Sunteți pe pagina 1din 58

Qhichwa

 simi  –  Kastilla   peruano  se  le  conoce  con  el  nombre   allichay.  v.  tr.  Reparar,  arreglar,    
de  pito.   refaccionar  algo.   ancha.  adv.  Mucho,  demasiado.  
simi       Modifica  también  a  los  adjetivos.  Por  
  akapa.  adj.  Menudo,  pequeño.  Dícese   allillamanta.  adv.  Con  cuidado,   ej.?  ancha  hatun  demasiado  grande'.  
※ de  los  objetos  animados  o   despacio.    
  inanimados.     anchiy.  s.  Pena.  v.  intr.  Estar  con  
achikyay.    v.  impers.  Alumbrar,     allin.  adj.  Bueno,  tanto  de  calidad   pena,  entristecido.  
amanecer.  Cf.  illariy.   aka_tanqa.  s.  Escarabajo.   como  de  salud.    
      anchhuy.  v.  intr.  Retirarse,  moverse  
achiy.  v.  intr.  Estornudar.  Voz  de   akay.    v.  intr.  Defecar.   allinyay.  v.  intr.  A.  Mejorar  de  salud     de  un  lado  para  otro.  Var.  achhuy.  
origen  onomatopéyico.  Var.  A.     una    personal    o    el  tiempo,Var.    
hachiy.   aklla.  s.  are.  Mujer  del  incario,   C.alliyay.   anka.  s.  Ave  rapaz,  gavilán.  
  escogida  para  ios  servicios  religiosos      
achhuy  v.  intr.  Postergar,  retrasar.   dedicados  al  sol.   alliq.  adj.  Lado  derecho.  Cf.  C.  paña.   anku.    s.  Tendón,  adj.  fig.  Duro.  
También  acercarse,  moverse  a  un        
lado.  Var.  asuy.   aklla_wasi.  s.  are.  Casa  de  las   alliyay.  v.  intr.  Mejorar  de  salud  una   anta.  s.  Metal  amarillo,  rojizo:  cobre,  
  escogidas  del  sol.   persona  y  la  condición  del  tiempo.   adj.  De  color  cobrizo.  
achira  s.  Hierba  de  hojas  anchas,  de     Var.  Á.  allinyay.    
la  familia  de  las  cannáceas,  de  raíz   akllay.  v.  tr.  Escoger,  seleccionar.     antaqa.  s.  Celaje.  Var.  antay_ruphay.  
comestible.     allpa.  s.  Tierra  de  cultivo;  tierra  en    
  akllu.  adj.  Tartamudo,  gago.  Var.  C.   general;  polvo.  Var.  C.  hallp'a.   antara.  s.  Zampona.  Instrumento  
achita  s.  Planta  amarantácea,  de   hakllu.     musical  que  consiste  de  una  serie  de  
frutos  de  color  blanco,  semejante  a     allqu.    s.  Perro.   flautas  unidas  entre  sí.  
los  de  la  quinua.  Chenopodium   aku.  s.  Bola  de  coca  macerada  que  se      
canihua.   retiene  en  un  costado  de  la  boca.   allquchay.  v.  tr.  Abusar.   antarpakuy.  v.  intr.  A.  Estar  de  cubito  
      dorsal.  Cf.  C.  hantaray.  
achkha.  adv.  Mucho,  bastante,   aku.  s.  A.  Harina.  Cf.  C  hak'u.   allwiy.  v.  tr.  Acción  de  preparar  los    
numeroso,  referido  a  objetos     hilos  para  tejer;  urdir.   anti.  s.  are.  Región  oriental,  tomando  
concretos  o  mensurables.   akulliy.  v.  tr.  C.  Masticar  la  coca.  Var.     como  punto  de  partida  el  Cuzco;  
  A.  akuy.   ama.  adv.  Partícula  negativa   piedemonte  amazónico  y  habitante  
achura.  s.  Porción  que  uno  elige  en  la     empleada  en  la  ¿  prohibición.     de  él.  
repartición  de  algún  bien,   akuy.  v.  tr.  A.  Acción  de  masticar  la      
generalmente  comestible.   coca.  Var.  C.  akulliy.   amachay.  v.  tr.  Detener  algo,   anti_suyu.  s.  are.  Región  del  imperio  
    defender;  proteger.   incaico  localizada  al  oriente  del  
aka.  s.  Excremento;  estiércol.   alalaw.  interj.  Exclamación  que.     Cuzco.  
  indica  sensación  de  frío.   amankay.  C.    s.  Azucena  nativa.    
akachaw.  interj.  A  Exclamación  que       anqas.  adj.  are.  Color  azul.  
indica  calor,  ardor  o  quemazón.  Var.   alpaka.  s.  Variedad  de  auquénido   amaru.  s.  Serpiente  de  gran  tamaño.    
C.  akakaw.   muy  preciada  por  su  lana.     anqusay.      v.      tr.      Acción      de  brindar  
    amiy.  v.  intr.  Hartarse  de  algo,  llegar   en  honor  de  la  tierra  y  las  semillas.  
akakaw.  interj.  C.  Exclamación  que   allachu.  s.  Herramienta  usada  en  la   a  aborrecer  algo.    
expresa  sensación  de  calor,   cosecha  de  los  tubérculos.     anukay.  C.    v.  intr.  Destetar.  
bochorno  o  quemazón.     amuqllu.  C.    s.  Amígdala.  A.  Incordio    
  allay.  v.  tr.  Acción  de  cosechar  los   o  tumor.   anyanakuy.  v.  rec.  Amonestarse;  
akakllu.  C.    s.  Pájaro  del  tamaño  del   tubérculos,  desenterrándolos.     llamarse  la  atención  uno  al  otro.  
cernícalo,  muy  vocinglero.  Su  carne     ana.  s.  Lunar.    
es  muy  preciada  como  remedio  para   allichakuy.  v.  intr.  Arreglar,  alistar     anyay.  v.  tr.  Aconsejar,  reconvenir,  
ciertas  enfermedades.  En  castellano   algo.   anaku.  s.  arc.  Prenda  de  vestir   llamar  la  atención.  
  femenina.  anaq.      adj.      Duro,  recio.    
añallaw.  interj.  Exclamación  que   arariwa.  s.  Cuidador  de  los  sembríos.      
indica  satisfacción  suma  por  algo   Pregonero.   ataqu.  s.  Planta  -­‐de  la  familia   ayni  s.  Ayuda  mutua,  cooperación.  
rico  o  delicioso.     amarantus,  de  hojas  comestibles.    
  ari.  adv.  Expresa  aceptación  y     ayniy.  v.  tr.  Prestar  mano  de  obra  en  
añas.  s.  Zorrino.   afirmación.   atataw.  interj.  Exclamación  que   forma  solidaria.  
    denota  repulsión,  asco,  rechazo  o    
añu.  s.  C.  Variedad  de  tubérculo.  Cf.   arkuy  en  montones  cónicos,  luego  de   desaprobación.      aypay.  s.  C.  Alcance,  abarque  del  
A.  maswa.   ser  cosechados.     brazo  extendido,  v.  tr.  Alcanzar  algo,  
    ataw.  s.  are.  Dicha,  felicidad.   coger  con  la  mano.  
apachita.  s.  are.  Montón  de  piedras   armay.  v.  tr.  Bañar.      
que  se  formaban  en  distintos  parajes     atinakuy.  v.  rec.  Competir,   aypuy.  v.  tr.  A.  Repartir,  distribuir  
donde  los  viajeros  debían  colocar   arwi.  adj.  Enmarañado,  enredado.   perseguirse  mutuamente.   algo  a  un  grupo.  
ofrendas.  Por  ej.,  la  bola  de  coca.        
  arwiy.  v.  tr.  Enredar,  enmarañar,  atar   atipay.  v.  tr.  Vencer,  dominar.   ayqiy.  v.  intr.  Escapar,  huir.  
apachiy.  v.  tr  Enviar  algo,  encargar.   haciendo  dar  vueltas  un  cordel.      
    atiy.  v.  tr.  Poder,  tener  habilidad  para   ayrampu.  s.  Cactácea.  Sus  flores  se  
apamuy.  v.  tr.  Traer  algo.   as.   algo.   emplean  para  dar  color  a  la  chicha  y  
      como  medicina.  
apay.  v.  tr.  Llevar  algo.   as.  adv.  Poco,  limitado.         atuq.  s.  Zorro.    
      aysay.  v.  tr.  Jalar,  arrastrar.  Por  
api.  s.  Mazamorra  en  general.   asichikuq.  s.  Comediante,  chistoso.   aw.  adv.  A.  Expresa  afirmación  o   extensión,  aporcar  la  tierra  con  
    aceptación.  Var.  ari.   yunta.  
apichu.  s.  obsol.  Camote.   asiy  v.  intr.  Reír.      
    awa.  s.  Tejido,  urdimbre  a  medio   aytiy.  s.  C.  Agitar  el  líquido  dentro  de  
aptay.  s.  Puñado  de  algo,  v.  tr.  C.   aslla.  adv.  Poco,  referido  a  cosas   tejer.   un  recipiente.  Lavar  los  utensilios.  
Empuñar  algo.   concretas.      
    away.  v.  tr.  Urdir,  tejer.   aywiy.    enjugar,  agitar  un  líquido.  
aptiy.  v.  tr.  A.  Tomar  algo  con  la   asnaq.  adj.  Pestilente.      
mano  para  comer.     awki.  s.  Ser  sobrenatural,  que  habita   chaka.    s.  Puente.  
  asnay.  v.  intr.  Despedir  mal  o  buen   en  lugares  invisibles  y  aislados,  al    
apu.  s.  Deidad  terrenal,  representada   olor.   que  se  le  suele  invocar  en  busca  de   chakay.  v.  tr.  Cruzar,  atravesar,  
por  una          montaña.          are.  Señor,     protección,  are.  Príncipe.   poner  algo  a  modo  de  puente.  
poderoso.   asnu.    s.  Burro.     Atrancar  una  puerta.  
    awniy.  v.  tr.  A.  Aceptar,  acceder.  Cf.  C.    
apyay.  v.  intr.  A.  Desmenuzarse  o   aspiy.  C.    v.  tr.  Escarbar  con  una   huñiy,  uyniy.   chakatay.  v.  tr.  Crucificar,  poner  algo  
deshacerse  por  cocción.   herramienta  o  arañar.     en  forma  de  cruz.  
    awqa.  s.  Enemigo,  contrario,  rival.    
aqarway.  s.  A.  Langosta.  Var.  C.   astay.  v.  tr.  Trasladar  algo,  acarrear.     chaki.  s.  Pie.    
qarwa.     aya.  s.  Cadáver.    
  astiy.  .  v.  tr.  Extirpar  algo  con  un     chaki_muqu.  s.  Tobillo.    
aqnuy.  v.  tr.  C.  Despedazar,  triturar.   objeto  punzante;  avivar  el  fuego  con   ayachay.  s.  A.  Enfermedad  de  los    
  el  atizador.   niños  producida  por  su  exposición   chaki_sinqa.    
aqtuy.     ante  un  cadáver.  Cf.  C.  qharqay.    
  asuy.  v.  intr.  Arrimarse,  retirarse  a     chaki_taklla.  s.  Arado  de  pie.    
aqu.    s.  Arena.   un  lado.  Var.  C.  achhuy.   aycha  s.  Carne;  cuerpo.    
      chakmay        C.    v.  tr.  Acción  de  roturar  
aqha.  C.    s.  Chicha;  bebida  elaborada   aswan.  adv.  Más,  más  bien,  mejor;   ayllu.  s.  Unidad  familiar  extendida,   o  preparar  un  terreno  para  el  
a  base  de  maíz  y  otros  productos.   por  el  contrario.  Por  ej.,  puka  aswan   vinculada  por  lazos  consanguíneos  y   cultivo.  
  kachun  'mejor  que  sea  rojo1.   territoriales.    
chakra.  C.    s.  Chacra.  Terreno  de   chaquy.  v.  tr.  Desordenar,  destruir;     chirimuya.  s.  Chirimoya.  Fruta  
cultivo  de  no  muy  gran  extensión.   derribar.   chimlliykachay.  v.  intr.  C.  Parpadear.   anonácea.  
       
chaku.  s.  Cacería;  cargamontón.   chaski.  s.  are.  Mensajero.   chimpa.  s.  Orilla  de  enfrente.  Lado   chiririnka.  s.  Voz  onomatopéyica  que  
    del  frente.   remeda  el  zumbido  de  un  moscón  
challpuy.  v.tr.  Sumergir  algo  en  el   chaskiy.  aceptar  un  cargo.     azul-­‐verdoso  que  se  alimenta  de  la  
agua.  Cf.  chullpuy.     chimpay.  v.  intr.  Cruzar  a  la  otra   carne.  Es  tenida  como  mensajera  de  
  chawcha.  s.  Papa  extraída  antes  de   orilla,  atravesar,  vadear;  pasar  un   la  muerte.  
challwa.  s.  Pez;  pescado.   tiempo,  verdosa  o  aguanosa.   puente.    
      chiriyay.  v.  tr.  Enfriar.  
challway.  v.  tr.  Pescar.   chawpi.  s.  Centro,  medio  de  algo.   chimpu.  s.  Halo.    
      chita.  s.  C.  Corderillo.  A.  Oveja.  
chamchay.  v.  tr.  A.  Desmenuzar,   chay.  pron.  dem.  Ese,  ésa,  éso.   chimqiy  v.  intr,  A.  Guiñar,  pestañear    
triturar  granos.     los  ojos  en  son  de  reprobación.     chiwaku.      s.  Zorzal.  
  chayay.  v.  intr.  Llegar.  Cocerse  la      
chamqay.   comida.   china.  s.  Animal  hembra.   chiwchi.  s.  Pollo  de  gallina.  Es  voz  de  
      origen  onomatopéyico.  
chamra.  adj.  A.  Mal  molido.   chaykama.  adv.  Mientras  tanto,  hasta   chinanayay.  v.  intr.  Acobardarse.    
  entonces.     chiwillu.  s.  Variedad  de  pájaro  de  
chanin.  adj.  Precio  justo,  razonable;     chinchay_suyu.      s.      are.      Región  del   color  negro,  llamado  acolchí.  Por  
correcto.   chaymanta.  conect.  Entonces,  luego,   imperio  incaico  localizada  al   extensión,  color  negro.  
  por  consiguiente.   noroeste  del  Cuzco.    
chaninchay.  v.  tr.  Juzgar;  evaluar.       chuchaw.  s.  Arborescencia  del  
  chayna.  conect.  De  ese  modo,  así.   chinkay.  v.  intr.  Perderse,   maguey.  
chapchay.  v.  intr.  A.  Masticar     desaparecer;  agotarse  algo.    
ruidosamente.   chayqa.  conect.  Si,  en  caso  de  que.     chuchuqa.    s.  Maíz  medio  hervido  y  
    chipipipiy  v.  intr.  Brillar,  reverberar,   puesto  a  secar,  de  cuya  harina  se  
chaplay.   chayraq.  adv.  Recién;  sólo  entonces.   centellear.  Voz  de  origen  descriptivo.   prepara  potajes.  
       
chapra.  s.  Rama  de  árbol,   chicharu.  Trozos  fritos  de  carne  de   chipru.  adj.  A.  Borrado;  con  cara  con   chuchuy.  s.  A.  Piojo  de  gallina.  Cf.  C.  
generalmente  deshojada  y  seca.   cerdo:  chicharrón.   huellas  de  viruela.   itha.  
       
chapuy.  v.  tr.  Mezclar,  entreverar,   chichu.  adj.  Preñada.  Dícese  sólo  de   chiqa.  s.  Verdad,  correcto;  cosa   chukcha.    s.  Cabellera.  Por  extensión,  
desordenar.   los  animales.   cierta.   los  pelos  del  maíz.  
       
chaqay.  pr.  dem.  C.  Aquel.  Cf.  A.  wak.   chichuyay.  v.  intr.  Llegar  a  la  preñez.   chiqachay.  v.tr.  Rectificar,  corregir  lo   chukchu.  C.    s.  Terciana  o  paludismo.  
Var.  C.  haqay.     anormal.  Probar  o  verificar  algo.    
  chikachay.  v.  tr.  Disminuir  o  bajar  en   Enderezar.   chukchuy.  v.  intr.  Temblar  a  causa  
chaqay.  v.  tr.  A.  Servir  de  la  olla  con   cantidad.     del  paludismo  o  de  los  escalofríos.  
un  cucharón.     chiqniy.  C.,  v.  tr.  Odiar,  aborrecer.    
  chikchi.  s.  Granizo.     chuki.  s.  Lanza.  
chaqlla.  C.  s.  Palizadas  que  se     chirapa.  s.  C.  Llovizna  con  sol.  A.  Arco    
emplean  para  el  techado.   chikchiy.  C.    v.  intr.  Granizar.   iris.   chuku.  
       
chaqnay.  C.    v.  tr.  Apretar,  ajustar,   chikuchay.  v.  tr.  A.  Hacer  cosquillas.   chiraw.  s.  Estación  fría  de  invierno.   chullunku.  s.  Escarcha;  hielo.  Var.  P.  
especialmente  la  carga  en  el  lomo  de     También  chirawa.   chhullunkiya.  
una  bestia.  Atar  las  extremidades,   chilina.  s.  Tuétano,  médula.      
maniatar.  Cf.  thunkuy.     chiri.  s.  Frío.  v.  intr.  Hacer  frío.   chullunkuy.  v.  intr.  Congelarse  el  
  chilliku.  s.  A.  Grillo.  Cf.  C.  chillikutu.     agua,  formarse  escarcha.  
    ch'arki.  s.  Carne  seca  salada;  cecina.   ch'iptiy.  C.,  v.  tr.  Despedazar,  
chulluy.  v.  intr.  A.  Derretirse.  C.   chusi.  s.  C.  Frazada  o  manta.   Fig.  Persona  o  animal  flaco.   desmenuzar.  Arrancar  con  las  uñas  
Remojarse.       algo.  
  chutay.  v.  tr.  Jalar,  tirar.  Fig.  Fabricar   ch'aska.  s.  Venus;  estrella  de  la    
chumchikuy  v.  intr.  A.  Lavarse  la       adobes.   mañana.   ch'iqchi.  C.    adj.  Moteado,  jaspeado.  
boca.      Cf.      muqch'ikuy.        
  chutu.  s.  Voz  despectiva  para   ch'awa.  s.  Crudo,  mal  cocido.   ch'iqiy.  v.  tr.  Dispersar.  
chumpi.  s.  Faja  tejida  de  lana.   designar  al  indígena  de  las  zonas      
  altinas.  Var.  ch'uti.   ch'awar.  s.  C.  Cabuya.  Por  extensión,   ch'iqta.  algo  partido,  despedazado.  
chunka.  num.  Diez.     soga  hecha  de  la  planta.    
  chutuy.  v.  tr.  Desvestir,  desnudar;     ch'iqtan.  C.    s.  Mitad  de  algo.  
chunku.  s.  C.  Corrillo,  grupo  de   despellejar.  Cf.  C.  llat'ay,  llat'anay.   ch'away.  v.  tr.  Ordeñar.    
expectadores.  A.  Amigo  íntimo.       ch'iqtay  C.    v.  tr.  Partir,  cortar  algo  
  chhalla.  s.  Tallo  y  forraje  seco  del   ch'ichiy.  v.  tr.  Brotar,  retoñar  una   longitudinalmente;  rajar.  
chunyay.  v.  intr.  A.  Acallar,  silenciar.   maíz.  Var.  A.  chala.   planta.    
Cf.  C.  ch'inyay.       ch'isi.  adv.  Anoche.  
  chhapchiy.  v.  tr.  Sacudir,  contraerse   ch'iki.  s.  Peligro,  riesgo  inminente  de    
chunniq.  s.  A.  Sitio  silencioso  y   el  cuerpo.  Cf.  a.  taspiy.   algo.  De  mal  agüero.   ch'isiyay.  v.  intr.  Transcurrir  todo  el  
solitario.  Voz  onomatopéyica.  Cf.  C.       día;  atardecer.  
ch'inniq.   chhaqruy.  C.    v.  tr.  Mezclar,   ch'iklluy.  s.,C.  Selección,  v.  tr.    
  desordenar  objetos;  alear  metales.   Seleccionar,  separar  o  elegir  lo   ch'iya.  s.  Liendre.  
chupa.  s.  Cola  de  animal;  rabo.     mejor.  Cf.  akllay.    
  chhika.  adv.  Indica  cantidad,     ch'uklla.  C.  s.  Choza.  
chupi.  s.  Especie  de  sopa  nativa.   abundancia  Var.  cfaika.   ch'illikutu.  s.  C.  Grillo.  Cf.  A.  chilliku.    
      ch'ulla.  adj.  Impar,  desigual.  
chuqay.  v.  tr.  Tirar,  arrojar  o  lanzar   ch'aka.  adj.  Ronco;  afónico.   ch'illpiy.  v.  tr.  Dividir  en  pedacitos,    
un  objeto.     retacear,  hacer  hilachas.   ch'ulli  s.  Resfriado;  catarro.  Var.  C.  
  ch'aki.  adj.  Seco.     chhulli.  
chuqi.  s.  are.  Oro  muy  fino.  Variedad     ch'illu.  s.  Hollín,  tiznadura,  adj.  De    
de  pececillo  de  color  dorado.   ch'akiy.  v.  intr.  Secar.  Dar  sed.   color  negro.   ch'ullpi.  s.  Variedad  de  maíz  
      alargado,  de  color  amarillo,  y  dulce.  
chuqllu.  s.  Choclo.  Mazorca  de  maíz   ch'allay.  V.  tr.  Rociar,  esparcir   ch'imlliy.  C.  v.  intr.  Pestañear  los  ojos    
tierno.   líquido  con  la  mano.  Ceremonia   dirigiéndose  a  alguien.  Var.  ch'illmiy.   ch'ullu.  s.  Gorro  indígena  de  lana,  
  religiosa.   Cf.  A.  chimqiy.   con  orejeras.  
churakuy.  v.  tr.  Ponerse  una  prenda        
de  vestir.  Guardar  algo  para  sí.  Fig.   ch'ampa.  s.  Bloque  de  tierra  con   ch'inniq.  s.  Lugar  silencioso  y   ch'umay.  v.  tr.  Escurrir  el  agua  de  la  
Comprometerse,  exponerse  uno   césped,  empleado  para  hacer  cercos   solitario.  Voz  de  origen   olla.  
mismo  a  algo.   o  como  combustible.   onomatopéyico.  Cf.  A.  chunniq.    
      ch'umpi.  adj.  Rubio,  rojizo;  marrón.  
churay  v.  tr.  Poner,  colocar,  guardar   ch'aqchuy.  C.    v.  tr.  Rociar  con  la   ch'inyay.  v.  intr.  C.  Guardar  silencio,   Cf.  p'aqu.  
algo.   mano,  esparcir  el  agua  en  el  piso   cesar  todo  ruido.  Cf.  A.  chunyay.    
  para  barrer.     ch'unchu.        s.  Nativo  de  la  selva.  Por  
churi.      s.    Hijo    de  varón.     ch'ipa.  s.  Canastilla  o  recipiente   extensión,  salvaje.    
  ch'aqlay.  C.    v.  tr.  C.  Dar  de  bofetadas.   hecho  de  paja,  junco  u  otro  material.    
churiyay.  v.  tr.  Engendrar  el  hombre.   Cf.  A  laqyay,  lapuy.   Se  la  usa  para  depositar  coca  o   ch'unchul.      s.  Intestino.    
    queso.    
churkuy.  v.  tr.  Cargar  un  objeto  sobre   ch'aqwa.    s.  Alaran  a,  vociferación.     ch'uñu.  s.  Chuñu.  Papa      deshidratada      
algo;  poner  una  cosa  pesada  encima     yseca    por  la    acción      del  hielo.  
de  otra.  Poner  la  olla  sobre  el  fogón.    
ch'upa.  s.  C.  Pantorrilla.     hamak'u.  s.  Garrapata.   hapkay.  C.    v.  tr.  Aspirar  por  la  boca.   haya.  adj.  Picante;  agrio  o  ácido.  
       
ch'upu.  s.  Divieso;  tumor,      adj.       hamawt'a.  s.  Persona  sabia,   hapnay.  v.  intr.  Eructar.  Cf.  A.  kakyay.   hayay.  v.  tr.  Acción  de  picar  el  ají,  o  
Abultado,  hinchado.     instruida.     acción  de  amargar.  
    hapt'ay.  C.,  v.  tr.  Empuñar  algo  en  la    
ch'uqni    s.    C.    Légaña.  Var.  ch'uqñi.   hamch'i.  s.  Afrecho.   mano.  Cf.  A.  aptay.   hayaq.  S.  Glándula  biliar.  Var.  C.  
Cf.  A.  wiqti.         hayaqin.  
  hamka.  C.  s.  Maíz  tostado.   haqay.  pron.  dem.  Aquél,  aquélla,    
ch'uru.  s.  Concha;  caracol.       aquéllo.  Cf.  A.  waq.   hayk'a.  pron.  Cuánto.  
  hamkay.  C.    v.  tr.  Tostar  cereales.      
ch'usiq.    C.    s.  Variedad  de  lechuza.     haqiy.  v.  tr.  Dejar,  abandonar.  Var.   hayk'ap.          C.    pron.  Cuándo.    
  hamp'atu.  s.  Sapo.   saqiy.    
ch'usaq.  adj.  C.  Vacío,  deshabitado.       haykuy.  v.  intr.  C.  Entrar,  penetrar.  
  hampi.  s.  Toda  clase  de  remedio.   harawi.  s.  C.  Canción  y  música   Bajar  a  lugares  profundos.  Var.      
ch'uspa.  s.  Bolsa  tejida,  con  tirantes.     fúnebre.  A.  Canción  propia  de  la   waykuy.      Cf.      A.  yaykuy.    
  hampiy.  v.  tr.  Curar.   labor  agrícola.    
ch'uspi.  s.  Mosca.       haylli.    s.  Triunfo,victoria.  Canto  
  hampuy.  v.  intr.  Regresar,  volver  a   hark'ay.  v.  intr.  Impedir,  detener;   triunfal.    
ch'ustiy.  v.  tr.  Quitarse  la  ropa  o   casa  o  al  pueblo.   atajar.    
cualquier  prenda  de  vestir»  Var.  C.       haylliy.  v.  tr.  Entonar  himnos  de  
ch'utiy.   hamut'ay.  v.  tr.  Considerar,   hasp'iy  v.  tr.  Escarbar,  arañar.  Cf.  A.   triunfo.    
  reflexionar.   aspiy.    
ch'usu.  adj.  Menudo,  de  baja  calidad.       haymay.      v.      tr.  Pasar  de  una  chacra  
Dícese  de  los  cereales.   hamuy.  v,  intr.  Venir.   hast'iy.  v.tr.  C.  Atizar  el  fuego.  Cf.  A.   a  otra  durante    el    mismo  día,    en    las    
    astiy.   labores    de  campo.  
ch'uya.  adj.  Cristalino,  transparente.   hanan.  s.  Parte  de  arriba.      
Dícese  especialmente  del  agua.     hasut'i.    s.  Azote,  látigo.   haypay.  v.  tr.  Dar  alcance;  coger  algo  
  hanaq.  adv.  Arriba.     con  la  mano  .  Var.  C.  aypay.  
hacha.    s.  Hacha.  Herramienta.     hatariy.  v.  intr.  Levantarse,  ponerse    
  hank'a.  adj.  C.  Cojo.  Cf.  A.  wiqru.   de  pie.   hayt'a.    v.  tr.  Dar  de  puntapiés;  
hach'u.  s.  Bola  macerada  de  coca.       patear.    
  hank'ay.  v.  tr.  C.  Cojear.  Cf  A.  wiqruy.   hatuchaq.  adj.  Enorme,  inmenso.    
hach'uy.  v.  tr.  Masticar  coca,  hierba  o       hayway.      v.      ir.  Alcanzar,  dar  algo  a  
el  tallo  de  una  planta.   hank'u.  s.  C.  Tendón.  Cf.  A.  anku.   hatun.  adj.  Grande  de  tamaño  e   alguien;  ofrecer.  
    intensificador.    
haka.  adj.  A.  Abierto.   hanlla.  adj.  A.  Boquiabierto.     hichpay.  v.  intr.  Acercarse;      
    hatunyay.  v.  intr.  Crecer,  agrandar.   aproximarse  en  un  viaje.  Cf.  C.  
hakapakuy.  v.  intr.  A.  Bostezar.  Cf.  C.   hanllapakuy.  v.  intr.  Bostezar.  Var.     sispay.  
hawnipakuy.   hanyapakuy.   hat'alliy.  v.  intr.  C.  Gozar.    
      hich'ay.  v.  tr.  Echar  agua  o  granos;  
haku.  v.  def.  Vamos.   hantaray.  v.  intr.  C.  Estar  de   hat'aqu.  s.  C.  Planta  amarantácea.  Cf.   vaciar.    
  espaldas.  Cf.  A.  antarpakuy.   A.  ataqu.    
hak'u.  s.  C.  Harina.  Cf.  A.  aku.       hikchuy.  v.intr.  A.  Hipar.  Cf.  C.  hik'iy.    
  hanuk'ay  v.  intr.  Destetar.  Fig.   hawa.    adv.  Afuera,  encima.    
hallmay.  v.  tr.  Aporcar.   Enflaquecer.  Cf.  A.  anukay.     hikutay.      v.      tr.  Insistir.  
    hawas.    s.  Habas.    
hamank'ay.  s.  Azucena,  lirio  blanco.   hap'iy.  v.  tr.  Sostener  algo  en  la     hik'iy.    
Cf.  A.  amankay.   mano;  coger,  asir.   hawka.  s.  adj.  Tranquilo,  pacífico.    
      hik'iy.  v.  intr.  C.  Hipar.  Cf.  A.  hikchuy.  
  huntuy.  v.  tr.  A.  Amontonar,  juntar.   illariy.  v.  intr.  Amanecer.   iskaychay.  Completar      en      dos,      
hillp'uy.  v.  tr.  Vaciar  líquido  de  un   Cf.  C.  suntuy.     parear.  
recipiente  a  otro.     illaway.  v.  tr.  Preparar  los  hilos  para    
  huñiy.  v.  tr.  Aceptar,  acceder.  Cf.   tejer.   isku.  Cf.  C.  muchhay.  
hina.  adv.  Así;  de  ese  modo.  Usase   uyniy.      
también  como  partícula     illay.  v.  intr.  C.  Brillar,  relucir.  A.   ismuy.  v.  intr.  Pudrir,  corromperse.    
comparativa.     huñunakuy  s.  Reunión,   Ausentarse,  viajar.    
  congregación;  asamblea.     ispay.  s.  A.  Orines.  v.      tr.      Orinar.        Cf.      
hinakuy.  v.  tr.  Ponerse  una  prenda     ima.  pron.  interrog.  Qué.  indef.   C.  hisp'ay.  
de  vestir.   huñuy.  v.  tr.  Juntar,  reunir  las  cosas   Cualquier  cosa.    
  que  están  dispersas.     isqun.  num.  Nueve.    
hinaspa.  conect.  Luego,  entonces;     imanay.  v.  tr.  Hacer  algo;  acontecer;    
por  consiguiente,  etc.   huqariy.  v.  tr.  Levantar;  recoger.   suceder.     itana.  s.  A.  Ortiga.  Cf.  C.  kisa.  
       
hinay.  v.  tr.  Hacer.   huq'u.  adj.  Mojado,  empapado.   imayna.  interrog.  Cómo;  de  qué   itha.  s.  Piojo  que  ataca  a  las  aves.  
    manera.    
hiq'ipay.  v.  intr.  Atorarse;  asfixiarse.   huq'ullu.    C.  Renacuajo.  Cf.  A.  uqullu.     kachariy.  v.  tr.  Soltar,  liberar;  
Var.  A.  iqipay.   Var.  C.  hullq'i.   inchik.  C.    s.  are.  Maní.   desatar.  
       
