Patanjali -1- Yoga Sutra

पतञ्जिल
योगसूऽ

Yoga-Sutra
[Yoga Aphorisms]

- Patanjali

www.swargarohan.org
Patanjali -2- Yoga Sutra

YOG SUTRA : AN INTRODUCTION

The Yoga Sutras of Patanjali are one of the six darshanas of Hindu or Vedic schools
and, alongside Bhagavad Gita and Gherand Samhita, are a milestone in the history of Yoga.
Yog Sutras are a set of aphorisms (sutras), which are short and easy to memorize. They are
part of an ancient oral tradition, which means you don't learn by reading and reasoning
alone but you listen and chant. Though brief, the Yoga Sutras are an enormously influential
work that is just as relevant for yoga philosophy and practice today as it was when it was
written.
The title of the Patanjali's work consists of two Sanskrit words: Yoga and Sutra.
'Yoga', as used by Patanjali, refers to a state of mind wherein thoughts and feelings are held
in check, and 'Sutra' means thread. It refers to the thread of a mala, upon which the yoga
aphorisms are strung like beads. For that reason the title is sometimes rendered in English
as the 'Yoga Aphorisms'.
Yoga as a system of thought and practice has a primary reference to the
philosophical system that flows from the teachings of the ancient Indian Yoga philosopher,
Patanjali. Other great works elaborating on Yoga are the Siva Samhita, the Hath yoga
Pradipika and the Gherand Samhita. Shiv Samhita is the fundamental work on yoga, said to
originate from Lord Shiv, the founder of yoga. The Gherand Samhita is much more practical
covering aspects such as asanas, how to perform it and its effects; mudras, the control of
senses, pranayam (breath control), meditation, and super consciousness. The Hatha Yoga
Pradeepika by Swami Swatmarama is a much later text (16th Century) which deals with the
pre-requisites of yoga, the asanas, pranayam, mudras, bandhas and Raj Yoga.
The Patanjali's Yog Sutra provide terse treatment to the complex subject of Yoga and
seamlessly covers aspects such as types of yoga, practice of yoga, powers of yoga and the
ultimate aim or result of yoga. Yog Sutra deals with the subject matter at a psychological,
psychosomatic and metaphysical level. Although a spiritual document, Yog Sutra doesn't
deal with specific Gods, chakras, kundalini or other trappings of the varied yogic traditions.
It doesn't even elaborate us on how to perform any postures. In all, Yog Sutra comprises of
195 aphorisms divided into 4 chapters or Pada, as follows:
1) Samadhi Pada (51 sutras);
2) Sadhan Pada (55 sutras);
3) Vibhuti Pada (55 sutras)
4) Kaivalya Pada (34 sutras)
Patanjali's yoga is also known as 'Astang yoga' (Astang means eight limbed). In
Sadhan Pada, Patanjali narrates eight limbs of yoga practice. Interestingly, only one of them
deals with physical postures (mainly with seating positions). The eight limbs are:
1) Yama (abstentions): Ahimsa (non-injury), Satya (truth), Asteya (non-
covetousness), Brahmacharya (continence) and Aparagriha (abstinence from avarice).
2) Niyama (observances): Saucha (purity), Santosha (contentment), Tapas
(austerities), Svadhyaya (study) and Ishvarapranidhana (surrender to God).
3) Asana (posture): Asana literally means 'seat' but in broader sense they refer to
various body postures. Patanjali dwells only on seating postures in Yog Sutra.
4) Pranayama: Control of prāna or vital breath
5) Pratyahara (Abstraction): Control of the senses by the withdrawal of prana from
them so that they do not follow nature of mind.
6) Dharana (Concentration): Fixing the attention on a single object.
7) Dhyana (Meditation): A state of quiescence, wherein mind dissolves and become
free of all thoughts.
8) Samadhi: Super-conscious state or state of liberation.
Find here the Sanskrit text of Yoga-Sutra. To read its Gujarati translation and
comments, please visit www.swargarohan.org.

