uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ eT{≤º\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe&É+
dæ) ˙{Ïì ì\« #˚j·T&É+ e\¢ uÛÑ÷$T˝ÀøÏ Ç+øÏ, uÛÑ÷>∑s¡“¤»˝≤\ eT{≤º\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
&ç) nìïj·T÷
89. <äT\ΩHé |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) ù|<ä eTTd”¢+ u≤*ø£\ $yêVü≤+ ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~.
_) 50y˚\T Ä]úø£ düVü‰j·T+ #˚düTÔ+~
dæ) á |ü<∏äø£+ øÏ+<ä 3,200 eT+~øÏ \_∆<ës¡T\≈£î 16 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\T $&ÉT<ä\ #˚kÕs¡T.
&ç) nìïj·T÷
90. #·+Á<äqï #˚j·T÷‘· |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) 20 ø√≥¢‘√ 10y˚\ eT+~ ìs¡T<√´>∑ mdt.dæ. j·TTe‘·≈£î HÓ’|ü⁄D≤´_Ûeè~∆ •ø£åD
_) M]˝À 70% XÊ‘·+ eT+~øÏ ñbÕ~Û HÓ\≈£î 50 j·T÷ì≥¢˝À|ü⁄
$<äT´‘Y $ìjÓ÷–+∫q 14,91,733 ≈£î≥T+u≤\øÏ Ç|üŒ{Ï es¡≈£î 61.64 ø√≥¢ sêsTTr e∫Ã+~.
91. B|ü+ |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+?
m) Á>±MTD ìs¡Tù|<ä, ã\V”≤q esêZ\ eTVæ≤fi¯\T ø£f…º\T,
u§>∑TZ e+{Ï #Ós¡T≈£î Ä<Ûës¡+>± m+‘√ ø£wüº+‘√ e+≥ #˚düTø√e&É+
e\¢ yês¡+‘ê H˚Á‘· dü+ã+~Û‘· yê´<ÛäT\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T.
_) Á>±eT\˝À eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø£\Œq
dæ) j·T+Á‘ê\˝À bÕ≥T ◊Ødt Ø&És¡T¢ @sêŒ≥T¢
&ç) nìïj·T÷
92. Ç`bÕdt |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) Á|üC≤|ü+|æD° eédüú |ü{Ïwüº+ #˚j·÷*
_) ‘·÷ˆˆ>√<ëe] õ˝≤¢˝À 100 #Íø£<Ûäs¡\ <äTø±D≤\˝À #˚|ü{Ïº Ç`bÕdt ô|’\{Ÿ ÁbÕC…ø˘º ≈£L&Ü $»j·Te+‘·+

93. #·+Á<äqï <ä[‘·u≤≥ |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) dæ.dæ. s√&ÉT¢, Á&Ó’H˚J s√&ÉT¢, eédüú eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø√dü+ ¬s+&˚fi¯¢˝À 1061.97 ø√≥T¢ Ks¡TÃ ô|{Ïº+~
_) Á>±eT\˝À eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø£\Œq
94. eTVæ≤fi¯\ eT<Ûä´Vü‰ï uÛÀ»q+ |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) dü+πøåeT edü‹ >∑èVü‰\≈£î ≈£Ls¡>±j·T\T, bÕ\T dü|ü¢jYT #˚ùd neø±XÊìï
dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\πø Á|üuÛÑT‘·«+ sTT∫Ã+~.
_) Á|üC≤ |ü+|æD° eédüú yÓTs¡≈£î>∑T |ü]#ês¡T.
95. Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘·\T Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) ‘ê>∑T˙{Ï nedüsê\T rs¡Ã&É+ _) kÕ>∑T˙{Ï nedüsê\T rs¡Ã&É+
dæ) Á|ü‹ ˙{Ï u§≥TºqT ˇ&çdæ |ü≥º&É+ &ç) nìïj·T÷
96. #·+Á<äqï ¬s’‘·TπøåÁ‘·+ |ü<∏äø£+ \ø£å´+? ( )
m) |ü+≥\ ñ‘êŒ<äø£‘· ô|+#·&É+
_) HêD´‘·qT qùd<ä´ $<ÛëHê\T Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
dæ) 16.080 ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs¡í+˝À 1608 #·+Á<äqï ¬s’‘·T πøåÁ‘ê\T HÓ\ø=˝≤Œs¡T.
&ç) nìïj·T÷
97. nuÛÑj·T+ |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) eTVæ≤fi¯\T, $<ë´]úqT\ô|’ s√Es√E≈£î n|òüTsTT‘ê´\T n~Ûø£yÓTÆq <äècÕº´ M{Ïì n]ø£≥º&É+
_) eTVæ≤fi¯\ s¡ø£åD ø√dü+ 15 ì$TcÕ˝À¢ düŒ+~+#˚˝≤ Bìì s¡÷bı+~+#ês¡T.
98. á`ø±´_H˚{Ÿ |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+? ( )
m) eT+Á‘·T˝…es¡T ù||üsY $ìjÓ÷–+#·≈£î+&Ü ◊`bÕ´&é\‘√ ø±´_H˚{Ÿ ìs¡«sTT+#·&É+
_) |æ.&ç.mdt. |ü{Ïwüº |üs¡#·&É+
dæ) |ü]bÕ\q bÕs¡q<äs¡Ùø£‘·
&ç) @Bø±<äT

»yêãT\T
1. m 2. m 3. dæ 4. m 5. _ 6. &ç 7. dæ 8. m 9. &ç 10. &ç 11. &ç 12. &ç
13. m 14. dæ 15. &ç 16. m 17. dæ 18. m 19. &ç 20. dæ 21. m 22. &ç 23. m 24. m
25. dæ 26. &ç 27. &ç 28. m 29. dæ 30. &ç 31. m 32. &ç 33. m 34. _ 35. &ç 36. dæ
37. &ç 38. &ç 39. m 40. dæ 41. &ç 42. dæ 43. dæ 44. dæ 45. dæ 46. dæ 47. &ç 48. &ç
49. dæ 50. dæ 51. m 52. dæ 53. &ç 54. dæ 55. &ç 56. dæ 57. dæ 58. &ç 59. dæ 60. &ç
61. &ç 62. dæ 63. &ç 64. _ 65. &ç 66. &ç 67. &ç 68. &ç 69. &ç 70. dæ 71. &ç 72. m
73. dæ 74. &ç 75. &ç 76. dæ 77. &ç 78. &ç 79. dæ 80. &ç 81. &ç 82. dæ 83. dæ 84. &ç
85. dæ 86 &ç 87. &ç 88. &ç 89. &ç 90. dæ 91. m 92. dæ 93. dæ 94. m 95. &ç 96. &ç
97. dæ 98. m
*****

