Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
2
Escuela Normal Bilingüe Intercultural
Quinto: “E”
Grupo: 2
COMUNIDAD DE INVESTIGACIÓN:
3
INDICE
DIRECTIVA_____________________________________________________________________4
AGRADECIMIENTO_____________________________________________________________5
PRESENTACIÓN________________________________________________________________6
ANTEPROYECTO DE INVESTIGACIÓN____________________________________________7
INTRODUCCIÓN_______________________________________________________________9
JUSTIFICACIÓN_______________________________________________________________ 10
MARCO TEÓRICO____________________________________________________________11
OBJETIVO____________________________________________________________________19
HIPÓTESIS___________________________________________________________________ 20
FAMILIAS____________________________________________________________________ 21
ENFOQUES___________________________________________________________________ 22
CRONOGRAMAS DE INVESTIGACIÓN 24
CRONOGRAMA DE LA ACCIÓN_______________________________________________25
MÉTODOS UTILIZADOS________________________________________________________ 26
TÉCNICAS____________________________________________________________________27
COSTOS______________________________________________________________________28
CONCLUSIONES______________________________________________________________29
RECOMENDACIONES_________________________________________________________30
HALLAZGOS__________________________________________________________________31
APÉNDICES___________________________________________________________________32
4
PROCESOS DE INVESTIGACIÓN.________________________________________________49
BIBLIOGRAFÍA________________________________________________________________51
5
Directiva
Presidente
Vicepresidenta
Mildre Yojana García Sánchez
Secretaria
Tesorera
Vocales:
6
AGRADECIMIENTO
AL CREADOR:
Por la inspiración divina, fuente de sabiduría, guía y fortaleza que estuvo en todo
momento en el proceso de nuestra investigación, y la energía que posibilitaron
nuestro proyecto de investigación acción.
A NUESTRO ASESOR:
A NUESTROS PADRES:
Con gratitud, por el apoyo económico, moral y espiritual y sobre todo por la
comprensión obtenida. Gracias y que Dios los bendiga.
A LOS CATEDRATICOS:
7
PRESENTACIÓN
8
ANTEPROYECTO DE INVESTIGACION ACCION
9
8. ¿Qué beneficios trae la educación alimentaria para una buena
salud?
9. ¿Existe un programa de orientación en la comunidad?
10. ¿Los vecinos tienen información sobre la desnutrición?
10
I. INTRODUCCIÓN.
11
II. JUSTIFICACIÓN.
Esta acción se realizó con el fin de ayudar a la gente para que comprendan la
importancia de tener una buena educación alimentaria para que haiga una
buena salud. Ya que la mayor parte de la población desconoce sobre los
alimentos nutritivos ya que la mayor parte de las personas están en el
consumismo.
Ya que estos alimentos no son muy costosos porque crecen sin ningún tipo de
insecticida ni abono o sea que son muy nutritivos para nuestro cuerpo de esa
manera concientizar a las personas para disminuir la compra de comidas
prefabricadas que hace daño a nuestro organismo para así valorar todo lo que
existe sobre la faz de la tierra.
Ya que si tenemos una buena nutrición se garantizará una vida segura a las
personas y al mismo tiempo tendremos una paz interior y una vida plena para
que así no perder el cuidado que le daban nuestros antepasados a la madre
naturaleza.
12
III. MARCO TEÓRICO
IMPORTANCIA DE LA NUTRICIÓN.
Nunca podrá resaltarse lo suficiente, la importancia que tiene para el ser humano
la educación en su comportamiento durante toda su vida.
Todo ser viviente, entre ellos nosotros, cumple con un ciclo vital, que se inicia con
la concepción y luego con el desarrollo del organismo. Para crecer y desarrollarse
cualquier organismo precisamente consumir una serie de elementos, las cuales
son aportados por los alimentos.
13
La seguridad alimentaria y nutricional.
14
Derecho a la alimentación.
Para poder producir su propio alimento, una persona necesita tierra, semillas,
agua y otros recursos, y para comprarlo, necesita dinero y la posibilidad de
acceder al mercado. El derecho a la alimentación requiere, por tanto, que los
Estados proporcionen un entorno propicio en el que las personas puedan
desarrollar plenamente su potencial para producir o procurarse una alimentación
adecuada para sí mismas y para sus familias. Para comprar alimentos, una
persona necesita una base de ingresos adecuada: el derecho a la alimentación
requiere que los Estados garanticen, por consiguiente, políticas salariales y redes
de seguridad social que permitan a los ciudadanos poder realizar su derecho a
una alimentación adecuada.
15
Evolución del concepto de educación nutricional.
Son los hábitos alimenticios de la familia que son influidos por varios factores; el lugar
Geográfico en donde viven (vegetación, clima, etc.), la disponibilidad de alimentos En la
región y las diversas experiencias y costumbres que están presentes en cada Comunidad,
que van desde la manera en que se seleccionan y preparan los Alimentos hasta la forma
en que se consumen. Una alimentación correcta incluye en cada Tiempo de
alimentación, (desayuno, comida y cena) Por lo menos un alimento de cada grupo.
La alimentación correcta debe reunir las siguientes Características, que son: Completa, es
decir que incluya por lo menos un Alimento de cada grupo en cada tiempo de Comida.
Equilibrada, que los alimentos contengan entre Sí las proporciones nutritivas
recomendadas para Crecer, desarrollarse y mantenerse sano. Higiénica, preparar los
alimentos con la limpieza Necesaria para no enfermarse. Suficiente, consumir en cada
comida la cantidad Necesaria de alimentos para cubrir las Necesidades nutricias Variada,
incluir alimentos de diferentes sabores, Colores, olores y consistencias en cada comida,
Para evitar la monotonía y asegurar el consumo De los diferentes nutrimentos que requiere
16
el Organismo. Adecuada, que sea adecuada al gusto, Costumbres, disponibilidad y
accesibilidad de las Personas.
