Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Yankuam Jintia
1
HIMNO NACIONAL
Yankuam Jintia
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
Mashti nuimiararmi
1°
BANDERA CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO
ACHUAR
Personal Social - Ciencia y Ambiente 1° - Achuar
Kirak takasti
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA
El 22 de julio de 2002, los representantes de las or- formamos esta sociedad, nos sintamos parte de
ganizaciones políticas, religiosas, del Gobierno y de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el acce-
la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar, so a las oportunidades económicas, sociales, cul-
todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del turales y políticas. Todos los peruanos tenemos
país. Este compromiso es el Acuerdo Nacional. derecho a un empleo digno, a una educación de
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos fundamen- Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
tales. Para alcanzarlos, todos los peruanos de
buena voluntad tenemos, desde el lugar que ocu- 3. Competitividad del País
pemos o el rol que desempeñemos, el deber y la Para afianzar la economía, el Acuerdo se com-
responsabilidad de decidir, ejecutar, vigilar o de- promete a fomentar el espíritu de competi-
fender los compromisos asumidos. Estos son tan tividad en las empresas, es decir, mejorar la
importantes que serán respetados como políticas calidad de los productos y servicios, asegurar
permanentes para el futuro. el acceso a la formalización de las pequeñas
empresas y sumar esfuerzos para fomentar la
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes colocación de nuestros productos en los mer-
o adultos, ya sea como estudiantes o trabajado- cados internacionales.
res, debemos promover y fortalecer acciones que
garanticen el cumplimiento de esos cuatro objeti- 4. Estado Eficiente, Transparente y Descen-
vos que son los siguientes: tralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla con
1. Democracia y Estado de Derecho sus obligaciones de manera eficiente y transpa-
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos rente para ponerse al servicio de todos los pe-
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos ruanos. El Acuerdo se compromete a modernizar
una verdadera democracia. El compromiso del la administración pública, desarrollar instrumen-
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad en tos que eliminen la corrupción o el uso indebi-
la que los derechos son respetados y los ciuda- do del poder. Asimismo, descentralizar el poder
danos viven seguros y expresan con libertad sus y la economía para asegurar que el Estado sirva
opiniones a partir del diálogo abierto y enriquece- a todos los peruanos sin excepción. Mediante el
dor; decidiendo lo mejor para el país. Acuerdo Nacional nos comprometemos a desa-
rrollar maneras de controlar el cumplimiento de
2. Equidad y Justicia Social estas políticas de Estado, a brindar apoyo y di-
Para poder construir nuestra democracia, es ne- fundir constantemente sus acciones a la socie-
cesario que cada una de las personas que con- dad en general.
Yankuam
1 Jintia
Mashti nuimiararmi
Achuar
Kirak takasti
Ministerio de Educación
YANKUAM JINTIA 1
Cuaderno de Trabajo Personal Social-Ciencia y Ambiente 1° - Achuar
©Ministerio de Educación
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.minedu.gob.pe
Elaboración de contenido
Jorge Fachin Tapayuri
Revisión lingüística
Izet Magaly Robilliard Ferreyra
Diseño y diagramación
Edgar N. Zambrano Poemape
Ilustraciones
Robelso Noriega Inuma
Archivo DEIB-Digeibira
Cuidado de edición
Rosa Elena Giraldo Narrea
Se terminó de imprimir en noviembre del 2018 en:
Editorial Roel S.A.C.
Psje. Miguel Valcárcel 361, Urb. San Francisco.
Ate, Lima - Perú
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente,
sin permiso expreso de los editores.
Impreso en el Perú/Printed in Peru
Winia haar:
Aujmau:
DNI:
Nuimiati nekapmatiri:
Irutkmu:
Niakmamu
Nekapeamos 26
AJA TAKAMU
Anankamu 2
Nekapeamos 44
ENTSA NIJIAKMAMU
Anankamu 3
Nekapeamos 62
JAMANCH IJIUAMU
Anankamu 4
Nekapeamos 76
JEA JEAMMAU
Anankamu 5
Nekapeamos 90
WANTAR TAKATI
Anankamu 6
Nekapeamos 108
NUWE NAJANMAU
Anankamu 7
Nekapeamos 126
Nekapeamos 144
1 Chankin
najanmau
Aujmattsarm:
Unuimiatiniam
Aujmatsartatui antukamaurin, tura nakumkartatui aujmatmaunum
tee nukap nukap wakerukarma nuna.
10
Achuartikia nekaji yanchintiuk (4) pachim kaap ainiau
tsentsankmau jintinikim wainkatatme warukuk ainia nuu.
Chikim
Jakiu kaap
Sau kaap
Nujakar kaap
11
Numi ikiamnumia ainiau
¿Numisha tunia wajainia? Yakarta tanté ainia juni samekjai numi
Muranam wajau ainia nuu. Kinkiaji yakarta numi pakuinium
wajau ainianuu, tura takumjai yakarta numi muranmasha tura
pakuiniumsha wajauainia nuu.
12
Nakumkata turachkumsha aarta warí numi nereya yutai ainia nunia
wari numia kea jearmaktaseisha uyumata.
