Sunteți pe pagina 1din 160

Ministerio de Educación

Manual de escritura de la lengua quechua central


Chawpi qichwata alli qillqanapaq maytu

©Ministerio de Educación
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.minedu.gob.pe

Primera edición, marzo 2018


Tiraje: 21,700 ejemplares

Elaboración de contenido
Félix Julca Guerrero, Franklin Espinoza Bustamante, Humberto León Huarac

Revisión lingüís!ca
Franklin Espinoza Bustamante

Revisión par!cipa!va con equipos regionales


Ancash: Ariza Zevallos Orla Máxima, Cabello Antúnez César Marino, León Tahua Dionisio Beltrán, Mejía García
Jéssica, Mejía Pasión Eliseo Jorge, Quispe Loli Judith Grimanela, Ramírez Palacios Zenaida, Requelme Jara César,
Robles Andrade Samuel, San!ago Bazán Medino, Vargas Arce César, Veramendi Rojas Clodoaldo, Verde Espinoza
Flormila, Vidal López Helí Walter
Huánuco: Basilio Robles María, Mar!corena Lloclla Eladio, Peña Blas Eugenio, Ríos Cas!llo Imelda, Tarazona Camara
Joaquín, Tucto Ramirez Amador, Vásquez Cipriano Fermín
Junín: Herrera Mendoza Luis Jesús, Montero Ticse Medgar Nelson, Ninahuanca Misari Rosario, Nuñez Castro Liz,
Quispe Huarcayo Ricardo, Raymundo Vega Juan, Tovar Gonzáles Nila
Pasco: Carbajal Requis Manzueto, Soto Ibarra Gregoriano
La Libertad: Correa Morales Miguel, Neponoceno Jara Lorenzo, Uceda Ponce Milagros Judith
Lima: Coronado Miranda Candelaria, Espinoza Sánchez Marylu, Pérez León, Marcelina, Quispe Pinedo Genaro,
Holger Saavedra Salas, Shicshi Romero Erika

Asesoría y revisión técnica (Digeibira-DEIB)


Vidal César Carbajal Solís, Teddy Cas!llo Achic, Milton Loarte Alvarado

Diseño y diagramación
Axel Torres Queija

Ilustraciones
Francisco Valverde Valverde, dibujos de la DEIB

Cuidado de edición
Javier Ugaz Aguilar, Vidal Carbajal Solís

Se terminó de imprimir en julio del 2018 en:


CONSORCIO SAN PEDRO - PACÍFICO - CECOSAMI
Calle 3 Mza. E Lote 11 Urb. Santa Raquel - Lima - Ate

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú Nº 2018-08913

Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente,
sin permiso expreso de los editores
Impreso en el Perú/Printed in Peru

2
Estimados maestros y maestras:

La implementación de la política de educación intercultural bilingüe (EIB) implica


contar con un conjunto de herramientas normativas, políticas y pedagógicas
para su adecuada concreción en las instituciones educativas que atienden a
estudiantes de pueblos originarios o indígenas.

El Ministerio de Educación, a través de la Dirección de Educación Intercultural


Bilingüe (DEIB) perteneciente a la Dirección General de Educación Básica
Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural
(Digeibira), viene elaborando estas herramientas que ayuden a los docentes de
EIB a desarrollar un trabajo de calidad que permita el logro de los aprendizajes
esperados en los estudiantes.

En este sentido ponemos a tu disposición Chawpi qichwata alli qillqanapaq


maytu. Manual de escritura del quechua central. Este manual permite a docentes
de escuelas EIB conocer más su lengua originaria, contar con orientaciones para
el uso del alfabeto oficial y normas de escritura consensuadas, y avanzar en la
construcción de estilos escritos que se vayan estandarizando por acción de los
hablantes de esta lengua originaria. Todo esto es necesario para desarrollar la
propuesta pedagógica de EIB y promover competencias comunicativas en la
lengua originaria como lengua materna de los niños y niñas.

El presente material es el resultado de un trabajo conjunto entre lingüistas,


docentes, representantes de organizaciones indígenas, especialistas de EIB
y sabio(a)s quienes hablan y escriben competentemente en dicha lengua.
Lo ponemos a disposición de los maestros y maestras de las instituciones
educativas donde asisten estudiantes del pueblo quechua para que consulten
algunos aspectos relacionados con la escritura en esta lengua. Un docente
que maneja en forma oral y escrita la lengua originaria de sus estudiantes y
desarrolla competencias comunicativas en ella, contribuirá a lograr los cambios
necesarios para llevar a cabo el modelo de servicio EIB en sus diferentes formas
de atención y, por lo tanto, al desarrollo de aprendizajes pertinentes en los
estudiantes de los pueblos originarios.

3
Índice

Presentación 3

Huk Taqa 8
Chawpi qichwa 8

Ishkay taqa 34
Hanllakunawan luqyakuna qillqay 36

Kimsa taqa 56
Pakishimi 58

Chusku taqa 68
Shimi huntachiqkuna qillqay 70

Pichqa Taqa 82
Shimikuna qillqay 84

Suqta taqa 110


Hamana chikukuna 111

Qanchis Taqa 130


Niykuna qillqay 130

Glosario 140

5
6
7
HUK TAQA
CHAWPI QICHWA

8
PANORAMA GENERAL DEL QUECHUA CENTRAL

Actualmente con el nombre de quechua se conoce a la lengua o familia


de lenguas habladas por aproximadamente ocho millones y medio
de personas a lo largo de los países andinos de Perú, Ecuador, Bolivia,
Colombia, Argentina y Chile. Demográficamente la lengua quechua es la
entidad lingüística amerindia más grande del continente americano, tanto
por el número de hablantes cuanto por su distribución geográfica. No
obstante, la distribución geográfica y demográfica de quechuablantes no
es homogénea sino muy diferenciada. El mayor número de hablantes del
quechua se concentra en el Perú, Ecuador y Bolivia. En el Perú se encuentra
el quechua, en sus distintas variedades, en todos los departamentos,
inclusive en Tumbes, Piura, La Libertad y Tacna, regiones que registran la
llegada de migrantes de habla quechua.

1. ORIGEN Y EXPANSIÓN

Aun cuando mucha gente piensa que el quechua se originó en el Cuzco en


tanto fue la cuna del Tahuantinsuyo, los estudios recientes han demostrado
que el lugar de origen de un imperio no necesariamente implica el
lugar de origen de una lengua o de la lengua que habla. Se sabe que el
Tahuantinsuyo tuvo un desarrollo relativamente tardío en comparación
con el quechua. En rigor, la mayor fase expansiva del Imperio incaico
realmente ocurrió en el siglo XV, mientras que la expansión del quechua
empezó mucho antes, probablemente, hace más de mil años antes de dicha
etapa. Entonces, el quechua no tuvo como cuna de origen al Cuzco, sino
probablemente a las regiones de la costa central y la serranía inmediata
entre Lima y Áncash, localizadas entre los valles de Pativilca-Supe-Huaura-
Chancay, aproximadamente hace más de 3000 años (véase Torero, 2002;
Cerrón-Palomino, 1987; Beresford y Heggarty, 2010). Desde estos lugares
se difundió hacia el norte y el sur en diferentes etapas, y llegó al Cuzco
recién en la época de Wayna Qapaq (Huayna Cápac) aproximadamente
cien años antes de la conquista española.

9
La expansión del quechua desde su cuna inicial ubicada en la costa central
y la serranía inmediata se dio hacia el norte y el sur en diferentes etapas.
Según Torero (2002) y Cerrón-Palomino (1987), en el período preínca,
la primera fase expansiva alcanzó los departamentos centrales del Perú:
Áncash, Huánuco, Pasco, Junín y Lima.

Expansión del quechua

10
La segunda fase expansiva llegó hasta Ferreñafe y Cajamarca por el
norte y, por el sur, hasta Chincha, Ica y Nazca. La tercera fase expansiva
comprendió por el norte hasta Quito y por el sur al Cuzco y el Collao.
En el período inca, una vez oficializado el quechua como la lengua del
imperio, se expandió hasta el Ecuador y Colombia por el norte; y Bolivia,
Chile y Argentina por el sur. Finalmente, en el período colonial, aunque no
era el propósito de los colonizadores, la expansión del quechua continuó
llegando hasta Santiago del Estero, en Argentina. Actualmente, el quechua
y los quechuahablantes ya no están solo en las zonas rurales, sino también
en las zonas urbanas, en las grandes ciudades de los Andes y de la costa.
Asimismo, los quechuahablantes además de ubicarse en los países
andinos también se encuentran en los Estados Unidos, Europa y otros
continentes, donde incluso se enseña esta lengua en las universidades
más prestigiosas.

2. CLASIFICACIÓN DEL QUECHUA

El quechua es un ejemplo de diversidad lingüística. El quechua general


está altamente dialectizado, su unidad estructural es apenas visible y su
inteligibilidad es mucho más compleja aún. Existen clasificaciones de Torero
(1964), Parker (1973), Cerrón-Palomino (1987), entre otros, que evidencian
su segmentación, inicialmente en dos grupos o conjuntos mayores: Grupo
Central o Huayhuásh (Quechua I o Quechua B) y Grupo Sureño-Norteño
o Huámpuy (Quechua II o Quechua A). A su vez, estos conjuntos mayores
agrupan a otros grupos menores y estos, incluso, a otros más pequeños.
El Grupo Central congrega las variedades habladas en la zona central
y centro-norteño de los Andes del Perú (Áncash, Huánuco, Junín, Lima,
Pasco y La Libertad).

Por su parte, el Grupo Sureño-Norteño comprende las variedades habladas


en un área discontinua, a ambos lados del Grupo Central, una al norte y
otra al sur. Por un lado, el subgrupo Norteño agrupa a las variedades
de quechua habladas en los departamentos norteños de Lambayeque y
Cajamarca, las variedades localizadas en la región amazónica, así como
las variedades de quechua habladas en Ecuador, Colombia y, también, en
Brasil. Por otro lado, el subgrupo Sureño congrega las variedades de la
sierra sur del Perú que son habladas en los departamentos de Huancavelica,
Ayacucho, Apurímac, Cusco, Arequipa, Puno y Moquegua, así como todas
las variedades de quechua habladas en Bolivia, Argentina y Chile.

11
Área total del quechua en los países andinos
(Fuente: Torero, 1989)

12
En el Documento Nacional de Lenguas Originarias del Perú (Ministerio
de Educación, 2013) se identifican cuatro macrovariantes del quechua
hablado en el Perú. (1) Quechua Central hablado en los departamentos
de Áncash, Huánuco, Pasco y Junín. En este texto también incluimos las
hablas quechuas de Lima (principalmente de la provincia de Cajatambo y
algunos distritos de Yauyos y Oyón), así como las hablas de Urpay y otros
distritos en las márgenes del río Marañón de la provincia de Pataz (La
Libertad) por compartir rasgos lingüísticos comunes. (2) Quechua Sureño
habado en Huancavelica, Ayacucho, Apurímac, Cuzco, Puno, Arequipa y
Moquegua. (3) Quechua Norteño hablado en Cajamarca y Lambayeque.
(4) Quechua Amazónico hablado en Loreto, Madre de Dios y San Martín.
Esta clasificación hace entrever que dentro de un mismo país el quechua
registra alta variación dialectal que abarca diferentes niveles de la lengua:
fonético-fonológico, morfosintáctico y léxico-semántico.

Veamos el cuadro siguiente:

Dpto. donde se Nombre de Nombre


Rama Variedades
habla la variedad unificado

Kichwa amazónico:
Pastaza, Napo,
Quechua Putumayo, Tigre, Alto Loreto, Madre de
Kichwa Kichwa
amazónico Napo (Santarrosino- Dios y San Martín
Madre de Dios) y San
Martín
Kashmarka
Quechua Cajamarca,
Quechua Cajamarca y qichwa, Inka
quechua Lambayeque
norteño Lambayeque wasi kañaris
(Inkawasi kañaris)
kichwa
Anqash
Quechua ancashino,
qichwa,
quechua huanuqueño, Áncash,
Wanuku
Quechua quechua yaru, quechua Huánuco, Pasco,
qichwa, Yaru Qichwa
central wanka, quechua de Lima, Junín y La
qichwa,
Cajatambo y queechua Libertad.
Wanka
de Yauyos.
qichwa
Huancavelica,
Chanka
Ayacucho,
Quechua Quechua chanka y qichwa,
Apurímac, Cuzco,
sureño quechua collao. Qullaw
Puno, Arequipa y
qichwa
Moquegua.

Basado en el Documento Nacional de Lenguas Originarias del Perú (2013)

13
3. QUECHUA CENTRAL

La presencia del quechua en los Andes centrales del Perú data desde
épocas muy tempranas, casi desde la aparición misma del protoidioma.
El quechua central registra alta variación dialectal, muestra de su larga
evolución y un origen de más antigüedad que el resto de las variedades
del quechua (Julca, 2009). El conjunto del quechua central, hablado en los
departamentos de Áncash, Huánuco, Junín, Pasco, Lima y La libertad, a
pesar de su unidad a nivel general, registra una diversidad muy grande en
su interior con una transición gradual entre variedades limítrofes.

Área del quechua central

14
La distinción del quechua central como una unidad lingüística frente a
las otras variantes, principalmente, sureñas y norteñas, se manifiesta en
los diferentes niveles de la lengua, en el léxico, en la fonología y en la
morfología. Sin embargo, la morfología, por sí sola y en relación con
los cambios fonológicos ocurridos durante la fase inicial del desarrollo
del quechua central, es la que da a este grupo su carácter propio. Las
características morfológicas del quechua central constan de una mezcla
de elementos innovadores y de rasgos conservadores que se pueden
encontrar en forma menos especializada en las otras variedades del
quechua peruano. A continuación, presentamos algunos aspectos del
léxico, de la fonología y de la morfología que caracterizan al conjunto del
quechua central.

Rasgos léxicos. El conjunto del quechua central comprende un caudal


importante de vocabulario propio. El léxico del quechua central muestra
una distribución geográfica limitada y que no sobrepasa los límites de este
grupo, salvo ocasionalmente en zonas fronterizas. Veamos los siguientes
ejemplos: piqa ‘cabeza’, ashku ‘papa’, haka ‘cuy’, tamya ‘lluvia’, hunaq
‘día’, aqtsa ‘cabello’, waray ‘mañana’/ ‘amanecer’, chusku ‘cuatro’, aywa-
‘ir’, qishya- ‘enfermarse’, yarqu- ‘salir’, usha- ‘terminar’, qallwash ‘amarillo’,
allaapa ‘mucho’, etcétera. Este grupo de palabras corresponden al ámbito
del quechua central. No obstante, en algunos casos, sobrepasa los límites
territoriales de la macro región centro del Perú (aqtsa bajo la forma akcha
‘cabello’), pero en otros, se restringe a solo algunos ámbitos geográficos
territoriales específicos por lo que existen otras palabras para nombrar
dicha entidad nominal o verbal (piqa ‘cabeza’ que se restringe solo a las
variedades Huaylas y Vertientes en Áncash).

Rasgos fonológicos. Los principales rasgos fonológicos que caracterizan al


quechua central son: primero, la oposición de cantidad vocálica contrastiva
entre vocales breves (a, i, u) y alargadas (aa, ii, uu). El alargamiento vocálico
en posición final de palabra se realiza para indicar la marca de primera
persona del sujeto (con verbos) y del poseedor (con sustantivos). En
suma, el quechua central tiene seis vocales contrastivas, tres breves y tres
alargadas. Segundo, la preservación del contraste entre las consonantes
africadas ch (palatal) y ts (alveolar). Por ejemplo, en Ancash, chaki ‘pie’
contrasta con tsaki ‘seco’. En el caso del Huanca, el contraste se da entre

15
la africada palatal ch y la africada retrofleja ĉ1: chaki ‘pie’ y ĉaki ‘seco’. Esto
implica que la distinción de las africadas no siempre se da de la misma
manera, sino también con la modificación de los sonidos respectivos.

Rasgos morfológicos. Los rasgos morfológicos más importantes que


caracterizan al conjunto del quechua central son:

a) La primera persona con función de sujeto (con verbos) y de poseedor


(con sustantivos) se indica por medio de alargamiento vocálico. Por
ejemplo: muna–a ‘yo (lo) quiero’, muna–a–man ‘yo (lo) puedo querer’,
mama–a ‘mi madre’.

b) La primera persona con función de objeto (directo o indirecto) se


indica por medio del sufijo verbal –ma(a)–. Ejemplo: muna–ma–nki ‘tú
me quieres’ [muna– ‘querer’, –ma ‘objeto directo de primera persona’,
–nki ‘sujeto de segunda persona, presente y futuro’].

c) La combinación de la primera persona actora con un objeto de


segunda persona se indica por medio del sufijo –q, salvo en el quechua
wanka y en el quechua de Pacaraos. Estas dos variedades manejan
formas especiales que podrían ser el producto de innovaciones
locales. Ejemplo: muna–q ‘yo te quiero’, muna–rqa–q ‘yo te quise’. En
el quechua ancashino, además del sufijo –q que es usado para los
tiempos presente y pasado, se usa el sufijo –yki para el tiempo futuro
(muna–shqa–yki ‘yo te querré’).

d) La pluralidad verbal se indica por medio de diferentes sufijos que


tienen su lugar al interior del verbo antes de los sufijos que indican
tiempo, persona y modo. En general, la pluralidad se relaciona con el
sujeto, pero en algunos contextos puede referir a un objeto directo
o indirecto, o al sujeto y al objeto al mismo tiempo. Por ejemplo, en
el Ancashino, el sufijo –ya(a) puede pluralizar al sujeto, al objeto o al
objeto y sujeto juntos. Por ejemplo: maqa–ya(a)–shu–rqa–yki puede
interpretarse como: ‘Ellos les pegaron a ustedes’, ‘Ellos te pegaron
a ti’ o ‘Él/ella les pegó a ustedes’. En este caso, para desambiguar
las diferentes interpretaciones, el contexto de la comunicación y el

1 El fonema africado retroflejo /ĉ/ se representa ortográficamente con la grafía ˂ćh˃ (ćhaki ‘seco’).
(véase El acta de acuerdos del evento nacional para la implementación de la escritura de la
lengua quechua en el marco de la R.M. 1218-85-ED. Lima, 5 de junio de 2014).

16
uso de los pronombres personales con función de sujeto y objeto en
la frase nominal son fundamentales (Julca, 2009). Por su parte, en el
quechua de Pacaraos el elemento –rkaaĉa(a)– indica la combinación
de la pluralidad verbal con el aspecto progresivo (rima–rkaaĉa–n ‘Ellos
están hablando’) y en el quechua del norte de Junín el elemento –
raari– indica la combinación de la pluralidad verbal con el aspecto
perfectivo (rima–raari–n2 ‘ellos han hablado’ [rima– ‘hablar’, –n ‘sujeto
de tercera persona, tiempo presente]).

e) El uso casi exclusivo del sufijo de aspecto progresivo –yka(:)–. Por


ejemplo: miku–yka–n ‘Estuvo comiendo’, puklla–ykaa–shaq ‘Estaré
jugando’. No obstante, en el quechua wanka se emplean las formas
–yka(:)– y –chka– con una diferencia de significado, ‘acción anticipada’
en el caso de –yka(:)– (Cerrón-Palomino, 1976).

f) Existencia de un juego completo de cuatro sufijos verbales que


indican dirección, –rpu– ‘hacia abajo’, –rku– ‘hacia arriba’, –yku– ‘hacia
adentro’, –rqu– ‘hacia afuera’. Todos son productivos, pero –yku– y –
rqu– mantienen su función original solo en formas fosilizadas.

g) Los sufijos de caso nominal: el locativo, el ablativo y el comparativo


son muy particulares. El sufijo de caso locativo es –chaw (Waras–chaw
‘en Huaraz’); el ablativo se expresa por –piq, –piqta o –pita (qanyan–
pita, qanyan–piqta, qanyan–pita ‘desde ayer’); el comparativo es –naw
(qam–naw ‘como tú’).

4. CLASIFICACIÓN Y ZONIFICACIÓN DEL QUECHUA CENTRAL

El quechua central es un complejo dialectal caracterizado por el


entrecruzamiento de isoglosas morfofonológicas y también de léxico. A
pesar de que existen rasgos comunes a todo el conjunto dialectal del
quechua central como la cantidad vocálica breve y alargada, la marcación
de la primera persona poseedora y actora con alargamiento vocálico,
entre otros, existen rasgos diferenciadores entre las variedades menores
del quechua central. Por ejemplo, solo en el Callejón de Huaylas (Áncash),
el quechua registra considerable variación. Por ejemplo, para referirse a

2 En la variedad wanka del quechua central se ha experimentado un cambio fonético de /*r/ a [l]:
*rimay > limay ‘hablar’, *sara > hara > hala ‘maíz’, *runtu > luntu ‘huevo’.

17
‘tener hambre’ en Huaraz se dice mallaqa- y en Caraz wiksana-; para decir
‘cerro’ en Huaraz se usa hirka y; en Caraz, irka. Ahora, a nivel de Áncash,
entre el quechua hablado en el Callejón de Huaylas y el de los Conchucos
la diferencia es mayor: para las palabras ‘espantapájaros’, ‘cabeza’, ‘tres’,
‘trabajé’, ‘acaba de comer’, ‘estoy seguro que es un río’, ‘dicen que es
niño’ se usan las siguientes palabras: waallu / nunayku, piqa / uma, kima /
kimsa, uryarqaa / arurqaa, mikurii / mikuskii, mayum / mayumi, wamrash
/ wamrashi, respectivamente. Y, si se sigue comparando con las hablas
de Pasco, Huánuco, Junín y Lima las diferencias son mayores (véase más
adelante).

Al respecto, Cerrón-Palomino (1978), a partir de la caracterización de


isoglosas morfológicas, concretamente el tratamiento del pluralizador
verbal, identifica la existencia de tres subgrupos: Huáilay (Waylay, Áncash-
Huánuco o Ancashino),3 Huáncay (Wankay o Pasco-Junín) y Alto Pativilca-
Alto Marañón-Alto Huallaga4. Mientras las variedades Áncash-Huánuco
emplean –ya(a), las de Pasco-Junín manejan la triple pluralización
mediante –paaku, –Vri y –rkaa. Y, la variedad intermedia Alto Pativilca-Alto
Marañón-Alto Huallaga comparte rasgos comunes con Áncash-Huánuco
y Pasco-Junín (véase también Torero, 1974, 2002; Adelaar y Muysken,
2004, Adelaar, 2010).