6. |ü+#êj·TrsêCŸ XÊK jÓTTø£ÿ ø°\ø£ |ü<∏äø±\T
1. sêÁcÕº|ü+#êj·TrsêCŸ XÊK neT\T #˚düTÔqï ø°\ø£yÓTÆq |ü<∏äø±˝Ò$? ( )
m) Ç` >∑e¬sïHé‡ _) sêÁw”ºj·T Á>±eTdü«sêCŸ n_Ûj·÷Hé
dæ) Á>±eT|ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£ &ç) ô|’e˙ï
2. |ü+#êj·TrsêCŸ eédüúqT |ü{Ïwüº |üs¡#·{≤ìøÏ ÁbÕs¡+_Û+∫q yÓTT<ä{Ï |ü<∏äø£+ @~? ( )
m) sêJyé >±+BÛ |ü+#êj·T‘Y düX¯ø°Ôø£s¡DY n_Ûj·÷Hé
_) yÓqTø£ã&çq n_Ûeè~∆ ÁbÕ+‘ê\ ì~Û
dæ) Á>±eT ñ<äjYT d” uÛ≤s¡‘Y ñ<äj·T
&ç) sêÁw”ºj·T Á>±eT dü«sêCŸ n_Ûj·÷Hé
3. sêJyé >±+BÛ |ü+#êj·T‘Y düX¯ø°Ôø£s¡DY n_Ûj·÷HéqT @ Á|üD≤[ø± ø±\+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) 11e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ _) 12e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£
dæ) 13e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ &ç) 10e |ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£
4. @@ |ü<∏äø±\qT $©q+ #˚dæ sêJyé >±+BÛ |ü+#êj·T‘Y düX¯ø°Ôø£s¡DY n_Ûj·÷Hé |ü<∏äø±ìï Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m)sêÁw”ºj·T Á>±eT dü«sêCŸ jÓ÷»q _) |ü+#êj·T‘Y eTVæ≤fi¯ @e+ j·TTeX¯øÏÔ n_Ûj·÷Hé
dæ) |ü+#êj·T‘Y m+|üesYyÓT+{Ÿ n¬ø’+≥_*{° ÇHÓ‡+{ÏyÓ’CÒwüHé d”ÿeTT &ç) ô|’e˙ï
5. sêJyé >±+BÛ |ü+#êj·Tr düX¯ø°Ôø£s¡DY n_Ûj·÷HéqT @ dü+e‘·‡s¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) 2010`11 _) 2011`12 dæ) 2012`13 &ç) 2013`14
6. sêJyé >±+BÛ |ü+#êj·T‘Y düX¯ø°Ôø£s¡DY n_Ûj·÷Hé jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+ @$T{Ï? ( )
m) Á>±eTdüuÛÑ eT]j·TT Á>±eT|ü+#êj·Tr\ kÕe÷sêú´ìï ô|+bı+~+#·≥+
_) Á>±eT|ü+#êj·Tr bÕ\q˝À Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+bı+~+#·≥+
dæ) ô|kÕ #·≥º+ Á|üø±s¡+ |ü+#êj·Tr\≈£î n~Ûø±sê\ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄
&ç) ô|’e˙ï
7. Á|üdüTÔ‘·+ sêJyé >±+BÛ |ü+#êj·T‘Y düX¯ø°Ôø£s¡DY n_Ûj·÷HéqT @ù|s¡T‘√ |æ\TdüTÔHêïs¡T? ( )
m) sêÁw”ºj·T Á>±eT dü«sêCŸ jÓ÷»q _) sêÁw”ºj·T Á>±eT dü«sêCŸ n_Ûj·÷Hé
dæ) sêÁw”ºj·T Á>±eT ùdyê jÓ÷»q &ç) sêÁw”ºj·T Á>±eTùdyê n_Ûj·÷Hé
8. sêÁw”ºj·T Á>±eT dü«sêCŸ n_Ûj·÷Hé @ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~? ( )
m) 2016`17 _) 2015`16 dæ) 2014`15 &ç) 2013`14

9. sêÁw”ºj·T Á>±eTdü«sêCŸ n_Ûj·÷Hé |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä 2016`17˝À $&ÉT<ä\#˚j·Tã&çq yÓTT‘·Ô+ m+‘·? ( )
m) 650 ø√≥T¢ _)655 ø√≥T¢ dæ)660 ø√≥T¢ &ç) 665 ø√≥T¢
10. sêJyé >±+BÛ |ü+#êj·T‘Y düX¯ø°Ôø£s¡DY n_Ûj·÷Hé ì<ÛäT\qT πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T m˝≤ uÛÑ]kÕÔsTT? ( )
m) 90:10 _) 80:20 dæ) 75:25 &ç) 70:30
11. Á>±eT ñ<äjYT ùd uÛ≤s¡‘Y ñ<äjYT eTTK´\ø£å´+ @$T{Ï? ( )
m) kÕe÷õø£ kÕeTs¡kÕ´ìï ô|+bı+~+#·&É+
_) |ü+#êj·Tr eédüúqT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+
dæ) ô|’¬s+&É÷ &ç) @Bø±<äT
12. Á>±eT ñ<äjYT ùd uÛ≤s¡‘Y ñ<äjYT ø±s¡´Áø£eT+ m|ü⁄Œ&ÉT ìs¡«Væ≤+#·ã&çq~ ? ( )
m)14 @Á|æ˝Ÿ qT+&ç 24 @Á|æ˝Ÿ 2016 es¡≈£î _) 2 nø√ºãsY qT+&ç 13 nø√ºãsY es¡≈£î 2016
dæ) 2 nø√ºãsY qT+&ç 13 nø√ºãsY es¡≈£î 2015 &ç) 14 @Á|æ˝Ÿ qT+&ç 24 @Á|æ˝Ÿ 2015 es¡≈£î
13. XÊ´+Á|ükÕ<é eTTKØ® s¡÷s¡“Hé $TwüHéqT m|ü⁄Œ&ÉT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) »qe] 10, 2016 _) |òæÁãe] 10, 2016 dæ)|òæÁãe] 10, 2015 &ç) »qe]10, 2015
14. XÊ´+Á|ükÕ<é eTTKØ® s¡÷s¡“Hé $TwüHéqT @ ù|s¡T‘√ |æ*#˚yês¡T? ( )
m) PURA _) JNNURM
dæ) C≤rj·T s¡÷s¡“Hé $TwüHé &ç) @Bø±<äT
15. XÊ´+Á|ükÕ<é eTTKØ® s¡÷s¡“Hé $TwüHé jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<˚›X¯´+ @$T{Ï? ( )
m) Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+ _) |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ô|’ uÛ≤sêìï ‘·–Z+#·&É+
dæ) |ü≥ºD kÂø£sê´\qT Á>±e÷\˝À ø£*Œ+#·&É+ &ç) ô|’e˙ï
16. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ C≤rj·T Ç` >∑e¬sïHé‡ Á|üD≤[ø£qT m|ü⁄Œ&ÉT s¡÷bı+~q~? ( )
m) 2005 _) 2006 dæ) 2007 &ç) 2008
17. Á|üdüTÔ‘·+ C≤rj·T Ç` >∑e¬sïHé‡ Á|üD≤[ø£ ÁøÏ+<ä mìï $TwüHéyÓ÷&é ÁbÕC…≈£îº\T ñHêïsTT ( )
m) 27 _) 30 dæ) 31 &ç) 28
18. Ç` |ü+#êj·Tr $TwüHé yÓ÷&é ÁbÕC…ø˘º @ C≤_‘ê˝À e⁄+~? ( )
m) sêh MMP \T _) düeTÁ>∑ MMP \T dæ) πø+Á<ä MMP \T &ç) @Bø±<äT
19. kÕ<Ûës¡D Á|ü»\≈£î yê] #˚s¡Te˝À Á|üuÛÑT‘·« ùde\qT n+~+#·T≥≈£î @sêŒ≥T #˚dæq ø±s¡´Áø£eT+ @~? ( )
m) Ç ` |ü+#êj·T‘Y _) C≤rj·T Ç` >∑e¬sïHé‡ Á|üD≤[ø£
dæ) Ç` >∑e¬sïHé‡ &ç) Ç` Á|ü>∑‹