Yutai iniau
Shuwia Mirikun
Rea jeamtai
Taipia Pakia
Chiwia
13
Umiktin Kaap mesermi Chankin
2 najanami tusar
Juni nakumkata juun kaapin meseak pujau.
Aujmatiniawai.
¿Kaapsha warijia meseta?
¿Tsawarkurik, kintiamkurit kaap meseta?
¿Yachia kaapniaha pakau arma, yachia meseu arma?
14
Nakumkam nuniasha naari aarta kaap mesertasrisha warii yumana.
Jakiu kaap
Sau kaap
Nujakar kaap
Chikim
Aujmatiniawai.
15
Chankinka Nuwachitikia kaap
ashmanchiti pakamunan yaimkatniuitji
najantaintiai nunia jamanch namukar iniu
tsaniakmauri susatniuitji.
¡Nakurasarmi¡
16
¿Amesha yachitiam?
17
Umiktin Chankint awanat
3 nankamami
18
Nakumkamu jisam aarta, chankin najanatashrisha itiura
nankamtayi.
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
_________________________________
Nakumkata achuartish kaapjaish wari najanta, nuniasha itiur
awanta.
Pitiak Sukuu Chankin Pumpuna
19
Anuikiartintrum juu aujmatmau aujtursak titia.
Chichasta.
20
Tsankiata uchi naakari aarmau , pachimrar nakumkamua juu.
_________________________________
_________________________________
______________________________
_________________________________
_________________________________
______________________________
_________________________________
_________________________________
______________________________
_________________________________
_________________________________
______________________________
22
Chankintrum Shiram wainjai wari mamutrurai
tusan, uchi ainiauka chankinjainkia
nakurusarchatniuitiai, tura asamtai chankinka
yaki neneamu atiniuitiai.
Aujmatiniawai:
23
Yamai kintia juka kaapjiai chankin najantaka
yapajkir weaji yamaikia warinchuji patsitsuk
chankincha najanuweaji kauch kanchinchin
takakmi ajapamu ainiauji.
Achimtikram aikta.
24
Chankin ii najanamu nukap ariniawai
nuniasha shiran penker ainiawai.
25
Nekapeamo
1 Achimtikiata tsentsakmaujai tuntuam weu ainiau tunin tsakau ainia.
Wakerusar
takatir ainiau
Winia nekamur
ainiau.
a) ____________________________________________________________
b) ____________________________________________________________
c) ___________________________________________________________
Aujmattsataram:
Chichasmi:
Unuimiatiniam:.
28
Ikia ahuartikia nekaji nunka shirmanam aja
takaim yurumkasha shiram mamatniuitiai.
Aujmattsataram:
29
Aja takamu jismi
Aujmattsataram.
30
Mash iniu jeenkia yaimji.
Jiismi.
Aujmattsata:
¿Warinia juu aintscha pujurinia? ¿wari tame uchi jimiar (2) yaimtsuk
pujuinia jusha? ¿Wari turamiarminiui ame jeanam yaimtsuk
pujakmincha?
31
Umiktin Aja meér nunia numiri ajamu.
6 Ashmantiaja takaitniuka
chichamraji emkar iniu nuwarijiai
nuwa jamchin ijiuamta ashmanti
kuntin eaktiniuitji ipiak yuratin tura
nunianka ii weuri masti ipiar ajaka
mectayi, tura erekrarisha aintsarik
ipiakrator takatayi.
Unuimiatiniam.
Juunt ajant takau
Nakumkata wariniak pachitsuk takaschamniawuitiai tusa timia nuu.
32
Iniu ikiamri shiram wainkarmi
33
Anuikiartintrum yainmanti ausata.
Inintramu aimkata.
¿Irutkamurun ____________________________________________________
__________________________________________________________________
________________________________yupichu wainkamniau ainiawai.
34
Tura asamtai kuntin nanamtin ikiam ainiau shiram wainkatniuitji.
Aimkata inintramu.
35
Umiktin
Kemamu nunia eperi
7
Aja jiakur wemi. Aja meemu keemarmau jiakur wemi.
Unuimiatiniam
Inintrusarmi.
36
¿Itiura ajasha ekemata?
37
Kakaram wajastin uyumi
Nakumkakamu jistaram.
38
Kakarman sukartin ainiau.
juwaitiai juwaitiai
Kanchik
Tsa nakumkamu.
nakumkamu.
metekmata
Amuichau ainiau. Amuin ainiau.
Entsa ( ) Pila ( )
Nasee ( ) Kaií ( )
Aujmatsarmi
¿Warukawaintiak tsanin shiram juukchamu akusha, tura anentrutsuk
aramsha? ¿Warunak amamawain?
40
¿Yachia arak arakmatniuncha unuitiamramiaji?
41
¿Achuartikia aintsar arakmatniuitji?
42
Inintrusta aparam
Achuartikia ajanmaka
pachim aratintiai tsaniasa
tsakararat tusar, chikich
nunkanmaka yaktanmaka
akankar arakniniawai.