hirq'i.    s.  Niño  y  niña.  Var.  irqi.   hurquy.      v.      tr.  Sacar;  extraer.     inka.  s.  Soberano,  inca.         kacharpariy  v.  tr.  Despedir,  s.  Fiesta  
      de  la  despedida.  
hisp'ay.  s.  Orines;  excremento,  v.   husk'ay.  v.  tr.  C.  Sembrar,   inkill.  s.  Flor  de  la  familia    
intr.  Orinar.  Cf.  A.  ispay.   especialmente  granos  menudos.  Cf.   orquidácea.  Var.  inkil.   kachay.  v.  tr.  Enviar,  mandar;  
  t'akay.     comisionar  a  una  persona.  Soltar,  
hucha.  s.  Falta,  culpa;  pecado.  Causa     inqhipakuy.  v,      intr.      C.      Lloriquear,   dejar  caer.  
de  algo  indebido.   husut'a.  s.  Ojota;  sandalia  indígena.   gimotear.      Dar      resoplidos.      
  Var.  usuta.     kachi.  s.  Sal.  
huchallikuy.  v.  intr.  Llenarse  de     inti.    s.  Sol;  luz  del  sol.    
culpa;  cometer  una  falta.   hutk'u.  s.  C.  Hueco,  agujero.  Cf  A.     kachkay.  v.  cop.  Estar.  Por  ej.,  allillain  
  uchku.   inti_raymi.  s.  Fiesta  del  sol.     kachkan  está  bien'.    
huch'uy.  Cf.  A.  uchuy.        
  icha.  conect.  O,  tal  vez,  que  tal  si.  Por   iñiy.  v.  tr.  Creer,  tener  fe.  Usase  sólo   kallapa.  s.  A.  Horquilla.  
huk.  C.    num.  Uno.   ej.  ¿hamunchu  icha  manachu?   en  el  lenguaje  religioso.      
  '¿viene  o  no?',  ñuqacha  icha  risaq  'tal     kallchay.      s.      C.  Siega    de    maíz.      Cf.      
hukllaway.  v.  tr.  Juntar  dos  cosas  en   vez  sea  mejor  que  vaya  yof.   ipa.  s.  C.  Cuñada  de  la  esposa;   A.  karchay.    
una.     hijastra  de  la  esposa.      
  ichiy.  v.  intr.  Dar  pasos  dando     kallpa.      s.      Fuerza,      energía;  poder.    
huk'ucha.  s.  Ratón.  Cf.  A.  ukucha.   trancos;  apurar.   iphu.    s.    Garúa;  llovizna.  Var.  C.  ipha.      
      kallpay.    v.  intr.  A.    Correr.    Cf.    C.  
humint'a.  Especie  de  tamal  nativo.   ichuq.  s.  A.  Lado  izquierdo.  Cf.  C.   iqipay.  v.  intr.  A,  Ahogarse.      Cf.      C.     phaway.    
  lluq'i.   hiqipay.    
hump'i.  s.  Sudor.       kamay.      v.      tr.  Crear,      hacer.      
  ichhu.  s.  Ichu.  Gramínea  de  la  puna.   isanka.  s.  Colador  especial      para       También  caber,  contener.    
hump'iy.  v.  intr.  Transpirar.     colar      la  chicha;  canasta  especial    
  ikiy.  C.    v.  tr.  Picar  la  papa  pelada  en   para  atrapar  camarones.   kamachikuy.  s.  Mandato,  disposición,  
hunt'a.  adj.  Lleno,  repleto.   trocitos.  Cf.  C.  hik'iy.     ordenamiento,  v.tr.  Ordenar,  
    iskay.  num.  Dos.     disponer.    
hunt'ay.  v.  tr.  Llenar,  completar.   illapa.  s.  Rayo,  centella.      
    kamcha.  s.  Maíz  tostado.  
  kawitu.  s.  Cama  rústica  hecha  sobre   kiswar.      Árbol  budleyáceo.    
kanan.  adv.  A.  Ahora;  hoy.  Cf.  C.   una  base  de  adobes.     kurku.    adj.  A.  Corcovado,  jiboso.  C.  s.  
kunan.     kiwna.  C.    s.  Quinua.  Chenopodium   Cuerpo.  Var.  kurkur.  
  kawpuy.  v.  tr  Torcer  el  hilo  en  el   quinoa.    
kanay  v.tr.  C.  Quemar  con  fuego.  Cf.   huso.  También  C.  k'antiy.     kuru.  s.  Gusano,  adj.  Agusanado.  
A.  kañay.     kuchkuy.  C.    v.tr.  Roer  el  ratón.  Var.    
  kawsay.  s.  Vida,  subsistencia,   C.  khutkuy.     kurur.  s.  Ovillo.  
kancha.  s.  Corral,  espacio  abierto.   alimentación,  v.  intr.  Vivir,  subsistir.      
    kuchpay.  v.  intr.  a.  Rodar;  revolcarse.   kururay.  v.  tr.  Ovillar;  enrollar.  
kancha_lawa.  s.  Planta  medicinal   kawsariy.  v.  intr.  Revivir,   Cf.  C.  qhuchpay.    
genciañacea.   reanimarse.     kurus.    s.  Cruz;  aspa.  
    kuchuchu.  s.  C.  Codo.  Var.  kukuchu.    
kaniy.  v.tr.  Morder  generalmente  el   kay.  pron.  deirs.  Este,  ésta,  ésto.   Cf.  A.  kuchus.   kusa.  adj.  Excelente,  muy  bueno.  
perro  o  cualquier  animal.  Fig.  Ladrar.        
  kay.  v.  cop.  Ser.  Significa  también   kuchus.        s.      A.    Codo.  Cf.  C.   kusay.  v.  tr.  Cocer  en  las  brasas.  
kanka.  s.  Asado   'haber,  pero  sólo  en  tercera  persona.     kuchuchu.  Var,  kukuchu.      
      kusi.  adj.  Alegre,  contento;  feliz.  
kankay.  v.  tr.  Asar.   kichay.  v.  tr.  Abrir,  destapar  un   kuchuy.      
  recipiente.     kusi-­‐kusi.  s.  Araña.  
kañay.  v.tr.  A.  Quemar  algo  con     kuhichu.  s.  C.  Cosecha.      
fuego;  incendiar.  Cf.  C.  kanay.   kichka.  s.  Espina;  espino.     kusikuy.  s.  Alegría;  felicidad,  v.  intr.  
    kuka.  s.  Coca.     Alegrarse.  
kapuy  v.tr.  Tener,  poseer.  Forma   kiki.  pron.  dep.  Uno  mismo;  en      
derivada  del  verbo  kay  'ser'  y  del   persona.  Por  ej.,  kiki-­‐nmi  hamunqa   kuki.    s.      Hormiga  roja  y  de  enorme   kuska.  adj.  Semejante,  adv.  Junto,  
sufijo  benefactivo.     él  mismo  vendrá'.   tamaño.     juntos.  
       
kaqlla.  adv.  Lo  mismo;  igual;  intacto.   killa.  s.  Luna;  mes.   kukuli.  s.  Variedad  de  tórtola.     kutama.  s.  Costal.  Cf.  A.  runku.  
       
karchay.  s.  A.  Siega,  v.  tr.  Segar  maíz.   killi  s.  Fleco,  ribete;  conjunto  de   kullku.  s.  Tórtola.     kutay.  v.  tr.  Moler.  
Cf.  C.  kallchay.   objetos  ensartados.  A.  Sarta  de  frutas      
  con  que  se  adorna  la  mesa  o  los   kumpay      v.      tr.  Tumbar,    hacer    caer     kuti.  s.  Vez,  ocasión.  
karu.  adv.  Lejos,  distante,  espaciado.   altares  en  ciertas  festividades.   al  suelo;  golpear.    
      kutimuy.  v.  tr.  Regresar,  volver  al  
kasaray.  v.  intr.  Casarse.   killwiy.  v.  tr.  A.  Astillar.   kunan.    adv.  C.  Hoy;  ahora.    Cf.  A.   sitio  de  origen.  
    kanan.    
kaspa.  s.  A.  Mazorca  de  maíz.   kimsa.  C.    num.  Tres.     kutichiy.  v.  tr.  Devolver;  contestar.  
    kunay.  v.  tr.  Amonestar,  dar    
kasuy.    v.  tr.  Dar  importancia,  oir   kinranpa.  adv.      Horizon  talmente;  de   consejos;  solicitar  un  servicio.   kutipay.  v.tr.  Volver  a  hacer  algo;  
consejos;  obedecer.   través.     rumiar.  
    kunka.  s.  Cuello,  garganta;  pescuezo.    
katari.  s.  Víbora.   kinray.  s.  Dirección  transversal,  v.     kutiy:  v.  intr.  Volver,  regresar  a  otro  
  intr.  Ir  en  dirección  transversal.   kunti_suyu.  s.  are.  Región  del   sitio.  
katkatatay.  v.  intr.  A.  Temblar.  Cf.  C.     imperio  de  los  incas  localizada  al    
khatatatay.   kirkinchu.  s.  Armadillo.  kirpay.  v.  tr.   suroeste  del  Cuzco.   kuyti.    s.  Cohete.  
  Tapar;  obstruir.        
kawallu.    s.  Caballo  o  yegua.     kuntur.  s.  Cóndor.   kuyuy.  v.  intr.  Moverse.  
  kiru  s.  Diente.  kisa.    s.  C.  Ortiga.  Cf.  A.      
kawiltu.    s.  Municipalidad.   itana.     kuraq.  s.  El  mayor  de  los  hermanos;   khachkay.  C.    v.  tr.  Roer.  
    mayor  de  edad.    
khachuy.  s.  Masticar  alimentos  duros       lamras.  s.  Aliso.  Var.  lamran  ~  
o  semiduros.   k'aklla.  s.  C.  Carrillo,  pómulo,  mejilla.   k'illimsa.  C.    s.  C.Carbón.   ramran.  
       
khakyay.  C.    v.  tr.  Eructar.  Var.  C.   k'allampa.  s.  C.  Hongo.   k'intu.    s.  Trébol  de  coca,  preciado   lani.  s.  A.  Pene.  Cf.  C.  rani.  
qakyay.     para  las  ceremonias  indígenas.    
  k'allana  s.  Tiesto;      tostadera.      Var.         lansay.    v.  tr.  Vomitar;  arrojar.  
khallka.  s.  Sitio  donde  hay  muchos   C.  k'analla.     k'iraw.  s.  Herida.      
guijarros;  sitio  pedregoso.       laptay.  C.    v.  tr.  Comer  
  k'allma.  s.  Rama  de  una  planta.   k'iriy.  v.  tr.  Herir.     precipitadamente;  tragar.  
khamuy.  v.  tr.  C.  Masticar.        
  k'allmay.      v.    tr.  Podar,  desgajar  las   k'ita.  adj.  Montaraz.  Indómito,   lapuy.  v.  tr.  A.  Dar  de  bofetadas.  Cf.  
khanka.  s.  C.  Mugre  de  la  piel.   ramas  de  un  árbol.     silvestre.     laqyay  
       
kharka.  s.  Boñiga.  Fig.  Suciedad,   k'amiy.    v.  tr.    Insultar,  reñir.   k'uchi.  adj.  C.  Ligero,  activo;  vivaz.     laqay.  v.  tr.  Pegar,  adherir;  embarrar;  
mugre.  Cf.  C.  q'awa.       poner  mezcla  de  barro  o  cemento.  
  k'anchay.        s.  Luz,  brillo,  v.  intr.   k'uchu.      s.  Rincón,  ángulo.    
khatatatay.  v.  intr.  C.  Temblar.  Cf  A.   Iluminar,      alumbrar,      brillar.  Var.  A.     laqla.  adj.  A.  Viejo,  gastado.  Dicho  de  
katkatatay.   kanchiy.     k'ullu.      s.      Tronco;  madero.  Medida   los  objetos  .  Cf.  C.  raqra.  
    de  capacidad  para  los  granos.  Fig.    
k'achampa.  s.  C.  Cachampa.  Baile   k'anka.    s.    C.    Gallo.    Cf.    A.  utulu.   Flojo,  perezoso.     laqyay.  v.  tr.  A.  Abofetear.  Cf.  C.  
típico  de  los  pastores.       ch'aqlay.  
  k'antiy.  v.  tr.  C.  Torcer  la  lana  en  el   k'umu.  adj.  Agachado,  inclinado.      
k'akara.   huso.  Cf.  kawpuy.       laqha.  adj.  C.  Lóbrego,  abismal.  
    k'umuy.      v.      intr.  Agacharse,        
k'akchay.  v.  tr.  Abrir  la  boca  o  las   k'apka.  C.,  v.  tr.  Duro,  semicocido.   inclinarse,  doblarse.   laranha.  s.  C.  naranja.  
piernas.        
  k'askay.  v.  tr.  C.  Pegar,  adherir.  Cf.  A.   k'urpa.  s.  Terrón.     laru.    s.  Lugar,  lado.  
khawa.  s.  Madeja;  ovillo  o  porción  de   laqay.        
hilo.     k'usillu.  s.  Mono.     lasta.  s.  A.  Nieve.  Cf.  rit'i.    
  k'aspi.  s.  Palo.        
khaya.  s.  Conserva  especial  hecha  a     k'uspa.        adj.      C.  Crespo,  rizado.   lastay.  v.  impers.  A.  Nevar.  Cf.  rit'iy.  
base  de  oca.  Var.  C.  qhaya.   k'ayra.  s.  Rana.        
    k'utu.  adj.  Amputado;  corto.   latanus.    s.  Plátano.  
khipu.  s.  Nudo.  are.  Sistema  contable   k'ichki.  adj.  Estrecho,  repleto,  s.      
de  los  incas.   Hacinamiento.   k'utuy.      v.  tr.  Cortar,      desmochar;       latapa.  adj.  A.  Viejo,  raído.  
    amputar.      
khipuy.  v.  tr.  Anudar,  atar;  enredar.   k'ikllu.  C.  adj.      Angosto,      estrecho.     lawa.  s.  Variedad  de  sopa  espesa.  
  También  calle.     k'uychi.  s.  C.  Arco  iris.  Cf.  A.  chirapa.   Gachos.  
khuchi.    s.  Puerco.  Fig.  Sucio;        
asqueroso.   k'illinchu.        s.  Cernícalo.     k'uyka.  s.  Lombriz.   laway.  v.  tr.  Preparar  una  sopa.  Fig.  
      Deshacerse  la  comida  por  demasiada  
khuyapay.  v.  tr.  Sentir  lástima,   k'ipchan.        C.    s.  Hígado.     k'uytuy  v.  intr.  C.  Acurrucarse,   cocción;  tornarse  mazamorra.    
compasión.     agacharse.    
  k'iptay.    v.  tr.  Separar  cosas  muy     lawsa.        s.      A.  Baba.  Cf.  C.  llawsa.  
khuyay.  s.  Amor,  ternura,  v.tr.  Amar,   unidas;  arrancar  frutas  u  hojas  de  la   lampa.  s.  Lampa.  Pala  o  azada.    
querer.   planta.     lawus.    s.  Clavo.    
    lampiy.    v.  tr.  Lamer  el  plato  de    
k'akichu.  s.  Quijada,  mentón.  Var.  C.   k'ikuchikuy.    v.tr.  Acción  de  la   comida.   layqa.      s.      Brujo;  hechicero;  adivino.    
k'aki.   celebración  de  dicha  ceremonia.        
layqay.  v.  tr.  Embrujar.   llamkhay.  C.    v.  tr.  Palpar,  tocar.   llaqway.  v.  tr.  Lamer;  comer  ají  a   lluchkhay.  O.    v.  intr.  Resbalar,  
    untadas.   deslizarse.  Var.  lluchk'ay.  
lichi.    s.  Leche.     llamk'ay.  .  s.  Trabajo,  v.  tr.  Trabajar.      
    llasa.  adj.  Pesante;  pesado.   lluch'uy.  Desollar;  despojarse  de  los  
lichun.        s.  Puerco  tierno    asado    al   llamp'u.  adj.  Liso  o  blando.     vestidos.  
horno.     llasay.  v.intr.  Pesar;  tener  peso.    
  llamp'uyay.  v.  intr.  Ablandarse,     llukllu.  C.    adj.  Gelatinoso.  
limun.      s.  Limón.   suavizarse.   llat'ay    v.  tr.  Destapar  la  cobija  a    
    alguien;  desnudar  o  arrebatar  el   lluk'iy.  s.  C.  Sobaco,  v.  tr.  Llevar  algo  
liqichu.      s.      C.  Variedad  de  gaviota   llamt'a    C.    s.  Leña.  Cf.  A.  yanta.   vestido.  Cf.  A.  chutuy.   bajo  el  brazo.  
pequeña.  Cf.  A.  liqlis.          
  llank'i.  s.  C.  Arcilla.  Cf.  A.  llika  ~   llawi  .    s.  Llave.   llulla.  adj.  Mentiroso.  
liqlis.  s.  A.  Variedad    de    palmípeda     llinki.      
que  habita  en  las  lagunas  de  altura.     llawsa.  s.  C.  Baba,  y  en  general   llullakuy.  v.  tr.  Mentir;  engañar.  
Cf.  C.  liqichu.     llanthu.  s.  Sombra.  Lugar  donde  no   cualquier  viscosidad.  Cf.  A.  lawsa.    
  cae  el  sol.     llullu.  adj.  Tierno.  Dicho  de  seres  
lirpu.      s.      Espejo.  Var.  rirpu.       llika.  s.  Telaraña.   animados  o  de  los  vegetales.  
  llanthuy.  v.  intr.  Ensombrecerse.      
lisas.    s.  C.    olluco.   Impedir  la  llegada  de  los  rayos  del   llik'i.  adj.  Rasgado;  roto.   llumchuy.  s.  A.  Nuera.  Cf.  C.  qhachun.  
  sol.      
liwi.  s.  Boleadora.       llik'iy.  v.  tr.  Romper,  rasgar.   llump'ay.  adj.  Completo,  limpio.  
  llañu.  Var.  ñañu.      
liwru.    s.  Libro.       lliklla.  C.    s.  Manta  usada  por  las   llunk'iy.  v.  tr.  Alisar,  pulir;  untar,  
  llapa.  pron.  Todo,  todos.  Var.  C.  llipi.   mujeres  como  abrigo  o  para  cargar.   embadurnar.  Var.  C.  llumch'iy.  
liyiy.    v.  tr.  Leer.          
  llapch'ay.    v.tr.  Agarrar,  manosear;       llimp'ay~  v.  tr.  Llenar  líquido  con   llunk'uy.  v.  tr.  Lamer  el  plato;  tragar.  
lukma.      C.      s.    Lúcuma.    Fruta   arrebatar  algo.  Var.  A.  llachipay.     exceso  en  un  recipiente.    
sapotácea.       lluptiy.  v.  intr.  A.  Zafarse;  escapar  de  
  llapch'iy.    C.    v.  tr.  Arrancar  las   llinka.  s.  A.  Arcilla.  Var.  llinki.  Cf.  C   la  atadura.  Cf.  C.  llusp'iy.  
luqlu.s.  A.  Huevo  huero.  Fig.  Persona   hierbas.   llink'i.    
tonta.  Cf.  C.  lluqllu.         lluqlla.  C.    s.  Aluvión,  avalancha;  
  llapsa.  C.    adj.  Delgado,  referido  a   llipipiy.  v.  intr.  Brillar  intensamente;       cascada.  
luru.  s.  Loro.   objetos  planos  y  laminados.  Var.  A.   reverberar.    
  llaspa.     lluqllu.  C.    s.  Huevo  huero.  Fig.  
luychu.  s.  Venado.     llipt'a.  C.    Pasta  de  cal  o  del  tallo  de  la   Persona  tonta.  Cf.  A.  luqlu.  
  llaphiy.  v.  tr.  Palpar  con  las  manos   quinua  que  se  emplea  para    
llaki.  s.  Pena,  tristeza;  pesadumbre  o   algo  blando;  manosear.   acompañar  la  masticada  de  la  coca.   lluqsiy.  C.    v.  intr.  Salir,  partir.  
desgracia.     A.  Mazorca  de  cierta  clase  de  maíz.    
  llap'i.  s.  C.  Pesadilla.     lluqhay.  v.  tr.  Trepar,  gatear;  montar.  
llakikuy.  intr.  Tener  pena,     llipyaq.  s.  are.  Rayo.    
angustiarse.   llaqllana.  s.  Azuela.     lluq'i.  C.  Izquierdo;  lado  izquierdo.  
    llipyay.  v.  impers.  Relampaguear.   Cf.  A.  ichuq.  
llaklla.  adj.  Cobarde.   llaqllay.      v.      tr.  Labrar  la  madera,      
  cepi      llar;  tallar.   lliw.  s.  Todo,  todos.  Completamente.   llusiy.  v.  tr.  Embadurnar,  untar  o  
llalliy.  v.  tr.  Ganar,  vencer  en  una     Var.  lluy.   pintar  la  cara.  
competencia.  Var.  C.  yalliy.   llaqta.  s.  Pueblo,  ciudad,  país.  Grupo      
  étnico.   lluchkha.  C.    adi.  Suave  al  tacto;   lluspiy.  v.  tr.  Lamer  los  residuos  de  la  
llama  s.  Llama.  Auquénido.     resbaladizo.  Var.  lluchk'a.   comida.  
     
llusp'iy.  v.  tr.  C.  Escapar       mayllay.  v.  tr.  A.  Lavar,  limpiar  con  
deslizándose;  zafarse.  Cf.  A.  lluptiy.   mamacha.    s.  La  virgen  María  u  otra   maran.  s.  C.  Batán.  Cf.  A.  maray.   agua.  Cf.  C.  maylliy.  
  santa.      
lluthu.  s.  C  Perdiz.  Cf.  A.  yutu.     maray.  s.  A.  Batán.  Cf.  C.  maran.   maylliy.  v.  tr.  C.  Asear,  limpiar  con  
  mamaq.  s.  Variedad  de  caña  de  la     agua.  Cf.  A.  mayllay.  
llut'ay.  v.tr.  Tapar  un  agujero  con   cual  se  fabrica  un  instrumento  de   marka  s.  Depósito  construido  en  la    
barro  o  cemento.   viento.   parte  superior  de  una  habitación.   mayna.  pron.  int.  Cómo,  de  qué  
      forma  y  tamaño.  
lluy.  s.  Todo,  todos.  Cf.  lliw.   mana.  adv.  neg.  No.   marq'ay  v.  tr.  Cargar  o  llevar  algo    
    con  los  dos  brazos.   mayqan.  pron.  int.  A.  Cuál  de  entre  
machay.  s.  Borrachera,  v.intr.   manchay.    s.  Susto,  miedo,  v.  tr.     varios.  Var.  mayqin.  
Embriagarse.   Acción  de  asustar  o  de  asustarse.   masa.    s.  Pareja,  consocio.    
      mayqin.  pron.  intr.  Cuál  de  entre  
machka.  s.  A.  Harina.  Cf.  hak'u.   maniyay.    v.  tr.  Maniatar.   masa  s.  A.  Yerno.  Cf.  C.  qatay.   varios  Cf.  A.  mayqan.  
       
machu.  adj.  Viejo,  anciano.  Fig.   manka.  s.  Olla.   masay.  v.  tr.  Tender  al  sol;  esparcir.   mayt'uy.  
Antepasado,  deidad.        
  mansana  .  s.  Árbol  y  fruto  de  la   masi.  s.  Compañero,  colega.   mayu.  s.  Río.  
machuyay.  v.  intr.  Envejecer  un  ser   manzana.      
animado.     maskhay.  v.  tr.  Buscar.   mich'a.  adj.  Miserable,  tacaño.  
  manu  .    s.  Deuda,  adj.  Deudor.      
mach'aqway.  C.    s.  Culebra.     mast'ay.   michiy.  v.  tr.  Pastear.  
  manuy.    v.  tr.  Prestar  dinero  u  otro      
mach'ay.  s.  Cueva.   bien.   masu.  s.  Murciélago.   michka  C.    s.  Siembra  efectuada  
      antes  o  después  de  la  temporada  
maki.  s.  Mano;  extremidad  superior.   mañay.  v.  tr.  Pedir;  solicitar.   maswa.  s.  A.  Variedad  de  tubérculo.   normal.  
    Cf.  C.  añu.    
makipuray.  v.  tr.  A.  Apostar.   mapa.  s.  Cera.     mich'uy.  v.  tr.  C.  Mezclar,  entreverar.  
    mata  .    s.  Herida  de  animal  de  carga    
mak'alliy.  v.  tr.      Abrazar.      Cf.       map'akuy.  v.  intr.  Menstruar.   que  se  forma  en  el  lomo.   mikhuy.  C.    s.  Comida,  alimento,  v.tr.  
marq'ay.       Comer.  
  maqana.  s.  are.  Maza,  arma  de   matara.  s.  Esparto.  Cf.  t'utura.    
malta.   combate.     milkapa.  s.  A  Fiambre.  Cf.  C.  quqaw.  
    mati.  s.  Mate;  recipiente  de  calabaza.    
mallay.  v,  intr.  Estar  en  ayunas,  estar   maqay.  y.  tr.  Pegar,  azotar;  golpear.     millakuy.  v.  tr.  Tener  asco;  tener  
sobrio.     mat'i.  s.  C.  Frente.  Cf.  A  urku.   náuseas.  
  maqchhiy.  C.    v.  tr.  C.  Lavar  en      
malliy.  v.  tr.  Probar,  saborear  algo;   general,  asear  el  cuerpo.  A.  Esparcir   mawk'a.  adj.  Viejo,  gastado,  usado.   millay.  adj.  Feo,  nauseabundo.  
experimentar  algo  nuevo.   el  líquido  o  granos;  rociar.      
    mawk'ayay.  v.  intr.  Envejecer,   millma.  s.  Lana.  Cf.  C.  millwa  -­‐  
mallki.  s.  Planta  tierna;  almacigo.  En   maqlla.  C.    adj.  1.  Mezquino,  tacaño;   gastarse  una  cosa  o  un  objeto.   willma.    
general,  planta  cultivada,  en   egoísta.  2  Hermaírodita,  cobarde.      
oposición  a  saefo'a.  are.  Momia  de     mawla  .    adj.  Flojo,  ocioso,  débil.   millp'uy.    v.  tr.  Tragar,  pasar  el  bolo  
antepasado.   maqma.    s.  A.  Recipiente  grande  que     alimenticio.  
  sirve  de  depósito  para  la  chicha,  adj.   may.  pron.  intr.  Dónde.    
mallqu.    s.  Tierno.   C.  Ancho.     millqhay.    s.  Regazo,  falda,  v.tr.  
    maychhika.  pron.  int.  Qué  cantidad,   Colocar  o  llevar  algo  en  la  falda.    
mama.  s.  Madre;  mujer  de  cierta   maqt'a.  C.    s.  Mozo;  joven  en  edad  de   cuánto.    
edad.   casarse.     millwa.  s.  Lana,  Cf.  millma.  
    muqu.  s.  Rodilla.  Cf.  qunqur.  Morro,    
minchha.  s.  Pasado  mañana.   muchk'a.  C.    s.  Mortero.  Var.  C.   montículo.   nakay.  s.  A.  Degüello,  v.  tr.  Degollar.  
  mutk'a.     Cf.  C.  ñak'ay.  
mink'a.    s.  Sistema  indígena  de  ayuda     muraya.  s.  Variedad  de  chuño  de    
mutua.   muchk'ay.  v.  tr.  Moler  en  un  mortero.   color  blanco.   nanay.  s.  Dolor;  congoja,  v.  intr.  
  Var.  C.  mutk'ay.     Doler;  padecer.  
mink'ay.  s.  Colaborador,  v.  tr.     murq'a.  adj.  Desgastado;  desafilado;    
Trabajar  mediante  el  sistema  de   muchuy.  s.  Sufrimiento,   de  segunda  mano.  Var.  amurqu.   napay.  v.tr.  C.  Saludar.  
ayuda  mutua.   padecimeinto,  carestía,  v.  tr.  Sufrir,      
  padecer.   muru.  s.  Semilla,  pepa.  También   nawus.    s.  Nabo.  
miray.  v.  intr.  Reproducir,  aumentar,     viruela;  moteado  de  blanco  y  negro.    
multiplicarse.   muchhay.  v.  tr.  C.  Desgranar;     nina.  s.  Fuego.  
  desdentar.  Cf.  A.  iskuy.   muruchu.  s.  Cierta  clase  de  maíz    
mirkha.     duro  y  pequeño.  Fig.  Duro,  recio.   ninri.  s.  C.  Oreja;  oído.  Asa  de  un  
  much'ay.  v.  tr.  Besar,  are.  Adorar,     recipiente.  Cf.  A.  rinri.  
misi  .    s.  Gato.   venerar.   muruy.  v.  tr.  Mutilar,  deshojar.    
      nisyu.    adv.  Demasiado;        
miskhuy.  v.  tr.  Hilar  el  hombre  en  un   muhu.  s.  Semilla.   muskhiy.  v.  tr.  Oler,  olfatear.   intensamente.  
palillo.          
  mukiy.  v.  tr.  C.  Ahogar  el  fuego  con   musqhuy.  s.  Sueño,  v.  tr.  Soñar.   niraq.  adv.  Semejante,  parecido.  
misk'i.  adj.  Dulce;  sabroso,   una  manta;  tapar  la  boca.  Cf.      
agradable.     hiq'ipay.   musphay.  v.  intr.  Delirar;  estar  fuera   niy.  v.  tr.  Decir,  opinar;  significar.  
    de  sí.  También  rabiar,  enloquecer.    
misk'ichay.  v.  tr.  Endulzar;  regustar.     mukmu.  s.  Capullo.     nuyu.  adj.  a.  Mojado.  Cf.  huq'u.  
    musuq.  adj.  Nuevo.    
misk'ipa.  s.  Menudencias  o  huesos   mullak'a.  s.  Planta      poligonácea         nuyuy.  v.  tr.  A.  Mojar;  remojar.  Cf.  
que  se  suelen  echar  en  la  sopa  para   semitrepadora.   musyay.  v.  tr.  Adivinar;  predecir,   huq'uy.  
hacerla  más  sabrosa.     tantear.    
  mulli.  s.  Molle.  Schinus  Molle.     ña.  adv.  Ya.  
mismiy.    v.  intr  Expandirse,     mut'i.  s.  Mote;  maíz  maduro    
traspasar  a  través  de  un  material   mullkhu  s.  C.  Sarpullido.  Cf.  A.  muru-­‐ sancochado.   ñakay.  s.  Maldición;  sufrimiento,  v.  
poroso;      impregnarse.Propagarse       muru.     tr.  Echar  maldiciones.  
el      fuego      o  una  enfermedad.     mut'u.  adj.  Romo.    
  mullmuy.     ñak'ariy.  v.  intr.  Sufrir,  padecer.  
misti.  adj.  Mestizo;  hombre  blanco.     mut'uy.  v.  tr.  Mochar,  mutilar.    
  mullphay.  v.  intr.  Carcomer,   Embotar  el  filo  de  una  herramienta.   ñak'ay.  s.  C.  Degüello,  v.  tr.  Degollar.  
mit'a.  s.  Vez,  turno,  tiempo,  are.   apelillarse.  Cf.  puyuy.     Cf.  A.  nakay.  
Servicio  prestado  por  el  indígena  por     muya.  s.  are.  Huerto,  jardín.    
un  tiempo  determinado  en  las  minas   munapay.  s.  Antojo,  v.  tr.  Antojar;     ñan.  s.  Camino.  
o  en  los  obrajes.   anhelar.   muyu.  s.  Vuelta,  rodeo,  adj.  Redondo,    
    esférico.   ñaña.  s.  Hermana  de  mujer.  
mitma.  s.  Forastero,  advenedizo.   munay.  adj.  Bueno,  amable,  v.  tr.      
  Querer,  necesitar,  desear.   muyuy.  s.  Turno,  vuelta,  v.  intr.  Girar,   ñaqch'a.  s.  Peine.  
mitk'ay.  C.    v.  intr.  Tropezar.  Herirse     rodear.    
el  pie  de  un  tropezón.   munthun.    s.  Montón.     ñaqch'ay.  v.  tr.  Peinar.  
    na.  Partícula  que  sirve  como    
mitu.  s.  A.  Barro.  Cf.  C.  t'uru.   muqch'ikuy.  v.  intr.  Lavarse  la  boca.   muletilla  y  puede  flexionarse  o   ñaqha.    adv.  Enantes,  hace  un  
  Cf.  A.  chumchikuy.   conjugarse.  Por  ej.,  nata  apamuy   momento.  
miyu.  s.  C.  Veneno,  pócima.     'trae    ..eso';  namuy  'haz  ..eso'.    
ñawch'i.  adj.  Aguzado;  afilado.     pantay.  v.  tr.  Equivocar,  confundir.   parway.  v.  intr.  Florecer  o  espigar  el  
  pacha_manka.  s.  Barbacoa.  Por     maíz.  
ñawi.  s.  Ojo.   extensión,  comida  preparada  en   panti.  s.  Planta  y  flor  de  la  familia    
  barbacoa.   osterácea.   pasay.    v.  intr.  Pasar,  transcurrir  el  
ñawinchay.  s.  Premio  o  recompensa       tiempo.  
que  se  da  a  quien  encuentra  algo   pachas.  Yeso  natural;  tierra  calcárea.   pantiyun.    s.  Cementerio.    
extraviado.       paskay.  v.  tr.  Desatar;  desembrollar.  
  paka.  s.  Escondido,  oculto;   paña.  adj.  C.  Derecha;  lado  derecho.   Fig.  Resolver  un  problema.  
ñawpa.  adj.  Anterior,  remoto,   enterramiento  de  un  tesoro.   Cf.  A.  alliq.    
antiguo;  delantero.       pata.  s.  Elevación,  promontorio;  
  pakay.  v.  tr.  Esconder,  ocultar;   papa.  s.  Papa.  Solanum  Tuberosum.   poyo.  Piso  alto.  adv.  Encima  de,  
ñawpay.  v.  intr.  Ir  delante;  adelantar.   enterrar.     sobre.  Por  ej.,  misa  pata-­‐pi  kach-­‐kan  
    paqarin.  adv.  Mañana,  día  siguiente.   restá  sobre  la  mesa'.    
ñawsa.  adj.  Ciego.  Fig.  Analfabeto.   pakakuy.        v  intr.  Esconderse.      
    paqarina.  s.  are.  Lugar  donde  se   pataray.  v.tr.  Plegar,  doblar.    
ñit'iy.  v.  tr.  Aplastar  con  la  mano  o  el   pakpaka.  C.    s.  Mochuelo,  ave  rapaz.   nace;  fuente  de  origen.    
cuerpo;  presionar;  comprimir.   Ave  nocturna  temida  por  malagüera.     pay.  pron.  El,  ella.    
  Voz  onomatopéyica.   paqariy.  v.  intr.  Amanecer,  nacer.    
ñukch'u.  s.  Planta  silvestre  de  la       paya.  s.  Anciana;  vieja.    
familia  anacardiácea.   palta.  Carga  añadida  sobre  otra   paqay.  s.  Pacae.  Planta  y  fruto  de  la    
  mayor.   familia  mimosácea.   payayay.        v.  intr.  Envejecer  la  mujer.    
ñukñu.  C.    adj.  Delicioso  al  paladar,        
muy  grato.   paltay.   paqpa.  C.    s.  Maguey,  agave.   payqu.    s.    Planta    medicinal  de    la    
      familia    chenopodiácea.  
ñuñu  s.  Seno,  mama.   paltay.  s.  Palto;  fruto  del  paito.  Var.   paqta.  adv.  No  vaya  a  ser,  tal  vez;    
  palta  ~  paltas.   ojalá.   pi.        pron.  int.  Quién.    
ñuñuy.  v.  tr.  Mamar.        
  pallar.  s.  Alubia.   paqway  adv.  A.  Completamente,   pichana.  s.  Escoba.  
ñuqa.  pron.  Yo.  Var.  C.  nuqa.     totalmente.    
  pallay.  v.  tr.  Recoger,  recolectar;     pichay.  v.  tr.  Barrer.  
ñust'a.  are.  Princesa  antigua.   cosechar.   paqu.  s.  1.  Paco.  Variedad  de    
    auquénido.  2.  Curandero  tradicional,   pichiwyay.  v.  intr.  Trinar.  Cf.  C.  
ñuti.  s.  A.  Moco.  Cf.  C.  qhuña.   pallay.  s.  Labor  de  tejido.   brujo.   wichichichiy.  
       
