Rimana Kuskalla 2016 2

SÍMBOLOS DE LA PATRIA
2 Rimana
BANDERA NACIONAL HIMNO NACIONAL ESCUDO NACIONAL
rimana
Kuskalla yachasunchik
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó

la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Qichwa
Comunicación 2° - Quechua Variante Collao
Llamk'ana mayt'u
PERÚ Ministerio Viceministerio

Dirección General
de Educación Básica Alternativa, Distribución gratuita
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN de Educación de Gestión Pedagógica Intercultural Bilingüe
y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural Prohibida su venta
PROHIBIDA SU VENTA
Z_T_R_COMUNICACION 2 COLLAO PORTADA.indd 1 23/09/16 03:36

El 22 de julio de 2002, los representantes de las or- formamos esta sociedad, nos sintamos parte de
ganizaciones políticas, religiosas, del Gobierno y de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el acce-
la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar, so a las oportunidades económicas, sociales, cul-
todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del turales y políticas. Todos los peruanos tenemos
país. Este compromiso es el Acuerdo Nacional. derecho a un empleo digno, a una educación de
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos fundamen- Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
tales. Para alcanzarlos, todos los peruanos de
buena voluntad tenemos, desde el lugar que ocu- 3. Competitividad del País
pemos o el rol que desempeñemos, el deber y la Para afianzar la economía, el Acuerdo se com-
responsabilidad de decidir, ejecutar, vigilar o de- promete a fomentar el espíritu de competi-
fender los compromisos asumidos. Estos son tan tividad en las empresas, es decir, mejorar la
importantes que serán respetados como políticas calidad de los productos y servicios, asegurar
permanentes para el futuro. el acceso a la formalización de las pequeñas
empresas y sumar esfuerzos para fomentar la
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes colocación de nuestros productos en los mer-
o adultos, ya sea como estudiantes o trabajado- cados internacionales.
res, debemos promover y fortalecer acciones que
garanticen el cumplimiento de esos cuatro objeti- 4. Estado Eficiente, Transparente y Descen-
vos que son los siguientes: tralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla con
1. Democracia y Estado de Derecho sus obligaciones de manera eficiente y transpa-
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos rente para ponerse al servicio de todos los pe-
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos ruanos. El Acuerdo se compromete a modernizar
una verdadera democracia. El compromiso del la administración pública, desarrollar instrumen-
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad en tos que eliminen la corrupción o el uso indebido
la que los derechos son respetados y los ciuda- del poder. Asimismo, descentralizar el poder y
danos viven seguros y expresan con libertad sus la economía para asegurar que el Estado sirva
opiniones a partir del diálogo abierto y enriquece- a todos los peruanos sin excepción. Mediante el
dor; decidiendo lo mejor para el país. Acuerdo Nacional nos comprometemos a desa-
rrollar maneras de controlar el cumplimiento de
2. Equidad y Justicia Social estas políticas de Estado, a brindar apoyo y di-
Para poder construir nuestra democracia, es ne- fundir constantemente sus acciones a la socie-
cesario que cada una de las personas que con- dad en general.
Z_T_R_COMUNICACION 2 COLLAO PORTADA.indd 2 23/09/16 03:36

2 rimana
Qichwa
Llamk'ana mayt'u
Z_COMUNICACION 2 COLLAO 01.indd 1 3/09/16 11:24

PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ
Yachay Kamayuq Umalliq

Jaime Saavedra Chanduví
Perú Suyupi Yachachiykuna Umalliq

Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra
Perú Suyupi Yachay Wasikuna Purichiq

Juan Pablo Silva Macher
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachana Umalliq

Elena Antonia Burga Cabrera
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy Umalliq

Nora Delgado Díaz
Llamk’ana mayt’u: 2 RIMANA

Comunicación 2º - Quechua Variante collao
Ruraqkuna
Oscar Chávez Gonzales, Carmen Ramírez Zevallos, Nonato Rufino Chuquimamani Valer, Magda Elizabeth Tordoya Báez
Ricardo Gonzales Estalla.
Suyukunamanta qhaway yanapakuq

Nilvia Utani Quispe, Santiago Uldarico Gonzales Gaimes, Esteban Curo Zapana, Magda Elízabeth Tordoya Baez, Javier Chambi Chambi,
Faustina Elia Condo Mendigure, Exaltación Mamani Amaro.
Qhichwapa qillqaynin qhawariq:
Nonato Rufino Chuquimamani Valer, Ana María Mamani Arana
Fotokuna hurquq:
Nonato Rufino Chuquimamani Valer
Carmen Gladis Alosilla Morales
Allinchasqa qawapaq
Rosa María Mujica Barreda
Maytu tupachiq
Jesús Franco Seminario; Gervacia Hermelinda Mamanchura Sardon
Siq’iq
Fredy Rolando Roa Condori
2016 watapi kaqmanta mirachisqa
19,000 mirachisqa
Impreso en:
Consorcio Corporación Gráfica Navarrete S.A., Amauta Impresiones Comerciales S.A.C., Metrocolor S.A.
En los talleres gráficos de Amauta Impresiones Comerciales S.A.C., sito en Juan del Mar y Bernedo 1319 - Lima
© PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

Comercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi – San Borja llaqtapi
Lima - Perú
Qayana: 6155800
www.minedu.gob.pe
N° 2016-11864 Yupaywan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasipi Churasqa
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2016-11864
Kay mayt'utaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.
Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú / Printed in Perú
Z_COMUNICACION 2 COLLAO 02-120.indd 2 15/09/16 00:45

2 rimana
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Yachay wasiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
Wata

Riqsichikuynin
Khuyasqa warmi qari warmachakuna irqichakuna:
Qampaqmi kay qillqasqa mayt’uqa. Kaywanmi pukllaqhinalla utqayllaman

yachay wasiykipi yachayniykikunata qispichinki.
Yachayniykikuna kallpachanaykipaq chaywan sumaq runa kanaykipaqmi ancha

khuyakuywan kallpachakuspa yachachiqniykikuna kay qillqasqa mayt’uta
qispirqachimuyku.
Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan yanapanakuspa

llamk’anaykipaqpas imaymana ruraykunam kachkan.
Qillqasqa mayt’upi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta, imahina kasqantam

riqsichisunki, hinallataqmi allin kikin simiykipi rimanaykipaq qillqanaykipaq
yanapasunki. Aylluykikuna allin qhawanaykipaqpas Pacha Mamata sumaqta
amachanaykipaqpas allinmi kanqa.
Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan, yachakuq

masiykikunawan, llaqta masiykikunawan sumaqlla kawsakunaykipaqpas
yanapasunki.
Kay qillqasqa mayt’uwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim, siq’inkim,

hamut’ankim, tupachinkim, hinallataqmi imaymana atiyniykikuna sapa
yachaykunapi kallpachakunqa.
Kay qillqasqa mayt’utaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa

yachaykunatam qhawaykunki. Chaymi sumaq sunquwan qhawaykunayki,
sumaqta yachayniyki llanllarinanpaq.
¡Kusisqalla llamk’akuy!

Kaqninkuna
Ayllunchikpi sumaqta uywanakusunchik
1 T’AQA
Yachana Raphi
1 Hampi qurakuna pallay 10
2 Chakmaypi llamk’ay 13
3 Kinuwa mikhuy 16
4 Uywakunapa p’unchawnin 19
Kaymi yachasqay 22
Yanapanakuspa aymurasunchik
2 T’AQA
Yachana Raphi
5 Mikhuy qhawaq chakana 24
6 Allaypi mikhuykuna 27
7 Sara kallchay 30
8 Qhichwa siminchik 33
Kaymi yachasqay 36
Papanchikwan uywanakusunchik
3 T’AQA
Yachana Raphi
9 Wathiyapaq pirqay 38
10 Papa akllaypi phukurikuy 41
11 Qhachu ch’uñu mikhuy 44
12 Inti Raymi yupaychay 47
Kaymi yachasqay 50
Perú Mama Llaqtanchikpa kawsayninkuna

4 T’AQA
Yachana Raphi
13 Siwara iray 52
14 Millwapa puchkayninpas llimp’iyninpas 55
15 Perú Mama Llaqtapa raymin 58
Kaymi yachasqay 62

Pacha Mamanchikman haywarikusunchik
5 T’AQA
Yachana Raphi
16 Pacha Mamaman haywarikuy 64
17 Masachakuypi mikhunakuna 67
18 Wasichakuy 70
Kaymi yachasqay 74
Kawsayninchikkunata llanllarichisunchik
6 T’AQA
Yachana Raphi
19 Unu aymuray 76
20 Kinuwa t’akay 79
21 Muhu qhatuy 82
22 Uqa tarpuy 85
Kaymi yachasqay 88
Tarpuymanta yachasunchik
7 T’AQA
Yachana Raphi
23 Wanu ayninakuy 90
24 Tarpuypaq aqhay 93
25 Phuyupa rikch’ayninta qhawasunchik 96
26 Papa tarpuy 99
Kaymi yachasqay 102
Uywanchikkunamanta
8 T’AQA
Yachana Raphi
27 T’anta wawa ruray 104
28 Llaqtanchikpi huñunakuykuna 107
29 Wasi uywakunapa kawsaynin 110
30 Millwa rutuy 113
Kaymi yachasqay 116

QICHWA ACHAHA
A a CH ch CHH chh CH’ ch’
añu chumpi chhalla ch’uñu
H h I i K k KH kh
hawch’a ichhu kuka khipuna
K’ k’ L l LL ll M m
k’intu lawa llama maki
N n Ñ ñ P p PH ph
nina ñuñuchiy papa phuyu
P p Q q QH qh Q’ q’
p’uku quwi qhari q’aytu
R r U u T t TH th
raki sara taklla thiqtina
T t U u W w Y y
t’ika uchu warak’a yawri

1
Ayllunchikpi
sumaqta
uywanakusunchik
¿Imatataq kay siq’isqapi rikuchkanchik? ¿Pikunataq

kanman?
Imachawanpas unquspanchik, ¿imaraykutaq botica
hampillataña suyachkanchik?
Botica hampikuna rantiri, ¿imakunawantaq
hampikusunchikman?

1 Hampi qurakuna pallay
YACHANA
Rimanakusunchik.
Kay p’unchawkunaqa, ¿imatam rurachkan tayta mamaykichik?

Kay uray siq’isqapiri, ¿imatataq rurachkanku?
Kay siq’isqakunata allinta qhawaspa rimanakusunchik.
Sapanka siq’isqamanta kay tapukuykunata kutichisunchik.
Sapankapas, ¿imatam rurachkanku?

¿Hayk’apmi chaytaqa ruranchik?
¿Qamkunapas chaykunata rurallankichiktaqchu?
Qurakunamanta yachananchikpaq tapukamusunchik.
Chay hampi qurakunari, ¿imapaqtaq allin?

¿Mayhinatataq hampikunari? ¿Maykunapitaq wiñan?
¿Viernes santopi pallasqa qurakunallachu hampi?
¿Mayhinatataq hampi qurakunatari waqaychana?
¿Ima qurakunatataq pallamurqankichik?
Quranchikkunataqa munaytam qhawarinanchik. Imapaq

hampi kasqantapas riqsinanchikpunim. Manam yanqallaqa
t’irarparinachu. Qurakunataqa intiwan mana rikuchispam
pallana. Viernes santopi llapan pallasqa qurakunam hampi.
10

Hampiy yachaqkunata tapukamusunchik.
Pichqa pichqamanta hampiy yachaqkunata tapukamusunchik:

Tullu p’akisqa hampiymanta.
Chhulli unquy hampiymanta.
Wiksa k’uyuy hampiymanta.
Wayrasqa hampiymanta.
Ruphasqa kurku hampiymanta.
Q’icha unquy hampiymantapas.
Yachana wasiman kutimuspaqa sapanka huñusqapa
uyarimusqanchikta kaykunamanta willakusunchik:
¿Ima unquymantam tapukamurqankichik?
¿Imakunawanmi hampina kasqa?
¿Mayhinatam chay hampitaqa tupachina kasqa?
¿Mayhinatam hampina kasqa?
Sapanka unquypaq hampi qurankunata siq’ispa sutintawan

qillqasunchik.
Tullu p’akisqapaq Ruphasqa kurkupaq
Chhulli unquypaq Q’icha unquypaq
Wayrasqapaq Wiksa k’uyuypaq
11

¿Imamantam ñawpaqtaqa yachamurqanchik?
¿Imamantataq kay qillqasqari rimachkanman?
¿Maymantataq chaytari yachanchik?
Uyarispa kutichisunchik.
HAMPI QURAKUNAMANTA
Hampi qurakunaqa urqukunapipas,
pampakunapipas, mayu patapipas,
kanchakunapipas wiñallanmi.
Wiksa nanaypaqqa muñatapas, pampa anistapas,
yirwa winatapas t’impuq unupi samachisqata
upyallawaqmi. Wiksa qaqayaypaqtaqmi arqha
payqutapas, chikchipatapas t’impusqa unupi
samachisqata upyana.
Qurakunataqa manaraq intipas rikuptinmi pallana,
chaymi hampiqa.
Rimaspalla kutichisunchik.
Ñawinchasqanchikri, ¿imamantataq willawachkanchik?

¿Ima qurakunatam wiksa nanaypaqqa upyana kasqa?
Qamkunari wiksaykichik nanaptin, ¿imawantaq hampikunkichik?
Kay hampi qurakunatari, ¿pitaq tarpunpas, qarpanpas, hallmanpas?
Kay simikunata chaqrusqa qillqakunapi tarisunchik.
maki urqu m a y u ch u ll u y n
wiñay muña u y i r w a w i n a
wiksa upyay ñ th t’ q i r a u i n
yirwa wina qura a p p’ u ñ qh chh ch’ a a
inti pallay p a m p a a n i s y
t’impu unu chikchipa i ll y a y p u m k k
nanay hampi n a ph p’ h a m p i a
kancha chulluy
t y ch chh ch’ y q qh w n
qaqa rikuy
i i k a m q a q a ch
pampa anís
t’ i m p u u n u qh a
arqha payqu
q qh q’ ch i k ch i p a
12

2 Chakmaypi llamk’ay
YACHANA
Kay p’unchawkunari tayta mamaykichik, ¿ima llamk’aypitaq tarikun?

Uray siq’isqapiri, ¿imatataq rurachkankuman?
Qhawaspanchik ñawinchasunchik.
Chakmay
Pacha Mamaman kukata

haywarispa, aqhawan Iskay qhari chaki takllawan
ch’allarispa chakmaytaqa hayt’an, huk warmitaq
qallarinchik. ch’ampata aysan.
Hukkunaqa waka masawan

yapunku. Huk qhari waka
masata pusan, wak
qharitaq yapuchin.
Rimanakuspa kutichisunchik.
Kay qillqasqari, ¿imamantataq willawanchik?