43
Nekapeamo
1 Nakumkata kampatam (3) takat ami aparam yayakur takatiram.
Nakumkata numi
ajakchamu ainiau.
Aujmattsataram:
46
Chicham armau ainia juu aujsata turamarta namak
47
Iniu apachirinkia tsawarmati japen nantakiar warinchun
48
Nakummankata wari tsawaisha tura kashitisha itiurniuitiam nuu
49
Umiktin Warinchu namak achiktasar
10 uyumamu
50
Naari aatrata:
Purma saak
Quebrada Entss
Isla iras
51
Yamaikia nakumkata tuniaya jiru ayarmaktasrisha numisha juta, tura
washim najatmatasrisha tsentsaksha tuniaya uratmata nuu
nakumkataram.
52
Chicham najanamu aujsaram nunia aujmattsataram aunimiakrum
53
Umiktin
Namak itiur achitinki
11
Entsa ajuntatasar weakrikia
emkar ii weurijiai chichastiniuitji
nii nekan asa itiurakentsasha
ajunta nuna ujatkat tusar.
¡kuchanam weri
entsa ajuntami
tsaujai.
Aujtainium.
54
Tsaujai entsa ajuntatasar wakerakrikia
shiram nekau atiniuitji, wari namakak
nampichjiaisha wakemta, sapapjaisha wari
namakak wakemta, tara tsapukjaisha wari
namakak. Wakemta nuu nekau atiniutji.
55
Aujtsata.
Nekapsar jismi:
Warinchu ainiau.
Yumi yarati - yakiya yumi - kuchar.
Itiur takastatai.
Yumi yarakta yumi yaratiniam tura kuchar enkeata.
¿Warimpia wainiam?
56
Nekapeamu: Jiru kuik wainkacmin.
Warinchu:
Yumi yarati wincha.
Jiru kuik.
Yakiya yumi.
Itiur takastinki:
Nakumkata wainmaurum.
Aujmattsataram.
57
Umiktin Itiura yurumji
12
Warimpik yuwakniu tura
warimpik yuwachtiniui.
Ininmau aimkata:
Unuimiatiniam.
Nakumkataram kampatam yurunkan nukuch yuwamniawitrume
timia nuu tura aitkasrumek kampatam nakumkataram yarumkan
nukuch yuwachminiuitrume timia nuu.
58
Yurumak iniu irutkamurin ainia nuu
59
Yurumak ainiaunka pachitsuk nunkanmaya itiainiawai.
60
Yurumkan kanaarmauri.
61
Nekapeamo
1 Tsentsakar najanamunam aarta, wari takata takakmaij, yumi
nantuti, nunia esaat nantutisha.
Yumi nantuti Esaa nantuti
2 Naari aarta
Aujmattsataram:
• ¿Itiura jamchincha ijiuwa aarmayi? ¿Yachia ijiuwa
aarmayi?
• ¿Wari namperan iniankiniakua jamchincha uminiua
aamayi?
Umiktin ¿Itiura mamasha uweta?
13
Nakumkamu jistaram
Aikta inintramu:
64
Aarta warinchu naari maman pasemantikin ainiau naari nuwa
ujatmakchamka nuu.
Warinchu maman pasemantikin Warinchu maman
ainiau. pasemantikchay ainiau.
65
Nakumkamu jiista
Aikta nakumkamu.
¿ayan warinia yuwa? ____________________________________________
¿Ayannasha warimpia yuwa? ____________________________________
¿Chinkincha warimpia yuwa? ____________________________________
Nakumkamu jiista
Aikta inintramu.
Juu metekmata.
66
Nakumkamu jista.
67
Umiktin
14
¿Itiura jamchisha ijiuaji?
Nakunkamu jiista
Inintramu aikta:
¿Itiura jamchisha ijiuta? ¿Yachia jamchincha ijiuinia?
Nukuch jisar inintrumi itiur jamchisha ijiutinki nuna ujatmakat tusar
nunia itiur jamanch itiur penker wainkatniuki
68
Ankan ainia juni nakumrata.
¿Wariuyumaji jamanch
¿Warinma jamchisha ijiuta?
ijiurtasrisha?
69
Aujsata unuikiartintrum yainmanti:
70
Yamaikia kintiaka ii wakerakrikia namakchikia nakarar weeji yakarar
utuktumuweaji kashin yuwami tusar.
Unuimiatirmin tsaniak maurumjiai itiur namaksha nakarisha weejisha
yakartiniui nuu pachisrum auj mattsataram.
Iruntram Takakmasta:
Tsaniak maurumjiai chichasam nunia aikta:
71
Umiktin Maiwej trus.
15
72
Inintramu aikta unuikiartintrum yainmamti.
¿Waruka Natemsha umaji? Yakarta ayamuran
73
Nakumkamu jisam titia warinia juunt takakminia nateman umurartas.
74
Uchi ashmankuch, numawach ainiausha ¿Warinia itiuriniawa natem
umamunmasha?
Aujmattsataram
¿Uchi ashmankuchtura nuwawach ainiautisha warimpia pujurji
natem umamunmasha?