20. Ç` |ü+#êj·T‘Y ÁøÏ+<ä n_Ûeè~∆ #˚j·Tã&çq ªª|ü+#êj·T‘Y m+≥sYÁô|’CŸ dü÷{Ÿµµ˝À
mìï n|æ¢πøwüqT¢ ñHêïsTT. ( )
m) 11 _) 10
dæ) 12 &ç) 13
21. |ü+#êj·T‘Y m+≥sYÁô|’CŸ dü÷{ŸqT m|ü⁄Œ&ÉT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) 24.04.2006 _) 24.04.2008 dæ) 24.04.2010 &ç) 24.04.2012
22. |ü+#êj·Tr\ @sêŒ≥T, |ü⁄qs¡«éd”úø£s¡D eT]j·TT $uÛÑ»q $esê\qT ‘Ó*j·TCÒj·TT≥≈£î ìπs∆•+∫q n|æ¢πøwüqT @~? ( )
m) @]j·÷ Ábıô|ò’\sY _) kÕúìø£ düe÷#ês¡<ä]Ùì
dæ) C≤rj·T ÄdüTÔ\<ä]Ùì &ç)j·÷ø£åHé kÕ|òtº
23. |ü+#êj·Tr jÓTTø£ÿ |üP]Ô $esê\qT ‘Ó*j·TC…ù|Œ n|æ¢πøwüHé @~? ( )
m) @]j·÷Ábıô|ò’\sY _) õjÓ÷{≤´–+>¥
dæ) düØ«dt|ü¢dt &ç) C≤rj·T |ü+#êj·Tr b˛s¡º˝Ÿ
24. Á|ü‹ |ü+#êj·Tr |ü]bÕ\q dü+ã+~Û‘· $esê\qT b˛dtº #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚
n|æ¢πøwüHé @~? ( )
m) C≤rj·T ÄdüTÔ\<ä]Ùì _) @]j·÷ Ábıô|ò’\sY
dæ) C≤rj·T |ü+#êj·Tr b˛s¡º˝Ÿ &ç) bÕ¢Hé|ü¢dt
25. |ü+#êj·Tr dæús¡#·sêdüTÔ\qT ìs¡«Væ≤+#˚ n|æ¢πøwüHé @~? ( )
m) C≤rj·T ÄdüTÔ\ <ä]Ùì _) õjÓ÷{≤´–+>¥ dæ) @]j·÷Ábıô|ò’\sY &ç) bÕ¢Hé|ü¢dt
26. Á>±eT|ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\qT ìs¡«Væ≤+#˚ n|æ¢πøwüHé @~? ( )
m) j·÷ø£åHé kÕ|òtº _) bÕ¢Hé|ü¢dt dæ)@]j·÷Ábıô|ò’\sY &ç) Á|æj·÷kÕ|òtº
27. Á>±eT|ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À |üqT\ neT\TqT ìs¡«Væ≤+#˚ n|æ¢πøwüHé @~? ( )
m) bÕ¢Hé|ü¢dt _) Á|æj·÷kÕ|òtº dæ)C≤rj·T |ü+#êsTTr b˛s¡º˝Ÿ &ç) j·÷ø£åHé kÕ|òtº
28. |ü+#êj·Tr dü+düú\ Ä]úø£ eéVü‰sê\qT ìs¡«Væ≤+#˚ n|æ¢πøwüHé @~? ( )
m) C≤rj·T ÄdüTÔ\ <ä]Ùì _) j·÷ø£åHé kÕ|òtº dæ) Á|æj·÷kÕ|òtº &ç) @Bø±<äT
29. Á>±eT|ü+#êj·Tr\T n+~+#˚ $$<Ûä ùde\qT ìs¡«Væ≤+#˚ n|æ¢πøwüHé @~? ( )
m) bÕ¢Hé|ü¢dt _) düØ«dt|ü¢dt dæ) @]j·÷ Ábıô|ò’\sY &ç) Ä&ç{ŸÄHé˝…’Hé
30. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À neT\e⁄‘·Tqï |üqT\ uÛÖ‹ø£dæú‹ì ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ n|æ¢πøwüHé @~? ( )
m) õjÓ÷{≤´–+>¥ _) kÕúìø£ düe÷#ês¡<ä]Ùì dæ) @]j·÷Ábıô|ò’\sY &ç) bÕ¢Hé|ü¢dt

31.Á>±eT|ü+#êj·Tr\T n+~+#˚ $$<Ûä ùde\qT ÄHé˝…’Hé <ë«sê n+~+#·&ÜìøÏ sêh Á|üuÛÑT‘·«+
ÁbÕs¡+_Û+∫q yÓuŸôd’{Ÿ @~? ( )
m) M |ü+#êj·T‘Y _) Ç` |ü+#êj·T‘Y
dæ) &çõ≥˝Ÿ |ü+#êj·T‘Y &ç) @Bø±<äT
32. &çõ≥˝Ÿ |ü+#êj·T‘YqT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ m|ü⁄Œ&ÉT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) qe+ãsY 14, 2015 _) &çX¯+ãsY 15, 2015
dæ) qe+ãsY 14, 2016 &ç) &çX¯+ãsY 15, 2016
33. &çõ≥˝Ÿ |ü+#êj·T‘Y ÁøÏ+<ä mìï ùde\qT Á>±eT|ü+#êj·Tr\T n+~düTÔHêïsTT? ( )
m) 9 _) 10 dæ)11 &ç) Çy˚Mø±e⁄
34. &çõ≥˝Ÿ |ü+#êj·T‘Y ÁøÏ+<ä n+~+#·ã&ÉT‘·Tqï ùde\T @$? ( )
m) Ädæú $\Te <Ûäèe|üÁ‘·+ _) eTT´fÒwüHé‡
dæ) yêDÏ»´ / yê´bÕs¡ ˝…’ôdqT‡\T &ç) ô|’e˙ï
35. sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ kÕúìø£ dü+düú\T ‘·|üŒìdü]>± #˚j·Te\dæq |üqT\˝À ```` ˇø£{Ï ( )
m) Á|ü»\≈£î ùde _) eqs¡T\ düMTø£s¡D
dæ) Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ &ç) Á|üD≤[ø± s¡#·q
36. Á>±eT |ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\ ÁbÕeTTK´‘·qT H=øÏÿ #Ó|æŒ+<Óes¡T? ( )
m) 12e Ä]úø£ dü+|òüT+ _)13e Ä]úø£ dü+|òüT+ dæ) 14e Ä]úø£ dü+|òüT+ &ç) @Bø±<äT
37. Á>±eT|ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\qT m|ü⁄&ÉT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) 2015`16 _)2014`15 dæ)2013`14 &ç)2016`17
38. Á>±eT|ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\qT me] düVü≤ø±s¡+‘√ ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*? ( )
m) n~Ûø±s¡T\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ _) Á|ü»\uÛ≤>∑kÕ«eT´+
dæ) Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ &ç) ô|’e˙ï
39. Á>±eT|ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ y˚~ø£ @~? ( )
m) ø√ Ä]¶H˚wüHé _) ø√Ä|üπswüHé
dæ) ø£q«¬s®Hé‡ &ç) ùdïVü≤|üPs¡«ø£ yê‘êes¡D+
40. Á>±eT|ü+#êj·Tr n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ y˚~ø£ @~? ( )
m) Á>±eT|ü+#êj·Tr _) Á>±eTdüuÛÑ dæ) yês¡T¶düuÛÑ &ç) eT+&É\ |ü]wü‘Y

»yêãT\T
1. &ç 2. m 3. _ 4. &ç 5. dæ 6. &ç 7. _ 8. m 9. _ 10. dæ 11. dæ 12. m
13. _ 14. dæ 15. &ç 16. _ 17. dæ 18. m 19. _ 20. dæ 21. &ç 22. _ 23. m 24. dæ
25. m 26. _ 27. &ç 28. dæ 29. _ 30. m 31. dæ 32. _ 33. dæ 34. &ç 35. &ç 36. dæ
37. m 38. _ 39. dæ 40. _
*****

7. ø£eT÷´ì{° uÒdt¶ Äs¡ZHÓ’CÒwüHé‡ eT]j·TT ø£q«¬s®Hé‡
1. düe÷C≤_Ûeè~∆ nq>± @$T? ( )
m) yÓqTø£ã&çq esêZ\ n_Ûeè~∆ _) Á|ü‘˚´ø£ esêZ\ n_Ûeè~∆
dæ) nìï esêZ\‘√bÕ≥T nìï s¡+>±˝À¢ n_Ûeè~∆ &ç) ô|’e˙ï
2. düe÷» Ä<Ûë]‘· dü+düú\T nq>± @$? ( )
m) Á|üuÛÑT‘·«+, düe÷»+ ñeTà&ç>± @s¡Œs¡∫q dü+düú\T
_) düe÷C≤edüsê\ ì$T‘·Ô+ düe÷»+ @s¡Œs¡#·T≈£îqï dü+düú\T
dæ) $$<Ûä esêZ\ n_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î @s¡Œ&çq dü+düú\T &ç) ô|’e˙ï
3. düe÷» Ä<Ûë]‘· dü+düú\T @ dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± |üì#˚kÕÔsTT? ( )
m)|üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+ _) uÛ≤>∑kÕ«eT´+ dæ) n+<ä] dü+πøåeT+ &ç) ô|’e˙ï
4. düe÷» n_Ûeè~∆˝À Á|üdüTÔ‘·+ me] bÕÁ‘· ø°\ø£yÓTÆq~? ( )
m) dü«j·T+ düVü‰ø£ dü+|òü÷\T _) dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\T
dæ) düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T &ç) ô|’e˙ï
5. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü«j·T+ düVü‰ø£ Á>∑÷|ü⁄\T eTT+<äT>± @ sêÁwüº+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´sTT ( )
m) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ _) >∑T»sê‘Y dæ) ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ &ç) sê»kÕúHé
6. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\qT düeTq«j·T+ #˚dü÷Ô
düVü‰j·T+ n+~+#˚ dü+düú\T @$? ( )
m) mdt.á.ÄsY.|æ. _) &ç.ÄsY.&ç.m. dæ) ◊.¬ø.|æ. &ç) ô|’e˙ï
7. dü+πøåeT |ü<∏äø±\ @ø°ø£s¡D e\q ø£*π> Á|üjÓ÷»Hê˝Ò$T{Ï? ( )
m) zesY ˝≤dæ+>¥ ‘·–Z+#·e#·TÃ _) |üs¡ý˚ø£åD düT\uÛÑ‘·s¡eTÚ‘·T+~.
dæ) ìs¡«Vü≤D Ks¡TÃ\T ‘·>∑TZ‘êsTT &ç) ô|’e˙ï
8. ø£q«¬s®Hé‡ @ kÕúsTT˝À rdüT≈£îsêyê*? ( )
m) dü+kÕú>∑‘·+>± _) e÷qe eqs¡T\T dæ) ì<ÛäT\T &ç) ô|’e˙ï
9. ø£q«¬s®Hé‡qT mø£ÿ&É qT+&ç ÁbÕs¡+_Û+#ê*? ( )
m) πø+Á<äkÕúsTT _) sêÁwüºkÕúsTT dæ) Á>±eTkÕúsTT &ç) õ˝≤¢kÕúsTT
10. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ø£q«¬s®Hé‡≈£î ñ<ëVü≤s¡D>± ì\TdüTÔqï |ü<∏äø±˝Ò$? ( )
m) mHé.ÄsY.á.õ.mdt. _)mHé.ÄsY.m˝Ÿ.ôV≤#Y dæ) ◊.dæ.&ç.mdt &ç) ô|’e˙ï
11. ø£q«¬s®Hé‡˝À uÛ≤>∑+>± $$<Ûä XÊK\ n~Ûø±s¡T\T me]øÏ »yêãT<ëØ>± eéVü≤]+#ê*. ( )
m) Á>±eTdüuÛÑ _) dü+ã+~Û‘· XÊK dæ) Á>±eT|ü+#êj·Tr &ç) ô|’e˙ï