ALIMENTO.
El primer grupo de alimentos está formado por las verduras y las frutas;
Grupo 2. Cereales.
17
nutrimentos aunque en cantidades menores. En este grupo se encuentran
cereales como el maíz en todas sus formas (elote, esquite, tortilla, tamal, pinole,
etc.); el trigo (pan, galleta, tortilla, pasta, etc.) y otros como el arroz, la avena, el
amaranto, la cebada y los tubérculos como la papa, el camote y la yuca.
18
Higiene en la alimentación.
Separar siempre los alimentos crudos de los cocidos y de los listos para consumir.
Usar equipos y utensilios diferentes —cuchillas o tablas de cortar— para manipular
carnes y otros alimentos crudos. Conservar los alimentos en recipientes separados
para evitar el contacto entre crudos y cocidos. Lavarse las manos antes de
preparar alimentos y comer. Lavarse las manos después de ir al baño; manipular
alimentos crudos (carne, pescado, pollo y huevos); tocar mascotas; sonarse la
nariz; estornudar o toser; tocar o sacar la basura; utilizar productos de limpieza;
cambiar pañales. Lavar y desinfectar todas las superficies, utensilios y equipos
19
usados en la preparación de alimentos y en cada paso. Proteger los alimentos y
las áreas de la cocina de insectos, mascotas y de otros animales. Usar diferentes
trapos o rejillas para las distintas tareas. Por ejemplo, la rejilla que se utiliza para
limpiar la cocina debe ser distinta de la que usa para limpiar el baño. Limpiar y
desinfectar los trapos y rejillas periódicamente.
20
IV. Objetivo.
contribuir con el mejoramiento del pueblo para que puedan tener una mejor
alimentación de esa manera disminuir el consumismo y tener un mejor futuro para
las nuevas generaciones ya que ellos son el futuro de nuestro país, para que
puedan vivir con una alimentación balanceada y así que las personas se
concienticen de ver el daño que ocasiona la elaboración y producción por las
grandes empresas que daña a nuestro cuerpo para que también tengan el
conocimiento que consumir comidas chatarras o comidas prefabricadas
ocasiona daño a nuestra salud, por esa razón es muy importante consumir
alimentos nutritivos como: Verduras Y Frutas. El primer grupo de alimentos está
formado por las verduras y las frutas; fuente principal de muchas vitaminas
y minerales (micronutrimentos), que Participan en el desarrollo y buen
funcionamiento de todas las partes del cuerpo, como ojos, sangre, huesos,
encías y piel entre otros. Desafortunadamente muchos de nosotros no
acostumbramos comer verduras. De ahí que se debe promover su
consumo al prepararlas de diferentes forma, en el segundo grupo están los
Cereales que son los alimentos abundantes en la alimentación.
Proporcionan la energía para tener fuerza y poder desarrollar las
actividades diarias: correr, jugar, trabajar, estudiar, bailar. También son
fuente de otros nutrimentos aunque en cantidades menores. En este grupo
se encuentran cereales como el maíz en todas sus formas (elote, esquite,
tortilla, tamal, pinole, etc.); el trigo (pan, galleta, tortilla, pasta, etc.) y otros
como el arroz, la avena, el amaranto, la cebada y los tubérculos como la
papa, el camote y la yuca. Y por ultimo están las Leguminosas Y Productos
De Origen Animal estos alimentos dan las proteínas necesarias al cuerpo
para formar o reponer diferentes tejidos, como músculos, piel, sangre, pelo,
huesos, permitiendo además el crecimiento y desarrollo adecuados. Por
esa razón es muy importante consumir estos alimentos.
21
V. HIPÓTESIS.
En el caserío los escobares existe una realidad en donde las personas se dedican
al consumismo lo cual ha provocado la elevación de niños en repitencia y
deserción que es causado por la falta de alimentación y por falta de información
se encuentra en este estado, como también no existe interés en cada habitante
en no ampliar sus conocimientos sobre una educación alimentaria nutricional.
22
FAMILIAS.
a). Cuantitativa.
b). Cualitativa.
c) De gabinete.
d). De campo.
23
ENFOQUES.
TÉCNICAS.
a). Documentos.
Libros, el grupo empezó a leerlos para comprender más sobre el tema que nos
correspondió luego lo analizamos para tener una idea más general y amplia
sobre el mismo.
b). Entrevistas.
c) Observación.
d). Entrevistas.
24
VI. CONEXIÓN CON LOS PROYECTOS DE VIDA Y DE NACIÓN.
Sofía Angelina Melchor Méndez: mi sueño ser una Doctora para ayudar a las
personas que padecen de enfermedades y también ayudar a las personas que
padecen de la desnutrición, del área rural y los quiero ayudar para que ya no
haiga más desnutrición.
Carlos Tomás Méndez: mi sueño es ser uno de los Licenciados de mi pueblo para
ayudar a las personas de mi pueblo y también a mi país para que no haya más
desnutrición y al cumplir ese sueño quiero establecer mi propia empresa, para
ayudar o dar ayuda a las personas que no tienen nada de dinero y para que la
pobreza sea disminuido y para que las personas puedan comprar lo necesario
para que no haiga más desnutrición.
Doris Vasquez Aguilar: Quiero ser una Psicóloga para poder orientar a los padres
de familia para que puedan administrar bien la economía y así lograr y poder
combatir la desnutrición.
25
Estefany Marisol Vicente Elías: quiero ser una gran Doctora para ayudar a la gente
más pobre a la gente que tiene una familia desnutrida y quiero ayudar más a la
gente del área rural porque allí existe más la desnutrición y eso es lo que quiero
para que ya no exista más la desnutrición
26
VIII. 2.2 CRONOGRAMAS DE LA ACCIÓN.
EDUCACIÓN ALIMENTARIA NUTRICIONAL PARA LA BUENE SALUD.