75
Nekapeamo
1 Kuntin ainiau jiisam itiur yuwaran pujuinia nuu najanata
______________________________ ______________________________
5 Jea Jeammau
Aujmattsataram:
• ¿Yachia achuar ainiaunchajea jeantancha
nekapruamiayi?
• ¿Yachia jeancha awanniua aarmayi? ¿Warukan nuwa
ainiauka jean awantacharminiui?
Umiktin Jea jeamkami tusar
16 chichamraji
Antukta unuikiartintrum aujmati.
78
Unuikiartintrum yainmanti aartaram juunt jean nekau jea itiur
jeamkatniuki tusa ujatmakmarmena nuu.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Tsentsakmi ii wekasamuri.
79
Ii apachri ainiau nunka, entsa naarinka iniairaru ainiawai tura asa ii
nunke ainiawai. Chikich aintscha juu nunkanam yamai pujuiniawai
turiniak entsa, nunka naarincha yapajtiukiar werawai.
80
Iniu entsarinkia naartin ainiawai
Achuarti iniu entsarinkia iniairawitji, mamus ainiaush iniaikiwitji,
unuikiartintrum juu etsermau ujatkak titia tura juna naari pachisrum
aumattsataram.
Nekamek amesha
kia tarimiat achuar aintstikia matsatji
Loreto nunkanam, piruannum tura
juu nunkanam, kanusan yantarin
mamus pujawai nuna naarikia
suwik tiniawai turachkush siwin.
Juu mamusnum, kanusan kanaji
nankamawai, tura yanchuik juu
Entsanam wekajiniak nukap iyush
waintai ayayi tiniu armayi. Turau asamti juu chicham suwik(siwin)
tamauka kichua chichamnumia jikmiawitiai. Iyushnaka
kichuaka shiwi tiniu ainiawai nunia iniaikiamuitiai siwin tamauka.
81
Umiktin Iwiarnatji jea awankeartasar
17
Juu nakumkamu jiisam nunia aujmattsa.
¿Warinia takainia juu aints ainiausha?
¿Nuwasha warinia takainia?
¿Uchisha warinia takainia?
¿Ashmansha warinia takainia?
¿Jean jeaminiamunam amesha pachin
niukum?
Juunt jea jeamtam nekau irarumi jeasha itiur jeamtainki nuna pachis
ujatmakat tusar.
Iniu unui miatirin waketkir aujmattsatatji juunt jea jeamin
ujatmakmaji nuu.
82
Jeaka shiram jeamkatniuitji paini ijintrar numi penke pisu
ainia nujai jeamkatniuitji nasé winiak yumpunkai tusar.
Itiur jeasha jeamtayi
84
¿Yamaisha itiur jeancha jeaminiawa?
Yamaikia jeanka jeaminiawai nisha tura chikich warinchu ainiauji
jeaminiawai.
Nakumkata yamai kintia juwi warijin jean jeaminia nuu.
Aujmattsata:
¿Waruka juu warinchu jea jeamtai ainia junasha uyuminia yamai
kintia juwisha?
¿Penkerkai juu warinchu ainia junaji jea jeammawa tuwaitia nii
penkerisha tura paserisha?
85
Umiktin
Iniu jee awankermi
18
Nakumkamu jista
¿Warinia takainia juu aints ainiau?
¿Nuwash warinia takainia?
¿Uchisha wari takainia?
¿Ashmansha warnia takainnia?
¿Jean jeaminiamunam amesha
pachinniukum?
Aujmattsataram:
unuimiatiniam
Jea awntan unuimiararma nuna pacisar aujmatiniawai.
Nakumkata jea awantin, jean awantu wainkarmame nuu.
86
¿Nekatasam wakeramek, achuarsha itiurak nuimiaria chapijai jea
jeamtancha?
Unuikiartintrum juuu aujmatsamu aujtursak titia.
Aujmatin aarmayi yanchuikkia yaa ainiiauka aints jea
chapijiai jeamtan nekau tiniu armayi, nuniasha yaa ainiauka
nayaimpiniam, matsamin tiniu armayi, turau asar nayaimpinmaya
kaunkar jeanka jeamin tiniu armayipara tura chuu, washi,
tsukanka, tsere, yanchuikkia aints asar juu nunkanam matsamin
tiniu armayi.
Yaa jean
jeamkartas
kaunkar
juna tau
tiniu
aarmayi…
87
Jea awantami tusar umimiamunan pachinkurkia kichi kichi umiaji
takat takamu
88
Takat kichik, kichik , acirar irutkamunmaka pujuiniaji. Ashmankunt
akatrisha ainiawai, tura nuwa takatrisha nish ainiawai H hacen los niños.
Nakumkata tsere jea jeamtan nekapmak wajau
89
Nekapeamo
1 Aarta yanchuik ii juntri nunka, entsa naarin iniain aarmia nuu.
Yamaisha itiur Yamaisha itiur
Ii juntri iniaikiamu
iniayajit iniayajit
Aujmattsataram:
• ¿Wari warinchuna uyumin aarmajuu warinchun
awantawartascha?