Quechua central

Huaylas AP-AM-AH Huancay

Huaylas Alto Pativilca Yaru

Conchucos Alto Marañón Jauja-Huanca

Alto Huallaga Huangáscar-Topará

Cerrón-Palomino (1987)

3 Teniendo en cuenta el criterio geográfico con fines pedagógicos utilizado por el Ministerio de
Educación en la clasificación de las variedades del quechua central, alternativamente, para las
variedades mayores, utilizamos las nociones de variedad Áncash-Huánuco o Ancashino (Waylay)
y Pasco-Junín (Wankay).
4 En la clasificación de Torero (1974, 2002), Adelaar y Muysken (2004), el quechua central aparece
dividido en cinco variantes independientes: (1) Huaylas-Conchucos, (2) Alto Pativilca-Alto
Marañón–Alto Huallaga, (3) Yaru, (4) Jauja-Huanca y (5) Huangáscar-Topará.

18
Desde la perspectiva meramente lingüística, el quechua central es un
complejo dialectal muy grande donde se da un entrecruzamiento de
isoglosas fonológicas y morfológicas, así como también elementos lexicales.
Si bien dentro de esta variante se agrupan las hablas quechuas de Áncash,
Huánuco, Pasco, Junín y Lima. El grado de inteligibilidad es mayor entre
ellas y con tendencia a crecer las posibilidades de mutuo entendimiento
entre las zonas de mayor cercanía geográfica. Así por ejemplo, entre el
hablante de Huánuco o parte de Pasco y Áncash apenas existen ligeras
variaciones fonológicas y léxicas; en cambio entre Junín y Lima (Chancay y
Cajatambo) la diferencia es mucho más acentuada. La evolución en cada
una de las zonas ha seguido su propio destino. A decir verdad, la variedad
Huanca (hablada en Junín) ha experimentado los cambios más críticos
que a su vez han significado grados muy considerables de diferenciación
entre los microdialectos del mismo Huanca (Cerrón-Palomino, 1987, 1989;
Adelaar, 2010).

En el siguiente cuadro, se presenta las variedades del quechua central, sus


subvariedades y los lugares donde se habla. Dicho cuadro ha sido elaborado
sobre la base de datos que aparecen en la literatura especializada, así
como con datos propios elicitados a hablantes de diferentes variedades
del quechua central:5

5 Los quechuahablantes que participaron en la elicitación de datos fueron: Luis Sánchez, de Junín;
Feliciano Fabián, de Huánuco; Selvino Guadalupe, de Pasco; y Félix Julca, de Áncash (2014).
Asimismo, se recogieron datos de los profesores participantes en el I y II taller de elaboración
del manual de escritura del quechua central, llevado a cabo en Lima y Barranca, respectivamente
(DEIB, 2016).

19
VARIEDADES SUBVARIEDADES LUGARES DONDE SE HABLAN

Áncash: Huaraz, Aija, Carhuaz,


Carlos Fermín Fitzcarrald, Huaylas,
Huaylas
Yungay y las serranías de Huarmey,
Casma y Santa.
Áncash-Huánuco Áncash: Pomabamba, Sihuas,
Yungay (Yanama), Antonio
(waylay o Raimondi, Asunción, Carlos Fermín
ancashina) Fitzcarrald, Corongo, Huari,
Conchucos Mariscal Luzuriaga.
Huánuco: Huamalíes, Marañón y
Huacaybamba.
Quechua
La Libertad: Pataz.
central
Lima: sureste de Cajatambo y
serranías de Chancay.
Yaru
Pasco: Daniel A. Carrión y Pasco
Pasco - Junín Junín: Junín, Yauli y Tarma.
(wanka) Junín: Jauja, Concepción y
Jauja - huanca
Huancayo.
Huangáscar Lima: Topará, Huangáscar y
Topará Azángaro.
Áncash: Bolognesi y Ocros.
Alto Pativilca
Alto Pativilca Lima: Cajatambo y Chancay.
Alto Marañón Alto Marañón Huánuco: Dos de Mayo y Yarohuilca.
Alto Huallaga Huánuco: Pachitea, Huanuco,
Alto Huallaga
Ambo

4.1. La variedad Áncash-Huánuco (waylay o ancashina)

La variante Áncash-Huánuco también llamada tradicionalmente Huáilay


(Waylay) o, últimamente, Quechua Ancashino6 es hablada en casi todo

6 En los últimos años, en lugar de la nomenclatura Quechua Huáilay (Waylay), algunos autores
como Carranza (2003), Solís (2009), Julca (2009, 2011, 2013), entre otros han empezado a usar
la nomenclatura Quechua Ancashino en lugar de Quechua Huáilay para referirse al quechua
hablado en la región Áncash y zonas aledañas de los departamentos de Huánuco, Lima y La
Libertad. Esta denominación cobra cada vez más aceptación entre los estudiosos de la región y
los propios hablantes de la zona.

20
el departamento de Áncash, a excepción de Pallasca que es de habla
castellana y Bolognesi (que pertenece a otro grupo); las provincias de
Marañón y Huamalíes en Huánuco y ciertos distritos de la provincia de
Pataz en La Libertad. Morfológicamente, se caracteriza por el uso del
pluralizador –ya(a), el empleo del limitativo –yaq y el interrogativo –ku.
Dentro de esta variante se distinguen dos grandes subvariantes habladas
al oeste y al este de la Cordillera Blanca, llamadas respectivamente Huaylas
(variante más innovadora) y Conchucos (variante más conservadora).

Los principales rasgos morfológicos que diferencian a ambos grupos


(Huaylas y Conchucos) son el empleo, por parte del último, del derivativo
verbal –ski o –ska (miku-ski-n ‘acaba de comer’, shawa-ska-mu-shun ‘hay
que colgar de una vez’) y la monoptongación de las secuencias aw > [oo]
(chawpi > [choopi]), ay > [ee] (tsay > [tsee]), y uy > [ii] (mikuy > [mikii])
por parte del primero (alcanzando hasta las zonas fronterizas de Antonio
Raimondi y Marañón). También es importante mencionar que en gran
parte de los Conchucos, incluyendo Huamalíes, a diferencia de Huaylas, la
secuencia aw se monoptonga en [uu] (wayichaw > wayichuu ‘en la casa’ o
‘dentro de la casa’, maychaw > maychuu ‘¿(en) dónde?).

Fonológicamente, también existen isoglosas que se entrecruzan o existen


solo en ciertas partes de las variantes Huaylas y Conchucos. Por ejemplo,
solo al norte de Conchucos (Sihuas y Corongo) se preserva la retrofleja
*ĉ 7 (kaĉi ‘sal’) y en el caso de Sihuas también la ch (chay ‘ese’). En el resto
de Conchucos así como en Huaylas la palatal *ch se ha alveolarizado en ts
(tsay ‘ese) o, más drásticamente, en s (say ‘ese’, sakwa ‘perdiz’), como en
el caso de Huamalíes (Howard, 2014). En el norte del Callejón de Huaylas
(incluyendo Sihuas y Corongo) se ha eliminado la h proveniente de la
*s en posición inicial de palabra (*suqta > huqta > uqta ‘seis’); el resto
mantiene la aspiración h o la sibilante s. En Huaylas y el sur de Conchucos
se depalataliza la *ñ en n (*ñawi > nawi ‘ojo’). Asimismo, en una parte de
Conchucos (específicamente en la provincia huanuqueña de Huamalíes),
así como en Ocros y Bolognesi (parcialmente) se depalataliza la *ll en l
(llilli > lili ‘axila’, alli > ali ‘bien’).

7 Algunos autores también suelen simbolizar el fonema palatal retroflejo /ĉ/ como /tr/ y /cr/, y
para escritura ortográfica de la variante Wanka se ha optado utilizar la grafía ˂ćh˃ (véase actas
de DEIB-MINEDU, 2014).

21
Finalmente, la variante Conchucos registra la inestabilidad del fonema
postvelar q. En algunos casos, principalmente en la zona noreste, así
como en Huamalíes (Huánuco), se sonoriza en [g] (qam > gam ‘tú’).
En otros casos, mayormente en Conchucos sur, en final de palabra no
agentivo se evapora produciéndose el alargamiento vocálico como
compensación q > [ø] (qampaq > qampaa ‘para ti’, mikushaq > mikushaa
‘comeré’, maychawraq > maychuuraa ‘dónde será/estará’). Asimismo, en
Conchucos norte, en los sufijos de tiempo pasado remoto –rqa, pasado
reciente –rqu, así como en el participio –shqa, el elemento q se evapora
y se produce el alargamiento vocálico: –rqa > [–raa], /–rqu > [–ruu],
–shqa > [–shaa], mikurqaa > mikuraa ‘comí’ mikurquu > mikuruu ‘acabo
de comer’, upyashqayki > upyashaayki ‘lo que tomas’).

4.2. La variedad Pasco-Junín (wankay)

La variante Pasco-Junín también llamada Huáncay (Wankay) es hablada


en los departamentos de Junín y Pasco, el sureste de la provincia de
Cajatambo, el este de Chancay y el noreste y el sureste de Yauyos (Lima).
Este subgrupo se caracteriza principalmente por el manejo de la triple
pluralización –paaku, –Vri y –rkaa. Dentro de esta variedad se distinguen
tres subvariedades: Yaru, Jauja-Huanca y Huangáscar-Topará (véase
Cerrón-Palomino 1987, 1989).

La subvariedad Yaru es hablada en el sureste de Cajatambo y las serranías


de Chancay (Lima), el departamento de Pasco y las provincias de Junín,
Yauli y Tarma, en el departamento de Junín. Caracteriza al Yaru la
presencia de las isoglosas fonológicas *ch que en algunas zonas como
en las vertientes de Chaupihuaranga, se alveoriza en ts, en las serranías
de Chancay se desafricativiza en s y alternan ts y s, y en el sureste de
Cajatambo solo existe la forma s. Asimismo, en gran parte del área de Yaru
se mantiene la distinción entre *ĉ y *ch, excepto en Chancay (Lima). Del
mismo modo, en casi toda el área la *s inicial derivó en h así como se ha
dado la depalatalización de *ñ en n y *ll en I. Finalmente, en las hablas de
Tarma se produce la sonorización de *p en b y de k en g; asimismo, se da
espirantización de *q.

La subvariedad Jauja-Huanca es hablada en los territorios de los antiguos


shawshas y wankas que actualmente comprende las provincias de Jauja,

22
Concepción y Huancayo (Junín). Esta es la subvariante más sureña del
quechua central que limita con la variedad Ayacucho-Chanka. Caracterizan
a esta subvariedad la lateralización de *r en l (*warmi > walmi ‘mujer’) y la
apicalización de s en ŝ 8 (*shunqu > ŝunqu ‘corazón’) preservación de *s en
todos los contextos (*kimsa ‘tres’, *suqta ‘seis’) y la lenición de *q (*qam >
am ‘tú’, *allqu > allu ‘perro’).

Cerrón-Palomino (1987), dentro de la subvariante Jauja-Huanca identifica


tres variantes menores: el jaujino, el huanca y el Huangáscar-Topará. El
jaujino hablado en la provincia de Jauja se caracteriza por la preservación
de *s en todos los contextos y la lenición de *q. Por su parte, el huanca
hablado en las provincias de Huancayo y Concepción, así como en los
distrito sureños de Jauja se caracteriza por la glotalización de la *q en ?
(*yaqa > ya?a ‘yo’). Además, lexicalmente, esta es la única variedad del
quechua central que usa la palabra ya?a como pronombre de primera
persona (yo).

Finalmente, la variante Huangáscar-Topará hablada en las serranías


que bordean el río Topará (en la frontera de Lima e Ica), los distritos de
Huangáscar y Azángaro, al sur de Yauyos, y en el noeste de la provincia
de Chincha (Ica), los distritos de Chavín de Topará se caracteriza por
desconocer el subordinador –r, empleando –shpa en su lugar. Empleo como
rasgo prototípico del derivativo –tamu que expresa acción consumada.
Asimismo, emplea como locativo el sufijo –pa y como ablativo el sufijo
–paq (Cerrón-Palomino, 1987; Torero, 1974, 2002; Adelaar, 2010).

4.3. La variedad Alto Pativilca–Alto Marañón–Alto Huallaga

El quechua Alto Pativilca–Alto Marañón–Alto Huallaga es hablado en las


provincias de Bolognesi y Ocros (Áncash), parte de Cajatambo y Chancay
(Lima) y las provincias de Dos de Mayo, Ambo, Huánuco y Pachitea
(Huánuco). Esta variante central intermedia se caracteriza por compartir
algunos rasgos tanto del Quechua Huáilay como del Quechua Huáncay,
pero también presenta sus propias particularidades. Así, morfológicamente,

8 Según el alfabeto unificado para la escritura ortográfica del quechua central, para el caso del
Huanca (Wanka), los fonemas retroflejos /ĉ/ y /ŝ/ son representados con las grafías ˂ćh˃ y ˂śh˃,
respectivamente.

23
en las provincias de Bolognesi y Dos de Mayo se emplean los pluralizadores
–ya(a), propio del Huáilay, y –rkaa (como también –paaku), prototípico
del Huáncay. Uso del limitativo –yaq. El empleo del interrogativo –ku en
ciertas zonas y de –chu, en otras. Asimismo, en ciertas zonas, la *ch ha
cambiado en ts, la *ĉ ha cambiado en ch; en otras zonas la *ĉ y la *ch
se han fusionado en ch; la h proveniente de la *s en posición inicial de
palabra abarca todo el complejo dialectal. Finalmente, en ciertas zonas se
registra la depalatalización de *ñ en n y de *ll en l (Cerrón-Palomino, 1987;
Adelaar, 2010).

5. VARIACIÓN DIALECTAL Y ESCRITURA

El quechua como cualquier otra lengua del mundo no se habla de la misma


manera entre todos sus hablantes. Como hemos visto, el quechua central
registra variación en la pronunciación, gramática y vocabulario en todas
las áreas geográficas donde se habla. Además, dicha variación no solo
es espacial sino también social. Es decir, no todos los quechuahablantes
hablan el quechua de la misma manera, sino sus hablas varían según su
edad, sexo, grado de instrucción, etcétera. Asimismo, en su dimensión
histórica el quechua registra variación; así algunas variedades regionales
son más conservadoras y; otras, más innovadoras. Por consiguiente, el
quechua central registra alta variación, principalmente, en su dimensión
histórica, geográfica y social.

Ninguna lengua del mundo se habla de la misma manera, pero a nivel


escrito mantiene uniformidad. La oralidad y la escritura son dos planos
diferentes de realización de una lengua, pero ambas están estrechamente
relacionadas. La escritura no es una transcripción fonética de las maneras
de hablar, sino la representación gráfica de las unidades distintivas o sea
fonemas. En rigor, en ninguna lengua del mundo se escribe tal como
se pronuncia. Por ejemplo, en el castellano se escribe quena, kilo, casa;
pero se pronuncia: [kéna], [kílo] y [kása], respectivamente. Asimismo en el
inglés, se escribe walk ‘caminar’, light ‘luz’ y today ‘hoy’, pero se pronuncia:
[uók], [láit] y [tudéy], respectivamente. Como podemos observar, la
pronunciación y la escritura son dos formas diferentes de realización y
materialización de la lengua.

24
Las diferentes formas de hablar una lengua, en la escritura se representan
de una sola manera según el alfabeto y normas ortográficas establecidas
convencionalmente. Así, para el quechua en general y el quechua central
en particular, mediante Resolución Ministerial Nº 1218-1985-ED se
reconoce el panalfabeto quechua y las normas de escritura, acorde con los
principios de la planificación lingüística y los procesos de normalización o
estandarización, para viabilizar una escritura económica, práctica y sencilla
que representa solo los fonemas, mas no los alófonos.

Es importante precisar que la instauración de un alfabeto oficial para


el quechua central no supone de ninguna manera que los hablantes
aproximen su pronunciación a la forma escrita. Así, por ejemplo, cuando
un quechuahablante de Huamalíes dice [gam] o uno de Huancayo dice
[am] o [?am] y otro de Huaraz dice [qam], tanto el quechuahablante de
Huamalíes como el de Huancayo no tienen por qué pronunciar como [qam]
(ellos tienen que seguir pronunciando como siempre lo han pronunciado
en su habla local), ello no impide, sin embargo, que cuando escriban dicha
palabra lo hagan de acuerdo con el alfabeto normalizado, es decir ˂qam˃
‘tú, usted’.9 En tal virtud, es importante que los hablantes tomemos real
conciencia de las ventajas del uso del alfabeto oficial para la unificación
de los quechuahablantes a través de la escritura.

Para distinguir las diferentes formas de habla del quechua central a


continuación presentamos los textos escritos por un equipo de profesores
de las diferentes zonas del quechua central. Dichos textos presentan la
traducción del siguiente párrafo:

Los hombres quechuas vivimos en interacción con la


naturaleza. Nuestros dioses son: el sol, la luna, las estrellas,
los nevados, los cerros. Para ellos realizamos diferentes
fiestas como un tributo. Los hombres quechuas vivimos
en armonía con la madre naturaleza y con las deidades.

9 Las variaciones de pronunciación de los fonemas, como es natural, también ocurre en el


castellano. Por ejemplo, los hispanohablantes suelen pronunciar [peskado], [pehkado] y [pehkao];
[apto], [afto], [aphto] y [akto], pero nadie vacila en escribir ˂pescado˃ y ˂apto˃, a menos que no
domine la ortografía de la lengua. De esto se deduce que en el castellano como en toda lengua,
la escritura no reproduce fielmente la pronunciación.

25
Huaylas:

Qechwa nunakunaqa Patsamamantsikta kuyapar, qarapar, rimapar,


shoqaparpis kawakuyaa. Teeta Inti, Mama killa, qoyllurkuna, jirka,
rajukunapis Apuntsikkunam kayan. Peekunapaq tukii raymikunata
rantinpaq rurayaa. Qechwa nunakunaqa Patsamamantsikwan
Apukunawampis huk eellunoollaa kawakuyaa.

Huánuco:

Quichwa runakunaqa pachamamawan kuyanakur kawantsik. Intipis,


killapis, quyllurkunapis, rashtakunapis, hirkakunapis Apuntsikkunami
kayan. Paykunata shuqapar tukuy rayminta rurantsik. Quichwa
runakunaqa mama pachawan kuyanakur allim kawantsik.

Conchucos:

Qichwa runakunaqa mama patsawanqa kuyanakurmi kawayaa,


tsaymi apuukunaqa: rupay, killa, quyllurkuna, hankakuna (rahukuna)
hirkakuna, paykunapaqmi imayka rayminkuna rurapaaya, shumaq
kushishqa kayaanampaq. Qichwa runakunaqa mama patsawan,
apunkunawampis kuyanakurmi kawakuyaa.

26
Pasco:

Qichwa rimaq runakuna


kawantsi mama pachawan kuyanakur uywanakarin. Apuntsikunaqa
kan: inti, killa, quyllurkunami, rahukuna, hirkakuna. Tsaypaqmi
tukuy kushikuykunata rurantsi imanuypapis qaranakur, ali kawayta
qumanqantsipita. Qichwa rimaq runakuna mama pachawan
apuntsiwan kushishqa yachantsi.

Pataz:

Qichwa runakunaqa
kawasunchik pachamamawan untunakuy. Nuganchikpa apunchikga
gaykunam: rupay, mamakilla, chaskakuna, rahukuna, hirkakuna.
Chaykunapaqmi qaraytanaw tukilaya raymita ruranchik. Qichwa
runakunaqa. Pachamamawanpis, apuwanpis alli apanakur paraskunchik.

Cajatambo:

Nokantsiq lapantsiq
qichwa nunakayka, kawakuntsiq mamapachapa shunqunchawmy,
paywanmi. Kawaqtinstiq, shumak, alli, alli yanapanakur imaruraychawpis:
Intintsiqwan, qillantsipish, kuyllur patsa, hirka rahukuna, qunkurikurnin
raymi patsachaw mañaquntsik. Llapantsiq qichwa nunakuna
kawakuntsiq.

Huanca:

Kichwa nunakunaka,
mamapachawan pulanchikmi kawsanchik, apunchikkunam: tayta
inti, mama killa, kuyllurkuna, lasukuna, ulqukuna kapaakun. Lliw
paykunapaqmi imay lichka pishtakunakta lulanchik. Sulpayta
qunanchikpa. Kichwa nunakuna mamapachawan, apunchikkunawan
tinkuyninćhuumi kawsapaakunchik.

27
Como podemos ver, el quechua central no se habla de manera uniforme,
sino muy variada. Dicha variación se evidencia en los textos de los hablantes
que han tratado de transcribir o calcar por escrito las emisiones orales de
las palabras y expresiones según como se pronuncian en las respectivas
áreas geográficas. Es decir, son representaciones escritas que tratan de
reflejar el habla particular de cada zona donde se habla el quechua central.

Veamos el siguiente cuadro de resumen:

QUECHUA CENTRAL
CASTELLANO

Huaylas Conchucos Huánuco Pasco Pataz Cajatambo Junín

quechua quechwa qichwa quichwa qichwa qichwa qichwa kichwa


gente nunakunaqa runakunaqa runakunaqa runakuna runakunaqa nukunakayka nunakunaka
naturaleza patsamama mama patsa pachamama mama pacha pachamama mamapacha mamapacha
nevados rajukuna hankakuna rashtakuna rahukuna rahukuna rahukuna lasukuna
estrella qoyllur quyllur quyllur quyllur chaska kuyllur kuyllur
sol inti rupay inti inti rupay inti inti
cerro jirka, irka hirka hirka hirka hirka hirka ulqu
vivimos kawakuyaa kawakuyaa kawantsik yachantsi paraskunchik kawakuntsik kawsapaakunchik
hacemos rurayaa rurapaaya rurantsik rurantsi ruranchik mañaquntsik lulanchik
Para ellos peekunapaq paykunapaqmi paykunata tsaypaqmi chaykunapaqmi ---------------- paykunapaqmi

Representación escrita de las hablas regionales

Los ejemplos del cuadro demuestran, por un lado, que es completamente


natural que el quechua no se hable de manera uniforme, sino muy variada.
Por otro lado, la escritura del quechua no podría ser variada debido a
que genera confusión, desorden y caos. Como toda lengua escrita,
el quechua necesita ser escrita en forma uniforme, según el alfabeto
oficial y sus normas de escritura. En este caso especifico, nos referimos
a la escritura unificada del Quechua Central. En tal virtud, para que los
quechuahablantes nos podamos entender por escrito es sumamente
importante e impostergable usar el alfabeto normalizado, una sola forma
de escritura del quechua siguiendo las pautas de la Resolución Ministerial
Nº 1218-1985-ED, ratificada en los acuerdos de Cieneguilla (2014).

