Sunteți pe pagina 1din 39
| VIET-NAM NGHIEN-CU'U LIEN-LAC VAN-HOA A-CHAU CO-QUAN PHO-BIEN TINH-THAN NGUYEN-BANG-THUC . . . . Vén-d8 Van-héa A-Chéu THAI-VAN-KIEM, ... .. Anh-huéng.Chiém-Thanhitrong nen Van-héa Viét-Nam LE-VAN-SIEU » . . . .Méy Idi binh gidi Giai nhan ky-ngé ca cy Phan-Tay-Hd THANH-LANG. . . . . Van chuong tén gido 3 thé ky dau va nhitng bai cha LE-XUAN-KHOA — NAM-MINH NONG-SON — MARS! PARIBATRA TUYEN NGON CUA HOL VN NGH so 1 THANG 4-1958 Nén van-chuong Tén-Giado ba thé-ky dau THaNH-Ling RUGC khi tim hia nan vin-chuong tén-gido cia thé hé nay, nhft 1a dé woc long anh hidng va dja vj cia nd déi voi van-hoc méi, ta cin ngugc dong thoi gian nhin qua lai di ving. Ching ta thira biét ring trong hon hai ngan nim, xi hi tri-thire Viét- Nam 4a say sua voi ring nho bién thinh. Ho chi biét cd Trung-Hoa ma ho ngudng m6 vd cing ngoai ra khong biét gi thé-gidi Tay-Phuong dang ving tién nhw vii bio voi nhitng ky. thugt méi va dang nhom ngé sang mign Bai Dong-A. Vict-Nam tir triréc vin ‘dong kin ctta, din da duge cic nha buén, nhit 1a céc nha truyén gido Tay-Phuong dé y. Theo Ljch-Sir Curorig-Myc thi ngay tir thé-kj XVI di co nguwoi Au vao truyén giao & Viét-Nam. Gido doin diu tién durge chinh thite thanh lap 1a giao doan Bang Trong do gio sit Francesco Busomi, Ngudi ké tiép Busomi 1a mét gido st ngwéi Phip tén 1a Alexandre de Rhodes, toi Viét-Nam nam 1624. Xdy dizng n8n mong co sé xong cho gio doan Dang Trong, nim 1627 Ong ra lap giao doan Dang Ngoai. Céng viéc truyén giio méi ngay mot think hanh. Cac nha truyén dgo hidu biét cong viée giang dao rit bit ti¢n néu ho khong biét ndi tiéng ban xir. Nhung hoc tiéng Viet d6i voi ho 1a mét viée cye ky khé khin vira phiin do 4m thanh tiéng minh kho doc, vira phiin do chit viét qua w phién toai, Vi thé ho 4a nghi ra viée lay mau ty La-tinh d? phién am tiéng Viét. Khio ciru vé vin-hoe mdi, ta cin phai nghién ciru cai thir chit do cic gido st ngudi Au ché tgo ra ma ngiy nay toan dan ta coi 1A quéc ty. Vay ai la ngwoi dau tien sing nghi ra thir chit a6? Lich sir khong ndi dén. Bigu chde chin thi diy 1A cong cudc trang tu cia nhigu gido si nguoi Y, nguei Tay-ban-Nha, ngudi Bd-ddo-Nha, nohit 1a ngwoi Phip. Dang khac ta cilng biét, a2 toi cai hinh thire ma ta hign co ngay nay, thir chit dé d% qua nhigu dot tién. Cé nhidu ngudi cho riing lac budi du né khong cé d&u. Cit theo tai ligu cuén « Lich sir Bao Thién Chita trén d&t Viét-Nam », thi Christophoro Bori (1583— 1632), mét giao st dong Tén ngwoi Y giing dao & nude ta tir 1618— 1621, c6 nhac dén trong mt tip ky thuat cla dng cach giing dgo ngo ngin truéc thei gido st Francesco’ Busomi (1576—1659) bing cau nay : «CON GNO MUON BAU PLOM LAOM HOALAON CHIAM »? (con nhé muén yao trong long Hda-Lan 2). Ciing theo cudn Lich Sir Bao Thién Chua NEN VANCHUONG TON-GIAO BA THE-KY RAU 33 trén dt Viét-Nam thi cdu néi ngé ngin-trén nay 43 dugc gido si BUSOMI, truyén dao & Viét-Nam tit 1615-1639 sira Iai nh sau « MUON BAU DAU CHRISTIAM CHIAM 2 » (muSn vio dao Christiam ching”), Ngoai ra trong tap ky thuat 46 cdn cé nhitng chit quéc ngit khéng dau, ching han: «DA AN NUA, DA AN HET » (ai dn nita, da ain hét: chi nhat thyc); OMGNE (6ng nghé); « TUL CIAM BIET» (Tdi ching biét). Cin ctr vao miy tai lidu trén day, nhidu ngwéi phéng doan hai ditu chit quéc ngit chia mang d&u nhur ngay nay. Tdi chwa cé, dip doc tip ky thadt cia Christophoro Bori d& kiém aim Iai tai ligu eta cuén Lich Sir Bao Thién Chita trén 4&t Viét-Nam, theo 46 c4c tac gid qué quyét hdi diu hdl mot ngwei cd mudn theo ao hay khéng thi lai héi ho cé mud vao bung Hda-Lan hay khong ? Nhung theo sy kh&o ctru cia riéng tdi (tyra vao cudn Historia della Compagnia, di Gesu, La Cina, 3* parte dell’Asia, Roma, 1663, Lich sir dong Tén, Phin v8 Trung-Hoa, Thién thir Ba v8 Phuong Bong in tai Roma nim 1663 trang 616), thi Bartolli, tac gid cudén Lich Sit dong Tén nay, khong thuat lai cau tiéng Viét-Nam, nhung cé thuat lai mot doan that dai v@ cau truyén gidng dao ng& ngin hdi diu. Theo Bartolli ‘thi cic giao sf dau tién héi oguéi theo d@aq cé muén vao ldng Bd-Pao-Nha hay khéng chit khéng hdi ho cé mun vaio long Hoa-Lan hay khéng. Bartolli cho ring chinh gido sf Busomi 43 duge chitng kién mét budi Kim h cita ngwdi bén lrong ché nhao nhitng ngwéi theo dao moi: « Busomi dén Turo (?) —lei Bartolli — thi g’p mdt bon phuéng chéo dang trinh dién ngay-& cong trong ché giéu nhitng nguéi theo dao méi. Ho khong dién lai nghi W rita toi ma chi didn lai mot trd h2‘ngd nghTnh ho di'ty nghi ra, vira a ché gidu ngudi theo dao méi vita 42 mua vui bét khan gia phai cwei bd. Duge ngwéi ta bao, Busomi dén tan noi didu tra thi thaéy nh sau: Mot anh phwréng chéo mie do gid lam ngwéi Bd-dao-Nha. Y goi mot Aira bé lai bén, héi xem nd cé mudn di theo dao méi hay khong. Khi dita bé t6 y bing ldng, y vach do bung ra dau dita bé vio, trong. Tir 6, cai ngudi Bd-dao-Nha tri hinh mang mot cai bung ba chia to ghé géom, miéng ndéi ba hoa khong cdn thiéu thir tré he gi. Gitta lic khan gid hd thét cwéi reo, thi y'vach do rin dé ra mét dita bé rdi y bio né « Tir nay may 1a dtra‘cé dao !! » Gido si Busomi hiéu ngay d4y chi 1a mt trd h8 cd ¥ ch gigu cich day dao ng& ngan cia cdc nha truyén gido di tréc ng. Cach héi ngwéi theo dao chi 1A héi xem ho co muén tré nén nguwoi Bd-dao-Nha hay ‘khéng. Thed Gao méi chi 1a thay adi quéc tich chir khéng phai thay G3i tén giao ». (1) neni ‘ (1) Francesco Busom# (1576-1639) : al venir che fece cola medesimo in Turo ana muta di commedianti, che in publica piazsa rappresentadano il renders! christiano,, non rifacen- do appunto le ceremonie del battezzare, ma di lor propria inventione, in altra soggia pin acconcia @ mettere in quelle gran risu’ che ne faceva tl popolo spectatore. Egli dunque avvi- satore. ¢ dicendogli it cuore, ch’é ne trarrebbe alcuna informatione suo prode, v'intervenne e wide quel che gli fa hen discaro vedere, ma carissimo haverlo veduto : clo era comparire al paleo un dei commedianti, che alla maschera, allhabito, al portamento, rappresentava un natural Protoghese : ¢ seco un fanciullino a cui dopo altre cance. domandapa, voutu esser (Coi H&p trang van) YY VAN-HOA A-CHAU Nhu thé, ta thay chia cé tai ligu mio dich dang xac nhan hinh thire chit quéc ngit hdi dau nay ra thé nao. Nhé vao bai tya cuén ty din ciia gido si Alexandre de Rhodes, ta biét truéc ném 1651 4% lu hanh haicuén ty ditn viét tay, mot cia Gaspar de Amiral (Dietionarium annamiticum-lusitanum), mét cia Antonio de Barbosa (Dictionarium Lusitanum-annamiticum). Alexandre de Rhodes di léy miy cuén ty aitn trén day lam mau myc va nhe cic gido st tin phong a3 nghién ciru tiéng Viét-Nam : « BE khdi thio cudn ty ditn nay, khéng obitng téi nho chinh nhiing ngwoi bin xir 43 gitp t6i hoc tiéng gin 12 nam trong suét thoi ky t6i & Dang Trong va Dang Nyoai, ma_ téi cdn hoc hdi véi céc nha truyén gido khac. Téi di ting hoc voi Francesco de Pina mt ngwoi Bd-dao-Nha thugc dong Tén bén mon cia ching téi. Ong 1a ngwéi rét gidi tiéng ban x va la ngwoi dau tién dam ty giang bing tiéng ban xir. Ngoai ra, t6i cdn Igi dung céng viée cia cfc gido s¥ khac cling thugc dong Téa, nhat 1a cia Gaspar de Amiral va Anto- nio de Barbosa. C4 hai dng nay 48u 44 lam méi éng mét cuén tir vyng. Ong Gaspar de Amiral lam cuén Annamicium-Lusitanum éng Antonio lam cuén Lusitanum-Annamiticum. Nhung tiéc ring cA hai éng déu chét sém. Téi lgi dung céng viéc cia c4 hai dng viét racudén ty vyog méi cé chuathém tigéng La-tinh myc dich dé gitp noguwéi ban xt hoc tiéng La-tinh theo lénh ciia céc Dire Hong Y ». (1) Hai cudn ty ving ma Alexandre de Rhodes 43 nhic téi kia di cé du hay khéng, ching ta khéng biét. Nhung ditu chic ch4n 1a thi chit xem ra v6 hinh thire {rong cuén ky thuat cha Christophoro Bori @én dei Alexandre de Rhodes 4% cé d&u va duge hé théng héa. Nhu thé, céc ban thay Alexandre de Rhodes khéng phai la ngudi dau tién christiano ? e in udir che, di gratia, entra dunque, dicevagli ¢ si apriva il ventre ; conse gnato sotfo alle vest un sacconcello o che altro si fosse quel ricettacolo in che il fanciullo ammaestrato di cosi fare, tutto tgnudo entrava. Altora il finto Portoghese diceva mille ridicole maraviglie di quella sua gravidanza, le quali comptute eon ismisurate risa e schiamazzi del popolo, partoriva il fanctullo e dicevagli, hor va, che tu set christiano. In questo fare {1 padre Busomi averti, che le parole con che sf addomandava il fanciullo del voler o né esser christiano, erano appunto le -usate dagl'interpreti nel richieder gli ido- latri di quel Si, il quale havuto, t capelleni li battezzavano ; e dubits e cercandone, trovd esser vero che la forza delle parole Farsi christiano signiftcava non altro che farsi Por- yhese, mutare natione, non religione e di qui era [eaprimersi da’ commedianti, con far ascere da un Portoghese il vivere i cost battezzati nulla diversamente dayli idolatri ». Bartoli, Historia della Compagnia di Gesu, La Cina, 3 parte dell'Asia,.Roma, 1663 trang 616. 1) In hoe autem opere procter “ea quoe ab ipsis indigenis didici per duodecim ferme annos quibus in illis regionibus tam Cocincinoe quam Tunkinensum commoratus, ab initlo magistrum linguoe audiens P. Franclscum de Pina Lusitanum e nostra minima Societate Jesu, qui primus e Nostris lingua tlla apprime calluit, et primus sine interprete conelonari eo idiomate coepit ; aliorum etiam ejnsdem Soctetatis Patrum laboribus sum usus proecipue. P. Gasparis de Amiral et P. Antonii Barbosoe, qui ambo suum composue- runt dietionarium, ita a lingua annamitica incipiens, hic a tasitana, sed immatura uter- que morte nobis ereptus est. Utrlusque ego lucubrationibus usus, latinam etiam linguam, Eminentissimorum Jussu Cardinalium, addidi quoe proeter alia commoda usui sit ipsis indigenis ad linguam latinam addiscendam » twa cudn Dictionarium annamiticum lusita- num et latinum, ope Sacroe Congregationisde,Propaganda Fide, Romoe 1651, NEN VAN-CHUONG TON-GIAO BA THE-KY DAU 35 sdog ché ra chi quéc ngit, ma chi ‘la aguéi cé céng ahit trong viéc tu ‘sira mdt thir chit con dang trong théi ky phdi thai. Ong la ngwéi cé khi€u Gc biét vé ngdn ogi: ch? hoc cé sau thang 43 cé thé théng thao tiéng ndi. Ong 1a ngudi tu sira giéo dodn Dang Trong va sang lap giao doan Dang Nyoai. La con ngwéi wa hoc héi khao ctru, di dén dau Alexandre de Rhodes cing a2 tam xem xét phong tyc va tiéng néi cia ngwéi dan: b&i thé dng théng thao tiéng ndi vi phong tuc ca cd hai miga Nam vA Bac Vigt-Nam, ghi nhan ohitng chd dj biét trong cach phat Am cia ting mi8a, Alexandre de Rhodes thyc la mOtnha bac ngit hoc: dng biét rét nhidu thir tiéng nhu tiéng Y, tiéng B3-dao-Nha, tiéag Tay-ban-Nha, tiéng Kn-d9, tiéng Hy-Lap, tiéag Do-thai, tiéng Tau, tiéng Nhat. Trong nhitu bai ky thuat ban vé cach phat 4m tiéng Viét, 6ng hay ly céc thir tiéng trén day dé lam mau hoic so sanh, cét