Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
I'
L
I
lG
ill
RE
Col~ao Signos
Dirigida por Haroldo de Campos
Equipe de realizacao - Programacao visual: Augusto de Campos & Arnaldo Antunes; Capa:
Profilograma (Rimbaud Wave) - detalhe - por Augusto de Campos & Arnaldo Antunes, a
partir de "A Grande Onda" de Hokusai e "Mascara de Rimbaud" de Valloton, 4ACapa: Rimbaud
Rainbow (Soneto da s Vogais), por Augusto de Campos &Arnaldo Antunes; Producso: Ricardo
W. Neves e Heda Maria Lopes.
RIMBAUD LIVRE
introducao e traducces de
AUGUSTO DE CAMPOS
~\I/~
~ ~ EDITORA PERSPECTIVA
~I\\~
2' edi~ao -- I" reimpressao
Direitos reservados a
EDI TOR A PE RS PE CTI VA S. A.
Avenida Brigadeiro Lufs Antonio, 3025
01401-000 - Sao Paulo - SP - Brasil
Les Corbeaux....................................
as Corvos
46
9
VARIAC;6ES RIMBAUD
II. Rimbaudticelli
Fontes: Autografo de "Venus Anadyomene" + "Nascimento
- de Venus" de Botticelli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
III. Pr of ilog ram a (R imb aud Wa ve)
Fontes: "A Grande Onda" de Hokusai + "Mascara de Rim-
baud" por Vallotton •• •• . . ••• . . . • . . . •. . . . . . ••• . 22/23
IV. Pr ofilog ram a (R imb au d Wa ke)
Fontes: "A Grande Onda" de Hokusai + "Rimbaud",
agua-forte de Valentine Hugo. . . . . . . . . •. . . . . . . .. 58/59
10
"""
INTRODUCAO:
ALGUNS RIMBAUDS
Hi rnuitos Rirnbauds em Rimbaud, "EU e urn ou-
tro", disse a poeta.
"Desde Rimbaud a arte da poesia avancou pouco ou
nada", escrevia Pound em 1918. Mas 0 Rimbaud que inte-
ressava a Pound nao era 0 poeta vidente - como 0 queria
o pr6prio Rimbaud ("Je dis qu'il faut etre voyant, se faire
vo ya nt") -, muito menos 0 "mfstico em estad o selvage m",
reivindicado par Paul Claudel,
o Rimbaud de Pound era, nao 0 visionario, mas 0 vi-
sualista, 0 fanopaico, das imagens concretas e precis as, 0
Rimbaud "quase sinonimo de Catulo", Nesse Rimbaud 0
imagista Pound via "qualidade" e "solidez" catulianas,
"clareza de expressao", "objetividade", Traces que a le-
genda do voyant obscurecera, mas que ate certo ponto ba-
viam sido ja detectados par Verlaine, quando afirmara,
em Poe tes Mau di ts, sobre a poesia de Rimbaud: "a lingua
e clara e se mantern Ifmpida mesmo quando a ideia se
turva au 0 sentido se torna obscure", Traces, porern, nun-
ca antes privilegiados com tanta enfase.
13
Poemas como "Venus Anadyomene", "Au Cabaret
Vert", "Comedic en Trois Baisers (Premiere Soiree)",
"Les Chercheuses de Poux", "Roman", "Les Assis" sao os
que Pound prefere (chegou a traduzir os quatro primei-
15
a holovisao do navio-poeta. Como negar a congruencia do
poema com os futuros passo s da vida de Rimbaud - suas
viagens disparatadas, sua ruptura com 0 mundo civilizado
da Europa, seu isolamento final, sua remincia a poesia,
seu silencio - projetados na alegoria do barco anarquico,
videncia ratificada pela vivencia? Uma dramaticidade que
o grande periplo dos Cantos poundianos - iniciados,
alias, com uma "saison aux enfers" e urn barco a deriva,
na revisitacao de Ulisses-Pound ao mundo subterraneo -
s6 iria conhecer no crepusculo dos "Pisanos", p6s-"g orilla
cage": "As a lone ant from a broken ant-hill / from the
wreckage of Europe, ego scriptor" (Formiga solitaria de
urn formigueiro destrufdo / cos escombros da Europa, ego
scriptor"). Por outros caminhos, Pound tambern chegaria
a urn obstinado silencio, nos ultimos anos: "Sei que nada
sei".
Ha 0 Rimbaud hipercromatico das sinestesias pro-
gramadas e arbitrarias do "Soneto das Vogais", como a
sugerir que, em materia de imagens, a poeta pode tudo.
