Aeneas Piccolomini - Pius Secundus Pontifex Maximus - Commentarii

This is a reproduction of a library book that was digitized
by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.
https://books.google.com
BIBLIOTHECA S. J.
Maison Saint-Augusün
ENGHIEN
W, loo
ft
PII SECVNDI
PONTIFICIS MAX.
COMMENTARII
ÊRVM *MEMORABILIVM , QVjE

TEMPORIBVS SVIS CONTIGERVNT^ A S.D. JOANNE GOBELLfr
no Vicario Tonnen. iamdmcompofiti>&'à R. P. D.Fran-
cifcoBandino cPicolomineo oArchiepifiopo
Senenfi ex 'vetufio original*

recogniti.
Quibus hac editionc accedunt
ACOBI PICOLOMINEI, CAL

J
DINALIS PAPIENSIS, QW l PIO PONT,
coa:uus be iamiliaris fuit, Rerum Geftarumfui tempo-
ris^ adPiicontinuationemjCommentarii
luculentiffimi ;
JLiuflemfie Epístola f>erelegantes3rerum recondi-

шит gjpyßimx.
10THEQUE S. J.
о - CHAmiuf
Proftat Francofurti in Officina Av в ri a n a.
*ANNQ M 2> a XIV

f
GREGORIVS PAPA XIII.
Venerabili Fratri Francifco Archi-
epiicopoSenenfi.
Enerabilis £raterßalutem^ aApoßolicant

cBenediclionem.
Qùm3ficut nobis пирer exponifecißi, Ti

ad commune bonum commcntaria rerum
memorabilium , qu& temporibusfe. re. Pit
Papa fecundípr&deceßoris noßri toto terra-
! mm Orbe contigerunt , à quondam Joanne
Gobeüino Vicario Bonnenf çfipfîuspr&de-
cefforis àfecretis compoßta ex vetußo videlicet originali recognita
cum aliis rebus ibidem de nouo additis Ç$nondum inlucemeditis
propriis tuis impenßsper dileftumßliitm Dominicum Bafam ^¿fi
ctos Vrbis Туpographos typis cudifaceré decreuerù»dubttes tarnen
nep oftquam tpfa commenteria impreßafuerint >ab aliis bibliopolís
abßfe tua licentia in dtuerfis loas imprimantur}quod in maximum
tuum damnum vergeret ç$pr&iudicium. Quare nobis humiliter
foppltcartfecißirfuatenus tibi inpr&mißis opportuneprouiderc^t
de benignitnte Apofiolica dignaremur.Nos igitur tu& indemnituti
confuientes [facialisgratin fauore profequi volentes»huiußmodi
Çuppltcatiombus inclinati, tibi <vt ne qms commenturiapr&fata in
toto velinparteper decern annospróximosfinetuo,aut insfiu сau
fm à te habentíum exprejfa licentta imprimere vel imprimí face-
retautimpre¡fa venderé vel venalia tenere pofit, aApofiolica au-
äoritate tenorepr&fentium concedimus Ç$indulgemus> Nec non
extra Italiam inßatu Sccleßaßico Ç^terrts SanclARomanA Seele-

ß&mediate vel immediatefubieeltsßub excommunicattonis lotл
fententt&>ac etiam quingentorum ducatorum auride Camera,pro
vna Сamerл Apoßolic& ßu Ftßco noßro»^ altera medietatibtts
ttbiapplicandorum,^mfuper amißionüßtorum librorum alio-
rum vtfupra applicandorumpcents tottes quo ties per contraueni*
tntesipfafaäotncurrendis,neditbi commentaria modo quo ipfcj
íDominicusea imprimet,aut altas in toto vil parte quouis qu&fito
colore caufa veloccafione, infra diéíos decern anno s próximos im*
primerefen imprimí faceré, velvenatia tenere autproponerepoßit
difirió!ius inhibemus ç$interdicimus : Mandantespr&terea dile-
Bisfiliù Carnerario ас Vicario dielл Verbis ,nec non Cjubernatori,
(tf Senatori,ас garnerл Apofiolic&generali Auditori,aliisqf Vrbis

tudicibns, Legatis, "Vicelegatis, (jubernatortbus,Potefiattbus ter-
rarumjocorum $ Ciuitatum S. Romana Seelefis, mediateselim*
mediatefubietlorum : torumqílocatenentibus,cBariftüis,executo-'
ribus,altififcmintfirùquibufcumque ,Nec non venera bilibus fra*

tribus oArchieptfcopù Ç$ Spifcopis, eorumq^ Vicariis Officiali-
bus in toto Orbe Chrißiano nunc ç£ pro temper* exißentib. Quo*
tiens à te vel tuts b&redtbus ç$fueeeßoribus ас ab ш ius Ç§ caußam
habentibus,vel eorum nomintbus requtfitifuerint, tibifeu h&redi-
bus,($ aliispr&diftis efficacis defenßonis pr&fidw aßifientes , ас in
pr&mtßts omntbus ßngulis contra inobedientes, ç£cotraueni$n-
tesadexecutionem cenfurarum fâpeenarum pr&diclarum omni ç$
quacuncfe appeüatione remota > Çâbfque aitqua defuperfacienda
declaration,ae omni möra ceßante,defaäoprocédant, ^quilibet
eorumprocedat, inuocato eïiamadhoc ft opusfuerit, brachiificu*
laris auxilio, Non obfiantibus conflitutio nibus ç$ ordinationibus
Apofiolicis,c&terifq.contrariisqutbußcumqt. 8t infuper quia diffi
cileforetpr&fentes litterai adqudtbet loca deferri > Votumus $
diebt Âpofiolicaautloritate decernimus , quodipfarum littera-
Yumexsmplùçé) commentants prsfatisper imprejforem prafigen-
displena Readern prörßusfides vbique tam in iudtcio,quàm extra

adhtbeatur qua eifidem litteris adhiberetur fi exhtbiu ofienfi*
forent. Saturn Tufiulifub Annuio Pifcatoris Dieprima OcHobr,
M. Ъ. LXXXIIL Pontifie. Noßri Anno Duodecimo.
Alexander Peregrinus.
i¿yí. Stepltaneiim,
BE ATI S
BEATIS SIM O PATRI,ET
DOMINO a GREGORIO XIIL

PONT. OPT. MAX
Francifcm TSandintts îîcolomineus Árchiepi[copus

Senenßs perpetuam félicitâtem.
Vm Ioannes Picolomineus Cardinalis Sehenfisj

OiHenfisque Epifcopushumaniflimus auunculus
meus,apud quem perbenigne educatus fum , in *
me Archiepilcopatum Sencrifem tranftulúTet, 0-
pesquc mihi prxterea non paucas dediiïet, addidit
etiam fuam bibliotliecam inltruótam plurimis
&optimiscodicibusad omnes hominis ingenui
ftudio dignas artes pertinentibus.quarum ipfe peritiiïimus erat. Qui
quidem codices mihi pergratifueruntjíedvnus longe gratiiîlmus inter
eosinuentus accuratiflime manuícriptus, &delineatusin membranis*
quoresgeítauemporibusPiiPapx íecundi ¿ qui ipíius Cardinalis Se
nenfis auusfuerat,cöntinebantur á quodam Ioanne Gobellino ipfius
Piifecundi familiari fatislu.culenter,vteaerant témpora 3 in commen-
tarium relata?,atquedeicripta». Huncego dum cíTem iuüenis períxpd
legi^multaq^ in eo,nedicá omnia rtocomendatione folú,fedadmiratio-
ne digna iudicaui:cumq-, iapridé in animo habere ей librariis publice de-
fcribendum dare ad publicam vtilitatem , multa acciderunt, qua; me à
íufcepto confilio retardarunt : verum cum interea animaduerterem
multa ipforumcommentariorum fragmenta variis ícatcntia erroribus
paífim legi -, haberique à nonnullis libros manufcriptos fub titulo
Commentariorum Pii Pap*ßcundi, qui adulterina multa, & falla contine-
rent j dolui equidem vehementer,tum qüod ipfius Pii res prarclariílimd
geíias ita turpiter fcedari a:gre ferrem,tum qubd vererer ne ab hxreticis
in deteriorem partem omnia accipientibus, reda deprauantibus, fince-
ra corrumpentibus tarn turpiter mutatus , & à fe ipíb diuerfus diuulga-
retur» Hç itaque,atque alia; caufe me(vt dixi)iampridem cupientcnl
impuleruntjVtquamprimum liber hic fuo proprio nitore ornatus , &
purxveritaticonfentiens prado fubiiceretur : idqueeb libentius feci,
quod cum Dei Opt.Max. auxilio ad hare veílra Sandflíime Pater,feliciä
témpora fuílentatus fuerim.in quibus ampliííimus datus cft Veftralibe-
ralitate omnibus virtutibus campus,licet illum excellentibusTypo^ra-
phis , quorum ingens numerus in Vrbem maximis à Beatitucîine
Vcftra prxmiis excitatus conuenit.nouo & venufto chara&ere impri-
mendumtradere -y ficuti permulti ad о m ne genus honeûarumaitium
pertinentes libri Veite San&itatis fumptibüs ab iifdem imprimuntur,
vtfaciliusiuuenes Se Latini,&: Grxci,& Hebránquoqüeintotamplifíi-
rnis collegiis à BeatitudineVeftfa sdificatis commorantes purarn,ac ve-
ram docbinam haurirc que¿mtr, habeantque Veílro beneficio templa,
Se monafteriafadenl Veftraliberalitateconftru&a, atquedotata , vbi
méritas Deo Opt. Max. laudes quotidie concinant. Vobis itaque Pa
ter Sandiflime pio in primis, Sc in omne hominum genus benéfico
Pontifici, Pii Pontificis commcntariorum librum dicare volui, vt Tub
tanti fúcceílbris nomine tutus haberi Sc legi poflit. Hue accedit,qubd
cum ego à Sanctitate Veitratotgratiis,& beneficiis affectusFuerim,nec
тех vires ex iint,ex quibus aliquid Veftro nomine dignum Vobis of-
ferri queat j hoc faltem figno mci deuoti animi obferuantiam , Sc bene-
ficiorum memoriam oftendere volui. Sanctitatem itaque Veftram
fupplex oro,vt munus quàlecunque eft, ipiius Pii Veite Beatitudinis
jpradeceiïbris exemplo,qui à paftore lac vafcülo ligneo inclufum blan
de Sc comiter accepit , grato animo accipere ne dedignetur.
Bene valeat &diutiilime viuatjChriftianxreipublicxde-
cus ac columen. Roma: vin. Cal. Martias*
M. D. L XXX IV.
SAN
SANCTIS. D. N. GREGORIO Xllt
PONTIFICI MAXIMO
M. Antonius Muretus.
Vi tibiabEoo repetitas littore cónchate

T)mitis ant лиг'ipondera multa ferat*
Шит egofcire negem,qu& tu3 Pater optime, dona
Longe auro çtfgemmù anteferenda putes,
Vna tibi virtusу virtus in amoribus vna eslt
Vera $ virtut is gloria vera comes,
Ergo vt amans tabulis domina referentibus ora
Gaudetiânteoculosfemper habere cupit:
Sic te exprejfa iuuat verл virtutis imago:
Nee tabula eíl oculis gratior vüa tuis*
Tale igitur munus tibi nunc Picolommus offert
Señenfispr&fiulgloria magnafoil :
Bijfeno уЕпел conclura voluminefacbt
Pontifieis vere nomine recfe PU. •
Qui virtute о limfedern prouecius ad ißami

oAdquameadem virtus te Pater aime tulit*
Ingentes toto compefcuit orbe tumultus,
6t placido reges fcederé compofiuit,
Hormtus bellum Chrifliconuertere in hofies
aAtque Afiam illorum faueibus eriptrç_j.
oAdcju&fc accingens magno molimine eeepta,
ъЖиЪа bonisfrufiraßentibus,occubuit.
Forfan banc ChrifiuSiPrinceps ter maxime¡laudem
Seruatam in tempus difiultt vfique tuum :
'Thracius vt tandem3pofitaferitate,tyrannm
Colla tuis vitro fitbiiciai pedibus.
О itafit : cumúlete^ tuas h&c gloria laudes:
Gregorii hic titulisadiieiatur hohos.
Jnterea h&cplacido vultu cape muñera : ei%
Qui tibtfummiffusporrigit illa, faue_j*
Itte TtiiVt noflijgenus alto afanguine ducit:
Nec vixitprijcis inficiandus auis.
yPlurimafed tracTnns, ç$ maxima muñera»fempfï
Se culpis expertem omnibus exhibuit.
DûncexacTa Atate illudfibi pofiulat vnum,
Vtfe haudingratumfentiat ejfe tibi
ЪЕ Til SECVNB1 TONT. MAX. COM
ME nt. *ЛВ ILLVSTRTSS. ET %f. VE REND ISS. <DN- FRANCISCO
BandttiQ Piçolominco Archiepifcopo Señen.m lucem editis, Ctßris Mdukini Viter-
btenf. V. I. Z>, carmen artificie contcxtttm.
FRÁNCISCVSDIVINÁPI í DECRETASE С VN Di
k-edditnvncorbinotvmp i etatevolvmen
anteanonregi sconsvlti nevetri bvna
no v i t ve l at v m n e в v lo s а e no с t i s a m i с t v
Candi dedvxvatvmd ictab i stal iadon e
' VNGATEVMD IV isaeternaegloriafama
seroispropatri aenexvvotoqisvpremv к
clariopvsins olismetasedvxi taborc o
virsapienscvri sqi bon i svnapotiors v 3
s pes olansd iami t i spaceaspe rament i
praestetdiv inomotvp iacop i aposthao
ïislvcemlibriss itlvxdvrab ilisort
acvelvtiecae lo l vnaecvmlvc efe ratv
debbteofelixnqstr iprotempores ec l
oratormanevt s ql ex or i entecathedra s
nom enrev1vaxornarecolori bvsavre i
abs intcocyt1 en or onascenti ainaest v
pronavts1coperi yisaev i cedatedac i
ïmoneseletheshacre ingvrg i teme rgat
l NFEL IXDVRV MQi^y GVMCRVCEMI LITEMOT V
NAVIGIIDEMATCOLLOGRAI VMOBVIVSEXV L
VI NDEXOL IMGRAECIAE VTOC I TVTORAV I T I
DEVI CTOVIV IRE SexCVT I T A R M A Q,F R A N G I ?
AHDVXLVCISOYANJeRE В I TVNVB I LAP EL L
TVVOTAHISTORI I SExNOMENDAFOREFELI
ALMAPIISANCTOPIETASEPECTOREFVLS I x
SAtVAPEREVROPAEF I NESDVMBEL LA FV ER
etrv ITIMPERI INOTVMVI STVRCI CAÑOME m
CENTVMREXVRBESCEPITIAMMOENlATVTAn
VIDI TETITALI AEATDVRI SCONFI DEREREß.
NONEAROMAVALETBELLIVI S IMPIAFERTV
DEBESE RGOPIOILLIDEINQ.VI TALIACAEl
¡ NLV CE MEXCAE CIS EDVXí T ÍVRETEKE BRI S
Idylltum oo. с i x x x i x. eíicontextumlitterU.Triaemm&trigintaJúnt carmtna.qué.primitm

fe legentium oculü offerunt;quattuor vero latent:fedquodlibet tres & trtgtnta Hueras continet. ExprimU
&vhimislitterüfingulorumcarmiitumáfummoadimumfimultunüü,duocolliguntitr.exintenorefpa-
tto,vbt pojfunt infignia Tonttficùappont.vnum à nono vfquead /S. alterum à i]/, vfquead 26. £a funtx
Bis potuit Lunas triplex ornare corona : Acre iugum eolio Gra:cia:%:xcuteret. Nam txhacfamt-
ita duofuerunt Pontífices. Quorum Utterагнт ommum numerusfi dssfonetur inperfeílt quadrattß>e-
ciem}cum infigmbtu m mediofmu exprejfis,facile quitus vm conkHu oculorum intellect.
° COMMEN-
COMMENTARIO
RVM PII II, PÖNTI-
F I С I S M A X I M i í
1périt morte animus'(v't falfi cenfuit Epicurus) nihil habt tfa

ma quod ei conferat-.jin viuit corpórea mole dimijja,aut mifé-
ram accipitfortemyaütfelicibus commijcetur fyiritibus. Mi-
I ßeria nulla inefl vóluptas , vet fama confolatio -, & beatoruni
plenafelicitas пес laude mortalium àugetur,nec vituperio co-
miñuitur. Quid eft igitür quod tantopeïè boni nominisgloriam
ijuarimus?fortajfe ¿¡tii purgañtur animi dulcedinem altquam haüriUnt feUéla in
terrUfama'iAt dicani conteñthftquicquidvelih't,dum viüentcsobletlári gloria,
qua adefty& quapoft obittimfutura ß>eratur,minime ñegent. Нас eft ehim , c¡ua
ciarißim as alit mentes, & vkta ß>em vita caleftis, qua cum aduenerit , пит quam
finieiur, humanuni fouetyac recréât àhimum.Magnopérè verb interèft boni prin
cipe defuafama effefohcitumtfüem in ierra viuentem,{vt mortàliumfelicitas co-
mïtem habere¡oletinuidiam) plèrunq-} ômniumferelingua vituperante
cum vitafimulinuïdià,mortuum laudani: maxime vero B^Pontifice, quemfum-
mo loco conßilutum prbfuo quïfcfc liuore diiadicat. Martmum quintum vidi, &
Eugenium quartum>& Nicolaum item djuintum, & Caftftum iertium, quos dum
vixere damñauit populusyfato defuñólos magnis exltiUtpracónijs. Sequuntur Vi-
carijfitum Domintimfaluatorem ührißum , quem dum vixit ínter homines, da-
топшт habere dixeruntypendentem in crtice moriuumfiliumDei recognouerunt.
Non eßßruusmaior domino [uo,non parecí Pió fecundo Pontifici Max. lingua
dolofi}qua tot Chrifti Vicarus^ ipßChrjßo nonpepercït. Ceßabiiinuidiäpoft
obit um; grfublatis qui itidicia peruertuntpriuatis affe¿Íibus3vera teftirgetfamâ;
Piumq; inter claros Pontífices coüaudabii. Interea nos de Pohtißcatußtö hiftoriZ
conferibemus : in cuiusfronte non ab refuerxtpática de originefuáfamiliaâtt^ de
his qua ante Âpoftolatum ab eögeßäfuere\quambreuißim'epramíttere, vt intefc
tirant poñeri quo modo ÂeneOsSiluitis antea díclus ad beàtï Petri cathedram)
peruenerit, & Pijfecundi nomen ajjtimpßrii. Tu qui hac aliquandà
legerisjia demum boni confule, vt men tienti
nihil ignofcOSi
* 1
С О M M Е N ТА HIORVM
, ■■ PII II PONT- МАХ.
2>¿ origine tyicól&mintt domas, $ Bii Maiorihut.
A m 1 1 i-X 2Picblomrnéorum ex Romain Senas translata, inter

Vettiftiores & rtobiliórés ciuitatis habita ,dum optimates reipubli-
cjc prarfuerant,& l'tteris*: armis claruit ,iplurefq; arces & caftella
)btinok fed à nobili bus in plcbem deriuato regimine > ficut & ce
rera: nobilíum,<ic& Pícólomíncádomus humiliate eitSupettuit
tarnen auo Aenex Siluio non tenue patrimon um , ex quo poruit i •
vitam honeftam ducererfed iuuenis immatura morte dcceííit , re
licta Montanina vxóre prjcgname,ex qua nariis eft Srtuius pollhumus , quo pupilld
bonaeius fubtütoribus&aótoribusdiflipataíunt. Hic tarnen educattis ingenue lie -
teris ediíl endis tradicus eft, qui libcrahbus anibus erudttus, vbi adoleuit,in militiam
prot'eÜus,variiíquccaírbusaáus , tandem domum redi it , vendicátaqüe patrimonii
tenui portione , Vidoriamèx domo Fortvguerrarum , qui pátroni funt ecelefix Se-
nenfis.quamaisnobilem virginem, tarnen paupercm duxit vxorem , quaradeofec-
cúdafuit,vtfacpcgeme41os pcpererir.Ex eâ Siluius duodcu'ginti liberos íuftulir , non
tamen vltradecemfimulaggregauitrquos vrgente inopia Coifiniani.quod eftoppi*
dum vallis Vrcix,nutriuit:íedomnes tamen iniqiialues excinxk, duabus tautum lo- tó
roribus Laudom à,& Carherina cum Aenea fuperftitibùs.
Mm'ttrtut Aeneas etiampàtrisSiiuiinomenaCccpit:&obre\ierentia'm Apoftoïi , quem
& finite I^doram barbaridecoriamntjBaithotomari , (tritonimos en im futt ) Aeneas Siluius
Bartholomaus appcllatus:edif us autem eft in lucem ipfa lucefaneb Euangdiftae Lu-
t*,fifro. cx,xiiii.Kal.Nöuembris,annofalutis quinto fupra millefimum, &: quadringenttfí-
rtfuttt». mum ,c fn pueritia trium annorum,du m ludit inter ârquales,muro làpfus alto,& in
faxum affifus,ingens capitis vulnus accepir,quod prarter fpem , & opinionem parc n-
tum Nicolaus Monticulanus,qui cum de iàcrofonte leuauerat, fine litreris medicus
(vtdicum)empincusbrcuicüraurt. Annum agens o&auum in bouem cornupetam
can incidiflct percuiTus,& in alrum ia£tus>diuino magis auxilio,quam ope humana 3 •
moitisperículumeuaíit. ÈxindècumdiuapudpatrcmciuiliexrrcirationequaEuis
officia rurïs.àhîmi leuandi caufj,prout à nobilibus fieri folct,obii flet,an n os iam duo-
deuiginti natos in vrbem migrauir, cxceptulqüe apùd neceflarras , qui ЪоПЗс frugis
adolefcentem minime relinquendumexiilimabanâudircgrammaticosrœpitjde-
inde poeras,& oratorcs auide fecbtus,poftremo adius ciuile ie contûlit : cuius pro-
feflorcs cum aliquot annos audiuiflet, exorto inter Senenfes, ac Florentinos graui
J»*!I!/«^rtibello,c\:litterarum ftudiaintermittere>& patriœduice folum relinqucrecoaâus eft.
rim,pr*fi. Fortefortunatuncafruit Dômiïitcus CapranicuSjquem Martines Papa Quintusad
am tum*» eartj]naiatus honorem vocauerát/ucceílbr Eugenïus Quartus repudiauerat.
еыишгп ConcriiumeotcmporeapudBaulcamHeluetiic vrbem Rhenoadiacentem 40
ms* qnfc». gnitatem vendicare propofttum erat. Ab hoc Àeneas in fecrerarium tcccptUs, Murti-
р* Ntuárti. binum,q<iôd Pöpulinum alii vocantêx Populoniác rninis a;diticatum,ciim со venir.
olZiTim tbi,cum Dominicus.quia terra non patcbat,iter per mare Liguftùum Genuam pe-
fcheUi'*- tcrcinftituiilèt,iamque nauii in conlpeftu eilet, qua traiiccrc animus erat, Lb obus
W 4 Appia
Àppiahus tWánhüs Ídci\quamüísarniCurh fefing^tetiDottiiniiílltnjfteqüóíá vehftfct
hauigium,inhibuit:ac illc vbi dolos íenfit , egreflus oppidum vho tantum comité ad
lîttus profugifcatque ibi iembum na&us.ad nauim,qua: in airo pelago vagàbatur,ex-
currir. Quo intellect) , ceteris, qui de fâmilia Domihici rueruntjdataeft naUigahdi
facukascnecehim plumas tytannusinfequehdas putauit , qui carnes amififlet. Sà-
quenti die Àeneâs,& Petrus Noxetahüs -, qui etiarn Domihici fecretarius fuit^
mnefque doracirlci,qui ho¿tem in lîûa intuía fub diüo pèrgelidam duxerant, in ha-
toim ad Dominicum peruencruht. At tum GenUam tenderent , ingcntibus ia&âti
proccllis in conipectum Libyaîdeïati iuht.timcntibusadmodum nâutis> ne barbar»
i о portubusredderentünquämuftmirabilediciüi&audirüpropeincredibile, certurA
tarnen eftees vnadieâc node ab Italia folu'enres inter lliiam, & Gorficam in Âfri* '
cam propulfos : rurms muràtis vehtis retröüedqs inter Corfcam ,& Sardiniamflu*
¿ruantes magisqUamnauigantes ad ítaliam reucríosportum Veneris appuliflè: vbí
teccptâttiremitelicinauigatiûhcGenuàiTftvàtqueihdeMediolanumtcrreftriitineré
petierunt:ibi magnum ilium Ducém,& fama darum Philippuhl Mariàm viderunri
ncc diu moraci per a/pes quâs fandt Gothardi appdlârttmiueglàcieque rigentes, aé
praeruptos 6c cáelo vieihös montes Bafileam venere. Sigiímuhdus Impetätör per id
tempusParm£ehicmabac,Romama:ftatcícquemrconceírums. IhBafilfcaDomini-
cus apud fynodüm cardinálatüs cauíam ihouit acque Aenea procuratore reftitutus
*o cftdignitatii-Àtcum Dominicum paupertas premerct, quia prohibehre Eugenio nil
ei propinqui mihiitrabahr ^ Aeneas àd Nicôdemum Scaligcrum epifeopum Frifi-
genfem,cüiüs pater apud Veronam tyrànhiderh ûbtihuerât,&: illô ex Bafilea recedé-
teadBartholômaîum vitrecomitcmcpifciopum Noüarienfem feie rccepit,ab vtro-
que dictandi , atque fighândi epiftoïas officio prepon*tUs-Cum Nicodemo ad Prin*
cipes cledores/quiFrankrordiaï conuenerant, profedus eibrurnBarcholornxom
Italiam rediic: diuque apud Philippum dueem Mediolani,cui Bartholomaus ièruie-
bat, vertat us eit.In ci us fenatü cum duo de redorátu fcholae Papienfis contenderen r,
alter Mediolanehiîs,genere clarusjcx domo Crottiadurh, alter NoUa'riehfis , humili
famil ia natüs,& Mediolânenfi pars maior vni uerfi tat is,faueret) qui iam magi Í trat us
3 o irtiïgnia áflurhpíerac , ac duos patruós in confilio principis admodum potentes
habebat , Aloifium , &c Lanzellotcum , Aeneas Nouarienfis pàrtes accepit, tan-
tumquefuaorationecontenditjVtercpta Mediolânenfi dighitas Noüarienli trade-
«tun .
Interiedodeiniîc tempore àd Eugehium , qui Floreriti* feoVbàt, Cum Bat-
tholomaro perrexit : inde ad Nicolaum Piccininum clarum îlliusanatis&prarci-
puum belli ducem,àpudbameasScnenfesIàûarttem, hoh pâruis de caufisdiuertit, s«»»«o*.
ac tern primum fuos heceflarros , & amicosreuifit Vetercs j dies quinqué àpud 'ы^тыл
eosmanenSi At cum rcdiiñet Florentiam , cömperit Bartholoma^üm apud Eu- pefkifmu^
geniüm màghis de rebus âecufatûni càpitâli íudicio laboranterh : ob quam cau-
40 (am äd Nicolaum cârdinalem fan&a: Crucis probatiflimum , & iaudatiiîîmum sc»MmU*
pâtrem cönrugit) qui 6¿ ípium in iecretarium accepit, Sc Bartholomauimèmani- lr*rt**
bus Eugenii liberauit. Thoma Sarczano magiftro doUius , qui poftea fummi
Pontificis catlièdràm àfeendit * NîieôlaUs Papa Quihtüs àppellatUSjac PetröNo-
xetano,cûiUsfupràrhcr»ciô fada eft , fauentibuSiatque öptantibüs , cärdinalis fah-
&x Crucis eö tempore legatus in Frartciam defigfiarus erat, ihtcrCarolum Fran-
corum,&Hehricütti Ahglörurh reges paeem compofitürüs : cUm eo Aeneas tet-
rio Мешо1апйгй,& vrbis ducem Vidit,arqüc inde möntem löüis.quem fan&i Berti*
ardi melius hodievöcitant» ad Arrtedeum Sabaudia; ducem, qui tunc fpfctofxcü-
îoineremo àpud ThótioniUm fupra lacum Lcmànum mâgis voluptuoiàm qUàrtt
fo patnitentialem cum fex viris ecjueftris ördihis,quifecumpctiulam,&baculumaf-
fumpfcrafttjVt tilos eít erettiitis, vitam degebat. : Ctedo > quod poft ahriis bdo (c-
cutum eitjCxpcdans ad íummi PdntificatUs cathedram per patres -, qui Bafilea; con
uenerant, euoeari: ham Sc tunc rUmorincrebueràt Amedcüm РараШ Futüruhi¿
Eolalutato Cärdinalis Bafileam venu 5 atque ihde per Rhcnum Coloniam Agrip
A i
Ь COMMENT./ PH PAP АЕ II,
pinamñauigaurt.vbirurfus equis confcenfis per Aquiígrani, Leodiumquc, atque
l*3uanium> Duacum,& Tornacum in Arrebates defcendit,vbiconuentustouus
Gallix,& Angliaccardinalismorabatur, Dux Burgundorum Philippus per id tem-
poris aduerfus regem Francia^qüi patremeius bcciderat,Anglicorum parti fauebat.
Cardinalis primum pacem vniuerfalem componere ftuduit:id vbi fucceflít , Philip-
pum,qui regni Anglia: tamquam regnu m Francia: ad eum pertinerer,fidem dederat,
iuramento abfolutum Regi Francia: recoñeiliauit : tum qüoque de bono pacis Ae
neas adPhilippumepiftolamvcrfuconfcripfit Prius autem quam Philippus ab An
giitis deficeret,cardinalis Aerieam in Scotiam mifit,qui pradatum quendam in regis
gratiam reduceret. 19
jßphtnßck. Per id remporis rex Aragonum Alforí ihs cum fratribus,& omni nobilitate re-
fjUmTmïti gnorumfuorumperGcnuenfes, fub aüfpitiis PhilippiducisMediolani , maritimo
тМшрл- bello vidus.&captus eft. AeneaSjVtCalcfiumvènit, quod eft oppidum continentis
мм fericuU ш Oceani ripa obie&um , Anglis mox quafi íüfpecíus , ápud hofpitem commenda-
Zu*,&ahtus,nequeprogredi, neqüe regredi pcrmiflus: auxilio fuit cardinalis Vintonienfis,
т»лЫ- <jUi cx Atrcbato rédiens dimitti eum iufllt.At cum veniflet Aeneas ad regem Anglia:,
*' litteraiquepeteret , quibus in Scotiam tutus iret, retrocederé iuflus eft, timentibus
Anglicis ne apud regem Scotia? hoftem fuum contra iè aliquid moliretur,quem con-
ftabatcardinalisfancl:a:Cruciserlerecretariiim:&: ilium Anglici fingularibus inimi-
citiis infecbbantur,qui ab eis Burgundorum duccm alienailet , qua: res penitus Ac - 1 •
neam latebant , grauis fibi, fed neceflarius reditus fuit , quo fruftra fe maris per culo
commifiíIét:placuittamen,quiapopul0fásd¡tiíI)mafqueLundonias vidit , & fan&i
Paul: nobile templum , regumque mirifîcas.ïèpulcùras, & Themifiam fluuium non
tamvelociuseuntem,quamredeuhtem,pôntemque inftarvrbis, & villam in qua
nafci caudatos homines fama pra:dicat,&(quod omnibus nomen aufert ) aureum di-
uiThoma:Cantuarienfismaufoleumadamantibu.s, vnionibus, atque carbunculis
te&um,adquod matcriam argento vdiorcm nefas oftcrre ducunt. Remenfo igii up
mari ad oppidum,quod Bruggis vocant,fe contulit,atque inde Clufas petiit, vbi por
tas eft totiusOccidentisfrequentiffimus: vbiuauem ingreflus,dum Scotiam petir,
¿nNoruegiampropellitur,dúabusmaximis iacbtus tempeftatibus , quarum altera 3»
quatuordecim horas mortis metumincufllt, altera duabusnodibus, &c vna die na-
uimconcuífit,atquein fundo perfregit,adeoque in Oceanum,&:Septcntrionem na-
uis cxcurrit,vt nulla iam cadi figna nauta: cognofcentes fpem omnem ialutis amit-
terent:fedafFuitdiuinapietas,quacfufciutisaquilonibus nauim adconenentcm re-
pulit,acduodecimo tandem die terram Scotiam patefecit:vbiapprehenfoporru Ae
neas ex voto decern millia pafluum ad beatam Virginem,quam de Alba eccleila vo-
citant,nudis pedibus profecbis,cumillichoris duabusquieuiflet, aiTurgcns moueri
Зосопоп potcrat debilitatjs atque obftupefa&is hicmali frjgore pedibus. Saluti
fiiit nihil edendum illic inueniile,atque in aliud rus migrandum fuifle : quo du m fa- '
mulorum ope magis portatur,quam dutitur,pedetentim terram quatiens calefadis ^«ц
pedibus ex infperatoíanitate recepta atribulare occepir. Ad regis deniquc pra:icn-
tiammtromiírus,nihilnonimpetrau'texhis,<juíepetitum venerat; fumptus ci via-
rumrcftitutifunt.&inreditum quinquagintanobilia, ac duo equi quos gradarios
appeIlant,dono dati.
SeM*rümt. De Scotia ha:crelatu digna inuenit.lníulam eñe Anglia: coniuncbm , in iêpren-
ruvMrii,tf trionem portentamducenta millia paifuumlongitudinis, quinquaginta latitudinis
nafiät*r'fr habcntem,terram frigidam , paucarum frugum feraccm , magna ex parte arbori-
Atnetctmi- bus carentem : úibterraneum ibi elle lapidem fulphureum , quem ignis cauiâ
л^пяоре defodiunticiuitates nullos habere muros , domos magna ex parte fine calce con-
fubUtHtnfi. ftruclas , villarum recia de cefpitibus facb , hoftia rufticana corio boum clau- г •
fnAîiá ^':vu'gus pauper,& incultum,carnes , & pifees ad faturitatem , panem pro obfonio
vefernmus comederc : viros ftatura paruos , & audaces,feruinas albas, &venuftas,atquc in
trmßms. venerem procliues : bafiationes feminarum minoris illic eflb , quam manas
in Italia tracbtiones : vinum non haberi niíi ímportatum , equos natura grada-^
ríos
íiosomft^pátuíquetorporísínucniri, paucis pro íemine iêruatis reliqüöscaftra«
il io]itos,neqacfricaricqttosferto , aut ligno pcfti, ñeque fraenis régi : öftren illic
rmiora qúam iti Anglia reperirí : ex Scotia in Flandriam corium , lanam , piíccs fal»
íbs, margaritafque rerri t nihil Scotos audire libentius quam vituperaciones Ali«
glorum:Scotiam duplicem dici, alteram cukam, alteram filucftrem, agro caten*
térn : fifueftrcs Scotos lingua vci díuería, & arborum cortices nonnunquam ha*
bereprocibo .' in Scotia non inueniri lupos t Cornicem nouam eñe, atque idcux
coarborcm, inquanidi^caueri^regioñícocedercthiemali/blftitio (tune enim íl*
licfuit)dïcm non vltraquatuor horas in Scotia protcndi. Pera&isrebus cumrede*
to undum effet, è veftigio magifter nauis,quí eumvexerat,ad Aeneamaccedens lo
cum rcdeunti in nàuiobtulit,qUempriushabueBat:cui Aeneas non tarn futuri рпс-
fcius>quampra;teritipcriculimemor,SifruftraNeptunum, inquit, accu&t, qui bis
periculum incidit,quid ineum dicere oportet, qui tertio naufragiumpatitur ? ho-
minum ego quam maris cXpcriri mifericordtam málordimiflbquc nauta, iter й bi pet
Angliam delegit. Nec morajioluens à portu,nauis inçonfpeâu omnium tempeíta»
tevcxatacolli¿&fubmerfaeít,magiftro, qui rediturus in FJandriam nuptias cum
nouafponfacelebraturuserat>&omnib»aliis vorágine maris abibtptis, prxterquat-
tuor,quiarrcptisquibufdamtabulisnanteseuaière. Tuncië diuinonutu, bencfi*
Cioqueferuatum Aeneas irttelligens , diffimulato habitu fub fpecie mercatoris per
tx> Scotiam tranfiuit in Angliam. Fluuiuseft, qui ex alto monte diffufus Vtramque
terram diftcrminat:huhc Cum rtauigiotranfmcaffet, atque'invillam magnam circà
fob's occárumdechíiaíTet, in doniumrufticanara descendit, atque ibi cœnam curii
facerdoteIoci)&hofpitefecit:muItaibipulmentaria,&gallina;,&:anibresarrereban'-
turincfum.fed neque vini,ncqucpanisquicquam aderar, &omnes tum fcmina?v-.
trique villa*,quafi acj rem nouam accurrerant:atque vt noftri vel Aeihiopes, vel In
dos miràrifoienr,fic Aeneamftupentes intuebantur, quxrentes ex facerdote cuias
effet, quidnam facturus veniffet t Chriftianam ne fîdcm iâperct. Edo&as autera
Aeneas itinetisdefe&um,apudmonafterium quoddam panes aliquot, 8c vini rubei
metretamreceperat, quibus expofitis maíor admirado barbaros tenuit, qui ñeque
1 9 vinum,neque panem album viderant. Appropinquabantautemmeniäepracgnantes
fcminaevcaruraque viri attreebntes panem , & vinum odorantes portionem pete-
bantjinterquostotum erogare neceffum fuit» Cumque infecundam noctis horam
cœna protraheretur,facerdos,Ä: hofpes cum liberis,viriique omnibus Acnea dimii-
loabirefeftinantes , dixerunt fead turrim quandam longo fpatio remotam inetu
Scotorum fugerc,qui fluuio maris refluxu decrefcente nocbi tranfire > prardariquc
(olcan^ncque fee um Acneam mul tis orarttem precibus quoquo paito adducere vo-
Iucrunt4neqùe feminarum quampiam,quamuis adolcíbefttula;, ¿matrona: formo-
fecomplureseflcntmihilenim hismalifa&uros hoftcs credunt $ qui itupfum inter
mala non ducunt.Manfit ergo illicfolus Aeneas cum duobusfamulis,& Vno itine*
40 ris duceinter centum fcminas,qux corona fa£ta medium claudentes ignem, canna*,
bumquemundantes.nodeminfomnem ducebant,plurimaque cum interprete fa-:
bulabantur.Poftquam autem multum noctis tranfíerat, latrahtibus canibus an-
fcribifsftrepentibusingens clamor fa&useft: tumque omnes feminarin diuerfum
prolapfa:,duxquoqucitmerisdiJTugir,<3¿quaií hoftcs adeffent,omniatumultu com
pleta. At Aencïpotiorfententiavifaeftincubiculojidenim ftabulumfuir , rei e-
ucntum expedare,nefi foras curreretignarusitinctis , cui primum obùiaffet, ci fe
prardamdaretinccmora > rcuerfa; mulieret cum interprete nihil malicffc nuntiant»
atque amicos,non hoftesvemffe. Qui vbi diesilluxir,itinerifcctfmmifïr,atquead
Nouum caftclium perucrnit,quod Cxiaris ©pus dicunt:ibi primum fîguram orbis, Sc
,0 habitabilem terra; racicmviftis eft reuifere: nam terra Scotia, & Angliar pars vicina
Scotis,nihil fimilenoftra:habitationishabet,horrida, inculta, atque hiemalifolein-
acceffa.- Exinde Dunelmiam venit , vbi fepulchrum venerabilis Beda; près*
byteri fan&i viri hodic vifitur , quod accola; regionis deuota religione colunt»
InEborachumquoquc defcendir, magnam, & populofam vrbcm,vbitemplumeft
éc opere ôc magnitudinc toco orbe n\cmorandum , & facellum lucidiflïmum , cuiu*
f COMMENT, tlî fkïM II
^âtiete$VitrtîfertrcoÎuWnâiadmediani tcnuimmaerolÜgatitenenrur. Inter eqafc
tandamicomes ei vnus eXiudicibt» Angliitfa&useft^quitunc Lundonias ad iudictâ
]propCTabat,4íicofhma^âptíd Atrefeat«in^cftaerant,qua(í ignaro Aenee refere1-
bâC;ntuiraq;incardmalerfl ("amibe Cntdsmakdictajacl-abat,quem lupum ouina pel
le veftkum appellarbar.CUiistton ciu (modi fortun* cafus demiretur? Is Acncam vfqj
Luftdoniasfectirampcrduxirjquiïîfiouiircihominem» mox in cercercm coniccii-
fer. In Lundoniis autem comperi t Aeneas ittterdi&um regis ciïè > ne quis peregrinus
abfqudkterisregis ínfula cXiret>hcque illas petere tutum videbatur. Corrupir igitur
pecunia euftodes pottus,qitod apud id sentis hominum minime arduum cft> quibus
ethil eftaurodulcius.Ex Dubia igitur Dalefiumnauigauit , atqueindc Baiîlcam pe- 19
liit.&rtinerecöntinuateMcdioleflumt vbiecmorraâUscardinalemfanétxCrucis
exFlorenriamiflumpervallem Athefis,&montes,quos Arelatenfcs appellant, Bafi-
Honfeconriliumadirevadeumfupcratis alpibus,quas£rigac vocitam, per valJem Se*
dimi protectus cft.
iHtfuAt Rcfcram nuncpáüds,quíe in Baiîlienu* concilio Àenex obtigerunt,&: quas il*
ямм ми Ixabeocumlaudcgcftafuiu.Agcbarurcotemporedetranslationeconciliiin alium
Äf"JjJ? locum , ad quem Greci venturi putarenturrquatuorq; in elc&ionem loca daban tur,
»$¿ñ\l3 qu«pecuniamadrcmGrarcotumneceirariamofFercbant,Florentia,Vtirium,Papiaj
''¡¡¡¡fie Auetinio.'cumq; in laudem cuiufque loci in auditorio máximo copióle peroratum
ruiiIbt,folrquePapi«commcndationcsderuiffent,quod ifidorus Roktenfis, quem t%
Philippus Mark dux Mcdhokni ad earn rem miferat , inepre atque infuifc verba fa-
Ciens.qu 'cfccrc iuflùs eratcMorus Aeneas & vrbis egregix,A: principis eins contem-
ptu,conicripta per no&em orarionc fequcmi die ad conuentum veniens, obtenta ex
audomarc luban i legaticopiadicendi > oratiortem duabus bons cum omnium fin*
gubri attcntione Sc admiratione pcrorauir,cUius exemplar omncs , qui aderan t , cdi
poftmodumfibicurauerunt.AbhincAenea: &: concilium gradu«., ôc dux Medióla*
henfitrmfauenttílunus ruitrnamquequamuis <ôlo pfalmi flatus charaûerc iniîgnirus
cflx-t.tamcn & fcriptorhj&abbreuwtoris officium aflecutus с ft, in duodecimUiratu
&pefiirt,quod mnnus quamuis trimeirrc,tamen magni pondcris erar, nihil enim de*
f utatîones deliberare potcrant.nifi materiam àduodecimuiris acccpiflcnt.-ncquc ad j о
côdlium quifquam admittebatur abíquehorum decreto Jndefutationeiüa,cui fi-
dei nomen crat.íepe preiedir. Claues plu mbi,quo Synodales lirtcrar fignabantur,
frequrmerineiusci)ftodiáfiieiTim;iftteTÍcriptoiesncmo ad Refcribendahatum fa>
piusele&uscft: inter Abbrcuiatoresparcimaioris locum habuit.quotiescnationi*
bus aliqui ad resiîrtgularcs ddc&i fiint.raro is vnus non fuit t legationes ("y nodales ei
ad Argentinam tremad Conftantiamdu*,ad Frankfordumvna, ad S*baudium vna
demándate fünt,arquc cm ne* féliciter obiuit. Cum prarpofitus iàn&i Laurentii Me*
diolanenfis báííltex diem claud.fletcxtremum , Francifcus Mcdiolancnfíum ponti*
lex íngcrin&rd odrina &: fan&imoniacommcndatiífimus, moX approbante conci
lio Aencamillifuflfccit.quamuiseflbntcomplurcs&doctoreSj&magni virinatione^
Mcdiolanenfes, qui Ce promotos ©ptabant. Accum in concionegenerali res agere*
cur,Ifidorus Rofatenfis emtilus Aenear, quod in laudanda Papia íc inaudito fuiflet
auditus , Quid agrtis patresíinquit.elediuam prapoíl turara Aenee bomini extero
committitisfvbi decrctum veftnimquodtanropcreferuariprarcipitis i beneficia in
terra Mcdiolanenu" abíque feitu,&: volúntate principis de vobisoptime menti coo*
fertis.?ciucs,&: doctores ípemitisralienoseligitistaifi capitulum in iuo iure dimittitis,
ruent comeos veftri,ridebitur^; prouifi® Tum Aeneas.Vebemenrerjinquit^dmiror,
parres oprimi,ifidorum adueríumme verba facere,quinupcr ex Mcdiolano rcuerfus
IfttcfasPhihppi ducis ad me detulit, quibus illc princeps gratias mihi agit , quod eius
caufam hoc in loco peforaucrim : atque ob earn remgracum ííbi eile affirmât in eius y 9
territorio quodeunque beneficium me acceptai e>tuius iibenti animo porTeilîonem
fit mihi daturus. Non igitur illc me extrancum habet : ñeque noua res eft, vnius
regionis hommes m altera dignirates habere , fi modo linguam noiint : nzmôc
archiepifeopus ex Bononia Mcdiolanum venit. Neque mouerc quemquam
dcber,quodde de».retockdionis оЫ-icitiu ^'nfenoresanira , non concilium obligat:
til*
L 1 1 Ш t P '% t U, ? X i
illisinfüpciâpituHstlcdioclimittendacft.qtiaeplures graue« canónicos , non quat
duos trc(uehabent&lcuCs,S¿ihdoáo$,vcinecclettaíaná:i Laurcntii , de qua nunc
agimus,qui tales funt, vt habences cligendi poteftatem non eligant quidem , nifi iufli
bunc awt ilium eligere» Vos patres agects Vt libebit: nihil pero,qtiod veftro fie honori
aduerfu ra : q uod fi mihi proüidendum duxeritis, volun tatem vcftraih fine poflèflîone
с1е&ют capitulan cum polTertïoneprartulerirn. Ad quar cumlfidorus reípófurus ai-
fu rgcrct.r niucriàr concionis clamóte correctas obticuit. At Aeneas Mediolanü pro«
fe¿tus , nobílcmqucndam ex magna domo Landrianorum iuíTu ducis per capitu-
lu m ad earn pratpoficuram Vocatum,& in pofTeflionem addu&um inuenit, quern fibi
i o moxcedcrccompulir,untum Aenca:&princeps,& curia fauit. Sed obten ta praípo-
fitura , Ic&um xgricudinis ihcidit,ingenti febre correptus , ad quem Philippus íuum>
medicum do£tum & la:cum virum Philippum Bononienfem,qui portea Nicolao Pa-
px feruiuit,fingulis diebus mittebat» In hae argritudine cum pharmacum accepiflct,
neque id quicquamoperatumcflet.potionemque alteram fequenti node iumëdam
medicus prarparaíTeü pía hora.qua miniílrari fceundum pharmacum debuir, moueri
venter ctcpit.atq ue adeo Vexauit homi пет , vt nonagin ta vicibus aíTurgere cogeré-
tur. ob quam rem mente aliénants ad portas (rt aiunt } mort is víque cueurrit: quod fi
potionem alteram ebibiflèt,, animam proculdubio eXtenuatus atqueconfumptui
exhalaiiet. quod cert iflimum Dei beneficium intelligcs,quamuis quinqué & fept ua-
%o ginta dies continuo febris ardore quaterettr, nunquam tarnen adduci potuit, vt in-
cantatores auícultaret,quamuis homo ad fe adduceretur , quern nouilfime in caftris
Nicolai Piccinini duo millia virorum ex febribus liberaíTe direretur. Scd Deo fides,
cuius ope ieruatus in vita fucrat,adhuc febricitans iter arripiens, inter equitandum li-
beratus,Bafiieamreuerhiseft: vbicum folcmnitas agtreturDiui AmbrofiiMedio-
lancnfisjnuitantearchiepifcopofermoncmdelaudibusfanéli patrisadíynodumha*
bui t,quam uis rheologi redi tiflent , qui fibi id muneris expetebant : fed prxLtus cun
áis Aeneas mcredibili attentione ab omnibus auditus eft.
Inrcrea mortuo Sigifmundo Catfare, atque Alberto in cius locum fubrogaro, 2*22*
miflus ad eum Bartholomaus Nouarienfis epifcopus à Philippe duce Mediolani, m»rt*,&AL
I o cumBaíileam veniíTet, Aeneas vt in Auftriam fibi Comes i ret,non paruis precibus im* ^ffij
petrauit. Nondum Albertus imperium acceptaucrat,aduerfanubus Hungaris, qui ea „,t
conditione fufceptum Hungarian regnum dicebant > ne vel oblatum imperium alTu- M,i£&a
xAerettincertus autem quid ageret Albertusjegatôs príncipum^ qui adcrant,c5fulen- m
dos ceníuit , tempufque del i b -ran t ihus indu Hit. Interim Bartholomäus rationcs ab
Aenea conferiptas accepít,quibus & imperium acceptandum } & Hungari ad cofen-
tiendum induci pode videbantur. Qüas cum in concilio recitaílet , gratia: ei publiât
а&ле funt:5¿ Albertus поп со nfen t i encibus modo,fed vitro fuadetibus Hungaris , im«
perarorem fe dixit. At Aeneas Auftria: mor i bus orTenfus,quos nondum plane norat,
dimiíToapud Viennam Bartholomxo,cum Ludouico patriarcha Aquilegiéfi,hom¡-
4° nenobili ex Ducibus Deck , Bafilcamrediit,nefciusquod magnam vitac partem in
Auftria poílmodum eiî'et a£hirus:nulli,hac non ibo,dicerelicet:prudens premit De*
us caliginofa node futururh.H¡c annus apud Germanos ñeque vini , neque tritici fe-
rax fuit. In BaiOaria puerí paífim , íhnupta:qiie puclla: ex tranfeuntibus раиет pete-
bant,arque vt inter canes ofía proie£ta,íic inter illos bùccellar pañis iadatat litem mo
uchant: пес diu poft afíecu ta eft acer biffima lues,quactotam Alemaniam infecit: hare
in Bafilca Ludouicum patriarcham,LudouicumqueprotonotariumRomanum,qui
dicebant iuris lumen, extinxit ; admodura multos pratlatot mortidedn, infinitara
plebem proftrauit : tantaqtie rabies morbi fuit , vtamplius quam treccntacadauera
vna dies í"epe!¡ent,tumqüe cariffimos arnxos Aeneas amifit,lulianum Romanum, t¿
J o Arnoldum Theutonicum,quibusá!grotantibus víque ad anima: tranfitumcomes in-
* irepidus a (lit i t. Sed neque ipfi pe Hi s ignouit,qui vt fe taâum intellexit,vocatis comi-
tibus vt abirent fuafit ,ne fibi morituro allantes inficertntur. Ex his Iacobus Cerue-
rîus rerritus ex Baûlea receflît: Andreas Panigalius conftantioris âmicitiae focius,ct-
iam fi mori oporterct abiturum íc negauftiloannes Steynofius Theutonicus tune il-
]i feruiebat :ac Petrus Iuliani Romanus cum his habito de mediéis confilio , cum ac¿
* COMMENT Plf РАРЛ II •
ecpiiïct duos eíflcin ciuitatcccfebrcSialtcrumpAriiicnfcm^dodQ/cd írrcligiofui»»'
altcmmTbciUünicurnjndoáum.fcíípiumj'wfincaspiccatcni fcientia? preralit: quia,
morbi peftiferiincertam efle ctiram íciebat. Curado hsec fuit. Quoniam finiftrura,
ihguen lxfumerat,finiftri pedis vena apcrtàefbram die tota,& in partem no&.is pro-,
bibitu. íomnus,exín puluis quidam ebibitus, cuius materiam rcuelarc medicusno-
1uit:vlceri,&loi?otefo.nun«rafam viridis fucci pleni incifa: portiones, nunemádi*
¿x creta: fraila fapponebanrár^ntcr harcautb febris ingentcm capitis dolorem , ae4
famrkdefperationemadduxkujuibus ex rebus vocariadfe facerdotem ¿Eneas íul*
fií.atquemoxcbnfeíTuSjCommunicatus, atque imindus eft, nec diu port mente a» t
licnatus.incerrogantibus aliena refpondit. Tutnq¡ famavulgaca eil ЛЕпсат mor- i»
tuum eire,qua? res ш! Mediolanenfern ргя-poiîturam abftulit, altero in pofleifionem
feccpto,qui propter diuinoncmEcclefiarrepellinön potuit. Sedmiferantcdiuina
fn'ctate» poft fex dies iEneas.conualuiE,qiri cum íéx áureos medico in mercedem of-
crret(mira frdes>bonitafq; viri,arque in medico foríkan inaudita ) indignum fe tan
to prarmio medicumcxiílimans,Si hoc,inqüit,áuri me vis acciperc , fcx pauperes fi
ne prctioaígroros curabojido; fa&urum imeíúrartdo fe aílrinxit. Exin vacamibm
perobitum loamos Andre« fcoloni canonicatu, & prebenda cccleiîç Tridcntinar*
concilium illos jEncxfummo fauore contulit, quamuis competitores cíTcnt noa
panci,neque contemnendi homines i ad quorum p'oflcífionemcapicndam prqfc» ^ г
âuSjVilichinumquendam Thcutonicumlitigiofum,& vcrftitum bomincm » qui Гс 2.9
ex au&oriratecapituli in i Iiis intrufcrat,placatis canonicis,& in fuum fauorcm axidu<#
¿tisextrufít. 1 mt
topp* Hoc tempore Bafilienfes Engcnium Papain ïûis decretiséfummo pontificara te-
cíncTú ^mercdeicccrantjacdcincludcncbaliquoprorucceuôrcíollicitbexqualibctnayone
ttücü am* o&ovirosaflümpícrant,itavteírcntduo ¿trigintá, qü bus cligendi Romanipon-
tjMjj^T t'fic*5 poteftarcmconcreíTcranricumquc Italicx>s nominarent, ¿Eneam vocabam: ûf_
w quianondumfacrisordinibusinitiacus incapax eius officii videbatur, litterasei dc-
dere,quarum vigore vnadie extra témpora à iure flamea fubdiaconatum, & diaeo»,
natumcum minoiibusordinibusafl'umerepoflit:ícdnoluit Aeneas esmcbcaufâm
íacrisfcimbucrei .onclauetamcn velutcacrcmoniarum cleticus inirauit, viditque j»'
Ceremonias omnes,quibus vfí íunt Bafílienfes inelc&ionc Amcdei ducis Sabaudiç,
iA. quemFelicem Quintum Papam appellauerunti adquem Aeneas adhuceremuia
colentemperrcxir,atq¡ abcomfcriniariumrcc«ptus,&inRipalia, &¿ in Thononio»,
& in Gcbcnnis,&: in Laufana,& in Baflica tamdiu ti feruiuit^donecFcdc ricus rertius
Romanorum rex, qui Albcito defun&o fuccclTcrat, Frankfordiam, & Alemania* .
partes inferiores pctens,apud Aquiígrani regni coronam accepit î ad quem rum Fe*
fix legatos mitteret, Aeneam quoque iuflît со pergere:qui cum confiliarios Fcderici
fcpiusalloquitur.inamiciciamgrauis &doäi viri Sdueftri Chiemenfis cpifcopi ro-
cipitur. * - *
&n«u pu. Deinde Iacobi Trcucrenfís archipontifïcis,&:ele£loris impcrii,hominis qui. nobi- 4*
te Uum* lítaremcü virtuteconiunxerat)inriotítiáfamiliaritatéq; venit:atq; abhisingratiam.
мм» «¿ ' Ca:farisadduÄus,ac laurea corona,poctarüq;priuilegiisdonatus,ei vtfcruiiet,fuam-
imftrMtrt que curiam íequivellet rogaras eft: cui Aeneas cum nulii iuftius quàmimperatorî
rimlßX íeruiturum rcfponderet,quia tarnen apud Felicem fecretarii locú tcnebat.ind gnura .
trufan* exiftjmauit,iniuflucius in alterius domini poteftatcm tranfirc: fed ait Ball learn fe re-
^tiauu ûerfurum.Felici^volunutequA'fituriiiquaiîaflequipoflèt, non inuitum Cxfaris
¿gMie'au curia lecuturum.Caciari.qux Bafileatranfituruscrat,non ingratum refponium fuit. .
At Aeneas cum ad Fel ccmrediiflet, ñeque fuopte ingenio abeundi poteftatcm ob-
ciñere poíIct:interpoíitÍ3 tandem amicis a gredimilíus eft: quiadFedcricumtranûV . t
éns.cumisexBurgundiareucrfusBafileápetiuifllt.infecrctariumadmiirus, inRo- J»
mana cancel laria protonotarii locum obtinuiriufjurandum apud Brifcinam Сд-iàri
prarftititmam &: ibi Gaipar Shchius cancellariam jeeepit, qua prius apud Sigifmun- ,
dunijA: Alber.um Carfares obtinuerar,nobilis cques,ingenio prompt o , &¿ facundia,
grata, cuivelinaud.u , vclxaralaus ob;igit, vt triumCacfarumcancellar^s fierce.
3ú,cumlcgac um Caeíaris apud Nurcmbcrgam agcret,rcg men canctllarix "V^ ilhel-
LIBER PRIMVS; ,
moTazhomini Baioario,&Italicinominishofti commifít, àquo miris modis Ae
neas arHichis eft.qui cura ftatuùTct malum in bono vincere,auriculas decJinauit, vc
in i qui' mentis afeUus,cumgrauius dorio íiibit onus;atqueita,licet vltimus omnium
habcrctur,nequein menla,nequeincubicuIo dignum fe locum habcret,acinuifus,
vt hoftis íperneretur,irridereturque , arquo animo tulit omnia : vnus tamen inter
fonfeccctariosfuit,quicummanfuetioresámaret muías, & (ludia fectaretur huma-
nitatis, Aeneam bene fperare iubebat, quia redeunte canecllario mcJiorem condi-
tionem i nueniret:nequemencitus eft.nam cum rcdiiflet Gafpar, arque quid Aeneas
valcret,nunc vna.nunc altera in re tentaret, cum reperiret ingeniofuni, induftrium,
Ю &laboris patiencem hominem,magnifacerc,& pr* ferre eumcccpit. Adha?cacce£
fir,quia cum Senis ageret Gaípar, eo tempore quo Sigifrnundus Imperator illice-
ratapud Nicokum Lollium fpe&atum virum,eiufqueconiugem nobilem matro-
nam Bartholomsam Ptolemaram, Aeneatamitam hoipitium habait, ac nepotcme-
ius ex Margarita natum facro de fonte leuauit,quem fuo ex nomine Gafparem voca-
uit:obqu»rescariorGafparira&us,cumiterum illeinlcgadonem abiiûet, guber-
»ationi cancellarix* prsefe&us eft,eamque rexit quotiens Gaipar abfuit. At Vuil-
hel mu s, q u i primum Aeneam conculcaba!, vereri eúm coactus eft, vt imelligerent o-
mnes humilitatem facile tolli furïùm,fuperbiam ficilius deorium mere. Vuilhel-
mus tamen inuidia: iiiccumbens, imperialem curiam paulo poftreliquit, ceteriin
*o graciamcum Aenearedierunt:quiapud Carfarcm indicscrefcens,ad res magnas, 5¿
atduasvocatus.mconílliumíécretiustandcmreceptuscíL Prima ci legatio apu4 i
Tergcftinos fuit,q jos Cxfari fîdelitatem iurare fuaût, atq; ab eis iufiurandum rece?
pit.Exinde cum apud Nurembergàm impcrator, & principes elecbresadmblario-
ncm controueríía; intendcrcnt.qux inter Eugeniwn Quartum , & Felicem Quin-f
rum vigebat, placuiiTetq; vt imperator quatuor viros eligerct, ele&or quilibet duos,
&: alius quiuis princeps vnum,quianditis £ugenii,acFdicisoratoribusprouidercnt,
ne quidrefpublica Cririftianadetrimentipateretur. Federicus Caîiârhosnomina-
uitjSilucftrum Cfiiemcnfem epifcopum,ThomainHaielbachiumtheologum,Vlri-!
cumSonnembergiuro,&: Aeneam. г
?• Interim Aeneas Sarantanar valüs parocbiaícmccclcííamfauoreCaííaris aflècutus senmtmi
eft,qux áureos ei fexagincaquótannisreddidinfitain alpibus, qua: Germaniamab vdiisúfvñ}*
Italia difterminant.EavJlis vnotantumaditu,eoque akiflinro, &perdiificili, pa-¡¡¡ffi^¡¡¡j¡j
tens niuibus,& aípcrrimaglacie tribus anni partib sobtecb rígefeit. Loci accola:
cotas hiemes domife concinent,ciftas, &qua:funt opera carpentariorum íblcrter,
agentes,qua:pcra:ítatem BulzmijTridenuq; vendunufeaccorum, acalearurnluda
temporisplurimumterunt,illumqimiruminmodumcallent:nuUos hos belli mc-
tus occupat,nequc honori s cupido cruciat, ñeque auri magna fames atterir ; borum
opes pécora funt,quas per hiememfœnonutriunt,hifqi viuunn inter quos & homi
nes inuenirecft, quosnunquam bibiíTe conílat, quibus propotueftcibusla&eus.
4o Qui procul ab cecleíi i degun ,corpora hiemis tempore defuncb fubdiuo reponút*
atq; adltricb gelu inxftatem feruanr.tuncplebanus parochiamcircumicnslongum
tunerisordrnemducir.dicenfqí nouiífima verba, in ccemeteriumplura fimul cada-
uerarecipitjübfíccis genis exequias proíequuntur. Feliciífimimortalium fuá íi bo
ca cognofeenteslibidini fr«num ponerent.-fcddiu no&uque commenfati, ftupra
&adultcriapafliinadmirtunt,nequevirgoapudeosnubit. Verum hancccclefiam
Aeneasbreuid^mifít,meliorcmaáecutusinBaioariafanáaE Maria: Aípacenfís non
longe ab Aeno ilumine , quam fibi Leonardus Patauienûs epifeopus genere , atque
magnificencia «que nobilis vltro contulit: litterifquc ci fine pretio ad Stitiam
roiffis. . ,
je Poftbaec cum iam BafílienfesconditionespacisrefutaiTent, Aeneas ad Etigeni-
* omroiíTusefhqui cum Senas veniíTet, vnanimi propinquorum voce prohibebamr w-rf
Romam petere,qui Bafilea: infenfus Eugenio fuiíTet. Contra Aeneas oratoré Cafas£¡¡£
ris non arbitrai i íefe aiebat Romx non tutumronus legationis àfe receptumaut ab-«# nrfedu-
folucndumeíre,autfibimoriendum,atquc pareniibus inuitisÂ: flcntibus R°mam„4'^££
perrexit.Ge rardus Landr ianes cardinalis Curaanus,cum quo fibi vetus fumil:arius мнимеш^
lo COMMENT. PÏI PAPAE Ii
erât,reé>us patér,íkámkuiaEtenax,adEügenii prxfentiamipfum introduXit. Libet
hrc coram íummofacerdorequíbus verbis ./Eneas fuerit vfusrcfërre : naüi paucà
funr,& memorata digna. Duo cardinales poluifici aftabant , Cumanus , & Mo-
rincniîs, quiprius autoritäre apoftolica ab omnibus ceniuris Aencam abfolue-
ïant,quasTauendo BafilienfibusincKteratblncc rlípedu ergo cum Eugenii veniiTet
Aeneas,adoícnmpedis;manusôrisabeore^ fuif-
fctdrcere,Priœ,mquitVfanftiflîmeprad(ûl,<5âmGacfari5 mandata refera m , de me
i pío pauca dicam.Sck) multa de me tufe aurtbus inculcara efte ñeque bona , ñeque
digna relaturifed neqj mentitifunt, quimetibidctulerunt. Plurimaegodú Bafilear
fui.dixi.fcfipfi.&fcCbmhilinficiorratnoñtatibi ttocere,quámDe¡ Ecclefía: prodef i À
íe mes meatirit.Erraui:qüis neget?fed neq; cum paucis, néq; cü paruis hominibus :
Iuhanum fan di Angchcardinalem.Nicolaum archicpifcûpum Panhormitanum,
LudouicumPontanum tu&fedrénotariumfum fecutus,qui iuris oculi, &¿ veritatis
magiftri credebanrur.Quid vniuerfitàtes^&aliaorbrt gymnaiîareferam, quorum
pleraque aduerfum tefentiebanr?quis cum tamis hominibus nonerrauerit? verum
ego vbi errorem dcprehendiBaGlienfium,fareor,non ftatim ad teconuolaui, quod
plerique fecerunt.fcd verirus ne ab errore in errorem prolabeter, Vt f*pe in Scylla
inciduntcupientes vitare Chary bdim>adeôs me contul^qni neutrales nabebantur^
vt ab al tero duorum extremorii m ad alterum non íine confultacione,ac mora tranf-
irem.Manfi ergo apirdCàèfârem tribus annisïvbi dum magis acmagis contentiones ié
audio,quíe inter Bafilieniès,&: tuos legatos fíunt, nihil mihi dubii rcl:£tum eft: , q uin
te pehes fit Veritas. Atqnehinc factum eft, Vt cUpienti Ca-fari ad tUammeclerneh-
tiam viam facere,non inuiius parucrirn.-Sic enim me mam in gracia redi re po fíe Гига
ra tus . N une àpudte í um )&rq üia ignorans pecea ui, m i h i vt ignofeas oro: dei nde cau>
fa'mCa:rariscxplicabo.'CuiEugenius,Scimuste,inqui't,cum multis deliquiílc: fed
erratú fatenti non porTumus h 5 ignoícere.Eccleíia namq; pia mater neganti debita
nunquáremittit,ratcnti nlinquáretinet.Tu iam Veritatem tenes , caue ne relinquas
éam,atq; bonis operibus diuinam gratiam quaírito:eO in loco iam degiss vbi &¿ veri-
tatem tuer i poifis,&:eccleßic prodc íTemos iniuriar ü pofthac prçtct i tai й obli ti,te be-
He ambulantem bene amabim us. Atq; his di£tis,ad res ecclefix ven t ú eft , fuper qui- 3 é
bus Eugenius deliberandi £empusaccepit.Mcdio teporedum cardinale m Aqude-
gienfem Aeneas peteret/ThomäSarezaneum tunccpilcopumBononiehfem forte-
fortuna obuiüm habuit,quë cUm pro veter i bertcuolentia falutádum adi re t, inuitú,
acfefugientem& herrentemoflcndit, vtqui Aeneam Bafilienfibus adhuc rebus
fauente conic£hbatur3qUas ¿Ieímgulariodio infeebbatur. Quod miratus Aeneas,
acpaululüm¿nd¡gnatusfubftitit,neqücillius Vitra quadiuit alloquium: at Cumin*
terie&is deinde paucis diebüs àpud ïulianum Barattum Veterem^ & Bafilienfem à-
micum Aeneas dcCumberet iliorum graui dolore opprelms,commifefatusThomas
Martinum Hifpanum fídüm &probamm familiärem ad Cum mifit, qui cohfolare-
tur argrot Um,atq; in medicos offer re t pecUttiam Joannes Caruaiales, q ui fxpc àpud 4*
imperatorem lega tus fuera t,ac poí tea cardinalat и m ob ti n ui t, nulla non die vi fi ta ui t
Aeneam : cardinales cjuoque ad cum mittebant. fed & íummus Pontifexîoannem
Papicnfcm fpc&atum virum mifit,qui Aeneáí cúnela pollicerctur , ad quxrendani
fanitatern neceflaria.Ingens illa¿cgritudo fui^talltaqi Vis doloris, vt duodecim die-
bus quibus Aeneas decubui t,nulla non hora mortem optàuerit.Sed reft] tutus déni-
que,refponfo ab Eugenie reCepto,qüi fe rniíTurum àdCatfarem dixit,Senas rcperiítr
&ConfoIatus pitrem,quem pofteailumquam vidit,iàlutatifq;propinquis omnibus»
in Aiemaniam tediit.ln via aute apud fandum CafllanUm Thoma; ej)iíbopo Bono»
nieñfi,quiRoma ib. t,datus obuiágratias egit^quod fui ¿egrotátis memorRomx fuif*
fet,atq; ibi combibentespriftiiiambeneuolentiamintcgrarunt. Non tamen adhuc
vera Ьжс reconciliado vifa eft Thomaî: nam cum interieâo deinde tempore legatus
ad Ca'farem proficifcerctur,PetrumNoxetanum familiarc&propinquum fuuinjat-
que Aeneas verum & antiquum amicum intcrpellauit, fibi Vt litteras commendâto*
rías ad eum daret: fed minime his opus erat. Aeneas enim nullius reí confueuit , qui
iniraicitiaium facilius obliuifcnreccptis tanken Pttnlittcris in omneofficmThom|
prxftaM«
t Ï В Е Р R I Ú V S. ti
imtantöiefemagisvdluncarium cxhibuit, quantoduarum aftlidtia'rtim
quam vm'us eft folidior rrexusrquibus ex rebus dèterfa eft trmnis rubigo fimükatis,
&amidrín,quam olinifurtjcornaiormriouataeft.
Vemt&r Thörrraecomcs,quipauK)stnteaCa:iarcreccirerat, Ioannes Garuaial'cs,1^
atqueis heteris Eugeniiad Aeneam deculicquac fecretatiarus apoftolici fibi officium g^^JL %
demandabant , cuius poftea iuramentum Romz pra&uit, magnum ,vt mihi vide- «us finpde-
cur , & lingular* viri prasccmium:necfcioanakcrivmquam<?ontigerrt, eo gratiam ^¡¿¡¿¿¡¡^
Dei vnum efferre horn inem,vt apud duos Romanos pontífices, vnum imperaroré, &,иЯогигн
& vnum antipapam, fecretartatu poriri poflec. Nam hoc Aeneàs mimeris cum Feli- ^{"¿¡t
í© ce primum,ddnde Federico Ca:fare,poítea cum Eugenio, & demum cum Nicolao, ф"т u$¿
non folumnomine,fedrequoq;obtinuit.Pcr idem temporis electores imperii apud***'*-
FranfcfordiamconuenientésobdepofcionemColonieníís, & Iacobi Treuerenfís
archiepHcopi ab Eugenio faótamcommoti.occulrum inter fe fœdus pefeuflerune,
nifi Eugenius irritam depofitione hanc decernerer,nationis oncra tolleret, Se aüctO-
riratem conciliorú, vt Cóftantiac declarara fuerat,profiterecur,fe fuam depofitíonem
in Bafileafactam ampl exuros: legatofq; ad Caífarem miferune, qui haïe ei íbli , Sc lex
iurausconfiliariisexponcnccs,vrfœderifeadiungerent,atq; cum eis mitterent Ro-
mam,orarcn cCxhr vc audiuit eleclorum mentem, mifTurum fe ad Eugenium dixit,
rogaturumque, vt eorü peritionibus morem gererer. Fœdus aute fpreuit >, ihdignurn,
to atq;impiumdicens,niíiPapa,qua: petuntur concefîerit, ábeodeícirc. Miiitigitur
Acncamad Eugenium,vtfuaderetei neprincipes dectores contemnerét: maxime
vero,vc depefitis arch icpifcopis priftinam ei redderet digniratem.S ic en im futurum,
тс Germani omnes depofíta neutralitatead eius gremium redirent. Quod Ii d ur i or
in í encencia perfeücrarct, timendúm efle ne fcandalum perpetua; diuiíionis orirttun
quicquid autem electores inter fe conclufcrant,iniuratus Oefar aperuit Aenear, acq;
vcPap*referrctimperaurt.EcquiarurmsGalendis Septembrisapud Frañkfordiam
dectores habitud conuentumerant,vt audito refponíb Papa: íceundum fœdus neu-
tralitatem exuerent, Acneam monuic,vt recta via Frankfordiam peteret, vbi legatos
alios conuenturus,animum Eugenii eis notum effícerct. Legati inter hare Apoftolici
jo quid rerumprincipes electores FrankfordiaconcluíííTent, quidcxCa^farepercrenCj
quid Romam miccerent,cumdiuquaefiilent,nec cerxum aliquid excudere poílénc*
vc alter eorum Romam pergeret,decreuerunt. Et quia Ioannes Caruaialeslanguens
apud veterem hofpirem fuum Ioannem Gérs mordacem, & inuida? mentis homine,
acutis incenfus febribus iacebat, Thomae Bononienfi epifcopo hace prouincia ceffit*
ûi iEneam itineris comitem accepit.Tempus tune verhale fuit, in quo tanta cáelo
pluuiacecidit,vtomnesin Carinthia pontes ruperit,&fecumfluminetulerit:ob quäl
rem per altiílimos &inuios monte», atq; abruptas &: niuofas perras , monftrantibus
accolis,triduanum iter соасЪ fun t pergere.
* v - X , -
Cum Romam veniflcnt,Eugenius,admoriehteTnorhà, prius Aneam quam le- Жпв*
40 gatos eicâorum audiuic,facturumq; omnia promifit, quae Odâr fuâfit: atque indef^^Î
Thomam ad Philippum Burgundorú ducé direxit,cófcnfum vtarthiepífcoporü re- *«•»««*, dt
fticutioni prarberetiq. neposeius in Coioniéfis,&frater eius naturalis in Treucrtnfis ^£''я^_
1 оси vocatus eilet : it aq ; non videbatur illo incôfulto reftitutio promit téda. Man dat ü Um judi
anterThomas fuit, poftq i uá Philippi
i i • volúntate
л incellexiíTet,
•J vtFrankfordiam
_ _ fe cófer- [" ** 't^t
Utnée ¥'Як~
ret: fed cum is in expediendis littens cunctatior videretur, Aneas , qui tecum v(queford.erf a.
Parmam itururn (e dixerat,praccedendum exiftimauit:arque cum Senas fe apud fuos Jj^J^
гecepif Гсt , с veftigio calculi argritudi nem incidir, ad quern Iectulo dec umbëtem po- м^мяЦ
firidic Thomas venit,&: quia feftinand um ertt,eo falutato receífit: neiquè Aneas
vinci morbo voluicjfequenti die nondumfanus cum fecutus apud Carthuílam Flo
jo rentinorura apprehendit,atqüecum eo Piftorium,Lucamque profectus eft. Aeneas
tarnen Florentiam intraui t:Thomas ingredi prohibitu's. Apud Lucam cum Petro
Noxetano diem morati funt.qui cos per vallem Garíánianae comintus eft, donee ad
Gat heri nam Thorn a: fororem veneruncEa CaTari s nobilis hominis, & in valle po-
tentis vxor erat, qua: frat rem iam longo tempore non vifum incredibili amore,&
ingenti honore fuícepit: vbi relicto Petro per altos & afperrimos Sillani montes Par-
i* tOMMENi РИРАРЖ IÎ.
màfn petieruttt. íllic Thomas itinere pedeftrifatigatus , & quia noéres apud ruftic*M|
noshofpkesmibmnei'duxerat,acutifiimas infebrescecidit.quimox iEneavocatój
flcnsrogauititcrfuiimpergeret, ne rebus agendis lúa mora impedimento ellèr, eî-
que littcras apollo! icas ad loannem Caruaiatemdedit,dicens fe , niíl breui conuale-
ret,fcripturüm Eugënio,alium vt fuo loco fufficèrer. vEneas fíiuitue a'grotum dimi-
fit,intelligens tarnen hecem4atémitmeri fefe dédit) ac perBrixellum traie&o Pado
Mantuam,& índc Veronam venit,ac per vallém Tridentinàm, &lrtontes Brixinen- ■
fes Sigifmuñchim Auftria:ducem in Eni vallemoranrem vifit.quo cum vcnanoncm
ingrcffüs.id fpecbculo & relatu dignum animaduet1!it,quöd ceruus mirat Tmagniru-
dinisdiuca^busagiwtus,tandenrcoac>useftinflumcniçdeiicere,acviûum in со- 1#:
quinam reddeïe pnncipisJIlinciErieas difcedens , per Nazareth , & Vallcm,qùàrr>
infernalem vocartt,fupéráto non paruo'montis doifo, ád Campidenam , & Mamin-
gam, Vlmafnque penetrauit.neque vlterius progredi pöcerat,latrönibifs omncs adi-'
tus verfus Frankfûrdiam obfidentibus. Ahxrus igitur, ас incerfus animi-, dumquid
agatcónfilfumqua:tit, q'uafi ex induftria diesillic dida-adconucfiiendumfiiiïlèt,
mox ptáxuríores applicant ) quinoclefütüraPetrumÁügufte'níém , Sihfeítrum
Chicmenfemepifcopos,atqüeGáíparem cáncellarium> candidas animas , legato»
CaefarisafRituros nuntiant. Nrhiltum ALtítx gratiüs contingere potuir, ciim pro
pter notitiam hominum,fum propterfecuriratem iríneris Mox fimul omnes-Fra'nk-
fordiam petiere , ad tjuos inter dies paöfcos lacobus Bádeníis , le Albertus Brande- ic> 1
burgeníismarchioftesinlegationeconiunáifunt. Thomas cum decern diebtis à>
grotaíTet) tandem tönuüeicens iter cohtinuauit, ас per Sabaúdiamincoghitúsad
ducem Burguftdorufnïraniîuk,impetratiftjuepetitionjbus,'CH,ca fin'e'm conüemüi
ad Frankfordiam diuertit.Interealoannes Caruaiales,& Nicolaus'Cufa cum litterisj
quas iEncas artuterat,principibus fatisfacerc nitcbantur:fed fruftraerant omnes co-
natuSjCumlegätiprincipum^üiRomacfuerant, Eugenium duriifime fibi refpon^
diilcreferrent.Itaqiie defperata res Eugenii videbatur,qüia folus imperator adüer*'
fus omnes electores declarationcm faceré non audebat. In eo cohuenru egrcgfum
facinus i£neas aufus cfl^quod ncgligerc nulla ratione poiTum.Mâgurttinus, qui for
den aliorurh eleclorum &c pro fe,& pro Federico Brandebürgeníi fígilhím appendé- j£
rat,rogantibus oratoribus Ca:faris,vt iêntentiam mutaret,non erat ihuitus-,id fi certa
poïlèt ratione tûeri,îie promifli Violator viderctur. Tunc Aeneas bono animo colle
gas euciuffic,quodMaguntino facile iàtisfaceret:nociemipfé infomnem duxir, at-
que ex notulis principum fecundum quas Eugenium Hueras dare volebant,alias nô -
tulas compofuit,omnicxprcíTovcneno,quod Eugenius abhorrcbat, fentenciafquc
omnes extendit, per quas & nationi prouideretur, & archiepiícopi reftirticrentur.
(^busperadiscasoftendiMaguntinoiuffit,fibrque díci volüntatem G&faris elle
fecundum eas ttotul as;EugeniUm hationi prouidere:hequedùbftanduhn ene , quin
illaexciusfanditatepoffentimpetrarijfimrfusadeuilVmittercnturoratores. Viíaeír.
resMaguntíno¿¿fufficiens&iuíta:rnoxqüecum imperiahbus, 0¿archiepifcoporü 4«r
Magdeburgeníis,BremeníÍs,& Salburgehfis,& Fedcrici marchiohis, multörurnquc
aliorum principum legâtisfœdusiniit, vtnótulae, quas Aneas confederat^gilliso-
mniummunircntur,mittcrenturqueRoniam.Qupdfentientcs electores, ceterique
principes,animo confternati,non fuht aufi contra niti: nationis ehim pars maior ho-
tulas feqüebatuf Acneaí.Ludouicus cardinalis Arelatehfisj vbifpedeie&umfcnó-
uit,accct íico Acnea,qui íibi Bafilea; notus,& inter familiares dile&us fuerat, murara
eiusícntentiam multis verbis accufaüit.Cui Acncasrtoníéhuitatum, íed Bafilien*
íes non eíredicebat,quiolimf4ierant:qui curtí primo pad's caüfa transferre cohcili--
üm ex Bafileain alteram locum promiíiiTent,poftea hegauiiTent, tanquam extra Ba-
filienfes muros veritatcm tuerí nequirettt.Ioanñes quoque Lyfura Vir prüdeñs, 8¿ lü-
re pontificio confultilîîmusjobuiiis Aehearápüd loannem Caruaialemdatus, Ettu»
inquit,ex vrbe Scnenfi daturlis legem Tlieutonicis aduenifti ? vtiham domi mahfif-
ícs,& nos noftram fegereterram dimififlesv Cüi Aeneüs tranfichs nihil rcíjjoníí red*
didit,inuidiam rte fibi maiorem pai aret.
Finito conuencu Thomas Bononienfis antiftcs,& Ioannes Caruaialesper nouam
ciui*
«£/! В £ R PR I M %ф i$
ciuitatem Auftriaetranfeuntes>a£tis Câïiari ingentibus gratiis,qui magnos & fidèles Thêmu
legatos ad Frankfordiam miteratjduni Romam pergunt, Vt qui resfeene feh'cirerque^J/, "¿¡^
,r rr - \ Cardinalatus eminentiartt prouecti fun t. Cxfar paucis pofir diebus-ЛЁ « Rom**'
»biJem equitem Proeopium Rabenfteynuin Bohcmum ad Romaham
curiam legatos inítimit,hifq; poteftatemdedk, Ii Eugeaius notulâsin Frattferoidia Лт'отпш
conclufasacceptaret,coacurrehteprâifiileMoguntino)&Bifandeburgeiifi marchi- <*ыг*ш-
onc^neutralitatem deponerenr>ac nationis nomine farábeíedi apoftolicç obedie- *Д
tiamreftituerent.IncerealoannesLyfura, vtres fuam non fequi тек
uert. t,n bus mentem aptauic/ummicteniq; fe Maguotino archiepifeo;
lo eius ad Eugenium obcinuir, quem cum plüfibus aliis oratoribus principura apud
Senaslegati Casiaris inuenemntjatquefimul Romam euntes> ad primum lapidem
fa m iliam Papç & cardinalium)&: vniuerfos CUriaî prxlatos obuiam habue
uci duces recîfolenc,cumvidishoftibusdomum repecunt, in Vrb
mi/îï. Tercia die ad Eugenium voeâti in confiftorio fecretoauditi funt>
л omine omnium Aeneas orauitrq пет cum Papa,tum cardinales mirum in modum
»ius ea jpfadiecorreptüsargricud
ndam commiiicCum iam res ad¡
qüeexTheutonicispedem rerrahebantiobedientiâmq; Pontiáci» medi
dicioinfradeeimamdiemmorituro, prasítandam negabant: quibus АепеаЗва,
lo gnis rationibüs aduerfabatür.mültumquc nationi condúcete amrmabat>accelerari
declarationem deberé, cüm Eügenius iam Voluntati prineipum beneuolus eiTet:
nam quod ipfefeeiflet,fucceflorem eius gràtum habiturun> Quod iï ante rnorere-
tur Eugenius.quam declarado fieret,timendum efle ne fucefcflor nationi duras in-
ucniretur,quamuis ftue afper,fiue mollis fucceiTorei daretur , nihil cum <
poflè,quorurn mandata in Eugenium fonârent: ab Vrbé Vero fi rebus infe<
derent,omnefœdus prineipum iolu^nationemq; nunc maiorièx parte со
in magnas diuifiones>contcncionefq; dar i-quodq; grauiïfimum videri deberet, a
folidandumroborandumque fchifma penculoliiïimum , in ecclclîa viam, quam
prarcIuferànt,apetiti.NecIoannes Lyfura alceriusfententix fuic,qüi tantopere faci-
3 о endam decLrationcm fuadebat>vt mortuis omnibus ËUgenii membris iatis eile di-
cerec, fi vel d gitus finift ri pedis minimus viueret. Ob quam rem perfuafis omnibus
collegium iam notülasomnesEugeniüsápprobáuet,atquelitteras fuper hisde-
creu Îïet)ûdCubiculumeiusomneslegatiihtromiifîfunt,qui iacenti Pontirlci obe-
dientiâmpraîftitcrunt.Illeconfeitimbullasapoftolicâsin mànus АеПеж dedit .пес
mora,rurfus in conûftorio publico pràefidentibus cârdinalibus publican's Casíaris 8c
alio: um prineipum mandatis repetirá; iunt cxremoniaiJndetota vrbeobpublicam,
la:titiamignesradi,&campanai»cuba:q; fine modo fonuerunt: fequenti die íuftitiü
indic>um,fuperifq;rogationesdecretx:cardinales, Ceteriq; prçlati cum populo in
otdineprocedences,Silueitri coronam.IoannisBaptiitxcapur^prçcipuafqîlâncto-
4Û rum feli q iias,ex templo fan£h Marci Laterahum detulerunt , ibique facn fica tu m,
atquedcFederici, Eugeniiqué láudibus habitus eftnonbreuis, ncque inornatuS
ferrodiv;- .¡„-
Dumha:c agerentur, rumôr fuit Nicoïaum epifcopum Tergeftiftum mortem
obiifle,idque primus cardinalium Thomas BoUonienfis decanus Aquilegienfis ei
narrauerat,qui ecclefiam illam ambiens,cardinaiis opcm expetiuerat. At cardina- Жпш л
lisrecogniraloannem fan&i Angelí eiufdem ordinis parua cédula cercioren! Facicj
> tempus datum,quo poflem Aeneam prouehere. Is forte apud Ioanncm ршТе^ф.
cœnatus,diuerfaexmofefabulabatur,cui Ioannes cedulam legendam ?01Щса^"^с11пи^
quid fi bi V deretur percun&atus eft. Ad quem Aeneas,Dignitatem,inqui t,imparem^, ¡ubduíe.
j o meis meritis non petam,at vitro datam non recufabo.Sequenti die Cum Ludouicus **Mm
cardinalis Aquilegienfis ecclefiarnTergeftinam decano fuo, alii aliis peterent, o~jjfüfoL
mnesab Eugenio repulfifunt, qui pomificatum ipfum Aeneac feiè commifliirum mcetw.jE-
conftanterafiirmauit.fedcumcertitudo vacationisexquirerctur, vanumf iile ru- "'*'AfW*^
moremconftitit:Aerteas tamen in fubdiaconumapoftolicumaflumptus eit. Euge- гшТпр/н*
niusveropuftobedientiamGermanorum receptara >diebus fexdecim cum mor-""'-
В
ц COMMENT. Pl'I РАРЛ II.
bis ac morte pugnaait,vidufq; tandem in feflo,quod Petri cathedram vocant, natu
ra: conceifit,annö falutis Mxcccxlvij. Exequh's pcmouem dies adis , cardinales ad
e'lcdionemfucceirorisrngreflj,^neam,atq;Procopiumcum ceteris legatis regum
ad cuilodiam conclauis delegerunt.vbi cum duas nodes vigilaiTent, Thomas cardi-
rialis Bonom'enfii infummum pocificem aflumptus eft, didus Nicolaus Quintus ob
rncmoriam,vtmuhi arbitrantur, Nicolai cardmalisfanda: Crucis, qui magiftcreius
fuerat:papatumq;pcrdidiiîèdefundo Martino.dum legatum ageret in Francia, cre-
debatur.Is vt Sedes landi Petri primum afccndit,Л!1пеа ad fe accerííto íccretariatúei,
íubdiaconatumq; confirmauitiatq; in die coronationis ante ic Crucem-defercndam
dies viginticertumnuntiumdc ;»
rceprt, qui nullum cardi-
ftaleni in dido confittorio conlulens , paiudatus , mkrarafq; in collegium venir,
& admirantibus primum,deinde fauentibus facri Scnatus vniucrfis patribus, JEncí
cpiícopum Tergeílinum pronuntiauk, lkterafq; abfque pecunia expeditas ad cum
mifit.Federicusquoq; Ca:far, vteius vacationem eccleiia cognouit, hanc,inquit,
JEncx imperrabimus, qua: noilrieft dominü naruralis; litteraiq; Pontificiin ca rc
iamíc ignaro perada conferiprk, atq;iîcnefcius -ítneas cum rediiífet ad Caríarem,
ad epifcopatum & Papa*,& Cauris voto lêfe vocatum inucnitmeq; ciuesTergcftini,
qui ómnibus exceris infeiti eileconiueuerunr, Aenca: reftitcrunt : fed cum primariú
Ciuem decanum iuum canonici elcgiíTent,filere ilium iuflère,p©fl*eiiionemq; vel ab- i*
ícnti A .cexconcordibusaniniistradidcrunt. , .
{ ; Intet naîcimpcratorapud AíciaíbuTgium,quodeíl oppidum M.Tguntineníis ec-
èirgJm'^ tlcfia:fupraMoganum,conuentuTnprajiatorum,&principumindixerat)eoqiiecum
àirmamrrâ Hartungo iurilconfulro Aeneam miiît, qui Maguntinum prcefulcm , & alios Frank-
лИмнит fordi&ifes participa fœderis in obedientia Nicolai Papa: confirmarent, atq; ad cam
Tontiflctm. tem traherent Ludouuum comitem Palatinum Rheni, & Colonieiêm archiepiico-
rUD*cù*' Рит:ПСФ mcalTunilaboi-ceffir, inconuentu decreta Amt, qua: Ca?far optauit: in-
mm,»c Ж- terq;facnficandû Nicolaus PontirexmaXimus declararas eil , Deoq; pro fua faim
làibjûsh tc ûPPuCatum-Pilât*txl*s>et^ Fclicis fiham vxorem habebar, m reuerentiam tamen,
ntnfs.dem deuotionemq; Nicolai defcendit.Colonienfisarchiepiicopuseo tempore aduerfus
AtedHi. Sufateniêseccleiia: fua: rebelles bellum gerebat:Cumq;iniècuru m ad eum iter eilet
inter diflbnas gentes, Aeneas Coloniç manens litteris fecum egit,& is fadurum fe o->
mniäfpopondk,quxoptauk:atq;aurüexpenfarum,quas viginti diebus Agrippina?
Colonia: Aeneas recerat,vlcro ei ad Viennammifit.Dúharcaguntur, Philippus Ma
ria dux McdiolaniventrisprofluuioVitamreliquit,Alronfo rege Aragonum harrede
pala nuncupato.IdeoFcdericusCíefar Aeneam Mediolanummiíit,& cum eo Fcde-
ficum epiicopuin Sccouienfem,Gafparem Slichium cancellarium , Ioannem magi-
ftrum camcra:,Iacobum Landroniumphyficum : & Pancratium Rinzatem nobiles
tquites,vt princifatum imperio dcuolutum vendicarent. Vno itaq; tempore domi
nium potent« vrbiSj&Fcderici Ca:faiis, & Alfoníi regis Aragonum, &Caroli ducis 4*
Aurelianeniis expetebant: nam &kicfeius habere dicebat ex fœdere inter fuos&:
Philippi maiorcs matrimonii caufa percuflo. At Mediolancnfcs libertatis auidi, fc«
natum ex primoribus vrbis delegerant, acmagiftratus aflumpferant, quirempubli-
camadminiftrarent:cumq;regem,ducemq;fpernerent, audico Aenea,qui Caiirii
nomine verbafecit,imperatorem fuum dominum faffi funt : fed habere fe priuilegia
dixerunt,quibus ciuitatem regere poíTent.Tandem veroFedericum modo certo do
minantem admifluri erant:qua: res, etíi non debito refpondebat, Аепеге tamen té-
pus confíderanrinÓ aliena videbatur. At collega: Theutonesdum plurimavolunt,o-
mniaperdiderant. Aeneas aute Viennam reueríus, allante Joanne cardinale fandi
Angelí apoílolicaífedis legato, conlecrationismunusaccepit, atqjindc Tergeílum Я3>
profedus,à ciuibuscupidefufceptns,rem primo druinam fecit. Nec diu moraras in
Hiftriam iuífus ire,definibus inter Ca:farem,& Vénetos compoíuit litem , queman
i portea rurfusexcitataíít.CumrediíTet Tergeílum, comperit Roptrtum VuaHcum
bellúadueríusTergeílinosagcre,inquofuapotiflímum ecclefia \xfa ert, cuius co-
lonicxagropulfi,&; abada pécora iimt: ob quam rem cumCaiàri queilum irer,
Ropertij
4
LIBER P R I M V S. ic
Roperti,qu; eum cape-e magnopcre ftudebar, fola cclericate virauit infidias. Inrer-
ca Gai par S I ich * us apud Car fare m falfo de)atus,ecclefiam Frizingen fem , quam fra-
triobtinuera^dimitrerecompulfuseftûicumeflet in dies magis inuifus Caífarí,
Acneam quoque propter amicitiam & confuetudinem pene afliduam fufpeclum
reddebatriraq; condicio Аепеаг decerior fieri videbatur : fed vfus ipfe temperaroeto,
ne vel hinc amicitiam, vel indc dominum ofïênderet,rurfus in gratiam rediit, atque
parochialem eccleiiam in caftro Vindelico admodum infignem,ex muñere fibiCç-
íariscomrnendatam accepit.
Per idem rempusFrancifcusSfortia vicecomes Mediolanum vrbcm obfidebat: jf™^"'*
id ciues autemcxanimati Caefaris opem petebant:eo rurfus proficifci itneas iuflus eft, MidieUni-
&r Arrongus iurifconfultus,qui obíeflís ciuibus auxilium promitterent, fifeCa:fariM*'3*«
fubdercnt.Ineoitineremultahisaduerlâfuerernamcum vifitato Sigifmundo duce ЬфгавЫл
apudEnipontem,&adrem Mediolancnfemperfiiafo,peraltifllrnas alpes Vormii in dignity*,
vallemTellinam dcfcendiflent,diuifum popuIum,alios cinitati Mcdiolanenfi, alios ¥^й»рф
Francisco Sfortiae fauentes,lacum Comanum in poteilate hofttum magna ex parte, o¿fidu>n,m i
nihil tutuminuenere.Itaque modo nodu peraquam,mododieper abruptos & de- M'dioUnt-
niosmontesviamrecere:vbiComumvenerunt,octo & decern dies moram faceré i,geto v«*.
oportuit,quoniam inter McdioIanum,&Comum©mnia hoftis tenebat : qui poft- '*> «и***,
quam legatos Carfaris aduenifle didicir,aditus cuftodiri iuflltjegatofque, fi compre- f^**'*^"'
го hendí poilènt,ad fe vindlos deduci. At illi fufeeptis equitibus,ac peditibus admodum
ducentis,cum viarumgnarostris,quos guidas vocant,fideles inueniflent, circa folis
occafum ex Como recedunt Mediolanum petentes: fed cum horis forre duabus iter
feciíTent,iamq;noxobfcuriífimafuperueniflet,eqtNtatus inter tenebras retrofugit:
aderant & Iegaci ducis Sabaudix,& plures ciues Mediolanenfes,qui negotiati per A-
Jemaniamdomumredibant.Hivbifugamequitumcognouere, infidias veriti, tre-
menrefq; admodum retrocedendum aiebanr: Jîneas vero vocatis peditatus ducibus,
vbi eos confiantes inuenit,&alterum eorum Senenfem ex loquela cognouit, ver-
fus adncgotiatores,Nolite,inquit,timere:anguftias montium praztergreífi patentes
in campos venimus.infidias iameuafimus,quas in aráis locis inftruunt : nunc mille
y> fenobisofFeruntfemirarrin manus hoftium folum nos infortunium ducercpoteft,
id bonitas fummi Dei auferetrite mecum,vos hac nocle laribus veftris faluos redda.
Sic profe&i ad horam decimam paulo poft folis ortum Mediolanum ingreffi , ma
gna totiuspopulifeftiuitatereceptifunt. Sediam regimen ciuitatis ex populo Ro
mani nominis amante,dumComilegatimanferunt, in paucorum potentia erat de-
duáum,quiFranciíciSfortia; clam partes fouebant: earn ob caufam rogauit fenatu
Aeneas,fibi rt populi copia fierer , cui Carfaris verba referret. Guarnerius Caftillio*
neusiuriíconfultus genere ас facundia nobilistumprimum in fenatu locú tenebát,
Sforriaioccultus amicus. Is per leges ciuitatis vocationem populi prohibitum di-
ccbat,tumultumtimcnduminciuitateobfefla, poteftatem populi omnem habere
40 fenatum,huicdicendaquarcumquemandaretCa;far. Contra Asneas imperatoris
iuflum legibus non teneriaicbat,quar ab ipforoburhabercnt: cius mandata quietis
eile, nonfeditionisaltriciarobièflum.fatigatumquelongo bello populum imperato
ris legatione leuandum,mirum videri fi domini fui voeem noluerit audire:atq;fic in-
uito Guarnerio fenaens populi vocationem decreuit. Is cum poftera die in curiam
frequens conueniflet.&oblatislcftifq; publice Carfaris litteris , .¿Eneas in hanc fen-
tentiam orauit. Ait enim Philippo mortuoCarfarem ad cos mififlè legatos,qui guber-
nationem ciuitatis expofcerent.neq; auditum,quamuis aequa peteret : fed Mediola-
nenfes ¿píos noua libértate gaudencès,magiftratus fibi conftituifle,qui rempublicara
adminiftrarent,idq; fa&umeiîein ea vfq; diéjCœfare pro fua manfuetudinc quauis
5.0 indignefpr-eto,nihil tarnen irato:venifle interim FranciícumSfortiamvicecomitem
ex amico faâum hoitem,municipia in poteftatem fuam redegifle , ciuitatem obfef-
fam magnas paticalamitates,rnilites ad Francifcum defecifle, inopia frumenti pre-
mipopulum,ex vicims principibus neminem ferre opem , folum autem Cacfarem
eorum eommiferarifortunam,omnisrcpulfa:oblitum. Quod fi iam tandem facro
imperio parère vehnt,dominumq; Cacfarem recognokere , paratum eum auxilium
В x
*6 COMMENT. PH PAPiE lt.
ferreJamqj'cum Sigismundo ducepatrucli fuo vicino Infubrrbris res orditas,bre*
. ui magnam manum fuperaris alpibus in eorum agrum defcenfuram cogirarcnr, ne fi-
biipfisfruftraconfiderent,neq; ficlibertatemamiíTurosputaret, Caefaris dominatu
rccipientes:naiuftis&natura¡ibus dominis ieruire, eamdemum veram efte liber
tärem ciuitatibus,qua:populi nomine reguntur,inueniri Temper aliquos, quiplcbi
mg«m imponuntrdeindeaduerterent Carfarem fibi,an Sfortiam imperare mallent :
quoniam nifi Catfariiefubiiciant,ficres dedudas efle, vt dominatu Sfortiae nequeat
euadere.C£efarem,fiabeis recipiatur,fingulares gradas, magna priuilegia daturum
t ' fuis cíuibus,quos in Alemania libere negotiaturos,auream ciuitatem faduros,& Ita-
1i<jcaputaicbat.PoíHia:c,cumGuarneriusdelibertatisdulcedinediírcruiiret, elige- 1%
dos tarnen ait ex populo viros primores, qui cum legatis de mandatis Caefaris age-
rent. At dum reipendcret, poft aliquot nodes tres ciuitatisportae (fic enim partes
vocitantjfumptis armis dominum Caefarem vocauerc. Sex porta: in vrbe funr, atq;
íidearumnumerumdiftributus eft populusrquod quatuor portarú plebibus placer,
id ratum efle oportewcum ergo iam tres vitam imperio peterent,fenatores audito m*
multu,prius quam porta: quartarmultitudo aflurgeret obequitantes vrbem, filere
plebem,acpofirisarmisdomumpetereiubebant,quoniam & ipfi dominatum Cae-
iari faluo cmitatis honore admifluri eflcnt,idq; cum legatis agitent fedulo. Poft hace
Virideledi,quicum legatis in hanc iententiam loquebantur, fi Caviar opem ferret
aduerfus Sfortiam,in has leges venturos fefe aiebam. In Mediolano qui iusdiceret го
Theutonicum,in aliis ciuitatibus,quem vellet Ca:iar,gubernatorem poneret:appel-
íationes qua? ab aliis gubernatoribus interponerentur,Mediolanenfis audiret, ab eo
prouocatipnilecumnon elleivedigaliaciuitatum, quajMediolancnfibus feruirenr,
adCxfarem,&Mcdiolanenfes«quoiurepertmerc: ex Mcdiolano quotannis auri.
quinquaginta millia Geiari,,feuda ecclefiarum & nobilium coHationiCa:faris rema-
nerc: vafellosomnes&imperatori&ciuitatifidemiurarejGquod amplius oppidu,
aut dominium Mcdiolanenfesarmisacquirerentj id à Carfare fub decenti cenfu in
feudum deberé peti.Intcrea Carolus Gonzaga.qui tu forte vnica Mediolanenfium
<pes vrdebatur,magnanimus belli dux, Aeneá intern pcfta node aeceffit: & Artongo
vocatOjiteru populi vocationem vt peterent,fuadebat,fpondens fe illo venturü,inci- jo
taturumq; plebem,quç fibi maxime credebat, imperatorem dominú petere : nihil fe
dubitare,quifldeicdis magiftratibus,moxlegatisCçiârisregiméciuitatiscômittere-
tur,donec aut veniret Cefar,aut vicariú mittcret, idq; iá fe prouidifle apud aliquos in
vrbepotétesaiebat.Hocquâuiseratverifimile,tamédiicriminisplenûÊneçvidcba-
mr:&licetmagnüfacinus,&memorabilen5fierifinepcrrculoíciret,taméfacerdoti-
fibi cam rëtninime ratus conuenire,quodCa:far imperauerat,à fe fadum dixit,audi-
uiflepopulum Caefaris voluntatem,poflet iam fi vellet parerervim faceré, neq; fadu
facilcnequcmandatumGarolum amandum:Caefari,qmcacogitauerat,relaturum-
qucfuamfidemJlle tarnen poftharc^srieamSfortiaefauenrem prardicabat: vt nihil
fic,quod non Gniftrorfum mala: mentes interpretentur. At Êneas , & Artongus vbi 40
aliud ex Mediolanenfi bus exciripcre non potuerunt,obtcntis Sfortiar Iitteris,adeum
in caftiavenerunt,quifcadmodum*HÍrari aiebat, quopado Mediolanum intraf-
fent,fuas excubias euadentes. Plura igitur cum eo Venetorum & Florentinorum
legatis prxfcntibusfabulati fun t. Deinde amotis omnibus foli cum eo ad horam
manfere,mentemfibiCarfarisexponentes,atq;honorati abeo dimiffi funt: quire-
deuntesmAlemaniam,Caefarcm apud fandum Vitum,quodeft Carentanaroppi-
dum,inuencrunt. Placebant Carfari, qua: Mediolanenfes promiferant: verum iUi
dum menfibusduobusrefponfum expedant, veritine Sfonia: viribus opprimeren-
tur, occifo Galeotto Tofcano, pu 1 fi fque ceteris Senator bus, foeduscum Veneris
percuiîere.acquccumiiquoqucr>arciusftibuenirent,trucidatoper tumultum Leo j"c»
nardo Vcnerio,qui Iegatus Venetorum apud eos agebar, Francifco Sfortia: portas
aperuere,eiqae,vt eft infania populi.ducatus infignia conttilerunt.
^hüd^fé. ^âsmterH*cadecclefiamTetgeftmamcumícrecepiíret, inanno rubilçire-
jum regem uoeatus ad Cçfarem cum Gregorio de Populofa,&Michaelede Píenauilla, Alfon-
itmuTimo-fam rÇg5 Aragonum»&:SiciÜa:mirus€ft.petercmatrimonium Caefaris nomine cum
9IP ЬтЩгТЛ" — —-t - —- - Y
l»eonotá
LIBER P R I M V S. . #
Leonora regis Portugalliar forore, vt ibi contraheret: nam legati Portugallenfcs eo Sani» cm
conuenerancQuam rem diebus quadraginta tracbtam,cum deniqueconclufiflcnr, ffi^j**
coram rege, cardinali Morinen fi apoftolicolegato,Cliueniî, Calabria:, Sueflae, Scle- &,4шорет*
fiarq;ducibus,& magna prarlatorum, comitumq; multicudine, incurianouicaftri*'*t/"/lp,it-
NeapoJitanijdcnobilitace, virtutc-quecontrahentiumorationemhabuit, qua port- sw»jî/É/î-
modum àmukis conlcriptaeft.Hincadfummum pontiticem reuerfus, circa finem/ty*"1*-
iubilxi,inconÍjftorio publico contractu m coniugiummanifcftauir: íequenti annof""'
Catfarem ad coronationem vencurum dixittConcilium quod Galli petebanc,in Frá-
cia dilTuafir,pra:fente Alberto Au ftrixducümperatoris germano, qui natiuitatis do-
io minice no&eapoítolicogladio donatusfuit, quamuisduci Cliueniî antea promif-
fo,dicentc Pontífice promilfioncm fuam,niiî dignioraduenifIèt,intelligendam fuif-
fe.Neque in hac viadefuerunt pericula.Ligula Humen eft apud Volfcos altum,&vn-
diq; cin&umíiluis, quai um arbores aquamcontegunc, pontefq; plurimos faciunt: ;
nauesibi admodumparux funt, quas cum Aeneas, íbciique confcendifïènr , nauta-
rumperuicaciadecepti,no&uq; nauigarecompulíi/xpiusin ramos arborum impe-
gcruntjdemumq; mgenri ha:rentes trunœ,cum eflent tenebredeniiilîmç, duabus
horis périclitât i fu nt>ibiq; paulo poft nauis vna fubmerfaeft, &homines vndecim
pericremeq; procul à Cumis, cum Humen aliud prope littus maris tranííiuri eflenr,
nauifqt fámulos veheret, cum nimiumonerisaccepiikt,euoluta homines & equos
10 infundumproiecit, íedviri funcm quandam manu tenentes , equi nantes eualère.
Verum vt aduerfa rctülimus,ficetiam fecunda rererre par eft.Inter eundum , cü Fer
rarían) Aencísappuliíiet,lacobum Tholomxumfratrem fuum patruelem inuenit,
iníignem iurifeon fu ltum,& curia: Ferrarienfisiudicera,qucm pofteaCa:faríacri pa-
latii Lateranenfiscomitem creauit.Hic fe litteris vxoris inftrudumait, Ncrium epi-
ícopumScnenfem natura: feciílefatiSiatque Aeneamfibifuípeáumdici,quod port
ea Bononia verum efle ex legato didicit;ea res fiegefta eft. Mortuo Netio, Senenfes
bonum quendam virü nomine Comitem abbaté monafterii fanâi Galgant conciuë
íuum.regentibus acccptum,fummis precibus apoftolica: íedi commendauerunt : ar
que vnumhuncefledixerunt,quempr*fulem cuperent: cardinales alii alios proue-
j o hebant.AtfummusPontifexfolus Aenear memorabientis, eum lacro collegio no-
minauit,pcrfuaïirq\ie ab ecclefia Tergeftina in patriam transferendum : Senenfibus
autemegregium fe pe ntific em dedifle refpondmqui vbi nominatum Acneam agno-
uerunt,ingentcs:^«»ftolicoculniinigratiasreddiderc,quiai^.>ilem,docl;umque vi-
rurn,tonciuem fuum , quod minime fperauerant, in patriam rediturumintelligc-
bantiatquecumSenishaberct Aeneas traniîtum,non expecbtis litteris apoftolicis,
in epifcopali eum p alario reciperc feftinabant rerumq; omnium ei poflèffionë orTe-
rcbant:ipfe àutem expecbndas litteras ait. Jgitur cum Roma ex NeapDÜ rediifîcr,
relatis fummo Pontifia gratiis,littetis ex apoftolica camera gratis redemptis, vrbem
Senam,patriamquedomumrepetens,obuiantecleri&: populiproceílione,íubvm-
40 bella exceptus áurea, tanto in vrbem ciuium plauiu,tantoque honore intromiflus
c(r,quantum antea nulli epil'coporum delatum aiunt In hoc quoque itinere apud
Nicolaum ponrificcmegit,vtfan£tumvirum loarme Capiítrancum diui Bemardini
difcipumminGcrmaniammirterer, exacbmtota Germania bead Fran ciíci regula
denuo planraturun^quem poftea Vienna; praedicantem audiuit,gratum populis , &
miracülorum eftettorem creditum. Verum Aeneas in Auílriam reuerfus , non fo-
lum matrimonii contracbimimperatori gratumretulit : fed Romanum prcemlem,
Senenfes,Florentino jBononienfcSjmarchionemEftenièm, Venetoiquc ad coro
nationem tranfeunti Caefantranquiilumiterdaturosaffirmauir, quod apud eos о-:
mnes ex fententiatranfigerat.
сo Interea Bohenv cum faepe Lndislaum regem petentes non ofernuiflènt , con jk»*»-cj.
uentumregni apudPmg *m nd¡Xerant, rebus vt fuis coniulerent.quod nili Alber-/«r" uiMt*
ti filiusjherefque regni ad Ce nvtteretur, alium ftfe regem aiîumpturos minabantur: t„£¿T?1
adeosigitur ^£neas,& An proceres millifunr. Verum perte apud Pragam mirum тмвжШм»,
inœodumgrairante,conuentusin villjmtranslarus eft, quar Benedidi appellatur. * htr*^'
Ibiergo cum Aenea> publica mandata Çmùku cxpefuiiTet,pupillumq;regeguber-
В 3
V
ïS COMMENT. . PII РАРД II
iiationís egentcnyn nulla mdius,qùamin Cjefaris manu d!e,eofque breuc port: té-
■ pus voti futuros compotes affirmaflet, feroces mentes leniuiT,necalium fe poftea
« vocaturos regem dixerc.Multa illiccumGeorgi© regni gubernatore de bono pads,
&vnionis ecclefiar fcitelocutus,hominem magis dominandi cupiditate,quam Iiçrc-
fiserroredeceptumexïftimauit.idqucplerifque Bohemisinímimeft,quibus domi
nan hœreticis , quam feruire fidelibus antiquius eiTe videtur. In haclegationebis
Thaboritasadiith«retfcos,qui Boheniiamincoliit,oinnium peflïmos, cumquehis
acerrimede fide dirteruit.Sed quoniam mores Thaboritarun^vrbisiùum, gentis er
rores,^ omnem fuá difputationem cardînalis fancti Angeliclari/fimo viro Aeneas
fcripíir,deq;nis rebus extatepiftola, quam nos cum aliis in vno volumine inferui- 1©
mus.his prscrermiflis ad aliafeftinabimus.
Afparittut AnnU5,quifequebatuTiserat,qtio Leonora imperatr« ex Portugalliá nauibusad
Лямзим ThalamonisportumSenenfisagri ex condicto adduci, ltaliamq; Federicus Cafar
in comme». intrare,arque Romarcoronamimperii íufeipere debuit. Studium autem illud e-
rtnJs'&se rat'^mu' vtamboRomampetentes,exmanibusfummi pontificis diademata tolle-
пягит сел. fcnt.DeIe¿t2cfuntigiturmatrona:nobiles,&innupta;puell^duodecim, qua: lpon-
ditie, erqut fam regiam in portu reciperent feruitura::nominati quoqi barones duo,cquites duo,
t%t,é>Tml§. 4.ni eas comitarentur.Tum Aeneas,& Michael Fulendorfius fecretarius additi , qui
retrix яЬ legationis onera fuftinerent.his аигетсбткГит eft,lmperatricem apud Thalamo-
^"'^^nemportquamfalutaiTcnt, Senas vri deducerent, ibique Cídaris pra'ftolarcnturzo
aduentum,veram îne^Midíaeliqueampliusmandatumerar, Italia: communita-
tibus,atqueprincipibus,maximevero fummo facerdoti Cçfaris aduefltum, qui ia
dubias videbamr , vt certum ad feftum Martini renuntiarent , tranfitum pete-
renr,commcatibus arqua pretiaftatuerent, arquead earn rem Jittera: pramiflç Сши»
Quibus cognitis Italiç potentes trepidare,fperare tenues, nutare principes, impleri
omnia rumoribus, timeri motus , <juos in aduentu Carfarum excitaros veruftas no-
neraKmaximevero Senenfes timor inuafir,quodi£neamex magna, & nobilifami-
Jianamm,cÍQÍtarisepiícopum,apudImperatorem auditum, magnoque loco laabi-
tum,nouarum rerum cupidumarbitrabancur.Vrbs autë Senarum in Hetruria prima
poftFlorentiamhabetur^juîeplurfbus&ambitiofis oppidis dominatur, latumque 30
«grum poflîdet:in ea primum no biles rerûpotitifunt.His inter fediuifis, & fua fpon-
recedentibus,regimen in populumderiuatumeltîneoijuoque, vt fit, excellentio-
rcs aliis aliipotentiamÄeprircmptrblicam per vices inuafere,atq} horum alii No-
uem,alii;Dtiodecim,qnamuisnumerofieflenr,ûia totidem priores inter iê domi
nantes inftituerunr,vocari funt:aliis,cunvciuitatis leges in íuo regimine,muroiq; re-
fbrmaflent,Rerormatorumnomen indicium eft. Ex his Duodecim qui vocantur
(funt autem admodum quingenti viri)quamuis negoriatores opulenti , abiecti tamc
habcntur,atque<mmi hriperio abdicati, vkam pene fimilem ducunt : Nouem, &
Reforraetores muñera ciuitatis aequo iure cum Populo partiti, nobilibus cenam of-
fteiorum portionem precario quodammodotrièuunr. Quibusex rebus exiftim'a-4*
bant Scneniès Жпслт natu nobilem in aducntuCa?íarisaliquidmolkurum,quo fuá
fanvliam ad priftinam dtgnitacem,potentiamq; reduceret.Cu igiturVenetiis,Ferra-
ria:,Bononiaî,Florenria:quemandata CarfarisexpleuuTet, ad fe venkntem eum ti«
mere,obferuare quidnamagerer,&prohibere vulgo adeumirent, quofdametiam,
vt eft popnli mos,inceflere malediâis,odiofûm régences habere. Ridendus eft mun-
di curfus,in quo nihil ftabiie,nihil Iccuruinuenitur. Anno, qui praecefterat, nemofa-
tkiEneam intueri potuit, nemo fatis commendare : nunc inuifus omnibus cum vr-
bemimrarcchonoriscaufaflullumobuiumhabuit: domi àpaucisfalutatus eft, in
plateismaledicerefibi plerofq; animaduertitrfed omnia moderate tulit, rifitque fe-
» • . cum fortunar murarionem. Accedens ergo vrbis fenamm, pofkjuam Csefarislcga- ye
tionem abfo!uit,rogauit raagrftram.ne quid de fe male ientiret,fe pluribus beneficiis
ab eorú regrmineCumu latum nullam habere cauiam cur ci officere vellct,ie primum
in vrbe honoratum,quipontifex eflet,pacé cupere, motus omnes horrere, familiam,
J' Picolomineam,de<juaíibiorigoeílcE, interaliosnobilcsàregcntibusiemperhone-
ftiushabitam, Gregorium -Lollium nobilem iuriíconíultum inter primos guber-
natores
t IB ER P R ! M V S.
natores vrbis cx Bartholomxa forore patrisfui natum fratrem fill
in rcgimine nuptas,illarum Jiberos heredes fibi futuros; nihil demum inucnirbquod
fe rcgenti bus infeftum reddere poiTet: Cçfarem prarterea Italiam non regnaturum,
icdcoronamaccepturumpetere:comites habere, principes nobiliffimos, potentes
proceres quietisamatores,amicos omncs venire,non hoftes; nihil ab eis eflè timen»
dum.qui folotranfitucontentieffcnt:Ca;krinumquamfeditiones cordifuifle, fta-
bilem eiusfidem,inconcuflum,quodpromittcret:fic pacatis aliquantiíper animis,
tutiorapud eos manfit.Interhçc Michael Fullendorfîus eius collega, & amicus in
primis carus febre corrcptus,magnum,&iJluftrem ípiritum exhalauit, corpus illius
ro Aeneas i naedebeatç Virginis magnifiée fe peliuit. Inde vtinuidia: cederet,&quia
non deerantScnis murmurantes, Thalamonem quantoeyus fe cum collegis con-
tulit,ibivtaduentflntemimperatricemmancret:&ne Senis inueniri poiîèt, fi Cas-
far interim prc>ficifceretur.Romanumautem Pontifîcemadirenon potuit, nedum
Roma: teneretur,imperatrixportumapp!icaret, cuius receptio fibi potifflmum c5-
miflafuerac.Pontifex, cui Romanorum mores cogniti erant, quiq; multos nouitatis
auidosintellexerat, timens populi motum iam Oefari nuntiauerat, & coramea-
tuumpenuriam caufatus,aduentumfuuminieihtem vt difFerret, -¿Enexverovrad
fe quantoeyus iret.imperauit.Ipfe autem cum fe litteris excufatum fecifict,quoniam
quas Ca;<arinuntiacafueranr,non ignoraban mirari fefe ait mutationem apoftoli-
40 cam,nequeviderihoneftum Romani Pontificis dictum indicium fieri; memoria: fe
tencre Pontifîcem maximuin dixiflefibiCa:fari,fi venire Romá veller,hiemalc têpus
cligendú,quod falubrius effet, rebufq; viclui neceíTariis magis abundaret, prxftoq*
effeadcoronationem omnia: vitro petitum aduentum:nunc mandari cotraria indi-
gnumefie.quando & is accindus itineri, &coniuxeiuspropediemlittusItalicum
appulfura fcirctur:accepiflefe máximo Pontifici metum inic&um, timerique Ro
ma: Ca:farcm,& timorem vanum,fcire Cçfarem iuftum, Nicolai amantem, nilse-'
que odiife quam turbasmoriturumq; prius quam fidem fallerer,comitatum habere
nobiliifimum,quietis cupidum,rcligioni & ecclefiç fauentem. Quibus verbis Nico-
lausmotuslitteras ad Ca faremfcripfitjfuo ex arbitrio iter vtfaccret; eafque ad AL-
30 neam pnmum direxit,vt fi fibi videretur,illas ad Cacfdrem mitteret. Placuit Aincq
fcriptumapoftolicu,moxquetabcllariumad Cçfarem direxit. Verum interea mo
tus in Auftriaexcitatus,diesplurimosaduentumCa:faris retardauit : Imperatricem
venticontratii,&: hórrida: tempeftatesdiuretinuerunt. Itaque fexaginta diebus a-
pud Thalamonem Aeneas,non fine magno fuo & collegarum txdio, demoratus eft:
vidittameH interea montem Argentarium,& non obfeurum Herculis portum, 8c
nonindignam vifu Lanfcdoniam; cuius etfidirutafuntadificia, mœnia tarnen ad-
hucextan.exquadratis,fcdifquelapidibusingentismagnitudinis,finecemento,mi-
rabiliiun¿luraconnexis,incolle,quimari Tufco imminens ad Canhaginem refpi-
ciLVerum,mirabiledi&ueft,cum Carfarex Alemaniain Iraliam defeendiflet, itcr-
4Ч) quecelericurfuperageret,diuinoquodamflatu factum eft, quo is die FJorentiam
intrauit,eodemimpcratrix Liburni portum applieuit: Aeneas quoq; fimul die vna,
& imperatoris , & imperatricislitterasacccpir,quag íe, fuoíque collegas propere Pi
fos petcreiubebanr.pasens cum collegis, ac dominabus per Grofletum, ¿Scarli-
num,acper agrum Voltetranum impigre Pifas venir. IamCzfarloannemepifco-
pum Ratifponcnfem , Vaneonem Sclefia: ducemconfanguim umfuum, Michae-
lcm comitem Magdeburgenlcm,Ioannem magiftrum camera:, Vlricum Sonenber-
giumAuifoç cancellation,Vlricum Montisfortis, Iacobum Laandroniu phyficú,
6¿ nobilcs équités ad Imperatricem miferat,nihil tarnen adhuc conclufum erat. Ibi
ergocumdiudeconfignanda, mittendaq; Cçfariiponia tracbretur, tandem mar-
j« chioPortug ilenfis,quiLeonoramàfratre receperat, imperatori ttadendam, poft-
quam de ceteris rebus tranfa&um eft, vocatis or¿toribus j & qui Pifis erant , viris no*
bilitateclaris,rogatis tabellionibus, imperatricem dextera manu apprehendens , ad
manus Aencarconfignauitceam vtad Cxfarem tranfduceret, quaeres Váconiduci
admodum molcfta fuit,qui fibi hoc honoris iure fanguinis , quo Cxfari propinqua-
fcat,dcberi putauit.fed Ponugalcnûbus,cererifq; legatis Gaefaris aliter vifum fuis.
fi 4
M COMMENT. Î>M РАРАЕ П.
ritrmtm». Dum Pifis haíc a$eremür,Rorenriñi,quiciu tàterh duro imperio prcmunt , Pifa-
лАлмГ4 hofqUc'omnes fafpe&ös'habent,tot âduentaiTe ilIic«xteTos,'ta'ntamq; moram fact re,
ctfark, & imqua'menfe ferebafcrïvcrbis tarnen Aeneà: , qui eis notior erar,indk*fque receih m
™7t*ium fpôndebat,nèqùidïioifftatis àgercnt, reten ti flint. Imperator interea Strias vencrat,
f«mw$tf-ibiqüetfpöhTamm
^^'^Jbûs ôbûiafnê tide Alberto germano duce Aull riar,pott Ladislao patruele, V ngai iç,
итишвя, ac;Bohcmiácrege,quártó loco cum reliquiis fanetorurn , clero poftremUm -, Sc ipM
Алл* ra¿dmsmterduósiegátOs apoftôlicos, lânclae Sufanna: Nicolai Pontifîcis germa-
Míi«^w/num¿'&TánáiÁtígelitárdmales^ intra fecundám,&tertiamvrbisportamegieílus,
Coniti|!pmexpè&^^ patenti lo-
"um^Üi «) fëfe mtitm"5 amplexfbüsexce^perunt. Verba nomine Caefans HettricUs Leubin
nfitit,&em. pontifidi iuris inteipres fecit, ímperaíricis vice loc/uutUs eil Aeneas , arque ibi paü-
f*ruj»mm*.fo poitScn^nièsâfmôrcam cölumnam erexerunt,mcmörialctlmnirnü , quopoft-
ïiacjmperatorem äb'örierfte,im'pcra't'riccm ab'occíduafolis;pártc venientes, illrc fe-
Te ptïmum vidifle pófteri cog'nofca'nt. Inter hax Senttifes x>mncs,qui ferfeai rná
poterant,éx ordini bus duodecim,ac nobilibus extra vrbcm felcgauere,4naximeve-
ro cognátos Aéneie Picolomineos: At vbi Cacfaris clementiam , atqtfe manfuerudi-
nem irttelleXerqnr,Aeneámq; veralocütú rtirfus in earn admfrationemconueTu\bo*
num eum,& patrem,& ciucm prxdicanérc,réu0catifq;c'ognatise!us) 'fufpieari defi-»
uerunt,ác legamm Aeneam adfummum Pontificein'dc%na^'nt.Cum'Cftn!'n» rhô- z<>-
ris iügum , qui Viturüio imminet, îcendiïTet imperator ; accerfitolnrer equitan-
dum Aénea,Ec£e(ÍAc]uit)R^mám petimus , videre videor'te Cardínalem futurum,
aeqùchic tuàfo'ftu'nà'cônquicfcetjaltius euebcris,beati Petri te cathcdraftianet , ca-
uc ne me cóntémpferis vbi hoc honoris aíTecutus fis.Cúi Aeneas, Nce Pontrficatufn
Maximum mihi arrögo,neque cardinalatum. At ego, fubmtulit Cárfa^hoeita futu
rum video. Aeneas támq'üá iócantis verba fufeepit , & Römam cum eo profeâus,
primus inter prielatos ciusFuft , Talutantibufque cardînàlibiis , & vrbis prfmoiïbus,
qui obiii arunt,reíponfa pro Caeíare dedit. Cumqüe Cadar'no&e extra meen i a vrbis
remanfifTct, Aeneas ad Pontifiçëm le&ulo cubántem vocátu's, bonám , fixamqiie
Carfaris mentem cíTe oftendit.admiratumque fefe ait,'tanti'priricipis fidem in dubíü î °
potüiíle venire. Cui Ponítífex cum verba multorum cxpofuiflet , minüs ( inq uit ) ti-
mentis error,quam fidentis nocet.Cum vero Càifàr vrbem fntrâflct.atqut ántefo; es
bafilica: fanái Petri, facros fu m mi Pontifîcis pedes exoículafetur : Aeneas Im pe-
ratorisiuílufermoncm habuir,eiquoquein petitionc Mediólanenfis corona?, qu*
Longobardo'rum dicirur in benediâionefponfaliùm.cumfactt) mâ'xi'mi ^pràrfulis o-
re Leonora Federico iuhgerctur.fncoronàtionedenUjm Cacfarea apüdáram fah&i
Petri imperatorio nôminc,qùa:fîcrent verba cöm'miiTa funt, inter Papam S¿ lmpe-
ratorcm fccretàs res multas abfoluit.Ncque hic vnum príctereundum-arbitror, q\iod
defomn ismemoratu dignum Vidctur. Séqüenti poft córonátioném die, Cár'far
cum tribus Confiliariis,inter quos Acnea^ fuit, Nicolaüm Pontificcm àdiït : Vbi fér- 4®v
m one ad longum produc>o,Meminifti Pater (inquir)dicbrum me tibi fomniù,'pôift-
quam coronam accepiíTcm,id huiufmodi eft. Ex Vienna cum receffifti àmevltinlo»
vidi per cjuiécem node próxima, meRomam venifle, tuifc/lic ma'ftibüs meo câpiti
coronam imponi mirabar:inter dormiendum , nequeme legitime tororiätum pu*
tabam, quem non Rom anus fed Bononien fï s epifcopus coronàflet; cuigilahs aüteM
contem|)fiVifum:at poftquärnrecardihalemcreatum^deindc Papáañu'mprum^ Àc-
neac primû litcèris ihtellexi.è veftigiö rätü credidi , quödfecutum efttuii memaftib.
coronandum Tum Nrcoläus fiepe verum fomniaht qui prafunt populis. Ego quo*
que (ïnquit) nefte, quxmortem Euge'nii prareTlit , ibporitrtfdirus , in hoc me cubí*
culum vid íreVidcbar,quod tunc,vt tú ttófti Aenea , bipartitum fuir. Eugenius pál- !•
lium,demde tünicám exueTris^llis me índüit,mítr'amquc lón'gam,qualégt ftare Pon
tífices fólentfuocarpiti.demcnsimôfüit meo: poftremo manu me apprchendcn s,
oftenfaquehàc fella:fedehîcînquir,egô ad fahüum Pctrum ptrgamí tícillc in cri-
ftinummortuusin Aedèmfaniki Petri xlelatMs eft , torfiuh ¡8c anima gloriofi pra?-
dcceflbtif
;
LIBER P R I M V S. 2i
deceiTorisconfortiogaudet, mihi poftduodecim di' jmmus Apoftolatus com-
miJíuseít.
Dum hac ageretur}frequens opinio fuit Acnea n Cardinalatus ordinem reci-
piendum,quiPapacarus,Cefariquevidebatur, D- ieabre:promiicratenimimpe-;r«ro#> л
ratori Nicolaus inter primos.quos creatutus eilet cardinales Acnea primo loco ъо-'"*'**1"£
minatumiri,nequementituseftnullodeindeadcardinalatum aíllimpto, mortuus. tammltg*-
Pofthac Imperator Neapolim profe£tus,Aeneas paulifperagrotans Roma: remáílt, >ш л Utt,t
Ladislaiqueregisimpuberiscumaliiscuramgeífit. Interim relatumeíl Papa:; te- zJhUL**
gem fugam meditatum,ni(i cuítodiatur,domum exiturum. Tum Pontifex quinta
lo eiusnoclis hora, qua ad fugam electa ferebatur, Aeneamadieaccerfiuitjiuffitque^^^,
regis domumdiligentercurtodiri. Aeneas regis adesingrtiTus,cuftodes ciusadmo- («>.
nui t,nc rnalis infidiis locum darent,redeuntique Cafari pignus faluum reftituerenfc
verum eiusrei nulla poftmodum certa ind ciarcpertafunt,qu3muis pardagogus re
gis apudFlorentiammaiusflagitium tsntauerit. Redeunte Cafare, conipeûuique
MaximiPraíülis,acíácrifcnatus,fereftituente, vice fua Aeneas duas orationes in
auditorio publico recitauit, n altera gratias egit íummo iàcerdotiatq; cardinalibus
promaximis,quíeCarfaripratíliterantbeneficiis: in altera, vt generale pañagium.
aduerfusChriitianinominisinimicosindiceretur,atq; inítrueretur; Papamhorta-
msei%neChiiiticolaperGraciam,&: orientcm amplius vexarentur. Poftremo
10 cum Cariare ab Vibe reccdens Aeneas,oratorapoftolica fediscum poteibte legati
de latere per BohemiamjSclefiamjAuftriamjMorauiam.Stiriam, Carinthiam, Car-
niolamquc miiTuse(r;necdiu poíHegationem eius,inftante Ce/are, Romanus Pra-
ful ad Hungarian regnumextendir. Cum Senas rediiflet, timeretque Cafar Flo «
iemiatranficumf.cere,quiafufpecbm eiusmorá apud Neapolim Florentinis cxi-
ftimabat; Aeneas ad eos p.'amiflus icer Cçfari tutum redd dit,innouata publica fide.
Legati Hungaria , & Aultria ibi Cafarcm expedtabant.qui Galparem padagogum
Ladisbi regis ad colloquium vocantcSjperfuaferuntei regem vtex poteftate.Cafa-
ris raperer,cuius rei nunc ordinem dederant.Initigandum puerum aiebant, vt poft-
quaCafa;emabeuntemadporcasvrbis fecutuseñet, vellefe Florencia: immorati
jodies aliquot diceret,atque petita venia retrouerteretequum, daturos feapud magi,
ftratus vi bisoperam Cafarem,fi puero vim velit infcrre,prafto yiros in armis habe-
ant,o,uirefiftanr.SedtátumrlagiiiumfenatusFlorenunusexhonuit,aiq;honefti te- ¿
nacior,increpatisinternuntiis,liberejatquemagnificehonoratumCa:iarem à Tedi-
rMfit.QuipoftquamFerrariamvenit,animorepetensBorfiimagnificetiam,quafue-
ratrecepius,quaqucrecipiebatur, ас generofum animum,ditknisamplitudinem,
Eftenfium nobilitatem,aconrjliariisuiis,pracfcrtimab Acnea rationibus fuafus,ex
agro Mutina,& regii ducatum erexit,acBorfium d.ucem creauit,quod bene fact um,
bcnelocatum omnis Italiadixit. Cum nouellus dux infignibus ex more publico
donaretur,de Cafaris beneficétia,de laudibus domus Efteniïs,de virtutc Borfii,de -
40 que dignitatis eminentia,dicendi partes ad Aeneam delata: Гипс. At ñeque ventum
Venetias pottquameít,de rebus magnis,apudfenatum,ducemquercipublica, alius
quam Aeneas ex imperio Cafaris loquendi prouinciam accepit.
Poftremocum Cefarin patriamferecepiflct, Auftrialefque magnum exercitum MiumMi
aduerfuseumduxiubK.atcjueipfumdiebusnonnulfo^
diíTent, bombardis,&: aliis belli machi nis quatientes muros,, intrepidus Cafari lio prtmo.
comesadhafit,faairqueindu<;iis,emiuorege Ladislao, conuentu apud Viennam"'?'M*¿
indicrojinquode pacetranfigeretur,cumplurimos,atqueprailantesoratores€oCç
' imptrii, I-
farmiíiflet, Aeneas primus omnium fuit, apud quem legati totius Alemani« , ma-"iß«f
gni prçlati,clari comités, infignes barones, conuenerunt: bis illic apud primores SjÎ!?*3
yoHungarie,quiextotoregnoaderanr,femelapud Bohemos, Cafaris nomine verba
* :fceit:Lad"islaumiamregnantem,bisfalutatumadiit.Per hoc tempus inter Albertum
marchionem Brandeburgenfem,&ciukate Narcmburgenfem in curia Cafaris , de
rebus arduisjgrauc iudicium magnis contentionibus agebatur , quod folos diffinirc
principes oportebat.Cumque Albertus vnum Auftria,duos Baioaria, vnum Saxe*
jiiepduos Scieûa duces,&plerofque alios principes, vt eloquentia poces, &c induftria
ж COMMENT. PIÏ VKV& II.
foIers,infuamiêntentiam adduxiíTet, coa&us iam СагГаг vidcbatur iniquam ferré
ièntentiam,ni(ï Acneas interuen.flet,qui iam pridcm poíl Sencnfis ecclcüx deiatam
dignitatcm,inter principes imp erii per Cxfaremaifumptusfuerat.Hicenim poftqua
fentcntiam rogatus eft dicere,honorem Ca:faris ante omnia tenendmn ait,cuim no
mine fententia promulgaretur,illum vero faluari non poife , nifi iufte iudicaret , qui
fufpefti nominabantur,quique belli participes fuerant, qüod Albertus contra Nu-
rembcrgenfesgeírerat,hisiudicium minime conuenjre,reliquos, qui СагГап jflide-
rent,iiiuencs inexpertos eíTc-,paucofquc qui rem rantamdirimeret,fibi, ñeque ¿ufti-
tia;,ncq; anima: faluti detrnhcndum ciíe,vtileq; illud videri confilíum , fi res in aliud
tempusprotrahcrerur,in quo Carfar pluies principes catite non arTedos,fibi aflidcn- ro
. tes habere poftet.Quibus dicb's Ioannes Eyfteteniîs cpiTcopus ; vbi fe tangi animad-
uertit:(nam,& il bellum Nurembergenfîbus intuleratjad confcientiam reut rfus , in
fentcnciam AeneajconceífitjidemqueRatifponenfispontifcx, & Carolus marchio
Badenfis:quictfi Albercifoorem,vxoremduxerat;afrinitatem tarnen iuftitia: fc mi
nime praHaturum«»ir,dignus cuipopulipareant, & paterna: virtutis fecbtor adole-
fcens.CeteriEyftetenfisepifcopi verbis, qua: baud bene intellexerunt, du&i fuere;
fie res in aliud tempusfufpenfa eft, Ca:íarque turpi notaliberatus, quam fine culpa
pcneincidcrat,iniquamfencentam)indicioprincipum,quiaftabant,& faeb'one la-
turus.Poftha:ccumlegati Ladislai regis ad traebndampaeem, de qua Vienna: de-
iperatum crar,ad Federicum Carfarcm veniflent, Aeneas his publice refpondit,dein- ¿¿
de tra&atu duranre,parum tarnen fpei prçfe ferente,hortantibus confiliariis,cubicu-
lanifqueplunbus,Aeneas,vocato Vírico Sonnembergio Ca:farem adiit, eamq; pa-
cem magnis rationibus,& honcftam,&:recipiendam oftcndit,qua; fcquenti die con->
clufaeft.
cmflmti- Turca: dum hare aguntur,iamprideminorisAfia:,&maiorisGra?cia: partis do-
7>»poiu и. minijConftantinopolim Orientalis Imperii fedem,qua;folain terra Thracia Mahu-
^"^*¿^*"mctisiugumobtreftabat,ingcntib.copiis,terra,marique obfidenr, & tredecim op*
ttfftntnfti, pugnatadiebus,expugnant,capiunr>diripiüht> Impcratorcm gentis Conftantinum
*J^**înterficiunt,&omnemfe^ redigunt,
ж™*, ad nobiliflimumq; iancbe Sophia: templum,cun¿rafque Regia: vrbis baiilicas fpurcitiis 3 л
Ttnttfietm foedant Maumeteis.Trifteid Uuntium Chnftianis fuit,maxime vero Nicolao Quin-
oût'tu. *'* to Pontifia Maximo, & Federico tertio Imperatori , quod ipforum temporibus hoc
tantum Chriftiana: religion i opprobrium accidifler. Imperator apud Ratifponam
Baioarii vrbcm, qua: Danubio adiacet, iubet Germanos adefle,eoque Philippum
Burgundix Ducem vocat>clarum,&r coperentem principem,qui mox reliclis Flan-
driae motibus,ad quos comprimendos ierat,receptis imperialibus licteris, Iongiflîmo
icinere Ratifponam fecontulit : vnus enim Chriftianorum erat principum,qui Tur-
carum nominiinfeftifli mum fefe oftendebar, fiuepatrcm vkurus, quern Turca» o-
limcaptum multo auro vendiderant,n*uercligiônisamore, quodhacpotifllmú via
acternam vitam quacreret.fiue rumores hincpopuli venaretur, cui mortalium pars ^¿
maxima inferuit,multum in eins aduentum auâoritatisacceiTït Ratifponenfi coci-
Jid.Nam&BaioarixDux Ludouicus,& Albertus Marchio Bradeburgenfis, &alii
cöpluresprincipes,auditaBurgundiprofecboneexcitati,Ratifpona pederé, qui a-
lioquindomiremanfiiTent.Imperatorquamuisfpemfcceratfuiaduentusnotenue:
mutato tame coníílio,in Auftria commoratus eft: veritus ne vicina Hungaria: flam-
ma fuam demûincenderet.GilleSj&Hantrauterlatronum principes per id temporis
Auftria:, Soriaeque proximi Hungariam vaftabant, aduerfus quos Ioannes Hun-
nates rcgni gubernator propediem conHiâurus exiftimabatur, vt vi¿tor quifquis
efla,Impcratori timeduscrat,qui more hominum res propriaspcr fe ipfum, com
munes per legatos curare ftatuit.Mifitigitur Ratifponam egregios ex curia fuaora- ¿9
tores,barones duos,epi (copos duos.quorö alter Vlricus Gurgenfis, alter Aeneas Se-
nenfisfuit,& his adiuncbis eft Nicolaus fancb Petri cardinal s , qui turn apud Ec-
cleliam fuam Brixinenfem morabatur. Nicolaus Pontifcx Maximus Ioannem epi-
fcopum Papieniem eo tranfmifit,qui tuitioné fideiCaiholica: concilio cömendaret,
¿¿opcmíuamoíFcrret.Conuentuiam pleno, cu prxlati ecclefiarum, & principes
Chriftia-
LIBER PRIM У.Щ >
ч
tadeflcnt, condone in praetorio ciuitatis vocata, Aeneas vicelm-
>tis verba fecit,quibus in expugnatione Conftantinopolirana, quantum detri
ment Cbriftianarefpublicaacccpi&t.&quao^^ inftaret periculum, nifiTurcha-
rum conáribus occurreretur,
■•<• plane,
*~ dilucideque
" tolínperatorequidorninecenarioreman-
monftrauit , capiendaque publice
arma pro с vtilitatefuaf
fiflet,q iiamquam manca от :orationem Apoftolico no-
mine loannes epifcopus Pa & pro Burgundo locutuseft loannes Tullenfis
epifcopu^quempofteaPiusrecundusadTornacenfemtranftulitecclefiam. Cardi
nal is q noque fancti Petri nonnihil ; a belli eflatuseft, & alii non pau-
i о ci pro Гио qui/que captu perorarunt, vt£ titudinecongregata. Philippus
cum audiflet Aeneam,Qujd opus eft,in x :neasoftendit,quç
nobis incumbutK-.dicantde feceteri,quar volunt; ego de me ipfo loquar. Noui in
— JiícrimincChriftianareseft:fífidemnoftram, fí libertatem, fi vitam retiñere
ius,necefleeíl obuiam Turcis ire,eorumque vires opprimere, priufquam am-
inuJefcant.cui rei ñeque corpus meum, ñeque facúltales negabo: modoprin-
ceps alius ad earn rem idoneus íefe accingat,cui poifim comes ire. Laudatuscft à to-
^' ' s,&vnus omnium iudicamsaptus,dignufque, qui rempubli-
;infententiiscunâ:orumdiâ:is, in verba Acnear decretum fa-
ifquam fuit, qui non expeditionem in Turcas ducendam cenferec.
*o PlacuittamenauxiliaFrancorumexquirere, q requites expeditioni adiungerent,
&Italorum,quiclaflem validamin Grarciam, Afiamquraducercnt, ac Turcarum
precipuas infeftarentf des. Germanorumveroalium conuentum efle cogendum
apud Frankfordiam Moganoadiacentem.qui RhenumèregioneMaguntiaîinfluit:
vt i b» delectus militú fieret,&: altrices bello pecunia: perquirerentur. Hare &aliaple-
raq; Germanorum propria Ratifponar a&a.
Dillbluto concilio, Aeneas ad Imperatorcm reuerfus , Italiam reuifere ftatucrat,
at que in patria,quod vitas fupercrat,viuere, quod cum peterct à Carfare, nonimpey^"'^/
trauit,raenruseft,ad Frankfordienfc concilium, vicem ibi vt Imperatoris ageret; Ьт**гл &
quandois vnusefle videbatur in palatio de tuenda religionecuriofifíimus, 6c q^^¿^^m
jo dicendo perfuadere aliquid poflet. Adueniente concilii die, &: fibi , &c Gur- tonna ы/и
genii antiíliti, 6c Brandeburgenfi, Badenfique marchionibus, bjecprouinciade-^"
mandataeft,qui Frankfordiam accedentes, admod urn paucos ibi conuenerunt, &
eos ipfos Imperaiori , acque Papar infenfos. Poft dies aliquot afFuerunt Theodo-
ricusMaguntinus, & lacobus Treuerenfis Archiep'fcopi, 6c legati ex rota fere
Germania,ex Italia Pontifex Maximus,&duo Marchiones, Eftenfis, & Mantua-'
nusoratoresmifere. Alphonfus Rex Sicilia;, &: Veneti tardiores fuere, quorum le
gati iam dimiflo conuentu Germaniam ingrefli funt. Hungari , 6c Burgundi aftuere,
Illipetentesauxilium,hiofterentcs. Aderat 6c loannes Capiftranus oidinis Mino-
rum profeflor, vita: fanebmonia, 6c affidua vcrbi Dei prardicationeclarus,qucm
4° populi velutprophetamhabebant,quamuisin bello contra Turcas fuadendo pau-
cum proficeret. MutatierantTheutonumanimi;ncc cuiquam placcbat expedi
tionem in Turcas fieri: infecta: veluti venenis quibufdam aures,neq; Imperatoris
nomen, ñeque Romani prarfulis ferré poterant,dicebantq; eos corrodere aurum
velle,non bellum gerere:ied alium futurum concilii exitum,quem fibiperfuafiflen»
пес pecuniam collaturos Germania: populosmec in militiam daturos nomina , atq;
m earn fementiamperfuafiomnes,Imperatori,& Papar maledicere , legatoseorura
contemnere,Burgundos irridere,qui proni ad expeditionem videbantur, Hungaris
dar i lliina verba dare,qui,cum fuum regnum tueri nequiuiflent , nunc Germaniam
íuis calamitatibus inuoluere vellentjnec vllafpes reliqua erar rei benegerendar,cum
¡ o decretum Ratifponeníe prorfus reiiceretur: At cum in сопсюпет itum eft , locuto
Acnea,omnium repente animi in priorem belli gerendi ardorem rediereOrauitille
duab.ferme horis,ita intends animis auditus, vt nemo vnquam expuerit , nemo ab
orantis vul tu oculos íuos auerterir,nemo non breuem eius orationem exiítimauerit,
nemo non inuitus finem acceperiefuerunt &: alii quamplures auditi , verum tardío,
&irrifionc,orationcm Aenea: ab omnibus laudatam multitranfcripfere, &fecun»
4um earn Rauíponcnfe decretum de bello gsrendo innouatú eft, 6c Hungaris auxi-
Ц COMMENT, fît PAPAE II.
líumpromiflumequitum decern millium>pedirumtrigintaduo> ftatutumque vtad
Ca:farem cle&ores Imperii cetcrique Germania: principes fefto Pentr cortes proxi
mo fcícconferrent: vt qua; reliqua eflent ad expedirionem maturandam, ibi abfol-
uerent. Acq; ita dimiflb conuentu iegati Catfaris in Auftriam rediere.
conunms Necdiit pod noui concilii tcmpus afluk , veneruntque ad Imperatorem in
in пенями- Л Jtm ЩЦ^Л » *»< •T*yK'» /* и т-i it r
t*t$,Ae»u nouamciuitatemlâcobusarchiepifcopus Treuereniis, Albertus Brandeburgeniis,
mm M»r¡ ¿¿CarolusBadchíísMarchiones ,&alii nonnulIieX Germania principes, reliquile-
K¡coiéu"s». gatos mifere,ex Hungariaepifcopi & barones praecipui auxilia petitum venere, m ul-
щ>тщ1 taquedcgcrertdomTurCasbdlo,¿VdefpevicÍ:ori:e diiTcïuerunt. Ex Italia legatus
^^сГаР°^°1'си5а^и,м^ет»Чш Ratifponam,&FrankfordiamadicratIoannes epiftopus i 6
tUur.cM- Papienfisfiioiudiciovaldefàpiens, Sc cloquens, multorum tarnen iudicio , ñeque
éuji «ЙГ dultus.nf qued ccndi'prorfusignarus, quem fequebatur Michael Pitius Alphonfi
Regis .Sicilians*: Arágonum in vkupcrando,quam in laudando orator vehementior.
Ncc Ioannes Capiftranus defuit aífiduis prardicationibus populumcontraTurcaí
adarmaexcirans. In hoc concilio Aeneas iubêtelmperatore, legatis Hungaris pu
blice reíponfumdedir,quod in fcriptisredu&um,editumeft, Ъс inter eiusorationes
habetur. Inter hxc dum omnia propemodum concluía funt, & fpes pukherrima
eflet,xrt:ate próxima ingentes copias in hoftes eduetum iri,cccc mors Nicolai Quin-
ti renuntiatur Pontificis maximi,qua: telam longo iam tempore ordiri eeepram vno
momento interrupit, vänafqüe hominüm cogitationes oftendit, ¿¿inanes curas, го
Namqu£Efuturicognitio,qua:confiliicapiundi certa ratio?Deciduntomneshuma-
niconatus,quosdextera Dei nonadiuuatrnonplacuitdiuina: pietati per id tempus
extendi TurcarumImpcrium,adcorrc¿tionem noftraruminiquitatumdiutiuscon-
íeruatur. Seder<it Nicolaus in Beati Petri folio annos circiter ocio,non tarn genere
clarus quam dodrinàj&animidotibusexcelJcns.Sarezana oppidum in Tiifcia non
pi ocul a Macra fluuio fitu'm illi patria Fuit,quamuis antiquam originem ex Luca du-
centijCelebrauit annum ïubileimagnâ populorum frequentia. Bernardinum Se-
nenfem in fanebrum câtaiôgum à(Îumpiît:lmperatorem Federicum tertium, & Im-
peratricem Leonoram ex Portugalliâ natam Roma; eoronauk,vnxitqüe in Baûlica
fan&i Petri Apoftolorüm priñeipis: Vrbisaedificia mâgnifice inftaurâuk i etfi plura 3 я
inchoauitquam perfecit:CardinaJescreâukreptcm,interqUosfratrem fuum afllim-
pfít,Philippum Bononienfem epiícopum amamo ingenio virum , & amici amicum:
&fadavnioncecclefiaf,eXhisquifuerantinfchifmate crean, recepit aliquos > Ste-
phanum Porcarium non ignobiliâpud Romanos loco natum,res nouas in Vrbe, 6c
ipfum Chrilhim Domini capere atqúe occidere paramem intercepir, necarique
iuífir,multis,&:magnisopcribus clarus, felixque fuit : verum Gonft ntinopolitana
clade infelix,qu£E m fuum incidens Pohrificatum,maximam illi meleftiam ateulit : à
" am rckuari curat, ârteticis dólonbus vniuerfum corpus inuadentibus extin-
,& cum eo ingentia in Turcas ccepta corruerunt. Cardinales peraóto funere
derucceflorefoIliciti,acCohclaue(vtmbriseft)ingrefli,variis confultationibusagi- 4»
tatiííintreratqucadmodum difficile duascollegii partes in vnum conueniic : feruti-
nioqueícmel,atqueiterum incaíTumperádo, collocuti funt inter fe aliqui extra lo-
cumícrutinii,BeflarionemqüecárdinalemNica?num eligerc decreüerunt,quod is
omnium aptior ad rempublicamgubernandam vidcretur,conueniebatque nume
rus in eum fufficiensmec dubium videbatur,quin fequenti ícrutinio Pontifcx à dua-
bus partibus eligeretur,iamque ad eüm fupplicationcs defcrebantUr. Quod v bi ad
alias alterius partis delatum eft, Adanus cardinal is Auinionenfís,nunc i ftum, nunc il
ium circumiens,Ergo(inquit)ecrleííx latina: Grarcumpontificemdabimus?&: in ca-
pite libri neophitum collocabimüs?nondum barbam rafit BeíTarion, & noftrum ca
put entren paupertasccclefiíelatinaí,qua: virum nohreperit fummo Apoftolatu di* ¿9
gnum,nifiadGra»cosrecurrat.Scd agite Patres quodlibetrego, &qui mihi credent;
in GríBcun\ prajfulemnumquamconfentiemüs.Mouerunteaverbanonnullos.ad-
co ve dua; partes collcgii nuilo paito ad Befíarionem accédèrent. Qui cum vna
/lóete Pontifex conftanti omnium opinione habitus eflet,adueniente luce cardina-
lem ieíe reperit,aliquanto minoris famar,quam antea fuerat: v t hit accidere íoler, qui
magna
LIBER PRIMVS.
magna с (pe ceciderunt. Cum ventura eft denuo ad fcrutinium,& via quar per accef-
i ura vocacurtentata:incLim duç partes confenfere, de quo minor erat expectatio
popuii.Is fuit Alfonfus cardinalis fandorum quatuor coronarorúmationeHifpanus,
ex ciuitatc Valentía nobili luco na tus,fcientia iuris eminent ifim us, & multarum ге-
rum cxpcrientiaprxditus, verum feniograuis,acpropemodum decrepitas : nam íe-
ptuagefimura annum rranfeenderat. Qui & fiante aliquot annos,& vacante tum fe-
dc apoftolica mam aflumptionem fere omnibus praîdixiflet, feque procu ldubiofu-
turum Pontificcm maximum aíHrmaíTet.nullius tarnen opinionem ad fe rraxerat, ÔC
delirare potius more íenu exiftimabatur.Sed fuk eiis vacicinium verax,quod à Bea-
« o to Vincentiofe habuiíTe narrabat > fuá» nationis homine iam deftm&o : quem port
ea inter fanftos Chnfti confeífores retulit. Alfonío in Petri cathedra conllicu to.Ca-
iifto tertio nomen eft ind tum,qui mox Votum vouit aduerfus impíos Turcas omn ia
fefe ftudia conuerfurum.Nec moratus bellum eis indixit , in quo militantibus pec-
cata dimifit.ac legatos in Galliam, &c Hungariam ad congregandos exercitus
direxit.
Hxc cum audita eíTent in Auftria/uere non pauci, qui Cefari fuaferint nünc^<"^^
rempuseflecoercendi Apoftolicamfcdemmc tantum in Germania poflVt:conuen-êT^,
tiones.qux cum Eugenio Quarto facta: fuerant, diminutas cíTe, пес prius obedien- «Л** *-
dum RomanoPonnfici,quam eaconcederet,qua> natio Germanica optaret,ancillä q^,^
ю eamvideri,libertatemaliquando mcreri.Atquehoc ipfumlacobusTrcuerenfisar-
chiepifeopus obnixe requirebat,qui ex lite lucrum aliquod expecbbar. Contra Ae-j£¡^£r*"
neas non efleére Carfans aiebat, Romani Pon tificis auûonratem reprimere, vt po-
puligratiainirctur,quar fui natura inconftantiftlma eftj necmultitudini relinquen*
das habenas,quam nofleeprincipatibus inimicam: inter principes aliquandoami»
citiaminucniri,interp!ebem,&: regem odium immorcale : Papamlmperaroris, Sc
ImperatoremPapxauxilioindigerciftultumeíTeilli nocere, cuius expedes opem.*
cum Pontificat us nouus initur; tune Romani prxfulis gratiam beneficiis emerendá.
Quodfiabiniuribíncipias, difficJe in beneuolentiam patere aditum rmittendam
moremaiorum obed ¡cntiam, fecdufquecumnouo prarfule honeítum ineundum,
m 0 eoq; pacto Germanos ín peratori obedituros.Vicit Aenea* fententia,atq; ipfe miíTus
eit^qaieaperageretjquxfuaferat.&cumeo profecbs Ioannes Inderbachius Iurif.
coníultus.príustamen quam Romam peterent,iuíTi funt in Foro Iulii litem quand»
dcfinibusintercipere,qi'a: Venetos inter,& Auftrix fubditos verfabatur. Pro qua
rccüdiebuspluribusapudNaonisportummoram feeiflent, пес Venetorum Jcga*
toseuineercpoflentjVenetiasfecontuleruntj&ingreífifenatumûamuis adueria-
retur ImperatoriscauncFranciTcusFofcarusciuiratisprinceps.eloquentia&aucto-
ritatepotens,fenatores tarnen Aenea* verbis perfuafidccretumreuocaucrunt, quo
Naonenfes cum Venetorum fubditiscommunicare prohibebjntur. Exin Romam
ventum eftjvbi collega* ambo tanto maioribus honoribus excepti funt , quanto diu«
40 tius,&: auidi us fuerant ex pectati,coact um eft in eorumaduenru publicum confifto-
rium,in quo Aeneas praeftitapro vetufta confuetudine obedientia , orationem ha-
buit de imperatoris,& imperii laudibus,fimulq; de bello in Turcas geredo,qua*poft-
eareferiptain multorum manus peruenir.
Increbuerat per idtempusfama, Califtum in quatuor temporibus aduentus, л»*#-<*г
qui prope adera t, nouos cardinales creaturum,inter quos ai&imcndum Aeneam со-
ftansexcabat populi rumor ; adeovtquocunque iret digitis monftraretur tanquam^«-«««*^
cardinalis propediem aíTumendus,&idipfum Califtus affirmaucratCumque diey*|^^F
adeiîêr,confiftoriumqueeiusrei caufa fecretum haberetur,exüt fermoexpalatio,,,/!** ¡Mu
aliquos in ordinemcardinaIatuseiTeaiïumpcos,atque inter cos Aeneam , ad quem^^^
je multi congratulatum venere,dolore pedum in le£tulolaberantem:qüi aeeepto nun-^jj^
cionullainpartcmutatovultUjfedatoqueprorfus animo, fi verum eft inquit quod cW#.
fertur ante horas duas innotefcet:interim in vtramque partem ero accinftus, ñeque
metufrangar,nequefpcludarinani.Ioannesautem2amorenfis epifeopus pari mo
do falutatus,iamiandem(mquit)ailccutu$ fum quod annis vno de quadraginta cx-
pc&auianxius. 6c donato nuncio ante beat* Virginis eífigiem genua fledens, ei ac
С
\6 COMMENT. PII PA РАЕ И.
filio gratiásegit.tamdifpar hominum natura eft,alii quod cupiunt facile eredunr, t*
Jii quod metuunt.In confiftorio vero cum diu res agitata eilet, tres cardinales cread
íunt,quorum duo nepotes Papa: fuerunt, Ludouicus fanâorum quatuor corona-
torumpresbyter,&Rodericus fancli Nicolai diaconus, &tertius eiufdem ordinis
lacobusfancíiEuítachii ex regia Portugallcnfium domo natus. Iuucncs omnes,
quamuis indolis optimç. Non tarnen ílatim publicata eíl creatio cardinalium, fed
¿ta diíTolutumconfiítorium,acfi nihil actum ciîèt, cunáis patribus filere iuíTis, &¿
iinonnulliexthaIamoPontificisconiecl:uramreigefta;fecerunt,ex eo quod pugil-
Jare petitum eft, & nonnihil nutibus indreatum :fed Pontifex per a-ítatem , qua: pri-
mumfecutaeft,pauciscardinalibusaítantibus,cum cctcricaumata eífugilfent, pu- r,
blicationcm fecit.
Шнт?к;. Peridem tempus, cum tota Italia recenti pace refpiraílet , (nam potcntatus o-
tumtontr» nines ab armisrecefl"erant)neuus turbo exortuseft.quivirgineamtcrram non íínc-
iHtfl¡»*M- ret quielcerejacóbus Picininus,Nicolai Picinini filius, quiiam pridé Veneris mifí-
fitntctß. tarat,copiarumdudornonferensotiummagnaequitummanutranfmiflo Pado in
Ь^лшяТ Romandiolam penetrauit, ac deinde irt Tulciam aduerfus Scncnfes figna conuertit,
Jjfon/нт omnium Italiçpotétatuum minus validos.vteorumoccupara república nobilis vr-
Lturttu bistyrannusherer&iá fefe ducemSenarumappellarifinebat. Erat in Senenfcsfub-
щвти. irato animo rex Sicilian Alfonfus,quodbi fibiamxderatijbelliquefocii fe minime с5-
fultoduciMediolanëiîjFlorentiniiq; pacemreddidcrant,atqueob earn caufam Pi- i»'
cininum fouebat Senéfem agrum vaftatem.Nec vel fie Senenfes Picinini tyranidem
declinaflcnt,qui iam Gitonium ac Monte Maranum cum arcibus occupauerat,non
ignobiliaoppidaSeneniîsagri,niiï arFuiflent illico Francifci Sfonia: Mediolancn-
fiumducis,acVenetorum,&:Califti Pontifias Maximi auxiliaj &: iniîgnes copia-
rum duces,qui Picininum vrgentes,in fugam verterunt.Ceifit Picininus potentiori-
bus,adeoqueterricusefi:, vtnunquam fe tutum putarit,donec adeaitrum Leonis,
quod Alfonfus in maritima Sencniîum obtinebat,celeri curfu peruenit , quo in loco
claufujjdies aliquot filueftribustantumprunis vitam egit: faluti ai fuit Lucas ScJa-
uus,qui Vrbetellú pro Seneniî república с uftodies auro corruptiwfdeccpto, captoq;
arci$pra:fe¿to,Picininiprxíldium,&:ipfummari aduec~t.um4ntromifit, quo in loco y¿
rurfus obfeíTus eil Picininus,fed erat difficilis expugnado, his praefertim qui vincere '
nolebant.AnimaduerterantbellatoresItalicijCXpugnato captoque Picinino fibi ad
cxcolcndos agros redeundum fore, cum pax vbiq; vigeret: Picininumqucquafi
Deum colebant,qui folus belli materiam miniftraret.Suggerebant igitur famelabo-
ranti pané,coní¡lia ducum ad eum deferebant, neq; dido maiorum parebat. Alfon
fus quoquemari alimenta mirtebat,produccbatur in diesobfidio, & omnes incaf-
fum conatusibant.Nec iam Senenfes exhauíli auro, atque frumento fumptum ferre
amplius poterant,& Califtum tçdebatcxpenfarum,necceteri bello focii , vt ab ini
tio álacres ferebant fuppctias:eoquc deducía fes erat, vt non minus obíeífores quam
obfeffi periclitarentur. vnicum igitur falutis iter,Senenfi populo vifum ell Alfonfum 40
rogare,vtpacéelargirerur,opemqueabeo pctcre cuius focietatem contempferant,
quando is vnuserat,qui Picinino poflet imperare. Redierat iam Senas in Gcrma-
niam profecturus Aeneas. vocat eum magiftratus vrbis,quos Priores appellant , &: hi
quib.BaliacommiíTacft,multifque precibusorant, negrauètur pro patria iter ad
Alfonfum facere,pacemque Tufciar ab eo pcterc, rogato prius Califto vt çquo ani-
mo fcrat,legatos Senenfium Alfonfum adire. Annuit Aeneas, ne patria: in tanto djf-
criminedeeflèt,qua:nifipacem aífequeretur, quamprimum neceííariolibertatem
. «rat amiííura.Rediit ergo Romam, Pontificemque non fine magno labore in íen-
tcntiamtraxir,vtpacemab Alfonfo peteretqui loannem Sclerium infignemTheo-
logum:quem portea Pius fecundas Barchinonenfi praefecit ecclefiç,cum Aenea mi- j 9
fit, vt fu o nomine de pace ageret.Scnenfcs duos Aenea: comités addidere Galganum
Burghcfium iureconfultum,& Lconardum cognomento Beneuolentem.Cum eiîèt
eundú,podagra Aenea arripuit,atq; o£to dieb. Roms retinuir,pra:ceflerunt collega:,
& Alfonfum apud Traieótú conuenere,vbi fcpulchrum prioris Africani oftendunt,
non proculab Lyri fluuiOjC]uc noítraxtas Garilianum vocat. Auditos Galganum 6c
Leonar-
LIBER P R I M V S. ^ *
Lconardû,Alfentus duriffima excepi t orationc,mulra deScnenfibus queft us cft,nec
oraiorcs ipfos pacifîciiçkculis intueri potcrat. Ac cum acccfliflet Aeneas hUari i
& honcfto fermone receptusrquem vt primum Rex incuitus eft ; Nunc iriqui
de pace loqui,quando mediator acceffit,tjuem diligimus : moxque tracbtur
Sed cum res multos haberet nodos,& nouae in dies émergèrent difKcultates,ad men-
fes aliquot produda, &: modo Neapoli.modo PureoIis,&ah'quandoapudturrirn
Grarcamtracbeihquib in locis Lucrctiamorabatur fpeciofa mulier feu virgo: erat
nobilibus inter Neapolitanos nata parcntibus,licet pàuperibus. fîancrex perdite a~
mauit,adeo vt in confpc&u eius conftitutus extra fe fierer,neq; víüetet quicquá , пе
га que audirct quemquam nifi Lucretiam, oculos in earn Temper habebat intentos,
laudabat verba eius,fapientiam admirabatur ,probabatgeftus ,excellentiam forma
rara eñe iudicabat ;& cum multa ei donaflet,&quaíl Rcginam h on orari î|
extremum fefeilli pcrmillt, ñeque enim exaudiriquiiquameanolcntei
vis amoris.Rex magnus Hifpaniarum nobibífimsc partis dominus,cui Baleares infu-
la»,cui Corfíca,Sardiniaque&ipfaTrinacriaparebat,qui plurimas Italia; prouincias
r, • r i • ^ и in armisduccs,ad extremum vicíusamorc
fibifubieceratjViceratque potenti
quaíi captiuus mulierculse íeruiebat. Nec earn cognouitffi vera eft fama) folitamque
eam dicere ferunt,virginitatem volenti mihi nunquam Rex auferet : quod fi vim in
ferre tentauerit,nonimitabor.LucrctiamCollatinieoniugem ' "~ r '
á0 mortem fibi Coniciuir.cgo facinus morte prxueniam. Sed du
pacis gratia etiamvenantemfequitur,Baiasinuiíít,&Gümas,&
• raciuitatumadiit:& Salernum &c Ama^Éhium,atqueapoftolorú Andrea? & Matthxi
venerabiles túmulos, in quib. facra corpora exfudare nobile manna experiuntur.-vi-r
dit &fontemSarnifluuii,cuiustantafrigiditaseft,vtmiflaineovina nigriora paruo
albefcantfpatío,quoinloco nondiupoftea,eiusiam Pontificia &Fcrdinandi regis
copia; ab exercitu Gallico,dum nimis audent,fufx fugatarq; funt , & Simoncttus ec-
clcfiafticar mili rix ducïor itîu lapidis toi mentalis confoíTus interiit. oppidum hic eft
ex flumine Sarni nomen fortitum. exin Nolam venit , Paulini confeflbris fan-
étiflima vita multo magis quam Romanorum hiítoriis,& Marcelli morte nohili-
I o tata»
Interhaccrumorexoritur,Turcaruminnumerabilcscopias,cumipfo impera-
tore fuo,&:machinarum ingenti vi,terra&aquaThaurinumobfediiTe, quod eft op- V*WJ,lJ£»
pidum inter confluentes Sauum& Danubiuminllufcia , qua; olim fuperior Milla,»»»/?!.
dicbeft,fitum, hodie Bclgradum, alii alteram Albam vocant. Anxiuscius nuncio
Alfonfuspercunctatuscftàcircunftantibus , que nam pacïoiubueniriobfeifispof-
fetxui Aeneas,Fruítra,inquit,de auxilio cogitasmequeeñimHungarica atque Tur-
canica bella ficut Itálica funt,inquibusperraiocjonfligitur,&:quss noftri milites pul-
chrenegotiationesappellant,hacipfahora,qualoquimur , aut hoftes aut Hungari
profligan funtjCuius rei mox aderit nuncius.fecuti funt o¿to dies, Sc ecce littera; ad-,
40 funt ex Hungaria Chriftianos cruce íignatos,qui Thaurini obfidebantur, erupiiïè in
Turcas,& maxima edita hoftiumexde , diuina magis ope quam humana vidloriai,
gloriofiflimapotitos;fubMamillaTurcarumimperatorem vulncratum,difperfoex-
ercitu,reli&is omnibus machinis,cum paruo comitatu difFugilTetrepidum.atqueita
cena res allata eft,vt nihil amplioris fidei defideraretur. Ncc diu poll tarn fehx nun-
tium Senenfium pax fecuta eft, ea lege , vc Picininus accepta pecunia Vrbetcllum
Scnenfibusredderet. Tufciaqueexcedensin Aprutiis, & Aquilanorum hicmaret
agris.His rebus abfolutis, Aeneas Romam rediit:& cum vellet reuifa patria ad impe-
ratorcm in Germaniam proficifci,à Califto pontirtce retentus eft,qui remanenti car-
Amupu.
dinalatum pollicebatur.Paruit Aeneas. motio *d '
CumqueadeftentaduentusChriftifaluatoris témpora, quae cardinalium рго-"гЛя^**
pemodumcomitiadici poflunt, Cahftus cardinales nouos lèxcreauit, Raynaldum¿ew'^*'^
Pifcicellum archiepifcopum Neapolitanum Lucrecia: patruum, quern vt illi raorerar«»(«i»,
gcrerct enixiifime petebat Alfonfus,Ioannem epifcopum Zamorenfem natione Hi- fr^ffi
ipanum,feicntia iuris cxcellentem,quiannis vnode quadraginta in muneribus cu-/w»»,p»/«»#.
rixprndentercaftequefuerat obuerfatus , Ioanncm Papienfis ecclefias prxfulem, *г
\
at fCOMMÍNT. PII РАРЛ II.
Caftilionenfi oobili domo apud Mediolanenfcs natum: Àcncam pontificéScnensc,
<[iicm non Im peraror folum,fed Hungarian quoquc Rex Ladislaus , & cundí ferme
Germania: principes efflagkabant:Iacobum Fcrerranum natione Romanum Simo
nis Medici rratrem:& Riccandum Conftantium Normatiicú laecrdotem , qué Ca-
roIusFraficorunircxexpetcbar.Laudataefthdrumxireatio:Aeneam verojvbidona-
tum pilcorubeo audiuit populus,mox fama exorra eft, luccefibrem fibi creafle Ca-
íiftum,&7ingens coca vrbe lanicia. Sena quoque, ve aeeepie fuo Praefuli ornamenta
quxacceflèranc,reftos
quxacceflèranc,feftosd dies celcbrauic.fuitquc publice gaudium.Ac Federicus impe-
racormiruminmodumexukauic,cumaccçpifllclcgaiam,& confiliarkim fuum in
•rdinecardinal&usalTumprum.Nec Affonfus Aragonum, &Sicilix rex medioeri i#.
gaudioafFeâuseft,fed&Gcrmaniçomnes principes Aenearperepiftolascongratu-
lati funt,t-anquajn in eo Germania ipfa decoraca fuiftètmec decepci.Na AeneasGer-
m i norum femper Sc laudacor & derenforcxtrcic,n5 modo in cardinalaru,verum etiá
in Poncificatu maximo:& Califtus eumprx ecrcriscardinalibus in rebus Germani-
cis audiuicln Pruífia,qua: oíim Vim erigía dicta eft,&ad marc Balrheum iacet.cccle-
üa nobilis ac prediues fuit,qua Varmiensc vocác,mulcis arcib.& oppidis,ac lacilTimo
>erio potcs.fedprco inter religioíos beara?Maria;Thcuronicorum,qui Pruifiç do-
iabantur,&rcgePoloniaE ad quem Prureni defeccranc,crudeli & aíperrimo bello
eceleíi i ipíaadmodum defecit,parté rcligioíís, partem Polonis ad fe craheiuibus , &
▼illas acq; oppidadiripiencibus.Obiicincerea Francifcuseiuscccleíia: pontifex: ca- *•
nonü ftrumpars magna AencS íibi poncificé poftulauic^pan alcera bifariá diuiía eft :
&quidá Luticonéregis PoIonixc5filiariuníeJcgerunr,quidáfacerdotéaJium qué- ,
dâ,exhisquicum religiofisTheutonib.erant.PoireiïîoeccleirçàptincipioLuticoni
daca eft: fed cum Califtus canonicorum poftuJacioni annuens adminiftracionéec-
clefiç AencarcomendaflcCipoiTeffioquoqiad eíusprocuracorédclacaeft cius partis
quá Lurico obt ¡nuerat^qui minime aufus eft cardinali aduerfari. Acneas vero exinde
Poncificium max mum a(Tecutus,Paulum Lçghendorfium ei ecclcfiar preferir , qui
abfq; aduerfario inbanc vfq;dicm iJlagubernac.Eodem ferme téporc.&alcera eccle-
fia vacauit in Pruífia cpiícopio prxdica, qua vocartt Culmenfem.In eaPoloni vnum»
religiofi Thcucones alterum pctcbát.Dominicus с ¿rdinalis Firmanus religioforum ja
Г" protectorPolonorum caufam prorfusodiofam Papar,card nahbufq; reddideratrAe-
ncaexcepco.quicumanimaduercereteofcntentias in colkgio tendere, vc Poloni
. prorfus exclu Jcrenrur.& is promouendus, qui pofleífioné minime aiîècutus eflet:
cum ad iè ven:um eft,rem ab exordioquo modo inter religiofosTbeucones,&Polo-
nos acta cfllc,in medio cxpoíuit : oftendirq; Polonos quamuis iniuftc , more ramen
hominum in alienan» ccrcá veniflenôarmis, fed accerficos à iübdicis religioforum:
acq; perfona» prouifum iri,neq; ccdefia:,qu ia n5 admiccetunrurfusqi nö mereri Po-
¡tanosccclefiápro fuá volúntate impetrare, qui alienum agrum inuafiílent. Neucri
ergoaufeuleandum efleîçdtertium vocandum , quitamqua ceconomus eccleiiam
tarn diu rcgeret,quoad res in meliorem ftatum côducerencunofteïiditq; plurib. ver- 4*
bis nóopartercncrirquodiamcollcgii pars maiorfuaferar.,& Califtus ampkcb' cupi
de videbatur.Quiaudiro Aenea> PIacebat,inquit, nobis Firmanifencencia, fed eu
Aeneamucafti animum noftrum:decretumq; protuoconfilio facimus.
Mmt au. Vacauit Ecc lefia Ratfponenfis apud Oanubium in Baioaria iïca, cui prâr-fuk olim
Штит m Albercusprulofoplius,&theologusinfignis, quem Gcrmani Magnum appellant, &
АмД«яГ" quem doctor fanctus Thomas ordinis Prardicatorum Aquinas audiifle craditur.
tícomuttio. Hanc Eccleiiam petebat Ropenus Baioatius ex imperatorum fanguine nacus:cano-
wbmfinu». n— prîEpefiturn fuiHn degcranc,cumquc in epifeopum dati fibi magnispreci bus in-
! ftabant. Aeneas Ropertum iuuabat,quod eius promotio& vtilior, & nobiliorvi-
debacur.Papierm4electimuuebacur,non cam eins caufa, quam vt in rebus Germa- f •
nicis Aeneam Superare viderecur.Galiftus vtrique caufam audiendam commific , vt
elcctionis decrero,& verufquecompetkionis mericis diligcnccr penfaris , in cöfifto-
t ocit, ferrenc,qua:inucniíTenc,&fuasdiccrcntfentétias.Dumresdifcutitur,Papié»
fis cardinales ambit,acq; vnumquemq; Horn i conuenit : clectum laudac, merica eius
" . • ..... longc
♦«СИВЕЯ PtfMV^
ionge maioracíredicir,quamRoperti:iniquum Videri,nifi dit. „„ ,
r«ur:conucncacxindenacionis Germanica: inmedium afFerr,qu« mas
ctionibusfauent:hunc«aremhabere:Repertanondum anno? quinqué* vieinri
""«m.A^c&PapMtqueeademjrcpçti^
pedibüsibanc.âiií „ „ „...Jed cum in connitonum ventum
audicus,repci ¡re omnium animi commuted funt,&Caliilus omne duomm :^£neas rciccir.
i rciecir.
A * m Í tratum eft enim electionë malis artibus factam,& elechim extra communione
Xe cum dil'geretur,necírugiconuerfationiseiTe,nec tanca ecclefiadignute: con-
opetti¿Etatisdefe¿tum,&: bonam indolem,& mores egregios, & maiorum me
ra abunde TupplercExpeclabaturconfiitoriiexitus non minorifrequeniia populi,
quam cum de cardinal bus agitunEt curia in duas partes diuifa, alii hunc, alii ilium
luis yotisexpoicebant: fed longe maior opinio erat ad elecrum: vicit tamenRoper-
tus defeniore J£nea,atque is licet annis minor, Ratiiponenfi ecclefia: admim'ftrator
latus. Quaeres nomen ¿£nea: inter cardinales non parumadauxit.
'erhosdicsterrarmotus rcgnum Neapolitanum multis diebus agirauere, qua-
lespatrumnoitroru m memoria ñeque vifiíunr,nequeaudiu. Neapolimultà&pra:- f^'^"
daraaîduîciaconuerunt.Arrianum,&aliquapleraqueoppida àfundamentis ceci- Ne»p«i»mt
dere. Fama fuit fupra triginta millia corpora hominum ruinas oppreififlè : populi r/pw*?*T ,
palfimrelicHs vrbibus in agros migrauere,&: fa&aeftpublicapçnitentia,viris,ac mu- aÂifônfi
]¡prik.ií»iwnS^^¿vcr^t.rjhus fefe macerantibus.Tumquoq; & inEgeo pelago infu- mtn>Ftrdi
quam antea viía:paruacircuJtti,verum aka íuper лппм — , ^
jnta „yî»erc*.
cubitis.í iebus aliquor,donec flamx defuit bin &Са^'р^« *
rolusRexSuetiœ,cûfa:uiret in Chrifti facerdoces,&au__. ■obtins.
tiiret, ad-
nicenceVfpaIcniîarchiepifcopo,quiduxitexercitû,regno
,& Chriftiger
nuseifuiFc&us>quiv(quenodieregnat.-iEneas autemeum podagra: doloribus plus
folitovexaretur,indulgenteCalifto ad balnea Viturbicnfia fefe contulit, leuamen
aegritudininonfinem<pcrans:quandoismorbuseft,quemfola mors terminât, vbi
cötirmatus elt,&" altas egit radices.Incer lauandumhiftoriam Boliemicamcôfcripfir,
atquc Alfonfo Aragonù,&Sicilia: régi dedicauit.-fed priusille è vita exceflit, quam
30 hiftoriafiniretur.Ccperat Alfonfusíegrotare,cum eilet Aeneas in balneis, & lento
morbe correptus qiiadraginta dies inter fpé vitar & mordsmetumaflumpíít, fecitq;
demumnatura: £itis,inftiruto h&redefilio Ferdinande extra matrimonii! nato, qué
Nicolaus,& Eugen яь Romani pontífices regnicapaeem reddiderat. religioíus prin-
cipisobitus fuit,nam Chri íbano morepeccata conreinas, & facramentis ecclenafti-
cis communitus in alteram vitam migrauit,onerato filio vt auriíexaginta millia nu-
mum in expeditionem contra Turcas Romano Poncifici traderet:legauitq,multa ad
pias caufas;& ofla lúa in Aragoniä träsferenda mandauin qua: omnia fuperueniente
bello impedirá funt. Etfienim mortuo Alfonío regni principes ас ciuitates omnes
Ferdinandumfuprafe regem acceperunt, &ineiusverba iurarunt; Califtus tarnen
40 Pontifex Alfonío extindoregnùSiciliçadRomanâecclefià deuolutum declarauir;
Verunramé,dum haccagutur,&Fcrdinádus fetueri conatur, & Pótifex regni ponef-
fione procurat:Caliítus dies quadragintamorbocaptus,& extremo confectus fenio,
с vitamigrauit.ipiiimq; nepotes in Bafilicafim&i Petri fepelicrunt in loco quem vo-
cant beata: Maria: febris,oJim Apollinistemplum.Obiit autcmoclauoidus Augufti,
anno Saluatoris Chriítiquadricentefimo quinquageíimo ochuo fupra milleiimú.
Cardinales pro more egregias exequias feccre.
H*ccum accepiflet Philippus cardinalisßononicnfis,quiapud Balneum regium ^<"^tntlMt
per«ftatiscaumatadeclinauerat,Viterbiumvenit:&cumAeneafimulad elcctionc^(™/^
ftituri PrafuiisRoma profcítuseft.Cumq; ambo vna Vrbe peterent, vniuerfamcu- л.п,щи*и
50 riam,&maiorem populi pané extra mœnia occurrentem тиепеге:атттаппЬи5^^*'И
cunáiseorum alterum in pontificem maximum elechim iri. Reuerteiunt & ceteri 4t<u*z
' cardinales intra centefimum lapidem eömorantes:deccm S¿ nouem in Vrbeadfue-
re.Seddumcclebranturexeqiiia:,cardinalis Firmanus lenta febre correptus Cali-
ftum,cuifuccedereafpirabat,ad íepulchrumícquitur:vir,nifi iracundia luecubuií-
с з
\ù Comment, ри papaë îî.
Iet>exemp1aris,&:optirnus: fmtenim vita; mundiffima:, doctrina & rcrum expert*
entia magnusReliqui cardinales duodeuiginti décima die poft Califti obirum con*
claue ingreffi funt,to ta chútate fufpenfa in euenrum rerum.quamuis fêrmo com mu
nis Жпсх çardinali Senenfi Pontificatum maximum attribueret : ñeque enim quif-
quam fu«,de<juomaror effet opinio. Gonclaue in apoftolico pdatio apud fa net um
Petrum perftructum eifynquoduae clauiàe funt aulx & facella duo : in maiori cellu-
Jasfecerein queis cardinales ederent,dormirentque.Minus(quod&n¿tiNicolai ap-
pellatur ) confultationi > electionique pontificis aiTeruauerunt : deambulationi o-
mniumaulasJpfadieingreirusnihil actum eil circa ele&ionem: fequenti capitula
quacdam edita funt, qua; obièruari ànouo Pra:fule (tatúenme, iuraruntquefinguli ю
cafefeièruamros,fieJectiofuper{ècaderer. Tertia die facta rediuina, cum ventum
eflèt ad fcrutinium,inuenrum eft Philippum cardinalcm Bononicniêm , & Aeneam
Senenfem paribus vocibus ad fummum Pontificatum prxftolari, vtroque vocibus
quinqué vocato- ex reliquis nemo tres Tuperauit. Sequen ti die itum eft de more ad
rem diuinam,qua pera£ta,fcrutinium incepcrc.Calix aureus in ara pofitus eft,& tres
cardinales eum obferuauereRuthenus epifeopus Rothomagenfis presbyter, & Co*
lumnenfis diaconus,infpicientes nequafrausintercederet. Reliqui cardinalesin
fuis locisconfederunt,& Turgentes ex ordine dignitatis, aciènii accedentes ad alta-
re,fchedulasincalicemmittebant,inquibus nomina eorum feripta erant, quosad
pontifiçatumelicebant.CumquehocomnesfeciiTent, menfa in medio ¡edis pofi- *•
taeft,&tres cardinales memorati fupraeafchedularumcalicem euerterunt, fche-
dulaíquelegcntesfingulas alta voce nomina eorum annotauerant, qui erant inil-
lis conicripti.Necquifquam erat çardinali um, quiñón pari modonominatos anno-
taret»nequapoffecinterucnirefraus&deceptio.Schedularum modus hicerat: feri-
pfcratquilibet manu propria, Ego Petrusfine loannesfiue alio nomine fuerit, in Roma-
»um Pontificem eligo ^¿eneam cardinakm Senenfem , ó" Iaeobum Vbxbonenfem : nam
&: vnum , & duos , & plures eligere permiflum cft , tacita condicione , vt
prior nominatuspraefcratur; Quod iïnon habeat vota, qua: íufHciant , fuccedat
proximus, vteofacilius in vnum conucniatur. Publicato fcrutinio compertum
cft nouem cardinales iEneam elegifle, Genucnièm, Vrfinurn,Ilerdeniem,Bono- 30
nienièm,iàndi Marci,iânâ:orum quatuor Coronatorum, Zamorenièm, Papien-
ièm,&Portugallenièm,Rothomagenfem verotantumfex, reliquos longe inferius
refediffe. Cardinales omnes admirad funt: neque enim memoria hominum in t.nn
paruo cardinahum numero ad noue voces per ferutinium quifquá afeenderar. Cum
nemo íatis votorú habcret,placuit confedere, & viam quam vocant per acceíTum ex-
periri, fi forte ea die poflet haberi pontifex. Sedebant omnes fuis in locis taciti , pal*
]idiq;,&tamquäaSpiritufanctoraptieflent. Nemo aliquandiu loqui, nemohiíce-
rc,nemo partem corporis mouere prater oculos,quos varias in partes iacrabane. mi-
rum erat filentium,& mira hominum efîgies,neque vox audiebatur, neque motus
cernebatur vllus.Manfere in eum modum aliquan tifper , expectanti bus inferiori bus 4 0
Vtfuperiores acceíTum inchoarent. Exinde Rodericus Vicecanccllarius afllirgens,
ad Senenfem cardinalem accedo,inquit.Subfccutum eft filen tium,&:alter alterú in -
tuens,fuosnutibusindicabatarfeäus.Iamprope eratvt Л^пеат pontificem viderc
yiderentur,quod verentes aliq ui è loco abiere, vt eius dici creationem éludèrent. Hi
ruerun t Ruthenus,& fancti Sixti car dinales, fed cum nulli eos (êquerentur , mox rc-
diere.Tum Iacobus cardinalis iàncta: AnaftafiarrEt ego ,inquit,Senenfi accedo. Vna
iam Aeneae tantum vox deerat. Duodecim fiquidem pontificem efficiebanr,
quod animaduertes Profper cardinalis Col umnenfis, earn fi bi gloriam acquirendam
putauit,vt pontificem ipfepronuntiaret. Cumqj eilet Aenea? veteri beneuolenria
coniuncbiSjVerius ad reliquos cardinalesrEt ego,inquit,Senenfi accedo, cumq; Pa- 5<*
pam facio.Quo audito,cardinales vniucrfi nihil morati ad pedes Aeneç ièlè proiece-
runt,eumq; pontificem falutaucrunt:&rurfuiin fuis locis refidentes electionem fa-
cîamapprobaueruntnulloprorfusaduerfante. Ibiqj BefTarion cardinalis Nicarnus
iuo& eorum nomine,qui Rhotomageniîfauerant:Laudamtis, inquit, pontifex ma
xime, tuamairumptionem,quá ex Deoeflè nondubitamus : &fanc dignum te hoc
numere
l Î i ER P kîmv s: I*
muñere &cenfulmus ahtea,&5lhunecenfemu$. Quodautem te nôneîegîmûs.idfe'*
cit «gritudo cua:nam cum pedibusxgrotares}hoc tantum ruíficientiatuacdceiTc pu-
tauimusrefl: enim Ecclefia egens viro aâiuo,quipoifir itineribüs corpus eXcrcere|&
imtmnentibu ;periculisoccurrcre,qua:àTurcisformidamus. Tu contra quie
ioc nos : à Rhotomagcn fem traxit : quod fi fuifles corpore validus,nullus
i tibi pra ferendum exiftimarcrnus»At cum Deo placuerit>& nobh plai
te pontificemveneramur,&denuo quantum in nobis eftcligimus, tibique fi
feruiemus. Ad ha»c Aeneas,Exiftimafti,6 Nicsene,quantum animaduertimus,de no
bis longe melius quam nos ipfî,qui nobis pedum dcfe&um tantummodo artribuifti.
i о Nos imperfectum noftrü lati us vagari non ignoramus : defe&ufq; noftros pene innu-
merabiles eflecognofcimus,quibus potuimus à fummo pontificio reiiei. Merita ve»
ro,quxhucnoseucherent, nulla fcimus:diceremufq; nos prorfus indignos , ñeque
delatum ampleâeremur honorem, nifi vocantis iudicium timeremus. Nam quod
dua: facri collegii partes efficiunt,id profecb à Spiritu faneb eft,cui non licet aduer*
fari.Obedimusigiturvocationidiuinar:actcNicaene,&reliquos cum quibus fenii-
ftijIaudamus.Siconfcientiie iudicium fccuti,nostamquaminfufficicntes, non cen-
fuiftis eligendos,eritis omnes aeeepti nobis,qui vocationem noftram non iíb',aüt illi
ribuimus,(êd toti collegio,&ipfiDco,àquoeft omne datum optimum, &omne
Nec plu ra locutus,prioraexuit indumenta, & al bam Chriftitu-
xo nicsun accepit:& interrogatus quo nomine vcllet vocari,Pio refpondit, Sc mox,Pius
fecundus appellatus eih&: iuratis qui bufdam capitulis nudiuftcrtius in collegio edi-
tis,in altaripofitus.rurfusàcardmalibus adoratus eft, pedes eius&manus,&: ora o-
ículantibus:atque eofai3:o,publicaca eft populo pomificiselectioexaltafeneílra, ac-
clamatumque Pium fecundum pontificem haberi qui ruerat cardinalis Senenfis.
Tumquierantin conclaai miniftricardinalium,cellulameiusfpoliauere,atqiie ar-
gentum quamuis erat modicum,& veftes,& libros diripuere,& domum eius in Vr-
be V ilifli ma plebs,atq; infamis non cx pilaui t tan tum,fed difr u pit, et i am marmoribus
afportatis. Fuerunt & alii cardinales aftecli damnomam fufpenfo in expedatione
populo,cum varia; voces ¡aclaren t ur,& modo hic cardinalis, modo ille di cere tur с*
íoleáus,procurrerevulgusadilloruma:des,acrapinamfacere, & Genuenfis pro Se-
nenfi audi t us,partem fu bilan úx ami fi t. cu mq; plures nominarentur , nullius vox cú
maiorigaudio exaudita eft quam Senenfis : quem cum certumfuit Aeneam in folio
Petri conílitutum eflc,nerao non exultauit.Vidifles non homines tantum , fed vrbis
«dificiageftire:vbiquerifus,vbiquegaudium,vbique voces clamantium exaudie-
bantur, SeMySena/vme Sena. Et cum eilet armataciuitas,nccquifquam in alio,quam
in ferro videretur habere fîduciam,mox,vt certior fa&us eft populus Aenear pontifi-
catum obueniflc,depofitafuntarma,adeoq; mutata Vrbis facies, vt quarpauloante
Martis,c veftigio Pacis,& quietis ci uitatis efteéla fit: vbiquelacta atque fecura. Inte
rim nouus Pra-ful paululum eibo recreatus,i n bafilicam fan&i Petri d uftus eft , Sc in
4c ara maiori collocatus,fub qua iacent beatorum Apoftolorum corpora: Sc paulo poft,
infublimi folio,ipfaque Apoftolica cathedra pro confuetudine fedit. Quo in loco
tum cardinales Sc epiícopi.tum multi ex populo eius pedes exofculati funt,&in thro-
nofedentemChriftivicariumadorauerunt.Necdiumoratum , cum iam adueípe-
rafecret, in palarium red uxere:aduentu noctis lucere in omni triuio, atque in omni
turri ignés, camus exaudiri,vicinus vicinum inuitare, nulla in parte cornuatubafque
Liúda Re~
non fonare,nullumq; in Vrbe locum non publico geftiregaudio. Fercbantfcniores, тлпогй
numquam fe Roma; tantam populi alacritatem vidiíle. omnium ge.
tium ex Pii
Sequcnti node primariiVrbis ciues equis infidentes,ardentefq; céreos in ma Pontifica» ,
nu feren tes,ad palatium íalutaturi pon tificem accederé , quorum ordo ex mole Ha- ■variáfyPrii»
j o driani ad ardem beati Petri protende batur. Nec Romae tan turn, fed multa: Italia; ciui- tiones adeí-
tates,&multi principes,audita Pii pontificis aflumptione fingularem laetitiam often- gr»tuiatio~
derunt:praecipueveroSenenfesexultauere,quorum ciuisadeoexaltatuseñVt, vto- пет fr
minum in orbe primus h a bcretur. Corfiniani,q uod oppidú oâuaginta pa/Tuú millib.
ab vrbe diftat,qua hora Pon tifex eleclus eft, oppidani populariter ex agris redeun tes, culofaultri-
С 4
s
$l COMMENT- Vil PAPÀE II.
LaudomiamPiiTotorem falutatumiefeibohiimfe ntmciu accepiífeconcordi tefti-
im on ro affirmantes Àeneam cardinalem Senenièm ad íummum pomifïcatus fafti-
giumefleaflumptum. Quodvaticinium mcmoratu dignum fcquenti die litrera:
ab amicis confirmauemnt.Fcrdinando Sicilia: régi felix hoc nuntium fuit, qui patris
amicum infede Petri fuffe&um intellect. Francifciis Sfortia dux Mcdiobni , etíi
aliurhPontificemeXpe&abat,Acnea: tarnen cognitaele&ione gauifuscft> quem o-
lim in caftris contra Mediolanum honoraflet. Borfius Mutina: dux militares Indos
inftituit,& multa magriaq; Гиге lxtitia» íígna oftendit. Erat cnim ei cum Aenea vê
tus bcneuolentia,ab eo tempore quo ducatum à Federico imperatoreaccepit : cuius
adipifceñdi Aeneas non inutilis âu&or fuit.fperauit Borfius Aenea pon tifîcatum te-
nente,fortunas fuas,&gloriam auâurum:atque idcirco Ferrariam , & om nem diti-
onem fuam fingularem oftendere Voluptatem noui prjefulis afllimptione curauir.
Marchiones Mantua:, Montisferrati,&SaIutiarum parirergauififunt. Nullienim
corum Aeneas non noms & non amicus erat. Veneti,&: Florentini ficut ceteri po-
tetatus Italia: legatos mifere viros honoratiffimos:qui Roraam petenrcs,nouo Pon
tifici congratulatijobedientiam prxftitere. Ex vltramontanisprincipibusadmo-
dumlztaraseftimperatorFedericiis, ex cuius Fauore Aeneas ad cardinalarum vo-
catus,tandem beati Petri folium afcendiflet. Cun&i quoque Hifpania: reges , qui
Chriftum colunt, gaudium oftendere. At Scotus, Dan us, Polonus,Francus,&î
Hungarus , & Cyprius , imperatoris amicum hon libenteraudiuere Chrifti
vicariatum obtiuuifle. Bohemus vero apprime indoluit,vt qui no-
iceretharreticum fefe Pontifici notum eíTe.Philippo Bur-
gundi.r, &LudouicoSabaudix ducibusAenca:
pontificatus amici veteris acceptif-
' fimusfuir.
COMMEN.
i
C^MMEMTARIO-
RVM PII il
• F I с i s ш-
.- ' \ * . v :
• "fc ■ . LIBER SECVNDVS,
ï V s fecundus PontïFex maxi m us Romas coronatus eft apad |* f*"?2