-Granos básicos.
Refacción.
7 de agosto de
2013.
27
METODOS UTILIZADOS.
Familias:
ENFOQUES:
28
TECNICAS:
Entrevistas; Utilizamos esta técnica ya que por medio de ello obtenemos mayor
información personal sobre la forma de pensar de cada habitante y saber a
profundidad del tema.
29
COSTOS:
TOTAL____________________ Q1000.00
30
IX. CONCLUSIONES.
31
X. RECOMENDACIONES.
32
XI. HALLAZGOS;
33
XII. APENDICE
El propósito del que tomamos las fotos es para dar a conocer la importancia de
los alimentos nutritivos y naturales, para que no haÍga la necesidad de comprar
comidas prefabricadas, ya que es algo muy importante para nuestra salud,
porque los alimentos son la fuente de nutrientes que aporta al cuerpo por lo tanto
debemos de darle importancia. Como también darle valor a nuestro idioma ya
que es una de las riquezas que nos dejaron nuestros antepasados, como también
queremos dar a conocer la realidad de los alimentos. Queremos rescatar un poco
de la cultura de nuestros ancestros, ya que es un tesoro escondido que si no lo
buscamos lo vamos a perder y eso no lo queremos. Estamos muy satisfechos en
haber hecho todo lo que hicimos porque comenzamos con un fin en la mente y
pudimos cumplirlo.
Nuestro objetivo fue de darle más importancia en dar una buena alimentación a
nuestro cuerpo, ya que si no lo cuidamos nos estamos haciendo daño a nosotros
mismos y nosotros sabemos que eso no queremos, para lograr que tengamos un
cuerpo sano tenemos que consumir comidas naturales y no prefabricadas para
reducir el gasto y para tener una buena salud.
Porque nuestros abuelos dejaron una buena cultura y una buena alimentación,
para que nosotros como una nueva generación, podamos vivir en una vida
saludable, por eso es que tenemos que practicar la alimentación que nos
heredaron nuestros abuelos.
Para nosotros fue una nueva experiencia porque hay muchas personas que
consumen mucho de las comidas prefabricadas y comidas chatarras y no se dan
cuenta del daño que ocasionan a su cuerpo, tenemos que tener en cuenta que
eso hace que nos enfermemos mucho, porque causa diferentes enfermedades.
Debemos tener conciencia al no dañar a nuestro cuerpo y contaminar el
ambiente y que los empresarios reflexionen al daño que ocasionan a la población
y a la madre naturaleza.
35
Esta fotografía lo tomamos en el momento en que llegamos en el caserio los
Escobares en nuestra visita este es el momento en donde empezamos a
entrevistar a las personas del caserío.
36
Esta fotografía fué cuando nuestra compañera Vicenta estaba entrevistando a
una señora.
37
Esta fotografía fué cuando nuestro compañero Carlos estaba entrevistando a una
señora.
38
Esta fotografía fué cuando nuestro compañero Ismar estaba entrevistando a una
señora.
39
Esta fotografía fué cuando nuestra compañera Mildre estaba entrevistandoa a
una señora.
40
Esta fotografía fué cuando nuestra compañera Estefany estaba entrevistando a
una señora y la señora estaba respondiendo amablemente.
41
Esta fotografía fué cuando nuestra compañera Doris estaba entrevistando a una
señora y la señora estaba respondiendo amablemente.
42
Esta fotografia fué tomada en la escuela del caserío los Escobares en el momento
de la charla cuando nuestro compañero Ismar estaba explicando la importancia
de las verduras.
43
Esta fotografía fué tomada en la escuela del caserío los Escobares en el momento
de la charla cuando nuestra compañera Vicenta estaba explicando sobre las
vitaminas que traen algunas verduras de la comunidad.
44
Esta fotografía fué tomada en el momento de la charla cuando nuestra
compañera Sofía estaba explicando sobre las enfermedades que causa las
comidas chatarras.
45
Esta fotografía fué cuando nuestra compañera Celida estaba explicando sobre la
alimentación y salud.
46
Esta fotografía fué tomada en el momento de la charla cuando nuestra
compañera Doris estaba hablando sobre las enfermedades que causa las
comidas prefabricadas.
47
Esta fotografía fué tomada cuando nuestra compañera Mildre estaba hablando
sobre la alimentación.
48
Esta fotografía fué cuando nuestro compañero Ismar estaba repartiendo la
refacción a cada sección.
49
Esta fotografía fué tomada cuando dejamos limpia la clase en donde impartimos
la charla y cuando nuestro compañero Carlos estaba guardando el equipo de
audio que nos había servido.
50
Esta fotografía nos muestra la agricultura que hay en esa comunidad. Según
varios agricultores se cosechan una gran variedad de verduras.
51
XIII. EL PROCESO DE LA INVESTIGACION ACCIÓN
Hacer nuestro proyecto en el caserío los Escobares en donde se realizó las tres
visitas en las cuales se pudo observar y entrevistar a los vecinos para adquirir
información sobre el conocimiento que ellos tenían sobre la educación
alimentaria Lo cual después de visitar estuvo el grupo para analizar sobre la
acción que se iba a realizar y se decidió por una capacitación sobre la
educación alimentaria nutricional para la buena salud, en la cual presentamos
una solicitud en el ministerio de ambiente MAGA para dar una buena
información, y acepto la licenciada y mandó a un capacitador para impartir la
capacitación en la fecha indicada.