28
Ahora bien, para determinar cuál de las formas de escritura de las palabras
del quechua son las más adecuadas y pertinentes se toma como referencia
las formas matrices o más antiguas de los fonemas, morfemas y palabras
(aparecen precedidos de un asterisco), mas no las variaciones que ha
sufrido a través del tiempo en las diferentes zonas y grupos sociales donde
se habla.

Veamos los siguientes casos:

*s > h > Ø : *sara > hara > ara ‘maíz’


*r > l : *warmi > walmi ‘mujer’
*ll > l : *llapan > lapan ‘todo’
*ch > ts > s : *chakwa > tsakwa > sakwa ‘perdiz’

Nota: en ciertos casos ch y ts funcionan como fonemas diferentes por lo


que se deben escribir en forma independiente: chaki ‘pie’ / tsaki ‘seco’;
chay ‘llegar’ / tsay ‘ese, esa, eso’.

*q > g : *qam > gam, nuqa > nuga ‘tú’, ‘yo’


*q>h > Ø : *qampaq > qampah ‘para ti’
*ay > ee : *pay > pee ‘él / ella’
*aw > oo : *chawpi > choopi ‘centro’
*uy > ii : *mikuy > mikii ‘¡Come!’
‘nosotros
*-nchik > -ntsik : *nuqanchik > nuqantsik
(inclusivo)’
*-chaw > choo/-chu : *mayuchaw>mayuchaoo/mayuchu ‘en el río’
*-rqa > -ra : *mikurqaa > mikuraa ‘comí’
‘comí’
*-rqu > -ru : *upyarquu > upyaruu
(recientemente)
*-ñaq > -naq >-na : *rikaañaq > rikaanaq > rikaana ‘había visto’
‘estoy seguro
*-mi > -m : *tamyami > tamyam
que es lluvia’
‘dicen que es
*-shi > -sh : *tamyashi > tamyash
lluvia’

29
En los ejemplos precedentes se puede observar que dos vocales juntas
no se escriben, sino hay una especie de combinación entre las vocales
y las semiconsonantes (ay, aw, uy). Asimismo, las diferentes letras del
alfabeto castellano no aparecen, esto implica que el quechua tiene su
propio alfabeto (a, aa, ch, (ćh), i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh (śh), t, ts, u,
uu, w, y) y; por tanto, se debe escribir solo con las letras que corresponden
al quechua. Por consiguiente, teniendo en cuenta el proceso evolutivo
de los fonemas, morfemas y palabras para la escritura ortográfica se usa
las formas más antiguas o matrices, y solo a veces las formas de usos
más extendidos. Por lo que, por ejemplo, la palabra referida a perdiz se
escribirá como chakwa, a pesar de que se pronuncie como chakwa, tsakwa
o sakwa; asimismo, para evitar la secuencia vocálica ‘au’ que no permite la
estructura silábica del quechua se escribe aw como en chawpi. Teniendo
en cuenta estas observaciones iniciales, las palabras del cuadro anterior se
deberá escribir ortográficamente según como aparece en la columna de
esritura normalizada en el cuadro siguiente.

PRONUNCIACIÓN POR REGIONES


Escritura
Castellano
normalizada
Huaylas Conchucos Huánuco Pasco Pataz Cajatambo Junín

quechua quechwa qichwa quichwa qichwa qichwa qichwa kichwa qichwa

gente nunakunaqa runakunaqa runakunaqa runakuna runakunaqa nukunakayka nunakunaka runakunaqa

naturaleza patsamama mama patsa pachamama mama pacha pachamama mamapacha mamapacha pachamama

rahukuna /
nevados rajukuna hankakuna rashtakuna rahukuna rahukuna rahukuna lasukuna
hankakuna

estrella qoyllur quyllur quyllur quyllur chaska kuyllur kuyllur quyllur / chaska

sol inti rupay inti inti rupay inti inti inti / rupay

cerro jirka, irka hirka hirka hirka hirka hirka ulqu hirka / urqu

kawanchik /
vivimos kawakuyaa kawakuyaa kawantsik yachantsi paraskunchik kawakuntsik kawsapaakunchik
yachanchik

rurayaa (excl.) /
hacemos rurayaa rurapaaya rurantsik rurantsi ruranchik mañaquntsik lulanchik
ruranchik (incl.)

Para ellos peekunapaq paykunapaqmi paykunata tsaypaqmi chaykunapaqmi ---------------- paykunapaqmi paykunapaq

Las hablas regionales y su representación escrita normalizada.

30
En el cuadro se observa que en algunos casos aparecen dos palabras
quechuas que traducen a una sola, esto se debe a que en el quechua como
en toda lengua hay sinónimos. En tal virtud, por ejemplo, para la palabra
estrella existen las palabras quyllur y chaska, para nevado rahu10 y hanka,
para sol inti y rupay, para cerro hirka y urqu, para vivir yachay y kaway,
etcétera. En estos casos ambas palabras son válidas y se escriben según la
normatividad correspondiente. Asimismo, en el cuadro se observa que un
fonema matriz puede registrar variaciones en su pronunciación según las
áreas geográficas. Por ejemplo, el fonema /q/ se puede pronunciar como
[q], [g], [k], [?], [Ø], pero apelando a la forma matriz se escribirá solamente
como ‹q›. Esto implica que una grafía no siempre se pronuncia de la misma
manera, sino varía dependiendo del ambiente de la palabra en el que
aparece o según las variedades dialectales. Como se puede observar en el
cuadro, una palabra presenta diferentes formas de escritura. Por ejemplo:
˂jirka˃, ˂hirka˃ e ˂irka˃ ‘cerro’. Estas representaciones escritas tratan de
reproducir las diferentes maneras de pronunciación de la palabra. Esta
realidad, ha planteado la necesidad de realizar una nivelación ortográfica
sobre la base de criterios unificadores del quechua central y no meramente
local.

Queda claro que no podemos escribir el quechua tal como se habla


porque, en rigor, ninguna lengua se escribe tal como se habla. Se escribe
usando las formas matrices de los sonidos, morfemas y palabras. Por ello,
se dice que la escritura del quechua tiene base fonémica y no fonética.
Si escribiéramos las palabras tal como se pronuncian (base fonética), la
escritura sería un caos, habría un desorden porque, incluso, cada persona
escribiría según su manera particular de hablar. Por ello, no tenemos
por qué escribir una palabra como ‘quechua’ de diferentes maneras:
‘quechwa’, ‘qichwa’, ‘quichwa’, ‘kichwa’, sino solo de una manera ‘qichwa’,
no solamente por ser la más conservadora sino la más difundida en el área
del quechua central y responde al alfabeto unificado del quechua central.

10 Las variaciones de pronunciación de los fonemas, como es natural, también ocurre en el


castellano. Por ejemplo, los hispanohablantes suelen pronunciar [peskado], [pehkado] y
[pehkao]; [apto], [afto], [aphto] y [akto], pero nadie vacila en escribir ˂pescado˃ y ˂apto˃, a
menos que no domine la ortografía de la lengua. De esto se deduce que en el castellano como
en toda lengua, la escritura no reproduce fielmente la pronunciación.

31
Al respecto, Cerrón-Palomino (2008b: 72) precisa que un abecedario
(achawaya) no consiste únicamente en una lista de grafías aisladas,
aunque ordenadas alfabéticamente; constituye más bien un punto de
referencia a partir del cual se organizan cadenas de sílabas y palabras en
correspondencia linear aproximada con el enunciado oral (articulado o
mental). Dicha correspondencia no es exacta ni tiene por qué serlo, pues
el acto de escritura no es un calco o una transcripción de la emisión oral
sino, sobre todo, el ciframiento aproximado visualizado de mensajes. De
hecho, no existen en el mundo sistemas ortográficos que reproduzcan
fielmente la pronunciación, a menos que hablemos de las transcripciones
fonéticas o fonológicas que hacen los lingüistas para el estudio de los
sonidos del habla, pero estas no constituyen una escritura propiamente
dicha sino recursos técnicos destinados a recoger materiales fidedignos
para el estudio y análisis de la lengua, y cuyo manejo no trasciende el
círculo de especialistas. Por consiguiente, la escritura no es de ningún
modo fiel reflejo de la pronunciación, y si bien tiene un punto de partida
en ella, la trasciende, para organizarse en un nivel de mayor abstracción y
relativa autonomía.

Finalmente, la escritura en quechua es concebida no solamente como la


representación gráfica de los sonidos del habla por medio de grafías o
letras, sino fundamentalmente, como el proceso de producción de textos
completos. Es decir, la escritura del quechua rebaza la simple representación
ortográfica de letras, sílabas, morfemas, palabras y oraciones para llegar
a la producción de textos completos de diversa índole. Para posibilitar
la práctica cada vez más fluida del quechua central, a continuación se
presenta algunas normas básicas a tener en cuenta en la escritura del
quechua central.

32
N.° Normas básicas de escritura quechua Muestras, ejemplos

El quechua central se escribe solamente con las letras del alfabeto a, aa, ch, (ćh), i, ii, h, k, l, ll,
1 (achawaya) consensuado para el quechua central (23 letras). Las m, n, ñ, p, q, r, s, sh (śh), t,
grafías ćh y śh tienen presencia en la variante del quechua Wanka. (ts), u, uu, w, y.

Cuando un fonema presenta diferentes maneras de pronunciación, *s > h > Ø; *ch > ts > s; *q
2 se escribirá con la forma matriz.
> h > Ø, *ñ > n; ll > l, etc.

En ciertos casos, ts obedece a una variación de ch. No obstante, Chaki ‘pie’ / tsaki ‘seco’
3 en otros casos, ch y ts funcionan como fonemas diferentes por lo chay ‘llegar’ / tsay ‘ese, esa,
que se deben escribir en forma independiente. eso’
Dos vocales contiguas nunca forman una sílaba en el quechua, si [wai] → wayi ‘casa’
4 ocurre la secuencia vocálica se reemplaza con las semiconsonantes [puaq] → puwaq ‘ocho’
y, w para mantener la estructura silábica del quechua.

Wasi-yki [wasiki] ‹wasiyki›


Los sufijos mantienen su unidad estructural a pesar de que alguno
5 de sus elementos no se pronuncie o haya sufrido variaciones. ‘tu casa’, miku-rqa-a
[mikuraa] ‹mikurqaa› ‘comí’
Wasinchikkunallachawraqshi
Las palabras del quechua no se tildan debido a que es una lengua
6 de acento fijo en la penúltima sílaba.
‘Dicen que en nuestras casas
nomás todavía’
Las palabras compuestas respetan los significados en la unidad
y se escriben como una sola palabra. No obstante, cuando las Runa + shimi = runashimi
7 palabras se reduplican y estas empiezan en vocal se unen por ullqu + ullqu = ullqu-ullqu
medio de guion para dar la connotación de palabra compuesta.
Ante la ausencia de palabras se procede con las acciones de
ala → sipsa
recuperación léxica en la propia variedad como en otras. Asimismo,
8 se puede proceder con la traducción, pero teniendo en cuenta los
internet → llika (telaraña →
aspectos socioculturales del quechua. red)

Se usa la refonologización después de haber agotado las


vaca → waaka
9 estrategias del numeral 8 y se realiza de acuerdo a la estructura
morfofonológica del quechua.
cebolla → siwilla

Los topónimos y antropónimos deben escribirse respetando los Anqash, Shawsha, Qiruqucha…
10 nombres ancestrales en quechua. Atawallpa, Llanqi, Qishpi…

Se usan mayúsculas y minúsculas de modo similar que se usan en Allpamayuqa allaapa


11 otras lenguas escritas.
shumaq rahumi.
— ¿Yamayllaku?
Los signos de puntuación se usan similar que en el castellano, pero
— Yamayllami. ¿Qamqá,
12 obedeciendo a las características comunicativas y pragmáticas del
quechua.
yamayllaku?
— Ñuqallaapis yamayllami.

33
34
35
Ishkay taqa
Hanllakunawan luqyakuna qillqay
2.1. Hanllakuna qillqay

Chawpi qichwapaqa suqtami hanllankuna kan, kimsa pishi waqaqkuna:


a, i, u, niykur kimsa unay waqaqkuna: aa, ii, uu. Kanan kay taqachaw
yachakushun imanawmi hanllakunata alli qillqanchik.

2.1.1. a, i, u pishi hanllakuna qillqay.

Awakuq shatu

Unayshi Pumapampa markachaw runakuna shumaqlla kawakuyaañaq.


Chaychawshi runakuna imaykakunatapis rantikuyaañaq. Chaymanshi
karupitapis runakuna patsa waraylla rantipakuyaananpaq chaayaq.

Chay markachawshi Shatu taaraañaq. Shatuqa shumaq runashi kañaq,


qaqllanpis shumaqllashi kañaq. Payshi shumaq awakuyta yachañaq.
Imayka awaytapis rasllashi ushariq. Chaynaw arurshi, achka quriyuq,
qillayyuqpis kañaq.

Chaynaw kaptinshi shumaq shipashkunapis allaapa kuyayaañaq.

36
Imanawmi a, i, u pishi waqaq hanllakunata qillqashwan. Urachaw
rikashun.

i, u pishi waqaq hanllakuna ¡Kaynawmi qillqanchik!

Payshi shumaq awakuyta


yachañaq. Imayka awaytapis
rasllashi ushariq. Chaynaw arurshi,
/i, u/ → [e, o] / —q— achka quriyuq, qillayyuqpis kañaq.

/i, u/ pishi waqaq


hanllakuna q luqyawan ¡Kaynawmi rimanchik!
tinkuyaptin , [e, o]
hanllakunanawmi
waqayan. Payshi shumaq awakuyta yachañaq.
Imayka awaytapis rasllashi ushareq.
Chaynaw arurshi, achka qoriyoq,
qellayyoqpis kañaq.

Yarpashun – /i, u/ pishi waqaq hanllakuna, [e, o]


hanllakunanaw waqayaptinpis, <i,
u> qillqakunawanmi qillqanchik.

– /a/ pishi hanllaqa imaypis


hana qillqashqachaw
rikashqanchiknawllami qillqakan,
mayqan luqyakunawan
pushanakurpis.

37
Rurana

Rimaykunata alli qillqashqa kaq shimiwan huntapay.

a) Uqa (uqa/oqa) ñuktush karninqa allaapami mishkiykun.

ch) (uqsha/oqsha) hirkakunachawmi wiñan.

h) (qishuta/qeshuta) wallpa ruraykan wachananpaq.

i) (wiqti/weqti) ñawinchikchaw rurakan allaapa


puñuptinchik.

k) (qipa/qepa) yuriqkunaqa mananami qichwa shimita


rimayantsu.

l) (qushni/qoshni) yarquykaqchawmi panii taaran.

ll) (quñu/ qoñu) yakutami qaramashqa wasinman


chaykuptii.

m) (qiwa/qewa) kay punkuchaw wiñaykan.

Yarpashun

Ama qunqashuntsu, /i/


pishi waqaq hanlla /u/ pishi
waqaq hanllawan, q luqyawan
pushanakurllami [e, o]
hanllakunanaw waqayan, ichaqa
imaypis <i, u> qillqakunawanmi
qillqananchik.

38
2.1.2 aa, ii, uu unay waqaq hanllakunata qillqay.

Shumaq chiina

Huk shumaq chiinashi, taytanpa chakranpa kuchunllachaw, china kuchita


waatañaq. Chay uywanpaqshi qaarapa tullunkunawan, raprankunawan
kunchan rurañaq. Shumaq rurakuykaptinnashi qaarapa kashanqa
makinchaw timpiykuñaq.

Chayshi allaapa nanaptin makillantaqa awiykachañaq. Niykur


ullpanashqashi makinta puukapar-puukapar taakuriñaq, kay kuchiirayku
kikillaa makillaata yawaryarachii, qiriyarachii, nishpa waqashllapa kañaq.
Imanaw karpis kuchillaaqa shumaqmi kay wasinchaw kawakunqa, chaytami
kushikullaa, nishpa chiinaqa uushantapis qatirkur aywakullañaq.

39
Imapaqmi unay waqaq hanllakunata iñishinchik, chayta yachakushun.

Imanaw karpis kuchillaaqa shumaqmi kay wasinchaw kawakunqa, chaytami


kushikullaa nishpa chiinaqa uushantapis qatirkur aywakullañaq.

– Unay waqaq hanllakunawanqa, ñuqapa ima


kapumashqanta ninanchikpaqmi qillqanchik, kaynaw:
kuchii, hakaa, ashnuu hukkunapis. Niykur ñuqa ima
rurashqaata ninanchikpaqpis qillqanchik, kaynaw: aruu,
mikuu, waqaa hukkunapis.

– Kay unay waqaq hanllakuna wakin shimikunachawpis


yurinmi, kaynaw: uusha chiina, waaka hukkunapis.

¡Ama qunqaytsu! aa, ii, uu unay


a n l l a k unawan
aqaq h waqaq hanllakunaqa a, i, u pishi
Unay w
a q h a n llakuna waqaq hanllakunanawtsu. Chay
aq
pishi w unay hanllakuna huk laayami
kayan. Chaymi wakin shimikunapa
ima ninanta tikrachiyan.
qaara
a ≠ aa ð
a ð q ar
chiina
a ≠ ii ð
i ð chin
yuura
y ura ≠ ð uu ð

40
Siqita rikashpa ñawinchay, niykur allikaqta ashpiy (X).

Anti markakunachawqa achka qarami kan.


Anti markakunachawqa achka qaraami kan.
X Anti markakunachawqa achka qaarami kan.

Kay shumaq chiinata allaapa kuyaa.


Kay shumaq chinata allaapa kuyaa.
Kay shumaq chinaata allaapa kuyaa.

Ñuqapa tayta papata allaykan.


Ñuqa taytaa papata allaykan.
Ñuqapa taytaa papata allaykan.

Kay ishkay uushakuna paniipami.


Kay ishkay ushakuna paniipami.
Kay ishkay uushakuna panipami.

Yarpashun
¡Ama qunqaytsu! Chawpi qichwapaqa
kimsami pishi waqaq hanllakuna kayan (a,
i, u), niykur unay waqaq hanllankunapis
kimsami kayan (aa, ii, uu).

41
2.2. Luqyakuna qillqay

Chawpi qichwapaqa chunka qanchismi luqyankuna kayan: ch, h, k, l, ll,


m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, w, y. Kanan rikarishun imanaw kay luqyakuna
qillqana kashqanta.

2.2.1. p, t, k, q, ch, ts luqyakuna qillqay.

Mishki mikuy tarwi

Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami chakrapita


aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami asqan. Tarwitaqa
unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq. Chaypita runkuman wiñarkur
achka hunaq yaku aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchik.

Kay mikuytaqa pichukunachawmi mikukunchik. Chayta maraychaw


shiprashqa papatawan aqariykur, aqashqa uchutawan pichurkur ruranchik.
Chaytami tarwi uchu nir riqinchik, wakinnami tarwi pichu niyan.

42
Kanan rikarishun p, t, k, q, ch, ts luqyakunata imanawmi qillqanchik.

Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami


chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa
allaapami asqan.

/p/

/p/ luqyataqa wiyashqanchiknawllami


qillqanchik, Tarma qichwachawllami
[b] luqyanaw waqan, kaynaw: *yarpuy
> yarbuy, ichaqa llapanchik <p>
qillqawan qillananchik.

Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami


chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa
allaapami asqan.

/t/
/t/ luqyaqa imaypis
wiyashqanchiknawllami qillqakan.
Mayqan luqyawan qatinakurpis manami
tikrantsu hukman. Kay luqyataqa <t>
qillqawanmi qillqanchik.

43
Tarwitaqa unaymi yanunchi k qaran ha k ashqanyaq.
Chaypita run k uman wiñar k ur ach k a hunaq ya k u
aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchi k .

/k/
/k/ luqyaqa wiyashqanchiknawllami
qillqakan, Tarma qichwachawllami [g]
luqyanaw waqan, ichanqa imaypis
<k> qillqawanmi qillqashun, huknaw
waqaptinpis.

Tarwitaqa unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq.


Chaypita runkuman wiñarkur achka hunaq yaku
aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchik.

/q/

/q/ luqyaqa chawpi qichwachaw imayka


laayami waqan. Kaynaw: [q], [g], [h].

Wanka qichwachawqa kay luqya


illashqami, ichaqa tukuy laaya
waqaptinpis, illakashqa kaptinpis
llapanchik <q> qillqawan qillqananchik.

44
Kay mikuytaqa pichukunachawmi mikukunchik. Chayta
maraychaw shiprashqa papatawan aqariykur, aqashqa
uchutawan pichurkur ruranchik.

/ch/
Kay luqyaqa wakin markakunachaw
ts luqyamanmi tikrashqa niykur
s luqyamanpis tikrashqami wakin
markakunachaw. Uchu shimita wakin
markunachaw utsu niyan, wakin
markakunachawna usu niyanpis, ichaqa
chaynaw kaptinpis llapanchik <ch>
qillqawan qillqananchik.

Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami


chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa
allaapami.

/ts/
Kay luqyaqa unay qichwachaw
manami karqantsu, ch luqyapitami
shamushqa. Chayqa llapan ts
luqyawan wiyakaqta <ch> qillqawanmi
qillqashun. Ichaqa ishkay kimsa
shimikunata qillqananchikmi <ts>
qillqawan, patsa, tsaki shimikunata
manana takunanchikpaq pacha, chaki
shimikunawan.

45
Pukayashqa shimikunata crucigramachaw ashiy.

a) Ñuqa taytaawanmi Limata aywashaq.

ch) Kay markachawqa achka tantatami masarayan.

h) Taytaapa hunaqninchawqa pachamankatami rurashun.

i) Kay tsaki yantata mamanchik yakunanpaq apashun.

l) Qanyanmi raqrapa aywaykaptii, chakiita kasha tukshimashqa.

ll) Qurpa runakunaqa patsallachawmi puñukuyashqa.

m) Qanyan paqasshi atuq ishkay uushata suwakushqa.

n) Anapa wasinchawmi papata mankachaw yanuyan..