• ¿Wari warinchuna ashmansha awantin arma? ¿wari
itiurkatniua uyumaji?
• ¿Warinia itiurinia nuwasha nunia uchisha?
Umiktin Warinchu eakmi awantatin
19
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
92
Nakumkata warinchum awantain junnt ujatmakmamena nuu.
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
___________________________
93
Juu shakua junaka nukuchir
surusmiayi jimiarchik nantu
akiniau ayi.
wajasan.
Achuar chichatan unuimiarmiajai trus (5) musach weakun.
94
Jeanam takakmastin:
Ami weuram itiurak uchi akumsha pujusiam nuu ujatkak titia.
Ii pujusmauri pachisar aujmattsami itiur tsakariajik nuu.
Nakumkata ankantach ainia juni ami tsakarmaurum
turachkumsha pujusmaurum
Musachrinchau (0)
95
Umiktin ¿Wari Pachim Takat
20 Ainiauwa Najantniuitiai?
Ikia nuwatikia
najanniuitji …
96
Ikia achuartikia pachim takat nish nish najantniuitji,
takatka juu ainiawai: Chankin, Temash, Iyunt, Senta,
Tawasap, Itip, nunia Tampu, juka ii penker pujusmi tusar
yumakur najantniuitji.
Juka najanamuitiai
Juka najamuitiai
Juka najamuitiai
Juka najamuitia
Juka najamuitiai
97
ashman ainiauti najantniuitji temash nunia
chankin ainiau.
98
Iniu nekapmamtairinkia juu ainiawai, jii, kuwishi
waari, nuji, uwej nunia janke. Juka yainminiaji
ii wainmamun, antamun,takamun, mejeau
nekapratniun nunia yuta nekapratniun, ii mash
pujamunam pujuinia nuna
nekapmamrumati
Yainminiaji juna
99
Umiktin ¿Itiura awantayi?
21
Apach nekainiawai yachik chankin awantan nunia yunkuti awantan
nekaprutmayai nuna.
Junikiar juunt tampu najantan nekau jistasar weaji itiur najanta nuna
ujatmakat tusar.
Tampu najankurkia mash takakmaji ashmanti
nuwaji iruntrar. Nuwa kumai kati charukar
itiakrin achiniawai, tura nunia ashman yarawai
kumainiaka tampu najanami tusa.
Yarurar umisar ashman ainiau tampunka
najanin aarmayi.
Unuimiatimin Chichastaram:
100
Juu tampu, iyun, yunkuti, tsukaptai najanjinia aitkasrik chikich
warinchu ainiausha najanji.
Jiisarmi chikich warinchu warijin najanamu ainia nuu.
101
Wari itiurkatniuk warinchusha najanaij
Warinchu najanji nuka uyumakun takasmi tusar najanji chikichka
iwiarmamrami tusarsha najanji.
Yakarta kapanniujai iwiarmamtai ainia nuu, samekjai
Iwiarmam chati ainia nuu.
___________________
Kawin juka yumaji ___________________
___________________
___________________
Chankint juka yumaji
___________________
___________________
___________________
___________________
Uum juka yumaji
___________________
102
Perunumka chikich Tarimiat aints ainiau warinchu
awantar najantai ainiau nekau nukap pujuiniawai
tura asar najanawar surutnasha suriniawai.
Aintsan najaniniawai entsatincha peetincha
nunkutincha najaniniawai.
103
Umiktin Warimpia takai warinchu
22 ainiaujisha
Nakumkamu jiisar nunia aujmattsami.
104
Warinchu najanji nuka takasmi tusar najanji tura iwiarmamrami
tusarsha najanji.
a e i u
T w s p
Iyun
It p
S nt
105
Iniu irutkamurin chicham umikmi tusar najanamu
Achuartikia chicham
irutkamunam umikmi
tusar najanamu takakji.
Nuna kichik iniakmastatjai
jistaram: Irunmaunum
nunia takatnum kashik
tataram tamau.
Aujmattsami:
¿Warimpitia chicham najanamu umiktin ainiausha?¿Chicham
umiktin najanamu atsamtaisha itiur matsamsainjik?
106
Antunnaika batsamsatin najanami
Jiismi
___________________
___________________
___________________
___________________
___________________
___________________
___________________
___________________
___________________
___________________
___________________
___________________
107
Nekapeamo
Aarta yachintiuk pujut iniankarmauram tee nukap aneakmauram juu
1
musachtin.
Nekapmamtai ainiau
Juka yaikartiniawai
Aujmattsataram:
110
¿Warimpia uyumaji pinin najanatasrisha ?
Aikta:
¿Yachia wishich awattratniuitji turamiaji? Nakumkata
111
¡Warinchu ii pujamunam iruna nuu!
Tsee! Wishchi
numpee araitiai.
Warinchu ainia juu jiisam warukuk ainia nuu yasakamuji (X) shait
tsentsakta.
112
Warinchuka yapajniamin ainiawai, aneach warinchu jimiar irumrar
pachimmaka chikich warinchu najanarmin ainiawai.