giup cho cdc nha truyén gido ngoai quéc biét cach doc cic nguyén 4m, phy 4m tiéng Viét. Néu Ong khéng phai la éng td chit quéc ngit, thi cing 1a ngwéi dau tién, ma sy nghiép con luu truyén Iai, 43 cho thir chit 46 cai hinh thirc khoa hoc va hgp ly. Sy nghiép cia Alexandre de Rhodes rét ohiéu, nhuirng trong véo hoc sit ta chf cin cha y dén ba van kién sau day: cudn ty din Viét-B3-La (Dictionarium annamiticum-lusitanum-latiaum), bai van-pham Viét-Nam in & du cudn ty dién, cudn giao ly viét bing hai thir tiéng Viét-Nam va La-Tinh. Cuén ty dign in tai Roma nogay 5 thang 2 nim 1651 do BO truyén giao xudt ban. Sach day gin 500 trang: mdi trang chia lam hai cét, @anh sé theo cot chir khéng danh sé theo trang; cA sach day bon 900 tram cét. Bé 1a mt cudn ty ditn hau ohu thuan ty Viét-Nam, céc chit ma tac gid cho ciing hau hét 1a tiéng thuéng, binh aan, dé hitu, Tac gia cir dich nghia tiéng mét rdi lai dich’cac thanh ngi thugc vé tieng tiéng G6. DSi voi thoi 4y, ty dim Alexandre de Rhodes qua thyc 14 du di. Ching han, chi An thi tac gid dich hau hét cac tiéng di aéi voi AN, nhu AN com~an mang—in Tét—an may—in mét—an via—An tip—n tap—in chay—&n chay ci—dn kiéng—An lai—in titn— an géy—an chi—an lo—én Iai—ciia tau An—gay An myc—budm An roti —buim an gié—an nan tdi—an tr¢m—An curdp—cira an gd. Cudn ty aign cia Alexandre de Rhodes qui gia khéng nguyén & n6 cho ching ta mot tai ligu chéc chin v8 hinh thite viét chit quéc ngit cha théi ky phéi thai nay’ma né cdn cho ching ta cé th® xac djoh sy bién héa cia ngén ng& Viét-Nam qua ba thé ky. Nho vao cuén ty ditn nay ta biét durge tinh hinh tiéng ndi Vigt-Nam & trong dan chung bioh dao, va sy thay d3i y nghTa cac tiéng “tt thdi. 46 cho dén ngay nay. Ching han nhw tiéng « Ra [dd (Ba Io) 1a mot ba dng kinh, sang trogg; con «Ba gia» mgi la mt ngwoi dan ba da c6 tudi; « Ba sang » 14 mot vj cung phi cia nha vua a qua cé. Téi chi trinh bay qua nbur thé v8 cudn ty ditn a8 dimng lai lau hon & Bai Tya in & diu cudn Ty Bikn nay. Bai Tya nay dai tht ck ad 36 VAN-HOA A-CHAU gin 50 trang, viét bing tiéng La-tinh, chia lam 3 phan: Phin I Dé lip cfc vj Hong Y BO Trayta-Giao dai khai noi dén mye dich viée cho xu%t,bin cuén ty di&n 1a cé ‘y gidp vao cng cuge truyén gido, déa k6t qua thau lugm duge sau gin 20 nim tac gid song & Viét-Nam. Phin II d@ 1a Ad Lectorem (voi ddc gid) 18 may lei ndi, tong luge vé sy quan trong cia tiéng Viét-Nam vé phuong phip cing snhitng sai ligu tac gik di dang dé viét ra bd ty ditn. Ve von trong cia tiéng Viét-Nam, tac gid viét may dong sau day :-«Tiéng Vidt- Nam 1a thir tiéng khéng nhitng chung cho hai xit kha rong lon 1d a Dang-Ngoai va Dang-Trong, thém vio a6 ta cdn phai ké xir Cau-Bang la m6t xr cing ding thudin tigng Annam, md ‘con chung cho nhigu xr in can nhu Ciampa, Cambodgia, Laorum. va Siam » (3). Sau 46 tac. wie k® dén cong viéc éng hoc tiéng voi nhitng ai va nhe vao sy nghiép cia nhitng ai dé viét nén cudn ty dién nay. Phin Il 4% la Lingue Annamitice scu Tunkinensis. Brevis Declaratio (Tigu hrgc vé tiéng Annam hay tiéng Bac K}) la phin quan trong hon ca. Chinh phan nay durge tuc goi li « Cudn vin pham Viét-Nam ditu tién », Triréc hét tic gid ndi chung vé nhitng dic tinh cin ban cia tiéng Viét. Dai khai dng ndi tiéng Viet ciing nhutiéng Tau, tiéng Nhat a&u 1a nhitng thir tiéng khong cd gidng loai, ti ngit khong bao gid thay 43i nhu cdc tiéng Tay phuong. Bong ti khéng cé nhitng hinh thire dic biét 42 chi cdc thi ma chi cin thém vao mét vai tiéng. Bat cit tinh thin cia tigng ndi 1a & cac diu lén xudng (4). Sau Idi ndi chung trén day v2 tiéng Viét-Nam, tic gid chia phin chinh thie ban vé vin pham ra lam 8 chong. Tdi sé cang cic ban phan tich so lige cdc chong cila cudn. van pham dau tién nay ngd hau nhan 4jnh ra duge mét phin nao cii-phap Viét-Nam cach day hon ba thé ky. @) Hee autem lingua non solum ad duo Regna satis ampla Tunkini et Cocincine pertinet, quibus adde tertium regnum Cau-Bang, quod hoe eadem ommnino atitur iiomate, sed etian aliis vicinis Regnis ut Ciampa Cambodgla, Laorum et Siam usui est. (6) Viefniora Orientali plage idiomata precipue vero Cinese et Tunkinense, et ex parte etiam Laponense, artem illa aidiscendi habent a noatratibus linguis longe diversam : carent enim omnino genertbus : declinattones, etiam non habemt preecipue neque numeros ; Tunchinica certe lingua, de qua nune agimus, nullas habet conjuggtiones, tempora nulla auf modos ; sed hee omnia explicuntur vel per aliquarum particula rum additionem, vel ex antecedentibis et consequettbus {ta colliguntur, ut qui peritiam lingua habent, bene peret- plant tempus, aut modum, et numerum qui significatur in oratione prolata imo sapeidtm ipsum voea bulum habet significationem nominis et verbi, ef ex adjunetis facile potest intetti- gtan eo loco talls vor sit nomen ant verbum. Due tashen precipue sunt in hoe idiomate notanda, ¢ quibus“tanquam fundamentis fota ratio bene addiscende hujus lingue pendet, tta ut sine {ills a nostratibus hac Ungua vix teneri possit, sieuti enim homo constat ex corpre et anima, sic etiam hoc idioma oonstat characetribus quibus a nobis conscribltur et ex tonis prius ezplicatls et positis tamquam fundamentis », NEN VAN-CHUONG TON-GIAO BA THE-KY BAU- 37 CHUONG I. — Bé {]ADe Littéris et syllabis quibus hac lingua constat. (VéJcdc chit va cic viin c&u tao nén tiéng Vist). Trong chong thir I nay, Alexandre de Rhodes néi qua dén chit Ném ma dng coi la mot chit cye ky khoé hoc vi theo éng thir chit 46 c6 thé co dén 80 ngan tigéng viét khac nbau cho nén cé.ngudi hoc sudt cA déi ma vin khéng thong thyo hét dirge. Sau miy lei phin doan 6, tac gid ban ngay dén cac chit dang a8 vit quéc ngit, thir chit ma Ong cho 1a dé dai tién Igi on: « Tiéng Bac Ky cé hét cae chit nhu tténg chung ta chi thiéu cé chit Z. Thye ra ho khong cé nhir F cia ching ta ma chi cé chit PH. hay ating hon 1a chit F Hi-Lap. Tuy vay chung téictr ding chit PH cho dé dang hon vatién Igi hon ciin sao trinh duge sip higu Hin I6n. Ngodi ra con phai thém bdn chit méi a8 phat am miy tiéng riéng bigt ma trong tiéng Au-Ghau khong 6. Bén chit do 1a hai chit chit nguyén dm O va U, va hai phy dm (Alpha) va BD. A Cir theo Alexandre de Rhodes thi ngudi Vi¢t-Nam cé hai thir chir A: mét ché& doc ré nhuchikA Phap ching han nbuw tiéng «An» tic 1a yén Ang; mdt chit doc am miéng klidng m& toét bin nhu khi doc chit Xn Ia gidu cit cai gi. Nhw thé, tac gid khong phan bit chi A va cht A mic diiu ong van viét hai chit do khac nhau. (5) B Theo tac gid, ngiroi Viét-Nam cing cé hai chit B: «Mot chir ging nhu chit B ciia chung ta, ching han BA, tire’ con sé 3; tuy: vay néciing khong gidng hin ‘chit B cita ching ta. Khi doc chit Adkhdng duge thé hoi ra ma phai hit khi vao cing gidng nhw nguwéi muén doc chit M, roi sau méi phat hoi ra. Chit B thir hai (Alpha) doc hau gidéng nhw ‘chit (Béla) Hi-Lap ching han nhw khi doc tiéng (Alpha) ead (vao). Thuc ra né ciing khong gidng hin ‘chit V cilia ching ta yi khi doc né khong nén rit manh Kim, ma chi cin m& mdi ra nhu kiéu doc cia ngudi Do- thai chir khong doc bing ring» (6). Ctr nhu chimng cia Alexandre de Rhodes thi xa kia tiéng Viét-Nam khong cé chit V ma ma chi cé mét chit gi hoi tuong ty chit B cia Phép va chit (Béla) cia Hi-lap. (5) A est duplex, unum clarum sicut nostram ut AN, quies ; ef aliud subobseurum quod non ‘ta biante pronuntiatar ut AN, occultare, (6) B est etiam duplex, unum commune ut Ba, tria et istud quidem non est omnino simile notro sed pronuntiatur non qutlendo sed potus altrahendo spiritum in ipso oris acu Jabiorum hiatu ae si quis vellet proferre M, ek postea proferat, &, allerum G pronuneiatar fere ut (Béta) grweum ut (Alpha) cad — ingredi. non est tamen omnino simile nostro V, consonanti, sed paulo asperius. et in ipsa fabiorum apertione, ita ut fil vere littera lablale ut Hebrei loquuntur, non autent dentalis. 38 VAN-HOA A-CHAU c «Chit C vira ding & dang truée chit nur tiéng « CA » vira ding & dang sau chit nlur tiéng «AC». « Chiing ta ding chit « C» & true cdc nguyén ain A,0,0,U,U;, vi adi voi cae chit E, I thi phai dang K hay S. Ching tacén dang cA C dilign voi H a8 dién t& am mA ngwéi Y-dai-lgi viét 14 CiA, con ching ta viét la CHA. Viét nhu thé vi day 1a théi quen di sin cé, adi voi exe B3- @ao-Nha, va cdc sich viét bing tiéng Béc-Ky. Cir theo thoil quen thi CHA bay CHE trong tiéng Bac-ky doc giéng y nhuw CiA hay CE trong tiéng Y-dai-Lgi. Bd 1a mGt mgo phai dp dung déi voi tét cA moi nguyén am dmg sau CH. Nhung doc thi phai doc theo kiéu Bé-dao-Nha chir khong @oc theo kiéu ngudi Y-Dai-Loi hay ngudi latinh. » (7) Alexandre de Rhodes bio doc tiéng CHA Viét-nam nhu ngudi Y-Dai- Igi doc tiéng CiA thi khong dting hin, thyc ra dm CHA trong tiéng Viét- Nam khéng cé 4m ndo tuong duong trong tigng ngoai quéc. Chit CiA trong tiéng Y-dai-Loi doc nhw chit «SA» trong tiéng Viet «CHAT» (1a méo) trong tiéng Phip, D Cir nhwr tai ligu Alexandre de Rhodes con d@ Iai thi cach dgc chit D Vigt-Nam hic ban dau cing loi thoi ngdp ngitng lm « Chit D Bac-ky. doc gidéng nh D la-tinh voi mot vai sy khdc biét, nhit la khi gitta D va nguyén 4m con co xen mot chit nhung khéng doc tach biét ban, nhwr tigng Dea (tire Da dé) ; con khi nao khong cé chi E trung gian thi chirD Viét-nam doc giéng y nhw chit Dcila ching ta, changhan Da (cai nha). O mot vai mi8n xt Béc-ky chit D nay doc gidng nh chit R. nhung 46 1a mét khuyét diém. Ngoai ra con chit B thir hai, co gach ngang & trén (4), khic han chit D cita ching ta. Khi, dgc chit a nay phii dinh @iu ludi lén trén Igi ma tranh dirng d2 cham vao rang nhuw tiéng da da (conchim da da). Bo 14 mot chit rét hay ding & dau cac tiéng ». (8) @) Utimur litera, C, in principio tantum cum vocatibus A,0,C,U,U, nam pro titeris Het { utimur wel K, vel S, ut infra; utimur etiam, C, cum, H, ad exprimendum quod Kali seribunt, Cid, nos autem dicemus. CHA, quia apud Lusitanos ita est in usu et in libris etiam scriptis in lingua Tunchinensi, ita usus in valuit ut, CHA, sit,idem quod apud Italos CIA, ct CHE, wem quod, CE, apud eosdem, et sic de omnibus alits literis vocalibus cum CH, qua pronuneiantur more lusitano, non italica nee latino ». atur’ ef valet idem quod, d, Latinum cum aliqua tanen differentia, in quibus d. affert secum literam, e, quasi affixam, sed non clare pronune ut dea (pellis) ; at quando non. habet illud quasi medium, e, affizum, est oninino simile nostra, d. itt dd (casa), in quibusdam tamen Tunchinensium pagis, tstud d pronunciaiur, wir, estyue vilium linguw, aliad d wotatur ev signe quia est omnino diversum @ nostro d pronunciatur attolendo extremum lingue ad palatum oris, ilamque stati aiovendo absque co quod ullo mode deutes attingat’ ut da ta (perdix) et haec litera esl valde in usu in principio dictionis, NEN VAN-CHUO'NG TON-GIAO BA THE-KY DAU 30 C6 hai chik E: mét chit doc nhw thong va rd, nhu