dü$Tà[‘·, düTdæús¡ e´ekÕj·T n_Ûeè~∆

Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« e´ekÕj·T

n_Ûeè~∆ ø£MTwüHé ìy˚~ø£
Ä]∆ø£ kÕe÷õø£ n<Ûä´j·Tq πø+Á<ä+ (ôddt)
ìC≤$Tj·÷ nã®sYy˚≥Ø ø±´+|üdt, uÒ>∑+ù|{Ÿ
ôV’≤<äsêu≤<é ` 500016.
2016
 ø£MTwüHé #Ó’s¡àHé Ç‘·s¡ düuÛÑT´\T
1. Ábıô|dò sü Y ÄsY.sê<Ûëø£èwüí : ôddt #Ós’ à¡ Hé ` #Ós’ à¡ Hé
2. Ábıô|dò sü Y &ç.qs¡d+æ Vü‰s¬ &ç¶ : ◊dæjT· dtjT· dtÄsY, H˚wqü ˝Ÿ ô|˝ò À ` düuTÑÛ ´&ÉT
3. Ábıô|dò sü Y j·Tdt.ÄsY.Vü≤w”+ : e÷J düuTÑÛ ´\T , Á|üD≤[ø£ dü+|òTü + ` düuTÑÛ ´&ÉT
4. Ábıô|dò sü Y w”˝≤ uÛ˝Ñ ≤¢ : e÷J C…mHéjT· ÷ Ábıô|dò sü Y ` düuTÑÛ ´&ÉT
5. Ábıô|dò sü Y mdt.>±\uŸ : ôddt &Ós’ ø¡ sº£ Y ` düuTÑÛ ´&ÉT
6. Ábıô|dò sü Y ø¬ .Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ : e÷J Ábıô|dò sü Y , mHé◊ÄsY&ç ` düuTÑÛ ´&ÉT
7. &Üø£sº Y mdt.m˝Ÿ ôw{°º : kÕ∆|øü £ &Ós’ ø¡ sº£ ,Y á|”&ãÉ ÷¢´ ØôdsYà bÂ+&˚wHü é ` düuTÑÛ ´&ÉT
8. yÓd’ #t êÛ q‡\sY : Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>∑ nÁ–ø£\ÃsY j·T÷ìe]Ù{° ` düuTÑÛ ´&ÉT
9. &Ós’ ø¡ sº£ Y »qs¡˝Ÿ : mHé◊ÄsY&ç ` düuTÑÛ ´&ÉT
10. Á|æì‡|ü˝Ÿ ôdÁø£≥Ø : Á>±MTD≤_Ûeè~∆XÊK ` düuTÑÛ ´&ÉT
11. Á|æì‡|ü˝Ÿ ôdÁø£≥Ø : e´ekÕj·T+ ` yÓT+ãsY ôdÁø£≥Ø
Á|ü‘˚´ø£ ÄVü‰«ì‘·T\T :
1. Ábıô|dò sü Y á.πse‹, ôddt
2. &Üø£sº Y ø¬ .ø£ØeTT˝≤¢, Hês¡yTé
3. &Üø£sº Y bÕs¡k∆ Õs¡~,Û ÇÁøÏkÕ{Ÿ
4. &Üø£sº Y {Ï.Vü≤ø˘, dæ&j ç T· dt, q÷´&Û©ç ¢
5. &Üø£sº Y C….yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡T,¢ ]f…sÆ ¶Y ôd+’ {Ïd,t º Áø°&Ü
6. Ábıô|dò sü Y mdt.Ç+Á<äø±+‘Y, dæjT· dt&ç , ôV≤’ <äsêu≤<é
7. Ábıô|dò sü Y ø¬ ˝’ ≤wt düsê|ò,t mdtÄsY X¯+ø£sH¡ é #Ûs’Ó Y Ábıô|dò sü ,Y mHé◊ÄsY&ç
8. NÛ|t »qs¡˝Ÿ y˚TH˚»sY, Hêu≤sY¶ Øõq˝Ÿ Ä|òd” t , ôV≤’ <äsêu≤<é
 eTT+<äTe÷≥
Ä+Á<Û ä Á |ü < ˚ X Ÿ sêÁwü º + ˝À dü $ Tà[‘· , dü T dæ ú s ¡ e´ekÕj· T n_Û e ~∆ ô |’ ,
e´ekÕj·T<ës¡T\ u≤>√>∑T\‘√ bÕ≥T e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏdü+ã+~Û+∫q nìï
n+XÊ\q÷n<ä ´ j· T q+#˚ d æ , á s¡ + >∑ + n_Û e ~› ø Ï ‘· – q ªªdü \ Vü ‰ \qT
Çe«e\dæ+~>±μμ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ˇø£ ø£$TwüqT ìj·T$T+∫+~. >∑‘· X¯‘êã›
ø±\+>± sêÁwüº+˝À e´ekÕj·Ts¡+>∑+ yÓ’$<ä´+ |üs¡+>±q÷ n~Ûø£ $\Teø£*–q
|ü+≥\ |ü≥¢ ÁbÕ<ëq´$Tdü÷Ô e~∆ #Ó+<äT‘·÷ e∫Ã+~. nsTT‘˚, á e~∆
|òü*‘ê\qT ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T, øö\T ¬s’‘·T\T, –]»q ¬s’‘·T\≈£î Ä•+∫q
y˚ T s¡ n+<ä ˝ Ò < ä T . e´ekÕj· T s¡ + >∑ + n_Û e ~∆ ì eT]+‘· eTT+<ä T ≈£ î
rdüT¬øfi‚¢+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ¬s’‘·T\ e<ä›≈£î #˚s¡&É+ ˝Ò<äT.
n+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq Áb˛‘ê‡Vü≤+ ø£s¡TyÓ’+~. uÛÑ÷kÕsêìï ø±bÕ&ÉTø√e&É+,
yÓTfi¯≈£îe‘√ kÕ>∑T˙{Ïì yê&ÉTø√e&É+, nedüsêìøÏ ˝Àã&˚ s¡kÕj·THê\
$ìjÓ÷–+#·&É+e+{Ï yÓTfi¯≈£îe\T¬s’‘·T ˝Àø±ìøÏ #˚s¡&É+ ˝Ò<äT. ˇø£ yÓ’|ü⁄ ñ
‘·Œ‹Ô e´j·÷\T ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT. eTs=ø£ yÓ’|ü⁄ ¬s’‘·T\≈£î <ä≈£îÿ‘·Tqï <Ûäs¡\T
–≥Tºu≤≥T ø±ø£b˛‘·Tqï$. yÓs¡dæ e´ekÕj·T+ ˝≤uÛÑkÕ{Ï ø±≈£î+&Ü b˛‘·Tqï~.
BìøÏ ‘√&ÉT ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤\ Ks¡TÃ\T ô|s¡T>∑T‘·Tqï$. eTTK´+>±yÓ’<ä´+,
$<ä ´ ô|’ ¬ s ’ ‘ · T ≈£ î ≥T+u≤\ Ks¡ T Ã\T ô|]>±sTT. Bì e\¢ ãTTDuÛ ≤ s¡ +
ô|s¡T>∑T‘√+~. e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î e÷¬sÿ{À¢ <Ûäs¡ ‘·≈£îÿe>± \_Ûk˛Ô+~.
‘·s¡#·T>± Á|üø£‹ $|ü‘·TÔ\T dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. |òü*‘·+>± ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\
ø£cÕº\≈£î n+‘·÷ bı+‘·÷ ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. e´ekÕú>∑‘·yÓTÆq nes√<Ûë\
ø±s¡ D +>± ∫qï, øö\T ¬ s ’ ‘ · T \T e´ekÕj· T ñ‘· Œ ‘· T Ô \ ≈£ î e÷¬ s ÿ≥Tº ˝ À
HÓ\ø=+≥Tqï neø±XÊ\qT #˚õøÏÿ+#·Tø√˝Òø£ b˛‘·THêïs¡T. á n+XÊ\MT<ä
ø£$TwüHé <äwæºô|{Ϻ+~.
|ü\T e´ekÕj·T_Ûe~∆ sêÁcÕº\ nqTuÛÑyê\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì
ø£$TwüHé á n+XÊ\qT |ü]o*+∫+~. eTTK´+>± esê¸<Ûës¡, –]»q
ÁbÕ+‘ê˝À¢ì ¬s’‘·T\ u≤>√>∑T\ô|’ n~ <äwæº πø+ÁBø£]+∫+~. yê‘êes¡D
e÷s¡TŒ, »\eqs¡T\T, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ |üs¡+>± m<äTs¡e⁄‘·Tqï düyêfi¯¢
MT<ä n~ #·÷|ü⁄ kÕ]+∫+~. e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥qT eT]+‘· düeTs¡∆+>±,
¬s’‘·T Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&˚ $<Ûä+>± s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î rdüT≈£îsêe\dæq

iii
dü+düÿs¡D\qT dü÷∫+∫+~. Ç$ neT\T #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq dü+kÕú>‘∑ ·
e´edüúq÷ dü÷∫+∫+~.
ø=ìïø°\ø£yÓTÆq$wüj·÷\ô|’ &Üø£ºsY yÓ’.¬ø. n\|òtT, &Üø£ºsY ¬ø.m˝Ÿ.ø£wüí, &Üø£ºsY
yÓ’.$. ¬s&ç¶\‘√ #·s¡Ã\T, düe÷˝À#·q »]|æ+~. yê]dü\Vü‰\q÷bı+~+~.
e´ekÕj·Ts¡+>∑+ m<äTs=ÿ+≥Tqï düyêfi¯flqT düeTÁ>∑+>± $X‚¢wæ+#˚+<äT≈£î á
ø£$TwüqTï ì|ü⁄DT\‘√ 10düãÿ$T{°\T @sêŒ≥T #˚dæ+~. n˝≤π>ø=ìï ìy˚~ø£\T
‘·j·÷s¡T #˚sTT+∫+~.
¬ s ’ ‘ · T \‘√ bÕ≥T Ç‘· s ¡ uÛ ≤ >∑ k Õ«eTT\T dü e T]Œ+∫q $C≤„ | ü q \qT
|ü ] o*+∫, eTTkÕsTT<ë n<Û ë ´j· ÷ \qT s¡ ÷ bı+~+#· & É + ˝À &Üø£ º s Y
¬ø.Vü≤qTeT+‘·sêe⁄, &Üø£ºsY ø£qø£\‘êeTT≈£î+<é &Üø£ºsY |æ.|ü⁄s¡Tc˛‘·Ô+ eT]j·TT
&Üø£ºsY m. yÓ+ø£fÒX¯«s¡T¢ n+<äCÒdæq düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T n_Ûq+<ä˙j·T+.
ìy˚~ø£ s¡÷|üø£\Œq≈£î Ábıô|òdüsY w”˝≤ uÛÑ˝≤¢ e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ eVæ≤+#ês¡T.
‘·T~ ìy˚~ø£ ˇø£ s¡÷bÕìøÏ sêe&É+˝À yê] ø£wæ m+‘√ ñ+~. {≤düÿbò˛sY‡
#ÛÓ’s¡àHé &Üø£ºsY mdt.>±\uŸ, {≤düÿbò˛sY‡ ø£˙«qsY &Üø£ºsY yÓ+ø£≥¬s&ç¶, {≤düÿbò˛sY‡
düuÛÑT´\T Áo Áã»sêE $TÁXÊ\T ‘·~‘·s¡T\T m+‘√ ø£wæ #˚XÊs¡T. ø£$TwüHé |üì
dü T >∑ e T+ ø±e&ÜìøÏ ôddt dæ ã “+~ m+‘· > ±H√ dü V ü ‰ j· T |ü & ܶ s ¡ T .
e´ekÕj·Ts¡+>±ìï ≈£î<˚\T #˚düTÔqï Á|ü<Ûëq düeTdü´\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚ùd
neø±X¯+ ø£*Œ+∫q+<äT≈£î Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ø£$TwüHé ø£‘·»„‘·\T
‘Ó*j·TCÒk˛Ô+~. ô|<ä› dü+K´˝À ¬s’‘·T\T, n~Ûø±s¡T\T, uÛ≤>∑kÕ«eTT\‘√
düe÷y˚XÊ\T @sêŒ≥T #˚j·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü πøåÁ‘·kÕúsTT |üs¡´≥q\≈£î ‘·–q@sêŒ≥T¢
#˚dæq+<äT≈£L nìï õ˝≤¢˝À¢ì |ü]bÕ\q j·T+Á‘ê+>±\≈£L ø£‘·»„‘·\T
‘Ó\T|ü⁄ø=+≥THêï+. ∫es¡>±, uÛÑ÷|ü]bÕ\q N|òt ø£$TwüqsY, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
Á|üuÛÑT‘·« ôdŒwü˝Ÿ NÛ|òt ôdÁø£≥Ø, ø£$TwüHé |üì ÁbÕs¡+_Û+∫q yÓTT<ä{À¢
düuÛÑ´ø±s¡´<ä]Ù>± ñqï Áo nì˝Ÿ #·+Á<ä|ü⁄˙‘· m+‘√ düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T
n+<äCÒdæq+<äT≈£î ø£$TwüHé n_Ûq+<äq\T ‘Ó\T|ü⁄‘√+~.
ÄsY. sê<Ûëø£wüí
#ÛÓ’s¡àHé
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ dü$Tà[‘·,
düTdæús¡ e´ekÕj·T n_Ûe~∆ ø£MTwüHé.
iv
 $wüj·T dü÷∫ø£
n<Ûë´j·T+ $wüj·T+ ù|J HÓ+.
n<Ûë´j·T+ 1 e´ekÕj·T+ ` s¬ ‘’ T· \ dü+øπ e
å T+ ............................................ 1
n<Ûë´j·T+ 2 e´ekÕj·T nqTã+<Ûä s¡+>±\T`
|üXó¯ b˛wüD, #˚|\ü |
ô +|üø+£ ..................................................... 9
n<Ûë´j·T+ 3 esê¸<Ûës¡ d
ù <ä´+ : dü+düÿs¡D\ ÄeX¯´ø£‘· ..................... 17
n<Ûë´j·T+ 4 –]»q e´ekÕj·T+ ................................................................... 23
n<Ûë´j·T+ 5 e´ekÕj·T |üs¡|ü‹ ...................................................................... 36
n<Ûë´j·T+ 6 øö\T |ü<ä∆‘·T\T ` øö\T ¬s’‘·T\≈£î |üs¡|ü‹ ................. 45
n<Ûë´j·T+ 7 e´ekÕj·T e÷¬sÿ≥¢˝À dü+düÿs¡D\T.............................. 55
n<Ûë´j·T+ 8 »\ eqs¡T\T ................................................................................. 71
n<Ûë´j·T+ 9 yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\T ` e´ekÕj·T+.................... 85
n<Ûë´j·T+ 10 e´ekÕj·Ts¡+>∑ n_Ûeè~∆˝À dü+dü\ú T ............................. 96
n<Ûë´j·T+ 11 dæbÕò s¡T\‡ T ............................................................................. 122

i
v
 n<Ûë´j·T+ ` 1
e´ekÕj·T+ ` s¬ ‘’ T· \ dü+øπ eå T+
1. e´ekÕj·T s¡+>∑+ \ø£åD≤\T
1.1. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ sêÅw+ºü düeTo‘√wüí eT+&É\+˝À $dü]Ô +∫ e⁄+~. sêÅcÕºìøÏ
974 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&Éyq ’Ó ø√kÕÔ rs¡+ e⁄+~. sêÅwºü $d”sÔ +í¡ 160.2 \ø£\å
Vô ≤ø±ºsT¡ .¢ sêÅw+ºü ˝À eT÷&ÉT bÁ Õ+‘ê\T, 13 õ˝≤¢\T e⁄HêïsTT. á eT÷&ÉT
bÁ Õ+‘ê\˝ÀqT e´ekÕj·T+ rÁeyÓTq Æ Ä≥Tb˛≥¢≈î£ >∑Ts¡e⁄‘√+~. ñ‘·sÔ ¡ ø√kÕÔ
õ˝≤¢\qT rÁeyÓTÆq ‘·TbòÕqT\T n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚dæ ‘·s¡#·T |ü+≥ qwüº+
»s¡T>∑T‘√+~. <äøD åÏ ø√kÕÔ bÁ Õ+‘·+˝À d
ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T n+<äTu≤≥T˝À e⁄Hêï,
‘· s ¡ # · T ‘· T bò Õ qT\T, uÛ ≤ Ø esê¸\T, es¡ < ä \ T, eTT+|ü ⁄ e\¢ qcÕº \ T
dü+uÛ$ Ñ düTHÔ êïsTT. sêj·T\d”eT bÁ Õ+‘·+˝À ø£sT¡ e⁄ |ü]dæ‘ú T· \T @s¡Œ&≥ É + düs«¡
kÕ<ës¡D+. Bìe\¢ Á|ü<Ûëq |ü+≥\T |üP]Ô>±H√, bÕøÏåø£+>±H√ ‘·s¡#·T>±
<Óã“ ‹+≥THêïsTT.
uÛ÷Ñ $ìjÓ÷>∑ düs[¡ :
1.2. >∑‘· nsTT<äT <äXÊu≤∆˝À¢ sêÅwüº+˝À |ü+≥\T y˚dæq ìø£s¡ ÁbÕ+‘· $d”Ôs¡í+
ôV≤#·TÑ·>∑TZ\≈£î >∑Ts¡Te⁄‘·÷ edüTÔqï~. á $d”Ôs¡í+ 6.3 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢
qT+∫ 6.7 $T*j·THé V ô ≤ø±ºs¢¡ es¡≈î£ e÷s¡T‘·÷ edüTq
Ô ï~. á ìø£s+¡ >±
|ü+≥\T yù̊d bÁ Õ+‘·+ sêj·T\d”eT˝Àì esê¸<Ûës¡ bÁ Õ+‘ê\˝À m≈£îÿe>±
e⁄+~. sêÅw+ºü ˝À |ü+≥\ kÕ+Á<‘ä · 2012 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À 126 XÊ‘·+>± qyÓ÷<äT
nsTT+~. Ç~ nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢˝À 104 XÊ‘·+ nsTT‘˚ >√<ëe] õ˝≤¢˝À¢
163 XÊ‘·+ e⁄+~. 2003`2103 dü+e‘·s‡ ê\ eT<Û´ä ˝À Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ X¯ Ÿ dü÷\∆
|ü+≥\ $d”Ôs¡í+ @{≤ 0.5 XÊ‘·+ $d”Ôs¡í+˝À ìø£s¡+>± |ü+≥\T |ü+&çdüTÔHêïs¡T.
nsTT‘˚ ã+»s¡T uÛ÷ Ñ eTT\T, d
ù <ë´ìøÏ nqT≈£L\+>± e⁄qï eè<Ûë uÛ÷ Ñ eTT\T
sêÅw+ºü ˝À n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT.
»\eqs¡T\T :
1.3. Ä+Á<|
ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ sêÅcÕºìøÏ eT÷&ÉT qB uÒdH æ \é <ë«sê »\eqs¡T\T \uÛ´Ñ +
ne⁄‘·THêïsTT. n$ >√<ëe], ø£ècÕí, | ô HêïsT¡ q<äT\T. M{Ï <ë«sê \_ÛdTü q
Ô ï
˙s¡T 131.54 _dæm+\T.
1
dù <ä´ bÁ Õ+‘·+ :
1.4. sêÅwüº+˝À ìø£s¡+>± ùd<ä´|ü⁄˙s¡T \_ÛdüTÔqï $d”Ôs¡í+ <ë<ë|ü⁄ 39.29
\ø£\å V ô ≤ø±ºsT¡ .¢ 2012`13 dü+e‘·s‡ +¡ ‘√ eTT–dæq eT÷&ÉT dü+e‘·s‡ ê\˝À
yÓTT‘·Ô+ |ü+≥\T y˚dæq $d”Ôs¡í+˝À ùd<ä´|ü⁄ ˙s¡T \_ÛdüTÔqï $d”Ôs¡í+ 45.1 XÊ‘·+
e⁄+≥T+~. 2012 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï kÕ+Á<‘ä · 132 XÊ‘·+. á
ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï kÕ+Á<ä‘· ˝Òø£ \uÛÑ´‘· ø£s¡÷ï\T, lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À¢¢ 116 qT+∫
118 XÊ‘·+ e⁄+fÒ >√<ëe] õ˝≤¢˝À 166 qT+∫ 168 XÊ‘·+ e⁄+~. ñ
|ü]‘·\ »\eqs¡T˝À¢ uÛ≤>∑+>± ø±\Te\T, #ÓsT¡ e⁄\T, q<äT\T, *|òºt Ç]π>wüHé
|ü<øäÛ ±\ <ë«sê |ü+≥bı˝≤\≈£î 136 XÊ‘·+ e⁄+~. uÛ÷ Ñ >∑s“¡ ¤ »\eqs¡T\
<ë«sê 145 XÊ‘·+, ø±\Te\ <ë«sê 137 XÊ‘·+ ˙s¡T |ü+≥ bı˝≤\≈£î
n+<äTu≤≥T˝À e⁄+~. ñ|ü]‘·\ ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+˝À Á|üuÛÑT‘·«
|
ô ≥Tºã&ÉT\T m≈£îÿe>± e⁄+fÒ, uÛ÷ Ñ >∑s“¡ ¤ »\eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+˝À | ôÅ y’ ≥˚ T
|
ô ≥Tºã&ÉT\T m≈£îÿe>± e⁄HêïsTT. ñ|ü]‘·\ »\eqs¡T˝À¢ ø±\Te\~ | Á <ü ëÛ q
bÕÁ‘·. 13.66 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢ |ü+≥ uÛÑ÷eTT\≈£î ø±\Te\ <ë«sê ùd<ä´|ü⁄
˙s¡T \_ÛùdÔ, 3.75 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢ #Ós¡Te⁄\ <ë«sê ùd<ä´|ü⁄ ˙s¡T \_ÛdüTÔqï~.
u≤e⁄\ <ë«sê \_Û+#˚ ˙{Ïì ñ|üj÷ Ó –+∫ 11.15 \ø£\å V ô ≤ø±ºs˝¢¡ À |ü+≥\T
|ü+&çdTü H Ô êïsT¡ . ñ‘·sÔ ¡ ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ ø±\Te\T, #ÓsT¡ e⁄\ <ë«sê m≈£îÿe
$d”sÔ +í¡ ˝À |ü+≥\T |ü+&çdTü H Ô êïsT¡ . <äøD åÏ ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ ø±\Te\T, u≤e⁄\
<ë«sê Á|ü<Ûëq+>± e´ekÕj·T+ »s¡T>∑T‘√+~. sêj·T\d”eT õ˝≤¢˝À 69
XÊ‘·+ u≤e⁄\T, 23 XÊ‘·+ ø±\Te\ <ë«sê |ü+≥ bı˝≤\≈£î ˙s¡T \_Ûk˛Ô+~.
uÛÑ÷ ø£eT‘ê\T :
1.5. 2010`11 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À 7.6 $T*j·Tq¢ uÛ÷ Ñ ø£eT‘ê\T
e⁄HêïsTT. á ø£eT‘ê\ |ü]~Û˝À 8.38 $T*j·THé V ô ≤ø±ºs¢¡ uÛ÷
Ñ $T ñ+~.
Ç+<äT˝À wô &É÷´\T¶ ≈£î˝≤\T, ‘Ó>\∑ ≈£î ø£*dæ 29 XÊ‘·+ ø£eT‘ê\T e⁄HêïsTT.
<ë<ë|ü⁄ n<˚ kÕ∆sTT˝À yê] nBÛq+˝À uÛ÷ Ñ $T ñ+~.
øö\T :
1.6. sêÅw+ºü ˝À øö\T<ëØ |ü<‹ ›ä u≤>± y˚fiS¯ flqT≈£î b˛sTT+~. |ü+≥\T yù̊d
60.73 \ø£\å V ô ≤ø±ºs˝¢¡ ÀqT 20.53 \ø£\å V
ô ≤ø±ºsT¡ ¢ uÛ÷
Ñ $T˝À øö\T e´ekÕj·T+
»s¡T>∑T‘√+~. 2013 dü+e‘·s‡ +¡ >∑D≤+ø±\ | Á øü ±s¡+ 33.8 XÊ‘·+ uÛ÷
Ñ $T˝À
2
øö\T |ü<ä∆‹øÏ neT\T˝À e⁄+~. e´ekÕj·T+ »s¡T>∑T‘·Tqï 76.74 \ø£å\
ø£eT‘ê\˝À |üP]Ô>± øö\T |ü<‹ ∆ä e⁄qï ø£eT‘ê\T Äs¡T \ø£\å T. 18 ˝ø£\å
ø£eT‘ê\˝À $TÁXe ¯ T øö\T<ës¡T |ü<‹
∆ä neT\T˝À e⁄qï~. øö\T #ù̊d yê]˝À
n‘·´~Û≈î£ \T uÛ÷
Ñ $T ˝Òì yês¡T. #ê˝≤ eT+~ ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T, øö\T
ˇ|üŒ+<ë\T H√{Ï e÷≥ <ë«sê »s¡>T∑ ‘·Tqï+<äTq e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À | ô ≥Tºã&ç
düMTø£sD ¡ ≈£î n&É+¶ øÏ>± e÷]+~.
esê¸<Ûës¡ dù <ä´+ :
1.7. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À 56 XÊ‘·+ |ü+≥ uÀs¡T esê¸\ MT<äH˚ Ä<Ûës¡|& ü ç e⁄+~.
s¡T‘·T|üeHê\ MT<ä |ü+≥\ ~>∑Tã&ç Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+~. esê¸<Ûës¡+>±
d
ù <ä´+ »]π> bÁ Õ+‘ê\˝À | ù <ä]ø£+ u≤>± øπ +ÁBø£è‘·yTÓ Æ e⁄+~.
1.8. esê¸<Ûës¡ ùd<ä´+ »s¡T>∑T‘·Tqï ÁbÕ+‘ê˝˝À yù̊d |ü+≥\qT e÷sêÃ*‡
e⁄+~. e´ekÕj˚T‘·s¡ s¡+>±\˝À Ä<ëj·T e÷sêZ\qT düèwæ+º #·&+É <ë«sê
Ä bÁ Õ+‘ê\˝À ≈£î≥T+u≤\qT Ä<ëj·T uÛ< ÁÑ ‘ä · ø£*Œ+#ê*‡ e⁄+≥T+~.
1.9. sêÅwüº+˝Àì 645 eT+&É˝≤\˝À 129 eT+&É˝≤\˝À eqs¡T\ \uÛÑ´‘·
n‹ ‘·≈î£ ÿe kÕ∆sTT˝À e⁄qï≥T¢ >∑T]Ô+#ês¡T. á eT+&É˝≤\T nq+‘·|⁄ü s¡+
(51), ø£s÷ ¡ ï\T (30), ø£&| É ü (24), |
Á øü ±X¯+ (18) õ˝≤¢˝À¢ ñHêïsTT. | Á øü ±X¯+
õ˝≤¢˝À Ç{°e* ø±\+˝À eT+∫ n_Ûeè~› qyÓ÷<äsTT+~. nsTT‘˚ eqs¡T\
\uÛ´Ñ ‘· ‘·≈î£ ÿe>± e⁄qï+<äTq á eè~∆ Bs¡Èø±\+ qyÓ÷<äjT˚ ´ neø±XÊ\T
‘·≈î£ ÿe. n_Ûeè~∆ #Ó+~q õ˝≤¢˝À¢ì yÓT≥º bÁ Õ+‘ê˝À¢ ≈£L&Ü eqs¡T\ ø=s¡‘·
e⁄+~.
–]»q dù <ä´+ :
1.10. –]»q bÁ Õ+‘·+˝À 1.74 \ø£\å V ô ≤ø±ºs˝¢¡ À d
ù <ä´+ »s¡T>∑T‘√+~. á
bÁ Õ+‘·+˝À dù <ä´|ü⁄ kÕ+Á<‘ä · 115 XÊ‘·+. |ü+≥\T yù̊d bÁ Õ+‘·+˝À 21.7
XÊ‘·+ uÛ÷
Ñ eTT\≈£î d ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T \uÛ´Ñ + ne⁄‘√+~. yÓTT‘·+Ô d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï˝À
97.2 XÊ‘·+ ñ|ü]‘·\ »\eqs¡T\ <ë«sêH˚ \uÛ´Ñ + ne⁄‘√+~. –]CqT\T
X¯‘êu≤∆\T>± ªEyéTμ e´ekÕj·T |ü<‹ ∆ä ì nqTdü]düTH Ô êïsT¡ .

3
|ü+≥\ rs¡T :
1.11. sêÅwüº+˝À ñ<ë´qeq |ü+≥\ $d”Ôs¡í+ ô|s¡T>∑T‘√+~. 1965
dü+e‘·‡s¡+˝À n+‘·yÓTÆq eTT+<äT eT÷&˚fi¯fl ø±\+˝À $d”Ôs¡í+ 5.5 XÊ‘·+
ñ+fÒ 2003 ‘√ n+‘·yTÓ q Æ eT÷&˚fifl¯ ø±\+˝À n~ 12.1 XÊ‘êìøÏ | ô ]–+~.
2013 ˝À eTT–dæq eT÷&˚fifl¯ ø±\+˝À n~ 14 XÊ‘êìøÏ eè~∆ #Ó+~+~.
1965 ‘√ n+‘·yTÓ q Æ eT÷&˚fi¢̄ ø±\+˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T |ü+&ç+#˚ uÛ÷ Ñ $T
$d”sÔ +í¡ 71.6 XÊ‘·+ e⁄+&˚~. 2013 ‘√ eTT–dæq eT÷&˚fifl¯ ø±˝≤ìøÏ Ä
$d”sÔ +í¡ 54 XÊ‘êìøÏ |ü&bç ˛sTT+~. ø±j·T<ëHê´\ yê{≤ ‘·–Z |ü|
ü <ÛëHê´\T
|ü+&ç+#˚ uÛ÷ Ñ $T $d”sÔ +í¡ |ô ]–+~. 1965 ‘√ eTT–dæq eT÷&˚fifl¯ ø±˝≤ìï
ÁbÕ‹|ü~ø£>± rdüT≈£î+fÒ ø±j·T<ëHê´\T |ü+&ç+#˚ $d”Ôs¡í+ 30 XÊ‘·+
|ü&bç ˛sTT+~. $\TeqT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+fÒ 63.8 XÊ‘·+ |ü&bç ˛sTT+~.
á |ü‘q · + Ä]∆ø£ dü+düÿs¡D\T neT\T #˚dq æ ‘·sê«‘· y˚>+∑ |ü⁄+E≈£î+~.
|ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\T, ‘√≥\ | ô +|üø+£ m≈£îÿesTT+~. $\Te m≈£îÿe e⁄+&˚
|ü+&É¢ ‘√≥\T, ≈£Ls¡>±j·T\T, q÷HÓ –+»\T, Hês¡, ñ<ë´qeq |ü+≥\ $d”sÔ +í¡
|
ô ]–+~.
e´ekÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç »HêuÛ≤ :
1.12. e´ekÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|& ü ç J$+#˚ s¬ ‘’ T· \T, s¬ ‘’ T· ≈£L©\ dü+K´
sêÅw+ºü ˝À |
ô s¡T>∑T‘√+~. 1961˝À M] dü+K´ 8.2 $T*j·TqT¢ e⁄+fÒ 2001˝À
13.5 $T*j·Tq¢≈î£ #˚]+~. 2011 Hê{ÏøÏ M] dü+K´ 14.2 $T*j·TqT¢
nsTT+~. >∑‘· <äXÊã∆ ø±\+˝À e´ekÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|& ü ç J$+#˚ »HêuÛ≤
@{≤ 0.6 XÊ‘·+ #=|ü
q | ô s¡T>∑T‘√+~.
ùdø£s¡D ` eT<䛑·T <Ûäs¡\T :
1.13. e] <Ûëq´ d ù ø£sD ¡ qT+∫ uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡ dü+düq ∆ T ñ|üd+ü Vü≤]+#·&+É
e\¢ ¬s’‘·T\≈£î Çã“+<äT\T m<äTs¡e⁄‘·THêïsTT. ¬s’‘·T\T |üP]Z>± ¬s’dt $T\¢s¡¢
MT<ä Ä<Ûës¡|& ü Ü*‡ edüTq Ô ï~. Ç+~sê øÁ ±+‹ |ü<øäÛ +£ øÏ+<ä dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£
ãè+<ë\qT <ÛëHê´\ ùdø£s¡D≈£î #˚|ü≥Tº‘·THêïs¡T. á dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
ãè+<ë\≈£î nedüsy ¡ TÓ q
Æ eTÚ*ø£ kÂø£sê´\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òe⁄. <Ûëq´+˝À
‘˚eT XÊ‘·+ m≈£îÿe>± e⁄+fÒ Ä <Ûëq´+ ø=qT>√\T≈£î á ãè+<ë\T
ìsêø£]düTH Ô êïsTT. s¬ ‘’ T· ˝Ò dü«j·T+>± Äs¡T ãj·T≥ ø£fi≤fl\˝À á <ÛëHê´ìï

4
Äs¡u…{≤º*‡ edüTÔqï~. ˝Òø£b˛‘˚ ¬s’dt $T\¢s¡¢ MT<ä Ä<Ûës¡ |ü&Ü*‡ edüTÔqï~.
<Ûëq´+˝À ‘˚eT ñ+fÒ ø=+‘· <Ûsä ¡ ‘·–+Z ∫ nsTTHê Ç+~sê øÁ ±+‹ |ü<øä∏ +£
øÏ+<ä ‘·eT <Ûëq´+ ø=qT>√\T #˚j·÷\ì ¬s’‘·T\T ø√s¡T‘·THêïs¡T.
e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥ :
1.14. ‘·eT ñ‘·Œ‘T· \Ô qT düsd ¡ y
ü TÓ q
Æ <äs\¡ qT ìs¡sí TT+#·Tø√e&É+˝À s¬ ‘’ T· \≈£î
m≥Te+{Ï bÕÁ‘· ˝Ò<Tä . e´ekÕj·T e÷¬sÿ≥¢ ìs¡«Vü≤D˝À | Á d
ü Tü ‘Ô +· nqTdü]düTq
Ô ï
wüs‘¡ T· \ e\¢ s¬ ‘’ T· \ nedüsê\≈£î ‘·–q $<Û+ä >± n$ düŒ+~+#·&+É ˝Ò<Tä .
>πÁ &ç+>¥ e+{Ï ø£˙dü ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|≥ ü ≈º î£ +&Ü ø£e÷wüHé @C+≥T¢ s¬ ‘’ T· \
e<ä› n~Ûø£ ø£MTwüHé edü÷\T #˚düTÔHêïs¡T. e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\
qT+∫ m≥Te+{Ï kÂø£s¡´+ bı+<ä≈£î+&Ü e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶\ yÓ\T|ü\
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+#˚ yê´bÕs¡T\T d ô ‘’ +· e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\≈£î e÷¬sÿ{Ÿ
|òE
” \T #Ó*+¢ #ê*‡ edüTq Ô ï~. e÷$T&ç |ü+&ÉT,¢ ≥yÓ÷{≤, &ÓsTTØ ñ‘·Œ‘T· \Ô T
ø=qT>√\T #˚ùd yê´bÕs¡T\T ≈£îeTà≈£îÿ ø±e&É+ e\¢ ¬s’‘·T\T <√|æ&ûøÏ
>∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. Äj·÷ ñ‘·Œ‘·TÔ\ <Ûäs¡\qT Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ #˚dæq @sêŒ≥T¢
≈£L&Ü øÁ e£ T+>± neT\T »s¡>& ∑ +É ˝Ò<Tä . düø±\+˝À Äj·÷ >πÁ &é ñ‘·Œ‘T· \Ô qT
$$<Ûä e÷¬sÿ≥¢˝À \_Û+#˚ <Ûsä \¡ qT | Á < ü ]ä Ù+#·˝øÒ £ b˛‘·THêïsT¡ . ˝≤yê<˚M\
|ü]e÷D+ô|’ ≈£L&Ü düs¬ q ’ düe÷#ês¡+ s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&É≥+
˝Ò<äT.
2. e´ekÕj·÷_Ûeè~∆ :
1.15. 2005`14 dü+e‘·s‡ ê\ eT<Û´ä ø±\+˝À e´ekÕj·÷_Ûeè~› y˚>+∑ >±
»]–+~. n+<äTe\¢ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ yÓTT‘·Ô+ n_Ûeè~∆ πs≥T m≈£îÿe>±
qyÓ÷<äsTT+~. Ç+&çj÷ · õ&ç|æ eè~∆ sπ ≥T≈£î <ë<ë|ü⁄ düe÷q+>± sêÅw+ºü
n_eè~∆ πs≥T kÕ~Û+∫+~. sêÅwüº+˝À |ü+≥\T, nqTã+<Ûä s¡+>±\ eè~∆
sπ ≥T 3.4 XÊ‘·+>± qyÓ÷<äsTT+~. nœ\ uÛ≤s¡‘· kÕ∆sTT˝À á eè~∆ sπ ≥T 2
XÊ‘·+>± qyÓ÷<äsTT+~. nsTT‘˚ sêÅw+ºü ˝À e´ekÕj·÷_Ûeè~∆ sπ ≥T nœ\
uÛ≤s¡‘· kÕ∆sTT‘√ b˛*ùdÔ rÁeyÓTq
Æ V
ô ≤#·TÑ>· T∑ \Z ≈£î ˝Àqe⁄‘√+~.
1.16. e´ekÕj·T nqTã+<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ |üX¯ó>∑D≤\ b˛wüD, #˚|ü\
|ô +|üø+£ u≤>± n_Ûeè~∆ #Ó+<ä≥+ e\¢ e´kÕj·T õmdt|æ ˝À eT+∫ n_Ûeè~∆
qyÓ÷<äsTT+~. e´ekÕj·T õmdt|˝æ À nqTã+<Ûä s¡+>±\ qT+∫ 50 XÊ‘·+

5
qyÓ÷<äe⁄‘√+~. |üX¯ób˛wüD, #˚|ü\ ô|+|üø£+˝À eè~∆ qyÓ÷<äe⁄‘·Tqï
|ü+≥\<Ûäs¡˝À¢ ôV≤#·TÑ·>∑TZ\ ø£+fÒ, M{Ï <Ûäs¡˝À¢ ôV≤#·TÑ·>∑TZ\T m≈£îÿe>±
qyÓ÷<äe⁄‘·THêïsTT.
e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ <√Vü≤<äø±s¡T\T :
1.17. á ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ |ü+{˝À¢ ~>∑Tã&ç ‘·–q+‘·>± | ô s¡>≈∑ î£ Hêï, ÄVü‰sπ ‘·s¡
e´ekÕjÓ÷ ‘·Œ‘T· ˝À¢ ~>∑Tã&ç u≤>± | ô ]–+~. yÓTTø£ÿC§ìï ~>∑Tã&ÉT\iT
u≤>± | ô s¡>&
∑ +É e\¢ |ü+≥ $d”sÔ +í¡ ˝À |
ô s¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<äe⁄‘√+~. e´ekÕj·T+
s¡+>∑+˝À Çã“&çeTTã“&ç>± n_Ûeè~∆ kÕ~+#ê\+fÒ ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï s¡+>∑+ô|’
<äèwæº ô|{≤º*‡ e⁄+~.
ñ‘êŒ<äø£‘·˝À <Û√s¡DT\T :
1.18. 1965`68 ˝À dü+e‘·s‡ ê\˝À V ô ≤ø±ºsT¡ ˝À ~>∑Tã&ç $\Te 2012`13
dü+e‘·s‡ ê\ <Ûsä \¡ qT bÁ Õ‹|ü~ø£>± rdüT≈£î+fÒ 20y˚\ s¡÷bÕj·T\T. 1995
dü+e‘·s‡ +¡ ˝À n+‘·yTÓ q Æ eT÷&˚fifl¯ ø±\++˝À á ~>∑Tã&ç düsêdü] $\Te
41 y˚\ s¡÷bÕj·T\T. Ä]∆ø£ dü+düÿs¡D\ ‘·sê«‘· e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À ñ
‘êŒ<øä ‘£ · eT]+‘· |ô ]–+~. 2003 ‘√ n+‘·yTÓ q Æ eT÷&˚fifl¯ ø±\+˝À düsêdü]
~>∑Tã&ç $\Te 47 y˚\T, 2013 ‘√ eTT–dæq eT÷&˚fifl¯ ø±˝≤ìøÏ düsêdü]
~>∑Tã&ç $\Te 66 y˚\ s¡÷bÕj·T\T. e] ñ‘êŒ<øä ‘£ · | ô s¡T>∑T<ä\˝À ø£ìŒ+∫q
<Û√s¡DT˝Ò Ç‘·s¡ |ü+≥\˝À ≈£L&Ü #·÷&Ée#·TÃ. |ü|ü
<ÛëHê´\T, $T]Ã, ø±|ò”,
ns¡{Ï, ñ*¢bÕj·T\T, |ü‹Ô, ñ<ë´qeq |ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT˝À¢ n_Ûeè~∆ì
>∑eTì+#·e#·TÃ.
e´ekÕj·T s¡+>∑+ ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£‘· :
1.19. ¬s’‘·T\ ìø£s¡ Ä<ëj·T+ ô|]–q|ü
&˚ sêÅwüº+˝À e´ekÕj·T s¡+>∑+
n_Ûeè~› qyÓ÷<äT ne⁄‘·T+~. 2002`2010 dü+e‘·s‡ ê\ eT<Û´ä ø±\+˝À
e´ekÕj·T+ô|’ Ks¡Tà $|üØ‘·+>± ô|]–b˛sTT+~. kÕ+Á|ü<ëj·T |ü+≥\
$wüj·T+˝À ô|≥Tºã&ÉT\T u≤>± ô|]>±sTT. @ |ü<ä∆‹˝À ˝…øÏÿ+∫Hê
e´ekÕj·T+ô|’ ô|≥Tºã&ç ¬s{Ϻ+|ü⁄ nsTT+~. ¬s’‘·T\ Ks¡Tà ô|]–q+‘·>±
Ä<ëj·T+ | ô s¡>˝∑ <Ò Tä . yê] ñ‘·Œ‘T· \Ô |
ô ’ e#˚à Ä<ëj·T+ Ks¡TÃ≈î£ düe÷q+>±
˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ d ù <ä´+ ˝≤uÛkÑ Õ{Ï>± ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~. á $wüjT· +˝À
|
Á u
ü TÑÛ ‘ê«\T düø±\+˝ #ê*q+‘· kÕúsTT˝À düŒ+~+#·≥+ ˝Ò<Tä .
6
1.20. 1965`2014 dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´ ø±\+˝À |ü+≥ Ks¡TÃ, sêã&ç,
Ä<ëj·T+ e+{Ï n+XÊ \qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì ˝…øÿ£ #ù̊dÔ s¬ ‘’ T· \≈£î
qcÕº˝Ò edüTqÔ ï≥T¢ ‘˚*+~. #Ós≈¡ î£ , $TqTeTT e+{Ï |ü+≥\T e÷Á‘+· #ê˝≤
dü+e‘·s‡ ê˝À¢ ˝≤uÛkÑ Õ{Ï>±H˚ e⁄HêïsTT. |
Á <
ü ëÛ q ÄVü‰s¡ |ü+≥\‘√ bÕ≥T, $T–*q
|ü+≥\T y˚dq æ yês¡T qcÕº\u≤]q |ü&TÉ ‘·THêïsT¡ .
3. ¬s’‘·T dü+πøåeT+ :
1.21. s¬ ‘’ T· \≈£î e´ekÕj·T+ <ë«sê e#˚à Ä<ëj·T+ yê] ≈£î≥T+ã ø£˙dü
nedüsê\T rπsà kÕ∆sTT˝À e⁄+fÒH˚ ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤\T düTK dü+‘√cÕ\‘√
e⁄+{≤sTT. kı+‘·+>± e´ekÕj·T+ #ù̊d s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\ HÓ\dü] ‘·\dü]
Ks¡Tà Ǒ·s¡ >Á ±MTD s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\ HÓ\dü] ‘·\dü] Ks¡TÃø+£ fÒ m≈£îÿe>±
e⁄qï≥T¢ 2004`05, 2011`12 dü+e‘·‡sê\˝À ˝…ø£ÿ ‘˚˝≤Ãs¡T. dæ›s¡ <Ûäs¡\
bÁ Õ‹|ü~ø£q e´ekÕj·T ≈£L©\ Ks¡TÃ @{≤ 14.8 XÊ‘·+ | ô ]–+~. nsTT‘˚
kı+‘·+>± e´e kÕj·T+ #˚dTü ≈£î+≥Tqï ≈£î≥T+u≤\ Ks¡Tà @{≤ 2.9 XÊ‘·+
e÷Á‘y · T˚ |
ô ]–+~. e´ekÕj·T+ <ë«sê e#˚Ã Ä<ëj·T+ ø£+fÒ, ≈£L© <ë«sê
e#˚à Ä<ëj·T+ ÁbÕ<Ûëq´‘· dü+bÕ~+#·T≈£î+≥Tqï~. sêÅwüº+˝Àì eTT+|ü⁄
ÁbÕ+‘ê\˝À Ç<˚ <Û√s¡DÏ ø£ì|ædüTÔqï~. 2012`13 dü+e‘·‡sêìøÏ ¬s’‘·T
≈£î≥T+u≤\ Ä<ëj·T >∑D≤+ø±\qT ã{Ϻ Ç~ düŒw+ºü ne⁄‘√+~.
1.22. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À ìedæ+#˚ nìï s¡ø±\ |üqT\T nìï eè‘·TÔ\≈£î
düe÷q+>± ˝Ò<Tä . 2004`05 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À 23.3 XÊ‘·+ s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\T
<ë]Á<´ä sπ K≈£î ~>∑Teq J$düTH Ô êïsTT. 2011`12 Hê{ÏøÏ Ç~ 15.5 XÊ‘êìøÏ
#˚]+~. n<˚ düeTj·T+˝À 2004`05 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À <ë]Á<´ä sπ K≈£î ~>∑Te⁄q
J$+#˚ >Á ±MTD ≈£î≥T+u≤\T 31.1XÊ‘·+ ñ+fÒ 2011`12 Hê{ÏøÏ 12.3
XÊ‘êìøÏ ‘·–+Z ~. e´ekÕj˚T‘·s¡ s¡+>±˝À¢ dü«j·T+ ñbÕ~Û ø£*Œ+#·T≈£îqïyês¡T
ù|<ä]ø£+ $wüj·T+˝À Ç‘·s¡T\ ø£+fÒ ø=+#Ó+ yÓTs¡T>±Z e⁄Hêïs¡T. <äøÏåD ø√kÕÔ
õ˝≤¢˝À ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤\ ù|<ä]ø£+ ‘·>∑TZ<ä\ πs≥T m≈£îÿe>± e⁄+~. ‘·s¡Tyê‹
kÕ›q+ sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘êì~. ñ‘·Ôsê+Á<Ûä õ˝≤¢˝À¢ e÷Á‘·+ ¬s’‘·T˝À¢ ù|<ä]ø£+
m≈£îÿe>± qyÓ÷<äe⁄‘√+~. Bìì ã{Ϻ ñ‘·sÔ ê+Á<˝äÛ À s¬ ‘’ T· \ dü+øπ e å T+
‘·≈î£ ÿe kÕ∆sTT˝À e⁄qï≥T¢ ìs¡÷|æ‘e · Te⁄‘√+~. ø√kÕÔ Ä+Á<ä bÁ Õ+‘·+˝À ‘·|Œü
$T>∑‘ê ÁbÕ+‘ê˝À¢ ¬s’‘·T\ ø£+fÒ, ¬s’‘·T ≈£L© ≈£î≥T+u≤\˝À ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q
m≈£îÿe »]–q≥T¢ qyÓ÷<äe⁄‘√+~.
7
 1.23. kı+‘·+>± e´ekÕj·T+ #˚dTü ≈£îH˚ s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\≈£î e´ekÕj·T+,
|üXó¯ b˛wüD\ <ë«sê e#Ã̊ yÓTT‘·+Ô Ä<ëj·T+ s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\ ø£˙dü nedüsê\T
rπsà kÕ∆sTT˝À ˝Ò<äT. Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T, e÷¬sÿ{Ÿ˝À ôV≤#·TÑ·>∑TZ\ e+{Ï
ø±s¡D≤\ e\¢ ≈£L&Ü s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·T+, J$‘·+ MT<ä | Á u ü ≤Û e+ |ü&TÉ ‘√+~.
s¬ ‘’ T· \≈£î |ü+≥ qwü+º dü+uÛ$ Ñ +∫q|ü⁄&ÉT , yê]øÏ Ä<ëj·T uÛ< ÁÑ ‘ä · Çe«&É+˝À
|ü+≥\ ;Ûe÷ |ü<øäÛ +£ $|ò\ü + nsTT+~. ø£˙dü eT<ä‘∆ T· <Ûsä ¡ nq«sTT+#·ì
e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ <Ûäs¡\T uÛÑ≤Ø>± |ü‘·q+ nsTTq|ü⁄&ÉT ¬s’‘·T\≈£î uÛÑÁ<ä‘·
ø£*Œ+#˚≥≥Te+{Ï j·T+Á‘ê+>∑+ ˝Ò<Tä . n˝≤π> ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä \¡ | Á jü ÷
Ó »q+
bı+<ä˝ì Ò s¬ ‘’ T· \≈£î ≈£L&Ü m≥Te+{Ï s¡øD å£ ø£e#·+ ˝Ò<Tä . Äj·÷ õ˝≤¢˝À¢
s¬ ‘’ T· \ düe÷y˚XÊ\T @sêŒ≥T #˚dq æ |ü⁄&ÉT |
Á ‹ ü õ˝≤¢˝À s¬ ‘’ T· \T Çy˚ n+XÊ\qT
|ü<˚ |ü<˚ ˝ÒeHÓ‘·TÔ‘·THêïs¡T. e´ekÕj·T+ s¡+>∑+˝À eè~∆, ¬s’‘·\≈£î e#˚Ã
Ä<ëj·T+˝À eè~∆ >∑T]+∫ kÕù|ø£øå +£ >± #˚dq æ n<ä´j·THê\T ≈£L&Ü Ç<˚
n+XÊìï düŒw+ºü #˚dTü H Ô êïsTT.
4. dù <ä´|ü⁄ s¡+>∑+˝À düyêfi¯ófl :
1.24. Á|üuÛÑT‘·« $düÔs¡D e´edü∆ ã\V”≤q+>± e⁄+&É≥+ e\¢ ¬s’‘ê+>∑+ ‘·eT
kÕ+πø‹ø£ nedüsê\≈£î yê´bÕs¡T\ MT~, e´ekÕj·T nedüsê\T düs¡|òüsê
#˚ùd &û\s¡¢ MT<ä m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïs¡T. n˝≤π> ¬s’‘·T\≈£î e&û¶øÏ
&ÉãT“ Ç#Ã̊ yê´bÕs¡T\ø° s¬ ‘’ T· \≈£î ‘·eT ñ‘·Œ‘T· \Ô qT $Áøs£ TT+#ê*‡q |ü]dæ‘› T· \T
e⁄HêïsTT. sêÅw+ºü ˝À dü$Tà[‘·, düTdæs› ¡ e´ekÕj·÷_Ûeè~∆ kÕ~+#ê\+fÒ á
n+XÊ\T n&É+¶ øÏ>± e÷πs neø±X¯+ e⁄+~.
1.25. ∫qï ø£eT‘ê˝À¢ e´ekÕj·T+ <ë«sê JeH√bÕ~Û uÛ< ÁÑ ‘ä · kÕ~Û+#·&+É
ø£wüº+. esê¸<Ûë]‘· ùd<ä´+ »]π> ÁbÕ+‘ê˝À¢ Ç~ eTØ ø£wüº+. ô|<ä› ¬s’‘·T\T
‘·eT bı˝≤\qT øö\T≈£î Ç#˚ÃdTü H Ô êïsT¡ . eT<Û´ä kÕ∆sTT, bÕøÏøå £ eT<Û´ä kÕ∆sTT
e´ekÕj·T ø£eT‘ê˝À¢ düeTs¡+› >±, ˝≤uÛkÑ Õ{Ï>± e´ekÕj·T+ #˚jT· e#·TÃ. sêÅwºü
Á|üuÛÑT‘·«+ øö\T ìã+<Ûäq\qT düs¡fi¯ø£s¡+ #˚j·T&É+ <ë«sê dæ<ä∆+ #˚dæ ¬s’‘·T\
MT<ä Ä<Û ë s¡ | ü & ˚ e´edü ∆ q T s¡ ÷ bı+~+#· e #· T Ã . dü q ï ø ±s¡ T ¬ s ’ ‘ · T \T
e´ekÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ yÓ’|ü⁄ eT[flb˛j˚T˝≤ #·÷&Ü*. n+<äT≈£î
nedüs¡yÓTÆq •ø£åD n+<äTu≤≥T˝À e⁄+#ê*. kı+‘·+>± e´ekÕj·T+
#˚j·÷*. uÛÑ÷$T j·T»e÷qT\T ‘·eT uÛÑ÷eTT\qT øö\T≈£î Ç#˚Ã˝≤
$Áø£sTT+#˚˝≤ Á|üuÛÑT‘·«+ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. n+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T
Çyê«*.
8
 n<Ûë´j·T+ ` 2
e´ekÕj·T nqTã+<Ûä s¡+>±\T ` |üXó¯ b˛wüD, #˚|\ü |ô +|üø+£
1. |üXó¯ b˛wüD
ñb˛<ëÈ‘·+ :
2.1. Á>±MTD ÁbÕ+‘· e´ekÕj·T ≈£î≥T+u≤\ Ä<ëj·÷\˝À 2012`13
dü+e‘·‡s¡+˝À |üX¯ób˛wüD qT+&ç düeT≈£L]q yÓTT‘·Ô+˝À 17.9 XÊ‘·+>±
qyÓ÷<Ó+’ ~. (mHé mdt mdt ˇ : 70e $&É‘)· sêÅw+ºü ˝À 2012`13 Hê{ÏøÏ ñ
qï 46.07 \ø£\å |üXó¯ e⁄\˝À 19.39 \ø£\å T dü+ø£s¡ C≤‹øÏ #Ó+~q$ ø±>±
25.68 \ø£\å T <˚Xy ¯ ê∞ s¡ø±\T. M{ÏøÏ ‘√&ÉT 30 \ø£\å eTTÁsê C≤‹ >π <Ó\T
34.34 \ø£\å Ç‘·s¡ >π <Ó\T ñHêïsTT. V ô ≤ø±ºsT¡ dù <ä´|ü⁄ ã÷$T˝À dü>≥ ∑ Tq
2.04 »+‘·Te⁄\ #=|ü
q ñHêïsTT. sêÅw+ºü yÓTT‘·+Ô MT<ä 100 mø£sê\ ìø£s¡
d
ù <ä´ uÛ÷
Ñ $TøÏ 28 #=|ü
q e´ekÕj˚T‘·s¡ |üqT\≈£î ñ|üj÷ Ó –+#˚ »+‘·Te⁄\T
ñHêïsTT. á »+‘·T kÕ+Á<ä‘· nìï õ˝≤¢\˝À düe÷q+>± ˝Ò<äT. ø£ècÕí
õ˝≤¢˝À á »+‘·T kÕ+Á<‘ä · øπ e\+ 8 ø±>± lø±≈£îfi¯+˝À n~ 80 >± ñ+~.
2.2. sêÅw+ºü bÕ\ ñ‘·Œ‹˝Ô À 90.82 \ø£\å ≥qTï\‘√ <˚X+¯ @&Ée kÕ∆q+˝À ñ
+~. ñ‘êŒ<øä ‘£ ˝· À mì$T <äe kÕ∆q+ dü+bÕ~+#·T≈£îqï~. 2012`13
dü+e‘·s‡ +¡ ˝À sêÅwºü dü÷\∆ Ä<ëj·÷ìøÏ øπ e\+ bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô qT+&˚ s¡T.
22,922 ø√≥¢ yÓTT‘·+Ô düeT≈£Ls¡&+É >∑eTHês¡Ω+. Ä dü+e‘·s‡ +¡ Hê{ÏøÏ ‘·\dü]
bÕ\ \uÛ´Ñ ‘· s√E≈£î 289 >Á ±eTT\T n+fÒ n~ C≤rj·T kÕúsTT 296 >Á ±eTT\T>±
qyÓ÷<Ó+’ ~. ø=ìï bÁ Õ+‘ê\˝À Äe⁄ bÕ\T | Á <
ü ëÛ q+>± $ìjÓ÷–düTq Ô ï|Œü {øÏ °
sêÅwüº+ yÓTT‘·Ô+ ô|’q π><Ó bÕ\H˚ n~Ûø£+>± (66 XÊ‘·+) yê&ÉT‘·THêïs¡T. Äe⁄,
π><Ó\ ÁbÕeTTK´‘·\ Ä<Ûës¡+>± sêÅwüº+˝À Äe⁄, π><Ó, $TÁX¯eT nì eT÷&ÉT
s¡ø±\ bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô |ü<ä∆‘·T\T neT\T˝À ñHêïsTT. yÓTT‘·Ô+ Äe⁄ bÕ\˝À
dü+ø£sC¡ ≤‹ Äe⁄ bÕ\T 76 XÊ‘·+ ø±>±, yÓTT‘·+Ô bÕ\˝À yê{Ï yê{≤ 23.6
XÊ‘·+>± ñ+~. n˝≤π> >π <Ó bÕ\˝À y˚T*s¡ø+£ eTTÁsê >π <Ó\ yê{≤ 44.6
XÊ‘·+, dü+ø£sC¡ ≤‹ Äe⁄ ~qdü] bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô 7.48 ©≥s¡T¢ ø±>±, >π <Ó bÕ\
ñ‘·Œ‹Ô 5.59 ©≥s¡T¢>± ñ+≥Tqï~. dü+ø£s¡ C≤‹ Äe⁄\ bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô <˚X¯
Äe⁄\‘√ b˛*ùdÔ 3.8 s¬ ≥T¢ m≈£îÿe>± ñ+≥Tqï~. y˚T*s¡ø+£ eTTÁsê >π <Ó
bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô kÕ∆ìø£ >π <Ó\ ñ‘·Œ‹Ô ø£+fÒ 2.6 s¬ ≥T¢ m≈£îÿe.

9
y˚Tø£\T, >=Á¬s\T :
2.3 sêÅw+ºü ˝À 135 \ø£\å >=Ás¬ \T, 44 \ø£\å y˚T≈£\T ñqï≥T¢ 2012 dü+e‘·s‡ | ¡ ⁄ü
|üXó¯ >∑Dq ‘Ó*j·TCÒd+æ ~. y˚Tø£\T, >=Ás¬ \ | ô +|üø+£ eTTK´+>± es¡¸bÕ‘·+
‘·≈î£ ÿe>± ñqï ø£sT¡ e⁄ bÁ Õ+‘ê\˝À øπ +ÁBø£è‘·yTÓ Æ ñqï~. ˇø£ | Á ‘ü ´˚ ø£ kÕe÷õø£
esêZìøÏ #Ó+~q yês¡T M{Ïì ô|+#·T‘·THêïs¡T. sêÅwüº+˝Àì >=Á¬s\˝À 77
XÊ‘êìøÏ | ô ã
’ &ç ø£sT¡ e⁄ |”&‘ç · sêj·T\d”eT, |Á øü ±X¯+, HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢\˝ÀH˚ ñ
HêïsTT. n˝≤π> y˚Tø£\˝À 65 XÊ‘·+ á bÁ Õ+‘·+˝ÀH˚ ñHêïsTT. es¡¸bÕ‘·+
m≈£îÿe>± ñ+&˚ $XÊK|ü≥ï+, ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢\˝À >=Ás¬ \ø£+fÒ y˚Tø£˝Ò
m≈£îÿe>± ñHêïsTT. | Á ‹
ü |ü~ >=Ás¬ \≈£î 12 y˚Tø£\T #=|ü
q ñHêïsTT.
2.4. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À y˚Tø£\ dü+K´˝À eè~› 1993`2003 ø±\+˝À dü>≥ ∑ Tq
kÕ©Hê 3.86 XÊ‘·+>±, 2003`2012 ø±\+˝À 3.4 XÊ‘·+>± qyÓ÷<Ó+’ ~.
Ç<˚ ø±\+˝À >=Ás¬ \ eè~› es¡Tdü>± 8.8, 3.4 XÊ‘·+>± ñ+~. á eè~›
sπ ≥T <˚X¯ dü>≥ ∑ T‘√ bÕ≥T nH˚ø£ Ç‘·s¡ sêÅcÕº\ dü>≥ ∑ T ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ
HêïsTT. yπ̊s sêÅcÕº\ø£+fÒ Çø£ÿ&É á »+‘·Te⁄\ ñ‘êŒ<øä ‘£ · ≈£L&Ü m≈£îÿe>±
ñ+~. sêÅw+ºü ˝À dü>≥ ∑ Tq ˇø£ >=Ás¬ qT+∫ 13.88 øÏ˝À >Á ±eTT\T, y˚Tø£\
qT+&ç 12.54 øÏ˝À >Á ±eTT\ e÷+dü+ \_ÛdTü q Ô ï~. uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À >=Ás¬ \T,
y˚Tø£\ dü>∑≥T ñ‘êŒ<äø£‘·\T es¡Tdü>± 12.10 øÏ˝À Á>±eTT\T>±, n+fÒ
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÅcÕºìø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñHêïsTT. >=Á¬s\T, y˚Tø£\T, π><Ó\T, ø√fi¯fl‘√
ø£\T|ü⁄ø=ì sêÅw+ºü ˝À nsTTq yÓTT‘·+Ô e÷+dü+ ñ‘·Œ‹Ô 2014`15 Hê{ÏøÏ
5.28 \ø£å\ ≥qTï\T, n+fÒ e÷+dü+ ñ‘·Œ‹Ô e\¢ sêÅwüº dü÷∆\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ
düeT≈£L]q yÓTT‘·+Ô s¡T. 1,200 ø√≥T¢. yÓTT‘·+Ô e÷+dü ñ‘·Œ‹˝Ô À >=Ás¬ \
qT+&ç 22.3 XÊ‘·+, y˚Tø£\ qT+&ç 83 XÊ‘·+ düeT≈£L]+~. >=Ás¬ ,, y˚Tø£
e÷+dü+ n‘·´~Ûø+£ >± (39 XÊ‘·+) nq+‘·|Pü sY õ˝≤¢˝À ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·Tqï~.
<ëì ‘·sT¡ yê‘· eT÷&ÉT kÕ∆Hê\˝À ø£s÷ ¡ ï\T, ø£&|É ,ü |
Á øü ±X¯+ õ˝≤¢\T ñHêïsTT.
á e÷+kÕìøÏ m≈£îÿe>± –sêø° ñ+&É≥+‘√ bÕ≥T <ëìì ‹q&É+ | ô q
’
kÕe÷õø£ n+ø£\å T @MT ˝Òe⁄. ø£qTø£ <ëì ñ‘·Œ‹Ô | ô +|ü⁄≈£î |ü⁄wüÿ\+>±
neø±XÊ\THêïsTT.

10
ø√fi¯fl |ü]ÁX¯eT :
2.5. ø√fi¯fl |ü]XÁ e¯ T á sêÅw+ºü ˝À u≤>± n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï~. <˚X+¯ ˝Àì
>∑T&É¢ ñ‘·Œ‹˝Ô À nsTT<√ e+‘·T (1,309.6 ø√≥T¢) Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ ÀH˚ »s¡>T∑ ‘·Tqï~.
>∑&É∫q <äXÊã›|ü⁄ ~«rj·÷s¡∆+˝À ñ‘·Œ‹Ô ø=+‘· eT+<ä–+∫q|üŒ{Ïø°
<äXÊu≤∆+‘êìøÏ á |ü]XÁ e ¯ T ‹]– |ü⁄+E≈£îqï~. nq+‘·|⁄ü s¡+ ‘·|Œü sêÅw+ºü ˝Àì
nìï õ˝≤¢\˝À e÷+k˛‘·Œ‹˝Ô À ø√fi¯fl |ü]XÁ e ¯ T yê{≤ 50 XÊ‘·+ es¡≈î£ ñqï~.
Ç~ n‘·´~Ûø+£ >± lø±≈£îfi¯+˝À 73 XÊ‘·+ ñqï~. sêÅwºü dü÷\∆ ñ‘·Œ‹øÔ Ï ø√fi¯fl
|ü]XÁ e¯ T s¡T. 8,217 ø√≥T¢ (>∑T&É¢ qT+&ç s¡T. 2,958 ø√≥T¢, e÷+dü+ qT+&ç
s¡T. 5,259 ø√≥T¢) 2014`15 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À düeT≈£L]+~. |üXó¯ dü+es¡ø∆ £
s¡+>∑+ qT+&ç dü÷\∆ sêÅwºü ñ‘·Œ‹øÔ Ï düeT≈£L]q Ä<ëj·T+˝À ø√fi¯fl |ü]XÁ e ¯ T
yê{≤ 20 XÊ‘·+ 2012 |üXó¯ >∑Dq | Á øü ±s¡+ Ä+Á<|ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À ñqï ø√fi¯fl dü+K´
805.83 \ø£\å T. M{Ï˝À 436.7 \ø£\å T >∑T&É¢ ø√fi¯ófl. 205.51 \ø£\å T u Á ≤sTT\sY
ø√fi¯ófl, 159.13 \ø£\å T >Á ±MTD bÁ Õ+‘ê˝À¢ Çfi¯fl˝À¢ |ô +#·T≈£îH˚$.
|üX¯ó dü+es¡∆ø£ dü+dü∆\T :
|üX¯ó yÓ’<ä´+
2.6. sêÅwüº+˝À düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq |üX¯óyÓ’<ä´ e´edü∆ ñqï~. Çø£ÿ&É 2 dü÷|üsY
dô ŒcÕ*{° |üXó¯ yÓ< ’ ´ä XÊ\\T 12 bÕ© ø°ì¢ ≈£îÿ\T, 180 |üXó¯ yÓ<
’ ´ä XÊ\\T,1,320
∫øÏ‘ê‡ πø+Á<ë\T, 25 dü+#ês¡ |üX¯óyÓ’<ä´ XÊ\\T, 150 Á>±MTD |üX¯ó yÓ’<ä´
øπ +Á<ë\T ñHêïsTT. nsTT‘˚ $$<Ûä kÕ∆sTT\˝Àì 30 XÊ‘·+ ñ<√´>±\T U≤∞>±
ñHêïsTT.
2.7. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |üX¯ó dü+es¡∆ø£ dü+düú 1999 ˝À @sêŒf…Æ+~. sêÅwüº+˝À
|üe⁄e⁄\ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+~Û‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ $wüjT· +˝À Ç~ ˇø£ H√&É˝Ÿ dü+dü>ú ±
|üì#˚düTÔ+~. sêÅwüº+˝À 6,159 ø£èÁ‹eT >∑s¡“<Ûës¡D πø+Á<ë\THêïsTT. M{Ï˝À
3,031 πø+Á<ë\T |üX¯ó dü+es¡∆ø£ XÊK øÏ+<ä, 2,642 ª>√bÕ\$TÁ‘·μ Ä<Ûä«s¡´+˝À,
137 C…ø¬ ≥ Á düTº øÏ+<ä, 346 øπ +Á<ë\T m|æ &ÓØ’ &Óe\|tyTÓ +{Ÿ n»e÷sTTw”˝À
|üì#˚dTü H Ô êïsTT. á dü+dü\ú ‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Òì eTs√ 8 øπ +Á<ë\T ñHêïsTT.
2013`14 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À á dü+dü\ú ˙ï ø£*|æ n+<äCd Ò q
æ 39.04 \ø£\å ø£è‹ Á eT
>∑s¡“¤<Ûës¡D &√düT\‘√ 16.20 \ø£å\ <ä÷&É\T »ìà+#êsTT. sêÅwüº+˝À
2014`15 dü+e‘·‡s¡+˝À s√E≈£î 154 \ø£å\ ©≥s¡¢ neTàø±ìøÏ M\Tqï
11
n<äq|ü⁄ bÕ\T bÕ&ç |ü]XÁ e ¯ T ñ‘·Œ‹Ô #˚dq æ ≥T¢ n+#·Hê düV≤ü ø±s¡ dü+dü\∆ T
50.65, Åô|’y˚≥T dü+düú\T 11.60, mHé&ç&ç_ j·T÷ì≥T¢ 51.70 es¡Tdü>±
s√E≈£î \ø£å\ ©≥s¡¢ bÕ\ ñ‘·Œ‹Ôì ìs¡«Væ≤düTÔHêïsTT. dü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑|ü⁄
ìs¡«Vü≤D kÕeTs¡ú´+ s√E≈£î 114 \ø£å\ ©≥s¡T¢ $T>∑‘ê bÕ\ ñ‘·Œ‹Ôì
ndü+|òüT{Ï‘· s¡+>∑+ ìs¡«Væ≤düTÔqï~.
2.8. m.|æ. e÷´ø˘‡ 1995 #·≥º+ øÏ+<ä Äs¡T Á|ü<Ûëq bÕ\ düVü≤ø±s¡ dü+dü∆\T
$XÊK |ü≥ï+, ø£ècÕí, >∑T+≥÷s¡T, Á|üø±X¯+, HÓ\÷¢s¡T, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢\˝À
@sêŒfH Æ… êsTT. M{Ï˝À ø=ìï ñ‘·Œ‹Ô ø£+| ô ˙\T>± m~>±sTT. | ôÅ y
’ ≥
˚ T &ÓsTTØ\T
ñ‘·Œ‹Ô ø£+| ô ˙\T @|æ&& ç d ç m
æ |òt ≈£î >∑{ºÏ b˛{°ìdüTH
Ô êïsTT. ø£qTø£ bÕ\ùdø£sD ¡
eP´Vü‰ìøÏ |ü<Tä qT | ô {Ϻ düV≤ü ø±s¡ s¡+>∑+˝À bÕ\ ñ‘·Œ‘T· \Ô ≈£î nedüsy ¡ TÓ q
Æ
|ü{wÏ ºü e´edüq ∆ T @sêŒ≥T #˚j÷ · *‡ ñ+~.
|üXó¯ e⁄\ e÷¬sÿ{Ÿ dü+düÿs¡D\T :
2.9. >=Á¬s\T, y˚Tø£\ e÷¬sÿ{ŸqT ÁuÀø£s¡T¢ Ç‘·s¡ <äfi≤Ø\T n»e÷sTTw”
#˚ d ü T Ô H êï s ¡ T . Bìe\¢ $ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ T ˝≈£ î , ¬ s ’ ‘ · T \≈£ î , ñ‘· Œ ‘· T Ô \
neTàø£+<ës¡T\≈£î rÁe qwüº+ ø£\T>∑T‘·Tqï~. ˝≤uÛÑkÕ{Ï>± uÒs¡+ #ù̊d X¯øÏÔ
˝Òø£b˛e&É+, dü¬s’q ne>±Vü≤q ˝Òø£b˛e&É+, neTàø±\T ø=qT>√fi¯fl ø√dü+
nj˚T´ uÛ≤Ø e´j·T+, n‘·´edüs¡ neTàø±\T, M{ÏøÏ ‘√&ÉT dü] nsTTq e÷¬sÿ{Ï+>¥
e´edü∆ ˝Òø£ b˛e&É+ e+{Ï$ ∫qï s¬ ‘’ T· \≈£î ‘·≈î£ ÿe <Ûsä ¡ neTàø±\≈£î |ü<ëq
ø±s¡D≤\e⁄‘·THêïsTT.
∫qï ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\qT e÷¬sÿ≥¢‘√, ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô ø£+ô|˙\‘√, $ìjÓ÷>∑
<ës¡T\‘√ nqTdü+<Ûëì+#ê*‡q nedüs+¡ m+‘ÓH ’ ê ñqï~. n˝≤ #˚jT· &É+
e\¢ s¬ ‘’ T· \≈£î ‘·eT e<ä› ñqï |üXó¯ e⁄\T m+‘· $\TyÓq ’ y√ ‘Ó\TdüTø=ì ‘·>T∑
kÕúsTT˝À uÒse ¡ ÷&˚ X¯øÔÏ ø£\T>∑T‘·T+~. y˚Tø£, >=Ás¬ e÷+kÕìøÏ m+‘√ –sêøÏ
ñqï|üŒ{Ïø° e÷¬sÿ{À¢ ¬s’‘·T\T <√|æ&ûøÏ >∑Tsö‘·THêïs¡T. e´ed”úø£è‘· e÷¬sÿ≥T¢
˝Òq+<äTq <äfi≤Ø\T Jyê\qT q&ç|d æ ÷
ü H
Ô √, {Á ≈£îÿ\˝À dü] nsTTq uÛ< ÁÑ ‘ä ·
˝Ò≈î£ +&Ü s¡yêD≤ #˚dTü +Ô &É&+É e\¢, »+‘·Te⁄\ ãs¡Te⁄ ø√˝ÀŒe&É+>±ì, <ë]
eT<Û´ä ˝À #·ìb˛e&É+ >±ì »s¡T>∑T‘·Tqï~. | ô >’ ± <äfi≤Ø\T ‘·÷ø£+ Ä<Ûës¡+>±
ø±≈£ î +&Ü dü + U≤´|ü s ¡ + >± ø=q&É + e\¢ ¬ s ’ ‘ · T \T, $ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ T \T,
neTàø£+<ës¡T\T rÁe+>± qwüºb˛‘·THêïsT¡ .

12
2. eT‘·‡ ´ |ü]XÁ e¯ T
2.10. Ç{°e\ ø±\+˝À Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ Àì eT‘·‡ ´ |ü]XÁ e ¯ T ñ‘·Œ‹Ô ñ<√´–‘·, ñ
‘·Œ‹Ô e´j·T+, $\Te CÀ&ç+|ü⁄ $wüj÷ · \˝À nH˚ø£ e÷s¡TŒ\≈£î ˝ÀqsTT+~.
#˚|ü\T, s=j·T´\ ñ‘·Œ‹Ô 2005`06 ˝À ñqï 8.14 \ø£å\ ≥qTï\ kÕúsTT
qT+&ç 2011`12 Hê{ÏøÏ 16.03 \ø£\å ≥qTï\≈£î 2014`15 Hê{ÏøÏ 19.78
\ø£\å ≥qTï\≈£î #˚]+~. Ç~ sêÅwºü dü÷\ú ñ‘·Œ‹˝Ô À 2.51 XÊ‘êìøÏ e´ekÕj·T
dü÷\∆ ñ‘·Œ‹˝Ô À 11.73 XÊ‘êìøÏ düe÷q+. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ sêÅwºü dü÷\∆ ñ‘·Œ‹˝Ô À
eT‘·‡ ´ |ü]XÁ e
¯ T yê{≤ 6.04 XÊ‘·+.
2.11. eT‘·‡ ´ |ü]XÁ e ¯ T n_Ûeè~∆‘√ bÕ≥T eT‘·‡ ´ø±s¡T\ Ä<ëj·T uÛ< ÁÑ ‘ä q
· T
ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ #·s¡´\qT #˚|ü{Ϻ+~. eT‘·‡ ´
bÕ]ÁXÊ$T≈£î\≈£î qyÓ÷<äT < Á TäÛ e |ü‘Á ê\qT n+<äCd Ò +æ ~. M]˝À 16,263
düeTTÁ<ä eT‘·‡ ´ ø±s¡T\T ø±>± 27,638 eT+~ eT+∫˙{Ï <ë«sê #˚|\ü T
|
ô +|üø+£ (ÇHé˝≤+&é) #˚|f ü yºÒ ês¡T. düeTTÁ<+ä ˝À #˚|\ü T |ü≥& º Üìï ìùw~Û+∫q
düeTj·÷\˝À eT‘·‡ ´ bÕ]ÁXÊ$T≈£î\≈£î ‘·>T∑ |ü]Vü‰sêìï n+<äCd Ò Tü q
Ô ï~. Çy˚
ø±ø£, &ûõ˝Ÿ ÄsTT˝Ÿ| ô ’ neTàø£+ |üqTï $TqVü‰sTT+|ü⁄, k˛˝≤sY |ü+|t\T, BbÕ\T,
@πs≥s¡T¢ n+<äCj Ò T· &É+ <ë«sê #˚|\ü | ô +|üø±ìï j·÷+Árø£]+#·&+É , eT‘·‡
´$TÁ‘· dü+|òü÷\T, düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T @sêŒ≥T #˚j·T&É+, ÄsY◊&çm|òt,
ÄsYø¬ $yÓ\’ <ë«sê eTÚ*ø£ edü‘T· \T n_Ûeè~∆ |üs# ¡ & · +É , kÕeT÷Væ≤ø£ | Á e ü ÷<ä
;Ûe÷ ø£*Œ+#·&+É e+{Ï$ #˚dTü H Ô êïsT¡ .
düeTTÁ<rä s¡ eT‘·‡ ´|ü]XÁ e¯ T :
2.12. sêÅwüº+˝À 974 øÏ˝ÀMT≥s¡¢ bı&ÉyÓ’q rs¡ ÁbÕ+‘·+, 33,327 #·<äs¡|ü⁄
øÏ˝ÀMT≥s¡¢ ø±+{ÏH+Ó ≥˝Ÿ w ô ˝ŸŒ bÁ Õ+‘·eTT ñqï~. Ä+Á<|ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ ø√kÕÔ bÁ Õ+‘êìï
ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD eT<Ûä´ eT+&É˝≤\T>± uÛÖ>√[ø£, uÛÖ‹ø£, yê‘êes¡D+ |ü]dæú‘·T\
Ä<Ûës¡+>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. Çø£ÿ&É nH˚ø£ C≤‘·T\ #˚|ü\THêïsTT. 600
s¡ø±\ ñ|ü
˙{Ï #˚|\ü T, 480 s¡ø±\ eT+∫ ˙{Ï #˚|\ü T, 180 q‘·Ô s¡ø±\T
ñqï≥T¢ >∑T]Ô+#ês¡T. eT‘·‡ ´ |ü]ÁX¯eT≈£î >∑D˙j·TyÓTÆq kÕúsTT˝À ñbÕ~Û
neø±X¯Ê\qT ø£*Œ+#·&+É ‘√ bÕ≥T uÛ≤Ø dü+K´˝À | Á »ü \≈£î ÄVü‰s¡, bÂwæøº ±Vü‰s¡
uÛ<
ÁÑ ‘ä \· T ø£*–+#·>\∑ kÕeTs¡ú ´+ ñqï~.
2.13. eT‘·‡ ´ø±s¡T\˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ (1.63 \ø£\å rs¡ bÁ Õ+‘· eT‘·‡ ´ø±s¡

13
 ≈£î≥T+u≤\T) yê] Jeq+ ø√dü+ Á|ü‘·´ø£å+>± düeTTÁ<ä rs¡ ÁbÕ+‘· #˚|ü\
|ü]ÁX¯eT ô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïs¡T. 1.6 \ø£å\ e´≈£îÔ\T düeTTÁ<ä+ô|’q #˚|ü\T
|ü≥& º ÜìøÏ yÓfió¯ ‘·THêïsT¡ . M]˝À 1.27 \ø£\å eT+~øÏ #˚|\ü T |ü≥& º y É T˚ |üP]Ô
ø±\ Jeq+. ˇø£ ∫qï eT‘·‡ ´ø±s¡T\ düeT÷Vü≤+ $‘·H Ô ê\ d ù ø£sD ¡ ˝À ≈£L&Ü
ìeT>∑ïyÓTÆ ñqï~. eT‘·‡ ´ø±s¡T\˝À m≈£îÿe eT+~ ∫qï kÕúsTT #˚|ü\
|ü]XÁ e ¯ T˝À ñHêïsT¡ . yê]˝À ø=+<äsT¡ (17,837 eT+~) dü+| Á <
ü ëj·T |òw æ +æ >¥
øÁ ±|ò⁄ü \º qT, eT] ø=+<äsT¡ (10,337 eT+~) yÓ÷{≤s¡T |òw æ +æ >¥ øÁ ±|ò⁄ü \º qT ñ
|üj÷ Ó –düTHÔ êïsT¡ . j·÷+Á‹ø£ $uÛ≤>∑+˝À 3,167 | ô <ä› |ü&eÉ \T ñHêïsTT. Ç$
{Á ≤˝Ÿ HÓ≥q ¢ T, –˝Ÿº HÓ≥q¢ T ñ|üj÷ Ó – düTH
Ô êïsTT. ∫qï kÕúsTT eT‘·‡ ´ |ü]XÁ e ¯ T˝À
ñqï yês¡T #ê˝≤ es¡≈î£ ìs¡T | ù <ä\T>± ñ+≥THêïsT¡ .
2.14. yÓTT‘·Ô+ ô|’q düeTTÁ<ä rs¡ eT‘·‡ ´ø±s¡T\ dü+K´ 3 \ø£å\T. M]˝À 50
XÊ‘·+ düeTTÁ<ä+ô|’ #˚|ü\T |ü≥º&ÜìøÏ yÓfi¯‘ês¡T. 13 XÊ‘·+ e÷¬sÿ{Ï+>¥
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. 4.6 XÊ‘·+ e\\T ‘·j·÷s¡T, eTs¡eTà‘·TÔ\T
#˚kÕÔs¡T. 5.5 XÊ‘·+ #˚|ü\qT X¯ó~› #˚kÕÔs¡T. 21.42 XÊ‘·+ ≈£L*|üì
#˚kÕÔs¡T. ¬s+&ÉT XÊ‘·+ #˚|ü\T ‘√\T rj·T&É+ ˝≤+{Ï Ç‘·s¡ |üqT\T #˚kÕÔs¡T.
2010 eT‘·‡ ´ø±s¡T\ »q >∑Dq Á|üø±s¡+ 26.27 XÊ‘·+ eT‘·‡ ´ø±s¡T\T <ë]Á<ä´
πsK≈£î ~>∑Teq e⁄Hêïs¡T. n˝≤π> 65 XÊ‘·+ eT‘·‡ ´ø±s¡T\≈£î m˝≤+{Ï $<ä´
˝Ò<äT.
2.15. düeTTÁ<ä #˚|\ü ñ‘·Œ‹Ô 1985-2013 \ eT<Û´ä ø±\+˝À s¬ +&ç+‘·\T
| ô ]–+~. ˇø£ |üøÿ£ øÁ d ù£ wº j
æ T· Hé, ≥÷Hê, ø=Ásy ¡ T˚ qT e+{Ï #˚|\ü T u≤>± eè~∆
#Ó+<äT‘·T+&É>± ø=ìï Ç‘·s¡ #˚|\ü s¡ø±\T ø£=+‘· ø±\+>± ‘·–bZ ˛‘·THêïsTT.
dü > ∑ ≥ Tq 14.4 XÊ‘· + #Ó ‘ · Ô # Ó < ës¡ + e¬ > ’ s ê\T #˚ | ü \ ≈£ î ã<ä T \T>±
|ü≥Tºã&ÉT‘·THêïsTT. ˙{Ï n&ÉT>∑Tq≈£î b˛j˚T |ü&Ée\ $wüj·T+\˝À Ç~
Ç+ø± m≈£îÿe>±, 25 XÊ‘·+ ô|’ã&ç ñ+≥Tqï~. Çø£ÿ&É qwüºeTe⁄‘·T+<√
>∑eTì+#ê*‡q eTs√ n+X¯+ @$T≥+fÒ #˚|\ü qT $T‹MT] |ü≥& º +É e\¢
eqs¡T\T qwüe º Te«&É+‘√ bÕ≥T uÛ$ Ñ wü´‘·T˝Ô À ìs¡+‘·s¡ \uÛ´Ñ ‘·≈î£ | Á e ü ÷<ä+
yê{Ï˝¢qT+~. Bìï rÁe $wüj·T+>± |ü]>∑DÏ+∫ düTdæús¡ eT‘ê‡ ´_Ûeè~›
$<Ûëq+˝À bı+<äT|üs# ¡ ê*.
2.16. e\˝À #˚|ü\≈£î ã<äT\T e´s¡∆|ü<ësê∆\T ∫ø£ÿ&Üìï ‘·–Z+#˚
kÕ+πø‹ø£‘q · T s¡÷bı+~+#·&+É nedüs+¡ . n˝≤π> ‘·>i ∑ T| ô ≥Tºã&ç | Á D ü ≤[ø£‘√

14
eT‘·‡ ´ |ü]ÁX¯eT yÓ’$<Ûä´+, ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£‘·, ÁbÕôddæ+>¥ kÕ+πø‹ø£\ ô|+|ü⁄ ô|’q
<äèwæº kÕ]+#·e\dæ ñqï~. n$T‘·+>± #˚|\ü T |ü≥& º +É e\¢ eqs¡T\ ø°D å ‘·,
düTdæs∆ ê_Ûeè~∆øÏ qwü+º ø£*>π |
Á e
ü ÷<ä+ ñ+~. ø£qTø£ ‘·>T∑ $<Ûëq ìs¡j í ÷ · \‘√
|ü]dæ∆‹ì #·ø£ÿu…{≤º*‡ ñ+~. eTTK´+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ rs¡ ÁbÕ+‘·+˝Àì
n+‘·sê®rj·T U≤´‹ bı+~q Á|ü‘˚´ø£ Ä]úø£ eT+&É* (Ç.Ç»&é)˝À eT‘·‡ ´
dü+|ü<ä ø°Då +Ï #·≈î£ +&Ü ñ+&É&ÜìøÏ dô +Á≥˝Ÿ ÇHéd≥ ºæ ÷´{Ÿ Ä|òt |òw
æ Øü dt f…ø±ï\J
yês¡T s¡÷bı+~+∫q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ne\+_Û+#˚ yê]øÏ sêÅwüº
Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·>∑T Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\ìyê«*.
ñ|ü]‘·\ (ÇHé ˝≤+&é) #˚|\ü ñ‘·Œ‹Ô
2.17. ñ|ü]‘·\ (ÇHé˝≤+&é) #˚|\ü ñ‘·Œ‹Ô | Á < ü ëÛ q+>± ñ|ü
˙{Ï düsd ¡ Tü \‡ T,
#Ós¡Te⁄\T, ]»sê«j·Ts¡¢˝À »s¡T>∑T‘·Tqï~. #˚|ü\T, |”‘·\T, s=j·T´\T,
e¬>’sê\qT ñ|ü]‘·\ »˝≤\˝À ô|+#·T‘·THêïs¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚
ñ|ü
˙{Ï s=j·T´\T (Á|+æ |t) , eT+∫˙{Ï s=j·T´\ ñ‘·Œ‹˝Ô À yÓTT<ä{Ï kÕ∆q+˝À,
yÓTT‘·+Ô | ô q
’ ñ|ü]‘·\ »\ eT‘·‡ ´ ñ‘·Œ‹˝Ô À s¬ +&ÉekÕ∆q+˝À ñqï~. sêÅw+ºü ˝À
1.53 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ ]»sê«j·Ts¡T¢ 3.68 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ #˚|ü\ ô|+|üø±ìøÏ
nqTyÓq ’ eT+∫˙{Ï #ÓsT¡ e⁄\T ñHêïsTT. n˝≤π> 62,145.5 Vô ≤ø±ºs¢¡ eT+∫˙{Ï
≈£î+≥\TñHêïsTT. sêÅw+ºü ˝À ñ|ü
˙{Ï Äø±« kÕ≥T≈£î jÓ÷>∑´yÓTq Æ uÛ÷ Ñ $T
0.75 \ø£\å V ô ≤ø±ºsT¡ ¢ ñ+&É>± yêdüe Ô +>± kÕ>ö‘·Tqï~ øπ e\+ 0.24 \ø£\å
V
ô ≤ø±ºsT¡ ¢ e÷Á‘y · T˚ . 1995`96 ˝À á ˙{Ï˝À ñ‘·Œ‹Ô 27,140 ≥qTï\T ø±>±
2014`15øÏ n~ 1,05,162 ≥qTï\≈£î, n+fÒ kÕ©Hê 7 XÊ‘·+ | ô ]–+~.
ñ|ü]‘·\ »\ ñ‘·Œ‹Ô Ç<˚ ø±\+˝À 1,12,305 ≥qTï\ qT+&ç 12,76,817≈£î
|
ô ]–+~. n+fÒ yê]¸ø£ | ô s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T 12.92 XÊ‘·+>± e⁄+~. eT+∫
˙{Ï s=j·T´\ ñ‘·Œ‹Ô ≈£L&Ü 16,560 ≥qTï\ qT+&ç 1,21,198 ≥qTï\≈£î,
n+fÒ kÕ©Hê 1.46 XÊ‘·+ | ô ]–+~. yÓTT‘·+Ô | ô q
’ #˚|\ü ñ‘·Œ‹Ô 1996
qT+&ç 2014`15 es¡≈î£ @{≤ 12 XÊ‘·+ | ô ]–+~. (1,56,005 \ø£\å
≥qTï\ qT+&ç 15,03,177 ≥qTï\≈£î) | ô ]–+~. ñ|ü]‘·\ »˝≤\ ˝Àì
#˚|\ü ñ‘·Œ‹Ô sπ ≥T düeTTÁ<ä #˚|\ü ñ‘·Œ‹Ô ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+~. ø±ì á
ô|s¡T>∑T<ä\ düeTdü´\≈£î nr‘·+>± »s¡>∑&É+ ˝Ò<äT. #˚|ü\≈£î e#˚à s√>±\
Á | ü e ÷<ä + n~Û ø £ + >± ñqï ~ . #˚ | ü \ T |ü ≥ º & ÜìøÏ , X¯ ó ~∆ #˚ j · T &ÜìøÏ ,
e÷¬sÿ{Ï+>¥≈£î ø±e\dæq eTÚ*ø£ edü‘·T\ ˝ÀbÕ\T nH˚ø£+ ñHêïsTT.

15
nsTTq|üŒ{øÏ ° Ç+ø± ñ|üj÷ Ó –+#·Tø√≈£î+&Ü ñqï neø±XÊ\T Äø±« kÕ>∑T˝À
$düÔ è‘·+>± ñHêïsTT. >∑&∫ É q |ü~ dü+e‘·s‡ ê\˝À ø£ècÕí, HÓ\÷¢sT¡ , |ü•ÃeT,
‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢\˝À Äø±« kÕ>∑T >∑D˙j·T+>± | ô ]–q|üŒ{øÏ ° Ç+ø±
ˇø£ \ø£å ôV≤ø±ºs¡¢ y˚Ts¡ $düÔ]+#·>∑\ kÕeTs¡∆´+>± ñqï~.
2.18. #Ós¡Te⁄\˝À #˚|ü\ ñ‘êŒ<äø£ kÕeTs¡ú´+ ôV≤ø±ºs¡T≈£î 1,500 πøõ\T
ø±>±, Ç|ü
&ÉTqï yêdüe Ô ñ‘êŒ<øä ‘£ · dü>≥
∑ Tq 750 øπ õ\T>± ñqï~. n˝≤π>
]»sê«j·Ts¡˝¢ À kÕeTs¡´ú + 150 øπ õ\T ø±>± yêdüe Ô ñ‘êŒ<øä ‘£ · 30 øπ õ\T
e÷Á‘·y˚T. ø£qTø£ Á|ü‘˚´øÏ+∫ ]»sê«j·Ts¡T¢, #Ós¡Te⁄\ ñ‘êŒ<äø£‘·\ ô|+|ü⁄ô|’
<äèwæº kÕ]+#·e\dæ ñqï~.
ñ|ü˙{Ï Äø±« kÕ>∑T :
ñ|ü
˙{Ï Äø±« kÕ>∑T n_Ûeè~∆ ø√dü+ | ô ≥Tºã&ÉT\≈£î eT+∫ neø±XÊ\THêïsTT.
|æ.yÓ÷H√&ÜHé, m˝Ÿ. |üHêïMT s¡ø±\qT ñ|ü
˙{Ï ø£jT· ´\˝À | ô +#·T‘ês¡T. nsTT‘˚
>∑‘·+˝À |æ.yÓ÷H√&ÜHé≈£î yÓ’{Ÿ kÕŒ{Ÿ dæ+Á&√+ nH˚ yê´~Û $düÔ è‘·+>± k˛øÏ+~.
2.19. u≤¢ø˘ f…>Æ s∑ Y |
ô +|üø+£ ‘√ b˛*ùd,Ô m˝Ÿ|H ü êïMT kÕ>∑T ‘·≈î£ ÿe | Á e
ü ÷<äø±]>±
ø£ì|ædüTÔ+~. ø£qTø£ m˝Ÿ|üHêïMTì Á|üy˚Xô̄|&ç‘˚ ¬s’‘·T\≈£î, m>∑TeT‹<ës¡T\≈£î
#·ø£ÿ{Ï neø±XÊ\T ñ+{≤sTT. nsTT‘˚ á kÕ>∑T≈£î ø±e\dæq eT+∫
$‘·ÔHê\T, <ëHê, $<äT´‘·TÔ düs¡|òüsê, uÛ≤Ø ìs¡«Vü≤D e´j·T+‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï$>±
ø£ì|ædüTÔHêïsTT. nìï+{Ïø£+fÒ m≈£îÿe>± <ëD≤ ô|’H˚ e´j·T+ ne⁄‘·T+~.
$‘·H Ô ê\ô|’ nj˚T´ e´j·T+ s¬ +&Ée kÕ∆q+˝À ñ+≥T+~. eT÷&Ée kÕ∆q+˝À
ñ+&˚ e´j·T+ @πs≥s¡q ¢ T ìs¡+‘·s+¡ q&É|& ü ÜìøÏ ø±e\dæq $<äT´‘·TÔ düs| ¡ süò ê
#˚dù »qπs≥s¡| ô¢ ’ ñ+~. s¬ ‘’ T· ˝ô|’ á e´j·÷\ uÛ≤s¡+ ‘·–+Z #˚+<äT≈£î | Á u
ü TÑÛ ‘·«+
#=s¡e rdüTø=ì Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À m˝Ÿ. |üHêïMT kÕ>∑TqT bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ê*‡ ñ+~.

i
16
 n<ë´j·T+ - 3
esê¸<Ûë]‘· ùd<Ûä´+ : dü+düÿs¡D\ ÄeX¯´ø£‘·
1. ñb˛<ëÈ‘·eTT :
3.1. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ sêÅw+ºü ˝À |ü+≥\T |ü+&ç+#˚ $d”sÔ +í¡ ˝À 56 XÊ‘·+ esê¸\
MT<˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñqï~. |ü+≥\T |ü+&ç+#˚ $d”Ôs¡í+˝À 30 XÊ‘·+ $d”Ôs¡í+
K∫Ñ·yÓTÆq ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï kÂø£sê´\T ˝Ò≈£î+&Ü ñ+fÒ Ä õ˝≤¢ì esê¸<Ûës¡
õ˝≤¢>± eØZø£]+#·e#·TÃ. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À nq+‘·|ü⁄s¡+,∫‘·÷Ôs¡T, ø£&É|ü,
ø£s¡÷ï\T, Á|üø±X¯+, $XÊK|ü≥ï+, $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢\˝qT esê¸<Ûë]‘·
õ˝≤¢\T>± eØZø]£ +#·e#·TÃqT. Ç+<äT˝À nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢ øå±eT |”&‘ç ·
õ˝≤¢>±qT, ø£&| É ,ü ø£s÷¡ ï\T õ˝≤¢\qT n‹ ‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘·+ ñqï bÁ Õ+‘ê\T,
õ˝≤¢\T>±qT >∑T]Ô+#· e#·TÃqT. n˝≤π> ∫‘·÷Ôs¡T, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À¢ ‘˚eT
ñqï|üŒ{ÏøÏ bÕøÏåø£ øå±eT |”&ç‘· õ˝≤¢\T>± #Ó|üŒe#·TÃ. $XÊK|ü≥ï+,
$»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢\qT bÕøÏøå £ ‘˚eT õ˝≤¢\T>± eØZø]£ kÕÔsT¡ . kÕ<Ûës¡D+>±
ø£sT¡ e⁄, ‘·≈î£ ÿe esê¸\T |ü&˚ õ˝≤¢˝À¢qT, bı&ç yê‘·es¡D+ ñ+&˚ õ˝≤¢˝À¢qT
eT]j·TT bÕøÏåø£+>± bı&ç yê‘êes¡D+ ñ+&˚ õ˝≤¢˝À¢q÷ ‘·s¡#·T>±
@s¡Œ&TÉ ‘·T+~.
Ä+Á<|ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À esê¸<Ûë]‘· õ˝≤¢˝À¢ es¡¸bÕ‘·+ ` yê‘êes¡D+ :
3.2. nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝À düsêdü] yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ 553 $T.MT≥s¡T¢
ñ+fÒ $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢˝À 1231 $T.MT≥s¡¢ es¡≈£L ñ+≥T+~.
esê¸<Ûë]‘· õ˝≤¢˝À¢ sêÅw+ºü ˝Àì Ç‘·s¡ õ˝≤¢\ e÷~]>±H˚ es¡¸bÕ‘·+ HÓã’ TT‹
ãTT‘·T|üeq ø±\+˝À m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. bÕøÏøå +£ >± bı&ç yê‘êes¡D+
e⁄+&˚ õ˝≤¢˝…’q nq+‘·|ü⁄s¡+, ∫‘·÷Ôs¡T, ø£&É|ü, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝À¢ esê¸\T
|ü&˚ s√E\T düsêdü] 39 es¡≈£L ñ+≥THêïsTT. á õ˝≤¢˝À¢ es¡¸bÕ‘·+
ø£+fÒ ‘˚eT bı&çu≤] Ä$¬s’ b˛e≥+ m≈£îÿe>± ø£ì|ædTü +Ô ~. ∫‘·÷sÔ T¡
õ˝≤¢ e÷Á‘+· BìøÏ $TqVü‰sTT+|ü⁄. yÓTT‘·+Ô MT<ä $T–*q õ˝≤¢˝À¢ ‘˚eT
#ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~.
uÛ÷Ñ $T $ìjÓ÷–+#˚ |ü<‘∆ä T· \T :
3.3. sêÅw+ºü ˝Àì 13 õ˝≤¢˝À¢ nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢˝À esê¸\ MT<ä Ä<Ûës¡|&
ü ç
m≈£îÿe>± |ü+≥\T |ü+&çdüTÔHêïs¡T. ‘·sê«‹ kÕ∆q+ ø£s¡÷ï\T, Á|üø±X¯+
17
õ˝≤¢\~. á eT÷&ÉT õ˝≤¢\T ø£*dæ sêÅw+ºü ˝Àì esê¸<Ûë]‘· $d”sÔ +í¡ ˝À 81
XÊ‘·+ ø£*– ñHêïsTT. bı&ç yê‘êes¡D+ ñ+&˚ õ˝≤¢˝À¢ d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï $d”sÔ +í¡
‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï düs| ¡ süò ê
MT<ä ≈£L&Ü Ä<Ûës¡|& ü ≥
É + ø£w+ºü . d
ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T K∫Ñ+· >± n+<äTu≤≥T˝À
ñ+≥T+<äqï Vü‰MT @MT ˝Ò<Tä . á õ˝≤¢˝À¢ ñeTà&ç (|ü∫Ãø£ ãj·Tfi¯fl) eqs¡T\
$d”Ôs¡í+ ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝À 27 XÊ‘·+ ñ+fÒ, ø£&É|ü õ˝≤¢˝À 47 XÊ‘·+ es¡≈£L
ñqï~. á ñeTà&ç eqs¡T\ \uÛ´Ñ ‘· øÁ e £ T+>± ‘·–bZ ˛‘·Tqï~. n+<äTe\¢ |üXó¯
e⁄\≈£î <ëD≤ ø=s¡‘· @s¡Œ&TÉ ‘·Tqï~. ø£qTø£ ñeTà&ç eqs¡T\ |ü]s¡øD å£ , ñ
‘êŒ<äø£‘· #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+. Bì e\q ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\≈£î düqï
Jyê\ <ë«sê Ä<ëj·T+ | ô +|ü⁄≈£î <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô ~.
3.4. bÕøÏøå +£ >± bı&ç yê‘êes¡D+ ñ+&˚ õ˝≤¢˝À¢ 40 XÊ‘·+ | ô >’ ± d
ù <ä´|ü⁄
˙{Ï kÂø£s¡´+ u≤e⁄\T, uÀs¡T u≤e⁄\T <ë«sê n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ edüTÔqï~.
nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝À 76.3 XÊ‘·+ ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢˝À 84.7 XÊ‘·+, ø£&É|ü
õ˝≤¢˝À 73.3 XÊ‘·+, ø£s÷ ¡ ï\T õ˝≤¢˝À 46.5 XÊ‘·+, | Á øü ±X¯+ õ˝≤¢˝À 43.4
XÊ‘·+ d
ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T u≤e⁄\T, uÀs¡T¢ <ë«sêH˚ \_ÛdTü q
Ô ï~. $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢˝À
e÷Á‘+· 47.8 XÊ‘·+ d ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T #ÓsT¡ e⁄\ <ë«sê \_ÛdTü q Ô ï~.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ dæ∆‹>∑‘·T\T:
3.5. Ä+Á<| Áä <
ü X˚ ˝Ÿ Àì yÓTT‘·+Ô 664 eT+&É˝≤˝À¢, 105 eT+&É˝≤˝À¢ uÛ÷ Ñ >∑s“¡ ¤
»\eqs¡T\ |ü]dæ‹ › dæs∆ +¡ >± ˝Ò<Tä . á 105 eT+&É˝≤\˝À 47 eT+&É˝≤˝À¢
|ü]dæ∆‹ bÕøÏåø£ ` øÏ¢wüº+>± ,12 eT+&É˝≤\ |ü]d曋 øÏ¢wüº+>±, 46 eT+&É˝≤˝À¢
uÛ÷
Ñ >∑s“¡ »\eqs¡T\qT n‹>± $ìjÓ÷–düTH Ô êïsT¡ . á 105 eT+&É˝≤\T
Á|ü<Ûëq+>± nq+‘·|ü⁄s¡+, ∫‘·÷Ôs¡T, ø£&É|ü, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À¢ ñHêïsTT.
nq+‘·|⁄ü s¡+, ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢˝À¢ 69 XÊ‘·+ eT+&É˝≤\T, ø£&| É ,ü |
Á øü ±X¯+ õ˝≤¢˝À¢
31 XÊ‘·+ Ç≥Te+{Ï eT+&É˝≤\T øπ +ÁBø£è‘·yTÓ Æ ñHêïsTT. bÕøÏøå +£ >± bı&ç
yê‘êes¡D+ ñ+&˚ ø£s¡÷ï\T, $XÊK|ü≥ºD+, $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢˝À¢q÷,
uÛ÷
Ñ >∑s“¡ ¤ »\eqs¡T\ |ü]dæ‹ ∆ øÏw
¢ +ºü >± ñqï eT+&É˝≤\T @M ˝Òe⁄. ø£s÷ ¡ ï\T
õ˝≤¢˝À ø±\Te\ <ë«sê e´ekÕj·T+ »s¡>≥ ∑ +, $XÊK, $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢˝À
esê¸\T m≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\¢ á |ü]dæ‹ ∆ @s¡Œ&+ç ~.