52
BIBLIOGRAFÍA
53
54
T-TXOLIL
Q’OBL CHJONTE______________________________________________________________54
T-TXOLIL AQ’UNTL____________________________________________________________55
B’IXNAQ’TZ________________________________________________________________56
TXIKLIL OJTZQIB’L___________________________________________________________57
A QAJB’ILE________________________________________________________________58
QXIME TIB’AJ______________________________________________________________59
JATI’XTI___________________________________________________________________60
TALB’EXNAQ’TZ____________________________________________________________61
AMB’IL TE JYOB’L___________________________________________________________63
AMB’IL TE AQ’UNTL_________________________________________________________64
TALB’EXNAQ’TZ____________________________________________________________66
A XB’AJ____________________________________________________________________67
AQE ELYAL________________________________________________________________69
Kojb’il te jyob’l_______________________________________________________________70
JAXJYETA____________________________________________________________________89
55
Q’OB’L CHJONTE
TE QAJAW:
Tu’nju tb’anil nab’l, ipumalj ex tu’n xkub’ nej toj txolb’ente qaq’une.
Tu’n q’mab’l ttxolil aq’untl ex tu’n amb’il saj tq’o’n tu’n tb’inchet qaq’un.
KYE QMANE:
Tu’n onb’il tib’aj pwaq ex tzalajsb’il toj qanmi ikx se’n tu’n chi kane’ qi’je. CHJONTE
EX AXLO QAJAW KY’IWLANKYEYE.
56
T-TXOLIL AQ’UNTL.
Iltij tu’n txi’ q-q’onju knab’lu xjal tib’aju se’n tu’n qtena toj tb’anil. Ma b’incht ch’in
aq’untl toj kojb’il te Escobares, txe witz. T’ijtzun xnaq’tzb’il se´n tu´n qwana toj
tb’anil ex tu’n lanin qo yab’ti tu’ntzu’n kch’iy k’wal e kipumal ex tu’n lan chi xob’
aj kxi wal jun ti’xti’ aju ntzaj twitzu qtxu tx’otx’, aju tb’anil tu’ntzun tkyej kq’on jun
tb’anil kub’elj kye jnitl namx kyitz’ji. Tu’ntzun kane qxjalil tib’aju tb’anil nxi qwan iku
se’n lob’j ikx itz’aj. tu’ntzu’n qanq’in toj tb’anil ex t’un txi’ qkayin qxmilal tu’n lan
tzok q’on qyab’. Ex t’un lan qo ten yajilte poaq tij junjun ti’xti’ nya b’an, iku se’n
junjun ti’xti’ nkj’ayinjtz toj k’ayb’il nok qyab’ ikx nkub’ txqan tz’is tu’n.
Ajun nkmanju nejenel ayoqo qkyeqil najlqo toj tnam te paxil toqo toj tkyajin kol
teju yabil ntzaj qij t’un weyaj tu’ntzun qex twitzu lu ok qoqe onil qkyeqil nya junx
k’okil we’ twitz. Atz’un tu’n t-tenju qxmilal toj jun tb’anil qoqe wal tij txa’x chinaq’
ex lob’j, itza’j ex junjuntl. Tu’n tpaju nonin te qipumal ex tu’n lanin qo yab’ti ikx tu’n
lan b’ajxix poaq qun qu’n nyaxix wi’yal tij ikx nb’ent tawet qu’n atzu’n tb’anil te
qxmilal. Nyaju nkayinjtz toj k’ayb’ilte
57
B’IXNAQ’TZ: XNAQ’TZB’IL TIB’AJ SE’N TU’N QWANA TOJ JUN TBA’ANIL EX TU’N LAN
QO YAB’TI.
58
TXIKLIL OJTZQIB’IL
A aq’untl ma txi’ b’inchet tu’n tbaju’ yab’il aju’ ntzaj tu’n weya’j kyiju xjal ikx tu’n
tokx kq’on toj knab’l aju tb’anil jun xnaqtzb’il tib’aju wa’bj tu’n lan qo yabti’ aju
tnimal xjal teju kojb’il mixti’ otzqin kyun tij wab’j tb’anil teju qxmilal ikx nimqe xjal in
chi loq’in tij wab’j nk’ayinjtz toj k’ayb’ilte ikx ayeqe k’wal tqek walte tzeqb’aj,
atzun qajb’iliye tu’n kane tij ikx tu’n txi’ kb’inchan toj kja aju se’n nkuxa b’incheta
junjun txilil wab’j tu’ntzun teqeku k’wal nchi ximan ikx atiku kgan tiju xnaq’tzb’il. A
tb’anilju tu’n txi kwan k’wal aju se’n itzaj, lob’j, ex junjuntl ti’xti’ b’an te qxmilal ikx
ntzaj tq’on qipumal tu’ntzun qex twitzu yab’il nb’et jalo, ikx t’un lan b’ajxixu poaq,
tu’ntzun tjawu prowil twitzu qtanam te paxil, ayeqeju e lob’j nyaxix wiyal tij tu’n
tpaju ntzaj toj kojb’il ja najlqoya toju chew tx’otx’ ikx ma tz’ex q’etu jun nab’l kyeju
manb’aj ex txub’aj tib’aju ti’xti’ b’an te qxmilal, atzu’n e xnaq’tzb’il lu okjjelq’et
kyeju namx kyitz’ji. Ateju se’ tu’n qwana jalo aju se’n chi wana mos atzunte ojtxi
mikxataqu kunke qchman, ate tnejil mixtixixtaqte yab’il qama chi yab’titaq kye
qchman tuntaq ta’l k’ul nchi b’enta tb’aniltaq teqetaq. Atzun jalo lay qaj tun
tb’aju txol tu’ntzun qjapun se’ntaq ojtxi tu’ntzun lan kub’xixu tz’is toj qtanam ikx
tu’n lan tz’ok kyij k’wal. Ikx okxel qkayin qtxu tx’otx’ qon atzu nqo wana twitz lay
qoten yajilte, se’n jolte tze muqa chtol tz’is twitz atzun jun tb’anilju okjel qjq’on
kyeju qk’wal. Tu’ntzun qonin kyiuk’il ex tu’n tx’ixpetu ktxol mos qun. Ex tu’n qwan
se’n kye qchman ojtxi. Ayoqoye ku’xun ma tz’ex qchik’b’anjiye jun nab’l toj qyol
mam teju kojb’il te Ecobares, txe witz tu’n t-ten tipumalju qyol ikx tu’n lan kub’ naj
qyol xkyej kq’onju qchman ojtxi’, ma tz’ex chik’b’etu aju najb’ena lob’j, itzaj,
chinaq’ xlich, teju qxmilal ikx titiqin b’an tu’n txiya qwana ayoqo xjalqo ikx tib’aju
xtilun te qchib’jil muqa naqa xqox wal tu’n tel txjet q’ob’ tu’n lan qo yab’ti i8kx
ma tz’ex chik’b’et aju axi’x nb’aj te q’ij jalo ayeqeju junjun nimaq k’ayil tqek q’mal
junjun tixti’ qe, tqek sb’ulqe tunju k’ax nqo ya’ti tu’n ayeqeke nimaq q’inun okx
ntzaj kmanju aju tb’anil teju k’ax atzun taq’uxil mixti, ana kajb’ilu tu’n qb’a loq’in
kye qkyeqil ikx tu’n txiqtx’ixpun qxim tu’n tb’aju ktxolu qchman qun tu’n txi
qb’inchan ktxolu mos.