Como na a Rimbaud minimalista e tatil-cromatico da
quadra "A estreia chorou rosa ...", antecipador das corres-
pondencias indeterminadas de Khliebnikov ("Bobe6bi
cantar de labios / Lheemi cantar de olhos" etc., na versao
de Haroldo de Campos). Ha 0 Rimbaud, puro sarcasmo,
do "Album Zutique", de onde emerge aquele "Cocheiro
Bebado", que eu ja defini como urn "miniantisoneto, para
acabar com os sonetos". 0 Rimbaud tenebrosamente au-
to-ironico, cortante e implacavel de "Les Corbeaux", E hi
o inesperado Rimbaud angelical de "L'Eternite", de
"Chanson de la Plus Haute Tour", de "0 Saisons, 0 Cha-
teaux", de uma fase em que, segundo Verlaine, 0 poeta
16
"se pas a trabalhar (ele!) numa pauta ingenua, com 0 de-
liberadamente rnuito simples, nao usando mais do que as-
sonancias, palavras vagas, frases infantis e populares",
chegando a "prodigies de tenuidade, de verdadeira deli-
cadeza". Ouase-cancoes, Enigmas de urn Rimbaud anti-
Rimbaud, que, "por delicadeza", perdeu sua vida.
As minhas incursoes-hornenagens na seara rirnbal-
diana buscam dar de todos esses Rimbaud aJguma amos-
tra significativa. Ja verti ha muitos anos "Venus Ana-
diornene" e "Cocher Ivre", inseridos no capitulo "A Anti-
poesia do Simbolisma" do meu livro Verso Reverso Con-
troverso. "No Cabare Verde", "0 Soneto das Vogais", "A
Estrela Chorou Rosa", "Os Corvos", "Cancao da Mais Al-
ta Torre", "A Eternidade", "Castelos, Estacoes" se incor-
poram agora aquelas traducoes, juntamente com a versao
do "Bateau Ivre".
Dificflimo de traduzir criativamente, a poerna foi ob-
jeto, entre n6s, de urn bela e abrangente estudo de Augus-
to Meyer (Le Bateau lvre - Analise e Interpretacao, Rio de
Janeiro, Livraria Sao Jose, 1955 - repraduzido em Textos
Ctiticos, Sao Paulo, Perspectiva, 1986). A distorcao sintati-
ca na estrutura perfeita, 0 ritmo dissonante mas compacto
em dodecassilabos assimetricos, as rimas nobres, as alite-
racoes e assonancias, os neologismos, todo urn conjunto
de virtuosismos tecnicos converte essa dificuldade numa
quase impossibilidade. Retornando de uma similar aven-
tura translingiiistica, a de verter as 35 estrofes do "bateau
ivre" de Gerard Manley Hopkins, "The Wreck of the
18
proclamar: "Nao imitamos Rimbaud. Nos desenvolvernos
Rimbaud. ESTUDAMOS A LICAo RIMBAUD". (A Es-
crava que N iio e Isauray: Uma decada depois, em 1935,
num artigo descartavel, publicado por sinal na fraca revis-
ta subrnodernista "Festa", cometeria a parlapatice de
afirmar, a guisa de explicacao sabre "0 caso do abandono
da poesia por Rimbaud", que tudo nao passava de urn
"medo nacional" (frances) de "reconhecer que Rirnbaud
nao era, absolutamente, uma inteligencia literaria. Nao
era nem mesmo poeta. Nao era nada disso que, em ultima
analise, e regular e normal". Segundo ele, Rimbaud "teve
lirismo, coisa do domfnio do subconsciente e comum a to-
dos as homens. Mas nao foi poeta, que e, alem de 0 reali-
zar periodicamente, rnetodizar, permanentemente, esse li-
rismo interior". Com esta ressalva: "0 que nao impede
que tenha deixado algumas poesias geniais, esta claro".
Esse psicologismo vulgar, que nao explica nada, 56 evi-
dencia a desorientacao que se apossara do grande autor
de Macunaima, em frase de descornpressao modernista.
Com maior sutileza e mais percuciente visao critica,
19
da, a (mica que n6s conhecemos, e a (mica, portanto, de
que podemos examinar 0 sentido. Este Livro nao escrito
tern, em suma, no destino de Mallarrne (e em sua crlti-
ca...) 0 mesmo papel aterrorizante que desempenharam
na vida, ou antes, na p6s-vida de Rimbaud, a fuga e 0
silencio: vazio ultimo que podera ser entendido quer co-
mo 0 inefavel prolongamento de todas as palavras que 0
precederam, quer como a sua negacao, ou mais precisa-
mente, no caso de Mallarrne, como 0 fracasso do movi-
menta que queria ultrapassa-las e funda-las numa lingua-
gem indubitavel", (L 'Univers Imaginaire de Mallarme,
1961).