Aujmattsata tsaniak maurumjiai warinia pininkian najana wartascha
uyumin aarma. Tura nuni nekatatrume warinchu jimiar patkar
pachimian chikich warinchu najannana nuu.
113
Umiktin
Tunin nuwesha akaitniui
24
Wakan jistaram
Aujmattsami:
¿Warinia nuwasha akainia? ¿Waruka chikich nuwa ainiauka entsa
kanijiniancha nuwencha akainia tura waruka chikich nuwa ainiauka
entsa yantariniancha nuwencha akainia? ¿Tuwa penkerai? ¿Itiura
nuwa ainiausha nekainiawa nuwe penkeraitiai tusarsha?
Tsaniakmaurumjiai aujmattsataram.
114
Tantejai tantekta warinchu nuweji najantai ainiaunuu.
115
Chikich warinchu ii takakmatiri ainiau
Takakmastaram unuimiatirmin:
Piura nunke nakumkamunam jisam tunin yakat Piurasha puja tusam
nekata.
Ame warinchu nuweji najankamuram jista turam patkam jista
Chulucanas aints ainiau nuweji warinchu najankamu ainia nuu,
turam aujmattsata warimpia metektaku ainia, tura warimpia
metekchau ainia.
Metekchau
najanamu.
117
Umiktin Nuwe pachimmau nunia
25 maschin
Jista wakant:
Aujmatji:
Jeanam takakmasta.
118
Itiura nuwejisha warinchusha najantayi
Aujmattsata
¿Waruka pemkeraitia nuwe maschinjiai pachimratniusha? ¿Waruka
waintiak maschinjiai nuwe pachimtsuk najanmasha?
119
Nukap pachimmau
Jiamu:
Pininnum yaikin yarata, tura nunia entsa yaratata turam
pachimrata. ¿Warimpia wainiam?
Jiamu:
Yumi jirumkanam yarata, turam mama takarmau
enkeata nunia paantam turam pachimrata. ¿Warinpia
wainiam?
Jiamu:
Pininnum yumi yarata, tura nunia wayus yarata. ¿Warimpia
wainiam?
Jiamu:
Yumi pininnum yarata, tura weeji pachimrata. ¿Warimpia
wainiam?
Inintrusam nekata:
¿Maschin nuweji pachimian shirmash pachinia, turachkusha shirman
pachiniatsuash? Aimkata.
121
Umiktin Nuwejai Warinchu Najanamu
26 Ainiau
Aujmattsarmi:
Nuimiatiniam:
Aujmattsami pininsha warukuk ainia nuu.
122
Penker pujusmi tusar takakmaji
Ii achuartikia nuwejai
warinchu najntakeka
nekatsji, tura chikich takat
najantash nekajii ii yumamu
sumarmakmi tusar.
Watska inintrumasmi:
123
Juu nakumkamu tenap jistaram:
Aujmattsata:
124
Takat takamu chikich nunkanam akik waitmakmi tusar.
Ii achuarti, eakmaji , namak achiaji nuniasha nukap takat najanji
penker pujusmi tusar, aintsaran chikich nunkanmaya aints
ainiausha najaniniawai antsuri takatan penker pujusmi tusar.
125
Nekapeamo
1 Nakumkata nuwe mashkinjiai pachimram warukuk wajaki:
4 Juu ankamu ainia juni wari takatnak ami irutkamurmin takau ainia
nuu nakumkam ipinkata.
Ii juntri takakmatiri Ii yamaram takat takajinia nuu
8 Ikiamnumia Yuran
Juwamu
Aujmattsataram:
Unuimiatiniam
Nuimiatiniam waketkir apach ujatamakmajinia nuu pachisar
aujmattsami. Nunia aarmi te nukap penker aujmatmauri
awajtamsamji nuu.
128
Yurank juuti kintia
Ikia Achuartikia nekaji tunin sampi iruna tusar. Tura asam shait
yasakamuji (x) tsentsakta warukunmak shampi iruna nuu.
Jeemin takakmasta
129
Juu sampi ajakar yuwajinia aitkasrik achuartikia chikich warinchu
yutai ainiausha nekaji warin yutai ainia tusar.
130
Uchi amiaja nuninkia kintiaka
aikia achayayi, pujuyaji shiram
ankant. Tura yamaikia kintiasha
yapajniaki weawai, tura
asamti yamaikia
nekatsji, esaacha
warutik aat tusar, tura warutik yumi kintiasha
tsawarat nusha nekaweatsji. Entsasha
yamaikia nukap nujankruwenawai, tsasha
nukap sukukratuweawai, nasesha nukap
nasentuweawai tura ii jeencha nukap
yumpuntramuweaji turakur pase pujuweaji
Iruntraram chichastaram
trabajo
131
Umiktin Tunian yuran ainiausha
28 juwaij
Antukta juu aujmatmau
Aikta ininmau:
¿Tunia ikiama nukurisha pujuinia?
¿Nukap yuran ajakrincha ikiama nukunisha wari tawa?