18
uÛ÷Ñ >∑s¤“¡ »\eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+˝À dü+düÿs¡D\T :
3.6. esê¸\ MT<ä Ä<Ûës¡|& ü ¶É õ˝≤¢\T, bı&ç yê‘êes¡D+ ñ+&˚ bÁ Õ+‘ê˝À¢
uÛ÷Ñ >∑s“¡ »\eqs¡T\ô|’ $|üØ‘·yTÓ q Æ ˇ‹Ô&ç |ü&TÉ ‘√+~. dü_& ‡ \û T, e÷¬sÿ{Ÿ
$düèÔ ‘·+ ø±e≥+ e\¢ esê¸<Ûës¡ õ˝≤¢˝À¢ ‘·«]‘·+>± ˝≤uÛ≤\T bı+<˚+<äT≈£î
n~Ûø+£ >± uÀs¡T u≤e⁄\T ‘Á e · ⁄«‘·THêïsT¡ . |ü\T bÁ Õ+‘ê˝À¢ eTTK´+>± sê‹
H˚\\T ñ+&˚ bÁ Õ+‘ê˝À¢ |ü]dæ‹ ∆ HêHê{ÏøÏ ~>∑C≤s¡T‘√+~. uÀs¡T u≤e⁄\
MT<ä #ù̊d e´j·T+, uÀs¡T u≤e⁄\ øÁ +Ï <ä uÛ÷ Ñ $T $d”sÔ +í¡ , |ü+&˚ |ü+≥\qT
|ü ] o*ù d Ô á uÀs¡ T u≤e⁄\T Ä]∆ ø £ + >± ˝≤uÛ Ñ k Õ{Ï > ± ñ+&É ø £ b ˛j˚ T
|
Á e ü ÷<äeTT+~. Ç<˚ düeTj·T+˝À uÛ÷ Ñ >∑s“¡ »\eqs¡T\T øÁ e £ T+>± n&ÉT>∑+{Ï
b˛‘·THêïsTT. s¬ ‘’ T· \T uÀs¡T u≤e⁄\T øÁ +Ï <ä yù̊d |ü+≥˝˝À e÷s¡TŒ rdüT≈£î
e#êÃs¡T. ˙{Ï ìs¡«Vü≤D |ü<ä∆‘·T\T ≈£L&Ü e÷]b˛j·÷sTT. >∑‘·+˝À ñ
eTà&ç>± #ÓsT¡ e⁄\ e+{Ï ˙{Ï eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ yês¡T. Ç|ü
&ÉT
e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± uÀs¡T u≤e⁄\T y˚dTü ø√e≥+ m≈£îÿesTT+~. ø£sêí≥ø£, Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ
sêÅcÕº\˝À &çbÕsYy º TÓ +{Ÿ |òsü Y Ç+≥πsïwq ü ˝Ÿ &Ée\|tyTÓ +{Ÿ (&çm|ò◊ t &ç) #˚dq æ
n<Ûë´j·Tq+ | Á øü ±s¡+ | Á uü TÑÛ ‘ê«\T $<äT´‘Y| ô ’ Ç#Ã̊ dü_& ‡ ì
û |
ô <ä› s¬ ‘’ T· \T m≈£îÿe>±
$ìjÓ÷–+#·T ≈£î+≥THêïsT¡ . | ô <ä› s¬ ‘’ T· \T, dü«+‘·+>± e´ekÕj·T+ #˚jT· ì
¬s’‘·T\T, ‘√≥\ y˚j·T≥+ yÓ’|ü⁄ eT[¢ b˛‘·THêï, uÛÑ÷>∑s¡“ »\eqs¡T\ô|’ ˇ‹Ô&ç
@ e÷Á‘+· ‘·>˝Z∑ < Ò Tä . á ‘√≥\ $d”sÔ +í¡ m+‘·>± | ô ]–+<ä+fÒ yê{Ïì ø±bÕ&ÉT
ø√e{≤ìøÏ kÕ›ìø£+>± \_Û+#˚ ˙s¡T dü]b˛e≥+ ˝Ò<Tä . ‘·eT ‘√≥\qT, Ç‘·s¡
|ü+≥\qT s¡ø+åÏ #·Tø√e{≤ìøÏ s¬ ‘’ T· \T ˙{Ïì ø=qT>√\T #˚jT· e\dæq |ü]dæ‹ ∆
@s¡Œ&ç+~.
3.7. uÛ÷ Ñ >∑s“¡¤ »\eqs¡T\T dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ˝Òì 105 eT+&É˝≤˝À¢ uÛ≤>∑kÕ«eT´
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\ $<ÛëHêìï (|”õm+) |ü<ä∆‹ì <äX¯\yêØ>± Á|üy˚X¯ ô|{≤º\ì
dü÷∫düTÔHêïs¡T. n‹>± ˙{Ïì yê&ÉT‘·Tqï eT+&É˝≤\ô|’ Á|üuÛÑT‘·«+ yÓ+≥H˚
<äèwæº ô|{≤º*. n+‘·+‘· e÷Á‘·+>± uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eqs¡T\T ñqï eT+&É˝≤\ô|’
≈£L&Ü | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ XÁ < ¯ ∆ä eVæ≤+#ê*. á eT+&É˝≤˝À¢ ≈£L&Ü ˙{Ïì n‹>±
$ìjÓ÷–+#˚ <äX¯ ‘·«s¡˝À sêqT+~. uÛ÷ Ñ >∑s“¡ »\eqs¡T\qT ø±bÕ&˚+<äT≈£î
á eT+&É˝≤˝À¢ | Á ‘ü ´˚ ø£ XÁ < ¯ ∆ä eVæ≤+∫ V ù ≤‘·Tã<äy › TÓ q
Æ Ks¡TÑ√ á ø±s¡´øÁ e £ ÷ìï
#˚|{ ü ≤º*.
3.8. düTdæ∆s¡ e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\qT, ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\qT ñ

19
 |üj÷ Ó –+#·≈î£ +&Ü e´ekÕj·T+ #ù̊d |ü<‘∆ä T· \qT, ñeTà&ç>± e´ed”øú è£ ‘· ˙{Ï
ìs¡«Vü≤D |ü<ä∆‘·T\qT, Á|üy˚Xô̄|fÒº Á|üj·T‘êï\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT. BìøÏ ‘√&ÉT
e´ekÕj·T |ü+≥\qT, ñ‘·Œ‘·TÔ\T>± e÷]à $Áø£sTT+#·≥+, dü+j·TTø£Ô+>±
e÷¬sÿ{Ï+>¥ ìs¡«Væ≤+#·≥+ e+{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ MT<ä XÁ < ¯ ∆ä |
ô s¡T>∑T‘√+~.
dü«j·T+düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\ <ë«sê s¡kÕj·THê\T ˝Òì Äs√>∑´ø£sy ¡ TÓ q
Æ
e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô qT | Á »ü \≈£î n+<ä#d ù̊ +<äT≈£î ø£èwæ »s¡T>∑T‘√+~. >Á ±MTD
|
ù <ä]ø£ ìs¡÷à\Hê dü+dü∆ (ôdsYŒ) á ø£èwæ #˚dTü q Ô ï~. Ç~ Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ |
Á u
ü TÑÛ ‘·«+
@sêŒ≥T #˚dq æ dü+dü.∆ 2004 ˝À á dü+dü∆ düTdæs∆ ¡ e´ekÕj·T ìs¡«Vü≤D
|ü<‹∆ä ì (d”m+mdtm) @sêŒ≥T #˚d+æ ~. esê¸<Ûë]‘· bÁ Õ+‘ê\˝À s¬ ‘’ T· \
yêdüÔ$ø£ düeTdü´\qT >∑T]Ô+∫ nH˚ø£ ø√D≤\ qT+∫ á düeTdü´\qT
|ü]wüÿ]+#·{≤ìøÏ | Á j ü T· ‘·ï+ »]–+~. øÁ $ Ï Tdü+Vü‰s¡ø±\qT ñ|üj÷ Ó –+
#·≈£î+&Ü ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T, ñ<ë´qeq ñ‘·Œ‘·TÔ\qT |ü+&ç+#˚+<äT≈£î
ø£èwæ »]–+~. ¬s’‘·T\≈£î JeH√bÕ~Û Vü‰MT Ç#˚Ã+<äT≈£î á |ü<ä∆‹ ñ
|üj÷ Ó –düTHÔ êïsT¡ . e´ekÕj·T+ô|’ n~Ûø+£ >± | ô ≥Tºã&ÉT\T | ô ≥º≈î£ +&Ü |ü#÷ì
>Á ±e÷\qT düèwæ+º #˚ | Á j ü T· ‘·ï+ »]–+~. |ü|
ü <ÛëHê´\T, |üP\T, ≈£Ls¡>±j·T\T
e+{Ï |ü+≥\qT |ü+&ç+#ês¡T. le] kÕ>∑T |ü<ä∆‘·T\qT dæm+mdtm
bÁ ˛‘·V‡ ≤æ +∫+~. –]»q bÁ Õ+‘ê˝À¢ e]à ø£+b˛düTº ‘·j÷ · Øì bÁ ˛‘ê‡V≤æ +#ês¡T.
ñeTà&ç Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À s¬ ‘’ T· ñ<ä´eT+>± Bìì r]à ~<ä≥ › + e\¢ 2012e
dü+e‘·s‡ +¡ ˝À 12 \ø£\å V ô ≤ø±ºs˝¢¡ À düTdæs∆ ¡ e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \qT bÕ{Ï+#ês¡T.
3.9. esê¸<Ûë]‘· õ˝≤¢\≈£î nqTyÓ’q e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\qT, |ü+≥\qT
>∑T]Ô+#ê*‡ e⁄+~. e´ekÕj·T+, ñ<ë´qeq |ü+≥\T ø£*|æ | ô +#·≥+, d ô *«
ø£\ÃsY, bı\+ >∑≥¢ô|’ |ü+≥\T |ü+&ç+#·≥+, |üX¯óe⁄\≈£î nedüs¡yÓTÆq y˚T‘·,
#Ó≥T¢ ô|+#·≥+ e\¢ Á|üjÓ÷»Hê\qT >∑T]Ô+#ê*‡ ñqï~. á |ü<ä∆‹˝À
e´ekÕj·T+ #ù̊d≥|ü
&ÉT e÷¬sÿ{Ÿ˝À $Áøs£ TT+#˚ kÕ∆sTT˝À n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô
e#˚Ã˝≤ C≤Á>‘∑ \Ô· T eVæ≤+#ê*. Ç+<äT ø√dü+ ì]∆wy ºü TÓ q
Æ | Á Dü ≤[ø£\T nedüs+¡ .
Äj·÷ eT+&É˝≤˝À¢ uÛ÷ Ñ $T, yê‘êes¡D+, kÕ∆ìø£+>± | ô ]π> #Ó≥T¢, #˚eT\T,
kÕ∆ìø£ kÕe÷õø£, Ä]∆ø£ |ü]dæ‘› T· \qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· e\dæ ñ+≥T+~.
esê¸<Ûë]‘· e´ekÕj·T+˝À |ü⁄qØ®e+ :
3.10. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À e´ekÕj·T s¡+>∑+ uÛ$ Ñ wü´‘Y esê¸<Ûë]‘· e´ekÕj·T
|ü⁄qØ®e+ô|’ Ä<Ûës¡|& ü ç ñ+≥T+~. s¬ ‘’ T· \T e´ekÕj·T+ #ù̊d $d”sÔ +í¡ ˝À

20
dü>∑+ ô|’>± esê¸<Ûës¡+ MT<˚ »s¡T>∑T‘√+~. esê¸\T ‘·≈£îÿe>± |ü&É≥+,
düø±\+˝À |ü&øÉ b£ ˛e≥+, uÛ÷ Ñ eTT\ HêD´‘· dü]>±Z ˝Òøb£ ˛e≥+ e+{Ï ø±s¡D≤\
e\¢ ¬s’‘·T\ Ä<ëj·÷˝À¢ rÁeyÓTÆq ôV≤#·TÑ·>∑TZ\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. Bìì
dü]~<ä≥ › +| ô <ä› düyê\T>± e÷]+~. s¬ ‘’ T· \ e<ä› eqs¡T\T ‘·≈î£ ÿe>± ñ
+&É≥+, yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\˝À e÷s¡TŒ\T, e÷¬sÿ{À¢ ôV≤#·TÑ·>∑TZ\ e\¢
|üX¯óe⁄*ï ô|+#·≥+ <ë«sê ¬s’‘·T\ JeH√bÕ~Û >∑&ÉT|ü⁄≈£îH˚ |ü]dæú‹ ˝Ò<äT.
n+<äTe\¢ s¬ ‘’ T· \T yù̊d |ü+≥˝À¢ e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêyê*. >Á ±MTD Ä]∆ø£
e´edü˝∆ À e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îeùdH Ô ˚ s¬ ‘’ T· \T, s¬ ‘’ T· ≈£L©\T ª>∑‹˝Òø£ e\düb˛j˚Tμ
|ü]dæ∆‘·T\T ‘·>∑TZ‘êsTT. yê]øÏ Jeq uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#˚+<äT≈£î #ê˝≤ #·s¡´\T
rdüTø√e\dæ ñ+≥T+~. e´ekÕj˚T‘·s¡ s¡+>±˝À¢øÏ yês¡T eTs¡* b˛j˚T+<äT≈£î
‘·–q •ø£D å Çyê«*‡ ñ+≥T+~. HÓ| ’ ⁄ü D≤´\qT | ô +bı+~+#ê*‡ ñ+≥T+~.
3.11. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝Àì Á>±eT |ü+#êsTTr\≈£î ¬s’‘ê+>±ìï e÷s¡TŒ\≈£î
dü+dæ<+∆ä #˚d ù kÕeTs¡´∆ + ˝Ò<Tä . n+<äTe\¢ sêÅwºü | Á u ü TÑÛ ‘·«+, dü«#·+ä <ä dü+dü\∆ qT,
kÕe÷õø£ düŒèVü≤ ñqïyê]ì, |ü<M ä $s¡eTD #˚dq æ e´ekÕj·T XÊÅdy Ôü ‘˚ \Ô· qT,
¬s’‘·T\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ eVæ≤+#˚+<äT≈£î dæ<ä∆+ #˚j·÷*. H˚wüq˝Ÿ ]yÓ÷{Ÿ
ôdì‡+>¥ @C…˙‡, @|” ùdº{Ÿ ]yÓ÷{Ÿ ôdìï+>¥ @C˙‡, ªÁø°&Üμ e+{Ï dü+dü∆\qT
≈£ L &Ü ¬ s ’ ‘ · T \˝À ñqï kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ q + |ü ≥ ¢ ñqï nb˛Vü ≤ \qT
‘=\–+#˚+<äT≈£ ñ|üj÷ Ó –+#·Tø√e#·TÃ. e´ekÕj·÷_Ûeè~∆øÏ ì]∆wy ºü TÓ q
Æ
Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e{≤ìøÏ á dü+dü∆\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
Ç+<äT ø√dü+ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·«]‘·>∑‹q ˇø£ Á|üjÓ÷>±‘·àø£ n<Ûä´j·Tq+
#˚dæ nqTyÓq ’ |ü<‘∆ä T· \qT s¡÷bı+~+#ê*.
kÕeTs¡´∆ + |ô +|ü⁄ :
3.12. s¬ ‘’ T· \≈£î düV‰ü j·T+ #ù̊d yê]øÏ düs¬ q ’ düe÷#ês¡+, qeT÷Hê\T
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#˚Ã+<äT≈£î kÕ+Á|ü<ëj·T, kÕ+Á|ü<ëj˚T‘·s¡ |ü<ä∆‘·T\T
nqTdü]+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\qT dü~«ìjÓ÷>∑+
#˚ùd+<äT≈£î Á|üj·T‘êï\T »s¡>±*. yÓ’s¡T<Ûë´\qT ‘=\–+∫ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï
Áb˛‘ê‡Væ≤+∫ HÓ’|ü⁄D≤´\qT n_Ûeè~∆ #˚j·÷*. Bìô|’ Á|üuÛÑT‘·«+ <äèwæº ô|{≤º*.
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À uÛ÷ Ñ $T˝À ‘˚eT ìs¡«Vü≤Dô|’ <äèwæº |ô {≤º*. n+<äTu≤≥T˝À
ñqï ˙{Ïì |üP]Ô kÕ∆sTT˝À dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚jT· {≤ìøÏ düs¬ q ’ |ü+≥\qT
m+#· T ø√yê*. ¬ s ’ ‘ · T \≈£ î nedü s ¡ y Ó T Æ q dü e ÷#êsêìï , |ü ] C≤„ H êìï

21
n+<äCj Ò T· {≤ìøÏ ÇqŒsπ¤ àwüHé n+&é ø£eT÷´ìπøwüHf
é ø… ±ï\Jì $ìjÓ÷–+#·T
ø√e#·T.à ‘·eT |ü+≥ uÛ÷ Ñ eTT˝À¢ esê¸\ kÕ∆sTTì ã{Ϻ @j˚T |ü+≥\T y˚dTü ø√yê*,
@j˚T kÕ+πø‹ø£ |ü<‘∆ä T· \qT $ìjÓ÷–+#·Tø√yê\H˚ n+XÊ\qT ≈£L&Ü s¬ ‘’ T· \
<äèwæøº Ï rdüTø¬ fi≤fl*.
eT+&É˝≤\ m+|æø˝£ À bÁ Õ<Ûëq´‘·
3.13. sêÅw+ºü ˝Àì $$<Ûä >Á ±e÷˝À¢ düV≤ü » eqs¡T\ \uÛ´Ñ ‘· ˇπø $<Û+ä >± ñ
+&Ée⁄. e´ekÕj·T, yê‘êes¡D |ü]dæ‘∆ T· \T _Ûqï+>± ñ+{≤sTT. e´ekÕj·T
dü+ã+<Ûë\T ˇπø s¡ø£+>± ñ+&Ée⁄. e´ekÕj˚T‘·s¡ s¡+>∑+˝À |ü]dæú‘·T\T
_Ûqï+>± ñ+{≤sTT. n+<äTu≤≥T˝À s¡yêD≤ kÂø£s¡´+, e÷¬sÿ{Ÿ kÂø£s¡´+
düeT+>± ñ+&Ée⁄. | Á u ü TÑÛ ‘·«+ @ ø±s¡´øÁ e
£ T+ #˚|{
ü H
ºÏ ê á n+XÊ\qT <äèwæ˝º À
ñ+#·T ø√yê*. esê¸<Ûë]‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ ¬s’‘·T\T yê≥sYôw&é |ü<ä∆‹ì
nqTdü]+#˚˝≤ | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ bÁ ˛‘·V‡ ≤æ +#ê*.

22
 n<Ûë´j·TeTT ` 4
–]»q e´ekÕj·T+
1. ñb˛<ëÈ‘+· :
4.1. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 2011 >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ –]»qT\ dü+K´ 2.74
$T*j·TqT¢ yÓTT‘·+Ô »HêuÛ≤˝À M]~ 5.53 XÊ‘·+ lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s+¡ ,
$XÊK|ü≥D º +, ‘·÷s¡TŒ >√<ëe], |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ Ms¡T m≈£îÿe>±
ìedædTü H
Ô êïsT¡ . ø=~›eT+~ –]»qT\T ø£s÷ ¡ ï\T õ˝≤¢˝À lXË\’ + bÁ Õ+‘·+˝À
≈£L&Ü ñHêïsT¡ .
4.2. –]»qT\≈£î | Á <
ü ëÛ q Ä<ëj·T e÷s¡+Z ≈£L*|üì. ≈£L*|üì <ë«sê Ms¡T
54 XÊ‘·+ Ä<ëj·T+ bı+<äT‘·THêïsT¡ . e´ekÕj·T+ <ë«sê 40.09 XÊ‘·+,
|üX¯ó>∑D≤\qT ô|+#·≥+ <ë«sê 3.3 XÊ‘·+, e´ekÕj˚T‘·s¡ ø±sê´ø£˝≤bÕ\
<ë«sê 1.7 XÊ‘·+ Ä<ëj·÷ìï bı+<äT‘·THêïsT¡ . 2012`13 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À
#˚dq æ e´ekÕj·T ≈£î≥T+u≤\ yêdüe Ô |ü]dæ‘› T· \ n<Û´ä j·Tq+ y˚Ts¡≈î£ á
n+XÊ\T yÓ\T>∑T˝ÀøÏ e#êÃsTT. 2012`13 ˝…øÿ£ \ | Á øü ±s¡+ 73.2 XÊ‘·+
–]»q ≈£î≥T+u≤\T n|ü
˝À¢ ñHêïsTT. M] ‘·\dü] ãTTD+ s¡÷. 32,278.
Ms¡T Á|ü<Ûëq+>± ‘·eT ãTTD nedüsê\ ø√dü+ e&û¶ yê´bÕs¡düTÔ\ô|’
Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïs¡T.
2. –]»q e´ekÕj·T+ :
4.3. 2010`11 e´ekÕj·T >∑D≤+ø±\ | Á øü ±s¡+ –]»qT\ nBÛq+˝À 4 \ø£\å
e´ekÕj·T ø£eT‘ê\T ñHêïsTT. M] nBÛq+˝À 5 \ø£\å V ô ≤ø±ºs\Y $d”sÔ +í¡ ˝À
e´ekÕj·T+ »s¡T>∑T‘√+~.
M] dü>≥
∑ T uÛ÷
Ñ ø£eT‘· $d”sÔ +í¡ 1.24 V ô ≤ø±ºsT¡ .¢ –]»qT\ e´ekÕj·T
ø£eT‘ê˝À¢ 82 XÊ‘·+ ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \≈£î dü+ã+~Û+∫qy˚. á ∫qï,
düqïø±s¡T –]»qT\ s¬ ‘’ T· \ nBÛq+˝À yÓTT‘·+Ô –]»q s¬ ‘’ T· \ nBÛq+˝À ñ
qï uÛ÷
Ñ $T˝À 49 XÊ‘·+ ñqï~. á $d”sÔ +í¡ ˝À Äj·÷ õ˝≤¢˝À¢ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢
#ê˝≤ ‘˚&Ü\T ñHêïsTT. ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢˝À ∫qï, düqïø±s¡T ø£eT‘ê\T
33 XÊ‘·+ ñ+fÒ HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À 83 XÊ‘·+ y˚Ts¡ ñHêïsTT. –]»q bÁ Õ+‘ê˝À¢
ìedæ+#˚ yê]˝À 20 qT+&ç 25 XÊ‘·+ –]»qT\≈£î m≥Te+{Ï uÛ÷ Ñ edü‹

23
˝Ò<Tä . n+<äTe\¢ Ms¡T ø£\| ù ‘·s¡ Ç‘·s¡ n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô d ù ø£sD
¡ , e´ekÕj·T
≈£L©\T>±, ø=+<äsT¡ b˛&ÉT e´ekÕj·T+ #˚dTü Ô JeHêìï ø=qkÕ–düTH Ô êïsT¡ .
4.4. –]»qT\T e´ekÕj·T+ #ù̊d uÛ÷ Ñ $T˝À 27 XÊ‘·+ uÛ÷ Ñ $TøÏ d
ù <ä´|ü⁄
˙{Ï kÂø£s´¡ + ñqï~. á uÛ÷ Ñ eTT\T |Á <ü ëÛ q+>± #ÓsT¡ e⁄\T, uÀs¡Tu≤e⁄\T,
ø±\Te\ MT<ä Ä<Ûës¡|& ü ç ñHêïsTT.
4.5. –]»q s¬ ‘’ T· \T ≈£L&Ü øÁ e £ T+>± ‘·eT |ü+≥\˝À e÷s¡TŒ\T #˚dæ ø=‘·Ô
|ü+≥\ yÓ’|ü⁄ eT[¢b˛‘·THêïs¡T. dæ∆s¡yÓTÆq e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\T n\es¡TÃ
≈£î+≥THêïsT¡ . nsTT‘˚ ø=ìï –]»q ‘·+&Ü\T e÷Á‘+· bÕ‘· |ü<‘∆ä T· \H˚ bÕ{Ïd÷ ü Ô
‘·eT |ü+≥ bı˝≤\qT ‘·s# ¡ ÷· e÷s¡TdüTH Ô êïsT¡ .
uÛ÷Ñ $T |üsêBÛq+ ` e\dü\T :
4.6. uÛÑ÷ ã<ä˝≤sTT+|ü⁄ ìj·T+Á‘·D #·≥º+ (˝≤´+&é Á{≤Hé‡|òüsY ¬s>∑T´˝ÒwüHé
j·÷ø˘º ` m˝Ÿ{ÏÄsY@) ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ –]»qT\≈£î uÛÑ÷$Tì ‹]–
n|üŒ–+#·≥+, |ü{≤º\qT Ç#˚à ø±s¡´Áø£eT+ MT<ä Á|üuÛÑT‘·«+ <äèwæº ô|{≤º*. b˛&ÉT
e´ekÕj·T |ü<‹ ›ä ì ìs¡T‘ê‡V≤ü |üsêÃ*. n|ü
&˚ |üsê´es¡D |ü]dæ‘∆ T· \T yÓTs¡T>∑T
|ü&‘É êsTT.
sêfi¯ófl ù|]à uÛÑ÷eTT\qT ø±bÕ&É≥+, n&ÉT¶ø£≥º\T y˚j·T≥+ e+{Ï
|ü q T\qT #˚ | ü ≥ º ≥ + <ë«sê –]»qT\ ‘√≥\≈£ î s¡ ø £ å D \_Û + ∫+~.
uÛ÷ Ñ kÕsêìï, ˙{Ï eqs¡T\qT ø±bÕ&ÉTø√e≥+ kÕ<Û´ä yÓTq Æ ~.
4.7. #ê˝≤ | Á u ü TÑÛ ‘·« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T |ü{≤º ñqï s¬ ‘’ T· \ ø√dü+ ñ<˚• › +∫qy˚.
$$<Ûä ø±s¡D≤\ e\¢ –]»q ≈£î≥T+u≤\≈£î uÛ÷ Ñ eTT\ô|’ |ü{≤º\T ñ+&Ée⁄.
yês¡T Ä uÛÑ÷eTT\qT #ê˝≤ ø±\+>± e´ekÕj·T+ #˚düTÔqï|üŒ{ÏøÏ yê]øÏ
n~Ûø±]ø£+>± |ü{≤º\T ˝Òøb£ ˛e≥+ düeTdü´>± ñqï~. nH˚ø£ | Á u
ü TÑÛ ‘·« |ü<øäÛ ±\
|
Á jü ÷Ó »q+ yê]øÏ \_Û+#·≥+ ˝Ò<Tä . n+<äTe\¢ | Á uü TÑÛ ‘·«+ Äj·÷ uÛ÷ Ñ eTT\qT
@ –]»q ≈£î≥T+u+ n<äT|ü⁄˝À ñqï<√ |ü]o*+#·≥+ nedüs+¡ . Ä $<Û+ä >±
¬s’‘·T\ Vü≤≈£îÿ\qT >∑T]Ô+#·e#·TÃqT. n≥M Vü≤≈£îÿ\ #·≥º+ (m|òtÄsY@)
ìã+<Ûq ä \ øÁ +Ï <ä –]»qT\T e´ekÕj·T+ #˚dTü ≈£î+≥Tqï uÛ÷ Ñ eTT\≈£î |ü{≤º\T
Çe«e#·TÃ. $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢ qT ◊{Ï&m ç &ç$»Hé øÁ +Ï <ä e⁄qï 145 mø£sê\
$d”sÔ +í¡ ˝Àì n≥M uÛ÷ Ñ $T |Á d
ü Tü ‘Ô +· sê–, |üdTü |ü⁄ |ü+&çdTü H Ô êïsT¡ . á uÛ÷ Ñ $T
ø±|ò” ‘√≥\T y˚jT· &ÜìøÏ nqT≈£L\+>± ñqï~. Ä $<Û+ä >± #ù̊dÔ –]»q

24
s¬ ‘’ T· \ |ü]dæ‘∆ T· \T yÓTs¡T>∑T|ü&‘É êsTT. á uÛ÷ Ñ eTT\T yÓTT‘·+Ô –]»q s¬ ‘’ T· \T
ñeTà&ç>± nqTuÛ$ Ñ düTH
Ô êïsT¡ . yê]øÏ |Á ‘ü êïe÷ïjT· JeH√bÕ~Û neø±XÊ\T
˝Òe⁄. <ë]Á<´ä sπ K≈£î ~>∑Teq J$düTH Ô êïsT¡ . uÛ÷ Ñ eTT\≈£î |ü{≤º\T ˝Òq+<äTH˚
á |ü]dæ‹ ∆ @s¡Œ&+ç ~. ø±|ò” ‘√≥\ e\¢ e#˚à | Á jü ÷
Ó »Hê\qT á –]»qT\T
bı+<ä˝øÒ b£ ˛‘·THêïsT¡ . w ô &É÷´˝Ÿ bÁ Õ+‘ê\˝À |ü+#êsTTr #·{≤ºìï düeTs¡+∆ >±
neT\T #˚dæ m|òtÄsYm qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘ÓùdÔ, –]»q ≈£î≥T+u≤\
|ü]d曑·T\T yÓTs¡T>∑T|ü&É‘êsTT.
n&Ée⁄\T :
4.8. n≥M uÛ÷ Ñ eTT\T, s¬ yÓq÷´ uÛ÷ Ñ eTT\T >∑T]Ô+#·≥+˝À ø=ìï ndüŒw‘ºü \· T
ñHêïsTT. ø=ìï bÁ Õ+‘ê˝À¢ n&Ée⁄\ dü]Vü≤<äT\› | ô ’ düŒw‘ºü · ˝Ò<Tä . n+<äTe\¢
n≥M dæã“+~, s¬ yÓq÷´ dæã“+~ –]»qT\qT $$<Ûä s¡ø±\T>± |”&d ç Tü H
Ô êïsT¡ .
n&Ée⁄\qT düsπ « #˚d ù ≥|ü
&ÉT #ê˝≤ –]»q >Á ±e÷\qT ˝…øÿ£ ˝ÀøÏ rdüTø√e≥+
˝Ò<äT. n+<äTe\¢ n≥M dæã“+~, ¬syÓq÷´ dæã“+~ dü+j·TTø£Ô+>± düπs«
ìs¡«Væ≤+∫ dü]Vü≤<äT›˝À¢ düŒwüº‘· rdüT≈£îsêyê*.
4.9. ñeTà&ç n≥M j·÷»e÷q´ ø±s¡´øÁ e £ T+ (C≤sTT+{Ÿ bòÕs¬ dtº y˚TH˚Cy Ÿ TÓ +{Ÿ
` CÒm|òm t +) øÁ +Ï <ä –]»qT\T b˛&ÉT e´ekÕj·T+ #˚dTü ≈£îH˚ uÛ÷ Ñ eTT\qT
‹]– kÕ«BÛq+ #˚dTü ≈£î+≥THêïsT¡ . Bì‘√ –]»q Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛ+Ñ >∑+ @s¡Œ&ç
yês¡T nø£ÿ&ç qT+∫ ‘·s¡* b˛yê*‡q |ü]d曋 @s¡Œ&ÉT‘√+~. n≥M XÊK
n+<äCd Ò qæ n~Ûø±s¡ ìy˚~ø£\ | Á øü ±s¡+, |Á |
ü +ü #· u≤´+≈£î ˝…øÿ£ \ | Á øü ±s¡+ 37
y˚\ ôV≤ø±ºs¡¢ n≥M uÛÑ÷$Tì Á|ü»\ qT+∫ ‹]– n~Ûø±s¡T\T kÕ«BÛq+
#˚düT≈£îHêïs¡T. Ç~ yÓTT‘·Ô+ Ç+&çj·÷˝À »]–q ø±s¡´Áø£eT+. CÒm|òtm+
ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä »s¡T>∑T‘·Tqï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ n≥M n_Ûeè~∆
ø±s¡´Áø£eT+ ÁøÏ+<ä Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î düVü‰j·T+ <ë«sê »s¡T>∑T‘·Tqï
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT C≤Á>‘∑ >Ô· ± >∑eTì+#ê*. –]CHê_Ûeè~∆ XÊK rdüT≈£îqï #=s¡e
e\¢ ì»yÓTq Æ –]»q ≈£î≥T+u≤\qT nÁøe £ T+>± ‘·s*¡ +#·≈î£ +&Ü Ä|ü>*∑ >±s¡T.
á n≥M uÛÑ÷$Tì –]»qT\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÂø£sê´\T ø£*Œ+#·{≤ìøÏ
$ìjÓ÷–düTH Ô êïsT¡ .
|üs|¡ ‹ü ø£\Œq˝À ˝ÀbÕ\T :
4.10. –]»qT\T m<äTs=ÿ+≥Tqï e÷¬sÿ{Ï+>¥ düeTdü´\≈£î eT÷\ ø±s¡D+
yês¡T ‘·eT Ä]∆ø£ nedüsê\≈£î ñ|üjÓ÷–düTÔqï |ü<䛑·T˝Ò nqï $wüj·T+
25
düŒwe ºü Te⁄‘·Tqï~. düV≤ü »+>± –]»q ≈£î≥T+u≤\T ‘·eT &ÉãT“qT $]$>±
Ks¡Tà #˚kÕÔs¡T. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ yês¡T ‘·eT $$<Ûä nedüsê\≈£î |ü+≥\T
|ü+&ç+#˚+<äT≈£î ãTTD≤\T rdüT≈£î+{≤s¡T. yês¡T rdüT≈£îH˚ ãTTD≤\T 90
qT+&ç 95XÊ‘·+ $$<Ûä nedüsê\πø Ks¡Tà nsTTb˛‘êsTT. –]»q bÁ Õ+‘ê\˝À
u≤´+≈£î XÊK\T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñHêïsTT. –]»qT\≈£î ãTTD≤\T Çe«{≤ìøÏ
u≤´+≈£î dæã“+~ düeTTK+>± ˝ÒsT¡ .
–]»qT\T ‘·eT uÛÑ÷$T |ü{≤ºqT Vü‰MT Ç∫Ãq|üŒ{Ïø°, düø±\+˝À ãTTD+
#Ó*+¢ #·sq ¡ ï uÛj
Ñ T· +‘√ u≤´+≈£î dæã“+~ yÓqTø±&É‘ês¡T. ø=+<äsT¡ –]»qT\≈£î
u≤´+≈£î˝À¢ bı<äT|ü⁄ U≤‘ê\T ñHêïsTT. nsTT‘˚ n‘·´edüs¡ düeTj·T+˝À
u≤´+≈£î\‘√ ˝≤yê<˚M\T »s¡|{ ü ≤ìøÏ yês¡T Çã“+<äT\T |ü&TÉ ‘·THêïsT¡ . –]»q
düV≤ü ø±s¡ dü+dü∆ (õdæd)æ n‘·´edüs¡ Ä]›ø£ |ü]dæ‘› T· \˝À –]»qT\≈£î ãTTD+
Çe«e#·TÃ. nsTT‘˚ Ç≥Te+{Ï dü+<äsê“\¤ ˝À u≤´+≈£î\T >±˙, õdædæ >±˙
ì]¢|+Ôü >± ñ+&É≥+ >∑eTì+#·e#·TÃ. –]»qT\≈£î dü+kÕ∆>‘∑ y · TÓ q
Æ ãTTD≤\T
\_Û+#·øb£ ˛e≥+‘√ kÕ∆ìø£ yê´bÕs¡T\ MT<ä ø£MTwüHé @C…+≥¢ MT<ä, yês¡T
m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|& ü ‘É ês¡T. Ç+<äTø√dü+ n~Ûø£ e&û¶ #Ó*k¢ ÕÔsT¡ . ‘êeTT |ü+&ç+#˚
|ü+≥\T, ‘êeTT d ù ø£]+#˚ n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô qT yê]πø $Áøs£ TTkÕÔqqï Vü‰MT
Ç∫à ãTTD≤\T rdüT≈£î+{≤s¡T. yê´bÕs¡T\T, ø£MTwüHé @C…+≥T¢ –]»qT\T
‘Ó#Ã̊ ñ‘·Œ‘T· \Ô ≈£î ‘·≈î£ ÿe <Ûsä ¡ #Ó*+¢ ∫q|üŒ{øÏ Ï n|ü
\T rdüT≈£îqï+<äTq ‘·≈î£ ÿe
<Ûsä øπ¡ $Áøs£ TT+#·e\dæ edüT+Ô ~. á $<Û+ä >± –]»qT\T <√|æ&øç Ï >∑T]
ne⁄‘·THêïsT¡ .
e´ekÕj·T nedüsê\ düs|¡ süò ê˝À düeTdü´\T :
4.11. õdædæ –]»q ≈£î≥T+u≤\≈£î e´ekÕj·T nedüsê\qT dü_‡&û <Ûäs¡
MT<ä düs|
¡ süò ê #˚j÷
· *‡ ñqï~. á e´ekÕj·T nedüsê\qT ‘Ó#T· Ãø√e{≤ìøÏ
–]»q ¬s’‘·T\T eT+&É\ πø+Á<ëìøÏ >±˙, Ç‘·s¡ πø+Á<ë\≈£î >±˙ yÓfi≤¢*‡
e⁄+≥T+~. M]øÏ #ù̊d düs| ¡ süò ê\T düø±\+˝À #ê*q+‘·>± ñ+&Ée⁄. ø=ìï
s¡ø±\ $‘·ÔHê\, yÓTTø£ÿ\T Á|üuÛÑT‘·« @C…˙‡\T e÷Á‘·y˚T düs¡|òüsê #˚j·÷*‡
ñqï+<äTq e÷¬sÿ{À¢ Ä $‘·H Ô ê\T \_Û+#·≥+ ˝Ò<Tä .
4.12. –]»q ÁbÕ+‘ê˝À¢ ˙{Ï \uÛÑ´‘· m≈£îÿe>± ñqï|üŒ{Ïø° ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï
nedüsê\T rπsÃ+<äT≈£î á ˙{Ïì $ìjÓ÷–+#·≥+ ˝Ò<Tä . ø=ìï bÁ Õ+‘ê˝À¢
#Óø˘ &Ü´yéT\T ì]à+∫q|üŒ{øÏ Ï M{Ï˝À ˙{Ï ì\« kÕeTs¡´› + ‘·≈î£ ÿe>± ñ
26
qï~, eT]j·TT M{Ï ìs¡«Vü≤D dü]>±Z ˝Ò<Tä . –]»q bÁ Õ+‘ê\˝À | Á e
ü Væ≤+#˚
@s¡T\qT dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î #˚dæq ìsêàD≤\T ô|<ä›>± ñ
|üj÷Ó >∑+>± ˝Òe⁄. #ê˝≤ dü+<äsê“\¤ ˝À e´ekÕj·T uÛ÷ Ñ eTT\T m>∑Te bÁ Õ+‘ê˝À¢
ñ+fÒ, ˙{Ï eqs¡T\T ~>∑Te bÁ Õ+‘ê˝À¢ ñHêïsTT. á ˙{Ïì m>∑Te bÁ Õ+‘ê˝À¢
ñqï uÛ÷ Ñ eTT\≈£î m‘·TbÔ ˛‘·\ |ü<øä ±\T d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï nedüsê\≈£î uÛ÷ Ñ >∑s“¡ ¤
»\eqs¡T\qT ñ|üj÷ Ó –+#·T≈£îH˚ |
Á jü T· ‘êï\≈£î dü_& ‡ û n+<äTu≤≥T˝À ˝Ò<Tä .
4.13. e´ekÕj· T j· T +Á ‘ · |ü ] ø£ s ê\ <Û ä s ¡ \ T m≈£ î ÿe>± ñ+&É ≥ +,
n+<äTu≤≥T˝À ˝Òø£b˛e≥+ e\¢ –]»q ¬s’‘·T\T j·T+Á‘· |ü]ø£sê\T ñ
|üj÷ Ó –+#·Tø√˝Òøb£ ˛‘·THêïsT¡ . j·T+Á‘· |ü]ø£sê\T n+<äTu≤≥T˝À ñqï|Œü {øÏ °
–]»q ≈£î≥T+u≤\T nìï+{ÏøÏ á | Á jü ÷ Ó »Hê\T n+<ä]ø° n+<ä≥+ ˝Ò<Tä .
dü_&
‡ û <Ûsä ¡ MT<ä Ç∫Ãq |ü]ø£sê\T ø=ìï ≈£î≥T+u≤\≈£î e÷Á‘y· T˚ n+<äTu≤≥T˝À
ñHêïsTT. M{Ïì ñ|üj÷ Ó –+#·≥+ <ë«sê HêD´yÓTq Æ ñ‘·Œ‘T· \Ô qT ‘·j÷ · s¡T
#˚dæ e÷¬sÿ{Ÿ˝À eT+∫ <Ûsä ¡ dü+bÕ~+#·e#·TÃ.
n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ` $düsÔ D¡ dù e\T :
4.14. –]»q bÁ Õ+‘ê˝À¢ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q \uÛ´Ñ ‘· $düsÔ D ¡ d ù e\T #ê˝≤
‘·≈î£ ÿe kÕúsTT˝À ñHêïsTT. e´ekÕj·T+ <ë«sê ˝≤uÛ≤\T | ô +#·Tø√e{≤ìøÏ
yêDÏ»´ |ü<‹ ∆ä ˝À e´ekÕj·T+ #˚jT· ≥+ nH˚ n+X¯+ MT<ä düs¬ q ’ ne>±Vü≤q
˝Ò<Tä . nsTT‘˚ ø±|ò,” J&ç e÷$T&ç ‘√≥\T, |ü+&É¢ ‘√≥\T, |ü‹Ô |ü+≥\˝À
yÓTs¡T>¬ q
’ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ñ|üj÷ Ó –düTH
Ô êïsT¡ . –]»q bÁ Õ+‘ê˝À¢ Ç|üŒ{øπÏ
á |ü+≥\T neT\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT.
n‘ê´<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛH ä ê øπ +Á<ë\˝À
n+<äTu≤≥T˝À ñHêï –]»q s¬ ‘’ T· \≈£î n~ #˚s≥ ¡ + ˝Ò<Tä . Ç+<äT≈£î »s¡>T∑ ‘·Tqï
Á|üj·T‘êï\T ≈£L&Ü dü«\Œ+>± ñHêïsTT. ø±|ò” uÀs¡T¶ qT+∫ ˝Òø£ dü«#·Ã¤+<ä
dü+dü› nsTTq ªHê+~μ bòÂ+&˚wH ü é qT+∫ –]»q ø±|ò” s¬ ‘’ T· \≈£î ø=+‘· •ø£D å ,
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. nsTT‘˚ Ç~ #ê˝≤ |ü]$T‹
kÕúsTT˝ÀH˚ »s¡T>∑T‘√+~.
e÷¬sÿ{Ï+>¥ :
4.15. –]»q s¬ ‘’ T· \T ‘·eT ãTTD nedüsê\πø ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ nedüsê\≈£î
≈£L&Ü yê´bÕs¡T\T MT<ä m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|ü&Ü*‡ ek˛Ô+~. –]»qT\≈£î

27
 ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ì\« ñ+#˚ kÂø£sê´\T ˝Òe⁄. n˝≤π> s¡yêD≤ e´j·T+
m≈£îÿe>± ñqï~. n+<äTe\¢ yês¡T yê´bÕs¡T\ MT<ä Ä<Ûës¡|& ü eÉ \dæ edüTq Ô ï~.
n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô qT d ù ø£]+#·{≤ìøÏ | Á u ü TÑÛ ‘·«+ @sêŒ≥T #˚dq æ dù ø£sD ¡ e´edü\› T
dü]>±Z |üì #˚jT· ≥+ ˝Ò<Tä . e÷s¡TeT÷\ bÁ Õ+‘ê˝À¢ ìedæ+#˚ yê]øÏ e÷¬sÿ≥T¢,
dü+‘·\T n+<äT u≤≥T˝À ˝Òe⁄. dü+‘· »]π> s√Eq | ôÅ y’ {
˚ Ÿ yêVü≤Hê\T Äj·÷
>Á ±e÷\≈£î yÓ[¢ e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô qT kÕ∆ìø£ e÷¬sÿ≥¢≈î£ #˚sy ¡ k˚ ÕÔsTT. á ñ
‘·Œ‘T· \Ô qT s¡yêD≤ #˚jT· {≤ìøÏ ãkÕÔø,Ï 20 qT+&ç 25 s¡÷bÕj·T\T edü÷\T
#˚dTü H Ô êïsT¡ . n˝≤π> | Á rü >Á ±e÷ìøÏ | ôÅ y’ ≥ ˚ T yêVü≤Hê\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òe⁄.
n+<äTe\¢ –]»q s¬ ‘’ T· \T | ôÅ y’ ≥
˚ T yêVü≤Hê\T e#Ã̊ >Á ±e÷\≈£î ‘·eT ñ‘·Œ‘T· \Ô qT
yÓ÷düT≈£î+≥÷ #˚sy ¡ j ˚ ÷· *‡ ñ+≥T+~. BìøÏ #ê˝≤ düeTj·T+ |ü&TÉ ‘√+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü #ê˝≤ XÁ e ¯ T‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï~. n˝≤π> dü+‘·\≈£î #˚sπ ñ‘·Œ‘T· \Ô ˙ï
n<˚ s√Eq eT+∫ <Ûsä ≈¡ î£ neTTà&Ée⁄‘êj·TH˚ Vü‰MT @MT ˝Ò<Tä . nH˚ø£ ñ
‘·Œ‘T· \Ô qT ‘·≈î£ ÿe <Ûsä øπ¡ $Áøs£ TT+#ê*‡q |ü]dæ‹ › @s¡Œ&TÉ ‘√+~. ‘·«s¡>± bÕ&ÉjT˚ ´
ñ‘·Œ‘T· \Ô $wüjT· +˝À á |ü]dæ‹ ∆ eTØ rÁe+>± ñqï~. dü+‘·\˝À ì\«
kÂø£s´¡ + ˝Ò<Tä . n+<äTe\¢H˚ ‘·eT >Á ±e÷˝À¢ kÕ∆ìø£ yê´bÕ]øÏ $Áøs£ TT+#˚+<äT≈£î
–]»qT\T dæ<ä∆|ü&çb˛‘·THêïs¡T. <Ûëq´+ ùdø£s¡D≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T #ù̊d
øπ +Á<ë\T nø£ÿ&Éøÿ£ &Ü ñHêïsTT. Ç$ s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝À ˝Òe⁄.
4.16. –]»q düV≤ü ø±s¡ dü+dü› (Jdæd)æ : Jdædæ dü+düÔ ø£\|ù ‘·s¡ n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô qT,
ø±|òì
” ø=qT>√\T #˚jT· {≤ìøÏ >∑T‘êÔ~øÛ ±s¡+ ø£*– ñqï~. nsTT‘˚ Jdædæ
d
ù e\T –]»q s¬ ‘’ T· ˝À¢ #ê˝≤eT+~øÏ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òe⁄. á dü+dü∆
&çb˛\T >Á ±eT |ü+#êsTTr\˝À øπ +ÁBø£è‘·yTÓ H Æ êsTT. –]»q >Á ±e÷\≈£î
<ä÷s¡+>± á | Á <
ü ëÛ q øπ +Á<ë\T ñ+&É≥+ ‘·s#¡ T· >± »s¡T>∑T‘√+~. ‘·eT
e÷¬sÿ{Ÿ nedüsê\qT –]»q dü+dü∆ >∑T]Ô+#·≥+ ˝Ò<ì ä , Ä dü+dü∆ dæã“+~
‘·eT‘√ n+{° eTT≥º q≥T¢ e´eVü≤]kÕÔsì ¡ –]»qT\T |òsæ ê´<äT #˚dTü H Ô êïsT¡ .
á dü+dü∆ dæã“+~ yê´bÕs¡T\‘√ ≈£îeTà¬ø’ n≥M ñ‘·Œ‹Ô <Ûäs¡\qT
‘·–ZdüTÔqï≥T¢>± ≈£L&Ü yês¡T Äs√|ædüTÔHêïs¡T. Ç≥Te+{Ï nÁø£eT e÷sêZ\
<ë«sê kÕ∆ìø£ yê´bÕs¡T\T ‘·eT ˝≤uÛ≤\qT u≤>± | ô +#·T≈£î+≥THêïsT¡ . õdædæ
‘êeTT ‘Ó#˚à |üdüT|ü⁄qT, Ç‘·s¡ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ùdø£]+#ê\ì –]»q ¬s’‘·T\T
ø√s¡T‘·THêïsT¡ .
4.17. 2014`15 dü+e‘·‡s¡+˝À Jd”dæ kÕ∆ìø£ yê´bÕs¡T\ ø£+fÒ ø±|ò”øÏ
m≈£îÿe>± #Ó*¢+#·≥+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. nsTT‘˚ –]»qT\T ‘·eT ø±|ò”

28
 –+»\qT á dü+dü≈∆ î£ $Áøs£ TT+#·{≤ìøÏ n+‘·>± ÄdüøÔÏ | Á <
ü ]ä Ù+#·≥+ ˝Ò<Tä .
ø±|ò” –+»\≈£î ø=qT>√\T #˚dq æ |ü
&ÉT dü>+∑ <Ûsä q ¡ T #Ó*k¢ ÕÔqì, $T–*q
dü>∑+ <Ûäs¡qT y˚\+ y˚dæq ‘·s¡Tyê‘· #Ó*¢kÕÔqì –]»q düVü≤ø±s¡ dü+dü∆
wüs‘¡ T· |ô {Ï+º ~. nsTT‘˚ á wüs‘¡ T· ø±|ò” ‘√≥\T | ô +#˚ –]»qT\≈£î ÄyÓ÷<ä
jÓ÷>∑´+>± ˝Ò<äT. n˝≤π> Jd”dæ ‘·≈£îÿe HêD´‘· ñqï ø±|ò” –+»\qT
ø=qT>√\T #˚jT· {≤ìøÏ ≈£L&Ü ÄdüøÔÏ | Á <ü ]ä Ù+#·≥+˝Ò<Tä .
nsTT‘˚ yê´bÕs¡T\T e÷Á‘·+ ‘·≈£îÿe <Ûäs¡≈£î n+‘·>± HêD´‘· ˝Òì
ø±|ò” –+»\qT ø=qT>√\T #˚jT· {≤ìøÏ eTT+<äT≈£î e#êÃsT¡ . ø±|ò” –+»\qT
ø=qT>√\T #˚ùd≥|ü
&ÉT Jd”dæ ‘·eT≈£î 75 XÊ‘·+ #Ó*¢+|ü⁄\T #˚j·÷\ì
$T–*q yÓTT‘êÔìï y˚\+ ìs¡«Væ≤+∫q ‘·sT¡ yê‘· #ÓjT· ´ e#·Ãì –]»qT\T
ø√s¡T‘·THêïsT¡ . n˝≤π> ‘·eT q>∑<Tä nedüsê\T rπsÃ+<äT≈£î dü«\Œø±*ø£ ãTTD≤\T
≈£L&Ü Çyê«\ì yês¡T ø√s¡T‘·THêïsT¡ . –]»q s¬ ‘’ T· \qT ñ‘·Œ‹Ô dü+dü\∆ T>±
düMTø£]+#˚ neø±XÊ\T u≤>± ñHêïsTT. Ä $<Û+ä >± ø±|ò” –+»\T ñ‘·Œ‹Ô
#˚ùd –]»q ¬s’‘·T\qT õdædæ, Åô|’y˚≥T yê´bÕs¡T\ ìj·T+Á‘·D qT+∫
ãj·T≥|ü&y É j
˚ T· e#·TÃqT.
4.18. –]»q ¬s’‘·T\≈£î ø±|ò” –+»\≈£î m+‘· <Ûäs¡ #Ó*¢+#ê˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
s¬ ‘’ T· ø£MTwüHé (@|æm|òd t )æ n+#·Hê <Ûsä \¡ qT ìs¡sí TT+#·e#·TÃ. n+<äT˝À
75 XÊ‘·+ –]»q s¬ ‘’ T· \≈£î –+»\T d ù ø£]+#˚ düeTj·T+˝À #Ó*+¢ #ê\ì
dæbÕò s¡T‡ #˚dTü H Ô êïeTT. $T–*q yÓTT‘êÔìï s¬ +&ÉT HÓ\˝À¢ e&û‘¶ √ #Ó*+¢ #ê\ì
á ø£MTwüHé dü÷∫düTq Ô ï~.
4.19. Jd”d,æ |ü≥º XÊK e+{Ï |Á uü TÑÛ ‘·« @C…˙\‡ >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· + e\¢ –]»qT\≈£î
e÷¬sÿ{Ï+>¥˝À m≥Te+{Ï | Á j
ü ÷ Ó »q+ @s¡Œ&˝É < Ò Tä . nsTT‘˚ ø±|ò” –+»\T,
ms¡Te⁄\T e+{Ï e´ekÕj·T nedüsê\ düs¡|òüsê˝À e÷Á‘·+ düeTdü´\T
@s¡Œ&ܶsTT. düeTs¡e ›∆ +‘·yTÓ q Æ e÷¬sÿ{Ï+>¥ d ù e\qT n+~+#˚+<äT≈£î –]»q
¬s’‘·T\ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T, düe÷K´\T ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô dü+dü›\T
|Á ‘ü ê´e÷ïjT· y˚~ø£\T>± |üì#˚j÷ · *. |ü≥Tº >∑÷fi¢̄qT e÷¬sÿ{À¢ ø=qT>√\T
#˚jT· ≥+ s¬ ‘’ T· \≈£î kÕ<Û´ä + ø±e≥+ ˝Ò<Tä . (ôd] ø£\Ãs)Y |ü≥Tº |ü]XÁ e ¯ T e÷Á‘y
· T˚
M{Ïì düs| ¡ süò ê #˚jT· {≤ìøÏ n~Ûø±s¡+ ø£*– ñqï~. |ü≥Tº >∑÷fi¢̄ <Ûsä ¡ øπ õ
e÷¬sÿ{À¢ 400 s¡÷bÕj·T\T ñqï|üŒ{Ïø° Á|üuÛÑT‘·« dü+dü∆≈£î ¬s’‘·T\T 250
s¡÷bÕj·T\T e÷Á‘y · T˚ #Ó*+¢ #ê*‡ edüTq Ô ï~. á düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·≥+˝À
n~Ûø±s¡T\T ≈£L&Ü ‘·eT ìdüV ‡ ‰ü j·T‘·qT e´ø£+Ô #˚XÊs¡T.
29
e´ekÕj·T nedüsê\ düs|¡ süò ê :
4.20. V ô ≤’ _
Á &é $‘·H
Ô ê\T, Ç‘·s¡ e´ekÕj·T nedüsê\T dü_& ‡ û <Ûsä M¡ T<ä –]»q
düVü≤ø±s¡ dü+dü∆› ¬s’‘·T\≈£î n+<äCÒùd˝≤ Ä<˚XÊ\T Çyê«*. –]»q dü+dü∆
&çb˛\ @sêŒ≥T >Á ±eT |ü+#êsTTr kÕ∆sTT˝À »]–+~. ‘·eT nedüsê\≈£î
á &çb˛\≈£î yÓfi≤fl\ì –]»qT\qT ø√s¡T‘·THêïs¡T. nsTT‘˚ á yÓTT‘·Ô+
e´eVü‰s¡+˝À #ê˝≤ düeTj·T+ eè<Ûë ne⁄‘√+~. Ks¡Tà ≈£L&Ü m≈£îÿy˚
ne⁄‘√+~. BìøÏ ã<äT\T>± õdædæ ‘êH˚ dü«j·T+>± Á>±e÷\≈£î yÓ[¢
e´ekÕj·T nedüsê\qT $Áøs£ TT+#ê*. s¬ ‘’ T· \ qT+∫ e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô qT
ø=qT>√\T #˚j·÷*. ¬s’‘·T ùdyê πø+Á<ë\qT (bòÕs¡àsY‡ ô|òdæ*fÒwüHé ôd+≥sY `
m|òmt |òd t )æ \qT @sêŒ≥T #˚dæ s¬ ‘’ T· \≈£î nedüsy ¡ TÓ q
Æ dù e\qT ˇπø #√≥
n+<˚˝≤ #·÷&Ü*. ø=ìï –]»q >Á ±e÷\ düeTT<ëj·T+ e<ä› á d ù yê øπ +Á<ëìï
nqTyÓq ’ #√≥ @sêŒ≥T #˚j÷ · *.
4.21. –]»q >Á ±e÷\˝À eT]ìï ‘·bÕ\ Ä|òd ” Tü XÊK\qT @sêŒ≥T #˚j÷ · *,
u≤´+≈£î $TÁ‘·, _õHÓdt ø£s¡kÕŒ+&Ó+{Ÿ\ |ü<ä∆‹ì Á|üy˚X¯ ô|{≤º*. ‘·≈£îÿe e&û¶øÏ
–]»q ≈£î≥T+u≤\≈£î ãTTD≤\T n+~+#˚ |ü<ä∆‹ì s¡÷bı+~+#ê*.
düø±\+˝À ãTTD≤\T #Ó*+¢ #·≥+ e\¢ e#˚à | Á j
ü ÷ Ó »Hê\T, bı<äT|ü⁄ #˚jT· ≥+
e\¢ ˝≤uÛ≤\T >∑T]+∫ ◊{Ï&@ ç n~Ûø±s¡T\T –]»qT˝À¢ | Á # ü ês¡+ ø£ *£ Œ+#ê*.
4.22. –]»q >Á ±e÷\T <ä÷s¡<÷ ä s¡+>± ñqï bÁ Õ+‘ê\˝À e´ekÕj·T j·T+Á‘·
|ü]ø£sê\qT ø=+‘·eT+~øÏ ø£*dæ ñeTà&ç>± n+<äCÒj·T≥+ dü¬s’q |ü<ä∆‹.
Bìe\¢ Ks¡Tà ‘·≈î£ ÿe ne⁄‘·T+~. ø±|ò” –+»\qT bı&ç>± #˚jT· {≤ìøÏ ñ
|üj÷ Ó –+#˚ ˇø£ j·T+Á‘+· yÓTT‘·+Ô ˇø£ >Á ±eT nedüsê\qT rs¡Ã >∑\T>∑T‘·T+~.
á j·T+Á‘+· <ë«sê e#˚Ã n<äq|ü⁄ | Á j
ü ÷
Ó »q+ j·T+Á‘+· ø=qT>√\T≈£î nj˚T´
e´j·T+ ø£+fÒ #ê˝≤ m≈£îÿe. Ç≥Te+{Ï j·T+Á‘ê\qT s¬ ‘’ T· d ù yê øπ +Á<ë\T
ùdø£]+∫ ¬s’‘·T\ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\≈£î n|üŒ–+∫ düeTq«j·T+
#˚j÷ · *.
|ü+≥ e÷]Œ&ç :
4.23. ø±|ò” ‘√≥\T |
ô +#·{≤ìøÏ nj˚T´ |
ô ≥Tºã&ç ‘·≈î£ ÿe. n+<äTe\¢ á
‘√≥\T ô|+#·≥+˝À ÄdüøÏÔ ñqï ù|<ä\≈£î, nedüs¡eTT ñqïyê]øÏ M{Ïì
$dü]Ô +#ê*. e÷s¡TeT÷\ bÁ Õ+‘ê˝À¢ ø±|ò” ‘√≥\T $dü]Ô +#·{≤ìøÏ >Á ±eT

30
|ü+#êsTTr\˝À |üì#ù̊d ˝…’»Hé Ä|ò”düs¡T¢, Vü‰]ºø£\ÃsY ndæôdº+≥T¢, Vü‰]ºø£\ÃsY
n~Ûø±s¡T\T |ô <ä>› ± ÄdüøÔÏ #·÷|ü˝< Ò Tä . |üs´¡ y˚øDå£ dü]>±Z ˝Òøb£ ˛e≥+ e˝Ò¢
Ç˝≤ »s¡T>∑T‘√+~. ø±|ò” uÀs¡T¶ ø±˙, ◊{Ï&çm ø±˙ á n~Ûø±s¡T\
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT m|üŒ{øÏ |£
ü &ÉT eT~+|ü⁄ #˚j÷ · *. \øå±´\T n+<äTø√e≥+‘√
bÕ≥T yês¡T n+~+#˚ d ù e\ e\¢ e∫Ãq dü+øπ e å ÷ìï eT~+|ü⁄ #˚jT· >∑\>±*.
–]»q bÁ Õ+‘ê˝À¢ ñ+&˚ e´ekÕj·T, yê‘êes¡D |ü]dæ‘∆ T· \T J&çe÷$T&ç,
nHêdü, e÷$T&ç e+{Ï |ü+&É¢ ‘√≥\qT | ô +#·{≤ìøÏ ≈£L&Ü nqTe⁄>± ñ
+&Ée#·TÃ. á |ü+&É¢ ‘√≥\ | ô +|üø+£ <ë«sê –]»q ≈£î≥T+u≤\ Ä<ëj·÷ìï
|
ô +#·e#·TÃ. ø±|ò” ‘√≥\ | ô +|üø+£ ˝À nqTdü]+∫q |ü<‘∆ä T· \˙ï Ç‘·s¡ ñ
<ë´qeq |ü+≥\ ô|+|üø±ìøÏ ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃqT. y˚T˝…’q
e+>∑&Ü\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e≥+, dü_‡&û\T, kÕ+πø‹ø£ düVü‰j·T+
n+~+#·≥+ <ë«sê –]»qT\qT bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#·e#·TÃ.
n≥M ñ‘·Œ‘·T\Ô <ë«sê Ä<ëj·T+ |ô +|ü⁄ :
4.24. –]»q ≈£î≥T+u≤˝À¢ #ê˝≤ ≈£î≥T+u≤\T ø£\| ù ‘·s¡ n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô
ùdø£s¡D˝À ìeT>∑ïyÓTÆ ñ+{≤sTT. nsTT‘˚ Bì <ë«sê –]»qT\≈£î e#˚Ã
Ä<ëj·T+ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. | Á uü TÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+∫q ø£˙dü y˚‘q · + ø£+fÒ á
n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô d ù ø£sD ¡ <ë«sê –]»qT\≈£î \_Û+#˚ Ä<ëj·T+ ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+≥T+~. M{Ï ù d ø£ s ¡ D ˝À –]»q eTVæ ≤ fi¯ \ T #ê˝≤ dü e Tdü ´ \T
m<äTs=ÿ+{≤s¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü e÷¬sÿ{Ï+>¥˝À ≈£L&Ü yê]øÏ nH˚ø£
Ä≥+ø±\T m<äTs¡e⁄‘êsTT. õdædæ á n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô d ù ø£sD¡ ˝À >∑T‘êÔ~|
Û ‘ü ´· +
ø£*– ñqï+<äTq eT]ìï düeTdü´\T @s¡Œ&TÉ ‘·THêïsTT. á –]»q düV≤ü ø±s¡
dü+dü∆ 32 s¡ø±\ ñ‘·Œ‘T· \Ô qT d ù ø£]+#ê*‡ ñ+&É>±, n+<äT˝À ø=ìï ñ‘·Œ‘T· \Ô qT
e÷Á‘y · T˚ e÷¬sÿ{Ÿ <Ûsä ø¡ +£ fÒ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe <Ûsä ≈¡ î£ n~ dù ø£]düTq Ô ï~. n+<äTe\¢
á dü+dü∆ >∑T‘êÔ~|ü‘ê´ìï ìj·T+Á‹+#ê\ì #ê˝≤ ø±\+>± –]»qT\T
ø√s¡T‘·THêïsT¡ . –]»q | Á »ü \≈£î ˝Òø£ eq dü+s¡øD å£ dü$T‘·T\≈£î á n≥M ñ
‘·Œ‘T· \Ô MT<ä q÷{ÏøÏ q÷s¡T XÊ‘·+ Vü≤≈£îÿ\qT ø£*Œ+#ê*. M{Ïì $Áøs£ TT+#˚
Vü≤≈£îÿ ≈£L&Ü yê]πø ñ+&Ü*. n≥M XÊK eT<ä‘› T· <Ûsä q ¡ T n+~+#·>\∑ >±*.
|
Á d
ü Tü ‘Ô +· ñqï |ü]dæ‘∆ T· \T dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ˝Òe⁄. –]»qT\≈£î Ç#Ã̊ ãTTD≤\≈£î,
e÷¬sÿ{Ï+>¥ ùde\≈£î ñqï dü+ã+<Ûä+ e\¢ yê]øÏ dü¬s’q <Ûäs¡ \_Û+#·≥+
˝Ò<äT. n˝≤π> düs¡T≈£î e÷]Œ&ç |ü<ä∆‹ ≈£L&Ü –]»qT\qT <Óã“rdüTÔqï~.

31
õdædæ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT |üP]Ô>± e´ed”úø£]+#ê*‡q nedüs¡+ ñqï~.
–]»qT\≈£î ‘·–q <Ûsä ¡ \_Û+#˚˝≤ e÷¬sÿ{Ÿ |ü]dæ‘∆ T· \qT e÷sêÃ*.
4.25. ◊{Ï&m ç dæã“+~ì V ù ≤‘·Tã<ä+∆ >± |ü⁄q]ï]à+#ê*. ˇπø |üìì |ü\Te⁄s¡T
dæã“+~ #˚jT· ≥+ e\¢ ø=+<ä]øÏ m≈£îÿe |üì, ø=+<ä]øÏ ‘·≈î£ ÿe |üì ñqï
|ü]dæ‘∆ T· \T |
Á dü Tü ‘Ô +· á dü+dü˝∆ À ñHêïsTT. n˝≤π> dæã“+~ X¯øÔÏ kÕeTsê∆´\qT,
HÓ’|ü⁄D≤´\qT yÓTs¡T>∑T |üsêÃ*‡ ñqï~. Ç+<äTø√dü+ ªªôddtμμ dü+dü∆˝À¢ì –]»q
$uÛ≤>±ìï ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. á •ø£åD≈£î H√&É˝Ÿ @C…˙‡>± n~
|üì#˚j·T>∑\T>∑T‘·T+~. düe÷#ês¡, |ü]C≤„q |ü]ø£sê\qT ñ|üjÓ÷–+∫
düeTq«j·T+, bÕs¡<sä Ù¡ ø£‘,· »yêãT<ëØ‘·q+ rdüT≈£îsêe#·TÃ.
–]»q düV≤ü ø±s¡ dü+dü∆ |ü⁄qsY e´ed”øú s£ D¡ :
4.26. Jd”dæ –]»q düVü≤ø±s¡ dü+dü∆ e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘ê\˝À –]»q
s¬ ‘’ T· \≈£î dù e\T n+~+#·≥+˝À $»j·T+ kÕ~Û+#·˝øÒ b£ ˛‘·Tqï~. –]»q
s¬ ‘’ T· \ |ü+≥\qT ø±˙ yês¡T d ù ø£]+∫q n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô qT ø±˙ ø=qT>√\T
#˚j·T≥+˝À $|òü\eTe⁄‘·Tqï~. n+<äTe\¢ á ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î eT+∫ <Ûäs¡
\_Û+#·≥+ ˝Ò<Tä . ‘·≈î£ ÿe <Ûsä \¡ øπ –]»qT\T M{Ïì neTTàø√yê*‡ ek˛Ô+~.
á dü+dü∆ ‘·q |ü]~Û˝Àì yÓTT‘·Ô+ –]»q Á>±e÷\qT dü+<ä]Ù+#ê\ì,
nìï e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô qT, n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô qT d ù ø£]+#ê\ì #·≥ã º <äy
∆ TÓ q
Æ
Ä<˚XÊ\T ñ+&Ü*. n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô qT ìj·T+Á‹+#˚ n~Ûø±sê\T >Á ±eTdüu≈ÑÛ î£
ñ+&Ü*. n&Ée⁄˝À¢ n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô \uÛ´Ñ ‘· u≤>± ‘·–bZ ˛e≥+ e\¢ –]»q
≈£î≥T+u≤\T n&Ée⁄\ô|’ Ä<Ûës¡|& ü ≥
É + ≈£L&Ü ‘·–bZ ˛sTT+~. Jd”dæ M{Ïì
$Áø£sTT+#˚ yê] dü+K´ ≈£L&Ü ‘·–Zb˛sTT+~. n+<äTe\¢ |üdüT|ü⁄ e+{Ï
Ç‘·s¡ ñ‘·Œ‘T· \Ô qT ø=qT>√\T #˚jT· {≤ìøÏ Jd”dæ eTT+<äT≈£î sêe#·TÃ. –]»q
bÁ Õ+‘ê˝À¢ |ü+&ç+#˚ nìï |ü+≥\qT ≈£L&Ü d ù ø£]+#˚ $<Û+ä >± á dü+düq ∆ T
r]Ã ~<äe › #·TÃqT. >Á ±eT düu\ÑÛ T, >Á ±eT |ü+#êsTTr\T á d ù ø£sD
¡ ˝À dü+dü≈∆ î£
düV≤ü ø£]+#·e#·TÃ. dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T #˚jT· ÷‘·ìe«e#·TÃ.
4.27. –]»q ¬s’‘·T\ |ü]C≤„q kÕ∆sTT, Jd”dæ |üìrs¡T dü+‘·è|æÔø£s¡+>±
˝Òøb£ ˛e≥+ e+{Ï ø±s¡D≤\ e\¢ Ç‘·s¡ dü+dü\› d ù e\qT ñ|üj÷ Ó –+#ê*‡q
|ü]dæ∆‘·T\T @s¡Œ&ܶsTT. –]»q ¬s’‘·T\qT düMTø£]+∫ yê] <ë«sê Á|üuÛÑT‘·«
dü+dü\∆ |üìrs¡TqT yÓTs¡T>∑T|üsáe#·TÃqT.

32
4.28. ◊{Ï&@ ç , Jd”dæ e+{Ï dü+dü\∆ | ô ’ kÕe÷õø£ n»e÷sTTw” | Á yü X˚ |
ô̄ fÒº
n+XÊìï (k˛wü˝Ÿ Ä&ç{)Ÿ | Á u ü TÑÛ ‘·«+ |ü]o*+#·e#·TÃ. Ä $<Û+ä >± | Á »ü \≈£î,
–]»q | ô <ä\› eT+&É*øÏ |Á u
ü TÑÛ ‘·« dü+dü\∆ T »yêãT<ëØ eVæ≤+#˚˝≤ #·÷&Ée#·TÃ.
2.29. ¬s’‘·T ùdyê πø+Á<ë\T : –]»q ¬s’‘·T\≈£î düeTÁ>∑yÓTÆq ùde\T
n+~+#˚+<äT≈£î s¬ ‘’ T· d ù yê øπ +Á<ë\T ø=ìï >Á ±e÷\ düeTT<ëj·÷ìøÏ nqTyÓq ’
|
Á <
ü X˚ +¯ ˝À @sêŒ≥T #˚jT· e#·TÃ. á øπ +Á<ë\T –]»q düTdæs∆ ¡ e´ekÕj·T+,
(e÷qyê_Ûeè~∆ @|”d ù |òt dü+|òTü +) e÷s¡< Z sä Ù¡ ø£‘«· +˝À |üì#ù̊d˝≤ #·÷&Ü*.
4.30. ÁbÕôddæ+>¥ : –]»q ÁbÕ+‘ê˝À¢ |ü+&ç+#˚ |ü+≥\qT \_Û+#˚ ñ
<ë´qeq ñ‘·Œ‘·TÔ\qT e÷¬sÿ{Ÿ≈£î nqTe⁄>± X¯ó~∆ #˚ùd ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
$dü]Ô +#˚ neø±XÊ\T #ê˝≤ ñHêïsTT. J&çe÷$T&ç –+»\ nHêdü bÁ Õôddæ+>¥,
Ç‘·s¡ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT e÷¬sÿ{Ÿ nedüsê\≈£î nqTe⁄>± r]à ~<ä›≥+ e+{Ï
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T, ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô dü+dü∆\T, yê{Ï
düe÷K´\≈£î n|üŒ–+#ê*. @|æùd|òt –]»q ≈£î≥T+u≤\ JeH√bÕ~Û
nedüsê\qT rπsÃ+<äT≈£î ˇø£ | Á ‘ü ´˚ ø£ $uÛ≤>±ìï @sêŒ≥T #˚j÷ · *.
¬s’‘·T ùdyê πø+Á<ë\T :
4.31. 10 qT+∫ 15 >Á ±e÷\ s¬ ‘’ T· \ nedüsê\qT rπsÃ+<äT≈£î s¬ ‘’ T· d ù yê
πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*. ¬s’‘·T\≈£î nedüs¡yÓTÆq nìï ùde\qT,
edüTÔe⁄\qT Çø£ÿ&É n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. yê]øÏ Ä]∆ø£, kÕ+πø‹ø£,
e÷¬sÿ{Ï+>¥ nedüsê\qT á d ù yê øπ +Á<ë\T rs¡Ã>\∑ >±*. M{Ïì 25 mø£sê\
$d”sÔ +í¡ ˝À @sêŒ≥T #˚j÷ · *. M{ÏøÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ ˙s¡T, $<äT´‘Y, Ç‘·s¡ dü+ã+<ä
nedüsê\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*.
$‘·ÔHê\T, ms¡Te⁄\T, ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø±\qT düs¡|òüsê #˚ùd yê]øÏ
Çø£ÿ&É kÂø£sê´\T ø£*Œ+#ê*. ø£+| ô ˙\T ˝Òø£ &û\s¡T¢ dü«j·T+>± @sêŒ≥T #ù̊d
W{Ÿ˝≥ … q
¢ T bÁ ˛‘·V
‡ ≤æ +#ê*. Ä $<Û+ä >± yês¡T düs| ¡ süò ê #˚dq
æ edüTeÔ ⁄\ HêD´‘·≈î£
Vü‰MT ñ+≥T+~. s¬ ‘’ T· \≈£î #ê*q+‘·>± HêD´yÓTq Æ e´ekÕj·T nedüsê\qT
düø±\+˝À ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ düs¡|òüsê #ù̊d $<Ûä+>± &û\s¡T¢, ø£MTwüHé @C…+≥T¢,
ø£+ô|˙\‘√ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃø√yê*. á $<Ûä+>± ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃ
ø√e≥+ e\¢ e#˚Ã Ä]∆ø£ | Á j
ü ÷
Ó »Hêìï s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äCj Ò ÷
· *.

33
e´ekÕj·T $uÛ≤>∑+ :
4.32. ¬s’‘·T ùdyê πø+Á<ë\˝À ÄÁ>∑q$Tdtº, uÛÑ÷kÕs¡ XÊÅdüÔy˚‘·Ô, m+≥e÷\õdtº,
bÕ¢+{Ÿ bÕ<∏ë\õdüTº, Vü‰]ºø£\ÃsY n~Ûø±], e´ekÕj·T Ç+»˙sY ùde\T
n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. á ùde\T ìs¡+‘·s¡+ n+<äTu≤≥T˝À ñ
+&É≥+ e\¢ –]»qT\≈£î uÛÑ÷kÕs¡+, ÁøÏ$Tø°≥ø±\ n<äT|ü⁄, yÓTTø£ÿ\≈£î e#˚Ã
s√>±\ ìs¡÷à\q, ñ<ë´qeq |ü+≥\ô|’ ne>±Vü≤q ô|s¡T>∑T‘·T+~. á ùdyê
πø+Á<ë\˝À uÛÑ÷kÕsêìï, ˙{Ïì |üØøÏå+#˚ Á|üjÓ÷>∑XÊ\qT @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
–]»qT\T ìedæ+#˚ m>∑T&ÉT, ~>∑T&ÉT bÁ Õ+‘ê\˝À, ø=+&É bÁ Õ+‘ê\˝À
e´ekÕj·T+ m˝≤ #˚j·Te#√à Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·{≤ìøÏ, uÛÑ÷kÕsêìï
|ü]s¡øÏå+#·{≤ìøÏ ‘·–q @sêŒ≥T¢ »s¡>±*. á >∑D≤+ø±\qT &çõ≥˝Ÿ |ü<ä∆‹˝À
bı+<äT|üsêÃ*. s¬ ‘’ T· \T á b˛s¡˝º ì
Ÿ $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ dü<Tä bÕj·T+ ø£*Œ+#ê*.
n+<äTu≤≥T˝À ñqï ˙s¡T, e÷qe nedüsê\≈£î, Ç]π>wüHé nedüsê\≈£î
nqT>∑TD+>± ñqï<√ ˝Ò<√ |üØøÏå+#ê*. á >∑D≤+ø±\qT ≈£L&Ü b˛s¡º˝Ÿ˝À
bı+<äT |üsêÃ*. ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï kÂø£s¡´+ e⁄qï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ø±\«\qT, Å&Ó’H˚J\qT
m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê˝À, ˙{Ïì m˝≤ dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√yê˝À •ø£åD Çe«e#·TÃ.
¬s’‘·T ùdyê πø+Á<ë˝À¢ ñ+&˚ e´ekÕj·T ì|ü⁄DT\ ãè+<ä+ Äj·÷
ÁbÕ+‘ê˝À¢ @j˚T |ü+≥\T |ü+&ç+#ê˝À ¬s’‘·T\≈£î dü\Vü‰\T Çyê«*. ùd+Á~j·T
e´ekÕj·T+, ãjÓ÷ ô|òdæºôd’&é‡, |ü]düsê\ |ü]s¡ø£åD, Á^Hé j·÷|æ˝Ÿ, u…sY, d”‘ê|òü˝Ÿ,
ø±|ò”‘√≥\ e+{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ •ø£åD Çyê«*. yÓ’<ä´+˝À |üìøÏ e#˚à Wwü<Ûä
yÓTTø£ÿ\ ô|+|üø£+, ø√ø√yê, ø£Ás¡ ô|+&É\+ e+{Ï |ü+≥\ ô|+|üø£+ ø√dü+
ø±s=Œπs{Ÿ dü+dü∆\‘√ dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tº≈£îH˚+<äT≈£î á e´ekÕj·T ì|ü⁄DT\
ãè+<ä+ düVü≤ø£]+#ê*. –]»qT\≈£î bÂÅ©º ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ≈£L&Ü e÷¬sÿ{Ï+>¥
#˚ùd HÓ’|ü⁄D≤´\T n\esêÃ*. ¬s’‘·T\≈£î Áπ>&ç+>¥, ÁbÕôddæ+>¥ e+{Ï n+XÊ˝À¢
•ø£åD sTTyê«*.
e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+‘√ düeTq«j·T+ :
4.33. e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\T n_Ûeè~∆ #˚dæq ø=‘·Ô |ü<ä∆‘·T\qT,
|ü]XÀ<ÛäHê |òü*‘ê\qT –]»q ¬s’‘·T\≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#˚Ã+<äT≈£î ¬s’‘·T
ùdyê πø+Á<ë\T Á|üj·T‹ï+#ê*. Ç+<äTø√dü+ e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+˝Àì
ø£fi≤XÊ\\T, |üX¯óyÓ’<ä´XÊ\\T, bÕ\ùdø£s¡D, bÕ\o‘·©ø£s¡D πø+Á<ë\‘√
dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tºø√yê*.

34
ùde\T :
u≤´+≈£î\T :
|
Á uü TÑÛ ‘·«s¡+>∑ u≤´+≈£î XÊK\T ˝Òø£ u≤´+≈£î $TÁ‘· <ë«sê –]»q s¬ ‘’ T· \≈£î
nedüs¡yÓTÆq, dü«\Œø±*ø£, Bs¡Èø±*ø£ ãTTD≤\T n+<äCÒj·÷*. Hêu≤s¡T¶
Á|ü‹ì<ÛäT\‘√ düeTq«j·T+ #˚düTø=ì á ø£èwæ »s¡>±*. á`ùdyê πø+Á<ä+ <ë«sê
$$<Ûä düe÷#êsêìï ¬s’‘·T\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. ÄÁ– ùdyê πø+Á<ä+
e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\ô|’ ìs¡+‘·s¡+ düe÷#ês¡+ n+~+#ê*. Á{≤ø£ºsY, Ç‘·s¡
e´ekÕj·T |üìeTT≥T¢, |üesY {Ï\¢s¡T¢, Hê>∑fi¯ófl e+{Ï |ü]ø£sê\ C≤_‘êqT ÄÁ–
ùdyê πø+Á<ä+ ìs¡«Væ≤+#ê*. KØ<Ó’q ÅùdŒj·Ts¡T¢, &Édüºs¡T¢, Vü‰¬s«düºs¡T¢, yê≥sY >∑Hé‡,
ø£~˝Ò ÅdæŒ+ø£s¡¢ yÓTT<ä˝…’q$ m|ü
&É÷ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. ¬s’‘·T\T ‘·eT≈£î
nedüs¡yÓTT∫Ãq|ü
&ÉT M{Ïì $ìjÓ÷–+ #·T≈£îH˚ kÂø£s¡´+ ñ+&Ü*.
düs¡T≈£î ì\« ñ+#·T≈£îH˚ >√&ÍHé‡:
¬s’‘·T\T ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ì\« ñ+∫ eT+∫ <Ûäs¡ dü+bÕ~+#˚+<äT≈£î
nqTyÓ’q yê‘êes¡D+ @sêŒ≥T #˚j·÷*. Ç+<äTø√dü+ düs¡T≈£î ì\« kÂø£s¡´+
ñ+&Ü*. XÊÅd”Ôj·T+>± >√&ÍqT¢ qT ìs¡«Væ≤+#ê*. á >√&ÍqT¢ ¬s’‘·T\T ì\«
ñ+∫q düs¡T≈£î Ä<Ûës¡+>± s¡o<äT Çe«>∑\>±*. á s¡o<äTqT e÷¬sÿ{À¢
#·÷|æ s¬ ‘’ T· ‘·q Ä]∆ø£ nedüsê\T rs¡TÃ≈î£ H˚ $<Û+ä >± @sêŒ≥T¢ »s¡>±*. u≤´+≈£î\
qT+&ç ãTTD≤\T á s¡o<äT <ë«sê rdüTø√>∑*–‘˚ ‘·eT e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\qT
‘·≈£îÿe <Ûäs¡ ñqï|ü
&ÉT $Áø£sTT+#·Tø√yê*‡q <äTdæ∆‹ ¬s’‘·T≈£î ‘·|ü
‘·T+~. á
s¡o<äT Ä<Ûës¡+>± ¬s’‘·T á`e÷¬sÿ≥¢˝À neTTà≈£îH˚ kÂ\uÛÑ´+ ≈£L&Ü ñ+&Ü*.
¬s’‘·T ùdyê πø+Á<ä+˝Àì e´ekÕj·T $uÛ≤>∑+ ¬s’‘·T\T ì\« ñ+#˚ ñ‘·Œ‘·TÔ\
HêD´‘·ô|’ uÛÑs√kÕ sTTdü÷Ô dü]º|òæπøwüHé #ù̊d |ü]dæú‹ ñ+&Ü*.
o‘·©ø£s¡D :
o‘·\–&ɶ+>∑T\T : e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\ HêD´‘·qT Bs¡Èø±\+ ø±bÕ&˚+<äT≈£î o‘·\
–&ɶ+>∑T\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. ¬s’‘·T ùdyê πø+Á<ë\T nedüs¡yÓTÆq
#√≥ M{Ïì @sêŒ≥T #˚ùd+<äT≈£î, $T–*q ñ‘·Œ‘·TÔ\T ñ+#˚+<äT≈£î #=s¡e
#·÷bÕ*.
s¬ ‘’ T· dù yê øπ +Á<ë\ ìs¡«Vü≤D :
á ¬s’‘·T ùdyê πø+Á<ë\T kıôd’{°>± ìs¡«Væ≤+#ê*. Á|üuÛÑT‘·« ìj·T+Á‘·D
qT+∫ M{Ïì <ä÷s¡+>± ñ+#ê*.

35
 n<Ûë´j·TeTT ` 5
e´ekÕj·T |üs|¡ ‹ü
1. ñb˛<ëÈ‘·eTT :
5.1. ¬s’‘ê+>±ìøÏ düø±\+˝À ‘·≈£îÿe e&û¶øÏ ãTTD+ n+<ä #˚dæq|ü
&˚
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À ñ‘êŒ<äø£‘· ô|+#·e#·TÃ. ¬s’‘·T\≈£î e´ekÕj·T+
–≥Tºu≤≥T>± ≈£L&Ü ñ+≥T+~. Á|üdüTÔ‘·+ e&û¶yê´bÕs¡T\T sêÅwüº+˝À
e´ekÕj·÷ìøÏ Ç‘·s¡ nedüsê\T rπsÃ+<äT≈£î ãTTD≤\T ÇdüTH Ô êïsT¡ . nsTT‘˚
Ms¡T edü÷\T #ù̊d e&û¶ sπ ≥T¢ n~Ûø+£ >± ñ+≥THêïsTT. ‘êeTT ‘Ó#Ã˚ ãTTD≤\
MT<ä n~Ûø£ e&û¶ #Ó*+¢ #ê*‡ sêe≥+ e\¢ s¬ ‘’ T· \T ãTTD≤\ }_ qT+∫
ãj·T≥ |ü&˝É øÒ b£ ˛‘·THêïsT¡ . ‘·s# ¡ T· >± |ü+≥\T |ü+&Éøb£ ˛e≥+, e÷¬sÿ{À¢
e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô <Ûsä ˝¡ À V ô ≤#·Tà ‘·>T∑ \Z T rÁe+>± ñ+&É≥+ e\¢ s¬ ‘’ T· \T $wü
e\j·T+˝À Çs¡T≈£îÿb˛‘·THêïsT¡ . n+<äTe\¢ sêÅcÕº_e Û è~∆ø,Ï >Á ±MTD | ù <ä]ø£
ìs¡÷à\q≈£î |üs| ¡ ‹
ü | ô +#ê\qï~ sêÅcÕº\ $<Ûëq+>± e÷]+~. e´ekÕj·T
s¡+>∑+˝À ô|≥Tºã&çøÏ, e]ÿ+>¥ ø±´|æ≥˝Ÿ nedüsê\qT rs¡Ã{≤ìøÏ ∫qï,
düqïø±s¡T, øö\T s¬ ‘’ T· \qT Ä<äTø√e{≤ìøÏ, e÷s¡TeT÷\ bÁ Õ+‘ê˝À¢ ìedæ+#˚
¬s’‘·T\≈£î #˚j·T÷‘· ìe«{≤ìøÏ dü+kÕú>∑‘· ãTTD≤\T n+<ä#˚j·÷\qï~
|
Á uü TÑÛ ‘ê«\ $<Ûëq+>± ñqï~. á eP´Vü≤+<ë«sê s¬ ‘’ ê+>∑ dü+øπ e å T+ #·÷&É≥y˚T
ø±≈£î+&Ü yê]ì Ä<äTø=qï≥T¢ ne⁄‘·T+~.
2. e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ dü+kÕú>‘∑ · ãTTD≤\T :
5.2. ñeTà&ç Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À e´ekÕj·Ts¡+>±ìøÏ dü+kÕ∆>‘∑ · ãTTD≤\T @{≤
9.7 XÊ‘·+ #=|ü
q ô|s¡T>∑T‘·÷ e#êÃsTT. nsTT‘˚ düVü≤ø±s¡ dü+dü∆\T, yêDÏ»´
u≤´+≈£î\T, bÁ Õ+rj·T >Á ±MTD u≤´+≈£î\T n+<äCd Ò qæ e´ekÕj·T ãTTD≤\
XÊ‘·+ e÷s¡T‘·÷ edüTq Ô ï~. ø=‘·>Ô ± @s¡Œ&q
ç Ä+Á<|
ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À ≈£L&Ü e´ekÕj·T
ãTTD+ Ç<˚ kÕ∆sTT˝À ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+&Ée#·TÃ. n˝≤π> Äj·÷ u≤´+≈£î\T
n+<äCÒdüTÔqï ãTTD≤\ XÊ‘·+ ≈£L&Ü e÷s¡T‘·÷ ñ+&Ée#·TÃ. 2014`15
dü+e‘·‡s¡+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ n+<äCÒdæq dü+kÕ∆>∑‘·
ãTTD≤\T s¡T. 40 y˚\ ø√≥¢ kÕ∆sTT˝À ñHêïsTT. Ç+<äT˝À Hê\T–+‘·
eT÷&ç+‘·\T |ü+≥ ãTTD≤˝…‘’ ˚ Hê\T>√ e+‘·T ø±\ e´e~Û ãTTD≤\T.

36
5.3. 2014`15 dü+e‘·‡s¡+˝À ø=‘·Ô>± @s¡Œ&çq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À düVü≤ø±s¡
dü+dü∆\T s¡T. 4,038 ø√≥¢ y˚Ts¡ ¬s’‘·T\≈£î ãTTD≤*ôdÔ, ˇø√ÿ ¬s’‘·T≈£î düsêdü]
n+<äCÒdæq ãTTD+ s¡T. 20,850 kÕ∆sTT˝À ñqï~. Hêu≤s¡T¶ 2016`17
dü+e‘·s‡ êìøÏ n+<äCd Ò qæ $esê\ |Á øü ±s¡+ á >∑D≤+ø±\T ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
2014`15˝À düV≤ü ø±s¡ dü+dü\› T s¡T. 329 ø√≥¢ y˚Ts¡ ø±˝e´e~Û ãTTD≤\T
Ç#êÃsTT. nsTT‘˚ á ø±\ e´e~Û ãTTD≤\T n+<äCÒj·T{≤ìøÏ düVü≤ø±s¡
dü+dü\∆ T Ädüøì ÔÏ |Á <ü ]ä Ù+#·≥+ ˝Ò<Tä . á düV≤ü ø±s¡ dü+dü\∆ T ãTTD≤\qT
n+<äCd Ò Tü q
Ô ï rs¡T ãTTD ns¡Ω‘· n+#·Hê düøÁ e £ T+>± ˝Òøb£ ˛e≥+ e\¢ yÓTT+&ç
ãø±sTT\T | ô s¡T>∑T‘·THêïsTT.
5.4. düV≤ü ø±s¡d+ü |ò÷ ü \˝À eT÷&Ée e+‘·T dü+|ò÷ ü \T ˝≤uÛ≤\‘√ q&ÉTdüTH
Ô êïsTT.
ˇø√ÿ bÁ Õ<Û$ ä Tø£ e´ekÕj·T düV≤ü ø±s¡ dü+|òTü +˝À 3,300 eT+~ düuTÑÛ ´\THêïsT¡ .
M]˝À eT÷&√ e+‘·T ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe e÷Á‘y · T˚ á dü+|ò÷
ü \ qT+&ç ãTTD≤\T
rdüT≈£î+≥THêïs¡T.
yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ qT+∫ ãTTD≤\T :
5.5. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À u≤´+≈£î XÊK\ HÓ{Ÿes¡Tÿ dü+‘·è|æÔø£s¡+>±H˚ ñqï~.
sêÅ w ü º + ˝À 49 yêDÏ » ´ u≤´+≈£ î \T 5,092 XÊK\‘√ ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\T
ìs¡«Væ≤düTH Ô êïsTT. Ç+<äT˝À 1603 >Á ±MTD bÁ Õ+‘ê˝À¢q÷, 1651 u≤´+≈£î
XÊK\T ∫qï |ü≥ºD≤˝À¢qT πø+ÁBø£è‘·eTj·÷´sTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü u≤´+≈£î
ø£sk¡ ÕŒ+&Ó+{Ÿ ˝Ò<ë u≤´+≈£î $TÁ‘\· dü+K´ ≈£L&Ü m≈£îÿe>±H˚ ñqï~. düV≤ü ø±s¡
dü+|òü÷\T, yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ XÊK\T, u≤´+øÏ+>¥ ø£s¡kÕŒ+&Ó+≥T¢, Ç‘·s¡
@C…˙\‡ qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+fÒ ˇø√ÿ XÊK 2.25 >Á ±e÷\≈£î ˝Òø£ 1700
≈£î≥T+u≤\≈£î ùde\T n+~düTÔHêïsTT. Hêu≤s¡T¶ 2015 ˝À ùdø£]+∫q
>∑D≤+ø±\qT ã{Ϻ á yêdüy Ô ê\T ‘Ó\TdüTH
Ô êïsTT. sêÅw+ºü ˝À 7,143 ÄHéd ô {
’ Ÿ
@{Ïm+ \T ñHêïsTT.
5.6. 2014`15 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T s¡T. 21,729 ø√≥¢ |ü+≥
ãTTD≤\qT n+<äCXÒ ÊsTT. ø±\ e´e~Û ãTTD≤\T s¡T. 7,826 ø√≥¢ y˚Ts¡ ø=‘·Ô
sêÅwüº+˝À neT\T˝À ñHêïsTT. yÓTT‘·Ô+ sêÅwüº+˝À Ç∫Ãq |ü+≥ ãTTD≤˝À¢
2014`15 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ yê{≤ 70.05 XÊ‘·+ ñ+fÒ ø±\
e´e~Û ãTTD≤˝À¢ 81.08 XÊ‘·+ ñqï~. nìï esêZ\≈£î ãTTD≤\T n+<äCd ùÒ
ø±s¡´øÁ e £ T+˝À yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ |üìrs¡T dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ñqï~. \ø£å »HêuÛ≤
37
≈£î düsêdü]q 48.5 nøö+≥T¢ yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T ìs¡«Væ≤düTÔHêïsTT. Ç‘·s¡
Ä]∆ø£ dü+dü\∆ T |Á ‹
ü \ø£å »HêuÛ≤≈£î düsêdü]q 63.4 nøö+≥T¢ ìs¡«Væ≤düTH Ô êïsTT.
2015 e÷]à 31 Hê{ÏøÏ |üs| ¡ ‹ü , bı<äT|ü⁄ ìwüŒ‹Ô (Áø¬ &ç{Ÿ &çbÕõ{Ÿ
πswæjÓ÷) 110 XÊ‘·+ y˚Ts¡ ñqï≥T¢ Hêu≤s¡T¶ bò˛ø£dt ù||üsY 2016`17
‘Ó*j·TCÒdTü qÔ ï~. 2011 Hê{Ï >∑D≤+ø±\ | Á øü ±s¡+ Ä]∆ø+£ >± düeTè~›>± ñqï
õ˝≤¢\˝À |üs| ¡ ‹ü m≈£îÿe>± \_ÛdTü q Ô ï~. yÓqTø£ã&çq õ˝≤¢˝À¢ |üs| ¡ ‹
ü ø£\Œq
‘·≈î£ ÿe>± ñqï~. dü+|üqï bÁ Õ+‘ê˝À¢ | ô ≥Tºã&ç | Á y
ü êVü≤+ m≈£îÿe>± ñqï~.
e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ <ë«sê Á|ü‘·´ø£å , |üs√ø£å |üs¡|ü‹ :
5.7. 2004 dü+e‘·‡s¡+˝À ôw&É÷´˝Ÿ¶ yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T düsêdü]q ˇø√ÿ
¬s’‘·T≈£î s¡T. 25,018 \T ãTTD+>± ÇùdÔ Ä yÓTT‘·Ô+ 2010 Hê{ÏøÏ s¡T.
55,686≈£î, 2013 Hê{ÏøÏ 1,29,982≈£î | ô ]–+~. yêDÏ»´ u≤´+≈£î\˝À yÓTT‘·+Ô
U≤‘ê\˝À e´ekÕj·T U≤‘ê\T XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T‘·÷ edüTÔqï~. nsTT‘˚ á
ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·s¡#·T ôV≤#·Ã‘·>∑TZ\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·Tqï~. 2004 dü+e‘·‡s¡+˝À Ç~
49.2 XÊ‘·+ ñ+fÒ 2010 Hê{ÏøÏ 58.04 XÊ‘êìøÏ | ô ]–+~. 2013 Hê{ÏøÏ
á ô|s¡T>∑T<ä\ 72.04 XÊ‘êìøÏ #˚]+~. Ç<˚ düeTj·T+˝À e´ekÕj·T
s¡+>±ìøÏ ãTTD+ ≈£L&Ü Ç‘·s¡ s¡+>±\‘√ b˛*ùdÔ | ô s¡T>∑T‘·÷ edüTq
Ô ï~. 2004,
2010 dü+e‘·s‡ ê\ eT<Û´ä á s¡TD+ 23`29 XÊ‘·+ e<ä› ñ+fÒ 2013 Hê{ÏøÏ
58 XÊ‘êìøÏ | ô ]–+~.
yêDÏ»´ u≤´+≈£î\ <ë«sê ñ‘·Œ‹Ô, |ô ≥Tºã&ÉT\≈£î ãTTD$‘·sD¡ :
5.8. 2005`06 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T s¡T.8,019 ø√≥¢ eT÷\
|
ô ≥Tºã&ç (e]ÿ+>¥ ø±´|æ≥˝Ÿ) düeT≈£LsêÃsTT. 2012`13 Hê{ÏøÏ á yÓTT‘·+Ô
s¡T. 32,890 ø√≥¢≈£î ô|]–+~. |ü+≥ ãTTD≤\ düsêdü] ô|s¡T>∑T<ä\
dü+e‘·s‡ êìøÏ 6.7 XÊ‘·+ ñqï~.
5.9. 2005`06 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À u≤´+≈£î\T ø±\ e´e~Û (≥sYà) ãTTD≤\T>±
s¡T. 2,249 ø√≥T¢ n+<äCXÒ ÊsTT. 2012`13 Hê{ÏøÏ á yÓTT‘·+Ô s¡T. 19,206
ø√≥¢≈î£ |
ô ]–+~. ≥sYà ãTTD≤\ yê]¸ø±_Ûeè~› 13 XÊ‘·+ y˚Ts¡ qyÓ÷<äsTT´+~.
5.10. yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T ∫qï,düqïø±s¡T, øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î, uÛ÷
Ñ $T ˝Òì yê]øÏ
eTTK´+>± kÕe÷õø£+>± yÓqTø£ã&çq esêZ\≈£î ãTTD≤\T n+<äCj Ò T· ≥+˝À
|
ô <ä› $»j·T+ kÕ~Û+#·˝< Ò Tä .
38
bÁ Õ+rj·T >Á ±MTD u≤´+≈£î\T (ÄsYÄsY_) :
5.11. | Á d
ü Tü ‘Ô +· Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À ∫qï, düqïø±s¡T, eè‹Ô |üìyê]øÏ, e´ekÕj·T
≈£L©\≈£î ñ‘·Œ‹Ô nedüsê\T rπsÃ+<äT≈£î 4 ÁbÕ+rj·T Á>±MTD u≤´+≈£î\T
ãTTD≤\qT n+<äCd Ò Tü H
Ô êïsTT.
5.12. á ÄsYÄsY_ \T ñ‘·Œ‹Ô ãTTD+ | ù s¡ e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ á ãTTD≤\T
n+<äCÒdüTÔHêïsTT. ñeTà&ç sêÅwüº+˝À 2005`06 dü+e‘·‡s¡+˝À á Á>±MTD
u≤´+≈£î\T s¡T. 2,271 ø√≥¢ ãTTD≤\T n+<äCXÒ ÊsTT. 2012`13Hê{ÏøÏ á
ãTTD+ s¡T. 6514 ø√≥¢≈î£ #˚]+~. Ä $<Û+ä >± ãTTD+ 6.57 XÊ‘·+ #=|ü
q
|
ô s¡T>∑T‘·÷ e∫Ã+~. nsTT‘˚ |ü+≥ ãTTD≤\ $wüjT· +˝À >Á ±MTD u≤´+≈£î\
yê{≤ 2005`06 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À 18.7 XÊ‘·+ ñ+fÒ 2012`13 Hê{ÏøÏ 14.85
XÊ‘·+ øÏ |ü&bç ˛sTT+~.
bÁ Õ<Ûëq´‘ê s¡+>±\≈£î ãTTD+ :
5.13. ÁbÕ<Ûëq´‘ê s¡+>±\≈£î Ç#˚à ãTTD≤\˝À e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ
2005`06 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À Ç∫Ãq ãTTD≤\T 68.6 XÊ‘·+ y˚Ts¡ ñHêïsTT. á
ãTTD+ 2012`13 Hê{ÏøÏ 64.5 XÊ‘êìøÏ #˚]+~. 2014`15 Hê{ÏøÏ Ç~
71.09 XÊ‘êìøÏ #˚sT¡ ≈£î+~.
dü«j·T+düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T :
5.14. Hêu≤s¡T¶ 1994 ˝À dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\qT u≤´+≈£î
ø±sê´ø£˝≤bÕ\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #ù̊d ø±s¡´øÁ e £ ÷ìï #˚|{ ü +ºÏ ~. n|üŒ{Ï es¡≈L £
dü+kÕ∆>‘∑ · s¡TD≤\T n+<äìyê]øÏ s¡TD≤\T Çe«{≤ìøÏ á ø±s¡´øÁ e £ T+ u≤>±
‘√&ÉŒ&+ç ~. u≤´+≈£î\T dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\ düe÷K´≈£î s¡TD≤\T
Çe«{≤ìøÏ eTT+<äT≈£î e#êÃsTT. eTTK´+>± |üs¡düŒs¡ düVü‰j·T düVü≤ø±s¡
dü+dü\∆ T≈£î s¡TD+ | ô ]–+~. ˇø√ÿ e´øÏøÔ Ï ãTTD+ Ç#˚Ã+<äT≈£î u≤´+≈£îø£jT˚ ´
e´j·T+ u≤>± ‘·–+Z ~. ˝≤yê<˚M\ Ks¡TÃ ‘·>≥ Z∑ + e\¢ á |ü<øä∏ +£ n‹ô|<ä›
yÓTøÁÆ √ |
ô H
’ò êHé‡ yÓ+#·s>Y ± n_Ûeè~∆ #Ó+~+~. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À á |ü<øä∏ +£ $»j·T+
ø±e≥+ >∑T]Ô+∫ Bìì $dü]Ô +#ê*‡q nedüs+¡ ñqï~. dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£
ãè+<ë\˝À ø=+<äsT¡ düuTÑÛ ´\T düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T. n+<äTe\¢ | Á ‘ü ´˚ ø£+>± s¬ ‘’ T· \T
düuÛÑT´\T>± dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*‡q nedüs¡+
ñqï~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 2003 ˝À 17.7 XÊ‘·+ s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\T dü«j·T+

39
düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\˝À düuTÑÛ ´\T>± ñHêïsT¡ . ø£sêí≥ø£˝Àì <Ûsä à¡ dü\∆ >Á ±MTD
n_Ûeè~∆ ≥ Á dtº nH˚ s¬ ‘’ T· dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ä+ $»j·Te+‘·+ ø±e{≤ìï
á dü+<äs¡“¤+>± Á|ükÕÔ$+#ê*. Ä qeT÷HêqT nqTdü]+#·{≤ìøÏ ñqï
neø±XÊ\qT nH˚«wæ+#ê*. dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\ qeT÷Hê˝À
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ¬s’‘·T$TÁ‘· ãè+<ë\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nsTT‘˚ á Á|üjÓ÷>∑+
|üP]Ô>± $»j·Te+‘·+ ø±˝Ò<Tä . dü+j·TTø£Ô ø±sê´#·sD ¡ Ç≥Te+{Ï ãè+<ë\
<ë«sê eT+∫ neø±X¯+ ñqï~.
e&û¶ ‘·–Z+|ü⁄ |ü<∏äø£+ :
5.15. ñeTà&ç Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À 2008 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À s¬ ‘’ T· \≈£î y˚T\T #˚d ù +<äT≈£î
bÕe˝≤ e&û¶ |ü<∏äø±ìï Á|üy˚Xô̄|{≤ºs¡T. Ä]∆ø£ dü+dü›\≈£î ¬s’‘·T\T @{≤ 3 XÊ‘·+
$T+∫ e&û¶ #Ó*¢ùdÔ Ä ô|’ e&û¶ì sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«y˚T #Ó*¢+#˚˝≤ á |ü<∏äø±ìï
s¡÷bı+~+#ês¡T. nsTT‘˚ ˇø√ÿ s¬ ‘’ T· rdüT≈£îqï \ø£å s¡÷bÕj·T\ s¡TD+
MT<ä e÷Á‘y· T˚ á |ü<øä∏ +£ e]ÔdTü +Ô ~. s¬ ‘’ T· \+<ä]ø° á |ü<øä∏ +£ e]Ô+|üCXÒ Ês¡T.
3 \ø£å\ es¡≈£î |ü+≥ s¡TD≤\T rdüT≈£îqï ¬s’‘·T\T düø±\+˝À ãTTD≤\T
‹]– #Ó*¢ùdÔ ¬s’‘·T\T #Ó*¢+∫q 3 XÊ‘·+ e&û¶ ≈£L&Ü sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«y˚T
#Ó*+¢ #˚˝≤ e&û˝¶ ì
Ò s¡TD≤\T |ü<øä∏ ±ìï sêÅwºü | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ |
Á y
ü X˚ |
ô¯ {Ï+º ~. 2014`15
dü+e‘·‡s¡+˝À ªe&û¶ ˝Òì s¡TD≤\μ |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä ¬s’‘·T\≈£î s¡T. 23.3 ø√≥¢ y˚Ts¡
sêsTTr\T e#êÃsTT. n˝≤π> bÕe˝≤ e&û¶ |ü<øä∏ +£ øÁ +Ï <ä s¡T.14.8 ø√≥¢ \_∆
e∫Ã+~.
ñeTà&ç »yêãT<ëØ ãè+<ë\T ( C≤sTT+{Ÿ ˝j·T_*{° >Á ÷∑ |t‡) :
5.16. s¬ ‘’ T· \≈£î Vü‰MT\T ˝Ò≈î£ +&Ü s¡TD≤\T Ç#˚Ã+<äT≈£î ñeTà&ç »yêãT<ëØ
ãè+<ë\qT @sêŒ≥T #˚d ù eP´Vü‰\qT nqTdü]+#ês¡T. á |ü<øä∏ +£ |
Á <
ü ëÛ q+>±
|
ù <ä s¬ ‘’ T· \ ø√dü+ ñ<˚• › +#ês¡T. Bì <ë«sê ˝≤yê<˚M\ e´j·T+ ≈£L&Ü
u≤>± ‘·>∑TZ‘·T+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì 13 õ˝≤¢˝À¢ 2013`14 dü+e‘·‡s¡+˝À
49,846 ãè+<ë\≈£î s¡TD≤\T n+<äCXÒ Ês¡T. Ç+<äT˝À 14,458 ãè+<ë\T
e÷Á‘y · T˚ , ‘·sT¡ yê‹ dü+e‘·s‡ ê˝À¢ s¡TD≤ìøÏ ns¡TΩ\T>± ì*#êsTT. 2014`15
dü+e‘·‡s¡+˝À 6976 ãè+<ë\T e÷Á‘·y˚T u≤´+≈£î\ <ë«sê s¡TD≤\T
rdüTø√>∑*>±sTT. d ù {
º Ÿ u≤´+ø˘ Ä|òt Ç+&çj÷· n+<äCd Ò q
æ $esê\ | Á øü ±s¡+
26 XÊ‘·+ ãè+<ë\T düø±\+˝À #Ó*+¢ |ü⁄\T #˚jT· ≥+ ˝Ò<Tä . M]øÏ n+<äCd Ò q
æ
25.4 XÊ‘·+ s¡TD≤\ yÓTT‘·+Ô yÓTT+&çãø±sTT\T>± $T–*b˛sTT+~.