Rimbaud e , sem duvida, urn dos grandes inovadores
da linguagem poetica, na rafz da Modernidade. Se nao
elude au desestrutura a sintaxe tao fundamente como
Mallarrne, se nao confiita, no mesmo grau, palavra e signi-
ficado, desestabiliza a semantica pcetica com as asso-
ciacoes ins6litas de sua imaginacao e a violencia do seu
vocabulario, carr6i os limites entre prosa e poesia, cons-
ciente e inconsciente, e prepara as investidas da parataxe
que caracterizarao 0 discurso poetico moderno. Ao seu
modo, vai, como Mallarrne, a s iiltimas consequencias, Em
suma, se a poesia de Mallarme e implosiva, a de Rimbaud
e explosiva. Duas taticas para urn firn comum: 0 de ques-
tionar 0 hornem, pondo em xeque a criacao que mais 0 ca-
racteriza - a linguagem.
A peripecia vital de Rirnbaud, unica, pela radicalida-
de - a do adolescente genial que, em tres au quatro anos,
queimau todas as etapas do fazer numa obra minima (e
maxima), tao densa e tao intensa que levau a renuncia e
ao silencio 0 poeta superdotado -, merece urn tributo
20
especial e uma reflexao permanente. Quando 0 escrever e
mero degrau para os assornos da vaidade au do poder,
quando se publicam tantos livros de poesia antes de se ter
feito os poemas, sera iitil rernemorar 0 caso-limite Rim-
baud, a perfeicao do que eIe fez, tao jovem, e 0 despreen-
dirnento com que deixou de fazer, tao cedo. Valery, ainda
uma vez, afirmava que 0 trabalho de urn escritor deveria
ser mensurado pelo rigor de suas recusas. Aqui - dizia -
a literatura atinge 0 dornfnio da etica. Mallarrne. Rim-
baud.
21
• .
•
. . ...
I
'"
J
t
\.
L
- \ \,
';:'
f
POEMAS DE RIMBAUD
AL,,{THUR RIMBAUD (1854-1891)
VENUSANADYOMENE
27 juiller 1870.
24
ARTHUR,IRIMBAUD (1854-1891)
VENUS ANADrOMENE
11
27 de jufllo de 1870.
25
AU CABARET-VERT
cinq he ures du soir
Octobre70
26
NO CA B ARE VERDE
as cinco da tarde
Outubro 1870
27
LE BATEAU lYRE
28
o BARCO BEBADO
29
P lus douce qu 'aux enfants la chair des ponunes sures,
L 'eau vene penetra ma coque de sapin
E t des taches de vins bleus et des vomi ssures
Me lava, dispersant gouvema ii et grappin.
30
Mais doce que as ma<;as parecem aos pequenos, .
A agua verde infiltrou-se no meu casco ao leu
E das manchas azulejantes dos venenos
E vinhos me lavou, livre de Ierne e arpeu,
31
J'ai he urte, sav ez-vo us, d'inc ro ya bles Fl or ides
Mtlant aux fleurs des yeux de pantheres a peaux
D'hommesl Des arc s- el l-d el tendus comme des bri des
Sous l'horizon des mers, a de glauques troupeauxl
M
N' oauraient
i do nt les
pasMorepeche
nitors etfales vo iliers ivre
carcasse des d'eau;
H a nses
32
Cheguei a visitar as Floridas perdidas
Com olhos.de jaguar florindo em epiderrnes
De hornens! AJco-iris tensos como bridus
No horizonte damar de glaucos paquidermes.
33
L ibre, [uma nt, mo nte de brume s vio lettes,
Mo l qui tro ua is /e ciel ro ug eo ya nt co nune un mu r
Qu i po rte, co nfiture exquise a ux bo ns poetes,
De s lichens de so /ell et des nto rves d'az ur;
34
Livre, fumando em meio as viracoes inquietas,
Eu que furava 0 ceu violaceo como urn muro
Que mancharn, acepipe raro aos bons poet as,
Lfquens de sol e vornitos de azul escuro;
35
VOYELLES
36
VOGAIS
37
" ,
L'ETOILE A PLEURE ROSE ...
38
A ESTRELA CHOROU ROSA...
39
COCHERIVRE
Pouacre
Boit:
Nacre
Voit;
Acre
t»;
Fiacre
Chait!