Chakmaytari, ¿ima killapitaq qallarinku? ¿Imawantaq chakmankuri?
Yapuypiri, ¿ima uywawantaq llamk’anku?
Aylluykipiri, ¿mayhinatataq chakmaytari rurankichik?
Chakmaypiqa qurakuna wanuman tukuspa allpata

kallpachanku.
13

Chakmaymanta uyarispa tapukuykunata kutichisunchik.
Chakmay qallarinapaqri, ¿imataraqtaq ruranchik? Kutichiyninta

chimpuy
Takllata aqhawan t’inkayku.
Pacha Mamaman k’intukuyku.
Chakmaypiri, ¿pitaq ch’ampatari aysan?
Qhariqa ch’ampata aysan.
Warmiqa ch’ampata aysan.
¿Hayk’a turutaq huk masari?
Huk masaqa iskay turum.
Huk masaqa huk turullam.
Kay rimaykunata rurakusqanmanhina ñiqichasunchik.

Waka masa yapun.
Waka masata aqhawan t’inkanchik.
Waka masaqa chhallata mikhun.
Pacha Mamaman t’inkakunchik.
Waka masata watanchik.
14

Qillqasunchik.
Kay siq’isqakunapaq, ¿imallatapas qillqarqusunchikmanchu?

¿Imapaqmi qillqarqusunchikman?
¿Ima nispataq qillqarqusunmanri?
Hatun hallpaymanta
Yachachiqniykiwan pantasqaykita tarispa

yapamanta qillqasunchik.
¿Imakunatam chakmayman apanchik? Chaykunata

llimp’isunchik.
uchu kutata unuta p’ukuta lampata
mut’ita pukllanata aqhata asnu kankata
hawas uchuta tiyanata quwi kankata ch’uñu phasita
puchkata alwirhas uchuta sara lawata siwulla salsata
15

3 Kinuwa mikhuy
YACHANA
Kay siq’isqata qhawaspa rimanakusunchik.
Kay siq’isqapiri,
¿imataq
kachkanman?
¿Maykunapitaq
chaytari ruranku?
Qhawasqanchikmanta rimanakusunchik.
¿Ima chakram kayqa kasqa?

Kinuwari, ¿maykunapitaq wiñan?
Kinuwatari, ¿llaqtaykichikpi uywankichikchu?
Kinuwa mamatari, ¿mayhinatataq huqarina?
Huk yachaq mamata tapukusunchik.
Kinuwa wayk’unapaqri, ¿imakunataraqtaq ñawpaqta rurana?

Kinuwamantari, ¿ima mikhuykunatataq wayk’unkichik?
Kinuwatari, ¿mikhunanchikpunichu icha qhatunallachu? ¿Imarayku?
Uyarimusqanchikmanta rimanakusunchik.
Kinuwaqa huk hunt’asqa chanin mikhuymi. Tullunchiktapas,

kirunchiktapas ch’ila ch’ilatam uywan. Chayraykum kinuwataqa
uywananchikpuni, aswanqa mikhunanchikpaq mana
qhatunallapaqchu. Kinuwaqa osteoporosis unquymantam
amachakun.
16

Manaraq ñawinchachkaspa.

¿Imakunatataq rikusqanchikmanta riqsinkichik?
Kay qillqasqari, ¿imataq kanman?
K’ispiñu wayk’uy
Kanan:
2 p’uku harwisqa kinuwa hak’u
Kachi
Isku unu
Wirapas, asiytipas
K’aspichakuna q’uya ichhuntin
Ruraynin:
1. Hatun puruñapi kinuwa hak’uta kachiyuq unutawan
chaqruna.
2. Isku unuta yapaykuspa wirawan makita qhaqukuspa
allinta q’apina.
3. Hapt’ay hapt’ayta t’aqaspa phalanapas,
t’aqllanapas.
4. Unuchayuq mankapi k’aspichakunata chakaspa
q’uyawan mast’aykuna, patanmantaq k’ispiñuta churana.
5. Patachanpi mallku papa chayanankama t’impuchina.
6. Chiriyachispataq mikhuna; ñawpaqtaqa
apukunamanraq phukurikuna.
Ñawinchaspaña rimanakusunchik.
¿Ima ruraymantam kay qillqasqa kasqa?
K’ispiñutari, ¿mayhinatataq rurana kasqa?
Chay mikhunatari, ¿hayk’apllapas mikhurqankichu? ¿Mayhinataq?
Mamaykiri, ¿ima mikhunakunatataq kinuwamanta wayk’un?
K’ispiñu wayk’unanchikpaqri, ¿imakunataq kanan?

Qillqarqusunchik.
17

¿Ima wayk’uytam ñawpaqtaqa yacharqanchik?
¿Atirqunchikñachu?
Yapamanta pisi pisimanta mat’iparqusunchik.
¿Pipaqtaq chaytari qillqasunchik?
Kay simikunawan hamuq rimaykunata hunt’apasunchik.
hak’uta hapt’ayta puruñapi wirawan

t’aqllanapas qhaqukuspa chakaspa mankapi
phalanapas phukurikuna makita k’ispiñuta
unutawan t’impuchina chiriyachispataq isku unuta
mallku papa q’apina mast’aykuna ñawpaqta
1. Hatun kinuwa kachiyuq chaqruna.

2. yapaykuspa allinta

3. Hapt’ay t’aqaspa
4. Unuchayuq k’aspichakunata q’uyawan
, patanmantaq churana.
5. Patachanpi chayanankama
6. mikhuna; apukunamanraq

Qillqasqanchikta masichanchikkunawan
qhawachinakusunchik, pantasqanchiktaqa qillqana
mayt’unchikpi qillqasunchik.
Qillqakunatapas, kunkakunatapas riqsisunchik.
Kanka Khanka K’anka
18

4 Uywakunapa p’unchawnin
YACHANA
Qhawaspa rimanakusunchik.
Kay siq’isqakunapi, ¿imakunatam rurachkankuman?

¿Imapaqtaq chaykunatari rurachkankuman?
Rimanakusunchik.
Kay siq’isqapiqa, ¿imatam rurachkasqaku?

¿Ima sutiyuq t’ikakunamantataq chay pillutari ruranku?
Llapan uywamanpas, ¿kikillantachu t’ikachanku?
Uywakunamanta yachaqta tapukamusunchik.
¿Imaraykutaq uywakunatari t’ikachanchik?

¿Mayhinatataq wakatapas, uwihatapas, paquchatapas
t’ikachana?
Kay uywakuna t’ikachanapaqri, ¿imakunatataq apaykachana?
Uywakunata mana t’ikachasunmanchu chayri, ¿imataq kanman?
Uywakunaqa ñuqanchikhina Pacha Mamapa uywasqallantaqmi;

chayraykum paykunataqa sumaqta rikunanchik.
19

Ñawinchasunchik.
Kay qillqasqapiri, ¿imakunataq rikukun?

Kay qillqasqari, ¿imamantataq willakuchkanman?
UYWAKUNA T’IKACHAYMANTA
Uywakunataqa sapa watam llimp’i
llimp’i q’aytukunawan, t’ikakunawan,
takuwan ima t’ikachayku. Sapanka
uywapas p’unchawniyuqmi, chay
p’unchawninkupim huk chinatawan
huk urqutawan masachachiyku,
kaqtaq watapi hayk’a mirasqantapas
yachallaykutaq.
Chay p’unchawqa anchata kusikuyku.
Kay qillqasqari, ¿imamantam willakusqa?

¿Mayhinatataq sapanka uywatapas kusichinchik?
Aylluykipiri, ¿mayhinatataq uywakunata t’ikacharqankichik?
Kay tapukuykunata qillqaspa kutichisunchik.
¿Imakunawantaq uywakunatari t’ikachanchik?
¿Mayqan uywakunatataq masachachinari kasqa?
Uywakunata masachachispari, ¿imakunatawantaq yachanchik?
Pacha Mamanchiktapas anchata añanchakuspam

uywanchikkunataqa mirananpaq munayta t’ikachananchik.
20

20 Simikunata akllakuspa uray tawachasqapi qillqasunchik.
llama muña uqa uwiha papa atuq
k’ispiñu asnu paqucha añu kachi rata rata
inti kinuwa killa khuchi añas aqha
wasi kisa chhalla t’ika chaki hawas
uchu wik’uña chiwchi ichhu k’anka thuta
waskha qhari warmi masa turu uma
ñawi puruña t’anta t’uru ñan puka
yuraq yana q’illu hatun manka phullu
M A K I
Yachachiq rimamunqa, wawakunataq chay sutita tarispa

chimpusunchik. Hunt’achiqqa “¡MAKI!” nispa qaparinqa.
21

Kaymi yachasqay
1. 4 hampi qurakunata siq’iy, chaymantataq: sutinta qillqay.
¿Imataq sutin?
¿Imapaqtaq allin?
¿Mayhinatataq hampikuna?
2. Kay tapukuykunata chimpuspa kutichiy.
Qura hampitaqa sumaqta ch’akichispa waqaychana.
¿Mayhinatataq hampikunatari waqaychana?

Ch’aranllata
T’impuchispa
Ch’akichispa
¿Hampi qura pallasqataqa imananam?
Ruphachina
Q’upaman wisch’una
Waqaychana
3. Kay siq’isqapaq rimaykunata qillqay.
22

2 Yanapanakuspa
aymurasunchik
Kay siq’isqapi, ¿imakunatam rikuchkanchik?

Yachay wasipiri, ¿imaraykutaq yachasqanchik pisilla
rikhurin?
¿Mayqan simikunapi rimapayasqataq
yachayninchikkunaqa qispirinman?

5 Mikhuy qhawaq chakana
YACHANA
Rimanakusunchik.
¿Imakunatataq
kay siq’isqapiri
rurachkanku?
Chakanari,
¿imaraykutaq
urqukunapi sayan?
Chakanari,
¿imakunawan
churasqataq
tarikun?
Chaykunatari,
¿pikunataq churan?
Yachaqpata rispanchik tapukamusunchik.
Runakunari, ¿maykunapitaq chakanata churanku?

¿Hayk’aptaq chakanakunatari urqukunamanta llaqtaman
apaykamunku?
Chakanata raymichaspari, ¿hayk’aptaq urquman kutichipunku?
¿Imakunatataq chakanakunapa rayminpiri r0urankichik?
¿Imapaqtaq chakanakunatari urqukunaman saqimunku?
Yachay wasiman kutimuspa.
Llapan uyarimusqanchikmanta hatun raphipi siq’isunchik.

Tukuspaqa huk hukmanta siq’isqanchikmanta willakusunchik,
tapukuykunatapas kutichisunchik.
24

Rimanakusunchik.
Kay uray siq’isqapiri, ¿imatataq rurachkanku?

¿Imataq kayri kanman? ¿Willakuychu, takiychu, rimanakuychu,
watuchiychu kanman?
¿Maymantataq chaytari yachanchik?
¿Imamantataq rimachkankuman?
Yachachiqqa kay rimanakuyta yachakuqkunapaq ñawinchan.
Chakanata wilaspa
¡Manuelacha! ¿Ñachu ¡Arí! Ch’isipaqsi kanqa.
khuchi aychata hurnuman Ñam wilatapas
aparqurqankiña? chakanaman
k’ancharqachiniña.
¡Allinmi, allinmi! Kuska Khuyaqkunamanmi

tutatam tusuqkunaman mamáy punchita
qarananchik. Kunanri, rakimuchkani.
¿imatataq rurachkanki?
¿Imatam kaypiqa rurachkasqaku?

¿Pikunataq kaypiri rimanku? ¿Maypitaq kachkankuri?
Kay runakunari, ¿ima raymipitaq kachkanku?
Mama Susanaqa, ¿ima mikhunatam kuska tutata qaranqa?
Llaqtaykipiri, ¿mayhinatataq chakana raymita rurankichik?
25

Siq’isqamanta rimaqta chimpuy.
Mama Susanapa raymin.
Chakanakunapa raymin.
Q’apachkaq quwi kanka.
Q’apachkaq khuchi kanka.
Warmiqa aqhata rakichkan.
Warmiqa aqhata qhatuchkan.
Kay siq’isqakunapaq rimayta paqarichisunchik.
Kay simikunap qallariynin qillqawan wak simikunata

paqarichisunchik.
Manuela Susana maki sipas
26

6 Allaypi mikhuykuna
YACHANA
Ñawinchasunchik.
¿Imakunatataq kay siq’isqapiri rurachkanku?

Mikhuykuna allay qallarinapaqri, ¿imatataq ñawpaqta rurankichik?
Kay siq’isqakunata qhawasunchik.
¿Imakunatam kaypiqa rurasqaku?

Papa allaypiqa, ¿imatam mikhunchik?
Yachaq mamawan wathiyata ruramusunchik.
Wathiya ruranapaqqa, ¿imakunatam apananchik?

¿Mayqan papakunatam wathiyanapaq akllasunchik?
Wathiyatari, ¿imakunatawanmi mikhusunchikman?
Wathiyata p’ampaptinchikqa manam pipas hisp’ananchu.

Hisp’aptinqa papam hankuyaspa mana chayapunchu.
Papataqa manam uywawanqa mikhuchinachu. Chay

mikhuyqa waqaspam wak llaqtakunaman ripunman.
27

Ñawinchasunchik.
¿Imataq kay qillqasqari kanman?
¿Ima nichkantaq sutinpiri?
Wathiya ruray
Kanan:
Hak’u papa
uchu kutapas,
kisupas, ch’aqupas
uqapas, añupas
k’urpa
yamt’apas ichhupas
Ruraynin:
1. K’urpamanta hurnuta pirqasunchik.
2. Wayra qhawariq punkuyuqtam pirqananchik.
3. Hurnutaqa yamt’awan q’uñichisunchik.
4. Ñawpaqtaqa papataraq churaykusunchik,
patanmanña uqatapas, añutapas p’ampasunchik.
5. Mikhuykuna chayarquptintaq aspisunchik.
6. Wathiyataqa uchuyuqtapas, kisuyuqtapas,
ch’aquyuqtapas mikhusunchik.
¿Imatam kay qillqasqaqa yachachiwanchik?