bafilicam fan&i Petri, tertio nonas Septembris, anno falutis^'x™,*»-!
quinquagcfimooctauo fupra mille quadringentos,petiitque ipfa *
dicLateranum folemni pompa, quo in loco vix песет euafitin-írí£r'^*
ter eos,qui propter cquum,quoinfederat, gladiis decerrabant;
feruatuseftdiuina ope.-perattifque folemnibus , regaleconui-
uium apparuit, non cardinalibustantum, fed omnibus legatis
pnncipurn,3£ qui aderant proceribus vrbis,& optimatibus,cademquc nocte in fuas
«desad Vaticanumrediit;atqucinteromnescuras,qua:animumeiusinuaferc, nul-
la maior fuir,quam vt in Turcas excitare Chriftianos poû*et,atque illis bellum infer
re. Hoc genus hominum ex orientali quondam Scythia digreflum Cappadociam,
Pontum , Bithiniam,& отпет fere Afíam,quz minor appelIatur,armisfubegiL
Nec diu poft,tranímiíIo claffibus Hellefponto,maiorem Gracia: partem occupauit ,
&víqueadSauum,&Danubiummemorabilesamnes fignaprotulit. Reítabatin
medio Thracixvrbs regia Bifantium, quam prior Conftantinus cognomento ma
to gnus cum inftauraflèt,ac mirum in modum ampliaíl'ct , nouam Romam appellauit:
fed vicit obftinatio vulgi,vt ab innouatore Conftantinopolis vocaretur» Hanc quo-
quefedence Nicolao Quinto Pontífice máximo Mahumetes Turcarum impera
dor obfidione cinxit,& deiecta moenium parte,vt ante relatum eft,vi cepit atque di-
rupit, Conftantino eius nominis vltimo imperatorcobtruncato,fiue vt fama eftyn-
terequitum turmas opprcfla Qua victoria elatus ad Europa: Imperium afpirarc
cepit,coactifque ingentibus copiis per fuperiorem Myfiam in Vngariam, traiiecre
ftatuitrfedremoratusapud Albam,qui locus Danubio , Sauoque confluentibusab-
luitur,Thauruinum vetulias dixit,ièdenteCalifto tertio Romana: vrbis antiftite, à
Chriftianis cruce íígnatis,quosIoannes Capiílanús ordinis Minorum pçofefloro-
1 0 pinione ían&itatis infignis,& Ioanes Huniates Hungarici regnigubernator duxere,
magnam ftragem perpeflus eft,&: caftris deiectus , turpem fugam arripere compul-
fus:non tarnen autanimum,aut odium in Chriftianos remifit, fed nouos in d'eseX-
ercitus com parans.nunc Albanos,nunc Rufcianos,nunc alios vicinos , qui Chriftü
colerentjvexare adortus eft,vt qui iânftum Euangelium , ac diuinam Chrifti legem
conculcare prorfus,acdelcreftatuiflet.Ha!c gens inimica Trinitatis. Mahumetem
quendam pfeudopropheta fequitur,qui fuit Arabs,gentili errore &Iudaica imbutus
perfidia,audiuitq; Chriftianos,qui Neftoriana & Arianalabe infeâi erant. Creuit
potentis vidua: ftupro,& nobilitatus adulteriis,latronum man urn coegit,qua domi-
nat urn inter Arabes vendicauit,& habens veteris nouiq; teftamêti notitiam , vtrum-
^0 quecorrup;t:aufulq; prophetam fe dicere,&:angelorum potiri colloqçioiadeo rudes
illexit populos, vt legem iis nouam dederit,&a Chrifto foluatore.diícedere fuaierit.
Vtebatur cnim incantationibus & pra:ïh'giis,& vfum Vcneris,ac nefarios indulgens
concubitus voluptatideditam plebem facile ad fe traxit.Cui fubtracto vino nihil
non conceffit,vt legis fax cultum perfuaderct,quem quamuis Chriftum Dei flatura.
34 С О MME NTT. FI I PAPAE I Г.
eíTc &сеашг,ех Virginenatuin.mirabiliumopcrum cftectorem , ei ramcn dkiinitatc
adinvit,¿£tormcnta,mortifquccruc¡atum pro noftraredemptione tolerad m. Nec
prophetas rccipif,ncc Apoftolorum aut Euageliftarum di&is aufeultat : adeoq; por-
tentuofar legis huiiísau&oritascreuit,vtpeneomnis Aíia, & Africa eius veneno in--
fedafir,&:ducentibus Turcis in Graxiam penctrauerit) & Berhicam in Hiípanii
per Mauros occupjuerifr&quarcuisRoyiani pra fules multa aduerfus hanc peftem
armaparauerint , eatamenha&enuspaulatim ancla cft , &c ad interiora nofha di-
Iapfa.
rùaimrfm Timuit Pius pontifex hoc Vchenurn , 6c recurrere ftatuithe ferperet vlterius,
TmetéM nontattien in fe folo,hoceft m Apoftoüca: fedis viribus confídebat. Nam vinecre i б
¡ñíi(U»con- Turcas non huius aut illiusregniopuSjfedtotius Chriftiana: reipublica; videbatur.
cilii Man- Ncccflaria igicureorum confilia exil1imauir,quoiuni auxilia requircret: concilium-
'"т'шфй- queprincipum,&:liberorum populorum conuocaretíecreuir, in quo de communi
put ас vat¡- falutecommunitcrageret.Sedvbi concilium nabendum ciïciinconfultationcm vç-
emium. çnit:cardihaliûm alii Romaâliitranfalpes.aut in GeriTiania,aut in Gallia conuenttrni
habendum efTe diccbanr.PiO nihil horumplacuit.neqiicenim ex hoticftate arbitra*
batur,reges qui tranfalpes moràrentur,Romani vocari.neq; in Gallia, am in Gci ma
nia vtile concilium ftiturum,ad quod propter valetudinem Pontirclj
polfct.Antiquius vifum eft,non procul ab alpibus cóuentum cogère h
dius inter Romanum frà:fuîem,&; traníalpinos reges exiftimaretur. Duo nomina- 1 0
ta funtloca, Vtinum iti foro Iulii fubicíhim Venctis,&: Mantua in Galba cifaJpfna, ve
Iï alter negàretur,aIterpra*ftoadeflèt.Veritus eft ehjm Pontifex (idquod portea fuc-
ceííit)ne VenetiTurcarum armatimentes,Vtinum clauderenn&hac de caufa Man
tua clecb fuit à Pradule,'etiam ob loci commoditatem. Eft enim vrbsampliihma,in
fblofertili,& vicinamontibus,qni Gallos atque Germanos ab Italia dilrerminant,
Jacui adiaccns,q ue'm Mincins effecit amnis.ls ex ВеПасо in Padum decurnt : idque
pra:itatvtilitatis,vt ex omni Gallia cifalpinàcommeatus ad Mantuanos nauigiö va-
îeant importàri.Diu res agitata eft iñ concilio cum cardinalibus , quorum ctli multí
aduerfáreritur,quíbu$ res praefentes abunde fuppctebant,& pfacebát otium in Vrbe:
Vicit tarnen Prâîfulis cohftantia,&: in eius fententiam itum eft. Vocati funt in íbera- >¿
rio palafii,epifcopi,abbateVnotarii,orarores regum, & omries quíbus muñera curia;
crcduntür,vthorum qüoqueconííliaaudirentur. Ibi Pontifex , quoddiutccÍum
/fueratjptopofítüm mum publicauit , qüahtasin Chriftiahos Turca: cladesintulif-
fent,quibus modisEúánêlicam eüertere legem moIifenrür.cXpoluit nihil ílbi accr-
bius eíle,quam intüeri Chriftiana: gentis ruinarn: facratiílíma: religionis fe curam
gercre:ftamifleoccürrerehoftiumconatibüs. Atcumidabfque auxilio Chriftiano-
rum regum perficere non poflet, habere cohciliutn aut in Vtmo , aut ih Mantua de-
ereuiflc.Vt eôru'rh ibi fchsentias acidiret,quorurh op'cm imploraturus eílct:durum fi
bi videri Romam rclinqucre,beati Petri Apoftolifedem,&: Chriftiana: religionis ar-
£em:durius fe Pontífice fan&um Euangelium expugnari , pro cuius conícruatione
non orbemiblumiàcbcàti Petri patrimohium.fed corpus &: vitarh poneré íbtuerít:
atq; ideirco quarttuis fencx &¿ a:grotns,tarhen Apennint inga,&: Padi fluenta tranfïre
propofuerit^vt cüm potentatib.Chriftianis de falute Chriftiana: religionis cohmLr,
&¿ multain aUhe modum grauiter perorauit* LaudaUeruntomnes animum acciuf
propofitum,&:iñcíBllimeXtülerunt,quivnus effet omnium faluanda: religion» cu-
rioíus. Ëxirï publicum de more confiftoriumeftbabitum, &: littera: Apoftolicar
recitat*funt,in quibus ftatuta diesconuehtioms eft:& priheipes ad alterum ex dúo-
bus loéis vocati. Epiftolaeius rei ab ipfo Pontifice didlata in aliarum Volumine con-
tinetur.Rornanoscognitrodecretoingensmacrorafficit ,quifepriuatum iri çmolu*
mentis curiâduerteoant. PofttificemmorbiSj&xtate grauem haudquaquam re» fé
üerftirurti aliquando fperabant:& alii Senas peti non Машиат aiebanr.fingiq; сод-
uentum Mantuanum,vt irt itincre Scttis remoraretur,Ponrifîcis patria ditaretur. A-
îfinonfôlum Mantuam,fed in Alemaniatn quoqueprofedturum Prarfulcm arfirma-
b'ânr,qui nutrîrus inter Germanos,libehs ad eosrcdiret,neq¡ indignum putarct , A-
poftolicam fedem tranfalpes haberél Deipcraucre omnes de reditu. eiularc per vr-
bcai
LIBER S E С V N.D V S. . ~J
bcmfrminx^cpueri b!afphemare,acvirimaledicere:fencsqui plusfcnfi haberenr,

caterua;im adiré Pontificcm:damnare receifum,rogarc vein Vrbefuamanerctrpol-
licerimulraremanenti.SolabatureosPontifcx5neceilitatem profedionisoftendens,
&: redifum eclerem promictensmec tamen ipfe abfque lacrimis fuam plcbcm affari
poterat:erant omnia plena ludu,nec ranta in afTumptione Pii lauitia populi fuit,quâ-
ta vifa cil triftitia,cura profedionis decretum in plebe auditum eft : adeo nullum eft
gaudvum,cui non fucccdatfubito mœror.ReddebantiterPra:fulisdiificilius,acperi- •
culofius,nondum compofita: regni Sicilia: res.
SicTÏia etiï eadem cft,quam prifei Trinachriam vocaucre,paruo freto ab Italia d« süíüa
i o difcretam,qua Scylla: & Charybdis monftraferuntur : hodie tamen duo Sicilise re- "ß™"^^
gna vulgo appellant,alrerum in infula,alterú in Italia continenti, cuius amplius quá¿»/>«¿w»«, '
tres parces fupero & infero mari abluuntur:quodreliquum eft, montibus aeflumi-"* "1™в
nibusà ixliqualtaliadiiîungitunlongitudo eius à fin i bus Rcatini agri,quem vmbili- Jjufuptfo
cum Italia- dicunt,perAquiIam Mariorum vrbem vfq;inBrupos?.& Leucopetramî"'/'"''?'
miHib.paíruumcirciterquadringentisprotenditur:mult;einea prasclariEvrbes, fed¿«"¿j?¿e///,~
omnium metropolis eft Parthenope, quam Auguftus Neapolim appellauit, olim & quX c*-
Capua principatum habuit, cum altera Romadiceretur,nondum Romanorum ,
Annibalisarmisvexata.Hocregnumdircdoiureadecclefiam Romanam pertinet: Л»*»,
diu gens.Gallica eius feudo potita eft,cenfum pendens annuumRomano Prafuli vn-
10 ciarum auri odomillium.Sed,cum Reginaloanna.qux iècundaéius nominis regnii
tenuitjLudouicum Andagauenfem, quern prius in filium adoptauerar, afpernari ce-
piffet , atq; Alfonfum Aragonum regem exHifpaniainregnifucceflionevocaflet,
mutata eft conditio,& pro Gallicis Çathelanos,fiue Aragonenfes introiere,Plura in
ter Ladouicum,& Alfonfum pradiafuerunt,forte& humanarum rerum vario ftatu
nunc iftum, nunc illmiierigente.Ludouicofebribusextindo,ius eius ad Renathem
fxatremderiuatum eft. Regina Alfonfum modo diligere,modo habere odio.qua vita
funda Rhenatus inregnum veniens,cupideapluribusexceptuseft,&tamquamrex
adoratus,qui non paucis annis aduerfus Alfonfum de regno dimicans , vidus tamcn
abiit.Alfonius in regno rcmanfit,non tamen ab Eugenio quarto Pontífice máximo
j о Romano,qui Rhenatum elegiífet, obtinere feudum potuit , nifi poftquam conftitit
Rhenatum aux promiferar neglexiife,ac iufiurandum vioIaiTc. lnuetbtus Alfonfus 4
abEugcnio,regnumq; confecutus,non fuit ingratus, fed Francifcum Sfortiam , qui
Picentes ab ecclefia deficere coegerat,armis expulit , &: prouinciam Eugenio раса-
tam reddidit. Erat vnicus Alfoníb filius Ferdinandus nomine ex femina nobili , ve-'
rumalteri nuptagenitus.HuncEugeniusadregnifucceiTionemidoneum reddidit: '
idemq; fecit Nicolaus quintus fueceifor eius,qui rcgnum Alfonfo confirmauit.Qua-
diu igitur poft Eugenius,& Nicolaus vixere, Alfonfus abfq; aduerfario in fummapa-
ce,atque otio regnum tenuit.Mortuo autem Nicolao,Cahitusj^tius fuccelllt in AI-
fonfi auh diu verfatus,&illi apprimc obnoxius,qui eius precibus cardinalatum obti-
4° nuüTet.Quas ob caufas putauit Alfonfus ab eo Pontifice,qui fibi aliquando feruiiîèt,
&quifuorauoremagnificatus effet, nihil fc finira petiturum: eaq; fiducia dudus,
non fclum regni feudum, fed Marchiamquoque Anconitanam, &: alia plcraq; ec
clefia» loca tradi fibi efHagitauit. Póntifici longe alia fententia fuit , qui cum fe iam
Chrifti Vicarium efte cerneret,nec regi cedendum , nec iura Ecclefia: alienanda
ceníuit:exortaí funt inter eos graues inimicitiar, quae viq; ad finem vita: vtriufq; per-
durarunt.Obiit prior Alfonfus quadragintadiebus : quod audiöns Caliltus lllacry-
matus eft humana: conditionis fragilitati,& rifit,cü prophetadices,Laqueus contri-
rus eft,& nos liberan* fumusmecFerdinando pstei num regnumpetenci aures acco-
modauit:icd erraffe principes, ас populos ait, qui cum fupra fe regem accepiflent:
J<> aççerfitifque cardinalibus,& qui dodi ex Romana curia erant pra:latis,regnum Sici
lia; ad Romanam Ecclefiam deuolutum eífe declarauit : eratque eius animi , quod
sdidumeft,vtarmisillud vendicaret: &iamnon paruam militum manum coe-
rat,fed morte pra*ucntus,côgitationibus fuisdefuit , dum fuccefíbris eledio tra
il ur. Шжмьп
Iacobus Piceininus inter duces equitum non ignobilis,quiAlfonfo,& dcindeFer- *ф*#щ
3¿ COMMENT. PII PA'PAE II
í-w'r'wI" înan^* а^'сгГит Sigifmundum Malateítam miIirauerat,hoíte dimiíTo Aflííium
плъ ¿"ar. occupat,munitam Vmbrizciuitatcmpœfe&usarcisnatione Cathclanus auro cor-
«Mmndtm- ruptusVrbcmprodidit : Gualdcnlcsquoquc Se NuccriniadPiccininumdefecere.
Nam patris e¡us,qui aliquando eos fubegiflet,memoriam cokbant. Arx Gualdi fide
& diligentia prarfk.&iferuatacít.Fulginares,&: S poletani,& fermeomnes Vmbn vix
in officio pra:terroreconfiftere, cum vacante fede Apoftolica tantushoftis exim-
prouiíoemcríííTct.Atvbi Pius eleduseít,fubitoanimi bominum eredi, & fpcs pul-
cherrima oblata eft ecclefiz fubditis» Arx Spolctana ícxdeam millibus au ri n um um
redcrtipta. NarniaqUoque» Sorianum,VrDs vetus,Vituruium,Ciuitas Caftcllana
(in qua Vciosolimfuifte quidam opirantur, nos nihil aírerimus,)& alia multa oppi- l9
da non nifi phcatis auro prafedis recuperari potucrant.Molem Hadriani , quar olim
GaíbumCrcfcentii,nuncfancii Angelí nuncupatur,coIIcgiumcardinalium viginti
millibus aureis à Börgia Caliíti nepote redemit.ls in Vrbem vctulam , & arrem mu-
nitiffimam.non procul à Centümcellis fe recepit,ibique brcui íebre correptus inter-
iit. Piusmiflo Vicccancellarioeius fran c, Sc fimuhnefaurariolocum obtinuir: nec
multis poftdiebus vniucríum been Petri Patrimonium recuperauit.iiscxccptis.quaf
Piccininusinuafcrat,mirapopuloruminciinatione, qui íeCathalanorumiugo libe*
ratos,admanustediiírc Italas geftiebantradeo leuius íuorum ciuium quam cetero-
rum imperium mortales duCunt Precininus tantum in omni agro Ecclefíar contu-
maci animo Pii mandata conremnere> àtq; in armis ípem poncre,quamuis oppida, t#
qua: inuaferat paterni iuris fuiflè diccret.
Inter ha:c legati Ferdinandi Pium adeunres memoriam Alrohfiprarfetule-
DuorcnMsi- runrjquiPiumapprimedilcXiflèt, cum Senenfisecclefiarpontifexlcgationeapudiê
Ttrdmïni, Carfarisfungercrur>orauerimtncfiliumamicifperncret,neue pacernum regnum ci
tS wnduio. negaret,quempopuliomncspeterent.Adquös Pius, Alfbnfum>inquic, pro fuá pra*.
wehш лМе- fl-antiy¡rtutcg¿djjeximus , ¿ admirad fumus:idque Ferdinandi rebus admodum
я/
¿hs.
conducet,fíergaRomanamEccleííamquodfuum cftfeceric. Jnterrogatus quid ei
faciendum cíleti Ceníum,ait, Apoftolica: çamerac debirum à regina loanna in hunc
vfq¡ diem non folutum quotannis eXoluet: Pontifici Romano quoties auxilium pe-
tïeritlibcnterafferctîÈcLlciîarum iuranon attinget. Piccininum ex agro Fcclefiar j#
iubcbit eXcedere,nifi paruerit armis coget. Sigifm и n de Malatcfta: earn pacem largie-
turquam Poíicirexdixerit.Bcneuentumecclefiaíreftituct:Tertacinam in anno* de
cern füb cenfu tenebit,exin Romano Príefuli trádet. Dura: le ges Ferdinando vifae
fepeque oratores mifii,ac remiíTi funt, qui mentera Pontifïcisad pauciora defk&c-
rent. Quibusrcfponfutncft.Pium haudquaquammercatoremeíTe,quimulta pe-
л tat,vt vel pauca reportet.-dixifle ilium in primo colloquio,quod in vltimo dícendura
erat. Nec regí condgu'otiem fperandam fore meliorcm,quamuis Pontifcx Roma lit
abiturus:aut his legi lins regnum obtinendum.au t eo catendum eile. Vidus eft tan
dem FcrdinanduSjCum vna femper fentchtia,& vna vox Pontifias eflet. Res ad col-
legium deduda eft,cardinales exceatis Gallicis,qui & íedis & regis erant , Pontifie? 49
aufcultabant. Vcrüm S¿ illâ rationîbus tandem vidi confenfere,&:vtilc confilium
iudicarunt,Ferdinando regnum concedi,quamuis ne decreto fubferibere cogeren-
tur,impetrauere.Erat ее tempore Roma: Decanus Carnoccniís regis Francia: lega-
tus,quiadCaliftumdcrebusTurcarumadurus venerat. Is fuá: gentis iludió та-
gnopercinftabat, ne regnum Ferdinando concederetur , laturum id aegre regem
uium,atquein Apoílolicam fedem vlturuin diditans. Aduenerat & Mafillicnfis e~
piícopushomoloquaxáfege RhenatomuTus,qui regnum domino fuo aílcruari pe»
tens ingemibus promiífis curiam replc bat,û preces audirentur fuá:, fin minus , ruiru-
ram curiam affirmabat. Audiuit cum farpenumero Pius, &c multa prominentem
intcrrogauit.poíTctneRhenatus Piccininum Ecclefiajceruitib.imminentem armfs ; *
expeliere. Quod cum ncgaret:Et quid ergo eft,inquit,quod expedemus ab eo, íí no
bis pereuntibusopemnultam Valet aíFerreínobisinregruaneceirarius eft, qui Sc Cu\.
poífit&noftratueri. Vos regno íampridem caruiftis, ас tamdiu carebitis, donee
vires adfirit,quibus hoftem nobis indulgen tibus poíTuis eiieere: atque ¡ta verbofx le-
gacioni verbis oceurrit. Ferdinando regnum conceiJüm eft ex decreto fenatus : Se
Latinui
LIBER S E С V N D V S.. ь7
Latinas cardinalis Vrfiniis>q u i regem in verba Pii ас fucceíTorum eins iurantem co
rona donaret in Apuliam miíTu.s&: cum eo NicolausThyahenfís electus , qui poftea
cardinalatumconiecutuseít,itcr fecit, vtoccultioraquardam cum rege tranfigerec.
Exin vocacis ad Vrbcm baronibus a^ri Romani,mandatum cft,ne quis abfentc Pon- ц22Йи
tifice res nouas inolirctur -, pacemque ihter fefe iureiurando vtobíéruarent adacb имя* &
íunt. Qui contrafeciílfcineum ingens poena ftatuta. Et quoniam Romanos ma- Cl¡!£¡¡™
gnüs timor inuaierat, ne abeunte Pontífice in perpemum Romana curia priuaren»
tundeercuit Piiii annuente fenatu >>vt fi extra Vrbem clauderefediemeXtremurft
contingeret,fucceiîôris fui eleftionem alibi quam Roma; fieri non poíTe, ftatutodie-
X о mm termino quo cardinales,qui Roma: reperirentur, expectare ablentes deberentt
¿¿reliáis nonnulbscardinalibus , Sc auditoribus Rotar, aduocatis ac litigatorib. in
Vrbetoto abfentia: füa' renipore.Rottianam curiam apud cos non minus quam iê- 1
cum elle declarauit. L gatis ciuitatum Si rcgulorum qui cXvniucrfo patrimonii
EccIelîa:Ron)am vénérant, priüilegia qua: ab antiquis Pomificibus obtiouerânr,
quoad fine controuerfia iis vfi fuiflcnt^confirmauit : & amplios haud páruam ccn-
iuum partem ad tres annos remifit : qua; res fupra octuaçinta milliaaüri nummum
afcendit. Referendarios inftitüiteos, qui fuerant pra:decefroris,&:nouos aliquot
adiccit cX omni nationcdiligcnter admonitos,ac iureiurando adailos nc pecuniam,
neve dona fui officii caufa , Vila reciperenr.nam fimomacam prauitatem precipuo
¿o iniêobbacur odio. Atque ob cam rem cum fecrerarios more maiorum pcraclo
ptandio aliquot diebus ad fe admifiilet:-atque his fidem habens epiftolas,quas illi at-
tulerantobfignairct,rcpcriiretquepofteainfideliterfecumclleac1:um , & íniquapcr
pecuniam abfoluta ncgotia,deinceps aditum ad fe cundís inhibuit,cxceptis duobus
lacobo Lucenfi , qui poílea Cardinalis eflfectus eft, Se Gregorio Lollio fratre confo-
brino.quorum fpectata virtus ab omni prociil labe aberat , с manu catdinalium íup-
plicationes noluicaccipere:fi quas obtulerunt,ad referendarios remifit,. Supplicatio-
nibus vna partium concernentibus Eberardum epiicopum Spolctanum e-
grcgiumiureconfultum,&incegritatemorum, ac opinionc iuftitiae laudati/îîmum
pr*cfecit,qui Sc ipfe demumrubeo pilco donatüs eft, acperlvhcmodum&rfacilis
j ô expedido rerun* erat,&incorrupta,& Romanam curiam iêquentibusadmodum fe*
ceptáw
Per idem tempus VenitRomàm îoannes Soleriüs diüinarüm ÎcriptUraïtim St¿
fublimisintcrprtSjdcqtiofupramentionem tecimü& Hunc Califtiis viuentc А1- г*г*'**«-
fonfo rege Aragonum Barchinonchíl prarfecerat eccleiiar : deinde illo mortuo inui- ^^'иЛи
tum ad alteram tranftulerat in regno Sicilia*,(ibiqüe apudßarchihönenfes Barthoh> * "A-
maeum Ragaziumthcf.urariumfuumfuftecetat, Iniuria fe affectum Ioanhes que- ¡S2é**u
rebatur,fuamque repetebat eccleliam>atque amicitiam pfiefeferebat , qua Pió Pon- рмшр*т~
tificiapudNeapolimiunàusfucrathondum pontificatum adepto. Maximum ^tur,p,'*im-
audiuit amicumPrxfulj&abrogatoCalifti decreto, ad priorem ecclefiam remifit, 'V"M'
40 quam illcfumma cum laude gubernauit,àcceptibeneficii&:memor,& gratus»
truscardinalisfanctiMafcipereofdemfercdies,econtranon mediocrem a Prazfule dhuL^l^
confufioiiem reportauit. Vnusisfueratexcardinahbus,qUifummoconatU Pium p«*
inadipifccndoâpôltolatuâdiuuerât,atq;idcirconona:qua tantum petentifibi> fed
iniquaquoq; negari nefas arbitrabatur. Pius etiam amicis indigna qua:fentibus
duruserat. ObiiíTe fama fuit per eos dies apud Viturbium rectorem parochialis ec-
clefia? fanctar Mari« Prunetanxâgri Florentini , rnqua Virginis imagoeít> quam
mirareligionepopuli venerantur,tamquam pluuia: fercnitâtifquedonatricen^cum
neceflkasingruk.diues illic templum clïySc affiduis mortalium votis infigne : accc- 1
pit Vacationemeius cardihalis,& adiens Pontifia m, id commendari fibi efflagitâ-
, 0 uit , nec aliud honeftatis fuae petition! adiunxit, nifi familiärem fuum fuifle,cuius
morte facerdotiumvacaret.'quamquamneqüe hoc ipfum erat verum,icdcardihali*
omnes in familia fuaafcribebat, qui fe aliquandolalutaflent. Pió indigna pctitio
vifaeft,rcfponditque parochialem ccclefiam,ad quam plebes multa: concurrerent»
cardinalinoncíTc commendandam,á¿eam pra?fertim,qua: laicos haberet patronos,
monuitquccardinaltinaVtmaioraexpc<äaas, aquo animo terrer- non impetrare
D
!
\% COMMENT. РП PAPAË If.
inmora^leindignátustamquamgraui contumelia fa^ inquît,
nonimpetro.qui fperem magna? Non éfl^vtvideoûramplius ad remoter : melius
în ecclefia mea Vicentiha feruiam Deorfine m* domum ire, arque illic tandem poil
multoslabores otiofrui.Cui Pontifex,Perge , ait, Se fine te Romana Ecclefia fuam
jgloriàm retinebit:hemo'facukatem abeundi pétat,qui noluit impetrare ,decipietur,
nulîi negabitur,quando ncmocft ift cuius locum acque bonus,aut melior iuffici ne-
queat. Cardinalishisauditis tamquam in alteram diem Romanam curiam reli-
Ôrurus.exofculatisPontificispedibusInrdes fuas apud fanâum Marcum concef-
iir,;ulîîtquead reccfTum cunda parari. Sed nocle confilium maturanre cogitare
eccpit,qinm minima eftcardiniliumcxiftimatio , qui abfque icgatione à Romana im
cuna procuï agunr,& quam conrempruifint omnibus , quos fequitur Pontifias o-
dium:nam ficuctenebrofum eft lunare corpus cum terra ihtcrpofita non illuftratur
àfole,ita&:rardmaIisextrjPontificisgrâtiàtnagensluce Caret,& obfeums habetur
arque abiectu<:. Interpofttit igitur Philippumcardmalcm Bonon enfem,qui fePio
reconciliaret,&:ipre mox fecutus,errorem fu um profeflus' in grariam rediitmec diu
poftinaîiumincidicerrorem,fchedulamperThomamcubiculariumPontifîci mt-
tcns,in qua petebat litterasarreftari.qua: de rebus iubditioneVenerorum coniifte»-
tibus,íc inconfulro decernerentur,atque hoc idem aCalifto conceflum aïïcuer abat.
Schrdulam cum legiíTet Pius: ErgOjinquitjnonmeVenetiîêd cardinale fandi Marci
fummiun Pontifican adorabunrtfi potuit Califtus fuperiorem ferre,non poteftPius 2, 9
mortalcMTihominem:Deotantum&ficrislittcrisfubieélaeftaucl:orirasnoítra. arq;
his dicu's fupplicationis papyrum rciccit. Quod cum accepiïïèc cárdinalis fubticuit,
he maioribus vrgereturftimulis.
fromotie Vacauit& tunc ecclefia cathedral is in Àgrïgenro,quae vrbsin TrinàCriàolim
ЯммгАя* celebérrima fu it,& apud veteres rerum fcriptores late memor¿tur.Hanc Pius Bern-
irigmtinA. ardo Boleo prarftanti iuris interpreti,&auditori Rota: nihil petenti ,& proriusigno-
ranticommifit:qu a&boninominiscratj&olimbafiliczfociuseiusfucrar. Arque
vnohoc opere, &: amico fatis'fecit,& Auditores omnes in fpemercxir,eadem pra>
mia fuL laboribus expc&antesjqua: fuum collegam aíTecutnm viderant,nec decepti
funt:nam Pius plerofque poftca excellentes viros ex eis ad pontificales aflumpfir ее- J о
clefias. Verum Bernardo pernicioûfiiit Pontifias gratia,qui dum ecclefia: lux pof-
feífionem fummoftudioqua:rit,nccafleqi'ipottitobiÎ:antenon a*qtiorcgc , labore
iïmulj&: tatdio confc&us,agritudinem. incidit,quíe vitam eius breuiorem reddidit,
arq;ipfumextinxit,&fi virobono in lucro fit quanteeyus morí : ad cuius regimen
Nicolaus fancti Petri cárdinalis dimiíTus eíb
tjUifitffju, PontiFex maximusadrertiodecimo Calend.Februariàs,quardiesprofec1:ionis
fii*d!Liius diGti eft-ex palatio Apoftolico , quod eft apud fanctum Petrum in Vaticano intcm-
amtctt m*> pefta no¿te ad ardem fanebe Maria: maioris in Exquilio monte fe conrulit, ibique fe-
quemi die commoratus,frequenti populo , ac vehementer lacrymanri lacrymans i-
pie bencdixit,& poftridie Sole nondum orto pet thermas Diocletiani , &: collé Sub- 4»
urrxad portam Flamineam,nunc Populi vocanr,& deinde ad pontcm Miluium de-
fcendit,catdinaleseo vfque fceuti íunt,& optimatum Vrbis , plebifq; maxima pars,
îbi equitum in armis expeétabant turrha:,qua: Pontifican tutum deducerent. Tum
dimiflb populo fex cardinales delectifunt,qui Papfcíeruirentircr agent) : Vlhelmus
Rothomagcnfis é regia ftirpenatus , Alanus Auinionenfis nobilis Brito, Philippus
Bononienfis Nicolai Pomificis quondamfiàtcr,Petrus fandi Marci, Profper Colu-
mnenfis,Rodericus Vicecancellarius, qui Romanorum Pontificum nepotes fue*-
runt,Eugcnii,Martini)Califti:cardinales reiiqui.eXquib.nonnullivaletudinariifuc
runtjiuflî funt Romàe manere,aut mitius veris tempus expe¿tare,ac tú pone fcqui. Et
cum aliorumargritudinib.Pontifex ignofccret.fuíenequaq'iam pepercit, qui peda- J"*
neo dolorc,¿V: pl uribus afFectus morbis,fubire mortis periculum maluit , quam con-
ititutamprofecl:ionisdicmncgligere:obftabantamici,multifq; aitib.remorari Prar-
fnIemadnitebantur,horndam hyernem & rígidas Appenini alpe>,&r itineris mille pe*
ricula memorantes. Qua: cii fruítraobiedartnrur,nó defiierequi dicerent : En Pon-
tiffx,fi nulla tui corporis retinet cuia,refpice laltem qua; tibi commiilicft, Romana
Eccle-
\
LIBER SECVNDVS. }9
ЕсЫейат,6^иосепп^£рга?рагстигатп^иегсе.- &: quis Patrimonium beati
Petri te abfente tuebituríquamprimum Padum tranfmiferis,inuadent regnum tuum
lupirapacesrnam qua: terra eft tyranniSjnedicamlacronibus, magis fœcundaquam
tuà?Picenum alii,Vmbi iam alii,alias alii prouincias dilacerabunt,nudabuntq$ pror-
msfponlamtuam:cumretueris,noninuenies locum, vbi reclines caput , quern pof-
fistuumdicercAdhax Pontifex; Meliora,inquit5pra:ftabitDeus,cuiusaduricau-
fam pcregre proficifrimur. Quod fi permiferit diuina miferatioid fieri, quod ti-
metis,priuari his temporalibus bonis Ecclefiam, quam fide malumus: nifi feruamus
quod promiííum eft,pcrit fides noftra.& quis amplius crederet nobisíReligio quoq;
io in diicrimineponitur , quam Turca: oppugnant,aduerfus quos conuentus indidus
eft.-finpergimws, nutat temporale regnum Eccleiia:,& hoc larpeamiflumeft , & fe-
pe гесирегдшт: fpiricuali,fifemel exciderimus, difficile vendicari aliquandopo-
terit.percant ha:c fluxa,dum íolidiora ilia retineamus. Nec plura locutus iter ingrcP-
fus eft.
Prima illi pcrnodatio apud Campanianum fuit,qui locus eft Vrfinorum, paf-
fibus ab Vrbc fexdecim millibus diftans:hic Tranenfis archiepifcopus , Latini cardi- f"№",&
nalisfrater,&!: PiumPoncificem,&:vniuerfam curiam magnifico apparatu excepit. A£tUb!în~
NondumPiccininus Aiîîiuimreftituerat,nec tarnen Pontifex ab inceptoitinere de- fié
ftitit,etfi per agrum,quem illc occupauerat,tranfeundum eilet. Ibat ipe plenus, пес рш££?
aoauxiliumDeifibiquouispadodefuturumarbitrabatur, cuius caufam ageret,neque яЬт»
ÍTuftrataeftPiiPrarfulisin.entio.-namdieíequenti cum iter Nepefum & ciuitatem^"'^*'*
Caftellanam medio ferme fpatio viam facerct,littera: allata: i'unt, qua: reftitutionem
AmTii,Gualdique ac Nuceria: ccrtiifimam nunciaucre. Vix eas legçrat,cum feftinan-
terequitanscancellarius quidam Euerfi Anguillarijecomitis Pontificem petit,&ha-
bcre magna,qua: référât mandante comité dicit;iufïus fari:Hcrus,inquit,meus eunti
tibi longinquam viam praedicit,antequam adfint AuguftiCâlendar,non paruas in re
gno tuo oborituras turbas,tumque cogniturum te qui fidem tibi afteruauerint. Cui
Pontifex ;Redito,ait,ad eum qui te mifit, Aífiílum ecclcfia: refti tutum referto , atque
his nuntium triftem dimifit:fciebat enim id futurum moleftia: Euerfo , qui Piccini-
50 nummeretricula;nomenmereriaiebat,ílfealiquando Aífifio,0£tam egregia muni-
tioneextrudiíincretrPiccininusautem antequamoccupatas vrbes reftitucre ftatu-
iflet,ia:pe per internuncios Papa: dixerat:Videto quid agas Pontifex adueríús fortu
na: homincm arma capicns.Adqi^PontifcxrStulte^nqui^Piccininusegeritjfifor-
tunam fuamexperiri cum noftra tentaueritmam íí fortuna: aferibere ftatus hominü
licet,longe maior fortuna eft in folio beati Petri federe , quam equitum aliquot alas
dudare:quamquam fi rede loqui velimus,Deus eft,qui regna Se ftatus omnes diftri-
buit:fortunx inane nomen,& vana gentilium inuentio.
HicquiaEueríímentioincidit,& fa:pc huius hominis faciendus eft íermo, ъ*х>нфё*
pauca deipfo dicenda funt,vt intelligant pofteri cum quibus Pió Pontifici concerta- tigmt'
40 tiofuerit. AnguilJaria vetuseft oppidum quattuordeeim millib.pafTuum ab Vrbedi-
ftans,lacuiadiacens, qui propter Anguillarum carpturamoppidonomendedit-hoc,
íibi nobiles quidam с Germania profedi vendicarunt,qui fucceíTu temporis domi-
nacu,& opiÎ9.audi,comites tandem Anguillaria: didi funt,Vríínorum familia: fœde-
rib.&amicitiaconiuncri. Horum domus noftra actatead duos fratres redada eft,
quorum altert DulcisnomenfuitjEueríusalteri. Dulcís rei bellica: apprimeperitus
mukis facinoribus nobilitauts,relidis duob.filiis exceffic è vita.Euerlus nepotum cu-
telam iniit:deniq¡ Vrfinorum relido fcedere,Columnenfib.¿unduseft ; cum de fuc-
ceflionc comitis Taliacotii cum illis non conueniret,diuq; bellum inter Vrfinos , &
ipmm agitatum eft euentu vario,tandem inducix in annos triginta fadarfunt : перо-
fo tib.AnguillariamjquxfucrateorumhereditaSjabftulitoccaíione recepta, quod Vr-
iînorum parti fauerent. Ha:c de Euerfo hoc in loco dixiífe fatfuerit , cuius infe-
quentibusfxpefietmenciomuncadPiumreuertamur, qui vbi Aífifiumabfqucar-
misrecuperatumcognouit,longeiucundioriterfuumfecutuseft, intelligens Deú,
qui cœptis afpiraflet fibi fauentiflîmum eíTc,& optimis aufpiciis res inchoatas : non
tamenreda viaperTufciameundumcenfuit ,vt qui Senas ingredinolebat,priuf
D 1
\ö COMMENT. PII PAPAË II.1
¿juarh fois ciuibus reconcüiarcmr. Eracénim eis paululum fubiratus,qiii ordine'fll^
iquemgentü'iumdicunt , advrbis regimen quanmisrogaticrebro admitiere nelu*-
iflent.
Vrbs Senarùm in Herr uria admódüm'nobiíis cft,'&: agrum late patentem pofli-
*'gi%gm det:deconditoribuseiusmukareferunfurfabulofa. Verum origo gcntisà Romanis
ifBfirh. eifcatq-, ab iis infigne lupa: reccprumr& infames gemini pendentes ab vbere. Teile
äutem Görnelio Taciro,& Caio Plinio vere Romanorum colonia firit , dexrua alter
l.io.ih misarinalibusdicit,Malliiim patritium pulfatum in colonia Seneníi.alter lib.
4:deIcaliacap.V.vbi de Hefruriadicitjntus colonia Rufellana Senéfîs Arctini, qui
dam &£pcfmixtum nis Gallorum genus elle Voliïtab eo tcmpore,quoGalli Senones i •
Romamirfuperunt,&a<ZamiHoduce vi&ijfñgatiqvfunt. Aiuntenimvtrk'fq; reli
quias exercitlis vbi nunc Senxiacent)rcmanfiuic,&: duo a:dificafle oppida,qu:cpoh>
modum per témpora Magni Caroli iimul iuncra vrbem magnam reddiderint.iiguu-
■que hui us hiftoriae adducunt.quod vfquc in banc diem pars rertia ciuitatis à Camil-
lo homen retinet.-Camillia enim vócánt,8¿ Brandirm fontem paulo immutatis litte-
ïis à Brenno dictum exiftimant Gallorum duce^qui Sencnfem vrbem exrruxit,vt re
ferí Polycrates.Nos veruftiora ha;cTrcqueaflerimus,necreiicimus:illud affirmamus,
multos in hac vrbc fuùTe nobilesÂ: admodum potentes , qui palatia fu blimia , & ai-
tas turres,terftplaq; nobilin4maextruxemnt,rempublicam administrantes : fed cum
interfamiliasnobilioresobgubetnationemciiiiratis lites oborirentur, Sc armisali-
quando decerneretur,pîacuitnobilitati regimen populo dimittcre, paucis fibi mu-
nerib.referuatis,atbitrat; popiilares,quamuis rt mpublicaiTiadminiftrarent, nihil ta
rnen iniuflûnobilium faíturos , quorum potentiam formidarent .quod sliquanuSe
feruatum eft. At vbi aíTucta regimini plebs dulcedinem honoris & potcntia: fructum
guitare cœpit,auftad!uitiis&glorianobilitatemdcdignataeft,puli)rqi vibe nobtJiu
quibufdam familiis,reliquas toferabat,&: minores aliquos honores cumeis paticba-
tur. Qtnnque,vtfupra memoramm eit,in vrbehominum genera fuete abíqueintí-
ina plebe. Alii Nouemappellatf.quia dumrempublicamfoli tenerenr,rectores noué
conílirueruíir. Alii eadem ratione Duodecim dicti. Alii Reformatores,quia refor-
mationes ciuitatis aliquas feciflefuntvifi,nobilesa vetuftatcacpotentiaolim voca 3 6
ti nomenGentiihomrnumretinucre. Alii Populares nominati. Duodecim iampri-
demàgubernationedeiecti nullam reipublic« partem habuere,nobili bus quortin-
dam munerum quarta pars crédita. Verum neq; arcibuspra:eíle,neq; inter Priores
ínpalattorefidere,necportammclauescuftodirepermi'ffi : vistota regiminis inter
Nouem,Reformatorcs & Populares remaníír. ínterquos íuecedente tempore^ íe-
dente Calillo tertio graues inimieitiaïfuccreuerc,parfq; non parua regentium falfo
infimulata eft,tamquam vrbem tradere Piccinino conípiraflet.Ob quam rem quidá
íccuri perçu ííífunt,nonnulliinexiliumacli,aliirelegati,& pecunia mukati:adeoque
vrbsipíaciuili diícordiavcxat. cít.vt libértate amiûrapropediemcundorum indi
cio videretur. Sed refpexit piis oculis magnus Dcus dicatam fuaMnatri Maria: Vir- 40
gini ciuitatem. AuumpfusenimmortuoOliftoPiusPontifexôxdulciiTima: pa
tria: curam cœpitimachinarncnta^qua: in il I am prxparata fuerant,diííecit : & omnes
eius hoftes autoritäre fuá deteiruit. Ad lahitcm autem illiusmagnopere exiítimauir,
vtlocociaium,quieregiminececidiflènt,dictus ordofùfficcrctur : ñeque fua?di-
gnitaticonuenirearbitrabatur,nobiles exquibus ipfe natuseflet , inpatriafuapro
ferais haberi.Quod Scncnrésftiturumexiílimantes,vtviam querelas pracludcrcnt,
familiam Picolomineam,ex qua Pió efletongo5ad regimen vocauere«, exift uñantes
cum nil amplius qusefiturtim. Verumipfenon fuse domus,íéd totius ciuitatis curam
gcrens,nihila£tumcenfuit,nifiGentilhomines vniuerfiad rempublicamgubernan-
a¿m accerfcrcmunmiffifq; legaris efflagitauit,vtceteri cx illo ordinc regimini aferi- y <>'
berentur. Tumultuare hac peritione Regentes, dicere Pomirícem indigna roga-
rc,nunquam id facturam ciuicatem,etiam /i pati obfidioncm , & Älios fame cogatur
edere. Contra Pius inftare,& nifi pareant patria: iufta ncganti , benignam fubtractu-
rum'ie man um aflcrere. Atque ob banc caufam iterflexit:&:dimiflaTufciaper
Vmbriam
líber secvndvs. #
Vmbriam profectus eft,Senenííbus interminatus,niíi morcm gcrerct, fe patria pofis-
habita,perPerufiam, Arctium &Florentiam in Galliam profedurum.
PetiitigiturciuitatemCaftellanam,quamnonnuIli,vt:ante cixiraus, Veioru àtùukat
olimfàiTepatriamarbitrantun&Camillum ingrata: patria; ¿udicia rugienrem illic &тйы*'
cxulaflc. Locus eft in plano íitus.verum ita praruptis vndiq; rupibus,vi inftar altiiïï- P<»"u
mi montistcneatj&propemodum inexpugnables videatur. Epifcopus eius loci vir
doctris,&amœniingeniiPiumPontificem,cuiusin rainoribu?; coridituti arhiciífi- te»,á«»'«»
mus fuinetjíingulari gaudio excepkin palatio,quod Nicolaus quintmPoiuifex ma-
ximus,quafi refugium in percuífione,fí quacmeríiílét5magnifice conílraxerat.Exin
ioTibcrimtranfiitpei-pontemlrgneumrccensfa¿lum3hedera & viremibus arborum
ramisornatum,nonproculaboppidoMaIliano, quod in Sabinis Romano populo
paret.CâcunqueiterfecitjpopuliobuiameíFuíIPontiíícení faIutare:íáeerdotcs fz~.
era ferentes rciicem vitam eunu prccari,pueri,innuptarquc puelia; redimid rempor*
lauro,&oliuarumramos manugeftantesviram,&fel!citatem magno Prjefuli opta-
re:qui fimbrias veíb'mentorum contingere po«ent,beatos fete arbicrari;plena vbiqj '
populi itinera,&:ftrata virentibusherbis: oppidorum & vrbium platea: predoííorib.
opert3cpannis,domiisciuium,templaq;magniDeipra;cipuis ornara inodis. Sicper >
Narniam.&InteramnamSpoletumvíqueventumeft : ñeque hie minor Ponrifici
honorexhibitus.Harcvrbsin monte fíta,in cuius.cacumine ai x eminet nobiliffima,
lo Egidü quondam cardina-lisopüs rum natura,& fitu îoci,t«m murorum altitudine,&:
humanaopemunitiííímaícxquatotavallis,qua:appellatiirSpoletana, vifitur, amoc-
nus certe locus,&: íaluber.E regione mons eft praruptus5atque fublimis,in quo velut
in eremoreligione dicata Anachoritxfamulanrur Deo.Infunt & monachorum no-
nulla ccenobia,in quis vid íanctimonia celebres degunt. Gothis in Italia regnanti-
bus,&: deinde Longobardis rerumdominis, ac pofteaFrancis imperium obdnenri-
bus raagni momenti Spoletumfuitj&Vmbria: caput , ducumque íedes:&víquc in
hanediem Spoletani ducatus manetnomen. Hie biduo Pontifex moratus , car-
dinalibus , qui fe comitabantur , conuiuium apparauit , & cum eis hilare pran-
íus eft.
)o Mifcrat¡pfé,pdufquani Rcroaexcea!eret,Baptiitam Bremlum ciuem Roma- S^JPÍJ"
num iureconfultum ad iroperarorem Federicum,qui eum ad conuentionem inuita- *Гш£я.
retaut in Vtino,autin Mantua:& cum eo ire iuflerat Matthamm cognomento Fu- Шт P*
geljvnum ex aulicis fuis natione Germanum,qui mores hominum noííer,& regionü r¡j£úfuiu''
itinera, vt Baptiftam inílruerct. Conuencrat iam imperatorem Ше,& habito apud
Graeciam Stiria: oppidum colIoquio,Mattha:um cum refponfo remiferat:qui Ponti-
ficiSpoledoccurrit. Summa rcru m erat imperatod grauiaapuo" Auftdam incum-
berenegotia,qua:ncgligerenon poíTet,necVocatumin vnumexduobuslocis altcr-
natim nominatis ad veniendum aftnngi-.cui Pontifex remiflo Mattharo in banc ièn-
tcndamrefcripfit.Quamuism Auftriamdtaeflent,qua: prcfendá impcratoris exi-
(4° gerent,non tamen idcircofldeiorthodoxa: negligendanegotiamam & Roma Pon
tifias prafcndaegeret , reliquifle fe tamen 6¿ Vrbem,&: omnercgnum Ecclefiie.vc
conuenrumpeteietproChriltianaialute indicium : nec minus à nominaos locis
Romam diftarc,quam vci Graxiam.vel ciuitatem Auftriae nouam Imperatoris íedé:
Pontificem annis plenum,&morbisgrauem,longiusitera¿rurum : indecorum vi-
deri Cxfarem validum,S¿ florenti actate recufarebreuiorem viam. Confulat honori
íüo, confulat Chriftiana:religioni:neq;committar,vtfua negligentia Chriftianam
rerapublicam periifle aliquandodici pofllnnequc caufidicorum ineptias audiat, qui
fubtilitatequadam iuris ncganteumobedireoportere,qui ad ea loca vocctur alter
na:.' Tinominata.Sciatfummumius,fiimmam eileiniuriammequevtendumcauilla-
youonibuSjvbibonafidesrequiritu^&Chriftianaresindifcrimine fitaeft: neque ad
incertum locum fefuilfe vocatum,qui prius'quam domum relinquerer , edocendus
eratexduobuslocis,qucmdeberetaccedere:parceret hisexcufadonibus, quxapud
viros graues ridicula: viderentur.- neque Vfricumaudiret iuris interpretem, magis
quamfuamconfeientiam. Exin quia icripferat Imperator manu fuá fecretiore*
Iirteras,inquis Pontificis confilium expofcebat,an rcgnum Hungaria: acceptandura
D }
^ COMMENT. PII II.
fibi eftet,rt vt fpès erat,regni proceres cum eligerenr.in hune modum reicripfit. Qu!
te regem Hungaria: ftmt eleoturi,fi fides iis habenda eft,& regnum dare poiïunt,non
tMliädemus aeeipere quod oflèrtur: fin litem offc runt , &: belli materiam , contra
fentimusrmaximeq; cauendum cenfemus,nequid agas,quod expcditioni aduerfiis
Turcas inftituend-ж impedimento fir. Vale.
ЖешсШл- Inter haïe Scnenfes Pontificis indignationecognita , atq; admodum vcriti tie
û ГиЖд ê pofthabitis per Florentiam peteretMantuam,molliorcs fa&i legatos dec reucrunr
fcedns шт qui benignePontificem falo tan res, i ter ei per patriam fiiaderent. Veneti vero,qui per
Тшш- legatos multa Roma: aduerfus Turcas Pontifíci promiferanr,clecbonem temen Vti-
niprocsnuentuChriftianoriimcclebrandoreípuerunt, vtquiTurcarum ánimos, té
quibus fcedere coniunétieíTent, irritare vererenrur. Nam cum Conftantinopolim
Mahumetesoccupaflet.diffiri fuis viribus Veneti,&alioi um Chriftianorum auxilia
defperantes,pacemcumTurcisfecere. Quod cum Pió rtnunciatum eft,quamu'S
dolens^tamen plenusanimo,&:infduatoreChrifto fpemhabens,reie£taVtinimen-
tione epiftolisad reges miífis, per quas eos Mantuameuocauit,Fulginiumadiit.
neTu\ghw$ Haccciuitas, Eugenio quarto fedente , ex manibtistyrannorum ad Romanam
&Afl¡fiP,at eccleíiam rediit.Ferunt eius vrbis regulum,ían¿tum virum propheticum habentcm
feínMi ti Ф'"шт olimconfuluüTe,an n-gno fiiapofteriras aliquando priuanda efl'et : ill mqj
fi». refpondiíTe priuandam,cum boucs circum mcenia euolarent ciuitatis. Quod cum
impofiibilevideretur, sternum fibipofterifq; imperium vibisryrannus períuafit. ¿Q
Verum nepotibus regnum tenentibus Ioannev Vitellenfis Alexandrinus Patrian ha
eo cú copiis profe&us,cum obfidere vrbem coepiíret,explicatis vexillis, in quis infi-
gne fuit par boum, qui fiante vento, & agitante vexilla volare quodammodo vide-
bantur,magnum ciuitatiterroréincuflír.Eratenim cuneáis optimatibuinotum vati-
cimú.-nec multis poft diebus ciuitas dedita eft,quar víq; in banc diem Romanis Pon
tificios paret.tyranni diflîpati funt.Ex hoc loco Pius Aífifium petiit,fuitq; ilia in ar-
ce,quam Piccininusperproditionememeranmiratufq; vehementer eft hominem,
vt aiebar,forcunx,& rebus nouis intentum,adco munitum locum,& ad pacemlulia:
mrbandam idoneum reftituifiemec aliud quam diuinae pietatis opi s arbitratus eft,
qua: pauorem armato immiferit,neconucntus Mantuanus interrumperetur. Nobi-j о
^ litauithanc vrbem diuusFrancifcusordinisMinorum inuentor,cui nihil pauperra
te ditius fuit.Huic nobile templum erecTrum eft,in quo ferunt fua ofia iacere : & du
plex ecclefiaeft,alccrafuper alteram picïurisillufttata CiocTri Florentini. quem con-
ftatfuitemporisomniumpidorumfuificnobihifimum. Hic& Egidius cardinalfs
Hifpanusiatet,cuiusfuprafecimusmentionem:quilaceratumecclefia: regnum, Sc
atyrannisfermetotumvfurparum.fingulari virtuterecuperauir,acrefarciuit.-quam-
uisnonnulli oflae¡us in ecclefia faneb Martini fupra Vituruium, in monte Cimine
recóndita d cant.Monafterium,quod ecclefia: beatiFrancifci cohanet,rot us ordinis
caput habetur:necftruâura toco orbe huiuf<e ordinis inuenitür, qua: hanefuperet.
Pius arce con liderata,cum animaduertifiet vno tantum ex loco oppugnari pofle, il- 4»
licturnmerigiiuflït, qua; poftea magnis fumptibus perfecta inexpugnable muni-
•mentum reddidit.
ve Ttrufia, IndeTiberi rurfus tranfmilTo,Perufiam profeclus eft.-vbi honores hi ei funt ex-
fpí(ñ7Ji'ac h¡biti,qui humano ingenio potuerunt excogitari.Nam quamuis afpera fxuiret hies,
non tarnen aliter adornata ciuitas fuit,quam fi vernum tempus adeílet : virere tota
» тпЛш. vibs:geftireviros,acmulieres,qui Romanum Pontificemintuerentur : (ñamante
annis o&uaginta nemo illic Chnfti vicarium viderat.)pendere per omnes vrbis vias
infigniaPontificis,&luna;aurearnondumplenar,ludi miliraresexbiberi,omniapro-
fuiam oftendere lartitiá:cardinales & vniueríbs curiales humanc,ac benigne traita -
ri. Eavrbspeructuftaeft, & vnaexduodecimciuitatibus,quas Hctruria: principes jo.
antiqui commémorant:**: adhuemurorum pars cernitur, quos Carfar Auguftus in-
ftaurauit.Claruiriampridcm& annis 6¿litteris,&potifllmumfcientia iuris : in qua
BartholuscxceUuit,&:pofteum Baldus,& Angelus. Inarmis prineipatum obtinuit
ßracciusMontoninsnobili loco natus,vcrumhoftis Ecclefia:: qui cum fua; patriar
tycannidcmiauafiílct,compluies Vmbrixciuitatesfibiiubiecit. "Advltimumcuro,
Aqui«
LIBER S E С V N D V S. 4?
Aquilam Marforum vrbem quattuordecim menfibus obiêdiflet,ab exercituMartini
Pontificispra:liofupcracus,captus atqueoccifuseft.non finegloria Francifci Sfar-
tix, quitumprimumgenitoremortuoexercitum dudare ceperat. Cómilito Brac-
cii NicoIausPiccininus fuit reimilitaris gloria non inferior. Et hic fuá; patria: dorni-
hatum inuafitrmultifq; damnis Eugenioïèdcnte Romanara affècitecclelîam : etfi.n.
plus religionis quam Braccius videietur habere, par tamen in Ecclefiam eius perfe-
cutioviguic. Is cum aliquandiu Philippo Maria: Mediolaneniîum duci militaiTct,
multafq; clades Venetis,ac Florentinis intuliíTet,videreturq; omnium, qui arma ge-
ftarem.infcaliafortunatiffimus &peritrilîmus imperator, adextremumin Tufcia
lo atqucin agro Aretino apud Anglariam cum aduerfusEcclefiam,& Florentinos bel
lum gercrer,viduseft:necpoftea dignum laude aliquid geflk: obiitq; tandem in-
gIoriusMediolani,3¿inecclefiamaiorifcpuItuseft.Feruntcumpoft cladem in Tu
fcia apud Anglariam acceptann,fa2pe folitum dicere:intulifle fibi terrorem,omnem-
que vidoria» ipem ademifle vexilla Ecclefia:,in quibus beati Petri,cuius tunefeftiui-
tasaderacclaues infpexiflet.Vlcifcitur enim Deus fuas iniuriasmec perlongaeft raa-
lorum hominum felicitas. Huic duo filii fucceflerunt , paterni dudores exercirus,
Francifcus,&: lacobus.IUequamuis ferox, & in armis príeftans , temulentiae tarnen
fuccubuit.nec diu poftea vita fundus eft. Milites fui Iacobum fecuti funt, de quo
faepenobiseritdicendum.Fuit& Nicolaus Scella Braccii cognatus copiarum dux
ге audaciífimus,qui cum maiorumveftigia fequeretur,Romanamq;vexaret ecclefiam,
atqueinDcumcontumeliofus cflèt, fux impictatis breui pœnas dédit , equo la-
pfus ceruicc frada procumbens.Fuerunt & alii complures Perufini in armis claririn-
terquosCeccholinummemorát,& Ludouicum MicheIotium,euicupiundiBraccii
gloria dedcre:erac enim fadionis illi aduerik.Dux funt apud Perufinos partes , qux
ïc inuieem pcrfcquuncur,Nobiles,ac Rafpantes. Ii longo tempore prarfuerunt vrbi:
Braccius eos expulit:ab îllo tempore vfque in hanc diem nobilitas imperauit : etfi c-
nim Piccininus,vtdiximus, aliquandoibi tyrannidem exercuit, cum eílet popula»
repartes tarnen nobilium fequebatur. Inter Rafpantes cum ciuitatis regimine poti-
rentur,quattuorfratres fuere, quorum matrern prudentiflimam feminam fxpe di-
j o xiíTe traditum eft,fibi qu,attuor fibos efl"e:Biordum,qui & dicendo & faciendo excel-
leret.Cecchelinum.qui faceré quidem egregie noiiet, eloqui nefeiret : Antonium,
cui dicendi copia cum cílet,fjciédi no eiïct:& Eganum,qui & faceré & dicere igno-
raret.Venit in hanc vrbem Pius Pontifexin vigilia Purifications beata; Maria: Vir-
ginis matris Dominî,& in die fefto de more candelas largitus eft. Paucis poft dit bus
templum diui Dominici &amplum & nobile dedicauit. Federicus Vrbinas vifen-
diPontificis gratia eo fecontulit,& perbenigne acceptus eft.- legatiq; Ludouici Sab-
audia: ducis hic obedientiam Romano Prçfuli pro veteri cofuetudine praeftiterunt.
Occurrerunt&Senêfiumoratorcsiteradfepetentes. Vid't eos Pontifcxnoninui-
tus:& vocari,rogariq;dulcemin patriam hilari animo accepit : voluit tamen inerme
40 reper.'revrbem,& liberum fibi futurum,cum Senas intraret,de forma regiminis cum
' fenatuagere:quodilli,quamuisaegre,concciTerunt.
ManiitPerufixPontifex tribus hebdomadis.Exin non finemœroreciuium, qui
íongiorem fui domini moram optabant, Senas verfus iter arripuit:& ad lacumTra c.'«/¡»,4»
fymenum peruenir,Romanorum clade, Se Hannibalis vidoria nobilicatum. Huius s*"»*"»**
Iacustempcftatenoftraniilluseratexitus:acproptcreadecurrentibus in eummultis
riuulispaulatimcreuerat, & adiacëtium oppidorum magnam partem demerferat;
Braccius effe-flo mote inundätibus aquis iter per altos cuniculos prabuit : ficvallem,
quaealioquinaridaerat,humedauit,molifq; plurimisditauit: atque hoc vno opere
laudem metuit.Exagitaueratpluribusdicbus, cum eo peruenit Pontifex, aquas la-
Jo eus valida rempeftas,itavtnauigandi nulla paceret facultas. Tum vero quafidiui-
nonutu repente vis omnium ventorum conquieuitr&intranti nauigiumPraiùli
velut animal domitum fefe prxbuit mare: & vndique fedatis flatibus mira tranquil-
litas obort;i,adeo vt ingens captura pifeium fada fit. Dumnauigatur ininfulam, inr
quaPontiftx apud religioios iàndi Francifci monachôspernodauit,filuerantflu-
âusveiperi&: node tota,& mane quod fecutumeft, donee nauigium Pii ad litus
О 4
r
44 COMMENT. PH VAPM il
peruenit.Exhî îterum íkuirc&inter fe cölkrcrari vehemcres veti cccpcmnt:iravt qui
Pontific€mfequebantur,vixpericulumfubnKrfic№iscuarcrint:admirannbusacco»
4is,quodper vniuerfam hiemem procellofus& mtractabilis Trafymenus, Pontifici
muigabilemfeprxbuerit. Vernum eft deindead Clanium anmem,feu palus eft»
quarScnenfem agrum àPerufinodiuidit.llliclcgati Senerífium magno comkatu , &:
ingentila:titiafPraîfukm^xcepere,Clufiumq; duxereamiquam vrbem, &Porfenas
regispatriam,opibus olim&glonapollentem,nunc veropaucis rncolis habiratum.
Plioius hie labcrynthum fuine commémorât , inter mrracula orbis non extremum:
cuius nullacxtare veftigia miraculum videri potcft. Hinc Sarteanum ftum cft,op-
pidum Sencnfi populo fiibditum,quodolim ad Vrbem Veterem pertimrit. Ladis- là
laus rex Sicilia: cum aducríusFlorentmos copias ingentes duceret,negarerttq;tranf-
itumSenenfeSj'hocinlocotrcdecim diebus commoratus, nullanon die oppidum
oppugnaurtjlaboratum ledfruftraeft tum virtutedefendcntium,cum amiritia Pau
li Vrfini,qui cuneta regis- confiliaper internuncios ad oppidanos deferebat.
TuCcrfmt». Poncifexè Sárteano Cdrfinianum petiit. Möns edirus eft ex vafleamnis Vr-
""""•tül íurgens: incuius vértice planicies "mille partus longirudinis habet, latifudinis
multo mirms.In eius angulo,qúi folc hiemeoriencem refpk:it,firum &oppidum par-
iiinommisjverumaereiklubrij&vmo^crebusomnibusûarad víceum pertinent, *.
optimis.QuiRomamèSenispetirnt,portquam fancri Qurrici caftellum relrqucre,
¿¿Radicoranum recta pergüntjCorfinianum in colle reíinquunc,quiadfimitrácer- ti
nicur,tribus millibüspaflbum extra viam publicam clementer eleuatum.Maior op-
pidi pars Picolomineorum quondam foit,& Silutus Pii pater auitas hic poflcïfiones
habuicratquehic natus eftPius,& nkpueritiarrudTmentaperegit:quotuncrediens
fpcrauit voluptatem aliquanHümere, eos aílocumrus quifrufeum adoleuerar , & a-
ípectumfoliinatalisreuííérecumgaudio.-red contra euenit, quándomaiorparsa:-
qualiunvè vita exceílerac,& qui adhucfüperabancgráuatifenio morbifq;domi de-
tinebancuf:&hiquiíefeexhibebant,mucatis vultibus vix agnofei poterant , exhau*
fti viribus ас deformesjCumiamaîtategraucs-filios-inuenireteorumjquospueros re-
fcqucrat.-Fuic xjppidú mirificeornacum gefticncepopulo,&'nimÍum rcftiuoob pra>
ícntiammaximiPraífulis.quemapudíé namm gloriabanrur : nec fatis aut inmeri 3 <*
aurconíaiütarc cum poterant. Manfir'hic Pius infefto qaod beati Petri Carhcdram
appellant,acremdiuinamperegit: ftatuirq; hoc in loco nouam ecclefíam,&: pala-
tium ardjfícarc,conduxitq;architecios,& operarios non puruamercede, Vcmcmo-
riale íux originis diûturnum relinqueret : conceífi t & indulgencias plenarias quotá-
nis m fefto inuentionis iànclç Crucis, his quiparochialera t eclefíam vifitarent.qua:
poftea catftedralis efTecta c(í: de quibus rebusíiio loco dicemus.
t)t hcUJîm Cum afbiiflet ex Corftniano Prarful, inter cq uicandum nnncium all at u m eft , ex
ряим»а,Л qU& didicit ecelefiam Pacauinammorre fui pontrficis vacuatm eile: vocauitque mox
/и*л*/я". cardfnalem fäneti Marci.aftque, Exiftimafti nosergate ingratos efle, qui iampri-
grtßu Sim- dem nullotc beneficio affecimusínoluimus rninutrora tibi conícrre : expectauimus \b
%фм»^- a^4uid magni,ex quo diíceresce nobis cariflimum cfle.Id iam öcaurric.Vacac cede
nt* edfo. fia Patau i na diues ac no'biíisrad earn, fi libet, ex Viccntina te rransferemus , &ТЗге-
fuiiwK gorium Corarium nocariü noftrum Vicentinç prçficiemus: monafterijim , quod illc
in Verona obtinet,ncpotitroftro commendabim us.Placuit cardmali oblatio Pontic
ficis,& gracias egit:cumq; Bonumconuentum incroiflcnr, vbi quondam Henrtctts
ieptimusRomanorumimperatorexhoftia confecrata, vtfamaeft, venenirm hau-
fit,cclebrato confiftorio cum cardinalibus quiaderant, peratikfuntquat Ponrife>c
ftatuerat:arbitratusrcmicgratrffimam fecifle Venetis, exquorumnobilitacccardi-
naliseíTet.Dormiuic ea noctePius in hofpitali fanclac Maria: Prçdio.cuiCuna^ftno-
men,fexto a Senis miHiario:fequentidiemagnoouium comitaiu,&: incTedibili pie- 5 •
^ттРвя ^S alacritate pulcherrime ornat im& feftiuantem ingtcfius eft pati iam.nec vfquam
»>ш. ' " maioroftentatiolartitiçviraeit.Inter rectores tarnen vrbsinuiri alrqui Рга:Ги1ет1г'п»-
tuebantur:filebantatuémetu plebis,& prementèsaltum corde dolorem, vtilrtrgaU-
<liumpratendebant:haudignari,quinpopuli contra fefurorem excitaílent, fiPon-
äfictm .ntroeuBiern non benigne vili fuiflent a4micctrc. Secutaeft paulo poft Г*1с-
mnitas
líber, secvndvs. aí
mnitas ín medio maiorisiciunii Dominica dies, cui Roiàe vocabulum impofuerc.
Pontifcx vt ciuitatem honeftarer,Ro<am auream, quae quotannis dari confucuerac»
Priori dom inor um vrbis,ciM us magiílratus triduanuseft, tradidk, adhibi ta oratio -
ne>inquade Senenfíumlaudibusdineruit:iuffitq; cardinales defercntem Rofamad
palatium vlq; comi tari,mcdi urn inter vltimos cuntcm : quae Tors in familiam Refor-
matoriam incidi t,cui Boninfígni ¿ognomentum dedere. Pofthaec dereílitutionc
ordinis nobilium gentiles homines appeilati,agere ccepk: &acceríito ad fe vrbis fe-
natu,in huncmodúlocutuseft.Ingentes gradas vobis habemusviri Senéíés,qui no- 0гфгщ
biles noftros Picolomincos in parte regiminis admififtis. Nobis quoque,cum in mi-
io noribusageremus,ía;pcadiumcnto,praefidioq;fuiítis. Verum nec nosingrati, auto-
nerofi.pamaefuimus,qui diu procul à domo,& inter exteras nationes vitam agentes,
in Medio !a no apud Philippum Mariam,in Baíilea apud gene ral с concilium, in Sab-
audia apud Amcdeum,quem pars otbis pro Chriíti vicario coiuit, Felicem appella-
tum,in Auftriaapud Federicum imperatorem,Ncapolí apud Alfonfum regem, &. in
vrbe Roma apud Califtum Pontificcm maximum,& antecardinalatum,&: in cardi-
nalatu res veftras fu m mo (ludio &r adiuuimus, & defendí m us. Nunc quoque ad
fummum praefulatum diuino vocati confilio, libertatem veftram prorfus labantenj,
remq; firnul& dignitatem conicruauimus.-nihil enim tarn nobis cordi eft,quam pa
triae incolumkas,atquelibertas,quas res per noftram eitisdiui«
le no muñere Sed non erithaec felicitas diuturna,nifi aliumfumitis viuendi modumr
nil! veilrum regimen in melius reformers. Non poteft Veritas Euangelicamcntiri,
quae ruiturum omne regnum in fe diuifum in Euangelio tradit.Et quae vnquá ciuitas
tarn diuifa fuit quam veftraílnaliis vrbibusfaepeduas mille partes confiât, quaein-
ter íe dlffidentes ruinam fecere. Apud vos pars populi fpcm omnem regiminis ami»
fit:gentilkas,&: П bonotum aliquorum eil particeps,ex palacio tarnen reiicitur.Rur-
fus qui rempublicam tenent,alii Nouem,alii Reformatores, alii Populares appelkn-
tunneque abfque inuidi a,& iîmultatibus inter fe viuunt,& fuperarc alios alii, ас vi*
den meliores volunt. Nucnt proculdubio facciones in populo , Sc ánimos m diuer fa
trahitipfanominumdiuerfitas:& paulo ante noftrum pontificatum (quod grauius
J« eft)nouumdiifidiumemerfit.Ciucs aliquot ex his,qui nobifcum vrbi praeíi deban t,
autfecuripcrcuíliítis,autin exilium mififtis, aut pecunia multaros relegaílis: for-
tafle digna expenderuntfupplicia,at non fine iacluraciukatis, morte afïecli enume
ro vefbro periere: qui exulant, & qui relegatifunt, redit um in patriam meditan-'
tur , vobifque dies , atque noeles iníidias parant : ñeque défunt in ciuitate, qui
eis íludent vel fanguine,vel beneuolentia illis adiunclima quato plures è ciuitate de-
ieciílis,táto maier eil numerus eorurn *qui vobis infehil funt,& res nouas in ciuitate
moliuntur.Hec&alia pleraq; in corpore veftro funt mala:extra vero quib.inimicitiis
implicki MtiSjVos ipfi noilis:vicina in vos odia funt,amicitiae procul abfunt. Quis ei
ciuitatibenc fpcret,quae nec foris,nec intus tuta eil? At falute aperuit vobis Deus ab
40 externa vi,qui nos in cathedra faneli Petri collocauit: in qua dum fedemus, nemo a-
perto marte inuadere vos audet.Norunt inimici veftri Apoftolicç fedis vires: & feie-
tes nos huius vrbis ciues cíTe,tá vobis qua nobis ipfis inferre bellum verctur.Sub vm-
branollraab his qui fo ris funt,fatistutieílis: ab his qui funt intus , no eft opisnoílrx
vos tucri:côiu!ere tan tu pofiumus,& id fuadere, q> vnicum eil omniu cjuiratum fir-
mi Hi m um tutamentum : id eil vt inuicc ametis , & concordib. animis rempublicam
gubernctis.nam difficile munimentum,& infuperabile eil amor ciuium. Noftis illud
Saluílianú,Concordiaresparuascrefcere,difcordia magnas dilabi. Concordia eft,
quae fcruat ci u i cates: haec perpetuo vos coiunger,& hanc ciuitatem tuebitur, fi iu ftitia
inter fuos dominabitur, quae vnaeft mater, atque regina virtutum. Iuftitiaaequi-
fo tatisquardam ratio cil, quae pro mentis inter homines pecnasacpraemiadiftribuk.
Beata ciukas,quanuAkiaevtkur modcramine: & vos Senenfes beati eritis, fi ho-
norespublicos inter recreates partiemini,quod iam eft à vobis negleclum: qui ciui-
busnobilitatepraeftantibus, quorum maiores hanc vrbem condiderc , & qui non
«oacli,fed fponte fuae ciuitatis regimen in vos tranftulere,annos fupra quinquaginra
ramquámancipiis viieílis.RedcundumeíUarn deniquead iuftitiam, &honcrandj
46 • COMMENT. PII PAPAE II.
ítmtnobiles,&corumlocoTufficiendi,quoseieciftis: implendus eft qüivácat locus,
Sc tot amici aíIiimcndí,tjuot inimieos feciftis. Aut enim caucdum eft,ne quis Vos o-
derit:autfihocnon pofl'umus aíTequi,parandíe funt amicitia?, qua; odiafupercht:
hare abunde prarftabtintnûbiles, fídamnatorum loeaconfeenderint: vrílitashax»
& honeftas Tu adetNam quomodo grati eritis,nifi hos honoratis /quorum parentes
vobis rempublicam côraiferc?&r qui, licet eontumeliis à vobis aftècb quamplurimis
fueiint,nunquarntamenrcbellarunt,feda:quoanimocirn£tatülerunt, & ad omne
Imperium veftrum prarfto fuereiPotuiflent aliquando per diuifiohesveftras cornua
erigerermalucruntin ciuitateperquietemTeruire,quamperTeditionemdominari.&:
quisnöeiuTmodiciues dignos regiminearbitreturíBcneinftitütaciuitas, & quarra- i»
dices vult alcius figcre>malosciucs pœna,bonos prarmio arEcit:nemo qui iàpiat,ea in
vrbé manendum duxerit,in qua virtuti non adfint premia. Vos, fi Tapietis , gentiles
iam omni timoré diuitiarum depofito veftri fimiles,& aliquanto humiliores effi ¿tos
iníbcietatégubernandarciuitatisampleítemini, пес vobis ipfis minores efle patie-
mini:atq;hotTummumcft retinendç libertatis, & vrbis conicruandar remcdium.
Moccftconfilium noftrum,quod amantiíTimaídamus patria::fi fpemitis horramen
te noftra,non poflumus de hac república bene ípcrare.lmminct enim diuiiie ciuitati
ruina,nec pax illic habitat|,vnde iuftitiaexulat. Vos fi gentilibus , quod fibi debetur,
attribuetis,fi qua ingruerit aduerfiras,ne dum auxilia noftra pra:fto erunt fed ipfius
Dei.qui iuftis partibus Temper adeft.omnipotenti manu adiuti,& protccli eritis.
DegentiU. Hxc cum dixiflet Pontifex,cardinales quoque qui aftabant, proTuo quifqüe in-
genio in eandem Tententiâ verba fecere. Refpoium eft,Priores vrbis Tenatum de mo-
ifjß« Radice re coafturos:& quodab со decretum fuerit,Pontifíci relaturos. Exin abeuiitcs inter
f*mstn$nß. fealiqui ciuesrremere,atqucanimosindiuerfaia¿tare.«S¿quidqUidVhquam peccaT-
m' feet nebiles dum regrïabant,in medium afierre, nihil difficilius dicere, qüamregni
Tocios aícifcercrillis partiri honores aegreferebant, hi lucra communicare excluTura

feiriexiftimàbânt.Nemoregnicomitem facile admittit. Difficile Tenâtoribus vide*
batur negare Pontifïci quod peterer,d fficilius concederé. Reddebantur poftulata
eoimpetratumagislaborioTa, quod in Tenatu ex tribus TufFragiorum partibus duas
concüfrere,&tfecentosadeíTeíenatores per leges oportcbat.-heefuum Tatis bonum 3 a
intelligetc multitude poterat.Diu fruftrain Tenatu tes agitata èft:cum ièniores.è qui-
busplusconfiliierar>PontificiauTcultandumcenTerent:iuniores & imperiti aducr-
íarenturiqüibus erat Tanior mens, dolebanttammiTerumreipublica: ftatum.Horum
nonnulli clientelis potcntes,clam Pontificem adeunt, &c quod verbis obtineri non
poíIet,fcrro quçrendu Tuadent:haud dubium efle diCentcs,quin armato populo,P6-
tiñeis partes Tuperioresinuenirentuncunétí enim regiminis expertes, quorum inges
multitudo eft.Pontificem feqücrentur.Quibus Pontifex, ctfi victoriam ma efle, vbi
prarlium fieret,no dubitabatipatria; tamen,inquit,vim non afFeremus : fi Tpernimur à
ciuibusnoftris, beneficamTubtrahemusmanum. Publicataeft vox hare in populo,
qua: multorum terruit ánimos: fiepe confilium congregatum, Tuflragia iterum atque 4«
irerumredditarnec tarnen haberidua: partes Tenatorum poteranr, qui poftulata ad-
mittcndacenièrent.SedcumPôtifcxvrgeretjacreTponiùm expoTceret prius quam
a bi rct:ad extremum cëTuit Tenatus nobiliu ordinc ad honores omnes admittendum
efle:&munerumaliquoruquartam,aliquorumo£tauam parte eiindulfit. Publica-
tum decretum vniuersamoxvrbeimpleuitgaudio:TenatusFrequens>&cuncl:i magi'
ftratus vrbis ré gefta expofituri Pontificem con uenere.Pontifex etfi no Tatis Tuo defi-
deriofacHanimaduertir,ne tameti ciuitatétriftitiaafricerct, hilarcm Teoftcndit,
( gitq; Tenatui gratias,laudaas qüod factum erat, Tperare Te tarnen ampliüs aliquid di-
xit,cum ex Mantua rcuerteretur. Ad noftem fignalietitiç paflim viTa,per vrbc Iucere
igncs,capanx ac tubç concentú reddere,Talutare,inuitare alter akei u,& in am plexus y »
ire mutuos populares ас nobiles.Pontifex maximus, vt gratitudinis vice Tuis ciuibus
redderet,Radicofanum,quod eft in Amiate monte munitü oppidum, & ad Romana
fccclcfiam iure diredo pertinet, de confilio fratrum Scnenfib. perpetuo tenendum
conceflmpracTcripto cenTu,que camerç Àpoftolicse quotannis Teluerent. A pratde-
ceflbrib.pracfinitum fucrat tcmpus,q, iam defiturum erat. Id oppidum Nannes Pico-
lomineus
LIBER S'ieVNDU r47
Iomineus copiarum dux non illaudatus,armis olimex manu pradonis cuiufdam cti-
puciar.tr.^dideratq; Senenfibus:atq; itafa&umcft,vtP.colomineadomus &poflef-
iîenem,&:titulum cius loci in ciuitatetn fuam tranftulerit. tuUßä
Ecclcfia quoq; Sencnfis tum primum ad metropolitici iuris honorem erecta c&isen*ufi me¿
Groflctana, Maflana,Suanenfi&Cluiinaeirubiecl:a,tantoperefuam decorare
am Ponnrèxadnitebatur.Primus archiepifcopus Antonius fuit ex familia Picólo- viSUrU p*-
imnea,quem fibi Pius vt primum Petri cathedra afcendit/ucceflorem ineadern ec-
defiadefignauerat. Mater Pontifias quatuor ante annisobierat,pater bis totidé: hic ^-î. '
Corfiniani iacebat,matcr Senis,ambo in monafteriis M>norum.Pierius quidaeques
io ex gente Picolomineaapud Mmores,qui proforibusvrbiscollocati Tum, íibi íuiíq;
pofteris marmoreum fepulchrum magno íumptu iampridé ftruxerat, in quo & ipfe,
& multifuorum conditi funt.Fratres eius ordinis matremPiituncSenenfisepifcopi
in Germania c5morantis,quaeapudCreuláepifcopacusmunitaarc5 dormiuiiTct, &
in monafterio Minorum fepultura elegiflet,in hoc túmulo íepelierunt. Id argre fuit
Pierio primi Pierii nepoti,rem prorfus indigna exiftimanti, inter olTa maiorum fuo-
ium alieni fanguinis carnem mifceri.Nam Victoria mater Pii,quauis nupta in dome '
Picolominea fuerit, Fortcguerrarum tarnen no Picolomineorum fanguis erat. Iuf-
fit igitur noä:c-,quae fecutaeft,illinc extrahi cadauer,& alio quocunq; loco recondi.
Monachinobiléfemináintraecclefiáapudaltaremaiusrepofuere, humi tarnen, 8c
to abíq; marmóreo lapide, fpetantes fílium aliquádo genitricis corpus honoraturura.
Necfru(traípesfuit:veniens.n.in patria íuam Pius iampridé edotlus, quascircafu-
nus matris obtigerát.Siluii patris oíTa ex Corfiniano Senas deferri iuífit : &: vtriqs pa-^
renti nobile fepulchrum aedificarie candido marmore,quod ex Lygufticis montib.
allatum efhepiraphiumq; ipfe dictauit hoc difticho:
Sílums Imc meo coniux Victoria mecum cß:
Films hoc сUnfit marmore Papa Pius.
E)umSenismoramrPra;ful,impcratorisFederici legati, & Henrici Caftella;,&;^^¡*
Matthiç Hungariar,& ÁlfonfiPortugallÍ2e,&Georgii Bohemia: regis,&PhilippiBur- mexim* ™¿
g.lll ! 1 .¿Л-i 1 • n.r 1 • • . All • 1 • -nil - Г" ,
güd¿a?,& Alberti Auftria; ducis,&Federici atq; Alberti marchionu Brandeburgenfiü^5^*''»
3'oaduentarurit,Ghrifti vicar mm pro veteri more adoraturi: inter quos magni & pra> hsrtßt.
Hates viri fuerunt,exquis duo paulo poft ad cardinalatus honore affumpti funt , Ioa-
nes epifcopus Atrebas,&Brocchardus prsepofitus Salzburgenfis,alter ab imperatore
miíius.akeráBurgúdo.Verum Brocchardus,&ciuscolIega»Ioánes Inderbachius,&
4rthongus cognométo Capel, iureconfulti,cum Florecía: applicuiíTent, aliquandiu
iílic remorati funt.indigne ferétes MatthiáHungaria: regé à Romano Pótifice appel-
latum eúe,eiuíq; oratore s eos in curia confecutos honores, qui regîi legatis exhiber»
cofueuerercum baronesHungarie imperatorëfupraferegëelegiiTent.atq; ipfedclatü
tituIûaccepiflèt.P6tifex,ea re cognita,iniuftáeffe querela dixit:quando mos effet A-
poftolicacfedis eum regé appellare,qui regnum tencret:& prior ante feCaliftusMat-
4^ thiam regem л ppellafler,atque hoc modo imperatoris legationi fatisfaétum eft. quae
deinds in templo diua: Maria; Virginis publice prseftitit obedientiam. Legatus ve
ro Bohemia: regis in Confiftorio fecreto idem egit, veritus ne domino fuoregni
partem alienaiet,fi eum Apoftolicas fedi palam fubmitteret.RegnumBohemia: bifa-
riamdiuifum eft. Alii Romanamecclefiamfequuntur, alii refpuuntrquiappellantur
Huifitie,mulris hxrefibus infames,quemadmodum in hiftoria Bohémica ab ipfoPio
feriptum eft.GeorgiusPoggebraciusHuflkarum partium fuit, & corum errore re-
iperfusrquorurnarmisatque pra:fidiis,regnanteLadislao Alberti filio regniguberna-
tionem,& ill o mortuo coronam arripuit, vocatis ex Hungaria duobus epifcopis Lau-
rinenfi,&: Vaccienfi,quifevncîum coronarent, illihomini qui ha:reticus ceniere-
jo tur,idhonorisncgauerc,nifierrorem priusabiuraret,& Romani Prafulis obedien-
tiaefefubiiceiet.Georgiusfeu vere,feufimulate, quod vero fimilíuseft,inpenítiori
parte palatii vocatis nonnullis teftibus,atq; tabellionibus Huifitarum haerefimabiu-
rauir,& Apoítolica:fedisauóforitati,iuffioniq;fefefubmiíít.Cuiusrei publicata do-
cumenracpifcopiacccpcrunt,arq;deinde regem coronarunt : cui mox Bohemio-
mnes paniere Moraui cum aliquätulum reftitifíent,pofteaimperatafecerunt. Apud
Scleficasmaior íuicicnitcntia.Vratislauienics miilisad Pium legatis ,nullo pacto fe
4* COMMENT. PII PAP1 IL
fuícepturos regem diXere,quem de fide fufpedum haberent:inuentôque Scni Pon
tífice multa de Georgioqucftifunr,qui ñeque hominibus,nequ^ Deo fidem ferua-
ret:indignumq;eireSilxerunr,quemfuislicteris Apoftolic» fedes regem appellaflet,
Pontifexcifm vocari ad Mantudnumconuentum principes iuífiíTcC) regem ne Ge-
orgium nominüret aliquandiu bxfinerant enim in vtramque partem fuafioncs.Cali-
ftus antea regem vocaueraT,&ipieabiuraueratha:reiim, verum fimulata eins opera
putabantur.tonfülentibirs denique cardinalibus,& fcribcre&: regem appellate pla-
cuit.VcTüm litteras imperatoritianfmictercquod fiílbi videretur eas Georgio tra-
derét:regnum emfn Bohemia: imperii fèudumeft > &: vacante regno ad imperato-
fempertinetBohemistcgemconitituere;imperatorl tteTas Apoftolii asGeorgiore- i о
jftituit,quas illeingcntigaudioaccepit,iuiîîtq; pro íüa gloria maioribus in vrbibus
publican, vtinrelligerentomnes Apoftolica'm iedem nennen regium fibi tamquam
catholicodeTiiliïre.'quà: res mulrorumofrendit ánimos, acprarferim Vratislauienfi-
um,qui ob cam rem legatos,Vt diximus,ad Pium mifere,àquo cum fadi ratioiirs ac-
cepiflbnt.fiibueniriiibiperierunt, nevelfraudibus Georgii, velarmis Chuitianam
fidem perderé cogerentur.PontireXconliliumruumeiièdiiit, potehtis regis vti fu*
roremdeclinarent,fcripturumfeilliabarmisabitineat:&quas habet aduerius Vra-
risïamenfesSclefitarum principes tontrouerfias Apoftolica: fedis arbitrio dimittar,
nifiparuent,aliisferemediisvfurum, arque hocreíponio Vratislauien dum legatos
dimifit.
Щ»Ф ExinMantuam verius iter continuare decreüit.MuIti hoc diiîuadcbant. Setteri-
янШрЛ? íes patre iándilTimo,&:emolumentiscarituri curia:, recefluro Praríiili mille iníbre
pofitotfptT- periculaaffintiabant,iterdiícrimine plenum elle,timendum ene, & omnis generis
лы. Tan* infidiäsförmidandas.AliifruftraPra:fulem Mantuam pctere,in quapauciflimi con-
üentürieílentiprouocaturuminíéodiaprincipum, quafi eorüm contumaciam ac-
curaturüm:íátíusenemanereSenisquam vlterius proficifeentem nihil aliud quam
a:remagnoreguminimieitiasemere> quorum rcpreheníurus defid am arque igna-
uiam vidercrur.Aliï magnos in Italia inflare motus:Pontificem,fi Apenninumtranif-
ierîr, nunquam in Tuíciam rediturum,perditurumq; Romam,&:patrimonium Ea-
clefiasvhiueríummecdefúeruntquidiccrent nonrede fadum, non exploratis re i»
gumanimisadeonuentum pergere, potiusledomi quiefeere, doñee certa princi-
pumaccepiiTetrefponra,& hi rumores paifim exaudiebantur: nihilommus omnes
contempfit.DeFlorentinis,qui veré prudentes cflVnt,& graues nihil timendum eflè
ccnfuit,nec fibi reda vadenti formidatidas iníidiás,nec tam boftem humani generis
metuendiim,qui bonis operibus aduerfatur,quam Dei fperandumauxilium , cu'us
cauram adurüsiretin GaJliam.Qirodfireges conuentum negligerenr,iUos ih culpa
futuros:requi.pergerètlaudem mereri) ncquealienamdefidiam fuá negligentia ex*
cuíandamfore.
vitppiiê IngrelTo Pramli Fiorentitiorum agrumïegàtiad oppidum Bonitii oceurrerunt:
ilmr'rù g*, primates vrbis magnifias verbis Chrifti vicarium honorantes. Id oppidum tempe- ^ о
itMi¡&ño± ftate hofträparui momenti eft,&:in plano iacet, apudElfam fluüium , oliminalto
уф.'*' moníe,quieifupereminet,ficum:fuitambitumagnum,populo plenum, neq; expu-
gnatu facile:qiiod cumeílet Gibellinarum partium , Flotentinifque íárpe multa at-
tuliflet incommoda,abeis muro primum apertum eft,deindeproríus dtilerum, &: in
eius locum translatüm,quem ante diximus.HicPontifex node peradá,íequenti die
apudCaílellumíandi Caíllani nouos legaros habuitobuios, numero plüres, & di-
gnitafcpra:ftantiofes,quieum non longe ab oppido inprardium pulcherrimum di-
tiífimiciuisdeduxere,arqueibipernodatum eft. Pollera die dum Carthufiam pe-
teretPóñtifex.Fauentinüm,Foroliuienfcm,8¿ Comelienfcm vicarios oecurrentes
inuenit,&j paulo poft Galeatium primogenitum FranciíciSfortia: McdioJanenílum j o
principis. Adolefcenrulus hic egregia ipecie nódum fextumdecimum impleuerat
annum: verumhis moribus,eaeloquentia,eo ingenio,arq; induftria prarditus,Vt plus
quam virilem prudentiam ptajfererretierat in vultu ge ftuq; grauitas digna principe,
loquebatur ex tcmpore,quod vix alius diu cogitans ctfari potuiílet: nihil pucriliter
agebat,nihil leuiter.-ftupor fuit audirc íeniles ex iuuenili ore íententias , & no ndu m
i barba-
L I B E R S E С V N D V S. 4,
barbatum cani hominis fcnfa proferrcHunc genitor ex Mediolano cftri quîngcntis
cquicibus fplendido & ornati (Time comitatu Floren tiam,eofq i mide Pontifia obuiá:
qui ad terciu¡n lapidem paulo cicra Carthuûa ci occurrens , <5¿ ab cquo defiliens , fa
rro s de more pedes exoîculatus eft. Pomifîci prandium in monafterio Carth uíicníí
apparat um:aiq; со peraóto in vrbemproperanci extra porta duobus circiter ftadiis
Guelfarum duces partium occurrcre,&pra:torvrbis &multi magiftratus in porta,
priores quos vocant domi nos,qui Pontífice verbis humilibus faIutato,& pedibus o-
iculatis,vibc&popuIumeicomendarunt:proptcr egritudinc pedum no poterat c-
quo Рои r ifvx vehi, fella fedens aurea humeri's hominum portabatur.In ipfo vrbis in-
i o greflb poftquáfaccrdotes facra ferentes bencdidioncm Pontificis accepcrunt,&
pompa dueen tes prarceflerunt,Sigifmundus Ma)atefta,& alii ecclcfia: vicarii , quo-
rû fupra mcniinimuSjfellá Pótificisfubiere, fuumq; dominii humerisaliquadiu por-
tauere.Gakatiusqui minor ciTct,&crurib.paululfiinualidis,quauis onus ferre noln
poflet,manum tame appofuit,quafi adutor vnus cupiens videri portantium: priores
vrbis hincatq;indepcdib.incedebant.Mutabnnturautépoitantcs per dimenfaloca,
& honoratiores cines id ilbi muncris expetebant.Galeatius cum aliquantifper pedi
bus ambulaíTetjiuíTu Pótificisequum afcédir,& paulo poftEccleíia:Vicarii: vrbs ple
na populo fuit & (lio &: alieno,vicini ex oppidis & agris nouum vifuriPrarfulé vndiq;
concurrerát.fcminammq; diuesornatus vifebantur: mira veftium varietas domefti-
10 cusfimulvtpcrcgrinuscultus.IngreííbsPraífuleccleíiá S.Reparata: & facellum B.
Ioannis vtrobiq; populo benedix ¡ t.Diuerforium ei apud S.Mariam fuit,cui Nouella
cognomen eft, vbi & Marti nus,&Eugcnius fui pradeceflbres collocatifuerunt.
FlorentiaHi truria: nunc caput eft,creuit ex ruinisFefuIarum:quasTotiladiruir. TUnmU $:
Gothorum imperator Volaterras,Piftoriú, Aretium,Cortoná,Pifas fub iugum mifit: "V tTlfm
Lucenííb.magnam agri partem ademiaSenenfesmagnisalFecitcladibuSjaquibus&alBi,.
aliquando derrimencum paíTa eft.Germanis imperatoribus fepenumero aducríata.
Henricusfeptimuscircamceniacaftratcnurt, duraq; vrbem cinxit obfídionc, do-
muifletq; prorfus niíl vocatus Neapolim aduetfus regem Robertum, dum со pergit
cum рапс coparumapudBonumconuentum,vt ante diximus,veneno pcriiflèt.Ca-
5 o rolus quartus ad porras vfq; Florentinas cum exercitu profedusGibelbnos vrbe pul-
fos in ciuitatcm rc iticuir.Mediolanenfium duces acerrimis odüs Florentinos infecu-
tifunt,damnifq¡ p<MmultisarTecerunt,ncq;ipfiíine dettimento fuere. Francifcus
Sfortia eorum ope Mediolani ducatum aftecutus iis amieiftimus fuir. Ncapolitani
reges modoamici modo h ofteshabiti,& aliquando vrbis imperio potiti funt, in
qua &: dux Athcnarucn domin atus eft. Quo tandem pulfo populusin libertärem
fe vendicauir,quamuis tum maxime îcruire ccepit.cum ièliberum exiftimauit,vt qui
vno ciectodomi <o muiros admiíír.Exagitata (arpe vibseft ciuilibus procellis, cum
optimates inter fe de primatu contenderent. Prarftantifllmi ciues vifi funt actatc
noftra Pallas Strozius,Nicolaus Vzanus,& Rodolphus Peruzius. Pallas opibuscun-
40 ¿los fuperauit.Nicohus prudentia, Rodolphus armis, aduerfus hos faûionem exci-
tauit CofmasMediccs,propterquam rem vrbe pulfus, Vzano iam vita funeto exili-
um aliquandiu tulic:deinde fub Eugenio Pontífice máximo Florentiz íedétc,ftudio
partium abex'liorcdiit, ¿¿tumultuante ciuitate, decerritis qui fibi aduerfabamur,
ilium locum recupe-rauit: Rodolphum & Pallantem, plurefq; alios ciues vrbe pepü¿
lir,qui poftea mmquam rcdiere,quamuis Rodolphus Nicolaum Piccininum aduer
fus parriamalIiciens,Mugellanum agram ingreflusvaftauerir: nam poftea in exilio
deceilît.Palbisarquoanimofortunamadueriàmferens, Patauiivfquc ad extremara
fene&utcm phitafophiam fectatus eft,ibiq; obiit iam ferme nonagenarius, quem fui
ciues eieciflent non mericus. Cofmasdeindeiublatisaemulis pro fuo arbitrio rem- d, c$fim»
jopublicamadminilhauit,ca(iq;opesaccumulauit, qualcs vix Crcium poílcdiflepu-л,,»,'* &
taucrimixdirkaititin vrbepalatium rege dignum: ccclefias alias inftaurauit, alias
afundamentiscrexit:monaftcrium íancti Marci miro conftruxit opere, in quo Ы-
bliothccam Grads & Latinisvolununibusrefcrfit: villas magnifiée adornauit. Vi-
debatur iam prarelaris operibu«; inuidiam fuperafle:fed populi excellcntem virtutem
oderunt.-inuenci funt qui pocentiam Colma: ferenda negarcnt,ciufq; conatibusmul-
■г
GOMMENT, Kl TkVJE tl
ttsmo(iisx)böiamirentÊtqmaxftimaTroböiioTUtn, quçquifque poífideret , perK
dem tempus faciunda fuir,Cataftum Florentini vocant,Senen(es Libram, per quam
magiftratus facilitates cmium* non ignorantes , ex çquo poffint inter fubiectos o-
ncra partiri.Suadebat Cataftuminnouari Cofmas,inimici aduerfabantur : ob quam
rem patlamentum fieri placuit: quod dum cogeretur aimaci vndique colledi iuf-
fu Cofma: forum circumdedere, manifeftumque imminere pcriculum oftende-
runr his qui confilium eius damharenr. Decretum eft cataftum armorum mei u :
&c!ues,quipriuscontradicebant, alii relegad fun t , alÜKremultati.-pofthecnih I
Cofmç ncgatum* Is belli, pacifq; iudex & legum moderator, non tarn ciuis,quam
patria: dominus haberhconfilium de república domi fuar agirari,magiitrarum hi ge- 1 о
rere,quosipiê defígnafifet: nihil МЫ ad regnum nifi nomen & pompa deeife. Ж-
grorabatCoimas,cum Pius Florentine fuit. Ioannes, qui eius pater fuit, ex Mrdi-
corum familia ingentes opes liberis fuis Cofma:, & Laurcntio reliquit. Cofmas iu-
pra quam credibile fir earn ampliauit.peromnemEuropamnegotiatus, & ad j£gy-
ptum vfq¡ fuit.Hic egregio corpore,ll:atura plus quam mediocri,afpectu & alloquio
placfdus:litterçincoplures,&:Grarc»rumnonprorfusignarus:ingenium ci регГрь
cax,& adomniapromptumquxageret:animusingcns atqi efortisLborcm &ine-
diam facile pertulit,& noeles crebroinfomnesduxit: nihil ignorauic eon m qua' in
Italia eerercntunqnippequod eius confilio magna pars vrbium.&regulorum du . c-
jerunt, coiexorbeferetoto mercatores reiponderent, & *•<?
5 epiftolisindicarenr. Ad extremum podagra Liborauir:
cuius antea quam vita excederer,fucceflores filios ac nepo.es vidit. Annum ; gcbut,
> Florentia tranfeun te Pontifice,fuprafcptuagefimum.
v- Peridem tempus migrauit in DominoAntoninus ecclcfia: Florentine ?rchiepr-
siorsMhta. ícopus,ordinis Pradtcatorum profeflor,virmemoiiadignus,domuitauantiam, c5-
imjqifan. culcauit fuperbiam,libidinem prorfus ignorauir , potu ciboquc parciifimc vlus tit:
,0,nonirar,noninuidiç, non alten paíííoni fuecubuit: doctrina Theologicaemicuit:
fcripfít р1цга Volumina, quae docii laudant: praîdicator acceptus in populo quam-
uisíceleruminfectatorvehemcnsrcorrexitcleri , & populi mores: lites diligenter
compofuir;inimicitias,quoadpotuit,ex vrbepepuht.prouen- us Ecclefia? inter Chi i- 50
ftipauperesdiftribuit,incognatos,& affines íüos,nifi admodum inopes eflent, ni-
hilcontulit: vitreis acfi&ilibustantumvaíiseftvfus: familiam, qua: pjrua illi fuir»
contentan" módico voluit , &adphilofophiac leges viucre. Mortuo nobile fu-
nus ex publico ductum :indomo nihil repenumeft , pratermulum, quoinfede-
refoIituserat,5¿: vilemfupelledilem : cetera manus pauperum aípottauere. Ci-
¡ (nccvanaputandaopinioeít)advitamillum migrafle beatam purauit. Ma-
tiuatum patre, tk orfanorum tutore, viduarumque w-
,accedens Pium Pontificem,non iftum, aut ilium , led a-,
jquem ex ciuious luis m eius locum fubrog.iri petiit. Laudauit Ponrifex Flo
rent nos,qui obftinatevnumaliquem non peciuiiîènt,auditurumque iefe ait hone- 4°
ftas preces.
DlviriíH- Superioriartate complures viri apud Florentinos illuftres fuere , quorum ho-
hftrtbm diequoq; nomen extat: verum Dantes Aid gheriuscun&osfuperaíTevidetur, cuius
infigne poema,&nobilisilla deíupcris,infcris,ac mediisinuetio doctrina pt-nc diui-
nam redolet,ctfi ve homo nonmhil errauit.PreximuseiFranciícus fucceífit cogno
mento Petrarcha , cui vix parem inueniremus , (i Latina eius opera, his quaTu-
ícofermoneconfcripfit,a:quaripoíTent. Tertio loco Ioannem Boccacium haud
iniuriacollocauerim.quamuislaíciuiorfucrit ncqueadmodum teríus. Hunc ie-
quimrGoIutius,qui & profa fcripfit &¿ veríu ad luam artatem accommodato , ad no-
ftrjmrudi. Is diclandis epiítolis apud Florentinos prsefuit, cuius calamum plus
¡fibiobeflcloannes Galeatius Mcdiolanenfiumdux folitus erat dicere,quam Flo-
reníinorumequitum,quifibi hoíteserant,tnginta cohortes. Eratcnim virprudcns,
&c quamuis elegantiam feribendi non tenerct,Iocos tarnen egregie callebat , q tubus
œoucri homines folent,eofq¡ ícribcnscautiílimeattingebat- Succcffitpluribus poft
annis,
LIBER SECVNDVS. ^
Lconardus nationc verum Florencia emítate donatus Graecís Sc
lis littcns appnme i ' open bus ë Grarco in Lac in um tranf-
ïàibl dem aflecucus : par prope huic oratio-
nefoluta , carmine mai or inuen arolus , Se ipfc Aretinusorigine,priuilcgio
Florentinus. Fuit& Poggiusin vrbc clarus, qui cum aliquandiu apudRo-
arii opera egregia fcripfiíTet, poftre-
jnterЖ
cognacos
_ fuos vitam finiuir.
Inarmisqui ex Florentinis claruerunt magna eft Pipponis gloria è familia Scho-
larium,qui regnum Hungaria: multis annisadminiitrauir, in qua rege pocentior vi-
f° Íus eft. Ex Acciaiolis quoque magifter militia; in regno Sicilia: Nicolaus fuit
inominiSjCuiusfiliusarmainGrarciamproferens, Thebas, atque Athenas
KUiic,& pollens poíTidenda reliquit, quas illi noftra demum arrare perdidc-
runt.aMauhumcte Turcarum imperatore deiecU Aliqui etiam ex nobiliflïma
Altouitorur familia tuminarmiSjtumj litti r in Ecclefia Dei in-
fit f épiícopu reges Apoftolicus
>iarumdu morum Patauii, qui
earn ciuitatem ab excrcitu Mediolaneni tunc temporisobfeflamfumma virtu-
te liberauit:& Palmen us legumdoóh ici imp à fecrctis. Qua: qui*
dem familia quamuis ex Longobardorum regibus " ie
ie< cm-
¿o poribusnoftrisindomo magnifici Bindi marmorcum tumulum in agto Fefulano
inuentumapportacum dicebant,Romanocharaérereiniculptum cuiufdam CCa-
milli Altouitac.potius a Romanis orcum habuiíTe dicunt,quam à Longobardis , cum
apudomnesmonimentadcnomine&co^nominefidemnonparuam faciant. Per-
inulti practcrea viri commemorari po
riaeft au&a.
Florentiam qui 1 iudint,nonfoIum viros illuftrcs, qui fuerunt in ea , comme- л,,
morant,verumvrbisamplitudinem,murorumambitum,quipra:altus eft, ctntia tdifi-
cwrum FÍ0-
tudincm prascipue viarum, & platearum munditiem , qua: tum ampia: fint, tum '"^Z,^
ad longum direda: profpc¿turn,templorum magnirîcemiam, ас palatiorum Sc pu- & ши»
yo blicorum &priuatorum,qux &altiflima,&ornatifllma funt.Cecerum interxdificia *ff*rMM'
nullum memorabilius eft a:de fandtx Reparata:, inquafornixeft ad amplitudinem
ciusproximeacccdens,quamRoma:in Agrippa: temploadmiramur,quodPanthe-
on vocauere. Proximum ei eft paJatiurn,quod Priores inhab<rát,& tertium à Cofma
aedificatum. laudante diui Baprifta: iacellum, Se atdem quam Coimas idem bea
to Laurentioconftruxit.Efferunt ponces.qui ciuitatcm Arno difeiflam coniungunt,
Se numerofum populum,&: ornamenta tum virorum,tumfeminarum,&omnis ge
neris opificia,&: pra:dia,&: villas egregias,qua: ciuitati adiacenc plenç deliciis , Se non
minoriíumptuquam ciuita* ipfa exa:difícara: , & ingenia hominum dexterrima,
quamuis in mercaturamagisexccllum. Impenfa erga Pontificem non minima fuir,
4-° &:inapparandisludismagnifumptusfadi, cumlcones in forum produxerint, ad-
uerfusequos,& alias beftias pugnaturos,&equeftriainftituerintcertamina, inquis
multi valorispracmiacondonatunt.HicPontifexoóto diebus commoratus eft, per
quodtempus àSigifmundo Malatefta multis precibus oratur ííbivt paccm daret
cum Ferdinando Sicilia: rege bellum gerenti.
Sigifmundusex MaJatcirarum nobili familia, verum extra matrimonium natus
multa vianimi&corporisfuic,eloquentia,militari&artepra:ditus: nouit hiftorias, ßA Ша1*"
philoíbphiienon paruampericiamhabui^quamcumqsremfeítatuseft, ad cam na
tus videbatur,fcdmalimoresplusapud cum vaincre : pauperes oppreffit, diuitibus
bonadiripuit.necviduisnecpupilüspepcrcic, nemofubcius imperio fecurus vixit.
T° Reos nuncopcs,nuncvxores,aut liben forma praftantesfecere. Sacerdotes odio
habuit,de venturo fxculon hilcredidir,& animas perire cum corpore exiftimauit:
«dificauit tarnen nobile tcmplum Arimini in honorem diui Francifci: verum ita ge-
tilibusoperibusimpkuit, vtnon tarn Chriftianorum.quaminfidelium da:mones
adorantium,templum tilevidcretur,atq; in eoconcubinçfuç tumulum erexit &ar-
tificioj&lapidcpulcherrimum.adiedotitulogentili more in nunc modum : Diu«
E i
'?* COMMENT. PIT PA.PAE ti
ïlbtta? facrtim.Rogatus aliquando àfubditis,vt quicti tandem fe traderet , parceretqi
patrix.qûçiuacaufaiâîpcrapinisexpofitafuiiret. lté inquit,& bono animo eftote,
nunquámcviuopaoéhabebitis.Huiufcemodi Sigifmundus fuit quietis impatiens,
voluptatumfequax,quauis laboris patiens& belli cupidus. Hunc AlFóíiisineobel-
io.quod cum Flerentinisgeífit,vtfibimilitaret, magno cum pódete conduxit. lile
nouo auro inharratus ad Florentinos defecit,arq; in Alfonfum arma conuertit,perfi-
dia:iùçîdcaufxprçtédens,quod nóomne fibi ftipendium in tempore perfolutum
fuiílet.Grauisharc regis iaéturafuit,quieum hoftem paíTus eft, quem propugnaio-
remparaüerat.Necdubium quineaSigifmundi proditio réFIorétinamfaluauerit:
obquamcaufamcumpaxvniuerfalisfaclacft, & ínter potentatus Italiac fcedus per- i*
ciiirunijSigifmunduSj&GenuenfcSj&iEftor Fauentinus exclufifunt, regeineos,
|tnq;rupiflent,liberum fibibellumreferuante. Atqueidcir-
co valida in Genuenfesabeoclaffis parata eft : &: aduerfus Sigiímuhdum, vltimo
CaliftiPontifícis, &fux viteanno, Picininus Nicolai fiiius cum magna militum
manu tranfmiíTus,procuranre id potiífimum Federico Vrbinate , qui priuaiis inimi-
citiisSigifmundocrat infenfus, bellum aliquandiu tra&um eft, viuente Alfonfo,
& eo fatis fun£to,cum fiiius a-qîe ac pater Sigi (mundo indignaretur: fereban t fu bdi -
tipropeccatodominifupplicium,&:impio fuperbiente pauper incendebatur: va-
talianobilis, quamuis tyranno fu bieftus . directo tarnen iuread
lefiam pertinens :quod miferatusPius Pontifex, vt ante retulimus,
inter alias leges quasFerdinando impofuit,regno Sicilia: honeftato, illam adiecir, vt
pacemSigifinundohisconuentionib.donaret, quasPontifex ipfe dictaren Ar cum
it,ha?c libertas reftri&a eft, conftitutumque, vt pra:fcripto quo-
tueretunautfi hocexSigifmundo obtincri nonpoílct, сорго -
etur,quod liberum inPontifîcem factum fuerat3cautumque ne vitra
menfemFebruariumpoteftascompromiífidurarer. Additus portea Martiuseft, &
fe* Aprilismenfis:rcftabant ex compromifll tempore quattuor dies tantum, cum Pius
Florentiaefuir,nec regis procurators aderant, qui caufam agcrec : aduenerant ta
*»■ -■ rnen FedericiVrbinatis,&lacobiPicininilegati, ad quos rex id negotii remiferar.
luffit Pontifcx quattuor cardinales audire partcs,& ad concordiam reducere.-fruftra 3 <*
id fuit. Audiuit&perfeipfum Pötifex difceptationcs,& iura partiú,nec dubium erat
quin reus proditionis Sigifmundus effctrventúeftad tráfactione , vt delictum pecu
nia redimeretur:& cum ilia deeiTet,oppignorarenturcaftella.Sed cum regis nomine
ta peterétur,Sigifinundus pauca orïerret,res propemodum defperata videbatur:
i Victoria in manu fuá efle aiebant:Sigifmundus nondum fe victum affirmabat:
paflurumq; prius extrema quarque.quamea traderet,quç pctebantur. Cumq; fcro-
~~ _ ex,generi ruo,non tibi ftudemus:populi tibi fub-
iecti,non tui miferemur, qui pro tuo viuendi modo nil mercris. Et quamuis multis
te verbis excufas,tua vita contra te eft:ftant pro te tantum maiorum tuorum opera,
ene fuerunt meriti.Hac de re pacarc te hoftibus quarrimus: 4Щ
in quo te gurgit с reperimus,in eodem relmquemus.nec
mpuspcrmifcritdiuinapietas affligi,vt tandem puniaris,
&autin bello pereas , aut perdito patrimonio miíer in exilium eas. Tcrritus his
auditis Sigifmundus confenfit.qua: próxima concordia: videbantur. Sed altera pars
ihilmutariexpoftulans voluir. Pontifex quamuis arbi-
qua: vellet, indignum tarnen putauit victoriam magis
quama;quitatemrefpicere:diuq; adn xus eft ex volúntate partium litem dirimere.
Qupdpoftquam nonfucceifit,&rcgi,&Sigifmundo compromifl'um remifit, non
fans intelligens bellum huiufcemodi,an pax rebus ecclefiae magis conduccret : cum
coftaretPicininumquieicerenon pofle,veroq; fimile efle Iiberatum cum Sigifmun- f *
di bello,aduerfus eccleliainfeftisfignis iturum. Iudicauitigicur voluntatcm Dei efle
pacem nonpötuiflecomponi:idemq; Florentini exiftimarunt: quibus venilíe diem
placcbat,in qua flagitiofus tandem homo mcri- as daret pa-nas.
Internale & IcgatiSigifmundi Auftria»ducisP5tiricem adicrc, qui Suizzeros pro-
pediem in armisdixerunt futuros, Auftrialemq; domu bello aggreiîuros. Id fi flat,
mag nam.
t
LIBER SECVNDVS. . rj
magnam Germanie parte vcxatumiri,cunciofq; Prefulis cogiratus âduerius Turcas
eop .iítoperitiirosíorc. Auftrialis familia apud Germanos nobiliffimacft,atque
latiflime dominatur. In ea quinqué fuerunt imperatores,duo Alberri,duo Federi- »
cirquorum primus vidusprarlioceflícLudouicoBc-ioario: & qui prior his fufeepit
imperium,l<.odulphus:qui non magnusinSueuia comes, imperator elc&us aduer-
fus Otcocarum Bohemia: regem,cui& Auftria, &Sryria parebat, bellum geflk,ac
pie_Iio,vt dictum eft,íuperatum interfecit, & Auftriam fuis políldendam rcliquit: '
qux circa Danubuim nobil sprouinciaeft,&:ali¡spIuribus regionibus imperar. O-
limquodeíKirraDanubiumNorici&Pannonii renuere: quod viera Barbari par
ió timSarmatia.partimGermani. Noftra aetate cíes Auftria: principes fuere, Fede-
ricüs,&Hcrncftus,germani fracres: & parruelis corum Alberrus, qui cam partem
fo . n'eus cft,qua: proprie Auftria dicitur,in qua Vienna prifei Flauianum dixere. Vrbs
nobiliflfima,mercatura&:liberaliumartiumichoüillu(his. Federicus in montibus
regnauit,cx quis A heíis,&Enusmcmorabiles amnes derluunt falis & argenn mi-
nerisinexhauftis.FIerneftus Styriseprarfuir,qua:olim Valeria dicbeft,acCarinthia,
& Chames vfque in Adnaticum iinüm prorendit imperium. Albertus Bohemis, at-
que Hungaris,&deindcRomanisimperauit,icdbreui fundus vita LadbJaum flli-
umpofthumum reí quit:quieditusin!ucem,Romanodcpto imperio, in ceteris re-
gnis patri íucceffir, arq; apud Bohemos in adolefcetia(vt farna elt) veneno periit.Her-
lo ncftoduofiliifuerc>Fcdericus,&: Albertus; qui patre defundo farpe deíucceflionc
arrrtis contenderunt.FederieusRomanum imperium fortituseft,cuiinhancvlq;dié
praífidet,variis fortuna: cafib.a&us. Federicus fenior Sigifmundúimpuberéfilium
rcliquicrcuius rmclá Federicus geífit iunior. Attigerat hic iam duo de viginti annos:
nectamcndetuiela dimillus cft, niíi poftquá prouinciales aílumprisarmis,magi-
ftrarus,quos Federicus in vallib Atheíís Eniquc conftituerat.eiecerunt. Tum quoq;
certisconditiombusemflxiscft,qua:fibi &luisgrauiiîimç vifxfunt, receprç tarnen
cumalitcrSigiftnunduslibertatemconfequinon ро/Гес. Flinc multa: mter eum&
Federicum fuborrae contend ones, qua: nödum fopiri poruerunt: cum alter male ad-
miniftratam turel.im diceret,altcr non feruari conuentaquereretur.
50 Sigifmundi prouincia: Suizzari contermini iiint,quos (vt diximus)ipfe in Auftria- °*
Jes arma moruros Pontifici (îgnificaucrat. Suizzari quamuisin Galliaíki, Germa- ^¡^^!T
ni tarnen lingua &: moribus habentur. Montani vt feroces populi paruam olim vil- ****», &
lamincoJuerejquarlacuiLucerneniiadiacetcuntibuscxMediolanoBaCleamperal-^jf*""
pe,quací.incloGo;hardo dicata eft:& hune lacum nauigantibusvallisipfaaddexte-
raoccurrir,quam vix homines quingentiincolunt, folispecorib. abundantes. Inter
hos & Auftriac duces leues ob caufas graues emerferunt inimiciti«, qua: armis agi-
tatçfunt:cumq; priores infultationesprofperae Suizzaris eueniiTcnr, qui Auftrialcs
acic fuperatos,Lcoppdumgentis ducé inter feecrunt: & animis , & amicis audi funr,
adeovtvicinorum montium accolar,&oppid > permulta in c orum clientelam tranf-
40 ierintrquorum prarcipuafunrjLucernajSophinga, Balneum, Solotrum, Berna, &: a-
liap!eraque:qua: licet populofa & potenti/îima client, vocari tarnen Suizzari non
reeufarunt, quorum nomen a lacu prope Lcmanno, & Rhodano fluuio vfque ad
Brigantinas aquas.&flumenRhenum prorenditur,&abalpibusItaJicisBaíílienfem
contingitagrum:f.icileq; bellatorum rnginta mili a, vbineceílitasingruit, expedi-
torum in armis habet virorum, qui fugere nefeiant. Iuftitia: his hominibus preci
pua cura.furcs aerirerpuniunt.acriuslatrones: hofpitalitatemdihgenterobieruant:
ficerdotes honorant-religion! parent: pace gaudent: & fuo contentantur : bella non
mouent,nifiirriiati:expratl.o fugifíí capitale eft: corum, qui cadunt in pugna, Ji
beros atquevx >rcs pu Ы ceaIunt robuftahispcdora,&infuperabilesanimi. Ad-
fo uerfus Ph lippum Mariam Mcdiolani duccm tranígreífi alpes, non procuj à Belion-
zona infclici pugna decerraruei.quamuis cruenram v¡<5roriam hofti reliquerc. An- jtngdmftr.
gehis Pérgula eos deteuit.occifus eft in prxlio, magnç ftarurç vir, cuiuïcadauer Mc-ímU-
diolanum dclatum gigantis propemodum ftatur am prafefercbat : cum Thuriccnfi-
busdifparieucntu bellum ge/fcrc, cumilli focictJtc eorum dimifta ad Federicum
C*íaremdefcciiTcnt:nam urcitcro&ngcntos vitos vnicapugna obtruncauerunc:
£ 5
54 COMMENT. PÏI PAPAÈ !E
Aultn a'es cladib aifecerunr,& pane agri illis ademerunt. Poftremo in quinquagin-
taannis pax ftatuta: qua: tunc rupta eft, cum Dalphinus Viennrniis regis Francia:
primogenitus,magnis cquitum copiis circumdacos Baiilienfibus bellum intiilir.
Tuncenim Auftrialesfuhditiinfpcmerecti, Da'phini partes iccuri , fctdus rupere.
Mifetant Suizzari quattuor millia militum auxilio Bafihenfib. bello focus , qua: ma-
îius,priusquam vrbem ngredererur,non tam vinutehoft um, quamluatcmcrirate
cjcfaeftqux cum eíTetpedeftm,.iduerfusingctcsequitum copias (vtpoftca dicetur)
Cóngrcdi no dubitau¡t:nec tarnen inulta cecidit, magna ftrage Gallorum edira. Ab-
eunte Dalpbino Suizzari Aibertum Auftriardurem bellopcrfecutifunt, & varia ru
со fortuna al quand ucertauerunt. Poftremo feflis partibus,& multo fanguine fufo, i ■s
rurfuspaXinquinquagintaannosreintegrataeft: non vttanto tempore quics eilet,
fed quod fupererntpriorum annorum pacitranquüliratiq; cederet: nequchocftarc
pofle videbatur nouislitium ílibortiscaufís,&:iá Suizzari veluti ferociores, & qui fe
ie la-foscredcrent, bellum minabantur QuodintelbgcnsSigifmundus Auftrixdux,
nec fuis fidens viribus, ad Ponrific5,qui bellum interciperer(vtantediximus)oratum
mifit.Pius id minime ncgligendum ratus,notarium fuum Stephanum Nardinum e-
gregia virtute virun, quern poftea MediolaiieniiprcfecitecclefiaïjVt tantumincen-
.« tliumrcftingueret,in Germaniammifit.
"mlm'^n- IpfePondfexFlorentiad.fcedens, prima noctein villa Cofma: Florentinorum
»*»,eVW«Cvcantedixi)facilepriini, qua: eftin Mugcllopulchxrnma quicuit.-fequenti diefum- 2.»
Hr' mum Apenniniiugum ttanfmiíít;&inoppido,cuiFlorétiolacftnomé,perno¿tauit.
Apenninus mons eftaltilfimus , quiabalpibus deicendens vniuerfam iraliam pcr-
currirâdextrisLigiuiamjTuiciam, Vmbriam, Campam'am, & alias quamplures
prouincias dimittcns,à finiftris Galliam Cifalpinam, Flamincum , Piccnum , Aprti-
tium,Apiiliam,&;ilias Italia: partesrepicit : ex cuius dorfo flmntes amnrs alii in
fuperum,al i in inferum maredeuoluuntur. Quidam Apenninum à Pceno dictü pu-
tanr,eoquod Pœnus Hannibal in eius trafitu alrerum oculum amifit. Illyrii Uim-
ma montiumiugi Planina vocant.hinc alii vocabulum paucis- mutatis litteris rece-
ptum exiftimant,nobisneutrum placet,nommumintcrpretarionematque originen»
difEcillimá iudicantibus. Si quid tarnen coniecturari licet,non ab re (veril > Apt-nnr- 50
% numquafi Alpinumpct- diminutionem appellatum arbitran, vt eft Itálica: linguae
xnodus.Florcntioladimifni,akerum Apcnnini iugum non fine labere atq; incomo-
. doPontifexfuperauit:acPlanorium venit,BononieníiumIegatis paulo anteCapre-
numinuentiSjvbi Florcntinorum,acBononienfium terminanturagri.
т>* setvnU Bononiamprius BoioniamdictamGalliquando Boieiccbs Eriuicis occupaue-
fgBùoariii, re.-qui a Romanis puliî tranfa'pes migrauerunt,Danubioq; adiaccmcm agrum , atq;
MíM*é^."omncm Ocniliuminis vallempoiTederunt-IndeNoru-orum genre deiecFa retinuc-
ñiemímvr- runt non paruotemporeBoiorum nomen, dcinde Boioarii, &: poftea Baioaiii ap-
**" pellatiíunt.-noftra xtas corrupto vocabulo Bauaros vocat,quibus ab oriente auftna-
res occúrrunt,ab occidente Sueuoium gcns,qua in parte fuit ;iger Rhccicus, à mcri 4^
j die Icalici mötes,abaquiIoneFrancones,&Bohemi, quos Boiorum reliquias non-
nulliarbitrantur,quamuiseorum hiftoria genus effeSclauorumdicar Bononicniis
ager inter Apéninum&Padumiacet.Regionem hanc /£miliádixereRomani,nu ne
Romandidamvocanr. Siccnim intrantibus Itali¡m Longobardis earn Cifilpinac
partem vocare placuit,qua: in officio cum Romanis manfit.Ciuitas ad radicem A pc -
niniiîtaeft,in quam parui Rheni fluuii pars deriuatur. Abundat vrbstritico, vino-
que,fericum pJurimum colligit,aer hic faluber & la:tus,fchola iniignis legum & pbi-
lofophia;,qua: mores bonos non tam ciues,quàm exteros docet.CiuirasEci lcíi.tRo-
mana*iurefubiectaeft,mafe parés populus factionib. ftuder: ikve noftra xiate m-
multuauit:nimcBcntiuolii,nuncCannetuli,icu lambcccarii ilüc tvrann dem cxer- r-e
• • cuere.Martinus quitus vrbem amifir,Eugeniusquafcisreciêi aiiit:ddnde Nie o-
laum Picminum puhoprxíídioEcclefiaícumequitatu intromifère,nec Picininus lo
go tempore placu!t,Francifcus eius filius hie captus malo modo mulchitus eft. Ncc
mora oborto tumulrufugarisCannmilipartibiis,Bentiuo!ii,& Maluccii, &Mali-
íóovti vrbisprincipcsfaâiiùnt%AtcumBcntiuolii capirecarertnt (neme cnim crac
in ca
LIBER S I С V N D У S.'
in ea familia ad regimen vrbis aptus)& filius Hannibalis Ioannes impúber egerct tu-
tore,Xantum quendam nomine ex Florencia vocauerunt, quern Bentiuoliorii (an
guine natum(memorabile didu)ignotus homo,lanificio vitam ducens,&: nihil pror-
fus tale expedans ad tutelam nobilis pupilli>& ad gubcrnationcm potentis,atquc in-
domiti populi fauore incredibili eft aflumpcus.in qui b us rebus itafc geifit , vt non ta
fordidam qua vixerat attcm,quam fanguincm ex quo natus dicebatur,prefcferre,&:
inter vrbis principes primum tenere locum haudininriavideretur,ac ft cum veftib.
&ingeniummutaflet&animum.IntcreacumobiiiletEugenius,Nicolaufq; illi fuf-
fediisellecquiadolefcens olimineavrbenutritus, ac epifcopatum poftea fortitus
io fuiflèr,ciuicascumeoingratiamrediit,prefcriptifq; nonnullis legibus legatum ad-
miiit,qui veriusligatusappellari potuit,cumomne vrbis imperium penes fcxdecim
virosene(,quorum princeps Xantus habebatur , qui feruitute ciuitatem oppreilîc,
quandoabtcrinquietuspopuIusinonicioretiBerinon poterat. Is cum accepiflcc
PiumPoncificem ftatuirte Mantuam petere,accerfitis fadionis iue ducibus : Quid
agimus?inquit:fi nobis prxtermiflîsMantuanum concilium adierit Pontifex, ama
ro in nos eue animo iudicabit ur.exulibus noftris cum fpe crefcet animus, &: auxilia
pra?ftabuntamici,quibusnosvrbepeIlant:fihaciterhabuerir,popuIus,quinosodit,
omncadeum imperium deferet,& noftraperibitaudoritas. Diu res agitataeftin
confilio,cumancepspericulofaque videretur: tandem fuadente Frai r nr
io McdioIanenfiumduce,quemeadereconfultum habuere, Iacobum
Ingratum Romam mifere,qui Pontifici Mantuam ituto fuam Bononiam, vt inter
eundum viferet,quamefficaciiïîmis precibusfupplicaret,idq> magiftratibus& vni-
uerfeciuiiati gratiiïîrnum futurum diceret. Verum cum exularcnt in agro Ferrari-
enfi complures Bononienies,qui res nouas per omnes dies molirentur, & vrbis non
íatisplacataplebs illisaliquando âuresaccommodaret , opus elle non paruamilitä
cuítodia,quiprouiderenr,neresBononienfis per ingreflum Pontificis aliquid de-
trimcnti paccretur,ad quam rem Mediolanenfe prefidium querere ftatuifTent. In-
tellexitPontifexquoriumeatenderent verba , remq; in vcramq; partem cogitans,
neq; armaram intrare Bononiam,m q; ciuitatem Ecclefie preteriré honeftum cen*
30 fuit-refponditq; demumiturofibi adconuentum animum eile Bononia tranßtum
habere,neccauramfibi occurrere,curBononienfesmetuarit:confulerenc tarnen fuo
timori.&annarentfi portent formidinem,vrbemq; pro fuo arbitrio cuftodirent,dü
milites ad cuítodiam accerftti in verba Pii iurarent.Placuit ea conditio Bononienfi-
bus,quiaccetíítaexMediolanomagnaequitummanuin aduentu Pontificis vrbê
arniiscoiT;pleuert\cohortesdecemafFuere,quarum duces ad Planorium Pontifici
occurrences iun mentó fe illi aftrinxere. Galeatiuscui parère omnes iuífi erant,in
manu Pi i Florentie iurauerat,& precedens eumBononiá venerat , vbi cqiiitatu pa-
tris acccpro,itcru Pontifici obuiam fadus eft,cohortibusnon aliter inftmdis,quam
fi prelium dfctu ini¡ urar,catafraciis equis & fulgentibus armis infignes.
40 Intrauit Pius Bononiam ingenti plebis alacritate. Primorib. vrbis ГеЦат eius ing'tfm
portantibuSjíequentiq; die apudfandum Petroniü perada re diuina populo publi- g",'^'^
cebenedixit.&reuerlusin palatiumdicendique vellcntciuib.qui fréquentes ade- вопи 1т».
rant,copiam feci r. Vénérant enim Pontifici gratias aduri,qui fuam vifere vrbem Ио» Воп^
baud aibcrnamsfuiflet.Orandi partes Bornio iureconfulto demándate funt, viro J
qui multa lcgillet,& cuius os dulce fonaret. Is non quod iuflus erat, led quod ftbi
placuit longo fermonediiferuit. Laudato enim Pontifice quantum fufficerc arbi
trât us eit,de Bononienfts agri fertilitate,de celi clementia,de litterarum ftudiis , de
répl is,de mccnibus,de priuatis,& publicis edificiis multa pul ehre locutus eft. Inue-
dusaiitem in malos ciuitatismores,legesparum cuftodiri,aciuuenes nullis teneri
jo fraenis.Orarcigitur,vtvrbisfua2curamgereret,daretq;operam, vteliminatis vitiis,
ciuitas tandé reformaretur,quando fuperû ope eo hofpes aduenraflet. Que cii auda-
der acq; iitrepide.&in modutorrcntisfluentiorationedepromerct,ciuesqui ade-
rant,contra ic magnopere excitauit,exteros in admiratione addaxit. Quisenim de
fuá patria quéquá talia didurú putaiTetípatrie omnes ignofeunt, cuius dedecus fuü
ducút.Pórift'xfjcúdiieius,dodrinamq;laudauit,&ad reformados ciuiratis mores
E 4
y5 COMMENT. РИ РАРАЕ 1Г.
fuam operam eft pollicitus,fi tarnen eumpopumminueniret, qui coercen" legibus
poílct.ScholaBononieníisnonapud Italos tantum,íedapud exteros quoq; clarißi-
ma eft.multofq; viros erudiuit,qui poftea fapientiar ciuilïs arcem tenue re , с um fuo-
rumciuium,tumaliorum,quorumcommentaria vigorem quodammodo legis ha-
benr. Nec philofophia hic fterilis fuit , cuius auditores adeo profecerunt, vt multis
poftea in locis cathedras rexerinuopinionc fan&itatis duos anate noftra memoria di ■
gnosnouimus, NicoJaumcardinalem fandse Crucis ordinis Caithufïeniîumpro-
feilorem,&FrancifcumParuiparTus,qui Mcdiolanenfi pratfuitecclefiar.JlleFranchis
Burgundosrcconciliauit.ifte in bello, quo Braccius hoílisEccleha: Romana; ecci-
dit,Martini Papar vicesgefllr. io
D« otUnd» Manfit Bononiae Pius fexdiebus,&in primo ronfiltorio quod iUic hnbuit,Or-
prt/uU fi». JandtimFlorentinumcauíarumfacripalatiiauditorcm , patria; fuá: prxfulem dift-
«И л«/м*" gnauit,quireiaccepto nuncio prargaudioillacrymatuscft.fueratenim in omni vita
mmt. pauper, verum docbis,&ûftitia:tenax:&quamuis de Рю benefperaret, nec tarnen
epiícopatum vrbis alieuius ambiuit.fatis fe felicem arbitrabatur,fí áureos quotannis
trecentoscxminoribusdignitatibusconfequi poflct.Atcum ccrtiorfaótuselt, Flo-
rentinamfibi ecclcfiameflccrcdiram,morehominuniiniknireccepit,qui nunquam
adeofublimemgradumafcenderunr, quin alticra qu«rant:&tummifcrrirr;iiünf,
efte videntur. Exiftimauit Orlandn«; non tarn facile atqueinfper?to
linalatumlongefaciliusobucnturum.tantum fibide lé
batur.ad quam rem fi non fatis fua fponteinfaniebar,
neceflariörum 8c amicorum verbis inftigabatur, nihil dePio defpetandum efledi-;
centium , qui íibiabfenti, &prorfusignorantiarchiepifcopalcm mandaflet hono-»
rem. 111c infelixadeofpem hancarripuit, vt nunquam ad fenuncium ex curia veni-
entem viderit,quin fibi allatum pileum exiftimaret , »tque ideirco crc<ttis poftea car-
dinalibus, cum fui nullam mentionem faftam intellexit, rocerorcconfcttusmor-
bumincidit, exquomortuuseft. Pius amicum occidit dum honeftarecontendir.
adeo parum eft,quod mortalibus ex fententia cadit.
DeFerrarU, Ipiè deinde reli&a Bononia per flumeh Rhenum,& deinde per Padum Ferrà-
«*fo ««*»- riampetiit. BorfîuseiusjociproRomanaEcclelîa Vicariusadagrifinesobtnamfa- $é
tefZ^nt'" ¿tuseft,magnonobiliumcomiratuftipatus.Ferrariaenimvnatxinfulis Padi flumi-
i$mmeti& nis fltâ cít,priufquam ciuitatis nomen fortiretur ccclefia: RaUennati paruit. Fenint
*n*mm' Raucnnatcm pra:fulem tribus oppidis fuis ex rrib. metallis indidifl'e norticn Aurco-
lum exauro,Argentamexargento,exferroFerrariamappcUaire,quar fortior ceteris
vidcretur.Smaragdus patricius,& Exarchus Italia: primus hanc vrbem muro cinxir,
quaî vaftantibus Italiam Longobardis in Rauennatum, Romanorumq; partib. con*
iîantiilîmeperfeucrauit.ViÔorCarolus Magnus inter alias Raiiennatis exarchatus
vrbes, Ferrariamquoq; Romana: Ecclefiar,ac beato Pctro dono dedit : pcrlequenti-
bus Ecclefiam nonnullisGermanorumimperatoribus.haec vrbs ad eos defeat, fed
ComitiiîàMathildisfamacxcellensfemina.Henrico tertio armis eamarripuit, Ее- 46
clefíarq; reftituit,Salinguerra deinde ptiüatus ciuis fuafu marchionum Eltenílum, &:
auxiliante Federico primo perfidia vfus tyrannidem arripuir. Hunc Innocenrius
quartus PontifexmaximUs eXpülit:paulo poft marchiones Eftcn/es introierc.qui cú
annosofto&fexagintaregnaflent,á Venetis funt repulfí. Qiios Pontifcx ma> im us
Clemens quintus marchionum Eftcnfium rebus impenfiusquam par erat , fauens,
extrâcommunionemEccleiîaîfccit,& bonacorumperGalliamdiripiperrnifít.Cum
neq; hoc modo parère viderentür,miíTo legato armis Ferrariam aggt cil'ustft,vic>or-
?ueciuitatemrecuperauit:ac marchiones Eftcnfes,qui auxilio fuiiïènt, &cgregiam
ontifíci operam in bello nauaflent: vicarios in eaconftituit,qui poft«a in hoc vique
tfcmpusEcclefiaecenfumprarbuere.Eugeniusquarmsdccemmillcaureos, quos i II i T e
fingulis annis Apoftolicx camera? diflbluebant,ad quattuor millia 1 eduxit,&: ce nci-
liumLatinorumacGracorumincavrbecelcbrauit:quodcius opes mirum inmo-
dum auxit.Ii marchiones Francorum genus aliqui efle dit unt,neq, Franciar reges id
negant,àqUib.infignialiliorumacceperunt:aIiicx Get mania profectos, &: Bauaria;
duces fuiífe afterun t& Saxonias Tcmpeftatc noftra Nicolaus tiusgcniispi inceps
fuit,
LIBER SECVNDVS;
Allemagne vir ingenio. Huic plures fuerunt nati,cum ex matrimonio,ram ex adul-
tetio,ltgitimos pueritia excluiît,&: magnitud© animi Leoneiii exconcubinaSenen-
figeniti,qui imperium arripuir,& regis Alfonfi riliam,& ipfam fpuriam duxit vxore,
cum prius ex domo Gonzaga: legirimamduxiflet alteram. Leoncllo fucceiTît Bor-
fius rrater eadem matre natus,filius Leonelh prxteritus eft.quia abfens & aetatc mi
nor. •
Borfius egregio corpore fuit,ihtura plufquam mediocri.crine pulchro ,& a- De
fpc¿higrato,eloquens,magnificus acliberalis.FedericumCarfarem Romam eunte
atq; inde redeuntem magnis honoribusac donis perfecums fuit,aquo Mutinae со- Veßu r*r:
ic mitatum,in ducatüerigi,&:fe ducemcreari(vtamediximus)obtinuit.Vxorem nun-
quam duxit eo vt dicebant animo óptimo quidem &Chriftiano,vt quod occupaue-
ratlegitimisberedib.tuncpueiis imperium eifdem relinqueret. Vir quidem prudens
&pacificus,iuíbtia:abfq; feueritateamantiífimus, adeo quodeiviuenti ftatuamin
foro erexerinr,qu2E fedens ius шееге videretur,titulis heroicis ac praxlaris ornatam:
«economía: ас venatui3quamquam difficillime coniungantur,operam dedit:coemit
, capillos pretiofosquamplurimos: & nunquam non gemmisornatus in publicum
prodiir:iupellectilem domusditiífimamcum.'laumargenteis & aureis vafis etiam
ruri vfus.Is cum Pius ele&us eft multa oftendit!a:titijeíigna:ludos militares inftituit,
vidorib.prxmia propofmt.donauit nuncios,ignes tota in ditione fuá incendi iufllr,
% с epufumq; amies fecit,inter quos Pium Gbi affinem eíTe gloriabatunquoniam mater
eius Senenlis fuiflet ex domo Ptolomea,quat Picolominea: fanguine iungitur : age-
batquoq; Deogratias,quieum fibiPontificemdediflet, à quo nihil impetrare non
poílet.Ncq; id falfofuiilltopinatus,íi magisconcedendapetiuiífet. Ferraría: enim
fe ducem crcari petiir,&: cenfum fi Ы renvttLNon eft exauditus : noluit enim Ponti-
fex Romanam Ecclefiam fuo cenfu priuare.-ducatum conceífit tributo retento , que
Ше contcmpír,obtinuit tarnen concefllones al as magni ponderis,fperauitq; maio«,
res in cjies accipere,atq, ob earn rem,& quod aliorum exemplis admoneb.<tui , ium-
mishonoribi^ Pium cxcepit,adnixufq; cos fuperare per quos iter fuerarhabittim.In
porta claues vrbísPóntificiobtulit,pedcftr¡fq-,adfeIlam eiusinterportantesnmdu
3 с profectus eft,quod equum afcendere iuberetur,tecta pannis omnis via fuit, &: (trata
flonbus,per quam itum eft ad maiorem ecckfiam adornaran domus , &omnia plena
cantibus ac perfonantibus erant, acclamante populo, Pio Pontifia vita,cardinalib.
&vniuerfx curiae miuiftraracibatiacxpalatio, lu. i multíplices exhibiti, orationts
complures ab o; atoribus difertifllmis habita:,celebritas hic (àcrat iffimi corporisDo-
mini aclracftjfolemnis pompa per forum ducta,PonrificcpopuK benedicente,&ho-
ftiam immaculatam portante. Manfum eft hic odtodiebus, multa in (ècreto collo-
quio,pro negatis (ibi petitionibus queftus eft Borfius , quem Pomifex fidle confu-
tauit,retuht & ad с onfiftoriumlitem quam contra ep:ícopum fuum haberet, 6¿ m
arbitrio Pontificispofuit, qui cognito ncgotiopollicitusduci eft quamprimum fa-
40 cultas adenet.epiicopum ad aliam ecclefiam fe translaturû,idq; Si nis poltca factum
eft:ipoponditc¡¡duxin conuentu Mantuanolefe minime dcfuturum.vtquiré Chri-
ftianam inter omnes qui viucrent confirman maxime cuperct.
Guarinus Veronenfisg;randxuiis &: venerabilis fenex,magifter ferc omnium
quinoftraa:tateinhumanitatisftudiofloruerunt,Pontificemadiit, dignamque fuo j>oggio, &
nomine,fuifq; moribusorationemhabuit.Adiit&loannes Aurifpa Siculus, greca: **™ni' ¿
ac latina? lingua: peritilîîmus,annum prope nonagefimumjgés,qui paulo poft mor- мгш
temobiir.Fiiithicannustrium eloqucntiilimorum virorurtPdormitionib. infignis. tu
Nam & Pogt',ius,cuius antea meminimus Florentia,& Iannotius Manettus Ntapoli
exhaclucemigrauit.Iannotius&ipícFlorentinusfuitjViradmodumdoctus, quicü
fc latin is gra:cifq; litteris,coniunxit hebra:as.horum nemo de natura: legibus conqueri
potuit,ièptiiageiimum cuncti annum exceflerc,&: fortem vicere communem : miu-
riuscft,quip]usfibidebericcnfer.
Relicta Ferraría aduerfo Pado Roueriu nau<gio petiit march ionis Mantua: op- nis
picííí,PadusinalpibiisCocciis ortum habet, omnemq; Galliam Cifalpnampercur-»**x'""'*»
jens mulus amnibusûorümpleriqínauiganturjin fe teceptis,quinquc oftüs in A-
*
5« COMMENT. PII PAPvE II.
driaticum maredefertur.Grarci Eridanum vocauere,Eliadumfabulis, & Phacthon-
tisincendio¿cuireftitiíIccrcditur,memorabilem,eorum,qiHfunt inEuropa fluminfi
nullic^cntemûamuisRhcnuSj&IfterlongioradimcnfifpatiapIunbusfluuiisau-
geantur.Nam'gante Pio duo inter fe claíTes concurrere, altera ducis, marchionis al-
tera.illaPiumfcrebat,ifta ferre optabautubicines hinc,arqiindeomneseircum val
les mirabili çlangore rcplebant.Vexilla vends agitata,inftar filua; praefeferebant : ac
cola: in vtraq; ripa confedentesJPontificisbcnedidioncm expofcebant, ac benedi-
centi yiram^cclamabant. Poftquam marchionis in fines nauigatum eft , &: Pontift x
noui hofpitis nauigium intrauit,Borilus falutatomarchione,&: impetrata à Pio difee -
dendipotcftate,retroabiit. Secura noxRouerii perada eft,quo in loco rcgium pa- ie
latiurn femjxdificatum , ftrudura Se artificio ûngulare archicedi oftendit inge-
nium.
THMintia Portera die ad oftiumMintiifluminisperaentum, &in ftagnum vfq; nauiga-
«£'w w шт:Ш cuius fîmftro littore tumulus oftenditur magnЪ honore habitus , in quo Ma
il, d$ мяп- ronis fuiiTe lares affirmant. Villacirceim paruaiacet,qux tantum pepetit vatem. Ab
eo loco ferme milliario in predio principe Pontifex pernodauir^vt fequentidie vr-
w<.OTiL«i"bemingredererur.MintiusamnisexlacuBenacodtfiuit: ftagnumqueefficit,quod
nt, é- Gm- Mantuam magna ex parte ambit. Ipfa vibs in paludibus iacet,ncq; adiri poteft,nifi
^^^^'pontibus,aucnauibus.AmpIaeft,&ingcntispopuhcapax:muItzineafpiendid2:do-
fiant*. mus,&palatiaregibusapta:verumacftatepuluis hicmcluiü incolas molcftat: popu ie
lus perhumanus Se amans hofpitum:nionaftena multa in Гит vi rom m &: fem in ai й,
in quis iàndae degunt animac. Aethriefci trans Apenninum , in Gallia , Sc vitra Sc ci-
traPadum duodeeim colonias condidere,quarum vnamfuifle Mamuam rradunt:
opus nobiIe,Byanoris,Tyberini rcgis.&Mantinis filii. Multas hare vi bs perpeifa eft
ealamitatesmam praeter illud,quod ait Viigilius-.Ma mua vx m i fera: nimium v. ciña
£remona:,& Hunnorum,& Gothorum,& Longobardorum,& Baioat iorum armis
inuaíá Mantua,nuncdiruta,nuncdeie£tismccnibus immunira proríus relida. Me
moriae proditumeft,per témpora Caroli Magni fanguinem hie Domini noftriSal-r
uatoris 1еГи Chrifti miiaculofum apparuiile:atq; ad eum vifendum Leone m íceun-
dumPontifîcem maximum acceífifle: qui rem cognouerit,atq; probauent. Hu Ca 3 e
rolus Calu us*Magni ftlius veneno inceriit,quod Hebra:us medicas propi паи iir. Ma-
thildisgloriofamulier,cuius <uprameminimus,huiusolim vrbisdominatum habuit:
qua defunda multa: regiminis mutaciones fadaefunt:& modo imperatores Germa-
ni,modo Romani Pontífices imperium tenuererpoftremo nobiles , quis Gonzagas
cognomen dedit,fauorepopuli ad principacumperucncre,eoq> longo tempore \ o-
tití funt. Primus cius familia; dominatumarripuic Abyfius Gonzaga : cuius polled
adeo clementes habitifunr,vr vicariatum vrbis à Romanis imperaroribus obtinue-
rinr. Demum vero loannes Francifcus magno vir ingenio.&armorum gloria illu-
ftris,a;tatenoftraiSigifmundoC«iarc,cumRomaredjret,inGcrmaniammarchio-
natus honorem adeptuseftrcuiconiunxclariflima fuit Paula moribus Se litteris ex- 4»
cellens:cuius folertia monachi omnes,q ui Mantuam incolunt , inftituta pat г и m ad
vnguem,vt aiunt,vfq; in hanc diem cuftodi un t. Ex his ortus eft Ludouicus , qui peí
témpora Pii Papa: h uic vrbi praefu i c.armorum Sc Iitterarum pericia clarus : nam &
parentis gloriarn militans adarquauit : Sc Vidorinum oratorcm audiens, precept oris
propcmodurndodrinamaflccutuscft , m ins ingcniij&iuftitixobferuanciïlimus.
Vxoremduxitexfamilia^randcburgcnfi, Barbaram nomine, preftami animo ас
ingenio feminam,&qwaominandiartem calleret: qua:q; viro prolem pulcheni-
mam peperir,quamuis gibbus & ftruma in nonnullis apparuit, poftquam puerit iam
cxiuererquodineapuella accidie qua; prior Galeario Mediolanenii defponiacaeft,
propter quod repudiara in monaftcrio le clauik , iororicedens, qua; in locum cius <¡0
iubrogataeft. Frequenter enim pulcherrimi eius familia; puer poftquam adokue-
runt,deformesfadifunt.Felixalioquindomus,rubditorum & vicinorum beneuo*
«." lentiagaudens.
i>,B!*nt* lngrcflbseft Mantuam Pius fexto calendas Iunii quinq; diebuç ante predi-
TuLn:\& cucumtcrminum. Quitas plenahofpitum fuit:Vicinarum vrbiumpopuli fiequent«
ado ant:
LIBER SECVNDVS.
aderant:&: Blanca Mcdiolanenfium princeps aflfuit Philippi Maria? quondam ducis mpplytA
filîa,tunc Francifci Sfortiae coniunx i mi&iïngu ntia; m u lier , &: wm< *í
cumeanobiliiïiraaproles vtriuiq; fcx 'S qUJCCUOr ПОИ wu лрсии t| иаш uiu-
îduquam mif-tf pr0[t ^.¿t
fi è carlo angeli,& defponfata filio Siciliac regis puclla Hippolyta nomme , vultu mo- «»g«jr*AM.'
ribuicj)prxltàns,mulraîinfupervirgines&matronx nobiles &: illuftrium virorum ITJ"^**
comitarus. Blanca in fuggeftu a pud ecclefiam mai , ÔC Barbara fimul phai,, &
Pontificisaduenrumcxptâauete. Qui pom pa m
Ьет.РглгсеЯегипс feruitia curia;>& cardinalium m noris ordims curi- mpereU-
alesrexin cquicandidi abfq; feflbribusduodecimfra;nis felliiq; aureis ornati : turnX4***
° vexilla cna, in primo fignum cruris rcíplenduir,in altero clautum ecclefiz,in tenia
quinq; lu narum, quodleilPicolomineorum iníigne.& ta v ri nobiles armis te&i, 8C
phaleratisiníedentcs equis portauerermoxvmbclJa ícciuacílrubro&rr rocco colo
re diilin ЛЪ,ргох1"гт facerdotes vrbis diuici apparatu facra ferebant: poft hos regu m
&principumlcgaci-.tumcrucem auream comitantcs iubdiaconi apoftolici audito-
KS &aduocati:his; atur áurea equo albo j &mul-
tiiluminaribuscircumdata,in quacondita fuit Euehanitia, ideft.hoíliaSaluatoris
fícrara,&firiceum defupervmbraculum:hiJÍcproximi Galeatius Mediolanenfis,&
Ludoui us marchio:& porteos catdinalium venerabilis ordo tum Ponrifex ipíeíél-
la íublim fedésjfacerdotali paIudamento& onuftadiuit
с nobüiumprocerumportatushumeris , benedicens populo i mmmm
cubicularii,& corporis cuftodcs,epifcopi & notatii,¿¿ abbaccs , & ingem pratlator
turba Pontificem fequeb.intur.In porta vrbis Ludouicus equo defi¡iens claues ciui-
tat i s ' ' ' kmfecereomnes,a'lquos Piusinitineredecíinauit, prarrer
Senenlcs &Florentmos. A p^rta vtbis vfq; ad ec< cathedral i s eil,
nihil non te£him pannis fuit,& parietes vndiq; Sc floribus is ornati; muliercs,
pueri,acpue'la* fencílras ас teciacompleuerantrnec tarnen prefiura defuit, cun¿bs
aditibus populo occupatis.Alraria mult ture fuma ant : nec alia
vex audiebatur,qtiam populi clamantis adeeelefiam
ventumert,íupplicationibus Deofa&is,& hymnodecantato,&annunciara cunáis
° quiaderant plcnariapeccatorumremiifionc,Pontifex in ampliffimo palatio exce-
ptuseit,<S¿ mandones fuasquifq;petiere.Portridie Blanc Barbara Pontifi-
c:exofculatiique facris pedibus, fpiritua , quas optaue-
n tias , im petrauerc. Hippolyta Blanca; fi'
Pontífice orauit adeo eleganter)vt omn
tant, in admiracion.mad-
duxcr¿
t «f* -*
■ 4'
*9
* - »
)
I
)
COMMENTARIO-
t RVM PII IL PONTI-
P Í С ï S M A X I M I
I LIBER TERTIVS.
A L E N t> ï is Iuniis , qua: dies ftatuta iniriando comientui fuit*

Pontifex ex palacio cum cardinalibus, epiicopis, & omni clero
ad-eccJcíiímdeícendkjVrbis regionis ex omni ordinciuílís ad-
cfTè. Îles diuina folemni appa»atu,&: ingenti aftantium deuo-
tione perada eft. TumCoronenfis «piícopus virdodrina , &:
höneftaternfigms,iermonemhabuir.in quo & Pontifîcis propo- i»
£tum, &conuefltuscaufam , & ncceïïîtatem rcigerenda- cxpli-
cauichortacuseos, quiedueneranepuris &volentibusanimisdeÎidcrium Prariulis
adiuuarent. Pius autem ex folio fuo,cum iam omnes aiî'urgere vellent , manu fik n-
tium indixit,atq; in huncTnodum eftatuseft. Sperauimusfratresacfllii banc vi bei»
adeuntes,freque'nt«s,qui:prafceiIhrenc)Tcgümlegatos muenire^pauci adtunr, vt vi-
JemuSjdcceptifumus. Non eft religionis curaapudChriítianoSsquantam credidi-
mus. Conueïitionis diemlôngiffimamïtatm'musmemotcmporis breuitatem accu-
fetmemoviarüm incommoda caufèwr.Nosargrirudine laborantes , <& afteeti iènio,
Àpennimim)& hiemcmcoritempïîmus:necTK)salmaRoma remorari potuit.quam-
uis medios inter latrönes conftituta , noftram prarfentiam magnopere defiderarct: г»
reliquimus Ecclefia: patrimonium,non fine periculo , vrfidei catholicat fubuenire-
mus,quam Turca: peílundare nituntur. Videbamus illotum opes in dies augeri,&
arma,qua?iamGr«ciam;&IllyricumobtiniihTentin Paiinonia graiTari , &: Hunga-
rorumfîdelemgentem multis aifliclarc eladibus. Verebamur quod futurum t ft,
nifífapímusdeuiáisHüngarisi& Germános& Italos , & omnem prorfus Europam
fuba&afniri:qüod abfque rcligionisïioïtrafubucrfione fieri non poller. Cogitaui-
mus hoc malum auerterc indiximus hoc in lococomrenmm. vocauimus principes,
aepopulos, vt cómmuni confilio remChrïftiananvrueremur: venimusfpe pltni,
quamvanamfüiíTedolemus. Pudct nos tantam eile Clariftianorum negligcntiam:
aliideiicn's'indulgent: alios auäriria retinet. Turca: proíuadamaatiílíinaícda non 5 •
recufant,mörtem:nos pro fäncloChtiftiEuatigcHo,necfubire fu mptus, nec labores
perferrevel mínimos pofíuinus:fi fie pergimusâclum de nobis fuerit;peribimus bre-
ui,nifi alios a'flumimusfpiritus. Obquasres vosliortamurvirireligiofi , vt oratio-
mbusaiïïduisDeum precemini,Chriftiaïiisregibusaliammentempra:beat, fui po-
pulianimosexcitet,cordafídeliumincendat:vtiamtandemarmafumcntcs iniuiias
vlciícantur,quibus religionem noftram indies Turca: arfieiunt. Agite fratres, agite
filiircorraertimini ad Deum toto cordc:vigiíate , otate , ieiuniis &: elecmofynis pee-
cata veftrarcdimice , facite opera digna parnitcntia:: ficenimplacatus Dcus noftri
milerebitur , & audentibus nobis holies tradet in manus noftras. Nos hictamdiu
manebimus)dohec ánimos principum explorcmus. Quod fi ventu ri fucrint , fimul 4Л
cumipfisreipublica;confuIemus:finminus,necciîàrium eritdomumrcpeterexam-
que fortcm ferre,quam Dominus dederit. Verum defendenda: religionis propofi-
tum,quoad vires vitaqueíuppetan^nccdcícremusêcdunim putabimus, fi res pe»'
ricrir, pro noftrisouibusanimam poneré. Exccperunt cardinales, &epifcopi mira
attention
LIBER TERTíVS. ft
attcnt'*®ncPontifici$vcrba)eiurq;mentemiaagnis praxoniis extulerunt: ac rebus
gerendishoncítumpuiauereprincjptum datum , venia delictorum omnibus con-
cefla qmiliamconfciçntiam pcTcôreffionem rite purgaíTent. Blanca his vifis admo-
dumla:ta,cumplcriiq; vicib.Pontificisáíloqu¡umobtinuifl*et,&: animo fuo abunde
fatisfeciflet,fcíe virum,ac liberos Apoftolica; pietaci commendans^Deo deuota,Me-
diolanum red i ir.
Poll aliquot cur aciconueniflent,nccíámacíTet conuenturos plures: Div<mk
fperncbaturanß * nin'rantum labor s rruftra fiiícepiílec : murm urare
paflim curiale»dc PontiJ t t , :rc ^«imbJiptrlraliam,iHiperGallias,&adw/«*«e«i
io omnes Vitramontanas regiones cpiftolas mifl¡tare:quiperieipfos içribere non au- ^^'f»
derent,autarakis,nutícruishancproiiinciam demandare: venilicManruam abíque »t/nji^. '
coníllio Pium,oratores principum pauciíEmos aduentafll',pauciores venturos: locu
paluftrem.atq; iníilubrem efle,cun&a aríru fcruerc,n<rq; vina fapida,neque res alias
advicíum neceírariasplacere,£egrorarequamplurimos,rebresadmodum muiros ab-
fnmere,nihil audiri nttî ranas.Fuerunt Se qui régi Francia; litterasdcdere>in quis co-
íllium ad ahum locum transferendum aflèuerarunt , nonnulli pcolatum conuctuio-
nis diem nunciaucre. Accedentes autem noniuilliex cardinalib. Prafulem : Quid
agu'aiebant : fruíira hic nos retines, niu* aere hoc peftifero nos paras interficere.
Quin abis? veniíli ad prarílirutam dietmfatisfccifti termino:principes domi mancm,
го Sc te,nofque contemnunt. Intcllexerunt omnes curam tibi ¿infle tutanda: fidei.-fuffi-
eit honori tuo.Qms te arguat,lí folus vincerc Turcas nequeas írepetamus propriam
fcdcm:fiquifi»ni.qui bene confultum reí Chri(tiana:vclint,nonrecufabuntteíequi
quocunq; ieris Internas voces conítansatq; immobilijpetíLbacPrcful.ncc rumo
res poncbat ante ialutem.Dco placerc,non multitudini ítudens. Fuerunt & inter
cardinales pleriq; inchoris eonlílii.qui perfeuerantiamíuadebanc , ve BeíTarion Ni-
camus,& Ioannc < íanch Sixti.Graxus alccr,Hiípan us aitcr:quidam , etfi aliud mente
gerebantjPontifici tarnen blandicbantur,tanquamnoninuitimanerenc,quiabeun-
dum dixcrant.cum non ¡mpctraflent,per vicinacaftelladilapfi,vrbanuma:ftum eui-
dumdixerantcumnonimpetraflent,pervicinacaí
taucrunt. Aquilí gieníís lüb ípecie lauandi apuc
laçai
Venctias ргогесЪ eírrquibus in locis aduerfus cart
litus,ne Pa tau i nam con icq ucret ur eceleínam:
quebatur,quarcunq: illic agercntur.extenuans.
ТЛ L :agunrur,leg I
cur,legati -T-l T-x f
ThomaeDefpoti Могеггл —i adeunt. Hace o- Dt ******
:loponnefus > bbita:formamChc- 2j£j£
jei,atq; lonii
ronefi habet: Aegei,atq; Joni pelagi fluéhbus iüiditur.Hic nobilis Corinthus fuit,& ^сф».
Delis Iudorum memoria hi lîgnis:&vemsLaccdafmon Agamemnonis, & Menelai
fèdes,qui rapinam Helena: vindicantes Ilion deleucre,& vetuítiores Argi & Nefto- и рг*/м„~
тел pilus-Hxolim praHara:vrbesfuere,nunc fine nomine iacenr, praeter Corinthú, "t*y»mif'
cuiusadlfthmumnonnuUxvifuntui rebquia:,&:CorítelIum Argos. Oceupataperrr¿^jS£
~ ~ iop<ili,vtantediximi,c - ^ г r" -,г T' ' '
... jar *»i ii*4 TI,,.».
pcnderunttríbutui , , *-iiu»iui uní ч
tionibus freti. Ex n orto inter eos diiTidio.DcmetnusTurcaruin partes fecutuscír,
filiam fuani Mahumeti deípondit:Thomas auxilie Albanorum , qui Pcloponneíum
fréquentes incolunt,&: fratrem magna regni parte multauit,& Turcasqui armain íe
vcrtetant,pr2Eliofridir,captiuoíq; multoscepir:ex quibus íexdecira per legatos quos
diximusjPontificidono mifit auxiliumfccundisrcb.efflagitan$:nec magno exerci-
tu opus elle dicebat : ¡ralorum p^ruam manum íiifficere ad eiieiendos Peninfula
Turcas.Re in fenatu difcuíla.placuit tret entos illue pedites mittere ; Blanca Medio-
y c lanenfium centum luoa:rcconduxir.Piu¿ rcliqu )S,quamuis non probarcrceptisin-
gentibus tarn debile fundamentum apponi . Beflbrioni noluit denegare, cui ca res
cordi erat.Cuncl;i Mantuamad PonufL is pedes fe contulere,egregic armara, ic re
hurta ¡uucntus.Iannonus Crémone nlïs his praítbei^quos Blanca delegit , pedeftriü
copíarum non ignotus dudonaliis DochaSeneníis^ropter ciuiles diícordias patria
F
№ COMMENT. PII PAPAE II.
extorris,quiTurceptä;benedidiohcper PadumRaucnnam petierc. Dein terrapro*
fecbapudAnconamingreffimare,relici vento in Peloponnefumnauiganere : vbi
comicer à Graxis excepti,Patracenfem vrbem primo congreílu expugnauere. Ve
rum dum aliaquardam fummacontentione oppugnant oppida, feu virtutis armula-
tione,feu prxdaccnpidicaceinterfcdriridenteSjincepta rcliqucrezdifpcrfiq; milires
in diuerfacum dedccoreabierunt:infauftum rebus gerendis omen.
в^тавогй] s Inter hare graui/îîmaKje manos exagítarcp incipes difcordia cœpir : Ludo-
Jijfi'du,& uicus Baioariœ dux aurOj&amicitiis porens Verdeam imperiale oppidum armis in-
«. '..":„. uaferat,atq; in deditionem acceperat.Id-xgretulit Fedcricusimpcrator,ii ftirq; mar-
taxUtatio- chioncm AlbeitumBrandeburgcn<emarmacapere,&: inlolenriam Ludouicicom- I С
pefcere,quem declarauerathoftem.Paruitnon inurrus Albeitus , qui alioquin pro-
г i ' — ' ■ ' ■"^liz-rt^rai-infenfus
juico erat и : vocati vtrinq; atiiici íünr.
prer iud'cium Noremburgeníe ]
cnfis.&Her-
Alberto Saxonia; <í uceSjComftes т *iwn»w»^*'.*w, —
bipoleníisecclefiarum prarfules,&ciuúatum,quas vocant imperiales, pars maior
armaconiunxeranr : Liidouicum fequebarur Fedcricus comes p.¡latinus,&: non
pauci fux familise principes. Lvm vcxilhimpeti' Albertus dux belli dciïgnatus ac-
ceperat:iamvnd;quearma&Uuxitiaconcurrerant:necdubiumvidcbamr,quin fu-
perior Germania o v.nisrueret in rerrum.Incenditimatrox,&: nnlli parfurum exci-
tabatur:hincFedericoimperatore,illincBaioaria:ducibus bellum cientibus. Qua:
res magno mœrorePontificem affecitreum & rem fidéi hoc modo perituram,&:no- 1 9
bilem Germaniam exuílum iri anur -''■""■ww O erelx Germanorum ad eum vn-
eile neminem qui tan-
ue defer
tlique ..i-,atioiîis principes biranamdiuiíos, alios Cariaren?»
tumi i ignem lexpertieíTent , minus idóneos pacis m micros elle,
aJiosB jioariosfe uüqui
nuniorecreacus eft, quod apud Conlrantiam Nar-
Anxius imer h are Praeiul f<
o^& Auftria: duces, Albertum,&:Sigimiundum ira
tiini legatifuaop
. "~ 'tutaducibtbRnpifuüla, in quinquagelimum annum
CompofitX'ri'sfíjernnr.vt rt
diübp.ix olim fcruaretur,cuius adhuc tresanni reftarent : medio tempore cum Pió
Pontih'cimaxifflo,&: Carolo Fr^ncííercgi placeret,dies inter partes conft.tuerecur,
ad quem cum legaii,aut in Conftantia , aut in altero vicino loco conuenirent , de / o
controueríiis fuis regis,&Pap¿e arbitrio iudiciumreeepturar. Qua re cognitaiuilit
Pomifex Nardinum pr¿ pereNorembcrgam petere,quodcoin loco Germanorum
principe«; conuenturieurent,coIlegafq;illidedic,Spirenremepifcopum,& Hcnricu
é
i. Scmfeben f aulicum mumrqui íummo conatu Germanorum ánimos ad concordia
trahercnt,bdloq;,priafquam in tiumcapcret,rjnemimponerent. Conuencranciá
NorembcrgavLudouicus,& Albertus ocllifuturi duces amicorum ftipati gregibus,
Sig ímundus& Albertus Auftria* principes, Se turn his Joannes epifcopusEitetcn-
fis,ac Magi iter Alamania: ordinis Putrenorum,qui tanquam pacis arbitri , illos ac
cedieran!. Verum iegatis Papa: plus fîdei acq; aucForitatis iner.it , minus fufpicioms.
Concordia pluribusdicbusquxiua eft dirficilis,&:propedefperata res fuit , animis 4a
partium iraluccenfis,& ad bellum paratis Albertus quattuor & viginti millia mili-
tum expedita in armis coegcracplenufq; victorias fpemaiora belli quam pacis emo
lumenta ilbi perfuadebat. Ludouicus,etii non tarn pugna: accinctus erat , municio-
nib.tamen locortnn ferre hoftis impetum,& auri diues propediem maiores fe copias
habiturumnondubitibat:ci;mobftinatius vtraq; pars detrccbrctpacem,acceden-
onuentum Apoftolici legati locuti funt.
or*ti» Ug*- Sxpc & mulrum,illuftres principescohortati fumus,vtdepofitis odiis in pace
%uluGel Coeat,s- Vobis pluscordi bellum eft : vaírareagrOs,villasincendere,vrbcsdtlcrc^
mtnosdep*. Chrifti mum fanguinem funderc paratismon iura propinquitatis,nec patria: caritas,
"'Ш?н?& non rc^g'on's zûs vos rctrahit:noncardewinnoccntium,non virgin urn raptus,non y »
p»iaiinipir- ad>>kcnamatronarum,oon cccleliarum incendia, non alia propeintinitamala, qua:
bcilapariunt.horrere videmini,furoré atq; iraplcninon cernitis Chriftiana: reip.
чиаия. vulnera,qua: veftrainferuntodia.PiusPoncifexmaximus melius intuetur,quuiobi-
is Germania: m iíenus,ferre non^tefttotvirosjlluftres3tctfortiapc¿rora,tantum
Chri-
>
.•' LI Bï RTERTIVJ 63
Chriíliani robur exercitus in fefe fcrrum ftringere.Intelligit fapiens Praríul Germa-

tattmsTurcanirafclicitatemefleitantumque vires iJlorum crelcere>
f diminuárunatqucillorum ferocitati vellro diflldio portas in Chri-
ftianos aperin, Doler vicemveftram, doletcommunemcladem.dolet hoc pació
Cluilb'anamfidemconculcatam iri. Facitquodfui officii eíbChriftianos in con
cord iam reuocar,ne fmclum Euangelium detrimentum fuftineat :fuumq; eft proui»
dere,vefter eftcommunis parer,& iudex,& cathol ici caput Ecclefiae.-cui qui refiftit»
Deiordinationirefiftitj&mancipiurri fediabolifacir. Cupidus Chriftiana» quietis
iubec vos Pius arma deponere,qui veftrain vifeeraftringereparatis.,& fraterna pa
ro cccompoíua, idueríus hdei boíles de bello cogitat c:niíi hic agitis, extra EccJefiam
vos faciet,&: in omni ditione veftra facris interdicct.-entisgehcnnarfílii, Deo, & lio -
mintb.infefti,6iomnisve/trapoftcritasinfamianotab.Eur.Diximusqua*redes Apo-
ftoiicaiuffit:deinceps innoxü fumns à veftro íanguine.Hiscommoti principesâu*
lópoftconcordiam niere,cuius hxcformula Fuit. Faceflantinimicitii: pax ex inte
gro rcdeat: Verdea Imperaron reftituatur.-iudicium Norimbergcnfe Alberto liberü
efto.Ludouicus arbitrio ImperatorisplcclitorrautPiiprccibusabíbluitor.Federicus
Palatinusvidu*quamnaterreliquit,auriquindecim millia nummum , quampri-
mumdiíloluico:&dcin cpsquoad vitamduxcrit,triamilliaquotanniscapito. Ec- t •
clefíaiMagununae cliirographum nouem millium aureorum , vi exrortum reddito. ■ám
ic Fcudum Berchzabreníis oppidiadnaturamfuam reducirá Stcphardum comitera, ■ «
fub publica Imperatoris fide capcumjibertatidimttito. Reliqua quae compendia
> 4
reftant.in fefto fan^be Crucis Norembcrgam iteium conuenientesarbirri, decid ú-
to.Hiscompofitis,cxercirus hinc,atqj indcd.miífi fun r,& data: dextera:. Noninter-
fuitconuentisFeJericusPalatinus,necoraroreseiusaflènfumpra:buerc: verü Lu-
dnuicusBaíoarii,8¿ Albertus Auíhia: duces, itemq; Ioannes epifcopusEftetenííí
fa&urum illumûiiuíluseírctjinfereceperitnt.Federicusautem^birescompoíi-
tasacccpit.lit'.erasin huncmoduniadLudouicum dédit. Federicus palatinus, Lu- •
douico duci íalutem.Dexteram inimicodedifti.eamq;pacemamplexuses,qua: rey
&noftramfamilùmmhoneftet:tinuuftiferrum, & exertos expecraregladioshor-
joruiíri.&:amatorviderivis.Etqua: mulier demeeps amare te potcrit:(kcuíi noftn de-
decuSj&Baioaria; domusautrefeinde conuentaaut me hoftem habeto,longefero-
ciorem Alberto.Qui meo nomme promififti,fcito me neq; precibus rieq; vi faélu-
rum.Vale.HiStecepiisillacrymatuseltLudouÍLUs:&:pa:nitentiadu¿luscauíásqua:-
rere cccpir,quibus pacbm dúToluere h^dern pofler.FedericusipícmiíIoád Pontífice
Bernardo Hembcrfteinenficomite,multis fe rationibusexcuíatum reddidit, quod
apud Mantuanum conue mum, vr anre pollicitus fuerat,pro fuo defid>. rio non acce-
deret. Exincaufasadiecit,curpacemNorcmbergarcompofitamfibioncrofam , &
nvnimcample&endam purarct,mdiciumeiuslitis,aucinlmperatorera, aut in Pa-
pam referens.
4.0 Inrerca legati ex Cypro,Rbodo,Lesbo,ac nonnulJi ex Afia pra?fto adfunt. Tu
i Albani,Epiroti,Bo(nenfes,& omnis ora Illyrici miffis oratoribus auxilium ре-^^мв'л
tere & iam fréquentes ¡ora vrbe apparere ex Oriente homines, q ui aduerfus Turcas рфк»в?Г-
opem efflagitarentdiinc ortú verbum Oricntales,quos Leuantes vocant céleres, ac^f^,"*
folerteseiTe:Occidentales,quiPon"ntesnom!natuur,ä(:p!gros,&incrtcs:quod рег^йяЛт»**.
inde eft ac fi dicas moi ofi,& difficiles funt,qui opem fcrant:dil gentes,qui petant:ab
occiduisnamq;partibus,auxihaexpcc>abantur,atq;inde pauciaduentabant.AbO-'
riente nulla legado non queruL venit. Rag' «fei tantum pro fuis facultatibüs auxilia
in Turcas promif re.Rex Bofnae,quamquam Turcis clam reconciliatus eilet, lega- '
ros tarnen ad Pontificem milit aduerius illos opem flagitans.Regnum Bofn« jn,mo-
¿o tibus fitum Rafcian!s,Hung^riiq;co iiungitur.lneomiiltifunt Manichaîi , qui etfi.
Chriftiani videri volunt,longe ramen abfunt à Chrifti lege, blafphemi homines , 6¿ '
erroribus pleniraduerfus quo J'anctus A rebus Auguftinuslibrum fcripfit.Raguiei,
&Triguricniesadlittus Adnatici maris iacentesvicinifuntBofnenfibus,quos Uly—
ricamfuiflcgcntemnoncftambiguum. HosCro tini, qui&Dalmata; funtO-
ricntales,&: Boreales habent.Sicut Romani quondam fuos principes, vel Casfares,
F 1
*4 COMMENT. PII PAPAE II.
vel Auguftosvocauere, Aegyptii, vel Pharaones, vdProlema?os:ita&Bomenics
fiios reges appeliauerunt Stcphanos:quorum qui legatos Mantuam mifit, vafer ho
mo fuit,& incoflftantis animi.Is paulo ante adMatthiamHungariie regem profectus
interuenm Ioannis fan&i Angelí cardfnalis Apoílolici legati,fœdus cum со inierat:
multa in Turcas pollicitus» plura mentitu&Rafciani per id tempus Turearum impe-
tum xgreferebantiobquam rempaflliseft Hungariasrex, vt Sendoiouíam oppidu
apprimenranimm,&ad ripam Danübiifitum,Sccphani filius defendendum acci-
perct.quipaucispoftmenfibusquamintromiíTuséft, accerfitis Turcis magno auri
pondere oppidüm vendidit.Quae res non minus Hungarerum ánimos frcgit,quam
perdiraolim Conílantinopolis. Eft enim Scnderouia porta quxdamex Rafciain r
Valachiam,ad bellurr.Hungaris inferendum opportuna:quo in loco multa: funt ña
ues ad fluuium tranfeundum,& in alteram ripam deíceníus faciJis. Verum prius le-
gati Bofnenfes ex Mantua receflèrunt,quam pi oditio innotefeeret , quae ad legatos
Húngaros primum delata eft.Iifucruntcpifcopi duo Cenadienfis,& Segnieníis: &
cum his Stephanus Croatia; cornos ab origine Romanus,Frangepania gente , quae
fanftiflîmumolimPontirjcem Gregorium produxit prxfulum decus, ac norma: &
Taruifinus quidam do£tor,cui poílca P us apud Dalmatas epifcopatum commifit.
z« Ut» i* Cumiamlegati rcgum,principumqj conuenireccepiiTent, magna de fcdibus
mutntion* orta contencio eft.-nec reges regibus,nec duces ducibus cederé, locum fibi quifq; in
con&flu primum arrogare verbis,nutibuíqj contendere.-quod ne reb.gerendis offi- 2
ra ceret,Pontifex legem edidit,ne vel poftpofitidetrimcntum,vel prxlau lucrum ho-
ti°!'frJuîu nor's inrifve aliquod ferrent.nec tarnen hoc pafto pacari omnes potuere,ficut poll-
♦w. eadicemus.Necordo epifcoporum confuetudmem Romana? curix animo ferebat
xquo,qux notarios Apoltolicosanteponebar. Contra plurimi morem curia; facram
efle legem,& nullo mutandam paito cenícbant,ícandalum ingens fut urum,& orbe
quodammodo ruiturum affirmantes, fi quid aduerfus notarios lîatueretur. At Pius
. ah i cudinë epiícopalis eminentix animo voluens,qua nihil eil in Ecclclîa fublimius,
& quod ipfc Romanus PrxfulIefuChriftt vicarius, epiícopi nomine conreumtur,
notarios corruptela quadam,non confuetudine pralatos epifeopis iudicauit : idque
deinceps prohibuit,edita legc,quam totus ferme orbiscoIlaudauit.Norarii etfi am - j
hiendo contra nitercncur,& multa in Prxíulem probra iacbrent , legem lamen vel
inuititeceperunt. 4jff
DeMagnn- Migrauerat exhac luccTheodoricusarchiepifcopus Maguntinm, non multis
^êthlr'ip- ante diebuSjindoâus homorverum hac laude memorandus,quod ín fchifmate Ba-
mtm*c»tit- filienfis concilii Apoílolica? fedis partes fecutus eft.Máguntia prxcJara vrbs eft , ßni-
ÄWML ftram magni Rheni ripam obiidens è regione intrantis in eum Mogani amnis , a quo
' nomen accepit :olim Gallicafuir,nuncGermanica eft.-in ea diuitem ecelefiam vete-
res fundauere,cuius a: chiepifeopus inter oledores imperii primum obtinet locum.
SuíFraganeoshabuittrcfdecim,qui ab Italia vfq; in Saxon'áparochias protenderent:
na & curia inalpibus Lepan tüs,&: Hildcíemenfis ciuitas apud Saxoncs, Metropoliti-
со iurc,MagUntinxíubeftccclcíia:,cuius temporale impcrium,inítar ampliílimi »e-
gni longe lateq; patet.Atq> ideirco vacant ê muí ti ad eamafpirauere potetes viri;quo-
rum ardentiílimus fuit Dyetherus Hifemburgenfis nobili loco natus, quáuis nö tam
genere,quam perfidia,& ambitior e infignis.Hic cü fedente Calido TreueréTem ec
cleíiam,pro qua magnü auri pôdus ofFercns emerc non potuiflet,ad Maguntina de*
mde cóuertic animü,cuius erat canonicus : & cú certo feiret in capitulo per íuríragia
raaioris partis elecb'oné in fe cadere no pofle¡quia diffic i Ji me corrúpitur m u 1 1 i tudo,
in paucos cópromiflum fieri íludui tifeptë viri nominad" funr.hifq; data poteíhs Póti-
ficis cligendi.qiTOiú tres iampridem corrupti Dyetherum elegerunt; tres Adolphura
jNíaflaumgenere,acprobitateillullrem,cuiusmaioresadimperjum afcedifsent ; fc-
ptimum alium quendamnominauit: íedtandemtribusmillibusaureisinharratus, ^
ad Dyetherum acceflit, qui mox electuseíldeclaratus,& ad poíTeilioncm bonorum
ecelefix maloexemploreceptus. Is legatos Mamuam mifit, fuperbe& arroganter
nimisconfirmationempetens. Pius qui rem geílam ignoraret, «montura , in-
qmc, hoc in loco de rebus Chriílianx religionis agimus ; accciüuimusThcodori-
». i cum
"LEBER. TE KT l'y S.
cumdumviucretarchiepifc >pum qui magna: Poncifex Есс1еПагсопППо,& auxilio
cfíet catholica: fidei.quä Turcarü impictas,ac feritas delerc conatuniJlo fatis funcîo
vcniat eleGtus aequum eft,quc с veftigioconfirmabimus. Lcgati febricitarc Dyethc-
rumdixere,& inopialaborare.longaefle itinera,^ infecura.Pootifex conualcfcen-
tiamexpedari pou^refponditrpaupcrtatcm&viarum incommoda confutauit.Re-
miflï & iterum miilî oracores funt.vicit piccatem impietas,& manfuetudinem perui-
cacia:periuaderiaduentusadconuentumtantum, de cam Tanda re indi&um Dye-
thero non potuir. Pontifex facta relatione pcrcardinalem iâncb Marci abfcntem
conflrmauic ea lege adiedla , vt intra annum fan&am ledern apoftolicam accederé
to tenerctur:&abeaviuendinormamrccipere,idq; iureiurandoaífírmarct,quod per
legatos poteftatcm habencespromiíTum&iuratumcft, fed vt poftea fuo loco dice-
mus,eonfîâafidcs,necpromiirofacitiàtis,ncciuriiuuandi religioni.
Federicusirnperatoradconuencumimereacrb oratores legauit, Antonium
Tergeftiepifcopumjoannemlnderbachium Tridenti prarpofítum , &¿Hcnricum^di¿)u^ lotis ni
Senfleben decantim Vratislauienfem ; qui licet viri pra:ihbilcs eflent , Pencmci ас- &Pi>ad «л
ccpti,& mandatum plenum atculiíTenc,non tamen earn pra: fe audoritatem fercbar, тлпЛа(л'
quam tanriconuemusdignitasacmaieftasexpoícere videb irur:ideoq;iufl¡cPra*fuI
Henricum cum hifee mandatis ad imperatorem reuerci. Cccptus Mantuar conuen-
tus,de tutela religionisfollicitus eft aduerfuspotcntiííimoshoítes,quos perderé pofl:
l0 Húngaros tua in primis intereft. Pius Ponrifex maxi mus reli&oEcclefia: Romana?
regnoeofecontulit:nccpericula,necfumptushorruit, dum reipublica: benecon-
fulerc poflèt. Spcrauittefimulconuenturum,cumnon plus irineris, quam íibifa-
ciundú ruicTuneqiVcniftimeq; legatos tanta re,ccve dignos mifiíh.Qui híecanim-
aduertunt,aut te íiimptibus parcere per auariciam putant . aut ortbodoxae fldei defen*
fionemtontemnere,neq; te dignum cxiftimant,qui Chriíbianis imperes. Nam quo
paito protccbr>&aduocatus Ecclcfia: dici potes,qui non modo Eccleííam deferís,
fed ipfam quoq¡ religionem Chriftianam & fidem negligisíPio forraíTeinuides, qui
tibi honorem pra?ripucrit,nec vis obeam caufam cum eo conuenireierras . non tarn
honoremfuumPius,quamtuumqU3erit,quiteanimafuacharioremhaber. Deglo- . .
je riatuacog!tat,atq; vceamconferueshortatur,vtfecumde commtini ialute a&urus
conuenias.Si non potes :at faltcm legatos illuftriloco natos > & audoritatc prarditos
mictasmeque hac tua diífimulatione,fiue auaritia vocanda eft,Ecclefiam Dei perire
finas.
Profc&o cum Ыч mandatis Hcnrico,PhiIippus Burgundiafduxqui fe ventu- PhiVippU*:
rum adeonuentü fcripfcrat,& vnus omnium ardcntiflïmus iudicabatur , qui Turca- xU Burse'li*
rum genus perderé euperent,mutato confilio domi rcmanere ftatuit.-non ta fuo in- Цфмт^и.
genio quáfuorumfuafu,quiresinGallianouasfiiboriri verebantur. Succeniebat«*"^*
rex Francia: Philippo.qui Ludouicú Dclphinu Viennenfem primogenitú fuum ad^.
fefugientemdomirecepiflct,neq; curaíTetpatri reconciliare. Contra Philippus in-
40 digne ag-re regem aicb4t,qui nonnullain ducatu Lucembergenfi ideft in imperii
d tioneoppid ioccupafletaduerfus antiquum fcedus,quod Fráciar reges cú Roma
nis imperatorib.ap .d TuIlumpercuíTcrc,in quo caurú firjmperator in regno Fran-
cia:,rexin imperio nedominatumfibivendicet, eciáíí volentesaliqui fefededanr:
iniufte rege agcre,qui fcedus violet & oppjgnoratum fibi Lucemburgeníem ducatü
moleíbre audcat.Sic inter fe rex duxq; mandata miferant,ncqj alter alteri cedebat,
Augebantur indies querela*:& fimultates in aperraeuaferantodia.Quibus ex rebus
inconfulteagereducem fuum Burgundiexiftimabant,fi domoabftederet:&aliiin-
fidiasin !tineretirhendasaiebant,ali)fcninoneflelaborcmfubeundum, alu" Italb
cum Cíelum &a;ftiuum ardorem timcndum,aHi alias viarum incommoditatcs obii-
, 0 ciebant. Vichis Philippus cum rcmanere in patria decreuiflet,Ioanncm ducem Cli-
uenfemfororisfuaefiliummittendumcenfuit,&:IoannemCroium , qui multorum
prarüorum viftor tota G 11 a clarifllmus habebatur. Tum plures equitcs,& alios di-
uini & humani iuris interpretes fama; celcbris:quibus adiuncluscft Ioannes epifeo-
pus Atrebasapud Pontifkemrefcrendariü agens,littcrarü ferme omnium do&rina
praeditos. Iter Cliuenfi excuria Philippi recedenti, per Flandriamîcardiam,*: • «=»
F }
to 'COMMENT. PIÏ PAPAE IT.
ParrfioSj&reliquam Galliam,ac Sabaudiamfuir. Viderüt Ргапе1ф1сп^Ыат1едап*
oncm, qualern anteanunquam : adeanteíq; rcgcm maiorademagms refere bant.
Laudare Burgundum,qui rem fidei curat haberet,auguere Francum, qui ncgligcrct
Pontificem magnis de rebus concilium indixiíTe,eoque Roma rcliéta fenem venif-
fe:ncc efle regia: dignitatis tamo in conucmu dec fle. Qui bus clamoribus excitaros
Carolus,& ipfe magnam & claram legationem decreuit. Cliuenfis , & qui eu m fi>
quebantur per Sabaudiam , & moncem Jouis, qui hodie fanéri Bernardi melius ap*-
peliatur,Auguftam prxtoriam petiit,& per Hyporegiam, VerceJlas,& NouariáMei-
■diolanum venit Infubrium caput. Quo in loco nonnullis immoratus diebus,aFran-
cifco duce fummis honorib. cumulatus eft:deinde per Laudam , &c Cremonam iter i •
ad conuentum habuit. Quantum eft in fenatu intranti quh honorimpendendus ef-
fet.Pontifex duos cardinales è collegio mittendos ccnfuit.illi шаг dignitatis amantes
• ind'gnum cíTe aiebant,acq; infolitum minori dignitati maiorem occurrerc. Cardi
nales pares regibus haben:vilefccre fi duci obuiam mitterentur. Pontifcx de digni-
tatecardinaIiumn¡hiladuerfari,qua:pontin'cali próxima efletmih il tarnen ei depe-
rire,fi duceni venkntem paulo extra vrbem exciperent. VidilTe fe Ca:iarem,quinon
effet cardinalibus mlnor,ia;peducibus,acmarch!onib.adrevenientibusoccurriire:
Cliuenfem ex vltimis Galliarum fínibus, atq; ab Oceani littore iuífionc a poftolica
Mantuampetcrcmon paremeflecaufameorum qui priuata, & eorumqui publica
curant negotia,RomanumPontificenri adeuntitribuendutn plus aliquid honoris his 1ф
qui dicto patentes fidemcatholicamdefenfuriacccdunt : fugiendam arrogantiam
cunctiôdisfamrhiKnilitatbquamnemo nonlaudatinferuiendum.Vicit Pontificis
fententiaduobus cardinalibus ele&is,qaiduci occurrerenr,Latino Vrfino, & Pro-
fperoColumnenfi:quodreliquum fuit curia: ad honorandum legationem his adiú-
¿fcum.Exccptuscftfummo honore Cliuenfis dux,cun&is admirantibus&hominü
rnaieft jtem,&: ornatum extern um, procerи m, ас dodorVim.
Qrmthtur- Sequenti die confiftorium publicum habitum eft: vbi epifcopus Atrebas , fc~
ó?n7rtfi' deflteinmaieftatePio,orationemhabuit,inqua&Pra*m^^ propofitum de tuenda
jnm. relfgione,<&dcfideriumPhilippi,&legationisdignitatem,&: genus foi principis,&
êtuftanouaq; Burgundorumgefta magnifiée collaudauit:& cur Philippus jpfe ad } о
conuentum non aducntaíTet,expoüi t : poftremo fa&urum ilium cun¿b profeíTus
eít.q ua: pro tutela Chrift¡aninoin;nis ex pedan ab eopolïent. A uditus eft cupide Sc
attente omni condone Philippi animú laudante.Pontifex è fublimi throno refpon-
denSjClariffimumPhilippi genus ignorare ncminem,inquit, in quo Burgundionú, .
Francorumq; ianguiselucefceret,& vtramq; gentem extendiflefaebs famam : qua-
uis non cger t Philippus amicorum imaginibus,qui virtute propria fuam illuftraret
aitatemiaudiile fe illum iam fepecum eo mifeente fermones apud Baioarios in Ra-
tisbona intellexifle ex eo tempore quo animo eíTet in Turcas,qua fide ferueret,quo
2elo teneretur tuenda: atq; ampliandac religionismon ene mutatam mentem .-quan
tum legatioeius affírmaret ftare propofitum , votumque principis vtinam venuTet 4»
quéadmodumfpemdederat:cognouiífetprofc¿to quanti fieret apud Apoftolicam
iedem.Atretcntumdominouarum meturerú venia dignu m fore: &pra:ièrtim tot
viris cxccllentibus,qui fuam vicemagerentemiffis. Collaudauit& Cliueniem du-
cem, qui Jongiflîmo&laboriofiiîî.no itinereadeum conuentum fecontulifletjin
quo de lèruaiïda religione agendú eífcr,quá Turca: paííim dilaniarent:feciiTe cnirn,
quod fuum erat:atq; vt principem Chriftiano , qua: íunt digna principe procuraíTe.
Quod fi reliqui pari ftudio tenerentur.neq; Chriftianis iníultarent Turca:, neq; íe-
pulchrum Domini Saraceni cuftodirem:fa¿rurú fortafíe Dominum miíericordiam
cum populo íúo:&cxemplo Philippi ducis,atq;Cliuenfis,Chriftianos alios с "то-
turum:mendjcciq; redditurum quiMantuanum contemnentes concilium, cunéra ^ *
qua: fièrent in со deriforiis verbis extenuarent :reliqûa in alios dies referuanda cíTe:
arqi hisdiótisconciofolutaeft.Caudinaiis Eduenfis ducem Cliueniem ad hofpiciw
viq; fuum,honoris caufalêcutus.
óáírf*" Huicduci multaodia,6¿ plurafuerunt praîliaaduerius Theodoricum antifti-
dxcucuL ten? Colonienícm,cauía belli Suiatum magni nominis oppidü,quod ab Eccl. Co Jo-
. -i ftienfi
LIBER TEUTIVS; e?
nicnfi defîciens dux rntandum recepicSufatum in Veftfalia firum eft,Iara & no igno- ceitmitnfl
bili terrain qua latrones facili9 quam ftultos inuenias. Iacet Veftfalia inter Rhenum,^^^
& Vifurgim amnéream interíecat Amafia fluuius,qui ex monribus oritur,quos Ano xuiuñfitm
bos Claudius Ptolemxus appellat,& Veftfahäab Haflladifiungunr.Ex hac olim pro-*4*^-
uinciaLongobardosexiftecopcrtumhabemus:qui peragrata Germania in Panno-
niam migrauere:& deniq, vocatu Narfetis Iuftiniani Cœiàris eunuchi ítaliam ínua-
ière,àquibus in banc vfq; diem Longobardia nomen babct, qua? olim Gallia Cifal -
pina di¿ra eft. Traie&cnfium agri,& ftagnantes terra: Veftfaliam ad Septentrionis o-
ram concludunt.Habet Veftfalia nomcn ducatus,qui ad ecclefiam Colonienfera it*
ro refeudi pertinet, vbi nunc Sufatum eft. Pauper quondam villa fuir, quam annosfu-
prafexcentos Colonienfis emirepifcopus.-& cum d;u poftea confluente populo mi-
rum in modumcoaluiiret,fucceflorescinxeremœnibus, &ad ius oppidi rcduxere.
QupdcumaliquotiesrebellaiTcr,armiseui£tumeft,&adobedietiamreda£tum. Ve
rum fubTheodorico pratfulegrairior rebellio facta: propter quam no paruo téporein
curia Federici Caefaris litigatum eft:fed cum damnati Sufatenfes iudicia éludèrent,
Theodoricus ad armarecurrit: vocatiíq; in auxiliumBohemis & maximis copiis có-
gregatis,Sufatenfem agrum ferro &ignevaftauit,ipfamq; vrbédurilîîma cinxitobfí»
dioneálli ad Cliuenfem ducem defecere,cuius paulo ante feeimus mentionem.Cli-
uenfe oppidum inBelgiaíítum eft, populo plenum &nobile.Sigifmundus imperator
10 Ducalem in eo dignitatem erexit,cum eilet anteaComitat9: agru m habet nö admo»
dumlatum,verumdiues&frugum ferax.Infula Rheniduciparet,quam Bataui quo-
dä incoluerant. Viri bellicofi atq; adeo robufti,vt armad Rhenum tranarent. Ex his
Cliuenfis militem legit-'obfefllfq; Sufatenfib.auxilio mifit. Coloniëfis, etil omni tor-
mentorum genere aggreflus eft oppidum, atq; admotisfcalismuri parte afcëdit, ex
pugnare ramen nó potuitjoppidanis eu prxildio ducis fummavi reiîftentib'.Diu du-
âa obfidio eftj&rnulti mortales pcriere.Cliuenfis vt à Sufato cladé auerteret, in Co
lonienfis ecclefiae fubditos duxit,Theodoricus ab obfidione recedens in Cliuenièm
agrum fe c©nuertit,atq; alter alterius incendit agros. Sufatenfe oppidum eft no pro-
cul à Cliuis.cuius pars altera ad ecclefia Colonienfem fpec~tat,ad ducem altera:in eo
3 о nobile fanum habeturHelençCôftantini matris opus, cui9 prçpofitura Pius obtinuit
cúcatdinaliseíTet:ad P5t ficatumaflumptus.nepotireliquit. Hoc oppidum Cliuëfis
iure belli ad fe totum traxit: Co lonienfis pleraq» alia,qua; Cliuenfis erant, armis eui-
ôa in deditionc accepit:exarfitq; bellum atrox.quod magno partium detrimento ta-
diu ductú e(|,donecNicolaus Pótifexmaximus, miífis legatis arma deponi iuífit. Ni-
colaus S.Petrij&IoannesS. Angelí cardinales pacem in hunc modum cópofuere. Ar
ma vterq; ponitoxaptiuos dimittito:occupataferuato,doneccaufacognita,Nicola*
cum confilio PhilippiBurgundia; ducis litem dirimat. Agitata eft cauíá longo tem-
pore:teftes in partib.auditi.dióta eorum adeuriam milla : confilium Philippi habitú:
nunquam tarnen viuenteNicolaofentcntiaferri potuit:totfiierunrinterceflores,qui
40 iuftitia: curfum impedircnt.neq; fub Califto tertio iudicio locus fuit. Apud Pium
cumlcgatiColonienfesadminiftrarifibi iuftitia petiuiflcnt.nÖ cenfuitPôtifexrelin>-
quenda efle nobilis ecclefiae iura:fed admonendos Sufatenfes,ac Santenfes,vt ad do
minum fu urn aliquando redirent. lili feriptis apoftolicis,&:quç commin.baruur pla
ne cognitis,Cliuenfemadcunt:parumq; fibifuiífedicuntmateriali gladio vieille, fi
fpiritualimucroneferiantur: vereri fe apoftolicum anathema : пес facris carere
pofle,quibusinterdi&uruseflet Pontifex,nifiadpriorem dominum redirent» Com-
motushisCliuenfis cum Mátuam petiuiflet, nihil de república tra&arevoluit, ptius
quamrei fuae confulerct: iniuriatum fibi Pontificem aflerens, qui&fiapoftolicis
lieteris pollicitus fuifletaduerfus íe prius quam vocaretur nihil a£curum,nihilommus
50 nonvocatoeo.Sufateníes acSanteníes redire ad Colonienfem ecclefiam fub cen-
furisgrauioribuseommonuiíTet.Pontifexferuatum efle promiflumait. Non enim
Cliuenfes,auteifubiccl:os monitorio comprehendi, fed Sufatenfes atq Santenfcs,
«juos ad Colonienfem ecelefiá pertincre exploratifllmum eflet ; ipíum pratterea rao-
nitorium vim vocationishabere.Cliuenfiscontra,hosfuos efle fubditos cótendere,
quiiufto bello in fuá iura vemíTent: inflare, vrgere, vtmoaitoriumtolleretur:mfi
F 4
a COMMENT. PII РАРЯ П.
hocimpctnret,abiuirumferetrodiccre:necdcrefideiquirqu.nm acturum. Sopcr-
ba ducis vcrba,<5<r aliena vidcri,qux prodirent ex ore nobilis principis. Aderant & le-
gatià Colonienii antilb'tçmifli,viripra:ftantes,qnorujn princeps fuit R- bertusno-
bilis cornes Firncmburgenfis,vir forma egregia, 6¿monbns prudentiaque ínigubi-
rfs,nondumquinquc& vrgintinarusannos.Qui pofteacum domum redire t,m.igr>o'
fuorum damno,& Thcoderici m liori meeltitia non longe à Bafilea dicm obiit. Hic
multa de iure Colonieniîs ecclcfiîn medium adduxit: Cliuenfcm peruerfe arque
jmque agcre,qui сыт eilet cccleíia: valallu$,& inter parochiam natus, aduerfus ma-
trem,&dominamfiiam arma iumpf]fièt,neq; imperio paruiílet, ñeque Deumveri-
tus fuirt*et:pcenaseüm incidiílc.quar aduerfus fe!loncs& dominorum fuorum prodi- 1 <►
rores ftatutae funtregregias fuas virtutes nuncapparcre,qui miíTus ad rcfpublicas,pri*
uatasagitat;faciendumergoquodpetiit:iudicium incumdc priuata cauía redden-
dum,id Colonien(ianiilliti gi aiiiiíimúeflé,arquitatis&iurtitia! cupido. Pótifex co-
cordiam,atqüeiuftitiamCliucnfipropofuit,vtrum vcllet. lile plane intelligens nec
vno,ncc altero modo fctuium eilê,Piumqueomniafa&urum qiix vcllet,anrequam
ferebus,ad qüasveneratinfeclis,dimitteiet:vtriimquenegauir. Erat ineoinltítu-
tares,vtveliufticix partes ad tempus negligere oporterct , vel conuentum abfque
fructu diiToluere.Siquidem retrocedente per indignationem Cliuenfi , Пес Vcncti,
necaliimultiadcóeiliumventuri erantreáóccafioncm, per quam domihoncRe re-
manercnt,cüpidearripientes.Anxius Prxful,atq; incertusquidageret, ctfigrauifli- fc*
meferebatiuspoftulantinegare,nontaméadeo periculofum cxiftimaüit judicium
|ufpendere,quamfidé catholicam indefenfam relinquete.ConfueueruntenimRo-
maní pracfuícs,vbiiuftitia fine publico fcandaíomin;itrari Поп poteft, tamdiü diflî-
mularc,dôncctempôrisopportûnitatem capiant.-nequeid legum conditores Vctant:
femperenimmaiori maloeftoccurrendum.Reüocauitigitur monitot iuhv, Cliuen«
fi vt morcm gereret,prornittchs Colonicnfibus iddenuo côccfiîinim , poftquaftdci
negotia íiiumcurfum accepiiTentiidq; Atrcbasepifcopu clam fuis Pio mafir>Quibui
peracbs ad publica tranfitum cïb ,
Mandjué InterrogatiCliuenfisatq; Collegx quid cohfilii, quidvc auxilii Philippus afFcr-
Bérfiîun- tet>^ miflos à fuo principe dixere, vt audirent Pon tificis mentcm:exin cogita a Phi- } $
fiama a. lippo referrcnt.Rurfils dicere iuffi,Philippi fepenumero inter amicos de propofito
m/m. Pontificis cogitaiTe affirmaueruht:quod quamuis fanctum cîTet.diffîcile tamen&pe-
neimpoflïbilcYidcretur.Gerendumenini in Turcas bellum máximas vires eXpo-
fcerejqui Victoria in mukös annospotiti>au<3:oritate famaq; i pía apud Chriíbanoí
terrori efient-Maioresquocics in oriétales duxere,eX Gallia,Germania,&Anglia co
pias quxfíuiiTe:hasprom'nciás,autdometocisag¡taridiíóordi^^^^ inter fe ar
ma vertiíre,aut cum finitimis de agri pofleffioneccrtaie.pacandas priusefle: bellum
deinde Turcis indicendutmmale in exteros ferrum ftringerc, qui domi cum fuis ci-
uibus contehderentrPhilippum vt concordibus principüm animis bellum decerna-
tur,ea faccurum.quae Pontifex iuflerit. Pius ad hxc non fe ignorare ait ad fuperandos *o
Turcàsmagnis viribus opus elle, atqueidcircocuocatosad concilium Cbriftiânos
reges,Vtcommünib.auXiliisexpeditiofiat. Valere Turcas &armis, & ingenio, ali -
quanto tame minus,quam fama ferret, qui cumvna Hungarorum gente per anno»
feprüaginra varia Victoria contenderint) clatitatem adeptos, Grxcorum ignauia,
quos inermes atqueeffeminatos vicerint. Quod fiGcrmanorum, Gallorum, Italo*
rum,aut Hiípahorum arma tentauerint,cum viris fibi pugnandum intellcdhiros: pu»
dereletamfcedamgcntemCbriftianiseflctimori, qui omnibus olim timorem in-
cuiTiiTent:falubre confilium Philippi,qui componendas eas ccíeret regiones, ex qui'
bus eflentlegëdimilites:fatcriq)diccretur,raras in orientem pro tutela religioniscx-
peditionesfine Frahcis ductasipropriumqjFrancorú videri bellarc pro fïderdaturum f a
fe operam,vt lites incer Francos, & Anglos componantur :ac Germanorumquieti
coiulturu mi Verum h ее lógum eXpofcere tempus : mittendos legatos , vocandos ad
communem locum diflîdentes eX longinquis regionibus; tract <<ndumt fuadendum,
artibusdiucrfis vrendum. Nam quo pacto diebuspaucis multorum annotii tolltrë-
tur odiaílnterea Húngaros proptinudum exbauíios bello periiuros: his Turcas i m#
* 1 mint re
LIBER TERTIVS. t9
RMnrnveqtdubiiim quin próxima adíate omni conatu in eosducant: iamRafcia-
no.s lent re cumeis,&: Bomenfium defeccione Sinde rouiam oceupatam : qua copiae
per D.Miubium facile traiiciantur.SicedatHungariaTurcis,&: in German am, & in
It.ilijmp;uereillisapertamianuam,virefq;peneid(iiiplicari:necambigêdum, quin
Hurga iarcliquisdeièrtiChriftianisautdeIeantur,aut focietatem cum hoíle iun-
gát: vi u mq; petnicioium.Ponenda ante oc ulos exempla veterum Hunnorum, Go -
thori;m,Longobardorum,aliorumq; Barbarorum innumer.)biles fere trruptiones
pcrPannoniä qua: nunc appellaturHungaria,facpenumero inltaliam ac Germania
faebsqu^deinde ad Gallus , atque Hifpanias penetrarunt : cauendum ne hae
Ю tempcilatc idem fiat:quandocertiífimum fit, Turcas ad occidentis imperium afpi*
rare,occ urrendum eile dum vinci poflunt : & antequam Húngaros fibi fubiiciant:
neqnctantifaciendes,vtiníuperabilesvide.intur: occidifleapud Albam trienio an
te irjforumexercitiun.Chritoanorumqtimpetum ferre non potuiffe: cum tarnen ar-
maci aduerfus inermes,& multi aduerfus páticos cruce fignatos pradharentur : virtu-
tcCbriítianamfemperTurcisfuifíeformidini:neq;vnquáíuccubuiíle,niíiaut frau
de decepcam,aut vincendo defatigatam nimia multitudine circumuentam, aut Do
mino Deo noftro in per noilris iniquitatibus indignato.Quod fi comparentur vires, »
non folum Chriftianitatem , qua; tot laiillîmis prouinciis continetur, (ed kalian»
folam,fi Concors fuerir,ad delcndos Turcas fufficere. Nihil tarn illis prodefle , quam
*o Chriftirinorum inter fe odia,qui fe inuicem laceífentes priuatas potius in urias, qua
publicas vlcifccrentur:& domeilir os fidei acrius quam holies perfcquerentur: neqj
iam hoeremporefpenndum vel Francos,vel Theutonicos,autalios colleéiis copi-
is expedirioncm in Tin cas ducerc,qualcm,aut Gotfi edus,aut Corradus, aut alu c5-
plures in boíles ßdei duxerc:quádo nemo rcguminueniatur,qui nö vicinum , & tc-
linqucre vacuamdomum timeat.Qua: quáuisitafe haberent, non tarnen de com»
muni falutedefperandum,nequefociis auxilia deneganda: patere viam, quapoffi*
Hungaris iubucniri,modo principes velint:conadum eíTe fummo Audio, vt diffidë-
tes inter fe reges, miflïs legationibus.in pacem coeanneoq; fa&o generalis expeditio
decernaiurr nterea,i um id longum effet, Hungaris auxilia mittenda ex milite, qui
jo arquali contributione fada deligcretur. Ncque enim aut Burgund©, auc Franco, ч
aut Anglo timendum, hoíle fuo,xque atque ipfo conference: ñeque vt ipil, &: alii
muliiexiílimarcntjduccntaauttercentaarmatorummillia ad id opcris neceflaria.
Náqui resTurcarum nofcercnt,non amplius quàm pugnatorum,aut quinqupginta,
autadfummumfexagintamilliacogendadicerent: maiorcs copias, ñeque regí, ne-
que ali facile poife,neque in acie explican Hunc numcrum Chriíliano populo non
eíTe magnum,citoq¡ celligêdum,ii quadibet prouincia vel paucos milites daret. Pol
tern & reges aurumconferre,quo milites ex Hungaria , Theutonia , Bohemia, ac
Polonia conducerentur.-qui duce lega o ApofloIico,& Hungai iam tueatur, & pró
ximas prouinciaSjdonecviribus vnitis,fi tandé pIacuerit,maiores parentur exercitus.
40 Nifi horumalterumfiat,verendum ncamilfaHungaria Chriíliana íes peifundetur.
Deberé Philippum hax animo voluere,qui quáto potentior cfTer,tanto feruire Deo
magisacmagistenereturibellum Turcarumfibi ha:reditarium elle, cuius pater ab
illis ¡n prxlio captus,non nifi auri magno pondere libertatem obtinuerit: mcmiuiile
fui vondebere.qui audita Conílantinopolitanaclade, duce; ein Turcas Deo pro-
mtferit.nifi votof.tisfecerit,vltionem eidiuinamimminere.-
Attentihxcaudierelegnti.&quamuiseûentnonnulli eorum rei militaris peritif- Burpmä
íimfac facundia valerent,nihil tarnen aduerfari Pratfulis orationi iunt aufi: dixei unt V*.-
paucain excufationem principis, qui non per le folum duccre in Turcas vouif*¿r»M*M.
fet,fèdconditioncadiecb, fi vel rex Francia?, vel Imperator, vel alius princeps, fe
j-o non inferior in cam expeditionem preficifeeretur: nullum adhuc inuentum qui fit
orferret,quamuis Alfonfidno,alter Aragonumrex, alter Pcrtugallix,fignum cru-
cis corde im preíTerintj&veíli con fuerint.Pontifex aliter cum Deo agendum, quam
cum hominibus,ait:cogitandum Philippe eífe, quantis à Deo donis cumulants ef- ,
fet,qui tot ditiílíniis prouinciis imperarentotdeliciis affilieret, tandiu valetudinein-
olfenla frucretur,qutrilium habere t,quemreltnqueret lucceilbrem; qui vnus inter
>
JO COMME NT." PII РАРЯ II.
Chriftitnos¡principes felicilfimus exiftimaretunniíi Deo,à quo acccperit,grí
rcddcrct,nonaIiaergale diuin tatem cxpe quoniam i pic in eos cller,
t t
quos pro rccepiis bcneficiis tingratos Multafuper hh &¿ legan' flbul , &
Pomifexlocutilunnfrultraq) non paüci dies inter tracbndum abiete. Necproficit
cardinales adbibuiflbnihilenimex lcgatis habcri potuit,niGpoitquam femcl , atq;
kcrumlolitumPocificeveL vicTi lun::promiicrunt-
que Philippum.quando Pontihcis nomine requi flurum in Hungaiiam,
aut ibifuo aire coducbrum equitum duo millia,peditum bis totidcm,qui tandiu сб
tra Turcas militarenr.qúandiurcIiquusChriíiianorum cxsrcitus in bello perfeue-
rarer. Нас promiífionefa&a^mox CJiu< Prarfuleumtá» i *
diuirttmorari L- J x" J;~' (¿educes aduentarenr,qui prope-
diem aírutui-i credebancur.Manfit ea decaufa Cliuenfis,plus quam ftatuifler, diebus
o£to:led cum alter îllotum Bornuspromiílarcuocarer,alterdiríerret,impctruta PiÇ-
ful is poteftate receillt. ilis eft magüorum conucntio piincipum, quincqufl
nt:raraiftterpotentesconcordia,ra- -£ J , -1 —
fcamant,ncquc
(itCliucniis paululljmarprorans: T
rum relinqmti
masperpetfusfebres.mortisfilius à mediéis iudicatus eft; quorum ia lpcrnes,
falucem rccu perauit:gra itineiifetommifiti
& paucos intra dies curr ternht nihil«
omihuscxPhilippilegatis aliqui vfq; atorem prof ¿ti fünt. *•
Dt PauciSpoft diebus Francifcus Mcdiolancn lie, belli domique tla-
fit Sfortia
riis.SfortiasAtrendolüspaterciusfuicapud villam,cuiGotinioJahomen .. i t ъ
er rebusge miliatenuicenfu,&: medioc :nei sort ce. nai irelinquêsih nili-
¿MiíT* tiam proreftus ^ R —1 ■' ' K lin n fui témporas со»
fingnUri. piarum du im equis & armis carcrcr, fordida nnilionis «¡rtc pri*
ma ftipendiameruit:& paulo poll inter Calones rcceptus,cum egregiam in qüodam
certaminenauafl*etoperam,equeftri militia ornatus eft. Erat pratitanti nti eoipore
coi pe viri
militari facundi mu prom р tusjprarlen t i ahí r ingenio vírfati-
li:quicum quites a:tatis fuá:, multaq; re ; inlignia edid f-
/ctfaciüörajßroliomortuononpauciscopiisprxfeäuseft. Primafeiüs incrementa 3*
apud matchiónem Eítenfcm Fi Ottonem Parmenfem, datum in arm*
ducé dolo captum apud Ri
ю Sicilia: fub rc[
aduerfus Alfoníum regem, Troiamque, &Г alias nonnüllas ciuitatcs in Apuba
nuit.Martinoquoq; Pontifíci máximo ftipendia fecit, Vexillifer Ecclefiardeclara-
tus:fcdcumB accium Perufinum Romani Pontificis,ac regina: loannçhoftemper-
1 ^ 'r iriam vocant, pericbtanti puero opemrerensûb*
\doIefcens Francifcus eiüs filies in ca*
ftrisagens,magna indole mox paterni exercitus Concordi militum voto ducatum
accepit-Fcrúntexcócubina natum,Sfortiamq; íarpe Щ1 dicere
if. foIitum:F¡ anciícus
—7' fi vi- 4*
xcrit & virtutem-,"& dignitatem Occupaucrac peridtempus Brac-
,
; Perufinus л fuam,:
patriate - tto.taühtí^totttfclt&Rei
mana: adcmerat:&Aprutioru caput Aquilamagniscopiisobieíiatetenebar, bicuiq:
potiturus vrbe,&infeftis fígnis,Roteápétiturusfcrebatur. Quod veritüs Martihus
P5tifex,conduâômilitc,oblêffisopemfcrehdàcenfuit. Dux copiarum Francifcus
deíignatus eft,vix quattuor & viginti natus anhos. Cômiûo praelio diü Marte dubio
pugnacum.-adextremum cum cederé fuos Braccius ammaducrecret, expugna dila-
pfus fuga falutem qua?rerecoa£tus eft:fedcognitus à luis ciuibusqui patriaeieäi Ее*
clefia: militabant,ex fuga retradus ad Frahciícüm vidorem ih caftra rclatus , ex VuJv
nobiit. Cadaüereius RotnarnVedum aputíy*
os Vrbisjinagrofepulturá obtinuit: quamuis paulo
poft Eugenio permittente in patriam merit translatum. Creuithac v âoria mirunt
inmodúFrancifcinorné:qür à Philippo Mediolanéííumduce vocatus, diufibiad*
ucríus Venceos mi 1 1 tauit : & В lancam eius filiam,vt fibi deíponderetur, obtinuit: qui
diiccre pro fuo arbitrio non police , (nam Philippus id matrimonii. m
, indies
LIBER TERTIVS. ft
itt dies fufpendebat)ab eo randcm deferir.Erant eo tempore Florentini îîmul & Ve-
nctifccdereconiun&i. Philippus vtrofque aimis vrgebat. '. Reftauerat çx Brac-
сю proles nomine Oddo, qui ad Florentinos dtfuniro patre confugerat: eorum-
queftipcndiamerebatur.Atcumperartatemcxercitum gubernare non poíTet; Ni
colaus PicininuSjqui patris commilito fuerar,eius с opias rcgebat.Is aduerius Philip—
pi duces in vallem,quam vocant Amonis , miffus , prarlio fjfus , ab agreftibus terra;
oeeiius eft.Nicolaus captus,& Fauenriam duftus, ciuitatis regulum , vt Florencino-
:t,perfuaiit. Verum ipic non d.upoftadPhilippumdefecit. Non
es inimicarum gentiurmiam enim faâioncs duae clariflimorum
to iota Italia miJimmemerferant:alii Sfortiani,al i Bracciani vocabantur, &c magnisin-
terfeodiisdiiIÎJebant. Itaquenon tulit Francifcus fub eo principe militare, qui x-
mulum ad Ce traxiflèt:& defponfam fibi filiam retentando negaret. Quarrebat abe-
undi occaiîones.Exortum iam erat inter Balilienfe concilium.&PontificcmEueeni-
uœ diUidium
Philippus Eugenio infenfiis.quifuperiori bello Venetorurfi partes iuuiflet, con- *******
.-nfemaf uaderet, ac concilii nomine MedtoUn-,
JflllU ninum ire îulîît, qui pari mo-
dorcliquumtcclefia? patrimonium laccraret.ingcns tum morus Ecclelia: iiccieiiae terras in- v¡ntm,fr
uoluir,Fr¿nciíco Picenum, Nicolao Vmbriam vexante. Eugenius paulo anteciuili *******
îoûimultuRomxcaptus, plerifque diebus apud cccltíiam beatas Maria: Tranftibe-
rimcuftoditusjtandem clam fugerar,& Florentin iefercceperat.Cumq; nulloa Ve-
io iuuarctur: (nam populi ferc omnes calamitolos oderunt) victo apvd
im PicininocFlorcntia Senas conctíTit: ôc reconciliatus Philippo fadus л
^tAlfonfiquoque qui regnum Sicilia: armis obtmuiflit,iocietatem
'iuroribus & Picininum adfctraxit,& Franciicum mr.gna Piceni
>à Veneris Floten<inifq; obnixeiuuarctur,adquos iádudum ic-
ippo defecerat:& oppida,quae alieno nomine peruafciar, in prof riei até lua
receperat.Multa Fracifcus in Piceno rei militar s facinora egregia edrdit,Picininiiqt
fudic Tandë Alfonfiarmis inuafus perpauca retirant. Vcnetus aduerius Phi-
Jippum in Gallia militansfocerummagnisafflixitcladibus c< nivgemextotikBIan-
cam Matiam,ôc dotalcm Cremonam, inuiioq; parre muailr: fed c».m denuo bellum
í~ufcicaretur,voca'tus in аилг1ит,регс1кат i locero non potuit opi m negare.
hilippuSj&a'greadmodûdefendel aturiacmodo Alfonfi rigis, то- ЛшЛш
iperatoris,&aliqnandoGaHoruimplorabat auxilia, nduusquidpo- in
jeret.Ná Vtntti adduodei imum ¡apidépropeMediolanúcaibaJocaue-r'rv'V*'»-
rant:pia:dabundiq;adcopropevibéexcuriebant,vc clangor tubarum intra mœnia^^'*^
exaudiretur.Feñinabat Francifcus ex Piceno fuppctiasaíFerrerfed Philippus morbo
iînKil&mœroreconfeduspriusobiir, quàmille veniret, Alfonfo herede initituto,
Mediolancnles vero anquá tyranno priuati in libertatem fe vendicarunt: veniëtiqï
40 cum copiis Fran- ifeo ítipcm dedere,atqueaduerfus Vénetos arma cepere , qui tum
P.accnnam perdediJonemacceperant. Comani, Laudeníes, Nouarienfes,Ther-
donenfes,in fide Mediolancnfium manière: pleriquead Sabaudienfes , plerivj;ad
Francos defecere. Papicnfes Franciícofe dederunt, qui benigneeos complexos eft,
Mcoiolancníibus etiam inuitis deinde Placctiam magno Venetorum praríidio mu
ñirá vi cccpitjin qua expugnationei&ulapidis tormentalis equus fubeointerfectus
elLFranci,qui audita morte Philippi manum militarem in Italiam miferart, Medio-
lanum.atq; omnclniubriá inuafuri,vrtute Bartholoman Cîlconis apud Alexan-
driamdeletiíünt.Venetiquibus fortuna Mcdiolanenfiumíiifpetra eflet, Francifco
fuadent rem fuam potius.quàmalienam agat.Mediolanumfibiacquirar,adquarern
initofœdereauxiliapollicentur. Franciícus occaíkmibus longe qualîtis, adueríus
Mediolanenfes arma connerut,eoiq; dura obfidionc cnxit. Uli ad Vénetos ( onfu-
giunt.qui mutacoconiilio,tanquamItaliaspacisarbitri,huiufmodi leges dicunt. Me»
diolanenfesliberifunto,acluisJi.g)bus vtuntor: ciuitAteiq; quibus imperant, reti-
^rancifcusPapiajCremonajPlacentiaqsconrentuseftoiblorentinijMediola-
r iancjícuíq; pr&ícriptas equitum,peditumq; copias nonexcedunto. V
V
7x COMMENT. PII PAPJE II.
ncqueFrancifcus.neq', Florcntini raws leges habuci e.Francifcus,ct(i graue duceret
cum Veneris iîmulacMediolaneniîbuscontendere,dijbium tarnen belli euentum
experirimaluk,quameamcomp]e(3:ipacem,qua:m inifcftam ilbi perniciem para-
ret.Florentiniclauveumadiiruere pecunia omni exutum: veriiine Vencrus Medio-
lanopotitus Italiam omnem inuadcm,qui dum fimulat Mediolancniibus aduerfus
FrancifcimiopemaÄcireôsfuxdiriüniiiibiicercquafrit. Sed Vcnttusdum Me-
diolanenfi populo commcatus inopia circumuentus frumencum parce minifrrat:
impatiensieiuniiplebs.&rcrumnoiiarumcupidaîLconardum Venerium legarum
Venerum Marcifiiiumclarim*miHnvirurn,per indignarioncmciudclkerobtruncat;
ас Francilcum intra vrbemtecipiens dominum, ас duccm.vtanted.ximus, apptlJat. 1 9
Magna haíc Fráncifcilaus,qmrc4ic}us à Venetis,rantarh belli molem tubftinuir,atq;
iliiscontranitendbtiSjiíobiliflía'aí vrbis imperiopotitus eil.
finfffr vi" ^x'n Успе"сит iegc Alfonío löcierarem inicrunr,vt illtFlorentinos adoriretur,
уишнт a- iptrFrflhcifcimiop'pr¡mcirent,Braccia'nisiTi milkianireceptis indicio bello leues Ur»
Г* PC congrcfTus habki fimr: nunquain roris viribus certatum. Franciícus шаг virtuti
fnm,em». i . ° й i- л • j n. rr ь .....
rmtmes& mmxus caftra commit cauris j neq; vnquamíioihccilir; Renato rege inauxilti ra
"«¡C acccrfico>&Manmanoprmcipcíuasf>artes tuemci Alfonkis quamuis inTuíciam
"r '*' duxiíTet,&: in agro Voíarerano caítella quardam expugnaflet , parum ramen Florcn-
timsnocuitjáSigiímundoMalateftajVtdicbmicftjdecvprus.ObícditPopulinum in
littoremàris inferí : quod cum expugnare non"poíIer, non (inededeeoír domnm *•
abiir.deinderemmbtôlroMorandobellumtrahcbat.Qu'o factum cftiVt Veneii,cuin
hïncTurcarumarnia,indeFrancifciinftarenr,p3ccmcum Turcis,quam íiipra rc-
ibtrt^ *~ tulimuSj&cumFraTTciícoSfortiacodem feretemporeconítituerinr. Pax Laude
cíamcra&ata eft, arbitro Simonetroboni nominis eremita Auguitiniano : atq;ira
con'firmatumFraííciícoregnum,cum paulo poft &¿ Alfonfus,&: omnis Itaüaeum eo
fóduspercuílérkj&rprearfinitatemcum Alfoníbinierit, Hippolitariliaeius nepoti
defponíata.Sic mortftnavcrttintur,Lombardia;'olim potensregnum, S¿ diutsopi:m
•erra,ad Sfortiados delataeftjquorum madores patrum ftoftrorum memoria, \ ix ter
ram po4?*ederurft,quarítam arare poflènt.mfimafummi^ &: fumma infímis mutare,
corcdkio htimanagaudet. Verum raro abíq; virt ute , expauperedomo ad regnum
quirquamarcendit:diíigcntía,fortitudine>proukietítia quarruntur imperia : inerna,
ignauia.negh'gemiaperdunrur.
Francifcus-& fuiSj&parris meritis ducale folium adepfus eft. Is Mammm cum
Jtftnn» CT г Г 1 lit «
detibm^tí petereMeX3ge»munï agebatannmn,matre acnitícviuente.quaibicnnio poltra de-
ЛглвГ**" ^^^â^* *n medium iuaenis eqaicabac:0:acura eminens, maieftate corporis txin ia»
Vultugrauis,femione|)lacichis,cônuer/ationcbenignus,mores vn ¡uerli principe di-
gni,vnusíioítra«tate vífus,ct>rporis&:animidotibuscxcelfens,belloinuiclus,a<lre-
gmim ex humili genere peruenit: vxorem duxit/orma, genere, virture praïbnrcttw
exqiíafóbokmr^lcherrimamfuftulitívalcrudine raropuliatus-adueria, nihil non
potkus qUod magnopcredeiiderauerinadnerfa tarnen nonnullaei accidcrunt ; Per-
решат concubfnam,quam perd i te amatiit, conrux Zelothipia interf'ecit. Troilus,
& Bruiîorius commïlftoneSj&amici veteres,ad Alfonium eo reí niro dcfecerc.Ciar-
pollonern item a¡micum,&commilitonemprodkionisrcum laqueo iiiípendk : Ale-
xandrifratrisïniîdias pertulit,qui profeítusín Galliam vJteiiorcm , Francos in eunt
prouocareconaruseuiSfortiamrilium nouas rcsmolicnrem coniccit in carcercm:
Picenfcm agram armis qua^tum,armis amifit.Ncmo ramcompoiita: felickatis exi-
ftk,quinon aliqua ex pfcrte cumfui ftatus varietate rixetur.llle felix cu, quem pauca
vrgent incommoda.
2* frms~ VenientiMantiíamFranciíco,duo cardinales occurrerunt: iter illi ex Cremona
Jil"î"m\ per Padum,& Mincium natïigiofuit uagnum,quo Mantua cingitur. Vbiq »e It mbi, J •
"«*•&£. aliaaauigiorumgeoeravcnientium,&:occurrentium opcrutre. Egrcllamultitu-
u'p^trmt doaà vifendumduccmfamaclarum.necimueriiktisporuicaut forma eins, aut ge-
■•«, W'jk r^-ftus: Imperio dignumcun'óticeníebant. Comitatus lllipcrmagnus tuit, admodum
Jponf*- nobilii,in quo nemo viTus cft,cuius vcftimentanon auto rwlgercnt,aur argt mo fple-
dida cffitit. Iß ems ingreflumuka de fe*iisApoitolicç d ignicate^cglori a v u Jgara furir:
audicbaa-
LIBER TERTIVS. 7j
audiebanturpaflïm dicentcs:Enquàm fublimis &cxcellcnciiïîmacft Romani Pra:*
fuhsau&oritasacmaieftasrad cuius deofculandos pedes, tantus princeps aduenic.
Portera die Pôtifc-x in publico confiftorioFrancifcum ad fe admifit: qui poftquam
facros pedes dcofculatus cft,& aliqua ver ba per fe fecit,federe iufíus in loco,qui dia-
conib.cardinalibus defignatus erat;Francifcum Philelphum feriptorcinfigné, poe-
tam Latinis,ac Grarcis litteris ornatú,qui íliam caufam oraret, interpofuit. Is aliquá
de Francifci.dcq; Pontifias laude locurus,multa de Turcis,plura de Gracis dixit,&
quàm necclïaria effet in Turcas expeditio, &: quantum Francifcus eam probarer,
Se quanta Chriitianispromitteretauxilia,expoiuir. Quo audito laudauit Pontifex
i о magnifias verbis orationePhilelphi, eumq; mufam Atticam appellauit. Dcindc
Francifcum intués fatisfeetffe eum fuo nomini,& omni expccbtioni refpôdit:vcfti-
giafuiclariflimigenitorisfecutum,quipro Romana EccLfia fidelium matre olim
magnis ie periculis obicciffetregregium illum fuiiTc virum,& omnium,qui fuo icpo-
rearmaindu¡iTcnt,excc!lét ifimum: alterumin praeliis AiacemÎteruminconfilio
Neftorem,neminemmetuentcm,metuendumomnibus.Resabeo geftas mortales,
qui viuerent cunebs celebrareis illos ex IoannePtholema»oPatruo fuo,qui Tub ipfo
mm4aíret,&ordinisduX'ffet,adoIcf¿entem didiciflc,&admiratHm ranti v ri virtu».
tem,acgIoriamfuiíTe:fupcraírefilium infuperab.lempatrem: viftorë omnium qui-
bus cum aliquando contendiffer.idq; nomen confccutum,quod fortiflïmis Roma
no norú veteres attribuerunt; S¿ q, apud Italos m aximi effet honoris:Infubria:gentis du-
catum,non fueccilione paterna.fed eleebone populi.quod effet virtutis adeptum.-in
vna re tantum à pâtre fuperatum.Nam ille caufam Ecclefias femper defendiflet, ipfe
aliquandoimpugnanct.Vcrumncq;inhacrep'atriomn¡noceffifle, qui è Saule fa-
ftus Paulus,Calilto predeceflori aduerfus fteminum auxilio fuiffet, Se fub prarfula-
tu fuo multa Eccleljx adiunií ma prîebuiffec:&r modo ad concilium profc&us , non
folum EcclcfiáRomanam,fed ipfamrcligionem,ipfam fidem caiholicá,ipfum Chri-
fti nomen aduerfus impíos Turcas magno &cxcellenti animo pro fuis facultaribus
rueri promitteretrfacereipfum quod Chriflianum deceret principe. Quod fi reliqui
eiusfimiles inucniientur, non modo Turcarum arma Chriftianinôtimerenr,fed
30 vitro eosinuadentcs,&: Grarciam & Afinm , maiorum negligentia perditam , facile
recuperarent.Sperareil'Francifcicxemplomultos ex prineipibus Cbriftianis, qui
dormiré vidercrur, exciratum iri : & tandë cognito periculo , in quo res Chriftiana
vcrfetur,aduerfushoiKsarmafumptinos. Quodfifieret, vtfpcseffet, Francifcum
inter primos futurum,cui Romana Ecdefia,&:omnis Chriftiana religio pra:cipuas
gratiaSrcferredcberct.Atq; Iiis dicTrisfummociusapplaufufolataciusdieicöcio cft.
Promifcrat(vtrctulinnis)Mutiacnfiumdux,ac pro Romana Ecclcfia Fcrrarix
Dt S»rßtf
Vicarius,iturumieMantuam:cumPiusvocaret, vocatusrcfcnpHt non bcnevalerq,
&egercquiete:fed venturumfe Augtiftomenie pcra&o. Et interim oratorem v-
num ex fratribus fuis nomine Gurronemmifit cuidoosadiunxitiurifconiültos.-hif-
40 que mandatum dedit pronecefîitatc reipublicx, auri vtterccntam>llianummum
pollicerentur.
Aderant iam Florentinorum legati,& Senenííum,& Luceníium , Se Bononienfi-
um,viri fuarum vrbium primarif,fuas partes ad tuendam rempublicam oblaturi.Ge-
nuenfescpifcopum quendam ex Coilica virum bonum clam mif rant, qui Pomifi-
cem certiorem redderet.non defutui um illiui vt bis fenatnm,fi quod pro tutela fidei
dccerneretur.publicefeíjfferrenonaudebantiniuíru regis Franc a:, cuius paulo an
te dominatumfubierant.Ferdinandus rex Sic Л a- arch cpifcopumBeneucntanum,
&Adrixducemtranfmifcrat,qui fuá vice implerct.ArthicpifcopuSjp cóíiftorio pu-
bliceaud tus^criteriuGen^cicsinu; chiseir,pcrfidiá acinfolentiácorumaccufans,
Ï о qui Ferdinando rcgi cotra frcdus moleib cflcnt.Pótifcx grauitcr ей correxit, qui pri-
uatas inimicitias eo in loco cómemorarct,vbi de public a Ghriftianorum pace,acia~
lute agendum effcr.Littera? Ferdinandi multo mcliorcs q- .im ver balegatorü fuere:
ilíi paucadetucdarcl gionclocuti íunr,har piaclarum,& magnum rcgisanimumad
tuteiáfiddoftédcruni.Cum rc c'tareniur pro condone kgatoi um omnium, qui ad
erant mandata,nul!imi plenius viium cft,co quôd Fcrdinandus mifít;id .n.votum Se
G
<
74 COMMENT; PII PAPAE II.
îuramen tu m continebat,de gerendo in Turcasbello:ad q> cum le accingcrc ftatuif-
fet,Tarentini principis agitacus infidiis,in magnas incidir calamitates, de quibus fuo
loco dicemus.Milît&illelegatum ad concilium Pyrrhum quenda ordinis Minoril
profcflorc,n5indodum virum;qui cum aliquandePrefuli defuodomino verba fa-
ceret,eumq> fidelcEccIefía: filiumdiceret,&iingulari virturc preditum:quid tibi di-
cam,inquit,P5tifex?i)ftw//?«í tuusper/нгш efl &proditor^ qutaduerfus ChriHum fun лгта
Jußefü:i}uimißiiiegatfOHe,Turcasadtterfui Chrißtanosprouocat.His dotibus pol/ere tuft dmtmií
л multIs didicimm:An virtuttbusaliispr-tdituijitjgnoranttu. Нагс de principeTarentino-
rumerfamsPontifex:fequenti die laborantibusTurcanio bello Hunga:is, &opem
obnixepetentibus,auriviginti millianummum tranfmifitjcjuai numerata Vcnetiis, re
Stephanus Croatia: comes domum rcdiens apportauit.
îpacfifn DumhjEcagercntur.SigifmundusMahtcfta, cum magis, ac magis Picininiar-
agitat.% , mispremeretur,pacem perens.modo Francifco Mediolancnííum duci, modo Pio
Pótifícifecomendabat.Aderantobeam caufam miífi à Ferdinando epiícopus Bi-
Ям. timtinus,nonminuscallidushomo,quàmfeltiuus,& Antonius Cincinellus, vnus
expurpuratis, qui Pium magnopere vrgebant, vtpacem inter partes componeret.
Pius nil fe fa&urum aiebat,nifi ílatuenda: pacis libera íibi facultas cocederetur: nam
primumiampridem compromiflum fpirauerar,erarq; Pontificis animus ex bono &
ícquo litem dirimere. Fcrdinandus, & Fedcricus Vrbinas,& lacobus Picininus
pra:ícriptisquibufdamlegib.concordia:annucbanr,qua:duriores videbátur;mu!tos ¿o
dicsagitarareseít.Poftremoconfenfereomnes profuo arbitrio pacem vt Pontifex
fl:atucret.Dubiaresfuit,pax ne Poniifici,an bellum magis conduccret. CÓftabatPi-
cininum quamuis Sigifmundo reconciliaretur,copias tarnen rctenturum , refq; no
uas moliturum;ncque alios quàmEcclefixfubditos,aut Scnenfes inuafurum: nam
Venctis,Florentinis,duciMediolaneníI,autregiSicilii,quipotentiorcselTent, non
audcretbel'uminférre,neq;duciMutinx,quemdiligctct.ln agro Ecclefise multas ef-
fe facb'ones,quar abfente Pontífice Picimnum auertere polTent.Contra, íi bellum fi-
ncrct,alterum с duobuseuenturum:autícilicetMalatcftam Venetorum auxilio rem
fuá defenfurum,aut bello viâum Picininum cúnela dimiíTurum. Vtrumq;pcrnicio-
fum.SiVeneti pro Sigifmundo arma capianr,futurúvtomnis rurfus Italia diñenfio- jo
nibus agitetur,&: aduerfus Turcas expeditio negligatur: fi fuecumbat Malatefta, vé-
tura omnia in Picininiporeftatem,vicinum Ecckííx perniciofum parari, murem
in pera nutriri,aut in finu ferpentem. Polle q noque &: tenium emergeré j Picininum
fcilicet,&Sigifmundumfimulcoire,&:iun¿tis armis agros Ecclcfix vallare: atque
inter fe partiri prouincias: vt íunt arma tenendum varia & alta ingenia, mutabi-
lesvoluntates,&regnicupida:.Anxius inter hxc Pontifex honeftaté prxtulit vtilita-
ti:pacemftatuerepulchnus&acccptiusD«o cenfuitmeque timenda elle incommo
da vadenti recia; agrum, in quo bellum grafíaretur, ad Ecclefiam fpeebre : fub-
ditis quietem dandam:mifercndu m inopum agricolarum,qui domo pulfi,bobus , r-
xoribus,ac libens amilfis,p,inem inabenisLribus mendicarcnt: llludq; animad uer- ц.0
tendumquód n0a¿roré,incctoremq-, malorum, led innoxios poena lequeretur:puc-
ri,acpuella: indigna fuis monbusferrent.-fanadiriperentur: cades, atquc incendia
paflímcómittercntundiuina ас humana iura périrent: iam annum belli furore pro-
uinciáagitatam,niílmoxpacedoneturjfundituspcrituram : atcribuendum aliqnid
Sigiimundimaioribus, quorum virtus militia: quondam, acdomifpecbtafuiflct. '
Scatuit igirur Pontifex,quamuis rei fuar no nihil timeret,in prçfenti rebus afflictis co-
fulere:de futuro magni Dei benjgnitaremfperare,cuius eft in optimum finem cun-
Äadirigcre.Iudiciieigofufcepto in le arbitrio, iuífitquamprimum partes arma de-
ponere,captiuosdimittere.Pcrgulam&: alia pleraqueloca Federico Vrbinaticede-
re,Senogalliam,Mundauium,cum Vicuriatu,& Mótem marcianum nomine pigno- у о
ris in manu fuamancrc,donecfcnrentia:,qua: ferenda eilet, iàtisficrct; de reliquis in-
traduosmenfesiudicaturumfelepromîfitipotel-tateretenta, iilibi viderctur queri
es vellet prorogandi tcrminum:hac dcclarationcadie¿ta,quód Sigiímundum ñeque
fuprafexagintamilliaaurcos,neq; infra quinquaginta millii pro erratis damnarec "
diiloluenda,priufquam annus efflucrct:alioquin pignora in foJuifircgi redetet: ne-
_<lue
tit EX rU KXiTS. -, 7f
que S ig lfm u ndo fas efic intra bie n ni um aducrfus regem militare. Miffî qui fernen tiá
exequerem ur,a;grefuntauditi.Duravtriq; part mandata videbantur:Picinino ma
xime,qui fe viâoria; pramiis fpoliatum iri n»n ignorabat:dcpofuetunt tarnen paulo
poft ex decreto Pontifias arma,& oppida tradita funt,exceptaPecra rubra,in qua per
dolum Sgiimundi rebeilonem incolae fimuiarunr:&: Picininus pleraquelecavi ea*
pea mi liti Jiripienda conceilî t. In reliquis paritum eit,S¿ Sigifm undus Italici foederis
commoditJtedonatus,cu¡us antea fueratexpcrs,vt ocio fruipoíTenquarnuisinquie-
tus animus, & iniqua mens, bellum pací femper antepoíuerit.
Eueríüs Anguillaria;comes,dum haveaguntur, Vituruium per traditionem pau» Vittm,imn
lo corumciuium occupât MifloAntonclloForoIiuiéfi genero fuo Bartholomews ar- вС(^Ст,
chiepifcopusRauënas,qui poítea cardinalis cffecV eit, coactis fubito copns captç iá d"* *«»«»-
ciuitadfubuenir.Antonelliisvbíauxiliumappropinquarecognouit,vtbediicpta>& ^Lg^ê*
multis ciuib.in captiuitateabdu£tis,pra:daonuftus recclïk. Arx recuperando сыча-
tis caula fuit,quá Martinus olirn à fundamentis diruit,Califtus reftaurare ccepit, Pi9
ad fummum a*dificauit:per hác auxilia intromifl^ciuitaté Écclefiç reddiderunt,quç
alioquinin poteít.«ehoftiú diu perfeueraflet. Pius acçcpto peruafa; vrbis nuncio:
Hoc^nquiêftquodEuerfuscôminabatu^cum Roma tectlîimus: verum neqj hoc
pacto defenfi oné fidci negligemus,adiuuabit Deus causa luá, neq; fuperiorë eíTe pa«
tieturiniquitat5:cffluxctedeindequattuorcirciterdies,&:eccenuncius, quifugiilc
io hoftesaiïèrit,&:fupplicium de proditoribus fumptum efle. Gubernator eius vr
bis pro Romana tcclciîaOddo quidam Perufinuserat, ApoftoJicae fedis notarius:
iedaberat,cum Antonellusingrcfluseft; qui audita rei nouitatc , circumuicinos
popu'osinarma coegit: iunâufque Rauennati ad vicloriam confequendam non
p ium aditimenti pi a huit. Verum cum fecaufam rctupcrationis fuiifc multis ver
bis gloriabundusafiereretjmcmor illiusquodde Fabio apud Liuium legitur : Ra-
uennas probe, inquic , nunquam Vituruium recuperaflbm, nifi tu prior ami-
fifles.
Inter Ьжс Icgatus Cafímiri Poloniac regis in fplendidocomitatuMantuam ingre« **■
ditur,vir doclus Sbignci quondam Cracouienlis epifcopi,& cardinalis nepos: multi s^Huù^
jo ei fueruntfamuli vnius vcftismorcgentis pennatos pileos,& pharetram,& baliftam fium &
gcrtantes,equispra:pingnibus infidentes,venerum ¿¿Ludouici Sabaodiaî ducis 0.пш,мт'
ratoresj&aliidominobilcsîacdifcrti viri.Soli ex Italia Venetiaberant; quietfiPon-
tifici,antequam Romadifcederet,pluribus&:nunciis>& epiitolis aihrmauiflent, Ce
inter primos legatos mifluros,vocatkamen minime parebant. Dua; hoscauia; tenc-
bant:altera quod ecclefiam Patauinam pro fuo defiderio non fuerant aífecuti; altera
quodmagnopere vcrcbantur,nefolicumTurcisinbelloremanerent, fi Mantuara
petentes Chnílianos reges non fan's voluntarios ad tuendam rcligioné inueniflènt.
Multa prartcrea Veneti,qui curiam fequcbantur,ad amicosfuos domi fcnbebat,qua;
populares animosa bono propofitoretrahebant:malcdica ell enim curialium ple-
40 runque natura: nam cum iniana^mbitionioinncs ferme infexuiant : Ponüfex vero
ex multis paucos cxtollerc,ditareq; poiftnqui neglccli funt, tanquam iniuriam paiH
Pontifîcem didis,fcriptilq;aliquandodamnant:necabillislaudaturRomanus P5-
tifex dum viuir,mortuib aliquando probatur: iucceflôris opera anteceilbrem corn-
mendant.Qij icunq; igitur ex Veneris curiam iequentes optata non impctrauere,ad
arnicos epiftulas dedere,quas Papac defiderio contrariai, putauerc : m ere atores pra>
icrtim.quibus in lucro erat cum Tut eis pacem habere.
Libet de Veneris altius hoc loco difl'ercrc,quádo terra mariq; hodie potentiiIimîD#KA#/*^
iunt.adimperit>quomaiusafpiranr(vtfunthodiehomiiummorcs)optimi videntur. J£"£¿£¡£
Vcnet!a&vrbis,a¿prouinciaenomcneít,apudveteresVenetiomnes appellati, qui Ucu&yu
to cas paludesincolui tnnt.qua: media? fum inter aquas Gradenfes, &z Oftium Padi, V?¡¡¡¡¡¡^
quod Fornaces vocitát.ld fpatium > clunginta millib'paíTunm cötinetur,&: rurfus ab gnitH4i¿»¿.
Adriático mari,q.uarcnusinfi a ten am ialiarfluunt acrcfiuunt aquae: quidam etiamj"»
RaucnnamadchdcreVtnetiA'.Srrabocius fententia? videtur, qui de paludibus, &c
magnoportu,qucm Brenca fli.<uiusefficit,loquens:liurapaludcs, mquir, vrbsmaxi-
maKauennapoikacll, totaligneis compjäa xd hens, aquis dirruía, pontibus&
G z
76 COMMENT. РП PAPAE II
Jcmbis peragráta:cum àmari fiunt inundationes, non mcdiocrem recipit maris par-
/ tem,adcovtvniucrfacœnofîtash!ncfluftamarino,illincfluminibusab]ucntib' eic-
&a tetmmedicerarodorem. Verum ficut Adria^quieolim in contincnrifuit, nunc
mari,acpaludibusimmer&eftita&:Rau€nna, qua: fuie in aqua, remaniât in arida.
Aquileiam vero,quamuis idem maris firms per Natifonem fluuium faifa contingat
aqua.extraVcnetiam nihilominusScrabo ponitjnónulli ab Abdua fluuio omncmre-
gionem,qua: Pado mari , & a'lprbus clauditurad Brentam vfq; Venetian tradidcrunc.
Nonnulh Vicentinum.&Veronenfem agrumhuicdcfcripironiademerant. Véneto-
rirorigine alii ex GaHis dicunt,qui extremasad Oceanú oras incolunt,vbi nunc ciui-
taseft Ven«cnfisnóignobilis,quam Piusll. liberabumartium, & omnium littera- to
rum, qua; mortales honeftät/choladonauit:aliiVenetorum gente eile affirmanr,qui
poft bellum Troianum cum Antenore falutem afleeuci, curium hue è Paphlangonia
tenuerc.Haicdeprouincia.Vrbemnonauctor vnus>fedpIuriumpopulorumcócur-
41Ь íusardifioauitpoft Chrifti Saluaroris ortum primo , & vigeíimo anno fupraquadrin-
gentefimum.inaximum augmcntum reccpitc adeovt primum tunc conditam alt-
qui dicant. Cum Achila rex Hunnorum Aquilciá armis captam excidiflèt ; attonitae
ciuitates finitimç, reliáis antiquis fedibus in eas paludes populariter migraucre,quib»
à prifcis Venetian, vt diximus,nomcn ind tum li fuerunt Altini , Concordienfcs, Pa-
tauini,& qui Montem filicisincokbant,Opirert¿ini Hcracliani , Equilini , Graden-
fes,Caprulcnfes,Laurentini,&: ipía: Aquilegienfis excidii reliquia-. Fcrunt ex Vicen- го
tia,Verona,Mantua,Brixia,Mediolano,acPapiaopulentiifimos hue ciues cofugii-
fc,cum Arhilaeorum vrbes affligeret: nec tarnen aohismox vnavrbscohçremibus
a:difícHs,reddruerfampluresiniulasere¿racftciu. tas. Nomine infularum, qux vel-
uti cyclades quasdam palufti ibus aquis abluuntur,Torccllum, Maiorbum, Burianú,
AmoTiacum,Conftantiaaimj Aimanum.Riuus altus,Durium durum, Meramaucu,
Albiola,Peleftrina,& Foftaclodia,qu£ emitas nuncClugianomenhabet.Narfeseu«
nuchus Iuftinianiprimicopiarumduclor auxilio Rauennatum , Patauium inftau-
rauit:ArnolphusLongobardorum rex paulo poft ferro &"igni abfumpfir. Patauini
fecundo migrare coa&i in ftvgna Venetorum confugientes, Riuum altum impleue-
runt,& Oliueniê caftrum,vbi nunc Caftellanum eft,£pilcopium condidere. Dim ta $ q
Aquileia,GradenfesPatriarchalemfedem acceperunt> Longobardis vero Iulii fo
rum obtinentibus,duxgentis eius Gilulphus , confentienre Agiulpho rege Aquileiç
fuam dignitatem reftituere aggrclTus, Ioanncm quendam ab barem , Patriarcham
-appcllauudisquinquenniucum Gradcnfibus duda eft. £xin Pontifèx Romanus
çonfenfu partium înltitui r, vt AquileienfisPatriarcha omni continentis regioni mo-
deraretur.Gradenfis Venetiarum genti prarefler. Diruit & paulo poftOpitergium
Rochantes Longobardorum rex vrbis epifcopus nomine Magnus ad ftagna cöfugi-
cns.fedemfuáannuente SeuerinoPonuficemaximo,inHeradeacollocauit;&:Pau-
his Altini epife opus,eodem Pontífice permittente, adduel o fecum populo qui cladi'
bus fuperfucratjTorcellum fecontulir. Epifcopus quoq; Patauinusexvrbepcncdc- 4»
fcrta, 6¿ Arianam hatreíím fapientem,Metamaucum petiit Fuerunt initio inter Lon-
gobardos,& Venetos plurès de finibuscontrouerfia:: tandem proceflu temporis fa
ctum cft,vtomnis Veneria ab Abdua vfquead Aquas faifas mutato fenlim nomine
LongobardiavocarcrunVenetiarpaludib.tantumfalfisfluctib. agiratis, contineren-
fin/wii • tun Vicum,qui eft in Torcello primarium , Conftantius Imperator Heraclii fil ius cü
Romampeteret,eoq; tranfitumfaceret,dcfuo nomine Conftantiacum appcJJauir.
utfmh*, He*acleacxpatrefuoVocabulumaccfperar,qua?cum populo auéta multitudinem
biZlnii^ caPerenonP°flct»Partcmpkbisin vicinam iuflkinlülamcommigrare:vbiEquilium
Vспешит, à Vcnetis duce Anglo inftaurata,Noua: ciuitatis obt nuit nomen. y
&iocorum Forma regiminisapud Vénetos multiplex fuit.Prirnotribunisparuere,poftea du- J °
frunifqu!' eibus, tertio magiftris militum : quoscumanriquaftet , rurfusad duces icdicre.
riptm it* Tribu itiapoteftasannisduobus,actrigintadurauitíüpraducento$;quib.rubmotis,
4toÉ¡£' primum ducem gcfllt Paulinus ëius vrbis ciuis apud Hcraçleâ: in Heraclea enim res
Vcneta primum gubernata eft. Paulino fucceffit Vríus>& ipíe Heracleanus,qui ciui-
Hu"¡ar"u htumuUuinterfcciuseft,&ad magiftratus militum reípublica perducta, quorum
niur¡m' prirnura
LIBER TBRTIVS. 77
primumDominicum Leonem creaucrunr,quattuor, eodefùn&o, alius poil alium
rem Venctam gubernarunt. Vltimus loanncsFabritiacusdomeítica fcditione magi
ftratu depofitus,&oculispiiuatuseft:moxq; anno faluris fcptingcmefímo & qua-
dragefimo fecundo,fcdes imperii Vencti ad Mctamaucü translata eft: rurfuíq; duca-
lisdignitasclcuata/filius Vrfi,quem fupra interfc¿tum rctulimus, nomine Deoda-
rusdueatumaccepir;quicum ad hoftia Brintha* amnis,quem Modoacum Strabo
▼ocitat,caftdlùa-dirlcarecœpiiret,infufpitionëtyrannidis addu£tus,haudpatrcfc-
liciormagiítxatufunul,&luminepriuatusáfuisciu¡bus miferrimamegitvitam. Pa-
rcm fortunam Galla fucceíforeiusinuenir. Tune quarta regiminis forma ireper-
To ta,duci Dominico Monegario Metamaucenfi duos annates tribunos, adClauum
pari poteftateconícíluros creaucrunt.Necfíc vel audacia ducis,vel populi temeritas
corrccla;Dominicú tumultuaos populusj&folioj&oculispriuauitûrfufq; ad Hc-
racleanos res Véneta rediit.Mauritio duce in lociim Dominici fuífeéto, qui port an
num inufitato exemplo filium fui magiftratus conforten) aflumpíít,aufufq; eft,man*
inloanricmPatriarchamGradeuíeminiicere, qui paulo port ex pcrcuííione inter-
iit. Fommatusíuccefloreiusvindidammeditatus.cumconfpiraílet in ducem cx-
ortotumuItu,pulfusinFranciamíecontulit;necdiu poílpater, & fílius magiftratu
eiecVifunt;&: Obelenus Metamauceníís vnicus tribunus creatus, qui eodem an
no patria pulfus,apudTrcuiíium exulauit;vbi à Venetis íimul exulantibus,ducis no
to menconfecums,¿catumfratrem Imperii confortem accepit¿& venientem in Italia
PipinumCaroÜ magni fílium, quem Hadrianus Pontifex regem Italia? con ftitue-
rat,adiuuante Patriare ha Fortunato in Vénetos at ma fumerc perfuafit. Pra'lio apud
Trcuifium commiílb.Veneti viíti.fugatiq; manus dederemon tamen Obelerius,aut
Fortunatus priftinas digniutes vendicauere, apud Metamaucum in exilio dimif-
fi eo anno Heraclc i a Venetis delcta eft;& popuíus in cas iníulas,in quibus liodic Vc-
nctiarconftitutxilmtdu£lus:tuncq; rurfusex Aquileiamultieoconfluxerc:itavtfc-
cundaeiusciuitacis fundado videretur. Agnellusaut Particiacus Heracleanus, qui
patriammam¡HÍhurauir,primus fuir, qui apud infulam Rmi alti duxeligerctur: is
palatium ducale, q uod nunc extar, erexit , & tune Oliuenfis eceleíía , Caftellana ell
30appeUata:jp Venexa.Riuusaltusciuitasdida.Idem Agnellus duos filios fuos Impe
rii eonforresaiTumpíir,adusrfus quem confpirantes loannes Tcrnaricus, &Bonus
Bragadinuscapt'j&appenfi patíbulo interierunneam paflí mortem, quam vicio-
res intulüTentvicb Defun&o Agncllo,luftinianusPartitiacusfL>his Vénetos duxit.
Corpus fan&iM«trci Euangcli (ta: fubeo ex Alexandria Venetias aduecbimeft. Iu-
ftiniano fucceíTít lomnes frater eius, quiecclcfiam fanfti Marci aídificauit, &in
Mecamaucumduccns Obclerium ibiexulantem occidit: vrbcmq; olimrei Véneta;
capuc,deIeuit.Vocuus in Franciam propter песет Obelerii,eo profedus eft. Inter-
ea Caftellanus ep fcopus,& duo ciuc . Riui alti curam ciuitatis geíTere.Rcuerfus ciui-
licumuitu magiftratu deieÖas,atquc in monafteriodanfiis meerens obiic SucceC-
40 for ei datuseft Peer us Trandcnicih Pola oriundus,qui fibi confortem afciuit.fub eius
Imperio ScIauiCaprulasVcnctorum vrbem vicaptam deftruxcruat, eo vita functor
loannes filiusfolusducatum obtinuit,quemabecclefiafandiZachcriarredcuntem,
concitatus populus interfecit,&: in eadem ecclefia fepeliuit. Vrfo Partitiaco fucccC-
fore dele<3:o,don^(tici ducis occifi,palatium tandiu defenderé, donee Pupiliam ín
fula magna immunitacecolendamobtinucre.Vri9 fibi fílium conforte poteftatisac-
ccpit:campanasduodecim,annofalutis o£tingentefimo feptuagefimo, Imperatori 87e.
Conftantinopolitano dono mifu.quas ferunt primas-fuille in Graxia vifas : huic fili-
usfucceffitin ducatufolus, qui Comaclum ciuitatem de Rauennatibus vi ccepit;
& denique Petrum fratrem fuum in ducatu focium obtinuit: ambo tamen infra
jo tertium annum magiftfatufe abdearunt. HisfucceiTir Petrus Candianus, qui cum
Sclauos vno praelio íuperaffet,in altero ab eis fupcratiis & intcrfedt us eft: Ioáncs Par-
ritiacus,qui (e ducatu abdicauerat.rurfus vt patria; confulcrer, principarum acccpir,
(êxtoq; menfe depofumfufte&us ei Petrus cognomento Tribunus. Tum primú Ita
lia, pofthabitisFrancis,duos reges fuigenens ílbidelegit Berengarium Foroiulicn-
fem ¿¿GuidoneSpolcunumducé.Petrus partem vrbisnnirocinxit à Riuo caftelK
G 5
7« COMMENT. PII PAPAE II.
vfquead íanchtn Mariam in Iubanico, ibiq; cana maius férrea catena conchiiîr.'
Hungari eo anno Italian) ingreifi àTtiuifioMedlc m víque, cxdibus omnia,in-
cendikqjvaí1 '•• n •
liciatis nauibus tumulruarie
fabricatis,Ciuitarem nouam,QLigiamque,&:caputaggeris populati iunt. Quos Bc-
dara retro in Hungariâ rnifit:PctroTriburio
1o Alcmanno ex ca
ritiam Venetorum
îceauxit;quo tempore Genuam Saraceni ex Afn-
ientes populati funt hune ciues cum dncali folio vellent eiicèrc , & is fearmis
jinieâoignepioe&iulphure miftopalatiumipfumexuíTere.-quo I
fïa:ttK]lra:,acciuium-iedesarferunt, duxq; cum filio, &romplici-
bus interfe&us eft Petrus Vriêolus Cafidianifucceífor exuftaa:dinciareparauir,&
IOOO. Gradunvriukatemfnurocinxit.Circaklem tempusanno falutis milleiîmo Adrien-
fes apud Lauretumcu tionem víq; deleti funt, arque
memorabilis vrbis,qu defecere.
Poft Vrfeolum Petrus ominicus Vrfeolus
per arma dciecit,&: du vrbis regimen fuit, vfque
117 г. ad annum fakuisprimum& llcíimum ccnref>mum,quo te-
pore Vit .¡lis Michael duxàf 1 quoq; in ciuitate
non multis annis paftea inue tervecb'ga Inutntoribusnoua- 20
rumrerumcaptis,atq;fufpencu'onecatis. Fuir& ingens in vrbemetus, cumBaio-
mens Theopolus regnum affi ,Baroceo«.,Doi os, Baôarios, & Bafi-
lios primarias in vrbefan " •quosnon line m; gno labore, ас peri*
culo publico confilio ani etiî non paur «с feditiones rem
Vcnetam agitauere}non tarnen digna: fuerunt,qua: adarquari íbperiorib.poílcnt.et-
í¡ Fi ancîfcm Fofcari non fine iniuriaducali folio fucritamotus. Cur autem ctuuas
lib' rafefeailerac, paucis referendum eih ■ . ■
TttVtntte- Fuemnt Vencti ab initio conditionis fux liberi , fuh proe&ione tarnen Impe-
hbtr. r.'iGnecouim,vfqtic ad témpora Caroli Magni: hinc cum Imperium oibis rerrar,
q?apudGra;coscrat,RomanusPra?fulIcfuChrifti,cuidcdit pater omnem potefta- 50
tem in ca:loi& in terra verus Vicarius ad Germanos in perfona Caroli Magni iraftu-
liíret;nequeparui(TentGra:ci,íéd vitro refiftcrent, Imperium q; retiñere contende1-
rent:fciflum eft Imperium, & Orientales quidem Grarcis, Occidentales Germanis
paruerunr.in Italia vero à Neapoli, •&: Manfredonia quiequid vitra Siciliam ver/üs
exourrit,m partibus Graecorum fuit: cite iora ad Germanos pertinuere, excepta Ve
neria^ Beneuentana vrbe,qux nulbrum partium habita: funt, & in fordere, quod
©IimcumHyreneImpcrarrice,&demumcumNicephoro imperatorc Grarcurum,
CaroJusipfepercuífit.Cautumeílvt Véneta vrbsltalia: maritima, vrriufque amica
Imperiijfuis legibus vteretur : ñeque bello, ñeque pace huius , aut illius partis cen-
iêretur.Fortuîiatus autem Patriarche Gradeniiscum aduerfus Ioannem,& Mauri- 40
tium duces con!piralTet,ea potiífimumrationePipinofuafitjin Venetos ducert :quia
cum Graxis contra fœdusfentirent. Niccta vero patrkius, quiPopuloniam depo-
pulamscft, Venetorum auxilio aduerfus Pipinum claifem initruxit,& Comachi-
um,quod tuncPipini fuir.expugnareaduerfus turpiter repulfus eijppbelerio,acBea-
torci Veneta: ducatum tenentibus,quoscumpacis arbitros Grarci, Franciq; admi-
fiiTentrPrpinus tandem reeufauit dolos ineife traclatibusarbitratus : re integratoque
belio Venetos canquá Graxis amicos magnis afflixit cladibus. Illud conltat Pipinü
Broduleniibus, qui primi ad Oricntem folem Venetorum populi funt Cluiienuhus,
&Pekftrinenfibiisfuba<5tis in Albiolam ciuxiire:& priufquameam caperet,Valenti-
numdiicemièdemrei Veneta\ex Metamauco in Riuum altum tranftulifle : mex- f o.
que AlbioIcnfes,& Metamaucenfesdeditioncm feeifle. Expugnado Riuialti incer-
taefhquidarn affirmant pontem Iigucum a Mecamauco in alcum Riuum a Pipino
dedu&um, quem cum VcnetiexuíÍifíent,Pipinusobierit:aliitcrritum redeunteclaí*
fCjPauli Ct rFaranxDalmatarum, Venetortimqj copias afferente, cffug iletradunt,
ventas in o blc uro eibpax tarnen inter NicephorumGraxorum 1 mpcratoré,&: Im pe
taron'*
4V
LIBER TERT ITS 79

ratoris filium Pipinum conuenit,in cuius fœdcribus conceffit Pipinus , vt Veneti li-
em,quafuerunt à Carolo genitorcdonati,coniUnuflimerctinerenr. Inueni-
iiehadem,quifecundushuiusnominisapudGra:cosimperauit, Veneris in-
hibuüfe,nc mcrces Occidentis in Orientem veherent , nifi aduerfus Saraccnos Si-
ciliam vaIbnresclaírcmduccrcnr.illoíq;irafeciireproruaó¿;re Chriftiana tuenda,
jenda.ImperaHtequoq; Bafilio cum Saracenis naualipraîliode-
rciffc contra Bohemundü Normannum Dirachiumobfidentem
adiuuantc Nicephoro BataniateGraxorum Impcratore. Apparet itaq; Venecos cum
Grarcorum Imperio amicitiamconferuafle,vt commercium pro mercacura conti-
ro nuare portent. Verü il Jo deficiente deferuiíTe, & multade Grarcis ad fe traxiiTe.Hinc
— 'Hadara libertas Veneta-.nam cum Orientales Impeiatorcs prorfus elanguiifent, ^
i funt Veneti,qui rempublicam & Imperii fines longe lateq; propagarunt:cum
; Graíci poflent amplius refiftcre,ncq; Latini curarent. 1
Auxic maxime dignitatem Venetorum Alexander tertius Romanus Potifex, лЫмЫ
ne Senenfis,qui Venetorum àrmis,& Sebaib'ani Tiani principis ope,aducrfum \tmfiuJ\»
ricumImperatorcmadiutus,innumerabilibufq; beneficiis ornatus, prasclaris г*мтъьл-
rarKq; priuilegiis honéftauit:ipfi vero qui Graxorum Imperium expilauerant, G*"*¿.
ctiam multarum prouinciarum regnum opprimere conati funt : nam in dominatu fibm & vi-
blica nil vcretur.Duces fuos Veneti cóplures damnauere,alios oculis,alios vita{e*^^"
rr
is,nec magiftris militum mitioresfuere;quiaVerieri genusjio- ¿? u»Ut»
inum funt pro república coníeruanda,& augendaacie,&fuarum maxime legum. шит L'"
ífimumrPro religione farpe clanes armaucrcCum Saracenis diu vario re-

nderunt,illofq; cum oram Dalmatian diripuiírent,&Gradu'mvfqüe
us excurriííent,nauali praelio fuperatos, Adriaticum íinum telinquere
nituscoegerunt.Chriftianis Hierofolymam obemennb magnaíkpe .uixilia prx-
m Francis fociecate inita bis Conftantinopolim vi cceperunt, Aegeique
bmnesobtinuerunc. Creram.quai nunc Candía dicitur, pecunia coe
rció marchione Montis ferrati,ad quem Crerenfes deleto Gra;corü
mperioinclinauerant aduerfus Húngaros propter Iaderam,& alias Dalmatian ciui-
ШсЬго dimicauere. Andreas Hungarorumrex,cupiens Chriftianis apud Syna
borannbus opjftn ferre, vt nauigia,quib. veheretur à Veneris obtineiet,eis Dalma-
j8äfit,non tarnen fucceflorespotiri quiete Vénetos permiferunt:LudouiCus e*
nimGe»uenfibus,& Auftriacis ducibus i unclus,aduerfus eos auxilia miíit;& Sigi-
ímúnduvanarc noftra miíTo Pippone Florentinocum magnis copiis in Italiam , rerü
multos Anuos ingentibus aftecit cladibus , quamuis ad extremum vi-
ignominia retroceíferit.Romanos Pontífices Alexandrum tertium,&:
regorium nonum aduerfus Federicum primú magnifiée adiuuerút. Mathildico-
Icad'ierfus Henricumtertium Romanorum Imperatorem opem tulere, qua
Tariá egregia mulier vendicauit.Verú Ferrarienfibus,quipoftea adiusEcckíia;
ár, Romano Pontifici rebellantib.auxilia non negauerunt;ac Ferrariam i«*
poi с ftatem acceperunt:proptcr quá ré extra Eccleíiamf¿c"ti,non prius gratia
eruerc,quam dido Pontificis paruerunr.Cum Bohemundo Nortmanno , qui re-
kaliaobtinuitapud Dyrachium ab Imperatorio. Grarcis, exfcedere requifiti,
pralio rer congreífi,pi iori certamine fuperiores fuere , i naliis íuecubuerunt:
derenam eius in Iraliam inuadentes,v t pacem Grarcisredderet , compmVunt:
!êdente Clemente tercio cum Pifanis focietace inita triennio pro religione in Aíiam
mhabuere,neq; d gnum laude quicquam fecere:cum fociorum asmulatione
' rentur,reuerfidomum,cumPifanis,quiPo!amin Iftriacocperanr,bellú gef-
Polarecuperata,muriíq; vrbis ad mare deiectis , Pífanos complures occide-
ud Metonem duas eorum ñaues onuftas mcrcibus intercepere.Exin pax co-
eíLImperante deinde Federico fecundo cum Pifani triremes centum, contra
Genuenfcs arma tient, requifiti ex fœdere fexagintatiïrcmekGenue; fibus auxilio
Is pracfeclus cu appuliilèt Dyrachiü,accepto nunc.oquod Pifanaclaífis
m fugata fuillct,reuerfus Pola,q иге medio tempore rcbellauerat, ferro
G 4
So COMMENT. PII РАРЛ* It
atque ignc vaftauit.Deinccps Vcneti ilmul,&: Pifani contra Genucniès fœdcra pcr-
cuirerunt;fa:pceniminter Genuenfes>&:Vcnctos decertarum elbfapepax facta fx-
peinterrupta:& Pifani modo iítorum,modoilIoruin focii fuere. CumHenricus
Pifcator.Malca: comes claííe Gemu-níium frctus, Cretam auferre Vcnetis conare-
tur.bcllum inter Genucnfes,& Venetos primum cœpit'duobufq; pra;liis,non admo-
dummagnis.Venetifaper^resfuere.Maiordcindecontcnrio inter hosduos popu
los emcríit;Sedente Gregorio nono propter res Gra"cas,quibus diripiendis vterque
ínhiabat.Pontifexpartibus adíe vocatiscalegepacemcompofuit, ne alter fine alte
ro Vattarim Grecorum Imperatorem, vel amicum,vel hoftem aflumerct:fi quis c5-
tra facerer,eXcommunicarionem,& interdi&i peenam incurreret.Tertio deinde pro I •
monaftcrio fan&i Sabar,quod erat apud Ptolemaidam , vbi & Vencti, & Gcnuenfes
fréquentes inhjbitabentjinterfe contendere cœpcrunr. Philippus natione Gallus,
q i vrbi pra:erat,tanquam diuifionum incentorcs Venetos, vrbcdeiecit^lli Tyrutn
conceflerCjCüius vrbis tertiam partem obtinebant,& Piianis in fœdcra tractis Ptole
maidam reuerfi,Philippiun,&: Gcnuenfes expulerunr,colq¡rurfus congredi auden-
tes,interPtolcmaidam,&Tyrum (trage magna exciderunt. Cum Michael Palco-
logus fîliorum Theodori tutor Vattarisproditioncciuiû,expullbBalduinoImpera-
torcConftantinopolimrccepiflet.&rpupillisoccifis, arrepto Imperio aduerfus Vi-
helmum Achaiar dominum arma mouifIcr.Gcnuenfes Grxco , Vtnet < Latino , fup-
petiastulere, &congrefiifimul inferior Genuenfisfuga,(äJutemqu*fmit. Venetus ¿#
onerariamnauimGenuenfiarripuirapudTyruni,apud Lylibcum tres triremes in-
terccpit:apud Drepanumodo&vigintitriremiumclaflemfuperauit, Rurfufq; irx-
terProlemaidam,&:TyrumGenuenfiumclafljs à Vene, o íuperara eíh Ludouicus
deniq; rex Francia:,qui Philippo in Afia defuneto íucceflerat, Cremonam veniens,
vocatis ad fe Venetis,Genueniibus,ac Pifanis,pacem inter cos quinq; annorum co-
irieuie, qua finita Nicolaus Pifanus prarfectus Veneta: claifiscoi grefliis Genuenii in
Egeo pelago victor euaíit.Philippus Auria interea pr#fc¿tu$,alteriu$claílís Genuë-
iîum, Eubœam multis cladibus aiFecit : Sc Choum infulam in eodem mari vi carpir.
Cum Genüenfium onerofa potentia Venetis videretur,rcgem Aragonum, & Impe
ratorem Grarcorum in focictatcmvocauerc,clafl*emqueoctuaginta quattuor trire- 5«
mium fimul initruxcre;quam Genuenfis prxfectus Paganus Auria fircaBofphorum
Thracium,ingenti pugna fupcratam,difiecit;nec diu portea Aragoncnícs, & Vcneti
íímul iuncti,duce Nicolao Piiàno,coniêrto cum Genueniibus apud Corficam ргаг-
liOjVnam&quadraginta triremes hoftiumcaptas,cumhominibus in prof ondú dc-
merfercGenucnfes eoafFefti dctrimentoJoanniarchiepifcopoMediolaneniî Ce de«
diderc,cuiusaufpiciis apud Sapientiam Peloponneíl Promontorium, Nicolauin Pi-
fanum Vcnctorum praerectum cum quinq; millibus hominum captum , abduxerei
&fecundumhancvi¿toriampaxmortuoarchicpiícopoícquisconditionibus rece- •
pta eíhNcc diu poílea memorara apud veteres Ínfula Thenedos,nouum bellum cx-
citauir,quam Calo loannes Graccorum Imperator Vcnetis cradiderat.Filiuseiu;. An- 4«
dronicus Genueniibus promiferat.Pugnatum til apud Antium,& Genuenfes con-
fliftifunt:&rurfusfexeorum triremes ex Cyproredeuntcs capta:, quae Barnabouis
filiam Ínfula: regí nuptameoveXerant.Verfa deinde vice Lucianus Auria Genuen»
Лит claífis pra:fc&us,Vi&orem Piíanum apud Polam aggrcflus.duodeuiginti trire
mes eíabftulit. Elati ea victoria Genuenfes mare fupci um duabusclaílibus Venetis
claufere,quarum altera in Picenoítationemhabuit¡altera apud laderam, nec terre
patebat Venetis Francifco Carraria Romanum oppidum deTaruifinis obíldcnté.
Ca:perunt Genuenfes Bebas caput aggeris,& fan&i Lazzari victim, & Clugia , Mc-
tamaucumcremauere:Lauretumviexpugnauerc,deindeadcapicndam vrbem ani-
mosintendere:fed concluí! paludibuSj&breuibusaquis à Ieuioribus Vcnetorü na- y %
uigiis magnum detrimentumacccpere:&: paulo poít Clugia obfeífi , multis aftecbi
cladibus,rameIaborantes,deditioncm feccre. Décimo calendas lulii anno faJuris
1380. millefímom'gcntefimoo¿tuageíímo,ingcnsea Venctorum victoria fuir. Andreas
Contarcnusduxciüitatis, VictorPifanus,Dominicus Michael, Cat o!uiZcnus,é¿
Thaddäus Iuítinianuseiuspra?cipuiauctoreshabitifunt ; Hoíriumqiwiuor milba
tercenci
LIBER TIRTIVS. St
terccnri qiiadraginta vfui in Vcnetorurn potcftatem venere: Nec tarnen vi&i,&pro-
pe ad internecionem ddeti quieuere,&pace petiuere Genuenfes.fed clafle in Iftriá
mifla,bellumreintegrarunt:&Tergeftinos adrebellionem compulere:Iuftinopo-
lim incendio abfumfere:ad portumVenetumpcrcontempmmvenerc:Polam,&Si-
gniam vi cepere: à Parentioaegrerepulfifunt:randem arbitro Sabaiidiazduce fequë-
ti anno pax conclufaeft,ea lege adie6h,vt Caftellum in infulaThenedos demolire-
tur.quodfiieratdiicordiaecaufa, idq; fa&umeft. PoftremofubPhilippoMedioIa-
nenûumducerurium Gcnuenfesnaualipralio cum Veneris contenderunr,vi£b'qî
funt;& Francifcus Spinola claifis praefe&us in captiuitatem ducbis.Deinceps Vene-
i o ti dorn ini maris habiti,qui diu in continent Italia: nihil obtinuere. Prima eorum
poflcffioTaruifiumfuir,qua;ciuitas,eû modo Au ftrialibus, modo Patauinisparuif-
fet,tandcm íefe Venetis dedit,anno falutis quarto & trigeíimo fupramillefímum tri- ... vj *
gentefimum.Contenderunt& Veneticum Bononienfibus annis tribus. Quadra-
ginta milita militum Bononieníes inarmis aliquado coegerunt,& caftellum in oftie
Padi ercxerunt.vicerunt tarnen eos Vencti,& caftellum deftruere compulerút: An-
conitanos fepearmisarm'xerunt:Carrarios,fuba£to Patauio,eiecerunt : Scaligeris,
quorum potentia olim in Italia ingens fuit, Vcronam,& Vicentiam ademerunt : Cú
viceçomitibus Mediolani dominis,varia Гагре fortuna terra,mariq; decertarunt: lo-
annem archiepiícopum,& Barnabouem,& loannem Galeatium admodum timuc»
aore:Phüippum Mariam Florentinis iun&i bello attriuerc : Brixiam , Bergamum,
& infignia plcraque oppida ei abftulerunt : Abduaque tranfmiíla ad Medio
lani víquemoeniapraedabundiexcurrerunt : Illomortuo,cum Placentiaro,&: Lau-
damoecupaflent , à Francifco Sfortia,qui Philippo fucceífit , eie&i funt ; & cum eo
demüaequis conditionib.(vtanted!Ximus)paccmfecere.Regi Alfonfoaduerfu?Frl-
ciícum,& Florentinos focü fuere,deinde hoftes,tandem in amicitiá rediere , cú pa-
ritertimerent,&timorieírent:Appofuerunt&inrcb.Ecclefia:manus:Patriarcham
cforo Iulii deiecerun t: Rauenná occuparunt:£ugeniú quartú,quamuis fuá: vrbis ci-
uem,ahq uandiu perfecuti funr.Poftremo cum tota Italia, exceptio Genuenfibus , &:
Romandiola: tyrannis,in fœdera со flent,priores Veneti reperd funt,qui Ferdinan
de do Sicilia; regi aduerfus Francos ex feedere auxilia petenti denegauerunt.
Venetia(vt diximus)ab initio infulas,qua: funt inter Gradenfes aquas &Laure- ь&тнМ
tum,fereomnesoccupauit:vnociuitatiscorporeexplurib.ciuitatib.conftituto.Ho
die continua funt acdificia,quaî vnam,& earn quidempulcherr imam vrbtmefficiüt; *»»>*, мЛ-
canalibustantam.in quis aqua: faifa: decurrunt,tanquam viisquibufdam inter íe di- цвпЛпП.
uifis:Latitudo canalium maiorum,trirememcap t remigio vadentem:Sunt& via? la- q. eJfiwt,
teribusftrata:,quaspedibus ambulant: Merces hue ex toto fere orbe conueruiritu:: &^^1>t-■
neq;aliudeftEuropatotanobiliusernporium.negociatorcs totius Ocodcntis buc
res defcrunt,&: Orientales accipiunt merces: Armamentarium, & naualequod Ar-
íenal quafi naualem artem vocitant , ditiífimum habent omni machinarum genere
40 refertum,in quo biremes,triremes,&al¡aomnis generis nauigia abfq; intermiííione
atdificantjopinio eft,atq; ea conftans,eos cum velint breuifllmo tempore dui entura
amplius trircmes,&: maiores etiam onerarias quamplurimas armare poíTe ;quod ajif
quando fecerunr. Vrbs tota lateritia pulcherrimis ardificiis exornara: Verum í¡ ftabic
Imperium breui marmórea fier, & iam nobilium patriciorum ades marmore vndiqi
incruíhtae plurimo fulgent auro. Beato Marco Euangelifta: in media vrbe,nobiliíb%
ma conftru ¿ta eft a:des,ex Orientali teftud'nesteiTellatoopere,quodMufaicum vo-
cant4vndiq;deaiirara::hicthefâurumeiîeaiTeruntina:de Marciana fub Procurato-
rum cuftodia regales opes excedentem,carbunculis,adamátibus,fmaragdis,& omni
gemmarum genere referuífimum Orientalium olim Imperatorum gaza. Hxc o-
jo mnia noftraa:tate Graxuhis quídam Stamate nomine fubtilifuratus ingenio; tandé
captus,& vltimofupplicioaífectuseft , diífuadentc duce FranciícoFoícari,quiau-
fum taita feruandum eíTe dicebat.Turris campanadas pinnaculum multis aureorum
millib.inauratum fertintiducale palatium ampliífimum eft,quod fupraincenfum,&
dcindeinftaurammdiximus.Huicproximecuria,vbifenatus habetur, &comitiü fu-
per columnas marmóreas «dificatú,omnib.ornaméusiHuftre. Sunt &: alia permult»
St COMMENT. РП РАРЯ II.
templa per vrbem miro fumptu&r opere DeoâHitibufqiCxaedirlcata; crcCcit indies
ciuicas,nullis circumdata mœni bus , aqua tancum pro muro eft,contintns vbi pro-
piusacceditpafíiium tribus millibus dilht. Viroshabuit noftra a:tat«litterarum
doctrina illuftrcs:PaulumordinisfandiAuguftiniprorcflorem,cuiusdialedicos li
bros hodiemultí fcquuntur : Francifcum Baibarum equitcminílgncm patricium
Grarcis ас Lattnis littcriscruditum,& qui ex Grarc is multa i n latinum vertir:Lcon-
ar dum Iuftinianum Bernardi filium,& Bernai dum Iuftinianum equieem ipfíus Le-
onardifilium:ZachammTriuifanum,&plures,quos nimislortgum eifet fingidos
recenferc.Haxde Venetis paulo aicius repctiuimus.qui etfidiu legatos fuos ad Má-
tuanum conuentü mitjererceufarunopoftremo tarnen cum accepilfcnt ducemClt- 1 «
uenfem aduentafle,oratores Francos propcdjem venturos.ipfumq; Fr«incifcú Sfor-
" am Mediolanenfium ducem adeiTe,neq; alios ex tota Italia,qüam fcipfos defidera-
mum ve** riíduos oratores cum deleâa nobilium iuuentute Mantuam miíerc, Vrfatum luíli-
SffP''n'anum>^ Ludoucum Fofcarenum iuriíconíukum clariflinvim, adiun&is equiti-
buscirciter quingentis,qui honoris caufaitineriseirentcomitcí.Francifcus Sfortia
ob reuerentiam vrbis Venera: his extra mcenia obuiá proccílit, mediufq; inter duos
oratores introiuit.Ludouicus alter ex legatis inconfiílorio publico luculentam ora-
tionem habuitrerat enim non iurifconíultus modo, verum ctiam eloquentix ítudi-
ofus;ora:ionisha*cfcntcntiafuir.DeteítariVcnctosTurcaiumaudaciam,qui aliena
inuaderentjChriftianorum ignauiam accufaic,qui fuá non tuercntur,ncq; arma pro i •
reKgiene cápete auderent. Laudare Pontifkcm.qui de communi íalurc anxius non
finelabore,&:fumptu Mantuam petiuillet; bellu-m contra Tureas fufeipiendum
fuaderc:fi vnitisChriftianorum Virib.gcnpoflet.atq; in cum euentum feie magna
fa&uros promittere. E contra Pius Pontifex de or /gme Vc nctorum,dtq; gloriofis
eorumgeíh^nonnüllaprarfatus, oblata eorum pro tuendareligionccollaudauit,
quauis ¿am conditioné haberent.qua: diflkillime poflet impleri uarditatem leg-i to-
rum accufauit,qui cum eflent conuentui propinquiflimi,vltimi tarnen omnium ve-
nifTent.Commemorauit&AleXandritertii Romani Pontificis quanta in Venetos
charitas,ncc fe minus erga eos dileäionishabiturum arrumauit,li ad tutclam reiigi-
onis(vrpareít)fuamoperam nauarent. ¿a
■frêgrtjftu Cum plenum iam concilium eíTet,quamuisnondumFranciveniiTent:placuic
ïticnîitf' Romano Pcntiftci,priusquam FranciícusduxMediolaniabiret,quidiu tetineri no
ùicWwvTî-poteratjfimulomnesalloqubquiprarfentcsaderantj «tq; ad belli iuíceptionem co-
tf*,B^y'hortari:fa£fca igitut rcdiuinain ecclefiacathedrali principes ac legati omnes, in со-
'jùm^Svrà cionem accerfiti funt.Multa; ibi de feflîone contentioncs fuere,fed nulla maior, qua
tïfii s/irtu Venetorum ic Sabaudieniîum: illi potentiam , & antiquitatem fui Imperii pra fe-
ыЗ$Г ''rebantiiftmobilitatemiànguinisj&confuetudinem. Pontifex, cum aliomodolb-
piricontrouerfianequirc^crcícereniqípaulatimiurgiajSiiam Vriàrius luftinianus
oratorVenctorumaccincîusadrixamvidcretur , Venetis poil oratorcSducisBur-
gundiarcoílocütiSjSábaudienfes ad fcabellum fui foin federe iuflïr,atq; imperaio fi- 4#
lentio bons circiter tribus perorauit,tanta auditorum attentionc, vt nullum excide-
rit non intelle&um verbum:& quamvis tullí per eos dies laboraflèt grauiflîme, diui-
natamen ope adiurus inter orandum , neq; tuflîuit vnquam,ncquevelminimuna
oftendit impcdimentum.De bello in Turcas gerendo multa copiofe locutus,id noi»
modo vtile,verumetiamiuítum,facillimum,acnecefíariumdcmonfl:rauit. Eius o-
ratiopoílmodumeditaeft,á¿intcraliascontinetur. Pontifèx cum fmem feciilët,
Beifii ion cardinalis Grarcus pro со 11 eg o locutus,non pauciora quam Pontifex ver
ba rccitôftendens quantam paífi ia&uram Ghnftiani eíTent , pcrdita Conilantin o-
poIi,&quarin(Urcntmala,nifiTurcatumconatib.obuiamircrur.Docuitfaci!eracA
feaudentibusvicloriam;fuafitq;multÍ5rationib.bcllumeflecnpeírenduro; laudare S •
probareq; omnia facrum collegium affirmauit,qu£e Pontifex maximus orando di.
xiiTetdaudatacfteiusorario.ctu* Grarcamfacundiam quantum Latina prarirct ofte*.
derit.Adcratablmperatorcmiflus Antonius epiícopus Teigcfb'nus, qui'nih 1 auíus
el I in tanto contient u perl oqu i. Collcga cius Ioannes Inderbachius agí otabat. Ce
teri
I
LIBER TERTIVÎ fj
reri orateres regum , príncipum ,ciuitarum ,concordibus votis verba Pontificis pro-
bauere. Francifcus Sfortia militari eloquentia, & verbis patriis,fufcipiendum in ho-
ftes fidei bellum magnopere fuafitifeq; & fua in earn rem obtulit.
Aderant &oratores Hungaria:,qui fuo loco dicendi copiaadepti.(vltimi enim °™e„%"¿
fuere qui loquercntur)cum petituri opem veniflent,Pontifice laudato , qui de com- pu гф'ш-
raun: falute follicitus eflct,Imperatorem plurib. verbis criminati funt,qui laboranti-/*""-
busTurcarumbelloHungarismoleftias addidiiTet,nouistumultibusregnuminuol-
uens.Fremebat his auditis aduerfus Imperarorem,tota concio.nec orator eius in ta
to confeíTu obieâa dilucre audebat, vt qui concione non effet alloqui folitus. Tum
io Pontifex praîterrem&contrareminquit:Hungarilocuticrtis,de bello contraTur-
cas gerendo.nunc agimus,& caufa: veftrae confulentes,Imperarorem,& Chriftianos
reliquos in auxilium veftrum armare conamunvos opem quanitis, & qui poffunt o-
pituîari vet bis laceffitis?non eft hoc,quod regno veftro conducat,neq; hic locus eft,
in quo iurgia ia&are conueniat. Male miieria,& arrogantia fimul habitant. Nos Im-
peratorcmamanremiuftinouimus,nec regem veftrum ab honefto difcedere arbi-
tramur,quamuis de regno diflfentiantjnemo tarnen iniuftam habere fecaufam arbi-
tratur,cumveritatemnouerint,obedient veritati,danda eft opera , vtinamicitiam
redeant4Mifiraus ad eos legatuin vnum,mittemus & alium,ü opus fuerit.ne quid ad
reconciliandos inter fe principes, défit : intereaquodinmanibuseftabfoluamus;
¿oíaceíTantqueprorfushocinlocodiffentiones , пес maledi&um aliquod audiatur:
Siluere his auditis Hungari : rcliquiomnes verba Pontificis probauere,&: vnitis
animis bellum eflegerendum aduerfus Turcas decreuerunt; &concioeius diei ib»
lutaeft.
Poftridiecun&iquiaderantltalicinominis oratores,ac principes ad prarfen- *>«
tiam Pontificis accerfitifunt.Conuenere in palatio Francifcus Mediolaneníiú óux/ тШ£
Ludouicus Mantuanus,& Vilhclmus Montis ferrati marchf о, ac Sigifmundus Ma- цшЬф*\
latefta.Et quoniam rex Aràgonum Siciliam,Corficam,ac Sardiniam , Italici iuris in-T^ff
fulas poífideretjoratores eius interfuere.Tum regis Ferdinandi legati , archiepifco- «*« italic*
pus Bencuentanus,&: Andriae dux;deindcVencti,Florentini,Senenfes,Ferraricnfes, *4*** -
3 о Lucenfes,ac ßononienfcs,Sabaudienfes,quamuis eis alpes late dominentur,ad Fra-
cos inclinantes, cum Italics adnumerari noluerunt.Genuenfes nondum publice ad-
erantjclam tarnen auxilia pollicebantur. Cardinales finiftrum,dcxtrumq; latus Pó-
tiflcisobtinebant.PrincipeSjaclegatièregionefedebant,quibusaudire paratis, de-
creuimuSjinquit Pontifex,veftro confilio filii bellum Turcis inferremec dubitamus
quin arma, equi,homincs,naues,pecuniae abunde fuppetant,fi Chriftiani fux faluti
afïuerint.Nunc cogitandum eft mari,an terra,an vtrobiq; aggrediendus fit hoftis; &
<j'uarctaflis,qui<ve terreftris exercitus fit neceflarius,&quibus ex populis legendi fine
milites:verura pecunia Hungarian milite fintadiuuandi, confulite in medium; &
quae promittitis auxilia palam proponite.Primusadha;cFra,,cifcusrefpondit,&qua:
40 pridiepromiferatconfirmauit;deinde hoc confilium dédit: videri fibi neceflàrium
eife marijtcrraq; Turcas fummis viribus inuafum iri.De quantitate exercitus , fequi
vires hoftium nefciret,loqui non poiTe.Milites autem ex his regionibus delegendos
fore,quz Turcis effent proxima:,noiienrquc mores hoftium , & infidias callerent:
ex Italia, ceterifqueprouinciisremotioribus pecunias cogendas , quibusHunga-
гошт,& aliorum exercitus alerentur; incognitas Hungaris gentes haudquaquam
-mittendas,qux facile cum illis tumultuarentur,nec fine grauiífimo iumptu,aut mit-
tieopoffent.autrerincri.Aragonenfes, quorum princeps erat Cliuenfis epiícopus,
multa & magna fui regis nomine , promiferunt ; & Francifci confilium laudarunt:
Vencti,qui nihil polliceri auderenr,c6filium,tanquam priuati homines dantcs ma
je ri,tcrraq; hoftem eflfe premendurr^cenferenf.clailem trigintatriremium,&odo na-
uium ectearíi in mari íuíficere,qux in Hellefpontum traiiciens,litrora hinc Gracia?,
inde Afia: infeftaretjfic fieri vt multiTurcarum ad cuftodienda maritima locadefti-
narentur. terreftres copias ex Hungaria,vicinifq; locis cogendas effe : equitum qua-
dragincamülium,peditum v>gintimilIium:necminoresefleoporrere:argetum bel
lo n«ceíTarium,ex reliquis Chriftianorü prouinciis hauriendú.qui pofteaôcuti funt
84 COMMENT. PII РАРЛБ IL
omnes fere in banc fententiam pedibus iuerunr, praeter Sigifmundum Malateftani)
qui vbi ad cum ventum eft,afliugens militari quadam,& prsecipici facundia : Ego,
inquit,Pater ianftiflime,rem nauticam pKererco,cuius me fateor ignarum. Veneris
hancprouinciam relinquo , in bello campeftriexercitatus ; qui anremelocuci
funr,oœnes eas gentes armandas dixere>qux Turciscohaerenr,«:illorum mores no-
runt;mihi longe alia (cntentiaeft:nam,qui Turcis proximi habitanr Hungari, Va-
lachi,Rafciani,Bulgari)Epyrorar,Gra;ci,iârpeantcillorumoraccciderunr,neq; vul-
tum poiruntTurcarum fcrrc.ego fi hoc bellum fimgefturus,Italici generis équités,
ас pedites armaucnm,eo numcro.qui fatis rueritjnec de victoria dubitauerim; ргж-
ftantcnim noitri milices, ас duces longe alios;cquospra:t:erea,& armât uras meliorcs i •
habemus;ncquc illud obftat,quod genus pugna: nefcimus,quo ilh vtuntur, quando
ncque illi noftrum nouerc>& facilius nos îllox um iniîdias, quam i Iii noftras vitabi-
miis.urfuntltalorumdexrcrrimaingenia.quarefuadeovtreliquipccuniáoontribu-
anc,ítali bellum gérant. Laudata eft Sigifmundi oratio; poítquam Vero cuncti finie
re, Pius in hune modum locutus eft.Et nns quidem fi fieri polier ô fini hoc bellum I-
talico milite gereremusiquandonullacft alia gens,quac fit prarttantiorarmis:lèdhoc
difficillimumeft,atquepropemodumimpoflibile:quisenirn tantum auri fubmini?
itrer,qnantumhar copiar confumant, qux ab Italia in Gra:ciamproficifcantur? nec
duces noftrifunr,qui mil tare extra Italiamvelint,inter nos fine vita: diferimine, &c
magno cum emolumento belligérant; cum Turcis cruenta fiuntprarlia, nec lucra i«
magna quxruntur,niíianimauim.RurfusTheutones , atque Húngaros, íiuc Buhe
mos pccun-aconducercqui bellum gerant,arduumeft;niiiltaliapecuniamdcderir,
milla pioumcia dabit.Auari &: lüfpiciofi funt iili.fcmperque falli circa pecuniam ехт
iftimantîfortaiîe armât um milicemdabunt, aurumnondabunt , & ù copado plus
conferant,pecunia Itálica vix clafll fufficiet:quod poíIumus,non quudvok. mus ne-
ccireeítfacere,eomilitegerendumeftbellum,quihaberiporclb Galli,& Angli,&:
Thcutones>&:Bohemi,&:Poloni copias polIicencur,hiíqueterrcftre bellum inltrue-
mus:exHiípanis,quiCaftellani vocanturpropterMauritanos,quibuscum certarae
habent,excuíatum fe mittent:Cathelani,& Aragoheafes,¿5¿ Portugallenics, fi quid
cbtulerint,ad rem nauticam pertinebit labor ent non imusinficias,tot diuerfiflimas j 0
gentes in vnis caftris continerejlicebit tarnen & pluies duces, 6c plura caftra coníti-
rueie.eamodcratione adhibita.vt altera fubueniantalteris,cumneceífitasingrueric:
vnumtamenducemcunctirefpicient Apoftolicatíedislegatum , & vnumiignum
fequentur,viuifica:Crucis:verumhxc praematura eft cura.
i¿ust,mi¡¡- Nunc vndecopias habeamus,in confultationem venit;&quam multas coge-
teepui,é- re oportcat;hishabitis&deducibus,&decoticordiagentium tranfigemus. Multa
«w^W4êPoten"aTurcaruminmediumadduclaíünt : nobis compertum cftplusquam
fi',tf fw-ducentahominummillia eos ad bellum adducerc non pollc&in his rufticos , iner-
*$шЛи*!**mcs,atqueimbellemturb.im contineri.-robur íuiexerarusinGenizeris confiílere»
qui quadiagintamillia no nexct dannnec du bitandumeífc de victoria Chriftiano^ ^
rum, Ii velquinqujgintamilliaad pugnamierint,quando&: armis multo, ac viicute
pra:ftant;verum équités eíIeoporter,maiori ex parcc,qui bellum geranr : Jocaenim
campeftriafunt,inquibuspugnandumerit,&Turcarum cquicatus cft magnus, Se
maiorescopia';nequeregifacile,nequcalipolílint, bello marítimo, triginta trire
mes^ octo ceteas ñaues affirmant Veneri victoriam rradiruras:id cft ferme omniü,
qui Turcas nouereiudicium ; quodíideccm triremes adiiciantur,non eft dubium
quin noftri mare poílldeant , neq; finanr, ex Afia tranfire Turcas,quorum maxima
pars ad tuenda,qua: circa mare ium,oppidadiílincbitur : & multo minores crunr,
copia: ad i ampeftre bellum iturar.ficrcrum gnari loquuntur.Diximus vnde legendi
fint milites & quantas terra, mariq; copias haberi oportcat.nunc depecumis tr^nii - fo
g.imus. Noftraiêntentiaeft , ficonlùlitis, vtclcriciliiorum proucntuum.inh ne
vfumtrienniodecimamaftcrantjaicitrigeiimam , Juda?i omnium qux poflident
.vigelimam,luni pecuniasabundecorrademus , huic bello ncccilarias ; Ii qui plus
conrerri voluerint inluci о eritjvos fi meli. saliquid cog taftis , proponitc in me-
dium.nosconliliaveltraièquemur. Placuit omnibus Pontificis lententia, ôc le-.
cundum
LIBER TERTIVS. г?
cundum earn decretum ediderunt,oui practeroratores Venetos,acFIorentinoscete-
ti omnes fubfcripferunt.Florentini admodum reprehenfi,quodad concilium milîî
tantum verba dediirentfcmotisarbitrisPontificis colloquium peticre, quod cum
obtinuiflent,tandem duob.intromiífiscardinaIib.BcíT<irioneNic£Eno)& loarme fá-
di Sixti,Florcntmum populum ad obferuationem decreti obligaucrunt;petcntcs id
occultum eíTe,donec nauigia mercibus onufta ex Conílantinopoli rediilïent,quod
ante NatalcmSaluatorisdicmfarurúeíTeconfÍdebant, de qua refolemnisftipula*
tio interceflki&nihilomimisne Florentinorum negligentia res Chriftiana impe-
diri videretur,FranctfcusMediolancnfiumdux > pro Florentinis publice fe vadcm
• i o conftituit.Poft hace multa cum legatis Venetis agitata íunt,qui etfi generale manda*
tum à república non haberent,vt folidi;certiq; aliquid promitterent,rem tamen ver
bis trahebant,verenres ncinito cumTurcis belIo,omnisin Oriente negociatio cef-
rarct:5<: ne Mediolanenfi'íjdumipfiTurcarum bello eflcntoccupatiarmacontrares
íúas inferrct.Sed cum preflîus vrgerentui,dixerunt, Vénetos ita demum focios futu
ros, fi rem nauticam íbliadminiftrare permitterentunfi fuá facerent exhorte rapiqn-
da:íí claífis impenfa leuarcntimfi exercitus ex Hungaria eontraTurcas quinquagin-
, ta milhum equitum,&: viginti milliura peditum protícifceretur:claíTem autcni fexa-
ginca trircm1 um,8¿ nauium viginti cetturum neceíTariam eífc aiebant : & in his vi
tra rémiges & rcliquos nautas,ocl;omiHia militum requirebantur : corpora nauium»
¿o&armatnentatancumfegradsexhib turejpfomittencesrprocaîeris rebus pecunia
exquirebant: >tq; in h.incv'fum décimas, vigefîmas>actrigeu'mas fuac ditionis, quas
centum quinquaginta milliaauri nummumeonferrearbitrabanturmeq; his conte-
ti,ampliusauriquindecics centena milliaex publico poftulabâtî&huiiiiccmodi Ve-
netorumoblatiofuit. Q¿b. Potifex itarefpondit.Merccdé Venetifereimpofïibilé
qu3eritis:dolcndum eft ci uitatcmveílram,quxolim máximas claíTes pro tutela fîdei
libenterarmault.hodie ne vnáquidénauim armare velle.ContraPifanos,c5tra Ge-
nucnfeSjreges&Imperatores pro fociis,acfubditisingentia tepe bella veftroarrcgef-
fiftis-.nunc pro Chnfto pugnaturi aduerfus impíos Turcas pretium pofcicis?Nos vc-
ftra; ciuitatis procurators tutmis , fuamremagimus, dum bellum Turcis inferre
30 qua?rimus,hoftcm veftris ceruicibus imminentem ftudemus auertere.Quis regum
vnquam tantum auri in apparatu alicuius belli promptum habuit,quantum ex nobis
quaîritur?fufficittantumadeire,quantumprincipiarequirunt:reliquum decreta: dé
cima: miniftrabunt.& duces,fi modo homines fucrint,non foemina:. Vos infuper o-
ratores,fcXigintatriremes&viîntmauesexigitb:nuper dim diatam claflem fatis
eiTe dixiftis : feptuagmta millia pugnatorum ad bellu campeftre depofcitis,qui res
Turcaruminipexerequàdragintamillibusconfîci polie bellûdiiudicanr;difficulta-
tes ingentis,ne bellum fiât;agite non fiat, vos piimi dabitis pœnas.Multain hûc mo-
dum,& fxpe di<äafürit.Qratores,vt étant cauti artificiofe reipondebant, ex fuperio-
rumtemporumfucceífibusTurcarumrerumperitiírimi,nuncifl:am,nuncillam via
40 aperiebát;hoftiumq; vires augentes,noftrasattenuantes,tempus trahere conaban-
tuxjdonecfoluereturconuentus.
Interea de legatis Fran :orum aduentantlbus rumor oboritur quod amici Ve* t^»t¡,f,^
netis,infefti Papa: propter regnum Sicilix,ad concilium veniant. Dux itaq; Medio- urwm Bri- '
îani fubícriptopromifíionísdecretodomum repctiit. Exoratoribus regis Fi anciae, с"^ф,т
qui nom'inati erant,vnus pracceiTitdecanusCarnotenils.cuiusfupramcminimus : is d
c^mcfletelecbsfuxpontifexEcclefi^^
metropolitano confirmacus,non tamen fans tutum fe cxiltim .bat , пш* à Romano
Pra:fule approbaretur. Accepto itaq; legati titulo,vt caufam fuam melius ageret,ante
alios oratores iter arripuitrcumque Mantua: prîemiflus elfct ,fign-ficauit fe tanquam
yc elc&ùm epifcopum vefte lm .a íub p .Uio ingreflurum,idq¡ licerefibi ex venia Pon
tifias arroganter petebat: пес arbitraba! ur ob dignitatem legationis id poíTe negari,
fed iuftus eft aut id veftis deponer¿,aut retro in Franciam reuerti;ille humiliatus Pó-
tifieiobediuit,&ubtencadémumconfirmatione,priusdomumrcdiit, quam ceteri
legati adeibnt; fecuti func paulo poftoratores,alii non minoriadmiratione, quam
íuerantexpedatiUegationis principes fuere Turoncnfis archiepiieopus venerabilis
46 COMMENT. Pïî PAÊAÈ il
tèiiex, epîicôpus Parifienfis diiputator acutus , Thomas Corcelms îhlïghis thcö-
logas, & Bailiuius Rhotomagemls. Rhcnatus Siciiiacrex oratorcs fuos hisadiun-
&it,épifcôpum MaffilicWfem,qtiemmp Se-
quebafttur& ducis Britannia: lcgati,nepos cius, Sc MacIouicnfisepifcopus,&alii
3uäm plures viri prxftantes. Adfuit & legat io Gcitucnfium , qui Francis tanquam
ominisadulabantiir.
2>» trim- Bmanniahodie Gallia: portio cil ad Oceanum fíta,ólim m fula fuit, qua» apud
^* Ptolema:um Cofmographum Albion appellatur; AngliGermanicum genus, Bri-
tahnis infulapulfis.à te Angliam vocauere.iHi in contincntem nauigatcs inter Gua-
fcones,8£ Nortmannos/edesfortiti funr,inquisnomcn,&:Iinguam retinuere, mul- r »
tisduitatibusoccupatis,quarumvnaeft Venercniis appeJIata, emus ante memini-
mtfSjCumde Venetiisítalieisagercmus. Dux Britannia;, ctfi eft minor Franeorum
rege,eiufq; terra circumdarur.'iùis tarnen legibus viuit,neq; rccognofcit in tempora-
liditionefuperioremi ca propter cum Franci pragmaticam quandam fanclioncm
cdidiilent, quae Apoftolica:fediseminentiam,gloriamq; circumfcribcrc videbatur,
non obtempcfauit ilii,neq; Gallicas faneb'ones fecutus eft.In obedientia prima; fedis
more maiorum perfcucrans rlegati fui Mantua profecb',cum animaducrterent cun-
âariFrancosin cxhibenda Pont fici obedientia, non cxpe&atisiilisconfíírorium
peticre,in quo fui principis mandara rerVrrcnt:impetratoque,adfumus,inquit, Ma-
clouienfis epifcopus Britáhiaí ducis legati,fîliitui obfequentiffimi obedientiam ti- %¿
bi,&reuerentiam,more maiorum exlubemus.'tcChrifti vicarium profitemur: verá
beati Petri fucceflorem , militantis£cclefia:caput, & magiftrum.-Chriftiani fumns,
& te duccm fcquimur Chriftiani exercitmrmaiores noftri,poft accepta íemel Cftri-
ftifacra,nunquamapoftatarunt:vixere Romanis legibus, neevnquam prima: fedis
mandatis adueriati funt.ptagmaticam fanüionem Gallica: gentis inucntum refpue-
réVprárdeceíToribustuisconítanti animo adha:íerunt:fequitur princeps nofter fuo-
rumveftigiaprogenitorürtciubentenoshuncadircconuentum veluit : auditurus,
fa&urufq; mandata tua:accepit te velle in Turcas expeditionem ducercrlaudar pro-
pofitumtuum,&neceflarium,fancbimq; opus efle affirmât, quodmeditaris: non
decrittibi,cupiceflêparticepsprarclarihuiusoperis:arma,equos,naues, vitos appa- 3 &
rabit,cum iufl*eris,pro fuis facultatibus,teque fequetun tantum curato, vt aduerfum
potentiflímum hoftem potenter proficifearis.
тоПмш'ю- Laütatus eíl PontifexlegationeBritannica,&ampIim*mis verbis ducem,&:gc-
&pñ7iTS' teni collaudauit.lntcr legatos Francos dies abquot difccptatumcftjobedientiäprius
до£ pra:íhrent,an res Siculas aggrederentunfed cum Pius inobedicntib.audientiam ne-
gâretjcoaéti funt obedientiam prarmittere. Verba fecit Parifienfis cpifcopus,qaiDa*
uidicum iilud pro thematc,vr aiunr,prârtul trSecundum nomen tuum,ita & laus tua
in fines terrae, i uftitiar plena eft dextera tua>Deindeorationcm fuam partitus, de lau
de Pontificis, de fedis ApoftcIica:emincntia,degloria fui regis, acregni multa locu-
tus;tandemobedientiamregisno!Tiinepra:ftitit,rîIialêq;illam appellauit,vtferuilc ^¿
excluderet:de Turds paucalibauit paucioraq;aduerfus eos auxilia promifit. Maf-
ïmenfis deinde Rhcmuum regem obedientem obtulit:& Broccardus Genuenfís o-
ratorprofuaciuitateorationem habuit,ornatam quidem ; fed qua» fuperbam olim
vrbem,iam íeruam oírenderet3Francorum arrogan tiar,ac tumori ancillantem.Pon«-
tifex omnibus auditiSjindignum feefie rcípondit, qui tantis prxeoniis extolleretur;
vilemie vermiculum puluercmâc cinerem vocitans, nec fuismeritis, fed occulto
quodamdiuinitatis iudicio,ad beati Petri cathedram accerfitum ; optare, vtmini«
fteriüin iniunclum pro diuina gloria poflítexplercjattributas Apoftolica: fedi laudes
veras effe,quamuis reipià minorcs,qua: carleftis regni claues accepifl"et,diuinitatcm-
quercferretintcrris,cuiusiudicium quifpcrnerct,anathemaeiret: regnum Fran-
oa: inter cetera cxcellere armorum gloria:regum iliuftria fuiïîe opera , & antiquum
fânguinem; Carolum, qui regnare^ &àfuis progenitonbiis haudquaquam de
generare ; obedientiam eius erga Romanam Écclefiam laudem mereri; quam»
uis aduerfus Turcas pauca promiíTa eflent , íperare fe magna de illa domo , cu
ius proprium fuiflet , & Romanam Ecclefiam , &: Chriítiajaam religioncm ad
uerfus
LIBER T E R T I V S. 87
iierfus hoftes drfcndere : Rhcnnati quoq; regis obedientiam , &: Genueniîs populi
deuotionem commendauit. Admirad funt omncs qui aderantFrancorum legatos,
qui multa minabanuir,tam bumilesacfubmiírosfuiíTe. Expeftabant curiales dura
Se acerba Francorum audire verba,negari obedientiam,generale cÔcilium peti, fpe
fruftrati madmirationem Poruificisredierc.
Poft dies aliquot adeuntes Franci Pontificem,habere fe aliqua dixerunt de re- Ä"!^ *
gnoSicüiíC.qua: pra:fentibusnonnullorum principum legatisexponere vellent:P6- skâùjrm
tifexlibertatem récit aduocandiquoscuperent.Aduenraueratlmperatorisnouale-
gatiojcuiusprincipes fuere Ioarmesepiícopus Eftetenfis , virtute & aucroritate i
i o gnis,& GeorgiusTridcnrinus Pontifici iampridem norus. Tum Carolus marchio
Badenfis,cuifororImperarorianupfír.Aderant&:IegatiC;iftell£eregis,epiícopusO- tMd\'í'H''
uetenfis.&monachus quidam ordinisMinorum ex ludáis ad Chnftianam religio-

nem conuerfus. Indigna tanto principe legatio.Miferat & Alfonfus Lufitaniarrcx o-
ratores fuos non ignobilcs,hos 8¿ alios plures accerfiuerunt Franci;adeuntefq; Pon-
tificem Rothomagenli B.nliuio dicendi prouinciá mandauere. Qin fado filcntie
Fraocorú.quos appellauit Liliatos,egregia pro religione facinora,& quot in Apofto-
licam fedem beneficia comuliíTent,longa oratione narrauit:regn um Sicilia: quo pa
cto ad eos региет{Г«,& quanto íanguine fuiiTet emptum,expofuit: Alfonfum armis
non iure vfum,qui eos eiecit indigne PiumfeciíTc,quifllium Alfoníífpurium,ac co
to roña indignum,tanto regno praers. iflccRhenatum fpreuiifet verú rege, quod Cali-
ftusquäuis Aragon enfisefficerenoluifler.iniuriam paíTos eíTe ¿Pontífice Francos,
Pium.qui nobiliííimo Liliatorú fpreto fanguine prauuliíTet Aragonenfes, petere, vt
Ínconíültcfacl:aconfultereuocaret:Rhenatoregnumdeccrneret:Ferdinandum re-
Siceretjfic futurum, vt contumelia Francis illaiacó penfaretut.Harc ôrationis íenten-
tiafuit,qüib.auditiscriftascun¿tierigere,qui Francis erdiitamici, &qüafi vidores
exulurc,necaüfurumrefpondere Pontificó arbitran'. Ipfe vero paucis pro tempore
vfus. Audiuimus,inquit>oratores regii.quae proRhenati caula uixiihs non fine асец-
fatione noitra.Nos qusefecimus in regno Sicilia: confuiente cardinalium íenatu.ge-
ñx funr,nuhc fi reuocari tanquam iniufte л era petuntur , atquum cít vt eorum confi-
30 liurnexquiramus;quohabito,reipoi)fum&«qucrclis,&petitionib» veftris dabimus:
atq;itáconüentumd mifit. Poítlucc PontifcXgrauia:gr¡tudine ftomacbi arFcctys
eft><3£ árida tuflî adeo vexatus, vt :le vita cius Se iple,& medici dubitarent. Franci ve
ro ел rccognitafimul .tionem eíTe>nonaígritndinemdicere,ref{onium exigcre,pro-
pcrarc,inft¿re,vicbm Pontificéfu srationibusexiftimare,ac proptereareíponfum
efFugere. Quode im Pius ( OgnouiíTet:Etfiine,inquit,media in condone morio-
porteat,refpondebo,nec vincet animum dolor>nec facietargritudo vttimere videar.
Vocatisigiturcardinabbus,5¿communicatórefponío,quodfjcturuserat,quamuis
nonnulli inter paucosrefpondend urn fuadcrentjipfe legatos omnes principum ac-
ecrfiriiuírK,&: qui praeílanteserant in curia viri,qui cum fréquentes conueniíTenr,
4e Ponrifcxlanguidus,&:ingenti dolore oppreiTus,cubiculumexiit,& in aula fua/ubli-
mi fedens folio,indicb filentio pallidus,& admodum anxius vix fari poterat. At vbi
calor inualuit,ardcns dicendi vi,dolore fuperato,afH uentibus verbis , fine vilo labo
re locutustriuiTiborarum habuitorationcm, qua; maxima omnium attentione au
dita eft. IneaPontifex Francorum lai'dcs,longcmelius,quam Bailiuius explica-
uinconfeíTus eft multa illas m Romanam Eccl t liam beneficia conmlifle ; verum no
minora ab earecepiíTe-quat in regno Sicilia; facta eíren^neciurejnecrationecarcre:
iniuftas ç(Cc Francorum querelas.quorum iuri non effet derogatum.Verum iniurios
ipfos negari non poife,qoi legem iu regno fuo pi omulgafîent , Apoftolica: fedi ad-
ucrfam.oua:mulcasan4iiasmgehennamraperct:extac oratio inter alias fcripta,non
jo eft енг ûngulaseius partes hun. loco inferamus,in volumine orationúm quœrenda
eft,fi quis quam pulchre Gallorum dicta fuerint conrurata.cognofcere cupit. Cum
Pius dicendi finem feciftl t.Franci ilium regem laefum d xcre,cupere audiri.ne indc-
/enfum fui principis honorem rel'nqucreviderentur.quib Pontifex.-Vosn'nqMirû-
diam &quando,&: quoties plabebit,& itatim cx aula in cubiculum rediir,omni lan
guored dolore liberatus,iu calor oratiunis frigus omne deiecit è ftomacho. Car*
• Hz,
,88 COMMENT. PII PAPAE IL
díñales betabundi ad eum ingreífi pro feruato fedis honore , gradas egere : curiales
qui Pontifícem contemnere vidcbantur,in admirationem eius conuei íi íimt , illud
pr2Ccipuelaudantes,quoddepragmaticarandionefueratdi¿tum, affirmantes me
moria patrum noílrorum nunquam fuifle Papam , qui verba feciflet magis Pa
paba.
Alte?» ш. Poftridie cardinales Galli Pontifícem accedentes, oratoribus Francis publica
мь£мГ* audientiam petiere,itaillos cupere affirmantes.Pondfex conccíTurum fe ait } verum
fißoriiftert. publice di£ta,publicecôfutaturum:eligerct publice, an priuatim confundí vellent,
п?соф™ 4uia non eêc ehngUIS Pontifex.neq; partes iniuíbs caufae tueretur. Cóíiderauerunt
verba Pontificis Franci, priuatamq; audientiam elegere , oóto tantum cardinalibus ю
accciíítis,atquehorisduabus Rhenati caufam orauere; ea locuti, quae nullo pacto
confutan polTearbitrabamur. Verum Pontifex cunch's memoria: commendatis,
qua: pondus habere vidcbantur,extempoic nihil moratus, adeo efficaciter obiecta
diluit,adeoacutcfuac5f¡rmauit,vtgratiffimúFrancisfuerit, cora paucis fuiílc cer
tamen, quippequifuarummemoracl:¿onum,quarationehoc, aut illud ferifTet non
ignorab.it. Nulla fuit argumentado Francorum,quam non è veftigio diíToluerit , qui
rubore.acconfuíionej&ipfodcniqueillentio, palamfe vidos reddidere; quorum
plurimi,quianteaPontificem blafphemauerantvirinobiles, &Iegadonis principes
ad pedes'ciusproftrati veniampeduerunt.Rcliquiadimpctrandas gradas fe conuer-
terunr,ncq¡ amplius de regno Sicilia; verbum faceré praeíumpferunt.QuorumFecia- го
lis,ÍÍue vt noílra xtzs vocat, Araldus vir prudens cum in corona curialium rogaretur,
quid nam Franci íilerentíquorum mina: tanquam tonitruaprius audita; fuiflènt ,fa-
ccterefpondit:Da:monio,inquit, vexatiad Ecclefiam dum trahunturclamoribus,
omnia complent,at vbi facerdoti in confpeclum venere, & facris tafti velaminibus,
ve!uti mortui conquiefcunt.ldcm nobis accidit,vifo & audito Pío Pontífice, cccidi.t
Omnis furor.
upuiotri- P°ft Ьзес rogati oratores Franci,quid auxilii contraTurcas afFerrent ; vanum efíb
шит />4«<dixerunt de Turcucogitare,nifi res Gallica% arque Anglicae componerentur; quia
тняш'а/* nemo vellet iadefeníam patriam hoílt relinquere,qua:rendarn domi pacem, tum de
firens/uü bello in exteros agendum: adquos Pontifex pri us inquit quàm Franci, &Anghre- 30
'iMmSj concilientur,delebunt Turca» Hungaros,fero deinde auxiliu afFercds, licebat íi non
ta, rnilite,at faltim pecunia rem G Im ib an a iuuare : Quamuis cur milite quoq; n equ ca
ris mittere non videmus , qui & à vobis requiritur,& ab Anglisjquód íi pares copias,
proportion habita, ambo miferint,nil minorent veftra domi potentia, quàm nunc
eftaduerfushoites.Cumq;rationibusfatisfacerenon valercnt, mandatum ííbifuif-
fe dixerunt ea de re, vt nihil promitterent, niíl venicntibus Anglis, & pacem accipie-
dbus.cumillinon veniiTcnt,filendum íibieiTe; vtile tarnen illud videri coníiliurn:
Anglos citra mare ad locum aliquem acccríiri Francis, & i Iiis aecomodum, eoq; le-
gatum Apoftolicum deftinari,qui partes componcret : Qupd fadurum fe Pontifex
no recuíáuít,íed rebus deindcmutatis,cum Franci federn Apoftolicam magis ac ma- 40
gis perfcquerentur,&: Anglimagnis ínter fe odus laborarent,res ipfaneglecbeíl: ntc
plura cum Francis acta.
ЪепЬт Miferat Pius prius quàm Roma recederet Francifcum Interamnenfem epifco-
UgatlfioM Pumm Angliam, qui legis auxilia aduerfus Turcas exquireret,regnique lites com-
de, »c pace poneré:. Henricus eiusnominisfextus, per id tempus Anglorum regno prasfide-
»»/#S4. bat,virmulieretimidior,confilii,atque animiprorfusinops,& qui vxori cunóla сб-
miíiíTet: erat tarnen religionis amans, & circa res diuinas valdeattentus,qui iuflus
legationem mittere ad conuentum Mantuanum nomine regio , & rebus , qua;
ibi traebndas forent,non indignam,epifcopos , & proceres regni preclaros defigna-
uit oratores;fed nemo illorum iter ingreiTuseft,contempferuntomnes regis iuflîonë. y 0
111e duos presbyteros , modici nominis, ad Pium tranfmifit, qui & obediendam
ofîèrrent,& cur legad maiores non veniflent,cauiâs redderent. In litteris mandat!
non fucrunt de more,aut telles nominati,autfubfcripti tabelliones; fed adnotata e-
rat regft manu huiufcemodi fubfcriptio , Henricus teile me ipfo : & iïgillum regni
appenfum. Contempfit Pontifex, derifkque tand regis tarn vilem legationem ; nec
vitra
LIBER TERTiVS. j |Д
vitra ad conrpecbim fuum admifit. IntereafpretusinÀngliaïnterâmnenfisepifco*
pus,cü legationis officitim non permittereturexercere,indignatus ex Anglia recef-
fit,& tranlmiiTomari,Calefium vehit.Ioannes Varuici comes,vir ftrenuus, & audax
ob i n dign ationem regis eo confugerat,qui paucis diebus ante, cüm accepiflèt regia
claflem aduerfus febreuinauigaturameíTe,qua:inportu Sanduciae inftmcbatur eu
o&ingentis viris no&u nauigans imparatos hoftes aggreflus,cdita non parua ca;de¿
multiiq; cum prefecl:oclaffisinterceptis,vi&orredierat.Is accerfitoepiicopo,&co-
gnita fui receflus cauià-Manejinquitjnoli abire.Êgo te in Angiiam reducam, & tua»
legationi locum faciam.rex nofter ftupidus eft,&: mente captus iregitur,hon regit* a-
10 pud vxorem,S: qui regis thalamumfœdant,lmperiumeft. Ego cum ferre ifta non
poiIèm,&aIiamregniformamrequirercm,eieclusfum à facie regis ; breue exiliurn
meum erit.Multi mecum fentiunt,quorum princeps eft dux Eboracenfis à cuius re-
gnum eilet fi iura ipe<äarentur:armata: nobis copia? propediem aderuht,ferro fortu-
nam cxpericmur,fidabitvictoriamDeus,eiiciemus hoftes à latere regis, &nosipfi
regnum gubernabimus:Rex nudum nomen retinebit : recipiemus te fummi prafu-
lis legatum,& breui regno compofito,cIaflem pro religionepafábimüs. Acquieuit
epiicopus,& cum illo in Angiiam reuerfus eft.Comiti armatorum viginti millia pra>
fto afruere,& paulo poft duplicatus exercitus eíbin eo epifeopus vexilla crexitEcclc-
fia; Romanae,& quafi aduerfus hoftes fidei prarliandum eflet,plehariam peccatorum
l0remiflîonemindulfithis,quipro parte Varuici comitís püghareht aduerfus hoftes
eius anathema promulgauit, Uteris Apoftolicis pro caftris oftenfis, qua; licet aliud
continercnt,idipfumcredebantur habere. Commiflapughaingensoccifiofacbeftj
& nonnulli proceres periere. Rex Angliac captus Londinium duc~tus,ibiq; non abf-
que honore regio eft habitus: Regina cum filio, &plerifque fuae faâionis proceri-
bus in Gallia fugit. Conuocati funt apud Londinium prçlati,& proceres regni,par-
lamentum vt ipfi vocant,de rebus publicis habituri : in quo illud ante omnia placúit¿
vt afta priorisparlamcnti, quod anno pracedenti fucrat habitum, refcinderenturi
ineoenimdux Eboracenfis comes Sarem, & comes Varuici hoftes regni fueranfc
declarati,refcifllone obtenta,dux Eboracenfis regnum ad feípecíare dixit : qui Ric-
5 o cardo régi quondam occifopropinquiorefiêt;necferendüm,vtií regnareht,qùi oc-
cifori fucceífiíTent.Impium id genus hominum.quiregnandicauia parricidium со*
mifiiTent-HcnFicumquartumpatruumfuumoccidiire , regnumq; per tyrannidem
occupafle.illi filium fucccflîûe Hcnricum quintum,& quinto fèxtum , qui tiim im
pute violenti regis haîresefletrparlamenta, qua: vi adhibitapermetum aliquid de-
creuiflent non valere:regnum fibi iure deberi,qui parricidiali exclufo genere , regii
fanguinis primus extaret,coronampetere.Henricovtptiuátoviüeridum,iufta peti-
tio videbatunobftabat iufiurandiim regi pra:ftitum,& longa poíTeffio,& patris bene-
ficium,qui Gallos gehtem infeftam Anglico nomini comprefliflfet: fed cum pertina-
citcr Eboracenfis inftaret,propead arma ventumeftmeq; enim Varuicius,cuiusau-
40 dacia res acta erat,paflurus videbatur eüm regno deiici,qui rex eíTet reccptus. De-
niq; legati prouidentia.diicordia in hunc modum compofita-Henricus quoad vixe-
rit rex efto,cum obieritEboracenfis¿aut eius filius fuccedito:intcrea ad priora ftipen-
diamarcharum auri decern millia quotanniseX regio fifcoäccipitoireliquis in reb.
pacemhabeto.Sicresgeíbefuntad Calendas vfq; Nouembris,anrio ialutis Millefi-
mo quadringentefimo quinquagefimo nono:legati toto regno magnum eft nomen
habitum,in quomultum auri corrafiftecreditUseftjfed arma vicere:nullum fcrrum
tam aptum fodiendo äuro,quam enfis.
Paulo poft regina congregatis in Gallia houis exercitibu$,quafi virum è mani- ^ÜHd wa
bus hoftium ereptura ducere Londoniíi ftatuitjoccurrentemq; ducé Eboracenfem '"^p*^
5 о in рггсНо fuperauit,&: cum plerifqj baronibus intetfecit. Recognita,trepidare Lon-
doniarumpopulus regina: deditionemfaciendamdicere, minari qui contra fcnti-^J^*'
rent. Legatus non tam in aduerfisaudax,quamcaumsinfccuhdisrebus,mortem«xiW».
veritus fi remaneret,reli<3:o Varuicio in Flandriam propere nauigauit. Regina ani
mo^ viribus au&a nonproeul à Londoniis caftrapofuit ; & fugiehtem ad fe regem
H 3
9o ' . COMMENT. PII PAPAE II.
in eis recepitjobtinuifletqueprocul dubio ciui'tarcm, nifí muliebri íúperbia, & vl-
ciícendi nimia cupiditatc, duriores imponerelcgcs ciuibus voluiíTet, quorum pie-
rofqueadfupplirimncxpofcebatallienimpoftquamimplacabilem regina: animum
cognouere,fpemque fol am in armis efle.Ediiardum Eboracenfis interredti filium,ac
Varuicium fecuti ad pugnam egreífi funt. Regina in pralio fuperata , multis fuo-
rum amiífis,cum viro , ac filio fugam arripuit. Víctores Londonias reueríl nouum
parlamencum indixere,in quo Henricus cum filio, & coniuge hoftis regni; Eduar-
dus vero rex Anglorum declaratus erb Nec diu poftea alio commiíTo praelio fu-
pcratisHenricipartibus,Angliafere tota ad vi&ores defecit j victi ad Scotosconfu-
gcre,atque apud eos, Iudentc fortuna, miferi faluati funt, quos&pe felices timuc- ю
rant.
obi*t*Gtr. His motibus laboran tibus Anglicis,nihilfuit,quod adtuendamfidcm Pius Pon-
?»*"e™mq, tifexillinchaunrepofletratqucitaípeiíux magna ex parte cecidit, cura opem reli-
numtrus, e> gioni afferre Franci nollent: Angli non poíTent.Conuertit fè tandem ad Germanos,
1рФШш' ncquidinexpertumdimitteretAderant, vt diximus,Imperatoris oratores, tumE-
mtjfm. lcdoru m Imperii , & multorum ex Germania principum , ac ciuitatum legati ; his
ad fe Pontifex accerfítis, quidlmperator , quidve ceterí contra Turcas offerrent
percontatuseíbnec facile refponfumobtinuit, cum legati principum ab Impcrato*
risfententiadiffentirent. Sator maxime difeordiarum erat Gregorius Ham bürgen-
fîs iuris interpres celebratus,&eloquentia Theutonica iníígnis. Oratorem fuum ю
Albertus Auftria:dux,&Impcrator!Sgermanus eummiferat, qui per id temporis
cum fratre diffidebat. Gregorius quoque, cum Imperatori dicacitatefua fiepe dif-
plicuilîctj&àlatronibuscaptus, fex millibusaureis feredemiûet,quarcunque fibi
acciderant,abImperatoreprodiifTcarbitrabatur,earnqueob caufàm ângulari cum
' odio profequebat ur : neq; vlli rei confentiebat, in qua putaret exiftimationem Impe-
ratoris creicere. Et quoniam expeditio in Turcas Federíci gloriam au ¿tura vi-
debatur,toto ingenio impedimenta fuggerebat. Superauit tamen obílinata Pii Pon-
tificis diligentia, cum modo iftum, modo illumadfevocitans,Ecclefîa;, acfídci
caufam dulcioribus verbis commendaret. Conuenerunt tandem omnes in v nam
ièntentiam Germanorum legati, eumque Pontifici exercitum promifère, quipri- 30
dem Frankfordia: fu b Nicolao pratiidepromifRisfuerat id eft pedites duo &r trigin-
ta millia, équités decern millia; ad quam rem duos conuentus necesarios eñe dixe-
runt. Alterum Norembergz in Franconia, alterum apud Catfarem in Aufttia, le-
gatumque delátete mittendum,qui conuenta profequeretur. Annuit Pontifex, Sc
Beflarionem cardinalem Nicznum ei prouinciz prarfecit: ducem vero exercitusFe-
dericum Imperatorem dixit,data poteftate, vt fiper fefe idmuneris obircnonpoi^
fet,alium,quem vellet principem fubftituerct. Rogati oratorcs Franci,cum hare age-
rentur,intereiTerccufaruntj vt qui aliorum gloriam fuam effe ignominiam cx.iti-
mabant.
%ajJtU Dumha?caguntur,Sigifmundus Auftria:dux,quiie venturum farpe promiferat, 40
duct, tf'tn- cum quadringentisequitibus,multaqucnobilitate,&fplendidoapparatu,Mantuam
gmiotitu venit-obuiamiere duo cardinales, &omnis ordo curia: , exceptus eft in auditorio
pirmrfe. publico; verba eius nomine fecit Gregorius Hamburgenfis,qui multa de domo Au-
ftria:commemorauit,dignarclatu, &principis animum in Turcas accenfum dixit,
qui nationis obi., ta quantum adfe pertinerent prafensconfirmaret. Pontifex,qui
Sigifmundum à teneris nouiuet vnguiculis pueritiam , Sc adolefcentiam eius , fum-
macum laude peracbm oftendit, reliquam artatem prarteriit. Laudes familia: à
Gregorio explicatas Sc probauit, & auxit:auxilia contra Turcas receptauit.
Inter cetera dixerat Gregorius, Sigifmundum Pii, cum in minoribus ageret fuiíTe
difcipuhim,qui fuas epiftolas auidelegiíTet,quarum volumen apudfehaberct, &ali- S o
qua: illarum Sigifmundo eífent fcriptac;quod verum inueniet, fi quis epiftolas íáecu-
lares Iegerit, quas Pius nondum facris initiatus feripfit. Verum Sigiímundi multo
melior pueritia fuit,quàm adolefcentia,cuius ingenii mores, cum xtate vt paulo poft
dicemus,pericrant.Poft eos dies FrancifcusSfortiaMediolanum reuerfus, tres bo
ucs mira: pinguedinis ad Pontificcmmiferat, quosrapiscnutriucrat, aquiscalidis
lauare
LIBER TERTIVS, 9r
latíate iblitôs,peâiharique pet fingidos dies,& (bato iacere mundo: hotum Pius v-
num Sigifmundo dedit,alteru m intet oratores principum partitus, reliquum íibi , 6c
catdinalibus rctinüittcaro ita omnibus placuit, vtfuauiori cibo nunquam fe paftos
fuilTcdixerint.Vigebant per idem tempus inter Sigifmundum, &Nicolaumfan£ti
Petri cardinalcm,graues inimicitiz de feudis,fi¿ iurifdiâionc diu contenderanr;ten-
tatum eít,fi quo pa¿to reconcilian poíícntjfedcum fruftra diebus aliquot cardina
les^ ipíc Pont ifex concordia: operam nauaflcnt,difceílí t Sigifmundus.Hiocum ef
fet puer , 6c deinde adolefeens , ad íextum 6c decimum vfq; annum Tub tutela patrui
fuir, vt ante di ximus,indolis fupra quàm dici poffit egregia?, vultu decoro, 6c geftibus
i o h oneít is;amauit 1 i tteras, viros col u it bonos,n ullius rei tepidior , quàm viftutis appa-
rebat. At dim i (Tum ab lmperatore,poftquam in prouinciam euolauit, Sc magno tu*
tore caruitibreui mutatum fuifle oftedit,vita quae fecutaeft. Vxoremduxitriliam re
gis Scotia: Гапйат,& prudentem feminam,lèd infelicemjquiaar&iflima earn cuito»
día clauík.Cum accepiílet aliquando gladium cíTc in Au ftria,quo duz humana; cer*
uices vno i ¿tu amputara: fuiflent.quiefcere non pot ui t,donec adnitcnte Ioanne Im*
peratoris q ua: ítore eo potitus с It: & talis tandem Sígi fm undus fuit, v t Auftriaü famù
lia multum diífimilis videri potuerir.
Hoce concilio difeedente, Albertus marchio Brandeburgenfis ad Pontifîcem «
vcnitîvircelfianimi,&rci militarispcritiflimus,qui 6c in Himgaria,&inBohemia,&£'^j^
ю in Polonia,& in omni Germania milirauit; ordincs duxit, 6c magnorum exercieuum mtrchitm
excitit imperatoneuius tot victoria: fuerunt,quot przlia. Norimbergenfes o£lo cer- Sr**M»'
taminibusfuperauit,vnotantum fuccubuit,non magno aeeepto detrimento: odoöc
decern v ici bus clypeo tan tum, & pileo teítus, ad íingularem pugnam vocatus , vi*
âoreuafit.Torneamentatotdeuicit, quotadiit. Achillem plerique Theutonicum
vocauerc.Cum Ludouico Baioariasduce bellum geffit, vidorqi pacis, leges pro fuo
arbitrio dixit.Rurfus bello reuocato,reli£tus à fociis, pace ab holte recepit. Tertium
bello refumptoillatis,receptifq; damnis,a:quis conditioning, intcruentu archiepi-
fcopi Cretenfis,quem Pius inGcrmaniam miferat,inducias belli fubfpe pacis ample-
xuscft. Huic Mantuam venienti, cardinalis iancti Petri extra ordinem occurrit.
3oPontifexinauditoriopublicoeumexcepit>laudauitq; magnifias verbis, quifuao-
pera contra Turcas alacri,& magno animo promimTer,donauitquoque decern mille
aurcis,& equis Apulis duobus.In feíto vero Epiphanias enfem, quo pro natalitio Do
mini digmor qui adeit fzcularis princeps ornari foler,& pileum margatitis ornatum,
dono ei inter folemniadedit.
Irrcpicrat iampridem in Eccleila Dei exiti.i lis confuetudo aduerfus Romani Poll- Ргшшк
tificis cenfuras,vi¿ti enim,damnatiq; Apoftolica fententia ad futurum concilium ap*
pellabant.Iudicem qui non erat,& fuperiorem Romano Przfuli dabant, qui non in Ив ГмИм»,
uenitur in rerris;& cum ipfi à fuis (entendis appellari non finerent, à Chriíti Vicario J*¿££¡¡^
appellandum elle confentiebant.Confuluit Pius inca re patres, quiaderant in con-
40 uentuquidccnferent.IUi concordi voto rcfponderunt, appellationes huiufcemodi
cum fuis audtori bus,damnandas elle; atque ita dectetum edi turn eft , quod appelan
tes à Romano Przfule ad futurum concilium tanquam haerefís fautores, 6c laefx ma-
ieít aus reos plectendos efle ftatuit. Quod Pontifex portea diplomate confirmauir,
atq;fanciuir,eiu(q;ferieminíerendamrorevaldevtilemexiftimaui.
Pius £pißopus.ßrvusfirvorumDei,adfuturamreimemoriam.£xecrabiUs, drprißinistem-
foribus mauditm tempestóte noßrainoleuit abufus , vt à Romano Pontífice lefu Chriíti Vicario-,
cutdiclum eß mperfonabeati Petri-.Pafie oues mea.s,& quodeunque ligauerufufer terram, erit
Ugatum&mcalo.^nnullijpmturebeläonUimbuti^mnfanwriscupiditateiudicit, commtßi e-
uaßonepeccatiadfuturumconctUumprouocareprtfumunt , quod quantumßtcris canonibus ad-
Í 0 tierfetur, qiiantumque reipublica Corißiana noxmmßt , quisquís non ignarus turtum , inteili
gerepoteß;namque, vt aliapr<£tereamus,quahuic corrupteU rnamfeßißtme refragantur, quùnon
t/ludrtdicuUtm tudicauerit,qüodadid appe/ütur,quodnufqua eß,necfrfcitur quodfuturußt?pau
peres apotentioribus muUipliciter opprimuntur,remanet impunita¡celera, nutritur aduerfuspri-
mamfedern rebeäio, Ubertas deltnquendi concedítur , &omnif eccleßaßica dtjctplina , ф hitrar-
H 4
¿i COMMENT. PII РАРЖ IL
chtcmordoconfunditur. Volentes igitur hoc pefiiferum virus à Chrißt Ecclefia procul peU
lere, ejr outum nobis comisarumfaluti confùlere; omnemque materiamfcandalt ab ouili , noßfri
Saluatoris arcereylc venerabtltumfratrum noßrorumfantta Romana Eccleßa cardinalium cun-
¿Iorumquepralaterunt , ас dtumi , humantque iuris interpretum curiamfequentium concilio,
ас aJfenjù-уАс certa noßraßtentia,huiufmodtprouocationes,inttodu6liones damnamus , ejr tan'
quam erróneas ,ac deteßabiles reprobamos, cajfantes, &ptnittss annuüantes ,fiquaha¿íenus
taliteriltterpofitareperiantur,eafquetanquaminanes,ac peßiferas nullius momenti ejß dccer-
nimusjtc dectaramus,pracipientes deinceps , vi nemo audeatquouis quafito colore ab ordina-
tiombusfintenti'tsfiues mandatis quibufcunquenoßris , асfuccejforum noßrorum talemap-
. pellationem interponeré , aut interpofita per ahum adharere, feu eis quomodoltbtt vti. Sil о
quis a/item contrafecerit , à die publicationis prafentium incance/lariaîpoßoltca,poßduos
menfisjCuiußunque ßatus,gradus,ordinis,velconditionisfuerit, etiamfiImperiali , Regali , vel
Pontifiealt prafulgeat dtgnttate,ipßfac7ofintentiam execrattonisineurrat ; à quantßper Ro-
manum Pontificem,& in mortis articulo abfolui nonpoßit. Vniuerfitas vero ,fiue collegium eccle-
ßaßicofubiaceatinterdiclo;ejrnihiiominus tarn collegia,^ vniuerfitates,quam pradtcJa, ejra-
iia quacunqütperfona,easpeenas, ac cenßtras ineurrant, quas rei maießatis , ejr haretica praui-
tatiifautores ineurreredignoßuntur. Tabelltones infuper,acteßes, qut huiufmodi acltbus inter-
fuerint, ejrgeneraliter,quifcienter confilium,auxilium dederint , velfauerem taltbtts appellanti-
busparipoenapletlantur.NuUi ergo omnino hominum liceat hancpaginam noßrorum voluntatis,
damnationü,reprobationis,caßationis,annu/lationis,decreti, declaramnis,ejrmandati infringe- zo
re,vel ei aufu temerario contraire. Siquisautem hoc attentari frafumpferit , indignattonem o-
mnipotent'ts Dei, ejr beatorum Petri, ejr Pauli Apoßolorum einsfe nouent incurfurtt. Batum Ma-
í 4 j $. tua anno Incarnationis Dominica 'JMillefimo quadringetefimo quinquagefimo nono, quinto déci
mo calendas Februarii, Pontificatus nofiri annofecundo,
summ» и- Paucisdeindediebuscongregatis intern pío beatiPetri patribus.&vniueriis prin - ,
шпш"мап CJ Pum bgatis,re diuina pera¿ta,Pontifex è íblio fuo indido íilentio : O&auum hic a- - »
шлпософ- gimus menfem, inquit,fratres, acfilii eos exfpectantes , quiadeonuemum vocati
^Yiju'pUç». ûerunt:n°ftiscIu' venére,deincepsíperareaIicüiusaduentum,quiconfcrte aliquid
ш,иф1н- adremnoftrampoffir,vanumeít,licetiamhinc abire. Pcregimusquce hocin loco
titatu c»n« facicndafuerunt:vtináDeibeneadafitcaufa,quáuismelioraconcepirnus,quárnin- 3 O
uenimusmon ramen nihil omnino peraftum eft,neq; fpes omnis cecidit: dicendum
eft quo res deduebe finr,vt feiant omnes quid adfít fpei,& qui reges, quiq; populi ad
tuendamfldem,vel prompti fuerinCjVel negligentes: Hungariíí adiuucntur íümmo
conatu,&: vniuerfis viribus fuis Turcas inuadct. Germani exercitum pollicetur duo-
rum&quadragincamilliumbeIlatorü:Burgundusfexmillium:Itali(exccptis Vene-
tis,acGenuen(ibus)cIeridecimas,populi trigefimasannuorumreddituum, ac vige-
fimas Iudaica: fubftanti2e,ex quibus nauales copiai fubftentari queant: Idem facit Io-
annesrex Aragonum.-Raguíeiduas triremes orferunt:Rhodiquattuor. Haectanquá
certa folemniftipulatione per principes, ac legatos promiíTa lunt- Veneti quam-
uis publice nihil promiferint,cum tarnen expeditions paratam viderint, haüdqua- 40
quam deerunti ñeque patientur,vt fuis maioribus deteriores videri poífint: Idem de
Francisse Caftellanis,dePortugallenílb.dicimus: Angliaciuilibusagitatamotibus
fpem nullam poIlicetur,neque Scotia in intimo abfeondita Océano: Datiaquoque,
Suetia,ac Norucgia,remotiores prouincia: funt,quàm milites poífint mittere; nec fo-
lis contenta: pifeibuspecuniamminiftrare poíTunt: PoloniTurcisper Muldauiam
contermini,fuam caufam deíerere non audcbunt:Bohemos mercede licebit condu-
cere,fuo ¿ere extra regnum non militabunt.Sic res Chriftiana; fe habent. Claílem pe
cunia Itálica parabit,fi non Venetiis,ac faltim Genua;, aut in Aragoniaj nec minor
crit,quàm res ipfa depofeat. Hungari viginti millia equitum armabunt, pechtum
baud minorem numerum,qui Germanis iun£ti,ac Burgundis duodenonagirrta mil- y ó
liamilitumincaftrishabebunt.Etquisnonhiscopiis fuperatum iri Turcas arbitre-
tut?his accedet Georgius Scanderbechius,& Albanorum fortifíima manus,& multi
per Graciam ab hofte dcfîcient:cV: in Alla Charam5nus,&Armenorü populi Turcas
átergoferient.noneílcur defperemus , tantura Deus ipfe cœptafecundct. Ite Se
t narrate
LIBER TERTÍVS. ^
narrate domi,qua:hicgeftafunt,&vtpromiífo in tempore faciant domihos veftros
admonitos reddite; vtque propitia nobis fit diuinapietas,orationibus, &operibus
piis operam date. His diótis oblationcs fuas cundí qui aderant confirmauere, qui
nihil obtulcrantconfufitacuere.OratoresBorfii, vt plus aliquid reciíTc, quàmreli-
qui viderentur,aureorum tercentamilliain expeditionem aduerfus Turcas pollici-
ti funt,non fine auditorum admiratione¿ Poftquam omnes finiere,iuflît Pontifex
cardinaIes,epifcopos,abbates,&:facerdotes cuncîos, qui aderant iàcrasinduere ve-
ftes.&ipic fuo folio defeendens adgradus maioris ara: fe conuertit; ibique flexis gc-
nibusfufpirans,atqueillacrymans fupplici voce,dele6tos с pfälmis vcrficulos, qui
iо ad rem acommodati viderentur reipondentibus praelatis, & omni cíero,longo
ípatio decantauit; & oratione prarmiíla populo benedixit. A ti
que in hune modum Mantuano conuentuifi-
ncm impofuit.
94
COMMENTARIO-
RVM PII IL PONTI-
PICIS M A X I M I
I ï В È R QJV ART V S.
lexnn'uRhe- Vm hxc agunrurjoannes Rhenati regis filius,neque ingctiîo, ne*-

natiin belli que corpore piger,claiTcm in Ródano parauit, vt in regnum Sici
initie facti.
Itgium, & lia? aduerfusFerdinandumproficifcerctur. Alahu's cardinàlis A-
principa uinionenfîsàCaliftomilTusin Gàlliamde latere lcgatüs, vt opt m
Rcffani per. aduerfus Turcas ex gente Francorumpeteret, indúlgeme Carolo
fUUJ&Tr»-
itéium oppt. rege decimam clero impofuit:collegiteo pa&ovim magnam pe-
eUtm, 'cunia*,triremesquattuor,&VTgmtiapud Auinionemconitruxit,
exauroquodfupcrerâtjCaïifto nihil tradidit.íoanes corpora паи um jpChriûiano-
' rumtutelaa;dificataâduerrusCiiriftianosarmauit:profec>uiq; Gcnuam, dfetunc
Frácis parebat,äuxiliaeiuspopüli obtinuir,Gaieta,Tranio, & al quoraliismaritimii r 6
vrbib.in regno prômiffi$,fîhoftéinderepellerer;cirnauïeàÛetinCàpaniaaliquandiu
inoftio Vulturni flumínijdelituit.intcrípémetumqAbi^'cumntmoeorum aquí- 5
bus fuerat Vocatus,occurrerer-.Pfimus omnium Marinus princeps Roiîàni ad eu ve
nir;Theanumq; illiáperuit,feacruac5mittens,hicfororé FerdinandiVKoremduxe-
rat, Alfonfo viuenre extra matrimonium natam;& quamuiseflet ingenio rudi jpptcr
nobilitate.tamen,&patris fidem in aula regia inter caros locum obtinUir.Vàcante ec-
clciïaTheanenïî Pius Pontifcx Nicolaum Piftorienfemquipofteâadcardinalatum
afccnditjVirum do¿tum pra?fecit;negauit princeps poiTelïîoncm, propter quod ana-
thcmafaâuseft.&Theanofacrisinterdrftumjquamuis contumac aclcri principem
magis,quàmDeûm timentis,ferüatum non fuerit.Princeps à Deo fimtil,& à rege re lb
cemt,non aliam ob càufam, hifi quiaTraiectum nobile oppidum impetrare non po-
tuit ín alto MontenonprocûlàLyriflumihefitum,inquoprimiScipionis Afriea-
ni fcpulchrum oftendunt»
xebttti« Huius hominis eXéplum,& princeps Tarentinus Vrfinorum ramilia "natus , ctiíüs
frentinl 'wp^meminimus, paulo poftfccutus eft, quamuis antea de rebellione rediiílet in
»Herum gratiarmpoterat Gràndçûus Гспсх abíque virili íobole diues admodum , & longe, la»
muitorum, tCq. dominans féliciter a2uum>quodíupcrerat traduccre;fed impatiens quietis caiios
enañfermt. fooí fine bello dedúcete holuit.Rebellauit &: ipíc Ferdinando, vt idc Cathelanos re*
gno dciiceret,qui priUs iiitroduXcrat, fiue qüod poftea demöftrauit cuétus,vt arbiter
regni folus,& moderator eífet.Secüti lunt &CaudoÍa: domini Iacobüm imitati jgehí $ o
torem.Aeceífit& Iofias Aprutinorum tyrannuscrudelitateâtq; ïmpietate celebra-
tus: accelTerunt &: Aquilani Cathelano fahguini nunquam fatis placati, <8c Sora?
<lux,&HonoratusCàietanus Sermoneta; dominus,&: Campi bafli comités, Se tnar-
chio Grotoni,qui fehicl captus,atque minus diligenter cuftoditus aufugit: defeeit &c
CarolusdeSangüinis,& Amalphitanus dux inter alios, & Hercules Eftenfi gente
natus, Nicolai marchionis quondam filius prater omnium opihiohem, quiFerdi-
nandi nÓ venationis folum,fed omnium feeretorum comes Fuerat:is LuceriamSar a-
cenorum,in qua cum magna equitum manu hiertiauerat, hofti apemit : Mira re ru tn
mutatio,pauci in fide manfeiunt, quorum principes fuere Honoratus Fundorurn,
comes,ac Salerni princtpSjqui vfq; ad mortem in fide pcrmaníit, quáuisaliquando 46
nutareiîtvifus.Fibieiusmortuepatreadhoftesdefecere. Familia ían&i Seuerini a-
1 icjuan»
LIBER QJf A R T V S. «,«:
liqUandiu in officio maniît; poftea confliäo rege apud Sat num forrimat man9 dédit.
Poftremo vt eft Regnicolarum variabilis natura melioribus efFedis Fcrdinandi re-
bus,adeumrediit.
Ferdinandustotmaliscircumircntus,cumiamhofti prorfus imparem fe cogno- ^"f*""",
fcerct,legatos& ad Pontificem maximum, &ad reliquos Italiae potenratus oratum
mifiniibivtjp fordere opem ferrent. Pontifex ex Mantua Nicolaumeledum Thea-
nenfem ad Frantifcum Mediolaniducë ¡re iuifir, feifeitatum quid eiagedum in tan - "*m
tareinouitatevidcrctur,nSctfia;quumeratfœderi fatisfacere, folus tarnen tantum tm itehu
belli pondus aflumere no audebat. Francifcus fubueniêdum oppteiTo cenfuit,Floré- ^¡£,£^
io tinofque,ac Venetos, vr fidem feruarent requirendos Ferdinandi nomine; quo fado
пес Florentini.ncc Veneti fux ñdei fecerunt fatis.Boríius, qui &r ipfe fextum locum
infœdereobtinuiâpertusiamhoftis cfreduserat. Inucntus nemo eft, qui Ferdi-
nandoexfœdererefpondercr,pra;terPium Pontificem , 6¿ Francifcum Mcdiolani
ducem, qui pofteafere omnem belli fumptum molcftiamq; fubierc
P us qui nondum fpem omncm in re fidei de Veneris amiferat, Gregoriüm Lolli- ügeth ?я
um fratrem fuumconfobrinum,Picolominea familia donatum, ad eos internunci sdrmttor,
urn mifit,qui fçpc in fenatu de claiTe contra Turcas paranda lociitus;nihil profecit:il- 2aS2SÍ.
lud tarnen fecit,quod raro in ea república eft auditum.Profequebantur Veneti acer-/«»»F«rr*.
rimo odio Petrum Barbumcardinalcmfanfti Marci propter eecleilam Patauinam, "2*°^*
icdequafupra diximus; einfq; benefîciorum bona ad publicam manum receperanc, /*Г. 1
fratrem è iènatu amóueráx,ne quú pofleífionem ecclefiafticorum benefîciorum m»
iulTii rogatorum confequi poflet,legcfancicrant. Qua; omnia in Pii Pontificisgra-
riam Grfgorius abrogan faoleobtinuit apud earn rempublicameloquentia,grauita*
te^&c animi fortitudme,magni habitus. Pontirex Iegationibus per Germaniam, & a-
lias prouinciasabío!utis,ex Mantua recedens,cardinalibus quattuor comitantibus,
Rouerium nauigio peruenic,alii terra iter feccre.Cardinalis fand i Petri ad ecclciïarrj
fua-г profcduseft^cqueibificutpofteadicemuSjfcandalumpafTus, Profper Colu-
mneniîs catdinahs landi Georg'i.in Velabro vifere Venetias ftatuit;quö cum venif-
fet,ciui ate donatus eft, & inter patricios vrbis afcriptus. Ruthcnuscardinaliscum
j o in G- asciam tranfire decreuiiî'et,colledis ad vfurri belli pluribus armis , quibus in au»
xiliofuargentisvteretur, tandem apud Auconam remanfit:erat hicms admodurn
frígida, & ovinia gelu,niueq; (Ianuario mcnfciaminclinante)iigebant. Miraban»
tur с- riaLs fenem Papam am afpera tempeftate iter ingrcdhied qui eundo non hor-
ruita?ftus,necalgoremredeundopertnnuic.No£te in Rouerio perada, fequenti die
Boriiumoccurrenremin Padohabuic: naui Buccentoiiavedum,& magna minora
nauigiorummultitudinecitcundatum, adeovtnullam fluminis partem non agita-
rint,pulfarintq;remi,vexillamulticolorisimpulfavctulo,arpe£lum mirabilem red-
d'dere. Tuba;, tibiae, & omnia muficorum genera in altionbuscollocata puppi-
bus,dulcf m prarbuert-concentum. Perfonatus apparere diuerfi D orum, acDea-
ru m,& Gig 1 ntum,& Virtutun^pueri.ac puella: cantare in aggenb9, -qui amnis in un-
dationécohibent,quaiî ad fpedaculúviri,ac mulieres federe. 1 Hi Papse,ifti Borfiovi-
tamprecari:LudouicusMantuanusinuentoBorfio,cum fe Papa; farpius commen-
daiTet,domum re Hit.PiusBuccentoriaBorih naucconfeenta Ferrariam adnauiga-
u'Cjvbi occurrentibusf¿cerdotibusíácraferentibus,&m3gnapopulipompa,in arce,
quar fupra litus iacet со locatus eft;<5¿ quamuis magnis precibus i ogaretur vt fequen-
ti die manerer,non acquieuit. Borfius in naui decretum dedecimis, vigefimis, ac tri*
geil mis manufuavltimusfubicripfit.
Per idem tempusIacobusPicininus in agro Ccfenatehiemabat, Ferdrnando in- l^WAa»;
fenfus reg;,<jui Sigifmundo pacem dediflet-necdobium crat,quin ad Gallos inclina-
f« rec;ob earn rem acci-deiis intempeftanodePôtifîcem Borííus:Magna,inquit,diícri-»-«« difitjfu,
mina Ecclefiac imminent, &vniueria* ítal;a;,niíl ftpis Papa: Picininusad Francos **'**"'****!
tranikurusefbtu Ferdinandi partes adiuuasiEgoilli amicus, atqueidcircofiraferiirb
necantum belli ducem ad holies dcftcerefinas^mihi hacprouina'amcomiferisê*
conciliabo ilium Ferdinando,atqucitares ciusintuto erit. Pontifexetfifciebat Pici-
ninumita Francisobnoxium eiTc,vc abfq; fummo dedecoreeos relinquere non pof>
<>¿ COMMENT. Ï>,.II РАРуё И.
fer,percont3tus tarnen eft,qüopado Picininusauferrihoftibüs po(let?Ciii Borfius,
auri cerram fummam tradendamläcobö dixit3&: filiate ducis Mediolani , qua; pro- ,
miíTaírirctvxorcm &oppidorum aliquid in regno; poftrcmo terrarum dtpofitum,
quod Sigifmund us in manu Papxfcciflct.in poteftatem iplius Borfii tiasferendum.
Pontifex,qui MeHiolanenfis principis exploratum haberct animum , de pecunia , á¿
opp;dis,atque vxore nihil aduerfatuseft; depofitum fine confenfu partium mutare
nonpofierefpondit.Conueniebant omnia praeter vltimumrinftabat tarnen Borfius,
» fed Pontifex dimiflb portera die magnifico principe,Padoq; tranfmiflo, per paludes
v(que ad flumenRhenum,de quo fupra eft fd&a mentio,nauigio peruenitJd iter dif-
ficillimum fuit,cum ferena hiems aquas omnes glacie adftrinxiilèt,iecuribus aperire 1
viam oportuir.
f¡úmfni!ngia cum a^ Rhenum ventum eft,adeo profunda glacics occurrit , vt frangi non
t't,&ittneri poilet, nec Bononicnfes véhicula apparauerant. Necelîe itaq; fuit,vt Prarful fella por-
Bononiam taretur,&: qui eum fcquebantur.pedibus irent.-ob quam rem node praruenti.vt quiC-
ъегГш con. n■ г ■ .. . r J Г п г ■
прима, à», que rufticorum caías muenit,in eis non li ae incommedo remaniere, ronnrex in ru-
f.aiontq, re Xanti Bentiuolii cum paucis pernodauit:íequenti die Bononiam ingreílus, in A-
Vtübwio. poftolicopalatioquieuit,nec]uepctcntibusfuampra;fentiam Bononknfibus, adíe-
V tiigend* cundam diem concederé voluic.Cum Pianorium perueniiTcc,i]lic certior fadus eft,
АнШ- Picininum ad Francos defeciirc,neque id nouum eile, duobiis antea menfibus cum
illis conueniiÎG.Intelligens igitut Prxl'ul duriores Ferdinandi partes futuras,eiq; ma- ¿
gno auxilio opus fore,fcripfit Mediolancnfi ere videri.vttanto bello dux iciotieuse-
ligereturjCuius&audoritas,experientia,cV: fides probata eilet, quae resapudLudo-
uicum Mantuanum inuenirentunfuafitqueillum communibus expenfisjCommuni
pra:fici bello.MediolaneniisjVerbo confilium approbauit , rc non eft amplexus ; etil
cnimLudouicusfefeobrulit, ipfe tarnen nolle eum tarn longinquam aeeipere pro-
uinciamreferipfit. Credibileeft Mediolanenfem aut hoc honoris Alexandro ger
mano fuo referuaiïe,aut marchion s abíentiam timuifie. Venit deinde P¡ a:ful ad lo-
cum,cuinomeneftScarcagliafini,infummo Apennino}nonfiu('g! auilabore,niuo-
fa,pluuiofaq; die perada,& modo vehículo, modo fella portatus. Cum Fioientiolá
venifíetjdolore ftomachiargrotauir, altera die Caphagiolum petiit in valle Mugella- 3
na,rus Cofmíe magnifiée aedificatum.in quo Mantuam petens pernodauerat. Hic
Federici Vrbinatis nuncius aíFuit,homo fagax,qui dePicinino,qua; comporta eíTcnt,
confirmauitiiturumilluminApiutioSjFerdinandihoftem Federicum, fíiubeatPó-
tifex, iter illi clauíurum;qua» res ad Fiancifcum remiíla eft.
in/roitusiio PrajfulFlorentiamintrauitmirificishonorib.abea república cumulants. Vencrc
'c'im*, un oratorcs°buiamprimarii,ciues,magiitratus vr bis in porta ciuitatis occurrerunt, vbî
,>,ntut, a deconuentuManttiano locuti,non fine Pontificis laude , fequcntem apud fcdiem
rrrumiteiu tranfigipetiere,nequenegatumefl:.Colmasvero,quiproficifcentemin Galliam P6>-
tificemadire propter infirmitatem non potuir,nocle multa ad eum venit, &intcrlo-
quendum admirari vifuseftdc bollo Ferdinandi caufa.aduei fus Gallos recepto. Pö-
tifex haud ferendum fuifie ait,regcm à fe con ftitutum, armis eiici ; ñeque id Ital ia; li
bertan conducereiGallos fi regnum obtinuiiTent,Senas haud dubie fub?duros: Flo
rentinos aduerfusLilianihiladuios:BorfiumMutiniediicemGallisgalliorem videv
ri:Flamminiíe reguíos ad Francos inclinare: Genuam Francis fubeíle,&ciiuratem
Aftenfem,fi Pontifex Romanus aliquando Francorum amicus aiTumatur, nihil reli-
qui in Itäliaremanere,quod non tranfeat in Gallorum nomen : tueri fe Italiam dum
Ferdinandumtueretur,atq;id honeftatemexpofcereperfœdera, qua: cum Alfonio
« inita fuiflent.non licere fibi fidem abrumpere ficut aliis, qui fada pro vtilitatc rocti-
rentur.LaudauitCofmas Pontificis animum,verumq; faillis eft,popularem multitu-
dinem nihil honefti faceré, nificogat vtilitas, aut mctus,petiitq; aliqua non iînemo-
deítia,&nepotem inter cardinales aflumi,fi dignus videretur. Poftrcmo,cumiam
abiturus,Pontificispedcmobfcukrivellet, nec moueri poilet, podagraimpedirus
Pontifex eum dimifitjiuifitqj poftera die cardinales ahquos de decimis,vigciîmis ас
trigcílmis,cumFlorentinisagerc,necum remplis eilet apparandœclafiîs, rem veluti
nouamincipereoporccret.Deledi dues ad Pontificern venere, quibus commemo-
ч tata t ft
LIBER QJf A R T V S. y)
rata eft legatorum promiffio Mantua! fadb,& fideiuifio Mediolanenfis : faffi funt o-
mnia Florentini.Vemmlegatosfuos,quiciuitatemobligauerunt, à priori bus vrbis,
&rogatis quibufdam ciuibus mandatum habuiflc dixcruntjidq; fieri folere,ièd nul
lius е/Ге momenti,nifipoftea in magno ciuitatis confilio fatum habeatur. Perraro
negari,quodlegatihuiufrnodi mandatum habentes promifiifent: Verum in hacre,
quae maxima cllcc, haudquaquam fperandum fore populi confenfum; quia pauciilî-
mi eiîènt,quibus perfuaderi trigefimarum folutio poflet: decimam fortafle cleh hon
iri negatum.Demiratus eft Pontifex tantamFlorentini populi varietatem,multifque
verbis iniuftitiamcoru accufauit;turpeeneinualidamitteremandata,turpius illisv-
io ti,&ii ceteris inrebus confirman folent,inhacpotillimum, qua: omnium eiTet ma-
xima,feruari oportere. At cum fruftfâ tempus tcreret,accepit quod potuit,nec mora-
t us amplius ciuitatem dimifi t,& tertio die Senas rediit.
Hie iummo ftiorum ciuium defiderio expeebbatuf. Introiuit vrbcm quafi trium-
phans,maximis,atqueincredibilibusexceptushonoribus:namciues,quiíénunquáÍW)íMW/yi
reuifurumíuumpátremarbitrabantur, praeter ípem fubitó recreáti reditu, mirabi-/"« txtt- ,
Ii gaudio funtaftecfypracipuc mulieres,quarum natura religioni eft indulgentior,& ^¡¡?J&.
amantierfacerdotii.VirebantomniäjquamuisFebrUariusfuaconfuetudinerigeret,^»»^«»^-
nec platea non ornatafloribus,&: non herbis odoriferis ftrata inuentaeft. Plantara rMu^j
vbique arbores fuere,quae nullo tempore comas perdüht: v bique caíuus, & exultan- мШтш ,
2.0 tis populi Voces audiebahturj biduo ante Purificatiörtera maxima? matris &: interne-
rataî Virginis reditio fuitjduodecima die poftqiiam Mantua recéíTum eftifolemnitas Td¡uuiUz
fummo ciuium gaudio peracb,Pontifice fuá manu facras eíargientccáhdelas.Obie* m'
rat paulo ante,cum valetudinis caufa apud balneas ageret, Antonius vrbis archiepi-
feopusj Pontifex Francifcum ex forore nepotem,tres be viginti annos natum ¿ ádmi-
niftratorem eifuífecit.Fedcricus Vrbinas per idem tempus ad Pium venit, ingenio-
fus homo,& loquendi peritus;fed vno captus oculo,qua hafta 1 udens amiferat , Gui-
donis VrbinatisRegulifílius.Guidonivita fun&ofucceífitOddantonius, qui Du-
catus honorem ab Eugenio confecutus, à ciuibus fuis interemptus eft ,& vnà íecurri
Manfredus Carpienfis notarius Apoftolicus libidinum comes, acfuáíbríccierurri,
3 o non fine eonfeientia» vt creditum eft Federici,qui mox patrata catde pro portis afFuit,
& vitro ab oppidanis intromiíTus principátum arripüit, taiiquam Guidohisfilius.
Hunc Pontifex multa prominentem âudiuit,pecunias ei largitus,qüá Picihini com-
militones ad fe traheret,neque íineret Ferdinandi hoftem in regnum penetrare ; in-
crebuerat enim fama,prarclarum belli dueem Picininum, qui à Ferdinando defece-
rat,in regnum breuiprofedurummeciamquifquam in regno erat Ferdinandi ami-
cus,qui ran tu m nomen Поп formidaret.Placuit igitur& Mediolanenfiduci, & Piö
Pontifici, Alexandrum Sfortixfilium ducales copias , Federicum regias , Ioannem
Malauoltam EcClefiaiticas,Picihino ne tranfire pöflet in agro Piceno opponerej atqj
ita rebus compoims3Fedcricus domum rediit;
40 Aderant témpora Quadragefimalis ieiunii,qua; Vcluti cardihaiiuhi comitia ceh- ЪвяюШ
ièntur,& iam fama vulgatior noUum Pontificem,nouos creare cardinales velle » tan- ^™™s
quam perfe&us per omnia Porttifcx non habeatur,nifi cardinales aíTumpferit. Tura »«««i#*e-
preces multörum potréela: funt:Ittiperatorvnum efflágitauit * cui Pofitifex CUpide^"^
annuebat:Rex Francia: düos.vnum rex Aragohurh.Ferdinandus rex Sicilia:,&Frah-
cifeus Mediolanehfis dux plures.dux Sabaüdia: vnum: dux Burguhdix Vnum : mar-
chio Montis ferrati vnum;Flörehrini,&: Cofma,s vnum. Pontifici exnomihatis pau-
ci place bant,& habebat ipfe alios fuo iudicio digniores,& qUps fibi íí dos exiftimabac
fore.Gcepititaqüe ííngulos cardinales allöqui,vt eorum pranentiret ánimos; Poft-
quam vero magna ex parte fibi fatisfaciufum iri cognouit, Vocato confiftorió íecrc-
5 0 to,ipfa quarta feria,in qua de crcandis caidinalibus fermo fieri folet,in hunc modum
prafatuseft.Meilisqüidem mülta,operariiautempauci. Meffis noftra fratres¿ ani
marum falus eft, ager in quo metim us Eccleíí a,quam VeftrO confilio regendam acce-
pimus,hanc contra Turcas,& infideles alios tueri dcbemus.ex hac tribuios, & malas
herbas,hocefthaereíes, &¿ prauos mores extirpare cogimur: fivolumus meíTemád
arcam Domini multam afferre,& denique puri, pufgatiqüe tritici in hórreo multum
>
?8 GOMMENT. PII PAP^ II.
recondere,vos ad ha»c operàrii nobifcum eftis conftituti,fed pauci eftis , & nónnuí*
Ii ex Vobis ailt iènio,aut xgritudine impcditi funt,ne ipfis vti poffimus. Neceflc igi-1
mreft,vtnumerumveftrumaugeamus, & aliquos aflumamus , qui debilium vi
res fuppleant: curare tarnen oportet, quamuis eft difficile, vt dignos tanto muñere
eligamus,nedicarquiípiam: Multiplicaftigentem , &non magnificafti lartitiams
verum fi dignitas hsec merentibus danda eft , in cario quaeramus oportet , quos
rúbeo pileodonemus. Nos tarnen, vt homines, eligemus homines , quando
non ca?lum,aut AngloSjfedterram,& homines re&urifumus: miramur autem tan-
tameflepetentium tutbam.- nam quis eft clericali chara&ere infignitus,qui non
fedignumeardinalatus honore diiudicet? quinonpetat?qui noninftet , & inter i o
candidatos,vtitadicamus,videri&eírevelit ? Nimiumviluit harc dignitas , quan
do vel pueri earn fibi debet i exiftimant; fed ineidimus in mores iftos , nonpof-
fiimusprohiberepetentes, non admittere facile poflumus. Cogitate , quifunt
, idonei, de numero ipfí iudicabimus , curaturi ne vel nimietate vilefcat dignitas,
vel paucitatereipublicíenonfatisfaciat. Atque his di£tis nominauit quinam eí>
fent, vel per fe ipíos , vel per alios cardinalatumpetentes. Confenfere cardina
les, quinqué ailumi nouos , ea lege adiecta , vt nepos vnus effet. Pius his obten-
tis;Sextum,inquit,non negabitis, quem nominauero omni exceptione maiorem,
6c quem procul dubio laudabitis nominatum. lili nominatienem petere , Pon-
tifex confenfum exquirere ante nominationem. Vicit tandem Pius, & aíTenfu 20
hab tOjíextum nominauit: Alexandrum Oliua de Saxoferrato oriundum, ordinis
ГапсЪ Auguftini,gencralemmagiítrum, virum theologica doctrina celebrem , &c
vita:fancbtatci]luftrem,quivbinominatuseft,nonhabuit aduerfarium : nam vera
virtus,quamuis occulte fa:pius impugnatur,propaIam tuta eft. Ordo nouorum car-
dinalium hic fuit. Angelus CapranLcus Romanus epifeopus Rheatinus primo lo-
, со nominatuseft,Dominicicardinalis quondam Firmanifrater, vircaftus&:inno-
ccns,quempriufquamPontifexRomadiícederetBononienfibus legatum praricce-
ratipoft eum Bernardus Herulus epifeopus Spoletan us moribus,& doctrina infignis,
& iuftitiae cultor habicus.apud Narniam natus,& tune referendarius &: domefticus
Püfamiliaris:huncfecutus eft Nicolaus FortigucrraelectusTheanenfis, exP*ftorio 3 o
óriundus,iurisícientiaclarus,ex aulaPontificis afíumptus: quartumlocum tenuic
Broccarduspra;pofitusSalsburgenfis,quem publicare non placuit, donee alii crea-
rentur ex Tranfalpinis : quintus fuit quem memorauimus Alexandenfextusatq; vl-
timusFrancifcusPontificisnepos,quipcridtemporisinfcholaPerufina iuri Ponti
ficio operSdabat,& iam do&oratus infignia acceperat: hic Diaconatus dignitatem
in ordinecardinaIatus,cumeíretadolefcentior,obtinuit:ceteriPresbyteratus hono
re aflecuti funt:cum eó conuenifíent, non expe&auit Pótifex fextam feria, in quajp~
nunciaricardinales,&publicariconfucuerunt;fedipfadie praeter omnium opinio-
ncm,pronunciationé,&: publicationem fecit. Qua: res non paruam moleftiam anci-
quis cardinalibus abftulit,cjuibus ante ora competí torum nulla quies dabatur. 40
Devienimi Vifus eft Pontifex Italia: oprime cófuluifle, quinqué cardinalibus ex ea creatis;
^^^'"rcmquoque priusinauditafechTe, quiduos ex familia fuá cardinales, &nepotcm
quedvtimt, fuum, vno in confiftorio creaílet.lllud vero laude dign и m fine cótrouerfia сип cli iu-
& fro^h dicauerunt,quod nominatus nemo tanta dignitate videbatur indignus, пес vllam a-
Ûgindi/ü hquando crcationem facbm fuifle quifpia memoria: tenebat , qua: in tam paruo nu-
dt Aitx»n. mero tot prçftantifllmos viros cÖplexa fuiflet:huc accedebat, quod abfq; principura
al^dígnlf. ^tcrceífionejexcellentjfilmi viri ele&i fuerant.Multum veroadmirationis Alexan
der^ dri aflumptio cuneáis prxbuit, quae prius audita eft, quam cogitata ; пес enim quit-
ItíítUtxt Чиат erat» Яи1 pauperem monachum angufta; celia: cultorem; quamuis egregium
tmpromo- verbiDeipra:dicatore,& fan£tum,pra?ftantemq; virum, inter cardinales aíTiimen- S 0
tien$. dum expedraret,fumma enim faftigiacardinalatusquatrit. AtPiusetiaminpaupere
eenfuitvirtutemhonorandam,haudignotus primos Ecclefix principes ¡ pro тип-
di confuetudineignobiles,paupereíq;fuiíle.Qâ:fiuitetiaminabdirismonachorum
excellentem animum,nec inopiam auri in eo côtempfit, quem bonarum artium co
pia illuftrafletun tellexcrunc ompes Pio Prariiili gratam cfle virtutem, atq; hinc muki
* poftea
LIBËR Qjr À-R TVS. jf
pofteaprobit2tiardentiusincübuerunt.Nullares adcovirtutcm excitât, quàmfpes ,
ipfapra:mii,quiefthonor.Cühinuncíus ad Alexandrum Vehit rem geftam expofí-
turus,acceperat homö cœnatn,& paucis íhtehtüs curiSjemiffis fratribus, iolus in fca-
nodormiebat,pulfatoterquaterq;celJa:oftio ; apud Àuguftinenfes enim moram
trahebat , tumultum audiehs excitatùs eft, & aperiens pulfahti, nihil minus fpcrahs,
quàm cardinalisappeIlari,intromifithominem,qUiihöx ait. Saíue Alexander > bo-
num tibi nüncium afíero ; nam te hodie Pontifex mâximus Cardiriaiem creauit; irri-
iîonem efle monachus arbitratus eft:at Cum turba falutantium cottcurreret , & certa
remaffirmaret, filuitaliquantifper ftupöre mentis attonitüs> deinde adfereücrfus:
lo Miror,inquitiVndePricfulishzc in me Charitas: qüidpromemi? quid feci? propter
quodha*cdignitasadmcdeferatur>dighumme tarn f'ublimi honore, folaPrarlulis
bonitas fecit:incredibilefiierit, quantum &monachifui ordinis, &ciuesSenenfes
&omnes ferme It al i hoc fa&um laudauere: multa* ciuitates ei dona miferunt , & ci-
uem шит eile vóIueruht:Pontifcxargehtum miíítj quo dignitatem fuftincrct, 6¿
cardinales, & áülici magnifie is cum muneribus donauere.
Sabbato deitlde indiâo confiftorio in eccleiîa cathedrali, Pontifex iuflít cardinä4 **i
les nouos qui aderanr,tresaccerfiri,&priüfquam venirent de creátiohe facta , de- v«it, „,<tiu
quemeritis ííngulonimpleráquelocütus;oftendit omnibus & dighâm , &hecef-'/« fr****
fariam ordinationemfuiífe.Pofthax adüentatttesillos, ad cahcelium ftáre brftcC* A"
_ . * г gnttate соя-
iopit)&dirigensadeosverba:MaXima,inquit,filii,&excellentiífima dignitate dónati &
eftis,ad Collegium Apoftolicum Vocati confiliarii noftri, & coniudiecs orbis ter **
rarum eritis, inter caufam&caufam, inter fanguinem àc fanguinem , inter lepraffi
&lepramdifcernere vosoportebit ; fucceflores Apoftolorum circa thronum rio-
ftrumfedebitis;vosíenatoresVrbis,& regümíimiles etitis.veri mundi cardines, fu-
per quibus militantis oíliüm Ecclefía: voluendum,ac regendum eft. Cogitate áni-
mo,quosviros,qüa: ingenia, quam integfitatem , hatcdignitas requirít : numilitá-
temnon fuperbiam, liberalitatemfrün auaritiam, abftinehtíam non ebrieratemj
continentiamnonlibidinem, feientiam non ignorMitiam, viftutes orhhes nullum
Vitium hic hónoseXpofcit. Sifuiftisha&enUs vigilantes , nunc Vigiletis oportet ad-
30 uerfus malignum hoftem, qui nunquam dormit ,cogitâfts quem deüoret. £ libe
rales fuiftiSjliUnc Opes in rebus honeftis pfoft<mdite,& maxime in alendos paüperes:
5icibipotufqueábftinentes,nuncpraícipueluxuriamfugite;abíít auaritia, faceflat
crudelitas, exulet arrogaritia,fintIibri facri femper in manibüs veftris , dies hO-
ftefque,aüt difeite aliquid , aut alios docete, opera efficite per qua* lux veftra cö-
ram omnibus luceat,&dehique tales eftote,quales eile deberé cardinales diiudica-
ftis,antequâm ipfî hoc culmen afeenderitis. Quibus diclis , Vocaüit eos ad ofcüíum
pedis, deinde manum ,ofque porrexit, & antiqui cardinales ipfos parket ad ofeu-
lumexceperunr,locUmqueiedentibuspra:büerunt. Moxaduöcati Caufas aîiquas
peroraruntjquibusdecifis cardinales antiqui fiantes coram Papa fecere Coronan^
40 nouigeriibüsfleXis,Votum pro veteri formula vouerunt: exin Pohtifex vniüícuiuf-
que capiti infigne Cärdinalatus impofuit rubrum de more galerum : chorus hy-
mnum cântaûitjgràtiâs Deo reddens.Cardinales antiqui pompàm ducerites , exce-
ptisduobusjquicumPontificeremahferuntj noüos ad altare beata: Virgihisdedü-
xeruntjibique fenior cäfdifialium örationem fuper capita illorürri fudit j bona eis, &
Ecclefia: fanebe" multa precattis i atque ita rebus pefaâtis $ ad Pöntificetn maximum
reucriî funt,qui diíídluto confiftorio,iri palatlum abiit. Par quoque foíemnitás pau
cis poftdiebusinaduentuRheatirii,&$ehenfiseardinalis fefuata eft, cum alter ex
Bononia,alter ex Perufla Romam peterer.Laudaüit Poritifex Rheätinum,dighe prö
meritis,Senenfero,quiariepos mus erat,&ahnis minor; negáüit fe promöturum fuíf-
$0 fe,nifî cardinales mültls pfeeibus id eXegiñehr, mtJSm.
IifdemferediebusÍ0ánnescardinalisPapienfis,quiPiceñum cum íegátiorie it-iüp*pi,nfls,
nebat,anxius rie Picininus tranfiret in fegriujhuc eq uitans, 6c illuC armatus febré in- ^¡{¡¡¡¡¡¡[¡jf
currit,quacfibi vitaeripuit^rio finegaudio proUiricialiUm, qui ñouá íempeí güberria- тершт,&
tionê appetun^qüáuis ex fámiliaGaftillioneá nobili loco apüd Medioíanerifes hätüs f.**?* Ut
1 г
ioo COMMENT. PII РАРЛ IL
elTet,&¿ arris oratoriae,&c¡uilisfap¡entiíE peritiílimus : Ponrifex ci nepotem íucceC'
forcm fuum dedit.cui peraetatem (eftenimiuucntaimperandi nefcia) praeceptorcm
adhibukcpifcopumMarllcanum,virumgrauem,&rcgendi peritum. Datis man-
datis,vt ab eius confilio nunquam difcederct,priufquam Senas iret. Iacobus Picini-
nus iampridcm anceps quid ageret,tranííre inregnum cupiens ecclefiafticas , ac du
cales copias verebatur,qua: ita collocata: fucranr,vt Picenum,Tufciam, Vmbriamq;
refpicerent,poíTentq; iter quocunq; iretur pra»cluderc. Ele&a eft hofti Piceni via
proprermaris litus,& impofítisin nauibus impedimentis,& commeatibus, iuífi íunt
milites cibaria trium dierum fecum aíTuraere , quibus ordinatis Picininus nofte iter
ingreflus.veloci curíu fluuium tranfmifit, quem aiunt Marchiac principium faceré, i o
SigifmundusMalatcfta,cuius vicam fupra defcripfimus,non recedens à ibis moribus,
ducentosaíTumensequites,&peditesaliquantoplures,permontana, non procul à
Picinino viam fecir,ei ( fi forte opus eíTetjvt fuppctias ferrer, quamuis Pontifíci fcri-
pfen apartes" Ecclefiafticas fe adiuturum. Vrbinasvero, quinullopa&o viam Picini
no perM.írchiampoflepatereaffirmauerat,creditusefttergiuerrando , &differen-
do iterexpeditum hofti prarbuií3é,bellum vt tandem procul à domo repelicret: fed
multum opinionis id faéhim Federico ademit;nam ñ diligens fuiflet.facilc ea die Pi-
cininum,vtaiunt,profligaffet. In caftris Eccleiîa: oâo millia pugnatorum fuere:
Picininum vix tria millia fequebantur, qui paífuum quinquaginta millibus vno cur
fu pcra¿tis,feílus,atqueexanimisadTrontiamnemperuenir,tumnouoimbretumi- *o
dum, quem vix cum quadraginta comitibus timcns,trepidanfque tranímiíit. Reli-
quilabore,atque inedia defatigati fine ordine,&abíq; ducibusin citeriori ripa pcr-
noctarunt,futuri procul dubio preda,!! vel pauci infccutifuiífent.
exandcr,&Federicus,tumprimuminfecl:andi hoftem diligentiam often-
ptrfi<u,y deruntjCumeuafifl'ecompertumeft.Perfida eft noftritemporis militia, qua: ftipcn-
Pií prou,fiofc0 velutimcrcatura:vtiturlucro,quod ne deficiat bellum producir. Rara eft in prar-
dedtfemUn- «o caedes,nec qui rapitur aliud amittit, quam eûos , & arma , pcrraro totis viri-
bus,vnica pugna certatur.Sicqeunt,hincatqueinde vires, & íígna conferuntur, ad
pugnam pars partem admonet, ita pugnandum efle , vt materia bello nondefir.
Hisartibus non fuá virtute tutus in regnum Picininus cffugit, quem qui lau-3^
dant,nonpugnandi,fcdfugiend(peritumdicunt:quipoftquam ad Aprutios perue-
nit,nonnullisoppidisporituseft,nondumeccleííafticiscum aflccutis. Terruiteius
tranfitusFcrdinandi amicos,hoftesin fpem erexit, cum dcvirrutetantiducisrem
fuperaret opmio.Statuit idcirco Ponrifex alias copias in Campaniam mittere peren-
ti Ferdinandofuppetias,condu£toq; mercede Simonetto egregio copiarum duce,
quidiuFlorentinorumftipendiamccruerat; iuífit ipfum, &Ioannem Malauoltam
nobilemSenenfem,cumequitatu,peditatuq¡ non paruo in Campaniam traücere,
prouifuros,ne violcnria Gallorum Ferdinandum incognita caufa deiiceret regno;
exercitumq-, in Aprutios miíTum,&fuis,&Francifci Mediolanenllum ducis, nouis
adauxitfupplementis. 40
rauuint, Dum hace aguntur,audiens Ponrifex Vénetos iarn fuá decreta reuocafle, & Petro
rJ^rl^fiÂxhoc^xámîímîMztciíuzhonz dimifiíTe, cum cardinalis eccleiîa: Patauinas
Anconitu- fponteceíliííet;GpifcopumFcltrenfem à vinculo quo fuartenebatur eccleiîa: abfolu-
umhjU- tum Pauuin» praefecit. Francifcum vero epifeopum Ferrarienfem , cum fuis oui-
r«TO^//<»bus,principisodio,prodeflenonpoíret,ad Feltrenfemtranftulit.FerrarienfibusLau-
сфв^ся- renriumRouarellam aulicum fuum,antiftité dedit,egregium theologum, & honefta
prioUmtf vita praccipuum.Nec diu poftMapheo Contareno Patriarcha Véneto diem fuñólo,
hci ■ Andream Bondelmerium fubftituir,ex ordine canonicorum regularium diui Augu-
tat.
ftini,quem Venetus fenatus fummis poftulauit precibus. Deceífit &c Anconitanus
epifeopus, cuifuffedus eft Agapitus natione Romanus, ciuilifapientia, &morum yo
probitateconípicuus; cui&proía eleganter feribere, & carmen faceré promptiíli-
mum fuit,ex auditoribus Rota: in familiam Pii iampridem euocato. Poft ha;c íeceífic
Ponrifex ad Minores , qui Obfcruantcs appellantur , non longe à ciuitate Senenfi,
monnfterio Capriolanomen cft: diuus Bernardinus erexit, ob eius memoriam &:
ampliatum,&:adornatiimeft,&:àviriseius religionis fan&ioribus incolitur. Man-
fit hic
. LIBER Q_V ARTVS. íot
fie hic Pontifex diebus quindccim,Spoletano,& Theanenfi cardinalibus comiratus*
vtaliquanculum quieícerer à negoois; non ramchaut fignaturam ,autfécreta confi-
íloria praetermiíít , ñeque audientiam negauic aduentanribus.In nemore, quod per
petuo viret lauro, & illice frequenti auditoriu m fibi confticuit, loco aprico fub mon-
tei idquetantum voluntatis auxitfolitudincmquaerensj quod ver ante tempusin-
uenit.
Reuerfus Senas ante Palmarum diem, folemnitatcs omnes congrua deuotionc í« ¿greta.
peregit , qua; vel pro pailionis Chrifti memoria , vel pro Refurredionis eius gloria
quotannisfíunt: demde podagra languit, &fluxu capitis maxillas doluit. Curatus пы,шаа-
Jo a]iquantirperbalncasadiitapudMaccretum,nonííncconfiliomedicorum ;quam- *jyf'"»*-
uis plerique minus docti difíuaderent : atque haec cauía fuit cur Senis tandiumaniè- stntnfi*&
lit; quamu is & fu x patria' íhidere,ac benefacere voluerit, quaebellis, peíribus3acdif-
íénfionibus vcxaraciuilíbus.paupertatepremebatur, vtemolumentis curia; paülulü т<ямы'
refpiraret.Priu s au tern quam balnea peterer, voluens animo infîrmitatem fuá; patriç,
quaepluribus in populo feifluris iampridem facbs, diuílarenon pofíetf accerfitis vi-
risex regiminc prudentiotibus,& qui priuatis affectibus nudi viderentur,perconta-
tus eft,quifnam modus eífet reformanda:,folidanda:q; ciuitatis. Uli vocandos eíTead
regimen eos, qui Duodecim appellantur, refpondere, qui yiricirclter quad ringenti
inuenirentur , &¿ ínter eos plures opulenti mercatores. Placuitconfilium Pontiííci,
xoquamuisfadiidiíficile videietur:commií¡tq;íáncbe Cxcilie^&fancbeSufánnaecar-
dinabbus,vt prima; iorü ciuiú fententias exquirerent. Uli pluribus auditis rerulerunt
muiros coníen ti¡ e, piar es aduerfari.-re diuulgata venerunt magiftratus vrbis cum ca
pitaneo populi ( fie en m dígniorem ciuitatis magiftratum appellant)& magna ciuiü
caterua, fupplícaruntque Pracfiih,ne de Duodecim verba faceret. DeGentilhomi-
nibuSjíi quid amplius vellet, inuenturum Pontificem, ciues Scnenfes volenti animo
fuá iuiîa fafturos. Motus his Pra:ful,plura quarrere deftitit,ne amplius inftans ciuita-
temtriftitiaafrîceret,nequealiudquàmodiumacquireret. Hortatus tarnen eft cir
ca Gentilhomincs ea facerent , quae cardinalis fantbe Sufannae expofíturus eiler. Uli
multa promitentes, Içti abierunt, quod Duodecim caufas exclufíffent:de Gentilho-
3 o minibus deliberandi tempus haberent. Pontifex , vt ftatuerat, ad balneas conceflít.
Cceperat vernum fuauc tempus , & circa Senas omnes ridebant colles veftiti frondi-
bus,acfîoribus,6<: luxuriantes in agrisafliirgcbantfegetcs:fitusipfeSeneníísagri ma-
ximcciuitati vicinus,íupraquam dici poífic,amcenum habet afpe<5tu, colles clemen
ter eleuafi , aut domeílicis arboribus, vitibufq; confiti,autadfruges arati, iucundiffi-
mis imminent vallibus,inquibusvelfata virent,vel prata,&iruri decurruntperennis
aqua:. Adfunt & fréquentes iîluae,iêu natura,fèu arte paratae,in quis dulciflîme mo
dulantut aues; ñeque tu mulus ell, in quo cities fuburbanapraedia no magnifiée aedi-
ficauerint. Hic egregia monafteria fan£tis habitata viris,illic in arcis modum erecbe
vifuntura-desciuium. Per ea loca laetustranfiitPontifexjnec minus iucunde fuit in
4° balneisdocus ab vr be dece millibus pafluum abeílin valle, quae latitudinis duo,tria-
veftadiacontinet, longitudinishaud minus quàm o&omilliapaiTuum. Merfa flu-
men irrigat agros perpetuis aquis in Vmbronem decurrens , & anguillis icatens plu
ribus albiifimis, ac fuauibus, quamuis paruis : Vallis qua incipit cultiflima eir,multis
referta caftellis cc villi's, qua définit prope balneas filueftrior: Sáxeo ponte clauditur,
non parui operis , & nemorofis , atque opacis rupibus. Ilex arbor nunquam non vi
eras , montes qui vallem àdextriscingunt ,veftitfermeomnesàfiniftrisglandifera
quercus , <3¿ fuberxirca balneas dorn us humiles pro diuerforiis habentur.In his Pon
tifex menfem egit , 5¿ quamuis fingulis diebus bis lauaret , nunquam tarnen fignatu-
ram , aut alia reipublicae negotia prztermiiît. Circahoram vigefimam & fecundam
joexibat in prata, &fupra lit us iluminis , vbi plus eratgraminis , ac viriditatis confedit,
atque ibi legationes,&: fupplices audiuit. Agreftium coniuges fingulis diebus flores
arferre,ac viam fternere,qua Pontifex balneum peteret : Idque tantum mercedis ex- lHdu¡
pectare,vt pedes eins ofculari poflent. ùa smmßs
Conccfíerat Pontifex in gratiam fuorum ciuium plenarias indulgentias,omnibus
Scnenfem ccclefia vifitant > bus , in die Pentecoftesxui folemnitati vt initium daret, Мш.
I 3
lot COMMENT. PII PAPA II.
ex balneisnondumcuratus Senas rediit, intcrfuitqj diuinis offieiis, adqua:ingcns
populi multitudo confluxit exTufcia,Liguria, Gallia, Vmbria,ac Piceno. Pra;ful
obeummotumgrauius argrotauit, Senifq; amplius quam cogitauerat coa&us eft
immorari.Exinno&eintempeftavrbemegreíTusMaceretum répétât, ibiqj paucis
diebusaffumptis,adPetrioleníesbalneas fecontulit,quis & plus fulphuris, &plus
creditur inefle virtutis. Hic locus quinqué millibus à Maceretoabeft, via qua: Grof-
fetum,& ad marc ducken valle profunda, quam Farmafluuiusefficit, trutas gignit,
montes vndique altiffi mi furgunt,quarriuis Iapidofi, nemorofi tarnen , hcrbofique »
circa balneas non multa: domusfunt,verum capaces hofpitum plurimorum, quas
Senenfes patrum noftrorum memoria muro cinxerunt,ne quod ante nonnunquam 1 0
acciderat.infidiarilauantibuslatronespoflent. Pontifex aquas calidas in hoc loco
viginti diebus,per canale du&as,in verticecapitis aeeepit; fie fa&u falubre dixerunt
medici,qin'a nimis humidum eius cerebrum videretur.
СлгЛплШ Internate Sigifmundus Auftria: duxcumaccepiilètNicclaum deCufaepiícopú
tw'às^f-' Brixionenfem cardinalem fan&i Petri ad ecelefiam fuam profecîum rfTe,irç impati-
mkndt Am- cns ac furoris,coacb's vt potuit raptim copiis3quat fufficere videbantur , Bernecham
Смирит Pe"c>'d c^ oppidumBrixionenfis ecclefia?,in cuius arcé cardinalis fecefferat , atq; in
rignum pene ipfo Reforre&ionisDominicç facratiflimo dic.oppidum expugnat,& arcem aggref-
Zmtumrl nJS,omni genere machinarújoppugnat. Cardinalis vcritusfuorum cardé (iamenim
iut'urt , belli pleriq; vulnerati fuerant)arcem,& feipfum tradid¡t,&: in euftodia retentus, tandem ю
MHjpi(i»,tf iuratusabfolutionemSigifmundoprocurare,iniuriafq; nullo vnquam tempore vin-
Reffhniftr. dicare,dimiffuscft.IntercaSimonettus, ëcloannes Malauolta inCampaniam iter
facientes,cumiarnviasar&iores, &: loca periculoíáeuaíiílent; dum metari caftra
volunt, nonparuamia&urapaflî funt; Malauolta enim,&: Robert us Vrfinus, qui Ce
inter eundem comité addiderar,dumfpeculatum cum paucis pergut, in équités pe -
ditefq;Soraniducisincidunt,cumquibus&filiusIacobi Sabelli Fuit, ferox adoic-
fcens,quireli6ca militia ecclefiaftica(canonicusenim in bafilica prineipis Apofto-
lorum aferiptus fueratjmundiali fe dedit.Pugnatum eft atrocius, quam tanta pauci-
tasrequireret.Sabellusvulneratusoccmnbit,gladiopcroratransfourus;fedciihoftes
continuo crefcerent,Robertusadcaftracöfugit:Malauoltacafuequi in terra déla- jo
pfusabhoftibusintercipitur,atque ita eft peníatum Sabelli damnum; plus tarnen
momenti in Malauolta fuit,cuius erat in armis non paruum nomen, quamuis mi
nus profpere ei fatpius res íuccefliíIent,huiufmodi fuerunt eius belli primitiae ; quod
Pius pro Ferdinandogeffit , indemors , captura hinc, his qui futura inquirunt,
augurandimateriampia:buit:Simonettusiterfuumperegit, & adregi.m profectus
ingcntifauoreexceptuseftj&aduentu eius magna rerummutatio fada- Rex qui
breui periturus exiftimabatur,iam bello fuperior, vi&orque moxdeleturus hoftes
iudicabatur. Cum Pontifex maximus,& Mediolaneníis princeps auxilio eflent,
fie natura comparatumeftjvbi plus virium,ibi&fauorhominum iè inclinât: quod
cum animaduerteretRoflaniprinceps,& Deiphebus Euerficomitis filius, aclaco- 40
bus Montagana fceleftillimumfacinus,&: iampridem inauditum circa idem tem-
pus meditati funt; Amulantes enim pamitentiam,quöd ad Francos dcfecilîènt , Fer-
dinanduin ad colloquium vocauere, ad quod cum rex hinc,&Ioannes Vintemi-
lius,ac Gregorius Corelia maiordomus regis, illinc princeps Deiphebus, &Iaco-
bus,reh&is proculexercitibuSjin agrum foli feceífiíTcnt , poftquam paululum collo-
cuti non côuenerePrinceps framum equi regalis arripuit: Deiphebus ferrum ftrin-
gens veneno tinclum iugulum regis qua:fiuit:ille infidias cernens,calcaribus vriit e-
quum,quicum effet potens & altus,regcm periculo fubtraxit; fie icelcrati homines
defectionis fcelcri,maius icclus addere tentauerunt:lllud voluetes animo,quod im-
pii dicunt:Victoribus omnia faneb. jQ
reposent- Pontifex cum haxaudiflet Senas iama:ftateferucnte rediit, &apud Minores a-
^ntiumv». moen°3&r falubri loco manfionem fibi dclegit.Iam Senenfes in duas partes diuiii,alii
wjftm* c». de Gentilhominibus concedendum,quod Pontifex cuperet aicbant,alii negabät :ln
cum reda non poíTcnt Papa:refiftere,obliquáqua:íiuereviam: multa de Duodecim
virislccuti, quiregentibus infeftiífimieíTent; nihil aliud qua:rere Pontífice dixe
runt,
LIBER Ç^V A R T V S. 105
runt , quàm illos ad rempublicam reducere. Confînxcrunt etiam litteras , quibus fi-
gmficareturvrbisexulum ,acre!egatorum Pium eflèamicilïlmum , eifqucfubucni-
re, vt viuercnt in reipublica: detrimentum. Manfionem apud Minores extra muros
elegifle,vt in fornicibus rempli , qui ampliiïlmi eilènt,clam pedites , equitefq; collo-
carec , atque vno impetu ciuitaccm irrumpens exulcs introducerct : his Sc aliis nugis 4
itaplebisanimuminfecerunt, vtverbumampliusde Gencilhominibus audirenon
pofГепс;& quamuis Pontifex vocatos ad fe vrbis magiftratus , muitis verbis hortarc-
tur,his fidem ne haberent, quidiifidium quaarentes fufpiciones ingérèrent; nihil ta
rnen perfecit:plebs male crédula eft. Pollicebantur finguli multa ièorfumxoniun-
1 0 cHloqui non audebant.
Dumhaxaguntur, HenricusCaftella:, ac Legionis rex, cui maxima pars Hifpa- t¿¡^V't]f
nia; pdrct,cum ad Mantuanum conuentum , vilem , atque indignam fuo nomine le- ынтр'аш-
gacionem mififlct,quafi famaâtisfaéturusêgionenfem epifcopum ad Pontificem ****ri o-
íreiuHit, o¿ vnum ex proccribusregniprimanum, qui egregio comitatu Senas in- п л Д(ЧЯ<_
grelîi,& in confiftorio publico auditi,non tarn vera,quá pulchra,ac magnifica verba »"»
fecerunt : difculfa enim legationis шаг facúltate nihil habuere , quod pro tutela fidei %S¡ê"
aduerfus Turcas ofícrre Pontifici valercnt. Epifcopus paulo polt apud Senas diem
daufit,Pius Ioannem cardinalem faneb Sixti eiufdem nationis , hominem theologi-
ca feientia illufhem, & muitis feriptis voluminibus darum illi fuffecit : rex poíTeíTio-
10 nem non conecífir , propter quam rem multa; & magna: contentiones inter regem,
& Pontificem ernerierunr.
Circa hoc tempus adiit Pontificem Moyíes archidiaconus Antiochenus,vir Graí-
cis,ac Syriacis litteris eruditus,& magni apud Orientales nominis.hunc tres Patriar- '
cha:miíecui)t,Antiochenus,Alcxandrinus,acHicrofoIymitanus,&plurimi alii prin
cipes Chnílicultores:legatiociushuiufmodifuit: Veniflè olim ad Pontificem Eu-
genium , inquit , Iraperatorem &c Patriarcham Conftantinopolitanum, Sc in conci
lio Florentino nomine Orientalis ecclefia: cum Occidentali de proceffione Spiritus
fancb",deigne purgatorio,de pane ázimo, de primatu Romana? Ecclefia;, Sc aliis ple-
rifq; de quibus antea difccptauerantconueniiîèjdecretumqucdeindefuiile factum,
3 0 quod tres Patriarcha:,qui iè milerant,non fufcepifícnr,íátore zizaniarum impedien-
te, deinde bono commotos fpiritu , conuentu fubditorü habito, fufeepto per omnia
dccreto,Romano Pontifici fefe commifiíle,velleq; illi tanquam Iefu Chrifti vicario
dcinccpsobtempcrare,atq;adeacnuncianda fe milTum.Audiuit Pontifex legationé . *
& priuatim & publice; &c collaudatis Patriarchis ícripta , qua: Moyíes attulerat in la-
tinumtranslata,inarchiuiis Ecclefia: Romana: recondiiuífit,ipfumquedonatum ad
propria rem. fit.
Paucis deinde fecutis diebuslegatiexMonouaffia Pontificem adeunt , & atquej^£jf^
vrbem dedétesj ea eft Pcloponneíi ciuitas ad Orienté Cherfone/fi in akiífimo mon- ш,«ь<и-
te iaecns^rupibus vndique pra:ruptis,tuta vnico tantum aditu iuncla continent! por- **■
4o tu,& naualibus quondam ornata.Lacedçmonem hic olim mille quidam opinantur,
Gra:cia:robur,accolumen,nobisincertuni,legatipubliceauditi. ReipicenosPie
Pontifex,dixere,nifimanumporrigis,pra;da Turcarumfumus, Demetrius Paleolo-
gus nofter dominus fuit;is adïurcas defecit,nofquc in eorum poteftatem traducere
adnixuseft:Senfimus,acprçuenimus doIos,arceminuaiimus,vxoremeiusadvirum
rcmifimus,Turcis aditum claufimus,acceifimusThomam Demetrii fratrem , roga-
uimufque vrbem , qua: fua eflèt germano ad hoftes deficiente vt acciperet ac defen-
deret.Negaui t Thomas eas fi bi vires eiTe, quibus tucri nos poflet; horratuique eft , vt
vcl te vel alium dominum aílumeremus. Confilio his de rebus habito,placuit omni
bus ad picrate tuamrecurrere,ti bique populum, & ciuitatem tradere. Accipe igitur
5 0 fupplices , ac fubueni miferis, ne contempfetis vrbem noftram , ad res in Graxia ge-
rendas accommodatiffimam: fi claflèm ftatueris in Orientemmittere, apud nos fta-
rioncm , & tutilîimum refugium inuenier. Si nos relinquis , cogimur iugum fubire
Turcarum, non fine tuodedecore, &: reipublica: Chriftiana: máximo detrimento.
Motus his Poniifcx illacry matus eft, mundanarum rerum varictatc animo voluens;
nam qua: olim ciuitas Graxia; domina, Afiam, Se Orienté potentiffimis elaflibus in
I 4
104 COMMENT. PII PAPjE II.
fcftauit,orbifq5magnam partem ílbi fubiecir,eo demum redada eft,v t ftare non pof-
fet,nifi dominos in Occidenti qua:rat, atque illis fefe dedat,& commcndet,quorum
ingenia prius, & opes contempferat. Iannotius quem fupra in Peloponnefum ex
Mantua miflum retubmus,legatorum comes fuit,multaq;deMonouaiIialocutuslo-
cu naturamunirum,fi paruo prarfidio defendarur,inexpugnabilem dixit : Pium ma-
gnopercexhortatus, ne tanrá recuperando Gra:cia"occafioncpra:termitteret. An-
nuit Pontifexjiuififq; legatis in fua verba iurarc,Monouaífiam fuo, & Ecclefia: Ro-
manz nomine in dedi: lonem accepit,miflo prefecto qui populo ius diceret, & an-
nonam, cuius erat vacua ciuitas miniitraret.
uc*U L*d- Vacauit circa idem tempus ecclefia Papienfisapudlnfubresnobilis, & qua: foli id
%м$мГ R°mano Pontifici lubeft,diucs opum,& liberalium artium fcholainfignis; loannes
promut» Ad cardinalis ex familia Caftilioneaei prafuerar, quem in Piceno dum legatû agit, ob-
"afèminûi ^'ximus- Pont|fex Iacobum Lucenfem iècretarium fuum eifufficere ilatuerat,
ufàHujû virumGrxcisaçLatinis litteris eruditum: Francifcus Mediolanenfium dux ani-
?» яттт mum alió verterat,necpaíTurus videbatur fententia: Pötificis locum fore. Miilus eft
тиШш. ^ngejus Volfinenfis ordinis Minorum profeflor,qui Francifcum lenirer, nec quic-
quam proftiit,dicente per iracundiam Francifco epifcopum Papicnfi bus , fi alreru m
quàm cupio pra:feccrit RomanusPontifex5experietur n5 efle vfui prncipes irritare;
reconciliabor Picinino baud difHcile,ciq>agrum Ecclefia: diripiendum madabo , &:
quis crit qui Pontifici opem feratiea cum retuliíTet Angelus magis ас magisPoncifi- 20
eis animumobfinnauitjVt Iacobum promoueret:fcripíitqjPontifex manu fua Fran
cifco admonens,ne pugnam aduerfus Pontificem amplecteretur, in qua necefle fibi
efletfuccumbere,quia non mutaretpropofitum, nec arma fua timeret Pius: vi&us
tandem Francifcus annuit,& Iacobus magno fenatus aíTenfu, & vniuerfa: curia: ap-
plaufu Papienfi ecclefia: prafectus eft.
urnißf pu- Per hos dies audus animo Fcrdinandus Sicilia: rex aduentu Simonetti,&alio-
tn»,in<¡H* rum Ecclefia: dueumexercitum in campumeducit, pugnandiq; copiam hoftib.fa-
firtm^Tm cit,detreclantibus praelium acrius inftat,eofq; loco pellit,neccelîat vrgete,donec o-
' «-mnes intra oppidum Sarnifugientesconcludir.Idpaífibuscircitcr triginta millions
'siwnetà à Neapoliabeft.Parscius in arduo colle fitaeft, pars inplano iacet, nontammuris, 30.
tiarejapt». quàm aquis munita,ex radicibus montislimpidifllmi featuriunt fontes, qui Sarnum
£^^j£effíciuntfluuium,cuius antea mentionemfecimus,tanta:frigiditatis, vc herbasatqj
arboresenecet,nequcpifcesalatpra:tercancros. Inhocoppidoloanncs Rhcnati h-
lius,& Tarentinusprinceps,&: omnis nobilitas fuarum partium,atque omnis cqisi-
tatus,&:peditatus ex fuga fefe receperant, cum Fcrdinandi impetum ferre non po-
tuiflencNec dubium erat quin breui vrgente fame, aut fefe dederent , autin diuei fa
dilapfihofticápumrelinquerent;clauficn¡mcómeatus introducerc nulla ex parte
poterant,&iamconiiliumcceperant,quopotifllmumitinerefugaanipeient. Quo
rum faluti nihil tamconfuluit,quàm Ferdinandi audacia ; ilium cum natura, tum
neceífitas fupra quàm par fuit audaciorem prarbuit. Erat in caftris fuis non tam va- 40
lidiorhofte,quàmanimofior miles. Verum importunas, & querulus ftipendia pe-
terc,minari niíí argentum daretur:regi nihil elfe quod daret,& iam duecnti Bat ban,
quosvocantScoppcterios,obnegatammercedem ad hoftes defeccrant : Vcreri ne
difcedentibus pluri bus obfidionem ibluere cogcretur,militi a bfq; auro nihil fuaderi
poife. Inhisanguftiisconftituto vtilevifumcftoppidum repente a<rgredi , vt со
expúgnalo ex fpoliishoftium cxercituilatisfîeret.Reinconfiliumducta, probantib.
pludbuSjSimonettuscontradixitjquilocomunitohoftem non facile dimouendum
putabat,meliufqj fame,qium ferro vinci. Placeré tarnen fibi turnm quandam oppi-
do propinquam inuadi , qua capta, impoflíbile efíét hoftes pabulatum exire.
ItumeftiníententiamSimonctti ; verum expugnara primo ímpetu turricrefeen- jo
tibusaniinis,vi£lorfuren(que miles retinerinequiuit. Pra'terierc audaces turma;
iuü,aducum,& inf. cuta: higientes hoftes, cum hisoppidi portas intraucrunt: pu-
gnatumcft intra ma*niafumma contcntione,nccpauci cecidetunt, plurestamen
Ecclefiaftici, quorum magnam ftragem ediderunt Scoppererii, quos diximus,
áregeprofugiíle. InftrumcntumcftScopplettumin Germania, ptimum hac de
mum
LIBER QJf ARTVS. ioj
mum xtarenoftrarepertum,ferreum,feucupreumadmenfuram hominis, longuni
pugilIarisfpiífítudinis,.concauum fere totum , in cuius ore plúmbea ponitur pilula
admagnimdinemnucisauellanar,immifíoprius puluere, qui ex carbone fici , auc
íalicisconficitur,fulphure& nitro commixro , mox ignis per foramen paruum in
pofteriori parte adhibetur,quireceptus à puluere, tantam vim concipit, vt pilulam
inftar fulminis iaciat , in eius exitu quaíi tonitru fonitus exaudirur , quem vul-
gusScoppiumappellat,hinc Scoppeterii appellati: i&um eius tormenti nulla fu b- So
ftinet armatura , robora eciam penetrantur. Regius igitur miles , atqueEccle-
íiafticus,quamuis oppidum introiíTet,& hoftes aliquos manu cepiíTet,ab hifee Scop-
то peceriis non fine vulnere accede repulfuseft,hoftisinfccutus longo fpatio extra op
pidum fignaprotulit:cuidumSimonettus occurrit,fuorumque fugam retiñere co-
natur.tormentali pilula percuiTus,exequodeie£cus eft , пес locutus è vita deceífit:
quietfi diutius viuereoptauiuct.hunctamen exitumcupiebat, fiepe inter fuos dice-,
re folitus:Det mihi Deus vt in arte mea,& in Ecclefiz feruitio moriar, Corpus eius ab
hoftibus inuentumhonorifícetumulatumeft.Ioanneregis filio, &omni nobilitatc
funus duccnte,multorum in hoc pralio virtus enituit,pra:çipue Roberti Vrfini , qui
primus Sarnum ingreflus afcendere fuperiores oppidi partes tentauit, fed vulneratus
infacie,coactuseftpedem referre. Ioannis quoque Malauolta; filius egregia fuariu-
uentutisrudimentapra:buit,qui paulo poft Senas reuerfus febreinteriir. PrimiEe-.
ío clefiafticipugnamciebanr,primiquecarfi funt,autcapti, cum tormenrorum idus
ferré no poflènt.Rex fuga faluatus eft impediments amiílisrcaftra direpta funt : equi
fupraduo milliainprjedam venere: fecundum hanc vi&oriam princeps Salerniad
Francos defecit.cui & Ñola parebat:idemque dux fan&iMarci & vniuerfa ían&i Se*
uerini domuseffecicQuod fi victoriam fecutus hoftis ad Neapolim caftra mouiflet,
hauddubiumquinprorligatusFerdinandus regno ceflliTet:princepsTarenticurfum
fortuna: retinuit,qui Maree dubio regnimoderator habcbatur,& arbiter, finito bello
vi&oripariturus.Ioannes Andagauenfis cum Neapolim inhíbeme principe nequi-
rec acccdere,copias ad Caftrum maris vi&oradmouit; & oppidovi potitus, arcem
auro redemit;aureorum quattuor millia praefedt' accepifie traditur. Verum eft quod
30 vulgo dicitur,nullam non expugnabilem arcem eile, in quam onuftus auro intrare
poilitafellus.
Harcin terra Laborisgefta,qua: olim Campania dida eft. In Aprutiis vero Pi- a¿
cininusacccpto victoria: nuncio, veritus neignauise aecufaretur, fi nihil ab eo fie- £2£!Га
retecongregatis Aquilanis, Tofcanis , Caudolianis, &: omnibus Aprutinorum E<cU/Ufti-
viribus,magnum equitum,peditumqueducens exercitum, ducales, atqueApofto-
licascopias,qua: non proeul ab Eiculo caftra tenebant, inuadere ftatuit. Alexan- ш#шЧшт
derSfortia,&Federicus Vrbinas, alter focer , alter gener Picinino oppofitierant,^^*^
equitatu pares hofti, aut fuperiores , peditatu longe inferiores. Ii planum tene-
bant,Picininus collem occupauerat,qui figno dato,magnoimpetu in hoftes delatus
4c eft. Alexander ei occurrit , commiflum atrox praclium, diuque aneeps: verum
vrgentepeditePicinini, Alexander non paucis fuorumamiifis , loco paulo ceífir;
fuüTetqueomnino profligatus, nifi Fedencus, hue atque illuc difeurrens, fuppe-
tias mifiilet, ac pro faueiis íntegros fufFeciflet. Pro ceteris vero PetripauliForo-»
liuienfisexcellens virtus adiumento Ecclefiafticis fuit , qui locum fibi commif-
fumnunquamdeferuit; equis quattuor fub eo confoífis, Federicus ei fubmittebat
equos,cuiuspraftantiaudaciaomneroburhoftiumretentumeft. Pugnaadhoram
noctis fecu ndam,fumma contentione,& ardenti bus animis producta , luna prazftá-
telumen,adextremumEcclefiaftici cum loco dimouerinonpoflbnt, Bracciani ad
mótem vnde vénérant redi ere,vi£tores,ac vidi amboexercitus, Ecclefiaftici plus e-
yo quorum amiícre,hoftes plushominumringensenim&peditum&equorum ftrages
edita eft:mutauere tarnen Ecclefiaftici locum^cumPicinini copiasaugeri cognouif-
fent,caftraq;ampliusatq;ampliusmunierunr. Picininus in Aprutinorum interiora
conceflkjvbi à MattheoGapuanohaud ignaro copiarumduce, fiepe damnis, atque
ignominia affedus eft. " 0
Senis cum nunciata eflet Ferdmandi clades apud Sarnü accepta,Galli qui freque-
îo£ COMMENT. PII PAPAE IL
tes erant in curia vociferari,per vrbem faltare,ignes incendere, infultare Cathelanis,
Aragonenfcs irridcre,familiam quoque Pontiíicis probro afficere, Lombardos, Flo
rentinos contumelia laceífere,pulfare manibus , ас ferro , fi quis non iàtis eorum in-
fania* applaudcre viderctur.nam & Burgundioni cuidam oculum efFoderunt, & Se-
nenfemquendaniciueminterfecerunt, qui paululum aduerfus eorum clamoribus
vidcbatunTolerauit omnia Pontifex arquo animo,fecumque ait : Quid agent fi Ita-
haeregnumobtinerent?EgoteItaliaquantumpoteroadiuuabo,nevllos patiare do-
minos,quamuis nec Veneti,nec Florcntini ope afFerant, quorum populi dum te fibi
fubigere conantur,nec inter fe conuenire ftudent, externum tibi dominium parant.
Siclocutus inter amicos Pontifex, nihilodcie&us animo reparare atque inftaurare ю
copias decreuittFerdinandoque noua auxilia mittere,ne regno deiieipoflet. Interea
Aquilanorú legati ad eum veniunt,& paulo poft Ioannis Andegaueníís oratores fua-
furi,vt relifto Ferdinando Pontifex,aut Rhenati caufam adiuuet > aut à belloprorfus
abftineanmultorum & populorum,& principum regni literas afferentes, qui Ferdi
nand! regimen,atq; imperiumprorfusrefpuebant.Qujbusauditis Pontifex, fenih 1
aliud bello quarrere dixit,niíí vt violentia fublata lis de regno per judicium tollerctur:
id fi Rhenatus annueret,ab armis ceflari pofle.Tum vnus ex oratoribus Ioannes, in-
quit.Cofla haxad te verba tranfmittit.SiChriftus nobifeum eft ,;noncuramus quo
fe vertat vicariüs eiüs: vicimus apud Sarnum aü&ore Ghrifto.Cui Pontifex: Quam-
uisvnopr£eliofuperiorcsfuiftis,inqUit, non tarnen affirmare poteftis Chriftumû- *o
xilio vobis efle,cuius occulta indicia funt. AtChrifti vicariifm vcftris aduerfarfeo-
natibus,&fenfíftis-hacbnus,&fentietisdeincepsmagis: atqueita legati infe&is re-
bus abicrunt.
RooutM- Succeflit 6¿ alia interim caiamitas,raro infortunium folum eft. Roma: Tiburtius
TuJao?? ^ Valerianus fratres pacificum vrbis ftatum multis modis turbaucre. Qui cum vi-
Tiburtie,& deren t Vrbem,abfcnte Pontifice,mirtüs rigide gubernari,ncquere£toribus ad corri-
Улигыпо picndafacinorafatisanimieflejtempusidoneumarbitrati, quoiuuentutemRoma-
/é«We/4.ttamcorrumpcrepoíient,ac rebus tandem mutatis Imperium lacerdotale deiicere.
giti». Bonannum quendam iuuenem audaciflimum,& manu promptum, ac Ioanem Phi-
lippum nullius fâcinoris expertem,& alios plerofquefceleribusinfignes, fibi focios 30
afciuerunt,quibus cum fa<5ta coniuratione leuia primum furta vilium rerum audere
cœperuntjpoft adulteria, & precioiarum rerum rapiñas committentes: tandem neq;
àraptu Virginum,nequeàc2Edrbus,aUtincendiis temperarunt. Nec magiftratuum
cohiberi armis poterant.cum eilènt trecenti circitcr iuuenes in armis experti , ac fe
roces auxilia fibi prarfto ferentes. Ciues in filios ciuium extendere manus non aude-
ban t:expe£tabant omnes quid gubernator, quid ienator ageret, vterque timore cor-
reptus domi fe continebat: Gubernator cum habitaret in campo Florum , regiam in
atrio Pompei domum,& Coniuratorú minas in dies audiret,in Apoftolicum palatiu
indc migrauit.Coniurati ob earn rem,qüafi vi&ores effe£ti,infolentius agere,bacha-
ri per vrbem,licentiuscuerberare,ciues pecunia mulcbre, pauperum fubftantias di- 4«
ripere,vxoresproftituere, virginesiugulare,aut in Tyberimfubmergere,qua; vim
perpetinollent,libentiusoptimatumexpugnaflentatdeS) fed verebantur ne poten-
tiam vrbis in fe prouocarenr,fatifque efle pütabant, fi opulentorum ciuium abufi pa-
tientia inopum bona quamuis pauca diripere,&in eorum feminas explere libidinem
poflent,donecau&numero,&fortiorescfFeföiIIörum quoq; fortunas daretur in-
uadere-Fuit inter eos quidam cuí propter amoremlnamorati cognomentum indide-
re. Ispcrdite puelíam Tranftyberina alteri defponfatam adamauit, patiter vtfama
eratamatus , quam ipfo dienuptiarum ad virumeuntem,mediainvrbevirapuit.
No potuere tantum facinus tolerare magiftratus,qtios capita regionum appellant.fa-
¿tomoximpetu Inamoratumceperunt, vinóhimq; fenatoritradiderunt,quipubli- yo
ceineumanimaduerteret.Coniuratiauditare, veritinefupplicium de reo fumerc-
tur, correptifq; armis per vrbé dilapfi, Саш quendam fenatoris familiärem interce-
perunt.Commoti ciues ad rei nouitâfcfn fréquentes gubernatorem adeunt , fumere
animum,& arma fuadent,operas fuas offerentes,facile Coniuratos intercipi pofíe af-
ferunt;audcat modo g*bernator,ac fen ator, &c ciuiú confilia fequantur. Coniura-
ti ciui-
LÍBER Qjr A R t V S. ibf
ticiuiümármatinichtcsintemplofcrcc¿pcrunt,4uod Marcus Agrippa diis omni-
büs,fiue (ve melius loquamur) daímonibus dedicaüit,Pahtheon vcceres appellarunt,
nunc В.Мапаг facrum cft,& ab ea nonic habet. Non príefümpíére rectores vrbis ci
ues cum ciuibus expugnare, Veriti nemültitudiñcarmataciuiras difcuffo íacerdotu
iugo,liberratéaffereret.Illiplerifq; diebus in templo fe continuerunt,cumcircum
habitantcs,metuncnoduimiaderentur alimenta praíberent; tandé ea lege perfuafí
iûhtaîdem relinqüere,vt accepto Inamorato familiärem íenatoris redderent.Nequé
vel hoc pació qüieuit ciuitas.Bonannus vrtus ex Coniuratís , paucis poft dieb; arma-
tus per vrbem incedens,cum familíam íenatoris incidiffet,rogareturqsarma depone-
to re,nec parère vellct,ihcepta rixa,manum conícrens, vnum ex Marefcallis obtrunca--
üit, vidorq; íatclhtes omnes fenatoris diflípauit,atque difiecit. Exin liberi omni me*
tüiuuenesarmati,atq; inermes per vrbem vaderc,nullumq; nÔfcelus impune com-
mittere.Quos cum Antonius Bbntificis nepos turrim quandam in extrema ciuitacis
parte inüaíiíTe,nó procul à fando Laurentio in Lucina didiciffet, mox accepta equi-
tumcohorteeX Vaticano ad pontcmMiluium fe contuliti&iggreíTusportamvrbiSj
qua; Populi appellarur,feftinus ad turrmcucurrit, Coniuratos ibi vt Comprehen*
deret.IUiauditoeiusaduentUjturrim dimiière,& interiora vrbis petentes, insedibus
quascardinalisolim Firmanus magnificas íedificauitfefereceperunt. Antonio non
fuitconíííiumcxternumequitemintra freqUentia Vrbis aedifîcia ducere, nondum
io plane cognitaciuium volúntate, quosinfuôsiàruiie cognatos nort erat verofímile¿
пес gubernatori è república videbatur ciues cum ciuibus comprehendercConiura*
ti in xdibusFirmani,tamquam in publico palatio conuenicntes, illic confilia de ra-
pinis, de patrandis adulteriis capiebannconuiuiaq; fimul agitabant, noíteslatroci-
niiSjdiesludis dantes.Tiburtius omnium princeps,&dominus habebacur,cun¿taeXÍ
eius arbitrio pendebanr. Quatrcntibus quid ageret Tiburtius dominus, refponde-
bant aut hoc.aut illud agitJudebat bonos ciues eö effe deducía vrbem, vt in Tibur-
tiipotcftatevideretur,cupiebantq; armistantam ignominiam dtlere ; quod poft-
quam pergubernatoris ignauiam cfticere non potuerunr,c6gregati fimul típtimatcs,
Tiburtium adierunt,fuadentes vt vrbe difeederet, пес vellet patriam fusm latronum
3 o Ipeluncam eíficere:fi pergeret craíTari amplius in ciuirate,non paíTuros magnates,fa-
cilc manum militum cogi poíTe,quas temerarios iuuenes in vincula coniieiat: parum
vero eile in iuuentute prasfidii,q иге inops confilii facile diífipaturjVrbis fenatum fi ic-
mcl arma corripuerit,non quieturum donecConiuratos orones perditum cat,ciüita-
temq; tam mifera feruitute prorfusliberct: Pcntificem quamuis procülabfitcitöre-
uerfurum,nequeTiburtio,neq; complicibus veniam darurum,fieosin vrbe latroci
nantes inuenerit, cédât fuis ciuibus potius,atq; äbeant, itafieri poile vtrogantè ciui-
tatc,in gratiam deniq; Pôtifîcis redeanr. Vidus his Tiburtius decedere ftatuit, egref-
fusq; domo per vrbem tanquam magnus aliquis princeps inter conferUatorem,5¿
prothonotarium Apoftolicum Georgium Carfarinum,ad pottam viqj médius incef-
40 fit,magna populi fequente caterua,qu2ead viiendumTiburtium,quafi ducem aliquê
numerofi exercitus accurreratllle pienus animi,falutatis in porta ciuibus,cum Con-
iuratis ad oppidaSabelliconceflît, nihil dubitans reuerti poife cum vellet. Inter
hxccx Coniuratis nouem fuere,qui horrendum aufi feelus, noclu ad monafterium
diua: Agnctis extra portam Salariam profedi , fradis portarum repagulis , facrarum
virginumpenetralia,atq;abditairrmrjpentcs, non modo vim pudicitia: intulerunt¿
Verum etiam corruptarum virginum bona&facram fupelledilem diripuerunt.Quac
cum Pontifcx accepiiTer,nec iam vllum eiTe aliud remedium feruandac vrbis cogno-
uiffèt,quàm fedem fuam repetere,nihil moratus,edidum pofuit intra dies viginti íc
verfus vrbem iter accepturum,curiales admonens, vt fe per id temporis ad vrbem c5-
jo ferrent. Quod vbi Roma; auditumeft,haud alia exultatio fada, quànffi magna quai-
dam vidoria nunciatacflet,autipïà vrbstum primùmfundata,a:diftcataq;vid6retun
Pompa per vrbem duda,ignes accenfi,fupp!icationes per omnia templa fada:, vt fe-'
Hxjfauftufq; ас celer Pontifîcis reditus effet. п^т»!ш*
Cupiebat per id ternpus Pius caftrum Leonis fibi,vt àFerdinando traderetüf, <%титАыы.
fsepepromiferatj ideftinEtruria Tin heno mari adiacens, iuxta emifforium pifeo-»"
ю8 COMMENT. PII PAPiE II.
lUtum, & fx paludis non longe ab vrbe Groflctijâtque Vmbronis oftia.Rex Alfonfus olim ex-
muitofiuáio orto bello armisobtinuit,&compoiïtisrcbusretinuit:hucrePicininuscontulit,cum
■vnicumin- Califti copias fugeter,hic magna» pifcationismugiIum,&:pinguia pccorum pafcua.
[uUiMii. joannes Lyritanus nationc Hifpanus,arcis prxfeclus erat, quamuisloannem de Ca-
ftrofuftinuiiret.InuitusarcemLyritanusrelinquebar,voluntarium tarnen fe finxit,
& qüafi traditurus arccm Pontifici со fe contulitjquo cum veniíTet multa Ii bi deberi
ait,non redditurumhiiidiflblutafumma,negante Pontífice tantum auri numerare,
quantum peteretur;Florentinis,ac Genuenfibus arcem &oppidum venderé perten-
tauit.Interea vnus ex oppidanis qui amicos haberet in arce, Plumbini tyranum adiit,
traderearcempo]licetur,fifibiaureorumquattuormillianumerentur. Adhibctau- 1 q
res tyt annus,& hominem cau tum cum pecunia mittit.Is traditis aliquot aureis, iubec .
defcenderccuftodes è turri,&: dum reliquam pecuniam numerat,famulosfuos pau-
latim afcendcre &c locum capere.Qupd vbi fa&um eflet,iam numerata pecunia : Er
ror eft,inquit,&: quafi n umeraturus iterum aurum ad fe traxit, atq; in turrim prope
re conceiIit,&oftioclûfo,ea deberi proditoribus ftipendia dixit, fîgnumque dcdit
militibus qui propelatebant,quibus accurrentibus,potitus eft oppido , & vexilla re
gis erexit Àragonum, quafi proillopoifidcrer,atqucin hune modum non Lyritano
foIum,qui erat in oppido,fed Ferdinando,&: Papxillufum eft. Ferdinandus eare co-
gnit? ,vnum ex fccretariis Talamanchum nomine ad tyrannum mifit, vafrum homi-
nem,qui magno vfus ingenio arcem rccuperauitj&Piotradidit. Ioannes Lyritanus zo
minorem arcem,quam tenebat in littore maris, Papx tradendam reliquit,& cum Io-
annedeCaftropcragrum Senenfemiter faciens Neapolim rediturus, abagrcftibus
obtruncatuseft,& pariter Caftrenfisoccifus,in vltionemdamnorum, qux viuentc
Alfonfo prouincialibus intulerat.Sic infelices homines priorum maloruro, quae per-
petrauerant,pcenas dederunt.PontifexCafirumleoniy,& arces & infulam Lilii ne-
poti Antonio tradidit; non tarn ei quam patria: confulturus , cuius maritima loca, &c
horrea ciui tatis hoc oppido clauduntur.
dM^Ma"at»* Inter ha:c Sigifmundus Malatefta fuarum non immemor artium prxfc&um arcis
iitfidtm Montis marciani dolo intercipit,arcemque occupat,&oppidum in poteftatem fuam
fi-*ngit,epf>L redigit,qUod antea pignoris nomine Pio Pontifici obferuandum tradiderat, quem- 50
áitthm admodumfupracommemorauimus. Rogatus curidfeeiflet, refponditprxfecTrum
dit, mind*. muliefofumruifievirum,vxorcs oppidanorumdiesac noeles infcftaíTe,petentibus
tmetnfiau, 0ppj(¡anisfé ilium incercepiâeicuiPontirex in hune modum rcfcripfir. Efto fit ve
rum quod fingiSjtunein aliocorriges,quodintcipfogloriaris? fipeccauerat prxfe-
¿tus,noftra erat vltio,accufandus apudnos fuit,non fiuiflemus inultum facinus, auc
reddito prxfcc~tum,& arcem,aut Ecclefix Romana; declaraberis hoftis. Contempfic
ea Sigifmundus , nec multo poft proditiones proditionib.accumulansiMundauium
cum equitatu profe£tus intromifius ab oppidanis, quos prece , pretioq; corruperar,
arceminuafit,territumq;prxfecbm,paruocorrupitauro, atqueitaVicariatumfere
omnemMundaüienfcmépoteftate Pontificisfraudibu$,ac doliseripuit.Vulgatafa- 4.0
maquódideoidfecerit,quoniam exploratum haberet PiumPontificem ea oppida
Federico Vrbinati traditurum foreiquod cum non fatis crederetur, ad aliud confu-
git mendacium;fcripfitq; Italia? potentatibus, ideo fc Mundauium occupaile, quia
ftatuiflet Pontifex fuas illuc copias ad difcretionem,vt ai unt , hiematum mittere : in
quareprophetauit,ncfciensqüiddiceret:cliciente Domino etiam de mendaci ore-
veram aliquando ptophetiam;iequenti enim anno,vt fuo loco dicemus, id oppidum
addiferetionem dueibus Apoftolicisredditümeft.Difcretionem vocant, cum per
mitía militi potertas eft in oppido quod câpitur,pro fuo arbitrio debachari , corpori-
busliberis tantum faluis*
соптглш Dum hxc aguntur,Lucas quidam ciüis Romanus,quem fiepe cardinalis Colum- j 0
unftuPiûm nenfisadprincipemTarentinummiièratjRomxcapitur; & qtioniam fecreranoffe
dttigitur. principis,&: multorum baronum exiftimabatur,in arcefan&i Angeli reclufus , iube-
turquaenoritdicere.Isabfq;tormentis fuamanu hxc ipönteq; fcripfit: Principem
Tarcnti,& comitem Euerfum,& Iácobum Sabellum,& Columnenfes aduerfus P5-
tificemconfpirafle,ftatuiiTequeIacobum Picininum in agrum Romanum aecci ic-
re,Vrfi-
-, LIBER Qjy A R T V S. ■ 109
re, Vrfinis arque Ecclefiainfenfumt nec dubium cíTc quin Roma caperetnrabfen-
teP^pa, danübus adimmConiuratis.-Tiburtium, loannem Andngauenfcm , Ta-
rentinuirj principan Iacobum Picintnum adiuiífe , promiíiflcque Vrbem tradere
cardinalem Aquilegienfem, qui apud fanctum Laurentiumin Damafo morafetur,
aura .tbundaritem inrercipere,pccuniac]; mulctare : Antonium Papa ncpotcm,cum
per Vrbem ad cardinalem iret obtruncarc: opulentorum ciuium , mert atorum , cu-
riaüumque plenas domos diriperc,mdemilitiítipendiadaturum; nihil hoiumíibi
е(Ге difficile , parère iibi die , no&cque aditum in vrbem; in quaiuuenes baud minus
quingentis robu! ti S¿ audaces,&primariorum ciuium filii fentirent fecum, quorum
* ° parentes tumultúame ciuitate , non audereht arma capere aduerfus filios , íatis habi-
tuníi domus corum faluarentur. Нас Pontifici relata maturandum itermagis ac
rnagisfuaferunr.
Per idem cempus dua vacauerunt ecclefia Metropolitica-,Ragufea apud Daíma-
tas& Roiíana a pud Calabrosrilli prçfectus eil Francifcus ordinis fancta Maria Ser • /«, a" *¿
iiorum profeiîor,ac generalis miniftc^nationeSencniiSjinoi ibus,ac doctrina excel- thu K,gmii
lcns:hanc fortitus eft Matthaus Reginus inter Minores fratres,qui Obfcruantes ap-
pcílantur, pradicationis gratia iníígnis : hunc olim Nicolaus Pontifex maximus Ec
clefia Reginenfi,cüpraficerc ftatuiflèt,que rúe force vacabat,iufîîtacceriîri à cardi
nal! Firmano, rogarique an vcllet fuá; ciuitatis pontificalem curam íiifcipere. Paruit
20 FinnanuSjVocaroque íeoríum in cubículo Matthao:Diligir,inquir, te Pontif.x ma-
ximusjtiiifqueciuibusrrefulem dareítatuit,fi modo animumad hoc induxcris,neq;
honorem hunc in patria rua pulcherrimú refugeris. Matthaus nihil refpondens cu-
b:culum egrcíllis ad fratres, quierantinaulaeiulans, aelaerymans: Accurrite, in-
quir,adefcote,opem urlerreMdmirantibusfratribuSjpcrcontantibufqjquidnaribi ac-
cidiífet,aliquadiu nihil aliud refpondit,niíi accurrite, iuuate, ope afierre mifero. Pö-
Ihemo cum fapius ac fapius interrogaretur, vt quid auxilium tantopere efflagitaret:.
Heu,inquit,mifero mihi,atatein religionecon(umpii,vixi pauper d¿ obediens, pra-
ceprabeatipatrisFrancilci nunquam violaui,verbum Deiprad:c<¡uipopulis,in cel-
lula mea pradiuitem egi paupcfiem,diuinacontemplatus arcana, nunc ad epifcopa-
3° tumv©cor,adncgociutn,adlaborcs,adhonores,quosoptauinunquam. О imma-
culata religio , ô fieri penates dauítri, ô dulcía ceUarum íílentia , ô amantiffimi fra
tres , ô confolationum inearum íbcii:ergo vos tandem relinquam ? & me dulciflima
conuírfationeveítrapriuabo? no faciam accurrite,iuuace, liberate mehismolefliis,
defendite, nemeFirmaiius vobiseripiar. Audiuit cuneta Firmanus è cubículo (uo,
atqueaccedens propius;Tace,inquit,Matthae, pone metum, bono animo cito , li
bero te, non vi geberis à Pontífice vitra quàm velis , ito quo placet , &¿ reí tua? coníu-
lito : arque in hunc modum со dimiflb , Nicolao Pontifici cuneta, quagefracrant
non finejafo expofuit. Poít dies octo lcdiens, ad firmanum Matthaus , confilium fe
cœpifîe cum amicisait,rebufque in vtramque partem plane difeuífis, vifum illiscffç,
4o vt Pontificia dcíiderio fatisfiat ; poneré igitur fe in manu Papa,cui nefas fit non obe-
dire. Firrmnus Nicolaum accedens : Matthäus , inquit, mutatus eít : epifeopatum íí
voles accipict : cui Pontifex : Et ego, ait, mutatus fum : volui epifeopatum illi com-
mitterctum noluit,cumvultnolo,atqueita Matthaus dignitareexciditjmanfit ta
rnen inreiigione , nec reliqu t pradicandi officiu : fub Califto triremes duas ex elee-
mofvms contra Turcas armauit: atque in Afiam profectus captiuos aliquos abdu-
xir. Pius mifertus hominis, qui labores mu'tos in Ecclefiapertuliffet, vocauiteum
cum Senis ageret , aitque prafeciíTemus te velignorantcm ecclefia RofTanenfîiî
putauiífemus nonreeufaturumidoneris ficutolim Reginenfèmfpreuiftiecclefiamj
nuncanimum tuumpatefacito. Tumille , Nicolai ordinationem olimrefugiens,
S° nunemmanus tuas medcdo,tuavoluntasmeaerit,fîiubesinreLgioneperfeucra-
re,manebo quoad vixerim , íi ad epifeopatum me vocas ,praltoadfum , nec ignoro
in culmine perfect ionisefle, quipontifícalibus implicitus curis, fuo fatisfaciat offi
cio. Atque ita Matthaus Roilànenfem confecutus ecelefiam , illi poílea non fine
laude prafuit.
His apud Senenfes peractis , Pontifex quarto idus sSeptembris ab eis receííít ; quz BHdtfitfm
■ К
по COMMENT, PII PAPiE IL
senk ad dies profè&ionis ftatuta erat : flebat vniuerfa ciuitas , ñeque curiales ex amœniflîmo
свгГшяпн. jó mitiquepopuIoabeuntescontinerelacryrnaspoterant.Poncifexctfivehcmen-
tatie , mam- rer angebatur , dulcem relinquens paenam , ignarus an ahquando rediturus eilet, la-
tsqueedst- c(ymiS tarnen continuit,nec fororibus cum fletuoccurrentibuscommutatuseíl.Se-
ußtmti ' cuti lune magiftratus vrbis extra mœnia ad monafterium vfà Àngclorum , illic cum
ciuibus benediceret,rogatus iî quidiuberet:Iubco, inquit, fllii concordiam feftemi-
ni, q ua: fola ciuitatem femare poteft , ponitc odia , qua: corda veftra exedunt , facef-
iantdiuiÎÏones,fec"ta: conucnticubc, confulitc in communiqua: reipublica: vtilia
runt:diligiœiulb'tiam,iniquitatempellite,noIitequenquamopprimere, defendite
viduas ac pupillos, honoratc facerdotes , ecclefurum imm unitate nolite infringerc, ; о
ple&ite facinorofos,legibus qux funt ex bono,& a:quo his vtimini , reliquas abroga
te, iuucni'bus veilris vxoresdate, célibes atque inertes à magiílrat i bus árcete, doti-
bus modum ponite atque fumptibus,qua: datis extra,qua:vc accipitis animate: male
fe ciuitas habet qua: plus emit,quàm vendit.Haec pro tempore monimenta relinqui-
nius,qua:feruantibusnoueruntinutilia. Atque his di£tis itc*ingreflus, fecunda die
Coríinianumperuenir,quoinlocograuiteríEgrotauit,humoribusexcapitedefccn-
dentibus.pe¿Tus,brachia, actotum corpus adeo debilirantibus, vtnullam in pattern
non adiutus moueri poiTet,&: moi ti proximus videretur,languit duodecim diebus.
Xbberti du- Exin fanitatireltiuitus , mirabilcmoblecbtionemaccepitinfolo natali furgenri-
"* ¿r'rr"' bus a:difîciis,quienullis Italia; ceÎÎ"uraviderentur,quemadmodum poilea fuoloco го
àcorfinin. dicemus. Hue Robertus ex fancli Scuerini comitibus egregius copiarum ducïor , ad
m$,è>f*r Pontifîcemvenit,quemFrancifcus Mediolanenfium princeps auxilio Ferdinandi
± jjfatä m r^gnum cum magna miliuim manumittebat, vittoriam hoilium apud Sarnum
*dPcrcenum habitam remoraturu. Picininus in Aprutio audita Pontificisaîgrotatione vocatus à
un, & Л. nolinuijfs baronibus céleri curfu.dimiifisimpedimcntis.cû omni exercitu per aibcr-
iif,acvuif$- rimos montes incoinitatum Albi peruenit , in agrum Koman um propere deiceniu-
tmdeinde rus Miferat Pontifex priusquàm difeederetè Senis Nicolau cardinale Thcanenfem
ad exercitú Apoílolicú,qui erat in Aprutio prouifurü,ne fubditi Eccleíia: aliquid de-
trimenti paterentur.Is audita Picinhii profectione, mox Federicd atque Alexandria
copiarum duces coirunouit , vt dimißa parte exercitus, qua: lofia: Aprutini fuffice- 3°
ret,impedircconatusfecumpetgerent,perniciofa Picininiconfilia pracuenturi; nec
mora per alpes Nurfirc &c dinicihmamontiumclauilrainagriimRlK-atinü cumillis
peruenir:Pontifex quoq; reeeiiu ex Corfiniano maturato Radicofanü appulit:dcin-
deper Abbatiam,cuiusloci amoenitatem infra deferibemus, & Plani oppidum ad
confinia tranfiuit Eccleila:, quarmedio fere fpatio intra Pcrccnum , & Planum repe-
riuntur.Ibi Percenates in prato viridi non proeul à Riuo perenni ex ramalibus raber-
naculafeceiantjin quis fuum do'minú, miro clamóte, atqjingenti la: titia exceperfir,
jperegre redeuntem,eique prandium parauerunt. Quo peraào Pcrccnum itum eil:
nobile oíim oppidum &Vix expugnabilc,altisvndiquerupibuscin£lú:fepfcnmani-
bus latronû fuit,fçpc mut auit dominos,&mukis fubiaeuit calamitatibus,modo dire- 49
ptum, modo incenfum:íub Eugenio quarto ad Ecclcííam rediic,cum antea Francifci
Sfortia: príeíídio teneretur, nunc refpirat fub Pio Pontífice, & opibus augefeit & po*
pulo.Quo benedicto Pontifex ad Aquampendcntcm le contulitrlocum inilar vrbis
habentern, &quem Antonius cuiufdam Petrucii filius nationeSenenfis pro Fran-
eifco duce MediolancniigubernanSjEugenio vendidit,cui fuerat armis ablatus : hic
nofte perada , fequenti die ad Vulfinios peruentum , vnam с duodecim ciuitatibus
Etruria-,apud veteres late memoratam , fuit & patrum noilrorum memoria populo-
íum,& amplum oppídumjBritones vaítauere,nunc vile caílellum eft. foli bonitas, &
lacus vtilitas cui adiacet,& quod iter hac eil ad Vrbem no finit in totum perire : Cer-
uaria:nobiles vetus familia Vrbis wteri hic diu dominati funt. Sub Nicolao Pontifi- jo
ce quinto fcdiu'oíie oppidanorumdeiedilocus ad Ecclcfiam rediit. Oppidani diu
poll aeotendentesfub Calillo tertio mutuis fefe cardibuslacerarunt. Pius vnaapud
eos die moratus,difcordes ammos in amicitiamreduxit.
vrbsvtim, Deinde ad Vrbem veterem iter ingreflbs eil; inquodcfînibuspeMculoiàfubor-
^É^p"^tacontentio: Vrbeuetanis,¿>¿ VuHmenílbusPontificemin agrofuo, cuius limes e-
' , ratdu-
1 LIBÈR QJA RTVS. ш
ratdubius portare volentibus. Pugnatum eft& manibus &c ferro, & aliquot íiinc *",<Л5'°»Л
arque inde vulneran. Vixque fedata tandem contendo,cum equitatus Pontificis ас- 'шф^нт.
currens vtramque partem fagittis, ac lancéis inuaíiflet; appropinquantem vrbi Pon-
uficem, vtprimum viderimœnia potuerunt, accedentes legad ciuitatisexhocin-
quiunt loco,cum ex vrbe noftra pülfus abiret Romahus olim quidam Praeful, popu
lo noftro maledixit,ex illo tempore feditionibus agitad nunquam reípirauimus : vr-
bisnoftra; qua;nulliperTufciam ihuidebat, iam nemo non miferetur,diuinaha;c ,
vltiocíh Apoftolicum anathema feñtimus, benedic ciuitati, &aufcr indignado-
nera, redibitcum tua benedi&iohediuinusfauor. ÁnnuitPra:ful, &figno crucis
i o fuper ciuiratem fafto.magna populi alacritjte vrbem ingreíTus eft.Mons lapideus in
media valle confurgit,fexcirciterftadiis alms, in cacumine planicies éít triamillia
ambitus palluum complexa; pranrüptaepro muris ftanr rupes, quarumaltitudo nuf-
quarrí minor eft vlnis viginti: Hic sedes ciuium nobiliffimajfueres&amplaexfecTro
lapide palatia, vecuftas multa coníumpfit, plura incendit ac vaftauit ciuilis difcordia,
extant adbuc turres femidiruta; , &: collapfa templa : verum beatae Maria; yirgini di-
cacum fanum in media vrbe incorruptum vifitur,templorum, qua; funt in Italia nul-
licedensamplitudinejmatcna,artificiö,formamemorabiie,parietes aepauimentum
ex marmore diuerfi coloris,frons alciffima , & admodüm láta , plena ftatuis , quas o-
ptimi fcùlpière artifices maiori ex parte Senehfes, necPhidia;nec Praxiteli inferio-
20 res,viui apparent ex candido marmore vultus,& membra ita exprefla hominü.atque
f¿:rarum , vt natura acquaiïe artificium videatur ; vox íola deeft animandbus : Relür-
redionem momiorum, Saluatoris iudicium, damnatorumpccnas,cle£torumpra:-
mia, quafi res verageratur, imuerilicet. Apud Vulfinienfesfacerdosquidam,cum
remdiuinamperageret,atquein facramentoaItarisdiuinitatem,humanitatemque
Chriftifaluatorisadefledubitaretí mox hoftia inconfpectueiuscmentatafideme-
git y miraculofuíque fanguis corporate totum fuper quoiacebar obflgnauit. Qua;
res ab Vrbano quarto Pontífice máximo plane cognita& approbate eft; atquehinc
celcbritas facraciífimi Chrifti corporis inftituta,qua; quotannis toro in orbe Chrifti-
ano.fummapopulorú deuotione,acíblcmnitate peragiturj corporate rami miraculi
3 o veftigia íeruans in banc a;dem tranílatum,honore fummo ac religione precipua cü-
ftoditur. IuxtateníplumPondficalepalatiumíítumcíl:amplil]imum,&Apoftolico
culmine digRiim : verum magna exparte dirütum : Nicolaus quintus cubicula qua;-
dam,&:aulas plerafque reftitüit, quas Pius Pontifex inhabitauit. Idem Nicolaus ar-
cemquoque ¿n ángulo ciüitatisconftruxitjquíenondum perfecta eft, cuftoditur ta
rnen, nee facile oppugnari poteft,rupibus alds,& foffis munita profundis. Fontes in
a'uitace deiimt,cifternarum vtituraquis,&qua;perfiftulas ex propinquo monte de-
ducuntur. Ad radices mdntis fons quidam perennis aquxreperitur, quem difficile
prohibere ciuibus hoftespolTunt: circum colles confiti vidbus vina non afpernenda
Íiifficiunt , in montibus multa materies , irt piano ferax agèr tritici,in valle ima Palea
4°fluuius,& ClaniusamniSjcregioneareis concurrentes, adquintumindcmilliarium
inTyberimdeuoluuntur; capitantUm fame defenfa,concordibusanimis, ciuitas
poteit.quando n ullis perrumpi machinis mœnia queunt , пес ргаг altitudine fcalis a-
icendi defenfa, fed defuit vnitas,nec vllus in Italia populus minus Concors quàm hic
fuit. Muffati, ôc Bcrgol.ni vrbem adinterriitionem prope deduxerunr, familia; po
tentes & vetuftx & ciuicatis principes inter fe perpetuis diffidentes odiis : ager olim,
late patuit , & multa concluík oppida, quorum declinante ciuitatis potenda partem
Senenfesinuafere,partemvicinireliqui.NobilesquoqueeiusvrbiscaftelIaqU(¿dam '■
vfurpauerunt, qua; poftea partim ad Eccleílam Romanam , partim in alienas manus
tranfiuerei mille &quadringenti quondam ciues Senenfeshucexularuntexfadio-
y o neReformatoria,àquibus ciuitas lanificiumaccepit, vnde magna emolumenta pró-
uenere,hodie fere extinclum eft¿
Manfit hic Pius triduo, ciuibus inuicem diífidentibus leges dedit , quibus in con- ¿
cordiam redeuntes ciuitatem in pacegubernarént¿ qua; poft nouitatem Geñtilis Ге^ &пеия*ог
ceptçfuntjhic virnobilis fuit ex gente cui deSalacognomeeft,verfutüslionlo,&au- JJJJ
dax; qui cum aliquandocxulaflet, tandem vocatus ab amicis furto reduótus in vr* adUtüft»,
К i «
иг COMMENT. РИ PAPit II. '
» exiUum bem,cxcitato tumultu,adueifantem íibi partem dciecit,mukis trucidatis ciuibus,ob
iittim. vindidam fratris,qui ante fuerac interfedus, ciuiratemque quafí tyrannus opprefllt-,
quamuis Ecclefiam acclamaret dominam:fuit tarnen iterum vrbe pulfus,& plenum
ad Eccleíiam imperium rediit. lili Pontificum benigHitate relida funt paterna bona,
&¿ oppidum Ficulhe commendatum Ecclefia: nomine gubernandum , vt inde fami-
liam aleret. Qua: res Vrbeuetanis admodum fuit molefta , propinquitarcm eius fu-
ípedaro habentibus,qui non ceflaret res nouas in ciuitate moliri. Pius ad Pontifíca-
tum aflumptus.quieti confulturus,Gentilé fub honoris obtentuin Picenú relegauir,
VicariatumqjMundauii líbi regendum commifit. Verum ille quietis impatiens,inde
difeedens non fine infamia,quod cum Sigifmundo confpiraíTct,Ficullam rediit; nec i o
diumoratus,coniurationecump]erifqu*nobilibusinita,inipfafolemnitatefacratif-
fimi Chrifti corporis,quç apud Vr beuetanos eximia pompa cele bratur,inuadere vr-
bem ftatuit , occupatoícp religione ciues adoriri, atqs aduerfe fadionis principes ob-
rruncare,feq; rurfus fub Ecclefix titulo dominum cöftituere. Non tulit diu na pietas
tantum fcelus , deteda res eft prius quam Gentiiis vrbemingrederetur,captialiqui
& coniurationem confeffi poenas dedere; alii fuga falutem quefíere. Indignatus ob
earn rem Gentiii Pontifex Ficullam ab eo repetiir,ne in perniciem Ecclcfiae verterer,
quod fibimifericordia: gratia fuerat conceíTum. Illevanaquorundam cardinalium
ípedelufus,& Eueríí comitis,atque aliorum vicinorü pollicitation i bus illcctus, Pon-
tificis mandata contempfit,maiores fuos Ficullam códidifle affirmans, fc prater ccn- го
fum eius loci,nihil Ecclefia: Remana: deberé, patrum fuorum hareditatem nolle re-
linquere,moriturum prius quam patrimonio cedat. Pontifex his auditis Vrbeutta-
nosin armis eíTe iuífit , miflaqi non magna militum manu agreftibus prouincia con-
gregatis , Salam ipiius Gentilis antiquam domum in arcis formam redaítam & leco
edito fitam , paucis diebus obfeflam , & vi captam diruit. Exin Ficulla; admouit ca-
ftra, quibus Gentilis deterritus , cum nullam in oppidanisfpemrclidam vidercr,
deditionem fecit , eas leges fubiturus , quas Pontifex diceret.Pius excederé omnem
eius familiam ex agro Vrbeuetano iuiïit: ipfumveroinGalliamCifalpinamrelega-
uit , bonorum qua reliquafuerant nihil ei abftulit ; fîliarum mifertus , quarum altera
nuptanondum virotradita , altera nubilis erat. Necexterminandam prorfusnobi-3 о
litatemeenfuit, &maiorum mérita pofteris, vel iniquisprodeflenon nihil deberé.
Verum hacnondum gefta erant, cum Piusin Vrbeueterifuit,in annum fequen-
tem inciderunt. Nos hoc loco ea commemorauimus, nc rurfus hue reueniopor-
teat.
Bdneoregic- Pius hinc difeedens cum in agrum Balneoregii pcruenifler,iri ipfis finitimi limhi-
^vrbeuttanu ûs rurûs periculumadiit. Vrbeuetanis,& Regienfibus federn eius, cöcitato tumul-
contenm, tu, inuadentibus; erat enim inter illos de finibus controuerfia : nec portari Pontitícé
MontisfU- inagrofuo,nifiàfuislaturividebantur. Certatum eft &inermi, &: armata manu, &c
^тлпогит tandem fagittisaliquivulnerati funt,aliquigladiis. CohorsquaPontificem praiidii
ertutres. caufafequebatur, pugnamdiremit,&acceptamfedem longe vkraconteniioiiislo- 4°
cum cum Prafule afportauit , vbi Regienfes viri feminçqj cum patuulis excurren tes
xeniaobtuleruntjCiboque ас potu omnem Pontificiscomitatumrecrearût. Deinoe
ad Montemflafconis,quam nonnulli Falifcorü vrbem fuiflecontendunt:in qua opi
niones Leonardum Arctinum fuifle tradunt, ventum eft. Eaciuicas in alto monte
iacet, imminetque Vuliînenfi lacuiadOrientcmCiminum montem prolpiciens:
hie nobile palatiumGallicondidere,cum Romano Pontificio fungetctur, ibi vt per
aftumdegerent,quibus I talici calores admodum funt infenfi. Palatium arcis in mo-
dum adificatum fuit adhibitis aulis , tricliniis, ac cubiculis , qua: dignicati Pontiflca-
li conuenirent, nunc pars magna vetuftate, & incuria collapià eft. In со colloc¿tus
PiuSjCum vim vencorum ferrenon poflet(eft enim veluti quadam Eoli domus) ahe- y0
ra die Vituruium per patentes agtos conceflit, noftraatas Viterbium vocat , &c íner-
mium vitam interpretatur , tanquam Romano vigente imperio, veterani milites
ad aquas calidas,qua ibi vbettim Icatutiunt, aduri lenium confugerent. Romano-
rumlegati in itinereoccurrerunt, Pontifîcisreditumoraturi. Quatuor viridiferti,
quorum duo iurifconüilti fuere,& facri cofiftorii aduocati, Antonius Caftarellus , &
Andreas
LIBER QJV A R T V & 113
Andreas fan&ç Crucis,duo alii ex nobilitáíe Romana ciues primarii , quos pulcher-
nma iuuentus fcquebatur,fuo & equorüm cultü orriatiíílma.
Vituruium nouam efle ciuitaterri fátís cönftat } etil ölim caftélli formara obeinens vftwHium;
Herculi dicatum fuifle feratünDüá: hic facciones fuere,alfera Gattorum, altera Ma- "1¡*^%
gantiorum,quos&: Tigriofínos appcllauerCi Cuni eilet Pius Mantua:, diximus quo njfafim
pa&o Eueríus comes hanc vrbem inuaferit , & quo modo Rauçnnas archiepifeopus ^^Jjf
earn recuperauerit. Paulo ante fedente Califto tertio gráuibus difeordiis eadem ci- fin.
uicas laborauit,cum pars parte armis inuaderet,ac domos fugientis incenderet.Cali-
ftus ad fedandum tumultum epifeopum Syracufanum trañftniíit , natione Cathela-
10 num, qui vafrovfus ingenio düitatem ingreíTus viramque partem grauibus aftecit
modis , aliis fubftantiam j aliis Vitám eripiens ¿ mukös in exilium mittens , ita vt pro-
pemodum deferta ciuitas Videretur. Quo tempore illüd memoria dignumaccidir,
fids foríltan apud porteros cariturum.Captus íenex,& ob fediriohem neci adiudica-
tus, cum V tam quingentis aureis redimere poíTct , laqueó perire maluit , dicens íibi
quamuis dimitteretur, breui moriendum efle jfiíiis qui diu viucre pofleht, aurum
conièruandum. AudiuitinhacvrbePra;fulRömanosorarores, aífidente collcgio,
íínguli per fe verba fecere, ne aliüs alio melior videretur, cum eíTcnt eloquétia ferme
pares.Narrauerunt quanto in mcerore Roma fuiflet abíente Pió, quot mala emerfif-
fent,quàm inuiti vidiíTent Romani eius abfceflum, quam aegre tulúTent moram in a-
zo lienis xdibus,quá nunc la:ti reditum expe&ent.Iam parietes domorum , iám mcenia
Vrbis exultare.vbi rumor auditus eíl redeuntis Piidaudauere gefta Prafulis in Man-
tuano conuentUjOrationesîfputationeSjConfilia, refponfa commendauerunt. Vr
bem caput 01 bis & fuos quintes petiere , ne memor eflet peccatorum , qua: iuuentus
commiííflet,nunc melius viûram,quieturamque ciuitatem, rediretquamprimum
reuifurus füos filids Pius pater. Ad haec Pontifex flentem , ihquitj & admodum do-
lentem, flentesipfí,&: vehementer dolentes vrbem reliquimus, qua; patria hoftrá
eíl,non minus quàm Scñx; namdömus Picoíomirieajqua* nós peperitoliiri ex Ro
ma Senas migrauitjficut vEneadum nomen.ac Siluiorum in familia noftra frequens
oftendit: Nos Roma: cardinalaium aeeepimus ¿ & in eavrbe adfummumPontifí-
3 0 catum euecii fümus. Vidimus quanta fuit Romanorum aíacritas, cum auditüm eil
cardinalem Senenfem Califto fucceflbrem datum: vos mihi tefteseifïs, nunquam
memoria hofnùlum tarn lautos fuifle quirites. Erat igitur moleftiflimum exea vrbe
recedcre,quíe cam mérita de nobis cflet,& iam animus pra.'fagiebat,qua: poftea inter
vos emerierunt mala ; at voluentes animo neceflltatem Ecclefia;, ас fîdei catholicar,
quam Turca: conculcare nituntur, & quöd vnum erat remedium Chriftiana: (alu
ns, fi cum principibusconueniremusjtuehdamque religionem communibus opi-
bus,ac confíliis acciperemuSjinuiti ac voíentes iter ingreflî fumus.Inuiti relinqueba-
mus dilecbm fponíam , volcntes ftudebamus matri noftra: amántiflima: fubuenire.
Quod íi non fucceífic.vt fpérauimusmon tamen confiIii,laborifque paenitet. Intelle-
4° xit vniucrfus orb. s vires nobis no animum defuiflcmemo iam nos accuíauerit,quód
Roma: in deliciis agentes,fidem orthodoxam perire finamus,qui fenio , atqj infirmi-
rategrauati.necfrigorajnecpluuiaSjneque niueshorruimus; per aliena hoïpitia lon-
gam iuimus via : vocauimus principes, admonuimus populos,expecbuimus,omnia
recimusvtcommüni cónfilio publica; confulercmus vtilitati: aduenere perpauci:
pauciores fuere, quibus religio potior quam voluptas videretur; &quid eft quod
iam nobis valeatimputari ? ipfis íkculi principibus tota imputanda eft negligentia,
quivenientem ad feChriftivicariumdc república confvAturum,audirenoluerunc.
Reuertimus igitur domum , fi non Turcarum , at Chriftianorum omnium vigores,
£inonitumeft(vt optauimus)inhoftes, fperamus tamen tale fernen in terram ia-
50 ftum,cuius aliquando fecabimus fegetem.Dulcis eft nobis memoria laborum,qui a-
pudDeumfuamercedenon fraüdabuntur; illud vero excoquic mentem noftram
quödinter vos fa&u accepimus; Dolemus furta, hornicidia,adulteria,facrilegia, iu-
uenturem velham tam multa( vt famàeftjperpetrafle ; пес vos arguimus, qui puniré
crimina parati eratis , íi noftri magiftratüs pracfto fuiflent ; illös accufamus qui per i-
gnauiam , atq, defidia tantopere debacchari adolefcentes permifere : fidem veftrara
îi4 COMMENT. PII PkPM It
probamus,qui teñtati modis c5pluribus ab officio no recefllftis:viri fane & probr , &
prudentes eltis, qui vcftro domino conftantcr feruitis , quamuis veftra feruitus re-
gnum eft. Et quae ciuitas repcritur Roma liberior'vos fine vilo veäigali eftis , vobis
nulla imponuntur onera , vos magiftratus in vrbc geritis honeftifllmos , vina veftra,
frumcnta veftra quanti vultisvenditis, domus veftra* penfiones vobis vberes pen
dente quis praeterea Veftcr dominus eft?forfitan comes , marchio, dux , rex, Impe
rator ? maior his omnibus cui paretis Romanus Praefulbeati Petri fucceflor, lefu
Chtifti vicarius,cuius pedes cuncTri ofculari defiderant:re£te hie Rex regum , & Do-
minus dominantium pro Chrifti reuerentia dicitur , cuius vices in terris geric. Sapi-
tis viri Romani, qui hunc veftrum dominum obièruatis,colitis , veneramini ; nam is д о
eft, qui vos praccl aros efficit, qui vosditat,quitotoexorbeadvosdiuitiasaftert:fi
quidem Romana cutia quam pafcitis , ipfa vos pafcit , & aurum ex omni regione ad
vos portat.gaudemus quia bonum veftrum & cognofcitis,& conferuatis: gaudemus
nos cxpcclare 1 xu m vrbem,quando de laeti pergimus i 1 1 uc : h ora nobis annus eft, prx
cupiditate reuifendi facra vrbis mccnia, &fan£ta Martyrum atqj Apoftolotü ofla , &c
cerram illam pió fanguine rigatam,& caros quirites, quos veluti fllios amamus : nul
la gens carior nobis eft, quàm Romana : deíiderio defidcramus , quàm primum elle
cum familia noftra , & cum peculiari populo noftro in fede noftra. Quod fi Man-
tuano pera£to conuentu non ftatim hue aduoIauimus,& remorad fumus , tres fuere
caufie: Prima vtapud balneasvaletudini confuleremus : altera ne per seftatemRo- го
mam ingrederemur,quo tempore ex Gallia mitique cado redeuntibus noxius,ac pe-
ftifer eft aër.tertia vt Seneniès ciuili,&: externo bello iampridem exhauftos,curiç no-
ftra; mora paululumreficeremus,qui bus confuientes Romarconfulimus. Nam Scnç
occidentem vcrfus vrbis eft murus; nec nos vobis, aut altcri cuipiám mcntiti fumus,
quo tempore promifimus reditu eo reuertimur,no tam cupide nos expe&atis , quàm
libenter ad vos pergimus.morabimur hic breui/Iimo tempore, dum quarfunt ad ie-
curitatemitmerisnccCiTariapraîparanturi nam vitra progredi abfque praefidionon
eft tutum,diem profc&ionis cum fratrum confilio ftatuemus , ftatutum mox intclli-
getis.Legati refponfum Pontificis mirifîcc collaudantes,conferuatoribus vrbis con-
fcripferunt,RomanumqucpopulumingentiaíFeceruntgaudio,iamiamcutiam ad 5 °
efieputantem.
riemmiprt. Inter hçc nuncium afFertur Picininum cum infeftis exercitibus,occupatoTagIia-
Tífma na cot" com'tatujFarfeni)fque monafterii inuafis nonnullis oppidis vrbi appropinqua-
mm»Sre- re,Columnenfes,Sabellos,EuerfumeiaíFederatoscfle,iuuentutem Románame ma
tenere,ac res nouas cupere:Sforziadas,& Eccleibe milites nondum aduentaiTe;Pici-
feríftioca."ninum agros,atquevrbes inuafiiTe:Rheatinos,Tiburtinofque,&: in Campania plu-
я*/1Я4. res ciuitates cum eo fentire haud dubiü quin breui Roma potiatur. Quibus auditis,
retulit de fuo itinere Pontifex ad collegium cardinalium,in quo cum variç fentenriç
* dicerentur,neccertumaliquodeonfiliuminueniretur,fccretioresamicosconiùlerc
placuit.Quorum vna vox fuit & vna fuafio ad vrbem minime feftinandum eile, m a- 4 °
nendum Vituruii,aut in Vrbeucteri , donecadfit exercitus Ecclefia?, qui Picininum
ex agro Romano propulfet:ille fi Latium,&Sabinos occupet,Eùerfus Tranfty berina
poffidcatjPontificemRoma: claufum iri,Romanos amiflis pecoribus in eum confpi-
raruros,vrbcmque Picinino prodituros, & quo fe conférât Praeíul in tanto periculo,
nec terra iter patebit,necmari,Gallicis clafllbus obfclîo. In mole Hadriani quxren-
da falus,& ibi tandem faciéda dedi tio,quç morte mulro deterior fuerit. Quod fi rem
exitus apud Vituruium expe&etur , aut cum vicloria reditus patebit ia vrbem , aut fi
vicerit hoftis, faluari apud Senenfes curia poterit : afîèrebant & Eugenii exemplum,
quemobanimaliaperditaRo'maniincuftodiam recepillenr,& Nicolao paratas Ínfi
mas Romanos nullamperpetifortimampoíTe, in aduerfisaperte rebelt 5э
dis infolefcere,Pontificem nifi armis ftipatus fuerit,apud cos nö efie fecurum. Ad ca
Pius;Omnes, inquit.in hoc loco manendum fuadetis, nos eundú putamus;nifi prius
vrbem quàm Picininusingredimur,debeliatumeftregnum,necfcimt;s, andiebus
noftris Roma recuperan poilït : Eiigenius qui earn perdidir , nouem annis per aliena
errauit hofpitia,& qua; gloria Pontifici máximo perdita Roma cüc poteft? At Picini-
nuscir-
LIBER QJ AkT VS. щ
nus circumiacentcs occupât agros,vcrum vtaiunt,fed.vltraTyberim dicitis, & citra
Euerfumarmatenerefatemur : verum non is eft qui noftrum remorari tranfitum
queat:euitabimus eius fines,nec fuas infidias vereri oportebit, nofter erit maiör co-
mitatus,quàmruusexcrcituSjfedPieinino miles furtim tranfmiflo Tyberi, obuius
erit:fí omnia qua? poflunt accideremetimur,acveremur pericula, quid tandem au-
debim9?££ nunc quoq; tectum hoe ruerc poteft,& nos opprimere.Quocunq; tc ver-
tasjíemper adfu'nt diicrimina,non fit fine periculo magnum facinus,& memorabile:
poflumusinvrbe,vtd:citis,claudiipoflumuscapi,poflumus occidi , nonnegamusi
fed vbi honeftius quam Roma: Romanus Pöntifex moriatur ? vbi dignius quam in
i o Vaticano fepeliacuiíNos Deum adiutorem pia: caufic futurum confidimus; quod fi
occulto aliquo diuino ludiciodecritum eft hoftilesnos in manus incidere, aut im
pío ferro cadere,non recufamus.Pro Roma,&inRoma mori,morte appetere proPa-
trimonio beat i Petri gíoriofum eft,effugere miièrum.Ice igitqr, ас renuncíate cardí-
nalibus, nos è veftigio iteradvrbem ingrefluros : quod cum refeitum eft tota curia
tumultuauiâliisgaudiOjaliistimorecorfeptis.Exinhoram circitqr vigefimam Po-
tifexmediam per vrbem iter facit,quamuis oceultam extra mcenia viam tenendam
nqnnulli cenferentVentum iam eft veíperead Canapinam,ibiq; perno&atum: hic
locus prope ad radices Cimini montis iacet,qua íol ei oritur;verum obfeura in valle,
atq; profundiflima,itavt minimum íblis videat. Riuus è monte cadens oppidi lamb
ío bit murosjcaftanea multa veftitcolles,qua: locum çftiuo tempore obfcuriorem red-
dit:vix alia eft arbor prater nuces,& malos aliquas. Caías ex materia feeerunt ínco
la: acq; in hisLompreflijVelutapesinalueariis habitant, quamuisparua domus plu-
res familias continet.Promifcua inhabitado gentem multiplicat: fumus qui plurim5*
incft,mslosdeficcathumores.Pra:fulinparuocubiculo,necIedulo maiori, vtfinc
fumoelîet,fineigne manfit»
Ex hoc loco Nepefinaciuitas petita eft pefuetun:a,ácmunitilíímá, duo riui coi- ffiffiffi
lem,in«juofitaeftambiunt,altiifimashabentesripas,qua:pro murofunt,neq; afee- Iú¡ih,&ro-
di fine ícala poflunt eaq; longiflima.qua defuntrupes (quod modicum eft)arxiacet
turribus &muris cuftoditapra:altis,quibusPius multum munimentiadiecit. Ne- ptffmq, ¡»
3 о pefinimortuoCaliftotertioprj:fc£tumarcisnationeCathelanumvicaptutji,crude- Vr^>fißi
lirerinterfeceie^dcriminisdantesjquodinfemnasfuifletiniurius. Scelus inultum '
manfit,cum aliter dedere iê ciues nolucrint,nifi facinoroforum impunitate obtentáé .
Praeful hic pranfus mox abiitrconiux Neapolionis Vrfini cœnam ei in Campagnano
fuo more dubia parauerat.IpfcFormellumpetiit, vbi nihil omnino parati reperic,
noncibus,non potus,nonIe£tireperiebanturiqua:fitafijnt arufticisquxfamem au-
ferrent panes,&ca:pç,vinum tum primunl ex vuis exprcflum aqua:ceffit,ac fitim ex-
tinxit:hinc fequenti die priufquam eluceicerer,Pontifex Roma verfus iter arripuit,
&quiacœnafueratpmeritanectefterilior, iuffit media in viaprandiumapparari,
apudlucidum,&percnnemfontem,quiex antiquoipecufub ncmore vmbrofo,&:
40 in valleredudafcaturit-Hicdum prandetur gubernator , & fenatorvrbis,& multi
nobilium lattabundi ocurrerunt:& cardinalis fancb: Anaftafia;, cum Simone fratre v
medicojomnes mefaPótificisacccptiíunt: Qua finita rurfiis iter coïitinuatum eft.
Pleni erant occurrentium agri/alutantiumq; Pontificem,Conferuatores ad fcxtum
ferme lapicíem,primoribus aflociati ciuibus,pedeftrem iuuentutem adduxere, quae
Pontificis lefticam fubiret humeris.Erát ii iuuenes magna pars eorum,qui nouis re
bus ftuduerant,furentis Tiburtii comites,propter quam rem fuadebant amici Poti-
fici,neicelcrata;iuuentutiie crederet,portandumpotiusfiia: cohorti comfhitteret.
RifitconfiliumPotifeXjiubenfq; Romanos accedere,ac fella Cubke'.foper ajpidemjn-
c^nky&b/^lifcumambulabis^drcoacttlcabisleonemdr draconem. Quod propheticum , Sc
jo alias fiepeimpletumeft,&:nuncimplebitur:naqua: immanior fera eftquàmhomo?
qua: beftia peiora facit,quàm homo?Verú animal mutabile homo eft,&ikuiflïma iç-
pe mitefeút ingenia.Iii iuuenes,&vrbc nobis,&vira auferre (fi potuiflentjparati erat,
n5 potuere, erroré nouere fuú,mites effe&i portabunt humeris,qu5 calcare pedibus
voluerunt.Necíefellit opinio Pontificem:fubiere cupidiffimi iuuenes fellam eius,
" К 4
\
ii6 ' COMMENT. PH PAP Ж II. LIB. QVART.
&adportam vfquc Flaminiam, qua: nunc Populi appcllatur lanabundi fuum do
minum geftauere. Ipfe in monafterio* quod intra muros eft, adhaeretq; porta; no-
ftemperegit, beata: Marias dicatus eft locus y in quo Neronem occifum fcrunt.
Sanítiffimaívirginis auxilio, Pius fequenti die, ideftnonis Ocbbris, pompamdu-
cens,&quafitriumphanspermediamvrbem,miropopuliapplaufu,ornatis domi-
busopcrcis panno,pIateis ftratis flore, arque herba vicis omnibus, ad fan&um Fe
rrum per uenit. Intra cccleiiam laniacum eft pallium, quod fupra Pontifias ca
put ferebatur. Praeful ad arammaiorem genua flectens hon fine lacrymis , fan-
dorum Apoftolorum veneratus eft olla. Deinde in palatium in fuum cubicu-
lum fcfe recepit. Ad noclem vniucrius populus in equis cum luminari bus ad x- i
des Pontificis occurrit,ductaqtie per gyruntpornpa ante fores palatii ma
gno clamore, & ingenti gaudio, vitam & felicita-
tem optauitPio.
COMMEN-
СО M MEN TARI О RVM
PII II . PONT- MAX.

LIBER QVINTVS.
ч
I с ï N i N V s interea, qui iîgnis infeftis in agrum vfqucRheati- мш ¿.
num periienerat , pramiífis nonnullis cohortibus , Mon- Есс11РФс°-
I temleonis,ideftVrfinorumoppidumvi ceperat, ac diripuerat, 'mi?™**
I arccm in deditionem habuerat , ad Iacobum Sabellum equi-
tum , pedimmq; turmas miíit , quorum du&orfuit Siluefter
Placentinus bellatoregregius,& cum his Deiphcbus Eüerfi fi
lms , & Antonellus gcner viri audaces.-ii Monticellum vrbi yici-
numincoIuere,ilIiPalumbariam,&alia Sabellioppida, exquis in agrum Romanu
excurrentes grauibus damnis vrbem afFecerunt. Cardinalis Theanenfis, Alexan-
I o derSfortia,&Federicus Vrbinas,quosfupra diximus, ex Aprutio Picinini veftigia
infecutos,cum copiis Ecclefia: celerrime arTuerunr, & Montemleonis recuperatum
Vrfinis r'eddiderunr.Quos vbi adeíTe Picininus intellexit , vkerius progredi non eft
aufus , etíí aduenûm fuum in dies promitteret expeebmtibus: verum Bracciani qui
cum Sabello erant,nihil propterea negligentius agcre3Latium, ac Sabinos infeíbre,
pra?dasabducere,nihiltutum circa mœniavrbis relinquere. Quibus propter Ty-
burrinorum dubiam fidem,apertus erat Anienis fluminis tranfitus: ob earn rem mi
íit Pontifex ad Sabellum,vt Braccianos ex oppidis fuis dimitterer, Eccleiiafticos re-
ciperetjiicfegratiamPontificisinuenturum: quod fi pergat Picinini milites alere,
hoilem Ecclefia; futurum.Cum verba daret,nec faceret.aut promitteret quod obe
lo dientiamvllamoítenderetjdeclaratuseftboílis, &in eius agrum excurrentes Ec-
cleiîx milites abegerunt pecora,oppidum obfederunt,quod Donumdei vocantrop-
pugnatum fummavij&aliquandiuobfidioduda cum Bracciani non pauci muros
defenderent,& locus eilet natura,&: arte munitus, in alto fitus colle, abruptis vndi-
querupibus.vno tantum reliólo aditUjquopoíTetoppugnari.
Interea Romanus quidam Pontificem adiit,aitqj Bonannum vnum ex Coniura- пеПЬнп»,
tisiuucnibus,acnominatim damnatis,qui exiliumfibifponredelegerantaudacifli- ^c<"»'«r*-
mumin vrberediiile,capiqj poflè^ locum indicat vbi queatinueniri, apud germa- y«p-
perfeneftram pofteriorem faltueuaíit, non fine Soldani irrifione, & apud amicos a"'
aliquibusdiebuslatitauit.Rediit ad Soldanum Index, rurfumq; Bonannum, fifibi
credaturintercipipofieaffirmauitj&cumeoValerianum Tiburtii fratrem perditç
audacia: adolefcentcm,& alios circiterexconiuratisquinq; quipoftera die fummo
diluculo Appia porta,qua: ducit ad fancbim Sebaftianum,exituri eflent. Infidias in
tra Vrbem fecurius fieri ,locato circa portam praefidío , milites aliquos apud fan&urn
Sixtum in latibulis habcri poiTe,qui mox tranfeuntes Coniuratosinuaderent; fuge-
rentilliadportam,quandoalianullaefteuadendivia,vincarumhincatque inde ie-
pi bus,ac muris impedientibus,fic velut in angiportu nefarios iuuenes deprehenfum
40 iri.PlacuitinuentumAtcumilIinonexiflent,laborincaírumiuit; homo iterum re-
diit,caufafq; mora expofuit: verum in craftinumprofe&uros iuuenes,portaque ian-
€ti Pauli abituros,ad triumphalem Conftantini arcum parandas infidias efle,ex quo
loco vfqueadfamStum Gregorium claufaeft via,in ColoíTeo locandoseíTe milites,
&. in via qua! ducit adfan&os Ioanne&Paulum.Receptum eft confilium,&antelu-
s
п8 COMMENT. PII VAVJE IL
cem parata funt omnia.Bonannus cum comitibus,& Romano Indice, orto iam íb-
Ie,adColoffcum venitiibi dum dgbitat quàm potiífime viam ingrediatur: Quid mo-
raris,inquitlndex?quiddubitas?háctutius ibimus, oftenditq; Conftantini arcum,
acfnbilloequitat,fequunturcomites:mox ex Colöflcoirruunt milites, fignoq; da-
to,aIios properare iubent:fit concurfus, Coniurari &a tergo, & afronte inuafi ncfci-
untquofe vcrtant,pra;fidiumin dextrisponunt, atque exertis gladiispugnamcoij-
fcrunt; Index vociferan, plorare, interram fe proiicere, dicere alta voce: Quid ex
me petuisíquidegofcci.'curmeveluti latronc capitis? fifum reus mterficite,fi nihil
peccaui,cur res meas aufertis?reddite innocenti bona fuá, proteftor nolice afportare
facculosmeos.lmpleueratilleviuislapidibusfacculos, quos vocSt bulgias,eofque ю
diligenterqccluíerat, fignaueratq;fide,vt Góiuratisdaret,quafiargentum exvrbe
auferretnorediturus,atq;ideovelutimuliereiuIatu máximo auxilium implorabar.
AtBonannusvbifecircumuentum animaduertit, adfeipfum confugiens, eníem
magno animo vibrans,&: hucatq5 illuc voluens equum,nunc iftum,nunc illumvul-
nerar,diuq;fuftentauitimpetum;poftremolanceadeiedus equo,quamuis in terra
proftratus non tarnen fe reddiditjnecviclidcdit vocem, captus violentia militum,
vintbifq; refupinus quafi cadauer equo eft impofitus,& in Capitolium duftus. Non
profuit egregia virtus viro, Valeriano profuit, qui dum feruet pugna Bonanni igno-
tus inter furentes eíFugit militesjeuaferunt &: reliquiConiurati,duo innocetes inters
ccptifunt,& paulo poftdimiífi.Index quoq; captus tanquam malefactor &: prodi- 2.0
tor aliquandiuretentus eft, & quafi torqueretur obferuatus vfq; ad vltimum veluti
adhuc fjípedus eíTeurogátibusnónullis ciuibus, ac pro eo fideiubentibus, relaxât9.
Bonannus,quamuismanifeftaeiuseíTentfcelera>adulteria,furta,homicidia;nam&; .
MarefcalIúfcnatoris,vtante diximus,obtruncauerat,quxftioni tarnen datur, & ve
Coniuratorum jpditiones diftolueret,aliquandiu retinetur in vincuIis.Tiburtius his
apud Palumbaria cognitis,cum arbitraretur Valerianum fratrc, vnà cum Bonanno
captum,accetíitis Coniuratis Roma ingredi ftatuit, atq5 amicos pcrtentarc , fi forte
vrbis ftatum mutare poífet,eoq; pació liberare captiuosjfi id no fuccedcrct Scncíem
aliqucm intercipere,quo cum captiui permutarentur. Rogatus Sabellus peditcs ali-
quos vt fibi adiungeret ad res nouas invrbe paradas,negauit fe illis poffe carcre.Dei- 3 o
phebus,<S¿ Antonellus fpem pra;buere,breue fe copiis ad portas futuros , fi qua in vr-
benou.tatem fieri cognofcerent.Tiburtium ex Coniuratis circiter quattuordec'im,
ílulto coniilio fecuti funt,arbitratinon aliter quamprius vrbem fibi patcre,fuiiq;cœ-
ptis Romanamiuuentutem fauere,cum procul eííetPontificis excrcitus,paruoq;ad-
modum prafidio Capitolium teneretur.Ingrefli vrbc,qua muri pars corruerat , non
procul à ThermisDiocletiani,poftquam infrequentiaardificiadefcenderunt,quof-
cumq; oftendiífcnt ciues,vt arma fumercnthortabantur.iamtempusadueniíTe libe-
randa; vrbis facerdotumiugo,DeiphebumacSilueftrum cum magna militum ma
nu prope adeffe,aírerentibus libertatemRomanis opem laturi,expcrgifcercntur iam
tande,auderentq; aliquid pro libertare quirites,nec fuis maiori bus deteriores vidcri 40
vellent.Cum nemo reíponderer, quietumcjj populum Coniurati cernèrent , fpe ca-
piendç vrbis depon" ta,quod erat fecundum propofitum aggrediuntur; percuríaqj vr
bis magna parte,hora circiter poft meridié prima, ada'dêfancli Euftachii perueni-
tmt,prope domus adfunt,in quis merces deponuntur,& vccb'gal exigitunhinc ado-
lefcenteraSenenfemintheloneoíedentemarripiunr,iubctq; íécum ire exerto gla-
dio morte minantcs,niíi properet:attonitus ille imperio parct, & ia ad Columnenfes
domos perueneratjcum tota vrbe clamor exoritur,ciuitatem cumConiuratis intraf-
fe Tiburtium,hucatq; illuc armatumdifcurrere,fauentes multos habere, fpol are
domos,captiuosducerc,verendumcííefacerdotumimperio:currituradpalatiúP5-
tificiSjConfiliumatq; auxilium pctitur. Pontifexaudiens tumultum, quid fibi velit yo
rumor interrogar: referturciuitatem armara efl'e,intraílbConiuratos, iuuenem Se-
nenfemcoepiffe,nutarc omnia fibi,qucq; timere.Tum Pius.-Quiefcitc, inquit, nihil
periculieft:nouimusciiiiumanimos:Pontifice,Romani dominan fibi cupiunt non
latronesjcaptuseitTibuniiiSjiiifi autfugafaluetur,aut latibulis:ipfefibi parauit la-
queumáam pratda venit in retia:hax dies Coniuratis exitialis erit. Acq; his diftis iuf-
fitcar-
LIBER QJf I N T V S. u9
fit cardinales fan&i Pètri,&fan£he Sabina equos afcendere,atquc horran ciues,,ytjn
Jarrones arma fumerenniifq; pramiiaponerenr,quiprimimanusincosconiicerent.
Sed iam Alexander Pieolomineus Pontificia? domus magifter,&íenarorvrbis,&vi-
cccamerarius,&: alii plcriq; aíTumptis ex Capitolio militibus armacceperant, Szcum
his ciucs aliquot raccrdotalisImperii,&quietisamatores.Interquosardcntior vifus
Rufticus Agapiti & Marcellifrater,omncs magno ímpetu in Coniuratos fereban-
tur.Wli ybi (pern aliam vidèrent nuIIá,relicto adolefeente, quem carperant fuga: feie
comittunt,&,qua vénérant vrbe exeunr,ibiqueoccurrcntem extra m cenia, & longe
ante abo^ euolantem«equircm ex Capitolio,nationeLógobardorum,crudeliter ob-
io truncat.Ioannes Philippus impigeradolefeens, raultis homicidiis iníígnis , equum
eiüs afcenditjCuius curfu faluatus eft,& alius quidam Coniuratus cum eo, nihilmc-
lior:ReliquicumrefugerenonpoiTeanimaduerterent,iamcnimpropeaderatmul-
titudocum AlexandrOjadlatibuladiuertuntjbeneficiumnodlisexpeclaturi. Erant
in valle próxima denfiífima arundineta,&in his mbetaj&altioresherba:, in quis la
tere confidebant:fed Alexander cognitofugientiümitinereimmiffis canibus, & o-
mnîpediteintroducl:o,occuItaquaeq;rimatur.Inuétaefl:Tiburtiimanu balifta, quá
dcfefTusproicccrat,qu£&ipfumnonproculindicauit abefle, quaífitus tandem in-
ucntus,&:captuseít.Et non remote ab eo,quinq; alii obuolutisiiib herba capitibus
in morem fafíanarum auium coniperti,per pedes abftraóti funt. Reliquos nox pro-
te pinquáfaíuauir,&alacritas,qua:inuentoTiburtioinquirentesreddiditnegligentio*
res;cum со capto peracla res videretur,qui Coniuratorum ductor ac princeps habe-
retur.Cum pei v¿ bem C5iurati,vincl:ispoíl:tergamanibus, rraherentur : Quiritam
ahí dominuai iuum,alii regcTiburtium per contemptum, atq; irrifiopem falu tabac,
alii Tribunum populi Romani,alii prifcae libertatis alTertorem vocitabanr,ac funda-
torem quicds.Ipfc nihil refpondcns deiectisin terram oculisibat tacitus: incredibile
audúuclt,quanta eins drei voluptas fuerit cum Romanorum, tum curialium , nunc
piimumíaluaeftciuitas,nuncpudicaseírelicebit,nunc noibra erunt noftra, nun«
altosducctcfomnospotcrimus.Benedicbis Pius qui nos ex tanto periculo libera
ler. Vin\rrîliercs,pueri,acpudla:clamare,falucare,palatm^ congratu*
3 o lari Eccleííac,nunc vrbcPontificis ciTe dicere.Conferuatores earner* vrbis,cum pri-
morib9ciuibus P. urn adcuntes, decaptiuiscapifupplicium petiere, quibus feruatis
non pojflèt feruari ciu tas.Pontifcx opera aprumlaudauit,quiienatori,&Alexandro
pai-uiilcnt De reis fiuiji um,quod leges iuoerent.Tiburtius cum torqueretur, di&u-
rusqua:cogitjiîct,&;quoshaberet participes criminis, orauitne corpus laniaretur,
fcifс fibi moriendum eiTé,perere id quamprimum fieri, ne qui iure corpus amifilTet,
an imam p orderet in cruciatibusiitultitiam improperanti cuida ex circumftantibus;
Probe,inquit,fed Deo gratias quod modo fapio. Quarrenti quafpe ductus in Eccle-
fíamconípiraíret;refponditperfuarumfibifuifleabhis qui diuinatores haberentur,
carurumeoannofacerdotinTiimperium.PoftremoiulTusomniadicereûçfecilIet,
40 cogitauetq; dixit per abfentiam Pontificis cum aliquos iniqui efle animi aduertiiler,
exiftimafîe fe cut m Ad adolefcetes aufcuItarent,poiIèpacria:Eccleuafticum demere
iugum.Hx-c cum nönullis baronibus,aIiifq; magna; au&oritatis hominibus detexif-
fer.ab eis cog tationes fuas laudatas,auxiliumq; aggredienti no modicum fuiíTc pro-
miflum; Addidit Sdus alia permulta,quç partim vcra,partim faifa exiftimata funtvel-
uci abeo dicta, qui diram fibi mortem paratam noignoraret. Poftremo,ne quidin-
tcntatum rel.nqueret,ad lacobum Picininum fuifle profe&um ; hxcq; illi verba lâ>
pias dixiffe:BellumIacobe(\4intelligo)fiifi:epiftiperdirficilefane, & quod tibi, vel
fi ad votum fucccdat,nil afferatlucri praeter Albi , &Taliacotii comitatum. Monta-
naircgiones^qujetuascopiasminimeppifintalerejnifilapides edant. Ego mul-
У о to maiora ?À te defero matrem vrbium.&caput orbis Romamrfi mihi aufcultas,pro-
mittOjCiuísRomanusadtevenijiuuentuí meomnisRomana fequicur, adolefcen-
res manu promptste audacesin meaverbaquingentiiurauerunt,taedetquirites,pu'-
detq; Íjcerdotalis imperii:fi das fidem venturum te cum exercitu, pröpere in agrum
Románum pranbo;&: Coniuratis in fpem addu&is,quibus nihil eft nouitate iucun-
dius,aducnienti «Ы portas aperiam.Magna& in ç^rialibus,& in negociatorib. prag
,io COMMENT. PII PAP JE II.
da repcrietur.Patriarcha illic eft,cuius pecunia commilitonibus tuis ad annum fuffi-
ciaradcrunc&onulcntinonnulliciucsûorumbonalicebit diripere, quando Ec-
clffiaípartibt síaiientíaLidiíreGupidePicininum verba fua, animum , Sc cöniilium
bud ííVjpoílularaproininíIé.-redoccurrcnrib.ecclcfiafticis ducibus non potuifle in
agrumRómimiirn ad pra'fbtutá dié deíccdere-Intereacaptu Bonannum,cum quo&:
Valei"!amis coraprehcniusdiceretur,voluiirefcfracrij&amicoconfulere, atque id
eo ftuíroconíilio in VrbemvenñTe. HarcTibumicoñfcfliofuit, eademhaxBo-
hannLisaïuçadixera^&rcetcriconfîrmauere. Intcrrogatus Tiburtius, anoccidere
Pomificem lHcuiflèr:refpondir,feidquidem aliquandomeditAum, fi palatium in-
mfífletjfed defperaíTe propter arcem fanfti Angelifieri poíle, in quam facile patuif- i о
fee i•cfugiurri.Senator cum omnia didicilîer, atrociffimis fcelcribus exquifita íiippli-
ciaprxparabarîPraîfiilfeucritacemcohibuitdicens, pro máximo quoque crimine
facis pan arum aifore mortem. Bonannusigitur qui ad earn vfque diem feruatus fuer
rar,Tiburtius , & alii fexinfelicem vitam fulpendio finiere. Isexitus Tiburtii fuie,
Sc Bo»anni,& qui vnà capti fuere ex coniuratis. Valerianus,& Ioannes Philippus , &
alii complures exilium elegerunt.
тнтЫп op- Inter hxc duces Eccleiix recuperato (vt ante dix im us) Monteleone, ad oppidum
flíf^7wôn^*ca oppugnauerant : intus erat loci
deditto\& populus,& Picininus valdumpra'fidiumimpofuerat, &: iam Antonius Picolomi-
m"'tu"vir lieusP°ntificisnepos,fontcmquo aqüabantur oppidani interruperat : fed imbres га
tus,acim. affiduipluriumdierumaqúamfuppleuere,magnaq¡obfeflroribus incommoda ргге-
manu cu- buere.AdmotíB bombarda; funt,& parte muri pcrfrada,alrerinuentus eft mums re-
pnfidàZi. pente aboppidahisexcitatus:oppugnaturfumma vi oppidum ; miles Sforzianus e-
pmfiáe™- gregiocorporCj&animo forti,murumafcendit, Sc ratus fequi alios, faltu inoppi*
ы,я' dumdeiccnd t, fallitur, nemo paris animi reperitur, folusaduerfus Braccianorum
prxfidium abquandiupugnat; tandem multis vulneribus confolïus, non inultus ce-
Cidit, minori felicitate, quam Alexander in India rem fimilem geffit, fed noncura
minori animo. X>umacriüsindiesobfidioducitur,ncciam fpemvllam auxilii Pi
cininus afF;rt, oppidani ad Antonium mittuntdeditionemfaduri, fí Romanas Ee-
e clefix nomine recipianturj&: indiicia: fiant, honeftatis caufa : in diem alteram,!! for ?"«
teimerim Picininus opemferat,quapoffintobíidione liberan. Antonius, cardina
lice ducibus confentientibus,condition0n,&obfidcs accipit. Quo fado , triginta
peditesilacobo Sabtllotranfmifli contra ius belli intra oppidum recip:untur,cV: ni-
hilominus in tempore Antonius accerfitur,qui oppidum recipiat. Is ingrcfllis bene
iperareomnesiubet,&Braccianos, quiprariidioincrant, infidem acccptos ad tcn-
roriumfuum mittit,atqueoppidumclaudit,nemult:tudini patens diriperctur. In-
rereaprcfECtusarcis^tpccnasexoppidanis facta: deditionis aiIumerct,Sforzianis
iignum dat,vt per murumarcipropinquum (fcpermittente)ingrediantur oppidum,
acdiripianr,vulgus pra?da:auidum, &: Antonio qui feruare oppidum ftatuiflct in-
fenujm,pcrcupide iignum arripit,& alii confeenfo m iuo,oppidum intrant , rapinis, 4b
accardibui cunda mifcent es,aIiitentori um Antonii peruadunt,&:Braccianosillic
milites aggrediuntur Fit &inoppido,& circa tentorium pugna, ñeque tcneri mul-
titudopoteft:miferavbiquererumfacies:inoppidoferrum,ignis,auaritia,ac libido
ctail"atur,apud tentorium Braccianorum, Sforzianorumquc prelium pene par,&
multus cruor.nec duces occurrentes,aut hie vulnera, aut in oppido fpolia impediré
poterant. Antonius vbi adrapinas impediendas nihil fpei rcliquum vidct, in feruan-
1 Фь mulieribus ftudmm adhibuit,quarum multas emifit imadas; inde egreftus eft ad
caftravt Bracciänos iènurer,circumfeptus vulgi manibus acrelis, cum vndique pc-
teretur,vix tandem ad tentorium mum incolumis peruenit, vbi non paucosreperit
htnc,arq; inde interemptos:Braceiam's tameh, qui fuperfuerant pericu'um ademit. jo
De;ndecumfuismiJitibuscaitramouensinalium locumprocul à reliquis ducibus
tentoriafixit,haud modiceindignatus, quodfidemnecoppidanis, neq; Braccianis
ièruarepotuiflet:quamuisnemô fidemrumpitinuitus, oppidum proríus direptum
eft,S¿aliqua;domusincehfB,mulierum quoque pudicitiaviolata,hisexceptis, quas
Antonius conferuaui z.Q^x oranjs impietas à Sfortianis Sc or ta, Sc confummata eft :
' qui
LIBER Q^V INTVS. izi
qui poftquamoppidopotitifunt, adcxpugnationemarcis contendere; inquadua:
fuerunt Iacobi Sabelli filia:, virgo altera,altera vidua; cumulus erat prealtus in oppidi
medio, & in eo arx xdifícata opere , ас natura mnnita : mira hic militum audacia fuie
qui Thofum altiffimu afeendentes armati pugnare cum hofte cominus inter reptan-
dum pra:fumpfere, quorum nonnulli precipites a£ti nihil nocumenti fenfere. Miles
Vrbinas omnibus indutus armis, fuperato Thofo,ad murum arcis genuflexo, pugna
confrrens.priorem portam fecuri perfregit.Quç res prçfe&um addeditionem com-
pulit , ea libenter accepta eil ob reuerentiam nobilium feminarum , quarum ieruari
honos alioquin minime poterat.Durante adhuc obfidione, cum varius eilet in vrbe
io fermo de Pontificis actis > & bellum pro Ferdinandofufceptummulticalumniarcn-
tur, finiftrofque rumores cardinales Gallici paflim difleminarent : Pius vt populum
iibi conciliarct,accerfitis cardinalibus,ac magiftratibus, &prirnoribus vrbis in hunc
modum orationem habuit: Ingentes vobis quirites habemus gratias, qui nobis Rei- FUer/uh.
publicç caufa proeul agentibus,quamuis hinc iuuentus petulans craflaretur in vrbe,
illincaliquorum baronum rapacitas populareturagros,& nouas res qua:reret, in of
ficio tarnen p'erfeueraftis: &: tandem redeuntibus faluamvrbem reddidiftis. Licetfi-
dem&prudentiam vcftramextollercfidem quia non audiftis eos qui vos à vero do
minio alienare conati funt,prudentiam,quia rei veftra: falubriter confuluiftis. Nam
quid ciuitati Romana: vtilius eílé poteft , quam earn curiam alere vndc alitur Sc qua:
2° opes vndiqj äffen ? Quid gioriofius quam ei fubeíTe domino , qui fuper omnes mor
tales habet Imperiumíqui bead Petri fucceíTor , &Iefu Chrifti vicarius ? Cuius exob-
fculari pedes cuncri reges defiderant?cui diuinitus datum eft,ca:Ii portas vel aperire,
vel claudere'íapitis certe,qui ei domino fidem ieruatis,cui fcruire regnare eihfed no
idcircoin pra:fcntiarum vosaccerfiuimus,vt de veftra laude facercmus verba. Alia
vocationis eft ratio,funt nonnulli , vt acccpimus,qui veílras aurcs perniciofis , 8¿ fal-
fis rumoribus implent , & nos belli amantes incufant , qui cum pacem habere poiTu-
mus,armapra:ferimus,&:inregno Sicilia; caufam tuemur iniquam; vnde bellum do
rnas: circa muros vrbis exortum fit,&: vos noftra culpa plectamini. Quibus ex rebus
neceflariumduximus vobis in concionemvocatiSjde rationib.huius belli ad verum
5 ° diflererc;ficenim &: nos arma odiiTe,&pace,atqueotiumcuperecognofcetis,&hac
bel landi caufam non modo iuftam , fed neceflario efle nobis impofitam , nec nos Co
mma rcferemus,& inanes nugas,quibus delec"rantur,& nutriuntur immici veftrhve-
ritatem ipfam iinceiam, &: nudam in medium afteremus, cuius fi videri facies pofllt,
fplcdidioreft^quàm Lucifer,autHefperus,&infinefemper vidrix:Deusnouit cor
da hominum fol us,& ipfe Deus renes noftros fcrutatur, &c videt, & fcit quia non me-
timur,nihil nobis pace charius eft.nihil acceptius,cuius nome,vf inquit orator,dulce
eft,& res ipfa tum iucunda,tum falutaris,in ealegibus obeditur, fubie&is confulitur,
Deo feruitur , nullifas eft impune peccare, fua virtute pramria, & fuaredduntur fti- t
pendía vitio. Contra bellum mala omnia nutriens diuina & humana, quarquc con-
40 fundit.Odimus bellum,cuius finis non eft pax,horremus ftrages hominum,ncc fan-
guinem fitimus humanum,nec noftra: fedis eft ferrum ftringere, aut difcordias fere-
re ; quietem nofter animus , & fubditorum pacem iemper optauit ; fed quomodo in
bellum traóri fuerimus, audite breuis nairatio eft. Cumfuperioribus annis occupaf-
fet Mahumctes Turcarum princeps regiam vrbem, quam vocant Conftantinopo-
lim,& vi&oria tumens,non Gra:cis tantum,ied Hungaris,Italis,Theutonibus, & re-
liquis Chrifti cu Itori bus extrema omnia minaretur; Italia vero grauiffimis bellorum
flagraretincendiis:Deidit operam Nicolaus Pontifex maximus nofter anteceflbr,vc
conuenientes in vnum Italici potentatus arma deponeret, &.vt hofti rcligionis Tur
ca: facilius obuiam iretur,non folum pacem inter iè ftatuerent,fed fœdus quoqj per-
5 0 cuterent,quoalteralterifubueniret,ficuiexfœderatisiniuriafieret,fœderis caput &
confer uator,& director inftitutus eft Romanus Pra:ful. Viuebat tunc Alfonfus Ara-
gonum,&: Sicilia: rex,fama clarus , & opibus , atque confilio potens,qui poft iummii
Pontificem primus in conuentis appofitus eftfuo nomine,acfiliiFerdinandiregis,&:
harredis futuri , quem extra matrimonium natum regni capacem Apoftolicapriuile-
gia reddiderant.Hoc feedus Nicolaus vt fieret perfuafit, Califtus fucceflor approba
ил COMMENT. PII PAPjE IL
ui t,& nos de confilio fratrum confît-mauimus . At cum obiiíTec A] fon fus viuente Ca
lido , fili ufque regnum ab eo expofceret,non annuic Pon t ifcx/cd regnum ad Eccle*
£am deuolucum declarauk: ftatuens ill ud et iam armis vendicare, iure an iniuria non
eil huius ratiocinationis,cogitationes eius repentinus obitus interuertit,qui quadra-
gcfimum intra diem Alfoníüm eft fubfècutus. Nos fuftefti ecclefiam turbatam , SC
vndique laceratam inuenimus. Aflifium , Gualdum,Nuccriam Picininus per prodi-
tioneminualcrat , arces Eccleilxmunitiffimasprxfe£ti, quos Borgias Califtincpos
impofucrat reftituere abnuebant-Ferdinandus inueftituram Regni petebat, mfi<im-
petraret bellum minabatur. Nos milite carebamus , í lli Picininus militabat,& dux
Mediolani erat amicus. Videbamus non paruum Ecclefiae diferimc impendere,rem i о
ad fenatum deduximus.Placuit cardinalibus omn; bus,ctiam Gallicis Ferdinandum
inueftitumiri. Larinus cardinalis Vrfinus in regnum miiîùs Ferdinandü inucftiuir,
coronauicq uc,Rhcnato fi quid iuris competiit, baud ablatum eft. Ferdinando tegni
principes,duces, barones, comités , populares omnes obediebant , cumque fibi con
flit ui regem petierant , & in eius ver ba iurauerant : au t regnum ex t eft amen to pat ris
ad Ferdinandum pertinuit,& iure illi conceííum eft, autadRhenatum , & nihil ei
ablatum;cum faluum efie velint Apoftolica: littene ius alienum. At cum de iure du-
bium eflet,& vterque coloratum per fe titulum ferret , licuit poftciîo rem prjtferre , fi
neutri ius competiit , non tulit iniuriam, qui iure caruit , fi deuolutiôni fuit locus , &:
Califti declarado vim habuir.-q uœ fupereft Rhenato,vel alteri querela, ii cum fratri- го
bus noftris regnum adEcclefiam deuolutum Ferdinando conceiHmus?Nos hie Ro
ma; priufquam difcederemus,& Mantua: in conuentu,& Senis , quoties de regno ab
oratoribus Rhenati fuimus interpellate lemper iuris viam obt uli mjus. Ipíe vero plus
in armis, quam in iure confidens, dum nos Mantuae contra Turcas intenti fumus,
claflcm validam cum filio in regnum mifit , ex his pecuniis comparatam,quas cardi
nalis Auinionenfisexdecimiscleri Gallici, cotra Turcas promifiis,iriennio ante со*
gregauerat. Barones regni adres nouas concitauit, pacem illarum partium tur bau ir,
rapin is,cíedibus, incendiis omnia fœdauit , expeditionem contra Turcas impediuir,
¿¿quantum in iè fuit, Chriftianam religionem pcflundedit;quamuisfperamus ad-
huc labores noftros pro communi vtilitate fuíceptos,haud omnino perituros.Ferdi- J °
nandus cum fe in periculo cerncret.dcficientibus à fide fubiectis,& armis hoftium in
dies magis ас magis prxualentibus , fuam ruinam cognofeeret , auxilium à nobis pe-
tiit,penes quos eflet directum dominiumxommemorauit fœdus, de q uo fupra dixi-
mus.rogauit nc fibi percunti deficeremus,ne promiiTam poftergaremus fidem : pro-
mifimus auxilia , iufíimus bono animo effet : verum priufquam copias in regnú mit-
teremus , archiepiícopum Rauennatem eö direximus grauem &: iuftum virum , qui
partem vtramquoiuberet ab armis difeedere , & viam pacis, aut traebritibus am i eis,
aut iuris ordinequzrere. Iter erat per terras iam Rhenato patentes faciundum : peti-
tur à filio publica fides: ille fe à pâtre mifTum,vt bellum gerat,non v t quçrat pacem re-
fpondet.Intcrea Ferdinandum acrius vrgebat armis,&:propeiam erat, vt regno deii- 4°
ceret,adeo Regnicolarumincoftantia,acperfidiaresimmutauerat.Nobisturpiífimü
videbatur,eum quem regem appellauiíTemus,vi atqj armis fine indicio , fine legibus,
iîne caufx cognitione, paterno regno deturbari:mifimusauxilia,nö quç Rhcnatú re
gno priuarent.íed qua; Ferdinandü in fuá pofleilioHc tueretur: quod non folù ex fœ-
dere nobis incumbebat ; veríi etiam ex dominio regni directo , quod penes Romana
Ecclefiá confiftit.Quod fi nô benefucccfllt; ná copiç noftra: debellatar fuerüt,& iam
hoftes ad nos arma verterunr,&: noftros populantur agrosjnihil tamé minus de iufti-
tia noftra confidimus.Non femper iufta fuperior inuenitur caufa:íarpe Chriftiani, ac
Iudçi in bello cecidere pro religione pugnátes:fatemur omne àDeo victoria efle,fed
difponi aliá,permitti alia, nec nos arcana Dei attingimus , cuius iudicia abyffus muí- 5 o
ta. At fecundum quod homines iudicát,nemo eft, qui bellum noftrum poflit iniuftu
dicere,fi partes noftra; femel fuceubuere: ita Deo placitum fuit, non propter iuftitia
hoftis,qua:_fumma eft iniuftitia , caft-gauit nos Deus noftcr( vt inquit Propheta) fed
morti non tradidit nos : multa; tribulat iones iuftorum , fed de his omnibus liberabic
i cos
LIBER Qjy I N T V S. щ
eos Dominus. De iuftitiä paftis aduerfaí quid attinet difputare, qua: oblatam à vero
indice iuftitiamrefpuitj Siviolentiaiviameligitj ас vetante Domino prorumpit ad
tiifTet ab eo cccidit;&:pra?fertim quod (vt ante
* *ie fidei Contta Tuteas turbauit. Intelligitis
srfij&quôd nullam contra nos iuilam que-
ltjuimus adueriariis:pra:terimus fcripta multa, quibils nome rtoftrum de-
honefèasâBonatifunt,& Içgâtiories ad cocitartdos contra nos principes miflàs : tace-
musimj vprœftita expedition! contra Turcas apparanda:,qua¿poíTunt trahi
ad caufamfidei:omittamusjacobum
nittamus Iacobum Picininurh
Picininum eis milita!
militantem vexiJIa noítrainiuC'
ю fu noílrodctulifle^fculanamquevrbemnobiárurtofürHpere tentau'ííe:fiÍemusa->
ítíod idem Picínínus nobis no
tarCjiuíTu tion Vrfi-
nos cm,,&orone Patrimoniu beau
Petriai ora feciflè quàm iuberetur,pofthac imperata faöurü, cun*-
¿la ignite ferro vaftai i Nos vero cómpértum habemus , Поп folum ex his is qui
deprehentí funt, vertí; confpiratorum,quími - " &di-
uinaquáHamope bum Picininum conuemíte cum
Tiburtio^ nonnullis bäronibuspercifmiiumvrbismörantibus3Romanumpopu
lari agrirm,Tybur diripere,iuuentute portas aperiente vrbem ingredi , domos curia^
10 ]ium,negOciatorum, ¿opulentorum ciuium preda: exponere, camerárium caperej
acpecuœas eius inter fe partiri, nepotem ñoftrum obtruncare, filiabus, &vxoribus
veítris vïm inferre , pueros ad militiam rapere , & alia admodñ multa aggredirtefan*
da,qujeprocul dubio patrata fuiflent,nifi nofter exercitus ex Aprutio feílinans, cur-
renti occuriiíTctlacobo, & nos vrbem ecleri — T-
Isf^mmortali '■ Deo
T">-~
lasaj Skus , quódram nefarios prauenimus auius, Saantum auértimus malum,
ùromodoigitur iufti aduerfarii îquo pado Ioänncs excufatum ièreddet, qui talia
contra nos rriolitnr & ducem Calabria: fe Vocitat ? Si dux eft Calabria: , & regis futu
ras harres,& nofter fubditus eft;&rquid íceleftiüs,quám dominorum fallere dextras?
frnihil ad eum de regno. At Chriftianum iè dicit;fi Chriftianus, quo aufu Chrifti vi-
3 ° carium perfequitur?autquaconicientiaminiftrovtitur Picininoiquiomnes percir-
cuitum hcclefix fubditos perrentatîfi quis adfit,qui velprece,vel pretio llio demore
û dem venalem hábeat ; quid Picininum nominamus , quafi fides vlla fit in armis , &¿
non omnes militia: aftri¿li,periurio,infames fceleribus nobilitati , tanquam miniftri
diaboli, vrbesacregnaperturbent?PicininüsexPerulínisortusipíefibividerit, que
d omcftica trahunt exempla.-Ioannem non iâtis poflumus admiran', quem regio ían-
guine naciim hórrere fcelera putabamus. Quídam vulgo dicunr ,nec Ioannem, nec
Picininum contra nos arma mouifljj,Vrfinis ráritum intuliíte bellum ; rtos qua: certa
comperimusexpofuimus: illa VeriííimafuntjhaíC faifa. íedefto Vrfinosduntaxatin-
uaíerint.-annon Vrfini Ecclcfía: fubditi funt?S¿ qui eos hediónos nó la:dit?Nos & Vr*
4o finorum,5¿ Columnenfium,& Comitum,& Sabellorum,dum in officio perfeuerát,
curam gerimus,&qui contra eos militât contranos militatiuftiífima ergo funt arma
noftra,& honeftum bell и m pro fubditorum falute fuíceptum. Sed quonia de Sabcl-
lis feeimus mentionem , feitote Iacobum Sabellú vnum ciTe ex his qui cum Picihino
confpirauere,qüod fi negaiterir,pra:fidium teftimonium afferr, quodin Palumbaria
ab illo recepit.Rogauimus vtrefiperet,eiicefetq5 Braccianos milites, Veniam pretér
ita: culpçdaturi:noluitaudire:damnauit ей inCapitoliöfenatoriiuftein eumanim-
aduertimus, parfuri Ii fe correxerit, nec boni patris officium redituro negabimus
vnquam.Non fumus ergo belli amantes, neefpönte tractamus arma, nec prore leui
cercamusrpro fidereünenda,proaudoritateEcclefia: conièruanda, pro fubditorum
y o quiete, pro falure ciuium , pro focis,pro aris, pro vxoribus , pro liberis veftris quirites
bellum fufeepimus. Nec nos primi fumus, qufpro regno Sicilia;,quod eft Ecclcfia:,'
fumpferimus arma. Eugenii quam* , & Martini quinti meminiftis fermeömncs:pa-
tres veftri Clementes,Bonifacios,NicoIaos viderunt: Quis illorum non bello fc im-
mifeuit, vt reges quos inftituerant,pro gloria Romana: fedis , in regni poflèiîîone ièr-
uarenc?FaceiTant igitur Vani tumores,fileant qui nos fine caufa bellare contendút,ó¿
»4 COMMENT. PII PAPiE II.
vos filii amantiffimi, nolitehis vocibus auicultare, compefeite maledicos, veris tan-
tum fermonibus àures adhibete.Si quis vnquam Pontifex dilexit otium , &: huius vr-
' X
bis '"""TS, qui Romamtanquampatriam diligentes, & vos
от ro patrias charitate rratres , pro raaiorum gloria
Tintü.en veluti parentes : colimus : nam &: nos ab origine Romani fumus Picolo-
gine Rome-
minea ex hac vrbe m igrauit , ficut multoties <' '
Dicuni berec
quoegj ne
fiiere:hicnos ri presbyteratus accepimus ordincm,hinc epifeopat
ummi Apoftolatusapicemfumusadepti.Et quis eamciuitatem odio ha- ю
jnoribus cumulatusfuerit?Semper amatus,nunquam la?ius,a-
mamus vos quirites , Se iùper omnes homines magnificamus , nec nobis maior cura
eft,quàrnvtRomanutn populumhonoribus, atqueopibuscumulemus, quodûne
pace fieri non poteft.Atque ideirco pacemfemper quarfiuimus: verum vbi iuftiria,&
neceffitas vrget , non folum bellare, fed vitam poneré Turnus parati , ne vel dignitas
noftras fedisjvel huius Vrbis gloria perear, pacem quae nihil infidiarum habeat , nihil
turpitudinisfecumferat,necrecufauimusvnquam,necrecuiàturiiumus.Ha'c fuere
quirites.qua: vobis nota efle voluimus: Sibyllas folium recitauimus , mendax , & va-
nus eft.qui alia vobjs fuggerii
commodis agitatirpoft cem¡
tur hoc bellum,& pax pulcf gbrial
his didis fînem fccit.Romanos magna pit intelligentes domino fuo non
- animum tantum , fed vim, & iuft Щ[
cgerunt, qui fibi belli origin t;of-
fercntefque pro vohmt; 'Squibuf-
uis peril ouiiTenc
sigifmundi Dum illa fiunt, arcianum

M"*ïf* contrafederaPontificiabftuli econatus
'cHtntmpit. Quod vbi non fucceífit, molas omnes difrupit:Ancon:tanis,qui contra Efinos i °
ttutperfidia, definibuscontendebant, auxilia mißt: Robertuseiusfilius dux copiarum fuit, qui
stñmfi'mt" profedusin Efinumagrum, ferro, & igne,cunda vaftauit.-homines , & amienta ab-
k egit. Vulgatum eft per idem tempus venerabilem quendam monachum,natione Se-
j&k nenfem, in agro Pennarum fandi M .rini fuoin faccllo imagincm beata.' Maria: Vir-
™ ginis erexiiTe,ad quam veluti miracula facientem regionis accola? freq uenres accur-
rerent,ida?gre tulifleSigiimundum,iuflifle monachum imaginem amouere, nec pa-
rentem, mifiilè qui nodu caperent, arque ad fe ducerent daturum pcenas, illos int er-
ceptum ore obftrudo ducentes,cum tota no&e»mbulaiTent,& iam fe putaíTent Ari-
minum attigifle, fummo diluculo apud facellum , in quo erat imago fc reperifle, atqj
ira concitos , captiuum in alta cruce fufpendifle, qua: ab со index loci in triuio paulo 40
antefueratercda:íed mox ficcarüsabeuntibus,frado laqueo monachum cccidifïe,
repertum Я rufticis,atque confotum reuixifle: quem ru
delitas,atqueimpietas,probabiIem reddidit.
Alcyßi jtttt Paulo ante Aloyílus AdusSaxiferrati tyrannus, id eft oppidum in Piceno non i-
crudeUfMi- gnobile Alexandri fandx Sufannx cardinalis 1;.,„ к- patria, nepotemexfiatre
ne in vincula
'ehPtrufiâi' coniedumftrangulauit:veritus nefealiquando tyrannieinidepellerct, aut partem do
muUocru- minations
minnrioni« vcndicaretjfoli
vmAirzrpT.Mi nmnes
omnes imnerare
imperare voltinr.
volunt. Ont
Oppidani parricidium detefta-
tijEccleßam fibi domina acclamaucre. FrancifcusPicolomineuscardinalisSenen-
fis fu mmi Pontificis nepos,qui legatum Apoftolicum in Picenfibus agebar,cum ma
nu proaincialium pnefto adfuit,& oppido potitus,parricidam in arce obfedit. Illc a- 5 0
nimo fradus , ea lege deditionem feçù , vt faluus abire permittcretur , paterna priua-
tus hxrcditare,ea tantum grauiffimo fcelere pœna muldatus. Parricidium Aloyfii a-
nimaduerfionem aliquam fenfit ? at Braccii Perufini nullam,quod eodem anno per-
perratum eft.In familia Balionum inter Perufinos nobiliílima , principes erant Pan-
dulphuSj&Bracciuscx germanis nati.Pádulphofiliusadolefcens,& quinqj filia: fue-
runt,
LIBER QJM N T V S. uj
runt,ex PanthafileaconiugeSenenfi : Braccio tresfratres. Spellum oppidum eftEc-
clefia; ínter Aflifium , &: Fulginium , in colle fitum , qui valli Vmbriíe omnium pul-
chcrrimx adiacct. Hoc Baliones ab Eccleíia in feudú acccpcre com uni ter pofliden-
dam.Pandulphi pater Martino Pontifici charus,fibi negleclis ncpotibus impetrauit,
ppfleditquc íb!us,&; moriens reliquit filio. Braccius earn contumeliam cum diu dit-
i. i- ---1dcmvendicareconílituit,IouiíquediemenreNouembrio.,.amicisfti-
íafubpallio tecla fercbant,in forum prodit,occurtentem Pandulphum
;Iuut,& amice tamdiu alloquitur , donee aduentantem filium eius confpicatur.
Exin lignum amicis probet, quorum vnus exerto gladio Pandulphum à tergoper-
1 0 cutirârque in terrain transfolfum iternit. Braccius iacentem fua manu iugulat : iJle
moriens:Heu mi pater , inquit, pec pluralocutus in fubitam mortem claufit oculos.
I d d uobus modis interpretacum cft;altero quia monuiflèt pater,ne Pandulphus cum
ш pctcret3altcro quod malamreliquiiTethiercditateodioia bona. Dum
; occiditur,filius inuaditur,fugiens apprehenditur.ac confoditur,& cum
lus, qui protegeré adolefcentem conabatur opulentus , & honeftus ciuis
obtruncatur. Hanc fceleratiflîmam песет potentiadelinquentisinultam reddidit. . ■■
gum vniuerfa pene ciuitasièquebatur, adeovt non tarn ciuis, quam dominus
etur,autoppugnarevrbcm,aucimpunitumrelinquereícelusoportebat.Ponti-
rpetratiKicinoris acerbiííimumfuitnuncium, acerbius quod vendicari non
lit. Multa fmint inuiti reges , pUira Romani Pontífices , пес Temper facinorofos
lere tutum eft.
i ante hoc tempus Scotorum rex adolefcens, dum aduerfus Anglicos arma Mert ГФ
le caítcllum acriter oppugnat,quod fibi hoftes eripuerát ,ad tormentú bom- mîfîk
líEjdum ignis adhibeturacccdens, fracloams vafe, fragmento euolanti pereuf- Bofmmßt
(Bfitcriit.Pius audito infelici cafu,exequias defuncto duxit. Rex Boffina: fub idem ¿f*/^"
retempus, vtpiaculum traditajTurcis Synderouia:purgaret, ac fua: religion is fi- mtkûnmù,-
:m faccret fiue quod muí ti crediderunt,auaritia: obtentu Manichœos , qui erant in P'Tfte«'
regno fuo quamplurimi,niíí baptifmum Chrifti acciperent , с regno migrare coegit, aùlritù-ш
iubftantiarelicbiduo circiter millia baptizatifunt,quadragintaaut paulo plures per- djä>fimi,
J° tinaciter errantes ad Stephanum Boina? ducem perfidias focium confugere. Tres ""'
principes ha:refeos in aula regis potentes epifcopus Nonenfis vínolos ad Pontificcm
duxit,quos Pius permonafteriarelegatos,edoceriChriftianum dogma curauit. Jo
annes cardinalis íancti Sixtiad fe vocatos inftruxit, perfuafitque tandem abiuratis
erroribus , Ecclefiae Romana? , quz пес falleret , пес falleretur , documenta fufei pe-
re; réconciliâtes ad regem remifit: duo in fide permanfere ; tertius more canis ad
vomitum rediens ex itinere dilapfus ad Stephanum confugit. Ad quartum calendas
lanuarias, annimiêfimi quadringentefimi fexagefimi ab incarnatione Verbi,Pio 1460.
Pontifici obitusnunciatus eft clariviri Guarrini Veronenfis, qui rebus fu¡s more
Chriftianorite ordinatis obdormiuit in Domino.Fleuere do£ti tranfitum cius,difci-
4° puli pracfertim , qui ad eum tota Europa confluxere; Latinas enim & Graxas littcras
docuit.libros è Graxis Latinos fecit complures,cuius labore Strabonem Iegimus: fi-
lios reliquit eruditos : epitaph a ei multa edita funt : nemo ex doctis«etatenoítra me
lius nomen reliquitxorpus Ferraría femar.
Nicamus cardinalis , qui ex Mantua legatus in Germaniam perrexerat , dum ha?c ^™"™ис£
aguntur,cumveniífetadimperatoremin Auftriam , bellis flagrare omnia reperit; <«««« Ger.
indeHungarilmperatoriminari, hinc Germaaus Albertus, &: Ludouicus Ваюа-тяп,л t"'4
rix princeps: Rex Bohemia?, quamuisfufeeptoregni feudo in verba iuraíTet Impe- '
ratoris, occulte tarnen inlïdias illi ftruebat , atque Imperium fibi qua?rens Magun-
rinumeIe&um,¿S¿FedericumPalatinum comitem, promiflîs ingentibus corrupe-
yo rat, quoniam electores eifern fibi vt Imperium petíturo,fuífragarentur; nam inuti-
lis Federicus eilèt,& cederet proeul dubio requifitus,potius quam reipublica? necef-
fitatibus fubueniret;& iam hoeipfum cum Federico ipfe tentauerat, quamuis neque
conienfum, neque dinenfum obtinuerar. Albertus marchio Brandeburgenfis rc-
quifitusapudfratrem electorem ad id operamdare,daturumfepromifit, veritusfi
negaret, ne rex erga Ludouicumhoftemfuum propenfiorfieret. Conuentus ob
L 3
ïi* COMMENT. РЦ1 PAPiE II
cam caufam fréquentes habiti,modo Norembcrga:,modo Bamberga: , poftrcmo a-
pudEgramrexadfe principes conuocauit.-Qupinloco Fcdericus marchio Brande-
burgefis princeps ele¿tor,rogatus de Imperio quidfentiret,anBohemo videretur co-
mittendum?Malimjinqm'r,mori,quàmhuicpctitioniconfentire.Diirolutaconuen-
tioelr. Rex deincepshaereticisapertefauercjlites inter Germanos nutriré, Impera-
tori magis ac magis infidiari. Nicamus etfi propemodum fpem omné amiferat rci be-
negcrenda:;principes tarnen Germanica? nationis,in Auftriam conuocauit,promif-
ià exa¿turus,qua: Mantua: facta fueranr. Venere legati non principes,&illí verba da-
turi no fa¿ta,tergiuerfari omnes,cotradicendí caufas longe quçrere, difeordias prin-
cipum adducerc,nullisNica:nifuafionibusauícultarc. Ule nequidomitterevide- ю
/ retur,quod ad rem conducere poflet, profectus Norembergam , Maguntiam vfque
penetrauitjobuios quoique ptincipes,ac populos orans,ne ndei neceflirati deeflent,
ne fineren t Turcarurn vires crefcere,irent o bu i am hofti,dum vinci poflet. Obtura-
uerunt cundí aures fuas,verba eius quafi fabulas exceperüntmemo inuentus eft,qui
fuam operam religioni prompterer.
Gmumfùi Apud Genuam Lygurum caput interea Franci dominio potiebatur,non fine ma-
ajßduitu- gno Ferdinandi regis damno , quorum clartés armata: Genua: marc inferí! infeftan-
Zu'atitn*s tes,Caietanum,NeapoIitanum,!itufquc,&:omnisCalabrixmaritimalocapopula-
bantur. Profper Adurnus midis ad Pontífice Iegatis , pofle fe Francos Genua eiicere,
"¿¡^^t dominatumquevrbisarripercdicit:& commonitisamicis, conftiruta dieperpor- ю
crutnta,in. ram,quam fibi Coniurati aperuerunt, armatus ingreditur,palatium occupât. Aloy-
tudiujut fms Vallenfisgubernaror , qui pro Francis vrbem tencbat, pauidus in arcë profugit,
Caftellettum appellant. EôFrancorumomneprafidiumfcreccpit. NobilesFran-
corum amici,vrbe reli£ta,ad oppida fuá profugiunt. Oppugnatur arx fumma vi , nia-
chinarum omni admoto genere : obfeflî impigre fedefendunt:quingentos circiter
fortes viros in arce fuiíTe tradunt.Ducbteft multis diebus obfídiojta vt obfeflbres,&:
obfeflí grauibus afficerentur damnis , & ifti iam fame laborarent , illis ad oppugnan-
dum vires deeflent. Mediotempore Carolus Francia: rex fu ppetiaslaturusobfeífis,
ingentes copias terra, marique comparauit , & terreftri quidem exercitui Bailiuum
Conftinenfempracfecit: marítimo Rhenatum Andegaui£Bducem,quífe regem Si- 3 o
ciliae appcllabat.bellicis rebus infortunatum. Profper vbi aduentarc hoftes accepit,
Paulum archiepifeopu ti ex familia Fulgofia Petri fratrem, quem paulo ante vrbcm
inuadentem Franci obtruncaucrantjadfcaccerfit,belIiquefociumáflumit.Armauir
populus, ac plenus animi fertur inholtem,haudignarusnifi vincat, extrema le o.
mniapaflurum. TcrreftresFrancorum copia: quafi ad praídam properant : praJ'iim
in confpeíhi vrbis committitur , locis arctis , & externo militi paiitm notis , nec tam
equiti , quam pediti opportunis. Ibi archiepifeopus ante alios pufnam ciens ab equo
defiIiensfcuto,gaIea,acthorace munitus, primus hoftem ferit , ítmgemque haud
paruamGallorumfacit, quindecim fuá manu audaces viros, qui cederé nollen',
ítrauifleproditumeír, tanta eum vlcifcenda: fraterna: necis cupido incefierat. Pu- 4o
gnatur vtrinque fumma contentione, & acerbis animis. Gallos ignominia perdita:
ciuitatis,& fpes recuperanda: fortes efficit. Lyouros fubeunda: pœna.-,& amittenda:
libertatis metus his atque illis furorcm ira miniftrat : diu victoria in dubio с lb ad ex-
tremum Galli cederé incipiunt,quos Lygur infceutus tcrgaferiens mifcrabilem edit
cardcm.IntcrcaRhenatus ad portum cum clafle applicans vrbem inuadit : fit tumul-
tus & trepidatio in ciuitate , qua: propemodum capta videretur : fed victor exercitus
fugatis,ca:fifque Gallis vrbem ingreditun ad cuius aduentum Rhenatusfuis vtred-
eantfignumpra:bct;quoium pars magna dum properat ad ñaues , inftante à tergo
Lygure, aut gladio confoditur , aut vndis rapacibus abforbctur. Rhenatus terra ma
rique victus, difieâa clafle Saonam contendit. Genuenfesingcntiliberatimetufe- jo
ftos dies cgere,fupra quatuor millia Galloram,veI fubmerfa , vel ca:fa hoc praMio tra-
duntur. Nunquam tantum fanguinis vno certamincnoftra memoria fudcrunt Itali,
neque eni m cum cxternis gentibus pugnauere. Inter fe difluientes pralia incruenta
gerunt,vt eft hoftis , ita belli mores induunt.Verum Profpero,nec profpcra,nec fau-
fta victoria fuit, cuius aufpieiis de holte làruiflîmo triumphans, ingrati^patria gratias
к indignas
LIBER QJT I N T V S. nj
indignas reddidir,qua:illoprincipatuamoto Spinetam ci fubftituít Fulgoíía gente
nacum. EtFranci,quierantinarceêclatafuorumclade,quzinoculiseorumge-
ftaeft/alutempaótiarcisdeditionemfecere.EaLudouicoFulgofio, &archiepiíco-
pocuftodiéndacommiíTaeít. Spinetapaucispoftdiebusducatui ceflít, cum non
fatisidoncus fçgimini videretur. Ludouicus principatumaccepic: necmultopoft
archiepiílopus per arma Ludouico deiccto palatiuminuaíit,ducifq;nomen arripuit.
Ludouicus in arccm profugiens,turri qua: archiepifcopi nomine tenebatur in fuam
poteíbtem recepta, comminariciuibuscœpit;quibus non fatis gratus erat ducatus
archiepifcopixonucnerunt tandem inter fe partes,vt archicpifcopus accepta pecu-
io niamagiftratui cederet,Ludouicus priftinam dignitatem refumerct. Incrcdibilis
tancaregiminummutatio.poftcritatividebiturjnec nobis fidemfeciílcthiitoria, niíí
norbaxtaspra;buirTctexperimcntum.Sa:pevnadietempeitatenoftra,bis,tervegu-'* •
> c.uitatis mutata eíbnec tota Europa vrbem eñe accepimus, in qua tot prin-
»nes aruo noílro interuenerint. Genucnfes cum Ubi ipfís leges dicunr,
:em aiiquem crcant,qucm penes fummaimperii confiíhr, autcapitaneos ali-
quos cligunt,quorum numquam diuturna poteílas fuit.Tria funt hominum genera,
Popubres^CapellatiiôbilesûccsexCapelIatiisaíTumuntur, quorum familia; o-
pibus&clientelisabundant.Populareslocoplebishabentur. Nobilesvrbi non im-
peranc,fed imperantibus(oppida enim circa vrbem plurimapoflidcntes) opibus atq;
10 affinkatibus in vrbe potentcs.quo volunt duces inclinant: verum au&oritate eorum
fubPetroducemagnopereattenuata; cum rex Francia; imperium accepiíTet, no-
bilitaísruríus txakata eíl,cuius arbitrio Franci vrbem gubernauere. Expulío rege, &c
">ilesmagnacxpaiteGenuamreliquere:Saonam,&:vicina pleraque loca Gallo-
i prxñdii retinentes,quibus alliduo mctu diu poftca Ludouicum prefiere.
tus fui exordio miferat Pius in Oriente Ludouicum quendá ordinis отШяМ
Toré,vt reges ChriftianosIberia;,Armenia:, &: Mefopotamia: aduer- T***.***'!!
taretin Afia,fiChriitianos expeditionein Europa aduerfus eofdého- hMtZ'-i».
ftes parare contingeret.Fuerat Ludouicus fedente Calillo in Períide,vtaiebat,mul- r*étym~
toíq;ibiChriílianosinuencrat&amicosChriftianorum,quiTurcis infenfi eífent. diZ,'™"m.
3 o Is paulo poft redicum Pontificis ex MantuaRomam applicuit,quem pluresOrienta- чн1
liumprmcipum oratores íecuti funt, quorum hax funt nomina: Dauid Imperator fajffl^.
TrapezuntiuSjMichaelcm Aligeriummiííf.GeorgiusrexPetfarum, &maioris Ar- m Patriar.
mcnia;,acminoris Iberia: cui naterfuit Alexander,NicolaumThephelum:Afamee- ¡tlÉ "**
ner Imperacons,acMeíopotamia:rcx,ac Cnrimanoru amicus non Cnriltianus,cuijrt/<«.
. r ■ ^ -•-?iucasXrucomanno, Mahumetem Trucomanno; Gorgora in Ibe-
iobtinens,cuipaterfuitGàzabecchi,CaflàdanCarceccham j Vr-
iia:minorisdominus,Moratum ArmeniumXegatorum ficut diucifí
mores, it; >itus fuere,adeo vt omnibus admirationiefíent, & plebis quocumq;
it.ir )SConuerterent,pucrorumq;turbam fecum traherent. Perfici ora-
oílrorum monachorum,fcruata capillorum parua corona,totum ca
put confum;eius qui ex Mefopotamia venit pari modo,íed in vértice fummo capillo
rum paruulus quidam manipulus vifebatur,quemadmodum êtiles geílaíTe, flarai-
nes in píleo ferunt;his per Colchidem,&Scythiam tranfmiflo Tanai ac Danubio,
in Hungar¡á iter fuit,deinde inGermaniam, vbi Fedcricumlmpcratorem íalutauere.
line profecb, Venctias magnis honoribus ab eius vrbis íenatu excepti funt. Quae
C4réri oratores crederentur,proptcrcomercium,quod Veneti cum Orien-
ít.Cum Romam veniflent,non minorem gratiaminuenerunt. Recepti
egati regum,occurccnte prxlatorú ordinc diuerforia , Ôc ci bos ex publico
acc :perunt,in ter quos fuiíTe aliquos traditú eft,qui íinguli diebus fingulis libras car-
J o nium baud minus viginti ederent. Auditi in confiftorio cora Pontifice, in hunc rao-
dü verba fecere.Mifiiti ad n jsLudouicumBononienfem,jpfeffione Minoré, qui ait
mpetiuilîè,vtconuentu cum Chriftianis celebrato, Mahumcti Turca-
rumlmperatori bellum inferrcSjCupere principes noftros,cum tu in Europa illum
oppugnares,inAfiatumultumexcitare.Placuitfermo,oderuntTurcasnoftriprinci-
pes,tc amane, Sc Chrifti vicarium vanerancur,parendum ubi eile fatentur, earn ob x '
L 4
4
12.8 COMMENT. PII VAVJE II.
caufam cum grauibus inter fe odiisdifcordarent,bellumq} gérèrent, íubentc nuncio
tuo,arm a depofucre,parati cum iufleris aduerfusTurcas ea refumere.Centumvigin-
timilliapugnatoiumcum volucrispr&'ftoaderuntinAfiavfq; ad Helefpontum, &
Thracium Bosforum,Mahumctis Imperium inuafuri,dum tu pari modo cumOcci-
dencalib.populis aggrcdiaris Turcas. Ad hoc miílí fumus, fimulqj tuos obiculemur
pedcs,tanquam viccmDei tenentis in terra.- Nobis fœdcrati funt BendiasMangrcliç,
Sc Arabia: rex,& Panchrati s Iberorum, qui nunc Georgianivocantur , & Mania
marchio Goriar,&HifmacI Synopi dominus,& Cafatimenar, cui pater fuit Spediar,
& Fabi.i dux Anogofit-.&Charamannus Cilicia» dominus , quorum maximaerunt
prxfidia.Illud tantum ex te nunc petimus,vt Ludouicum,qui nos hue adduxit fuper i о
cos qui Romanum in Orienteritum cuftodiunt,& tuç fedis fidei confociantur , Pa
triarcham conftituas.Hisdi&islaudauitPonrifexprm^ dciîderia, &quae ob-
tulerant magni íc faceré ouxndjt,que Mantua: gefta fuiílent, expofuit fc feeifle quae
potuificr,non concurrí île Chriftianos regcs,fperare tarnen concurfuros,fi norintO-
tum , vtile 1 ; per Italiam tranfalpesin Galliam
proficifci,eademqjrcgi Francia: acduciBurgundixdicere, qua: fe coram expofuif-
fent,fine Francis expediciones qua; dignx fint, difficile fieri poílc , earn eile natio-
nem, qua: içpeaduetfus infideles terra,mariq5gIoriofe certaueric,& nunc earn Tur
éis prxcipuetimendamfore.Aflenferelegati, verum expenfasitmeris, & Ludouici
Patriarchatumpetiere.PontifexvtruncjjConcem"t,ea moderatione adiecb, ne Lu- 2 о
domcus fe Patriarcham, autfcriberet,auc appellaret antequam rcucrterctur, neve
litteraseiufee dignitatis iecumafrerretjfed in cuftodiaeiîèntapud cardinalem fan-
cb'Petri,vt maiorintereadefinibusPatriarchatushaberinotitiapoiTct.Iuere per Ita
lian^ Galliam,fuereapud Francia: regem, Sc Burgundiç ducem , nihil inuenere
. . .. 'prafídiiiomneseiusreicuram pro qua verba fecerunt,ad Pontificcm remifere, tan-
quameiuseíTet,etiamfineopcregumTurcas cuincere.Corrafere tarnen mendican-
tes,non partum pecuniam : Interfuere Caroli regis exequiis, qui per idem tempus
obiit,& Ludouici coronationevideruntn.ee plus à filio, quàm à patre obeinucrunc.
Per verba pluresducb" dies,tadem vacuiredierunt.Medio tempore multa ad Pötifi-
. cemdeIatafunt,quaefuipecl:aeamlcgationercddideriint,Ludouicum mendacem& 3 о
deceptoremeiîb,quiEftuscaufavemiîc cumeo viros ex Oriente,qui fe regum oraro-
resaflímuIaircnt,falfafqiprincipumlitterasattuliíTent: Sc iam Ludouicus mandata
:í «¡í( Pótificis contêpferat,qui fe quocunq; locorum venetat,appcllari Patriarcham iufle-
rat,&honores quifibitanquam Patriarchs: deferebantur percupide acceptauerat.
■ '■■ Conítabat quoq>eum,& inHungaria,& inGermania cas difpcíaciones fecifle , quas
neclcgati de latere abfque mandato fpeciali auíí fuiílent admitiere: ob quas res re-
uerio ex Francia nonidem fibi,neq; legatis fauor qui pi ius oftenfus eft. Reprehedit
eum Pôtifex,qui mandata Apoftolica neglexiíTet,nec habuit q, rcíponderet : verum
ea tantum animadueriionemulcbt9eit,quöd Patriare hatus litteras haudquaquam
obtinerepotuitjparunicparíuitquinrecluderctur in cancere. PepercitPontifex non 4°
tam fibi,quàm fociis quos adduxerat; incertum enimerat veri eíTent oratorcs,an
falfi.-acque ob cam caufam pecuniam pro reditu eis élargitus eft. Ludouicus eosfe-
cutusjcum Venetias appui ilîet,ab ignaris quibufdam epifcopis, Sc in facerdotem, &
in Patriarcham confeerari obtinuit.Quod cum Pontifex refeiflet Patriarcha: Venc
to fcripfit,vtdcceptoreminvincularecipcrct.IUepra'monitus à duce Véneto pro
pere fugam arripuir,nec poftea quo perucncrint,auc quid egerint,vel ipfc,vel comi
tés eius in haue vfq; diemauditumeft: in his quae longinquiora funt multa fallendi
occafiopatcr,&raro veritasinuenitur. Otientaliadeinceps Pontifici, & Tranffnari-, '
na fufpe&a fuerunt,ca prajfertim qua: viri egentes Sc fama: obfeurioris attulere.
Mtxand'i PoftexjHignatum,ducptumque(vtdiximus)Donideioppidum,quodpridiecale- 5°
тЛитмиЬ âs Nouembris Pontifici San&orum omnium vefperas celebranti , nunciatum eft,
vrbtm: si- milites in hyberna coceílere. Alexander apud Nepefinos, Fcderic9 Vrbinas in Sabi-
nis ambo in folemnibuçDominicç Natiuitatis,advifcndumPótificem Romamve-
accufMiepH- ncre;eiq; pro vetcri morepcractis vefperiscum cardinahbus combibenti miniftra-
а'ш 'ише' Ucrc-Q¿ib.paucis poil dicb*pri-fentib9,publicum cofiítorium eclebratum eíUn cô
Andieas
LIBER (^VINTVS. 119
Andreas Bentius Fiíci aduocatus,vt erat à Pontífice iuflus,orationem &: longám, & f"1?-
Iuculentam habuit,in qua S gifmundi Malatefta: fcelera deteftatus eft , rapiñas , 1П*^^лпА'^
cendia,cçdes,ftupra,adulteria,inceftuSjparricidia,iàcrilegia, jpd tiones larfe maic-
ftatiSj&híerefis crimina; petiitqsvtadeavindicandaRomanusPontifexaíTurgerct,
audiretqj fupplicum voces,qui acerbifllmum tyranni iugum,diuti9 ferre no poflentj
purgaret tandem ItaIiamtetcrrimo,&abominabili monftro, cuius vita nutöi fuis in
oppidis viro bono,permittcret vitrim.Auditus eft fumma omnium attentione An-
dreas,nemo eius verba no probauit,nemo mcntitum eife dixit.Federicus& Alexan
der cuneta vera cíTeaffirmauereûxSigifmundoimputarentunverum Andrea íce
lo leftiffima,&atrocifllmailliuspeccataquaroplurima taeuifle, prodiriones totabeo
commiflascfle,quotfecum homines cómunicauerint, nullum qui fibi aliquid cre-
diderit,non proditum abiifle.-fidei catholics non vnum,aut alterum articulum , fed
totum Apoftolorum fymbolum contemnereSigifmundum,& nihil de religione Ca.-
pere.Potifexaccufationeaud ta:Duxfunr,inqu!t,ciuitates, ad quas homines ex hac
vita decedentes m igrantraitera eft cadeftis Hierufale vrbs,& patria beatorum: altera
apudinferosreperitiir,inquaLiiciferiiedeseft,&damnatorumergaftula. Maiores
noftri in priori ciuitatecomplurÄifcriptosefledeclarauerunr,quos tanquaiancros
veneran licer,&duliçadorationecolcre:in qua reperficienda ea folemnitas obier-
uatur,quam canonizationem appellamus.Eugenius quartus prxdeceflornofterNi-
io colaumTolentinate canonizauit: Nicolaus quintus,BernardinumSenenièm:Cali-
ftus tertius, Viiiccntium Valentinum&HofmundumAnglicum.NobisfuppIicatum
eft,vt Catherinen) Scnenfem,Rofam Vituruienfcm, &: Francifcam Remanam fan-
âisChriftivirginibus,feuviduisafcribamus,atq3 in ca:leftem relatas efle vrbem de-
clarernus.Dignares,nam&virtutesfuas id credimus meruhTe, quemadmodum&:
fcelerati in damnatorum numerum declaran merentur,ficut de Sigiimundopofte-
mus in prafentiarum fentejitiam ferre, quando pec/:ata qua: fibi obiedtafunt , nulla,
poíTunt tergiuerfatione celad, Agemus mitius, vocabimus reum, audiemus il cöpa-
ruerit, telam iudicii ordinariam obferuabimus.Tu igitur dilecte fili cardinalis ianeti
Petri ad vin. ula,audifti qua: aduerfus Sigifmundum propofita funt;tibi hanc caufam
3 о committimus audiendam,cognofccndam)&: fine debito terminandam. Quibus di-
ctis folutumeftconfiftorium. Gardinalis deinde inchoato iudicio fuo prajceffit or-
dine. /
Enfisbocannoin facra Пойе Natalis Domini benedictus, Philippo duci Bur- в«ге/"»в».
gundionum miiïliseft.AntoniusNoxetanus attulit,P6tificisaulicus, Graxis, ac La- S^.ffi*
tinislirteriscrudic9. Perhoctepus IacobusPicininus in Aprutiis hiemabat, crebris nouomm
excuriionibtts Ferdinandi partes infeftas.MatthçusCapuanus qui aliquando fub eo
mihtauerat egregio vir corporc,&animo forti,eam prouinciam pro Ferdinando gu-
bernabatjmultaqj oppida,&Hortonenfi Franciíco,S¿ Iofía: Atrienfi duci armis abf-
tulerat : is cum Picinino fiepe congrelTus in fugam cum conuertit , oftcnditqs magi-
40 ftro non eife difeipulum c5temnendum,inanemqj fama,qua2 Picininum affirmarec
inui¿himJnQuadragefima,qua: fecutaeft Pontifexin collegio de creádisnouis car-
dinalibus verba fecit;inter eos qui Senis creati fuiflent nullum nominatum exVitra-
montanis,nifi prepofitum Salzburgenfem qui nondumpublicatus eilet. Italis tan-
tum id honoris c5ceflum,indignam rem videri nationibus reliquis,Gallos , atq; Hi-
ipanos.quafi contemnantur çgre hoc ferrcRomanamEcclefiam vniuerfalê appella-
ri,qua: orbem iudicet vniuerlum,matrem,ac magiftrafideliumadeius confilium ex
omnibus Chriftianisprouinciisviros excellentes accerfire oportere, qui mores om
ni u m calleant: comitia iam adeíTe creandorum cardinaliü ( quai vocant quattuor tc-
pora) in medium confidant cxVltramontanis regionibus,qui nam idonei tanto mu
jo nerecenfeantur,&quotcreandi videantur. Horruere cardinales creandorum car-
dinaliumauditamentione,quib. nihil augmento moleftiuseft, paucitate gaudent.
RcfpondentesPontificijfe plures eile dixere quam oporteret,numerofitate ipfa vile-
ícere,nec prouincias multos optare cardinalcs,quibuseflent oneri.Cômendationes
beneficiorúecclefiafticorfiplurimasobtinétes: fí confilio opus fit, iâtis in collegio
confilihfi legati mitcédi iint,neq; illos deeiTe,hortari,orare, fupplices petere, praefen-
ubus cardinali bus ne plures adderentur:Pontifcx no pofic regum , ac prineipu traf-.
цо COMMENT.; PII PAPiE II.
alpinorum Ce preces eft'ugere aiebâ^riec fui honoris efle nationes externas prater-
ire.Diu res in çonfiftorio agitata eft^cum Pontifex ordinationi поиге incumberct,
cardinales rciîfterent.Tandcm conuentum eft eaïege fupcrfedédum cflè, vtin Na-
talitioSaíuatoriSjfi vidéietur Pontifia neceíTaria creado cardinalium gérèrent o-
mnes eiUs fentend* morem,de numero,& perfonis tantum/uffragia exquirerentur.
Quod decrecum fub anathematispœnaiuiîit Pontifex fecretum efle, eirerentemq;
teiRomartumPontificernnuiíumpouêabfoIuere.Dimiflo confiftoriointerro-
' im eïTet асТ;ит3пи11а ab his extorquen certitudo pot uit,conie-
ris vli qui magni lecreti impatientes erantjalii nihil actum efle aiebâr, alii hos,aut
illos creatos aiïerebant. Galli in fua; caufie fauorem fréquentes Iitteras ad amicos i о
uis PontifîcemcoIIegii impotentem affirmauere, exau&oratum irrilui
eue atq; contemptui,qui cardinales adnixus creare nouos non fueritauditus.
ihtmi. Рл. momas )gus interea Conftantini vltimi Grascorum Imperatoris frater , à
tn ия ,л,„
ï'ÂTurcisIm , leiectus,Romamvenit,dirfiifíoapudAnconampreciofobeatiAn-
&ы ыт dreajcapitCjde quo pofteafuo loco dicemus. Pontifex profugum benij
a»tia"fi«- m^cnuî' nobiliifimi fanguinis manfionem ei inadibus íancti Spi"""
tuff»nu4ctu- à palatio,& in fumptus meftruos trecentos áureos conftituit. Care
cetut Ante, addiderceui & roiaaurea in dieDominica,q их inde nomé habet.dono i
то nepott . .... ... . ■ -f i i • ... ПВЮКЗ
donatur, & honor nobihon cedit. Internare
diditioTer. fenfoq; regnogratumfefec "
™ифт*^~ quadeuolutum commiifotoannus enirn [
amiferatrverumpoiïèflïoneinhancvfq; diemnoexcidit:iàepc inuafus forci animo
fe deferidit.Non temper in bello cadit,quicecidit in iudicio: illius victoria domina
[uandoiudiciaclaudicant.Priufquam Romam rediret
i 1 ' ' •' '" ' sinter fecœperи nt, de-
;enim res rxrdmandi fecundan polie,cuïusapud Sarnum vires eccidiflet;
aliiGallorum,aliiEcclefia:praefidiumimplorabant:vicitpârsEcclefiaitica,&priuf-
quam Galli fuis cœpitq; arce
oppug; uiopem
redei iftularent: Ecclefbe fuit. Alfon- J о
fus earn Eugenio qu dedetibus »partim per arma furripuir, nec red-
diditfacb îerd ifït vtiport duo hiirra ad Ec-
\>icleliamrei iptein^ ns propr um repe-
riiTet Imperium, cenfuit Pontifex rccuiànd;am,moxqj fui corporiscuftodes,qui-
bus prasfectus erat Ioaanes cognomento Pazaglia,vir ftrenuus,eó tranfmifîr,qui de-
no Romana Ecclefiareciperent, atq; aduerfus vim, fi qua in-
>mitisFundoru rilius Balthaflar Marconiicomes,defectio-
rat,coUcctiïque repente copiis, monté qui vrbi fnpere-
minetinuafurusmoeniaconfcenderat,5¿:occurrentes extracortas ad pugnamciues
infugamconuertcrat.Necdubiumvidebatur,quin ciuitas intra horam hofti diripi- 40
endatraderetuncum fubitoaccurrens Pazaglia,praliumq; reítauransîctoriáliofti
pra:ripuit,fugatoqueproculMarconio,Ecclcfiaî ciuitatem, ciuibus vira m, ac for
tunas lemauit»Pra:fectusarcisíbectata Marconii fuga, fuam falutem pactuslocum
tradidit.Id aigre Fcrdinando ruit,ncc Mediolanenfium dux ïequo animo tulit , veri-
tus ne regni rebus officeret. At Pius fuam potius ciuitatem efle vohu't, quàm Gallo-
rum,neq> iniquumputauitdefcifcétesàFerdinandoTerracienfesrecipere,cuius pa
ter ab EccIefiadeficientesrecepiflet.Terracinam priíci Aníurem vocauere , ea Vol-
feorü caput fuit,nuncRomanaíEccleíia! maritima loca claudit,qua Fundos itur. In
fero mari adiacet,non procul à Cyrceo Monte fabulofis poctarum carmtnibus rac-
morabili.Rupes altiífima viui lapidis excifa manu viam montes inttr aperuit & ma- 5 o
re:fpeluncain fummo eftrPeflulum montanum appellant incolx : irer ad fummum
per cócleas ferro facras in lapide patet,vnius hominis capax,illic curtos habitat , qui
vectigal àtranfeuntibusexigit,facilenegarurus tranfitum, qui íbluere recuiàuerint.
Captura huius ciuitatis Antonio admodum nocuit : verum Pió nunq uam tanta ne-
jantaEccleíiíE cura, qua: hodie Campania appellatur, &: Apoftolicae
fedi
LIBER QVINTVS. цг
(eâi paret:duas habet portas,alteram per Terracinam,altcram per Ceperanum, vtra-
que Romanis Pomificibus patentes elle, exteris gémi bus claufas , perneceñarium
eft, fi Romanorum pécora faluare oportet , quod procurante Pío vfque h odie fa
ctum eft. '
Corne tani Tu Га'агро pul us,h oc tem pore Pontificem adeun tes, (lias opes ex fru _ T)t portи
mento eile dixere,quod Genuenfibus,ceterifq; nauticam exercenti bus, venderé со • tf 'cZ'JZZ
fueuifient,ad alienas prouincias deferendum grande in vectigal Apoftolicu m xrari- rtf*s»»* j
" ^~::>ere,grandius accept urum,fi portus vrbi propinquus coftitueretur cçrerarû fuuZm
im,veteréquo vterenturminorib.tatum nauigiis conuenire, qua; fiante ***йрыА±
\ no poflet,errodiendum magis,&ampliandum efle, muro cingedum , & £^í¡^!
muniendumturribus.Nauaturos reí ièoperam,orare nein operecam neceûario di- »ч&Ри
mirrerenmr.Pontifexcui noua&vtiliasedificiacordi eflent, vedhgalium partem in
idoperisconftituit,&iamturrispnecipuaíubaquasfundataadlucemvenit, ceteris /мм d*,r»
ftrucbirisia¿tafunc fundamenta. Incola; Veteris ciuitatis, qua; de ruinis Gcntum sivfi***b-i
cel larum eXtat,&portum habet egregium,& arcem munitiflimam , mœnibus care-
ban t;ad qua; conncienda rogatus Pontifex,parimodo portione vecrigalis со tribuir,
& iam opus propemodum abíolutum eft. Muri & al ti, & fpiffi oppidum cingunr.
CorruerantfubCaliftoPontifîcemarmoreçgradusicala;,perquos in aedem iànctî
Petri afeendebatunvetuftas marmora ipfacorr®ferat,& diu calcata CQtriuerat, adeo
io nihil refiftitaruo.Pontifex magno fumptu inftaurauit,fcalafq;ipfas c5modiores,pul-
;dd dir,&ftatuisadornauitmarmoribuscandidiifimisex Lyguria; mó-
;is In Qâdragefima quae fibi tertia fuit,grauiifime a;grotauit,pedcs, ma-
mmeros atqjomnes ferme artusebfidente podagra. Qua; res amicis a-
cerbTffima,qui tarnen vtieiunium omitteret nunqul impetrare potuerunt. Libérât9
prxteropinionemvulgi, quinta feria maioris hebdómada; in publicum apparuit,
duofq; Sigifmundos exeommurricauit, Auftrialem propter vim cardinali fan&iPetri
illatam,&: Malateftam , qui cenfus Ecclefia; Romanae débitos difloluere neglexif.
fet,quod ctiam in fequenti anno factum eft, poft adue&um iàn&i Andrea; caput,
quemadmodum fuo loco dicemus.
3°
Potificis nepos,qui iam militia? aferiptus eflet,ad Cc cum copiis mitteretur : fic enim j^j^jl
intelletluros omnes Pra;fulis animum fibi non efíe adueríum. Miifis igitur Romam
lcgatis, Antonius vt ad fc iret.magnopere contendit.Annuit Pontifex,vtq; nepotem
inftru&iorem mitteretjoannem ex familia Comitum Romanorum ei adiunxit, qui
paulo ante à Picinino defecerat egregium copiarum ducem,& Venetorum olim fti-
pendiishonoratum:huiciexccnti équités fuere, ducenti pedites¿ Antonio équités
ocb'ngenti,peditesquadringenti:his addituseft Petrus Summenfis cumpeditibus
40 ducentiSjequitibustrigintaâjcmilitumman'inipiàmaiorihebdomadajiterinre-
gnum pet medios hoftes accepit.Dux Sorç,& Honoratus Caietanus impediré tráíi-
tum aggreifi non pra:ualuere.Reftabat apud Mignanum difficilior tranfitus , vbi co
herentes aíperrimi colles vallem modicam, & anguftam relinquunt,anguftiorem
reddebat palus,& harc ipfa muro claudebatur. Mignanum oppidum eft nobilium
Neapolitanorum,quibus Ratta;cognomentum indidere. Beneuentanus archiepi-
fcopus,quem poftea Pius depofuit,exhac gente ortum habuit,pratfidium hoftes im-
pofuerant,quo prohiberi Antonio tranfitum putauere,fed longe deeepti funt. Qua-
priraum Ioannes & Antonius hue appuIere,mox Ímpetu facto muri obicem difiece-
rc,&apcrtoadituillçiitranfiuerunt,vnustantumvulneratuseft,qui paulo poft apud
f o Capuam obiit. Andreas Luccnfis Iacobi epifcopi Papienfis, qui poftea cardinalis af-
fumptus eft germanus nobilis eques,qui dum ftrenuemagis, quam caute pro impe-
dimentis,quaehoftes inuaferant contendit,nondum recepta galea, fagitta confoflus
eft ocuIum:ceteri álacres in Capuanum peruenere. Qua rc cognita lactitia ingens
Fcrdinandojfiduciaq; acceflit,hoftibus mctus,quibus Pontificis animum haud qua-
quam immutatum eile conftaret.Fama enim v ulgatum erat obTerracinam à Ponti-
цг COMMENT. PII P АР Ж IL
fice captam,deinceps nihil abeo Gallis forraidandum efle. Aucbisigiturhiscopiis
Fcrdinandus,dum in confilio qua;rit,qua hoftes aggrediendi fint, optimum factum
exiftimatumeft,Caftellummarisinprimisoppugnari, id eft oppidum non procul
ab hoftio Vulcurniegrcgicmunitum, in quo validum erat ducis SinuciTx pradîdi-
um,& oppidanorum armata iuuentus. Vuhurnus ex Apennino cadens longo fluxu
apud Capuam ponte iungitur,deinde per plana ad hoc caftellum placide labitur , &
in proximo exoneraturmarijfluuiorum qui Carapaniamirrigant maximus. Cam-
paniam noftraxtas terram Laborisappellat,inde accepto vocabulo, quöd maxime
arabilisfit,&hominesfua facilitate,^ fructuum prouentu ad Jaborandum, idefta-
gros excolendos inuitct. Quidam ex eo corruptum vocabulum exiftiman t, quöd in i о
Campania,non procul à Capua,populi fuerint Leborii appellati. Approbato confi-
lio expugnandicaftelliprouincia, Antonio demandâtur, quam & fi naturafuaper-
arduaerat,frequentestamen pluuia;, & aquarum affidua inundado difficiliorem
reddidit. Oppi d um humili loco fitura, ac foifis latioribus aqua plenis defenfum,ad-
iri non poterat, quin augefcente pluuiarum diluuio , caftra in quis Antonius erat
equos atq; homines inftar paludis inundauerat; nec tarnen pertinax dux ab incepto
deftitit,neq}adhoramintermiíTaeftoppugnatio. Exipfis vndis équités, & pedites
emergentes,miflilibus oppidanos infeftabant: verum cum irriti conatus viderentur,
bombarda: adducb: funt ex Neapoli validiflïma;,qua;lapidem iacientes grandioré,
vnoictu& partem muri deiicerenr, & duas,trefve domos oppidanorum penetra- го
rent,& obuia quaeque profternerent.Pugnatum eft te bombardis , & aliis machinis
diebus aliquot,&: non paucihincatqueindeinterempti funt, verum plures ex ho-
ftibus. AtduxSinueffepropinquuspromortuis, ac fauciis íntegros in horas mili
tes fufficiebat,& Antonio non cumhoftibus folum,fed cum pluuia , & inundantib9
aquis,& argillofa terra,&cumexercitu,quiretinebatur inuitus, pugnandum erat:
nihil tarnen animo fra&uspropofitum tenuit,& bombardarum auxilio , qua» muros
aífiduequatiebant,victoria tandem potitus eft. Attonita;,& perterrita; muliercs fre-
quentibushominum funeribus,cum modo filios, modo parentes , ас viros ame ora
fuá cadentes cernerent,& ipfarum aliqua^nonnunquam i¿tu lapidum taita: corrue-
rentivlulatu,ac clamoré horribili,&plancl:u lacerantes ora per oppidum difeurren- 30
tes,vt hoftibus tandem ccderentjqui reliqui fuerant viros hortari acqj obreftari ecc-
perunt:Periiíreiampopulimagnampartem,necrepelIi humana ope hoftem poíle,
/ qui diuinis reftitifíet impedimentis,nee pluuia potuiflet arceri, quid fi redeat fereni-
tas,quis retinebitimpetum ? igneac ferro periturum oppidum, pacifeendamcum
hoftefalutem,priuíquam oppidum ingrcdiatur.Milites qui prafidio erant , veriti ne
aboppidanistraderentur,fimulcumilli?deditionem fecere. Antonius praeter lau-
des,& nomen vi&oris,nihil in ea pugna lucrifecit: ípes fuit oppidum non par ui jp-
uentuscirelinquendumjquiproduceSinueflc, à quo tenebatur fubrogatus efîet:
Verum Ferdinandus ad ecclefiam Capuanampertinereaffirmans, apud ie rctinuir,
tantumconceptafcmelTerracinenfisindignatiopotuit;fiuelucri dulcedo fuit,ca- 40
ftelli eius expugnatio,haud parui momenti fuit,qua: Vulturno claufo ab incurfioni-
bushoftmm,noniblumCapuanum,fedAucrfanum,&Neapolitanum agrum libe-
rauit.
ш"ы?'& Rcftabat aliud oppidum,Sarno adiacens fluuio,non procul ab eius oftio,Scapha-
mùrim cetum accola; vocitant,per quod hoftes in Neapoßtanum vfque ad turrim 0£raui,qua
^Élptítper Graecam appellant,nihil non infeftum relinquebat.-placuit & hune aditum hoftibus
Antonuim auferre; negocium Antonio datum.qui non minori,vel animo,vel ingenio Scapha-
^Grul'jü* tum'4u^m mar*s caftellum expugnauit,nec minus hic quàm ibi vel laboris,vel peri-
fonÇt(l(tjfu4, culi fuit. Quo in loco dum tenet obfidionem,aIterum maris caftellum cum parte co-
& vtfimm piarumeximproukbadortuscepit,acdiripuit.Àrcemqua:munitiiîimaerat,obtine- 5°
TeZ'/cfiLîi rc non potumcuiuspraefecluSjVt ante diximus auro corruptus,quamuis cfietCathe-
тяюш lanus,ad Gallos defeçerat.Duo funt in regno Neapolitano oppida,qua: maris caftel-
mtr'' la vocantur: verum alteridiícretioniscaufaVulturnicognomentum addidere: hoc
cuius arcem venditam diximus,in littorc maris fitum eft è regione Neapolis ad radi
ces montis,in quo Surrentum,&: Litterarum ciuitas ad Occidentem, & memorabi-
Hsad
LIBER Qjy I N T V S. f щ
lis ad Oriente Amalphitana rupes iácct,Caírellis,palatiis, & oppidis adornata quam-

p!urimis;Turris Greca,cuius fecimüs mentionem,odauo diftat à Neapoli milliario,
arque idcircoodaui didam putanr>non Odauii.villacft,&:ipfa in maris litcore.loco
eminenti,fíne mœnibus,rufticanoa:difîcata morc.In medio Lucreräedomus fuere,
quamadamaíTc Alfoníum diximus, paulo Vrbaniorcs. In rupe, qua: mari imminer,
palatiura regis fuir , rege indignum,nihil in eo inueniíTes , quod laudare poûes : vilis
aula, &viliuscubiculuminhabirauit,prolpedus rantum exvnicafeneftrainmare
graciífimus patria; placuit: vndc & Neapolis,& Caftellum maris, & infula Caprearu,
&: Myfenum,& alios complures inrueri monres hcebar;& fub eain ipfo maris littore
i о fonslimpidiifimus dulcisaqua;,acfrigidiflimusfcaturiebar. Alfonfo peraeftatem hie
frequenrer iècefliis fuir,fiue quod aërem, Sc ventulos íalubriores inuenit , Hue quod
à Lucretia eum locum incolente diiîungi non potuir. Per nodem in palatio fuo dor-
miebar,fecuritatis caufa , maris akioribus , &: militú excubiis dcfenfus:dies apud Lu*
cretiam duxit,cubiculo in eius horco exxdificato .Villa: fupereminet Veièuus rnons,
qui nunc ab oppido Summa nomen ducit, vitibus confiais , qua; arboribus fuftenra-
tar,vini Gra:ci grati copiam gignunr.Hunc olim ariiífe ipfa terra: facies oftendit cine-
r¡ iîmilis,& lapides nigri , atque combufti , qualcs videmus ex mincraferri , cxpreflo
fti perelTe metallo.Ipfe mons biceps eft,qualem fer unt elfe Parnafum,Nyfa, Cirraque
memorabilem. Vnus erat antea vertex , & fub со fulphuris magna vis , quaincendio
10 occulto'confumpta, dehifcentc terra, fummum cacumen fubildens, duos reliquic
collcs,& vallem inter vtrunque non modicam, & baratrum aperui t ; ex quo cum in-
cendiumcmeriuTet, fupra quàmcredibilc vidererur, Magnum ferunt Pliniumfe-
cundum Veroncnfcm,qui naturalem fçripfic hiftoriam, cum elTecpraífeclius Roma
nas claífis apud Myfenum in ftationemanentis, eövifendi gratia accurrifle, &dum
incaute miraculi caufam perfcrutatur , noxio exhalante vento , ас puluere fuftocatu
eflfe,arque hune cxcellenti viro fuifleobitum. Ha»cdeTurriGra:ca dixifle placuir,
qua; per hoc tempus virtute Antonii faluata eft , redado in poreftatem Ferdinandi
Scaphati oppido, claufoque hoftibus Sarni tranfítu.
Fcrdinandusannofuperiorc expugnato Formicularum oppido, eaque Baronía ыпагп-
3 o cum comitatu Cerretano,Cafcrrano,ianda: Agathcs,compluribusoppidis in pote ЛяляЛ.в«
fta tem acceptis, caftella qua: fuerant Iacobi Antonii Sei ini fex rccuperauerar,agrum y?«j#/i>; «r-
omnem Salernitanum,quem Foriam vocanr,cum vicispluribus , arque caftellis ar- сЫе^г'0>^
mis obtinuerat.InCalabris per fuos duces féliciter pugnauerar.In Apuliis per équités, р7и»!я^«г
quos ab Epyro.atque Albania accerfíuerat,hoítium agros vaftauerat,Caudinamque iTtSm\
yaílem ingrefliis montis Sarculi arcera,Ducetam, Miladianum vallum , Arpadium,
& alia plura oppida.partim vi,partim dcditioneacceperat;atque in conípetlu hoftiú,
qui apud Iofualdumconfederant,oppidaduoSerram&Montemapertumexpugna-
uerat,&: à Neapoli Paludium víque, quod odo millibus à Beneuento abeft , per paf-
fus circiterquadragintamillia, Apuliamverfusiccraperuerat : Luceriamque prope
4 o adfeptimummilliariumpcrucnerar, oppido fandi Bartholoman (quod de gaudio
vocirantjarmis obten to.Beneuentum quod olim Samnitum caput finíTe memorant,
perideemporisad Ecclelíam redierat.prius Alfonfo paruerat,&: ante illum muiros
annos.velregibuSjquipraxeíTeran^veltyrannis. FcrdinandusexconuentionePio
reftituitinuitus,cum aliter regniconceffionemobtinerc non poflèr. luftumneceífi-
tas fecit. Pius Rauennatem prxfulem eo rranímiferat, qui vrbem pro RomanaEc-
clefíagubernarer. Nutabantanimiciuium, &: Alfoníi odio infenfifílio,ad Francos
inclinabanr.Loci archiepifeopus , qui eilet Andagaucnííum partium , dies ас nodes
vrbem luftrabat armatus , & aflimulans vereri ne Cathelani per fadionem aliquam
incrom ittcrentur,feruare ciuitatem proRomana Ecclefia publice aiebat;occul te ve-
jo ro cum hoft. bus fentiens,aperireillis portas adnitebatur. Occupatio Caudinxval-
lis Romanorum olim clade memorabilis,quos Samnites fub iugú mifere , & Rauen-
natiscuftodiadiligcnsinfidiasauerrir. Archiepifeopus vbidetedam fraudemintel-
lexit.relida plebe íua,adfratrum caftella conrugir,&quafipriuatus homo, & apoda
ra fui ordinis,dimiMo epifeopali habitu, per Gallorum caftra difeurrit. Dum Ferdi-
nandus Caftello maris ab Antonio expugnato , cerram Laboris expurgare hoftibus
M
i}4 COMMENT. PII РАРЛ£ II.
contenait , Picininus in Aprutiis cum Mattharo Capuano,& Marcoanronio audaci-
buscopiarum ducibus farpc manus conicruit : verum nunquam totis viribus pcri-
clitatumeft; cumipfeLauretum, illi ciuitatcm Pcnnarum obtincrcet. Matthauis
Picininum pro vocaturus in equum profe&us , in campum acics vnivcrfas produxit.
Picininus in monte, qui propinquus erat caftra continuit,nccpugnandi copia fecit,
haudignarusincautiducis eile fine pra:rogativa,nifí neceifitas vrgeat prarliumcom-
mirterc. Temeritatem hoftisfuturamfibihonori putavit, cuius tanta effet audacia,
vt ex loco vel i n ;quo pugnam mifeere non du bitaret : non íucceffit coníílium. Mat-
thazus poftquam horis aliquot fruftra deícendere Picininum expeítavit , receptui íi-
gnum dedit , atq; in urbem reduítis copiis,fumpto cibo,non diu moratus, iterú cum i o
parvamilitum manu fpcculatú quid holies agerentegreflus eft. lili in oppidum fe re-
eeperär. Proficiíutur ad Laureti víq; fontem,qui non procul à moenibus erat , & au
dacia fpé facióte , clamoribus irritare Braccianos pergit,quos tumultuarie aiïumptis
armis occui rentes,ac manus confercre audenteSjloco difturbat, atq; in oppidum n5
fine dedecoi e redire compellit. Ea res ajftimationi Picinini non parum detraxit, qui
pauIopoft,dimiiîïs Aprutiorum montibus,in quis rerû inopia laborarct,ad interiora
regnic5grel1bs,in terra fandiSeverinicomitú descendit. Ioannes Rhenatifilius ad
cum venit,qui iampridem modo in Apulis,modo in terra Laboris fuerat. Captafunc
primo ad ventu nonnulla caftella,qua: abfq; praiïdio relicl:a,non tam virtuti hoftiú ,
quàmfamecciTerunt. Ventum eftadoppidum,quod Montorium appellant, in valle ia
profundaron procul à Salerno ; paruum inerat pra:iidium,verum oppidani non ru
des meenia tutabantur ; pugnatu eft diu promuris,quos afeederc miles fa^pc adnixus,
iîeperepulfus eft; atrox ibi pratlium commiflum,in quo non pauci hincatqj inde per-
icre , inter quos Vadcmonrenfis comes inter Gallos nobiliflimus, &: Ioanni Andega-
ucnfi fanguinc iunftus; qui du inter primos acri animo muros oppugnat.nec ceden-
tibus fuis V ult ccdcrc idus lapide mortem oppetiit. Omifla eft eius dici oppugnatio,
dum viri clariífimi funus ducitur. Poftera die reintegrato certamine,cú iam feffi op
pidani conçu Ла , &c iam ruitura tucri amplius mœnia nequirent,pa¿ii corporu.ac re-
rum falutéfefèdediderunt: fed qua: fides armatimilitis ? ingreflus exercitus obuios
quoique trucidauir,rapina: omnia expofuit, oppid um incendit, mulierum pudicicia 3 о
fœdavir,fic Gallus dum песет amici vlcifcitur fidem violât.
cefmn.it- Circa idem tempus in Calabris non parvarerum mutatio fada eft. Cofentia eius
rwtfrMb Provmc'aî primaria cívicas, negociatores plurimos aluit,qui res fuas ad exteras natio-
»c dtrtpth,' nés deferentes, &: illuc alienas importantes, máximas opes congeflere; atq; vt Nc a-
tiofes. polim in terra Laboris,ó¿ Aquilam in Aprutiis,ita&:Cofentia inCahbris,ccteris prç-
ftare vrbibus aiTerebant,non tulere divitiarièipfas crefeentibus opibus , &: ambitio ,
& luxus creuit : cetciiîima difeordiarû fomenta. Diflcnticntes inter fc cives qui Fcr-
dinandi odio tenebantur,impatientcs ocii ad Gallos dcfecere.Maniîr arx in potefta-
te regis, qua cum vcríariin periculodidiciflcnt, Alfonfus Hifpanus , Robcrtus Vrfí-
nus,& alter Roberms S. Severinicomes,cgregiicopiarú duces prxftoafíucrút, atq; 4C
intromifío per ai cem milite in vrbcmdefccnderc. Pugnatumtftinipíís viaruman-
guftiis.cumcivesin extremo periculo pro tutandis aris, ac focis arma fumpfiflent:
verum bre vis ca contentio fuit,cú hinc miles nutritus in caftris,& aífiduo hbor с du-
rat,us,illinc vrbana,& mollis iuuétus arma verfaret, fuperati ciues,partim ca.fi partim
captihofti vicioriamreliquerc.Vrbs direpta ea perpefla eft,quz vicionbus placuerc.
Pra,*dáfupra íepties centena millia auri nummü a:ftimauerüt:excrcitus argéto, &: au-
rograuisindeabiit. Antiqua ciuitasapudquam AlaricümagnüGothorúrcgcm in
alueú propinqui fluminis fcpultú tradut,patratç proditionis, hoc modo pecnas dedit.
B»r$nesí¡u¡- Dum hxc aguntur in regno , Alexander Sfortia , & Federicus Vrbinas aperto iam
däRomani Veris tempore, apparatis, arque ornatis copiis, eöfe profc&urosaiunt, quoPon- j«
tk "ptidu rifexiubeat. Non erat ducis Mcdiolanieadcm fententia, qua? Penrificis, illi opti-
ftoiuti,(¿ mumfairu videbatur, rcdditanonnullis facb'ofis baronibus Ecclcfix fubditis, pa-
^^'"¿^"'.cequamcunqueoptarent.excrcitum aduerfus Ferdinandi hoftes in regnum pro-
[ttpuniii. pere mittendumfore; ficenim bellum citius finiri poíTe;eademqi Coima: Floren-
tini opinio fuü.Pontifex expugnandum ante omnia eos barones cenfebat , qui leges
pacis
LIBER QJV I N T V S. I3;
pacis honeftas refpuiflènt , nec pugnaridum foris , nifi domi pax effet ; ñeque feren-
dum,vtfubditi fuis iuperioribus leges dicerent: ab illis hoftcsEccleílíe inagrum Ro-
manum addudos ad vrbis víque mœnia prardas fuiíTe fa&as,iuiïbs tenerc pacem, ar
que boftem rernittere,contempfiiIè.Vicit íenrenria Piijambo duces in Sabinum du-
centes,dum vix caftra locaflent,mulra in deditionem oppida acceperun t ; tyranni e-
nim , arque oppidani magno belli apparatu percerriti , fe, ac fuá omnia in manu Pon-
tificis pofuerunt ; cum praíertim magnas illas bombardas in caftris intclligerent ad-
du&as,quas paulo ante Auguftinus Placentinus eiufce artis egregius opifex,iubente
Pontífice fudcrar,quarum primam ex nomine patris Pii Pontificis , Siluiam appella-
10 uit;alteram ex nomine matris Vi&oriam, de qua Campanus poeta dariífimushos
verfusediditj..
Rtmpere qu& videorfonitu Victoria t&lunt-,
^ Çumqutfuis muros turribus eiieere: \
ï ' y^írmamuo,tueorque Pii,quantumerigit tile
Voce bonos\Ши tantum egofiemo malos.
Tertiam , qua: nondum ad prœlium duela eft,Êneam , quôd id fufirit ante Praefii-
latum Pontificis nomenj&híecreliquis maior qua: trecentorum pondo cmifit.ille
duccntorum,in quis tanta vis reperta eft,vtnulla murorümolcs refiriere valeret.Au-
ftoiraqueex bombardis timorc,feditioíipcramicos gratiain Potttificis qua^fierunr,
*° quibusfupplicantibus Pontifex pepercit, &: oppida nónulla, vbi vitadcgerepoílent,
reliqumficq; tyran nos ad res nouas fpec~tantes,c: finibus fceclefiíe bello íubmouit.
Alexander dum ifta geruntur p?ofe¿tus in Aprutic% Populi comirem ad Ferdi- ^SSL
nandi obedientiam reduxit,5¿ comitiíTam Cœlani,Sulmonem,Theanu,quamThc- рмт.
tidis vrbem putant, & alia eius regionis oppida,qu£E nutare videbantur, in officio c5-
firmauir.Mattba.us Capuanus faneli Flauiani oppidum viexpugnauir,caftella pluri-
xna Iofia:abftulit,Theramumintcmpeftano£teadiens, adiuuantibuscxulibus,per- (
fraila porta,ciuirateabfque fanguine potitus eft.
Inter ha:c Pontifex rogatus à fuis ciuibus beatam Catherinam Senenfem inter cl""
Anclas Chrifti virgines referre,accito epifcoporum concilio,qui tunc erant in vt be, therms. Si-
3° de vita, &miraculisinquifitione per tres cardinales faíta, qui omnia qua: inuenetat
coram retulere. Interrogato conuentu quid videretur, cureipondiflent vniuerfi ca-
nonizandam virginem fore;in Baillica bead Petri fuggeftumapparariiuflit, in quo
re diuina perada orationem habuit de laudibus virginis, quam hic non inferu mus
in voluminereliquarumorationumconfcriptam.Ea finita llimmo cardinalium,epi-
icoporum,abbatum,&: aliorum qui affiftebant pradatorum confenfi, adhibitis fole-
m«itatibus confuetis , Catherinam ipfam in Catalogo fanítarum virginum afcri-
bi mandatât, commemorationem eius fieri quorannisinftituit, vifitantibusfepul-
chrum in quo iacent oiTa , in ecclefia S.Maria; fupet Miueruam,indulgentias feptem
an norum conceflî t,ac canonizationis litteras ipfedi£tauit,quç inter alias eius epifto-
4° Jas continentur.
Arderé iam Roma cœperat feruente Iulio menfe,rugere cardin ales caumata , nec j'^l'*^.
curíales immorarivclle, xftiuumaërem cundí horrerd Pontifiei haudfatistutum сф,&ри
videbatur hofte propinquo, ab vrb'e procul abirc.Sorani adhuc , &c Aquilani,& muid *jjJf*j™£
per AprudosinfidiabanturEccleíiíe:ftatuitigiturTyburereliquum£cftatis agerc,fic J^,^
& ciuitatem-nutantem in officio retineri,& noxium vrbis flatum euitari poíTe.Quod «ти%тя*
cum acccpiíTet Federicus Vrbinas copiarum ductor , Romam veniens , ac Pontifia *"UHj9'
cera maximum ad¡cns:Si verum eft,inquit, quod accepi Pie Prarful , non poíTum no
admiratijiturum te Tybureftrumorrquis hoc cöfiliidcditr an excidit memoria illius
populi perfidiarPlebs eft inimica tibi,Picinini cofiliis aufcultat,Euerfum diligit,nihil
5o magis odit quam tuumcaput, his tehominibuscredes, qui Cxpc hoc annociuitatem
Cüíis militibuselauferuntjhoftbus apcruerunt?Age Pontifex,confuletti£efaIuti,íérua
d ignitatem,{erua & nos qui ex tua vita pendemusdn te vno fpes noftra fita eft, tecum
cadimuSjtecum íúrgimus,íálua caput tuum quod cum tota faluatur Ecclefia. Lauda-
uerunt qui aderant cardinales & aulici Federici verba ; nam & illis plena pcriculoru
Tvburdnaprofeffio videbatur. Pontifex in nunc modú refpondit : Qua perfidia vel
M z
Пб COMMENT. PII РАРЛЕ IL
potius dementia Tyburtini hoc anno fint vfi, non fumus obliti ; quippe quôd eorum
operain extremas difficultates incidimus,fi obtinuiflet PicininusTybur , quod pro-
pe aftuitjRoma excederé oporrebat,quando extra mœnia nihil erat tutu.nec Roma
nus eft,qui carere pecoribus poflît;facilius cum Tybure Roma perditam, quam Ty-
bur cum Roma recuperaueris : Nobis сигге eft dubiam ciuitatem , & prorfus nutan-
tem in partem noftram adducere,atque in officio retinere:quod fac le fiet nobis illic
per aliquot menfes habitantibusmec nos terret plebis amor in Picininum,aut in nos
odium:mutabile vulgus eihnullius populi diuturna voluntas,nunc odit,nunc amar,
multitudinis confilia ex vtilitate pendent ; & qua: maiora poflimt emolumenta prac-
ftari populo,quàm eaqua; Romana curia fecum affert'Locantur domus,venduntur i о
fruges,vina,& pécora mutantur in aurum,ad ínfimas quafci.mqj res etiam lucra per-
ueniunt.Sciunt hxc T.y burtini, atqj ideirco petunt, vt ad eos earn us , non eft occafio
praztermittenda , ibimus , aut fugient qui feditiones parare confueucrunt , aut territi
filcbunt,& fefe nobis fubiieient. Boni ciues,quorum non eft vrbs omnino vacua,no-
bifeum fentient;& quis erit,qui vel Ivfcere contra nos audeat,curialibiis,& milicibus
& parte ciuium hincatque inde ftipatos? Non fumus e us animi, vt noftra in ciuirate
vim timeamusjipfí metuent qui peccauere,& nobis facultas erit arcem erigere,&r c?- -
uitati frenum imponere:Nouimus vulgi mores,viâorix omnia parent. Edomitis toc
tyrannis cum Tiburtio, cundís qui malefapiebant cadentibus animisocclufaftinc
ora. Acquieuit his diesis Federicus,atquein caftraferecepit, qua: non procul erantà ¿o
monte Ccelio.montem Ccelium vocant Monticellum, quem Deiphebus tenuit.
Vtgtmreur Pontifex paucis poftdiebus ex vrbe intempefta no£te dífccdens,ad Anieocm, or-
morätpud tonondumfoIe,peruenit. ûotranfmiflo,Federicum,&cardinalemTheanenícm
TrthmM obuinmhabuitcumdecemequ;tumturmis,quiadpontemvfqueLucanumfecuri-
UPúfirmo; tatiscaufafuerunt comités. Óbledatuseft Pontifex fplendorearmorum,&equo-
T h$£ú rum'ac militum ornatu : nam quid pulchrius caftrorum acie ordinata ? Fulgebar fol
áatavenia, in clypeis , & galearum,criftarumq; facies mirabilem reddebat íplcndoré: quot fuc-
é-armtoa- rum ЛГГГЮгит turma;,totquafi filuaílancearum apparuerunt.luuentusjiucatqj illue
currere,equosingyrumflecl:ere,enfcsvibrare,haftascircumferre,dimicationis fpe-
ciern oftentare.Federicus qui multa legiííet,interrogare Pontificem , an prifei duces ? •
arqueac noftri temporil armati fuiflent. Pontifex & in Homero,& in Virgiliogcnus
omnearmorum inueniri deferiptum dicere, quibus noftra vtitura:tas , & alia multa
qua? obfoluerunt. Poetas etfi fingunt aliqua , ea tarnen plerumque deferibere , qua:
in vfu aliquandofuerunt,nequt prorfus à vero difeederc. Incidir & fermo de Troia-
no bello.quod cum penitus extenuare Federicus adniteretur,Pontifex magnum fu-
ifle oftendit,nec fine caufatantameius extare memoriam.Cumque de Afiaquoquc
mentiofieret, qua: minor vocatur,nèc de limitibus conueniret, Pontifex poftea na-
clus ocii paululum apud Tybur Afiam ipfam dcfcripfit ex Ptolema:o, Strabone , Pli-
nio,Quinto Curtió, u!io Solino, Pomponio Mela, & aliis veteribus aucloribus q и ас
fibi vifa funt ad rei cognitione idónea fufcipiens:fermo dulcis,& alaccr inter Pon> ifi 4%
cem,&Federicum de antiquis hi ftoriis ad pontem vfqj Lucanum protra&us eft. Ulie
dimifloexercitu,Pontifcxiterû Anicnem tranfiuit. PopulusTyburtinusad fecunda
milliariú,cumramisoliuarú,&cantibuseumexcepit; fi m ni capita f £tionfi,&:iêdi-
tiofaiuuctus,&:pacisamatoresciuesc5uencrunt, quiledicamPontificibfubeuntcs,
cumtremorepariteracamorefuumdominuinvrbemportauere. Nonnulliqui plus
deliquerant,fuam magis culpa, quàm Pontifias clemeritiam aduertentes in exiliura
фоте abierunt,horû bona proferipta funt,reliquis omnibus venia data cft.Duo fue-
runt rebellionis duces,Toccius,& Clemens quidam nomine,ille aftutia,hic cliente-
la potës,amici ambo ас Picinino per fœdera iunfti, qui fxpe aperire hofti portas ten-
taueranr,aucl:orefquefuerant ne miles Ecclefiafticus intromitteretur. His Praful ad f 0
fevocatis,ac bJandecompelIatis,impunitatemgeftorumpromifit.Exinconcione ci
uium fe coram habita,errata populi, &ftulta confilia,&quo fuiffet in penculo ciuicas
expofuit.Poftremovtarcë conitruia?quo animo paterenturfuafit; docensmultis ra-
tionibus id elfe vrbi falut are, quod facile obtinuit , cum viri boni,ad cópefeendos te
merarios arcem neceilariam elfe cognofeerent. Seditiofi obtëta venia peccatorum,
• adueria-
LIBER Q_V I M T V S. ц7
aduerfariPapa;, quifuiíTetineosclementiflimusnon auderent. Iecitigiturfunda-
mentain fublimiorildco vrbis,vbi vecercm fuiiTe ruine adhuc exilantes indicabant.
Duas erexic turres.quarum muri viginti pedes fpiflïtudinis habuerunt, altitudinis al
tera centum triginta,altcracentum;tcliquis mûris fuamproportionem attribuit.fof-
fam latam , ac profundam circunduxit : cifternas duas cfFodit : portam marmoribus
adornauit,in quis hos verfus infculpi iufîît:
Grata bonù,inuifa malis,inimicafuperbis
Sum tibi, Туbur enimfie Pius infiituit.
Extat& hoc Campani Epigramma:
11 De Tyburtina,quam nunc Pius erigit arce,
Jîhiid'vulgus tota ßnttat vrbe , rogos? ,
EjfePiummitem,nectampuniffè nocentes,
£>uam ne quid noссant confuluijfeferunt.
Cumquefit ingenioprinceps mitißimmûunt,
i_yfrgoliagratam Tyburisejfefidem.
Niligitur doleos Tybur,ficlauderisarce,
Non Piushoc ,fedtufurgere cogis opus. 4"
K^ít tufiquereris ,fcimus qua canfa querelo
péneos Phryx efi , Туbur es K^írgolictim.
10 Opus quamvis multi laboris, & magni fumptus eilet , vno tarne anno abiblutum
eft,excepto duplici muro,quem ftatuit ab arce,vfque ad portam vrbis produecre, cui
demeeps nauabitur opera. Fabrica viginti millibusaurcis perfid non potuiíTet, niíl
operarios & Ту burtini,&: alii Ecclefia; fubditi íinemercede adhibuiíTent. Structura
cunctilaudauerc&opuspcrneceíTariumexiftimarunt, quo vicinorum audacia, &
ipííus vrbis tcmeritas compefceretur,nec minoris^tilitatis iudicata eft arx Pia inTy- 1
bu re, quam moles Hadriani in vrbe, quando & Tyburtina ciuitas alterum Roma;
munimentum cenfetur.
Tyburapud veteres famanotum,in ángulo iacet prealti montis , non procul ab е- ^ TJ^Mi
ius radice ex plano circiter mille paffibusillucafcenditur. Pars vrbis in quafitaeft téfiais pi.
3 ° at X à reliquo monte qui fupereminer, lata &: profunda foífa difeinditur , à porta qua; ICU.&W"
moliucta,&Pcneítreducit,vfqucadalteram Anienipropinquam,quaiturinprata, мм»о.
a priori quam diximus porta, vfqueadaliam,qua recta eil: ad Lucanum pontem via,
Óc Romam refpicit. Pra:rupta;rupesvrbemcuftodiunt,&murus,quemconftruxic
rex Alronfus, dum illicagerct repente excitatus. Reliquas vrbis partes Anioipfe tu -
tiffimas reddit,adeo in profundum demeríus , vt vix pateat in cum intuitus. Hic flu-
uius ex montibus oritur, non procul à Sublacenfimonaílerio , vallem nemorofam
percurrit placido meatUjvfqueadmonafterium ipfum,ilIicobie¿turupium, multo
fragore in profundum labicur,necpriusquicfcit,quàm reliáis fcopulis.&ingentium
íaxorum repagulis in plana defeendit. Ferfit Tub fpecu quod Bcnedictus inhabitauit,
■4° olim murum fuiiTe,qui retento amnis curfu,in íiiperiori valle lacum fecerit,atqi inde
vocari monaíleriumSublacenfejpofteadecidentemurOjdefeciííe lacum. Amnis per
vallem amanara fertur , & íeíliuo tempore opacam , inter prata , & agros, &: caftclla
compluraad monafterium fancti Clementisiterum obicetu montium coarctatur,
nec fine rumore , & gemitu fpümofus ad Vicumuarú pcruenit,& quáuis portea quie-
tius incedat, nufquam tarnen placidas vndas habet, donee prata Tyburtina contin-
gi t,ibi paululum clementius labitur. At v bi muros attigit Ту burtinos,& adducentos
circiter paflus,relicta à ímiítris vrbe percurrit, deficiente iam viainter prominentia
faxa magno caíu,maiori murmure, ac ftrepitu in fubiectam ac profundam vallem
pr*ecipitaturvno falru , vt audiri humana; voces nequeant , nec prius querelas ponir,
Î o q uám prope ad Lucanum pontem peruenit, per quem dimiíTus , iam placidus eft: , &
nauigabilis , fi arboru m impedimenta tollantur. Non procul à ponte Miluio in Ty-
bcrim deuo'uicur,noitraa:tasTyberonem appellatíiungiturdimiíToTybureponti-
biisquatuor:primumlùbipfooppido,Ponticulumappellant:aItcrumLucanum,vbi
moles marmórea pro túmulo quondam erecta nobiliífima; Plautiorum familia;,niic
arcisvíumprarítat: tertium MammeumquemcondidiíTe tradunt Mammeamlm-
M J
i
i}8 С О M M E N T. P 1 I P A P JE 11
pcratoris Alexandri matrem.-quartum Solarium à Narfete Eunuco conditum,aquas
habet in omni curfu lympidas , & admodum gélidas , in quis trutas complures inue-
niunt.Pars Tyburis vitra Anienem iacet parua,& ob ciuium ieditiones parum inha-
bitata,qua: lignco ponte iungitur. Supra fluuiura ciuium aedes,& altiflîma: rupes pro
mûris funr. In ipfa vrbenihil eft , quod magnopere mireris,pra:ter «edificium quod-
dam vetuftum» maxiims&altiffimis fornicibusercéhim; ponamhodie Obfcuram
vocant: indeolimfuit in vrbem aditus, &depofitisibin\ercibus, vecbgalia foluc-
bantur ; arque fuerunt olim feu negociatoribus,aut publicanis.fcu clans viris ampia,
& pulcherrima diuerforia , nunc bobus ftabula patent , Se fuper teftudini bus , fubli-
mique te£to horti olerum excoluntur. Cernuntur & reliquia: cuiufdam templi, feu i о
Vefbe,feu alterius Dei,in Anienis rupe altis erecb columnis3&: no procul ab arce ve-
ftigiacrantnobilis Amphitheatri,qua:arx omnia cofumpfit. Pars Anienis per ciuita-
tem deriuata,& molis, & a:dificiis , ac fontibus fatisfacit , vrbemqj ipfam magnopere
exornat.Extra vrbem ad tertiumcircitermilliarium,Hadrianus Imperator nobiliífi-
mamvillamexaidificauit,inftarmagnioppidi. Extant adhuctcmpIorûfublimes,& *
ampia: teftudines.Cernuntur &: aularum,& cubiculorü femidiruta ardificia. Vifun-
tur & péri ftyIi orum ,& maximarum columna: porticuum , & pifcinarii , ac lauacro-
rurn veftigia,in qua: deriuata quondam Anienis portio,a:ftiuos refrigerabat aidores.
Vetulias omnia deformauit,quos pi¿h' tapetes , & intexta auro aulca , muros texere,
nunc hederá veílit. Sentes & rubri creuere,vbi purpurati confedere tribuni, &. régi- %&
narum cubicula ferpentes inhabkant,adeo fluxaeft mortalium natura rerum. Inter
hancvillam,ô^Tyburvineta,&oliucta pulcherrima iacet, & inter vineasomnsge-
neris arbores inuenies,& punicarum maximum numerum, qua: granata producunt
poma,magnitudinis,& faporis eximii. Vndiquc circa vrbem a:ftiuo tempore amec-
niflîma vireta,in qua: laxandi animi gratia Pontifex cum cardinalibus Ггсре exiuit,&
modoinaliquo gramine fub oliuis confedit, modo in viridiprato fuper Anienis la
bium , vnde fpeäaret perlucidas aquas. Prata funt in valle rcduda,multis aquarum
fontibus rig Jta , fecundo à TyburëmiliariOjper qua: olim ex Amené deriuata vis a-
quarum,altiflîmis fornicibus ad montes ducebatur , qui Romam profpcftanr. Inde
perfubterraneosmeatus,fiueadHadriani villam.fiue ad vrbem mittebantur.Extant 3 e
adhuc ipforum aqua:du¿tuum magna; moles,ac fublinies,verum interrupts ; in quis
conftruendis quanta fueritimpenfa,ruinaetiâhodiedocet.Pius in his pratis3& circa
fearurientes fontes,ac circa v n> brofas arbores fepe quieuinaut de república cum car-
dinalibusagens,autlegationesaudiens,qua:ipfumquocunqueirefjfequebátur.Ha-
bitauitPiusTybureapudMinoreSjloco edito, vndevrbclicebatinípicere,&infub-
ie£ram planiciem Anienis curfum, &; hortorum perplacidaviieta, nec aliud erat
quod obleclaret.Domus antiqua,& ruinofa plena muribus fuit,qui ad magnitudiné
cuniculorumhucatqueillucdifcurrentesjinquietas noeles reddebant. Ventiquoqj
quorum ditiflîmaciuitas eil,infcfti erant,nec pluuias arecrelicebat in habitáculo ri-
mofo , & ninv um vetulio , cuius reparandi monachi religio!! parum , nullam curam 4°
fufeeperant. Hos Pontifex deiecir,cum eflent Conucntuales , &: vitam duccrent în-
honeftam,&locoeorumObferuanresintroduxir. . . ;
De »tigintj Blondus Flauius Tybur fextodecimo ab vrbe milliario diilare arbitratur,& àGrç-
Tyburu, ó- cis(Strabonc telle ) multo ante Romam fuiiîè conditû. Virgilius Ту burtium condi-
tmptfiam- toremfacir,cuiusfraterCatillus propinquomonti nomen demerit; eamque ciuita-
Aum Bit», tem vnam ex quinqué fuiíTe,qua: arma ALnex iunxerint;Superbú vero ideodici, vcl
Лнт' quia nobile fucrit, vel quodafenatuSupcrbifuerintappellatiTyburtini. Virgihus
fub Albunea Tybur elle oftendit: Seruius Albuncamaltumciîe fontem exponit m
Tyburtinis montibus,ab aqua: qualitate fie appellatum:& Plinius Tyburtinum lapi
der» adeonfternendam ornandamque vrbem plurimum valuiíTc affirmar:&: Helius *
Sparfanus de Hadriano Imperatore ita feribit : Ту burtinam villam mire a:dificauit,
ita vt in ea & prouinciarum,&locorum celebérrima nomina poneret.Ty bur llmpli-
cium Pontificem Romanum genuit. Federicusprimus Imperator hanc vrbem ab
aliisThcutonicisfpoliaum,acdirutamreftituit:fupra earn montes funt ardui,& late
dirFuiî,in quibus fortiffimi Equicoliolim habitaucre:ha:c Blondus. Pontifex hoc ia
) loco
LIBER Q_V I N T V S. ц9
loco paulo minus quàm tres menfes habitauit,non finealacritate animi propter lo
ci amœnicatem.quamuis curis vrgerecur aífiduis,& bellorum , & quas vel pacificus 1
fuggcrir Pontificatus.
Nicolausinterea cardinalisThcaheniîs,&Federicus Vrbinascum copiis in со- ^"*£я'™»
mitatu Albi,&Tagliacocii duxcrejquorum parce in poceftatem Vifinorum redada, p» duui^
eiedoq-, Picinini pra:u*dio,in Aquilanum ducere ftatuerunc, infeftifqj fignis planicie Et^fi'<&
omnem vrbi íubiedá, vnoincurfu populaci l'une: capciuosfupra ducentosabduxe- ^ ¿L'js//!
re,boues,iumenra,mulos,grcges,& amienta omnis generis, vt eft terra animalium
altrix,prope innumerabil íaabegere frumenca in aréis munda, & qua: à folo feparata tru'ulmm-
io cranr,qua:adhucha;rebancdiripucre. Colleda prxda,&in vnum congefta apud í,Hm *Jfimü
fandumVidorinum, quodeft vrbi ad quarrú milliariumrus propinquum caftralo- гми'лп!^
cauere,vt vidciicx Aquilavexilia,3¿cencoriapoíTenc,noníine magna ciuiumigno- wceptimU
minia, qui canquam paruas Eccleíía: copias antea concempiïiîènr,& in.oculis confti- ^ôlTmiucm
tucas populiagros.&fuburbanafpoliaripríedia toleraflencjnecauii eíTcnc oceurre- perfidia
re,íblamq-, vrbis falutem in mœnibus colloCaíTcnt:íénfere quid poiïècEccleiia,&qu/
fe feroces, ac magnánimos iadicaueranc,damno & pudore muldaci func : digna Dei
vicio. Aquilani quondam, Martíno Quinco fedence,Eccleííaftico praríídio aduerfus
Bracciu¡ndefcirTífucrunt,&aduerfLisPiumPontifícem poftea cum Bracciânis ar
ma iunxere:ingrata ciuitas.nec diui Bernardini corpore digna, quae aduerfus matre,
4© ádiberatricem iiiamRomanam Ecclefiam cornuaprxfumpíkerigerejfednonpec-
cauitimpunc:diípoliatuscftager Aquilanot um primoj&ide nde vrbis muri magna
exparte,& muitJí ciuium a:des,&templorumnonparuaxdiriciaterra:motibus agi
tata corruerunt.C;.rdinalis,&Federicus vb¡ nulla ab hoftibus pugnandi copia facía
eft,cum prxda recelferun ,ac per Vias afperrimas, &: precipites Auezanum petiere :
faepe inter eundum cum hofte Congreffi,Paternumqj oppidum primo , & deinde A-
uezanum ipfimpet compoíícioncm accepereReliquacomitatus Albi,&Tagliaco-
tiicau;ella,parrim vi,parcimconuencionibusobtinuerunc,hisdempcis qua: erant in
poceftace Coiumnen/ium,quibus Poricifex pacem efle Voluic, ne.maius excicaretur
incendium. Aquilani medio cempore fuis rebus confulcurimelius, legaros adeardi-
3 ° nalé miftrcjin ¿ jeias belli patentes, qux his c5ditionibus сосеШе funt : vt abftinétes
ab аилам per annü quicfceretjquib. peradis, exercicus inagrú Romanum redudus,
per Campaniam aduerfus ducé Sorç profedus eft,qui agros Campaniç ftomanç in-
fefta bat. Primo aduentuagrumeius vfq;adSorampopulatus, pârumabfuit, quina
ciui bus adm;tterccur,quibus vica ducis ingraciííima efíer. Praíuencus ab со recrocef-
Íjc,&:adCaftellucium caftra funt pofíca,qu6dopporcunoin loco iacerec ad prohibe-
dos commeatus.Ineo Anconius,cuiusfuprameminimus, cum pedicum praíldio ad
cuftodiam excubabje. Hic Vir olim magnus,ac primarius apud Senenfes fuit, quem
natura mulcisornauicdocibus,ftacuraprocera,&honefto corpore,licterarumdodri-
najfacundia,prouidcntia,coníilio, liberalitace, & animi magnitudine: quibus re-
4° bus tnfru ti in modumvrbanam fibi plebcm conciliauic: verum his virrucibusingécia
correfpondere vitia, mens infida , ambicio , ac prodicionum iuge ftudium. Primas
eius prodiciones apud Luccnfes emeríere,quórum cyrannumPaulum Guinigiü,qué
ííbi cópacernicatis ciculo deuinxerar,dolocapcúin man'Fraeifci Sforciçcradidit, пес
ipfiFrácifco poftea tídelis fuit,à quo in Aquapedenrc pra:fed9,vt ante diximu$,oppi-
duEugenio védidit.Ptodidit&NicoIaüPicininü,áquorecepcoftipédio fugir.Flore-
tinis íxpe mccitus eft,à quib.ne noxiuseflet annul ftipé accepic. Profed9 aliquando
venatu,cumBroIiuperucniflet,ideft oppidum Florentini agri.nôjpculàScnis^nui-
tatus ab ci us loci nobilibus,acceptauit:in arcem afcenditj acq; inter bibédum capeos*
hoípites cöiecit in vincula, & oppidum nopaucisdiebusretinuit: Alfonfo regi Ara-
jc gonum,<S¿EugcnioPontificifxpefídemmencicuseft. Poftrcmo mulcis modis pro-
dere paciiáeftadnixus,proptcrquodinexiliumadus adfummam peruenit inopia.
Duo flierunt eodc cempore viri apud Senenfes, moribus prorfus difpares, Bernardi-
nuSj&Anconius.illeopcimus facraTheologia: magifter,canoniciq> iuris dodor,val-
de adhuc iuuenis eftcclus facrá miliriam in ordineMinorú fedacus eft; hic peffimus»
n.l vnquam niíi arma ad quodeunq; facinus pat aca geftaûitàlle praedicator cloqué-;
- Ц 4
цо COMMENT. PII PA VJE II.
tiajacfuauitatefcrmoniSjgrauitatequepraíítans quocunq; venir, tanta cum homi-
numfrcquentia,vtcumecclefía:multitudjnemnoncaperent,inplateis pulpita col-
locaren cu r,paccm pra;dicauit:hic nulli feruans fidem,belli feminafparfir: ille nil ali
ud curabar,niíi qua; ad religionem pertinent,ía:cularium nihil cupiens hic religio-
niscontemptornilfíbi íatis eile putabat:illum virginem obiiíTe prodiderunt : hic
nullamvencremintentatamreliquit:deniq; ille fuis obedicns fuperioribus, refor-
<^nata diui Francifci regula, vitaaufterioreinftituta/acratiífimum Dei Itfu nomen in
quadam tribus litterisdepi&um tabella circumferens, dum omnes homines hor-
ratur,vtilludpropriisindomibusaddamioncs expellendos feruarent, omnibus a-
matus с vita deceífit,& inter Chrifti íanctos Confeflbres à Nicolao quinto relatus Ю
eíl:hunccontumacem,omnibusodiofum,quem patria extorrem,cum omnes ferme
Italia; tyrannie luis dominus eieciílent. Soranus tandc dux c5plexusin Caftellutio
(vt dictum cft)cum praefidio collocauit, qui cum ex mûris venientes Ecclcfia; copias
vidiilet:En,inq'uit,comitesEcclefiafticumexercitum cernitis.?finite,veniant, cum
feminis pugnabimus:diuires nos prardafaciet: video pallere aIiquos,quid timetis?
An EcclefiíE claues,pluris quam gladios noftros facitis? Religio yobis metum incu-
tit,&inanePapa:noméveremini,quemChriíti vicarium vocát.1 vana fuperftitio eft.
IsDei minifter eít,cuius preualet gladiusrmihi nullus vnqua íacerdos imperabitjde-
ipicio id genus hominum.Taliavociferanti, lapis tormeto miflusíeneoíilétiumim-
poíuit,quiiuxtaeum propugnaculi parte deiecit:Appropinquans.n.caftelloFederi- ю -
ci miles manu baliitis,& minoribus bombardis,quasvocant ipingardas5pugnam pro
muriscóferuit Situs loci arduus,cxpugnationemdiebus aliquot retardauir. Interea
Soranus auxilia vndiq;acciuit.Sinueflk dux turmas equitum fex adduxir. Honorât9
Caietanusftrenuusdux,veceranufqi miles duas,CaroIus Balionus vna, Caudolani
duas mifere,& alii alias;Breuiq; fuperior Sorani exercitus,numero militumEccIefia-
íticofa&useft.Itaq; jpuocaread pugna Federicum obtre&anté irridere; verum Ec-
clcfia; ducé c5pellare,cui templa magis quam caftra conueniant , &¿ mulicbri corde
exertos no audeatintueri gladios:Ille rumore contépto,nó quid diccrent,fed quid a-
gerét hoftes prouide*re,vim repellere,infidias euitare,caftra ems hinc hoftiumcaítris
iuncb fuere inCaírellutio,ica vt obfídétis,& obfeífi locú teuerem, & hinc hoíb's im- 5 °
petum propulíarentjinde oppido infultarent: Ea belli faciès vtriqj exercitui grauis,
dieb.paucisperdurauit.Poftremo cum Federic'fumma vi oppidum aggrcfliis expu-
gnaíl"ec,atqi in oculis hoftium direptum incendifret:Soranus,& qui ei íuppetias attu-
lerant,rcliäis caftrisjnon fine dedecore abierunt. Antonius captus,in vincula conie-
¿tus elt,&: in Vrbinatem agrum tranfmiílbs,v bi in hanc vfq; diem diri carecris incó
moda perfert,& qui tantopereíacerdotescontempfit,nunc facerdotum auxilia im-
plorat.Soranus paulo poít,relidus ab amicis,cum fpem aliam nullam h.iberet, miC-
fis ad Federicum legatis,his conditionibus.pacem pepigit; vt licerct fibi ad Calendas
vfquelumas nullarum partium eíTe,quia exilio tempore Fcrdinandi vexilla erectu-
ruseíTer,& fe voluntan eiuspermiíTurus.ob cuius rei obferuantiam, duooppida in 40
Pontiíícismanutradidic,opportunÍsíítalocis,&egregiemunita,FontaHam,¿¿: Oli-
uerii domum;atque ita hiemis aduentu, milites ad hyberna rediere. Soranus fuo mo
re fidemementitus nihil feruauiteorum,quícpromiferat,quamuis pa&a cum Fede
rico pcrcuíTa, Ferdinando regi ftipulationibus, Se iuramentis fortior.bus piomi-
fiíTet.
G»ß* FtrJU Ferdinandusin Apuliamprofe&us poft vaftatosTroia;, Luceriar, finitimarq; re-
"lia"" £' 8'oms agros,&paulumSanguinis,cumomnib.oppidis,inobfcquium,&rídem rece-
tißi'^temptum,in môtanaquçfancli Angelí appellaturduxit exercitum, atq; omnia caftella
pi¡ compiU ciusregionis,primo incuríu in verba fuá iurarecompulit,pr3rterd-'o Ifchitellam , &
fnbmpt. faneli Angeli montem,adquem propterloci opportunitatem,6:quia totius regionis $ o
eratcapur,exercitumadmouit;miiÏÏfqj legatis,cumoppidani dedicionc faceré reçu-
farent,dato ргагШ /ígno,tametfi erat oppidum in xditiflîma rupe iîtum,& propugna-
toribus abundaret,po(t mediam tarnen ferme horam,quàm oppugnari cœptum mi-
litum virtutecaptumdireptumq;eit.TyrannusIoci Loyfius minutulus in arcemfe
rccepir,qui nunc monsfandi Angeli vocitatur,olim Garganusdi£tuselt,mutatione
* Hominis
LIBER Q^V I N T V S. i4i
nom'nisaba;derecepir,quacinfummocacumine Michaeli Archangelo dicata tiî,
propter miraculum ïauri,quod illic contigifle memoria: prodidere. Locum accola:
fummareligionecoluntjaíFerunc&cxterni muñera auri, &argenti, votafupplices
multa perfoluunt.ex quibus ditiflimum çôftruxere templum. Hoc Ferdinandus fuo
magno malo compilauic;hic enim bellum fibi prolixius, ac periculofius , quis ei du-
bitetradumeireíNófuntimpunita facrilegia,odere fuperi fuarum raptores rcrum,
necreligionishofti Temper atrident:tranfit& ad polleros contempts diuinitarispç-
na.Pius cum aeeepiflet nobile templum direptum eile, admodum doluit, Ferdi-
nandumq; grauioribus increpauit edidtis.Ule inuitum fe reeepifle Deo íacrata dona
i o refpódit,neceíTíi ati non potutíTe obuiam ire:exercitum propter inopiam rebellatu-
rum fuifte,n.ifi id fpolii inter milices diuififletrverum non abftulifle feaurum à Deo,
mutuum cccpifl'c,redd'turumq;cumvfuris,fíregni vi&or euaferit. Pontifexcum
fa&um mutari ncquiret,reccpta promiflione futura; fatisfa&ionis acquieuit.
Piiufquam Poncifex vrbedifeederec, cum Sigifmundus Malatefta aperte rebel-
lafler,& coaótis non paruis copiis,agrumEccleíia: inuadere ftatuiíTet, Bartholomae9
epifeof usCornetanus magno vir ingenio, & qui pauloantegubernationéPerufiná^Mb**-
liíerar.aduerfus feroce hoftem ad cxercitum,qui erat inPiceno legationem acce-
ialo bonus,fallaci prouidus opponeretur. Locaucrant caftra Ecclefiaftici in
ladamapudamnem NeuIam.Hoftesadtertiummi!liariumaberant>Cicchus
inus non multis diebus ante,Poncificis ftipendioaccepto, proditor ad pro-
remdcfecerat:Foroliuienfishicnationefuit,exfamil amagni Bröl i, quem pri-
mum,e¡e¿bs Thentonicis,ac Gallicis.cecer fq; ducibusexternis, Italicam militiam
adeumfplendorem,inquommceft,aiunt inftaurafle. Cicchus indignum tali vel
auojvclproauo fcreddidic;qui prima ftipendiaprodi ione fœdauic,ac dignumTy-
berto germano,cuius paulo poft detecb proditionis fcelera,caufam pra?buere,vt fibi
ipii mortem confciret.SigifmundusBrandolinilxtaiusaduentu ,accopiis au£tus,ag-
gredi hoftem con fticuit. Quod cum refciflet per exploratores Cornetanus, accerfitis
in tcronum belli ducib9,vt ic ad pratlium pararenr,admonuit;& quanta quifq¡ virtu-
- te prxftaret,in hoftium aduentu periculum faceret, cuftodibus non procul ab hofte
3° conftitutis,qui motumomnemilliusexploraret. Sigifmundus intempefta noéte ar
ma oexerci.ti,acturmis¡nordincpofitis,cum exploratores parum diligenter fuum
cxplcu fient officium,circa ipíum Solis ortum,ad Ecclefia;caftra pcruenit , priufque
vallum oppugnare,quamaduentarevifus eft: trepidatum tam repentina inuafione
tetis caftris.ncq; dux,neque miles fatis praefenti animo fuit. Cornetanus huc,atq; il-
luc difcurrere,horcari duces,ac milites arma raptim capcrent, foflam, vallumqj tue-
renturrnunc corde opus eiïe fi viri fint,no eiicientur inuiti,pugnarent audaci animo,
finonproEcclefia acfaltem pro gloria, ncqueillam ignominiam fubire vellent, vc
caftris exuercntur:Qua re nihil eft militi fcedius. Paruerunt aliqui, quibus honefti
maiorcurafuit,incerquospromptior,&audentiorvifus eft Petrufpaulus Foroliuie-
40 fisjCuiusfuprafecimus mencionem, qui aliquandiu hoftis impctum retardauit: fed
dumcognitoSigifmundoplenus animi extra ordinemprogreditur,illumq; vulnere
appetit,nondum obligata galea ab ignoto milite obtruncatur. Hic virifortis exitus
fuit.IoannesFrancifcus cognomento Notus de Balneo, & Alexander Mathelicx
dominus,& loannes Picininus,& alii nonnulli egreg;e fuo loco pugnaces caftra de-
fenduntifed non omnibus in locis parvirtusreperitur.Ingrediunturexaliaparteho-
ftes,ex alia fuga ab hisincepit, quibus frigidior erat circa pracordia fanguis, inter
• liuosinuentus eft Ludouicus Maluecius Bononiéfis.qui cum équités quadringen-
tosftipendio Pomirjcisaleret,quadragintatantum duxerat in caftca, atquenecar-
rois,nequeequis,vc par erat,in tanta neceifitateinftru&os. Laudatushicaliquado a-
j о pud Vénetos fuic,cum illis militaret,hic nomen amifit.Fugiente Ludouico cum iam
caftra tenerencur ab hofte,& Cornetanus fuga: fecommific. Pars cxercicus adpro-
pinquaEcclefi2eoppidaconfugit:pars capta eft. Tercenti& amplius équités in ma-
nus hoftium peruenere;inter quos prxcipui fuerunt loannes Franciicus,& Alexan-
denimpedimcnta plurium,&ipfiusCornetaniinterceptafunt. Sigifmundus hac vi
ciais, Nidoftorium cum exereitu petiit, ad quem locum non paucicon-
T4i COMMENT. PII PAPiE II. LIB. V.
fugcranr cxrcliquiis Ecclefiaiticis,qui feruari oppidum poíícdiffifi, pa£bi ííbi, acre-
bus fuis falutcmquxfiiicrcSed qua: paita Sigifmundumligent?cohortem in egret
fos с veftigio mifit,&: qua: fecum ferebant,fimulqj arma,&: equos illis abftulir,&: op-
pidocapro,atqueinimicedirepto.AliaduoDon procul inde per deditioncm acce-
pit,& violata fide expofuitprcdç. Quibus rebus attoniti Picenfes, quo fc vcrterent
nefciebantjquamuis Francifcus cius prouinciadegatus ciuicates ambiens, ipem au-
xilii propinquam faceret.
t'^'pîen' P°nt'êx lacobum Papieniêm epifcopum ad res rcuiièndas mifit, qui accepta pe-
% \nPitnü, cunia mutuo ab amicis,Ecclefia:exercitus reliquias in vnum collegit, &datonouo
& Etfbfi*- ftipendio opportunis locis,vt hofti rcfiftcrent diipofuit;& ad Pontificem iam Tybu- 1 о
tm иф- re mancntem rediens,ftatum rerum enarrauit, exercitum fatis fortem eile ad prohi-
toMit.&fr» bendamhoftiumexcurfionem.verumImperatorc carere, quitantis copiis preefle
^vntm norit,aut quem tot viri fortes vcrcantur,paritatem ducum difcordiam parerc,arma-
tos équités presbyteros togatos contcmncre, facerdotes de bello gerendo , aut pace
componenda coníiilcre poíle. At cum fado opus eft, & iam dextra gladium ftringir,
cciTareiacerdotisimperium,nccaudirivocem presbytcri, armatum militcm nulli
obcdire,nififortiori,ciuitatesPiccnitrepidarc,nutarcmuItorum ánimos, ad fortio-
res inclinan populos,nifi dux adfitexpertus,&cuiusaucl:o ritas magna fit,vcrendum
eflbne prouinciaingensaliquoddetrimentumpatiatur. Res in confilio agitata eft:
vnuminteromnesinueneruntjcuiducatus tanti exercitus committendus videre- ю
tur.Ncapolionem gentis Vrfinac principem, qui & Alfonfo regi , & Venetis fumma
cumlaudemilitaflct,& inmagnis exercitibus duxiilèt ordines , inuidia procctum
Romanorum impedimento erat,Vrfinorumgloriam animo non íequo ferentium,
nec fatis tutum videbatuream familiam,qux ceteris potentiapraftaret, in Romano
agro potentiorem eíficcre.Sed vicit omnia neceflîtas: Ncapolio dux creatus in Pice-
num miíTus eft,&: cum eo Iacobus Vintimilienfis epifcopus,qui legatum ageret; cu
ius aduentu confirmati prouincialium animi, nuncios Sigifmundi defedionem ex
pédiantes èveftigioeiccere.Sigifmundusquivfqueadmontem Luponis profeftus
cratjCxercitumfineduce contemnens, rbi Neapolionem adefle cognouit, virum
nobilem,&famaclarum , qui Pontificalibus copiis prarfe&us euet,retro 3о
in fuarcceífit.Cornetanus cpifcopus,qui miífionem iampri-
dem peciuuTet , fucceiTore ad uenicntc, ad ecclc-
iiam fuam perrexit.
COMMEN-
1
GO M MEN TARI О RVM
at? РИ II . PONT- MAX.

LIBER SEXTVS.
Pvd Germanos intcrea fréquentes conuentus habici funt,pro-
curante Dyethero elecb Maguntino, qui extra Ecclciïam fa- ,
ctus,quoniam non latisrecit mercatonbus, a quibus mutuum тмит
prodiîroluendaannataiampridem acceperat, tanquam iniuria ^^ceG^"
fuiíTetarFe¿tus,ad futurum concilium appellauit: conuocacifque Roduiphief-
plunb.Gcrmanorum conuentib'5Jpceres vt appellationi fuœad- fictfX>/M
Tt-
harrerent, magnis preci b. inuitauit; ficqj& aduerfus Romana Ее- ßeTßtm'
ôtralmpcratoré multa molit'eft.In eaq;fupremaorbis capita erigerccor-
-;s iacere non dubitauitmec cëfuras vcritus Eccleilafticas,quamuis exco-
IO nftuariû ingrcffus,diuinafcedás minifteria,miflarumfoIcmnib. per co-
tcptum interfuit. Quod cum Pótifex maximus accepiíTet,Rodulphum decanú Vor-
m acicfem,&Franc>fcú canonicúToletanu,aIterií ciuilis iuris interprete,alterúTheo
lógica: do&rinœmagiitrum, ad eummiíit,vtres Germánicas infpiceret, atq; ipflus
Dvei heri,aut mollirent animum,autfurorirefiftercnt.C5uenerant Maguntia: ora-
cores princi púGermanoru m,cü quibus & Gregorius Haimburgenfís aderat , Sigif-
mundtAuftrialislegatuSjtanquáhíereticusiampridemdamriatus. Süaferelegati,ne
hoHiini herético c5municaretur:fpreuiteorumverbaDyetherus,Gregoriüq;inpri-
misaudiendü ad conuentum,cuipraefidebatadmifit,&quaEvelletdicereiuffit,cuius
oratio plena blafphemiarum,atq;errorum fuit: vndepoiteanô iam Gregorium fed
io Erroriümappellauerccatholici.Pofteum&Dyetherusipíé verba fecit in hune fer
me modum. Quib.me modis perfecutus fuerit fuperioribus diebus Romanus Ponti-
fex,nullumveitrumarbitror,virifortes,ignorarc:repetam tarnen breuiter, fi quisi-
gnoret,qua:nonintomncs.Inprimiscûeiremadecclefiam MaguntinâclecbiSjmi-
fîlfemq; procuratores pro vetericonfuettidine, adimpetrandam confîrmationê viq;
Mantuam.vbi tum erat Romana curia: diu preces meas fufpendit, contempfitque,
procuratores vacuos remifit, cum nollent indignis petitionibus aíTentirc : petebatur
magnavisauriconfîrmationiscjuiâjiuramentuminfolitumexigcbatur, illudqj in-
tercetera prorfus indignum requirebatur, vt conuentus nationis fuo iniuifu non
cogerem.Prartereo alia multa nationi Germanica: grauiífima de decimis,atq; indul
jo gentiis,adquaspra:ftareiubebaraffenfum:mbftinui quoad potui non acerbo ani-
mo dilationem.Rcmiii procuratores,nouas adieci preces,pecunias obtuli, quas co-
fueíTent mei praedeceflores Apoflrolico airario pro confirmationeinferre. Diu pro-
tra&areseft.Poitremo cum alio modo confirmationem obtinere nequirem , iura-
ui praeter confuetudinem,antequam annus elabereturad prafentiam me Pontifîcis
conferre,negociatoresrogatiàmeis procuratoribus in íefe onus facienda; folutio-
nis,& me fibi in formuIa,quam vocant Camera;,obligatum aflumpferunt. Praeteriic
tempus,non potui in prœfixo termino fatisfacere,excommunicatus tum , & publice
denunciatus.bsecdemea caufa. Ca:terum quantum ad vosattinet, quid fibivel-
leveldecimas,quas pctunt,velindulgentias,quasaiFerunt,arbicramini?Bellumcon-
40 tra Turcas geredumaiunt, pecuniaopusefle:infidia:funt,qu6d fimeaudiueritis,no
prauialebunt fraudes. Ego ad futurum concilium appellaui, non tarn quodiniufte
fumcxcommunicatus,quàmneprouincialesmeidccimarûonereafficiantur. Vni-
cnm hoc nobisremedium aduerfus Apoftolica: fedisimperiumreli&umeft. Vos fî
Tapietis excmplo meo,& vobis ipils,& fubditis veftris peropportune confuletis. Cu
ca dixuTet,&'am propemodum perfuafaconcio videretur: ÄflurgensRodulphus pa-
144 COMMENT. PII VAJ>M И.
tria lingua(nam&DyetherusTheutonice verba feccrat) inhunc modura locutus
eít.DaveniamDyechcrcfihocin conuentü praeítantiílímorurn virorum , fummi
Pondfícis innocentiam defenfurus,calumnias tuas repulero;& vos proceres pro co
rrí uni omnium patre,magiftro,&dominoloqucnti benignas aures adhibete. Con-
tumcliofus eft Chriftí vicario Dyetherus: falfam calumniam illi irrogat:proculà
vero abfuic oratio fua,iniuriam intulic,non accepit. Audite rem geftam ; Ci mentiar,
adíunc procuratores, qui Dyetheri negocia apud Mantuamtracbuere; ipfi teftimo-
nium perhibebuncRogatus PontifexMaximus DyetheruminEccleflaMaguntina
conhrmare,facturumfedixiLquodpetereiurquamprimumelc6tus ad curiam pro-
fícifccremr,conuentum haberi Mantua:,de tuenda religione coníulturum. Voca- 1 °
tum eo fuifle praceíTorem fuum,par forc fubrogatum illi id concilium,adire pro fuá
prouincia,qua: maxima eflctrefponíurum,quis hoc reprehendat ? quis Pontifîccm
accufecdetuendaorthodoxafidefellicitumípiumdefideriumjpiam Praîfulis men-
tem male interpretatur Dyetherus.Iubent facri cañones eum qui ele&us eft ïtoma-
num adiré Pontificem,confirmationemq; coram perere. Quid delicti eft eum ad-
uentumrequirere,quiiure debetur? Vocatos ad íynodum epifeopos parère opor
tet^ qua; íynodusmaioremobcaufama:uonoftro celebrara eft, quam Mantuana,
íi licuit iam confecratos illic epifeopos accerííri,non licuit eleótosífi fuit honefta vo-
catiOjquisrecufationemlaudetíTurpiteradPontificatumvenilH Dyethere, prima
tua: dignitatis rudimentainobedientiampra:tuIcrej àrcbellionecœpifti. Dicisin- id
gentcmpecuniarumfummamfuiflepctitam.Quid agis bone vir? íiccine verum ^р-
culabiicis?cauencmcndaciisaufcultcs,mcntiii omnes funt, qui vel nummum v-
num abs te flagitatum aflerunr,vltra fummam in camera prataxatam , decern millia
auri nummum principalis taxatio requirit,minutaq; qua: vocant feruitia , &: littera-
rum expeditio,& oratorum fumptus circiter quattuor millia depofcunr. Nec ex te
quicquamvlterius,velexa&um eft,vclpoftulatumi ñeque vnquam memoria no-
ftra Maguntina ecclefia minus foluit Treuereníis,qua2 multo minor cft,íub Califto
tertio triginta millia dcdit.Qmdhabes,quodqueraris> Nimia Pontifias benignitas
fuperbumtefecit:iamvcroquoddeconciliogcneraIij& conuentibus nationis af-
feruifti,quis tolcret?nunquam h«ec excogitata fuerunt,nc dicam petitamarn quid ad 3 °
te Germanica congregatio?Iiberum eft Thcutonicisquandovenit Imperator con-
uenire;generalisconciliiconuocatio Romani Pra:fuliseft, non Maguntini; ilium
mandare fas eft,teobedireoportet:atbitrarisconciliinomenodiofum efiePio i fal-
lerismihil tamilliiocundumfuerir,quàm in conuentu tonus Chriftianiorbis appa-
rerejin quo tandem & tua,& aliorum rebellium contumacia plecli poflecfi adfit ge
neralis í/nodus,pra;fidenriaeiuserit.Ipíécaput,ipfedux,ipfe moderator habebitur:
temultipra:cedent,quamuisnoHeseadodrina,vtmagna in Ecclcfia audeas appa-
rere.Nam quid diccres,qui vix vnum,aut alterum profcrre verbum latine nofti ? En
qualem inucnimus generalis concilii aíTertorem,bene habet Ecclefia, quando ad te
denique ventum eft,ex cuius arbitrio concilium pendeat.De decimis, atque indul- 40
gTitiis non videris memorix tenere,qua: tua fponte obruliiti daturum tc illis curium
in tua prouincia:verum partem cupere,vendere tuas operas voluilti : ncc tunc pro-
uincialiumtecuratcnebat,necmiferebarisfubditorum, necfpoliari Germanos au-
ro dolebaSjdum portioncm accipercs. At Pontifex deftinatam in opus fidei pecunia
partiri tecum nefas duxit, cuius tibi ret nenda: animum nunquam induxit,quod
DeodandumeftcCjfacnlegiumcxiftimauitad priuatos transferre vfus.Noneft Pius,
qui vnumdicat,altemmfaciat;quod habet in corde, habet in ore. Ego menfarium
noui,q i deditargcnmm,ncqueinobfcuro res acta eft. Pontifexfuam portionem,
cardinales fuam,rcliqui miniftri fuam acccpere. Extant libri camera:, extant publica
doc<¿mcnta,excsotidoneiteftes.Ve]lecmercator, qui tua caufa ad inopiam vcrgit jo
verumtedicercmendaciumtuum, & fibi in area, &: tibi in confeientiadamnofum
cft.Dicisiniuftamefl"etuamexcommunicationem:quomodoiniufta? fi in eo tem
pore uoniacisfecifti, in quo fub pcena excommunicationis difloluerc mutuum te-
ncbarc?atíiueu:ila,fiueiniuftatimendafuit.-íbreuifticenfuras,non timuifti percuf-
ius anathemate,diuinisteoniciii immiícuifti,fa¿lus extra Ecclefiam, ingrediEccle-
LIBER SEXTVS. , i4j
fiam non horruifti, polluifti facrás ceremonias, non honorafti,ncc vcritus es irfegu-
laritatem incurrere:fed appelíaui dices. Quando appellafti ? fane iam cum laca efíet
excommunicationis fcntentia, & iam Roma: , Maguntia: ¿ Colonia:, multifqüe ahis
in locis publicara. Ruffus oro , à quo iudice prouocaíti ? ab eo certe qui non habet in
terra fuperiorem i nam qüis maiof Papa in terris с qua; celfíor audoritas ? quar fublí-
mior dignicas?qu2C poteftas álcior,quám Iefu Chrifti vicariatus?ab eo appellaftiDye-
there , qui tarnen œgre terres , fi quis prouincialium tuorum à te ipfo appcllaiïèt , fed
quem appellafti iudicem? quem prouoeafti tua: caula; cognitorem ? Futurum conci-
lium,dicis,äppellaui:& vbi eft futurum concilium? vbifedet? vbi tribunal eius requi-
1 ° remus?Pulcnra inuentio,vt impünitá fint fcelera,vt liceat fine metii iudicii aliena in-
uadere. Is iudex appellatur,qui nufquam reperitur. In conuentu Mantuano aduerfus
han с nequiciam lex edita eft, qua: appellant! ad futurum concilium, earn irrogat
pœnam,qua reimaieftatis,& fautores hxreticorum ple&untur.Intelligis qua: te poe
na expe&et Dyethere;quamuis Apoftolicarfedis decreta parui cxiftimas, cui non fa
ds erraffe fuic,nifi & alios tuo errore inuoluas,quando & hos proceres, vt appellatio
ns tuae aftipulentür hortaris. At vos viri prudentes, quid fibi velit ha:c appellatio , 8¿
qu.tncumfecumaíFeratveneni,planeintelIigitis.Fugitehancpeftem,noliteDyethe-
ri caiifâ, & animas veftras,& nationem perderc:adgehennam omnes xdificant, qui
facrofan&a: Romana: Ecclefia; obedientiam declinant.Et quid erit natio. noftra,fi li-
2,0 cet ad futurum concilium appellare ? Quis epiicopus ? quisiudex fuo fatis officio fa
ciei? qua: manebic obedientia ? quae fententia executionem habebit ? omnes qui ap
pellant.! Romano Prafulead futurum concilium fupremum tribunal ciTe fatentur,
quod appellant. Sine medio igiturad futurum concilium patebitappellationisvia:
ca enim eft fupremi tribunals prçrogatiua, vt fine medio prouocetur. Perniciofum
eft hoc virus,¿£ nationi noftra;,& Apoftolica: fedi,quç profecto#on meruit,vt nobis
audoribus fuam eminentiam perdat : Ipfa mater noftra eft : ipfa nos Chrifto regene-
raciit:ipfa nos latte tidei nutnuic , & vera: doctrina» lumine illuftrduit. Nolicc patres,
nolite fratres matrem contemnere,nolite conculcare Apoftolicam fèdem. Et vbi re-
quiremus glorram noftra,fi hxc perierit ? Quid hoc mali eft ? Superiores cunóti con-
3 ° temnimus,& dum Iiberi omnes efîè volumus,nemo no feruit.Decimas,&induIgen-
tias horretis , qua: pecunias nationis exhauriunt:bono eftote animo , nihil ab inuitis
Papa requirit. Bellum aduerfus Turcas indixit; iperauit quodoratores Veftri Man-
tua: promiferunt ratum futurum , decimas , atq¿ indulgentias eorum confilio decrc-
uit,cx quibus pecuniç ad bellum neceflaria; cogerentur.fi non placet religioni opem
afterre,libericitis:confulitein medium tarn vobisvicini, quamltalis. Turca: funt,
communi periculo res agitur: nolite arbitran ab inuitis auxilia Pium expecbre. Ego
& collega meus rldem facimus nationem Germänicam , nifi fponte fua volueric , ni
hil collaturam,cuius rci fi opus fuerit decretum dabimus. Vos pro veftracircumfpe-
ctione Chriftiana: religionis ftatum,& inualefcentem Turcarum potentiam,&: peri-
4° cula.qux noftris capitibus imminent,& quibus modis inftanti ruina: fit occurrendu,
iudicabitis. HaxRodulphum in conuentu Maguntino peroraflc nonnulli affirma-
uerunc: plctique quamuis cgregie locutum,pauciora tamen , & minus libere dixiflè
tradidcrunt: confiât conuentum eius orationeperfuafum, nihil eorum fecifle, quae
Dyctherus efflagitauerit , Grcgoriumqueinde confufum abiiflè, acteftes,quipro
Dyethero produdi fuerant,aduerfus eum depofuifle.
Conuentu difloluto, fra&us animo Dyetherus , Apoftolicis nunciis ad fe vocatis, Dytthmpit
multa de rebus geftis locutus.futurum fe deinceps alium virum promifitjappellatio «"«.ó-jfr-
ni renunciaturum,ac Pío dum viueret pariturum,li íperaret le veniam,&gratiam in-
uenturum.IUi de venia nihil dubitandum elle dixerc,gratiam non fe intelligere qua- ¿duipintU-
У ° lem vellet : cum declaraíTet annatam fibi remitti fuum defiderium eíTe,quia pauper- а/акЬит!
tace premeretur , neqj arfirmauere fperanda gratiam , neqj negauere fa&uros fe de re
ipfa Pontifici verbú: verum difficile eíTe Apoftolica: camera: iura dimitti ab eo Pon-
1 1 fice , qui multis effet grauatus oneribus : appellationem fi reuocauerit fua: rei con-
fulcurum. Vi&us his Dyetherus , accerfito tabellione , & paucis teftibus appellationi,
quam publice interpoiuerat,occulte renunciauit, vt que non ta appellafTe , qua & ар ■
r4* COMMENT, PII VAVJE П.
pellationem reuocafle pudebat.Idem fécerat paucis dicbus antcFedericus Rhenen-
fis Palatji comes,cum Rodu,lpho inftruente appclíationi, quam Dyetherus interpo-
fuerar>male íe adhjefííTe didiciíTct:fed neuter in via permanfit,ambo ad vomitum rc-
diere. Dyetherus diuina & humana iura со n temnens,n ulla excommu nicationis ab-
folutione obtenta , diuina profanauit officia infra cempus à iure ftatutum , epiicopa-
lem ordinem neglexit acciperercreditoribus nunquam fatisfecit: iuramentum , quo
fe curiam petiturum aftrinxerat impudenter violauit:nouas aduerfus Pontifican ex
citare turbas procurauit : canónicos ecclefia: Ллаг per contumcJiam eiecit: bellis cru-
cntiffimis feimmifcuit: villas, & ccclefias inccndit: iiibdi eis grauiflimaimpofuttone-
ra:aliis vxores abilulit, aliis fubftantiam arripuit.facerdotia pretio vendidit: redden- 1 о
di iuris nullum adhibuitftudium: fœda omnium rerutn facies, apud Magun tinos
capituli nulla reuerentia,lamentari populus, conqueri clerus , nemo mum praefulem
laudare. Qui bus Pontifici renunciatis , cum omnes ex Rhenanis partibus venientes,
Dyetheri regimen accufarent,vitamque turpifllmam efle dicercntmon cenfuit Pius
temeritatem , ac nequitiam hominis vlterius ferendam fore ; fi modo potentem ali-
queminuenirct, quern poflèt aduerfus Dyetherum erigere inecclefia Maguntina
pontificem,nefententiamfruftraferret.MifitigiturIoannemFlaslandiumdecanum
Bafilienfem vnum ex cubiculariis fuis in Geimaniam,qui facta Dyetheri infpiceret,
& an inter canónicos Maguntinos quifpiarn eilet inquireret , qui fe Dyethero aude-
retopponere,opibus,atqueamicismuniius.IllifucceíIbrdatus;inucntusefl:exanti- i&
qua& nobili domo cognomento Naífau AduIfus,clero,& populo dile£rus,&: quem
canonici proeul dubio Dyechero pratulificnt,fi libera fuiíTct eleétio capituli, & non
In paucos fadacompromiífio,pccuniis &malis artibus patuiiTet. Septem fuere com-
promiiTarii,vt ante diximus, tres Adulfum,tres Dyetherum elegcre,feptimus tribus
millibuscmptusa^DyetherumacceíMt. £x maionbus Adulfi complurcs ccclefias
Maguntina: praefuerunt , quotum memoriam mirum in modum prouinciales extol-
lunt. Fuit &aliquando Imperium in eius familia, qua; apud Germanos illuftris ha
betur^ in Adulfo doctrina, & mores generi refpondebanr. Hunc cum Ioannes
conuenifletpercuncbtuseft,an animus fibi eiTet aduerfus Dyetherum Maguntinam
ccclefiam accipere. Adulfus induciis ad refpondendum obtentis , rem ad amicos de- 3 °
fert: conuentus difficilis erat magnorum virorum fine fufpicionc. Simulant igitur
peregrinationem ad Aquaigrani, quo tempore eo concurfus habetur, conucniunt
inter eunduni Coloniç AgnppinaTj&difcuflb in vtrarrqj partem ncgocio,acceptan-
dam Ecclefiá cenfent: Adulfo promittuntauxilia,iuramentis fefc obi igant, fcribunt •
que Pontifici, fi littcra; prouifionis eo modo mittantur , quo fit cü Ioanne conuentü,
nullum fore dubium, quin Dyetherus eiiciatur. Confcii eius rei fuerunt Ioannes ar-
chiepifcopus Treuerenfis cum Germanis fuis,Georgio epifcopo M< tenfi, &: Carolo
marchione Badenfi.Vlricus comes Virtebergcnfis,&: Ludouicus LanchrauiusHaf-
fia;,& tres canonici in capitulo Maguntino prxcipui. His fuaforibus , atq; impulfori-
bus,& Adulfus acceptare Maguntináecclefiam , & Pius Pontifcx illi comittere per- 4 °
fuafus eft.Ioanncs rebus ita conftitutis,ad Pontífice rediir, cum Ту bur pctere itatuif-
fet,atq; illuceü fecutus,qua: inuenerat expofuit.Quinq; cardinales aderant : Rotho-
magenfis,Zamorrefis,Spoletanus,S. Sufanna;, & Vicecancellarius.His Pontifex ac-
cerfitis,Dyetheri fcelera,& cótumaciá proponit,& quid in tata rcbellione fit agendu
percun¿tatur,fecretofubpceneexc5municationis indict o.Cenfentomnesdepone-
dum,cuius tantaqj crimina referrétur , пес opus eíTe tela iudicii aduerfus Dyetherû,
qui publice ad futurum concilium appcllalTet, peieraflctque пес itatuto tempore fa-
cris pontificialibus fuiflet initiatus:manifefta crimina non egere ordinario proceflu.
Adulfum&fua virtute,&progenitorum claritate Maguntinam mereri ecelefiam.
Deponitur è veftigio Dyetherus, Adulfus in eius locum fuíficitur,Iiberan tur vafalli à S 9
iuramento pra:ftito,iubenturque nouo electo iufiurandum fideli tatis cxhibere. Fiút
litrerar,ac íoanni cubiculario iiimmo filcntio in.Germaniá perfereda: traduntur, qui
tanquam aliud acturus Bafileam proficiícitur,ac deinde perRhenum ad conltitutam
diem Maguntiam nauigat. Adfunt coniurati, & cum eis Ludouicus comes Felden-
fis ex Baioarix ducibus,conuocatur capitulum,conueniunt fréquentes canonici, Sc
cum
LIBER S E X T V S. 147
cum hisDyetherus adcft.lbi Adulfus litteras Apoftolicasin rranurcnes,achicpifco-
pum Maguntinum fefe conilitutum à Romano Pontificedeclarat , Dyethcrumquc
depofitum.iuberq; Heteras legi,ac fibi poiTeifionëEcclefiç tradi. Dyctherus rei noui-
tateattonitusaliquariduiquidagatincertusitande appellarefe,inquit,àPontifîcen5
-beneinftructoadeundem ocneinftruendú. Canonicis parère fe cupientiiîimisani- v
roisPioPontificidicunt;Adulfumqjcomplexantesinep¿rcopaliroJiocollocanr,erqí
obcdientiamprasílancExultarvniuerfaciuitaSjclericiaJteralreruminuitanrâmqi
diem efle ràtentur,qua tandem feux tyrannidis excuflerint iugum. Dyetherus poft-
quam fibi capitulum,& vniuerfum aduerfari clerum animaduertir, cum paucis clam
10 vrbéegrcditur,&admunitifTimaqua;fibi parebantoppidaconfugit. QuodfiÁdul-
fus,quemadmodú facultas fuit.eura intercepiiTer,& fe ipfum,&Magitntiná ecelefiá,
atque omnes circumiacentes regiones)ingentibus(quar poftea fecuta: funrjcalamira-
tibus liberaíTet. Non prouidét omnes omnia,& ipfa fiepe felicitas hebetat intelle&ú,
Adulfum nimia con fidentia decepit , qui tanquá cum capite membra omnia fuie re-
cepiílet ecclefiaíjcontcmpíit aduerfarium.-fecutum eft deinde bellú , in quo cum fu-
perior eilet Adulfus, & in dies fecundionbus fucceílibus vteretur , Dyetherus per a-
micos agere de concordia cœpit,ceiîurumq; Adulfo polIiceri,fi fibi caftella quedam
dumviucret,relinquerenturpoífidenda,exquibushoneftefubftertt'aripoíret. Con-
ucnerant vtriufqj legad non procul à Maguntia , formulamqj pacis ediderant , quam
ío partes acceptauerunt,&Dyetherusquidéfubícripferat,&iureiurandofirmauerat.In
ea cautum erat archiepifeopatus honore apud Adulfum remancre, Dyethero reddi-
tus aliquos cedere,& oppida quçdam in quibus ageret xuum.Senfit ea Palatinus,ne-
que pacem ecclefiçMaguntinxê re fuafore putauit,cú Adulfus marchioni Badenfí,
¿comici Virtembergenfi fuis inimiciseft amicus. Miífisigitur nunciisadDyethe-
rum,ftulteillumageredixit,qui nobile ecclefiam,& primainter Germanos ecclefia-
fticam dignitatem fponte dimitteret,degeneris efle animi , honores refugere , Ifem-
burgenfemfamiliam,deqin natuselTet, fuá culpa perpetuo futuram infamem, qua;
alioquin inter Germanos,& nobilis, & torneamento digna cenferetur. Caueret ne
tantam fu o êneri notaminureret: fi hoftis per fe ferre nequirct impetum , nollet id-
,5 0 circo ignominiofam ample&i pacem, futurum fe auxilio , neqj paíTurum Adulfi par
tes vi doria potiri.-percuteret fœdus fecum,conditiones arquas inuenturum , fupera-
rurumq; proculdubio tandé Adulfum. Annuit Dyetherus contempta iurifiurádi re-
igione.Qnis cnim femelperiurus iuramento tciietur, &noniterumatq) iterum pe-
ieratíConuencrefimul ambo,Palatinus Dyethero validum promifitexercitúj Dye
therus ci caftella quídam munitiífima , &:magni cenfus , pro quibus arm is antea de-
cercaueiant illico tradidit,qua:fupraducentamilliaxftimaucrunt.Duie res Palatini!
traxere,auaritia ícilicet,& inimicitia Badenfium , quibus incommodú afierre cupie-
bat. Tum vero ambitioni fux moregercre videbatur,fi Maguntinam ecclefiam,cum
qua fa:pe contenderat,ferro,&: igne dilaniatam cerneret. ^ riUuüt
4o Libet pauca de Palatino referre, quado eius mentio incidit. Pater eius Ludouicus eo^"PJ^
princeps elector fuit,& in Baioarica familia primus apud Theutones,confilio&:opi- »wo,
bus poílens,in cuius cuftodia Ioannes vigefimus tertius Romanus Pontifcx , cum in £J£¡JJ^
Conftantienfi concilio fuiiTetdepofitus,aÜquandiumanfit,abeo ad fucceflorem ш»тег
Martinum quintú poftea tranfmiílus. Huictresülii fuere: Ludouicus,Federicus,& *£*ши
Robertus: Ludouico , qui primogenitus erat , elecbratus ceífit , & omnis hxrcditas,
qujead comitatum palatii Rhenenfis pertinet, Federico non magna dominii portio,
Tertius Ecclefix'traditus eft, Herbipolenfem prxpofituram fortitus. Ludouicus ex
domo Sabaudix duxit vxoré Mafgaritam,quae ptius Loyfio regi Sicilia: nupferat, &
illo defu neto ad patrem vidua redierat,iam natu grandis,nec viro iunior ad fecundas
j o nuptias migrauit,ex quibus natus eft Philippus, quo paruulo pater deceífit , & matre
ad tenias nuptias tranfeuntein familia Virtembergenfi,acccpto viro, tutela eius ad
Federicum delata,qui ex tutore pater voluit fieri impuberem, atque adhuc vix verba
formare valcntem pupillum fibi filium arrogauic; prouincialibus non tam confenti-
entibus,quàmdifl'entiretimentibus,&vtpupilli tutelam vtiliter gerere videretur,
iuf eiurando fe aftrinxit vxorem nunquam ducere:fic non patris modo naturalis,fed
N г
f4$ COMMENT. PII РАРЛ IL
adoptiui quoquc habiturum haereditatem. Ad virilem xtatem protiectum iñterea,íc
qui annos fupra triginta natus effet , & prouinciam gubernat uru , & electoratus offi
cio fatisfacturummon ftabat iuris autoritäre quod geftum crar,Imperatoris non ac
cedente decreto.Rogatus eft Imperator arrogationem confîrmarcj reicclxfuntpfc-
cesranquamindign«c;Federicus tarnen nihilominus pro eleâ:oreiêgcifit,necccteri
electores eum recufauere.Fuerút qui dicerent , Nicolaum Pontificem quintum ad-
optioni robur adiieere non abnuifle. Nobis eares incognita eft, quäuis Federici arn-
bitione plane cognouimus,cuius temeritas an auaritia maior fit.difficile iudicaueris.
Turpe fuit nepotem ac pupillüm fuo regno fpoliare : turpius vt ampliores obtineret
opescelibem vitampromittere.Forfitandicetaliquiscontinentemfuifle,aclibidi- 10
nis experte; immo vero aliena coniugia inuafit, virginibus vim intulit , & inter fcorta
verfatus , turpiflimam egit vitam:in nulla re pra;terquam in armis gloriam nactus, in
quibus & aliquando temeritas viri fortis prarbuit opinionem. Hunc cum belli ioou
Dyetherus accepiflet , aequata: funt propemodú hinc acqueinde vires ;.tum villa: in •
cenià:,vaftati agri,oppida diruta,certamina adeo multa cruenta, & crudelia peracta,
cxdes paflim perpetrata:,multa: captiuitates , raptae virgines ac nupta: , n ulli xmi ve
nia data,nonecclefiisparfum,nonmonafteriis;diuina& humana vtrobiquefœdata.
Dyetheri pater cum fa:pefiliumadmonuilTet, neRomanam Ecclcilam contemne-
ret,ne Maguntinam laceraret,poftquam Ce fruftra conari animaduertit, fubito dolo
re correptus interiit. Vir nobiliS) &: qui apud Maguntinos archiepifcopos in confilio 40
primum tenuiflet locum.
сми/к ВеШ Ha»c dum Germanos inter aguntur , apud Francos rex Carolus fato fungitur , cui
jlyjfö omnes Gallia: paruere,quibus hodie Francia: nomen eft.Scripturi plctaqj digna me-
moratu.qua: fub hoc rege contigerunt paulo fupraxratem noftram, ordiemurj fic e-
nim clarior fiet hiftoria. Nortmannia prouincia eft Gallia: ad Oceanum pcrtingens,
hinc Morinis, quos noftra arras Piccardos appell«tt,inde Venetis iuncta , quos Brito-
nes vocant-Nortmanni id eft Boreales homines ab vltimo Septentrioneper Oceania
nauiganteSjflumcn ingrefli Lygerim,circumiacentem regionem occupauere, eique
de fuo nomine vocabul urn indidcre Hanc reges Angliarperfucceflîonéad fefpecta-
re aiebantîFrancifuamefteafrîrmabanr.Hiec belli premium , &caufafuit : Pugnatú J 9
eft fajpe variante victoria in agro Pictauienfi, cum totis viribus belli fortuna tentare-
tur,atrociflimam,8¿cruentiflImampugnamcommi(ere, in qua multi proceres ceci-
derunr,inter quos loannes Bohemia: rex, qui vel excus conianguineo regi fuppctias
i tulerar,confoifus interiit. I pfeautem rex Franciae, item loannes nominecaptus in
Angliam ductus , nec multo poft mcerore confe#us vita exceflk , relictis quatuor fi-
liis,quorum fenior Carolus eiusnominisquintus regno potituseft. Ludouicus fe
cundo genitus Andegauenfem ducatumaccepit,&deindcregnum Sicilia: confecu-
tus,obiit in Italia. Tei tius ducatum Bituriceniêm obtinuit. Quartus Philippus со-
gnometo Audax fine principatu remanfit:idcirco dictus Audax,quia capto patrc.cc-
dentibus reliquis , nec de prclio fugit,nec capi fubftinuic , fed animo praîfenti multa 4e
vi corporis, fuá fe virtute faluauit. Carolus paternumbellu m proíecutusmagnisíc
cladibus inuoluitjcum regnum,& Hifpani,& Anglici lacerarent s nam rex Nauarrar,
fumptisarmis,portionem non paruam Galliarum inuaíerat. Sed intelligens Carolus
duos fe fimul hoftes , eoídemque reges ferre non poíTe , alterum fibi placandum fta-
tuit,alteruminíequendum,pacem cum rege Nauarrxmercatus; Anglicos armis ag-
greflus tota Gallia pepulit,paucis caftellis in Nortmannia,circa fines Britannix,& ш
AquitaniaBurdigalaciuitate, cum nonnullis oppidulis hofti rclictis. Victor pace
potitus ad reformatíoné regm Ce c5uertit,caftella,&: arces,& villas magnifiée exaîdi-
ficauit.monaftcriapulcherrimaconftruxitvirorum, ас mulierü, quibus ampliífima
prxdialargitus eft.Dirutas vrbes inftaurauit,&ad priftinum nitorem reduxit.Creue- f o
runt fub eomirum in modumrcgni opes, & aucta cft maiorum gloria. Huic vita
functo, filius fucceífit Carolus fextus, qui vxoremexdomoBaioarialfabcllamdu-
xit. Alteri filio , qui ducatum Aurel ianenfem fortitus eft, ex filia V icecomitum Ga-
leacii filia, Philippiforornupfit.Iaitiorcgnihuius Frandenfes bellicofi, & audaces
populi Morinis contermmi,&: Oceani accola:, Ludouicum comitem è regno pepu-
lerc:
.LIBER SEXTVS. r4*:
plures erarit comitatus Arthcfii fcilicet,Burgundia:, Niuernia: Rachel, vni-
щни filiam habebat canta; poffeifionis ha:redem:hanc Philippo Audaci de-
iecvxorem j auxilia regis aduerfus Frandenfes pacTrus. Rex his nuptiis lactams,
ducatum Burgundixpatruodonat.BiparticaenimBurgundiaeic,ducatus regi Fran
cia: fubeft,coraicatuslmpcrio.Congregaturexercicus,&:iunäis viribus in Franden-
íes itur,qni prçliis aliquot fuperati pacem peciere,quam cum paulo poílea violaífenc,
iterurn bello pulfati funt,& in loco,cui Rofembecca nomen eit,fummis vtrmque vi
ribus concuirere. Victor regius excrcims, fupra criginta millia Frandcnfium cecidic,
atque vltra procedens , Grandaucnfes fubigere conatus eft. Uli non cam libertacem,
i о quàmvitam poneré parati,occurrentes in armis,pugnandi copiam fecere.Rex auda-
ciam gentis admiratus,periculofumq5 ducens cum his manu confcrere,qui vita con-
remnerencjfiftcre íígna iuific,mhToqi caduceatore, aequas pads conditiones obtulit,
nec ilU clemenciam regis contempfere.Dies placici apud Tornacu ftatuta eft,vbi au-
dicis controueiûis,pax demii reperta,quae vfq; in hanc diem Tornacenfis appellatur.
Per idem tempus noualis cum Britonibus orca.Ii funt Galliarum populi,qui ex ínfu
la Britanni olim(vt antearelatum eít)pulfi, eas incontinenti terras occupauere, quas
Venetipriusincolueranc,exquibusai&aeftciuicas Venetenfis. Huius gentis princi-
pem regiFranciar,tanquam Nortmannia: duci, fubiectum efle Gallici voluerunt , &:
homagii iure obnoxium. Id Britones negauere , ob quam rem indignatus Carolus,
2 0 Frandenh* victoria tumens,Brito nés hoftes regni déclarât , c5gregaciíqj copiis in eos
duck,haud dubius quin gentis proteruia compefcat. Sed cum Cenomanos preter-
iflet ,& iam iam ingredi Britanniam pararet , gloriabundufque patentibus in campis
medias per acies obequitarec : Heu fallaces mortalium fpes , & inanes hominum co-
gitatus,morbo, quern vocant maniam , fubito corripitur , mutatur in alterú nomine,
ihilca loquicur,& ftultiora tentar,nec recte refpondec interrogatus. Quod cum pro-
ceres anirnaducrtiíTent,magno mœrore агТе£Н,огшАо belli coniilio , rege in Parifios
reducunt,vbi grauefcente in dies morbo,raens ill i proríus excidit ; exiftimabat non-
nunquáfe vicrcum eíTenec tangi patiebacur, virgas férreas veftiméris inferebat.mul-
tifque modis iefe armabat ne cadens frangeretur -, habebat tarnen dilucida internal-
5 0 la,pudebatque prions vita: ad fe reuerfum,atqueidcircofolitudinemamabat. Ferut
eum aliquando currim altiilima afcendifle,in cuius cacumine cum monachú quem-
piam orFendiíTet,interrogaíretque quid ageret,& ille reipondiflet, turris altitudinem
fe mirarijiuffifle vt deorfum faltaretjfic en:m & iiiblimicacem turris mecirecur,& rem
memorabilemefêret:monachummaiorafefaciurumdixifTeiiiuberetur, iturum
ad radicem curris,atq; inde in mblime faltaturu : Regem noluiífe credere nilî iurato,
& monachum pro feruandavitaiîmulaiïè feiurare. Multa in huncmodiiftulti regis
actareferuntur. Proceres vbi corruptum eius cerebrum plane intellexerunt , ne re-
gnum fub infano principe ruerec,curatore opus efle cenfuerunt,fed no tarn pernicio
sa, regis demencia,q4pm procerum contentio,atque ambitio fuit. Regi tres erant pa-
40 trui,&moribus &a:tate adregendum idonei,erat&fracer Aurelianenfiü princeps,
qui íe praeferendum,quamuis iuniorem,&inexperrum arbitrabatur. Proceres incer-
ti quern potiffimumeligerent, in diueriastrahebanturfentetias.Crefcebat indies de
gubernacionc concenci© , nec lis erat de paupcre regno , nec tarn regis curam,quàm
regias opes quxrere principes videbantur. Inter loquendum cum pertinacius infta-
ret AurclianenfisjQuid tu,inquit,PhiIippus audax,iam iènex ad nepotem,rcgem vis
regere,qui tc ipfum nefcis regcreellle veluti contumelia tactus,&:infania iuuenili ac-
cenfus. Philippo colaphum incuifit,qua: res & fibi3& regno fuit exitium; nam quam-
uis Philippus , vt erat fapiens dum vixic, nepotis fcelus pro regni pace reliquit inultú:
Ioanncs tarnen eius filius paternaminiuriam impacato ferens animo, nihil Aurelia
ne nenfi pacifice loquebacur.Extabant,&aliis decaufis fimultates, quiemortuo Philip
po aperciflima odia pepererunc. Acceflerat & mulierum malignitas, & caucus amoris
furor,iuuenes ambo,& fine parentum fbeno, deliciis affluentes , in amore nupta: fe-
mina: ceciderunt,eoque dementia: prolapfi funt, vt quam virumfallere noifent , fibi
quiíque fidam putaret,neque poíTentriualem ferre,adeoque atroces inimicicia: hinc
cxariere,vt alter alterius vitç i niidiaretur.prçoccupauic facinus Ioannes,ac licarium
N 3
i;« COMMENT. PII PAPiE Ù
in fe paratum,maiori pretio condudum,aduerfus armulum couertit. Sicarius, Aure-
lianenfem è curia, vt mos erat , cum paucis nodu domum redeuntem, mula vcdum
obtruncauit,ac per tenebras euafit incognitus.Latuit aliquandiu fcelus, íed cú pera-
do funere , proceres audorem tantas nequicias inquirerent , ha:rerentqj conieduris;
Ioannes, in aure ducis Andegauenfis patrui fui placide infufurrans , in vltione inquic
paterna: iniuriae meo iuíTu necatuseft; Aurelianenfis obftupuit iênex,mul:ifque ver
bis ncpotem increpitans , qui fratrem regis interfeciflet j vt quamprimum abire fi?a-
iit,nec iperaret tantum fcelus inultum fore. Ule in Flandriam aufugit.quae patns do-
talis fuerat. Regni proceres,nefandamexecraticaedem; Aurelianenfis interfedifi-
Jios,pracipuis honoribus extulere:Ioannem pan icidii damnauerunt , & exercitibus i о
in Burgundiam dudis,magnam prouirjeia: partem depopulati funt.
ßieoruorü. Per idem tempus in agro Leodienfi,qui femigermanicus eft,quamuis fermone v-
Máforum- tatur Gallico, coque corrupto , Coruus in alta rupe fibi nidum conftruxerat , & oua
fimicañm pofuerat,diuque foucrat. Id conipicatus accipiter , nadus boram , qua coruus abtf-
prtiiumi- fetjconfra&is ouis3nidum occupât : rediens coruus,iniuriam vlcifci pergit : pugnant
r ambo diujpoftremo non tarn fatiati, quam laífi , velut ex compofito certamen rclin-
quunt,& alius in Orientem,alius in Occidentem volat. Poftridie in eadem regionc;
accipitrum,coruorumque tot per aera turmas volitare vifuntur, vt cadi afpedum tan-
quam nubes auferant.lmplentur clangoribus vicinç valles,& magnus infonat çrher.
Nec mora , velut à peritiflimis ducibus ordinate acies,prçlium committunt,&: ii vn- *o
guibus , illi roftro acriter prarliantur ; nunc hi,nunc i Hi cedunt vulnera , pennas euel-
lunt,& cadentibus plumis impletur regio. Agreftes inuifam antea , inauditamque
rem demirantur,& fpc daculo fluentes infolito,iufl1s ftare bobus, & raftris depofitis,
ftupidi atque attoniti , belli exitum pro aratris manent , baud ignari , quin magni ali-
quid hoc miraculo portendebdtur: vidi t amen cot ui magna occifione, relido nido
abierunt.Paulo poll in eodem Ioco,crudelis pugna commiíTa eft. Duo de pontificio
Leodienfi contendebant, & quando feifla erat eceleíia , hinc Gregorio duodecimo,
illincBenedidotcrtiodecimo, Chrifti tunicamad fe trábente, nec poterat iuris or-
dinelis terminari,adarma ventum eft.Ioannes Burgundia: dux, vni ex contendenti-
busadfuit, alccri Leodienfes opem tulerunt. Conuenereambo excrcitus in cum 50
locum , ex quo pulfi fuerunt coruirpugnatum eft, vi non minori , quàm ira; vidoria
Burgundis ceflit: ex Leodienfibus duo & triginta millia catfarofla in iacello recondi-
ta,quodeius 1 eimemoriam continer.Capto Leod:o,epifcopatusadvidorcm perue-
nit.Non fumusnefciifabulofum videri,quoddepradioauiumretulimus.Qujsenira
tantam illis inefle rationem arbitretur , vt ad certam diem locumîc pugnatura: co-
ueniant ? Verum difficile eft egregiis aflertoribus fidem non adhibere ; nec noftra с x
poteftatecredulitaspendct; nobis inuitis abit, rediitque fides. Maiusnarrabimus,
quod fe vidiflè Nicolaus cardinalis fan dar Cacilia;, cuius audoritas fuperiori narra-
tioni aftipulabitur. In agro Bononienfi , cum Eugcnii copia: aduerfus rebelles oppi
dum caftra tenerent:formica: minufculas, ficcam , feu pyrum, fi?u aliam arborem in- 4*
fédérant, accefllt maiufcularum multitudo, priorefquelocodeiecit,multismoiru
peremptis. Viderunt h&*cplurimi è caftris milites , & cum aliquandiu de prselio ho-
rum animalium locuti efltnt:Ecce formicarum minurarum infinitum agmen, trun-
cum atboris circumuallant,&cateruatim aicendentes non fine diiciplina & ordine,
ranquam munitionem aliquam oppugnaturar , in hoftes pergunt. Quibus vifis nâ-
iufcula:fupernefcfcexpcdiunt.&locaoccupantopportuniora,necircumueniripof-
fint. Afcendunt paulatim turma: minorum,&cominuspugnamineunr. Maiores
roftro valenriores, modo has, modo illas trucidant, laniant,conterum : caditinfi-
nitus numerus, &aceruusinteremptarum crefçitin horas. Verum vbi pes pedi,&
roftrum roftro committitur, & confertiifima: mffcenturacies, vnamque ma ufcu- yo
lam decern autvi'gintiminufculiccircumftantesaggrediuntur, crebrifque lacefiunt
vulneribus , neceifario pauciores cc dunt , & in fugam vería: , vbi ad fummum arlo-
ris verticem perueniunt , vfque ad vnam omnes necantur. Ha:c non cardinalis mo-
do , fed omnis Ecclefiafticus fpedauit exercitus. Auditor pro fuo arbitrio de his ju
dicium faciei : nos apad audoi es veri pcriculum relinquimus. Ioannes autem Leo
dienfi
LIBER S E X T V S." ijí
dienfi victoria elatus, exercitumffivera eft fama) centum mill i и m pugna torum in
Parifios duxit,arq5 in campo caftrametatus eft, qui ex Vlmoandini nomen habuit;
aducrfariosindeadpugnam prouocans,qui cumeflenttantis viribus impares,haud
i occurrere prafumpferunt,quamuis latrociniis potius, quam prîdiis Bur-
:eflerent,ipfe campos tenens, & vndiqj infultans,late populatus agros
ireptisoppidisinmodumtriumphantisdomumreuertit. lnterceflere de-
indepax modo,modo bellumjnulla quies diuturnafuir,
Paulo ante id teporisRiccardus rexAnglia: reddita Fräcis pace, & accepta in vxo- d$ m
re regís filia, Cum nonnulla in Nortmannis oppida reftituiflet,ab Henrico duce Clo - A*&* > **•
) ceftria; nepote fuo in vincula conieótus,& in carcere necatus fueratrregnum vi vfur- ^Zf^lîu
patum, Henrico ceífit,quamuis eftent mortuo regepropinquiores coníanguinei,qui k'**««/««
íecundum lcgcs proferendi videbantur.Sed quar vox legibus inter arma?multas me- Gaäu'
|facir,necparricidamaudentàregnorepellere,quëtueturferrum. Ille cum
rnaflet non incruentus Henricum ex fegenitú regni fucceflorem reli-
îic vir fuit,animo&:ingenio excellentitqui regnoAnglia: à pâtre per par-
liumquasfito,Francorumetiam coronam adiungerecurauit:cuiuspropofitû,&:
i bellis feíTa,& odia procerum adiuuabant.Rupta igitur Riccardi pace , clafle
m magna coparata,regem te Francia:,&Anglia: vocitans , in Nortmanniam
Ijfoccupatifq; nonnullisoppidis,& vaftitateagrorum facta, in Piccardiam
*o penerrauit:fperans Burgundia:ducem,qui ce ten's Fran eis eilet infenfus, in fuacaftra
rü,arq;iunctis cum eo viribus,facile hoftes fuperatum iri. Continuit te domi
indus, neq; adeo fuo fe regi refponditinimicum efle,vt Anglicis Franciam va-
?us,adinngi comes poflet,quamuis regni,& regis hoftis declaratus eflet.Inter-
)annes dux Aurelianenfis,cius qui fuerat interfectus filius, coactis in vnum Fra-
corum virib9,exercitum ferme fexaginta millium pugnatorum contraxit , atq; hofti
obniäperrexit,mcditantiq; fugam,& per compendia tfiarum in Angliam properan-
ti,ftulto conlllio iter praxi ufit.Redeadmonent, qui fugientibus hoftibus argëteum
pomemfternendumaiunt:rarofugiendovincitur: iàepe aditum fugae non patuiíTe
profuk,cum defperatio virtutemexacuitjVteft illudpocticum.Vnafalus viclis.nul-
3 o lâTperarefulutê.Henricus vbifcvndiq; claufumanimaduertit, caduceatorê adFra-
cosmittir,qui omnia deGallisoccupatareftituat, fibi fuifque reditum in Angliam
impctret.Quem cum Francifuperbiaelati vacuum remififlent, accerfítis ordinum 0r/tíiettn
ducTroribus,Côpertum3inquit,habco,milites,in bello plurimum valere iuftitiam,nec ridreguAn.
tarn ope humana,quàm Dei brachio parari vi&oriam: Nos cupidi glorie, & opum a- ilBrumt
. ,. r i. * ... ■ r XT i- j- • • • • tommtlito-
uidi,regnumahenum per lniunaminualimus. Non tulit diurna pietas íniquumpro- „eSt& ce».
pofitummofquepropemoduminhoftiummanus dedit: circumuenti vndique (а-АШм
mus,nec victoria: aduerfus tantum exercitum,nec ípes fuga; relicta eft. Illud me re- CTHm'
ficit,&:fubleuar,quodab initio dixi, ex iuftitia penderé victoriam,fautoremq;pia;
cauikDeum efle:refumite omnes animum, & gaudcte mecum. Adeft nobis diuina
4° gratia,qti£c iniuftam caufam noftram,reddidit iuftarmmifimus ad Francos pacem o-
rantesrreddere ablata promifimus,tantum nos incólumes abire finerent: nolunt pa
cem, corpora noftra ad ca:d6 petunt,fanguinem noftrum fitiunt.maior cfteorum ar-
rogantia,quàm noftra fuit:fuperat eoruminiquitas,noftram, fuperbiifime refpode-
runc- Atfuperbis refifticDeus;ibieritvictoria,vbi minor eft culpa, eras pratliu expe-
ctate,quantú quifq; animi,ac virium habet,tantum in pugna reprxíentet : verum no
tam veftris ex manibus,quàm Dei dextera falutem fperarc, quae vt nobis fecunda fit;
peccata noftra confiteamur, h^miliq; cerde diuinam mifericordiam imploremus.
Atq; his di&is fecit ipie primus, quod alios hortabatur,exemplum regis multitudo
íecutaNec illa noctealiud quàm defaluteanimarumincaftrisAnglorumcogitatum
f o eíbomnes ranquam morituri,fçquentis diei pra?lium cxpectabant. At inultum fe ca-
furumnemo fperauit. Longe alia nox,alia: v giliae in Francorum caftris fuere : Ixta-
ri omnes, bibere,gloriari,pernoxaleainmanibus eíTe, nunquam tubas, nunquam
cornuacefiare,proceres alter alterum inuitare;intervina,&epulas captiuos Anglo-
rum parciri, deque hiSjtanquam de pecunia ia£hs ludere talis, acfortiri. Cum illu-
xiiTet,ftrucl:ishinc&illincaciebus,pnmiquipugnam inciperent, nobiliores dele-
N 4
ць COMMENT. PII PAPiE IL
¿ti proceres,atq;(vt efl: in Gallis confuetudo)dignioribus,prima: mandat» acies , fed
„поп cam facile vibraturlancea,quàm talus iacitur, nee tarn lcuimanucurfusequo-
rum regitur,quàm feminarum ducitur chorea.Indurati pluribus bellii Anglici,& af-
fueta malo iuuentus,non magno negocio,dclicatam Gallorum nobilitaté reiiciunt,
&ruptishoftiumordinib.in medias turmas c5globatiferuntur:atq; obuios quofq;
ptofternuncFranci vbi primos cederé animaduerterunt,neq; auxilio, ncqj conûlio
ÏUis fuere,ilmul fpe perdita,fuga omnes fœdam fccerc. Vi£torAnglicus , viq; ad no-
£té infecutus hoftë,cedendo,capi6doq} feiTusjcum rediiflet in caftra, 15gc plures ca-
pciuos,quamcapientesinuenit.Veritufqinoclurnapericula,feruatisnobiIioribus,o-
mnem plebem,&ignota capita iuífit intcrfici.Hoftile fa£tum,& inhumanum,non ta i о
cruenturapr¿elium,quámvicl:oriafuit.InhacpugnaAntoniusdux Brabantia: ceci-
dit,&Eduardus Barenfiumcumduobus fratribus,& proceres ас nobiles multi per-
ieic;duces Aurelianenus,Borbonii,& Alenconia:,& comités, atq; barones côplures
capciui in Angliam ducli funt,de quibusHenricus apudfuos magnifiée triumphauit.
fwéÂr* RcbusFrancorumin hune modumafflicliSjhaud aliud remedium, qui reîiquie-
теЫасогнт rant regni proceres,adhiberi pone putauerunt,quàm militum magifteriú , ad comi
da, crude- temArmeniacideferrc,eiq; belli fummam credere. Id officii GalliciContemftabilc
ю$мм,Ся- vocant;muka huic cum Burgundis leuia fuerunt praelia,in quibus non aliud nomen
poluu,&iu. inuocatum cit,quàm Burgundorum,& Armeniacorum, atqjhinc duae facciones in
t¡¡MtVm*' Galliaemerferunt,capitalibusodiisintcrfedecertantes. Peridem tempus Ioannes 2.0
nondum régi fuoconciliatuSjCum per amicos porta iîbiquxdam Paricniis promit-
teretur,collecT:o raptim milite,celeri curfu,ad vrbis mœnia proficifcitur,& patefacla
porra.cumcopiisingreditur.Nonmultisante dicbus rex eo fe receperat, adducto
filio infante,quem mandaucrat in arce nutriri. Aurora fuit,cum Burgundi ciuitatem
intrarunc,quorumauditotumultu, capta iam vrbe, nobilis quidam equesnatione
Brito,qui poftea Parifienfis prxpofitus di&us eil,pofthabitis aliis curis , in arcem ad
regis filium properauit,nudumq} leftulo eripiens,quàm celerrime per Baftiliam , &
occultas vias vltra Lygerim fluuium tranfportauic.Quam rem alii Francia; falutem,
alii malorum omniii qua; portea emerferunt fuiíTe feminarium tradidere: vrbe capta
rexinpoteftatéBurgundi venit,cuiuseratpatruelis,prodignitatehonoratus,prode- 3°
mentia cuftoditus. Armeniaci,&:Grandifprati comites,& regni cancellarius,acMel-
denfis cpifcopus,& alii multi proceres,ac faccrdotes in carcercm coniecti font, atq;
illic diu macerati.Dein ablente Ioanne Armeniacorum cxercit9,vt dominum fuum
liberaret,perarcemingrefcisvrbeminuafit, fed inerat validum Burgundi praeiidi-
um.quod populo ciiuracis adiun£tum,facile Armeniacos repulit.In eo tumultu,tre-
pidantcadhuccmitate,liél:oriudicii cognomento Capeluca, multisex plebe conci-
tacisjin carccres impetum fecit,perfra¿toque oftio,omnes quos fupra nominauimus
crudelitcrobcruncauit,necnob)litati parcens, пес faccrdouo,cun£torum indigna
mors vifa. Armeniaci tantum comitis necc violate religioni imputauerunr , qui pau
lo ante aureumbeati Ludouici feretrumcfacrarioabitulilTet, ac repofuiflet argen- 4®
tcum.Adiitfequentibusdicbus,&: alios carceres Capeluca, acnofolumcriminisre-
os,fed pecunia: quoq; debitores in tetemit.Ibat hie feroci animo,tetro vultu, tcrribi-
li afpe&u per vrbem,cruentis ftipatus fatellitibus,& Armeniacorum fe hoftem di£H-
tans,quorum principé intcrfecerant,quemcunq; odio habuit Armcniacum vocitás
iugulauit. Occidebanturopulenticiues quocunq; irent,nec diuitibus mulicribus
parcebatur:nonforum,nontemplumtutumerat, nullifua domus fecurum refugiii
fatisprxbuiningrediebanturfuribundifatellitescgriîsciuium œdes,&: alta irrum-
pebât palatia, ca;fisq; dominis,conitupratis matronis,fupellectilem omnem diripie-
bant. Quidam viros nobiles ex alciffimisfe,ncfti:ispra:cipitarunt,locatis in via fociis,
qui cadentes cufpidibuscxciperentlancearum. Erat fœda res vrbem nobilem,in Sc
qua philofophiç,& omnium bonarumartiumvigerentítudia,latrociniis, cardibus,
adnlteriis,atq; omni turpitudini patentem cernere.Nec miferius quicquam illa ciui-
tatefuit.qux vnius tortods expofita libidini,nihil fan dum habuit, nihil tutu ; cruorc
&turpitudine omnia plena vifebantur,nullafinclucT:u domus, nufquamlaetitia: pa-
üor& tremor cunóla poifidebat.Ea cum acccpillet Ioannes, miíertusciuitatis deie
. , beneme-
L1BÉR SEXTVS. ' Щ
bértemerentis,corediit.Intiantivrbem Capeluca,tanquavnus ex pfocerib.lateri co
mes ad hçfir,atq5 vfqj irt regiam inter primos adequitauit. Interrogatus dux , cur tan-
tum lK>norisfcclcratoimpcndcretborniiii:rcfponditfcnobi]ernvirurnputauifle,qui
imiltisft¡patüscomitibnsoccurriílec.Atvbi certiorfa&uscftC3pelucamelTe,quirot
praeftantes virosinterrcciíTcr,arq;vrbem nefando cruorc fœdafler,nihil moratusho-
miñ-ЛП capi,S¿adfiippIiciumrapiiuífic.Quicumducereturad mortem,quamquam
fe vrbis liberatorem aifererct,&auxilium plebis implorarct,nullú reperíc adiUtorerri;
dedkqjfuorurnflagitiorummeritam pœnam.Non tarnen hoc modo pacata ciuitas
eft, RclL bant fupra decern m i Ilia latronum ex plebe fœderatorum, qui praedç cupi-
io ditate.&fcelerum impunitateallciäi,Capeluca;ruerantcomites,potens & timenda
multitudo,qua.* nec rapinis abftinerc,neceiici,aut capi facile poterat. Vfus vaframé-
to Joannes Armcniacorum manura in propinquum vrbi caftellum aduentafle dicit>
feqjillosobiiderevelle.-paratcopias.&ordinato exercitu,iter arripiehs, priores ire
Capelucxfacellircsiubet,qinnihiIfraudisfuipicantes,la:tivrbemegrediuntur.Ioan-
ncsrecro portas claudiiubet,necrcdcuntesadmitti finit. Uli vbi deJufos fe vident
ignari quid a*ant,fine ducc.fine pecunia,fineconfilio,alii hue, alii illuc diicurrunt;
multi abhoftibus capti,atqj occifi funt:plures inedia perierunt, qui per nemora lati-
rantes,etiam beftiarum efca fuerunt;arqj in hunc modum ciuitas liberara eft. Sed
qua: peftem hominum euaferat.ferarum rabie vexari carpir. Lupi qui latronum ca-
Ao dauerain filuis deuoraflcnt,vias publicas turmatim obfidere,& ad portas vícn ciuitá-
tisveuientes humana raperecorpora,nectutum iter cuiquam,niíiarmato,&plurib.
llipato foci is patereömncs viarum aditus,&omnes per circuitum agros àlupis obti-
nci i, nulla non die'éorumaud.riploratusjquivel filios,velconfanguincos abimma-
nibusferisdeuoratosqucrercntur; fuitq; cumbeftiisnon minus atrox, quam cum
vi;is bellum. Digna Dei vltio, vt qui cum fracribus conuenire nequiflent,ferarum
tnoritbus raperentur.
Hcnricus A:ïglicushiscogriids,tempusi(ioneum naevus, ad occupandam Fran- ¿«giúora;
ciüm cu defuheiis natu maioribus regii fanguinis iuniores atroci bus inter feodiis со- f"/^^
ceftarenr.RexmentècXcediflec, & plurimi in Anglia proceres capti detinerentur. odes W-
3° Itcrum claflè parata in Nortmanniamdefcendit,expofitirqjinterracopiis,nonpau-^",/' Jj!cit>
caeiusreg onisoppi.Jaoccupauit.Quod intelligentes Delphini gubernatores;hic dmcJL/t*-.
vnicus regis erat filius,qucm fupra feruatum ex captiuitate Parificnfi diximus, non í'"*
ali jra faluandi regni viá inuenire poiTe putauerurit,quàm Burgundo reconciliari:fic
enim vnirisvmbuspotentiflimoregiobfifti poiTe.Percomrr.unes igituramicoscum
Ioaune agu nt, vt conftituta die ad Monteriarium fe conférât, de pace a&urum : nam
& Delphinus eoconuencurusfit.Id oppidum ad confluentes Ionam,& Scquanam
fitum eft.Pf orícifeitur eó plcnus fide Burgundus,nihil doli, nihil infidiarum timens,
atqs vt primum ad confpc&um Delphini venit,recognofcens domini fui filium,eun-
demq; coniimguineum,reuerentiam pro vetetiamorefaciensin adorantis modum
4° ad pnncipis genua fefe proftrauit.Tum prarpofitus Parificnfis,isqui puerum regium
trans Lygeiim.vt diximus,afportauerat: Aduenifti proditor,inquit,& tua tecum ad-
DC ntauit dics.fangutnem tuum regio fanguini reddes, & proditi regni pcenas dabis.
Ego te manibus meis Aurelianenfis quern occidifti manibus parentabo,atque acce
pts bipenni,magnanimum ducem Delphini pedes obiculantem inrerfecit. Quod
icelus non tarn trifte Francis, qiiàm laîtum Anglicis fuit. Henricus vbi occiium tan-
tum principem audiuit:Hxc,inquit,Burgundi nexmea vita eft , hoc mihi nuncium
Francia; regnum aftërt,& altera capiti meo coronam imponi::mifllfqiIegatisadPhi*
lippum vnicumIoannisfiliumadmoduadolefcentem:Doleo,inquit,patremtuum
tarn ciudeliter occifum efle,gencrofum,& fortem principem in eius fanguine : non
ус Gallia modo, fed omnisChriftiarra religio lçfacft.Tufivirfueris,&Ioânisfilius,haud
quaquam paternam mortem inultam fines. Abunde tibi ad vindictam fuppetuntfa-
culcatcs,qub J íi tuis armis non fatis confidis,adfunt mea Ego tecum in tuo genitore
Cum lxfus: vnus enim fanguis fumus.tccum p writer vlcifcar, nec tu fanguinis tui Del-
phinumpucato:namquopa£torcxdemcns,&:impotens eum genuerit? Abuiaviri
morbo regina hoc monftrum ex alieno concepir,à quo tuus genitor obtruncatus eft.
PlacaerePhilippo Anglicimandata,nec moraf<jdus cum со percuffit, pace cu fatua
iy4 COMMENT. PH РАРЯ II.
rege his legibus compofita.Fiïiam eius Cathcriná ante dement iam natam Henricus
vxorem ducar,regnumq; viuoregegubernet,mortuo,Francia;coronam ferat, Del-
, phinustanquam ex adulterio genitus,& perduellis,exha;res cito. Ab eo temporeAn-
gliciis,qúifeiampiidcm Francia;, atq; Anglix regem nominauerat, mutato titulo,
pro rege Francia: regni gubernator,& hxres appcllatus cft,cui non folum Pari Iii , ac
Burgundij&Nortmanni, fed omnes ferme citraLygerim habitantes paruere, &in
Aquitania,Burdegalia cum pluribusoppidis,eiusimpcrmm fécula eft. Quibusper-
aclisprorluuio ventris,vtaiunt,cxtin<5lus,in occidentali monafterio apud Lundo-
nias cúpatribusfuisconditus eft. Vir certcclarus, & inter reges lui temporis facile
princeps.Angliaei obfequentiffimafuit, Scotia: regem captiuum habuit,francos ю
multis,magniíq; prxliis fudit,eorumq; regem in gubernatione accepit.Subiedis po-
pulis ius incorruptum dixit.plumeos lectos Anglicis interdixit. Ferunt animum ei
fuiile,fi regnu Franciçtotum obrinuiflet, vmi vfum auferre, omnefq; vineasaratro
vertere,nihil ta eneruare hominú vires quam plumas,& vina poranti.Poft eius obi-
tum Carolus quoq;Francix rex,intrá femeftre tëpus moritur. Henrico ex filiaCaroli
natus filius:item Henricus nomine lucres fuii,quéAnglici fui regni diademate in vr-
beLundoniarum honcftatum,in Franciäduxere,&apudParifiosfeptem annos na-
tum coronauere.Sccuti font eum qui patri paruerantjacceflerunt, &: noui, aut armis
edomiti,aut metu traftbgubcrnationem regis patruus geffir. Cloceftria; dux manu
promptus,& confilio validus,qui prions belli reliquias infe&atus, non paucis cladi- 2.0
bus Gallos afflixit. Ferunt qui boni rerumcxilb'matoreshabentur, in his Galliz tu
multous, plus quamdiicentahominummillia,ferro,ac fame periiiTc. Obfeflumeft
ab Anglicis per hôctempus Aurelianum,quamuiseius vrbis princeps captiuus in
Angliadegeret.Idvirinobilesdeteftatifunt, tanquam degeneris animi fit eius viri
arces oppugnari,cuius corpus in poteftate habeas.Aurelianeniis poftquam fuos ci-
ues obfidione premi cognouit, vt fe Burgundo traderent ad cos feripfit : cupientibus
obtempcrare,prohibitusab AnghcononannuitBurgundus,atque hinc origo dif-
fenfionis inter Philippum,& Anglicosdudta cft. Acceiîïtquod altera Philippi foror
duci Cloceftria; nupta,dum hxc agerentur,non fine opinione fumptj veneni morte
obiit.Crefcebant indies hinc atep hinc fimultates,non tarnen in animum Burgund! 3°
cadere potuit,vt ad eos reucrterctur,qui patre occiderantmoccbat minus folito Fra-
cis,& iua cuftodiens temperabat ab armis.
lourmifuti. Inrcreadefperatis pene Francorumrcb9,puclIafexdccim annos nata nomine Io-
raculof», ü anna,pauperisagricolç filia, in agro Tullenfi cum porcoscuftodiret,diuino afflata
fupr» fidem fpiritu,ficut res eius gcltardcmôûrantjreliclogrege^cpat ctibuspofthabitis, adprç-
fku fectum proximi oppidi,quod folü eius regionis in fide Francorú remanferat fefe cö-
fert,duclorefq; petit,qui fibi ad Delphinum iter demonftrent. Qiuerit prefectos iti-
neris caufam.-habere fc inquit diuina mandata,qua: ad illum perferat, fibi , &¿ regno
falutaria.Ridet'pra'fectusamentemq; putans fpei nit.Inftantcm multis pertetat mo-
dis;fit mora plurium dierum,fi fortemutaret puella propofitum,aut in ea aliquid rc- 40
perireturindignum.Atvbiconftans,&immutabilis, nulliufq; confeia turpitudinis
inuentaeft.QindfciOjinq'iitprajfeclus, anha;cDeivoluntJsfi;:?fa;pc regnum Fra-.
cia? diuina fcruauereprarfidia.-forfitan &noftris diebus aliquid in cxlo , pro noftra
faluteordinatumeft, quodperfeminam patefiat; felectifque tribus /pectata; fidel
feruis,puellam ducendam ad Delphinum commendat. Decern ferme dierum iter
faciendum erat,& agros medios,aut hoftis tenebat,aut amicus hofti.Tráfiit cundas
difficultatcsinoífeníav rgo,veftibus indura virilibuSjDelphinumq; ;pud Bituriges
morante adiit,qui fraótus animo tot cladibus acceptisnon iam de rtgno tuendo,led
delocoquxrendojvbifecuramvitam fecurusagerepoíTet,anxius erat. In Hifpania
regis Caftellx.acLegioniseaartate florcntesopes habebantur, qui cum Delphinoco
Ьс conlanguin*tatis,& amiciria: vinculo iungebatur: hunc rogare ftatucrat , vt rcgni
Francia; curam, «fe coronam fufcipicns,angu!um fibi aliquem terrç со < ceder et, in
quo tuto lacitaret.Talia meditantem virgo conuenir,& rcftitutis prafedi litteris au-
diripetiit.Dclphinusrcinouitatepermotus,dilufionemq; veritus, Caftrcnfi cpifco-
poconfdlbriiuointerrheologos apprimc dodo, pucllam examinan dam comittit,
nobili-
LIBER SEXTVS. ttf
nobilibuiq; matronis feruandam tradit.Intcrrogatade fide,ea refpondit , qua: Chri-
ftiana?reIigioniconueniunt:examinatademoribus,pudica, & honeftiffiraa reperi-
tunfit pluribus diebus examen.nihil in ca fi&um, nihil dolofum , nihil artemaligna
excogitatum inuenitur,in habitu fela difficultas maneriRogata curvcftesvitiles mu-
lieri prohibitas induifler,vfrginem fefe ait,virgini vtrunq; habitum conuenire , fibi à
DcomandatmTiefleveftibus,vtvirilibusvteretur,cui &armaeflent tra&anda viri-
lixSic probata rurfus in confpe£tu Delphini reddita:Ego ad tc,inquit,veni regu Дп-
guisDeiiufl'u nö meo confiliorls mandat vt me fequaris.íiparuerisreltituá tibi tuum
<ólium,Remifq; propcdié tuo capiti coronam impona. Delphinus rem difficillimä,
1 о quç promitteretiir ait:Remorú ciuitatem,in qua reges coronan íolerét,remotiffimá
eiTe,ó¿: ab hoftib.obtincri,nec vfqiiam iter patere tutum; Aurelianum,qua: media ci-
u¡tascílct,ab Angl. eis obfideri,nec vires Francos habere^quib9 miferis obíeífis fub-
ueniretur,multo minus coronationi ñauare opera poíTc. Nihil his meta vifgo : Non
vana,inquit,promitto,fi Deocredis,&: mihi crcde:eius nuncia veni , arma tibi mini-
ftrabodiuinituSj&inuilïbili ferro aperiamiter,parebuntquocunq;ierispopuli,&:vl-
tra tua ligna fcquenturnobiles.Nec tu mihi obíidionem Aurelianenibm obieceris,
banc ego ante omnia din*bluam,& ciuitatemliberam dabo,tantum mihi hos équités
qui te penes adíiint cöcedito.Res aliquandiu in confilio diuerfis fentétiis agitata eft,
alii captam mente pueIlam,'aliidaemonioillufam, alii Spiritu fan£to plenam puta-
*° bant,&ii Bettuliam,atq; alias olim ciuitates per feminas fuifle faluatas referebant:
regnumq; Fiancie'iepediuinitusadiutum, nunc quoq; per virginem, quam Deus
mittcrer,poHc defendí, idq; fragili commiilüm fexui,ne Franci luo morefuperbien-
tes in fuá vircute confidant, nccvefanam puellam quoquomodo putandum, cuius
confili i fenfu plena client: vieil hxc fententia,& Aurelianenfem prouinciam puellç
crediderut.Dux femina belli fa£b eft: allata funt arma: adducti equi: puella ferocio-
rem afccnditj&ardens in armis,haftam vibransfaltare,currere,atq;ingyrum le ver-
tere,haud alicer coegit cquum,quàm de Camilla fabula: tradunr. Quod cú proceres
adüertiirent,nemo inuentus cft,qui ducatum femina; contempfent. Nobilifllmus
qu'fqj aflumpt'S: rmispercupidefettatuseft virginem,quae paratis omnibus itineri
3o feco nmificDirrlcillimusperterram ad Aurelianum patebat aditus.Itinera quçque
prçoluforat Anglicus,tnbufq; vibisportis,trinaobieceratcaftra,eaq;foiTa, &: vallo
tnunicrat.Puclb haud ignara Lygerim fluuiú propter mœniaciuitatis decurrcrc,na-'
ues oceulto in loco frumento onerac, atq; cum copiis ingreditur, &obfeffis de fuá
profectione cóinonitis,veloci remigio,& rap. di flumínis vía curfu,prius in cöfpe&u
Ciiiicatis eft vifa,quàm holies venturamcognouerinr. Accurrerunt armati Anglici,
confcenlifq; nauiculis.ft uftra ingrefllim virginis remorari conati funt,multifq;acce-
ptis vulneiibusêrgadederunt.Illavrbemingreftajacfumma ciuium alacritate fu-*
fcepta,commeatumomnisgeneris,iamfame pereuntibus importauit. Necmorata
fequenti luce caitrahoftium,qux porta pra:cipuamobíidebant,magno furore inua-
4o dit,repletifq;foífis,atq; aggere,ac valJodifiecto, Anglos perturbât, ас potitamuni-
tionibus,turres,& propugnaculaquaîhoftesparauerantincédit. Idemq; confirma
is oppid-¡norumanimis,pec alias portas egrelfainaliis caftrisefficit. Cum diuifi An
glici plunb.inlocis eírent,ncccaftracaftrisfubuenirepofsét,perhuncmodumfolu'-
ta <S¿ penitus delcca eft Aurclianenfis obfidio,ca:fifq; hoftibus quicumq; ad eacoue-*
neranr,vtvixcladisnunciusextiterit.Nechuius rei gloria alteri quàmpuellç data;
quamuisftrenuiífimi,acpcritiílími bellatores, & quifíepe ordines duxerant inter-
fuere.Tantamfuorumcladem,atq; ignominiam iniquo animo Talbotestulit inter
Anglicos duces fama clariííiiñus;quiaflumptis quattuor millib.equitum ex omni
bus copiis delectorum, in Aurelianum duxit, congrefluruspuclla; , fi aufaeflètoc-
jo currere,hauddubius quin portas exeuntem, velcaperet, vel occideret ; fed longe
aliter euenit.Educbs virgo cohcrtibus,vt primum hoftem confpicataeft, fublato in
gerí clamore,atq; Ímpetu horribilifado,Anglicorüfignaperuadit,interquos nemo
inuentus eft,quiconfiftere,aut vultumoftendereauderet.Subitusomncsmetus, at-
que horror inceflmqui &íi numero fuperiores eiîènt,pauciores tarnen fefe fore arbi-
trabácu nev innumerabiles copias puella: militare putabac. Nec defuere qui pugnare
цб COMMENT, PII VA? Ж II.
Angelos in parte aduerfa exiftimarcnt,nullamqj fibi vidoriam promitterent,contra
Deumpradiantibus.Cecideredemanibusnudi enfes,ícuta,& galeas quifque pro-
iecit,leuiorem vt (e fuga: committeret.Talbotis Пес hörtanienta audita funt,nec mi
nar pen fitacac: fada eil fœdiffima fuga,virgirti folum oftenfà terga, qua: fugientes in-
fecutavniuerfos,autcepit, aut interferir, excepto cum paucisduce; qui poftquam
fuos de fuga irreuocabiles vidit,velocibus equis impetum hoftis euafit. Harum re-
rum fama ad vicinas gences,&: deinde ad remotiores delata, femperque maior itine-
rando fada.ftupore omnium mentes impleuit. Delphinusiam puellae monitis cre-
dens,cuiusdidafirmauerantfada,fupplicationesDeoper omnia templa decreuit,
fcadrnfcipiendamcoronamfcfcaccinxit. Nobilirasvniuerfi regni miraculofis pu- 1 о
•lia: operibus auditis,poftquam folemnía coronationis apparari d idicit , incredibili
cupiditate viíendi virgínem,tota Gallia aíTu m ptis armis accurrit. Atq; intramenfem
fupratrigintaequitummiIlia,propriisftipendiis militaturaad Delphinum concef-
íinqui tantas adefTe at mat oru m copias magis ac magis ketatus, ex Biturigibus , apud
quos plerumq; morabatur arrepto itinere; precedente in armis , ô£ vcxillum regium
geftantepitella,in Remos duxit. Media qua:q; oppida in poteftatehoftiumerant,
populiq; omnes nouis adadi iuramentis}fîdem feruare Anglico, ac Delphinum ho-
ftiliter accipere decreuerant. At vbt eum,puellamq; prope adefle cognouerunt ( mi-
rabile didu)nemo contra armât us occurrit,nem о portas claufit, nemo venientibus
maledixit.Quocunq; vcntumeft,erfufe obuiam plebes, Delphinum tanquaci do- 20
minumiàlutarunr.Certantes inter fequonam padofuum principeramaioribusho-
noribusafficercpoiTenr.Cum prope Remos adquadraginta ferme ftadia peruenif-
fet exercitus,magnopere in ciuitate trepidatum eft. Nihil Anglico tutum videri Ru
tare optimates,plebis ánimos res noua: allicere. Fuerunt inter Anglicos , qui fuade-
rent facrum oleum,quo rex inungitur, alio transferendum , ne perdita ciuitate , rite
coronan lioftis poflet.Opinantur Gallici candidam olim columbam ê cario miflam,
beato Remigio eiusvrbisantiftiti,liquoremoIei attuliíTe, quo reges inungerenrur,
idqj fumma religione cuftodiunt,neq; imminui putant,quamuis a Clodoueo vfque
in hxc témpora permulti reges illo lint víij negantq; verum efle regem, qui hoc
oleo non fitdelibutus.Obeamcaufam cum de tranfportando liquore, farpius An- 3°
glici confuluiflentjdiuina volúntate praepeditum ргороДгит arbitrantur. Delphb
nus vrbi propinquus,caduccatores miiit,quiciuitatem tradiiubeant,coronationéq>
fuamRemeniibus annuncienr.llli primarios ciueslcgant,qui tempus confultandi
petant. Puellalegatis nihil refpodcriiubet,nihilmorandum in tempore, quodDeus
ftatuilTet cundía eiTegerenda.ParetDelphinusvirgini,rctentifq; legatis, & pramiif-
iis ordinibus equitum céleri curfu ciuitatem petit.Mira res, & apud porteros fide ca-
ritura^nullus vel in porta,vel in vrbe reperitur armatus,togati ciucs extra meenia oc-
currunt.Delphinus fine conditionibus,fine padis, abfq; vlla cötradidione patentes
portas ingreditur,nemo réclamât, nemo fignum indignationis oftcndit.diuinum
opus cundidle fatentur.Franci dum portam vnamingrediuntur, AngÜci altera fu- 4o
giunr.Pacifica& quieta ciuitas,fuum dominum benigne ampledirur,&quem paulo
ante velut hoftem afpernabatur,nunc tanquam p3trem miro affedu,& íiimmis ho-
noribusexcolir.Fitmagnus circa Delphinum falut<mtium concuifus, maior circa
puellam,quam veluti diuinum aliquod numen intuebantur. Fada funt hac die fab-
bato, in proferto beata: Maria: Magdalena:,&: in ipfofefto,apud monafterium fan-
d¡ Rcmigii,magna populi frcquentia,multis proccribus, ac prazlatis circumadftan-
tibus.Delphinus more maiorum facro inundus oleo,regni Francia: diadema fufee-
pit acclamante m ultitudine Carolo regi.ldenimnomen Delphinofuit, vitam, ac
vidoriam>Maniitrexeainvrbequatriduo prater confuetudinem. Moscnim Fran
cia: regibus eftjdie qua: coronarionemfequicur,templum quoddam perrgrinando jo
petere,cui fandus Marchon pra:íider,atq; ibi a:grotos curare. Miraculum Galli vul-
gauerunt,morbum quendam humano in gutture nafci , qui folo reg s tadti , & arca-
nis quibufdamcuretur verbis:idque port coronationem in hoc templo fieri.Non eft
peregrinatus ftatutadie nouus rex.Impedimento fuere Burgundorum ltgati, qui fa-
lutatumvcncranr,&aliquidad concordiamafterebant. Quibusaudiuis, quartadie
peregri-
LIBER SEXTVS.
peregrinado fa£h cil , in qua de curatione morborum nihil fàtis cornpertum babeo,
quamuis Gallici omnia illa credant fieri miráculofc. Poft hax puella cum nouo rege
Laudunu petit,neq; refiftentia rcpericilr:paruere omnia regi. Idem fecere qusecunqs
oppida intra Parifïos,Laudunumqj iacent:populis, ac plcbibus vniuerfís, fumma cu
exukatione obuam efrufis.Fuit &: fpes data regi Pariíiorum vrbis capiendar.fcd cum
in agros eorum ddxiüret,ncc' quifquam occurreret,deceptum fe intelhgcm retro ab-
iit. Puella vero acriori animo aflumptis quibufdam cohortibus vfque ad port«.m ex-
currit,qux ducit ad forum porcorüm,eamque magno impetu,non fine fpe potiundç
ciuitatis incendit,vbi dum fortius quàmcautius pugnat, intufq; fumma virefîftitur,
1 o fagit ta in i ncertum mifTa vulneratur ; vt prrnium fauciatam fe animaduertit , è pugna
recelUt. Comités ab oppugnatione cefïarunr, atquehicfauorpuelbeminuicœpit,
quç inuiolabilis antea credica vuJnerari potuiiTet,neq; deinceps nomen éius tam for
midable Anglicis,aut tam venerabile Francis fuit:breui tarnen curato vulnere , rur-
fus in caftra venit,vbi pro veteri confuetudinè arma tracTans nihil memorabile fecit.
Haud procul ab vrbe rcx abierar, expedans fî forte mutatis ciuium animis reuocare-
tur: nihil ex opinione fucceffit.Dux Cloceftri2e,qui tum Parifíis pra;efat,regnumque
A nglicis miniftrabat , fumma diligentia cauit, ne quifpiam ciuium ad Carolilm cxi-
ret. Ipfè vero copias educens , caftra caftris oppofuit , qüingentís circiter paffibus ab
hofte diftans. Specbrunt fcfe biduo hoftiles exercitus , & quamquam prxludiaquç-
¿0 damfurtaque belli commiferint,nunquam tarnen collatis fignis congredi prafum-
píerunt.Exin pene inra£ti,incertumq5 cuius maiori dedecore.abierunt. Anglici Pari-
fios reuertere,Franci Biturigas,rcceptis denuo in fïdem quicunq; in medio erant po-
puliSjCum alio itinererediiíTent. Puella vbi coronatum regem, & in fuá Cede íatis tu
to locatûcognouit:quietis impatiens in hoftes rediit,&oppida multa expugnauitar-
mis,multaindeditionëaccepit,nonnullaquçho(tesobfidionepremebat.celeri lub-
uentione liberauit. Poftremo cum Anglici Compeñdiú obfiderent munitiífimü op-
pidum,ac Pariiiis in fenfum, cupiens obfeilîs орет ferre,eo fe cum copiis cöfernfen-
tiunt hoftes aduentum atq¡ infidias venicti parant. Iter ei per vineas faciendum erat^
& anguftas femitas,quas ingreiLm ôc à tergo inuadunt. Pugnatur in areto loco ma-
3 ° gna contentione , vbi circumuenta virgo,cum explicare aciem nequiret , nec par ef
fet certamen,nec fugiendi facultas darerur,deditionem facit. Ioannes Lucembuige-
ÍÍs nobili loco natus Lignei comes,qui tu Anglicis militabat,puellä cáptiuá duxit , &
aüquandiu in vna ex fuis areibus afletuauit. Quidam alio modocáptám tradút:Phi-
lippumferunt Burgundia: ducemaduerfus hoftem profectum , qui Piccardiam po-
pulabautur,apud Auxonam fluuiü venationi operam dedifíe.Qua re cognita puella,
qux non longe abeífc t,fperaíTe incautum intercipere,lectifque fèx millibus equitum
in venatores irruifTè.Philippiim pracognito Ímpetu , íepehtefuos in ordine redegif-
fc.aduenientcmq; virginem prelio excepifle, in quo Ioannes earn ceperit. Philippu
captumad fc duci prohibuifTe, cui indecorum videretur etiam vincendo cum femi-
4° na decertafte: vtcunquefît, captam in bello virginem confiât, ас decern millibus au-
reis venditam Anglicis, Rothomagumq;duótam, quo in Joco diligenter examinará
cft.an fortilegiis,an da;monio vteretur, an quicquam de religione praue fentiret : ni
hil inuentu eft emendatione dignum^nifi Virile indumentum, quo illa vtebatur. Ñe
que hoc vltimo fupplicio dignii cerifuere. Retrufa eft in carcereadie&a necis pcena,-
fi amplius viriles veftes indueret. Ula qua: arma tra&are didiciflet , & excrcitio mili
tan gatideret à cuftodibus pertertrata,qui modo fagum militare,mado loricam , mo-
do thoracem,& alias armaturas coram afferebant,incauta virili bus aliquando,& in-
dumentis,ac armaturis fe adornauit,nefcies qiiia mortem induerer; Crcdi bile eft vi-
ucntc virgme,qu5uis capta, Anglicos fe nunqua fatis tutos exiftimauifTe,qui tot ргаг-
J 0 Iiis ab eafuperati fuifTent.-timuifle fugam ac pra;ftigia,âtqjidcirco necis caufam quae-
fiuiiTe. lud ces vbipucllamvirihabitumrecepifTecognoueruntj tanquam rclapiam
igni damn juerunt. Cifteres eius ne honori aliquando efTent , in Sequaná fluuiü pro
veeré; fic Ioanna obiit mirabilis,& ftupenda virgo,quat collapfum , ac pene diffipatu
Francorum regnü reftituit,quai tot tari tafqj clades intulit Angl icis. Qux dux viroru
facta ínter militum turmas pudicitiam íeruaiftí illçfam,de qua nihil vnquam indeed*
О
f
А
(
tj* , COMMENT. PII VMM it
rum auditum eft; diuinumopus anhumanum inuentum fuerit difficile affirmauö-
rim.Nonnulli exiftimant,cum Francia: proceres,profpere fuccedentibus Angiomen
rebus inter fe difliderent , nec alrer alterius ducatum ferre dignaretur. ab aliquo qui
plus faperet,hoc vaframentum excogiratú , vt virginem diuinitus miíTam alTcrerent,
ducatumque petenti admittercnt; neque enim hominem eiTe, qui Deum duccm rc-
cufet:atque in hunc modum rem bellicam puelhe creditam , & armorum imperium
datum. Illudexploratii1Smumeft,pucllamfuilTe, cuius ducbi, Aurelianifolutacft
obfidio,cuius armis omnis terra fubiecbeft inter Bituriges, ac Parifios , cuius cenfi-
lio Remenfes in poteftatem recepti funt , & coronatio apud eos celebrata , cuius ím
petu Talbotes fugatus , &: eius carfus eft exercitus, cuius audacia Parifienfis porta i о
cremata,cuius folertia, atque induftria res Francorum in tuto repolira: funr. Digna
res qua: memoriç mandaretur,quamuis apud polleros, plus admirationis lit habitu-
ra,quàm fîdei.Carolus & fi virginis obitum acerbiífime tulit , ncn tamen fibi ipfi de-
fuit,multa per fe,multa per duces fuos, non folum aduerfus Anglos , verú Sk aduerfus
Burgundos prçliageffit digna memoratu,qua: fortaiTe huic operi inferemus.
frtjTtffMi Attrita tot calamitatibus Gallia,vafti deferti facie m, non rcgni pra:ii ferebat : ciui-
шнМ?л- cates habitatoribusvacux,acdirutaeiacebant,exuftçvil'x,vaftativbiqjoiFcndcban-
f*mors,p*x tur agri,nuíquampaucis iter tHtum,fiqius lau ones tuafit, inferas ineidit. Maninus
emCmílé quintusGolumneniîortusfamilia,RcmançprarlîdebatEcclefijc,quitantarum Gal-
' licç gémis arBieb'onûmifertus,Nicolaumfan6tçCrucis cardinale m , vitçfanâimo- z*
nia,& ingenii dexteritate clarum , in Galliam mifit , de concordia inter reges acturú;
fedreftabant adhucieditionum non paruae reliquia:, quçpacem omnem excluicre.
lntereaMartinusmifloinGermaniam legato Iubano fancti Angelí cardinale, qui
Huflítaiú populis à fide Chnftiana deuiantibus bellum indiceret, ас Bafiliêfi cöcilio
propediem inchoando pi a fiderer ,naturç fatisfecit , atque in bafilica Lateranenfi fe-
pultus tfbcardinalesEugcnium quartum natione Venetum ei furfecerunt: qui Mar
tini legatos in fuis prouinois confirmauit.Cœpit deinde concilium Bafileç , ;; d quod
fréquentes ex omni orbe Chriftiano epilcopi,& regum legati conuenerunt, & Iulia-
nus in Bohemia profligatus eó fe côtulit. Eugenius conuentum difloluere primo co-
natus eft,quod vbi non fucceflît,rogatu principum confirroauit: NicoL iimqj fancla: 3 •
Crucis cardinalem iam rebus infeebs ex Franciareuerilm , quicim lulianofimul,
pra:fiderer,illuc tranfmifit.Exortis deinde inter concilium & ipíum grauiffimis con-
tenrionibus,Nicolaus inde receílít, Florentiçque morante m Pontífice m adiir.à quo
fecundo in Galliam roiflus eft;fi forfiran meliores regum ánimos inuenirct. Aeneas
cum eoprofecbis,vt ante diximus, inde in Scotiam penetrauit. Conuentus Gallia-
rum &: Anglia: principum apud Atre bates indictus eft. Philippus Burgundi* dux cú
coniuge & omni curia eó fe tranftulit.Conuenere ex Francis,Borbonii & A Jenccnii
duces , ex Anglicis cardinahs Vintonienfis & Vtentonix comes,cx Bafilea Cypr orü
cardinal is aduentauit regis frater , quern propter nobilitatem proceres ad tracíatum
eoncordiçadmiferunt.-quarituisfecretiora, &quçplusponderishabuere,ad Nico- 4»
laum folum deferebantur: aperteiam defeiuerant ab Eugenio Bafilienfis concilii pa-
crcs.appellationes ab eo recipientes,íacerdotia conferen tes,& alia plurima facientes,
quçad Romanum Pontificem pertinent, & cardinalis Cypriusin Arrebato legatum
de latere gerens, cunfta exercebat au&oritacc concilii, quae fedis Apoftolicie fieri
confueuere. Indigna res vifa cardinali fan ¿be Crucis , qui & fi aliis legationis fuac fa-
cultatibus pareiffime fuerat vfus,tunc totas laxauithabenas, ne concilii au&oritas
dignitatem prima: fedis excluderet. Suafic hoc Thomas Sarezaneus infignis theo-
logus, quipoftca,vtreIatumeft, fummi Apoftolatus apicem adeptus , ob memo-
riammagiftri fui Nicolaus aprellari voluit, eiusnominc quintus. Populi, vtaper-
tam fedis Apoftolicaeaucbritatem vidèrent, relicto Cyprienfi legato, omnes fere У°
ad Nicolaum fe conuertere : fréquentes ante huius a:des turma: aftaban t , ante illius
hoftium iblitudo fuit. Ob quas res nihil inter fe paeifice duo cardinales loqueban-
tur,nec iam fimultatibus , fed apertis odiis diflidebanc. Ridiculares , médiat ore his
opus erat , & pacis arbitro , qui mag*>s inter reges traftaturi concordiam vénérant;.
Pi oduetus eft conuentus diebus pluribus , & vniuerfaiis concordia multis qua:«
fita
LIBER SÉXTVS. 10
fita modis;cum pacis Anglico nulla* cohditiones oblate placerent.Nicólaus ícorfum
inter Philippum & Carolüm de concordia cgit illumque tandem fuo regi concilia-
uit, & à iureiurando , quod Anglico préftiterat , áu&oritate prima; fedis abfoluit ; fa-
tius elle arbitratus , ex duobus regnis alterum faluaíe , Francis inter fe pacatis, quam
perfeuerantibus odiis,vtrumque perdere,certumque illi fuit Burgundo & Franco in
gratiam redeunte breui Ánglicos ex Gallia difturban poíTe, illöfqs tandem fuo regno
contentos intra irtfulam quieturos , aut certe Galliam difHcillime vcXaturos: nec va
na cogitado ,ea enim dies fuit,quç regnum Frartciç Carolo reftituit,adeoqüe glorio-
fum fecit, V t qua: fui praedeceíTores ante annos fupra ducentos amiferanr, ipfe primus
i o recuperauerit,ac Gallias omnes ad priftinam propefelicitatem reduxerit,tantum illi
Nicobus cardinalis,&Apofto!icafedes,pIacato Burgundo beneficiücontulit.Obli-
tus eius rei Carolus,quamprimum in paterno folio fefe cortfirmatum cognouir, pro-
culque abiit metus hoftium,aduerfus prima fedem fuperbia; cornuá erexit ; promul-
gataq; inter fubiectos fibi populos pragmática íanctione , Romani Po'ntificis iugum,
id eft Chrifti obedientiam,¿¿ eius vicarii reuerentiam exccífitw
Dicere hic conuenit,quid fibi pragmática fanftio velit,& quo modo apud Gallos ^ÜjSSüL
Jocum fibi vendicauerit. Pragrtiaticam fanctionem quidam refcriptum principis ef- nu origine,
fe dixerunt.-nos melius Sancb'onem de caufis poíTumus appellare. Pragma enim
Grace, Latine caufam fonat:apud Gallos aucé pragmática fartctio , lex quxdá de ne- »dmodum
*° gotiis Ecclefiafticis fuit,epifcoporum confenfu, & regis edicto firmata : eius origo ex fub p'"x:
Bafilienfi concslio in hunemodum prorupit. Inter patres , qui Bafileajconuenerunt,
&£ugenium Pontifîcem maximum complûtes viguere difeordia:, qua:multorum
malorum in Chriftianá religione íeminariü fuere,& cum fupremam apud fe auclori-
tatem efie pars vtraque contenderet, altera excommunicaüit alteram ; vixqiie tande
poft multos annoSjíedente Nicolao quinto in vniórtem reüentum eft,& in vnis cau-
lis,& fub vno paftocegrex DpmittJ cortqüieuitiat durante diuifiorte,& fedente con-
ciliójCum auctoritas qua: quondam epiícoporum confucuit eíTe, non abbatibus tan-
tum,fedpra:pofitis,prioribus,canonicis,fimp]icibuspresbyteris,&:vilibusnionachis
communicarctur, multa illic decreta prœter bonum & a:quum edita funt ad eneruá-
3 ° dam Romana?,prima?q5Íédisémincntíam)ficütinmultitudincconfueuit,qua*fem-
perinimicaprincipi populärem afleritlibertatém.Aderant ex GaIlia,Germaniaquö
multi inferiores gradus homines Ecclcfiaftici,qui cú non potuiflent culpa fuá in Ro
mana cufia crefcere,eoíécontuletát,atqueingentibusodiis Apoítolicaíedem pro-
fcquebantur. Aderant &¿ nonOuIli epifeopi propter fcelera fuis eieeli fedibus: qui du
ces plcbis in concilio facti cÓdendarum legum audlores fuere, ea fuadentes qua: ma
xime grata muítitudini vidercmur,S¿Romani Pontificis poteftatem,dignitatemq'ue'
reftnngerert'.Tunc de conciliis pefdecenniá celebrandis ftatuta lex eft,&vniuetfa-
li fynodo fubie&um eíTe Romartum Prafulem declaratum. In his qua: vel fîdem có-
cerncrent, velfublationemfchifmatís, autvniuerfalisEcclefía:reformationem : de
4o numerOj&rqualitatecardinaliumconftitutioeditajfubJataeartnata:, prohibirá: refer-
uationes beneficiorum.his exceptis,qua: continetur in corpore iuris:cle¿tiones pra:-
Jatorum,qua: magna ex parte obfoleuerant,inftaurata::conrírmationescpifcopo-
rum,qua: toto ex orbe ad Romartum Pra*fulem daferebantur, conceflx; metropoli-
tanis,& ípforumprimatibüsexpecTtatiua: gratia: fublata:,appellationcs omiíTo medio
reiecla:,etiam ad primam fedem interpofita:. Atque in his omnibus decrétum irritas
appofitum.fi quid aduerfus ea conari Pontificem maximü , aut attentare cótingeret.
Edideiunt ¿Valia multa, qua: fpeciem quamuis pra: fe ferrent honeftatis(pIcna tame
fuere veneno , fi codicem illorum decretorum legeris , qui permagnus eft, paucain-
uenias , quae non aut primas fedis odio , aut efrramara: libertatis cupiditate conftituta
5 ° videantur. Ea cum accepiflent Galliarum epifeopi , Ecclefiam regni fui apud Bituri-
ges conuocauere; S¿ ínípedo decretorum voluminc, ea quae func vifa fibi vtiliaacce-
ptauerunt,alia reicccrunt-PerpauCas cortftitutiones, vt promulgara: füerant, in con
filio admiferunr,& alias quídem trurtcáUerünt,alias extenderunt, tanquam legis сб-
denda: auctoritas apud eos effet Cortdiderünt fuo ex arbitrio nouum decretorum
codicem,ín quo cunda c5prehenderunt,quç veí Conftarftiíc,vel Bafileç in Apofto*
O i
Ué COMMENT. PII PAPjE IÍ.
iicx iêdis derogationcm atque conternptum faiicica fuere.Nec veriti funt per fe ipfo9
Romano Pontifici legem prçfcribere, acque cancelios , vitra quos progredi nequeac
itatuere.Eratiam Text us ac decimus annus regniCaroli : Incarnationis vero Domi
niez o&auus ác trigefimus fupra millefimum &quadringentefimû,cum praelati Gal-
harum nonis Iulii pera&um pragmaticç fan&ionis librum,eidem Carolo approban-
dum obtulerunt : qui tanquam oblitus diuinç gratia; , quam per puellam fenferat , SC
quàntis fc benefîciis cumulaiTet Apoftolica fedes;miflo Gardinali fanebe Crucis , qui
Burgundos fibi conciliauit,profanas,& iniquas coftitutiones approbauk,& in omni
dicione Tua feruari mandauit,grauiifimis pœnis aduerfus eos ftatu t is,qu i contrafacc-
rentjdecrctumqs ipfu m regis, Sc conftituta praelator um pragmaticç fan&ionis nome i о
obtinuere. Ad quam abrogandam plures in Franciam ab Apoftolica íede miifi legar-
ti,dumEugenius,Nicolaus,Califtufque vixit,nihil profecere:quarto Se vigefimo dc-
mum anno,vt poftea dicemus.fub Pio iècundo deleta,& extincla eft. Ob hac legem
praelati Galliarum , qui fe futuros Jiberos arbitrabantur , in feruitutem maximam re
dact^ quafi laicorum mancipia fadi,coad i funt in parlamento Franciç de fingulis
caufís reípondere : beneficia vel regis, vclaliorumprincipum potentumnobilium
arbitrio conferre,minores anni$,indocíos,monftruofos , atque inccftuofos ad facer-
dotia prouehere. SiquospromalefactiscondemnaiTent,hispœnamremittere,ex-
communicatos abfque fatisfaótione abíbluere: nulla cenfurarum a pud eos libera fa
cultas manfit. Siquis Apoftolicas litteras in Franciam detulit, qua: pragmática; fan го
¿tioniaducrfarentur,reusextitit mortis. Decaufisepifcopalibus, demetropoliticis
ecclefiis,de matrimoniis,de haerefi in parlamento cognouerunt , adeoqj debacchata
eft laicorum temeritas in Gallia, vtíacratiífimum Chrifti corpus in pompa, vtfarpe
accidit pro venerationc plcbiû , aut ad argrotos pro viatico delatum , fub potenti ma
nu regia filtere iuberetur.Epifcopi,& praelati reliqui,digniqueveneratu facerdotes,
ad públicos carceres raperentur,Ecclefiaftica prçdia,bonaque omnia clericorum le-
uibus de cauiîsjcx decreto fçcularis iudicis arreftata,patercnc Jaicis,&multas in hune
modu m impietates,facrilegia,hçreiês,&: ineptias pragmática fanclio peperit, quae ab
ingrato rcge,aut tu/là fuerunt,aut permifla.
LihitUc»- Sed iamadeareuertamur,quasillicircaregnumobtigerüt.Filiuseivnicuseratex
"hi'mfiu'g*. Maria Rhenati Andegauenfis iorore,Ludouicus acris ingenii adolefcens,cui & Del-
a». phinatus Viennëiïs iure obuenerat, vt eft apud reges Franciç primogeniturç propter
quem auunculi eius Caroli Andegauenfis ingens habebatur apudregéauftoriras; Se
confiliu eius ceteris prçferebatur no loquenti fibi quifpiá contradicere audebat, qui
Se regina íorore& nepote regniherede,tumés,arq;infolefcens cuneáis importabilis
videbatur ; maxime vero Alenconii , ac Borbonii ducibus, S¿ Baftardo Bar boniçnfî,
qui fimul conjurantes ciieiendi Caroli vnicá viam cenfent , fi Delphinû ei infenmm
reddant.- rex in libídine promis , nouis indies connubiis iungebatur, Se reli&a vxore .
legitima,alienafoedare matrimonia , Sc virginescorrúpere nó verebatur. Multa etat
in palatio fcortaregia.magno empta prctio.Carolus amicorum conciliator,non ram 4°
fanguinis propinquitate , quam lenociniis regis gratia retinebat. Hue inimici ad Lu-
douicum defcrunt , marris iniuriam , Sc auunculi turpitudinê detegunr. Marcefcere
regem inter meretrices,negligi regnum, cundía ruere dicunt:audeat iam tandem ali-
quid faólus adolefcens,aut Carolú с palatio deturbet,aut abeat ipiê à rege; fie fu turú,
vt eius defiderio concubinç expellantur,&: regina fui thalami compos fiat. Accede-
bant Sc matris lacryma;,quç per fingulos dies fe fpretam , relidamque lamentabatur,
non ignara gernaanumeire,qui fibi pellicesopponerer. FeruntDelphmumhismo-
tum.vnam ex illisnudo infe&atum cnfe occidere voluifle, illamqj песет haud al bi
eifrigere quam in regio eubiculo potuifle, atqj hinc primum inter patrem Sc filiü ma-
nifeftas inimicitias exarfille : Ludouicum infalutato patre ad Niuernenies feci iliiTe, f 9
regemq; raptim comparato exercitu in Alenconium duxifle , Sc expugnatis non ma
gno negotio plcrifq; munitionibus,ducem in deditioncra accèpifle. Exin contra fi-
lium profe&um , cum ciuitates Niuerniae Delphi nú aduerfus patris imperiü tueri nö
auderent, eumvtàièabirct,rogauerunt. Illcin Borboniumfcrecepir.necdiupoft
met ucns Borbonii dux regis iram,filium patri conciliaire Qua; res Baftardo eius fra-
tri haud
LIBER. SEX TV, f m
tri haud féliciter ceflbqui paulo poft captus , &: in profluentem demerfus vîolati pa-
terni iuris in filium pcenas dedir.Duo duces in gratia rediere, vt femper aduerfus im-
bcc i lies defçuiunt leges. Alenconius cum pofteaad Anglicos dcficere cogitaret, co-
prchenfus eft,&:capitalifcnterttiadamnatus. Veru propter fanguine regium,ex quo
prodierat.feruata vita vfque ad mortem regis in carcere contabuit. Quod de pellice
Delphini gladio infecíala diximüs,quidam poftea geftum tradunt cum ille à rfge fe
cundo difceffit.Inceriecta deinde non longa moraRhenatus à regno Siciliç Cathela-
norú dcieftus armis , filiam fuá Margarita Henrico régi Angliç in matrimoniü collo-
cauit , permitiente Carolo rege, qui eo coniugio inducías belli íibi & regno falutares
? 0 pluriumannorúcum Angiitis obdnuitjquibus ab hoftefecurus, fuorú tantum excr-
cituum onere premebatur,quos nec alere poterat,nec tuto dimittere,& neceíTarium
ducebat poíl tot,tantafq; bcllorum clades prouinciam tantifper quiefcere.Profectus
eft igitur ipfe cum magna militum parte, extraregnú in terras imperii , magnoq; me-
tuTulleníes,ac Metenfes aftecit,neqí ab eisreceífit nifi muneribus placatus. Fpiíco-
po vero Metcníi Spinale,infigne oppidü aduerfus iura religionis eripuit:cum alia co-
piarum parte, inqua fupra triginta equitummilliafuiíTetraduntur, Dclphimimin
Helfatiam mifit. Hanc prouinciam prifciHeluetiam vocauere,inter Iuram montem,
& amnem Rhenum iacentem:In altioribus tamen pat tibus ad alpes Italian protendi -
tur, &á Rheno lacum Lemannum , Rhodanumque procurrit. Olim Gallica regio
10 fuit^&fitu^JinguajnuncdemptispauciSjquosSabaudienfesappellan^&adKho-
danum vergunt,&lingua,&moribus Germanica eft: qui montana ciusincoluntlo-
ca,Eluetii olim,n une Suizzari appellantur, feroces vt ante diximus populi : inter hos
&Helfatiçciuitates Auftrialici iuris, mórcale vigebatodium,& bellüardebatatrox.
Baíllea ex qua nondum concilii nomen exceíTerat,cum Suizzaris arma iunxernrrad-
uerfus quam rogatus ab AuftrialibusDelphinus exercitum duxit, ingentemq5 Uli vr-
bi,&: patribus in ea congregatis metum incuífit.Suizzari ex foedere fociç ciuiuti qua
tuor millia militum lecliílima; iuuentutis auxilio mifere, quoscumDclphinusap-
propinquareanimaduertifíet, medium inter Bafileam&Suizzaros cum equitatu Cc-
fe oppofuit,pugnçqj copiam fecit : nec illi detreclauere certamen , quauis loco cam-
3 ° peftn,& late patéti aduerfus numerofa equitu agmina pedites pugnaturi eftent : pro
currit Su izz arorü acies prior,atque hoftium tela,& ipías equitu haftas rápido impul-
fas curfu.clypeorum obiecta teftudinereiecit,necparuam Gallorum edidii ftragem.
Pugnatum eft fummis vtrinque viribus.ad extremum,cum non à fronte folum, fed à
tcrgo,&: à lateribus circumuenti Suizzari premerentur, nec cataphractos equos per-
foderepoíTent,aut coruvimfubftinere j no tam victiquàm vincendo feffi nimis au-
dacispraefumpdfacinoris,pcenas dedere:nampaucisfugadilapíIs,obtruncatiomnes
in campo iacuerejrarus tamen inultus interiit. Plures reperd funt , qui lancéis trans-
fofll, ad obtruncandum hoftem per ipfas haftas vindiítamaccepti vulneris petiere.
Delphino no tam iucunda,quàm neceflariaea victoria fuit,tanto empta cruore, nec
4o Baíilienfús amplius infeftandos cenfuit,quorum expugnado difficilis videbatur. In
Argentinenfes duxit,& late populatus agros.diuitem abegit predam. Verum excepta
Suizzarorum clade , qua: vires illorum valde attriuit,non tam illis grauis moleftufq;
ñiit,adüerfus quos rogatus intulit arma.quàm ipfís rogantibus iniurius , & pernicio-
fus:quorum non opes folum,fed liberi,atque vxores prarda fuerunt. Reuerfus ad pa
ttern > aduerfus Armeniaci comité duxit eius filium , quem fupra diximus in carcerc
necatum, quia fentire cum Anglicis videretur , & fororem apud illos nuptui tradere
cogitarèt;cepit eum Delphinus ex improuifo cogreflus , & captum duxit ad patrem;
cui cum fe purgaflet , in auito folio refti tutus eft.
Circa idem tempus Francifcus quidam non ignobilis eques genere Aragonenfis, f"^0™^
5 ° notus in armis,& Anglo militans, capto per furtu oppido Foforli,quod in Nortman- '"^ \¡¿m
niafitum,inpoteftateducisBritannia;fuir,duorumpotentiíIímorum regum Fran- fmFranw,
ciae,atque Anglixinterrupiflepacem vifuseft. De qua re dum inter ipfos vitro cirro-
que miífis legationibus contenditur,Flochcttus non paucis equidbus à rege Franciç mort.
profectus, quadrigas oneratas fœno in quo milites armad larerent , per pontem quo
Sequana fluuius iungitur , & Francis prebet in Nortmanniam iter , edo&os agreftes
О j
t*% COMMENT; PII РАРМ IL
duccrc iubet ; arque in medio pontis ad portam arcis , qua: pro euftodia loci {{lie erat
ereda fiftereripfe in iniidiis cum cohortibus fignu expedat, quo recepto , curn rnili-
tes è fúeno dilapfí portará perfregiflertt , trucidatiíque cuftodibus locum inuafiflent,
repente aduolans,& pontem & arcem in poteftatem recepit. Qua re cognita nil am
plias de violató foederc dífeeptatum öft.RexCarolus aperfe fe hoftem Anglorum di-
ditans, per cundem pontem i n Nortrrianniam traiecit copias. Ex altera parte Fran-
ciícus Britannia: princeps duxit exercitum tanquáerepti fíbi Foforfí vlturus iniuriá.
Düx Somerfeti Nortmanniam pro rege Angliae cum imperio tenebat. Quipoftqüá
tantambellimoleminfeverticognouiti Talbotum copiarum ducein, cuius fupra
meminimus rebus geftis iníighcm,Rothomagi apud fe efle iu ber, íperans eíus armis, i q
ac confilio ciuitatem,cuius nutarc ánimos animaduerterat,pofle in fide c6tineri: fed
fruftraconfílíumfuit. Rothomagcnfesvbi regem appropinquaredidiccrunt,miffis
legatis vita: ac rerum íüarurá padi falutem exercitum intra vrbem recepturos,& irü-
perata faduros fe promiíerunt. Quibüs i n fide acceptis,Tal botus cum duce , &c cete
ris Anglicis in arcem profugit, cuius oppugnatiene coepta interuétu Rhenati Anda-
gauenfis,his conditionibus de pace conuenit, vt Anglici, qua: obtinebant oppidis in
omni Nortmànniaexcederent:Dux & Talbotus cum fuis liberi eflent.Sedcum prç-
fedi oppidorum n5 parerent,dux Somerfeti dimiflis in arce Talboto , & duobus pri-
uignis fuis clam nauigauit in Angliam. Arx paulo poil deditaeft,&priuigniducis
cum Talboto in poteftatem Francorum peruenere. Talbotus cum eilet clara apud о 20
mnes fama,quam non malis artibus , fed robore corporis, & ingenii dexteritate in a-
perto Marte quefiuiflet, data fide quod aduerfus Frácos nullo deineeps in pra:lio mi-
litaret,libere dimfTus eftrtataeft apud omnes gentes virtutis admiratio:Hic anno lu-
bilei(vt fama eft) Indulgencia caufa Romam venit. Quidam putant , vt eius promiffi
quatreretabfolutionera,quoeratGallisobnoxius:nobisea res incömpcrtaeft. illud
conftat,Talbotü cum in Angliam rediíTet,iaraq}Caroluseui¿ta omni Nortmanniaj
Burdcgalam quoq; armis fubegiiret,non fine magnis copiis ab Henrico rege in Gua
ico ni ä, qua: pars Aquitaniç fuitjcum imperio miflum,&BurdegalaClaudiani quon
dam patriam,&: alia pleraque oppida,qua: ab Anglicis defciiierant,pamm vi , partim
voluntaria deditione recuperafle-Quibus cognitisGarolus è veftigio duos exercitus Ь 9
inftruxit , & alteri generum fuum comitem Clarimontis ducis Borbonii filium pra:-
fccit,5¿cumquindecimmillibuspugnatorum,actotius Gallica: militia: roboread
Burdegalam redo itinere contendere iuffit. Alterum quem ipfe dudauit ex purpura-
tis fuis confcripfít. Stamporum comes paulo poft in caftra venir , odingemos équi
tés fortiiTimç iuuentutis ex Britannia ducens. Hos Carolus fequi priorem exercitum
mandauit: qui cum feptem vt aiunt, leucis à Burdegalacoftitiflent,paruum quoddá
caftellum oppugnare cœperunt,occupata prius turri , & fagittariorum prafidio mu-
nita,qux inter caftellum & Burdegalam media fuit. Talbotus vbi cum duobus exer-
citibus pugnandum eflecognouit, eum prius aggredi ftatuit, quem minori negotio
fuperari pofle arbitratus eft.Egreflus cum robore fui exercitus ex Burdegala , veiperi 4 •
ad turrim , quam diximus occupatam , peruenit , eaque primo Ímpetu expugnata fa-
gittarios circiter quinquaginta comprehenfbs intererhir. Exin mane profedus , cum
aeeepiflet regium exercitum , fugam parare , veritus ne fibi è manibus pi a:da dilabe-
rctuîuifisaliisfequicum quingentis galeatis equitibus, & odingentis fagittariis,
properein hoftes aduolans tumultuârium pradium iniit. Confultauerant ínter fe bo
íles retro pedem fugiendo referre: verum pudore propinqui regis expetiri belli for-
tunam decreuerant. Eranteistercenta circiter tormenta «enea, qua: curribusaduc-
xerántica via,qua Talboto veniendum fuit,oppofuerunt:muItas praterea machinas
hinc atque inde locauerunt.quibus ignari hoftes confici poílent. Vt ergo furens Tal-
boti miles itinere, quodvnumpetebar in caftra hoílium nefciusmachinaçumpro- J-«
currit, dato tormentis igne primo congreíTu trecenti ferme milites ex Anglicis idu
lapidum periere. Quod vbi Talbotus animaduertit , filium , qui prope aderat egre-
giumadoleícentemvtabiret,& admeliorafefe témpora rcíbruaret admonuit. Atre-
fpondente filio non efle fibi ex eo pra:lio fugiendum,in quo pater periturus efíer.Ego
inquit3fi li, m u Ins rebus clarifíime geftis , пес mori fine gloria, пес fugere fine dede-
core
LIBER sËxrvs; щ
core póíTumtte nunc primum militare incipietem,nec fuga infamé , пес mors claru
faciét.Cüm fîlium non tarn p. terna monita,quàm pictas ipfa moueret.cohortatis fo-
ciis,vt forti animo pugnam re nregrarent,teftudinefuorüm facía inhoftes, quica-
ftrorummuniiiones nunquamcxirepraefumpíérantaudacib.inutdi?sanimis,haud
paruam illorú ltragem edidu.Sed cum hoftes partim loco, partim tormentis , ac Пи-
mero militum longe fuperioreseíTent.&iam crus Talboro lapis è tormento miflus
arrupiíTet3ca:físmaiori ex parte füis,&ipíé cum duobus filüs altero legitimo, alteró
extra matrimoniurn nato,& vno genero procumbehs cecidit. Hie fíoft tot fumptas
exhófte vidoriasciarilTími viri exitusfuit,quem Britoniim potiílíme сопЙапна,&
ï o audacia proftrauit.Burdegala iterum in poteftate regis Francorum facta eft.
Príufquamiftafíerent,Delphinús iterum noua in patrem irapercicus, ab eodif- ^¡¡¡^¿^
ceflk.indignarionis caufam fuifle cómemoránt, q4já fupra diximus , de pellice matn ¡T'Sdii
moIefta.Agnesquasdam cognomento bella non abiedo loco nata, adcüriam regis cemB'<rsu^-
venit : Ifabellam Rhenati coniugem ex prouincia fecuta , abeunte domina , inter art шы*™"
cillas Maria: regina; remanfit non fine infamia vulgati corporis. Hanc rex, cum eíTet mV* wrim '
facie pulcherri¡na,&fermonebbndoamareoccepit, breuiqj tempore adeo pe» díte "¿cátóü"*
arfit.vt net ad horam ea carCre poífet,irt menía,in cubiculo.iii cöfilio lateri eius fem- «»<>«.
per adharfit. Si q iís aliquando vel confeflor,vel alius au&oritate poterts , rege de ad
ultero coargukmegabatccmfuetUdiné ftupri fe habere,verum oble ¿tari facctiis,&:
4,0 blandimencisfeminae;l¡ceréíibi vt ceteris regibus fatuùmaliquem pertes fe habere,
cum quolaXaildianimigrat-a Verfaretur,necdiftarefemina,an mafeulus eíTet; fibi
femtnamobtigiMe,qua?fuis deliramentismultos immifceretiocos,atque hisnugis
excufari volebaerfed minime illam vtfatuamhabuit,cui & optima predia, & doria
multaconceíík,atq; in palattopoftreginam fecundo loco honorau;t, & duas exea
fubftulitfilias,quaspoftea Ludouicus regnum adeptus tanquam forores coimple-
xus eft,& mox alteram nuptui tradidit. Agnes igítur (vt pleriqj tradurtt) íecundi diífi-
di i occafio fuit,qua: vix, Vt ante diximus,Delphini manüs euafit : quidam turpiorem
afferuñtcaufam.IacóbusScotorumrex.qüi Carolo eilèt amiciflímus, & Anglis in-
fenfiífimus,ía:peq; Frahcorum regno fefecorhihodiffimumprebuilTct, quattuörfi-
5 o has iam viro maruras,& forma prxftantcs ad amicum mifit Tins tradendas , quando
per fe dare dótem nequiret. Carolus natü máiorcm Ludouico tradidit, aliar aliis nu-
pière,practer vnam,qux morbo quodarn correptä,blefa,& femimuta effecla eft. Si-
gifmundus Auílriarvnameárumduxít. Uludconftat,Delphinurn poftca vxoreni
odio habuiilc,illamq; morbum tificú incidiffe,ex quodeceílit,fiueharc, fíüe illa, aut
altera caula fuit.Ludouicus in Dclphinatüm íeccífit, ibiq; plùribus annis immora-
tus eft, née reu meatus à patrfc,redire dignatus:ícd illó inconful to,&, vt quida volunr,
ípreto, fecundum matrimoniurn cotraxit cumCarola ducis Sabaudiarfîlia.Carolus,
etfixgretulit, Delphinitarhen opera diflímuláuit, donee Anglis ex Francia pulfis,
procul ab hoftili meturemarifit. At vbi pax alta toto regno parta eft, Don Martiniirrt
4Ь Comitem(itaenimvocaüerunt)cum сорт aduerfus filium mifit, vtillum,oCcupatô
Delphinatu,captiuumadícdúcerct:cuiusaduétumcum Delphinus acccpiflet, ni
hil cun&atus,cum paucis fugam arripuit,adeo fibi metuens ac trepidans, v t fem per i
tergo inftare,atqüe vrgere partis équités cxiftimarct: atqueidcirco cum pcrueniflec
ad niontes,qui Burgundiahi cingunt, réperiíletq; fumino in cacumine bnGti Clau-
dii templum,id quafi Afylum ihgreflus,n5 prius egredi aufus eft, quàm exploratuni
habuir,nullos adefle in circuitu,qui ic quarrerertt.Ioachim copiarum du&orem , qui
ad infequendum miflus erat,tradunt aliqui,ipatium illi fugiendi pnebuiile,haud vti-
le arbitratú regio nocere fanguinirobquá rem ab eo poftea regnum adepto,bene ha
bit us eft. Delphinüm cüm veniflet ad PhilippümBürgundia: ducem,his viüm verbis
je. fuiíTe tradunt;Regius fanguis nullius terrç dominus cxtorris,&cxul ad tc venio(Bur-
gundorum princeps)iram patris fugio,& inimicorüm infidias, qui rhihi regis animu
abalienaruntíexcilfíusomniargcnto,Delphiriatumexiui: mendicare panem opor
tet^ longinquasadireprouincias,nifi me recipis,apud alios nuíquá tutus ero, nifî
incognitus. Non eft pater meus qui fledi precibus quéat, iugulabor fi manuieius
iacidero:Tu vnus esûi aduerfus eius furorem faluare roe potes. Quibüs diüis ma
О 4 \
i64 COMMENT. PII РАРЯ II.
didosoculosdefixit in terram.Philippusvbi filium regis ad fe venientem confpica-
tus eft,pronus in terram cecidit,ac more Gallico fuo domino adulatus , in amplexus
& ofcula vcnit,atque hoc fermone argram mentem folatus eft.Non es fine terrapul-
cherconfanguinee,cuius eft omnisprouincia mihi fubiccta: Tu meus dominus es,
& mea omnia tua funr. Pater tuus in me nullum habet imperium , ita in Atrebatenii
pace conuenimus:illo mortuo,tua hereditas erit,& me tibi parère oportebit.Cur no
p hodie futurum ample&ar dominum,& non regni heredi paream? Pone metum, re-
gem apud me3non exulem geres.-patri nihil in te licebit,in domum tuam venifti.im-
pera me,meofqj omnes,tuaiuiîa capeíTere fas eft. Sic except9 Dclphinus jpprias çdcs
inhabitauit,S¿ annua quattuor,&: viginti millia auri nummum accepit ex publico, &: i О
ad venationem,atquc alias voluptates idónea loca,pra:cepto principis facto, vt pri-
mumin Burgundia caput Delphinumcuncti venerarentur. Interea Delphinatusà
rege receptus eft,& omnia Delphini afportata bona:amici eius aut in carcerem con-
iecti,aut in exiliu miffi: vxor cum vna tantum tunica , & paucis famulis , & argenteis
duodecimrantura poculis,quasvocantTazias,fequi virum permiflàeft, ad quela-
cera prorfus,& deformis venit. Rex his cognitis, Burgundo mandat , filium fuum vti
ad fe remittat.IUe Carolu m nihil imperii in (c habere reipondet: Delphinum, qui fit
futurus dominus no pofleintiitumremittere,fuafurumvt fpontc fua ad patrem re-
deat,futurumfibi voluptad il paruerit,cuipatris,& filiidiífidium nunquam placue-
rit.Mituintur vitro citroq5legati, DelphinusiLurü fe ad patrem pollicetur, íieiusini- ¿o
mici ex curia pellantur,cum quibus non poifet tuto efle.Rex, qui côiîlio illorum re-
geretur,quos Delphinus odio habuit,iniquum filium efle dicit, qui patri vellet pra:-
ícribcreleges,& pro fuo arbitrio iftos,autillos eiicere.Inhunc modum res pluribus
annisductaeft.videbaturqi regis animus armis ex Burgundo filium vendicare vcl-
. le,& fiepe copias ad fines Burgundia: tranfmifit.NecBurgundus fibidefuit; congrc-
gauit&ipfefuascopias,&:opportunislocisconftituit,nc qua fieri poíTet improuiía
excurfio. Non erat Burgundo mens bellum régi inferre,fed illatum propuliàre. Rex
modo volcns,modonolens,nunquamdminvnopropofito fuit : verebatur & Bur-
gundum,&filium;necfatisfuisducibusconfidebat, & iamienio frigidus , &inter
fcorta langues, nihil magnum auderepoterat,quamuisArmeniaci comité omni prl- 3 °
uatum imperiointer Parifios cuftodiri mandauerit,de cuius inceftu cum forore co-
miíTofupraretulimus. Dédit & auxilia Rhenato Andcgauenfi aduerfus Ferdinandu
Sicilia: regem.Miiît legatos ad conuentumMantuanum,vt prxfcriptum eft:conatus
eft omnes Italia: potentatus aduerfus PiumPontificem armare,nec potuit.Poftremo
validas armatorcim cohortes aduerfus Genuenfes tranfmifit, qux vt ante diximus
funditusdeleta:fuere.Ipfe paulo poft paths dementiam imiratus,venenofeperituru
exiftimans ab omni eibo abftinuit,nec prxguftanti filio credidit, qui alter fupererat
nomine Carol us,annos circiter quindecim natus. Adftabant amici, &: cofanguinei,
pereuntemqj fame regem cementes multis prccibus vt ederet fruftra fuadebant: Sic
rex inedia maceratus,& morbo quodam,quemilliaiunt inguttureprouenifle , vita 4°
exceifit:Rex fuo a:uo & magnus,& memorabilis, cuius in vtramqj partem admirari
fortunam licet.
^'bidouki ûs morte reS's auchta apud Ту bur,exequias ei non fine lacrymis duxit. Delphi-
toronatio, t- nus in paterno regno ab exilio reúerfus fumma omnium concordia exceptus eft.Ini-
iufqueexi. micinil aufiaduerfari:fuopte ingenio exiliu aííumpíerunt:virinireges acpopulifre-
prs.iudia,& quenteslegationes ad eumcongratulatummifere.Ex Italia quoq3 oratores acceife-
ixtmñto runt,Veneti,&: Mediolanenfes,&: omnium admiratu digniorcsFlorentini.Pontifex
^nufs*'"* PP'^coPurn Atrebatenfemlcgatummifit,quinouoRegi benediceret, eiqj religioné
Chriftianamcommendarer:fuaderetpragmaticam fanctionemè regno auferre, &
egregium aliquid aduerfus Turcas pro Catholica religioné parare principium regni J о
eius admirationedignum.Coronatus eft fumma pompa&pace, adftante Philippo
Burgundiç duce,&:omni Galliarum nobilitate.Prima eius profeffio extitit,pragma-
ticam fanctionem,quam paterinduxerat,feprorfus eliminare, & Apoftolica: fediin
rebus Ecclefiafticisiummum imperium permittere,nec opus monitore Atrebatenii
epiícopo fuit,idiampridem facturum fe beato Petro Apoftolorum principi vouerar,
fi pater-
LIBER SEXT'VS. iéj
ù paternum folium aliquando confcenderet. Veniehtibus ad eUm Parlament! re-
&6ribus,&fuaoffidaconfirmaripetentibus)durerefpondit,qui vcl iuftitiam ven-
derent,veliuraignorarent:Scurras&hiftriones,&:ioculatores ex curia pepulit;pur-
pureas veftes eos tantum déferre paim«;, qui certum nobilitatis gradum attigifíentí
monafteriis&eceleííis multa donauitiCarolo Andegauéil venia dedit, leges pluri-
mas pro regni vtilitate.aut nouas edidit,aut antiquas inftaurauit. Qua: cum accepif-
fetcomcj Don Martinus,dc dementia tantiprincipisfperans, è latebris erumpens,
incognitus ad cubiculú regis peruen t,atqj ibi proftratusrEcce me,inquit,rex pecca-
uiinte dominummeum, da mihi veniáj&noliagere mecum fecundú iniquitates^.
i o measjfed pro tua magna mifericordiajfufcipe me in gratiam tuá\ Obftupuit rex -} vifo^
ante iè homineinimicil11mo,qu5itatuiiîêtinterprimos perderé: moxqjita fatuseíh
Sacri penates,& quam tibi de noftxa dementia perfuaílííi opinio, vitam tibi hodie
feruant; Abi extra regnum,& amplius confpeâui noftro ne tc obiecerisj niil pro tuis
operibusiudicio ítacurum:dicenti,iterpericulofurr.,neq; pecunias fehabere,quibus
inexilium proficifceretur,argentum deditj& comites,qui tutum educeret. Hxclau-
data contra pler.sqj indigna vifafunt tanto principe; Pecunias diligenter cohquifr-
uit,tributagrauioraimpofuit,ftipertdiacomminuit,&quibufdam proceribus pror*
fusadímit.Qûcresmiiltumilbi fauorisdeiraxitapudeosJquifolitiex publico viue*
re,ad priuatam menlam redadti Cum.
fo Ad Pium(d um ifta geruntur in GalIis)oratores ex Gypro venere,£pifcopusNico- örMeh*i*
fieniis,& in iignis quidam doétor,ab со miifij qui deturbato vero rege per arma &- ngucî^
gyptiorum Iacobus Ludinianus Ioannis regis filius feie regem conlh'tUerat : dere- rwH ,xP'e-
busCyprianisalio loco dicemus: nam & Gariota regina paulo poll: regno pulfa ad яшЛРм
Ponc.ricem venit.Pontitex indignos hesoratorescenfuit,quitanquam regis nuncii
excipcrcncur:nemohisobuiam luit, hon xenia miflajauditi priuatim,& increpati
funtquieiuslegationemacceperint,quemfcirentadulterinumeiTercgcm,&iními-
coprindpiChriftiana:religionisiuratum;multailIiincaufa Iacobi fui regis dixere*
verum prorfus,6¿ longe mendicata.Qui vbide rebus publicis nihil impetrare potue-
runt,ad priuata ieconuertere,vt faltem aliquas fecum afferre litteras poifent more
3o Romana:curia:obfígnatas,quasplebibusoítenderenr,&pro fuá libídine interpre-
tarentur:fedPcntifcxgriecanica:artisnoignarus,eosprorfusvacuosremifit. Quod /
acceptiilimum fuit oratoribus Ludouici Sabaudia:ducis,qui pratfentes aderant.
Gcorgius Scanderbechius dum iítageruntur,qui paulo ante non paruam fuorum scmánU.
manumfuppetias Fcrdinandomiferat,n5fatisamico factum extimansj niil per fe i- ^ф^^
pfum 1 11 i militarer,nouo dele&u militum habito ex Aíbania>qua: olim pars Macedo- лтшт, &
nix fait in kaliam nauigauit.Inuentifque prioribus copiis,inagrum Tarentiniprin- ™™«*ГЯ
cipis ducens,longe lateqj terram populatus eft.Equitatus eius leuis armaturae fuit, е- *ffc giflà,
quiveljces.&ailuetimaioin prouinciaplana, &latepatenti nihil tutum dimiferet Ç4*"* сш?
nulla tamprocularmentalatuere,qua:vniusdiei curiu non apprehedennt,aptiíH- ioqmum,(¿
40 ma funis ас rapinisades,belloinutilis,quod more Itálico gerituraduerfus enfes, ac^"
tela nollra inermis. Prafectus arcisTrancnlls per idem tépus occulta cum hoftibus
confilia :nierat,atqj inarrhatus auro defeccioné parabat.Quod cum reiciîètGeorgi-
us Tranum profcctus,illum quail amicum ad iè vocat; venientemqj capit , & arcem
nouis euftodibus implet,eoq> modo faluata eft magni momenti ciuitas, qua: quam-
uis poftea in hoítiumpoteftatem feditione ciuium peruencrit; retenta tarnen arce,
per capitula pads iterum Ferdinandifactaeft.Cum procul aliquando Iacobus Pici-
ninus eius turmas cötemplatuseflct,miilt tubicincm , quifldem euntiad íepubli-
cam daret: Georgias ad medium circiter ípacium cum duobus comitibus profecliusi
Picinsnum cum totidem ad fe profícifei m'andauit, profe£tumq¡ multis verbis coar-
jo guit,quod adueríus regem de íe oprime meritum militaret;& cum fediceret Arago -
neníem,Gallorum ligna fequeretur,immemor eorum beneficiorum,qua? fibi, & pa
th ргжШыГег A|foníus:Picininus purgare íe, quod inuitus à Ferdinande defece-
íir,hdem libi non ícruaram dicere, Mediolancníem prindpem multis modis aecu-
íate,qui íe inter &: Ferdinandum diíTidium procurauerit.Interloquendum paulatim
pede m referrc,íecumq; auditorcm ducete,ilgnumq; fuis vt propere aecurrerent, ae
i66 COMMENT. PII PAPiE II.
qucilluminterciperent,darc.Pra:fenfitGeorgiusdolos3&:interruptofermonc,adru-
os céleri curfu fefe recepit*
ynncfUT» Princeps Tarentinus cum fepefubditorum querelas audiflet ante Albanenfium
гл ad Scan- ОГЗ fugientium,în hune rnodum fcripfiiTe fertur.Ioannes Antonius princeps Taren-
dtrbtchium, tiGeorgio Albanofaluterti-Decebat te,quem bello darum fortuna fecerat, hoftes,
«umm>?'~ quos aliquando pro Chriftiana religionepropulfandos elegeras, adinternitionem
doxa, tt#s. viqjperfequi:&: non illispaululumirritatisrelióro campo in Italiam aduerfus Chri-
fum' ftianos arma profefre,qua: tibi caufa contra me eft.?quid ego aliquando in te pecca-
îiîquae vnqua inter nos antea fuerunt iurgia?difpoliafti agros meos,& in meos fub-
ïicos crudeliter debacchatus cs,bellumque prius intulifti, quàm indixifti. Dicis te i о
pugilemfortirnmumeíTeChriftiana:religionis,&eaminfequerisgentem, qua: iure
mérito ChriftiamíTima vocitatur. Aduerfus Francos conuertiftiferrum, quorum eft
Sicilia? regnum:fperaftí te forfitan aduerfus efFeminatosTurcas,autimbeílesGrarcu
los pugnam conferturum.quorum confueueris terga ferire: alios hic viros inuenies,
quamuis horribilem tuum áípectum ferunt,nemo tarnen faciem tuamfugiet; vltro
te laceflet miles noíter,aecfaciem Albanam timcbitltalicus fanguis; nouimus ge
nus veftrum , quaíí pécora extimamus Albanos.Pudet tarn vilem gentem hoftis ha
bere locojnec tu tibi tantum negotii arrogalTès,fi potuiíTes domi manere:fugiftiTur-
carumimpetum,&cumpropriam tueri domumnequires, alienam inuadere cogi-
tafti.Deceptus es,nifl pro domo quíeris fepulchrum. Vale. Ad liare reíponfum in 20
hancfententiamredditumaccepimus,Georgius Albania; dominus, Ioanni Anto
nio principiTarentifalutem.Naclus cum horte religionis inducias, nolui amicum
meo auxilio fraudan: farpe mihi Alfonfus aduerfus Turcas pericliranti fuppetias mi-
íit;ingratusfuerim,niíí filio rependerim vices, lllumego tibi regem fuiflè memini;
curnonfucceditpatriapud tefilius?Patremadorafti,&fîliumqua'ris eiicereî Vnde
hace tibi au¿toritas?Tuum ne aiuntan Romani Pontifîcis eíTe Sicilia; reges confti-
tuere?Ego Ferdinandum regis fîlium ab Apoftolica fede regem declaracum adiutu-
rus veni aduerfus perrídiam tuam,&innumerabiles proditiones procerum regni hu-
ius.Dabitispœnastemeratx fldei, пес femper impune peierabitis : haremihi tecum
belli caufa,non minus hic mereor,quàm dum Turcis infto.-пес tu melior Turca es : 3 0
funtenimquiteputantnullifecbe addi&um.Tu mihi Francos obiieis , & nomina
Gallorum,quibus pro religionc magna pradia decertauerint ? Nolo de rebus anti-
quisdiíTerere,qüa:fortaíre multo minora fuerunt, quàm fama feruntur: illud con-
ftat,xtaterioftra fréquentes Atagonenííum cbíTesAcgeum percurrifl'e pelagus,Tur-
carumvexaíleÍittora,multasexhoftcpra:dasattuliírc.Timuit aliquando Turca A-
ragonenfes,3¿Troiainhoftiumfaucibus,víq; in hanc diem Aragoncnfium armis
defenditur.Quidmihi veteracommemoraSj&nouaprajterisíMittanturfamiliarom
mores,&:aratoresadrfgnum,regesadaratrum redeunt: пес virtute diuturniorem
nobilitatem inuenias. Non me fugit teolim Gallico generi fu i fie infenfiífimum:
namtepotiíIÍmumadiutore Alfonfus Gallos eiecinnefcio qua: noua virtus emcrfit, 4°
íldusfortaíTealiquodnouumilluxit, quod inter Gallos demiraris. Defpicisdeindc
gentem noftram,&quafi pécora ducis Albanos, more tuo contumeliofe loqueris,
пес noftrigerieris originem noífe videris:maiorcs noftri Epirota; fuerunt, ex quibus
ille Pyrrhus prodiitjCuiusvix ferre impetum Romani potuerunt, & qui Tarentum
&aliamultaItaliaelocaarmisoccupauit.NoneftquódEpirotis viris fortiífimis Ta-'
rentinosobiieiasmadidum genus hominum,& ad legendos pifeieulosnatum. Sidi-
xeris Macedonia; partem eile Albaniam,longenobiliores concedis auos, qui iùb A-
lexandro vfqs in Indiam penetrauere;gentibus vniuerfis,qua; occurrcrunt,in medio
incredibili felicitatcproftratis.Exillis ortum habent hi homines , quos tu pécora vo-
casrfi fumus pecora,& no eft mutata rerum natura,cur fugitis homines anee pécora ? 5 c
Superiorib.diebus iarpe factum eft periculum Albani an Apuli armenta ruerintmeqj
ego quempiam adhuc reperi,qui meum vultum ferre potuerit, tuorü militum,quàm
bene armata fint terga pulebra didici,thoracem adhuc nullü ipeebre potui , пес fa
ciem cuiufpiamnoui,nifieorum quos in vincula conieci. Necegotuam quarro do-
mum,quädo mihi mea Otis eft. verum do operam ne tu , qui fa?pe vicinos proceres è
fuis
LIBER SÈXTVS. ïêf
filis poíTeíIionibus precipitafti,etiam regem poílís eiicere,&quo4 iníqua mente per-
fuaiifti,regnum inuaderejin quo labore fi fortafle cadehs fepcliar,vt mihi auguraris,
prçm ia tame feret animus à reclore omnium Deo,fi non perfecb'.at meditati &¿ per-
tentati egregii facinoi is.Vale.Tot ampullofa verba vltro citroq; miíTa,non fiuit Ma-r
humetesTurcarum dominus m^gni aliquid prodücere, qui rupro induciarum fce-
derc,crcbris excur fionibus vexare Albanos cœpit,eaq} resGeorgium ex Italia quaoir
primumreuocauit,ne dum alierta tuercfur,perderet fuá.
Piusinrcreaa:ftateiamexa&a,inüitatüsáIoannefan£tiSixti cardinaíi, vt mona- stcefliu p¡¡
fteriumSublaceníe,cuiuseíTetadminiftrator inuiferer,tranfmiíToapudTybur Ani- 52¡£*¡
Jo ene,fin fträeiusripam fecutuslaxandi animigratia,cum quactuorcardinahb.perc- Utmm »u
greproficifcitur.Primáq;illinoxpéracHeftih Vicouaro: quidam Varrdnis vicum, "V^V^f*
quidam Vari appcllandum< eníenúoppidum eftin altarupefitum, triahgüli forma
gercns,duo latera praruptatucntür faxa hinc riuo feifla perenni, inde ad Aniertis
cuifirá vfqtie protenfa:tertium latüs altiífima turn's, & arx muhitiífima défendit , 8¿
fofia manufacia.Adíunt vcft gia prifcçnobilitatis magna pars muri ex quadratis in-
getu¡smoÍislapidibus,qualcsinarttiquisoperibuscernimus: iacentftatua: infrufta
ai/»edç,nondum poficoartifîcisingenio,& columna: plures.Francifcüs Vrfinus vr-
bis prarfeclus nobile facellüm inchoauit ex marmorecandidiífitno, adorhauitqjftaT
tuis cgregiis,& floribus vt rtoftra funt témpora noncontemnendis : morte prauien-
Xo tus non abfoluit opus, nêc fuCCcfloreb inter fe ármis pro hereditatecohtendentcs,
manum adhuccxcremáappofuere.Piusindu]gehtiaslocoafcripfit,vt pctficialiquá-
do poíTecxubiculum ei in edibus fuit,quar Anieni fupererr.inet , ex quo gratiflimüs
reddcbatur afpcd is,&: iimul ex propinquo monte trans flume adhuc viridi &fr5do •
fonemorecooperto.ImacircafluuiumloCa,aütpratafuerunt,autvinca:;colles vfi#
ad medium vicis occupauit:ceteta glandifera quercus.Ex hoc loco adfahcKíClemé-
' tem peruencum eft,quafi ad paífuüm duo milliâaccolae mira religionecolunt,& viri
opinionefancti inhabitant cremitar.Plana loci eft faciès: verum retro in Anieneadeo
prof i nda: rupes ineum bunt,vt vix pateat in aquam afpe£tus. Pontifex iacellum in-
gr. ílus,oratione fa&a,&benedicb'seremitisiterprofecutusnufquam proeul ab A-
3ö nie- lerectffic. Multa videbantur hinc atque indc caftella in lümmis edita iugis, ex
quib.viri paúl m ас midieres, fehes,pueri,ac püellXcateruatim deícehdehtes Potifici
occurrebanc bened:£tioné eXcepturi,&£ alii vinüm,alii cibaria offerebant. Pontifex
appararifibiin viaprandiumiuflit.qUoinlocolimpidiffimusaliqüis featuriret fohsi
incredibile dictu cft,quoc lucidi in Anienem riui decurrant,quot featuriant ih vtra-
queripa perennes aquç, verum fuboppidoHauftä tantus aquarum ex viuo faXo c-
niergit impetus,quantum mola» quattuor.âut plures requirant pulfu perpetuo agita-
da?:fons eft inter faxa quafi ad areç magnitudinem patens,hon altior homine,in fun*
do glarea n itcns,qiue pluribus irt locis pro Venarüm featurigine, hon fine dulci mur
mure falit.aqua ipfa chryftallina ad fundum vfque perfpicua.gelida, 8¿ düleis. Super
40 hurte fontem Pontifex cum câfdihalibus pfarifus eft, ad potus fingulos lyrhphas re
centes exhauriens,idem & cardinales fecere.Quibus n5 tanta in vini fuauitate, qua-
ta in aquifrigidiraceVoluptas fuit. Plebs omnis in pratis vitra fohtemcibo excepta
eft.quamuis eilcnt turbç mult£,quçad vifendümPontificem ex caftellis propinquis
accarrerjnt.Peractoprandioagre(teslôcorûm,VtPontifîcigratiiîcarentur, ingreflî
flumenaduerfusaquaicurfum pifeari cceperunt: Pontifex i uXtaripam (erantenim
pcata&agri)iterhabens,pifcantesirttüebatur:illiad omnem pifeis capturam, fub->
iatoclamorePontificemiàlutabant,trutâfqueipfas(nequeenim alium fere pifeeni
producitamnisjadminiftros Pontificis deferebanc:arq;ita non fine ingehtivolupta*
te magnam itinens pareem peregit»
jo Cum ventumeflet inter vineas oppidi Subiacenfis,ibi cardirtalisôccûrri^&pàû- oppidum
lo po ft facerdot um monachórumq; pompa. Exceptuseft Pdnnfex fummo populi s*bUcenft
defi Jeriomeq; enim memoria hominum Romanus Pontifexillic alius fuerat.Oppi-
dum eft multa plebe refcrtum;rupédomusobfedere,alterafuper altera fita:: infum- &*мт»Ьл.
mo cacumineaixeftpropcmoduminexpugnabilis,niíi valle ínterie&a rupe alcior ^1"™%
im minerct. Anio magnam oppidi partem ambit: ex oppido ad monafterium Subía- /л»ат*тяк
i68 С О M M Е N Т. Р I I P A P JE 1 1.
cenfe eft via duorummilliarium per abruptas petras,& difficiles aditus, quos facile
liceathoftipra:cludcrc:vbiadmonafterium ventum eft, ibi tantumin piano fpatii
repertum, quantum ad Ecclefiamclauftrum,& officinas cernobio neceíTarias con-
ftruendas opus fuit:quae omnia magno fumptu conftruxere priores. Hic Pontifex
cum vineam nouam magna vi ferri in faxo plantatam vidiflet, rubentibus vuis vbe-
rem,vndiquemuro feptam,&oliuetocin£tam virenti,& in medio rorcular, ac do-
mum ad habitandumcandidarn,percuncbtusquisnoui operisauâorefTetirefpon-
fum accepitjEpifcopum quendam Siluenfem , hominem Hifpanum , ex Lufitania
natum,ecclefiafticarum pomparum ta:dio,&:mundialis cura: odio fatígatum,Eccle-
íix (их rcnuntiafle:refcruataq; íibi annua penfíone,ex qua poflet honefte vitam tra- 1 0
ducere,hucprofe¿tum inter fraires non mutatohabitu degere, diuinis officiis in-
tereífe.celebrare quandofibi ex animo detur: prater hbertatcm & veftem nihil à
monachodiftare; ab hod domum& vineam conftrucbm, cuius magna fint proué-
mramonachisemolumenta.Pontifexadíeepifcopum vocauit,&: cognita caufa re-
nuntiationisEcclcíía:,acdele&a:folitudinis,propofitum laudauit,qui nouerir pro
cxkftibus terrena commü tare:ille paulo poft ex hac vita deceífit.Beatus profe&o,fi
( vt credibile eft) verus fuit mundi coniemptus,& fpreta noftri ßeculi dignitate,quç-
íka eftmaior.Parsmonachoruminhoc monafterio,quod Sublacenfe diximus ap-
pellari,diesac noches gratiífimas Deo laudes canit;Pars in altero, quod fpecusvoci-
tant,ad quod mille paífibus afcenditur,via difficili,& ferro fa£ta, adeoque praícipiti, *e
vtabfquehorrore adirinequeat:hincprofundiífimain Anienemdefcendenterupe,
inde altiífimo imminente laxo,necacceffibilis vilo pacto, nifi modo ad dexteram,
modo ad íiniftram varios agens flexus in anguis morem ab imo vfqj ad fummum du-
cb,&plerifqueinlocismurodefenfafuiíTet:Monafterium fubaltiífimo faxoa:difi-
catum eft,ita vt magna pars eiüs vicerrrte&i gerat,partem exterius coftruxere ardes
ipía facra&officinaemonachorummultar intra faxum patent. Bencdi&us magnus
ille monachorum pater,& Deo plenus , in quo Nurfia totum quod habuit bonitatis
eíFudit,priufquam domusaliquahoc in loi o conftrudta effet, aut homo quifpiam
habitaret,folus in hac eremo pamitentiçfibi locum dclegit: procul ab humano cultu
nulii cognitus nifi Deo,induriffimo fibi lapide le&umftrauit:hic fe vigiliis ac ieiu- 3Ü
niis macerauir,hicDeo gratiífimum praebuit famulatum:iecuti funt eum difcipuli,&
eeeptaefthabitari (pclunca,ficut in altis fcopulis nidos videmus arundinum in cre-
pidine lapidum;ita eft hoc monafterium cerneré affixum fublimi faxo , ex quo fiepe
fruitra concidunt,quíc aut monachos perimunt,aut auhficii ruín.im faciunt : multa
hiclan&i virimuaCularefcruntur,&tintinnabulumoftêditur,quodiabolusillufifle
bonis operibus conatus eíbmonachi circiter viginti hic degunt, ( vt pareil credere )
Deo cari, nunquam carnes edunr,vimimmultadomätaqua, iciunia longa produ-
cunt;luxuria eft duo oua comedifle,olcribus &: pane veícuntunadfmt 6¿ Icgumina:
his epulis menfamonerantjbreuiífimum tempus cibo datur, nec multo mains fom-
no;reliquumiuorationeconfumunt:remdiuinam peraguntfumma deuorione, &40
pfallunt Deo confidentenmaior pars fenum eft,quorum plerique inoffenfa valetu-
dine ad o&uagefimíí annum peruenere,vultu álacres, & alloquio venerabiles : quo
rum vnica cura eft,diftoluitandem,& effecum Chrifto. Pius cum fuperius, arqne
inferiusinvtroquemonaftcriorem diuinam coram fe celebran iuififlet, &: omnia
loca exofculatus effet; qua: fama vulgaret Bencdidi corpus tctigiiTe : fpirituales gra
das elargitus,quasmonachipctiuere,&: omnium confeientiis abunde faturatis, ad
oppidum pernocfaturus defcendit : indeque die fequcnti tranfmiffo per pontcm
Anienemmontempra:altum,acdifficilem fuperauit,& in vallem nemorofam de-
fcendit,inquamdefluentesaqua:,noninuenientesexitum,ftagnum quoddam effi-
ciunt,& paluftria loca íilueftribus idónea porcis:prope adfunt prara,& vndique col- у о
les altiífimis veftiti nemoribus.Hic Pontifici prandjum apparatum eft, ad quod car- 1
dinalisTheanenfisfecontulit:Federicus Vrbinas cum exercitu feqncbatur aduer-
fus ducem Sora: profe£turus,atque ea fa£r.urus,qua: iam fupra fafta defcripfimus.ne-
queenim extempore luo nobis hiftoriatexitur: rem geftam trjderc ex vero rona-
mu^quocunque tandem oceurrerint vel anno,velmenfe,nifihoc diJigenter fuerit •
à nobis
LIBER SEXTVS. iè$
à nobis notatum : fortaflc hoclaboris alius aflumet , vt fuis queque remporibus red-
dar. Nobis non tantum ocii fuir. CardinalisTheanenfi.. fado cum Pontífice pran-
d¡o,ad cxcrcitu rediit:Pontifex benedido popuIo,qui multus erat n pratis,per afper-
rimos,acnemorofos montes in Campaniam defcenditèregioneoppidi PalIiam.Ni-
colaus quintus id oppidum familia: Comitum eripuit,in pa?nam conamifli crim nis.
Prolper cum fratre vrbis pra:fedo,& nepotibus occurrit, fc fuaque Pontifia ofFe- гылг**х,
rens: cum ad locum ventumena,exquolicebatZinazanumintutri,deiîiiensequo 'j^MxiH
pra:fedus,&antcPontificem genua flcdens.-Illa,inquit,domus mea cil : palatium е-
gregium,& alta tecla demonftrans , qua: Martinus quintus fibi & fuis gentilibus ardi-
1 ° ficauit.Oro hue defcende Pater,neque hoipitium dedignare : quod perfarpe tuus an-
Ceceftor inhabitauit,& locum,& dominum fi veneris tua pra:ièntiamagnificabit.In-
crat PontirTci eius loci ingens vifendi cupido : de quo multa vel puer audierat, & an
Martini opera fua excédèrent anxius erat agnofcere. At cum prafedus fupei iori an
no cunda Pontifias mandata cótempfiflet,indignus vifus eft, qui tanti hofpic/s prx-
fentiagloriari poiTet : germanus eius Adoardus Marforum dux in oppido Cauarum,
quos quidam Gabios eile putan t,Pontifîcem excepit , & fummis cumulauit honori-
bus.hic res miranda vifa eft,& qua: milli fîdem fadura videatur,n ifi cuius oculi teftes
fuerint. Terra eft ante oppidum argillofa, paruam implens fcrobcm,in qua Hue ba-
culum,ííuegladium impegeris.atqueadmorulamdiiniieris, nulla vi poflîseducere:
¿o narrara eft hiftoriaPontifici;fabulamputauit,noluit credere, nifipoftquam cubicu-
lariis ac medicis ad vifendum miflls,rei periculum factum eft.TonforPontificis cum
impadum ferrum nullo ingenio,nulla vi poflct extrahere,attonitus relidogladio ad
Poncificem rediens,dicatum darmoni locum exclamauit : qui ferrum lignumque o-
mne immiilum in terra: vifecra retineret. Plinium non latuit hoc miraculurmcuius
illa fu nt verba: Ad aras mutias in Vehiente,& apud Tufcubnum,& in filua Ciminia,
loca funtjin quibus in terra dep aft a non extrahuntur. Ex Caueis ad Pramefte ventu
eft antiquum,^ memorabile oppidum,& magnis Romanorú cladibus infigne.Rui-
пж hod:c funt antiqux nobilitatis.-lacera hinc atq, inde palada iaccnt , & templorum
difieda frufta,&murorfpquadrati lapides vixcredibilis magnitudinis.Agreftes babi-
3 о tant pauci,quos fola foli retinet vbertas ,fub Eugenio melior fuerar,fed rebellante ad-
uerfus Ecclcfia loci tyranno,Patriarcha Alexandrinus natione Cornetanus exercitii
vrbi ^mouit,quauisincxpugnabilis videretur,ardui montis defenfa fitu,nec propu-
gnacoribus deftitucajvidoria peperit pra:cifus aqua:dudus,qui vnicus vrbi piarbebat
potCndirepta ciuitas eft,atqj incenfa,&omni foluto muro abfq; habitatore relidarec-
clefiarum campana: ad Cornetü delata:, Stephanus Columnêiis fub Nicolao quinto
muros inftaurauit,habitatores reduxit,&arcem infummo vértice moncis çdificauit.
DimifloPrenefte,Pontifex Paflaranum circa meridiem venit:fub oppido largus, **f¡*l¿
& limpidiífimus fons emanat,cuius aquam cam efle fcrunt,quam prafedus arcis ex ^p,
altiílímo puteo per funes exhaurit:adhunc fontem Рара:,& cardinalibus in taberna i»m.*cve-
4o culis,q ua: de ramalibus raptim compoíita fuerant, cœnam parauere , erat enim iciu- ^¡^¡T
nium, pifees è proximis lacubus multitudini fatisfecere. Exhinc Tybur reuetum eft, gtmium^
atq; inde paulo poft pridie nonas Odobris Romam reditu , dudis in obíidú numero всет/ш-
quicimq3imgisfeditiofividebantur,inter quos prxcipui fuere Ioannes,Toccius,&
Clemens. Redeunti Pontifíci cardinaliü ordo obuiam fadus eft,&Thomas Amoreç
Deípotus,& legarorum diuerfarú gentiü, ac regum ingèns caterua externis moribus,
ac veftibus admirabiles.Prsecipue vero in fe omniú cóuertit oculos regis Polonia: le-
gatio.quam proceri iuuenes elegati facie,ac flauis crinibus poft tergü vento dimiflis,
in vcfte viridi non pauciprarcedebant, altisacprepinguibusinfedentes quis, manu
baliftasmoregentisvnoexlatere,&aliogladiú,&pharetráexpcllelybiftid s vrfçfa-
y o giteis plcnágcftanteSjfuper crines aut leué pileum viridi colore pennatú, aut ex flori-
bus ferta tulcre,fuprahumana ípecié vifa iuuenú forma.Qui appropinquante Pontí
fice ab equis defilientes proni in terra cum legationis principibus Saluatoris Vicariü
adoraucrunt,quem antea nunquam vidcrant.Ipfe Vrbé ingreíTus fummo ciuium fa-
uore exceptus,falütatis in Bafihca fandi Petri beatis Apoftolis, in palatium Apoftoli-
cum fefe recepitjCum non tres menfes Íntegros abfuifler.
P
СО M MEN TARI О RVM
PII II. PONT- MAX.