ñutqhu.    s.  Cerebro,  seso.   pampa.  s.  Llanura,  explanada;  campo   para.  s.  Lluvia,  aguacero.   pichqa.    num.  Cinco.  
  abierto.      
ñut'u.  adj.  Menudo,  desmenuzado;     paray.  v.  impers.  Llover.   pikchu.    s.  Pico,  elevación.  
molido.   pampachay.  v.  tr.  Aplanar,  nivelar.      
  Fig.  Perdonar.   pariwana.    s.  Cierta  clase  de   piki.  s.  Pulga.  También  nigua.  
ñut'uy.  v.  tr.  Moler,  desmenuzar;     flamengo  que  habita  en  lugares  de    
pulverizar.   pana.  s.  C.  Hermana  del  hombre.  Cf.   altura.     pilatay.    v.  intr.  A.      Echarse      de      
  A.  pani.     cubito  ventral.  Cf.  C.  thallay.    
pacha.  s.  Mundo,  planeta  tierra;     parlay.        v.  tr.  Hablar,  conversar.      
universo.  También  espacio  preciso,   pani.  s.  A.  Hermana  del  hombre.  Cf.  C.     pillchay.        v.  tr.  Cardar.  
tiempo  exacto.  Por  ej.,  kunan  pacha   pana.   parquy.  v.  tr.  A.  Regar,      irrigar.      Cf.        
'ahora  mismo';  kaymanta  pacha     C.  qarpay.     pillpintu.  s.  Mariposa.    
'desde  aquí  precisamente1,  etc.   panta.  adj.  Equivocado,  confuso;      
  errátil.   parwa.      s.  Flor  y  espiga  del  maíz.   pillu.  s.  Guirnalda,  corona.    
pachak.  num.  Cien,  centena.        
pincha.      s.      Acueducto,      acequia.     puqtuy.  C.  Ipox-­‐tuyj.  s.  C.  Puñado  o   phanchiy.  v.  intr.  Acción  de  abrirse  
  puchkay.    v.  tr.  Hilar.   porción  de  algo  que  se  levanta  en  las   en  roseta;  reventar  un  capullo.  
pinchi_kuru.  s.  Luciérnaga.       manos.  Var.  phuqtuy.  Cf.  A.  putquy.    
  puka.  adj.  Rojo.     phaqcha.        C.      s.  Cascada  de  agua;  
pinchiy.    v.    intr.  Brillar,  relucir  en  la     puqpu.  C.    s.  Burbuja.   catarata.    
noche.     pukara.  s.  Fortaleza,  baluarte.      
    puqpuy.  C.    v.intr.  Burbujear.   phasiy.      v.  tr.  Cocer  al  vapor.  
pinkullu.      s.      Flauta      larga.Var.     pukayay.  v.  intr.  Enrojecer.      
    puqu.  adj.  Maduro,  fermentado.   phaspa.  
pinkuyllu.  piñi.  s.  Cuenta  de  rosario  o   pukllana.  s.  Juguete,  lugar  donde  se      
de  un  collar.   juega.   puquy.  s.  Maduración,  tiempo  de   phaspay.  v.  intr.  Secarse,  cuartearse  
    sazón,  v.  intr.  Madurar,  fermentar.   la  piel.                                            r  
pipu.  adj.  Espeso;  tupido.     pukllay.  C.    s.  Juego,  v.  tr.  Jugar.      
    pura.  s.  Luna  llena.   phatachi.  s.  Potaje  nativo  a  basé  de  
pirqa.  s.  Pared,  tapia.     pukuchu.  s.  A.  Vejiga.     trigo  y  tocino.    
    puran.  pron.  Ambos.    
pirqay.  v,  tr.  Hacer  una  pared,  tapiar.     pukyu.  C.    Manantial.     phaway.      v.      intr.  Volar,  correr;  
    puriy.  s.  Viaje,  caminata,  v.  intr.   apurarse.    
pirwa.  s.  Troje,  almacén.     pullira.    s.  Falda  tradicional  de   Caminar,  andar.    
  campesina.     phiña.  adj.  Enojado,  molesto;  bravo.    
pisi.    s.  Escaso,  adj.  Poco,  insuficiente.       puru.  s.  Vasija  hecha  de  la  coiteza  de    
  puma.  s.  Puma.   una  variedad  de  calabaza.   phiñakuy.      v.  intr.  Enojarse,  
pisipay.  v.  intr.  C.  Rezagarse,       molestarse.  
fatigarse.  v.  tr.  A.  Cansarse.     puna.  s.  C.  Región  andina  de  más  de   purun.  s.  Terreno  baldío;  eriazo.    
  3,500  mts.  de  altura.  Cf.  A.  sallqa.     phiruru.  s.  Ruedecilla  de  la  rueca.  
pisiyay.    v.    intr.  Escasear,  faltar;     purutu.  s.  Poroto,  fréjol.    
disminuir.     punchawyay.    v.  intr.  Amanecer;     phiwi.  s.  Primogénito.    
  hacerser  tarde.  Cf.  C.  p'unchayay.   pusaq.  num.  Nueve.    
piska.  s.    A.    Bolsa  pequeña  para  la       phukuy.  v.  tr.  Soplar.  
coca.   punchu  .    s.  Poncho.   pusay.  v.  tr.  Guiar,  conducir,    
    generalmente  a  un  ser  animado.   phullpuy.    
pisunay.  s.  Árbol  de  la  familia   punki.  adj.  Hinchado.      
erythrinácea.       putka.  s.  A.  Turbio.  Cf.  C.  q'ata.   phullu.      s.      Manta  pequeña  de  lana.    
  punkiy.  v.  intr.  Hincharse,  inflarse.      
pisqu.  s.  Pájaro.       putquy.  s.  A.  Porción  de  algo  que   phuqchiy.              v.  intr.  Rebalsar;  brotar  
  punku.  s.  Puerta  de  acceso,  entrada.   cabe  en  los  cuencos    de  las    dos   el  agua  de  un  manantial.    
pitiy.       manos  juntas,  v.  tr.  Empuñar  algo  en    
  puñuna.  s.  Cama,  dormitorio.   los  cuencos  juntos  de  las  manos.  Cf.   phuqtuy.      Ver.  puqtuy.    
pituy.  v.  tr.  Juntar;  unir      personas      o         C.  puqtuy.      
cosas  iguales.  Juntar  las  manos.   puñuy.  s.  Sueño,  v.  intr.  Dormir.     phuru.  s.  Pluma  de  ave.  
    puyu.  s.  A.  Nube;  polilla.    
piyun.    s.  Peón,  jornalero.   puñuysa.  adj.  Dormilón.     phuspu.  s.  Habas  o  arvejas  tostadas  y  
    puyunkuy.      s.  Remolino  de  agua.     sancochadas.  
puchu.  s.  Sobra;  resto;  residuo.   pupu.  s.  Ombligó.  Var.  puputi.      
    puyuy.    v.  tr.  Apolillar.  Cf.  C   phusu.  s.  Charco.    
puchuy.  v.  tr.  Sobrar.   puqti.  s.  A.  Potaje  a  manera  de  ajiaco.   mullphay.    
      phusullu.  s.  Ampolla,      erupción        de        
puchka.  C.    s.  Huso,  rueca.  Var.   phanchi.  adj.  Reventado,  rosetado.     la  piel.  Cf.  suphullu.    
phuchka.      
phusuqu.    s.  Espuma.         qasi.      adj.  Quieto,  tranquilo.  Fig.  
  p'itay.  v.  intr.  C.  Brincar,  saltar.  Cf.  A.   qanqa.  adj.  Gangoso.     Estar  libre,  desocupado.  
phutiy.        v.        intr.  Acongojarse,   pawaykachay.      
abatirse.       qantu.  s.  Planta  y  flor  de  la  familia   qasiy.  v.  intr.  Estar  tranquilo,      
  p'ituy.  s.  Solicitud,  diligencia.  V.  tr.   polemoniácea.     quieto;    desocupar.    
phuyu.   Anhelar,  ansiar.      
    qañiwa.    s.      Cañihua.      Variedad  de   qata.          s.      Cobija;    cobertura.  Techo.    
pacha.  s.  Ropa,  vestido.   p'uchqu.  C.  adj.  Agrio,  avinagrado.   quirtua.    
      qatay.      s.      C.      Yerno.      Cf.      A.  masa.  
p'aki.   p'uchquy.  .  v.  intr.  Agriarse,   qapariy.  v.  intr.  Gritar,  llamar  a  viva    
  avinagrarse.   voz;  llorar,  quejarse.     qatay.          v.    tr.    Cubrir,  techar  una  
p'akiy.  v.  tr.  Romper,  quebrar.       casa.    
  p'uchukay.  v.  intr.  Acabar,  finalizar,   qaparkachay.    v.  intr.  Dar  de  gritos;    
p'allqa.  s.  Bifurcación,  horquilla;   terminar.   gritar  repetidamente.  Var.  C.   qatichikuy.  v.  tr.  Imitar  a  otro.    
unión  de  los  dedos.     qaparqachay.    
  p'ukru.  C.    s.  Hondonada,  concavidad,     qatikachay.  v.  tr.  Perseguir.    
p'alta.  adj.  Oblongo,  ovalado.   adj.  Cóncavo.   qaqa.  s.  Roca,  peña;  barranco.      
      qatipay  v.  tr.  Ir  detrás  de  alguien.    
p'ampay.  v.  tr.  Enterrar,  cubrir  con   p'uku.  s.  Plato  de  barro.   qara_chupa  s.  Zarigüeya.    
tierra.       qatiy  v.  tr.  Seguir;  arrear  los  
  p'unchaw.  s.  Día  solar.  Var.  C.   qaray.  v.  tr.  Servir  la  comida  con  el   animales.  
p'anra.  adj.  C.  Idiota,  torpe.   p'unchay.   cucharón;      alimentar;      dar  de  comer    
    en  general.     qawi.  adj.  C.  Desinflado,  vacío.  A.  
p'anqa.  s.  Envoltorio  del  maíz.   p'uyñu.  s.  Cantarillo.     Marchito.  
También  el  tallo  seco  del  maíz.     qaraywa.  s.  Lagartija,  lagarto.  Cf.    
  qacha.  adj.  C.  Seco.  A.  Sucio.   sukullukuy.     qawiy.  v.  intr.  C.  Desinflarse,  
p'aqla.  C.  Ipaxlaj.  adj.  Calvo,  pelado.       ablandarse,  ponerse  flojo  o  suave.  A.  
  qachiy.  v.  tr.  Esparcir,  revolver  los   qara.  s.  Piel,  cuero;  cascara.     Marchitarse  las  plantas.  
p'aqu.  Cf.  ch'umpi.   granos  que  se  tuestan  o  se  secan  en      
  el  sol.   qaracha.              s.  Sarna.   qayay.  Llamar  a  alguien.  Cf.  C.  
p'asña.  s.  Moza,  joven  casamentera.       waqyay.  
  qalawala.  s.  Planta  medicinal  de  la   qarpay.  s.  C.  Regar,  irrigar.  Cf.  A.    
p'atatay.  v.  intr.  C.  Palpitar.  Cf.   familia  polidiácea.     parquy.   qaykuy.  v.  tr.  Meter  los  animales  al  
t'ipuqyay.       corral.  
  qallariy.      v.      tr.  Comenzar;  dar  inicio.     qarquy.  v.  tr.  Arrojar  a  una  persona  o    
p'atay.  v.  intr.  A.  Reventar,  abrirse     a  un  animal;  expulsar.  Botar  a  los   qaylla.  adv.  Cerca,  delante.  Cf.  A.  
una  .  fruta  de  puro  madura;   qallu.  s.  Lengua.     animales  del  corral.   kaylla.  
agrietarse  los  pies,  las  manos,  o  la        
pared,  v.  tr.  C.    Desgarrar      con      los   qallu-­‐qallu  s.  Babosa,  caracol.  Var.  C.   qarwa.  adj.  Amarillo;  amarillento.   qayna.  adv.  Anterior,  vez  pasada.  
dientes,      morder      ferozmente.   qallu_taka.        
    qarwinchu.  s.  C.  Planta  y  flor  de  la   qaywa.  s.  Planta  y  fruto  de  la  familia  
p'inqay.  s.  Vergüenza,  escándalo,  v.   qam.  C.    pron.  Tú,  usted.   familia  melastomatácea.  Var.  A.   cucurbitácea.  
tr.  Censurar,  criticar.     qarwanchu.    
  qamay.  v.  intr.  A.  Pujar.       qaywiy  v.  tr.  Mover,  agitar  una  taza  o  
p'inqakuy.  v.  intr.  Avergonzarse.     qasa.  s.  Helada;  escarcha.     cualquier  recipiente.  Enjuagar.  
  qamya.  adj.  A.  Soso,  desabrido;  falto      
p'isaq.  s.  Variedad  de  perdiz  grande.   de  sal  o  azúcar.  Cf.  C.  q?ayma.     qasay.      v.      impers.  Helar;  escarchar.     qichqa.  s.  A.  Lado,  costado.  
       
p'istuy.  v.  tr.C.  Envolver.  Cf.  A.  pintuy.   qanchis.        num.  Siete.  
qichqachiy.  v.  tr.  Hacer  echar  de   qiwlla.  s.  Gaviota.   quntay.  s.  Variedad  de  tierra   qhapchuy.    v.  tr.  C.  Violentar  algo  y  
costado,  ladear.     blanquecina.   quebrarlo.  Var.  qhapchiy.  
  qiwña.    s.  Quingual.  Polylepis  Incana.      
qichuy.  v.  tr.  Quitar,  arrebatar.     qunuy.  v.  tr.  Prender  una  fogata  para   qhapra.    adj.  Frágil,  quebradizo.  
  qiwsuy  v.  tr.  Fruncir  el  ceño,  mostrar   velar  el  ganado.    
qilla.  s.  Ocioso.   enojo.     qhapya.  C.    adj.  Frágil,  quebradizo;  
    quñiy.  v.  intr.  Calentar,  abrigar.     fofo.  Var.  C.  qhapra.  
qillakuy.  v.  intr.  Tener  pereza,  sentir   qucha.  s.  Lago,  laguna;  pozo  o      
desgano.   estanque.   qupuy.  v.  tr.  Devolver.     qhaquy.  v.  tr.  Frotar,  sobar;  aplicar  
      masaje.  
qillqa.    s.  Dibujo,  trazo;  escritura.   quchay.  v.  intr.  Hacerse  charco,   quqaw.  s.  Fiambre.  Cf.  milkapa.      
Carta.   formarse  laguna;  empozar.     qhari.  s.  Hombre,  varón.  Fig.  
    qura.  s.  Hierba;  toda  clase  de  maleza.   Valiente.  
qillqay.    v.  tr.  Dibujar,  trazar,  grabar,   quchu.  adj.  A.  Alegre.   $    
escribir.       qhariyay.  v.  intr.  Llegar  a  la  adultez.  
  qulla.  s.  Habitante  del  altiplano.   quri.  s.  Oro.    
qimllaykachay.  v.  intr.  A.  Parpadear.   También  cierto  baile  folklórico.     qharqar.  s.  Fantasma  en  forma  de  
Cf.  C.  chimlliykachay.     qurpachay.  v.  tr.  Dar  alojamiento,   animal  que  camina  dando  ronquidos.  
  qullana.  s.  Jefe;  principal.   hospedar.  Var.  qullpachay.   Es  voz  onomatopéyica.  Var.  A.  
qina.  s.  Quena,  flauta.       qarqacha.  
  qulla_suyu.  s.  are.  Región  del  imperio   qusa.  s.  Marido,  esposo.      
qincha.  s.  Quincha.  Cerco  o  muralla   incaico  localizada  al  sureste  del     qhasqu.    s.  Pecho.  
de  piedras  o  de  estacas.   Cuzco.   qutu.  s.  Montón  de  tubérculos  para    
    su  almacenaje.     qhasu.  adj.  C.  Roto,  rotoso.  
qipqi.  C.    Especie  dé  ave  zancuda,   qulliy.  v.  tr.  Enterrar  las  brasas  bajo      
tenida  como  malagüera.   las  cenizas.   qutuy.    v.    tr.    Juntar,  amontonar.     qhasuy.  v.  tr.  C.  Romper  objetos  
      laminados.  
qipu.  s.  Espinilla  de  la  tuna.   qullpa.  s.  Salitre.     quwi.  s.  Cuye.    
      qhata.  s.  C.  Cuesta,  ladera.  
qiru.  s.  Tronco.  Vaso  incaico  de   qullqi.  C.    s.  Dinero,  plata,  are.  Metal.     quy.      v.  tr.  Dar,  regalar,  obsequiar.      
madera.       qhatqi.  C.    adj.  Amargo;  desabrido.  
  qulluta.      s.      Manizuela      de  mortero.   quya.  s.  are.  Reina,  mujer  del  inca.      
qisachay.  v.  tr.  Anidar,  hacer  nido.       qhatu.  s.  Puesto  de  negocio;  
  qulluy.  v.  intr.  Mermar  la  producción,   quyllur.  s.  Estrella.   mercado.  
qispi.  s.  Vidrio,  cristal.   disminuir;  perder  la  producción.      
    qhachqa.  adj.  Áspero,  rugoso.  Fig.   qhatuy.  v.  tr.  Vender  en  un  puesto  en  
qispichiy.  v.  tr.  Liberar,  salvar;  criar,   qunchu.      s.      Concho.      Sedimento,       Mugriento.   el  mercado.  
mantener.   fermento,      adj.  Espeso.        
    qhachun.  s.  C.  Nuera.  Cf.  A.  llumchuy.   qhaway.  v.  tr.  Mirar;  observar.  
qispiy  C.  v.  intr.  Librarse,  salvarse  de   qunqay.    v.  intr.  Olvidarse.      
algún  apuro  o  de  un  peligro;  salvar     qhachwa.  C.    s.  Baile  en  círculo.   qhawachiy.  v.  tr.  Mostrar;  permitir  
un  obstáculo.   qunqaylla.  adv.        Repentinamente,     ver.  
  de  manera  súbita.     qhanra.  adj.  Sucio,  mugriento.    
qisqis.  s.  Cigarra.       qhayqay.  s.  C.  Malestar  producido  
  qunqur.  s.  Puno:  rodilla.  Cf.  muqu.   qhapaq.  adj.  are.  Rico,  poderoso;   por  exponerse  ante  un  cadáver;  
qitya.  s.  A.  Hollín.  Cf.  C.  qhichincha.     glorioso.   soroche,  v.  intr.  Sentir  malestar  
  qunquray.  v.  intr.  Arrodillarse.  Cf.  C.     debido  a  las  emanaciones  
qiwa.  s.  A.  Hierba.  Cf.  C.  q'achu.   qunqurikuy.   qhapchi.  adj.  Delicado,  fino.   producidas  por  un  cadáver.  
       
qhichincha.  s.  C.  Hollín.  Cf.  A.  qitya.   q'aqchay.        C.        s.      Susto,      terror,  v.   q'iswa.  s.  Soga  de  paja.   raki.  s.  Tinaja  de  barro  empleada  
  tr.  Asustar,  aterrorizar,  ahuyentar.       para  la  fermentación  de  la  chicha.  
qhichipra.  C.    s.  Pestañas;  cejas.  Var.     q'iwiy.  v.  tr.  Torcer,  desviar;    
C.  qhichirpa.   q'aqway.  C.    v.  tr.  C.  Desgajar,   palanquear.   raki-­‐raki.  s.  Helécho.  
  arrancar  la  corteza  de  un  árbol.        
qhichwa.  s.  Valle  templado.     q'iya    s.  Pus.     rakiy.  v.  tr.  Separar,  seleccionar,  
Habitante  de  dicha  zona.  Lengua   q'aspa.     distribuir.  Restar.  
quechua.     q'uchachiy.  v.  tr.  Exponer  al  sol  un    
  q'aspay.  v.  tr.  Asar  en  la  brasa,   tubérculo:  solear.     rakray.    v.  tr.  Tragar,  comer  
qhillay.  s.  Fierro.   chamuscar.     estruendosamente.  
    q'umir.    adj.    Verde.    
qhipa.  adj.  Ultimo,  postrero;  detrás.   q'ara.  adj.  C.  Pelado,  empobrecido;     rakt'a.    adj.  Grueso;  doble.  Dícese  de  
  sin  nada.   q'uncha.      s.      Fogón.  Cf.  A.  tulipa.     objetos  laminados.  
qhipay.  v.  intr.  Quedarse,  rezagarse;        
postergar.   q'ayma.      adj.      C.  Soso,    sin    sabor.    Cf.   q'uñi.  adj.  Caliente,  abrigado.   rakhu.  adj.  Grueso,  referido  a  objetos  
  A.  qamya.       cilindricos  y  alargados.  
qhuchpay.  C.    v.  intr.  Revolcarse  los     q'upa.  s.  Basura;  toda  clase  de    
animales  en  el  suelo.   q'aytu.        s.      Hilo  grueso  de  lana.     desperdicio.   rampa.  s.  are.  Litera  del  inca.  
       
qhumpu.  adj.  C.  Mohoso,  desgastado.   q'awa.  s.  Boñiga.  Cf.  kharka.     q'urunta.  s.  Coronta,  rnarlo.   rampay.  v.  tr.  Conducir  de  la  mano,  
      are.  Llevar  en  andas  al  inca.  
qhuña.  s.  C.  Moco.  Cf.  A.  ñuti.   q'icha.      s.      Diarrea.  adj.  C.  Salado   q'uruta.  s.  Testículos;  piel  de    
    testículo,  Var.  C.  q'uluta.     ramphi.  s.  Penumbra,  dos  luces.  
qhurquy.  v.  intr.  Roncar.   q'ichay.  v.  tr.  Tener  diarrea.      
    q'usñi.      s.      Humo.  Var.  A.  qusni.   rancha.  s.  Enfermedad  que  ataca  a  
qhuru.  adj.  Mocho,  mutilado.   q'illa.      s.      Cicatriz.  Cf.  A.  sira.     las  papas.  
    q'usñiy.  v.  intr.  Humear.    
qhutuy.  v.tr.  C.  Escupir.  Cf.  thuqay.   q'illu.  adj.  Amarillo.       ranka.  adj.  A.  Helado,  helada.  
    q'utu.  s.  Coto,  bocio,  papera.    
qhuyu.  s.  C.  Variedad  de  totora.   q'imiy.      v.  tr.  Apoyar,  reforzar,   También  C.  buche.   rank'uy.  s.  C.  Enredado;  entrelazado,  
  apuntalar.       v.  tr.  Entrelazar,  enredar.  
q'achu.  s.  C.  Hierba.  Cf.  A.  qiwa.     q'uyu:  s.  Cardenal,  amoratamiento;    
  q'impiy.      v.      tr.  Arremangar.   papa  reverdecida  por  la  acción  del   ranra.  s.  Pedregoso,  rocoso;  árido.  
q'asa.  s.  Abra,  barranco.       sol.    
  q'inqu.  adj.  Sinuoso,  serpenteante.       ranti.  s.  Reemplazo,  lugarteniente.  
q'ala.  adj.  Desnudo,  pelado,  adv.     q'uyuy.  v.  intr.  Amoratarse,    
Todo.     q'inti.      s.      Picaflor,  colibrí.   reverdecerse.   rantikuy.  v.  tr.  Vender.  
       
q'ata.  s.  Turbio.  Cf.  A.  putka.   q'intiy.  v.  intr.  Encogerse,  reducirse;   q'uya.  s.  are.  Mina.   rantiy.  v.  tr.  Comprar.  
  arrugarse.      
q'apay.  s.  Exhalación  de  perfume;     rachiy.  v.  tr.  Arañar,  rascar.  Var.  C.   rapra.  C.    s.  Ala.  Var.  A      lapla.  
olor.  v.  tr.  Oler,  despedir  fragancia.   q'ipi.  s.  Quipe,  carga,  atado  para   rachay.    
  llevar  en  la  espalda.       rap'i.  s.  Hoja  de  planta  o  árbol.  Var.  C.  
q'apiy.  v.tr.  Estrujar,  amasar;     rachuy.  v.  tr.  Arrancar  las  plantas  o  el   rap'a,  raphi.  
exprimir.     q'ipiy.  v.  tr.  Llevar  un  bulto  en  la   forraje.    
  espalda.       raqacha.  s.  Tubérculo.  
q'apñuy.      v.tr.  Abollar.      Var.      C.         raka.  s.  Órgano  genital  femenino.    
q'apnuy.  Cf.  A.  taqñuy.     q'isa    s.  Nido.       raqay.  s.  Caserón  en  ruinas;  ruina,  v.  
    intr.  Arruinarse.  
    ruqru.  s.  Especie  de  ajiaco.     samkay.    s.  Cárcel,  prisión,  v.  tr.  
raqra.  C.    adj.  Rajado,  resquebrajado.   riqsiy.  C.  trexsiyj.  v.  tr.  Conocer  a     Horrorizar,  atemorizar.  
Cf.  A.  laqla.     alguien  o  algo.     ruqu.  s.  A.  Gorro,  sombrero.    
      samp'a.  adj.  Apocado,  sin  fuerza;  
raqray          v.  intr  Resquebrajarse,   riru.        s.    Dedo,  dedos.   ruqutu.  s.  Ají  rocoto.   aliviado.  
rajarse,  cuartearse.        
  rit'i.  s.  Nieve,  hielo.     ruray.  s.  Obra,  trabajo,  v.  tr.  Hacer,   sananpa.  s.  Señal,  marca.  
ratay.  v.  intr.  Adherirse,  pegarse.     trabajar;  construir.  Cf.  ruway.    
Encenderse  el  fuego.   rit'iy.  v.  impers.  Nevar.     sankhu.  s.  Sango.  Preparado  a  base  
    ruru.  s.  Fruto,  pepa;  semilla.   de  harina  de  cereal  tostado  con  agua,  
ratu.    s.  Período  corto  de  tiempo;  un   riy.  v.  intr.  Ir;  viajar.       sal  y  manteca.  
rato.     rurun.  s.  Riñon.    
  riyal.    Obsolesc.  Diez  centavos.       sansa.  s.  Brasa,  ascua  encendida.  
ratapa.  s.  Retazo  de  tela  para     rusas  .    s.  Rosa;  planta  y  flor  de  la    
remendar.  Fig.  Traposo.   ruku.  adj.  Anciano,  longevo.     rosa.   sapa.  s.  Distributivo,  cada.  Por  ej.,  
      sapa  p'unchaw  'cada  día',  pron.  Solo,  
rawi.    adj.    C.    Desarreglado,   ruk'ana.      s.      C.  Dedo  de  la  mano  o  del   rutuchikuy.  s.      Ceremonia    del      corte   único.  Por  ej.,  sapay  yo  solo'.  
desordenado.   pie.   de,  pelo.  v.  ref.  Hacerse  cortar  el    
    cabello.   sapallu.  s.  Zapallo  
rawray.  v.  tr.  Arder,  quemar  el  fuego   ruk'i.  s.  C.  Palo  plano  que  se  emplea      
o  la  herida.   en  el  tejido.  También  puede  ser  de   rutuna.  s.  Hoz,  segadora.   sapra.  s.  A.  Barba,  bigote.  Cf.  C.  
  hueso.     sunkha.  
raykuy.  v.tr.  Ocasionar,  motivar.       rutuy.  s.  Siega,  v.  tr.  Segar,  cortar;    
  rumi.  s.  Piedra.     repelar:   sapsa.    adj.  Harapiento,  traposo;  fofo.  
rikch'akuy.  C,.      v.      intr.  Parecerse,        
asemejarse.     rumiyay.        v.  intr.  Endurecerse;   ruway.  v.  tr.  Hacer,  construir.  Cf.   saphi.  S.  Raíz;  fundamento.  
  petrificarse.   ruray.    
rikch'aq.          s.  Tipo,  clase.         saqiy.  v.  tr.  Dejar,  abandonar.  Var.  
  rumu.  s.  C.  Yuca.     ruyru.  adj.  A.  Redondo.   haqiy.  
rikch'ay.      C.        s.    Apariencia,        
fisonomía,    v.    intr.    Despertarse.   runa.      s.      Hombre,      persona;  ser   sach'a.    s.  Árbol;  vegetación.   saqmay.  C.    v.  tr.  Tumbar,  botar  al  
  humano.     suelo  a  alguien;  dar  de  puñetes.  
rikra.    s.  Hombro.       saksa.    adj.  Satisfecho,  harto  de    
  runayay.        v.  intr.  Llegar  a  la  adultez.     comer.   saqra.  C.    s.  Diablo,  demonio,  adj.  
rikuy.  s.  Sentido  de  la  vista,  visión,  v.       Malvado.  Var.  A.  Awqa.  
tr.  Ver;  conocer.   runku.  s.  Cesto  de  juncos;  talega.  Cf.   saksay.  v.  intr.  Llenarse,  saciarse.    
  C.  kutama.       saqsa.    adj.  C.  Jas  peado;    teñido      de    
rikhuriy.    v.  iritr.  Asomar,  aparecer.     sakway.  v.  tr.  A.  Copular.  Cf.  satiy.   manchas      de      distintos    colores.  
  runkuy.      v.      intr.  C.      Acuclillarse.      Cf.         Baile  tradicional.    
rimay.      v.    tr.    Hablar,  conversar.     A.  unchuy.   sallqa.    s.  A.  Puna.  Por  extensión,    
    habitante  de  la  puna.  Fig.  Indómito.   saqtay.      C.    s.  C.  Trituración,  v.  tr.  
rinri.  s.  Oreja,  oído.  Asa  de   runkhi.  adj.  Tosco,  grosero.       Triturar,  ablandar  a  golpes.    
recipiente.  Var.  C.  ninri.     samay.  s.  Aliento,  respiración;    
  runtu.  s.  Huevo.  Fig.  Testículos.   descanso,  v.  intr.  Descansar,  reposar;   sara.      s.  Maíz.  Planta  y  fruto  de  maíz.    
ripuy.  v.  intr.  Irse,  retornar  al  lugar   También  granizo.     respirar.    
de  procedencia.         saruy.  v.  tr.  Pisar,  pisotear;  aplastar.    
  ruphay.      s.      Calor,  sol,  rayos  del  sol.   sami.  s.  are.  Felicidad,  dicha,  ventura.    
riqsikuy.        C.    s.  Gratitud,  v.  tr.   v.  impers.  Quemar  el  sol  o  el  fuego.     sasa.  adj.  Difícil;  trabajoso.    
Agradar,  reconocer.      
sasiy.    s.  Abstinencia.  V.  tr.  Ayunar.          
  sinchi.  adj.  Valiente,  feroz,  aguerrido.   siriy.  v.  intr.  Reclinarse,  recostarse.   sulluy.  s.  Feto,  aborto,  v.  tr.  Abortar.  
sat'iy.  v.  intr.  Introducir,  meter.  Fig.   También  demasiado,  insoportable.      
Copular.     sirk'a.   sumaq.  adj.  Hermoso,  bello;  
  sinka.  s.  Embriaguez  ligera,  adj.     excelente.  
saway.  s.  A.  Cargamento  que  se  lleva   Borracho,  ebrio.   sirk'ay.  v.  tr.  Sangrar.    
en  el  hombro,  v.  tr.  Cargar  al  hombro       sunch'u.  s.  Hierba  de  la  familia  
un  objeto  pesado,    sosteniéndolo  con   sinku.  s.  Bola,  esfera;  aro.     sisa.  s.  Inflorescencia  de  las  plantas.   asterácea.  
una  sola  mano.          
  siniha.  Ciénaga,  lodazal.     sisi.  s.  Hormiga.   suni.  adj.  Grande,  elevado.  
sawka.  s.  C.  Broma,  chanza.          
  sinkhay.  v.  tr.  Pelar  la  caña.     sispa.  adv.  Cerca.  Cf.  A.  hichpa.   sunkha.  s.  C.  Barba,  bigote.  Cf.  A.  
sawku.    s.  Árbol  del  saúco.       sapra.  
  sinqa.  s.  Nariz.     sit'i.  adj.  Pequeño,  raquítico.    
sawna.  s.  Almohada;  cabecera.       sunqu.  s.  Corazón,  entrañas.  Fig.  
  sinq'ay.          v.      tr.  Aspirar  por  la  nariz.     sitwa.  s.  are.  Festividad  del  sol.   Interior,  núcleo.  
sayariy.  v,  inir.  Levantarse  de  la        
cama;  pararse.   sipas.  s.  Muchacha;  joven  casadera.   siwar.  s.  Turquesa.   suntuy.  v.  tr.  C.  Amontonar,  apilar.  A.  
      huntuy.  
sayay.  s.  Tamaño,  estatura,  v.  intr.   sipiy.  v.  tr.  Matar.     siwara  .    s.  Cebada.    
Estar  de  pie;  detenerse,  pararse.       suñay  s.  Obsequio  de  un  producto  a  
  siplay.    v.  tr.  Pelar.  Cf.  C.  t'iqpay.     siwi.  s.  Anillo,  sortija,  argolla.   quien  ayuda  en  la  cosecha,  v.tr.  
saynata.  s.  Disfraz.  sayk'uy.  v.  intr.  C.       Obsequiar  un  producto.  
Cansarse.  Cf.  A.  pisipay.^   siptiy.      v.      tr.    A.  Arrancar,  desgajar.     siwuylla.    s.  Cebolla.  Var.  C.  siwilla.    
      supay.  s.  Diablo,  demonio  are.  
sayri.  s.  Tabaco.     sip'u.  adj.  Fruncido,  plegado.     suchkhay.  v.  intr.  Resbalarse,   Espíritu,  fantasma.  
    tropezarse.    
saywa.      s.    Hito,  señal.  Espantajo.     sip'uy.  v.  ir.  Fruncir,    arrugar,  plegar     supi.  s.  Pedo.  
  los  bordes.   suchuy.  v.  intr.  Retirarse  de  un  lugar    
sichus.  conect.  Si  condicional.     a  otro.  Rodar,  deslizarse,  arrastrarse.   supiy.    v.  tr.  Peer,  ventosear.  
  siqay.  v.  tr.  Subir  una  cuesta,      
siki.  s.  Culo,  trasero.  También  base  o   ascender;  trepar.  Salir  el  astro  o  la   such'u.  adj.  Paralítico,  tullido.   suphullu.  s.  Ampolla,  erupción  de  la  
sustento  de  algo.     luna.     piel.  
    sukay.  v.  tr.  A.  Silbar.  Cf.  C.  wisay.  Cf.    
sik'iy.  v.  tr.  Desclavar,  extraer  algo   siqi.  s.  C.  Chicha  no  madurada.   suk'a.   suqu.  s.  Cana,  pelo  blanco.  suqus.  s.  
jalando.       Carrizo.    
  siqsiy.  C.    v.  tr.  Dar  comezón,  picar,   sukullukuy.  s.  Lagartija.  Var.  su-­‐  
sillu.  s.  Uña,  garra.     escocer.   kulluway.   suqta.  s.  nuni.  Seis.    
       