¿Imakunatam wathiyayta atinchik?
¿Imakunayuqtataq wathiyatari mikhusunchikman?
¿Kay rimaykunata rurakusqanmanhina ñiqichasunchik.

Wathiyataqa kisuyuqta mikhuna.
Papataqa ñawpaqta p’ampana.
Wathiyataqa chayaptin hurquna.
Hurnutaqa yamt’awan q’uñichina.
Ñawpaqtaqa k’urpataraq huñuna.
28

¿Ima mikhuykunatam wathiyasunchikman? Sutinkunata
qillqasunchik.
Kay rimaykunata huk simita akllaspa hunt’apasunchik.
Hurnutaqa pirqana.
rumimanta/k’urpamanta
Wathiyataqa mikhuna.
misk’iyuqta/kisuyuqta
Papataqa hurnuman churana.
qhipamanña/ñawpaqtaraq
Phatmasunchik.
ruphachiy ru pha chiy yamt’a

wathiya papa
kisu k’urpakuna
Kay chaqrusqa qillqakunapi kay simikunata tarisunchik.
añu uqa papa pirqa kisu warmi

ruphachiy uchu yamt’a ch’aqu maki
kachi aspina k’urpa rawk’ana hawas
r u ph a ch i y u h ph
p i r q a th t’ q a p’
a y a m t’ a y a w q
p chh w a r m i m a i
a ch’ k’ u r p a n s ch
u q a ch a s p i n a
q qh n u ñ a u s i k
k kh a m a k i a ñ u
29

7 Sara kallchay
YACHANA
¿Imatam kay siq’isqapiqa rurachkankuman?

¿Pikunam llamk’achkankuman?
Sara kallchaypi, ¿qamkunari imatataq rurankichik?
¿Imakunawanmi sarataqa kallchankichik?
Sarata kallcharquspari, ¿imakunatawanmi rurankichik?
¿Imapaqtaq saratari chhallallantinta sayachinkichik?
¿Maykunapitaq saratari ch’akichinkichik?
Aylluykipiri, ¿kay llamk’ayta rurankichikchu? ¿Imarayku?
Sarata kallchaspaqa sayachinaraqmi. Chaymi misk’i misk’illa

puquyta tukun, kaqtaq ch’akinpas.
Qillqaspa kutichisunchik.
Saratari, ¿imapaqtaq sayachinchik? Llimp’iy:
wiñananpaq ch’akinanpaq pisiyananpaq
Allin puqusqa saraqa …
hayallaña p’uchqullaña misk’i misk’illaña
30

¿Imatataq qillqarqusunchikman?
¿Pipaqtaq chaytari qillqarqusunchik?
¿Imamantataq chay qillqasqari kanqa?
Watuchiy
Imasmari, imasmari:
K’aspi patapi tiyan
chirimanta p’istukuspa,
lluqsimuspaqa
chiqchiylla chiqchin.
¿Imataq kanman?
Imasmari, imasmari:
Tullu tullulla,
Q’umir p’achayuq,
Khachurquptiykitaq
misk’i misk’illaña.
¿Imataq kanman?
Kutichisunchik.
¿Imam kay qillqasqaqa kasqa?
Kay qillqasqapi, ¿mayqan simikunataq yuyaycharqasunki?
¿Ima mikhunakunatam saramantaqa wayk’unchik?
Kay simikunawan papamanta huk watuchiyta paqarichisunchik.
sumaq mikhuycha imasmari, imasmari suyt’u warmicha

ñawisapacha ¿imataq kanman? puka uyacha
31

Kay simikunata ñiqichaspa rimaykunata paqarichisunchik.
mikhuchkan. Turuqa chhallata
sayachichkan. Antonioqa kallchaspa sarata
chhallata q’ipimunqa. Taytayqa
tipichkan. saratam Mariaqa
Kay simikunapa qallariynin qillqakunawan

wak simikunata paqarichisunchik.
papa puriy p’ampay phukuna
Kallchay kisu k’urpakuna khamuy
32

8 Qhichwa siminchik
YACHANA
Kay siq’isqapi rikhuriq runakunari, ¿maymantataq kankuman?

Siq’isqapi rikhuriq runakunari, ¿mayqan simitataq rimankuman?
“Qhichwa simiykupa p’unchawninqa 27 p’unchaw

aymuray killapi”.
Siq’isqata qhawaspa rimanakusunchik.
Kay siq’isqapiri, ¿may llaqta runakunataq rikukun?

Yachay wasiykipiri, ¿ima simipitaq rimanakunkichik?
Tayta mamaykiri, ¿ima simipitaq rimapayasunki?
Llaqtaykipiri, ¿mayqan simipitaq rimankichik?
Qusqu llaqtapiri, ¿ima simipitaq runakuna rimanku? ¿Imaraykutaq
chayri?
Mamanchikpa siminpi rimaspaqa hunt’asqatam
imatapas hukkunaman willanchik.
Mamanchikpa siminpiqa yuyayninchikpas mayu

unuhinaraqmi phawan.
Mamanchikpa rimasqan simi qunqayqa

mamanchik sarunchakuywanmi ninakun.
33

Kay qillqasqakunata ñawinchasunchik.
Kaykunari, ¿imamantataq rimachkanman?

i
¡Rimasqay simipipun
Mamaypa siminpim yachachiway!
yachayta munani.
Mama siminchikpiqa
¡Mama siminchik kusisqam uyarinipas,
s,
llanllarichun! rimanipas, qillqanipa
ñawinchanipas.
¿Imaraykutaq kay qillqasqakunatari rikuchiwanchik?

Kay qillqasqakunari, ¿imamantataq rimachkan?
Kay tapukuykunata qillqaspa kutichisunchik.
¿Mayqan simipim kusisqapuniqa yachanchik?

Kay qillqasqakunari, ¿ima simipi qillqasqataq kachkan?

Mama siminchikpiqa kusisqam:

Mama siminchikqa puni.
34

Ñawinchaspa qillqasunchik.
Micaela Bastidasmanta
Mama Micaela Bastidasqa Apurimaq suyumantam
kasqa. Payqa Tupaq Amaruwanmi masachakusqa.
Kay Perú Mama Llaqtanchikpi muchuykunata rikuspa
mama Tomasa Condemaytawan riqsinakuspa hatun
kutipakuyta qallarisqaku. Aqu Mayupipas, Pampa
Markapipas, Surimanapipas purimusqaku.
Hatun qillqawan qallariq simikunata qillqasunchik.

Mama
Kaypitaq huch’uy qillqawan qallariq simikunata qillqallasunchiktaq.
HATUN QILLQAWAN ACHAHA

A CH CHH CH’ I H K KH K’ L
LL M N Ñ P PH P’ Q QH Q’
R S T TH T’ U W Y
Huch’uy qillqawan achaha
a ch chh ch’ i h k kh k’ l
ll m n ñ p ph p’ q qh q’
r s t th t’ u w y
HATUN QILLQAwanmi qillqananchik: runakunapa sutinta,

kaqtaq ayllu sutintapas, llaqtakunapa sutintapas,
mayukunapa sutintapas, quchakunapa sutintapas,
urqukunapa sutintapas. ¡Ama qunqasunchikchu!
35

Kaymi yachasqay
1. Kay siq’isqakunata ñiqichaspa rimayninkunata
akllaspa qillqay.
Chhallata sayachichkanku.
Sarata ch’akichichkanku.
Sarata tipichkanku.
2. Kayta ñawinchaspa uray rimaykunata hunt’apay.
Tayta Marioqa sara tipinanpaq sullk’anta pusamusqa.
Tayta sara sullk’anta
Santusaqa papata asnunpi punamanta ñañantin

q’ipimuchkan.
papata punamanta
q’ipimuchkan.
3.Runapa sutinkunatapas, llaqtapa sutinkunatapas qillqay.
4. Mikhuykunapa sutinta qillqay.
36

3 Papanchikwan
uywanakusunchik
Kay siq’isqapiqa, ¿ima ruraqkunatam rikuchkanchik?

¿Imaraykutaq wakin chakrakunapiri mikhuykuna pisita
urin?
Chakrakunapi mikhuyninchikkuna sumaqta urinanpaqri,
¿imakunatataq rurana kanman?

9 Wathiyapaq pirqay
YACHANA
Tapukuykunata kutichispa rimanakusunchik.

Kay siq’isqapiri, ¿imatataq rurachkankuman?
¿Maypitaq rurachkankumanri?
Siq’isqata qhawaspaña rimanakusunchik.

¿Hayk’apmi chaytaqa ruranchik?
Wathiya rurananchikpaqri, ¿imakunataq kanan?
¿Imakunatawantaq mikhusunchikman?
Aylluykipiri, ¿mayhinatataq wathiyakunkichik?
¿Ima rurukunatam wathiyakusunchikman?
Wathiyataqa qurachawanmi mikhunapaqqa waqtarparina.

Ñawpaqtaqa Pacha Mamanchikmanraqmi phukurinanchik.
Quñillatam mikhunanchik, manataqmi mikhurquspaqa chiri
unutaqa upyanachu, wiksa qaqayaymi hap’iwasunchikman.
38

Ñawinchasqamanta tapukuykunata kutichisunchik.
Wathiyataqa ¿imawanmi waqtarparinanchik?

makillanchikwan
pichanakunawan
qurakunawan
Wathiyata mikhunanchikpaqqa, ¿pimanraqtaq phukurinanchik?
Tayta mamanchikman
Pacha Mamanchikman
Sullk’anchikkunaman
Wathiyata mikhurquspari, ¿imatataq upyasunchikman?
qasasqa unuta
t’impusqa unuta
rarqa unuta
Ñawinchanapaq tapunakusunchik.

¿Ima nichkanmanmi sutinpiqa?
Wathiyanapaq hurnutari, ¿mayhinatataq rurana?
Hurnu pirqaymanta
Wathiyanapaqqa hurnutaraqmi
rurananchik. Hurnu ruranapaqqa
k’urpataraqmi hatun niraqkunatapas,
huch’uy niraqkunatapas huñunanchik.
Allpata wayrachispam, mayniqmanmi
wayra phawasqantaqa yachanchik;
hurnutataq chay qhawachkaq
punkuyuqta pirqananchik. Qallarisunqa
hatun k’urpakunawan pirqaspa,
huch’uy k’urpachakunawantaq
tukuchananchik.
39

Ñawinchasqanchikmanta tapukuykunapa
kutichiyninta llimp’isunchik.
Hurnu ruranapaqri, ¿imataraqmi huñuna?
yamt’ata papata k’urpata
Hurnupa punkun pirqanapaqri, ¿imataraqmi qhawananchik?
pampata wayrata Intita
Kay simikunawan rimaykunata hunt’apasunchik.
K’urpata pirqasunchik
Allpawan wayrata k’urpachakunawan
Punkunta huñusunchik
Pampanta hatun qhawasunchik
Tukusunchiktaq huch’uy K’urpakunawan
Qillqaspaykiri, ¿tukupay ch’ikupichu tukuchinki?
Kay simikunapa qallariqnin qillqakunawan

wak simikunata paqarichisunchik.
Wathiya k’urpa kuka khuchi
Tukurquspaqa masichanchikkunaman qhawachisunchik.
40

10 Papa akllaypi phukurikuy
YACHANA
Siq’isqakuna qhawanapaq rimanakusunchik.

Kaykunatari, ¿imapaqtaq rurachkankuman?
Kay siq’isqapiqa, ¿imatam rurachkasqaku? ¿Pikunataq

rurachkasqaku?
Papa akllaymanta yachaqta tapukamusunchik.
Papa akllaytari, ¿hayk’aptaq qallarinkichik?

¿Imakunatataq papa akllanapaqri rurankichik?
Papatari, ¿pikunallataq akllanan? ¿Imarayku?
Kutimuspaqa lliw uyarimusqanchikmanta qillqananchik

mayt’upi siq’isunchik, chaymantataq willakusunchik.
Papataqa manas quwiwanqa mikhuchinachu waqaspas

wak wasikunapi qhachunchakapun.
41

Ñawinchanapaq kay tapukuykunata kutichisunchik.
¿Imamantataq rimachkanman?
Papa muhuchaymanta
Papa muhuchay ñawpaqtaqa Pacha
Mamanchiktaraqmi kuka k’intuwan,
aqhawan sumaqta waqyarikuspa, papa
mamatapas sumaqta ch’allaykuspa
muhuchayta qallariyku.
Wasi kanchapim muhuchaytaqa
rurayku. Mikhunaykupaq, muhupaq,
chhalanapaq, ch’uñupaq, wayk’upaq
punta puntata akllayku.
Tukurquspataqmi waqaychanapaqqa
hatunninkunata akllaspa sansapi
inciensowan sumaqta q’apachiyku,
Pacha Mamanchikta añanchakuspa.
Ñawinchasqanchikmanta rimanakuspa kutichisunchik.
Kay qillqasqari, ¿imamantataq willawachkanchik?

Papa akllayta qallarinapaqri, ¿imataraqmi rurana kasqa?
¿Imarayku?
Papatari, ¿mayhinatataq akllana?
Akllayta tukuspari, ¿imataraqmi waqaychanapaqqa rurana?
Aylluykichikpiri, ¿mayhinatataq papata muhuchankichik?
¿Imakunapaqmi papataqa akllanchik? Qillqasunchik.
Papataqa akllanchik
Qhatunapaq
42

Kay simikunata ñawinchaspa phatmasunchik.
waqaychay wa qay chay

akllay
muhuchay
waqyarikuy
q’apachiy
qallariy
ruray
wayk’uy
Kay simikunaqa rimanakunam. Kay simikunawanpunim

rimanchik. Ruraykunamanta willawanchik. Kay
rimanakunaqa rimaqwan, uyariqwan, iskayninmanta karupi
kaqwanmi muyun. Ñuqa muhuchani, qam muhuchanki,
pay muhuchan.
Kaypi chaqrusqa simikunawan rimaykunata tarisunchik.
Waqyakuyku Muhupaq ch’uñupaq akllayku
q’apachiyku akllayku papataqa wasipi
Papakunata Pacha Mamata inciensowan sumaqta
Kay simikunapi qallariq qillqakunawan qillqanayki

mayt’upi huk simikunata paqarichisunchik.
q’apachiy qhari qaqa q’ipi
43

11 Qhachu ch’uñu mikhuy
YACHANA
Ñawinchanapaq rimanakusunchik.
¿Imataq kay qillqasqari?

¿Imataq qhachu ch’uñuri?
Qhachu ch’uñu ruray

Kanan:
Khullu papa
T’ankar ch’apra
Unu
Ch’uñuna pampa
Aysana
Ruraynin:
1. Quyllurta qhawaspa
qasanan tutata suyana.
2. Khullu papata ch’uñuna
pampapi masarparina.
3. Masarquspaqa
unuchawan ch’aqchuna.
4. Intiwan mana
rikuchispalla aysanapi
huqarina.
Ñawinchasqanchikmanta rimanakusunchik.
Kay qillqasqari, ¿ima ruraytataq yachachiwanchik?