40
øö\T ¬s’‘·T\≈£î dü+kÕú>∑‘· s¡TD≤\T :
5.17. øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î dü+kÕú>‘∑ · s¡TD≤\T n+<äCj Ò T· ≥+˝À #ê˝≤ e÷s¡TŒ\T
rdüT≈£î sêyê*‡ ñqï~. øö\T s¬ ‘’ T· ˝À¢ 10 XÊ‘·+ eT+~øÏ ≈£L&Ü dü+kÕú>‘∑ ·
s¡TD≤\T n+<ä≥+ ˝Ò<Tä . 2015 KØ|òt |ü+≥ ø±\+˝À s¬ ‘’ T· \≈£î s¡T. 29,000
ø√≥¢ s¡TD≤\T Çyê«\ì \ø£´å +>± | ô ≥Tº≈î£ +fÒ n+<äT˝À s¡T.115 ø√≥T¢ e÷Á‘y
· T˚
øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î ãTTD+>± n+~+~.
e´ekÕj·T ≈£î≥T+u≤\ô|’ s¡TD uÛ≤s¡+ :
5.18. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ Àì e´ekÕj·T ≈£î≥T+u≤\ ãTTD uÛ≤s¡+ 2012`13
>∑D≤+ø±\ | Á øü ±s¡+ 45 y˚\ ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\ y˚Ts¡ ñqï~. H˚wq ü ˝Ÿ XÊ+|æ˝Ÿ
düsπ « 70 e sö+&é | Á øü ±s¡+ á $esê\T yÓ\T>∑T˝ÀøÏ e#êÃsTT. <ë<ë|ü⁄
\ø£å ø√≥¢ s¡TD≤\T s¬ ‘’ T· \ e<ä› ñHêïjT· ì n+#·Hê. Bìì ã{Ϻ s¬ ‘’ T· \ô|’ s¡TD
uÛ≤s¡+ @ y˚Ts¡≈î£ ñ+<√, s¬ ‘’ T· \ ãTTD nedüsê\T @ y˚Ts¡≈î£ ñHêïj÷ Ó
‘Ó\TdüT ø√e#·TÃ. <˚X+¯ ˝À n‘·´~Ûø+£ >± e´ekÕj·T ãTTD uÛ≤s¡+ ñqï sêÅcÕº˝À¢
Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ ≈£L&Ü ñqï~. 93 XÊ‘·+ s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\T n|ü
\ uÛ≤s¡+˝À ñ
qï≥T¢ >∑D≤+ø±\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. 2012`13 ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ ˇø√ÿ
≈£î≥T+ã+ MT<ä ñqï uÛ≤s¡+ düsêdü] q s¡T.1.18 \ø£\å T.
5.19. øö\T ¬s’‘·T\ $wüj·T+˝À |ü]dæ∆‹ ≈£L&Ü dü+‘·è|æÔ ø£s¡+>± ˝Ò<äT.
øπ e\+ øö\T uÛ÷ Ñ eTT\ MT<ä Ä<Ûës¡|& ü ˚ s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\ düsêdü] 96 y˚\
s¡÷bÕj·T\ n|ü
\T ñHêïsTT. ñ‘·sÔ ê+Á<äÛ õ˝≤¢˝À øö\T s¬ ‘’ T· MT<ä s¡TD
uÛ≤s¡+ düsêdü] q 27 y˚\ s¡÷bÕj·T\T.
5.20. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ¬s’‘·T\ s¡TD nedüsê\qT Á|ü<Ûëq+>± e&û¶ yê´bÕs¡düTÔ˝Ò
rs¡TdüTÔHêïs¡T. ¬s’‘·T\T e&û¶ yê´bÕs¡düTÔ\≈£î #Ó*¢+#ê*‡q yÓTT‘·Ô+ s¡T. 21,155
ø√≥T¢ nì n+#·Hê. 2012`13 ˝À s¬ ‘’ T· \≈£î ñqï yÓTT‘·+Ô ñqï s¡TD≤\˝À
Ç~ 46.5 XÊ‘·+. e´ekÕj·T ≈£î≥T+u≤\ s¡TDuÛ≤s¡+ | ô ’d
ù ø£]+∫q >∑D≤+ø±\
Á|üø±s¡+ ñ‘·Ô sê+Á<Ûä ˝Àì ¬s’‘·T\≈£î s¡TD≤\T dü]>±Z n+<ä≥+ ˝Ò<äì düŒwüº+
ne⁄‘·Tqï~. ñ‘·Ôsê+Á<ä øö\T ¬s’‘·T\ MT<ä düsêdü] s¡TD uÛ≤s¡+ s¡T. 3,030.
∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T Á|ü<Ûëq+>± Åô|’y˚{Ÿ e&û¶ yê´bÕs¡T\ MT<˚ n<Ûës¡|ü&ÉT
‘·THêïs¡T. sêÅwüº+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä 62 XÊ‘·+ ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤\T e&û¶ yê´bÕs¡T\
MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+fÒ, yÓqTø£ã&çq ñ‘·Ôsê+Á<Ûä õ˝≤¢˝À 94.5 XÊ‘·+ ¬s’‘·T

41
 ≈£î≥T+u≤\T e&û¶ yê´bÕs¡T\, MT<ä Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæ edüTÔqï~. á e&û¶
yê´bÕs¡T\T 24 qT+&ç 30 XÊ‘·+ e&û¶ edü÷\T #˚dTü +Ô {≤s¡T.
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À |ô ≥Tºã&ç düMTø£sD¡ :
5.22 : e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À | ô ≥Tºã&ç | ô ≥º{≤ìøÏ rdüT≈£îH˚ s¡TD≤\T 15
XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ e÷Á‘y · T˚ ñHêïsTT. s¬ ‘’ T· \T dü+kÕú>‘∑ · s¡TD≤\qT rdüT≈£î+≥÷H˚
Ç‘·s¡ e÷sêZ˝À¢ ≈£L&Ü n|ü
\T #˚düTÔHêïs¡T. 2012`13 ˝…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À | ô ≥Tºã&ÉT\ ø√dü+ rdüT≈£îì ‹]– #Ó*+¢ #ê*‡q s¡TD≤\T
s¡T. 3947 ø√≥T¢ e÷Á‘y · T˚ . <äøD
åÏ ø√kÕÔ s¬ ‘’ T· ˝À¢ 47 XÊ‘·+ eT+~, sêj·T\d”eT
s¬ ‘’ T· ˝À¢ 45XÊ‘·+ eT+~ Ç˝≤ e´ekÕj·T | ô ≥Tºã&ÉT\ ø√dü+ n|ü
\T #˚XÊs¡T.
e´ekÕj·T | ô ≥Tºã&ÉT\ ø√dü+ s¡TD≤\T #˚dq æ yÓTT‘·+Ô s¬ ‘’ T· ˝À¢ ∫qï, düqïø±s¡T
s¬ ‘’ T· \ 57 XÊ‘·+ eT+~ ñHêïsT¡ . ø=+‘· dü«+‘· ñ+&ç eT]ø=+‘· øö\T≈£î
rdüT≈£îqï ¬s’‘·T\T 72 XÊ‘·+ y˚Ts¡ ñHêïs¡T.
5.23 e´ekÕj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q yê´bÕsê\ ø√dü+ s¡TD≤\T rdüT≈£îqï
yês¡T s¡T.10,257 y˚Ts¡ düsêdü] ‹]– #Ó*+¢ |ü⁄\T #˚j÷ · *‡ ñqï~. Ä+Á<äÛ
bÁ Õ+‘·+˝À Ç~ s¡T. 11,515 , sêj·T\d”eT ˝À s¡T.10,150 V ô ≤ø±ºs≈Y î£ ‘·\dü]
sêÅwºü yê´|ü+Ô >± s¡T. 8,343 | ô ≥Tºã&ç s¡TD+ ñ+~. ø√kÕÔ bÁ Õ+‘·+˝À á
yÓTT‘·Ô+ s¡T.12,133 ñ+fÒ Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ s¡T. 6 qT+&ç 7 y˚\ eT<Ûä´˝À
ñ+~.
5.24. | ô ≥Tºã&ç s¡TD≤\˝À ∫qï s¬ ‘’ T· \ yê{≤ 13.6 XÊ‘·+ ñ+fÒ düqïø±s¡T
s¬ ‘’ T· \ yê{≤ 43.8 ñ+~. uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\ uÛ≤s¡+ s¡T.15,069 kÕ∆sTT˝À
ñ+~. ø=+‘· dü«+‘· uÛÑ÷$T, ø=+‘· øö\T uÛÑ÷$T ñqï ¬s’‘·T MT<ä uÛ≤s¡+
s¡T.12,445. πøe\+ øö\T ¬s’‘·T\ MT<ä á uÛ≤s¡+ s¡T. 1,307.
5.25. düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T ô|≥Tºã&ç ø√dü+ #˚dæq s¡TD≤\T ôV≤ø±ºs¡T≈£î s¡T.
18,705. ∫qï s¬ ‘’ T· \T s¡TDuÛ≤s¡+ s¡T. 3600. uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\ MT<ä uÛ≤s¡+
s¡T. 15,000. ø=+‘·u÷ ÑÛ $T ñ+&ç ø=+‘· øö\T≈£î rdüT≈£îqï yê] MT<ä á
uÛ≤s¡+ s¡T. 9,754.
5.26. ‘√≥\T | ô +#˚ s¬ ‘’ T· \T, |ü‹Ô |ü+&ç+#˚ s¬ ‘’ T· \T m≈£îÿe>± | ô ≥Tºã&ÉT\T
|
ô {≤º*‡ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢H˚ sêj·T\d”eT, ñ‘·sÔ ê+Á< Á ˝äÛ À | ô ≥Tºã&ç ø√dü+
¬s’‘·T\T m≈£îÿe>± s¡TD≤\T #˚düTÔHêïs¡T. n˝≤π> s¡TD≤\T #Ó*¢+#·˝Òø£

42
b˛e≥+e\¢ n$ | ù s¡T≈£î b˛‘·THêïsTT. ñ‘·sÔ ê+Á<ëÛ ˝À øö\T s¬ ‘’ T· \T |
ô ≥Tºã&ç
s¡TD≤ìï dü+bÕ~+#·≥+˝À düeTdü´\T m<äTs=ÿ+≥THêïsT¡ .
5.27. e´ekÕjÓ÷‘·Œ‹Ô ø√dü+ #˚dq æ ãTTD≤\qT ‹]– #Ó*+¢ #·≥+˝À ‘êeTT
düeTdü´\T m<äTs=ÿ+≥THêïeTì 50.7 XÊ‘·+ s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\T #ÓãT‘·THêïsTT.
Ç+<äT˝À 21.6 XÊ‘·+ eT+~ dü+kÕ∆>‘∑ · s¡TD≤\T rdüTø=ì e´ekÕj·T |ü+≥\
yê´bÕs¡+ #˚dTü HÔ êïsT¡ . 14.5 XÊ‘·+ Ç‘·s¡ e÷sêZ˝À¢ s¡TD≤\T rdüT≈£î+≥THêïsT¡ .
63.9 XÊ‘·+ s¬ +&ÉT e÷sêZ˝À¢q÷ s¡TD≤\T rdüT≈£î+≥THêïsT¡ .
5.28. e]ÿ+>¥ ø±´|æ≥˝Ÿ nedüsê\ ì$T‘·+Ô n|ü
\T s¡T.17.731 ø√≥¢ y˚Ts¡≈î£
¬s’‘·T\T #˚XÊs¡T. ñ‘·Œ‹Ô ø√dü+ #˚dæq s¡TD≤\T sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+˝À s¡T.
10,329 ø√≥¢ y˚Ts¡ ñHêïsTT.
ãTTD≤\ô|’ e&û¶ sπ ≥T :`
5.29. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À e&û¶ sπ ≥¢˝À ‘˚&Ü\T #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñHêïsTT. s¡TD≤\T
Ç#˚Ã dü+dü∆, m+<äTø√dü+ s¡TD+ ÇdüTÔHêïs¡T, me]øÏ s¡TD+ ÇdüTÔHêïs¡T, @
‘·sV ¡ ‰ü ãTTD+ ÇdüTH Ô êïsH
¡ ˚ n+XÊìï ã{Ϻ e&û¶ sπ ≥T¢ e÷s¡T‘·THêïsTT. dü+kÕú>‘∑ ·
s¡TD≤\ô|’ e&û¶ sπ ≥T¢ ‘·≈î£ ÿe>± ñHêïsTT. á e&û¶ sπ ≥T¢ 6 qT+&ç 12 XÊ‘·+
eT<Û´ä }–dü˝≤&ÉT‘·THêïsTT. 10 XÊ‘·+ eT<ä´ øπ +ÁBø£è‘·eTj·÷´sTT. Ç‘·s¡
dü+dü∆\T edü÷\T #˚ùd e&û¶ πs≥T¢ 24 qT+&ç 28 XÊ‘·+ y˚Ts ñHêïsTT.
dü+kÕ∆>‘∑ · s¡TD≤\ ø£+fÒ á dü+dü\∆ T edü÷\T #ù̊d e&û¶ sπ ≥T¢ 16 qT+&ç
18 XÊ‘·+ es¡≈î£ m≈£îÿe>± ñHêïsTT. ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T ‘·eT | ô ≥Tºã&ç
nedü s ê\ ø√dü + 30 qT+&ç 36 XÊ‘· + e&û ¶ #Ó * ¢ + #· ≥ + ≈£ L &Ü
>∑eTì+#·e#·TÃ.
5.30. yÓqTø£ã&çq bÁ Õ+‘ê˝À¢ øö\T s¬ ‘’ T· \T, ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T dü+kÕú>‘∑
s¡TD≤\ <ë«sê m≈£îÿe \_∆ bı+<ä≥+ ˝Ò<äT. ñ‘·Ôsê+Á<Ûä˝À á s¡TD≤\
\uÛ´Ñ ‘· ‘·≈î£ ÿe>∑ ñqï~. á bÁ Õ+‘·+˝Àì düV≤ü ø±s¡ dü+dü\∆ T á s¬ ‘’ T· \≈£î
s¡TD≤\T ‘·≈î£ ÿe>± ÇdüTH Ô êïsTT. n+<äTe\¢H˚ M] ≈£î≥T+u≤\ô|’ s¡TD uÛ≤s¡+
‘·≈î£ ÿe>± qyÓ÷<äe⁄‘√+~. V ô ≤ø±ºsY ≈£î düsêdü] s¡TDuÛ≤s¡+ ≈£L&Ü ‘·≈î£ ÿe>±H˚
ñqï~. sêj·T\d”eT õ˝≤¢˝À ¬s’‘·T\≈£î s¡TD≤\ \uÛÑ´‘· ø=+‘· dü+‘·è|æÔø£s¡+>±
ñHêï s¡TD uÛ≤s¡+ m≈£îÿe>±H˚ ñqï~. Ms¡T yêDÏ»´ |ü+≥\T |ü+&ç+#·≥+,
‘·s# ¡ T· >± ø£sT¡ e⁄\T sêe≥+ e\¢ s¡TD≤\T ‹]– #Ó*+¢ #·øb£ ˛e≥+ düeTdü´>±

43
e÷]+~. ô|≥Tºã&ÉT\ ø√dü+ s¡TD≤\T rdüTø√e≥+ ñ‘·Ôsê+Á<Ûä˝Àq÷,
sêj·T\d”eT˝ÀqT ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. n+<äTe\¢ á bÁ Õ+‘ê˝À¢ì ∫qï, düqïø±s¡T
¬s’‘·T\T s¡TD≤\ }_˝À+∫ ãj·T≥|ü&É≥+ ø£wüº+. <äøÏåD ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢
ô|≥Tºã&ç düMTø£s¡D, ùd<ä´|ü⁄ ˙s¡T m≈£îÿe>± yê&É≥+ e\¢ ¬s’‘·T\ô|’ s¡TD
uÛ≤s¡+ m≈£îÿe>±H˚ ñ+~. sêÅwüº+˝Àì ô|<ä›, eT<ä´ kÕúsTT ¬s’‘·T\ s¡TDuÛ≤s¡+,
<äøÏåD ø√kÕÔ õ˝≤¢˝Àì ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\ô|’ s¡TD uÛ≤sêìï øÏ¢wüº |ü]dæú‹>±
n+#·Hê y˚jT· e\dæq nedüs+¡ ˝Ò<Tä .

44
 n<Ûë´j·T+ ` 6
øö\T ` |ü<䛑·T\T øö\T ¬s’‘·T\≈£î |üs¡|ü‹
ñb˛<ëÈ‘+·
6.1. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À >∑‘· Äs¡T <äXÊu≤∆˝À¢ øö\T e´ekÕj·T+ #ê˝≤ e÷s¡TŒ\≈£î
˝ÀHÓs’ TT+~. uÛ÷ Ñ j·T»e÷ìøÏ, øö\T s¬ ‘’ T· ≈£î eT<Û´ä dü+ã+<Ûë˝À¢ e÷s¡TŒ\T
edüTÔHêïsTT. øö\T ¬s’‘·T≈£î, e´ekÕj·T ≈£L©øÏ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\T, uÛÑ÷
j·T»e÷ì, ≈£L© eT<Û´ä dü+ã+<Ûë˝À¢ e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. >Á ±e÷\˝À q>∑<Tä
˝≤yê<˚M\T | ô s¡>≥ ∑ + e\¢ ˇø£] MT<ä ˇø£sT¡ Ä<Ûës¡|& ü ˚ |ü]dæ‘∆ T· ˝À¢ e÷s¡TŒ\T
edüTÔHêïsTT. ≈£L©\ ø=s¡‘· @s¡Œ&É≥+ e\¢ ¬s’‘·T, ≈£L©, e&û¶ yê´bÕ] eT<Ûä´
dü+ã+<Ûë˝À¢ e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. eTVü‰‘êà>±+BÛ >Á ±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<øä∏ +£
|
Á y ü X˚ |
ô̄ ≥º≥+, ìsêàD ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T }|ü+<äTø√e≥+, | Á Cü ≤|ü+|æD° e´edüú
|ü{Ïwüº+>± neT\T #˚j·T≥+ e\¢ e´ekÕj·T ≈£L©\ Jeq |ü]dæ∆‹
yÓTs¡T>∑T|ü&ç+~. yÓTs¡T¬>’q |üì, |ü]dæ∆‘·T\≈£î, n~Ûø£ ≈£L© yês¡T &çe÷+&é
#˚düTÔHêïs¡T. |üì >∑+≥\qT ‘·–Z+#·Tø√>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. Bì‘√ ¬s’‘·T\T ø=ìï
e´ekÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT #˚ùd+<äT≈£î j·T+Á‘ê\qT Á|üy˚X¯ô|&ÉT‘·THêïs¡T.
n+<äTe\¢ e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À | ô ≥Tºã&ÉT\ nedüs+¡ m≈£îÿesTT´+~. ø=‘·Ô
düyêfi¢̄qT m<äTs√ÿ˝Òì s¬ ‘’ T· \T ‘·eT uÛ÷ Ñ eTT\qT øö\T≈£î ÇdüTH Ô êïsT¡ . n<˚
düeTj·T+˝À e´ekÕj·T nedüsê\ KØ<äT ô|s¡>∑≥+, ‘êeTT $Áø£sTT+#˚
e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\ <Ûäs¡\T n+‘·>± ô|s¡>∑ø£b˛e≥+ e\q kÕ+Á|ü<ëj·T
e´ekÕj·T+ –≥Tºu≤≥T>± ˝Ò<äT. ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\ <Ûäs¡\T ô|s¡>∑ø£ b˛e≥+,
e´ekÕj·T Ks¡TÃ\T ô|s¡>∑≥+ e\¢ uÛÑ÷ j·T»e÷qT\T á düeTdü´qT
‘·|Œæ +#·Tø√e{≤ìøÏ #·÷düTH Ô êïsT¡ . e´ekÕj·T+ qT+∫ yÓ< ’ =\– uÛ÷ Ñ $Tì
Ç‘·sT¡ \≈£î øö\T≈£î ÇdüTH Ô êïsT¡ . Ç{°e\ ø±\+˝À uÛ÷ Ñ eTT\ <Ûsä \¡ T $|üØ‘·+>±
ô|s¡>∑≥+ e\¢ ‘·eT uÛÑ÷eTT\qT $Áø£sTT+#·≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉT≈£î+≥THêïs¡T.
‘·eT≈£î qeTàø£eTTqï e´≈£î\Ô ≈£î e÷Á‘y · T˚ uÛ÷
Ñ eTT\qT øö\T≈£î ÇdüTH Ô êïsT¡ .
‘êeTT ø√s¡T≈£îqï|
ü &ÉT uÛ÷ Ñ $T ‹]– bı+<äe#·ÃH˚ $XÊ«dü+‘√ n˝≤ #˚dTü H Ô êïsT¡ .
á yÓTT‘·+Ô |ü]D≤eT+ e\¢ uÛ÷ Ñ j·T»e÷ì, øö\T s¬ ‘’ T· \ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë˝À¢
|ü\T e÷s¡TŒ\T dü+uÛ$ Ñ düTH Ô êïsTT.
6.2. e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À ˝≤uÛ≤\T ‘·>T∑ ‘Z T· qï|Œü {øÏ Ï uÛ÷ Ñ $T ˝Òì ø=+‘· eT+~
s¬ ‘’ T· \T uÛ÷Ñ $Tì øö\T≈£î rdüTø=ì ‘·eT n<äècÕºìï |ü]ø°+å #·T≈£î+≥THêïsT¡ .
45
≈£î≥T+ã+˝À |üì#ù̊d ej·TdüT˝‡ À e⁄qï yês¡T m≈£îÿe>± ñ+fÒ n≥Te+{Ï
≈£î≥T+u≤\T uÛ÷ Ñ $Tì øö\T≈£î rdüT≈£î+≥THêïsTT. ≈£î≥T+ã XÁ e ¯ Tì | ô ≥Tºã&ç>±
ñ|üjÓ÷–+#·≥+ e\¢ ≈£L© Ks¡TÃ\T yê]øÏ ø£*dæ ekÕÔsTT. ≈£î≥T+ã
düuÛÑT´\+<ä]øÏ |üì ø£*– ñ+≥T+~. e´ekÕj·T πøåÁ‘ê˝À¢ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
ìs¡«Væ≤+#·≥+ e\¢ |üXó¯ b˛wüD e+{Ï nqTã+<Ûä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ <ë«sê eT]
ø=+‘· Ä<ëj·÷ìï dü+bÕ~kÕÔsT¡ . | ô ≥Tºã&ç |ô fÒº X¯øj
ÔÏ T· T≈£î\Ô T ø±˙ Ç‘·s¡
HÓ|
’ ⁄ü D≤´\T ø±˙ ˝Òì yês¡T e´ekÕj˚T‘·s¡ ø±sê´ø£˝≤bÕ\ yÓ| ’ ⁄ü yÓTT>∑TZ #·÷|ü≥+
˝Ò<Tä . e´ekÕj˚T‘·s¡ s¡+>±˝À¢ $]$>± neø±XÊ\T \_Û+#˚+‘· es¡≈L £ øö\T
e´ekÕj·÷ìøÏ neø±XÊ\T ñ+&ÉH˚ ñ+{≤sTT.
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À øö\T dü+düÿs¡D\T :
6.3. Ä+Á<| ÁäÛ < ü X˚ ˝Ÿ À1950 <äXø¯ +£ ˝ÀH˚ uÛ÷ Ñ |ü]$T‹ #·≥+º ˝À uÛ≤>∑+>± øö\T
dü+düÿs¡D\T ≈£L&Ü Á|üy˚Xô̄|{≤ºs¡T. øö\T ¬s’‘·T\ Vü≤≈£îÿ\qT, Á|üjÓ÷»Hê\qT
s¡ø+åÏ #·{≤ìøÏ á dü+düÿs¡D\qT ñ<˚• › +#ês¡T. 1970 <äXø¯ +£ ˝À eT]ìï
uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\qT rdüT≈£îe#êÃs¡T. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ì ù|<ä\≈£î øö\T
uÛ÷ Ñ eTT\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó∫à yê]øÏ nqTyÓq ’ |ü]dæ‘ú T· \qT düèwæ+º #˚+<äT≈£î
á dü+düÿs¡D\qT neT\T #˚XÊs¡T. 1970 <äXø¯ +£ qT+∫ øö\T#·≥+º ˝À
nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T #˚dq æ |üŒ{øÏ Ï ne˙ï øö\T s¬ ‘’ T· \ Vü≤≈£îÿ\qT s¡ø+åÏ #·{≤ìøÏ,
e´ekÕjÓ÷‘·Œ‹Ô | ô +#·{≤ìøÏ ñ<˚• › +∫q$.
6.4. #·≥º |üs+¡ >± øö\T #·{≤º\T ≈£L&Ü nH˚ø£ e÷s¡TŒ\≈£î >∑Ts¡j÷ · ´sTT.
s¬ ‘’ T· dü+|ò÷ ü \ Ä+<√fi¯q |ò*ü ‘·+>± 1948 ˝À »$T+<ëØ e´edüq › T s¡<Tä ›
#˚XÊs¡T. ~ Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ f…qd” j·÷øº̆ 1956 qT (Ä+Á<ëÛ @]j·÷) uÛ÷ Ñ
dü+düÿs¡D\ ‘=* <äX˝¯ À rdüT≈£îe#êÃsT¡ . 1974 ˝À j·÷øº̆ 39 | ù s¡T‘√ Bìì
düe]+#ês¡T. á düe]+∫q #·≥+º 1.7.1980 qT+∫ neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
á #·≥+º | Á øü ±s¡+ øö\T yÓTT‘·+Ô |ü]$T‹ $~Û+#ês¡T. øö\T ø£˙dü+ 6
dü + e‘· ‡ s ê\ bÕ≥T ñ+&Ü\ì ìπ s › • +#ês¡ T . øö\T ˇ|ü Œ +<ëìï
bı&ç–+#˚+<äT≈£î ≈£L&Ü #·≥º+˝À M\T ø£*Œ+#ês¡T. øö\T ˇ|üŒ+<ä+
yês¡d‘ü «· +>± ≈£L&Ü neT\T ne⁄‘·T+<äì, øö\T ˇ|üŒ+<ä+ y Á ê‘· |üPs¡«ø£+>±
ñ+&Ü\ì øö\T s¬ ‘’ T· ‘êqT øö\T rdüT≈£îqï uÛ÷ Ñ $T MT<ä n|ü
rdüTø√e#·TÃì,
uÛÑ÷ j·T»e÷ì ‘·q uÛÑ÷$Tì $Áø£sTT+#·<ä*ùdÔ yÓTT<ä{Ï neø±X¯+ øö\T
s¬ ‘’ T· øπ Çyê«\ì á #·≥+º ˝À ìπs• ∆ +#ês¡T. ‘êqT e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± e´ekÕj·T+

46
#˚j÷ · \qT≈£î+fÒ uÛ÷ Ñ j·T»e÷ì øö\T s¬ ‘’ T· qT U≤∞ #˚sTT+#·e#·TÃ. n˝≤π>
øö\T yÓTT‘êÔìï øö\T s¬ ‘’ T· #Ó*+¢ #·øb£ ˛sTTHê U≤∞ #˚sTT+#·e#·TÃ.
6.5. nsTT‘˚ yêdüe Ô |ü]dæ‘› T· ˝À¢ y
Á ê‘· |üPs¡«ø£ øö\T ˇ|üŒ+<ë\T neT\T˝ÀøÏ
sê˝Ò<Tä . *œ‘· |üPs¡«ø£ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃ≈î£ +fÒ ‘êeTT uÛ÷ Ñ $Tô|’ Vü≤≈£îÿ
ø√˝ÀŒ‘êeTì uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\T nqTe÷ìdüTH Ô êïsT¡ . øö\T s¬ ‘’ T· \T ≈£L&Ü
Áyê‘· |üPs¡«ø£ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃø√yê\ì |ü≥TºãfÒº |ü]d曑·T˝À¢ ˝Òs¡T.
2012`13 dü+e‘·s‡ ê\T 87XÊ‘·+ øö\T ˇ|üŒ+<ë\T H√{Ï e÷≥ <ë«sêH˚
»]>±sTT. m≥Te+{Ï y Á ê‘· ø√‘·\T ˝Òe⁄. á $<Û+ä >± uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\T
øö\T s¬ ‘’ T· \qT ‘·s#
¡ T· >± e÷πsà neø±X¯+ @s¡Œ&+ç ~. øö\T s¬ ‘’ T· \T ≈£L&Ü
øö\T <ëØ #·{≤ºìï neT\T #˚j÷ · \ì ˇ‹Ô&ç #ù̊d |ü]dæ‘∆ T· \T ˝Òe⁄.
Ä+Á<|ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À øö\T e´ekÕj·T+ :
6.6. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À øö\T e´ekÕj·T+ eTTK´+>± H√{Ï e÷≥ <ë«sê »]π>
øö\T ˇ|üŒ+<ë\T m≈£îÿe>± ñHêïsTT. 2013 ˝À eT÷&Ée e+‘·T e´ekÕj·T
ø£eT‘ê\˝À øö\T |ü<ä∆‹˝À e´ekÕj·T+ »s¡T>∑T‘·Tqï≥T¢ >∑T]Ô+#ês¡T.
2012`13 ˝À uÛÑ÷$T, |üX¯ó>∑D≤\ düπs« Ä<Ûës¡+>± á >∑D≤+ø±\qT
>∑T]Ô+#ês¡T.
6.7. ∫qï e´ekÕj·T ø£eT‘ê˝À¢ 56 XÊ‘·+ y˚Ts¡ øö\T |ü<‘∆ä T· \T neT˝À¢ ñ
qï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔqï~. sêÅwüº+˝À e´ekÕj·T+ Á|ü<Ûëq+>± ∫qï e´ekÕj·T
ø£eT‘ê˝À¢ »s¡>∑T‘·Tqï≥T¢, Ä e´ekÕj·÷ìï øö\T ¬s’‘·T\T #˚düTÔqï≥T¢
>∑T]Ô+#·e#·TÃ. á |ü]dæú‹ uÛÑ$wü´‘Y˝À eT]+‘· m≈£îÿe ø±qT+~. øö\T
#·≥º+˝À e÷s¡TŒ\T #˚j·T≈£î+fÒ H√{Ï e÷≥ <ë«sê øö\T Ç#˚à |ü<ä∆‹
ø=qkÕ>∑T‘·T+~. Bì e\¢ e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À | ô ≥Tºã&ÉT\ sêø£ ‘·–Z b˛‘·T+~.
øö\T s¬ ‘’ T· \ JeH√bÕ~ÛøÏ düyêfi¢̄ @s¡Œ&‘É êsTT. ∫qï s¬ ‘’ T· \≈£î nedüsy ¡ TÓ q
Æ
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ n_Ûeè~∆ #˚jT· ≥+, düø±\+˝À |üs| ¡ ‹ü n+~+#·≥+,
|ü+≥ <Ûsä ˝¡ À¢ V ô ≤#·Tà ‘·>T∑ \Z T ˝Ò≈î£ +&Ü s¡ø+åÏ #·≥+ e+{Ï #·s´¡ \T rdüTø√ø£b˛‘˚
á s¡+>∑+ |ü⁄+E≈£îH˚ neø±X¯+ ‘·≈î£ ÿe.
e÷s¡T‘·Tqï øö\T<ëØ |ü<‘∆ä T· \T :
6.8. uÛ÷
Ñ j·T»e÷qT\T dü«+‘·+>± e´ekÕj·T+ #˚dTü ø√e≥+ ‘·–bZ ˛‘·Tqï~.
n+<äTe\¢ øö\T<ëØ e´edü˝∆ À ø=‘·Ô e÷s¡TŒ\T edüTH
Ô êïsTT. |
ô <ä› s¬ ‘’ T· \T

47
e´ekÕj·T s¡+>∑+ qT+&ç ‘·|ü
≈£î+≥THêïs¡T. eT+&É\, õ˝≤¢ kÕ∆sTT˝À
uÛ÷Ñ eTT\qT uÛ≤Ø>± ©E≈£î rdüTø√e≥+ ≈£L&Ü m≈£îÿee⁄‘√+~. >∑‘+· ˝À
‘·eT dü« >Á ±eT+˝À ñ+&˚ ‘Ó*dæq s¬ ‘’ T· \≈£î >±˙, |üøÿ£ >Á ±e÷˝À¢ yê]øÏ >±˙
uÛ÷
Ñ eTT\qT øö\T≈£î Ç#Ã̊yês¡T. nsTT‘˚ |ü+≥\ e÷]Œ&ç ø=‘·Ô ‘√≥\ | ô +|üø+£ ,
W‘ê‡V≤æ ø£ j·TTe s¬ ‘’ T· \T s¡+>∑ |Á y
ü X˚ +¯ #˚jT· ≥+ e\¢ øö\T |ü<‘›ä T· ˝À¢ e÷s¡TŒ\T
edüTH Ô êïsTT. |
Á ‹ü ,Ô XËq>∑ e+{Ï |ü+≥\qT e+<ä˝≤~ mø£sê˝À¢ |ü+&ç+#˚+<äT≈£î
øö\T s¬ ‘’ T· \T eTT+<äT≈£î edüTH Ô êïsT¡ . $‘·H
Ô ê\T, eTT&ç|<
ü ësê›\T, ≈£Ls¡>±j·T\T,
Ç‘·s¡ e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\qT ùdø£]+#·{≤ìøÏ ø±s=Œπs{Ÿ dü+dü∆\T ≈£L&Ü
eTT+<äTø=düTH Ô êïsTT. Bìe\¢ øö\T e÷¬sÿ{À¢ | ô qTe÷s¡TŒ\T dü+uÛ$ Ñ düTH
Ô êïsTT.
~ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝≤´+&é ˝…’ôdHé‡&é ø£*ºy˚≥sY‡ j·÷øº̆ (m|æm˝Ÿm˝Ÿdæm`2011) :
6.9. uÛ÷ Ñ $T øö\T≈£î Çe«≥+ô|’ nH˚ø£ |ü]$T‘·T\T ìj·T+Á‘D · \T ñqï|Œü {øÏ °
á e´eVü‰s¡+ eTT+<äT≈£î kÕ>∑T‘·÷H˚ ñqï~. 2006 ˝À 5 ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢
(‘·÷s¡TŒ >√<ëe], |ü•ÃeT >√<ëe], ø£ècÕí, >∑T+≥÷s¡T, Á|üø±X¯+) ª˝≤´+&é
ø£$T{°μ øö\T |ü<ä∆‘·T\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ ìy˚~ø£ Ç∫Ã+~. 1438
≈£î≥T+u≤\qT ‘·q n<Û´ä j·Tq+˝À düsπ « #˚d+æ ~. M] n<Û´ä j·Tq+ | Á øü ±s¡+
Äj·÷ >Á ±e÷˝À¢ 50 qT+&ç 60 XÊ‘·+ |ü+≥ bı˝≤\T øö\T≈£î Ç∫Ãqy˚.
Çe˙ï H√{Ï e÷≥ <ë«sê øö\T≈£î Ç∫Ãqy˚ ‘·|Œü *œ‘· |üPs¡«ø£ ˇ|üŒ+<ë˝ÒMT
˝Òe⁄. 2012 `13 dü+e‘·s‡ +¡ Hê{ÏøÏ ≈£L&Ü Ç<˚ |ü]dæ‹ ∆ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï~.
Bì e\¢ kÕe÷õø£ düeT‘·T\´‘· | ô ’|
Á u
ü ≤Û e+ |ü&TÉ ‘·T+~. ñ‘·Œ‹Ô |ô +#·≥+˝Àq÷
ù|<ä\ |ü]dæ∆‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡Ã≥+ ˝Àq÷ Ä≥+ø±\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT.
n+<äTe\¢ uÛÑ÷ j·T»e÷qT\ Vü≤≈£îÿ\qT, øö\T ¬s’‘·T\ Vü≤≈£îÿ\qT
s¡ø+åÏ #·{≤ìøÏ #·s´¡ \T rdüTø√yê*‡ ñ+≥T+~.
6.10. øö\T s¬ ‘’ T· \ Vü≤≈£îÿ\qT s¡ø+åÏ #·{≤ìøÏ ˝≤´+&é ø£$T{° ø=ìï dü÷#·q\T
#˚d+æ ~. *œ‘· |üPs¡«ø£+>± ˝Òì øö\T ˇ|üŒ+<ë\qT ]õÅd ù wº H ü é #˚j÷ · \ì,
ø£˙dü øö\T ø±˝≤ìï ìπs• ∆ +#ê\ì, øö\T s¬ ‘’ T· qT ‘=\–+#·≈î£ +&Ü s¡øD å£
ø£*Œ+#ê\ì øö\T yÓTT‘êÔìï ìπs• ∆ +#ê\ì dü÷#·q\T #˚d+æ ~. øö\T s¬ ‘’ T· \T
#˚dq æ |
Á øü ≥
£ q Ä<Ûës¡+>± yê]øÏ s¡TD ns¡Ω‘· |ü‘Á ê\qT C≤Ø #˚j÷ · \ì á
ø£$T{° dü÷∫+∫+~. á |ü‘Á ê\ <ë«sê øö\T s¬ ‘’ T· \T dü+kÕ∆>‘∑ · s¡TD≤\T
rdüTø√e#·Ãì n_ÛÁbÕj·T |ü&ç+~. á ø£$T{° ìy˚~ø£ Ä<Ûës¡+>± ñeTà&ç
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+~ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝≤+&é ˝…’ôdHé‡ ø£*ºy˚≥sY‡ j·÷øº̆, 2011

48
qT | Á y
ü X˚ |ô¯ {Ï+º ~. neT\T˝À ñqï #·≥+º ˝À m≥Te+{Ï dües¡D\T #˚jT· ˝Ò<Tä .
6.11. 2011 dü+e‘·‡s¡+˝À #˚dæq #·≥º+ <ë«sê øö\T ¬s’‘·T\≈£î ø=ìï
Vü≤≈£îÿ\T @s¡Œ&‘É êsTT. | Á u
ü TÑÛ ‘·« Ä]∆ø£ dü+dü\∆ qT+∫ ãTTD+ rdüTø√e{≤ìøÏ
ns¡Ω‘· \_ÛdüTÔ+~. e´ekÕj·T nedüsê\ ô|’ Á|üuÛÑT‘·«+ Ç#˚Ã dü_‡&ûøÏ ns¡Ω‘·
\_ÛdüTÔ+~. |ü+≥\ ;Ûe÷ kÂø£s¡´+ \_ÛdüTÔ+~. |ü+≥ qwüº+ »]–q|ü
&ÉT
qwüº |ü]Vü‰s¡+ bı+<ä{≤ì øÏ neø±X¯+ @s¡Œ&TÉ ‘·T+~. nsTT‘˚ á #·≥+º ˝À
øö\T ¬s’‘·T≈£î uÛÑ÷$Tô|’ m≥Te+{Ï Vü≤≈£îÿ \_Û+#·<äT. uÛÑ÷$T ˝À øö\T
e´ekÕj·T+ #ù̊d neø±X¯yT˚ ‘·|Œü Vü≤≈£îÿ \_Û+#·<Tä . øö\T<ëØ s¬ ‘’ T· \≈£î
ÁbÕ‹ì<∏ä´+ eVæ≤+#˚ nH˚ø£ dü+|òü÷\T Á|üuÛÑT‘·«+ #˚dæq á ø=‘·Ô #·{≤ºìï
ÄVü‰«ì+#êsTT. uÛÑ÷ j·T»e÷ì Vü≤≈£îÿ\qT <Óã“rj·T≈£î+&Ü H˚ øö\T
¬s’‘·T\≈£î s¡TD≤\T rdüT≈£îH˚ neø±XÊ\T e∫à q+<äT≈£î yês¡T Vü≤s¡¸+
|
Á øü {
£ +Ï #ês¡T.
6.12. 2011 #·≥º+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+ øö\T ¬s’‘·T\≈£î s¡TD≤\T n+<äCÒj·T≥+,
Ç‘·s¡ Á|üjÓ÷»Hê\T ø£*Œ+#·≥+. á #·≥º+ ÁøÏ+<ä øö\T ¬s’‘·T\≈£î s¡TD ns¡Ω‘·
ø±s¡T\¶ qT (m˝Ÿ◊dæ) C≤Ø #˚j÷ · \ì ìπs• ∆ +#ês¡T. uÛ÷ Ñ j·T»e÷ì nqTeT‹
ñHêï, ˝Ò≈£îHêï á ø±s¡T¶ rdüT≈£îH˚ ns¡Ω‘· øö\T ¬s’‘·T≈£î \_ÛdüTÔ+~. nsTT‘˚
M]øÏ j·÷»e÷q´ Vü≤≈£îÿ \_Û+#·<Tä . | Á uü TÑÛ ‘·« Ä]úø£ dü+dü\∆ qT+∫ s¡TD≤\T
rdüT≈£îH˚ neø±X¯+ @s¡Œ&TÉ ‘·T+~. ÇHé|⁄ü {Ÿ dü_& ‡ \û T, |ü+≥\ ;Ûe÷, |ü+≥\≈£î
Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\ <ë«sê qwüº+ »]–q|ü
&ÉT qwüº |ü]Vü‰s¡+ bı+<äe#·TÃqT.
øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î s¡TD ns¡Ω‘· ø±s¡T\¶ T Çe«≥+ uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\≈£î n+‘·>±
s¡T∫+#·˝< Ò Tä . sêÅw+ºü ˝À neT\T˝À ñqï øö\T<ëØ #·≥+º øÁ +Ï <ä øö\T s¬ ‘’ T· \T
‘·eT uÛ÷ Ñ eTT\T | ô ’ j·÷»e÷q´ Vü≤≈£îÿ\qT bı+<äT‘ês¡qï uÛj Ñ ÷· \T yê]˝À
ñHêïsTT.
6.13. neT\T ˝ÀøÏ e∫Ãq 2011 #·≥+º | Á øü ±s¡+ øö\T s¬ ‘’ T· e´ekÕj·T+
#ÓjT· ´{≤ìøÏ ˝…d ô’ Hé‡ bı+~q|üŒ{øÏ ° uÛ÷ Ñ $Tô|’ m≥Te+{Ï Vü≤≈£îÿ \_Û+#·<ì ä
düŒwüº+ #˚düTÔqï~. nsTT‘˚ bÕ‘· øö\T<ëØ #·≥º+ Á|üø±s¡+ uÛÑ÷$Tô|’ Vü≤≈£îÿqT
bı+<˚+<äT≈£î s¡TD ns¡Ω‘· ø±s¡T¶ kÕø£å´+>± |üìøÏ edüTÔ+<√ ˝Ò<√ ø=‘·Ô #·≥º+˝À
düŒwüº+ #˚j·T˝Ò<äT. s¡TD ns¡Ω‘· ø±s¡T¶\qT esê¸ø±\+ eTT+<äT>±H˚ øö\T
¬s’‘·T\≈£î Çyê«\ì, uÛÑ÷j·T»e÷qT\T eTT+<äT>±H˚ |ü+≥ s¡TD≤\T
rdüTø√≈£î+&Ü #·÷&Ü\ì á #·≥+º ìπs• ∆ düT+Ô ~. nsTT‘˚ uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\T,

49
øö\T ¬s’‘·T\T esê¸\T ≈£î]dæq ‘·s¡Tyê‘·H˚ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃ≈£î+{≤s¡T.
esê¸ø±\+˝À dü¬s’q esê¸\T |ü&ç‘˚H˚ øö\T ¬s’‘·T\T ÄdüøÏÔ‘√ eTT+<äT≈£î
ekÕÔsT¡ . øö\T s¬ ‘’ T· \T øö\T≈£î Ç∫Ãq uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\T |ü+≥ s¡TD≤\T
rdüTø√≈£î+&Ü ø=‘·Ô #·≥+º ˝À ìùw~Û+#ês¡T. nsTT‘˚ uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\T
bÕ‘· |ü<‹ ∆ä q |ü+≥ s¡TD≤\T ‘êy˚T rdüT≈£î+≥THêïsT¡ .
6.14. s¡TD ns¡Ω‘· ø±s¡T¶ <ë«sê ø=‘·Ô #·≥º+˝À Á|üjÓ÷»Hê\T øö\T ¬s’‘·T\≈£î
n+<äCÒj·÷\ì ñ<˚›•+#ês¡T. n˝≤π> uÛÑ÷ j·T»e÷qT˝À¢ uÛÑj·÷\qT
‘=\–+#ê\ì ≈£L&Ü \ø£´å +>± | ô ≥Tº≈î£ HêïsT¡ . nsTT‘˚ >Á ±e÷\˝À á #·{≤º\| ô ’
øö\T s¬ ‘’ T· ˝ÀbÕ*ï, uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\≈£î düs¬ q ’ düe÷#ês¡+ ˝Ò<Tä . øö\T
¬s’‘·T\ dü+|òü÷\T ø=‘·Ô #·≥º+ |ü≥¢ Vü≤s¡¸+ Á|üø£{Ï+∫q|üŒ{Ïø°, #·≥º+ neT\T
rs¡T| ô ’ yês¡T dü+‘·è|æ>Ô ± ˝ÒsT¡ . uÛ÷
Ñ j·T»e÷qT\≈£î #·≥+º >∑T]+∫ n+‘·>±
ne>±Vü≤q ˝Ò<Tä . |ü+≥ s¡TD≤\T rdüT≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ uÛ÷ Ñ j·T»e÷ìøÏ ˝Òø+£ &Ü
#˚j·T{≤ìï yês¡T e´‹πsøÏdüTÔHêïs¡T. s¡TD ns¡Ω‘· ø±s¡T¶ \qT uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À ‘·eT
uÛ Ñ ÷ eTT\ô | ’ j· ÷ »e÷q´ Vü ≤ ≈£ î ÿ\T bı+<˚ + <ä T ≈£ î øö\T ¬ s ’ ‘ · T \T
ñ|üj÷ Ó –kÕÔsH¡ ˚ uÛj
Ñ ÷ · \T uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT˝À¢ ñHêïsTT.
6.15. 2011 #·≥+º | Á >ü ‹
∑ >∑‘· ◊<äT dü+e‘·s‡ ê\˝ÀqT n+‘·+‘· e÷Á‘+· >±H˚
ñ+~. sêÅw+ºü ˝À øö\T s¬ ‘’ T· \ dü+K´ n|ü]$T‘·+>± ñqï|Œü {øÏ Ï s¡TD ns¡Ω‘·
ø±s¡T¶\ ø√dü+ <äs¡U≤düTÔ #˚düTø=qï yê] dü+K´ ø=+‘· ‘·≈£îÿe>± ñ+~.
s¡TD ns¡Ω‘· ø±s¡T¶\≈£î <äs¡U≤düTÔ #˚düT≈£îqï yê]˝À #ê˝≤ eT+~øÏ n$
Ç∫Ãq|üŒ{øÏ Ï M]˝À dü+kÕ∆>‘∑ · s¡TD≤\T bı+~q yê] dü+K´ ‘·≈î£ ÿe>± ñ
qï~. 2015`16 dü+e‘·‡s¡+˝À 22,461 eT+~øÏ s¡TD ns¡Ω‘· ø±s¡T¶\T
eT+ps¡T #˚jT· >± n+<äT˝À 10 XÊ‘·+ eT+~ e÷Á‘y · T˚ u≤´+≈£î s¡TD≤\T
bı+<ës¡T. á øö\T ¬s’‘·T\≈£î Ç∫Ãq s¡TD≤\T ]»sY« u≤´+≈£î, Hêu≤s¡T¶
dæbÕò s¡T‡ #˚dq æ yÓTT‘êÔì ø£+fÒ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñHêïsTT.
#Ó‘’ q· ´e+‘·yTÓ qÆ uÛ÷Ñ $ìjÓ÷>∑ $<ÛëHê\T :
6.16. uÛ÷ Ñ $ìjÓ÷>∑ $<ÛëHê\T, uÛ÷
Ñ $T øö\T≈£î Ç#˚à n+XÊ\ô|’ | Á u ü ≤Û e+
#·÷|ü⁄‘êsTT. uÛ÷ Ñ $ìjÓ÷>∑ $<ÛëHê\T e´ekÕj·T uÛ÷ Ñ eTT˝À¢ d ô Œ≈î£ ´˝ÒwH ü é
ìyê]+#˚ $<Û ä + >± ñ+&Ü*. Á | ü d ü T Ô ‘ · + e´ekÕj˚ T ‘· s ¡ uÛ Ñ ÷ eTT\qT
ôdŒ≈£î´˝ÒwüHé≈£î $ìjÓ÷–+#·≥+ m≈£îÿe>± ñqï~. e´ekÕj·T uÛÑ÷$Tì

50
e´ekÕj˚T‘·s¡ uÛ÷
Ñ $T>± e÷πsÃ+<äT≈£î ø£]q ƒ yÓTqÆ ìã+<Ûq ä \T ñ+&Ü*. |ü+≥\T
|ü+&˚ e÷>±DÏ uÛ÷Ñ eTT˝À¢ e+≥ #ÓsT¡ ≈£î |ü+&ç+≥#·+ <ë«sê uÛ÷ Ñ $Tì øö\T≈£î
Çe«≈£î+&Ü ø=+<äsT¡ j·T»e÷qT\T ø±bÕ&ÉT≈£î+≥THêïsT¡ . ø=+<äsT¡ uÛ÷ Ñ $Tì
|ü+≥\T |ü+&ç+#·≈î£ +&Ü ;&ÉT>± ñ+#˚dTü H Ô êïsT¡ . á H˚|<ü ´ä∏ +˝À e´ekÕj·T+
#˚j·Tì ≈£î≥T+u≤\T e´ekÕj·T uÛÑ÷eTT\T ø=qT>√\T #˚j·T≈£î+&Ü
ìùw~+#ê*. eTVü‰sêÅwºü | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ Ç|üŒ{øπÏ Ç≥Te+{Ï ìs¡j í T· + #˚d+æ ~.
3. øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î ãTTD $‘·sD¡ :
6.17. ñeTà&ç »yêãT<ëØ ãè+<ë\T (C…m˝Ÿõ) qeT÷HêqT øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î
s¡ T D≤\T Çe«{≤ìøÏ u≤´+≈£ î \qT ñ|ü j Ó ÷ –+#· T ø√e#· à ì Hêu≤s¡ T ¶
dü÷∫+∫+~. uÛ÷ Ñ $T ]ø±s¡T\¶ T dü]>±Z ˝Òì ∫qï s¬ ‘’ T· \≈£î H√{Ï e÷≥
<ë«sê uÛÑ÷eTT\qT øö\T≈£î rdüTø=H˚ yê]øÏ, Ç‘·s¡ ¬s’‘·T\≈£î u≤´+≈£î\T
s¡TD≤\T Ç#˚Ã+<äT≈£î á |ü<‹∆ä bÕ{Ï+#·e#·Ãì Hêu≤s¡T¶ dü÷∫+∫+~. á
ãè+<ë\≈£î s¡TD≤\T Çe«{≤ìøÏ düeTdü´\T ñqïe÷≥ ì»y˚T. Vü‰MT ˝Ò≈î£ +&Ü
s¡TD≤\T Çe«{≤ìøÏ u≤´+≈£î\T düTeTTK+>± ˝Òe⁄. uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\≈£î,
ø=+‘· uÛ÷ Ñ $T ñ+&ç ø=+‘· uÛ÷ Ñ $Tì øö\T≈£î rdüT≈£îH˚ yê]øÏ
u≤´+≈£î\T Ç#˚à s¡TD≤\‘√ b˛*ùdÔ πøe\+ øö\T MT<˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ¬s’‘·T\≈£î
Ç#Ã̊ ãTTD≤\T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñHêïsTT. øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î s¡TD≤\T Çe«≥+˝À
u≤´+≈£î\T #ê˝≤ yÓqTø£ã&ç b˛j·÷sTT. ˇø£kÕ] s¡TD+ Ç∫ÃHê eTs√kÕ]
ãTTD+ Çe«{≤ìøÏ u≤´+≈£î\T dæ<+∆ä >± ˝Òe⁄. sêÅw+ºü ˝À yÓTT‘·+Ô 49,846
C…mHéJ\ s¡TD≤\T ÇùdÔ ‹]– ãTTD≤\T bı+~q C…mHéJ\ dü+K´ 11458
e÷Á‘y · T˚ ñqï~.
øö\T <ës¡T\T, uÛ÷Ñ j·T»e÷qT\T, øö\T s¬ ‘’ T· \ |Á j
ü ÷Ó »Hê\ |ü]s¡øDå£ :
6.18. øö\T ˇ|üŒ+<ë\T uÛ÷Ñ $T j·T»e÷qT\, øö\T s¬ ‘’ T· \ | Á j
ü ÷Ó »Hê\qT
düe÷q+>± |ü]s¡ø+åÏ #ê\ì dü÷#·q\T edüTH Ô êïsTT. >Á ±MTD bÁ Õ+‘ê\˝À
JeH√bÕ~Û |ü] s¡ø+åÏ #·{≤ìøÏ s¡TD+ Çe«&É+ u≤>± »s¡>±\H˚~ ≈£L&Ü á
dü÷#·q˝À ˇø£{Ï. eqs¡T\T nìï esêZ\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü\qï~
\ø£å´+. s¡TD+ Çe«&É+ bÕs¡<äs¡Ùø£+>± ñ+&ç #·≥º|üs¡yÓTÆq Vü≤≈£îÿ\ s¡ø£åD
Çs¡T esêZ\≈£î ñ+&Ü*. øÏ¢wüº‘· ˝Ò≈£î+&Ü ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äs¡≥y˚T ø±≈£î+&Ü
˝≤yê<˚M\ e´j·T+ ≈£L&Ü ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&Ü*. | Á u
ü TÑÛ ‘·« ìj·T+Á‘D· , CÀø£´+

51
 n‹ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&Ü*. n|ü
&˚ øö\T e÷¬sÿ{Ÿ kÕ|ò>” ± q&ç∫b˛‘·T+~.
m+‘· ø±\+ øö\T≈£î Çyê«*, m+‘· yÓTT‘·Ô+ øö\T #Ó*¢+#ê*, øö\T
ø=qkÕ–+#ê˝≤ ˝Ò<ë nH˚ n+XÊ\˝À d ù «#·Ã¤ uÛ÷
Ñ j·T»e÷ìøÏ, øö\T s¬ ‘’ T· ≈£î
ñ+&Ü*. |üsd ¡ Œü s+¡ ne>±Vü≤q‘√ yês¡T ‘·eT ˝≤yê<˚M\qT ìs¡«Væ≤+#·Tø√yê*.
Ç+<äTø√dü+ øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î, uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT˝À¢ #Ó‘’ q · ´+ ø£*–+#˚ $<Û+ä >±
yê]‘√ #·sá\T »s¡bÕ*. øö\T ˇ|üŒ+<ë\qT düs∞¡ ø£]+#ê\ì øÏw ¢ ‘ºü · ˝Ò≈î£ +&Ü
ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃø√yê\ì yê]øÏ q#·Ã #ÓbÕŒ*. á dü+Á|ü~+|ü⁄\
ø±s¡´øÁ e
£ T+˝À | Á u ü TÑÛ ‘·« dæã“+~ø£+fÒ dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\∆ d ù e\T $ìjÓ÷–+#·T
ø√e≥+ eT+∫~.
6.19. øö\T ¬s’‘·T\T kÕ<Ûës¡D+>± dü+kÕ∆>∑‘· ãTTD≤\T ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡
e÷sêZ˝À¢ s¡TD≤\T bı+<äT‘ês¡T. e&û¶ yê´bÕs¡T\T, e´ekÕj·T nedüsê\T
$Áøs£ TT+#˚ &û\s¡¢ MT<ä Ms¡T m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|& ü ç yê]øÏ 26 XÊ‘·+ es¡≈î£
e&û¶ #Ó*d ¢ Tü HÔ êïsT¡ . |ü+≥ #˚‹øÏ e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· s¬ ‘’ T· \T s¡TD≤\T ‹]–
#Ó*k¢ ÕÔsT¡ . e&û¶ yê´bÕs¡T\T s¡øs£ ø¡ ±\T>± ˝…øÿ£ \T y˚dæ s¬ ‘’ T· \ qT+∫ 30
qT+∫ 36 XÊ‘·+ es¡≈î£ e&û¶ edü÷\T #˚dTü H Ô êïsT¡ . . n+<äTe\¢ øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î
dü«\Œø±*ø£ s¡TD≤\T Çe«{≤ìøÏ <äèwæº øπ +ÁBø£]+#ê*. | Á d
ü Tü ‘Ô e· TT ñqï øö\T
ˇ|üŒ+<ë\ e\¢ Bs¡È ø±*ø£ | ô ≥Tºã&ÉT\T |
ô fÒº neø±XÊ\T ‘·≈î£ ÿe>± ñqï+<äTq
dü«\Œø±*ø£ s¡TD≤\T Çe«{≤ìøÏ bÁ Õ<Ûëq´‘· Çyê«*.
6.20. ªª@|æd ù |òμt μ @sêŒ≥T #˚jT· {≤ìøÏ ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡ #˚dTü q Ô ï~. á @|”d ù |òt
nH˚ø£ #·{≤º\ neT\TqT, |ü<Ûäø±\ ìs¡«Vü≤DqT |üs¡´y˚øÏå+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü
øö\T ¬s’‘·T\ Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&˚+<äT≈£î, ñeTà&ç dü+dü∆\qT @sêŒ≥T
#˚jT· {≤ìøÏ #·Ts¡T>±Z e´eVü≤]+#ê*. uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\T, øö\T s¬ ‘’ T· \
eT<Ûä´ ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äs¡Ã{≤ìøÏ Ç{°e\ ø±\+˝À <äfi≤s¡T\T Á|üy˚•düTÔHêïs¡T.
Ç+<äTe\¢ øö\T s¬ ‘’ T· \T, uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\ eT<Û´ä <ä÷s¡+ | ô ]–b˛‘·Tqï~.
á <äfi≤s¡T\ >∑T‘êÔ~Û|ü‘·´+ @s¡Œ&É≈£î+&Ü Á|ü‘˚´ø£ #·s¡´\T rdüTø√yê*‡ ñqï~.
øπ s¡fi¯ sêÅw+ºü ˝À uÛ÷ Ñ $T ˝Òì eTVæ≤fi¯\T ãè+<ä+>± @s¡Œ&ç ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT
|ü+&ç+#˚+<äT≈£î ª≈£î&ÉT+ãlμ nH˚ |ü<∏äø£+ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔqï~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À
≈£L&Ü ª ôdsYŒ μ ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ á |ü<ä∆‹ neT\T #˚düTÔqï~. Bìì
$dü]Ô +#ê*‡q nedüs+¡ ñqï~.

52
 6.21. Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ Ÿ ˝À eT˝ŸÇdæ\ bı&ç–+|ü⁄˝À ≈£L&Ü düeTdü´\T ñHêïsTT.
|Á d ü Tü ‘Ô · øö\T<ëØ #·{≤ºìï düe]ùdÔ ‘·|Œü øö\T s¬ ‘’ T· \ | Á jü ÷Ó »Hê\T s¡ø+åÏ #·≥+
kÕ<Ûä´+ ø±<äT. øö\T≈£î düeTj·T+ eTT–dæq ‘·s¡Tyê‘· uÛÑ÷$Tì ‹]–
j·T»e÷ìøÏ n|üŒ–kÕÔeTqï düŒwüºyÓTÆq *œ‘·|üPs¡«ø£ ˇ|üŒ+<ë\T ñqï|ü
&˚
nqTe÷Hê\T ‘=\–b˛‘êsTT. n<˚ øö\T s¬ ‘’ T· ≈£î ‹]– uÛ÷ Ñ $Tì øö\T≈£î
Çyê«˝À ˝Ò<√ ìs¡sí TT+#·T≈£îH˚ d ù «#·Ã¤ uÛ÷Ñ j·T»e÷ìøÏ ñ+&Ü*. s¡TD ns¡Ω‘·
ø±s¡T\¶ T | Á j
ü ÷ Ó >∑+ $»j·Te+‘·+ ø±yê\+fÒ Ç+ø± #ê˝≤ e÷s¡TŒ\T #˚j÷ · *‡
ñ+≥T+~. BìøÏ dü+ã+~Û+∫q yê] n+<ä]˝À | Á #ü ês¡+ »s¡>±*. øö\T
s¬ ‘’ T· \qT >∑T]Ô+∫ yê] C≤_‘êqT s¡÷bı+~+#ê*. m+‘· uÛ÷ Ñ $T˝À Ms¡T
øö\T #˚dTü H Ô êïsT¡ , @j˚T |ü+≥\T |ü+&çdTü H Ô êïsT¡ nH˚ $esê\qT dü«j·T+
düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T ˝Òø£ yê] düe÷K´\T @|”ùd|òt e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+˝À
s¡÷bı+~+#ê*. @|”ùd|òt á yÓTT‘·Ô+ e´eVü‰s¡+ ìs¡«Væ≤+#˚yê]øÏ,
|ü+#êsTTr sêCŸ dæã“+~øÏ, s¬ yÓq÷´ dæã“+~øÏ, øö\T qyÓ÷<äT |ü<‘∆ä T· \˝À
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. |ü+≥ ø±˝≤ìøÏ eTT+<˚ @|”d ù |òt øö\T ˇ|üŒ+<ë\qT
s¡÷bı+~+ #ê*. á ˇ|üŒ+<ë\ | Á ‘ü T· \qT s¬ yÓq÷´ XÊK≈£î, |ü+#êsTTr
sêCŸ XÊK≈£î, u≤´+≈£î\≈£î |ü+|æ+#ê*. @|”ùd|òt Ç∫Ãq dü]º|òæ¬ø{Ÿ\qT
u≤´+≈£î\T >ös¡$+#ê*. øö\T s¬ ‘’ T· \T uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\≈£î #Ó*+¢ #˚ øö\T
yÓTT‘êÔìï ≈£L&Ü |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø=ì u≤´+≈£î\T s¡TD $‘·s¡D #˚j·÷*.
@|”ùd|òt CÀø£´+ <ë«sê øö\T ˇ|üŒ+<ë˝À¢ bÕs¡<äs¡Ùø£‘· rdüT≈£îsêe#·TÃ.
6.22. CÒm˝ŸJ \qT øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î @sêŒ≥T #˚jT· ≥+ <ë«sê dü+kÕ∆>‘∑ ·
|ü+≥ s¡TD≤\T, | ô ≥Tºã&ç s¡TD≤\T dü+bÕ~+#·e#·Ãì dü÷#·q\T edüTH Ô êïsTT.
nsTT‘˚ á ãè+<ë\‘√ u≤´+≈£î\T e´eVü≤]+∫q|ü
&ÉT $TÁXe ¯ T |ò*ü ‘ê\T
edüTÔHêïsTT. u≤´+≈£î\T ¬ªs’‘·T$TÁ‘·μ Á>∑÷|ü⁄\‘√ ˝≤yê<˚M\T ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ
Çwüº|ü&ÉT‘·THêïsTT. nsTT‘˚ ¬s’‘·T $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄ ˝À ñ+&˚ ¬s’‘·T\≈£î dü¬s’q
#Ó ’ ‘ · q ´+ ñ+&Ü\ì, yê] e´edü ú |ü { Ï w ü º + >± ñ+&Ü\ì u≤´+≈£ î \T
ø√s¡T‘·THêïsTT. øö\T s¬ ‘’ T· \T ≈£L&Ü øö\T<ëØ $TÁ‘· ãè+<ë\T (¬øm+C…)
\T>± @s¡Œ&e É #·TÃ. á ãè+<ë\qT ª@|æd ù |òμt Ä<Û«ä s¡´+˝À ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
á ãè+<ë\T øö\T<ës¡T\ qT+∫ s¡TD≤\T edü÷\T #˚jT· {≤ìøÏ ø°\ø£bÕÁ‘·
eVæ≤+#˚ neø±X¯+ ñqï~. ø£sêí≥ø£ $ø±dt >Á ±MTD u≤´+ø˘ , ª$ø±dt »qX¯øμÔÏ
ù|s¡T‘√ $»j·Te+‘·+>± ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T. á Á|üjÓ÷>±ìï
|ü]o*+∫ Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À ≈£L&Ü neT\T #˚jT· e#·TÃ.
53
 6.23. uÛ Ñ ÷ $T øö\T≈£ î Çe«≥+˝À Á | ü d ü T Ô ‘ · e TTqï |ü ] $T‘· T \ìï { Ï ì
‘=\–+#·{≤ìøÏ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ #·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘· eVæ≤+#ê*. ∫qï, düqïø±s¡T
s¬ ‘’ T· \T, |
ô <ä› s¬ ‘’ T· \ qT+∫ uÛ÷Ñ $Tì øö\T≈£î rdüTø√e{≤ìøÏ, ø=qT>√\T
#˚j·T{≤ìøÏ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Ä $<Ûä+>± ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\
ø£eT‘ê\T $dü]Ô +#· {≤ìøÏ neø±XÊ\T Çyê«*. uÛ÷ Ñ $Tì $Áøs£ TT+#·{≤ìøÏ
ÄdüøÔÏ | Á <
ü ]ä Ù+∫q s¬ ‘’ T· \ qT+&ç | Á uü TÑÛ ‘·«y˚T uÛ÷Ñ $Tì ø=qT>√\T #˚dæ ∫qï,
düqïø±s¡T øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î ‘˚*ø£ wüs‘¡ T· \ MT<ä n+<äCj Ò ÷ · *. bÕ]ÁXÊ$T≈£î\qT
Äø£]¸+#·{≤ìøÏ ø=ìï sêÅcÕº\T uÛÑ÷$T u≤´+≈£î\qT @sêŒ≥T #˚XÊsTT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ n<˚ $<Ûä+>± ∫qï, düqïø±s¡T, øö\T ¬s’‘·T\≈£î uÛÑ÷$Tì
πø{≤sTT+#·{≤ìøÏ uÛÑ÷$Tì ø=qT>√\T #˚j·÷*. uÛÑ÷$T ø=qT>√\T
#˚jT· ≥+˝À ÄdüøÔÏ ñqï ∫qï, düqïø±s¡T, øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î Bs¡È ø±*ø£ s¡TD≤\T
Ç#˚à $<Ûä+>± Ä]∆ø£ dü+düú\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Ç≥Te+{Ï uÛÑ÷eTT\qT
ø=qT>√\T #˚dq æ |ü
&ÉT Ä ˝≤yê<˚M\ô|’ ]õÅd ù w
º Hü é |òE” , kÕº+|ü⁄ &É÷´{°\qT
$TqVü‰sTT+#ê*.
6.24. øö\T e÷¬sÿ{À¢ b˛{° @s¡Œ&˚ $<Ûä+>± sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ $<Ûëq|üs¡yÓTÆq
ìs¡íj·÷\T rdüTø√yê*. øö\T ¬s’‘·T\≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ Áb˛‘ê‡Vü≤+ Çyê«*. n˝≤π>
uÛÑ÷ j·T»e÷qT\T øö\T ¬s’‘·T\‘√ ùd«#·Ã¤>± ˇ|üŒ+<ë\T ≈£î<äTs¡TÃ≈£îH˚
yê‘êes¡D≤ìï düèwæ+º #ê*.

54
 n<Ûë´j·T+ ` 7
e´ekÕj·T e÷¬sÿ{À¢ dü+düÿs¡D\T
1. ñb˛<ëÈ‘+· .
7.1. e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô e÷¬sÿ{Ï+>¥ e´edü∆ düeTs¡+∆ >± q&ç∫q|ü
&˚ s¬ ‘’ T· \≈£î
dü¬s’q <Ûäs¡ \_ÛdüTÔ+~. |ü+≥ ø√‘· nq+‘·s¡+ qcÕº\T ‘·>∑TZ‘êsTT. e÷¬sÿ{À¢
neø£‘e · ø£\≈£î neø±X¯+ ˝Ò≈î£ +&Ü b˛‘·T+~. sêÅw+ºü ˝À e´ekÕj·T s¡+>∑+
n_Ûeè~∆ø,Ï s¬ ‘’ T· \≈£î e#˚à Ä<ëj·÷ìøÏ eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~.
sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü‘·´ø£å+>±, |üs√ø£å+>± $$<Ûä kÕ∆sTT˝À¢ CÀø£´+ #˚düT≈£îì á
|ü]dæ‹ ∆ ì #·øÿ£ ~<ë›*. kÕ∆ìø£, bÁ Õ+rj·T, C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T kÕ∆sTT˝À
CÀø£´+ #˚dTü ≈£îqï|
ü &˚ e÷¬sÿ≥¢˝À düeTs¡‘∆ · @s¡Œ&ç s¬ ‘’ T· øπ +Á<+ä >± e÷¬sÿ{Ï+>¥
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T »s¡T>∑T‘êsTT.
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ¬s>∑T´˝Òf…&é e÷¬sÿ≥T¢ ` #·≥º ã<ä∆ e´edüú :
7.2. Ä+Á<| ÁäÛ < ü X˚ ˝Ÿ À e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\T 1966 ˝À neT\T˝ÀøÏ
e∫Ãq Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ Ÿ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô T, |üXó¯ >∑D≤\ e÷¬sÿ{Ÿ #·≥+º Ä<Ûës¡+>±
q&ÉTdüTH Ô êïsTT. $$<Ûä ñ‘·Œ‘T· \Ô e÷¬sÿ{Ï+>¥qT ìj·T+Á‹+#˚ n~Ûø±s¡+ sêÅwºü
Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ á #·≥º+ <ë«sê @s¡Œ&ç+~. e÷¬sÿ≥¢qT, ñ‘·Œ‘·TÔ\qT H√{Ïô|ò’&é
#ù̊d n~Ûø±s¡+ \_Û+∫+~. | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ ìπs• › +∫q ñ‘·Œ‘T· \Ô qT Äj·÷ H√{Ï|
ô ’ò
e÷¬sÿ≥¢ ãj·T≥ ø=qT>√\T #˚j·T{≤ìï ìùw~+#ês¡T. H√{Ïô|ò’ nsTTq
e÷¬sÿ≥¢qT ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\qT @sêŒ≥T #ù̊d n~Ûø±s¡+
≈£L&Ü á #·≥º+ <ë«sê Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ \_Û+∫+~. á #·≥º+ Á|üø±s¡+
e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\qT 14 eT+~ düuTÑÛ ´\‘√ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. M]˝À
¬s’‘·T\T, |üX¯ó j·T»e÷qT\T ñ+{≤s¡T. Ms¡+<äs¡÷ H√{Ïô|ò’&é ÁbÕ+‘êìøÏ
#Ó+~q yê¬s’ ñ+{≤s¡T. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\˝À ˝…’ôdqT‡\T
bı+~q yê´bÕs¡T\T ≈£L&Ü düuTÑÛ ´\T>± ñ+{≤s¡T. M]ì eT÷&ÉT dü+e‘·s‡ ê\
ø±˝≤ìøÏ | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ Hê$TH˚{Ÿ #˚dTü +Ô ~. M]øÏ ‘√&ÉT e÷¬sÿ{Ï+>¥, e´ekÕj·T+,
|üX¯ó>∑D≤\ XÊK, |òæwüØdt ndæôdº+{Ÿ &Ó’¬sø£ºs¡T¢ düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T. n˝≤π>
e÷¬sÿ{Ÿ ñqï eTTìdæbÕ*{° #Ós’ Y |üsH ‡¡ ,é >Á ±eT |ü+#êsTTr düsŒ¡ +#Y\T ≈£L&Ü
e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°˝À düuÛÑT´\T. Ms¡T mø˘‡ n|ò”wæjÓ÷ düuÛÑT´\T>± ø£$T{°˝À
|üì#˚kÕÔs¡T. Hê$TH˚f…&é düuÛÑT´\T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\

55
|
Á j
ü ÷ Ó »Hê\qT |ü]s¡ø+åÏ #·øb£ ˛e#·TÃ. á Hê$TH˚f& … é düuTÑÛ ´\T uÛ≤>∑kÕ«eTT\≈£î
»yêãT<ëØ eVæ≤+#·qedüs+¡ ˝Ò<Tä . á düeTdü´qT øπ s¡fi¯ e+{Ï ø=ìï sêÅcÕº\T
>∑T]Ô+#êsTT. e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° \˝À ¬s’‘·T\ Á|ü‹ì<ÛäT\qT ¬s’‘·T˝Ò H˚s¡T>±
mqTï≈£î+≥THêïs¡T. #ê˝≤ dü+<äsê“˝˝À Á|üuÛÑT‘ê«~Ûø±s¡T\T e´ekÕj·T
e÷¬sÿ{Ÿ\ô|’ ô|‘·Ôq+ eVæ≤düTÔHêïs¡T. Hê$TH˚{Ÿ #˚j·T{≤ìøÏ Á|üdüTÔ‘·eTTqï
n~Ûø±sê\qT ‘=\–+∫ | Á Cü ≤kÕ«eT´ã<ä+∆ >± mqTï≈î£ H˚ |ü<‹ ∆ä ì | Á yü X˚ |
ô¯ ≥º≥+
|
Á jü ÷ Ó »qø£s+¡ >± ñ+≥T+~.
7.3. ìπs›•+∫q e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\˝À ˝≤yê<˚M\T ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ
e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° Äj·÷ e´≈£î\Ô ≈£î ˝…d ô’ Hé‡ sTTdüT+Ô ~. ˝…d ô’ Hé‡ bı+~q yê´bÕs¡T\T
ìπs›•+∫q e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶˝ÀH˚ ‘·eT ˝≤yê<˚M\qT ìs¡«Væ≤+#ê*‡
ñ+≥T+~. Ç+<äTø√dü+ ˇø£ XÊ‘·+ e÷¬sÿ{Ÿ |òE ” >± edü÷\T #˚kÕÔsT¡ . #Óø˘
b˛düT\º qT+∫ edü÷\T #ù̊d yÓTT‘·+Ô ø£MTwüHé @C…+≥¢qT+∫, yê´bÕs¡T\
qT+∫ edü÷\T #ù̊d ˝…d ô’ Hé‡ |òE ” \ <ë«sê e´ekÕj·T e÷¬sÿ≥¢≈î£ Ä<ëj·T+
\_ÛdüTÔ+~.
7.4. Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ Ÿ (e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô T eT]j·TT |üXó¯ >∑D≤\T) e÷¬sÿ{Ÿ
#·≥+º (m|æjT· yéTdæ) ˝Àì ìã+<Ûq ä \| Á øü ±s¡+ s¬ ‘’ T· \T ìs¡“+¤ <ä+>± ‘·eT ñ
‘·Œ‘T· \Ô $Áøj £ ÷ · ìøÏ e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T≈¶ î£ sêe*‡ ñ+≥T+~. sêÅw+ºü ˝Àì nìï
e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ T #·≥+º ˝À ìπs• › +∫q≥T¢ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô e÷¬sÿ{Ï+>¥
ìs¡«Væ≤+#ê*. nsTT‘˚ á #·≥+º neT\T düC≤e⁄>± kÕ>∑≥+ ˝Ò<Tä . yÓTT‘·+Ô
190 e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ ˝À 65 e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ ˝À e÷Á‘y · T˚ e´ekÕj·T ñ
‘·Œ‘T· \Ô e÷¬sÿ{Ï+>¥ »s¡T>∑T‘·Tqï~. sêÅw+ºü ˝À 125 e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ T |üì
#˚jT· ≥+ ˝Ò<Tä .
7.5. sêÅw+ºü ˝À 485 H√{Ï| ô & ’ò é #Óø˘ b˛düT\º T ñHêïsTT. M{Ïì düuŸ e÷¬sÿ{Ÿ\T>±
H√{Ï| ô &’ò é #˚XÊs¡T. M{ÏH˚ #Óøb˘ ˛düTº e÷¬sÿ{Ÿ\T>± e´eVü≤]kÕÔsT¡ . á #Óø˘
b˛düTº <ë«sê yÓfi¢‚ edüTe Ô ⁄\ô|’ e÷¬sÿ{Ÿ |òE ” edü÷\T #ù̊d n~Ûø±s¡+ M{ÏøÏ
ñ+~. n+‘·≈î£ eTT+<äT |òE ” #Ó*+¢ #·ø£ b˛‘˚ #Óø˘ b˛düT\º e<ä› |òE ” edü÷\T
#˚j÷ · *. ne÷j·T≈£î˝…q ’ s¬ ‘’ T· \ qT+∫ e÷¬sÿ{Ï+>¥ dæã“+~ nqedüs| ¡ ⁄ü
e÷¬sÿ{Ÿ |òE ” \qT ≈£L&Ü edü÷\T #˚dTü H Ô êïsT¡ . Ç~ #·≥º $s¡T<ä+∆ . s¬ ‘’ T· \
dü+|òTü {Ï‘y · TÓ ‘Æ ˚ Ç≥Te+{Ï |òE ” \ edü÷\T #˚jT· ≈£î+&Ü #·÷düTø√e#·TÃ.

56
7.6. e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ |ü<‹ ∆ä ˝À ø£MTwüHé @C…+≥T¢, s¬ ‘’ T· \≈£î,
ø=qT>√\T<ës¡T\≈£î eT<Ûä´ nqTdü+<Ûëq+>± |üì#˚dü÷Ô nH˚ø£ ùde\T
n+~+#ê*. á ùde\T #˚dæq+<äT≈£î yê]øÏ ø=+‘· yÓTT‘·Ô+ ø£MTwüHé>±
#Ó*¢+#ê*. yêdüÔe+>± á ø£MTwüHé @C…+≥T¢ yê]øÏ ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+
sêyê*‡q yÓTT‘·+Ô ø£+fÒ m≈£îÿe yÓTT‘êÔHï˚ edü÷\T #˚dTü H Ô êïsT¡ . sêÅw+ºü ˝Àì
19 |ü+&É¢ , 22 ≈£Ls¡>±j·T\ e÷¬sÿ≥¢˝À ‘·÷ø±\˝À yÓ÷kÕ\T »s¡T>∑T‘·Tqï≥T¢
>∑ T ]Ô + #ês¡ T . ¬ s ’ ‘ · T \ Á | ü j Ó ÷ »Hê\qT s¡ ø Ï å + #· { ≤ìøÏ á #· { º + ˝Àì
ìã+<Ûq ä \qT K∫Ѥ +· >± neT\T #˚j÷ · *.
7.7. >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝Àì <äT–Zsê\, nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢˝Àì ø£~] e÷¬sÿ{Ÿ
j·÷s¡T¶ |üìrs¡TqT |ü]o*ùdÔ ø£MTwüHé @C…+≥T¢ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ e÷¬sÿ{Ÿ
j·÷s¡T\¶ qT düeTs¡e ∆ +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#· e#·Ãì ‘˚*+~. s¬ ‘’ T· \˝À #Ó‘’ q · ´
kÕ∆sTT m≈£îÿe>± ñ+&É≥+, yês¡T dü+|òTü {Ï‘+· ø±e≥+ e\¢ Ç~ kÕ<Û´ä yÓT+Æ ~.
dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T >±qT, düe÷K´\T>±qT @s¡Œ&q ç s¬ ‘’ T· \T ‘·eT
|
Á j
ü ÷ Ó »Hê\qT ø±bÕ&ÉT≈£î+≥THêïsT¡ . ø£MTwüHé @C…+≥T¢, yê´bÕs¡T\ | ô ’ ˇ‹Ô&ç
rdüT≈£îe∫à e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° n~Ûø±s¡T\T düøÁ e £ T+>± |üì #˚d ù $<Û+ä >± s¬ ‘’ T· \T
#˚jT· >∑\T>∑T‘·THêïsT¡ . á s¬ +&ÉT e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ |üìrs¡TqT |ü]o*+∫
Ç‘· s ¡ e÷¬ s ÿ{Ÿ j· ÷ s¡ T ¶ \ ˝À ø£ M Twü H é @C… + ≥¢ ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\qT
ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î #·s´¡ \T rdüTø√yê*.
7.8. e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ #·≥º+ Á|üø±s¡+ ô|<ä›, ∫qï e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶\˝À
dü+bÕ~+∫q Ä<ëj·T+˝À 23 qT+∫ 30 XÊ‘·+ $T+∫ e÷¬sÿ{Ÿ dæã“+~
J‘·u‘ÑÛ ê´\≈£î Ks¡Tà #˚jT· {≤ìøÏ M\T ˝Ò<Tä . á ø£$T{°\ Ä<ëj·T+˝À 25
XÊ‘·+ ôd+Á≥˝Ÿ e÷¬sÿ{Ÿ |òü+&é≈£î »eT#˚j·÷*. á ì~Ûì &Ó’¬sø£ºsY Ä|òt
e÷¬sÿ{Ï+>¥ ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. $T–*q yÓTT‘êÔìï sêÅwüº Áf…»ØøÏ »eT#˚j·÷*.
&Ós¬’ ø£sº Y Ä|òt e÷¬sÿ{Ï+>¥ nqTeT‹‘√ e÷¬sÿ{Ï+>¥ ø£$T{° ‘·q Ä<ëj·T+˝À
25 XÊ‘·+ e÷¬sÿ{Ï+>¥˝À eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T yÓTs¡T>∑T|üs¡Ã{≤ìøÏ ñ
|üj÷ Ó –+#·e#·TÃ. á yÓTT‘·+Ô ‘√H˚ e÷¬sÿ{Ï+>¥ j·÷s¡T˝¶ À s√&ÉT¢ ìs¡«Væ≤+#·≥+
Ç‘·s¡ Ç+»˙]+>¥ |üqT\T #˚sTT+#·Tø√yê*. e÷¬sÿ{Ï+>¥ kÕeTsê∆´ìï
|
ô +#·{≤ìøÏ á ì<ÛTä \qT ñ|üj÷ Ó –+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ e÷¬sÿ{Ÿ eTÚ*ø£
dü<äTbÕj·÷\ n_Ûeè~∆øÏ á ì<ÛäT\qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+ ˝Ò<äT. 15
e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ |üìrs¡TqT |ü]o*ùdÔ ˇø√ÿ ø£$T{° e<ä›

57
düsêdü]q s¡T. 6 ø√≥¢ ì<ÛTä \T $T>∑T\T ñqï≥T¢ ‘˚*+~. e÷¬sÿ{Ÿ eTÚ*ø£
kÂø£sê´\˝À 27 n+XÊ\T ñ+fÒ 12 n+XÊ\˝À e÷Á‘·y˚T á kÂø£sê´\T
düøÁ e
£ T+>± ñqï≥T¢ ‘˚*+~. Bìì ã{Ϻ e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ $T>∑T\T ì<ÛTä \qT
düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+#·≥+ ˝Ò<äì, eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\qT yÓTs¡T>∑T
|üsT¡ Ãø=ì düeTs¡+∆ >± | ô +#·Tø√e≥+ ˝Ò<ì ä ‘˚*+~.
7.9. e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ #·≥+º | Á øü ±s¡+ e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥ XÊK s¬ +&ÉT
|
Á <
ü ëÛ q $<ÛTä \qT ìs¡«Væ≤+#ê*. n$ e÷¬sÿ{Ÿ ìj·T+Á‘D · , e÷¬sÿ{Ÿ n_Ûeè~∆.
nsTT‘˚ á XÊK˝À |üì#ù̊d n~Ûø±s¡T\≈£î $~Û ìs¡«Vü≤D˝À düs¬ q ’ düeTs¡‘∆ ·
˝Ò < ä ì dü Œ w ü º + ne⁄‘· T qï ~ . e÷¬ s ÿ{Ÿ ˝ À »]π > e÷s¡ T Œ \ ne>±Vü ≤ q
#˚dTü ø√e{≤ìøÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ |ü]C≤„q+ ø±˙, HÓ| ’ ⁄ü D´+ ø±˙ M] e<ä› ˝Òe⁄.
e÷¬sÿ{Ÿ Ç+f…*C…Hq ‡é T Ms¡T s¡÷bı+~+#·˝øÒ b£ ˛‘·THêïsT¡ . ø£MTwüHé | Á ‹ü ì<ÛTä \T
nH˚ø£ e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\qT dü«j·T+>± |ü]o*+#ês¡T. Ä<ÛTä ìø£ |ü]C≤„Hêìï
$ìjÓ÷–+#·≥+˝À n~Ûø±s¡T\≈£î düs¬ q ’ ne>±Vü≤q ˝Ò<Tä . Ç‘·s¡ sêÅcÕº˝˝À
nqTdü]düTÔqï |ü<ä∆‘·T\ô|’ ≈£L&Ü M]øÏ ne>±Vü≤q ˝Ò<äT.
7.10. e÷¬sÿ{Ï+>¥ dæã“+~øÏ eTÚ*ø£ n+XÊ\ MT<ä ‘·–q •ø£D å Çyê«*.
e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô HêD´‘ê | Á eü ÷D≤\ ìs¡«Vü≤D˝À #·≥| º sü y
¡ TÓ q Æ n+XÊ\
MT<ä yê]øÏ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. | Á uü TÑÛ ‘·« e÷¬sÿ{Ÿ dü˝∆ ≤\˝À nq~Ûø±]ø£+>±
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤düTÔqï yê]ì ‘=\–+#ê*. e÷¬sÿ{Ÿ dü+düÿs¡D\T
Á|üy˚X¯ô|{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· $$<Ûä n~Ûø±s¡T\ ‘·eT bÕÁ‘·qT düeTs¡∆e+‘·+>±
ìs¡«Væ≤+#ê*. mdtm|òm t dæ, Hêô|& ò ,é mHéd& æ d
ç ,æ dæd◊æ , @|”Ç&ç@, mHéV ô ≤#Y_,
&çm+◊, mHé◊@m+, sêÅwºü düV≤ü ø±s¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ düe÷K´ neT\T #˚dTü q Ô ï
|ü<øäÛ ±\ >∑T]+∫ n~Ûø±s¡T\˝À #Ó‘’ q · ´+ ø£*Œ+#ê*. e÷¬sÿ{Ï+>¥ Ç+f…*C…H‡é
d
ù ø£]+#˚ HÓ| ’ ⁄ü D≤´ìï n\esêÃ*. e´ekÕj·T <Ûsä \¡ ≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\ô|’
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. eT<䛑·T <Ûäs¡, ‘·qU≤ ô|ò’HêHé‡ e+{Ï n+XÊ\ô|’
‘Ó*j·TCÒj÷ · *. e÷¬sÿ{Ÿ ÇqŒsπ¤ àwüHé düØ«düT\˝À ÇqŒsπ¤ àwüHé f…ø±ï\J bÕÁ‘,·
m\Åø±ºìø˘ y˚\+ bÕ≥\T, ø£yÓ÷&ç{° ÇqŒ¤πsàwüHé dædüº+, Ç`ÁfÒ&ç+>¥, ¬s’‘·T\T
dü«j·T+>± ìs¡«Væ≤+#·T≈£îH˚ e÷¬sÿ≥T¢ e+{Ï n+XÊ\ MT<ä MT&çj÷ · <ë«sê
e÷¬sÿ{Ÿ düe÷#êsêìï n+<äCj Ò T· ≥+ e+{Ï n+XÊ\˝À dæã“+~øÏ •ø£D å
Çyê«*.