sillwiy.        v.  tr.  C.  Terciar,        colocar       siq'i.  s.  are.  Raya,  trazo,  línea  que   suk'a.  s.  Surco,  barbecho.  Var.  C.   suquy.  v.  tr.  Chupar,  sorber.    
una  cosa      atravesada       indica  una  dirección.   suka.    
diagonalmente.       suri.  s.  Avestruz.    
  siq'uy.  v.tr.  Ahorcar.   suk'uta.  s.  Copete,  morrión.  También    
simi.  s.  Boca,  abertura  de  un  objeto.     velo,  cobertura  para  la  cabeza.   surq'an.    s.  Pulmón,  bofes.    
Lengua,  palabra.   siq'ullu.  s.  A.  Látigo  empleado  en  una      
  danza  carnavalesca.  C.  Lance  de   sulla.  s.  Rocío.   suruchi.    s.  Mal  de  altura.  
simp'a.  s.  Trenza.     jóvenes  en  una  ceremonia  faccional.      
    sullk'a.  adj.  Hermano  menor,   suruy.              v.      intr.  Emanar,  salir  el  
simp'ay.          v.  tr.  Cenar.   siray.    v.  tr.  Coser.   Unigénito.   líquido.    
  takya.  C.  s.  Estabilidad;  firmeza.   taripay.  v.  tr.  Dar  el  encuentro;  dar  la    
susunkay.  v,  intr.  Adormecerse,     bienvenida;  alcanzar.  Var.  tarpay.   tinya.  s.  Tamboril.  
entumecerse.   takyay.  C.    v.  intr.  Estabilizarse,      
  sostenerse  en  equilibrio;  durar.   tariy.    v.  tr.  Encontrar,  conseguir;   tipiy.  v.  tr.  Despancar  o  quitar  el  
suti.  s.  Nombre.     Cimentarse.   descubrir.   hollejo  del  maíz.  
       
sut'i.      adj.  Claro,  nítido;  verdadero.   talliy.    v.  tr.  Verter  agua  en  un     tarpuy.  s.  Siembra  en  general,  v.  tr.   tiqsi.  C.    s.  Fundamento,  base;  
  recipiente;  vaciar  granos.   Sembrar.   principio.  
sut'uy  s.  Gota,  gotera,  v.  intr.  Gotear.          
  tampu.  s.  Alojamiento,  mesón.  Var.   taruka.  s.  Cierta  variedad  de  venado.   tiqsi_muyu.  s.  Mundo,  universo.    
suwa.  s.  Ladrón.     tambu.      
    tarwi.  s.  Variedad  de  altramuz:   tiqti.  C.    s.  Chicha  de  quinua.                                ;  
suway.        v.  tr.  Robar.     tamray  .  v.  tr.  A,  Tropezar.  Cf,      
  thampiy.   taspiy.  v.  tr.  A.  Sacudir.  Cf.  C.   titi.  s.  Plomo.  s.  Asiento,  silla.  
suwiq'ara.    s.    C.    Gallinazo.  Cf.     chhapchiy.    
suyuntuy.   tanka.  s.  Mosca  grande.  Cf.  tankayllu.     tiyay.  v.  intr.  Sentarse;  vivir,  morar,  
    tatiy.  v.  tr.  Interrumpir,  suspender   residir.  También  haber,  existir,  
suyay.    v.  tr.  Esperar  a  alguien;  estar   tankayllu.  s.  Mosca  grande  que  se   un  a  cosa.   tener.  Por  ej.,  qhatupi  chállwa  ti-­‐ya-­‐n  
en  espera.   alimenta  de  la  sangre  de  los     en  el  mercado  hay  pescado'.    
  animales.  Cf.  tanka.   tawa.  num.  Cuatro.    
suysuy.  v.  tr.  Cernir;  colar.       tuku.  s.  Variedad  de  lechuza.  Tiénese  
  tanqay.  v.  tr.  Empujar.   tawna.  s.  Bastón,  apoyo.  Var.  tanwa.   por  agorera.    
suyt'u.  adj.  Alargado,  aguzado.        
  tantay.  v.  tr.  C.  Hacer  colecta,  reunir,   tawqay.  v.  tr.  Amontonar,  arrumar.   tukuy.      adj.    Todo,  todos.  V.  tr.  
suyu.  s.  Región,  demarcación.  Trazo   juntar.     Acabar,  terminar,  concluir,  v.  intr.  
de  un  tejido  o  un  dibujo,  are.  Cada     tayta.    s.  Padre;  señor.  Var.  tata.   Transformarse,  tornarse  en  algo.  
una  de  las  regiones  en  que  estaba   tantiyay  .    v.  tr.  Calcular,  reflexionar.     También  fingir,  pretender  ser  algo.    
dividido  el  imperio  incaico.       taytacha.  s.  Imagen  de  Cristo  o  de  un    
  taparaku.  s.  Mariposa  de  tamaño   santo.   tuki.  adj.  A.  Ágil,  ligero;  hermoso.  Cf.  
suyuntuy.  s.  Gallinazo.  Cf.  suwiq'ara.   grande,  tenida  por  malagüera.     C.  k'uchi.    
    tika.  s.  Adobe.  Molde  o  pieza    
takarpu.  s.  Estaca.  Parte  del  tronco   tapuy.  v.  tr.  Preguntar,  averiguar.   moldeada.   tullpa.      s.      A.      Fogón      Cf.      C.  q'uncha.    
que  queda  en  el  suelo  luego  de        
cortarse  un  árbol.  Var.  C.  takaru.   taqi.  s.  Granero.   tikay.  v.  tr.  Moldear,  amasar;  hacer   tullu.  s.  Hueso.  Fig.  Delgado,  flaco.  
    adobes.    
takarpuy.  v.  tr.  Clavar,  hincar.   taqmay.  v.  tr.  Derribar,  desmoronar,     tulluyay.  v.  intr.  Adelgazar,  
  demoler.   tikayay.  v.  intr.  Coagularse;  formarse   enflaquecer.  
takay.  v.  tr.  Golpear;  dar  de  puñadas;     la  nata.    
tocar  Ja  puerta.   taqñuy.  v.  tr.  Abollar,  aplastar,     tumay.    
  hundir.   tikray.  C.    v.  tr.  Voltear,  poner  algo    
taki.  s.  Canto,  canción,  are.  Baile     boca  abajo.  Var.  C.  t'ikray.   tumpay.  v.  tr.  Achacar,  atribuir,  
cantado.   taqruy.  v.  tr.  Mezclar,  combinar;     levantar  falso  testimonio;  inculpar.  
  entremezclar.   tiksi.  s.  A.  Desperdicio  de  lana.    
takiy.  v.  Ir.  Cantar.       tunay.  s.  Manizuela      de      batán.      Var.        
  taqya.  C.    s.  Boñiga.   tikti.  C.    s.  Verruga.    
taksa.  adj.  Pequeño.       tunaw.  tunkiy.  s.  Duda.  v.  tr.  Dudar.    
  tara.  s.  Tara.  Arbusto  de  la  familia   tinkuy.  s.  Encuentro,  v.  tr.    
taklla.  C.  s.  Arado  de  pie.   cesarpinácea.   Encontrarse  con  alguien,  converger   tunqur.  s.  Esófago.  Var.  tunquchu.    
    en  un  punto.    
tunta.      s.      C.      Variedad      de  chuñu.   thallay.  v.  intr.  Ponerse  de  bruces;   t'añuy  v.  tr.  C.  Achatar,  aplanar.    
  postrarse.     t'ipuy.  v.  intr.  Palpitar,  jadear.    
tupay.          v.  intr.      Encontrarse      con     t'apsay.  C.,  v.  tr.  Picotear;  comer  las    
alguien,  toparse.     thami.  s.  C.  Placenta.   aves.  Cf.  A.  tupsay.   t'iqpay.      v.      tr.      C.  Pelar.  Cf.  A.  siplay.    
       
tupqiy  v.  tr.    A.  Apuntar  con  el  dedo,   thampiy.  v.  intr.  Tropezar,  pisar  en   t'aqllay.  C.    v.  tr.  Aplaudir;  amasar  el   t'iray.    v.    tr.    Descuajar,  arrancar  de  
atizar.  Cf.  C.  t'uqpiy.     falso.   pan.   raíz,  las  plantas  o  el  pelo.    
       
tupsay    v.  tr.  A.  Picotear;  comer  las   thaniy.  s.  Mejoría,  convalescencia,   t'aqsay.  C.    v.  tr.  Lavar  la  ropa,  lana  o   t'isay.    s.  Carmenadura,  v.  tr.  
aves.  Cf.  C.  t'apsay.   cesación  de  un  mal.  v.  intr.  Acción  y   los  cabellos.   Carmenar  la  lana.  
  efecto  de  cesar  un  mal.  Dejar  de      
tupu.  s.  Unidad  de  medida  cúbica.   producir  leche  o  huevos  los   t'aqtay.  C.    v.  tr.  Apisonar,  aplanar;   t'iyu.  s.  Arena.  
También  prendedor  de  metal,  are.   animales.   reaporcar  la  papa.    
Porción  de  terreno  que  correspondía       t'uqpiy.  C.    v.  tr.  Apuntar  con  el  palo  
a  cada  uno  de  los  miembros  del  aillu.                            thanta.  adj.  C.  Viejo,  usado.   t'aqwiy.  C.    v.  tr.  Desordenar;  mover   o  con  el  dedo;  atizar.  Cf.  A.  tupqiy.    
V     algo  en  la  olla.  Revisar,  rebuscar.    
  thantay.     t'uqsiy.  C.    v.  tr.  Señalar  con  el  dedo;  
tupuy.      C.,  s.  Acechanza,  emboscada,         t'asqi.  s.  C.  Mujer  adolescente.   punzar.  
v.      tr.      Cazar,  emboscar.   thasnuy.  v.  intr.  Rebalsar  el  agua      
  hirviente;  apagarse  las  ascuas  con   t'ika.  s.  Flor.   t'uqu.  s.  Hueco,  orificio;  ventana.  
tuqra.  s.  A.  Cal  o  ceniza  preparada   agua.      
con  que  se  acompaña  la  masticada     t'iksuy.    C.        v.      tr.      Inclinarse,   t'uquy.  v.  tr.  Agujerear,  hacer  hueco.    
de  Ja  coca.   thatkiy.  C.    Paso.  v.  intr.  Dar  pasos.  Cf.   recostarse.      
  A.  ichiy.     t'uqyay.      C.      v.    intr.    Reventar,  
tuqtuy.  C.    v.  intr.  Acurrucarse;     t'impuy.      v.    intr.  Hervir.   explotar.    
empollar.   thunkuy.  v.  tr.  C.  Maniatar,      
  mancornar.  Cf.  chaqnay.   t'inkay.  s.  Brindis  de      ceremonia,       t'urpuy.  v.  tr.  C.  Acuchillar,  pinchar.  
tura.  s.  C.  Hermano  de  mujer.  Cf.  A.     ofrenda,  v.  tr.  Esparcir  licor  con  los   Cf.  A.  tuksiy.    
turi.     thiqtiy.  C.    v.  tr.  Freír.   dedos  en  dicha  ceremonia.  Jugar  a    
    las  bolas  dando  de  papirotes.     t'uru.  s.  Barro,  lodo.  Cf.  mitu.  
turi.  s.  A.  Hermano  de  mujer.  Cf.  C.   thuñiy.  v.  intr.  Desmoronarse,      
tura.     derrumbarse.   t'inkiy.  v.  tr.  Unir  dos  cosas  u  objetos.   t'utura.      s.      Totora,      esparto.  Cf.  
    Parear  enlazando  o  uniendo  los   matara.  
turu.  adj.  C  Parejo,  alineado.     thupay.  v.  tr.  Raspar,  cepillar.   extremos.      
      uchku.  s.  A.  Hueco,  agujero.  Cf.  C.  
tustun.    s.  are.  Cuarenta  centavos.     thuqay.  s.  Saliva,  esputo,  v.  tr.   t'ipana.  s.  Prendedor,    imperdible.     hutk'u  ~  husk'u.    
  Escupir.   Var.  tipa.    
tusuy.    s.  Baile,  v.  intr.  Bailar.       uchkuy.    v.  tr.  A.  Agujerear,  perforar.  
  thuta.  s.  Polilla.   t'ipay.  v.  tr.  Prender  o  fijar  con  un   Cf.  C.  hutk'uy  ~  husk'uy.  
tuta.  s.  Noche,  oscuridad.       alfiler  o  prendedor.    
  t'akay.  v.  tr.  C.  Sembrar,  derramar  la     uchpha.  C.    s.  Ceniza.  
tutayay.      v.  impers.  Anochecer.     semilla,  especialmente  al  voleo.  Cf.   t'ipqay.  v.  ir.  Petar,  descascarar.  Cf.    
  husk'ay.   t'iqpay.     uchu.  s.  Ají.  
tuya.  s.  Calandria.          
  t'ampa.  s.  Greña,  cabellera   t'ipsiy.  C.    v.  tr.  Pellizcar;  cortar  con   uchuy.  adj.  A.  Pequeño,  chico.  Cf.  C.  
tuyuy.  v.  tr.  C.  Remar.   desordenada;  cosa  enroscada.   la  uña.   huch'uy.  
       
thalta.  s.  C.  Baba.   t'anta.    s.  Pan.   t'ipuqyay.  v.  intr.  Estar  palpitando.   uchha.  s.  Estiércol  de  animales  
    Cf.  p'atatay.   equinos.  
    upallay.  v.  intr.  Callarse,  estar  quieto.      
uhu.  s.  Tos.   umiy.  v.  tr.  Dar  de  comer  las  aves.       urqu.  s.  Cerro,  montaña,  adj.  Macho  
    upi.  s.  Mosto,  zumo  de  cualquier     de  los  animales.    
uhuy.  v.  intr.  Toser.   umphu.  adj.  Débil,  decaído;  cobarde.     licor    sin    fermentar.    
      uru.    s.      Insecto      en    general;  
ukucha.  s.  A.  Ratón.  Cf.  C.  huk'ucha.   umu.  s.  are.  Sacerdote  de  la  época   upiy.  v.  tr.  C.  Sorber,  tomar  un   variedad      de      gusano      o  araña.    
  incaica.   líquido  sorbiendo.  Tomar  caldo.  Cf.    
ukuku.  s.  C.  Oso;  bailarín  disfrazado     A.  upuy.   urwa.  adj.  Estéril,  que  no  da  frutos.    
de  oso.  Cf.  ukuku.   umutu.  adj.  Enano;  esclavo.      
    upyana.  C.    s.  Bebida;  agua  para   usa.  s.  Piojo.    
ukumari.  s.  Oso;  bailarín  disfrazado   unancha.      s.      Signo,      señal;  bandera.   beber.    
de  oso.  Cf.  ukuku.       uskakuy.  v.  tr.  Mendigar.      Cf.      
  unanchay.  v.  tr.  Señalar,  marcar;   upyay.  .  v.  tr.  Beber,  tomar  líquido.   mañakuy.    
uksiy.  C.    v.  tr.  Hozar,  hociquear.   reflexionar,  vaticinar.        
    upuy.  v.  tr.  A.  Sorber,  atraer  a  la  boca   usqullu.  s.  Gato  cerval.  Fig.  Huraño.    
ukya.  C.    Oveja  Var.  uwiha.   unay.    s.      Demora,      tardanza  adj.   el  líquido  sorbiendo.  Cf.  C.  upiy.    
  Anterior,  remoto,  v.  intr.  Acción  de     usthuy.    v.  intr.  Introducirse      a      
ukhu.  adj.  Profundo,  interior,  hondo,   durar.     uphay.  v.  tr.  Lavarse  la  cara   rastras,  Acurrucarse.    
adv.  Dentro,  adentro,  s.  Época,     ligeramente.    
tiempo:  paray  ukhu  'tiempo  de   unayay.  v.  intr.  Comenzar,  demorar,     ususi.  s.  Hija  de  varón.    
lluvias'.   pasar  el  tiempo,  retardar.     uqa.  s.  Tubérculo.  Oxalis  Tuberosa.    
      usuta.  s.  Ojota.  Cf.  husut'a.  
uliyay.    v.  tr.  Bautizar.   unchuy.      v.  intr.  A.      Acuclillarse.      Cf.       uqi.  adj.  Plomo,  gris.    
  C.  runk'uy.     usuy.        v.  intr.  Desperdiciarse,  
ultu.  s.  A.  Renacuajo.  Cf.  C.  uqullu  ~     uqllay.  s.  Espacio  entre  el  pecho  y  la   malograrse;  derramarse.    
huq'ullu.   unkay.  v.  tr.  A.  Alimentar  las  aves  a   pechera  de  la  blusa  donde  se  guarda    
  sus  palluelos.  Cf.  umiy.     un  atado  de  dinero  o  se  abriga  a  los   usyay.  C.    v.  intr.  Escampar  la  lluvia.  
ullasku.  s.  A.  Gallinazo.  Cf.  C.     animales  tiernos,  v.  tr.  Cobijar  en   v.  tr.  Avanzar  el  trabajo,  lograr  un  
suwiq'ara.   unkuña.  s.  C.  Manta  pequeña  para   dicho  espacio;  empollar,  incubar.   fin.    
  llevar  el  fiambre.      
ullpu.  adv.  Decaído,  abatido,  sin     uquti.  s.  Ano,  recto.   utiy.      s.      Cansancio,  fatiga,  v.  intr.  
fuerza.   unkhu.  s.  Camiseta  indígena.     Cansarse,  fatigarse.    
    uray.  s.  Parte  de  abajo,  lugar  inferior,    
ullu.  s.  Pene;  órgano  genital   unquy.  s.  Enfermedad,  v.  intr.   v.  intr.  Descender,  bajar  cuesta  abajo.   utkhu.  s.  Algodón.    
masculino.  Cf.  A.  lani.   Enfermarse.      
    urin.  adv,  Sur,  contrario  del  norte.   utqhay.        C.    v.  intr.  Apurarse;  ir  
ulluku.  s.  Olluco.  Variedad  de   untiy.  v.  tr.  A.  Hociquear.  Cf.  C.  uskiy.       apresuradamente.    
tubérculo.  Cf.  lisas.  Var.  illaku.     uriy.  v.  tr.  C.  Producir  la  sementera    
  untuy      .        v.      tr.  Untar,  engrasar.     de  manera  anticipada.   utu.    s.      adj.    Agusanado,    corroído.    
uma.      s.      Cabeza;      cabecilla,  jefe.  Fig.        
Inteligencia.     unu.  s.  C.  Agua.  Cf.  A.  yaku.     urku.  s.  Frente.  Cf.  C.  mat'i.   utulu.      s.      A.      Gallo,      Cf.      C.k'anka.  
       
umachay.            v.  tr.      Encabezar,       unyay.      v.  intr.  A.  Fluir.   urmay.      v.      intr.  Caerse,      resbalar;       uturunku.  s.  Tigre.    
acaudillar.     escapar.  urpay,  s.  A.  Paloma.  Cf.  C.    
  uña.  adij.  Cría  de  animal.       utus_kuru.  s.  Gusano  que  se  alimenta  
umallikuy.  v.  intr.  Responsabilizarse     urpi.  urpi.  s.  C.  Paloma.  Fig.  Ser   del  choclo.  
de  algo.     upa.  adj.  Sordo,  mudo.  Fig.  Tonto,  sin   amado.  Cf.  A.  urpay.      
  razón.       uwiha:  s.  Oveja.  Cf.  ukya.  
umiña.  s.  Piedra  preciosa  en  general.       urpu.  s.  Tinaja  de  boca  angosta.      
uya.  s.  Cara.   wakway.  C.    v.  intr.  Propagarse.   wankuy.      v,        tr.      Envolver,  atar,   waqaychay.  s.  Precaución,  v.  tr.  
    vendar.    Cf.    wankiy.   Guardar  algo  en  previsión.  
uyariy.  v.  tr.  Oir,  escuchar,  obedecer.   wak'a.  s.  C.  Hendidura,  abertura,      
  grieta.  Fig.  De  labio  leporino.   wank'a.        s.  Mole  granítica;  roca.     waqra.  C.    s.  Cuerno.  
uyniy.  v.  tr.  C.  Aceptar,  acceder.  Var.        
huyñiy.  A.  awniy.   waltha.  s.  C.  Envoltorio,  pañal.   wank'iy.      v.      tr.  Vendar,  envolver   waqsa.  C.    s.  Colmillo.  
    ajlistadamente;  enrollar.      
uynu.  s.  C.  Buche.  Cf.  A.  uytu.   wallata.  s.  Ave  palmípeda  de  patas     waqta.  C.,  s.  Lado,  costado;  falda  de  
  coloradas.  Cf.  wachwa.   wanllay.      v.      tr.  Juntar    los    mejores     un  cerro.  
uytu.  s.  A.  Buche.  Cf.  uksu.  También     tubérculos  de  mavor  calidad.    
C.  q'utu,  uynu.   wallpa.  s.  Gallina.     waqtay.  C.    v.  tr.  Golpear;  azotar  con  
    wamp'ar.  s.  Objeto  de  tres  pies;  mesa   un  látigo.    
uywa.  s.  Animal  doméstico,  adj.   wallqa.  C.    s.  Collar,  pendiente.   con  trípode.    
Criado,  adoptado,  domesticado.       waqu.  s.  Mandíbula;  carrillo.  Cf.  A.  
  wallqay.  C.    v.  tr.  Colocar  un  collar  o   wanquyru.  s.  Abeja,  abejorro.  Cf.  A.   kakichu.    
uyway.  sostener  a  una  persona.   un  adorno  al  cuello.   wayrunqu.    
      waqyay.  C.    v.  tr.  C.  Llamar  a  alguien.  
wachay  v.  tr.  Dar  a  luz;  parir.   wallwa.  s.  Axila,  sobaco.  Culén.   wantuy.  v.  tr.  Llevar  a  alguien  o  algo   Cf.  A.  qayay.    
  Planta  medicinal  de  la  familia  de  las   entre  dos  o  más  personas.    
wachwa.  C.    s.  Ave  palmípeda  de  la   fabáceas.     wara.  s.  Pañete,  pantalón.    
altura.  Cf.  wallata.     wanthi.  s.  Tumor,  ganglio  inflamado;    
  wallwak'u.  s.  Sobaco.  Cf.  A.  wallwa.   bubas.   warachikuy.        s.    are.    Ceremonia  del  
wach'i.    s.  Flecha.       pase  del  niño  a  la  adolescencia,    v.    tr.    
  waman  s.  Halcón.   wanyay.  v.  intr.  Aullar.   Acción  de  la  celebración  de  dicha  
wach'iy.  v.  tr.  Flechar,  aguijonear.       ceremonia.  
Fig.  Irradiar  el  sol.   wamani.  s.  Espíritu  que  mora  en  el   wanu.  s.  Guano,  fertilizante.    
  interior  de  las  montañas.     waranqa.  num.  Mil.  
wach'uy.  adj.  Adúltero.     wanuy.  v.  tr.  Abonar.    
  wamanripa.  s.  Planta  medicinal  de  la     warak'a:  s.  Honda.  
wak.  C.    pron.  Ese,  ésa,  aquél,  adj.  C.   familia  asterácea.     wanwa.  s.  Zan  cudo.      
Otro,  diferente.       warku.  s.  are.  Ochenta  centavos.  
  wamaq.      adj.  Raro,  recién  visto;   wañu.  s.  Tiempo  en  que  la  luna  no  se    
waka.  s.  Deidad;  lugar  o  sitio   desacostumbrado.   deja  ver.     warkuy.  s.  Colgamiento,  v.  tr.  Colgar.  
sagrado.        
  wamp'u.  s.  Bote,  embarcación.     wañuchiy.    v.  tr.  Matar.   warma.  s.  Niño  o  niña  de  cinco  a  diez  
waka.    s.  Ganado  vacuno.       años  de  edad.  Var.  wamra.  
  wamp'uy.      v.  intr.  Nadar,  flotar.   wañuy.  S.  Muerte,  v.  intr.  Morir.      
wakatay.  s.  Variedad  de  hierba       warmi.  s.  Mujer.  
aromática  de  la  familia  asterácea.   wanaku.    s.    Especie  de  auquénido   wapsi.  C.    s.  Vapor,  vaho.  Var.  A.    
  sin  domesticar.  Fig.  Indómito,   waspiy.     waru.  s.  Oroya.  Andarivel,  pasarela;  
wakcha.  C.    adj.  Pobre;  huérfano,   salvaje.     puente  colgante.  
desamparado.     wapsiy.  v.  impers.  Evaporar.      
  wanay.  v.  intr.  Escarmentar,     wasa.  s.  Espalda,  adv.  Afuera,  al  otro  
wakin.  pron.  Alguno,  algunos;  otros.   arrepentirse.     waqati.  adj.  Llorón,cobarde.   lado.  
       
wakri.  s.  A.  Relámpago.  Cf.  llipyaq.   wanka.  s.  are.  Canto  religioso.   waqay.  s.  Llanto.  v.  intr.  Llorar;  sonar   wasanchay.  v.  tr.  Cometer  infidelidad  
    un  instrumento  musical.     dentro  del  matrimonio.  
waku.  s.  Ceramio.   wankar.  s.  C.  Tamboril.      
    wasi.  s.  Casa,  edificio;  hogar.  
  wayk'uy.  v.  tr.  Cocinar.  Cf.  A.  yanuy.   wikch'uy.      C.        v.      tr.      Botar  algo  o  a   wirp'a.    s.  Labio.    
waskha.  s.  Soga,  lazo.     alguien,  arrojar;  vomitar.  Var.    
  waylla.  s.  Prado,  campo  lieno  de   wischuy.     wiru.  s.  Caña,  tallo  de  maíz.    
wask'a  adj.  Largo,  alargado.   verdor.      
    wiksa.  C.    s.  Estómago,  barriga.   wischuy.    v.    tr.  A.  Desechar,  tirar,  
wata.  s.  Año,  edad.   waylluy.  v.  tr.  Querer,  amar;     perder.  
  demostrar  afecto  a  alguien.   wiksu.  C.    adj.  Torcido,  chueco.    
watay.  v.  tr.  Atar,  amarrar.       wisiy.  v.  tr.  Sacar  agua  o  una  bebida  
  wayna.  s.  Joven;  amante,  enamorado.   wik'uña.      s.    Vicuña.     de  un  pozo  o  un  recipiente  pasando  
watiqay.  s.  Tentación,  v.  tr.  Espiar,       de  una  vasija  a  otra.  
aguaitar;  acechar,  tentar.   wayq'u.  s.  Quebrada,  cañón;   willakuy.    s.  Relato,  cuento.    
  barranco.     wisk'acha.    s.  Vizcacha.                                            
watu.  s.  Piola,  cordel.     willay.  v.  tr.  Avisar,  contar,  relatar;    
  wayra.  s.  Viento,  aire.   informar.   wislla.  s.  Cucharón.  wist'uy.  s.  Cojera.  
watuchiy.  v.  tr.  Hacer  adivinar;  hacer       v.  intr.  Cojear.  
adivinanzas.   wayrunqu.  s.  Abeja,  abejorro.  Cf.  C.   willka.    s.    Nieto,  nieta;  bisnieto.      
  wanquyru.     wisyay.  C.    v.  tr.  Silbar.  Cf.  A.  sukay.  
watukuy.  v.  tr.  Visitar;  echar  de     willka.  s.  Sol,  divinidad.      
menos.   wayruru.  s.  Árbol  leguminoso  de  la     wiswi.  adj.  Graso,  mugriento.  
  selva,  de  frutos  rojinegros.  Fruto   willma.      s.      C.  Lana.  Cf.  A.  millwa.      
watuy.  v.  tr.  Adivinar,  presentir.   empleado  para  hacer  colla        res  y     wit'uy.  v.  tr.  Mutilar,  amputar.  
  otros  sortilegios.   winku.    s.      Recipiente  hecho  de    
watya.  C.    s.  Comida  preparada  en  la     calabaza,  adj.  Oblongo;  torcido.   yachachiy.  s.  Enseñanza,  v.  tr.  
chacra  a  manera  de  pachamanca.  Cf.   wayta.  s.  Flor  en  general.     Enseñar.  
pacha_manka.     winay.  s.  Carga,  atado      de      mieses      o        
  wayt'ay.  v.  intr.  C.  Nadar.   de  leña.  v.  tr.  Meter,  introducir,   yachakuy.  v.  intr.  Acostumbrarse.  
wawa.  s.  Criatura.  Hijo  de  mujer.  Cf.     apretar,  embutir.      
churi.   wayunka.  s.  Mazorca  selecta  de  maíz     yachapayay.  v.  tr.  Imitar;  hacer  mofa  
  que  se  cuelga  en  los  solares  de  las   wiñapu.  s.  Jora.     imitando.  
wawqi.  s.  Hermano  de  varón.  Var.  C.   casas.        
wayqi.  Cf.  tura  ~  turi.     wiñay.  s.  Eternidad,  v.  intr.  Crecer.     yachay.  s.  Conocimiento,  v.  tr.  Saber,  
  wayuy.      v.      intr.  Fructificar  las     conocer.  
waya.  adj.  Suelto,  flojo.   plantas.     wiqaw.  s.  Cintura.      
      yaku.  s.  A.  Agua.  Cf.  C.  unu.  
wayaqa.  s.  Bolsa,  talega.  Var.  wayqa.   wichay.  s.  Parte  superior,    lado    de     wiqi.      s.      Lágrima;      légaña.  Jugo  o    
  encima,    v.      intr.      Subir,    ascender.   savia.     yalliy.  v.  tr.  C.  Ganar,  vencer.  Cf.  
wayaw.  s.  Sauce.       llalliy.  
  wichichichiy.  v.  intr.  C.  Trinar.  Cf.  A.   wiqru.  s.  Loro.  Cf.  C.  hank'a.    
waqlliy.  C.    s.  Inclinación,   pichiwyay.       yana.  s.  Compañero,  cónyuge;  criado,  
ladeamiento,  v.  intr.  Inclinarse,     wiqru.  C.    adj.  Patituerto;  cojo.     adj.  Negro.  
ladearse.  Fig.  Perder  la  moral,   wichiy.          v.      intr.  Caerse,      
enviciarse.   derrumbarse.     wiqti.  s.  A.    Légaña.    Cf.    C.  ch'uqñi.   yanapay.  v.  tr.  Ayudar,  socorrer,  
      auxiliar.  
waykay.  v.  tr.  Acometer  a  alguien   wichq'ay.        C.    v.    tr.    Cerrar,  encerrar.     wira.    s.      Grasa,      sebo,    cerumen,  adj.    
entre  varios,  atacar,  asaltar.     Gordo.     yanasa.  s.  Mujer  prometida;  
  wikapay.  v.  tr.  Arrojar  algo  a  alguien.       compañera  o  amiga.  
waykuy.  v.  intr.  Entrar,  bajar  a  lo     wiraqucha.  s.    Señor,  caballero,  are.    
profundo.  Cf.  haykuy.   Dios  de  los  incas.   yankiy.  s.  Trueque,  v.  tr.  Trocar,  
    cambiar.  
  yupana.  s.  Abaco.   Castellano  –  Quechua    
yanqa.  adv.  En  vano,  sin  motivo;       abolir.      Qulluchiy,      chinkachiy.    
mejor  no.  Por  ej.,  yanqa,  mamay,   yupay.  s.  Suma.  v.  tr.  Contar,  sumar.    

kachawarqanki  en  vano,  señora,  me     abollado.  C.  Q'apnu  ~  q'apñu;  A.  
mandaste'.   yupaychay.  v.  tr.  Honrar,  celebrar;     Taqñu.    
  festejar.   abajo.  Uray.      
yanta.  s.  A.  Leña.  Cf.  C.  llant'a.       abollar.  C.  Q'apnuy;  A.  Taqñuy.  
  yupiy.  s.  Huella,  rastro,  v.  intr.  Dejar   abandonar.  Saqiy,    saqirpariy;    
yanuy.  s.  A.  Alimento  cocido,  v.  tr.   huellas  o  rastros.   wikch'uy.     abominable.      Millay,      millana;  
Cocinar.  Cf.  C.  wayk'uy.         chiqnipasqa.  
  yura.  s.  Mata  de  una  planta  de  tallo   abanicar.  Wayrachiy.      
yapa.  s.  Añadidura;  algo  que  se   bajo.     abominar.      Millay,      chiqnipay.  
agrega.     abanico.  Wayrachina.      
  yuraq.  adj.  Blanco.  Var.  C.  ruyaq.     abonar.  Wanuchay.    
yapay.  v.  tr.  Aumentar,  agregar;     abaratado.      Uraykachisqa,  pisiyasqa.    
sumar.   yuriy.      v.      impers.  Amanecer,         abono.  Wanu,  q'upa.    
  apuntar      el  alba.  v.  intr.  Nacer.  Cf.   abarcar.      Marq'ay,      hapt'ay,  aptay.    
yapuy.  v.  tr.  Arar.   paqariy.       aborrecer.      Chiqniy,  chiqnikuy.    
    abatido.  Ullpusqa,  phutisqa.      
yaqa.  adv.  Casi,  más  o  menos;  tal  vez.   yutu.  s.  Perdiz.  Cf.  C.  lluthu  ~  yuthu.     aborrecible.  Chiqnina,  chiqnipaslla.  
    abatirse.  Ullpukuy,  phutikuy.    
yarawi.  s.  Yaraví.  Música  o  canción   yuyaq.  s.  Anciano,  adj.  Memorioso.     aborrecido.  Chiqnisqa.    
lúgubre.  Cf.  harawi.     abdicar.  C.  Haqiy;  A.  Saqiy.      
  yuyay    s.  Memoria,  juicio,     abortar.  Sulluy.    
yarqay.  s.  Hambre,  miseria,  v.  tr.   inteligencia,  v.  tr.  Recordar,  pensar.   abdomen.  Wiksa.      
Tener  hambre.       aborto.  Sullu.    
  yuyu.  s.  Bledo,  legumbre.   abeja.      A.        Wayrunqu;      C.    
yarqha.  s.  Acequia.       Wanquyru.   abra.  Q'asa.  
     