Qhachu ch’uñu ruranapaqri, ¿imakunataq kanan?
¿Imata qhawaspataq papatari masana? ¿Imarayku?
¿Hayk’a tutam qhachu ch’uñuqa masakun?
Qhachu ch’uñumantari, ¿ima mikhunakunatataq wayk’unchik?
Qhachu ch’uñu ruraypi qamri, ¿imapitaq yanapakunki?
44

¿Imatam qillqasunchik?
¿Pipaqtaq chayri kanqa?
Kay simikunawan qhachu ch’uñu wayk’uyta paqarichisunchik.
kisu Unu siwulla q’achun
kachi patanman
qhachu chulluchispapas siwulla
kachiyuqta mankata ch’uñutaqa
churaykuna ch’umanapaq kisu
Qhachu ch’uñu phasi wayk’uy

Kanan:
Qhachu ch’uñu
Wira
Chuñu phasi waykunapaq yaykuqkunata siqiy.

Ruraynin:
1. ch’uñutaqa ,
qasasqallatapas unuchaman t’ipqana.
2. q’achunchayuqta, wirayuqta,
, unuyuq churpuna.
3. Qhachu unu q’uñiriptinña
4. Chayarquptintaq ituna.
5. Mikhunapaqqa q’allasqata
churaykuspa wapsichina.
Qillqayta tukuspaqa mamanchikman wayk’unanpaq

aypachisunchik.
Kay qhachu ch’uñu phasisqatari, ¿imatawantaq mikhusunchikman?

Qhachu ch’uñutari, ¿hayk’a tutapitaq qasa hap’inan?
45

Kuyuq qillqakunapi tarikuq simikunata chakichanpi
qillqasunchik.
Manka
Kisu
Qhachu ch’uñu
Q’uncha
Wislla
P’uku
Lluq’ipi tarikuq simikunata tarispa wichq’asunchik.
QHACHU CH’UÑU
U S K’ S U M A Q M
SIWILLA
K A CH I Y U Q T A
CHULLUCHISPA
KACHIYUQTA
I P A W T CH M N N
MANKA QH A CH U CH’ U Ñ U K
CHURAYKU W T U LL A LL I M A
CH’UMAYKU H A T A CH U R A Y
KISU U N U W I CH A Y Y
SUMAQ I M A T K I S U U
PATANMAN
W A N PH A S I T Q
PHASI UNU
CHH N T’ W A P S I R
WAPSI
Q A CH’ U M A Y K U
WICHAY
46

12 Inti Raymi yupaychay
YACHANA
Siq’isqa qhawananchikpaq rimanakusunchik.
Kay siq’isqapiri, ¿imataq rikukun?

¿Maypitaq kayri kanman? ¿Hayk’aptaq? ¿Imaraykutaq?
Kay siq’isqapiri, ¿imatataq rurasqaku?

¿Maypim chaytaqa rurasqaku?
Kay siq’isqapiri, ¿pikunatam q’ipisqaku?
Yachachiqninchikta Inti Raymimanta uyarisunchik.
Inkari, ¿pipa churinsi kanman karqan?

Inkari, ¿imaraykutaq Apu Intita yupaycharqan?
¿Maykunapitaq Intitari raymichanku? ¿Hayk’aptaq chay raymiri?
¿Mayhinatataq Inti Raymitari ruranku?
Inti Raymiqa hatun kusikuymi. Lliw Tawantin Suyu runam kay

raymitaqa ruraqku. Inti taytaqa llapan wawankunatam
uywawanchik, chaymi wawankunaqa payta yupaychakunchik.
47

¿Imataq kanman kay qillqasqari?

¿Imamantam willakuchkanman?
¿Ima sutiyuqtaq kasqa kay qillqasqari?
Ayar wawqikunamanta
(Llulla kawsasqa)
Paqariq Tampu t’uqumantas Ayar
Manku Mama Uqllu warmintin; Ayar
Kachi, Mama Qura warmintin; Ayar
Uchu, Mama Rawa warmintin; Ayar
Awqa Mama Waku warmintin allin
allpakuna maskaq lluqsimusqaku.
Kay tawantin wawqi panakunaqa
kayhinata purimusqaku. Ayar
Kachiqa kikin paqarinaman
kutiykuspa qhipapusqa. Ayar Uchuqa
Wanakawripi qaqaman tukupusqa.
Ayar Awqapas raprayuq kaspa Inti
Pampapi rumiman kutillasqataq.
Ayar Mankullañas tawantin panantin
Qusqu llaqtataqa paqarichisqa,
allin kawsaytapas qallarisqaku.
Chayhinatas Tawantin suyuqa
qallarisqa.
Ñawinchasqanchikmanta rimanakusunchik.
Kay qillqasqari, ¿imam kasqa?

¿Pikunamantam willakuchkan?
Kay wawqi panakunari, ¿maymantataq lluqsimusqaku?
¿Imaraykutaq lluqsimusqakuri?
Paqariq Tampuqa Paruru suyuchapi tarikuq paqarinam.
48

Kay Ayar wawqikunata warminwan tupachiy.
Ayar Manku Mama Rawa
Ayar Kachi Mama Waku
Ayar Uchu Mama Uqllu
Ayar Awqa Mama Qura
Runakunapa sutintapas, ayllu sutintapas, llaqtakunapa

sutintapas, urqukunapa sutintapas HATUN QILLQAwanmi
qallariynintaqa qillqananchik; chaytam kay Llulla kawsasqapi
rikunchikña.
Ñawincharquspaña kaypi qillqasunchik. ¿Maypim kay sutikunataqa

tarisunchik? ¿Mayqan simipi qillqasqam tarikun? ¿Qhichwapiri?
Llaqtakunapa sutinta:
Runakunapa sutintapas, ayllu sutintapas:
Urqukunapa sutintapas:
49

Kaymi yachasqay
1. “Ayar wawqikunaman” rikch’akuqta huk llulla kawsasqata
llaqtaykimantapas, huk urqumantapas, huk quchamantapas,
imamantapas siq’irquspa masichaykikunaman willay.
2. Kay rimaykunata “rimanankunawan”

hunt’apay:
Antonioqa k’urpata akllachkan.

Mamayqa papata pirqan.
Ñañayqa qhachu ch’uñuta huñun.
María mamaqa papata wayk’uchkan.
Irqiqa hurnuta t’ipqachkan.
3. Llaqtakunapa sutinta kaypi qillqay:
4. Tayta mamaykipa sutinta qillqarquy:

4
Perú Mama
Llaqtanchikpa
kawsayninkuna
Kay siq’isqapiri, ¿imakunatataq rurachkanku?

Uywanchikkunapa millwanmantari, ¿imaraykutaq
p’achakunata manaña ruranchikchu?
Tayta mamakunari, ¿imakunatataq p’acha awaymanta
yachay wasipi yachachinkuman?
Llaqtaykichikpiri, ¿imakunatataq awankupas, simp’ankupas?

13 Siwara iray
YACHANA
Kay killapiri, ¿ima llamk’aykunatataq rurankichik?
¿Imamantataq rimanman?
Siwara wiñapu ruraymanta

Victoria: Siwaratam minchha p’unchaw irachikusaq,
ch’akiypaqri, ¿imatataq apayman mamáy?
Mama Leonisa: Siwara aqhata ari rurarqukuy.
Victoria: Siwara wiñaputari, ¿mayhinatataq rurana?
Mama Leonisa: Ch’uyachasqa siwarata unupi chulluchina.
Victoria: ¿Chaymantari?
Mama Leonisa: Allin chullusqataña lastikupi q’ipicharquna,
chaytataq qatanakunawan p’istuspa huk
q’uñi k’uchupi churana.
Victoria: Chaytari, ¿hayk’a unaymantataq hurqunay?
Mama Leonisa: Kimsa, tawa p’unchawmanta qhawaykuna.
Ch’apun allin t’amparqusqaña kaptinmi
ch’akichinki.
Ñawincharquspaña rimanakusunchik.
¿Imataq kay qillqasqari kasqa?

¿Imamantataq rimasqa?
Siwaratari, ¿mayhinatataq wiñapuña kasqa?
Aylluykichikpiri, ¿mayhinatataq siwara wiñaputari rurankichik?
Siwara mamaqa manam rurullanwanchu uywawanchik;

raphichankunapas, ichhunpas quwitapas, kawallutapas,
wakatapas uywallantaqmi. Chayraykum siwara mamataqa
yupaychananchik.
52


¿Imamantataq rimanman?
¡Upyaylla upyaykuway!
¡Misk’illañam kani!
¡Siwara aqhacham kani!
1 sulisllapaqmi
ch’akiyniykita thasnuykusaq.
Wasa rurun nanayniykitapas
hampisqaykim.
¡Ama manchakuychu, manam
machachikuqchu kani!
Ñawincharquspaña rimanakusunchik.

Kay siq’ispa willakuyri, ¿imatataq willawanchik?
Huk qiru aqhachatari, ¿hayk’awantaq upyasunchikman?
Siwara aqhari, ¿imakunapaqmi hampi kasqa?
Kaykunapim siwara aqhataqa upyayku; llimp’irqusunchik.
chakrapi iglesiapi raymikunapi juzgadopi ñanpi
iranapi qhatupi puñunapi wasichakuypi chiripi
yachay
parapi ch’akiypi t’aqsaypi tarpuypi
wasipi
53

¿Imatataq qillqarqusunchik? ¿Pipaqtaq? ¿Imamantataq?
Siwara rurutaqa kaykunapim mikhuyta atinchik:
Kay rurukunatam hamk’ayta atinchik:
Kay yurakunatam irayta atinchik:
Kay simikunawan yanapakuspa huk siq’isqa willakuyta

mama llaqtanchikpa p’unchawninta yuyarispa
paqarichisunchik.
Perú Mamapa quwi challwa ch’usiqani
p’unchawta killapi tutallamanta ¡hamuychik!
RAYMINPI
kanka,
thiqti
Qhatukunqa.
plazapi 28 Anta sitwa
10 uras qallarinqa.
54

14 Millwapa puchkayninpas
YACHANA
llimp’iyninpas
Siq’isqakunata qhawaspa rimanakusunchik.
¿Imamantataq kay siq’isqakunari willawachkanchikman?
Sapanka siq’isqapipas runari, ¿imatataq rurachkan?

¿Imapaqtaq chaykunatari ruranchik?
Tullpuymanta yachaqta tapukamusunchik.
T’aqsanapaqpas, tullpunapaqpas, ¿imakunam kanan?

Manaraq tullpuchkaspaqa, ¿imakunataraqmi rurana?
Q’aytutari, ¿imakunawanmi tullpuna? ¿Mayhinatataq ruranari?
Q’aytuta allinta hap’inanpaqri, ¿imatawantaq churana?
Tullpuymanta uyarimusqanchikta kaypi siq’irqusunchik.
55

Kay rimaykunata ñawinchaspa siq’isqankunapi
qillqasunchik.
Mama Inésqa puchkayta tukuspa patasqa q’aytuta t’aqsachkan.
Mama Inésqa tullpusqan ch’aki q’aytuta k’antichkan.
Mama Inésqa patasqa q’aytuta hatun mankapi tullpuchkan.
Mama Inésqa uwiha millwata puchkachkan.
Q’aytu tullpuyri, ¿ima ruraytaq? Aylluchasqa siminta chimpuy:
Q’aytu mayllay
Q’aytu llimp’iy
Q’aytu k’antiy
Tullpusqa q’aytumantaqa awanku.
56

Kay rimanakunawan hunt’apasunchik.
k’antichkan phasisqa tullpunqa
puchkachkan t’aqsamusqa mayllachkan
Mariaqa millwata
Mamayqa mankata
Ñañayqa q’aytuta
Awichaqa q’aytuta
Anitaqa p’achata
Marcoqa chuñuta
Kay phatmakunawan simikunata paqarichisunchik.
Mill q’ay ka ha ma tu wi u
wa puch q’an t’ap tull tiy say puy
si ra ka wa a llu wa pi
p’a ch’u wall ñu lla k’as ma cha
2pas, 3pas, 4pas, 5pas, aswanpas phatmakunaqa

huñukullanmanmi.
57

15 Perú Mama Llaqtapa raymin
YACHANA
¿Imakunatataq kay siq’isqapiri rikuchkanchik?
Perú Mama Llaqtapa willka takiynin

Qispichisqam kanchik, wiñaypaq kananchik, wiñaypaq.
Ñawpaqtaqa k’anchanta pakachun, k’anchanta Inti.
Pisisun willkachasqa munayman,
Hanaqchan llaqtanchikmi wiñayman.
hanaqchan llaqtanchik wiñayman.
hanaqchan llaqtanchik wiñayman.
Ñawch’illanpi kay urqu hap’ichun

puka yuraq unanchanchikta,
Kay pachataq q’ayaman willachun,
wiñaypaqña,
wiñaypaqña,
wiñaypaqña qispiyta qusqa.
Llanthullanpi kawsasun takispa,
urqumanta rit’i patapitaq,
hatun sullullchayta yupaychasun.
chaskichuntaq,
chaskichuntaq,
chaskichuntaq Jacobpa apun.
Chaskichuntaq Jacobpa apun.
Jacobpa apun.
¡KAWSACHUN PERU MAMA LLAQTANCHIK! ¡KAWSACHUN!
¿Imapaqtaq kay willka takiyri?