ñ) Wawqiipa waakanmi qaqapa tunishqa.

Yarpashun

Ñ P
T Ama qunqashuntsu, p, t,
k, q, ch, ts luqyakunaqa
P mananami chaynawllatsu
T rimakayan. Hanachaw
nishqanchikta shumaq
ñawincharkur qillqayanki.

P A C H A M A N K A

46
2.2.2. m, n, ñ, l, ll, r, w, y luqyakunata alli qillqanapaq

Atuqpita

Huk kutishi, huk atuq achka ashmayuq runaman chaañaq. Achka uushakunata
rikarirnashi niñaq:
—Tiyuy, qampa allaapa achka uushayki kan.
—Aw, achkami uushallaakuna kan nishpana runaqa yaskiñaq.
—Tiyuy, huk ashkashta qaraykallamay wasillaaman chaarir llapan wamraakunawan
warmiiwanpis mikurillayaanaapaq.
Chaynashi runa niñaq: «Huk hunaq shamunki, chaypaqmi qampaq huk ashkashniyki
akrashqa kashaq. Kananqa allaapa rurayyuqmi kaykaa. Kutimunaykipaqqa
warmiiwanpis alli rimashqanami kashaq», niñaq runaqa.
Chaynashi atuqqa allaapa kushishqa aywakuñaq mishkilla kachi-kachitashqa
mirkapanta mikur-mikur. Chaypitanashi, atuqqa huk hunaqna runapa wasinman
kutiñaq. Atuqta shamuqta rikaykurnashi, runaqa wayralla hatun allquta huk runkuman
winarkuñaq. Atuq chaariptinnashi, runaqa niñaq:
—Atuq allimi chaaramunki, kaychawmi uushayki kaykan nishpa runkuta rikachiñaq.
—Payllaa, tiyuy. Kanan wasiiman charirmi kay uushata wamraakunawan, warmiwan
mikurillashaq, atuqqa allaapa kushishqa niñaq.
Niykurnashi llasaq runkuta katakurkur kushi-kushilla aywakuñaq. Karuta
aywaykarnashi yarpachakuñaq: «Allaapa kay uushaqa llasaykun, imanaw wiratanataq
alli runa qaraykallamashqa nir. Taqay hirkata tikrarkurmi runkuta paskarishaq, hatun
wira uushallaata chakillapana apanaapaq».
Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq. Chayta maakurnashi, huk
allqulla yarqaramuñaq. Niykurnash atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. Atuq qallunpis
aqtukashqa, kunkanpis tsakishqa allaapa utikashqa wasinman chaañaq. Ñuqaqa
shumaqlla uushanta mañakurqaa, ¿imanirtaq ñuqata kaynaw ruraman nishpa
yarpakachaañaq. Kananpita patsaqa uushanta ushashaq, kananpitami runakunapa
uushankunata suwakushaq, nishpa kushillapaq yarpachakuñaq.

47
Kanan urachaw yachakushun imanawmi m, n, ñ, l, ll, r, w, y luqyakunata
chawpi qichwa markanchikkunachaw rimayan.

Chaynashi atuqqa allaapa kushishqa aywakuñaq mishkilla kachi,


M kachitashqa mirkapanta mikur-mikur. Chaypitanashi, atuqqa huk
hunaqna runapa wasinman kutiñaq.

Kay luqyaqa maychawpis manam hukman


tikrantsu, mayqan luqyawan qatinakurpis
chaynawllami rimakan.

Huk hunaq shamunki, chaypaqmi qampaq huk ashkashniyki


N akrashqa kashaq. Kananqa allaapa rurayyuqmi kaykaa.
Kutimunaykipaqqa warmiiwanpis alli rimashqanami kashaq,
niñaq runaqa.

Kay luqyawanqa unay qichwachaw manami


karqantsu achka shimikuna, ichaqa kananqa achka
markakunachaw kanmi achka shimikuna n luqyawan.
Kayqa n luqya ñ luqyapita tikrashqa kaptinmi, ñawi
> nawi shimipitanaw.

Ñuqaqa shumaqlla uushanta mañakurqaa, ¿imanirtaq


Ñ ñuqata kaynaw ruraman nishpa yarpakachaañaq?

Kay luqyaqa, hanachaw nishqanchiknaw, achka


markakunachawmi n luqyaman tikrashqa, ichaqa
llapanchik qillqananchik <ñ> qillqallawan.

48
L Niykurnashi llasaq runkuta katakurkur kushi-kushilla aywakuñaq.
Karuta aywaykarnashi yarpachakuñaq: «Allaapa kay uushaqa
llasaykun».

Kay luqyawanqa unay qichwachaw manami


karqantsu achka shimikuna, ichaqa achka
markakunachaw ll luqya l luqyaman tikrashqa,
chaymi achka shimikuna l luqyawan kananqa kan.

Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi


LL atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. Atuq qallunpis aqtukashqa,
kunkanpis tsakishqa, allaapa utikashqa wasinman chaañaq.

Kay luqyaqa hanachaw nishqanchiknaw, achka


markakunachawmi l luqyaman tikrashqa, llullu>lulu;
chaymi kay markakunachaw achka shimikuna l
luqyawan kan, ichaqa llapan chay shimikunata <ll>
qillqallawan qillqananchik.

Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq.


R Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi
atuqta kanir-kanir qatiykuñaq.

Kay luqyaqa wanka markakunallachawmi llapan


shimikunachaw l luqyaman tikrashqa. Chaymi
paykuna runtu shimita luntu niyan, ichaqa l
luqyawan rimarpis llapanchik <r> qillqashun.

49
W Tiyuy, huk ashkashta qaraykallamay, wasillaaman chaarir llapan
wamraakunawan warmiiwanpis mikurillayaanaapaq.

Kay luqyataqa manami <hu> qillqawan


qillqananchiktsu, qichwa shimichawqa <w>
qillqawanmi llapanchik qillqananchik. Waka
shimita huaka qillqaptinchikqa mana allimi
kanman.

Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq.


Y Chayta maakurnash, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi
atuqta kanir-kanir qatiykuñaq.

Kay luqya niraqtaqa a, i, u pishi waqaq hanllakunata


qatiptin manami <i> qillqawan qillqanchiktsu.
Manami kaynawtsu qillqanchik chai, luichu, tunii
shimikunataqa; kaynawmi qillqanchik: chay, lluychu,
tuniy.

50
n, ñ, ll, r luqyakunata shimikunachaw ashirkur siqinchay.

Sasa naani

Sasa naaniqa saqwanawllami karupita rikakun. Chaypami runakuna


puriyan, ashmakuna, wayrapis siwyar aywakun, shukukuypis raslla
muyupaarin.

Hukpinnashi chay naanichaw huk suqu piqalla runa uqrakashqa


purikaañaq. Payqa kañaq sallqa sallqa runa. Payshi kañaq shishu piqa, shallu
kiru, shillunpis raqachaakushqa, llanu kunka, wiswi matanka, quru waqta,
makisapa, hatun ñawi, hukninqa wiskuyashqa, ichik sipu ñawi; niykur tita
tullu kañaq. Mullu pikshanchawshi mirkapata, kukatawan purichiq. Sisira
chukurishqa puriq, siqru ashnunpis manashi haqiykuqtsu.

Yarpashun

Ama qunqashuntsu, m, n, ñ, l, ll, r,


w, y luqyakunata alli qillqanapaq,
shumaq ñawinchashun hanachaw
nishqanchikta. Kay llapan luqyakunapita,
ñ, ll, r tikrayan n, l, luqyakunaman wakin
markakunachaw, ichaqa llapanchik chawpi
qichwa kaq <ñ, ll, r> qilllqakunawan
qillqananchik.

51
2.3.3. sh, s, h luqyakuna qillqay.

Chukllush chikishwan

Huk chukllushshi llapan paqaskuna takiyllata yachaq. Hunaqpanashi


mikunay llakikuyta tariq, maytaraq aywaa, nir.

Chukllushqa chikish yanasanta yarparkur mikuy mañakuq aywañaq.


¡Yanasallaa!, ¡Yanasallaa!, nishpa qayaykuñaq. ¡Chikish yanasaa huk
aptaylla saraykita llamiykachimay, malliykachimay!, niñaq. Chikishqa
ichiklla sarata qaraykuñaq.

Chukllushqa llapan hunaqkunashi chaynawlla mikuy mañakuq kutiñaq.


Huk kuti, chikishpa punkunllapitanashi tapuriñaq: “Yanasallaa, ¿imanawtaq
kaykanki?”, nir.

Chikishqa allillami nishpa kutichiñaq. Niykur ¿qamqá?, nir tapuriñaq.

Chukllushnashi niñaq: “Yanasallaa, ñuqaqa hinallami qishyaykaa,


manatsuraq yapay saraykita qaraykamankiman”.

Chayshi chikishna piñashqa Kutichiñaq: “Allaapa qillatami yachakachirqaa,


ñuqallaman imaypis mikunaykipaq yarparaykanki ¡Aywakuy! Kananqa
rikaytapis manami munaqtsu, nirshi chukllushta qarquriñaq”.

Chayshi Chukllushqa mallaqar waqar aywakuñaq.

52
sh, s, h luqyakuna qillqay.

Kay luqyaqa manami tikrantsu, chaynawllami


llapan chawpi markakunachaw rimakan. Ima
luqyawan qatinakurpis chaynawllami rimakan. Kay
SH luqyataqa <sh> qillqawanmi qillqananchik, ura raki
qillqashqakunachaw rikashqanchiknaw.

Kay luqyaqa wakin chawpi markakunachaw h


luqyamanmi tikrashqa, niykurpis wakin chawpi
markakunachaw illaqashqa (s>h>Ø); chaynaw
sara shimi haraman tikrashqa, niykurpis araman
tikrashqa. Ichaqa kimsa laaya rimarpis, unay shimi S
kaqta qillqananchik, sara shimita, <s> qillqawan.
Chaypaq puntata shumaq tapupakushun.

Chukllushqa llapan hunaqkunashi chaynawlla mikuy mañakuq kutiñaq. Huk kuti,


chikishpa punkunllapitanashi tapuriñaq: “Yanasallaa, ¿imanawtaq kaykanki?”
y nir.

Chukllushnashi niñaq: “Yanasallaa, ñuqaqa hinallami qishyaykaa, manatsuraq


yapay saraykita qaraykamankiman”.

Kay luqyaqa wakin markakunachaw illaqashqami. Chayqa


chay markakunachaw manami hatun niyantsu kay
shimita, atun niyan, ichaqa mana h luqyayuqmi rimarpis,

H qillqaychaw <h> qillqata qillqananchik.

Kay luqyaqa shimipa qallananchaw aywan, hucha


shimichaw rikashqanchiknaw; niykur ishkay hanllakunapa
chawpillanchawmi aywan, aha shimichawnaw.

53
Pishiqman kay shimikunata qillqay: hatun, kashqantapis,
rapranllashi, sapilla.

Papa muruy

Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan,

imaykarikuq papa muruytami . Kay markanchikchawqa

michka muruyta, muruytawanpis wata tumaqchaw muruyan.

Papa muruypaqqa mama killataran, imanaw rikanchik.

Papataqa tinkuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatun killachaw

millqay-millqay wachananpaq murukunchik niyan. Llullu killachaw

muruyqa winan.

54
Yarpashun

Ama qunqashuntsu,
sh, s, h luqyakunata alli
qillqanapaq, shumaq
rikay imanawmi
qillqashqanchik hana
qillqashqachaw.

Kimsanpita, s, h
luqyakunami tikrayan
wakin markakunachaw.

Alli qillqanaykipaq,
shumaq ñawinchay
nishqanchikta.

55
56
57
Kimsa taqa
Pakishimi
3.1. Pakishimi rurakaananpaq

Lluychu
Lluychukunashi purikuykaayan,
LH hirkachawshi purikuykaayan,
qiwallata mikukur, LHH
yakullata upukur.

Waqrasapa lluychukuna,
hirkachawshi purikuykaayan,
HL hatun chanka lluychukuna,
ayqir, ayqir aywakuykaayan.
LHL
Kashpi chanka, hatun kunka,
atuqkuna manchayaashunki.
Sallqakunachaw kawaptiyki,
H suqu punchu niyaashunki.

58
Chawpi qichwachawqa suqta laaya pakishimikunami kan.

1. Pishi waqaq hanlla

a. tuq. ku. na Atuqkuna shimichaw H laaya


pakishimita rikanchik. Kay
H laaya pakishimiqa shimipa
qallananchawllami yurin.
Hanlla

2. Unay waqaq hanlla

aa. yay Aayay shimichaw HH laaya


pakishimita rikanchik. Kay
HH laaya pakishimiqa shimipa
qallananchawllami.
Hanlla

3. Hanlla luqyawan

ay. qir Ayqir shimichaw HL laaya


pakishimita rikanchik. Kay
HL laaya pakishimipis shimipa
qallananchawllami yurin.
Hanlla Luqya

59
4. Luqya hanllakunawan

Luychukuna
shimichaw LH
laaya pakishimita
Luy. ch u. k u. n a
rikanchik. Kay laaya
pakishimiqa shimipa
LH Hanlla Hanlla Hanlla qallananchaw,
chawpinchaw,
Luqya Luqya Luqya
ushananchawpis,
rikashqanchiknawmi
yurin.

5. Luqya ishkay hanllakunawan

ch ii. na. Chiina shimichaw LHH laaya


pakishimita rikanchik. Kay
LHH laaya pakishimiqa shimipa
qallananchaw, chawpinchaw,
Hanlla
Hanlla

Luqya ushananchawpis yurinmi.

6. Luqya, hanlla, luqyawan

Hirkachaw
shimichaw LHL
h i r. ka. ch a w. laaya pakishimita
rikanchik. Kay laaya
LHL Luqya Luqya Hanlla pakishimiqa shimipa
qallananchaw
Hanlla Luqya Luqya ushananchawpis
yurinmi.

60
Ura raki qillqashqakunachaw anqashyashqa shimikunata
pakishimikunaman rakiy.

waq. ra. sa. pa

Waqrasapa lluychukuna,

hirkachawshi purikuykaayan,

hatun chanka lluychukuna,

ayqir, ayqir aywakuykaayan

Kashpi chanka, hatun kunka,

atuqkuna manchashunki.

Sallqakunachaw kawaptiyki,

suqu punchu niyaashunki.

Yarpashun • Chawpi qichwachawqa, manami *LLH


pakishimi kantsu.
• Unay waqaq hanllakunata ishkay
hanllakunatanawmi qillqanchik.
• Ch, ll, sh, ts luqyakunachaw huk
luqyatanawllami rikanchik.
• h luqyaqa shimipa qallananchaw,
ishkay hanllakunapa chawpinchawllami
aywan, manami huk hanllata qatintsu.

61
3.2. Aw, ay, uy qatikuna qillqay

Papa muruy

Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan, imayka


rikuq papa muruytami musyayan.

Papa muruypaqqa mama killataran, imanaw kashqantapis rikanchik.


Papataqa tinkuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatun killachaw
millqay-millqay wachananpaq murukunchik niyan. Llullu killachaw
muruyqa rapranllashi wiñan, allashqapis sapilla puqukurkun. Michka
muruytaqa tsaki patsachawmi muruyan.

Manaraq murupakur, llapan qurankunatami ashmankunata michipakuyan.


Chayta ushapakurirnami tsaki achukunatapis kayapakuyan, chakra
kuchunmanmi qutupakuyan, chaychaw ismur patsata wanuchayaananpaq.
Chipyaqta haqiriykurnami parquyan kuchupita kuchuyaq chakrata alliq

62
alliq uquchiyashqanyaq. Chaypita kimsa chusku hunaqran tsakichiyan,
niykur kuchunpaayan, chakmar qallaykuyaananpaq.

Chay chakmayman llapan runakunami aywayan, alli yapyaq kaq takllata


charin, huk ullqu wamrami pushapan, wakinqa kurpata wirupaayan,
warmikunanami huk kuchunchaw mikuyta yanukuyan. Ishkay kutimi
chakrata yapyayan, patsa ñutquyashqanyaq, chayranmi rawaykunata
chutar qallaykuyan. Kay rawaykunataqa makar-makartanaw,
parqashtanaw, matatanawpis rurayan, yaku aywananmannaw.

Murukuy hunaqqa minkakuyan runakunata, awkinkunata, warmikunata,


wamrakunatapis, llapanmi yanapanakuyan, manaraq inti rataptin murur
qallaykuyan.

Papa muruychawqa warmimi muruta hitan, ullqukaqnami chapayan.


Awkin runakunanami kuchunpaayan, kurpakunatapis wirupaayan,
rawaykunatapis allichapaayan.

Papata pamparir qamlaq apiwanmi llapan pukllayan chay chakra papa


muruyashqanchaw. Ari chayta mana rurayaptinqa manashi alli aylluytatsu
tariyan.

63
Kanan urachaw rimashun imanawmi wakin markakuna aw, ay, uy
qatikuna rimakan

Kay paki qillqashqachaw


aw
aw [oo] → <aw> aw niraqta rikashqanchik
wakin markakunachaw, oo
unay waqaq hanllatanawmi
rimayan, ichaqa kayqa
Papataqa tintuq killachawshi rimayllachawmi alli,
murukunchik, wakinnami hatunkillachaw. qillqaptinchikqa <aw>
niraqtawanmi qillqashun.

Kay ay niraqtaqa
aw [ee] → <ay> ee unay waqaq
hanllanawmi rimakan
wakin markakunachaw.
Ichaqa llapanchikmi
Chay chakmayman llapan runakunami <ay>niraqtata
aywayan, alli yapyaq kaq takllata charin. qillqananchik.

Kay uy niraqpis huk unay


waqaq hanllanawllami
aw
w [ii] → <uy> ii rimakan wakin
markakunachaw.
Wakinninchikkunaqa
qillqashqanchiknawllami
Michka muruytaqa tsaki patsachawni rimanchik, ichaqa
muruyan. llapanchik <uy>
niraqtawan qillqashun.

64
Kay rimaykunachaw ashwanta rikashun imanaw ay, aw, uy qatikuna
qillqakashqanta

Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan, imayka


rikuq papa muruytami musyayan.

Wakin markakunachawpis, ichaqa ashwan Huaylas raqrachaw,


hanachaw nishqanchiknaw, /ay/, /aw/, /uy/ niraqkunata huk unay
waqaq hanllakunatanawmi rimayan, [ee], [oo], [ii], nirmi rimayan.
Ichaqa chaynaw rimarpis kaynawmi llapanchik qillqashun: ‹ay›,
‹aw›, ‹uy›.

Shuqankuna

Urachaw shimikuna imanaw qillqashqanchikta rimashqanchiktapis


rikashun.

/aw/ > [oo] /ay/ > [ee]

/chawpi/ > [choopi] /chay/ > [chee]

/ñawpa/ > [ñoopa] /imayka/ > [imeeka]

/chawma/ > [chooma] /pay/ > [pee]

/uy/ > [ii]

/muruy/ > [murii]

/mikuy/ > [mikii]

/chakmakuy/ > [chakmakii]

65
1. Kay shimikunata uraman aparkur maychaw kashqanman
ñiqichar qillqay.

kuchunchoo - chee
killachoo - chakmakiita
muriiqa - rureekan
mikiita - parqashtanoo
kee - qalleekuyan
imeeka - muriita
pukllakiikuyan - tumaqchoo
muriitami - makartanoo
killachooshi - eewayan

aw ay uy

kuchunchaw

66
2. Papa muruypita qillqashqata rikarkur kay raki qillqashqakunata
huntapay:

aw ay uy

Markanchikchawqa llapan runakunami papa mur ta yachayan, im


ka rikuq papa mur tami musyayan.

Ch chakm man llapan runakunami wayan, alli yapyaq kaq


takllata charin, huk ullqu wamrami pushapan, wakinqa kurpata wirupaayan,
warmikunanami huk kuchunch mik ta yanukuyan.

Ishk kutimi chakrata yapyayan, patsa ñutquyashqanyaq, ch


ran raw kunata sutar qall kuyan. K raw kunataqa
makar makartan , parqashtan , matatan pis rurayan, yaku
aywananman .

Yarpashun Ama qunqaytsu, wakin markakunachaw,


ay, aw, uy niraqkunataqa manami
rimayashqannawtsu qillqakanqa. ee,
oo, ii unay waqaq hanllakunatanaw kay
markunachaw rimayaptinpis, llapanchik
ay, aw, uy niraqkunawan qillqananchik.

67
68
69
Chusku taqa
Shimi huntachiqkuna qillqay
-paq, -ñaq, -shaq -rqa shimi huntachikkunata alli qillqanapaq.
-chaw, -naw shimi huntachikkunata alli qillqanapaq.
-yki shimi huntachiqta alli qillqanapaq.

Intipa wamran

Unayshi sallqa markachaw allaapa usyañaq, chayshi mana yaku kaptin


llapan sachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaqnatsu.
Chaynaw llakishqa kaykaayaptinshi yachaqnin huk markaman
qamkunawan aywashaq niñaq.

Llapan runakuna ayllupakurkur hirka chakinchaw kawayaananpaq


aywakuyaañaq. Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu.
Chayshi yachaqqa runakunata qayañaq ayllunakuyaananpaq, tayta
Intinchikta mañakushaq tamyamunanpaq niñaq. Chaychaw llapan
qunqurikurkur, rikrankunata kicharkur, mashtarkur, llapan runakuna
yachaqwan mañakuyaañaq.

70
Intiqa llapan runakunata rikaykur llakipaariñaqshi. Chaynaw
kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaq. Chayshi llapan
runakuna manchakashqa ayqipa wasinkunaman pakakuyaañaq. Chaypita
yapay hanaqpatsata rikariyaptinqa chipyaykaañaq. Niykur yapayshi
illapaqa pashtariñaq, hirkamanshi rataykuñaq, patsatapis kuyuchirqanshi.

Hirkachawshi huk michikuq wamra kaykaañaq, illapaqa washanllachawshi


pashtarirqan, hatun uchkutashi rurariñaq. Chaypitanashi michikuq
wamra imatapis wiyañaqtsu, hinashpa mana manchakushpa uchkuman
qawariñaq. Chaychawshi huk qarapaachu warmi wamrata rikaykuñaq,
uchku chawpinchaw alalachikur hamaraykaqta.