12. n_Ûeè~∆˝À Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ dü÷∫dü÷Ô @s¡Œ&çq |ü<ë˝Ò$? ( )
m) ø£eT÷´ì{° yÓTT_˝…’CÒwüHé _) k˛wüHé j·÷ø£åHé
dæ) ø£eT÷´ì{° Äs¡ZHÓ’CÒwüHé &ç) ô|’e˙ï
13. Á|üD≤[ø± s¡#·q≈£î yê{Ï neT\T≈£î eT]j·TT |ü<∏äø±\ ø£q«¬s®Hé‡≈£î eTTKýÓTÆq y˚~ø£˝Ò$? ( )
m) |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\T _) Á|üuÛÑT‘·« j·T+Á‘ê+>∑+
dæ) Á|ü»\T &ç) ô|’y˚Mø±e⁄
14. düe÷» Ä<Ûë]‘· dü+düú\ ñìøÏì @ <˚X¯+˝À >∑eTì+#·e#·TÃqT? ( )
m) nyÓT]ø± _) Ç+>±¢+&é dæ) ¬øq&Ü &ç) HÓ<äsê¢+&é‡
15. düe÷» eéd”úø£s¡D≈£î |æ‘êeTVüQ&ÉT mes¡T? ( )
m) s√‘Ye÷Hé _) <äTs¡ÿôV≤sTTyéT dæ) ôV≤#Y.mHé.lìyêdt &ç) kÂ˝Ÿ n¬sHéd”ÿ
»yêãT\T
1. &ç 2. &ç 3. &ç 4. &ç 5. _ 6. &ç 7. &ç 8. &ç 9. dæ 10. &ç 11. m 12. &ç
13. m 14. _ 15. &ç
*****

8. eTVæ≤fi≤kÕ~Ûø±s¡‘· ` dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ Ä]úø±_Ûeè~∆
1. Ád”Ô\T eTTK´+>± yÓqTø£ã&çe⁄qï s¡+>±˝Ò$? ( )
m) $<ä´ _) Äs√>∑´+ dæ) ñbÕ~Û &ç) ô|’e˙ï
2. kÕ~Ûø±s¡‘· n+fÒ @$T{Ï? ( )
m) Ä]úø£ kÕ«‘·+Á‘·´+ _) dü«j·T+ n_Ûeè~∆ dæ) e÷qdæø£ ôd’ús¡´+ &ç) ô|’e˙ï
3. kÕ~Ûø±]‘· kÕ~Û+∫q e´øÏÔ \ø£åD≤\T @$T{Ï? ( )
m) düè»Hê‘·àø£‘· _) sê»ø°j·TX¯øÏÔ dæ) d”«j·T ìs¡«#·q X¯øÏÔ &ç) ô|’e˙ï
4. eTVæ≤fi¯\T kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ~Û+#ê\+fÒ dæ.á.&ç.m.\ Á|üø±s¡+ @@ n+XÊ\˝À |üì#˚j·÷*? ( )
m) sê»ø°j·T+/#·≥º|üs¡+ _) Ä]úø£+ dæ) kÕe÷õø£+ &ç) ô|’e˙ï
5. j·TTHÓ’f…&é H˚wüHé‡ &çπø&é |òüsY ñyÓTHé>± ìs¡ísTT+#·ã&çq <äXÊã∆+ @~? ( )
m) 1976`1985 _) 1975 ` 1984 dæ) 1974 ` 1983 &ç) @Bø±<äT
6. @ ø±\+˝À eTVæ≤fi¯\ #·]Á‘·˝À yÓTÆ\TsêsTT>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T? ( )
m) 17e X¯‘êã∆+ _) 18e X¯‘êã∆+ dæ) 19e X¯‘êã∆+ &ç) 20e X¯‘êã∆+
7. dæbÕsTT\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À eTTU´bÕÁ‘· eVæ≤+∫q eTVæ≤fi¯\T mes¡T? ( )
m) sêD° \ø°åàu≤sTT _) uÒ>∑+ Vü≤»s¡‘Y eTVü≤˝Ÿ dæ) sêDÏ õ+<ëHé &ç) ô|’ n+<äs¡÷
8. yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï eTVæ≤fi≤ dü+|òüT+ @ dü+e‘·‡s¡+˝À @sêŒ≥T #˚kÕs¡T? ( )
m) 1908 _) 1901 dæ) 1913 &ç) 1917
9. 1917 dü+e‘·‡s¡+˝À @s¡Œ&çq eTVæ≤fi≤ dü+|òüT+ @~? ( )
m) uÛ≤s¡‘Y eTVü‰eT+&É* _) eTVæ≤fi¯\ C≤rj·T øöì‡˝Ÿ
dæ) uÛ≤s¡‘· eTVæ≤fi¯\ dü+|òüT+ &ç) nœ\ uÛ≤s¡‘· eTVæ≤fi≤ ø±+Á¬>dt
10. 1925 dü+e‘·‡s¡+˝À @s¡Œ&çq eTVæ≤fi≤ dü+|òüT+ @~? ( )
m) nœ\ uÛ≤s¡‘· eTVæ≤fi≤ ø±+Á¬>dt _) eTVæ≤fi¯\ C≤rj·T øöì‡˝Ÿ
dæ) uÛ≤s¡‘· eTVæ≤fi¯\ dü+|òüT+ &ç) ô|’y˚Mø±e⁄
11. nœ\ uÛ≤s¡‘· eTVæ≤fi≤ ø±+Á¬>dt m|ü&ÉT @s¡Œ&ç+~? ( )
m) 1927 _) 1925 dæ) 1917 &ç) 1913
12. 1937˝À kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\HêXÊK eT+Á‹>± eéVü≤]+∫q eTVæ≤fi¯ mes¡T? ( )
m) düs√õ˙ Hêj·TT&ÉT _) |üPq+ &É÷´ø√CŸ dæ) $»j·T\ø°åà |ü+&ç{Ÿ &ç) ns¡TD≤ ndü|òt n˝Ÿ
13.düTuÛ≤wt #·+Á<äuÀdt ÁbÕs¡+_Û+∫q kÕj·TT<Ûä b˛sê≥+˝À bÕ˝§Zqï eTVæ≤fi¯\T mes¡T? ( )
m) neTè‘êøösY _) ø£qø£\‘· u≤s¡Tyê dæ) ns¡TD≤ ndü|òt n© &ç) ô|’ n+<äs¡÷