58
7.11. | Á d
ü Tü ‘Ô +· e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ ≈£î e∫Ãq düsT¡ ≈£îqT Vü≤e÷©\ düV‰ü j·T+‘√
‘·÷ø£+ y˚jT· ≥+, #Ó*+¢ |ü⁄\T eTTU≤eTTœ #˚jT· ≥+ e+{Ï ø±s¡D≤\ e\¢
nH˚ø£ neø£‘e · ø£\≈£î neø±X¯+ @s¡Œ&TÉ ‘√+~. á ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT &çõ≥˝…C’ Ÿ
#˚j÷ · *‡q nedüs+¡ ñqï~. e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶ #·≥+º | Á øü ±s¡+ s¬ ‘’ T· \≈£î düsT¡ ≈£î
ø=qT>√\T #˚dq æ yÓ+≥H˚ q>∑<Tä #Ó*+¢ #ê* nH˚ ìã+<Ûq ä ñqï|Œü {øÏ ° ø£MTwüHé
@C…+≥T¢, yê´bÕs¡T\T #Ó*+¢ |ü⁄\T düø±\+˝À #ÓjT· ´≥+ ˝Ò<Tä . #Ó*+¢ |ü⁄\
C≤|ü´+ »]–q|ü
&ÉT ¬s’‘·T≈£î |ü]Vü‰s¡+ #Ó*¢+#·≥+ ˝Ò<äT.
7.12. Á|üdüTÔ‘· e÷¬sÿ{Ÿ e´edü›˝À e÷¬sÿ{Ÿ Ç+f…*C…Hé‡ yê´bÕs¡T\≈£î ‘·|üŒ
Ç‘·sT¡ \≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É≥+ ˝Ò<Tä . yê´bÕs¡T\T ‘·eT dü«+‘· e÷s¡+Z ˝À
düe÷#êsêìï d ù ø£]+#·T≈£î+≥THêïsT¡ . e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô T e÷¬sÿ{Ÿ≈î£ e#˚Ã
düeTj·T+, yê{Ï Áπ>&ÉT¢, |ü]e÷D+, <Ûäs¡\ >∑T]+∫ e÷¬sÿ{Ï+>¥ XÊK≈£î
XÊÅdj
Ô” T· yÓTq Æ düe÷#ês¡+ ˝Ò<Tä . e´ekÕ∆ |üsy ¡ TÓ q
Æ ˝ÀbÕ\ e\¢ s¬ ‘’ T· \≈£î düs¬ q ’
düe÷#ês¡+ düø±\+˝À n+<ä≥+ ˝Ò<Tä . n+<äTe\¢ yês¡T qwübº ˛‘·THêïsT¡ .
e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·T\Ô e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° (@|”m+dæ) #·≥+º qeT÷Hê :
7.13. uÛ≤s¡‘· | Á u
ü TÑÛ ‘·« 2003 e dü+e‘·s‡ +¡ ˝À qeT÷Hê @|”m+dæ #·{≤ºìï
s¡÷bı+~+∫+~. <˚X¯+˝Àì ¬s>∑T´˝Òf…&é e÷¬sÿ≥¢qT nqTdü+<Ûëq+
#˚jT· {≤ìøÏ Bìì s¡÷bı+~+#ês¡T. H√{Ï| ô &
’ò é e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô yê´bÕs¡
˝≤yê<˚M˝À¢ Áø£eTã<ä∆‘· rdüT≈£îsêyê\qï~ \ø£å´+. á qeT÷Hê #·≥º+
Ä<Ûës¡+>± nH˚ø£ sêÅwºü | Á u
ü TÑÛ ‘ê«\T ‘·eT #·{≤º˝À¢ e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îe#êÃsTT.
neTàø£+, ø=qT>√\T<ës¡T¢ H˚sT¡ >± ‘·eT ñ‘·Œ‘T· \Ô qT ã<ä˝≤sTT+#·T≈£îH˚+<äT≈£î
M\T>± sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T Åô|’y˚≥T e÷¬sÿ{Ÿ\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê\ì ≈£L&Ü πø+Á<ä
|
Á u ü TÑÛ ‘·«+ dü÷∫+∫+~. e´ekÕj·T e÷¬sÿ≥¢ n_Ûeè~∆ø,Ï ìs¡«Vü≤D≈£î | Á u
ü TÑÛ ‘·«,
Åô|’y˚{Ÿ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê\ì ≈£L&Ü dæbòÕs¡T‡ #˚dæ+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
|
Á uü TÑÛ ‘·«+ á dæbÕò s¡T˝‡ À ø=ìï+{Ïì Ç|üŒ{øπÏ neT\T #˚d+æ ~. | ôÅ y
’ ≥
˚ T e÷¬sÿ{Ÿ\
@sêŒ≥TqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~. ¬s’‘·T\ qT+∫ H˚s¡T>± ø=qT>√\T, ø±+Á{≤ø˘º
e´ekÕj·T+ e+{Ï yê{Ïì nqTeT‹+∫+~.
ø±+Á{≤≈£îº e´ekÕj·T+ :
7.14. düe]+∫q #·≥+º | Á øü ±s¡+ ø±+Á{≤≈£îº e´ekÕj·÷ìï ø√s¡T≈£îH˚ yês¡T
Á|üuÛÑT‘·«+ e<ä› ]õwüºsY #˚düTø√e\dæ ñ+≥T+~. ¬s’‘·T‘√ ‘êeTT ≈£î<äTs¡TÃ≈£îqï

59
ˇ|üŒ+<ëìï õ˝≤¢ ˝À ]õÅd
ù w
º H
ü é #˚dTü ≈£îH˚ n~Ûø±]øÏ n+<äCj Ò ÷
· *. ø±+Á{≤≈£îº
yÓTT‘·Ô+˝À 20 XÊ‘·+ yÓTT‘êÔìøÏ ø±+Á{≤≈£îº ≈£î<äTs¡TÃ≈£îH˚ e´øÏÔ ø±ì, dü+dü∆
ø±ì #Ó*+¢ #ê*. ø±+Á{≤≈£îº ø±˝+ yÓTT‘êÔìøÏ Ç~ e]ÔdTü +Ô ~. Ç~ ø±≈£î+&Ü
e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°øÏ #Ó*+¢ #ê*‡q e÷¬sÿ{Ÿ |òE ” ≈£L&Ü #Ó*+¢ #ê*‡
ñ+≥T+~.
|ôÅ y’ {˚ Ÿ e÷¬sÿ≥T¢ :
øπ +Á<ä | Á uü TÑÛ ‘·«+ rdüT≈£îe∫Ãq qeT÷Hê #·≥+º ìã+<Ûq ä \ y˚Ts¡≈î£
sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Åô|’y˚≥T e÷¬sÿ≥T¢ @sêŒ≥T #˚j·T{≤ìøÏ nqTeT‹+∫+~.
nsTT‘˚ á | ôÅ y ’ {˚ Ÿ e÷¬sÿ{Ÿ | Á y
ü ÷ Ó ≥s¡T¢ 50 y˚\ s¡÷bÕj·T\T ˝…d ô’ Hé‡ |òE
” >±
#Ó*+¢ #ê*‡ ñ+≥T+~. n˝≤π> 10 ø√≥T¢ bÁ ÕC…≈î£ º ˝À | ô ≥Tºã&ç |
ô {≤º*‡ ñ+≥T+~.
|
ôÅ y
’ {˚ Ÿ e÷¬sÿ{Ÿ¢ @sêŒ≥T #˚j÷ · \qT≈£îH˚ e´øÏÔ ø±˙, e´≈£î\Ô ãè+<ä+ ø±˙
eTT+<äT>± ˝…d ô’ Hé‡ bı+<ë*. ‘êeTT @sêŒ≥T #ù̊d e÷¬sÿ{Ÿ $d”sÔ +í¡ , ì]à‘·
dü\∆ +, e÷¬sÿ{Ï+>¥ kÂø£sê´\T, ÇqŒsπ¤ àwüHé f…ø±ï\J $ìjÓ÷>∑+ ø√dü+ #˚dq æ
@sêŒ≥T¢ eTT+<äT #·÷|æ+#ê*. ìπs›•‘· e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\ ø=qT>√\T,
neTàø±ìøÏ ‘êeTT #˚dæq @sêŒ≥¢qT #·÷|æ+#ê*. neTàø±\˙ï &çõ≥˝Ÿ
|ü<‹ ∆ä ˝ÀH˚ »s¡>±*. á ìã+<Ûq ä \ e\¢ s¬ ‘’ T· \T, yê´bÕs¡T\ dü+|ò÷ ü \T ‘·eT
dü«+‘· | ôÅ y ’ {
˚ Ÿ e÷¬sÿ≥T¢ @sêŒ≥T¢ #˚dTü ø√e≥+˝À yÓqTø±&ÉT‘·THêïsT¡ . 50
y˚\ s¡÷bÕj·T\ ˝…’ôdHé‡ |ò”E #ê˝≤ m≈£îÿeì yê´bÕs¡T\T uÛ≤$düTÔHêïs¡T.
n+<äTe\¢ yês¡T Åô|’y˚{Ÿ e÷¬sÿ≥¢ @sêŒ≥T yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ #·÷|ü≥+ ˝Ò<äT.
4. e÷¬sÿ{Ï+>¥ |ü<øä∏ ±˝À¢ ø=‘·Ô Ä$wüÿs¡D\T :
ø£˙dü eT<䛑·T <Ûäs¡ <ë«sê ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T :
7.15. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ d ù ø£sD
¡ qT+∫ uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡ dü+düq ∆ T øÁ e
£ T+>± ñ
|üd+ü Vü≤]+#·≥+ e\¢ ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä ¡ <ë«sê ˝≤yê<˚M\T Ç{°e\ ø±\+˝À
‘·>±ZsTT. Ç{°e\ ø±\+˝À ÄVü‰s¡<ëÛ q´ d ù ø£sD ¡ eTVæ≤fi¯\ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£
ãè+<ë\T, ªÇ+~sê Áø±+‹ |ü<∏ä+μ (◊¬ø|æ) πø+Á<ë\ <ë«sê »s¡T>∑T‘√+~.
Ms¡T eTTK´+>± <Ûëq´+, yÓTTø£ÿC§qï ùdø£]düTÔHêïs¡T. nsTT‘˚ ◊πø|æ\T
ìs¡«Væ≤+#˚ yê]øÏ düs¬ q
’ j·÷»e÷q´ HÓ| ’ ⁄ü D≤´\T ˝Òøb£ ˛e≥+ e\¢ s¬ ‘’ T· \T
#ê˝≤ Çã“+<äT\T |ü&ÉT‘·THêïs¡T. <Ûëq´+ ‘·÷#˚+<äT≈£î ‘·–q |ü]ø£sê\T
n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É≥+ ˝Ò<äT. <Ûëq´+ |üfÒº+<äT≈£î ãkÕÔ\T, s¡yêD≤

60
#˚d
ù +<äT≈£î yêVü≤Hê\ ø=s¡‘· ñqï~. bÂs¡ düs| ¡ süò ê dü+dü,∆ s¬ yÓq÷´, e´ekÕj·T,
e÷¬sÿ{Ï+>¥ XÊK\ eT<Û´ä düeTq«j·T+ ø=s¡e&É≥+ e\¢ s¬ ‘’ T· \T düeTdü´\qT
m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T.
7.16. sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ◊πø|æ ùdø£s¡D πø+Á<ë\≈£î ‘·–q eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T
ø£*Œ+#ê*. ◊πø|” d ù ø£sD
¡ øπ +Á<ë\ dü+K´qT | ô +#ê*‡ ñ+~. ª@|”d ù |òμt , bÕ*
j·÷–Á düØ«dt d ô +≥s¡T¢ zô|Hé msTTsY & Å j
’Ó T· s¡T¢ s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ
+#˚˝≤ #·÷&Ü*. ˝Òø£ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«y˚T <ÛëHê´ìï Äs¡u…≥º{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq
ø£fi≤¢\qT >Á ±eT kÕ∆sTT˝À ìs¡«Væ≤+#ê*. n|ü
&˚ |üP]Ô>± Ä]q <Ûëq´+ ‘˚eT
˝Ò≈£î+&Ü ùdø£s¡D πø+Á<ë\≈£î #˚s¡T‘·T+~. ◊πø|” ùdø£s¡D πø+Á<ë\ô|’ ˇ‹Ô&ç
|ü&É≈£î+&Ü ¬s’‘·T dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T, yê{Ï düe÷K´\T ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\ s¡yêD≤qT ìj·T+Á‹+#ê*. á #·s¡´\ e\¢ <Ûëq´+ ‘·&ç>± ñ
qï<ä+≥÷ ¬s’‘·T\qT <√|æ&û #˚düTÔqï $T\¢s¡¢ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT n<äT|ü⁄
#˚jT· e#·TÃ.
e÷¬sÿ{¢˝À CÀø£´+ #˚dTü ≈£îH˚ |ü<øä∏ +£ :
7.17. e÷¬sÿ≥¢˝À <Ûsä \¡ T ˇπøkÕ] |ü&bç ˛e≥+ e\¢ s¬ ‘’ T· \T |ü\T düeTdü´\T
m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. ‘·«]‘·+>± bÕ&Éj˚T´ ñ‘·Œ‘·TÔ\ $wüj·T+˝À Ç~ eTØ
m≈£îÿe>± ñ+~. ø£s÷ ¡ ï\T õ˝≤¢˝À ñ*¢bÕj·T\ <Ûsä ¡ u≤>± |ü&bç ˛sTTq|ü
&ÉT
e÷¬sÿ{À¢ | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ CÀø£´+ #˚dTü ≈£î+~. s¬ ‘’ T· \ |ü+≥ bı˝≤\ qT+∫ ñ*¢
bÕj·T\qT H˚sT¡ >± d ù ø£]+∫ ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ì s¬ ‘’ T· ãC≤s¡˝¢ À düsd ¡ sü y ¡ TÓ q
Æ
<Ûäs¡\≈£î ñ*¢bÕj·T\qT $Áø£sTT+#ês¡T. Á|üuÛÑT‘·« j·T+Á‘ê+>∑+ ‘·«]‘·+>±
düŒ+~+∫q|ü
&˚ Ç≥Te+{Ï CÀø£´+ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. e÷¬sÿ{Ÿ |üìrs¡TqT
n~Ûø±s¡T\T m|üŒ{øÏ | £
ü &ÉT |ü]o*dü÷Ô ñ+&Ü*. rÁeyÓTq Æ V ô ≤#·TÑ>· T∑ \Z ≈£î
˝Àqj˚T´ |ü+≥\T e÷¬sÿ{À¢øÏ e#˚à düeTj·T+˝À n~Ûø±s¡T\T eT]+‘·
C≤>∑s÷¡ ø£‘√ e´eVü≤]+#ê*.
¬s’‘·T ã+<ÛäT |ü<∏äø£+ :
7.18. s¬ ‘’ T· \T |ü+&ç+∫q |ü+≥ <Ûsä ¡ e÷¬sÿ{À¢ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï|
ü &ÉT
s¬ ‘’ T· \T qwübº ˛≈£î+&Ü #·÷dù +<äT≈£î, s¬ ‘’ T· |ü+≥qT Vü‰MT>± rdüTø=ì q>∑<Tä
n+~+#˚ á |ü<øäÛ ±ìï 1982˝À s¡÷bı+~+#ês¡T. 1995˝À á |ü<øä∏ ±ìøÏ
ª¬s’‘·T ã+<ÛäTμ |ü<∏äø£+>± ù|s¡T ô|{≤ºs¡T. e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ <ë«sê

61
 á |ü<∏äø±ìï neT\T #˚ùd u≤<Ûä´‘·qT &Ó’¬sø£ºπs{Ÿ Ä|òt e÷¬sÿ{Ï+>¥≈£î
n|üŒ–+#ês¡T. s¬ ‘’ T· \T ‘·eT e<ä› ì\« ñ+∫q ñ‘·Œ‘T· \Ô $\Te˝À 75 XÊ‘·+
n&Ü«qT‡>± #Ó*+¢ #˚+<äT≈£î á |ü<øä∏ +£ ˝À neø±X¯+ ñqï~. nsTT‘˚ á
yÓTT‘·+Ô 2 \ø£\å ≈£î $T+#·sê<äT. 6 HÓ\\ bÕ≥T m≥Te+{Ï e&û¶ edü÷\T
#˚jT· s¡T. nsTT‘˚ á |ü<øäÛ +£ neT\T≈£î e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ e<ä›
dü¬s’q >√&ÍHé\ kÂø£s¡´+ ˝Ò<äT. n+<äTe\¢ Ms¡T sêÅwüº, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« y˚sY
Vü≤Ödæ+>¥ ø±s=Œsπ wüq¢ MT<ä Ä<Ûës¡|& ü ç á |ü<øä∏ ±ìï ìs¡«Væ≤düTH
Ô êïsT¡ . á |ü<øä∏ +£
Äø£s¸¡ D°jT· +>± ñHêï, Bìï #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe eT+~ s¬ ‘’ T· \T e÷Á‘y· T˚ $ìjÓ÷–+
#·T≈£î+≥THêïsT¡ . 2015`16 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À 3414 eT+~ s¬ ‘’ T· \T á |ü<øä∏ +£
<ë«sê | Á j
ü ÷
Ó »q+ bı+~ 33 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\T n&Ü«qT‡>± rdüT≈£îHêïsT¡ .
s¬ ‘’ T· \T >√&ÍHé\˝À ì\« ñ+∫q |ü+≥\ MT<ä bı+~q s¡o<äTqT Ç‘·sT¡ \≈£î
$Á ø £ s TT+#· T ø=H˚ kÂø£ s ¡ ´ + ˝Ò ø £ b ˛e≥+, >√&ÍHé \ qT XÊÅ d ” Ô j · T +>±
ìs¡«Væ≤+#·øb£ ˛e≥+ e+{Ï düeTdü´\e\¢ á |ü<øä∏ +£ $»j·Te+‘·+ ø±˝Ò<Tä .
á |ü<øä∏ ±ìï ìs¡«Væ≤+#˚ X¯øÔÏ kÕeTsêú´\T e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° dæã“+~øÏ
˝Òe⁄.
o‘·\ –&É+¶ >∑T\T :
7.19. 1999 p˝…’ 1 qT+∫ o‘·\ –&É+¶ >∑T\T ìs¡«Væ≤+#·T≈£îH˚ yê]øÏ
eT÷\<Ûq ä dü_& ‡ û Ç#˚à |ü<øä∏ +£ neT˝À¢øÏ e∫Ã+~. 2000 e÷]à 1 es¡≈L £ 2
dü+e‘·s‡ ê\ bÕ≥T á |ü<øä∏ +£ neT\T˝À ñqï~. á |ü<øä∏ +£ øÁ +Ï <ä | ôÅ y’ ≥˚ T
W‘ê‡V≤æ ø£ bÕ]ÁXÊ$T≈£î\≈£î yê] eT÷\<Ûq ä |
ô ≥Tºã&ÉT\˝À 25 XÊ‘·+ dü_& ‡ >û ±
n+<äCXÒ Ês¡T. nsTT‘˚ á dü_& ‡ û yÓTT‘·+Ô 50 \ø£\å s¡÷bÕj·T\T $T+#·sê<äT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ 27 ø√˝Ÿ¶ k˛ºπsCŸ j·T÷ì≥¢≈£î dü_‡&û n+<äCÒdæ+~. BìøÏ
‘√&ÉT yÓTT‘·Ô+ 1,23,350 yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ o‘·\ –&ɶ+>∑T\ kÂø£sê´\T Åô|’y˚≥T
s¡+>∑+˝À @s¡Œ&ܶsTT. ‘=* <äX˝¯ À á o‘·\ –&É+¶ >∑T\ $ìjÓ÷>∑+ n‘·´~Ûø£
kÕ∆sTT˝À ñqï~. nsTT‘˚ Ç{°e\ ø±\+˝À ìs¡«Vü≤D e´j·T+, eTTK´+>±
$<äT´‘Y #ÛêØ®\T | ô s¡>≥ ∑ + e\¢ M{Ï $ìjÓ÷>∑+ ‘·–+Z ~. düsT¡ ≈£î ì\« ñ
+#˚yê] e<ä› ‘·≈î£ ÿe #ÛêØ®\T edü÷\T #˚j÷ · \ì |
Á u
ü TÑÛ ‘·«+ |ü≥Tº |ü&≥ É +‘√
≈£L&Ü düeTdü´\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. n<äq|ü⁄ ì\« kÂø£s¡´+ @sêŒ≥T
#˚jT· {≤ìøÏ øπ +Á<ä | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ ªÁ>±MTD uÛ+Ñ &Üs¡Hé jÓ÷»qμ | ù s¡T‘√ ø=‘·Ô |ü<øä∏ ±ìï
rdüT≈£îe∫Ã+~. sêÅwºü | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ Bì | Á j
ü ÷ Ó »q+ bı+<äe#·TÃ.

62
Áπ>&ç+>¥ Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T :
7.20. e÷¬sÿ{Ï+>¥ XÊK >∑T+≥÷s¡T, $»j·Tyê&É, kÕeTs¡ø¢ √≥, bÁ ı<äT≥ › ÷s¡T˝À¢
>πÁ &ç+>¥ |
Á j
ü ÷Ó >∑XÊ\˝qT @sêŒ≥T #˚dæ Ä>¥e÷s¡Tÿ >πÁ &ç+>¥ ìs¡«Væ≤düTq Ô ï~.
nsTT‘˚ á | Á jü ÷
Ó >∑XÊ\\ |üìrs¡TqT düMTøÏd ùå Ô Çø£ÿ&É ñ|üj÷ Ó –düTq
Ô ï >πÁ &ç+>¥
|ü]ø£sê\T ø±\+ #Ó*q ¢ eì, |
Á d
ü Tü ‘Ô · e÷¬sÿ{Ÿ nedüsê\≈£î n$ |üìøÏ sêeì
‘˚*+~. á Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À $ìjÓ÷–düTÔqï f…ø±ï\J ≈£L&Ü Ä<ÛäTìø£
nedüsê\≈£î dü]|ü&Ü˝Ò<äT. ¬s’‘·T\T yê´bÕs¡T\ ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î dü¬s’q dü]º|òæπøwüHé
düø±\+˝À n+~+#˚ X¯øÔÏ j·TT≈£î\Ô T á | Á j
ü ÷ Ó >∑XÊ\≈£î ˝Òe⁄.
¬s’‘·T ãC≤s¡T¢ :
7.21. 1999˝À sêÅw+ºü ˝À s¬ ‘’ T· ãC≤s¡q ¢ T @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. <äfi≤s¡T\ CÀø£´+
˝Ò ≈ £ î +&Ü ¬ s ’ ‘ · T ˝Ò H˚ s ¡ T >± $ìjÓ ÷ >∑ < ës¡ T \≈£ î ‘· e T ñ‘· Œ ‘· T Ô \ qT
$Áøs£ TT+#˚+<äT≈£î M{Ïì ñ<˚• › +#ês¡T. s¬ ‘’ T· ãC≤s¡Tq ¢ T|Á uü TÑÛ ‘·« dü˝∆ ≤˝À¢ @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. s¬ ‘’ T· \≈£î $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î ñ|üj÷ Ó >∑|& ü ˚ $<Û+ä >± r]à ~<ë›sT¡ .
e÷¬sÿ{Ÿ #·{≤º\ |ü]~Û˝À ø±≈£î+&Ü Ç$ d ù «#·Ã>¤ ± e´eVü≤]düTH Ô êïsTT. |
Á ‹
ü
¬s’‘·T ãC≤s¡T˝ÀqT ˇø£ mùdº{Ÿ Ä|ò”düsY ñ+{≤s¡T. n‘·ì ÁøÏ+<ä nedüs¡yÓTÆq
dæã“+~ |üì#˚kÕÔs¡T. õ˝≤¢ kÕ›sTT˝À C≤sTT+{Ÿ ø£˝…ø£ºsY ¬s’‘·TãC≤s¡¢ @sêŒ≥T≈£î,
ìs¡«Vü≤D≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔs¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 83 ¬s’‘·T ãC≤s¡T¢ ñHêïsTT.
¬s’‘·T\≈£î ≈£Ls¡>±j·T\≈£î #Ó*¢+#˚ <Ûäs¡\qT ¬s’‘·T\ ø£$T{°, e÷¬sÿ{Ï+>¥ XÊK
n~Ûø±] ø£*dæ ìs¡ísTTkÕÔs¡T. ¬s’‘·T ãC≤s¡T¢ <ë«sê ¬s’‘·T\≈£î Ç‘·s¡ kÕ∆ìø£
Vü≤√˝Ÿùd˝Ÿ e÷¬sÿ≥¢ ø£+fÒ m≈£îÿe <Ûäs¡ \_ÛdüTÔqï~. á <Ûäs¡\ |ü≥¢ ¬s’‘·T\T,
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\T ≈£L&Ü dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ñHêïsT¡ .
7.22. ˝…’ôdHé‡ bı+~ ≈£Ls¡>±j·T\T $Áø£sTT+#ê*‡q ¬s’‘·T\ kÕ›q+˝À
yê´bÕs¡T\T Á|üy˚•+∫q≥T¢ ø£MTwüHé #˚dæq n<Ûä´j·Tq+˝À ‘˚*+~. á
düeTdü´qT n~Û>$ ∑ T+#·{≤ìøÏ s¬ ‘’ T· düe÷K´\T, dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\
<ë«sê s¬ ‘’ T· ãC≤s¡˝¢ À ≈£Ls¡>±j·T\T $Áøs£ TT+#˚ s¬ ‘’ T· \qT m+|æø£ »s¡>±\ì,
Ç~ bÕs¡<sä Ù¡ ø£+>± »s¡>±\ì ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡ #˚dTü q Ô ï~.
neT\T˝À ñqï ø=ìï eT+∫ |ü<‘∆ä T· \T :
7.23. ø£sêí≥ø£ sêÅwüº+˝À ø£sêí≥ø£ ùdº{Ÿ nÁ–ø£\ÃsY e÷¬sÿ{Ï+>¥ uÀsY¶, ªbò˛¢sY
Åô|’dtμ nH˚ |ü<∏äø±ìï neT\T #˚düTÔqï~. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ neT\T #˚düTÔqï ø£˙dü

63
eT<ä‘∆ T· <Ûsä ¡ |ü]~Û˝ÀøÏ sêì e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô ø=qT>√\T≈£î á bò˛s¢ Y | ôÅ d
’ t
d”ÿyéTqT ø£sêí≥ø£ | Á uü TÑÛ ‘·«+ neT\T #˚dTü q Ô ï~. Ç+<äTø√dü+ á uÀsY¶ Äeè‘·Ô
ì~Û (]yê*«+>¥ |ò+ü &é) qT @sêŒ≥T #˚d+æ ~. á ì~ÛøÏ nedüsy ¡ TÓ qÆ yÓTT‘êÔìï
e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\T, ø£sêí≥ø£ | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ düeT≈£Ls¡TdüTHÔ êïsTT. ñ‘·Œ‹Ô e´j·T+
ø£+fÒ e÷¬sÿ{Ÿ <Ûäs¡\T |ü&çb˛sTTq|üŒ
&ÉT á |òü+&é <ë«sê sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+
ì<ÛTä \T $&ÉT<ä\ #˚dæ s¬ ‘’ T· \ qT+∫ |ü+≥\qT düsd ¡ y ü TÓ q
Æ <Ûsä ≈¡ î£ ø=qT>√\T
#˚dTü H
Ô êïsT¡ . s¬ ‘’ T· \≈£î sêe*‡q #Ó*+¢ |ü⁄\T Ä\dü´yÓTq Æ |ü
&ÉT ≈£L&Ü á ì~Û
qT+∫ ì<ÛTä \qT | Á uü TÑÛ ‘·«+ $&ÉT<ä\ #˚dTü q Ô ï~.
>Á ±MTD –&É+¶ >∑T\T :
7.24. ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÅw+ºü ˝Àì @s√&é õ˝≤¢˝À »sêà\ >Á ±eT+˝À ∫qï s¬ ‘’ T· \≈£î
#Ó+~q dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T ‘êeTT |ü+&ç+∫q |ü+≥qT ì\« ñ
+#·{≤ìøÏ –&É+¶ >∑T\qT dü«j·T+>± @sêŒ≥T #˚dTü ≈£îHêïsT¡ . eè‹Ô ì|ü⁄DT\T
ìs¡«Væ≤+#˚ yÓTÆsê&É nH˚ dü«#·Ã¤+<ä dü+düú Hêj·Tø£‘·«+˝À Ms¡T |üì#˚düTÔHêïs¡T.
‘·eT dü«+‘· ì<ÛTä \qT ø=~› yÓTT‘·+Ô ˝À s¬ ‘’ T· \T d
ù ø£]+∫ á ãè+<ë\ <ë«sê
dü+kÕ∆>∑‘· s¡TD≤ìï rdüT≈£îHêïs¡T. ¬s+&ÉT –&ɶ+>∑T\qT ì]à+#ês¡T. Á>±eT
kÕ∆sTT˝Àì á ãè+<ä+ n‹ ‘·≈î£ ÿe Ks¡TÑ√ á –&É+¶ >∑T\qT ìs¡«Væ≤düTq Ô ï~.
ˇø£ dü+e‘·‡sêìøÏ ˇø£ –&ɶ+–ì ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ n‹ ‘·≈£îÿe>± yÓsTT´
s¡÷bÕj·T\T e÷‘·y Á T˚ Ks¡Tà #˚XÊs¡T. –&É+¶ –øÏ düTqï+ y˚jT· {≤ìøÏ, X¯óu Á +ÑÛ
#˚jT· {≤ìøÏ á yÓTT‘êÔìï Ks¡Tà #˚XÊs¡T. –&É+¶ – nøö+{Ÿ qT+∫ á yÓTT‘êÔìï
#Ó*+¢ #ês¡T. –&É+¶ – ìsêàD+˝À düV≤ü ø£]+∫q yê] e<ä› qT+∫ ÄVü‰s√‘·Œ‹Ô
ì\«\≈£î ‘·≈î£ ÿe yÓTT‘·+Ô edü÷\T #˚kÕÔsT¡ , ãj·T{Ï yê] qT+&ç m≈£îÿe
yÓTT‘êÔìï edü÷\T #˚kÕÔsT¡ . á ãè+<ä+˝Àì düuTÑÛ ´\T ãkÕÔ≈î£ HÓ\≈£î s¡÷bÕsTT
#Ó*dù¢ Ô Ç‘·sT¡ \T s¡÷bÕsTTqïs¡ #Ó*+¢ #ê*‡ ñ+≥T+~. s¡yêD≤≈£î, m>∑TeT‘·T\T,
~>∑TeT‘·T\≈£î, bı\+ qT+∫ –&ɶ+–øÏ düs¡≈£î ‘·s¡*+|ü⁄≈£î n<äq|ü⁄
edü÷fi¯ó¢ @MT ñ+&Ée⁄. ¬s’‘·T˝Ò á Ks¡TÃ\T uÛÑ]+#·T≈£î+{≤s¡T. ¬s’‘·T\ düyÓTÆø£´
ø±sê´#·s¡D <ë«sê ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\qT $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚
kÂø£sê´ìï yês¡T @sêŒ≥T #˚dTü ø√>∑*>±s¡T. ª@|”d ù |òμt á qeT÷Hê˝À ∫qï,
düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \qT dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T>± e÷]à ñeTà&ç X¯øì ÔÏ
dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚dTü ≈£îH˚˝≤ ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡ #˚dTü q Ô ï~. Ä $<Û+ä >± –&É+¶ >∑T\
ø=s¡‘q · T |ü]wüÿ]+#·e#·TÃ.

64
7.25. <˚X¯yê´|üÔ+>± neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï ñ‘·ÔeT |ü<ä∆‘·T\qT |ü]o*+#·≥+
<ë«sê ø=ìï ˝À≥T bÕ≥T¢ ‘˚≥‘Ó\¢eTe⁄ ‘·THêïsTT. ¬s’‘·T\T, e÷¬sÿ{Ï+>¥ dæã“+~
X¯øÏÔ kÕeTsê∆´\qT yÓTs¡T>∑T |üsêÃ*‡ ñ+~. e÷¬sÿ{Ÿ s¡+>∑+˝À eTÚ*ø£
dü<Tä bÕj·÷\T yÓTs¡T>∑T|üsÃ{ ¡ ≤ìøÏ | ô ≥Tºã&ÉT\T nedüs+¡ . Ç+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ q
Æ
kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ H êìï ≈£ L &Ü ñ|ü j Ó ÷ –+#ê*. bÕs¡ < ä s ¡ Ù ø£ y Ó T Æ q ,
u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·yTÓ q
Æ , dü+kÕú|sü y¡ TÓ q
Æ @sêŒ≥T¢ ≈£L&Ü »s¡>±*. e´ekÕjÓ÷ ‘·Œ‘T· \Ô
e÷¬sÿ{Ï+>¥˝À kÕeTs¡ú´+ ô|s¡>±\+fÒ Ç$ nìyês¡´+. ª@|”ùd|òtμ Bìô|’ <äèwæº
ô|{Ϻ Äj·÷ s¡+>±˝À¢ ì|ü⁄DT\ dü\Vü‰ dü+Á|ü~+|ü⁄\‘√ ø±sê´#·s¡D #˚j·÷*.
eTT+<äTe÷s¡+Z :
m. e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ |ü{wÏ +ºü :
7.26. e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶˝À¢ ñqï eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T $ìjÓ÷–+#·Tø√
<ä*∫q yê´bÕs¡T\qT, ø£MTwüHé @C…+≥¢qT e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°˝À¢
düuTÑÛ ´\T>± #˚sT¡ Ãø√yê*. e÷¬sÿ{Ÿ #·≥+º | Á øü ±s¡+ e÷¬sÿ{Ÿ |òE
” yê]e<ä› qT+∫
e÷Á‘·y˚T edü÷\T #˚j·÷*. Á|üdüTÔ‘·+ ¬s’‘·T\ MT<ä |ò”E uÛ≤s¡+ |ü&ÉT‘·Tqï+<äTq
düuÛÑT´\ qT+∫ edü÷\T #˚dæq yÓTT‘êÔìï ¬s’‘·T\ Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+
ñ|üj÷ Ó –+#ê*.
7.27. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ #·≥º+˝Àì ø=ìï ìã+<Ûäq\ e\¢ á
e´ekÕj·T e÷¬sÿ≥T¢ Ç‘·s¡T\‘√ b˛{° |ü&É˝Òø£b˛‘·THêïsTT. Á|üdüTÔ‘·+ ñqï
˝…’ôdì‡+>¥ |ü<ä∆‹ Åô|’y˚{Ÿ e÷¬sÿ≥¢ @sêŒ≥T≈£î $~Û+∫q wüs¡‘·T\ e\¢ düeTdü´\T
@s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ düe÷K´\T Åô|’y˚≥T e÷¬sÿ≥¢qT @sêŒ≥T
#˚jT· ˝Òøb£ ˛‘·THêïsTT. ‘·eT≈£î eT+∫ <Ûsä ¡ \_Û+#˚˝≤ s¬ ‘’ T· \T @ e÷¬sÿ{À¢HH ’Ó ê
‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\T $Áø£sTT+#˚ ùd«#·Ã¤ ñ+&Ü*. e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\
#·{≤ºìï dü+düÿ]+#ê\ì e´ekÕj·T ø£MTwüHé dæbòÕs¡T‡ #˚düTÔqï~.
7.28. e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\˝À ø°\ø£ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T s¬ ‘’ T· ˝Ò nsTTq|üŒ{øÏ Ï
n‘·´~Ûø£ dü+U´ yê]<˚ nsTTq|üŒ{ÏøÏ, e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ ìs¡«Vü≤D yê]
nedüsê\T rπsà $<ä+>± ˝Ò<äT. Hê$TH˚f…&é düuÛÑT´\‘√ á ø£$T{°\qT
ì+ù|düTÔHêïs¡T. Ms¡T ¬s’‘·T\≈£î »yêãT<ëØ eVæ≤+#·≥+ ˝Ò<äT. ¬s’‘·T\
nedüsê\≈£î ø£$T{°\T düŒ+~+#˚ $<Ûä+>± #·÷ùd+<äT≈£î ¬s’‘·T˝Ò H˚s¡T>±
|
Á Cü ≤kÕ«eT´ |ü<‹ ∆ä ˝À ø±s¡´es¡Z düuTÑÛ ´\qT mqTïø√yê\ì ø£MTwüHé dü÷∫k˛Ô+~.
ø£$T{°˝À s¬ ‘’ T· \ |Á ‹
ü ì<ÛTä \T m≈£îÿe>± ñ+&˚˝≤ #·÷d ù +<äT≈£î yÓTC≤غ kÕ∆Hê\T
yê]πø \_Û+#˚˝≤ #·{≤ºìï düe]+#ê*.
65
729. e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ #Óø˘ b˛düTº\ e<ä›, ¬s’‘·T\T e÷¬sÿ{Ÿ |ò”E
#Ó*+¢ #ê*‡q nedüs+¡ ˝Ò≈î£ Hêï yê] e<ä› qT+∫ á |òE ” qT edü÷\T #˚dTü H
Ô êïsT¡ .
Bìe\¢ ¬s’‘·T\T m≈£îÿe düeTj·÷ìï eè<Ûë #˚j·÷*‡ e⁄+{À+~. yê]øÏ
˝≤yê<˚M\ e´j·T+ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·Tqï~. #Óø˘ b˛düTº\ e<ä› |ò”E\T edü÷\T
#˚ùd e÷¬sÿ{Ï+>¥ dæã“+~ì •øÏå+#˚ $<Ûä+>± Á|üuÛÑT‘·«+ #·s¡´\T rdüTø√yê*.
7.30. ¬s’‘·T\≈£î Ä\dü´+>± #Ó*¢+|ü⁄\T »s¡T>∑T‘·Tqï düeTdü´≈£L&Ü
|ü]wüÿ]+#ê*‡ ñqï~. s¬ ‘’ T· \ qT+∫ ñ‘·Œ‘T· \Ô qT ø=qT>√\T #˚d ù yê´bÕs¡T\T,
ø£MTwüHé @C…+≥¢ düe÷y˚X¯+ Á|ü‹ eT÷&ÉT HÓ\\≈£î @sêŒ≥T #˚dæ ¬s’‘·T\≈£î
#˚j·÷*‡q #Ó*¢+|ü⁄\ düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#ê*. á düe÷y˚XÊ˝À¢ ¬s’‘·T\qT
≈£L&Ü uÛ≤>∑kÕ«eTT\T #˚j·÷*. á düe÷y˚X¯ $esê\qT e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°
Á|ü»\+<ä]øÏ ‘Ó*j·TCÒùd $<Ûä+>± @sêŒ≥T #˚j·÷*.
7.31. e÷¬sÿ{Ï+>¥ ø£$T{°\ ˝≤yê<˚M\T bÕs¡<äs¡Ùø£+>± »s¡>±\+fÒ yê{ÏøÏ
nedüs¡yÓTÆq eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\qT n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. e÷¬sÿ{Ÿ
j·÷s¡T¶\qT ì]à+#˚≥|ü
&ÉT y˚\+ y˚ùd bÕ¢{Ÿ bòÕ+\ ìsêàD+ #·ø£ÿ>± &çC…’Hé
#˚j·÷*. n‘ê´<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ñ|üjÓ÷–+#·T ø√yê*. Áπ>&ç+>¥
|
Á j
ü ÷Ó >∑XÊ\\qT HÓ\ø=˝≤Œ*. m\Åø±ºìø˘ ‘·÷ø£+ j·T+Á‘ê\qT, &˚{≤ »qπs{Ï+>¥
dædüºyéT‡qT n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. <Ûäs¡\qT m|üŒ{Ïø£|ü
&ÉT Á|ü<ä]Ù+#˚ @sêŒ≥T
ñ+&Ü*. Ç‘·s¡ e÷¬sÿ≥¢˝À <Ûäs¡\T nø£ÿ&É neTTà&Ée⁄‘·Tqï düs¡T≈£î, @ @C…+{Ÿ
m+‘· y˚Ts¡ ˝≤yê<˚M\T ìs¡«Væ≤düTH Ô êï&TÉ , düs|
¡ süò ê, &çe÷+&é m˝≤ ñ+~ nH˚$
m|üŒ{Ïø£|ü
&ÉT Á|ü<ä]Ù+#˚ @sêŒ≥T ñ+&Ü*. e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶˝ÀH˚ u≤´+≈£î
øö+≥s¡T¢, $ÁXÊ+‹ uÛÑeHê\T, ø±´+{ÏqT¢, eT+∫˙{Ï kÂø£s¡´+, kÂ+&é dædüºyéT,
Äs¡u…fÒº ø£fi≤¢\T, bÕ´ø˘ Vü≤Ödt, düs¡T≈£î ì\« >√&ÍqT¢ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*.
–&ɶ+>∑T\˝À ñ+∫q düs¡T≈£î MT<ä s¡TD+ n+~+#˚ e´edü∆≈£L&Ü ñ+&Ü*.
#Ó‘·Ô ìs¡«Vü≤D, bÕ]ÿ+>¥ dü∆\+, n+‘·s¡Z‘· s√&ÉT¶, nqTdü+<Ûëq s√&ÉT¢ @sêŒ≥T
ñ+&Ü*.
7.32. e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ e<ä› $T>∑T\T ì<ÛäT\ ñqï|üŒ{ÏøÏ e÷¬sÿ{Ÿ
n_Ûeè~∆øÏ >±˙, ¬s’‘·T\ dü+πøåe÷ìøÏ >±˙ á ì<ÛäT\qT ñ|üjÓ÷–+#·{≤ìøÏ
yê{ÏøÏ ùd«#·Ã¤ ˝Ò<äT. ¬s’‘·T Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶ ì<ÛäT\qT
$ìjÓ÷–+#·≥+˝À ùd«#·Ã¤ ñ+&Ü*. e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶\≈£î e#˚à Ä<ëj·T+˝À
n~Ûø£ yÓTT‘êÔìï e÷¬sÿ{Ÿ eTÚ*ø££ dü<äTbÕj·÷\T n_Ûeè~∆ #˚j·T{≤ìøÏ
ñ|üj÷ Ó –+#ê*.

66
7.33. $düsÔ D¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT #˚|≥ ü &
º +É <ë«sê e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶ |ü]~Û˝Àì
n<äq|ü⁄ |ü+≥ e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶≈£î e#˚Ã˝≤ #·÷&Ü*. |ü+≥\T |ü+&ç+∫q
¬s’‘·T\T yê{Ïì $Áø£sTT+#·{≤ìøÏ 8 qT+&ç 10 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢ $T+∫ <ä÷s¡+
|
Á jü ÷· D+ $T+#·≈î£ +&Ü e÷¬sÿ{Ÿ HÓ{Ÿ es¡TÿqT n_Ûeè~› #˚j÷ · *. nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚
Ç+<äTø√dü+ e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° ‘ê‘êÿ*ø£ ø=qT>√\T πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T
#˚j·÷*. ¬s’‘·T\T e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶\≈£î e#˚Ã˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#˚+<äT≈£î Á>±e÷˝À¢
yê´bÕs¡T\T, ø£MTwüHé <ës¡T\T, {À≈£î yê´bÕs¡T\T ¬s’‘·T\‘√ ˝≤yê<˚M\T
ìs¡«Væ≤+#·≈î£ +&Ü ìùw~+#ê*. s¬ ‘’ T· \ ì+∫ ø=qT>√\T n˙ï e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶
dæã“+~ |üs¡´y˚ø£åD˝À, e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶˝À¢ ø±˙, e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶ @sêŒ≥T
#˚dæ ø=qT>√\T πø+Á<ë˝À¢ >±˙ »s¡>±*.
_. <Ûsä ˝¡ À¢ Vô ≤#·T‘à >· T∑ \Z T, e÷¬sÿ{Ÿ n~Ûø+£ >± |ü+≥\T sêe≥+ ` yê{Ï ìs¡«Vü≤D :
7.34. Äj·÷ |ü+≥ø±˝≤˝À¢ e÷¬sÿ≥¢≈î£ n~Ûø+£ >± e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô T sêe≥+
e\¢ yê{Ï <Ûäs¡\T rÁeyÓTÆq ôV≤#·TÑ·>∑TZ\≈£î >∑Tsö‘·THêïsTT. nH˚ø£yÓTÆq
e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\ <Ûäs¡\T |ü&çb˛‘·THêïsTT. eT<䛑·T <Ûäs¡ e<ä› ø±˙, bò˛¢sY Åô|’dt
e<ä› ø±˙ Ä ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ø=qT>√\T #˚dæ ¬s’‘·T\ Á|üjÓ÷»Hê\T ø±bÕ&É{≤ìøÏ
e÷¬sÿ{Ï+>¥ XÊK CÀø£´+ nedüs¡+. Ç+<äTø√dü+ e÷¬sÿ{Ÿ XÊK ªÄeè‘· ì~μÛ
(]yê*«+>¥ |òü+&éqT) @sêŒ≥T #˚j·÷*. ø£˙dü eT<䛑·T <Ûäs¡ |ü]~Û˝ÀìøÏ sêì
|ü+≥\ìï+{Ïì nìï ø±˝≤˝À¢q÷ nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ ø=qT>√\T #˚d ù @sêŒ≥T¢ »s¡>±*.
<Ûäs¡\T u≤>± ‘·–Zb˛sTTq |ü+≥ ø±\+ yÓTT‘·Ô+ á |ü<∏äø£+ neT\T˝À ñ
+&Ü*. ª@|æùd|òtμ Ç+<äTø√dü+ nedüs¡yÓTÆq ì<ÛäT\ nedüsê\T, e÷¬sÿ{Ÿ
nedüsê\T eTT+<äT>±H˚ n+#·Hê y˚j÷ · *. Ç+<äTø√dü+ ø±sê´#·sD ¡ |ü<øäÛ ±ìï
s¡÷bı+~+#ê*. á |ü<øä∏ ±ìï düø±\+˝À neT\T #˚j÷ · *. s¬ ‘’ T· \ düV‰ü j·Tø£
ãè+<ë\≈£î ‘·–q •ø£D å qT Ç∫à e÷¬sÿ{Ÿ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ìs¡«Vü≤DqT | Á u
ü ≤Û $‘·+
#˚ùd X¯øÏÔ>± M]ì r]Ã~<ë›*.
7.35. ø=qT>√\T <ës¡T\ dü+U´ m≈£îÿe>± ñqï e÷¬sÿ≥¢˝À ‘·eT |ü+≥qT
$Áø£sTT+#·T≈£îH˚ ¬s’‘·T\T Á|üjÓ÷»q+ bı+<äT‘ês¡ì y˚s¡T>± #Ó|üŒqedüs¡+
˝Ò<äT. ‘·eT e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶\˝À neTàø±ìøÏ e#˚à Á|ü<Ûëq ñ‘·Œ‘·TÔ\T, yê{Ï
|ü]e÷D+, HêD´‘·, <Ûäs¡\ >∑T]+∫ nedüs¡yÓTÆq düe÷#êsêìï ‘·j·÷s¡T #˚dæ
á ñ‘·Œ‘·TÔ\qT uÛ≤Ø>± ø=qT>√\T #˚ùd yê]øÏ düe÷#ês¡+ |ü+bÕ*.
ø=qT>√\T <ës¡ T ¢ , Á b Õô d dü s ¡ T ¢ , m>∑ T eT‹<ës¡ T \≈£ î á dü e ÷#ês¡ +
ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+≥T+~. Ä $<Ûä+>± yê]ì ‘·eT e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶\≈£î

67
ÄVü‰«ì+#·e#·TÃqT. ø=qT>√\T<ës¡T\ eT<Ûä´ b˛{° ô|]–q|ü
&ÉT ¬s’‘·T\≈£î
eT+∫ <Ûäs¡ \_ÛdüTÔ+~.
dæ. e÷¬sÿ{Ÿ e´edüqú T |ü{wÏ +ºü #˚jT· &É+.
7.36. ¬s’‘·Tã+<ÛäT |ü<∏äø±ìøÏ ‘·–q Á|ü#ês¡+ ‘Ó#˚Ã+<äT≈£î ¬s’‘·T\≈£î, ¬s’‘·T
düe÷K´\≈£î M{Ï >∑T]+∫ düe÷#ês¡+ n+~+#ê*. n|ü
&˚ yês¡T á |ü<øä∏ +£
$dü Ô è ‘· + >± @sêŒ ≥ T nj˚ T ´˝≤ Á | ü u Û Ñ T ‘· « j· T +Á ‘ ê+>∑ + MT<ä ˇ‹Ô & ç
rdüT≈£îsê>∑\T>∑T‘ês¡T. ¬s’‘·T\ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T á |ü<∏äø±ìï
$düÔè‘·+ #˚j·T&É+˝À Á|üuÛÑT‘·« j·T+Á‘ê+>±ìøÏ düVü≤ø£]+#·e#·TÃ. |ü<∏äø±ìï
|üs´¡ y˚ø+åÏ #·{
· ≤ìøÏ düV‰ü j·T+ #˚jT· e#·TÃ. ø=ìï eT+&É˝≤˝À¢ | Á jü ÷ Ó >±‘·àø£+>±
á ¬s’‘·Tã+<ÛäT |ü<∏äø±ìï ¬s’‘·T˝Ò ìs¡«Væ≤+#˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#·e#·TÃ. Á|üjÓ÷>±‘·àø£
|ü<∏äø£+ dü|òü\yÓTÆ‘˚ <ëìì Ç‘·s¡ eT+&É˝≤\≈£î $düÔè‘·+ #˚j·Te#·TÃ.
7.37. sêÅwüº+˝À ¬s’‘·T ãC≤s¡¢ Á|üjÓ÷>∑+ |ü≥¢ ¬s’‘·T\T, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T #ê˝≤
es¡≈£î dü+‘·è|æÔ‘√ ñHêïs¡T. nsTT‘˚ ø=ìï ¬s’‘·T ãC≤s¡¢˝À yê´bÕs¡T\T ¬s’‘·T\
eTTdüT>∑T˝À ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤düTHêïsT¡ . á düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·{≤ìøÏ
s¬ ‘’ T· düe÷K´\T ˝Òø£ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T s¬ ‘’ T· ãC≤s¡T˝¢ À $Áøj £ ÷ · \T
#ù̊d ¬s’‘·T\qT m+|æø£ #˚j·÷\ì ø£MTwüHé dü÷∫düTÔqï~. n|ü
&˚ bÕs¡<äs¡Ùø£‘·
@s¡Œ&TÉ ‘·T+~. s¬ ‘’ T· ãC≤s¡¢ | Á j
ü ÷ Ó >∑+ dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ñqï+<äTq yê{Ï dü+K´qT
uÛ≤Ø>± ô|+#ê*‡ ñ+~. |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\≈£î ∫qï |ü≥ºD≤\≈£î sêø£b˛ø£\≈£î
M\T>± ñqï bÁ Õ+‘ê\˝À s¬ ‘’ T· ãC≤s¡T¢ @sêŒ≥T #˚j÷ · \ì dæbÕò s¡T‡ #˚dTü HÔ êïeTT.
7.38. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ neT\T #˚düTÔqï ªÁ>±MTD uÛÑ+&Üs¡Héμ jÓ÷»q
düVü‰j·T+‘√ @|”ùd|òt ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À –&ɶ+>∑T\T
ì]à+#·T≈£îH˚+<äT≈£î Áb˛‘·‡Væ≤+#ê\ì ø£MTwüHé dü÷∫düTÔqï~. ∫qï, düqïø±s¡T
¬s’‘·T\T dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T á ø±s¡´Áø£e÷ìï #˚|ü{≤º*.
7.39. ø±+Á{≤≈£îº e´ekÕj·T+˝À ñqï #·≥º|üs¡yÓTÆq, ìs¡«Vü≤D≤|üs¡yÓTÆq
n+XÊ\ô|’ @|”d ù |òt s¬ ‘’ T· \˝À #Ó‘’ q· ´+ ø£*Œ+#ê*. ÄdüøÔÏ ñqï s¬ ‘’ T· Hêj·T≈£î\qT
∫qï _õHÓdt y˚TH˚»sY\T>± @|”ùd|òt r]Ã~<ë›*. yês¡T ø±+Á{≤ø˘º e´e kÕj·T+
#˚|üfÒº˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ø±+Á{≤≈£îº e´ekÕj·T+ ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃ≈£îqï ¬s+&ÉT
|üøå±˝À¢ me¬s’Hê ˇ|üŒ+<ëìï ñ\¢+|òæTùdÔ ª@|”ùd|òtμ õ˝≤¢, eT+&É\ kÕúsTT
ìj·T+Á‘·D≤ e´edü∆ e<ä›≈£î á düeTdü´qT rdüT≈£îyÓ[¢ |ü]wüÿ]+#ê*.
ˇ|üŒ+<ë\qT ñ\¢+|òæT+∫q|ü
&ÉT #·≥º ã<ä∆yÓTÆq eT÷&√ |üø£å+ qwüº |ü]Vü‰s¡+

68
#Ó*¢+#˚˝≤ e´edü∆qT r]Ã~<˚› neø±e+ ñ+~. á n+XÊ\˙ï ª@|”ùd|òtμ
¬s’‘·T\˝Àq÷, ø±+Á{≤ø˘º e´ekÕj·T+ #˚sTT+#·<ä\∫q yê]˝À Á|ü#ês¡+
ø£*Œ+#ê*.
&ç. ¬s’‘·T dü+düú\T :
7.40. Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À s¬ +&ÉT Vô ≤ø±ºsø¢¡ +£ fÒ ø£eT‘ê\T ∫qï>± ñqï ∫qï, düqïø±s¡T
¬s’‘·T\T 57.4 ˝ø£å\ eT+~ ñHêïs¡T. ¬s+&ÉT qT+∫ 10 ôV≤ø±ºs¡T¢ ˝À|ü⁄ ñqï
yês¡T 7.9 \ø£\å eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹ ∑ s¬ ‘’ T· \T ñHêïsT¡ . ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \ nBÛq+˝À
36.9 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ e´ekÕj·T+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. 7.9 \ø£å\ eT<ä´ ‘·s¡>∑‹
¬s’‘·T\ nBÛq+˝À 26.1 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$T ñ+~. á ¬s’‘·T\+<ä]˙
düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T>±, düe÷K´ ãè+<ë\T>±, ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô dü+dü∆\T>±
e´ed”øú ]£ +#ê*‡ ñ+~. Ms¡T ‘·eT ì<ÛTä \qT düMTø£]+∫ e÷¬sÿ{À¢ ñeTà&ç>±
˝≤yê<˚ M \T ìs¡ « Væ ≤ +#˚ neø±X¯ + ñqï ~ . ¬ s ’ ‘ · T \≈£ î nedü s ¡ y Ó T Æ q
e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ eVæ≤dü÷Ô ª@|”ùd|òtμ yê]ì eTT+<äT≈£î rdüT¬øfi≤¢*.
7.41. ª@|”ùd|òtμ ¬s’‘·T ãè+<ë\≈£î ‘·–q •ø£åD Ç∫à ‘·eT ÁbÕ+‘·+˝À |ü+&ç+#˚
Á|ü<Ûëq |ü+≥\ $esê\qT Äj·÷ XÊK\ yÓuŸôd’≥¢˝À n|t˝À&é #˚ùd $<Ûä+>±
r]Ã~<ë›*. ¬s’‘·T ã+<ÛäT|ü<Ûäø£+, ªHÓ>√wæj·TãT˝Ÿ y˚sYVü≤Ödæ+>¥ ]dæ|tº μ (>√&ÍHé
s¡o<äT) e´edü∆, eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\ n_Ûeè~∆øÏ \_Û+#˚ dü_‡&û\ >∑T]+∫
@|”ùd|òt ¬s’‘·˝À¢ Á|ü#ês¡+ ø£*Œ+#ê*. á |ü<∏äø±\ <ë«sê ¬s’‘·T\T @ $<Ûä+>±
\_∆ bı+<äe#√à yê]øÏ ìsêàD≤‘·àø£+>± ìs¡÷|æ+#ê*. ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\ HêD´‘·
>∑T]+∫, <Ûäs¡\ >∑T]+∫ ÁfÒ&é ô|òsTTsY dü]º|òæπøwüHé, õjÓ÷Á>±|òæø£˝Ÿ Ç+&Óøχ+>¥
e+{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|ü≥º{≤ìøÏ ¬s’‘·T düe÷K´\≈£î, ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô dü+dü∆\≈£î
ª@|”d ù |òμt •ø£D å Çyê«*. |ü+≥\T |ü+&˚ bÁ Õ+‘ê\ >∑T]+∫, <Ûsä e ¡ s¡\T >∑T]+∫
M\Tqï+‘·>± | Á #ü ês¡+ »]–q|ü
&ÉT kÕúìø£, C≤rj·T e÷¬sÿ≥¢˝À Ä ñ‘·Œ‘T· \Ô ≈£î
eT+∫ <Ûäs¡ \_Û+#˚ neø±X¯+ ñqï~.
7.42. –]»q ñ‘·Œ‘·TÔ\ ø=qT>√fi¯¢˝À $|üØ‘·yÓTÆq <√|æ&û »s¡T>∑T‘·Tqï~.
–]»q ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î dü]jÓÆTq <Ûäs¡ \_Û+#˚+<äT≈£î –]»q ÁbÕ+‘ê\˝À sêÅwüº
|
Á uü TÑÛ ‘·«+ e÷¬sÿ{Ÿ\T n_Ûeè~› #˚jT· {≤ìøÏ | Á ‘ü ´˚ ø£ XÁ <
¯ ∆ä #·÷bÕ*. e÷s¡TeT÷\
ÁbÕ+‘ê\˝À M{ÏøÏ nedüs¡yÓTÆq y˚Ts¡≈£î @sêŒ≥T #˚j·÷*. ¬s’‘·T ùdyê πø+Á<ë\
<ë«sê, –]»q ñ‘·Œ‘·TÔ\ $Áø£j·÷ìøÏ e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\T
düVü≤ø£]+#ê*. –]»q ¬s’‘·T\ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·{≤ìøÏ ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô
dü+dü›\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. M]øÏ yÓTT<ä{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.
69
 7.43. ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T dü+j·TTø£Ô+>± e÷¬sÿ≥¢˝À e´eVü≤]+∫q|ü
&˚
˝≤yê<˚M\˝À yê] X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\¢ yê]ì ãè+<ë\T>±,
düe÷K´\T>± r]à ~<ä{ › ≤ìøÏ | Á ‘ü ´˚ ø£ XÁ <¯ ∆ä eVæ≤+#ê*. düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T>±,
dü e ÷K´\T>± @s¡ Œ & ç ¬ s ’ ‘ · T ñ‘· Œ ‹ Ô dü + dü ∆ \ qT @sêŒ ≥ T#˚ d æ , e÷¬ s ÿ{Ÿ
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+#˚˝≤ M]ì r]Ã~<ë›*. ø£MTwüHé @C…+≥¢ e+{Ï yê]
<√|æ&ç ø±s¡´ ø£˝≤bÕ\≈£î Ä $<Ûä+>± n&ÉT¶ø£≥º y˚j·Te#·TÃ. ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô dü+dü∆\T
yê]øÏ b˛{°>± ‘·j·÷sö‘êsTT. >∑‘·+˝À eTVæ≤fi¯\qT dü«j·T+ düVü‰j·Tø£
ãè+<ë\T>± @sêŒ≥T #˚dæq nqTuÛÑyêìï Ç+<äT≈£î $ìjÓ÷–+#·Tø√yê*.
e÷¬sÿ{Ï+>¥˝Àì kÕ<Ûøä £ u≤<Ûøä ±\qT $e]+#·{≤ìøÏ s¬ ‘’ T· \≈£î ª@|”d ù |òμt •ø£D
å ≤
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T @sêŒ≥T #˚j·÷*. ø£sêí≥ø£ sêÅwüº+˝À ùdº{Ÿ e÷¬sÿ{Ï+>¥ uÀs¡T¶
Ç≥Te+{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|ü&ÉT‘·Tqï~. <˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\qT
dü+<ä]Ù+∫ $»j·Te+‘·+>± ìs¡«Væ≤düTÔqï dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT sêÅwüº ¬s’‘·T\T #·÷ùd $<Ûä+>± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·eT dü«+‘·
e÷¬sÿ≥¢qT @sêŒ≥T #˚ùd #Ó’‘·q´+ yê]˝À n|ü
&˚ edüTÔ+~. Ç+<äTø√dü+
ª@|”ùd|òtμ e÷¬sÿ{Ï+>¥ XÊK ø£*dæ |üì#˚j·÷*.
7.44. Á|üdüTÔ‘·+ e÷¬sÿ{Ï+>¥ XÊU, ‘·eT e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶ |ü]~Û˝À @j˚T
|ü+≥\qT m+‘· $d”Ôs¡í+˝À |ü+&çdüTÔHêïs¡T, ñ‘·Œ‹Ô @ kÕ∆sTT˝À »]–+~ nH˚
n+XÊ\ MT<ä ]ø±s¡T\¶ T ìs¡«Væ≤+#·≥+ ˝Ò<Tä . Bìe\¢ düeTÁ>y∑ TÓ q Æ e÷¬sÿ{Ï+>¥
ì|òü÷ ø=s¡e&ç+~. Äj·÷ ø±˝≤˝À¢ @s¡Œ&çq |ü+≥ düs¡|òüsê˝À ôV≤#·TÑ·>∑TZ\qT
dü]#˚j·T{≤ìøÏ ‘ê‘êÿ*ø£ @sêŒ≥T¢ e÷Á‘·y˚T »s¡>∑T‘·THêïsTT. ñ*¢, ≥e÷{À
s¬ ‘’ T· \T u≤>± <Óã“ ‹qï ‘·sT¡ yê‘· | Á u ü TÑÛ ‘·« j·T+Á‘ê+>∑+ CÀø£´+ #˚dTü ≈£î+≥Tqï~.
Äj·÷ |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô >∑T]+∫ dü¬s’q düe÷#ês¡+ ñqï|ü
&˚ @ düeTj·T+˝À
CÀø£´+ #˚düTø√yê˝À ‘Ó\TdüTø√e≥+ kÕ<Ûä´+ ne⁄‘·T+~. ÁbÕ+rj·T, C≤rj·T,
n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ≥¢˝À Äj·÷ |ü+≥\ dæ∆‹>∑‘·T\ >∑T]+∫ m|üŒ{Ïø£|ü
&ÉT
eT~+|ü⁄ #ù̊d eè‹Ô ì|ü⁄DT\ ùde\qT @|”ùd|òt $ìjÓ÷–+#·Tø√yê*. n|ü
&˚
düeTs¡›e+‘·+>± CÀø£´+ #˚düTø√e≥+ kÕ<Ûä´|ü&ÉT‘·T+~.

i
70
 n<Ûë´j·T+ ` 8
»\eqs¡T\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À es¡¸bÕ‘·+ :
8.1. sêÅwüº e´ekÕj·T+˝À es¡¸bÕ‘·+ ø°\ø£bÕÁ‘·. eVæ≤düTÔqï~. sêÅwüº+˝À
$$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À esê¸\T |ü&˚ düeTj·T+, esê¸\T |ü&˚ rs¡T˝À #ê˝≤
‘˚&Ü\THêïsTT. õ˝≤¢\ qT+∫ d ù ø£]+∫q düe÷#ês¡+ | Á øü ±s¡+, sêÅw+ºü ˝Àì
13 õ˝≤¢˝À¢ 1981 qT+∫ 2002 es¡≈L £ düsêdü] es¡¸bÕ‘·+ >∑D≤+ø±\T
n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. 13 õ˝≤¢˝À¢qT n‘·´~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ pHé qT+&ç
qe+ãsY HÓ\ eT<ä´ ø±\+˝À |ü&TÉ ‘·Tqï~. pHé qT+∫ d ô |ô +º ãsY es¡≈î£
$düÔ]+∫ ñqï HÓ’ãTT‹ s¡T‘·T|üeHê\ ø±\+˝À 60 XÊ‘·+, áXÊq´
s¡T‘·T|üeHê\ ø±\+˝À 30 XÊ‘·+ esê¸\T |ü&TÉ ‘·THêïsTT. ø√kÕÔ bÁ Õ+‘·+˝Àì
‘· ÷ s¡ T Œ >√<ëe], |ü • à e T >√<ëe], ø£ è wü í , lø±≈£ î fi¯ + , $XÊK|ü ≥ ï + ,
$»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢˝À¢ düsêdü] 900 $T.MT. es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äe⁄‘√+~.
ø£&|É ,ü ø£s÷ ¡ ï\T, nq+‘·|Pü sY õ˝≤¢˝À¢ ‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äe⁄‘·Tqï~.
Ä>∑dTü ,º dô |
ô +º ãsY, nø√ºãsY HÓ\˝À¢ m≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äe⁄‘√+~.
8.2 yÓTT‘·+Ô es¡¸bÕ‘·+˝À HÓã’ TT‹, áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À |ü&˚
es¡¸+˝À >∑D˙j·TyÓTÆq ‘˚&Ü\T ñHêïsTT. ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝À 561 $T.MT.
es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äe⁄‘√+~. sêÅw+ºü ˝À n‹ ‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äjT˚ ´
õ˝≤¢˝À¢ Ç~ ˇø£{Ï. $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝À 1141 $T.MT. es¡¸bÕ‘·+
qyÓ÷<äe⁄‘√+~. HÓã ’ TT‹ s¡T‘·T|üeHê\ ø±\+˝À ø£s÷
¡ ï\T õ˝≤¢˝À¢ 323
$T.MT. esê¸\T |ü&‘ç ,˚ $»j·Tq>∑s+¡ , $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝À¢ 766 $T.MT.
es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äe⁄‘√+~. $»j·Tq>∑s+¡ , $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢\˝À 1100
$T.MT. es¡¸+ yÓTT‘·Ô+ dü+e‘·‡s¡+ MT<ä qyÓ÷<äe⁄‘√+~. áXÊq´ ãTT‘·T
|üeHê\ ø±\+˝À |ü&˚ esê¸\T yÓTT‘·+Ô MT<ä ‘·≈î£ ÿe>±H˚ ñHêï HÓ\÷¢sT¡
õ˝≤¢˝À 46 XÊ‘·+, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À 39 XÊ‘·+ áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\
ø±\+˝ÀH˚ |ü&ÉT‘·THêïsTT. nsTT‘˚ $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢˝À 21XÊ‘·+,
$XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝À 25XÊ‘·+ es¡¸bÕ‘·+ áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝ÀH˚
|ü&TÉ ‘·THêïsTT.

71
uÛÑ÷>∑s¡“¤»\eqs¡T\T :
8.3. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝À sê‹ bıs¡\T ñHêïsTT. ø√kÕÔ õ˝≤¢\T Ç+<äT≈£î
$TqVü‰sTT+|ü⁄. sê‹H˚˝˝À¢ es¡¸|ü⁄ ˙s¡T Ç+øÏq|ü
&˚ uÛ÷ Ñ >∑s“¡ ¤ »\eqs¡T\T
\uÛ´Ñ eTÚ‘êsTT. ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ e÷Á‘+· qB &Ó˝≤º bÁ Õ+‘ê˝À¢ uÛ÷ Ñ >∑s“¡¤ »\eqs¡T\
ì\« ñ+{≤sTT. ˙s¡T Á|üeVæ≤+#˚ ø±\Te\T, |ü+≥\T |ü+&˚ uÛÑ÷eTT\T
$kÕÔs+¡ >± ñqï bÁ Õ+‘ê\˝À uÛ÷ Ñ >∑s“¡ »\eqs¡T\T ì\« dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± ñ
+≥T+~.
8.4 2007`2011 eT<Û´ä ø±˝≤ìøÏ Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À y˚dq
æ n+#·Hê\ | Á øü ±s¡+
uÛ÷
Ñ >∑s“¡ »\eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ | ô ]–+~. nsTT‘˚ uÛ÷ Ñ >∑s“¡¤ »\eqs¡T\ Ø#Ûê]®
4.5 XÊ‘·+ ‘·–Zq≥T¢ >∑D≤+ø±\T #ÓãT‘·THêïsTT. sê‹ H˚\˝À¢ u≤e⁄\T
m+&çb˛e≥+ m≈£îÿe>± ø£ì|ædTü q Ô ï~.
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À yÓTT‘·Ô+ »\eqs¡T\T :
8.5. Ä+Á<|Áä <ü X˚ ˝Ÿ Àì qB uÒdHæ \é ˝À 120 ;dæm+\ »\eqs¡T\T ì\« ñ
qï≥T¢ n+#·Hê. nsTT‘˚ @{≤ $ìjÓ÷–düTÔqï ˙s¡T Ç+<äT˝À 18.532
;dæm+\T e÷Á‘y · T˚ ñqï$. $<äT´‘·T‘·Œ‹øÔ ,Ï bÕ]ÁXÊ$Tø£ $ìjÓ÷>±ìøÏ Bì˝À
18 XÊ‘·+ $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. ñ|üjÓ÷–düTÔqï yÓTT‘·Ô+ ˙{Ï˝À yÓTT‘·Ô+
73.5XÊ‘·+ d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï nedüsê\≈£î yê&ÉT‘·THêïsT¡ . bÕ]ÁXÊ$Tø£ nedüsê\≈£î
16.1XÊ‘·+, >∑èVü≤ nedüsê\≈£î 9.1XÊ‘·+ $ìjÓ÷–düTÔqï≥T¢ n+#·Hê.
2012`13 Hê{ÏøÏ sêÅw+ºü ˝À >∑èVü≤ nedüsê\≈£î, |ü]XÁ e ¯ T nedüsê\≈£î, |üXó¯
>∑D≤\ nedüsê\≈£î 4,923 m+dæm+ \\T ñqï≥T¢ n+#·Hê. Ç~ 2031
Hê{ÏøÏ 13,499 m+dæm+\≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+<äì ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt ]k˛sY‡
nHê\dædt n+&é bÕ\d” n+#·Hê y˚dTü q Ô ï~. sêÅw+ºü ˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï
yÓTT‘·Ô+ 131 ;dæm+ \ »\eqs¡T\˝À 31 ;d”m+ \ »\eqs¡T\T
$ìjÓ÷–+∫q|üŒ{ÏøÏ Ç+ø± ˙{Ï ì\«\T nbÕs¡+>± ñ+{≤sTT. á
»\eqs¡T\qT ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï nedüsê\≈£î uÛ≤Ø>± $ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.
$ìjÓ÷–+∫q ˙{Ïì Øôd’øÏ¢+>¥ <ë«sê ≈£L&Ü »\eqs¡T\ \uÛÑ´‘· qT
|
ô +#·e#·TÃqT.
3. Ä+Á<|ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À dù <ä´|ü⁄ ˙{Ï |ü]dæ‹∆ ` neø±XÊ\T / $ìjÓ÷>∑+ :
8.6. uÛ Ñ ÷ $Tô | ’ Á | ü e Væ ≤ +#˚ ˙{Ï eqs¡ T \qT n+#· H ê y˚ ù d ≥|ü
&É T

72
]»sê«j·TsY˝ÀøÏ Á|üeVæ≤+#˚ ˙s¡TqT |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø√e≥+ ˝Ò<äT.
]»sê«j·TsY˝À ì\« ñqï ˙{Ïì e÷Á‘·y˚T ˝…ø£ÿ˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥THêïs¡T.
n+<äTe\¢ »\eqs¡T\ \uÛ´Ñ ‘·qT n~Ûø+£ >± n+#·Hê yù̊d | Á e
ü ÷<äeTTqï~.
n˝≤π> uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\eqs¡T\qT n+#·Hê y˚jT· ≥+˝À ≈£L&Ü ø=ìï düeTdü´\T
ñHêïsTT.
uÛ≤Ø eT<Ûä´ ‘·s¡Vü‰ kÕ∆sTT ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï ÁbÕC…≈£îº\T :
8.7. 1994`2014 dü+e‘·s‡ ê\ eT<Û´ä ø±\+˝À ñeTà&ç Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ ˝À |ô <ä›
dü+K´˝À uÛ≤Ø, eT<Ûä´‘·s¡Vü‰ ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï ÁbÕC…≈£îº\qT neT\T #˚XÊs¡T. 2003
`04 ‘·s¡Tyê‘· ã&Ó®{Ÿ˝À ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï |ü<äT› øÏ+<ä πø{≤sTT+∫q yÓTT‘·Ô+ s¡T.
1,90,598 ø√≥¢≈£î #˚]+~. Ç+<äT˝À nH˚ø£ ô|<ä› m‘·TÔb˛‘·\ ÁbÕC…≈£îº\T
≈£L&Ü ñHêïsTT. q<äT\ qT+∫ ˙{Ïì |ü+|t #˚jT· {≤ìøÏ uÛ≤Ø yÓTT‘·+Ô ˝À
$<äT´‘Y nedüs¡+ ñ+≥T+~. á ÁbÕC…≈£îº˝À #ê˝≤es¡≈£î ø=‘·Ô>± @s¡Œ&çq
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝ÀH˚ ñHêïsTT. sêÅwüº+˝À 26 uÛ≤Ø, 18 eT<Ûä´kÕ∆sTT, 4 es¡<ä>∑≥Tº
|ü<∏äø±\T, 6 Ä<ÛäT˙ø£s¡D |ü<∏äø±\T ñHêïsTT. á yÓTT‘·Ô+ 54 ÁbÕC…≈£îº\≈£î s¡T.
80,559 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\T øπ {≤sTT+#ês¡T. Ç+<äT˝À 13 bÁ ÕC…≈î£ \º qT |üP]Ô
#˚XÊs¡T. 14 bÁ ÕC…≈î£ \º qT bÕøÏøå +£ >± |üP]Ô #˚XÊs¡T. Ç+<äTø√dü+ s¡÷. 19460
ø√≥T¢ Ks¡Tà #˚XÊs¡T. 40 ÁbÕC…≈£îº\qT Á|üdüTÔ‘·+ ì]àdüTÔHêïs¡T. Ç+<äT˝À 14
bÕøÏøå +£ >± |üP]Ô nj·÷´sTT. 1994`2014 eT<Û´ä ø±\+˝À 17.117 \ø£\å
mø£sê\≈£î ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#ês¡T. b˛\es¡+, düT»\ Ádüe+‹
bÁ ÕC…≈î£ \º qT $TqVü‰sTTùdÔ $T–*q bÁ ÕC…≈î£ \º T |üP]Ô #˚jT· {≤ìøÏ s¡T. 17,368
ø√≥T¢ nedüse ¡ TT+≥T+~. |üP]Ô nsTTq Ç]π>wüHé bÁ ÕC…≈î£ \º <ë«sê 46.80
\ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T\≈£î, ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï edü‹ \_ÛdüTÔ+~. Á|üdüTÔ‘·+ ìsêàD+˝À ñ
qï bÁ ÕC…≈î£ \º <ë«sê 28.20 \ø£\å V ô ≤ø±ºsT¡ \≈£î |
Á d
ü Tü ‘Ô +· |
Á ‹
ü bÕ~düTq Ô ï bÁ ÕC…≈î£ \º
<ë«sê 27.40 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T\≈£î ùd<ä´|ü⁄ ˙s¡T \_ÛdüTÔ+~.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eqs¡T\ <ë«sê ùd<Ûä´|ü⁄ ˙s¡T :
8.8. <˚X¯+˝Àì ñ‘·Ôs¡ sêÅwüº+˝À e÷~] Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ≈£L&Ü uÛÑ÷>∑s¡“¤
»\eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ <ë<ë|ü⁄ |üP]Ô>± | ôÅ y
’ {
˚ Ÿ s¡+>∑+˝ÀH˚ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
uÀs¡Tu≤e⁄\ dü+K´ ô|]–q|üŒ{ÏøÏ ùd<ä´|ü⁄ ˙s¡T \_Û+#˚ uÛÑ÷ $d”Ôs¡í+ ô|<ä›>±
|
ô s¡>ø∑ b£ ˛e#·TÃ. n<˚ $d”sÔ +í¡ uÛ÷
Ñ $T˝À m≈£îÿe dü+K´˝À uÀs¡T¢ y˚dTü H Ô êïsT¡ .
ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eqs¡T\T n~Ûø£+>± ñqï|üŒ{ÏøÏ uÛÑ÷ $d”Ôs¡í+
73
 |ü]$T‘·+>± ñqï~. nsTTq|üŒ{øÏ ° uÀs¡T u≤e⁄\ <ë«sê d ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T n+<˚
uÛ÷ Ñ eTT\ $d”sÔ +í¡ sêÅw+ºü ˝À dü«\Œ+>± | ô ]–+~. | Á d
ü Tü ‘Ô +· 1.634 $T*j·Tq¢
Vô ≤ø±ºs˝¢¡ À uÀs¡T u≤e⁄\ <ë«sê e´ekÕj·T+ »s¡>T∑ ‘√+~. 2000`01 qT+∫
2012`13 eT<Ûä´ ø±\+˝À düsêdü] yê]¸ø£ eè~∆ 35,000 ôV≤ø±ºs¡T¢>±
qyÓ÷<Ó’+~.
ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï <ë«sê e´ekÕj·T+ ` e÷s¡T‘·Tqï b˛ø£&\É T :
8.9. #ÓsT¡ e⁄\ <ë«sê e´ekÕj·÷ìøÏ | ù s¡T bı+~q Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À |
Á dü Tü ‘Ô +·
#ê˝≤ e÷s¡TŒ\T edüTH Ô êïsTT. ˇø£|
ü &ÉT sêj·T\d”eT n+‘ê #ÓsT¡ e⁄\ <ë«sêH˚
d
ù <ä´+ »]π>~. | Á d
ü Tü ‘Ô +· u≤e⁄\T, uÀs¡T u≤e⁄\ <ë«sê m≈£îÿe e´ekÕj·T+
»s¡T>∑T‘√+~. uÀs¡T u≤e⁄\≈£î $<äT´‘Y n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe≥+, sê‹H˚\˝À
≈£L&Ü & Á *ç +¢ >¥ #˚dæ uÀs¡T u≤e⁄\T yù̊d f…ø±ï\J n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe≥+‘√
á e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚dTü ≈£î+≥THêïsTT. 1970`71 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À sêÅw+ºü ˝À
u≤e⁄\ <ë«sê 0.35 $T*j·THé V ô ≤ø±ºs˝¢¡ À d ù <ä´+ »]π>~. 2012`13 Hê{ÏøÏ
á $d”sÔ +í¡ 1.15 $T*j·THé V ô ≤ø±ºs≈¢¡ î£ | ô ]–+~. kÕ<Ûës¡D u≤e⁄\ kÕ∆q+˝À
uÀs¡T u≤e⁄\T @sêŒ≥T ne⁄‘·THêïsTT.
8.10. sêÅwüº+˝À u≤e⁄\T, ø±\Te\ <ë«sê ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï \uÛÑ´‘· m≈£îÿe
ne⁄‘√+~. düV≤ü »+>± ø±\«\˝À ˙s¡T | Á e
ü Væ≤+#·≥+ ‘·–Z |ü+|ü⁄ d ô ≥¢ <ë«sê
s¬ ‘’ T· \T ø±\«\ qT+∫ ˙{Ïì ‘√&ÉTø√e≥+ m≈£îÿyÓ+’ ~. ø±\Te\T, q<äT\T,
]»sê«j·Ts¡¢ qT+∫ H˚sT¡ >± s¬ ‘’ T· ˝Ò |ü+|ü⁄ d ô ≥¢ <ë«sê ˙{Ïì ‘√&ÉTø√e≥+
e\¢ ø±\Te˝À¢ Á|üeVæ≤+#˚ ˙s¡T ‘·–Zb˛sTT+~. 1970`71 dü+e‘·‡s¡+˝À
ø±\Te\ <ë«sê 1.35 $T*j·THé V ô ≤ø±ºs¢¡ $d”sÔ +í¡ ˝À kÕ>∑T »]–‘˚ 2012`13
á $d”Ôs¡í+ 1.18 $T.ôV≤ø±ºs¡¢≈£î |ü&çb˛sTT+~. nsTT‘˚ yÓTT‘·Ô+ ùd<ä´|ü⁄ ˙s¡T
n+<äTu≤≥T˝À ñqï uÛ÷ Ñ $T $d”sÔ +í¡ e÷Á‘+· 1970`71 qT+∫ 2012`13
Hê{Ï ø Ï 0.46 $T*j· T q¢ ô V ≤ø±º s ¡ T ¢ e÷Á ‘ · y ˚ T ô | ]–+~. Ä+Á < Û ä Á | ü < ˚ X Ÿ
e´ekÕj·T+˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eqs¡T\T ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤düTÔHêïj·Tì #ÓbÕŒ*‡q
nedüs+¡ ñ+~. uÀs¡Tu≤e⁄\ <ë«sê e´ekÕj·T+ u≤>± $dü]Ô +∫+~.
8.11. uÛ÷ Ñ >∑s“¡ ¤ »\eqs¡T\T s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe≥+ e\¢ es¡¸+
MT<ä, ø±\«\ ˙{ÏMT<ä Ä<Ûës¡|ü&É≥+ ‘·–Z+~. Á|üdüTÔ‘· |ü+≥ $d”Ôs¡í+˝À
41XÊ‘·+ uÀs¡T u≤e⁄\ <ë«sêH˚ kÕ>∑T ne⁄‘√+~. 1970`71 qT+∫
2012`13 es¡≈î£ >∑D≤+ø±\qT |ü]o*ùdÔ #ÓsT¡ e⁄\ øÏ+<ä e´ekÕj·T+ 50
74
XÊ‘·+ |ü&bç ˛sTT+~. Ç≥Te+{Ï e÷s¡TŒ sêe{≤ìøÏ »\|üsy ¡ TÓ q
Æ , kÕe÷õø£,
Ä]∆ø£ |üs¡yÓTÆq, dü+kÕ∆|üs¡yÓTÆq nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T <√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT. >∑‘·+˝À
#ÓsT¡ e⁄ ˙{Ï <ë«sê d ù <ä´+ #˚d ù |ü]~Û˝À uÛ÷ Ñ >∑s“¡¤ »\eqs¡T\qT ‘√&çyj ˚ T· ≥+
e\¢ #Ós¡Te⁄ ˙{Ï \uÛÑ´‘· u≤>± ‘·–Zb˛‘·Tqï~. ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À ‘·|üŒ
sêÅw+ºü ˝Àì nìï õ˝≤¢˝À¢q÷ eTTK´+>± sêj·T\d”eT õ˝≤¢˝À #ÓsT¡ e⁄ øÏ+<ä
e´ekÕj·T+ ‘·–bZ ˛e≥+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
8.12. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ùd<ä´|ü⁄ ˙s¡T \uÛÑ´eTj˚T´ |ü+≥bı˝≤\ yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+
3.71 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡T¢ u≤e⁄\T, ø±\Te\T, #Ós¡Te⁄\T, ≈£î+≥\T,
ø=+&Éyê>∑T\T, q<äT\ qT+∫ ˙{Ïì ‘√&ç e´ekÕj·T+ #˚j·T≥+ e+{Ï
nìï n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+fÒ d ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T \uÛ´Ñ eTj˚T´ $d”sÔ +í¡
Ä kÕ∆sTT˝À ñqï~. 2000`01 qT+∫ 2012`13 eT<Ûä´ ø±\+ 12
dü+e‘·s‡ ê˝À¢ dù <ä´|ü⁄ ˙s¡T \uÛ´Ñ eTj˚T´ $d”sÔ +í¡ dü«\Œ+>± | ô ]–+~. á $d”sÔ +í¡
3.67 $T*j·THé V ô ≤ø±ºs¢¡ qT+∫ 3.71 $T*j·THé V ô ≤ø±ºs≈¢¡ î£ #˚]+~. | Á uü TÑÛ ‘·«+
nH˚ø£ |ü<øä∏ ±\qT ì]à+∫q|üŒ{øÏ Ï | ôÅ y
’ ≥
˚ T| ô ≥Tºã&ç‘√ \ø£˝å ≤~ uÀs¡Tu≤e⁄\T
‘·$«q|üŒ{ÏøÏ |ü]dæú‘·T˝À¢ ô|<ä› e÷πsŒMT sê˝Ò<äT. 2010`11 dü+e‘·‡s¡+˝À
4.15 $T*j·THé V ô ≤ø±ºs≈¢¡ î£ dù <ä´|ü⁄ ˙s¡T n+<äTu≤≥T˝À ñqï~. dü«\Œø±\+˝À
d
ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï \uÛ´Ñ ‘·˝À >∑D˙j·TyÓTq Æ e÷s¡TŒ\T sêe{≤ìøÏ es¡¸bÕ‘·+ ø±s¡D+
ø±e#·TÃ. es¡¸bÕ‘·+ Ä<Ûës¡+>±H˚ sêÅw+ºü ˝À |ü\T d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï »\eqs¡T\˝À
˙s¡T \uÛ´Ñ eTe⁄‘·Tqï~. esê¸\T u≤>± |ü&q ç |ü
&˚ #ÓsT¡ e⁄˝À¢qT, ø±\Te˝À¢q÷
˙s¡T |ü⁄wüÿ\+>± \uÛ´Ñ eTe⁄‘·T+~. ]»sê«j·Ts¡˝¢ À ≈£L&Ü ˙s¡T |ü⁄wüÿ\+>±
ñ+≥T+~. dü÷\∆ +>± d ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T \uÛ´Ñ eTj˚T´ $d”sÔ +í¡ ˝À | ô <ä>› ± e÷s¡TŒ\T
˝Ò≈î£ Hêï d
ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T \_ÛdTü q Ô ï rs¡T˝À e÷Á‘+· #ê˝≤ e÷s¡TŒ\T ñHêïsTT.
2000`01 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À ø±\Te\ <ë«sê 49.7 XÊ‘·+ $d”sÔ êíìøÏ d ù <ä´|ü⁄
˙s¡T \uÛÑ´yÓTÆ‘˚, 2012`13 ≈£î Ç~ 42.1 XÊ‘êìøÏ |ü&çb˛sTT+~. n<˚
düeTj·T+˝À ø±\Te\ <ë«sê \_Û+#˚ ˙{Ï <ë«sê d ù <ä´+ ≈£L&Ü 67 XÊ‘·+
qT+∫ 57 XÊ‘·+øÏ |ü&bç ˛sTT+~.
8.13. ø±\Te\ <ë«sê \_Û+#˚ ˙{Ï <ë«sêqT, uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï <ë«sêqT
sêÅwüº+˝À 7 Á|ü<Ûëq |ü+≥\qT ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï düVü‰j·T+‘√ kÕ>∑T#˚düTÔHêïs¡T.
˙s¡T m≈£îÿe>± nedüsy ¡ TÓ qÆ e] |ü+≥qT ø±\Te\T, #ÓsT¡ e⁄\T, q<äT\T,
ø±\«\qT+∫ |ü+|ü⁄\ <ë«sê ˙{Ïì ‘√&É≥+ <ë«sê |ü+&çdüTÔHêïs¡T. ø=~›

75
XÊ‘·+ e]|ü+≥qT, uÛÑ÷>∑s¡“ »\eqs¡T\ Ä<Ûës¡+‘√ ≈£L&Ü |ü+&çdüTÔHêïs¡T.
˙{Ïì ‘·≈î£ ÿe>± ñ|üj÷ Ó –+#·Tø=ì |ü+&˚ C§qï, dü»,® sê–, yÓTTø£ÿ C§qï
|ü+≥\qT uÛ÷ Ñ >∑s“¡ ¤ »\eqs¡T\qT ñ|üj÷ Ó –+#·Tø=ì ≈£L&Ü |ü+&çdTü H
Ô êïsT¡ .
ø±\Te ˙{Ï <ë«sê e] |ü+≥qT uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï‘√ Äs¡T‘·&ç |ü+≥\qT
|ü+&çdüTÔqï≥T¢ #Ó|üŒe#·TÃ. nsTT‘˚ #Ós¡T≈£î |ü+≥˝À 80 y˚\ ôV≤ø±ºs¡T¢ ø±\Te
˙{Ï <ë«sêqT, 2 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eqs¡T\‘√ |ü+&çdüTÔHêïs¡T. e]
|ü+≥≈£î ˙{Ïì m≈£îÿe>± $ìjÓ÷–düTÔqï+<äTq Ç‘·s¡ |ü+≥\≈£î ùd<ä´|ü⁄
˙s¡T \uÛÑ´‘· ‘·–Zb˛‘·Tqï~.
#Ós¡Te⁄\ <ë«sê ùd<ä´|ü⁄ ˙s¡T :
8.14. Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À #ÓsT¡ e⁄\ ˙{Ï <ë«sê |ü+≥\qT |ü+&ç+#·≥+ u≤>±
‘·–bZ ˛sTT+~. | Á dü Tü ‘Ô · Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À 1960 <äXø¯ +£ ˝À nsTT~+≥ s¬ +&ç+‘·\
uÛ÷
Ñ $T #ÓsT¡ e⁄ ˙{Ï <ë«sêH˚ d ù <ä´+ »]π>~. 2012`13 Hê{ÏøÏ Ç~ nsTT~+≥
ˇø£{øÏ Ï |ü&bç ˛sTT+~. es¡¸bÕ‘·+ ‘·–bZ ˛e≥+, kÕ+Á|< ü ëj·T dù <ä´|ü⁄ ˙{Ï
e´edü\ú ≈£î uÛ+Ñ >∑+ @s¡Œ&≥ É + e\¢ á |ü]dæ‹ ∆ @s¡Œ&ç ñ+&Ée#·TÃqT.
8.15. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À #Ós¡Te⁄\ ˙{Ï <ë«sê ùd<ä´+ #˚j·T≥+ u≤>±
‘·–bZ ˛sTT+~. nsTT‘˚ nìï õ˝≤¢˝À¢q÷ Ç~ ˇπø s¡ø+£ >± ˝Ò<Tä . sêÅwºü kÕ∆sTT˝À
1962`63 qT+∫ 2013`14 Hê{ÏøÏ #Ós¡Te⁄\ <ë«sê e´ekÕj·T+ 52
XÊ‘·+ |ü&bç ˛sTT+~. nsTT‘˚ 13 õ˝≤¢˝À¢ 10 õ˝≤¢˝À¢ á ‘·>T∑ < Z \ä sêÅwºü
düsêdü] ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñqï~. 1960 <äXø¯ +£ ˝À d ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T #ÓsT¡ e⁄\
<ë«sê m≈£îÿe>± düs| ¡ süò ê nj˚T´ õ˝≤¢˝À¢ á ‘·>T∑ < Z \ä eTØ m≈£îÿe>± ñ
+~. lø±≈£îfi¯+, $XÊK|ü≥ï+, HÓ\÷¢sT¡ , ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢˝À¢ 80 y˚\ qT+&ç
1,50,000 ôV≤ø±ºs¡T¢ es¡≈£î 1960 <äX¯ø£+˝À #Ós¡Te⁄\ <ë«sê ùd<ä´+ »]π>~.
á nìï õ˝≤¢˝À¢q÷ á $d”sÔ +í¡ ‘·–bZ ˛sTT+~.
8.16. esê¸\T m≈£îÿe>± |ü&˚ ñ‘·sÔ ¡ ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢qT es¡¸bÕ‘·+ ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+&˚ sêj·T\d”eT õ˝≤¢˝À¢ ≈£L&Ü #ÓsT¡ e⁄ ˙{Ï <ë«sê d ù <ä´+ ø°\ø£bÕÁ‘·
eVæ≤düTÔqï~. sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+˝À #Ós¡Te⁄\ øÏ+<ä ùd<ä´+ u≤>± ‘·–Z
b˛sTT+~. 1962`63 qT+∫ 2013`14 eT<ä´ø±\+˝À #Ós¡Te⁄\ øÏ+<ä
d
ù <ä´+ 83 XÊ‘·+ |ü&bç ˛sTT+~. ‘·s# ¡ T· >± ø£sT¡ e⁄\T sêe≥+ | Á ‘ü ê´e÷ïjT·
d
ù <ä´|ü⁄ kÂø£s´¡ +\ ˝Òøb£ ˛e≥+ e\¢ #ÓsT¡ e⁄\ øÏ+<ä e´ekÕj·T+ #ù̊d s¬ ‘’ T· \T
uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eqs¡T\qT nH˚«wæ+#·≥+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. e´øÏÔ>∑‘· kÕ∆sTT˝À
76
s¬ ‘’ T· \T uÀs¡Tu≤e⁄\T y˚jT· {≤ìøÏ, $<äT´‘Y |ü+|ü⁄\T _–+#·Tø√e{≤ìøÏ uÛ≤Ø
|ô ≥Tºã&ÉT\T | ô {≤º*‡ e∫Ã+~.
8.17. dü«+‘·+>± uÀs¡T u≤e⁄\T y˚dTü ≈£îqï s¬ ‘’ T· \T #ÓsT¡ e⁄\ ìs¡«Vü≤D˝À
bÕÁ‘· eVæ≤+#·{≤ìøÏ ì]¢|+Ôü >± ‘·j÷ · s¡ j·÷´s¡T. 13 õ˝≤¢˝À¢ 9 õ˝≤¢ s¬ ‘’ T· \T
uÀs¡Tu≤e⁄\ yÓ’|ü⁄ eT[¢b˛sTT #Ós¡Te\ ìs¡«Vü≤D |ü≥¢ ÁX¯<ä∆ #·÷|æ+#·≥+
e÷H˚XÊs¡T.
#ÓsT¡ e⁄ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ ‘·>{Z∑ ≤ìøÏ ø±s¡D≤\T
8.18. e´ekÕj·÷ìøÏ #ÓsT¡ e⁄ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ ‘·>{ Z∑ ≤ìøÏ |ü\T ø±s¡D≤\T
ñHêïsTT.
1. #ÓsT¡ e⁄ |ü]~Û˝À uÛ÷ Ñ $T $ìjÓ÷>∑+˝À e÷s¡TŒ\T—
2. #ÓsT¡ e⁄ ˝À‘·≥Tº uÛ÷ Ñ $Tì ÄÁø$
£ T+#·Tø√e≥+. #ÓsT¡ e⁄≈£î ˙{Ïì
rdüT≈£îe#˚à ø±\Te˝À¢ |üP&çø,£ #Ó≥T¢ Hê≥&É+—
3. #ÓsT¡ e⁄≈£î ˙s¡T e#˚à m>∑Te bÁ Õ+‘ê\˝À &Ü´eTT\T, Äqø£≥\º T,
yê≥sY w ô &é\T ì]à+#·≥+—
4. #ÓsT¡ e⁄\T dü]>±Z ìs¡«Væ≤+#·øb£ ˛e≥+—
5. #ÓsT¡ e⁄ >∑s“¡ +¤ ˝À uÀs¡Tu≤e⁄\T y˚dæ ˙{Ïì ‘√&ç y˚jT· ≥+—
6. ø=‘·Ô #Ós¡Te⁄\T ‘·$«q|ü
&ÉT &çC…’qT¢ dü]>±Z ˝Òø£b˛e≥+.
#ÓsT¡ e⁄ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ e\¢ |Á j
ü ÷Ó »Hê\T :
8.19. eqs¡T\T ‘·≈£îÿe>± ñqï ù|<ä ¬s’‘·T\T eTTK´+>± ¬s+&ÉT ôV≤ø±ºs¡¢
ø£+fÒ uÛ÷ Ñ $T $d”sÔ +í¡ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï s¬ ‘’ T· \T #ÓsT¡ e⁄˙{Ï MT<ä m≈£îÿe>±
Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïs¡T. 1990`91 ÁbÕ+‘·+˝À #Ós¡Te⁄ ˙{Ïì $ìjÓ÷–+#˚
yê]˝À 54 XÊ‘·+ ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· ˝Ò ñHêïsT¡ . 2010`11 Hê{ÏøÏ 68
XÊ‘·+øÏ #˚]+~. n<˚ düeTj·T+˝À #ÓsT¡ e⁄ ˙{Ïì $ìjÓ÷–+#˚ | ô <ä› s¬ ‘’ T· \
yê{≤ 6 XÊ‘·+ qT+∫ 2.2 XÊ‘·+øÏ ‘·–+Z ~.
8.20. yÓTT‘·Ô+ ùd<ä´+ ˙s¡T \uÛÑ´eTÚ‘·Tqï ÁbÕ+‘·+˝À #Ós¡Te⁄ ˙{Ï <ë«sê
d
ù <ä´eTj˚T´ uÛ÷ Ñ $T $d”sÔ +í¡ ‘·–bZ ˛‘·÷ edüTq
Ô ï~. 1990`91 qT+∫ 2010`11
eT<ä´ ø±\+˝À nìï s¡ø±\ ¬s’‘·T\T #Ós¡Te⁄ ˙{Ï $ìjÓ÷>±ìï ‘·–Z+∫
y˚dTü H
Ô êïsT¡ . á ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \≈£î 30.22 XÊ‘·+ qT+∫
77
15.98 XÊ‘·+øÏ ‘·–+Z ~. | ô <ä› s¬ ‘’ T· \ $wüjT· +˝À ≈£L&Ü 23.73 XÊ‘·+ qT+∫
11.63 XÊ‘·+≈£î ‘·–Z+~. nsTT‘˚ ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T Ç+ø± nìï
õ˝≤¢˝À¢q÷ #ÓsT¡ e⁄ ˙fi¯¢ MT<ä Ä<Ûës¡|& ü ≥
É + ø£ì|ædTü +Ô ~. uÛ÷Ñ >∑s“¡ »\eqs¡T\T
yê&Éø+£ |ô s¡>≥
∑ + e\¢ #ÓsT¡ e⁄ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ ‘·>T∑ < Z \ä >∑eTì+#·e#·TÃ.
eT<ä´kÕ∆sTT, ô|<ä› ¬s’‘·T\T uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\eqs¡T\MT<ä m≈£îÿe Ä<Ûës¡|ü&É≥+
e\¢ #Ós¡Te⁄\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&É≥+ ‘·–ZHê yê]øÏ ô|<ä› düeTdü´\T @s¡Œ&É≥+
˝Ò<äT.
$$<Ûä |ü+≥\≈£î ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ :
8.21. | Á |
ü +ü #· ÄVü‰s¡ dü+düú ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ eT~+|ü⁄ #˚jT· {≤ìøÏ ñ
|üj÷ Ó –+#˚ |ü<‘∆ä T· \ <ë«sê 2012`13 ˝À Ä+Á<|ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À $$<Ûä |ü+≥\≈£î
KØ|òt, s¡; ø±\+˝À ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ >∑T]+∫ n<Ûä´j·Tq+ »]–+~.
sêÅw+ºü ˝À $$<Ûä |ü+≥\≈£î yÓTT‘·+Ô dü+e‘·s‡ +¡ MT<ä 13622 m+dæm+ \
˙{Ïì $ìjÓ÷–düTq Ô ï≥T¢ n+#·Hê y˚XÊs¡T.
$$<Ûä |ü+≥ ø±\+˝À $$<Ûä bÁ Õ+‘ê˝À¢ $$<Ûä |ü+≥\ $d”sÔ +í¡ :
8.22. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ ˝À KØ|òt d”»Hé˝À e]ì, s¡; d”»Hé˝À |ü|
ü <ÛëHê´\qT
m≈£îÿe>± |ü+&ç+#·≥+ #·÷&Ée#·TÃ. ∫qï e÷s¡TŒ\T ‘·|Œü $$<Ûä õ˝≤¢\˝À
KØ|ò,t s¡; d”»qT˝À |ü+&ç+#˚ |ü+≥\ $d”sÔ +í¡ <ë<ë|ü⁄ dæs∆ +¡ >± ñqï~.
8.23. KØ|ò,t s¡; |ü+≥ ø±\+˝À e] |ü+≥≈£î <ë<ë|ü⁄ 60 XÊ‘·+ ˙{Ïì
$ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. #Ós¡T≈£î |ü+≥≈£î ≈£L&Ü yÓTT‘·Ô+ ˙{Ï˝À 26 XÊ‘·+
$ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. yÓTTø£ÿC§qï, y˚s¡TXËq>∑, |ü‹Ô, dü»®, C§qï |ü+≥\˝À ≈£L&Ü
ø=+‘· y˚Ts¡ ˙{Ïì $ìjÓ÷–düTH Ô êïsT¡ . á |ü+≥\≈£î $ìjÓ÷–düTq Ô ï ˙{Ï
n+#·Hê ø£+fÒ n<äq+>± ˙{Ïì $ìjÓ÷–dü÷Ô ñ+&Ée#·TÃ. á yÓTT‘·+Ô 15
XÊ‘·+ es¡≈L£ ñ+&Ée#·Ãì n+#·Hê.
uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À ˙{Ï nedüsê\T :
8.24. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D yÓ’|ü⁄ <ä÷düT≈£îb˛yê\qï \ø£å´+‘√ ñ
qï~. •yês¡T |ü≥D º ≤\˝À, |
Á ‘ü ´˚ ø£ Ä]∆ø£ eT+&Éfifl̄‘√ ø=‘·Ô sêC<Ûëì @s¡Œ&TÉ ‘√+~.
n+<äTe\¢ sêÅw+ºü ˝À |ü≥D
º »HêuÛ≤ n~Ûøe £ Tj˚T´ neø±X¯+ ø£qã&ÉT‘·THêïsTT.
|ü≥D
º |
Á »ü \ ‘·\dü] ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ >Á ±MTD | Á »ü \ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ ø£+fÒ

78
m≈£îÿe>± ñ+{À+~. ì‘ê´edüsê\T, Áø°&Üedüsê\T, |ü≥ºD ìs¡«Vü≤D, ñ
<ë´qeHê\, bÕs¡Tÿ\ ø√dü+ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ e+{Ï ø±s¡D≤\ e\¢ |ü≥D º ≤\≈£î
˙s¡T m≈£îÿe nedüs¡eTT+≥T+~. |ü≥ºD≤\T, |ü]ÁX¯eT\ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+
|
ô s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\¢ d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï \uÛ´Ñ ‘·|
ô ’ ˇ‹Ô&ç @s¡Œ&TÉ ‘·T+~. |ü˝¢… |
Á »ü \,
|ü≥D º | Á »ü \ >∑èVü≤ nedüsê\≈£î yÓTT<ä{Ï bÁ Õ<Ûëq´‘· Çyê«*‡ ñ+≥T+~. ˙{Ï
\uÛ´Ñ ‘· rs¡T˝À e÷s¡TŒ sêqTqï+<äTq |ü+≥\T |ü+&ç+#·{≤ìøÏ m+‘· ˙s¡T
\uÛ´Ñ eTe⁄‘·T+<√ n+#·Hê y˚j÷ · *‡ ñ+≥T+~.
8.25. 2012`13 dü+e‘·‡s¡+˝À >∑èVü≤ nedüsê\≈£î, |üX¯ó>∑D≤\≈£î,
|ü]ÁX¯eT\≈£î, ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ 4,923 m+dæm+ \T>± ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt
]k˛sY‡ nHê\dædt n+&é bÕ\dæ ìs¡sí TT+∫+~. 2031 Hê{ÏøÏ á $ìjÓ÷>∑+
13,499 m+dæm+ \≈£î #˚s¡T‘·T+<äì n+#·Hê. 2012`13 ˝À ùd<ä´|ü⁄
nedüsê\ ø√dü+ 13,622 m+dæm+\ ˙{Ïì $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. 2031
Hê{ÏøÏ á $ìjÓ÷>∑+ 17,740 m+dæm+ \≈£î #˚s¡T‘·T+<äì n+#·Hê.
n+fÒ yÓTT‘·Ô+ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ 2031 Hê{ÏøÏ 31,239 m+dæm+\≈£î
#˚s¡T‘·T+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À yÓTT‘·Ô+ 138 _dæm+\ ˙s¡T \uÛÑ´eTÚ‘·T+~.
n+<äT˝À á $ìjÓ÷>∑+ 31 _dæm+ ˝Ò ø±ã{Ϻ sêÅwºü uÛ$ Ñ wü´‘Y nedüsê\T
rs¡Ã≥+˝À m{Ϻ düeTdü´\T @s¡Œ&e É ⁄. ˙{Ïì dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚jT· {≤ìøÏ d ù <ä´|ü⁄
˙{Ï ÁbÕC…≈£îº\T ì]à+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü eè<Ûë ˙{Ïì Øôd’øÏ¢+>¥ #˚j·T≥+
<ë«sê n<äq|ü⁄ ˙{Ïì n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#T· Ãø√e#·TÃ.
4. düyêfi¯ófl ` $<Ûëq |üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T :
8.26. Á|üdüTÔ‘·+ sêÅwüº+˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï »\eqs¡T\T eTTK´+>±
>√<ëe] q~˝À ñqï $T>∑T\T »˝≤\T sêÅwºü | Á d
ü Tü ‘Ô · nedüsê\qT rπsà $<Û+ä >±
ñHêïsTT. nsTT‘˚ á ˙s¡T \uÛ´Ñ eTÚ‘·Tqï bÁ Õ+‘ê\qT ˙s¡T nedüse ¡ TTqï
ÁbÕ+‘ê\qT, |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+fÒ sêÅwüº+ eTT+<äTqï düyêfi¯¢qT ns¡∆+
#˚dTü ø√e#·TÃ. ìs¡+‘·s+¡ ø£sT¡ e⁄≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ sêj·T\d”eT bÁ Õ+‘·+ düeTdü´\qT,
eT]ø=ìï õ˝≤¢˝À¢ì yÓT≥º bÁ Õ+‘ê\ düeTdü´\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+fÒ
á düyêfi¯ó¢ @ y˚Ts¡ ñ+{≤jÓ÷ }Væ≤+#·e#·TÃ. Á|üdüTÔ‘· |ü]dæ∆‹ì ã{Ϻ
uÛ$
Ñ wü´‘Y nedüsê\T ≈£L&Ü rs¡‘êj·Tì nì|æ+#·e#·TÃ. ø±˙ yê‘êes¡D+˝À
dü+uÛ$Ñ düTq
Ô ï|ô qT e÷s¡TŒ\T ≈£L&Ü | ô <ä› düyê˝Ò. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\ e\¢
es¡<\ä T, ‘·TbòÕqT\T, ø£sT¡ e⁄\T ‘·s# ¡ T· >± edüTH Ô êïsTT. es¡¸+ |ü&˚ s√E\T

79
 ‘· – Z b ˛sTT, ø=~› s√E\T uÛ ≤ Ø esê¸\T |ü & É T ‘· T Hêï s TT. n+<ä T e\¢
n+<ä T u≤≥T˝À ñqï ˙{Ï ì dü ~ «ìjÓ ÷ >∑ + #˚ d ü T ø√e≥+˝À ≈£ L &Ü
dü y êfi¯ ó fl m<ä T s¡ j ˚ T ´ neø±X¯ + ñqï ~ . ˙{Ï ì\«≈£ î uÛ ≤ Ø @sêŒ ≥ T
#˚dTü ø=qø£b˛‘˚ düeTdü´\T m<äTs√ÿe\dæ edüT+Ô ~.
8.27. sêÅw+ºü ˝Àì ]»sê«j·TsY\˝À |üP&çø£ | ô <ä› düeTdü´>± e÷]+~. |üP&çø£
e\¢ ˙{Ï ì\« kÕeTs¡´∆ + ‘·–bZ ˛sTT d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï \uÛ´Ñ ‘· ≈£L&Ü ‘·–bZ ˛‘·Tqï~.
nsTT‘˚ Ç~ düV≤ü » |ü]D≤eT+ ø£qTø£ Bìì Ä|ü≥+ kÕ<Û´ä + ø±<äT. nsTT‘˚
|üP&çø£ düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·{≤ìøÏ (Á&Ó&ç®+>¥) |üP&çø£ rj·T≥+ e+{Ï
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|ü{≤º*. nsTT‘˚ á Á&Ó&ç®+>¥ #ê˝≤ Ks¡TÑ√ ≈£L&ÉT≈£îqï
e´eVü‰s¡+. n+<äTe\¢ Á|üuÛÑT‘ê«\T n≥TyÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ #·÷|ü≥+ ˝Ò<äT. Á&Ó&ç®+>¥
#˚jT· ≥+ ø£+fÒ ø=‘·Ô ]»sê«j·TsY ì]à+#·{≤ìøÏ ‘·≈î£ ÿe Ks¡Tà ne⁄‘·T+<äqï
n_ÛbÁ Õj·T+ ñqï~. nsTT‘˚ Ç{°e\ ø±\+˝À ÇdüTø£ sπ ≥T¢ u≤>± | ô s¡>≥ ∑ +
e\¢ & Á & Ó +®ç >¥ #˚jT· ≥+ ˝≤uÛkÑ Õ{Ï>± ñ+≥T+<˚y÷ Ó |ü]o*+#ê*. ]»sê«j·TsY
˝À | ù s¡T≈£î b˛sTTq ÇdüTø£ HêD´‘· u≤>∑T+≥T+~. k˛ºsπ õ kÂø£sê´ìøÏ |üP]Ô
kÕ∆sTT˝À $ìjÓ÷–+#·{≤ìøÏ >∑\ neø±XÊ\ìï{ì Ï |ü]o*+#ê*.
8.28. Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À sê‹ bıs¡\T m≈£îÿe>± ñqï bÁ Õ+‘ê\˝À »\eqs¡T\
ì\«\T ‘·–Zb˛e≥+ ô|<ä› düeTdü´>± ñqï~. sê‹ H˚\\T m≈£îÿe>± ñqï
ÁbÕ+‘ê\˝À ø±\Te\ <ë«sê ˙{Ï kÂø£s¡´+ ≈£L&Ü ˝Ò<äT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À
\uÛ´Ñ eTÚ‘·Tqï »\eqs¡T\T 131.5 v*j·THé ≈£L´_ø˘ MT≥s¡¢ (_dæm+\T)
>± n+#·Hê y˚dTü H Ô êïsT¡ . uÛ÷Ñ >∑s“¡ »˝≤\ ì\«\T ‘·]–b˛≈£î+&Ü sêÅw+ºü ˝À
ø=ìï #·s´¡ \T #˚|{ ü ≤ºsT¡ . uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »\eqs¡T\T ‘·≈î£ ÿe>± ñqï bÁ Õ+‘ê˝À¢
˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ ‘·≈î£ ÿe nedüsy ¡ TÓ q
Æ |ü+≥\T y˚dTü H Ô êïsT¡ . ø=ìï bÁ Õ+‘ê˝À¢
>Á ±eT | Á »ü \T dü«j·T+>± uÀs¡T u≤e⁄\ ‘Á e · «ø±ìï ìj·T+Á‹düTH Ô êïsT¡ . Ä+Á<|
ÁäÛ < ü X˚ Ÿ
Á|üuÛÑT‘·«+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ yê≥sY ˝≤+&é n+&é Á{°dt j·÷≈£îº (@|æyê˝≤º) <ë«sê
uÀs¡T u≤e⁄\T y˚jT· {≤ìï ìj·T+Á‹düTq Ô ï~. nsTT‘˚ Ç$ @M düTdæs∆ +¡ >±
neT\T »s¡>≥ ∑ + ˝Ò<Tä . uÛ÷ Ñ >∑s“¡¤ »\eqs¡T\qT ø±bÕ&ÉTø√e{≤ìøÏ ì]∆wy ºü TÓ q
Æ
#·s´¡ \T rdüTø√yê*‡q nedüs+¡ e∫Ã+~.
8.29. sêÅw+ºü ˝À |ü+≥\ ø√dü+ | Á dü Tü ‘Ô +· 11,845 m+dæm+\ ˙{Ïì @{≤
$ìjÓ÷–düTH Ô êïsT¡ . Ç~ ø±ø£ |ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\T |ü+&ç+#·{≤ìøÏ ˙{Ïì
$ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. sêÅwüº+ $ìjÓ÷–+#˚ ˙{Ï˝À 62 XÊ‘·+ e]|ü+≥

80
|ü+&ç+#·{≤ìπø ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. #Ós¡≈£î |ü+&ç+#·{≤ìøÏ 25.8 XÊ‘·+,
yÓTTø£ÿC§qï |ü+&ç#{ · ≤ìøÏ 4.2 XÊ‘·+ ˙{Ïì $ìjÓ÷–düTH Ô êïsT¡ .
8.30. yÓTTø£ÿC§qï ≈£î $ìjÓ÷–+#˚ ˙{Ï <ë«sê m≈£îÿe ñ|üj÷ Ó >∑+ ñ
qï≥T¢ ˙{Ï kÕeTs¡´∆ + |üP]Ô kÕ∆sTT˝À ñ|üj÷ Ó –+∫q≥T¢ ÇHéd≥ ºæ ÷´{Ÿ |òsü Y
]k˛sY‡ nHê\dædt n+&é bÕ\d” n<Û´ä j·Tq+˝À ‘˚*Ã+~. sêj·T\d”eT bÁ Õ+‘·+˝À
e] |ü + &ç + #· { ≤ìøÏ ˙s¡ T $ìjÓ ÷ –+#· ≥ + ˝≤uÛ Ñ k Õ{Ï > ± ˝Ò < ä ì
ìsê∆]+∫+~. ñ‘·sÔ ø¡ √kÕÔ õ˝≤¢˝À¢qT <ë<ë|ü⁄ Ç<˚ |ü]dæ‹ ∆ .
8.31. e´ekÕj·T |ü+≥\T |ü+&ç+#˚ rs¡T ‘ÓqTï\| ô ’ e÷s¡TŒ\T e∫Ãq|üŒ{øÏ Ï
n<äq+>± ˙{Ï nedüsê\T 3,500 m+dæm+ \≈£î | ô s¡T>∑T‘êj·Tì n+#·Hê.
15 XÊ‘·+ ˙s¡T |ü+≥ bı˝≤\≈£î sêø£ eTT+<˚ eè<Ûë nsTTq|üŒ{øÏ Ï yÓTT‘·+Ô
˙{Ï nedüsê\T 4,118 m+dæm+\T Á>±MTD, |ü≥ºD >∑èVü≤ nedüsê\qT,
|ü]ÁX¯eT\ nedüsê\qT, |üX¯ó>∑D≤\ nedüsê\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=qï|üŒ{ÏøÏ
2031 Hê{ÏøÏ 8,568 m+dæm+ \ ˙{Ï nedüs¡+ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢
yÓTT‘·+Ô n<äq|ü⁄ ˙{Ï nedüsêìï 12,686 m+dæm+ \T>± ìsê∆]+#·e#·TÃ.
8.32. sêÅw+ºü ˝À | Á d ü Tü ‘Ô +· düsêdü]q @{≤ |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô ne⁄‘·Tqï ˙s¡T 142.57
_dæm+ \ kÕ∆sTT˝À ñqï~. nsTT‘˚ Ç+<äT˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+ >√<ëe] es¡<\ä
s¡÷|ü+˝À ñ+~. | Á dü Tü ‘Ô +· á ˙s¡T düeTTÁ<+ä ˝À ø£*dæb˛‘·Tqï~. Ç˝≤ eè<Ûë
ne⁄‘·Tqï ˙{Ïì ˙{Ï nedüsê\T m≈£îÿe>± ñqï sêj·T\d”eT bÁ Õ+‘êìøÏ
rdüT≈£îyÓfi¯¢{≤ìøÏ nj˚T´ e´j·÷ìï ˝…œâ+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+<äT˝À
»\j·T»„+ øÁ +Ï <ä nH˚ø£ bÁ ÕC…≈î£ \º qT #˚|{ ü ≤ºsT¡ . Ç|üŒ{øπÏ ø=ìï{ì Ï |üP]Ô #˚XÊs¡T.
eT]ø=ìï ìsêàD <ä X ¯ ˝ À ñHêï s TT. ˇø√ÿ ô V ≤ø±º s ¡ T ≈£ î ù d <ä ´ |ü ⁄ ˙s¡ T
n+~+#·{≤ìøÏ #˚ùd e´j·T+ #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñqï~. ˙{Ïì m>∑Te
ÁbÕ+‘ê\≈£î *|òtº #˚j·T{≤ìøÏ $<äT´‘Y Ks¡Tà #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+{À+~.
nsTT‘˚ Ç+<äTe\¢ e#˚Ã kÕe÷õø£ | Á j
ü ÷Ó »Hê\T m≈£îÿe>±H˚ ñ+{≤sTT.
8.33. ø£ècÕí uÒdH æ é ˝À ]»sê«j·TsY\ <ë«sê >√<ëe] »˝≤\qT sêj·T\d”eT
ÁbÕ+‘êìøÏ ‘·s¡*+#·{≤ìøÏ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ 7 *+≈£î\qT @sêŒ≥T
#˚jT· {≤ìøÏ | Á j
ü T· ‹ïdTü q Ô ï~. á *+≈£î\ <ë«sê ˙{Ïì ‘·s*¡ +∫q|ü
&ÉT
ø£ècÕí uÒdHæ ≈é î£ n<äq+>± 5,596 m+dæm+ \ ˙s¡T \uÛ´Ñ eTÚ‘·T+~. | ô HêïsY
uÒdHæ ˝é À 16436 m+dæm+\ ˙s¡T \uÛ´Ñ eTÚ‘·T+~. á |ü<øä∏ ±\qT bÁ Õ<Ûëq´‘·
Áø£eT+˝À #˚|ü&ç‘˚ kÕ<Ûë´kÕ<Ûë´\ô|’ n<Ûä´j·Tq+ »s¡>±*.
81
 8.34. |ü+≥ bı˝≤\ kÕ∆sTT˝À ≈£L&Ü ˙{Ï dü~«ìjÓ÷>∑+ >∑T]+∫ ø£èwæ
»s¡>±*. |ü+≥ bı˝≤˝À¢ ÅdæŒ+ø£s¡T¢, ‘√≥\ ø√dü+ Á&ç|t Ç]π>wüHé, bÕ¢dæºø˘
eT*Ã+>¥ e+{Ï |ü<øä∏ ±\qT #˚|≥ ü e
º #·TÃ. á Ä<ÛTä ìø£ |ü<‘∆ä T· \qT #Ós≈¡ î£ ,
|ü‹Ô |ü+≥\≈£î ≈£L&Ü $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ. á |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê ˙{Ï
$ìjÓ÷>±ìï Ä<ë #˚jT· e#·TÃ.
8.35. | ô <ä› ]»sê«j·Ts¡˝¢ À ˙s¡T Ä$] ø±e≥+ m≈£îÿe>± >∑eTì+#·e#·TÃ.
#ÓsT¡ e⁄\˝À ≈£L&Ü Ç<˚ |ü]dæ‹ ∆ . ˙{Ï ø=s¡‘· m≈£îÿe>± ñ+&˚ bÁ Õ+‘ê\˝À
ñqï ]»sê«j·Ts¡T,¢ #ÓsT¡ e⁄\˝À ˙{Ï ì\«\T Ä$] ø±≈£î+&Ü #·s´¡ \T #˚|{ ü ≤º*.
˙{Ï ø=s¡‘· m≈£îÿe>± ñqï düeTj·÷˝À¢ ]»sê«j·Ts¡¢˝À ø=ìï s¡ø±\
s¡kÕj·THê\T #·*¢ | ô q
’ bıs¡ @sêŒ≥T #˚j÷ · *. ˙s¡T Ä$] ø±≈£î+&Ü Ç~
ìs√~ÛdüTÔ+~.
8.36. ø±\«\ <ë«sê ùd<ä´|ü⁄ ˙s¡T Á|üeVæ≤+düTÔqï|ü
&ÉT e÷s¡Z+˝À ˙{Ï eè<Ûë
m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ø±\«\ <ë«sê ˙s¡T yÓfi‚¢≥|ü
&ÉT &Ó˝≤º ÁbÕ+‘·+˝À
eTTs¡T>∑T | Á eü ÷<ä+ ñqï~. uÛ÷ Ñ eTT\T HêD´‘· <Óã“‹qe#·TÃ. & Å H
’Ó J
˚ kÂø£s´¡ +
dü]>±Z ˝Òì bÁ Õ+‘ê\˝À uÛ÷ Ñ >∑s“¡ »˝≤\ kÕ∆sTT | ô ]– ˙s¡T düeTTÁ<+ä ˝ÀøÏ
‘·s*¡ b˛e{≤ìï >∑eTì+#·e#·TÃ. <äøD åÏ , eT<ä´ ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ á düeTdü´\T
m<äTs¡e⁄‘·THêïsTT. ø±\«\qT ˝…’ì+>¥ #˚j·T≥+ <ë«sê á düeTdü´qT
ø=+‘·yT˚ s¡ n~Û>$ ∑ T+#·e#·TÃ.
8.37. ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+ <ë«sê $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ Äj·÷ |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô
kÕ∆sTTì n<Û´ä j·Tq+ #˚XÊs¡T. sêj·T\d”eT bÁ Õ+‘·+˝À s¡; d”»qT˝À e]
|ü+≥ |ü+&ç+#·{≤ìøÏ ìs¡T‘ê‡Vü≤|üsêÃ\ì ‘˚˝≤Ãs¡T. yÓTTø£ÿC§qï, C§qï, dü»®
e+{Ï |ü+≥\qT bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ê\ì ≈£L&Ü dü÷∫+#ês¡T.
8.38. e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ ìs¡+‘·s+¡ $<äT´‘Y düs| ¡ süò ê #˚jT· ≥+ <ë«sê
ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï düs¡|òüsê yÓTs¡T>∑T |ü&ç ¬s’‘·T\T eT+∫ |ü+≥\qT kÕ>∑T
#˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T. nsTT‘˚ $<äT´‘Y qT düÁø£eT+>± nedüs¡yÓTÆq y˚Ts¡
$ìjÓ÷–+#·T ø√e&Üìï bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ê*. $<äT´‘Y $ìjÓ÷>∑+| ô ’ |ü]$T‘·T\T
$~Û+#ê*. Áb˛πs{≤ |ü<ä∆‹q $<äT´‘YqT düs¡|òüsê #˚j·÷*. $<äT´‘Y düs¡|òüsêô|’
ìj·T+Á‘·D $~Û+#·≥+ e\¢ Á|üuÛÑT‘·«+ô|’ dü_‡&û uÛ≤s¡+ ≈£L&Ü ‘·>∑TZ‘·T+~.
s¬ ‘’ T· \T #Ó*+¢ #·>\∑ kÕ∆sTT˝ÀH˚ $<äT´‘Y j·T÷ì{Ÿ <Ûsä ¡ ìs¡sí TT+#ê*. | ù <ä
¬s’‘·T\≈£î ‘·≈£îÿe <Ûäs¡πø $<äT´‘Y düs¡|òüsê #ù̊d $<ÛëHê\T s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.
82
 8.39. dü+dü\∆ T : Á|üdüTÔ‘·+ ñqï sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·« dü+dü∆\T á s¡+>∑+˝À m<äTs¡j˚T´
düyêfi¢̄qT |ü]wüÿ]+#· ˝Òe⁄. s¬ ‘’ T· dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T düe÷K´\T
@sêŒ≥T #˚dæ á düeTdü´\T |ü]wüÿ]+#˚ | Á j
ü T· ‘·ï+ #˚j÷ · *. »\eqs¡T\
nuÛÑeè~› ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ dü+|òü÷\qT s¡+>∑+˝ÀøÏ
~+#ê*. uÛ÷ Ñ >∑s“¡ ¤ »\eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+, #ÓsT¡ e⁄\ e+{Ï »\eqs¡T\
$ìjÓ÷>∑+˝À M{Ï bÕÁ‘· | ô +#ê*.
8.40. #ÓsT¡ e⁄\ <ë«sê ˙{Ïì $ìjÓ÷–ùdÔ ‘·≈î£ ÿe | ô ≥Tºã&ç‘√ d ù <ä´|ü⁄ ˙s¡T
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ edüT+Ô ~. $<äT´‘Y, &ûõ˝Ÿ MT<ä n<äq|ü⁄ Ks¡Tà #˚jT· qedüs+¡
˝Ò<äT. #Ós¡Te⁄\ <ë«sê ùd<ä´+ |ü]düsê\≈£î ≈£L&Ü eT+∫~. nsTT‘˚ Ç‘·s¡
sêÅcÕº\ e÷~]>±H˚ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ¬s’‘·T\T, Á|üuÛÑT‘·«+ ≈£L&Ü #Ós¡Te⁄\qT
nÁX< ¯ ∆ä #˚jT· ≥+ ø£ì|ædTü +Ô ~. Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ Ÿ ˝À #ÓsT¡ e⁄\ <ë«sê kÕ>∑T øÁ e £ T+>±
‘·–bZ ˛‘·Tqï~. nsTT‘˚ nìï õ˝≤¢˝À¢ |ü]dæ‹ ∆ ˇπø $<Û+ä >± ˝Ò<Tä .
8.41. #ÓsT¡ e⁄\ <ë«sê d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ïì sêÅw+ºü ˝À |üP]Ô>± $ìjÓ÷–düTH Ô êïsT¡ .
nsTT‘˚ #Ós¡Te⁄˝À¢ |üP&çø£ rj·Tø£b˛e≥+, #Ós¡Te⁄ ÁbÕ+‘êìï ÄÁø£$T+#·T
ø√e≥+ e+{Ï düeTdü´\ e\¢ d ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï \uÛ´Ñ ‘· ‘·–bZ ˛‘·Tqï~.
8.42. ∫qï, düqïø±s¡T ø±s¡T s¬ ‘’ T· \T JeH√bÕ~Û nedüsê\qT rs¡Ã≥+, #ÓsT¡ e⁄
˙{Ï bÁ Õ<Ûëq´‘·qT <äèwæ˝º Àñ+#·Tø=ì | Á uü TÑÛ ‘ê«\T ø=ìï #·s´¡ \T ‘·«]‘·+>±
rdüTø√yê* :
m. #Ós¡Te⁄\ dæ∆‹>∑‘·T\ô|’ düeTÁ>∑ düπs« ìs¡«Væ≤+∫ |üP]Ô düe÷#ês¡+ ìøÏå|üÔ
|üsêÃ*.
_. #Ós¡Te\ <ë«sê ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï \uÛÑ´‘· ô|+#˚+<äT≈£î sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ã&Ó®{Ÿ
øπ {≤sTT+|ü⁄\T | ô +#ê*.
dæ. »\eqs¡T\qT ÄÁø£$T+∫q yê]ì ‘=\–+#ê*. nsTT‘˚ Ç~ n+‘·
‘˚*ø£sTTq |üìø±<äT. n+<äTø√dü+ | Á Cü ≤_ÛbÁ Õj·÷ìï ≈£L&É>{ ∑ ≤º*‡ ñ+≥T+~.
>Á ±eT |ü+#êsTTr\T, sêÅwºü kÕúsTT @C…˙\‡ T ø£*dæ dü+j·TTø£+Ô >± ø£èwæ #ù̊dÔ
ø=ìï ÄÁøe £ TD\T ‘=\–+#·e#·TÃ. sêj·T\d”eT bÁ Õ+‘·+˝À dü+j·TTø£Ô ø£èwæ
<ë«sê #ÓsT¡ e⁄\˝À ˙{Ï kÕeTs¡´∆ + | ô +#ês¡T. uÛ÷ Ñ >∑s“¡¤ »\eqs¡T\T | ô s¡>{∑ ≤ìøÏ
#ÓsT¡ e⁄\T ñ|üj÷ Ó >∑|& ü ‘É êj·Tqï n_ÛbÁ Õj·T+ | Á »ü ˝À¢ ã\|ü&≥ É + e\¢ Ç~
kÕ<Û´ä yÓT+Æ ~. u≤>± ìs¡«Væ≤düTq Ô ï #ÓsT¡ e⁄\ qeT÷Hê˝À Ç‘·s¡ #ÓsT¡ e⁄\qT
r]à ~<ä≥ › +˝À ø£èwæ »s¡>±*.
83
 &ç. ‘·s‘¡ s· ê\T>± >Á ±eT J$‘·+˝À #ÓsT¡ e⁄\T b˛wæ+∫q ø°\ø£ bÕÁ‘· >∑T]+∫
Á|ü»\≈£î $e]+#˚+<äT≈£î #Ó’‘·q´ ø±s¡´Áø£e÷ìï Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{≤º*. #Ós¡Te⁄
˙{Ïì ñ|üj÷ Ó –+#·T≈£îH˚ yê]ì Ç+<äTø√dü+ düqï<+›ä #˚j÷ · *.
Ç. Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä #Ós¡Te⁄˝À¢ |üP&çø£ ‘=\–düTÔHêïs¡T.
#ÓsT¡ e⁄\qT |ü⁄qs¡T<ä]› düTH Ô êïsT¡ . á ø±s¡´øÁ e
£ ÷\ |ò*ü ‘ê\ >∑T]+∫ eT~+|ü⁄
#˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~. á |òü*‘ê\T dü+‘·è|æÔø£s¡+>± ñ+fÒ Ç‘·s¡
bÁ Õ+‘ê\≈£î ≈£L&Ü Bìì $dü]Ô +#·e#·TÃ. >√<ëe] $T>∑T\T »˝≤\ <ë«sê
sêj·T\d”eT bÁ Õ+‘·+˝À ñqï #ÓsT¡ e⁄\qT ì+|üe#˚Ãy÷ Ó |ü]o*+#ê*.
8.43. uÛÑ÷eTT˝À¢ ‘˚eTqT ø±bÕ&É≥+, es¡¸|ü⁄ ˙{Ï ì\« #˚ùd ìsêàD
|ü<øä∏ ±\qT | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ ˝Àì $$<Ûä XÊK\T, @C…˙\‡ T #˚|{ ü q
ºÏ |üŒ{øÏ Ï n≥MXÊK,
Á|üC≤ |üqT\ XÊK, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ XÊK\ eT<Ûä´ düeTq«j·T+ ø=s¡e&ç+~.
n+<äTe\¢ á |ü<∏äø±\ \ø£å´+ <Óã“‹+~. ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï düs¡|òüsê #˚|üfÒº≥|ü
&ÉT
$$<Ûä XÊK\T düeTq«j·T+‘√ ø£èwæ #˚j÷ · *. á $<Û+ä >± #ÓsT¡ e⁄\ <ë«sê
d
ù <ä´|ü⁄ ˙{Ï düs| ¡ süò ê |
Á j
ü ÷
Ó »Hê\qT s¬ ‘’ T· \T bı+<ä>\∑ >±*.

84
 n<Ûë´j·T+ ` 9
yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\T ` e´ekÕj·T+
ñb˛<ëÈ‘+· :
9.1. yê‘êes¡D e´edü∆ | Á e
ü ÷D≤\˝À e#˚à Bs¡Èø±*ø£ >∑D≤+ø±\ e÷s¡TŒ\qT
yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\T>± >∑T]ÔkÕÔsT¡ . >∑D≤+ø±\ e÷s¡TŒ\T yê‘êes¡D |ü]dæ‘∆ T· ˝À¢
e÷s¡TŒ\qT ìsê›]kÕÔsTT. Jyêes¡D+˝À e÷s¡TŒ\T kÂs¡ dü+ã+<ÛäyÓTÆq
πs&çj˚TwüHé, n–ï |üs¡«‘ê˝À¢ ù|\T&ÉT e+{Ï dü+|òüT≥q\ e\¢ e÷s¡TŒ\T
dü+uÛÑ$kÕÔsTT. •˝≤» Ç+<ÛäHê\qT n‹>± $ìjÓ÷ –+#·≥+, KìC≤\
‘Á e
· «ø£+, n&Ée⁄\qT q]øÏyj ˚ T· ≥+ e+{Ï ø±s¡D≤\ e\¢ ^Á HéV≤ü Ödt >±´dt\T
ñ‘·Œqï+ ne⁄‘·THêïsTT. Ä<ÛTä ìø£ e´ekÕj·T+ <ë«sê 13.5 XÊ‘·+ ^Á HéV≤ü Ödt
>±´dt\T |üsê´es¡D+˝ÀøÏ $&ÉT<ä\ ne⁄‘·Tqï≥T¢ n+#·Hê. Bìe\¢ e´ekÕj·T
s¡+>∑+ô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘√+~.
9.2. yê‘êes¡D+ ˝À e∫Ãq eTÚ*ø£yTÓ q Æ e÷s¡TŒ\T Hê\T>∑T s¡ø±\T>±
ãVæ≤s¡‘Z e · Te⁄‘êsTT. yê‘êes¡D+˝À n$: (1) ñc˛í>Á ‘∑ · ˝À e÷s¡TŒ\T, (2)
es¡¸bÕ‘·+˝À e÷s¡TŒ\T, (3)düeTTÁ<ë˝À¢ e÷s¡TŒ\T, (4) | Á ‹
ü ≈£L\ yê‘êes¡D
dü+|òTü ≥q\T. Ç≥Te+{Ï nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T Ç|üŒ{øπÏ dü+uÛ$ Ñ +∫ Jyêes¡D+
|ô ’| Á u
ü ≤Û e+ #·÷bÕsTT. ˙{Ï »\eqs¡T\ | ô ’|Á uü ≤Û e+ |ü&+ç ~. e÷qe⁄\
Jeq+ô|’ ≈£L&Ü düŒwüºyÓTÆq Á|üuÛ≤e+ ø£ì|ædüTÔqï~. nsTT‘˚ Ç˝≤ edüTÔqï
e÷s¡TŒ\˙ï | Á ‹
ü ≈£L\ e÷s¡TŒ˝q Ò ì uÛ≤$+#·qedüs+¡ ˝Ò<Tä . >√¢ã˝Ÿ yê]à+>¥
1 &çÁ^ ôd+{°Áπ>&é qT+∫ 1.50 &çÁ^ ôd+{°Áπ>&é eT<Ûä´ |ü]$T‘· yÓTÆq|ü
&ÉT
ø=ìï nqT≈£L\ |ò*ü ‘ê\T ≈£L&Ü sêe#·TÃ. nsTT‘˚ |ü]düsê\T y˚&øÓ ÿ£ ≥+
1.5 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é ø£+fÒ ô|]–‘˚ rÁe Á|ü‹≈£L\ |ü]dæ∆‘·T\T @s¡Œ&É e#·TÃ.
Bìï eT∞¢ ‹s¡>< ∑ √&É≥+ nkÕ<Û´ä eTÚ‘·T+~. nH˚ø£ s¡+>±\ | ô q
’ , bÁ Õ+‘ê\
|ô q’ , JesêX¯ó\ | ô q
’ ø=+<ä] | Á »ü \ |
ô q
’ á| Á uü ≤Û e+ rÁe+>± ñ+≥T+~.
2. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸô|’ yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\ Á|üuÛ≤e+ :
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ñc˛íÁ>∑‘·\ e÷s¡TŒ :
9.3. 1901 dü+e‘·s‡ +¡ qT+∫ 2002 dü+e‘·s‡ +¡ es¡≈î£ 102 dü+e‘·s‡ ê\˝À
sêÅwüº+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T 0.88 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é ô|]>±sTT. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>±

85
ñc˛íÁ>∑‘·\ ô|s¡T>∑T<ä\ düsêdü] 0.85 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é. á e÷s¡TŒqT 1880
qT+&ç 2012 es¡≈î£ eT<Û´ä ˝…øÿ£ ø£{≤ºsT¡ . Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ ˝À ñc˛í>Á ‘∑ \· | ô s¡T>∑T<ä\
|
Á |
ü +ü #· düsêdü] ø£+fÒ ø=+#Ó+ m≈£îÿe>± ñqï~. á | ô s¡T>∑T<ä\ Ç{°e\
ø±\+˝À m≈£îÿe>± dü+uÛÑ$+#·{≤ìï >∑T]Ô+#ês¡T. >∑‘· X¯‘êã∆+˝À Á|ü‹
HÓ\˝Àq÷ n~Ûø£ ñc˛í>Á ‘∑ \· T qyÓ÷<äe⁄ ‘·THêïsTT. nsTT‘˚ á | ô s¡T>∑T<ä\
eT÷&ÉT HÓ\˝À¢ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï~. Ä>∑dTü ˝º À ñc˛í>Á ‘∑ \· | ô s¡T>∑T<ä\ 0.4 &ç^Á \
ôd+{°Áπ>&é, pHé HÓ\˝À 0.5 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é, p˝…’ HÓ\˝À 0.6 &çÁ^\
d
ô +{°>πÁ &é≈î£ |ü]$T‘·eTsTT+~. nsTT‘˚ e÷]à HÓ\˝À 1.6 &ç^Á \T, |òã Áæ e]
HÓ\˝À 1.4 &ç^Á \T, @Á|j æ T· ˝Ÿ HÓ\˝À 1 &ç^Á n‘·´~Ûø+£ >± ñc˛í>Á ‘∑ \· T qyÓ÷<ä
e⁄‘·THêïsTT.
9.4. 100 dü+e‘·s‡ ê\T>± ñc˛í>Á ‘∑ ˝· À¢ e÷s¡TŒ 1 &ç^Á d ô +{°>πÁ &é ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+~. n+<äTe\¢ rÁe | Á ‹ü ≈£L\ |ü]dæ‘ú T· \T Ç+ø± @s¡Œ&˝É < Ò Tä . nsTT‘˚ ñ
c˛í>Á ‘∑ · øÁ e£ T+>± | ô s¡T>∑T‘·Tqï≥T¢ e÷Á‘+· düŒw+ºü >± qyÓ÷<äsTT+~. Ç<˚ |ü]dæ‹ ∆
eT] ø=+‘· ø±˝+ ø=qkÕ–‘˚ rÁe Á|ü‹≈£L\ |ü]d曑·T\T @s¡Œ&Éø£ ‘·|üŒ<äT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ç‘·s¡ uÛÑ÷K+&É+˝À uÛ≤>∑+ ø±ã{Ϻ sêÅwüº+ ˇø£ÿfÒ yê‘êes¡D
e÷s¡TŒ\qT n]ø£≥{ º ≤ìøÏ nìï #·s´¡ \T rdüTø√˝Òø£ b˛e#·TÃ. nsTT‘˚ >√¢ã˝Ÿ
yê]à+>¥ ≈£î ‘·q yÓ| ’ ⁄ü qT+∫ m≥Te+{Ï neø±X¯+ ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷düTø√yê*.
Ä+Á<|ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À es¡¸bÕ‘·+˝À e÷s¡TŒ\T :
9.5. 1901 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À ø£s÷ ¡ ï\T õ˝≤¢˝À es¡¸bÕ‘·+ 473.8 $T©¢ MT≥s¡¢
qT+∫ qyÓ÷<Ó‘’ ,˚ $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢˝À 1087.6 $T©¢ MT≥s¡T¢ qyÓ÷<Ó+’ ~.
d
ô |
ô +º ãsY HÓ\˝À sêÅw+ºü ˝À n‘·´~Ûø+£ >± esê¸\T qyÓ÷<äe⁄‘·THêïsTT. d ô |
ô +º ãsY
˝À es¡¸bÕ‘·+ 163.7 $T.MT., nø√ºãsY˝À 135.6 $T.MT nsTT‘˚ Ä>∑wßü º HÓ\˝À
115.2 $T.MT. n<˚ düeTj·T+˝À »qe] 3.3 $T.MT, |òã Áæ e]6.3$T.MT,
e÷]à 5.1$T.MT. es¡¸bÕ‘·+ n‘·´\Œ+>± qyÓ÷<äe⁄‘√+~. 1901`2012 eT<ä´
ø±\+˝À sêÅwüº+˝À yÓTT‘·Ô+ MT<ä es¡¸bÕ‘·+ ô|s¡T>∑T<ä\ 150.4 $T.MT.
qyÓ÷<äsTT+~. n<˚ düeTj·T+˝À Äj·÷ HÓ\˝À¢q÷, õ˝≤¢˝À¢q÷ |ü&˚
es¡¸bÕ‘·+˝À ≈£L&Ü ôV≤#·TÑ·>∑TZ\T qyÓ÷<äe⁄‘·THêïsTT. ø£ècÕí õ˝≤¢˝À
es¡¸bÕ‘·+ ô|s¡T>∑T<ä\ 252.3 $T.MT. ñ+fÒ |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢˝À
243.1$T.MT. es¡¸bÕ‘·+˝À ô|s¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<Ó’+~. n<˚ düeTj·T+˝À
nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢˝À 36.1$T.MT., $»j·Tq>∑s+¡ ˝À 68 $T.MT., ø£&| É ü ˝À

86
82.2$T.MT. es¡¸bÕ‘·+˝À | ô s¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<Ó+’ ~. nq+‘·|⁄ü s¡+, ∫‘·÷sÔ T¡ ,
$»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢˝À¢ ‘·|üŒ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì Ç‘·s¡ õ˝≤¢˝À¢ es¡¸bÕ‘·+
ô|s¡T>∑T<ä\ >∑D˙j·T+>± ñ+~. nsTT‘˚ 1980`2011 eT<ä´ ø±\+˝À
kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘êìø£+fÒ yêdüe Ô +>± |ü&q ç es¡¸bÕ‘·+˝À #ê˝≤ ‘˚&Ü\T
e#êÃsTT.
9.6. HÓ\\ yêØ>± #·÷düT≈£î+fÒ es¡¸bÕ‘·+ nø√ºãsY HÓ\˝À 41.98 $T.MT,
Ä>∑dTü º HÓ\˝À 40.4 $T.MT. p˝…’ HÓ\˝À 30.8 $T.MT | ô s¡T>∑T<ä\ qyÓ÷<Ó+’ ~.
d
ô |
ô +º ãsY HÓ\˝À `5.9 $T.MT., @Á|j æ T· ˝Ÿ HÓ\˝À `2.3$T.MT. es¡¸bÕ‘·+ ‘·>T∑ < Z \ä
qyÓ÷<Ó+’ ~. nsTT‘˚ Äj·÷ õ˝≤¢˝À¢q÷, HÓ\˝À¢q÷ es¡¸bÕ‘·+ V ô ≤#·TÑ>· T∑ \Z T
$T©¢ MT≥s¡˝¢ À rdüT≈£î+fÒ ‘·≈î£ ÿe>±H˚ ñHêïsTT. nsTT‘˚ XÊ‘ê\˝À rdüT≈£î+fÒ
m≈£îÿe>±H˚ ñHêïsTT.
9.7. yÓTT‘·Ô+ MT<ä 1901 qT+∫ es¡¸bÕ‘·+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 19 XÊ‘·+
|
ô ]–+~. á | ô s¡T>∑T<ä\ >∑D˙j·T+>± ñqïf¢Ò |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*.
nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝À á e÷s¡TŒ 6 XÊ‘·+ nsTT‘˚ ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝À 36
XÊ‘·+, n˝≤π> @Á|j æ T· ˝Ÿ HÓ\˝À es¡¸bÕ‘·+ `9 XÊ‘·+ ñ+fÒ, e÷]à HÓ\˝À
90 XÊ‘·+ ô|]–+~. Ä>∑wüߺ, nø√ºãsY, pHé, p˝…’ HÓ\˝À¢ es¡¸bÕ‘·+
>∑D˙j·T+>± | ô ]–+~. qe+ãsY HÓ\˝À es¡¸bÕ‘·+ 1 XÊ‘·+ | ô ]–‘˚, d
ô |ô +º ãsY
HÓ\˝À 4 XÊ‘·+ ‘·–+Z ~. ãTT‘·T|üeHê\T ˝Òì e÷]Ã, »qe] HÓ˝˝À¢ es¡¸bÕ‘·+
|
ô s¡>≥ ∑ + >∑eTHês¡Ω+. e÷]à HÓ\˝À á | ô s¡T>∑T<ä\ 90 XÊ‘·+ ñ+fÒ, »qe]
HÓ\˝À 43 XÊ‘·+ ñ+~. áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À &çd ô +ãsY HÓ\˝À
es¡¸bÕ‘·+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+~. nsTT‘˚ 1901 qT+&ç es¡¸bÕ‘·+
|
ô s¡T>∑T<ä\ 43 XÊ‘·+ qyÓ÷<Ó+’ ~.
9.8. ‘·≈î£ ÿe esê¸\T |ü&Ü*‡q ø±˝+˝À Ç{°e\ #Ó<Tä s¡TeT<äTs¡T>± uÛ≤Ø
esê¸\T qyÓ÷<äe⁄‘·THêïsTT. >∑‘·+˝À ≈£L&Ü Ç≥Te+{Ï esê¸\T |ü&˚sTT.
nsTT‘˚ 1901 qT+∫ \uÛ´Ñ yÓTq Æ >∑D≤+ø±\qT |ü]o*ùdÔ Ç{°e\ ø±\+˝À
Bì rÁe‘·, esê¸\T |ü&≥ É + m≈£îÿee⁄‘·Tqï≥T¢ düŒwe ºü Te⁄ ‘·Tqï~. »qe]
qT+∫ @Á|j æ T· ˝Ÿ eT<Û´ä ø±\+˝Àq÷, &çd ô +ãsY˝Àq÷ á #Ó<Tä s¡TyÓT<äTs¡T
uÛ≤Ø esê¸\T |ü&TÉ ‘·THêïsTT. á esê¸\ e\¢ s¡; |ü+≥\T <Óã“‹+≥THêïsTT.
#˚‹ ø=∫Ãq eT] ø=ìï |ü+≥\T ≈£L&Ü qwübº ˛‘·THêïsTT. á esê¸\ e\¢
ø=ìï ñ<ë´qeq |ü+≥\≈£î ≈£L&Ü qwü+º »s¡T>∑T‘·Tqï~. Ç≥Te+{Ï ‘·TbòÕqT

87
esê¸\ e\¢ |ü+≥\≈£î qwü+º »s¡>≥ ∑ y˚T ø±≈£î+&Ü es¡<\ä T e∫à kÕ<Ûës¡D
J$‘·+ ô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ÉT‘√+~.
9.9. 2030 Hê{ÏøÏ ‘·÷s¡TŒ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T 1.6 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é
qT+∫ 2.1 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é es¡≈£L ô|s¡>∑e#·Ãì n+#·Hê\T y˚düTÔHêïs¡T.
ø£˙dü+ á ñc˛í>Á ‘∑ \· T 1 &ç^Á qT+∫ 3.5 &ç^Á \T, 2 &ç^Á \ qT+∫ 4.5
&ç^Á \ es¡≈L£ |ô s¡>e ∑ #·Ãì n+#·Hê. 2030 Hê{ÏøÏ es¡¸bÕ‘·+ ≈£L&Ü 0.2
qT+∫ 0.4 XÊ‘·+ | ô s¡>e∑ #·Ãì n+#·Hê y˚dTü H
Ô êïsT¡ . Ç<˚ düeTj·T+˝À esê¸\T
|ü&˚ s√E\T 5 s√E\T es¡≈î£ ‘·–Z b˛e#·Ãì n+#·Hê. es¡¸ rÁe‘· s√E≈£î 1
qT+∫ 4 $T.MT. es¡≈£L ô|s¡>∑e#·Ãì #ÓãT‘·THêïs¡T. sêqTqï <äXÊã∆qïs¡
ø±\+˝À ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ Ç≥Te+{Ï |ü]dæ‘∆ T· \T qyÓ÷<äT ø±e#·TÃ.
9.10. esê¸\T | ô s¡>≥ ∑ + e\¢ @s¡Œ&q
ç |Á j
ü ÷Ó »Hê\T. ˇπøkÕ] esê¸\T |ü&≥ É +
e\¢ @s¡Œ&ɶ |ü+≥ qwüº+ e\¢ ‘·T&ÉT#·T≈£îb˛‘êsTT. uÛ≤Ø esê¸\T Vü≤sƒê‘·TÔ>±
|ü&≥ É + e\¢ |ü+≥≈£î rÁe qwü+º @s¡Œ&TÉ ‘·THêïsTT. ˙{Ïì ì\« ñ+#·≥+˝À
düeTdü´\T @s¡Œ&‘É êsTT.
|Á ‹ü ≈£L\ yê‘êes¡D dü+|òTü ≥q\T :
‘·TbòÕqT\T, es¡<\ä T :
9.11. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|ü»\qT Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T yÓ+{≤&ÉT‘·THêïsTT. ‘·s¡#·T>±
‘·TbòÕqT\T, es¡<\ä T, ø£sT¡ e⁄, nø±\ esê¸\T yê]ì |ü{ºÏ |”&d ç Tü H
Ô êïsTT.
9.12. sêÅcÕºìøÏ düTBs¡ÈyÓTq Æ düeTTÁ<ä ø√kÕÔ ñ+&É≥+ e\¢ 9 ø√kÕÔ õ˝≤¢\≈£î
‘·TbòÕqT\ |
Á e
ü ÷<ä+ bı+∫ ñqï~. 1891`2009 dü+e‘·s‡ ê\ eT<Û´ä ø±\+˝À
Ä+Á<Ûä|ü<˚XŸ˝À 100 ‘·TbòÕqT\T dü+uÛÑ$+#êsTT. Ç+<äT˝À 30 XÊ‘·+
‘·TbòÕqT\T rÁe+>± ñHêïsTT. HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢ 32 ‘·TbòÕqT\ ‘êøÏ&ç ì
m<äTs=ÿqe\dæ eùdÔ ø£ècÕíõ˝≤¢ 23 ‘·TbòÕqT\qT ‘·≥Tºø√yê*‡ e∫Ã+~.
2010`14 dü+e‘·s‡ ê\ eT<ä´ ø±\+˝À 11 ‘·TbòÕqT\T uÛ≤s¡‘< · X˚ ¯ ø√kÕÔqT
‘êøÏ‘˚ n+<äT˝À 8 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ø√kÕÔqT ‘êø±sTT. n+<äT˝À 4 rÁeyÓTÆq
‘·TbòÕqT\T.
9.13. Ç{°e\ ø±\+˝À ‘·TbòÕqT\ rÁe‘· m≈£îÿyÓ+’ ~. 2009 ˝À ø£ècÕíq~øÏ
nkÕ<Ûës¡DyÓTq Æ es¡<ä e#êÃsTT. ø£ècÕíq~ô|’ ø£s÷ ¡ ï\T õ˝≤¢˝À lXË\’ +˝Àì

88
 &Ü´yé T e<ä › ˙{Ï Á | ü y êVü ≤ + n+‘· ≈ £ î eTT+<ä T ñqï nìï ]ø±s¡ T ¶ \ qT
n~Û>$∑ T+∫+~. 1967 ˝À á ˙{Ï | Á yü êVü≤+ 0.97 $T*j·THé ≈£L´ôd≈£îÿ\‘√
]ø±s¡T¶ kÕ~Ûd
ù Ô 2009 ˝À 2.5 $T*j·THé ≈£L´ôd≈£îÿ\ kÕ∆sTTøÏ #˚]+~.
9.14. es¡<\ä T dü+uÛ$ Ñ +#·{≤ìøÏ | Á øü è£ ‹˝À e÷qe CÀø£´+ ≈£L&Ü ø±s¡D+>±
#Ó|ü
ø√e#·TÃ. Á|üD≤[ø£ ˝Òì |ü≥ºD°ø£s¡D, es¡<ä˙s¡T ì\« ñ+&Ü*‡q yÓTÆ<ëq
bÁ Õ+‘ê\˝À »qyêkÕ\T sêe≥+, & Å H’Ó J˚ e´edü≈∆ î£ n&É+¶ ≈£î\T e+{Ï ø±s¡D≤\
e\¢ es¡<\ä ñ<Ûèä ‹ |ô ]– qwü+º ≈£L&Ü rÁe kÕ∆sTT˝À ñ+≥Tqï~.
ø£s¡Te⁄ |ü]dæ∆‘·T\T, y˚&ç >±\T\T :
9.15. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ø£s¡Te⁄ |ü]dæú‘·T\T düs¡«kÕ<Ûës¡D+. sêj·T\d”eT ˝Àì
4 õ˝≤¢\T, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ ìs¡+‘·s¡+ ø£s¡Te⁄‘√ dü‘·eT‘·eTe⁄‘·THêïsTT.
#ê]Á‘·ø£+>± #·÷düT≈£î+fÒ Á|ü‹ 3 dü+e‘·‡sê ˝À¢qT 1 dü+e‘·‡s¡+ ø£s¡Te⁄£
dü+e‘·s‡ +¡ >± #Ó|Œü e#·TÃ. >∑‘· 20 dü+e‘·s‡ ê\T>± ø£sT¡ e⁄ |ü]dæ‘∆ T· \T @s¡Œ&≥
É +
m≈£îÿyÓ+’ ~. 15 dü+e‘·s‡ ê˝bÕ≥T sêÅw+ºü ˝Àì ø=ìï õ˝≤¢\T ø£se ¡ ⁄ u≤]q
|ü&ܶsTT. 1999`2000 qT+∫ 2004`05 es¡≈L £ es¡Tdü>± 5 dü+e‘·s‡ ê\
bÕ≥T ø£se ¡ ⁄ sêÅcÕºìï |”&+ç ∫+~. 2001`02, 2003`04 dü+e‘·s‡ ê˝À¢ sêÅw+ºü
yÓTT‘·+Ô MT<ä ø£se ¡ ⁄ |ü]dæ‘∆ T· \T @s¡Œ&ܶsTT. >∑‘· 20 dü+e‘·s‡ ê˝À¢ nq+‘·|⁄ü s¡+
õ˝≤¢˝Àì yÓTT‘·+Ô eT+&É˝≤\qT 10 dü+e‘·s‡ ê\ bÕ≥T ø£se ¡ ⁄ eT+&É˝≤\T>±
Á|üø£{Ï+#ês¡T. 2 dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T 94 XÊ‘·+ eT+&É˝≤\qT, 89XÊ‘·+
eT+&É˝≤\qT ø£se ¡ ⁄ eT+&É˝≤\T>± | Á øü {
£ +Ï #ê*‡ e∫Ã+~. | Á ‹
ü dü+e‘·s‡ +¡
sêÅwüº+˝Àì 30 XÊ‘·+ eT+&É˝≤\T ø£s¡e⁄ uÛ≤]q |ü&ÉT‘·THêïsTT. ø£s¡e⁄
eT+&É˝≤\T>± Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£{Ïk˛Ô+~. ¬s+&ÉT >√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ 19 XÊ‘·+
eT+&É˝≤\qT ø£s¡e⁄ eT+&É˝≤\T>± Á|üø£{ÏùdÔ, ø£&É|ü õ˝≤¢˝À 56 XÊ‘·+,
nq+‘·s¡|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝À 59 XÊ‘·+, düsêdü]q ø£s¡e⁄ eT+&É˝≤\T>±
Á|üø£{Ï+#ê*‡ edüTÔqï~. ˙{Ïì\« kÂø£s¡´+ ‘·–Z b˛e≥+ e\¢ #Ós¡Te⁄\T,
]»sê«j·Ts¡T¢ |üP&ç b˛e≥+ e\¢, ø=ìï #ÓsT¡ e⁄\T n+‘·sê∆q+ ø±e≥+ e\¢
ø£s¡Te⁄ |ü]dæ∆‘·T\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ X¯øÏÔ Áø£eT+>± ‘·–Zb˛‘·Tqï~.
yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\T ` e´ekÕj·T+ :
9.16. yê‘êes¡D+ ˝À e÷s¡TŒ\T dü+uÛ$ Ñ +#·≥+ e\¢ Bs¡Èø±\+˝À nH˚ø£
|ü+≥\ ~>∑Tã&ç ‘·–bZ ˛‘·T+<äì XÊÅdj
Ô” T· n<Û´ä j·THê\T düŒw+ºü #˚dTü H
Ô êïsTT.

89
dü«\Œø±\+˝À Bì | Á u
ü ≤Û e+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&Ée#·TÃ. nsTT‘˚ yê‘êes¡D+˝À
rÁe e÷s¡TŒ\T eùdÔ e÷Á‘+· dü«\Œø±\+˝À ≈£L&Ü ~>∑Tã&ç| ô ’ m≈£îÿe | Á u ü ≤Û e+
|ü&TÉ ‘·T+~. yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\T ø=ìï |ü+≥\ | ô ’| Á ‹ü ≈£L\ | Á u ü ≤Û e+
#·÷|æd ù ,Ô eT]ø=ìï |ü+≥\ô|’ m≥Te+{Ï | Á u
ü ≤Û e+ #·÷|ü≥+ ˝Ò<Tä . eT]ø=ìï
|ü+≥\ô|’ nqT≈£L\ | Á u
ü ≤Û e+ #·÷|ü⁄‘·THêïsTT. nsTT‘˚ rÁe | Á ‹
ü ≈£L\
|ü]dæ‘∆ T· \T @s¡Œ&‘ç ˚ e÷Á‘+· , |ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\ô|’ rÁe | Á u ü ≤Û e+ |ü&TÉ ‘·T+~.
|ü+≥\ ~>∑Tã&ç ‘·–Z b˛e≥+, |ü+≥ $d”sÔ +í¡ ‘·–bZ ˛e≥+, |ü+≥ q÷]Œ&ç
düeTj·T+˝À düeTdü´\T @s¡Œ&≥ É + düs«¡ kÕ<Ûës¡D+ ne⁄‘√+~.
9.17. yÓTs¡T¬>’q e+>∑&Ü\qT s¡÷bı+~+#·≥+, |ü+≥ j·÷»e÷q´+˝À
e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêe≥+, e´ekÕj·T øπ ‘Áå ê˝À¢ eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\T @sêŒ≥T
#˚dTü ø√e≥+ e+{Ï #·s´¡ \ <ë«sê | Á ‹
ü ≈£L\ |ü]dæ‘∆ T· \qT ‘·–+Z #·Tø√ e#·TÃqT.
yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\T ` e´ekÕj·T nqTã+<Ûä s¡+>±\T :
9.18. ñc˛íÁ>∑‘·\T rÁe+>± ô|s¡>∑≥+, y˚&ç >±\T\T M#·≥+, ãsY¶ |òüP¢ yê´~Û
$dü]Ô +#·≥+ e\¢ Ç+&çj÷ · ˝À ø√fi¢̄ |ü]XÁ e ¯ T >∑‘· 10`15 dü+e‘·s‡ ê˝À¢
u≤>± <Óã“ ‹qï~. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\ e\¢H˚ ãsY¶ |òPü ¢ $dü]Ô düTq Ô ï<ì ä düŒwy ºü TÓ q
Æ
düe÷#ês¡+ ˝Ò≈£îHêï |üs√ø£å düe÷#ês¡+ <ë«sê á ¬s+&ç+{Ïø° dü+ã+<Ûä
eTTqï < ä ì ‘˚ \ Tdü T Ô H êï s ¡ T . yê‘êes¡ D e÷s¡ T Œ \ e\¢ ø=‘· Ô yê´<Û ä T \T
$dü]Ô kÕÔjT· ì, bÕ‘·yê´<ÛTä \T eT∞¢ <äsÙ¡ q$TkÕÔjT· ì XÊÅdÔü n<Û´ä j·THê\T düŒw+ºü
#˚dTü H Ô êïsTT.
9.19. >∑T»sê‘Y, øπ s¡fi¯ ‘·sT¡ yê‘· düeTTÁ<ä eT‘·‡ ´ dü+|ü<ä ñ‘·Œ‹Ô ˝À Ä+Á<| ÁäÛ < ü X˚ Ÿ
eT÷&√ kÕ∆q+˝À ñ+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ‘·s¡Tyê‘· kÕ∆q+ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT~.
eT+∫˙{Ï #ÓsT¡ e⁄˝À¢ #˚|\ü ñ‘·Œ‹˝Ô À <˚X+¯ ˝ÀH˚ Ä+Á<| ÁäÛ < ü X˚ Ÿ eT+∫ kÕ∆q+˝À
ñ+~. Á|ü|ü+#· ÄVü‰s¡ dü+dü∆ n<Ûä´j·Tq+ Á|üø±s¡+, Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T e\¢
n‹ ‘·≈£îÿe Á|üuÛ≤e+ eT‘·‡ ´ s¡+>∑+ ô|’H˚ |ü&ÉT‘·T+~. nsTT‘˚ yê‘êes¡D+
y˚Ó&Óø£ÿ≥+, düeTTÁ<ä »˝≤˝À¢ kÕ+Á<ä‘· ô|s¡>∑≥+ e\¢ düeTTÁ<ä dü+|ü<ä
‘·>T∑ ‘Z T· +<äì n+#·Hê y˚dTü H Ô êïsT¡ . >∑‘· 14 dü+e‘·s‡ ê˝À¢ Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À eT+∫
˙{Ï #ÓsT¡ e⁄˝À¢ #˚|\ü ñ‘·Œ‹Ô 4 s¬ ≥T¢ | ô ]–+~. düeTTÁ<ä eT‘·‡ ´ d ù ø£sD ¡ n<˚
ø±\+˝À 2 s¬ ≥T¢ | ô ]–+~.
9.20. |üsê´es¡D+˝À e÷s¡TŒ\ e\¢ n≥M s¡+>∑+| ô ’|
Á u ü ≤Û e+ kÕqT≈£L\+>±

90
ñ+≥T+<äì nìï n<Û´ä j·THê\T, n+#·Hê\T ‘Ó*j·TCÒdTü H Ô êïsTT. Ç+&çj÷ ·
˝Àì n&Ée⁄\˝À 3e e+‘·T 21e X¯‘êã∆+ eTT–ùd Hê{ÏøÏ ∫≥º&e É ⁄\ qT+∫
dü‘‘· V
· ≤ü ]‘· n&Ée⁄\T>± e÷s¡‘êj·Tì n+#·Hê y˚dTü H Ô êïsT¡ . n≥M bÁ Õ+‘·+
30XÊ‘·+ | ô s¡>e
∑ #·TÃ. Ä+Á<|
ÁäÛ <ü X˚ Ÿ ˝À n&Ée⁄\ $d”sÔ +í¡ , HêD´‘· Ç{°e\ ø±\+˝À
u≤>± |ü&bç ˛sTT+~. ø£\|ü ø√dü+ düV≤ü » n&Ée⁄\qT q]øÏ y˚jT· ≥+, eT∞¢
yÓTTø£ÿ\T Hê≥≥+, ˇπø s¡ø£yÓTÆq yÓTTø£ÿ\T ô|+#·≥+ e+{Ï $<ÛëHê\qT
sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ düMTøÏå+#·Tø√yê*‡ ñ+≥T+~. |ü]düsê˝À¢ e÷s¡TŒ≈£î
nqT>∑TD+>± e÷πs+<äT≈£î n&Ée⁄\T, #Ó≥T¢ ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT.
yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\ e\¢ @s¡Œ&˚ düyêfi¯¢qT nqT≈£L\+>± e÷s¡TÃ≈£îH˚
neø±XÊìï ÇkÕÔsTT.
9.21. sêÅwüº+˝À @s¡Œ&çq Bs¡Èø±*ø£ ø±≥ø£ |ü]dæ∆‘·T\ e\¢ 2000`03
dü+e‘·‡sê\˝À M∫q y˚&ç >±\T\ e\¢ ñ<ë´qeq |ü+≥\T u≤>± qwüº
b˛j·÷sTT. ¬s’‘·T\≈£î ñ<ë´q |ü+≥\T |ü+&Éø£b˛e≥y˚T ø±≈£î+&Ü nH˚ø£
s¡ø±\ #Ó≥T¢ q•+∫ b˛j·÷sTT. e÷$T&ç, ã‘êÔsTT ‘√≥\T u≤>± <Óã“‹HêïsTT.
U≤∞ uÛ÷ Ñ eTT˝À¢ $kÕÔs+¡ >± | ô ]π> d”‘ê|ò\ü + e+{Ï #Ó≥T¢ ≈£L&Ü m+&É y˚&$ ç T
‘·≥Tºø√˝Òø£ q•+∫ b˛j·÷sTT.
3. yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\T ` düyêfi¢̄qT m<äTs=ÿH˚ eP´Vü‰\T :
yê‘êes¡D nqT≈£L\ e´ekÕj·T+ (dæjT· dtm)
9.22. e´ekÕj·T+ <ë«sê eT]+‘· ñ‘·Œ‹Ô | ô +#ê\Hêï, | Á ‹
ü ≈£L\ |ü]dæ‘∆ T· \T
‘·≥Tºø√yê\Hêï, |
Á øü è£ ‹ eqs¡T\qT |üP]Ô kÕ∆sTT˝À dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚dTü ø√yê*.
uÛÑ÷$T, ˙s¡T, uÛÑ÷kÕs¡+, »qT´ dü+|ü<äqT düÁø£eT+>± ñ|üjÓ÷–+#ê*.
eqs¡T\ eè<Ûë ˝Ò≈£î+&Ü e´ekÕj·T+ #˚dü÷Ô, ÁøÏ$T ø°≥ø±\qT q•+|ü
#˚j·T{≤ìøÏ düeTÁ>∑yÓTÆq |ü<ä∆‘·T\T bÕ{Ïdü÷Ô, e´ekÕj·T+˝À uÛ≤>∑+>±
n&Ée⁄\qT | ô +#·T‘·÷ ÄVü‰s¡|⁄ü n\yê≥¢˝À e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêyê*‡ ñ
+≥T+~. Á|ü|ü+#· ÄVü‰s¡ dü+dü∆ e´ekÕj·T+˝À m≥Te+{Ï e÷s¡TŒ\T
rdüT≈£îsêyê˝À dæbÕò s¡T\‡ T #˚dTü q
Ô ï~. yê‘êes¡D nqT≈£L\ e´ekÕj·T+ nH˚
ø=‘·Ô Ä˝À#·q≈£î Á|ü#ês¡+ ø£*ŒdüTÔqï~.
9.23. ¬s’‘·T\T Á|üdüTÔ‘·+ s¡kÕj·THê\T, •˝≤» Ç+<ÛäHê\T, $‘·ÔHê\ ø√dü+
Ç‘·s¡T\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ÉT ‘·THêïs¡T. n+<äTe\¢ Ms¡T øÏ¢wüº düeTj·T+˝À ˇ‹Ô&çøÏ

91
>∑Ts¡e⁄‘·THêïsT¡ . Bìì n~Û>$ ∑ T+#·&ÜìøÏ | Á øü è£ ‹ dæ<y ∆ä TÓ q
Æ n+XÊ\ MT<ä
Ä<Ûës¡|&ü ç e´ekÕj·T+ #˚jT· ≥y˚T á ø=‘·Ô ‘·sV ¡ ‰ü e´ekÕj·T+˝À ø°\ø£+.
9.24. kÕ+Á|< ü ëj·T kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ ≈£L&çq e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \T
nqTdü]+#·≥+ <ë«sê düeTÁ>y ∑ TÓ q
Æ e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \qT s¡÷bı+~#·e#·Ãì
>∑T]Ô+#ês¡T. Äj·÷ e´ekÕj·T øπ ‘Áå ê˝À¢ yêdüe Ô |ü]dæ‘∆ T· \ Ä<Ûës¡+>± M{Ïì
s¡÷bı+~+#ê*‡ ñ+≥T+~. kÕ∆ìø£ düe÷C≤\T á ‘·sV ¡ ‰ü e´ekÕj·T+˝À
ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~.
9.25. ø£\|ü kÕ∆q+˝À ñ≈£îÿ, dæyTÓ +{Ÿ $ìjÓ÷–+#·≥+ <ë«sê ø=ìï e÷s¡TŒ\T
rdüT≈£îsêe#·TÃ.
9.26. yê‘êes¡D nqT≈£L\ e´ekÕj·T+˝À |ü]C≤„q bÕÁ‘· m≈£îÿe. n+<äTe\¢
Á|ü#êsêìøÏ $düÔs¡D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*. ¬s’‘·T
düeT÷Vü‰\qT Ç+<äT≈£î dü+dæ<+∆ä #˚j÷ · *.
eP´Vü‰\ neT\T≈£î C≤rj·T $TwüqT¢
9.27. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ C≤rj·T kÕ∆sTT˝À 8 $Twüq¢qT Á|üy˚Xô̄|&ÉT‘·÷ düTdæ∆s¡
e´ekÕj·T+ ø√dü+ ≈£L&Ü ª~ H˚wq ü ˝Ÿ $TwüHé |òsü Y düdô sº TTqãT˝Ÿ nÁ–ø£\ÃsμY
qT ≈£L&Ü | Á yü X˚ | ô¯ {Ï+º ~. yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\T ‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ä >± uÛ≤s¡rj·T
e´ekÕj·T s¡+>±ìï r]à ~<˚›+<äT≈£î á |ü<∏äø±ìï ñ<˚›•+#ês¡T. düeTÁ>∑
e´ekÕj·T |ü<‹ ∆ä eTTK´+>± eèø£å Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T |ü<‹ ∆ä ì nqTdü]+#·≥+
<ë«sê s¬ ‘’ T· \qT, e´ekÕj·÷ìï yê‘êes¡D+˝Àì | Á ‹ ü ≈£L\ e÷s¡TŒ\qT
‘·≥Tº≈î£ H˚ $<Û+ä >± #˚jT· e#·Ãì n+#·Hê y˚dTü H Ô êïsT¡ . #Ó≥q ¢ T|
ô +#·≥+ <ë«sê
s¬ ‘’ T· ‘·q e´ekÕj·T øπ ‘Áå +· | ô ’ ñqï bÁ Õ+‘êìï dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚dTü ø√e#·TÃ. Ä
$<Û+ä >± uÛ÷ Ñ $T ø=s¡‘q · T ìyê]+#·e#·TÃ. uÛ÷ Ñ $T ñ‘êŒ<øä ‘£ q · T|
ô +#·e#·TÃ.
e´ekÕj·T+˝À uÛ≤>∑+>± n≥M eèøå±\qT ô|+#·≥+ e\¢ yê‘êes¡D+˝À
ø±s¡“Hé >±´dt $&ÉT<ä\qT ‘·–+Z #·e#·TÃqT.
9.28. uÛÑ÷$Tì nqTe⁄>± #˚j·T&É+, düeTÁ>∑ e´ekÕj·T+, »\eqs¡T\
bı<äT|ü⁄, uÛ÷ Ñ >∑s“¡ »˝≤\ Ç+≈£î&ÉT (Ø#êØ®) düeTj·T+ Ä<ë #ù̊d j·T+Á‘·
|ü]ø£sê\ $ìjÓ÷>∑+, |üXó¯ , eT‘·‡ ´ dü+|ü<ä n_Ûeè~∆ e+{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
#˚|{ ü ºÏ düTdæs∆ ¡ e´ekÕj·T+ #˚jT· e#·Ãì n+#·Hê y˚dTü H Ô êïsT¡ . yê‘êes¡D+˝À
e÷s¡TŒ\T ñHêï, ˝Ò≈£îHêï á |ü<ä∆‘·T\T nqTdü]+#·≥+ e\¢ ¬s’‘·T\≈£î

92
|
Á j
ü ÷
Ó »q+ ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î düqï Jyê\T y˚&>ç ±\T\T, ‘·TbòÕqT\
e\¢ <Óã“‹q≈£î+&Ü ôw&É¢qT ì]à+∫ $ìjÓ÷–+#·≥+ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>±
ñ+≥T+~.
ôdsYŒ Ä<Ûä«s¡´+˝À düTdæ∆s¡ e´ekÕj·T+ :
9.29. ôdsYŒ düTdæ∆s¡ e´ekÕj·T |ü<∏äø±ìï Á|üy˚Xô̄|{Ϻ ô|s¡T>∑T‘·Tqï e´ekÕj·T+
Ks¡TÃ\qT ‘·–Z+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚dæ+~. ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\≈£î Á|üjÓ÷»q+
#˚≈£LπsÃ+<äT≈£î Bìì #˚|ü{≤ºs¡T. ‘·≈£îÿe Ä<ëj·T+ e∫ÃHê, e´ekÕj·T+
–≥Tºu≤≥T nj˚T´˝≤ Bìì s¡÷bı+~+#ês¡T. e´ekÕj·T+˝À s¡kÕj·Tìø£
$ìjÓ÷>∑+ ‘·–Z+#˚+<äT≈£î ≈£L&Ü Á|üj·T‹ï+#ês¡T. ø=ìï dü«#·Ã¤+<ä dü+dü∆\T,
¬s’‘·T XÊÅdüÔy˚‘·Ô\T #˚dæq Á|üjÓ÷>±\ Ä<Ûës¡+>± á düTdæ∆s¡ e´ekÕj·T
|ü<‘∆ä T· \qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
9.30. ãjÓ÷| ô dæd ôº &
’ ˝é düV‰ü j·T+‘√ |ü+≥\qT s¡ø+åÏ #·Tø√e≥+, |ü+#·>e ∑ ´
JyêeTè‘·+ $ìjÓ÷–+∫ uÛÑ÷kÕsêìï |ü]s¡øÏå+#·T≈£î+≥÷ yÓTs¡T>∑T
|ü s ¡ T à ø √e≥+, #Ó s ¡ T e⁄\˝À ñqï |ü P &ç ø £ eTqTï q T |ü + ≥ bı˝≤˝À¢
$ìjÓ÷–+#·≥+ <ë«sê uÛ÷ Ñ kÕs¡+ | ô +#·≥+, $‘·q
Ô u≤´+≈£î\ @sêŒ≥T, |ü+≥
e÷]Œ&ç, $TÁX¯eT |ü+≥\T y˚j·T≥+ #Ó≥T¢ ô|+#·≥+, |üX¯ó>∑D≤\ b˛wüD
e+{Ï n+XÊ\ MT<ä <äèwæº | ô {Ϻ á e´ekÕj·T |ü<‹ ∆ä ì s¡÷bı+~+#ês¡T.
9.31. e´ekÕj·T nedüsê\ ø√dü+ ãj·T{Ï yê] MT<ä Ä<Ûës¡|& ü ˚ |ü]dæ‹∆
qT+&ç ¬s’‘·T≈£î $eTTøÏÔ ø£*Œ+#˚+<äT≈£î á |ü<ä∆‘·T\T s¡÷bı+~+#ês¡T.
|ü]C≤„qeTT, HÓ| ’ ⁄ü D´+, kÕ∆ìø£ | Á øü è£ ‹ eqs¡T\T $ìjÓ÷>∑+ <ë«sê |ü+≥\
ñ‘·Œ‹Ô | ô +#·T‘·÷, s¬ ‘’ T· Ä<ëj·T+ | ô +#˚+<äT≈£î ø£èwæ »]–+~. e´ekÕj·T
|ü<‘∆ä T· ˝qT Ç‘·sT¡ \≈£î $e]+#˚+<äT≈£î kÕ∆ìø£ e´≈£î\Ô qT $ìjÓ÷–+#·≥+
Ç+<äT˝À Á|ü‘˚´ø£‘·. düTdæ∆s¡ e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\qT nqTdü]+#˚ kÕ∆ìø£ ¬s’‘·T\
á yÓTT‘·+Ô e´eVü‰s¡+˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsT¡ . dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T,
düe÷K´\T ≈£L&Ü Ç+<äT˝À ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤+#·e#·TÃ.
9.32. 2009`10 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À | ù <ä\T, n‘·´+‘· ìs¡T| ù <ä\T Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î
d
ô sYŒ 251 qeT÷Hê\qT s¡÷bı+~+∫+~. ns¡ mø£s+¡ $d”sÔ +í¡ ˝À $TÁXe ¯ T
|ü+≥\T |ü+&ç+#·≥+ á eP´Vü≤+˝À uÛ≤>∑+. ns¡ mø£s+¡ ˝À bÕe⁄ mø£sêìï
ªle]μ |ü<‹ ∆ä ˝À e]ì |ü+&ç+#ês¡T. $T–*q bÕe⁄ mø£s+¡ ˝À @&ÉT <äX˝¯ À¢

93
$$<Ûä |ü+≥\T |ü+&ç+#ês¡T. <äT+|ü\ qT+∫ |ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü|
ü
<ÛëHê´\T, ø±j·T <ÛëHê´\T á bÕe⁄ mø£s+¡ $d”sÔ +í¡ ˝ÀH˚ |ü+&ç+#ês¡T. á
|ü+≥\ <ë«sê s¬ ‘’ T· \≈£î s¡÷. 15 y˚\ qT+∫ s¡T. 40 y˚\ es¡≈î£ Ä<ëj·T+
e∫Ã+~. y˚dq æ |ü+≥\ rs¡T, |ü+≥\T y˚dq æ düeTj·÷ìï ã{Ϻ á Ä<ëj·T+
e∫Ã+~. á qeT÷Hê e\¢ ¬s’‘·T\≈£î dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê ÄVü‰s¡+‘√
bÕ≥T Ä<ëj·T+ ≈£L&Ü e∫Ã+~. >∑‘· s¬ +&ÉT dü+e‘·s‡ ê\T>± á | Á j
ü ÷
Ó >±\
ô|’ ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ Á|üø±s¡+ ìø£s¡ Ä<ëj·T+ 50 y˚\ es¡≈£î
dü+bÕ~+#·≥+ kÕ<Û´ä y˚Tqì ‘˚*+~. á |ü<‹ ∆ä e\¢ ≈£î≥T+u≤ìøÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ
ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\T \_Û+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü bÂwæºø±Vü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· ≈£L&Ü
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
9.33 ªôdsYŒμ düTdæs∆ ¡ e´ekÕj·T+˝À uÛ≤>∑+>± $‘·qÔ u≤´+≈£î @sêŒ≥T #˚dTü H Ô êïsT¡ .
e´ekÕj·T |ü]ø£sê\qT n<Ó›≈£î Ç#˚à kÂø£s¡´+ ≈£L&Ü ñ+~. ‘√{Ï ¬s’‘·T\
nedüsê\qT ã{Ϻ á |ü]ø£sê\qT $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ HÓ{e Ÿ s¡TÿqT @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. mHé|æj·T+ cÕ|ü⁄\qT 21 õ˝≤¢˝À¢ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. M{Ï dü+K´
@{≤ | ô s¡T>∑T‘√+~. 2009`10 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À á | Á jü ÷ Ó >±ìï 18.17 \ø£\å
mø£sê\˝À $dü]Ô +#ês¡T. Bìe\¢ 7.38 \ø£\å s¬ ‘’ T· \T | Á j
ü ÷Ó »q+ bı+~q≥T¢
n+#·Hê. kÕ∆ìø£+>± \uÛÑ´eTj˚T´ ùd+Á~j·T |ü<ësê∆\ <ë«sê e´ekÕj·T
|ü<ä∆‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡Ã≥+ <ë«sê nìï s¡ø±\ |ü+≥\ yê´<ÛäT\qT
ìyê]+#·e#·Ãì á bÁ ÕC…≈î£ º <ë«sê s¡TEyÓ+’ ~. |ü+≥≈£î #ù̊d Ks¡Tà ‘·–+Z ~.
uÛÑ÷$T HêD´‘· ô|]–+~. ¬s’‘·T\ Äs√>∑´+ô|’ #Ó&ÉT |òü*‘ê\T ‘·>±ZsTT. ÁøÏ$T
dü+Vü‰s¡ø£ $ìjÓ÷>∑+ ‘·–+Z #·≥+ e\¢ Ç~ kÕ<Û´ä yÓT+Æ ~. ãVüQfi¯ |ü+≥\T
|ü+&ç+#·≥+ <ë«sê s¬ ‘’ T· \≈£î ìø£s¡ Ä<ëj·T+ | ô ]–+~.
4. yê‘·es¡D+˝À e÷s¡TŒ\T m<äTs=ÿe{≤ìøÏ eP´Vü≤+ :
9.34. yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\ e\¢ m<äTs¡jT˚ ´ düyêfi¯flqT ‘·≥Tº≈î£ H˚+<äT≈£î
Á|üuÛÑT‘·« dü+dü∆\T eT]+‘· düqï<ä∆+ ø±yê*‡ ñ+≥T+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+
|
Á ‹
ü bÕ~+∫q s¬ ‘’ T· ø£MTwüHé C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T |ü]XÀ<Ûq ä , kÕ+πø‹ø£
dü+dü∆\ düVü≤ø±s¡+‘√ ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~. Á|ü<Ûëq |ü+≥\≈£î
$‘·HÔ ê\ m+|æø˝£ À C≤Á>‘∑ \Ô· T eVæ≤+#ê*. á $‘·HÔ ê\T $$<Ûä bÁ Õ+‘ê\≈£î
nqT≈£L\+>± ñ+≥÷ ø£sT¡ e⁄, es¡<ä |ü]dæ‘∆ T· \T ‘·≥Tºø√yê*‡ ñ+≥T+~.
á e+>∑&Ü\qT m+|æø£ #˚jT· ≥+˝À s¬ ‘’ T· \≈£î uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø£*Œ+#˚+<äT≈£î

94
 yê]ì ≈£L&Ü |ü]XÀ<Ûq ä ˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j÷ · *. @|”d ù |òt ∫qï s¬ ‘’ T· \qT
düMTø£]+∫, e´ed”øú ]£ +∫ #Ó‘’ q · ´ |ü]∫ á ø±s¡´øÁ e £ T+˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT
#˚j÷ · *. |Á øü è£ ‹ eqs¡T\qT |ü]düsê\≈£î Vü‰ì »s¡>ì ∑ $<Û+ä >± #·÷&Ü*.
>Á ±MTD øÏj÷ Ó dtÿ\ <ë«sê nedüsy ¡ TÓ qÆ düe÷#êsêìï s¬ ‘’ T· \≈£î n+~+#ê*.
9.35. düTdæ∆s¡ e´ekÕj·T+ ø√dü+ ø£èwæ #ù̊d dü«#·Ã¤+<ä dü+dü∆\T eèøå±<Ûë]‘·
e´ekÕj·T+, d ù +ÁBj·T e´ekÕj·T+ ˝Òø£ düeTÁ>∑ e´ekÕj·T+, ñ<ë´qeq
|ü+≥\T, le] e´ekÕj·T+ e+{Ï n+XÊ\qT, s¬ ‘’ T· \˝À bÁ Õ#·Ts¡´+ ø£*Œ+#ê*.
ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\‘√ Ç+<äT≈£î düeTq«j·T+ #˚dTü ø√yê*. $»j·Te+‘·yTÓ q Æ
dæm+dæ qeT÷Hê\qT nedüsy ¡ TÓ q
Æ #√≥ neT\T #˚j÷ · *.
9.36. –]»qT\T ìedæ+#˚ ø=+&É ÁbÕ+‘ê\˝À <=+‘·s¡\ e´ekÕj·T+
|ü<ä∆‹ì Á|üy˚X¯ô|{≤º*. Ç+<äTø√dü+ ªªyê&çμμ Á|üjÓ÷>±ìï neT\T #˚j·÷*.
ì\Te⁄>± | ô ]π> zø˘ #Ó≥¢ øÁ +Ï <ä ø±|ò” ‘√≥¢ | ô +|üø+£ , #Ó≥≈¢ î£ $T]j·÷\
r>∑\T bÕøÏ+#·≥ · + e+{Ï | Á jü ÷ Ó >∑+ neT\T #˚j÷ · *. m‘·sÔ TTq bÁ Õ+‘ê\˝À
á| Á jü ÷
Ó >±ìï $dü]Ô +#ê*.
9.37. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\ e\¢ e#Ã̊ | Á ‹ ü ≈£L\ |ò*ü ‘ê\qT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î
düe÷C≤ìï dæ<+›ä #˚j÷ · *. n+<äT≈£î nedüsy ¡ TÓ q
Æ HÓ| ’ ⁄ü D≤´\qT n+<äTu≤≥T
˝ÀøÏ ‘˚yê*. ¬s’‘·T\≈£î, n~Ûø±s¡T\≈£î, á s¡+>±˝À¢ ø£èwæ #˚ùd Ç‘·s¡T\≈£î
HÓ|
’ ⁄ü D≤´\qT n\esêÃ*. | Á dü Tü ‘Ô +· ñ|ü< Á yä ê\ ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ÇdüTq Ô ï •ø£D å qT
|ü{Ïwüº|üsêÃ*. ¬s’‘·T dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T, düe÷K´\≈£î ≈£L&Ü á
•ø£Då Çyê«*.
9.38. Äj·÷ Á>±e÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q e´ekÕj·÷_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£qT
s¡÷bı+~+#·≥+˝À >Á ±eT |ü+#êsTTr\ e+{Ï kÕ∆ìø£ dü+dü\∆ ≈£î | ô <ä› |”≥
y˚j·÷*. πøs¡fi¯˝À Á|üC≤ ñ<ä´eT+ ˝Òø£ |”|ü⁄˝Ÿ‡ ø±+ô|sTTHé á ø£èwæ #˚düTÔqï~.
H˚wüq˝Ÿ ]yÓ÷{Ÿ ôdì‡+>¥ @C…˙‡ (j·THéÄsYj·Tdtm), Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ùdº{Ÿ ]yÓ÷{Ÿ
ôdì‡+>¥ @»˙‡ (m|æj·TdtÄsYj·Tdtm) e+{Ï dü+dü∆\ ùde\qT Ç+<äT≈£î
$ìjÓ÷–+#·Tø√yê*.

i
95
 n<Ûë´j·T+ `10
e´ekÕj·Ts¡+>∑ n_Ûeè~∆˝À dü+düú\T
1.ñb˛<ëÈ‘+· :
10.1. e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À m<äTs¡e⁄‘·Tqï düyêfi¢̄qT <äèwæ˝º À | ô ≥Tºø=ì Ä
s¡+>∑+˝À e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêyê\+fÒ dü+kÕ∆|sü y ¡ TÓ q
Æ e÷s¡TŒ\T nìyês¡´+.
düeT‘·, dü+øπ eå T+ <äèwæ˝º À |ô ≥Tºø=ì e´edü\∆ qT @sêŒ≥T #˚j÷ · *. á dü+dü\∆ T
Á|üC≤kÕ«$Tø£ $\Te\≈£î nqT>∑TD+>± e´eVü≤]dü÷Ô ñeTà&ç \øå±´\qT
n+<äTø√e≥+˝À eTT+<ä&TÉ >∑T y˚j÷ · *.
10.2. Á|üD≤[ø±ã<ä∆yÓTÆq n_Ûeè~∆ kÕ~Û+∫ ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\
JeH√bÕ~Ûì yÓTs¡T>∑T|üsêÃ\+fÒ á düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \ ø£eT‘ê\qT |ü{w Ï |
ºü sü êÃ*q
‡
nedüs+¡ ñqï~. á s¡÷‘·T\T e´ekÕj·T+ #˚jT· ≥+˝À | ô ≥Tºã&ç ø=s¡‘,·
HÓ|
’ ⁄ü D´+ ø=s¡‘,· düe÷#ês¡+ ø=s¡‘· m<äTs=ÿ+≥THêïsT¡ . ˝≤yê<˚M\ e´j·T+
m≈£îÿe>± ñ+~. |üs| ¡ ‹
ü \uÛ´Ñ ‘· ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. n~Ûø£ e&ûø¶ Ï ãTTD≤\T
rdüTø√yê*‡ edüTq Ô ï~. e´ekÕj·T nedüsê\qT ø=qT>√\T #ù̊d≥|ü
&ÉT ‘·eT
ñ‘·Œ‘T· \Ô qT e÷¬sÿ{À¢ $dü]Ô +#˚≥|ü
&ÉT yês¡T X¯øÔÏ V”≤qT\T>± ñHêïsT¡ . $\Te
|
ô +#˚ øÁ e £ T+˝À eT<Û´ä es¡T\Ô T yê]ì <√|æ&û #˚dTü H Ô êïsT¡ . bÁ Õ<Û$ä Tø£ ñ‘·Œ‹Ô
<ës¡T\ dü+|ò÷ ü \T, düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T, ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\ ø£+| ô ˙\T, dü«j·T+
düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T, dü+j·TTø£Ô ø±sê´#·sD ¡ <ë«sê Ä<ÛTä ìø£ b˛{° e÷¬sÿ≥¢˝À
˝≤uÛkÑ Õ{Ï>± ˝≤yê<˚M\T ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT. s¬ ‘’ T· \T dü«j·T+>± dü+dü\∆ T
@sêŒ ≥ T #˚ d ü T ø√e{≤ìøÏ π ø +Á < ä sêÅ w ü º Á | ü u Û Ñ T ‘ê«\T nH˚ ø £ #· { ≤º \ qT
neT\T#˚dTü H Ô êïsTT.
2. düVü≤ø±s¡ dü+dü∆\T :
düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T :
10.3. e´øÏ>Ô ‘∑ · eqs¡T\qT düMTø£]+∫, ñeTà&ç dü+øπ e å ÷ìï ø±bÕ&˚+<äT≈£î
düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T @s¡Œ&ܶsTT. Ç$ dü«#·Ã¤+<ä+>± @s¡Œ&çqy˚. Ç$ ˝≤uÛ≤ù|ø£å
˝Òq≥Te+{Ï dü+dü∆\T. Ç$ ñeTà&ç Ä]∆ø£ Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ ø£èwæ
#˚d÷ ü +Ô {≤sTT. Ç+&çj÷ · ˝À düV≤ü ø±s¡ ñ<Û´ä eT+ e´ekÕj·T+ s¡+>∑+˝Àq÷,
nqTã+<Ûäs¡+>±˝À¢q÷ yÓTT<ä≥ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. Ç+&çj·÷˝À <ë<ë|ü⁄ 5

96
\ø£ å \ dü V ü ≤ ø±s¡ dü + |ò ü ÷ \T ñHêï s TT. <˚ X ¯ + ˝Àì 67XÊ‘· + Á > ±MTD
≈£î≥T+u≤\qT nqTdü+<Ûëq+ #˚ùd 100 Á>±MTD HÓ{Ÿes¡Tÿ\T ≈£L&Ü ñ
HêïsTT. e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ |üs| ¡ ‹ü ø£*Œ+#·≥+, q÷HÓ, ms¡Te⁄\T, |üXó¯
<ëD≤, bÕ\T, s¡ã“sY, #·¬øÿs¡ ñ‘·Œ‹Ô, |ü‹Ô q÷\T ‘·j·÷Ø, Vü‰´+&é\÷yéT,
∫\¢s¡ <äTø±D≤\ ìs¡«Vü≤D˝À á düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \T |üì#˚dTü HÔ êïsTT.
10.4. 2007 Hê{ÏøÏ ñeTà&ç Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ ˝À 74000 düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \T
ñHêïsTT. M{Ïì @|ædm æ dt, m|æe÷´ø˘‡ #·≥+º øÁ +Ï <ä @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ç+<äT˝À
#ê˝≤ es¡≈î£ ]õÅkÕºsY Ä<Û«ä s¡´+˝Àq÷, n»e÷sTTw”˝Àq÷ q&ÉTdüTH Ô êïsTT.
Äj·÷ XÊU≤~Û|‘ü T· \ H˚‘è· ‘·«+˝À ø=ìï dü+|ò÷ ü \T q&ÉTdüTH
Ô êïsTT.
düV≤ü ø±s¡ s¡+>∑+ m<äTs=ÿ+≥Tqï düyêfi¯ó,¢ düeTdü´\T :
10.5. 2009 ˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+∫q ñqï‘ê~Ûø±s¡ dü+|òüT+
düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ+~.
düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \˝Àì düuTÑÛ ´\T dü+|òTü + ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ #·Ts¡T>±Z bÕ˝§Zq≥+
˝Ò<ì ä yê] u≤<Û´ä ‘·\qT ìs¡«Væ≤+#·≥+˝À m≥Te+{Ï ÄdüøÔÏ | Á <
ü ]ä Ù+#·≥+
˝Ò<ì ä ‘˚*Ã+~. düV≤ü ø±s¡+ dü+|òTü + uÀs¡T,¶ düuTÑÛ ´\T, y˚TH˚»s¡T,¢ sêÅwºü |Á u
ü TÑÛ ‘·«+‘√
˝≤yê<˚M\ MT<ä ñqï ÄdüøÔÏ düV≤ü ø±s¡ dü+|òTü + eTÚ*ø£ \øå±´\ kÕ<Ûq ä ˝À
˝Òøb£ ˛e≥+ >∑T]Ô+∫+~.
10.6 #ê˝≤ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \˝À | ô ≥Tºã&ç ø=s¡‘· ñqï~. düV≤ü ø±s¡ dü+|òTü +
düuTÑÛ ´\T ‘·eT dü+|òTü +˝À | ô ≥Tºã&ç | ô ≥º≥+ ˝Ò<Tä . #ê˝≤ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \T
Ä]∆ø£ dü+øå√uÛÑ+˝À ñHêïsTT. Á|üuÛÑT‘ê«\ MT<ä dü_‡&û ø√dü+ Ä<Ûës¡|ü&ç
q&ÉTdüTÔHêïsTT. Á|üuÛÑT‘ê«\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&É≥+ e\¢ düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\
dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô <Óã“‹+~. #ê˝≤ düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷˝À¢ sê»ø°j·T CÀø£´+
m≈£îÿyÓ’+~. düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\˝À ìs¡íj·÷\T #ù̊d n~Ûø±sêìï sêCø°j·T
Hêj·T≈£î\T ì\T|ü⁄ (ôV≤’ C≤ø˘) #˚XÊs¡T. á düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \qT ]õÅkÕºs\Y T
düø±\+˝À Ä&ç{Ÿ ìs¡«Væ≤+#·≥+ ˝Ò<Tä .
eT÷´#·Te©¢ msTT&Ó&é ø√|üπs{Ïyé kıôd’{°dt (e÷´ø˘‡) :
10.7. düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷
ü \|
Á j
ü ÷
Ó »Hê\qT s¡ø+åÏ #·{≤ìøÏ yê{ÏøÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ
dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø£*Œ+#·{≤ìøÏ 1995 ˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ @|” e÷´ø˘‡
#·{≤ºìï rdüT≈£îe∫Ã+~. #ê˝≤ bÕ&ç düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \T eT]j·TT Ç‘·s¡

97
 düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \T ‘·eT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT á #·≥+º øÁ +Ï <ä≈î£ e÷]Œ+#·T
≈£îHêïsTT. ªª~ eTT\ø£q÷s¡T ñyÓTHé‡ eT÷´#·Te©¢ msTT&Ó&é $T˝Ÿÿ bÁ ı&É÷´düs‡Y
ø√|üsπ {Ïyé j·T÷ìj·THéμμ á s¡+>∑+˝À $X‚wü ø£èwæ #˚d+æ ~. e÷´ø˘‡ #·≥+º ˝Àì
n+XÊ\qT $ìjÓ÷–+#·Tø=ì ‘·eT ø±sê´ø£˝≤bÕ˝À¢ Ks¡Tà ‘·–+Z ∫ ‘·q X¯øì ÔÏ
ìs¡÷|æ+∫+~. ‘·eT ñ‘·Œ‘T· \Ô qT e÷]à e÷¬sÿ{À¢ ‘·eT≈£î ñqï &çe÷+&é\qT
>∑T]Ô+∫ nedüsy ¡ TÓ qÆ kÕ∆sTT˝À <Ûsä \¡ qT ìs¡sí TT+∫ \_∆ bı+~+~.
s¬ ‘’ T· ñ‘·Œ‹Ô ø£+|ô ˙\T :
10.8. e÷¬sÿ≥¢˝À b˛{° ˝Òøb£ ˛e≥+ e\¢ ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \ ñ‘·Œ‘T· \Ô ≈£î
dü]jÓTÆ q <Ûsä ¡ \_Û+#·≥+ ˝Ò<Tä . ne´ed”ø∆ è£ ‘·+˝À ñqï ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T
düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\˝À ñqï ˝ÀbÕ\qT n~Û>∑$T+∫ ñ‘·Œ‹Ô ø£+ô|˙\qT
bÁ Õs¡+_Û+#·≥+ nqT≈£L\+>± ñ+≥Tqï~. á ø£+| ô ˙\T ‘·eT ñ‘·Œ‘T· \Ô qT
C≤rj·T, n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ≥¢≈î£ nqTdü+<Ûëq+ #˚dTü ≈£îH˚ neø±X¯+ ñ
qï~.
10.9. ñ‘·Œ‹Ô ø£+| ô ˙ #·≥ã º <ä+∆ >± @s¡Œ&˚ ø£+| ô ˙. ø£+| ô ˙\ dües¡D #·≥+º
2002 | Á øü ±s¡+ Bìì @sêŒ≥T #˚kÕÔsT¡ . ˇø£ e´øÏøÔ Ï ˇø£ z≥T bÁ Õ‹|ü~ø£ MT<ä
ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T ø£+ô|˙ì @sêŒ≥T #˚düT≈£îH˚ kÂø£s¡´+ á #·≥º+
ø£*ŒdüTÔ+~.
10.10. á ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ ø£+| ô ˙ 10 eT+~ ø£*dæ @sêŒ≥T #˚dTü ø√e#·TÃ.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\T ˝Òø£ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ dü+dü∆\T M{Ïì @sêŒ≥T
#˚düTø√e#·TÃ. ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ ø£+ô|˙øÏ, düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷ìøÏ ÁbÕ<∏ä$Tø£+>±
ø=ìï ‘˚&Ü\T ñHêïsTT. ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ ø£+| ô ˙˝À s¬ ‘’ T· ˝Ò ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\T. yêπs
nedüsy ¡ TÓ q
Æ düØ«düTqT ≈£L&Ü n+<äCkÒ ÕÔsT¡ . Ms¡T Ç‘·s¡ ø£+| ô ˙˝À¢ düuTÑÛ ´\T
e÷~]>± | ô ≥Tºã&ç<ës¡T¢ ø±s¡T. ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ ø£+| ô ˙˝À 4 <äX\¯ T ñ+{≤sTT.
10.11. ¬s’‘·T\ ñ‘·Œ‹Ô ø£+ô|˙ ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\ düeT÷Vü≤+>±
uÛ≤$+#·e#·TÃ. $‘·H Ô ê\T, ms¡Te⁄\T, |üs| ¡ ‹
ü , ;Ûe÷ kÂø£s´¡ + nedüsy ¡ TÓ q Æ
|ü]C≤„q+, $düsÔ D ¡ d ù e\T á ø£+| ô ˙ n+~+#·>\∑ >±*. n˝≤π> <äfi≤Ø\MT<ä
Ä<Ûës¡ |ü&≈É î£ +&Ü e÷¬sÿ{À¢ ‘·eT ñ‘·Œ‘T· \Ô qT $Áøs£ TT+#·≥+ nedüsy ¡ TÓ ‘Æ ˚
X¯ó~∆#j ˚ T· ≥+ e+{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|{ ü ≤º*. ñ‘·Œ‹Ô ø£+| ô ˙\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
$düèÔ ‘·+>± ñ+&É≥+ e\¢ ø=+‘· Ä]∆ø£ | Á jü ÷ Ó »q+ \_ÛdTü +Ô ~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü

98
 kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥T+~. nsTT‘˚ á ñ‘·Œ‹Ô ø£+| ô ˙\≈£î
e]ÿ+>¥ ø±´|æ{˝Ÿ ø=s¡‘· ñ+&Ée#·TÃ. eè‹Ô HÓ’|ü⁄D´+ n+<äTu≤≥T˝À ñ
+&Éø£b˛e#·TÃ. ìs¡«Vü≤D≤ dæã“+~ ‘·s¡#·T>± e÷s¡e#·TÃ. ô|≥Tºã&ÉT\T
düeT≈£Ls¡TÃ≈î£ H˚ X¯øj ÔÏ T· T≈£î\Ô T ˝Òøb£ ˛e#·TÃ. |üs|
¡ ‹
ü \uÛ´Ñ ‘· ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~.
e÷¬sÿ{Ï+>¥˝Àq÷ $\Te Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘T· \Ô T ‘·j÷ · s¡T #˚jT· ≥+˝Àq÷ X¯øÔÏ
˝Òø£b˛e#·TÃqT. á ñ‘·Œ‹Ô ø£+ô|˙\T $»j·Te+‘·+ ø±yê\+fÒ ô|≥Tºã&ç
u≤>± düMTø£]+#ê*. |üD≤[ø£ ì]∆w+ºü >± ñ+&Ü*. e÷¬sÿ{Ÿ |ü]XÀ<Ûq ä ˝À
düŒwüº‘· ñ+&Ü*. ¬s’‘·T\T @sêŒ≥T #˚ùd ñ‘·Œ‹Ô ø£+ô|˙ dü«j·T+ dü+eè~›
kÕ~Û+#ê\+fÒ 7`8 eè~∆ dü+e‘·s‡ ê\T |ü&TÉ ‘·T+~. <˚X+¯ ˝À <ë<ë|ü⁄ 2000
s¬ ‘’ T· ñ‘·Œ‹Ô ø£+| ô ˙\qT Ç|üŒ{øπÏ ]õwüsº Y #˚XÊs¡T. M{Ïì ø£+| ô ˙\ dües¡D
#·≥+º 1956 øÏ+<ä ]õwüsº Y #˚XÊs¡T. Ç$ ø±ø£ Ç+&çj÷ · ˝À 1000 s¬ ‘’ T· ñ
‘·Œ‹Ô ø£+| ô ˙\T @sêŒ≥T nj·÷´sTT. |üuTÑÛ ‘·« düV‰ü j·T+‘√q÷, ∫qï s¬ ‘’ T· \
ÄÁ– _õHÓdt ø£Hê‡]¸j·T+ düV‰ü j·T+‘√ Ç$ @sêŒ≥j·÷´sTT. á ø£Hê‡]¸j·T+
s¡T.10 \ø£\å es¡≈L £ e÷´∫+>¥ >Á ±+{Ÿ\qT ÇdüTq Ô ï~. ø¬Á &ç{Ÿ >±´s¡+{° |ò+ü &é
øÁ +Ï <ä u≤´+≈£î\T Ç#˚à ãTTD≤\qT á ø£Hê‡]¸j·T+ ø√{Ï s¡÷bÕj·T\ >±´s¡+{°
n+<äCd Ò Tü q
Ô ï~. ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\ ø£+| ô ˙\ eT÷\<ÛH ä êìï eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷ìï
yÓTs¡T>∑T |üs¡TÃø=H˚+<äT≈£î ø£Hê‡]¸j·T+ düVü‰j·T+ #˚düTÔqï~. ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\
ø£+| ô ˙ ãTTD yÓTT‘êÔìï ‹]– #Ó*+¢ #·øb£ ˛‘˚ ø£Hê‡]¸j·T+ qT+∫ 85 XÊ‘·+
yÓTT‘êÔìï u≤´+≈£î\T edü÷\T #˚dTü ø√e#·TÃ.
ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ ø£+|ô ˙\ $$<Ûä <äX\¯ T :
1. ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ ø£+|ô ˙ @sêŒ≥T bÁ ˛‘ê‡Vü≤+ :
<ä÷s¡<èä wæº ø£*– | Á D
ü ≤[ø£ s¡÷bı+~+#˚ X¯øÔÏ ñqïyês¡T, e÷¬sÿ{Ÿ˝À
–sêøÏ ñ+&˚ edüTe Ô ⁄\ô|’ ne>±Vü≤q ñqïyês¡T s¬ ‘’ T· ñ‘·Œ‹Ô ø£+|ô ˙\qT @sêŒ≥T
#˚jT· {≤ìøÏ #=s¡e rdüTø√e#·TÃ. ‘êeTT #˚j÷ · *‡q ñ‘·Œ‘T· \Ô ≈£î e÷¬sÿ{À¢
ñ+&˚ –sêøÏ >∑T]+∫ yÓTT<ä≥ n<Û´ä j·Tq+ #˚j÷ · *. ˝≤uÛ≤|
ù ø£å ø£*–q ø=+<äsT¡
|
Á y
ü ÷Ó ≥s¡T¢ ‘=* <äX˝¯ À | ô ≥Tºã&ç | ô ≥ºe#·TÃ. Hêu≤s¡T,¶ mdtm|òm
t dæ e+{Ï dü+dü\∆
düVü≤ø±s¡+‘√ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ ø£+ô|˙ @sêŒ≥T #˚j·T{≤ìøÏ á Á|üyÓ÷≥s¡T¢
düVü≤ø£]+∫ nedüs¡yÓTÆq ø£+ô|˙ì @sêŒ≥T #˚düTø√e#·TÃ. Ç≥Te+{Ï
ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ ¬s’‘·T\≈£î nqTuÛÑe+ ˝Òø£b˛e≥+ e\¢ ‘=* <äX¯˝À ¬s’‘·T\T
|
Á yü ÷Ó ≥s¡T¢ #˚dTü q
Ô ï ø£èwæøÏ eT<ä‘› T· Çe«ø£b˛e#·TÃ. ‘·eT ø£+| ô ˙\˝À s¬ ‘’ T· \T

99
ô ≥Tºã&ÉT\T ô|fÒº˝≤ #·÷&É≥+ Á|üyÓ÷≥s¡¢≈£î ø£wüºeTÚ‘·T+~. ¬s’‘·T˝À¢ $XÊ«dü+
|
ø£*–+#·≥+ ø£w+ºü . ˇø£ÿkÕ] s¬ ‘’ T· \qT Äø£]¸+∫, ˇø£ ãè+<ëìï @sêŒ≥T
#˚dæq ‘·s¡Tyê‘·, ¬s’‘·T\≈£î nedüs¡yÓTÆq •ø£åD Ç∫à yê] X¯øÏÔj·TT≈£îÔ\qT
ô|+bı+~+#ê*. ¬s’‘·T\ ø£+ô|˙ düC≤e⁄>± q&Éyê\+fÒ ¬s’‘·T\T ø£+ô|˙
ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ #·Ts¡T>±Z bÕ˝§ZHê*. ø=+‘·yT˚ s¡ |
ô ≥Tºã&ÉT\T | ô {≤º*. ‘êeTT
|ü+&ç+#˚ |ü+≥\qT nedüsy ¡ TÓ q
Æ y˚Ts¡ ø£+|
ô ˙øÏ düs|
¡ süò ê #˚d÷
ü Ô ñ+&Ü*.
á <äX¯ 1`2 dü+e‘·s‡ ê\T ñ+≥T+~.
2. kÕºsYº n|t <äX¯ :
yÓTT<ä{Ï <äX¯ ‘·s¡Tyê‘·, ¬s+&Ée <äX¯˝À ¬s’‘·T\ düuÛÑ´‘·«+ ô|s¡>±*.
s¬ ‘’ T· \ ø£+| ô ˙ s¬ ‘’ T· \ qT+∫ |ü+≥\ d ù ø£sD
¡ , HêD´‘ê |
Á e
ü ÷D≤\T, ]ø±s¡T\¶
ìs¡«Vü≤D #˚|ü≥º>∑\>±*. &Ó’¬sø£ºs¡¢ uÀs¡T¶ Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü düe÷y˚XÊ\T
ìs¡«Væ≤+#ê*. Ç~ e´ekÕj·T s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£+ô|˙ nsTT‘˚
$‘·H Ô ê\T, øÁ $
Ï T dü+Vü‰s¡ø±\T, ms¡Te⁄\T @ $<Û+ä >± d
ù ø£]+#ê˝À eTT+<äT>±
|Á D ü ≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. bÕs¡<sä Ù¡ ø£‘,· »yêãT<ëØ ‘·q+, ]ø±s¡T\¶
düøÁ e £ T ìs¡«Vü≤D, düø±\+˝À #Ó*+¢ |ü⁄\ e+{Ï yê{Ï <ë«sê s¬ ‘’ T· ˝À¢ $XÊ«dü+
ô|+bı+~+#·e#·TÃ.
3. eè~∆ <äX¯:
á <äX¯˝À ‘·eT ø£+ô|˙ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ $düÔs¡D≈£î neø±XÊ\qT
|ü]o*+#ê*. n+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+∫ yê´bÕs¡
$düsÔ D
¡ #˚|{ ü ≤º*. ‘·eT ø£+|
ô ˙ì dü|s¢ü TT #Óq
’ T˝À uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #˚j÷ · *.
á <äX¯˝À Áπ>&ç+>¥, Áu≤+&ç+>¥, yê\÷´ Á|üyÓ÷wüHé≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*. á
$düÔs¡D <äX¯≈£î 5 qT+&ç 7 dü+e‘·‡sê\T |ü&ÉT‘·T+~. ø£+ô|˙ ˇø£kÕ]
dæ∆s¡|ü&çq ‘·s¡Tyê‘· yê´bÕsêìï $düÔ]+∫ ø=‘·Ô düuÛÑT´\qT #˚s¡TÃø√e#·TÃ., ø=‘·Ô
bÁ Õ+‘ê\≈£î $dü]Ô +#·e#·TÃ.
4. |ü‘·q, *øÏ«&˚wüHé <äX¯ :
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ e÷s¡T‘·Tqï nedüsê\qT >∑T]Ô+#·ø£b˛sTTHê,
b˛{°<ës¡T\ <ë&ÉT\qT ‘·≥Tºø√˝Òø£ b˛sTTHê, e÷¬sÿ{À¢ | Á ‘ü ´· e÷ïjT· ñ‘·Œ‘T· \Ô T
e∫ÃHê e÷¬sÿ{Ÿ <Ûsä \¡ T –≥Tºu≤≥T>± ˝Ò≈î£ Hêï Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï
düeT≈£Ls¡TÃø√˝Òø£b˛sTTHê, ¬s’‘·T\T @sêŒ≥T #˚dæq ø£+ô|˙ |ü‘·q <äX¯≈£î

100
#˚sT¡ ≈£î+≥T+~. ‘=*<äX˝¯ À $»j·T+ kÕ~Û+∫q nH˚ø£ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \T
‘·eT $»j·÷ìï ø=qkÕ–+#·˝øÒ b£ ˛j·÷sTT. nH˚ø£ sêÅcÕº˝À¢ Ç˝≤ »]–+~.
#·ø¬ ÿs¡ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷
ü \qT BìøÏ ñ<ëVü≤s¡D>± rdüTø√e#·TÃqT.
Ä<Ûës¡+ : ø£ì‘·ÿsY, m. (2016). <ä ˝≤õø˘ Ä|òt bòÕs¡àsY m+≥sYÅô|’C…dt. Äq+<é,
>∑T»sê‘Y ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt s¡÷s¡˝Ÿ y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ Äq+<é.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô ø£+ô|˙\T :`
10.12. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 2012 qT+∫ 31 ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô ø£+ô|˙\T
bÁ Õs¡+uÛe Ñ Tj·÷´sTT. 2012˝À eT÷&ÉT ø£+| ô ˙\T bÁ Õs¡+uÛy Ñ TÓ ‘Æ ,˚ 2013 ˝À
‘=$Tà~ , 2014 ˝À |ü~, 2015`16 dü+e‘·‡sê˝À¢ ‘=$Tà~ ø£+ô|˙\T
bÁ Õs¡+uÛe Ñ Tj·÷´sTT. Ç+<äT˝À | Á <ü ëÛ q+>± #Ó|
ü ø√e\dæq$ dü+>∑+ bÕ\ ñ
‘·Œ‹< Ô ës¡T\ ø£+|ô ˙. á ø£+| ô ˙øÏ s¡T. 25 ø√≥¢ | ô sTT&É|t ø±´|æ≥˝Ÿ ñqï~.
>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À neT÷˝Ÿ qeT÷Hê Ä<Ûës¡+>± mHé&& ç _ç dü+dü∆ Bìì
@sêŒ≥T #˚d+æ ~. ø£ècÕí, >∑T+≥÷s¡T, >√<ëe] õ˝≤¢\ s¬ ‘’ T· \T ˇø£ s√E bÕ\T
$\TeqT á ø£+| ô ˙øÏ $sêfi¯+>± Ç#êÃsT¡ . | Á uü TÑÛ ‘·«+ ‘·q yê{≤ <Ûq ä +>± s¡T.
81 ø√≥T¢ düeT≈£L]à dü+|òTü + &ÓØ’ >± @sêŒ≥T #˚d+æ ~. dü+>∑+ &ÓØ’ s√E
yêØ ø¬ bÕdæ{° 3.5 \ø£\å ©≥s¡T.¢ yÓTT<ä{ Bìì düV≤ü ø±s¡ dü+>∑+>± @sêŒ≥T
#˚dæ ‘·s¡Tyê‘· e÷´ø˘‡ #·≥º+ ÁøÏ+<ä≈£î e÷sêÃs¡T. Ç|ü
&É~ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\
ø£+ô|˙>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+~+~. Ä $<Ûä+>± sêÅwüº+˝À @s¡Œ&çq yÓTT<ä{Ï
düV≤ü ø±s¡ bÕ&ç dü+>∑+>± Ç~ >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~+~.
10.13. bÕ\ ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ dü+dü\∆ T ‘=* <äX˝¯ À nH˚ø£ düyêfi¯ó¢ m<äTs=ÿHêïsTT.
]õÅùdºwüHé, e]ÿ+>¥ ø±´|æ≥˝Ÿ düeT≈£Ls¡TÃø√e≥+, e÷¬sÿ{Ï+>¥, sê»ø°j·T
CÀø£´+, e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\˝À bÁ Õ‹ì<Û´ä + dü+bÕ~+#·≥+, n~Ûø£
Ä<ëj·T|üqTï #Ó*+¢ #·≥+ e+{Ï düeTdü´\T m<äTs¡j÷ · ´sTT. uÀs¡T¶ Ä|òt &Ós¬’ ø£sº ¢¡
&çõ≥˝Ÿ dü+‘·ø±\qT ùdø£]+#·≥+ ≈£L&Ü düeTdü´>± e÷]+~. M]˝À
#ê˝≤eT+~ ìs¡øså£ êdüT´\T. düuTÑÛ ´\T>± ñqï #ê˝≤eT+~ s¬ ‘’ T· \≈£î ìs¡«Vü≤D≤
HÓ|
’ ⁄ü D≤´\T ˝Òe⁄. j·÷»e÷q´+, s¬ ‘’ T· \ eT<ä´ |üsd ¡ Œüs¡ $XÊ«dü+ ≈£L&Ü ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+~. n+<äTe\¢ s¬ ‘’ T· ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ dü+dü\∆ <ë«sê düuTÑÛ ´\≈£î Ä<ëj·T+
ô|<ä›>± ô|s¡>∑˝Ò<äT.

101
3. s¬ ’‘·T ñeTà&ç dü+dü∆\ |üìrs¡T :
¬s’‘·T $TÁ‘· ãè+<ë\T (ÄsYm+C…)
10.14. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ 2003 ˝À ¬s’‘·T $TÁ‘· ãè+<ë\T @sêŒ≥T
#˚j÷ · \ì Ä<˚•+∫+~. á ãè+<ë\˝À 15 eT+~ ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T
ø=+<äsT¡ øö\T s¬ ‘’ T· \T ñ+&Ü\ì Ä<˚XÊ˝À¢ | ù s=ÿHêïsT¡ . kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+
ã~©, e÷¬sÿ{Ÿ düe÷#ês¡+ n+<äC‘Ò ,· Ä]∆ø£ kÕ«e\+ãq \øå±´\T>± á
ãè+<ë\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. 2009`10 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À s¬ ‘’ T· $TÁ‘· ãè+<ë\qT
|ü{Ïwüº+ #˚ùd Á|üj·T‘·ï+ »]–+~. á ãè+<ë\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ ô|≥Tºã&ç
ô|{≤º\ì \ø£å´+>± ìπs›•+#·T≈£îHêïs¡T. yÓ]à ø£+b˛düTº e+{Ï ùd+ÁBj·T
e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· ˝À¢ @sêŒ≥T #˚jT· &ÜìøÏ ø£èwæ »]–+~. e´ekÕj·T Ks¡TÃ\T
‘·–Z+#˚+<äT≈£î m+|æø£ #˚dæq s¡+>±˝À¢ j·T+Á‘· |ü]ø£sê\qT Á|üy˚Xô̄|{≤ºs¡T.
n˝≤π> ¬s’‘·T $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄\≈£î $‘·ÔHê\T, ms¡Te⁄\T, ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø±\T
e÷s¡TeT÷\ bÁ Õ+‘ê˝À¢ düs| ¡ süò ê #˚jT· {≤ìøÏ ˝…d
ô’ Hé‡ Ç#êÃsT¡ . Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ
Á|üuÛÑT‘·«+ >∑D≤+ø±\ Á|üø±s¡+ 2.83 \ø£å\ ¬s’‘·T $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄\T @s¡Œ&ܶsTT.
10.15. ¬s’‘·T $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄\ Á|üjÓ÷>∑+˝À u≤´+≈£î\T ô|<ä›>± ÄdüøÏÔ
|
Á <
ü ]ä Ù+#·˝< Ò Tä . uÛ÷ Ñ $T˝Òì øö\T s¬ ‘’ T· \T ≈£L&Ü ©E ˇ|üŒ+<ëìï ø±˙ Vü‰MT
|ü‘Á +· ø±˙, #·÷|æd ù Ô ‘·|Œü s¡TD≤\T Çe«{≤ìøÏ u≤´+≈£î\T eTT+<äT≈£î sê˝Ò<Tä .
Bì‘√ ¬s’‘·T $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄\T #·Ts¡T>±Z |üì#˚j·T˝Ò<äT. |üs¡´y˚ø£åD dü]>±Z
˝Òøb£ ˛e≥+ e\¢ ø=ìï >Á ÷ ∑ |ü⁄\T m≥Te+{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+#·≈î£ +&ÜH˚
eT÷‘· |ü&ܶsTT. 2009`11 eT<Ûä´ ø±\+˝À ¬s’‘·T $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄ \≈£î sêÅw”ºj·T
ø£èwæ $ø±dü jÓ÷»q |ü<∏äø£+ ÁøÏ+<ä ø£+u…’Héº Vü‰¬s«düºs¡¢ e+{Ï n~Ûø£ $\TyÓ’q
j·T+Á‘· |ü]ø£sê\qT düs| ¡ süò ê #˚XÊs¡T. 2011 e÷]à 31 Hê{Ï ø±˝≤ìøÏ
$&ÉT<ä\ #˚dæq ø£+Åb˛º\sY n+&é Ä&ç≥sY »qs¡˝Ÿ Ä|òt Ç+&çj·÷ (dæmõ
dæ$˝Ÿ) ìy˚~ø£ | Á øü ±s¡+ á |ü<øä∏ +£ neT\T ˝À|üu÷ ÑÛ sTTwü+º >± ñqï~.
ñeTà&ç »yêãT<ëØ ãè+<ë\T (C≤sTT+{Ÿ ˝…_’ *{Ï >Á ÷∑ |ü⁄\T`C…m˝Ÿõdt) :
10.16. Hêu≤s¡T¶ | Á j ü ÷Ó >±‘·àø£ |ü<øä∏ +£ |ò*ü ‘ê\ Ä<Ûës¡+>± Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ |
Á u
ü TÑÛ ‘·«+
dü+j·TTø£Ô CyêãT<ë] ãè+<ë\T (C…m˝Ÿõdt) qT @sêŒ≥T #˚dæ+~. á
ãè+<ä+˝À Hê\T>∑T qT+∫ |ü~ eT+~ s¬ ‘’ T· \T ñ+{≤s¡T. u≤´+≈£î\ qT+∫
m≥Te+{Ï Vü‰MT\T Çe«≈£î+&Ü u≤´+≈£î\ qT+∫ ãTTD≤\T rdüT≈£îH˚+<äT≈£î

102
á ãè+<ë\T @s¡Œ&‘É êsTT. á ãè+<ë\ <ë«sê e´≈£î\Ô T ø±˙ yÓTT‘·+Ô >Á ÷ ∑ |ü⁄\T
ø±˙ s¡TD+ bı+<äe#·TÃ. nsTT‘˚ Ms¡T |üsd ¡ Œü s+¡ ˇø£]ø=ø£sT¡ Vü‰MT>± ñ
+{≤s¡T. ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\≈£î, øö\T ¬s’‘·T\≈£î H√{Ï Vü‰MT <ë«sê, øö\T
#ù̊d s¬ ‘’ T· \≈£î, e´ekÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #ù̊d Ç‘·s¡ e´≈£î\Ô ≈£î dü+j·TTø£Ô
»yêãT<ëØ ãè+<ë\ <ë«sê m≥Te+{Ï Vü‰MT ˝Ò≈î£ +&Ü u≤´+≈£î\T s¡TD≤\T
ÇkÕÔsTT. Ä $<Ûä+>± á ãè+<ä+˝Àì düuÛÑT´\ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡+ $XÊ«dü+
|
ô +bı+~kÕÔsTT. Ç˝≤ rdüT≈£îqï s¡TD≤\qT |ü+≥\T |ü+&ç+#·{≤ìøÏ , Ç‘·s¡
nedü s ê\≈£ î , e÷¬ s ÿ{Ï + >¥ ≈ £ î , ñ‘· Œ ‹ Ô nedü s ê\T rs¡ T à ≈ £ î H˚ + <ä T ≈£ î
$ìjÓ÷–kÕÔs¡T. á ãè+<ä+˝Àì düuÛÑT´\T u≤´+≈£î\ e<ä› ‘·eT $T>∑T\T
ì<ÛTä \qT bı<äT|ü⁄ #˚j÷ · *. kÕ<Ûës¡D nøö+{Ÿ\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. 2015
e÷]à Hê{ÏøÏ 18,436 C…m˝ŸC… \qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nsTT‘˚ >Á ±eTkÕúsTT˝À
|ü ] o\q »]|æ ‘ ˚ n‹ ø=~› C… m ˝Ÿ õ \T e÷Á ‘ · y ˚ T $»j· T e+‘· + >±
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤düTH Ô êïsTT. *œ‘· |üPs¡«ø£ øö\T ˇ|üŒ+<ä+ ˝Òì øö\T
¬s’‘·T\≈£î u≤´+≈£î ãTTD≤\T \_Û+#·≥+ ˝Ò<äT. C…m˝Ÿõ\ Á|üjÓ÷>∑+ ˇπø
s¡ø+£ nedüsê\T e⁄qï düuTÑÛ ´\T #ê˝≤ eT+~ ñqï bÁ Õ+‘ê˝À¢q÷, dü+kÕ∆>‘∑ ·
s¡TD≤\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì ÁbÕ+‘ê\˝À e÷Á‘·y˚T $»j·Te+‘·+ nj˚T´
neø±XÊ\T ñHêïsTT.
¬s’‘·T ø£¢uŸ\T :
10.17. 1983 e dü+e‘·‡s¡+˝À Hêu≤s¡T¶ dü+düú ¬s’‘·T ø£¢uŸ\ ø±s¡´Áø£e÷ìï
Ç+&çj·÷ n+‘ê ÁbÕs¡+_Û+∫+~. n |ü<∏äø£+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 1986 ˝À
neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. s¬ ‘’ T· \qT düeTq´j·T |ü]à yê] düeTdü´\qT düeTs¡+∆ >±
|ü]wüÿ]+#˚+<äT≈£î á |ü<øä∏ ±ìï ñ<˚• › +#ês¡T. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ã~©
#ù̊d+<äT≈£î @sêŒ≥T #˚dæq ì<ÛäT\ düVü‰j·T+‘√ ¬s’‘·T ø£¢uŸ\T q&ÉTdüTÔHêïsTT.
2012`13 dü+e‘·‡s¡+˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝À Hêu≤s¡T¶ 2106 ¬s’‘·T ø£¢uŸ\qT
bÁ ˛‘·V
‡ ≤æ +#·≥+ (Á|yü ÷
Ó {Ÿ) #˚d+æ ~. dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\∆ T, øÏkÕHé $C≤„Hé øπ +Á<ë\T,
e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\T, u≤´+≈£î\ düVü‰j·T+‘√ á ø£¢uŸ\ @sêŒ≥T
»]–+~. Bì‘√ sêÅw+ºü ˝À s¬ ‘’ T· ø£u ¢ \Ÿ dü+K´ 9,444≈£î #˚]+~. nsTT‘˚
á s¬ ‘’ T· ø£u
¢ \Ÿ |üìrs¡T düeTs¡e ∆ +‘·+>± ˝Ò<ì ä ‘˚*+~.

103
4. $»j·T+ kÕ~Û+∫q s¬ ‘’ T· düe÷K´\T :
<Ûäs¡DÏ :
10.18. eè‹Ô HÓ’|ü⁄D´+ ø£*–q dü«#·Ã¤+<ä dü+dü∆ {Ï+ã≈£îº ø£˝…øϺyé‡qT @sêŒ≥T
#˚dæ+~. nq+‘·|ü⁄s¡+, #ÓH˚ï ø=‘·Ô |ü*¢, õ˝≤¢˝Àì ø£s¡e⁄ |”&ç‘· eT+&É˝≤˝…’q
s=&É+¶ , sêeT–] eT+&É˝≤\˝À $dü]Ô +∫q 150 >Á ±e÷\˝Àì 20y˚\ eT+~
∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \qT Ä<äT≈£îH˚+<äT≈£î á @sêŒ≥sTT´+~. d ù +ÁBj·T
e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\qT nqTdü]+#·≥+ <ë«sê ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\
JeH√bÕ~Ûì düTdæs∆ ¡ e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \ <ë«sê n_Ûeè~∆ #˚jT· {≤ìï \ø£´å +>±
ìπs•
› +#·T≈£îHêïsT¡ . $$<Ûä s¡+>±˝À¢ì 10 düV≤ü ø±s¡ dü+dü\∆ ≈£î Ç~ >=&ÉT>∑T
dü+dü>∆ ± |üì#˚k˛Ô+~. {Ï+ã≈£îº d ù +ÁBj·T e´ekÕj·÷ìï n_Ûeè~∆ #˚jT· {≤ìøÏ
ø=ìï dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\∆ T, u≤´+≈£î\T #˚jT· ÷‘·q+~+#êsTT.
10.19. <Ûäs¡DÏ 4 eTVæ≤fi≤ |üs¡düŒs¡ düVü‰j·Tø£ düVü≤ø±s¡ bı<äT|ü⁄ dü+|òü÷\qT
s¡÷bı+~+#ês¡T. 1998 ˝À Ä~X¯øÔÏ | ù s¡T‘√ dü+dü∆ @sêŒ≥sTT´+~. Ç+<äT˝À
213 >Á ÷ ∑ |ü⁄˝À¢ 5954 eT+~ düuTÑÛ ´\T ñHêïsT¡ . á dü+|ò÷ ü ìøÏ s¡T. 5.85
ø√≥¢ eT÷\<Ûq ä + ñqï~. 1999 ˝À nq+‘·Xø¯ ÔÏ | ù s¡T‘√ bı<äT|ü⁄ düV≤ü ø±s¡+
dü+dü∆ @s¡Œ&+ç ~. Ç+<äT˝À 166 >Á ÷ ∑ |ü⁄\ øÁ +Ï <ä 4986 eT+~ düuTÑÛ ´\T ñ
+fÒ 3.63 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\ | ô ≥Tºã&ç ñ+~. 2011 ˝À ª<äTsêZXø¯ μÔÏ ì @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. á düV≤ü ø±s¡ dü+|òTü +˝À 33 >Á ±e÷\≈£î #Ó+~q 2952 eT+~
düuÛÑT´\T ñHêïs¡T. M] ô|≥Tºã&ç <Ûäq+ s¡T. 70 \ø£å\T.
10.20. 2004`05 ˝À {Ï+ã≈£îº Ä~X¯øÏÔ dü+dü∆ düVü‰j·T+‘√ ùd+ÁBj·T
e´ekÕj·÷ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Ä~X¯øÏÔ eT÷\<Ûäq+‘√ á
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T bÁ Õs¡+_Û+#ês¡T. düsY <=sê_® {≤{≤ ≥ Á dtº eT]j·TT d ù ïV≤æ ‘·T\T
ø=+‘· y˚Ts¡ ì<ÛTä \T düeT≈£LsêÃsT¡ . Bì‘√ s¬ ‘’ T· \T kÕ∆ìø£ yê´bÕs¡T\ MT<ä,
ãj·T{Ï qT+∫ e´ekÕj·T Ä<Ûësê\T düs¡|òüsê #˚ùd e÷¬sÿ≥¢ MT<ä
Ä<Ûës¡|ü&É≥+ ‘·–Z+~. Áø£eT+>± ª{Ï+ã≈£îº ÄsêZìø˘μ s¡TD≤\T, Á>±+≥¢qT
düMTø£]+#·>*∑ –+~. á ì<ÛTä \‘√ –&É+¶ – kÂø£sê´ìï bÁ Õôddæ+>¥ kÂø£sê´ìï
@sêŒ≥T #˚jT· ≥y˚T ø±≈£î+&Ü d ù +ÁBj·T e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \ô|’ s¬ ‘’ T· \≈£î •ø£D å
Ç#êÃsT¡ . d ù +ÁBj·T dü]|º øπæò wüHé ≈£L&Ü bÁ Õs¡+_Û+#ês¡T. ªbÕ]ºd| ùæ ≥Ø >±´s¡+{°
dædüºyéTμ øÏ+<ä e÷¬sÿ{Ï+>¥ kÂø£sê´ìï, ø£*Œdü÷Ô kÕ∆ìø£, |ü≥ºD e÷¬sÿ≥¢˝À
$»j·T+ kÕ~Û+#ês¡T. Á>±eT kÕ∆sTT˝À dü+|òü÷\qT @sêŒ≥T #˚j·T≥+,
104
ñeTà&ç>± ‘·eT e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô qT $Áøs£ TT+#·≥+ <ë«sê, e÷¬sÿ{À¢ s¬ ‘’ T· \T
‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\ uÒs¡kÕsê˝À¢ >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<ës¡T.
10.21. 2008˝À ª{Ï+ã≈£îÔ ÄsêZìø˘μ e÷´ø˘‡ #·≥+º øÁ +Ï <ä ]õdüsº Y nsTT´+~.
‘·eT dü+dü∆qT <Ûäs¡DÏ ø√Ä|üπs{Ïyé *$Tf…&é ù|s¡T‘√ düVü≤ø±s¡ dü+dü∆>±
e÷πsÃXÊs¡T. Ç~ dü+|ò÷ ü \ düe÷K´>± |üì#˚jT· ≥+ bÁ Õs¡+_Û+∫+~. ñ‘·Œ‹
<ës¡T˝Ò ‘·eT ñ‘·Œ‘T· \Ô qT $Áøs£ TT+#˚ dü+dü∆ >± s¡÷bı+~+~. Ç~ ÄVü‰s¡ ñ
‘·Œ‘T· \Ô qT düMTø£]+∫ ì\« ñ+∫ bÁ Õôddt #˚dæ e÷¬sÿ{Ï+>¥ #˚d ù HÓ| ’ ⁄ü D≤´\qT
dü+bÕ~+∫+~. {Ï+ãs¡Tº ÄsêZìø˘ Áu≤+&é ù|s¡T‘√ ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\qT
$Áøs£ TT+#·≥+ yÓTT<ä\T | ô {Ï+º ~. 2015 qT+∫ KØ<Óq ’ y˚sT¡ XËq>∑ kÕ>∑T
ã<äT\T, ]dtÿ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&˚ ø=Ásê n¬sø£ e+{Ï |ü+≥\ yÓ| ’ ⁄ü ª{Ï+ã≈£îÔ
ÄsêZìø˘μ <äèwæº ô|{Ϻ+~.
10.22. $$<Ûä dü+|òü÷\T, <Ûäs¡DÏ eT<Ûä´ Ä]∆ø£ ˝≤yê<˚M\˙ï bÕs¡<äs¡Ùø£+>±
»s¡T>∑T‘·THêïsTT. dü+|òü÷\ nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± <Ûäs¡DÏ dü+dü∆ ìs¡íj·÷\T
rdüT≈£î+≥T+~. <Ûsä D ¡ Ï <ë«sê $Áøs£ TT+∫q dü+|ò÷ ü \≈£î yês¡T $Áøs£ TT+∫q
ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ã{Ϻ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ uÀqdt \_ÛdüTÔ+~. |ü+{ ø±˝≤ìøÏ
eTT+<äT>±H˚ eT<䛑·T <Ûäs¡ Á|üø£{ÏdüTÔ+~. esê¸ø±\+ ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ eTT+<˚
@Á|j æ T· ˝Ÿ HÓ\˝À á | Á øü ≥£ q yÓ\Te&ÉT‘·T+~. á eT<ä‘∆ä› T· <Ûsä q ¡ T ã{Ϻ ‘·eT≈£î
@ |ü+≥ |ü+&çd ù Ô ˝≤uÛkÑ Õ{Ï>± ñ+≥T+<√ dü+|òTü düuTÑÛ ´˝Ò ìs¡sí TT+#·T≈£î+{≤s¡T.
Bì ‘·sT¡ yê‘· J|”mdt <ë«sê |ü+≥ | Á Dü ≤[ø£qT s¡÷bı+~kÕÔsT¡ . e÷¬sÿ{Ÿ
<Ûäs¡ <Ûäs¡DÏ Vü‰MT Ç∫Ãq <Ûäs¡ ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+fÒ e÷¬sÿ{Ÿ <Ûäs¡H˚ #Ó*¢kÕÔs¡T.
<Ûsä D
¡ Ï e´ekÕj·÷ìøÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ Ç‘·s¡ edüTeÔ ⁄\qT ≈£L&Ü düs| ¡ süò ê #˚dTü +Ô ~,
|üX¯óe⁄\qT ≈£L&Ü n+<äCÒdüTÔ+~. <Ûäs¡DÏ dæã“+~ ¬s’‘·T\≈£î ìs¡+‘·s¡+ •ø£åD
Çdü÷Ô+{≤s¡T.
10.23. <Ûsä D ¡ Ï| Á j
ü ÷Ó >∑+ $»j·Te+‘·+>± ø=qkÕ>±\+fÒ bÕs¡<sä Ù¡ ø£‘· ñ
+&Ü\ì düŒwy ºü TÓ q
Æ ìã+<Ûq ä \T ñ+&Ü\ì <Ûsä D ¡ Ï n_ÛbÁ Õj·T |ü&TÉ ‘√+~. <Ûsä D ¡ Ï
HÓ{e Ÿ s¡Tÿ˝À yÓTT‘·+Ô 25 y˚\ eT+~ s¬ ‘’ T· \T ñHêïsT¡ . <Ûsä D ¡ Ï s¬ ‘’ T· \ |ü+≥
bı˝≤˝À¢ Ç‘·sT¡ \≈£+fÒ s¬ ‘’ T· \≈£î m≈£îÿe>± #Ó*+¢ #·>\∑ T>∑T‘√+~. á dü+dü∆
Ä]∆ø+£ >± ì\<=≈£îÿø√e≥y˚T ø±≈£î+&Ü 24 \ø£\å $T>∑T\T ì<ÛTä \qT ≈£L&Ü
ø£*– ñ+~.

105
≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&É¢ $Áø£j·T Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ eT+&É* πøs¡fi¯ ($m|òt |ædæ¬ø) :`
10.24. øπ s¡fi˝¯ À ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \ ø£eT‘ê\ $d”sÔ +í¡ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~.
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T |ü]$T‘·+>± ñqï+<äTq ‘·eT ñ‘·Œ‘T· \Ô e÷¬sÿ{Ï+>¥˝À ∫qï,
düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T nH˚ø£ düeTdü´\T m<äTs=ÿ+≥THêïsT¡ . yê]øÏ |ü+≥\ ;Ûe÷
|ü<øä∏ +£ ø±˙, Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ >±˙ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òe⁄. ‘·eT
ñ‘·Œ‘T· \Ô ≈£î n<äq|ü⁄ $\TeqT | ô +bı+~+#·Tø=H˚ X¯øj ÔÏ T· T≈£î\Ô T ≈£L&Ü M]øÏ
˝Òe⁄. Bì‘√ 2001 dü+e‘·‡s¡+˝À πøs¡fi¯ Á|üuÛÑT‘·«+ _m|òt |ædæ¬ø dü+dü∆qT
Áb˛‘ê‡Vü≤+ #˚dæ+~. ¬s’‘·T\T Áø£eT+>± ùd+ÁBj·T ùd<Ûä´|ü⁄ |ü+≥\T |ü+&ç+#˚
~X¯>± yê]ì bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ês¡T.
10.25. $m|òt |ædæ¬ø Á|ü<Ûëq+>± Á|üuÛÑT‘·« j·÷»e÷q´ dü+dü∆. Á|üuÛÑT‘·«
Ä<Û«ä s¡´+˝Àì dü+dü.∆ á ø£+| ô ˙˝À 10 qT+∫ 15 eT+~ @sêŒ≥T #˚dTü ≈£îqï
dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T düu´ÑÛ ‘·«+ ø£*– ñ+{≤sTT. Ms¡T | Á <
ü ëÛ q+>±
∫qï, düqïø±s¡T, uÛ÷ Ñ $T˝Òì s¬ ‘’ T· \T. Ç+<äT˝À düuTÑÛ ´\T>± ñqï s¬ ‘’ T· \T 1000
s¡÷bÕj·T\ HêeTe÷Á‘+· yÓTT‘êÔìï ‘·eT yê{≤>± düeT≈£Ls¡TkÕÔsT¡ . sêÅwºü
yê´|ü+Ô >± 265 bÁ Õ<∏$ ä Tø£ e÷¬sÿ≥¢qT @sêŒ≥T #˚dæ s¬ ‘’ T· dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£
ãè+<ë\ düe÷K´\≈£î M{Ïì n|üŒ–+#ês¡T. M{Ïì kÕ«ÁXj ¯ T· ø£s¸¡ ø£ dü$T‹\T
(mdt¬ømdt) >± |æ\e≥+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. dæã“+~ düVü‰j·T+‘√ ¬s’‘·T˝Ò
dü«j·T+>± M{Ïì ìs¡«Væ≤+#·T≈£î+{≤s¡T. | Á ‹
ü mdtø¬ mdt øπ +Á<ëìï 8 eT+~
¬s’‘·T Á|ü‹ì<ÛäT\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. M]˝À 5 qT+∫ 6 eT+~ J‘·+ bı+<˚
dæã“+~, düV‰ü j·T+ #˚kÕÔsT¡ . á dü$T‘·T\T edü÷\T #ù̊d e÷¬sÿ{Ÿ #Ûê]®\
qT+∫ dæã“+~øÏ J‘·u‘ÑÛ ê´\T #Ó*k¢ ÕÔsT¡ . _m|ò| t d
æ ø¬æ y˚TH˚»sY J‘·+ #Ó*d ¢ Tü +Ô ~.
á y˚TH˚»s¡T¢ kÕ<Ûës¡D+>± Äj·÷ düu≈®… î£ ˝º À |ü]C≤„q+ ø£*– ñ+{≤s¡T.
|ü]bÕ\q :
10.26. $m|òt|ædæ¬ø ìs¡«Vü≤D≈£î 11 eT+~ uÀs¡T¶ Ä|òt &Ó’¬sø£ºs¡T¢ ñ+{≤s¡T.
Ç+<äT˝À q\T>∑Ts¡T ¬s’‘·T˝…’‘˚, n+<äT˝À ˇø£ eTVæ≤fi¯ ‘·|üŒìdü]>± ñ+&Ü*.
nÁ–ø£\ÃsY Ábı&Éø£åHé ø£MTwüqsY, &Ó’¬sø£ºsY Ä|òt nÁ–ø£\ÃsY, ôdÁø£≥Ø (ô|ò’HêHé‡),
$m|òt|ædæ¬ø dæÇy√, ©&é u≤´+ø˘ Á|ü‹ì~Û, H˚wüq˝Ÿ Vü‰]ºø£\Ãs¡˝Ÿ uÀs¡T¶ Á|ü‹ì~Û,
j·T÷s√|æjT· Hé j·T÷ìj·THé | Á ‹
ü ì~Û á uÀs¡T˝¶ À düuTÑÛ ´\T>± ñ+{≤s¡T.
á uÀs¡T¶ düe÷y˚XÊìøÏ sêÅwºü e´ekÕj·T XÊK eT+Á‹ n<Û´ä ø£‘å · eVæ≤kÕÔsT¡ .

106
á uÀs¡T¶ | Á ‹ü eT÷&ÉT HÓ\\ø=ø£kÕ] düe÷y˚Xy ¯ TÓ Æ |üìrs¡TqT düMTøÏd å Tü +Ô ~.
nedüsy ¡ TÓ qÆ $<Ûëq|üsy ¡ TÓ q
Æ ìs¡j
í ÷· \qT dü÷∫düT+Ô ~. d”Çz s√E yêØ
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT õ˝≤¢ kÕ∆sTT dæã“+~‘√ ø£*dæ |üs¡´y˚øÏåkÕÔs¡T.
10.27. $m|ò| t d æ ø¬æ <ë<ë|ü⁄ 200 eT+~ nÁ–ø£\ÃsY _mdtdæ |ü≥u º <
ÁÑÛ Tä \qT
ìj·T$T+#·T≈£î+~. Mπs ø±ø£ 15 eT+~ _j·Tdæ‡ >Á ±&ÉT´j˚T≥T¢, m+_m
b˛düTº >Á ±&ÉT´j˚T≥T¢, ≈£L&Ü |üì #˚dTü H Ô êïsT¡ . 14 eT+~ nøö+f…+≥T¢, 15
eT+~ >∑TeTkÕÔ\T á dü+dü∆ ÁøÏ+<ä |üì#˚düTÔHêïs¡T. M] <ë«sê ¬s’‘·T\‘√
ì‘·´+ dü+ã+<Ûë\T ìs¡«Væ≤+#·≥+ kÕ<Û´ä yÓT+Æ ~. s¬ ‘’ T· \≈£î #·<Tä e⁄ ˝Òøb£ ˛e≥+,
Ä]∆ø£ eqs¡T\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òø£ b˛e≥+, e´ekÕj·T dü\Vü‰\T
\_Û+#·øb£ ˛e≥+ e+{Ï düeTdü´\qT á dü+dü∆ <ë«sê n~Û>$ ∑ T+#ês¡T. | Á ‹ü
ÁbÕ<Ûä$Tø£ e÷¬sÿ{Ÿ˝À J‘·+ bı+~q >∑TeTkÕÔ ø±˙, nøö+f…+{Ÿ ø±˙
|üì#˚kÕÔsT¡ . á bÁ Õ<∏$ ä Tø£ e÷¬sÿ{Ÿ˝À ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT | Á <
ü ëÛ q+>± 10 eT+~
düuTÑÛ ´\T dü«#·Ã+¤ <ä bÁ Õ‹|ü~ø£q ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ .
10.28. n_Ûeè~› ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|{ ü q ºÏ ø=B› Ks¡TÃ\T | ô ]–b˛‘·Tqï+<äTq
Ä<ëj·T+ ô|+#·T≈£îH˚+<äT≈£î $m|òt|ædæ¬ø ø=ìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|ü{Ϻ+~.
bÕ˝≤È{Ÿ˝À $‘·q Ô ñ‘·Œ‹Ô j·T÷ì{ŸqT @sêŒ≥T #˚d+æ ~. á j·T÷ì{Ÿ <ë«sê
@{≤ s¡T. 3 ø√≥¢ ˝≤uÛ≤ìï dü+dü∆ Ä]®dTü q Ô ï~. yÓTTø£ÿ\ $Áøj £ T· +, e´ekÕj·T
dü\Vü‰\qT n+~+#·≥+, e´ekÕj·T øπ ‘Áå ê\˝À ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ì]∆wy ºü TÓ q Æ
|òE
” edü÷\T #˚dæ ìs¡«Væ≤+#·≥+ e+{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ <ë«sê dü+dü∆ eT]
ø=+‘· Ä<ëj·÷ìï düeT≈£Ls¡TÃ≈£î+≥Tqï~. <Ûäs¡àì~Û ˝Òø£ ø±s¡Œdt &çbÕõ≥¢ô|’
e#˚à e&û,¶ $‘·H Ô ê\T, yÓTTø£ÿ\ $Áøj £ T· + <ë«sê \_Û+#˚ Ä<ëj·T+ dü+dü≈∆ î£
|
Á <
ü ëÛ q Ä]∆ø£ eqs¡T>± ñ+~. >∑‘· eT÷&ÉT dü+e‘·s‡ ê\qT+∫ $m|ò| t d æ ø¬æ
˝≤uÛÑkÕ{Ï>± q&ÉTdüTÔqï~. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ s¡T.18 ø√≥T¢ ìs¡«Vü≤D e´j·T+
#˚düTÔqï dü+dü∆ s¡T. 2.2 ø√≥T¢ $T>∑T\T‘√ q&ÉTdüTÔqï~.
¬s’‘·T dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T ` ¬s’‘·T >∑Ts¡Te⁄\T (e÷düºsY bòÕs¡àsY‡) :
10.29. πøs¡fi¯˝À ¬s’‘·T\T ìs¡«Væ≤+#˚ ¬s’‘·T e÷¬sÿ{Ÿ ˝Òø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ e÷¬sÿ≥T¢
dü«j·T+>± q&ÉTdüTH Ô êïsTT. 2015 y˚T 26 Hê{ÏøÏ 1,25,000 eT+~ s¬ ‘’ T· \T
8,906 dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T>± @s¡Œ&ܶsT¡ . | Á ‹
ü dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£
ãè+<ä+ eTT>∑TsZ T¡ s¬ ‘’ T· >∑Ts¡Te⁄\T, e÷düsº Y bòÕs¡àsYq
‡ T mqTï≈î£ +≥T+~. ˇø£sT¡

107
|üs| ¡ ‹
ü e´eVü‰sê\T #·÷d ù Ô eTs=ø£sT¡ e÷¬sÿ{Ï+>¥ e´eVü‰sê\T, Ç+ø=ø£sT¡
ñ‘·Œ‹Ô e´eVü‰sê\T #·÷kÕÔsT¡ . mdtø¬ mdt kÕ∆sTT˝À s¬ ‘’ T· >∑Ts¡Te⁄\qT ˇø£
ãè+<ä + >± @sêŒ≥T #˚ k ÕÔ s ¡ T . Ms¡ + <ä s ¡ ÷ ø£ * dæ ˇø√ÿ ø±s¡ ´ Á ø £ e T+
ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ ˇø£]ì düuTÑÛ ´ì>± m+#·Tø=+{≤s¡T. Ä $<Û+ä >±, | Á ‹ ü e÷düsº Y
bòÕs¡àsY 250 eT+~ ¬s’‘·T\ nedüsê\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤kÕÔs¡T. yê]
u≤<Û´ä ‘·\qT düøÁ e £ T+>± ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ $m|ò| t dæ ø¬æ yê]øÏ •ø£D å ÇdüT+Ô ~.
e÷düsº Y bòÕs¡às¡¢ ãè+<ëìï s¬ +&ÉT dü+e‘·s‡ ê\ ø±\ e´e~ÛøÏ mqTï≈î£ +{≤s¡T.
e#˚à mìïø\£ T »s¡>≈∑ £ eTT+<˚ e÷düsº Y bòÕs¡àsY>± mqTï≈î£ H˚ neø±X¯eTTqï
yê]øÏ ‘·–q •ø£D å ÇkÕÔsT¡ .
10.30. øπ s¡fi¯ e´ekÕj·T XÊK ‘·q $düsÔ D ¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|≥ ü {
º ≤ìøÏ,
¬s’‘·T\≈£î kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ n+~+#·{≤ìøÏ á ¬s’‘·T >∑Ts¡Te⁄\ MT<ä
m≈£îÿe Ä<Ûës¡|& ü TÉ ‘·T+~. yê] e´ekÕj·T øπ ‘Áå ê\qT m+|æø£ #˚dæ yê{Ïì
Á|ü<äs¡ÙHê πøåÁ‘ê\T>± Ç‘·s¡ ¬s’‘·T\≈£î #·÷|ækÕÔs¡T. e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\qT,
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï Ä $<Ûä+>± n+<ä]øÏ ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T. kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hêìï Ç‘·sT¡ \≈£î ‘Ó*j·T #˚jT· ≥+, s¬ ‘’ T· \qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\T #˚jT· ≥+
á |ü<‹ ∆ä |
Á ‘ü ´˚ ø£‘.· n‹ ‘·≈î£ ÿe Ks¡TÑ√ á ø±s¡´øÁ e £ ÷ìï #˚|≥ü eº #·TÃ. ñ‘·Œ‹Ô
e´eVü‰sê\T #·÷ùd e÷düºsY bòÕs¡àsY ¬s’‘·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q ñ‘·Œ‹Ô
düeTdü´\qT |üs´¡ y˚ø+åÏ ∫ |ü]wüÿ]kÕÔsT¡ . uÛ÷ Ñ kÕs¡ |üØø£,å |ü+≥\ ;Ûe÷ e+{Ï
n+XÊ\≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔs¡T.ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\qT Áb˛‘·‡Væ≤+
#˚+<äT≈£î HÓ{Ÿes¡Tÿ˝Àì ¬s’‘·T\T ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\T, ãjÓ÷ô|òdæºôd’&é‡
ø=qT>√\T≈£î Áb˛‘·‡Væ≤düTÔHêïs¡T. uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å\T #˚sTT+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü
n~Ûø±s¡T\T e´ekÕj·T ;Ûe÷ neT\T #˚j·T{≤ìøÏ ¬s’‘·T >∑Ts¡Te⁄\T
düVü≤ø£]kÕÔs¡T.
10.31. |üs| ¡ ‹ü e´eVü‰sê\T #·÷d ù s¬ ‘’ T· >∑Ts¡Te⁄\T $m|ò| t dæ ø¬æ dæã“+~
düV‰ü j·T+‘√ Äj·÷ s¬ ‘’ T· \ s¡TD ns¡Ω‘· >∑T]+∫ n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ . s¬ ‘’ T· \
s¡TD nedüsê\qT ˝…øÏÿ+|ü⁄ #˚kÕÔs¡T. ¬s’‘·T\≈£î s¡TD≤\T n+~+#·≥+˝À
düV‰ü j·T+ #˚jT· ≥y˚T ø±≈£î+&Ü yês¡T düø±\+˝À s¡TD≤\T ‹]– u≤´+≈£î\≈£î
#Ó*¢+#˚ $<Ûä+>± düVü≤#·s¡ ¬s’‘·T\ <ë«sê HÓ’‹ø£ ˇ‹Ô&ç rdüT≈£îekÕÔs¡T.
u≤´+≈£î\≈£î ‘·–q BÛe÷ @s¡Œ&≥ É +˝À Ä\dü´+ ˝Ò≈î£ +&Ü u≤´+≈£î\T s¬ ‘’ T· \≈£î
s¡TD≤\T n+<äCd Ò Tü H
Ô êïsTT. m≥Te+{Ï Vü‰MT |ü‘Á +· Çe«˝Òì uÛ÷ Ñ $T˝Òì s¬ ‘’ T· \≈£î

108
 ≈£L&Ü ãTTD≤\T ÇdüTÔHêïsTT. øö\T ¬s’‘·T≈£î ≈£L&Ü ø£˙dü |ü+≥ s¡TD+
\_ÛdüTÔqï~.
10.32. u≤´+≈£î\≈£î ;Ûe÷ Ç#˚Ã+<äT≈£î $m|ò| t d
æ ø¬æ u≤´+≈£î\T eT+ps¡T
#˚dq æ ãTTD+˝À 25 XÊ‘·+ Ä u≤´+≈£î˝ÀH˚ |òøæ & ‡˘ é &çbÕõ{Ÿ>± ñ+#·T‘√+~.
nsTT‘˚ Ç~ u≤´+≈£î\T Ç∫Ãq ãTTD≤ìøÏ Vü‰MT e÷Á‘+· ø±<äT. á |ü<‹ ∆ä ˝À
_m|ò| t dæ ø¬æ s¡T. 98 ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\qT u≤´+≈£î˝À¢ |òøæ & ‡˘ é &çbÕõ{Ÿ #˚d+æ ~.
$m|ò| t dæ ø¬æ 12 u≤´+≈£î\‘√ Ç+<äT≈£î nedüsy ¡ TÓ q
Æ ne>±Vü≤q ≈£î<äTs¡TÃ≈î£ +~.
2008 ˝À Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üy˚Xô̄|{Ϻq ãTTDe÷|ò” |ü<Ûäø£+ e\¢ ¬s’‘·T\T, u≤´+≈£î\
eT<ä´ $XÊ«dü+ ø=+‘·yT˚ s¡ <Óã“‹+~.
10.33. e÷¬sÿ{Ï+>¥ e´eVü‰sê\T #·÷ùd e÷düºsY bòÕs¡àsY e÷¬sÿ{Ï+>¥≈£î
dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ìï+{Ïì düeTq«j·T+ #˚kÕÔsT¡ . düuTÑÛ ´\T #˚dq æ
ñ‘·Œ‘T· \Ô ìï{ì Ï düMTø£]+∫ ñeTà&ç>± e÷¬sÿ{Ï+>¥ #ù̊d $<Û+ä >± #·÷kÕÔsT¡ .
s¬ ‘’ T· \T ‘·eT |ü+≥\qT, ns¡{Ï >¬ \\qT, Ç‘·s¡ ≈£Ls¡>±j·T\qT, mdtø¬ mdt
πø+Á<ëìøÏ rdüT≈£îekÕÔs¡T. yês¡+˝À ¬s+&ÉT s√E\T ñ<äj·T+ 10 >∑+≥\
qT+&ç eT<Ûë´Vü≤ï+ 1 >∑+≥≈£î Ç˝≤ ñ‘·Œ‘T· \Ô T øπ +Á<ëìøÏ ekÕÔsTT. Äj·÷ ñ
‘·Œ‘·TÔ\ MT<ä HêD´‘·qT ã{Ϻ, ãs¡Te⁄qT ã{Ϻ ˇø£ >∑T]Ô+|ü⁄ ø±s¡T¶ ‘·–*kÕÔs¡T.
á ñ‘·Œ‘T· \Ô ø=qT>√\T˝À ÄdüøÔÏ ñqïyês¡T ‘êeTT m+‘· <Ûsä ¡ #Ó*k¢ ÕÔy÷ Ó
dü÷∫kÕÔsT¡ . kÕ<Ûës¡D+>± mdtø¬ mdt d ô +≥sY˝À $m|ò| t d
æ ø¬æ dæã“+~ ãè+<ä+,
¬s’‘·T dü«#·Ã¤+<ä ø±s¡´ø£s¡Ô\T düMTø£]+∫q >∑D≤+ø±\ Ä<Ûës¡+>± <Ûäs¡ ìs¡íj·T+
»s¡>∑T‘·T+~. <ëìï mdt¬ødæ ôd+≥sY\ e<ä› Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T. á <Ûäs¡ ¬s’‘·T\qT,
ø=qT>√\T <ës¡T\qT ≈£L&Ü | Á u
ü ≤Û $‘·+ #˚d
ù $<Û+ä >± ñ+≥T+~. á ˝≤yê<˚M
e´eVü‰sêìï ôd+≥sY ìs¡«Væ≤+#˚ mìï¬ø’q düuÛÑT´\T e÷Á‘·y˚T |üs¡´y˚øÏåkÕÔs¡T.
mdtø¬ mdt˝Àì s¬ ‘’ T· \T mqTï≈î£ qï e÷¬sÿ{Ÿ e´eVü‰sê\ ãè+<ä+ Hêj·T≈£î&ÉT
yê´bÕs¡T\‘√ uÒsk¡ Õsê\T »s¡T|ü⁄‘ês¡T. ‘·sT¡ yê‘· n‘·qT #Ó|Œæ q <Ûsä ≈¡ î£ neTàø£+
»s¡>±*. s¬ ‘’ T· Ä <Ûsä q ¡ T n+^ø£]+#ê* ˝Òø£ ‘·q ñ‘·Œ‹ì Ô e÷¬sÿ{Ÿ qT+&ç
rdüT≈£îb˛yê*. ˝≤yê<˚M\T »]–q ‘·sT¡ yê‘· _\T¢\T ‘·j÷ · s¡T #˚kÕÔsT¡ . Ä
_\T¢ ˇø£ ø±|”ì s¬ ‘’ T· ≈£î n+<äCkÒ ÕÔsT¡ . ˇø£ _\T¢ ø±|” yê´bÕ]øÏ, ˇø£ ø±|”
mdt¬ømdt ôd+≥sY˝ÀqT ñ+#·T‘ês¡T. ‘·q |ü+≥qT $Áø£sTT+∫q ¬s’‘·T≈£î
mdt¬ømdt <ë«sê Ä ô|’ yês¡+ ÁfÒ&ç+>¥ »]π> s√Eq #Ó*¢+|ü⁄ »s¡T>∑T‘·T+~.
mdt¬ømdt ôd+≥sY ˝À ˝≤yê<˚M\T »]ù| yê´bÕs¡T\+<äs¡÷ mdt¬ømdt

109
dô +≥sY˝À ]õÅd ù w
º H
ü é #˚sTT+#·Tø√yê*‡ ñ+≥T+~. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü 1000
s¡÷bÕj·T\T <Ûsä êe‘·TÔ ˝Òø£ &çbÕõ{Ÿ #Ó*+¢ #ê*‡ ñ+≥T+~. | Á ‹
ü yê´bÕ]
#˚ ù d ˝≤yê<˚ M \qT Ä&ç { Ÿ ãè+<ä + ìs¡ + ‘· s ¡ + eT~+|ü ⁄ #˚ d ü T Ô + ~.
á ãè+<ä+˝À $m|ò| t dæ ø¬æ dæã“+~, s¬ ‘’ T· \T mqTï≈î£ qï |
Á ‹
ü ì<ÛTä \T ñ+{≤s¡T.
nÁø£eT ˝≤yê<˚M\T ìs¡«Væ≤+#˚ yês¡T me¬s’Hê ñ+fÒ yê]ì u≤¢ø˘*dtº˝À
|ô &É‘ês¡T. sêÅw+ºü ˝Àì 265 mdtø¬ mdt d ô +≥sY\˝À Ä yê´bÕ] ˝≤yê<˚M\T
ìs¡«Væ≤+#·≈£î+&Ü #·÷kÕÔs¡T.
10.34. ñeTà&ç e÷¬sÿ{Ï+>¥ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ <ë«sê øπ s¡fi¯ s¬ ‘’ T· \T eT+∫ | ù s¡T
|Á U ü ≤´‘·T\T ñqï yê´bÕs¡T\qT ‘·eT e÷¬sÿ≥¢y| ’Ó ⁄ü Äø£]¸+#·>\∑ T>∑T‘·THêïsT¡ .
s¡yêD≤ e´j·÷ìï ‘·–Z+#·>∑\T>∑T ‘·THêïs¡T. uÛ≤Ø>± ˇπø #√≥ $Áø£j·÷\T
#˚j·T≥+ e\¢ e#˚à ˝≤uÛ≤\T bı+<ä>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. mdt¬ømdt ôd+≥s¡¢˝À
øπ ‘Áå k· ÕúsTT˝À »]|æq n<Û´ä j·Tq+ | Á øü ±s¡+ ˇø£ e´ekÕjÓ÷‘·Œ‹Ô øÏ˝À≈£î | ôÅ y
’ ≥˚ T
e÷¬sÿ{À¢ 37 s¡÷bÕj·T\T eùdÔ mdt¬ømdt ôd+≥sY˝À 41 s¡÷bÕj·T\T
edüT+Ô ~.
10.35. e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô T n~Ûø+£ >± e÷¬sÿ{Ÿ≈î£ sêe≥+ e\¢ düeTdü´\T
@s¡Œ&ç‘˚ $m|òt|ædæ¬ø ¬s’‘·T\≈£î s¡yêD≤ dü_‡&û Ç∫à |üø£ÿ e÷¬sÿ≥¢≈£î
‘·s*¡ +#˚+<äT≈£î düV‰ü j·T+ #˚dTü +Ô ~. <Ûsä ¡ m≈£îÿe>± \_Û+#˚ e÷¬sÿ{Ÿ≈î£
‘·eT düs¡T≈£î ‘·s¡*+#·{≤ìøÏ ¬s’‘·T\≈£î düVü‰j·T+ #˚düTÔ+~. ø£$T{°
ìs¡ísTT+∫q <Ûäs¡ ø£+fÒ e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\ <Ûäs¡ ‘·–Zb˛sTTq|ü
&ÉT ¬s’‘·T\≈£î
dü_& ® û Ç∫à _m|òt |ædø¬æ Ä<äT≈£î+≥T+~. kÕ<Ûës¡D+>± <Ûsä ¡ MT<ä Ç#˚à dü_& ‡ û
10 qT+∫ 12 XÊ‘·+ ñ+≥T+~ >∑‘· eT÷&ÉT dü+e‘·s‡ ê\˝À s¬ +&ÉT eT÷&ÉT
kÕs¡T¢ <Ûsä \¡ MT<ä dü_& ‡ û Çe«e\dæq nedüs+¡ @s¡Œ&+ç ~. á dü_& ‡ û e\¢
6200 eT+~ s¬ ‘’ T· \T | Á jü ÷
Ó »q+ bı+<ës¡T.
10.36. s¬ ‘’ T· \T ‘Ó∫Ãq |ü+≥ $\Te\T 5 XÊ‘·+ mdtø¬ mdt ìs¡«Vü≤D≤ Ks¡TÃ
øÏ+<ä edü÷\T #˚düTÔ+~. Ç˝≤ edü÷\T #˚dæq yÓTT‘·Ô+ qT+#˚ dæã“+~øÏ
y˚‘·Hê\T #Ó*¢düTÔ+~. dü+e‘·‡sê+‘·+˝À Äj·÷ ¬s’‘·T\T ìs¡«Væ≤+∫q
˝≤yê<˚M\qT eT~+|ü⁄ #˚dæ ‘·eT d ô +≥s¡˝¢ À $Áøs£ TT+∫q düs≈¡ î£ $\Te˝À
¬s+&ÉT XÊ‘·+ uÀqdt yÓTT‘êÔìï Ä ¬s’‘·T≈£î #Ó*¢düTÔ+~. ¬s’‘·T\T mqTï≈£îqï
ø£$T{° uÀqdt |ü<øä∏ ±ìï neT\T #˚dTü +Ô ~.

110
10.37. yÓTT‘·+Ô mdtø¬ mdt \˝À düuTÑÛ ´\T>± ñqï 1,25,000 eT+~ s¬ ‘’ T· \˝À
65 XÊ‘·+ eT+~ e÷Á‘y · T˚ #·Ts¡T>±Z e´ekÕj·T+˝À bÕ˝§Z+≥Tqï≥T¢ n+#·Hê.
2014 dü+e‘·s‡ +¡ ˝À á s¬ ‘’ T· \T 1,35,000 yÓT{ Á øÏ ˘ ≥qTï\ ñ‘·Œ‘T· \Ô qT
$Áøs£ TT+#ês¡T. ˇø√ÿ s¬ ‘’ T· ≈£î düsêdü]q 1.7 ≥qTï\ e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘T· \Ô qT
$Áøs£ TT+∫q≥T¢ ‘˚*+~.
$\TeqT ÄbÕ~+#·≥+ (yê\T´ m&çwHü )é :
10.38. |ü≥D º ø° s£ D
¡ m≈£îÿe ø±e≥+ e\¢ e+≥ #˚jT· {≤ìøÏ düs«¡ dæ<+∆ä >±
ñqï ≈£Ls¡>±j·T\≈£î –sêøÏ | ô s¡T>∑T ‘√+~. |ò⁄ü &é bÁ Õôddæ+>¥˝À •ø£D
å bı+~q
e÷¬sÿ{Ï+>¥ $uÛ≤>∑+ s¬ ‘’ T· dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\qT bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +∫ á
neø±XÊìï $ìjÓ ÷ –+#· T ø√e\dæ + ~>± ø√]+~. $m|ò t | æ d æ ¬ ø
‹s¡Teq+‘·|⁄ü s¡+ u≤¢ø˝˘ Àì ø£˝j ¢… T· ÷sY˝À bÁ Õôddæ+>¥ j·T÷ì{ŸqT @sêŒ≥T
#˚d+æ ~. ≈£Ls¡>±j·T\qT bÁ Õôddt #˚dæ bÕ´¬ø≥¢˝À ì+|ü⁄‘·THêïsT¡ . á $uÛ≤>±˝À¢
bÕsYº f…+Æ ñbÕ~Û neø±XÊ\T ø£*ŒdTü H Ô êïsT¡ . ˇø√ÿ bÕ´¬ø{Ÿ≈î£ Ç+‘· <Ûsä ¡ nì
#Ó*¢düTÔHêïs¡T. á j·T÷ì{Ÿ˝À ñbÕ~Û bı+~q n‘·´~Û≈£î\T eTVæ≤fi¯\T
ª≈£î&ÉT+ãl |ü<øä∏ +£ μ ˝À düuTÑÛ ´\T, øö\T s¬ ‘’ T· \T. á j·T÷ì{Ÿ˝À |üì#ù̊d
eTVæ≤fi¯\T s√E≈£î eT÷&ÉT Hê\T>∑T >∑+≥\T |üì#˚dæ s¡÷.140 es¡≈£L
dü+bÕ~düTH Ô êïsT¡ . $m|òt |ædø¬æ eTs√ s¬ +&ç+{Ïì @sêŒ≥T #˚d+æ ~.
øπ s¡fi˝¯ À e´ekÕj·T+ ` ≈£î&ÉT+ãl |Á j
ü ÷Ó >∑+ :
10.39. øπ s¡fi˝¯ À ≈£î&ÉT+ãl | Á j
ü ÷ Ó >∑+˝À uÛ≤>∑+>± e´ekÕj·T ≈£L©\T>±
|üì#˚düTÔqï eTVæ≤fi¯\qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫ ã+»s¡T uÛÑ÷eTT˝À¢ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T
|ü+&ç+#˚ $<Û+ä >± r]Ã~<äT‘› T· HêïsT¡ . dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T e÷~]>±H˚
Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T ãè+<ë\T (HÓã ’ sYVQü &é >Á ÷
∑ |t`‡ mHéVô ≤#Yõ\T) @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
M]ì bı<äT|ü⁄, |üs| ¡ ‹
ü ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ #·Ts¡T>±Z bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚XÊs¡T. Ç‘·s¡
ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ ≈£L&Ü bÕ˝§ZH˝˚ ≤ #˚dæ yê]˝À Ä‘·à$XÊ«dü+ | ô +∫ yê]ì
ãè+<ë\T>± @sêŒ≥T #˚dæ uÛ÷ Ñ $Tì øö\T≈£î rdüT≈£îH˚ $<Û+ä >± bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ês¡T.
øπ s¡fi˝¯ À s¬ ‘’ T· \T |ü≥D
º bÁ Õ+‘ê\≈£î, Ç‘·s¡ bÁ Õ+‘ê\≈£î e\düb˛e≥+ m≈£îÿe.
uÛÑ÷ j·T»e÷qT\T e´ekÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\yÓ’|ü⁄ eT[¢ b˛‘·THêïs¡T.
e´ekÕj·T+ #˚jT· ≈£î+&Ü ñqï uÛ÷ Ñ eTT\qT øö\T≈£î rdüTø√e{≤ìøÏ á
eTVæ≤fi≤ ãè+<ë\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T. πøs¡fi¯ kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« dü+dü›\ e´edü∆˝À
uÛ≤>∑+>± ñqï düe÷» n_Ûeè~› dü+dü∆ (ø£eT÷´ì{° &Óe\|tyTÓ +{Ÿ kıôd{ ’ °`
111
dæ&çmdt) á ø±s¡´Áø£eT+˝À #·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘· eVæ≤+∫+~. 2004 ˝À
s¡+>∑| Á y
ü X˚ +¯ #˚dæ neø±XÊìï dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚d+æ ~. øπ s¡fi˝¯ Àì mHéV ô ≤#Yõ
düuTÑÛ ´\+<äs÷ ¡ e´ekÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T e´≈£î\Ô T>± >±˙, ãè+<ë\T>± >±˙
#˚|ü≥º{≤ìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~. ÄdüøÏÔ ñqï eTVæ≤fi¯\T ‘·eT <äs¡U≤düTÔ\qT
Á>±eT |ü+#êsTTr kÕ∆sTT˝À dæ&ûmdt \≈£î n+<äCÒj·÷\ì ø√]+~.
eTVæ≤fi¯˝À¢ Ädüøì ÔÏ ã{Ϻ m+‘· uÛ÷ Ñ $T nedüsy ¡ ÷
Ó eT~+|ü⁄ #˚d+æ ~.
10.40. >Á ±eT |ü+#êsTTr\‘√ dæ&m ç dt eT+‘·Hê\T »s¡|≥ ü y˚T ø±≈£î+&Ü
ª≈£î&ÉT+ãlμ |ü<øä∏ ±ìï s¡+>∑+˝ÀøÏ rdüT≈£îe∫Ã+~. uÛ÷ Ñ j·T»e÷qT\ qT+∫
U≤∞>± ñqï uÛÑ÷eTT\qT øö\T≈£î rdüTø√e≥+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. Á>±eT
|ü + #êsTTr, dæ & ç m dt ¬ s ’ ‘ · T \≈£ î , uÛ Ñ ÷ j· T »e÷qT\≈£ î eT<Û ä ´ e]Ô > ±
e´eVü≤]+#êsTT. ñuÛj Ñ T· esêZ\≈£î ÄyÓ÷<ä jÓ÷>∑´yÓTq Æ øö\T ˇ|üŒ+<ë\qT
s¡÷bı+~+#êsTT. uÛ÷ Ñ eTT\ô|’ j·÷»e÷q´+ uÛ÷ Ñ j·T»e÷ìπø ñ+≥T+<äì
yê]øÏ Vü‰MT Ç#êÃsTT. q\T>∑Ts¡T qT+∫ |ü~ eT+~ düuTÑÛ ´\qT düe÷K´\T>±
@sêŒ≥T #˚dæ dü+j·TTø£Ô »yêãT<ëØ ãè+<ë\T (C…m˝Ÿõ) \T>± @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. M{Ï ìs¡«Vü≤D≈£î n<Ûä´≈£åî&ÉT, ø±s¡´<ä]Ùì @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
n+‘·≈î£ eTT+<äT ñqï ãè+<ë\ìï+{Ïì C…m˝Ÿõ |ü]~Û˝ÀøÏ rdüT≈£îe#êÃsT¡ .
á C…m˝Ÿõ\qT dæ&çmdt\ øÏ+<ä qyÓ÷<äT #˚dæ yê{ÏøÏ Á|ü‘˚´ø£ >∑T]Ô+|ü⁄
dü+K´qT Ç#êÃs¡T. 2015 y˚T 25 Hê{ÏøÏ πøs¡fi¯˝À 59,281 C…m˝Ÿõ\T
1,29,667 mø£sê\ uÛ÷ Ñ $Tì kÕ>∑T#˚dTü H Ô êïsTT. Ä $<Û+ä >± ˇø√ÿ ãè+<ä+
2.18 mø£sê\ uÛ÷ Ñ $Tì kÕ>∑T #˚dTü q Ô ï≥T¢ ‘˚*+~.
5. sêÅwüº kÕ∆sTT ø£MTwüqT¢ :
10.41. 2005 e dü+e‘·s‡ +¡ ˝À |ü+C≤uŸ sêÅwºü e´ekÕj·T ø£MTwüHé @sêŒ≥T,
Ç≥Te+{Ï ø£MTwüq¢ @sêŒ≥T≈£î e÷s¡< Z ]ä Ù>± e÷]+~. s¬ ‘’ T· \ düeTdü´\qT,
C≤rj·T,n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ≥¢˝À @s¡Œ&˚ |ü]dæ∆‘·T\ e\¢ ¬s’‘·T\T |ü&˚
Çã“+<äT\qT >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Äj·÷ $<Ûëq |üs¡yÓTÆq
e÷s¡TŒ\T #˚|f ü +ºÒ <äT≈£î ‘·–q dü÷#·q\T #˚jT· {≤ìøÏ á ø£MTwüHé @sêŒ≥T
ñ|üj÷ Ó >∑|& ü +ç ~. Bì ‘·sê«‘· Vü≤sê´Hê s¬ ‘’ T· ø£MTwüHé ªVü≤sê´Hê øÏkÕHé
ÄjÓ÷>¥μ ù|s¡T‘√ 2010 ˝À @s¡Œ&ç+~. Vü≤sê´Hê sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ BìøÏ
nedüsy ¡ TÓ q
Æ ì<ÛTä \T düeT≈£Ls¡T düTq Ô ï~.

112
|ü+C≤uŸ ¬s’‘·T ø£MTwüHé :
10.42. 2005 pHé˝À |ü+C≤uŸ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ¬s’‘·T ø£MTwüHé @sêŒ≥T
#˚j÷ · \ì ìs¡sí TT+∫+~. BìøÏ | Á e
ü TTK e´ekÕj·T XÊÅdy Ôü ‘˚ Ô· Hêj·Tø£‘«· +
eVæ≤+#ê\ì ≈£L&Ü ìs¡sí TT+∫+~. á ø£MTwüH≈é î£ #Ós’ à¡ Hé e÷Á‘y · T˚ ø±≈£î+&Ü
eTT>∑TZs¡T mø˘‡ n|ò”wæjÓ÷ düuÛÑT´\T ≈£L&Ü ñ+{≤s¡T. ø£MTwüqsY Ä|òt ô|ò’HêHé‡
(n_Ûeè~∆), s¬ +&ÉT e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\ yÓd ’ #
t êÛ q‡\s¡T,¢ |üP]Ô ø±\|ü⁄
ø±s¡´<ä]Ù düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T. á ø±s¡´<ä]Ù ≈£L&Ü e´ekÕj·T XÊÅdüÔy˚‘·Ô
nsTT ñ+&Ü*. á ø£MTwüHé≈£î |üP]Ô ø±\|ü⁄ ø£q‡˝…º+{Ÿ \T düVü‰j·T+
#˚d÷ ü +Ô {≤s¡T. e÷¬sÿ{Ï+>¥, e´ekÕj·T+˝À Ä]›ø£ n+XÊ\T, eqs¡T\ s¡øD å£ ,
|üs¡´y˚ø£åD, ≈£Ls¡>±j·T\ ô|+|üø£+, bÕ&ç|ü]ÁX¯eT e+{Ï s¡+>±˝À¢ ìcÕí‘·T\T
á ø£q˝‡ +º… ≥T¢>± ñ+{≤s¡T.
1043. ø£MTwüHé |Á <ü ëÛ q |ü]o\Hê +XÊ\T á øÁ +Ï ~ $<Û+ä >± ñHêïsTT :
` |ü+C≤uŸ˝À e´ekÕj·T s¡+>∑+ |ü]dæ‹ ∆ düMTøÏ+å #·≥+ ` düTdæs∆ ¡
|üsê´es¡D |ü]s¡øD å£ ≈£î nqT≈£L\+>± ñ+≥÷, Ä]∆ø+£ >± neT\T
#˚jT· <ä>Z∑ e´ekÕj·÷_Ûeè~∆øÏ dü÷#·q\T #˚jT· ≥+.
` e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À neT\T #˚jT· <ä>Z∑ eT<Û´ä ø±*ø£, Bs¡Èø±*ø£
eP´Vü‰\T dü÷∫+#·≥+ yê{Ïì s¡÷bı+~+#·≥+
` e´ekÕj·T øπ ‘Áå ê\≈£î ãj·T≥, e´ekÕj˚T‘·s¡ s¡+>±˝À¢ neø±XÊ\qT
|
ô +bı+~+#˚ dü÷#·q\T #˚jT· ≥+. e´ekÕj·÷ìøÏ >Á ±MTD Á
bÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q kÕe÷õø£ Ä]∆ø£ n+XÊ\ô|’ n<Û´ä j·THê\T
@sêŒ≥T #˚jT· ≥+.
` n~Ûø£ s¡TDuÛ≤s¡+, ¬s’‘·T\ Ä‘·àVü≤‘·´\T, Á>±MTD bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ä´
kÕ∆sTT e+{Ï n+XÊ\ô|’ |ü]o\q.
10.44. e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À Ä+<√fi¯q ø£*–+#˚ n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·≥+
yê{Ïô|’ ˝À‘Ó’q n<Ûä´j·THê\T »]|æ+#·≥+ düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ
|ü<ä∆‘·T\qT s¡÷bı+~+#·≥+, á qeT÷Hê |ü<ä∆‘·T\qT πøåÁ‘· kÕ∆sTT˝À
|ü]o*+#·≥+ yê{Ï neT\T≈£î dæbÕò s¡T,‡ neT\T˝À ‘√&ÜŒ≥T.
10.45. s¬ ‘’ T· ø£MTwüHé ìã<ä‘∆ ,· nqTuÛe
Ñ + ø£*–q ø£q˝‡ +º… ≥¢ ãè+<ëìï @sêŒ≥T

113
#˚jT· >∑*–+~. M]˝À #ê˝≤ eT+~ |ü<M ä $s¡eTD bı+~q yês¡T. s¬ ‘’ T· \
ø√dü+ |üì#˚jT· {≤ìøÏ ÄdüøÔÏ ø£*–q yês¡T. á ø£MTwüHé | Á uü TÑÛ ‘·«+‘√q÷,
e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\‘√q÷ düeTq«j·T+‘√ |üì#˚dTü q Ô ï~.
10.46. á ø£MTwüHé ˇø£ | Á <ü ëÛ q |ü‘Á êìï $&ÉT<ä\ #˚jT· >∑*–+~. ªª|ü+C≤uŸ˝À
e´ekÕj·T+ >Á ±MTD≤_Ûeè~∆ : dü+øå√uÛ+Ñ qT+∫ n_Ûeè~∆ yÓ| ’ ⁄ü ≈£î e÷s¡TŒμμ nH˚
ù|s¡T‘√ 2006 y˚T ˝À <ës¡Ùìø£ |üÁ‘êìï $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. sêÅwüº+˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤
»\eqs¡T\qT n‹>± $ìjÓ÷–düTH Ô êïsì ¡ , dü«\Œø±*ø£, Bs¡Èø±*ø£ düeTdü´\≈£î
Ç~ <ë] rdüT+Ô <äì |ü+C≤uŸ s¬ ‘’ T· \T e], >√<ÛTä eT |ü+&ç+#·{≤ìøÏ m≈£îÿe
ÄdüøÔÏ #·÷|ü⁄‘·Tqï+<äTq Ç˝≤ »s¡T>∑T‘·Tqï<ì ä ‘˚*Ã+~. á ø£MTwüHé dü÷#·q\
düV‰ü j·T+‘√ |Á uü TÑÛ ‘·«+ #˚|{ ü q ºÏ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\¢ ˙{Ï eqs¡T\qT, $<äT´‘YqT
uÛ≤Ø>± Ä<ë #˚jT· >∑*>±s¡T. e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+#˚
nìï esêZ\T Bìï kÕ«>∑‹+#êsTT. »\eqs¡T\ \uÛÑ´‘· ‘·–Zb˛≈£î+&Ü
#·÷ùd+<äT≈£î dü+kÕú|üs¡yÓTÆq, kÕ+πø‹ø£ |üs¡yÓTÆq @sêŒ≥¢qT ø£MTwüHé #˚dæ+~.
10.47. ∫qï , düqïø±s¡T ¬s’‘·T\ X¯øÏÔ kÕeTsêú´\qT ô|+#˚+<äT≈£î, Ä]∆ø£
düV‰ü j·T+ #˚d
ù +<äT≈£î ø£MTwüHé | Á ‘ü ´˚ ø£ XÁ <
¯ ∆ä eVæ≤+∫+~. Ç+<äT≈£î nedüsy¡ TÓ q Æ
#·s¡´\T #˚|üfÒº˝≤ #·÷dæ+~. ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T e], >√<ÛäTeT |ü+≥
‘·–+Z ∫ $\Te m≈£îÿe e⁄+&˚ ≈£Ls¡>±j·T\ |ü+≥\ yÓ| ’ ⁄ü eTfi‚fl˝≤ #·s´¡ \T
rdüT≈£î+~. w ù &éH{ Ó Ÿ Vü≤Ödt\˝À ∫qï s¬ ‘’ T· \T ≈£Ls¡>±j·T\T | ô +#˚˝≤ $$<Ûä
|ü]XÀ<ÛäHê dü+dü∆\ düVü‰j·T+‘√ #·s¡´\T #˚|ü{Ϻ+~.
10.48. |ü~ ˝Òø£ n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe dü+ø£sC¡ ≤‹ |üXó¯ e⁄\qT | ô +#·≥+
<ë«sê yêDÏ » ´|ü s ¡ + >± bÕ\ yê´bÕs¡ + #˚ j · T e#· Ã ì ∫qï ¬ s ’ ‘ · T \qT
ˇ|æŒ+#·>*∑ –+~. ∫qï s¬ ‘’ T· \≈£î dü+kÕ∆|sü y¡ TÓ q Æ s¡TD≤\T \_Û+#˚˝≤ #·÷&É≥y˚T
ø±≈£î+&Ü yê]øÏ e&û¶ sêsTTr e#Ã̊˝≤ #˚d+æ ~. ∫qï s¬ ‘’ T· \T ‘·eT e´ekÕj·T+
˝Àq÷ bÕ&ç |ü]XÁ e ¯ T ˝Àq÷, Ç‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝Àq÷ Çq¸πsàwüHé f…ø±ï\Jì
yê&ÉT≈£îH˚˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~.
6. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À e´ekÕj·÷_Ûeè~∆øÏ dü+kÕú>∑‘· @sêŒ≥T¢ :
10.49. e´ekÕj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ s¬ ‘’ T· \T #˚|{
ü q
ºÏ $»j·T+ kÕ~Û+∫q,
$|ò\ü yÓTq
Æ |
Á j
ü ÷
Ó >±\qT |ü]o*ùdÔ eT÷&ÉT n+XÊ\T düŒwŒüeTe⁄‘êsTT. s¬ ‘’ T· \≈£î
ãj·T≥qT+∫ \_Û+#˚ Ä]∆ø£ düV‰ü j·T+, kÕ+πø‹ø£ düV‰ü j·T+ kÕºsn
ºY |t <äX˝¯ À

114
#˚jT· ÷‘· Çe«≥+ e+{Ï$ nqT≈£L\+>± ñ+fÒ s¬ ‘’ T· \ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T dæs∆ | ¡ & ü ç
$»j·T+ kÕ~Û+#˚ neø±XÊ\THêïsTT. {Ï+ã≈£îº ÄsêZìø˘ ‘=* <äX˝¯ À #˚|{ ü qºÏ
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T eT*<äX˝¯ À <Ûsä D ¡ Ï u≤´+≈£î ø√`Ä|üsπ {Ïyé *$Tf…&>é ± e÷sêsTT.
á ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î düsY <=sê_® {≤{≤ ≥ Á dtº Ä]∆ø+£ >± ‘√&ÉŒ&+ç ~. ∫ø±
ø√˝Ÿ ø√ø√q{Ÿ bòÕs¡àsY‡ Ábı&É÷´düsY ø£+ô|˙ *$Tf…&é≈£î ø√ø√q{Ÿ uÀs¡T¶ dü_‡&û\T
Çe«≥y˚T ø±≈£î+&Ü ø=ã“] yÓTTø£ÿ\qT n+<äCÒdæ+~. n˝≤π> πøs¡fi¯˝À
$õf…ãT˝Ÿ n+&é Á|òüP{Ÿ Á|üyÓ÷wüHé øöì‡˝Ÿ πøs¡fi¯+ ($m|òt|æ@dæ)q≈£î πøs¡fi¯
|
Á uü TÑÛ ‘·«+ qT+∫ Ä]∆ø£ |üsy ¡ TÓ q
Æ , kÕ+πø‹ø£ |üsy ¡ TÓ q
Æ düV‰ü j·T+ n+~+∫+~.
n˝≤π> ¬s’‘·T düe÷K´\≈£î eè‹Ô ì|ü⁄DT\T ìs¡«Væ≤+#˚ mHé&ç&ç_ e+{Ï
dü+dü>∆ ±˙, ø√ø√q{Ÿ &Óe\|tyTÓ +{Ÿ uÀs¡T¶ e+{Ï dü+dü∆ >±˙ #˚jT· ÷‘· n+~ùdÔ
á düe÷K´\ kÕ∆sTT | ô s¡T>∑T‘·T+~. e÷¬sÿ{À¢ ˝≤yê<˚M\T »]ù| X¯øÔÏ | ô s¡T>∑T
‘·T+~. nedüs¡yÓTÆq |ü]C≤„q+ n+<äTu≤≥T ˝ÀøÏ edüTÔ+~. $m|òt|æ@dæ,
mHé&& ç _
ç ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T $»j·T+ kÕ~Û+#·{≤ìøÏ s¬ ‘’ T· düe÷K´\qT @sêŒ≥T
#˚jT· ≥y˚T ø±s¡D+. n˝≤π> düs¬ q ’ Hê´j·T e´edü∆ ñqï|
ü &˚ s¬ ‘’ T· \T @sêŒ≥T
#˚dæq dü+dü∆\T $»j·T+ kÕ~ÛkÕÔsTT. øö\T≈£î dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\T,
uÛ÷
Ñ $T nHê´Áø±+‘·+, e÷¬sÿ{Ÿ s¡+>±˝À¢ ìã+<Ûq ä \T s¬ ‘’ T· ≈£î nqT≈£L\+>±
ñ+&Ü*. n˝≤π> sêÅwüº kÕúsTT, C≤rj·T kÕúsTT˝À rdüT≈£îH˚ dü÷ú\ Ä]∆ø£
$<ÛëHê\T, düeTÁ>y ∑ TÓ q
Æ &Ó*eØ e´edüú ñ+&Ü*. |üs| ¡ ‹ ü ø£\Œq, e´ekÕj·T
nedüsê\ n+<äC‘Ò ,· e´ekÕj·T ;Ûe÷, $düsÔ D ¡ d ù e\T dü]>±Z ñqï|
ü &˚ s¬ ‘’ T·
dü+dü∆\T $»j·T+ kÕ~ÛkÕÔsTT. Á|üuÛÑT‘·«+ düVü‰j·T+‘√ @sêŒ≥T #˚dæq ¬s’‘·T
düe÷K´ ˝Àì düuTÑÛ ´\ X¯øÔÏ j·TT≈£î\Ô T | ô +#ê*. yê] X¯øj ÔÏ T· T≈£î\Ô T |
ô ]–q|ü
&˚
Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\ ô|’Hê düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq &Ó*eØ e´edü∆ ø√dü+ ¬s’‘·T\T
ˇ‹Ô&ç rdüT≈£îsê>∑\>∑T‘ês¡T.
Á|üdüTÔ‘·+ ñqï e´ekÕj·T dü+dü›\T, e´edü∆\T :
10.50. ¬ s ’ ‘ · T \≈£ î dü ø ±\+˝À HêD´yÓ T Æ q ù d e\T n+~+#· ≥ +˝À
$|ò\ü eTj·÷´sTT. eTTK´+>± ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T, øö\T¬s‘’ T· \T, eTVæ≤fi¯\T,
e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ¬s’‘·T\ |ü≥¢ á dü+dü∆\T, e´edü∆\T ì]¢|üÔ+>±
e´eVü≤]+#êsTT. e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À dü+øå√uÛ+Ñ s¬ ‘’ T· \qT |ü{ºÏ |”&d ç Tü q
Ô ï~.
n+<äTe\¢ n_Ûeè~∆ ø√dü+ @s¡Œ&q ç e´edü≈∆ î£ düyêfi¯ó¢ @s¡Œ&TÉ ‘·THêïsTT. á
dü y êfi¯ ¢ q T ‘· ≥ Tº ø √e{≤ìøÏ #· T s¡ T ¬ ø ’ q , #Ó ’ ‘ · q ´e+‘· y Ó T Æ q dü + dü ∆ \ qT

115
@sêŒ≥T#˚j÷ · *. n‹ ∫qï ñ‘·Œ‹<
Ô ës¡T\ |ü\T nedüsê \qT rπsà $<Û+ä >±
á dü+dü∆\qT r]Ã~<ë›*. e´ekÕj·T dü+dü∆\ $<Ûëq|üs¡yÓTÆq eTÚ*ø£
dü÷‘Á ê\qT ‹]– ìs¡«∫+#ê*.
e´ekÕj·T+ô|’ y˚T<Ûëe⁄\ ãè+<ä+ :
Á|ü|ü+Nø£s¡D, Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+dü∆\ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ H˚|ü<∏ä´+˝À $<Ûëq
|üsy ¡ TÓ q
Æ ìs¡j í ÷ · \T rdüTø√e≥+˝À >∑TD≤‘·àø£yTÓ q Æ e÷s¡TŒ\T sêe\dæ ñ
+≥T+~. n+‘·sê®rj·T dü+dü\∆ T, e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô m>∑TeT‘·T˝À¢ ø°\ø£
kÕ∆q+ eVæ≤düTq Ô ï| Á eü TTK <˚XÊ\T C≤rj·T kÕ∆sTT˝À $<Ûëq|üsy¡ TÓ q Æ ìs¡j
í ÷ · \T
#˚j·T≥+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT. e´ekÕj·÷ìøÏ, Ç‘·s¡ nqTã+<Ûä
s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q XÊK\‘√ bÕ≥T ª˙‹ ÄjÓ÷>¥μ ¬s’‘ê+>±ìï
Ä<äTø√e{≤ìøÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ ø±s¡´øÁ e £ ÷\qT s¡÷bı+~+#ê*. e÷s¡T‘·Tqï
|ü]dæ∆‘·T\T ‘·≥Tºø√e{≤ìøÏ, m<äTs¡e⁄‘·Tqï düyêfi¯¢qT neø±XÊ\T>±
e÷s¡TÃø√e{≤ìøÏ s¬ ‘’ ê+>±ìï dü+dæ<+∆ä #˚j÷ · *. ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \≈£î
|Á j ü ÷ Ó »q+ #˚≈L £ sπ à $<Û+ä >± sêÅwºü |
Á u
ü TÑÛ ‘·«+, <ëì dü+dü\∆ T b˛{° |ü]dæ‘› T· \qT
HÓ\ø=*Œ ¬s’‘·T\≈£î Á|üjÓ÷»q+ @s¡Œ&˚˝≤ #·÷&Ü*. Á|ü‹≈£L\ |ü]dæ∆‘·T\T
nqT≈£L*+#·{≤ìøÏ s¬ ‘’ T· \ ø=‘·Ô e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \T bÕ{Ï+#ê*. Ç+<äT≈£î
øπ ‘Áå · kÕ∆sTT dü+dü\∆ T s¬ ‘’ T· \qT dæ<+∆ä #˚j÷ · *. á yê‘êes¡D+ @s¡Œ&+˚ <äT≈£î
$<Ûëq |üsy ¡ TÓ qÆ dü\Vü‰\T Ç#˚à y˚T<Ûëe⁄\ dü+|ò÷ ü ìï @sêŒ≥T #˚j÷· *. á
dü\Vü‰ dü+|òüT+ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À ñqï dü+dü∆\≈£î,
s¬ ‘’ T· \≈£î øÁ e£ T+ ‘·|Œü ≈î£ +&Ü dü\Vü‰*düT+Ô ~. |ü+C≤uŸ, Vü≤sê´Hê e+{Ï sêÅcÕº\T
dü«j·T+ | Á ‹
ü |ü‹Ô ø£*–q s¬ ‘’ T· ø£MTwüH\é qT @sêŒ≥T #˚XÊsTT. yê{ÏøÏ düŒwy ºü TÓ q
Æ
|ü]o\Hê+XÊ\qT Ç#êÃsTT. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ |
Á uü TÑÛ ‘·«+ ≈£L&Ü á qeT÷HêqT
bÕ{Ï+#·e#·TÃ.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ¬s’‘·T ø£MTwüHé :
10.51. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üeTTK Ä]∆ø£y˚‘·Ô H˚‘·è‘·«+˝À ø=~› eT+~
e´ekÕj·T Ä]∆ø£ y˚‘·Ô\, e´ekÕj·T XÊÅdüÔy˚‘·Ô\‘√ ≈£L&çq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ¬s’‘·T
ø£MTwüHé @sêŒ≥T #˚j÷ · *. á ø£MTwüH˝é À e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\
yÓ’dt#Ûêq‡\s¡T¢, $$<Ûä s¡+>±˝À¢ eè‹Ô HÓ’|ü⁄D´+ ñqï ø£q‡˝…º+≥T¢ düuÛÑT´\T>± ñ
+&Ü*. e´ekÕj·T+, nqTã+<Ûä s¡+>±˝À¢ M]øÏ nqTuÛe Ñ + ñ+&Ü*. | Á u
ü TÑÛ ‘·«

116
Á|æHé‡|ü˝Ÿ ôdÁø£≥Ø düuÛÑT´&ÉT>± á ø£MTwüHé @sêŒ≥T #˚j·÷*. Ç~ dü\Vü‰
dü+|òTü +>± e´eVü≤]+#ê*. á dü+|òTü + #˚dq æ dæbÕò s¡T\‡ qT |
Á u
ü TÑÛ ‘·«+ ÄyÓ÷<ä+
‘Ó\bÕ*. á dü+|òüT+ |ü]o\Hê+XÊ\T, ìs¡«Vü≤D rs¡T |ü+C≤uŸ ¬s’‘·T
dü+|òüT+ qeT÷Hê>± ñ+&Ée#·TÃ. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ¬s’‘·T dü+|òüT+,
∫qï ø£eT‘ê\ ¬s’‘·T\T, øö\T ¬s’‘·T\T esê¸<Ûës¡+ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ɶ ¬s’‘·T\T,
–]»q ¬s’‘·T\ düeTdü´\qT ≈£L&Ü |ü]o*+#ê*. düTdæ∆s¡ e´ekÕj·T+
ø=qkÕ>∑{≤ìøÏ | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ @ #·s´¡ \T rdüTø√yê˝À ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡ #˚j÷ · *.
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À Á|üuÛÑT‘·« CÀø£´+ e\¢ e#˚à |òü*‘ê\qT m|üŒ{Ïø£|ü
&ÉT
eT~+|ü⁄ #˚j·T≥y˚T ø±≈£î+&Ü n<Ûä´j·THê\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Äj·÷
e´ekÕj·T |ü+≥\≈£î dü+ã+~Û+∫ ø£yÓ÷&ç{° ìy˚~ø£qT m|üŒ{Ïø£|ü
&ÉT
rdüT≈£îsêe≥y˚T ø±≈£î+&Ü n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ{Ÿ\˝Àq÷, C≤rj·T
e÷¬sÿ≥¢˝Àq÷ <Ûsä \¡ rs¡T >∑T]+∫ ìy˚~ø£qT n+<äCj Ò ÷· *. Äj·÷ eqs¡T\
$ìjÓ÷>∑+ <ë«sê ñ‘·Œ‹ì Ô |
ô +#·≥+ <ë«sê n&É+¶ ≈£î\qT ‘=\–+#˚+<äT≈£î
sêÅcÕºìøÏ ¬s’‘·T dü+|òüT+ dæbòÕs¡T‡ #ù̊d $<Ûä+>± ñ+&Ü*. ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤\
Ä<ëj·T+ πøe\+ e´ekÕj·T+ qT+#˚ ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ s¡+>±˝À¢ qT+∫
e#˚Ã $<Ûä+>± ‘·–q $<Ûä+>± dæbòÕs¡T‡ #˚j·÷*. n+<ä]ø° ˇπø s¡ø£yÓTÆq
|ü]cÕÿsê\T kÕ<Ûä´+ ø±<äT. Äj·÷ kÕ∆ìø£ nedüsê\T ã\V”≤q esêZ\
nedüsê\T, kÕe÷õø£ esêZ\ düeTdü´\qT >∑T]Ô+∫ dü÷#·q\T #˚j÷ · *.
10.52. ñqï‘·kÕ∆sTT dü+|òüT+>± ¬s’‘·T dü+|òüT+ $<Ûëq|üs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T
#˚dù +<äT≈£î ‘·–q yê‘êes¡D+ düèwæ+º #ê*. |ü+C≤uŸ s¬ ‘’ T· dü+|òTü + Bìï kÕ<Û´ä +
#˚dæ+~. ¬s’‘·T dü+|òüT+ $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\qT |üs¡´y˚øÏå+#·>∑\>±*.
e´ekÕj·T dü+dü\∆ »yêãT<ëØ‘·q+ :
10.53. e´ekÕj·T s¡+>±ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·{≤ìøÏ, e´ekÕj·T Ä<Ûëj·T+
ô|+#·{≤ìøÏ πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T nH˚ø£ dü+dü∆\qT @sêŒ≥T
#˚XÊsTT. M{Ï ø√dü+ uÛ≤Ø yÓTT‘·+Ô ˝À e´j·T+ #˚dTü H Ô êïsTT. n+<äTe\¢ á
e´ekÕj·T dü+dü\∆ T ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \ nedüsê\≈£î düŒ+~+#˚˝≤ #·÷&Ü*.
n~Ûø±s¡ e´edü∆ ˝À uÛ≤>∑+>± |üì#˚dTü qÔ ï e´ekÕj·T dü+dü\∆ T ‘·eT XÊU≤~Û|‹
ü øÏ
»yêãT<ëØ>± e´eVü≤]düTÔHêïsTT. nsTT‘˚ á dü+dü∆˝ |üìrs¡TqT, |üì
dü+düÿè‹ì e÷sêÃ*‡ ñ+≥T+~. @ s¬ ‘’ T· \ | Á j
ü ÷
Ó »Hê\ ø√dü+ Ç$ @s¡Œ&ܶj÷ Ó
yê]øÏ »yêãT<ëØ eVæ≤+#˚˝≤ #·÷&Ü*. á dü+dü∆\ uÀs¡T¶\˝À $$<Ûä

117
kÕúsTT\˝À ¬s’‘·T\ Á|ü‹ì<ÛäT\T düuÛÑT´\T>± ñ+&Ü*. eTTK´+>± ∫qï,
düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T, eTVæ≤fi¯\T, ôw&É÷´\T ≈£î˝≤\T, ‘Ó>∑\≈£î #Ó+~q ¬s’‘·T\qT
düuTÑÛ ´\T>± #˚j÷ · *. e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ uÀs¡T\¶ ˝À s¬ ‘’ T· \T mqTï≈î£ qï yêπs
|üì#˚j·÷*. Á|üdüTÔ‘·+ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Hê$TH˚{Ÿé #˚düTÔqï |ü<ä∆‹ e÷sê*. á
dü+dü\∆ |üìrs¡T m|üŒ{øÏ | £
ü &ÉT |
Á »ü \≈£î ‘Ó*j·TCÒd÷
ü Ô ñ+&Ü*. \øÏ‘å · esêZ\≈£î
({≤¬s{ Z Ÿ >Á ÷
∑ |t)‡ á dü+dü\∆ T @ y˚Ts¡ d ù e #˚dTü H
Ô êïj÷
Ó ‘Ó*j·TCÒj÷ · *.
yê{Ï |üìrs¡TqT ã{Ϻ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T Çyê«*. dü+dü∆\ eT<Ûä´ b˛{°‘·‘·Ô«+
|
ô +#ê*.
s¬ ‘’ T· \ kÕ~Ûø±]ø£‘· :
10.54. sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡«Væ≤düTÔqï e´ekÕj·T dü+dü∆\T ¬s’‘·T\≈£î
ùde\+~+#·≥+˝À $|òü\+ ø±e{≤ìøÏ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+ yê{Ï |üìrs¡T˝À
s¬ ‘’ T· \ e÷≥ #Ó\T¢u≤≥T ø±ø£b˛e≥y˚T. s¬ ‘’ T· \T ‘·eT nedüsê\qT #Ó|
ü ≈£îH˚
neø±X¯y˚T á dü+dü∆˝À¢ ˝Ò<äT. yê] düeTdü´\qT $e]+#˚ neø±XÊ\T
˝Òøb£ ˛e≥+ e\¢ |Á u
ü TÑÛ ‘·« $<ÛëHê\T s¡÷bı+~+#·≥+˝À yê] e÷≥≈£î $\Te
˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ düTdæ∆s¡ e´ekÕj·T eT]j·TT ¬s’‘·T kÕ~Ûø±]ø£‘· dü+|òüT+ (Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
kıôd’{° |òüsY düôdºsTTqãT˝Ÿ nÁ–ø£\ÃsY n+&é bòÕs¡àsY‡ m+|üesYyÓT+{Ÿ ` @|”ùd|òt) :
10.55. ¬s’‘·T\ kÕ~Ûø±]ø£‘· @s¡Œ&Ü\+fÒ yês¡T e´ed”úø£è‘·+ ø±yê*. ‘·eT
ñeTà&ç düeTdü´\qT #·]Ã+#·T≈£îH˚ ãè+<ë\T>± yês¡T @sêŒ≥T ø±yê*. Ä
$<Ûä+>± yê]˝À Ä‘·à $XÊ«dü+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ä]∆ø£ nedüsê\ >∑T]+∫
yê]øÏ ‘Ó * j· T CÒ d æ yês¡ T m<ä T s=ÿ+≥Tqï dü y êfi¯ ¢ q T ñeTà&ç > ±
|ü]wüÿ]+#·Tø√yê\ì ˇ|æŒ+#·>∑\>±*. uÛÑ÷$T MT<ä, »\eqs¡T\ MT<ä,
yê‘êes¡D+ MT<ä edüTq Ô ï ˇ‹Ô&TÉ \qT, e´ekÕj·T nedüsê\ düMTø£sD ¡ ˝À
m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\qT, e÷¬sÿ{À¢ <√|æ&ì û , |üs|
¡ ‹
ü ø£\Œq˝À düeTdü´\qT,
n+‘·sê®rj·T, C≤rj·T e÷¬sÿ≥¢˝À rÁeyÓTÆq ôV≤#·Tà ‘·>∑TZ\qT ‘·≥Tº≈£îH˚
$<Û+ä >± s¬ ‘’ T· \˝À $XÊ«dü+ |ô +#ê*. Ç+<äTø√dü+ ø£MTwüHé sêÅwºü kÕ∆sTT˝À
¬s’‘·T dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\qT @sêŒ≥T #˚dæ yê{Ïì düe÷K´\T>±
r]Ã ~<ë› \ ì eè‹Ô ì|ü ⁄ DT\ <ë«sê yê]øÏ ‘=* <ä X ¯ ˝ À
#˚jT· ÷‘·q+~+#ê\ì dæbÕò s¡T‡ #˚dTü q Ô ï~. Bìì kıôd{ ’ >° ± ]õwüsº Y #˚j÷· *.

118
 ô sYŒ qeT÷Hê˝≤>± Bìì @sêŒ≥T #˚jT· e#·TÃ. á kıôd{
d ’ ° dü«j·T+ | Á ‹ü |ü‹‘Ô √
ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ ª@|”ùd|òtμ @sêŒ≥T #˚dæ <ëìøÏ |üP]Ô dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô
n~Ûø±s¡+ Çyê«*.
10.56. s¬ ‘’ T· \T @sêŒ≥T #˚dTü ≈£îqï $$<Ûä dü+dü\∆ qT á kıôd{’ ° bÁ ˛‘·V‡ ≤æ +#·≥y˚T
ø±≈£î+&Ü e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ eVæ≤düTÔ+~. ¬s’‘·T düe÷K´\qT @sêŒ≥T #˚j·T{≤ìï
Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. Á|üuÛÑT‘·« XÊK\T, @C…˙‡\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düeTq«j·T+
#˚düTÔ+~. Á|üuÛÑT‘·«+ ÄyÓ÷~+∫q ¬s’‘·T dü+|òüT+ dæbòÕs¡T‡\qT neT\T
#˚j·T≥+˝À Á|üuÛÑT‘·« XÊK\, @C…˙‡\ rs¡T‘ÓqTï\qT |üs¡´y˚øÏådüTÔ+~. ¬s’‘·T\qT
ãè+<ë\T>±, düe÷K´\T>± @sêŒ≥T #˚j·T≥+˝À yê] X¯øÏÔj·TT≈£îÔ\qT
ô|+bı+~+#·&É+˝À eTTK´+>± ∫qï, düqïø±s¡T, øö\T, –]»q, eTVæ≤fi≤
s¬ ‘’ T· \T m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\qT |ü]o*+∫ |ü]cÕÿsê\T dü÷∫+#˚+<äT≈£î
¬s’‘·T dü+|òüT+ u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*. H√&É˝Ÿ @C…˙‡\T, eè‹Ô ì|ü⁄DT\T
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düeTq«j·T+ #˚j·÷*. ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô dü+dü∆\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\
ø√dü+ ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£ ‘·j·÷Ø, yê{Ï neT˝À¢ #˚j·T÷‘·ìyê«*.
X¯øÏÔj·TT≈£îÔ\ ô|+|ü⁄ :
10.57. e´ekÕj·T s¡+>±ìï Ä<ÛTä ìø£, #Ó‘’ q · ´e+‘·yTÓ q
Æ s¡+>∑+>± r]Ã ~<ë›\+fÒ
á s¡+>∑+˝À |üì#˚düTÔqï e´≈£îÔ\ X¯øÏÔj·TT≈£îÔ\qT ô|+bı+~+#ê*. ¬s’‘·T\˝À
≈£L&Ü #Ó’‘·q´+ ì+bÕ*. M] eTH√yÓ’K]˝À e÷s¡TŒ e∫à q÷‘·q Ä$wüÿs¡D
|ü≥¢ ÄdüøÏÔ ø£*–q yê]˝≤ r]Ã ~<ë›*. ø=‘·Ô #=s¡e‘√ neø±XÊ\qT
nH˚«wæ+#ê*. ¬s’‘ê+>∑+˝À Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\qT ô|+bı+~+#ê*. M{Ï
Ä<Ûës¡+>± yÓTT‘·Ô+ ¬s’‘ê+>∑+ X¯øÏÔj·TT≈£îÔ\qT ô|+bı+~+#ê*. e´ekÕj·T
dü+dü∆\ |ü]bÕ\q rs¡TqT ô|+bı+~+#ê*. n|ü
&˚ e´ekÕj·T+, nqTã+<Ûä
s¡+>±\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ˝≤uÛÑkÕ{Ï e´eVü‰s¡+>± e÷s¡‘êsTT. ¬s’‘ê+>∑+ Ä‘·à
$XÊ«dü+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ˝À¢ yê´bÕs¡+, ÁbÕôddæ+>¥
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|üfÒº˝≤ ø=‘·Ô ‘·sêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. n+‘·sê®rj·T dü+dü∆\T,
Á|üuÛÑT‘·« dü+dü∆\T, dü«#·Ã¤+<ä dü+dü∆\T, |ü]XÀ<Ûäq kÕ+πø‹ø£ n_Ûeè~∆ s¡+>∑+˝À
ø£èwæ #ù̊d yês¡T, n_Ûeè~∆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ìs¡«Væ≤+#˚ eè‹Ô ì|ü⁄DT\T, ø±s¡√Œsπ {Ÿ
s¡+>∑+ ¬s’‘ê+>∑+ ˝Àq÷, j·TTe ¬s’‘·T\ ˝Àq÷ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+
#˚+<äT≈£î #=s¡e #·÷bÕ*. @|”ùd|òt á ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ìï{Ïì düeTq«j·T+
#˚j÷ · *.

119
 10.58. e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À ñ‘êŒ<øä ‘£ · ‘·–bZ ˛e≥+ | Á <
ü ëÛ q düeTdü´>± ñ
qï~. Bìì n<äT|ü⁄ #˚dæ yÓTs¡T¬>’q e÷sêZìøÏ eT[fl+#ê*. ñ‘êŒ<äø£‘·
| ô +#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü |ü]düsê\≈£î nqT≈£L\+>± ñ+&˚ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï
¬s’‘·T\≈£î n+<ä#˚j·÷*. sêÅwüº+˝À 30 XÊ‘·+ eT+~ ¬s’‘·T\T ‘·eT≈£î
nedüsy ¡ TÓ q
Æ kÕ+πø‹ø£ dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T ø√dü+ yê´bÕs¡T\ MT<ä, e&û¶
yê´bÕs¡T\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïs¡T. Á|üuÛÑT‘·« $düÔs¡D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
eT+<ä–+#·≥+ e\¢ á |ü]dæ‹ ∆ @s¡Œ&+ç ~. Äj·÷ bÁ Õ+‘ê\≈£î, |ü+≥\≈£î
nqTyÓq ’ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+, düe÷#êsêìï s¡÷bı+~+∫ n+<äTu≤≥T˝À
ñ+#ê*. Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À |ü+&˚ |ü+≥\ kÕ∆sTTì >∑T]Ô+∫ f…ø±ï\J
u≤´+≈£îqT nø£ÿ&˚ @sêŒ≥T #˚j÷ · *. |ü+≥\ ñ‘·Œ‹øÔ ,Ï ì\«≈£î, bÁ Õôddæ+>¥≈î£
@ f…ø±ï\J nqTe⁄>± ñ+≥T+<√ s¬ ‘’ T· \≈£î ‘Ó\bÕ*. ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\T,
s¬ ‘’ T· bÕsƒX¡ Ê\\T Äj·÷ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝À •ø£D å Çe«≥y˚T ø±≈£î+&Ü
|ü]XÀ<ÛH ä ê, kÕ+πø‹ø£ øπ +Á<ë\≈£î øπ ‘Áå · kÕ∆sTT düeTdü´\ >∑T]+∫ düe÷#ês¡+
n+~+#ê*. Äj·÷ dü+dü\∆ T, e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛH ä ê øπ +Á<ë\T yÓTs¡T>¬ q
’
e´ekÕj· T |ü < ä ∆ ‘ · T \ >∑ T ]+∫ dü e ÷#êsêìï ù d ø£ ] +∫ Ç‘· s ¡ T \≈£ î
n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*.
10.59. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ¬s’‘·T\≈£î m|üŒ{Ïø£|ü
&ÉT n+<äCÒj·T&ÜìøÏ
øπ s¡fi¯ sêÅwºü | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ nqTdü]düTq
Ô ï s¬ ‘’ T· >∑Ts¡Te⁄ (e÷düsº Y bòÕs¡àsY) qeT÷HêqT
sêÅwüº+˝À neT\T #˚j·÷*. Á|ür e÷düºsY bòÕs¡àsY ñ‘·Œ‹Ô, e÷¬sÿ{Ï+>¥, |üs¡|ü‹
s¡+>±˝À¢ 250 eT+~ s¬ ‘’ T· \≈£î ìs¡+‘·s+¡ e÷s¡< Z sä Ù¡ ø£‘«· + eVæ≤+#˚˝≤ #·s´¡ \T
rdüTø√yê*.
s¬ ‘’ T· ñ‘·Œ‹Ô düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \ <ë«sê n<äq|ü⁄ $\Te kÕ~Û+#·≥+ :
10.60. dü| ô ¢’ #ÓH
’ é ìs¡«Vü≤D˝À s¬ ‘’ T· \qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\T #˚jT· ≥+ <ë«sê
eT+∫ |ò*ü ‘ê\qT kÕ~Û+#˚ neø±X¯+ ñ+~. e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô yêDÏ»´+,
ÁbÕôddæ+>¥ s¡+>±˝À¢ á neø±XÊ\T ñHêïsTT. #·eTTs¡T, ms¡Te⁄\T, |üX¯ó
<ëD≤, bÕ\T, ø±|ò”, ø=ã“], J&ç|ü|ü
, $T]j·÷\T, s¡ã“s¡T, bòÂÅ©º, #˚|ü ñ
‘·Œ‘·TÔ\T (Äs¡ïyÓT+≥˝Ÿ |òæwt) #·¬øÿs¡ ñ‘·Œ‹Ô, |ü‹Ô q÷\T, Vü‰´+&É÷¢yéT‡, ∫\¢s¡
<äTø±D≤\ ìs¡«Vü≤D e+{Ï s¡+>±˝À¢ s¬ ‘’ T· \≈£î neø±X¯eTT+~. ∫qï , düqïø±s¡T
¬s’‘·T\T≈£î ô|≥Tºã&ç ˝Òø£b˛e≥+, HÓ’|ü⁄D´+, düe÷#ês¡+ n+<äTu≤≥T˝À
˝Òø£b˛e≥+ e\¢ yês¡T nH˚ø£ düeTdü´\T m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. ˝≤yê<˚M\

120
 e´j·T+ m≈£îÿe>± ñ+&É≥+, |üs¡|ü‹ kÂø£s¡´+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+,
e´ekÕj·T nedüsê\ ø=qT>√\T˝Àq÷, e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô neTàø±\˝Àq÷,
e÷¬sÿ{À¢ uÒsk¡ Õsê\T »]ù| X¯øÔÏ ˝Òøb£ ˛e≥+ M] düeTdü´\T. dü| ô ¢’ #ÓH
’ ˝é À
<äfi≤s¡T\T ≈£L&Ü ¬s’‘·T\qT yÓ÷dü+ #˚düTÔHêïs¡T. á düeTdü´\qT n~Û>∑
$T+#ê\+fÒ ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\qT düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷
ü \T>± >±˙, dü+dü\∆ T>± >±˙
s¡÷bı+<ë*. ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ ø£+ô|˙\T>±q÷ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\
düe÷K´\T>± @s¡Œ&ç uÛ≤Ø kÕ∆sTT˝À ˝≤yê<˚M\T ìs¡«Væ≤+#·≥+ e\¢ e#˚Ã
|Á jü ÷ Ó »Hê\T bı+<ä>\∑ >±*. Äj·÷ bÁ Õ+‘ê\˝À m≈£îÿe>± |ü+&˚ |ü+≥\
Ä<Ûës¡+>± sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ø£¢düºs¡¢qT @sêŒ≥T #˚dæ+~. ø£yÓ÷&ç{° ø£düºs¡¢qT
>∑T]Ô+∫ s¬ ‘’ T· ñ‘·Œ‹Ô dü+dü\∆ qT @sêŒ≥T #˚dæ | Á j
ü ÷
Ó »q+ bı+<˚ $<Û+ä >±
XÁ <
¯ ∆ä eVæ≤+#ê*. yÓqTø£ã&çq bÁ Õ+‘ê\˝À s¬ ‘’ T· ñ‘·Œ‹Ô dü+dü\∆ qT @sêŒ≥T
#˚dq æ s¬ ‘’ T· \≈£î |
Á j
ü ÷Ó »q+ @s¡Œ &˚ $<Û+ä >± #·÷&Ü*. eTVæ≤fi¯\≈£î nedüsy¡ TÓ q Æ
•ø£åD Çe«≥+ <ë«sê yês¡T e´ekÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\yÓ’|ü⁄ düT\Te⁄>±
eT[flb˛j˚T˝≤ #·÷&Ü*.
10.61. s¬ ‘’ T· ñ‘·Œ‹Ô ø£+| ô ˙\T |
Á Cü ≤kÕ«eT´eTT‘·+>± |üì#˚d÷ ü ,Ô eè‹Ôì|ü⁄DT\
j·÷»e÷q´+˝À ñ+&Ü*. á ø£+ô|˙\qT, düVü≤ø±s¡ dü+dü∆\qT Áø£eT+
‘·|üŒ≈£î+&Ü Ä&ç{Ï+>¥≈£î >∑T]#˚j·÷*. á dü+dü∆\ e\¢ e∫Ãq kÕe÷õø£
|Á jü ÷ Ó »Hê\T, e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~∆ >∑T]+∫ ≈£L&Ü eT~+|ü⁄ »s¡>±*.
yêDÏ»´ | Á j ü ÷ Ó »Hê\T bı+<äT‘·÷H˚ düe÷» dü+øπ e å T+ #·÷&Ée#·q à ï n_ÛbÁ Õj·T+
Ä $<Û+ä >± ã\|ü&TÉ ‘·T+~.