Chay wamrapa aqchanpis ninanawshi rawrañaq, turumanyay chikanshi


kañaq. Chaynash michikuq wamra tapuñaq: “¿Pitaq kanki?, ¿imatami
kaychaw ruranki?”, nishpa. Warmi wamraqa kutichiñaq: “Ñuqa Intipa
wamranmi kaa, paymi kayman chaachishqa runakunata yanapanaapaq,
imatapis rurayta musyaatsu”, nishpa waqar qallarkuñaq. Michikuq
wamraqa llakipa ama waqaytsu nir witipaañaq. Intipa wamran allaapa
waqaptin, wiqinpis uchkuman wiñakaañaq. Chaynaw waqaykaptinshi
wiqin quchaman tikrariñaq, chayllachawshi mana kuyushpa waqarir
hamaraykarqan.

Intiqa wamranta rikaykur llakiparqanshi. Chayshi huk illapamanna


wamranta tikrachiñaq. Chay patsa allaapashi achacharqan quchapapis
yakun tsakir qallarkuñaq. Chaypitashi achka pukutayman tikrariñaq.
Chaynashi pukutayqa hanaqpatsaman yanayaypa yanayar witsikurkuñaq,
niykurnashi tamya qallarkurqan.

Chaypitashi chay markachaw runakuna kushilla kawayan. Kanannashi chay


uchkuqa hatun quchaman tikrashqa. Michikuq wamraqa Intipa wamranta
yarparnashi, imaypis quchaman ashiq aywañaq.

71
4.1 -paq, -rqa, -ñaq, -shaq shimi huntachiqkuna qillqay.

Kay shimi huntachiqqa imatapis imapaq


rurashqanchikta ninanchikpaqmi,
ura rakishqa qillqashqachaw
rikashqanchiknaw.

Wakin markakunachaw -paq


[-paq] shimi huntachiqta -paa shimi
/-paq/ huntachiqtanawmi rimayan,
ichaqa llapanchik -paq shimi
[-paa] huntachiqta qillqananchik.

Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Unayshi yachaqqa


runakunata qayañaq ayllunakuyaananpaq, tayta Intichikta mañakushaq
tamyamunanpaq niñaq.

Kay shimi huntachiq mana kanan


ruraykashqanchikta ninanchikpaqmi.

Wakin markakunachawqa
kay shimi huntachiq q
[-rqa]
luqyanta uqrashqa, -ra shimi
huntachiqman tikrashqa. /-rqa/
Ichaqa q luqyayuqta
[-ra]
qillqananchik.

Chay patsa allaapa achacharqan quchapapis yakun tsakir qallarkuñaq,


chaypitashi achka pukutayman tikrariñaq, chaynashi pukutayqa
hanaqpatsaman yanayaypa yanayar witsikurkuñaq, niykurnashi tamya
qallarkurqan.

72
Kay shimi huntachiqqa allaapa unay
[-ñaq] imapis rurashkashqanta ima kashqanta
ninanchikpaqmi.
[-ñaa]

kay shimi huntachiqqa


[-naq] chusku laayami rimakan:
/-ñaq/ -ñaq, -naq, ñaa, -naa.
Ichaqa llapanpita -ñaq shimi
[-naa] huntachiqtami qillqashun.

Unayshi hallqa markachaw allaapa usyañaq, chayshi mana yaku kaptin


llapan hachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaqnatsu.

Kay shimi huntachiqtaqa imatapis manaraq


ruraykashqanchikta ninanchikpaq iñishinchik,
ura raki qillqashqachaw rikashqanchiknaw.

Kay shimi huntachiq, wakin


shimi huntachiqkunanaw, [-shaq]
q luqyanta uqrashqa wakin /-shaq/
markakunachaw, ichaqa q
luqyayuqta qillqananchik. [-shaa]

Chaynaw llakishqa kaykaayaptinshi yachaqnin huk markaman


qamkunawan aywashaq niñaq.

73
1. -paq, -rqa, -ñaq, -shaq shimi huntachiqkuna shimikunachaw
mana alli qillqashqa kaykaqta muyuwan wichqay.

Intipa wamran

Unayshi sallqa markachaw allaapa usyañaa, chayshi mana yaku kaptin


llapan sachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaanatsu.
Chaynaw llakishqa kaykaayaptinshi yachaqnin huk markaman qamkunawan
aywashaa niñaa.

Llapan runakuna ayllupakurkur hirka chakinchaw kawayaananpaq


aywakuyaañaq. Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Chayshi
yachaqqa runakunata qayañaa ayllunakuyaananpaq, tayta Intinchikta
mañakushaa tamyamunanpaq niñaq. Chaychaw llapan qunqurikurkur,
rikrankunata kicharkur, mashtarkur, llapan runakuna yachaqwan
mañakuyaañaq.

Intiqa llapan runakunata rikaykur llakipaariñaqshi. Chaynaw


kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaa. Chayshi llapan
runakunashi manchakashqa ayqipa wasinkunaman pakakuyaañaq.
Chaypita yapay hanaqpatsata rikariyaptinqa chipyaykaañaq. Niykur
yapayshi illapaqa pashtariñaq, hirkamanshi rataykuñaa, patsatapis
kuyuchirqanshi.

74
2. Urachaw mana alli shimikunata qillqay, niykur alli qillqay, shumaq
shuqanta rikarkur.

Mana alli qillqashqa Alli qillqashqa


shimikuna shimikuna

r usyañaa usyañaq

Yarpashun

Ama qunqashuntsu, -paq, -rqa, -ñaq,


-shaq shimi huntachiqkunaqa wakin
markakunachawqa, q luqyantami
uqrayashqa, ichaqa llapanta q
luqyayuqtami qillqananchik.

75
4.2 –chaw, –naw shimi huntachiqkuna qillqay.

[-choo]
Chaypitanashi michikuq wamra
imatapis wiyañaqtsu, hinashpa
[-chuu]
mana manchakushpa uchkuman
qawariñaq, chaychawshi huk
[-chu] qarapaachu warmi wamrata
rikaykuñaq, uchku chawpinchaw
alalachikur hamaraykaqta.
/-chaw/ [-chaw]

Kay shimi huntachiqqa –choo, -chuu, -chu niraqkunamanmi


tikrashqa. Kayqa rimayllachawmi. Qillqaychawqa –chaw niraqwanmi
qillqananchik.

[-noo]

[-nuu] Intiqa llapan runakunata


rikaykur llakipaariñaqshi.
[-nu] Chaynaw kaykaayaptinnashi
hanaqpatsachaw illapa pashtañaq.
[-naw]
Chay wamrapa aqchanpis
[-nuq] ninanawshi rawrañaq, turumanyay
chikanshi kañaq.
/-naw/ [-nuy]

Kay shimi huntachiqqa –noo, -nuu, -un, -nuq, -nuy niraqkunamanmi


tikrashqa. Kayqa rimayllachawmi. Qillqaychawqa –naw niraqwanmi
qillqananchik.

76
1. Qillqashqata ñawinchay, niykur shamuq rapichaw –naw, –chaw
shimi huntachiqyuq shimikunata qillqay.

Intipa mishki uqan

Uqataqa, papatanawmi mururqaa,


mashwatanawmi chakrachaw uryaparqaa
chunka killatanawmi ayllurqaa,
allpa mankachawmi yanurqaa.

Papanaw tukuy laaya llimpiyuqmi kayaa,


qarwash, puka, yuraqpis, yanapis kayaami,
waytaakunapis shipashnawmi tushuyan,
wayra wichyaptin raprakunanami taqllayan.

77
a Papatanawmi .

2. Kay shimikunata ñawincharir, rimaykunachaw ashirir tinkuchiy:

Papanaw papatanawmi mururqaa.

Uqataqa papatanawmi muruyarqaa.

Mashwatapis tukuy laaya llimpiyuqmi kayaa.

78
3. Kay hamuchinakuyta huntapay –naw shuti huntachiqta
pishiqkunaman churar:

Imallash, imallash

Piqa---, maki---, chaki---, rinri---, shimi---pis


rikakunmi, hinashpami rimantsu

¿Imaraq kanman?

Waanii

Yarpashun

-Ama qunqashuntsu, -chaw, -naw shimi


hunatachiqkunata, -choo, -chuu, -chu
niraqkunatanaw, -noo, -nuu, -un, -nuq,
-nuy niraqkunatanaw rimarpis, -chaw,
-naw niraqkunata qillqananchik.

79
4.3 –yki shuti huntachiqta alli qillqanapaq

Uywakunapita

Shatu unaypita markanman kutiykur yanasanta tapushqa:


—¿Ima uywakunataq paniykipa wasinchaw kan?
Yanasanqa kayta kutichishqa:
—Paniipa wasinchawqa mishin, allqunkunami kan.
Niptinqa Shatu yapay tapushqa:
—¿Qampa waakayki, uushayki, ashnuyki, kuchiyki, allquyki kanku?
Shatupa yanasanqa nishqa:
Chay llapan uywakuna wasiichaw kanmi.

Rikashun imapaqmi –yki shimi huntachiqta shutikunaman


churanchik.

Kay shimi huntachiqqa qampa imayki


kashqanta ninanchikpaqmi, i ushashqa
shimikunaman churaptinchikqa -ki
-yki -ki niraqmanmi tikran. Ichaqa -yki nir
qillqananchik.

Niptinqa Shatu yapay tapushqa:


—¿Qampa waakayki, uushayki, ashnuyki, kuchiyki, allquyki kanku?

80
–yki shuti huntachiq qillqay.

Allqu Allquykishi Rosapa hakanta suwakushqa.

Mishi .

Wasi .

Waaka .

Wawqi .

Wiqti .

Atuq .

Maki .

Pishqu .

Yarpashun

-yki shuti huntachiqta i hanllachaw


ushashqa shutikunaman churaptinchik -ki
niraqmi rimakan, ichaqa -yki niraqtami
qillqananchik.

81
82
83
Pichqa Taqa

Shimikuna qillqay

5.1 Ishkay purwakashqa shimikunata alli qillqanapaq

Uusha ashiy

Huk wamrashi tuma-tuma naanipa uushan ashiq aywañaq.


Chimpanchawshi sara-sara rurinchaw huk shipash chiina-chiina shumaq
qutsukuykaañaq. Chaynashi wamraqa qayakuñaq: “Mamáy, icha uushata
rikarqunki”, nishpa. Warminashi yaskirin: “¡Kananqa manchakashqa
tapukamanki, aw! Qanyanqa chiina-chiina mana rikaamaytapis
munashpa waqratyarqayki. Yachaywasichawpis rimapaamankitsu, tutay
Quñuqquchachaw yanasaykikunawan asipaamarqayki. Manami allitsu
chay nikachar-nikachar puriy. Imayllapis tarinakushunmi. Chayraykur
kananpita alli warmi kakunaykipaq willarishqayki. Uushaykiqa taqay tayta
Ushtapa qura-qura chakran kuchunchawmi kaykashqa, shillku-shillku
rurinchaw mikuykaayan. Chayllapa ayway, sasa-sasa naanipa lluqaykur.

84
Purwakashqa shimikunata imanaw qilllqananchikpaq urachaw
ñawinchashun.

Huk wamrashi tuma-tuma


naanipa uushan ashiq
aywañaq. Yachaywasichawpis
rimapaamankitsu, tutay
Quñuqquchachaw
yanasaykikunawan asipaamarqayki.
Purwakashqa
shimikunaqa
ishkay shimikuna
hukllayashqami, huk
Purwakashqa shimikunataqa
ninanyuqllami. hukllaylla shimikunatanawmi
qillqanchik, manami
rakishqatatsu qillaqanchik,
kaynaw: yachaywasi.
Ichaqa Ishkan purwakashqa
shimikuna chaylla kayaptin,
kaynawmi qillqanchik:
tuma-tuma. Ishkan shimipita
hukkaq hamllawan qallaptin,
siqitami churanchik, kaynaw:
warmi-ullqu.

Shuqankuna

tuma + tuma = tuma-tuma


sara + sara = sara-sara
chiina + chiina = chiina-chiina
runa + runa = runa-runa
uru + uru = uru-uru
ichi + ichi = ichi-ichi
ata + ata = ata-ata

85
Siqikunata purwakashqa shimikunata akrarkur shutinchay.

ayapampa rumi-rumi yachaywasi


puñuysiki pukllaypacha

puñuysiki

86
• Ama qunqashuntsu, purwakashqa
shimikunataqa hukllaylla
shimikunatanaw qillqanchik. Ishkan
shimipita hukkaq qatiqnin hanllawan
Yarpashun
qallaptin, siqitami churanchik.

• Ishkan hukllayashqa shimikuna


chaynawlla kayaptin, siqitami
churanchik hukllaylla shiminawlla
rikakaananpaq.

87
5.2 Mañakuy shimikuna qillqay.

Qatuna wasichaw
rantipakuy

Qatukunawasichaw rantiyaañaq: papayata, platanusta, tumatita,


piiñata, uuwata, sirwillata, naranhuta, pipiñukunata, mansanatapis.
Mikunawasiman chariykur tukuy mikuykunata mikuyaañaq: siwichita,
chilkanuta, mariskuta, kankashqa wishpata, kulli apitapis. Uryakunapaqpis
rikaayaañaq: siruchuta, piikuta, lampata, karitillata, martilluta, winchata,
imaykatapis.

88
¿Imanawmi mañakuy shimikunata qillqanchik? Ishkay laayatami
qillqashun, urachaw rikashun:

a. Qichwaman tikrashqa kaq Qichwachaw


mana kaptinllami,
mana qichwachaw
Wakin imatapis niyta
atiptinchikllami
kastilla shimipita ima
ima shimitapis
shimipitapis mañakushqa
mañakushun huk
shimikunataqa qichwapa shimikunapita.
hanllankunawan
luqyankunawanmi
qillqashun,
qichwa rimaqkuna
rimayashqannaw.

Shuqan:

castellano quechua
mesa miisa
serrucho siruchu
cebiche siwichi
tomate tumati
plátano latanus
toro tuuru

Wakin mañakushqa shimikunata unay waqaq hanllakunawanmi qillqashun


qichwachaw chay shimikuna pishi waqaq hanllakunawan kaptin, kaynaw:

kastilla shimipita shamuq qichwachaw ka shimikuna


piña > piiña piña ‘bravo, enojado’
carro > kaaru karu ‘lejos’
vaca > waaka waka ‘sitio sagrado’

89
b. Mana qichwaman tikrashqa kaq

Kastilla shimipita ima shimipitapis mañakushqa


shimikunataqa, mana yachaptinchik imanawmi
qichwa rimaqkuna rimayashqanta, allaapa
mushuq shimikunata kaptinqa manami qichwapa
luqyankunawantsu hanllankunawantsu qillqashun.

Shuqan:

castellano quechua

computadora computadora

televisión television

internet internet

celular celular

whatsaap whatsaap

facebook facebook

messenger messenger

laptop laptop

tablet tablet

microondas microondas

refrigeradora refrigeradora

lavadora lavadora

90
Rikashun imanawmi mana qichwachaw kaq hanllakuna,
luqyakuna rimakan.

Kastilla Qichwa
qillqan shuqan
shimichaw shimichaw

b w <w> cebiche > siwichi

k <k> camisa > kamisa


c
s <s> cebolla > siwilla

d r <r> ruda > ruura

e i <i> leche > lichi

fustán > hustan


f h <h>
fósforo > puspuru
g q <q> trigo > triqu

h h <h> hacha > haacha

j h <h> jabón > hawun

o u <u> toro > tuuru

qu k <k> queso > kisu

rr r <r> carro > kaaru

v b <w> vela > wiila

z s <s> zapato > sapatu

91
Siqikunata rikarkur huntapay.

K A M I S A

92
Yarpashun

• Kastilla shimikunataqa mañakunchik


qichwachaw niyta munashqanchik
mana kaptinllami, mana niyta
atiptinchik qichwachaw.

• Mañakushqa shimikunata qichwa


rimaqkuna rimayashqannawmi
qillqashun, qichwapa luqyankunawan
hanllankunawan.

• Wakin shimikunataqa kikin shimipita


shamuqtanawmi qillqashun,
allaapa mushuq shimikuna kaptin,
mana imanaw qichwa rimaqkuna
chay shimikunata rimayashqanta
musyaptinchik.

93
5.3 Patsashutikuna qillqay

Shipashpa
puriynin

Unayshi kañaq huk shumaq shipash, Yuraqqucha hawanchaw


ashmankunawan taaraañaq. Chayshi uramuñaq Huantar marka
nishqanpa. Niykurshi Puchkamayuman chaykur awikuñaq allaapa
pishipashqa. Chaypitaqa Pumachakata chimparir aywañaq Pumapunku
hananpa. Niykurna Inkanaanita taririr kushishqa Huachis markayaq
wichañaq. Chaychaw hamakuñaq mirkapanta mikur. Chaynaw
kaykarnash wiyañaq huk runa wichyakuqta Markahirka hananpita llapan
kallpanwan. Niykurqa qayakuñaq: “¡Aw shumaq shipash, shuyaamay
wallkinakur aywakunapaq Wanakupampa markakama!”. Chaynaw nir
qayakurirqa wayranawpis illakaypa illakar uraañaq. Chinchas markaman
chaykurqa aswata uyllunman wiñakurkur taripar-taripar wichaañaq
Yanaputuman chaykurqa shipashta rikaariñaq.

Chaypitashi ishkankunana wichayaañaq, imaykata willapaanakur. Chayshi


allaw shipashqa pishipar waqañaq. Niykurna hirkakunaqa kuyapar
tikrarachiyaañaq Waqaqqaqaman. Chayshi allaw runatapis llakinashqa
rikaraykaptin Puquqqaqaman tikrarachiyaañaq.

Chayshi kananyaqpis ishkan qaqakuna yanayaayan kaylla, wakllachaw


rikaraanakur piñakuyaptinshi allaapa tamyanpis, rashtapis, runtupis shikwan.
Chayshi Wanukupampayaq wiyakan ishkan qaqakuna waqayaptin.

94
A. Patsashutikuna qillqay.

Unayshi kañaq huk shumaq


Patsashutikunataq
a, ima
shipash, Yuraqqucha ninanta yachapti
nchik,
ima qichwa shim
ikunapita
shamuqta musyap
hawanchaw ashmankunawan tinchik,
qichwachawmi q
illqashun.
taaraañaq. Chayshi uramuñaq

Huantar marka nishqanpa.

Niykurshi Puchkamayuman Kay Pumachaka shuti,


huk chakapa shutinmi.
Chay patsashutiqa puma
chaykur awikuñaq allaapa
+ chaka shutikunawanmi
rurakashqa. Kaynaw
pishipashqa. Chaypitaqa yachaptinchikqa,
qichwachawmi qillqashun
Pumachakata chimparir chay patsashimikunata.

aywanañaq Pumapunku

hananpa. Niykurna inkanaanita Mana ima qichwa


shimikunapita sham
uqta
taririr kushishqa yachaptinchikqa, m
ana
ninanta musyarqa,
kastilla shimichaw
Huachis markayaq wichañaq. qillqakashqantanaw
mi
qillqashun.

95
Shuqankuna

• Pumapunkuchaw huk atuq pakakushqa ushata


mikunanpaq.
• Lukmapatakchawqa achka lukmatami runakuna
murukuyan.
• Aqupunku markachawqa achka wasi sharkachina
aqu kayan.
• Patsachakapaqa runakuna uushanta qarquyan.
• Puchkamayuchaw challwakuna mirayashqa.
• Yanaquchachaw wamrakuna awiyashqa
chakinkunata.
• Pawqarpampachaw warmikuna achka mikunata
rantikuyan.
• Tayapampapa yanasaakuna aywayashqa.
• Waqaqqaqapa hananchaw yana pukutay
puñuraykan.
• Washipampa aywayashqa runakuna arupakuq.
• Chakiquchachaw yaku tsakishqa.
• Wankamayupita shamuyashqa warmikuna waylasta
tushuq.
• Pukaraachaw warmikuna pallata shumaq
qatswayan.
• Tsukurumi shumaq qaqami, llapan runakunami
kuyayan.

96
1. Chuskukuchu qillqakunata alli rikaparir, shutikunata
tariy, niykur ashpiy.

pumapunku pumapampa
ramran
pumachaka
yanaqucha timpuq
uqupampa
tinku waytuna
yawarqucha tarapampa pumawasin

p u m a c h a k a t

u u t i n k u t h s

m r m y k h w i c a

a a t a m n a m u l

w m t n p ñ r p q l

a r a a l a p u r w

s a r q u p m q a a

i n a u i m i p w y

n r p c l a q s a a

t s a h q p k a y k

p u m a p u n k u a

l w p u k q p q a a

k w a y t u n a k s

97
2. Markaykipa, quchanpa, rahunpa, naaninpa, chakankunapa
shutinkunata kastillanunaw qillqashqapita kikin qichwachaw
qillqay.

Marka Qucha Rahu Naani Chaka Mayu

Pumapampa Yanaqucha Waywash Chakinaani Rumichaka Aqumayu

Yarpashun

Patsakunapa shutinkunataqa kikin


qichwallachawmi qillqanchik. Wakin qichwa
shutikuna kastilla shimi rikuq qillqashqatapis
kikin qichwachawmi qillqananchik; ichaqa
mana ninanta yachaptinchik ima shimikunapita
rurakashqanta mana musyantichik, kastilla
shimichaw qillqakashqannawllami qillqashun.

98
5.4. Runashutikunata alli qillqanapaq

Tayta Tankuypa
willakuynin

Tayta Tankuyshi yunkapita shamuykaañaq Yanawanka markaman,


Chayshi Karpa quchaman chaykaamushqanchaw chakaapurkurkuñaq.
Chaychawqa Kuntur machayta tariñaq. Chaychawqa qurpachakuñaq.
Pullan paqas mishki puñuychaw kaykaptin, ishkay runakuna qapariyaañaq.
Paykunashi qapariyaq, tayta Wiñaq, tayta Wamash ninakur tuurunkunata
hurqupakuyaañaq. Chayshi tayta Tankuy watiqaykamunanpaq huk puka
tuuruwan yuraq tuuru maqanakuykayaañaq qucha kuchunchaw, hatun
marayyashqa rumi hananchaw. Pasaypa manchakashqa rikaraykaptin,
yuraq kaq tuuru puka kaqta llallir quchaman tanqariykuñaq.