132
Jista tunin wajainia juu numi ainiau, tura tunin kuntin ainiau,
nanamtincha nawaksha pujuinia
Ininismi:
¿Warinia uyuminia kuntin nunia namak ainiausha iwiaka
pujusartascha?
¿Waruka waraintiak mash numi ajarar amu kakrincha?
¿Numi juunt ainiausha warinia uyuminia iwiaka pujusartascha?
Kuntin ainiau nunia nanamtin ainiau tunin puju ainia nuu jisam
patkata.
rama de árbol
hueco en la tierra
133
Nakumkata nunka waru kunmak chikich kuntin ainiausha pujuinia.
134
Aujmattsami ii takasmauri
Ikiaman jentai
135
Umiktin
29
Yuran pachim ainiau
Jista juu nakumkamu ainiau
Aujmatji:
¿Wari yurankea iniu irutkamurincha iruna?
¿Wari yurankea ajanmasha ainia tura wari yurankea ikiamnumsha
ainia?
¡Nakurusmi!
¿warimpia uyumai?
Pachim yuran ainiau
Kichik tarach jii jiinkiatin.
¿itiur nakurustajik?
Kampatam juniktatji.
Kichik kichik junikiaru itiartatui yuranken chintiuk uukakrin
chikich eakar wainkarat tusar.
Junikiarua nunia iniaikiamuri kichik kichik untsukta.
Junikiaru ainiau iniaikiamuri nekawartatui wari yuranrak
achikiara nuna.
Nepetmaktatui yachia yuranke naari pee nukap neka nuu .
136
Winia irutkamurun yuran ainiau
137
¡yuwataram!
Aintsti namankenka tuke yurunkam yumawai, turau asar yuwaji
yuran, naman, nunia ijiu nuka kuwir ainiau. Aintsarik yumisha
nukap umurtiniuitiai.
¿yurumak yuwamu ii namanken enkemasha warukawa?
Nuikiartin seata aujtursak tusan, yurumak yuwan ii namanken
enkema warukawak tusam.
Yurumak yuwamuka iniu naijiai naurar mash puyu najanar kujaji,
turam ii ampujenka nukapka takakmatsui. Turau asamti nukap
naurtiniuitia .
Amek takakmasta:
¿Wari yurankea juu nunka kampatam (3) akankamua junisha
wainiaij?
Aatrata naari:
¿Chikich nunkanmaya yuran ainiau yuwamkiam?
138
Ii namanke wainmamkatasar yurumak yuwamun juwinia nuka
ainiawai janke, turuntur, pampats, nunia ampuj ainiau.
Juu usutii pachimramunam itiur yutai ii namanken enkeajik nuna
naari pujuiniu iniakmasta.
G W E R B T Y U I O P Q W
A S D F O G H J K L Ñ Z C
W S Z X C R G I N M T Y O
N S D F A T H N H U I N A
S D F G H J J T S F G H N
Q E O Q D I G E S T I V O
T U B O W E R S C V B N M
A D T A E W Q T H J K L Ñ
X C H Z X C V I Q E C V B
N B N R U O Y N T R E W Q
E S T O M A G O Z X C V B
139
Umiktin Waikarmi kuntin, nanamtin,
30 nunia, numi ainiau
Antukta unuikiartitrum aujmati.
Inimmau aikta.
¿Warimpia unuimiarai aujmatmaunumiasha?
Kuntinka nukurtin ainiawai tamau antukmaji nuu ujanikmi.
Unuimiatiniam waketji
140
Wikia piyushankitjai aints
ainiau nukarun akakar naurar
01
nain waininiawai.
Winia naarka
urchnumitia wikia
02 tsuwajai charumakmau
ainiaun nunia yunchu
ainiauncha tsuwajai
diferentes heridas.
Winia naarka achuitiai,
nuniasha jiitkau tsakajai
nerekamti, aints kuntin ainiau
yurankrun yuwiniawa, paki,
03
kashai, pamau ainiau mash
kuntin ainiau yutainjai.
Winia naarka kaasuayintiai
kuntin uwejtin aniau
04 ekemtainjai, nunia
nanamtin ainiau
ekemtainjai. Wajawitjai
entsa yantarin
Aikta initramu
¿irutkamurmin uruchnum tsempu kaasua nunia achu irunua
yupichu wainkamniawa?.
¿Warukan numi ainiasha amukiarsha wena ?
141
Tsentsakta shait yasaksamek (x) numi ainiau warinmak penker ainia
nuu jiisam.
Yurumak Chankin Jea Taií
Aarak Tsuwamati
ainiau najanamu awanmau umiktin
mama
Ajos
macho
shapaja
coco
aguaje
shebón
tamshi
Sacha ajo
Taií
Aujmattsata
¿Itiura inintimme arak ainiau mash amukamtisha nunkasha
warukawaintiak?
Ii yuwatniuk matniuitji.
Akarun yamarman sumarmakjai Kuntincha tuke iruntinuitiai,
kuntiniun maan wejai yakaran turamati tsukamtsuk shram
yaktanam surutmakta tusan matsamsatniuji.