121
 n<Ûë´j·T+ ` 11
dæbòÕs¡T‡\T
ñb˛<ëÈ‘+· :
1. ùd<ë´ìøÏ nqT≈£L*+#·ì nq÷Vü≤´Ø‹˝À @s¡Œ&ÉT‘·Tqï yê‘êes¡D
|ü]dæú‘·T\ e\¢, n&ÉT>∑+≥T‘·Tqï uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT{≤º\ e\¢, ø°åDÏdüTÔqï
uÛÑ÷kÕs¡+ e\¢, e´ekÕj·T+ Ks¡TÃ\T ô|]– ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>∑TÃ#·Tqï$.
BìøÏ ‘√&ÉT düø±\+˝À n|ü
\T <=s¡øø£ ,£ –≥Tºu≤≥T ø±ì <Ûsä \¡ e\¢,
¬s’‘ê+>∑+ ` eTTK´+>± düqïø±s¡T, ∫qï ¬s’‘·T\T rÁe dü+øå√uÛÑ+˝À
≈£Ls¡T≈£îb˛‘·THêïs¡T. BìøÏ ‘√&ÉT yÓ’<ä´, $<ë´ |üs¡+>± Ks¡TÃ\T ô|]–
b˛e&É+‘√ ¬s’‘·T ≈£î≥T+u≤\ |ü]dæú‹ eT]+‘·>± ~>∑C≤s¡T‘√+~.
ãTTDe÷|ò”, s¡TD≤\ Øôw&É÷´*+>¥ e\¢ øö\T ¬s’‘·T\≈£î m˝≤+{Ï
|Á j ü ÷ Ó »qeT÷ #˚≈L £ s¡&+É ˝Ò<Tä . e´ekÕj·T s¡+>∑+ eTT+<äT≈£î yÓfi≤fl\+fÒ,
s¬ ‘’ T· eTT+<äTqï nH˚ø£ n+XÊ\qT, düyêfi¯flqT n~Û>$ ∑ T+#ê*.
2. | ô q ’ | ù s=ÿqï n+XÊ\qT |ü]o*+∫, düTdæsú y ¡ TÓ q
Æ e´ekÕj·÷_Ûeè~∆øÏ
<√Vü ≤ <ä | ü & ˚ + <ä T ≈£ î ‘· – q $~Û $<Û ë Hê\T dü ÷ ∫+#˚ + <ä T ≈£ î
ôV’≤<äsêu≤<äT˝Àì Ä]úø£, kÕe÷õø£ n<Ûä´j·THê\ dü+düú (ôddt) #ÛÓ’s¡àHé
Ábıô|òdüsY ÄsY sê<∏ëø£èwüí n<Ûä´ø£å‘·q e´ekÕj·T ø£MTwüHéqT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
Á|üuÛÑT‘·«+ 2014 ˝À @sêŒ≥T #˚dæ+~. e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À #√≥T
#˚dTü ø=+≥Tqï e÷s¡TŒ\T, ˙{Ï eqs¡T\T, yê‘êes¡D e÷s¡TŒ, esê¸<Ûës¡
e´ekÕj·T+, –]»q e´ekÕj·T+, e´ekÕj·÷ìøÏ ãTTD\uÛÑ´‘·,
eTTK´+>±, øö\T<ës¡T\≈£î ãTTDedü‹, e´ekÕj·T e÷¬sÿ≥¢ rs¡T,
e´ekÕj·T \_Ûeè~∆ø¬ ’ HÓ\ø=*Œq dü+dü\ú , s¬ ‘’ T· \ dü+øπ e å T+, eTTK´+>±
düqïø±s¡T, ∫qï, øö\T s¬ ‘’ T· \ e´ekÕj·T ‘·~‘·s¡ $wüj÷ · \qT ø£$TwüHé
düeTÁ>+∑ >± |ü]o*+∫+~.
3. ô|’q ù|s=ÿqï $wüj·÷\ $X‚¢wüD ø√dü+ nH˚ø£ s¡ø±\ dü+düú\T, yê{Ï
ìy˚ ~ ø£ \ T dü + Á | ü ~ +∫+~. 13 õ˝≤¢ ˝ À¢ ì y˚ ˝ ≤~ ¬ s ’ ‘ · T \T, yê]
Hêj·T≈£î\‘√ bÕ≥T dü+ã+~Û‘· nìï |üøå±\ yê]‘√ dü+Á|ü~+|ü⁄\T
»]|æ+~. u≤´+≈£î n~Ûø±s¡T\‘√qT, e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ ø±s¡´ìsê«Vü≤≈£î\
‘√qT, $<Ûë´ |ü]XÀ<äHê dü+düú\ düuÛÑT´\‘√qT #·s¡Ã\T »]|æ+~. Ç‘·s¡

122
 sêÅcÕº˝À¢ |üs¡´{Ï+∫, nH˚ø£ $»j·T>±<Ûä\T ùdø£]+∫+~. ôd’<ë›+‹ø£
n+XÊ\MT<ä esYÿ cÕ|ü⁄\T (#·sêà >√wæ)º ìs¡«Væ≤+∫+~. |
Á ‘ü ´˚ ø£+>± ø=ìï
πøåÁ‘·kÕúsTT |ü]XÀ<Ûäq\T #˚|ü{Ϻ+~. dü$Tà[‘· e´ekÕj·T n_Ûeè~∆øÏ
<√Vü≤<ä|& ü ˚ n+XÊ\ |ü]o\q ø√dü+ m+|æø£ #˚dq æ $wüj÷ · \ MT<ä
|ü~ ñ|üd+ü |ò÷ ü \qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+ »]–+~.
eTTK´ dæbòÕs¡T‡\T
I. dü+dü\
ú T
e´ekÕj·T+ô|’ y˚T<Û√ ãè+<ä+
4. nH˚ø£ ø±s¡D≤\‘√ dü‘e · T‘·eTÚ‘·Tqï s¬ ‘’ ê+>±ìï, eTTK´+>± e÷s¡TeT÷\
ÁbÕ+‘ê˝À¢ì düqïø±s¡T, ∫qï ¬s’‘·T\T, øö\T<ës¡T\T, eTVæ≤fi≤ ¬s’‘·T\qT
Ä<äTø√e&É+˝À sêÅw+ºü ˝Àì | Á d ü Tü ‘Ô +· e´ekÕj·T dü+dü\ú T #ê˝≤ es¡≈î£
$|ò\ü eTj·÷´sTT. n+<äT#˚‘· á düyê\TqT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ øÁ j Ï ÷ · o\,
düs«¡ düeTs¡ú dü+dü\ú qT @sêŒ≥T #˚j÷ · *.
5. Á|üdüTÔ‘· Á|ü|ü+Nø£s¡D H˚|ü<∏ä´+˝À, Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ dü+düú (&Éã÷¢´{Ïy√)
e÷s¡Z <äsÙ¡ ø±\T rÁe+>± | Á uü ≤Û $‘·+ #˚dTü q Ô ï$. |Á |ü +ü #· e÷¬sÿ≥¢˝À <Ûsä \¡ T,
m>∑TeT‘·T\≈£î \_Û+#˚ bÁ ˛‘·V‡ ≤ü ø±\T eTq <˚X+¯ ˝Àì s¬ ‘’ T· \ ìs¡j í ÷ · \qT
ã{Ϻ rdüTø√yê*. n+<äT#˚‘,· | Á u ü TÑÛ ‘·«+ e´ekÕj·Ts¡+>∑+ ø√dü+ ìs¡j í ÷ · \T
rdüTø=H˚≥|ü
&ÉT á $wüj·÷\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø√e\dæ ñ+~.
|Á <
ü ëÛ q+>± ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T, |ü|
ü ~qTdüT\T, | Á ‹ü Ô e+{Ï yêDÏ»´ |ü+≥\T,
bÕ&ç , ø√fi¯ fl |ü ] Á X ¯ e T≈£ î dü + ã+~Û + ∫ Á | ü u Û Ñ T ‘· « ìs¡ í j · ÷ \T ¬ s ’ ‘ · T
|Á jü ÷ Ó »Hê\qT ø±bÕ&˚ $<Û+ä >± ñ+&Ü*. s¬ ‘’ ê+>±ìøÏ ìs¡+‘·s+¡ <ë]
#·÷ù|+<äT≈£î ˇø£ $<Ûëq dü\Vü‰ dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T #˚j·÷*. |ü+C≤uŸ,
Vü≤sê´Hê á $wüjT· +˝À ˇø£ n&ÉT>∑T eTT+<äT≈£î y˚dæ s¬ ‘’ T· ø£$Twüqq ¢ T
@sêŒ≥T #˚XÊsTT. yê{ÏøÏ dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô ø£*Œ+#·ã&É&É+‘√ bÕ≥T
|ü]o*+#ê*‡q n+XÊ\T ({Ïy√ÄsY) qT ì]úwüº+>± @s¡Œs¡#êsTT. Ä
qeT÷HêqT Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ |
Á uü TÑÛ ‘·«eT÷ nqTdü]+#ê*.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ¬s’‘·T\ ø£$TwüHé
6. á $<Û+ä >± |
Á ‹
ü bÕ~+∫q Ä+Á<|
ÁäÛ <
ü X˚ Ÿ s¬ ‘’ T· \ ø£MTwüHé (m|æm|òd
t )æ øÏ

123
 me¬s’Hê ˇø£ Á|üeTTU Ä]úø£y˚‘·Ô kÕs¡<Ûä´+ eVæ≤+#ê*. e´ekÕj·T
Ä]úøy £ ‘˚ \Ô· T, e´ekÕj·T XÊÅdE Ôü \„ T, e´ekÕj·T $X¯« $<ë´\j·÷\ ñ|ü
≈£î\|ü‘T· \T, e´ekÕj·T dü+ã+~Û‘· s¡+>±˝À¢ |ü≥Tº kÕ~Û+∫q ì|ü⁄DT\T
eT]j·TT | Á ì
æ |‡ ˝ü Ÿ dô øÁ ≥£ Ø (e´ekÕj·T) Ç+<äT˝À düuTÑÛ ´\T>± ñ+&Ü*.
Ç<√ ñqï‘k· ÕúsTT dü\Vü‰ dü+|òTü +>± ñ+&Ü*. | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ @j˚T $wüj÷ · ˝À¢
CÀø£´+ #˚düTø√yê*, m+‘· y˚Ts¡≈£î #=s¡e rdüTø√yê\qï <ëìô|’ á
ø£MTwüHé #˚ùd dæbòÕs¡T‡\qT Á|üuÛÑT‘·«+ ÄyÓ÷~+#ê*‡ ñ+≥T+~. á
ø£MTwüHé |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*‡q n+XÊ\T, ø±s¡´ | Á D
ü ≤[ø£ |ü+C≤uŸ
s¬ ‘’ T· \ ø£MTwüHé ‘·sV ¡ ‰ü ˝ÀH˚ ñ+&Ü*.
7. düqïø±s¡T, ∫qï ø£eT‘·+<ës¡T¢, øö\T<ës¡T¢, esê¸<Ûës¡, –]»q ¬s’‘·T\T
m<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü´\qT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ¬s’‘·T\ ø£MTwüHé >∑T]Ô+#ê*.
dü T dæ ú s ê_Û e è~∆ kÕ~Û + #· & ÜìøÏ M\T>± á dü e Tdü ´ \qT m˝≤
|ü ] wü ÿ ]+#ê\qï <ëìô | ’ dæ b ò Õ s¡ T ‡ \ T #˚ j · ÷ *. e´ekÕj· ÷ ìøÏ
dü+ã+~+∫ | Á uü TÑÛ ‘·« |
Á yü T˚ j·T+, | Á u
ü ≤Û e+ n+#·Hê≈£î n<Û´ä j·THê\T | Á yü X˚ ¯
|ô &ÉT‘·T+~. n+‘·sê®rj·T, C≤rj·T e÷¬sÿ≥¢\˝À düsT¡ ≈£î\≈£î dü+ã+
~Û+∫ ìy˚~ø£\qT, rs¡T ‘ÓqTï\ $X‚w ¢ D
ü \qT yÓ\Te]düT+Ô ~. ñ‘êŒ<øä ‘£ ·
ô|+|ü⁄˝À m<äTs¡e⁄‘·Tqï düeTdü´\qT m˝≤ |ü]wüÿ]+#ê* $_Ûqï
e÷sêZ\˝À s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\ Äj·÷<ëìï m˝≤ | ô +bı+~+#ê* $_Ûqï
e÷sêZ\˝À s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤\ Ä<ëj·÷ìï m˝≤ | ô +bı+~+#ê\qï <ëì
MT<ä sêÅcÕºìøÏ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ¬s’‘·T ø£MTwüHé e÷s¡Z<ä]Ù>± e´eVü≤]+#ê*.
8. |ü+C≤uŸ ¬s’‘·T\ ø£MTwüHé ‘·s¡Vü‰˝ÀH˚ $<Ûëq s¡÷|üø£\Œq˝À á ñqï‘·
dü+|òüT+ Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~. $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\ $wüj·T+˝À
|üs¡´y˚ø£åø£ bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~.
düTdæsú ¡ e´ekÕj·T+, s¬ ‘’ T· \ kÕ~Ûø±s¡ ø√dü+ ñ<˚•› +∫q Ä+Á<|ÁäÛ <ü X˚ Ÿ kıôd{’ ° (@|”dù |ò)t
9. Á|üuÛÑT‘·« Ä<Ûä«s¡´+˝Àì e´ekÕj·T dü+düú\T ¬s’‘ê+>∑ n_Ûeè~∆¬ø’ ‘·–q
ùde\T n+<äCÒj·T&É+˝À $|òü\+ #Ó+<ä&ÜìøÏ >∑\ eTTK´ ø±s¡D≤˝À¢
ˇø£{Ï. á dü+düú\ ø±s¡´ìs¡«Vü≤D˝À ¬s’‘·T\ Á|üy˚Tj·T+ ˝Òø£b˛e&É+,
sêÅ w ü º + ˝À ¬ s ’ ‘ · T \T ‘· e T ÄX¯ \ T, Äø±+ø£ å \ T, dü e Tdü ´ \ >∑ T ]+∫
#Ó|
ü ø√e&ÜìøÏ ˇø£ y˚~ø£ ˝Òøb£ ˛sTT+~. á ˝ÀbÕìï n~>∑$T+#ê&ÜìøÏ

124
 s¬ ‘’ T· *ï nH˚ø£ n+XÊ\ô|’ #Ó‘’ q · ´ |üs#¡ ê*‡q nedüs+¡ ñqï~. eTT+<äT
yê]ì ãè+<ë\T>±, düe÷U´\T>± @sêŒ≥T #˚j÷ · *. á $<Û+ä >± yês¡T
eT]+‘· kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ~Û+#·e#·TÃ. n˝≤π> yê]˝À Ä‘·à $XÊ«dü+
|ô +bı+~+#·e#·TÃ. Ä]úø£ neø±XÊ\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.
H˚\, ˙{ÏMT<ä ˇ‹Ô&,ç yê‘êes¡D e÷s¡TŒ, ñ‘êŒ<øä £ düs| ¡ süò ê e´edü\ú T
n+<äTu≤≥T˝À ˝Òøb£ ˛e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~ eT]j·TT e÷¬sÿ{À¢ <√|æ&,ç
‘·–q+‘· ãTTD dü<Tä bÕj·T+ ˝Òøb£ ˛e&É+, | Á |ü +ü #· C≤rj·T e÷¬sÿ≥¢˝À
HêHê{Ïø° ô|s¡T>∑T‘·Tqï ndæús¡‘·\ e\¢ ‘·˝…‘·TÔ‘·Tqï düyêfi¢̄qT ñeTà&ç>±
m<äTs√ÿe&É+ m˝≤>√ H˚s¡TÃø=q>∑\T>∑T‘ês¡T. n+<äTø√dü+ düTdæús¡
e´ekÕj·T+, s¬ ‘’ T· \T kÕ~Ûø±s¡‘· ø√dü+ ñ<˚• › +∫q Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ Ÿ kıôd{ ’ °
(@|”d ù |ò)t | ù s¡T‘√ sêÅwkºü ÕúsTT @C…˙ì ‡ @sêŒ≥T #˚j÷ · \ì ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡
#˚ k ˛Ô + ~. nìï $<Û ë ˝≤ yÓ q Tï < ä q Tï > ± ì*∫, e÷s¡ Z < ä s ¡ Ù ø£ ‘ · « +
n+<äCj Ò T· &É+ <ë«sê s¬ ‘’ T· \ dü«j·T+ düV‰ü j·Tø£ ãè+<ë\T (j·T|ò| t dæ d æ )t ,
yê] düe÷K´\ @sêŒ≥T≈£î n~ düV‰ü j·T|ü&Ü*. ˇø£ kıôd{ ’ >° ± qyÓ÷<äT
#˚j·÷*. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì Á>±MTD ù|<ä]ø£ ìs¡÷à\q kıôd’{° (ôdsYŒ¤)
‘·s¡Vü‰˝À <ëì dü+kÕú>∑‘· dü«s¡÷|ü+ ñ+&Ü*. Bìï á kıôd’{°
düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚j·÷\+fÒ, <ëìøÏ |üP]Ô dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô,
kÕ~Ûø±s¡‘· ø£*Œ+#ê*‡ ñ+≥T+~.
10. | Á uü TÑÛ ‘·«+ ÄyÓ÷~+∫q @|æm|òd t æ dæbÕò s¡T\‡ qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì,
¬s’‘·T\≈£î yÓTs¡T¬>’q Ä<ëj·T neø±XÊ \qT ø£*Œ+#˚+<äT≈£î n~ ø£èwæ
#˚j÷ · *. á $<Û+ä >± s¬ ‘’ T· düe÷K´\ @sêŒ≥TqT bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ê*. | Á uü TÑÛ ‘·«
ø±s¡´øÁ e £ ÷\ neT\T˝À uÛ≤>∑+ |ü+#·Tø=+≥Tqï | Á u
ü TÑÛ ‘·« $uÛ≤>±\T, @C…˙\‡
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT düeTq«j·T |üs¡#ê*. ¬s’‘·T\qT $$<Ûä Á>∑÷|ü⁄\T>±,
düe÷K´\T>± @s¡Œs# ¡ &· +É , s¬ ‘’ ê+>∑+, eTTK´+>± düqïø±s¡T, ∫qï s¬ ‘’ T· \T,
øö\T <ës¡T¢, –]»q, eTVæ≤fi≤ ¬s’‘·T\≈£î m<äTs¡e⁄‘·Tqï düeTdü´\qT
n~Û>$ ∑ T+#˚˝≤ yê{Ï kÕeTsêú´\qT | ô +bı+~+#·&+É @|æd ù |òt u≤<Û´ä ‘·.
ÁbÕC…≈£îº\ s¡÷|üø£\Œq˝ÀqT, ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ ø£+ô|˙ (m|òt|ædædt) ¬s’‘·T
ñ‘·Œ‹Ô dü+dü\ú qT (j·T|ò| t yæ √dt) @sêŒ≥T #˚d,æ yê{Ï yÓqTï ‘·{ºÏ eTT+<äT≈£î
q&ç|æ+∫ n+<äT≈£î düVü‰j·T|ü&˚ H√&É˝Ÿ @»˙‡\T, eè‹Ô ì|ü⁄DT\‘√
n~ düeTq«j·T+‘√ e´eVü≤]+#ê*.
125
s¬ ‘’ T· ≈£î n~Ûø£ Ä<ëj·T+ düeT≈£Lsπ à yê´bÕs¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
11. H˚{Ï Ä]úø£ e´edü˝ú À e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô yêDÏ»´+, X¯ó~∆ ìs¡«Vü≤D
<ë«sê ¬ s ’ ‘ · T \T ‘· e T Ä<ëj· T + ô | +#· T ø=H˚ + <ä T ≈£ î nbÕs¡ y Ó T Æ q
neø±XÊ\THêïsTT. nsTT‘˚ M{Ïì n+~|ü⁄#·TÃø√e&ÜìøÏ ¬s’‘·T˝À¢ ø=ìï
yÓTfi¯ó≈£îe\T nedüs+¡ . á ~X¯>± ms¡Te⁄\T, |üXó¯ <ëD≤, bÕ\T, ø±|ò,”
ø=ã“], bÕe÷sTT˝Ÿ, J&ç|| ü
ü , $T]j·÷\T, s¡ã“sT¡ , ø√fi¯fl |ô +|üø+£ , #˚|\ü T
(Äs¡ïyÓT+≥˝Ÿ |òæwt) e+{Ï $düÔè‘·kÕúsTT ñ‘·Œ‘·TÔ\T— #·¬øÿs¡, q÷\T <ës¡+,
#˚H˚‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\ yêDÏ»´+ X¯ó~∆˙, ]f…Æ˝Ÿ <äTø±D≤\ ìs¡«Vü≤DqT #˚|üfÒº˝≤
¬s’‘·T\T ‘·eT ø±s¡´ø£˝≤bÕ*ï @sêŒ≥T #˚düTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+~.
Ç+<äT≈£î m|æùd|òt ¬s’‘·T\≈£î ‘·–q dü\Vü‰\T, Áb˛‘·‡Vü≤ø±\T n+<äCÒj·÷*.
12. ‘·–q+‘· | ô ≥Tºã&ç, HÓ| ’ ⁄ü D≤´\T, düe÷#ês¡+ ˝Òøb£ ˛e&É+, ˝≤yê<˚M\
n~Ûø£ e´j·T+, ãTTD≤\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Éø£ b˛e&É+, ñ‘êŒ<øä £ ñ
‘·Œ‹Ô e÷¬sÿ≥¢˝À ‘·eT e÷≥ HÓ–+Z #·Tø√˝Òì |ü]dæ‹ ú , ‘·eT ˝≤yê<˚M\˝À
<äfi≤s¡T\ <√|æ&ç e+{Ï ãVüQeTTK düeTdü´\‘√ ∫qï, düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T
u≤<Û| ä & ü TÉ ‘·THêïsT¡ . á düeTdü´\qT n~Û>$ ∑ T+#·&ÜìøÏ m|ùd|òt yê]ì
ˇø£ÿ ‘ê{Ï MT~øÏ rdüT≈£îsêyê*.
13. mdtV ô ≤#Yõ düe÷K´\T, ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ dü+dü\ú T ˝Ò<ë düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷
ü \T,
ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ ø£+| ô ˙\ e+{Ï dü+dü\ú T Ä]úø£ nes√<Ûë\T n~Û>$ ∑ T+∫,
Ä<Û ä T ìø£ b˛{° e÷¬ s ÿ≥¢ \ ˝À bÕ\T|ü + #· T ø=H˚ + <ä T ≈£ î ¬ s ’ ‘ · T \≈£ î
düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. ø£¢düºsY Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·÷ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚+<äT≈£î
Á|üuÛÑT‘·«+ #=s¡e rdüTø√yê*. ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ ø£+ô|˙\T (m|òt|ædædt)
á $wüj·T+˝À ˇø£ n&ÉT>∑T eTT+<äT≈£î y˚j·÷*. nedüs¡yÓTÆq|ü
&ÉT
kÕe÷õø£ ` | Á uü TÑÛ ‘·«, |
ôÅ y
’ ≥˚ T uÛ≤>∑kÕ«e÷´\qT nqTdü]+#ê*. kÕe÷õø£
ø£d
¢ sºü ¢¡ bÁ ÕC…≈î£ º ìy˚~ø£\qT s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î @|æd ù |òt eè‹Ô ì|ü⁄DT\
d
ù e\qT $ìjÓ÷–+#·Tø√yê* ˝Ò<ë n+‘·s‘Z¡ · H√&É˝Ÿ &ç$»HéqT @sêŒ≥T
#˚j·÷*. ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\T (m|òt|æzdt) dü$T‘·T\qT ô|+bı+~+
#˚+<äT≈£î ¬s’‘·T düe÷K´\ ø√dü+ ‘=\T‘· Bìì @s¡Œs¡#ê*. Áø£y˚T|æ
yê{Ï m<äT>∑T<ä\ <äX¯\˝À M{ÏøÏ $<Ûëq, kÕ+πø‹ø£ |üs¡yÓTÆq düVü‰j·T+
n+<äCÒdü÷Ô yê{Ï yÓqTï ‘·{Ϻ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

126
14. s¬ ‘’ T· düe÷K´\T $ìjÓ÷–+#·Tø=H˚ eè‹Ô ì|ü⁄DT\T, C≤rj·T &Ós’ TTØ
n_Ûeè~∆ uÀs¡T¶ (mHé&& ç _
ç ), øπ s¡fi˝¯ Àì ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&É¢ ñ‘·Œ‹Ô eT+&É*
($m|òt|ædæ¬ø), uÛ≤s¡rj·T ¬s’‘·T\ ms¡Te⁄\ düVü≤ø±s¡ dü+|òüT+ *$Tf…&é
(Ç|òtø√), ‘·s¡Vü‰˝À ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ ø£+ô|˙\qT @sêŒ≥T #˚dæ, ¬s’‘·T\≈£î
‘·–q y˚Ts¡≈î£ ìs¡«Vü≤D≤ kÕeTs¡´ú + | ô +bı+<˚ es¡≈î£ ìs¡«Væ≤+#ê*. á
ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ ø£+ô|˙\T Á|üC≤kÕ«eT´ã<ä∆+>± |üì#˚j·÷*. yê{Ïì
eè‹Ô|sü +¡ >± ìs¡«Væ≤+#ê*, øÁ e £ T+ ‘·|Œü ≈î£ +&Ü düø±\+˝À Ä&ç≥T¢ »s¡bÕ*.
ˇø£yÓ’|ü⁄ dü+πøåeT+, eTs√yÓ’|ü⁄ yêDÏ»´ \_∆ nH˚ _ÛqïyÓTÆq Á|üjÓ÷»Hê\
kÕ<Ûq ä ≈£î Ç~ <√Vü≤<ä|& ü TÉ ‘·T+~.
kÕ+πø‹ø£ $düsÔ D¡ dü+dü\ú T
15. ¬s’‘·T\≈£î ñ‘êŒ<äø£, |üsê´es¡D nqT≈£L\ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT
n+<äCj Ò T· &É+ <ë«sê ñ‘·Œ‹Ô nedüsê\ ø=s¡‘q · T n~Û>$∑ T+#·e#·TÃ. | Á d
ü Tü ‘Ô ·
e´ekÕj·T $düsÔ D ¡ e´edüú ã\V”≤q+>± ñ+&É≥+‘√ kÕ+πø‹ø£ dü\Vü‰\
ø√dü+ ¬s’‘·T\T #ê˝≤ es¡≈£î yê´bÕs¡T\T, e&û¶ yê´bÕs¡T\ MT<ä
Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïs¡T. á kÕ+πø‹ø£ nedüsê\˙ï rπsÃ+<äT≈£î ÁbÕ+‘ê\
yêØ, |ü+≥\ yêØ ì]∆wºü C≤_‘êqT s¡÷bı+~+#ê*. n_Ûeè~∆ |üs# ¡ ê*‡q,
$düèÔ ‘·+ #˚j÷ · *‡q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\≈£î s¡÷|üø\£ Œq #˚j÷ · *. ˇø=ÿ
ÁbÕ+‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£yÓ÷&ç{° ø£¢düºs¡¢ Ä<Ûës¡+>± ñ‘·Œ‹Ô, ì\«, X¯ó
~∆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\ô|’ düe÷#êsêìï kÕ+πø‹ø£ u≤´+≈£î
ùdø£]+#ê*. ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ë\T (πø$πødt), ¬s’‘·T bÕsƒ¡XÊ\\T kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hê\ô|’ •ø£D å Çyê«*. s¬ ‘’ T· \ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ <ë«sê kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q
ã~© Á|üÁøÏj·TqT |ü{Ïwüº+ #˚j·T&ÜìøÏ M\T>±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+
øπ s¡fi¯ e÷düsº Y bòÕs¡àsY |ü<‹
›ä ì nqTdü]+#ê*. á |ü<‹ ›ä ˝À s¬ ‘’ T· dü«j·T+
düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\˝À Ä<äs¡Ù ¬s’‘·T\qT, #·Ts¡T≈£î>± yÓTfi¯ó≈£îe\T
‘=+<äs¡>± H˚s¡TÃø=qï ¬s’‘·T\qT >∑T]Ô+∫, yê] <ë«sê Ç‘·s¡ ¬s’‘·T\≈£î
•ø£Då Ç|æŒ+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. @|æd ù |òt á $<Û+ä >± s¬ ‘’ T· ˝À¢ kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hêìï | ô +bı+~+#˚ $<Û+ä >± |üì#˚j÷ · *.
16. Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T, eT]j·TT Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\T, Åô|’y˚≥T dü+düú\ eT<Ûä´
düeTq«j·T (|æ|æ|æ) düVü≤ø±sê\ ÁbÕ‹|ü~ø£q e´ekÕj·T dü+düú\
ø±s¡´ìsê«Vü≤≈£î\ kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~.
@|æd ù |òt Ç+<äT≈£î M\T ø£*Œ+#ê*.
127
e´ekÕj·T dü+dü\ú CyêãT<ëØ‘·q+
17. e´ekÕj·÷ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ e´ekÕj·÷<ëj·÷ìï ô|+bı+~+
#·&ÜìøÏ nH˚ø£ dü+düú\qT @sêŒ≥T #˚dæ, ìs¡«Væ≤düTÔqï sêÅwüº, πø+Á<ä
Á|üuÛÑT‘ê«\T, n+<äTø√dü+ uÛ≤ØjÓT‘·TÔq ì<ÛäT\T yÓ∫ÃdüTÔHêïsTT. düqïø±s¡T,
∫qï ¬s’‘·T\ nedüsê\ $wüj·T+˝À e´ekÕj·T dü+düú\≈£î u≤<Ûä´‘·
Çyê«*‡q nedüs¡+ ñ+~. Ç$ n~Ûø±s¡T\T q&ÉT|ü⁄‘·Tqï dü+düú\T
s¬ ‘’ ê+>±ìøÏ ø±≈£î+&Ü, $$<Ûä n~Ûø±s¡ kÕúsTT˝À¢ |üì#˚dTü q Ô ï dü+dü\ú T,
Äj·÷ XÊK\ n~Û|ü‘·T\πø n$ »yêãT<ëØ>± ñ+≥THêïsTT. ¬s’‘·T\
| Á jü ÷Ó »Hê\ ø√düyT˚ yê{Ïì @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. ø£qTø£, n$ s¬ ‘’ T· \≈£î
»yêãT<ëØ>± ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*. $$<Ûä kÕúsTT˝À¢ á dü+dü\ú uÀs¡T\¶ ≈£î
¬s’‘·T Á|ü‹ì<ÛäT\T eTTK´+>± düqïø±s¡T, ∫qï ¬s’‘·T\T, eTVæ≤fi¯\T, <ä[‘·,
–]»q s¬ ‘’ T· \T, øö\T s¬ ‘’ T· \T |
Á Cü ≤kÕ«eT´ã<ä+∆ >± mìïøj£ T˚ ´˝≤ #·÷&Ü*.
á dü+dü\ú qT kÕe÷õø£ ‘·ìF #ù̊d M\T ø£*Œ+#ê*. | Á ‘ü ´˚ øÏ+∫ \øÏ‘å ·
esêZ\ $wüjT· +˝À á dü+dü\ú |üìrs¡T ìy˚~ø£\qT | Á »ü \ eTT+<äT ñ
+#ê*. ø£èwæ ø=qkÕ–+#˚+<äT≈£î, Äs√>∑´<ëj·Tø£yÓTÆq b˛{°˝À ì>∑T
‘˚˝ÒÃ+<äT≈£î M\T>± á dü+düú\ |üìrs¡TqT ã{Ϻ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T
n+<äCj Ò ÷
· *.
II.e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥ dü+düÿs¡D\T
e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\T
18. |Á d ü Tü ‘Ô +· sêÅw+ºü ˝À ø=ìï #√≥¢ e´ekÕj·T e÷¬sÿ≥¢ (mj·TyéTdæ) qT+∫
˝…’ôdqT‡ bı+~q yê´bÕs¡T\T, ø£MTwüHé @C…+≥T¢ nø£ÿ&ç ùde\T y˚{Ï˙
$ì–+#·Tø√≈£î+&ÜH˚, nø£ÿ&É ˝≤yê<˚M\T »s¡|ü≈£îHêï, e÷¬sÿ{Ÿ |ò”E
#Ó*d ¢ Tü qÔ ï≥T¢ ø£MTwüHé <äèwæøº Ï e∫Ã+~. Ç≥Te+{Ï |òE
” ãs¡Te⁄qT ∫es¡≈î£
¬ s ’ ‘ · T ˝Ò yÓ ÷ j· ÷ *‡ edü T Ô + ~. n+<ä T e\¢ e÷¬ s ÿ{À¢ ù d e\qT ñ
|üj÷ Ó –+#·Tø=ì yê´bÕs¡T\T, ø£MTwüHé @C…+≥¢qT n≥Te+{Ï e÷¬sÿ{Ÿ
|òE ” qT+∫ $TqVü‰sTT+#ê\ì ø£MTwüHé dü÷∫k˛Ô+~. ‘·eT≈£î Çwüy º TÓ q
Æ
#√≥ düsT¡ ≈£î\T ø=H˚+<äT≈£î Bìe\¢ yê´bÕs¡T\T, ø£MTwüHé @C…+≥¢≈î£
neø±X¯+ ø£\TZ‘·T+~. n+<äT#˚‘· e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T¶˝À eTÚ*ø£
dü<Tä bÕj·÷\qT ñ|üj÷ Ó –+#·Tø=ì yê´bÕs¡T\qT, ø£MTwüHé @C…+≥¢qT
mj·T+dæ\ düuTÑÛ ´\T>± #˚sT¡ Ãø√yê\ì, #·{≤ºìï nqTdü]+∫ Ä yê´bÕs¡T\T
128
 ø£MTwüHé @C…+≥¢ qT+∫ e÷Á‘y · T˚ e÷¬sÿ{Ÿ |òE ” edü÷\T #˚j÷ · \ì
ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡ #˚k˛Ô+~.
19. Ç|üŒ{Ï m|æjYTyéTdæ #·≥º ìã+<Ûäq\ ø±s¡D+>±, Åô|’y˚≥T e÷¬sÿ≥T¢
@sêŒ≥T≈£î M\T ø±e&É+ ˝Ò<Tä . ˝…d ô’ Hé‡ ˝Òì yês¡T e÷¬sÿ≥T¢ j·÷s¡T\¶ ˝À
˝≤yê<˚M\T »s¡|& ü +É M\Tø±<äT. n+<äT#˚‘,· ‘·–q+‘· eT+~ yê´bÕs¡T\T
˝Òø£ e÷¬sÿ≥¢˝À @ e÷Á‘+· b˛{° ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~. n+<äT#˚‘· s¬ ‘’ T· ≈£î
dü¬s’q <Ûäs¡ \_Û+#·&É+ ˝Ò<äT. eT+∫ <Ûäs¡\T bı+<ë\+fÒ ‘·eT≈£î
Çwüy º TÓ T∫Ãq e÷¬sÿ≥¢qT m+#·Tø=H˚ d ù «#·Ã¤ s¬ ‘’ T· \≈£î ñ+&Ü*. á y˚Ts¡≈î£
m|æjT· yéTdæ #·{≤ºìï düe]+#ê*. j·TdtV ô ≤#Yõ, ¬s’‘·T\ düe÷K´\T, ¬s’‘·T
ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ ø£+| ô ˙\T <ë«sê | ôÅ y ’ ≥˚ T e÷¬sÿ≥T¢ @sêŒ≥T #˚dTü ø=H˚˝≤
bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#˚+<äT≈£î sêÅwºü |
Á u
ü TÑÛ ‘·«+ #·s´¡ \T rdüTø√yê\ì ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡
#˚k˛Ô+~.
20. s¬ ‘’ T· \ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#˚ $wüjT· +˝À | Á dü Tü ‘Ô · e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ
ø£$T{°\ (mj·TyéTdædt) ìs¡«Vü≤D e´edüú B≥T>± e´eVü≤]+#·˝Òø£
b˛‘√+~. ¬s’‘·T\≈£î »yêãT<ëØ ø±ì Hê$TH˚f…&é düuÛÑT´\‘√ á
@j·TyéTdæ\qT @sêŒ≥T #˚dTü H Ô êïsT¡ . @j·TyéTdæ \qT s¬ ‘’ T· \ nedüsê\≈£î
‘·–q $<Ûä+>± s¡÷bı+~+#ê\+fÒ, ø£$T{°øÏ ¬s’‘·T Á|ü‹ì<ÛäT\qT ¬s’‘·T˝Ò
Á|üC≤kÕ«eT´ |ü<ä∆‹˝À mqTïø=H˚˝≤ #·÷&Ü*. ¬s’‘·Tes¡Z+ Á|ü‹ì<ÛäT\T
yÓTC≤]{° ø£*– ñ+&˚˝≤ @j·TyéTdæ\qT |ü⁄qsY e´ed”øú ]£ +#ê*.
21. @j·TyéTdæ\ e<ä› ø±e\dæq+‘· $T>∑T\T ì<ÛTä \T ñqï|Œü {øÏ ,° e÷¬sÿ{Ÿ
n_Ûeè~∆, s¬ ‘’ T· \ dü+øπ eå T+ ø√dü+ yê{Ïì $ìjÓ÷–+#·Tø=H˚ d ù «#·Ã¤ yê{ÏøÏ
˝Ò<Tä . e÷¬sÿ{Ÿ |òE ” s¡÷| ù D≤ edüTq Ô ï Ä<ëj·T+˝À m≈£îÿe uÛ≤>±ìï e÷¬sÿ{Ÿ
edü‘T· \ @sêŒ≥T≈£î $ìjÓ÷–+#ê*.
22. $$<Ûä e÷¬sÿ≥¢˝À <Ûäs¡\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ ¬s’‘·T\≈£î
n+<äTu≤≥T˝À ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢, ‘·eT düsT¡ ≈£î\≈£î e÷¬sÿ≥¢˝À m+‘√
y˚Ts¡≈£î neTTàø√yê˝À ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+, ¬s’‘·T\T m<äTs=ÿ+≥Tqï rÁe
düeTdü´ Ä>¥e÷sYÿ HÓ{Ÿ >∑D≤+ø£ $esê\T eT]+‘· ñ|üj÷ Ó >∑øs£ +¡ >± ñ
+&˚˝≤ #·÷&Ü*‡+~+>± øπ +Á<ä e´ekÕj·T s¬ ‘’ T· \ dü+øπ e å T eT+Á‹‘·« XÊK
MT<ä sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+, @|æùd|òt ˇ‹Ô&ç rdüT≈£îsêyê*.

129
23. düMT|ü+˝Àì (¬s|òsü ˝¡ )Ÿ e÷¬sÿ≥¢˝Àì <Ûsä \¡ >∑T]+∫ ‘Ó*j·T#˚jT· &ÜìøÏ
@j·TyéTdæ j·÷s¡T¶\˝À m\Åø±ºìø˘ <Ûäs¡\ Á|ü<äs¡Ùq e´edüúqT @sêŒ≥T
#˚j·÷*. düMT|ü+˝Àì Á|ü<Ûëq e÷¬sÿ≥¢˝Àì <Ûäs¡\T, <Ûäs¡\ rs¡T, ¬s’‘·T\
bı˝≤\≈£î #˚s¡Te˝Àì e÷¬sº¢˝À |ü*πø <Ûäs¡\T, m|üŒ{Ïø£|ü
&ÉT @C…+≥T
yêØ ˝≤yê<˚M\ >∑D≤+ø£ $esê\qT ª&Ó&çπøf…&é &çõ≥˝Ÿ f…ø±ï\J
n|æ¢πøwüq¢μ ô|’q ‘Ó*|æq $<Ûä+>± ¬s’‘·T\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·÷*. Åô|’y˚≥T
e÷¬sÿ≥¢qT nqTeT‹+#ê\+fÒ ‘êC≤ <Ûsä \¡ | Á <ü sä Ù¡ q e´edüú ‘·|Œü ì dü]
nqï eTT+<äTdüTÔ wüs‘¡ T· $~Û+#ê*.
24. s¬ ‘’ T· \T neTàø±ìøÏ ‘Ó#Ã˚ ñ‘êŒ<øä ±\ ãs¡Te⁄ ‘·÷#·&+É ˝ÀqT, s¬ ‘’ T· \≈£î
#Ó*¢+|ü⁄\T, yê´bÕs¡T\T ùdø£]+#˚ ø£$Twüq¢ $esê\T, |ü<äT›\T Ç|üŒ{Ï
es¡≈£î #˚‹Áyê‘·\‘√ qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ e\q nH˚ø£ neø£‘·eø£\T,
nÁ ø £ e ÷\T #√≥T #˚ d ü T ø=+≥Tqï $ . n+<ä T e\¢ nìï e÷¬ s ÿ{Ÿ
ø±s¡´ø£bÕ\bÕ\qT ‘·øD å£ + &çõ≥˝…C’ Ÿ #˚j÷ · *.
25. ¬s’‘·Tã+<ÛäT |ü<∏äø£+ (ÄsY_|æ) >∑T]+∫ ¬s’‘·T\≈£î, ¬s’‘·T düe÷K´\≈£î
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. sêÅwºü bÕ\Hêj·T+Á‘ê+>∑+ Bìï $düèÔ ‘·kÕúsTT˝À
neT\T #˚j÷ · \ì s¬ ‘’ ê+>∑+ >∑{>ºÏ ± ø√πs $<ä+>± yê]ì #Ó‘’ q · ´ |üs#
¡ ê*.
|ü<∏äø±ìï neT˝À¢øÏ ‘Ó∫Ã. |üs¡´y˚øÏå+#·&É+˝À bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>±ìøÏ
mdtV ô ≤#Yõ\T düV‰ü j·T |ü&e É #·TÃ. ø=ìï eT+&É˝≤˝À¢ s¬ ‘’ T· ã+<ÛTä |ü<øä∏ ±ìï
neT\T #˚ ù d u≤<Û ä ´ ‘· q T Á | ü j Ó ÷ >±‘· à ø£ + >± ¬ s ’ ‘ · T dü e ÷U´\≈£ î
n|üŒ–+#·e#·TÃ. |òü*‘ê\T Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡+>± ñ+fÒ, á |ü<∏äø±ìï
$düèÔ ‘·kÕúsTT˝À #˚|≥ ü eº #·TÃ.
26. Åô|’y˚≥T e÷¬sÿ≥¢ @sêŒ≥T≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üdüTÔ‘· ìã+<Ûäq\T
mdtV ô ≤#Yõ düe÷ø£´\qT ìs¡T‘ê‡V≤ü |üs# ¡ ˚ $<Û+ä >± ñHêïsTT. n+<äTe\¢
˝…dô’ qT‡ |òE ” ,mdtVô ≤#Yõ, | ôÅ y
’ ≥˚ T e÷¬sÿ≥¢ @sêŒ≥T≈£î ø±e\dæq | ô ≥Tºã&ÉT
\≈£î dü+ã+~Û+∫q ìã+<Ûq ä \qT düsfi¡ ‘¯ s· +¡ #˚j÷ · *. s¬ ‘’ T· \T, s¬ ‘’ T·
ãè+<ë\T kı+‘· e÷¬sÿ≥¢ @sêŒ≥T kÕeTsêú´ìï | ô +bı+~+#·T≈£îH˚+<äT≈£î
M\T>± <˚X+¯ ˝Àì $$<Ûä bÁ Õ+‘ê˝À¢ì $»j·Te+‘·yTÓ q Æ s¬ ‘’ T· e÷¬sÿ≥¢qT
dü+<ä]Ù+#˚ neø±XÊìï s¬ ‘’ T· \ mdtV ô ≤#Yõ\≈£î @|æd ù |òt ø£*Œ+#ê*. Ä
y˚Ts¡≈£î |üs¡´≥q\T @sêŒ≥T #˚j·÷*. Ç+<äTø√dü+ @|æùd|òt, sêÅwüº
e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥ $uÛ≤>∑+ ø£*dæø≥ £ Tº>± |üì#˚j÷ · *.

130
27. ø±+Á{≤≈£îº e´ekÕj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫ #·≥º |üs¡yÓTÆq $wüj·÷\T
eT]j·TT, ìs¡«Vü≤D|üs¡yÓTÆq n+XÊ\ >∑T]+∫ ¬s’‘·T\≈£î @|æùd|òt
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. ÄdüøÏÔ ø£*–q ¬s’‘·T Hêj·T≈£î\≈£î ªªuÒsY |ü⁄{Ÿμμ
_õHÓdt y˚TH˚»s¡T>¢ ± •ø£D å ì∫Ã, ø±+Á{≤≈£î≈º î£ e´ekÕj·T+ #˚|f ü ºÒ $<Û+ä >±
yÓ q Tï ‘ · { Ï º Á b ˛‘· ‡ V æ ≤ +#ê*. ø±+Á { ≤≈£ î º ≈ £ î dü + ã+~Û + ∫ |ü s ¡ d ü Œ s ¡ +
n+^ø£]+∫q wüs¡‘·T\qT neT\T #˚j·T&É+˝À @<Ó’Hê ˇø£ |üø£å+
$|òüfi¯yÓTÆq dü+<äs¡“¤+˝À, dü+ã+~Û‘· õ˝≤¢, eT+&É\ kÕúsTT bÕ\Hê
j·T+Á‘ê+>∑+ <äèwæºøÏ düeTdü´\qT rdüT¬ø[¢, yê{Ï |ü]cÕÿsêìøÏ @|æùd|òt
| Á j
ü T· ‹ï+#ê*. ÄyÓ÷~+∫q wüs‘¡ T· \ ñ\¢+|òTü q »]–q dü+<äsê“˝¤ À¢,
u≤~Û‘· |üø±å ìøÏ |ü]Vü‰s¡+ #Ó*+¢ #˚˝≤, #·≥| º sü +¡ >± n˝≤π> u≤<Û´ä ‘· ø£*–q
‘·èrj·T |üøå±\qT >∑T]Ô+#˚ <Ó˝≤>∑qï <ëìô|’ ¬s’‘·T\≈£î , ø±+Á{≤≈£îº
bÁ ÕjÓ÷»≈£î\≈£î n~ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.
28. ¬s’‘·T\T ‘·eT ñ‘·Œ‘·TÔ\ <Ûäs¡ e÷¬sÿ≥Tº˝À @ y˚Ts¡≈£î |ü\ø£e#√Ã
‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ Áπ>&ç+>¥ #ê˝≤ nedüs¡+. nsTT‘˚ πøe\+ Hê\T>∑T
>πÁ &ç+>¥ ˝…u§πs≥Ø\T e÷Á‘y · T˚ ñHêïsTT. n+<äT#˚‘,· | Á ‹ü e÷¬sÿ≥Tº≈î£
‘·–qìï Ä<ÛäTìø£ Áπ>&ç+>∑T\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*. á ˝Òãπs≥Ø\qT
u≤>± f Å ìÆ… +>¥ bı+~q ì|ü⁄DT\ #˚‘· ìs¡«Væ≤+#·ã&Ü*. n$ dü«j·T+
Á|ü‹|ü‹Ô ø£*Z ñ+&Ü*. ô|’ô|#·TÃ, yê{Ï |üìrs¡Tô|’ ¬s’‘·T\T, yê´bÕs¡düTÔ\T,
e÷¬sÿ≥¢ n~Ûø±s¡T\T, –&É+¶ – / >√<ëeTT ìsê«Vü≤≈£î\T, u≤´+≈£î dæã“+~øÏ
$XÊ«düeTT ø£*–ñ+&Ü*.
29. e÷¬sÿ{Ÿ˝À <Ûsä \¡ T rÁe Ä≥Tb˛≥¢≈î£ >∑Ts¬ q ’ |ü⁄&ÉT, s¬ ‘’ T· \qT Ä<äTø√e&ÜìøÏ
sêÅwüº+˝À Á|üuÛÑT‘·« |üs¡+>± Ä•+∫q y˚Ts¡ #·s¡´\T »s¡>∑≥+ ˝Ò<äT. πøe\+
ø=ìï |ü+≥\≈£î e÷Á‘y · T˚ ø£˙dü eT<ä‘› T· <Ûsä ¡ |ü<øäÛ ±\T neT\T˝À e⁄qï$.
ø±˙, rÁe kÕúsTT˝À ‘·s# ¡ T· >± <Ûsä \¡ Ä≥Tb˛≥¢≈î£ >∑Ts¡e⁄‘·Tqï ≥e÷{À,
$Ts¡|,ü ñ*¢bÕj·T\T ‘·~‘·s¡ ñ‘·Œ‘T· \Ô e+{Ï yêDÏ»´ |ü+≥\≈£î
ø£ìwü̃ <Ûäs¡ |ü<∏äø±ìï e]Ô+|üCÒj·÷*. á #·s¡´\≈£î e÷¬sÿ{Ÿ |ò”E, πø+Á<ä
sêÅcÕº\ >Á ±+≥¢ s¡÷| ù D düeT≈£Lsπ $<ÛTä \qT yê&ÉTø√yê*.
30. |ü+≥ ø√‘·\ ø±\+˝À e÷¬sÿ≥¢˝ÀøÏ ˇø£ÿkÕ]>± düs≈¡ î£ | ô <äj › TÓ ‘·Tq
Ô
edüTÔ+~. <ë+‘√ ‘·÷ø£+, Áπ>&ç+>¥, y˚\+ dü]>±Z ìs¡«Væ≤+#·&É+
ø£weºü TÚ‘·T+~. n~ø±s¡T\≈£î e÷¬sÿ≥¢ |üìrs¡T| ô ’ |üs´¡ y˚øDå£ ˇø£ düyê\T

131
 ne⁄‘· T +~. Ç≥Te+{Ï dü + <ä s ê“ ¤ \ ˝À ¬ s ’ ‘ · T \T ‘· e T ñ‘· Œ ‘ · T Ô \ qT
neTTàø√e&ÜìøÏ 2`3 s√E\T m<äTs¡T #·÷&Ü*‡ edüT+Ô ~. >Á ±eT ø£w ¢ sºü q
¢¡ T
@sêŒ≥T #˚d,æ ì]∆wºü s√E˝À¢ ˇø√ÿ ø£d ¢ sºü Y qT+∫ ñ‘·Œ‘T· \Ô qT e÷¬sÿ≥¢≈î£
ªª≈£î´μμ |ü<‹
∆ä ˝À nqTeT‹+#·&+É e\¢ á s¡Bì › ‘·–+Z #·e#·TÃ. á $<Û+ä >±
¬s’‘·\qT nqedüs¡yÓTÆq Çã“+<äT\qT+∫ ‘·|æŒ+#·Tø√e#·TÃ. á
qeT÷HêqT neT˝À¢øÏ ‘˚e&ÜìøÏ e÷¬sÿ{Ï+>¥ n~Ûø±s¡T\T Á|ü‘˚ÿø£
Á|üj·T‘êï\T #˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñ+~. nsTT‘˚, á e´edüú qT+∫
|
Á jü ÷ Ó »q+ bı+<˚˝≤ s¬ ‘’ T· \≈£î, ø=qT>√\T <ës¡T\≈£î düs¬ q ’ ne>±Vü≤q
ø£*Œ+∫, q#·ÃCb… ÕŒ*‡ ñ+≥T+~.
31. sêÅw+ºü ˝À s¬ ‘’ T· ãC≤s¡¢ |üìrs¡T |ü≥¢ n≥T s¬ ‘’ T· \T, Ç≥T $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T
#ê˝≤ es¡≈î£ dü+‘·è|æ>Ô ±H˚ ñHêïsT¡ . ø±˙ ø=ìï s¬ ‘’ T· ãC≤s¡˝¢ À yê´bÕs¡T\T
¬s’‘·T\ eTTdüT>∑T˝À, ¬s’‘·T\≈£î ñ<˚›•+∫q <äTø±D≤\qT ÄÁø£$T+#·T
ø=+≥Tqï≥T¢ ø£MTwüHé <äèwæøº Ï e∫Ã+~. á düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ
M\T>± ¬s’‘·T ãC≤s¡¢˝À ¬s’‘·T neTàø£+<ës¡T\qT ¬s’‘·T düe÷K´\T /
mdtôV≤#Yõ\T bÕs¡<äs¡Ùø£+>± m+|æø£ #˚j·÷*. ¬s’‘·T ãC≤s¡¢≈£î \_ÛdüTÔqï
Ä<äs¡D Áb˛‘ê‡Vü≤»qø£+>± ñqï+<äTe\¢ M{Ï dü+K´qT >∑D˙j·T+>±
|
ô +#ê*. |ü≥D º ≤\T, ˇø£ yÓ÷düsÔ T¡ |ü≥D º (ôdMT `ns¡“H)é bÁ Õ+‘ê˝À¢ì
Á|ü»\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ Á|ü<˚XÊ˝À¢ ô|<ä› dü+K´˝À ¬s’‘·T ãC≤s¡T¢
@sêŒ≥T #˚j÷ · *.
32. ∫qï s¬ ‘’ T· \T ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT >Á ÷ ∑ |ü⁄\T>±, düe÷K´\T>± @s¡Œ&,ç ‘·<ë«sê
‘·eT≈£î düeT≈£L]q ñeTà&ç ã\+ Ä<Ûës¡+>± e÷¬sÿ{À¢ bÕ\T|ü+#·Tø√
>∑*–‘˚H,˚ uÒse ¡ ÷&É{≤ìøÏ yê]øÏ >∑\ kÕeTs¡´ú + | ô s¡T>∑T‘·T+~. n+<äT#˚‘·
yê]ì mdtV ô ≤#Y\T>± @s¡Œs# ¡ ê*. m|ò| t zæ \ e+{Ï øÁ jÏ ÷ · o\ yê´bÕs¡
e´edüú\‘√ »≥Tº ø£fÒº+<äT≈£î M\T ø£*Œ+#ê*. <ëìe\¢ e÷¬sÿ{Ÿ≈£î
dü+ã+~Û+∫ ‘·eT $<ÛëHê\qT yês¡T düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·
>∑\T>∑T‘ês¡T. e÷¬sÿ{À¢ m&Üô|&Ü <√|æ&çøÏ bÕ\Œ&ÉT‘·Tqï ø£MTwüHé
@C…+≥¢≈£î yês¡T b˛{°<ës¡T\T>± ‘·j·÷s¡j˚T´+<äT≈£î neø±X¯+
@s¡Œ&TÉ ‘·T+~. á $<Û+ä >± e÷¬sÿ{Ÿ˝À ø£MTwüHé @C…+≥¢ <√|æ&øû Ï n&ÉTø¶ ≥ £ º
y˚jT· &ÜìøÏ @|æm|òÇt s¬ ‘’ T· \qT dü+|òTü {Ï‘· |üs# ¡ ê*. sêÅw+ºü ˝À d
ô sYŒ¤ <ë«sê
eTVæ≤fi¯\qT | ô <ä› jÓT‘·Tq
Ô mdtV ô ≤#Yõ\T>± s¡÷bı+~+#·&+É ˝À >∑‘+· ˝À
>∑&+ç ∫q nqTuÛe Ñ + dü÷Œ]¤ ‘Ô √ Ç|ü
&ÉT <ä÷düTø¬ fi≤¢*.

132
III. e´ekÕj·T ãTTD≤\T
düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T (dæjT· dt)
33. ñ‘·Ôs¡ø√kÕÔ+Á<Ûä˝Àì ¬s’‘·T\ ãTTD nedüsê\T rs¡Ã&ÜìøÏ düVü≤ø±s¡
dü+|ò÷ ü \T eT¬s+‘√ ø£èwæ #˚j÷ · *‡ ñ+~. |Á ‘ü ´˚ øÏ+∫, yÓqø£ã&çq ñ‘·sÔ ¡
ø√kÕÔ+Á<Ûä˝À düqï, ∫qïø±s¡T ¬s’‘·T\≈£î düT\Te⁄>± ãTTD≤\T \_Û+#˚
$<Ûä+>± kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT\ ùde\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì Ä<ÛäTìø£
|ü<øä∏ ±\qT düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷
ü \T >∑T]Ô+#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~.
34. bÁ Õ<∏$ä Tø£ e´ekÕj·T düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \ (|æ@dæjT· dt) ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
m|üŒ{øÏ | £
ü &ÉT |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&ÜìøÏ, øπ ‘Áå k· ÕúsTT˝À düeTs¡e
ú +‘·+>± ãTTDùde\T
n+<äCd ùÒ ˝≤ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \qT øÁ j Ï ÷· o\+ #˚jT· &ÜìøÏ #˚|{ ü ≤º*q
‡
#·s¡´\T dü÷∫+#·&ÜìøÏ qu≤sY¶ n~Ûø±s¡T\T, õ˝≤¢ kÕúsTT ÁbÕ<∏ä$Tø£
düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \˝À, s¬ ‘’ T· \ |
Á ‹ ü ì<ÛTä \‘√ ˇø£ ∫qï ì|ü⁄DT\ ãè+<ëìï
sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ @sêŒ≥T #˚j·÷*.
35. s¬ ’‘·T\qT ãè+<ë\T>± @sêŒ≥T #˚dæ, dü+|òüT{Ï‘·|üs¡∫ yê]øÏ düVü≤ø±s¡
dü+|ò÷ ü \ <ë«sê $_Ûqï e´ekÕj·T n_Ûeè~∆ |ü<øä∏ ±\ neT\T˝À bÕ\T
|ü+#·T≈£îH˚ $<Ûä+>± Á|üuÛÑT‘·«+ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>±
»yêãT<ë] ‘·‘«· eT÷, | Á Cü ≤kÕ«$Tø£ |
Á øÁü j
Ï T· qT |
ô +bı+~+#ê*.
36. ã\V”≤q esêZ\≈£î u≤´+≈£î ãTTD≤\T düT\Te⁄>± n+<äCj Ò T· &ÜìøÏ M\T>±
ø£sêí≥ø£ Á>±MTD $ø±dü u≤´+≈£î yês¡T $ø±dt »q X¯øÏÔ |ü<∏äø£+ #ê˝≤
$»j·Te+‘·+>± neT\T #˚düTÔHêïs¡T. Ç≥Te+{Ï q÷‘·q |üs¡|ü‹
qeT÷Hê\qT bÁ Õ+rj·T >Á ±MTD u≤´+≈£î (ÄsYÄsY_)\T nqTdü]+#ê*.
ø£sêí≥ø£˝À ¬øqsê u≤´+≈£î Ä<Ûä«s¡´+˝Àì Á|ü>∑‹ ø£ècÕí Á>±MTD u≤´+≈£î
(|æ¬øõ_) #˚düTÔqï≥T¢ Á>±MTD –&ɶ+>∑T\≈£î Ä]úø£ düVü‰j·T+ eTÚ*ø£
edü‘·T\ n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î Ä]úø£ düVü‰j·T+, ãTTD≤\q÷ n~
n+<äCj Ò ÷· *.
yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T, e´ekÕj·T+˝À ô|≥Tºã&ç
37. yêDÏ»´ u≤´+≈£î\T s¬ ‘’ T· \ kÕ<Ûës¡D nedüsê\T rs¡Ã>\∑ T>∑T‘·THêïsTT ø±˙,

133
 yê] Bs¡Èø±\ ô|≥Tºã&ç ne düsê\T rs¡Ã˝Òø£b˛‘·THêïsTT. e´ekÕj·T
n_Û e è~∆ MT<ä Ä<Û ë s¡ | ü & ç q ≈£ î ≥T+u≤\≈£ î dü T dæ ú s ¡ JeH√bÕ~
s¡÷bı+<ë\+fÒ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô, X¯ó~∆, e÷¬sÿ{Ï+>¥ ø√dü+ eTÚ*ø£
edü‘T· \T ø£*Œ+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+<äT≈£î | ô <ä› jÓT‘·Tq
Ô |
ô ≥Tºã&ç ãTTD+
nedüse ¡ Te⁄‘·T+~. düqïø±s¡T, ∫qï s¬ ‘’ T· \T e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô qT e∫Ãq
y˚Ts¡≈î£ neTTàø=ì qcÕº˝À¢ ≈£Ls¡T≈£îb˛≈£î+&Ü ñ+&Ü\+fÒ, nqT≈£L\
|ü]dæ‹ ú @s¡Œ&ç n~Ûø£ <Ûsä ¡ \_Û+#˚<ëø± yê{Ïì ì\« #˚dTü ø√e\dæ ñ
+≥T+~. n|ü
&˚ yês¡T n~Ûø£ | Á jü ÷Ó »q+ bı+<ä>\∑ T>∑T‘ês¡T. n+<äTø√dü+
ì\« dü<äTbÕj·÷\T / –&ɶ+>∑T\T ì]à+#ê*. n+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq
ãTTD≤\T u≤´+≈£î\T n+<äCj Ò ÷· *. –&É+¶ >∑T˝À¢ düsT¡ ≈£î\T ì\« #˚dq æ ≥T¢
s¡d”<äT\T düeT]Œ+#˚ düqïø±s¡T, ∫qï ¬s’‘·T\≈£î u≤´+≈£î\T dü«\Œø±*ø£
ãTTD≤\T n+~+#ê*. |ü+≥ø√‘·ø±\+ nq+‘·s+¡ Ä]úø£ düeTdü´\ qT+∫
s¬ ‘’ T· \T ãj·T≥|ü&+˚ <äT≈£î <ëìe\¢ M\e⁄‘·T+~. ãTTD≤\T bı+<ä&+É ˝À
m<äTs¡j˚T´ nes√<Ûë\T ‘=\π><ëø±, á Á|üÁøÏj·TqT |üs¡´y˚øÏå+#·&ÜìøÏ
@|æd ù |òt ‘·–q @C…˙ì ‡ @sêŒ≥T #˚j÷ · *.
s¬ ‘’ T· dü+|ò÷ü \T ` |ô ≥Tºã&ç ãTTD≤\T
38. dü+| Á <
ü ëj·T Ä]úø£ dü+dü\ú ø=ìï ìj·T+Á‘D · \ dü&*É +|ü⁄ <ë«sê ãTTD≤\
n+<äTu≤≥T ìs¡+‘·s¡+ kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#˚ dü+düú\ @sêŒ≥T
<ë«sê ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ dü$T‘·T\ j·T|òt|æzdtqT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚+<äT≈£î
sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ÁbÕ<Ûëq´+ Çyê«*. uÛ≤s¡rj·T ÄÁ>√ |ü]ÁX¯eT\ bòÂ+&˚wüHé
u…jYT|òt, Ç+&çj·÷ {§u≤ø√ ø£+ô|˙ (◊{Ïdæ), {≤{≤ Á≥düTº, Á|ü|ü+#·
düV≤ü è<ë“e ¤ øπ +Á<+ä (dæjT· +j·Tdt) yêdüH,é eT]j·TT sê*dt Ç+&çj÷ ·
e+{Ï | ù s¡T bı+~q dü+dü\ú ‘√ »≥Tº ø£fºÒ neø±X¯+ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ sêÅwºü
|
Á u ü TÑÛ ‘·«+ #=s¡e rdüTø√yê*. e´ekÕj·T n_Ûeè~∆ø,Ï s¬ ‘’ T· \ dü+øπ e å ÷ìøÏ
‘·<ë«sê u≤≥\T y˚j·÷*. á Á|üj·T‘êï\ |ü*‘·+>± düqïø±s¡T, ∫qï
s¬ ‘’ T· \T düMTø£]+∫q eT÷\<ÛH ä êìï (ø±´|æ≥˝Ÿ bòÕsπ àwüH)é dü~«ìjÓ÷>∑+
#˚dTü ø=ì | ô ≥Tºã&çì ñ‘êŒ<øä £ nedüsê\≈£î (j·T+Á‘· kÕe÷Á– ñ|üøs£ D ¡ ≤\
e+{Ï $ n<Ó › ≈ £ î rdü T ø=ì) ñ|ü j Ó ÷ –+#· T ø=ì Á | ü j Ó ÷ »q+
bı+<ä>∑\T>∑T‘ês¡T. j·T|òt|æy√\ @sêŒ≥T≈£î ¬s’‘·T j·TdtôV≤#Yõ\
düe÷K´\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ì|ü⁄DT\ dü+düú\#˚ e÷¬sÿ{Ÿ düπs«\T

134
 ìs¡«Væ≤+∫ bÁ ÕC…≈î£ º |
Á ‹
ü bÕ<äq\qT s¡÷bı+~+#ê*. ñ‘êŒ<q ä <äX˝¯ À
s¬ ‘’ T· j·T|ò|
t y
æ √ \qT yÓqTï ‘·{ºÏ eTT+<äT≈£î q&ç|+æ #ê*. øπ s¡fi˝¯ À neT\T
#˚düTÔqï düqïø±s¡T ¬s’‘·T\ e÷¬sÿ≥¢ (πøs¡fi¯ ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&É¢
bÁ ˛‘ê‡V≤ü ø£eT+&É*) ‘·sV ¡ ‰ü qeT÷Hê\qT sêÅwºü |Á uü TÑÛ ‘·«+ nqTdü]+#ê*.
yÓqø£ã&çq bÁ Õ+‘ê˝À¢ eT÷\<Ûqä düMTø£sD¡ ≈£î bÁ ˛‘ê‡Vü≤+
39. |
ô ≥Tºã&ç neø±XÊ\ >∑T]Ô+|ü⁄ e´ekÕj·T j·÷+Árø£sD ¡ ≈£î <ë]#·÷|ù ˝≤
yÓqø£ã&çq bÁ Õ+‘ê˝À¢ á e÷s¡< Z sä Ù¡ ø±\T düeTs¡e∆ +‘·+>± neT\j˚T´˝≤
@|æùd|òt #·÷&Ü*. bÕ© nÁ– düØ«düT πø+Á<ë\ @sêŒ≥T≈£î ø=ìï ô|’˝…{Ÿ
ÁbÕC…≈£îº\qT sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü≥ºe#·TÃ. Á>±e÷\ ø£düºs¡T¢˝À @sêŒ≥j˚T´
á düØ«düT øπ +Á<ë˝À¢ dü+ã+~Û‘· n+XÊ\ ì|ü⁄DT\T ñ+&Ü*. düqïø±s¡T,
∫qï ¬s’‘·T\T n<Ó›≈£î rdüTø√e&ÜìøÏ M\T>± qMq j·T+Á‘· kÕe÷Á–,
|ü e sY {Ï \ ¢ s ¡ T ¢ , Vü ‰ ¬ s «dt º ø£ + u… ’ q ¢ e+{Ï e´ekÕj· T ñ|ü ø £ s ¡ D ≤\T
n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. –]»q bÁ Õ+‘ê˝À¢ bÁ Õ<Ûëq´ bÁ Õ‹|ü~ø£q s¬ ‘’ T· \
dü+<äTbÕj·T øπ +Á<ë\T (j·T|òj t T· |òd t d
æ )t @sêŒ≥T #˚j÷· *.
¬s’‘·T\≈£î dü+kÕú>∑‘· s¡TD≤\ n+<äTu≤≥T
40. | ôÅ y
’ ≥˚ T e&û¶ yê´bÕs¡T\ e<ä› rdüT≈£îqï ãTTD≤\T ‹]– #Ó*+¢ #˚+<äT≈£î
M\T>± ¬s’‘·T\≈£î u≤´+≈£î\T @ø£ø±\ #·s¡´>± Bs¡Èø±*ø£ s¡TD≤\T
n+<äCÒj·÷\ì ¬s’‘·T\ ãTTDÁ>∑düÔ‘·ô|’ Ç+‘·≈£îeTT+<äT πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+
@sêŒf…Æq ì|ü⁄DT\ ãè+<ä+ dæbòÕs¡T‡ #˚dæ+~. e&û¶ yê´bÕs¡düTÔ\ e<ä›
rdüT≈£îqï ãTTD≤\qT dü+kÕú>‘∑ · ãTTD e´edü˝ú À $©q+ #˚jT· &ÜìøÏ
‘·>T∑ e÷s¡< Z sä Ù¡ ø±\qT qu≤sY¶ Ç|üŒ{øπÏ C≤Ø #˚d+æ ~. á e÷s¡< Z sä Ù¡ ø±\T
düeTs¡+ú >± neT\j˚T´˝≤ @|æd ù |òt #·÷&Ü*.
41. s¬ ‘’ T· \ |ü+≥ ãTTD≤\T (Áø±|t ˝ÀqT¢), e´ekÕj·T ãTTD≤\ | ô ≥Tºã&ç
(≥sYà˝ÀqT¢) ø√dü+ $$<Ûä u≤´+≈£î\≈£î ÄHé˝H ’… ˝é À <äsU
¡ ≤düT\Ô T |
ô ≥Tºø=H˚˝≤
@|æd ù |òt düeTq«j·T+ #˚j÷ · *. düø±\+˝À <äsU ¡ ≤düT\Ô |ü]o\q »]–
ãTTD≤\T n+<˚+<äT≈£î Bìe\¢ M\T ø£\T>∑T‘·T+~. u≤´+≈£î\T | Á dü Tü ‘Ô +·
e´ekÕj˚T‘·s¡ ãTTD≤\ ø√dü+ e÷Á‘·y˚T <äs¡U≤düTÔ\qT ÄHé˝…’Hé˝À
d” « ø£ ] dü T Ô H êï s TT. n<˚ dü < ä T bÕj· ÷ ìï |ü + ≥, ≥sY à ãTTD≤\≈£ L
e]Ô+|üCj Ò ÷ · *. | ô ≥Tºã&ç ãTTD≤\qT düø±\+˝À ‹]– #Ó*+¢ #˚ s¬ ‘’ T· \≈£î
bÁ ˛‘ê‡V≤ü ø±\÷ n+<äCj Ò ÷
· *.

135
42. $$<Ûä |ü+≥\≈£î e÷s¡< Z sä Ù¡ ø±\ |
Á øü ±s¡+ | Á øü {
£ +Ï ∫q kÕ<Ûës¡D kÕúsTTø£Hêï
30 XÊ‘·+ m≈£îÿe>± Ä]úø£ düVü‰j·T+ n+<äCÒj·T&ÜìøÏ u≤´+ø£s¡¢≈£î
$X‚cÕ~Ûø±s¡+ ñ+~. ;Ûe÷ ø£*Œ+#·&É+ (10XÊ‘·+), $ìjÓ÷>∑+
nedüsê\T (10XÊ‘·+), H˚\qT dæ<| ∆ä sü #¡ ˚ |üqT\T (10 XÊ‘·+), e+{Ï
yê{Ï ø√dü + u≤´+≈£ î \T á dü V ü ‰ j· T + n+<ä C Ò j · T e#· T Ã . á
$X‚cÕ~Ûø±sêìï u≤´+ø£sT¡ ¢ $ìjÓ÷–+#·Tø=ì s¬ ‘’ T· \ ãTTD≤edüsê\qT
rsêÃ*.
43. øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î dü+ã+~Û+∫ ãTTD | Á eü ÷D≤˝À¢ uÛ÷ Ñ $T øö\T yÓTT‘êÔìï
≈£L&Ü #˚sáe\dæ+~>± u≤´+≈£î\qT ø√sê*.
44. | Á øü è£ ‹ $|ü‘T· \Ô ø±s¡D+>± ãTTD≤\T Øôw&É÷´\T (yêsTT<ë) #˚dq æ |ü
&ÉT
e&û¶ s¡<äT› |ü<∏äø±ìï e]Ô+|üCÒj·÷*. e&û¶ uÛ≤sêìï πø+Á<ä, sêÅwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T
uÛÑ]+#ê*. ÄdæÔì ‘êø£≥Tº ô|≥Tºø=Hêïø£ e&û¶ s¡<äT› |ü<∏äø£+ øÏ+<ä düqïø±s¡T,
∫qï ¬s’‘·T\≈£î Bs¡Èø±*ø£ ãTTD≤\T n+<äCÒj·÷*. ¬s’‘·T\≈£î uÛÑÁ<ä‘·
JeH√bÕ~Û ø£*Œ+#ê\+fÒ $$<Ûä e÷sêZ\ <ë«sê yê]øÏ Ä<ëj·T+ e#Ã̊˝≤
#·÷&Ü*. n+<äT#˚‘· e´ekÕj˚T‘·s¡ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ø√dü+ ¬s’‘·T\≈£î
u≤´+≈£î\T Bs¡Èø±*ø£ ãTTD≤\T n+~+#ê*.
45. sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ n+~+#˚ dü_‡&û\qT Á|ü‘·´ø£å q>∑<äT ã~© s¡÷ù|D≤
düeT≈£LsêÃ*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î e&û¶ sêsTTr\T, ñ‘êŒ<øä £ dü_& ‡ \û T, ;Ûe÷
ø¬ s¢’ TTeTT\ #Ó*+¢ |ü⁄\qT H˚sT¡ >± s¬ ‘’ T· \ U≤‘ê\≈£î »eT #˚jT· &É+ e\¢
˝≤yê<˚M\ e´j·÷\T ø£ìwü˜ kÕúsTTøÏ ‘·>∑TZ‘êsTT. n&Ü«qT‡>± Ç∫Ãq
ãTTD≤\qT ;Ûe÷ yÓTT‘êÔ\‘√ ‘·øD å£ + düsT¡ u › ≤≥T #ù̊d˝≤ #·÷&Ü*.
46. düø±\+˝À ãTTD≤\T ‹]– #Ó*¢+#˚ ¬s’‘·T\≈£î Á|üdüTÔ‘·+ e&û¶ s¡<äT›, Ç‘·s¡
Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T e]Ô+|üCÒdüTÔHêïs¡T. ¬s’‘·T\T á |ü<∏äø£+ qT+∫ |üP]Ô
Á|üjÓ÷»Hê\T bı+<ë*. düqïø±s¡T,∫qï ¬s’‘·T\≈£î Bìô|’ ne>±Vü≤q
ø£*Œ+∫, á |ü<øä∏ +£ <ë«sê \_∆bı+<˚˝≤ #·÷&Ü*. e´ekÕj·T s¡+>±ìï
|ü{Ïwüº+ #˚j·T&É+˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± ¬s’‘·T\≈£î düT\uÛÑ+>± dü+kÕú>∑‘·
ãTTD≤\T \_Û+#˚+<äT≈£î @|æd ù |òt , s¬ ‘’ T· j·TdtV ô ≤#Y \ düe÷ K´\T,
øö\T s¬ ‘’ T· $TÁ‘· ãè+<ë\T (¬øj·T+õdt) dü+kÕú>‘∑ · ãTTD @C…˙\‡ qT,
dü+|òüT{Ï‘· |üs¡#ê*, #Ó’‘·q´ |üs¡#ê*. Ç+<äT≈£î u≤´+≈£î\T, ø£èwæ $C≤„q
πø+Á<ë\T (¬ø$¬ødt), ¬s’‘·T bÕsƒ¡XÊ\\T #·Ts¡T>±Z ø£èwæ #˚j·÷*. dü$Tà[‘·
136
 Ä]úø£ | Á >ü ‹ ∑ , ãTTD sêsTTr |ü<øä∏ +£ | Á j
ü ÷ Ó »Hê\T, düø±\+˝À ãTTD≤\T
‹]– #Ó*¢+#ê*‡q nedüs¡+ e+{Ï n+XÊ\ô|’ ¬s’‘·T\≈£î ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#ê*. Bìe\¢ ãTTD eT+ps¡T≈£î dü+ã+~Û+∫ kÕqT≈£L\
|ü]dæ‘ú T· \T @s¡Œ&‘É êsTT. u≤´+≈£î\T eT]+‘· øÁ j Ï ÷· o\+>± Ä | Á øÁü j
Ï T· ˝À
bÕ\T |ü+#·Tø√>∑\T>∑T‘êsTT.
47. øÏkÕDY ø¬Á &ç{Ÿ ø±s¡T\¶ qT (¬ødæd)æ ≥sYà ãTTD≤\≈£î ñ|üøs£ D ¡ ≤\T>± e÷]Ã
yê{Ï <ë«sê ≈£L&Ü ∫qï s¬ ‘’ T· \≈£î Ä]úø£ düV‰ü j·T+ n+<äCd ùÒ neø±X¯+
ñ+~. øÏkÕHé ø¬Á &ç{Ÿ ø±s¡T\¶ T (¬ødæd)æ \T yÓdTü \Tu≤≥T ø£*– ñ+{≤sTT.
ø£qTø£ |ü+≥ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ w ô &É÷´˝ŸqT ã{Ϻ ø¬ dæd\æ | ô ’ (˝ÀHé $‘Y& Á Üj·T˝Ÿ)
|ü ] $T‘· T \T Ksês¡ T #˚ d æ e&û ¶ uÛ ≤ sêìï ‘· – Z + #· e #· T Ã . u≤´+≈£ î
e÷s¡< Z sä Ù¡ ø±\T Ç|üŒ{øπÏ á #·s´¡ qT ìπs• ∆ düTHÔ êïsTT. ø±˙ u≤´+ø£sT¡ ¢ yê{Ïì
nqTdü]+#·&+É ˝Ò<Tä . ãTTD≤\ eT+p]øÏ dü+ã+~Û+∫ á $<ÛëHêìøÏ
n$>∑{>ºÏ ± ø£èwæ #˚j÷ · *. kÕàsYº ø±s¡T\¶ qT ø¬ dædæ ‘√ CÀ&ç+#ê*. e´ekÕj·T
e÷¬sÿ{Ÿ j·÷s¡T\¶ ≈£î nqTdü+<Ûëì+#ê*. ‘·sT¡ yê‘· á | Á øÁü jÏ T· qT yÓTTu…˝’ Ÿ
f…ø±ï\J\‘√ dü+<Ûëì+#ê*. ¬s’‘·T\T ‘·eT e´ekÕj·T nedüsê\T
(ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT e+{Ï$) m|ü
&ÉT, mø£ÿ&É ø=Hê\qTø=Hêï
á $<Ûëq+ <ë«sê n$ n+<äTu≤≥T˝À ñ+{≤sTT. ø£˙dü+ s¡÷. 2 \ø£\å
es¡≈£î ãTTD≤\T düT\uÛÑ+>± bı+<˚+<äT≈£î M\T>± sê‘·ø√‘·\ |üì
(&Ü≈£î´yÓT+fÒwüHé) düs¡fi¯‘·s¡+ #˚j·÷*.
48. u≤´+≈£î\qT, s¬ ‘’ T· \qT ˇø£ÿ‘ê{ÏMT~øÏ ‘˚e&É+˝À _õHÓdt ø£sk¡ ÕŒ+&Ó+{Ÿ
(_dæ ) _õHÓ d t ô | ò d æ * fÒ ≥ sY (BF) |ü < ∏ ä ø £ + $»j· T e+‘· y Ó T Æ + ~.
˝≤yê<˚M\ e´j·÷ìï ‘·–Z+#·Tø√e&ÜìøÏ M\T>± u≤´+≈£î\ ùde\T
n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì bÁ Õ+‘ê˝À¢ì s¬ ‘’ T· \≈£î #˚sT¡ e ø±e&ÜìøÏ _dæ/_j·T|òt
düeTdü´\qT u≤´+≈£î\T |ü]wüÿ ]+#ê*. á |ü<ä∆‹ $»ee+‘·+
ø±yê\+fÒ _dæ/_j·T|òt kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#·&É+ ø°\ø£+
Ç+<äT≈£î u≤´+≈£î $TÁ‘· (_j·T+) |ü<øä∏ +£ eT+∫ e÷s¡+Z . _õHÓdt
ø£sk¡ ÕŒ+&Ó+{Ÿ / _õHÓdt | ô d
ò *æ fÒ≥sY>± •ø£D å bı+~q s¬ ‘’ T· mdtV ô ≤#Yõ\
düuTÑÛ ´\qT ìj·T$T+#ê*.
49. s¬ ‘’ T· ≈£î e´ekÕj·T ãTTD≤\T düT\uÛ+Ñ >± \_Û+#ê\+fÒ, ˝≤yê<˚M\≈£î
dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï u≤´+≈£î\ e<ä› |ü{w Ï +ºü >± @sêŒ≥T #˚j÷ · *.

137
 Á|ür ˇø£ÿ ¬s’‘·T øö\T<ës¡T≈£î dü+ã+~Û∫ ãTTD≤\T, #Ó*¢+|ü⁄\
dæ‹
ú >∑‘T· \qT ø£ì| ô ≥Tºø=ì ñ+&˚+<äT≈£î sêÅwºü | Á uü TÑÛ ‘·«+ düeTÁ>∑ düe÷#ês¡
e´edüú (j·T+◊j·Tdt)qT s¡÷bı+~+ #ê*. ãTTD $‘·sD ¡ e´edüq ú T
eT]+<ä bÕs¡<äs¡Ùø£+>±, düeTs¡ú+>± ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ M\T>±
|ü + #· T ø√<ä – q dü e ÷#êsêìï nìï dü + kÕú > ∑ ‘ · ãTTD dü + dü ú \ ≈£ î
düeT≈£LsêÃ*. @ düe÷#êsêìï |ü+#·Tø√e#·Tà nqï<ëìô|’ ˇø£ kÕ~Ûø±s¡
dü+düú ìs¡íj·T+ rdüTø√yê*. düπs« HÓ+ãs¡¢ yêØ>± uÛÑ÷$T ]ø±s¡T¶\
&çõ≥˝…’CÒwüHé, |ü+≥ düe÷#ês¡+ düMTø£s¡D #˚ùdÔ ãTTD $‘·s¡D˝À
u≤´+ø£s¡T¢, sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«, ;Ûe÷ @C…˙‡\≈£î ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+≥T+~.
50. |ü+≥\ ;Ûe÷ |ü<øä∏ ±\qT u≤>± s¡÷bı+~+∫q|üŒ{øÏ ° neT\T dü]>±Z
˝Ò ø £ b ˛e&É + e\¢ dü e Tdü ´ \T m<ä T s¡ e ⁄‘· T Hêï s TT. |ü + |” D ° e´edü ú
ã\V”≤q‘·\qT ‘=\–+#·&É+ô|’ Ç|ü
&ÉT Á|ü<Ûëq+>± <äèwæº kÕ]+#ê*.
|
Á <
ü ëÛ qeT+Á‹ |òd ü ˝ü Ÿ ;Ûe÷ jÓ÷»q (|æjT· +j·T|ò_ t yÓ)’ neT\T rs¡TqT
|üs¡´y˚øÏå+#·&ÜìøÏ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ ì|ü⁄DT\ ø£$T{°ì @sêŒ≥T
#˚jT· e#·TÃ. j·T|ò| t zæ \ $wüjT· +˝À øπ s¡fi˝¯ Àì $j·T|ò| t dæ ø¬æ j·T|ò|
t yæ √
‘·s¡Vü‰ ;Ûe÷ Á|üy˚Xô̄|fÒº n+XÊìï sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ |ü]o*+#ê*.
51. $$<Ûä ø±\« e´e<ÛTä ˝À¢ |ü+≥\ |ü]dæ‹ ú ì m|üŒ{øÏ | £
ü &ÉT >∑eTìdü÷Ô ñ
+&Ü*. ø£s¡Te⁄ / es¡<ä\T/ ‘·TbòÕqT |ü]dæú‘·T\T |ü+≥\ MT<ä yê{Ï
Á|üuÛ≤yê\ô|’q ˇø£ ø£H˚ïdæ ñ+#ê*. sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+, ;Ûe÷ @C…˙‡\T
düø±\+˝À ìs¡íj·÷\T rdüTø√yê\+fÒ Ç~ nedüs¡+. n+<äTø√dü+
õ◊j·Tdt Ä<Ûë]‘· |üs´¡ y˚øD å£ j·T+Á‘ê+>±\qT @sêŒ≥T #˚j÷ · *.
52. πøs¡fi¯≈£î #Ó+~q ª≈£î≥T+ãlμ |ü<∏äø£+, πøs¡fi¯˝Àì ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&É¢
bÁ ˛‘ê‡V≤ü ø£ eT+&É* ($j·T|ò| t d
æ ø¬æ ) e+{Ï |ü<‘›ä T· \ <ë«sê ∫qï, düqïø±s¡T,
øö\T s¬ ‘’ T· \ ø√dü+ $»j·Te+‘·+>± nqTdü]+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+ <˚y÷ Ó
|ü]o*+#ê*.
IV. øö\T<ëØ, ãTTD≤\ |Á yü êVü≤+
53. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ (Ä+Á<ÛäÁbÕ+‘·) øö\T<ëØ #·≥º+ 1956 qT 1974 ˝À
düe]+#ês¡T. 1`7`1980 qT+∫ n~ neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. øö\T<ës¡T\
|
Á j
ü ÷
Ó »Hê\ |ü]s¡øD å£ ≈£î ñ<˚•
› +∫q nH˚ø£ ìã+<Ûq
ä \T n+<äT˝À ñ

138
 HêïsTT. Ä#·sD ¡ ≈£î e#˚à dü]øÏ Ä #·≥+º ˙s¡T>±]b˛sTT+~. yêdüy Ô êìøÏ
øö\T<ëØ\ qyÓ÷<äT »s¡>& ∑ +É ˝Ò<Tä . H√{Ïe÷≥>± øö\T≈£î Çe«&ÉyT˚
»s¡T>∑T‘√+~. ø=ìï n_Ûeè~∆ #Ó+~q õ˝≤¢˝À¢ øö\T<ëØ $<Ûëq+ #ê˝≤
m≈£îÿe yÓTT‘êÔ˝À¢ ñ+~. e÷¬sÿ{Ÿ dæ∆‹>∑‘·T*ï øö\T yÓTT‘êÔìï
ìs¡ísTTdüTÔHêïs¡T. e´ekÕj·T+ Ä•+∫q+‘·>± n_Ûeè~∆ »s¡>±\+fÒ,
ô|≥Tºã&ÉT\T ô|s¡>±*. n+fÒ eT÷\<Ûäq düMTø£s¡D »s¡>±*. n<˚
dü e Tj· T +˝À n≥T uÛ Ñ ÷ $T j· T »e÷qT\T, Ç≥T øö\T <ës¡ T \
Á|üjÓ÷»Hê\q÷ |ü]s¡øÏå+#ê*. á n+XÊ\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=H˚ á
#·{≤ºìøÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ dües¡D\T #˚j÷ · *.
54. sê‘·|üPs¡«ø£yÓTÆq ˇ|üŒ+<ë\T ˝Òø£b˛e&É+‘√ øö\T <ës¡T\≈£î dü+kÕú>∑‘·
ãTTD≤\T HêeTe÷Á‘+· >±H˚ n+<äT‘·THêïsTT. dü«\Œø±*ø£ ©E\ ø±s¡D+>±
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À eT÷\<Ûäq düMTø£s¡D≈£î $|òü÷‘·+ ø£*–+~.
øö\T<ÛëØ #·≥º+ dü]>± ˝Òø£b˛e&É+ e\¢H˚ Çe˙ï »s¡T>∑T‘·Tqï$.
øö\T<ÛëØ #·{≤ºìøÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ dües¡D\T #˚jT· ≈£î+&ÜH˚ rdüT≈£îe∫Ãq
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˝…’ôdHé‡&é kÕ>∑T<ës¡¢ #·≥º+ ` 2011, Ä•+∫q |òü*‘ê\T
Çe«˝Òøb£ ˛sTT+~. øö\T<ÛëØ #·≥+º rdüT≈£îe#êÃø£ uÛ÷ Ñ $T j·T»e÷ì
` øö\T<ës¡T eT<Û´ä dü+ã+<Ûë˝À¢ >∑D˙j·TyÓTq Æ e÷s¡TŒ\T e∫Ãq+<äTq,
øö\T<ëØ #· ≥ º \ qT dü M TøÏ å + #ê*‡ q nedü s ¡ + ñ+<ä ì ø£ M Twü H é
n_ÛbÁ Õj·T|ü&TÉ ‘√+~. j·÷»e÷»´+, uÛ÷ Ñ |ü]$T‘·T\ô|’ m˝≤+{Ï | Á ‹
ü ≈£L\
|
Á uü ≤Û e+ |ü&≈É î£ +&Ü C≤Á>‘∑ Ô· eVæ≤dü÷Ô ©Eô|’ nìï n+ø£\å qT ‘=\–+#ê*‡q
nedüs+¡ ñ+~.
55. |ü]XÁ e ¯ T\qT Äø£]¸+#·&ÜìøÏ sêÅwºü | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ ªuÛ÷
Ñ uÛ≤´+≈£îμ\qT @sêŒ≥T
#˚d+æ ~, uÛ÷ Ñ $Tì d ù ø£]+∫+~. düqïø±s¡T,∫qï s¬ ‘’ T· \≈£î | Á jü ÷
Ó »Hê\T
ø£*–+#·&ÜìøÏ n˝≤+{Ï @sêŒfÒ¢ #˚j·÷*. Çfi¯ófl˝Òì Á>±MTD ù|<ä\≈£î
ìyêdü edü‹ ø£*Œ+#ê*. uÛ÷ Ñ $Tì ©Eô|’ uÛ÷ Ñ u≤´+≈£î≈£î Ç#˚Ã˝≤ |üs√ø£å
uÛ÷
Ñ j·T»e÷qT\qT, ã&Ü uÛ÷ Ñ kÕ«eTT\qT ˇ|æŒ+#ê*. uÛ÷ Ñ u≤´+≈£î Ä
uÛ÷
Ñ eTeTT\qT øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î Bs¡Èø±*ø£ ©Eô|’ Çyê«*. ©E ø±\eTT
eTT–j·T>±H˚ uÛ÷ Ñ eTT\qT ‹]– j·T»e÷qT\≈£î n|üŒ–+#˚ $wüjT· +˝À
Á|üuÛÑT‘·«+ Vü‰MT<ës¡T>± ñ+&Ü*.