yawar.  s.  Sangre.   abertura.    Kicha,  q'asa,  raqra.   abrasar.  Ruphay,  rawray.    
     
yawri.  s.  Aguja  de  arriero.   abierto.  Kicha,  kichasqa.     abrazar.  Mak'alliy,  marq'ay.    
     
yawray.  v.  intr.  Arder  el  fuego  o  la   abigeato.  Uywa_suway.     abridor.  Kachaq,  kichariq.    
herida.  Cf.  rawray.      
  abismo.  Laqha,  ukhu_pacha.     abrigado  (lugar).  Q'uñi.    
yaya.  s.  Padre,  are.  Dios.      
  ablandar.  Llamp'uyachiy.     abrigar.  Qatay,  quñichiy.    
yaykuy.  v.  intr.  Entrar.  Cf.  haykuy.      
  abobado.  Upa,  upayasqa.     abrir.  Kichay.  
yukay.  v.  tr.  C.  Engañar.      
  abochornado.  Ruphapakusqa,    (abrir  la  boca):  hakariy,  hanllariy,  
yukra.  s.  Camarón.   p'inqakusqa.     k'akchay.    
     
yumay.  s.  Semen.  Engendramiento,   abochornarse.      Ruphapakuy,    (abrir    una    flor):    phanchiy.  
procreación.   p'inqarqukuy.      
    abrochar.  T'ipay.    
yunka.  s.  Valle  tropical;  selva.   abofetear.      C.      Saqmay;      A.  Laqyay,    
  lapuy.     absolver.  Pampachay.    
      achicar.  Taksayachiy,  huch'uyachiy  
absorber.  Ch'unqay,  suquy.     acercar.  Asuykachiy,  ach'uykachiy,   acortar.      Huch'uyachiy,  taksayachiy.     ~  uchukyachiy.  
  sichpaykachiy  ~  hichpaykachiy.        
abstinencia.  Sasiy.       acosar.  Qatikachay,    qatipayay.   achicharrar.  Q'aspay,  thiqtichiy,  
  acertar.  Chayachiy,  quykuy.       rupachiy.  
abuela.  Paya.       acostarse.  Sirikuy,  ustukuy.      
  acertijo.  Watuchiy,  watuchina.       achispar.  Sinkachiy,  machachiy.  
abuelo.  Machu.       acostumbrado.  Yachasqa.      
  acicalar.  Lluchk'achiy,  llamp'uyachiy.       adaptar.  Tinkuchiy.  
abultar.      Ch'upuy,  punkiy,     acostumbrarse.      Yachakuy.      
hatunyachiy.     ácido.  P'uchqu.       adaptarse.  Yachakuy.  
    acrecentar.      Mirachiy,        
abundante.  Achkha,  ancha,   aclarar.  Sut'inchay.   achkhayachiy,  wiñachiy.     adelantar.  Ñawpariy.  
anchallaña.          
   (el  agua):  chhuyay.   acreedor.  Manuq,  manuyuq.     adelante.  Ñawpapi.  
aburrirse.      Amipuy,      amirquy.        
   (la    atmósfera):    qicharikuy.   activar.      K'uchikachay,       adelgazar  
abusar.  Allquchay,  mana_allin_ruray.     utqhayachiy.      
  aclimatarse.  Yachakuy.        (una  persona  o  animal):  tulluyay.  
acá.  Kaypi.     actualmente.  Kunan  ~  kanan,        
  acobardarse.      Chinayayay,   kunallan,      kunanpuni.      (un  objeto  plano):  llapsayay.  
acabar.  Tukuy,  p'uchukay.   manchapakuy.        
    acuclillarse.  C.  Runkuykuy,  A.    (un      objeto      cilindrico):  llañuyay  ~  
acallar.  Upallachiy.   acocear.  Hayt'ay.     Unchuykuy.     ñañuyay.    
       
acanalar.  Suk'ay,  yarqhachay.   acoger.  Chaskiy,  qurpachay.     acuchillar.  T'urpuy,  tuksiy.     además.      Chaymanta,      astawan.  
       
acardenalar.  Q'uyuyachiy.   acometer.      Qallariy,      atipakuy.   acudir      (en  socorro).      Yanapay,   adentro.  Ukhu.    
    amachay.    
acariciar.    Waylluy,    khuyapay.    (entre  varios):  waykay.       aderezar.  Sumaqyachiy,  allichay.    
    acueducto.  Yarqha,  pincha.      
acarrear.  Astay,  apay.     acomodar.  Churay,  allichay.       adeudarse.      Manukuy,      
    acumular.          Huñuy,  tantay,  qutuy.     manuchakuy.    
acaso.  Icha,  ichapas,  ichach,  paqta.     acompañante.    Pusaq,  tiyapayaq.      
    acuoso.        Unu-­‐unu,  yakusapa;  huq'u.     adherir.  C.  K'askachiy,  ratachiy;  
acaudalado.  Qhapaq,  qullqiyuq,   acompañar.  Pusay,  tiyaysiy.       laqay.    
qullqisapa.       acurrucarse.      Usthuy,      unchukuy.    
  aconchavarse.      Kamachinakuy,     adicionar.  Yapay.    
acceder.  C.  Huñiy,  uyniy;  A.  Awniy.     rimanakuy.     acusar.  Tumpay,  willay.      
      adiestrar.      Yachachiy,  riqsichiy.  
acechar.        Watiqay,  suyapayay.   acongojarse.  Llakikuy,  phutikuy.     achacar.  Huchayay,  tumpay.      
      adinerado.  Qullqisapa,  qhapaq.    
acelerar.  Utqhay.     acopiar.      Huñuy,    suntuy,  tantay.     achacoso.  Unquyaraq.      
      adivinanza.    Watuchiy,      watuchina.  
acepillar.  Llaqllay,  llamp'uyachiy.                       acoplar.      Hap'ichiy,  much'apunachiy.     achatado.      P'altayasqa,      t'añusqa.    
      adivinar.  C.  Watuy;  A.  Musyay.  
aceptar.      Chaskiy,      awñiy,  awniy.   acordar.  Rimanakuy,  kamachinakuy.   achatar.      T'añuy,      p'altayachiy.    
      adolescente  
acequia.  Yarqha.     acordarse.  Yuyarikuy.      
 (hombre):  maqta.         ahí.  Chaypi.    
  afeminado.  Chinanayaq.     agradable.  Sumaq,  misk'i.      
 (mujer):  t'asqi.         ahijar  
  afianzar.  Takyachiy.     agradar    
adolorido.  Nanasqa.          (el      hombre):  churiyay,  yumay.  
  afición.      Munapay,      khuyapay.      (causar      placer):      kusichiy.    
adonde.  Mayta,  mayman.          (la  mujer):  wawachay.    
  afilar.  Ñawch'iyachiy,  ñañuyachiy.    (al  paladar):  misk'iy.      
adoptar       ahogar.      C.      Hiq'ipachiy;      A.  
  afinar  (un  objeto).  Takyachiy.   agradecer.  Yupaychay,  riqsikuy.     Iqipachiy.    
 (el      hombre):      churichakuy.        
  aflicción.  Llaki,  phuti,  muchuy.   agrandar.        Hatunyachiy,  wiñachiy.     ahondar.  P'ukruchay,  ukhuchay.  
 (la  mujer):  wawachakuy.          
  aflojar.  Wayayachiy,  kachariy,   agregar.  Yapay.     ahora.  Kunan,  kanan.    
adorar.  Much'aykuy.     paskariy.        
    agriar.  P'uchquchiy,  qamyachiy  ~   ahorcar.  Siq'uy,  warkuy.    
adormecer.  Susunkay.     afónico.  Ch'aka.     qaymachiy.      
      ahuecar.      C.      Huchk'uy;      A.  Uchkuy.  
adornar.  Allichay,  sumaqyachiy.     afortunado.  Samiyuq.     agrio.  P'uchqu.      
      ahumar.  Q'usñichiy.    
adquirir.      Tariy,      tarikuy,  rantiy.   afrecho.  Hamch'i.     agrietado.  Raqrasqa.      
      ahuyentar.    Ayqichiy,    manchachiy,  
adrede.  Munaywan,  yanqa.     afrenta.  P'inqay.     agrupar.  Huñuy,  tawqay.     qarquy.    
       
adular.  Llaqway,  llunk'uy.     afuera.  Hawa.     agua.  C.  Unu;  A.  Yaku.     airado.  Phiñasqa.    
       
adúltero.  Wasanchaq.     agacharse.  K'umuy,  k'uytuy.     aguacero.  Para.     aire.  Wayra.    
       
adulto.  Kallpayuq,  wiñay,  hunt'asqa.     agarrar.  Hap'iy.     aguar.      Unuyachiy,    yakuyachiy.   aislar.      Asuchiy,      rakiy,      sapanchay.  
       
advenedizo.      Mitma,      hawaruna.     agave.  Paqpa,  chuchaw.     aguaitar.  Watiqay.     ajeno.  Hukpa,  runap.    
       
adversario.    Awqa,      tinkuqmasi.     ágil.  C.  K'uchi;  A.  Tuki.     aguardar.  Suyay,  suyaykuy.     ají.  Uchu.  
       
adversidad.  Ñak'arikuy,  llakiy.     agitar      (líquido).      Aytiy,      aywiy.   agudo.  Llañu  ~  ñañu.   ajiaco.  Ruqru,  puqti.    
       
advertir.  Willay,  niy,  yuyaykachiy.   aglomerar.  Tawqay,  ñit'iy.     águila.  Anka.   ajustar.  Mat'iy,  chaqnay.    
       
adyacente.  Qaylla,  kaylla.     agonizar.    Wañunayay,  p'itinayay.     agujerear.      T'uquy,      huchk'uy,   ala.  Rapra,  rikra.    
    uchkuy.      
afable.  Llamp'u_sunqu,   agorero.      Musyaq,      yachaq,  umu.       alabar.  Yupaychay.    
ñukñu_sunqu.     agujero.      T'uqu,      huchk'u,  uchku.    
  agotarse     alacena.  T'uqu,  churana.    
afear.  Millayyachiy.       aguijón.  Wach'i,  t'urpuna.      
   (en  el  trabajo):  sayk'uy,  pisipay.     alancear.  Chukiy,  tuksiy.    
afectar.  Chayay.       aguja.  Yawri,  sirana.      
   (el  agua):  ch'akiy.     alargar.      Suyt'uyachiy,      hatunyachiy.  
afectuoso.      Munaq,      khuyakuq,     agusanarse.  Kuruy.      
sunquyuq.      (el  tiempo):  tukuy.        (el  tiempo):  unayay.    
      amancebamiento.  Uywanakuy,  
alarido.  Qapariy.     algo.  Imapas.     alojar.  Samachiy,  qurpachiy.     waynanakuy.    
       
alarma.  Ch'aqwa,  manchay.     algodón.  Utkhu.     alquilar.  Mink'ay,  aynichiy.     amanecer.      Paqariy,      achikyay.    
       
alba.  Achikyay,  pacha_paqariy.                                                      alguien.  
                               P      ipas.  
      alrededor.      Muyuriqman,  muyuriqpi.     amansar.      Sunqu_llamp'uyachiy,  
      sunqu_tiyachiy.    
albañil.  Pirqaq.     algunos.  Wakin.     al_revés.    T'ikranpa,  qhipanpa.      
      amante.      Khuyaq,      munaq,  waylluq.    
albedrío.  Munay.   aliento.  Samay.     alterarse.      Hukman_tukupuy,    
    hukmanyakurquy.     amar.  Khuyay,  munay,  waylluy.  
albergar.  Qurpachay,  samachiy.   aliarse.      Kamachinakuy,      rimanakuy.      
    altercado.  Kutipakuy,  ninakurquy.     amargo.  P'uchqu,  qamya.    
alborear.  Illariy,  achikyay.     alias.  Nisqa,  sutichasqa.        
    alternar.  Mit'anay,  mit'anakuy,   amarillo.  Q'illu,  qarwa.    
alboroto.  Takurikuna,  ch'aqwa.     aligerar   chullachinakuy.      
      amarrar.  Watay,  chaqnay.    
alborozo.      Quchukay,      kusikuy.      (el  peso):  pisikachiy.   alto.  Suni,  hatunkaray.      
      amasar.  Chapuy,  masaray.    
alcanzar    (el  paso):  utqhay.     altura.  Sayay,  sayaynin.      
      ambicioso.  Munapayaq.    
 (al  que  viene):  taripay.     alimentar.      Mikhuchiy,      qaray.   aluvión.  Lluqlla.      
      ambos.  Puran,  purantin,  iskaynin,  
 (lo  deseado):  usachikuy,  tarikuy.    (las  aves):  umiy,  unkay.     alumbrar   masintin.    
       
 (algo  a  otro):  hayway.     alimento.  Mikhuy,  mikhuna.      (con  una  luz):  k'anchariy,  akchiy.   ambulante.  Puriq_runa,  purikuq.  
       
alcoba.  Puñuna.     alinear.  Siq'ichiy.      (el      día):      illariy,      achikyay.   amedrentar.  Manchachiy.    
       
aldea.  Ayllu,  Llaqta.     aliñar.  Allichay.    (relampaguear):  illapay,  lliplliy,   amenazar.  Manchachiy.    
    wakriy.      
aleccionar.  Yachachiy.     alisar.  Lluchk'ayachiy,  llamp'uyachiy.       amígdala.  Amuqllu.    
     (dar  a  luz):  wachay.      
alegrar.      Kusichiy,      quchuchiy.   aliso.      Ramran,      ramras  ~  lamras.       amigo.      Riqsinakuq_masi,  
    alzar.  Huqariy.     khuyaq_masi.    
alegre.  Kusi.     aliviar      
    allí.  Chaypi,  wakpi.     aminorar.  Pisichiy.    
alegría.  Kusikuy.      (la  enfermedad):  alliyay,  allinyay.      
    allanar.  Pampachay,  kuskachay.     amistar.  Riqsinakuy,  khuyanakuy.  
alejar.      Anchuchiy,      karunchay;    (la  carga):  pisiyachiy.        
qarquy.       amable.  Munaypaq,  sumaq_sunqu.   amo.  Apu,  wasiyuq.    
  almacén.      Pirwa.        
alentar.      Kallpanchay,      sinchichay.       amado.  Munasqa,  khuyasqa.     amojonar.      Sayway,  suntuy.  
  almohada.  Sawna.        
aletear.      Raprachakuy,      raprapyay.     amalgamar.  Taqruy.   amonestar.  Anyay,  kunay.    
  alocado.      Musphaq,      utikayaq.        
alfiler.  T'ipana,  t'ipa.       amamantar.  Ñuñuchiy.     amontonar.  Suntuy,  qutuy,  tawqay,  
  alojamiento.      Samana_wasi,     qullqay,  huñuy.    
alforja.  Wayaqa.     qurpachana;  tampu.      
amor.  Khuyay,  munay.     anexar.  Hukllay.   antojo.  Munapakuy.     apariencia.  Rikch'ay.    
       
amoratarse.  Q'uyuy.     angustia.  Llaki,  phuti.   antorcha.  K'anchana,  akchikuq.   apartar.    Akllay,    rakiy,      anchhuchiy.  
       
amordazar.  Qallu_chhipay.     anhelar.  P'ituy,  munapay.   antro.  Mach'ay.     apearse.  Uraykuy.    
       
amortajar.      Aya_p'achachiy,   anidar.  Q'isachay.   anual.      Sapa_wata,      watan-­‐watan.     apedrear.      Chamqay,      chuqay.    
aya_p'intuy.          
  anillo.  Siwi.   anublarse.      Llanthuy,      phuyuy.   apegarse.    Ratakuy,    k'askakuy.  
amotinarse.  Hatariy.          
  animar.  Kamay,  kawsachiy,   anudar.  Khipuy,  watay.     apellidar.  Sutichay,  qayay.    
amparar.      Amachay,      yanapay.   kallpachiy.      
    anunciar.  Willay,  yachachiy.     apenado.  Llakisqa.    
ampolla.  Phusullu,  supullu.     aniquilar.      Qulluy,      chinkachiy.      
    anverso.  Uyan.     apenas.  Sasata,  ñak'ayta.    
amputar.      Kuchuy,      kutuy,  qhuruy,   ano.  Siki,  uquti.      
wit'uy.     añadir.  Yapay.     apéndice.  Yapana.    
  anoche.  Ch'isi,  tuta.      
amurallar.  Pirqay,  qinchay,  kanchay.     año.  Wata.   apersonarse.  Rikhuriy,  tinkuy.    
  anochecer.    Ch'isiyay,    tutayay.      
analfabeto.      Ñawsa,      mana_ñawiyuq.     añoso.  Puqusqa,  takyasqa.     apertura.      Kichana,      kichakuy.  
  anónimo.  Mana_sutiyuq.      
anciana.  Paya.     apacentar.  Michiy.     apestar.  Asnay.    
  ansia.  Sinchi_munay.      
anciano.  Machu,  yuyaq.     apacible.        Llamp'u_sunqu,   apetecer.  Munapayay.    
  anteanoche.      Qayna_ch'isi,   qasi_sunqu.      
ancho.  Kinray,  hatun.   qayna_tuta.     apiadarse.  Llakipayay.    
    apachurrado.      Thañusqa,  llaphisqa.      
andar.  Puriy,  purikuy.     anteayer.      Qayninpa_p'unchaw.     apiñarse.      Chhunkunakuy,  
    apadrinar      (bautizo).      Marq'ay.     ñit'inakuy,  tawqanakuy.    
 (a  gatas):  lluqay.     anteceder.  Ñawpay,  ñawpariy.      
    apagar   aplacar.        Sunqu_tiyachiy,  thanichiy.    
 (tropezando):      thampiykachay;       antecesor.  Ñawpaq_kaq.        
tamraykachastin,  mitkastin_puriy.      (soplando):  phukuy.   aplanar.    Pampachiy,  kuskachiy.  
  anteojos.  Qispi_ñawi.        
andas.  Rampa,  wantuna.      (con  agua):  thasnuy.     aplastar.  Ñit'iy.    
  antepasado.  Ñawpa_machu.        
andén.  Pata.     apalear.  Maqay,  waqtay.     aplaudir.      Kusipayay,      taqllay.  
  anterior.  Ñawpa.      
andrajoso.  Thanta_runa,  latapa_runa.     apañar.  Pakay,  hap'iy.     aplazar.  Suyachiy,  asuchiy.    
  antes.  Ñawpaq.      
anegar.  Challpuy.     aparar.  Kamariy,  chaskiy.     apocado.  Pisi_sunqu.    
  anticipar.      Ñawpachiy,          
angina.  Kunka_unquy.   qallaykurquy.     aparear.    Masachay,    kuskachay.     apoderarse.  Hap'ikuy.    
       
angosto.  Kichki,  k'ikllu.   antiguo.  Ñawpa.     aparecer.      Rikhuriy,      qispimuy.   apodo.    Mana_allin_suti,    hawa_suti.  
       
ángulo.  K'uchu.   antipatía.  Chiqniy.     aparentar.  Tukuy.     apolillar.  Thutay,  puyuy.    
       
aporcar.  Hallmay,  aysay.         atado.  Q'ipi.    
  arena.  Aqu,  t'iyu.     asar.        Kankay,  kusay,  q'aspay.    
aportar.  Chayay,  apay.         atajar.  Hark'ay.    
  aroma.  Q'apay,  misk'i_asnaq.     ascender.  Siqay,  wichay.      
aposentar.    Qurpachay,      samachiy.       atalaya.  Qhawana.    
  arraigar.  Saphinchakuy.     asco.  Millay,  millakuy.      
apostema.  Ch'upu,  q'iya.         atar.  Watay,  chaqnay.    
  arrancar.  T'iray,  chutay.     ascua.  Sansa.      
apoyar.  Q'imiy.         atemorizar.  Manchachiy.    
  arrasar.      Purunyachiy,  pampayachiy.   asear.      Chhuyanchay,      mayllay,    
apreciable.  Khuyapaslla.       allichay.     atender.  Uyariy.    
  arrastrar.  Aysay,  chutay.        
aprender.  Yachakuy.       asemejarse.            Rikch'akuy,   aterir.  Chirayay.    
  arrear.  Qatiy.     kaqlla_kay.      
aprendiz.  Yachapakuq.         atesorar.  Qullqi_huñuy.    
  arrebatar.      Waykay,      ayqichikuy,   asentar.      Takyachiy,      tiyachiy.    
apresar.  Hap'iy.     qichuy.       atizar.  Nina_hast'iy.    
    aserrar.  Kuchuy,  wit'uy.      
apresurar.  Utqhay.     arreglar.  Allichay.       atontarse.    Utipuy,  muspaykachay.  
    asesinar.  Wañuchiy.      
apretar.  Mat'iy,  chaqnay.     arremangar.  Q'allpay,  q'impirikuy.     atorado.  K'ichkipakusqa.    
    aseverar.  Ari_niy,  awniy.      
aprisco.  Kancha,  qincha.     arrepentirse.  Wanay.       atrancar.  Q'imiy.    
    así.  Hina.      
aprobar.  Ari_niy,  uyniy,  awniy.   arrestar.  Wichq'ay.       atrapar.  Hap'iy.    
    asiento.  Tiyana.      
apto.  Allin,  kusa.     arriba.  Hanaq.       atrás.      Qhipa.  
    asociar.  Masinchay,  masanchay.    
apuntar.  T'uqsiy.     arribar.  Chayay,  chayamuy.       atrasarse.  Qhipakuy.    
    asolar.  Purunyachiy.      
apuñalar.  T'urpuy,  tuksiy.     arrimar.  Asuykachiy,  q'imiykachiy.     atrevido.  Mana_manchaq.    
    asolear.      Rupaychay,      mast'ay.    
aquel.  Haqay,  chaqay,  wak.   arrinconar.  K'uchuchay.       atropellar.    Saruy,    tanqakuy.  
    asomar.  Rikhuriy,  wichay.      
aquí.  Kaypi,  kayman.     arrodillarse.  Qunqurikuy.       aullar.  Wanyay.    
    áspero.  Qachqa.      
araña.  Kusi-­‐kusi.     arrojar.      Wikapay,    chuqay,     aumentar.  Mirachiy,  yapay.    
  wikch'uy.     aspirar    
arañar.  Rachay,  hasp'iy.         aunar.  Hukllachay.  
  arroyo.      Uchuk_mayu,        (por  la  boca):  hapkay.    
arar.  Yapuy,  chakmay.     huch'uy_mayu.     ausentarse.  Ch'usay,  illariy.    
     (por  la  nariz):  sinq'ay.      
árbol.  Sach'a,  yura.     arruga.  Sip'u,  q'inti,  q'aqñu.       autorizar.      Kamachiy,  rurachiy.  
    asquear.  Millakuy.      
arcilla.  Llank'i,  mit'u.     arrumar.  Tawqay.       auxiliar.  Yanapay.    
    asustar.  Manchachiy.      
arco_iris.  K'uychi,  chirapa.     asa.  Rinri,  hap'ina.       avanzar.  Ñawpariy.    
    atacar.  Atipay,  qallariy.      
arder.  Rawray,  ruphay.     asado.  Kanka,  kusay.       avaricia.  Mich'akuy.    
      boa.  Amaru,  wata_puñuq.    
ave.  Pisqu.     bailar.  Tusuy,  qachway.     barro.  T'uru,  mitu.      
      boca.  Simi;  hutk'u,  yaykuna.  
avecindarse.      Mitmakuy,   bajada.    Uraykuna,  kinray.     bastante.  Achkha.      
llaqtachakuy.          (abrir  la  boca):  hanllay.    
  bajar   bastón.  Tawna,  k'aspi.      
avejentarse       bocio.  Q'utu.    
   (de  precio):  uraykachiy.   basura.  Q'upa,  wanu.      
 (el  varón):  machuyay.       bofes.  Surq'an,  k'ipchan.    
   (la  cabeza):  k'umuy.     batalla.  Awqay,  maqanakuy.      
 (la  mujer):  payayay.       bola.  Rumpu,  sinku,  ruyru.    
  balanza.  Aysana.     batán.  Maran,  maray.      
 (un  objeto):  mawk'ayay.         bolsa.  Wayaqa,  ch'uspa.    
  balar.  Waqay.     batir.        Qaywiy,  aytiy  ~  aychiy.      
aventajar.  Yalliy,  llalliy.         boñiga.  Kharka,  q'awa.    
  balbucear.  Haklluy,  aklluykachay.     bautizar.        Uliyay,  suti_churay.    
aventar.      Wikapay.       borde.  Patan.    
  baldío.    Purun_allpa;    purun_pampa.   beber.  Upyay,  upuy.      
avergonzar.  P'inqachiy.         borrachera.          Machay,      upyay,  
  baluarte.  Pukara.     bebida.  Upyana.     sinkay.    
averiguar.  Tapukuy.          
  banda  (lado).  Chimpa.     belleza.  Sumaq_kay.     borracho.          Machasqa,      upyasqa,  
avinagrar.  P'uchquchiy.         sinkasqa.    
  bandido.      Manchana_runa,   benefactor.  Allin_ruraq.    
avisar.  Willay.     waykakuq.       borrar.  Pichay,  chinkachiy.    
    beodo.  Machaq,  sinka.    
aviso.  Willakuy.     banquete.        Mikhuna,  upyana.       bosque.  Sach'a-­‐sach'a.  
    besar.  Much'ay.    
avistar.  Rikuy,  qhawarquy.     bañarse.    Armakuy,      mayllikuy.       bosta  
    bicho.  Uru,  kuru.    
ayer.  Qayna_p'unchaw.     baño.  Armakuna,  mayllakuna.        (de  vaca):  q'awa.  
    bien.  Allin.    
ayudar.  Yanapay,  ruraysiy.     barato.  Chanin,  pisilla.      (de  equino):  uchha.  
    bienestar.    Allin_kay,      allin_kawsay.    
ayuno.  Sasi.     barba.  Sunkha,  sapra.        (de  ovino):  taqya.  
    bienvenida.  Sumaq_chaskiy.      
ayuntar.  Huñuy,  t'inkiy.     barbacoa.        Pachamanka,  watya.       bostezar.  Hanllariy,  hanllapakuy,  
    bilis.  Hayaqin.     hakapakuy.    
azotar.  Waqtay.     barbechar.      Chakmay,      yapuy.      
    bisoño.  Yachapakuq.     botar.      Wikch'uy,  hitay;  wikapay.  
azuela.  Llaqllana.     barca.  Wamp'u.        
    bisnieto.  Willka.   brasa.  Sansa,  nina.    
azucena.  Hamank'ay.     barranco.  Q'asa,  wayq'u.        
    blanco.  Yuraq.     bravo.  Phiña,  phiñasqa.    
azul.  Anqas.   barrenar.  Hutk'uy,  uchkuy.        
    blancura.  Yuraq_kay.     brazo.  Rikra.    
baba.  Llawsa,  lawsa.     barrer.  Pichay.        
    bledo.  Hat'aqu,  qura.     breve      (tiempo).      Hukpachalla,  
bacín.  Hisp'ana,  hisp'akuna.     barriga.  Wiksa.       utqhalla.    
    cambiar   caracol.  Ch'uru.  
brillar.  Llipipipiy,  k'anchay,  illay,   cabeza.  Uma.      
akchiy.        (trocar):  rantiy,  yankiy.   caracha.  Qaracha.  
  cabrillas.      Qullqa,  quyllur,      
brincar.      P'itay,      phawaykachay.   qanchis_quyllur.      (variar):      huk_hinaman_tukuchiy.   carbón.  K'illimsa.  
       
broma.  Pukllay,  sawkay.     cabuya.  Ch'awar,  paqpa.      (trasladar):  t'ikray.   cárcel.  Watay_wasi,  samkay.  
       
brotar   cada.  Sapa.     camilla.  Chakana,  wantukuna.   carcoma.  Thuta,  puyu.  
       
 (del  suelo):  phutuy.   cadáver.  Aya,  wañu.   caminar.  Puriy,  riy,  kallpay.     cardar.  Pillchay.  
       
 (del  tallo):  ch'ichiy.   caer.  Urmay.   camino.  Ñan,  purina.     cárdeno.  Q'uyu.  
       