99
Patsa wararkuptinnashi, rikachakuq aywañaq. Chaychawshi tariñaq
tuurukunapa yupinta rumi hananchaw, niykur tuurupa pakishqa waqranta
tarikuñaq, kay waqraqa quripita kañaq. Chaywanshi markanman aywaykur
achka kapuqyuq tikrañaq. Chay patsapitashi llapan churinkunata shumaq
shutichiñaq: Qurishunqu, Kushi Quyllur, Ñuspi Killa, Illa Nina, Killa,
Wayra, Urpi, Illapa, Ñusta, Shulla, Quri Wayta, Nina nir.

Llapan churinkunashi wiñay wiñay mahakur, warmikurpis kawakuyaañaq.


Qurishunqu mahakaañaq Shushu Wayta shutiyuq shipashwan, Kushi
Quyllur mahakaañaq Lliku Amaruwan, Ñuspi Killa mahakaañaq Antu
Wamanwan, Illa Nina mahakaanaq Makshi waynawan, Killa shipashnashi
Ishtiwan. Wayra churinnashi huk Mañu runawan, Urpinashi Tupaq
waynawan, Ñusta mahakaañaq Winshi Waraqwan, Shulla shipashnashi
Ushtaku Shuqushi waynawan, Quri Waytanashi Amaru runawan, Nina
wamranashi Jhonathan mishtiwan.

100
Urachaw yachakushun ima runa shutikunami qichwachaw
kashqanta, imanawmi kay shutikunata kastilla shimipita
runashuti shamuqkunatapis qillqananchikta.

Llapan churinkunashi wiñay wiñay Runashutikunataqa qichwa


shimipa hanllankunawan
mahakur, warmikurpis kawakuyaañaq. luqyankunawami qillqashun,
Qurishunqu mahakaañaq Shushu Qurishunqu shutitanaw,
Wayta shutiyuq shipashwan, manami qillqananchiktsu
Kushi Quyllur mahakaañaq Lliku Cori Shuncotanaw. Wakin
runashutikuna kastilla shimi
Amaruwan, Ñuspi Killa mahakaañaq
rikuq qillqashqatapis kikin
Antu Wamanwan, Illa Nina qichwachawmi qillqananchik.
mahakaanaq Makshi waynawan, Killa
Kastilla shimipita shamuq
shipashnashi Ishtiwan.
runashutikunataqa,
chay shimichaw
Wayra churinnashi huk Mañu qillqashqanchiknawllami
qillqashun, Jhonathan
runawan, Urpinashi Tupaq waynawan,
shimitanaw.
Ñusta mahakaanaq Winshi
Waraqwan, Shulla shipashnashi
Ushtaku Shuqush waynawan, Quri
Waytanashi Amaru runawan, Nina
wamranashi Jhonathan mishtiwan.

Shuqakuna

Mana alli qillqashqa Alli qillqashqa

r Huayta Wayta
r Cori Quri
r Tupac Tupaq
r Ransisku Francisco
r Karlus Carlos

101
Qichwa shimichaw achka kuyay shutikuna rurakan kastilla shimipita
shamuq shutikunawan, urachaw rikarishun chay shutikunata, imanaw
qillqananchiktapis.

Shuqankuna:

Kastilla Kuya
shutikuna shutikuna

Manuel Mañu

Wenceslao Winshi

Eustaquio Ushta

Máximo Makshi

María Malli

Petronila Pitu

Zacarías Shaka

Gregorio Lliku

Francisco Panchu

Juan Wanshi

Alejandro Alliku

102
1. Qillqashqata ñawincharkur runashutikunata siqiy.

Tupaq waynapa kawaynin


Tupaq wayna

Ñuqa Pumapampa markachawmi yurirqaa, Perú suyuchaw. Ñuqa


Aqumayu hawan chakrachawmi aruu. Mamaa Killawan, panii
Waytawanmi achka uywakunata sallqa wasichaw ashmayaa. Paniiqa huk
ishkay yanasayuqmi, shutinkuna Amarumi hukninpa, hukkaqpa Illami.
Mamaa quyay uywa michikuq nanan Quyllurwan raqrakunapa aywan.
Ñuqaqa Carlos aruq masiywanmi papa allaq hirkakunapa aywaa.

103
2. Kanan Tupaqpa kawaynintanaw, qampa kawayniykipita qillqay
aylluykipa shutinkunata churarkur.

Yarpashun
Qichwa shiminchikchawqa achka
runashutikunami kan. Kay shutikunata qichwa
shimipa hanllankunawan luqyankunawanmi
qillqananchik.

Kastilla shimipita runashutikuna


shamuqkunataqa kay shimichaw
qillqakashqatanawllami imaypis qillqananchik.

104
5.5 Hatun qillqakuna qillqay.

Panituri

Malliwan Antukushi panituri kayan, paykuna Pumapampa markachawshi


kawakuyaañaq. Antukuqa allaapa kapuqyuq runashi kañaq, Mallinashi
wakcha warmilla kañaq. Antukuqa allaapa akusayshi kaq, pitapis manashi
yanapaqtsu, panillantapis mana alli ñawinpashi rikaq.

Hukpinanshi Malliqa wakcha kayninta rikar Pumakayan amaman lluqarkur


taakuriñaq, imallataraq ruraaman shuyni taripakunaapaq nishpa. Chayta
rikarnashi San Cristobal apuwan Rataqinwa rimar qallaykuyaañaq kaynaw
nishpa:

105
—Wawqi, ¡Huk wakcha warmimi chaamushqa!, ¿imantaq qunki?
—¡Ñuqa huk manka apinmi qushaq, ¿qamqa?
—Ñuqaqa huk manka qillayninmi qushaq.

Malli llakishqa taykaptin kay kimsan mankakuna ñawpanchaw


yuririyaañaq. Allaapa kushishqa kimsa mankata aparikurkur wasinman
kutiriñaq. Chaarachirnashi llapan wawankunawan mikuriyaañaq.

Chaytanashi Antukuqa maakuriñaq, hina paypis hirkakunapa aywakuñaq


panin tarimushqantanaw ashiq.

Kikin Apu hirkakunaman chaariptinnashi hirkakunaqa hina rimar


qallaykuyaañaq:

—¡Wawqi!
—¿Imata?
—¡Huk akusay runami chaamushqa!, ¿imantaq qunki?
—¡Shukshunmi qushaq!, ¿qamqá?
—¡Tita waskatami, chikutinmi qushaq!

Chay akusay runa shaykaptinashi shukshu, waska, chikuti


chaakuriyaañaq, kay runata maqashllapa. Wasinyaq qatipaykuyaañaq
ushakaachiyta munar.

Chay patsapitashi Antukuqa mayapakuñaq imanaw akusay kashqanta,


chay patsapitaqa alli runaman tikrañaq, imallatapis llamichinakur
kastankunawan kawakuyaañaq.

106
¿Imaymi hatun qillqakunawan qillqanchik?

apis
Ima patsashutikunat
qillqayta hatun qillqawan
Ima qillqashqatapis pa
qallarmi hatun qillq
awan qillqanchik, Pumapam
qillqananchik. patsashutitanaw.
aypis hatun
Runashutikunata im
chik, Malli
qillqawanmi qillqan
runa shutitanaw.
Panituri

Malliwan Antukushi panituri kayan,


paykuna Pumapampa markachawshi
kawakuyaañaq.
Qatinan chikuta
Antukuqa allaapa kapuqyuq runashi
churaptinchik, niykur
hatun qillqawanmi kañaq, Malliqa wakcha warmillashi
qillqayta qallanchik. kañaq.

Rakinan chikuta Antukuqa allaapa akusayshi kaq,


churarkur huk raki pitapis manashi yanapaqtsu,
qillqashqata hatun
panillantaqa mana alli ñawinpashi
qillqawanmi qallanchik.
rikaq.

Hukpinanshi Malliqa wakcha kayninta


rikar Pumakayan amaman lluqarkur
Apukunapa taakuriñaq, imallataraq ruraaman
n
shutinkunatapis hatu shuyni taripakunaapaq nishpa. Chayta
ik,
qillqawanmi qillqanch rikarnashi San Cristobal apuwan
Rataqinwa apu
Rataqinwa rimar qallaykuyaañaq.
shutitanaw.

107
Suyukunapa, runakunapa, mayukunapa shutinta qillqay.

108
Yarpashun

Hatun qillqata churanchik huk


qillqashqata qillqayta qallarmi,
huk raki qillqashqata qillqayta
qallarpis. Niykur runashutikunata,
patsashutikunata qillqar, apukunapa
shutinkunata qillqarpis.

Chaypita rakinan chikupa qipantapis


hatun qillqawanmi qillqanchik.

Hukpa nishqanta ima qillqashqachaw


qillqarpis hatun qillqawanmi
qallanchik.

109
110
1. Chupayuq chiku
2. Qatinan chiku
3. Rakinan chiku
4. Ushanan chiku
5. Ishkay chiku
6. Qaparina chiku
7. Tapukuna chiku

111
Hamana chikukuna qillqay.

1 2
Rasuwillka qucha Rasuwillka qucha

Rasuwillka quchaqa Huanta Rasuwillka quchaqa Huanta


markachaw tarikan. Kay qucha markachaw tarikan. Kay qucha
kinrayninchaw hatun kitatami kinrayninchaw, hatun kitatami
rurayashqa yaku kananpaq rurayashqa yaku kananpaq
parqunapaq runakuna markachaw parqunapaq, runakuna markachaw
upuyananpaqpis. upuyananpaqpis.

Chay quchapa rurinchawshi huk Chay quchapa rurinchawshi huk


shumaq hatunkaray yana tuuru shumaq hatunkaray yana turu kan.
kan. Huk suqu aqcha chakwanshi Huk suqu aqcha chakwanshi quri
quri tinkishqa waskawan tinkishqa waskawan wataraachin.
wataraachin. Unay watashi chay Unay watashi, chay tuuru
tuuru chakwanta qishpiparqa chakwanta qishpiparqa, niykur
niykur waqtaman yarquñaq. waqtaman yarquñaq. Chayshi
quchapita achka yaku yarquñaq,
chipyaqshi llapan markata apañaq.
Chayshi quchapita achka yaku Chaypitaqa tuuruta runakuna yapay
yarquñaq chipyaqshi llapan kutichiyaañaq. Chay hunaqpitashi
markata apañaq. Chaypitaqa turuta runakuna manchakashqa kawayan,
runakuna yapay kutichiyaañaq. yapay yarqunanta manchar.
Chay hunaqpitashi runakuna
manchakashqa kawayan yapay
yarqunanta manchar.

Kay ishkay qillqashqakunata rikashun:

1. Huk qillqashqachaw mana hamana


chikukunayuqta rikanchik.

2. Ishkay qillqashqachaw hamana


chikukunayuqta rikanchik.

112
6.1. Chupayuq chiku (,) qillqay.

Kay chikuta churanchik rimaypa rurinchaw


hamay kaptin, niykur ishkay rimaykunata
rakinapaq chayllapita rimayaptin.

1. Imakunatapis rakinapaq, chay laayalla


kayaptin, kaynaw:

Ñuqapa wasiichaw kan allqu, haka, wallpa,


kuchi, waakapis.

2. Ima rimaypitapis yachachiyninta


ninanchikpaq, kaynaw:

Chay warmi, shumaq ñawiyuq kaq, ñañanpa


wasinman chaykan.
Pitapis
parlapaptinchik,
runapa
shutinkunata, 3. Pitapis parlapaptinchik kay chupayuq chikuta
kuyay shutikunata. churanchik, kaynaw:
Churar, mamalláy,
taytalláy nirpis, kay • Killa, chay mankata apamuy.
chupayuq chikuta
churanchik. • Awmi, mamáy, chaynawmi chay
runaqa.
• ¿Imanirtaq kuyamankitsu, Manuel?

113
Ñawinchay, niykur rikashun imanawmi chupayuq chikuta alli
churanchik.

Mana alli qillqashqa Alli qillqashqa

Chiina shumaq qaqllayuq kaq Chiina, shumaq qaqllayuq


papata yanukuykan. kaq, papata yanukuykan.

Mamaami qatupita
Mamaami qatupita rantimushqa:
rantimushqa: papata, uqata,
papata uqata sarata tantatapis
sarata, tantatapis.

Mamáy, ¿imanawllataq
Mamáy ¿imanawllataq kaykanki?
kaykanki?

Paniimi papata awiskir mankaman Paniimi papata awiskir,


churkushqa. mankaman churkushqa.

Taytalláy ¿imatataq kaychaw Taytalláy, ¿imatataq kaychaw


ashiykanki? ashiykanki?

Pumapampa markachawqa
Pumapampa markachawqa kay
kay mikuykunatami mikush
mikuykunatami mikush kaa: papa
kaa: papa pichuta, chila
pichuta chila apita haka pikantita
apita, haka pikantita papa
papa kashkitapis.
kashkitapis.

Taytaa chakrapita
Taytaa chakrapita chaskamurqa
chaykamurqa,
puñukushqami.
puñukushqami.

Kay alaq papallatapis miukurkuy Kay alaq papallatapis


taytáy. miukurkuy, taytáy.

114
Ñawinchay, niykur chupayuq chikukunata churay.

Wachuspita

Huk kutishi huk wachus hatun mayuta chimpayta munañaq. Chayshi


chakata mana tariyta atishpa huk sacha rapichaw chimpayta qallariñaq.
Rapichaw puriykaptinshi huk kuru rikaskir niñaq:

—Manami sacha rapillachawqa kay hatun mayu chimpayta atinkimantsu


aku pachkapa wasinta paymi yanapamashun nishpa.

Chayshi pachkapa wasinta aywayaañaq. Payqa llikatashi awaykaañaq.


Chayshi niyaañaq: “Pachka hatun mayuta mana chimpayta atiyaatsu,
¿manaku yapariyaamankiman?” nishpa kuruqa niñaq.

Chayqa pachka niñaq: “Aku ari qamkunawan chiparkurshun” nishpa.

Chayshi pachka mayu patapita chimpanyaq llikata awaykuñaq.


Chaynawshi kimsankuna mayuta chimpariyaañaq.

115
6.2. Qatinan chiku, rakinan chiku, ushanan chiku (.)

Ishkay hawas murupita

Huk runapa qipinpitashi ishkay hawas


murukuna umyaykuñaq ranra aqu
allpaman. Chayshi hunaq rupaychaw
qatinan chiku
yakupita ichikllapa wañuykuñaq. Inti
urakuytana alaypita chukchukyañaq.
Wakin hunaqkunashi pishqukuna ichikllpa
mikuriñaq. rakinan chiku

Chaynashi ishkaynin hawaskunaqa, unay


sinchita ñakariyaañaq. Mana tamya
kaptin, mana allpa kaptin, ichikllapa
wañukuyaañaq. Chayllamansi hanaqpatsa,
ushanan chiku
allaapa kuyapar, tamyata apachimuñaq.

Qatinan chiku, rakinan chiku, ushanan chiku (.),


chupayuq chikupita (,), ashwan hamaywan
parlaptinchik, imatapis alli niyta usharkurmi
churanchik, raki qillqashqata, qillqashqata
usharkurmi churanchik. Kay chikukunata churarkurqa
hatun qillqawanmi qatinan shimikunata qillqanchik.

116
A. Qatinan chiku (.) qillqay.

Kay chikuqa ishkay rimaykunatami rakin huk raki qillqashqachaw


kaykayaqta. Kay chikuta churanchik yarpayta alli niskirmi.

Kinwa

Unay runakunapa alli mikuyninmi kinwaqa kashqa. Murukuq ullqukuna,


warmikuna, wamrakunapis unaypita shumaq kuyapayllapami kinwataqa
murukuyaq, waatakuyaq, mikukuyaq. Kinwaqa alli mikuyninchikmi may
markachawpis, suyukunachawpis. Kinwataqa muruyanmi mikuyaananpaq,
rantikuyaananpaqpis. Kananqa allaapa chaniyuqmi kaykan.

Kay mikuyta alli pushuqashqanyaq awirirmi tsakichinchik. Chay yakuwanmi


yuraq lachapakunata taqshanchik, qanran yarqunanpa.

117
Ñawinchay, niykur qatinan chikukunata churar qillqashqakunata
shuqantanaw yapay qillqay.

Mana alli qillqashqa Alli qillqashqa

Huk chukllushshi llapan


Huk chukllushshi llapan paqaskuna
paqaskuna takiyllata
takiyllata yachaq Hunaqpanashi,
yachaq. Hunaqpanashi,
mikunay llakikuyta tariq, maytaraq
mikunay llakikuyta tariq,
aywaa, nir.
maytaraq aywaa, nir.

Huk runapa qipinpitashi ishkay


hawas murukuna umyaykuñaq
ranra aqu allpaman Chayshi hunaq
rupaychaw yakupita ichikllapa
wañuykuñaq Inti urakuytana
alaypita chukchukyañaq. Wakin
hunaqkunashi pishqukuna ichikllpa
mikuriñaq.

Unay runakunapa alli mikuyninmi


Kinwaqa kashqa. Murukuq
ullqukuna, warmikuna,
wamrakunapis unaypita shumaq
kuyapayllapami kinwataqa
murukuyaq, waatakuyaq,
mikukuyaq Kinwaqa alli
mikuyninchikmi may markachawpis,
suyukunachawpis Kinwataqa
muruyanmi mikuyaananpaq,
rantikuyaananpaqpis. Kananqa
allaapa chaniyuqmi kaykan.

118
B. Rakinan chiku (.) qillay.

Kay chikuqa raki qillqashqakunatami rakin, ichaqa chayllapitami rimayan,


huk laaya yarpayta nirpis chay raki qillqashqakunachaw.

Kay rakichaw rikashun imanawmi rakinan chikuta churanchik

Hana pawaq wamanlláy

Ankalláy, wamanlláy, rapraykipa


apakamay, rapraykipa
apamashpa, naanillaman
churaykamay.

Ankalláy, wamanlláy, kay


Rakinan
hirkachawmi uqrakaskii, chiku
rapraykipa apaykamay,
naanillaman churaykamay.

Chaypitaqa aywakushaqmi,
chaypitaqa pasakushaqmi
illaqwan tupaykushpa.

119
Kay chikuta huk
raki qillqashqapa
ushananchawmi
churanchik.

Rakinan chikuta
churarkurqa hukkaq
raki qillqashqachaw
shimi qallashqanta
hatun qillqawanmi
qillqananchik.

Shuqankuna

1. Kinwa allaapa shumaq mikuymi, shumaqmi wamrakunata wiñachin,


kay mikuypa pushuqanqa taqshakunapaqpis allimi.

2. Kinwa mikuypitaqa kay mikuykunatami ruranchik: kinwa apita,


kinwa pikantita, kinwa lawatapis.

120
C. Ushanan chiku (.) qillqay.

Kay chikutaqa ima qillqashqata qillqayta usharkurmi churanchik. Imaypis


qillqashqata qillqayta usharkurqa ushanan chikutami churanchik. Ura
watuchikunachaw rikashun imaymi ushanan chikuta churananchik.

¿Imaraq, imaraq?

Mana makiyuq kashpapis


maqayta yachan.

Mana shimiyuq kashpapis


shukayta yachan.

Mana raprayuq kashpapis


pawayta yachan.

Mana lampayuq kashpapis


allpata huqarin.

Ushanan
chiku
¿Imaraq, imaraq?

Wayrawanpis, tamyawanpis
Mana wañuq kanchiq.

121
6.3. Ishkay chiku (:) qillqay.

• Hukpa nishqanta qillqashqachaw churaptinchik, ura shuqanchawnaw:

Runashi wasinman chaskir ahashqa niñaq: "¿Imanirtaq


yanukuyankiraqtsu?, nishpa.

• Imakunatapis chay laaya kaqllata qillqaptinchik, ura shuqanchawnaw:

Qatuchawmi rantimushaq: papata, aychata, sarata, uqata,


riquta, ullukutapis.

• Kartata qillqar napaykuptinchik:

Ishkay chikuta (:)


iñishinchik hukpa
Kuyashqaa, mamáy: nishqanta, imakunatapis
chay laaya kaqllata
qillqashqachaw
Kuyashqaa, taytáy:
yupaptinchik.
Kartata qillqar
Kuyashqaa, wawqíy: napaykuptinchikpis.

122
Kay kartachaw rikashun imanawmi ishkay chikuta churanchik.

Pumapampa, 7 hunaq, junio killa, 2017

Kuyashqaa, mamáy:

Kay qillqayta qillqaykamuu qampaq, allillami kay Lima


markachaw kaykaa. Wawqii Kunturpis shumaqllami kaykan.
Paywanqa chakayllapami tinkuu, hunaqpa ishkaakuna
aruyniykunachaw kakuyaa.

Mamáy, kaykunata apachimunaykitami munaa: papata,


ullukuta, triquta, sarata, tuqushqa, kuchi aychatapis.
Kaykunatami yanukuyta munaa.

Ñuqaqa huknin killa apachimushq: arusta, fideosta, mushuq


ratashkunata, panetónta, mishkukunatapis.

Shumaqlla kayay llapaykikuna, kuyashqaa mamáy.

Wawayki, Tupaq Waman Yupanki

123
1. Ñawinchay, niykur hamana chikukunata churay.

Hakapita

¿Imanawtaq hakaqa? Hakaqa ishkay ñawiyuq chusku chakiyuq huk shimiyuq


pichqa shilluyuq quchqu millwayuq llapi rinri tukuy llimpimi kayan Wanka
markachawqa “akash” niyan, Kusku markachaw “quwi” niyan wakin markachaw
“yukyush” niyanpis

Qiwata panqata shillkuta shuqllata siwadillata qurakunatapis mikuyan Wakinqa


yakutapis upuyan ¡Chichis qurata mikurqa haka wañurin¡ chaypinmi allin
qiwakunata mikuchinchiq mana wañunanpaq

Hakataqa waatanchik pukuchaw taqichaw chikuchaw yanukuna wasichawpis


Chaychawmi china haka kututu llullupis kawakuyan

Runa qishyaptin hakawan shuqpinchik runa wañunaqpaq haka kashkita upuchinchik

Hakataqa kankachaw uchu pichuchaw pachamankachaw kashkichawpis mikunchik

Rantikuyan chawata llushtushqata ankashqatapis

Mullkanwanpis papata sarata imayka murupakuychaw iñishiyan

Hakapis qishyanmi hina wañunpis yakuchaw ushmarar mallaqar mana alli qiwata
mikur ukyata mikur pukunchaw kurukuna kaptin uwa qarachapis chariptin
Pachkapis wañuchinmi Waywash ushqu mishi tuku qarachupa allqupis mikunmi.

124
2. Llapan hamana chikukunata churashpa mushuq qillqashqata
qillqay:

Papa allaypita

125
6.4. Qaparina chiku (¡!) qillqay.

¡Alaláw! ¡Akacháw!
¡Alaykunqa! ¡Achaykunqa!

Kay chikukunataqa churanchik imapis manchakachimaptinchik,


alakuptinchik, kushikuptinchik, imawanpis mishkichikuptinchik,
ruwakuptinchikpis. Rimaypa ñawpaqninchaw niykur
ushananchawmi churanchik, kaynaw:

• ¡Akakáw! • ¡Achacháy!

• ¡Achalláw! • ¡Payllaa!

• ¡Mamalláy! • ¡Ima shumaq chiina!

Kaynaw rimaykunachawpis qillqanchikmi kay chikukunata:

• ¡Allaapa shumaqmi kaykanki!


• Nishqaanami, ¡ama piñachimaytsu!
• ¡Ama aywakuytsu!
• ¡Akachalláw!, intiqa allaapami rupan.

Kay chikukunawan rimaykuna qatinakuyanmanpis, kay shuqankunanaw:

• ¡Ama rikayta munaanatsu! ¡Ama kutimuytsu!


• ¡Kushikuumi rikashqaapita! ¡Allimi shamushqayki!
• ¡Hamakuy! ¡Wiyamay!
• ¡Imanawtaq qunqaskish kaa!, ¡qunqayshunqu kaa!

126
6.5. Tapukuna chikukuna (¿?) qillqay.

Kay tapukuy chikukunaqa imapitapis tapukunapaqmi churanchik,


imata musyayta munarpis. Ishkaytami churanchik, rimaypa
qallayninchaw niykur ushayninchaw:

• ¿Imatataq yarpaykanki?

• ¿Imanawtaq chayta musyarqanki?

• ¿Qayash kankiku taytaykita?

Rikashun ashwan shuqankunata:

• Mamáy, ¿allillaku?

• ichaqa, ¿manaku wiyarqanki?

• Manam wiyaatsu, ¿imatami niykan?

• ¿Imatami rurash kanki?, nirmi ishkay kuti taytaa tapumashqa.

Rikashun ashwan shuqankunata:

• ¿Manaku warmiyuq chay runa? ¿Kikillanku taakun? ¿Manaku


allqullanpis kan?

• ¿Imanawraq ruranchikman? ¿Piraq yanapamanchikman?

• ¿Imanashqataq?, ¿chaychaw kash kanki?, ¿willapashushqaykiku?,


¿imanawtaq musyash kanki?

• ¿Imatataq nishush kanki?, ¿alliku qampaq karqan?,


¿piñakushqaku?, ¿ruranqaku?

127
Qaparina chikukunata, tapukuna chikukunatapis imanaw
churashqanchikta ura qillqashqachaw rikashun:

¿Imanirtaq wasita ¡Ama maqamaytsu!


pichashqa kankitsu?
Kanan maqashayki.

¿Imanirtaq kuchita
watashqa kankitsu? ¡Ama astamaytsu!
Kanan astashqayki.

128
Qaparina chikukunata tapukuna chikukunatawan churashpa huk
qillqashqata qillqay.

Yarpashun

¡Ama qunqaytsu! Qaparina


chikukunata, tapukuna chikukunata
ishkaytami churanchik, rimaypa
qallaynichaw ushaynichawpis.

129
Niykuna qillqay

130
131
1. Ruranapaq niykuna

Kankawshu

Imakunawan:

• chuqllu • ahus
• chinchu • wira
• kachi • ramrashpa
• runtu raprankuna

Ruraynin:
1. Chuqlluta ishkunchik. Chayta maraychaw aqanchik.
Niykur pichunchik chinchu aqashqawan, runtuta, ahusta,
wirata, kachitapis winarkur, chay llapanta takunchik.
Niykurna lluyllunchik, chaytana taqllapanchik.

2. Manaraq tullpaman churkar laatata wirawan


llushinchik.

3. Niykurna tullpa hananman laatata churanchik


achachaananpaq. Chay hananman churanchik alisupa
rapranwan pitushqa maasata.

4. Chaytana tikrapanchik wishllawan tumachir,


tikrachir, pukutaramushqanyaq. Tullpapita hipiriykur,
ramrashpa rapranta hitarir kanastaman winanchik
mikuyninta.

5. Mikunchik apiwan, mishki yakuwanpis.


Wamrakunatapis mirkapanchikmi yachaywasiman
aywayaptin.

132
Sacha yaku

Imakunawan:

• kimsa tullu • kulantu


siwilla • muña
• ruura • kashwa

Ruraynin:

1. Yakuta mankaman churkunchik. Chayman kachin


winahchik.

2. Chaymanmi winanchik imayka hachakunata.


Chaykunatami alli ichikllaman ruturir chay yakuman
winanchik. Niykurmi mikunchik papakunawan
uchullantinpis. Chaytami hampi yaku niyan. Chayqa
shumaq yaku, pacha nanaypaqpis.

133
Kushuru uchu

Imakunawan:

• kushuru • siwilla • uchu


• kachi • ahus • kiyun
• kulantu • limun • lichuqa

Ruraynin:

1. Kushuruta alli awirir huk matiman winarkur hananman


siwillata, sacha kulantuta, ichikllaman mutushqata,
kachinpis winanchik. Niykurmi muchkachaw ahusta,
kiyunta uchutapis aqanchik ñampushqanyaq.

2. Chay llapanta shumaq limunwan pichurir, alli


paqtarachir, kachinta llamirir qarakunchik.
lichuqawan, papawan yanaqachinchik kushuruta.
Chaynawmi shumaq mikunchik.

134
2. Rikanapaq niy

Atuqpa kawaynin

Atuqqa qarwa-qarwa kunkami, chakcha rinrimi, kashpi sinqami,


sapcha chupami, kasha kirumi, qasqun pachanpis suqumi, niykur
kay sallqa uywaqa takshallami. Ñawinqa tukupanawraqmi, shillunpis
mishipanawraqmi, wayrallami purin, kaypa wakpa rikachakushpami aywan.
Machaykunachawmi puñun, allqunawmi miran. Usya wata kananpaqmi
hirkakunachaw awllan. Karumanmi sinqan muskin. Uushata rikaykurnami
manchaq-manchaqlla laataypa witipan, hunaqpa paqaspapis suwakun,
mana taqrayllapami mikunpis. Lluta aychatapis mikunllami, allaapa
suwakuq uywami, sallqakunallachawmi yachan.

135
3. Willakuy niy

Intiwan wayra

Huk punchawshi naanichaw intiwan wayra tinkuyaañaq. Chayshi ishkan


parlaraykar aywayaañaq. Chaynaw parlayanqanchaw intiwan wayraqa
ishkan llallinakuyaananpaq churakaayaañaq, mayqanchikshi llallishun
nir. Chaypita apustayañaq, chaynaw kaykarnashi tapunakuyaañaq
¿Imanawtaq rikaashun mayqanchikpis llallinqanchiktaqa? nirnin. Chayshi
huk runata minkakuyaañaq, runaqa awnir naanipa yarquñaq. Naanipa
aywar qallaykuptinnashi, qallaykuyaañaq ishkan qichunakuypa, ñuqaraq
ñawpata ninakur.

136
Wayraqa, ñuqami chukunta punchunta qichurishaq niñaq, llapan
kallpanwan puukayta qallariñaq. Chaynashi runaqa chukunta,
punchuntapis achkukurkur aywakullaañaq. Wayraqa kimsa kuti llapan
kallpanwan puukañaq, runataqa chukunta, punchuntapis qichuyta
atiñaqtsu. Chaynashi inti kananqa ñuqatanami rikaamanki niñaq, runapa
chukunta, punchuntapis hurquchishaqmi nirnin llapan kallpanwan hinchi
achachar qallaykuñaq, runanashi chukunta, punchuntapis, chumpantapis
hipipakur qallakuykuñaq. Chaypita, huk sachapa chakinman aywar
hamakuykuñaq, punchunwan humpintapis pichakurnin wayrata
mañakuñaq wayrapaykunanpaq, chayshi wayraqa ullqushqa kañaqnatsu,
chaynaw intiqa wayrata llalliñaq.

137
Papa kuru

Huk markachawshi kapuqyuq allaapa wayllaayu runa warminwan


taakuñaq. Wasinchaw sara, papa, uqa, imayka laaya mikuykunapis
kapuñaq; ashmankunapis allaapa mirañaq, qillayninpis qara pikshachaw
hunta pakaraakuñaq. Chaynaw kapuqyuq kaykarshi mana pitapis
kuyapaariqtsu.

Papa allay wichanna, wakcha warmikuna hina wamrakunapis allapakuq


chaayaañaq, chayshi micha runaqa qurpankunata llullapañaq, kaynaw
nishpa:

—Papaataqa kurumi allaapa ushashqa, chaymi allaaraqtsu,


qamkunaqa munayankimanraqku mana alli papata, nir. Papa allaychaw
kaykaayaptinnashi, runapa mamallanpis chimpa naanipa shamuykaañaq.
Chayta rikaarirnashi warminqa niñaq:

—Mamaykipis papamannachi shamuykan ¿Kanan imanashuntaq?,


chaynashi runaqa warminta niñaq:

138
—¡Ras chay papapa yuranwan tsapaykamay, manaraq rikaamanqanyaq!,
chaynashi warminqa papapa yuranwan tsapaykuñaq. Maman
chakraman chaarirnashi wawallanpaq llumchuyninta tapukuñaq. Chayshi
llumchuyninqa, kaynaw niñaq:

—“Karu markatami qila wawayki aywakushqa”, chaynaw niptinnashi


chakwanqa allaapa llakinashqa niykur waqarnin kutikuñaq. Chakwan
illakaariptinnashi warmiqa runanta kichaq aywañaq. Chaynashi runantaqa
kuruman tikrakashqata tariñaq. Chaynashi ꟷ”¡Waaaw!, quwallaami lluta
kuruman tikrakashqa”

—Nir manchakar warmiqa qapariykuñaq, niykur yanapayta ashir


qayaykachaañaq. Niykurshi runapa mamanman qayakunaq
kutimunanpaq, karuchaw karninna wiyañaqtsu. Chaynaw kaykaptinshi
marka mayinkuna warmi waqaqta wiyar tapuq aywayaanaq: ꟷ”¿imataq
imanashqa? ꟷnishpa. Chayna warmiqa imanaw kashqanta runakunata
willañaq. Chayshi runakuna kurukunata alli aylluykur kayaykuyaañaq.
Chay hunaqpitashi uchpanpita achka imayka rikuq kurukuna
yarquyaañaq, niykur may chay hirkapa aywayaañaq. Chay hunaqpitashi
imayka rikuq papa kurukuna yuriyaañaq.

139
Glosario
awniy. v. Aceptar, estar de cordero.
acuerdo.
achkayay. v. intr. Aumentar,
aayapakuy. v. intr. Bostezar. multiplicarse.
aayaray. v. intr. Estar con la achkipay. v. Alumbrarle.
boca abierta (permanecer por
achkiy. v. Alumbrar, iluminar.
un tiempo).
achkukurkuy. v. Agarrarse de
aayay. v. Abrir la boca.
alguien para refugiarse.
achaku. s. Zarigüeya.
achkuy. v. agarra o coger con
achaq. s. Caliente. ambas manos.
achay. 1. s. Calor. 2. v. intr. achu. s. paja menuda, palitos.
Hacer calor.
achuy. v. Segar (por ejemplo
achaychirapa. s. Lluvia trigo), recoger leña o paja.
mientras hace sol.
aha. adj. Difícil.
achikay. s. Bruja.
ahachiy. v. causar molestia a
achikyay. 1. v. tr. Alumbrar. otra persona.
2. v. intr. impers. Amanecer,
ahalla. adv. m. Rápidamente.
alborear.
ahashqa. adj. Molesto,
achira. s. Hierba de hojas
irritado.
anchas, de la familia de las
cannáceas, de raíz comestible. ahay. v. estar molesto. cf.
piñay.
achis. s. Planta (cereal con
semillas comestibles), una ahayaachiy. v. Hacer que otro
variedad de quinua (colorada). se enoje: molestar.
achka. adv. Bastante, mucho. ahayay. v. Aburrirse, hastiarse,
cansarse de una situación.
achkaq. adv. c. mucho(s),
únicamente para personas. akachallaw. interj. ¡Qué dolor!
(producto de hincazón), ¡qué
achkash. s. Cría de oveja,
calor!.

140
akaka. s. Pájaro carpintero, chakawlla. s. Quijada.
pito.
chakay. 1. s. Oscuridad, noche.
akapa. adj. Pequeño, menudo. 2. v. Oscurecerse.
akchi. s. Luz, luminosidad, chaki. s. Pie.
claridad.
chakra. s. Chacra, sementera.
Akchiy. v. alumbrar, iluminar.
chakrakuy. v. Obtener una
akllakuna. s. Escogidas del chacra.
sol.
chakwa. s. Perdiz.
akllu. s. Gago, tartamudo.
chakwan. s. Anciana.
akranakuy. v. seleccionar
chakwanyay. v. Envejecer la
entre personas.
mujer. chala. s. Costa.
akray. v. Escoger, seleccionar.
challwa. s. Pez, pescado.
aksay. adj. Hombre malo, de
challwakuy. v. Pescar.
mal genio.
chani. s. Precio.
aku. interj. imp. ¡Vamos!
chaninyay. v. volverse caro.
akuy. v. Comer harina.
chanka. s. Pierna; muslo.
alachikuy. v. sentir frio.
chankaka. s. Chancaca.
alalashqa. adj. Resfriado.
chapla. s. Sandalia hecha de
alalaw. interj. ¡Qué frío!
jebe.
chaay. 1. v. Cocer. 2. v. Llegar.
chapruy. v. Abollar.
chacha. s. Anciano o anciana.
chaqallwi. s. Quijada.
chachaq. adv. Fuertemente.
chaqan. s. Páncreas.
chacharay. v. Recostarse,
chaqay. v. Sacar líquidos o
estar echado.
sólidos.
chaka. s. Puente.
chaqchachikuy. v. Ir a hacer
chakachaka. adv. t. Muy chacchar.
temprano.
chaqchakuq. s. Persona que

141
sabe adivinar con la coca. preñada.
chaqchay. v. Chacchar. chiina. s. Señorita, muchacha.
chaqlla. s. Largueros, carrizos chikcha. s. Cosquillas.
o palos largos y delgados.
chikchay. v. Cosquillear, hacer
chaqllay. v. Atar largueros o cosquillas.
palos largos y delgados.
chikchi. s. Murciélago.
chaqnay. v. Atar las
chiki. adj. Malagüero.
extremidades, maniatar.
chikikuy. v. Envidiar,
chaqra. adj. Infértil, terreno
mezquindad.
que no produce.
sacha. s. Árbol.
charanku. s. Charango.
hachahacha. s. Bosque.
charapa. s. Tortuga de río.
haacha. s. Hacha.
chariy. v. Agarrar.
haachin-haachin. s. onamat.
charki. s. Carne seca.
Onomatopeya del rebuzno.
chashqa. adj. Cocinado.
haachinyay. v. Rebuznar.
chaskiy. v. Recibir.
haka. s. Cuy.
chawa. adj. Crudo.
hakapichu. s. Picante de cuy.
chawaachiy. v. Interrumpir
hakay1. v. Hincharse.
una acción.
hakay2. v. Aumentar de
chaway. v. Perder el sueño.
volumen.
chawpi. s. Centro, medio.
hakllu. adj. Tartamudo.
chay. pron. dem. Ese, esa.
hakapakuy. v. Hincharse.
chaychaw. adv. Alli.
haku. s. Manta para cargar.
chaynaw. adv. Asi.
hakukuy. v. Ponerse la manta.
chichi. s. Teta, mama, ubre.
haakuy. v. Estar vacío.
chichiy. v. Mamar.
haakuchiy. v. Vaciar el
chichu. adj. Embarazada, contenido.

142
haakuq. adj. Deshabitado, hana. adv. Arriba, encima. var.
desocupado. hanaq, hanan.
sallqa. s. Cordillera, puna. hanchay. v. Llevar de la mano;
Llevar colgado del asa.
hallqaruna. s. Persona de la
puna. hanka. s. Cordillera.
hamakuna. s. Asiento. hankay. v. Caer nieve, cubrirse
de nieve.
hamana. s. Asiento; lugar u
objeto que sirve para sentarse. hanapay. v. Encimar, poner
encima.
hamay. v. descansar.
hanan-hanallan. adv.
hamakuy. v. descansar.
Superficialmente.
hamaq. adj. Terreno no
hanaqan. adv. Más arriba de.
cultivable, persona que
descansa. hanaqpacha. s. Cielo.
hanaq. adj. Terreno duro. hapallan. adj. Solo, único.
hanay. v. Endurecerse. hapallanshaakuq. s. Especie
de planta de la puna cuyas
hamay. v. Respirar, descansar.
flores son amarillas y
hamaychay. v. Sofocarse, semejantes a una corona.
asfixiarse, respirar con
hapay. v. Dar pasos, llevar
dificultad.
algo.
hampi. s. Remedio, medicina,
hapshi. adj. Flojo.
veneno, insecticida.
hapshiyay. v. Soltarse,
hampiy. v. Curar.
aflojarse.
hampikuq. s. Curandero.
haapa. adj. Forastero, extraño.
hampikuy. v. curarse.
haqa. s. Deuda.
hamun. s. Jamón.
haqatukuy. v. Endeudarse.
hamuchinakuy. v. Hacerse
haqchiwsay. v. Estornudar.
adivinanzas.
haqchiy. v. Morder con los
hamuray. v. Criticar.
dientes.

143
ichik. adj. Pequeño. inku. adj. Arrugado, encogido;
desnutrido.
ichik-ullqu. s. Duende.
inkuyay. v. Arrugarse,
ichikwarmi. s. Enana.
enflaquecer, no crecer.
ichiy. v. Ponerse de pie.
inti. s. Sol.
ichiray. v. Estar de pie.
intiwatana. s. Reloj.
ikish. s. Axila.
intiy. v. Salir el sol.
ikiy. v. Picar, cortar en
isanka. s. Canasta.
pedacitos.
iska. adj. Sucio.
illa. s. Amuleto.
iskay. v. Abonar la chacra
illay. v. Ausentarse.
haciendo dormir a los
illakay. v. Desaparecer. animales.
illaqpita. adv. m. De repente, iski. s. Liendre.
sorpresivamente.
iskiy. v. Sacar liendres.
illawa. s. Hilo de tejido.
ishkiy. v. Caerse.
illu. adv. Probablemente.
isku. s. Cal.
illuy. v. Juntar torciendo hilos
iskupuru. s. Variedad de papa.
de distintos colores.
ishkuy. v. Desgranar maíz.
ima. pron. interrog. ¿Qué?
ismay. v.2. Defecar.
imay. pron. interrog.
¿Cuándo? ismayqaltiq. s. Escarabajo.
imanay. v. Pasar, suceder; ismaytanqaq. s. Escarabajo.
hacer algo.
ismu. adj. Podrido.
imanir. interrog. ¿Por qué?
ismuy. v. Podrir.
inchana. s. Pañal.
isqamray. v. Asfixiarse,
inka. s. Inca, autoridad atorarse.
suprema del imperio incaico.
isqicha. s. Diarrea.
inkay. v. Llevar sobre la nuca;
isqun. num. Nueve.
Organizador de pallas.

144
isquy. s. Pus. kakyay. v. Eructar.
ishanka. s. Ortiga. kalamina. s. Calamina.
ishkaq. num. Dos personas. kalawasu. s. Calabaza.
ishkay. num. Dos. kaldu. s. Caldo.
ishpay. v. Orinar. 2. s. Orina. kalla. s. Rotura recta; Rueca;
horquilla.
ishpana. s. Uretra; baño.
kallay. v. Romper por la
iti. s. Bebé recién nacido.
costura; Partir en dos en línea
ichapis. adv. d. Quizás, tal vez. recta.
ichuq. s. Izquierda. kallapa. s. Horcadura de un
árbol.
itsuy. v. Segar.
kallana. s. Tostador.
kacha. s. Mensajero. Hacedor
de mandados. kallishtu. s. Carnaval.
kachay. v. Soltar, dejar libre. kallka. s. Rueca (para hilar).
kachapay. v. Dejar para kallki. s. Encañada.
alguien. kachariy. v. Dejar,
kallpa. s. Fuerza.
abandonar.
kallpachay. v. Esforzarse.
kachkay. v. Raspar con los
dientes. kallwa. s. Instrumento para
tejer.
kachi. s. Sal.
kamay. v. Crear; Extender algo
kachichay. v. Salar, echar sal. .
para recibir.
kachichiy. v. Dar sal a los
kamakaachiy. v. Ordenar las
animales. kachitay. v. Salar.
cosas, acomodar.
kachucha. s. Gorra.
kamachikuq. s. Autoridad.
kachupi. s. Restos de algo
kamcha s. Maíz tostado.
masticado.
kanan. adv. Hoy, ahora.
kachuy. v. Masticar.
kancha. s. Corral.
kakash. s. Gallo.
kaniy. v. Morder; ladrar.

145
kanka. s. Asado. lachyay. v. Dar una palmeada,
abofetear.
kankay. v. Asar carne.
Lamati. s. Baba.
kantay. v. Cantar.
lansanay. v. Tener deseos de
kapay. v. Castrar.
vomitar.
kapaachu. s. Bolsa de cuero
lapi. adj. Orejón; uno que tiene
para llevar barro.
orejas grandes y colgantes.
kapish. s. Cabra macho.
lapiy. v. Deformar, aplastar.
kaptuy. v. Rmper el hilo con
lapyay. v. Tomar agua
los dientes.
lamiendo.
kapuy. v. Tener, poseer.
laqatu. s. Caracol.
karu. adj. Lejos.
laqay. v. Adherir.
karka. adj. Percudido, sucio.
laqakuna. s. Goma,
karkakuru. s. Escarabajo. pegamento.
karkash. s. Bosta. laqchiy. v. Rociar; aventar
(líquido), echar agua con la
kartakuy. v. Escribir una carta.
mano.
kasamintu. s. Matrimonio.
laqtu. adj. Desdentado, sin
kaspa. s. Mazorca. dientes.
kaspay. v. Asar el choclo. laqu. adj. Desafilado, sin filo.
kaswila. s. Sartén con dos laquyachiy. v. Desafilar.
orejas.
laqwa. s. Metiche, gorrero,
kasha. s. Espina. sobon.
kashki s. Sopa, lawa. laqway. v. Lamer.
kashkikuy. v. Preparar sopa. laqtay. v. Revocar, enlucir,
embarrar. laqyay. v. Abofetear.
kashtiy. v. Hincar, introducir al
puntiagudo. lasaq. adj. Pesado.
kashu. s. Herramienta de lasay. v. Tener peso.
hierro.
latu. adj.Abollado, achatado.

146
latuy. v. Abollar, achatar. prenda.
lawa. s. Sopa de harina. llachapayay. v. Envejecerse,
volverse viejo (cosas).
lawatiwa. s. Enema.
llachkikay. v. Rajarse.
lawsa. s. Baba.
llaki. s. Tristeza.
lawsay. v. Babear.
llakikuy. v. Entristecerse, tener
lawta. adj. Pegajoso, líquido
pena; preocuparse.
viscoso. laaha. s. Piedra delga,
laja. llakichiy. v. Entristecer,
apenar, causar preocupación.
lasu. s. Lazo, soga hecha de
cuero crudo de vaca. llakipay. v. Compadecer,
preocuparse por alguien.
laatay. v. Gatear.
llakishqa. adj. Triste, afligido.
laataray. v. Estar echado de
barriga, estar echado boca llakun. s. Especie de papa.
abajo.
llalliy.v. ganar.
lichi. s. Leche.
llama. s. Llama.
limyay. v. Pelar con cuchillo.
llamiy. v. Probar, saborear.
liqita. s. Barro.
llampa. adj. Que no es
liqmay. v. Sentarse con las suficientemente salado,
rodillas separadas y los pies picante o dulce.
juntos.
llampu. adj. Suave, blando.
listukuy. v. Alistarse.
llampuchiy. v. Suavizar,
liyay. v. Amarrar, atar, liar. ablandar.
luqtu. adj. Sin punta, romo. llampuyay. v. Suavizarse,
ablandarse.
luqtuyay. v. Hacerse sin
punta. llamshiy. v. Comer por
poquitos.
luychu. s. Venado.
llanqi. s. Llanque, sandalia.
luru. s. Loro.
llanqikuy. v. Ponerse el
llachapa. s. Ropa, vestimenta,
llanque.

147
llantin. s. llantén. llawchi. adj. Puntiagudo,
agudo; cortante.
llantu. s. Sombra.
llawchichay. v. Sacar punta.
llantukay. v. Nublarse,
anublarse. llika. s. Telaraña.
llantukuy. v. Protegerse (de la lliklla. s. Manta, prenda
lluvia o sol). femenina.
llanu. adj. Delgado, angosto. llikllakshu. s. Axila.
llanuyay. v. Adelgazar. cf. llilli. s. Ingle.
uyutay.
llillichay. v. Escaldarse.
llapchiy. v. Aplastar con la
llillishqa. adj. Escaldado.
mano, apretar con la mano.
llipta. s. Ceniza del tallo de
llapiy. v. Aplastar, apachurrar.
quinua (para mascar con
llaplla. s. Vellosidad. coca).
llapllan. s. Gorro que cubre lliptayay. v. Volverse ceniza,
hasta las mejillas. convertirse en ceniza.
llapsha. adj. Delgado (cosas lliqllish. s. Ave centinela.
planas).
machamacha. s. Planta
llapchiy. v. Lapchiy. Ablandar. silvestre con propiedades
narcóticas.
llaqi. s. Hojas verdes del maíz
(antes que eche espiguillas). machaku. s. Serpiente.
llaqiy. v. Deshojar el maíz machay. s. Caverna, cueva.
tierno. Emborracharse.
llaqllay. v. Labrar madera. machka. s. Harina.
llaqway. v. Lamer. mahay. v. Tender; poner (algo
en el sol para que seque).
llashtay. v. Revocar, enlucir;
untar. makallay. v. Abrazar.
llawchay. v. Arrancar las hojas maki. s. Mano.
del maíz jalándolas hacia
makllu. adj. Animal que nace
abajo.
con una pata deformada.

148
makshu. s. Pata (desde la mañakuna. s. Oración.
rodilla).
maqay. v. Golpear, pegar.
makwa. adj. Viejo, gastado,
maqchiy. v. Esparcir la semilla.
usado (cosas).
maqllu. adj. Lisiado.
makwayay. v. Envejecer
(cosas). maray. s. Batán.
makyay. v. Alcanzar (algo a marka. s. Pueblo, cultura.
otro).
markamasi. s. Paisano.
mallaqay. v. Hambre.
markay. v. Marcar un animal.
malliy. v. Probar; saborear
marku. s. Especie de arbusto
algo.
de flores pequeñas y blancas.
mallki. s. Almácigo, planta.
marqay. v. Cargar en brazos;
mallwa. adj. Tierno. llevar en brazos.
mama. s. Madre. marqu. s. Animal que habita
las lagunas de las punas y sale
maman. adj. Hembra
de noche en forma de una
reproductora.
oveja u otro animal.
mana. adv. neg. No.
marpuy. v. Caer a una laguna
manakaq. adj. Inexistente; (un animal).
inútil.
masi. s. Compañero, colega.
manka. s. Olla.
masha. s. Yerno.
manchay. v. miedo.
mashakuy. v. Calentarse con
manchakay. v. Asustarse. el solo o fuego.
manchachiy. v. Asustar, mashtay. v. Tender, extender.
atemorizar.
mashtakay. v. Esparcirse.
manshu. adj. Manso.
mashtaray. v. Estar esparcido.
manya. s. Atadura.
mashwa. s. Isaño.
manyay. v. Manear, maniatar,
mata. adj. Junto, unido,
atar.
apegado.

149
matanka. s. Nuca. nuqtay. v. Tragar.
matankay. v. Llevar al algo en nuwillu. s. Toro castrado.
el hombro.
nuyu. adj. Húmedo, mojado.
may. pron. interrog. Dónde. Cf. uqu.
nakatu. s. Cicuta. nuyuy. v. Mojar.Palla. s. Mujer
danzante.
nanachikuy. v. Sentir dolor.
paariy. v. Volar.
nanaqshimi. s. Dícese de la
dura, ofensiva. pacha. s. Estómago.
nanaytashqa. adj. Adolorido. pachak. num. Cien.
napay. v. Saludar. pachakchaki. s. Ciempiés.
napanakuy. v. Saludarse. pachilla. s. Cuña.
naya. s. Mal augüerio. pachka. s. Araña.
naani. s. Camino. pakapaka. s. Lechuza.
nikuchu. s. Diminutivo de palta. s. Palta.
Nicanor.
pakiy. v. Romper, quebrar.
nina. s. Fuego.
pallay1. v. Cosechar cereales.
ninakuru. s. Luciérnaga.
pallay2. v. Recoger, alzar.
ninaqallu. s. Persona
pampa. s. Llanura, explanada.
mentirosa.
pampachay. v. Perdonar.
niraq. adv. Parecido,
semejante. pampay. v. Enterrar.
niraqkuna. s. Colores. panaka. s. Linaje, casta.
niy. v. Decir. pani. . Hermana del hombre.
ninay. v. Significar, querer pankay. v. Maniatar.
decir.
pantay. v. Equivocar, errar.
numya. s. Tipo de frijol.
pantachiy. v. Engañar,
nuna. s. Gente, persona. confundir, hacer equivocar.

150
paqarichiy. v. Fundar, crear. pirqa. s. Pared.
paqay. v. Lavar. pirqay. v. Pircar, levantar una
pared.
paqchiy. v. Aplaudir.
piruru. s. Perinola, disco de
paqcha. s. Catarata, cascada,
piedra para el huso.
caída de agua.
pirwa1. s. Atado de tallo seco
paqu. s. Alpaca.
de cereales.
pariwana. s. Flamenco.
pirwa2. s. Huso.
parquy. v. Regar.
pisqa. s. Moco.
paska s. Mármol suave.
pishi. adj. Poco.
paskay. v. Desatar.
pishipay. v. Cansarse.
patak. s. Andén.
pishqu. s. Pájaro.
patsa1. s. Tierra.
pishqurukus. s. Ruiseñor.
patsa2. s. Época, tiempo.
pichana. s. Escoba.
pichis. s. Perro pequeño.
pishtay. v. Degollar.
pichisanka. s. Gorrión.
pichay. v. Barrer, limpiar.
piki. s. Nigua, pique.
puru1. s. Pluma.
piksha. s. Bolsa.
purutu. s. Frijol.
pillpis. s. Mariposa.
pushay. v. Guiar, conducir.
piltay. v. Trenzar.
pushllu. s. Ampolla.
pinkullu. s. Flauta.
pushllukuy. v. Quemarse (con
pintiy. v. Saltar. líquido hirviente).
pincha. s. Canal, acequia. puusay. v. Rebalsar.
piñay. v. Encolerizarse, puchkay. v. Hilar lana.
molestarse.
pututu. s. Trompeta de
piña. s. Toro bravo. caracol.
piqa. s. Cabeza. puway. v. Hervir.

151
puyñu. s. Cántaro. qaqa. s. Barranco, risco.
puyu. s. Polilla. qaqlla. s. Cara.
puywan. s. Pulmón. qara1. s. Cáscara.
puukana. s. Soplete, soplador. qara2. s. Piel, corteza.
Puukay. v. Soplar. qara3. s. Cuero.
qachway. v. Bailar. qaracha. s. Caracha, sarna.
qachi. s. Paja brava. qarachakuy. v. Arrastrarse,
reptar.
qachpi. s. Barranco, risco.
qaray v. Servir comida.
qachqa. adj. Áspero.
qashpay. v. Quemar para
qasa. s. Helada.
limpiar.
qala. adj. Pelado, calvo,
qashqa. s. Surco.
lampiño.
qashya. adj. Tierra suave.
qalaputu. adj. Calvo.
qatay. v. Techar, cubrir.
qalapaachu. adj. Desnudo.
qatiy. v. Arrear.
qallpay. v. Regar.
qatu. s. Mercado, plaza.
qallu. s. Lengua.
qatuq. s. Vendedor.
qallwash. adj. Amarillo.
qatuy. v. Vender.
qamla. adj. Insípido.
qaway. v. Mirar, observar.
qantu. adj. Cantuta.
qawiy. v. Batir.
qanyan. adv. Ayer
qayakuy. v. Llamar.
qapaq. adj. Noble; distinguido.
qaara s. Maguey.
qapariy. v. Gritar.
qichqa. s. Arista.
qapiy. v. Ordeñar; exprimir.
qichu. s. Resta o sustracción.
qapra. s. Ciego.
qichwa1. s. Valle interandino.
qapchiy. v. Exprimir.
qichwa2. s. Idioma quechua.
qaqa1. s. Roca.

152
qilla. adj. Ocioso, flojo. ramrash. s. Aliso.
qillay. s. Dinero, plata rani. s. Pene.
qillichakuy. v. Contaminar. rancha. s. Enfermedad que
ataca a las papas.
qillqana. s. Lápiz.
ranra. s. Pedregal.
qachak. s. Sapo.
qantiy. v. Comprar.
qachiy. v. Romper, arrancar.
qantikuy. v. Vender.
qahay. v. Visitar, echar de
menos. qanya. adj. Mal agüero.
qasu. s. Hielo, glaciar, nieve de qapay. v. Voltear la grama (en
glaciar, nevado. el barbecho).
qaka. s. Órgano sexual qapi1. s. Papel, página.
femenino.
qapi2. s. Hoja de plantas.
qakacha. s. Arracacha.
qapra. s. Hoja de plantas.
rakcha. adj. Asqueroso, sucio.
qapracha. s. Niña o muchacha
rakiy. v. Separar. muy inquieta o juguetona.
rakikay. v. Divorciarse, qaqaa. s. Casa destechada,
separarse. caserón.
rakipay. v. Compartir; repartir, qaqaw. s. Especie de gusano
dividir. que vive en la tierra.
raku. adj. Grueso, doble (cosas qaqra. s. Quebrada, abra.
cilíndricas).
raqray. v. Erosionar.
rakta. adj. Grueso, doble
raqu. s. Arcilla.
(cosas planas).
rara. s. Parte alta.
rakwa s. Azadón.
ras. adj. Rápido.
raaku. s. Arcilla.
raskay. v. Rascar.
ramay. v. Derramar.
rashta. s. Nieve.
rampuqchu. s. Frutescencia
de la papa. rashtay. v. Nevar.

153
ratakuy. v. Esconderse. saqtanakuy. v. Zamarrearse
mutuamente.
ratash1. s. Ropa, vestimenta,
prenda. sara. s. Maíz.
ratash2. s. Andrajo, harapo; sas. adj. Rápido.
tela.
saslla. adv. Rápidamente.
ratash3. adj. Andrajoso,
sasa. adj. Difícil.
rotoso, haraposo.
siki. s. Glúteo.
ratay1. v. Contagiar, infectar.
silla. s. Montura.
ratay2. v. Posarse (un ave);
aterrizar (un avión); llegar al sinqa. s. Nariz.
suelo (lluvia, nieve, granizo).
sinrichakuy. v. Formar fila.
ratachiy. v. Encender.
sipuy. v. Copular.
saksay. v. Llenarse,
siqiy. v. Dibujar.
satisfacerse, saciarse.
sira. s. Cicatriz.
saksashqa. adj. Lleno,
satisfecho, saciado. siwara. s. Cebada.
sakway. v. Copular. siwulla. s. Cebolla
saltay. v. Saltar. supi. s. Pedo.
salwiya. s. Salvia. suqru. s. Sordo; zonzo, bruto.
sapcha. adj. Pelucón. suqsu. s. Huevo podrido.
sapi. s. Raíz. suqta. num. Seis.
sapsay. v. Comer (Refiriéndose suqu1. s. Cana.
al sonido que hacen el perro o
suqu2. adj. Plomizo, gris.
chancho).
suwaq. adj. Ladrón.
saqchu. Adj. Mal molido (no
pulverizado). suway. v. Robar.
saqmay. Apedrear. suyu. s. Región, territorio.
saqtay. v. Derribar, tumbar, suyucha. s. Provincia.
zamarrear.
shallmay. v. Copular.

154
shama. s. Escorbuto. shulluy. v. Abortar.
shamuy. v. Venir. shumaqchay. v. Hacer bonito,
hermosear.
shana. s. Comida recalentada.
shunqu. s. Corazón.
shapra. s. . Barba.
shuntu. s. Huso.
shaqsha. s. Cascabel, sonaja.
shuquy. v. Chupar.
shaqsha. s. Danzante típico.
shura. s. Jora.
shawintu. s. Guayaba.
shuti. s. Nombre.
shilliy. v. Rajar madera, partir
tronco. shutinchay. v. Describir.
shillikay. v. Rajarse. shutuy1. s. Gota.
shillku. s. Especie de planta shutuy2. v. Gotear.
(amor seco).
shuytu. adj. Ovoide.
shillu. s. Uñas.
shuyay. v. Esperar.
shimi. s. Boca.
shuyapaakuy. v. Tener
shinqashyay v. Ahogarse. esperanza.
shinti. s. Haba sancochada. shuyshuy. v. Colar.
shinwa. s. Ortiga. shuyshuna. s. Cernidor,
colador.
shipash. s. Mujer joven.
shuutay. v. Respirar.
shipray. v. Pelar, mondar.
uchu. s. Ají.
shiraka. s. Zarzaparrilla.
utsuputu. s. Tobillo.
shuk. num. Uno.
uchpa. s. Ceniza.
shukshu. s. Bastón.
usa. s. Piojo.
shukukuy. s. Huracán,
remolino. ukru. adj. Hondonada, hoyo.
shullka. s. Hijo menor. ukshi. s. Buche.
shullu. s. Feto. ukuku. s. Oso.

155
ukush. s. Ratón. uqtiy. v. Excavar.
uli. s. Mentira. uqsha. s. Paja.
ulla. s. Carbón. uqshishqa. adj. Mal pelado
(mote).
ullqu. s. Varón.
uqu. adj. mojado.
ulluku. s. Olluco.
uquna. s. Pantano. Cf. hunqu.
ulluy. v. Luxar.
uqururu. s. Berro.
ultu. v. Renacuajo.
uray. v. Bajar.
uma. s. Cabeza.
urku. s. Frente.
umalliq. s. Dirigente.
urpi. s. Paloma.
umayuq. s. Inteligencia.
urus. s. Cerebro.
umiña. s. Piedra preciosa.
uryay1. s. Trabajar.
umiita. s. Humita.
uryay2. v. Cultivar.
unancha. s. Bandera.
ushay. v. Terminar.
unkuy. v. Aporcar la papa.
ushqumishi. s. Gato montés.
unchik. s. Maní.
usya. s. Sequía, verano.
upa. s. Mudo, tonto, sordo.
utikay. v. Cansarse.
uparinri. s. Sordo.
utku. s. Algodón.
upaallakuy. v. Callar.
uturunku. s. Otorongo.
upichu. s. Anemia.
uusha. s. Oveja.
upiy. v. Apagar.
uyu. adj. Flaco.
upyay. v. Beber, tomar.
uyutay. v. Adelgazar.
uqa. s. Oca.
usaka. s. Puente.
uqi. adj. Plomizo, gris.
usakmay. v. Barbechar,
uqiti. s. Ano.
roturar.
uqray. v. Perder.
wachay1. v. Parir.

156
wachay2. v. Dar a luz. wanu. s. Estiércol, abono.
wachay3. v. Producir (la tierra). wañunaykaq. adj. Agonizante.
wachi. s. Flecha. wañuy. v. Morir.
wachu. s. Surco. wanwa. s. Zancudo.
wachuku. s. Faja, cinturón. wapull. s. Vaho.
wachwa. s. Ganso andino. waqachay. v. Aullido.
wakcha1. s. Huérfano. waqay v. Llorar.
wakcha2. s. Pobre. waqra. s. Cuerno, asta.
wallpa. s. Gallina. waqruy. v. Morder un
hueso para desmenuzarlo,
wallqa. s. Collar.
mordisquear.
walluy. v. Talar (cortar árboles).
waqsallu. s. Planta medicinal
waman. s. Halcón. llamada «pájaro bobo».
wamiy. v. Mezclar (harina) waqta1. s. Espalda.
con agua, batiendo para que
waqta2. adv. Afuera.
no se formen grumos).
Tsampa. a. Césped.
wanaku. s. Guanaco.
usamqay. v. Moler a medias,
wanka1. s. Piedra grande,
frangollar.
larga.
tsamqa. s. Trigo semimolido.
wanka2. s. Hito.
tsapana. s. Tapa de olla.
wanka3. s. Apacheta.
tsapay. v. Tapar.
wankilla. s. Danzante.
tsaray. v. Sostener en la mano.
wankuy. v. Envolver.
tsimpa. s. Banda (lado).
wanquyru. s. Abeja.
tsimpay. v. Cruzar.
wanti. s. Enfermedad venérea.
tsinkay. v. Escapar, perderse.
wantuy. v. Llevar algo entre
dos o más personas. tsiqlla. s. Cintura.

157
tsiqlliy. v. Brotar. taksha. adj. Pequeño.
tsiqtay. v. Partir. takuy. v. Mezclar.
tsiktsi. s. Murciélago. takushqa. adj. Mezclado.
tsiqtsi. adj. Jaspeado. talulu. adj. Tartamudo.
tsuklla. s. Choza. tamal. s. Tamal.
tsuktsu. s. Malaria. tamya. s. Lluvia.
tsulluy. v. Derretirse. tanta. s. Pan.
tsulluchiy. v. Hacer derretir. tantakshu. s. Panecillo de
harina.
tsunyaq. s. Soledad (lugar
desierto). tantiyay. v. Calcular.
tsuqllu. s. Choclo. tanuy. v. Aplastar, embutir.
tsuri. s. Hijo de varón. tapash. s. Mariposa nocturna.
tsurikuy. v. Engendrar, taqllapay. v. Dar palmadas.
procrear.
taqllay. v. Amasar.
tsururu. s. Escarcha.
tarush. s. Tipo de venado.
tsururushqa. adj. Congelado.
tatki. s. Metro.
tsuya. adj. Limpio.
tawri. s. Chocho, altramuz.
tsuyayachiy. v. Purificar el
tawshiy. v. Picar.
agua; aclarar.
tawshipay. v. Picotear.
tahu. adj. Semimaduro
(cereal). tayta. s. Padre.
taakuna. s. Asiento. tihira. s. Tijera.
takay. v. Golpear. taakuna. s. Asiento, silla.
takakuy1. v. Tocar, golpear tikpi s. Imperdible.
(una puerta).
tikti. s. Verruga.
takakuy2. v. Golpearse.
timpuy. v. Hervir.
takiy. v. Cantar.
tinya. s. Bombo.

158
tipshiy. v. Pellizcar. yanuy. v. Cocer, cocinar.
tita. adj. Grueso en objetos yapay1. v. Sumar, agregar.
cilíndricos.
yapay2. adv. De nuevo, otra
titi. s. Plomo. vez.
tiwyay. v. Saltar. yapyay. v. Arar.
trukay. v. Intercambiar, trocar. yarayma. s. Estrofa.
tukllu. s. Hongo. yarpaakuy. v. Imaginarse.
tukru. s. Bastón. yarpay1. s. Memoria.
tuku. s. Búho. yarpay2. v. Recordar.
tulumpi. s. Arete. yarquy. v. Salir.
tullpa. s. Fogón. yaway. v. Probar, saborear.
tullpuy. v. Sumergir (en agua), yawapay. v. Desayunar.
remojar (comida).
yawar. s. Sangre.
1
tullu . s. Hueso.
yawarnaani. s. Venas.
tullu2. s. Tallo.
yaya. s. Padre.
yachaywasi. s. Escuela.
yayan. s. Padrillo.
yakachiy. v. Vestir.
yaykuy. v. Entrar.
yaku. s. Agua.
yuka s. Yuca.
yakuchay. v. Aguar.
yukis. s. Zorzal.
yakunay. v. Sed.
yunka. s. Región selvática.
yanta. s. Leña.
yunta. s. . Yunta.
yana. adj. Negro.
yupay. v. Contar.
yanapukutay. s. Nubarrón.
yupi. s. Huella, rastro.
yanapay. v. Ayudar, colaborar.
yura. s. Planta. C
yanasa. s. Amigo.
yuraq. adj. Blanco.
yanashtu. s. Tizne.
yuriy. v. Nacer.

159
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA

S-ar putea să vă placă și