chi EM (tre 1a nguéi sinh sau minh); mgt chit doc hoi am va hau nhw ngam miéng lai, ching han chit EM (tirc 1a ém ai). (9) «F hay dung hon PH, vi khidoc né khong can phai tach biét hai mdi nhw doc chit F cia chung ta. Thyc ra khi doc chit dé méi chi- gira rét it va thé rét nhe:-& trong ty din ching toi khong ding chit F ma sé chi ding chit PH, vi cac sach 4% chép déu quen dang nhuw vay » ! (10) G « Chi G Bac-ky cing ding ohu chit G cia ching ta, thi dy GA (tire con ga). Nhung ta nén chi y digu nay 1a khi viét cac tiéng Ghe, Ghi, ching ta theo cach viét cia ngwoi Y-dai-lgi cho ‘tign hon. Cang vi thé ma cac tiéng Gia, giu, gic, giv phai doc nbw ngwéi ¥. Nhu thé vira tién loi vira hop véi théi quen a4 ding trong cac sdch. BE viét cac tiéng Ge, Gi ta ciing ding nhw chit G chir khong ding chit phy am J d8 cho khdi lin lon. G cdn cé mot cong dyng khac tite 1a ding né sau chit N, thi dy tiéng NGA (nga voi). Cach doc NG giéng nh doc chit gamma). Ngain tiéng Do-thai : 46 14 cach doc mét phan nao cé-giong mii va rat thong dyng. Chit G con ding & sau cdc tiéng nhong khong doc rd rang tach biét ma cin phai doc 4m nhuw vin « Sang» trong chit Sanguis tiéng La-tinh ». (11) H Hla mét chit rét thong dyng va bao gid ciing doc rd rang, nbat lakhi né dtrng dau cac tiéng nguyén am, thi dy HA; khi no (®) Datur duplex alterum commune et clarum ut Em, frater vel soror, ulterum subobscurum et quasi clausum ut ém, suavis, mollis. (10) F vel potius PH, quia non supponit labia disjuncta ut nostrum F, Sed potius illa pronupciatione scu prolatione suaviter disjunglt cum aliquo flatu, quare in dictionario non utemur litera F. Sed PH, quia bri jam conscript! sic usurpant. (11) G est in usu sicut apud nos ut gd (gallina) iNud = tamen notandum quod in xeribendo ghe et yhi sequitur ortographiam italicam ut commodiorem hule lingux, sic ctiam gia, giu, gic, gi debent pronunciari itallca sic enim commodius visum est et in Hbris jam scriptis ita usu invalult. Etiam ge et gi scribemur per literam g, ne scribendo Per J consonans fleret aliqua confusio. Alium habet usum litera, g preponendo illi, o, ut nga (ebur) et habet pronunciationem seu wquivalet ngaln (gamma) hebreo, estque prolatio partim per nures emissa, et valde in usu in hac Ingua: sic et in tine vocabull smpe est in usu, g, non tamen ita elare profertur sicut In principio sed subobscure ul si ex vocabulo sanguis tollas ultimas literas, uis, remanet, « sang » (nobilis), 40 VAN-HOA A-CHAU ding sau K thi déc gidng nhir (kappa) Hi-lap, thi dy chit KHA ; khi no airng sau chit P thi;doc nhw chit (phi) Hi-lyp, thi dy chit PHA ; khi né dirng sau-chit T thi doc nbu chit (théfa) Hi-lap, thi dy chit THA, Nhu thé thi ligng xtr nay cé ba cach doc chit H rd rang, nhu trong tiéng Hi-Lap. Ngoai ra con dingH sau C va-doc nhu tiéng CiA trong tiéng Y-dai-lgi thi dy chit CHA; khi H dirng sau iG thi doc nhu tiéng YDai-Lei, thi du cdc chit GHE, GHI; khi H dtrng sau N thi doc nhw vin GN trong tiéng Y-Dai-Loi, thi dy chit NHA. Nguoi ta con ding H sau C va sau N (12): Néu ta ly mét tiéng ching han nhu tiéng CACHA trong tigng BS-Dab-Nha, rdi néu ta vat chit A & cudi di, thi sé con lai vin CACH 1a mét tiéng B&c-ky co nghia la phurong thé ; Wy tiéng MANHA rdi bé chit A cuéi di thi sé thanh ra chit MANH trong tiéng Viét Nam cé nghia 1a khée. I « Tiéng xtr nay chi ding cé chit I nguyén 4m chir khong ding chit I phy 4m. Chit I phy 4m duge thay bing chit G. Con chit I nguyén am thi ciing gidng nhw chit I cha ching ta. DE tranh si Mn lonta ding I nguyén am & giira tiéng cing nbu & cudi tiéng : & giita, thi dy oh tiéng BIET va &-cudi ninr tiéng Bi. Nhung can cha y diéu nay 1a ta dang Y & cudi tiéng khi nao cé nguyén dm kép cin phai doc tach biét thi dy chit éy (Ay); nhung phai ding J nguyén 4m khi nao nguyén 4m Kép khong doc tach réi, thi dy chit Ai: trong sé nay ta khong dang dau hai cham 6 trén chiti, 1a cé ¥ tranh khéi phai a%t nhigu thi diéu &trén mét chit. Ta nhan véi nhau mot Hin nhu vay 1a di. viét Y & sau mot nguyén dm khong phai a6 doc thém mdt viin tich biét ma chi cé ¥ phan biét vin Cay voi |. Nguoi ta cing dung Y truoc mét vai nguyén dm nhung trong sé do Y cing khong co gia tri mot phy dm bao gid, thi du chir Yes (Yéu), chit Ya», (13) (42) Est valde in usu, et bene aspiratur preveipue in prinelpto dilionls cum omnibus Vocalibus ut Ha (nperire ox) et post K ut Kini (decet) et mqutivalet X grvéo ; sic etinm post Put PHA (intisee t valet etiam quod (phi) grwcum ; sic quoque post Tut tha jarcerc), et sonnt ut (théta) greeum ; habet igitur hwe lingua tres aspirutas Sicuti lingua pirantur, Adhibemus vtina H post G ul CHA, Pater et aquivalet CIA italo us in Til Cr sie post y ut ghe (serista) ghi (aolare) steuti Hall et adhibernus yest etiam In ex Illa vove iusitana cacha tollat ullimum a, (modus); six etiam si ex voce Munha, tullatur ultimum a, Festal quoque vox ‘Tunchiniea, Mynh (robustus). G3) Solum utimur vocati, quia totus usus | consonantis melius Mt per literam g 3 voc Tis. untem est usus sieull apud nos ; ad vitandam tame confusionem solum utemur i vocali in medio et in ne, in medio quidem ut, bist (seire) et fh fine ut, bi (cucurbita indica) ; notandum tamen, nos usuros, Y, in fine quando fit diphtongus cum divisione sytlabae ut ey (ille) ; quando vero seribemus cum i voeuli est signum non dividi syllabum ut al (quis) : non utimue duobus punctis supra voealos, ad vitandam signoram multiplicitatem: sufficiat semel admonuisse 1; in fine post liam voeale non facere allam ayllabam dis: finctam cum seribitur per ¥ grivcum, tune dividitur sylaba, ut Cai (syprior), Cay (arbor), In principio etiam, maxime ante allam vocalom wtemur Y grvco Ne quis accipiat pro consonante W Yée (debilis); Vii (earure). superest vox (un NEN VAN-CHUONG TON-GIO BA THEKY pAU ut K « Dang K voi nhitng nguyén am ec, i thi dy Ké (numerare), Ki Gcriptor) vi vai nhitng nguyén dm khac thi ditng C nhu 48 noi trong phan ban vi C. Nhirng ta ding K di voi H voi tit c& moi nguyén am, thi’ dy khae (aliud) ; Kh dgc hte chit (Kappa) Hy-lap ta di ni dén trong khi khdo cru chir H. (14) L a L 1a chit r&t thong dung & div cac tiéng, thi dy chit La; do 1a m@t chit thiéu hin adi voi ngwor Nhat ciing nhu ngwoi Tau thiéu chit R. Béi thé nhan tién ta ciing nén biét 1a ngudi Bic-Ky doc tiéng La- Tinh kha hon hai hang nguéi kia. Ding khac ngudi Bac-Ky con cé chit L doc mdn chen vaio giita cac phy 4m khadc nhu BL. A (la=tra); c6 mot vai mitn doc B ra T, thi dy TLA‘(tra) ; nguéi ta cing con dung L sau M thi du chit MLE (Ld) ; ddi khi dang L sau P, thi dy Plan (lin) ohung ciing cé noi ding Lan thay vi Plan. Con viée ding Lsau T thi rit thong dung, thi dy Tla (tra), Tle (tre) » (15) M «M dang & truce va & sau cac tiéng ; ding dang truéc thi du chit Ma ; dat dang cuéi tiéng thi khi doc phai ng4m chit hai méi lgi, thi dy doc chit Mam. Déi voi nguéi Bd-dao-nha thi cin phai chu ¥ a8 khdi Min Am voi Ad. Van AG trong tiéng xtr nay khac hin vin AM, va cing rit dugc thong dung, thi dy Am va Ad (ong); Mdm va Mad (mong). » (16) N «N ding ca truéc ca cuéi tiéng, nhu NON, nghfa la ‘con tré, Ngoai ra N con di truéc va sau H nhu noi 4a & trén ; N ciing rat hay duge d4t truée G, thi dy chit Nghe ». (17) (4) K est usu cum vocolibus ¢ et i, ut K& (numernre) Ki (seriptor) quia ad alias iteras ulimur (2 ut supra notavimus in litera C ; attamen cum H, ullmur K ad omnes syllabus ut Kbde (ulius) ; ct valet idem quod (Kappa) grweum, ut supra notayjmus in litera If, (15) 1. est in usu musime in prinefpio ut 1d (follum) : hive lthera omnine carent Jepones, sicut Cinenses carent I. Unde obiter nota Litinan linguam melius pronuneiari a ehinensibus quam iDis, prwterca Tunchinenses habent L liquescens adjunctum uliis con sonatibus: ut bla (solver + a¢ licel in aliquibus provineiis seu pagis dicilur T loco B ut TLA (solvere)... addjtur etiam post M ut MLE (ratio) aliquhndo etiam sed raro additur ad P, at PLan (devolverc), alii, lan, sine P, al litera T additur L sepissine ut ‘Tia (Condire), Tle cauna Indica. (16) M est in usu tam in prineiplo quam in fine ut Ma (mors) ; et in fine sed pen- nuncialur bene compressis lablis ut (uensa parvulu), quod notandum pro lusitunis ne confundant Aim et Ad qua in hoe {diomate sunt diversissima, et sepe sunt In usu, ut Am, artifex eximius et Ad (apis) ; Mim (piscis sale conditur) el Mad (unguis). (17) N ost in usu fam in principio quam In fine ut Non, immaturus, Adjungitur cu Uttera H tam in principio quam in fine ul supru notavimus... sic etiam in principio cum litera G est valde in_usu, ut Nyhe, 42 VAN-HOA A-CHAU Oo « Co hai thir chit O, ciing nhu cé hai thir chit A. mt chit O thuéng thi dy chit Cé, va mgt chi O phai doc hoi 4m. vA ngam miéng Igi, thi dy. chit Cé ». (18) « Chir O' hoi gidng chi O va E, hiu nhu do hai nguyén 4m O va E hgp lai va cing rat thong dung ho&c mot minh nhu chit 0 hode véi cac phy 4m thi dy chit (Nu) g, chit com. Chit O' ciing rat hay ding lign véi chit U, 14 mt chit giéng nhu U, nhung 4m va khi doc phai cfn chit Wy hai ham ring, tire 1a mét chit doc vira rang vira méi, thi dy chit Nuéec, chit Chiroc, chit Poe ». (19) P « Thue ra tiéng xir nay khong bao gi cé P ding dau cac chit nh 48 néi & trén khi nghién ciru chit F. Chi cé PH, doc gidng nhwy (Phi) Hi- Lap, thi dy chit Pha. Chit P cé dang & cuéi tiéng vA doc gidng y nhw chir P trong tiéng Phap, thi dy chit Bap ». (20) . Q «Chi Q trong tiéng xt nay ding y nhw chit Q trong tiéng la-tinh va bao. gid cing ding lign voi chi U, thi dy chit Qua, Que, Qui. » (21) R Chit R trong tiéng xtr nay chi dang & dau cac tiéng, khong bao gio ding kép nhu trong tiéng Bd-dao-nha, ma chi ding don ohe tigng Y-dai-l¢i, thi dy chit Ra, R con ding sau T, nhung phai doc m@m chir khong doc giéng y nhw R. Ching qua 14 mot thir chit T nhung khi doc dau lwéi rit 1én sat Igi, thi dy chit TRA, ngwéita hay in TR voi TL.» (22) (48) O est duplex sicut et A, aliud commune ut Cé (habere); aliud subobscurum qued parum aperto ore profertur ut Cé (umita sororis Patris). (19) O est quasi O et E, quasi quid ex duabus vocalibus compositum et valde in usa tom solum ut 6 (esse) quam et cum omnibus consonantibus ut (Nu) ¢ (uxor), Com (riza Cocta), spe autem adjungitur simul in codem vocabulo cum litera U que est quasi U sed subobscurum et pronunciatur compressis dentibus et hinc inde dilatatis labiis ut Nuée' (aqua), Chuée (industria), Uée (putare) ». (20) Non datur proprie in principo dictionis ul supra notavimus... Sed potius PH quod idem valet ac (Phi) grascum ut Pha (miscere) ; habet autem P in fine ut Bap (flos, ficus indices) et pronuneiatur omnino ut nostrum P. @1) Q est in usu ut in lingua Intina cum U liquescenti, ut qua (transire), que (baculus), qui (genus flectere). . (2) R est in'usu in principio dictionis, non duplicatum ut Lusitani solent, sed simplex ut Itall, ut Ra (egredi), est etiam in usu liquescens post ‘I non tamen proprie R, sednaliud T pronunciatur cum quadam usperitate altingendo palatum cum extremitate lingue, ut Tra (conferre); confundahtur tamen ‘Tr et ‘T» NEN VAN-CHUO'NG TON-GIAO BA THE-KY DAU 43 Ss « Chi S chi ding & dau tiéng, va phi doc cig hon chit $ cia Phap nghia 14 hiu ohw gip déi, nhung lai rit hoi yéu hoi. Khi doc lvéi phai uén cong lén sit Igi, thi dy chir Sa. S khéng ding & gitta hay cudi tiéng bao gid.» (23) « Chit T vira dung & dau va & cudi chit, thi dy chit Tat. Khi dung & dau chit no cing gidng nhw chit T-tiéng Phap chung ta, thi dy Tin; khi dt & cudi thi hic doc phai udén lai 1én Igi, thi dy chit Byt. Khi T di voi R thi cing phdi doc uén nhuw vay, thi dy chit TRA. (24) U a Chit U vira ding nhu nguyén 4m, vira ding nhu phy 4m: U nguyén am dit & truéc tiéng, thi du chit U-mé ; U nguyén am dit & gitta tiéng, nhw trong tiéng la-tinh nghia 1a dt sau Q, thi du chit qua. Ddi khi dang U theo sau chi G nhu trong tiéng Y, thi dy chir Nguét ; khi a6 phai doc mém, Con ding U 6 cuéi tiéng : ho&c doc cao va hoi trén miéng, nghfa 1 doc nwéc di giikaM va N, thi dy chit Ci (cing) ; hoac doc mgt minh nh chi Di ; hofc doc voi mgt chit nguyén am khac thi dy chit Cau (cdi cau). Khi nao dit U& cudi tiéng ma lai ditng L8n sau A thi lic 46 phdi coi nhw 14 cé hai van, nghia la cé gid tri nhu khi ngwoi La-tinh ding hai chim a%t & trén nguyén dm, thi dy chit Aér ; con khi dit O 6 sau A thi lic a6 chi nén coi Ja mot oguyén am kép chir dirng thém hai chim & trén nguyén 4m cho 10i thdi. » (23) ww «U la chit rit hay ding va doc hau giéng nhu chit U, nhung khi doc phai mé toét hin miéng 48 hai mdi gié ra, thi dy chika UVa, chi Mua chir Dir » (4) 23) S est in usu i prineipio dietionis ct cum mujori asperitate «| quasi csset duplex, et cum uinori sibilo — pronunciatur autem quadam inflections Lingues ad palatum ut Sa (cudere): in medio aut fine dictionis, nunquam reperitur. 4) T est in usu tam in principio quam in fine, ut Tat (morbus inveteratus), in prineiplo est simile nostro ut Tin (eredere) ; in fine pronunciatur cum quadam inflexion et pereussione lingua ad palatum ut Byt (idolum), Sic cum en lingua inflexione pro- nuuciatur etiam in principio quand habet KR udjunctum ut TRA (conferre). (2) U est in usu, tum vocalis, tam eliam consonans voculis quidem tam in principio ut Usn idiota rudis), quam in medio ut in lingua latina cum litera Q, ut Qua (trinsire), ct interdum cum G, ut in lingua italics, ul Ngugt (luna), et tune lie quescit est etia n fine, et tune vel cum apiee semicirculari qui significat quid medium inter M et N, Gt Ca (simul), vel sine-illo ut Dit (umbrella), vel etiam cum alia vocali ut Giu (pons), ubl notadum quod quando ponitur in fine, U post A, tune intelligitur quasi duplex punctum super vocales, ut Aér ; cum vero post A ponitur O, tune intelligitur diphlongus, ut Cao (altus) ne multiplicentur sigua quae puriunt con- fustone (25) « U est valde in usu. ct pronunciatur ferme sleut U, sed dilatatis hine inde lubiis ut Ca (favere). Mut (pluvia), Dir (malus), nostrum’ 44 VAN-HOA A-CHAU x « Chit X ciing rat thoéng dung va doc gidng nh cach doc cha nguéi Bé-dio-nha, hay la dgc nhu Sc trong tigéng Y-dgi-lgi, thi dy chit Xa, Xe.» (27) Sau khi da nghién cra ti mi vé tirng chit trong vin Viét-Nam, tac gid cé may déng tong két, dei khai noi trong tiéng Viét-nam cé tat c& by nguyén am tire 14: A, E, I, 0, U, 0, U. Hn cac ban nhan ngay thy cai vé ngap ngirng va lung tting cilia tac gia trong khi phién 4m cac nguyén dm kép va phy am kép. Bang khic viée tac gid bio tiéng Viét Khong ¢6 chit V, ciing nhur viée tac gid bio phi doc phy am kép CH nhu Ci trong tigng Y-dyi-lgi, hay X nhu Sc trong tiéng Y-dai-lgi, déu td ra tac gid nhan xét chira hoan toan. Tuy vay, ta ciing phai nhan ring tac gid la mgt tay bac ngik hoc rit uyén bac, 44 biét ding sy so sanh 468i chiéu voi tiéng cac nuée trén thé gigi cdt minh xdc cach doc tiéng Viét-nam. Ciing cic trang khao ciru trén day, & nhitng'noi tac gid nai én thoi quen cia ngwéi Bo-dao-nha trong viée phién am tiéng Viét va théi quen 46 4% duge ding @@ viét cac sich duong thoi, cho ching tarphdng dodn hai digu : thir nit 1 vige ché tao chi quéc ngit 6 1é Ja mOt ngwoi Bé-dao-nha : thir hai 1a vide chép sich vé hdi do a4 thinh hanh lim : e6 nhigu sach vé ra déi triée my cudn sach cia Alexan- dre de Rhodes. Nhu thé thi ta phai phéng dodn chit quéc ng& phi duge sang ché ra tirlau truéc khi Alexande de Rhodes toi Vi¢t-Nam. CHUONG HU — Cita bai vin-pham dé 1a De {accentibus et allis signis in vocalibus (Ban vé céc 4m thanh va cac déu cia nguyén am). Alexandre de Rhodes xac nhan rang tat cA linh hon cia tiéng ta la & cac d4u lén xudng. Sau khi giai thich va nghién-ciru hinh thire va ngi dung ciia tirng diu, tac gia-cho riingsau dfu lén xudng trong tiéng' ta co gid trj nhu sau déu trong mét «gam » cia nhac Au-Chau. (28) Sau dé tac gid noi qua aén may dau 4 hay & danh & trén chit A, E, 0. (Con Usp) * Qi) « X est elim valde in usu ct pronunciatur sieull‘apud Lusitanos, vel certe ut {Sc upud Itulos, ul Xu (distans) Xe (currus). (28) Hos autem sex uccentus ad nostre musice tonos sic accommodare possumus ut aliquam cum illu, videantur habere proportionem per hax voces ut dd (pedlea), re (radix) in pronuneiatione ‘eujusdam provincie ; mi (nomen cujusdam familia), Pha (miscere) ; S8 (enthalogus) 5 li (folium). HOI VIET-NAM NGHIEN-CUU LIEN-LAC VAN-HOA A-CHAU VAN-HOA THANG 5-1958 Nén van-chuong Tén- giao ba thé ky dau Tuanu - Linc (Tip theo ky trucc) CHUONG III — 48 1a De Nominibus (ban vé cac danh tir) Tac gia phan cdc tiéng danh te ra lam hai logi: mot logi dich thyc 1a danh tt, khéng bao gio cé thé tré nén loai tiéng khac duge, thi dy nhu nhirng tiéng Troi, bat, Nguoi; loai thir hai gdm nhitng tiéng vira co thé 1a danh tir, vira cé thé 1d dng ti, thy phan sy cia né & trong cau, thi dy tiéng « Chéo » vira chi cai chéo, vita chi cong viée chéo. 7 Sau do, tac gia nghién ciru vé cac dang (les cas) va sé it sd nhidu cha cac danh tir: Vi tiéng Viét-Nam, khong thay d3i nén muén chi sé nhigu, co thé lam ba cach: thir nhét 1a thém vao tru@c tiéng danh tir may tiéng nbu : nhitng, mé, ching, ditng. ROi nhan thé tac gia noi ngay dén cach dang may tiéng cac, nhitng, mo, chung, ditng kia khi no di voi cac dai tir. Cach thir hai dé lam ra tiéng phan nhiéu 1a thém nbirng tiéng chi tng hgp nhw: Coén (quan), cic, moi, nheo (nbigu), muan (mudn), hét. Cach the ba a8 lam ra tiéng phin nbiéu la ding ohitng tiéng chi gidng, chi loai, ching han nhitng chi nhu: Muang (mudng) chim, céy ci, hoa (hoa) qua d@u 1a chit phan nhidu ec! CHUGNG IV 48 1a De Pronominibus (ban vé dai ti). Bau tién tac gid xac nhan tinh cach phién phirc va phong phi ca dai tir Viét-Nam. Sau do, tac gid phan tich va chu giai tirng tiéng dai tir mOt. Nhigu digu gidi thich, néu dich dang, thi @éi voi ta qua thyc 1a quy gid vi nd cho ta biét nguyén dy va y nghia nhiéu liéng dai tir ma hodc ngay nay khong ding nita hay chi cdn théng dung & m6t mién nao do. CHUONG V dé 1a De Adjectibus (ban vé cde trang tir). CHUONG VI dé la De Verbis (ban vé cic dng tir). CHUONG VII dé la De Reliquis orationis partibus indeclinabilibus (ve nhitng lowi tiéng khong cé dyng). est MORSE BPE tate AIOTION TRGA M \NNAMITICVM A\ITANVM ETLATINUM OE SACR CONGREGATIONIS DE PROPAGANDA FIDE INLVCE Bf EDITVM AE ALEXANDRO DE RHODES F Societe LESV, en; domgee pa Lemp cepa tants Ble vemqere ROME. Type S Lamp hese exe shame Fer Congrog 1641 S\TERIORUM PE RMISSV aver oath Diy la bia cudn Ty-dién Viet-Bb-La (Diclionariam Annamiticam — Lusitaaum et Latinum) caa Alexandre de Rhodes in tai Ré-Ma ngdy 5-2-1651 do B6 Truyén Gido xudt ban. CATHE CH ISMVs bee ys qua volunt fal, pore BAPTISMVM In Oe dies diuilus | fa}. c i YW Aée ginny forme ng ey cho Ke'eniiéin, 7 x Aid 7, PRMaOR. chee phip be 168, rim Cato bas think Typis Sacre Conpregationis ce Rope . ougregetionis de Rope - panda. Fike L_ E A sapoe rs 0 rscan perm fe Day ta bia cudin gido lip viet bang 2 thie litng La-tink vi Viel-Nam eta Alevandre de Rhodes, in lai Ré-Ma nam 1651 NBN VAN CHUONG TON GIAO BA THE KY BAU 23 CHUONG VIII 4@ la Precepta qaedam ad syntaxim pertinentia (it nguyén tée lién quan 4én cu phap). Tac gid néu ra tam nguyén téc vé cach dt cau trong tiéng Viét- Nam: Noguyén tde 1 adi cha tir phi di truee adng tir, néu khong, chit tir khong con 1a chi tir nita : Thi dy: May cuei — tu rides Cwoi may — rident te. Nguyén tdc II din cho ta biét danh tir nao di theo sau dong tir thi la tic ti cita dong tir dy: Thi dy: Téi mén Chia (ego amo Dominum) Chia mén téi (Dominus amat me). Nguyén (de 11 day tiéng chi dong phai tit truec tiéng trang tir giup nghia cho no: Thi dy: Chua cd, thing nhé. Tuy nhién nguyén tac nay ciing cé né6 trir, thi dy nhw khi ndi: ce 125 (ca léng), ca gan. Nguyén téc IV day kbi hai ting danh tir dit li8n nhau thi tiéng thir hai 1a tuc tir cia tiéng thir nhit : Thi dy: Chua nha (Dominus Domus) Nha Chia (Domus domini), Nguyen téc V Theo nguyén tac nay, ta biét thuong tiéng trang tir c6 ¥ nghia mot dong te, vi thé thuong khéng cin phai ding dén dong tir, nbit 1a khi triroc trang tir con cé mot tiéng chi trd rd rang : Thi dy: Nui niy cao, Thing ay lanh, ao may ci, mléi Chia that. Nguyén tde VI: tiéng Viét it dang cac tiéng lién tir dé ndi tiép ; bé cac tiéng dé ai, cdu vin tré nén van hoa hon, thi dy nhu cau: ké cé dao thi thirc sém, doc kinh, Hin hét, di xem 1é, thf cia cho k& kho, lam phic... Nogayén tdéc VII ddi phai lip lai chi tir truéc ting dong to mot: Thi dy: T6i lay thay, toi b&i lang ma dén, tdi 4% nhoe, tdi xin xung tdi, toi xin chju minh Chia. Nguyen tdc VIII, Cé nhiéu tiéng Viét cé vé sang trong dai cac khé cé th® dich ra bing mét tiéng ngoai quéc, ching han tiéng « thi » vira 48 chi nguyén nban, thi dy cau: cé mun (muén) thi lam; vira dé chi tinh cach 4i lap, thi dy cau : cd ké thi lanh, cé,ké thi dir. Cuén Van pham va Ty ditn ching ta vira cing nhau nghién ciru day, cac ban nhan thiy hiy con nbigu vé ngap ngitng khuyét digm. Nbung & vao thoi dai d6 no thyc 1a mét bao, vgt gitp cho ngudi ngogi a VAN-HOA A-CHAU quéc hoc tiéng Viét trong gan ba thé ky. Hon thé, né con 1a nén tang cho cac cong ¢cudc xay dyng sau nay va 1a mdt tai ligu qui héa a3 nghién ctru vé tiéng ndi Viét-Nam cach day 300 nam. Nhiéu thi dy tan man trong cacudn Van pham cilng nhu trong cuén Ty dién ma nbat 1a may nguyén tac néu lén & chuong thir VII cia cudn Van pham, cho ta thay ngay tir thoi xuwa, tir thoi chua’chju anh huwéng cia Tay- phuong, ci phap Viét-nam,vdn 14 ci phdp xudi chir khéng theo cu phap dao ngugc nhu cu phip Trung-hoa. Tac phim thi ba cia Alexandre de Rhodes ma chung ta con phiai nghién ciru 1a cudén giao ly a2 bing hai thir tiéng, La-tioh va Viét-nam . Cathechismus proiis qui volunt suscipere Baptismum in octo dies divisus (phép giang tam ngay cho ké mnén chju phép rita tdi, mA cao dao thanh dirc chia loi) Rome, 1651. Nhu thé, ta thdy cing nim 1651, ngoai cuén Ty dién va Van pham néi trén, tac gid cdn cho xudt ban tai Réma cuén So luge trén day v8 gido ly dao Thién Chia. Sach ‘dy 320 trang, in bing hai thir tiéng song song nhau : cir mot bén tiéng La-tinh mot bén tiéng Viét- nam. Phin doan cia sach, tac gid xuéng né ngay & dau a2 sach : Sach chia ra lam tam ngay, tire 1a tam chuong 48 day dé ngwéi tan tong dang muén nhap dao mdi. . Ngay thirl day cho con nguwéi biét dai nay mau tan, mau qua; xac con nguéi cing mau tan mau qua nhu muén vat & d¢i, nhung con ngudi khac muén vat vi con ngwai c6 link hdn bit suy nght va séng muén adi ; vo try va con ngwéi lam chitng phai cé mot vi Thién Chua. Ngay thir II dgy cho con ngwéi biét ban tinh cai vi Thién Chia ma ly tri ho 4a tim ra dirgc. Vi Thién Chia 46 chi cé mot, con tat c& cac thin khac déu 1a do tri tong tugng ngéi ta bay ait ra. Vi Thién Chia gc nhit dé 1a ding a4 tao thanh van vat va rdi sé thong phat moi loai. . Ngay thir III day cho con nguéi biét: & trén ho, Thién Chia con dyng nén mét loai cao sang hon, tic 1a loai thién than. Tac gid thugt lai céng cudéc sing thé va tdi nguyén td cia loai ngudi trong virgen dia dang. Ngay thir IV day vé lich sir-nhan logi, nb&t la tigu sir va sy nghigp cdc t8 phy Do-thdi di cé céng duy tri chanh dao d3 duong dau voi cac thir ti gido phat hién rat nhidu & bén Déng. Ngay 'hir V tac gid di vao sau xa bon trong ly thuyét céng giao tire 1a trinh bay cac miu nhiém vé Ba Ngéi, vé Nbap Thé, v8 Dirc Trinh Nit Me Chua. Ngay thir VI ban vé ly do nao khién Con Thién Chia pha’i nhap thé : tac gid tran thuat cugc séng cita Chua Ciru Thé trén mat dit. Ngay thir VII ging vé cuge Tir nan cia Chua Ciru Thé, tiép dén NEN VAN CHUONG TON GIAO BA THE KY pAU ps] viéc Chua Séng Iai va sy thinh lap Gido-Hdi d2 tiép tuc cong viée Chia 42 lam. _ Naay thir VIII giang vé ngay tham phan sau hét, vé cdc gici ran Chia va nhitng didu cin yéu dé chju phép rita tdi (1). Tuy tac gid 1a mot ngudi ngoai quéc va mac dau van cach nhidu Goan cé vé ngay ngd, cudn gido ly ndi day ciing cé thé coi 1a mdt tai ligu qui gid d8 nghién ciru vé tinh binh vin xudi hdi dau thé ky 17. BO la mét tai ligu dgc mht va cd nhat vé van xudi Viét-nam, cach day hon 300 nam. Can cir vao nhitng cudn ky thugt thi Alexandre de ‘Rhodes, trong khi soan cac bai giang, ciing nhur trong khi chép'cac sach bing tiéng Viet, 4u cé6 nhan sy hop tac va nhuan sdéc cha nguéi ban xt. Cang lam viée véi 6ng, cd may thay gidng nguai Viét ma dng khen 1a khong nhitng nhiét tam d6i voi cong:viée truy8n giao ma con khen 1a théng thao vin chong thi phu. Ciing ctr theo cac cuén ky thuat thi cudn gido ly truéc khi cho in & Roma ném 1651 d& duoc viét tay va lwu hanh & Viét-nam ngay tir bdi 1624-1651. Ching han lai ligu ma tdi hién ding day a2 khao ciru vé cudn giéo ly nay ciing 14 mét tal ligu viét tay, chir khong phai 1a tai liéu da in thanh s4ch. Nhu thé, néu sich c6 nhitng cau nao, kigu néi nao khong xudi, khéng hgp voi tinh thin tigng ndi thong thong tit da phaéi dugc cdc thay giang, cong tac vién cha tac gid sira chita, dinh chinh. Bi vay, ta cé th® coi cudn gido ly nay 18 mot hinb thie vin xudi Vigt-nam va thei dd. O day ching ta sé khong nghién ciru gi vé hinh thire chit quéc ngit cia cai thei phdi thai. Cong vide 46, danh cho céc nha bac ngit hoc. Téi chi mudén cing (f) Ta trich mgt doqn lam ti dy, thuge ngdy thir f. Tréo Bgl minh 06 nhét rang : Thién phi dja tit. Nghia la Blei che dét cho, ody tht blot le nbd, ddt la n’n; hE Id nha ndo thi cé ke tam mei nén, cu cd chiia nha ma ché; ol vdy thi cd bloi, cu ed Chia Blot thy, lam nén blest ma cho. Lai eS mloi Byt mh rang tie tgo thién Idp dja, xwa dyng blet dang dat, ma sao 6 k2 the blot khdn bist, ndi bloi phan xét, ma ring sé chét & blét. Vi sao oli Khoa, narde Ngé goi Id thdnh, rdng n& od phy thach bd thién, dan bd gol la o& dgt dé vd bi, hudng Ip thi thdt cd af sinh nén blét, dén dat cita nha dt c5 mgt thy khéo lam méi nén, ngwét ndo mdi dé ra, thi thét cé cha me sinh dé ma ché. Hadug tp blat dat, that te 06 Chia Bit trirée lam eho nén sau thi mdtnén, mai od, ul bing chdng od at dau hét ma héa ra blot ddt nay, thi at git gin blot ddt cu thé gidi néy cho ta & aueye ma 56d, vi ody that thi ci Chia lam ra blot ddt mudn odt ma hd. (Ngdy thik nhdt trang 5), Ta cu cu B.C.B gitip site cho ta biét (5 tire dgo Chia la nhuéilg nio, vi vdy ta phai hay @ thé ndy ching cd ai sod liu, vi chieng ké dén bay tém nucot tudi ching oi nhién, fy vdy ta phdi tim dang nao cho diege séit Idu, ld kiém hang sou ody; thdt la oige, ngwet Cudn tir khde phép thé glan nay, dit ma lam cho ngwet durge phi qui; sod te chdng lam dage'cho tu ngay sau khdi lam tidu nhdn khdn ngn vi ody ta chdng phét hae dgo cho ta durge phit.qui & thé nay vi chit ich dgu thénh B.C.B. v8 dot sau, ngwél xét sy det ndy lanh, dit thi hay mlé qua dot nay cho khi chét dirge vul vf ddt sau thi ching hay, cho durge biét dang dy, trirge thi: phdl hag, todé ngwét ta od hal sy: mét la xde, hal 4 Unk hibn ; xde bet cha me mé ra, 6 zirong oS midu, cd thit hay ndt hay mon. Sot te Hon ld tinh thiéng ehdng huy mon ching hay ndt. (trich Cathehiamus ngay 1 thang tp % VAN HOA A CHAU cac ban xac nhan mot vai viée. Ciing nhu adi voi cudn Ty dién, chit viét trong cudn giao ly con nhiéu ngap ngieng ling tung: cdc phy dm phién dich chua dung coo cé sy Min l6n giita B va V, TR, TL, BL; cae van tan cudi con thigu : ong viét la 3 ; ung viét la G ; uong viét la wd, Nhung 46i voi chung ta la ngwéi khao ciru van hoc, cudn gido ly con cé mot gia tri ly tha hon dé 1a viéc né cho ching ta biét so luge vé dic tinh cia nén van xudi, hay dung hon cia tiéng néi bing ngay trong din ching, vi thyc ra van cia cudn giao ly chi 1a phién chép thir tiéng nét ném na thuong nhat cia quan chung. Dé la mét thir van thé so, cau rat dai, y tuéng va cach chim cau khéng dit khoat, cac tiéng chuyén tir ding rat nhigu nhung thong dit lung tung, vi thé cau van ning né, ngd nghinh. Ba lai, Idi van 46 don so dé hidu, it dién tich, it chit nho. Sy kién do té ra vin chuong Viét-nam, & trong quan ching, a4 chju anh huéng cia Trung-hoa mot cach hét sire so sai. Tiéng noi toan la tiéng nom, cé phiin lai dé hiéu gap may muci Hin cae thir van ra doi hdi ciu thé ky XX. Ma ngay xét d6n sy xudi xan, dé nghe, ta théy né cing xudi va dé nghe hon thir van xudi cia nhigu bai bao xuat bin vao nhitng nim cudi thé kf XIX va diiu thé ky XX. Do cudn gido ly day, ciing nhu do nhitng nguyén tic ma Alexandre 43 néu ra & chwong thir VII caa cudn Van pham, ta nhan thiy ct phap Viét-nam thei xua cing nhu thoi ouy: 46 la mot thir ci phap xuéi chir khéng dao nguge nhu cu: phap Tau. Nam 1651 1a mét nién lich cyc ky quan trong adi voi van hoc Viét-nam. Anb huéng cia Tay-phiong, tir day, bit dau tac dong, tuy am thim nhung quyét ligt: né dan da tao ra mgt lan khi nghi ngo, chia ré rdi day sé xé day sy xudt hién nhitng bién cd len lao. LINH MUC PHI-LI-PHE BINH (2) Sy nghiép cia De Rhodes hin phai 43 gay duge mt inh hugng lon lao, it ra trong gidi Cong giao. Mot tram nim sau, nhitng sach cia De Rhodes thank ra qui gid nhung hiém hoi khéng thé tim dau ra. Mot link myc dong Tén Viét-nam duge sai sang Lisbonne dé cong can cho dong Tén thugc mién Viét-nam, chink 6ng nay cing khong lam sao cé duge mét cudn ty dién cha De Rhodes dé dung tr. Co 1é ong 43 phii dén thu vién Lisbonne mugn mét cuén réi ngéi ma sao lai tir dau dén cudi. Téi hién co chyp Anh duge cudn ty dién sao bing tay 46 cia vj linh myc kia: sich dé 1a Dictionarium annamiticum scu Tunkinense Lusitana et latina declaratione (O Padre Felie do Rosario, ou thay ca Binh sao sich nay & ké cho nuvéc Portugal 1a thanh Lis- boa nim 1797). Chinh do sy nghiép cita De Rhodes va nhiéu nha truyén gido ngoai quéc, ma gidi tri thirc cong gido Viét-nam din da va cham duge voi tur tudéng nghé thuat Au-chau. Nhigu van kién thi ban hign NEN VAN CHUONG TON GIAO BA THE K¥ BAU a7 con nim & thu vién Vatican chimg minh digu dé. Day téi chi trich chirng mot Linh myc Philiphé binh cing di gitp cac ban nhin thiy mét phiin nao sy phong phi cia thir van chuong ton giio cia héi cudi thé k} XVIII, nhung tiée vi phin déng bj thét lac di cd. Linh myc a6 tén dong goi 14 Felippe do Rosario, tén Viét goi 1a Philiphé Binh. Tdi chwa cé tai ligu gi v8 than thé linh myc nay. Cn ctr vao chinh sich v& Ong con d@ Iai, toi biét ong 1a mot linh myc Viét-nam thuge dong Tén. Hinh nhu khi con & bén Viét-nam éng git chite quan ly gl @6 cho nha dong va cho dja phan, vi toi thay Ong cé cudn sd ghi rat ti mi danh sdch cac nha truyén gido, cing voi nhitng sé chi tiéu va cac cia cai dja phan. Phai la mét ngwoi duge dy vio co quan 4i@u khiu yido doan, éng méi cd cac sé sach nh vay. Khong biét gi vé doi éng, nhung ta biét vé nhé&ng nam cndi thé ky XVII Ong dugc dong Tén tinh Viét-nam, sai sang Au-chau 43 dan xép voi Toa-thanh Roma sy xich mich giita hai phe truyén giao, mét phe thugc dong Tén, mot phe thugc dong Sai. Ci theo nhitng bai tho cia éng con dé lai va ohitng bai twa cdc sch vé cia éng thi ta phong Goan éng bé Vict-nam lén dugng sang Au-chdu vio ngay méng 4 thang chap 1794. - Bay la hai bai tho 2 «Giap din nién, ngay moi 4 thang chap nam la 1794». Bai thir I dé la Toi thanh Ma-cao tho, bai Ht 4@ 1a Lam ngan tr& ching cho Thay cA tray the. TOI THANH MACAO THO T6i dany guéi gdp chin Ma cao Hai chit thanh nhdn xiét ke bao Hém som phin hin diu mae sire Thdng ngdy viée xdc chang ty hao Xdy vin tam tiét hdng lo dm Dap doi tir mba khdi khat khao Gitn chy gitn soit gan nui be Tram mui khoi chit vé tanh tao. LAM NGAN TRO CHANG CHO THAY CA TRAY THO Ngdy hén la phan dém nao sao X6t déng dé mang chire thanh cao Budi sdi chita chién con tin lon Xua cii dep kién lic luéng lao Tui ngan Hdu chia dirng vénh Igi Nhung sau Tao coii ti@n tudt vao. C@ sik zam xam con phiit tai Gidp thiéng gio khde chang ta bao. Cw nhw hai bai the nay thi khi ra @i, tac gid da gip nhiéu khé 8 VAN HOA A CHAU khin ngin tr& va phai di theo con dung Ma-cao. Va theo hai bai, tho khae dé 14 «Binh thin nién moi 6 thang giéng nim. 14 1796», thi tac gia di dong mit hai nim, va hinh ohu mai 1796 méi toi Au-chau: 1.— TOI PHA LAN SA AN CUOP THO Giita nam dt mao the thudn tha Ng@ Pha lan sa dac kiép dé Bay chiée bubm give co phdp phoi Ba méi dan toit khach nhi nhé La thity baw vdt sao vt yide Qua ngdn lreng nhdn béit ph? ta Khén xiét dény cag tam nhdt da Moi ra khéi chén tan lam bo. IL— MONG BUQC TRAY SANG BEN TAY THO’ Nam vira su (é thang dau cudn Thanh y xui nén ven moi phan BE bac tui rang nghin dam dan Bloi tdy nhwéng da mét bén gan True la dgi dite tren Thién Chia Sau nita cam 146 didi van din Bi cue thdi lai la thé dy Thal tdy coi chinh khéo cudn phdén. Toi Au-chau nim 1796, va hin nhu linh myc Binh hu lai & Au- chau cho dén chirng nim 1830. Nhu thé tire 1a 6ng di & Au-chau, hay dung hon & Lisbonne hon 30 nim. Trong thoi ky lru & Lisbonne, dng tro & trong mét nha dong Tén 14 nha dong thanh Philippe de Neéri. Ngoai céng tac nha dong giao cho phai thi hanh éng dé tam nghién ctru nhiéu van dé, nhu van dé lich sir, vin dé ton giao va nhiéu lic 6ng con dé thei gio ghi chép lai nhitng hoai, niém thoi di ving bay lam tho van. Sy nghiép cia Linh-myc Binh rat to tat, nhung chirain thanh séch : tit cA déu cén 1a nhitng tai liéu vit tay nim trong tho vién nwéc Vatican. Nhirng tai ma toi trinh bly véi cae ban day déu la do tdi cho chyp Anh Iai cic tai ligu viét tay dé. Bai khai tdi chi ké ra day m4y cuén chinh. 1+) Nhat trinh kim thu khdi chinh Chia gido (1797). Vé cuén sach nay tac gia cd miy dong tya rit y nghia sau day: ; «Vicd bén Cayén, hai Cuyén tigéng nude nguoi, mot Cuyén tiéng inh, mgt cuyén tiéng nuée ta, tiéng nirée ngudi 14 nhieng La Khai cu Ben trang va thir tir cu nhiéu sy khac, ma tiéng Dai mh thi cu 1a a kbii va chimng cu tho nhét trinh, Tigng An-nam ta Cuy8n nbit nay thi tém lai moi sy, vi chép tirng ndm tirng thang /tirng ngay chu tdi tray @j dang sa ma thdy nhing gi. Va Jai cu co thu tir va the nia. Ma y jroo ‘tink 9 Fa ope: nets z Diao ulate ovis rr fe 2 Ee Os arta = fee s 1D - - moore. loser fiw los gee void aul ve Bu LT th Ei eee eal aia asec zu Cat tL. sirens eid Can 2 Dawied ba fev * ae ih nae os oe Ee fe, e aintvenn ber’ Ak Fe ey oe C5O2..° Day lé trang déu cudn « Truyén nicge Annam Bang ngodi chi Bang Trio» cia thay cd Philiphé Binh, vitt tai ké chy née Portugal (BG dao Nha) nam 1822 NEN VAN CIUONG TON GIAO BA THE KY DAU 29 théi trad thién ha hé 1a ai lam sach nao thi ph? cé tén minh vao séch fy cho ngwai ta doc biét ring 12 ai, néu lam sich ma ching cé tén minh, thi la k@ gian, vi vay téi cu chép tén tdi vao day la ké lam sich nay. Tdi la thiy ci Philiphé Binh lam sach nay mai dong cho Bic Chua Jésu, rat thanh Bic Ba Marie, of thanh Jose, oi thanh Joaquim cu ba thanh Anna ». | Khong higu sao cuén sich nay tac gid lai khéng cho chung ta hiét chép & dau va chép vao nim nao. Cac cudn khac tac gid au chi rd noi chép, nam chép, nhung lai khong tuyén b6 tai sao tac gia phii bién tén minh vio sich. Cir theo luan diéu trén day thi-ta doan durgc cuén Nhat Trinh Kim Thu Khat Chinh Chia Giao nay phii chép trrée tién, triréc ci viéc sao cudn ty din cia Alexandre ‘de Rhodes, nghfa la true nim_1797, vi cudn nay chép nam 1797. Vi la Bin dau tién, téc gid phi cim bit bién tén minh vio bia sich 1d thdi ma nguei Gong phwong khong quen lim cho nén tac gid béi_ réi can phai thanh minh, 2+) Dictionarium annamiticum secu Tunkinense lusitana et latina declaratione (O Padre Felippe do Rosario, ou Thay ca Binh sao sach nay & k& cho muéc Portugal la thanh Lisboa nim 1797). 3+) Sdeh guwong Truyén (1815). «Sach nay tom lai moi truyén mudi sy ran, sdu sy ran, thué x6t. 14 méi, ci nhitng gong x4u, ma lai cé guong tdt, vi guong xiu cho duge sg ma chira. gong tét thi vui 143 ma bat chuéc cu nhu khi néi sy khé Dia nguc, cu sy vui thién dang, cho ta @uge lanh sy phat m& tim sy vui, vi sy vui trén nuéc thiéh dang thi ai cu muén ma woe ao, sy thu’ khé trad dja ngyc, dd ma qui cu sg phu& chi la ngwéi ta, ma ai ching sg. Téi la thay Binh lam séch nay & ké chg mréc Portugal nim 1815 ». 4) Truyén nhl trinh oit Fernéd Mendes Pinto (1817). Day la mét tap tac gid AX dich cla éng Fernad Mendes Pinto. Dich gia tuyén bé v@ lap truéng va myc dich cia éng: « Truyén nhat trinh of Ferndd Mendes Pinto la nguéi Portuguer @4 di khdp thé gian, ma khi dén thanh nao nuéc niocé sy gi a, lign chép vao sach, cu in ra nhidu bin, d@ cho ngwéi ta duge biét viée trad thién ha, thi My lam qui, vila théi phwong tay. Cho nén khi xem thfy sich Sy thi cu yéu chugng, vi th’y néi nhigu dén sy bén phwrong Bad, cu cdc nude thién ha nhitng sir thdi cach, hay 1a khi danh gi&c gid 1a thé nao, vi con m&t minh xem thiy. Sa3 téi dich ra tiéng nuréec ta, thi lage My mét hai truyén nhit 14 nude Bai-mh cu Hi-nd, dé cho céc Déng vin vat cing té hon nia, vi sir ky Bai-mh ta hage, thi ching théy ndi dén nhitng-sy 4y. Sad truyén trong nuéc fy thi cé ndéi cho dan minh durge biét va lai nhitng sy moi cé a6 hai trint pam nay, va. doi vua 30 VAN HOA A CHAU Hung-no tri née Bai-mh, cu khi danh gilie gid ta thé nao. Téi la thay cf Philiphé Binh lam sich nay & ké cho noc Portugal nim 1817». 3) Trugén Oi thénh Phanxicé Xavier (1818) Day 1a dai ¥ tac ph3m ‘Ong tuyén bé & bai tira : « OU thanh Phan- xied Xavier la day to ci 1A ban Od thanh Ingxd ma lip dad B.C.J. Toil d6 thir hai bén phirong Boii ma thir 1 thi Nhat’ ban, cu 1a thay vi Dire thinh Phapha Bao-léc thir 3va 1a quan thay Phuong Boi ma ciu biiu coi sode cho cac bén dao. Ay 1a chire ngwéi khi sod va khi chét. TOi 1a thay cA Philiphé Binh di str bdn dao Dad B.C.J. nuogc Annam nim 1794 lam sach nay &, ké cho nuée Portugal nim 1818 ma kinh Oi thanh Phanxicé Xavier ». 6+) Truyén Oi thénh Ignacio de Loyola Ido Das Bite Chita Jesu (1819) «T6i la thay cA Philiphé Binh lam séch nay cé y kinh Birc Chia Jesu cu rit thanh Pitre Ba Maria va Od thanh Ignacio la tdi ta ngwéi cing 1a quan thay tdi, ké cho nwéc Portugal nam 1819 ». 7) Tragén née Annam Bang ngodi chi Bang trad. Day 14 may lei tac gid tuyén bé ve b¢ lich sir nay: «Néi sy tr khi Té Toi ta biét D.C.B, ma thé phirgng, cu cac ké nhan dire, cu nhiéu sy khac, ma chia ra lam hai Cuyén, Bang ngoai thi Cuy8n nhit, Pang trad thi Cuy8n nhj cho dé xem, ma khi muGn biét thi dé tim, vi dang nao thi thugc vé dang fy». B6 sit nay, nbur tén sich néu lén, cé hai cudn: mét cudn chép ljch sir Bang Ngoai, mét cudn ljch sit Dang Trong. A— Cuy&n the nhét néi sy Bang ngodi (1822). Day 14 mfy loi tya cha cudn ljch sir Dang ngodi: «Tdi 14 thay cA Binh lam s4ch nay kinh Bite Chia Jesu, cu rat thanh Bire Ba Maria va OW thanh Jose, cu Of thanh Joaquim, va ba thanh Anna, cii O00 thanh Ignacio, vA Oi thianh Phanxicé Xavier, cu cac thanh, vi cay trod nguai gidp cho téi lam viée nay 48 cho anh em dirge ding. Ké cho nwréc Portugal nim 1822 ». . - B.— Truygn Nuéc Annam Bang Trad, Cuyén nhj (1822). Day 1a may dong a2 trén bia sach: « Tya séch cu tén ké lam thi a3 cd & not Cuy8n nhit, la thiy ci Philiphé Binh, ma khi lam sach truyén nay thi & ké chg nwéec Portugal, nim Bite Chiia Jesu ra déi 1a 1822 ». &) Sach sé sang chép cdc vide (182%). Sach nay cing do chinh tac gid ty giéi thigu bing méy dong tya sau day: «Ti la thay ca Binh lam & ké cho née Portugal nam 1822 ma chép nhigu sy, cho nén goi 1a sach sd sang, sad ching cé ting doan nhu cac sach khac, béi d4y thi tdi chia ra 1am 3 doan myc lye, cho dé tim ma ai muép xem viée nao thi tim myc lyc thudc ve dogn fy: NEN VAN CHUONG TON GIAO BA THE KY DAU 31 Muc luc doan 1 néi nhétng viéc thudc v@ Dad Birc Chia Jesu. Muc luc doan 2 noi nhitng sir thude v2 téi cu cae ban. Muc Inc doan thir 3 chép cic vide khic, O Presbytero Filippulo Rosario escrivi este Livro em Lisboano anno de 1822». $) Truyén ba think Anna (1830) Chioh tén sach nay, tac gid d2 nd mot cich hét stre dai dong 160i thdi. Bay la tén sich lon di va may dong tya: « Truyén ba thanh Anna 1a ban of thanh Joaquim, cu 1& Me rat thanh Birc Ba Maria blon dai Poi trinh va 1A Ba Dire Chia Jesu Chrito Chia ching tdi dara adi lam nguéi ma chju chét chude téi cho thién ha.’ Tdi la thay ci Binh di str Bon dao Dad Birc Chia Jesu noc Annam lam sach nay & thanh Lisboa 1a ké cho nwéc Portugal nim 1830 trad nha dad of thanh Philippe Neri ». Chin cuGn séch trén day 1A mét bing théng ké hing hdn cho ta thay link myc Binh 14 mot hoc gif quing bac, 4a biét néi mét cach s& truéng vé rét nhi@u vin a2 phirc tap: dng 1A mét thi si voi nhiing vin tho vira cé tinh cach ty thu@t, vira cé tinh cach thy but, vira cé tinh cach ky sy; 1A mt nha chuyén viét hdi ky trong 46 béc 19 nhitng tam tinh riéng tu voi nhitng cudén nhu «Nhat trinh kim thu khat chinh Chua gido» hay cudén «Sach sd sang‘chép cac viéc»; mét nha viét truyén ky lam viée khong biét nhoc véi nhing truyén nhu truyén Ong thanh Phanxicé, truyén 6ng thinh Ignatio, truyén ba thanh Anna, va’ cudn guong truyén ; 14 mét sir gia ti mi ca hon 1000 trang trang tha ban ban vé lich sit Viét-nam ohw bé «Truyén nuéc Annam dang ngoai chi dang trad»; mét nha thin hoc voi nhigu bai khao ciru vé cac an xa, vé cdc gidi rin dao Thién Chia; mt nha bién tap nhu viée sao cudn ty dién cia Alexandre de Rhodes; sau hé cdn la mét nha djch thuat nhu dich cuén «Nhat trinh cia éng Pernando Mendes Pinto. Tac phim cia énggcho ta thily Ong la ngwéi dau tién chju anh huéng gay Pro amaaiad ct sau xa, nbh&t la 4nh hudng cia gido st Alexandre de Rhodes. Ong di ap dung phuong phap Au-tay vao cong viéc chép sich. Néu ong khéng 1a nguéi Viét du tién, thi it ra la ngwoi diu tién viét bing tiéng Viét nhitng thién ky sy trong dé ong ghi chép ti mi nhitng nban xét thu lgm duge & doc dwéng, nhit la trong cugc chu du cita 6ng tir Bong phuong qua Tay phuong. (con ti&p) THANH - LANG HO! VIET-NAM NGHIEN-CUU so 3 NGUYEN BANG THUC THAI VAN KIEM NONG SON BUI QUANG TUNG TRAN TRONG SAN IEN-LAC VAN-HOA A-CHAU Bio-ly Van-héa A-Chéu Lich-sit bang-gico gita Viét- Nam va Théi-Lan Van - Kign ngogi- giao gita Nhat-Ban va Viét-Nam Nuée Viét-Nam trén_ con dang suy-vong (1858-1884) Luge-khdo Kinh Thi VA NHIEU BAL NeHIEN cGU, stu Tim, SANG Thc GiA TRI cia: THANH LANG — NAM MINH NGUYEN SA — ViéT TU = »A XUAN NHA NHUGQC NGU — NGUYEN HY THICH THANG 6 -1958 Nén van-chuong Tén-giao ba thé ky dau Tuanu - Linc (Tiép theo vé hel) Nhitng bai tya v4n tit cia Ong cé mot gid tr} lich sir qui gia. Ngoai viéc cho chung ta nhitng chi tiét rit ti mi vé myc dich cha ong khi soan sach, trong hgp trong 46 Ong viét sach ; Ong con ndi rd noi va nim thang cA duong Min 4m lich Ong di lam mdt bai tho hay viét xong mgt cuén sach. Hon thé, cac bai tya 46 cén cho ta biét tam ly cac hoc gia Viét-nam thai xua v@ quan niém chép sach. Ching han cai thoi quen chép sach ma khdng ky tén cia cac hoc gid dong phuong 43 lam cho linh myc Binh bin khoin va phai thanh minh 48 ngwdi doi khdi ché 6ng 14 huénh hoang khi 6ng ha but ky tén 6ng vao bia mdi cudn sach : « Ma thoi trad thién ha 1a ai lam cudn séch nao thi ph? ¢6 tén minh vao sich 4y cho nguéi ta duge biét ring 1a ai, n€u lam séch ma ching cé tén minh thi la ké gian, vi vay téi cu chép tén tdi vao day 1a ké lam sfch nay ». (2) Ong cling 14 nguoi dau tién ding vin xudi Viét d? ban mét cach th&u triét vé nhitng khoa hoe tay phuong nhuw than hoc, triét hoc, lich sit thé gidi; 14 ngwai dau tién cho céng bd nhitng trang nhat ky tr riéng, nhitng bire thu giri di hay phan dirge cia ban be. Cai céng trang dang cha ¥ nh&t cha Linh muc Binh la dng cé mOt phuong phap chép sit moi mé. Tir xwa I{ch-sir Viét-nam chi 1a céng viéc bién nién khd khan: Si gia chf ghi lai, viée nay sau viée khac, nhitng bién cd cé lién hé 480 sy hung phé cia cdc tridu dai, khéng bao gid d& tam khio s&t ngd hau tim ra oguyén nhan cdc siz kign lich si. Phuong phap chép sir nay cé tir ngan Adi va cdn kéo dai mii cho téi du thé kj XX. Linh myc Binh chi 1A mgt nd tri, mét tia Ita Ide ra trong mt thoi gian 48 rdi phyt tat. Ong la ngwoi dau tién 4p dung phyong phap tay phuong vao viée chép sit: bén nhitng bién cd quan trong, 6ng con 48 tam dén ohitng sir kién tim thwong cia doi séng ngwéi dan; tuy tim thong nhung d3t vao khung canh 2) Tya euda Nhdt Trinh Kim Thu Khdt Chink Chua Gido, 48 VAN-HOA 4-CHAU lich sit, ching c6 mOt gid tri dic biét. Ngoai ra éng con chu y dén ohifng tin tice thuong ngay doc trong cdc bdo chi tay phrong nhu Gogn dng thudt lai viée Bonaparte sang anh Nga. Ong ciing 18 ngwéi dau tién cO mot triét ly va lich sit: Ong cB trinh Way lich si ohu 1a sf an bai khén ngoan cia ban tay Tao Héa. Nhung cugc cach mang to hon c& cita tinh mye Binh la khai_ m& mét k¥ nguyén méi: dang vin xuéi — mét thir van xuéi ném na, binh dano—d ban nhitng vin d& quan trong. Van cita Ong 1a thir van dé dii, {t chit nho, khéng c6 di&n tich, né 1a thir van cia tiéng néi thuéng ngay. Tuy nhién van éng dau cé phai a bon dét nat xem, nguge lai éng viét sach 1a a8 cc bac tri tire thing lim nhw di cé lin Ong tuyén bd trong bai twa cuén sach dich cia 6ng Mendes Pinto : «... t6i dich ra tigng nue ta thi lage IZy m@t hai truyén nhdt 1a nwéc Dai-mh cu Hii-né 48 cho cic Déng van vat cang té hon nifa vi Sit-ky Dei-mh ta haoe thi ching thdy ndéi dén nhitng sy fy. Sad truyén trong nuée dy thi cé ndi cho din minh duge biét ». Da hin nhitng séch cia Linh myc Binh chua phai 14 hoan toan gi, nhung, d&%t vao thoi daicia né ma xét, ta thiy gid cla né that to tat. Linh myc Binh ciing nh De Rhodes 1a nhitng chién si tin phong @& pha kinh circ, khai théng, va ném nhifng co sé dau tién cho cOng cugc xdy ding nn méng cia vin hoc méi, nhit 1a cha chit quéc ngit. Sang tao ra chitng cuéi thé k¥ XVI, dugc hé théng héa vao bdi dau thé kj XVII, chit quéc ngit tién tir tir ma ch4c chan va, dén link myc Binh tire cudi thé ky XVIII sang dau thé ky XIX (sau 150 nim), né da dich lén dugce mét nfo kha cao: cach phat 4m xem ra tinh xo hon doi De Rhodes va chi mfy nim nifa né sé dat téi hinh thirc hoan hao nhir ngay nay. Theo giao st Cadiére, thudc vién Bac C3 Dong-Duong, thi Pigneau de Béhaine (3), giam myc Pang Trong, 14 nguoi dau tién nhuan- lai cudn tu din cia De Rhodes, sira lai cdc ting phién Am sai, thém vao nhiéu ting méi. Nhung cudn ty dién viét tay cia dug da bj tiéu hoy mét phin lén trong mét héa tai cila ching vién Ci-Mau nam 1778. Héa tai 46 duge nhac rd & bai tua cudn Dictionarium annamiticum latinum cia Théreul, in tai Ninh-Phi nam 1877: «Cun ty di8n dé (chi cudn ty dign cia De Rhodes) 44 duge cdc nha truyén giao ding trong suét gin 200 nim. Trong khoang théi gian 4y khong cé ISy mét ai dghi aén lam cai gi m@i hon. Nhung vé cuéi thé ky XVIII, cd ngai Pigneau de Béhaine la giam myc Bang Trong da thu thap dé tai ligu 48 cho ra mét cudn ty dién mdi... Nhung tac phim viét tay cha Ong bi tiéu hay (8) Pigneau de Béhatne thuge Déng Sai (Société des Missions Etrangéres de Paris). Ném 1771, 6ng dupe dgt dm gidm myc Bang Trong vd chét ndm 1799. NEN VAN CHUONG TON GIAO BA THE KY DAU 49 trong nan héa tai nim 1778 cia nha truong hdi a6 xdy & tinh Ca-Mau. (4) Ching ta khéng biét gi v@ cudén tu dién cha Pigneau de Béhaine. C6 18 cudn d6 ciing chia cé gi thay d3i Im v8 cach phién 4m. Vi linh myc Binh 1A ngudi ddng thoi voi Pigneau de Béhaine van cdn dang ding hau y nguyén cach phién 4m cia De Rhodes. Phai doi mai dén Taberd ta méi thay cé sy sira @3i dich thyc. Taberd 14 gidm myc thé vj Pigneau de Béhainc tir nam 1799. Ong c& xay dyng lai cuén ty dién bj héa tai ri m4y chyc nim sau cho dem in. Lan nay, 6ng khdéng phi sang mii tan Ré-ma d@ in nhw De Rhodes, ma chi cin sang An-d, in tai Sérempore, nam 1838, hai cudn ty din Annam-latinh va Latinh-Annam. Hai cuén ty dign nay cho ching ta hinh thir chit quéc ngit nh ta hién cé ngay nay. Tat c& cai khé khin d@u a4 vugt qua. Cac thé hé sau khéng con phii sira d3i gi thém vé cach phién im cic mau ty va cfc vin, ma chi din da, theo nhu cau cia thoi dai, thém cac tiéng méi, bét cdc tiéng 3. Hai cuén ty dito cia Taberd, v8 sau, lai duge may giao s¥ Théreul va Lesserteur bd khuyét va cho tai ban Jan dau tién tei Ninh Pho nam 1877. Nhu thé ta thfy chit quéc ngi 4% do dim trong gin ba thé ky 42 di toi hinh thire nhu ogay nay. Dau tién hinh nhuwné chua cé dau, Voi Alexandre de Rhodes, thir chit kia cé déu rd rang nhung con mang nhiéu khuyét dim vé céch .phién:am. Ngwdi ta phai ché may trim ném méi cé @uge cai hinh thirc hoan hio. Voi thir chit d6, vin chuong Viét-nam, trong 70 nim vira qua Gay, @% bang chirng mot dogn dung dai ma chr Ném phai a8 hang mfy muoi thé ky. V8 phuong. dién nay, anh hudng cia Tay phuong, hay ding hon anh bung cia Gido héi Cong gifo qua 1a to tat. Nhung, thyc ra, cugc va cham véi. Tay phuong, nhit la voi Phap, trong gan ba thé ky dau, hinh nhu khéog khua dng duge mot vang song nao trén m&t ao ti cia xf héi van hoc Viét-nam. Ché tao Ta ngay tir cudi thé kf XVI, chit quéc ngit mat cho dén khi ngwdi Phap dit n&n a6 ho & Viét-nam (1862) van chi lo3n quan bén trong nguéng cira cia cic ho dao. Nhung vi sé gido dan mdi ngay mot @6ng, ohit 1a vi cdc gido sf 4 cho lap & Sérempore (An-d)) va Bang- Céc (Kiém) nhitng nba in cé thé in dugc cac sach tiéng Viet, céng (§) Mlud déctionartam (cia Alexandre de Rhodes) in usu fult apud missionartos per ducentos fere annus quo intervailo nihil novl in hoc genere in medium prolatum fuisse comperimus. Attamen sirea finem secull decimi octavi, Ill. etrev. Pigneau de Béhaine epis~ copus Adranensis et Vicarius Apostolicus Cocincine jam colligerat omnes materias novi dictionarti et suo opert summam... cum codex autographus anno 1778 evasit prada ignis, in tneendio Collegit in provincia CAMAU tune constituti, 50 VAN-HOA 4-CHAU cude cita cdc gido si khéng mét Itic nao ngirng vai hat gidng va chinh trong bong téi din da moc lén mét canh ring bat ngat. Sau khi nh4c qua lai anh huéng cia Tay phwong va sy thanh hinh chit quéc cha hai thé ky dau, chung ta cé thé tré lai voi Nén Vin chuong Ki-t0 gido cia THE HE 1862. Dau chwoeng nay ta di nhac qua dén cai tim ly chung ciia ngwoi céng giao 1a thir tam ly cha nhitag nguéi thé ra khoan khoai vi duge huréng ty do tin ngwéng sau gin ba thé kj bi cim doan ngit nga. Nén thdng trj cla Phap '& Nam-Viét-Nam 1A co’ hdi tét 48 cdc nha truyén gido bat tay vao hoat déng rao riét. Cac nha in dau tién & Viét-Nam la cia cac gido si. Myc dich cia ho la a8 xu&t ban nhitng séch vo truyéa dao bing miu ty La-tinh. Do 46, moc lén nhu nim, trong khip cdc giao khu, nao 1a thi gia, nfo 1A tidu thuyét gia, nao 1a kich gia... Nhigu tic phim duge tai ban di. tai bin lai trong mét thai gian ngin. Bé 1a mot nén vin chwong Thién Chia Giao. Khéng phai cai nuéc Phap bién dai hay c4n dai 44 anh hwong dén né ma 1a cdi nude Phap cia thoi Trung C3, van churong tén giao & Viét-Nam thoi ky nay cé thd chia lam ba loai: loai rit a8 tai & Cyu Use, loai & Tan Voc, loai & dai cac vi nhan thé gidi hay cdc vj anh tén nhu cdc thanh Té& dao. Hiu hét cac d8 tai ma vin gia ta dign t& d8u 1a nhitng a8 tai ma van gia Phap doi Trung cO 43 ban én. Ciing ké nhitng dé tai tuong ty nhw « Le vieil Testament hay Passion » cia Créban, nhu La vie de Saint Léger, de Saint Louis, de Saint Alexis, de Sainte Cécile... TOi con git dugc cia mét tac gid vé danh mot cudén d& « VAN VA TUONG » day trén 600 trang, gdm it nhidu bai tudng va bai vin, tét cA du bing vin vaio. Khong ké ré Jin in thir nhft, thir hai vao nim nao. Chi biét Hin in thir ba d@ nam 1899. Nhung cin ctr vao mét bai van thi ta thy sich d6 chép din dan. Han cé nhiéu bai ra déi cudi thé ky XVII dau thé ky XIX. Ching han bai vin mirng ngay Hoang Tr Canh, sau bén nam xa cach d& vé toi Viét-Nam ngay 24 thang 7 nim 1789. Bai vin 46 dé la « Nhut trinh Dong Cung ky ving Tay bang, tai hdi bdn quéc ». Cir nhitng viéc tac gid k@ mgt cach cyc ky ti mi ohitng noi Nguyén Vuong, Hoang Tit Canh va Giam Myc Ba Ba Léc aa di qua hay a4 l8n tranh déu té ra tac gia hau nhu duge ching kién bing tai bang mat cac bién cd hdi dé. Day cdc ban thir nghe doan eudi két cia bai van, twong thuat nghe cugdc nghénh dén Hoang Tir Canh hdi huong cing voi gidm myc Ba Da Loc nam'1789 : « Nay lai thOt lai mét khi Linh ta thud dy citng thi cde quan Phan binh ngdn gitt Tay Son, Chink tu khi gidi tu thuy8n déng them Tréng con cho déng that tin, Tréng cho con diing nhin tién hbi hurong. NEN VAN CHUONG TON GIAO BA THE KY DAU 51 Hay déu cé tan Téy dwong Thudn bubm tré qi tei budén nese ngueci Bem tin hén that bing nay, Déng Cung gi v6i Bite Thiy da qua. Linh ngwoi ban phén méi ra Mitng vi con da that ray vb qué Bd quan vin v6 trao nghi, Chur dinh thiiy bg déu thi thém tin. Phit dau tau d@ chay lén, Buém trong gié du hai bén kéo leo. T6i noi bén Nghé gieo neo, Duéi trén bubm cuén xé léo rang ring. Ding ding sing ban lién thanh Chiéng cin mitng ré vang rtin déy day. Hai bén tir dién déng tdy, Dudi trén thién ha diy diy déu coi. Ming tau rdy d@ t6i noi Mirng thay Igi véi con ngudi da sang.. Linh trén phan day cdc quan Sdm d ra don nghiém trang chinh té. Tidn hé hdu ding tir bE Ngw hanh titp reéc mét khi Bite Thay. Deu theo mizng ndi vang diy, Ming Thay strc khée bang nay ven tugén ». (5) Néu s4ch nay khéng c6 nbitng bai chép tir nim 1789, thi it ra ciing phai chép tir nam 1833 tr& vé truéc. Cau mé& dau bai vin « Ham oan chi tir» ndi rd nhan ngay xuan nim qui ti, gip hic dao thanh bj suy vi, bit bé, tac gia cam kich ma lam ra bai vin cé vé trach méc nay, « Tiét xudn thitn van nién qui tiv. Qui tj nim 4y tét nhién phai la nam 1833 duong lich vay. Boan dau bai vin nay tac gid thuat lai viéc tritu Nguyén ddi léng ha lénh ciim ao : Tid xudn thién van nién qui ti Lém phdi thi dao thdnh suy vi Chiéu nghiém trugén nha thanh dé di. Truytn bbn dao déa thi bé dgo, Ben huyén trin khai ts xudt gido Cé nhiéu ngwéi so cita tén hao. E minh chét dua nhan pham anh, C6 nhitu ngudi doat igi tranh danh. Bdi tink Uurdng dc nghiép a hanh. Minh c6 dao Igi dank khOng dao. Lai nhitu nguwéi dite tin (eu ldo. 52 VAN-HOA A-CHAU So phép déi chdi dao lam néu, Béy nhiéu ngroi tan thé danh bieu Budn phdi néi it loi chay (6, Khuyén gido hitu bin long chin kho. Giit dao Chia ché co nao sen, Trach nhitng ngiroi bac ngai v6 on Chang suy xét ding on tra odn, Gidi chinh ta néi trong hai dogn, Kéo nhi&u ngwoi chang quan thi phi Trach vl qudn throng bat nhon, Bem léng b6i bat vé on bac tinh, Nhieng dita hung bgo thi binh Nhitng ngwoi trung chinh coi tinh ghét nho» (6) Tat ci nhirng viée ke trong may dong tho trén day déu hop voi Ich sir : «Nam 1833, Mgt chi dy khac nghiém kh&c