 (la  flor):  mukmuy.     caca.  Aka,  ismay.   camisa.      Unkhu,      ukhu_p'acha.   carear.  Uya_purachiy,  tinkuchiy.  
       
brujo.      Layqa,  musyaq.     cadera.  Siki_pata.   camote.  Apichu,  misk'i_papa.     carestía.  Muchuy,  wanay.  
       
bruma.  Phuyu,  wapsiy.     cal.  Isku.   campo.  Pampa,  purun.     carga.  Winay,  saway.  
       
buba.  Wanthi.     calavera.  Aya_uma,  uma_tullu.     cana.  Suqu.   cargar.        Churkuy,        q'ipiy,  chaqnay.  
       
buche.  Q'utu,  uksu.     calcinar.  Kañay,  uchphayachiy.   canal.      Rarqa,      yarqha,      pincha.   caricia.  Waylluy,  khuyapay.  
       
bueno.  Alli,  allin.     calcular.  Yupaykukuy.     canalla.  Millay_runa.     cariño.  Khuyay,  munaychay.  
       
bufón.  Asichikuq,  sawka.     caldear.  Ruphachiy,  ninayachiy.   cancha  (maíz  tostado).  Hamk'a,   carnaval.  Hatun_pukllay.  
    kamcha.    
buho.  Tuku,  ch'usiq.     calentar.  Q'uñichiy.       carne.  Aycha.  
    canchón.      Kancha.    
bulto.  Q'ipi,  palta,  saway.     calmar.  Samay,  thaniy.       caro.  Ancha_chaniyuq.  
    candela.        Sansa,  nina.      
burbujear.  Phullpuy.     calofrío.  Chukchuy,  katkatyay.     carta.  Qillqa.  
    canilla.  Chaki_tullu.    
burla.  Sawka,  pukllay.     calor.  Ruphay.     carrillo.  K'aklla,  uya.  
    canjear.  Rantiy,  yankiy.    
buscar.  Maskhay.   calumnia.    Tumpay,    huchachay.       carrizo.  Suqus.  
    canoa.  Wamp'u.    
caballero.  Wiraqucha;  q'ala.     calvo.      P'aqla_uma,      q'ala_uma.     casa.  Wasi.  
    cansarse.    Sayk'uy,    pisipay;  amirquy.    
caballo.  Kawallu,  hatun_uywa.   callar.  Upallay,  mana_rimay.       casarse.  Kasarakuy,  yananchakuy.  
    cantar.  Takiy.    
cabana.  Ch'uklla.     cama.  Puñuna,  kawitu.       cascada.  Phaqcha.    
    cántaro.  P'uyñu;  urpu.    
cabecera.  Sawna.     camarada.  Riqsinakuq_masi,     cascajo.  Suqlla_rumi.    
  khuyaq_masi;  yanasa.   capa.  Yaqulla.    
cabello.  Chukcha.         cascara.  Qara.    
  camarón.  Yukra.     cara.  Uya.    
caber.  Kamay.       caserío.  Wasi_wasi.    
  cerca.  Sichpa,  hichpa.     cola  
caserón.  Raqay.       clara    
  cerco.  Qincha.      (rabo):  chupa.  
casi.  Yaqa,  yaqalla.        (agua):  ch'uya_unu.    
  cerdo.  Khuchi.      (pasta):  k'askachina,  laqaq.    
casta.  Ayllu,  yawar,  rikch'aq.        (del  huevo):  runtup_yuraqnin.    
  cernícalo.  K'illichu,  k'illiwara.     colaborar.  Yanapay,  ruraysiy.  
castaño.  Ch'umpi.       clarificar.  Ch'uyayachiy.      
  cernir.  Suysuy.     colar  (filtrar):  Suysuy.    
castigar.  Muchuchiy.       clase.  Rikch'aq.      
  cerradura.  Wichq'ana.     coleccionar.  Huñuy.  
catarro.  Chhulli_unquy.     clasificar.  Rakiy,  akray.      
  cerrar.  Wichq'ay.     colecta.  Tanta.    
catre.  Kawitu,  sirina.       clavar.  Takay,  sat'iy.      
  cerro.  Urqu.     colega.  Masi,  kaq_masi.    
causar.  Ruray,  raykuy.     coagular.  Tikayachiy.      
  certeza.      Sut'inmanta_yachay.     cólera.  Phiñay,  phiñakuy.    
cavar.  Hasp'iy,  t'uquy,  hutk'uy,     cobarde.  Llaklla,  pisi_sunqu,    
uchkuy.   cerumen.  Rinri_wira.   manchakuq.     colgar.  Warkuy.    
       
caverna.  Mach'ay.   cesar.      Tukuy,      thaniy,      p'uchukay.   cobardía.      Llakllay,      manchay.   colibrí.  Q'inti.    
       
cavilar.  Yuyaymanay.   césped.  Ch'ampa.   cobijar.  Qatay.     cólico.      Wiksa_nanay.    
       
caza.  Chaku.   cesto.  Runku.   cobrar.  Mañay,  mañapuy.     colmar.  Hunt'achiy.    
       
cecina.  Ch'arki.   cicatriz.  Q'illa,  sira.   cobre.      Anta.     colmillo.  Waqsa.    
       
cedazo.  Suysuna.   ciego.      Ñawsa,      mana_ñawiyuq.   coca.      Kuka.     colocar.  Churay.    
       
cegar.  Ñawsayay.   cielo.  Hanaq_pacha.   cocear.  Hayt'ay.     columpio.    Wayllunk'ukuna,  
      wayllunchakuna.    
ceja.  Qhisipra,  qhichipra.   cien.  Pachak.     cocinar.  Wayk'uy,  yanuy.      
      collar.  Wallqa,  kunka_watu.    
celaje.      Antaqa,  antay_ruphay.   cieno.  T'uru_t'uru.     codiciar.      Munapayay,        
    ancha_munay.   comadreja.      Achuqalla,  
cementerio.  Ayap_samanan,   cierto.  Chiqan,  sut'illa.       unchuchukuy.  
aya_pampana.     codo.  Kuchus,  kuchuchu.      
  ciervo.  Lluychu.       combatir.  Maqanakuy.    
ceniza.  Uchpha.     coger.  Pallay,  hap'iy.      
  cigarra.  Qisqis.       comenzar.  Qallariy.    
centella.  Lliplliq,  achikyaq.     cogote.  Much'u.      
  cinco.  Pichqa.       comer.  Mikhuy.  
centena.  Pachak.     coincidir.  Tinkunakuy.      
  cintura.  Wiqaw.        (harina):  hak'uy.    
centro.  Chawpi.     cojear.  Hank'ayay,  wiqruy.      
  ciudad.  Hatun_llaqta.        (coca):  akulliy.    
cera.  Mapa.     cojo.      Hank'a,  wiqru.      
  cizaña.  Qura.        (lamiendo):        llaqway,  lluspiy.  
       
comezón.  Siqsi.     concordar.  Tinkuchiy.     conjunción  (de  la  luna).  Wañu,   contigo.  Qamwan.    
    musuq_killa.      
comida.      Mikhuy,  mikuna.   conculcar.  Sarunchay.       continuamente.  Pasaqlla.    
    conmemorar.    Yuyariy,    yupaychay.    
comienzo.  Qallariynin.     concuñada.      Qhachun_masi,     contorno.  Muyuntin,  muyuriqnin.  
  llumchuy_masi.     conmigo.  Nuqawan.      
comisionar.  Kachay.         contraerse.  Qintikuy.    
  concuñado.        Qatay_masi,   conmover.  Kuyuchiy.      
como.  hina.     masa_masi.     contumaz.        K'ullu_sunqu,  
    conocer.  Riqsiy,  yachay.     munasqan_ruraq.  
cómo.  Imayna.     concurrir.  Riy,  huñunakuy.        
    consanguíneo.  Yawar_masi,   convalecer.  Allinyay.    
compañero.  Masi.     condensar.  Pipuyachiy,  putkayachiy.   ayllu_masi.      
      convenir.      Kamachinakuy,  
comparar.      Tinkuchiy,      rikch'achiy.     condiscípulo.  Yachaq_masi.     conseguir.      Tariy,      usyachikuy.     rimanakuy,  ninakuy.    
       
compatriota.      Llaqtamasi,   condolerse.  Llakipayay,  nanachikuy.     consejo.  Kunay,  willay,  kamachiy.   conversar.  Rimay,  parlay.    
llaqtapura.          
  cóndor.  Kuntur.     consentir.  Huniy,  awniy.     cooperar.    Yanapay,      ruraysiy.    
competir.    Tinkunakuy,      llallinakuy.        
  conducir.  Pusay,  apay.     conservar.  Waqaychay.     copioso.  Sinchi,  achkha,  nanaq.  
compilar.  Huñuy,  suntuy.          
  confeccionar.  Ruray.     considerar.  Hamurpay,  yuyaymanay.     corazón.  Sunqu.    
complacer.      Kusichiy,      q'uchuchiy.        
  confesar.  Willakuy.     consolar.      Sunqu_tiyachiy,  kusichiy.     corcovado.      Q'umu_wasa,  
completar.  Tukuy,  hunt'ay.         muqu_wasa.    
  confín.      Tukuynin,      p'uchu_kaynin.   construir.      Ruray,      hatarichiy.    
componer.  Allichay.         cornear.  Waqray.    
  confinar.  Tinkuy,  tupay.     consultar.  Tapuy.      
comprar.  Rantiy.         corona.  Pillu.    
  confluencia.  Tinkuy,  tupay.     consumar.      P'uchukay,      tukuy.    
comprender.      Yachay,      yacharquy.         corral.  Kancha,  qincha.    
  confronta.  Tinkuchiy.     contador.  Yupaq.      
comprimir.  Ñit'iy  ~  mat'iy.       corregir.  Wanachiy,  anyay.    
  confundir.      Chhaqruy,      taqruy.     contagiar.      Ratachiy,      ratakuy,    
comprometerse.      Huñiy,  aniy.       mismiy.     correo.  Chaski,  qillqa_apaq.    
  congelar.      Qasay,      chullunkuy,      
comunicar.      Willay,      yachachiy.     rit'iyachiy.     contar   correr.  Phaway,  kallpay.    
       
comunidad.  Ayllu,    llaqtantin.     congoja.  Llaki,  phuti.      (números):  yupay.   corresponder.  Kutichiy.    
       
concebir  (la  hembra).  Wiksayakuy,   congraciarse.    Munachikuy,    (avisar):  willay.     corroer.  Kuchkuy.    
chichuyay.     khuyachikuy.      
    contento.  Kusi_sunqu,  hawka.   corromperse.  Ismuy,  p'uchquyay.    
conceptuar.  Yuyaymanay.     congregar.  Tantay,  huñuy.        
    contestar.  Kutichiy,  rimariy.     cortar  
concluir.  Tukuy,  p'uchukay,   conjeturar.      Hamurpayay,      
qispichiy.     yuyaymanay.     contienda.  Maqanakuy.      (objetos  compactos):  kuchuy.  
       
 (objetos  alargados  y  fibrosos):   cresta.  K'akara.     cuerpo.  Ukhu;  aycha;  kurku.   chancear.  Pukllaykachay.    
rutuy.          
  cría.  Wawa,  uña.     cuesta   chancro.  Wanthi.    
corteza.  Qara.          
  criado.  Yana,  uywa.      (arriba):      siqana,    wichana.   chancho.  Khuchi.    
cosa.  Ima.          
  criar.  Uyway.      (abajo):  uraykuna.     charco.  Huq'u-­‐huq'u;  qucha.  
cosecha.    Kusicha,    kuhichu,  kallchay.          
  criatura.      Llullu_wawa,       cueva.  Mach'ay.     charlar.  Rimay.    
coser.  Siray.     ñuñuq_wawa.        
    cuidar.      Qhawapay,      waqaychay.   charlatán.  Rimaysapa,  
cosquilla.  Chikuchay.     criba.  Suysuna.       llumpay_rimaq.    
    culebra.  Machaqway.      
costado.  Waqta,  rikra.     crimen.  Hatun_hucha.       chico.  Huch'uy,  uchuk,  taksa.    
    culén.  Wallwa.      
costa  (del  mar).  Mama_qucha_patan,       cristal.  Qispi.       chicote.  Hasut'i,  waqtana.  
hatun_quchap_patan.     culminar.  Qispiy.      
  crucificar.  Chakatay.       chicha.  Aqha.    
costal.  Kutama,  runku.       culo.  Siki.      
  crudo.  Chawa,  mana_chayasqa,  llullu.     chichón.  Punkisqa.    
costilla.  Waqta_tullu.       culpa.  Hucha.      
  cruzar.  Chakay,  chakachiy.       chismear.  Simi_apaykachay.    
costra.  Qara,  k'iri.       culpar.  Huchachay.      
  cuadrar.  Tinkuchiy,  kamaylla_kamay.     chismoso.  Simi_apaq,  iskay_simi.    
costura.  Sirana,  sirasqa.       cultivar.  Llamk'ay,  yapuy.      
  cuál.  Mayqan,  mayqin.       chiste.  Asina.  
cotejar.  Tinkuchiy.       cumbre.  Uma.      
  cuándo.          Hayk'ap,            imaypacha.     chocar.  Takakuy.    
cotidiano.  Sapa_p'unchaw.       cumplir.  Hunt'achiy.      
  cuánto.  Hayk'a.       chorrear.  Sutuy,  phaqchay.    
coz.  Hayt'ay.       cuna.  K'iraw.      
  cuatro.  Tawa.       choza.  Ch'uklla.    
cráneo.  Uman_tullu.       cuñada.  Qhachun  ~  qhachuni,    
  cubrir  (proteger).  Qatay,  kirpay,   llumchuy.     chueco.  Wist'u,  wiqru.    
creador.  Kamaq,  paqarichiq,  ruraq.   p'ampay.        
    cuñado.  Masa.     chupar.  Ch'unqay,  suquy.  
crear.  Kamay,  paqarichiy.     cuclillas  (estar  en).  Runk'uy,      
  unchuykuy.   cuota.  Tanta_qullqi.     dadivoso.    Qukuq,    mallichikuq.  
crecer.      Wiñay,      miray,      hatunyay.          
  cucharón.  Wislla.   curar.  Hampiy,  alliyachiy.     danza.  Tusuy.    
creciente    (luna).      Wiñay_killa,        
wiñaq_killa.     cuello.  Kunka,  tunquri.   curandero.  Hampiq.     dar.  Quy.    
       
creer.  Iñiy.   cuerda.  Waskha,  q'aytu.   curvo.  Q'iwi.     debajo.  Urapi,  ukhupi.    
       
crepúsculo.  Tutaykuy.     cuerno.  Waqra.   cuy.  Quwi.   deber  
       
crespo.  K'uspa.     cuero.  Qara.   chamuscar.      Qaspay,      kankay.  
 (como      tarea):      rurana,     depredar.      Suway,      qichuy,  waykay.     desaparecer.  Chinkay.    
kamachikuy.    (objeto  cilindrico):  ñañu,  llañu.      
    depurar.  Pichapay,  ch'uyanchay.   desasear.  Qhillichay,  qanrachay.  
 (como      deuda):      manukay.   deliberar.  Yuyay,  yuyaykuy.        
    derecha.  C.  Paña;  A.  Alliq.     desatar.  Paskay.    
débil.  Mana_kallpayuq.     delicado.  Llaqlla.        
    derogar.  Chinkachiy.     desbaratar.  Waqllichiy.    
decapitar.        Uma_qhuruy,   delicioso.    Quchuchikuq,      
uman_kuchuy.     misk'i_kusichiq.     derramar.  Hich'ay,  usuchiy.     descabezar.      Uma_qhuruy,  
      uma_hurquy.    
decena.  Chunka.     delincuente.  Huchayuq.     derredor.  Muyun,  muyuriqnin.      
      descalzo.  Q'ala_chaki.    
decir.  Niy,  rimay.     delinquir.  Huchallikuy,  huchapakuy.     derretir.      Chulluchiy,    yakuyachiy.      
      descanso.  Samay,  samana.    
declarar.  Rimariy,  willakuy.     delirar.  Musphay,  musphaykachay.   derribar.      Thuñichiy,      kumpay,    
    saqmay.     descansar.  Samay.    
decrecer.  Huch'uyay,  taksayay,   delito.  Hatun_hucha.        
uchukyay.       derrocar.  Urmachiy.     descargar.  Paskay,  uraykachiy.  
  demanda.  Mañakuy.        
dedo.      Ruk'ana,      maki_pallqan.     derrochar.      Qullqi_tukuy,  wischuy.   descender.  Uraykuy.    
  demasiado.    Ancha,      nanaq,  llumpay.      
deducir.  Hurquy,  rakiy.       derrotar.  Atipay,  ayqichiy.     descifrar.      Yacharqapuy,  musyay.    
  demoler.  Thunichiy,  paskay.        
defecar.  Akay,  hisp'akuy.       derrumbarse.  Thunipuy,  tiyarquy.     descolgar.  Uraykachiy.    
  demonio.  Supay,  awqa.        
defender.  Amachay.       desabrido.    Q'ayma,  qamya,  qhatqi.     desconocer.      Mana_riqsiy,  pantay.    
  demora.  Unay,  unakuy.        
defraudar.  Qichuy,  suway.       desabrigarse.  Mana_mayt'ukuy.   desconsolar.  Llakichiy,  phutichiy.  
  demorar.  Unaykachiy.        
deglutir.  Millp'uy.     desacertar.  Pantay.     descontar.  Rakiy,  hurquy.    
  demostrar.      Kaqta_qhawachiy.        
degollar.  Nak'ay,  sipiy,     desaguar.      Unu_chakichiy,   descoser.  Paskay.    
kunka_kuchuy.     demudarse.      Hukyay,      hukmanyay.   yakun_hakichiy.      
      describir.  Willay,  willakuy.    
dejadez.  Qillarikuy.     denegar.  Mana_munay.     desaliñado.      Mana_allichakuq.    
      descubrir.  Tariy,  rikuchiy.    
dejar.  Saqiy,  kachariy.     denso.  Pipu,  sankhu.     desalojar.  Qarquy.      
      desdentado.  Mana_kiruyuq,  
delante.  Ñawpaq,  qaylla.     dentado.  Kiruyuq,  kirusapa.     desamorado.      Mana_munakuq,   kirunnaq.  
    mana_khuyakuq.      
deleite.      Misk'illikuy,      kusikuy.     dentro.  Ukhu,  ukhupi.       desdicha.  Chhiki,  llaki.    
    desamparar.  Haqiy,  saqiy.    
deleznable.  Tukukuq,  thuñikuq.     denunciar.      Willay,      yachachiy.       desdoblar.  Mastay.    
    desangrar.  Yawarchay.      
delgado   depositar.  Waqaychay,  churakuy.       deseable.  Munanalla,  munapaslla.  
    desanimar.  Manchachiy.      
 (ser  humano):  tullu.   depósito.  Waqaychana;  pirwa,     desear.  Munay,  munapay.    
  churana.     desanudar.  Paskay.      
 (objeto    laminado):    llapsa.      
desechar.      Wikch'uy,      wischuy,   desnudar.      Llat'anay,      chutuy.      
mana_munay.       después.    Chaymanta,  hinamanta,   día.  P'unchaw  ~  p'unchay.    
  desnudo.  Llat'an,  q'ala.     hinaspa.      
desecho.  Puchuq,  q'upa.         diablo.  Supay,  awqa.    
  desobediente.      Mana_uyakuq,   despuntado.  Mut'u,  qhurusqa.    
desenredar.  Paskay.     mana_kasukuq.       dialogar.  Rimanakuy.    
    destapar.  Kichay.      
desenterrar.      Hasp'iy,      hurquy.   desocupar.  Astay,  purumay.     diarrea.  Q'icha.    
    desterrar.  Qarquy.      
deseo.  Munay,  munapayay.     desocuparse.    Samay,    qasikuy.       dicha.  Sami,  kusikuy.    
    destetar.  Hanuk'ay.      
desertor.  Ayqikuq.   desolado.      Llaki_nanasqa,     dichoso.      Samiyuq,  kusisqalla.  
  sinchi_llakisqa.     destilar.  Sut'uchiy.      
desgajar.  K'allmay,  siptiy.         diente.  Kiru.  
  desollar.  Lluch'uy,  llustiy.     destripar.  Ch'unchulchay.      
desgarrar.  Qhasuy,  llik'iy.         diestra.  Paña,  alliq_maki.  
  desorientarse.  Pantay.     destrozar.  P'akiy,  ch'alluy.      
desgracia.  Llaki,  chhiki.         diestro.  Yachaq.  
  despacio.  Allillamanta.     destruir.  Chinkachiy.      
desgranar.  Muchhay,  iskuy.         diez.  Chunka.  
  despachar   desunir.  Rakiy.      
desgreñado.  T'ampa,  champa_uma.       difamar.  Wasachay,  wasanpi_rimay.  
   (enviar):  kachay,  richiy.   desvariar.  Musphay.      
deshojar.  Tipiy,  rapichay.         diferente.  Huk,  sapaq.    
   (vender):  qhatuy,  rantikuy.   desventura.  Llaki.      
deshonesto.  Map'a,  qanra.         diferir.  Qhipachiy,  suyachiy.    
  desparramar.  Usuchiy.     desvergüenza.      Mana_p'inqakuy.    
desierto.  Purun,  chunyaq.         difícil.  Sasa.    
  despedazar.  Llik'iy.     desvestir.  Llat'anay,  chutuy.      
desistir.  Saqiy.         difundir.      Mirachiy,      mismichiy,  
  despedida.  Kacharpariy.     desviado.  Pantasqa.     riqsichiy.    
desleír.  Chulluchiy.          
  despensa.  Mikhuy_churana_wasi.     desyerbar.  Quray.     difunto.  Aya,  wañuq.    
desligar.  Paskay.          
  despeñarse.  Qaqapay,  kuchpakuy.   detener.  Hark'ay.     digno.  Kamaqnin,  allin.    
desligarse.      Lluchkhakuy,        
suchuykuy.     desperdiciar.      Usuchiy,      hich'ay.   detestar.  Millay,  amiy.     dilapidar.  Usuchiy.    
       
deslumbrar.      Utirayachiy,   despertarse.  Rikch'ay.     detonar.  T'uqyay.     diligente.  K'uchi.    
ñawi_utichiy.          
  despiojar.  Usachay.     detrás.  Qhipa,  wasa.     diluido.  Chullusqa.    
desmayarse.  Wañuriy.          
  desplegar.  Mast'ariy.     deudo.      Ayllu_masi,      yawarmasi.   diluir.  Chulluchiy.    
desmenuzar.  Ñut'uy.          
  desplomarse.      Urmay,      thuniy.     deudor.  Manu,  manukuq.     diluvio.  Lluqllay_para.    
desmochar.      Uma_mut'uy,  qhuruy.        
  despoblado.      Purun,      chunyaq.   devolver.  Kutichiy,  qupuy.     dimanar.  Lluqsimuy.    
desmoronarse.  Thuniy.          
  despojado.  Qichuy.     devorar.  Millp'urquy.     dimensión.  Tupu.    
       (de  un  lado):  qichqapakuy.  
diminuto.  Huch'uylla,  llumpay_taksa,   diversidad.      Imaymana,     duda.  Tunki.      
akapa.     tukuy_rikch'aq.        (de  cubito  dorsal):  hantarakuy,  
    dueño.  Wasiyuq.   antarpakuy.    
dinero.  Qullqi.     dividir.  Rakiy,  aypuy.        
    dulce.  Misk'i.     edad.  Wata,  wiñay.    
Dios.  Yaya.     divieso.  Ch'upu.        
    dulcificar.  Misk'iyachiy.     edificar.      Ruray,  hatarichiy.    
dirigir.  Pusay.     divisa.  Unancha.        
    durable.  Wiñay_kawsaq.     educar.  Yachachiy.    
discípulo.  Yachakuq.     divisar.  Rikuy,  qhaway.        
    duradero.      Takyaq,      mana_tukuriq.     efectivamente.  Chiqaqmanta,  
discurrir.  Yuyaymanay.     divisible.  Rakina,  aypuna.     chiqanpi.    
    durar.      Takyay,      unay_kawsay.      
disecar.  Ch'akichiy.     divulgar.  Willaykachakuy.       efímero.  Tukukuq,  chinkaqlla.    
    duro.  Anaq.    
diseminar.      Tarpuy,    yapuy,   doblar  (tela  o  papel).      Pataray.     ejecutar.  Ruray,  hinay.  
maqchiy.     ebrio    
  doble      (de  espesor).  Raktha.       (dar  muerte):  wañuchiy.    
disfrazarse.  Saynatakuy.        (estar):      machasqa,      upyasqa.    
  doblez.      Iskay_sunqu,  iskay_rimay.     él.  Pay.  
disgustado.  Phiñasqa,  amisqa.        (ser):      machaq,      upyaq,  sinka.      
  docente.  Yachachiq.       ella.  Pay.  
disimular.      Mana_yachaqtukuy.     eclipsarse    
  dócil.  Llamp'u_sunqu.       elástico.  Chutakuq,  wiñariq.    
disipar.  Wischuy.        (el  sol):  inti_wañuy.    
  docto.  Hamawt'a.       elección.  Akllay.    
dislocarse.  Q'iwikuy.        (la  luna):  killa_wañuy.    
  doler.  Nanay.       elegir.  Akllay,  akllakuy.    
disminuir.      Pisiyay.        (parcialmente):        inti_unquy,    
  dolor.  Nanay.     killa_unquy.     elevar.  Huqariy,  hatarichiy.    
disolver.    Chulluchiy.          
  domar.      Uywa_q'iwikachay,  mansay.     economizar.      Churakuy.     eliminar.      Hurquy,      anchuchiy.  
dispersar.  Ch'iqichiy.          
  donar.  Quy.     echar   embadurnar.  Llusiy,  llut'ay.    
disputa.  Kutipanakuy,  ninakuy.        
  dónde.  Maypi.      (arrojar):  wikch'uy,  ch'uqay,   embajador.  Kacha;  rantin.  
distancia.  Karu_kay.       wikapay,qarquy.    
  dorado.  Qurichasqa.       embarazada.      Chichu,      wiksayuq.  
distante.  Karu.        (líquido):    hich'ay,      maqchiy.    
  dorar.    Qurichay,  qurinchay.       embarcación.  Wamp'u.    
distinguir.  Riqsiy,  rikuy.      (la  culpa):  huchachay.    
  dormilón.    Puñuy_siki.       embarrar.      Llut'ay,      t'uruchay,  
distinto.  Huk_niraq,  sapaq.        (vaciar):  talliy,  hillp'uy.     mituchay.    
  dormir.  Puñuy.        
distribuir.  Aypuy,  rakiy.       echarse   embellecer.  Sumaqyachiy.    
  dormitorio.      P'uñuna_wasi.        
divagar.          Pantaykachay,      (de  cubito  ventral):  thallay,  pilatay.   emblanquecer.      Yuraqyachiy.    
musphaykachay.     dos.  iskay.        
emborracharse.      Machay,  sinkarquy.     empreñar.      Chichuyachiy,   endulzar.      Misk'ichay.     enjuto.      Chakisqa,      tulluyasqa.    
  wiksayachiy.        
embravecer.  Phiñayay,  phiñatukuy.       endurecer.  Rumiyachiy.     enlodar.  T'uruchay,  mituyachiy.  
  empujar.  Tanqay.        
embrollar.      Pantaykachachiy.       enemigo.  Awqa,  chiqniq.     enloquecer.  Utiqyay.    
  empuñar.      Hap'iy,  aptiy.      
embrujar.  Layqay,  hampirquy.     enemistarse.      Awqanakuy,   enmarañar.  Arwiy,  t'ampayachiy.  
  enano.  Umutu,  akapalla.     phiñanakuy.      
embudo.  Hillp'una.         enmienda.  Wanakuy.    
  enantes.  Ñaqa.     enfadar.      Phiñarichiy.      
embustero.      Llulla.         enmohecerse.  Ismurikuy.    
  encadenar.  Watay,  chaqnay,  t'inkiy.   enfermar.  Unquy.      
embutir.  Winay,  sat'iy.         enmudecer.  Upallay.    
  encajar.  Winay,  sat'iy.     enfermizo.  Unqurayaq;  iquyasqa.    
emigrar.  Mitmay.         ennegrecer.      Yanayay.    
  encalar.  Iskuchay.     enfermo.      Unquq.      
empacharse.      Wiksa_punkichikuy,       enojarse.  Phiñakuy.    
saksapakuy.     encanecer.  Suquyay.     enflaquecer.    Tulluyay;  ch'arkiyay.    
      enojo.  Phiñachikuq.    
empalagarse.  Amikuy.     encarcelar.  Wichq'ay.     enfrente.  Chimpa,  chimpapi.    
      enorme.      Hatun_hatun,      hatunkaray.  
empalmar.  T'inkiy,  kaninachiy.     encargar.  Kunakuy,  apachikuy.     enfriarse.  Chiriyay.    
      enredadera.  Arwi_arwi.    
empañar.      Antayachiy,  qanrayachiy.     encender.      Rawrachiy,      ruphachiy,   enfurecido.      Phiñasqa.      
  ratachiy.       enredarse.      Arwikuy,      t'ampachikuy.    
empapar.      Huq'uyachiy,  nuyuchiy.     engañar.      Llullakuy,  pantachiy.      
  encerrar.      Wichq'ay.       enriquecerse.      Qhapaqyay,  apuyay.  
emparedar.  Pirqay.       engendrar.      Yumay,      churiyay.      
  encima.  Hawapi.       enrojecer.  Pukayachiy.    
emparejar.  Kuskachay,  masachay.     engordar.      Wirayay,      puquyay.      
  enclenque.      Umpu;  iqu.       enronquecido.      Ch'akayasqa.  
emparentar.  Aylluchakuy.       engrandecer.    Hatunyachiy,    
  encogerse.  Q'intikuy.     wiñachiy,  mirachiy.     enroscar.  Q'iwiy,  arwiy.    
empedrar.      Rumichay.          
  encolerizar.  Phiñachiy.     engrasar.  Wirachay.   ensanchar.  Hatunyachiy.    
empeine  (enfermedad).  Mirkha.        
  encontrar.  Tariy,  taripay.     engrosar.      Rakhuyachiy.     ensangrentar.  Yawarchay.  
empellón.  Tanqay.          
  encontrarse.  Tinkuy,  tupay,   engullir.  Rakray,  millp'uy.     ensayar.  Yachachiy,  yachaykachiy.  
empeñar.  Haqikuy,  saqikuy.     tinkunakuy.      
    enigma.  Watuchina,  musyana.   ensebar.  Wirachay.    
empezar.  Qallariy.     encorvarse.  K'umukuy.        
    enjuagar.  Ch'uyanchay,  aywiy.   enseña.  Unancha.    
emplear.  Rurachiy,  llamk'achiy.   encrucijada.  Pallqa.        
     (la      boca):      muqch'ikuy,   enseñar.  Yachachiy.    
empobrecer.      Wakchayay.     encubrir.  Pakay,  p'ampay.     chumchikuy.      
      ensordecer.  Upayachiy.    
empollar.  Uqllay.   encuentro.  Tinkuy,  tupay.     enjundia.  Rurun_wira.      
      ensuciar.  Qhillichay,  qanrachay.    
      ese.  Chay.    
entender.  Unanchay,  hamut'ay,    (la  mujer):  payayay.   escalofrío.  Chirayay,  katkatay.    
riqsiy,  yachay.         esa.  Chay.  
   (hombre      y    mujer):    yuyaqyay.   escampar.  Usyariy.      
entendimiento.      Unanchay,       eso.  Chay.    
hamut'ay,  yuyay.      (las  cosas):  mawk'ayay.     escaparse.      Qispikuy,  pawariy,    
    lluptikuy.     esfuerzo.  Kallpachakuy.    
enternecer.      Llakichiy,      waqachiy.   envenenar.  Miyuchiy,  hampiy.      
    escarabajo.  Aka_tanqa.     eslabonado.      T'inki-­‐t'inki,  t'inkisqa.    
enterrar.  P'ampay.     enviar.  Kachay,  apachiy.        
    escarbar.  Hasp'iy.     esmerarse.      Sumaq_ruray,  
entibiar   envidia.  Chhikikuy.       allin_ruray.    
    escarcha.  Qasa,  chullunkuy.      
 (de  frío  a  caliente):  q'uñirichiy.   envoltorio.  Mayt'u,  q'ipi.       esófago.  Tunquri.    
    escarmenar.  T'isay.      
 (de  caliente  a  frío):  chiriyachiy.   envolver.      Mayt'uy,      p'istuy,  pintuy.     espalda.  Wasa,  qhipa.    
    escarmentar.        Wanay,    wanakuy.      
entonces.  Chaypacha,  chikaqa,     epidemia.  Hatun_unquy.       espantar.  Manchachiy.    
hinaptin,      hinaptinqa,  nispaqa.       escarpado.  Ranra-­‐ranra,  rumi-­‐rumi.    
  epilepsia.  Wañuy_unquy.       esparcir.      Ch'iqichiy,      mast'ay,  
entrada.        Yaykuna,  haykuna,  q'asa.     escasear.      Pisiyay.     maqchiy.  
  epístola.  Qillqa.        
entrañas.  Wiksa_ukhu.       escasez.  Muchuy,  wanay.     especial.  Sumaq,  akllasqa.    
  época.  Pacha.        
entrar.  Yaykuy,  haykuy.       escoba.  Pichana.     espejo.    Lirpu  ~  rirpu,  
  equipaje.  Q'ipi.       qhawakuna_qispi.    
entregar.  Chaskichiy,  quy.       escocer.  Siqsiy,  ruphay.      
  equivocarse.  Pantay.       espera.  Suyay,  suyana.  
entretanto.  Chaykama.       escoger.  Akllay.      
  era     esperar.  Suyay,  suyakuy.    
entreverar.  Taqruy,    takuy,  chapuy.       esconder.  Pakay,  p'ampay.      
   (tiempo):  wiñay,  pacha.       espeso.  Sankhu,  pipu.    
entristecer.  Llakichiy,  phutichiy.     escondite.      Pakakuna,  chinkana.    
  erguirse.        Huqarikuy,  suniyakuy.       espía.    Qhawaykachaq.    
entrojar.  Pirway,  qullqay.       escribir.      Qillqay.      
  eriazo.      Purun_pampa,         espigar.  Parwayay.    
entumirse.  Umphuyakuy.     sumaq_allpa.   escritor.      Qillqaq.      
      espina.  Kichka.    
enturbiar.        Putkayachiy,   eructar.  Hapay,  khakyay.     escuchar.  Uyarikuy.      
qunchuyachiy.         espinilla.  Chaki_sinqa.    
  erudito.  Hamawt'a.     escudriñar.      Maskhaykachay,    
enumerar.  Yupay.       tapuykachay.     esplendor.      Llipipiq,      k'anchaq.  
  errado.  Pantasqa.        
en_vano.    Qasilla,  yanqalla,     escupir.      Thuqay.     espontáneamente.  Kikillanmanta,  
yanqamanta.     errar.        Pantay,  musphaykachay.       munayninmanta.  
    escurrir.      Ch'umay,      sut'uchiy.    
envejecer   escabullirse.        Chinkariy,  lluptikuy.     espulgar.  Pikichay.    
    escurrirse.  Qispikuy,  lluptikuy.    
 (el  hombre):  machuyay.   escalar.  Siqay,  lluqay.       espuma.      Phusuqu.    
    existir.  Kay,  kawsay.     extinguir.  Tukuchiy,  wañuchiy.  
esputo.  Thuqay,  llawsa.     estrechar.      Mat'iy,  kichkichay.      
    exonerar.      Wakichiy,      saqiy,  rakiy.   extraer.  Hurquy,  chutay.    
esqueleto.      Aya_tullu,  mallki.   estrella.  Quyllur.        
    expatriar.  Qarquy.     extranjero.  Hawa_runa.    
esquilar.      Rutuy.     estrujar.  Q'apiy,  llapiy.        
    expectar.  Qhaway,  rikuy.     extraño.  Huk_rikch'aq.    
esquina.      K'uchu,  muyuykuna.   estudiante.    Yachaq,  yachakuq.      
    expeler.  Wikch'uy,  wikapay.     extraviarse.      Pantapakuy,  
estable.  Takyaq,  kakuq.     estudiar.  Yachay.       chinkapakuy.  
    experimentar.  Yachay,  malliy.    
establecerse.        Tiyapuy,  yachakuy.   eterno.      Wiñay_kaq,      wiñay_kawsay.     fabricar.  Ruray.  
    expiar.  Muchuy.      
establo.  Kancha.     evaporar.  Wapsiy.       fácil.  Ruranalla.  
    explicar.  Yachachiy,  willay.      
estaca.  Takarpu.     evasión.  Qispikuy.       faena.  Minka,  ayni.  
    explorar.      Maskhay,      tapuykachay.    
estación  (del  año).  Mit'a.     evidente.  Sut'in,  kaqlla.       faja.  Chumpi.  
    explosión.  T'uqyay.      
estallar.  T'uqyay.     evitar.  Anchukuy,  asukuy.       fajarse.      Chumpikuy,      watakuy.  
    explotar.  Mirachikuy,      hurqukuy,    
estanque.  Qucha.     examinar.  Tapupayay,  qhawapayay.     qichukuy.     falaz.  Llullakuq.    
       
estar.  Kachkay.     excavar.  Hasp'iy.   expresar.  Rimay,  willakuy.     falda  
       
estatura.  Sayay,  chhikan.     exceder.  Llalliy,  yalliy.     exprimir.      Ch'away,      q'apiy,  llapiy.    (prenda):    miqllay,    millqay.  
       
este.  Kay.     excelente.  Qullanan,  sumaq.     expulsar.  Qarquy,  wischuy.      (del    cerro):    pata,waqta;  qhata.  
       
esta.  Kay.     exceptuar.      Sapaqchay,      rakiy.     extender   faldear  (un  cerro).  Kinray.    
       
esto.  Kay.     excesivo.      Achkha,      ancha,  llumpay.    (algo):  mast'ay.   falso.  Llulla,  yanqa.    
       
estéril.  Qumi,  urwa.     excluir.  Rakiy,  akllay.      (la  mano):  hayway.   falta.  Hucha.    
       
estiércol.  Wanu,  q'awa,  taqya.     excremento.      Aka,      hatun_hisp'ay.    (los      brazos):      ch'akatakuy.   faltar  
       
estimar.      Yupaychay,      khuyay;   exhalación.  Samay,  wapsiy.      (los  pies):  ichiy,  pallqay.    (escasear):      mana_kay,  muchuy,  
chaninchay.         pisiyay.  
  exhibir.      Qhawachiy,    rikuchiy.      (el      cuerpo):      chutakuy,    
estirar.  Chutay,  aysay.       chutapakuy.    (no      asistir):      mana_riy,  
  exhortar.      Anyay,      rimapayay.     mana_hamuy.  
estómago.  Wiksa.        (la  ropa  al  sol):  masay.      
  exigir.  Mañapay.        (cometer  una  falta):    huchallikuy.    
estorbar.  Hark'ay,  amachay.       exterior.  Hawan.      
  eximir.  Wakichiy.     fallecer.  Wañuy.    
estornudar.  Achhiy,  hachiy.       exterminar.            Qulluchiy,  chinkachiy,        
  existente.  Kaq,  kawsaq.     paqwarichiy.     famélico.  Yarqasqa.    
estrangular.  Siq'uy,  sipiy.          
familia.  Ayllu.     feroz.  Phiña-­‐phiña.        
    flecha.  Wach'i.     frazada.  Qata.  
famoso.  Yachasqa,  riqsisqa.     festejar.      Yupaychay,  kusichiy.                  
    flema.  Llawsa,  lawsa.     fregar.  Qaquy,  pichay.    
fanfarrón.  Rimay_siki.     fetidez.  Asnay.        
    flojera.      Qilla_kay,  qillanakuy.       freír.  Thiqtichiy.    
fango.  T'uru-­‐t'uru,  mitu-­‐mitu.   feto.  Sullu.        
    flojo  (algo  suelto).  Waya.     fréjol.  Purutu.    
fantasma.  Manchachikuq.     fiambre.  Quqaw,  milkapa.      
    flor.  T'ika,  wayta;  sisa.     frente.  Mat'i,  urku.    
fardo.  Q'ipi,  palta.     fiar.  Manuy.      
    florecer.  T'ikay,  sisay.     frío.  Chiri,  alalay.    
fastidiar.      Amichiy,  phiñachiy.     fibra.  Hank'u.      
    flotar.  Tuytuy,  wamp'uy.     frontera.  Tukuynin,  p'uchukaynin.  
fastidioso.    Amichikuq,    phiñachikuq.     fiebre.  Ruphay_unquy.      
    fluir.  Sutuy,  unyay.     frotar.  Qaquy.    
fatigarse.  Sayk'urikuy,  pisipay.   fiero.  Phiña_runa.      
    fogón.  Q'uncha,  tullpa.     fructífero.  Ruruq,  wayuq.    
favor.  Yanapay.     fierro.  Qhillay.      
    fondo.  Ukhu,  ukhun.     fruncir.  Sip'uy.    
favorito.  Munasqa.     fiesta.  Hatun_p'unchay.      
    forado.  Utkhu,  uchku.     frustrar.  Waqllichiy.    
faz.  Uya,  rikch'ay.     figura.  Rikch'ay,  niray.      
    forastero.          Hawa_llaqta_runa.   fruta.  Ruru.    
fecha.  P'unchaw,  pacha.     fila.  Siq'i.      
    forma.  Rikch'ay.     fuego.  Nina.  
felicidad.      Kusi_sami,      kusi_kawsay.   filo.  Ñawch'i.      
    fornicador.      Wach'uq_runa,   fuelle.  Phukuna,  wayrachiq.    
felicitar.  Napaykuy,  rimaykuy.     filtrar.  Sut'uchiy,  suysuy.   map'a_runa.      
      fuente.  Pukyu.    
feliz.      Kusi_samiyuq,     fin.  P'uchukay,  tukuynin.   forraje.      Q'achu,      chhalla,  qura.      
kusi_kawsakuq.       fuera.  Hawa.    
  finado.  Wañusqa.   fortalecer.      Sinchiyay,    kallpanchay.    
femenino.  Warmi,  china.         fuerza.  Kallpa.    
  fingir.  Tukuy.   fortaleza.  Pukara.      
fémur.  Maman_tullu,  chaka_tullu.         fuga.  Chinkay,  qispikuy.    
  finito.  Tukukuq,  p'uchukaq.   fortuna.  Sami.      
fenecer.  Tukukuy,    chinkay,  wañuy.       fundar.  Tiqsiy,  qallarichiy.    
  fino.  Sumaq.   forzudo.  Kallpayuq,  kallpasapa.    
feo.  Millay.       fundir.  Chulluchiy.    
  firmar.      Suti_qillqay,      suti_churay.   fosa.  P'ukru,  uchku.      
feraz.  Ruruq,  miraq.         futuro.        Hamuq,        qhipa_hamuq.  
  firme.  Takyaq.     fracturar.  P'akiy.      
féretro.    Aya_wantuna,      aya_apana.       gacho.  K'umu.  
  flaco.  Tullu,  iqu.     fragancia.      Q'apay,      misk'i_asnay.    
fermentar.  Puquy.         galardonar.  Kusinchay,  saminchay.  
  flagelar.  Waqtay,  hasut'iy.     frágil.  P'akinalla.        
fermento.  Qunchu,  puquchina.       galga.  Kumpa_rumi,  kuchpa.  
  flauta.  Qina,  pinkullu.     frangollar.  Chhamqay.      
gallina.  Wallpa.     grillo.  Ch'illikutu,  chilliku.     hacinar.  Qutuy,  arkuy,  pirway.  
  germen.  Muru.        
gallinazo.  Suyuntuy,  ullatu.     gris.  Ch'iqchi,  muru-­‐muru.     halagar.  Waylluy,  wayllipay.    
  germinar.  Wach'iy,  wiñay.        
gallo.  K'anka,  utulu.     gritar.  Qapariy.     halcón.  Waman.  
  gestación.  Wiksayakuy.        
ganado.  Uywa.     grosero.  Map'a_simi,  qanra_simi.   hálito.  Samay.    
  gigante.  Hatunkaray.        
ganar.      Huñukuy,      mirachikuy.     grosor.  Rakta,  rakhu.     hallar.  Tariy.    
  girar.  Muyuy.        
gangoso.      Qanqa,      qanqa_rimaq.     grupo.  Qutu,  suntu.     hallazgo.  Ñawincha.    
  glotón.  Mikhuysapa.        
gangrena.  ismuy_unquy.     gruta.  Mach'ay.     hambre.    Yarqay,      mikhunayay.  
  gobernar.  Kamachiy.      
garabatear.  Siq'iy,  yanqata_qillqay.     guapear.  Qapariy.     hambriento.  Yarqasqa.    
  golpe.  Takay.      
garganta.  Kunka,  tunquri.     guardar.  Waqaychay.     haragán.  Qilla.    
  golpear.  Takay,  maqay,  saqmay.      
garra.  Sillu.     guardia.  Waqaychaq.     harapo.  Thanta,  latapa.    
  gordo.  Wira,  wirasapa.        
garrapata.  Hamak'u,  usa.       guarecerse.  Qurpakuy.     harina.  Hak'u,  machka.    
  gorgojo.  Puyu,  uru.        
garrote.  Maqana,  k'aspi.       guerrear.  Awqanakuy,    maqanakuy.     hartarse.      Saksay,      saksaykuy.  
  gorro.  Ch'ullu.        
garúa.  Iphu.     guía.  Pusaq.     harto.  Achkha.    
  gotear.  Sut'uy.        
gastar.  Tukuy,  p'uchukay.     gusano.  Kuru,  uru.     hastío.  Amiy,  millay.    
  gozar.  Hat'alliy,  kusikuy.        
gatear.      Rat'ay,      lluqaykachay.       gustar.  Malliy,  misk'ichikuy.   hebra.  Q'aytu.    
  grada.  Pata-­‐pata.        
gato     haber.  Kay.     hechizar.  Layqay,  umuy.  
  grande.  Chhika_hatun.        
 (doméstico):  misi.     hábil.  Yuyayniyuq,  umayuq.     heder.  Asnay.    
  granero.  Qullqa,  pirwa.        
 (montes):  usqullu.       habitación.  Wasi,  tiyana.     hediondo.  Asnaq.    
  granizo.  Chikchi,  runtu.        
gavilán.  Anka,  waman.       habitar.  Tiyay,  kawsay,  yachay.     helada.  Qasa.    
  grano.  Muru.        
gaviota.  Qiwlla  ~  qillwa.       habituarse.      Yachaymanakuy,   helar.  Qasay.    
  grasa.  Wiswi,  map'a.     yachakay.      
gemir.  Anchiy,  llakikuy.         helecho.  Raki-­‐raki.    
  gratis.  Ñanqalla.  (yanqalla?)   habla.    Rimay,      simi,    rimaynin.    
género.  Masi,  rikch'aq.         hembra.  China.    
  grato.  Misk'i,  sumaq.     hablar.  Rimay,  rimarquy.      
generoso.  Qukuq.         hemorragia.  Yawar_unquy.    
  greda.  Llank'i_allpa,  mitu.     hacedor.  Kamaq,  ruraq.      
gente.  Runa.       hemorroide.  Uquti_unquy.    
  grieta.  Raqra.   hacer.  Ruray,  hinay.      
genuflexión.  Qunqurikuy.         henchir.  Hunt'achiy,  winay.    
  hilo.  Q'aytu,  watu.     horcón.  Kallapa.      
hender.  Raqrachiy,  ch'iqtay.         husmear.  Mutkipakuy,  muskikachay.    
  hincar.  T'urpuy,  tuksiy.     hormiga.  Sisi.      
hendidura.  Raqra.         huso.  Puchkha.  
  hincharse.  Punkiy.     hospedar.      Qurpachay,        
herida.  K'iri.       samaykachiy.     idear.  Yuyay,  yuyaykuy.    
  hipo.  Hik'i,  hikchuy.        
hermafrodita.  Maqlla.       hostigar.  Amichiy.     idéntico.      Kaqlla,      paqtalla,  kuskalla.  
  hipócrita.  Isqay_sunqu,      
hermana   pallqa_sunqu.     hostil.  Awqa.     idioma.  Simi,  rimay.    
       
 (de  hermana):  ñaña.   hogar.  Wasi.     hoy.  Kunan,  kanan.     idiota.  P'anra,  mana_yachaq.    
       
 (de  hermano):  pana,  pani.   hoja.  Rap'i  ~  raphi,  rapra.     hoya.  Wayq'u,  p'ukru.     ignorar.  Mana_yachay.    
       
hermano   holgazán.  Qilla,  purikuq.     hoz.  Rutuna.     igual.  Kuska,  hinalla.    
       
 (de  hermano):  wawqi.   hollar.  Saruy.     hozar.  Uksiy,  untiy.     igualar.  Kuskachay.    
       
 (de  hermana):  tura,  turi.     hollejo.  Qara.   hueco.  T'uqu,  hutk'u,  uchku.     iluminar.  K'anchachiy.    
       
hermoso.  Sumaq.     hollín.  Qhichincha,  qitya.     huella.  Yupi.     ilustrar.  Yachachiy.    
       
hermosura.  Sumaq_kay.     hombre.  Qhari,  runa.     huérfano.  Wakcha.     imagen.  Rikch'ay.    
       
hervir.  T'impuy.     hombro.  Rikra.     huero.  Lluqllu,  luqlu.     imaginar.  Yuyaykuy.    
       
hez.  Qunchu,  tallpu.     homenaje.  Yupaychay.     huerta.  Muya.     imborrable.      Mana_pichakuq,  
      mana_chinkaq.    
hiel.  Hayaq.   homogéneo.  Chay_rikch'aqlla.   hueso.  Tullu.      
      imitar.      Qatichiy,      yachapakuy.  
hielo.  Qasa;  chullunkuy.     honda.  Warak'a.     huésped.  Qurpachakuq,    samapakuq.      
      impar.  Ch'ullan.    
hierba.  Qura,  qhachu.     hondo.  Ukhu.     huevo.  Runtu.      
      impedir.      Hark'ay,      mich'akuy.  
hierro.  Qhillay.     hondón.  P'ukru.   huir.  Ayqiy,  qispiy.      
      imperecedero.      Mana_tukukuq.    
hígado.  K'ipchan.     hondonada.  Wayq'u.     humanidad.  Runa_kay.      
      implorar.      Mañay,      mañarikuy.  
hija  (del  padre).  Ususi.     hongo.  K'allampa.     humear.  Q'usñiy.      
      impotente.  Qumi,  urwa.    
hijo   honrar.  Yupaychay.     humedad.  Huq'u,  nuyasqa.      
      imputar.  Huchachay.    
 (del  padre):  churi.   hora.  Pacha.   humillar.  K'umuchikuy,    
    ullpuykachiy.     inacabable.  Mana_tukuq.    
 (de  la  madre):  wawa.     horadar.  Hutk'uy,  uchkuy.        
    humo.  Q'usñi,  wapsi.     inamovible.    Mana_kuyuchina.  
hilar.  Puchkhay.     horca.  Warkuna.        
    hurtar.  Suway,  suwakuy.     inaudito.  Mana_uyarisqa.    
    inmundo.  Qhilli,  qanra.      
incansable.      Mana_sayk'uq,   indicar.  Riqsichiy,  rikuchiy.       interrumpir.  Hark'ay.    
mana_pisipaq.       inocente.  Mana_huchayuq.      
  indigente.  Wakcha.       intestinos.  Ch'unchulli.    
incapaz.  Mana_atiq.       inolvidable.  Mana_qunqana.      
  indignado.  Phiñasqa.       intimar.  Qatiriy.    
incendiar.      Ruphachiy,      kañay.     inquirir.  Tapuykachay.      
  indisponer.  Chiqnipachiy.       intimidar.  Manchachiy.    
incinerar.  Uchphayachiy.       insaciable.  Mana_saksaq.      
  indocto.  Mana_yachaq.       intrépido.  Mana_manchaq.    
incipiente.  Qallariq.       insecto.  Uru.    
  indolente.  Mana_llakikuq.       introducir.    Yaykuchiy,      pusaykuy,      
incitar.  Yachachiy.       inseparable.  Mana_rakikuq.     sat'iy,      usthuchiy.  
  indomable.  Sallqa.        
inclinarse.  K'umukuy.       insignia.  Unancha.     inundar.  Lluqllay.    
  inducir.  Tanqay.        
incomodar.  Phiñachiy.       insípido.  Q'ayma,  qamya.     inútil.  Yanqa.    
  indulto.  Pampachay.        
incompleto.    Mana_hunt'asqa,     insoluble.  Mana_chulluq.     invadir.  Yaykuy.    
mana_tukusqa.     inequívoco.  Mana_pantana.        
    inspector.  Qhawaq.     inventar.  Rikhurichiy,  paqarichiy.  
incomprensible.      Mana_hamutana.   inexistente.  Mana_kawsaq.        
(hamut'ana?)     instruir.  Yachachiy.     invertir.  Chaquy,  t'ikray.    
  infamar.  Wasan_rimay.        
inconsciente.      Mana_hamutaq.     insultar.  Q'amiy.     investigar.  Maskhay.    
(hamut'aq?)   infante.  Wawa.        
    intacto.  Kaqlla,  chaynalla.     ir.  Riy.  
incontable.  Mana_yupana.     inferior.  Sullk'a,  urayninpi.        
    íntegro.  Lliw,  llapan.     ira.  Phiña_kay.    
incorregible.  Mana_wanaq.     infinito.      Mana_tukuq,      tupunnaq.      
    inteligente.  Umayuq,  yuyayniyuq.   iracundo.  Phiña_sunqu.    
incremento.  Miray.     inflamar.  Rawray.        
    intercalar.  Chawpichay.     izquierdo.  Lluq'i,  ichuq.  
incubar.  Uqllay.     inflar.  Phukurquy.        
    interceder.  Mañapuy,  rimapuy.   jadear.  Sayk'uy.    
inculcar.  Willapayay,  kunapayay.     informar.  Willay.        
    interés.  Wachaynin.     jalar.  Chutay,  aysay.    
inculpar.      Huchachay,    tumpay.   infringir.  Sarunchay,  p'akiy.        
    interior.  Ukhu.     jamás.      Mana_imaypas,      
incurable.  Mana_alliyaq.     ingenioso.      Hamutaq,      yachaysapa.     mana_hayk'aq.  
    intermedio.  Chawpin.    
indagar.  Tapuykachay.   inhumación.  P'ampay.       jarana.  Machay,  upyay.    
    interminable.  Mana_tukuq.      
ndecible.  Mana_rimana.     injuriar.  Allquchay,  qamiy.       jardín.  Muya.    
    internar.  Yaykuchiy.      
indeleble.      Mana_pichakuq,   inmiscuirse.  Chhaqrukuy.       jarro.  P'uyñu,  wisina.    
mana_chinkariq.       interpelar.  Tapupayay.      
  inmortal.  Mana_wañuq.     jeta.  Wirp'a.    
indemnizar.      Kutichipuy,  qupuy.     interrogar.  Tapuy.      
jiba.  Muqu,  k'umu.       laringe.  Tunqur,  tunquri.      (en  brazos):  marq'ay.    
  lactar.  Ñuñuy.        
jornalero.  Llamk'aq.       lastimarse.  Kirikuy.     levantarse.      Hatariy,      sayariy.    
  ladear.  Waklliy,  waqlliy.        
joven     lastimoso.  Llakinapaq.     liar.  Wankuy,  watay.    
  ladera.  Waqta,  kinray.        
 (varón):  warma,  wayna.     látigo.  Hasut'i,  waskha.                         libélula.      Kachi_suwa,    
  lado     chukcha_k'utu.  
 (mujer):  warma,  sipas.     lavar    
   (derecho):  paña,  alliq.     libertar.  Qispichiy.    
jovial.  Sumaq_sunqu.        (ropa  y  cabeza):  t'aqsakuy.    
   (izquierdo):  lluq'i,  ichuq.     libre.  Munayniyuq.    
juego.  Pukllay.        (manos  y  pies):  mayllakuy.    
   (del  frente):  chimpa.     licuar.      Unuyachiy,      yakuyachiy.    
jugador.  Pukllaq.        (la  cara):  uphakuy.    
   (hacia  un  lado):  kinrayman.     lidiar.    Maqanakuy,    takanakuy.  
jugo.  Wiqin.        (el  cuerpo):  armakuy.    
   (a  lado):  kuska.       liendre.  Ch'iya.    
juguete.  Pukllana.        (la      boca):      muqch'ikuy,    
  ladrar.  Anyay.     chumchikuy.     ligar.  Watay.    
juicio.  Yuyay.          
  ladrillo.  Sañu_tika.     lazo.  Qara_waskha.     ligero.  Utqhaq,  k'uchi,  wayralla.  
juicioso.  Yuyayniyuq.          
  ladrón.  Suwa.   leche.  Ñuñu.     límite.  Qayllan,  tukuynin.    
junta.  Tantanakuy,  huñunakuy.        
  lagartija.      Sukullukuy,      qaraywa.     lecho.  Puñuna.     limpiar.  Pichay.    
juntar.  Tantay,  huñuy.          
  lago.  Qucha.     lechuza.  Ch'usiq,  tuku.     limpio.  Ch'uya,  pichasqa.  
junto.  Kuska,  pura.          
  lágrima.  Wiqi.     legaña.  Ch'uqñi,  wiqti.     lindo.      Ima_sumaq,      ancha_sumaq.    
justo.  Chanin.          
  laguna.  Qucha.     lejano.  Karu.     línea.  Siq'i.    
justicia.  Chaninchay.        
  lamentable.  Waqanapaq.     lengua.  Qallu.     líquido.      Unu-­‐unu,      yaku-­‐yaku.  
labio.  Wirp'a.        
  lamer.  Llaqway,  llunk'uy.     leña.  Llamt'a,  yanta.     lirio.  Hamank'ay,  amankay.    
labor.  Rurana.        
  lana.  Millwa,  millma.     león.  Puma.   liso.  Lluchk'a,  llamp'u.    
laborioso.      Llamk'akuq,      rurakuq.          
  lancha.  Wamp'u.     letrado.  Hamawt'a,  yachaq.     liviano.      Llapsalla,      chhallalla.  
labrar        
  langosta.  Aqarway.     levadura.  Qunchu,  p'uchqu.     loco.  Utiq.    
 (cualquier      cosa):      llamk'ay.        
  lanza.  Chuki.   levantar   locuaz.  Rimaysapa.    
 (la  madera):  llaqllay.          
  lanzar.      Wikch'uy,      qarquy,  wikapay.    (alzar):  huqariy.   lodo.  T'uru,  mitu.    
 (la  tierra,  arar):  yapuy,  chakmay.          
  largo.  Suyt'u,  suni,  hatun.      (poner      verticalmente):  sayachiy.   loma.  Pata.    
labriego.  Llamk'aq,  chakraruna.        
lombriz.  K'uyka.     llenar.  Hunt'ay,  winay.     malvado.  Millay_runa.    
    madurar.  Puquy.      
lomo.  Wasa.     lleno.  Hunt'asqa.     mamar.  Ñuñuy,  chuchuy.    
    maduro.  Puqusqa,  chayasqa.      
longevo.  Ruku,  yuyaq.     llevar     mamífero.  Ñuñuyuq.  
    maestro.  Yachachiq.      
loro.  Uritu.      (a  alguien):  pusay.       manada.  Michina_uywa.    
    magnánimo.          Sunquyuq,  allin_runa.    
lucero.  Ch'aska_quyllur.    (algo):  apay.     manantial.  Pukyu.    
    maguey.  Chuchaw,  paqpa.      
luciérnaga.      Pinchi_kuru,  nina_uru.    (en  brazos):  marq'ay.     manar.  Phullpuy,  lluqsimuy.    
    maíz.  Sara.    
lucir.  K'anchay,  llipipiy.      (arrastrando):  aysay.     manco.  Ch'ullan_maki,  kutu_maki.    
     (tierno):  chuqllu.    
lucro.  Miray,  miraynin.      (en  camilla):  wantuy.     mancha.  Qhilli,  map'a,  qanra.    
     (sancochado):  mut'i.    
luchar.  Maqanakuy,  qatipanakuy,    (en  la  espalda):  q'ipiy.     mandar  
awqanakuy.        (tostado):  hamk'a,  kamcha.    
   (empuñando):  hapt'ay.      (enviar):  kachay.  
lumbre.  Nina,  sansa.        (duro):  muruchu.    
   (en  la  falda):  millqay.      (ordenar):  kamachiy,  willay.  
luna.  Killa.      (envoltorio):  p'anqa.    
  llorar.  Waqay.     mandíbula.  K'aki,  k'akichu.    
 (nueva):  musuq_killa.      (tallo):  chhalla.    
   (a  gritos):  qapariy.       manera.  Hina.    
 (creciente):      wiñay_killa,  llullu_killa.      (flor):  parwa.      
  llover.  Paray,  paramuy.       mango      (de      herramienta).  Hap'ina.    
 (llena):      pura_killa,      puquy_killa.     mal.  Mana_allin.      
  llovizna.  Iphu.       maní.  Inchik.    
 (conjunción  de  la  luna):  wañuy_killa.       malbaratar.  Usuchiy,    chinkachiy.    
  lluvia.  Para.     mano.  Maki.  
lunar.  Ana.       maldad.  Mana_allin_kay.      
  macizo.  Anaq.        (derecha):      paña_maki,  alliq_maki.  
lustroso.      K'anchaq,      llipikyaq.       maldecir.  Ñakay.      
  machacar.  Chhamqay.        (izquierda):      lluq'i_maki,  
luz.  K'anchay,  achikyay.     maldito.      Ñakasqa,      supay_runa.     ichuq_maki.  
  macho.  Urqu.        
llaga.  K'iri.     maleficio.      Layqay,      runap_makin.    (de  mortero):  qulluta.  
  machorra.  Qumi,  urwa.        
llama  (de  fuego).  Rawray,  nina.     malestar.  Mana_allin_kay.      (de    batán):      tunaw,      tunay.    
  machucar.  Ñit'iy.        
llamar.  Waqyay,  qayay.     maleza.      Qura-­‐qura,      sach'a-­‐sach'a.     manojo.  Mayt'u,  aptiy,  hapt'ay.    
  madera.  K'ullu,  k'aspi.        
llanura.  Pampa.     maliciar.  Watupakuy,  musyapakuy.   manosear.  Llap'ipayay,  
  madrastra.  Qhipa_mama.       llamk'apayay.    
llave.  Kichakuq.     malo.  Mana_allin.      
  madre.  Mama.       manso.  Llamp'u_sunqu.    
llegar.  Chayay,  chayamuy.     maltratar.  Maqay.      
  madrugar.  Tutapay.       manta.  Phullu,  lliklla.  
    meloso.  Misk'i,  misk'isapa.      
 (de  cama):  qatakuna.     masculino      (en  un  costal):  winay.  
    memoria.  Yuyay.      
mantener.      Uyway,      mikhuchiy.    (humano):  qhari.      (por      un      hueco):      usthuchiy.  
    mendigar.  Uskakuy,  mañakuy.    
manubrio.  Hap'ina.      (animal):  urqu.       mezcla.  Chhaqru,  chapu.    
    menear.  Qaywiy,  kuyuchiy.      
mañana   mata  (planta).  Yura,  sach'a.       mezclar.  Chhaqruy,  chapuy.    
    menor  (en  edad).  Sullk'a.      
 (día  siguiente):  paqarin,   matar.  Wañuchiy.       mezquino.  Mich'aq.    
q'aya_p'unchaw.     menos.  Pisi,  aslla.      
  materia  (pus).  Q'iya.       miedo.  Manchay.    
 (por  la    mañana):    tutamanta.     menoscabar.  Pisiyachiy.      
  mayor  (de  edad).  Kuraq.     miedoso.  Manchakuq.    
 (pasado    mañana):    minchha.     menospreciar.  Allquchay.      
  mazamorra.  Api.       miel.  Misk'i.    
mañoso.  Yachaysapa.       mensajero.    Kacha,      kachasqa.    
  mazorca.  Sara_kaspa.       miembro      (genital).  Ullu,  rani.  
mar.  Mama_qucha.     menstruar.  Map'akuy.      
  mear.  Hisp'ay.       mientras.  Chaykama.    
maraña.      T'ampa,      ch'aska,  arwi.     mensual.  Killanpiq,  sapa_killa.    
  mecer.      Kuyuchiy,  wayllunchay.     mierda.  Aka.  
marca.  Sananpa.       mentalmente.  Umallapi.      
  mediano.  Taksa.       mil.  Waranqa.    
marchar  (viajar).  Riy,  puriy,  illariy.       mente.  Uma,  yuyay.      
  mediar.      Chawpichay,  amachay.     mimar.  Waylluy.    
marchitarse.  Ch'akikuy,  qawikuy.     mentir.  Llullay,  llullakuy.      
  medicamento.  Hampi.       mina.  Q'uya.    
maricón.  Maqlla.       menudo.  Ñut'u,  akapa.      
  médico.  Hampiq,  alliyachiq.       mío.  Ñuqap.    
marido.  Qusa.       meollo.  Ñutq'u.      
  medida.  Tupu,  tupuna.       mirar.  Qhaway.    
mariposa.  Pillpintu.       mercado.  Qhatu.      
  medio.  Chawpi.       miserable  
martillo.  Takana.     merendar.  Mikhuy.      
  medir.  Tupuy.        (avaro):  mich'a.    
más.      Aswan.       mérito.  Kamaynin.      
  meditar.  Yuyaymanay.        (desgraciado):  wakcha.    
mascar     mermar.  Pisiyay,  chinkariy.      
  medroso.  Manchaq.     mismo.  Kiki.    
 (cosas  duras):  khachuy.     mes.  Killa.      
  mejilla.  Uya.       mitad.  Ch'iqta.    
 (cosas      jugosas):      mullmuy.     mesón.      Tampu,      samakunawasi.      
  mejor.  Aswan_allin.       mitigar.  Thaniy.    
 (coca):  akuy,  akulliy.       meter    
  mejorar.  Allinyay.       moco.  Qhuña,  ñuti.    
masticar.  Qamuy,  khachuy.        (algo  o  a  alguien):  yaykuchiy.    
  melancolía.  Llakikuy,    phutikuy.     mocho.  Mut'u,  kutu.    
máscara.  Saynata.        (embutir):  sat'iy.    
moderno.  Musuq,  wamaq.     motivar.  Raykuy.       nieto.  Willka.    
     (parte  del  brazo):  maki_muqu.    
modo.  Hina.     mover.  Kuyuchiy.     nieve.  Rit'i.    
    muralla.  Pirqa.      
mojar.  Huq'uchay,  nuyuchiy.      (los  líquidos):  qaywiy.       nigua.  Piki.    
    murciélago.  Masu.      
mojón.  Saywa.     móvil.  Kuyuq.       ninguno.  Mana_pipas.    
    muro.  Pirqa.    
mole.  Wank'a.   movimiento.  Kuyuy.       niño.  Wawa.  
    mutilar.  Qhuruy,  kutuy.      
moler.  Kutay.     moza.  Sipas,  p'asña.       no.  Mana.  
    muy.  Ancha,  llumpay.    
molestar.  K'uchichiy,  phiñachiy.   mozo.  Wayna,  maqta.        (prohibitivo):  ama.    
    nacer.  Paqariy,  yuriy;  wiñay.      
momia.  Mallki.     mucosidad.  Llawsa,  lawsa.       noche.  Tuta.    
    nada.      Ch'usaq,      mana_imapas.    
mono.  K'usillu.     muchacho.  Warma.       nombrar.  Sutinchay.    
    nadar.  Wayt'ay.      
montaña   mucho.  Achkha.       nombre.  Suti.    
    nadie.  Mana_pipas.      
 (cerro):  urqu.     mudar.  Tukuy.     nosotros  
    nalga.  Siki,  qhipa.      
valle.  yunka.      (de  domicilio):  astakuy.      (inclusivo):    Ñuqanchik.  
    nariz.  Sinqa.      
montaraz.  K'ita,  sallqa.      (de  parecer):  t'ikrakuy.        (exclusivo):  ñuqayku.    
    narrar.  Willay.      
montón.  Tawqa,  qutu,  suntu.   mudo.  Upa,  mana_rimaq.       noticia.  Willay,  willakuy.    
    naturaleza.  Kaynin.      
mordaz.  Hayaq_simi.     muela.  Maray_kiru.       nube.  Phuyu.    
    neblina.  Phuyu.      
morder.  Kaniy.     muerte.  Wañuy.       nublar.  Phuyuy;  llanthuy.    
    necesitar.  Muchuy.      
moreno.  Yana.     muerto.      Wañuq,      wañusqa,  aya.     nuca.  Qhipa_kunka.    
    negar.  Mana_niy.      
moribundo.  Wañunayaq.   mugre.  Wiswi,  qanra.       nudo.  Khipu.  
    negrear.  Yanayay.      
mortaja.  Aya_p'acha.     mujer.  Warmi.       nuera.  Qhachun,  llumchuy.    
    negro.  Yana.      
mortero.  Muchk'a,  mutk'a.     muladar.  Wanu_pata,  q'upa-­‐q'upa.     nuevamente.  Musuqmanta.    
    nervio.  Hank'u.      
mosca.  Ch'uspi.     muleta.  Tawna,  k'aspi.       nueve.  Isqun.    
    nevada.  Rit'i.      
moscardón.          Wanquyru,  wayrunqu,   multiplicar.  Mirachiy.               nuevo.  Musuq.    
t'ankayllu.       nevar.  Rit'iy.      
  mundo.  Tiqsi_muyu,  pacha.     nulo.  Ñanqa.    
mostrar.      Rikuchiy,      qhawachiy.     nido.  Q'isa,  q'isacha.      
  muñeca     numerar.  Yupay.    
motín.  Hatariy.       niebla.  Phuyu,  wapsi.      
   (juguete):      wawa_pukllana.     numeroso.  Achkha.    
   (exhalar  buen  olor):  q'apay,   otro.  Huk.    
nunca.  Mana_hayk'ap,   sumaq_asnay.     pantano.      T'uru-­‐t'uru,      millp'u,  
mana_imaypas.     ovar.  Runtuy,  churay.     siniya.    
   (exhalar    mal      olor):      asnay.      
obedecer.  Uyakuy,  kasukuy.       ovillo.  Kurur.     panteón.  Aya_wasi.    
  olfato.  Sinqa.        
oblongo.  Suyt'u.       oyente.  Uyariq.   pantorrilla.  Ch'upa.    
  olvidar.  Qunqay.        
obra.  Rurana,  llamk'ana.       paciencia.  Muchuy.     panza.  Wiksa.    
  olla.  Manka.        
obsequiar.  Qukuy.       pacificar.  Amachay,  hawkayachiy.     pañal.  Aka_wara.    
  ombligo.  Pupu,  puputi.        
observar.  Qhaway.       pacífico.  Llamp'u_sunqu,  qasi_sunqu.   papá.  Yaya,  tayta.    
  opinar.      Hamutay,      yuyaymanay.      
obstáculo.  Hark'aq.       pactar.      Rimanakuy,      ninakuy.   papera.  Q'utu.    
  oprimir.  Ñit'iy.        
obstruir.  Kirpay,  wichq'ay.       padecer.  Ñak'ariy,  muchuy.     papirote.  T'inkay.    
  opulento.      qullqisapa.        
ocasión.  Rayku.       padrastro.  Qhipa_tayta.     par.  Yanantin,  masantin.    
  orar.  Mañakuy.        
ocasionar.  Raykuy.       padre.  Yaya,  tayta.   parada.      Samana,      paskana,  
  ordenar     sayk'una.    
ocaso.  Intip_yaykunan.       padrino  (de  bautizo).      Marq'aqi.    
   (mandar):  kamachiy.     paralizar.      Thanisqa,      sayk'usqa.  
ociosidad.      Qilla_kay,      qillanakuy.     país.  Llaqta.      
   (las  cosas):  allichay.       páramo.  Purun_pampa.    
ocioso.  Qilla.       paisano.  Llaqta_masi.      
  ordeñar.  Ch'away,  qapiy.       parar.  Sayay.    
ocultar.  Pakay,  p'ampay.       paja.  Ichu.      
  oreja.  Rinri.     pararse.  Sayariy,  hatariy.    
ocho.  Pusaq.       pájaro.  Pisqu.      
  oriente.  Intip_lluqsimunan.       pardo.  Ch'umpi,  uqi.    
odiar.  Chiqniy.       palabra.  Simi,  rimay.      
  origen.  Qallaykuynin.       parear.  Yananchay,  masanchay,  
ofender.  Qamiy,  phiñachiy.       paladear.  Malliy,  misk'ichikuy.   kuskachay.    
  orilla.  Pata.      
ofrecer.  Qukuy.       pálido.  Q'illu.     parecer.  Rikch'akuy.    
   (la  otra):  chimpa.        
oír.  Uyariy.       palizada.  Qincha.     pared.  Pirqa.    
  orinar.  Hisp'ay.        
ojo.  Ñawi.     palmear.  T'aqllay.     parejo.      Kuskalla,    kuskapura.    
  oro.  Quri.        
ola.  Quchap_puqchin.       palo.  K'aspi.     parentela.      Ayllu_masi,      ayllupura.  
  ortiga.  Kisa,  itana.        
oler     paloma.  Urpi,  urpay.     pariente.  Ayllu,  yawar_masi.    
  oscuro.  Tuta.        
 (percibir):  muskhiy.     palpitar.  P'atatay,  t'ipuqyay.     parir.  Wachay,  wachakuy.    
  oso.  Ukumari.        
  pan.  T'anta.     parlar.  Rimaykachay.    
       