www.swargarohan.org
Patanjali -3- Yoga Sutra

ूथमः समािधपादः

अथ योगानुशासनम ् ॥१॥
योग वृि िनरोधः ॥२॥
तदा ि ुः ःव पेऽवःथानम ् ॥३॥
वृि सा यम ् इतरऽ ॥४॥
वृ यः पञ्चत यः ल ा अ ल ाः ॥५॥
ूमाण िवपयर्य िवकल्प िनिा ःमृतयः ॥६॥
ू य ानुमानागमाः ूमाणािन ॥७॥
िवपयर्यो िम या ानम ् अतिपूित
ू म् ॥८॥
श द ानानुपाती वःतुशू यो िवकल्पः ॥९॥
अभावू ययाल बना वृि िनर्िा ॥१०॥
अनुभत
ू िवषयासंूमोषः ःमृितः ॥११॥
अ यास वैरा या यां त नरोधः ॥१२॥
तऽ ःथतौ य ोऽ यासः ॥१३॥
स तु द घर्कालनैर तयर्स कारासेिवतो ढभूिमः ॥१४॥
ानुौिवकिवषयिवतृंणःय वशीकारसं ा वैरा यम ् ॥१५॥
त परं पु ष यातेगण
ुर् वैतंृ यम ् ॥१६॥
िवतकर्िवचारान दा ःमता पानुगमात ् संू ातः ॥१७॥
िवरामू यया यासपूवःर् संःकारशेषोऽ यः ॥१८॥
भवू ययो िवदे हूकृ ितलयानाम ् ॥१९॥
ौ ावीयर्ःमृितसमािधू ापूवक
र् इतरे षाम ् ॥२०॥
तीो संवेगानाम ् आस नः ॥२१॥
मृदम
ु यािधमाऽ वात ् ततोऽिप िवशेषः ॥२२॥
ई रू णधाना वा ॥२३॥
लेशकमर्िवपाकाशयैरपरामृ ः पु षिवशेष ई रः ॥२४॥
तऽ िनरितशयं सवर्इ वबीजम ् ॥२५॥
स पूवषाम ् अिप गु ः कालेनानव छे दात ् ॥२६॥
तःय वाचकः ूणवः ॥२७॥
त जपःतदथर्भावनम ् ॥२८॥
ततः ू य चेतनािधगमोऽ य तरायाभाव ॥२९॥

www.swargarohan.org
Patanjali -4- Yoga Sutra

यािध ः यान संशय ूमादालःयािवरित ॅा तदशर्नाल धभू-

िमक वानव ःथत वािन िच िव ेपाःतेऽ तरायाः ॥३०॥
दःखदौमर्
ु नःया गमेजय व ासू ासा िव ेपसहभुवः ॥३१॥
त ूितषेधाथर्म ् एकत वा यासः ॥३२॥
मैऽी क णा मुिदतोपे णां सुखदःख
ु पु यापु य िवषयाणां भावनात ूसादनम ् ॥३३॥
ू छदर् निवधारणा यां वा ूाणःय ॥३४॥
िवषयवती वा ूवृि प ना मनसः ःथितिनब धनी ॥३५॥
िवशोका वा योितंमती ॥३६॥
वीतराग िवषयं वा िच म ् ॥३७॥
ःव न िनिा ानाल बनं वा ॥३८॥
यथािभमत याना वा ॥३९॥
परमाणु परममह वा तोऽःय वशीकारः ॥४०॥
ीणवृ ेरिभजातःयेव मणेमह
र् तृमहणमा ेषु त ःथतदञ्जनतासमापि ः ॥४१॥
तऽ श दाथर् ानिवकल्पैः संक णार् सिवतकार् समापि ः ॥४२॥
ःमृितप रशु ौ ःव पशू येवाथर्माऽिनभार्सा िनिवर्तकार् ॥४३॥
एतयैव सिवचारा िनिवर्चारा च सूआमिवषया या याता ॥४४॥
सूआमिवषय वं चािल गपयर्वसानम ् ॥४५॥
ता एव सबीजः समािधः ॥४६॥
िनिवर्चारवैशार ेऽ या मूसादः ॥४७॥
तभरा तऽ ू ा ॥४८॥
ौुतानुमानू ा याम ् अ यिवषया िवशेषाथर् वात ् ॥४९॥
त जः संःकारो यसंःकारूितब धी ॥५०॥
तःयािप िनरोधे सवर्िनरोधान ् िनब जः समािधः ॥५१॥