hon ra déi, lam cho dan cong gido bi giét hai rat nhigu ». (7) Can ctr vao my tai ligu 46, ta phéng doan cuén «Van va tudng » viét vao nhitng nam 1800-1833, va cé 1@ dem in vao nhitng nam 1860. Ngoai tap Van va Tudng, ta con cé thé ké dén mfy tap ky si nh tap «Sy tinh Dire Cha Chiéu vé tay udng thudc », Bd 1a mot tap ky su v8 vin xem ra trdi va duyén daog hon vin cia Vin va Tudng, tiéc vi hién hic viét may dong nay tdi khéng ¢6 tap tho dé trong tay. Ay 1a tdi cha k8 dén nhitng sach ghi cdc kinb nguyén durge gido hitu thudc long d2 ca ngaim trong cac gid té tw trong gia dinh hay nei an thanh. Téi chi dan cit ra day cuén « Thanh Tuan Dai Lé Kinh Van » in tai H8ng Kong nim 1896. Cuén nay viét bing vin xudi.Néo qui & chd cho chur ta biét v8 hinh thire thir vin xudi & trong dan chung ra sao. Sau hét, ta con phii nhiic dén tén linh myc Tran Lye, tyc goi 1a Cy Sau af lam ra r&t nhiéu ca vé, cé tinh cach binh dan va duge phd c4p sau rong trong quan chung hu hon cf gia hu&n ca cia Nguyén Trai. Toi hin cé day mot baa in tai Hong kong ndm 1911 a2 1a « Sach thuat lai ft nhigu ca vé cy Sdu da lam». Sach chia lam bén quyén, mdi quyén trén diéi mdt trim trang kbd nbd. Vin cda linh myc ho Trin d& dai va xudi xfn hon bin méy tap tho kB trén day. Bay tdi chi trich lam ti dy may cau diu tap Higu ty ca : Hiéa ter lrge thuyét ndi qua, Be cho ai néy tré gid nhé on. Lam ngwoi sing 6 thé gian ©® Van va Tabng, trang 555. @ Van va Tubng, trang 556-557. @) Phan zudn Hoa, Lich sit Vigt-nam, tép df IV trang 110, NEN VAN CHUONG TON GIAO BA THE KY BAU 53 Ai khgng doi dire cao san (son) nding gity ? N6i sao cho hét cho rii, Biét bao khi huy@t tai BB cho ta Phin hon thi Chia sinh ra Xée nay Chia phé me cha sinh thank Phu tink mdu huyét dic hink, Cho ta todn ven ma sink lam ngwoi Néi ma roi hai hang gigt lé Lay lrdi ndo ma ké cho xong Nang né chin thang cia mang Mat thi tai mét vd vang xanh xao Mam trong nhur cét ntur bao, BGi chung khi hayét dite vdo than ta ». (8) Nhung hay hon c& vA vin vé hon c& cé 1é 1a tap «Nik thc thuéng 18 », bai ca day con gai ; tdi trich my cau dau trong tap Nit tc dB cac ban tién dung so sanh bai ca day con gai cla Nguyén Trai: On trén gdp duge hoi lanh Ctu chu bon bé thdi binh du ca, Quytn vany trirée dn mé ra Thay cdu vo gido that la nh thong But hoa chép d® mgt chong Goi la Nit tde dag phuong ni nhi Sinh ma khéng day khdc gi Nhu lodi luc stic ngu si qué mia Day thi day luc dau so Dang khi con bé day thi dé in, Léng nhur gidy tring nguyen tuytn Ta ma muén vé dé den khé gi? Nit nhi bay ciing phai suy : Ca khéng an mudi at thi ca won Lam nyioi cé day méi khén Cade ditu day dé phdi chén véo léng ». (9) Nhu thé ta thay, nha chit quéc ngit, 44 thodt thai ra mdt nan vin chirong méi chira tirng cé trong viin hoc Viét-Nam. Sy chénh léch cla cdc tai ning cing voi sy hdn adn cia cdc dé tai tung ra cong ching mét hinh thirc vin chuong mu6én mit. Giita cdi ddng vin bé bon 4y, gitta cai rieng v6 thir ty lop lang Sy, doi khi ta ciing gip duge nhizng bong hoa thom. Pic tinh cia 1éi van tén gido nay 14 & ché dau 48 thong méi mé. No dura doc gid vao mot thé giéi khac hin cai thé gigi Khong — Ido — Phat, va cham véi nhitng tin ngwong, nhitng phong tuc, nhitng nép sdng xa la: Chinb cai Tay-phuong huy hoang @ Cy Sdu, Sdch thudt igi it nhiéu ca vé, IV, Hbng kong. 1911 trang 3. @) Cy Sdu, Séch thugt igi i natéu ca ve, IV, Hong k6ng, 1911 trang 47, 54 VAN-HOA A-CHAU cia nhitng dén thinh gé-tic. C6 digu, thay vi trinh bay tam ly vai truyén theo duug mau da tiéng ndi cia ho, thi nha ké truyén lai cho ho vay murgn nhifng tim tinh Viét-Nam, Chinh vi thé ma ho cho ta nhin David, vj vua Do-thai, qua mdt 6ng Hoang triéu dinh Hué va vo chang duéi digu bd cia mot thigu nit khué cac Viét-nam thim nbuan luan ly eda Khdng—Manh. Cugc ti-nan cia Chuia-citu-Thé da gay hing cho nha vin Viét-nam viét nén nhifng vin tho budn ma dep ; Birc Trinh Nik ngwéi Do-thai duge v8 nhw mét thiéu phy Viét-Nam, dju daug, d& cam, bt 1a dam dang... Tuy nhién, van tt thay vitién hinh nhw cé Idi Iai. Phong trao tan van khai thong do link myc Binh hdi dju thé ky XII khong duge hau thé noi theo. Van vin hinh nhu lim le muéo dén van xudi vao thé yéu. Chi duge cai 14 do anh huéng Tay phuong, vin van cia thoi ky nay thong 1a dé dai, don so. it chit nho va dién tich. Bén canh nén vanchuong ty sir trén day, cdn nay n& nén van tudng khong kém vé phong phi. Viét-Nam, tir xua vin 14 qué huong cha hat tuéng. Hat 14 hoi cia nguéi Viét-Nam. Bei ho Ia mot bai hat lién tiép: ho hat tir sang chi ti, trong hic cay bira, lic gieo gidng, lic git hai, ma nhiit 1a lac trai géi tinh ty han huyén. Ma tudng, 43: véi ho, chi 1A m6t cugc hat cé td-chirc. Nghé thugt san khu Viét- nam khong 40i phai cé nhfng tai tir chuyén nghiép. Tai ti 1a mdi ngwoi dan. Sin khiu, adi voi sé dong, la nhitng tiéu khién cong cOng trong nhizng gid phut réi ‘ri, Ho hat, hat nhitng bai ko da Jam ra, hay 42 hoc lém duyc. Langrand, mgt nha kh’o ctu Phap, da viét m&y dong sau day vé dja vj san khu Viét-Nam: « & Viét-Nam, dan ching néng nghiép cing say mé nghé dién kich nhir cac dé thj Hi-lap thei xua say mé nhitng vo tudng cia Eschile, cia Sophocle. cia Euri- pide, 1a nhitng vo a3 day cho ngirdi din Hi-lap hidu biét nhi¢ng truyén thdng quéc gia vA ton gido dep dé, hay nhitng vo chéo ciia Aristophane la nhitng ve di rung dong dén tan day long 18 dong quin ching... Ta ciing cé thé néi sau sin khu & Viét-Nam, déi voi dai ching, cé6 mgt ste hip din manh ligt bau nhu phim anh & bén ta. Tudng chéo thyc 43 gid indt vai tro quan trong trong viée gido dyc quiin ching Gido dy hay phan giio dy déu la toy & gia trj cia tai tir va cach trinh dién vé kich ». (10) Viét-Nam 1a mot dan tgc mo mong, dam mé: cd thé vui vugt (10) La thédtre a, dit layrand, dans ta vie du peuple Vie une importance comparable d celle qu'il avait dans une cité grecque oit les tragédtes d’Eschite de soplocle et d'Euripride apprenaient au peuple helléne,... ses plus belles traditions nationales dies d'Aristophane remuaient les massce jusyue dans les pits les plus profonds de leur din Vietnam a suivant ta meéme emprise yue le cinéma chez nous, ot que, dit fait méme, it joue un role essenticl dans Véducation, Education ou corruption suivant te valeur de Vacteur et Vinterprétation du draime » ef G, Lanyrand, le thiitre Vietnamien, Revue du monte nouveau, N- 2 1950, Parts p, 98. nien des Campagnes et reliyieuses et ott les Ci On peut meme dire que te thédtre au NEN VAN CHUONG TON GIAO BA THE KY DAU 38 bie ma ciing cé the budn dén tuyét vong. Pao cong gido, trong khi du nhap vao xir nay, clin biét khai thac ngay miéng d4t phi nhiéu Sy. Thy vay, cic nha truy8n gido, phin déng déu higu tam ly dan toc ta, di biét chop Hy co hoi dé Ki-Td héa tétca moi thé trién cha nép sdng tinh cam nguoi dan Viét : Ngudi ta di dua vao t& ty céng giao phan lén cdc nghi 1é cia anh em bén long. Nguén gdc tryc tiép cha san khiiu Viét-Nam 1a chinh viée té ty voi nhitng 18 nghi trang nghiém ri ric sudt ci tir sing chi ti. Cac kinh ho du nhfc nhé lai hoXe Aoi sOng ca Bang sing lip dao hay cla cdc vj thanh nhan anh bing. Theo mOt thit tue rit cd kinh, trong cac nha tho cong gido, ngay tir hdi dau thiréng hay cé nghi 1é tén Thanh-Gia, vao ngay thir siu tuan thanh. Vé ngiy 46, giao si Cadiére viét my dong sau day : « Viéc hat cdc wvin durge t6 chite mot cach r&t phign phirc va cam dong nhat 1a tai cic gido héa doan Bic-Viét. Viée Hin hat min cdi dugc chia ra ting hdi tirng lop cé diém bing nhitug bai giim vé tirng giai thoai cia cudc dei Chia Ciru Thé dé goi cho moi nguwéi nhitng tinh cam thich hgp. Cac ky muc mie ao thyng, 46i mii ni, Hin lugt cung kinh tién lén ban ngim. Ho phai doc that cin than, hay ding hon ho phai than, phai rén ri. CO ngwai cha sy digu kbign va gidm sat r&t nghiém ng&t, Mdi Hin sai déu bi phat. Ca nha the déu ohin thing vao nguéi than. theo mgt cach cham chi ting loi ngdm, xuc @dng theo bai ngim va 8 long dao giat nao néi budn, nao sy théng héi, ndo tinh yéu mén». (11) Ciing gay tir budi dau xudt hién & cic ho dao théi ruéc hoa vA ding hoa cho dire trinh nit) Nguai ta chon nhitng em gai nhé 8, 9, tudi ggi 14 «Con hoa », cho mic do héng, 49i tridu thién ving, tay ning mgt véng hoa, kéo nhau 1a lugt dén mua nhay theo nhjp tréng & truéc ban thank Dic Trinh Ni. Trong mudn thi dy, toi xin trich cac ban nghe mét bai vin dang hoa nim sic: DIEP KHUC: Ching con dang tém léng thanh, May (i van phic mity nganh man céi. (11) « Les tlebres sont eébébrées par lex ehrétiens avec un cérémonial trés complt- qué surtout dans les missions du Tonkin et fort touehant. La récltation du Rosaire est entrecoupie de lectures rappetant les diverses phases de la Passion du Sauveur et suggérant des sentiments appropriés. Les notubles, revétus des anciens habits vietnamiens de cérémonie, coiffés de la mitre rituelle vletnamienne, sont invités chacun é leur rang et avec beaucoup de rivirence d savanecr a Pendroit indiqué. Is ont & répéter soigneusement te morceau & lire, @ « gémir », comme ils disent, et ils sont sévérement surveillés par un maitre de. La muindre faute est Pobjet dune sanction. Tous ont les yeuw fixés sur te us suitent attentivement les paroles qu'il prononce, s'émeuvent au récit, sont de tritesse, de repentir et Cammour » Cadiere, Bulletin de ta Ligue Mission Paris 938 rage 47. 56 vAN-HOA A-CHAU TIRU KHUC : Kinh dang hoa trang khoe tuoi, Nggi khen Bite Me tron dai ding trinh. Kinh dang hoa tim vé xinh Chi Me ép xde him minh ldp céng Ching con dang déa hoa héng Nogi khen Me Chita vitng long kinh tin Lai ain dang déa hoa vang, Kinh Me chiu khé can trang vitag gan. Kinh dang déi déa hoa xanh, Vinh phic dite dgm nhuin Me nay ». (12) Ngan 4y thir phong tyc té ty cong cOng 1A nguyén nhan thoat thai ra san khfu ton giao. Cudi thé k} XIX va diiu thé k} XX, hau bét trong cic ho dao, gip nhitng dip 14, d@u cé tuéng chéo, hoc nhéc nh& mdt su tich trong Cyu hay Tan wdc, hoge tai dién cuge doi cha mot vj Tit go hay mét danh nhin nao. DA hin cac tho vin ké trén day khong cé gi 1a kiét tac. Thyc ra, céng ching thoi xwa cing khéng ddi héi gi hon. Cai ho thich ai la tigu chuan cho moi sy. Tinh tiét khic mc hau nhu khéng bao gid c6. Cac man, cic canh tién tritn chin ‘chin, nhiéu khi roi rac, nhung dugec cai tink cach duy nb&t v8 hoat dong tac chir khng trang giang Gai hai nhwr trong cac ve tudng chéo cd ditn. Tay nhitng ky cong kiét tac cha n@n vin chuong tén gido nay khéng cé nhung ta phdi nghi dén cai hau qua tét dep md nén vin chrong tdn gido dé tung ra ngoai dai x4 hoi Viét-Nam: tdi muén noi dén phong trao van tho quéc ngif. Chinh cai vin chwong ton gido dy la co s& ving chii cho sir déc thing cia chit quéc ngitdéi voi chit Han va chit Nom. THANH - LANG Tién si Van chirong Phdp TB) Chirong Thi. Van Birc Ba, Tép 1 trang 30-31.

S-ar putea să vă placă și