LIBER SEPTIMVS.
Ceß* f$ in. Ac in Italia dum gcruntur, apud citeriores Hiípanos interpa-

tejlmt btü* trem&filium noua fufeirantur incendia, quxfinetioftrifatcuii
Cathnlano -
rum , &po nequeunt infamia recitari. Ioannes Alfonfi regis Aragonumger-
tril nduerfin manus, cum fine regno degeret , Blancam Nauarrenfium regi-
fiUum.
namduxitvxorem,& dotalercgnum ca conditióneaccepit, vt
mafculo nafcenti,eum veniflèt ad çratem, cederet.Regnauir plu-
ribus annis,filium ex coniuge Carolú fuftulit , & filias duas , qua-
rum alteram comiti Fuxi dédit vxorem , alteram , qux matris nomen tulit , Henrico
regis CafteIlxfiIiocopuIau¡t:quam fua culpa ( vir enim eratimpotens) cum cogno-
fcere nó poflèt , quafi arcbm i epudiauit,& aliam fuperduxit ex domo Portugallcnfi, i о
quam felicioribus auxiliisnuptam, priusingrauidatam, quàm corruptam eile dixe-
runtrfuerunt quivimieminisinoftioefFufifecretospenctrafle panniculosaffirma-
uere : quidam ab alio eognitam crediderunt. Henrico iam regehcredem cupiente,
qui fuus haberetur illa femina pepcrit. Carolus cum ad virilem attatem peruenifiet,
maternum regnum repetiit: negauit pater fe dwm viueret regni fafcibus poiTe carere,
nec ferendum eflè fub rege filio priuatam vitam patrem agere. Vernum eft ad arma,
adeoquecrudclibusodiisdecertatum , vt alter in alterum infeftishaftisprocurrere
non dubiiauerit : auertit aftantium pietas tantum nefas , & vtriufquefcrrum in alie
nas diui rtitacies.Regnum multar calamitates afflixere,cunipars procerumfilio,pars
patriaufcultaret. Sa'pepaxfacbeft, faepe bellum innouatum, nunquam diuturna 10
quies. Pampalonia caput regni diu in partibus Caroli fuit: vnde profe ¿ti pradabun-
di milites, vniuetfam prouinciam vexauere. lmpotens tandem Carolus, quârris
impetum fubftincret-EgreiTus regnum,vicinorum regum fiuftra implorauit auxilia.
Poftremoinltaliam venit fub Califto tercio, & ad Alfonfum patruum Neapolim vf-
que profectus eft,à q uo benigne viílis , eos honores accepit , qui regis filio deberen-
tur. At cum ille paulo poft obiiífet,in Siciliam nauigauit , vbi per annú , &menfcs ali
quot obferuatus eft.Cum Lupus infulam gubernans,&: Siculi omnes eum in honore
habercnt,originem ex Siculis dacentem regibus , Joannes interca excepto Neapolr-
tano cunda fratris reo na nulla refiftente ad fe traxit. Quibus cognitis inops confílii,
teomnirelquafpedeftitutus Carolus,reconciliandamfibipatrisgratiamftatuit;&: 3 o
alTumptis il'cum Lupo , ac praftantibus Sicilienfium legatis, quibus interceíloribus
vteretur,inMaioricamnauigauit:Interuenerunt&Cathalanioratores,quipatri pro
filio fuppbcarent:data eft venia feu vera,feu fieb. Carolus ad Barchinoncnfes , quaíi
cutiíTimum aliquod afylum confugit : duxerat iampridem , Blanca mortua , Ioannes
alteram vxorem Ioannam regni Caftellx Admiran filiam , quam ita perdite adama-
uir,vt fine illa vixadhoramviuerepoífecrederetur, vtfuntin adolefcentulas con-
iugesdeliri fenes. Ex bacilli altera foboles mafeulinaexorta eft, Ferdinandus, cui
parentes regnum cuperent. Regina vbi priuignum Barchinona appuliífe didicir,
ad cum falutatum venit , & quafi filium complexa eft ante fe natum , atque vt potuit
muliebribus blandimentisdeliniuit. Non multo poft iuflltrex curias apudllerdam 40
conuenire. Itaenimvocantprouinciarumconucntus. Vocatusefteo Carolustan-
quam de regni rebus grauioribus cum ceteris proceribus traclaturus. Tum primum
filiuspoft longam peregrinationem in patris confpe&um non fine honore, & pa
terna; charitatis oftenfione admiíllis .- verum breui beniuolentia manfit. Inuen-
XX funt ( vt amici regis dixerunt)littera:,quç Caroli aduerfus patrem nouam rebellio-
nem
LIBER SEPTIMVS. i7í
nena indicarent. Quxrebatur ex domo Portugallia; coniux Carolo, annuente patre:
ipfe vero ciato eo fororem Caftella: regis clucerc parabat , ve eo fauore hereditatcm
vendicare maternam poíTet5&patris contra fe frenare furorem.Hi fee litteris(fíue ve-
ra?,fiue confíete fuerunt ) inuentis , multa iam node Carolus in fuo cubili captus eft,
& tanquam reus maieftatis,in vnum ex caftellis extra Cachai oniam miflus. Regina
illi comes ad mulcíí itineris fuit, vt honeftior captura videretur. Cathalani re cogni-
ta, indignum facinus à rege patratum dicunt,curias liberas eífe oportere ; regí non li-
cere hominem liberú ex Cathaloniacaptú,in alias prouincias mittere : peccatüefle
ín filio regis,qui fit futurus heres: cui tandé íécuritas erit,fi no eft primogénito regnií
i o prxftaremoripotius,quàm patrias abrogare lcges.ConueniuntapudBarchinonem
frequetes Cathalani,ac feptem & viginti viros eligút, quibus fumma poteftas tradita
eft prouidendi qe quid reípublicadetrimenti patiatur:ii fexaginta oratores viros pri
marios ad regem legant, qui violata patriae iura querantur, & Carolum in priftinara
libertatem reftitui petant;nifi poftulata reportent, bellum indicant. Rexaliquandiu
fuperbam legationem fufpendit; hinc turpitudinem , inde periculum timens , pude-
bat íubditorum imperio parère : quod nifi faceret,totam in armis , non iam Cachalo-
niam tantum,fed ipfam quoque Aragoniam aduerfus Ce futura cernebat, & iam plu-
rimi Aragon eics ad Cathalanosdefecerant. Viâus pudor neceflitati Jocú dedit:de-
generes ánimos impotentia reddidit. Leges pacis ex arbitrio Cathalanorum diebein
2.0 hune modum fuere.Carolus liber efto,principatumqj Cathalonia» pleno iure guber-
nato,quoadpatervixerit;eo defundo cunebregnaobtineto. Ferdinandus in parte
íucceílionis,auri ducenta millia nummum habetorloannes in Cathaloniam inuoca-
tus ne iDgreditorjfi pedem intulerit,periurus , ac priuatus habetor,atque impune oc-
ciditor. His itacompofitis,aciureiurandofirmatis, Carolus Barchinonem reuerfus
cft,ingenti Cathalanorum exultatione fufceptus,tanquam de rege, eodemque patre
tnumphator: fed non longa ei hice gloria fuit, qui paulo poft morbo correptus inter-
iit.En vanahominum prasíagia : Hunc cum veniflet in Italiam affírmabant Cathala-
Di,& Aragonenfcs omnium regum,qui funt in Europa futurum maximum , cui non
Alfonfipatrui,patrifqueregnatantumiudicabanturacceírura:fedvlteriorifq;Hiípa-
3 0 niae,Legionis,ac Caftellç hereditario iure adeum ventura cenfebant.Henricoadge-
nerandum vt ante diximus impotentejDeo longe aliter placuir. Preceífit patrem fi-
lius,priufque mortem obiit, quam vel maternum regnum aflequi poíTei. Cathalani
magnafpedeftituti fratremeius Fcrdinandum ad (emita principem,&reginam,quç
tutrix eilet impuberis : petierunt regem, quem fibifubiratum nonignorabant,nulli
confilium fuit admittere. Venit regina cum filio, & pluribus menfibus apud Barchi-
nonenfes commorata,id primo ftudium adhibuitjvt aduentum viri populo fuaderet.
Quod vbi non fucceflic , nunc iftum,nunc ilium ex primoribus Cathalanoruingen-
tibus promiifis ad fe traxit,fciilionemq} non paruam inter primores fecit. Et iam erat
qui regem acceríendum dicerent:fed vicitobftinatio vulgi, & nonnulli , qui regina;
40 aufcultare videbantur,capti,&: fummo fupplicio afte&i funt. Per idem tempus agre-
ftium ingens multitudo , ex quorum cenfu maior pars Cathalanorum viuebat, in li
bertatem fe vendicauit,vltraque refpondere fuis dominis ceflauitJd reginç haud in-
gratum fuit,exiftimanti facile Cathalanos eo verbere pofle domari, petituros aduer
fus agreftesauxilium,nechabituros nifi regem in Cathaloniam admitterent. Longe
fecus euenit : fuperbiores in dies Cathalani effe&i funt , omnem agreftium rebellio-
nem reginç imputantes.Erat in chútate Ioannes quidam cognomentoCaponíus ho
mo audax,&: dicendi copia vehemens equeftris ordinis,qui apudAlfonfum aliquan-
do in pretio fuerat: hie fuo more per forum atqj omneis plateas vociferans, populares
aduerfus reginam incitare adnitebatur : ob quam rem ab ea comprehenfus eft , & in
5° carccremconiecl:us,atquclongotemporemaceratus.
Crefcebat in diesciuitatis odium aduerfus reginam, adeoqueproceflerarit hinc, |J¡TJ¿/^
atque inde iniuria:, vt nec iam vltra regina ciues, nec ciues reginam perferre poflenr, thdamrit,
& ilia cum iam fibi timeret edu&o filio, ad Gerundeniès conceifit. Exhinc iam non *4h
amplius diífimulari rebeJlio potuit. Cathalani regem, qui per Belagerium in Catha- tl^¡h,%"
loniam intraflet,periurum efle dixerunt , ac regno priuatum ru pto fœdere , quod iu- смЬЛш -
P z
ijt COMMENT. PII PAPiÉ II.
ram i* fan. tifiurandi relfgione fi' maflet.Rex non prius fe Cathaloniam ingreílum fuiiîc aiebaf,
quam illi aduerfus reginam, Sc filium Ferdinandum rebellafl'ent , licüilfe fibi aduer«
fus improbos fubditorumaufus, vxori&: filio opem ferre. Cathal ni fub.'to furoré
commotijoannem hoftem prouincia: declarant, atq; impurte occidenduxiuc pro-
ceres,epifcopos,& cuiufuis generis homines,qui ex Cathalanis ad Ioanncm dcfecif-
fent publice profcribunt,eorumqj bona in publicum referût , fi q uos comprehcnde-
re poflunr,obtruncai't;famani quoqj difpergunt. Caro ú paterno veneno interfecta
obiiíTe,eiufque fepulchru farpe cum lacrymis adeuntes figna,& prodigia ab eo patra-
rareferunt alteri vifum reftitutú,alteriaudifúañ4rmant.Inueniuntur qui fe podagra,
& qui lepra,& qui hydropifi liberatosa untrquidam etiam abfciíTam fibi linguam re- » o
integratam apud íandri viri íepulchrum after uit; tanta eft mehtiendi licentia. Con-
currunr vndique terra & mari ex longinquis regionibus argrotanteS: frequentatur in
dies frpulchrum -, Sc fortaflèin tanta multitudine, aliqué fides curat.aut inapte natu
ra morbus définit: cunda miraculocedunt, &:omniaefreruntur in maiüs,& audita
prorifisreferuntiir. Placet figmentum Cathahnis,quafipro virofanftoaduerfusre-
gemarmafumpfiíTcnt.Cofinas Vicenfisepifcopusfimulandiacdin^^
artifex,&inf. nfus regi,qui fibi S gobricenfem abftuliflet ecelefiam, epiftolá per or
be diuulgat,&miraculaCaroli,exploratá viri fanclitatë affirmât. ArTerúturvndiq;do-
nalanguentú,& cera impletur tcmplum,eoque démentie, vchtum eft,vt iubenteCa-
thalanorum fenatu,ad Pium Pont ficcm pro dcfun&i canonizatione fit ícriptu, Pius 2,0
quaecunqueinea reícripra,di£tave fuere contcmpfit,atqueirrifit,&ipfa deindeper
ít(t fi dio elanguitiCathalani portquam regem intraíTc prouinciam cognouere,coa-
¿tis ingentibus copiis Gerundam petiucre , Se oceupata Quítate noua, qua: in plano
iaceiet,&fecum íenrirer,rcginam cum filio in veteri,qua; locum editum,& munitif-
fimum haber,&afolisfàceidoubusacIudarisinhabitatui\obfederunr. Ioannes, qui
fxpe С aftel la: regis auxilia imploralTet fruftra tandem ad Ludouici lîorentes opes
confug t qui tum recens patri luccclferat in Francia,& magno nomine regnare ecc-
peratatqueabeof ppetiasin hune modummercatùs eft: filiuscomiti- Fuxijoannis
ex 101 ore nepos M.igdalenam Ludouici fororem in vxorem duc:to , ac Nauarra: rex
cftocomitatusRollîlioni,& Ceritaniar.&qujrctinqi eà Pyrenarùiugisin Galliam }o
verguntadLudouicumpertinento:aduerius Cathalanos totGallori.m сор ге mit-
tuntor qua; perderegentem furficiant:Nec mora comes fuxi,& alii duces Ludouici
qu ndccim mill a mil cum in Cathalomam traduxc re,quibus coniuncbeAragonen-
fium copia?,reginam poft quadraginta dies , Sc cum iam carnes equinas edere cœpif-
fet,abobíídioneliberaue¡unt,&: aliquot oppida ex poteftatehoftiumademerunt.ín-
teruenere plcraque certamina,verum non magna, ñeque admodum cruenta, in qui-
bus Caihalanaresfemp, r inferiorvifaeft: inc. priuis tamtn faruireGallici,quibus
prarcidereguttura,facrificiumfuit.creuit animus regi,atquc ad ipiàBarçhinone fub-
urbana promouit caftra , ftatuitq; terra Se mari inimicam vrbem Se quafi regum per-
niciem obfidere,tandcmquevi£tam ferro profeindere. 4°
z*g»ti Bar. Barchinonenfes aduerfus duos pote ntiífimos reges iè fruftra conarurosanimad-
tbinontnfis uertentes,nifi externis opibus adiuuentur legatos ad Henricum Caftelle reeë prope-
S»mc>ße. reiranimittunt,quoruprincipemruilletraduntIoanncCapone, cuius íupra mcmi-
U,vrh,qut nimus:eius verba in hancfcntentiamfuiiTedidicimus.Salue regum maXime,Catha-
truälutM *aftl ac^ tuas °?es confugiunt.fe fuaq; omnia ftlici согопж dedci tes tuar. Accipe mu-
CaUorum nus,quod ad te defero tuacclfitudine d»gnum:Barchinonem tibi opulentiflîmam ac
mäe""*1* pulcherrlmam vrbem,&omnem Cathaloniam dono; nectuiîhe ¡amprouinciádo-
nariexiftimes, libera eft, & fui iuris Cathalonia: Ioannes antea rex cum primogeni-
tum filium contraiusfafqueconiecilTet in vincula, eumque tandem libeiaiTc-r,ira eu
Cathalanis ( onuenit , ne deinceps vilo vnquam tempore prouinciam ingrederetun j о
fi pedem inferrer,principatu excideret.Intulit;priuatus eft. hue necedút facra; paren-
tum leges , qua; regno indignum cenfefit ; fi quis arma externa in regnum adduxerir,
En Galli adfunt efteratagens,qua: ferro , Sc igne graflatur : hanc Ioannes introduxit.
Quid dixerim de comiutu Roffilionis Francis daco,& à corona noftra direpto. Harc
qui faciütj&periuri funt,&: regno priuati.Cathaloniam iam rege carens, ad te recur-
rit, te
LIBER SEPTIMVS. 17$
rir,tc protectorem, te rcgcm,te dominum vocat. Noli vocantcm fpernere,digna eft
amplexu tuo,quç te petit fponfa:ncc tu primus fueris,qui exCaftcllç íanguine regna-
ueris in Cathalonia .-non adibis terram tuo generi incognitam fiepe Caftellani reges
eius regionis potiti fu n t,& multa illic oíTa tuorum iacent progenitorum,quç magno-
pere ti men t ne ferro effodiantur Gallico. Audi voces corum de tumulis clamant : Ve-
vi Hemke , vené, libera nos de manu Gallic*. O fi audires voces populi.qui te defiderat,&
nobilitatemprouinciçcerneres,&: quanta eftexpeâratioregnituii profecto quod of-
ferimus vitro qusereres.Nam quis aliquando regum fuit, qui non extendere regni li
mites adnixus fit,cum iure potuit?Ego tuo regno magnamhodieacceffionem afFero,.
i o eamque iuftiflimam: neq; hic magnis exercitibus opus eft,iàtis fuerit fi te dixeris vel-
lc.DicteCathaloniçdominum,&:faluifumus:vmbratuinominisnostuebitur,Gal-
licus miles diu manere in Cathalonia nequit,neque Aragonenfis eft,qui tecum con-
tendat.quod fi prorfus armis opus fucrit,CaftelIa, viros;nummos,habet Cathalonia.
His diebs perfuafus Henricus legatos Barchinonem mifit,qui Cathalanos m fuá ver
ba iurantes acciperent. Mifit & aliquas copias in Aragoniam ad Ioannem Diiîerita-
num , qui apud Alchanitium,& vicina oppida res Atagonenfes petturbauit. Ingrefli
font & équités circiterquingenti Caftellanorum Barchinonem, famaquefacbeft,
regem ipllim cum maximis exercitibus properare. Qua?cumaccepiiretIoannes,
haudquaquam tir.umexiilimauitobfidioniBarchinoncnfiumincumbercjquorum
2,0 eilet mimitiifima ciuitas,& populus ferociifimus,&: locus is eíTct obfidentium,cui fa
cile poíTent commeatus prohiben. Retroceffit igitur , &ad villam Francam locauit
caftra. Gallici primo incurfu iam imminente noc~te,fcandere muros , & oppugnare
oppidum cœpere.Pngnarcamplius non permiferetencbra;:trigintaiuueneSj qui fal-
t u in oppidum defcenderant,relicTi à fuis trucidati funt.Sequenti die fummo dilucu-
lo Gallicus furor ad mœnia procurrit , atqueadmotis fealis, fumma vi adnixus, oppi
dum capit. Quarruntur ttiginta viri, qui fuperiori vefpero muros tranfcenderant,in-
ueniuntur carlorum cadauera.quibus vifis nulli deinceps raifericordia: locus fuit:dc-
bacchantes in fanguine Galli,obuios quofq; iugulauere fupra trecentos & quinqua-
ginta viros,neque enim plures eius loci habitatores fucrant,vno impetu necauere : à
3 o pucris,ac mulieribus argre temperatum eft rogando , obfecrando , atqj etiam flendo:
rex tandem fragili fexui , & xtati teneriori veniam impetrauit. Iacebant per vicos &
plateas horrenda interemptorumcadauera , &cruore cuneta infecta crant : tetrum
ipecbiculúj&miferabilis loci faciès, fine virisreliftajfemina; patrios lares.omnifub-
ftanria vacuos vlulando feruauere.
Poil hçc aduerfus Ioannem DiíTeritanum du&us exercitus,nonnulla eius Caftel- obfiJu Per-
la ferro ac igne vaftauit.Perpinianum nobile oppidum eft, magna; vrbis inftar popu- ^*£¡j^ *
lo plenum,& opibus abundans,Cathalanici iuris,citra Pyrençum fitum, quodin со- о*Шсит,
muni gencisrebellioneBarchinonenfiumc5filiafecutum,magiftratus regios eiecit: w**/*«*-
aggreííumque arcem oppugnare,adeo valida cinxit obfidione,vt nihil inferri poflet:
4o & iam difiectç tut res & conquaftàta machinis propugnacula , munq; multis in locis
aperti,inuitarc ad irruptionem hoftes videbátur,& prxfidium quod inerat quingen-
torumcircitervirorumrobuftiflímaeiuuentutisjiam fame cceperat laborare, equina
latum carnc,eaq; perparce conuefcens.Inftare oppidani dies noctefq; muros quate-
re,ignes ac lapides,& pútrida cadauera , reíq; fcetidiflimas ad obíeíTos iacere,admo-
ucrc,(calas afeen derc,properare,vrgere, pugnam pro moenibus affiduamgerere, pro
fauciis Íntegros fufHcere,nullam miferis obfeflis permitrere requiem. Interea Gallica
manus à Ludouico milla virorum fortium,cum arci appropinquaflet, dato figno , vt
feirrumpenteobfdli quoque in hoftes irrumperent , máximo impetu in oppidanos
fcrtur,vtgentur& àtergo& a fronte Perpinianenfes,necpotöft vrbana militia ca-
9 0 ftreníis faciem fubftincre. Exercitatus aflîduis praliis Gallicus miles, quafi cum pe-
cudibus pugnetjftragcm edit: fugiunt tandem Perpinianenfes multa occifíonecaífi:
fugientcs fequiturhoftis; fimùlq; oppidum ingreditur,nec mora Perpinianenfes ma
nus dantes,Ludouici magiftrauis admittunt,& qui iam multis fieeuhs vitra omnium
mcmoriain ad reges Aragonumfpedauere,noftrademuma:tate Gallici iuris cffeüi
funt.Dum hxc gcruntur,(a:pe legati & Ioannis, & Ludouici regum ad Henricum vi
P 3
t74 COMMENT. PII VA?JE il
terioris Hifpaniaeregem profe&i,& ab illo adhos miífi de concordia traclauere.Po-
ftremo inducía: ad tres menfes d ¿be funt , & vox fa&a tr.s reges apud Baionam con-
ucnturos , cuius vcritatem rei exitus declarabit.
к'*'о'ш1о Intcrha:c Ferdinandus ad Iefualdumcaftra ponit,non parui momenti oppidum
à Virdmado Auellini comitis,per quod ex Apulia commcatus ad Nolanos deferebárur,qui alio-
rege , tí eíué qUjn re¡ frumentaria: penuria premcbantur.Picininus vt obícífis opé ferret,cum со-
*r^!w«CT* piis appropinquauit,ncc tarnen aufus eft hoftesinuadere. Oppugnatumfummavi
ttntT*a*m oppidú,candem concuífis mœnibus,in deditionem acceptum;pra:íldiü quod inerar,
ñuputüfo magna ex parte cxfum.Exin paternum,& alia pleraque eiufdcm comitis oppida par-
te,&rtgufi timvi,partimdeditione in poteftatem regis peruenere. Poftremo, &ipfe comes, &: ю
lia,&ommH aliquot alii eiufdcm prouinciíetyranni deditionem fecerc. Capiebanturcaftellain
'интпт. hoftium confpc£tu,nec ill is animus erat periclitätibus fubucnire , ne de fumma rcru
pugnare cogerentur.Picininus in alto monte caftralocauerat,Ferdinádus próximos
infederat colles fa&urus pugna: copiara, fi hoftisdefcendcrct. Spcdtabantfeambo
exercitus,& leuibus prseliis alter alterum laceíTebat,prouocabant (c inuicem,ac fub-
tili ingenio confundere acies conabantur,fiforfitaninerrorempercurrerethoftis:
hinc Sfortiada?, inde Bracciani, ante alios équités bellum ciere, lanceas currendo in
hoítesfrangere,enfepugnamincipere.Sicmu!tosduxere dies,nulloinfignicommif-
focertamine,cum fibiquifquetimeretjneefortunamexperirifinc magna prçrogati-
uaauderei. Priortandem Picininusèloco difcefllt,& longisitineribusadhybcrna zo
profe&us eft.quib. difpofitis, Vcnufiü occupauit,Horatii patria fame laborantë.R ex
pariter fuis per hyberna difpofitis,Neapolim rediii; Mariamq; filiam fua Antonio Pi-
colominco in matrimonii copulauit , dotis nomine Amalphitano conceflo ducat u:
qui tame in cafu reftituenda: dotis , quoad viueret Antonius , ab со repeti non po íTet.
Add'dit &iuftitix magifterium, quod inter iêptemregni officia prçt ipuumcenfent.
Facâ:funtnuptia:ingenti multitudinisalacritate, perfuadentibusfibipopiilisnun-
quam deinceps Romani Pontifîcis auxilia defutura , cum nepoti Papa: regis filia nu-
pfiífet.His & alia ingens acceífit lartiria; Vrfus vrfinus,qui pro Tarer ino principe No-
ÍaminTerralaborisMarilianum,&:aIia pleraque oppida cum valido prafidio reti-
nebat , procúrate arebiepifeopo Rauennate Apoftolica: íedis legaro cum omni exer- 3 °
citu fibi crédito ad Ferdinandum deft cit, & qui alieno nomine Nobm cuftodiebar,
fuoretinuit.eiusvrbis comes eífedus:atq; in hunemodum ad primum&íéxagefimü
annum iam pera&um res bellica in regno Sicilian dudïa eft , ñútante adhuc belli for-
tuna,& in annum pi oximum vtrique parti fpemmimftranteexercitibus adhuc inte
grisme per diuerfas r rouincias pro rerum neceflïtatc collocatis.ln Calabria pro Fer-
dinädo fex equitum turma: duci fanóti Marci fuere.Marco Barefi duar;comiti Terra-
nouç vna , Baldafino duç ; Cola: Iacobo vna;pro Rhcnat o marchioni Crotoniati, &
comiti Nicaftrenfi feptem;principi RoiTani vna;in Aprutio pro rege militauerc Mat
thäus Capuanus , &c LudouicusMaluetius fex turmas habentes ; & cum pari exerci-
tu magnus Marcfcallus,& fratrcsrquibus oppofiti fuere Caudolç cum quinq; cohor- 40
tibus Francifcus Ortoneniis,& Montorii comes cum duabus. In Tcrtalaboris duci
Amalphitano quinqué turma? fuere; Iacsbo Comiti dua:; Vrfo Comiti tres Erat Sc in
propinquo Federicus Vrbinasduodecimcohortiumdudtor. Prçter has,extraordi-
narias turmas duxerút Iacobus Caietanus vna;comes Grauina: vnam; Fabricius La-
goniíTac vnatmRobertus Vrfinus quatuorjeomes fan&i Seuerini feptem ; comes fan*
¿ti Angelí vnam;duxVenufiiduas;Barnabosvnam;loannes comes quatuor;Sfortia-
norum vero,quibus prefuit Alexander,viginti fuerunt turmannfigni apparatu & va-
1 do militum robore.Hisoppofirç hoftiú acies fucrúr,principis RoiTani inTerralabo-
ris quinqué; SoranitiucisduacjlacobiPicininiquatuordecim; principis Tarentini
quindecim;ducis Mel fie duar;ducis loanis Rhenati filii duç;Herculis quatuor; loan- 5 0
nis Cofle vna;comitis Campibaífi,&Iacobi Montis agani quinqué; comitis Capac-
ciç vna. Atqj his armis munitç partes a:ftatem expeótarefuturam decreuere.Peditum
quoqj par numerus viramqj partem fequebatur.Maiora militú hyberna in Apulis co-
ftituta funr,apud quos belli pondus expeftabatur , quorum pars maior ad Gallos , &
Tarentinum defecerat. Ad Pium dum iftageruntur, Carlotarcgina Cypri Ludouici
Sabau-
LIBER. SEPTIMVS; щ
Safcaudiiducisvxor profecía eft,rebus afflictisauxilium petens. Scriptiinaduentus
lui caufam,& quibus honoribus excepta fueric, haud ab re vifum iri arbitramur de
Cypro infula,&: de fortuna regum paulo altius fermonem ordiri.
Cyprus cadenübus rebus Romanis diu fub Imperio Grecorum fuir, qui poil Co- Dt Сур*.
ftantinum apudBizantiumregnauere.Riccardus Anglia; rex Graecos exinfuladeie-
cit, cum Hierofolymamclafle petens, eo tempeftate delatus, portu prohiberetun
lndignatusenimarma,qua;in$aracenosparauerar,in Grxcos vertit, eifq; infulara
abûulit,fpoliatamq5 firmo fuorum praefidio communitam reliquit. Ncc diu poftea
Gu;doni Lulîniano genere Gallico,qui de Hierofolymitano regno côtendebat earn
i о perm ifit; Guido ab Anglico accepta fibi & pofteris vfq; in Ьгес témpora obtinuit.Poft
varias iucceflîones regn um ad duos fratres peruenit, quorum alter nomine Petrus
clailcinftrudacumCachalanisj&GallicisAIexandriam^gyptioruminuaiitjingref-
íu(qj vrbem mediam diripuit:&: quamuis occurrentibus innumerabilibus Barbaro
rum copiis fuga: fefe commiferit,ingentem tarnen prçdam, & ditiífima ípolia repor-
tauit.Nec multo poftea vt nullareperitur fanfta regni focietas, àfratre interfccV eft>
&regnum ad occiforemdelatumjcuinec longa quies, ñeque impune parricidium
ceírit.Cumfolemnecóuiuiuminftituiflet,quodannisíínguIisinftruere mos erat di
ra calamitas obiigit.Inuitati Genuenfium,ac Venetorum mercatorum iudices,quos
Bailiuos appellant,magna inter fe concertationc de priori confeflu certauerercumq;
2.0 rex Veneris propêïiorvidcretur,indignati Genuenfes armis fuam dignitatem reti
ñere ftatueruntjiecb'fquefub veftegladiis regia ingrediuntur.Çhiodrefciétes Vene*-
rorumprimores,qui in infula erant,regem adeunt,atqj infidiasfuocapiti paratas di-
cunt:iuuentuteGenuenfiumadmaturandum facinus armatam intrafle palatiurru
Rex miilis è veftigio,qui ré inq uirát,inuétos cú armisGenucfes in fublimé palatii lo-
cûrapiiubet,atq;exaltiifimisfeneftiisinforùprçcipitari, ftatuta militum cohorte,
quç láceis,ac gladiis cadetes excipcret;tantú malignapotuit accufatio.Reliqui ctianv
per Cyprumcómorantes Ligures perquifiti,ac necati funt, ita vt vix vnusex tanta
cladcfuperfuerit,quirégeltamin patria renuntiaret. Accepit tarnen dux Gcnuenfiú
ас fenatus paulo poft atrocem iniuria fuoru m, atqj in vltioné ere&us , intra quadra-
30 ginta dies pottntifljmamcIafl*emarmauit,& in CyprOmmiiit: cuius aduentus eode
fere tempore Sc auditus,& vifus elbFregoilus claffi prafecbis expofitis in terra copi
is, moxNicoííam profeftus a:gre defcnfamcepit,atq; vnaexcuruone regem acregi-
nam,& vniuerfaminfuláin poteltatern fuam redegit; interfe&ifqj nefandi confilii
auctoribus ingenti ditatus pra:da,maiori cum gloria, & breuiori tempore quam fpe-
rarccur,domú rediit.Rex cum coniuge in carcere diu fcruatus eft, &: regina prargnás
in captiuitate pcpcrit.Tandé venia data eft,& regnum tributarium raâum: vrbs no-
biliíTima,& totius infula; praxipuum Emporium Famaguftam vocant,nos Fanú Ди-
guft, appelíatú olim credimus,de regno recepta Genuêiî populo applicata fuit , por-
tu,acvecb'galib.diues.PuerumreginatumIanum appellauere,quod inGenuafuiíTet
40 editus,quam noftraactas Ianuam vocat. Aduerfus hunc,cú patri fucceflliTèr, in vltio -
nédrept£eAlexandria;,Soldanus/EgyptiMelchelavalidiffimá claftem trafmifír,qua
velutitempeftas hórrida cunda corrupit;Cyprios oceurrereaufos proftrauitincam-
po;íanum regem captiuumabduxitíNicofiam regni caput diripuit, ecelefias incen-
dir;<5¿omnem ferme populum rapuit inferuitutem; vacuas vrbes, & ínfula pene folä
rcliquit.Rex tande centum &vigintiquinq; millibus aureis redemptus,& tributarius
i£gyptiorumfa&us,in regnum rediit.Duminfulam iEgyptii ípoliarent, &c eoríi na-
uigia paucis cuírodib.feruarentur,in IittorenauisVeneta,quíc peregrinos quot annis
Hierofolymavehit,Votopera¿ro rediens,hucapplicuit,& paulo poftfex Cathalano-
rü ñaues aduenarunt,quarum patroniVcneto fuafemnt,vtí¡gnadeponerer,fimuIqj
yo claflrm ^£gyptiam aggrederetur,futurumvt opulenta fpolia referrcnt.Paruit Vene-
tus;Cathalani inter noctis tcnebrasmutatoccnfiliodilabuntur. vEgyptiiin ortulu-
c sadlitt9rcdcuntes,nauim Venetáfolam, & íineíígnoinuentaadoriuntur,ac bre-
u¿ cxpugnantjiubétq; percgrinos,fi viuerc velint,ereäis digitis Chriftú negare.Mira
virrus,nemo repertus eft,qui plutis vitam,quamfidefccerit: ob quam re viri txigin-
P 4
i
л76 COMMENT. PII PAP iE IL
ta,qui pradio fuperfuerant,vín£ti deponuntur in littore,acq; ibi lapidibus ca:fi,&ob-
ruti vfq; ad vltimü fpiritum Chrifto benedixerunnfelix exitus,& óptimo cuiq; optá-
dus:fcminas in captiuitate du£tas,apud AlexadriamVeneti mercatores redemeruntî
inter q uas vna ex noftratibus fuit Pientia: nata,vidua & fandb mulier. Ianifs per tot
aduerfa vitam agens,tandem Ioanne filio impubère reli&o, morté obiit. Puer inter
feminas educatus,cum virilem íctatem atíígiíTct,mulierem fe magis quam virum o-
ftenditjinterepulasatqjdeliciastorpensjibmperfubtutoribus & curatoribus vixit:
vxorem tarnen duxit ex familia Montisferrati,qu2e in Cyprum aduefta , pera&is nu-
ptiis fiueaeris intemperie,fiue (vt fama eft) veneno mox periir, & comitatus eius pe
né vniuerfus interiit.Nec poftea repertus eft ex occidentalibus regibus, qui fuam illi i о
filiam deipondere vellet.Itum eft ad Grecos,& inPeloponeflo quçfita coniux cxPa-
leologorum profipia Helena nomine ingeniofa & cordata mulier; vemGraca infti-
tuta perfidia,Latinis inimica facris,&Romana; hoftis Ecclefiar.Qua: vbi conmmma-
to matrimonio viri vecordiá cognouit,no tarn reginam,quàm regem egit : regnum i- :
pfa gubernauit:magiftratus veteres depofuit,nouos inftituir : facerdotia pro íüo arbi
trio ordinauit; & eliminato Latinorum ritu, Grçcanicum fuperinduxit; belli pacifqj
leges dixit. Viro fatis fuit c5uiuari,4eliciifqi aírluere:atq5Ínhunc modumvniuerfain-
fulainpoteftatéGraccorumrediit.Potentiflïma apud regina eiusnutrix habcbatur;
&apudnutricem filius,atq5is rerum dominus:ipfeenim matrem,materreginam,re-
gina regem rcgebat.Ioanni ex concubina lacobus natuseftmagnifpiritusadolefcés; ¿o
ex coniuge,Carlota 61ia,qu£e poftquSadolcuit,Ioanni regis Portugallix patrueli pri-
mum nupfir. Vircius confenfu procerum in regnum accerfitus eft, qui viuente foçe-
roremadminiftraret:iarnenimmuliebrisregiminjs non minus txdebat populum,
quàm pudebat. Aduenienti Portugallenfi, celebratifq5 nuptiis , cun£ta in eius manu
pofita funtjforma regiminis correptajdiuina & humana reformata negotia,Romanç
Ecclefíaíritusinftauratus; regina? ас nutrici adempta poteftas. Nutricisfiliusnoui
principis faciem veritus Famaguftam conceífit,quo ex loco matri fuafit , fi íe cum fi
lio faluam vellct,veneno vt Portugallenfem extingueret,quo viuo vitam ipfe diu fer-
uare non poíIec;necfurdo cantata fabula: venéfica mulicr, confcntiente regina (vt
famafertur)nobiliffimumprin¿ipem toxico fubftulit.-atqucita priores illecebra:, & 3o
damnataHclenejmperiarediere.Filiusquoq;nutricis gloriabundus ex Famagufta
rediens quafi dominus &rerü omnium moderator receptus eíbquiCarlotá ludibrio
habcnsjinultís eamcontumeliisaffecit. Illaadfratrcmconfugiens fuas cóquefta ca-
lamitates,opem petiit.Iacobus no tam fororis gratia,quàm regni fi bi parandi,Grçcu-
lumcunclis infultantem fuá manu interfecir,ccepitq; cum amicis id agere,vt rex ap-
pellaretur,quodiampridéinanimogcflerat: vtprimum enim fapere aliquid coepir,
videns patré mentis inopem ex matrimonio virili prole carere,ad regnum afpirauit ;
indignumexiftimans,autfororéfibi,aut fororis virum prarferri.Quodprarfagiés He
lena, viro perfuaferatjVt filium regni cupidum,extramatrimonium natum, Eccleíiae
traderet,acfacrisordinib.initiaret;ficfuturumvtregnandifpemponeret.Vacua per 4®
id teporis paftoris regiminececlefia Nicofiefis erat, hanc Iacobo fp5dcnt;pofttilari-
quepraífulemcurant,atq;inpoft'efllonemdeducunt: quod Romana Ecclefianun-
quaratumhabuit.SedpoftGraculic2ede,regina&nutrix aduerfus Iacobum infur-
gentes,eum vrbe regia pepulerunt.Ille apud iudicemVenctorum aliquandiulatitas,
tandem apparato nauigio conceflk in Rhodum. quo in loco no fine honore habitus
eítlnterim Carlota fuafu matris,ac procerum Ludouico Sabaudiar ducis filio nubir,
eumq;quàmcclerrimeadfsproficifcihortatur. Medio tempore lacobus fpe regni
amiíTa,peramicos apudNicolaum Pontífice maximum inftat,vt ecclefiœNicofienfi
pr#ficiatur;fed Helena & Carlota contranituntur,negantq;fanguinarium homine,
& qui regnú feditionib.agitetin Ecclefia: militia recipiendum: littera; cafu àlacobo T °
intercipiuntur,quic5trä£raamicorumn5paruamanu in Cyprum nauigans, clam
regiam vrbem ingreditur,eorumq; domos adiens, quos fibi norat infeníos , cunólos
interficitjbonainteramicospartiturjSitanquäviclorinciuitatcmoratur.Rcginain-
terimmoritur,&paulopoftrex; virrnuliçrc corruptior : quamuis forma & habitu
corporis regio dignus honore videretur:fedquàm erat exteriori decorus fpeeie, tam
LIBER S E P î I M V S; 177
íüitignauus,&turpis animus. Incer haie turbato multifariâ regno accerfitus crebrio^
rib* nunciis Ludoiricus apud Venetias datte parata,in Cyprum naiiigar, rtiagnoqua
omnium applaufu,ac fáuore rex appellatur.Iacobus cius aduentum haudquaquâ cx-
peebre aums,confiIio&ope,vtaiunt,MarciCornariipatiiciiVeneti potentís amici¿
qüi Tibi nauigiume6ceiTir,cumamicis ferme cetum ih Alexandtiam nauigauit,Sol-
danum,q4iamprimum liceret conuenturus,eiufqiopem imploratarus.Soldanus mif-
fis obiuá primoribus шаг curiç,eum ad fc quam celerrime venire iuifir,& magnis ho-
noribus veniente accepit:qui vt in confpechi datus eít;SuppleX,inquit,ad te cófugio
(regum maxime,ac potetiííime)m mihi dominus es,&vt clemétia tua fpÖdet,adi utor
1 0 &tucor eris. Ioanes pater meus,qui tibi qüot annis tributum pendebat , fuperioribiis
diebus è vira deceffit,nec рггегег me virilem fobolcm reliquit. Sóror mea Carlota vi-
rumfibi ex Gallisaccerfiuit;eumCyprii regem fufeeperunt, me pofthabito, quem
regnare par fueratjfed tuum eft regnúCypri,tuum eft diffinire quëregnare oporteat.
Natura mafculis n5 feminis imperium dedit,nec arqüitas permittit regü fílios extra-
neis cedere.Refpice, oro,fortunam mea,nec me regenatum paterno regno mihi iu
re debito priuari finas:parernam hereditatéà te poftulo,qui meus iudex es, nifi cau-
fam meam fufcipiêxul à patria regius fariguis alimenta mendicabo. Indigna hare
tuo nomini inutetur nota.qui fubditorum iuftas caufas non defenderis : nec ère tua
fiieiíiiPerepuirojCuiusmaioiesíeruiretibididiceriintjGallicumhOminem Cvprio-
ao rum regno prarciTcNoftt mperbíamgentis,&quantafuperioribusfa:culisi£gyptio-
rum imperio artulerint Gallommclaiîesincommoda:nunquamAlexandria,aûtaliç
maricirna: vrbes рдест habebunt, tenentibus Cyprum Francis Occidentahbus re-
gibu rquodíi niefoutas,ramtuaCyprus,quàmi£gyptuserit. Nectüdifficilcmrerr^
credideris paternum atqueauitum mihi regnumrcftituere. Muki funt, qui meisre-
bus ftudencmec aliud optant quam tuo fauoreprseditum meredeuntë cerneré. Par-
uaelaiïîs in folium paternum collocabit.Satisamicismcisfuerit tua ligna vidiíTe, &
tuis aufpieiis bellum geri, cetera ipfi expedient. Nec dubita breui me feruum tuum
Cypi'i regem videbis.Tantumfacitö, vt tc vclle intelligam. Mouerunt ea verba
nonSoldani modo,ied omnium qui aderantanimum>nec quifquam fuir, quinó in-
$0 digna patiadolcfc entern arbitraretur,eiqj fubueniendum exiftimaret. Erat enim
Iacobnsdu -¡s tk. vigintinàtusannos, forma egregia &: ftatura corporis patri per-
quam (¡milis. Verum animi dotibus & eloq:ientia longe diípar.PlacuitSoldano fub-
ucnirefupplici,rnoxq;regiisornamentisaliatis,Iacobusvefte purpurea de more in-
dutus.ccrexifq; infignibus adornatus,quibus regibus vti mos eft,in conipe&uSolda-
ni,& omnium procerum rex declaraturjquiSoldano huiufmodi iuramento fe aftrin-
X it. Per Den m magnum &altum,mifericórdem & benignum,formatorcm carli &¿
tcvrx,&¿ omnium quadneisfunt,&perfancbhaícEuangelia,perfanótumBaptifma,
perloanncm Baptiftam,atqueomnesfanclos,ac perfidem Chriftianorum,promit-
to & ¡uro, quod omnia qu2cnouero,apertaerunt domino meoaltiffimoSoldanoifi-
40 gyptijCuiusregn .m Deus foi tificecero amicus am corûfuorum,& inimicorumini-
mici is. Nihil eum cclabo,neq; piratas in regno meo patiar.neque his vi&um, aut au-
. xiliumdabo;^gyptios,quimeoinregnoferuiuntemam,&Iibertatedonabo. Auri
quinq.iemillianummumincalendis Septembris, aut Oftobristributi nomine in
remplis altifîïmis Hierufalem & Lamech fingulis annis ofteram, Colofleos prohibe-
bo,ucpiratisannaminiftrent.Qua:cunque digna cognitu nouiter emerferint Sol-
dano enunciabo, in iuftitia &: veritate procedam : nihil mea in párteíraudulen-
rum erit.Qiiod fi aliquid horum neglexerim,ero apoftata,&martdatorum fah&iEu-»
angelii, Chiiftianarqjridei pramaricator: dicam Euangelium falfum efle, negaba
Cbriftum viuere,& matrem eius Mariam virginem fui/Te : fuper fonte Baptifmatis
Jô camel ■jmin:crficiam,&altarispresbyterismaledicam,diuinitatem negabo, &Iefu
nunciib umnitatem adorabo,fuperaltaricumIudarafornicabor, & fahetorum pa-
trum malediclionesin meomnesrecipiam.Siciuratus per vrbé circundu&us prae
cipes 1юпопЬи5сити1аш5еЛ,с1а11е decreta, quanllummox in Cyprum veherer.
Prius tarnen litterbin hancfententiäSoldaninomineadLudouicumSabaudiüCar-
lotx* maritum feripta: funt. Venifti ab oeciduis partibus, vt alienum regnum in Ori6
,7g COMMENT. PII РАРЛ IL
te inuadcres,ac paterna hereditatefiliumexueres , vana eft cogitado tua. Cyprius
mihi vecb'galis eft,&: meum deregeiudicarc,nifi quáprimuro abieris, Êgyptio peri-
bis gladio:íi Carlota vxor tibi cordi eft,poteftatc fació,vt earn tecum auferas: fi tame
prius receíleris quam fecundo monearis.His acceptis toto regno trepidatum eft, in-
genfq; moeror omnium mentes peruafit,cum ñeque Soldani iuffibus refiftere pof-
íent,neque ílnc turpitudine obedire. Poftremo cum remedium nullum alindinue-
nircnt,Iegatos adSoldanum mittereplacuit,quieiusmentemlenirent. Miferunt&
íimul Rhodienfcs viros ex religione primarios, qui apud Cayrum conuento Solda
no LudouiciSabau^caufamhummbus verbis defenderé conatifunt; nil eum de
iure Soldani ablaturum venifle dicentes,Ioannem Cypri regem, Carlotam flliam v- 1 ö,
niçam ex matrimonio fufcepiíTe,quam fecundum Chriftianas leges regni reliquiíTet
heredem:Iacobo ex concubina nato.regnum nequáquam deberLmaritum pro con-
iugeChriftianorum more corona: iura forririrhortan ne regni confuetudines iuftus
iudex confunderet,neveChriftianis Chriftiana inter fe iura negaret: Ludouicum
Soldano in omne tempus amicum vafallumq; futurum,tributumq; fuis temporibus
libcnti(fimepr£Eftiturum,Iacoboqidecemilliaaurinummum ílngulis annis quoad
viueret traditurum. Re mu in confilio apud Soldanum agitata, iameo ventum erat,
vt poftulata Ludouici pene admitterentur, triginu millibus aureis fuper adiecüs
( hanc enim fummam loco impenfarum Soldarais expofcebat ) nec Ludouicus pro
retinenda pace abnuebat.SedambiensIacobus modo iftos, modo illos amicos, ac 10
Soldani purpuratos fidem domini accufans,qui fe paulo ante regem declaratum de-
íéreret,Gallicíeq; perfidia; proderct,purpuratos quofque in curia potentes hortaba-
tur,vt Soldano fuggererent,ne Gallicis oratoribus auícultaret , nevé fe femel in fide
receptum rclinquerct. Aderat ei Soldani filius xqualis xtatis, qui eius calami ra
ti s mifcrebatur.aderant &: tres Mamaluchi in palatio potentes, qui precibus aífiduis
Iacobum commendabant: fed parum cor um conainina valuiífent , niíi Maumethes
Turcarum Imperatoris legatus opportuno in tempore arruiíTet: qui verba huiufmo«
di habuiflefertur.Accepit amicus tuusTurcarum Imperator Maumethes , te Iaco
bum Cypri rege appellairejeumq; in patrium regnum ftatuifîè reftituere; digna res,
qua: de tuo folio manarer,&noítra:rcligioni accommoda. Sed renuntiatum poftea 3°
eft,temutatoconiilio pacem cum rege Gallico pacifci,&quemiuuare coepifti, velle
deferere; tanquam ignores quantoprofequaturodiogentemnoftram Gallicus fan-
guis,neq; Gotfredi,Balduiniue,aut aliorum huiufcegétis facta mente teneas, qui fx-
pemaiores noftrosmagniscladibusafflixerunt. Vide quid agas,fi pax tibi cum Gal
lico genere cordi eft,cum noftro bellum expecbjnec tibi cum folisTurcis inimiciti-
as futuras putes;i£gyptii,Syrii,& Arabes, quibus prates fummote odio perfequen-
tur,nec tuus tibi filius haerebit,qui rehgionem noftram Gallicano fanguini prodide-
risrquodfipromiflamfidemlaccboleruauerisjclailemqjpararis in Cyprios, Mau
methes quoq; altera parabit in Rhodios, & vtriuiq; inliila: fpolia tua erunt:folum
tantum infula; Rhodix Maumethes iibiferuatumeupit. Placuerunt Soldano Turci 4°
oblata,atq; in eius poftulata conienfit. Appàratacft è veftigio claflis, & Iacobus cum
magna militum manu in ea ve£ru$ Cyprum appulit.Nö tulerunt eius impetum Gal-
li,quamuis Rhodios adiutoreshaberent,neq;aufi apudNicofiam expedare, in ca-
ftellum,quod Cerines appellatur,ièièreccperunt.Iacobus reliquis omnibus in pote-
ftatem receptis,obfidionem aliquandiu circa caftellum tenuit. Deinde fpe potiun-
dç munitionis depofíta,dimiífis cuftodibus , qui Gallos ab ineurfione prohibèrent,
Nicofiamreuerfusadreformationem regni feconuertit.legatofq; ad Pium Pontifi-
cemmifit,quimultapeterentfaci5honeftatishabentia. Reverá nil aliud quxrebar,
quam Chriihani regis apud federn Apoftolicam nomen vfurparc fed contra illi eue-
nit,neq; enim oratores fuos tanquam regios (vt antcdiximus)Pontifex admifir. j0
лГс *plu' Carlota,qua:Rhodum petierar,comparatisaliquibus auxiliis, cum noua militum
aduentm in manu,quamfocer ex Sabaudia miferat ad virum quem Cypri reliquerat apud Ceri-
ош?о'мш n?s>rcûceo propofito,vt Nicofiam peteret, non pama fpe fréta recuperandi regni.
f¿ Lberait bcobus confiliis eius exploratis,iter intcrcepit,conièrtoq; prelio multos G aliorum
reßenfian. interficir,rcliquos m caftellum repcllit:quo in loco vfq; in hanc die Ludouicus obfi-
dionis
LIBER SEPTIM VS. i?íí
d:onisincomodafen.Reliqua: partes ínfula: Iacobo tan quam regt parent, excepto
Coloiîï oppido,quodRhodiitenent,&: Famagufta,quamGenucrfuim eiTediximus*
Carlota viro dmiilToiterumcontenditRhodum,3:rumnarum deinde plena inocci-
dencem nauigans,Tyberina cum appuliflet hoftia,Romä &: Chrifti Vicarium viíere
ílatuit,milfi(qjinmciisquiaditum peterentaduerfoflumineve&aapuda:demfancl:i
Paul: defcendic in terrain. Pontifex cardinales, &vniuerfam curiam Occurrere iuf-
JÍk;aduenienremq; in aula confiftorii publice eXcepit,acdeindeih parte palatiifeor-
fuñícollccauicícibariaqjilli&familiíemagnifíceadminiítrauit. Mulier quattuor&
viginti annos nata videbatur,ftatura mediocri,Ia:tis oculis,facie inter fufeatn &palli-
danijíl-rmone bIando,&; Grarcorum more torrenti fimili, veftitu Gaílico , moribus
qui regio íanguiniconuenirent. In primo congreflu exofculatis Pii pedibuspauca
locuta eíhverú poírridie cfi inter paucosPontifice couemfTet, banc per interpreten!
orationc habuit.Infelices dom9 mee^cafus n5 te arbitror (MaximePötifex)ignorare:
nam qua; regio in terris noftris no plena laboris eft? Quis nefcit Cypriorum a;rum-
nas,&mifera regni fortem?Bis ego infelix nupil: Virum quem duxi exPorrugallia,re-
pentina&immacuramorsabftul t:quem accerfiui ex SabaudiaLudouicüjobfeíTurü
ab hoftereliqui.l ber an captus fit,ignoro: Vnicam exmatrimonio flliam in fpem re
gni parentes educauerunt:Succeífi patri,& regina: nomen paterno iure adepta, cum
viro cœpiregnare.Frater extra rnatrimoniumnatus,fifrateréít,qiiiíanguinenifdt]m
perfequituâuxiiiisab^gyptoqoçfitiSjhereditatémeam inuadit, regnum occupât,
meatq; virum ad песет quarrit. Vnicum nobis refugium apud Cerines feruatum
efl::illiccruentaseuaiîmusinfeil:igermanimanus. Infnlam rcliquam , prêter Augu-
fti Fanum & ColoiTum,hoftes tenentrat qui hoftesíChriítianos fortafîe, aut aliquos
religionisamicosaduerfari nobis exiftimas? Pone hanc opinionem, cum inimicis
crucis Chrifti bellum gerimus.^gyptii Cyprumtenent, noftr*ereligionis infenfiiîî-
mi hoftcs,Mamnetheannfani#fecïatores:his data libertas eft, quos velint exregno
pueros afportare:templa Dei noftri deftruere,Maumetheos ritus inferere.frater me
us pfeudochriftianusfedifllmo juramento Soldano fe aftrinxit, vt regno potiretur.
Verum longe deceptuseft,pcneseum homen regis, penes Admiraglium Soldant',
rftas et it. Conatafum quoad potui,mihi & Chrifto regnû feruare:vicit Maume-
cxpulfi ambo fumus : fpes módica cum viro apud Cerines reibt , fi manet ad-
Egodumadtenauigoauxiliumperitura, Venetorum ñaues incurro, quarum
gubernatores cunétis me bonis excuflerunt. vix vnica retenta vefte & cômeatu mó
dico ad te fum nauigare permifla.-regno deiecta inops & nuda prorfus ad te co«fugi.
Subuehi oro bis propemodum vidua:: miferere regii fanguinis, miferere infelicis re-
gni,ne prorfus ab orthodoxa fide recedat,ne proChriftianis fubeanci£gyptii.Tu pa
ter religionis es ac magifter fidei.te decet in primis curare,ne Chriftianus cultus im-
minuatur.Si peritCyprus peribit & Rhodus,nec Creta faluabicur, ad Siciliam vfqj &:
ipfa Italia; littora Barbarorum clafles enauigabunt,ab ^£gypto, ab Africa, à Syria, A-
o iïa,&: Gracia timendumerit Italia; , nifi occurris in tempore , nifi prius iubuenis
quàm Orientis infula: hoftiumfiant.Mihi fi opemtuleris non deeft animus paternu
recuperare regnum,breui parua manus occidentalium militum viitoriam dabit. N5
funtÊgyptii,qui vires occidentalium ferant. Necegoexte omne auxilium flagito.
Ad focerum pergere inftitui,& amitam,focrum,& propinquos Gallia: reges: inde(vt
fpero) quantum fat fueritexercituscogam. Tu mihi triticum dato, & vinum quod
obièflïsafFeram. Sedneque nifi adiuues in Sabaudiam ire poflum, tempeftatibus
îtanequeo ferre ampliusmare,neqj in nauibus eft quod edam : terra quoqj iter
jfum,necequos habend, пес argentö. In tua fum manu Potifex, pereo,nifi
is manu. Atq) his diftisillacrymatafubticuit.Piusitarefpódit: Pone lacrymas,
>nfide filia,non te deièremusmota tua nobilitas,& tua calamitas nobis eft : in-
jateris,non infolitajinftabile regni folium eft:nulla potentia longa: hos erigí,
srimi Deus permittit,&: nunc in tuo genere throuum tuum fratri dedit, te in
imifit:tuifoceri,vtarbitr»mur,&tui vinpeccata luis: focerrogatusin Man-
t u ano côuentu ea pro defenfíonc fidei aduerfus Turcas promittere, qua; reliqui Ita
lia; principes pollicerentur,nullo pa&o perfuaderi potuit,vt vel minimi auxilii ipera
ilo COMMENT. PII; PAP JE II.
faceret.Vir mus cum ad te nauigauit,haud quaquam dignarus cil ad nos vfqueMan-
tuamproficifci,quod fibi eratfacilhmumperPadum ad oftia Mintiicuedto: con-
tempfere nos ambo pater & filius,propter quam rem diximus inter cardinales: con-
temnit Ecclcfiam Sabaudia: domus,nec religioni dignatur polliceri opem , hic ado-
lefcens qui modo in Cypram nauigar,pœnas dabic : dotale regnum fe pofleiTurum
exiftimat:fallitur,eiicictur:vtinammanushoílileseuadat.Patereius,qui nobis auxi
lia aduerfus Turcas negauit:ad nos fupplexveniet filio rogaturusopem: faxit Deus
vt nos opitulari poífimus.Euenere predi¿ra,vtinam falfum fuiflet quod tune expref-
fímus.Placuit Deo contumaciam ple&ere & Sabaudicníís,& tua: domus. Quotiens
mater tua Apoftolica: fedis mandata contempfit?portant filii peccata parentum; ne- i o
mo fine cauía mifer eft. Deus bis cafibus te probat, filia : in eo fpera , & ipfc te libera-
bit.horridamternpeftatem placida ferenitasfequitur : in quiete finitur labor. Qua>
cumque poftulafti ex nobis feres:equos dabimus,quibus adfocerum pergas, &¿ fum-
ptus itineris,frumentumq; & vinum in Ancona rediens pararum inuenies, quod na-
uibus ad obfeflos vehas .exercitum ipfa in Sabaudia, & in Gallia coges^ quo regnum
vend ces.Regina pro refponfo granas egit, manfitque deinde diebus circiter decern
Romac,donec Bafilicas martyrum precipuas vifit,& adlocuta Poiitificem quater aut
quinquiesimpetratisquasvoluitprofe fuifquecomitibusgratiis, itinerife commi-
íít.Bontifexfingulos cardinales finguloseiclargiri equosiuílk, & adnumerum vf-
que neceft*ariumipfefuppleuir,difpenfatoremq;addidit,quifumptus itineris mini- ю
ltrarec,etiam extra cerras Ecclefia?,fineceífirasingrueret. Comitatus eius equitum
circiter qu nqiuginrafuit,qiiemSenenfesPontihcisfecuti exemplum per fuos fines
abunde paucrunt:idemfeccre Florentini, & Bononienfes, & deinde reliqui, per
quorum prouincias vfque inSibaudiamventum eft. Cun¿ti , vtreginamdecebat,
íummis hononbus excepcre,nuíquam minus quam inSabaudia bene vifa:hic toruis
oculiSjtrifti vultu,verb sacerbis, ac duriíftmis admifla eft. Quid tu (foccr inquit)
hoc tempore ad nos venisrQua: honeftas mulierem iuuenem reJicto viro ab ortu in
occidentem nauigareítot aliena hoípitiaquxrere?Auxilia,inquisqua:íítum veni:at
iftharc virum decebat magis qua;rerc.Quotiens auxilia mifimus.'Quoticns opem tu-
Iimus?nunchomines,nuncarma,nuncfrumentum,nunc aurum iuppeditamus; Se b°
quis modus rebus erit?Sabaudiam exhauílt Cyprus; quicquid pingiiedinisfuit ad
vos tranfiuit,vacua prouinciaeft. Vosin Cypro regnum perdidiftis, & nos propedi-
cm in Sabaudia carituri futnus imperio;quando eo ventum eft,vc veftri caufa vc&i-
galia,& omnes cenfus alienafla oportueritmec meliora his locuta eft focrus, eadem-
que amita. Propter quas res mœrens omni фс pofita regina infelix retro per Mantua
& Venetias in Rhodumnauigauitjnecaufa eftin Gillias profieifei, iam perguftara-
apud Sabaudienics Vltramontanorum liberalitate , & magnificenüa princi-
pum.
D*s4»u- Libethic,quoniam Sabaudia: mentioincidit,pauca de prineipibus eius terra: in
fnc^fMvt mediumadducere,qua:a:uonoftro digna memoratu contigere: quamuisinprinci- 4°
fortunan- piohuiushiftona: nonnullade Amedeo&eiuspontificatudixerimus. Sabaudiain
^üAm a^P'ûs ^ca е^Яиге Galliam ab Italia difterminant,&à mari Liguftico vfque adHel-
deivit», & uetiosprotenditur.Arelatenfisprouincia partem Sabaudia: contingit, partem Del-
•M¡t»fMH. phinatuSj&Rhodanusmagnam percurrit partem : precipua Sabaudicníls dignitas
circa Lemannumlacum,cui&:Gebenna,&: Laufana nobiliores ciuitatcs adiacent.
Sabaudienfemdomum ex gente Saxonica profetbm memorant. Olim comités
fuere Sigifmundus Imperator in Conftantienfi concilio extinfto comitatu duca-
tumerexic. Primus eius gentis dux Amcdeus fuit , cuius imperium& vitra & citra
monteslatepatuit.Duodecimpontificaleseccleiiann eius ditione fuere. Vxorem
duxitexdomoBurgundiasPhilippiducisfororem. Filiarum alteram Philippo duci 5°
Mediolanitradidit; alteram Ludouicoregi Sicilia:, cuius íupra feeimus mentione:
Ludouico filio primogénito coniugem ex Cypro copulaiut: affinitate omnibus fere
Cbriftianis regibus iun&us eft: fortunatiffimum vicinorum miferia: fecerunt. In
Gallia Burgundorum,& Armeniacorumdiflîdia flagrauerunt:& Anglia: furor re
gnum vexauit. In Italia Veneti & Florentini aduerfus Mediolanenièm principem
» impla-
i. ГВ^Е" R - $ Ш f> T I Üfc?V3T . / ,i!í
.implacabili odio contenderurit. Amedeus procul ab armis in móntibus regnans nüc
horum,nuncillorum arbiter eligebaturjatquevnus omnium exiítimabatur,quiílbi
Sc aliis re&ecOnfulere noflet. Diu. ad cum , quafi ad alteram Salomonen? hinc Itali,
inde Galli pro conillio de rebus arduis recurrerunt.Poftremo &ipfe quoque v^nam
&fluxam huius iasculi fapientiam oftendit. Eo iam fene,Bafilienfe concilium cœpit,
quo cum ftatira ab exordio Pontifex maximus Eugenius diieordauit. Obierat v xor
Amedei,qu3e vnica eius fuerat;ftriges ,vt aiunt , futura vane praîdicentcs Amedeum
adiere, eiquemmmum Pontificatumobuenturumpraedixerunt; quod in concilio
deponendus Eugenius eíFet,&ipíéfubftituendus. Amedeus flue hacfpedu&us, fiue
i o alioquin- fuopte ingenio repleto quide charitate Sc religione , reli&o ducali faftigio,
& omni feculi pompa proculeie&a, gubernatione fubditorum primogénito com-
rtuflà , ad eremum coneeifit. In ripaïacus Lemanni è regione Luianaj alti/îîma fue-
runt nemora,& Tub his prata decurfentibus aquis irrigua:horum magna partem mu
ro cinxit.incluíitque ceruos&damas3&quçnonfaruiuntin homines feras.Prope in
littorelacusecclefiama;dificauit,facerdotesinduxit,pra:bendaserexit,&dignitates
aliquas& mandones conitruxit, in quis canonici commode degerent :nec procul
hinc palatium magni operis compofuitjfoiTa&propugnaculis opportune munitum:
in eo feptem manfiones fuere, fex äquales digox , qua: cardinales reeiperent , nulli
fua döfuit aula,nulli camera,&: anticamera, Sc fecreta qua;dam cubicula,íeu pretíoía*
20 rum rerum receptacula;feptimam prineipi dicatam.nemo rege aut fummo Pontífice
iudicaûet indignam:hic Amedeus habitauit.quem íex proceres fecuti funt , grandsc-
ui&#tateprope pares, quorum vxores iampridem obierant, nemo non fcxageiî-
mum annum actigeratj&quoniam equeftris ordinis milites fuerunt,& £epe in bellis
ocdinesduxerant,nec ííns gloria m ilitauerant, inipíamutatione faxularis habitus
íub Amedeodecano&magiftrofuoprofeffionemnouaminducruntr&fan&i Mau-
ritii appellari milites voluerunt : neq; enini procul ab eo loco fan&us Mauricius cum
JegioneThebea pro Chrifti nomine martyrium pertulitxun&i penulam.&paUium,
&Z cingulum , Se baculum retortum, quibus eremitas vti videmus , aíTumpfcrunt , &
ЬдгЬат prolixam nutriucrunt , &crines intonfosgeftauerunt : loco Ripalia nomen
3 ° fuit , mille paíTibus fere ab oppido Tononio diftanti. Cardinabs ùnQtx Cruris , cum
iret fecundo in Galliam de pace achurus, hue nauibus appulit. Amedeus per filuam,
qua diximus muro cin&am obuiam venit ad portam, qua: erat in littore. Spe&aculo
digna res,&: q uam vix pofteri crcdant.Princeps feculi potentiflimus , Gallis atq; (ta
lis metuendus , quem aureis veftibus ornatum , purpurad admodum multi circumfi-
ftere confueíTent,& fecurcs praeire,atquearmatorum fequi cohortcs,& turba po' en-
tummunc fex tantum eremitis pra:cedentibusj& paucis fcquentibus facerdotibus in
velte vili&abiedalegatum Apoftolicum excipit. Veneratu digna focietas vifa, Cru.
сет auream eremita; in pe&oregeftauerunt,id tantum nobilitatis fignum retinuerc,
cetera contemptum faiculi prarfjferebant. Venerein amplexus cardinalis Sc Ame-
4° deus;& multa feinuicem charitate deofeulati funt. Neefatis cardinalis aut admiran,
autcollaudarecouerfioncm principispoterat,quamuisfufpecl:amutatio calumnia-
toribuserat, dicehtibus Amedeum feilicet iperare Papatum atque ideirco erermi-
tam fa&um. M mfit in hoc habitu, Sc in haceremo Amedeus annos circue^ o&o Sc
quauis curam regiminis ad filium reIegailet,grauiora tarnen ad fe deferri negocia vo-
luit:nec ducatus titulo fepriuauit,necrcm pecuniariam alteri quam fibi credidit In-
terea Bafilienfesaduerfus Eugenium ftomachati.ad eius priuationem procederé fta-
tucrunt;quod cum perfki ncquircnt,epifcoporú deficiente numero,Amedeus cun
ólos fuç ditionis epifcopos atque abbates,& inilgnes presbyteros ad concilium mifit:
quibus adnitencibus depofitio Eugenii tandem extorta eft, &ipíe paulo poil Ame-
jo deus decreto concilii , iam per Eugenium reuocati , ad fummum Pontificium aceríl-
tus.Eugcniusantequam deponeretur, concilium ex Baíilea Ferrariam tranftulerat,
ve ibi cum Grajcü conueniret, de quorum tune vnioncagebatur ; verum пес omni
bus tranviario coucilii placuit, пес Eugenii depoíítionem reges ac principes accepe-
runr. Maior pars orbis Eugenio adhxíit. Germanineutralitateminduerunt,folaSa-
baudia,&Suizzari3&pauca: quídam dicecefes priuationcm Eugenii, Se Amede
itt GOMMENT. PirPAPiE IL
iaííumptionem admiferunt.Legaci exBafilea in Sabaudiá mifíiviri przftantes,quoru
princeps fuit Ludouicus cardinalis Arelatenfis , Amcdc um apud Ripaliam quaefiue-
re,eique dccrccum elect ionis obtulere:qui habito confilio proccrum ( cenucnerat c-
nim eo in loco cu n ¿ta Sabaudiá? no bili cas ) fa&urum fe dixit quod de fe patres fanétae
íynodi decreuiíTcnt. Quo dicto mox in conclaui receptus eil , & abrafa barba ton fo
que vértice, corona breui capillorum dimiífa, pontifican' bus indumentis adornatus,
iterum in publicum rediit.Tum ièdens pro cri bun ali pallio Pontifical), & mitra pra>
dicus,cx duobus filiis Ludouicum feniorem Sabaudiç ducem creauit.Phi lippum na
tu minorem Gebennarum comitem, deinde Tononiumfe contulit, plurefque ibi
dies curiam ren u ic,& adueniente demum a (late per Lau fan am, & Solotrum appara- 1 9
tu magno Bafilcampetiic, ibique prxfentibus filiis in fuggeitu antemaiorcmeccle-
fiam ei eeto,a fiance patrum conuentu,in magna frequencia plebium.quç ad rem no-
uam & infolitam è vicinis regionibus concurrerant , per cardinalcm Arelatenfem in .
epifcopum ordinatus eil , & Apoftolico diademate coronatus, fcriniariis &¿ aduoca-
tis Fclici quinto, ( id enimnomen inditumcft) à Deo electo & coronato vitamac
clamanci bus, folcm nicas omni ex parte Celebris fuit, quamuis vnustantum cardina
lis adefTet, atque idcirco defpicienda videretur. Ceremonia? cu net ç ieruatarfuBt:
pompa per vrbem mirabili ornatu deducïa. Conuiuium ingenti apparatum fumptu,
cuius omnis curia particeps fuit. Manfít deinde pluribusmenfibus inBafilea Felix»
concilio pracfùitjcaufas diffinïuir j epifeopos creauit j cardinales aflumpfit ; Fedcricu га
Imperatorem illac tranfeuntcm clam audiuit, ñeque enim ílle, quafi Pontificem in
publico voluit honorarc.Harc apud Eugenium audita, magnum incufiere terrorcm.
Bafilienfes antea fine duce,finecapitefaciIecontempferat; at Felice Pontificium ao
ceptante,magnoprincipe,vniuerfisChriílianisregibusautconfanguinitatc,autaífi-
nicarc coi u neto, qui dimos quadragintafubditos fuos in pace fumma iuílitia , ac pru
dencia gubcrnaíTer, cuius opes inxftimabiles crederentur,non Eugenii modo, (ed o-
mniumcardinalium,curialiumque mentes ingensmetus peruafir. Iulianusautem
cardinalis faneli A ngeliciuisRomanus, qui diu in Bafilienfi concilio prxfuiflet, in
confiílorio cum albto nuncio de nouo Pontífice trepidare omnes animaduertereu
Tria,inqu it,f i nt ( Bcatiífime Pontifex.nifi fallor) qua: tibi Felicem aduerfariem me- } °
tuendumredduntjconiunclio quçillicumregibuseiljfapientia quaprxditusexifti-
ínatun& ingens pecuniarum vis , quam Uli per tot annos r-aeifice regnátifuccrcuiíTc
putant.Hçc timcsîii funt holies, quos verens?cum his tibi bellum futurum eft?fratre$
mei,qui ante me locuei funt , multa de his rebus dixere, eafque fupra modumextule-
runt,atque infuperabilcm aduerfarium his eminentem dotibus exiilimauerunt. At
ÍImeaudias,metumtibiomnemadimam,facileiílacontcmnes,hinctibi victoria da-
bitur,vndc times exitium,neque confanguinitas eius, neq; aífinitas nocituraeil tibi.
Irridebunt reges, no ad ora bu nt hominem , qui с fxculari principal u ad ecclefia>ílicu
euolauerit;virum fanguinum,qui fçpein bellis fuent obuerfatus,indignum facerdo-
tioiudicabunt. Vxorem dicentin fçculoduxit,&filiosprocreauit,&:nuncinaltari 4°
iàcratiffimam Chrifti Hoftiam audet oiferre?inuidebunt , & maledicent homini,ne-
moamabit.lnterfçculi principes raracharitaseíbnec tanta propinqujtasvfquam re-
pcrirur,quç tollat muidiam laborantibus confanguineis,nunquamAmedeus auxilio
fui tiBurgu dos tn bello reliquit, & Francos : qualem fe pracbuj с amicis , tales eos in*
uenict.gaudebu nt vcniiTc tempus quo vices reddanr, deferetur ne dubi ta : Nemo illi
non emptus adhçrebir. Amedeum fapientem putauimus , qui inultis annis féliciter
regnaíl ct¡ non fua credo prudentia, fed aliena m i feria felix fuit. Decertantes inter fe
hinc Itali , inde Galli,quietam Sabaudiam reddiderunt: nos quod erat temporis attri-
buimus hominiifecit íapientiz fue periculum Amedeusmeque feparuo in uoluit ne
gocio: in reomnifi maxima peccauic.Ruent fua confilia,Felicevocant:fediçpc rebus yo
aduerfa funt nomina. De pecunia minus dubitomunquam enim tanta eil quantum
prçdicant,nequeexponunt qui cumulant.Nihil eft quod tarn nobis profit,quàm pe-
cuniofum aduerfariü exiílimarijcuncti ab eo aurum petent,neq> impetrantes inimici
abibunr.Hec mihi de nouo elect o fententia eil. Qui aliter íentiunt (meo quide iudi-
cio) nihil fentiunt, Nec vana Iuliani opinio fuit. Carolus Francia; rex cum aureorum
triginta
L Л. В E.:R S E rí> T I М: У' ,§tJ D i8 j
trigintamilliumpçtiuiflct, ñeque impetraflet, Eugenium ei prapoíuit. Idemfeqc
duxMediolani, qui centum millibus aurei$&Bononiam venderé, &Nicolaum
Picininum curii nóuem miflibus equitum in eius exercitu fruftra tentaflet adscribe-:
re. Solebat Amedeusdicerecumaurumabeopeteretur, pulcherrimam fibi fobo^
lcm 'eíTe, nolle fe fihoS inopes rejinquere. Cum manfiílerperíeftatcm, &quxfecu-
taefthiemem Bafilea:,necPontificatum eius Chriftiani reges amplefterentur, íe-
qucnti tandem veré in Sabaudiam rediit, Se paulo poft concilium ex Bafilea adíe
vocauit, cum panes edicto Imperatoris illinc dciicerehtur. Poftremo cum iam fç
omnibus contemptui eile cerneret,ncc fpés vlla effet obediential nan cifcend£e,mor-
j e tuo iampridem Eugenio, ac Nicolao quinto fuftecto, interuentu Caroli Francorum
regis, pacem Ecclefia: dare decreuit. Renuntiauit Apoftolatui,& Nicolao rcconci1-
Iiatus, quem verum eíTePontificcm profeffus eft, cardinalatum abeoaccepit,&ler
gationcm quoad viueret, cardinalis Sabinenfis appeílatus, atqueita demum mori-
ens apud Ripaliam fepultus eft : Felix & fapiens habitus nifí Pontificatum afléctaffe
in feniofamafuiíTer.Philippus comes Gebennenfís prius obiit quam paterPontifi-
catui cederé t; Ludouicus fol us retinuit imperium, vir manfuetus , & amans ocii , &
qui parère quam imperare aptior effet; vxorem duxerat ex Cypro Ánnam regiarn
íbroremaudacemfeminam,qua:fubeffenefcirct. Hxcviriabufa ingenio regimen
ad fe traxit : magiftratus pro arbitrio inftituit atquc deftituit. Sacerdotia quibus vo-
¿o luitimpetrauit ; Cyprienfes in rerum culmine collocauit. Sobolem ¿¿pulchram
procreauit,&numerofam. Carola filiamDelphinoFranciç,quipoftcarexfaotus eft,
copulauit.Ludouicum fecundo gcnitum, de quo ante diximus,in Çyprum mifit ne-
pti virum datum ; Amedeus primogenitus domi manfit , non fatis corpore validus,
quamuis ex domo Francia? duxerit rxorem Caroli regis filiam. Philippus ad Fran
corum curiam fe tranftulit:duo reliqui admodum pueri , viuente adhuc auo, ad epi-
fcopatuseminentiam prouecti fuat, & alter ecclefiaïTarantafiehfipriefectus; alter
GebennenG, quiñón diu vixit. Multç in Sabaudia nouitates exorta: funt poft Ame- 4
dei Pontificará: nobiles contra nobiles contenderunt: & Bolomerius, qui vnus erat
exçonfultoribusacceptandi Pontificatus iniudiciumraptus,tanquàfalfçcuiuidam
j o fententiç fuiíTet au¿tor,ad песет damnatus eft,, &ingenti lapide ad collum fufpenfo
in ]acumprçcipitatus:fub imperio femine cuneta per auaritiàm adminiftratafunt;&
Grxcuh pro fuá libídine Sabaudicnfibus infultauere. Rediit tandem Philippus ex
Francia, atqjingreffuspalatiu paulo poft C?arlotç receffum Grícculos omneseiecit:
duos Sabaudieníes inter primos nobiles,quierantmatricariííimi,& plurimum poffe
videbantur?interfecit:IoanncmVarafium ferro fuá ipfe manu nccauit:Iacobum Val-
peigiuminlacumprxcipitauit.Qujbuscalamitatibusairlicta mater infelixmorbum
incidir,ex quo paulo poft expirauit.Pater vol inuitus in leótulo langues, vrgente pro-
uincialiü conuentu,filio venia dedit,cuius nutu in hanc víqj diem prouincia regitur:
frater maior minus idoneus regno videtunPhilippú cuncti fequuntur, qui reno» ato
40 fcedere cü Suizzaris omneiugum excuflit,quodrex Francus perLudouici defídiá,&:
muliebre regimen in Sabaudiam intulcrat. His cafibusper noftram artatem Sabau-
dienfes acti mntsquos huic operi non iniufia duximus inferendos.
Ludouicus Francia; rex dum ifta geruntur Atrcbatenfi epiícopo, & Antonio No- De creation*
xetano,qui iuflu Pontificis in Franciam iuerant,tactis facroían¿tis Euangcliis,palam 'nCHOTU c*r~
promittitpragmaticam fanctionem íeíe propediem abdicaturum:quoniamidDeQ
vouerit , atque hoc ipfum Pió Pontifici ícribit : petiitque multis precibus epifeopum
Atrebatenfem,& protonotariú Lebrcteú cardinalatus honore donari, haud indignü
fefe exiftimans , qui vnislitteris duos cardinales impetrare mereatur: quod fi altero
carendum fit, epi fcopo carerenon poflet Accedunt &: Philippi Burgundiar ducis e->
5 0 piftolç , Atrebatenfis Affumptionem magnopere flagitantes. Pius multos dies ante
comitiaremcumcardinalibmtradat:Vltramontanosnegleclosfuiíredicens,opor-
tcrcqueexcisaliquoscreari, neq;iamdifceptandum de aíTumptione,qu£ priderri
fuíffet pr0miir3.de numero, & de perfonis agendum. A Francorum rege, Burgun-
dixque duce Atrebateníem peti , ab aliifque regibus alios : fine dedecore , & fortafle
fine damn o Ecclefía: , non poííe negad quod petit ur. His di ¿Vis cum Pontifex maio-
ft^*
/
J
1*4 - COMMENT. PÍI PÁPiE iV

remcardinaliurh partem m fuamfententiamveniíTe cognofcercf, congregato col-
legio , fecunda feria ante quatuor Aduentus témpora de cardinalium creatione fer-
moné habuit,&: numerii cxpofuit,& perfonas nominauit.Refpiciebát cardinales ta-
citi alter alterumj & cum ex ipfis vultibusintelligerehtfummoPontificiannucndu
eile , nemo aufus eft adUcrfarijcUn&i laudauere nominatos, atque in eorum creatio«
Пе confênfere.Tunc Pontfex non expecbtafextaferia,in qua pronuncian cardina
les confueüere,ftatimannuente acrequirenrecollcgio,pronunciationéfecit;iuflltq3
in diem¿qua: prope aderat,eiufmodi folemnitate ftatuta , íilentio tegi. Cardinales ex
Italiciscreatifunt Bartholomaus Rouerellaarchiepifcopus Rauennas,qui iampride
in regno Siciliçlegatumgeflerat,doclrina,c6iîlio,&:morumintegritateconrpicuus. л b
lacobus epiícopus Papieníís, natione Luccnfis}priuiIegio Senéíls,& ab ipfo Pontífi
ce, qui dexteritatem ingenii dilexiflet Picolominea donatus familia. Francifcus
Mantuani principis filius, nondum viginti natusannos: verum qui corpore longe
maiorem praîfeferret aztatem &grauitate ac prudentia prope fenili : illi ad titulum
presbyterii aflumpti ; hic ad diaconatum. Ex Gallicis Ioanncs epiícopus Atrebas, c-
gregiu#vir,do£rrina,ingenio,acdiuina quodammodo memoria prarftansûdoui-
cus Lebrctusex regio Francorumfanguineortus,placidçconucrfationis,& cuius vi
ta generi conueniat.Ex Hifpanis lacobus epifeopus Vrgellenfis domo Cardonca,lit-
teris &: moribus ornatus , cuius maiores ad regni quondam faftigium peruencre , ñis
•tituli presbyterorum aifignati. Cœperatiam Pontificcm vexarechiragra, atque ar- 20
dore vrgereintolcrabili: propter quod publicado cardinalium in confîftorio patenti
fine ipfo fa&a eft. Cardinalis Nicamus de laudibus eorum verbafccit:dignacreatio
iudicata , qua: de vins exccllentibus fa&a eftet , & qui poiTent Ecclefia: prodcfïc , vel
fuo ingenio , vel amicorum auxilio. Nec minus collaudata eft Pontifîcis prudentia.
Ex creatis nouiter cardinalibus, vnus tantum aderat lacobus Luccnfls : cui Pontifcx
leftulo decumbens,fua manu vel œgrota rubrum galerumimpofuit: Rauennati , &
Vrgellenfi aulici Pontificis pilcos tulerc:rcliquipoftca curia pecentes promoreiif-
dem infignibus honertati fuerunt.
Deextinaie Inter haec LudouiciFrancia: regis litterçafFcruntur,quibusiam damnata,acfubla-
Ttf&enft" tapenitus pragmática fan&io nunciatur.quas cum Pontifex in confiitoriorecitaiTct, 3 0
GaUorùre- non potuit lacrymasprœgaudio continerej cum fe tandem fedente, perniciofum vi-
gidtmuc. rus Ecclefia remotû cernerct,& füo têpori datumGallicç nationis obedientiam ex
integro adRomanam Ecclefia redire. Rediit &: Antonius Noxctanus,& nouas attu-
litlitteras,quibusidcmcotirirmabatuf,petebaturq; magnopcreAtrcbatenfcm creari
cardinalem. Pontifex creatum refcripfît,& cum eo fimiliter Lebretû.vt integmm ef
fet régi gaudium,qui pro fuá religione duos cardinales meruiflet obtincre.Remifit&
Antonium, qui enfem facra Natiuitatis Dominice nocre facratum dono Régi aifer-
ret, vagina inclufum ornatageramis,&: auro,atq5 his verfibusinfcriptum.
Exerat in Turou tua me Ludûutct furentes
Dextera : Graterumfanguinií vítor ero. . A0
Corruet imperium Mäumetbü, & 1adyta rurfits
Л Gdloruwvtrtusjcfetet aftraduce.'
sigi/mtaJi Pius interea accerííto confîftorio, cardinale fanórj Petri ad Vincula , quç de Sigif-
fZíftjj mun£lo Malatefta inuenerit referre iubet. Is caufa: documentis infpe&is conftare af-
tUmtMi», ferit,SigifmundùplanehçrcticumerTe,quirefurreclionëmortuorûinficietur,&:ani-
^гтш' mas nommum mortales fore teftetur, nec de futuro regno quicquam fperet:homicir
mque depo. diadeinde,ftupra,adulteria,inceftus,facrilcgia,periuria>proditiones,¿¿ infinita pro-
ß*"- pemodú turpiífirna &atrociífima fcelera eius probata¡nec dubiú quin íúmmo fuppli- •
• ció dignus fit:interroganturfententiçcardinalium;cunâidamnandûcenfent:fit pu
blice judicium, damnatur reus, qui Romani Prç lui is maieftate Ixferit , atqj impia de J о
Chriftiana religione praefumpferit affirmare : vitamquc omni flagitio & turpitudine
fœdatamduxerit.Priuaturvicariatu.&omni dignitateatq;honore;iiique pcenisfub-
iicitur,quasinhereticos,&:fuprcma:maieftatis reos humana? leges ftatuerunt.Intcr-
ea pro gradibus bafîlicç S. Petri ex arida materia ingens pyra extruitur, in cuius fum-
mitate imago Sigifmundi collocatur, hominis lineamenta,& vcftimenti modú adeo
proprie
LIBER SEPTIMVS. 1%
propríe reddens,vt vera magis perfona,quàm imago videretur : rte quem tarnen ima
go falleret,fcriptura ex ore prodiit,qua: diceret. Sigiimundus hie ego fum Malatcfta,
¿lius Pandulphi,rexprodicorum,Deoatq5hominibusinfeftus,racnccnfuraienacus
ignidamnatus:fcripturammulrilegerut.Deindc aftantepopulo,igneimmiilo& ру
га^ fimulacrum repente flagrauit. Per idem tempus&Iacobus archiepifcopusBe-
neuencanuSjdc quo fupra locuti fumus,qtioniam proditor eilet in Apoftolica fedem,
&c beneficia ecclefiaftica,facrofqi ordines venderet,& falfam cuderet pecuniam, de-
pofitus eft : eique fubfticutus Alexius natione Senenfis , ex Clufinaecclefia ad Bcne-
uentanam tranilatus : vir probus &c amicus Pontifici ¿ & qui olim Жпслт facro pref-
lo byteratusordineinitiauit. ,
Paulo ante id temporis Roma veneratloannesdeCaftro Pontifici iampride no-
tus, cum Bafilea:negociaretur,& locum teneret Papa:Eugenii depofitariatus: huic m*xmuf.
pater fuit Paulus iureconfultus fui temporis clariffimus,& qui cathedrarh multos an-
nosPatauii rexit,atque omnera Italiam confiliis impleuitjcum fréquentes ad eum li- ш'
tigatores со ncurrèreht, & iudices eius au&oritati multum tribuerent ; cuius doctri
na folida,& fine dolo elTec. Reliquit moriens plurimas opes , &£ duos filios iam aetatc
prouectos,quorum fenior patris ftudia fecbtus eft , nonillaudatus iuris interpres ; al-
teringenioluifi)it,&quili[terismelius quàmceteri ftuduilTet: didicitgrammaticá, •
& hiftorias peruoluit ; fed variis peregrinacionibus deditus , in ciuitate Conftantino-
*c politana permanfit , &c magnas opes in ca contraxit ob pannorü tin¿turam,qui fúb fi
de fua Italia; cqnfcclos illuc afportabantur propter aluminis mineriam regionis illius
fœcundiiïîmam, quam quotidieperfpiciens,& aluminis confectionem , &ex qua
petra vel gleba extrahi poflet , facillime didicit ; & cum Dei iudicio in d ireptione , &:
excidio vrbis illius à Maumethe Turcarum Imperatore fub anno M. CCCC. Iii}, o-
mnia amififlet,fatis exultans quodgladium & ignem immaniflima; gentis aufugifler;
poft tandem Pii aiïumptionem ad eum venit , cui eiTet compaternicatis fœderc iun-
clus, a quo cum premia &commilTariatum generalem fuper omnibus redditibus
camera: Apoftolica: tarn in v'rbe quam extra, & in prouincia patrimonii obrinuiïîet;
dum montes , collefque omnes percurrit , atque in vifeera terrae rtaturç fecreta riraa-
3 о tur;necglebam,neclaxumreliquit'inta£tum. Tandemin agro Tolfano aluminis la
pidera reperit.Tolfa vécus oppidum eft duorum fratrum Ecclefia'Romana: fubdito-
rum , non procal à Centumcellis , &: Vrbeuetula: hie moRtes alti à mari introrfus re-
cedunt,filuis&aquisfœcundi,per quosdum Ioannesambulat, nouä herbar faciem
oftendit:miraiur,inquirit; deinde cerriorfitfimilemnaiciherbaminmontibus A-
£ae, qui Turcarum serarium alumine ditant.videt lapides albos, & qui minerales ap
parent, mordet,falfedinem reperitjexcoquit,experimentumfacit, alumen producit;
accedenfquePontificem:Hodie,inquit, tibi viótoriamde Turca afFerojaureorum
fupra trecenta millia quot annis illeà Chriftianis extorquet propter alumen , quo di-
uerfis coloribus lanas inficimus : quia non repericur apud Latinos , nifi paululum a-
4° pudinfulam Hifclam.qua: olim Aenariadicebatur. Puteolis vicinam;&in Lipareo
Vulcani antro, quod à Romanis olim exhauftum propemodum defecit. At ego ie-
ptem montes inueni,adeo huiufcemodi materia; fcecundos , vt ièptem orbibus fuffí-
cere pollinnfi iubes accerfiri artifices , apparari fornaces, excoqui lapides , Europeis
omnibus alumina miniftrabis , S¿ omne Turca: lucrum deficiet, quod tibi additum
duplicato damno ilium afficiet. Materia & aqua abunde fuppetit : &porrum habes
propinquum in Ciuitateuetula , in quo naues onerentur in occidentem nauigatura::
licebit iam tibi aduerfus Turcas bellum inftruere. Нгес tibi minera neruos belli ad-
miniftrabit,&:auferetTuica:,hoceft pecuniam.Deliramcntisfimiliavifafuntloan-
nis verba,; Pius fomnia exiflimauir,& inanes Aftronomorum fabulas : idemquecar-
5 o dinales omnes arbitrati funt.Ioannes,quamuis fiepe reie&us eiTet,à propoííto tarnen
nonrecefiit,nunchunc,nuncilluminterpofuit,quifibi Pontificisaditumiterum ar
que iterum aperirent , coram quo poflet experimentttm inuenti lapidis faceré. Pon-
nfcxicriim peritos aduocauit: illi veritatem aluminis probauerc. De lapide qua:-
ficum cft ne fraus ineíTet.Miflum ad mineram , & inuenta eius lapidis ingens vis : vo-
cari lünt artifices ex Genua,qui aliquando in AíiaTurcae alumina tra&auere. Ii cum
0.3
*
iU COMMENT. PII РАРЯ ÍI.
locinaturam per omnia infpexifient, fimilemefledixerunt Afiaticismontibusalü-
men íerentibus ; & prar gaudio illacrymati ter quaterque genua fle£tentes , Deum
adorauere,eiufque pietati benedixere,quitancum donumnoftrx conculiíTet a:tati.
Decoxere lapides, & alumen multo prasftantius, ac pulchrius exiit, quàm illud Afia-
ticum. MiЛит eft Sc ad Venetos,& ad Florentinos ; factum periculum , res ipfa opi-
nionem fuperauit : Sc primi Gcnuenfes pro viginti millibus aureis mercatum fecere.
Poiba Coimas Mcdices quinqué Sc ieptuaginta millia auri nummum in earn rem
contulit:atquetantum prior annus attulit praeter omnium opinionem;propterquod
Pius Ioannem cenfuit dignum,quem fingularibus profequeretur honoribus , Sc cui
ftatuaerigeretur in patria, inqua icriptum eflet:Ioanni de Caftro Aluminis inuen- IO
torimec fine parte lucri dimifliis eft. Fratribus Tolfae dominis, in quorum fundo mi
nera reperta eft,immunitates datai , & pars quota emolumenti сопсеЛа. Нес diuino
muñere Tub Pió Pontífice máximo Ecclefiç Romana: accefliocontigii: qua: fi, vt par
fuerir,tyrannoriim manus euaferit,& cauteindies adminiftretur,augefcet,&: Roma
nos Pontífices ad ferenda Chriftianç religionis onera non parum adiuuabit.Ncc de-
fuerequiremverfibus celebrarent,interquos& Campanihoc Ep'grammaad Pium
extat.
EJfe tuos calos tantum qui dixerit\errat :
Deque Pti longefalluur imperio.
' lpfaetiamtellus,quodhabettibicontulit,&]c xa
Pr&buü,eruptUprodiga vtfeeribtts.
Parte alia roueurn <es,aliaque excußu alument
Datque alio argentum tertia vena loco.
Abduл teUurisgremio Ьлс latuere tot annos,
Etfob domino nuncpatuere ßto. , • >
Tu quodnunc aun res~tat,ditißtma teHuí,
Nefurti reafis,hoc quoque redde Pió.
AtTtbMtn-
fit inßabiti Creatisvtrclatumeftcardinalibus, Atrebatenfís poftquam fe nauigare in portu
nw,&£«- cognouit,nec fibt dequxfiranimiumdigniiateambigendum , qua: prius tacueratde
rod'gnfffi LudouicianimoadresSiculaSjfcribcrecœpic, filiam regis paruuláloannis Andega- j0
тя,шит^, uenfis filio Rhenati nepoti fere coçtaneo defponfatam eflergenero regnum optarit
«rano, »cpíi f¿¿turum omnia Ludouicum,vt Ferdinandum è folio pellat. Pontifici no ex vfu fore
r^dfpTa. Francorum familiç aduci fari;auxilia,quç Ferdmando mifla fuillenr , reuocanda : fie
gmatnttx- regis an:mum placari pofle,&:p:agmaricann fan£tionemcertiffimefublatum iri. Af-
tinäioneU
tide. ferebantur Se Interamnenfis epifeopi fréquentes litrera:, qui poftquam ex Anglia
difceílerat ad nouú regem in Francia fe contulerat. Is locutum fe femotis arbitris cú
Ludouico feribebat, cuius ea fententia effet ; ita demum pragmaticç fanctioni finem
imponcre, fi de regno Siciliç ei risos gerereturcupere genero ¡egnum : Ferdinando,
que princeps Tarentinus pofilderet,reIinqui роЛе,&пе regni tituló amitterct,Sardi-
niam adiiei ; Antonio Pontifias nepoti Calabrias partem donari ; Ecclefiae Roman« ^0
fuá iura íeruari,fic rege m pacis cauf■ ftatuifle. Hortari ergo epiícopos, vt ea ficrent,
лше magno régi placèrent , fie pragmaticam morituram fore, & Romanam curiam
adpriftinumfplendorcmredituram ; Alioquin regem cum Vcnetis fœderainitu-
rum,ingentes copias per Sabaudiam in ItaliammiíTurum,MedioIanenfi bellum illa-
t urum,cui necefle fuerit exercitus è regno reuocare.Remanfurum cum Ferdinando
folum in bello , Pium fub tanto pondere periturum : Se qua: Pontifici fcripfit,eadem
Francifco Mediolancnfi crebris litteris inculcauir. Timuit ea Francifcus, & miflb
Profpcro Camulio viro docto , Se qui dudum in Gallia verfatus с Лсг,сй Pió de fum-
marerumconfultauir. Pius contemnenda Interamnenfis Epifeopi feripta cenfuit:
qui fe vltro ingeífiflct ad res fibi non cómiftas : de regno Siciliç , qua: fignificaflet íua У о
non regis еЛе inucnta:expe£tandos Ludouici oratores , qui propedié venturi eflent:
hos cercam cius mentem allaturosuum confilium captandum , neq; fugiendum ho-
ftc non V ifo. Placuit Francifco deliberatio. Ludouicus paulo poft legatos ad Pontifi
can ire in Лк Riccardum Conftanticnfem,& IoannéAtrebatenièm cardinales,quos
iècuti funt AndcgaueHiis , Sc Sandonenfis epifcopL, Sc abbates aliquot , Se proceres
nobiliflS-
/
LIBER S E P T I M V S. 187
nobiliflími,quorum princeps fuit Petrus comes Caluimontis morib. & aerare grauis:
fuerunt & dolores & fecretarii nonnulli regis inter oratores adnumerati. Preclara
legatio,& digna rcge.qua: magno equitum numero,& logo famulorum ordine,cum
dies muiros in itinerc abfumpíhTer, tandem tertio idus Mardi Romam ingreiîàeir,
occurrentccardinjliumcollegioproptercardinales,qtiimiirià rege venerunr. C5-
fiftorium deinde publicum habitum in palatio Apoftolico:legati iolemni pompa ad
palatiumdu&irPontifexinmaieitatefeditin altofolio cardinales iblita tenuerune
icamnarepifcoporum & notariorum ordo ad icabellunaPontificis pro more locatus:
cetera multitudo,qua:aderatfrequentiffima,autftetitaut in terra iêdit: idfpadum
i o occupans,quod cardinales inter & Potifícis tribunal fuit. Legati regis poílquam P5-
tifícis pedes exofculatifunt,&: regias litterasreddiderunt, à tergo cardioalnim è re-
gione Pontificisfortid locum, atqueibi ftantesiuifi quxd:cerevellcn¡t.'jJbj.Atreba-
cenfîsdeFrancorum nobilitate,deregnigloria,atqjamplitudine,dc Gailqrum viri-
buSjdcLudouici prarftand virtute.de pragmática fanéh'one,quo paclo regnumFran-
cia: inuafiflec4& quomo -io illam Ludouicus eliminaiTet, longam orationem habuit;
acpublicadocumentaexhibuit,quibus conftabat Ludouicum regem ex omni re-
gno,ac ditione fua pragmaticam fan&ionem eiecifle , illamqj protinus exdrpaifc , Se
ad nihilism redegine,obedicndamqj Roman;e,pn'mçq} fed), ас Pió Pontifíci ranquá
Iefu Chdfti vicario veram &integramrefotuifíe,denuoq; refticuere: eilet enim Lu-
ío douici animus Pontificisfiliumgereie,atq;abeius volúntate, nutuqjnunquam dif-
cedere. Fecir&dcTurcismentionem,quorumgladius non fine magno catholica:
fideipericuloChrifttanisceruicibusimmincret. Cogitare Ludouicum de religionis
tutela, fi regnum Sicilia; Andegaueníi familiar pateat,& Genua Gallicum fubeat iu-
gum, vt par eilet, miílurum in Grajciam contra Turcas equitum quadraginta millia,
peditum,qui arcubus vtantur,millia triginta, qua manu facile poífit Muumethcs ab
Europadeturbarij&iterumSyriam cum facrofan&o Chriíh fepulchro recuperan,
muicaqj circa bxc magnifiée locutuseft,âmpullofamifcens veiba,&apertamenda-
cia pro veris affirmans.Pontifex poílquam Atrebaceníls expeótatum ¿c diu defide-
ratum finéfeciCjIegationein regis.&piumanimummultis verbis collaudauit; regni
3o FraÄia: originemexpofuit,3¿:rc'gumgloriofagefta. Multa deLudouicivirtute,mul- ,
ta de pragmati л fanclione Iocurus¡qua: &: ipía inter orationes eius fcriptaeírrqua fi-
nita,Pius Atrebaten femad feiuífitaccedere,»tq5Íncodemconfiítorio, rubrum pi-
leum capiti eius impofuit,& inter cardinales federe mandauit-lndixit &c triduo lu-
ftidum,& fupplicationes per omnia templa fieri,& pompas facrorum per vrbem du-
ci.Dimifloconfiílonovn!uerfacuria,&:vrbis populus exultauit: ad no&em luce-
re ignes,caneretubx,campançrefonareomnes,faltareiuuenes, choros ducere,can-
tare viri,ac fenes inter fefe gloriad, qui priufquam morerecur , fublatam pragmática
vidilfennlaudare Pót;ficem,cuius tempore iddonum datum eíTet: regem extollerc,
cuius mente tanîaincefîîiIetpietas,tanto res videridignioratq;admirabilior, quato
40 minus fperatafuiífer.Neq; enim quifquam erat, qui poftquattuor & vigind annos
inueteratum pragmaticçrnorbum fub Pió Pontífice auferripofíe confiderct : fads
confultum id Apoítolica: íedi exiflimabant omnes,íi malum non ingraueíceret.
His itaperaclis accedentes Pontificem legad regii de regno Sicilia: longam faci-
unt querelam:id olim à Romanis Prarfulibus propter obfequia, quae accepiíTent, do- süml^m.
mui Francia» datum;muhofanguinequa:iltUm:Aragonenfes violéterintraífe: Apo- Ьтгшт, '
ftolicam fedem,non tam Hiípanis quam Gallis obnoxfim, indigne agereíí illosprat-
ferar.Miíílfe Pinm auxili л Fcrdinádo aduerfus Rhenatum, iniuíre a&um ; deinceps
rcuocanda fore.i d Ludouicum petereno 'ndignumaudin^qui pragmaticam abftu-
Icrit,&adurrfus Turcas tam validum exercitümobtulerit.PontifexdemeritisFran-
j o corum crga Romanam Eccle(íam,dcq5 gentis gloria nihil fe demere ait, пес de regni
iure vellcd!ÍTerere,cuiuscfl*ctcertilfim9iudcx,&íquodfa;peFrScis obtuliíTet in prin
cipio íui ApodolatusiFcrdinandumintegrumregnumpoiTedifleconceifiene Apo-
rtolica.ápoífcffoiepatrcheredeminftitutum petiuiíTe regni proceres atq; omnem
Italiam coronam poilèiTori tradi.fuifle traditá ex decreto fenatus,cum Mantua: có-
uenius agerecur cuendz religionis caufa:Andegauenfem inconfulto Pótifice flaues,
CL 4
V
,88 COMMENT. PII PAPi£ IL
quascardinalis AuinionenfisexpecuniaEcclefiaicomparauerat aduerfus hoftes fi-
dei mittendas,inuafilîe,atq} ex his clalTem inftruxiiTe,qua in Campaniam mifla , re-
gni paccm perturbauerit,Fcrdinandumq; magna ex parte fui regni eiecerit : decuif-
(c Pium fuppctias ei mictere contra violcntiam,nc rex à fe conftitutus incognita cau-
fadeftitueretur.Nonie Francis Aragonenfes, fed œquitarempraferre. Subtraftu-
Tum haud rogatum auxilia de regno , fi ceflantibus armis res ad iudicium redigatur.
Sed cum tantopereparuaprafulis auxilia de regno auoeari petantur, fi armatorum
icptuaginta millia facile régi с ft, vt Atrebarcníis afleruit,per Italiam contra Turcas
in Graeciam atq; Aiîam mittere?inftruanturha; copiaî,atq; alpes tranfireincipiant,&
bmnescedimusei.Tum Genua régi patebit, &: nulla de regni adeptionemorafîet. ю
Multa in hune modumvtrinqjiacbtafunt. Poftremo cum nihil ex Pontífice, nifi
honefturh extorquen poflètjiuperinduciisfaciendis hoc modo conuentum eft. Ai;
Pontifè^ptaîere fibi inter contendentes de regno, inducías modis conuenientibus
fieri,in evrm'finem,vt illis durantibus,aut amicabili traftatu, aut iudicio lis fopiretur.
Atqueinhuncfenfumpluribusverbisfcriptacedulaadregemmifla eft, v¿ fi vellec
de tempore &: de modis,conuenire poftet.Inter oratores regis, Andegauenfis &San:
¿tonenfis epifeopi cum fe conuerfosad Apoftolica; fedis reucrentiá,cuius antea per-
fecutores fuerant verborum artifi/cio,&: frontis impudentia fimulaífcnt, erratorum
veniam petiuiílent.lacry mas emififlcnt,ingentes Deo granas reddidiflenr, qui fe tá-
dem à tenebris abftraxiílét pragmática: íáncb'onis,&ad candidamlucem Apoftoli- го
ca:veritatisperduxiiîct,quaecunq; volueruntimpetrauere, atq; onufti gratiofis in-
dultis in patriam reuerterunt.
Bohemerum Circa hoc tempuslcgatiGeorgii regis BohemiasRomamveneresquorumprinci-
bg»iio,tfto. pesflierunt Procopius Rabeíreynus,&: SdencoCofcainterBarones regni memora -
'Портном biles.Procopius iampndem Pontifici,cumin minoribusagcret,notiflimusfuerat,&:
infaru,p¡t<j¡ amicitiafingulari coniunctus,& in pluribuslegationibusfocius, cum ambolmpera-
rêônfum. corisconßiiarjj fuifientrpropterquas res percupide amicum veterem Pius comple-
xuseftj&donisnóvulgaribusproíecutus.Cofcaintcrpaucosregiacceptus erateius
perfidia: comes.Procopius nunquam à fide catholica deuiauerat: his duo facerdotes
additi fuerunt lingua prompta,& Huífitarum infanix audaciífimi al'fertores. H#no • 5 aL
rati funt tanquam oracores,& catholici regis, & in auditorio publico auditi. Proco
pius nomine regis obedientiam pr*cbuit;alter ex presbyteris voce fonora, atqueora-
tione prarcipiii conuenta Bohemorum cum Bafilienfi concilio, qux vocant compa-
£tata,confirmari Apoftolica* Cedis auâoritaie petiuitj idregem cupere,idregnum
expe£taie;id nifi concedatur,pacem inter Bohemos efle no pofle. De communione
vtriufque ípcciei multa diílcrLiir,&: quafi fan&am,diuinamq; appellauir,tanquam fi
ne illa non eflet falus.Pontifcx obedientiam regis benigne ample&ife ait, veram&
integramcíTeconfidens.Qualeolim fuillet Bohemia; regnum , quàm diues,quàm-
floridum,acreligiofum;dcinde quantum decidiflbt3expofuit:vt corruiflcntakiílima
palatia,nobilr?fimatempla,amplilîimamonafteria, regnumadinopiam acmiferiam 40
perueniflet;id haueíes pcpcrifll%& ab EcclefiaRomanareceílum. VoluiíTe Bohemos
aliquos plus fapere,quam oporteret.peregrina dogmata introduxifle:eripuiíre faccr-
dotibus temporalia bona.tanquam nihil poífidere eis liccrct,qui eííent de forte Do-
mini.Tunc articuluminuentum,quem de ciuili dominio vocant , quod íacerdoti-
jf - bus prohibitum aílerunt.Dixerunt & verbum Dei alligatum non ellé,hcereq;paífim
omnibus prxdicarc:delicl:a vero publica nulla ferenda, ñeque magifteriumcuiuf-
piamrolerandum.quemconftaretmortali culpa irretitum. Tum quoque inlucem
vbnifle cómunionis at ticulum,quem vocant vtriufque fpecici.&neceílariumexifti- ,
rñant ad falutem : cuius non Ioannes Hus, aut Hieronymus Conftamia* cremati,
aut doclror aliquis diuina legis excellens interpies,inuentor fuerit : Jacobcjlum qué- y o
dam Grammatici kidimagiftrumeiuserrorisfuiííbrepertorem,quicum leg<fíet a-
pudD.Ioannem : Nifi manducaueritis carnem filii hominis, &: biberitis eius fan-
güincm,non habebitis vitamin vobis.Qmdagimusíinquit,illudunt facerdotesno-
bis,paradifi portas claudunt,dumfanguinem nobis prohibét, foliad vitam ingredi
volunr.Auditus cftabindoctiSjCrediderunt imperitifaluari nerninë pofle, nififub
■' L *"4" * " / fpecic
i i в ii! s E p/í i м y s. \ _ . . i^/
fpécie vini de calice bibercnt:& do£tore,atque audtore Iacobello effe&us articuïus,,
quidiceret: Communioncm fub vtr^Jpecie ad wceßttatemfalutis pertiaere: cuius con-
trari um in Bafilienfi concilio dcclaracum eft.Dixic &quomodo com padaca ab co-
demccncil o indulta fuiffen^&qualesinterceíTere condiciones, & ve Bohemi im-
pofitasfibi leges rieglexerunt, communioncm vtriufque fpeciei hisrantum iadul-
cam fuiíTe ex regno Bohemiae,& marchionacus Morauiar,quieius víurn antea habu-
iílent,&: qui earn defiderarent:ipíbs vero etiam infantibus calicem tradidiíTe,&in*
uitos compulifle de calice bibercrSacerdotcsiuflbsdicerc verba quardam, populum,
fúb vtraq; fpccie comunicantes,minimc paruiflè.Conuenta mille modis à ВоЬетц
1 e fuifreviolatajfmftravocariampliuscompacbtajquaïviro habere deííüiíTcnt: verum!
quod rex peteier, in confultatíone cum rratribus agitandum, arque ita diiloiutaeft
concio.Poftha:c fxpe legad adPontifîcem vocatiíünr, ¿¿cum leleftiscardinalibus
audïtijfi qua portèt inueniri via,qua regnum Bohemia; ad vnitarem rediret Ecclefiç,
jte ceteris Chriftianis conforme fieret. Procopius cum effet cacholicus, abhonefto,
nunquamreceifit:reliquis nulla potuic honeftas perfuaderi, nifi compaétata con-,
firmarentur,Bohemicam gentem haudquaquam quieiccre poiîe affirmantibus;ob
quam rem nccefTe fuit publice poftulatis publice refpondcre. Accerfito confiftorio
jPotifcx pro tribunali fedic, ac de compacratislocutus ,ea ex multis capitibus defiifle
monrtrauitrexin non poílc indulgen fine magno periculo qua: peterentur. Poftre-
то regem in fuá coronatione obediturum fe Romano Ponrifici iurauifle , oportere
. eum û animar cut á gererec, Apoftolicç fedis tmdatafufcipere^qua: huiufmodi eíTenr»
vtiam tande m dimiíTa vtriufque fpeciei communione,Romana:, &c vniuerfalis Ec-
cleííx cüm familia & fubdids ómnibus fe coaptet,nifi fecerit, regnum eius ftare nori
poflfe.Orado Prxfuíis hunc fenfum continens,intcr alias fcriptacíbqua finita &coiv
îïftorium fincm habuit. Legad Bphemorumadinterius admiffi cubiculum , gradas
pro refponío egere.idq; fe fideliter relaturosin Bohemiam dixere, petentes aliquem
mitdfecum,quipra?fens eilet cum regi fieret relacio,& qui mandata Pontificis fi vi-
detctur,latiuscxplicaret,fuaderetqueregi,vtApoftolica» fedis mandata fufeiperet.
Fancinus erat in curia praEftabilisiurcconfuItiisnationeDaImata,& qui regis Bohe-
3 0 miar procuratocemgeíTerat: hunc petendbuslegads, haud denegandum Pondfex
cenfuit.MiíTus cum eis eft,vt qua: acia eiïènt Roma:,non regi folum , fed baronibus
quóq, rídelibus inBohemia nota faceret,fi qua fojrtaíTe legad fubtraherent.In ipfo re-,
ceíTu querela Cofcafecit,quöd cum veniretapíyrbem^nSutriovnus exdomefticis
fuis vir nobilis,cum pro more accin&us gladio per oppidúincederet, àprxfideruif-
íetinterceptus,&conie£tus ihcarceremmalehabitus.PontirexrecogniuAntoniü
Saracenum Aulicumfuum Sutriummifit,quiprxfidemin vincula coniedum, traf-
euntibus iliac Bohemis exhiberet:quod fa&um eft. Bohemi captiuum cuerberatum
dimifcre.bcnignicacePontificiserga fe barbare vfi. •.
Sub hoc tempore Pius aílumptis ex collcgio fexcardinalíbus feorfum , in quibus confiátéái*
40 plus fidei acc5filiicflcarbitratuseft:Exiftimatis,inquit,fortaflefratres,quodplcriq; *¿?¡£¡¿'*
omnes,rempublicamnegle¿tui nobis eflè, qui poftquam è Mantua rediuimus, de ¿. pu ¡atm-
propulfando Turcärum irapetUjdeqj tuendareligione.neq; prxparament^fecimus, tanconßs,
ñeque vcrba,quamuisvrgerenthöftes indies magis. Tacuimus, non imus infidas:
nihil egimus aducrfus inimicos Crucisrpalameft. Verum taciturnitatis noftrac cau-
{adefpcratioqu*damfuit,non negligentia : facuItas,non animus defuit. Cogitaui- 1
mus farpcnumei o Chriftianas vires an cogère in Turcas ifta vel ilia via polfcmus,
&Chriftiana:plcbi confuIere,ne fieret tandem prxda Turcarum. .Nodes medi
tando plurimas infomncsduximus, &nunc dextro incumbentes lateri, nuncfini-
ftrojinfelices noftri tetnporis deplorauimus cafus. Pudebar nos nihil agere,cum
jo Turca: indePannoniam, hinc Dalmatiam bcllis aifiduis amplius & ampliusvr-
gercnt,acq; vbi vcllcntgehtiumferociusgraffarenmr. Videre videbamur cuncto-
rum in nos ora coucrfiunobifque tanquam negligentibus allatrare, qui pereunti Eu-
angclica* legi non aft"èrrèmusopem,&quafim.arccntes odoGhriftianum nomë rue-
re finercmus.TurgebatanimuSj&quodammodqfenilis feruebat fanguis. Iamiam
bellum placebat TurCis iûdiçcre,atquc omni conatüpro religione contendere : fed
,9o COMMENT, J>II PAÇÎL
cum vires hincnoftras metimur,inaêhoítium, noneft Romana Ecclefia, qua?fuis;
opibusdebcllareTiircasqueat: nemo qui fapiatforriorem bello laceffir:aurfuperíoA
rcm,aut cerrc parem eflc oportèt,qui bpgñam eligir. Nos Turca multo inferiores iu*
mus3nifiChríftiani reges arma conmhârir. Quxrimus hoc efficere,inueftigamus
vias,nulla occurric idonea,fí celebrare Cóiiíjéntuíri venir in mentem, docec Mantua
Vanam eíTebogitationem.Si legatos rnittimus,quireg'um auxilia pctant, deridentur.
Si decimas clero impohímuSjappellatür'ad futurum concilium. Si promulgamus
indulgcnrias,& pecunias conferences donis ípiritualibus inuitamus, auaritia coar-
ûimr:corrodendi auricaufacun£laÄencreduntur :Jnemo fidem habet verbis nb-î
ftris.Quafi ncgotiatores,quirefp5derecreditoribusdcfierunt,fine fide fumm. Quin i,q
c^mq;agimus in deteriortmparterri accipiunt: de fuo ingenio metiuntur noftrurri.
Nihil difficiHus eft,quàm áurum extorquen.Vertimus in omncs partes acie mentis.:
nihil certum,nihil folidum inuenimus,nihiln5 vanum occurrit.'Quid agamusin,taj.
ta rerum mole?Periculum ne certum adibimus,& iponte trademur hofti: aut rem. u-.
diculaminchoabimus?Fruftrariiti,& laborando infamiam quaaere, extrema; de'm£-
tiatfueri^Perpíexa&: nimisanxia díü'riiensnoftrafuit , & renuit confolarí animal
noftra,cum in deterius prolabi omnia cerneremus,nec vel minima fpes rci behe'ge-
rendx daretur. At cum dies no&cfqjtaciti magis ас magis hue animo ferimur,vt de
communi fehlte consilium inquiramüs. vrium tandem remedium in mentem venit,
noftroiudiciovalentiifimum,&:forfitan non cil: aliud. Audite paucis explicabimus; ¿a
deinde noftram fqntentiam iudicabitüs'. J' ' ,' f,
» Philippus Bürgundrac dux quo anno Conftant,inopolis amiiTaeft.votumvouit