¿Hayk’aptaq kay takiytari takinchik?
¿Hayk’aptaq Perú Mama Llaqtanchikpa p’unchawninri?
58

¿Ima ninantam nin “qispichiy” simiqa?
Huk simipa yuyayninta mana yachaspaqa
simi qullqapim maskananchik.
Simi qullqapiqa kaytam tarinchik:

QISPICHIY. ®. Mayqan kawsaqtapas ima
huchanmanta pampachaspapas puririchiy.
Kacharpariy. Liberar, avanzar, concluir.
Mama siminchikña kaptinpas, musuq simikunataqa

uyarillasunchikpunim, kaqtaq ñawinchasunpas.
Willka takiypi musuq simikunapa yuyayninta maskasunchik.
Willka
Rit’i
Unancha
K’anchay
Hanaq
Kay simikunawan rimaykunata qillqasunchik.

Perú Mama Llaqtanchikqa 1821 watamanta qispichisqa tarikun.
(unancha)
(rit’i)
(hanaq)
(k’anchay)
(willka)
Kay simikunap qallariyninpi phatmankunawan wak

simikunata maskasunchik.
K’anchay Khamuy Kani
59


¿Imataq sutinri?
Perú Mama Llaqtaypaq

(yarawi)
¡Perú Mama llaqtalláy!
p’unchawniykita yuyarispam
sunquy anchatapuni
kusikuspa llanllarin.
Llapan suyuykikunam
kay p’unchawniykipi
unanchaykitapas
hanaqpi raphapachinku.
¡ Kawsachun Perú Mama Llaqtay!
¿Pipaqmi kay yarawiqa kasqa?

Mama Llaqtanchikpa p’unchawninpiri, ¿mayhinam tarikunchik?
Wasinchikpiri, ¿imatam sayachikunchik?
Mama Llaqtanchikpa unanchanta siq’ispa llimp’isunchik.
60

Unanchanchikpaq huk yarawichata paqarichisunchik.
(Yarawi)
(Paqarichiq):
Umanpi sutintapas, siq’isqachantapas amapuni qunqasunchikchu.
yarqha rarqa
rarqha
larqha
Runaqa kayhinata rimanchik:
Sapanka rimasqa simita Simi qullqapi maskasunchik. Larqha simiqa

manam tarikunchu. Yarqha simipas tarikullantaqchu; rarqha simipas
Simi qullqapiqa kallantaqchu. Aswanpas rarqa simillam rikhurin. ¿Ima
nintaq chaypiri? Qawariychik Simi qullqapa nisqanta:
RARQA. (s). Allpapi unupa ñannin. Pincha. /Canal, acequia/.

Rarqa patantaqa ama pukllaspalla hamunkichik, chaytaq
urmaykuwaqchik.
Vendrán con cuidado y sin jugar por la orilla de la acequia,
no vaya a ser que se caigan.
61

Kaymi yachasqay
1. Mama Llaqtanchikpaq p’unchawninpi
uyarina kunkapi yarawirquy.
2. Kay chaqrusqa qillqakunapi kay simikunata tariy: WILLKA, TAKIY,

QISPICHINA, HANAQ, HATUN, UNANCHA, K’ANTIY, YARAWI, AWAY,
SIWARA, PERÚ MAMA, LLAQTA, WIÑAYPAQ, TULLPUY, MILLWA,
HUNT’A. Wichq’arquy:
Q W I Ñ A Y P A Q I
I T U LL P U Y I U W
S I U W I LL K A LL A
P E R Ú M A M A W R
I Q’ A H A Q H U A A
CH A H A W T A K I Y
I N U N A A N TH T’ T
N T N A Y H A T U N
A I T’ A PH P’ Q P Q’ QH
R Y A Q A W I I R A
S I W A R A A W A Y
3. Kay simikunawan rimaykunata qillqasunchik.
unancha
millwa
siwara

5
Pacha
Mamanchikman
haywarikusunchik
Kay siq’isqapiri, ¿imakunatataq rurachkanku?

Pacha Mamanchikri, ¿imaraykutaq sinchita
unquykuchkan?
¿Imakunatataq rurasunchikman Pacha Mamanchik
manaña unqunanpaqri?

16 Pacha Mamaman haywarikuy
YACHANA
Siq’isqa qhawanapaq rimanakusunchik.

Kay siq’isqapiri, ¿imakunataq rikukun?
¿Imakunatataq rurachkankuman?
Umanpiri, ¿ima ninmantaq?
Pacha Mamaman haywarikunapaq
Qhawaspaña rimanakusunchik.
¿Ima killapitaq haywarikuytari rurana? ¿Imarayku?

¿Pimantaq haywakunari? ¿Imaraykutaq chaytari ruranku?
Haywarikuymanta aswan tapukamusunchik.
Pacha Mamamanri, ¿hayk’aptaq haywakunchik?

Pacha Mamaman haywakuytari, ¿pitaq ruran?
¿Imakunawantaq haywakuytari rurankichik?
Pacha Mamaqa kawsanmi, chayraykum uywawanchik,

yurakunata wiñachipuwanchik, uywakunata mirachipuwanchik;
unuta, wayrata, ruphayta, qasata, parata quwanchik.
Ñuqanchikpas tukuy sunqu Pacha Mamamanqa kukallatapas,
aqhallatapas haywarinanchik.
64


Umanpi sutinri, ¿ima nichkanmanmi?
Pacha Mamaman haywarikuy
Pachamamanchikmanqa qhapaq sitwa killapim

haywarikunchik. Haywarikuytaqa yachayniyuq runam
ruranan; chaypaqmi kanan: k’intukunapaq kuka, ñawin
aqha, winupas; misk’ikuna, untu wira, sullu, galletaskuna,
qañiwa, arroz, garbanso, pallar, anis, incienso, quri liwru, qullqi
liwru, asukar, clavel t’ika; paraqay sarapas, sintapas puka
yuraqnintin.
Chaykunatam yachaqqa
sumaqta tupachin, ñawin
aqhachawan ch’allaykuspa,
inciensowan q’aparichispa
Pacha Mamaman, llapan
apukunaman chayachin. Allin
kawsayta llapan aylluntinpaq
mañapuspa sumaqta
q’awawan pukarapi kañaykun.
Kay haywakuyqa tutam rurakun.
Ñawinchasqamanta rimanakusunchik.
Kay qillqasqaqa, ¿imamantam rimasqa?

¿Ima killapim haywakuyqa rurakusqa?
Pacha Mamanchikmanpas, apukunamanpas, ¿piwanmi
haywachinchik?
¿Imapaqtaq Pacha Mamanchikmanri haywakunanchik?
¿Tayta mamaykiri Pacha Mamaman haywakunchu? ¿Imarayku?
Llaqtaykipipas, aylluykipipas, ¿mayhinatataq haywakunkichik?
65

Yachaqri, ¿pikunatam haywarikuypiqa waqyakun? Kutichiyninta
chimpusunchik.
Tayta mamankunata.
Kamachikuqkunata.
Apukunata.
¿Pacha Mamamantari imatataq mañapun aylluyuqpaqri?
chiqniypi kawsayta
awqanakuypi kawsayta
allinpi kawsayta
Pacha Mamanchiktari, ¿mayhinataq qhawarinanchik? Llimp’iy
Lastikukunata q’upakunata
Ama unquchispa.
wisch’uspa. pallaspa.
Mayunchikkunata Sach’akunata sach’achakunata

qhawarispa. kañaspa. mallkispa.
Pacha Mamaman haywakunapaqqa kananmi. Qillqasunchik.
Pacha Mamanchikqa llapan iñiqninmanmi allin kawsayta

qun, kaqtaq Kamaq Taytapas iñiqninkunaman mañakusqanta
qullantaq.
66

17 Masachakuypi mikhunakuna
YACHANA
Kay siq’isqari, ¿imamantataq rimachkanman?

Siq’isqapiri, ¿imakunataq kachkanman?
Qhawaspaña rimanakusunchik.
Kay siq’isqapiqa, ¿imakunatam rurachkasqaku?

Pikunallataq masachakunkuri, ¿imaraykutaq chaytari ruranku?
Masachakuykunapiri, ¿ima mikhunakunatataq wayk’unku?
¿Maykunapitaq masachakunkuri? ¿Pikunataq masachachinri?
Llaqtaykichikpiri, ¿mayhinatataq masachakunku?
Warmiwan qhariwanqa masachakunku huk sunqullapi

kawsanankupaqmi. Ayllunkupi sumaqta wawankunata
munakuspa uywanankupaqmi.
67

Kay siq’isqakunapiri, ¿imakunataq kachkan?

Quwi kanka wayk’uy

Kanan:
Quwi pilasqaña
Siwilla
Kachi
Kuminus
Ahus
Wakatay
Asiytipas, khuchi wirapas
limun
Wayk’uynin:
1. Huk mutk’api ahustawan, kuminustawan, kachitawan
kutana.
2. Chay kutasqaman siwillata,
wakatayta, limuntawan
yapaykuna.
3. Kay tupachisqawan quwita
ukhunmanta hawina.
4. Hawanmantataq limunchayuq
kachiwan hawina.
5. Phaskirichispataq qarachanta
asiytiwan hawirispa hurnuman apana.
Kay qillqasqari, ¿imam kasqa?
¿Ima ruraytam yachachiwanchik?
Kankallapichu quwiri, ¿mikhukunman? ¿Imakunapiwantaq?
Misk’iqtari, ¿imaraykutaq quwiman churanku?
Llaqtaykipiri, ¿mayhinatataq quwita wayk’unku?
68

¿Quwi kanka wayk’unanchikpaq imakunam kanan?
¿Pipaqtaq qillqasunchikri?
¿Mayhinatataq tupachisunri? Kamachikuyta qillqasunchik.
Kunanqa qamñataq ima wayk’unapaqpas huk kamachikuyta

qillqarquy
(mikhunapa sutin)
Kanan:
Wayk’uynin:
1.
2.
3.
4.
5.
Tukurquspaqa tayta mamanchikwan

qhawachisunchik, ¿imapitaq pantarqusqani?
69

18 Wasichakuy
YACHANA
Qhawanapaq rimanakusunchik.
¿Imamantam kay siq’isqakuna kanman?

Ñuqanchikri, ¿imamantam qillqarqusunchikman?
¿Pipaqmi qillqarqusunchik?
Kay siq’isqapiri, ¿imakunatam rurachkasqaku?

¿Imapaqtaq chaykunatari ruranku?
¿Mayhinata mink’anakuspataq chaykunatari llamk’anku?
Wasi paqarichinapaqri, ¿imakunam kanan?
Aylluykichikpiri, ¿mayhinatataq wasichakuyta rurankichik?
Wasicharquspaqa tutantinmi takispa, tususpa wilanku.

Tawantin k’uchupim wila k’anchan ima qhinchapas ama
yaykurqunanpaq.
70

¿Imatam qillqasunchikqa? Kay siq’isqakunapa
rurayninmanhina rimaykunata paqarichispa qillqasunchik.
Hombres moldeando
Hombres pisando barro
adobey mujeres
y mujeres picando
trasladando barro en
paja para adobe.
seq’a
Hombres cimentando Hombres levantando

la nueva construcción muros para la casa.
(piedra), mujer Mujer sirve chicha.
sirviendo chicha.
Hombres cimentando Hombres levantando

la nueva construcción muros para la casa.
(piedra), mujer
sirviendo chicha. Mujer sirve chicha.
Qillqasqanchiktapas, siq’isqanchiktapas tayta

mamanchikman rikuchisunchik.
71

Kay simikunata mañakusqanmanhina qillqasunchik.
wasi Ramón tika María
Qusqu ichhu Simón t’uru
aqha Willka Mayu Simón asnu
Apu Aquyaq kharmu Walter Susana
k’aspi Antonio k’intu Yuliana
Perú siq’a Tania pala
HATUN QILLQAWAN qallariqta Huch’uy qillqawan qallariqta
Kay simikunata ñiqichaspa rimayta paqarichisunchik.
tusuykusqa. wasichakuypi Luisaqa
72

Wayk’uypi kamachikuykunata mamaypaq qillqarqusaq.
¿Imataq kanman kay?
73

Kaymi yachasqay
1. Pacha Mamaman haywakunapaqri imakunam kanan chaykunata
siq’irquspa sutintawan qillqarquy.
2. Kay rimaykunata yuyayninmanhina tupachiy.
1. Tiyuy rantichkan. p’achata

2. Tikapaq saruchkanku. aqhata
3. Masachakuypaq kankachkanku. K’aspita
4. Yachaqqa kañachkan. t’uruta
5. Taytayqa upyachkan. despachota
6. Wasipaq kuchuchkanku. quwita
7. Pampapi pallamuni. q’awata
3. Kay siq’isqamanta rimayta paqarichiy.

6 Kawsayninchikkunata
llanllarichisunchik
¿Ima killapitaq kay qhawasqanchik llamk’aykunatari

ruranku?
¿Imaraykutaq mayunchikkunapiri challwakuna manaña
kanchu?
Mayunchikkunatari, ¿mayhinatataq yupaychananchik?

19 Unu aymuray
YACHANA
Siq’isqa qhawananchikpaq rimanakusunchik.
Kay siq’isqari, ¿imamantataq kachkanman?

¿Chaykunatahina riqsinkichu? ¿Maypitaq kanri?
¿Maymantam unuqa llaqtakunaman yaykumusqa?

Unutari, ¿imakunapaqtaq munanchikpuni?
Unumanta yachaqta tapukamusunchik.
¿Unutari maykunamantataq apaykamunkichik?

Unutari, ¿mayhinatataq chayachimunchik?
Unuwanri, ¿imakunatawantaq rurankichik?
Qarpay pachapi, unutari, ¿mayhinatataq rakinakunkichik?
Unutari, ¿mayhinatataq mana usuchisunmanchu?
Unu mamaqa kawsayninchiktam kamarin.

Pukyukunaman chakiykita winaptiykiqa phiñakuspam chakiykita
ismuchinman. Pukyu unuqa yupaychaspa upyanallapaqmi.
76

Unu mamanchikwanri, ¿mayhinatataq kawsananchik? chimpuy
Mayukunata qhillichaspa.
Unuta yanqa kacharispa.
Unuta sumaqta qhawarispa.
¿Imakunataq unu mamatari unquchin?
q’upakuna.
chakrakuna.
uywakuna.
Ñawinchaspa kasqanniraq qillqasqakunata paqarichisunchik.
Ñuqapas qamhina UNU MAMANCHIKTAQA
Kawsaqmi kani KAWSAKUNANCHIKPAQ
¡Ama q’upata SUMAQTA

wisch’uykamuwaychu! QHAWARISUNCHIK
¿Imakunataq kay qillqasqakunari kasqa?