Femme
Tombe:
Lambe
Saigne:
Geigne.
- Clame!
40
COCHEIRO BEBADO
A.lacre
Vai:
Nacre
Rei;
Acre
Lei,
Fiacre
Cai!
Dama:
Tombo.
Lombo
D6i.
Clarna:
A'I1.
41
CHANSON DE LA PLUS HAUTE TOUR
Ois iv e je une ss e
A tout asservie,
Par ael ic at es se
J'ai perdu rna vie.
All! Que le temps vie/me
OU les cc eu rs s'ep re nn en t:
Et la so if malsaine
Ob scurcit me s veines.
42
CAN<;AO DA MAIS ALTA TORRE
Imitil beleza
A tudo rendida,
Por delicadeza
Perdi minha vida.
Ah! que venha 0 instante
Que as almas encante.
Eu me digo: cessa,
Que ninguem te veja:
E sem a promessa
Do que quer que seja.
N ao te impeca nada,
Excelsa morada.
De tanta paciencia
Para sempre esqueco:
Temor e dolencia
Aos ceus ofereco,
E
Mea sede sem as
escurece peias
veias.
43
Ainsi fa Pr airie
A l'oubli livree,
Gr an die, et fleu ri e
D' ence ns et d'ivrai es
Au bourdon farouche
De cent sa les mouches.
Ma i 1872.
44
Assim esquecidas
Viio-se as Primaveras
Plenas e floridas
De incenso e de heras
Sob as notus foscas
De cem feias moscas,
Ah! M il viuvezas
D a alma que chora
E s6 tem tristezas
De Nossa Senhora!
Alguem oraria
A Virgern Maria?
Irnitil beleza
A tudo rendida,
Por delicadeza
Perdi minha vida.
Ah! que venha 0 instante
Que as almas encante!
Maio 1872
45
LES CORBEAUX
48
Mas, anjos do ar, no alto da fronde,
Mastro sern fim que os ceus encantam,
Deixai os passaros que cantam
Aos que no breu do bosque esconde,
L a , onde 0 escuro e mais escuro,
Uma derrota sern futuro.
49
L'ETERNITE
El le es t re trou vee .
Q uoi? - L'Etemite.
C'est la m er allee
Avec le soleil:
Ame sentinelle,
Mu rmu ron s l'aveu
D e fa nuit si nulle
E t du jo ur en feu.
D es humains suffrages,
D es commu ns elan s,
La tu.te degages
EI vol es selon .
Br
Le aiDe
sesvoide sat in, e
r s'exhal
Sans qu'o n dise: enfin.
50
A ETERNIDADE
De novo me invade.
Quem? - A Eternidade.
E a mar que se vai
Com a sol que cai.
Alma sentinela,
Ensina-rne 0 jogo
Da noite que gela
E do dia em fogo.
De outra nenhuma,
Brasas de cetim,
o Dever se esfuma
Sem dizer: enfim.
51
La pa s d' es pe ra nc e,
Nu l or ietur.
Sc ienc e av ec pat ien ce,
Le supplice est sur.
El le es t re tro uv ee .
Qu oi? - L'ttemi te.
C' es t fa m er allee
Avec le sol eil:
Ma i 1872.
52
La nao ha esperanca
E nao ha futuro.
Ciencia e paciencia,
Suplfcio segura.
De novo me invade.
Quem? - A Eternidade.
E a mar que se vai
Com a sol que cai.
Maio 1872
53
6 SAISONS, 6 cHATEAUX
6 saisons, chateaux
IJ
Qu elle ame est san s def au ts?
6 saisons, IJ chateaux,
54
CASTELOS, ESTA<;OES
Castelos, estacces,
Que alma e sem sen6es?
Castelos, estacoes,
55
6 saisons, {j chateaux!
- 6 Saisons, {j Chateaux!
56
Castelos, estacoest
E se me arrastar 0 mal,
Seu fel me sera fatal.
Que a mortedesse
Me liberte compeso!
seu desprezo
- Castelos, Estacoesl
57
APENDICE ZUTICO
PROPOS DU CIRCLE
L'au tor ite c'est moi ! C' est moi l'au tor ite ...
(Jacquet) Pe rso nne au pia no ! C' est fa cheux que l'on perde
SOil temp s. Me rcier, jou ez le Joy eux Yin... (Rimbaud) Al l! me rde!
60
PAPO DO CfRCULO
61
Nota sobre 0 "Cfrculo"
Ib
~_~\11t.~ EOIT ORA PEASP~CT VA
:l'~lll
-=
~I~ -