इित पतञ्जिल िवरिचते योगसूऽे ूथमः समािधपादः ।

☼ ☼ ☼ ☼ ☼

www.swargarohan.org
Patanjali -5- Yoga Sutra

ि तीयः साधनपादः

तपःःवा याये रू णधानािन िबयायोगः ॥१॥

समािधभावनाथर्ः लेशतनूकरणाथर् ॥२॥
अिव ा ःमताराग े षािभिनवेशाः लेशाः ॥३॥
अिव ा ेऽम ् उ रे षां ूसु तनुिव छ नोदाराणाम ् ॥४॥
अिन याशुिचदःखाना
ु मसु िन यशुिचसुखा म याितरिव ा ॥५॥
दशर्नश योरे का मतेवा ःमता ॥६॥
सुखानुशयी रागः ॥७॥
दःखानु
ु शयी े षः ॥८॥
ःवरसवाह िवदषोऽिप
ु तथा ढो िभिनवेशः ॥९॥
ते ूितूसवहे याः सूआमाः ॥१०॥
यानहे याःत ृ यः ॥११॥
लेशमूलः कमार्शयो ा ज मवेदनीयः ॥१२॥
सित मूले ति पाको जा यायुभ गाः ॥१३॥
ते ादप रतापफलाः पु यापु यहे तु वात ् ॥१४॥
प रणामतापसंःकारदःखै
ु गणुर् वृि िवरोधाच ् च दःखम
ु ् एव सव िववेिकनः ॥१५॥
हे यं दःखम
ु ् अनागतम ् ॥१६॥
ि ृ ँययोः संयोगो हे यहे तःु ॥१७॥
ूकाशिबया ःथितशीलं भूते िया मकं भोगापवगार्थ ँयम ् ॥१८॥
िवशेषािवशेषिल गमाऽािल गािन गुणपवार् ण ॥१९॥
ि ा िशमाऽः शु ोऽिप ू ययानुपँयः ॥२०॥
तदथर् एव ँयःया मा ॥२१॥
कृ ताथ ूित न म् अ यन ं तद यसाधारण वात ् ॥२२॥
ःवःवािमश योः ःव पोपल धहे तुः संयोगः ॥२३॥
तःय हे तुरिव ा ॥२४॥
तदभावात ् संयोगाभावो हानं . त शे
ृ ः कैवल्यम ् ॥२५॥
िववेक याितरिव लवा हानोपायः ॥२६॥
तःय स धा ूा तभूिमः ू ा ॥२७॥
योगा गानु ाना अशुि ये ानद ि रा िववेक यातेः ॥२८॥
यमिनयमासन ूाणायाम ू याहार धारणा यान समाधयोऽ ाव अ गािन ॥२९॥

www.swargarohan.org
Patanjali -6- Yoga Sutra

अिहं सास याःतेयॄ चयार्प रमहा यमाः ॥३०॥

जाितदे शकालसमयानव छ नाः सावर्भौमा महाोतम ् ॥३१॥
शौच संतोष तपःःवा याये रू णधानािन िनयमाः ॥३२॥
िवतकर्बाधने ूितप भावनम ् ॥३३॥
िवतकार् िहं सादयः कृ तका रतानुमोिदता लोभबोधमोहपूवक
र् ा
मृदम
ु यािधमाऽा दःखा
ु ानान तफला इित ूितप भावनम ् ॥३४॥
अिहं साूित ायां त स नधौ वैर यागः ॥३५॥
स यूित ायां िबयाफलाौय वम ् ॥३६॥
अःतेयूित ायां सवर्र ोपःथानम ् ॥३७॥
ॄ चयर्ूित ायां वीयर्लाभः ॥३८॥
अप रमहःथैय ज मकथंतासंबोधः ॥३९॥
शौचात ् ःवा गजुगु सा परै रसंसगर्ः ॥४०॥
स वशुि सौमनःयैका ये ियजया मदशर्नयो य वािन च ॥४१॥
संतोषा अनु मः सुखलाभः ॥४२॥
काये ियिसि रशुि यात ् तपसः ॥४३॥
ःवा याया इ दे वतासंूयोगः ॥४४॥
समािधिसि र रू णधानात ् ॥४५॥
ःथरसुखम ् आसनम ् ॥४६॥
ूय शैिथल्यान तसमापि याम ् ॥४७॥
ततो ानिभघातः ॥४८॥
त ःमन ् सित ासू ासयोगर्ितिव छे दः ूाणायामः ॥४९॥
बा ा य तरःत भवृि ः दे शकालसं यािभः पर ो द घर्सआ
ू मः ॥५०॥
बा ा य तरिवषया ेपी चतुथःर् ॥५१॥
ततः ीयते ूकाशावरणम ् ॥५२॥
धारणासु च यो यता मनसः ॥५३॥
ःवःविवषयासंूयोगे िच ःय ःव पानुकार इवे ियाणां ू याहारः ॥५४॥
ततः परमा वँयते ियाणाम ् ॥५५॥