¿Imatam yachananchikta munasqa?
¿Pimantam kay qillqasqakunaqa rimasqa? Allin kutichiyninta llimp’iy.
Inti taytamanta Unu mamamanta Killa mamamanta
¿Maykunapitaq chay qillqasqakunari rinman?

¿Imapaqtaq ñuqanchikri chay qillqasqakunata rurasunchikman?
77

Kay simikunata ñiqichaspa wak rimaykunata
hawaman apananchikpaq qillqasunchik.
Ch’akiyniykitapas sumaqta rikuway thasnuni, Ñuqam.

Manam lastikukunata mayunchikkunaman wisch’unanchikchu.
Ama tukukuqmi kani ñuqapas usuchiwaychu.
Wañuchiwanmi Aceyuq unuqa.
Siminchikta unutaqa manam muqch’ikuspaqa usuchinachu.
Sumaqta mamanchikwan kawsasunchik qucha.
Masichanchikkunawan qhawachisunchik, ¿pantasqanichu?
¿Maymantataq mayu unu hamun?

¿Maymantaq rin?
¿Maymantataq quchaman unu

hamun? ¿Manachu hunt’an?
Kay uywa ¿imatataq upyan?

Q’achuri, ¿imawantaq wiñan?
Qallariq qillqakunawan wak simikunata qillqasunchik.
thalay thasnuy t’inkay tuta
78

20 Kinuwa t’akay
YACHANA

¿Imatataq rurachkankuman?
¿Imataq chaypiri kanqa?
¿Imatataq kay siq’isqapiri rurachkasqaku?

Llaqtaykichikpiri, ¿mayhinatataq kinuwatari t’akankichik?
Yachaqqa kinuwa tarpuymanta kayhinata willakun:
Kinuwa t’akaymanta
Kinuwataqa wakkunapiqa sara chakra
sunqukunallapi t’akayku. Chaypiqa hukkunawan
kuska allinta uywanakun. Wakin llaqtakunapitaq
hatun chakrapi t’akanapaqqa yuntawanmi
tarpunku; huk llaqtakunapitaq rawk’anallawan.
Kinuwataqa t’akayku hunt’asqa mikhuy kaptin;
wiñanapaqpas, ch’ilalla kawsanapaqpas ancha
allin mikhuymi.
Kinuwa rurukunamantari, ¿ima mikhuykunatataq wayk’unkichik?

Llaqtaykipiri, ¿ima sutiyuq kinuwakunatataq uywankichik?
Kinuwa mayllasqa unuwanqa p’achakunata ch’uyatam

t’aqsanku.
79

¿Imataq kay qillqasqari kanman? ¿Imatataq ñuqari qillqarqusaq?

Kinuwamanta qillqasqaytari, ¿pimantaq apachisaq?
Musuq willakuy
Chawaymanta 2014 watapi, 10 p’unchaw qhapaq sitwa killapi
Yachakuq:
Anselmo Huayta Puma
Layuman
Ancha munasqa yachakuq masicháy:

Pacha Mamamantam mañakuyku llapanpas allinlla
kanaykichikpaq.
Wawqicháy Anselmo, kinuwa muhutam tarpunaykichikpaq
suchimuchkayki. Kinuwataqa quya raymipim t’akana.
Qamtaq hawas muhuta apachimuwanki.
Kay qillqasqapi huk marq’aykuyta apachimuyki.
Wawqichayki
Timoteo
Ñawincharquspa rimanakusunchik.

¿Pipaqmi kay qillqasqaqa kasqa?
Timoteopaq. Anselmopaq. Mamanpaq.
¿Mayqan llaqtapim Timoteoqa tiyasqa?

¿Pim chay qillqasqataqa apachisqa?
80

Musuq willakuyri, ¿imapaqtaq? Aylluchasqa siminta chimpurquy.
Kinuwa suchisqanmanta willananpaq.
Chakrapi llamk’achinapaq.
Hawasta t’akachinanpaq.
Kinuwa t’akaymanta kartata taytanchikpaq qillqasunchik.
¿Ima nispam taytanchikmanqa qillqarqunchik?
Kay simikunapi qallariq qillqakunawan wak simikunata tarisunchik
T’akay tarpuy thupay t’ampa
81

21 Muhu qhatuy
YACHANA

Kay siq’isqakunapiri, ¿imakunataq rikukuchkan?
Rikusqanchikmanta rimanakusunchik.
¿Imakunam kay siq’isqapiqa kasqa?

¿Imapaqmi chay mikhuykunataqa t’aqachkanku?
Yachaqta tapukamusunchik.
Muhutari, ¿mayhinatataq huñuna?, ¿ima muhukunatataq?

¿Mayhinatataq muhutari waqaycharqankichik?
¿Mayhinatataq chay muhukunatari huqarina?
¿Hayk’apllataq chay muhukunatari huqarina?
82


¿Imamantataq rimachkanmanri?
Mink’akuy
Mamáy:
Taytaymi papa muhutawan, añu muhutawan apaspa
awichaypata rin, chaymantas apamunqa uqa muhuta, añu
muhutawan. Amañas qamqa rinkiñachu.
Wawayki
Mauro.

Chay mink’akuytaqa, ¿pim qillqasqa?
Mauro maman hawas
¿Imapaqmi kay qillqasqataqa rurasqa?
mamanman willananpaq
taytanman willananpaq
awichanman willananpaq
Kay uraypi huk mink’akuyta paqarichisunchik. ¿Imamanta, pipaq?
83

Kay simikunata ñiqichaspa rimaykunata tarisunchik.
q’ipichkan. Tiyayqa papa muhuta
hurqumun. uqa muhuta Awichayqa
añu muhuta akllachkan. Mamayqa
Mariaqa rantimusqa. ulluku muhuta
Ama qunqasunchikchu huk rimayta qillqaspapas, imamantaña

qillqayta munaspapas HATUN QILLQAwanpunim qallarinanchik,
(.) ch’ikupitaq tukunanchik.
Kay siq’isqakunapaq rimaykunata paqarichisunchik.
Llamk’asqanchikta masichanchikkunawan qhawachisunchik.
84

22 Uqa tarpuy
YACHANA

¿Imakunataq kachkanman?
Rimanakusunchik.
¿Imakunam kay siq’isqapiqa kasqa?

¿Imatam kaypiqa rikuchkanchik?
Yachaqta yachay wasinchikpi uyarisunchik.
¿Ima killapitaq uqatari tarpuna?

Uqa tarpunapaqri, ¿imakunatataq apankichik?
Uqatari, ¿mayhinatataq tarpunkichik?
Kay uraypi lliw uyarimusqaykimanta siq’ispa willakunki.
85


¿Imatataq kay qillqasqapiri willawachkanchikman?
¿Mayqan simikunatataq ñawincharquwaqchik?
Qallu khipu
Uqata uqachaspa
q’uchaylla q’uchachin,
q’uchachispañataq
q’uñichkaqta uqurquspa
uqahina uqarayan.
Lisas ch’iqchicha,
ch’iqchichanwan ch’iqchirispa
ch’iqchiyllata ch’iqchirqusqa.
Ch’iqchillanwan
ch’iqchirqunqa.
Puka qumpis papapas,

yana qumpis papapas,
yuraq qumpis papapas
murayasqaqa yuraqllapunis
kanqa.

¿Imakunamantam rimasqa?
¿Imapaqtaq kay rimaykunatari ñawinchana?
Qallu khipuqa rimaspa qallunchik paskanapaqmi.
86

Qhawarinanchikpaq.
Kaymi huk rimay:
Q’illu ullukuqa uyanta

pukachakun.
Kay rimaypiqa:
Q’illu ullukuqa … RURAQmi
uyanta pukachakun … RIMASQA.
Rimaykunaqa: ruraqniyuqtaq,
rimasqayuqtaq.
Rurasqanchikmanhina rimaykunata paqarichisunchik. Ruraqta huk

llimp’iwan, rimasqata wak llimp’iwan.
Kay rimaykunapi RURAQpa uraychanpi huk chiqanta siq’iy.
Irqiqa uqata mikhun.

Mama Mariaqa uqata wayk’un.
87

Kaymi yachasqay
1. Iskay iskaymanta qallu khiputa siq’ispa rimaychik.
2. Ñawinchaspa kutichiy.
Ñañáy Satukacha:
Paqarinmi uqata tarpuchikusaq, amahina kaspayki llaqtamanta
kukata rantirimpuwanki, kaypiña kutichipusqayki.
Kuraq ñañayki
Marcelina
¿Imataq kay qillqasqari? Ñawpaqninpi chimpuy
takiy yarawi mink’akuy
¿Pitaq qillqasqari?
Satukacha Marcelina Anita
¿Imapaqtaq qillqasqari?
Papa rantimunanpaq Uqa rantimunanpaq
Kuka rantimunanpaq
¿Imataq kay qillqasqari? Ñawpaqninpi chimpuy
takiy yarawi mink’akuy
¿Pitaq qillqasqari?
Satukacha Marcelina Anita
Papa rantimunanpaq uqa rantimunanpaq kuka rantimunanpaq
3. Kay siq’isqapaq rimaykunata paqarichiy.

7 Tarpuymanta
yachasunchik
¿Imakunatataq kay siq’isqapi rurachkanku?

¿Imaraykutaq wakin tarpusqanchikkunari pisipapun?
Tarpunanchikpaqri, ¿imakunatataq qhawarinanchik?

23 Wanu ayninakuy
YACHANA
Kay siq’isqapi ¿imakunataq kachkanman?
¿Imatataq rikuchkanchik?
Siq’isqata qhawaspa
rimanakusunchik.
¿Imamantam kay siq’isqaqa kasqa?
¿Imaraykutaq t’aqa t’aqapi tarikun?
¿Mayqan uywakunapa wanuntataq
huñunchikri?
Yachaqta tapukamusunchik.
¿Wanutari mayhinatataq huñuna?

Wanutari, ¿maykunamantataq huñuna?
¿Mayqan uywapa wanuntaq papa tarpunapaqri ancha allinpuni?
Wanutari, ¿imata qhawaspataq hurquna? ¿Imarayku?
Ñawinchasunchik.
Kay qillqasqari, ¿imamantataq rimachkanman?
Wanu huñuymanta
Hukkunaqa wanuta uywa kanchapi huñunku.

Wakinkunaqa uywata chakranpi puñuchispa
hisp’achinku. Ñuqaykuqa wasipi waka wanuta, asnu
wanuta, kawallu wanuta, wallpa wanuta, quwi wanuta
tantayku; tarpuypitaq chakraman apayku, kaqtaq
uchpatapas.
90

Ñawinchaspa rimanakusunchik.
Antukuqa wanuta huñuspa

mikhunanpaq makinta Maryaqa uhuchkan wayrapi
mana mayllakusqachu, ch’aki wanu huñusqanrayku.
chayraykutaqsi wiksan
nanaykuchkan.
Antukutari, ¿imaraykutaq wiksan nanasqa?
Maryatari, ¿ima unquytaq hap’irqapusqa?
Tayta mamaykita tapuspa wiksa nanaypaqpas,

uhupaqpas, ¿ima hampikunam llaqtaykipi kan?
Kutichiyninta qillqasunchik.
Wiksa nanaypaq hampikuna: Uhupaq hampikuna:
Ama qunqasunchikchu mikhunanchikpaqqa makinchikta

mayllakunanchikpunim. Allpa q’usñitapas, ch’aki wanu
q’usñitapas manam samaykunachu.
91

Kay chaqrusqa qillqakunapi hampi qurakunapa
sutinta tarisunchik.
MUT’I PHATA
P A M P A A N I S CH’ I KISA
I LL U A P R U TH A I M YAWAR CH’UNQA
PAMPA ANIS
N Q Ñ N Q QH Q’ TH T R A KANSIR QURA
K U A T U LL M A A I R RATA RATA
ALLQU KICHKA
U K K I S A U I R CH’ A
PILLI PILLI
P I LL I P I LL I A I N TULLMA
I CH CH’ I LL K A H T R S THURPA
MARANSIRA
N K S A L W I Y A I I PANTI
K A N S I R Q U R A R SALWIYA
CH’IRI CH’IRI
U Y A W A R CH’ U N Q A
CH’ILLKA
T I K LL A Y W A R M I TIKLLAY WARMI
M U T’ I PH A T A W A W PINKU PINKU
MUÑA.
Simp’asqa simikunata tarisunchik.
P A M P A A N I S
¿Kayman rikch’akuq pukllanata

mikuykunamanta rurarquwaqchu?
92

24 Tarpuypaq aqhay
YACHANA
¿Imatataq kay siq’isqapiri rikuchkanchik?
¿Imatataq rurachkanman?
Sara aqha ruray

Kanan:
Kutasqa sara wiñapu
Kutasqa siwara wiñapu
Asukar
Inuhupas, yirwa winapas
Aqha qunchu
Ruraynin:
1. Mankachapi wiñapukunata chulluchina.
2. T’impuchkaq mankaman wiñapukunata qaywiykuna.
3. Mankataqa qaywispakama t’impuchina.
4. T’impusqataqa huk rakipi chiriyachina.
5. Suysuspataq aqha puquchina mak’asman hillp’uspa
aqha qunchuta hich’aykuna.
6. Qhipantin p’unchawqa kikin aqhachapi inuhuta
asukartawan t’impurichispa yapaykuna.
7. Pacha Mamaman t’inkarispa upyaykuna.