publice Dèo iturum fe со ntra Turcas,& bellum cum eis geíturum5&: hoilem Мац-
methtm ad fingulare certamen prouocaturum,fi vèl Federicus Imperator,velCaro-
lus Francise, vel Ladislaus flungaria; rex, vcl ma^nus quiuis alius princeps , quem fe
fcquinodedécerct,ádhbcipíum bellum proficifceretur. Nullúsadhucinueutuseít
ex nominati4,qui fe tatíto prçlio accinxeíit.Excufatum fefePhilippus cxiítimat,quu
noneftimpktàvocicor}ciirio:Excùfatuseft,non abfolutusj ftat obligatio: loquitur
votum,nec tacct iuramentum.Poteít ádhuc fatisrrerí çodirioni : poteft princeps ma-
gnusaljquishuicexpedírióniíéaccingcre,acPhilippumvt fefequaturaccire:niíipa- 3 °
raerir,reuseritiuramentij&votivío3ati;quodlaturárneius mentem haudquaqqam
arbñramur.Sedetin animo noítroquánquam fenilí &argroto corpore bellum mon
tra Turcas pro fide catholica fufdpexé,'& in expeditiónem ipfam profieifei, Burgu д-
doq; vtnosièquàturedicere,qui regis ас Pontificis locum tenemus,iuramenti voti-
quefideWrequirere:rtùriâpatebitexçuiàtio:regemaior &Imperatore bellum peter
Chrifti vieahus-obnoxium voto ducem ho decebir domi manere x fi annuat o!eiide4;
rio noftro Prh'Iippus,nön'venitt fine comírátu magno & valido nobilem prinqpem4
mulrí fequenrunregemFrancix decern millia bellatorum no mjrtere pudebir,qyi fié*,
ptuaginta millia publice, pollicirus eft.De Germania,de Anglia,de Hifpania fuá fpo-
renonpáUciaderunr.Hungari,quifuamrem agunr deeíTe non poííiinr.-nec Veneti 4o
vbi canros viderinrappararuSjClaflém negabunr.In Afia Charamánus , & alii quibus
Maumcthis porenria fufpcda elLhaud dubie arma pom
пеп{е5Да^аат*,Уа1асш;ВЫ^ taris viribus à ChrïftiarïiSj
repeti Gracia viderín'r.Qüís nefeif fe'fna'num Ponxificem cum Venetis & Hunga- ,
ris ícqdenté'Burgundia;üucb,adiuu^nre; Francia: rejgeTurcarum genrem poiîè der
lere'Sednaberida eftante omniafeFrítudo de Veríetisí&eorum explorandaconfi-
lia,quimores Turcarurn,potentiamqi поиегец& quibus viribùs,qui bufq; aroibus fu-
perandifint,honigriöiiric:!früftra Burgundis, Galjifqj banc expeditiónem fuaferi-
mus,nifi!concurrant Vënet^q^ûsïriaria patehtinîs n о il ra inprîmis aperienda ifen-
tentia:finôhapprobahT,vanafuftcôgitàponoil:ra:fiûdant, Francum & Burgun- f a
dummillafegarionelvtfte^ Chriitiana; religion! : ex Franco auxilia
ро(ги1йЫгтп:Вигдйпййф'е^ vt par eft confentienribus,
propoiïttim Sc iter públiCáftóhius.Intcr Çhriftiano's 'diífíáentes quirjq; ari-
norû inducías feruari i^ädabimus^retes cÎefti b'enedidione ônabimus:rebelles
anarhemacéferiemos:ep4jtcepc>s,áDbareSjarqj orhriis ordinis ecclefiaftici viros ea in
LIBER SEPTIMVi .. i#
hoc opus auxilia iubebimus impendere,quaî comodc praeftare poffint.inobedientcs
exc6municabimus,&taquam ignis atterni mácipia diabolo donabimus. Reliquos
Chriftifidelcs,vt ope pro fuis facultatib.afferant, indulgcntiarum largitionibus,&:
atiisfpirifualibusalliciemus.Etquiserit,quiaudito Pontificismotu,nómouearur?
ififjllimurhaecvnicaviaeft,qua: dormicntes Chriftianos valcat excitare, S¿ re-
gum, ас populorum corda moucre. Vulgata deliberatio quafi ronitru magnum excu-
eictfommim,& ad cuendam religionem fidelium menees eriget. Non arma , nonc-
qui,non homines aut naues decrunt. Terra mariq; facile ftruemus bellum.poftquam
certa res fuerit Roman um Pontifîcemcurn facro íenatu recio itinere communem
1 o falutem qiuerere,nec alienum defiderare argentum,qui non modo fuum aurum,ve-
rum etiam & i pfum corpus proChri fti nomine fît expofitur us. Hxc nobis in mêtem
venere,añ ingenio noMroinuéraiînt,anDeusip(einipiraucrir, vos iudicate.Audiiie-
rc cardinales non line admiratione,& iingulari ftuporc Pontifias verba : пес dubi -
tauereexDe > elïe,quae Deicaufam agerent; verum in re magna, nouaqj & antea
nunquam audita confultationi tempus petiere:quo dato plures dies inter iè collocù-
ti:tandemadPoncihcemreueríi,dignam vicario Iefu Chriili cogirationem dixere;
qui more magiitri pro fuis oaibus poneré animam non dubitaret:nihil aduerfus cam
laudabüe Se altura propofitum dici poflc,quamuis aJiqua? difficultates obftarc.vide-
rentur.Quibus ape tis Pontifcx,cui nihil eíTct non meditatum, facile occurrit. Pla-
ao cuit Venetisfcnbere,eofq5Cohortari rem vtfecretam tenerenr,necaliis cômunica-
rent,qUamillis, fine quibustantumabiblui negotium fecundum leges nequirct,itá
. fa&o opus eue. Littera: manu Pontifîcis feripta; fuere, quas in epiftolarum volumine
reperire licet. Veneti coa£to rogatorû confilio,quantQ necefle fuit,diuinamP5tificis
meditationemiudicauere;faéturamq}fuamrempublicá pro tutela fidei referipferunt
qua:cunqîPontifcxcuperer.TumPontifex fuadentibus iifdem cardinalibus , Lau-
rencium epifeopum Fcrrarienfem probi tace ac do&rina praftantem, &c qui Francia:
mores noñeci n Gallias mifit,regi,ac duci defen fiqnem fidei pro defiderio Pontifias
fualu rum : & hic quidem iam remifla Gallorum legatione exceptis cardinalibus, qui
remanferuntincuria,profeâuseft,iamfacra Hebdómada procurrente,in quapius
3o Pontifex diuinum beati Andrea; caput iampridem in arccNarnicnfifer-
uatum traducere in Vrbem ftatuic.Quam rem quoniam prae-
cipuo ítudio,&ííngulari folemn uate geíla eft, vt ab
initio cœpit , vfqjad finemfuonarra-
bimus ordine. \
t
COMMENT TARI О RVM
PII II. PONT- MAX. , '■
: LIBER OCTAVVS.
. • . . ■ г, . . 1
N D R E a s Apoftolus Iefu Chrifti beatiPetrigcrmanuspoft pat-,
SanâiAn-
drti, caput fionem Domini,cui interfuit, be refurrceb'onem , atq; aicenfio-
Romam dt' ncmcïps in caelum, quam vidit,accepto cum reliquis difcipulis;
latum dette-
tijjïmt к ft* Spirituíañclo ex AfiamigrauitinGreciam,& in Achaiamfeco-i
txctptum, е- tulit íplo'poncíÍÍprouinciamjquíeíibi in fortem praedicationis
imOjApofloli
hifiori» brt obúénit,Moream noftraaîtas vocat. Et quoniam promiífioncm:
«A, (¿cel- acceperat à Dbmino,quando relicta naui, & reribus pofthabitis
acleum tränflüerat,quod fîeret piícator hominum,haudquaquam fraudatus eihprç-
dîcatôrehim'éffeâ:us,& doctor veritatiseximi9,infinitos homines, lingua: fuç hamo
píícatuseft^quós Chriftóíucri fecit, atque ab eo inilrucb prouincia religionis no- i»
íríaííácráfáfcepincognóúitq; ChriftumDeifïliumeum Patrc & Spiritu fan&o v-
mimefleDdüm,acfanc1:a:Tînitatis fídem venerataeft.Ipfeautemian&us Apollo- .
lúíiamTeftió cónfccTrusfqbEgeaproconfuIe in ciuitate Patracenfi cruce* fufpenfus
iriteriit,ebq; m'artyrio cor natüs,quo frater fuus Petrus,&. quo magifter lefus Chri-
^s.Propteréá'cumácccífiíTetadcrucem,eamq; fuauiflimis verbis íalutaflet: Acci-
peJnquic,difcipWumeius,quipepcnîtinteIerus Çhriftus. Claruit autem multis
miraculiSj^m^ Ma-
ximilh re agióla nnilier condimm aromatibus fepeliuit, longoq; deinde poft tem
pore in ItalTa^tráhslátüm.&iñ Ámalplpjtana yrbe reconditumfuit: qua: ob reue-
rAftám cids metrópolis enc&á:íépulchrum habet gIoriofum,&: operis magnificen- z»
tia,&coricÜríhpopuli;cápu'tverc)apud Patfacenfes in fummareuerentia, S¿ grandi
cuílodiafcruaVü'm vfqlieâdânnumfalutisfexagefimumfupra mille quadringentos:
tuncautemtranslatióéiüshoc/modofaáa. Irrampentibjis in Peloponeflum Tur-
cis,duo Dcfpoti id regni óbtinebant Thomas, ас 'Demetrius frarres Conftantini
Graecorum Imperatoris,qui apud Conftantinopolim paulo ante in eius excidio fuc-
ratinterfc£lus:horum maiorDemetrius,pofrquamparum opis afFerriáChriírianis
animaduertit,acceptis alibi pofleífionibus,exquibusagerct vitam, ad Turcas defe-
cit.Thomas vero natu minor nullo pa&o induci potuitvt his feruirct,quigermanum
íuumocciderant,atqueimperiumGra:cisademerantj&Chriftianafacra polluerat:
cumque imparem feie Turcarum viribus,neque fpem vllam auxilii cernerct5migra } а
re ex Peloponefo ftatuit, cuius iam partem magnam iradentc Demctrio,Turca: oc-
cupauerant.Pi ius tarnen quam inde abiret,Patras perrexit,qux ciuitas in eius manu
erat,&acceptoindelandi Andrea: Apoftohpreciofiífimocapite ex facrario, cuius
ipfecuftodiamgereba^cumconiuge&liberis.multis Gra*ciç nobilibus comitanti-
bus,ad ArteDeípotumíccontulitininfulam,quam vocantfancbe Maura: Epirovi-
cinam.-neque cnim tantum thefaurum hoftibus relinquedum exiítimauit , quamuis
illivtremfordidarnconcuIcaíTentrcurauit ne fancbim Domini canibus relinquc-
retur,& iter fuumprofpcriuscomitante Apollólo iudicauit.Profedus eft igitur in-
columisadcognatumDefpotum, &cum со aliquandia commoratusnon minori
diligentia facrum vercicem,quàm coniugcm ac liberos cuftodiuit. Interca multi 40
principes ¿hriftiani,&: qui (lint in Italia,& qui trans alpes habitant, Apoftolici capi
tis audita tranfue£tione,lcgatosadThomammifere,multum auri prominentes, fi
facrasrcliqu asiinpecrarent. Id vbicognouitPiusPontifex maximus, exiliumtä
facricapitisadmodumargretulit.Atpoftquammafedeexpulmm non facile reilitui
pôtcrat,nufquam dignius iibi refugium cenfuit,quàm Roma: apud ofla germani fui
beati
LIBER О С T A V V S, щ-
beàti Petri Apoftolorum principis,& apud fedem Apoftolicam arcem fidei,ad quam
confugere omnibus tutum eft, qui fuis eccleíiis eiiciuntur. Mifitigitur&ipfefuos
nuncios ad Th®mam,qui pie factum dicerent,quod cx Vrbe ruitura,& in m^nus in-
fidcliumhoíbum ventura, preciofiífimú Apoftoli caput abduxiifet, nec fiuifletper-
ire. Faihirum veroimpieatquecrudeliter,fi alteriquàm Romano Pontifîci trade-
ret, cuius citdeSanclorumhonoribus iudicare;aut fialibieflè vellet, quàmRoma;
cum fratre fuo,& cognatis oflibus : adducerct id Romam;futurum aliquando volen-
teDco,quod in fuurn folium opegermani reftitueretuncaueret nerem facram iniuf-
fu Papa? cuipiam crederer , nifi Apoftolorum indignationc vellet incurrerc : nec in-
ro opiam caufaretur,venturo enim ad Vrbem , ibique manfuro,hi fumptus fièrent , qui
principiconucnirent.VictushisDefpotus nauigaturumic Anconapromifir,facrum-
que pignus adducturummec mentitus eft: fiquidem ad annum quadringentefimum
fcxagefimum pnmum fupra millefimum polt Chrifti Saluatoris ortum, Ancona: ap-
pulitincolumis(vtcredibile eft) Apoftoli auxilio,ex validis&horrendisereptuspro-
cellis,qua: illo anno Hadriaticum pelagus plus folito vexauerunt , & innumerabiles
nauesforbuerunt. AcPiusaduentucognito AlexandrumlancbeSufanna:presbyte-
rum cardinalem vita: fanctimonia , & litterarum doctrina celebrem , eo legatum de
latere mifit:qui recognitis fancti Apoftoli reliquiis , cas ex manu Defpoti allumeret,
atque cum apparatu &c reucrentia, qua: tarn facrarei deberetur , Narniam vfquede-
2.0 ferret, & ibi col !ocatet in arce à prefecto feruandas,donec vebi ad Vrbem poflent his
honoribus,atq ue ca:rcmoniis,qua: conuenirent.-quod tunc fieri non poterat fluien
te bello, quod lyranni circa Rornam Pontifîciintulerant. Alexander profectus An-
conam diligenter infpectocapite, & fignis recognitis , vbi verum Apoftoli verticem
eiTe iudicauit, veneratus eft eum , S¿ acceptum à Defpoto , auro ei pro commeat u ad
curiam donato cum egregio comitatu,folemniquc pompa, & multisluminaribus
tranftulit in arcem Narnienfem , & obfignatú commendauñ prefecto , atqj aliquan-
diu decenter ardentibus perpetuo coram eo lamp.idibus feruatum eft.Elapfisdcin-
äe pluribus menfibus cum res bellicae Pontifici profpere fiiccefliífent, & lacobus Pi-
cininusinfeftus heclefia: hoftisexagroRomanopulfusabiiíletj (vranniqueamiílis
3 ° pluribus oppid s fracti an :mo ad veniam Pontificis recurriíTent,cetcr¡que perculíi
metu,aut fefe dedidiír.nt.aut procul efFiigiflent:S¿ iam pax in agro Romano reftituta
eftet, & fecura per circuitum quiete populipocirencur; nec audireruramplius fragor
armorum.ftitukPontifexhonoratum caput in Vrbem aduocare; vtqueeomagnifi-
centius exciperetur adueniens , quo maior adeflet populus , omnibus qui in eius in-
croitu Vrbem accederent,aut receptioni intereíTenr,remiflionem omnium peccato -
rum plenariam eft pollicitus.-ac decretum in earn rem factum ad precipuas Italia: vr-
bes rranfmiíít pra:fcripta die aduentus;quae cum propeinftaret,tris cardinales elegit,
BeíTurionemepifcopumTufculanum nationeGracum, vtriuíque lingux* peritilli-
murn,virumque magni nomints,3¿ Alexandrum , cuius ante meminimus , ac Fran-
40 cifeum adminiftratorem ecelefia: Senenfis,atque hos iuílk Narniam petere, depoíl-
tumque fanctum pignus indeaíFerre.Intcrea Roma: omnia parabantur, qua: ad fole-
mnemac magnificara receptionem fancti Apoftoli digna videbantur.Verebaturque
Pontifex ne in honore tanti Apoftoli diminuteagerc vidererur , nec quicquam fatis
arbitrabatur.Fuitq; illi animus Apoftolorum Petri & Pauli gloriofiífima capita , qua;
in a:dc beati Ioannis apud Lateranum condita funt , obuiam duccre , arque cum illis
extra Vrbem aduenienti facro Andrea: vertici occurrere.- quod ne fieret argenti mo
les impediuit,quo ipfa capita funt incluia,nam fupra quatuor millia pondo ferunrur:
eftq; pra:terca multó f\ rri,quod ñeque frangí íinegraui incommodo, ñeque portari
pote ar.Oai Hà eft igitur ea capirú delatio, mandatumq;, vt quibus diebus ante me-
5 0 ridicm beat; Andrea: caput per Vrbem eueheretur,poft meridiem Apoftolorum ca-
pitain L'ateiano publice omnibus oftendcrentur,quodnon fine maxima populoru
fiequrmiafactam eft Cardinales Narniam mifli cum eo venifien^rccegnitb; fignis,
íjntriífiim venemri funt ofla,eaq; cumtremorc,&fummareuerentiafufcipientes ad
ponrem MiluiumdetulerunripfadiePalmarum, qua: fuit pridie idus Aprilis,anno
íalucis fecundo & frxagefimo fupra millefimum 5ç quadringentefimum, occurrcn
i54 COMMENT. PII РАРЯ II
tibus per omnem viam innumerabilibus populis, laudantibus Deum ,& fefe Aportó
lo Andrea: commendantibus : fecundoque ab Vrbemilliarioinipfa pontisturri ve
nerandas reliquias per noctem feruandas collocarunc, duobus archiepifeopis Pero-
clo Siponcino , & Alcxio Beneuentano,qui excubias agerent, ibi reliûis. Ponrifex
autemeadie celebratain Apoftolico palatio apud lànôtum Petrum provetericon-
fuetudine Palmarum folemnitate , poil meridiem cum facro fenaru card mal i um , S¡c
omni clero ftatuitecclefiamfancbe Maria? in Populo petere,ibique nocTem a gère,
vc iêquenti die facro capiti inde occurreret : haaret enim ea ecclefia portç Flaminea?,
quarducirad pontem M.luium Tyberi iniedum : fed angebaturmetu pluuie, qua;
impenderé videbatur,nubes caelum obduxerant fulgura,& corufeationes vbique vi- i о
íebantur,exaudiebanturq; paflim ronirrua,nec fpes erat fereniratis: & quamuis mul-
ti dies nebulofí, humecb'que precefliflent; tunc tarnen precipue minari videbatur ae
ther, & hórrida tempeftas inftare, ventis omn bus Vrbem veríüs nubes impellenti-
bus,ita vt crederet nemo abfque máximo imbre iter fieri polie : fed ( m ¡rabile d ict u )
íeruauitfibifuumtempusmagnus Andreas,nec itercleriíefe honoratum euntisin-
teruertere pluuiam paflus eíbnam etíi dies noclefque menfis eiub malida? foerunr, eo
tarnen tempore , quo facrum caput vehebatur , & quo Pomifex Uli obuiam perrexir,
nunquamaquçguttaceciditfupcr rerram qua parie eundum fuit: &: omnis illaim-
brium congregatio,quç tranfitum Pontificis occupatura videbatur,vfque in no&em
fc continuitjita vt fieco veftigio iter fieret. Nox vero húmida fpem ademit pofte in w>
craftinumoptataiblemniacelebrari, & in aliud tempus transferenda exiftimaban-
tur:at mane exorto ceífauic pluuia,& fol fplendens íuper terram inuitaread eundum
videbatur. Moxtres cardinales qui facrum caput in ponte Miluio repofuerant , со
profe&i id acceperunr,&: Vrbem verfus cum pompa eduxerunt.
Apparatus PontiM'luio vicina funt prata latiflima , qua? Romam peientivia Flaminiaad
rued/мегй finiftramjacent:ea tum herbidaerant& florida, atqueadeolarta.vtriderc videren-
piindum, tur : in horum medio iiiflerat Pontifex iuggeftum erigi ex materia ira amplum , & I o-
'bmüjßm* ûm ' vt orancm clerum,qui aderat,conrinerepoflet: atquealtum adeo , vt qua? ibi
fymnu/qué fièrent abomnibus.qui eflent in pratis , perfpicuecernercntur, fublimi ara in medio
сяпшш, & conftituta. Pramiílís igitur tribus cardinalibus , vt memora turn eft , paulo poft Pon- j o
uetkmfhé ùfex ipfe cum rebquoíenatu , cumque omni clero , cum legatis principum & proce-
яиямм, ribus Vrbis,atqueingenti populi multitudine Flamineam portam cxiit, palma? ra-
natwnüL mum m manugeftans,& pariter cardinales:reliqui praelati palmas portauerunt , qui-
iiuruUbiiM. busprajcedentidieabipfoPontificedonatifuerantob Saluaroris me morí am. Ple
na erat omnis vía populo , пес vel agri vcl vinea? prç multitudine horoinum videri
poterant,adeovulgusobtexerat omnia. Vt primum in prataventumeft,qiia?dixi-
mus,iu(Iit Pontifcx cardinales ac prçlatos ab equis defeendere , & facerdotalihus ac-
' ceptis ornamentis,facrifque veftibus quantum arcus iacere poteft, iter pedibus age-
re,fecumquefuggeftumconfccndere. Erant omnium facerdotumpaludamentaal-
ba.alba? mitrç , S¿ omnis ornatus albus, & in viridi prato candidior videbatur : teñe- 4°
bat ora cun&orum attonita mirabilis ordo & dignitas,& pompa tot íacerdotum, qui
bini palmas gerentes in manibus, & Deo preces porrigentes cum Pontífice máximo
allante populi corona per pratalentopaflu,&:grauibus incedebant vultibus. Erant
duo aditus in fuggeftum per gradus clementes, alter ponti Miluio erat oppofitus,
alter Vrbi>& dum Pontifex huncafcendit, pra? gaudio & deuotione illacrymans,
fequente collegio, cleroque ©mnij Beflarioncum aliis duobus cardinalibus alte-
rumfcandit,arculamferens,in qua facrum caput claufum contincbatur, eamque
depofuit in altar s medio, cantoribusfacra carmina intonantibus. Exin facto filen-
do ,prefentatis clauibus , & obfignaculis recognitis apertaeft arcula.& Beífarion ac-
cipiens facrum Apoftoli verncem flens flenti Pontifici tradidit. Ipfe autem Ponti-
fcx prius quàm facía o fla> con tinge ret genibus flexís , ante aram proftratus , vultu
dcmilfo & pallenti , madidis oculisac trémula voce in hunc modum locutus eft.
Aduenifti tandem , ô iàcratiflimum &: odoratifllmum fan&i Apoftoli caput, Tur-
carum te tua íede furor expulit. Ad fratrem tuum Apoftolorum principem cofugifti
exulans:
LIBER OC T'A V У S;.;' t9T
exuhnsmon décrit germanus tuus tibi: rieftitueris in folio tuo cum gloria, volcnrc
Domino; licebitque aliquando dicerc, ôfelix exilium,quodtalereperitauxiliurn.
Interca temporis cum tuo germano aliquandiu commoraberis , & pari honore cum
eopotieris. Haxeft aima Roma, quam propecernispreciofotuigermanifanguine
dedicata : banc plebem,quaccircumftat,beatus Petrus Apoftolus frater tuus pientif-
fimus, & cum eo vas electionis fanctus Paulus Chrifto Domino regenerauit. Nepo
tes tui ex fratre Romani omnes te veluti patruum^patremque fuum veneraniur , co-
lunt, obferuant, & tuo fevti patrocinio in cohfpeâu magni Dci non dubkant:0
beatiflïme Apoftole Andrea, veritatis praedicator,& aíTertor Trinitatis eximfe,quá-
ïo to nos hodiegaudio repies, dum verticem hune tuum faCrum 6c venerandum co
ram afpicimus, qui dignus fuit in quo vifibilkerfybigm'sfpedeindiePcntecoftes
fan£rusrefidcretparacletus?0 vos,quiHierofolymam petkis ob reuerentiam Sal-
uatoris , vifuri locum vbi pedes eius ftererunt j ecce fedem fandti ípiritm , ecce dig
nitatis folium : hic hic confedit Spiritus Domini, hic tertiainTrinitateperfonavifa
eft, hic oculifucrunt, qui farpe Dominum incarne viderunt: hocosïàrpeChriftum
eftallocutum: has genas non eft dubium,vquín fajpeíefus fuerk ofculatus; en ma
gnum facrarium, en Charitas, enpieras, en anima? dulcedo, enconfolatiofpiritus.
Et quis eft , cuius vifeera non commoueantur? cuius non ardeant intima cordis ? cui
nonexcidantprxlivntia lacryma; in confpcitutamprecioiàrum ApoftóDicIiquia-
¿0 rum?Gaudemus,exulcamus,iubilamusaduentu tuo (diuiniifime Apoftole Andrea)
Ñeque en im dubitamus quin tui capitis comes adfis , &¿ cum eo Vrbcrri ingrediaris.
Odimus Turcas Chriftiana: religionis hoftes,in hoc non odimus,quod tui aduentus
caufa fuerunt; nam quid nobis optatius contingere potuir, quam tuum hoc honora-
tifllmumintueii caput íciusfragrantiffimoperfundiodoreí ídmolcftüm eft, quod
aduentanti tibi non cos honores impendimus,quos mererismec te poíTumus pro tua
excellentifanclimonia digne fufcipere/iedaccipevoluntatem noftram, ato ue aequo
animo patere, quod pollutis manibus tua contrecbmusofTa;&; te pectarores intra
rncenia comitamur Vrbis. Ingrederefanctam ciuitatem , & efto propirius Romano
populo : fit omnibus Chriftianis falutaris tuusaduentus , fit pacificus in'greiTus tuus,
9° fitfelixfauftaque tua nobifcum mora. Efto nofteraduocacus in carlo, &vnàcum
' beatis Apoftolis Petro & Paulo hanc Vrbem conferua: & vniuerfö populo Chriftia-
no pic confulc ; vt veftris patrociniis fiat miièricordia Dei fu per nos ; & fi qua eft eius
indignatio propter peccata noftra , qua: multa funt , tranfeat ad impíos Turcas , & ad
nationes barbaras,qua; Chriftum Dominum contemnunt.
Prouocauit oratio Prajfulis omnium Iacrymas, necquifquam in fuggefto adfuit
velclencus vcllaicus,quinonpIorarer,&fuanÓtunderetpe¿tora,beati Apoftoli pa-
trocinium implorans.Fuerunt qui verba Pontificis adeo menti fuç impreíferunt , vt
domum reuerfi orationem^piam,quafi ad verbumrcfcripferintjPontificiq; tradide-
rint.InterquosfuitTheodorus epifcopusFeltr'enfisingenio& doctrina iuxta predi
ce* tus:eam cú Pontifex oblata legiflet,admiratus eft hominis memoria, & vim ingenii
laudauit.Tenebatur loquente Prafule mirum filentium,quam ois fingukus nonnul-
lorum exaudiebantur, qui peccata fuaplangentes,ploratum retiñere nequibant.Ar-
debant luminaria circum á¿ omnis in pratis populus finem tacitus expetlabat. Poft-
quam vero Pontifex dicendi finem fccit,eXoiculatus eft facrum caput, fi¿ omnes pa-
riter,qui erant in fuggefto flentes ofculati funt,& rurfus Pontifex. -
Omnipotens(inquit) fempitcrneDeus,quica;leftefimul&terrenummoderaris
imperium; quiquenóshodiebeati Andrea: Apoftoli tui preciofi capitis ácceflíoné
confolaridignatuses:tnbue,quaîfumus,vteiu5:meritis&interceirioneperfidçTur-
carumgentisattritafüplerbia,& omnium infideliumfublata moleftia, Chriftianùs
f о populus fecura tibi feruiat libertate,Per Chriftum Dominü noftrum. Et cum omnes
refpondiíTene , Amen ; accepit venerandas Apoftoli reliquias in manus fuas,&ele-
uans in altum circuiens vndiquefuggeftum , oftendit populo defidcratum donurm
пес quifquam fuie, qui eius vifione priuarccur : moxque voces altiifima: audita; funt
mukitudinis , Dei miferitordiam implóranos , ita vt omnes circumualles redderent
fonum.Poftha:cakavoccintonatumcanticum,cuiusinitiumeft:Te Deumlauda-
R г,
is6 COMMENT. PII PAPiE IL
mus. quod fuma eft Ambrofium & Auguftinum viros in Ecclefia ceJebres condidif-
fe;&eo finito cantores hymnum ceci nerum in hune m od um.-
Primtu hic Jefumfequitur vocantemy
Et crucemprimusßmikm fubiuit
Martyr Argiuis voter¿aus orи
Omnefer аиит. 4-«
HincPius Graiospopulante Turca
Prada nefiat canibus cruentis
Tollitydrfanftaprofugumfecundut
Excipit Vrbe.
Seque cumfuro comitemfenatu
obuiumprabet.redolente Roma
Floribusfeflis, refinante clero
Cántica laudum.
Sacrafirt dextranitidusfacerdos y
Splendidi carmen referunt J¡hárittr.
CAlmafis nostra columen,precamury
Etpater Vrbis.
Opúgilfanclafideifupremusy
Primus agnofcens Dominum vacantem
Primus cjr lethofimiIt triumphant
Protege Romam.
Fee diemfaufium,Deus alme, nobis;
Fulmen in Turcas acuens trifitlcum;
Kîudit Andreaspopulumprecantem,
Talia reddens.
T;precor califator atque terra
Tolie iam clades,fielerumquepamas;
' Et tui tandempopultmtfirtus
Contere Turcas.
Hoc Piuspafior,meritique tanti • ;
Pronus exorat;mifirerefefis
Da manum mundoprope iam labenti
CMaximereffor.
Hoc duces Vrbis Petrus atque Paulus
Supplicespofcunt ypariterque Roma
His velut nitensgeminis columnit
Strataprecatur. •
Da Pio vitam, regitamus omnes,
Solus in Turcas animoperenni t
K^íufus Alpinosfuperare montes
Kîrmavocauit.
Et caputprobetproprium übenter,
Nomen vt Chrißi veneretur orbisy
Et viam noßra videatfaktis
Perfidushoßis. Amen.
Hunc hymnum iubentc Pio ediderat Agapytus epifcopus Anconitanus ciuis Ro-
manuSjinccrtum iuris interpres,an orator vel poeta praxlarior.Deícenditcxin Pon-
tifex de fuggefto luminaribus vndiq; circundatus, & venerabile pignus in fuis m an i-
bus tenens , portauit in Vrbem:cardinalibus&epifcopis, ceterifque prarlatisfuum 5
ièruantibus ordinem,& palmas pra:ièferentibus. In via pra: multitudine plebis & e-
quorum non pauci comprim ebatur, vixqj aditus in tanta populi frequentia patebat.
Ad vrbis portam cleri pars adfuit cum facris,occurrens Apoftolo venienti: quo (alu-
tato,rediit cum eo in Vrbem.Et pontifex Eccleiîam bcataî Mariç ingrefliis, caput A-
poftoli in altad depo fuie apud imaginera gloriofa: Virgin is matris Domini, quam
tradunt
LIBER О CT A V VS. ^ 197
tradunt bcatum Lucam EuangeliftameffinxifTe; & benediclo populo cpiícopos or-
dina uit ex numero referendariorum , qui vigilias illic pernoclem agerent ; & ípfeiri
cubículo apudeandem Ecclefiam prçparato pernoclauit. Nec dum fol conditus eft,
&CCCC mutato aère , nouas Aufter pluuias adduxic, quç noclem totam vfqj ad auro-
ramtenuerunt,adeoqueingentescecideruntimbres, vtnullafpes elTetincraftimuq
offerendi per Vrbem capitis ad bafilicam bcati Petri,vr inftitutû erat. Communis о»
amium mentes occuparat moeror, tantam folemni tacé" , quç prxparata erat, i m pediri
dolen t ium,&: tantam populi expeclationc frultrari.Confiuxerant infiniti aduenç ex
Germania,Gallia,Hungaria, & reliquis traniàlpis regionibus : tu vero ex Italia innu-
i o merabilesaduentauerant plebes, & virimulti nobles iludió viiendiíacratú vértice;
adeo vtin Iubileo, qui iub Nicolao quinto Pontífice Romano celebratus eil, quem
cóftatfuiflemaximum,nunquamvnadiemaiorhominümultitudovifaruerit;&o^
mnes tri îles crant, ii prefertim , qui non fucrant in pratis, nam multi poilea introie-
rantmecPium Pontificem minor affligebatmœftitiatimentemiupcr populo, cuius
delïderia fru 1 bar i animaducrtebat>& hinc oiu i bus,i nde aduen is condol ebat,qui pa
rket angebantur.Rogabantautem vniuerfi Deurn, vtferenitatemin craftinum elar-
giretur. Quosnonaud'renoluit diuinamiieratiojacvero fimile eft impetraile bea
tum Andream fuo capiti placidú tempus,quiexauditus eftprofua dignitate. Subito
entro paulo ante iolis exortum fiue Aquilofuit,fiuc Boreas,aut alius ventus,nubeso-
*°mnes pepu!it,Ó¿ca:lumnitidmn,fercnumqucreddimt,&folipfe^lendidus,acfupra
raodum fulgidus apparuit in oriente , ita vt multi meminerint, & prarcipue Pontifex
ipfcilliusdiitichi: ;
Trottepluit totajedcuntfpcéíacuU mane.
Diuifum Imperium cum loue Сл[аг hübet. .
Sed mu tau it Campanus carme n,dixit que circumftantibus,
Nockfinit tota,redierunt témpora »o/iгa
Noxfuit acta hoß'u.lux erittßa. Dei.
Etfubiunxit:
HúmidaprêterHt tempeßasßcca reuerf* tß:
3° Noxinimicaabtitiluxttamicadies. v.\ • •
lulTuq uc Pontifex accerfiri Cardinales, & parari qua: eflent ad educendam pom-
pam neceflaria. ipfe veto in cubículo fuo celebrauit , & paifionem Dominicam legic
cius diei íbcundum Lucam:& finito facrificio , cum iam frequens fenatus adcíTer , &:
em ms clerus;accerfitis cardinalibus percontatus eft , quid faclo eilet opus : nam du-
cerc in pompa caput Apoftoli decretum erat: verum pedibus,an equis iteragendum,
nondu m certum ; & fi enim mundauerat hefterna die populus omnem viam , qua e-
rat eundum,nox tarnen pluuiofamultum fuperinduxcrat luti , & tranfitus in lubrico
foloíacerdotibusfacraferentibuSj&íácrisindutis veftimentis difficillimus videba-
rur.-rum longitudo itineris grauis apparebac fenibus , nam circiter duo millia paf-
4° fuum conficienda erant ab arde íancla: Maria: Popularis ad bafilicam fancli Petri per
mediana Vrbcm. ltaquemultorumfentcntiafuitindulgendumeflècardinaIibus,e-
pifcopis,&abbatibus,vt in equis incederent , reliquipedibusambularenr. Atid
Pontifici minime placuit, ne vel diuifaproceflionis pompa videretur, velparuaia-
cerdotum deuotio, 6c minor impenfa diuino Apoftolo reuereetiaj iuffitquevto-
mnes pedibusirent,honorarentqucfuo labore iàcrumvcrticem,digniq; fièrent ir>
dulgcntiis. fi qui vero fcnes,aut valetudinarii id laboris fubire non pofíent , irent alio
itinere cquitantcs ad fanclum Pctrú,&: i bi in gradibus expe&arcnt ante fores aduen-
tum pompç:& nihilominus qui non poíTent totum iter pcdibusagere,poíTcñtautem
partem,tan tum iren t,quantum fuo ex arbitrio valeret, feleâo loco ex quo poílent ad
jo fanclum Petrumpedibusperuenire.Qiioauditoperpaucifuerunt,qui non totum i-
ter atribulare decreucrinr. Ex cardinalibus quidem Ioannes Pra:ncftinus excellens
thcologus extremo confcclusfenio, & Proíper Columnenfis doclrina ac nobilitate
illuílris.verum podagra vexatus,ad Vaticanumoccultisaditibusfecontulerunt: Lu-
douuuscardinalisS. Laurcntiiin Damafodomifecontinuit: Nicolaus fancli Petri
ad Vinculanatione Germanus, ¿¿Ioannes fanebe PrifcxHifpanusviridocli&rcIi
i5>8 COMMENT. -TU TkVM IT.
giofigrauideteriti valetudine,cum intereirerionpoiTen^petieruntvrdomimanen-
tes Indulgenciarum participes fíercnr,quodPonritcxindulíit : Nec Phihppïim car-
dinalem Bononienfem Nicolai Papar qumti Germanum niOibus recens intereíTc
permifit: Beflarion ep fcopus Tufculanus parum validus in Campo florumpom-
pxfcíéimmifcuitr&radardemprincipis. Apoftolorumnon fine graui labore pecuc-
nit; homo non tamannis, quam morbis confra&us : reliquiomnes cardinales ¿ex*
ccpto Ruteno , de quo poll dicemus, iter totum pcdibus exegerunr. PauciíTrim
quoqueexepifcopis abfuere, qmmuis multi argrotarent. Fuitque grande fpccia-
cuíum deuotione plenum, & reuerentia gandamos vidcre fencs filis pedibus per
lubricum ambulantes, palmas in manu geltantes , & in canis capitibus albas portan- 1 o
tes mitras , veftimen tis facerdoralibus indutos , & ipfis candidis luminibus in terrain
tlefixisnuíquam Medentes oculos, fed orantes , &diuinam mifericordiam fuper po
pulo implorantes: & nonnulli, qui prius in deliciis enutriti vix centum paflusirc
poterant non equis vedi,hac die duo millia pafluum onufti íacris veíli bus , in luto &c
aquafacileperrexerunt. Vilbelmus epiícopusOftieníis onus fuá: carnis , nam pin-
guis erat,& aîtate prouedus,non finelabore tulitjhomo nobilis & regio íanguine na-
tus : nec Alano fanda: Praxedis cardinali non difficile fuit moiem fui corporis ferre,
ambo tarnen álacres viam peregere, at íoannes epifeopus Portucníls natione Hifpa-
nus,vir ciuili dodrina excellens, qui paulo ante exlegationcHungaricaredu rar,
mon parum admirationisprarbuit, qui 3¿f¡fencx erat, &valctudinarius , larto tarnen i<¡
&vultu&animoitcr totum orando conrecit:fafcem portabat amor, & nihil erat
amanti difficile:laborarunt in via non parum Alexander fandar Sufannar,& Iacobus.
iândç Anaftafiç cardinales , quorum alterum valetudo non bona, alterum fextus &
íexagefimus annus pra:grauarat;vicit tarnen deuotio, & nulla in parte pompas de-
fuerunt. Latinus Vríinagente natus, laboris alias impatiens , & imbecillo corpore ел
die fortior eftèdus nihil i n ter eundum laboralle vifus eft. Reliqui omnes artate & ro
bore valcbanr.vt Petrus fandi MarciEugenii quarti,Ludouicus iandorum Quatuor
Coronatorum Califti tertii nepores; Riccardus Conftantieniïs , qui olim Caroli
regis Francia; confiliariusfuerat; Nicolaus Theanenfis, qui pridemexerciribusec-
c]çfiaeprçfucrat,Mariofquedomuerat;Ioannes Atrebateníis,qui paulo anteabroga- 3 0
taíandicne pragmática redierat ex Galliis,Iacobus Papieníis litteris humanitatis
apprimepraditus,Rodericus Vicecancellarius, &ipfe Califti nepos ingenio prae-
ftans , Francifcus Seneníh cuius ante meminimus ; Francifcus Mantuanus nobiliífi-
mis Italie atqueGermaniçfamiliisfanguineiundus: fuitque in omnium vultibus&
grauitas,& religio,& deuotio, ñeque vi lus aíFuitgeftus indecorus ; adeoque modefte
incefllt cardinalium ordo , vr fupra modum aftantis turba; comouerentur ad religio-
nem animi : ncc diífimib's vfíus eft rpifeoporum & aÜorum praílatorum inceíTus , 8C
in omni clero admírabilis apparuircompundio cordium. Aderant ceclefíarum to-
tius Vrbis íacerdotesSandorum reliquias prarfeferentes : Aderant iplendide veftiti
Romani ciues conftrtiarores camere , Principes regionum ,&:reliqui magiftratus: 4*
Legad quoque regum &principun%& vrbis barones ; ferebanrq; in manibus arden-
tes cereos,&fuum quiqueex ordinelocum tenebant. Pars Legatorum ac nobilium
circa Pontifícem collocara rft,auratum ferens fupra caput Apoftoli pannum,qui fo-
Jis radios auerterct,quafi vmbracuIum;Baldachinumnoftra artas vocat;reliquiantc*
cedebant clerum. Sunr qui afterunr triginta millia candelarura ardentium in procef-
fuclcri & populi ea die fupputara fuiíTe , ad pontero Hadriani , dum iliac bini & bini
tranfirent homines, tantuiqueinuentus eftfacerdorum numerus facraferentium,vt
qui priores ince<lerant,antea ad íandum Petrum perucnerint,quàm Papa èloco íuo
fe mouerit;& nihilominus alter inftabatalteri, 6l prarcedentis veftigium mox qui fe-
quebatur occupabat.Vt ergo cunda fueruntapparara,&: pompa iamdiucœpcrat in- j-<>
cedere,deícenditPontifexhumeris hominum vt confuerat iellavcdus áurea, nam
^>edum vlumrampridem,vtdiximus,abftulerar podagra;müitqueOlticnfemepiico-
pü^qui duobus cardinalibus comitatus,ex arde iàhde Mariç Apoftoli caput ad ie fer-
ret:nam illi pra: multitudine plebis non patebat in Ecclelîam aditus: receptum eft ex
al tari nobile pignus,& in manibus Pontificis datum videte omni populo , & Dei mi-
ícricor-
LIBER О С T A V V S. i99
fCTÍcordiamimplorante.Pontifexilludexofculam
cumfufa; multicudini benedicens,cœpit procederé hora iam decima rertia,tantaque
\ biqj hominum turba viam obfcderat, ve vix milites Papam ftipances iterfuftibus
ареше pofll nr;quamuis extra Vrbis aídificia aliquandiu eundüm eflet , qua latiores-
ыыепшпшг fcmit£e:flexit enim Ponrifex ad dextram Tyberim verfus,& fecundum
fiumin is ripam incedens reliquit ad finiftram Augufti tumulum ; quibus in locis , &
£!atc alias patent,nihil со die vacuum crat,adeoquedcnfè inter (с hominum turbae
coha:rebant,vt ia&um tritici ièmen vix pofler in terram cadcre, & pari modo vici o-
mnes vfquead fan&um Pctrum obièfll reperiebanturmec turba eadem erat,qua:di-
I o miíio vnolocoalterumoccuparet: fed noua vbiqj hominum facies ofFendcbatun
Jtum eft prope Tybcris curfum, donee ventum elt ad frequctia vrbis xdi ficia dex tro
itineie.Exin pompa ad finiftramflexit,& per arftos ciuitatis vicos, & airas aedes ve-
nitadtemplumPantheon,quod gentiles diis omnibus, ideftdjemonibus,maiores
noftriglor.ofa; Virg. ni matn Dom ni, & fan&is omnibus confecrarunt.'arqj iliac per
platea magni templi vertitfe ad dextram manum quoufq; praueriit diui Euftachif
facclIum:ibi^rurfusGniftrorfum itum eft ad aides vfq;EberardicardinaIts fànftçSa-
binx,fcientia iuris eminentiífimi,&exemplaris viri.Tumq; tertium ad dexteram in-
clinarum cft,&: via itum quam Papa: vocant , viqj ad xdes Maximi recens editas. II«
line denuoíimftrum iter acceptumvfq5ÍnCampumflorum, quo ad dextram pertraf-
xo ito, platea fanfti Laurentii in Damafo occurrit, quoin loco finiftro itum eft vico
vГqiqlюruríu5quoqзadcПetripaTyberis,&poftl•emodextra via ad molem vfque
Hadnani peruencum, vbi ponte tranfmiflo per viam facram ad fan&um Pctrum iter
habitum,quodvbiq5floribus,&odoriferÍ5herbis ftratum fuit. Qua vero frequetesci-
uium ardes inuenta: Hint Vrbe tota tefta erat pannis,ac ramis arborum via, ne fol ofA
fenderet,& omnes domorum parietes ornati,quos aulea, picliq; tapetes operuerant.
Ingcntem Romani &lçtitiam&deuotionemoftendere,&: pariter curiales,& adue
ña: inuicemccrtantes.quo alter alterumin honore Apoftóli fupcrarenquicquidor-
mmentorumindomibusfuit,idtotum eftufumeftjaddecorandasiacrocapiti vias:
nulla pieciofaveftisea die non eft oftertfa.Matrona:acvirgines inoftiis & in fene
ce- ftris domorum cum Iuminaribus,&ornatu,qui tempori conuenicbat,orantespom-
pxtraniitum.ntuebamunfacrumq; caput venerabantur.Fumabant pertriuia&vni-
uerfas viasaltaria,ardebantthurapaííimj&thimiamata, Se odoratíe arboris ramuf-
culi,pi&astabuIas,egregiasftatuas,&:qua:viuos exprimèrent vultus quifquis domi
habuit,in porticu ante fores, in propatulo collocauir. Multis in locis perfonatus varii
vifebantur.Pueriangeloscxlircprarfcntantcs, alii dulce canebant, alii organis pfal-
lebant.nullum muficaeartisinftrumétumnonaudiébatur, Sc fimul Apoftoli laus x-
theraimplebat.Tumviri fortes, &diuerfa miracula paflim fufpenia, tranfeumium
oculosdetinebat.Superauitinferiorum&arqualiumoniniumftudia Melchior cqui-
tum Rhodicnííum prpcurator,homo frugi,& do&us, qui pto foribus fua: domus al-
40 tan eie&o,multa incenditthura,&ornatus varios adhibuit, & cantores &tibicines4
&d- ueifo,&:dJccbbili concetu tranfeuntes Apoftoli reliquias honorauit. Cardina
le, qui com itinerehabitab5t,cunc~tifuas domos mirifice appararunt. Spoletanus
q uainuis abeflct,peticrat.n.ecclefiam fuam per facrá hebdómada plebeculç fua: , SC
fuisouib.fatisfachirus:miniftros tarnen domi reliquit,qui & platea adiacentépannis
opei ucrunt,& parictes perpulchre ornauerút,fedvicV eft ab AlanoS.Praxedis cardi-
nali,qué vocant Auinioncnícmjisa:dcs habitauit inCápo florum,quo in loco magni
Popei thcatrum fuifle cómcmoranr,núc Vriinorum palatia funt,qua: nepos Eugenii
Papa: cardinalúPortuéfis in alieno folo máximo fumptu ardificauit : Alanus altari in
foro ere¿to,tectoq; pañis aiuei.s,&:multis odoramétis inceníis prxaltos quoq; palatii
y o muios prccioíis veftiuitoinamentií,qua:ab AtrebatociuitateGalliac in Italia m fc-
runtur. At отшит famptusatq; conatus,& omnium ingenia longe fuperauit Ro*-
deticus Vicecanccllanus,qui aedes fuas,quas in folo veteris monetaraltiilimas&am-
plilUmascóftruxitidiuitibus&admirabilibuspannisopcruit: tumcxlúfublimeere-
xit,in quo multa &c vana fufpendit mirabilia; nec fuastantum domos, íedvicinas
cciam adoi nauic, ita vt platea circumducta paradinas quidam viderecur fuauibus
Я 4
гоо COMMENT. PII P AV Ж It
plena fonis,& cantibus/cuplmirao fulges aurodomus,ficut Neronisfuiíle perhibe«
t un tum carmina plurima ар pen Га parietibus legebancur ab décris ingcnüs recens e-
dita:qua;grandioribus conscripta litrcris,& diui Apoftoli laudes,& PiiPótificis pre
coma continebant.NecThuícinegociatores,menfariiqj qui prope Hadriani ponté
habitant,íüas domos inornatas reliquere:quippe qui alter altct um & fumptu & no-
uarum rcrum ftudio fuperare certabant.Nulla fuit platca,n ull us vicus, qui habitato-
res haberct,qui non aliquid admirationc dignum prefeferret.Pontifex igitur per tot)
mirabilia vcdus,vchcnfq;iacrum verticem,deniq; in earn pi at cam perucnit,qua: anJ
te principia Apoftoloru m baülicam Iatiflîme patet:hanc cxternus impleuerat popu-
lussnam Romani ( prater eos,qui pompam duxere ) in fuis vicis manière , praeferrim' í or
fcminar.Hic maxima exorta eft vociferatio, & quail murmur aquarum multarum,
cum vifo Apöüoli capite, cunâi fefe ci tundentes pectora cum gemitu & vlulatu c5-:
mendarent. Afcendit Pontifex fcalam marmoream multorum graduum , quam ipfe
magno fumptu,paulo ante conftruxerat pro foribus atrii; nam vetus ilia Conftantini
opus(vtreJatumeft)iam defecerat-Superatoqs fummo gradu, vertitfeadmultitudi-
nem,& bencdixit ei,facrum oftendens verticem. Ingreflus vero atrium contempla-
mserHgiembcatiPetri,quxiedetanteveftibulumtempIi,&tanquam ftatuaillager-
mani aduenmlíEtabunda fleret, collacrymatus eft , duorum fratrum , qui fc iampri-
demnon YidiiTent,concurfum,atq;cornplexum mente reuoluens. Proce/fitq;indc
in cccleiiam,qua; totaluroinibus ardeie vifa eit;nam Sc ipfa plena erat viris ac mulie- го
ribusi&pauciadcrantnonhabentesaut candelas aut cercos in manibusaccenios.
tumlampadesinnumerabiles,& candelabra luccbant, qua; omnia modulantibus'
organis,& canente clero admirabiliorareddebmtur. Ventum eft ad arammaxi-
matn non fine magno labore inter confertiífimas turbas, qua: vix gladiis dabant lo
cum. Sub ara corpora iacentdiuorum Apoftolorum Petri Sc Pauli, orbetoto ve
neranda. Hic prcciofum B.Andrea: caput repofitum eft:quod pra:Jati,& viri exccllé-
tes,quiaderantomnesexofculatifunt. Anno, qui praceflèrat próximas pcrcuflèrat
apoplcxis Iiidorum epifcopum Sabinenfem fan&a: Romana? Ecclefia: cardinalem
natione Graxum ex PeIoponnefo,qui olim Roxanis Boreali genti praefuerar,cui &fi
fermonem ademit,intcllectum tarnen non abftulit:manebat h ic domi languens;qui 3 о
vbitranfeuntem ante fuas ardes iàcrum verticem confpicatus cft,nullo pa&o retin e-
ri potuit,quin fcqueretur fanetas reliquias. Vcnit igitur fuis pedibus in beati Petri ba-
filicam,&: ingreíTus férreas craticulas,quas faneca f anftorum cingunt, Sc maius altare
cuftodiunt,accedensPonti.ficcm fignis ac nutibus indicauit fe cupere diuinum Apo
ftoli verticem ofculari:impetrata venia flexisgenibus, cum multis fingultibus &: la-
crymis,&: maximareuerentia defiderio fuo fecit fatis,& tanquam voti compos exul-
tauit:domumq; laîtus reditmam quafi patria; fua; conditorem vidifTet,ita fibi ipfi co-
placuit,& longe iueundior vifus eft venerandus fenexabire. Tum Be/làrion cardi-
nalis dextrum apprehendens cornu,& hinc facrum Apoftoli caput, illinc Pontifie ë
intuens,fermonem habuit in hunc modum : 40"
Eccefratertuus( Beatiftimc Petre Apoftolorum princepsj& tu vaselectionis, Sc
doctor gentium, quivltimo in Apoftolatum vocatus pari dignitate prineipatura
cumPetroobtinuifti:En,inquam,vefterAndreas,qui primus vocatus, ceteris viáad
Saluatorem oftendit,adeft;ecce vefter Andreas,vt qui in carlo vobis coniunetus , ac
conditoriSaluatoriq;humani generis afliftens,gloria contemplationeq; pcrfruitur,
etiamin terris corpore hoc tempore coniungatur,refideatq;aliquandiu vobifcurmis
q¡ui fupra mijle quadringentos Sc viginti octo annos ab aftumptioncDomini corpo-
rfiàivobiîdifiûnélus extiterat.Hunc enim Achaia,vt nouiftis, qua olim fuo fanguine
Dco coiècrauerat retinens proeul à vobis,vr beq; Romana, qua; códitores , q иге vos
roagiftros fidci,qua; vos íanctosverofq;paftorcs adepta eft, pofitum fideliífime cu- jo
ftodiuitihuiusveroaduentusfuicaufam nöignoratis,quinonmodo cuneta prarreri-
ta,verum etiam pleraq; futura in verbo contemplamini.Ceterum vtnonadvcftram,
fsdad Chriftianorum,fi qui funt qui ignorant,id notitiam petueniat:En ego, inquit,
tuus Andrcas,Petrefrater,poftquamaSaluatoreprimo,deinde tuo iufiu ad prardi-
cationemEuangeliimiíTus,poft multas diueríasq; nationes, quas fidei recta; Chri-
ftianoq;
>
LIBER OCT A VV S. ici

ftianoq; nomini dedicaueram,tandcm in Achaiam Peloponneiî prouinciam inulti-
tudine hominum.tum nobiIitate,tum doclrina praditorum refertam, ita lohgc Jate-
qucEuangelii verkatcm duTeminaui,vr omnem prouinciam ab idolorum cultu , ád
veri Dei rdig;onem c5uertcrim,ob quam rc ab Egea pfoconíüle, cuius vxorem etiá
gladio igniqj (piritus ab eo ereptamChrifto obtulc-£,facratiflim£ eius cruci со mor
tis genere, quo tu &: magi ftcrn öfter Dominus leí'us, ipfe quoq; fmemfîniui. Vbià
Maximillaproconfulisconiugefepultus,ad ha?c vfq; témpora quieui àChrifti culto-
ribus honoratus.magnifq; fublatus p; a:coniis.Sed cum Maumethica gens, (heu rem
miferamatquefunebrern)quendamdiabolifilium Antichriftum Mahumet fequés
2 ° occupatis primo ceteris Gracie, atq; orientis partibus,tandem nouiifimis his tempo-
ribus Achaiam quoq; impiiiïïmefubiugairet,ac nefario cultu íubuertiíTet: indeego
nutudiuinoeximpiorum mánibns prof/giens, ad te vniuerialem Chriftiani gre-
gis paftoremàDeo conftitutüm.tanquam adtutiífímum portummerecipio,vtqué-
admodum Paulus tuus,immonoíterafratribusin íporta perciuitatis muros demi£
fus,eiusquiiiiDamafco prarerat, crudelilTiPas manUs, Vt curfum füll m cönfum-
maret,&Euangclii prardicationem finirct,eiiailt;itaegoquoqUeadtcconfugiens,fi-
Jios,quos mihijVel pocius tibi,immo vero Lhrifto Domino noftrogenuer un,impiis
nunc,&truculcntiirimishofl:ibusf jbditos,&non modo libértate corporum priua-
toSjfedetiamdérîdei integr täte periclitantes, opeatq;auxiliotuoad priftinam liber
to tatéreducam, ad veri Dei culrumreftituá,&:abomnigentiliumfpurcitiapu,rgatos,
Cluifto Deo по(Ъ o incólumes reddam;rem tibi profe&ogratam, atqj nimium ac-
ceptiffimam defiderans.Non ne tu ille es ( zelantifllme Petrc) qui Malcho pontificis
icruo in Chriftumnoclru cum ceteris irrucnti, auricula gladio ampütaftiiadgrauiora
quoq} proceiïurus,nifi clementiíTimi magiftri noftri voce percülfus abftinuiíTes? No
tu ille es, qui Я prodítorem nouifleseXtemploíneum irruens, cruciatibusaffccifles,
& vel dentibus eum diícerpfiíTes?Non tu illees,qui Ananiä & S..pphiram,q :od Spi-
rituifan&omentitifuiilcnt morte mul£tafti? Quid modo ages? an vero in impíos
Turcas íálutiferaeacíácratiífimaz cruris acérrimos hoftes, per qua tcmeq;recepit,
qui per ea nos redem t,in barbaros membraChrifticrudeliterdilanianres,&:Chriftii
i ° ipfumcontumeliisacbla/phemiiscótinueafficientes, fegniserisautpigeríitaneeos
patieris'ita necosimpune debaccharipermittes? Nódccethocintegritateinruam}
nó decettuum illú feruentiífimum&incóparabilé zelum.Si talia pro rebus minonb.
egifti,maiora certe pro multo maioi ib facies:cú tibi prçfertimChnitiani rcges,prin-
cipes,acpopuli colla fubiiciant; tibiobediant;tuis iuflïs vt Dominicis mádatis ob-
temperentj&quodoinniú pr«eciûumcft,talchac tëpeftatefucceiïbremhabeas,cui
inter alias virtutes hçc potilTimurn cura.hoc defiderium animo infidet, vt innocenté
íánguinemChriftianumcrudeliífimeeîfumiuftaanimaduerííonevlcifcatur. Ro
mani tui,quorú vrbé magiftram ante erroris inucniens, veritatis diicipula, atq, regi*
nam,&facerdotaléciuitatem per iacram tuam fedemeffecifti, caputqjtotiusotbis
'40 religione diuina,quàm terrena dominationelatius prarfidentë inítituifti.-illi inquarri
Romani tui,cum adhuc gentiles crîênt,nec d m tui non fratres& filios, fed focios &
amicos regnisfuis ab holtibus eic£tos,vt Mailmiflam à Syphace, vt Ariobarzanem à
Michridate.vt alios ab aliis pulfos adíe profugiëtes,fuamq5 pofc emes opcm fuis fum-
pti bus,l abot ibus,&. periculis iuuerunnac cum magna & illorú & fua gloria reftitue-
runt. Quancomagistu, Petre fanebffime frater, germano tuo, &in paiîione focid
proptiispulfo icdibus, &filiistuisac tuo gregi, cui pafcendo paftorem te prarfecit
Dominus,inter tot tormentorum,ac calamitatum genera lübuenies ; oppreiïos íub-
leuabis,&ex iniquorum manibus eripies?Nunc illo.quë contra Malchum euagina-
ueras,vtëdum eft gladio côtra ieruos peccati,c5tra feruos iniquiratis, contra manci-
S° piaomnisfpurcitiaejnuncmanibus, nunc dentibus, nunc omni cruciatus genere,
non contra Chrifti proditores duntaxat,fed contra eius vexatores, atq; oppreflore*
irruendum,nunc in eos,qui Spiritum fan&um blafphemant , & irremifiibiJiter pec-
cant,Chriftum Dei fihum еЛе negates nutu,verbo,dextra Dei animaduertendu eft}
nunc vomereíingladiosvertedi,nunc vendedatunica,&gladiuscmëdus;nunctuus
zelusexardeat>nunc Pauli tui gladius acuatur,vttuaope, atq; auxilio per potencié
201 COMMENT. PII РАРЯ IJ.
fimos occidcntis principes fide,quá prçdicafhjquaapprobafti^qua pater vniuerforu.
facîus es,fuper pètraChriftum a?dificataEccleíla cötra portas infcri pra*ualeat,au&o-
re &tefteipfaveritate Domino noftroIefuChriílo. Atvthxcadte dic~la fufficiant,,
nunc fucccíTorem tuum digniiîlmum, & verrtm Chrifti vicat ium, Pontificcm fum-
mú appello,qui me fummis excepit honoribus,qui me tanta fide&deuotione heiler-,
no die falutauit;qui tali me oratione aftatus eft,vt &ipfe lacrymatus fit,& omnes fere
ad lacrymas cómouent.Quippe qui etiam lapídea corda ad fletum facillime cóuer-
tiflet.Te inquam (PiePon tirex maxime)oro,te precor,te obteílor,vt qua: à fratre pe»
tiijtu qui federn eius mérito tenes,qui ei in Pontificatu digne fuccedis, exequaris,at-
queperficias.Augeindiesanimum,qucmadvindi¿tamChriítiani fanguinis ha£te- ia
nus habuifti,ne defíftas hortari principesChriftianos,&quod totiens à te interpella»
funt,rninimedefperes,verebunturaliquando Chriftum:verebunturPetrum,tequej
meque rogantes induentChriftianum,regiumq; animum; digna tandem fefacient,.
& crudeliflimos boíles aggreíil,gloriam fempiternam,cum magna tui nominis cele-
britate,&populiChriftianifaluteadipifcentur;cuiteDeus incolumem cum felici
tate diutiffime conferuct fedis Petri gubernacula cum fummo decore & modérât io-
ne tenenté:& tibi pro fuapietatepra:ftetgratiam,vt qui cum magna me gloria in bac
Vrbein prxfentiarum accepifti,cum maioriin patriam aliquando rcducas:qucmad-
modum magno cum affe&u tua fpontcheri pollicitusfuilli. Auditus eft Bcflarion
non abíqueattentione&gratia,quamuisfeflí patres ex itinerequietcmcuperent,& 20
iam fextadecimaeflet horamec tarnen illo finientegrauati funt audire Pontificis re i
iponfum,quihçcfubintulit verba. ,
Si loqui poflent beatorum Apoílolorum facratiffima corpora,qua' fub altari iacet,;
aduentu proferto tui venerandiífimi capitis,diue A ndrea,magnopere congratulai £>.
, tur,& verbis ampliífimis fuam Içiitiam explicarent, & qua? per te petita funt auxilia
vltro promitterent:íedrcquiefcunt illa fine voce vfquein diem Rcfurreóhonis.Sen-
tiunc tarnen hodie íleut veré crcdimus,ob prxfentiam tam cari, &¿ tarn cognati capi
tis miramfuauitatem.&internamquandam dulccdinem; maxime beati Petri ger-
mani tui ofla,quibus fraterna charitas plus aliquid afrert.fpintus autem eorum in ca>
lo funt in regnoChriíli:nec dubium eft,quin de te cogiten r,&opcm diuinam implo- j-çx
rent,qua tuus hie vertex in fuum folium reílituatur. Agit Petrus , agit Paulus tu.:m
cauiâm,& dignifunt ambo qui exaudiantur à Dominóme dubita exaudict Ielu$'
Chriilus vocem fratris tui,cuius eft non fratrem tantum, fed fratres omnes côfîrma-
re,dicente Domino ad eum:Et tu aliquando conuerfus confirma fratres mos ; quod
n5 inepte ad confirmatione iedium trahi poteil. Reftituens voîcnte altiflîmo fratría
auxilio,& beati Pauli ptccibu%&: confirmaberis in eo, vt fperamu.s vfq; in fintm fe -i
culi.Quátum vero ad nos attinet,quia noftri quoq5 facía eil mentio,qui locû geima-;
" niindignetenemus, nemultismorcmur, tibi, Andrea digniiîîme Chrifti aportóle,:
quéabineuntea?tatevfq;inhoca'ui prçcipuocuku vencratifumus,&:intra carlicul-r
rores,cum plerifq; ahis nobis aduoeatum &protec~lorcm elegimus, omnes fuppetias, 4^
qua: funt in noftra poteftate ad recuperandas tuas oues,tuamq5 dormim hic in terra»,
volenti&cupido animo pollicemur.Nihílcftenim quod nobis magiscordi fit,quàm.
Chriftianaueligionis,& orthodoxe fideidefenfio, quam mi noftriq5 hoftes Turcae
conculcare nituntur.Quod fiChriftiani principes noftram vocem audire volutrint,-
& fuum paftorem fcqui,videbit,&: latabitur omnis Ecck fiamcc nos,quac funt officii:
noftri neglexifTe,nec te fruftrahucimpetratum fratris auxilia venifle.
Atquc his di¿lis,& collecta decantara, furgens dimifit in altari nobile pignus, vt
omnibus ca die videndum pateret, auditoribufqjfacri palatii cuftodia demandata.
Indcq, abiens cantantibus cardinalibus, &: epifcopis, & alta voce Deum laudan-
tibus,iuitadlocumexquovideripoterat,& multitudini benedixit , ac nepos eius j-o-
fecundumcarnemScneniïscardinalis plenarias indulgcntias annuntiauit: Atq;in
palatiumredifumcft,&: fcqucntes maioris hebdómada- dies diuinisofficiis pro ve-
teri obferuantia funt attributi,&paflionis Dominica? lacra perada non abfq; pleb»
Ехсштн- ingente deuotione.
ukMwSi- In quinta vero fcria,in loco ad id electoPontifex cum cardinalibus,&omni clero,
confue-
LIBER OCTAVVJ *oi
cofuctum ^pmulgauit anathema, & homines quattuor perditionis filios nominatim vf^mit
cxcômunicaûitatq5e3itrâËccleiîamChriftifccir;Sigifmundumex Auftrias: Princi- ^^tijU-
pibus,qui violentas mattus in cardinale fandi Petri epifeupum ftium Brixinéfem itî- &fi*
iecerac ipfa die facra,5¿ magna Dominicas refurredionis;jc GregSrium Hanburgê- f^S^
ièm cognométo £rrorium,qui paülo ante velut harreticus fucrat códcmnatus,vt qui
audoriratéEcclcfiç parui faceret,c5tcmneretq; cenfuras&damnatos dogmatizaret
errores: tertio loco excômunicati funt duo fratres tyranni, alter Arimini, alter СаИё- ' .
nç,Sigifinundus,&Malate(tafîliiPandulphieX genere Matareftafum extra matri-
monium nati:qui fiepius requiiïti debitumEcclefia:Romane. cêTum foluere contem-
I о pfèiunti & Sigifmundus quidé tütiüs malicia; capu t,& venenata mens tine religione,
ïïnefide,fine Deo nullius peccati nö reus, paulo pott(qüod taír.é ante didum eft) de
haereiî cóuidus,condemnarufq5 eft. Die fabbati,qûç fuit Aprilis Xvn. celebrato gra-
di ofrlcio,cum benediceret populo Pontifex maximus,promifit in craftinum c b re-
uerentiam i eíiirredionis,inEcclefiaprincipis Apóitoíorum fcfe ré diuinam fadurû,
portaturumq; eo facrum Andrea: caput,vt iterû atq; iterum videretunQuod ex alra-
n beati Petn abdudum in palatioclauferat.Res noua &infperara fuit': Nam propter
aEgritudines,&abfentiamPontificis ante quattuoranrtosnÔviderant Romani futim
Pontificem diuinam hoftiam ofterentem: cumque fuis pedibus ftare Pius Praïful
nequirer,excogitata ingenia funt,vt quafifedenscelebraret. Abeo tempore quofâ-
10 crum caput ex Narnia portatumeft, vfqj idfabbati, fingulis diebus, nodibufque
pluit,tantumque pluuù ceffauitjquantum id fuit in itinere. Quod in religionem piç
mentes vercerunr,tañquam Apollólo fuo in publicum exeunti,eam ièrenitatem cô -
donaret Deus:auxitque eâm religionem ipia dies Palch r, in qua laîta iercnitas fuit.
Descendit itaq; in Ecclefiam ApoftoliCam Pontifex facrum prçfegeftans verticerm
& diuinam rem agens Hoftiam obiulitDeo acceptiifimam,filiumfuum; tradiditq;
compluribusfatratilïïmumChnfticorpuSj&clericis&laicis fuamanu: inter quos
fuerunt oratores Venetorû NicolausSagundinus,& Senenfium AuguftinusDathuS,
ambo iniîgnes rhetores,& philofophi elegantes Grarcis ac Latinis litteris imbuti:nec
minor his Polycarpus regis Hungarian legatuSj&aliiprasftantes viri. Explero facri-
jo ficio accepit Pontifex venerabilecaput,& pergensin pompa cum cardmalibtis,&:
clero>venit in earn rempli partem,qua faneca íeruatur Veronica ( fie enim appellant
admirabilé Iefu Ghrifti faciem impreflam fud irio,quod Veronica infignis millier fl-
liobtulitjftetitq; proculj&iuflît oftendi fudarium: Petrus cardinalis fandi Marci
nobili loco apud Venetos n"atus,Eugenii,vt diximus , nepos , & archipresbyter eius
ecclefiarfcalaconfcenfavenerabilem facramq; Domini fîguram oftendit, ter pro
íuo more mifericordiam implorante populo. Fuit res veneratu , & admiratione
dignitlima, illinefandum intueri Saluatoris vultum :hinc eius Apoftoli preciólas
reliquias; tum Pontificem maximum cum cardinalibus, & omni clero flexisgeni-
^bus,nudatiscapitibusorantem cerneré. Exin vent urn eft ad locum benedidiom's
40 in quo non minor turba hominum fuit, quàm nuperin priori pompa; viderunt&r
qui nouiteraduencrant nobile Apoftofí caput, & benedidionem Pii Prafulis ac-
ceperunt,acremiilionemplenariamdelidorum, qui per confeffionematque con-
crinonem capaces fuere. Abiitdeinde in acdesfuas Pontifex & facras Apoftoli reli
quias íecum ferens feruandasin arcefandi Angelirccondidit, donee ei loculus ido-
neusappararipoiTet. ,
Obierat non multis menfibus ante hoc tempus Rhodia? militia: Magifter natione jy, iu¿fiti
Gallicusxonuentusalterum delegeratex Hiipaniaciteriori, PetrumRaymundum RÄ**»«f»»»'
Zacoftam caftellanum (vivocát)Impoftc,acrisingenii virú, &quiannosfupraqua-yj^^*"
draginta religioni militafl'et.Confueuere milites Rhodienfes Gallicum fibi plcrunq;
y o Magí ftrum aíTumere:fuperat enim in conuentuGallicanatiorcliquas: fed erat iam 2?¿»2í
propc ad extremam inopiam deduda religio, qua: mercar oribus aureorum fu-f'
praducentamilliadebuitíideoadHifpanosíe vertunt, eaipe, vt religionis incom
moda Hifpanicarefarciatabftinentia. Petrus Raymundus, vtprimum fenouic cle-
dum,ordinatisin HHpania rebus, ad PiumPontificë pro cofirmationc fecontulit,
fpkndido Гиге religionis cquitum (tipatus comitatu; qui auditus in cofiftorio paucis
204 COMMENT. PII PAP1 II.
poil; Pafchadiebus,cundla qua: voluitimpetrauitjnçc diu moratus incuria cum be-
nediônePonrificisnauigauit in Rhodum. Pius Lollium patruclem fuumcidem
religioni addiclum cum eo vcl inuicum mifit,nepanem otiofum ederet.Magnum eft
&vetusRhodia:nomeninfular,propter quam rem non aliemimputauimus hoc lo
co antiquitatcmeius&fitum,&fortunas,quam brcuiflîme recen fere.
Rhodus Ínfula noningentorum,ae viginti ftadiorum ambitu patet,Lyciaí oppofi-
tajííue^vtPtolemarovideturjCari^jinter Aíuticas Ínfulas tenia ;Lesbusenim,&:
Cyprus maiores hábcntunRhodii tarnen rerum geftarum gloria pracualuerunt. In
fula prius Ophiufa dieb eft,dcinde Stadia,&: pofteaTelchinis,eo quódTelchines in-
fulamincolerent,quosnonnullifafcinatores & maléficos fuifle tradunt, tanquam 10
Stigiam aquam ftirpibus & animalibus perniciei gratia infpergerent. Alii contra fen-
tiuntTelchines eximios artifices extitille,primoíq5ferri &: xris fabricarn inuenifle,
quosexCretain Rhodum profeclos vicini per inuidiam fafeinationibus perdide-
rintjfed priorem infamiam valuifle:fçpe enim apud homines íuecumbit ventas. Poft
Telchines,Eliades infulam tenuere, quorum pofteri Lindum & Iafylum &albam
Camirumcondiderunt:aliitamen à Tlepolcmo conditas aiunt. qui cum primum vi
rilem inïiiTetiEtatcmpatris fui auunculumLicimniumfencdure grauem interfecit,
& nauibus ardificatis frequentem cogens populum fuga in Rhodum peruenit, ibiq;
habitauit ab Argis profe¿tus,propter quam rem originem Rhodiorum alii Eolicam,
alii Doricameflètradunt.Sunt enim qui Dorienfes cum máximas ardificaflent vr- 20
bes,poft Codri obitum,partim Argiuorum aggi egatos regno tradant , partim Colo- 1
nix in Cretam miflàe participes fa£ros,parrim Rhodum petiifíe. Sed hare poftcriora
funthis,qua: ab Homero dicuntur, qui Rhodiosnon Dores nominat: fed Eolesac
Boetios innuit,apud quos Herculis,& Licimnii habitatio erat. Eft autcm Rhodio
rum vetuftifíimumnomen. Siqnidem ante Olympiadum inftitutionem claruere,
qui longe profectià domo in Hifpaniamnauigarunt:ibique alteram Rhodum vrbé
condidere,quam poftea Maílilienfes occuparunt:&: in bello Troiano fuiiTe tradun-
mr,atq; eoperado Gymnafias Ínfulas a:dificafle,quas quidam Baleares eile puiant.
Poetar antiquitatem ас nobilitaiem Ínfulas aftrucntes fabuLm confixcre,diccntes
aurum in infula pluiiTe cum Pallas с louis capite nafecretur (vtPindamsinquit) 3 о
nomen ínfula: ab vrbefumptiim,quaî pari modo Rhodus appcllaretur in Orientali
prom5torio fita;ea ponubus olim,&: viis &c mœnibus,&: reliquis ornamcntis , tanto-
pere ccteras fuperauit,ne vllam putareturarqualem habe*e;legum pr#ilamia;&: na-
ualis rei peritiaadeo valuir,vtannos multos maris imperio potiretur,& pirararum la-
trocinia liiftulerit.Romanis &: Gr¿ecisamica,qua:cum libera eflet, mulris & donis &
fimulachriscxcelleuriinmisclaruit, precipua tarnen fama Colofli extitit :ftatuam
enim alii louis, alii Solisfuifleiradunt,quam Chares Lindáis decies feptcnum cubi-
tum altam cdidirêa poftea ex terrçm otu fradis genibus corruit : nec Rhodii attolle- ^
re ipfam aufi funt,oraculo quodam prohibiti:hoc inter oblata dona excellcnti/TimCi, »,
& inter feptemmiracula maximum omnesconfcfllfunr.Soldanus Êgypri cum in- 40
fulam inuafiflct,ex агге huius ftatuae,quam confracbm reperit noningentos camelos
Qneraílcfertur,atqj in Alexandriam traie&o módico fleto per Lyçiam Sc Svriam ter-
reftri itinere tranfmifiílc.Fuit & Protogenis pictura infigms Hyalius icilicct,ac Saty-
rusiuxtacolumnam ftans,fuper qua perdixeratjad quern ita homines hiabanr, cum
nuper tabula eflet pofita,vt ilium lblumadmirarentur,Satyrum vero contení nerenr,
quanquamperfeciiiTimumopus.augebantadmirationem perdices manfueti, quia
nutritoribus allati,&: contra pictum appofiti cancbant,&: congredi gefticbant:quod
prarteropinionem Protogencsaccidiilévidens-íEdituosrógauir, vt fc aucmdelert
permitterent,quodilliannucrunt.Fuerunt&:naualia apud Rhodum inftruclifllma, ^
&aliquaoccuk3)&ignotaplebi,inquçiîquisintrofpexiiret capite plcclebatur. In 50
hac vrbe&MaffiIia:,&:Cizici fabrorum&architcórorum inftrumenra armorumq}
variageneraiiuheiàuris,fummacuraftudioq;Iocabantur,magis quam penes alios
vfquam.Ex hac infula viriüluftrcsrüulti prodierunr,&imperasores,&:pugiles,èqui-
bus Panetii philofophi progenitores fuere;& Memnon,qui Perfarum legibus mili-
шш,&еошт copias duxit.circa res ciuiles&philofophiam & artes liberales Pan
netius
L I В E R О С T A V V S. го5
ne t i us ipíc , & Stratocles & A ndronicus Peripateticus , & Leonidas Stoicus^c prio
res Praxiphanes & Hieronymus & Eudemus : Poffidonius vero quanqua Rhodi vi-
xit.&Sophifticam excrcuit.Apamienfis tamen é Syria fuir,qucmadmodum Apollo
nius Malachus , & Molón , qui Alabandcnfes fuere ; fed prius Apollonius Rhodum
protect us eft , portea Molón : Pifander etiam qui Heracliam fcripfit , poeta Rhodius
fuic;3¿ Simias grammaticus,¡&: Ariítocles.DionyfiusquoqueThrax, &c Apollonius,
qui Argonautas çompofuit Alexandrini quidem fuere; Rhodii tarnen vocatifunt,
quoniam Rhodi nabitauere : Cleobolusinfupervnusè ièptemfapicntibusè Lindo
fuie : cuius vrbis habitatores quemadmodum Camirenfes & Iafylenfes omnes in vr-
j0 bem Rhodiammigrauerunt. VbiLindus fuit nunc career eft religioforummilitum,
qui atrociter peccant , & munido quxdam in altiffimo faxo vix humanis expugnan -
da viribus. Multa ciuitasRhodia per ciuilia Romanorum bella perpeflaeftmecfub
Gr^corum imperio calamitatibuscaruit; fed poftquam Saraceni yfegyptum &Sy-
riamiTurce vero Alîam obtinuerejonge maioribus cladibus fubiecla fuit,& aliquá-
do Venetorum iugum, aliquando aliorum Chriftianorum pertulit, ñeque vilo pacto
Turcarum viribus reftitiíTet,nifi religion" milites,qui beato Ioanni dicati funt eius in-
fule curam fufcepuTent.Ii enim,poft Hierofolymam perditam.in earn fefe reeeperüt,
ôc vrbem pene dirutaminftaurantes,naualiaque&cIaíTes reformantes, non folum
iufulam ipfam tutati funt , fed Cyprus , & aliis finiiimis Chriftum colentibus magno
2,0 pradldio fuei unt .- quorum virtutequiequid in oriente noftra: religionis eft , Chrifto
feruatum fateri licet. Abtiiacus .<3sgypti dominus magnis claflibus per noftram abtäte
armacis , toto quinqiiennio Rhodum vexauit. Multo tamen minoraintulit damna,
quàm pertulit: necdifpari fortuna Turcarum conatus in Rhodiosfa&iceciderunt:
nam &apud oppidum fan&i Petri quodRhodii incontinenti munitiffimú obtinenr,
&:iu ipfa ínfula magnas ßepeftragesaeeeperunt. Califtustertius,quiPiuminbeati
Petri fede praceffit , clailem non paruam in auxilium Rhodiorü miüt , qua: diu apud
eos morata, plures Turcarum naucs prelio fupcratasdemerfit,&: corpora horninum
p Ло furfixit:Staliminumqueinfulam,Lemnum olim appeIlatam,&Taxum & Hem-
brum , &: alias quafdam minoris nominis Turcarum imperio ademit , nec y£gyptios ,
3© quiefcerepermiik,nequeSyraSjnequc Cylicas : fed mortuo Califto diflbluta claífe,
Ludouicus cardinalis Aquilegieníís,qui ei prarfeétus erat, Romam tediit , Rhodo öc
omni orience noftra: religionis cultore in diferimine, fummaqj defperatione reli£to,
&: acquifíta: ínfula: ad hoftes rediere,cum Pius inteftinis Italia: mocibus,& fubditorü
feditionibusoccupatus,longinque profpicercnonpoflet:pra:fertim cum Roma ipfa
in periculoeflet, non folum baronibus percircuitum,fed aliquibusRomanis ciuibus
( vt relatum eft)res nouas molientibus,& eccleiïaftica: potetia: infidiantibus. In Rho
do montem omnium altiflîmum Atabyrim vocauere , pro gentili dementia , loui fa-
cruin , qui ex loco Atabyrius dicebatur. Caftellum faneti Petri , quod incontinenti
magno fumptu Rhodii cuftodiunt,non paruo vfui Chriftianis eft.qui manus Turca-
. 40 rum incidunt: fa:pe enim eo fugientes faluantur. Canes ingentes nodtu extra muros
cxcubant,dequibus fama eft,quöd Chriftianos odore cognofcant.cifq; aduentanti-
bus blandiantur; Turcasauté latratuprodant,&morfibusinfe¿tentur, Turca: &: ad
caftellum delendum,&: infulaminuadendam ingentes apparatus faceré dicebantur,
cum Petrus Ray mundus dimiflb Pontifice nauigauit in Rhodum.
Per idem tempus Pius in fenatu retulit de loco natiuitatis fua: in ciuitatem erigen-^
do,quodfummo confenfu factum eft, & pro Corfinianio Pienciadicla. Quam rem
Campanus his verfibus explicauit. ^hljfñ
J¡>u<e nouafubümiproßtrgo Fientia colle> äon р$йш,
Сaufa mei qu*fit nominisjpfa ¿oquar. *«r«f*
5° Me Vim ornatam templo,murifque refeftam
Effe vrbem voluit,qu<efueram oppidulum.
Teclafuxgentisoprimís in mœnibusêdes
Tangere marmoreumfidera iußit opus.
i_yiddtdtt ejrnomenilecJoqueemorefenAtUy
Vrbanos ritus7& пена iura dedit.
S
ici COMMENT. PII PÁPiE IL
Kjù vos vicinaêjuétßtrgitis ofpda. terra,
Jnuidu nihileß^namgenuiipfa Pium.
Hinc nono milliario diftat nobile oppidum, S¿ amplum nomine Heinum., quod à"
Pientia Senas petentibus in altiffimo monte ad finiftrá cernitur , cui & facramema Sc
cpilcopaliaquaeuisiuraabbásfan&i Anthimi miniftrauit. Id monafteriura eftflori
proculindefitumin nemore ingens ftru&ura&magni Caroli (vtaiunt)opus,diues
olim,& ab Apoftolica fede pra:cipuis ornatum priuilegiis, cui plura oppida pleno iu
re fuere fubied a : fed incuria praîfulum, paulo ante noftram aetatem mtantamper-
uenit inopiam , vt retentis xgre iuribus fpiritualibus temporalia quarque perdiderit.
Abbas qui noftro tempore monafterio pta:fuit,homo prodigus , Sc curarum expers, i о
quidquid remanferat temporalitatis aut neglexit , aut vendidit i adeoque cunda dif-
iipaui t,vt in lechilo podagra langucns , vix pane doloris , & aqua mifcria: fuftentarc-
tur.Pius Heinum pari honore, cum Pientia ad ciuitatis nomen euexit , &: in vtraquc
vrbe pontificalem i nib cuit ccc lefiam ,& canonicorum capitula: (cd vnum tantum e-
pifcopum eflc voluit , & vnam diœcefim; q их ex paroc hia Clufini epifcopi,&: Areti-
ni,partimexcaftellis aclocisconfticuueft,que vtdixinuis, monafterio lancti Ant hi-
mifuberant : Pius enim abbati, vt cederetperfuaflt, retenta quoad viueret pcnGone,
monafterium dignitati epifcopali incorperauit , Sc pecuniam ad redimendas , exco-
lendafque poíTeífiones contulit:Epifcopi creatio dilata eft, quoufq ue Pius Pientiam
peteret. PofthaîcfcftumoccurritdiuzCatherinçSeneniîs,quamfupradiximusab ¿o
ipfo Pio inter íanctas Chrifti virgincsrelatam.Predicatores Pontificem rogauetunr,
vt ad honotandum iancbe virginis fepulchrum, cum facro fenatu fe conferret. Iturn
eft ad ecclefiam beata: Maria: virginis,quam de Minerua vocant , quia in minis exar-
dificata eft eius templi,quod olim Minerua: fuit.Inde iacrificio peraclo, &: frequenri
populo in fumma expeclationc benedicto, Pontifcx in œdespropinquascardinalis
Atrebatenfisfeferecepit,&cum nonnullis cardinalibus apudeum pranfuseft,qui
more Gallico lplendidum conuiuium apparauerat, vefperi ad pafatium rcdiif.
VSkmfo Paucis poft diebus elapfis , Viturbienfia petiturus Balnea é Roma difceffit: pri-
«mccrutai, mam no£cem apud Campanianum egit : fecundam in ciuitaie Caftcllana in xdibus
иЫтПо агп'с*сР^°Р*: terciadieprandium ííbiin placido nemore nonprocul à Fabrica op 30
гмпмт é> pidoapparari iuilit;traníltu per Plialarim habito.Id eft monafterium peructuftum.in
iheUrim. plano íitum loco, vetum fine monachis Se habitatore : muri funt ex quadrato lapide
praalti fine calce adeo diligenter faxis ingentibus inter fe commiífis, vt vix queac
iunclura difeerni: ager magni oppidi capax muro cingitur : fed nulla infunt ardificia:
in medio tantum ecclefiaiacetadhuc integra ; habitacula monachorum& oíficina:
magna ex parte corrueru nt. Pontifex ex Fabrica Sorianum petiit per vias со tempo
re amceniífimasjin quibus cum geneftç ingens vis eiTet,eaque florida,crocea magna
pars agri vidcbatur,pars virgultis aliis,aut herbis teéradiuerfis,modo purpureos,mo-
do candidos,fiue alios mille colores obiecit oculis. Virebant omnia Maio meníe, Se
tum agri, tum filua ridebant,in quisaues dulce modulabantunSoriani oppidum in <4<>
alto coIleiacet,ad earn partem Ciminimontis,qua: fpccbt orientem, 6c ad Tyberim
vergit: infummocacuminearxeft, opus antiquum j & vndique iàxo , & praxipiti
rupe munitum,&: adeo fublime, vt tormentali lapide haud facile poflît attingi. Brito-
nes huic loco famam dedere,qui per Gallicum inttomiifi Pontin"cem,vfq; ad Matti- 1
ni tempora&arcem &c oppidum tenuere; atq^ omne patrimonium bead Petri in Tu-
feia vexauere.Califtus Pontifex Cathalanum prarfccerat,quem Pius vix multis one-
ratumpromiilîsemifitj&Laurentiumneptisiua: Montanina: viruminduxit. Diem
ibi totam Sc duas nocres Pius abfumpfit,cum foror adeflet Laudomia,& neptisMon-
tanina, quibus fc negarenon potuitfuas Se amicorum caufas longo fermonecom-
mendantibus.Septem cardinales itineris fuere comices, duo Gallici, Rothomagefis, y »
Sc Atrebatenfis; vnus Hifpanus Vicecancellarius:quatuor Italici, Theanenfis , Papi-
enfis,Senenfis, Sc Mantuanus : cumquehis Vituruium petiit:duo in via non procul à
Vituruio occurrerunt,Bononienfis Se Spoletanus,quos toruis oculis inipcdauit,nec
dignos putauit alloquio.qui rudi quodam ingenio,& cçremoniaru ignaro,quam pxi-
mum videre Pontificc,vt moris efletjnon defilierunt ab equisrilli portea fuá ignoran-
tiara
L I В E R О С T А V V S. ¿07
tiam accufaucre, ас venia peticrunt. Pius furamis honoribus apud Viruruienfes efc-
ccptus eft populo fupra modum geftiente. Secuti funt paulo port cardinales,qui Ro
ma: remanferant fcrc omnes,cum peftis vrbem populan ccepiífet ; breuique curia a-
pud Vituruium au£ta,neque incommode eollocata. Placebat omnibus & vrbanitas,
atquehumanicas populi, & vrbis amœnitas, in qua rara domus eft fine fonte perene
nis aquç,nec horci défunt : hue acccdebat optimaru copia rerum : vina diuerfi gene-
risque, nec Florcntinis cedetër,necSenenfibus: panis Candidus & gratiífi mi íaporis,
&c quç ferpillo Se odoratis pafeerentur herbis animalium carnes.Pifccs inde Tyrrhe-
num pelagus , hinc vicinus Vulfcinenfium lacus abunde fuppeditauit; neciumentis
i o fuum pabulum defuit pretia rerum ipil fibi vt voluerunt curiales ftatuere. Pontifex
arcem inhabitauit,eoq ue fibi aíFerri calidas aquas iufllt quibus pro medicorum con-
filio vteretur. Egrediebatur fingulis fere diebus primo diluculo in agros,pergratam,
priufquam incalefccret , capturus auram ac virentes fpecbturus fegetes, &:florentia
lina, qua: tum caeleftem imitata colorem , ingenti deleftatione afpicicntes afficiebat,
лес víquamplures.autmaiorcs campi,quàmapud Vituruicnfeslinoferunturj quod
íiue natura foli.iîuequis macerantur aquarum,optimum apudeos inuenitur: ex quo
precipuas opes hauriuntXuftrabat omnia Pontifex tum prata,tum fata, diuerfis die
bus per diucrfa vc&us itinera: пес tarnen aut cónfiftoria , aut fignaturam negligebat:
inter eundum & fupplices audiebat & legatos : reuerfuíqj aut in confiftorio cum car-
f-o dinalibus erat antequam pranderet,aut cum referendariis in fignatura, quam crebro
apud Minores , qui obferuantes appellantur,agitauit, extra vrbem placido in loco,
quem paradifum appellant.
Dum fie Pontifex animo fuo indulget , Ludouico régi Franciç ex Romana curia M*Mt£
complures afferunturlitterç, qua: PiumPontificem fibi infenfum aflerunt jbelluSi-^^^
culi rcgniardentius,quàm antea Vnquainftruere,cupragmaticçfancl:ionis abrogate, 'mumeonfi-
heteras accephTet. Q¿busrexcredulusauditis,miruminmodüfuccenfüitnonfatis e«íi««r«,
exiftimans,an verifimiliaeflent,quç fcriberentur:di£tauitqj mox ipic ad Pontífice in ™$£n?'
hune modum epiftolam. Ludouicus rex Francia Vio Pontificifalutem. Exißimauipietatem imu8*u».
tuArn^mAximePontifexMneficmvinctrtxi&rogArip^
5 о ad te miß,auxilia contra Turcas obtuli, соасШй & res nouas aduerfus K^poßoücamfedempeten-
tib^ dure reßondi,nt/jil mihi z>nquaperßiaderipotuit,quodnon eßet ex tua ¿hits non
putaffít his officiis rigoretuum mollefcere debuiJfe?Mihiperfuafum eratfinonfieres minor, at cer-
te duriore minimefieri : contra euenit Andtgauenfem , quifanguU meus eff,nuncpotißmu regno
conaris eiieere. £>mdagamfinequeo benefaciendo inquietiíjpiritum mitigare ? experiarne viani
contrana?nonfaciam^nofert animus Chrifli vicariüperßqui, tenebo cœptù iter , &finemo meo'
rum eß,qui non aliter confulat-.fortaffepanitebit te aliquadofufceptiodii^&noßrogenerifies ami-
сил%é- aßtduo tandem vinceris obfequio. Гл/f.Tolcrabilia ha:c,& qua: Pontifex referiben-
do facile confutauit. Duriora legatus attulit à rege miíTus Marefcallus Toloiànus,
virdominobilis, quamuis fine litteris , &: Italici (èrmonis ignarus, qui per inter-
4° pretem in hanefententiam verba fecit. Rogauit te Ludouicus Francorum rex au
xilia > quae Ferdinando in regnum mififti vti reduceres, ceflareique aliquando fuum
perfequi fanguinem : quod vt libentiusfaceres, pragmaticamfan&ionemeGalliis
eliminauit,& obedientiam tibi plenam reftituit. Tu pro beneficio maleficium red-
didifti; nouas in regnum copias mififti,& acrius vrges Andegauenfem. Orat iterum
rex,vt defiftas,& amico velis vti Francorum regno ; fin pergis Ferdinandi partes tue-
ri, necefle eft Gallos omnes eriam cardinales ex tua curia difeedere, hocegoillis
mandatum afFero ; parebunt, nedubicapotiusquàmtemporalibuspriuari fortunis
velint.Cui Pontifex ita rcfpondit.Et fi multa & magna funt Ludouici erga nos bene
fician on tamen ideirco iniqua petenda fuerunt,neque nos decuit fui cauiâ ab hone-
jo fto difccdere.Ferdinando ex fœdere mifîmus auxilia,vim propulfauimus, ne.poíTef-
for fmeiudicio deiieeretur. Aufcrat Ludouicus Andegauenfibus arma , &litem de
regno ad iudiciü referat.Idem facietFerdinandus,aut nos hoftes expcrietur,plurano
licet ofFerre. Gallicis libertas efto,cum velint ex curia recedere, nulli claudetur por
ta?. Nos fortem , quam Deus tulcrit , xquo animo expecbbimus.Ea cum accepiflec
Atrcbatenfis,fuperfedendum aie, expecbmdamque nouam iuíTionem regis priuf-
S г
ios COMMENT, PII PAP Л II.'
quam curialibus mandatum ñeret : Ludouicus cnim & fi publice MarcfCallo de-re-
uocandiscuriaJibusmandatumdcdcrar: clam tamennequo pacto id facerctimpcn
rauerat: terrífica verbaefTe voliierat , non fa¿ta; ñeque id larcbat Atrebatenfem , if a-
que tempus rrahebat , fi forfitan Pontifex metu perculfus de reuocandis auxili is an i-
muminduceret. Percrebueratiamtotacurianimor,regem Francis fummo Ponti
fia fuccenfere , & magna minari , nec dubium cfle quin Gallici omnes abirent , nifi
Ferdinandicauiarelinquereturindefenfa.Accedere&cardinales,&: alii complûtes
Pium orare fupplices,vr fibi,& Ecclefia: bene confuleret , referre qua: audiuerant de
regis indignatione; curiam defertamdicere,abfcedentibusGallicis, maximum cu
ria: membrum penes eos efle, dandam operam ne abeant. Quibus Pontifex; Vetba
hare funt, inquit , non facient quod minantur : terrcre voluerunt , non vincimur mi-
nis:manebunt Gallici, quamuis abituros fimulent. Marefcallus cum dies aliquot
mutationcm Ponrificis expecbíTet,fruftra oportere fe inquit iuflloni regiae fatisface-
rejpetere igitur ne id Pontifex argreferret- cui Pius, Immo vero ait ninvum diftulifti:
ito , &quamprimum regiparcto. Nectamen ficaufus eft quodminabaturefficere,
/eddiupofteafecutuseftcuriam. >-
Vtiiumm- jnterea cu prope adeflet facratiffimi corporis & iànguinis Chrifti folcmnitas, quç
»ripi'X'-quotannisfumma populorum deuotione,&fingulari religione in orbe Chriftiano
triditüi /#- celebratur; ftatuit Pontifex id fcftum quanta poflet veneratione , & praxi puis hono-
tOLbtatum ribusproièqui. Atqueinprimiseiusreicaufa,viarnpublicam,qujeab arcepermc-
vitunái.ts diam vrbem ad cathedralem ducit ecclefia , crebris impeditá mcenianis,& tabulatis,
dinaUum*' & porticibus Iigneis deformatam,pürgari , & ad priftinum reduci fplendorem iufllt:
magmficen. ablata funt omnia,quar prominebant, & profpeéhim v icina: domus auferebant, red-
*яг2ш dita eft vbiquefuamenfura viae. Quicquidablatumè publico fuerat,reftitutum; nec
paries parietem excedere,nec reft um tedio ampliusprominere permifllim.Exin car-
dinalibus mandatum, vt partem vise fibi quifquedeligeretpannis tegendam,atq¡ or-
nandam. Quod reliquum fuit, inter epiicopos,&:reliquoscujialesdiftributum eft.
Quidam etiam inter cardinales ad ornandas domos parietefqj fufcepere.Poatifex in
cœmeterio beati Francifci,quod ante veftibulum eccJefiçfuirampliiîîmù,expannis
diuerfi colorismirificum teinplum excitatis repente trabibus,fufpenfo, traftoque
multo fuñe compofuitxrexit altare hinc atque inde diuitibus pendentibus aularis,&
mirabiliamultaimpofuit, qua? fpe&antium oculos facile retincrent : fuit &vcftibu-
1 am fericeis,& aureis pannis ornatum,& cubiculum prope,&purpureus leftus,& hi-
itoriç vcteres ferico,lana & auro contextç , 8c clarorum imagines virorum , &: feraru
diuerfi vulrus.-ex florenti genefta , &: myrtho , & lauro arcus multipliées , hinc atque
inde ab arce, vfq; ad fontem,qui eft in plano p'oft cliuum , admirabili opere dedu&i;
ftrata floribus via in medio è regione tcpli triumphalis arcus exciratus : & cardinaliu
Forma?,virtu tu m,& infignia,qua: vento agitarentur,cum Prscfuh's tum regum,ôi car-
dinalium parictes,aut pi&i tapetes,aut flores obtexere.Pontifex cum cardinal thus &:
omni clero frequentiífimoaftante populo, in templo, 'quod erexerat, primas foie- *
rnnitatis Vcfperas ceIebrauit,alto adhuc foie,cuius radii parietes láñeos penetrantes,
tanquam Iridis arcus varios fimulantes colores, quafi cadeftem aulam , & fummi re-
gis habitaculum templi faciem reddiderunt : nec aliud quàm paratifus quardam vi-
íá eftjCum hinc cantores tanquam angelí dulces hymnos intonarent; indeluminaria
inirabili artificio d ípofita,cscJeftia imitarentur fidera , &: nunc voces human* dulce,
rnelos , nunc muficorum inftrumentorum fuauis concentus exaudirctur. Sequenti
die fummo diluculo Pontifex ex arce.cum cardinalibus¿& epiícopis,atque omnium
curñlium ordinein folemni pompa hue rediit, atquehincfacratiííimarn Hoftiam ex
altari fufeipiens , verfus cathedralem ecclcfiam iter incepit. Aderant fréquentes po-
puli,qui veIinduIgentiçcaufa(promiferatenim Pontifex omnibus,quiadeflênt pee- í
catorum plenariam remiílionem) vel ad fpe&aculum ex vicinis oppidis confluxerát;
píen i erat omnis platea,& conftipata vbique vir is, mulieribus acparuulis via , vtdif
fïcilepateret Pontifici,ác pompa: tranfitus.Irum tarnen eft per confeniflîmas plebes,
non fine preflura ac labore. Qua Ponrificis ornamenta defiuere Rothomagenfis in-
ceperunt, &r Conrtantiéfis & Lcbretçi cardinaliu , qui fuicgcntis more,pannis, quos
vocant
LIBER О С T A V V S.
vocant Atrcbatenfesobduxereparietcs,&altaria argento 3¿auroditiaconftruxerúr,
& multo thurecumularunt.Poft eos referendariifuas domos apparauere, imaginem
Saluatoris fub altari,qupd in fublimi locauerant , iuuencm quendam , qui a:mulare-
tur,fudaretqueianguinem,&: aperto latere faluberrim©cruorecalicemimplerct,im-
pofuerunt;&: pueros quail angelos addidcre alatos,qui verfus heroicos caneren t,aur.
elegiacos à do&is ingeniis editos. Subinde cardinalis fan ¿ti Sixti locum accepit , qui
pro Tux religionis dignitate vltimam Domini cœnam asmulatus Saluatorem cum di-
fcipulis expreiTit,&: inihtutionem Sacramenti pro memoria pafllonis,& humani gc-
neris,vfq; ad finem faxuli,aduerfus inildias dçmonum perpetua defeníionc;& Tho-
lo mam Aquinatem virum fan&um quail officium tantç folemnitatis ordinantem.Poft
euro cArdinalis Mantuanuslongum via; tractum cooperuit, &c nobiliifimisadorna-
uithiñoriis,quasperitiíIlmi textores pannis appinxerediuitibus. Huic cardinalis
Ponuenils fucCeific , in cuius apparatu draco ingens , àc multa: maligriorum fpirituú
freies horribile minan aliquid videbantur. Verum Draconi armatus miles Michae
lis Archangel! gerens vicem,tranfeünte Pontifîçc,caput amputauit,& cuncti da:rao-
nes prxcipitcs corruere latrando: caelum tanquam nubes rutilanspannus obduxe-
rat,&: parictes cor iu m, more Betico floribus diihncbim aurcis . Erexerac & altare poil
euro cardinalis Nicamus, & püeros quaiî angelos canentes induxerat : fréquentes v-
bique fumabaniara^facerdotes pluribus inlocis rem diuinam faciebant:facrafupel-
10 lex &: quidquid erat in vrbe fandärum reliquiarum in propatulo auro & argento rcr
ftitumvifebaturinaris.NicamoSpoletanusTucceifitjCuius ornamenta duo clauferut
arcusex floribus & fronde viridi artiríciofe compoííti: facrariüm &ara in medio
fuit,& vis odorífera fumi,& puerorum cancntiüm chorus, murorum & caeli proipe-
clum pannus abftulit diuerfi coloris,quem vocat faium. Proximus deinde Vicecan-
cellarii apparatus occurrit quatuor & feptuaginta pafllbus protéfus. Cortina claude
bat purpurea diues oftro, iimulachra & perfonatas hiftorias, & cubiculum adornatü
&le£tum preciofum,& fontcm, qui nó aquam modo, fed optima quoq; vina per va
rias flftulas profunderet. Appropinquanti Pontiflciduo íeobtuleruntpueritanquá
angelí fuaue canences,qui poftquam tícxo genu diuina Hoftiam honorarunt, & Prç-
3 0 fulem falutarunt, retro adcortirtamreuerfifuaui , &alta vocécecinerunt : Attollite
portas principes veftras,&íntroibitrexPiusdominüsmundi;intüs apparatu magni
fico quinqué reges, 5¿armatorum cohors prohibere videbantur ingreflum, qui au
di tis Angelis:Et quis eil ifte rex Pius ? refponderunt &c angelí propter Sacramentum,
quod Pi us in pompa ferebat;Dominus,inquiút,potens in orbe: Quo diclo mox cor
tina remota patuit aditus,& ílmul infonuere tuba:,& organa,& muíícorü inftrumeta
q uamplurima,& reges Pontifíci adulantes, voce canôra,& dulci de laudibus eius he
roicos verfus alternantes recitauere. Inter eundum ei homo filuefter occurrit, lconc
capciuumducens , cumquo &pe luebtus eft. Sublimepannorum erat per omnem
plateam,qua: fontem ambit,& diues te&um : pendebant vexilla, in quis Califti Prar-
40 iulis,& Borgia; quondam pra:fe£ti vrbis infignia vifebantur ; aulaja-quoque non ma
teria mi nus, quàm ingenio & arte ditiíTimalateribushaífere , qua: non turba: tanrum
imperita: , fed ipforum quoq; fapientu virorü dcíhnerent oculoS , atq; ánimos pafce-
rent.Inexitu triumphalem arcum inarcismodum a:dificatum armad milites oceu-
pauere,qui tormentis améis imitad tonicrua tranfeuntibus íngentem incuílére timo-
rem. Cardmalis fancbeSufanne^quodílbiobtigerat viae poftVicecancellarium na-
turam fecutus,panno cadeítis coloris obduxerat, &c ílellas impreflerat aurcas,& fon
tem induxerat vini albi,ornatum floribus,&: altare odoratum , & ftatuas , quae ridere
viderentur , & canere,& chorum , quí voce víua,& muficis inftrumcntis oblecbret
turbam. Nicolaus cardinalis Theaneníis, vt Pontiflcires egregias cupienti morem
5o gereietjexPiítorio^ndefibiorigofui^ludorüartiflcesaccerilüi^&pucrosûi dul
ce cancrent. Huic platea obuenir, quam circum magiftratus vrbis inhabitantjhanc
cxleftis ,& albi colorís tela cooperuit ,& tapedbus vndique adornauit , deduxitque
plurimosarcus virend veftitos hçdera,& flore muldplicimeccolum na fuit,quçDue-
rum quafi angelum non ha beret iníldenté:duodeuiginti fuere pueri, vultu, voce, &
habitu naturam angelicam imitantes, &ii alterna demandata carmina fuaui cantn
S 5
no COMMENT. PII РАРЯ fi.
pronuntiabant.In medioforifepulchrumDominicumcxcitauit.eiusfimuIachrum,
in quo vita noftra propter nos obdormiuit in Domino : armati circfi milites oppreí-
fi fomno, tanquam mortui iacucrunr,& angelí ftetere vigiles,qui non finerent cacle-
ftis fponíi thalamum violari. Cum vcniilet ad locum Pontifex, ccce fubito tanquam
è celo aduolans per fun em dimiflfusegregius forma puer ahtus quail ángelus, vulto
feraphico,diuina vocc,acnutuPraefulemfaIutat,& hymnum canens ■ futura m è ve-
ftigioSaluatorisrefurrecbonemannuntianfit filentium, nemo non facet: auditur
íumma omnium voluptate, tanquam res vera gercretur, Sc certus effet с carlo nunti-
us. Cum fuiíTet excitatusin aereo vafe mixtis pulueribus ignis, tanquam fulgur into-
nuit, dormierites excitauit milites, ac ftuporc perterruir, S¿ qui Saluatoris perlbnam i o'
gerebatjfubito omnium oculis fe obtuBt:hofno rufrus,ftatura & çtate peí fimilis Iefu,
vexillum Crucis man utenens, ornatus diademate,& qui cicatrices vulnerum perlu-
cidas oftenderet;& verfibus Itahcis partam Chriftiano populo falutem diceret. Poft
Theanenfem , cardinalis Auinionenfis baud con temnendti erexit altare , & viam íi-
bidiftributamGallicisopibusilluftrauit.Papieníisdeindcquatuorcoloribus caelum
obduxit , & Atrebatenfibus aulaeis velauit latera, excitauit floridos arcus; & pueros
hinc atque inde quaíi angelos complures collocauit,qui céreos ardentes in manibus
tenen;es,diuinum honorarent facramentum; deinceps minor ornatus inuentuSjfio-
res & frondes & ramalia, virentia pro aulaeis fuere , & te ¿tura qu ç pauperes indicaret
dominos;quamuis altaria,& íacris induti facerdotes,& canentium voces , &: fuman- г 0
riathuranufquamdeeflent. AmbrofiusSenenfís Pontificis aulicus rurfusantedo-
mum quam inhabitauit, melioricultu viam inflruxit, & fuis op bus Sole repulfo,
tedifque parietibus viros square magnos adnixus eft.Exin cardinalis Atrebatenfis a
pontelapideo , qui partes ciuitatis coniungit , ad platcam vfq; maioris eccleiiae , tela
viam cooperuic,quam nuper с Florentiaiuflerat afTerri,lanae Anglicç & coloris inrcr
rubrum, pullumque medii, vici latera fua: vrbis fulciuit opibusrtrabes hinc atque in
de arduas erexerat,& funibus obligauerat,ex quis aulaea penderent, cum domus cir-
cumftantes humiliores viderentur.Plateam que ante cathedi aJem ecclefiam late pa'
tetjcardinalis fand oru quatuorCoronatorum,mágnis ereftis trabibus,& fune сбпе-
xis,vniuerfamcooperuir,&opibus ac miraculisilluftrauir. Altare loco erexit oppor- 3 °
tuno , & à dextris Pontificalem thronum , & fubfellia cardinaliû,à finiftris epiícopo-
rum fedilia, & protonotariorum , &abbatum , & qualis in Apoftolico palatio capel-
Jainftru£ta.In parte platea: loco fublimiorigloriofae Maria: Virgiiisfepulchrum ere-
£tum , & defuper in fummitate domorum , caelcftis aula regis, & fedens in maieftate
Deus,& angelorum fan&orum cliori, & ardentía fidera , & fupernae gloria: miris ex-
preiîamodis gaudia viiebantur.Peracta eft diuina res fumma populi deuotione : car
dinalis S.Marci Miflam eelebrauit.Pontifcx populo bcnedixit.Exin puer angelum a-
gensfuauiífimo cantu AiTumptionem Virginisfuturam praedixit, patuit illico ièpul-
chrum,& virgo pulcherrimacxiir, qua: angelorum manibus fuftentata cingulum di-
miiit:exin plena gaudio dulce canens in caelum afliimpta eft: cui occurrens Filiüs , i- 4o
dèmque Pater & Dominus in fronte ofeulatus mattem, & oblatam aeterno Patri , ad
dexteram fuam collocauit. Tum cancre caeleftitma fpirituum agmina,muficainftru-
mctatangereâetanêitire.&cuncTiaincaeloridcrejatq; itafolemnitati finis impon*-
tus,in qua illud miraculi praeeipuü fuit.quod aulici Pontificis parauere , homo Chri-
ftum exprimens pudibunda recT:us,cctera nudus,coronam fpineam in capitegerens,
& tanquam fudaret fanguine pi£tus,crucem baiulas, in qua pependifle videretur ; ab
ecclefia S.Francifci, viq; ad maiore curru vectus in pompa , cu Mifla celebraretur , &
aflumptioreprçfenrareturMatrisDomini,immobilis,&:quaiîftatuaperfeuerauitpo-
pulum cum platea non caperet , lufllt Pontifex in prata , qua: retro pontificales a'des
fuerunt,defcendere,atque ibi ex feneftris iterum multitudini benedixit,& plenarias j «
peccatorum tribuir indulgentias. Hunc Pius diuiniifimo corporis & fanguinis Do
mini noftri lefu Chrifti facramento impendit honorem : qui íofemnitate perada, cu
ipfo cardinali fanítorfi quatuor Goronatoru Pontificalem inhabitante domú pran-
dium fecit.Palatium vetus & amplum fuit maiori coniunctíi Ecelefíae,quod Romani
Pontífices oltmaed!ficauere,cu ítepe apud Vituruienfes agercnt.Triclinia,&i cubicu-
lafunt
t I Ь È R О С t А V V S. ai
là funt dignaPrincipe:cardinalis cunda magnificc cxornauit. Aula eràt altiiîimis fuf-
penfafornicibus,&qu2cJucis multum,&gratiiïîmum habcret profpeclum , & mar-
шогсит in medio fonte lai gas&perfpicuas aquas plurib.frftu'is ci udantc.Hunc auv
ro &argento veftiuit aulaga pro parietibus preciofa fufpendit,qua: memoratu dignas
hiftoriascontinertnt,&:ingenium prä^feferrent artifîcis nobiliflïmum. Conuiuiuni
quale reges inftruere folcnt,apparauit;cardinales in prandio cöplurcs rctinuir, arge-
ti &auri vafa magni pondcris adhibuitilyaa" & cantores addidit,nihil quod defidera-
repoíTescouiuiodefuir,gratacolloquia, &íiileshonefl:ate conditi, breuiores horas
reddidere.Peracío prandio cum quieuiflet paulifper fuo more Pontifex , vefperi со -
i o mitátecollegio,perviáquavcnerat,adarcemredi¡t.Quicunq; ca die Vituruiumin-
trauere,&tot miracula,tantumq; rerum ordiné,& apparatú per vrbé incedentes in;
tuiti funt,fuperum certiflímum domicilium fcfe ingreiíos, n5 homirtum habitacula
putauerunt,&c£eleftis patria: imaginemvel viüos in carne Tefe fpeclafle dixerunr.
Sed quaídiuturnamortalibusgaudia.'breuccít quod omne placet : fuccedit laeti- ЩифиаН
ti¡emceror,rifus extrema lu&us occupât. Exultante hócftatu curia ciuitatcq5 nimia ü£
voluptategeftiememexortafubitopeftilentia conturbauit. Tabifícumvenenurrí e**rt»t*t
&: mortífera lues plerofq; cum ciues,tum curiales extinxir, proprer quam rem territi ^^fj^ti
cardinales,mutandam curiam cefucrunr. Pórifex retentis penes fe paucis cardinali- nidtfiripth.
bus,reliquis libértate fecir,quovellent,peftiferum morbum cfíugere: ipfe priuíquá
10 abiret,ccenobiumS. Martini, quod eftin monte Cimino vifere ítatuit: id nepotico:
mendaucrat.diftat à Viiuruio millibus paíliium tribus,nec tarnen ad fummitate mo
ds pertingit:Téplum eft altis ereftum formcib.ex lapide fe¿ro,nobile opus,& multis
inlígne columnisjin quo ( ficut ante diximus ) cardinalis Egidii c5ditum fuiiîè cada-
oer affirmábmulti olim religion" diuinas hic laudes cátauere;nunc cornices excubar,
& palumba:,&: nónunquam fuos inronat placlus ferali carmine buborccenaculu ad-
hucextategregiü,cetera veIcorruerant,veIcitocafuravidebantur : Potificis nepoá
reftauradi curaaccepit.SitusamœniifimuseftjlargaiintuSj&lucidçfcaturiuntaquç.
Gaftanearum filua; circumftant,&:agri adfunt,& vinea?. Profpeclus Senas verfus ad
Amiaram vfqj prctenditur.infpicit&Argentarium monte in occidétaliplaga,&ma-
30 ritenTiinatur,&:aereiucundaa:ftiuismenfibushabitatio.HincredeuntiPontifíci,ac
per vrbé iam tenebris obortis.domum petenti , mirabili applaufu vniuerße ciuitatis
vir^muliereSjpuell^puerbacfenescüluminarib.occurreruntjPiovitam&felicitaté
acclamatesmec alia vox audiebatur,quafi Deú è cíclovenienté admirabátur cuncb",
&falutabát,nec pueml9trat,qui n5PiumPium paruulo fonarct ore, quâuisper çtate
nondú poífetad plenúverbaformare.MouerutiftaPiú,&lacrymas excuflere, futuras
meditan calamitates,fecuqj ait: En dura mortaliú íbrs,heu mes ignara futuri: viri no
bis ас matronç Içtates applaudím virgines,ac nuptçgeftiùtjpulcherrimaiuuétusvtri-
ufq;fex9 voluptad dedita gaadiu exprimit,plena paruulis ridet via,fed quot'peftiferá
ícílaté euadetípopulabitur peftis vrbe,pueros auferet, & iuuenes ; nulli parcet anatf.
'40 Quod ii liceat hue aliquado reuerti ex his, quinoshodie tátopere celebrant,paucos
inueniem9.0 caro,o vita hominú quam fragilis es,atq5caduca.',nec plura locutus eft.
' In arce reuerfus poftridie,cum iam curia ferme omnis abiiiTet , & ipfe cedendum tun, vatß.
peftifero furori exiftimauit.atqj in pofleflïones nobiliûFarneiîç íe cótulit : caftellum **ФЩШ*
eft quodCaputmontis appellant, Vulíínenfi adiacens lacui,amceniifimo fitum loco; f"mxniuûm
tris partes lacus abluit,reliquam fofla tuetur,& arx cgrcgie munita. Tumulus faxeüs &
ab aquis medio fere ftadio in altum aubrrexit,difficili aditu,in fummo planicies mú- 1аш"-
го cingitur,qui domus agreftium claudit,& nobiliú ftabu!a,atq;horrea:inter muros,
& rupeSjVineam conftruxere,fex aut o&o pedum, quae tria oppidi latera cingit , pla-
na,& ambulatu facilis,& quae per çftatc iucundas prçbeat vmbras , nufquá tota Solí '
S o patens,mane occidens vmbra gauder,oriens vefpcri.-adfunt & palmites,qui fuo tem
pore pampineisdelecbnt vmbraculis. Rupes, vbi íiliceus defuit fcopulus, Confita
viribus & arbore pomífera, viam habuit quafi per fcalas , prope ad lacum, & ibi inter
pnerupta faxa,& confi agofos fcopulos plurima creuit ilex , qua: omni tempore vires
grati/îîmam turdis filuam exhibuit,inter quam & vineam aditum duorum virorum
capacem ferro parauere : in quo fepe aüibus infidias tendunt : hue Pontifex de-
S 4
ггг . COMMENT. PII P A P ЛЕ IL
elinauit,&cumpaucishabitauitarcé.Referendariiper vicina oppida collocati fta-
tutis diebus nauibus ad Pontificcm venercPontifex cum fuit ocium,per vicina ne-
m ora vectus, placidas capcauit auras,& propinqualuftrauit loca,& nunc terra, nunc
aqua fecit iter. Cardinalis Spoletanus&Theancnfispropc in oppido fuere ad o£to
circiterftadia,quodMartamvocát,áflumine,quodlacus efficit,illicemiíToriumha-
bens,8¿anguillammcapturarH,quas& máximas, ¿¿óptimas putant: hecumflauit
Aufter &: limpidas gurgitis conturbauit aquas,ad exitum lacus difFugiunt , & flomi-,
n is fecuta: curfum,in i n fi días i ncidun t. Accolx quà H u ui us cafum habuit , turrim со-
ftruxere^receptaculum in fundo ligneum,cuius pauimentum multis&paruis fo-
ramin i bus recent is angu i IIis,aq nam dimi teeret; illa: cum neq lurent aducriüs Hu mi- i о
Pjs impetum fuperne cadetis retro icandere,relicbe caperentur in fieco: turris in cu-
odia eft,qua; vecb'gal baud paruum reddklicet & fluminis curfum à turri deduce-;
re,eumnimiscreuentaqua.Pontifex&hunclocuminuifit, vtqua: auribus häufe-»
rat,fubiicercr oculis.In lacu dua: infulç funt digna: memoratu, &: quz olim frequen-
tibus çdificiis cultç fuerunt:extant adhuc veftigia ruina: veteris. Conftat & his prin
cipes vfumcarceristribuiíTe,nam&Chriílinávirgincmbucrelegatam legimus , Sc
Amalamntam nobiliffimaGothorü reginS, impie fuorumfraudeac manu necaram:
maior5hodieBithyniavocant,aboppidoBithyno, cuius inpropinquo mote ruina:
yifuntur;Minorcs incolunt, qui fuá feruantcs regula , Obferuantini appellantur , Se
funt quidé viri exemplares,paupertate diuites & abftinentia.bJisRanutiusFarncfius z«
&: facellum, &ccenobiuma:dificauit,& agros Ínfula: dedit, in qui bus h onus eft di-
Jigenter excultus,femitas perlatas,&: planas habens, & hic quide olera funt, ibi legu-
mina,necprata defunt,pars cuniculis relicta eft,qui plurimi inter vêpres latitant , Sc
quorum venatione fxpe monachis inftruitur menfa;viam inter fpinas SJiubos ferro,
parauere,in quaretia tendunt cubitalis altitudinis, deinde fufti bus , ac lapidibus fpi-
nctaeuerberant^&animalia exire cogunt,qua: cum retia incidunt,facile detinentur.
Tertia pars ínfula; in ahum afperatur faxum, quamuis & oléis &amygdalis cófíraeft,
пес vite caret,& in cacuminefertilicem,multaillic oratoria, ad qua: per gradus fer
ro excifositerhabent.Piusinfummovertice nouum facellum erigi iuiîît, &: fpiri-
tualibusdirauirgratiis. Alteram infulam,quç minor eft,S.Auguftinifratres,quosvo- 30
cant cremitaSjColunt; huius quoq5 pars plana eft in hortum redadla, pars afpera & in
altum eleuata faxum aditu difficili. Duae infunt ecclefía: vetulia:, ас veneratu digna::
altera in plano eft am plior,quam circumftant monachorum habitacula,& arborum
acvitiumnouella:plantationes:alterainfummo vértice iacet, in qua diua: Magda-,
lena;, qua: facros Domini pedes Jacrymis lauit, &capiIlisterfit,nonnullaï oflîum
partes recens reperta: non fine miraculoferuntur,& magnum anrahunt populi con-
curfumrfideminuentioni vetushiftoriafacit, &: fignorum fama, &c quodinfulam
longo iam tempore ab eadem gloriofa/andbqj femma vocitanr. Potifex cum eo ac-
celîîlTet,infulam cire um nauigauit,&Miflarum folcmnib.in ecclefia fuperioriinter-
fuit,& facra inipexit olla,qua: vencratus&ofculatus eihillic turn primum monacho - 40^
rym habitationes a:dificabantur,Cornetano epiicopo adiutricem manum aíFeréte,
cuius ftudioreligiofifracresinducl;ifunt;5¿infula,qua; priusdcreli£tafucrat,habita-
rï eœpta. Apud eum Pontifcx cum duobus cardinalibus prandium fecit.Inter vtrafq;
ínfulas lacus profunditatem immenfurabilem ferunt: Nauta; içpe funibus peninge-,
rcfundum adnixi,obligatofaxo,nunquam voti compotes fuere: hue pifcibus fecura
profugia,quorum pifcatio circa littoratantum patet. Cum ftatuiflet Pontifex apud
infulam Bitbyniam natiuitatem diui Ioannis precurforis Domini in facello Minorii
c'elc.brare,plenarias omnibus,qui adeilentindulgentiaspublicari iuffit. Gabriel Far-
nefius,qui loci dominus eflct,vt feftum redderet cclebrius,his prarmia poiuit,qui na-
uiumcurfucertaturiaduentarct.Nauigauit Pontifex fummo diluculo e Capitcmó- f о
tis âfl, infulam,^ cum со Spoletanus & Theancnfis cardinales;acceifit & Rothoma-
¿enfis,quinonproculhabitabat;adfuerunt refcrendarii,&: Cornetanus cpifcopus,
& Fulginas:cx propinquis oppidis frequens aducntauit populus:res diuina fuo tépo-
r'e pçracta eft pia deuotionc. Rodulphus decanus Vuormacicnils in altari mini-
itaauit,& Huftiain Deo gratiffimam obtulit , vir do&us, & aiuuemute Pontifici
amicus.
LIBER О С T A V V S. Щ
amicus. Exin prandium in pratis ad vmbram populi peraótum, qiíod virireligio-
fa,vt Pontificem maximum digne rufciperent,peroppidacircumic¿tamukisdiebuá
antea mendicaucrunt.-Pium ешги oraueram , ne fuacibaria dedignafetur,neve тем
nachorum contemneret apparatum,neqj lile contcmpfmfercula, qua; appofita fue-
runt, edit; & vinis vfus eft mendicatis, nc pauperem menfam faftimre videretur:
pranfus eft vnó die cum fratribus; verum traeres multos dies ipfe pauit. Aderant fi
nito prandionauium duces, quos inter de curfu certamen erat futurum, & qui re
mos agitaturi client robuftiflîmiiuuenes. Quinqué fuerút ex omni multitudine ña
ues ad curfumdele£tar:prioreminftruxerant Vulíincnfes verbis ,atque animis glo-
k o riabundi tanquam premia palmar certiílime relaturi : Clarentani alteram , Corne-
tani familiares terciam, qui Criptam incolunt lancti Laurentii quartam : Martani
quintamrmagna in omnibus fíducia,maior ia&atio: contemnere alter alterumj íc
quiíq; pra:ferre,&:quomagisebibiírentfuamagnificarefacinora:vicifleolim,& ma
gno fpacioarm'ulos preteriíTe, potitumq5 brauio, nil dubiú quin tum quoq; victuruS
eilet. Interciderunt & contentiones de magnitudine nauium, de remigum numero,
de Iongitudineremorum, Gabriel Farnefius,&: Alexander Apoftolicar magifter do-
mus^ Pazalia cultos corporis,delecti iudices, lites omnes сбротеге. Principium
curfus apud Caputmontis dcfignatumcftjmeta in portu iniular, ibiqj premia pofue-
re,quar vi£toribus cedercnt.panni coccineiFlorentini optimi vinas oóto:& qua; pra-
io ximi confcqucrentur,alia muñera. Nauigia,quar fcapharü magnitudinem non ex-
cef1ere,quattuorcontentaremigibus,ííngula&: vno magiftro eíTe voluerunr,quae
poftquam ad htus peruenere iuxta Caputmontis , per forte dölegere loca, ex quibus
tanquá ex carceribuseuolarent:magiftriad claim fedentes byfto candido & fronde
populeacinxerecomas:idcmfccereremiges,nudi omnia, prater obfecenas partes,
¿¿ oleo perfufi nitentes, extends ad remos brachiis lignum in tranftris expectant í
pulfat corda pauor, &ingensarripit mentes cupido laudis. Vt íígnum tuba dedit,
moxfinibusfüisprofiliuntomücSj&clamore rauco feriunt ardiera, adductis verfa
Jacertisípumat vnda,infindunt micos pariter,& remisacroftris conuulfa dehifeunt
imalacus:propeaflequiturcymbarum claflís, in quis*ípec"tatoreshisautillisfauen^
3 o tes i ngenti frem i tu,ac plaufu feruntur,& clamoribus omnia complenn cöfonant vi-
cinain montibus nemora: inclufam vocem littora volutant, &pullati elamore re-
fultant colles.Prima intet fremitum ac turbam elabitur Vulíínenfium nauis , & totó
corpore preterit alias,proxima Cornetana fubiit , & Martana fimul ; reliquat patuo
difcriminefubíequunctir.Pontifcxquamuisproculáportu, loco reducto cum car-
dinaÜbus de república lbcjueretur,fcapharum tarnen contentionem,& curfumnori
£¡neiucunditatc,&:animirelaxationefpe£tauit. In littore iuxta portum , & bra-
uium referendirii, &: prelati reliqui, & multi nobiles ftetere. Nondum licebac
agnofeere naues,&qua: prior eíTet diiudicare,cum paffibus fupra mille àponu difta-
rent:ípatiumqi totius curfus circiter duo millia complecteretur. Interea Martana
40 inpuppemagiftcr.Quidagimus, inquit, focii? tertio iam inlocorelictifumusqui
ounquam non primiconfueuimusefle.En pudorjquoJacertorumabiere vires? cum
illis hodie contendimus,quos farpe vicimus.-Vnde aut illi meliores, aut nos deterio
res eftecti fumusîhoccinededecus ferre poterimus, vt inuifti alias vincamur hó-
dieíMori fatius eft:proh iuucnes,refumite vires, incumbite remis açrius, & tan tum
ànoftro genere nefas auertite:audit animóla iuuentus, & totis procumbens viribus,
vaftisictibus, percufto gurgite, trementi puppi fubtrah t fpmm, &pra;teritaClâ-
rentanacymba,Vulfincníísada:quatcurfum,vnaq5amboiunctisfrontibusaliqüan-
rifperferuntur.Exin vi&rix Martana longo fpacio cunetas antecedit;fuperat,& Cía-
rentana Vuiíínenfem,& Cornetana pariter, c^miam creber ahhelitus árida quà-
jo teretb;bjlorumora,&fudot Mucret nullo repéTarus vino, Martani longe ante alios
tenuere portum, vidtoreiqj brauiumretulerc: próxima deihde premia Clarentanís
reddita: Vulfinenfes inter vlcimosdimim"Guicciardiprefettiiurgia& infamia veri-
ti,portumdecl!nauere,cumqu buspardedecus tulere Criptenfes Cornetani inter
gjoriam &ignominiam medii fuererfínitocertaminecundi abierunt, quamuisva-
Jidusexoriensventuslacusfaciemeontutbauerir, 5¿tempeítatcm nonparuamin-
«4 COMMENT. PII PAPvE IL •
duxerit-Rothomagenfis no fine periculo fummerfionis domum fuam repetiit : cum,
Claretani,in quorum nauevehebatur, vino madidi propter ebrietatem nec cJauum
rite regerent,nec remis prope incumbercnr.
criptt eppi. Pontifex in habitationem fuam reuerfus, paucos ibi dies morat9, cum propinqua1
dumytiufyue joca peruafiiTet peftis,tranato naui bus lacu,bencdi£ro populo,qui multus erat , in vl-
TeUtiT& terioriripa per prata virentia&amcenam vallem perfpicuis aquis irriguam ,ad oppi-
jtqut pen- ¿um peruenit,quas Criptas vocant. Tumulus topheus eft ftadiis excclfus duobus,
ájutíuprtff tantum a¿jm oppugnabilis,verum fofla&muro munitus alto , cetera praeruptiisy
& profundiffimis defenfusvallibus : Oppidani ipeluncas efFoderunt, in quis ma^
gnaparshibitant.Sunt&domusexlapidciecto, durefcit ad folem tophus, & farti1 о
pjaebet vfum.Inperfecutionibus,quç noílra vel patrum noftrorum memoriaRoma^
nam Ecclcfiam vexauere,nunquam ad hoftcs defccerc Criptenfes; fidem inconcuf-
famfummisPontificibus fcruauere: propter quam rem dignos cenfuit Pius, quo»
fuaprafentiaconfolaretur. Incredibilis fuit eius populi lactitia, qui nunquam an
tea Chriftï Vicarium videratcunfti fuas opes oftendere, vt tranfeunti Pontifici vias
omatasredderentalleapud veterem amicum eius loci parochianum frugi homi-
nem,& meliori prudentia quam vultu, diuertit, adprandium quod oppidani pro
tempore iplendidum apparauerant ; in eo dum fedet cum cardinalibus tanta im bri-
umêcxio vis cecidit,vt valles impletura propinquas viderctur, & ipfum ( quamuis
fublime) oppidum fubmerfura : fed ceflàuit cum prandio ; & Pontifex ad Aquam- 10>
pendentemipfadiciecontulit, ibique perno&auit. Quo in loco legad ex Gen-
tilhominum Senenfiumotdine ad eum venere, pctituri nefua caufa apud fenatum
amplius agitaretur. Fuerat Roma: Auguftinus Dathus legatus ciuitatis , vtantc-
diximus,multifqueprecibusorauerat, vcperajftatcm Pontifex patriam fuam reui-
feret;Pius fpem fccerat, fi meliori in fe animo ciuitas inueniretur. Venerat ille vfque
Vituruium fecutus curiam:& cum eilet omnium iudicio non indoétus,neq; ignarus
dicendi,fa:pecumPio pariorationecontëdit.&ambitiofadifputatione vinccre со- .
natuseft.fcripíítqjmagiítratibusmulta,quaepoflenterga Pontificem odium ciuita
tis augere,nec meliorem fe prabuit,cum in fenatu reuerfus qua: egiíTet recenfuit:P5-
tificemodnTe ciuitatis rcgiminisformam;nificaueant,perituramciuitate: eile muí- 3»
tos ex popularibus,qui cum nobiIib.fentiant,& ceeptis faueant Papar, oceurrendum
prius quam ingrauefcat malum. His auditis Bartholomaus cognomento BenaíTai
tum forte capitaneus populi,quieft fummus apud Senenfes magiftratus, Gentilho-
minesVrbis in palatium ad fe vocauit,plenufq;tumore vano:Pius(inquit)veftra cau-
fa,nobismpleíluseft,quotidieplurapctit,necceflatmodolitteris, modonunciisvr-
gere;fecimusquodfatisfueratderegimine, fed plura petuntur. Quis tot moleftias
aequo animo feratîMittitead eum,dateoperam vtfaceflatiam tádemha:cmolcftia,
nifiíápitis,incapite veftrocudeturfaba,&:nificeírauerit Pontifex plura petere pro
regimine,quodqua:ritis,autexilium,autcarceres patiemini. Nobiles ad Pontifi
cem duos mifere,Iacobum Picolomincum,&Bartholoma:um Saluanum, qui men- 4*
tem populi apud Aquam pendentem Capitanei verba & ciuium murmura, & quod
fafto opus eflet illí expofuere. Pontifex &: íi malum fuá: ciuitatis erga fe animum co«
gnoujt,tain,çn hoc modo refpondit.Rcuertimini& dicite ciuitatis regimini, quie
to vt vinant anjrao,non qrimus molefti patria: noftrameq; vlterius abhis,qui ciuira-
tem gübernant,aIiqi,iidpoftulabimus: idem erga nos ipfi agant, nihil flágitent: x-
quaütvtriuíqj conditio,atqj «alegatos abfoluit.Scripferat prius ex Vituruio has lit*
teras. PmsPapafecundusPrimoribus&: Capitaneo populi ciuitatis Senarum fa-1
lutem.Pientia: templumabfolutumefíe accepimus,quod propediem dedicaturi , eo
profc&uci, fumus: hoc fcjneveftrum fenatum placuit. Válete.
Quibus in íenatu recitatis admiran ornnes feriptura: breuitatem , pro fuo quifqs fen- y
fu interpretar/i,& fingujain pcioremaqcipere partem. Confultandum itaq; prouide-
dumque fore,ne incautos venturus Pientia Pbntifex adoriretur. Fit libertas fenato-
ribusdicendiqua:velint,&fecrctiferuandiiufiurandumexigitür. Multa ibi feroci-
terdi&a^nulliustamen oratio noccntiorfuit,quàm Leonardi Beneuolcntis, qui vc-
tens amiciria:,qua cum Pió Pontífice iunftus fuerat prorfus oblicus,in hunc medum
verba fecit;' Nun-
*
LIBER О ОТ А V V & гц
Nunquam ëgo,Patres confcripti,Gentilhomihum ordinem noftrai ciultatis ama- uowtriiÈi.
tii,ncqivnquamçoremnoftramventuramexiftimaui, Vt de commuhicando cum *^f^f"^
eis regiminc ЬрС íq loco captare confilium oporteret, quádo nihil infenfíus eft rcgi- itni¿mi*<.
mini.Quid ftultius quàm eos in focietatem regni accipere,qui te mox eiiciät ? Quo-
ties populärem cuertercftatû adnixiiunt?Çurniaiorcsnoftri,autMalauoltasaut Sa-
limbcnos exilio damnauere,acpreclaras eorum çdcs exciderunt,nifi quia noms ftuj
debantrebuSj&quietem vrbisimpediebant?Nullalibertas,nullafecuçitas in ciuita-
tefuit,regnante.ifto ordine: quaemorrales optima ducunt cunóla fibi vendicaruntï
patribus noftris pro mácipiis vtebanturjquiíuperbiam eorum cum ferre пб poflent^
i o inlibertatcm fe vendicarunt,& ab íllis regimen acceperunt,&nunctanquam bene-
fa£tip3£niteat,dereftitutioneconfulimus:fortaíTeputatis naturam mutari poíTe,&:
humilitatem cum eis fimulftare? faifa opinio eft. Generofitas nulla non infolefcib .
AberamTifernigubernator,cumdecreuiftis,hortante Pontífice, ad partem mune^ \. -,
rumeosaflumereicontradidruruseramfiadfuiflem, &fortafccompluresinmeam " r
íéntentiamfenatoresconceffiflent.Pio^tvidetisnonfufficiontpromiíra, plura pen .,. ■.
tit& vrgetindies magis: Vos fi mihi aufcuJtabitis etiam quae promiiTa funt, reuoca"-:
bitis.Tempus,in quo nouos creare magiftratus oportet,nondum adeft^&in annum
prorogaricomitiapoflunt. Quidopuseftpraeuenire? Ex tempore confilium capie-
mus.Me tarnen confultore , nunquam Gentilhomines aut claues vrbis obtinebunt,
го auteum magiftratum,quem populi Capitaneatum appellamus. Et in praefentiarün*
quidem decernendum ftatuo,nc quid amplius eis concedatur,quàm ha&enus con-*
ceííum eft.Si quis aliud confilium dederit,extorris efto.Fuerunt qui mitiores dixere
fententias,& obie&a illorum crimina diluerunt.Decrctum in iententiam Leonardi
faâum,cuiuseumfenfumputauere,vt nulla pofthac de promiffioê Pontifici facia
mentio ficret.Pontifexex Aquapendenti Percenum venerar, &¿ deinde ad confinia
&contulerar,quae Romanum agrum à Senenfi difterminant , atq; illic cum qua
tuor cardinalibui fub tabernáculo de ramalibus fa&o fedebat in prandio, cumfibi
decretum allatum eft à Senenfibus editum : Beneuentanus archiepifcopuseiusret
litterasaccepit,& Pontifici tradidit,quibuslecb>En quantum fallimur(inquitPius)
3 o legatos Senenfium, qui nos infuisfinibuslactabundifufciperenthoc in loco putaui-
mus inuenirernemo datus eft obuiam:pro legatis contumeliofum decretum occur-
ritrditaturi patriam asftatemin Senenfi territorio peragere ftatueramus , &: fequi cu
riam iuiTeramusrdeceret pedes referre,&hoc emolumcnti ad alias transferre gentes:
Athocpernicioficiucscupiunt, qui auftores decreti fuerunt: difcidiuminternos
&patriamquxrunt,quinoftradiícordiacreícunt:non facient; ibimus,&vrbi quas
nos genuit,& Senenfi populo vel inuito benefaciemus. Exin finito pran
dio per Planum oppidum ad Abbatiam ieconrulit, quem
locum aduerfus aeftumlulii men fis
delegerat.
Il6
COMMENTARIORVM
: PII II. PONT. MAX. -

LIBE К "-WON УХ
АтШгто- ^BjÊÊffk^ÊÉL M i а т a mons eft in agro Senenfij Apenninis no inferior iugis,

tisfitus.Ab. ^^^Ш^^^^Ш Piftoricnfibustantumalpibusintotaltaliaferturcedere;adfum^
bJi¡0rum fj> ^^^^^tó^W» mum víqueverticem vciHturnemorc: pars celfior fope obícíía
bus fago tegituncaftaneadeindefuccedit, & pofteam,vel
rafeliáias ш^г^Щ^КШш quercus,velíuberJn/ímavites,&humano ingenio fata: arbores,
& Vit Atи- IwiGXfflSySiiÄ Хм г- „ ■ i г. г?
втв. ' У^^Ш^^аяв& &agn&:PraEatenent-Sunc&:in reduela valle montis procera:
WfwTV&íi " abietes,qua;cumSenenilbus,tum Romanis ícdifíciis mareriam
nobile iupptditant. Pius hinc a:difirió Piéïî trabes coemit. Inter abietes &: caftaneas,
& nufquam alibi pars montis calua cerniturrherbofa tarnen & vtilis pecori. Ad Solis
¿ccafum maritima: Senenfiumprocumbit,&caftrum Gaftriplani refpicit adipfius iö
montis radieps poíitum,oppidum & pulchritudineloci,& fiius commoditate,amce-
nitateqj interea,qua: ad eam montis plagam fita funt,facile primum,perfpicuis aquis
ifrigatur,& admœniavfquc medio ambitu à perenni fonte circundaturj ex coque
illi nomen inditqpn,quod in fertili & arboribus,& íemper ridentibus.pratis,cultifquó
çampis refertaplanicie,qux ad mille paflus,vt minimumjprotenditur^ conditum fit*
Ad meridiem oppido imminet fanebe Flora:,de quo paulo poftícribemus. Ad fepte-
trionemPientiain afpicit,&:multaSenenfiunicaftella, atqueipfam vrbcm,& Vr-
çiam fluuium:ad ortum celfam intuetur Radicofani arcem,& Paleam amnem qui
jun&us Clanio fertur in Ту berim. Multa infuntoppida populo plena, quod Abba-
tiam vocant,amœnicatenulIi cedit,in oricntali parte fitum,non multo magis à fum- го
mocacuminemontis,quàm ab amne Palea difcretum.Planiciem oâo circiter fta-
diorum in media regione natura produxit,vndiq; caftanca tecbm.q'ia deficit, rapi-
bus afperatur,vcterefqi ibi oppidum condidere, inde pendentibus fcopulis, hinc al
to muro,Scfofladecurrentibus aquis plena,munitum: domus intus ex quadrato la
pide conftruxere non incommodas;tec~ta ex materia compofucre, qua: niui bus refi-
fterent. Ante oppidum filuas quafi ad ftadium exciderunt,vbi horcos excolercnt , 8c,
parumper agri. Vetuftumhic monafteriurh iacet iàluatori Domino dedicatum tem
plo^ monachorum habitaculis egregie ftruótum ; Rotharim Longobardorum re
gem fundaíTe perhibent,& magnis donaiîe poiTeffionibus. A bbas merum &mixtum
imperium in pluribus caftellis obtinuit; & hinc oppidum Abbatiavocatum,quia 3 о
pleno iure fubeíletabbati.-facram fupellecblem preciofam habuit, &bibliothecam
nobilem.cuiuspauca extant volumina, inter qua; vnum maximum ôc admirabilc
veteris&nouiteftamenti Iitteris maiufculisexaratum, quod Pius Pontifex cupide
vidit.Monafterium,vt nihil eft in terranonmutabile,hodiepaupereft:tyranni cun
día diripuere.nec oppidanifidemferuauerunt, qui contemncntes monafticum iu-
gum,ad Senenfesdefecere, quorum opibus aduerfus hoftium incurfiones tutiores
redderentur.Millc circiter &: quingentis paffibusab hoc monaftcrio fummitatem
Amiatxqua:rentibus vetusfacellumoccurrit,inquoreginamconditamtraduntRo-
tharis,vtputanr,coniugem:accola;fummareligionc colunt: eremitic circum habi-
tant.ad quos difficibs patet afcenfus:Pontifex iepulchrum nobilisfcminannuifit, &: 40
indulgentias fano addidit.Menfe Iulio nondum illicccrafa maturauerant:iuxta fons
largus è faxo emanat,apud quem Pius cum prandium fecifl*et,legationes audiuit , &
vota fupplicum.Plures illic dimiflo Pontífice fummum cacumen montis afcendere,
via pra:cipiti5¿ardua,& quam nullusauderetfcandere,nifi frequens fagus profpe-
¿>um difcriminis auferret,& cafuris promittcret obicem.In vértice aream inucnere,
&in
f
LIBERNONVS. xij.
& in medio ingens faxum , cui alterum non minus incubuic ; vtramque conicende-
runt,ex quo Sicilia: montes & Coríica: confpicatos fefc retulerunr : Nicolaus Sagun-
dinus Venetorum legatus cum aliiseócontendit. Caftanear,qua: fago fucceduntad-
modum procera; fiint , & in caelum tendunt. Robora multa inuenias , qux vix qua-;
tuor homines complcdantur: quazdamconcaua quinqué &viginripecudibus fia-
bula pra?buerunc.Graminei campi fub caílaneis patent,nunquam non vmbrofi , niii
poft autumni frigora,cum folia ccciderunt,pcr arborum ramos folis radius ingredia-
tur. Si vilo vnquam loco S¿ vmbra: fuaucs , & argentei fontés,& virides herbe , &ri-
dentia prata poetas alliciunt;hic per aeftatem manebunt : nec nos vel Cirrhac vcl Ny-
1 0 fie arquanda putamus iuga;quamuis multa in fabulis referantur,nec Penneaprçtule-
rimus Tempe, non ferpentes adfunr, aut fera:, quç noceant : abíunrmoleftamuícarü
agmina,nontabanus,autafilusfaciemhedit,non cimicesodore tetro cubile inficiútj
non auribus immurmurant culices, tranquilla quies per omne nemus , ñeque feotes
aut rubí vulnsrant pedes : arbores tanto inter feípacio diftant , quantum proceritate
ramorum ampledi,&frondibustegerequeant.Solumgraminaveftiunt,&qua;fra»
ga ferant herbulç : inter quas riui labentes perfpicui perpetuo murmure garriunt.
Netauerat locum Pontifex anno altero , cum iliac tranaret , & aptiífimum fibi refu*
giumaduerfus ieftiuosignesdelegerat, filuarumamator,&: varia videndicupidus.
Campanus poeta dodus,quem Pius ad Pontificalcm honorem euexit,cum bella Pii
xa cerneret felicia,& fréquentes feceflus in ÍIIuas,huiufcemodi verfus edidit:
£)uod uiclore Piofieri totpr<elia cernis>
InualtdafquefuUhoßibmeßimanm;
Ne mirere; Pmmpeferit Victoria mater,,
CMatris ab vberibus vïncerefic didicit.
J^¿eodplaceantfilu<e,& magnum lußratterit orbemy 4
Slimits hocgenuit conditionsfater.
Iureigitur lateJpaciatur,& omnia vincit,
Patris obire orbem,vincere matris habet.
Pontifex monafterium inhabitauit,ièx cardinales in oppido manière &multi cu-
j0 rialium: referendarii fecundo milliariohabitationes fibi dclegerunt, in loco quem
Planum vocant non inamœnum ñeque Abbatia deteriore : ftaturis diebus ad figna-
turam venere,quam Pontifex in nemore , modo fub ifta , modo fub ilia arbore , 8c á-
pud fuauc murmurantes aquas tenuit. Nulla non die locum mutauit ; nouos in con-
uallibus fontes,& nouas inueniens vmbras,qua: dubiam facerent eledionem. Con-
tigitaliquando fignante Pontífice, in ceruum vafti corporis propc iacente canes in-
curriiTc,quibus ille calci bus ac cornu deiedis , céleri curfu profugit ad montes. Fie-
bat & aliquando cum cardinalibus fub caftaneis confiftorium , & legationes in pra-
tis audicbj ntur. Vedabatur quotidie per filuas Pontifex , & fequentibus curialibus
inter eundum priuata fimul & publica abfoluebat negotia. Cum aduefperafceret
40 paululu m extra monafterium profedus in loco,vbi cerni palea poflet , cum fratribus
confèdit jocunda mifeens coUoquia: mira fuauitas , in valle fubieda fol cúnela exuf-
ferat; fitientibu^gris aruerat omnis arbos ; in cinerem vería tell us Phaetonthca per-
pefta videbatur incendia. Circa monafterium,& altiora loca cunda virere , nullum
ientiria:ftum,fuauefpirare auras, Beatorum hie fedes fuiíTejin valle damnatorum
fupplicia dixifles. Defcendebant aliquando venatum ad inferiora curiales , reuerfi
ardoremintolcrabilemfefeoífcndiíleaicbant. Contra qui montes luftrauerant, &
fublimioraferarumftabula,obriguiflegeluauerebant.
Pontificemlulio iam propeexadovifendifontemineremonotifluminis,quem î°^lc^r"
Viuum appellantjCupido inceiîît. Quadraginta circiter ftadia procul aberat in parte hetUadun
5 0 montis,qua2ad feptentrionem vergit:afcenfus inter prata, & caftaneas , trium ferme/*«/4/M«»-
pafluum milliú fuit non inclemens;deícenfus,tertia parte minor intra quercus, pra> tmmmtt4t
ceps &: afper i n fupercilio iugi: qua prata fuerîit arbore nuda herba repcrta eft , quam ит»Шу»
Carolinam vocant, quod magno quondam Carolo diuinitus oftenfafueritaduer-
fus peftiferam luem falutaris : fama eft ilium cum Romam peteret, bac iter liabuillè
iam exercitu tabe peftifcra laborante ; fuper qua re anxium cum quieti fe tradidiflet,
T
«8. COMMENT. PII PA'P iE It
Angelum vidifle,qui dicerct: furge , & cum montis iugum afcendcris , iacuîum pro- ,
iicito,herbamqueilhmlegito, cuius radicem ferro iaculi vulneraueris; hancigne
torreto, Sc redacbm in puluerem , cum vinoargrotis dar o vt bibanr ; virus omne de-
pcllet,&: tibi exercitum conferuabit.Somnio fidem periculum peperit Herba eit fpi-
nofis foliis , qua: folo harrentes florem muniunt ei fimjlem , quem producir Carduus,
colore diffrrt , radice dulei magnitudinis cicorea: , & quœ vulneris cicatrice , diuina
difpenfatione nunquam carear , vrextaretmiraculiindelebilis memoria : indtgenar
kamemorant: PiusfabuJamexiftimauit, & abamaroribus Caroli confinas nugas,
quimagno jmperatori non íuarantum,fed Alexandri quoqueMaccdonis.qui orieri-j
terh fubegit.miracula non vererenturafcribere.Pontifex iter fecurus paulo anre me- i о
ridiem ad fonte peruenit, qui ex antro gelidus ac largus crumpit : iuxta ficellú adhuc
extat ex quadrato lapide, quamuis te£tu ruinam minatunhabitacula , qua: circa fue-
rant corruere caftanea fimul & fagus mixta: vmbrofum nemus etfkiunt. Prandium
in vmbra circa fon tem apparauere. Cardinales acceflerant, &¿ referen darii. Placuir
Poniifici priufquam ederet , fignaturam facere:dies ferena fuir,& Sol prope carli me
dium tenuit j necrigorem frigoris temperauerat aeftus : ad nudum Solemerigerc
menfam , & fignare fupplicationes oportuit : atque ita calcfa&um prandere Pontifi-
cem , qui plus frigoris , quam optaíTet inuenerat. Finito prandio ad icxdccim ftadia
defeenfumeft, fluuio qui ex fonte gignitur per abrupta (axa, & confragofas valles
magno à dextris murmure atqueimpctudecurrente.in valleima planifies non ma ao
gnarepertaeft, &ager,qui aliquando aratrumpertulit,& pomíferas aluit arbores:
nobile hic fuiiïe ccenobium ruinç docent,Caraaldulenfes babitaueremonachi , nue
bubones incolunt : fanum adhuc extat non ignobile. Fluuius iuxta decurrir,qucm
vocant Viuam cremum,quoniam ab eremo fuperiori ad inferiorem decurrens Japfu
perpetuo nunquam moritur , fed arentem Vrciam , & al q uando deficientem viuifi-
cat,& molas habet,qua: perçfratis ardores,cum cetera: deficiunr,Pientiar, vicinifquc
oppidis farinam fuggerunt. In inferiori monafterioabbas & conuentus maniit cum
monachis, quibus vitaregularis communifque placuit : fuperiorcm cremum fratres
incoluereafperioriscultusj&quifolitudinc ac ieiuniogauderent:nuncamboloca
deferta funt.Pontifex tranfmiflo fluuio per altiífimas filuas , in quis procera: &: inflar 5 °
abietum dirediflima: quercus creueranr,per aliud iter ad Abbatiam rediit : fitum lo
ci metatus oculis.fi forte quod optabat,fluminis curfum diuertere poflet, &: fupra A-
uinionis balnea in Vrciam deriuare, & quod fçpe med'tatus fuerat retêt© amnis cur-
fu obieebt muri mole, lacum efficere , qui planiora tegens loca prouincia: pifeé fuffi-
ceret,& ab hoftili tueretur ineurfu: fumptuofum opus & Pontífice dignum otiofo.
Petiir &: fanftam Floram Piusinuitatusàloci domino,quem comité vocant. Ver
rt.&qiä tus &nobilisprofapia fuit, quzíán¿tamFIoram,&: alia pleraque oppidain Amiara
fituTneX °Ьсши1с5$еПиП^Ь115Яи1С1ГСй^
fonus, ér nenês inuaferedominium,quod non diu tenuere.Prçfe£tusarcis,ab amicis qui por-
tifratiotMs. cû occiderantinuitatusjcfi proficiícereturinterceprusarcemrefb'tuit. Noftraa:rate 4a
Guido comes cú multosannosin paceregnaflet, abfqj virili prole deceffit, filias trçs
rcliquit,& Senenfibus vltima volúntate commendauit , qui cas prqîgnitate nuptui
traderent : Vna in domo Peccia nupfit: reliquar ciuiliadedignata: coniugia, viros fi-
bi potentes afeiuerc. Ca:ciIiaBoíium Franciici Sfortia:germanum: Ioanna Galca-
tium Arcicomitem, Аспеаг quoad vixit amicuni, &ineiuspoematenominatum.
Principatus Bofio ce/lit, ex quo Cacilia filium peperir.&patriseinomenindidir.
Oppidamhunc amant, quem íui fanguinis eiTe dueunt ; &hic Pontificivt locum
viíeretíiipplicauit, eumque venientem prazcipuisexcepithonoribus,itinerequod
erat mult s in locis impeditum , ¿¿pene claufumingentihboreaperto. Oppidum
in altoiacet faxo , rupibus vndique prauuptis , & in profundiilîmas pendentibus val- y ©
les afperatum; vna tantum parrea:quus, Se coluerenti montead mœnia patuit aditus,
quem folTa profundiorinterrupit ; & eo in loco areem conftruxere, qua feruata non
eft quod vereri oporteat. Mulri hinc atque inde (caruriunt limpidiffimi fontes;
ad occidentalem partem vis aquarum maxima crumpit, qua: poitquampifcinam
impleuit amplam per fiftulas emiílá ingenti murmure in íubiecíam delabirur
vallcm.
LIBER NONVS. -
vallem. In pifcinacubitales trata: tanquam in viuario nutriuntnr ; quarum prxferite
Pontífice non parua pifcatio facta eft. Defcehdit &: Pontifex adiflferiorerndftuuium,
qui trutas gignit ргаг ceteris Italiç fapidiffimas. Accole, coram eo pi fcatifunt > nec-ca-
pturamparuamfccerc. ' ■ • j: ,1
Cum rediret Pontifex media per armenta , qua: pafcebaritur in pratis ; cuftos gre- л<
gis,qui nunquam Pontificem vidiffetjveftimentacardinalium,^: purpuratorumàd-
miratus ornamenta,quamuis paululum ha:fitauit,quem pro fummo Pontífice vene- b&iafaju.
rari oporteretjvifa tandem aurea fella, quas hurneris hominum inter équités portare- TJ*uit>un~
tur,feíTorem adorandum ftatuit, &: emuncb vacca q uç aderat,catihum ex quo bibc-
' о re acq; edei'c confueuerat, lade plenum Pontifici lçtabundus obtulit , quem pröptqr
seftum iîtire arbitrabatur ; Pontifex memor illius , qui Artaxerxi Perfarû régi iterha-
bcntijcomprehenfamvtraque palma porrexit aquam,fubrifit, nec dedignatus eftni-
grum & vnclum tanquam biberet ofculari catinum , guftandumq; cardinalibus tra-
dere, ne fedulitatemSi pauperis reuerentiam agreftis contemnere viderctur, qui o-
pes apud fe cariffimas obtuliíTet ; atiimum peniitauit rcrum difpcnfatorem, mcliorés
procul dubio tradituram fi adfuiflent. ; i . . ' ■ :n
InAbbatia legati Scnenfium quatuor Pontífice adiere,xenia portantes vinapre- Lti*,io Se-
cioià.panes candidos,agnos pingues,vitulos,&que tempori c6uenirentpoma.Fran- ™¡Í"™¡t
ciícus Aringherius verba fecit, miílí onis moram purgare conatus. Et cum multa de & **■
ас charitate Senenfium ergaPiurndifputaflet,atque vrbem & populum commendaf- hem'nsaf:
let: poítremo vt Sertas accederé , & lúa prxfentiacariflimos confolari filios dignare- tkfiu
tur, fupplex orauit. Adcrat & Leonardus Beneuolcntus, cuius verba in fenatu habi
ta fupra rctulimus , qui Pontifici tanqua fuá opera ignoranti fubblandiri conatus eft.
Pius cuneta benigne audiuitjdeindeitarefpondit: Muñera qua: attuliftis ex patria
grato recipimus animo :fi nobis fines veftros intrantibus vrgente çaufa non occur-. - . -
4 riftis.ipfi videritisjPontifici máximo haud multum honoris aífert Senenfis populi le-. •'- >«•
gatio,in cuius comitatu nunqua defunt & cardinales,&maximorum regum ac prin-
cipumoratores. E re vcftra fuerat aduentanti Pontifici in finibusquamprimumoc- л -
currere,ne quod inter vos nofque difcidium ortum inimici veftri cxiftimarent, qui-
3 о bus nihil moleftius eft quàm veftrurn ciuem in Apoftolico throno fedentem cerneré
reb us vcftris amicú. Vobis fortaiîè no ita videtur , qui decretis infolitis & inhoneftis
noftrum abalienare animum conati eftis.Patriam nobis commendatis;& vos ipfi pa-
triam perfequimini,& hoftiu agitis caufam. Duo funt,quae rem veftram faluare pof-
funt , diuitie , atque concordia ; illas nos parare potuimu$,fingulis annis per xftatem,
cumRomana curiaapud vos commorantes;ficutgrcxouiumimpinguat agros, ita
& curia vrbes : quatuor iam perdidiftis annos, dum pauca,qua: ordinis Gentilhomi-
num caufa petimus per inuidiam contumaciter denegatis : & nunc pertinacia: ve-
ílrce fuperbiffimum edidiftis decretum,aduerfus quod dicere aliquid, aut hifeere ca
pitale fit,pWis veftraedifta quam honorem facitis,neque ab re:maior eft enim Leo-'
4o nardi,& qui eumfequuntur, quam Pontificis auctoritas : fed lex veftrapaueosdies
permanet,noftraveropoteftasvfqueadfinemfa:culipermancbit.Nonvultis Roma-
nam curiam, opes contemnitis, & quibus aduerfus infidias hoftis defendí poífitis ar
ma refpuitis: nec concordiam alterum aduerfus inimicosremediumquamtis.Sua-
dere hanc poflumus , praftare non poflumus. Arbitrii veftri eft vnioni ftudere : fa:-
pede liac re verba fecimus cum Scnis ageremus : diximus difficile munimentum
ciuitatis efle amorem ciuium: rogauimus,vt diuifionis feminatolleretis,id eft nomi
na ipfa faítionum. Vnum reipublicae corpus faciendum fore docuimus , cuius ne
que Gentilhomines, neque duodecim expertes eflent: noluiftisaudireconfilium,
fecuti eftis defideria veftra, fruftra nobis ciuitatcm commendatis, quampriuatis
jo afFectibus itis peíTum. Patriam vt noftro confolemur aduentu efflagitatis , & horren-
dis deterretis edi&is j repellitis , & inuítatis ; vultis &non vultis , nefeitis q uid eliga-
tis : fi voluiíletis Romanam curiam ad vos profieifei, iam pridem de petitionibus no-
ftris aliquid mitius decreuifletis : cumdubitetis , nos quoque in dubio fumus, an ve-
niendumfit: Pientiamibimus, templumqueconfecrabimus.tempusintere*a, Lo
pera veftra nos admonebunt, quid fit faciendum. His auditis diluere obieda, &c
T л
*xo COMMENT. PII РкРЖ II.
placare Pontificis animum oratorcs conati » nullum feecre verbum , quod Pius non
ftatim reprobarit ; maxime veto di&a Lconardiconfutauir. Cum duabus circiref
horishinc atqueinde Termo percurriflbt, legati relaturos in íenatu quaeaudiuiíTcnc
fefe dicentes abierunr.
Lq*th ий- Secutus hucufque Marefcallus Tolofanus, cum diebus aliquot in Abbati a rrfan-
лЦаХ» fiflet,audiuiiTetq; nouos legatos ex Francia.qui mandata mitiora ferrent propediem
/шю.&ят. venturoSjimperratis quibuídamgratiis.morehominum, qui publica miífi curare fuá
ntlium. non ncgiigUnt) Pontificis receífit amicus : Et Baro quidam illuftris à rege Hungarian
miflfusfuperuenit , maieftate corporis & morum clegantia fidem exigens , & qui fu-
perioriannoexTurcarum captiuitatcfuifletredemptus : Eiusorationücíénfum ha- 1 *
buit, Turcarumlmperatorem pacem HungarisofferreValachiam &Bofnamrdi-
cruris: apparatum belli maximum faceré, inuafurumque procul dubio cum validis
copiis Húngaros, nifi cenditiones accipiant. Regi nec confultum vidcri belli fo-
cios,eofdemqucfubditos,hoftiprodcre.necyireseífe quibus tantam belli molcm
iubftinere queat; orare ne defcratur. SicefleritHungariaTurcis, expe&andaillo-
rumarmain Italia: Scireiè Mahumetispropofitum,qui fibi Occidcmisimperium
a periiiaferit. Hungaris domitis nihil ei difficile futurum, ex illis non eiTercquiren-
dum quod praeftare non poífint. Pontifex quamuis in Italia grauiffimis belli iumpti-
bus premeretur, vixque illis fuppeditare pecunias polTet , in Hungaria tarnen are
fuo équités millecondu&urum fe ait , qui regi ad bellum ituro coníungere ntur : Ve- гв
netos quoqueopem laturos : hortari ne animo deficerent, in alierum annum futu
rum, vrmaiora poífint auxilia praítari. Legatushacfponíioneplacatus in Hungaria
rediit. Cardinalis Strigonienfis pecuniam pro Pontifice diifoluit , Veneti aureoiuin
regivigintimilliamifere.
Recuptratit Atrcbatenfis cum effet inVituruio Pontifex,Ludouici Francis regis lircras in сб-
vdmtintn. fiftorio dedcrar,quaru vigore procurator confb'tutus,comitatus in Dclphinatuduos
^,,Ä£^?f- circaRhodanum Valentinenfcm, ac Dienfem Romana: donaret Fcclefix:Piusac-
слШ*. ceptaucrat : ob qmm rem placuit Anton ium Noxetanum ad regem mittere, qui do-
natarumrerum promiífionem,&promiífi fidem exigeret. Vltimus terrarum domi
nus à fuis olim nepotibus in carecrem fuera t cöiedtus : ille moriens vltima volúntate 3 о
Franciç rcgem,eafibi conditione nuneupauit heredem, vt fi quid vnquam ad ingra
tos nepotes ex fuis bonis fineret peruenire,hereditas ad RomanamEcclefiam deuol-
ueretur j Carolus qui tune regnabat,oppida qiiç teftatons fuerant, pleraque exhere-
datis nepotibus dederat; tcftamcntumq5 violaucrat. Ludouicus ad regnum fublima-
tus,quod effet Ecclefiç, reftituendum cenfuit.datapotcftate Atrebatenii, qui retenta
hereditates parte vitra Rhodanum fita , reliquum Pio traderet ; idque faâum habuit
ratum, quamuis praefe&i locorum primas eiusiuffiones neglexerint.
jtwinGir. Dum hecgeruntur,inGermania,Carolus Badenfis marchio accerfitis belli fociis,
т*шлтш fortiífimuminftruitexercitumiatqueaduerfus Palatinum comitem profeclus bofti-
jSSjSSei Iemagrumtanquam hórrida tempeítasinuadit,villasexurit,oppidad mir, ferro Sei- 40
fiumqm м-gne cuneta confumit. Vi&ornufquam reperit hoftem. Augeturanimo fucceiîure-
rum , atqueinimicum contemnit, comités iîfibi aufcultauerint turpem inufturum
hofti notam fe dicit , iturum fe cum deleftis equitibus Edelbergium vfque, atque ibi
extra mœnia,leporaria &aliarum fcrarumfeptavaftaturum. Rcceptumeftconfi-
Iium, careos fecunda: res fecerant. O&ingenti équités ex omnibus copiis deliguntur
viri fortes equis Sc armis inftruftiorcs: iter quod vnum erat inter montes, &Nec-
carumamnem, quièSueuicisagrisin Rhcnum procurrit , Hedelburgiumquc ab-
luit, nihil metuentes ingrediuntur : Palatinus aduentu per exploratores cognito,
parte copiarum , qua; à tergo feriar hoftem in infidiis coilocata, cum reliq uo exerci-
tu non expe&atas occurrit, Se magno clamoremanus conferir. Atrox certamen ini у о
run Badenfes &: à tergo,& afronte vrgentur,nec vitra progredi,nec retro cederé pof
funt: fola in dextra fpes manet, claufa fugiendi via ;al ter hortatur alteram, i пеге-
dem fummis conatibus itur:& iam Palatini ccflurus equitatus fuerat,nifi prodeunti-
bus èlatebris pediteslongis haftis, Badenfium equos cófodereccepiíTenr, ftragemq;
animaliumhorribilemfeciiTenc. Ea res Palatino vi&oriam peperit, quamuis non
incru-
ч
LIBER NONVS. гзя

incruentam, cum ferox hoftis etiam cario in quo fedebat equo , in pedes eredus cer
tamen inftaurarct, ñeque fe vidum fateri vcllet nifivulneratus: ob quam rem Ba-
denfis cum fratre epifcopo Metenfi,&: comité VirtemBurgii , multifque aliis baroni-
bus ac nobilibus captus eft,& manicis vindus ferréis in carcerem tetrum raptus. Pa-
latinus exultans,& vidis illudens diris modis affecit miferos.Ea res Dyetheri caufam
apud Germanos haud parum erexit,cuius eilet Palatinus adiutor,Badenfis inimicus.
Pontifex in Abbatia aeeeptoinfelici nuntio : Superbia, inquit , noßroritm dueumtes Ma
guntinas debiliorсsfecif , non abflutit : Viuo Vio , nunquam Dyetherut ex attcloritatefrimaftdis
UHaguntittapraßdebit Ecdeßasejr nißfa/ümur, vi6ioria,qu* nunc adhoßes defecit , cito adm
it» ßrosredibit.
Per idem tempus epifcopus Ferrarienfis, cum regem Francia: coueniilèt, & man- ^¿jjr
data Pontifias expofuiiîct, longe aliud refponfum , quàmfperauerataccepit. Con- тнш»
tempfit omnia Ludouicus , quae de Turcis aflerebantur, qui fufpicionibus laborans, Kfy"
remfidamexiftimabat,vteo padorcs Sicula: obdormifeerent. Cum inftaret epifco
pus , &refponfa meliora peteret , miflurum fe Ludouicus ait breui ad Pontifican le
gatos fuos de rebus Siculis,& Turcanicis tradaturos. Interea Henricum Anglia pul-
íum,in regnum reftituere velle, quod vno fe anno fadurum non dubicabat. Id cum
audiíTet epifcopus: At ego,inquit,in hanc expeditionem, quatuor tibi annos adiieiö,
atque his quafi per iocum didis receflît.
го Margarica Anglia: regina tum forte Ludouicum adierat regno pulfa, quam fe- •Mw**^f*
rum in conuentu procerum his verbis regem allocutam : Supplex ad te venio , Fran- "¿untuít.
corum gloria, Rhenatus pater metus tuus auunculus, vt cenitori tuo regnum pa- »*>*<*щш
caret, Henrico Angha: regí in matnmonium me collocauit: nuptia: mea: inducías ^чрЩнЛ
peperere belli: Sc Francia, qua: magna ex parte defolata iacebat,meo coniugio te-f*™»**'
patata eft, Verum quietem ego quam aliis dedi, mihi retiñere non potui,in can
dela: morem exufta í um dum aliis afFero lucem : Gallica pax in me bellum tranftulit.
Eiedi Anghè regno tuo pacem domi feruare non potuerunt: inuentaeft litis cau-
fa, Regnum aiunthaudarquo iure viri mei maioresobtinuiíTe;duciEboracenfi de
ben, qui propter Teditioné in exilium mifíus fuerat ; Varuici comes pari caufa ciectus
3 ° focium fe illi addincongregant ambo validas manus: Vir meus,quem par fuerat nafei
feminam,in poteftatemillorumvenit, qui fado apud Ludonias confllio, regnum
quoad viueret coniugi meo confirmauere,filium exhçredamt , me hoftem regni de-
clarauerut , duci annuum ftipendium marcaru auri decern millium ftatuerür, & poft
H;nrici mortem regni coronam.Pugnaui ego aduerfus ducem, & praelio vidum in-
terfeci : virum è manibus hoftium recuperaui , & regni maiorem partem ad me tra-
xi. Verum mutata belli fortuna, coada fum regno cederé cum filio in ípem regni
geniro , & cum viro , qui annos fupra quadraginta regnauit. Ad Scocos confugi eo-
rum infelix auxilia qua:rens,qui hoftes regni implacabiles fuerant , neque fum fpre-
ta,mifcranda etiam inimicis mea calamitas vifa eft.Non dubitauerunt Scoti eiectam
40 adiuuare reginam,&: hofpitio confouere benigne Sed quid agerem ? non funt Sco-
torum vires,qua: mihi poffint regni folium reftituere.Filius Eboracenfis Eduardus in
Anglia rex declaratus eft,&ab vniuerfa fere gente reeeptus: niiî tu adiuues.meus fan-
guis, fruftra conabor : Tibi poteftas eft res Anglicas corrigere, quietum inuenifti
regnum,&: diues & milite plenum patri fuccedens,nemo tibi non obedit.Et quid eft
Anglia ad GalliamcomparataîBellatores, qui erant in Anglia quafi omnescecide-
repluscentum millia militum vnius anniabfumpicreprxlia; tibi copiar înnumera-
biles militant , nec pecunia: défunt : miferere inopis regina: , & regis eiedi: par tibi &
mecum &: cum illo confanguinitas adeft : ilium amita tua genuit , me matris tuarger-
manus. Non culpa noftra regnum perdidimus , iniuria fumus eiedi. Quid rege di-
j о gnius eft,quam reg;bus indigna ferentibus opem afFerre ? Magna tualaus eft germa
no raco in regno Sicilia: laboranti pecunias fubminiftraiTe : maior quod regi Arago-
nüra aduerfus Cathalanos fuppetias miferis, noneft mihi dubium,quin me quoqué,
& virum meum , & filiumadiuues.-nequcenimtuosrelinques qui non deferís alie-
nos. I n duobus regnis iacentes fubleuare partes adniteris,& iuftas protegis caufas,ad-
iice tertiam.Phucs Hercules commémorât antiquitas,& fub vnius nomine multoru
T 3
-i '. .
'ггг COMMENT. PII PAP£ II.
opera referunturmec tarnen digna funr,quç tuis aequari poíTint fi,quod te puto Fa<ícü>
rum>tris reges fuis fedibus per iniuriam pulios refticueris , nouum & maximum Her'-
culem pofteri colent.Nec ego magna ex te peto,frater , decern millia bellatorú fi mi
hi concefleriSjadiunclis Scotis,fi¿ qui mihi tacite in Anglia fauent , Eduardum facile
debellabo,& Angliçregnum tibi & omni pofteritati tuae perpetua: confœderatum
dabo. Hçc tuaforor flagito , fi annuis , regnabo iterum , & filium fucceflorem relin-
quam,licebitq; fepulchro inferibere Margaritam reginam.quod fi me deleris, in exi
lio moriar,non fine tuo magno dedecorc.Ludouicus his audit is fororem bene ípera-
reiuiTmfenon Hercule efl"e,nequegenus Eacidarum ; Francorumfanguine narumà
magno Carolo originem trahere , cui nullus ex antiquis fit prçferendus , quamuis in I о
Alexandrilaudibusfcriptorumingeniaapprimeinfudauerint. Francorûgefta&oc-
cidentem,& otientem impleuiflbnec fub foie maius inueniri nomêmolle à fuis pro-
genitoribus degenerare, quamuis & in Italia 6¿ in Hifpania ingenti íiimptu bellü ge
rat: non tarnen Angliam negic&urum , Gallico generi femper infeftam : Eduardum
periurio infamem,qui regem fuum prodiderit cito pœnas daturum.Nec mora duces
defignauit , qui reginam cum exercitu fequerentur , poftulatumque bellatorum nu-
merum decreuit. Quorum du£tores,centuriones, ac decanos ad fe vocatos fic allo-
cutam reginam tradüt: Non me latet,viri forres,incer vos eile aliquos.qui duram fibi
prouinciam demandatam exilliment. Trans mare in Angliam bellum gefturi pi rgi-
tis.durum à ftirpe genus hominum & ferocia peöora.qui bus olim Gallia ceífit, vo bis Ю
occurfuraputatismihilhorum timere oportet. In prionbus bellisomnerobur militü
ceciditmemo ex illis viuit,qui Franciam vaftauere: ipfi per fefe Anglici veftrum fan-
guinem vindicarut:occifanobilitate , rudern armare plebem cogentur, cum pauido
Ъс inexperto milite manus conferetis , fi tarnen expedare audeant , & non prius fugi-
ant,qùàmveftrafignaintueantur. Itemecum bellatorescgregiivadprardamîonad ,
pugnam vos dueo. Gallorum fpolia qnibus per tot annoS ditata e ft Anglia reportabi-
tis,nihilpericuli eftjaudere vieiflefuerit. Si occutrerithoftis,qi: od minime credidc-
rim,prior ego in fronte pugnabo,prior tela cxcipiam,prior ad ueríimtes cuneos pene-
trabo iêcura. Noui Anglorum mores ; farpe illorum perfregi acies, & multo duriora
<juàm modo fint proftraui agmina. Sequimini reginam, qui puellam aliquando ru- 3 о
fticam iêcuti eftisriufta eft canfa quam paratis defendere;pra:mia vi&ores opulentif-
fimareportabitis. Quôdfifoiteaduerfafueritpugna,nunquam egoexeopra?! ofu-
giam,inquomeuscecidcritexercitus, Vobifcumautvincarautvincam: nec mihi
male accidere poteft,eui pro iuftacaufa cadenti non deerit retributor Dominus , aut
iiicaut in altero mundo regnabo¡hunc mihi animum mulier ipfa paraui: Vos qui viri
cftis,& bellot um cafibus indurati,haud molliorem induetis mentem. Excepta eft o-
ratio magno applaufu militum,admirati omnes muliebrem audaciam, &: in femíneo
pe&ore virilem animum , & verba fenfu plena.puella: , quae Carolum in regno fubli-
mauerat fpiricum in regina renouatum dicere , fpem bonam fibi quifquepraftare:
rurpevirisvideri minus audere quam feminam. Dant omnes nomina volentes,& 4o"
ingreífi ñaues fiducia píen i in Scotiam nauigant. Ferraricnfis autem epifeopus rege
dimiflo,ad Philippum Burgundiaeducem profe£tus,in Brabantiam penettauit, quae
olim pars Bélgica: fuit. Placet res Philippi clariores hoc locoinièrere, qui geneup
Francus fub nomine Burgundo régnante plunbus praefidet gentibus, opibus &; belli
gloria claris.
Dt origins Burgundis ferunt originem fuifle Romanam.nobis incomperta res eft: illud con-
ÎTjïïÎîi* ât' ûrgundiones cx Germania in Galliam penetrance , gentem non minus barbará
dwisinly- quàmferocem, & Romani inimicam imperii,quaradueriüs Conftantini magni fuc-
tünbmge- ceflores varia fiepe fortuna contenditreafque fibi tandem fedesobrinuit,quibuspo-
%£ф£ fteri Burgundiç nomen indidcre.Nonimus inficias,multos exRomanis barbaros.ac у о
pariter ex baibaris Romanos fieri potuiflc.qucmadmodum Valachos vltra Danubiü
cernimus , qui ex Icalicis aduerfus Sarmatas miifi , vt fines imperii dt fenderent , ipfis
barbaris barbariores euafere: quamuis verbis quibufdam noftratibus vrantt.r. Bur-
gundorumeampos Arar fluuiusirrigat, qui à monte Iura exortus non longeàLug-
■duiio in Rhüdanum fiuit.Imer Burgundos multi annumerätur populi. Hic Sequani
ihm SC
LIBER NONVJ. гц
fünt & Vefuntiones,quos Dubuis pmerfluit amnis , & Lingones , & Cauillones,&
Matifcones,& Altifíodorenfes, atq; horum Celtarumq; fere omnium quondá prin
cipes Hedui,inter quos,vt au&or eft Oiodorus Siculus, Alexiam condiditHercules,
& Galathem filium illic genuitrqui additis ad Celtarum imperium Aquitanis,acBcl-
g«,ex fe Galliac nomen dedic.Bm gundiam,vt ante diximus, Philippus audax , Ioan-
nis regis Francia: filius à Carolo fratre,eodemqj rege nomine dotis accepit,cum fi-
liam comitis Flandria: duxiflet vxoré,cum qua & ipfam Flandriam, &¿ alias plerafq;
terras fortitus eft.Nec filio eius loanni minus paruit imperium, qui ad patcrnam he-
reditatemplurimaexGallisadiecit.Huicnecato Philippus alternée patre пес auo
io inferior fucceífitífubquomirum in modum res Burgundorum florucre, haudpau-
cis gentibuSjquiparentemignorauerâtjindeditionéacceptis.Huicnoftraçtate prê
ter Burgundos multiBclgarumpopuliobediuerunt.Menapii, Vellocafles, Morini,
Arrebates, Ambiani,Neruii,& multa veterum nomina,qua: hodie aut in Campania,
aüt in Brabantia,aut Piccardia,aut in FJandria,vel Hannonia continentur. Acceíle-
runt &poftea Bartuaci, quos noftraxtas Lucemburgeníes appellat, & intra Rheni
fluentaHolandini,& Zclandini infulares homincs;& vltra in íblo Germánico vetu-
ílagensFrifiorum. His tot tantifqj & tarn florentibuspopulis Philippus imperans
paternç laudis admirator,vt primum per xtatem potuit, equitando fagittádoqj, cur-
fu ac faltu ad militare fe robur exercuit,&in difttingendis haftis pleno militia: labore
2.0 durauit.Prima eius expeditioaduerfus Armeniacos fuit, qua: hoc modo oblata eft.
Iacobus cognomëto Arccuria vir magna: inter Gallos nobilitatis Burgundarum par
tium exiftimatus , & à Philippo in paucis amatus, in oppidum iàndtiRaqueriAm-
bianenfis agri pro hofpite admiflus,hoftem fe prçbuitroccupatoq; oppido, & Arme-
niacorum tribus millibus introducéis omnemvianuminfeftauitagrum. Quodvbi
Philippus accepit,miíTa exercitus parte, que, hoftium excuríiones reprimeret , paulo
poft cü reliquis copiis fubfecutus ad ia£tü lapidis prope oppidu caftrametat9 eft,pro-
ditoremqi duraobfidionc coçlufitrneceflïtas deditione fuaGíTet,nifi confeientia fa-
a'norisfpéveniaeademiíret.Superuenere&DeJphinilittera:,qua:nutanté confirraa-
uere,nuntiantes duodeeim milliaequitú per deferías regiones iter faceré, quç obfi-
3 o dioné d:floluát,iamqj adquintü decimú lapidé appropinquafle,fpemqi optimSforc
improuifum hofté pofTedelerLSed neqs Philippúhec coiîlialâtuere,qui vt Armenia
cos ad oftia fluminis Sonx perueniflfe didicit,antiquius exiftimauit intermiíTa obfi-
dione properantibus occurrere,quàm circa obfeflos prçlium ехребгаге, ne duplici
pugnaerumpentibusobfeífis implicaretur.ProgreíTusagmineordinato, vbi ad по
пит m-lliar, um peruenit,confpicatushoftes:Armeniacos,inquit,video commilito-
nes,& infefta contra nos fîgna ferri:adefte bonis animisjveftra virtute fretus prxlio-
rum hodie facris initiabor:aut nomen mihi arternum dabitis,aut extra numerum me
hominumfacietis.Cumperiura gente pugnandum nobis eft, qua: ducem veftrum
patrem meum,nonin bello autinacie,fcdinermem fub ipecie pacis contra ius faf-
40 que,&datamfïd5interemit. Repetetharcdiesàiceleratishominib.tantiflagitiipœ-
nas:fi virieritis,nihileftcurtimeatis. Cum his congrediemini, quos ía:pe meo fub
patre viciftis.efficice ne me duce vincere difcant,& hoc prxlium, quod primum in-
eo,vt profperum feram totis viribus adnitimini. Atquehis diclis iubetfignum bel
lo dari.Fitconcurfusvtrinquealacer,hincBurgundorum,illincArmcniacorum no
men in auhera fertur.in dextro cornu Baro quidam nobilis,ducalibus adornatus in-
fignibus pra»erat;in finiftro Antonius Croiusjmediam aciem Philippus ipfe regebat
militari indutus iägo,ne internoiecretur. Vt ergo prarlium commiflum cft,& aliquá-
diufummacontcntionepugnatum,cœpitinBurgundorum parte dextrum pertur-
bari cornu.cuius dudtor Bat o,quem veftc ducali indutum diximus,dum fuos horta-
5 o tur,atqí¡ncendit,magno hoftium ímpetu peruafus interficituneum quo audax quif-
que cadit,& ipfa acies ineipit cedere:fed adiuta ab his,qui mediam frontem regebar,
vires recipir,pugnamq; fortius inftaurat. Tum Armeniacus quidam detraéeum Ba-
ronisoccififagum,& cruentas oftentans veftes, tanquamducis interempti fpolia,
magna voceclamitans:Quorfumveftra,inquit, audacia o infelices Burgundi ten-
ditíquidíibivult tanta ferocitas? cur pugnatis amiflo duce? an mortuum recupe
ii4 COMMENT. PII PAPiE И.
rare poteftis'reddite vos potius,&veftroparcitefanguini. Cuius dieb's cum fide fa-
ceret fanguinolentaveftis,cecidere omnibus animi , qui dexrro in cornu pugnabát,
&¿ fceda hinc fuga e'eepta eft. Quod vbi Philippus*animaduertit,ira &mccrorc conci-
tus,non iamviá*riafperans,fcdhoncftamquxritansniortcm,vlcroiehoftib9inc»-
gnicum ofFert,;biq5acrius pugnam inftaurare nititur,vbi fuos cederé cfFufiusvidetjöf
modo hunc,modo ilium hoftcm fcriens,fortiífimi mili' is officium implct:íed vndi-
quegladiisàc lancéis impetitus,mirabiledictu quamuisduabustransfoíTus militari -
bus haftis,non tarnen deditionem facit,neq; fe prodit.-fracb enfe, fecurim quam ad
fellam pendentem geftabar,fiducia: plenus arripit,haftaß]; ipfas quibus detinebatur
infringit,atq; extrema conatus,duos qui fibi vehementius immineba nt , i&u íecuris i 9
interfecit,ac per circumiectam hoftium multitudinem penetrans , ad imiftrum cor-
nuperuenit:que vbi vidit Antonius incolumem : En, inquit, milites dux adeft,faluî
íiimus.Incredibilis mox alacritas ortaeft,ranrufq¡ ardor milites acccndit,vt faftp ab
eo latere concurfu,belli fortuna mutata fir,vi£ti vicerint,& fugientcs fugar¡nt.Rein-
tegrato namq; certamine,non fuftinuerc Armeniaci vim Burgundorum. Sexmillia
in ca pugna ex Armeniacis exfa funt,tria millia capta: Sentraillem Pontonu m hofti
um ducem Philippus fua manu cepir,& opima deduxit fpolia. Ex Burgundis oftin-
gentidefideratifuntmeenoftra memoria tanta: contentions pratlium in Gallia ge-
ftum.OppidumfancliRiquerifccundumhácviáoriamreceptum. Exquolacobus
Arecuria clam fuga dilapíus cum pauciseuaíít. 10
Crepiritrie- In agro Siluanedenfium oppidum eft,cui nomen Crépi : hic duo Aquitanorum
c'Mrnta?D, prjefeáiLaira,&Cainetusinarmisclarifrequ5tibus excurfionibus finítimos laccír
ßdiri, '& febant;quos Philippus ad deditionem cópulíos,fine vefte, fortunifq; omnibus abite
Meu»duni permifit: Vitriacum qmq; non parui nominis oppidum in agro CampaniaeCathala-
j№ffT$»- nicocxfisplur mis hoftium expugnauit.Obtinucranthoftes per diutiná obfidionë
fugwuio.fr caftelliim quod Montefclerosvocant,& in eo multos Burgundorum nobiles, inter
ftiHitai'*' quos AntoniumVergeinmilluftriloco natum,quos Philippus recuperato oppido
hbertati reddidit. Hoftes'intereacaftellumiânftiDeiideriinodufcalisinuaduntjôC
oppido atq; arce potitiTreuiros,atq; Barrenfes accerfunt, vexantq;vicinas terras.
Philippus cum parte copiarum loannem Vergeium pra? mittit , paulo poft cum rcli- 3 о
quisfecuturus.loanne£cumeoappuliflet,magno beneficio fortuna: hoftibus ad ex-
curfionemprofc£tis,vacuopotitus eft oppido; iêd illisperarcé redeuntibus, tr¡bus
dieb.in oppido interdi u no&uq; fumma cotentione pugnatû eft. Poftremo ri:ferëti-
buspe Jë de induftria Burgundis,vt hoftis ab arce longius eliceretur, & ad firmandá
fugç opinionë fracb oppidi porta,cum Armeniaci acriter infequerciur, Vergeius ag-
minccircumdudorcdituminarccmhofti prcecludit,pra:liiimq; fortius inftaurat :
Vidi Armeniaci manus dedere,ex quibus tria milliacecideruntjBurgundifere mil
le defiderati funt: Arx captain poteftatePhilippirediit.Mcllodunum eo tëpore non
ignobileSenonum oppidum, cumBarbaiàs interAquitanos magnç nobilitatis ac no
minis obtineret,Par íiorumq; agros vndiqï infeftos redderet,ftaturtHëricusAnglia; 40
rex cum in oppido claudere.Èt quoniam is vnus ex cöiuratis fucrat , qui ducë Ioan-
' nem occideranr,a:quuni ccnfuit ad earn obfidionem Philippum accerfire, qui patrë
vlcifceretur.Philipj- us ira demum ie iturum pollicitus eft,fiCarolus fenior quoq;rex
Franciacintereftct; ficenim expeditionem hiamplus opinionis habituram cenfuir.
Cum venida in caftra Carolus.mox&Philippus fecutus,tantas copias fecum addu-
xit,vtekerrorieiTer,cuifuppetiastulerar.Difficilisobfidio fuit, propter loci natura,
quem Sequana fluuius imxriedtus oppidum ab arcedifiungens, ita munitum reddit,
vt non nifi ternis caftr is intercludipoifitjquorumalteri alterumnullofitvfui. Ve
rum firmataobiidiüncj&obftinatisanimisaliquandiu ducb,n5 machinis,autinful-
tibusjfed fime cxpugnatum eft oppidum,&Barbaías capfus,tanquam reus capitis in у о
carceremcome&us. Indeadmonafterium iupra Ionamiîtum Philippus fe con-
tnlitrepquepotitus oiFa patris inde reeipiens Diuionem tranftulit,& funeri iufta
perfoluit. ' r
DMinum Inter hare arbmatus Delphinus iîmultates,qua:interBurgundos & Anglosexori-
•bfibonm riCCEpcrantjin Jigs augefcerç : fuafqj partes meliores fieri congregato ex Aquiranis,
- '• . " Aluernis,
í
LIBER NONV S. uf
Aluernis^Scotifque non paruo excrcituLygerim tranfmittir,&:oppidumConesBur- *Цй» f.
gundofubieótum inuadit:Quod cum pluribusdiebusrircumfedifíet, inducías tan- lT^^* ,
demquadragintadierum pepigir,eopacl:ovtarxfibitradererur, nifi medio tcporeà в^нЫш '
Burgundis с campo deiiceretur. Quod cum Burgundus intellexifíet, cóaíb'srepen-
tetrigintamillibusequitumfuppeuiastulitobfeífis: Ioannes Bethfordia: dux quin
qué milJia pugnaron) m ex Angl i eis in earn expugnar ionem adduxit, nonmagnam
militum manum.ícd qua: magna faceré &: poflet,& auderet:vertim tantam contra fc
yim paratam non expe&ans Carolus obfeura nocl:e,foluta obfidionc trans Lygerim
iereccpit.Vi&or Philippus more maiorum ere&o lapidum aceruo tropha:um fibi
* о со nftituir.
Circa idem tempus Iacoba excellentis forma? femina Hulandia: ac Zelandia: ыытгы.
princeps Ioanni Brabantia: duci nupta cum aliquando in colloquium ducis Cloce-
ftria: regis Anglia: germani ven i (Ter: atqj vt eft eiufce gentis mos, venereum facile fer- ¿j^^"*
xnonem commifcuifler,mifcram fe ait,qne virum fortita frigidum atq; impotentem,
matrimonio vti non poiTct.Clocefter,qui fine côiuge eflèt3neqj forma careret egre- ^ffij^*
gia,ftultameíTeferninamdixit,qua:non vironupfifíet: aut poftquam fciflet impo- <й««одne-
ientem,in eo coniugio pcrfeuerarct,in quo matrimonium efle non poflet, feq; con-
iugem obtulit,nifi ducemCloceftria: regis fratrem,a:rate florentem,forma quam vi-
deretdedignaretur.Mulicrqua: mater fieri,& virum qui vir eflet ample&i cuperet,
* o vbi tantum fponfum orTerri Gbi cognouit,non recufauit coditionem: fed vt primum
potuit,ad illum diuertit. Confanguinea hxc Philippi fuit, ad quem per obitum eius
duaîillç haud cotemnenda: prouincias Holandiç atqj Zelandia: reditura: erant : at fi
filiospeperiflet ad Anglos ventura:. Anxius fuper his Philippus, Cloceftrem monet,
terras Iacoba: vtquamprimum relinquat,cuius adulter non maritus eilet. Ule íe iu
re poífidere bona coniugis air.Philippum iniurium , qui fibi in confanguinea expro-
bretadulterium.Vterque bello feaccingit: rex Anglia: fe fratri minime defuturum
fcribitjcui Philippus ñeque fe fuam hereditärem relifturum refpondet. Vtriufqj du
ra conditio.Philippo fi hancpugnamaggrediatur,hincAngli,inde Franci timendi:
Henrico Francorum&Burgundorum arma cauenda, cuius frater dux Clarcntia:
3° nouiifimeapud Andos in pugna ceciderat. Confuluit igitur rei fua: Henricus,ac
Burgundo refcripfit amicorum controuerfias iure melius terminari quàmarmis:
daturum fe operam,vt frater iudicio fe obliget,rogare itidem Burgundus faciat : nec
recufauit Philippus,quamuis protrahi tcmpus à pofleflbrecognoiceret. Itum eft ad
Martinum quintum Pontificcm maximum, qui re cognita inter Cloceftrem & la-
cobam non matrimonium, fed adulterium efle declarauit. Cloceftcr fententiam
fummiPrxfulisparuipendenscum pofleflloni terrarú,tum complexibus adultera;
fortius hzfit.Burgundus poftquam iudicio ludifîcatum animaduertit,miflo feciali
qui bellum Cloceftroindiceret, ad arma profilât. Annonia haud magna terra eft
Brabantia: côtigua, verum vbere folo diues,& Sambro ilumine irrigua: duo & vigin-
40 ti oppida continctjtotidem baronum familias,& pari numero locuplctes monacho-
rum conuentus:Hanc q uoqj cumHolandia acZelandia coniugis nomineClocefter
obtinebat.Huc primo impetu fefccumcopiis Burgundus inferens, Halzium oppi-
danorumdedirione in poteftatem recipit. ExinBrennam machinis oppugnatum
occupat,atqjoccifopra:fidiofpecbnteCloceftro, qui fuppetias laturus non longe
aberatjdiripuit atq; incendit.Tum diuifis copiis Croium ac Ioannem Lucemburge-
fem ad obfidendum Montenfe oppidum mifit; ipfe eu reliquo exercitu ad oppugna-
riorfcm Nalancenarum profe&us eft.cum Cxpe fruftra pugnandi copiam hofti fecif-
fet.VrgebaturindiesCloccfter,nèç fpes vlla falutiscrar,deficienribusab eo indies
fubditis:nec multuabfuit,quin&ipfein poteftatcmPhilippi veniret.Sed quifearmis
jo feruarenonpoterat,aftufalutemqua:fiuit.ScripGtPhilippo indignum efleduorum
hominumcontentionetotoppida,totq; hominum millia periclitan, a:quiu s fingu-
lari pugna certamen fîeri,feilliaccincT:urum,fi conditio recipiatur,vtvie~tori omnia
cedant,de quibus lis agitur.Quam rem facile à magnánimo principe impetrauit , ас
со pafto conftitutadiein Angliamtransfretauit.Sedhomono tamarmis,quàm plu-
mis&libidinibusaptus, magnificis qua: ia&aucrat verbis haudquaquam fatisfe
COMMENT. PII PAPjE IL
cit,nectanti famam,quanti vitam duxit.Ob quam remcum non rediifTet ad prxfti-:
tutamdiem,omnisabeo Annoniadefecit.qua recepta Burgundus nihil cunébatus,
in Holandiam atq3 Zelandiam duxit,quçprouincia: propter maris commoditaté ra-
ciIiusabAnglicistutabantur,quibus&Traie£i:enfesfœclcrati erant, Validus in ar-
mispopuJus.Seddumoppidatim,vicatimq;vmcereoporter,belIumfeptcannispro-
tracium eft.In Traie&enfium agro vicus fuit,cui nomen Lemncs, hune circumfluit
amnis>alueo vtrinq; latiflîmo, verum nifi mare redundet , terreftri ficçitate tenetur:
ybi vero excrementa maris aflurgunt,quod quotidie fît adeo extollitur aqua , vt non
folum triremes>fedctiam onerarias,cçtheafqj naues importet.Hic Philippus Lateri-
tiummirabiliceleritate& artificio caftelluminftruxit adeo munitum, vtnuliis pof- rd
ièt perfringi machinis,quod inie&um ligneis trabibus,a'ftu recedente,in terra iubfi-
dcret,redeunte vero tanquam nauis eleuaretur in altum; impofitoque pra:fidio , nec
Traieclenfes negotiari permifit, neqj commeatuum aliquod genus ad cos deferri.
Ob quas res interdicta negotiatione, ас fame coa£fci Traie&enfes multo auro pacem
•V- emeruntjfecundum quam Sc Holandini Zelandiniqjmanusdcdere.
AffiïUim* Reftabat in medio mari fitum Enembergium,quod Flandria: obic&um quail fpe-
cula quxdam mercatoribus Holandinis Zelandinifqj magna moleftiam inferebar,
t$ Angiorä cum joc¿ dominus Anglorum partes enixiflime tueretur : difficillima eius oppugna-
70*"* * tiovidebatur,n5tamenn5tentanda Philippo, qui rem arduiifimamadortus,quic-
quidnauiumfub imperio fuoinucniriporuit,hucnauigareiuiîît,obfidionemq; du* i(>
rifïïmam oppido adiecit.Rcs erat non tarn obfeifis,quàm obfidentibus afpera&peri-'
culofa,cum venti Aquilonares abfq; intermiffione fiantes, claflem impelieren!, ac
nonnunquameleuatisfluctibus vfq; admurorum pinnas extollerent; uauigiavero
partim inter fe collifa, partim hoftilibus ich tormentis dehifcérent,atque in profun-
dummultaraperentur.Intolcrandares omnibus viía,ncque humanis ferenda viri
bus: fed miles duratus malis, & principis paticntiam admiratus omnia pertulit.
Quartum & decimum menfem duda eft in anchoris obfidio; fitpe oppugnatio ten-
tata,faîpc à murisrepulfa vis. Poftremovicirix omnium fames oppidum ßurgundis
aperuitiprxfidium Anglicumrelicbperignominiam veftedimifiumeft. Multa: ibi
Anglorumopcs reperta:,&: ingens capta praeda Philippo non paruo empta, quem 30
bis decies centena millia auri nummum in banc expeditionem aduerfus Cloce-
ftremfeptennioduftamexpofuiíTe perhibenr. His actis nuntiatum eft Anglicos
clafle in Zelandiam vedos apud oppidum Broílauum expofuiftè copias : aduer
fus quas profedus Philippus fex millia hoftium cecidit,pauci fuga faluati iunt , inul
tos vnda fefe precipitantes abfor buit.
s»/iardide. Inter haxBaftardus cognomento Palma inter Allobroges non ignobililoco na-
fecfh , &*■ tus,cui prxfeduram Treuanti oppidi apudlonam fiti Philippus crediderar, pecunia
í«ot^"«^ corruPtus a(i Amerniacosdefecit:&relidisdeceinarce euftodibus ad Delphinum
*í5««<i»c^í profectuseftjfuafi^rusvtexercitumeoducerct ; futurum, vt recepto Treuan to ma-
^¿^^gnasBurgundisclades inférât. Quem cum Delphinus audifîet, probato confilio 40
dtArmtnU. duodecim millibus Scotorum, &¿ Aquitanorum non paruis copiis congregatis, iter
eis cUr« vi
aorta. " ingreditur.IntereaíesapudTreuantummutataeft. Duo erant inarce, qui defedio-
ncm Baftardi a»greferebant:iireliquos ad cœnam inuitant, quorum alter dum bibi-
tur, quail allaturus cibos ad turrim proficiicitur, in qua Byrgundinon paucica-
ptiui detinebantur, atquehic fecuri arrepta, quattuor idibus,quattuorturriscu-
ftodesinterficit, & liberatis captiuis , cum his arcem in fuam poteftatem rece*
pit,ac Philippo eonferuauit. Audax facinus , & digna ingenti pramio fîdes: iam
ad vigefimum prope lapidem Armeniaci conuencrant, cum renuntiatum eft , Tre-
uantum in poteftatem Burgundi rediiiTc.Territi hoc nuntio retrocederé voluerunt;
fed adérente Baftardo oppidum frumento vacuum, fi obfideretur diu retineri non у о
pofle,appropinquantes opportunislociscaftrapofuerunt. Collis eft с regione oppi
di ad Burgundiam fpcdans,hunc Aquitani & Aluerni munierunt , ne aut importan .
comeatusinoppidum,autexcurfioà Burgundis fieri poflet. Ex altera parte lona flu-
uius paruo fp.acio relido ab oppidi muris excurrit nöminor Arari : hoc interuallum
Scoti
LIBER N О N V $/ . • i\f
Scot! occupant/olfan^ fex altam pedes efrodiunt,&aggerem {truurir,nequam dp-t
pidaniirruptionemtentarent.Erat& alius Collis ad eam partem, qua pons iniedtus
cftamni,hunc Vafcones&Pitauiinlcdcrunt: iîcplurrbus diebus oblldione ducta, - .
fames premereoppidanoscocpic,quipoftquam nihil adeífefpei deficientibus eduir ^ '*
Iiis putauerunt,dcditionem parauere.Sed cum legatos ad hoítes ituros, quid dicanr, ."• ■'
quafvepetant condiciones inftruunt,in campo, qui transflumépafl'usfere mille ран
ter,equitatumaducntantcmconfpicancur,cuius vcxilla diligenrius intuenres,iníi- . •
gne Phibppi cognofeunt, animumqj refumunt, &: alrer alrerum cohortantes , expe* \
cbndum rci exitü cenfcnt.IntcrcaThomas MontacutusSalesbericéííum comes mil-
io le&quingcntos AnglicosadBurgundumducir, forte &rclecbm manum. Fernere
Burgundorü animijpugnáqj álacres petere:fed fluuius certamé impediebat, cuius e-
r5t ignota vada,nec hoítes in coIJe lecati pugna: copia facicbant.íatis efle ducentes.
obíidioné tenere-Burgundilaceflunt eos,qui ponti prxcranr,quorú tres cu longius à
¿iiscxiflenc,nec redire portent interclufo itinere,in fluuiü feíe pra:cipirát,in quo ííuc
prius tétauerantjíiue fors fuit,i ncolumes reperto vado ad íuos peruenere. Qiiod ins
tuctesBurgundi,6£ipfivadüoccupant,Scotofq;adoririfefl:inant.Accurrunt lili pro-; '
hibituri tranfitum;fitpra:liuminripafluminisatrox,S¿:anceps.íédcouerfishucSco-
torum viribus oppidani tranfmiíT» foífa aggereqjdirupto,Scotos à rergofcriunt.Du-
ra belli faciès diu marte dubio; poftremo victor Burgundus campo potitur : Scoto-
20 rum manusjinquaduodecimmilliamilitumeirediximusjvfqiadinternecione cx-
fa,nemo fugam mölitus eibmille tantum viui in poteftatem Philippi peruenere. A-¡
quitani,&Pitaui,quicollibusinicderant,niillamfcrrcopemScotis potuerunt^'mpe-1
diente Thoma,qui cum Angl icismcdi um iter infederar. Ii poftquam irragem fuo-*
rum viderunt,fpemo¿fruftratam,fuga: iè commiferunt; fed infecutus, boibs mukös
eorumcepitjduomilliainterfccit.Ioanncmcomitem Dunois, quem Franci fuum
appellant Neftorem,dicerefolitumferunt;Delphino nullo in bello tantum vulnus
iÙatum,nec vfquam minus fuga: plus cordis fuifle.
Dum ha:caguntur,noua belli materia apudGandauosexoritur.Iifunt Flandren- G«nà»nini
fes populi,quos quídam apud veteres Vellocaíles appellatostxiftimant.Tres hic vi--^S»t5S
30 ri domo profugi fortunaeqs tenuis perniciofamdocucrephilofophiá: afferentes от- Ho, tl»m.
nes homines naturaingenuosnaíci,neclegibus,necmagiftratibus, пес principe o- ™Xê<*
puseíre:atq;inealibertateviucndum,quamnafcenticuiq;Deusdedifler. Haeccunt
publ!ce,atq;inforopratdicarcntur,tumultusexoriturjalii pellendos ex oppido iu-
diccs,alii retinendos dicunt: fed crefeente feditione,cum res prope ad armaventura
eflet,vndeplureserant,inde omnes fuere. Eiecti funt vrbe magiítrarus, omniíqud
principisreuerentiaprocul poííta : viucre in communi optimates cum plebe ; ni
hil proprii retiñere: Plato nicam ciuitatem imitari. Egrefli oppidum vicina caftella
nobilium,quieamdementiamafpernarenturinfefl:are:captaquediripere atque in-
cendere-Quibus cum ex Anglia Clocefter, Delphinus ex Francia ad delendum Phi-
40 lippi ítatum auxilia promitterent, non paruo in diferimine res Burgundorum pofita
cft.QuodintelligensPhilippusconcitatum vulgusnon fuafíone verborum, fed vi
armorum domandum cífe putauit:coa¿tifque raptim duodecim millibus pugnato -
ruminperduellespergit, fed cum illi vitro pugnam expofeerent, indignum rarus
nobiles,atqueilluftresvirosabie£tiflîmarpIebiobiicere,collem occupât, quihofti-
umcaftrisimminebat.indequefagittisvulgusconfícit. Irritati Gandauenfes egrefli
munitiones,impetum in boíles faciunr, in quos PhiL ppi equitatus irruens , ac pedi-
tumphalangeminierrumpéns , ftragem permagnam edit. Fugiunt Gandauii, a*
miflifq; tribus millibus in caftra reuertuntur j atq; inde tenfis manibus veniam
petunt,qua: his legibus data eft; vttraditis armis poteftas Philippo fíeret ducentos
y o ex eis ad fupplicium rapere íeditionis concitatores : trecentum millia aun nura-
mumpocnam pendcrentjplebiícita nulla haberent, nifiqua: Philippus indulgeret,
Paritumeíbthoracum, caflídum, loricarumquc fupra oduaginta m Ilia tradita:
pcenapcrfoluta,plcbifcita correcta, ducentiad песет rapti concitando pkbis au-
Puellana circa hoc tempus bella íubonuntur, qua: íam dictanon reperemus i щЛш^иЩ
*з& COMMENT. 'PH PA'PiE II.
dknfisprt- fed ad nouamLeodienfium litem, qua: poftea nata èft, traniitum faciemus. Iitur-
tummuni. rirnrurfus erigere conati funt, quam Ioannes Philippi pater io agro N¿mmurccn-
fembtUt,to. fiumdcmoliriiuíTcratoppidoBouinarumoppoíitam. Quod cum Philippus cogno-
aZIT & uuTet,aut deleri turrim iubct.aut expeftari bellum.Leodieníes vt rba dantes, quibüs
выями tempus traherent,interim o&uaginta milliahominum in armis cogimr , & agro Nä-
^'лытй murccnûm vaftato Bouinarum oppidum obíldionc cingunt.Philippus Antonium
eppiii пси- Croium cum duobus millibus equitum pramittit, qui boíles ftumtntatum ircpro-
рпжмги. hibeat.huicTraiedcnfiumoftomilliaarmatorumoccurrunt, cum quibus ex im-
p'rouifo commiiîo pradio victor euaditxaptiíque duobus millibus hoftium Namur-
cumingrediturrquoex loco adeo hoftes infeftauit, prœclufacômeatuum via,vtin- i o
opiaframentiobfidionemcompulfîfoluerint.Interea mortuo Philippo Brabantiaî
ducehereditaseiusadBurgundum defertür,quare magisac magis fra&i animo Leo--
dienfcspopulariterdomumegrediuntur,&epiícopo íüo duce Macliniam рсшпг,'
Philippi mifericordiam imploraturi.-quo inloco cum aliquandiu íínc fpe venia; mo-
ram traxifíent:demum ante palatium principis,&: in medio foro lacrymantes in ter
rain proftrati fupplices orauere,vt quibus Philippus vellet pacem legi bus daretrquo-1
rumprecibusfuperatahoftisindignatione,huiufmodirefponfum obrinuere: Quia
son veftri iuris eftis,ièd EccleGa: ferui,infolentia: veftrar ignofcitur,&: culpaEcclefiç
condonatur.Ite & pacem contribulibus veilrisreferte: verum feitote turrim, quam
crexiftis,demoIiendam eíTe: Vicos quos exuflîftis reficiendos, impeníasque belli re- 20
farciendas: quarum nomine ducenta millia auri nummum vt conferatis oportet.
Dura lex vifa Leodienfibus: fedneceffitasleuemreddidir.Pofthajccaftellum Aua-
lonis,quod per furtum Delphini milites occupauerant, longa obiïdione à Burgun-
dis recuperatum eft,&: in circuitu oppida quœdam deuicb, & Hiipani atque Itali fe-
ptingenti in eis comprehenfi,quoniam ius gentium violailen t:nonnullis legatis vim
inferentes,partimfurcafufpeniifunt,partimin Ararim fluuium demerfi.
rhaippOt Memoratu dignum &: illud eft pradium, quod Vademontertüs comes auxilio
^'m*mora~- Phm'ppi,&aufpiciisgeffitaduerfus Rhenatum Sicilia: regem, quamuis témpora пб
ыш-ыЯо- cohasrent.Lothoringia Gallia; prouincia eft non procul à Rheno Moiêlla:amni cir-
^"^"'cumiecbà Lothario rege nomen accepit, cui cum fratribus regnum Francia; diui- 30
dentiforte obuenit.Huic noftra xtateRhenatus prarfuit duxgentis ab imperio con-
ftitutus:intra fines Lothoringiarcomitatus Vademontenfisclauditur. Hunc Rhe- .
natus octo & decern millium equitum, peditum viginti millium congregate exerci-
cu vaftare adoritur. Comes in aula Philippi nutritus,opem ab со petit: deliguntur ex
Burgundis quatuor millia equitum, ex Piccardie mille & quingentifagittarii,qui
comitem fequantur,excuriîones hoftium prohibituri, donee maiores mittantur co
pia;: Antoniiduo,alter Vergeius,alterToloiânusperiti duces adduntur. Rhenatus
prarcipuumcomitatus oppidum obfidebatipeplenus, feptcm & decern principum
Germanorumadiutusfuppetiis.Qui vrperexploratores accepit aduentareBurgun-
dos, cognita hoftium paucitate, intermiíTa obfidione ordinatóagmine obuiam 40
pergitincampispatentibuspugnaturus. Barbafaseo die primam forte ducebatacie,
rci militaris peritiifimus: Quj vbi confpicatus eft Burgundorum vexilla retrohaftas,
quafi nullum fentirent flatum direíla ferri,cont ra Rhenati modo ad dexteram, mo
do adfiniftram verfa cnfpari,& cum vento Iuélari : heu quam funeftanobis,inquit,
pugnaturis inftat dies'Rhenatus ii fapiat pradio abftinebit: nec moratus regem adi-
ens,pugnam difluadet.quia &h* pauci eilen t hoftes,ex fignis tarnen qua; viderat,vin-
ci non poftent.Cui Rhenatus : ergo paucis multi cedemus,&in medio Lothoringiç,
quxnobis patriaeft,Burgunditropha:um ftatuentínon patiar. Laudauere ceteri re
gis animum,atqj vitro pradium petiuere,pra:cipueComerztius Theutonici dudor
auxilii:mittiturtubicen,quiptignamdenuntiethoftibus;cui Vergeius:Vcnimus,in- j о
quit,nequeafluetifugere,neque foliti arma poneré niii cruore afperfa. НгссВиг-
gundi refponfa remittunt.Erat locus,in quo Burgundi confederant dumis ac virgul-
tisadextriscircumfcptusac defenfus ; in finiftra parte foilam natura produxerar,
quatuor pedibus altam:hica;nea locauere tormenu, equefti em impetum retentura:
à tergo carros,quos adduxerat multos locauerc.Exin dimiffis equis , pedeftrem pha-
langem
"TIBER NOTT-rS. it?
langem grauioris armature militum in fronte explicaueruntjcornua cx medio excr-
citu mixtis fagictariis produxerunt, palis in terris coram fe defixis , qui hoftis equiea-
tum prohibèrent. Rhenatuspeditatuhaud procul dimiflo, cumduabusturmise-
quitum hoftem à fronte petiturus Comerzeium,qui vel à tergo,vel à latere Burgun-
doslaceflàr, cumreliquoequitatuireiubet. Ipfeprior pugnam iniit. Comerzeius
tranfilire foflam conatus, tormcntis repulfus ad carros íe corifert ,. ibique certamen
ati'ox committitur. Burgundi& retro &ante inuafîhaud fegniter fe tuentur; fuc-
cubuiilent tarnen vrgenteRhenato, nifi clamor exortusTheutonicos équités егТц-
gerenuntialTct: Comerzeius enimfpiculis ac tormentis àcarriseiecbjs, ramfœde
i o fhgere cœpit, quam paulo ante magnifiée capeflendum pradium fuaferat. Нас au
dita voce , Burgundi ere&is animis álacres inftaurauere certamen , hoftibus man^s
ас brachia cecidemnt, fola in pedibus fpes relíela falutis. Victor Burgundus ingen-
ti prarda ditatus eil. К henatus captus, & nonnulli principes cum eo. Mira res , &Ç a-
pud polleros cariturafide. Quinqué homin um millia, ocio & trigintamilliafude-
runt,tantum in bello Dei poterías confpicitur. Signa militada oólo & centum inter-
cepta:ex hóíli bus tria millû ca:fa: viri nobííes mille,&: ducenti capd-ex Burgundi^fe-
ptingentiperiere.Nihil tam in bello nocet,quàm hoftem contemnere. ' ,• ^
Sigifmundus Imperator circa idem tempus Bafileam venit: iñdeque moregentis, %'Гтип^
Eraldum , quern fecialem poflumus appellare,ad Philippum miíít, qui Brabantiam, тШррит
i o Holandiam,Zclandiamq; ab eo repeteret.neganti bellum indicerer. In litteris quas/'îr*'' **•
fcripfit, Jmperatoretnfe Romanorum Germanorum,Hunnorum,Bohemorum,&^*^'^
aliarummultarum gentium regem ac dominum appellauit,&magnificafac~tamaio- мтштп-
rum infcruit. Philippus in aula fplendide ornata , aurea innixus fella,multis proceri-^"^^'
buscircumfuiis,audito nuntioitarefpondir. RediadCa:farem,atq;hscrenuntiato, орршыи
bellum mihi еЯе cum Franco rege , cuius Grancenfe oppidum obfideo , hoftis meus "'■
ûbi amicus eft ; ferat орет obfeífis , non Iongum eft iter,ibi pugnandi copiam facio.
Sin hoc rccufat , dfcito inftare mihi duellum cum Carolo ad fexageiîmam diem Гщ-
gulare certamen , nifi fallit me hoftis , inibimus:illo peracto, diem ftàtuat Sigifmun
dus , ligna quocunque in loco voluerit pugnaturus conferam.- bellum oftert, bellum
3 ° accipio. Nonfum ego Imperator,nequemundi dominus: verum magniCarolifan-
guis,quem verba terrere non poflunt. Atque his dicb's auream veftcm exuens Eraldo
dedit.Deinde cum ñeque Francus fubueníret oblèlfis,aut fingularem ingredi pugna
auderct , neque Sigifmundus praeter querelas & ampullofa verba quicquam attenta-
ret , Grancenfes in deditionem accepit, transfugas coniecit in vincula , milites alios
nudo pede ignominia: caufaad Carolum & Sigifmundumreuertiiuflit ; atque in li
gnum recufati duelli trophauim erexit.
Carolus quoque Borbonii dux, qui olim puer in aula Ioannisfuerat educatus , 8¿ f^MefL
filiameius AgnetemPhilippifororemduxeratvxorem, Burgundorum armis circa ¿«a> admr-
idem tempus corrcclrus eft. Immemor emm affinitatis, exoppido quod Chirnonim ^ Sor^0'
4° vocant.infeftareBurgundiamcœperat, acMartiniacumintempeftanocleadmotis /ил vträ <«
fcalis inuaferat.Quod cum Philippus accepilTct fumptis tumultuarie armis in Aluer- K"*","^h'
nos duxit:ac leuibus quibufdam pracliis Borboniorum prelîît audaciam:hos quidam tiwXtbi
Boios elfe putant à íulio Caefarein finibus Hseduorum collocatos. In caftellum Dû- Kpp'"4mti
noismultife holies reccperant:lioc-BurgundinocT:ucremauerant, prafidium cum
validus flaret Aquilo clam profugit. Profeclus Martiniacum Philippus primo ímpe
tu muros irrupit , 6¿ cxfo prafidio arcem cuniculis cepit , atque отпет late regione
exuílit. Cum Franci copias in agro Lugduneníi apudArarimconfedifiedidiciflet,
pugnx cupidus ad eos properauit: quibus non expeóbntibus, pro fuo more trophxü
erexit,nec cunólatus oppidu ВеПагиШаг obfefTum iuit : florida: iuuentutis pra?fidium
5 o inerat,& ardentes bello viri:qui vbi appropinquafleBurgundos mcenibus , non tam
caute , qua m fortiter aduerterunt , eruptione facía, non paruam cladem hoftibus in-
tulcre,cxfisfupracentumexhis,quifortitudineaudaciaquepra:ftabant; maioriquc
darano Burgundos afTeciíTent, nifi Philippus cognitopericuloècaftrisfublatocla-
morc сит Atrebatibus,ac Morinis fagittariis accurriíTetjcuius tam velox fuit aduen-
tus, vtredicum in oppidum multispríccluferitj cepifletque dcfperaraoppidanorum
V
Mô COMMENT. PII VA? JE IL
falutc Burgundis fimul intrantibus , nifi receptui ceciniflet. Exin firmata obfidïonc
duobusmenfibus quaflàtamachinis mœniafunt;& fames oppidanos inuafit. Aluer-
niinterca congregan montem propinquum occupant,ac pralium Philippo denun-
tiant , magnifque rumoribus hoftem irritant. Philippus nihil cundatus, expeditum
militem è caftris educit , atque ad prouoeatores profedus copiam pugna: fàcit. Uli
mutato coníllio,non aufi congrcdi,non fine turpitudine fugam arripuere. Philippus
monte potitus tanquam vidor illic tota die conièdir, fequenti luce reuerfus in cadra
obiêflos per cuniculos prodeuntes multa intuliffe obièiToribus damna comperit:
quibus breui refarcitis ad oppugnationem iolito acrius incubuit. Milites , qui prafi-
dio inerant,fpe deftituti,ea lege deditionem feccre,vt exarmati pedibus abirent, op- i о
pídanos ptxdx relinquerent.Suafit omnia necelïkas, diues oppidum Burgundi diri-
puerc. His geftis rigente iam bruma Philippus Auaricum concefîî t,quod hodie Ni-
uernum voeänt. Hue Agnes profeda quinqué liberos fecum adduxit teñera jétate:
qua: poíbjuam in conípedum Philippi venir, diu fratris obuoluta genibus loqui non
potuit, crebris fmgultibus ac fufpiriis impedita : fed erecta tandem manu fraterna in
hune modum effari ccepicQucrar an precer incerta fum,frater¡quando nec queren-
ti iudex>nec precanti princeps idoneus adeft.Si dixero bellum iniuftum,quod ibrori
ac nepotibus intuliftbquis te mihi condemnabit'fi precabor , vt ignoícas viro , cui te
Voleté denupfi,mifericordiaexcludet ira. Infelix ego mulier, cui nec orare licer, nec
conqucri:experiar tarnen vtrumque fortuna vel inuita: tu mihi vt forori.non vt hofti zo
pra:ftabis aures:querelas primü aggrediar,in quibus no illud accufo,germane, quód
viro meo bellum intuleris: ftultc ab eo facH eft , qui te prouocauit , neq¡ affini peper-
cit,neque accepti bencfîcii fuit memor: Illud queror, illud damno,ac deteftor,quód
tam pertinaci animo bellum fufeepetis, vt placari nullo modo queas. Efto cnim irri-
tauittevirmeus,&iniuriusfuit,atcognouiterrorem, p cenas dedir,muldatus eft,fu-
perauitpcenadelidum,vaftatusager,iuuentus occifa, maior principatusadempta
parsjpetitur veniajquid amplius qua:ris ? Nulla ne ira: tux finis eft? an non-aliquando
poft vidoriam mifericordia: recordaberis ? Siccine tecum agerc Deurn velis , &: non
aliquando placatum iri ? Cundi Deum clemente, magis quám feuerum optamus,&
mifericordiam praire vindidam cupimus.tuetiam vltione perada veniam denegas. 3 o
Quid fi te Barbarus aliquis appetiíTet ferro, nunquid pepercifles humiliato & fuppli-
ciíNunc vir meus adeft.qui te pacem rogat nobiliífimo genere natusj& tu vultum a-
moues?Heu me miferam, qua: dum virum amo, fratrem odifle videor : dum fratrem
colo,virum perdo.Et quis modus erit hosinter repugnantes aftedus? Te mihi natura
fratrem dedir,permiiîîoDei hoftem fecitjhos ego tibi nepotes genui,tu horum Patri
monium vaftauifti,quorum tutorem efle decebatjergo ideirco me viro tradidifti , ve
mendiCaturos gignerem , & mea foboles tuus fanguis oftiatim quxreret panem ? En
filioli hue adefte, quin fletis cum fíente matre , & auunculum piis lacr ymis placatum
redditepatri ? Non ihtelligütpueruli fuam calamitatem,cogitafrater,qua: maiufculi
dicerent. An non te infantilis commouet artas? an nihil in te poteft frudus mei ven- 4 0
tris'anfi captiuum patrë in vincula conieciiTeSjftatuiiTefqj perdere,his non traderesî
Aut his parentis,mihi viri concedito Patrimonium, aut fi non cadit iraîn me vindica
delidum. Vtinam virgo apud te periflem,quado hax ftipendia matrimonii fero. Vt-
cunque res ierit,hos ti bi educandos ícito. Nec plura locuta, cadentibus vbertim la-
crymiSjin eiulatum fc conuertit. Ad qua Philippus: Indignus erat vir ruus,inquit,cui
pacem daremus,nifi te duxiflet vxorem. Vicifti foror,tuis precibus bellum foluimus:
iuifitque Carolum accerfîri; cui aduenientî, & multa in excuiàtionem fuam dicere
parantifilentiumimpofuit,quoniam fublato bello,non eiTentaudienda:querela?:at-
que hax addidit verba: Ego tibi Carole pacem reddo, tuifq; liberis omnia dono, qua:
de Aluernis armis quxfiui ; tu deinceps amicitiam meam txperiri potius quàm arma j ®
curato.Sic pax firmara eft , fecundum quam paulo poft in Atrebat o de concordia in
ter Francos & Burgundosconucnit, in qua ailigentem nauauit operam Borbonius
vtriq5 parti acceptus.Hçc de Philippi bellis retuhíTe iat fuerit:quorum aliqua ideirco
in vltimis reieruauimus, quia iam aliis feriptis ad noftra notitia peruenerc, quamuis
cemporepi^ceirerint;multapra:termifimus,quçnonfatisexplorata fuerunt.
iEgro-
LIBER NONV.S. г3*
^grotabat apud Burfellam Philippus morbo periculoGflimo cum Ferrarienfis vúmtm
cpifcopus ad eumvcnit: id eft oppidum Brabantixnobilifïïmum, adquod fxpe di-
ucitcrepr.ncipesfoJent,quodçdesibipulcherrimashabenr,&venationesmultipli- т*«««,
ces. Triduo cum expectaflet Ferrarienfis conualefcentiam ducis, tandem admiíTus ^í^.
eft;&aftanribusepifcopo Tornacenfi, Carolo ducis filio, arque Antonio Croio, timjnáL
Pontiñcislegationcmexpofuit,&:litcerasmanüciusfcriptas reddiflit: Quibusreci- tufo*"-
tatis Philippus ex led alo in hunc modum locutuseft : Vi&uram febrim, & me pror- T*TtmJt '
fus extinct uram non dubitabam , adeo iam vires omnes ademerat : fed tu mihi , Epi-
fcope , fanicarern actulifti cum iftoc nuntio tuo: iuuat Pon tificis animum intellexifle,
lo quem vidio (их dignitati conuenire. Nullam ob caufam tarn dura mihi & acerba
mors videbatur, quam quodTurcis inultam patris meicaptiuitatem relinquebam.
Nunc Грет concipio,& pacrem meum vltum, & reipublice Chriftiana; oprime con-
fultum iri, quado is Pontifex nobis datus eft j qui curam religionis habet ,& exemplo
boni paftoris paratus eft profuisouibusanimam poneré. Egoficonualuero,quod
minime dubito , non folum voto meo faciam fatis , fed omnia conabor exequi , qua;
Pius mandaueric, iuífitque conííliarios,qui aftabant,cum Ferrarienfi de numero mi-
litum,q ui eíTet ducendus,de machinis preparan dis,de pecuniis cogendis , de itinere
faciendo colloquium haberemec alia Philippi cura erat quam conualefcere,& fe ad:
uerfus Turcas prapararclnterea Ludouicus bello in Anglos decreto, Philippo manr
a® dat,vt&ipfe aduerfus Eduardu Angliciregni vfurpatorem, quem ipfehoftem fuum
declarairet,arma moueat. Quje res niirum in modum Philippi animum perturbauit:
Mifit tiraen ad Ludouicum rogatumnefebello Anglicoimplicarct, nevecogerec
Eduardo pacem infringere, quam fe fuaforcatqueimpulforeea lege feciílet, vt folui
nonpoíTet, nifi ante annum reuocata: eíTeanimum fibi aduerfus Turcas expeditio-
nemducere,finerecfe rem fideiagere,& Romano Pontificiobedire. Ferrarienfi ve
ro vt ad Pontifícein reuerteretur dixit;& animum fuum referrct,& impedimenta re-
gis Francia; : müTurum fe Oftobri meníe legatos Romam, qui отпет fuam dclibe-
rationem exponerent.Neque hoc fecit,cum nullam ex Ludouico certam excerperc
conclufioncm potuiífet: &c Leodienfes res moliri nouas viderentur aduerfus epifeo-
3 ° pum fuum, quibus Ludouicus fauturum fepromiferat, пес Philippus ère fuá duce-
bat epifeopum indefenfum relinquere. Hxc Ferrarienfis ex Galliis reportauitad
Pium,qui iam Pientiam fe contulerat.
iEgrocauitin AbbatiaPontifex,& artético dolore per diem no&emqjdecubuerat ргмзйп.
opprcííus;cum í'ubito exterriti cardinales peftein oppido ccepiífe nuntiant , & notos **ы
aliquosoccubuiire,fugiendumqj tetrum virus fuadent.Pontifex nihil cuncbtus,ap-
parari Ubi lecb'cáiubet,&fole iam cadente cum omni familia, fequentibuscardina- rumtdífiút.
libus iter ingreditur nó fine vehemeti dolore languens. Hic exitus delitiarum Abba- ™mdtfiri-
tix fuit, vt femper voluptatem fequitur mœror.No&e iam multa Pientiam venit,nec
«edificia fuá pro defiderio intucri potuit,dicbus aliquot morbo decumbens. Poftqua
4o conuaIuitiïnguIadiligenterinuifir,necpçnituitexpenfaru,quamuisaurifupraquin-
quaginta millia nummum in ea opera contuliílet. Pulchritudo&dignitassEdificii
moleftiamfumptusademit. Palatiumquadratum fuitnonaginta pedibusaltumex
lapide viu,),ab imo vfquead fummum ferro artificis expoIito,ad digiti craííkudinem
CLeeumfe£lo,itavtiuncl:ura;inipfaca:fioneconcurrerent, &íaxorum frontes tan-
<juamteflera;prominerent. In vértice compluuium ex grandioribusfaxis quinqué
pedibus à muro recedens,collecbs in canali tentorium aquas per fiftulas férreas pro-
culeiecit: muri craífitudo nufquamfex aut quatuor pedibus minor. Triainhunc
modum palatii latera furrexerunt.quorum aquilonare centum viginti fex pedes lon-
gitudinishabuit: orientale & occidentale duo de viginti ampli us, propter porticus
^° qua: in auftrali latere palatii quadrum exceífere: totius palatii ambitus quingen.to-
rum & quadraginta.Tum feneftrarum duo fuerunt ordines ftruâura &amplitudine
admirabilcs, tres & viginti feneftras iequo inter íeípatiodiftantes ordo vnus сот-
plexus eft : & alter totidem : tres ex qualibet feneftra viri cxtçrius proípicere potue-
runt, columnelJis inter fediuifi.-fubvtroque feneftrarum ordine ex lapide eifimi,-
li quem Tyburtinum vocant: duo pluteorum cimitia , quas vulgo cornices appel •
V г
г5г COMMENT. PII РАРЛЕ IL
lant , nobili artificio deduâa, paiatium quafi dua: corona: cinxcrum. Duxit S¿ ar-
chite&us à terra compluuium vfque quadratas columnarum figuras , fuis bafibus 8c
capituiis aptiflïme cohaerentes. Sufpendit, & in angulis palatii , & inter feneftras
pluribusin locis icuta lapidea,in quis Picolominea: domus infignia fculptorispi-
âorifque opere , auri 8c argenti , 8c aliis fulfere coloribus : ferri quoque multi annu-
li additi,& inftrumenta,quae faces ardentes nocturno tempore feruare,& quç vexilla
interdiu fuftincre poflent inic&a funt.Fuerunt & feneftrç minores in forma quadra-
ta,quç loca inferiora coUuftrarent : has cratibus ferréis côclutere.Sedilia quoq; duo-
rum graduum,& aliquibus in locis trium circumpofita ex lapide cimatiorum. In la
tere quod aquilonem fpecbt,portam in medio altiflïmam & magnifica coUocarunt, 1 9
quç prçcipua effet. In orientalilatere,quodoppidiplateamrefpicit,cum mediû por
ta renere non poffet , ad feruandam femetriç gratiam duç ianua: addi tç funt , quarum
altera muro obdudaclaufç veftigium prçfefcrret, altera ad quotidianum vfum man-
ïît aperça. In occidentali latere idem fecere. Ad quartum latus,cui meridies & Amia-
tamonsafpe&ugratiffnnusobiicitur, trisporticuserexerunt, quarum fecunda pri
mae, 8c tertia fecunda: fuperincumberent columnis innixa: lapidéis , primafub teftu-
dine alta 8c nobili deam b ulati one m iuxta hortum prasbuit amœniflïmam, altera fub
contignatione coloribus &pi&urisornatiflïma, manfionem hyberno tempore io-
cHndiffimam,pluteis,quieadvmb licum hominis cum fuis cimatiispertingerent,
eleuatis.Similisconditiotertia:,quamuislacunariminorisartificii.Hazc exterior for- 19
ma palatii. Tec-torum compluuia partim exterius , vt dixim us,aquas emiferunt, par
tim interius in aream, vt per meatum 8c glaream purgatar,cifternas implerent , quç in
palatio duç fuerunt,& tertia in horto ampliifima, & magnç familia: fuffeebra. In
cacuminetecb, quafumi caminorum exhalarunt, tics &viginti quafi turres, pin-
nis & propugnaculis piéturifque variis ornatas conftruxcrunt,qua: procul vifç, muí-
tumfplendoris 8c gratia? operi addiderunt. Ingredicntipahtiumportamaioriperi-
ftiliumaltumoccurrit&ampIum,quodquadratam ambit aream columnis fubni-
xumrniuslapidisfex 8c decern pedibus aids, 8c ad proporrionem fuç longitudinis
craflïs,bafibus,&: capùulis aptiflïme coniun&is.Hic triclinia funt &hiemalia,& atrfti-
ua, &quç medio tempori conueniant; 8c cubicula digna regibus , 8c rcrum diuerià- 3 e
Tumreceptacula fub reftudine,& fupra teftudinem fita.EfFodicntes enim palatii fun-
damenta,faxum duriflîmum ad fexdecim circiter pedes excidev unt,ibiq; promptua-
rias,ac vinarias,&olearias celias fuperindu&is fornicibus conftruxeruntmobile cer-
tc penu, 8c quod difficile queat impleri. A porta maiori ad periftilium vfque , porti-
cus fub fornice candida tarn longa patet,quàm lata funt hinc atque inde triclinia.hac
deambulataingrefllis periftilium,fiaddexteramteconucrteris,fcalas offendes, qua:
iêcunda in habitacula ducent gradibus clementibus eù citer quadraginta,quialci
quantum pes vnus eft duobus lati,longi nouem 5 quot numero funt , tot ex lapidibus
iuccreuerunt.Scalarà dextris vigintigradibus, afeendunt totidem à finiftris verfç, fe-
neftrainipfaconuerfione adiecb,qua:vtrarumqucaditumilluminet. Hisafcenfis 4»
deambulatorium occurrit,quod ex tribus lateri bu s per feneftras quadratas,& lapide
per modum er ucis diuifas in aream reipicit , contignatio defuper apte compofita , &
variis ornatacoloribus:addexteram deambulantiquadratafefc offert aula honeftif-
fîmis eubiculis duobus feruiens , quorum alterum ab occidenti lumen recipit , alte
rum etiamabaquilonelueemadmittit:&conclaue interius habet, in quo poífint
preciolarecondinnfinedeambulatoriiaulaeftfeptuagintaduorum pedu, tertia par
te fua lati tudine longior . hase oftia fex habet, duo deambulatoria reipiciunt , duo in
porticum, medium Amiatam verfus aditum praebent; reliquain duo ampia 8c orna-
tiflïma cubicula , quorum altetum ab oriente Sole , alterum ab occidenti lucem mu-
tuatur. Aulam ipfam 8c oftia illuminant , 8c feneftra: maiores in aream vería: , & dtia; 5 0
' minores , quç in porticum vergunt : caminus incft ex lapide albo ingeniofe conftru-
dus: lacunar & contignationis aptitudine , & pidurarum varieiatc confpic uum : lo
cus nullo tempori non conuenicns, excefllui frigo ris & caloris expcrs. Ad finiftram
deambulatorii conuerlus alteras offendes fcalas,quibusin tertia icanditur habitacu-
laprioribus per omnia fimiles. His dimiífis oftium ingredieris, quod deambulato
rium in
L I В E R N О N V S; *55
rium in duas partes diuidit. Exin à dextris fi placuerit, in aulam ibis,cui diximusmc-
diam porticum cohiererejàfiniftfa vero çftiuum cœna<ulu,iïue aulam omnibus ma-
iorem reperieSjCuius quatuor feneftrarfeptemtrioncmadmiitunt, orientem dua;,&:
Шаг in vicum refpiciunt,ifta; in forum.Ex aula in oratorium itur , Se habitacula in ori
entem vcrfa,id eft cubicula tria,quorum vltimum oftium haber, vt diximus,in aulam
fex oftiorum,& in porticum coharrentem , & hoc Pontifex habitauit, quod abiete
iuiîèrat incruftari,ne recentis parietis humor offíceret.Nullum cubiculumaut cami
no caruit,aut aliis,quae neceflaria viderctur officinis : fpectatu digna vbiq; laquearía,
trabes abicgna;magnitudine Se pulchritudinereípondcntes operi: aflores &tigna-,
ro cum Гио corpore, tum picturarum additamento Se auri Jaminis mirifîcum íplendoré
attulemnt : pauimenta ex lateribus perpolitis nufquam ina*qualia ; vna omniu facies:
nihil eft quodex cubículo in eubiculum , aut ex loco in locum vadehtem aut afeen-
dere opor teat , aut defeendere ; Sc qualis forma eft mediarum habitationum,talis eft
tertiarum.aut certe minimam diftantiam habent:concamerationes paululum decli-
nanr,coloribus Sc pictura carentcs,&: aflerum tantum dignitate cofpicuç. Et ñ prima
iedium gratia ( vt quibufdam placet ) luxeft, pfofe&o nulla domus huic fuerit praefe-
renda.qua; piagas caeli quatuor expeditas habet,& lumen non folum ab exterioribus
feneítris, fed ctia ab interioribus per cauum palatii copiofeadmittit , &ivfq; in imum
penu deriuat.Rcfpicientis ad occidentalem plagam ex altioribus habitaculis proipe-
zo ¿tus vitra Heinum & Senas, Sc in ipfis Piftorienfibus alpibus terminatur. Ad aquilo -
nem perfpiçientivarietascollium&iïluarum iocunda viriditas fefe offert, ad quin
qué millia pailiiumprotenfaifertur&inAppenninumacrius intuentis acies, Sc fe-
dentem in alto colle Cortonamrefpicit non procul à lacu Traiîmeno valJcm, qua;
media interiacet amnis Clanii profunditas èconfpectuûfert. Ad orientem breuior
eft profpeftus , Politianum vfque procurrens, Se montes, qui Claniam rcgionem ab
Vrcienii difterminant. Tres porticus meridianum folem excipientes in Amiata, vt
diximus,akiiîimo Se nemorofo monte vifum terminant,fubiectamque Vrciç vallcm
Se viridantia prata,coIlcfque fuo temporegramineos Se fr,ugiferos agros, & vineta,&
in praruptisrupibus arecs atqueoppidaintuentur,&balnea,quevocant Auenionis,
3 0 &: montem Peiium Radicofano celiiorem,'& brumalis oftium folis. Deerat huic fa
brica; coquinarum ftructura, domus quadrata ad alntudinem palatii erecta eft iuxta
eifter na in horto defolfam in ángulo hiemalis occafus,& in ea tres coquina* cum fuis
membris,alia fuper aliam xdiiîcata: , qua; porticibus cöhaerentes , tri bus palatii habi-
tationibus commodiflimeinferuirent,necfumo Jaborarent,nec ventis, &aquam ex
próxima cifterna funibus haurirent. Vitra porticus & coquinas vfque ad muros op-
pidi tantum fpacii fuit , quantum palatium ipfum occupauït: hic hortum plantare li-
buit , fed erat inxqualc folum , & ingens defeenfus : dedu&i funt magna fpiifitud ne
muri ab ima faxorum crepidine, Se iub columnis lapidéis , ас latericeis iniecti forni-
ccs,qui centum equis ftabula pra;berent,& officinas ferrarías: exin vacuo duodeeim
40 circi icr p ¿d и m relicto alii defuper fornices additi Se fuper his terra congefta, qua; fo-
iuma-'quaret, Sc hortum penfilemfacerct, viribus &arboribus aptumcahrionead-
iecb ne pluuialesaquç inferiores quirentteftudinespenetrare.aut humectare ftabu-
ia. Citca hortum fedilia fuere faxea , Se plutea pectoribus tenus, pinñis ornata depi-
£tis,qua*. procul vifa; fpeciem betiflimam pncbuerunt.Ingreílí palatium maiori ianua
ad boream verfa periftilium , Sc aream , Sc per pofticu infimam porticum Se hortum,
Se vltimas horti metas vno profpe&u contuentur , Se paflli placido nil pedibus cleua-
tis cunda deambulare pofllint.
Et palatium quidem ita fe habuit, cui proximum fuit templum in honorem beata; Deferipth
Maria: femper Virginis a;dificatum: quod vt eflet duplex altem inferiuy, alterum fu- *^г* F'"
j o pcrius,ina;qualitas íoli fecit. Fundamentain vifceraterrçquxfitavix tande poftocto
Sc centum altirudinis pedes non fads commoda funt inuenta, inter faxa non coha;-
rentiacum rimas efïoderentfolidum reperturi fundamentum hiatus offendereper-
petuos,&: fulphureas exhalationes, quas dum conantur obftruere , nonnulli arrifices
ruina non bene cuftodita;fcrobisobrutiperierunt: ob quam rem ек íaxo in faxum
arcus deduxere latiffimos, &: fuper his murum iniecerunt , non fatis explorara faxorú
V 3
t •
134 COMMENT. PII PAPiE IL