59
A QAJB’ILE
Kub’ qb’inchane tu’n kkane’ xjal ti’j tajb’en jun xnaq’tzb’il tiju txilil wab’j tz’is ex tu’n
tkub’ b’aj tz’is toj kojb’il tu’ntzun tkej jun tb’anil twitz tx’otx’ kye jnitl namx kyitz’ji ex ti
taq’uxil ntzaj tiq’in qa xti’ jun xnaq’tzb’il tiju txixil wab’j , ikx se’n aqe taq’uxil
nkb’inchan q’inun, nkub’ kyajun twitz tx’otx’ extzun tu’n qkane’ ti’j taq’uxil
nkb’inchanju kayb’il n-etz toj b’inchb’ilte aye k’ul, kye witz, eqe txkup ex aqeku
xjal extzun tu’n txi’ qb’inchan ti nxi’ kb’inchantaq qchman ojtxi’ intaq kq’qnin kib’
tu’n t’al k’ul ataqtzu’n kq’anmilu. Ex tu’n tb’ent jun qtanam xnu’l ex ataq txilil
kwaju aju itza’j ex mixtitaq nchi loq’in iktzun kxel qb’inchanju tu’n qten toj jun
tb’anil tu’ntzun lay chi k’ixb’i xjal tu’n tpaj. Ti tu’n txi’ qtxixpun qxim te xitb’il aj
matxi tz’okx q’on toj qwi’, tu’ntzun qtx’ixpun qchwinqlal twitz tx’otx’ ex tu’ntzun lay
qo ten q’olok tyab’ qxmilal tunju e’ tzeqb’aj nk’ayin nimaq q’inun, ex tu’n lay qo
ten yajilte poaq naqx loq’il k’axjal mixti’ tajb’en.
60
QXIME TIB’AJ
Toj kojb’il te Escobares, txe witz ateqe k’ayil tzeqb’aj ex ayeqe xjal ya’l chi loq’in tij
k’axjal nk’ayinjtz kunju nimaq q’inun tu’n mixti´ jun ojtzqib’l nex q’on tib’aj ex
tu’ntzun tpaj eyeqe xjal xti nchi pon b’il tqanil tuntzun tch’iy kyotzqib’l tib’aj qtxu
tx’otx’ ex tib’aj txilil wab’j tb’anil te qxmilal.
Kyaqilqe xjal xti’ b’in kyun aju tqanil tib’aj jun xnaq’tzb’il tiju txilil wab’j b’an te
qxmilal ma tze’x q’onjiye jun chik’b’ab’l toj kab’ yol tib’aj se’n tu’n qwana toj
tb’anil ex tu’n lan qo yab’ti ex tu’n lay qo te’n yajilte poaq naqx loq’il k’ax nimaq
q’inun tu’n qawan ex tu’n txi qkayin qtxu tx’otx’
61
JATI’XTI
A). Jni’. Jte’ xjal kyotzqin jun xnaq’tzb’l tij txilil wab’j ex alkye b’an tu’n txi’ qwan
tu’n lay qo yab’ti. Nik’janxix kye xjal otzqin kyun.
B’). Elkyeqe. E’l ya’l xjal nchi loq’on ti’j k’axjal kye nimaq q’inun ex k’wan nchi wan
tzeqb’aj ch’ux.
Ch) Ja jyeta’. Xi´ toj u´jb´il teju: AQ’UNTL TIB’AJ XNAQ’TZB’IL TE AJXNAQ’TZAL.
Ch’) Ti’ xi’ b’inchet. Ma txi´ xjelet kab’e k´al xjal tu´ntzun tok qotzqi´ne ti´ kyotzqi´n
tib´aj xnaq’tzb’il tib’aj txilil wab’j ex tu’n lan qo yab’ti..
62
TALB’EXNAQ’TZ
Ch’). xjelb’il. Kye kab’e k’al xjal. Jwe’ma qa laj xjel kye junjunchaq xjal tib’aj
xnaq’tzb’il tib’aj se’n tun qwana toj tb’anil ex tu’n lay qo yab’tiya.
TALB’EXNAQ´TZ
a). u’jb’il.