14.eTVæ≤fi≤ ]»πs«wüHé _\T¢qT yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± @ <äX¯ø£+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) 1980 _) 1990 dæ) 2010 &ç) @Bø±<äT
15.|ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À m|üŒ{Ï qT+&ç eTVæ≤fi¯\≈£î ]»πs«wüqT¢ ø£*Œ+#·ã&Ü¶sTT? ( )
m) 1992 _) 1993 dæ) 1994 &ç) 1995
16. eTVæ≤fi¯\≈£î #·≥ºdüuÛÑ˝À¢ ]»πs«wüq¢ ì$T‘·Ô+ Á|ü‹bÕ~+∫q sêC≤´+>∑ dües¡D @~? ( )
m) 106 _) 107 dæ) 108 &ç) 110
17. |æ.dæ.|æ.mHé.&ç.{Ï. #·{≤ºìï m|ü&ÉT #˚kÕs¡T? ( )
m) 1986 _) 1987 dæ) 1994 &ç) 1996
18. C≤rj·T eTVæ≤fi≤ ø£MTwüHéqT m|ü&ÉT @sêŒ≥T #˚kÕs¡T? ( )
m) 1991 _) 1992 dæ) 1990 &ç) 1993
19. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À sêÁwüº eTVæ≤fi≤ ø£MTwüHé m|ü&ÉT @sêŒ≥sTT´+~? ( )
m) 1992 _) 1993 dæ) 1996 &ç) 1998
20. C≤rj·T eTVæ≤fi≤kÕ~Ûø±s¡‘· $<ÛëHêìï m|ü&ÉT Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T? ( )
m) 1999 _) 2001 dæ) 2000 &ç) 2016
21. eTVæ≤fi¯\≈£î ≈£î≥T+ã+, düe÷»+, |üìÁ|ü<˚X¯+ eT]j·TT |ü]bÕ\q˝À düe÷q Vü≤≈£îÿ\T, neø±XÊ\qT
ø£*Œ+#ê\ì @ C≤rj·T $<Ûëq+ dü÷∫+∫+~? ( )
m) C≤rj·T $<Ûëq+ 2001 _) q÷‘·q C≤rj·T $<Ûëq+ 2016
dæ) ô|’ ¬s+&É÷ &ç) @Bø±<äT
22. Á|üdüTÔ‘· C≤rj·T eTVæ≤fi≤ ø£MTwüHé #ÛÓ’s¡àHé mes¡T? ( )
m) ø£èwüí rs¡<∏é _) –]C≤ yê´dt
dæ) \*‘ê ≈£îe÷s¡ eT+>∑fi¯+ &ç) qqï|üH˚ì sê»≈£îe÷]
23. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº eTVæ≤fi≤ ø£MTwüHé #Ó’sY|üs¡‡Hé mes¡T? ( )
m) qqï|üH˚ì sê»≈£îe÷] _) \ø°åàbÕs¡«‹ dæ) |ü⁄s¡+<ÛäπsX¯«] &ç) mes¡÷ø±<äT
24. ndü+|òüT{Ï‘· s¡+>±˝À¢ |üì#˚düTÔqï eTVæ≤fi¯\ XÊ‘·+ m+‘·? ( )
m) 70% _) 80% dæ) 75% &ç) 85%
25. C≤rj·T kÕúsTT˝À eTVæ≤fi¯\ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ m+‘·? ( )
m) 9% _) 9.3% dæ) 10% &ç) 10.3%
26. $$<Ûä XÊK\ <ë«sê eTVæ≤fi¯\ n_Ûeè~∆øÏ neT\T #˚düTÔqï |ü<∏äø±\qT @ ù|s¡T‘√ >∑‘· dæ+–˝Ÿ
$+&√ <ë«sê Ä|üπs{Ÿ #˚düTÔHêïs¡qT? ( )
m) $TwüHé HêØX¯øÏÔ _) $TwüHé düã\ dæ) $TwüHé |üPs¡íX¯øÏÔ &ç) $TwüHé Ç+~s¡

27. >∑èVü≤Væ≤+dü s¡ø£åD #·≥º+, 2005 Á|üø±s¡+ >∑èVü≤Væ≤+dü n+fÒ? ( )
m) ˝…’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\T _) uÛÖ‹ø£ <ë&ç dæ) e÷qdæø£ Væ≤+dü &ç) ô|’e˙ï
28. $XÊK e¬s‡dt ùdº{Ÿ Ä|òt sê»kÕúHé πødüT <˚ìøÏ dü+ã+~Û+∫q~? ( )
m) es¡ø£≥ï+ _) |üì Á|ü<˚XÊ˝À¢ ˝…’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\T
dæ) >∑èVü≤Væ≤+dü &ç) ô|’e˙ï
29.|üì Á|ü<˚XÊ˝À¢ ˝…’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\ ìs√<Ûäø£ #·≥º+ m|ü&ÉT neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~? ( )
m) 2005 _) 2007 dæ) 2011 &ç) 2013
30. eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±]‘·≈£î eT÷&ÉT eTTK´ dü÷Á‘ê˝Ò$?
m) kÕs¡«Á‹ø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ _) Ä]úø£ düe÷q‘·«+
dæ) u≤*ø£\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· &ç) ô|’e˙ï
31. n+‘·sê®rj·T eTVæ≤fi≤ dü+e‘·‡s¡+>± @ dü+e‘·‡sêìï Á|üø£{Ï+#ês¡T? ( )
m) 1975 _) 1976 dæ) 1978 &ç) 19809
32. dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ Á|üÁøÏj·T yÓTT<ä{ÏkÕ]>± mø£ÿ&É ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq~? ( )
m) Ç+&çj·÷ _) H˚bÕ˝Ÿ dæ) ã+>±¢<˚XŸ &ç) l\+ø£
33. dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ düèwæºø£s¡Ô mes¡T? ( )
m) Ábı. eTVü≤à<é j·T÷qdt _) Ábı.»j·TX¯+ø£sY dæ) Á|üB|t #Í<äØ &ç) mes¡÷ø±s¡T
34. ˇø£ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òüT+˝À m+‘·eT+~ düuÛÑT´\T ñ+{≤s¡T? ( )
m) 10 qT+&ç 15 _) 15 qT+∫ 20 dæ) 20 qT+∫ 25 &ç) 10 qT+∫ 20
35.Á>±eT ◊ø£´ dü+|òü÷\ ÁøÏ+<ä mìï dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T+&Ée#·TÃ? ( )
m) 10 qT+∫ 12 _) 10 qT+∫ 15 dæ) 15 qT+∫ 18 &ç) 12 qT+∫ 15
36. dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T m<äTs=ÿH˚ Á|ü<Ûëq n&É¶+≈£î\T @$? ( )
m) e÷¬sÿ{Ï+>¥ _) ãTTD dü<äTbÕj·T+ dæ) HÓ’|ü⁄D´˝À|ü+ &ç) ô|’e˙ï
37. dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\≈£î ù|s=+~q sêÁcÕº\T @$? ( )
m) ;Vü‰sY`ÄJ$ø£ _) Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ`ôdsYŒ dæ) πøs¡fi¯`≈£î&ÉT+ãl &ç) ô|’e˙ï
38. Á|üdüTÔ‘·+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ñqï dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷˝…ìï? ( )
m) 7.08\ø£å\T _) 5.28 \ø£å\T dæ) 5.79 \ø£å\T &ç) 5.81 \ø£å\T
39.Hêu≤sY¶ düπs« Á|üø±s¡+ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ Ä<ëj·T+ m+‘· XÊ‘·+ ô|]–+~? ( )
m) 56% _) 57% dæ) 58% &ç) 59%

40. Á|üdüTÔ‘·+ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ eéVü‰sê\qT #·÷düTÔqï ø£eT÷´ì{° ]k˛sY‡ |üs¡‡Hé
nÁb˛#Y <˚ì <ë«sê e∫Ã+~? ( )
m) mdt.õ.mdt.yÓ’. _) ÄJ$ø£
dæ) mHé.ÄsY.m˝Ÿ.ôV≤#Y. &ç) &ç.m.yÓ’.`mHé.ÄsY.m˝Ÿ.ôV≤#Y
41. dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ôdsYŒ n+~düTÔqï ùde\T @$? ( )
m) dæ._.z ùde\T _) JeH√bÕ<ÛäT\ ùde\T dæ) e÷qyê_Ûeè~∆ ùde\T &ç) ô|’e˙ï
42. ôdsYŒ n+~+#˚ dæ_z ùde\T nq>± @$? ( )
m) dü+|òüT ìsêàD+ _) C…+&És¡T dæ) Ád”Ô ì~∏ &ç) ô|’e˙ï
43. eTVæ≤fi¯\ ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£ u≤´+≈£îqT yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ mø£ÿ&É ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ( )
m) eTT+u…’ _) #ÓHÓ’ï dæ) &Ûç©¢ &ç) ø√˝Ÿø£‘ê
44. uÛ≤s¡rj·T eTVæ≤fi≤ u≤´+≈£îqT @ dü+e‘·‡s¡+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T? ( )
m) 2012 _) 2013 dæ) 2014 &ç) 2015
45. dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\ ñ<˚›X¯´+ @$T{Ï?
m) Á|ü»\˝À bı<äT|ü⁄ n\yê≥T #˚j·T&É+
_) kÕeT÷Væ≤ø£ u≤<Ûä´‘·qT ô|+bı+~+#·≥+.
dæ) dü+|ò”Tø£ Ä]úø£ dæú‹>∑‘·T\T yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ &ç) ô|’e˙ï
»yêãT\T
1. &ç 2. &ç 3. &ç 4. &ç 5. m 6. dæ 7. &ç 8. _ 9. dæ 10. _ 11. m 12. dæ
13. &ç 14. dææ 15. &çç 16. dæ 17. dææ 18. &ç 19. &ç 20. _ 21. _ 22. dæ 23. m 24. _
25. &ç 26. dæ 27. &çç 28. _ 29. &ç 30. &ç 31. m 32. dæ 33. m 34. _ 35. _ 36. &ç
37. &ç 38. dæ 39. dææ 40. &ç 41. &ç 42. &ç 43. m 44. _ 45. &ç
*****

9. kÕúìø£ dü+düú\ Ä<ëj·T, e´j·÷\ ìs¡«Vü≤D
1. |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\˝À y˚{ÏøÏ |üqTï\T $~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ ø£\<äT? ( )
m) eT+&É\|ü]wü‘Y _) õ˝≤¢ |ü]wü‘Y dæ) Á>±eT|ü+#êj·Tr &ç) ô|’ eT÷&ÉT
2. sêC≤´+>∑+˝Àì @ Ä]ºø£˝Ÿ <ë«sê Á>±eT|ü+#êj·Tr\≈£î |üqTï $~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ \_Û+∫+~?( )
m) 243 m _) 243 &ç dæ) 243 ◊ &ç) 243 ôV≤#Y
3. Á>±eT |ü+#êj·Tr $~Û+∫q |üqTïô|’ eT+&É\ / õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\T @+ $~Û+#·e#·TÃ? ( )
m) |ò”E _) düT+ø£+ dæ) düsY#Ûê]® &ç) ô|’y˚Mø±e⁄
4. eT+&É\ / õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\≈£î Ä<ëj·T+ @ $<Ûä+>± düeT≈£Ls¡T‘·T+~? ( )
m) y˚\+bÕ≥\T / ©E\T _) Á|üuÛÑT‘·« πø{≤sTT+|ü⁄\T dæ) Á>±+≥T\T &ç) ô|’e˙ï
5. Á>±eT|ü+#êj·Tr\≈£î eqs¡T\T @ $<Ûä+>± düeT≈£Ls¡T‘êsTT? ( )
m) |üqTï\T / |üH˚ï‘·s¡eTT\T _) Á|üuÛÑT‘·« πø{≤sTT+|ü⁄\T / Á>±+≥T¢
dæ) $sêfi≤\T &ç) ô|’e˙ï
6. Á>±eT|ü+#êj·Tr ‘·|üŒìdü]>± $~Û+#·<ä>∑T |üqTï˝Òì? ( )
m) Ç+{Ï |üqTï _) Á|üø£≥q\ô|’ |üqTï dæ) ø=\>±s¡+ |üqTï &ç) ô|’e˙ï
7. Á>±eT|ü+#êj·Tr ◊∫Ã¤ø£+>± $~Û+#˚ |üqTï\T @$? ( )
m) eékÕj·T uÛÑ÷eTT\ô|’ |üqTï _) U≤∞ düú˝≤\ô|’ |üqTï
dæ) ô|’ ¬s+&É÷ &ç) @Mø±e⁄
8. Ç+{Ï |üqTï $~Û+|ü⁄q≈£î bÕÁ‹|ü~ø£ @~? ( )
m) eT÷\<Ûäq+ _) kÕ\Tdü] n<Ó› dæ) ô|’ ¬s+&É÷ &ç) @Bø±<äT
9. Ç+{Ï|üqTï qT+&ç $TqVü‰sTT+|ü⁄ bı+~q uÛÑeHê˝Ò$? ( )
m) #ê]Á‘ê‘·àø£ uÛÑeHê\T _) <ÛäsêàdüT|üÁ‘·T\T &ç) ø√fi¯flbòÕsê\T &ç) ô|’e˙ï
10. Ç+{Ï |üqTïô|’ $~Û+#·ã&ÉT $ìjÓ÷>∑ #ÛêØ®˝Ò$? ( )
m) ˙{Ï |üqTï _) Á&Ó’H˚J |üqTï dæ) ˝…’{Ï+>¥ |üqTï &ç) ô|’e˙ï
11. Á>±eT |ü+#êj·Tr\ Ä<ëj·÷ìï mìï uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ? ( )
m) 4 _) 5 dæ) 6 &ç) 7
12. Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î |üH˚ï‘·s¡ Ä<ëj·T+ \_Û+#˚ e÷sêZ˝Ò$? ( )
m) |ò”E\T _) n|üsê<Ûä s¡TdüTeTT\T dæ) y˚\+bÕ≥\T &ç) ô|’e˙ï
13. Á>±eT |ü+#êj·Tr y˚\+bÕ≥\T ìs¡«Væ≤+#·<ä>∑T ÄdüTÔ\T @$? ( )
m) e÷¬sÿ≥T¢ _) #Ó≥¢ |òü\kÕj·T+ dæ) #Ós¡Te⁄\T &ç) ô|’e˙ï
14. Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Ç#˚Ã πø{≤sTT+|ü⁄\T @$? ( )
m) kÕº+|ü⁄ &É÷´{° ô|’ düsY#Ûê]® _) eè‹Ô |üqTï
dæ) $H√<ä|ü⁄ |üqTï &ç) ô|’e˙ï
15. d”qπsõ |ò”EqT |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\T @ ìwüŒ‹Ô˝À |ü+#·T≈£î+{≤sTT? ( )
m) 37.5 : 3.75 :25 _) 20:40:40 dæ) 50:25:25 &ç) 25:50:25
16. Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î mìï s¡ø±\ Á>±+≥T¢ $&ÉT<ä\ ne⁄‘êsTT? ( )
m) πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« Á>±+≥T¢ _) sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« Á>±+≥T¢
dæ) Ä]úø£ dü+|òüT+ ì<ÛäT\T &ç) ô|’e˙ï
17. Á>±eT |ü+#êj·Tr ]ø±s¡T¶ yÓTT‘·Ô+ me] ÄBÛq+˝À ñ+&Ü*? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù dæ) Ç<ä›s¡÷ &ç) mes¡÷ ø±s¡T
18. Á>±eT |ü+#êj·Tr Ä<ëj·T eqs¡T\ edü÷\T u≤<Ûä´‘· me]~? ( )
m) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù _) düs¡Œ+#Y
dæ) Ç<ä›s¡÷ &ç) mes¡÷ ø±<äT
19. Á>±eT |ü+#êj·Tr ì~Ûì y˚{ÏøÏ eTTK´+>± πø{≤sTTkÕÔs¡T? ( )
m) dæã“+~ J‘·uÛÑ‘ê´\T _) Á‘ê>∑T˙s¡T bÕ]X¯ó<ä∆´+
dæ) M~Û BbÕ\T &ç) ô|’e˙ï
20. Á|ür ˝Ò ne⁄{Ÿ qT+&ç Á>±eT |ü+#êj·TrøÏ m+‘· XÊ‘·+ uÛÑ÷$T <ëq+>± \_ÛdüTÔ+~? ( )
m) 5% _) 7.5% dæ) 10% &ç) 15%
21. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À »]π> nìï uÛÑeq ìsêàD≤\≈£î mes¡T nqTeT‹ Çyê«*? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù dæ) Á>±eT |ü+#êj·Tr &ç) mes¡÷ ø±<äT
22. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À ø=\>±s¡+ |üqTï $~Û+#˚ |ü+≥\T @$? ( )
m) |üdüT|ü⁄ _) Á>∑T&ÉT¢ dæ) ô|+≈£î\T &ç) ô|’Mqï
23. Á|üø£≥q |üqTïqT y˚{Ïô|’ $~ÛkÕÔs¡T? ( )
m) uÀs¡T¶\T _) ô|ò¢ø°‡\T dæ) ô|’ ¬s+&É÷ &ç) @Bø±<äT
24. yêVü≤qeTT\ |üqTïqT Á>±eT |ü+#êj·Tr m≥Te+{Ï yêVü≤Hê\ô|’ $~ÛdüTÔ+~? ( )
m) »+‘·e⁄\‘√ ˝≤>∑ã&˚$ _) eTqTwüß\‘√ ˝≤>∑u&˚$
dæ) ô|’ ¬s+&É÷ &ç) @Bø±<äT
25. Á>±eT |ü+#êj·TrøÏ \_Û+#˚ »HêuÛ≤ Á>±+≥T ‘·\ ˇøÏÿ+{ÏøÏ m+‘· \_ÛdüTÔ+~? ( )
m) s¡÷. 4/`\T _) 8/` dæ) 6/` &ç) @Bø±<äT