इित पतञ्जिल िवरिचते योगसूऽे ि तीयः साधनपादः ।

☼ ☼ ☼ ☼ ☼

www.swargarohan.org
Patanjali -7- Yoga Sutra

तृतीयः िवभूितपादः

दे शब ध ःय धारणा ॥१॥
तऽ ू ययैकतानता यानम ् ॥२॥
त एवाथर्माऽिनभार्सं ःव पशू यम ् इव समािधः ॥३॥
ऽयम ् एकऽ संयमः ॥४॥
त जयात ् ू ाऽऽलोकः ॥५॥
तःय भूिमषु िविनयोगः ॥६॥
ऽयम ् अ तर गं पूव यः ॥७॥
त अिप बिहर गं िनब जःय ॥८॥
यु थानिनरोधसंःकारयोरिभभवूादभार्
ु वौ िनरोध णिच ा वयो िनरोधप रणामः॥९॥
तःय ूशा तवािहता संःकारात ् ॥१०॥
सवार्थत
र् ैकामतयोः योदयौ िच ःय समािधप रणामः ॥११॥
ततः पुनः शा तोिदतौ तुल्यू ययौ िच ःयैकामताप रणामः ॥१२॥
एतेन भूते ियेषु धमर्ल णावःथाप रणामा या याताः॥१३॥
शा तोिदता यपदे ँयधमार्नुपाती धम ॥१४॥
बमा य वं प रणामा य वे हे तुः ॥१५॥
प रणामऽयसंयमा अतीतानागत ानम ् ॥१६॥
श दाथर्ू ययानाम ् इतरे तरा यासात ् संकरः ।
त ूिवभागसंयमात ् सवर्भत
ू त ानम ् ॥१७॥
संःकारसा करणात ् पूवज
र् ाित ानम ् ॥१८॥
ू ययःय परिच ानम ् ॥१९॥
न च तत ् साल बनं तःयािवषयीभूत वात ् ॥२०॥
काय पसंयमात ् त मा शि ःत भे च ःु ूकाशासंूयोगेऽ तधार्नम ् ॥२१॥
एतेन श दा तधार्नमु म ् सोपबमं िन पबमं च कमर् ।
त संयमा अपरा त ानम ् अ र े यो वा ॥२२॥
मै यािदषु बलािन ॥२३॥
बलेषु ह ःतबलाद िन ॥२४॥
ूवृ यालोक यासात ् सूआम यविहतिवूकृ ानम ् ॥२५॥
भुवन ानं सूय संयमात ् ॥२६॥
च िे तारा यूह ानम ् ॥२७॥

www.swargarohan.org
Patanjali -8- Yoga Sutra

ीुवे त ित ानम ् ॥२८॥

नािभचबे काय यूह ानम ् ॥२९॥
क ठकूपे ु पपासािनवृि ः ॥३०॥
कूमर्ना यां ःथैयम
र् ् ॥३१॥
मूधर् योितिष िस दशर्नम ् ॥३२॥
ूाितभा वा सवर्म ् ॥३३॥
दये िच संिवत ् ॥३४॥
स वपु षयोर य तासंक णर्योः ू ययािवशेषो भोगः ।
पराथर् वात ् ःवाथर्सय
ं मात ् पु ष ानम ् ॥३५॥
ततः ूाितभौावणवेदनादशार्ःवादवातार् जाय ते ॥३६॥
ते समाधाव ् उपसगार् . यु थाने िस यः ॥३७॥
ब धकारणशैिथल्यात ् ूचारसंवेदनाच ् च िच ःय परशर रावेशः ॥३८॥
उदानजया जलप कक टकािदंवस ग उ बा त ॥३९॥
समानजयात ् ू वलनम ् ॥४०॥
ौोऽाकाशयोः संब धसंयमा िद यं ौोऽम ् ॥४१॥
कायाकाशयोः संब धसंयमाल ् लघुतल
ू समाप े ाकाशगमनम ् ॥४२॥
बिहरक ल्पता वृि मर्हािवदे हा . ततः ूकाशावरण यः ॥४३॥
ःथूलःव पसूआमा वयाथर्व वसंयमा तजयः
ू ॥४४॥
ततोऽ णमािदूादभार्
ु वः कायसंपत ् त मार्निभघात ॥४५॥
पलाव यबलवळसंहनन वािन कायसंपत ् ॥४६॥
महणःव पा ःमता वयाथर्व वसंयमा इ ियजयः ॥४७॥
ततो मनोजिव वं िवकरणभावः ूधानजय ॥४८॥
स वपु षा यता याितमाऽःय सवर्भावािध ातृ वं सवर् ातृ वं च ॥४९॥
त ै रा यादिप दोषबीज ये कैवल्यम ् ॥५०॥
ःथा युपिनम ऽणे स गःमयाकरणं पुनः अिन ूस गात ् ॥५१॥
णत बमयोः संयमादिववेकजं ानम ् ॥५२॥
जाितल णदे शैर यताऽनव छे दात ् तुल्ययोःततः ूितपि ः ॥५३॥
तारकं सवर्िवषयं सवर्थािवषयम ् अबमं चेित िववेकजं ानम ् ॥५४॥
स वपु षयोः शुि सा ये कैवल्यम ् इित ॥५५॥
इित पतञ्जिल िवरिचते योगसूऽे तृतीयो िवभूितपादः ।

☼ ☼ ☼ ☼ ☼

www.swargarohan.org
Patanjali -9- Yoga Sutra

चतुथःर् कैवल्यपादः

ज मौषिधम ऽतपःसमािधजाः िस यः ॥१॥

जा य तरप रणामः ूकृ यापूरात ् ॥२॥
िनिम म ् अूयोजकं ूकृ तीनां . वरणभेदःतु ततः ेिऽकवत ् ॥३॥
िनमार्णिच ा य ःमतामाऽात ् ॥४॥
ूवृि भेदे ूयोजकं िच म ् एकम ् अनेकेषाम ् ॥५॥
तऽ यानजम ् अनाशयम ् ॥६॥
कमार्शु लाकृ ंणं योिगनः िऽिवधम ् इतरे षाम ् ॥७॥
ततःति पाकानुगण
ु ानाम ् एवािभ यि वार्सनानाम ् ॥८॥
जाितदे शकाल यविहतानाम ् अ यान तय ःमृितसंःकारयोः एक प वात ् ॥९॥
तासाम ् अनािद वं चािशषो िन य वात ् ॥१०॥
हे तुफलाौयाल बनैः संगह
ृ त वा एषाम ् अभावे तदभावः ॥११॥
अतीतानागतं ःव पतोऽः य वभेदा धमार्णाम ् ॥१२॥
ते य सूआमा गुणा मानः ॥१३॥
प रणामैक वा वःतुत वम ् ॥१४॥
वःतुसा ये िच भेदात ् तयोिवर्भ ः प थाः ॥१५॥
न चैकिच त ऽं वःतु त अूमाणकं तदा िकं ःयात ् ॥१६॥
तदपरागापे
ु वात ् िच ःय वःतु ाता ातम ् ॥१७॥
सदा ाता वृ यःत ूभोः पु षःयाप रणािम वात ् ॥१८॥
न तत ् ःवाभासं ँय वात ् ॥१९॥
एकसमये चोभयानवधारणम ् ॥२०॥
िच ा तर ँये बुि बु े रितूस गः ःमृितसंकर ॥२१॥
िचतेरूितसंबमायाःतदाकाराप ौ ःवबुि संवेदनम ् ॥२२॥
ि ृ ँयोपर ं िच ं सवार्थम
र् ् ॥२३॥
तदसं येयवासनािचऽम ् अिप पराथ संह यका र वात ् ॥२४॥
िवशेषदिशर्न आ मभावभावनािविनवृि ः ॥२५॥
तदा िववेकिन नं कैवल्यूा भारं िच म ् ॥२६॥
त छिे षु ू यया तरा ण संःकारे यः ॥२७॥
हानम ् एषां लेशवद ु म ् ॥२८॥
ूसं यानेऽ यकुसीदःय सवर्थािववेक यातेधम
र् म
र् ेघः समािधः ॥२९॥

www.swargarohan.org
Patanjali - 10 - Yoga Sutra

ततः लेशकमर्िनवृि ः ॥३०॥

तदा सवार्वरणमलापेतःय ानःयाऽन या े यम ् अल्पम ् ॥३१॥
ततः कृ ताथार्नां प रणामबमप रसमाि गुण
र् ानाम ् ॥३२॥
णूितयोगी प रणामापरा तिनमा ःर् बमः ॥३३॥
पु षाथर्शू यानां गुणानां ूितूसवः कैवल्यं ःव पूित ा वा िचितशि रे ित ॥३४॥

इित पतञ्जिल िवरिचते योगसूऽे चतुथःर् कैवल्यपादः ।

॥ इित पातञ्जलयोगसूऽा ण ॥

☼ ☼ ☼ ☼ ☼

www.swargarohan.org