¿Ima ruraytam yachachiwachkanchik?
Aqha ruranapaqqa, ¿imakunam kanan?
Aqhatari, ¿machanakamachu upyana? ¿Imarayku?
Llaqtaykichikpiri, ¿imakunamantataq aqhatari rurankichik?
Wiksa ama qaqayananpaqqa inuhu qurata aqhamanqa

yapananchik.
93

Ñawinchaspa sapanka rimaypaq siq’isunchik.
Kay puka pullirayuq sipasqa

aqhatam qhatuchkan.
Chay yana pullirayuq warmiqa

aqha mankata qaywichkan.
Yana warayuq runaqa aqhata

upyachkan.
Kay rimaykunata rurakusqanmanhina yupaykunawan

ñiqichasunchik.
Maryaqa aqha t’impusqata suysuchkan.
Maryaqa sara wiñaputa chulluchichkan.
Maryaqa plazapi aqhata qhatuchkan.
Maryaqa aqhata t’impuchichkan.
Maryaqa aqha qunchuta hich’aykuchkan.
Maryaqa sara wiñaputa kutachkan.
¿Pantasqankichu? Masichaykikunawan tupanachiy.
94

Sara aqha ruraymanta qillqasqari, ¿ima niraq qillqasqataq?
Kutichiyninta llimp’isunchik.
Yarawi Ruranapaq
Takiy yachanapaq
yachanapaq kamachiy
Ruranapaq kamachiypiqa kay kimsa ukhun rikhurillanqapuni.
Ruranapa sutin “sutin”
Kanan “Kanan kutasqa sara …”
Ruraynin “Ruraynin: 1, 2, 3, …”
¿Maymanta maykamataq kay qillqasqapa

ukhunri? Siq’irquspa sutinchay.
Sara aqha ruray

Kanan:
Kutasqa sara wiñapu
Kutasqa siwara wiñapu
Asukar
Inuhupas, yirwa winapas
Aqha qunchu
Ruraynin:
1. Mankachapi wiñapukunata chulluchina.
2.T ’impuchkaq mankaman wiñapukunata qaywiykuna.
3. Mankataqa qaywispakama t’impuchina.
4. T’impusqataqa huk rakipi chiriyachina.
5. Suysuspataq aqha puquchina mak’asman hillp’uspa
aqha qunchuta hich’aykuna.
6. Qhipantin p’unchawqa kikin aqhachapi inuhuta
asukartawan t’impurichispa yapaykuna.
7. Pacha Mamaman t’inkarispa upyaykuna.
95

25 Phuyupa rikch’ayninta
YACHANA qhawasunchik
¿Imataq kay siq’isqari kanman?

Phuyukunari, ¿imallatapas willawasunchikmanchu? ¿Imakunata?
Tapukamuspa
rimanakusunchik
Phuyu qhawayri, ¿allinchu?

¿Imarayku?
Phuyukunari, ¿imallatapas
willawanchikchu? ¿Imakunatataq
willakunri?
¿Ima ruraykunapaqtaq phuyutari
qhawana?
Phuyukunari, ¿mayhinataq
pararinanpaq, ch’akirinanpaq,
qasananpaqpas churakun?
Llaqtaykichikpiri, ¿phuyuta
qhawankichikraqchu? ¿Ima
ruraykunapaq?
Phuyu qhawaymanta uyarimusqanchikta imallatapas

siq’isunchik, masinchikkunaman rikuchispataq willasunchik.
96

Rimanakusunchik.
Paray pachapi ch’akirinanpaqri, ¿mayhinataq phuyuri rikukun?

Siq’irquspa llimp’isunchik.

¿Imamantataq willawasunchikman?
Phuyumanta rimaspa ñawpa machukunapa

yachachikuynin
“Uywayuq kaypas, kaqniyuq kaypas chaqay phuyuwan
ninakunmi. Chaymantataq wayra wayrarispa llapanta
phukurparin, chayraykum umanchikpi kaqniyuq kananchik;
chaytaqa suwapas, wayrapas manam ch’usaqyachinqachu.”
“Chaqay urquntam
yana phuyu rikhurimun,
paranqachushina;
chayhinallataqmi sunquy llakin,
waqasaqchus warmaykunata
yuyarispa.”
Paray pachapi yana phuyuqa parananpaqpunim.
¿Imamantam kay qillqasqaqa willakusqa?

Phuyuri, ¿imakunatataq runaman willan?
Yuraq phuyupas, yana phuyupas, ¿imatataq willawanchik?
97

Ñawinchaspa kutichisunchik.
“Uywayuq kaypas, kaqniyuq kaypas chaqay phuyuwan ninakunmi.”

¿Ima ninantam nin? Kutichiyninta qillqay.
Imapas Imapas
Imapas kaqllam.
wiñaypaqmi. ch’usaqyaqmi.
“Chayraykum umanchikpi kaqniyuq kananchik.” ¿Ima ninantam nin?
Umapi qullqita
Yachayniyuq kananchik.
waqaychananchik.
¿Imatam qillqarqusunchik? Ñawpa runakunapa yachayninta.

¿Pipaqtaq kanqa chayri? Yachakuq masinchikkunapaq.
¿Imamantataq qillqasunchikri? Paramantapas, phuyumantapas.
98

26 Papa tarpuy
YACHANA

¿Pikunataq kaypiri imallatapas rurachkankuman?
Rimanakusunchik.
Kay siq’isqapiri, ¿imatam rurachkasqaku?

¿Imakunawanmi papataqa tarpuchkanku?
¿Ima killapim papataqa tarpunchik?
Papa tarpunapaqqa, ¿imakunataraqmi ñawpaqta rurana?
Aylluykipiri, ¿mayhinatataq papata tarpunkichik?
Papa tarpunapaqri, ¿phuyutapas, imatapas qhawankichikchu?
¿Mayhinataq chayri?
Papa mamataqa lliw llaqtakunapim tarpunku. Papaqa

llaqtayuqmi, munakusqaqa qhachunchakullantaqmi.
Tiqsi muyuntinpiqa waranqa waranqa niraq papakunam kan.
Papaqa qhapaqpa, wakchapa mankantam hunt’achin.
99


Kaypiri, ¿imamantataq willakuchkanman?
Tarpuq Huk’uchamanta(1)
(Aranway)
Huk mama Huk’uchas uña Huk’uchakunantin chakra
tarpuq risqaku.
Huk’uchakunaqa muhu aynikuqsi huk wasita chayasqaku.
–Manam pipas kanchu – nispas huk Uñaqa papata q’ipin,
huktaqsi añu muhuta q’ipin.
Ñanpis huk Machu Añas paykunataqa:
–¿Imaraykutaq papatapas, añutapas suwakunkichik? –
nispa tapusqa.
–Añutapas, papatapas allinta
qispichispaqa, manañam
aynikusaqkuchu – nispa
ripusqaku.
Ckakraman chayaspataqsi
llapantinku papata tarpusqaku.
1
Yachaq Masiymanta hurqusqa. ¿Llimp’iwankimanchu?
¿Ima sutiyuqmi kay aranwayqa kasqa?
Huk’uchapas, uñankunapas, ¿imapaqmi papa muhutaqa
aynikusqaku?
¿Huk’uchakunapa aynikusqanri, ¿allinchu rikch’akusunki?
¿Imarayku?
Huk’uchakunaqa tarpunankupaq kay muhukunata aynikusqaku.
Hawastawan, papatawan.
Añutawan saratawan.
Papatawan añutawan.
100

Siq’isqakunapa sutinwan rimaykunata paqarichisunchik.
Añu Uqa Papa
Willanakusunchik.
“Tarpuq Huk’uchamanta” rimaspa hukkunaman willasunchik.

Sapankanchikpas huk ruraqta akllakusunchik, chaymantataq
pay ranti pukllasunchik. Sapanka t’aqapim kanan:
1 mama huk’ucha.
2 uña huk’uchakuna.
1 machu añas.
Kallanmanmi wak ruraqkunapas.
Aranwaypi rimanakusqatapas yaparispam rimayta atinchik.
Pukllayta tukuspataq pi ranti pukllasqaykita kaypi siq’irquy.
101

Kaymi yachasqay
1. Kay qillqasqata ñawinchaspa
yuyayninta willakuspa siq’iy.
Tiqsi muyuntinpiqa waranqa waranqa niraq papakunam kan.

Papaqa qhapaqpa wakchapa mankantam hunt’achin.
2. Ñawinchaspa tapukuykunata kutichisunchik.

Ñuqaykuqa wasipi waka wanuta, asnu wanuta, kawallu
wanuta, wallpa wanuta, quwi wanuta tantayku; tarpuypitaq
chakraman apayku, kaqtaq uchpatapas.
Wasipiqa, ¿ima wanukunatam huñusqaku? Kutichiyninta qillqay.
¿Imapaqmi wanutaqa chakraman apanchik?
3. Kaypi papa wayk’unapaq kamachikuyta qillqarquy.
(mikhunapa sutin)
Kanan
Ruraynin

8 Uywanchikkunamanta
Kay siq’isqakunapi, ¿imakunatataq rikuchkankichik?

¿Ima unquykunataq uywakunatari sinchita hap’in?
Ñawpaqri, ¿mayhinatataq uywakunata hampiqku?

27 T’anta wawa ruray
YACHANA

Kay siq’isqapiri, ¿maypitaq runakuna kachkankuman?
¿Imapaqtaq chaykunatari rurachkankuman?
¿Imakunatam kay siq’isqapiqa rurachkasqaku?

¿Imapaqtaq chaykunatari ruranku?
Yachaqta uyarisunchik.
Almakunapa p’unchawninpaqri, ¿imakunatataq rurankichik?

¿Imakunamantataq t’anta wawatari rurankichik? ¿Imapaqtaq
chaytari rurankichik?
¿Maypitaq chaykunatari ruramunkichik? ¿Imakunatawantaq
ruramunkichik?
Almakunapa p’unchawninpi rikumusqaykita kaypi

siq’irqusunchik.
104

Ñawinchanapaq kutichisunchik.
Kay qillqasqapiri, ¿imamantataq rimachkanman?

¿Ima nispataq willawachkanchikman?
T’anta wawamanta
T’anta wawaqa hak’umanta rurasqa

mikhunam.
Uyachanpas munay pukay pukacha, llimp’i
llimp’i ch’ulluchayuq. Kay uyachanqa
pachasmanta rurasqam.
P’achachanqa k’achay k’achay kikin
masamanta niraq niraq simp’asqa,
patachanpitaq tukuy niraq llimp’i llimp’i
misk’ikunayuq.
T’anta wawa masamantaqa kawallutapas,
llamatapas, pichiwchakunatapas
rurallankutaqmi.
Ñawinchay qhipamanta.
¿Pimantam kay qillqasqaqa rimachkan? Kutichiyninta llimp’iy.
Hak’umanta T’anta wawamanta Misk’ikunamanta
T’anta wawari, ¿imakunayuqtaq kasqa?

T’anta wawatari, ¿imakunapaqtaq rurasqaku?

¿Ima hak’ukunamantam t’anta wawaqa rurakunman?

105

Sapanka simikunawan rimaykunata paqarichisunchik.
T’anta wawa Misk’ikuna Hak’u
Simp’asqa Mariaqa Kawallu
Qillqayta tukuspa hamut’ananchikpaq.
¿Llapan rimaykunapa qallariynintachu hatun qillqawan qillqasqanki?

¿Llapan rimaykunapa tukuchayninpichu tukuchay ch’ikuta
churasqanki?
Runakunapa sutintari, ¿hatun qillqawanpunichu qallarisqanki?
Kay siq’isqata qhawaspa qillqarqusunchik.
Fotografía Javier Ugaz
106

28 Llaqtanchikpi huñunakuykuna
YACHAY
Kay siq’isqapiri, ¿imatataq runakunari rurachkankuman?

¿Maypitaq huñunakuchkankuman?
Kay huñunakuypiri, ¿imamantataq rimankuman?
Runakunari, ¿imatam rurachkasqaku?

Tayta mamanchikri, ¿imakunapaqtaq huñunakun?
Llaqta umalliqta tapukamusunchik.

¿Imapaqtaq wata tukuypiri huñunakunkichik?
¿Mayhinatataq llaqta umalliqtari akllankichik?
¿Ima kamachikuqkunatataq kaypiri akllankichik?
Kaypi siq’isunchik llaqtaykipi huk huñunakuyta.
107


¿Imamantataq willakuchkanman?
Rimanakuy
Sarita: Manuelcha, ¿paqarin manachu hamunki?
Manuel: ¡Manam hamusaqchu! Uwiha michiqmi risaq.
Sarita: ¿Mamaykiri?
Manuel: Mamayqa llaqta huñunakuymanmi rinqa.
Umalliqpaqsi qhawarichkanku.
Sarita: ¡Wa! ¿Warmi umalliqniyuqchu kapusunchik?
Manuel: ¡Riki! ¡Huchachu kanman!
Sarita: ¿Imaraykutaq paytari akllankuman?
Manuel: Tupamuwankuña ari.

¿Pikunataq kaypiri rimanakusqa?
Tayta mamaykichik huñunakuyman riptinri, ¿pikunataq paykunapa
rurananta ruran?
Rimanakuypiri, ¿tapunakuypas, qaparispa rimaypas kallantaqchu?
Llaqtaykichikpiri, ¿mayhinatataq kamachiqkunata akllanku?
Kay qillqasqata allinta qhawasunchik.
Sarita: ¡Wa! ¿Warmi umalliqniyuqchu kapusunchik?

Manuel: ¡Riki! ¡Huchachu kanman!
Kay qillqasqapiri, ¿qillqakunallachu rikukun? ¿Mayqankunataq

mana qillqachu?
Tarisqaykita huk muyuchapi wichq’asunchik.
¿Mayqan ch’ikuwanmi tapukuna?
Qaparinapaqqa kay ch’ikuwanmi ( ) qillqana.
108

Kay qillqasqachari, ¿imataq kanman?

¿Imamantataq willakuchkanmanri?
Michiq Manuelmanta
(hawariy)
Manuelpa mamansi huñunakuyman risqa, paytaqsi michiq risqa.
Uwihata michispas huk irqikunawan pukllaykusqa;
chaykamataqsi huk uñachata atuq mikhurqusqa, chaysi
Manuelchaqa:
– ¿Imanallasaqtaq kunanri?, ¡mamayqa hasut’iwanqach ari! –
nispas llakikusqa.
– ¡Haku wasiyta, ñuqa
qurpachamusqayki! – nispas
pukllaq masinqa yukasqa.
– ¡Mana riymanchu!– nispas
Manuelqa waqanayan. ABA Aripaylla Ayacucho
– ¡Aswanpas chinkarqukuy!– nispa huk maqt’acha

yuyaychasqa.
Manuelqa wasinta ripuspas puñuykapusqa. Chay tutas
atuqqa wak uñata mikhurqullasqataq; chaytas mamanqa
tarisqa, chaysi Manueltaqa manaña imatapas nipusqañachu.
¿Imataq kay qillqasqari kasqa?