Ma txi qe jun sch’ib’il tu’n tkane qune tib’aj aq’untl tu’n txi b’inchet tib’aj
xnaq’tzb’il tib’aj se’n tu’n qwana toj tb’anil, ma kub’ qximane, ma qo yolin tu’n
tten ch’intl qnab’l tib’aj aq’untl.
B’). xjelb’il.
In Txi qanet kyeylex junjun xjal toj kojb’il tib’aj se’n ta’qeya’.
ch). ka’yb’ente.
63
MOJB’AL XIMB’ETZ TIB’AJ QTANAM
CELIDA: wajb’ile ton woke te ajq’anil, qu’n wotzqine kye a toj qtanum te Paxil
xiqexix ajq’anil ti tichaq txqan yab’il ati toj qtanam te Paxil ex tzun yab’il tu’n
weyaj, tuntzun konit k’wal toj kchwinq’lal.
ISMAR: Awe wajb’ile tu’n woke te ajq’qnal ex tu’n wonine kyij k’wal te qtanam te
paxil ex kuk’il junjuntl nejenel tu’n tb’aju yab’il ntzaj qij tu’n we’yaj ex onilkye xjal
ateqe toj kojb’il.
MILDRE:chin okylwe teju tz’ib’ u’j tzqib’xnaq’tzb’il tuntzun chin yoline tukyil qe
mamb’aj ex chub’aj tu’n chi wan toj tb’anilxix ex tu’n qwan lob’j ex itzaj tuntzun
tku b’aj yab’il toj qtanam te paxil ex toj qojb’il tu’n kten wal toj tb’anilxix tu’n tzun
kzen xjal toj tb’anilxix.
DORIS: a tzunwe xim tiju taname tun nyoline kye ju manbaj tun tzun tbent tkayit
pwaq tu tzun bet tun txi tqon tbanilxix kwa kkawal, tun tzun lay tzok yabil kiju kwal.
Estefany: wajb’ile tu’n woke te ajq’anil tu’n kxi wonine mastl xjal a ye mixtixti kye a
ye xjal ati weyaj toj kja wajb’ile tu’n kxi wonine aye xjal toj ntaname tu’n tpaj mastl
txkan weyaj tu’ntzun wajb’ilie tu’n woke te ajq’anil tu’n konit txkantl xjal.
Carlos: wajbíle tu´n wokw tw ajxnaq’tzal tu´ntzun tex chik’b’et nab’l kye k’wa, kye
mamb’aj ex txub’aj tu’ntzun kane tij se’n tu’n qwana toj tb’anil.
Sofia: awe wajb’ile tu’n woke te qanil tu’n chex wonine aqe xjal yab’qe ex aqe
xjal ati weyar kyij atzun jalu wajb’ile tu’n chex wonine toj qtanam ex wajb’ile tu’n
tkunaja weyaj jalu ex xqan yab’il jalu wajb’ile tu’n kun b’inchane qalmil kyie xjal
tu’n kb’en tu’n tzuntzun wajb’ilaye t’un woke te qanil.
Vicenta: awe xim tu’n woke teju jun tnejenel te awb’il tu’n tb’en aju tnanm te
Paxin ex atnam te Oxe Tunk’al ex tu’n tb’anixix toj chwinq’lale ex aqe xjal tu’n
chi awan ex tu’n Paxin tu’n chi yolin tukyl julqe tnam tu’ n chikayin aju ksen
chnaq, coliflor , ex repoy kjon , atzun Oxe Tunk’al tu’ qonine tkukyl aju awal tze
tu’n txewt tb’anilxix toj qchiwinqlal.
64
AMB’Il TE JYOB’L
65
AMB’IL TE AQ’UNTL
A’
Chinaq’
K’wab’j
66
BEXNAQ’TZ IN CHI AJB’EN.
JA TI’XTI´:
Titichaq: ajb’en tu’n tb’ent jun aq’untl tib’aj xnaq’tzb’il tib’aj nqwan.
Jtechaq; ajb’en tu’n tok mujb’an aju jni xjal e’ ten toj junjun chmob’l tib’il ma’x
chi chmet xjal nimxte kb’aj e ten.
Aq’untl; ma qo’ b’ete toj kojb’il te Escobares, txe witz tu’n tjyet jnitl nab’l.
Xnaq’tzb’il te tixti; mixti’ sajb’en nia ilti’j tu’n toq txi’ txolb’et teju xjyet ex xb’inchet
Ximan. Mixti xb’inchet toj jyob’l tu’n tpaj nia ilti’j tu’n tok qoqtzqine aju taq’wixil
Xjelb’il; matz’ok xjelit kab’e k’al xjal tu’n tok qoqtzqine se’n saj b’enta ex sen saja
tzyeta.
67
TALB´E XNAQ´TZ:
Jyob’l; ajb’en aju talbe’xnaq’tz ilti’jtaq qa mixtitaq laytaq b’ent tb’inchet aq’untl.
Kayil; Txi qkayine aju kojb’il te jyolb’l, Escobares txe witz tu’n tok mujb’etu’ jyob’l
tuk’ilu axix,
Xjelb’il; mixti xkub’ b’inchet naqlo tu’ntpaj mix ti’sok yol toj jyob’l
68
A XB’AJ
69
JUPB’IL AQ’UNTL EX OQXENJ
Aju’ xnaq’tzb’il tib’aj se’n tu’n qwana ex alkye wab’j ati qipumal tu’n tu’n lan qo
yab’ti, te tkyeqilxu xjal tu’n tx’xpetju knab’l ex tu’n kximan tib’aj se’n tu’n k’achita
k’wal, ex se’n tu’n tkayita qtxu tx’otx’ tu’n lan kub’ yajti iltijxix tu’n qonin qkyeqil
tu’ntzun qex twitzu taq’uxil. Tu’ntzun lan chi tenxixu xjal yajilte poaq tij junjun ti’xti’
nok qyab’ tu’n.
Ate xnaq’tzb’il tib’aju nqwan nonin te kye xjal kyeqilxu xjal teju kojb’il teylex junjun
xjal, toj kojb’il ex kye xjal nchitzaj toj juntl kojb’il tu’n kximan ex tu’n tex kchik’b’an
tib’aj jun tb’anil tib’aju nqwan ex alkyechaqu wab’j nchi onin tuk’ilu qxmilal tu’n
ten qipumal.
Aju tb’anil ma kyej kyeqin qchman qe lay qaj tu’ tkub’ b’aj qun t’untzun qten toj
jun tb’anil ex tu’n lan in qo loq’in tij k’ax nimaq q’inun tu’ntzun tjawu prowil qxol ex
tu’n tb’aju yab’il ntzaj qij tu’n weyaj nimqe k’wal nchi yajti tu’n weyaj mixti’ kwa ex
mixti kja naq nchi b’et toj b’e atzuntz tij naj tu’n qximina, qatxun qa qajb’il tu’n
qonin ok qo awal twitz qtxu tx’otx’ ikx okxel qkayin tu’n tu’n lan kub’ yaj tu’ntzun aj
kyitzji jnitl k’wal okjel q’on jun tb’anil kye lay chikye qon toj yajtb’il iku’ se’n chi yajti
jalo.
Aju kayb’il tib’aju chmob’ltib’il tib’aj xnaq’tzb’il in onin tu’n tok qotzqin txqantl
otzqib’l tu’ntzun tpaj aqe nejenel exqeju q’mab’il tqanil kyuky’il kyaqil xjal tz’ok
kymujb’an kyib’ ex kyipumal tu’ntzun tb’inchet q’mab’l tqqanil tib’aj xnaq’tzb’il
tib’aj se’n tu’n qwana toj tb’anil ex tu’n lan qo yab’ti qu’n qa ma txi' b’inchet tzala
in xi qonin a qchwinqlal na’mx kytzul kanun ex kye jni’tl.
A tb’anil ex yajb’il tu’n tjaw qximan ti’xyi’ in tzaj tyek’un qa in yajun toj tnimal tu’n
qpon kanun toj tx’uyb’ilte qxmilal, atzunju ma tzaj tyek’un qa ilti’jxi’x tu’n txi’
b’inchet jun tx’ixpub’l tu’n tonin te kyaqil, qumtzun qa yajxitl jaku layx onintl tuky’ilju
‘b’inchb’ente ti’xti’ extzun tu’n qjaw b’ent te loq’ol, ikx nimqe xjal chi yab’tel ex
chi kyimil.
70
AQE ELYAL
Toj kojb’il te Escobares nimqe xjal ma chi ok tal qune in ku’x ktzq’ajsan txilil kwa
se’n kye qchman aju se’nju itzaj, chinaq’, ex junjuntl aqe xjal toju kojb’il atixu kxim
se’n kye ojtxi xjal atzun aj tb’aj qxinjiye kye aqe xjal toj kojb’il mixtixix nchi yab’ti
se’n kye xjal toj tnam najlqeya.
Toju kojb’il te Escobares mixti’ jun nuk’b’il teju xnaq’tzb’il tiju nqwan tu’ntzun tpaju
nimqe xjal ma tzaj kq’onju chjonte sex q’onjiye jun nab’l tib’aju nik’b’eb’il, ma tzaj
kman qeyq kye mixtitaq jun k’lojtl mataq tz’okpin q’ol jun yo kxol xjal
Ma chi ok qkayine qya intaq chi b’inchan ti’j knik’b’eb’l, aju itzaj iku se’ntaq nkuxa
nb’nchan qchman ikx nxi kayin aju qtxu tx’otx’ mixti tqek yajilte ate kojb’il ja
oxaya’ye qanilte xjelb’il kye xjal atixu tal kja iku se’n kye qchman ojtxi.
Atzun xqo aq’wiye b’etil a tanjtz qije ok yal jun xjan qune kxol tze ateqeju kandel
ex tzmal eky’ aqeye nimxix toklen jun okyal qune ex tb’anilxix qun atzu soka
qkayinaye kye atixu txol ojtxi’ kyun qxjalil.
71
KOJB’IL TE JYOB’L
Atzun selqine aju tilb’ilal tu’n txiqyekyne ajU tib’aj q’e qwa nikb’el tu’n qwan
oxemaj toj q’ij ex tu’n lan qo lqonxix kyj xeliwab’j ksen kax q’inun ex wab’
minchan tu’n kuxb’il minchal wab’j, ex tb’anilxix toju qchiwinqlal, tu’n tpaju
ch’ajana’ teju qipumal aqu xjalqu tu’ntzun chijqon aju nim toklen toj qchwinqlal.
Ex tu’n chiq’on tipumal anqib’il teju qyol tu’n aju q’inamab’il ajxkye q’on
qchman, ex tzun qajb’ile tu’n txi qyekyine sen tayixa tixti, toj qe tqiky’ ti tu’n tik tu’n
tzun tul toj qob’. Ikxtzu’n qajb’ile tb’anil kye kyeqilx xjal. Aqe in qo tzalajqe tunju
qaq’une xb’ent qune, ma kub’ qximine ex ma b’ent qune.
Ikxtzu’n tu’n ch’iy junjun kojb’il atzu ja xb’incheta ikx se’n xb’enta aq’untl qune
exu chmob’l ma b’aj toj kojb’il tu’ntzun tx’ixpet qxime tij qtaname, ikx ma tz’ex
yek’itjun t’anil kye quk’ile ex tu’n txi’ qkayin qtxu tx’otx’.
Aju xi qb’inchane tu’n toklen aju xnaq’tzb’il tib’aju nqwan ex tu’n txi kayit aju
qxmilal ex tu’n txi qkayin qib’ toj jun tb’anil ikx a tajb’en aq’untl xkub’ qb’inchane
tu’n kane xjal ti’j ex tu’n lan kub’ yajti poaq.
Iku se’n kye qchman ojtxi ma chi te’n toj jun tb’anil ex aqe qchman ma chi wan
toj tb’anil ex mixti’ yab’l toj tu’ntzun qjapun toj jun tb’anil ex tu’n txi qkayin toj
qchwinqlal tu’n lan qox toj taqu’xil.
72
Ate tilb’ilal lu aju qpone toju kojb’il tnejel maj.
73
Aju tilb’ilal lu aju intaq xitaq tqanin quk’ile Vicenta xjel te jun qya
74
Aju tilb’ilal lu aju intaq xitaq tqanin quk’ile carlos xjel te jun qya
75
Aju tilb’ilal lu aju intaq xitaq tqanin quk’ile Ismar xjel te jun qya
76
Aju tilb’ilal lu aju intaq xitaq tqanin quk’ile Mildre xjel te jun qya
77
Aju tilb’ilal lu aju intaq xitaq tqanin quk’ile Estefany xjel te jun qya
78
Aju tilb’ilal lu aju intaq xitaq tqanin quk’ile Doris xjel te jun qya
79
Aju toju tilb’ilal lu aju awal ntazj toju kojb’il te Escobares, Iku se’n sqal.
80
Atzun toju tilb’ilal lu xi ela toj jaxnaq’tzb’il te kojb’l Escobares teju q’ij tex chik’b’etu
nab’l ataqtzun quk’ile intaq yolin tib’aju itzaj, ex titi’ nonina te qxmilal.
81
Ate tilb’ilal el qine lu a toqotaqe toj jaxnaq’tzb’il intaq yolintaqu quk’ile Vicenta
intaq yolin tiju nik’b’eb’l.
82
Ate tilb’ilal el qine lu aju intaq yolin quk’ile toj jaxnaq’tzb’il intaq nex taq chik’b’an
tib’aj itzaj.
83
Ate tilb’ilal lu el qine teju intaq yolintaq quk’ile toj jaxnaq’tzb’il te Escobares.
84
Aju tilb’ilal lu elqine toj jaxnaq’tzb’ilaju intaq nextaq chi’k’b’an quk’ile Doris tib’aju
lob’j ex titi nonina te qxmilal.
85
Ate kuqile mildre intaq yolin tibaj wabj tb’anilxix tu’n xi kwan ex tu’n xi kqon kye
wal tu’n lan chi yabti ex tu’n qtzalaj toj tb’anilxix toj qchiwinqlal
86
Ate kuqile Estefany aju intaq yolin tibaj se’n tu’n qwana tojwabj tb’anilxix ex tu’n
lan qo yab’ti ex tu’n qtzalaj toj tb’anilxix toj qchiwinqlal
87
Ate tilbilal lani aju intaq xi tzipin kuqile junjun kwa k’wal nchi xaqtzan toj jaxnaqtzbil
teju cojbil
88
Ate tilb’ilal lani teju qukile intoq tb’inchan ku’x tk’un yolb’il aju ajb’en qeye.
89
T-TXOLIL AQ’UNTL TEJU JYOB’L EX TE B’INCHAB’L
tzyet qune tu’n tjyet nab’l ex jun kojb’il ja tu’n qxayaye b’inchalte aq’untl tu’n
koni qxjalile teju kojb’il aju ma txi’ qjyone kab’e kojb’il ja tu’n qxayaye aju tnejel
atzu toj kojb’il te kxol Gomez qpone natz e ok qkayine xjal mixtixtaq kk’uj ti’j jun
xnaq’tz’il teju nqwan ex ti’b’aju nik’b’eb’il tu’ntzun lan qo yabti ex tu’n tkyej qone
kyeju k’wal namx kitz’ji tu’ntzun kten toj jun tb’anil iku se’n kye qchman mixtitaq
nchi taq loq’in kyiju kk’ax q’inun.
Aju xkub’ qb’inchane qaq’une atzu toj kojbíl te Escobares ma tzok qkayine toju
kojb’il, ma tzaj q’man qeye kyun xjal qe ayeqe xjal al chi loq’in tij k’az q’inun ex
ayeqe k’wal nchi wan tzeqb’aj ch’ux tu’ntzun tpaju matxi’ tzoka kyij ex yal chi
yab’ti’atzu’n tu’ntzun tqyeqilx ti’xti’ nimx tqok q’olokte teju qxmilal. Oxe b’yaj xqo
po’ne toju kojb’il kyuk’ilu quk’ile jyolte jte xjal kyotzqin tib’aj yab’l ntzaj qij tu’n
we’yaj, atzu’n jalo oxiye tkyetz jun xjal tu’n qtzaj tonine ma tbi’nchaju xtalb’il tu’n
tkyeqilx.
Qpo’ne teju amb’il te wajxaq te prim tunju tb’aju jun chmob’ltib’il teju q’ij naj
otene msolte toju jun ja ajb’en qeye, ate nejenel ma tzaj tq’on chjonte qeye tu’nju
nab’l nimqekye xjal e’ chmet oxlaj xjal xjal e’ pon.
Atz’un tb’aju ma tzaj q’on chjonte ku’n xjal qeye tu’nju yol ma tz’ex qchik’ba’ne
kxol ex ma tz’ex ch’in k’wa’chjonte te qajaw tb’ani sexa kxol xjal, ma tz’ok tz’aq
junjun ti’xti’ qije chab’a xqo exe to.
90
JAXJYETA
91