139
56. á ©E ˇ|üŒ+<ë\qT s¬ yÓq÷´ ˝Òø£ |ü+#êsTTr n~Ûø±s¡T\T ˝Òø£ @|æd ù |òt
< Á TäÛ Mø£]+∫q øö\T düe÷K´\ e<ä› qyÓ÷<äT #˚j÷ · \ì ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡
#˚k˛Ô+~.
57. #·{≤ºìøÏ | ô q’ | ù s=ÿqï dües¡D\T #ù̊des¡≈î£ dü+kÕú>‘∑ · ãTTD≤\T, ñ
‘êŒ<äø£ dü_‡&û\T düVü‰ Á|üuÛÑT‘·« Á|üjÓ÷»Hê\T $|ü‘êÿ\+˝À ;Ûe÷,
|ü]Vü‰s¡+ bı+<˚˝≤ øö\T<ës¡T\≈£î düVü‰j·T |ü&˚<Ó˝≤>∑qï~ Ç|üŒ{Ï ô|<ä›
Á|üX¯ï. øö\T <ës¡T\qT, øö\T<ës¡T $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄ (¬øj·T+õ)\T>± @sêŒ≥T
#˚j÷ · *. n$ @|æd ù |òt e÷s¡< Z sä Ù¡ ø£‘«· +˝À |üì#˚j÷ · *. ãTTD≤\T
sêã≥Tºø=H˚ $wüj·T+˝À (øö\T<ës¡T $TÁ‘· dü+|òü÷\T)\T ˇ‹Ô&ç
ãè+<ë\T>± |üì#˚jT· >∑\T>∑T‘êsTT.
58. ˝ÀHé m*õ_*{Ï ø±s¡T¶ (m˝ŸÇdæ) \ |ü⁄qs¡T<äs∆ D ¡ ˝À ø=ìï düeTdü´\T
‘·˝…‘·TÔ‘·THêïsTT. n+<äT#˚‘· j·TdtôV≤#Yõdüe÷K´\ düVü‰j·T+‘√
øö\T<ës¡T\ C≤_‘êqT @|æd ù |òt s¡÷bı+~+#ê*. kÕ>∑T˝À ñqï bÁ Õ+‘·+,
Ä C≤_‘ê˝À øö\T<ës¡¢ | ù s¡T¢ , y˚jT· <ä\#·Tø=qï |ü+≥\ $esê\T ñ
+&Ü*. Ä C≤_‘êqT u≤´+≈£î\≈£î, | Á uü TÑÛ ‘·« j·T+Á‘ê+>±ìøÏ n+<äCj Ò ÷ · *.
bÁ Õe÷ìø£ ìj·Te÷\qT nqTdü]+∫ Ä]úø£ dü+dü\ú T, | Á u ü TÑÛ ‘·«+ øö\T
s¬ ‘’ T· \≈£î ãTTD dü<Tä bÕj·T+, dü_& ‡ \û T ø£*Œ+#·&Üìï ‘·|Œü ìdü] #˚j÷ · *.
øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î #˚sT¡ e ø±e&ÜìøÏ ª$ø±dt »qX¯øμÔÏ ‘·sV ¡ ‰ü qeT÷HêqT
nqTdü]+#·e#·TÃ.
59. e´ekÕj˚T‘·s¡ ≈£î≥T+u≤\T e´ekÕj·T uÛ÷ Ñ $Tì ø=qT>√\T #˚jT· &Üìï
eTVü‰sêÅw˝ºü À ìùw~+∫+~. Bìe\¢ nø£ÿ&É e´ekÕj·T+ ø=s¡≈î£ uÛ÷ Ñ $T
n+<äTu≤≥T ô|]–+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ≈£L&Ü á$<Ûä+>± e´ekÕj·T
uÛ÷ Ñ $Tì e´ekÕj˚T‘·s¡ $ìjÓ÷>±ìøÏ uÛ÷ Ñ $Áøj£ ÷ · \T ìùw~ùd,Ô uÛ÷ Ñ $T
\uÛÑ´‘· ô|]–, øö\T πs≥T¢ ~–ekÕÔsTT. ‘·≈£îÿe øö\T πs≥¢ ø√dü+
uÒse ¡ ÷&˚+<äT≈£î øö\T s¬ ‘’ T· \≈£î M˝Ö‘·T+~. |ò*ü ‘·+>± ©E e÷¬sÿ≥¢˝À
ˇ‹Ô&ç ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
60. Hê´j·Tã<äy ∆ TÓ q
Æ , düeTs¡y
∆ TÓ q
Æ e´ekÕj·T e´edüq ú T s¡÷bı+~+#ê\+fÒ,
| ô <ä› s¬ ‘’ T· \ qT+∫ uÛ÷ Ñ $Tì ø=qT>√\T #˚dæ ˝Ò<ë ©E≈£î rdüTø√e&É+
<ë«sê ‘·eT ø£eT‘ê\qT $düÔ]+#·Tø=H˚˝≤ düqïø±s¡T, ∫qï ¬s’‘·T\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. uÛÑ÷$Tì neTTàø=H˚˝≤ ˝Ò<ë ©E≈£î
140
 Ç#˚Ã˝≤ düqïø±s¡T ˝Ò<ë ã&Ü s¬ ‘’ T· \qT ˇ|æŒ+#ê*. á y˚Ts¡≈î£ yê]øÏ
bÁ ˛‘·V
‡ ≤ü ø±\T Çyê«*. düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \ JeH√bÕ<äT\qT | ô +bı+~+#·
&ÜìøÏ M\T>± e´ekÕj˚T‘·s¡ s¡+>±˝À¢øÏ | Á y
ü •˚ +#·&ÜìøÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ
e÷¬sÿ{Ÿ HÓ’|ü⁄D≤´\qT Á|üuÛÑT‘·«+ yê]øÏ ø£*Œ+#ê*. á \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î
#˚|üfÒº #·s¡´\qT @|æùd|òt düeTq«j·T|üs¡#ê*. Bs¡Èø±*ø£ ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’
uÛ÷
Ñ eTT\T ©E≈£î Çe«&ÜìøÏ eTT+<äT≈£î e#Ã̊ | ô <ä› s¬ ‘’ T· \≈£î bÁ ˛‘ê‡V≤ü ø±\T
Çyê«*. øö\T <ës¡T\ eT÷\<Ûq ä e´j·÷ìøÏ Bìe\¢ M\T @s¡Œ&TÉ ‘·T+~.
V. esê¸<Ûës¡ e´ekÕj·T+
61. sêÅwüº+˝À |ü\T ÁbÕ+‘ê˝À¢ yêsê¸<Ûës¡ e´ekÕj·÷ìï |ü⁄qs¡T‘˚Ôõ‘·+
#˚j÷ · *‡q nedüs+¡ ñ+~. $|ü‘T· \Ô qT B≥T>± m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î M\T>±
¬ s ’ ‘ · T \ kÕeTsêú ´ \qT ô | +#· & É + , dü V ü ≤ » eqs¡ T \qT eT]+‘· > ±
$ìjÓ ÷ –+#· T ø=H˚ $wü j · T +˝À yê]øÏ dü V ü ‰ j· T dü V ü ≤ ø±sê\T
n+<äCÒj·T&É+ á CÀø±´\ \ø£å´+ ø±yê*. düVü≤» eqs¡T\T |üP]Ô>±
ø=s¡e&çq$>± >∑T]Ô+∫q eT+&É˝≤\≈£î sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ÁbÕ<Ûëq´+
Çyê«\ì ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡ #˚k˛Ô+~. á #·s´¡ \T dü$Tà[‘·, düeT‘·T\,
düTdæsú ¡ e´ekÕj·÷ìøÏ u≤≥\T y˚kÕÔsTT.
|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ #·s¡´\T, #=s¡e\T
62. |üsê´es¡D ndüeT‘·T\´‘·qT |ü]Vü≤]+#˚ øÁ e £ T+˝À esê¸<Ûës¡ bÁ Õ+‘ê˝À¢ì
s¬ ‘’ T· \ m<äTs=ÿ+≥Tqï | Á ‹
ü ≈£L\‘·\ ìyês¡D≈£î, e´ekÕj·T Ä<ëj·÷\
düTdæús¡‘·≈£î |ü\T #·s¡´\qT sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü{Ϻ+~. kÕe÷õø£
ìs¡«Vü≤D˝Àì düTdæsú ‘¡ · e´ekÕj·T+ (dæjT· +j·Tdt@), #Ó≥Tº Ä<Ûë]‘·
e´ekÕj· T + ({Ï _ @), dü e TÁ > ∑ yê≥sY ô w &é ìs¡ « Vü ≤ D Á b ÕC… ≈ £ î º \ T
(◊&Éã÷¢´j·T+|æ) e+{Ï |ü<øä∏ ±\T yê{Ï˝À ñHêïsTT. eTTK´+>±, eqs¡T\T
˝Òì eT+&É˝≤˝À¢ M{Ïì eTTeTàs¡+>± neT\T #˚j÷ · *.
63. düTdæsú ¡ e´ekÕj·T e´edü\ú T, s¡kÕj·TH˚‘s· ¡ |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\ ìs¡«Vü≤D
(j·THé|j æ T· yéT), düMTø£è‘· b˛wüø£ ìs¡«Vü≤D (◊j·THéjT· yéT) |ü<øä∏ ±\
s¡÷|üø\£ Œq≈£î | Á jü T· ‘êï\T eTTeTàs¡+>± »s¡>T∑ ‘·THêïsTT. >Á ±MTD | ù <ä]ø£
ìs¡÷à\q kıôd{ ’ ° (j·TdtÇÄsY|)æ <ë«sê ø±s¡´øÁ e £ ÷\qT | ô <ä› kÕúsTT˝À
eTT+<äT≈£î rdüT≈£î yÓfi≤fl\+fÒ j·TdtV ô ≤#Yõ ˝Ò n+<äT≈£î düs¬ q ’ y˚~ø£\T

141
64. uÛ≤s¡‘· ` &É#Y <Ó«’ bÕøÏøå £ bÁ ÕC…≈£îº (@|æ yÓ˝)Ÿ s¡÷|üø\£ Œq #˚dq æ uÛ≤>∑kÕ«eT´
uÛ÷
Ñ >∑s“¡ »¤ \ ìs¡«Vü≤D (|æõj·T+) ø±s¡´øÁ e £ ÷ìï ñeTà&ç Ä+Á|< üò |
ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ Àì
@&ÉT ø£s¡e⁄ |”&ç‘· õ˝≤¢˝À¢ Á|üjÓ÷>∑ ÁbÕ‹|ü~ø£q kÕe÷õø£ Ä<Ûës¡
|ü<øä∏ +£ >± neT\T #˚XÊs¡T. ˇø£ V ô ≤’ &
Á √˝≤õø£˝Ÿ j·T÷ì{Ÿ (ôV≤#YjT· T)
qT+∫ ‘√&çyù̊d yê]¸ø£ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ yÓTT‘·Ô+ yê]¸ø£ uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\
Ø#ê]®ì $T+#·≈î£ +&Ü #·÷d ù ˝≤ uÛ÷Ñ >∑s“¡¤ »˝≤\qT m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê\qï
<ëìô|’ Ä nqTuÛy Ñ ê\T eT+∫ bÕsƒê\T>± ñ|üj÷ Ó >∑|&
ü ‘É êsTT.
65. á |ü<øä∏ ±\ìï+{Ï˙ @|æd ù |òt eT~+|ü⁄ #˚j÷ · *. yê{Ï qø£\T≈£î, yê{Ïì
|
ô +bı+<ä+#·&ÜìøÏ m˝≤+{Ï ìã+<Ûq ä \T $~Û+#ê˝À >∑T]Ô+#ê*.
ñ‘·Ô‹Œ e´edüú
66. esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ø£s¡e⁄ <äTÅwüŒuÛÑyêìï n~Û>∑$T+∫, ¬s’‘·T\≈£î düTdæús¡
JeH√bÕ~ ø£*Œ+#ê\+fÒ $TÁX¯eT |ü+≥\T y˚j·T&Éy˚T ÁX‚j·Tdüÿs¡+.
Bs¡Èø±\+ |ü+≥\T ø=qkÕ>∑&É+ e\¢ esê¸\ ø±s¡D+>± uÛÑ÷kÕs¡+
ø√˝ÀŒe{≤ìï ìyê]+∫q≥¢e⁄‘·T+~. düVü≤ |ü+≥\≈£î Á|üjÓ÷»q+
#˚≈L £ s¡T‘·T+~. $TÁXe ¯ T |ü+≥\ e\¢ s¬ ‘’ T· \≈£î s√pyêØ Ä<ëj·÷ìøÏ
Çã“+~ ñ+&É<Tä . n+‘˚ ø±≈£î+&Ü d ù +Á~j·T ]ôdø’ +¢Ï >¥ <ë«sê dü+j·TTø£Ô
|üsê>∑ø√XÊ\ |üs+¡ >±q÷ | Á jü ÷ Ó »Hê\T #˚≈L £ s¡T‘êsTT. á ‘·sV¡ ‰ü |ü+≥\
e´edüú |üX¯ób˛wüD≈£î }‘·$TdüTÔ+~. sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+˝Àì
kÕ>∑ T jÓ ÷ >∑ ´ yÓ T Æ q , |ü ] $T‘· kÕ>∑ T ˙{Ï eqs¡ T \T ø£ * –q+‘· > ±
kÕ>∑TjÓ÷>∑´+>± ˝Òì uÛ÷ Ñ eTT\T e´ekÕj·T ñ<ë´q |ü+≥\≈£î nqTyÓq ’ $.
#Ó*¢+|ü⁄\ |ü<䛋 ô|’ ô|’|ü⁄\ <ë«sê ˙{Ï düs¡|òüsê≈£î ñ<˚›•+∫q e´edüú≈£î
ñ|üj÷ Ó –+#·Tø=ì ˇø£ | Á ‘ü ´˚ ø£ e´edüq ú T @sêŒ≥T #˚j÷ · *. |
Á ‘ü ÿ˚ ø£ Ä]úø£
eT+&É˝≤\ (ôdCŸ) ‘·sV ¡ ‰ü ˝À | Á ‘ü ´˚ ø£ ñ<ë´q eT+&É˝≤\T (mdtV ô ≤#YC& … )é
n_Ûeè~∆ |üs# ¡ ê*. á eT+&É˝≤˝À¢ e], #Ós≈¡ î£ e+{Ï ˙s¡T m≈£îÿe>±
yê&˚ |ü+≥\T y˚jT· &Üìï ìs¡T‘ê‡V≤ü |üs# ¡ ê*. ãVüQyê]¸ø£ |ü+&É¢ ‘√≥\
ô|+|üø±ìøÏ ÁbÕ<∏ëq´+ Çyê«*. Ä]úø£ kÂ\uÛ≤´ìï, düqï, ∫qï ø£eT‘·+
<ës¡T\ JeH√bÕ<äT\ô|’ yê{Ï | Á u ü ≤Û yêìï eT~+|ü⁄ #˚XÊπø Ç˝≤+{Ï ñ
‘·Œ‹Ô e´edü\ú qT nqTdü]+#ê*.
eèøå±<Ûë]‘· ãVüQyê]¸ø£ e´edüú\ ÁbÕ#·Tsê´ìøÏ eP´Vü≤+
67. ¬s’‘·T\T kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT |ü+≥\T y˚düTÔ+{≤s¡T. d”»Hé

142
 ø±q|ü
&ÉT, eTTK´+>± y˚d$ ü ˝À ãVüQyê]¸ø±\qT |üXó¯ e⁄\ u≤]qT+∫
ø±bÕ&ÉTø√e&É+ ø°\ø£+. dü«j·T+ düV‰ü j·T ãè+<ë\ <ë«sê kÕe÷õø£
ø£ ≥ Tº u ≤≥T¢ @sêŒ ≥ TqT, |ü X ¯ ó e⁄\≈£ î ø√{≤º ˝ À¢ <ëD y˚ j · T &Üìï
bÁ ˛‘·V‡ ≤æ +#ê*. düs¬ q
’ bÁ ˛‘ê‡V≤ü ø±\T n+~+#ê*. C≤rj·T ñ<ë´q $TwüHé
(j·THéV≤ü V ô ≤#YjT· +), $X¯« |üsê´es¡D ì~Û (õÇj·T|ò)t \ øÏ+<ä |üsê´es¡D
n≥M eT+Á‹‘·« XÊK (j·T+zÇj·T|òt), e´ekÕj·T eT+Á‹‘·« XÊK
(j·T+z@) ì<ÛTä \qT düMTø£]+#ê*. ‘=\T‘· (j·TdtV≤ü #YC& … )é \T, ø√dü˝º Ÿ
^Á Hé u…˝ºŸ (ø√kÕÔ Vü≤]‘· XÊK\ ^Á Hé u…˝)ºŸ @sêŒ≥T≈£î á ì<ÛTä \qT ñ
|üj÷ Ó –+#·Tø√yê*.
eTÚ*ø£ nedüsê\T, dü+kÕú>‘∑ · qMø£sD¡ \T
68. esê¸<Ûës¡ e´ekÕj·÷ìøÏ düs¬ q ’ eTÚ*ø£ edü‘T· \T #ê˝≤ nedüs+¡ .
n+fÒ, Á>±e÷\≈£î, e´ekÕj·T πøåÁ‘ê\≈£î s¡Vü≤<ës¡T\ nqTdü+<Ûëq+,
s¡yêD≤ kÂø£sê´\T m+‘√ eTTU´+, ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡ø±\T (u≤e⁄\T, uÀs¡T
u≤e⁄\T, bòÕyéT Vü≤ÖdüT\T), ñ‘êŒ<äø±\T ($‘·ÔHê\T, e´ekÕj·T ñ
|üø£s¡D≤\T, Á{≤ø£ºs¡T¢ yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü]ø£sê\T, ms¡Te⁄\T,
|ü⁄s¡T>∑T\ eT+<äT\T), |ü+≥ø√‘·, bÁ ˛ôddæ+>¥ dü<Tä bÕj·÷\T (Äs¡u≥ … Tº
j·÷s¡T\¶ T, ÄÁ>√Áb˛ôddæ+>¥ dü<Tä bÕj·÷\T)— e÷¬sÿ{Ï+>¥ eTÚ*ø£ edü‘T· \T
(j·÷s¡T¶\T), ñ‘·Œ‹Ô, e÷¬sÿ{Ï+>¥ düe÷#ês¡+, eTÚ*ø£ edü‘·T\T,
düe÷#ês¡ dü<Tä bÕj·÷\T (e´ekÕj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q dü\Vü‰\T,
düe÷#ês¡+, kÕ+πø‹ø£ düe÷#ês¡ ã~©, |ü‹ Á ø£\T, m\Åø±ºìø˘ ` yÓTTu…˝’ ,Ÿ
f…*$»Hé\˝À e÷¬sÿ{Ÿ Ç+≥*C…H)‡é e+{Ï yê{Ïì e´ekÕj·T s¡+>∑+,
n˝≤π> s¬ ‘’ T· \ n_Ûeè~∆øÏ Ç$ ñ|üø]£ kÕÔsTT. bÕ© nÁ^ ` düØ«düT d ô +≥s¡T¢
@sêŒ≥T #˚jT· &É+ <ë«sê á d ù e˝À¢ #ê˝≤ yê{Ïì n+<äCj Ò T· e#·TÃ.
ô|≥Tºã&ÉT\T düs¡|òüsê, ìs¡«Vü≤D
69. ñ‘êŒ<øä ±\ düs|¡ süò ê ìs¡«Vü≤D e´edüq
ú T |üP]Ô>± |
Á øü ±å fi¯q #ÓjT· ´e\dæq
nedüs¡+ ñ+~. Ç+<äTø√dü+ Á|üdüTÔ‘· &û\sY/düs¡|òüsê X¯è+U≤\qT/
ø£≥Tº~≥º+>± |üs´¡ y˚ø+åÏ #ê*. n+‘˚ø±<äT, e´ekÕj·T dü+ã+<ä W‘ê‡V≤æ ø£
|ü]XÁ e
¯ T\qT bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ê*. Ç˝≤+{Ï j·T÷ì≥¢ |üs´¡ y˚øD å£ ìs¡«Vü≤D˝À
•ø£åD bı+~q e´ekÕj·T Á>±&ÉT´j˚T≥T¢, bÕ*f…øÏïø˘ &çbı¢e÷ ø£*–q
yê]ì ìj·T$T+#·Tø√e&É+ <ë«sê á |üì #˚j÷ · *. Bìe\¢ HêD´‘·
143
 Á|üe÷D≤\qT ø±bÕ&çq≥T¢ ne⁄‘·T+~. ‘·–qìï düs¡|òüsê HÓ{Ÿ es¡Tÿ\
@sêŒ≥T, |ü+|æD° πø+Á<ë\˝À ñ‘·Œ‹Ô πø+Á<ë\T/ø£+ô|˙\ nqTdü+<Ûëq+
<ë«sê á e´eVü‰s¡+˝À düø±\+˝À düŒ+~+#ê*. HêD´yÓTq Æ ñ‘ê‡<øä ±\
düs| ¡ süò ê »s¡>±\+fÒ, eè‹Ô ì|ü⁄DT\ d ù e\T n+<ë\+fÒ ` dü+ã+~Û‘·
$uÛ≤>±\ düeTq«j·T+‘√ Bìô|’ @|æd ù |òt |üs´¡ y˚øD
å£ »s¡bÕ*.
70. esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘ê\T/eT+&É˝≤˝À¢ e´ekÕj·T yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T
$_Ûqï+>± ñHêïsTT, Bìï <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì ÁøÏ+<ä qT+∫ ô|’ kÕúsTT
<ëø± neT\T |üs# ¡ ê*‡q | Á D
ü ≤[ø£ <äèø£Œ<ë∏ ìï s¡÷bı+~+#·Tø√yê*, >Á ±eT
/ >Á ±eT |ü+#êsTTr\ eqs¡T\ Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T n_Ûeè~∆ | Á D
ü ≤[ø£\qT
|
Á »ü \T uÛ≤>∑kÕ«eT´ |ü<‹ ›ä ˝À @sêŒ≥T nedüs+¡ ñ+~. düV≤ü »eqs¡T\T
ø=s¡e&çq eT+&É˝≤\≈£î bÁ Õ<Ûëq´+ Çyê«*. øπ s¡fi˝¯ À | Á Cü ≤ ñ<ä´eTeTH˚
ø±s¡´øÁ e £ T+ øÏ+<ä dü+ã+~Û‘· |ü˝\¢… ìï{øÏ ° $»j·Te+‘·+>± uÛ≤>∑kÕ«eT´+
ø£*Œ+#·>∑*>±s¡T. nø£ÿ&É ÁbÕ<ÛëHê´\T ìs¡ísTT+#˚ Áø£eT+˝À Á>±eT
|ü+#êsTT‹ kÕúsTT˝ÀH˚ e´ekÕj·T n_Ûeè~∆ ìy˚~ø£\qT s¡÷bı+~kÕÔsT¡ ,
#·]ÃkÕÔsT¡ . á $<ÛëHêìï, | Á ‘ü ÿ˚ øÏ+∫ düV≤ü » eqs¡T\T ø=s¡‘>· ± ñqï
eT+&É˝≤˝À¢ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ nqTdü]+#ê*.
$‘·qÔ u≤´+≈£î\T
71. $‘·ÔHê\ e+{Ï ø°\ø£ |ü+≥Ks¡Tà ø√dü+ e÷¬sÿ{Ÿ MT<ä n~Ûø£+>±
Ä<Û ë s¡ | ü & Ü*‡ edü T Ô + &É ≥ +‘√, e´ekÕj· T s¡ + >∑ + ˝À Ks¡ T à \ T
n~Ûøe £ TÚ‘·Tqï$. s¬ ‘’ T· \ |
Á j
ü ÷
Ó »Hê\qT |ü]s¡ø+åÏ #ê\+fÒ sêÅwºü | Á uü TÑÛ ‘·«+
‘·–q ÁbÕ+‘ê˝À¢ $‘·Ôq u≤´+≈£î\T @sêŒ≥T #˚j·÷*. ‘·<ë«sê ¬s’‘·T\≈£î
nedüsy ¡ TÓ q
Æ y˚Ts¡≈î£ HêD´yÓTq Æ $‘·H
Ô ê\qT düø±\+˝À n+<äCj Ò T· e#·TÃ.
Ç‘·s¡ e´ekÕj·T bÁ Õ+‘ê\≈£î j·TTø£y Ô TÓ qÆ n+X¯$T~. n_Ûeè~∆ |üs∫ ¡ q
»qT´ ì\«\T ø£*–q $‘·Ôq u≤´+≈£î\qT ¬s’‘·T düe÷K´\ <ë«sê
bÁ ˛‘·V
‡ ≤æ +#ê*. ˙‹ u≤eT´+>± e´eVü≤]düTq Ô ï #ê˝≤ $‘·q Ô ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\T,
yê´bÕs¡T\ ø£ã+<ä Vü≤kÕÔ\ qT+∫ s¬ ‘’ T· \qT ø±bÕ&˚+<äT≈£î Bì e\¢
M\T @s¡Œ&TÉ ‘·T+~. n+<äTø√dü+ kÕe÷õø£ `Á|u ü TÑÛ ‘·« `Å|
ô y’ ≥
˚ T uÛ≤>∑kÕ«eT´
ø±s¡´øÁ e£ ÷ìï #˚|{ ü ≤º*. e÷s¡TeT÷\ bÁ Õ+‘ê\˝ÀìøÏ #=#·TÃø¬ [fl |ü+≥
Ks¡TÃ\T, düs¬ q ’ $<ÛëHê\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚+<äT≈£î M\T>±
$<ë´e+‘·T˝…q ’ >Á ±MTD j·TTe‘·≈î£ •ø£D å Çyê«*. |üsê´es¡D nqT≈£L\,
e´j·÷ìï ‘·–+Z #˚ e´ekÕj·T $<ÛëHê\qT bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ê*.
144
|ü<∏äø±\ @ø°ø£s¡D
72. uÛ÷
Ñ »\ dü+ã+<Ûä düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ M\T>± sêÅwºü ñ<ë´q eq
$TwüH,é eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤rj·T ñbÕ~Û Vü‰MT |ü<øä∏ +£ (j·T+◊õj·THéÄsY
Çõj·Tdt), düMTø£è‘· yê≥sY w ô &é n_Ûeè~∆, düeTÁ>∑ uÛ÷
Ñ n_Ûeè~∆ ø±s¡´øÁ e£ T+
(dæj·T˝Ÿ&ç|æ) e+{Ï |ü<∏äø±\qT ˇπø >=&ÉT>∑T øÏ+<äøÏ ‘˚e&ÜìøÏ ¬s’‘·T
j·TdtVô ≤#Yõ düe÷K´\T ñeTà&ç>± ø£èwæ #˚j÷ · *. sêÅw+ºü ˝À e´ekÕj·T
n_Ûeè~∆øÏ uÛ÷Ñ »\ eqs¡T\qT >∑]wüº kÕúsTT˝À ñ|üj÷ Ó –+#·Tø=H˚+<äT≈£î
düMTø£è‘· yê≥sYôw&é ìs¡«Vü≤D ø±s¡´Áø£eT+ (◊&Éã÷¢´j·T+|æ)#·ø£ÿ>±
ñ|üø]£ düT+Ô ~. s¬ ‘’ ê+>∑+ s¡÷bı+~+#˚ >Á ±eT kÕúsTT e´ekÕj·T n_Ûeè~∆
|
Á D
ü ≤[ø£\ \øå±´\qT kÕø±s¡+ #˚jT· &ÜìøÏ M\T>± Ç˝≤+{Ï ø±s¡´øÁ e £ ÷\
@ø°ø£s¡D≈£î ¬s’‘·Tdüe÷K´\ eT<䛑·T‘√ düs¡|òüsê e´edüú\ô|’ @|æùd|òt ˇ‹Ô&ç
rdüT≈£îsêyê*.
kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆
73. esê¸<Ûës¡ e´ekÕj·÷ìï |ü⁄qs¡T‘Ô̊õ‘·+ #˚d,æ >Á ±e÷\ Ä]úø£ e´edüq ú T
dü+düÿ]+#·&ÜìøÏ #˚|{ ü ≤º*q‡ n‹ eTTK´ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À kÕeTsêú´\
n_Ûeè~∆ ˇø£{.Ï | ô <ä› dü+K´˝À ñqï uÛ≤>∑kÕ«eTT\≈£î, n+fÒ s¬ ‘’ T· \≈£î
nedüsy ¡ TÓ q
Æ dü<Tä bÕj·÷\T ø£*Œ+∫ düV≤ü ø£]+#˚ yê]ø° (ô|d ò *æ fÒ≥s¡T)¢
#˚ s ¡ T e ø±yê\+fÒ dü + Á | ü < ëj· T , dü + Á | ü < ëj˚ T ‘· s ¡ |ü < ä › ‘ · T \qT
nqTdü]+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\qT düeTs¡+ú >±
ñ|üj÷ Ó –+#·Tø√e&ÜìøÏ $C≤„Hêìï |üP]Ô kÕúsTT˝À $ìjÓ÷–+#·Tø√yê*.
<ë+‘√bÕ≥T düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡+, uÛ≤>∑kÕ«eTT\ HÓ’|ü⁄D≤´\ n_Ûeè~∆
e+{Ï yê{Ï | ô q’ XÁ <¯ ∆ä |
ô {≤º*. e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À •ø£D å $wüj÷ · ìøÏ
e#˚Ãd]ü øÏ, uÛ÷ Ñ kÕs¡ |ü]s¡øD å£ düeTs¡e
∆ +‘·+>± ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+, düs¬ q ’
|ü+≥ m+|æø£≈£î ÁbÕ<Ûëq´+ Çyê«*. H˚&ÉT HÓ\ø=qï $C≤„q |üs¡yÓTÆq
n|òü÷<ëìï |üP]+∫, |ü+|æD° qcÕº\qT ø£˙dü kÕúsTTøÏ ≈£î~+#·&É+
<ë«sê kÕeTsêú´\ n_Ûeè~∆ ø√dü+ düe÷#ês¡ eT]j·TT kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hêìï $]$>± ñ|üj÷ Ó –+#·Tø√e&Üìï sêÅwºü |
Á u
ü TÑÛ ‘·«+ bÁ ˛‘·V‡ ≤æ +#ê*.
VI. –]»q e´ekÕj·T+
74. Ä+Á<|ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À –]»q s¬ ‘’ T· \ (Ä~yêdüT\) Ä<ëj·÷˝À¢ |
Á <
ü ëÛ q uÛ≤>∑+
e´ekÕj·T, ‘·‘+‡· ã+<Ûä ø±s¡´ ø£˝≤bÕ\ <ë«sê düeT≈£Lsπ <äT. $ìjÓ÷>∑,
ñ‘·Œ‹Ô nedüsê\T rs¡TÃø√e&ÜìøÏ ø±e\dæq ãTTD≤\ ø√dü+ Åô|’y˚≥T

145
 e&û¶ yê´bÕs¡T\ MT<˚ yês¡T m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïs¡T. –]»q
¬s’‘·T\≈£î, Á|üdüTÔ‘·+ dü+kÕú>∑‘·, Ä]úø£ dü+düú\≈£î eT<Ûä´ nqTdü+<Ûëq+
@s¡Œs¡#˚+<äT≈£î –]»q ¬s’‘·T j·TdtôV≤#Yõ düe÷K´\qT sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
75. ‘·q uÛ÷ Ñ $T nHê´Áø±+‘·+ ø±e&É+, ‘êeTT kÕ>∑T#˚d ù uÛ÷
Ñ $T MT<ä Vü≤≈£îÿ\T
<äøÿ£ ø£ b˛e&É+, w ô &É÷´˝Ÿ¶ bÁ Õ+‘ê\≈£î |ü+#êsTTr\ ($düsÔ D ¡ ) (|”kÕ)
ø±s¡´øÁ e£ ÷ìï, n≥M Vü≤≈£îÿ\ #·≥+º (j·T|òÄt sY@) düeTs¡e ú +‘·+>± neT\T
#˚ j · T ø£ b ˛e&É + e\q –]»q ¬ s ’ ‘ · T \T nH˚ ø £ dü e Tdü ´ \qT
m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. n≥M Vü≤≈£îÿ\ #·≥º+, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î
|ü+#êsTTr\ $düsÔ D ¡ , nHê´Áø±+‘·yTÓ q Æ uÛ÷
Ñ eTT\qT ‹]– –]»qT\≈£î
n|üŒ–+#·&+É (1/70 #·≥+º ) e+{Ï ìã+<Ûq ä \qT ø£≥Tº~≥º+>± neT\T
#˚j·T&ÜìøÏ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü‘˚´ø£+>± ø£èwæ #˚j·÷*.
76. e´ekÕj·T ñ‘êŒ<äø±\T –]»q ¬s’‘·T\≈£î nedüs¡yÓTÆq yê]øÏ
n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É&+É ˝Ò<Tä . eTÚ*ø£ kÂø£sê´\T ≈£L&É ns¡ø=s¡>±H˚ ñ
HêïsTT. BìøÏ ‘√&ÉT e÷¬sÿ{Ÿ dü+dü\ú ˝À rÁejÓT‘·Tq Ô ‘√&ÉT M] <√|æ&û
ø=qkÕ>∑T‘√+~. BìøÏ ‘·>∑T Ø‹˝À Ä<ÛäTìø£ |ü<ä∆‹˝À ˝≤uÛÑkÕ{Ï
e´ekÕj·T+ #˚jT· &ÜìøÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ HÓ|
’ ⁄ü D≤´\T ø=s¡e&çq$. Ç˝≤+{Ï
ø±s¡D≤\ |òü*‘·+>± yês¡T ‘·eT Ä<ëj·÷\T ô|+#·Tø√˝Òø£b˛‘·THêïs¡T.
ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T eè~∆ kÕeTsêú´ìï dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø=ì
Á|üjÓ÷»q+ bı+<ä˝Òø£b˛‘·THêïs¡T. düTdæúsê_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫
uÛ≤>∑kÕ«eT´ qeT÷Hê\qT yês¡T ì\ø£&>É ± nqTdü]+#˚˝≤ #˚j÷ · \+fÒ
|ü]bÕ\q |ü<ä∆‘·T˝À¢ ã÷´s√Áø±{Ïø˘ dü+ã+~Û‘· Ä#·s¡D˝À¢ e÷s¡TŒ\T
rdüT≈£îsêyê*. Ä ~X¯>± ø£èwæ kÕ>±*. |”kÕ dü÷Œ]øÔ Ï nqT>∑TD+>± >Á ±eT
düu≈ÑÛ î£ sêÅwºü |
Á uü TÑÛ ‘·«+ eT]ìï n~Ûø±sê\T ø£*Œ+#ê*. e´ekÕj·T n≥M
ñ‘·Œ‘T· \Ô ñ‘êŒ<q ä , e÷¬sÿ{Ï+>‘√ düV‰ü >Á ±eT+˝À n_Ûeè~∆ ø±s¡´øÁ e £ ÷\ô|’
nìï ìs¡íj·÷\T rdüTø√e&ÜìøÏ <ëìe\¢ M\e⁄‘·T+~. dü+Á|ü<ëj·T
kÕe÷õø£ eT+&É ˝ ≤\qT |ü { Ï w ü º + #˚ j · ÷ *‡ q nedü s ¡ £ + ñ+~.
eTVü ‰ sêÅ w ü º ˝ Àì ªyÓ T +&É ` ˝Ò U ≤μ e+{Ï $»j· T e+‘· y Ó T Æ q kÕú ì ø£
dü « j· T +bÕ\Hê qeT÷Hê\qT –]»q Á > ±e÷ |ü + #êj· T r\T
nqTdü]+#˚˝≤ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

146
77. –]»q s¬ ‘’ T· ˝À¢ e÷qyê_Ûeè~∆ kÕúsTT\T #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>± e⁄HêïsTT.
düMTø£è‘· –]»q n_Ûeè~∆ @C…˙‡ (◊{Ï&@ ç ), –]»q düV≤ü ø±s¡ ø±s√Œsπ wüHé
(õdæd)æ e+{Ï sêÅwºü | Á u ü TÑÛ ‘·« dü+dü\ú |üìrs¡T ìsêX¯»qø£+>± ñ+~.
Ç˝≤+≥|ü
&ÉT Á|üuÛÑT‘·« @C…˙‡\‘√ ¬s’‘·T dü+düú\T düeTs¡úe+‘·+>±
e´eVü≤]+#ê\+fÒ yê{Ïì dü+|òTü {Ï‘+· #˚j÷ · &ÜìøÏ yÓ\T|ü* @C…˙\‡ T
CÀø£´+ #˚düTø√e&É+ ‘·|üŒì dü]. á dü+<äs¡“¤+˝À @|æùd|òt Ä~Û|ü‘·´
dü+düú>± e´eVü≤]+#ê*. kÕeTsêú´\ ô|+|ü⁄<ä\≈£î M\T>± –]»q
¬s’‘·T\qT j·TdtôV≤#Yõ \T>± dü+|òüT{Ï‘· |üs¡#·&É+˝À kÕe÷õø£
eT+&É˝≤\\qT uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø£*Œ+#ê*. ˇø√ÿ >Á ±eT ø£d ¢ sºü Y ø√dü+ –]»q
n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·&É+˝À eè‹Ô ì|ü⁄DT\ ùde\qT ñ
|üjÓ÷–+#·Tø√yê*. Á|üuÛÑT‘·« Áb˛‘·‡Vü≤+‘√ ¬s’‘·T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ dü$T‘·T\T
#˚ | ü f Ò º , Á b ÕC… ≈ £ î º \ ≈£ î nedü s ¡ y Ó T Æ q kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ H êìï yê]øÏ
n+<äTu≤≥T˝À ‘˚e&É+, $düÔs¡D ùde\T, >∑T]Ô+|ü⁄, s¡÷|üø£\Œq\
u≤<Û´ä ‘·\qT á eè‹Ô ì|ü⁄DT\≈£î n|üŒ–+#ê*. á $wüj÷ · ˝À¢ yê]ì
»yêãT<ë] #Ój·÷´*. yÓ+≥H˚ düŒ+~+#·>∑\, u≤<Ûä´‘·‘√ e´eVü≤]+
#·>\∑ dü+dü\ú qT @sêŒ≥T #Ój÷ · ´*. n+‘˚ø±<äT, K∫Ñy · TÓ q
Æ |ò*ü ‘ê\T
sêãfÒº˝≤ Á|üdüTÔ‘· Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\qT |ü⁄q: e´ed”úø£]+#ê*. yê{Ïì
»yêãT<ë] #˚j÷ · *. –]»q s¬ ‘’ T· \≈£î »yêãT<ë]>± ñ+&˚˝≤ –s¡»q
düVü≤ø±s¡ ø±s=ŒπswüHé (õdædæ), ◊{Ï&ç@ \qT |ü⁄q: e´ed”úø£]+#ê*‡q
nedüs+¡ ñ+~. õdædæ >∑T‘êÔ~øÛ ±sê \≈£î ø£‘sÔÓ ¡ y˚j÷ · *. n~ >Á ±eT
düu\ÑÛ T/ >Á ±eT |ü+#êsTTr\‘√ dü+| Á ~
ü +∫ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘T· \Ô T, ø£\| ù ‘·s¡
n≥M ñ‘·Œ‘T· \Ô T (j·THé{j Ï T· |ò|
t )æ ø=qT>√\T #ù̊d˝≤ #·÷&Ü*.
78. –]»q ≈£î≥T+u≤\T ‘·eT Ä<ëj·÷ìøÏ | Á < ü ëÛ q+>± ≈£L* |üqTï\| ô ’
Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïs¡T. |ü+≥ ñ‘êŒ<äø£ <äX¯˝À e´ekÕj·÷ìï |ü{Ïwüº
|ü s ¡ # · { ≤ìøÏ , ñ<ë´q s¡ + >±ìøÏ ìs¡ « Vü ≤ D |ü s ¡ y Ó T Æ q ‘√&ÜŒ≥T
n+<äCj Ò T· &ÜìøÏ ñ<˚• › +∫q |üqT\T #˚|≥ ü & º ÜìøÏ M\T>± ≈£L©\≈£î
j·TyéTõj·THéÄsYÇõj·Tdt øÏ+<ä 150 s√E\T ñbÕ~Û ø£*Œ+#ê\ì
dæbòÕs¡T‡ #˚düTÔHêïeTT. ¬s’‘·T\‘√ düVü‰ –]»q ≈£L©\≈£î düø±\+˝À |üPs¡Ô
kÕúsTT˝À #Ó*+¢ |ü⁄\T »]π>˝≤ düMTø£è‘· –]»q n_Ûeè~∆ @C…˙‡ (◊{Ï&@ ç )
#·÷&Ü*. u≤´+≈£î $TÁ‘· ˝Ò<ë b˛kÕº|d ”ò Tü <ë«sê #Ó*+¢ |ü⁄\T »s¡bÕ*.

147
79. j·TyéTõj·THéÄsYÇõj·Tdt ì<ÛäT\qT ñ<ë´q eq |ü+≥\ ìs¡«Vü≤D,
bòÕ¢+fÒwüHé ø√dü+ ñ|üjÓ÷–+ #˚+<äT≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T nqTeT‹
Çdü T Ô q ï | ü Œ { Ï ø ° , nH˚ ø £ # √≥¢ n~ »s¡ > ∑ & É + ˝Ò < ä T . á $wü j · T +˝À
m<äTs¡e⁄‘·Tqï düeTdü´˝Òy√ >∑T]Ô+∫, yê{Ïì |ü]wüÿ]+#ê\ì dæbÕò s¡T‡
#˚düTÔHêï+ Bìe\¢ |ü+≥ ñ‘êŒ<äø£ø±\+˝À j·T+õj·THéÄsYÇõj·Tdt
|üqT\ <ë«sê –]»q s¬ ‘’ T· \T | Á jü ÷ Ó »q+ bı+<ä>\∑ T>∑T‘ês¡T.
80. ø±|ò” d ù ø£sD ¡ $wüj÷ · ìøÏ e#˚Ãd]ü øÏ, @|”d ù |òt ìsê∆]+∫q <Ûsä ˝¡ À¢ ø£˙dü+
75 XÊ‘êìï õdædæ yÓ+≥H˚ #Ó*+¢ #ê*. $T>∑‘ê yÓTT‘êÔìï e&û‘¶ √ ø£\T|ü⁄ø=ì
s¬ +&ÉT HÓ\˝À¢>± #Ó*+¢ #ê*.
81. –]»q s¬ ‘’ T· \T düT<ä÷s¡+>± ø=+&Éø√q˝À¢ ñ+{≤s¡T. nø£ÿ&çøÏ s¡yêD
e´j·÷\T n~Ûø£+. <ë+‘√ yê]øÏ HêD´yÓTÆq $‘·ÔHê\T, ms¡Te⁄\T,
|ü ⁄ s¡ T >∑ T eT+<ä T \T, e´ekÕj· T j· T +Á ‘ · kÕe÷Á – n+<ä T u≤≥T˝À
ñ+&Ée⁄. á düeTdü´\qT n~Û>$ ∑ T+∫ ˇπø #√≥ ø±e\dæq d ù e\T,
dü<äTbÕj·÷\T bı+<˚˝≤ #·÷&É{≤ìøÏ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Á>±eT ø£düºs¡¢˝À
¬s’‘·T\ dü<äTbÕj·T πø+Á<ë\T (j·T|òtj·T|òtdæ) @sêŒ≥T #˚j·÷*.
j·T|òj t T· |òd t æ ˝À¢ ø£*Œ+#˚ dü<Tä bÕj·÷\ e\¢ Ä]úø,£ kÕ+πø‹ø£ e÷¬sÿ{Ï+>¥
|üsy¡ TÓ qÆ eT<ä‘› T· \_Û+#ê*. $‘·H Ô ê\T, ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T e+{Ï
|ü+≥ Ks¡TÃ\qT j·T|òtj·T|òtdæ\ <ë«sê düs¡|òüsê #˚j·÷*. M{Ï <ë«sê
e´ekÕj·T j·T+Á‘· |ü]ø£sê\T n<Ó| ô› ’ n+<äCj Ò ÷
· *.
VII. |üXó¯ >∑D s¡+>∑+
yÓTs¡T¬>’q Á;&É¢≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤+
82. |üX¯ó>∑D≤\ dü+‘·‹ ô|s¡>±\+fÒ yÓTs¡T¬>’q |üX¯óC≤‹ (ôV’≤Á;&é) eTTK´+.
á <äècÕº´, |üXó¯ dü+es¡øú £ XÊK≈£î #Ó+~q bÁ Õe÷DÏø£ ; Á &ç+>¥ bòÕyéT\qT
‘·–q dü<äTbÕj·÷\‘√, dæã“+~˝À |ü{Ïwüº+ #˚j·÷*. n+<äTø√dü+
bÁ Õ<Ûëq´ õ˝≤¢\| ô ’ <äèwæº kÕ]+#ê*. sêÅw+ºü ˝À dü+ø£sC¡ ≤‹ bÕ*#Ã̊ XÁ D
‚ ˝Ï Àì
|üXó¯ >∑D+ 2.5 XÊ‘·+ ø£Hêï ‘·≈î£ ÿe>± ñqï eT+&É˝≤\T 69 ñHêïsTT.
n+<äTe\¢ Á;&É¢ n_Ûeè~∆ ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£ Á|üD≤[ø£\ s¡÷|üø£\Œqô|’ $X‚wü
<äèwæº kÕ]+#ê*. ˇ+>√\T, |ü⁄+>∑q÷s¡T e+{Ï <˚Xy ¯ ê[ C≤‹ (Á;&É)¢
n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫q |ü]XÀ<Ûq ä ø±s¡´øÁ e£ ÷ìøÏ bÁ ÕeTTK´+ Çyê«*.

148
83. bı&ç H˚\\T ñ+&˚ bÁ Õ+‘ê˝À¢ n~Ûø+£ >± bÕ*#˚Ã, m+|æø£ #˚dq æ ∫qï
d
ô E
’ Äe⁄\qT (&çCq ’… sY Äe⁄\T) n_Ûeè~∆ |üs# ¡ ê*. n~Ûø£ m+&Éy&˚ $ç Tì,
|üXó¯ >Á ±dü+ ø=s¡‘q
· T düeTÁ>+∑ >± n~Û>$∑ T+#˚+<äT≈£î M\T>± kÕúìø£+>±
n_Ûeè~∆ |üs∫ ¡ q <˚Xy ¯ ê[ C≤‘·T\qT bÁ ˛‘·V
‡ ≤æ +#ê*.
84. >=Ás¬ \T, y˚Tø£\T e+{Ï ∫qï Jyê\ $wüjT· +˝Àq÷ kÕúìø£, <˚Xy ¯ ê∞
C≤‘·T\qT (Á;&Éq ¢ T) eè~∆ #˚j÷ · *. n~Ûø£ bÕ\ ~>∑Tã&ç, eqs¡T\ |ü]dæ‹ ú ,
kÕe÷õø£, Ä]úø£ n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì n_Ûeè~∆ ø±s¡´øÁ e £ ÷\T
#˚|{ ü ≤º*. ;
Á &ç+>¥ $<ÛëHêìï neT\T |ü]#˚ $wüjT· +˝À $$<Ûä @C…˙\‡ T
ø£\dæ ø£≥Tº>± eTT+<äT≈£î yÓfi≤¢*q ‡ nedüs+¡ ñ+~.
ñ‘·Œ‹Ô eP´Vü‰\T
85. >π <Ó\ e\¢ eT÷&ÉT s¡ø±\ ñ|üj÷ Ó >±\T ñHêïsTT : bÕ\T, e÷+dü+,
‘√\T. á <äècÕº´ Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À >π <Ó\ |ô +|üø±ìï |
ô +bı+~+#˚+<äT≈£î
m+‘√ neø±X¯+ ñ+~. π><Ó\ e÷+kÕìï ô|<ä› jÓT‘·TÔq m>∑TeT‹
#˚jT· e#·TÃ. <ëì <ë«sê uÛ≤Ø>± Ä]úø£ | Á jü ÷
Ó »Hê\T bı+<äe#·TÃ. |üXó¯
e<Û≈ä î£ dü+ã+~Û+∫ Ä#·sD ¡ jÓ÷>∑´ $<Ûëq+, d ù «#·Ã>¤ ± |üXó¯ e⁄\ s¡yêD≤,
e÷+dü+ ø√dü+ |üXó¯ e⁄\ ñ‘·Œ‹øÔ Ï >∑{ºÏ e´edü,ú d”»qT ø±ì düeTj·T+˝ÀqT
düÁø£eT+>± >∑&ç¶, <ëD≤ düs¡|òüsê, yê{Ï ñ‘·Œ‹ÔøÏ ÁbÕ#·Ts¡´+ ø£*|æ+#·&É+
e+{Ï #·s´¡ \T #˚|{ ü ºÏ >π <Ó e÷+kÕìï eT]+‘·>± ñ‘·Œ‹Ô #ù̊d+<äT≈£î sêÅwºü
|
Á uü TÑÛ ‘·«+ ‘·–q eP´Vü‰\T s¡÷bı+~+#ê*.
86. <ä÷&É\qT, bÕ&ç |üX¯óe⁄\ ì\«\qT ô|+#·Tø=H˚+<äT≈£î y˚T\T C≤‹
bÕ&ç |üX¯óe⁄\qT ~>∑TeT‹ #˚düTø√yê*. <ä÷&É\ ô|+|üø£+ |üìì
eTTK´+>± j·TdtôV≤#Yõ\≈£î n|üŒ–+#·&É+ <ë«sê bÕ&ç |üX¯óe⁄\
dü+‘·‹ì | ô +#·Tø√yê*.
|üX¯ó>∑D e÷¬sÿ{Ÿ dü+düÿs¡D
87. |üX¯ó>∑D≤\T e÷¬sÿ{Ï+>¥≈£î Á|ü<Ûëq e÷sêZ\T |üX¯óe⁄\ dü+‘·\T. |üX¯ó
ñ‘·Œ‘·TÔ\ ø√dü+ e÷¬sÿ{Ï+>¥ dü<äTbÕj·÷\T ø£*Œ+∫, ìs¡«Væ≤+#˚
neø±XÊìï @|æjT· yéTdæ #·≥+º ø£*Œ+∫q|üŒ{øÏ ,° á e÷¬sÿ≥T¢ @|æjT· yéTdæ
#·≥º ìã+<Ûq ä ≈£î nqT>∑TD+>± ˝Òe⁄. n+<äTe\¢ e´ekÕj·T e÷¬s≥ Z ˝¢ À
n+‘·sꓤ>∑+>± |üX¯ó>∑D e÷¬sÿ{Ï+>¥ dü<äTbÕj·÷\qT Á|üuÛÑT‘·«+

149
 düeT≈£LsêÃ*. yê{Ï˝À ¬s’‘·T\≈£î ‘·–q+‘· ÁbÕ‹ì<Ûä´+, uÛ≤>∑kÕ«eT´+
ø£*Œ+#ê*.
88. ∫qï Jyê\ e÷¬sÿ≥T¢ u Á Àø£sT¡ ,¢ <äfi≤] e´edü\ú >¬ | ô Œ{À¢ ñqï$. yês¡T
|üXó¯ e⁄\qT, yê{Ï ãs¡Te⁄qT ã{Ϻ ø±≈£î+&Ü dü+K´qT ã{Ϻ ø=+≥THêïsT¡ .
<ë+‘√ s¬ ‘’ T· neTàø£+<ës¡T\T, $|üØ‘·+>± qwübº ˛‘·THêïsT¡ . ∫qï Jyê\
ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\qT e´ekÕú>‘∑ · e÷¬sÿ≥¢˝À nqTdü+~Û+#·&ÜìøÏ dü+kÕú>‘∑ ·
@sêŒ≥T #˚j÷ · *. ∫qï Jyê\ <Ûsä \¡ qT yê{Ï dü+K´qT ã{Ϻ ø±≈£î+&Ü
ãs¡Te⁄qT ã{Ϻ Ksês¡T #˚j÷ · *.
89. esê¸<Ûës¡ bÁ Õ+‘ê˝À¢ ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ ø£+| ô ˙\qT, n˝≤+{Ï | Á ‘ü ê´e÷ïjT·
dü+düú\qT ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î >∑D˙j·TyÓTÆq neø±XÊ\T ñHêïsTT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À j·THé&ç&ç_ Áb˛‘·‡Væ≤+∫q ø=ìï düVü≤ø±s¡ &Ó’Ø\T ‘·eT
eTÚ*ø£ dü«s¡÷|ü ` dü«uÛ≤yêìï ø=qkÕ–dü÷H Ô ˚ ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ ø£+| ô ˙\T>±
s¡÷bı+<ësTT. Ç‘·s¡ |üXó¯ >∑D ñ‘·Œ‘T· \Ô $wüjT· +˝Àq÷ n˝≤+{Ï #=s¡e,
#·s¡´\T nedüs¡+. ñeTà&ç ôw&ÉT¢, |üX¯óÁ>±dü+ |ü+&ç+#·&ÜìøÏ ñeTà&ç
øπ ‘Áå +· , |üXó¯ ÄdüT|ü‘Á T· \T, ãjÓ÷>±´dt j·T÷ì≥T¢, yÓ]à ø£+bıdüT,º d ù +Á~j·T
ms¡Te⁄\≈£î nìï+{ÏøÏ dü+ã+~+∫q >∑T»sê‘Y qeT÷HêqT nqTdü]+∫
ñeTà&ç dü<Tä bÕj·÷\T (|üXó¯ e⁄\ Vü‰dü˝º Ÿ ‘·sV ¡ ‰ü ˝À) ø£*Œ+#˚ neø±XÊìï
sêÅwºü | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ nH˚«wæ+#ê*. sêÅwºü | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ eTT+<äT yÓqø£\T $X‚w ¢ +æ ∫,
düMTø£è‘· &Ó’Ø ÁbÕC…≈£îº\qT n_Ûeè~∆ |ü]#˚ kÕeTs¡ú´+ ø£*–q ø£düºs¡¢qT
>∑T]Ô+#ê*.
dü+kÕú>‘∑ · s¡TD dü<Tä bÕj·T+
90. >=Ás¬ , y˚Tø£ C≤‹øÏ #Ó+~q Jyê\ s¡+>∑+ n_Ûeè~∆ #Ó+<ë\+fÒ ‘·≈î£ ÿe
e&û¶‘√ ãTTD≤\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. Á>±MTD eTÚ*ø£ edü‘·T\
n_Ûeè~∆ ì~Û (ÄsY◊&çjT· |ò)t düV‰ü j·T+‘√ s¬ ‘’ T· ñ‘·Œ‹<
Ô ës¡T\ ø£+|ô ˙\
<ë«sê dü+u+~Û‘· bÁ Õ+‘ê˝À¢ nìï s¡ø±\ eTÚ*ø£ bÁ Õôddæ+>¥ kÂø£sê´\‘√
|üXó¯ >∑D e÷¬sÿ≥¢qT n_Ûeè~∆ #˚dq æ ≥¢sTT‘˚ ãTTD edü‹ |ô s¡T>∑T‘·T+~.
bÁ Õ+rj·T nedüsê\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì ‘·–q ãTTD dü<Tä bÕj·T+
ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Ä]úø£+ dü+düú\ düVü‰j·T+‘√ eTÚ*ø£
edü‘T· \ n_Ûeè~∆ #·s´¡ \T #˚|{ ü &
º ÜìøÏ neø±X¯+ ñqï ø£dsºü q¢¡ T sêÅwºü
|
Á u
ü TÑÛ ‘·«+ >∑T]Ô+#ê*. |üXó¯ >∑D≤\ n_Ûeè~∆ ø√dü+ ãTTD dü<Tä bÕj·T+
150
 |
ô +bı+~+#˚+<äT≈£î M\T>± ãè+<ä+ (j·TdtV
ô ≤#Yõ) <äèø£Œ<+ä∏ >∑T]+∫
Ä˝À∫+#ê*.
;e÷ dü<Tä bÕj·÷\ n+<äTu≤≥T
91. eTTK´+>± ∫qï Jyê\ ñ‘·Œ‹< Ô ës¡T\ $wüjT· +˝À qwüº rÁe‘·qT ø£˙dü
kÕúsTTøÏ ‘·–+Z #˚+<äT≈£î ñ‘·e Ô TyÓTq Æ e÷s¡+Z |üXó¯ >∑D ;Ûe÷. Bìô|’ s¬ ‘’ T· ˝À¢
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. ;Ûe÷ øÏdTü \Ô qT (Á|$ ” Tj·T+) yêdü$ Ô ø£ <äèw摺 √
Ksês¡T #˚j÷ · *. rÁe $|ü‘T· \Ô ≈£î >∑T] nj˚T´ neø±X¯+ ñqï bÁ Õ+‘ê˝À¢
‘=\T‘· Á | ü j Ó ÷ >±‘· à ø£ + >± (ô | ’ \ {Ÿ Á b Õ‹|ü ~ ø£ ô | ’ ) ∫qï Jyê\
(>=Ás¬ \,y˚Tø£\)≈£î $|ü‘T· Ô ;Ûe÷qT neT\T #˚j÷ · *.
bÕ\Hê e´edü,ú |Á »ü \ uÛ≤>∑kÕ«eT´+
92. Á|üD≤[ø£, n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£eT+, dü+kÕú>∑‘· ùde\ ø√dü+ eT+&É˝≤*ï
j·T÷ì{Ÿ>± rdüTø=ì |üXó¯ >∑D Äs√>∑´ d ù e\qT dü+kÕú>‘∑ +· #˚j÷ · *.
∫qï Jyê\ Äs√>∑´ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ yÓTTu…’˝Ÿ yÓ≥s¡ïØ
yê´Hé düØ«düT\qT düeT≈£LsêÃ*.
93. nH˚ø£ >√bÕ\$TÁ‘· πø+Á<ë˝À¢ ø£˙dü dü<äTbÕj·÷\T ˝Òe⁄. n+<äTe\¢
düs| ¡ süò ê #˚dq æ kÕe÷Á–ì n$ ì\« #˚jT· ˝Òøb£ ˛‘·THêïsTT. s¬ ‘’ T· \ e<ä›
‘·–q+‘· düú\+˝Òì dü+<äsꓤ\˝À |üX¯óe⁄\≈£î ùde\T n+<äCÒj·T
˝Òøb£ ˛‘·THêïsTT. ø±e⁄q s¬ +&ÉT >∑<Tä \ ∫qï uÛe Ñ Hê\T e+{Ï eTÚ*ø£
dü<Tä bÕj·÷\qT á øπ +Á<ë\≈£î düeT≈£LsêÃ*.
94. {°ø±\ ñ‘·Œ‹Ô ` |ü+|æD,° e÷+dü+ ñ‘·Œ‹Ô ` bÁ Õôddæ+>¥, eTè‹ #Ó+~q
|üX¯óe⁄\ qT+&ç ‘·j·÷s¡j˚T´ ñ‘·Œ‘·TÔ\T, ñ|ü ñ‘·Œ‘·TÔ\ ÁbÕôddæ+>¥, <ëD≤
–+»\ ñ‘·Œ‹,Ô kÕe÷õø£ |üXó¯ >Á ±dü, <ëD≤ u≤´+≈£î\ ìs¡«Vü≤D, kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„q $düsÔ D ¡ , ø£è‹
Á eT Ms¡´ dü+|ü<ä ìs¡«Vü≤D (@◊), |üXó¯ e⁄\ ∫øÏ‘‡·
ø√dü+ kÕe÷õø£ ` | Á u
ü TÑÛ ‘·« ` |ôÅ y ’ ≥
˚ T (dæ|| æ )æ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï n_Ûeè~∆
|üs# ¡ +˚ <äT≈£î bÁ Õ<Ûëq´+ Çyê«*. düeTs¡y ú TÓ q
Æ |üs´¡ y˚øD å£ , eT~+|ü⁄ |
Á øÁü jÏ T·
<ë«sê dæ|| æ ì
æ neT\T #˚j÷ · \ì dæbÕò s¡T‡ #˚dTü H Ô êï+.
|üX¯óy˚T‘· n_Ûeè~∆
95. sêÅwüº+˝À |üX¯óy˚T‘·≈£î, dü+ã+~Û‘· eqs¡T\ø£≈£î rÁe ø=s¡‘· ñ+~. |üX¯ó
>∑D y˚T‘· uÛ<
ÁÑ ‘ä ê $<Ûëq+ (2015`20) øÁ +Ï <ä sêÅwºü |
Á u
ü TÑÛ ‘·«+ |ü\T #·s´¡ \T
151
 rdüT≈£îqï|üŒ{Ïø°, n<äq|ü⁄ uÛÑ÷$T˝À Á>±dü+, |ü∫à y˚T‘· |ü+&ç+#˚+<äT≈£î
m+‘·es¡≈î£ e´j·TeTe⁄‘·T+<√ ì•‘·+>± |ü]o*+#ê*.
|üX¯ó>∑D n_Ûeè~∆øÏ ø£¢düºsY <äèø£Œ<Ûä+
96. |üXó¯ >∑D≤\ düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ ø√dü+ >Á ±e÷\ düeT÷Vü≤+ ø£*– ñqï ˇø√ÿ
ø£¢düºsY˝À <äèø£Œ<Ûëìï nqTdü]+#ê*. |üX¯óy˚T‘· n_Ûeè~∆, e÷¬sÿ{Ï+>¥,
Äs√>∑´ dü<Tä bÕj·÷\≈£î @sêŒ≥T¢ #˚d,æ y˚T\Ts¡ø+£ C≤‹ n_Ûeè~∆ ø±s¡´øÁ e £ T+
<ë«sê m≈£îÿe>± bÕ*#Ã̊ |üXó¯ e⁄\qT | Á y
ü X˚ |
ô¯ {≤º*, >√bÕ\$TÁ‘· (õj·T+)
\ <ë«sê y˚T‘·, Kì» |ü<ësêú\ $TÁXe ¯ ÷ìï |ü+|æD° #˚j÷ · *. á s¡+>∑+
<ë«sê, ù|<ä, øö\T ¬s’‘·T\T ≈£L&Ü ‘·eT Ä<ëj·÷\T ô|+#·T≈£îH˚ $<Ûä+>±,
$»j·Te+‘·yTÓ q Æ u…|’ tò qeT÷HêqT nqTdü]+#ê*.
kÕeTsêú´\ |ô +|ü⁄
97. |üX¯ó>∑D $düÔs¡D ùde˝À¢ uÛ≤>∑+>± kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q yê´|æÔ (#ê|òt
ø£≥ºs¡T¢, bÕ\T |æ‹πø+<äT≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ j·T+Á‘ê\T, y˚T‘· ‘·j·÷Ø,
>√ãsY>±´dt, e]à ø£+bıdæº+>¥, $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô), kÕúìø£+>± nedüs¡yÓTÆq
Ä<ÛäTìø£ e´edüú\ |ü{Ïwæºø£s¡D, dü\Vü‰ ùde\T, $düÔè‘· kÕúsTT ùde\ô|’
<äèwæº kÕ]+#ê*. y˚T˝…q ’ |ü<‘∆ä T· \ >∑T]+∫q yÓTfi¯≈î£ e\TqT n+<ä]øÏ
n+<äTu≤≥T˝À ñ+#˚+<äT≈£î >±qT ˇø£ b˛s¡˝º q Ÿ T @sêŒ≥T #˚jT· ´e\dæq
nedüs+¡ ñ+~. |üXó¯ dü+|ü<ä n_Ûeè~∆øÏ nedüsy ¡ TÓ q
Æ y˚T˝…q
’ yÓTfi¯≈î£ e\T
H˚s¡Œ&É+, ø£*ºy˚≥s¡T¢, bò˛]º|òæπøwüHé, &Óì‡|ò”πøwüHé e+{Ï $wüj·÷˝À¢ |üX¯ó
>∑D≤_Ûeè~∆ XÊK kÕeTsêú´\qT ô|+bı+~+#·&É+, |üX¯óe⁄\ y˚T‘·≈£î
dü+ã+~Û+∫ ∫qï kÕúsTT yê´bÕs¡ qeT÷Hê\qT nqTdü]+#·&É+,
düeT‘·T\+>± |üXó¯ y˚T‘· n+~+#·&+É e+{Ï n+XÊ\qT ‘·øq å£ + #˚|{ ü ≤º*.
|üX¯óe⁄\ì Äs¡Tãj·T≥ y˚T‘·≈£î rdüT¬øfi¯¢&É+ ø£Hêï ø√{≤º˝À¢H˚ï y˚T‘·
n+~+#˚ |ü<‹ ∆ä (kÕº˝Ÿ |ò&
” +ç >¥) e\¢ n~Ûø+£ >± |
Á jü ÷ Ó »Hê\T ñ+{≤j·Tqï
dü+>∑‹ì s¬ ‘’ T· \≈£î ‘Ó*j·TC…|Œæ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.
VIII. eT‘·‡ ´ dü+|ü<ä
98. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À düeTTÁ<ä Ä<Ûë]‘· eT‘·‡ ´ |ü]ÁX¯eT n_Ûeè~∆øÏ >∑\
neø±XÊ\T |ü]$T‘·+>±H˚ ñqï≥T¢ ø£ìŒdTü +Ô ~. ø√kÕÔ bÁ Õ+‘ê˝À¢ì C≤˝s¡T¢

152
 ‘·eT JeH√bÕ~Û ø√dü+ |ü]$T‹øÏ $T+∫ #˚|\ü T |ü≥& º +É <ë«sê uÛ≤$
‘·sê\T eT‘·‡ ´ dü+|ü<äqT ø√˝ÀŒ‘·THêïs¡T. Á|üdüTÔ‘·e yês¡T yê&ÉT‘·Tqï e\\
e\¢ ñ|ü e÷¬sÿ≥¢˝À neTTàø√˝Òì ∫qï #˚|ü\T ô|<ä› m‘·TÔq e\˝À
#˚sT¡ ‘·Tqï$. Ç+<äTe\¢ yê{Ïì ‹]– düeTTÁ<+ä ˝ÀH˚ e~˝Òj÷ · *‡ edüTqÔ ï~.
á $<Ûëq+ e\¢ JeH√bÕ~Û, eqs¡T\ düTdæús¡\ eT<Ûä´ düeT‘·T\´‘·
˝À|ædTü +Ô ~. eT‘·‡ ´ø±s¡T\ uÛ$ Ñ wü´‘·TÔ <Óã“‹+≥T+~. Ç≥Te+{Ï |ü<‹ ∆ä q
#˚|\ü T |ü≥& º +É ìs¡T‘ê‡V≤ü |üs#¡ ê*. $\Te CÀ&ç+|ü⁄ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ MT<ä
<äèwæº kÕ]+∫, #˚|ü\ y˚≥qT $X¯BÛø£]+#ê*. |ü{Ϻq #˚|ü\qT X¯ó~∆
#˚dæ, Å&Ó’sTT+>¥, kÕ*º+>¥, k˛àøÏ>¥, Á|ò”õ+>¥ / e÷¬sÿ{Ÿ˝À eT]+‘· eT+∫
<Ûäs¡≈£î neTà&ÜìøÏ ‘=&ÉŒ&˚ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT eT‘·‡ ´ø±s¡T\≈£î
n+<äCj Ò ÷
· *. düeTTÁ<+ä ˝ÀøÏ yÓ[fl #˚|\ü T y˚{≤&˚yê] $wüj÷ · ìøÏ eùd,Ô
n+<äTø√dü+ ñ|üjÓ÷–+#˚ ∫qï |ü&Ée˝À¢ yÓ÷{≤s¡T¢ _–+#·&Üìï
bÁ ˛‘·V‡ ≤æ +#ê*. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\¢ düeTTÁ<ä #˚|\ü dü+|ü<q ä T ∫qï
eT‘·‡ ´ ø±s¡T\T JeH√bÕ~ì uÛ≤$‘·sê\≈£î ≈£L&Ü n+~+#· ø£\T>∑T‘ês¡T.
99. #˚|ü\T |üfÒº ô|<ä› eTs¡ |ü&Ée\ e\¢ #˚|ü\ y˚≥ n~Ûø£ kÕúsTT˝À
»s¡T>∑T‘·T+~. <ëì‘√ Bs¡Èø±\+˝À #˚|\ü T ∫πøÿ neø±X¯+ ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
á ô|<ä› eTs¡ |ü&Ée\≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ &ûõ˝Ÿô|’ ÇdüTÔqï dü_‡&ûì
ùV≤‘·TãB›ø£]+#ê*. nqedüs¡yÓTÆq #˚|ü\T, »\#êsê\T ∫ø£ÿ≈£î+&Ü
ìs√~Û+#˚, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT neT˝À¢ ñ+fÒH˚ dü_& ‡ û ÇkÕÔeTqï
wüs‘¡ T· $~Û+#ê*. øπ +Á<ä eT‘·‡ ´ kÕ+πø‹ø£ dü+düú (dæyj ’Ó T· |ò{
t )Ï ìπs• › +∫q
kÕ+πø‹ø£ | Á eü ÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± e⁄+&˚ #˚|\ü |ü&e É ⁄\≈£î e÷Á‘y · T˚
á dü_“&û n+<äCj Ò ÷
· *. düeTTÁ<ä »˝≤\ ˝À|ü*øÏ yÓ[fl #˚|\ü T |ü≥& º ÜìøÏ
M\T>± eÁC≤ø£è‹ e\\≈£î ã<äT\T #·‘T· s¡T“C¤ ≤ø±s¡+˝À 25 qT+&ç 40
$T©¢ MT≥s¡¢ eT+<ä+ ñ+&˚ e\\ ñ|üj÷ Ó >±ìï bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ê*. e\
|ü ] e÷D≤ìøÏ dü + ã+~Û + ∫q ìπ s › X Êìï #ê˝≤eT+~ C≤˝s¡ T ¢ ñ
\¢+|òæTdüTÔ+{≤s¡T. Bìï Áø£eTãB›ø£]+∫, >∑{Ϻ>± |üs¡´y˚øÏå+#ê*.
100. e÷¬sÿ≥Tº˝À | ô <ä>› ± $\Te ñ+&Éì #˚|\ü qT, #˚|ü ñ|ü ñ‘·Œ‘T· *Ô ï
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝À _Ûqï s¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. Ç+<äTe\¢
düeTTÁ<ä |üsê´es¡D e´edüú MT<ä rÁe kÕúsTT˝À ˇ‹Ô&ç | ô s¡T>∑T‘·T+~. Bìï
øÁ e
£ TãB›ø]£ +#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~. m+&Éu{ … ì
ºÏ düeTTÁ<ä #˚|ü ñ‘·Œ‘T· *Ô ï,

153
 bÂÅ©º Äø±« ø£\ÃsY <ëD≤˝À¢ H˚sT¡ >± ø£\|ü&+É e\¢ yê´<ÛTä \T | Á ãü *, á
s¬ +&ÉT s¡+>±˝À¢ uÛ≤Ø>± s√>±\T dü+uÛ$ Ñ +∫, rÁekÕúsTT˝À ø√fi¯fl, Äø±«
|ü]XÁ e ¯ T\T Ä]úø£ qcÕº\ bÕ\j˚T´ neø±X¯eTT+~. n+<äTe\¢ á ‘·sV ¡ ‰ü
$TÁXe ¯ T+ #˚jT· &Üìï ìùw~Û+#ê*.
101. á eT<Ûä´ ø±\+˝À m>∑TeT‹ neø±XÊ\T yÓT+&ÉT>± e⁄qï ≥THê
#˚|\ü y˚≥ Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À $dü]Ô k˛Ô+~. $<˚o e÷¬sÿ{Ÿ˝À eT+∫ <Ûsä ¡
bı+<ë\+fÒ á #˚|ü\ HêD´‘·, |ü]X¯ó<ä∆‘·\≈£î ÁbÕ<Ûëq´+ Çyê«*.
#˚|ü\T #Ó&çb˛sTT, m>∑TeT‘·T\T ‹s¡düÿs¡D≈£î >∑Ts¡j˚T´ Á|üe÷<ëìøÏ
ø±s¡DeTÚ‘·Tqï –˝Òï{Ÿ f…ø±ï\JøÏ ã<äT\T VüQø˘ n+&é ˝…H ’ é f…ø±ï\Jì ñ
|üj÷ Ó –ùdÔ eT+∫~. m>∑TeT‹ HêD´‘·qT ø±bÕ&Ü\+fÒ ñ|ü ñ‘·Œ‘T· *Ô ï
X¯óÁuÛÑyÓTÆq ◊dt >∑&ɶ\˝À ñ+#ê*. Ç+<äTø√dü+ Á|ü<Ûëq |òæwt ˝≤+&ç+>¥
d ô +≥s¡˝¢ À ◊dt ‘·j÷ · Ø dü<Tä bÕj·÷\T ø£*Œ+#ê*.
102. eè~∆ neø±XÊ\qT <äèwæº ô|≥Tºø=ì rs¡ÁbÕ+‘ê\˝À |üsê´≥ø±ìï
| ô +bı+~+#·&ÜìøÏ | Á jü T· ‹ï+#ê*. nsTT‘˚, Ç˝≤ |üsê´≥ø£+ n_Ûeè~∆
#Ó+<ë\+fÒ |ü]X¯óu Á ‘ÑÛ q· T, Äs√>∑´ø£s¡ yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*‡ e⁄+≥T+~.
n<˚ düeTj·T+˝À eT‘·‡ ´ ø±s¡T\T ìsêÁXj ¯ T· T\T ø±≈£î+&Ü ‘·–q C≤Á>‘∑ \Ô· T
rdüTø√yê*.
103. eT‘·‡ ´ eqs¡T\ ìs¡«Vü≤D, $<Ûëq neT\T ø√dü+ @|æùd|òt˝À ˇø£
$wüjT· HÓ| ’ ⁄ü D´+ >∑\ (&Ó&øπç f…&)é j·T÷ì{ŸqT @sêŒ≥T #˚j÷ · *.
104. ‘·eT #˚|\ü ≈£î e÷¬sÿ≥Tº˝À düs¬ q ’ <Ûsä ¡ \_Û+#·øb£ ˛e&É+, ø=ìï kÕs¡T,¢
<Ûäs¡˝À¢ rÁe ôV≤#·TÑ·>∑TZ\ e\¢ eT‘·‡ ´ø±s¡T\ JeHê<Ûës¡eTT Á|üXÊïs¡úø£+>±
e÷]+~. á düeTdü´qT n~Û>$ ∑ T+#·&ÜìøÏ Äø±« ø£\Ãsq Y T, eTTK´+>±
eT+∫˙{Ï #˚|\ü T, s=j·T´\ kÕ>∑TqT bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ê*. M] Ä<ëj·÷ìï
| ô +bı+~+#·&ÜìøÏ M\T>± øπ s¡fi˝¯ Àì sêÅwºü eT‘·‡ ´ n_Ûeè~∆ düV≤ü ø±s¡
düe÷K´ (eT‘·‡ ´ô|ò&é) ‘·s¡Vü‰˝À eT‘·‡ ´ø±s¡T\qT dü+|òüT{Ï‘·+ #˚j·÷*.
e&û¶ yê´bÕs¡T\T, <äfi≤s¡T\ nÁø£e÷\≈£î n&ÉT¶ø£≥º y˚j·÷*. n+<äTø√dü+
eT‘·‡ ´ø±s¡ eTVæ≤fi¯\ \qT bı<äT|ü⁄, ãTTD kıôd{ ’ \° T>± @sêŒ≥T #˚j÷ · *.
>πÁ &ç+>¥ ‘·~‘·s¡ e÷¬sÿ{Ÿ $<ÛëHê\T, <Ûsä \¡ ≈£î dü+ã+~Û+∫ düe÷#ês¡
d ù ø£sD ¡ >∑T]+∫ yê]øÏ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. yê]ì kÕe÷õø£+>±qT
Ä]úø+£ >±qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ eT‘·‡ ´ø±s¡T\ dü+dü\ú qT düe÷K´\T
154
 @sêŒ≥T #˚j÷ · *. yê]ø° JeH√bÕ~øÏ dü+ã+~Û+∫ kÕe÷õø£, Ä]úø,£
sê»ø°jT· $wüj÷ · \ô|’ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.
104. á eT<Û´ä ø=ìï | ôÅ y
’ ≥˚ T dü+dü\ú T eT‘·‡ ´ø±s¡T\ ÄyêkÕ˝À¢ ìsêàD
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #˚|ü{≤ºsTT. $XÊK |ü≥ï+ bò˛sYº ôd’‘·+ ø=ìï n_Ûeè~∆
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T bÁ Õs¡+_Û+∫+~. Bì e\¢ eT‘·‡ ´ø±s¡T\ JeH√bÕ~ÛøÏ
$|ò÷ ü ‘·+ ø£\T>∑T‘·Tqï~. Bs¡Èø±*ø£ | Á jü ÷ Ó »Hê\qT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì
eT‘· ‡ ´ |ü ] Á X ¯ e T n_Û e è~∆ ø Ï , @|æ ù d |ò t nqTeT‹ ˝Ò ì <˚ Ç˝≤+{Ï
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T kÕ>∑˙j·Tsê<äT. BìøÏ dü+ã+~Û+∫ ì]›wºü e÷s¡< › sä Ù¡ ø£
dü÷‘Á ê\qT @|æd ù |òt s¡÷bı+~+#ê*.
105. ø√kÕÔ øÁ e £ TãB∆øs£ D ¡ eT+&É* (dæÄsYC& … )é ìj·TeT ìã+<äq\qT ñ
\¢+|òTæ +∫ n_Ûeè~∆ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, nÁøe £ T ìsêàD≤\T #˚|& ü TÉ ‘·T+&É≥+‘√
|üsê´es¡D ø±\Twü´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. á ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\¢ kÕ>∑s¡
|üsê´es¡D e´edüú <Óã“‹ì, \_Û+#˚ #˚|\ü T ‘·–bZ ˛‘·THêïsTT. n+<äT#˚‘·
á yêDÏ»´ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ì*|æyj ˚ ÷ · \ì, nÁøe £ T ìsêàD≤\qT ≈£L*Ã
y˚j÷ · \ì dæbÕò s¡T‡ #˚dTü H Ô êï+.
106. #˚|ü\T |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô ‘·s¡TD+ (Á;&ç+>¥ düeTj·T+) ˝À ¬s+&ÉT HÓ\\
bÕ≥T eT‘·‡ ´ø±s¡T\≈£î ‘·–q+‘· Ä<ëj·T+ ñ+&É<Tä . yê] JeH√bÕ~ø°
rÁe $|ò÷ ü ‘·+ ø£\T>∑T‘·T+~. Ä ø±\+˝À | Á ‹ ü |ü⁄s¡Twü eT‘·‡ ´ ø±s¡TìøÏ
s¡÷. 2000 #=|ü
q sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ #Ó*¢düTÔ+~. ñbÕ~Û ø√˝ÀŒj˚T
eTVæ≤fi¯\≈£î e÷Á‘+· Ä ø±˝≤ìøÏ n≥Te+{Ï düV‰ü j·T+ \_Û+#·&+É ˝Ò<Tä .
eTVæ≤fi≤ eT‘·‡ ´ø±s¡T\≈£î ≈£L&Ü á $<Ûy ä TÓ qÆ düV‰ü j·T+ n+~+#ê*.
#Ó*+¢ |ü⁄\ $wüjT· eTT˝À Ä\dü´+ »]–‘˚ »]e÷Hê\T $~Û+#ê*.
107. eT‘·‡ ´ø±s¡T\ JeH√bÕ<ÛTä \qT yÓTs¡T>∑T |üs# ¡ &· ÜìøÏ ˝≤´+&ç+>¥ d ô +≥s¡¢
qT+∫ e÷¬sÿ≥¢ <ëø± #˚|\ü s¡yêD≤≈£î ]Á|»æò sπ wüHé dü<Tä bÕj·÷\‘√
≈£ L &É T ø=ìï yÓ T Tu… ’ ˝ Ÿ yê´q¢ q T C≤rj· T eT‘· ‡ ´ n_Û e è~∆ uÀs¡ T ¶
(j· T Hé j · T |ò t & ç _ ) dü e T≈£ L s¡ T à ‘ · T +~. sêÅ w ü º Á | ü u Û Ñ T ‘· « + Ç˝≤+{Ï
dü<äTbÕj·÷\qT nìï eTTK´yÓTÆq ˝≤´+&ç+>¥ ôd+≥s¡¢˝À düeT≈£LsêÃ*.
]Á|òæ»πswüHé dü<äTbÕj·T+ ø£*–q ø£+f…Æqs¡T¢ @sêŒ≥T #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î
M\T>± | ô <ä,› eT<Û´ä kÕúsTT |ü&e É \T ø£*– ñqï eT‘·‡ ´ø±s¡T\ n+<ä]ø°
sêÅwºü |Á u
ü TÑÛ ‘·«+ Ä]úø£ düV‰ü j·T+ n+<ä#j ˚ ÷ · *. yê]øÏ e&û¶ sêsTTr

155
 |ü<∏äø±ìï e]Ô+|ü #˚j·÷*. ø√kÕÔ˝À X¯s¡y˚>∑+‘√ kÕ>∑T‘·Tqï n_Ûeè~∆
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+ô|’ eT‘·‡ ´ø±s¡T\
Vü≤≈£îÿ\qT >∑T]Ô+#ê*. ˝≤´+&ç+>¥ ôd+≥s¡¢ô|’ eT‘·‡ ´ø±s¡T\ kÕe÷õø£
Vü≤≈£îÿ\T ø£*Œ+#·&É+ e\¢ yê] Á|üjÓ÷»Hê\qT, JeH√bÕ<ÛäT\qT
|ü]s¡ø+åÏ ∫q≥T¢ ne⁄‘·T+~.
109. lø±≈£îfi¯+ eT‘·‡ ´ø±s¡T\T Hêe |ü&e É \T q&É|& ü ÜìøÏ ‘·s# ¡ T· Ç‘·s¡
(eTVü‰sêÅwüº, >∑T»sê‘Y, >√yê, n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY) b˛s¡Tº\≈£î e\dü
yÓfió¯ ‘·T+{≤s¡T. nH˚ø£ eT‘·‡ ´ø±s¡¢ ≈£î≥T+u≤\T dü+e‘·s‡ +¡ ˝À nH˚ø£ e÷kÕ\
bÕ≥T |ü&e É ˝À¢H˚ ìedædTü +Ô {≤sTT. Bìe\¢ Ä ≈£î≥T+u≤\ kÕe÷õø£
düTdæús¡‘· <Óã“ ‹q&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, yê] |æ\¢\ #·<äTe⁄≈£î rÁe $|òü÷‘·+
ø£\T>∑T‘·T+~. ÄÁXe ¯ T bÕsƒX¡ Ê\\ ‘·sV¡ ‰ü ˝À yê] ø√dü+ | Á ‘ü ´˚ ø£ bÕsƒX¡ Ê\\qT
@sêŒ≥T #˚j÷ · \ì ø£MTwüHé dæbÕò s¡T‡ #˚k˛Ô+~. >ös¡e| Á <ü yä TÓ q
Æ ñbÕ~Û
kÕ~Û+#˚+<äT≈£î M\T>± Ä |æ\\¢ ≈£î HÓ| ’ ⁄ü D≤´\T H˚]Œ+#ê*.
n+‘·sπ o› j·T eT‘·‡ ´|ü]XÁ e¯ T, ñ|ü ˙{Ï˝À #˚|\ü |ô +|üø+£
110. ñ|ü
˙{Ï #˚|\ü | ô +|üø±ìï eè~∆ #˚jT· &ÉeTqï~ m˝Ÿ. yÓqï$Tj·T s=j·T´
($•wüº C≤‹) MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. sêÅwüº+˝À Á|üdüTÔ‘·+ Ç<˚
˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+>± ñ+~. ø±˙ <ëD≤, $‘·q Ô +, $<äT´‘Y Ks¡TÃ\T n~Ûø+£ >±
ñHêïsTT. @πs≥s¡T¢ ø=qT>√\T #˚jT· &ÜìøÏ M\T>± s=j·T´\ s¬ ‘’ T· \≈£î
sêÅwºü | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ Ä]úø£ düV‰ü j·T+ #˚j÷ · *. s=j·T´\T #·ìb˛≈£î+&Ü ñ
+&˚+<äT≈£î sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ á mπs≥s¡¢≈£î ìs¡+‘·s¡+, ìs¡+‘·sêj·T+>±
$<äT´‘Y düs¡|òüsê #Ój·÷´*.
111. ø=ìï #√≥¢ sêÅwüº+˝À qøÏ© s=j·T´ $‘·ÔHê\T neTàø£+ »s¡T>∑T‘·Tqï≥T¢
yÓ\&¢ +’Ó ~. Bìe\¢ Äø±«ø£\ÃsY ≈£î+≥\˝À¢ yê´<äT\T yê´|ædTü H Ô êïsTT. nH˚ø£
‘·÷s¡TŒ Ädæj·÷ <˚XÊ˝À¢ m˝Ÿ. yÓqïeTsTT s=j·T´\≈£î Ç|üŒ{Ïπø mØ¢
yÓ÷sêº*{Ïd+æ & Á √yéT (Çj·TyéTj·Tdt) nH˚ yê´~ k˛øÏ+~. Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À
˙{Ï ì\«\ | ô +|ü⁄q≈£î ø±«¬sHéfH Æ… é dü<Tä bÕj·÷\T | ô +#ê*. | Á dü Tü ‘Ô +·
#ÓHÓ’ï˝Àì sêJyé>±+BÛ ø±«¬sHéf…ÆHé dü<äTbÕj·T+ MT<˚ sêÅwüº+˝Àì
V
ô ≤#·Ø\T\T Ä<Ûës¡|& ü TÉ ‘·THêïsTT.
112. <ÛëD≤˝À j·÷+{°ãj·÷{Ïø˘‡ ˝Ò<ë m<∏√øχ ø£qTï ø£\|ü≈£î+&Ü <ÛëD≤
$T\T¢\qT Ä<˚•+#ê*. eTTK´+>± ◊s√bÕ, »bÕHé, nyÓT]ø±\≈£î eTq
s=j·T´ m>∑TeT‘·T\≈£î M{Ï neX‚cÕ\T nes√<Ûë\T>± ì\TdüTÔHêïsTT.
156
 HêD´‘· Á|üe÷D≤\ ô|+bı+<˚+<äT≈£î ÁbÕ<Ûëq´+ Çyê«*. á y˚Ts¡≈£î
<ëD≤ $T\T¢\≈£î | ô ≥Tºã&ç bÁ ˛‘·V ‡ ≤ü ø±\ ìyê«*.
113. sêÅwüº+˝À mø£ÿ&Ü #˚|ü*ï HêD´yÓTÆq |ü<ä∆‹˝À X¯ó~∆ #˚j·T&ÜìøÏ
kÂø£sê´\T ˝Òq+<äTq HÓ\÷¢s¡T˝À |ü{Ϻq #˚|ü*¢ Ábıôddæ+>¥ ø√dü+ #ÓHÓ’ïøÏ
|ü+|æ+#ê*‡ ek˛Ô+~. á <äècÕº ´, HÓ\÷¢s¡T˝À ø±˙, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢
bÁ Õ+‘·+˝À ø±ì øÁ =‘·Ô bÁ ˛ôddæ+>¥ j·T÷ì{ŸqT @sêŒ≥T #˚j÷ · *.
114. sêÅwüº+˝À ì|ü⁄DT˝…’q ø±]à≈£î\T ˝Òø£ b˛e&É+ e\¢ Ä+Á<Ûë s=j·T´*ï
bı≥Tº rj·T&Üìø£ øπ s¡fi˝¯ Àì n˝…|Œæ øÏ |ü+bÕ*‡ ek˛Ô+~. á düeTdü´qT
n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ eT‘·‡ ´ø±s¡ eTVæ≤fi¯\≈£î s=j·T´\ bı≥Tº rj·T&É+
•ø£Hå ê ø±s¡´øÁ e£ T+ ìs¡«Væ≤+#ê*, n+<äTø√dü+ ‘·–q øπ +Á<ë\T @s¡Œs# ¡ ê*.
115. eT+∫˙{Ï #ÓsT¡ e⁄˝À¢ Äø±«ø£\Ãsq Y T bÁ ˛‘·V
‡ ≤æ +#ê*. <ëìe\¢ s¬ ‘’ T· \≈£î
n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ düeT≈£Ls¡T‘·T+~. sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ eT‘·‡ ´ø±s¡T\
düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\≈£î dü_‡&û <Ûäs¡\ô|’ #˚|ü |æ\¢\qT n+<äCÒj·÷*.
dü+ã+~Û‘· XÊK | ôÅ y’ {
˚ ,Ÿ düV≤ü ø±s¡ #˚|\ü #ÓsT¡ e⁄\ qT+∫ ñbÕ~Û Vü‰MT
|ü<∏äø£+ (õj·TyéTÄsYÇõj·Tdt) qT ñ|üjÓ÷–+∫ |üP&çø£qT
‘=\–+#ê*. Ç+<äTø√dü+ á ø±s¡´øÁ e £ ÷ìøÏ bÁ Õ<Ûëq´‘· Çyê«*.
116. #ÓsT¡ e⁄˝À¢, ]»sê«j·Ts¡˝¢ À <=]πø #˚|\ü eT<ä´ |ü]e÷D≤‘·àø£+>± #ê˝≤
e´‘ê´dü+ ñ+{À+~. á n+‘·sêìï |üP&ÜÃ*‡ ñ+~. Bìe\¢ eT‘·‡ ´ø±s¡T\
Ä<ëj·÷\T | ô s¡T>∑T‘êsTT. #˚|\ü #ÓsT¡ e⁄\T, e÷¬sÿ{Ï+>¥ dü<Tä bÕj·÷\T,
$düÔs¡D ø±s¡´ø£˝≤bÕ\‘√ bÕ≥T düVü≤ø±s¡ kıôd’{°\ |ü{Ïw”ºø£s¡D <ë«sê
|Á u
ü TÑÛ ‘·«+ á düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#ê*. eT‘·‡ ´ø±s¡T\ / düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\‘√ nqTdü]+#·&É+ <ë«sê
dü+ã+~Û‘· XÊK, @|æd ù |òt ñeTà&ç>± á ø±s¡´øÁ e £ T+ #˚|{
ü ≤º*.
117. øπ e\+ eT‘·‡ ´ø±s¡T\ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ ü \ ø√düyT˚ ñ<˚• › +∫q ©E\qT
ø±+Á{≤ø£ºs¡T¢ e÷Á‘·y˚T #˚õøÏÿ+#·Tø√>∑\TZ‘·THêïs¡T. Ç~ nÁø£eT+. Bì
e\¢ eT‘·‡ ´ø±s¡T\ ø£cÕºìï ©E<ës¡T\T <√|æ&û #˚jT· &ÜìøÏ neø±X¯+
@s¡Œ&ÉT‘√+~. nÁø£eT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î bÕ\Œ&˚ ø±+Á{≤ø£ºs¡¢ MT<ä ˇø£ ø£H˚ïdæ
e⁄+#·&É+‘√ bÕ≥T, n{Ϻ #·s¡´\≈£î ø±s¡≈£î\ô|’ uÛ≤Ø »]e÷Hê\T
$~Û+#ê*.

157
118. |ü+>±dæj·Tdt C≤‘·T\ $düÔs¡D $wüj·T+˝À n‘·´+‘· C≤Á>∑‘·Ô>±
e´eVü≤]+#ê*. m+<äTø£+fÒ, á C≤‘·T\ #˚|\ü |ü≥¢ <˚oj·T #˚|\ü T
HêX¯q+ nsTTb˛‘êsTT. |üsê´es¡D+ MT<ä <äTw Å Œü u≤Û e+ |ü&TÉ ‘·T+~. á
C≤‘·T\T yêDÏ»´|üs¡+>± u≤>± ˝≤uÛÑ+ #˚≈£LπsÃ$ nsTTq|üŒ{Ïø°, M{Ï MT<ä
>∑{ºÏ ì|ò÷
ü y˚dæ ñ+#ê*. Ç+<äT ø√dü+ Ä XÊK n~Ûø±s¡T\≈£î nedüsy ¡ TÓ q
Æ
•ø£Då Çyê«*.
119. #˚|ü\ ˝≤´+&ç+>¥≈£î dü+ã+~Û+∫ düe÷#ês¡+ ˝À|üuÛÑ÷sTTwüº+>±,
qeTàX¯ø£´+ ø±≈£î+&Ü ñ+~. n+<äTe\¢ XÊÅd”Ôj·T |ü<䛋˝À n_Ûeè~∆
Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·&É+ M\Tø±<äT. >∑D≤+ø£ $esê\ ùdø£s¡D,
Áø√&ûø£s¡D≈£î dü+ã+~Û+∫ πø+Á<ä düeTTÁ<ä eT‘·‡ ´ |ü]XÀ<Ûäq dü+düú
(dæjT· yéTj·T|òÄt sY◊) s¡÷|üø\£ Œq #˚dq
æ $~Û$<ÛëHê\qT nqTdü]+#ê*.
eT‘·‡ ´ s¡+>∑+ >∑T]+∫ #·<Tä e⁄≈£îqï, ne>±Vü≤q ø£*– ñqï j·TTe‘·qT
&˚{≤ d ù ø£sD
¡ ≈£î $ìjÓ÷–+#·Tø√yê*.
IX. »\eqs¡T\T
120. $T>∑T\T es¡<ä »˝≤\qT |üP]ÔkÕúsTT˝À $ìjÓ÷–+#·Tø√ >∑*–‘˚
sêÅw+ºü ˝À »\eqs¡T\≈£î m˝≤+{Ï ø=s¡‘· ñ+&É<Tä . ˙{Ï eqs¡T\T ˇø√ÿ
Á|ü<˚X¯+˝À ˇø√ÿ $<Ûä+>± ñHêïsTT. Ç<√ ô|<ä› düyê\T. ø£s¡Te⁄ |”&ç‘·
bÁ Õ+‘·yTÓ q Æ sêj·T\d”eT˝ÀqT, ø=ìï Ç‘·s¡ õ˝≤¢˝À¢ì m>∑Te bÁ Õ+‘ê˝À¢q÷
˙{Ï ø=s¡‘· #ê˝≤ m≈£îÿe>± ñ+~. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ | Á u
ü ≤Û e+ e\¢
eT]+‘·>± ndæsú ‘¡ · @s¡Œ&TÉ ‘√+~.
121. >√<ëe]˝Àì $T>∑T\T »˝≤\qT |üP]Ô>± dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚dTü ø√e\dæq
nedüs+¡ ñ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î kÕ>∑T˙s¡T nedüsy ¡ TÓ q
Æ sêj·T\d”eT e+{Ï
bÁ Õ+‘ê\≈£î Ä ˙{Ïì ‘·s*¡ +#·e#·TÃ. »\j·T»„+ øÁ +Ï <ä Ç|üŒ{øπÏ nH˚ø£
bÁ ÕC…≈î£ \º qT ‘Ós| ô¡ ø’ Ï ‘Ó#êÃsT¡ . yê{Ï˝À ø=ìï |üP]Ô nj·÷´sTT, eT]ø=ìï
ìsêàq <äX˝¯ À ñHêïsTT. á bÁ ÕC…≈î£ \º ≈£î e´j·T+ m≈£îÿe ne⁄‘·Tqï
e÷≥ ì»y˚T. ø±˙, ø£se ¡ ⁄ |”&‘ç · bÁ Õ+‘ê\≈£î ˙s¡T bÕs¡T‘·T+~. ø£qTø£
Ä bÁ ÕC…≈î£ \º ø±s¡D+>± #˚≈L £ sπ kÕe÷õø£ | Á jü ÷
Ó »qeTT m≈£îÿe. ˙{Ï
|Á y
ü êVü‰ìøÏ dü+ã+~Û+∫ Ç|üŒ{øπÏ s¬ +&ÉT *+≈£î\T ñHêïsTT. eTs√ @&ÉT
*+≈£î\qT | Á ‹
ü bÕ~+#ês¡T. Bìe\¢ eT÷&ÉT (>√<ëe], ø£ècÕí, | ô Hêïs)Y

158
 qB uÒdæq¢˝À ˙{Ï \uÛÑ´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. |òü*‘·+>± j·÷e‘Y Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
sêÅwüº+˝À ˙s¡T eT]+‘·>± n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e∫Ã, |ü]dæú‹ yÓTs¡T>∑T
|ü&ÉT‘·T+~. á ÁbÕC…≈£îº\ kÕ<Ûë´kÕ<Ûë´\qT |ü]o*+∫, ÁbÕ<Ûëq´
bÁ Õ‹|ü~ø£ MT<ä M{Ïì ìs¡«Væ≤+#ê*.
122. ]Csê«j·Ts¡˝¢ À |üP&çø£ düeTdü´ ñ|ü]‘·\ »\ |ü<øä∏ ±\≈£î Çã“+~ø£s+¡ >±
e÷]+~. Bìe\¢ ]»sê«j·Ts¡˝¢ À ˙{Ï ì\«\T Vü≤]+#·T≈£îb˛‘·THêïsTT.
n~Ûø£ e´j·T Á|üj·÷dü\≈£î »+øÏ, ]»sê«j·Ts¡¢˝À |üP&çø£r‘· |üqT\T
#˚|ü≥º&É+ ˝Ò<äT. ø±˙, ]»sê«j·Ts¡¢˝Àì ÇdüTø£ HêD´yÓTÆq~. ìsêàD
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ø√dü+ <ëìì ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. B+‘√ bÕ≥T
yê‘êes¡D e÷s¡TŒ ø±s¡D+>± ‘·˝‘… T· ‘Ô T· qï |ü]dæ‘ú T· \qT |ü]>∑D˝ÀìøÏ
rdüTø=ì, |üP&çør £ ‘· |üqT\qT #˚|f ü ºÒ $wüj÷· ˙ï |ü]o*+#ê*.
123. Ä+Á<| ÁäÛ <ü X˚ ˝Ÿ À kÕ>∑T˙{Ï dü+øå√uÛ+Ñ m<äTs=ÿ+≥Tqï >∑{ºÏ H˚\\T ñqï
bÁ Õ+‘ê˝À¢ uÛ÷ Ñ >∑s“¡¤ »\eT{≤º\T rÁekÕúsTT˝À |ü&bç ˛‘·Tqï$. rÁe Ä+<√fi¯q
ø£ * Z k ˛Ô + ~. uÛ Ñ ÷ >∑ s ¡ “ ¤ »˝≤\qT ø±e\dæ q <ëìø£ H êï m≈£ î ÿe
‘√&çy˚j·T≈£î+&Ü #·÷&É&ÜìøÏ kÕe÷õø£+>± ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´yÓTÆq
ìj·T+Á‘·D\qT s¡÷bı+~+∫, >∑{ϺZÄ neT\T #˚j·÷*. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
˙s¡T, H˚\, #Ó≥Tº (@|æ&ã É ÷¢ ´m˝Ÿ{@Ï ) #·{≤ºìï eT]+‘· ø£≥Tº~≥º+>±
neT\T #˚j÷ · *. j·T|ò@ t z - uÛ≤s¡‘· Á>±MTD n_Ûeè~∆ dü+düú (ãsY¶),
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ¬s’‘·T\ ìs¡«Vü≤D˝Àì uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\ e´edüú (@|æj·T|òt,
õj·Tdt)\ ‘·s¡Vü‰˝ÀH˚ uÛ≤>∑kÕ«eT´ |ü<䛋˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ »\ ìs¡«Vü≤D
uÛ≤<Ûä´‘·qT kÕe÷õø£ esêZ\≈£î n|üŒ–+#ê*. á $wüj·T+˝À ‘·–q
e÷s¡ì Z sπ X› +¯ #˚j÷ · *, düeTq«j·T+ ≈£î<äsêÃ*.
124. ø±\Te\ Äj·Tø£≥Tº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ø±\Te\≈£î ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄\ (Á|ü<Ûëq
ø±\Te, u Á ≤+∫ ø±\Te, ñ|ü ø±\Te\T) qT+∫ ˙{Ïì s¬ ‘’ T· \T H˚sT¡ >±
m‹Ô‘√&çyj ˚ T· &É+ kÕ<Ûës¡Dy˚T. á $<Û+ä >± ø±\Te\ ˙{Ïì m&Üô|&Ü
yê&ÉTø√e&Üìï ìj·T+Á‹+#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~. >Á ±eT kÕúsTT˝À¢ ˙{Ï
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\ dü+|ò÷ ü \T á u≤<Û´ä ‘· rdüTø√yê*.
125. |ü≥D º ≤˝À¢ì eè<Ûë »˝≤\T uÛ$ Ñ wü´‘·T˝Ô À eTTK´yÓTqÆ ˙{Ï eqs¡T>± ñ
|üj÷ Ó >∑|& ü ˚ neø±X¯+ ñ+~. Ä ˙{Ïì |ü⁄q]«ìjÓ÷>±ìøÏ M\T>±
n+<äT˝Àì HÓ’ÁfÒ≥T¢, bòÕùdŒ≥¢qT ‘=\–+#ê*. yê{Ï‘√ bÕ≥T dü÷ø£åà
Je⁄\qT nedüs+¡ ‘=\–+#ê*. n+<äTø√dü+ sêÅwºü | Á u
ü TÑÛ ‘·«+ eè<Ûë»˝≤\

159
 dæØú ø£sD ¡ #ÓsT¡ e⁄\qT (&Éã÷¢´j·Tdt|)æ \qT ì]à+∫, ñ|üj÷ Ó –+#·T
ø√yê*.
126. kÕ>∑T˙{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡´ú + (&Éã÷¢´j·TTÇ)
ˇø√ÿ |ü+≥≈£î ˇø√ÿ $<Û+ä >± ñ+≥T+~. yÓTTø£ÿ C§qï˝À n~ n~Ûø+£ >±
ñqï~. <ë<ë|ü⁄ nìï bÁ Õ+‘ê˝À¢q÷ e] |ü+≥qT $]$>± #˚|≥ ü Tº‘T· HêïsT¡ .
KØ|òt dü+ã+~Û+∫ sêj·T\d”eT bÁ Õ+‘·+˝Àq÷, s¡_Û $wüjT· +˝À ñ
‘·sÔ ¡ ø√kÕÔ+< Á ,äÛ sêj·T\d”eT bÁ Õ+‘ê\˝Àq÷ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡ú ´+
n‹ ‘·≈î£ ÿe⁄>± ñ+~. n+<äTe\¢, ‘·≈î£ ÿe ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ nedüs+¡
e⁄+&˚ |ü+≥\qT sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*ì dæbòÕs¡T‡ #˚düTÔHêï+.
dü÷ø£åà kÕ>∑T ˙{Ï $<ÛëHê˝…’q _+<äT ‘·T+|üs¡ ùd<ä´+ e+{Ï |ü<䛑·T\qT
ñ|üj÷ Ó –+#·Tø=ì ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡´ú + (&Éã÷¢´j·TTÇ)ì yÓTs¡T>∑T
|üs# ¡ T· ø√yê*‡q nedüs+¡ ñ+~. á |ü<‘›ä T· \qT $]$>± bÁ ˛‘·V ‡ ≤æ +#ê*.
127. ˝À‘·T ‘·≈£îÿe⁄>± ñ+&˚ #Ós¡Te⁄\ e+{Ï ô|<ä› »˝≤X¯j·÷˝À¢ ˙{Ï
uÛ≤w”Œøs£ D ¡ #ê˝≤ m≈£îÿe kÕúsTT˝À ñ+~. kÕ>∑T˙{ÏøÏ | Á <
ü ëÛ q eqs¡T\T>±
#ÓsT¡ e⁄\T ñqï sêj·T\d”eT e+{Ï bÁ Õ+‘ê˝À¢ Ç˝≤+{Ï ˙{Ï uÛ≤w”Œøs£ D ¡ +
‘·–Z+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê*. ˙{ÏøÏ rÁe+>± ø=s¡‘· ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢
»˝≤X¯j÷ · \ ñ|ü]‘·\+ MT<ä nedüsy ¡ TÓ q
Æ s¡kÕj·THê\T #·˝≤¢*. <ë+‘√
Ä »˝≤\ MT<ä |òæ\Tà ˝≤+{Ï bıs¡ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. á #·s¡´ <ë«sê
uÛ≤w”Œøs£ D ¡ qT n]ø£≥e º #·TÃ. sêÅwºü |
Á u
ü TÑÛ ‘·«+ á #·s´¡ qT j·TT<äbÁ∆ Õ‹|ü~ø£q
#˚|{ ü ≤º*.
128. ø±\Te\‘√ ≈£L&çq kÕ>∑T˙{Ï e´edüú˝À ˙{Ï eè<ÛëqT ‘·–Z+#ê*‡q
nedüs+¡ ñ+~. n+<äTø√dü+ ø±\Te\≈£î |ü{w Ï y
ºü TÓ q
Æ >∑≥T¢ ì]à+#ê*.
>∑≥Tº˝ì Ò ø±\Te\ <ë«sêH˚ ˙{Ï eè<Ûë n‘·´~Ûø+£ >± »s¡>T∑ ‘·T+~. ø£qTø£,
yê{ÏøÏ >∑≥T¢ @s¡Œs# ¡ ê*.
129. e´ekÕj·T, kÕ>∑T˙{Ï $uÛ≤>±\ eT<Û´ä düeTq«j·T+ ˝Òøb£ ˛e&É+‘√
<äøÏåD ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À ø±\Te ˙{Ï $&ÉT<ä\ $wüj·T+˝À C≤|ü´+
»s¡T>∑T‘√+~. |ò*ü ‘·+>±, ‘·s# ¡ T· >± es¡<\ä T, ‘·TbòÕqT\T e∫Ãq|ü
&ÉT
|ü+≥\ ø√‘· düeTj·T+ nø√ºãsY / qe+ãsY≈î£ e÷s¡T‘√+~. á <äècÕº ´
¬s’‘·T\‘√ dü+Á|ü~+∫ |ü+≥\ ø±´˝…+&És¡T Á|üø±s¡+ ˙{Ïì $&ÉT<ä\
#˚j÷ · *.

160
130. eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#˚+<äT≈£î M\T>± |ü+≥bı˝≤\≈£î |ü>{ ∑ |
Ï Pü ≥
Ár ù|òdt $<äT´‘Y düs¡|òüsê #˚j·÷*. uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\ düeTs¡ú, düTdæús¡
$ìjÓ÷>∑+ ø√dü+ | Á |ô” sTT&é (eTT+<ädTü Ô #Ó*+¢ |ü⁄) MT≥s¡¢ <ë«sê <ëe÷cÕ
<Ûäs¡\T, $<äT´‘Y Áø£eTãB›ø£s¡D $<ÛëHêìï Á|üy˚Xô̄|{≤º*.
131. ˙{Ï eqs¡T\T n_Ûeè~∆ ø±s¡´øÁ e £ ÷\ &çCH ’… é HêD´‘·qT yÓTs¡T>∑T|üs∫ ¡ ,
düeTs¡ú+>± neT\T |üs¡#·&ÜìøÏ M\T>± ∫qï ˙{Ï bÕs¡T<ä\, n≥M,
yê≥sY ô w &é , Á | ü C ≤|ü q T\ e+{Ï $$<Û ä XÊK\T, @C… ˙ ‡ \ eT<ä ´
düeTq«j·÷ìï |ü{w Ï +ºü #˚j÷ · *‡q nedüs+¡ ñ+~.
X. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ
132. Ä+Á<| ÁäÛ <
ü X˚ ˝Ÿ À 1901 qT+∫ 2002 eT<Û´ä ø±\+˝À dü>≥ ∑ T yê]¸ø£
ñc˛íÁ>∑‘· 0.9 &çÁ^ ôd+{ÏÁπ>&ÉT¢ ô|]–+~. Ç<˚ <Û√s¡DÏ ø=qkÕ–‘˚ sêqTqï
nq‹ ø±\+˝À nH˚ø£ <äTwüŒ]D≤e÷\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT. ô|s¡T>∑T ‘·Tqï
dü>∑≥T ñc˛íÁ>∑‘·\T, Á|ü‘˚´øÏ+∫ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘·s¡#·T>± dü+uÛÑ$+#˚
es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT\ <äTÅwüŒuÛ≤yêìï ‘·–Z+#˚+<äT≈£î nqTdü]+#ê*‡q
eP´Vü‰\qT >∑T]Ô+#·&+É Ç≥Te+{Ï$ #ê˝≤ eTTK´+.
133. es¡¸bÕ‘· düs[¡ , ñ<Ûèä ‹˝À e÷s¡TŒ\ e\¢ ˙{Ï | Á yü êVü≤ y˚>+∑ |
ô s¡T>∑T‘·T+~.
<ëìe\¢ uÛ÷ Ñ $T˝ÀøÏ Ç+πø ˙{Ï |ü]e÷D+ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. |ò*ü ‘·+>± ˙{Ï
ì\« kÕúsTT |ü&bç ˛‘·T+~. ‘·<ë«sê kÕ>∑T˙{Ï kÕeTs¡´ú + ‘·–bZ ˛‘·T+~.
á düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#ê\+fÒ ˙{Ï ì\« kÕeTsêú ´ìï uÛ≤Ø m‘·Tq Ô
|ô +bı+~+#ê*‡ ñ+≥T+~. bÕ‘·˙{Ï eqs¡T\qT, eTTK´+>± #ÓsT¡ e⁄\qT
|ü⁄qs¡T<ä›]+#·&É+‘√ bÕ≥T ø=‘·Ô>± uÛÑ÷e⁄|ü]‘·\, uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï ì\«
dü<Tä bÕj·÷\qT düèwæ+º #ê*.
134. yê‘êes¡D+ e÷s¡TŒ $düTs¡T‘·Tqï eTTK´yÓTq Æ düyêfi¯q ¢ T m<äTs√ÿe&ÜìøÏ
u≤e⁄\ <ë«sê Á|üdüTÔ‘·+ |üì#˚düTÔqï >=≥º|ü⁄ u≤e⁄\ Ø#ê]®+>¥≈£î n‘·´~Ûø£
bÁ Õ<Ûëq´‘· Çyê«*. uÛ÷ Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\T düeTè~∆>± ñqï eT+&É˝≤\qT Ø#ê]®
#˚dù ã<äT\T Ä »˝≤\qT uÛ÷ Ñ >∑s“¡¤ »\eT{≤º\T |ü&bç ˛sTTq eT+&É˝≤\≈£î
ã~© #˚j·÷*. kÕ>∑T˙{Ï düs¡|òüsê≈£î #Ós¡Te⁄\T Á‘·e⁄«ø=H˚ $<Ûä+>±
¬s’‘·T\≈£î sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ düVü≤ø£]+#ê*. Ä #Ós¡Te⁄\≈£î ˙{Ïì düs¡|òüsê
#˚j÷ · *. ˙{Ïì ‘√&ç düs| ¡ süò ê #˚jT· &ÜìøÏ m≈£îÿe⁄>± Ks¡Ãe⁄‘·T+~.
Bìï <äèwæ˝º À | ô ≥Tºø=ì kÂs¡$<äT´‘Y‘√ bÕ≥T, &ûõ˝Ÿ e+{Ï dü+| Á <
ü ëj·T
161
 Ç+<ÛäHê\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì q&ç#˚ kÂs¡ $<äT´‘·TÔ |ü+|ü⁄\T,
eTTK´+>± ôV’≤Á;&é |ü+|ü⁄\T düeT≈£Ls¡TÃø√e&É+˝À ¬s’‘·T\≈£î Á|üuÛÑT‘·«+
düV‰ü j·T|ü&Ü*. á ìsêàD≤\T, $~Û$<ÛëHê\T ìs¡«Væ≤+#˚ $wüjT· +˝À
s¬ ‘’ T· \≈£î, kÕe÷õø£ esêZ\≈£î uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø£*Œ+#ê*. qu≤sY¶ <ë«sê
ôV’≤Á;&é |ü+|ü⁄\T / kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\T düeTTbÕ]®+#·T ø√e&ÜìøÏ
n+‘·sê®rj·T yê‘êes¡D e÷s¡TŒ nqTdüsD ¡ ì<ÛTä \T bı+<˚+<äT≈£î sêÅwºü
|Á u ü TÑÛ ‘·«+ |Á j
ü T· ‹ï+#ê*.
135. yê‘·es¡D e÷s¡TŒqT nqTdü]+#·&+É | ô ’ ePVü‰‘·àø£ |
ô \’ {Ÿ ø±s¡´øÁ e
£ T+
(kÕŒø)˘ qeT÷HêqT #˚|{ ü ≤º*q
‡ nedüs+¡ ñ+~. n+<äTø√dü+ düMTø£è‘·
$TÁXe ¯ T |ü+≥\ e´edü˝ú À uÛ≤>∑+>± $]$>± #Ó≥T¢ | ô +#ê*. e÷$T&ç,
ø£\|ü #Ó≥T¢, y˚s¡TXËq>∑, e], ≈£Ls¡>±j·T\T Ä e´edüú˝À uÛ≤>∑+>±
ñ+&Ü*.
136. düMTø£è‘· |ü+≥\ e´edüú≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|ü‘˚´ø£+>± eTVü‰sêÅwüº˝À
$»j·Te+‘·+>± neT\T #˚dæq ªyê&çμ qeT÷HêqT |ü]>∑D˝ÀìøÏ
rdüTø√yê*. |üs¡«rj·T –]»q ÁbÕ+‘ê\ ø√dü+ ìπs›•+∫q e´edüú
Ç~. Bìï nqTdü]+∫ bı&Ée⁄>± e⁄+&˚ dæ+<Ûä÷s¡ eèøå±\T, yê{Ï
˙&Éq ø±|ò” –+»\ bı<ä\T, n&ÉT>∑Tq $T]j·÷ r>∑\T y˚j·Te#·TÃ.
Ç‘·s¡ ø=+&É bÁ Õ+‘ê˝À¢q÷ á yê&ç qeT÷HêqT nqTdü]+#·e#·TÃqT.
137. ø£se ¡ ⁄, es¡<ä |ü]dæ‘ú T· \qT ‘·≥Tºø=ì ì\ã&É>*∑ >π |ü+≥ s¡ø±\qT
>∑T]Ô+∫ n_Ûeè~∆ |üs# ¡ &· Üì¬ø’ e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\T n‘·´+‘·
bÁ Õ<Ûëq´+ Çyê«*. @j˚T |ü+≥\≈£î bÁ ÕeTTK´+ Çyê«\qï <ëìô|’ s¬ ‘’ T· \T,
¬s’‘·T ãè+<ë\ n_ÛÁbÕj·÷ìï |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø=ì uÛ≤>∑kÕ«eT´+
ø£*Œ+#ê*. á ìs¡j í ÷ · \˝À yê]ø° düs¬ q ’ |ü+≥s¡ø±\T, $<ÛëHê\ nH˚«wüD
dü+<äs¡“¤+>± kÕ+Á|ü<ëj·T $C≤„Hêìï |ü]>∑D ˝ÀìøÏ rdüT≈£î sêyê*.
øÁ =‘·>Ô ± n_Ûeè~∆ |üs∫ ¡ q |ü+≥\≈£î dü+ã+~Û+∫ yÓTfi¯≈î£ e\qT s¬ ‘’ T·
˝Àø±ìøÏ #˚sy ¡ j˚ T· &É+˝À @|æd ù |òt düV‰ü j·T+ n+~+#ê*.

i
162
 List of Other Publications of the Commission
1. Report of the Commission on Inclusive and Sustainable
Agricultural Development of Andhra Pradesh (English
Version).
2. Farmers’ Voices before The Commission on Inclusive and
Sustainable Agricultural Development of Andhra Pradesh
(Telugu Version).
3. Recommendations of the Commission on Inclusive and
Sustainable Agricultural Development of Andhra Pradesh.
4. Best Practices in Agriculture identified by the Commission
on Inclusive and Sustainable Agricultural Development of
Andhra Pradesh.
5. Andhra Pradesh Farmers Commission (A Policy Brief).
6. Andhra Pradesh Society for Sustainable Agriculture and
Farmers Empowerment (A Policy Brief).
7. Institutional Framework (A Policy Brief).
8. Reforming Tenancy market in Andhra Pradesh
(A Policy Brief).
9. Flow of Institutional Credit to Tenant Farmers
(A Policy Brief).
10. Revitalizing Rainfed Agriculture of Andhra Pradesh
(A Policy Brief).
11. Revitalizing Tribal Agriculture (A Policy Brief).
12. Reforming Agricultural Markets in Andhra Pradesh
(A Policy Brief).
13. Coping with Climate Change (A Policy Brief).
14. Water Resources of Andhra Pradesh (A Policy Brief).
15. Animal Husbandry in Andhra Pradesh (A Policy Brief).
16. Development of Fisheries Sector of Andhra Pradesh
(A Policy Brief).