parpadear.  Chimlliykachay,   pegar   pepa.  Ruru,  muhu.     pesado.  Llasa,  llasaq.    
qimllaykachay.          
   (golpear):  maqay.   pequeño.  Huch'uy,  uchuk.     pesar.  Llasay.  
partir.  Ch'iqtay,  rakiy.          
   (adherir):  k'askachiy,  laqachiy.   perder.  Chinkay.      (en  la  balanza):  warkuy.  
parto.  Wachay,  wachakuy.          
  peinar.  Ñaqch'ay.     perdiz.  P'isaq,  yuthu.      (dolor):  llakikuy.    
párvulo.  Wawa.        
  peine.  Ñaqch'a.     perdonar.  Pampachay.     pesarse.            Llakikuy,    phutikuy.  
pasado      (tiempo).      Ñawpaq,  qayna.        
  pelado.  Q'ara,  q'ala.     perecer.      Qulluy,      tukukuy,  wañuy.   pescado.  Challwa.    
pasear.  Puriykachay.          
  pelar.  T'iqpay,  siplay.     pereza.  Qillakuy.     pescar.        Challway,  challwa_hap'iy.  
pasión.  Ñakay,  ñakariy,  muchuy.        
  pelear.      Maqanakuy,      awqanakuy.   perfecto.  Sumaq.     pescuezo.      Kunka.    
paso.  Thatkiy,  ichiy.          
   (a    trompadas):    takanakuy.   perforar.      Hutk'uy,      uchkuy,  tuquy.                                 pésimo.    Millay-­‐millay.    
pasto.  Q'achu,  qiwa.       .    
   (a  puntapiés):  hayt'anakuy.     peso.  Llasa,  llasaynin.    
pastear.  Michiy,  michipay.       perfume.  Q'apaq,        misk'i_asnaq.    
   (a  palos):  wipyanakuy.       pesquisa.  Tapupayay.    
pastor.  Michiq,  michipakuq.       pericia.  Yachay.      
  peligro.  Ch'iki,  manchay.       pestaña.  Qhichipra.    
patear.  Hayt'ay.       pericote.  Huk'ucha.      
  pelo.  Chukcha.       peste.  Muchuy-­‐unquy.    
patata.  Papa.       perito.  Yachaq.      
  pellejo.  Qara.       petrificado.  Rumiyachisqa.    
patituerto.  Wist'u_chaki.       permanecer.      Kaqlla_kay,  hina_kay.    
  pellizcar.  T'ipiy,  t'ipsiy.       pez.  Challwa.    
patria.  Llaqta.       permitir.  Huniy,  aniy.      
  pena.  Llaki,  ñak'arikuy.       pezón.  Ñuñu,  chuchu.    
patrón.  Uywaq.       permutar.  Rantinakuy.      
  pene.  Ullu,  p'inqay.       pica.  Hatun_chuki.  
paz.  Allin_kawsay,  qasi_kawsay.     pero.  Ichaqa.        
  penetrar.  Yaykuy,  usthuy.       picante.  Hayaq.  
peca.  Mirkha.       perpetuar.            Wiñaychay,  unaychay.      
  pensamiento.      Yuyay,      yuyaymanay.                                       picar  
pecado.  Hucha.       perro.  Allqu.              
  pensar.  Yuyay,  yuyaykuy.        (al  paladar):  hayay.  
pecar.  Huchallikuy.       perseguir.  Qatikachay,  qatipay.    
  penuria.        Muchuy_pacha,      (la    víbora      o    la      pulga):  kaniy.  
pecho.  Qhasqu.     yarqay_pacha.   persona.  Runa.      
       (las  aves):  tupsay.    
pedir.  Mañay,  mañakuy.     peña.  Qaqa,  wank'a.     persuadir.    Hunichiy,    awnichiy.    
      pico.  T'apsa,  tupsa.    
pedo.  Supi.     peón.  Llamk'aq.     perturbar.    Chaquy,    waqllichiy.      
      picotear.  T'apsay,  tupsay.    
pedregal.  Rumi-­‐rumi,  ranra-­‐ranra.     peor.  Aswan_mana_allin.     pervertir.  Wakllichiy,    waqllichiy.    
pie.  Chaki.        
  plegar.  Pataray.     portar.  Apay,  apamuy.     preguntar.  Tapuy.    
piedra.  Rumi.          
  pleno.  Hunt'a.     portátil.  Apanalla.     premiar.      Saminchay,      chaninchay.  
piel.  Qara.          
  plomizo.  Uqi.     portillo.  Q'asa.     prenda.  Manu_rantiy.    
pierna.  Chanka.          
  plomo.  Titi.     porvenir.  Q'aya,  hamuq.     prender.  T'ipay,  hap'ichiy.  
pillar.  Suway.          
  pluma.      Phuru.     posada.  Tampu,  samakuna.      (la      planta):      saphichakuy.  
pinchar.  T'urpuy,  tuskiy.          
  población.  Llaqta.     poseer.  Uyway.      (la  vacuna):  hap'iy,    ratay.  
pintar.  Llusiy.          
  pobre.  Wakcha.     positivo.  Chiqaq.      (la  luz):  hap'ichiy.    
piojo.  Usa.        
  pobreza.  Wakcha_kay.     posponer.  Qhipanchay.     preñada.  Wiksayuq,  chichu.    
 (de    gallina):    itha,      chuchuy.        
  pocilga.  Khuchi_wasi.     posteridad.  Qhipa_hamuq.     preparar.  Kamariy,  allichay.    
 (de  otros  animales):  hamak'u.        
  poco.  Pisi,  aslla.     posterior.  Qhipa_kaq.     presagiar.  Watupakuy,  musyapakuy.    
pisada.  Yupi,  sarusqa.          
  podar.  Ch'apray.     potable.  Upyanalla.     presencia.      Ñawki.        
pisar.  Saruy.          
  poder.  Atiy,  atipay.     potaje.  Mikhuy,  mikhuna.     presentar.      Rikuchiy,      riqsichiy.  
pito        
  poderoso.  Atipaq.     potente.  Atipaq,  kallpayuq.     preservar.  Waqaykachay.    
 (ave):  hak'akllu.        
  podre.  Q'iya.     poyo.  Pata.     preso.  Hap'isqa,  watasqa.    
 (instrumento):      wisyana,  sukana.        
  podredumbre.  Ismuy.     practicar.  Yachapakuy,  rurapakuy.   prestar.  Mañay,  manuy.    
placer.  Q'uchukuy,  kusikuy.          
  podrido.  Ismusqa.     pradera.  Waylla_pampa.     presuroso.  Phawaq,  utqhaq.    
planicie.  Pampa.          
  polilla.  Thuta;  puyu.     preceder.  Ñawpariy.     primero.  Ñawpaq.    
planta        
  polvo.  Allpa.     precio.  Chanin.     principal.  Qullanan.    
 (vegetal):      yura,      sach'a,  mallki.        
  pomada.  Llusikuna.     precioso.  Sumaq.     principiar.  Qallariy.    
 (del  pie):  saruna.          
  poner.  Churay.     precipicio.  Qaqa,  kuchpana.     prisa.  Utqhay.    
plantar.  Yuray,  tarpuy.          
  poniente.      Intip_yaykunan,   precisar.  Utqhachiy.     prisión.      Watay_wasi,      wichq'ana.  
plata.  Qullqi.     intip_churakunan.        
    precursor.  Ñawpariq.     privar  (despojar).  Qichuy.    
plato.      P'uku,  mat'i.     ponzoña.  Miyu.        
    predecir.  Watuy,  musyay.     probar.  Malliy.    
playa.          Mayu_pata,      qucha_pata.   porquería.      Qhilli,  wiswi,  qanra.      
    pregonar.          Waqyaykachay,   producir.  Wachay,  miray.    
plazo.  Suyana.     portada.  Punku.     qayaykachay.      
profundo.  Ukhu.       quitar.  Qichuy,  waykay.     rayos  (del  sol).  Intip_wach'in,  
  pulmón.  Surq'an.     intip_sapran.  
profuso.  Achkha,  nanaq.       quizás.  icha,  ichapas,  paqta.    
  pulverizar.  Ñut'uchiy.     razón.  Yuyay,  unanchay.    
prohibir.  Hark'ay,  ama_niy.       rabia.  Phiñay,  phiñakuy.      
  punta.  Ñawch'i.     realidad.  Chiqan.    
prohijar     rabiar.  Phiñakuy.      
  punzar.  T'urpuy,  tuksiy.     realizar.  Ruray.    
 (el  varón):  churichakuy.     rabioso.      Phiña.      
  puñada.  Takay.     reanimar.  Kallpanchay.    
 (Ja  mujer):  wawachakuy.       rabo.  Chupa.      
  puñado.  Hapt'ay,  phuqtuy,  putquy.     rebajar      (el  precio).  Uraykachiy.  
prójimo.  Runa_masi,    niraq_masi.       racional.  Yuyayniyuq.      
  pupila.  Ñawi_ruru.     rebaño.  Michina.    
proletario.  Wakcha,    mana_imayuq.     radicarse.  Saphinchakuy.      
  purificar.  Ch'uyayay.     rebelde.    Mana_munaq,      
prolongar.  Unachiy.       raíz.  Saphi.     mana_kasukuq.    
  puro.  Ch'uya_sunqu.      
propagar.  Mirachiy,    mismichiy.       rajado.      Ch'iqtasqa;      raqrasqa.   rebelión.  Hatariy.    
  pus.  Q'iya.      
propalar.  Willaykachay.     rajar.  Ch'iqtay.     recaer.  Musuqmanta_urmay.    
  putrefacto.  ismusqa.      
propietario.  Kaqniyuq.     rama.  K'allma,  ch'apra.     recapacitar.      Hamutakuy,  
  qué.  Ima.     yuyaymanay.    
prorrogar.  Suchuchiy.     rana.  K'ayra.      
  quebrada.  Wayq'u.       recaudar.  Huñuy.    
proteger.  Amachay,  yanapay.     rapar.  Rutuy.      
  quebrar.  P'akikuy.       receloso.  Manchakuq.    
provincia.  Suyu.     rápido.  Utqhay,  phaway.      
  quedar.  Qhipay.       recibir.  Chaskiy.    
prueba.  Mallina.     rapiña.  Suway,  waykakuy.      
  quehacer.  Rurana.       recién.  Chayraq,  chaylla.    
publicar.  Yachachiy,  willaykachay.     rascar.  Hasp'iy,  achpiy.      
  quemado.  Ruphasqa,  kañasqa.     reciente.  Wamaq,  musuq.  
pudrir.  Ismuy.     rasgar.  Llik'iy.      
  quemar     recio.  Sinchi,  rakhu.  
pueblo.  Llaqta.     raspar.  Thupay.      
   (el  sol):  ruphay.     reclinar.  Sirichiy.  
puente.  Chaka.     rastrear.  Yupipay.      
   (el  fuego):  kañay.       recluir.  Wichq'ay.  
puerta.  Punku.     rastro.  Yupi.      
  querer.  Munay,  khuyay.       recodo.  K'uchu.  
pues.  Ari.       rato.  Pacha,  chaylla.      
  quién.  Pi.       recoger.  Pallay;  tantay,  huñuy.  
pujar.  Qamay.     ratón.  Huk'ucha.      
  quieto.  Qasilla.       recolectar.  Huñuy,  tantay,  suntuy.  
pulga.  Piki.     raya.  Siq'i.      
  quijada.  K'aki,  kakichu.       recompensar.  Kutichiy.  
pulir.  Lluchk'ayachiy,  llamp'uyachiy.      
reconocer.  Riqsiy.     relampaguear.    Llipyay,  wakriy.   reparar.  Allinyachiy.    
  regalar.  Quy,  quykuy.      
reconvenir.  Anyay,  kunay.     relatar.  Willay,  willakuy.     repartir.  Aypuy,  rakiy,  rakipay.  
  regañar.  Phiñaykachakuy.      
recordar.  Yuyay.     relucir.  Llipipiy,  k'anchay.     repasar.  Kutipay.    
  regar      
recorrer.  Puriykachay.     rellenar.  Hunt'achiy,  winay.     repelar.  Rutuy;  t'iray.    
   (la  sementera):    qarpay,  parquy.      
recortar.  Kuchupay.     remanente.  Puchu,  puchun.     repeler.  Chuqay,  wikapay.    
   (para  barrer):        ch'aqchuy.      
recostarse.  Waqtapakuy.     rematar.      Tukuy,      tukupuy,   repentinamente.      Qunqaylla.  
   (rociando):          ch'allay,  maqchiy.     p'uchukay.    
recoveco.  Q'inqu.       repetir.  Kutipay.    
  regazo.  Millqay.     remedar.  Yachapayay.      
recrearse.  Hawkakuy,  waynarikuy,       repleto.  Hunt'a,  usuy-­‐usuy.    
kusikuy.   región.  Suyu.     remediar.  Allichay,    allichapuy.    
      reponer.  Churapuy,  kutichipuy.  
rectificar.  Chiqanchay.   regir.  Kamachikuy.     remedio.  Hampi,  allichay.      
      reposar.  Samakuy,  tiyakuy.    
recto.  Chiqan,  allin.   registrar.      Qhaway,      qhawapayay.   remendar.  Ratapay.      
      reprender.  Anyay.    
recuerdo.  Yuyay.   regocijarse.  Quchukuy,  kusikuy.   remitente.  Apachiq.    
      reprobar.  Millay,  chiqniy.    
recurrir.  Mañakuy,  riy.   regoldar.  Hap'ay,  kakyay.     remolino    
      reprochar.  Uyanchay.    
redil.  Kancha.   regresar    (de      agua):    puyunkuy,    
    mayu_millp'u.   reproducir.      Miray,      wiñachiy.  
redimir.  Qispichiy.    (allá):  kutiy,  kutiriy.      
     (de      viento):    antay_qunchuy,   reptil.  Lluqaq_uywa.    
redondear.  Muyuchay,  ruyruchay.    (acá):      kutimuy,  kutirimuy.   muyuq_wayra.      
      repugnante.  Millana,  millachikuq.    
redondo.  Muyu,  ruyru.   rehacer.  Kutipay,  rurapay.     remoto.  Kara.      
      resbalar.  Lluchkhay  ~  lluchk'ay.  
reducir.  Taksayachiy,  huch'uyachiy,   rehuir.  Ayqiriy.     remover.  Kuyurichiy.      
pisiyachiy.       reservar  
  rehusar.  Mana_munay.     renacuajo.  Huq'ullu,  ultu.      
referir.  Willay.        (guardar):  waqaychay.  
  reina.  Quya.     rencor.  Chiqniy;  chiqnikuy.      
reflexionar.  Yuyaykuy,  yuyaymanay.        (ocultar):  pakay.    
  reír.  Asiy,  asikuy.       rendija.  Raqra.      
reformar.  Allichay.       resfriarse.  Chiriyakuy.    
  rejuvenecer   renovar.  Musuqyachiy.      
refregar.  Qaquy.       residir.  Tiyay,  yachakuy.    
   (el  varón):  waynayay.   renunciar.  Haqipuy,  mana_munay.    
refrescar.  Chiriyachiy.       residuo.  Puchu,  puchun.    
   (la  mujer):  sipasyay.     reñir.  Anyay,  k'amiy.      
refugiarse.  Pakaykukuy.       resina.  Sach'ap_wiqin.  
  relámpago.  Illapa,  wakri.     reo.  Huchallikuq.      
refulgir.  Lliplliy,  k'anchariy.       respetar.  Yupaychay.    
      sagaz.  Yachaysapa.    
respirar.  Samay.      (la  flor):  phanchiy.     roer.  K'utkuy  ~  k'uchkuy.      
      sahumar.  Q'usñichiy.    
resplandor.      K'anchay,      llipikyay.     reverenciar.  Yupaychay.     rogar.  Mañay,  mañakuy.      
      sal.  Kachi.    
responder.    Kutichiy,    rimariy.   revivir.  Kawsariy.     rojo.  Puka.      
      salar.  Kachichay.    
restante.  Puchuq,  puchun.     revolcarse.  Qhuchpakachay.     rollo.  Mayt'u.      
      salida.  Lluqsina.    
restituir.  Kutichipuy.     rezagarse.  Qhipakuy.     romper    
      salir.  Lluqsiy.    
restregar.  Qaquy.     rezar.  Mañakuy.    (cosa  sólida):  p'akiy.    
      salitre.  Qullpa.    
resucitar.  Kawsariy.     rico.    Qhapaq,  qullqiyuq.      (telas):  llik'iy,  llipchiy.    
      saliva.  Thuqay.    
resuello.  Samay.     riesgo.  Ch'iki.      (hilo):  p'itiy,  tipiy.      
      salpicar.  Ch'allay,  maqchiy.    
retardar.      Unachiy,      unayachiy.   rincón.  K'uchu.     ronco.  Ch'aka.      
      saltar.  P'itay,  phaway.    
retazo.  Llik'i,  ch'iqtay.     riña   ropa.  P'acha.      
      saludar.  Napaykuy.    
retirarse.  Anchhukuy,  achhuriy.    (de  manos):  maqanakuy.   rostro.  Uya.      
      salvador.  Qispichiq.    
retoño.  Yura,  mallki.      (de  palabras):    k'aminakuy,   rotoso.  Ratapa.      
  phiñakuy.       sanar.  Allichay.    
retorcer.      Q'iwiy.     rubio.  P'aqu,  puka.      
  riñon.  Ruru.       sancochar.  Wayk'uy,  yanuy.    
 (el      hilo):      k'antiy,      kawpuy.     rueca.  Pallqa,  piruru.      
  río.  Mayu.       sandalia.  Husut'a,  usuta.    
retornar.      Kutiy,  kutichiy.       rumiar.  Kutipakuy.    
  risa.  Asiy.       sangrar.  Sirk'ay.    
retozar.  Pukllaykachay,     sabandija.  Uru.    
phawaykachay.     robar.  Suway.       sangre.  Yawar.    
    saber.  Yachay.    
retrasar.  Qhipachiy.     robo.  Suwasqa.       sano.  Allin,  qharilla.    
    sabio.  Hamawt'a,  yachayniyuq.    
retroceder.    Kutiriy,       robusto.  Kallpasapa,  sinchi.       sapo.  Hamp'atu.    
qhipaman_kutiy.       saborear.  Malliy,  malliykuy.      
  roca.  Qaqa,  wank'a.       saquear.  Waykay,  suway.    
retumbar.  T'uqyay.       sabroso.  Misk'i.      
  rocío.  Sulla.       sarna.  Qaracha.    
reumatismo.      Tullu_unquy,     sacar.  Hurquy.      
tullu_nanay.     rodar.      Muyuy,  sinkuy;  suchuy.     sarpullido.  Muru-­‐muru,  mullkhu.  
    saciarse.  Saksay.      
reunir.  Huñuy,  tantay.     rodear.  Tumay,  muyuriy.       satisfacerse.  Saksaykukuy.    
    sacudir.  Chhapchiy,  taspiy.      
revelar.  Willay.     rodilla.  Qunqur,  muqu.     sauce.  Wayaw.    
    saeta.  Wach'i.      
reventar.  T'uqyay.    (ponerse    de):    qunquriy,  qunquray.     saúco.  Rayan.    
  señalar.      Sananpay,      unanchay.     sombrearse.  Llanthukuy.  
sebo.  Wira.       sobaco.  Wallwak'u.    
  señor.  Wiraqucha.       sonámbulo.  Musphaq.  
seboso.  Wirasapa.       sobar.  Qaquy.    
  separar.  Rakiy.       sonar.  Uyarikuy,  waqay.  
secarse.  Ch'akiy.       soberbia.  Apuskachay.    
  sepelio.  Aya_p'ampay.       (sonarse      la      nariz):      pichakuy.  
sed.  Ch'akiy,  yakunay.       sobornar.  Waqllichiy.    
  sepultar.  P'ampay.       sonrojarse.  P'inqarikuy.    
sedimento.  Qunchu.       sobra.  Puchu.    
  sepultura.  Aya_p'ukru,  aya_uchku.     soñar.  Musquy.    
segar.  Rutuy.     sobrar.  Puchuy.    
  sequía.  Ch'aki_mit'a.       sopapear.  Saqmay,  lapyay,  laqyay.  
 (el      maíz):    kallchay  ~  karchay.       (exceder):  yalliy,  llalliy.    
  ser.  Kay.       soplar.  Phukuy.    
seguir.  Qatiy.     sobre  (encima).  Hawa.    
  serpiente.  Amaru,  mach'aqway.     sorber.  Upiy,  upuy,  suquy.    
según.  Hina.       sobresaliente.  Yalliq.    
  serranía.  Sallqa.       sordera.  Upayay.    
seguro  (cierto).  Chiqaq.       socavar.  Hasp'iy,  uchkuy.    
  sesgo.  Wiksu,  kinray.       sordomudo.  Upa.    
seis.  Suqta.       socio.  Kaq_masi.    
  seso.  Ñutq'u.       soso.  Q'ayma,  q'amya.    
selva.  Sach'a-­‐sach'a.       socorrer.  Amachay.    
  sesudo.  Yuyaysapa.       suave.  Ñukñu.    
semblante.  Uyan,  rikch'ay.       sofocar.  Ruphapakuy.    
  sí.  Arí.     suavizar.  Llamp'uyachiy.    
sembrar.  Tarpuy.       soga.  Waskha.    
  siega.  Kallchay_mit'a,  rutuy.       subir.  Wichay,  siqay.    
semejante.  Niraq,  rikch'aq,  kaqlla.     sol.  Inti.    
  siembra.  Tarpuy_mit'a.       subsanar.  Allichay.    
semen.  Yumay.       soldar.  Tinkiy,  laqay,  k'askachiy.    
  siempre.  Wiñay.       subsistir.  Kakuy,  kawsakuy.    
sementera.  Chakra.       soledad.  Sapan_kay.    
  siete.  Qanchis.     sucesor.  Qatiq,  rantin.    
semilla.  Muhu,  muru.       solicitar.  Maskhapayay.    
  sífilis.  Wanthi.     sudar.  Hump'iy.    
senectud.  Rukuyay,  yuyaqyay.     solidificarse.  Tikayay.    
  silbar.  Wisyay,  sukay.     suelo.  Pampa.    
 (el  hombre):  machu_kay,  machuyay.     sólido.  Rumiyasqa.    
  silencio.  Chunyaq,  ch'inyaq.     suelto.    Kacharisqa,    paskasqa.    
 (la  mujer):  paya_kay,  payayay.     solo.  Sapan,  sapallan.    
  silvestre.  Sallqa,  k'ita.     sueño  
seno.  Uqllay,  qhasqu.       soltar.  Kachariy,  paskay.    
  silla.  Tiyana.      (dormir):  puñuy.  
sentarse.  Tiyay,  tiyakuy.       sollozar.  Anchiy,  waqay.    
  simultáneo.  Kuska,  kuskalla.      (soñar):  musquy.    
señal.  Unancha,  sananpa.       sombra.  Llanthu.    
  sitiar.  Intuykuy,  tumay.     suerte  (buena).  Sami.    
  tamboril.  Tinya.       tímido.  Llakllaq,  manchaq.    
sufrir.  Ñak'ariy,  muchuy.       tender.      Mant'ay,      mast'ay,  masay.      
  tamiz.  Suysuna.       tinaja.  Urpu,  raki.    
suicidarse.  Wañuchikuy.       tenderse.  Sirikuy,  waqtapakuy.      
  tanto.  Chhika.       tirar  
sumar.  Huñuy,  yapay.       tendón.  Hank'u.    
  tapadera.      Kirpana,      kirpakuq.        (arrojar):  chuqay,  chamqay.  
sumergir.  Challpuy.       tener  (poseer).  Kapuy,uyway.    
  tapar.  Kirpay.      (jalar):  chutay,  aysay.  
sumiso.  Uyakuq.       tentación.  Watiqay.    
   (con  la  tierra):  p'ampay.      (con  arma):  t'uqyachiy.  
superar.  Yalliy,  atipay.       teñir.  Tullpuy.      
   (con  lodo):  llut'ay.      (con  honda):  warak'ay.    
superficie.    Muyuynin.       terciana.  Chukchu.      
   (abrigar):  qatay.     tiritar.  Khatatay.    
superior.  Qullana.       terminar.  Tukuy,  p'uchukay.      
   (encubrir):  pakay.       tizne.  Qhichincha,  qitya.    
suplicar.  Mañakuy.       terremoto.  Pacha_kuyuy.      
  tapia.  Pirqa.       tocar  
suprimir.  Qulluchiy,  chinkachiy.     terreno.  Allpa,  chakra.      
  tapir.  Sach'a_waka.        (la  puerta):  takay.  
surcar.  Suk'ay,  yapuy.       terrible.  Manchana.      
  tardar.  Unay,  unakuy.        (un  instrumento  musical):  
surco.  Suk'a.       terrón.  K'urpa.     waqachiy.  
  tarde.  Ch'isi.        
suspirar.  Anchiy.       testa.  Uma.    (palpar):  llamkhay.  
  tartamudo.  Hakllu,  akllu.        
sustento.  Mikhuna,  kawsay.       testículo.  Q'uruta,  runtu.      (manosear):  llapiy.    
  tasajo.  Ch'arki.        
sustituto.  Ranti.       teta.  Ñuñu,  chuchu.     todo.  Llapan,  tukuy.    
  tasar.  Chaninchay.        
susto.  Manchay.       tibia.  Chaki_tullu.     todopoderoso.  Llapan_atiq.    
  tea.  K'anchachina,  akchikuq.        
sustraer.  Rakiy,  t'aqay.     tiempo.  Pacha.     tomar  
  techar.  Wasi_qatay.        
tabaco.  Sayri.     tierno.  Llullu,  llamp'u.      (coger):  hap'iy.  
  tejer.  Away.        
tacaño.  Mich'a.     tierra    (aceptar):  chaskiy.  
  tela.  Awasqa.        
tajar.  Kuchuy.      (planeta):      tiqsi_muyu,  pacha.    (beber):  upyay.    
  telaraña.  Llika.        
taladrar.  Hutk'uy,  uchkuy.      (suelo):  pampa,  allpa.   tonto.  P'anra,  upa.    
  temblar.  Chukukukuy,  khatkatay.      
talega.  Wayaqa,  ch'uspa.      (de  sembrío):  chakra.     toparse.  Tinkunakuy.    
  temblor.  Pacha_kuyuy.        
talla.  Sayay.     tiesto.  K'analla,  kallana.     torcer.  Q'iwiy.  
  temer.  Manchay.        
tamaño.  Chhikan.       tigre.  Uturunku.      (la  lana):  k'antiy,  kawpuy.  
  temor.  Manchay.        
tordo.  Chiwaku.      (allá):  apay,  astay.      
    tuerto.  Ch'ulla_ñawi.     vacilar.  Iskayay.    
torre  (fortaleza).  Pukara.      (acá):  apamuy,  astamuy.        
    tumbar.  Urmachiy,  saqtay.     vadear.  Chimpay.    
tórtola.  Kullku.     traspasar      
    tumor.  Ch'upu.     vago.  Purikuq.    
tos.  Uhu.      (con  un  objeto).  T'urpuy,  tuksiy.      
    turbio.  Q'ata,  qhunchu,  putka.   vagina.  Raka,  chupi.    
tostado      (maíz).  Hamk'a,  kamcha.   trasquilar.  Rutuy,  kuchuy.        
    turnarse.  Mit'anakuy.     vaho.  Wapsiy.    
total.  Llapantin,  huñuntin.     trastornarse.  Musphakuy.        
    turno.  Mit'a.   valiente.  Sinchi.    
trabajar.  Llamk'ay,  ruray.     través.  Kinrayninta.        
    ubre.  Ñuñu.     valor  
traer   travieso.  Pukllakachaq.        
    último.  P'uchukaq.      (de  las  cosas):  chanin.  
 (una  cosa):  apamuy,  aysamuy.   trenza.  Simp'a.        
    uncir.  Watay,  t'inkiy.      (virtud):  sinchi_kay.    
 (una      persona):      pusay,  pusamuy.     trenzar.  Simp'ay.        
    único.  Sapan,  sapallan.     vampiro.  Masu.    
tragar.  Millp'uy.     trepar.  Lluqay,  siqay.        
    unidad.  Huk_kay.     vanamente.  Yanqalla.    
trama  (tejido).  Mini.     tres.  Kimsa.        
    unificar.  Hukllachay.     vapor.  Wapsiy.    
trampa.  Tuqlla.     trillar.  Saruy,  saruchiy.        
    unir.      Huñuy,      hukllachay,   variar.  Hukman_rikch'achiy.    
tranca.  Q'imina.     trinar.  Wichichichiy,  pichiwyay.   t'inkirquy.      
      varón.  Qhari.    
tranquilizar.      Sunquyachiykuq,   tripa.  Ch'unchull,  ch'unchulli.   uno.  Huk.    
hawkayachiykuq.         vasija.  P'uyñu,  urpu.    
  triste.  Llakisqa,  phutisqa.     untar.  Llusiy.    
transeúnte.  Puriq,  purikuq.         vedar.  Hark'ay,  amaniy.    
  tristeza.  Llakiy,  llakikuy.     unto.  Wira.    
transitable.  Purinalla.         vejez  
  triturar.  Chamqay.     uña.  Sillu.    
transparente.  Ch'uya.          (del  varón):  machuyay.  
  triunfar.  Atiy.     urdir.  Allwiy.    
transpirar.  Hump'iy.          (de  la  mujer):  payayay.  
  trocar.  Rantiy,  chhalay,  yankiy.   usado  (objeto).  Mawk'a.    
trapo.  Ratapa.          (de  las  cosas):  mawk'ayay.  
  troja.  Qullqa,  pirwa.     usurpar.  Qichupakuy,    waykarquy.      
tráquea.  Tunquri.         veloz.  K'uchi,  wayralla.    
  trompear.  Saqmay,  takay.     útil.  Allin.    
trasegar.  Hillp'uy,  talliy.         vello.  Millma,  millwa.  
  tronco.  K'ullu,  k'aspi.     vaca.  Waka.      
trasero.  Siki.       vena.  Sirk'a.  
  tropezar.  Mitk'ay.     vaciar.  Talliy,  hillp'uy.      
trasladar       venado.      Taruka,      lluychu,  luychu.  
  tú.  Qam.   vacío.  Ch'usaq.      
vencer.  Atipay.         zurriago.  Hasut'i,  wipyana.    
  vidrio.  Qispi.    (regresar      allá):      kutiy,  kutiriy.    
vender.  Rantiy,  rantikuy.         zurrón.  Ch'uspa.  
  vieja.  Paya.    (regresar  acá):  kutimuy,  kutirimuy.      
veneno.  Miyu.          
  viejo.  Machu.   vomitar.  Wikch'upakuy,  wischuy.  
venerar.  Yupaychay.        
  viento.  Wayra.   voz.  Kunka,  rimay.  
venir.  Hamuy.        
  vientre.  Wiksa.   vuelo.  Phaway.    
ventaja.  Llalliy,  yalliy.        
  vigilar.  Qhawapayay.   vuelta.  Muyuy,  kutiy.  
ventana.  T'uqu.        
  vigor.  Kallpa.   yacer.  Chutarayay.  
ventear.  Wayrachiy.        
  virtud.  Allin_kay.   yerba.  Qura,  qachun.  
ventosear.  Supiy.      
  viruela.  Muru_unquy.   yermo.  Purun.  
ventura.  Kusi,  sami.        
  visible.  Rikunalla,  qhawanalla.   yerno.  Qatay,  masa.  
ver.  Rikuy,  qhaway.        
  visitar.  Watukuy,  napaykuy.     yerro.  Pantay.  
verdad.  Chiqan.        
  vista.  Rikuy,  qhaway.     yerto.  Chutarayaq,  chiriyasqa.  
verde.  Q'umir.        
  vivienda.  Wasi.     yeso.  Pachas.    
vergüenza.  P'inqay.        
  viviente.  Kawsaq.     yo.  Ñuqa.  
verruga.  Tikti.        
  vivir.  Kawsay.     zambullirse.  Challpuy,  challpukuy.    
verter.  Hillp'uy,  talliy.        
  vocablo.  Simi,  rimay.   zancudo.  Wanwan.    
vestido.  P'acha.        
  vocear.  Waqyaykachay,     zángano.  Qilla.    
vestigio.  Yupi.     qayaykachay.      
    zapatear.  Tusuy,  qhachway.    
vez.  Kuti,  mit'a.     volar.  Phaway.      
    zonzo.  P'anra,  upa.    
vía.  Ñan.   volcar.  T'ikray.      
    zorro.  Atuq.  
viajar.  Puriy,  illay.     voltear    
    zorrillo.  Añas.  
viajero.  Puriq.      (una  prenda):  t'ikray.    
    zorzal.  Chiwaku.  
vianda.  Mikhuna.    (dar  vueltas):  muyuy.      
    zurdo.      Lluq'i_maki,  ichuq_maki.  
víbora.  Katari.   voluntad.  Munay.      
    zurrar.  Waqtay,  hasut'iy.    
vida.  Kawsay.   volver    

S-ar putea să vă placă și