142
Tura asamti kuntin, nanamtin nunia arka amukaria tusar shiram
wainkatniutji tuke nisha matsamsarat tusar.
Kuntinka nukapka
mashtinuitji
Kuntin nunia
nanamtin ainiau
paperchatniutiai.
Takakmastaram junikrum.
Organízate con tus compañeros de clase y propongan acciones
para conversar con la comunidad acerca del cuidado de los
bosques.
143
Nekapeamo
1 Tsentsakar najanamu, nam, metekmata.
¿Itiur nekaji kintia yapaj ¿Wari, yumtinna, kintia yapajnia
niayamusha? mush ukua?
2 Iwiaku túnia, kuntin, namak, arak tuni pujutiri ainia nuu aarta.
Jamke Yurumak
Saartai
Tiniamkartuki
Numpij weamu
Ampuj
Achuar Castellano
Nakumkamu Dibujo
Yasaksamek Aspa ( x )
Pus Punto ( . )
Pus shait nunkanini Punto y coma ( ; )
Shait nunkanini Coma ( , )
Jimiar pus Dos puntos ( : )
Tsak,tsak ijiurmau Puntos suspensivos (…)
Shait Guion (-)
Nuimiarmauru niakmamjai Evaluación
Aujtai Texto
Chijua Oración
Aujtai muuke Título
Akankamu Unidad
Takastin Lección
Juun usuti Mayúscula
Tupich usuti Minúscula
Achaja Alfabeto
Jankertairi Vocal
Cichamtikniuri Consonante
Temash Peine
Aujmatin Narrador
Takati Materiales
Warinchu Objetos
Tawasap Corona achuar
Juun Persona adulto
Achuar Castellano
Jamnaisatin: Compartir
Namak: Pescado
Aikiam: Doncella
Mama: Yuca
Apach: Abuelo
Nukuch: Abuela
Tsuwartin: Curar
Juunikmau: Grupo
Chichasarmi: Conversemos
Jea: Casa
Neararmi: Recordemos
Wanmau: Tejidos
Itip: Falda del hombre achuar
Nuwe: Arcilla
Irutkamu: Comunidad
Muits Tinaja
Chiniak: Olla de barro
Yuran: Frutas
Jintiata: Explica
Nuikiartin: Profesor
Kintia: Tiempo
Sampi: Shimbillo
Mura: Altura
Japajarin: Bajial
Manki pujutrau: Pantanoso
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
El 22 de julio de 2002, los representantes de las or- formamos esta sociedad, nos sintamos parte de
ganizaciones políticas, religiosas, del Gobierno y de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el acce-
la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar, so a las oportunidades económicas, sociales, cul-
todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del turales y políticas. Todos los peruanos tenemos
país. Este compromiso es el Acuerdo Nacional. derecho a un empleo digno, a una educación de
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos fundamen- Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
tales. Para alcanzarlos, todos los peruanos de
buena voluntad tenemos, desde el lugar que ocu- 3. Competitividad del País
pemos o el rol que desempeñemos, el deber y la Para afianzar la economía, el Acuerdo se com-
responsabilidad de decidir, ejecutar, vigilar o de- promete a fomentar el espíritu de competi-
fender los compromisos asumidos. Estos son tan tividad en las empresas, es decir, mejorar la
importantes que serán respetados como políticas calidad de los productos y servicios, asegurar
permanentes para el futuro. el acceso a la formalización de las pequeñas
empresas y sumar esfuerzos para fomentar la
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes colocación de nuestros productos en los mer-
o adultos, ya sea como estudiantes o trabajado- cados internacionales.
res, debemos promover y fortalecer acciones que
garanticen el cumplimiento de esos cuatro objeti- 4. Estado Eficiente, Transparente y Descen-
vos que son los siguientes: tralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla con
1. Democracia y Estado de Derecho sus obligaciones de manera eficiente y transpa-
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos rente para ponerse al servicio de todos los pe-
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos ruanos. El Acuerdo se compromete a modernizar
una verdadera democracia. El compromiso del la administración pública, desarrollar instrumen-
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad en tos que eliminen la corrupción o el uso indebi-
la que los derechos son respetados y los ciuda- do del poder. Asimismo, descentralizar el poder
danos viven seguros y expresan con libertad sus y la economía para asegurar que el Estado sirva
opiniones a partir del diálogo abierto y enriquece- a todos los peruanos sin excepción. Mediante el
dor; decidiendo lo mejor para el país. Acuerdo Nacional nos comprometemos a desa-
rrollar maneras de controlar el cumplimiento de
2. Equidad y Justicia Social estas políticas de Estado, a brindar apoyo y di-
Para poder construir nuestra democracia, es ne- fundir constantemente sus acciones a la socie-
cesario que cada una de las personas que con- dad en general.
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Yankuam Jintia
1
HIMNO NACIONAL
Yankuam Jintia
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
Mashti nuimiararmi
1°
BANDERA CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO
ACHUAR
Personal Social - Ciencia y Ambiente 1° - Achuar
Kirak takasti
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA