Sunteți pe pagina 1din 15

Dʉmʉnamba bungingʉma zhishunshama

Un acercamiento a la morfología en Dʉmʉna


Dʉmʉnamba bungingʉma zhishunshama

Un acercamiento a la morfología en Dʉmʉna

Sierra Nevada de Santa Marta, “bungingʉma she ʉnkangawi” o


“laboratorio de lengua Dʉmʉna”.

Atanquez, © 2016.
Dʉmʉnamba bungingʉma zhishunshama

Buye:

Taller morfología 2016, Laboratorio de Lengua “Gugian she ʉnkangawi”


zhanekuashka

Nekʉtuankandzina:
Magie Romanie, Carolina Rodriguez, Ismael Conchacala, Karol Paola Ramirez, Julian
Malo.

Nenendzina nukuanka:

Martin Montero Gil –Rongoy zhana

Bernardo Coronado Sauna –Rongoy zhana

Bacilio Chimusquero Pinto –Tezhumke zhana

Bacilio Chimusquero Sauna –Tezhumke zhana

Pedro Alberto Mojica –Saratshui zhana

Ismael Conchacala Gil–Magdalena zhana

Julian Malo Barro-Wimke zhana

Ana Santiaga Coronado –Rongoy zhana

María Patricia Coronado Sauna –Rongoy zhana

José Rosario Coronado –Rongoy zhana

Laboratoiro de Lengua Dʉmʉna

2016
Morfología en Dʉmʉna

Morfologia ni guashi nekʉshena awegaru, “Bungingʉma she ʉnkangawi” kua


“Laboratorio de lengua” ʉnkʉwinkuma zhimashayʉn nushi mʉndzi ima go
awankura. Ukuashka ingui lingüistandzina Maggie Romanie, Carolina Rodriguezga
ʉnguazi neguiyan nushi, ima zhinzhoma she ʉnkango awankura.

Meme tuan nushi inzhina kʉnzhazhi shi ʉnkʉndzia awankuankura imamba


mʉntuankua.

Morfo: guagashkʉru, kʉnzhʉnga guashi (forma).

Logia: guagashkʉru, dugandzinagaru ciencia, tuka.

Ni nandu tuazhingura ima bungingʉmamba “Recordar”, bion nana zhindzinuka.

Prefijo raíz sufijo


Re- -cord- -ar
Dugandzinanzhe gʉguiamba ya verbo infinitoru ar, er, ir iwitshikandzina, awame
“ar” verbo” guakʉnuka, “re” mowinanka, “cord”, bungingʉma cardio.

Iwa ingui bungingʉma “preparación” zhishunsha tuankura.

prefijo raíz sufijo


Ima bungingʉma zhishunsha
Pre- (antes, minsha) -para- -ción tukandzina “silaba”
nekʉshenu nanakuaga.

Memeyengui bungingʉma “amablemente”.

prefijo raíz sufijo


Ama- -ble- -mente (adverbio)
Amablemente

Ama-: ima dugandzinanzhembaru “ama” ya verbo “amar”. Iyaru nawinzhembaru


“ʉguazhi”.

-ble-: imaru adjetivo, iyandzinaru, ningui zhan kʉnzhʉnga guaka; zukuega,


zhinuka, akuega, angiewaga.

-mente: akʉ dugandzinazhe gʉgiamba kʉngui bungingʉma “-mente”


iwitshikandzinaru, adverbio, zhaginukandzina.
Alegría montaña
Categoría gramaticales
Niños

Abuelos mochila

Dugandzinanzhe gʉgiamba kʉngui “s” iwitshikaru, mowa kua agʉni guakʉnuka,


iyandzina kima “plural” dzinguakʉnuka; niños, abuelos, mujeres. Nashka ingui
shkandzina guakʉnuka. Akʉ ingui “singular” guakandzinaru inguimekin ningui
zhakirteshuwanshka; alegría, montaña, mochila, niño, abuela.
Nawinzhe gʉgiambaru ime tuakuaga:

Bungingʉma “shkandzina”.

raíz sufijo
Shka-(singular, ingui) -dzina (plural, bʉgui)

kʉnsi-(ingui, singula) -mburu (plural


diminutivo)

Sustantivo: Meme ningui guaka, shka, zhigawiga, kua ningui.

Adjetivos: imagaru kʉ sustantivondzina inzhina kuega guaka.

Ni nandu;
“Una niña inteligente y feliz” Dʉmʉnambaru “ima menangʉma zhigʉtshikuaga ingui
zen zhiguananka kin nʉnka”

¿duga zha nʉnka? zhigʉtshikuaga ¿ja amtanka kin kuaga? Meme nanunka, zen
zhiguananka kin kuaga. Aweru umba zen zhiguananka, zhigʉtshikuaga kima
aweru adjetivo nʉnka.

Verbo: imaru nigui kʉ zhibuneshi “acciones”. Dugandzinanzheru ar, er, ir


iwitshikandzina, nashka nawinzheru, verbondzina jerundiomba nuka; gawi
(escribiendo), zhamai (cantando), zhapeshi (barriendo).

Preposición dugandzinanzhemba: a, de, para, por, encima, debajo etc.

Interjecciones dugandzinanzhemba: ¡Ay! ¡Oh! ¡Ay! ¡Mi madre!

Nawiga imandzina nekʉshena awikima, inzhina bungingʉma zhindzigumanka,


morfema, zhaginuka nekʉshena awʉnka.

Ime nʉnkambaru iwa nawinzhe gʉgiamba ¿ni guashi ki morfema nanu? gʉga iso
awʉnkura.

Nawinzhe gʉgiamba nekʉshena awegaru morfemaru, bungingʉma ʉnzhina


kʉnzhʉnga tuka. Ʉwame kʉmanguʉn dugandzinaga ‘’morfologia’’ guakuwanshka,
morfo (kʉnzhʉnga), logia (tuka) guashi nʉnka. Ime guashiru ingui bungingʉma
zhishunsha agʉni nekʉshena awega tuka.

Memeyeru bungingʉma ‘’ anzhadenzhe’’ maigua zhishunzha kʉnzhʉnga: anzh-


ade-nzhe

Anzhe-: nenenzhe guaka, kʉso neka

-ade-: agʉni anzhʉnga

-nzhe: agʉni anzhʉngamba ashate neka.


Bungingʉma inzhina kʉnzhʉnga nekʉshenega ingui nana nekankura

Nenendzina:
Martin Montero Gil, Bacilio Sauna, Pedro Mojica, Patricia Coronado.

Ingui cartomba nekankura:


Nawiga ima carton umba go, morfema ingegua agʉni mekʉshunsha awega.
Memeru mʉntuankua ʉnzhina kʉnzhazhi rishenga metushishega.

Meme nazhi kʉmanguan maigua nʉyunuka carton; prefijo kʉso neka, buamba raiz,
ugakaru sufijo. Meme bungingʉma nanuwanshka maigua rishenga.
Ni nandu:
Bunginʉma “anzhatunzhe; maigua rizhenga ¿ʉnzhue name?
Anzh: kʉso neka, prefijo
atu: agʉma anzhʉnga, raíz
nzhe: agʉma anzhʉngamba ashate neka, sufijo. Mema ʉnkʉte nekuwanshka
shkuame bungingʉma nʉnka, “anzhatunzhe”.
Ima tua ukurashka ime nekʉshenakuaga: morfema ingui, anzh- (anzisi), mowanka
morfema –atu- (kashkuama), maiguanka morfemaru –nzhe (mʉkʉshi).