¿Pikunataq kaypiri imallatapas rurasqaku?
Kay qillqasqap kallpayuq yuyayninri, ¿mayqantaq? Llimp’isunchik.
Manuelpa Manuelpa
T’anta wawa
yukachikusqan pukllaykusqan
“Yukachikuy” simiri, ¿ima ninantataq nin? Kutichiyninta llimp’isunchik.
Llullachikuy Willakuy Yuyaychakuy
“Hamut’ay” simita simi qullqapi maskaspa qillqasunchik.
109

29 Wasi uywakunapa kawsaynin
YACHANA

Kay siq’isqapiri, ¿imakunam kachkan?
¿Maypitaq tarikunku?
Rikusqanchikmanta rimanakusunchik.
Kay siq’isqapiri, ¿mayqan uywakunataq rikukun?

¿Imapaqtaq kaykunatari uywanchik?
Wasi uywakunari, ¿imakunatataq mikhunku?
¿Mayqan uywakunataq mana mikhunachu?
Uywakunari, ¿imallatapas willakunkuchu? ¿Imakunata?
Kuska tuta ñawpaqtaraq k’anka qapariptinri, ¿imatataq
willawachkanchikman? Yuyayniykita llimp’irquy.
Riqsisqanchik Maytapas Pillapas

wañunanta ripunanchikta chayamunanta
Quwi huywiptinri, ¿imatam willawanchik? Kutichiyninta llimp’iy.

Pillapas
Pillapas wañunanta Pillapas ripunanta
chayamunanta
Qillqana mayt’uykipi wasi uywaykikunata

siq’irquspa sutinta qillqay.
110


¿Imamanta qillqasqataq kanman? ¿Maymantataq chaytari
yachanki?
Kaymi kawsasqay
(kawsasqa)
Mamaymi tutallamanta
wachakuwasqaku, ñuqaykuqa kimsam
karqayku. Asllatawanqa ñuñuykuña.
Chaymantaqa puñuyku, ñuñuyku,
puñuyku; chayhinallatam q’uñi wasipi
wiñayku. Wiñarispaqa q’achuchataña
mikhuyku, ch’uñu unutapas upyayku.
Kimsa killayuqqa maltachaña kayku,
turaykunaqa runapa wiksanpiña;
ñuqapas wiksayuqña kachkani. Suqta
killaypiqa wawayuqña kani. Chayhinallatam p’unchaw
p’unchaw, killan killan kawsakuni. Payayaptiytaq uywaqniy
payaqa kankaspa rakrarqapuwan.
Kay qillqasqapiri, ¿imamantataq willakusqa?

¿Pitaq kaypiri willakuchkan?
Quwiri, ¿hayk’a killamantataq wachan?
Uña quwiri, ¿hayk’a p’unchawmantataq mikhunña?
Kay rimaykunata rurakusqanmanhina ñiqichaspa

qillqasunchik.
Q’achucha mikhuyta qallarini.
Ñuqapas wiksayuqña kani.
Mamaypa wiksanmanta paqarini.
Turaykunataqa mikhurqapunkuña.
Uywaqniy payachaqa turaykunata qhaturqun.
Wakmanta wiksayuqña rikukuni.
111

Ñiqichasqata qillqasunchik.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Rimanakuspa kay tapukuykunata qillqaspa kutichisunchik.
¿Pim kay qillqasqapiqa riman?
¿Pikunapaqmi kaytaqa rimasqa?
¿Imamantataq willakunri?
Kaymi ñuqa kani Kaymi kawsasqay
Sutiyqa
¿Hatun qillqawanchu rimaykunapa qallariyninta qillqasqanki?

¿Sapanka rimaytachu ch’ikupi tukuchisqanki? Allinmi.
112

30 Millwa rutuy
YACHANA
Siq’isqamanta rimanakusunchik.
Kay siq’isqapiri,
¿imakunatataq
rikuchkanchik?
Kay runakunari, ¿imatataq
rurachkankuman?
Ñawinchaspaña.
¿Ima uywakunatataq
rutuchkankuri?
¿Hayk’aptaq uywakunatari
rutunku?
ABA Aripaylla Ayacucho
¿Imataq kay qillqasqari?

¿Imamantataq willakunmanri?
Musuq willakuy
Puma Qanchi, 2014 watapi, 27 p’unchaw anta sitwa killapi.
Wik’uña rutuymanta
Qayna p’unchawmi Puma Qanchi ayllu runakuna tutamantaraq

wik’uña chakuq lluqsinku. Qayna p’unchawqa llapankumanta
qatiykamuspa apukunaman haywarikuspa wik’uñataqa
rutunku. Rutusqa millwataqa llasayninta tupurquspam kusisqa
tususpa comunidad wasiman
apaykunku.
Huk huñunakuypim millwa
qhatunapaqqa rimanakunqaku.
DIRCETUR AYACUCHO
Kay qillqasqari, ¿imataq kasqa?

¿Imamantataq kay qillqasqari willawanchik?
113

Kutichiykunata llimp’isunchik.
“Wik’uña rutuymanta” qillqasqapiri, ¿mayqantaq kallpayuq yuyay?
Wik’uña chakuy Wik’uña watukuy Wik’uña millwa rutuy
Wik’uña millwa rutunapaqri, ¿mayqantaraqtaq ñawpaqta rurasqaku?

Apukunaman Wik’uñata
Millwata ch’allanku
haywarikunku qatirparinku
¿Hayk’apmi Puma Qanchipiqa wik’uñata rutusqaku?
27 p’unchawta anta 2014 watapi anta 26 p’unchawta anta

sitwa killapi sitwa killapi sitwa killapi
Wik’uña millwamantaqa, kay p’achakunam rurakunman.
Kaypi mañakusqanta hunt’apasunchik.
Aswan munasqay rutuna Aswan munasqay rutuna

uywachaypa siq’iynin. uywachaymanta qillqasqay.
Chaninchaspa qillqasunchik.
Siq’iynin Runaqa kayhinata rimanchik Qillqananchik
Willma, millma, millwa millwa
114

Ñawinchanapaq takisunchik.
¿Imataq kanman kay qillqasqari?

Imapaq munawarqanki
(takiy)
Imapaq munawarqanki, Manachu munawaq karqan,
Hayk’apaq waylluwarqanki Manachu waylluwaq karqan,
T’ankar kichkaschallay, T’ankar kichkaschallay
Muraru malwaschallay. Muraru sisaschallay.
Wakchata rikukuwaspa, Urqupi wik’uñatapas,
Puwrita rikukuwaspa, Q’asapi tarukatapas
T’ankar kichkaschallay T’ankar kichkaschallay
kutiy kutiy
Muraru malwaschallay. Muraru malwaschallay.
Manachu munawaq karqan,

Manachu waylluwaq karqan,
T’ankar kichkaschallay
Muraru sisaschallay.
Urqupi wik’uñatapas,
Q’asapi tarukatapas
T’ankar kichkaschallay
Muraru malwaschallay. kutiy
De: La Sangre de los Cerros de Edwin Montoya et al.
Sapanka siq’isqapaq rimaykunata qillqasunchik.
115

Kaymi yachasqay
Yachachiqpa ñawinchasqanta uyarisunchik.
Qillqaq Añasmanta
(hawariy)
Huk runas hawa llaqtanmanta Qusqu llaqtaman tutaraq
richkaq kasqa, chaysi payqa ñanpi kay rimayta uyariq kasqa:
–¡Taytáy!, ¿imallam Hurinpi kachkan? Hananpiqa parallam
chayaykuchkan. Ñuqaqa aylluy watuqmi richkani – nispas
warmi kunka uyarikun.
–An… mamáy. Hurinpiqa param mana kanchu. Huk qhapaq
warmillam wañunan patapiña tarikun; chaymantam
ñuqaqa kaqninkuna rakiy qillqasqaymanta kutimuchkani.
Chay warmiqa hamp’atuwan layqasqam tarikun – nispas
qhari kunka uyarikullantaq.
Chay rimayta uyarirquspas ñan puriq qhariqa chay unqusqa
warmipa wasinman hampiq kutirin.
Warmitaqsi qhipamanqa
allinta kawsapun.
Chay rimaqkunaqa
añaskunas kasqaku.
Añaswan tupaspaqa
yuyaywansi puriykachakuna.
1. T’aqanakuspa hawariypi ruraqkuna ranti pukllaychik.
2. Tapukuykunata kutichiy.
¿Imataq kay qillqasqari? Kutichiyninta llimp’irquy.

Yarawi Aranway Hawariy
Añaskunaqa kaymanta willanakusqaku: chimpurquy.

Puñuq Unquq
Hamp’atukunamanta
warmimanta warmimanta
3. Raphi chaskisqaykipi añaspa kawsayninmanta qillqarquy.
116

Musuq simikuna, musuq yuyaykuna
Kayhinata Wakinqa kayhinata
kastilla simipi
qillqasunchik rimanchik
Aswan Karu Aswan Qhari Azángaro
Aymuray Kuhichu Cosecha
Chakasqa simikuna Crucigrama
Chaqnay Trasladar carga
Chaqrusqa qillqakuna Pupiletras
Kallpayuq yuyay Idea central o principal
Kuyuq qillqakuna kacharisqa qillqakuna Letras móviles
Mama simi Lengua materna
Millwa Willma, millma Lana, fibra
Ñawch’iyachiy Afilay, Afilar, sacar filo
Ñiqichay Ordenar, seriar
Qillqana mayt’u Cuaderno de escritura
Siq’ispa willakuy Afiche Afiche
Tawachasqa Cuadrilátero
Tullpuy Tiñiy, llimp’iy Teñir
Wakchakuy Wakchakuy, Cosechar 1 mata ajena solo
waqchakuy cada viernes santo.
Runa simipi Kastilla simipi

Hatun/kuraq qillqa Letra mayúscula
Huch’uy qillqa Letra minúscula
Kunka Voz
Kutichiy Responder
Llimp’iy Pintar, colorear
Ñawinchay Leer
(simi) phatmay Dividir en sílabas, silabear
Qapariy ch’iku Signos de exclamación
Qillqachay Dividir en letras
Qillqay Escribir
Rimana Verbo
Rimay Hablar, expresión oral
Siq’iy Dibujar
Suti Nombre o sustantivo
Tapukuy ch’iku Signos de interrogación
Uyariy Escuchar
Wichq’ay Encerrar,
Yapamanta, wakmanta Nuevamente, repetir.

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA


Rimana Kuskalla 2016 2

Încărcat de

Informații document

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Rimana Kuskalla 2016 2

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

SÍMBOLOS DE LA PATRIA

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó

PERÚ Ministerio Viceministerio

Z_T_R_COMUNICACION 2 COLLAO PORTADA.indd 1 23/09/16 03:36

Z_T_R_COMUNICACION 2 COLLAO PORTADA.indd 2 23/09/16 03:36

Z_COMUNICACION 2 COLLAO 01.indd 1 3/09/16 11:24

Yachay Kamayuq Umalliq

Perú Suyupi Yachachiykuna Umalliq

Perú Suyupi Yachay Wasikuna Purichiq

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachana Umalliq

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy Umalliq

Llamk’ana mayt’u: 2 RIMANA

Suyukunamanta qhaway yanapakuq

2016 watapi kaqmanta mirachisqa

© PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

Z_COMUNICACION 2 COLLAO 02-120.indd 2 15/09/16 00:45

Z_COMUNICACION 2 COLLAO 02-120.indd 3 3/09/16 11:25

Khuyasqa warmi qari warmachakuna irqichakuna:

Qampaqmi kay qillqasqa mayt’uqa. Kaywanmi pukllaqhinalla utqayllaman

Yachayniykikuna kallpachanaykipaq chaywan sumaq runa kanaykipaqmi ancha

Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan yanapanakuspa

Qillqasqa mayt’upi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta, imahina kasqantam

Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan, yachakuq

Kay qillqasqa mayt’uwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim, siq’inkim,

Kay qillqasqa mayt’utaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa

Z_COMUNICACION 2 COLLAO 02-120.indd 5 3/09/16 11:25

10 Papa akllaypi phukurikuy 41

11 Qhachu ch’uñu mikhuy 44

12 Inti Raymi yupaychay 47

Perú Mama Llaqtanchikpa kawsayninkuna

14 Millwapa puchkayninpas llimp’iyninpas 55

15 Perú Mama Llaqtapa raymin 58

Z_COMUNICACION 2 COLLAO 02-120.indd 6 3/09/16 11:25

16 Pacha Mamaman haywarikuy 64

25 Phuyupa rikch’ayninta qhawasunchik 96

Kaymi yachasqay 102

28 Llaqtanchikpi huñunakuykuna 107

29 Wasi uywakunapa kawsaynin 110

30 Millwa rutuy 113

Kaymi yachasqay 116

Z_COMUNICACION 2 COLLAO 02-120.indd 7 3/09/16 11:25

añu chumpi chhalla ch’uñu

hawch’a ichhu kuka khipuna

k’intu lawa llama maki

nina ñuñuchiy papa phuyu

p’uku quwi qhari q’aytu

raki sara taklla thiqtina

t’ika uchu warak’a yawri

Z_COMUNICACION 2 COLLAO 02-120.indd 8 22/09/16 10:29

¿Imatataq kay siq’isqapi rikuchkanchik? ¿Pikunataq

Z_COMUNICACION 2 COLLAO 02-120.indd 9 3/09/16 11:26

Kay p’unchawkunaqa, ¿imatam rurachkan tayta mamaykichik?

Kay siq’isqakunata allinta qhawaspa rimanakusunchik.

Sapanka siq’isqamanta kay tapukuykunata kutichisunchik.

Sapankapas, ¿imatam rurachkanku?

Qurakunamanta yachananchikpaq tapukamusunchik.

Chay hampi qurakunari, ¿imapaqtaq allin?

Quranchikkunataqa munaytam qhawarinanchik. Imapaq

Z_COMUNICACION 2 COLLAO 02-120.indd 10 3/09/16 11:26

Pichqa pichqamanta hampiy yachaqkunata tapukamusunchik:

Sapanka unquypaq hampi qurankunata siq’ispa sutintawan

Tullu p’akisqapaq Ruphasqa kurkupaq

Chhulli unquypaq Q’icha unquypaq

Wayrasqapaq Wiksa k’uyuypaq