26. e÷¬sÿ≥Tº eT+&É\ |ü]wü‘Y ÄBÛq+˝À e⁄+fÒ Ä<ëj·T |ü+|æD° @ $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+~? ( )
m) 60:40 _) 65:35 dæ) 70:30 &ç) 75:25
27. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ÄBÛq+˝À e÷¬sÿ≥Tº e⁄+fÒ Ä<ëj·T |ü+|æD° @ $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+~? ( )
m) 37.5 : 62.5 _) 35:65 dæ) 40:60 &ç) 30:70
28. Á>±eT |ü+#êj·Tr |ü]~Û˝À |üqT\ ìs¡«Vü≤D≈£î πø{≤sTT+#˚ yÓTT‘·Ô+ m+‘· XÊ‘·+ ( )
m) 25% _) 20% dæ) 30% &ç) 15%
29. Á>±eT |ü+#êj·Tr\≈£î e#˚Ã &çbÕõ≥T¢ mìï s¡ø±\T? ( )
m) mìïø£\ &çbÕõ≥T¢ _) f…+&ÉsY &çbÕõ≥T¢ dæ) y˚\+bÕ≥\ &çbÕõ≥T¢ &ç) ô|’e˙ï
30. y˚\+ bÕ≥\T mìï s¡ø±\T? ( )
m) ‘ê‘êÿ*ø£+ _) BÛs¡Èø±*ø£+ dæ) ô|’ ¬s+&É÷ &ç) @Bø±<äT
31. Á>±eT |ü+#êj·Tr |üqT\qT @ |ü<ä∆‹˝À ìs¡«Væ≤+#ê*? ( )
m) s¡÷. 50.000/` es¡≈£î Hê$TH˚wüHé
_) s¡÷. 50.000/` ô|’ã&çq$ f…+&És¡T¢ |æ\T#·T≥
dæ)XÊU≤|üs¡+>±
&ç) ô|’e˙ï
32. Á>±eT |ü+#êj·Tr $sêfi≤\T Çe«e#êÃ? ( )
m) Çe«e#·TÃ _) Çe«≈£L&É<äT dæ) n‘·édüs¡ dü+<äsê“¤\˝À &ç) @Bø±<äT
33. |üqTï s¡o<äT |ü⁄düÔø±\T me] ÄBÛq+˝À ñ+&Ü*? ( )
m) Á>±eT |ü+#êj·Tr _) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù dæ) düs¡Œ+#Y &ç) eTT>∑TZs¡÷
34. Á>±eT |ü+#êj·Tr edü÷\T #˚dæq kıeTTàqT mø£ÿ&É uÛÑÁ<ä|üs¡#ê*? ( )
m) Áf…»Ø _) u≤´+≈£î dæ) b˛kÕº|ò”düT &ç) @Bø±<äT
35. ∫{≤º nq>± @$T? ( )
m) s√EyêØ »eT\T qyÓ÷<äT _) yÓTT‘·Ô+ »eT\ qyÓ÷<äT
dæ) HÓ\yêØ »eT\ qyÓ÷<äT &ç) @Bø±<äT
36. Á>±eT |ü+#êj·Tr ã&Ó®{ŸqT mes¡T ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*? ( )
m) düs¡Œ+#Y _) |ü+#êj·Tr ø±s¡´<ä]Ù dæ) Ç<ä›s¡÷ &ç) mes¡÷ ø±<äT
37. Á>±eT |ü+#êj·Tr ã&Ó®{Ÿ ÄyÓ÷<ä+ ø=s¡≈£î @ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#ê*? ( )
m) kÕ<Ûës¡D _) n‘·édüs¡ dæ) Á|ü‘˚´ø£ &ç) ÄuÛÑ´s¡úq
39. Á>±eT |ü+#êj·Tr ˝…ø£ÿ\qT mes¡T Ä&ç{Ÿ #˚kÕÔs¡T? ( )
m) Áô|’y˚{Ÿ Ä&ç≥s¡T¢ _) ø±>¥ dæ) ùdº{Ÿ Ä&ç{Ÿ &ç) n+<äs¡÷

40. ì<ÛäT\ <äT]«ìjÓ÷>±ìøÏ bÕ\Œ&çq≥¢sTT‘˚ @ •ø£å\T $~ÛkÕÔs¡T? ( )
m) »]e÷Hê _) C…’\T•ø£å dæ) ãs¡Ôs¡|òt &ç) ô|’e˙ï
»yêãT\T
1. dæ 2. &ç 3. dæ 4. &çç 5. &ç 6. &ç 7. dæ 8. dæ 9. &ç 10. &ç 11. m 12. &ç
13. &ç 14 &ç 15. m 16. &ç 17. _ 18. m 19. &ç 20. dæ 21. dæ 22. &ç 23. dæ 24. dæ
25. m 26. _ 27. m 28. _ 29. &ç 30. dæ 31. &ç 32. m 33. _ 34. m 35. _ 36. _
37. dæ 38. &ç 39. dææ 40. &ç
*****

10. πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T $$<Ûä |ü<∏äø±\T ÁøÏ+<ä $&ÉT<ä\ #˚düTÔqï
ì<ÛäT\T`nøö+≥¢ ìs¡«Vü≤D
1. |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\˝À Á|üdüTÔ‘·+ @ |ü<ä∆‹ <ë«sê nøö+≥¢qT ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T? ( )
m) dæ+–˝Ÿ m+Á{° _) &ÉãT˝Ÿ m+Á{° dæ) ô|’ ¬s+&É÷ &ç) nÁ≈£Le˝Ÿ uÒdt¶
2. eT+&É\ / õ˝≤¢ |ü]wü‘Y\˝À ñ|üjÓ÷–düTÔqï nøö+{Ï+>¥ |ü<ä∆‹ @~? ( )
m) dæ+–˝Ÿ m+Á{° _) &ÉãT˝Ÿ m+Á{° dæ) nÁ≈£îe˝Ÿ uÒdt¶ &ç) @Bø±<äT
3. Á>±eT |ü|ü+#êj·Tr\˝À ñ|üjÓ÷–düTÔqï nøö+{Ï+>¥ |ü<ä∆‹ @~? ( )
m) nÁ≈£Le˝Ÿ uÒdt¶ _) &ÉãT˝Ÿ m+Á{° dæ) dæ+–˝Ÿ m+Á{° &ç) _.¬ø.m|òt
4.|ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ìï+{Ï˝À ˇπø nøö+{Ï+>¥ |ü<ä∆‹ì nqTdü]+#·{≤ìøÏ 2005˝À Á|üy˚X¯ô|{Ïºq |ü<ä∆‹ @~? ( )
m) yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ |ü<ä∆‹ _) q÷´ nøö+{Ï+>¥ |ü<ä∆‹
dæ) ôV≤&é Ä|òt nøö+{Ÿ‡ &ç) @Bø±<äT
5. q÷´ nøö+{Ï+>¥ |ü<ä∆‹˝À |ü]#·j·T+ #˚dæq ø√&é\T @$? ( )
m) y˚T»sY ôV≤&é _) yÓTÆqsY ôV≤&é dæ) Äu…®ø˘º ôV≤&é &ç) ô|’e˙ï
6. y˚T»sY ôV≤&é <˚ìøÏ dü+πø‘·+? ( )
m) 11e ôw&É÷´\T _) Ç‘·s¡ XÊK\T dæ) 29 n+XÊ\T &ç) ô|’e˙ï
7. yÓTÆqsYôV≤&é <˚ìøÏ dü+πø‘·+? ( )
m) |ü<∏äø±\T _) ø±s¡´Áø£e÷\T dæ) j·T÷ì≥T¢ &ç) @Mø±<äT
8. Äu…®ø˘ºôV≤&é <˚ìøÏ dü+πø‘·+? ( )
m) 29 n+XÊ\T _) ø±s¡´Áø£e÷\T
dæ) |ü<∏äø±\T &ç) Ks¡TÃ jÓTTø£ÿ dü÷{Ï |ü<äT›
9. yÓTT‘·Ô+ nøö+≥TqT mìï uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T? ( )
m) 2 _) 4 dæ) 6 &ç) @Bø±<äT
10. yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ eédüú m|ü&ÉT neT\T˝ÀìøÏ e∫Ã+~? ( )
m) 2006`07 _) 2007`08 dæ)2009`10 &ç) 2010`11
11. yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ eédüú≈£î Ä<Ûës¡ nøö+{Ï+>¥ @~? ( )
m) &ÉãT˝Ÿ m+Á{° _) nÁ≈£Le˝Ÿ uÒdt¶ dæ) dæ+–˝Ÿ m+Á{° &ç) @Bø±<äT
12. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\qT nøö+≥¢ ìs¡«Vü≤D˝À @ $<Ûä+>± dü÷∫kÕÔs¡T? ( )
m) 2 n+¬ø\T _) 4 n+¬ø\T dæ) Ä˝≤Œ¤q÷éT]ø˘ &ç) n˙ï

13. sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\qT nøö+≥¢ ìs¡«Vü≤D˝À @$<Ûä+>± dü÷∫kÕÔs¡T? ( )
m) 4 n+¬ø\T _) 2 n+¬ø\T dæ) Ä˝≤Œ¤q÷éT]ø˘ &ç) @Bø±<äT
14. yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ eédüúqT ã\|ü]#˚ kÕ|òtºy˚sY n|æ¢πøwüHé @~? ( )
m) j·÷ø£åHé kÕ|òtº _) bÕ¢Hé|òü¢dt dæ) düØ«dt |òü¢dt &ç) Á|æj·÷kÕ|òtº
15. Á|æj·÷kÕ|òtº nq>±? ( )
m) |ü+#êj·TrsêCŸ Çìº‡≥÷´wüHé‡ nøö+{Ï+>¥ kÕ|òtºy˚sY
_) |ü_¢ø˘ ¬sdü÷ÿ´ Çìº‡≥÷´wüHé‡ nøö+{Ï+>¥ kÕ|òtºy˚sY
dæ) |ü+#êj·TrsêCŸ Ç+≥s¡ï˝Ÿ Ä&ç{Ÿ kÕ|òtºy˚sY &ç) @Bø±<äT
16. »s¡ï˝Ÿ y√#·s¡T n+fÒ @$T{Ï? ( )
m) ø={Ïºy˚‘· _) b˛{°|ü<äT› dæ) ~<äT›u≤≥T &ç) n˙ï
17. kÕ<Ûës¡D+>± eTq sêÁwüº+˝À $$<Ûä |ü<∏äø±\ kıeTTàqT @ U≤‘ê˝À ñ+#·T‘ês¡T? ( )
m) Áf…»Ø _) b˛kÕº|ò”düT dæ) u≤´+≈£î &ç) ô|’ eT÷&ÉT
18. ÄdüTú\qT, n|ü\qT ≈£L&Ü ˝…ø£ÿ#˚dæ ìø£s¡ Ä<ëj·÷ìï #·÷ù| nøö+{Ï+>¥ eédüú @~? ( )
m) yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ _) q÷´ nøö+{Ï+>¥ dæ) ¬s+&É÷ &ç) @Bø±<äT
19. yÓ÷&É˝Ÿ nøö+{Ï+>¥ eédüú˝À ìs¡«Væ≤+#˚ q>∑<äT |ü⁄düÔø£+ @~? ( )
m) »qs¡˝Ÿ ø±´wt ãTø˘ _) d”ÿyéTyÓ’CŸ ø±´wtãTø˘
dæ) Ç+{ÏÁπ>f…&é ø±´wtãTø˘ &ç) Ç‘·s¡ ø±´wtãTø˘
20. u≤´+≈£î ]ø£˙‡*j˚TwüHéqT m|ü&ÉT ìs¡«Væ≤+#ê*? ( )
m) HÓq˝≤Ks¡Tq _) ‘·s¡T|ü] HÓ\ yÓTT<ä{Ï yês¡+˝À|ü⁄
»yêãT\T
1. dæ 2. m 3. _ 4. _ 5. &ç 6. dæ 7. _ 8. &ç 9. m 10. dæ 11. _ 12. m
13. dæ 14. dæ 15. m 16. _ 17. dæ 18. m 19. dæ 20. dæ
*****

Panchayati Raj Final 1to251 - VGF-1

Încărcat de

Informații document

Titlu original

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Panchayati Raj Final 1to251 - VGF-1

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

1.

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 1 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 2 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 4 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Áø£.dü+. dü+e‘·‡s¡+ n<Ûä´j·Tq ãè+<ä+/ø£$T{Ï ù|s¡T n<Ûä´≈£åî\T

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 5 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

73e sêC≤´+>∑ dües¡D #·≥º+ ` 1992 ` #·≥º ÁbÕeTTK´‘·

73 e sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê |ü+#êj·TrsêCŸ e´edüú˝À e∫Ãq Á|ü<Ûëq e÷s¡TŒ\T :

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 6 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 7 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 8 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

1. e´ekÕj·T+ ` e´ekÕj·T $düÔs¡D

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 9 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

‘·|üŒìdü] dü«#·Ã¤+<ä+>± bÕ{Ï+#ê*‡q ìã+<Ûäq\T :

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 10 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

73,74 sêC´+>∑ dües¡D ‘·s¡yê‘· e´edüú dü«s¡÷|ü+

eTTì‡|ü˝Ÿ ø±s=ŒπswüHé õ˝≤¢ |ü]wü‘Y

eTTì‡|ü˝Ÿ øöì‡˝Ÿ eT+&É\ |ü]wü‘Y

q>∑s¡ |ü+#êj·Tr Á>±eT|ü+#êj·Tr

yês¡T¶ düuÛÑ Á>±eT düuÛÑ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 11 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

ôw&É÷´\T¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î |ü+#êsTTr\ $düÔs¡D #·≥º+ (PESA) : 1996

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 12 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 13 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

|ü+#êj·TrsêCŸ |ü]D≤eTÁø£eT+˝À yÓTÆ\Tsêﬁ¯ó¢

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 14 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 15 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

õ˝≤¢ |ü+#êj·Tr u≤¢ø˘ |ü+#êj·Tr Á>±eT |ü+#êj·Tr

&Óe\÷´wüHé ø=s¡≈£î n_Ûeè~∆ #˚j·Tã&çq Ç+&Óø˘‡ q+<ä* Ç+&çπø≥s¡T¢

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 17 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

$$<Ûä sêÁcÕº\T / πø+Á<äbÕ*‘· bÕ\q˝À |ü+#êj·Tr sêCŸ dü+düú\≈£î ã<ä˝≤sTT+∫q

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 18 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 19 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 20 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 21 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

kÕúìø£ dü+düú\T ` #ê]Á‘·ø£ H˚|ü<∏ä´+

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 22 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

dæ. qs¡dæ+Vü≤+ ø£$T{° (1978)

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 23 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

73e sêC≤´+>∑ dües¡D Á|üø±s¡+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ e´edüú˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\T

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 24 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

1952 qT+∫ H˚{Ïes¡≈£î |ü+#êj·TrsêCŸ e´edüú

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 25 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Hê$TH˚{Ÿ #˚j·Tã&çq yês¡T mqTïø=qã&çqyês¡T XÊX¯«‘· ÄVü‰«ì‘·T\T

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü+#êj·TrsêCŸ dü+düú\ u≤<Ûä´‘·\T

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 26 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 28 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 29 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>±eT|ü+#êj·Tr\ |ü]bÕ\q ` eTTU≤´+XÊ\T

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 30 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 31 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 32 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>±eT |ü+#êj·Tr $<ÛäT\T :

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 33 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 34 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 35 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>±eT |ü+#êj·Tr düs¡Œ+#Y eT]j·TT düuÛÑT´\ ns¡Ω‘·\T ` nqs¡Ω‘·\T

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 36 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

|ü+#êj·Tr sêCŸ #·≥ºeTT 1994 ˝Àì ôdø£åHé 20 y˚Ts¡≈£î düuÛÑT´\ nqs¡Ω‘·

düs¡Œ+#Y ˝Ò<ë ñ|üdüs¡Œ+#Y nqs¡Ω‘· :`

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 37 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ

Á>±eT|ü+#êsTTrì düôdŒ+&é #˚j·TT≥ s¡<äT› #˚j·TT≥

Á>∑÷|ü⁄ ` 3 yÓT{°]j·T˝Ÿ 38 >∑+<Ûä+ dü‘·´yêDÏ