Mowa nana avión nekankura:


Meme agʉni megʉntunsha awegaru, avionye bungingʉma nʉnka, buamba
kimanguan agʉma anzhʉnga, awanshka guikʉnaru anguneka, ʉwame kʉmanguan
zume naya uka memengui bungingʉma nʉnka. Memen ne nawiga itena guikʉnaru
“anzh-” buambaru “ʉnkekura” (-duga-), itenaru “-anzhe”
Ni nandu:
anzhduganzhe
anzh-: ima guikʉna prefijo
-duga-: buamba, raíz
(ʉnkekura)
-nzhe: itena guikʉna, sufijo
Prefijo raíz sufijo
Anzh- -duga- -nzhe

Prefijo, raíz prefijo, en el pronombre personal

Nenega; Ismael Conchacala gil, Patricia Coronado

Morfemaru bungingʉ zhishunzha asakakuaga, nekima iwa prefijo “ma-” nʉn


buamba, ʉnkekura (ade, abu, guiya, noma…) nʉn sufijo “-nzhe” morfemandzina
ʉkʉsuiguma nekuwanshka ingui bungingʉma kʉnzhaneka tuankura.
Imaru mowa morfema:

Prefijo Raíz
Ranzh- kua mansh- -ade

Ni nandu, bungingʉma “ranzhadenzhe”, maigua morfema kʉnʉnka; ranzh-ade-


nzhe.

Awanka nʉnka, ingui ima agʉni shi zhakʉndzia awegaru nawiga inzhina
shangonkura guakʉnkura.

Kʉsambaminsha: ʉnkekura bungingʉma go; ade , abu , kawa, asi, atu, guiya,
busi, kasalu, zhema, moshi. Mawigaru agʉni ʉnkekura mʉngawazhingua.

Mowina zhʉngambaru; anguakura “ra”, ima kima dugandzinagaru primera


persona singular, “yo”. Meme ʉnkekuramba asuizhegaru “ranzh”, dugandzinagaru
“mi”, ni nandu, “mi padre” nawinzhembaru “ranzhade”. Iwa ima megʉntsha mʉndzi
ugua winʉn prefijo ransh (rashkawa), ranzh (ranzhingʉmi) go.

Ni nandu: Ranzhade ranzhabu, ranshkawa, razhasi, ranzhatu, ranzhinguiya,


ranzhbusi, rashkasalu, ranzhema,
ranzhmoshi.

Ima bungingʉmandzinamba
“ʉnkekura” aguma
azhʉngandzina, akʉso
nakʉnukandzina (prefijo)
imbuambaru “ransh” imbuambaru
“ranzh” tuʉnukura. Nashka
bungingʉma “ranzhema”
guakʉnkurashka “ranzh” ʉweru prefijo nanuwanshka, “ema” ningua guakunka,
ʉnzhuengua nanu “ema” bungingʉma “noma” dziankekamba mʉndzi ʉnkinanka
name.

Maigua zhanamba; ime nekʉshena awanshka iwa ingui “ʉnkekuramba”


ashanukua guakuraru, sufijo. Ima bungingʉma tuanukurambaru “nzhe”, ni nandu;
Ranzh-ade-nzhe. Iwa ugua wina mawigangua “nzhe” guaka, zhinge mawʉnkua.

Ima maigua morfema:

Prefijo (kʉso neka) Raíz (agʉma anzhʉnga) Sufijo (ashanuka)


Ranzh- -ade- nzhe

Makeguakaru; bungingʉma prefijo “ranzh”,


ʉnkekura kua anguakura “ra”, sufijo “nzhe”, go
mawʉnkuemdziru ingui bimi zhikingamba
dugandzina winʉn zhiki mawʉkuemdziru ingui
suzungʉma, kua sobremba mega, meme
dzindumenzhʉnka.

Prefijo, raíz, sufijo en la segunda persona

Akʉso neka(ma), agʉni anzhʉnga (ʉnkekura), nzhe nʉna

Manzh- ade-nzhe manzh-abu --nzhe mansh- kawa-nzhe manzh- asi-


nzhe manzh- atu-nzhe manzhin- guiya-nzhe manzh- busi-nzhe
mansh- kasalu -nzhe manzh- zhema-nzhe manzhi- moshi-nzhe.

Prefijo, raíz, sufijo en la primera persona plural “nawi”.


Akʉso neka( nawi), agʉni anzhʉnga (ʉnkekura) nʉn sufijo nzhe

Ni ndandu; Nawinzh-ade-nzhe

Iyamba mʉndziru mawiga awakuaga; abu kawa asi atu guiya


busi kasalu zhema moshi.
Tuakuaga (anexo)

S-ar putea să vă placă și