radice, qua: licet eflent ingentia, incertum tamen eft, quafîrmitate fubiïdeant, & ri-
mulainxdificiodemum fuborta, qua; àfummo vfq; deorfum procurrit fufpecbm
fundamenti fedem efficit: archi tect us calcem inter durefcendum fubfedifte cenfuit:
indeque rimam prodiifle, nec verendum open": veritatem dies patefaciet. Murorum
eximia fpiílítudo fuit & idónea, qua: fiiam altitudinem& duplicaros pofíetíübíbnc-
rc fornices. Ad templum inferius per portara & gradus triginta íex late patentes dc-
feenfus fuit. Duç in medio columna; vniuerfam molem fuftinuere:lumé abunde per
tris feneftras ampliores,altaria quatuor & vniuerfam xdem illuftrauit, &.fontem ba-
ptifmatis , quem eo in loco in vno ex facellis reconditum ex lapide albo nobili opere
conftruxerunt. Ipía templi facies commotionem mentis & religionis quandam re- 1 o»
uerentiam excitât intrantibus. Superior xdes centum & quadraginta pedes longitu-
dinis habuit,altitudinis fexaginta,latitudinis totidem,non fupputato eo fpacio,quod
íacella fibi vendicauere, hinc longius inde latius efficientia templum, quod vrgente
neceflitate, prçter confuetudinem, à íeptenatrionc in meridiem protenditur. In foro
quod ante palatium lateribus in latus ere&is, & calce ftratum erat, tres gradus quam
lata fuittempli facies exduro lapide produxere,quibus in templum perareamquin-
decim pedes latam tanquam veftibuli vicem tenentem afcenderetúr. Frons ipfa
templi duo & ieptuaginta pedes alta ex lapide Ту burtino fimili, & marmoreum imí-
tanti candorem veruftarum xdium prç íe formara tulit, columnis , fpiris, & hemicy-
clis,quç ftatuas recipere poflent perpulchre adornara. Tris portas habuit congrua di- zo
menfione venuftas , mediam ceteris ampliórem , & in morem cyclopis oculum late
patentem, Sc infignc Pícolomineum , & defuper Pontificale infulam corona triplici
redimitam, clauibus Ecclefia: interpofiti¿ : furgitque frons ipfa à fundamentis vfque
ad tectum arqualiter lata.Deínde víque ad fummum pyramidale accípit foimam, nó
indecoris communitam cimatíis. Reliqua; murorum partes ex faxo minus preciofo
crcueruntjverumquadrato &commodeperpolito prominentiisquibuídam tan quá
coftis i.nteríectis,qu3E pariter ínter fe diftantcs ftabilius reddercnt adificium. Ingrc-
dienti mediam portam vníuerfum templum cum facellis ¿¿altaribus in confpe&u
, datur,pra;cipualuminisclaritate,&operisnitorcconípicuum. Tres(vtaiunt)naues
xdem perficiunt, media latioir eft, altitudo omnium par: ita Pius iuíTerar, qui exem- 3 o
plarapud Germanos in Auftria vidiíTet : Venuftius ea res Se Iuminofius templum
reddit. Octo columna: fpiífitudine Se altitudine congruentes vniuerfam teftudi-
numfufténtant molem. Archite&us fundatis bafibus, cum columnas quatuor ha-
bentes facies hemicycleas fuperduxiflet,& capitula impofuifiet: animaduextit forni
ces mínus,quám par efiet fublimitatis habitutas ; erexirque fuper capitulis quadratas .
feptem pedum columnas, Se altera fuperaddidit es pitella , quibus teftudinum arcus
inniterentungratus open's error, Se ipía varietate decorum afterens : ñaues extrema:
vfqueadtertiamcolumnamaequaliterprocedunt, deinde paulatim coarftantur v-
niuerfo templo in formam femicirculidefinente : pars enim foperior ranquítn co-
ronatum caput in ardiculas quinqué diuifa, qua? à reliquo corpore exterius procum- 4°
berentjtotidem fornices habuit nauibus alcitudine pares, in quis ilcllar affixa: aurear,
Sc color impreilus aereus veram cae'i facicm çmulabantur. Reliquas nauium tcftudi-
nes diuerfis coloribus appinxerunt, Sc columnis.quas diximus , ad corrigëdum erro-
rem additas cum capitellis fuis,porphyrii Se aliorum nobilium lapidum addidere co
lores: columna: inferiores naturamfuam feruauerclapidis albi : Parietes templi, Se
reliquum omnc corpus candore mirabili reiplenducre. In a»dicula,qua: media fuir,
epifcopalem cat hedram Sc canonicorum fedilia ex materia nobili,arte quam vocant
Tarficam, fcuipturis Sc imaginibusinfigniacompofuerunt:inreliquis quatuor al
taría pictis ornata tabulis crexerunt,illuftrium,quosSena:produxeruntpicl:orum
operibusrln ea,qua: fecunda eft à finiftris cathedra:, diuini iàcramenti conditorium у о
ex albobpidefculpfere, artificio non ignobili:nec vllaardiculaeft,qua:fcneftram
nonhabeat latam &akam columnellis,&fIoribus lapidéis arrificiofe compofitam,
vitro, quod chryftallinum vocant, occlufam; funt Se aliar quatuor feneftra: fimiles
fub nauibus extremis , quibus fulgente foie ranta lux admittitur , vt qui templú inco-
lunt, non domo lapídea, fed vitrea fefe clauíos exiftíment. Duabus columnis , qua:
, - próxima:
LIBER NON VS. ijy
próximas portis adfunt,duo adhèrent lauacra.ex quis facris Ce ly rnphis afpergunt in- .
gredientes,non vilis opus ingenii. Altare maius inter duas columnas vltimas fuum
eft,adquod quatuor gradibusafcenditur.Sacerdos&miniftri cum rem diuinam fa-
ciuntàtergo populumhabent,cantores à fronte iuxta Pontiflcis cathedram : funt &
alia duo altaria,quae multitudini feruiant in inferioris жdis corpore. Et in parte dex-
tera facrarium conftructum eft.In finiftra turn's campanaria,cuius altitudinem cen -
tu &ièxaginta pedum conftituerunt,ei adhuc pars tertia defuit: deduxerunt &ab in-
ferioriremploàfiniftris&àdextrisfcalaspermuri fpiflîtudinem adaedem fuperio-
' rem,&deindeadte£ti fummitatem in modumeoclearum cétum triginta duos gra-
xo dus habentes.Fuit& in foro iuxta palatium puteus profundus aqua: viu'ç, cuiusos -
pulcherrimo lapide adornarunr,adiectis columnis,qu2e trabem lapideam ingenióle
îculptam füftinercnt,& catenas &: fitulas hauriendis aquis neceflarias. Hçc omnia à
iundamentisvfqjad fummum triennio perfecta funt, excepta turri campanada,
ûarnondumeratabíoluta.
Multa aduerfusarchiteftumPontifîcifuggeftafuerant,qui & infîdelitcr egiíTet, ?'
&erraflètina:dificio,& quifumptum operiso&o aut decern millibus aureis aefti- a«£dun.
maflet, fupra quinquaginta millia confumpfiflet: qucmlexEphefiorumrefarcire t0Pre dleor*
impenfas ( vt eft apud Vitruuium ) praxepiûet. Bernardus hic erat nationé Florenti-^^'"".
nus ablèntcm cuncti lacerabant. Pius infpectis operibus, & omnia contemplatus, **»,.<5r«tt
xo accerfiri hominem iuffit ; cui poft dies aliquot non fine metu aduentanti, qui Ce FJ¡T-"" x"
multis criminationibus delatum nonignoraret. Probe,inquit, egifti Bernarde, qui J
nobis de futura operis impenfa mentitus es : fi verum tiixifles , nunquam nobis tan -
tum auri exponendum fuafifles,neqj hoc palatium nobile,neqj templum tota Italia
illuftriffimum modo extaret:furrexerunt tua fallaciaprîeclanflîma hçc a;diricia,qu£e
cunctilaudant,paucisexceptis,quoseditinuidia:liuor. Nos tibi gratiasagimus, 8c
ф inter omnes architectes noftri fa:culi pra:cipuo dignum honore cenfemys : mffit-
que omnem homini reddi mercedem,& vitra centum áureos, & veftem coccineam
dono dari:& filio quasoptauitgratiaselargitus eft, &nouis eum prafecit operibus.
Quiaudito Pontífice ргге gaudio collacrymatus eft. Pius vt templi dignitatem, ас
3 ° nitorem feruarct huiufcemodi decretum edidit. P i v s Epißopusfiruusferuorum
Deiadfuturamreimemoriam Jnhoc temployquodBeata <Jtfaria Virgiai Domini & Dei пв-
ßrigenitriciereximus,drdedicauimus , nemo mortuumßpelito , excepte tumults , qui facer-
dottbus & epifeopií aßignatifunt. Némo candorem parietum atque columnarum violâtо : ne
mo piíturas facito: nemo tabulas appendito : nemo (apellas plures , quamßnt, aut altaría
erigito : nemo formam ipfius templi , fiue qua fuperiut , ßue qua inferius eß , muta-
to. Si quis contra fecerit, anathema eßо , filius Romani Pontißcis , excepto mortis articulo,
auttoritate abfoluendus. Datum Pientia Anno incarnationisDominica <JMtlleßmoquadrtn~
genteßmo fexagefimoficundo , fextodecimo calindas Oftobris Pontificatus noßri anno 1461.
quinto, -¿üdificauit Pontifex 8c domum iuxta templum à finiftris , in quaprar-
40 pofitus 8c canonici commode habitarent , 8c per ianuam quandam paruam
eorum caufa in latere templi dimiflam , ad nocturna diurnaque muñera nulle
impediente procédèrent. E regione palatiiinteriecto foro domus antiquafuir,
quam pretor &rcliquimagiftratusoppidi incolere confueuerunt: hanc Pius coe-
mitjdiruendamq; Vicecacellario ea lege tradidit,vt palatium ibi epifeopale cóftrue-
ret,ac beata: Maria: virgini dono daret.Emit & alias ¡edesciuium oppofitas vltra fo
rum tempIo,quibus dirutis tertium a:dificari palatium iuífit,cum pbrticu &aula ma-
gna,&cubiculis,&armamëtariis,&turri,qua: campanis &horologio feruiret,&:car-
ceri magiftratus vrbis,vr hic habitaret, 8c cófilia ciuium fièrent, conduxitqj operari-
os,&partem magnam mercedis tradidit,volens quatuor nobilibus a:dificiis circum-
S o dari' forum.Fuerút & alie domus magnifiée in oppido coftrucbe.Cardinalis Atreba-
tenfispoft vicecancellarium altas & ampias xács a:dificauit: deindethefaurarius:
poft eum Gregorius Lollius fundamenta iecit. Primus omnium aptiflîmam &pul-
chram domum conftruxitcardinaüs Papienfis quadratam 8c infularem: Mantua-
nus conftru&urus aream emit:Thomas quoqj Pótificis cubicularius, 8c plumbi mi -
niftrij&plurcs oppidanideiectis antiquisdomib.nouas erexerunt, vt nufquam prior
V 4
цб COMMENT. PII РАРД II.
oppidi facies appareret. In decollatione beati Ioannis Baptiftae Pontifextemplurn,
&: altaría per cardinalem Oít,ienfemdedicauit,&perfeipfum maioris ara: frontera
inunxit,& reconditis in eaSan&orumreliquiis, figillum adiecir, ac Cluünumepi-
fcopumloanriemCinugiumnobililoco apudSenenfesnatumilluctranftulir,&no-
- ua» fponfa: virum dedit, Clufinis Gabrielem Picolomineum ex ordinc Minorum,^
qui obferuanteshabentur,prafecitantiftitcm:Et paulo poft Hiipalcnfiarchiepifco-
"po in ea ipfa arde per cardinalem Portucniem coram fe cófecrato, fua manu mitram
impofuit,& bencdixit.
Dmtrficer- Oppidani diuum Matthxum Apoftolum pia religione colunt; & ineiusfeílo,
HKt¡*m,& quodSeptembriocolebant,frequenteshabentnundinas,& premia curfu certanti- io
tênfluià* bus ponunt.Pius vt fe prajfente celebrius agercnt feílum, cofulares omnes ciues no-
aorilus™' uavcftedonauit,&pecuniam dedit ad fumptus neceflarios. lili curforibus equis
ргагтга pofueranr,afínis,viris,qui pedibus currercnt,& pueris. Vbi dies ftatutaillu-
xitjfummomane res diuina in templo coram Pontífice ingenti populi deuotionc
perada eíbmultitudo dcinde extra oppidum in tabernacula íe recepit, inquis cau-
pones triginta magnos boues ab aratro receptos coxerant,&animaIia multa minora,
qua: omnia vnicoprandiovoratafunt.Deindevfqjad veíperarri emundis vendun-
difq;rebustempusdatum.Poílha;cequisafljgnaticarceres,&íígnum currendi da-
mm,fpe¿hculum vilius reddidit velocitasimpar,&finecôtentione victoria.Alexan-
dri longe poflrfe dimiffis acmulis primus ad metam equus nullo infequehte peruenit. LO
Inter afinos magna concertado fuit,& nunc vnus, nunc alter preceífit crebris ver-
beribus ftimulatus.Iuuenes robufti & agiles,& qui fxpe in ftadio cucurriflent, com-
plures in curfu certauerunt.-pluerat aliquantulum & lubricum erat iter, nudi curre-
bant,& nunc vnus,nunc alter pranbat; eratqjfajpeviderelapfu pedum nunc iftunij
nunc ilium in terram cadcre.ac luto prouolui,& qui erant vltimi fieri pripres.Stadiis
perhuncmodumquattuorvfqsadportamcurfitatumeft, minimo inter vi£torem&:
vidtos fpacio intcrcedente,ita corporibus luto fœdatis,vt internolci non poíTentau-
dices Sarteançnfi,qui primus fuerat,dedere premium, fuerorum curfus fpe&aculis
omnibus preftitit:multi fucrunt in itadionondumpuberes,qui nudi profilientes ac-
cepto figno,dum alius alium precederé conatur, mira contentionc decertant, nec 3°
pedes è creta tenaci tollere poíTuntjnunc deficiente ípiritu labuntur, nunc anhelitu
refumpto confurgunt,&his parentes,illis fratres adfunt crebris cohortationibus am
inos excitanteSjCurriturcirciterfiadiumvfqiadportam oppidi inter plures ñútante
victoria, qua: tandem Pienfi ceífit, qui humeris frequenti turba fubfe-
quenti domum delatus отпет viciniam la:rificauit.HçcPon-
tifex non ípecbuitífed cum Cardinalibus interea
í de publicis negotiis con- ' \ ~
fultabat.
COMMEN-
COMMENTARIORVM
PII II. PONT. MAX.

LIBER DECIMVS.
E g a T i Bohemorumdumhax geruntur, Pragam reucrfi , quç b»w>«w»
cum Pontífice Roma; geflerant régi enarrauerunt. Illcconuen-
tum regni ad profeftum fan&i Laurentii iuffit adeffe. Con- flmm,
uenere fréquentes hajretici & catholici, plures tarnen harretici»
rexinconcionem prodiensè fuggeftu iîbi Se coniugi apparato,
iuffit oratores,qui Roma; fuerant, cunéra quae gefferant expone-
re,& mandata Pontificis referre. Procopius,& Cofcaomnem
rei feriem ex ordine narrauerunt,nec quicquam mentiti funt. Quibus fînem facien-
tibus:Miramur,inquitrex,ftudium Papa:,quiregnum hoc multo Jaborevix tandem
io percompa&atapacatum,atquevnitum,turbare&difiungereconatur. Concilium
nobis Bafilienfemaiorisau¿tofitatis,quámipfe eft, &rantecefler cius Eugemus co-
pa&ata dederuntmon eft eius auferre quod maior conecílit. Si licet Papa; deftruere
quicquidantecefloresa;dificarunt,quis eritin fiia iuftitia tutus ? Accuíamur tanquá
juramento in noftracoronationeprxftito non fecerimusíatis: quid iurauimus nifi
haereticamprauitateme regno noftroproculabiicere? Scitotenos infenfos ha;reti-
cis efle:at compa&ata noftra,& communionem vtriufque ípeciei,vt Papa exiftimar,
nunquam putauimus ha;refim íápere,qua; fundata eft in Euangelio; & praxim Chri-
fti,&Ecclcfia; primitiuç imitantur,& nobis tanquam priuilegium noftra; virtutis per
magnamconceíTafynodum.Hancigitur comunionem abiicere iuraffemus ? mini-
10 me quiderimmo vero in eadem nati,educati,& in banc víqjregia dignitaté prouecb",
eá quoad vita fuerit comes tenebimüs,&defendemus:& in ea tande moriemur,exe-
plum noftrú,contoralis noftra àdextris fedens, & liberinoftri, &amiciomnesfe-
quenturmec credimus aliam effc viam falutis animabus noftris, quàm copa&ata tc-
nere,&:iuxta Saluatoris inftitutionem vtraqj vti comunione. Quarrimus autem ex
vobis Bohemijfi quis propter compactata nobis regnove bellum indixerit,quid ani-
rnigeratis.nobis an illis auxilio eritis^Tum Coica cum ha;reticis, quorum numerus
eratmultus,confultationchabita:Rex,inquit, percupide audiuimustecumliberis
& vxore noftra; fidei confortem cfle.Nos tibi adcompadatadefendenda , regnum-
que coníeruandum,non res tantum,ied corpora quoquedeuouemus : & gratias tibi
3 o agimus,quitaleminduerismentem,qualem paulo antcdemonftrafti. Tum rex ad
carbólicos verílis.Et quid vos,inquit,refpondetis? Aderant Vratislauienfis, & Olo-
micenfis epifcopi,& multi barones,& nobiles,ac ciuitatû legati, qui Sdenconi Stcr-
nembergiohocrefponfumcommiierunt.Nontefugit,maximerex, nihil nobis ha-
âenus cu m tuis compaftatis fuifle commune,neque deinceps ea curabimus:ied fic-
ut in vnitate & obedientia fanЛаг Romana; Ecclefiç cum noftris progemtoribus in
hancvfquediemviximusn'ta &:in futurum viuere aemori eftanimus : & ficuttu
fidem tuae natiuitatis feruandam putas,ita Sc nobis ipfi de noftra faciendum inftitui-
raus. Petis quid facturi fimus, fi propter compaäata bellum ingruerit. Praîdeceflo-
restui Bohemia; reges nihil quod arduum effet, abfque noftrorum progenitorum
40 confilio ftatuerunr. idem, te faceré erga nos in compa&atorum aeeeptationedece-
bat:tu fine nobis ea feruarc decreuifti,illorü ergo auxilia exquirito, quorum confilia
fecutus es.Nos tarnen tibi Sc rcgno,vbi honor Dei Sc iuftitia nonlxdatur, haudqua-
quam deerimus.Rex eo refponfo minime contentus,cum aliud poftularet, obtinere
nonpotuit, dimifitquc concionem: precepto multitudmi dato, vtpofteradiead
audiendum Fantinum Apoftolica; fedis nuntium conuenirent. Interea multa
t38 COMMENT. PII РАРЯЧН.
régi de Fan tino relata fuerant,qua: animum eius ofFenderant, non Pragç tantum,
verum etiam Roma: gefta, ñeque id Fantinum latebat, qui per amicos fepecom-
monitus fuerat, vt clam recederet , nec iram regis experiri vellet. Illc hinc peri-
culumreputansfimaneret,indededecus,finonexpoiîta legatione abiret, vitç pu-
dorem pra:tulit;vocatufq3 venit in concionem.' Quo vilo rex vultu paululum mu-
tato:Fantinum,inquit,audiamus tanquam Papa: nuntium , poftea aducrfus eum
vtprocuratoremnoftrumaliquaproponemus: nec tarnen locum nuntio dignum
i dédit.
ттшпл- Fantinus vbi dicendi copia fatta:Lexeft,inquit,gentium , fereniifime rcx, omnes
'Zé nunt,GS e"am bai baras & crudeliífimas gentes millos , libere & abfq; vilo timoré, i e
тя cum rige fuorumdominorum exponere mandata. Deinde refponfo accepxo abfq; vilo im-
£ohmu,& pC£jjmento domum redire pofle:hanc vt mihi legem Apoftolico nuntio ferues peto.
t'lrßdL Annuit rex.Fantinus dicerc orfus,multade bono ohedientia: diíputauir, oftendens
vnumefle principem in Ecclefia militanti oportere, qua: triumphantis inftar c5dira
eílét,& hoc Romano Prafuli munus datum , qui primam teneret in orbe fedem : ab
со ligandi foluendiq; poteftatem in отпет Ecclefia deriuari:eiq; cuneros reges , ac
populos obedire debere;qui regni çterni cuperet fieri participes, &: coheredes Chri-
ítí:fcciíle id olim Bohemia: principes, duces, ас reges , пес vllum tota in Chriftiana
fbeictate populum inuentum, qui Romanis PÓtificibus magis deditus , & obediens
füerit,quám Bohemicus:Floruifle tune miris modis regnum,viris atq; opib.abüdaf- 2.0
íc,& concordia gaudensa:dificianobilirIimaconftruxiíle:ornaírctempla,bonarum
artiumftudiaadfetraxiffe. Succeílu deinde temporis humani generis holte procu
rante, furrexifle inBohemia viros peftiferos,qui primç ièdis mandata dicerec cotem-
nenda,&adfuumfenfumfancta interpretantesEuangeliafanádoctrinamrcfpuerer,
Iacobellum,Ioannem,Hieronymú,Conradam,&:Rochezanaín, quorum petuerfo
dogmatc infecta regni multitudo ab obedicntia fui paftoris abierit, 8c arca Noe reli-
querit,extra quam non inueniturfàluSjdicens commun ionem fub vtraq; fpecie ad
falutemneceíTariamefle,&multos alios errores prcdicans. Hincmutatam regni fa-
cie,propace bellum,pro diuitiis pauperiem, pro doctrina ignorantiá^pro decore de-
formitatem,tanquaminobedientia:ffip¿ndiafubintraire.Pa:nituiírc tande fui erro- 3©
ris Bohemos,ac de reditu admatrem cogitarle: conuenifle cum Bafilienfi сбсШо vt
reconciliarenturEcclefia:,concordiamquándaminiuiííe, cui Cópaclatorum indi-
derint nomé.Indulfiffe pro fuá benignitate Bafíliéíé cócilium Bohemis,ac Morauis,
quidupliciscomuniónisvfumhaberent, vt in eo quoad viuerent perfeuerare pof-
j[ent,etialaicis;dummodo de precepto Domini effenÔ crederent ,autad faluté ne-
ceíTarium;necparuuloscommuniearér,neq;inuitosad duplicem ípecié compellc-
rent.Nihilferuan'eBohemoseomqua:promiiêranr,amifirlepriuilegium:copaâ:ata
extinctaefle,&iapauciífimosillorum viuere, quibusindultafuifíent, propterquas
res,& Ii diligentia tegum pax poftea de temporalibus rebus in regno reformara rue-
ritrde fide tamen,ac rcligione in cam vfque diena femper manfifle contentioncs,nec 40
vllamfuifTe in facerdotioquietejfed alteros altcris maledixifle, &ha:refis imputaf-
fe crimen:regem ea videntem mifiife ad Pontificem maximum legatos , qui compa-
£tata confirman aut innouari peteren t: Pontificem, cui effet fui gregis cura , re in A-
poftolicodifcuíraíérfatuinutiliapericenfuiíre,neq; arbitratum filiis, quosdiligerer,
poftulata noxia coóedenda forejcaufas plurimas adduxifle, quç cöpaclatis locú elfe
non fifterebmündaife lègatis regi,regnoq; vt fuo nomine compactatorum obferua-
tiam iiîterdicerent,fe quoq; miflum efTe vt idem faceret.Hortari ergo fapientiam re-
gis,vt iuramenti,quodinfuacoronationepra;ititiiTetmcmor effet: hxrefîm отпет
ex Bohemia repelleretîCommunioném fub vtraq; fpecie relinqueret: Romana: & v-
niuerfalis Ecclefia: ritû imbueret. Summo Pontifici quam verbo promiferar obedi- î<*
entiafacto pra:ftaret,Sacerdotes rebelles decano Pragenfi traderet coerccdos:audi-
ret cum toto regnoPii paftoris voce: feiretq; ïlluhi Bohémica: gentis amantiflîmum
effe,qui& in Bohemia ah'quando con ueriatusfuiiièr,& hiftoriamBohemica barba-
refcriptamRomanoilluftrauerrteloquio,nohfiri'e magna regni laude: nihil Pium
magis cupere quàm veram Bohemorum falutem : átq; ideirco non qua: placèrent
multitu-
LIBER DE CI MVS. ii9
mu!titudini,fedqux forent vtilia prscepiflbHortari omnes ígítur & barones,& no-
biles^ popuIares,vt iam tandem compacbtorum reli&o fermcto ad vnioncm iàn-
cbe matris Ecclefiç reuertantur,& integram Pio Pontifici obedientia reftituant, qui
regni neeeifitatibuspie,ac benigne confulturus fit. His di&is hajreticorum animi
admodumconfternatifuerunt.catholicorum eredti: exiftimantes regem mandata
Pontificis haud quaquam negle&ururmfedcontraeuenit. Nihil perfidia regis muta-
raeft3quamuisprodiitqua;latebat.In Fátinutn virus euomit, &multaminaws pro-
ditorem mum compellauÎe&endumqjdixit.Ad quern Fantinus ford &cóftantí
animo,Yt qui nihil mod timeret: Corpus mihi rex,inquit, auferre potes, animam no
i o potcs:fi vitam perdidero temporalem,acquiram aeternam pro vcritate moriens : at-
quevdnam tanto me facias honore dignum.Mififti me fateor procuratorem tuum
ad Romanam curiam,gefli fidelem procuratorem,nunquam prauaricatus fum,dili-
genterabfoluinegotiatuarveracem me Temper inuenifti3& confultorem tuis rebus
vtilem fime audiuüTes.Huc modo profe&us,non tuus procurator, fed orator fummi
Pontificis aduentaui.Dixi qua; ab illo mandata funtjeafi molefte fers, nihil eft quod
mihi fuccenfeas,cui neceife fuerat obedire. Rogaui ab initio, vt mc tanquam lega-
tumcommuni lege loqui permitteres,&: patienter audires: annuifti. Si quid dixi;
quod tuas oiFenderit aures,iu/Tus dixi:tu fi iapias in partem cun£ta recipies meliorc,
nec Romano Pondfici aduerfaberis, cuius funt longiffimxmanus, & nihil eft eius
bo au&oritati negatum. Nofti iuramenrum tuummoli pro tuo arbitrio interpretad, cla
ra funt verba,&: commento non egent.Huífitarum hasrefím abiurafti,&obedireRo-
manoPonrificita&isiacroian&isEuangeliispromififti. Extant documenta publi
caron potes dicere non dixi. Vis compaótatainuitoPontificerctinercíRebelliohec
eft,non obedientia. Dici s communionemfub vtraq; fpecieadfalutem eíTe necefla-
riam,& in ea te velle mod profeíTus es. Hxc eft Huífitarum híerefis. quid poíTum di
cere nifi teclîèrelapfum in errore,que abiurafti.?Vide quid agas:N5 feret ifta Pi9Po-
tifexjhabet arma,quib9rebellionc tua coerceat,regno priuaberis,&taquam periurus
& harreticus extra Ecclefiam fies,& in hocfçculo infamé te reddes , in altero gœnas
dabis impietads.Caue ne te his malis obiicias.Subiice te Deo, & vicariu eius ne con-
3 ° tépíens:Plura fuerunt inter Fantinum & rege verba contentionis,qua; alter in al terú
ftomachatus euomuit: tandem concio dimifla eft, & Fantinus in diuerforium fuura
feceífit.
Rex inter proceres,qui fecum remaniere: Audiuiftis, inquit, amici quantum ho- RqUinTi.
die Fantinus honorem noftrum lacerauerit,& quo paciónos Papa vituperet? nemo *'пит,&А
veftrum condoler nobis: pudet viuerc nifi adueríus Fantinum talia prxfumentem f^!'^[tt
vIcifcamur.Nulla nobis maior curaeft,quàm honorisjhunc vitíeprxferimus ; vt fer- мм.
uaremus honorem,corpus noftrum mulris periculis obie¿tauimus,idem feccre pra;-
deceflores noftri.nunquá Bohemia; reges honoris ftudium abiccere. In Apoftoli-
caíedepluresfederuntapoftata; viri,&:nequam;fan¿tam appellant ièdem, nos non s. ju».
40 probamus.In vnione fidelium iancb fedes exiftit,quam Roma; quxrere no oportet.
Et multa in hune modum ore polluto, & venenato turpiifima eru&auit verba. De-
indein vigilia AiTumptionis beata; Maria; Virginis Fantinum incarcérera rapi iuf-
iït,&: in vincula coniecit arc~tiffima.Procopium Rabefteynum cautionem dare coe-
git,quod propriam domum no exiret,& officio cancellaria;priuauit. CraíTatus &iñ
pluresfuiflèt,nifi motus in regno timuiíTet,qiuaplurimi ex catholicis barones abe-
rant,qui pro détends arma cepiilent.Epiícopi Vratislauieníis,& Olumicéfis vbi Fá
tinum captum,&Procopiumdomiretentumagnouere,infalutato rege, ad fuas ec-
cleííasreuerterunt. .
Poft dies aliquot iuífit rex presbyteros catholicos ex tofo regno primores ad íe лишеота.
5 ° proficifcirconuencre viri quatuordeeim & feptingenti in caftello Pragenfi terrore ^J^j^p
plenijtanquamadcçdem vocati eiTent.Decanusecclcfia;maioris& archiepifeopa- thoiutrum
tus admi niftrator multa locutus aduerfus perfïdiam Huifitarum , cohortatus omnes
vt in vera religionecoftanterpermanerentrfexta feria rcdiuinamfumma deuodone
pcregit,& Spiritus faneti gratiam inuocauit, qua; aduerfus iram regis pauperesià->
cerdotes protegeret.Quod cum animaduerdflent Huflita; id ipfum die iabbati in o-
Mo COMMENT. PII РА VM II.
mnibus fynagogis fuis focerunt.Cum dies conftituta vocatioyis adciTet , fummo di-
luculo catholiciecclefiam Pragenfem petiucre:dccanus eos in faccllum fan£H Ven-
ceslai accerfiuit,& quomodo fe corara rege deberent gerere commonuit, & qu ibus
loqui licerer,quibufve tacere necefle foret oftendir.iu ífírqj ne vcl minimam qua'fti-
unculamcumaduerfariis inchoarent.Quodfifurere,autinfanire regem conringe-
ret,& in aliquos manus iniicere,fcirent in multis membris vnum tfle corpus, neque
vnum pofle tangi,quin kederétur alterum;opponerent fe omnes pro falute vnius vel
minoiïs.Promiièreomnes,verum non fine lacrymis,acfingultibus, proftratiq;corä
patronis regni Bohemia; fanótismartyribus, & confefloribus aduerfus violentiam
perfldi regis furFragiumpeciuere;moxq;trini&trini tanquamin pompa proceden- 1 9
tes ècaftelloPragenfivfquein regiamperuenere:&aliiquidemflebant,quódadvi-
•étimampergerent,aliiridebant.Pra:ueneratiamRochezanacum multitudine fuo-
rumcomplicum,S¿ latus ftipabatregis.Poftquam omnes afTuerc, quosregiaiuffio
defideraueratjrex ex alto folio in hunemodum locutuseft: Quantum vires fuppe-
tunt nobis regni gloriamampIiamu$,&:pacemfouemus: vos autem facerdotes iur-
gia inter vos excitatis,&alteraltericompingitisha:reiîm,defuncl:is fepulturam ne-
gatiSjViuos ab Ecclefiarepellitisjfufpeclarum mulierum confortio facerdotium vc-
ftrumfœdatis,teiTeraluditis,&aliamulta,qua:horremus dicere,nefandaperpetratis.
Nifi alios indueritis mores,ibimus obuiam nequitia; veftra;,quando iudex abeft, qui
vos coerceat fpiritualis.Praxipimus autem vobis,vt compa<Stata,qua; pro pace regni zo
noftrispredeceíIoribusBáfilienfc conciliumindulfit,inuiolabiliter'obferuetis. Si
quis contrafecerir,noftram in fe iram prouocabit: neq; cnim pafluri fumus , qua: Si-
gifmundus, Albertus, & Ladislaus reges audoritate Apoftolica conceífa laudaue-
runt,veftriscontentionibusinfringantur.SeceíTere hisauditis paululum catholici,
atque in hunc modum rcuerfi refponderunt. Ingentes tua; maieftati gratias agimus,
maxime rex,qui nos tranquilla pacegubernas: vtq; multos annos id agas Deum pre-
camur.Non imus infidas multa per facerdores mala patrari.-nnm quç multitudo eft,
& malorum confortio non feedatur? Odimus malos , & tarnen fine maliseíTe под
pofílunusjnec feimus qui fint mali,fi quos ex nobisra'facere quç dixifti,indicarc cu-
raueris,noneritimpunimmfcelus,necaucbritaspúríiendi abeft. De compacbtis 3 o
dicimus idem,quod pridem regni proceres per te rogati refponderunt, nunquam il-
lis eguimus,nec egemus hodie,nec Romana fedes illa vnquam concefllt , Bafilieníé
tantum concilium indulfit.Vtrum autem quibus indulta fueruntiuxta conceffioné
illateneant,Deusviderit. Paçem quam dicis compaérataprafeferre, Iibenteram-
pleclimunat quod nobis ad ¿eternam vitam prasfidium aliquod afterant, non intelli-
gimus.De maieftate tua illud nobis perfuadcmus,quod venerabilem ecelefiam Pra
genfem in fuis cçremoniis non impediesjneque alium ritum nobis inculcabis,quàtn
noftris maioribus ab Apoftolica fede traditum.Illa cft porta c£eIi,mori prxftat.quàm
illi contraire.Hçc adminiftrator nomine omnium locutus,cum finem dicendi fecif-
fet,verfusad fuospercon£ratuseft,anplaccretquodpro omnibus refpondiiîet. qui 40
vnavocedixerunt;Placet,&inasternumplacebit.Infremuitrex tantam in iâcerdo-
tibus catholicis conftantiam atque concordiam intuens; protulitq, litteras quafdam
cafu repertas,in quibus feriptum effet regem in Apoftolicos fieuire legatos, ас hxre-
ticum fefe declaraffc-Michael quidam Vicarius Ecclcfix Pragenfis ad fororem fuam
Huifitarum labe infe&am mifiife hancepiftolam ferebatur, Is fuo bono non adfuir.
Rexfaspius verba epiftola;recitauit,&grauiterqucftus eftquod ha;reticus vocarc-
tur,qui numquam reftitiiîct Apoftolica; fedi,quamuis noIuiíTet ab indulta commu-
nione ccifare: voluifle feDeo magis quàm Papas obediremec fe Fantinum tanquam
Papa;legatum,fcdquafiprocuratoremfuum&proditorcmincàrccrem conieciiîe,
iulîîtqjneproeiusliberationefequifquam interpelIaret.Cui adminiftrator: Scimus f о
inquitjvenerabilem Fantinum verum fuiilè Pii Papa; legatum,& mandata eius ad te
fîdeliter detuliiTe.Cur autem tam probrofe comprehenius fit,ignoramus. Tum rex;
fi alius,air,tantis nos contumeliis quantis Fantinus affeciflet, non vixiflet in horam,
atque his dicb's Michaelem intercipi mandauit,& ad ie duci,quod verum fadum fit,
nonhabemusexploratum.DimiiTaeftconcioeius dici, пес permiífifunt catholici
ex Praga
f
LIBER DECIMVS. 141

ex Praga récedere. Itcrum regis edicto conuenerunt;& iterum de compadatis fa&a
eft men tio; nec potuit rex cxtorquere,vt catholici ealavidarent. Ibi Rochezana An-
dream queudam presbyterum , quod fibi non obediret , celfitudini regie; accufauit:
eui rex,vt tibi omnes,inquit,obediant iubes,& tu neroini vis obedire : Stomachatuf-
quc Rochezanam & conuentum dimifit.
Cum eiTet in carcere Fantinüs, acceflît ad eum rex, & inter loqucndum cum nul- **-
lum poiTet ex captiuo hum i le verbum extorquere : Vix me,inquit, comineo, quin te "mí^ümi.
meis manibus ftrangulem:cuiFantinus:tortoremaliquem,ait,expe&abamteterri- tas, «я/?„е
mum,ac viliffimum,qui mihi vitameriperet.fi Übet manus regias ad hoc opus exten- „Zu^fa
X o dere,honcftiífimemoriar,fedinuidebishancmihigloriam. IntcreaLudóuicusBa- мог.
ioaria; dux , &: alii multi regem coarguetunt , qui legatum Apoftolicum aufus fuiflèt
comprehendere , neq; animaduertiflet quata fibi &C regno ex eare poíTent fuccreíce-
re mala : quibus exterritus Fantinum tandem poft tres meníesin carcere maceratum
ad Ludouicum mifit,& illc ad fummum Pontificem liberum ire iuífir,adhibito lega
to^ ui ei tutum iter praîberet,& regem quoad poflct reddcret excufatum. Vnum hoc
loco haudqiuqu im fuerit prxtereundum,quod Fantino miraculofe quodammodo
accidit. Pridie quàmiretin concioneaudiendus in interiori cubículo diuerforii fui,
qux diirurus eilet medkantem , homo conuenit ignotus obuoluto capite , iuflitque
cubiculum egredijegreíFo iàcculum fcripturis plenum obtulit,atque abiic.-in eo Fan-
2,0 tinus quinq; & viginci áureos repperit & complures Bafilienfis & Cóftantienfis con-
cilii b ullas,quas poftcra die in conuentu publice recitauit. Quoniam & communio-
nem vtriufq ue fpcciei damnabant,& quomodo indulta fuiflènt compa&ata manife-
ftabant,errorefque Rochezanç & Huífitarum omnium viuis rationibus euincebant.
Pius Fantinum reuerfum magno in honore habuit,&dignumepifcopatucenfuit,
cui ad martyrium pro veritatc tuenda fanguinis efFufio non animus defuiflet.
Dum Bohemus in Praga pro compa&atis anxius hçreticum iè declarat,in Auftria лфшл
nouus exoritur motus. Extraneus miles qui fratribus Federico Imperatori,& Alber- ^jS?
to duci ftipendia fecerat,cum mercedem confequi non poflet,ad pradam fe conuer- imper»to-
tit , Sc occupatis quibufda munitionibus nihil in prouincia tutum reliquit : nemo ex- T¿¡¡¡fy¡¡~
3 ° traoppidaiter habere potuit, qui none veftigiocapereturrcrailarivbiquelatrones, mnfium.
rapere,occidere, villas atque ecclefias incendere,nullum fcelus non admitiere. Res
Viennenfi populo valde molefta, qui nifi externa in dies afFerantur alimenta propter
multitudinem fame perit. Vociferan ergo toto plebs oppido,Imperatorem accufarc,
regionisprincipcm,quifpoliationesnoncohiberet,adire,fenatum annonampetere,
pnncipem nifi pacemfoueat,mutandum dicerejalii Albertum, alii alios accerfendos
contendere,qui latronum moleftias auferant. Senatus.qui eiTet Imperatori amicus,
plebis impetum cohiberc,annonam fubminiftrare, Imperatoris tueri caufam , malq-
rum culpam in alios retorquere. Interea Nicolaus Holzer vnus ex Ínfima plebe, tç-
nuicenfu, atque ipfapaupertateaudentior, &cui nullum fcelus nimis atroxvideri
4o poíTet,concitato inopum vulgo; iuiîîfqucfuis fimilibusarmacaperc, magna plebco-
rum ftipante caterua pratoriurn adit , fenatumque omnem de falute vrbis cogitante
inuadit,& quatuor primores in carcerem coniicit, reliquos fub cautione fideiuiToria
domum rcmittit,& vrbis regimen occupât, ipiè ductor populi , & quafi dictator qui
dam errc&us. Ea cum acccpiflet Imperator propere cum quatuor millibus equiturn
Viennam petit , neque admiflus Hölzer impediente , noctem in cailris agit non pro-
cul ab oppido collocatis. Sequentibus diebus per confiliarios, cum tradtatareperiri
concordia non poiTct,ad portam,qua; ducit in Hungariam profe&us, vocatis ad col
loquium ciuibus per feíe,quod fibi rariflîmum fuit, in hune modum verba fecit: Ve-
fter iànguis,&: dominus,viri Viennenfes,propriaciuitatem ingredi prohibeor.Quid
j o peccaui , vt mihi portas clauderetis í latronum imputatis fpoliationes , & me bellum
fouere arbitramini ? nulli latroncs infenfiores , quam mihi funt ; nemo pacem magis
quàm ego cupit. Albertus eft malorum incenfor ôc auctor. Sunt & barones nonnulli
complices,quosiuuatexraptuviuere.Sa:pefratri reconcilian fumus,hereditatemfç-
pe partiti,pecuniam fepelargiti,ßepe foedera pacti , fed nullam inuenimus in со fide,
di et u nv. i ndichim eft,quod heri placui t,h® die diiplicet,cun&a profundit ; exhauftus
X
I
*4* COMMENT. PII РАРЯ II.
ad me redit ;exaudimsfa;pe, tandem repulfus, quiafaccum íínefundo implerene-
queo, ad rapiñas feconuertit , &c vos & omnem Auftriam laceffit : coercebo tarnen
hominis dementiam, &craflanti hbidinifrçnumïmponam, nifivos eritis impedi
mento res molientes nouas : pacem quîeritis,pacem dabo. Si quid aliud ex me vultis,
dicitemihil negabo. Vos mihi fratres eftis & filii, & quofda inter vos video,quos vel-
uti parentes veneror. Vnde hoc difeidium inter nos erupit? Quis vobis fuafit,vt mihi
portas clauderetis?Quotiens inter vos fui & tanquam Ladislai tutor,& tanquam do-
minus? Quid mali perpefla eft ciuitas me praàfente ? cui vel minimam intuli aliquan-
doiniuriam ? prodeatfiquis aliquando prarter a?quum & bonum me au&ore lefue
eft.Non quaîro veftras opes,ditare vos cupio. Apud vos cum curia manens quid feci? 1 9
Quo fugit bencficiorum memoria ? Faceflat ingratitudo, & me tandé veftrum reco-
gnofcitc principem,& fi non placet vt dominum,vt ciuem faltem admittite. Moue-
runt verba multitudinis ánimos , & multis excuflerc lacrymas , nec defucre qui dice-
rent:Si fie iam pridé,Imperator,egiíTes, nulla inter nos difcidia fuccreuiiïènt.voluifti
per alios nos adloqui,quos audicbamus inuiti , nunc perte verba faciens pe&ora no-
ftracommouifti. Dulce eft audire principem,quia non folent ex ore domini prodire
mendacia. Veni ergo Imperator optime,& tua ingredere ciuitate,& quam promififti
pacem dato: nos animas & fortunas omnes noftras tue. fidei cemmittimus. Durauit
colloquium vfque ad no&em,& tandem cum multis luminaribus , & ingenti populi
alacritateaegaudio Imperator intromiiTuseft,& in arcemreccpcus. Sequétibusdie- i0
bus inter Barones Auftria;,quimulti aderantj&Imperatorem magno ftudio concor
dia quxiîta eft, nec tarnen inuenta:optimates Viennenfes Imperatorcm fequebatur,
plcbsbaronibusaufcultabatj&facinoroße multitudinis caput Hölzer, qui plane in-
telligensciuitatis prineipatü fibiconcerdiam ablaturum nouumconcitauittumul-
tum , & Vírico Ridrerer Iraperatoris confiliario , ac Nicoiao Grafnechero cqui tum
du&ore in vincula conie£tis,Simonis Nuncioli domum,qui occulte profugerat, ne-
gotiatoris ditiflimi peruaíít,& expulfa vxore,bona eius, quae multa fuerunt , occupa-
uit, & quaedam fub hafta vendidit , Imperatoremque ipfum cum paruulo filio Maxi
miliano, & Impératrice Leonora , virifque circiter quadringentis in arce claufít:
reconciliatus enira ciuibus Imperator, nihil hoftile formidansexercitumdimife- 3 o
rat, togatofque tantum & inermes curiales retinuerat: itaque facile potuit armatae
plebisincurfioneclaudi. Fœda res, &ha£tenus inaudita hic accidit^ verum quam
pofteros non pudeat imitari, quando nihil eft , quod iunior artas xqae vereatur,
quàm fcelere ab eafuperari, quae ргзгсешЧ. Crefcunt indies vitia: &illemagisin
pretioeft, qui facinus magis impium exeogitauit. Oblecbmt inaudita crimina,&:
nouorum fcelerum laudantur artifices. Iurauerant in verba Casfarie cun£ti Vien-
nenfes,eique tanquam naturali domino fidem dederant. Id tantum obftare putabát,
ne vim poiTent inferre domino , atque machinis arccm oppugnare:infamiam periu-
riiverebantur,ac turpem perfidiçnotam. Ad quosHoIzer,quidtimetis,inquit?reme-
dium prefto adeft : ibimus &Imperatori iufiurandum , fidemqj prçftitam refignabi- 4 e*
mus.PIacuit confilium : pergitur ad arcem,& alta prçconis voce clamatur. Tibi Сг-
íar dicimus Viennenfes,quandononillees,quemcredidimus,iuramentis&prbmif-
fis,quibus obligati fuimus,nos deinceps nolle tenerijliberumcpnobis pofthac decer-
nimus,te tanquam hoftem perfequi atty inuadere pofle. Nihil ad ça reipondit Impe-
rator.quifatue multitudinis impetum verbera iciret,non verba requirere. Turn ma
chine^ admotat funt,& acriter oppugnatio cocpta. Interea & Albertus Vienna ingref-
fus,&oppidanorum,baronumque magno fauore exccptus,nonquomodogermanii
ab hoftibus liberaret , fed quo pacto in captiuitatem quamprimum raperet, aut ferro
interimerct annixus eft.horrendum facinus,frater in fratrem deiçuit , & implacabili
periecutus eft odio. Armatus ante arcem Albertus bombardas figere , maiores bali- $ о
ftascrigere,&:omnemachinarum genus admouere. Federicus с propugnaculis lapi
des iacere,ac fagittas;tormentuma:neum, quod mortarium vocant,ingentis magni-
tudinis in arcis atrio componere,lapides grandiores in vrbem proiiccre , hoftes pro-
pellere,omni conatu fe ac fuos tueri:crudelis hinc atque inde pugna mifceri. Bohe-
mus inicreaxui cor di eífent fraterna Auftrialiú odia,Hcc vinci alterum ab altero,fcá
vtrum»
LIBER D E С I M V S. г43
vtrumque extenuad &: annihilari placeret, vt ad fe tandem cunda peruenirent, verí
ais ne Albertus Imperatore capto , plenum Auftriç confequeretur imperium , feque
tandem contemneret , Vidorinum filium cum quingentis eqüitibus tranfire Danu
bio m ac fuppetias Imperatori ferre mandauit : feque paulo poil cum viginti millibus
fecuturumpromifír,ac bellum Alberto &Vicnneniîbusindixit. Venerantiamde
Styria , & Carinthia Imperatori auxilia equitum circiter quatuor millia,peditumque
non paruamanus, qua: vbi Vidorinusaduenit, aggredi ciuitatis fuburbia foiTa,&
vallo munira itatuerunt: quibusnonexpugnatisimpoflibileeratlmperatoremedu-
ci in arce reclufum,quç licet in ipiis mœnibus vrbis fita eilet, intra fuburbia tarnen
i o continebatur , пес liberum habebat egreíTum. Pugnatur igitur pro fofTafuburbii,&
ad vallum vfqueprorumpitur. Trucidanturin primo congreífurefiilentes, &iam
prope capta munido videbatur , cum Albertus valida fuorum manu procurrens bo
íles repellit.Committitur atrox pra:lium,& multa cedes : poílremo Cœfadani non fi
ne magno damno fugam capeifunt.Imperacor,qui ad earn vfque diem , qux fuit ob-
íidionis nona, licet quaífata: turres corruiífent , & arcis omnes muri prope ad terrain
protritiiacerent, пес praeter legumina quod ederetur ade/Tct, nullum volucrat de
concordia verbumaudire,poílquam fuorum conflidum accepit,caduceatorem ad-
mifit. Res in hunc modum compofita eil : Imperator fuá fceum referre permiíTus , li
ben omnes dimifli,qui erant in arce. Vienna & Auílria in annos odo Alberto guber-
** nanda permiíTa,exceptis paucis oppidis Imperatori relidis. Cenfus ex Auílria qua
tuor miliia aureorum in annos fingulos,qui Cçfari redderetur decretus. Maximilia-
nus poíl annos odo dominus dcclaratus.Cetera in quibus no conuenere ad arbiträr
Bohemi remiíTa,qui iam ad Danubium cum exercitu defcenderat,& prope Burgum
tritici odo millibus paíTuum à Vienna coníliterat.Qug res meliores Imperatoris co-
ditiones reddidit. Sic rebus compofitis Imperatrix cum filio ad Nouam ciuitatcm fe
tranilulit, Imperator regem Bohemiçconuenitvltra Danubium profedus,& paulo
poil Albertus quoq; eö fe contulit. Tradata eil concordia fuper capitulis,qua; reila-
bant,nec vnquaficri pax ex integro potuit; пес reconciliad fratres, aut ad colloquiú
perduci quouis pado valuerunt. Credibile cft Bohemo difeordiam rnagis placuiíTe:
3 0 camen rebus haudquaquam fedatis,rex in Bohcmiam abiit : Imperator Nouam ciui-
tatem repetiit: Albertus Viennam,quorum tanta grátia eíl,quanta inter eos eile foler,
qui alter alterius vitadnfidiantur. Vldcus Ridrerer,quediximusapud Viennenfes,
in vincula fuifle coniedum , fubtili ingenio cuílodes aut elüíit , aut corrupit tan
dem cum Impératrice ad Nouam ciuitatem peruenit: nefeia futuri mens , fepe quod
nocet expetit. Melius Video fueratdiutius in carcere macerad : paucis poildiebus
cum libertan' redditus eíletante о ilium domus, quam inhabitauit , fummo dilueulo
necatits inuentus eil; caput àceruice precifum parua pellicula detinebatur,tibie con-
ci&,&: multa in corpore vulnera vifebantur: hic exitus dodiffimi vid fuit, & qui os
diu gelfiíTet Imperatoris, &folus leges dicere videretunfcientiaiurisperitiffimus,&
4° qui Theutonica facundia cundosprairet, ingenio verfatili, & ad omniaprompto.
Feruntmulieremcui oommifeeretur fuiffe necis caufam , &àpotentiriuaIipercuf-
fores immiiTos. Nonnulli diuinam exiftimant vltionem,quia cum effet annos fupra
fex & quinquaginta flatus , & beneficia ecclefiaftica magni prouentus multos annos
obtinuiffet, nunquam tamenfacris ordinibus voluifTetinitiari : NosDeo fuafecreta
relinquimus: Vlricus d« fe ipfo dicere folebat , omni fe vitio vacuum prxter auaritiä,
cuius fe mancipium fatebatur j ñeque ab re , perorando caufas pecuniam innúmera -
bilem congregauit. Inter omnes Ca: fads confiliarios ditior пес potuit relinquere cui
voluit,& fortaífe ilium heredé habuit,cui maxime fuit infenfus,vt funt incerta: mor-
talium fpes,& rata perraro coníilia*
So In Hungaria fiepe hoc anno cum Turcis leuia commiíTa funt pradia , &: rara Hun- ?¿jj?T™c*~
garos vidoria feeuta'eíl.In Valachia resTurcarum fupedores fuere,qui Tranfiluaná Hungmit
ingreííi prouincia non paruam inde prçdam afportauere. Girca Sauum quoq; popu-
1 ati funt agros , &: multa intulere Dalmatis incommoda : nunquam totis viribus ten- £Го?а#-
rarefortunamprarfumpfere, quamuis Matthias rex Hungariçadexercitumprofe-
dus pugnandicopiam faceré prailo eilet. In AfiaTurcarü Imperator emiíTa claílc,
X г
*44 COMMENT. PII PAPiE II.
Lcsbon infulam fama notiflimam cepit freto non magno à Troiano difcretam agro.
Tyrannum inmlç ab origine Genuenfem , &: qui primi erat apud eum, & omnes Ita-
lici generis viros palo fuffixit , reliquam turbam in feruitutem redegiepocuiflenr Vc-
neti periclitantibus opem afferre,quorum claflîs quatuor &forfan viginti triiemium
inftmcbflîmapropeaderat, quavifa fugiflent boites: fed prafedusiniuíTufcnatus
\ Turcis bellum indicere non prçfumpfitmunc & ipfum pamitet , & iènatum, qui ma
ris imperium afFe&are Turcas пб dubitant,& Chio timent,& Rhodo,nec Euboeam
feruare pofle confidunt. Libet hic quoniam a:tate noftra hxc infula Chriftiano no-
mini perditaeft, eius fitum deicribere, &: quos habuit viros illuftres ,& varios gentis
cafus; fie enim detrimenta noftra melius intelligemus : pudebit fortafle aliquando i- 1 •
gnauia: поЛгжД: aduerfus religionis holies paratiori erimus animo.
DiLtsUin- Lesbos olim non folumEolica,ièdEolicarum vrbium altera metropolis fuit,& v-
ênMtu^ér muer^Troadis imperium obtinuit. Ambituseiusftadiorumcentumfupramilleà
quieamte- boreain auftrum protenfa , quingenta& ièxaginta ftadialongitudinis habens feraci
ïbïcUrM*^ agro>& mu^ta materia ad clafles confîciendas idonea,tantum â Chio, Lemnoque di-
Tum,&eiut ftans,quantum àTenedo intra quinquaginta fere ftadia. Vrbes in ea fuere memora-
uccidi«. tu digniEj Mithylcne,qua: adhuc extat, & ab cainfula vocatur , & Pyrrha in occiden-
tali latere fita, qua: ab antiquo fubueríarelido fuburbio quod habitaretur: fuit & E-
reiTus in colle iacës & Antifla cum portu & Methimna promontorio Lcdi oppofita:
Mithylene, inter Methimnam iacet &: Malyam , quod eft auftralifllmum extremum zo
infulç Cana: oppofitum.Hçc vrbs rebus omnibus pulcherrime inftrueb fuit,portuf-
que duos habuit, quorum auftralis claufus crar,quinquaginta triremium ac nauium
capax j boreal is vero magnus ас profundus aggere protecbis : ambobus queda parua
infula obicebfuit , partem vrbis habens ibi habitatam : diftat à Malya ftadiis feptua-
ginta, à Cana centum acviginti, totidemab Arginufis, qua: tres infulç funt parua:
continentï proximar,& Canç adiacentes. Inter Mithylenem & Methimna, vbi vicus
Egirus fuit,anguftiffuna infula eft traieâum habens in Pyrrheum Euripum,pafluum
duorummillium& quingentorum. Ex Mithylene fuit Pithacus vnus è feptem fapi-
cntibus,& Alceus poeta, &: Anchimenidcs frater eius : quenrBabyloniorum focium
Alcíeus dicit magnum certamé peregifle , atqj eos с maximis laboribus eripuifle viro 3 о
pugnaciífimo, & , vt inquit, regum lu&atore interempto. Cum his & Sappho claruic
admiranda mulier , &: poetice, peritiífima, cui poft tot içcula non eft reperta qua:
pöflet a:quari.Diophanes orator multo têpore pofterior fuit, & Potamon, & Les bo
des^ Crinagoras , & Theophanes rerum fcriptor,qui Pompeio magno admodíí fa-
miliaris fuitmam res cius geftas pofteritati c6mendauit,& Grçcorû omnium clariifi-
mum fe exhibuit : cuius filius Marcus Pompcius Cçiari quoq; Auguftocarusfuit,à
quo Afie curator conftitutus eft ; & poftea inter primos Tiberii familiares locú obti
nuit. Ex Ercflo fuere Theophraftus & Phannias philofophi peripatetici,& Ariftoteli
familiares; Theophrafto priusThirtamonomen fuit, Ariftotelesmutato vocabulo
Theophraftû vocauit,fimul prions nominis abfurditate cuitans, & fimul eius facun- 4«
diam figniflcans : Ariftotcles enim difcipulos omnes eloquentes fecit , Theophraftû
vero eloquentiifimû.quç res admodíí eos confundir , qui Ariftotelis opera omni elo-
quentia nudain noftrálinguam conuerterunt. Altera quoqj Sappho , vt nonulli aííe-
runt,hinc orta eft poética: perita,& inuentrix pJe£l:ri,fed Mitylencnfi minor.Ex Me
thimna ortus eft Arion,is quern Herodotus à pradonibus in mari obrutum &¿ à Del
phine incolumem deuecluminportumadTenarumfabulatur,quemcitharœdum
fuiiîc conftat. Ex hac infula &Tcrpandrumfuifle dicunt muficç artificem,qui pri
mus pro tetracordo lyra heptacordo vfus eft;ad quern verfus illi referuntur:
Nos ttbijnutato cordarum (jиattnor v/ù,
lam nouaperfeptem modulamнг carmina neruos. Je
Hcllanicus quoq; rerum fcriptor,& CaJlias , qui Alcçû & Saphon expofuit Lesbii
fuifle pethibentur. Mityleneis duriífima fuere cu Athenienfibus ccrtamina,adeoq;
Athenieoies in eos fieuiere, vt íenatufcófulto decreuerint Mitylenorû pubéiugulari:
pamituit tarnen eos , decretumque mutata: ièntentia: vna die ante allatum eft ad im-
peratorcs,quá mandata eilent pera&uri. No tarn benigne cu Capuanis Fuluius egit,
LIBER D E С I M V S. г4У
qui fufceptis reipublicae litteris, vt fenatui Capuano ignofcerct , que ílaruerat perde
ré : prius feuitiç (их fatisfecit , quam Heteras legeret : tanta illi fanguin is auiditas erat.
Plurimx apud Mityleneos inteilinç feditiones fuere, &c plurcs tyranni ciuitatem op-
preiTere,inter quos Sc Pythacum numerát. Sed is ad d-ominatus eruendos prineipatu
vfus eil,non ad tyrannidem exercenda, qui fublatis tyrannis mox ciues in prifbna li
bertärem redimir , oilend rqj fapienii prineipatu non eíTeappetendum neq; libertas
diuturnafperáda cít cimbus,neq5 perpetuo metuendaferuitiis; altera fucceditalteri,
ficutmontibus valles. Hancinfulá,vtDiodorus ait,Pelalgi primuinhabitauere.Xan-
£his cnimTriapi filius Pelafgom,qui ex Argo vénérant rex,pani Lyciç imperauit,de-
lo inde Lesbum cultoribus vacuam petensagro Pelaígis diuifo,infulá, que lila prius di-
cebacur.ab eis Pehígiá vocauir. Septimadeinde progenie ob diluuiu tempote Déu-
calionis factum , cum Ínfula deferta rcmaníhTet, Macareus in cam peruenit Cyrnaci
Iouis filius npud Achaiamnatus,eoque lonas tranftulit,&humanitatcaciuílitiaplu-
rimum auâus,& hác& vicinas ínfulas tenuit. Succeílu deinde temporis Lesbus La-
piti filius in hanc infulam nauigans, lumpta in vxore filia Macarei Methimnia nomi
ne, apud cam perfeuetauitj&claritatéaíTccutus, infulam à fe Lesbiam nominauit,
fuit & altara Macareo filiaMitylenc appellata,quç nomen ciuwati dedit,in hoc vfque
tempos permanent!'. ELesbocoloni in Chium& in Samum, &in Rhodummiífi
feruntur. Eaíinfulsecumfalubcirimumaeremhabcreri^frugibusabundarent: loca
2.0 vero incontinenti oppofita,pi opter diluuii humidiratem peíli!entia,& frugum fteri-
litate laborarenr,fortunataí íiint cognominatae. Macareus legé valde vtilé apud Lcs-
bios cdidit,quam leonem ab eins animantis virtute ac robore appcllauit. Res Mity-
lenenícs nuncproipera*,nucaduerfç per multas manus aclç funr.Pebfgi,vtdiximus,
priores ínfula habitauere cum ílaret Troia;paítea Eoles fucceíTemntjdeinde Perfaríi
imperiumfubiit,tum Macedonian; deinde Romanorumv Cumque Romana res in
Gonítantinopolim translata eilet fubGrçcorumimpcratoribus,vai iainfula: fortuna
fuit. Poílremo cum Colaioannes Conílantinopolitanus Imperator à Cantacuzino
per arma pulfus , ope Francifci Gatelufii Genuenfis imperiü recuperaflet , hec infula
ob gratitudine auxiliatori tradita eir,atq; in eius poileris vfque ad harc témpora dura-
3 ° uit ab eo,quem necatum à Turcis diximus,cum frater natu ma ior al iquando rem ad-
miniftrairet,in vinculaconiectuseft,publicatacaufa,quod infulam Turcis,Chriilia-
namqj fidem.prodcre ftatuiflct,vt eil calamitatis infamia comes. Êtate noílraTur-
carum clafles fçpcnumero in Lesbum delatae,homines &: armenta abegerunt,nil ex
tra vrbium meenia relinquentes.-quarum vnam femínea manu feruatá tradunt. Op-
pugnauerat Turcarum exercitus infula: oppidum non contemnendum, muriq; par
tem machina deiecerat , & fada elypeatorum teíludine , irrumpere properabat , nec
oppidanis animus erat adferendumimpetum, aliiíqjdeditionem, aliisfugam rnedi-
tamibusrfed adfuit mulier virilibus armis induta,quar(mirabilc dictu) falutem patrian
peperit:adhortata en ¡m ciues ne hoílem metuerent,pnmam fe Turcis obiccit,ac pro
40 loci fractura depugnans,nonnullosobtruncauit. Eiusaudaciáadmiratioppidani,&
ipil animum refumpferertantamque hqilium ftragem ediderút , quanta m vix crede
re quifpiam po til t.Turca; è terra pulí! argre in nauigia fe reccperunr}quos Ca ifti claf- >
ils infecuta magno detrimento aiFecit. Laustamen femara: infula; penes feminain
fuit,cuius tatdet non habere nomen.digna enim erat no minori memoria quàm Sap-
pho:fedillimaiorapramiiain cxlcííi patria referuatur. Epifcopus Caphenfis Calillo
Pondfici máximo prarfente fenatu hxc enarrauit, qui tunc ttaniltum per Mitylenem
fecerat, ab ecclciîa fuá Romam petens.
In regno Siciliartcrtius currebat belli annus. Ferdinandus nondum exadla hieme
memor cladis apud Sarnum ассергж,& iniuriam vindicandi cupidus, eo cii exercitu t*pimm-
to proficifcimr,oppidumque vndiqueclaufum,nequidinferri poller, fumma vioppu- шЬЛат-
gnar. I urns in vértice montisruit, qua; noites appropinquareoppidoin luperion iatoriiyA.
paitenSfinerer.hancpluribusdiebus bombarda; regia; quatiunr,tandemq;deiiciùt: рийя.&л-
quat'etcrriiusloci tyrannusdeditionem fecit, cuius exemplu Vicus,Maílaq; Ama'- <%zt*mi'
phitanimontisfecutafuntoppida. Régi beneaufpicatonouianni bellum ínchoaiTc
vifum, qui oppidum vicerir,vbifueratvi£tus. Circiter vndecimum calendas Aprilis
X 3
XA6 COMMENT. PII PAP£ II.
banc ei Dei voluntas felicitatem aperuit,qua omnis terra laboris intra Vulturnum &
Samum in tuto pofitaeft-Difpar interea fucceíTus rcrum in Apulis fuinprinccps Ta-
rentinusaccerfito ad fe PicininoingentibuscopiisTranumobfedit, diuqueoppu-
gnauit,& cum nulla fpes propinqui eilet auxilii,oppidani fame laborates, in potcfta-
tcm hoftis venere, fuiflet & arx paulo poft capta propter inopiam annqna:,nifi praefe-
€t js Venecarum trircmium ftumentum intuliflct , quç res vehementer Picininfi de-
terruit,Venetorum arma Gallis infefta putantem. Genuenfibus earn vrbem Galli ex
fcedere promiTcrant,cum claflem armauere, quç Rhenati filium vexit in rcgnum : &
quamuis defeciïïct à FrancisGenua, verebantur tarnen Veneti nc(vt eft mobilis ciui-
tas)iterum ad eos rediret,& portú in Adriático mari Tranenfem obtinerct. Dux An- i о
drix vbi Tranum occupatumanimaduertit,impetum belli veritus (neqj enim is erat
qui Picinino fe poflet opponere) in gratiam cum principe rcdiit , rebuíqj fuis confu-
luit.Picininus Barlertam fe contulit,& agro direpto factis indueiis cum omnibus со*
piis Canufiú verfus iter ingreíTus eft Grauinç comitis oppidú Fcrdinando amicú , ibi
obfidionemtentaturus. Cunctain Appu'istrepidabant tardante rcgeprarfidiüafFcr-
re.M:litibus hoc anno folito ftipendia tardius tradita funt : itaq; ante calendas Iunias
emitti exercitus non potuerc. Primus Alexander Sfortia cum fuis cohortibus mifliis
eft.qui Picinini reprimeret impetû:is cum feimpatem hofti cognofcerer,in agro co-
mitisCampibafli fubftitit.eumq; diripuit,commeatibtis cxArriano perceptis.Jnterea
rex fccutuseft,& рли!о poft Antonius Picolomineus, Sc Vrfus Vrfinus , & Robertus ьо
fan&i Scuerini, &Barnabos eiufdem familiç:in agro Griprae, tribus ab Arriano mili-
aribus fimul omnes conuenere , ducentes equitum turmas quatuor &quadraginta;
deinde in baroniä Flumari tranfiuerüt , nec morati ad oppidu Aqujed iç profe&i funt
duodeuiginti millibus paiTuum ab Arriano remotu , Tarentini principe ámicü.ld fi-
tum in colle fuit vndiqjprarruptisdcfcnfumrupibuSjVno tantum itincre, quod pla
num eiTet acceflibi!c,& hoc anguftújduabufqj foifis.ac turribus &propugnaculis co-
municum,intus validü pra:fidium,&: oppidani circiter centum. Picininus cum acce-
piflet regis aducneum dimifla obfidione Cannufii inducías cú comité Grauina* fecit,
& nihilominusconcrafœdus pecus omneabegit, venitq; ad Ofantty/n fluuiú,atq; eo
tranfmiflo Turricellam pctiit,& itinere cótinuato apud Macchiafocaciam ( ita enim 3 °
Jocum appellant ) tribus miliaribus ab Aquadia conftitit .- neque aufus eft cum hofte
congredi: fed recentes in horasmilites mifit in oppidum, qui pro ftffis vulneratifquc
vicemfubirent. Regia: cohortes eo quo licuitaditurepletis foflîs.admurumoppidi
, peruenere,ibiq; certamen accrrimum commifere.Bombarda precipuam turrim ma
gna ex parte concuftam proftraucrac.&oppidi muros ita deiecei at,vt vix hominis al-
ticudomaneret:fcandebjntregiimole,&iamenfibusacfecuribus xquoceitaminc
cú hofte pugnabant:quodanimaducrtensbombardçm3gifter:Oppidù,inquir,aper-
tû dabo, immifloq; ignetormétalem lapide adeocaute per regios pugnarorcs emifit,
vt nullo eorum ta&o tris viros ex hoftibus acrius repugnantes , vno macïauerit i£tu,
reliquos ex muro repulerir. Milites lapidis impetum iníccúti oppidú obtinuere , fpc- 4°
liatumq; combuflerc : viros circiter quinquaginta refiftétes trucidauere.In Calabris
paucis diebus antequa hec fièrent marchio Croto.nias,& comes Nicaftri relifto Gal-
Ucx panis imperio,ad Ferdinandum defeccrant : & Crotonias quidem in hunc roo-
dum litterasregi dederat. Domine,maießatemtuamcertioremfacio,meßiiicet,ejrcomitem
Nieaß» enfem in nomine Dei, & magni Baronisfanfti Georgii tuafeücia crexiße vexi/fa, çfr quod
femperfutt animi metßatuofub vmbra tua viuere ejr mori. Etpoßquam pius Deut hae megratia
impartitus eß,vt adoptatumfinemperuenerim , nemo me viuit in hoc mundo beatior. Supplko
maieflati tua-jvtpromtjpi tuo nomine rataßnt; quemadmodü mihiindubitanterperfitadeo. Scri
ptum CMayde manupropria tertio idus Iunii.
MorsPafcha Circa hoc fere tempus apud Venetos Pafchalis Malipetrus dux morte obiit, cum со
Us dueu vt. rempublicamgubernailetannis circiter quinqué , princeps religionis parum,quie-
chrtßeßrt tisnimisaiiiator, vtpote qui de bello aduerfus Turcas gerendo nihilaud<re voluif-
juffeau. fer,dum Mantua: Chriftianorumconuentusageretur. HuicfuftecbiseftChriftofo-
rus Maurus vir m i ra probitate & pictate infignis , q uem pridê diuus Bernardinus Sc-
nenfis,cui Maurus admodum familiaris vixerat, fuae reipublica: futurum ducem fie
pe pra>
LIBER D E С I M V S. »47
pc predixerat.îs cum grauem feniofecernerct,nccfaciletantummunus pofle per-
ferrc Pio fignificauit^principatui velle cedere,& alteri locum dare, qui melior eflet :
cui Pontifex;caue,inquic,fili ne Dei voluncati refiftasuibi hoc tempus feruatum eft,
in quo(nifi fallimur)aduerfus Turcas Chriftianorum arma potenter mouenda funr,
Srimus,te Principe non defuturos Chriftianarreipublicíe Vénetos : Quod fi magi-
ftratu te abdicaueris,qualem fis habituais fuccefíorem ignoramus.
Iacobus Picininus vbi fe infpeclanteAquamdiamincenfam animaduertit, retro ¡¿¡¡gêT
abiit,adlocumquemTurriccllam vocant:Ferdinádus cum omni excrcitu ad Vrfa- TnUm vi.
riác6tendit,agri Troiani oppidum Ioanni Coilà: obediens,quod àTroia tribus mil- Atu'
jo libuspaíl*uíiabcft)atq; hocpoíitiscaftrisoppugnarc contendit, Comes carrlerarius
cu bobardiSj&duabus equitum turmis hue in caftra vt nit,& Joannesex familia co-
mitúRomanorum cum quatuor.quuiquaginta cohortes equitumFerdinádo fuere,
peditücirciterduomillia.Vrfariéles,quifuisdirEderét viribus, quatuor dieru indu
cías peticre,impcratafacT:uri,niíi medio teporeFranci fuppetias ferrér. Picininus re
cognita latur9obíeífis ope cú omni exercitu àTurricella perAfculanü agrum mouit,
profcclufqiTroiájpmccnib.caftrapofuit, qua parte ciuitas in oriente fpeétar. Cum
eo fuerunt loannesRhenati filius,IoànesCoflà,IuliusAquaniiuç, Hercules Eftenfis,
& alii cóplurcs Gallicarum partium duces:Equitatus par pene hinc atq; inde fuinpe-
ditatusPicininifuperiorvidebatur.-verum in caftrisiegiisviri excellentes, &quidu-
20 cerenouiflentexercitum plurcsfuere.Rex ipíe animo <5¿virtute excelles haud paru
roborisprçftabatexercitui. Aderat Alexander dux belli iampride famaclarus, Ro-
bertusSeuerineus,RobertusVrfinus,IoanneiComes,AntoniusPicoIomineus, Co-
mescamerarius, Antonius Trott9,&aliorum inges numerus: qui (excepto Раргепе-
pote)fçpein magnis exercitib.ordines duxerátJi poftquam Picininum prope adeiTc
nouerunt,haud ignari quamprimum belli fortunam tentanda eiTe, locorum oppör»-
tunitatem qua:fiucrunt,qua: fçpc magnum afFert momentum. Inter caftra regis,quaî
ad Vrfariam iitadiximus,&vrbemTroiam,tumulus quidam praealtus fuit caftris im«
minens nomine Verditulus,dcinde Maianus paulo minor, S¿ rurfus alius non infe-
rior:primo ex quoin planitiem defeenditur quaíSáduo fluuio adiacer, vltra fluuium
30 maior planifies occurrit:poftremo Collis, in quoTroia iaccr,& vrbis viñeta procum-
bunt. Altiorem tumulum fi prior occupallethoftis, magna regi attuliílet incomoda,
caftris fuperincumbens,& aquatu milites prohibens. Ob cam rem iubetur Antonius
Picolomineus primo diluculo tumulum occupare,indeqj hoftes arcere,íi forte illue
procurrant:Robcrto Vrfinoalterius tumuli cura mandatunrex &: Alexander cum
reliquis copiis partes alias obfetuare conftítuunt. Antonius ante folis exortum mon
tera fibi decretum infedit,& cum eo Ioánes Comes,qui iam die lucefeente cum ho
ftes aduétarejpfpexiíletjin caftra defcendit,prouifurus ne rex incautus damno affi-
ceretur: Antonius admontiscuftodiaremanfit. Vrfini milites fub ipfo Iuris ortuad
irritandos hoftes profecti cum turmas hoftium incidiíTent,retro terga verterunt. Ill г
40 tertiummontemoccupauere,& milla peditum parte tumulum quoq; obtinuerunc
Roberto aífignatum Vrfino,qui eam cótumeliam xgreferens recolle&is raptim fuis,
quos fugcrediximus,in hoftes irruit,eofqj tumulum íibi decretum relinquere com-
pulit:c^cú féliciter fucceífiílebacceríítoAntoniOjquijppeaderatrfi me audisjnquitj
tertiü quoqj monte hofi i auferem9:annuit Antonius,&ambo in hoftes iter arripue-
rütmecilli morad funt,qui reliólo in mote prçfidio vfqjin planúobuiájpcurrerunr»
Comiflum eft certame,nec potuereBracciani regios fuftinere,repulfí sût vfqjad rae-
diíi mótis. Quod Picininus ex vértice cofpicatus,fuppetias fuis immiíir. Tú rurfus in
planüAntonius&:Robert9coacl:ipedcrctulere,ibiq5pliumreftauraröt équités cum
peditib.decertátes.buperueneredeindeAlexadcrSfortia,&IoánesComes, montéqj
50 cucohortib.diucriàexpartecofcenderecœperunt.QuodPicininipedites animad-
uertctes,veriti ne reditu in monteprohiberêtur, mox terga verterúi, & ordine inter
fugiendú ncgledro,difllpati,& magna ex parte cxCi funt:mille & ducenti pedites ob-
rinuifle monté ferebantur,qui antefaciemregiorumconfifterenofuntaufi. Picini
nus cú equitibus prior effugit, vt aliq ui traduntjquidam negät cum illic fuifte. In de-
[Ccenüi montis foflam inucnere,quç licet aejuam no haberet, fugam retardauit , cum
X 4
г48 COMMENT. PII P AV JE H.
difficile traniîretunibi aliquandiu pugnatum eft,& refiftenria ingens ab hoftibusfa-
cbi.Rcx interea,S¿ omnes belli duces paucis,qui caflxa feruarent reli&is, cum omni
bus copiisaffuerunr,ad quorum aduentum exterriti hoftes cun&i vitra fîuuium fe
recepere,vbi Ioannes Andegauenfis&Picininus fui robur exercicus in ordine collo-
cauerant.Medius inter hoftilesacies non magnus qucdiximus dccurrebat fluuius,
tanquam limes quidam arma mifcen prohibens.Dubitabant altcri alteros inuadere,
nec traníiri amnis irne vi magna,&: periculo poterat aduerfas ripas hofte defenderé.
Ancepsaliquadiu rex quid agerer,tande copiarum partëadfupciioremfluminis de-
curfum tranfmifit:iuífitq; amnem traniire,atq; hoftes pugna laccílere;ipfe ex loco in
quo erat cum fuis,vtaiunt,creatis,& validisnónullis cohorcibus tranímittere San- 10
duu decrcuitjforteq; extrema experiri,animo in vtranq; partem parato , feu vincere
Deus darer,íeu fortem aduerfam fubire. Quod cum Alexander cognouiffet , propc
accedens. quid agis rex,inquit?tranfeuntem fluuium aut te vincere oportet , aut fuc-
cumbere.De tota re ludes. Ad querex:Iftud,inquit &opto&qua;ro,aut meas hodie,
aut hoftismoIeftiasfiniam:Deus tarnen adiutoraderir,&: vos tot fortiíTimi viri non
ímetishoftemeíTevi&orcm.Necpluralocutus, admotis equocalcaribus,fluuio fe
commiíít,quo traie&o paruum quendam cliuum no magno negotio, deie&is hofti-
busfuperauit,& in planum peruenit campum. Secutus eft Alexander regis exem-
pluro,& omnis exercitus une mora traiecit amnem. Rex in dextro cornu non tä du-
cis,quàm militis officium geren s acriterpugnam iniuit. Alexander in ííniítro cornu го
produxitaciemjn media fronte multipugnauerunt viri pratftantes, qui magno Ím
petu hoftem aggrefli,tcrgavenere,atq5 ordinem interrumperecoegerunr, & vfq; ad
radices montis ex campo deiecerundllicfoiTa non magna fuit , quam cum hoftes
pertranfiíTcnt,vrgcnte Picinino,acIoanne Andegauen(i,&abisducibusfugam pro-
hibentibus,faciem verterunt,acpradiuminftaurantes,tandiureft tere,donecAlcxa-
der à finiftro incurres !atere,tranfuerfam perturbauit aciem,omn«b hoftis conatum
irritum fecit. Hinciterum Bracciani dcpulíi, celcricurfu colltmaicendereTroia-
num,atq; inde con ueríí ex loco fupcriori,facile regiorum impetum repreífere, ibiq;
duab9circiterhorisfummac6tentione pugnatum eft: nec potutrdt boíles loco mo-
ueri.Tumulus erat arduus in parte íiniftra,vfq; ad vrbem protenfus: hunc Tarentini 3 o
principis équités, & Capacciani &Francicum vexiilis inlederant.Hos deturbare lo
co rex aggrefiiis Alexandra aduerfus Braccianos dimiílbcx pluribus equitum tur-
mis tris validi (Timas acies inftruxit.-vnam ipfeduxit fagittariis prxmiflis: alteram An
tonius Picolomincus,&: Ioannes Comes:tertiam magnus Senefcallus , cuius nondu
équités eius diei prçlio (efe immifcuerantxomes V rfus regis adhxfit laterirR obertus
Vríinus paulo ante cum fuis equitibus ex aduerfa parte fuopte ingenio monté afcen-
derecœperat:&iam quatuor itineribus in tumulum rjebatincurfus:hoíles tanquam
excepturi prjrlium álacres apparatis proteníifq; haftis tandiu manfere, quoad regios
fummoappropinquare verticiaduenerunt:exinfubitoterrorepercu!fi,fa'damairi-
puere fugam.lnfecutar funt regia: curma?,& fugando cardendoq; vlque ad vrbismœ- 40
niaperuenerunt.Idem Sfortianifecerunt,quiBraccianos,quamu!S è fuperiori loco
dimicanteSjin ipfas vrbis foflas praeeipitauerunt: parumq; abfuit quin hoftibus im-
mifti portas irruperint: fed his ab oppidanis mUitibufque, qui intra mœnia confu-
geranr, ftatimclaufis,plurimi ante mœnia capti funt, & non paucienefti, vexilla
per muros intra vrbem tracla.Cumfpes expugnando vrbis nulla eilet, ad diripien-
da caftra properauere per ipfas foflarum ripas , qua parte ciuitas íeptentrionemípe-
¿tat : illiiqs paflim direptisingenti prardapotiti funt: nam plus quàm mille equos
impedimenta ferentesintcrcepere.Interca vexilla regia paruo cum prafidio relicla
cum Picininusconfpicatus eilet voeiferans per vrbem regem cum Alexandroca-
ptum,fugicntes fuos in aeiem coegit:egrelfufq; portä,ad vexilla regis procurrit , ma- j о
gnoq; damno,<3£ maioridcdecoreFerdinandum affeeiflet, nifi accurrentes fubito
Antonius PicolomineuSj& Robertus Vríinus iter с ius impediuiflent. Ibi rurfus acre
certamen cómiíium eft:& cum modo regii,modoBracciani pedem referrent,randé
vexilla faluata (ünt,&Picininusvotofrtiltratusin vrbem rediit. At profligatis vbi-
queboftibus,direptis callris, trecencis &: amplius galeatis militibus interceptis, cum
iam
I
LIBER D E С I M V S. i49
iam nihil timendumviftoribusvidcreturjnonparuacladcsillatacfti-egiís. ViditPi-
cininus militcs,qui caftra inuaferant cum pradafinc timore,fine ordine redeuntes,
n5 procul ab vrbe tranfitum facere,irruitqj in eos,& partem prardç recuperauit ; ga-
leatoiq; milites no paucosabduxit,atq;ita partem damnirefarciuit:preciofiorarame
caftrorum bona ad regios peruenere.Ioannis Andegauenfis gaza, &ipfius Picinini
argenmm,&Hcrculisopes,&veitimenta nofcilium gregarii inter íe milites partiti
funtzhatc ei us diei fors fuit,que ad quintum decimum calédas Septembris llluxit an-
ni millefimi qùadringctefimi fexagefimi fecundi. Vrfarieniès vbi iuperatos Francos
didicerunteadem diefefe dedidere.Ioannes Andegauefis,& Iacobus Picininus dif-
I о fifiTroiam poft acceptam clad em poiTe defendi,ac veriti ne intra mcema clauderen -
tur,intcmpefta node cum quadringentis circiter equitibus fuga: fe commiíerunt.
Rex biduo poft caftris ab Vrfaria motis vrbem obfedit. Ioannes CoiTa cum prafidio
inerat &arcem tenebat.-oppidani clam exeuntes, Alexandrum commonuere vti po-
ftridiequamprimumilluccfceret oppugnarepergeretvrbe, futurum vteaptis ciues
armis externos milites comprehenderent,vrbemq; íibi aperirenr. Annuit Alexan
der cofulto rege,ftatuitq; primo dilueulo fealas admouere mœnibus , vrbemq; totis
viribus oppugnarc.Longiorfolitovifa eft ciuibusnox,neclucem expe&are potue-
runt:inter quos triginta fuerunt équités galeati, qui medianoche armato populo
dudoresfepr£ebuerunt:6<:curfupervrbéfacl:o,pra:íidiarios équités circiter feptua-
io ginta,peditestrecentos intercepere,apertiiqj portis Alexandro vnngrederetur, atq;
vrbisimperiumcaperet,poteftatefecerunt,Sforziadum familia: non régi ièruituri.
Iacobus cognometo Squarcia,&: loci epifeopus au&ores nouitatis fuerercum nollet
Alexander accipere vrbem régi debitam,nec ciues regis fubireiugum vellent : tan
dem conuentumeft,vt Ifottie Mcdiolanenfiumducis filia: primogeniti regis íponfie
ciuitas traderetur,atq; ita Sforziadum fanguis poft longa témpora Troiamrecupe-
rauit.Ioannes Cofla in arce claufus,vbi fpes reliqua nulla fuit , poteftati regia: fe per-
mifitlibere,eatantumconditioneadieä:a,neviscorporieiusinferretur : qui vbi ad
rege in caftra perdu&us eft,proftratus in tentorio ante pedes hoftis: Tua me, inquir,
viäoriaex domino feruumfecit,& te quodammodo ex priuato regem nudius terri-
3 о us regnum Sicilia; ludens fortuna ad te detulit,& me ti bi fubiecit. Nunc te regem ef-
ie profiteor,fa¿turus qua: iufleris.Tu fi regio fueris animo,nihil imperabis quod in-
m'tum me faceré nouerisxuirexjvnus eft regnorum diftributor omnium Sz. datoc
Deus.is mifit angelum fuum,& in bello me fecit viftorem &rcgem:prius incerta res
erat cuinam faueret ca:lum,nunc rata eftRomani Pontificis conftitutio,qui me prç-
tulit Andegauenfibus,& te vel inuitum in manus meas dedit.Ignofco tibi, qui fidem
antiquo feruafti domino: fi vis apud medegere, xdibus & agris te donabo,quibus
morenobiliumvitamagas:finmauisad priorem reuerti dominum, &noftra con*
temnisarma,quxDeusiuuat,Iiber efto;&tuum arbitriumfecutor. Ioannes, quifer-
uire Aragonenfibus nefciret, ad Andegauenfcm rediit, traditis prius Ferdinande*
40 quíecunque poifidebat in agro Troiano vel arcibus,vel caftellis.Secundum hanc vi-
cî:oriam,&Fogienfes capto pra:fidio,quod apud eos eratGallica: partis,ad regem de-
fecere-Deinde Luceriam itum eft; ípe data,quod oppidani metu territi deditionem
facerent.quod cum non fuccefliflet,ad iàncbe Seuera: oppidum opulentum admota
funtcaftra. nec dubium erat quin armis obtineri poflet: fed oppidani direptioncm
veriti vitro fedediderunt.Hinc retro iter ad Troiam remenfum eft, &deinde Afcu-
lum verfus motus exercitus.Àfculani nihil in principe,cui fuberant fpei collocantes,
prius quam veniretur in vineas miffis legatis ciuitatis claues Ferdinádo tradiderunt:
prefeäus arcis paucorum dierum pa&as inducías cum nemo fuppetias ferret,idem
fecit.Paruum erat non procul oppidum ducis Melphia: nomine Candela, quod re
jo pentino ímpetu direptum atq5 combuftum eft. Venit&in poteftatem Baronía Pc-
tra:,Monfcorbinus,Motta,Lancedonia,&Rochetta:&alianonparuimomentiop-
pida.Carolusíanguinis&duxMelphia:,poftquam nullum in GalJis prafídium ene
viderunt,ad regem in caftra profe£ti in eius verba iuranmt.
Intereacum ad Ofantü fluuium ventu eflet,frequentes nuntii, & principis Täte- t*x
tiniadregé,& regis adprincipem de pace agentes aifeurrebant. Princeps viclorem Ftrdimneä
J
ijo COMMENT. PII РАРЯ IL
t ■-■», & formidabatexercitum:rexpeainiofumfenem verebatur,ne per deíperationé aper-
Tau'n 'iaù, lis íhefaurisPicinini copias armaret.-bellumqi de integro inftauraret: fada: funt vi
er et-, fm- ginti dieruminduciac,&cardinalisRauennas medio tempore ad principçm profe-
мл' duspaccmc5ponereadnixuseft.AderatPicininusmagnapromittens,fi ad inftau-
randú exercitú pecunia daretur. Aduenerat& Sigifmundus Malatefta , qui domi co-
flidus(vc portea dicemusjauxiliaprincipis ex federe requirebat; fed nulla vidofe-
dera profunt:pada cü forte ipfa refoluuntur.Principe.qui magna thefauri fui partem
aíÍLimpfiíTer,pluraexponereta:debat,&certam pace dubia; vidoriç praeferebat. Ob
quas res poft multa c6filia,qua: in vtramq5 partem audiuintandem Malatefta &Pici-
nino exclufis,audore Cardinale concordiain hunc modum cófeda eft. Ferdinádo i o
Sicilia: regi,5¿ Ioanni Antonio principi Tarentino, eoruroqj fucceíToribus & fubdi-
tis inter fe pax Sc tranquilla quies cfto;& omnis belli memoria, atqj vlcifcédi cupido
proculabito.Ioannes Antonius publica; falutisinftauratorhabetorjprxmia&hono-
res fperato,quibus reipublica: conferuatores afHciuntur : paternam hereditatem , Se
qua;cumqj pofTedit,cum vita exceffit Alfonfus,retineto j Mariliano excepto , quod
regina; in donum cedito: Crotonü infuper,Malfettam,Iouenatium,Vcnüfium, Mi-
nuruinum,Rubum)Auellum,Montemmclonis quoad vixerit: Bithuntum vero Se
Cauratum ííbi S¿ fucceíToribus vendicato;& in his vedigalia regia pleno iure perci-
pito: Afculú&arcé è manu regia recuperatojfeuda nobilia , Se alia quecuqj inter de
creta fibi prouinciam pro fuo arbitrio diípofito.In terris,qua: dominiales appellatur, ю
Sc fíbi dimiíla: funt,regius vicarius cum mcro& mixto imperiojac plenitudine pote-
ftatiáirreuocabiliseíto:derebus,qua;iure perpetuo poffidet,aut inter viuos, aut in
teftamento(vti libet)difponito:ex vedigahbus terrarum Apulia;, quas elegerit , cen
tum millia auri nutnmú dum vixerit quot annis accipito,fi tantum corradere nequi-
uerit,refiduu ab arrario regio in tribus terminis expedato : militiam quanta voluerit
alito:Barones intra principatum fuum abfqj prouocationis metu corrigito ; Luceri-
am.&Manfredoniam ad regis obedientiam quoad liceat reducito : arce vici,& cun
das terras Baronía; Flumari perfolutis fibi munitionibus regi reddito.Ioanni Ande-
gaueníí vt regno ccdatatqjabeatperfuadetorFerdinando Se fucceíToribus eius fide-
lis efto: vexilla eius crigitu:Rhenati reiieito ; hofti publice , clamve ne faueto ; Sigif- ) o
mundoMalatefta: extra gratiamPii Pontifias remanenti,fuppetias nullas cóceditoj
Vrfo Vrfino iniuriam Se omnem adioneremittito ; in Afculanos, qui fe regi dedide-
re minime vlcifcitor. faluafecuritate fui ftatus,equitatu, peditatuq; omni aduerfus
hoftemregemiuuato;comitéEuerfum,íi nihil aduerfus Pium Romanamve íedem
molitusfuerit,federaíecumpercuterecupientem ne reiieito. Si quid aduerfus fe,
fuofq; machinan rege contigerit,Picininum libere in auxilium fuú aduocato : S¿ ni-
hilominus percuíTa federa in fuo robore remancto:Tranum intra íex dies, Sc Saler-
num quamprimum poteritregi reddito:qui regi ftipendiafecerint , équités peditef-
ve iniuiTu regis ne códucitoridem rex facito inhis qui fibi militauerint: Tranum rex
nullo vnquam tépore à fe abdicato.Salernum intra annum nulli concedito: impéTas 40
in arce Salernitana fadas, id eft áureos tria millia quingétos reddito : Pió Pontifíci
fupplicato, vt SigifmundoMalatefta;,&frarri eius ltatus rcintegretur : Tranéfibus Se
Salernitanislaefç maieftatis crime remittito:hoftes ex Manfredonia, Luceriaq; cum
fuis bonis Ii here a bit с perm i tti to, fi ca loca fuafu principis regi lb dederint. Ioanni
Francifco Vrfino Aquamdiam,&Carbonaria,Raymundello Vrfino Laurerizanam
reddito:aduerfusVilhelmumCapacciicomitem expeditum principi iufdicito.Ioani
Andegauenfijlacobo Picinino, Sigifmundo Malatefta; fecuritatcm facito quoquo
vclin t intra dies odo & decé cum fuis copiis,&rebus ire fiue diuifim,fiuc coiundim.
Interca locus in quo fuerintfimulomnes tutus atqjimmuniscfto. Comiti Iulio A-
qua;uiuçcundareddito,qua;fueruntpatrisIofia;teporemorris Alfonfi, &amplius yo
Adriam Sc Theramum &Siluuium intra fex menfes,& cunda qua; tenet Alexander.
Celino in annos decern, &íando Fabiano in annos viginti priftinam libertatem
reddito:vedigalia regia in his terris Iulio permittito:&: amplius quoad vixerit áure
os mille fingulis annis elargitor: comitatum Conuerfani fibi &: vxori fua; pro volún
tate principis confirm ato : vt ic ducem Adria; lulius vocet permitüto ; Sc quamuis
ducatus
LIBER D E G I M TS. ' ají
ducatuscaufa in verba regis iuraturus fit,liberum tarnen finito: ne plufquam prin
ceps voluerit perfonaeius obligetur. Quaeeunqj prineipi rex , aut regi princeps pro-
miferit,PiusPotifex maximus cöfirmato,atq5Vt obferuêtur curato:Francifcus quoq;
Mediolanenfiumprinceps-expromiiloraccedito:Monumenta regia fuperconuen-
ris arbitrio fapientis,qué princeps elegerit,vtcertam obtineant roboris firmitatem,
aguntor.H.Tcad vndeeimum calédas Oftobrisin vrbe vigiliarumgefta funt anno
falutis millefimo quadringentefimo fexagefimo fecundo. Quibus publrcatis Picini-
nuSj&SigifmundusMàlatciraconiternatianimoTranumconceflère, cumloanne
Andegauéfi rcb.afflidis cofulturi.Sigifmundus iex diebus antequam Franci adTro-
Ni oiamconfligerenturin Piceno,&rapud Senogalliam praelio vitlus fuerat, de quare
nunc icripcuri,haud abfurdum putamus deMalateftarum origine,&eiusgentispro-
greifibus noftrac hiftoriaï aliquid intcrierere.
In Caftello Penna; Montisferetrani agri duo fuere fratres, nomen vni Malatefta,
alteri Ioannes,ambo Malatefta: filii.Ioannes vxorem Suliani duxit, & dimifla pater- £¿!*¡¿Z'
na domo cum eaillic habi tauit: Malatefta Verruchium fecontulit Ariminenfis agri, &гФ",&р-
&ibicumefletinduftriùs&robufticorporis,adequeftrem militiam prouectus eft.^^^
Ariminum per id temporis imperio fuberat Federico fecundo imperante, cumiam
pridem RomandioIam,quam Prifci Cafares Romana; Ecclefia: reftituerät Theuto-
nesabftuliflent.Rigettus VicentinusPandulphinxgëtis Vicariatum gerebar. Du»
io fa<äionesinerant,Guelforum&Gibellinorum,quod malum inltalialate patuit:Gi-
bellinorumprincipatumgeifitequesnobilis&diues nomine Parcitas, cuius filiam
Rigettus Vicentinus duxcrat.GueIfi,quamuis eflent multi,principe & duâore care
les contemnebantunob quam rem caput fibi conftituere decreuerunt,vocatumq; à
Verruchio Malatefta pofleifionibusq; donatumGuelfis omnibus prcfecere.Interea
cumobiiffetFedericusfucceflbreius Henricusquintus in Italia venit, &Parmam
. obiedit,ad quem profe&us Rigettus Pandulphus,aureos ei duo & viginti millia de-
tulit:tantü fe pro Imperatore exVicariatu fijo corrafiflê dicens. Imperator inopia la*
. borans idauri percupidcaccepit,Vicariatumq;Rigettocöfirmauit,&paulopoftna-
tamei filiam de facro fonte perprocuratorem leuauit: puella:q; donodeditcaftella
3 o tria,Runchumfrigidum,Giouediam,&Trebum.MonuoRigettoGuelfi egregium
palatium Malatefta: íedificaruntiuxtaepiícopium,&cuftodes corporis illi addide-
runt,& opes auxere,cuius confilio & animi promptitudineGuelfarum partes in dies
potetiores fiebant.Id xgretulit Parcitas, veritus neMalatefta: augmentü,fuú effet de-
trimentum:quod vtimpedirenamicitiam eius pcrquifiuit, neptemq; fuam ex filia in
matrimonium ei dedit Rigetti filiam caftellis tribus,qua: fupra nominauimus dotis
nomine aflignatis.Sed nulla eftfan£taregnifocietas,nec tyrannidis afFecVum fuperat >
affinitas.Audusnouo matrimonio Malatefta familiamquoq; auxit,&fatellites fibi
ex Guclfis plures adiunxit:maioremqjciuitatis partead fetraxit:Guelfos extulit,Gi-
bellinos repreflit. Hinc fimultas, deinde apertum odium inter Parcitatem, & Mala-"
40 teftam erupit,adeo vt alter alteri nequáquam fe crederet; atq; in dies inuidia, & ma-
liuolentia crcfceret,& ambo armati per vrbem incederent, 8ç ferro dimicaturi de ty-
rannide viderentur. Ciues in armis erant,& ambx partes externa quasrebant auxilia:
ParcitasGuidonem comitem ex Vrbino accerfiuit; Malatefta ex Verruchio fuos a-
• micos: пес tarnen hic aut ille audebat certamen ineipere. Malatefta nobilem ciuem
clientclis &affinitatibus potentem non fperabat vrbepofle depellere: Parcitas Gui-
donis aduentum preftolabatur.Sic fuipenfa ciuitate,ac tumultum & pradium in ho
ras timentejecce afinus in platea,quam populi campum vocant, afinam libidinofus
infequitur,atq; ingenti rugitu cuneta complet:fugit afina rabidum animal morfu &
calcibus vrgens;fugam & homines capiunt,qui caufam ignorant; prclium inchoa-
j о tum putant,& tyrannos inter fe pugnam conferuifíb.Curritur ad arma,& fuos quifq;
duces iuuarepergunt.LudouicusequcsCaminatenfis inforum procurrit armatus,
& Malateftam vrbis dominum proclamât. Accurrunt & Parcitatis amici , Ludoui-
cumq; fogittaconfoiTumpenmunt:necmora,Malatefta cum expedita armatorum
manu hucferecipitjCogitq; parte aduerfampedemreferrevfq; adfontem quendam
extra fomm^crurfusprxUuminftauraxum eft: & tribus diebus acérrima conten
z5z : COMMENT. PII PAPvE ft
tionecertatum.&multiperierunt.Intereacertior fa&us MaUtefta Guidonem Vr-
binatem apud fan&um Marinum expe£fore,Parcitati auxilio venturum cum trecé-
risequitibus,nobilesquoo¿PetramaIeníc5,Firmanos>& Fabriancnfes fuppetias ini-
mico mittcre,terrore permotus,primores quatuor vrbis ciues ad ic accerfiuit probi-
tate &¿ au&oritate praftantes,&: quibus ciuilis difcordia molcftiiîïma eifet,dixitque
illis fe ignorare cur Parcitas vt bcm cxcidio traderet,fe ñeque priorem inchoaíTe pu-
gnam,nequeciuilemlibcntcrefFundercranguincm;pofiturumarma,fiParcitas idë
faciat.IlliParcitatem conucncre, multifque verbis oraucre vt fuorumciuium fan-
guini parceret.ncque fruftralocuti funt,amator fua: patriazParcitas facile in concor-
diamdudus eft. Venere ad colloquium duces partium,& ofculati alter alterum,vifi i о
(tint in amicitiam rediiíle.Populus ambos humeris fublimcs extulit,& tanquam vr
bis dominos in palatio publico collocauit, Parcitati & Malatefta: vitam precatus.
Deindecommuni confilio per praîconemiuflî funtexterni milites vrbe excederé.
Parcitas,qui bonam ineife fidem arbitrabatur,necvllasverebatur infidias, prxiïdia,
qua; ad eum vénérant illico dimifit,fcripíitq; Vrbinati vt domum rediret,nam res vr-
banx compofitaseflent.Malatefta fraude vfus, auxiliares fuos induas partes diuifir,
Sc alteram domi abfcondit,a!teram publice iuffit ab vrbe recedere , datis clam maa-
datisvtad mediam no&em redirent; quod &: factum eft: cum veniilent ad pontem
Maonis tribus millibuspafluum ab vrbe diftantem,iam node obfcura conuerfirc-
tro,perportam Gattuli intromit funt;&coniuncti cum his,qui domi apud Malate- ¿<*
ftam latebantrpercurfa ciuitate partis Guelfe dominatum acclamauere , 6c Malate-
ftam principem,Gibellinis & Parcitati mortem comminati. Quod vbi Parcitas in-
tellexit,deftitutus externo auxilio,& nullam in fuis ciuibus fpem habcns,fuga: fe co-
mifit:examiciseiusatquecognatismulti&capti,& occiíiíunt: inter quos Monta-
gnagcntilis eius in carcerem conieclus eft,& ibi crudclitcr necatus. Parcitas ad fan-
cbim Marinum fecontulit.quem cum vidiilèt Guido vçnientem, ñeque enim ad«
hucindereceflerat,Optimeinquit venito ciuitatisperditor,alludensnomini, quia
fermone Itálico paululum immutatis litteris Parcitas idem fignificat.His artibusAri-
mino potitus eft Malatcfta, à quo Malateftarú nomë exordium fumpfir.Ctterú paru
idMalatefta;vifumjIoanniquoq5Gcrmano,q'iem diximus Soliani vxorem duxif- 3 o
fe,atq}ibidomicil um contraxifle bellum indixit,quoniam exules Àriminenfes be-
nigneexcepiílbt.Duraobfidionerrateráfratreconclufuseft,duodccimmaioccsba«
liftas Malatefta Soliano admouerat, Se contra ius belli non die tantum, fednoftu
quoque, ingentes in oppidum lapides Sc res fœtidas iaciebat. Sed obiit Malatefta
priufquam frater expugnaretur.relicb's ex duabus vxoribus quinq; filiis, Malatcfti-
no cognomento Lufco,quoniam altero careretoculo,& Pandulpho, ex eademma-
treIoanneclaudo,PauloPHlchro,&vltimo,quifuit Ghiaccioli comes. Malatefti-
num ferunt audacem fuiíTe virum,& ardentis ingenii: verum Gibellini nominis in-
feftiffimum hoftem.Hic patri in Arimino fucceífit , quo gubernante , Ioannes clau-
dusPaulum germanum in adulterio cum fua coniugcreperit impatiens ira: ac furo- 40
ris ambos adúlteros interfecit: Ioannes primus fuam familiam parricidio deturpa*
uit.Huictresfiliifuere>Tinus,Rambertus,&Archipresbyter. Per idem temp us co
mes Ghiaccioli ex Arimino abiir,& in comitatu fuo moram traxit , eo propofito , vt
aliquando Malateftinum occideret, qui Pauli Pulchri песет non vindicafler. Ini-
quum eius propofitum mors Malateftini paulo poft iècuta prasteruertit. Qui relicto
filio Ferrantinoè vita deceífit. Obiit &: circa idem tcmpus Ioannes claudus, &eius
filius Tinus,ex quo fuperftes fuit alter Ioannes.Principatus Ariminenils ad Pandul-
phum peruenit Malateftini germanum. Hune ai unt cum ftatuiflet equeftrem ordi-
пет profited èpropinquisvrbibus precipuos nobilesadíe vocafte, &fplendidum
apparaíl'econuiuium,&ludosinftituiflemilitares,in quibus primus ipfe militia: có- 5 o
cilium accepit:deinde filii eius Malatcfta &C Galeottus; tum Ferrantinus ex fratre ne-
poseius,&Malateftinusabnepos,& Rambertus Ioannis claudi filius cum Ioanne
nepote ex Tino genito,& alii complures,tum ciucs,tum extranei. Poft ha:c cum ас-
cepiflèt Pandulphus Ghiaccioli comitem ad Ariminenfem principatum aípirase, Se
res nouas in y rbe moliri ad Ciolam fe с ont uli t ; germanumq; vt ad fe veniret corn a -
turns
LIBER DECIMVS. г5у
rurus euocauit: quem venientem, & in menfa fedentem, tres fpurii è Jatibulis armati
prodeuntes,vtPandulphusconftituerat,interfccerunt. Arque its ex quinqué fiJiis
prioris Malatefta* duo fraternisinfidiis pericre: Pandulphm ca;fo fratre paulo poft
deceflît. Ariminenfes Ferrantintim fibi dominum elegere Malateftmi filium : huic
Rambertusfolemneconuiuium apparauic,fucruntquecum eoïnprandio Malare-
ftinus P-andulphi filius,& Ferrantinus cognomento Nouellus , & Galeottus : quibus
difeumbentibus , Rambertus tanquam fanguis è naribus deflueret , с menfa furrexit;
&: ingreflus cubiculum fumpiit arma: reuerfufque cum expeditis circiter centùm ar-
matis,hofpites comprehendit, nec moratus in forum defeendens imperium ciuitatis
l о arripuit,ac tribus djebus dominatuseft. ÇM^d cum audiffet Malatefta Galeotti ger-
manuSjCum valida militum manu ex Pifatiro, vbirefidebat, Ariminum venit,fuppe-
tias Ferrantino laturus.Non expeebuit impetum eius Rambertus, fed porta egreflus
£m£ti Petri, ad oppidum fancb Archangelicumcaptiuisfecontulit. Oppidaniexci-
tato repente tumultu captiuos è mana Ramberti eripuerunt ; liberofque remiferunt
Ariminum : &iterum Fcrrantinus principatum vrbis accepit. Rambertus Ciolam fe
comul ;t,cui & Caftilionum parebat. Ferrantinus in eum duxit exercitu, Se obfidiç-
nem firmauit.Interea legatus ApoftolicusBononiamvenitBeltramus epifcopusO-
fticnfis,cuius fauore adiutusRambertus,obiîdione liberatus eft,& pax facta metu le-
gaci aliquandiu durauit.Scribebant alter alteri,&dona inter fe miifitabant,nec Lam-
X o bértus aliud quasrebat,quàm Ferrantino reconcilian. Ibat Ferrantinus fçpe venatu,
Rambertus ci fe comitem obtulic,nec reeufatus eft: apud Pogianum venationi locus
dicl:us,ibique cum veniíTet Rambertus, ас veniam peteret erratorum, repente à Fer
rantino obtruncatus eft. Tertium hoeparricidium in domo Malateftarum numera-
tum,in quo patruelis manu,patruelis cecidit. Legatus Bononienfis id feelus detefta-
tusinpœnamcriminis Ariminum à Ferrantino repetiit, qui deftitutus à gentilibus
fuis,qui Ecclefia: imperium verebantur,vrbe exceffit,& Ronchum frigidum fe rece-
,pit:Malateftinus ad fan&umloannem in Galila*afe contulit. Legatus Ariminum pro
fancb Romana Ecclefia recuperauit, venientemque ad fe parricidam, Se veniam pe-
tentem, iuflit vt cuneta dimitteret Ariminenfis agri oppida: illepariturum ie dixit, &:
5 ° fequenti die per Ferrariam & Venetias migrauitin Forum Iulu',& apud Branchinum
nepoteminportu Bufalecto fex menfibus delituit. LegatusadMondainumcaftra
pofuit,Mjlatefta&Galeotto coniungentibus arma,MaIateftinusàPerufinis,Firma-
nis,Fabrianenfibus, Aretinis,& Vrbinatibus adiutus oppidú tuebatur : ob quam rem
legatus reuoeato Ferrantino ea lege pacem dédit, vt reftituto Mundaino, oppida reli-
quaretineret. Non multo poft legatus obfidere Ferrariam ftatuit, Malatefta &Galc~
otto cum copiis in auxilium vocatis:ibique confli&us eft Eccleiîafticus exercirus, Se
muid mortales periere cum Scaligeri Veronenfes Ferrarienfibus fuppetias tuliflent.
Galeottus & Malatefta capti fuerunt. Ea re cognita Ferrantinus S¿ Malateftinus Ec
clefia: cladem fuam arbitran felicitatem eiTe,amicos in arma vocant : dimittitur è ve-
4° ftigjo Galcottus,quem Ferrantinus apud Scorticatam conuenit, eique reconciliatus
eft, Se iunctis armis Arctinorum auxilio , qui quadringentos équités mifere vfquc ad
Arimini pot tas populan funt agros : Deindead Mondainumconuerfi,perdcditio-
ncm potiti funt oppidorpoft hxc Se Malatefta è carcere dimiflus Pifaurum rediit.Le-
gatus cxBononia équités fcxcentos,pedites mille Ariminum mifit,qui Ferrantini fu-
rorem reprùnerent,&: Malateftç vterentur confilio,nec pra*uaIuit:hoftis enim с fan-
¿f о Archangelo moues Marechia tranfmiflo fluuio cum peditibus mille quingentis^
equitibus centum fexaginta , &: multis exulibus ad portam fan£h" Andrea* procurrit.
Ciues in vrbe tumultúan cccperunt,& vicos prarcludere.Bufculaciuis in vrbe potes,
cognomento Faitanus, eu- us aedes muro ciuitatis harrebant, quadringentos pedites
j o Galeotti,&vexillum cius intra vrbem recepit,partemque ciuitatis inuafit,quam fan-
cti Andreas tnbum appellant: fed accurrentibus fexEcclefiafticorum turmisindo-
mum fuam profugit,&: Galeotti milites è tribu mifit. Ecclefiaftici tanquam ea in par
te ciuicatem tutati fuiifentjin forum reuerfi funt. Buicula iteruni reuoeatis Galeotti
cohortibus,ad portam fanfti Andreae feftinans repagula , & ingentia faxa difrupit,&:
Ferraminum cum omnibus copiis intromifit: qui congreflus in foro cum Ecclefia
M4 COMMENT. PI I PAP JE II.
ihcis,eos in fugam vertit,&: tandem in Agolontoríí tribu cönflixit, cum poputosvn-
dique in illos defaeuiret:& muliercs è feneftris teftifque Taxa iacerent. Sic rurfus Ari-
jninenfes Malateftarü fubicre iugum. Ecclefiaftici omncs capti, Sc armis exut'i funt.
Haud tarnen diutinaea felicitas Ferrantino fuit, qui cum ftatuiíTet Malateftam Sc
Galeottum tanquam regni aemulos perderé, ab ipGs cum MaIäteftino& Guidone
nepote captus eft, Sc in carcerem apud Gradaram conie&us. Malatefta & Galeottus
Ariminenfem prineipatumobtinuere. Ferrantinus écarcere dimifliis Vrbinumie
contulit.Ferrantinus Nouellus per idem tempus Bononiaeagebat,qui audita nouita-
te Mondainum,& fan&um Laudentium occupauit.Guido &Malateftinus in carce-
re necati funt: quod in domo Ma&teftarum quartum parricidium memorant. Fer- i о
rantinus Vrbinatum auxilio, & oppidanorum deditione Montemfcutoli recupera-
uit.Malatefta mox eo duxit exercitum, Sc obfidione firmauit : Perufini quadringen-
tos équités Ferrâtino fiíppetias miiêre: Malatefta vt eis occurreret, feptingentos Flo-
rentinorum équités, qui auxilio Venetorum aduerfus Carrariû mittebantur,merce-
de conduxir,príccluíitque hoftibus iter,& oppidanos ad deditioné compulit.Perufi-
ni ípefruftrati domumreuertere,&Florétini à Malatefta dimiifi funt:nec tamëiccir-
co quieuit, fed Mondainum profecrus oppidum circumièdit , & turres duodecirn li-
gneas erexit impofitis praefidiis,quç dies ас nodes obfeíTos vrgerent. Vbertinus Car
raña со acceptOjCum eíTet Fcrrátini afKnis,Pcrufiaequingentos conduxit équités, ас
Ferrantino aduerfus Malateftam ducendos commifit. Territus ea re Malatcfta,foIu- 20
ta Mondaini obfidione , Se omnibus mu nitioni bus exuftis , copias reduxit Ariminú.
Hoftis nouo prçfidio fretus in agrum Ariminenfem duxit,ac Verruchiú per deditio-
nem accepit. Deinde cum caritate premeretur annonar , Pcrufínos remifír,& paulo
poftàMaîateftaobfcflus,oppidumreftituit,atque Vrbinum rediit. Maiatcfta cunda
eiusoppidacxpugnauit.ita vt iam nulla eilet Ferrantino imperii fpes recuperando
EumfcruntapudlacumTranfimenúfagittacófoflumintcriiífc.Raraeftcniin parri-
cidíenon cruenta mors.Fani circa idem tempus tyrannusfiu Guido Carignanenfis:
hunc aegrotantem Malatefta confolaturus acceílit; &1II0 momio principatum vr-
. bisarripuit.quempofteaGaleottoñ dtriconccflit. Rebellantes Fanenfes armis com-
pefcuit,& filium Pandulphum adequeftrem militiam prouexit : deinde procuranti- 5 0
bus Vrbini dominis Nolfo Sc Galeotto,Malatcfta Se Galeottus Ferrantino Nouello,
&nepotibuspacem reddidere , quae paucis menfibus durauit. Maio enim menfe
concordia fa&a eft,&: Februario Mondainum inuaíit,& obtinuit,Ferrantino abfen-
teoppidanisfededentibus. Infando Laudentio duoeranttyrannifratres Cecholi-
nus, Se Menghinus, quos Malatefta curauitoccidi,& inter filiosinterfe¿torum&
occifores pacem compofuit. Occifor Laurentius quidam fuit, quem poftea interce-
ptum Malatefta vtinfamiam iuam purgaret, fecuri pereuflk, proditionifquenomen
proditione deleuit. Ferrantinus Nouellus Vrbinatem fecutus principe, qui aduerfus
PeruíínosBectonaminfeftantesexercitüduxeratíapudipfamBcdonaíagitta extin-
£tuseft,tribus6liabusreli¿tis:&:eodéfere tempore mortem apud Ariminúobütauus 40
cius Ferratinuí, annos quinqué Sc nonaginta natus : creuitq; porentia Malateftar ad-
co,vt omnem Picenum agrum fibi fubiecerit,Firmanis Sc paucis ali¡s exceptis.Eo ré
gnante Morialis quidam ordinis templariorum egues exercitum quatuor milhú pu-
gnatorumexRomain Picenum duxit, vaftauitque plures agros. Malatefta vteum
auerteret,aureorumfexagintamilliapro pace pollicituseft,nurnerauitq;jllicotrigin-
tamilliajpro reliqua üimma filium obfidem dedit Malatefta Hungarum , hoc nomi
ne appellatum,quoniam Ludouicus rex Hungarian cum Ariminoxranfiret in Apulia
ad vindicandam fratris песет profe&us,d>gnitatcm equeftrem illi contulerat. Mo-
rialis paulo poft exercitu dimiflo cum trecentis equitibus Romam petiit : ibiqs iuiTu
Tribuni tuncVrbem regentis captus,& fecuri pereuflus eft.Landus Thcutonicus re- j ©
liquas copias in Lombardiam duxit. Cum Carolus quartus Romas coronatuseiTer,
ex duobus cardinalibus,qui eum coronauere, alter legatus PÓtificis maximi Egidius
nomine nationc Hiipapus ad recuperandus Eccleiie prouincias,quas tyranni perua-
ferantreli¿tuspra;fcdum Vicianteomnescorrexit, omnibus, qua:poflîdcbatexu-
шт: demde pammonium bcati Petri in Tufcia recuperauit : mox ducatum Spo-
letanum,
LIBER DECIMV S. ztf
Jetanum, & March iamingreflus Anconitanam,apudEugubinos refedit: Gcntilis
Molianeníis Firmum obtincbat: Málatefta cunóla ei extra muros ademeraumiíít le
garas exercitumaduerfus Genrilem, qui referuatafibi arce, ciuitatem Ècclefiaîtra-
didit. FrancifcusForliuiasGcntilis focer Malateftam genero reconciliauit,often-
dens non eífee reMdateftarumEcclefiai potentiam in Picenoaugeri,tolerabilio-
re;n Gentilem.quàm legacum. Hinc factum eft,vt cúnela Firmaniagri oppidaGen-
tili reftirucretirun &ipfe, qui arcem teneret, vrbem Firraanam Ecclefíai abftulit.
Lcgarus exercitum inftaurauit , <S¿ intra dies paucos omnem Firmahum agrum prio-
ribusbeliis defatigatum, &ipfam deinde vrbem in poteftatemaccepit,obfeditque
i o Gencilem in arce , qui paólus falurem fuam , tria aureorum millia,& caftella rriaàle-
gato accepic , &: reddidit arcem. Legatus paulo poft caftella,qua; proditori dederar,
eripuir.coegirque mendicum peregrinan. Racaharenfes per eofdem dies , & oppi-
daquxdam Anchonj||niagriadEcclefiam defecere : inrerquae Paternum fuit,ad
quod recuperandum profeclusex Ancona, Galeottus cum quadringentis equiti-
busab excrcitu Ecclefiaftico prorligatus & captuseft. Hoc Malateftarum infortu
nium S¿altcrumíi*cutum. Mifit enim legatus nouas copias verfus Ariminumdu-
¿loiibus Glvaccioli,& Vadolx comiribus:ad quorum aduentum cunda Ariminen-
íís ngri oopidaà Malateftis defecere, excepto fanólo Ioanne in Galiläa. Quibus re-
bus fraólus anjmo Málatefta legatum adiic : eique Anconam , & Senogalliam cum o •
2.0 mniagro reftituit,fratrisIiberationem paólus. Legatus ei Ariminum.PifaurumjFa-
num 6¿ forum Semprorii, quod vocant Fofllimbronum in vicariatum ad decern an-
nosconcclîIt,&hic tandem legitimus Malateíbrum titulus ccepit, cum anteafola
tyrannideimperarent. Cumque legatus aduerfus Catenates , Foroliuienfes , & Fa-
uentjnos anathema decreuiflet,& crucem predican iuííllTet,MaIateíta cum fexcen-
tis viris prxft.mtibus cruce fignarus eft,& Galeottus vexillifer creatus: & hi in caftris
Ecclcfia:rîdelemoperamnauauere,eorumque poriftime auxilio Cxfena capraeft,
& Fauentia Eccleíiae reftirura,& Bretonorum in poteftatem acceptum, & ager Foro-
liuienfis vaftatus. Legatus his geftis Auinione fe contulit ad Pontificem maximu, cui
& Málatefta íefecomitemaddidit, vt Ariminenfem agrum totumrecuperarec, cu-
3 ° ius maximam partem Eccleíia poflï debar. Id aîgre fuit oppidanis fanón' Archange-
ii,quiíub Eccleíía remanere cupientes j Legaros ad Ponrificem mifereoratumne
Malateftis redderentur. Sed fruftra conatifunt: Vicereobfequia Malateftarum le
gato pra:ftita , &c Málatefta voti compos in patriam rediit , & à legato caftella cunóla
recepit Arimineníís agridegatus vero Immolam & arcem obrinuit , & iteruna aduer
fus Foroliuieafes duxic- eofque adeo coercuit maceratos fame, vtfaólurideditio-
nem hauddubiefuerint,niíl ex Longobardis equitum tria millia fuppetias attulif-
fent: & obféfljs frumenta importaftent. Equités quoque Senenílbus & Perufinis
militanresduomillia quadringenti per VmbriaminPicenumrranfiuere, in Arimi
nenfem profeeli cum Longobardis coniunóli funt, ac late populan agros Sulianum
4.° vi ceperunt, cenrum quadraginta quatuor oppidanis occifis : in Podio burgi morra
les omnes interfecere,&fanólum Martinumin Conuerfeto diripucrunr. Legatus ve
exirenr prouinciam , nec redirent in annos quinqué, triginta millia auri nummíí eis
elargitus eft, &c Foroliuicnfibus duorum menííum conceilit inducias. Quibus exa
clis , cum Francifcus eius loci tyrannus omni fpedeftitutus eilet, deditionemfecit:
deinde apud Venetias in fumma inopia deceflit. Legatus Foroliuieníipotitusma-
gnam apud omnes halos auóloritatem eft aflecutus. Málatefta cum fextum &¿ íexa-
geílmum compleifet annum Galeotro frarri adhuc viuensprincipatumreliquit,fi-
hos fuos priuatis poíléífionibus iuflk efle contentos: fubditorumdifcordias compo-
fuitxarceres aperuit,&captiuos dimifit:fupelleclilern domus inter egenos diftribuir,
5 o &;more Chriftiano Ecclefiafticis íacramentis communitus animam Creatorired-
didir , cum tyrannidem ad Iegitimum verriíTet principarum , & melius fmiíTet quam
inchoafler. Galcotrus vxorcm duxit Gentilem ex familia Camertina , qua? fílium ei
ienioriquamgignerepoiTecrederetur, peperitnomineCarolum;quem regina Nea-
politana mifío procuratore de facro fonre leuauit .• &¿ alrerum nomine Pandulphum,
& tertium Andream Malateftam , & quartu Galcottura Nouellü. Bcrardus Gentilis
í5á COMMENT. PII PAP£ II.
pater,vt primum peperrfle filiam cognouit ; Sapiens, inquir,Gcritilina mca с ft ( ita ca
nina appellabat ) qua: feni tam arido par auit heredem. Gubernantc Galeotto Pouti-
fexmaximus Vrbanusex Auinione cum feptem cardinalibus mari vedus Corne-
tum petiit,& Vituruii aliquandiu curiam tenuit , ibiq; tandem cardinalis Fgidius a!-
tumillum&nobilemfpiritum Domino reddidit, & in monailerio Minorum ц ud
Afifium fepultuseft:quamuis(vtantediximus)in monafterio fandi Martini in mote
Cyminononnulliconditum référant rfortafleibi primo ièruatum eftcadauer,dein-
de in Afifium tranflatum. Hic Malateftis primo inimiciilîm us fuit , deinde reconci-
liatus,cumeorumoperaaduerfushoftesfidelivfusfuiiTet,erTe£tuseitamiciiTimus,&
principatumeotumeorroborauit. Malatefta cognomento Hungarus gubeinante 10
Galeotto patruo , vitam fîniuit, vnica tantum relida filia, qua: cum n 11 p fi fíe t in fami
lia Eftenfi,mortuo viro vidua diues domum rediit. Obiit & Pandulphus Galcotti fi-
liusapudPifaurum,cuipracerat, relicto filio vnomafculo. Per idem tern pus fuafu
FIorentinorum,qui à Romano Pontificcfuerant excommunicato, Eccleincciuitates
quatuor(vt aiunc) & fexaginta, oppida vero nominata quingenta feptuaginta feptem
rcbellauerunt: & alia quidem libertatem fibi aflferuerunt , alia priores afciuere tyran-
nos;& quçdam nouos fibi conftituerunt : fola Malatcftarum domus in fide perman-
irt, Galeotto partes EccleCix iuuante. Nec tarnen diu conftautia manfit , qui rebus
Ecclefiç protritis,Ca:fenam & Brctonorum,ne in alienas manus peruenirenr fua: di-
tioni fubiecit. Deceflrt autem Galeottus anno falutis fexco <S¿ oduagefimo lupia mil 10
lefímum trecentcfimum, cuius funus magnificum duxerc filii tres iuperftites , Caro-
Jus,PanduIphus , & Malatefta: Galeottus Noirellus in vita parr s obierat: maior nam
Carolus fcptimum&decimum agens annum in Ariminolücieflrr. Pádulf bus duo-
bus annis minor Fanum,& oppida Picenifortituseft.M..latc lb Cxfcn. m.Carcrium
feruntvirumelegantis datura; fuifle,&alti cordis;turpnudinisinimicum,&: religio-
nis amantermverum nobilitatis faftu fuperbifllmum, & qui fibi nullum arquari pofle
arbitrarerur,fiueciuiliapacifq; m unia,feu bellica tradanti negotia.Fuiten m reimi-
litaris non ignarus , à pueritia verfatus in caftns,inforrunatus tarnen. Cum Florenti-
ni,Carrarrenfes,Scaligeri,& alii complures tyranni, ac populi ex Gallia Gfalpina ad-
uerfusloannem Galeatium Medielanenfium principem fcedus iniifent, ingentef- 30
quecopias comparaiTent, ducatum Carolo commiferunt. Mantuanus cum cx con-
fcederatis efler,oppiduhabuitin Padiripa,nomine FortiburgiTriibiq^rluuio vetercs
Jigneum pontem iniecerant. Hunc fibi Galeatius damno futur fr exiftimans,ex quo
poflet hoftis in Parmenfem agrum excurrere,íbatuit incedcre. Car olus tuei i adnite-
batur,impofitis mille viris , qui machinis atque omni miíIUium genere aifcrcnt.es in-
cendiú prohibèrent , & vafa multaad flammam reftinguenda impleuit aqua : & pro-
cul à ponte quantum fagittanadus pateret, flumen catena coniunxit, que rates ho-
ftium retineret. Galeatiuslocofiibiimiori rates phtrimasftipula, pice, ac fulphure
complcuir,&:expedatovcnto,qu: vcrfuspontcmflaret,ignemadmotrr, eafq; dimr-
•írt.Quibusad eaten am retentis, flamma tamen retinen non potmr,ied vento impul- 40
fa valido pontem arripuit, ac fubito ambufíit incedio, &: fupra viros quingenros per -
emit cum Carolus deícenfum fugitíntibus prohibuifíct. Aptrd Gubernium paulo
poft cú Galeatii exercitus epidim ia laboraret , Carolus in eum irrués vidorra potitus
eft, qua; inter geftaeius memorabilia vnica tantum reperitur. Militauir&: Veneris
aduerfus Húngaros Forum Iulii , duce Pippone Bano excurrenres , fumma belli pe
nes eum fuicicommiiTo prçlio»mox in fugam actus eft,fuiflètq; procul dubio captus,,
nifi RogeriusCanishoftilemimpetumretinuifíet.Fluuiusfug'cntibusoccurrit pon
te coniundus,qui multitudine ас pondere fugientium fradus , reuerti milites in pu-
gnam coegit. Quibus Rogerius confirmatus , & fortior effedus cum palantes & ad
caftra diripienda line ordine procurrenres hoftes animaduci tilfet , in eos dilapfus,& J о
caftra recuperauir,6j ignominia deterfit pomini Veneto,quam Carolus f rigiendo at-
tulerat,nec fine damno dimific Húngaros. Cú defecifiet in Italia magnaex parte Ec-
clefia:poteftas,&: Galeatii Mcdiolanenfisres fiorent firme vidcrentur, Carolus &c
Pandulphus Malatcftarum principes in ciusclicntelam corKciferejCiqjmilitarunt,
& eo mortuo apud fihumloanncm Mariam in cöfilio primi fuerunt. Cum Brachius
Monto-
)
LIBER :p JE С I M Vi S,. :. ij7
MontoniusPerufiüos infeftaretácnobiles vrbisaduerfus .âípantcs in patria redu-
cere conaretur,vexaretq;cirçumiedos agros, Carolusei oppofituseft,quiapudTy-
berim conflidus captufque cum venifletih poteftatem Brachii , nunquam hofti aut>
ailurrexit venienti,aut ceruice inflexit falutantirvt qui vidore maiorem fe gererct, &
in captiuo corpore liberum geftaretanimum: redemptus eft magno auri pondere.
Rafpantes fub eius dudu è patria pulfi, in banc vfque chemexulanr. Fuit & Florenti-
norum aduerfus Philippum Mariam Mediolanenfium principem dux conftitutus.
Caftra apud Zagonaram in Romadiola colloeauerat Carólus, eratq; illi ieiunii dies,
& in tentorio рой meridiem ccenabat. Angelus Pergülanus dudor hoftium,qui o«
ro lim tyro Tub Garlólo fuiíTet,magno ímpetu in Florentirtorum caftra prolabicur: fit tu«
multus.concurritur adducemtconclamat omnes hoftem adeíTe,arma fumenda , oo
currendum properádumq; fore. Carolus incrcpidus tranquilla mente cibu fumens,
nihil aliud dixit шП ; Sinite veniat tyrunculus , ppenas audacia; dabit. Incereahoftis
munitiones tranigreflusomnes-in caftra perrupit : Florentinorumque copiis profli-:
garisducemipfumadhucincœna iedentem comprehendit. eavin fuperbiafuit, vç
ièiouadere nullum crederetaufurum. Philippus captiuumhonorauic,ac paulo poft
liberum dimiiitinec longa eius deindevitafuit.CumMantuaîdegerer,IoannisFranT
cifcitutclamgerens,magniMaronisftatuam, quam fuo ciui Mantuani quondam
erexerancfubobtcntn religionis cuertit. Cum cardinales in concilio Pifano Grego-
zo riumduodecimum, &Bencdidumtertium decimum, qui feRömanos Pontífices
aflerebanr,indignos tanto culmine iudicaflent,& Alexaridrum illis íurTecifTcnt , Саг
rolus in obediencia Gregoriiperfeuerauit,& demum ad concilium Gonftantieniç
procurator eius miíIus,vnioniEcclefía;confenGt, & pro eo Papatui ceflît. Haxde
Carolo digna memoratu reperirnus:inquo praeter fuperbiam non facile inuenias,
quodde moribus damnarequeas. Pandulphi longe diflimilcm vitammemorant,
cui nec honeftatis,nec religionis cura fuerit. Poft mortem Galeatii Bnxiam , Berga-
mumque, Ioannis nomine gubernans rupta fide dominum egit. Hincnobiliflima
íbboles nata, Sigifmundus, Pandulphus,acDominicus Malatefta,qui Malarefta-
rum hodie principes habentur. Verum Sigifmundus , & Dominicus ditiorcm for-
3 ° titipatrem,Pandulpho tanquamfimfucceubre,quorumfraternammaiorGaleot-
tus , Robertus Ariminum in hereditatis partera fufcepit, Sigifinundus Fanum ,Do-
minicusGa;fenam.Galeottusmitisingeniifuit,religionideditus, gloria: atque im
perii contemptor,iuftitenax. Hunc Sigifmundus per infidias regno deiicere сопа,-
tuseft,fuadcnsAriminenfibusinutilemciuitatipríEeíre,qui dies ас nodes intem-
plisageret, &: diuina concemplatione concentus focietatem humanamnegligeret.
Se fi vocetur in communi vidurum, nec paflurum cuiuis homini iniurias illatum iri.
His artibusexcitatuspopulus2rmacorripuit,totaquevrbetumultuans in forum pro-
rupitjCiuitatemq; haudredegubernariacclamauit. Galeottus,quitumin palatii fa-
cello cum Deo loquebatur,percepro clamore plebis, cruceVn auream ex ara corripit;
40 &occurrensarmatisinforociuibus:Intelligo,inquit, fratres commotionisveftrae
caufâm ; non placet meum regimen, inuiti me fertis dominum: non eft armis opus,
cedo libens principatui:Ite,&: quem vultis accipitc principem,nulla erit in me mora,
priuatus mihi & Deo viuam melius: vobis expedit diligenter animaduertere qué mi
hi fuccefloremdetis.Verteruntciues alter in alcerumoculoSj&errorispuduit plebe.
Sedatuseftillicotumultus, &: armis abiedis,rogauerunt primores populi Galeot-
tum,ne fe deicreret; neve multitudinis demetiam vlcifceretur, rediret ad fuum fohu,
& pro fua confuetudine ciuitati confuleret.Paruit Galeottus, triennioq; deinde cum
fumma ciuium gratia regnauit; &: tandé morbo correptus interiit,non fine Sigifmu-
di infamia , quem veneno fratrcm abftulifle crediderunt, cum armis deiicere no po-
50 tuiifet. Ipfi deinde Ariminum patuic. GaIeottúquafiíandumfuiciuescolucre,&ad
fepulchrum eius votafecerunt.Sigifmundus nunquam eius aliter meminit,quam fa-
rui cuiufdam hominis. De Sigifmundi moribus fiepe fecimus mentionem , non eft
hoc loco eius vita referenda,quam omnes norunt. Dominicum fratrem eius paulo-
niinusodiofumncceflitas fecit, quem doloribusarteticis laborantem,nonIicuitfua:
nequicia; defideria cxplere:fuit tamé íacra: religionis contcmptor;& hunc Sigifmun-
Y 3
i
i5î COMMENT. P II PÀP£ II.
dus faepe ferro cohatus eft auferre. Diximus fupra Malatcftam prim i Galeorti fratre
liberis priuatas poiTeíTionesreliquiíTe, germano imperium cum adhuc viuercr refi-
gnafle.Inuenimus tarnen poftea eiufdem Malatcftse filium patet num nomé refercn-
tem Pifaurum,& alias plures Ecclefia; vrbes per arma quarfiuijTe:randemque iuben-
te Carolo patruele,acterroribus& minis vrgente,cun&areftituiíTe,Pifauro retento,
quod in Vicariatum acceperit. Huic Malateíbe tres fuiflc filios,Carolum,Galeatiü,
&tertium, cuius nomé non accepimus,archiepifcopú Patracenfem gibbo, & ftrum-
ma deformem , & filias Salomem , qua; nupta Imperatori Conftantinopolitano , per
varios fortunç cafus ia&ata eft ; & Paulam praftanriifimam feminam, quam duxerit
vxorem Ioannes FrancifcusMantuanorü dominus,ex qua natus eft Ludouicus mar- 1 о
chio. Principatus Pifauri Carolo obuenit, qui ex domoColumnenfi vxore duxit Vi
ctoria Martini quinti Pontificis maximi nepté,quç necfilios ci peperit.Hunc Philip-
pus Maria Mcdiolanenfium princeps in bello contra Vénetos mi cxercitus ducem
creauit,non tamrei militarispeririç gratia, quàm propterfainiliardignitatccum reli-
qui duces inter fe pares,alter alterius fubire iugum recuiarent.Pradium apud Macha-
loumBrixienfisagriduce minime fuadente,commilTum eft,& Carminiolavi&oro-
mnes Mediolanenfium copias profligauitjparumqucabfuit quinCarolus caperetur,
qui poftea non diufuperuixit.Pifaurum Galeatio per mortem eiusceifit , qui iam Ce
nex vxorem duxit FJorentinam ex familia Medicorum. Hunc Sigifmundus multis
artibusatqueinfidiisprincipatudeiicereadnixuseft.Propterquasmolt ftias, veritus *o
ne tandë proditori fuccumberet , Pifaurum Alexandra Sforriç vcndidit triginta mil-
h'busaureis.-emfqjpredia&armentainagro Florentino, ibiq5 al quandiu otiofame-
git vitam.Poftremo nepoti reconciliatus in Romandiolam rcdiir,& oppidula quçda
ab eo recepit:quod duabus de caufis à Sigifmundo f«¿him aiu nt ; altera vt herediraté
eius expilaret , ac pretium Pifauri adfetr. heret.altera vrperamicos eius Piíauri ma-
nentes Alexandrum abquando ex nouo dominaru deturbare pfiffet : quod víque in
hunc diem non fucceflît.
stfifmmdi SediamadresnoftritemporisredeamuSj&quomodo apud Senogalliá profligá
is*^ tus fueiitSigifmudus quam breuiffimelicetrefcramus. Excrcitum ab initio Veris ad
лиугл menfem vfquelulium non finefumptu ac labore ex Longobardis, Ferrarienfibus,& 3 °
Romandiolis noncontemnendum coegerat. Siluefter Placentinus Picinini vetus
comes,&:FrancifcusMirandola,& alter ex tyrannis Foroliuicnfibus,& multi illarum
partium nobilcs ad eum confluxerant. Duas& triginta equitum turmas in eius ca-
ftris fuilTe prodideruntjpeditum quoq; numerum,qui tanto cquitatu iâtis effet : vul-
gauitquc famam tanquam in regnum proficifceret ur, Picinino & Andegauenfi , cui
Te militare dicebat, fuppctias laturus;&: iam Picenum ingrc/fus , ad montem vfq3 VI-
mi perucncrat,agros Ecclefia: longe lateque populatus.Erat ingens trcpidatio,non in
Piceno folum, fed in regno quoque, cuius aduentu Aprutinas omnes regiones a Fer-
dinando defefturas conieebbantur, quas milite vacuas eíTe coníL bat. Ferdinandus
cum robore cxercitus aduerfus Picininü & aÜos boftes in Apuliam traiecetat , patte 4°
copiarum in Cal i bros miferat,partcm in Terralaboris reliquerat. Marthaeus Capua-
nus , & Federicus Vrbinas vtrumque Aprutium foli feruabant,ille rranfapenninum,
tue citra:íed vterque impar videbatur, qui Sigiímundi curium retiñere poílet. In Pi
ceno dua: & viginti equitum turmac Ecclefiç militabar,quibus pra*erat Vrfinus Nea-
poleo.Pontifex huic mandat Sigifmundo quoad poílit iter prçt Judat.- Federico quo
que , vt propere relido Aprurio in Piccnum fe conférât , ас Ne apoleoni adiungatur,
quimagnis icineribus cum quatuordecim cohortibus, intra paucos dies ad Neapo- .
Iconé peruenit.Intercaprçfe£tus arcis Senogallie.,ac duces prafidii , quod in oppido
erant mercedem pacb,locum Sigifmundo tradere promitrut, fi eo cum excrciru per-
gat: id proditionis velamen habituri , quod aduerfus tantas copias parum muñirá vr- f о
bem tuerincquiucrint. Rettocedit ex conuentione Sigifmundus, accelciicurfuSc-
nogalliampetitjpcrg tque muros oppugnare,infequitur eins veftigiaNeapoleo,at-
que in loco vnde polfet ab obfeflîs videri, vicina hoftibus caftra ponit. Mittúturnun-
t :i,qui clauils aducntum mdiccnt auxilii,atqj ánimos augeant. Sigifmundus interim
properare,vrgere,foil*as implcre,muros pcrfoderc.Obfeill partim metu perculfi,par-
timpro-
LIBER D E С I M V S. г59
tim proditionc infe&i,breuiifimas inducías pctunt,tradiruri oppidum,nifi medio te-
porehoftisab obfidionedciiciatur: Annuitiuomorc Sigifmundus , & nihiJominus
murumperfingit. Erat in oppido quidam nomine Dora, cuius ante meminimus,
centurio pedirum.non tam miles audax,quàm notarius olim pericus,qui vbi perfra-
âam muri partem animaduertit:Quid agimus, inquir , commilirones , quin vrbem
cradimus prius quàm capimurtoec murum defenderé poíliimus, пес fpes auxilii ad-
eft:vi£tori cedire.hoc ex vfu mihi videtur.Excepta eft vox percupide à ceteris , quos
vcl pecunia corruperar,vel metus mente deiecerat.Traditur ciuitas prius quàm rem-
pus induciarum labatur,& paulo poft arcis prefe&us deditionem facir.Sigifmundus
io ciuiratemingredirur,&ranquam victor gloriabundus vexilla Гиге domus in turri-
bus erigit:loca perfracta reficit,& munitiones munitionibus addit. Sed poftquam
auctas fccclefiac copias Federici aduentu cognouit,veritus ne intra mœnia claudere-
tur,noctu abire cum toto exercitu ftaruir,relicto preiidio,quod ad ruendá vrbë fuf-
ficerevideretur.Admonenrur ductores ordinumpoft medium noctis pra:fto cûar-
mis adimr, iarcinulascolliganr,fuofq; duces iêquantur. Senfit hune motum Bono-
nienfisquidam inter pedites gregarius miles, qui tanquamexplorator inter hoftes
latebat,nec morat9 Federico, & Neapoleoni rem detegit, qui mox armari cohortes
iubenr,primumqjAnronellum Foroliuienfeminadeundispericulis virum forrifli-
mu ire,deindeCorradum Aluianenièmnô minoris audacia::exin ductores reliquos;
jpíi deinde fequunmr.Fluuius erarCcflani p5te tranimittëdus ,qui diu ecclefiafticas
copias remoratus eft,& hofti fpacium haud paruum ad pracedendum eoncefllt: ap-
prehendit tamen Antonellus prius quàm illucefeeret céleri curiu profectus à latere
occurrcshofti,primasfugiennumacies,acexciraro clamore, nunciftos nunc illos
ab equis deiicit.Sigiimundusillic aderat,quivbi aduenraflehoftemdidicirmonfrô-
tem frond oppofuit,fediuífis aliquot fuorum fiftere,atq; Antonclli remorari impe-
tum.quam máximo potuit curíu fugam arripuit: acné pondere nimio premerere-
quum,arma proiecit.Interea Neapoleo,&Federicus cum reliquis cohortibus hoftes
aggrediunrur:in quis duce fugato,parua refiftentia eft inuenta,omnis in fuga ípes il-
lorumfuirjmperatoris exemplum cuncti fcquuntur: vrgent calcaribus equos Si-
3°gifmundimiIites,Ecclefiafticitergaferiuntfugientium:capiuntur modo ifti, modo
Illijnulla infígnis pugna committitur,nifi vbi Antonellus aduei fus cos manus cóíe-
n't,qui vtSigifmundo tutiorem fugam praeberent,paululum conftireraut. His fupe-
racis,nullumdeinceps in reliquis negotium fuit:nec Silueftro plus animi quàm Si-
gifmundo,quem calcaría è manu Ecclefiafticorumeripuere, & proximum montis
Orfioppidum,inquodconfugit.IoanncsFranciicus Mirandulacapruseft, & multi
cum eo ductores ordinum,& équités galeati ducenti in manusNcapoleonis, & Fe
derici peruenere.lmpedimentorum quoque pars intercepta eíbquód fiEccleiîaftici
citius occurriflent,facilefuerat&Silueftrum,&Sigifmundumcapere,omnëq;pror-
fus exercitum profternere:verum ingens ea victoria fuit , in qua media pars hoftiom
40 capra cft,alrera fugara :quod maxime virruti & celcritati Antonelli arrriburumeft,
quauis & ducum prouidentia multum profuir.Bononieniem,quem diximus explor
raireSigifmundireceiTum,PiusPontifexquinquagintapeditibuspra:fecit, & pecu
nia donauit.Sigifmundus hoc accepto vulnere, dimiffis quife ablente res curaren t
fratreacfiliis,cúSilueftromareingrcflus in Apuliam nauigauit, indc vt afrlictis re
bus auxilia quœrercr.IoannesFranciicusfub fide dimiflus eft, quod amplius aduer-
fus Ecclefiam non miIitarer,nccpoftea fidem tenuit.Pio apud Pientiam agenti idem
nuntius & Senogalliam perditam,& hoftes profligaros attulit,&lirreras ducum.quç
pro Senogallia perdita fimilia multa oppida breui acquirenda promirteret , alioquin
incertum erat lartum an trifte nuntium eflet-Profligatus eft hoftis pridie idus Augu -
fo fti:praceflirqj victoria Piccnfis Troianam iêxdiebus. Sigifmundus ad Picininum
profecíus res profligaras inuenit,vtfupra meminimus. Tubicen eius rei nuntius
Pontificem certiorem reddidit,& adhuc со loquente alter Tubicen adfuir, qui regis
epiftolis rem apertam fecit.
In Piceno conflictis hoftib. duces Ecclefiaftici aduerfus comités MirabeJJi к\оу-с*т»»т
ûum &Robertum exercitum duxcre,quiSigifmundo militauerant, &: partem c\zà\tMk*ttU't*'
Y 4
i6o COMMENT. PII РАРЛ IE
ß№. Refer- inprxIioacccperanLiimoxfereddidere,advetusEcclcfi«tmperiuíTiredcurites.Ca-'
л/л^«- ftcllumRcforzati,cumcotenderetexercitus,priusièreddidir,quàmducesex equis
Uorumque dcicenderent.OppidumlnfulXjquamvocantGueldrercamjnaturarnunitum^ptç*
dithMnt'^0 m'ntum defeníum, oppugnatione expectauit, &böbardarumaliquotic\uv
d»Jiq¡ íx-quibus cum muri perÎTingicœpiiTcnt,&oppidanorum&:miIirum deditio facta eft;
fugn»th. &pra:íídiumEccleííafticumimpoíitum. Idem cumexperiri Sorbilongi oppidanis
placuiflTet/orsduriorobuenit.Concuirereb6barda:murum,necdubium erat quin 1
prcliocommiflo vi caperetur oppidum. Quod poftquam oppidani animaduerte- '
rurit,pacti fuorum ac militú,qui prjcfídio ineranr,faluté corporumvexercitui reliqua
permifere:Milicesad terroréaliorumincarccrem coniecti fünt, portea dimiífi : cum ib1
oppidanis vltrá mérita benigne actum.Oppidum Barchi vi captum , furore milituífí'
exuftum eft,quo furore perciti habitatores caftellí S. Andrea: vkro le dediderunt ; 6C
hófte3,quicaftellum Barbaras occupauerant,reliquerunr,&Ecclefiaftici milites re-^
ceperunt-Nobilcsquoq; CaftrileonísSígifmundopriusfubieái, obedientiam Ec-'
clefia: promiferunt.Reftabat Mundauiüm Vicariatus caput infigne oppidum , prar-
ruptis vndiqj rupibus murtitum vna tantum parte bombardis obnoxium , quo in lo
co arx fita eft murorum craifitudine,&fôflis profundioribus defenfa:íntus habitatö
res circiterquingenti non ignam homines, & qui propter rebellionem Ecclefia: fa-
фат extrema pafluri videbanturpriufquam caperentur:externipoditesmulti,equi-'
tes galeatio&uaginta,armofüm&vi&ualiüingens copia. Hue Federicus aduerfus 2.t>
opinionem multorumexercicum duxit,qui tempus ibi früftra terendum arbitraba-
tur. Admota funt oppido caftra,obfidioarttficioíe deducirá, oppugnâtio cíepta , vifq;
omnis bombardarum in arcem directa: fuíFom" muri , omnis machinarum adhibita
vioIentia.Ridere in principio obfeííi ftultitiam obfidentium, qui periculofos , atque
inutiles fubirétlabores:exire aliquandó,ad pugnam irritare hoftc, prardari,captiuos
aliquos in vrbem adducere,çonatus omnes Ecclefiafticorum eludere. Cerratum eft
fumma vtrinqj audacia & contentione dies circiter duodecim : null* no die ad mu
ros itum:fa:pe tentatus afcenfus/жре fcandentes precipitad: Ad extremum,cum tur-
rispraícipuatotiusarcis bombardarum ictibusconcuíTa faepius corruiíTet, acruina
fuamukos mortales opprefliifer,&iain folafoflaeprofunditas ittuptioné hoftis im- 3 o
pediret,inftacetq; miles,onera ferret,implereq; farméntis ac tetra voraginem prope-
raret;&iamíignodato,totusadimpctum concurreret excrcitus; miraq; videretur
Ecclefiafticorum alacritas,attonitioppidani,fimulq; müites extraneimanus teten-
deruntjdeditionem faduri,fi benigne reciperentur. Duces exercitus ita demum re-
cipiendos cenfuere,fi fe fuaq; libere tradercnt,atq; arbitrium vitaenecifq; victoribus
permitterent:Annuemntobfelfi,quandofpes alia nulla íalutis offerebatur.-fadtaeft
deditio:Mundauienfesiugum ecclefia: fubiere,corporibus oppidanorum nulla vis
illata;vina,fiumentaque,ordeaadoreaq;omniamiliti concefla:fupellcxreliquapof-
{èiloribusaurovendita:extraneomilitiequiadempti,&arma,&quo vellet ire data
facultas, tantumintrameníem aduerfus Ecclefiam nemilitaret. Atq;itavaticinium 40
Sigifmundi completum eft,cuius fupra meminimus:dum ait ideirco íeMundauium
occupaíTe,quiacompertumhaberet,Ecclefiafticas copias illic pro diferetione mili-
ram hibernaturas fore.
Tranùfà FrancifcusSfortiaMediolanenfíumpn'ncepsvbicognouítexercitumSigifmun-
fmtîadtvê- di conflictum,miífis ad Pium frequentib.Jegatis,Sufficere inquit, quód ea victoria
trciwEccU- Ecclefia; agris fecuritas parta efletjfuum cöfilium fote, paucisad tuedos fines relictis
^tioTmittm equitibus ac peditibus,reliquas omnes copias propere in regnum mitti:Sic futurum,
do à порт, vt omnes Aprutii regiones ad Ferdinandum deficient, neq> in aliam afílate vlteriori
tifime un- beij0 çlt opus.Quód fi perfeuerauerit PotifexSigifmundum pcrfequi,eiufq; regnum
JHt* euertere,conatus omnes Írritos futuroS.Scireíequibus in locis pugnandum efiet,& y o
cunctorum oppidorum fitum ac naturam callere,& ingenium hoftis. Sigifmundum

immunitacaftelladeferturum,vrbes&oppidamaiora muniturum, quae capiarmis
nullomodovalerent.atq; ita magnum exercitumxftatem inutiliter coíümpturum.-
Inter oppida vero,quíe nullo pacto vinci pofle diiudicauit Mundauium nominauit,
&:Mundainum)&Gradariam,&:M5temnorum,&Verruchium,&aliapleraq5quçvc
: poft
LIBER D E С I M V S. Ш
poftdicemus,aduerfusmagniviriiudiciumcundainpoteftatem Ecclelbe vi arque
armisperuenerunt.Pontifexrefpondit,quamuisdere bellica Francifci iudiciú Cao
antcponcretinec defuturis belli euentibus cena poílctferrifcntentia, fibi tamen ex
vfu haudquaquam videri exercitum in Aprutios mictendum:atq5 id fpatiiSigifmun-
do dandura,quo fefe recolligercr,Fcdericum Vrbinatem Sigifmundi capnalem ho-
ftcmjquiciIecincurfuvidoriîe.&felicitatcmEqclefiç íuam duccret, inuitum cam
gloriam,eamq5 praedam,quam menre concepiíTet relidurum, neq; itururn fine no-
uis ftipendiis in alienas prouincias, neqj pecunias ei ante duos mentes cradi pofle;
prius Odobrium menfcm,& autumni pluuiale cempus 3ffuturum,quàm caftra mo
lo ueriqueant.In Aprutio,quçregio montana' eft, pcrautumnum 6c hiemem exerci-
tusincommodiífime manere,vbi & niues omnia concegunt, & commeatus difficile
reperiuntur:quodíífruílraconandumeít,minorifiimptu,acpericuloin agro Sigif-
mundi bellum geretur,quàm in Aprutio.
CeífichisrationibusFrancifcus, &: Pontifex Nicolaum Cardinalem Theanen- cT^ft
fem legatum de latere ad exercitum mifít,& cum со aureorum vigimi millia ; cum iá tmumh^L
duces exercitLis Federicus,& Neapoleo de titulis contenderent,nec alter alteri velle ««»»«"»
cederé videretur,&iam fimultaiibusagitarëturindignis.Legatusiam captoMunJa- **пф™„
uiovenit in caftra,& nouas pecunias inter milites difpertiit, quamuis prçdaonufti farUm w»
eílenr.Piusfenatui Véneto ícripíit, audorc Deo Sigifmundum prarlio fufumefle;
¿o ftatuifle fe vidoriam profequi,proditoremq; íubditum digna coerceré pcena,petiit- MundMni
queneiuftum bellumimpedirer,nevevllum hofti EcckiixprarberetaUxiliü. Sena- ¡j£*j* &
msrefcripfir,iuftumeíTe Potificisdefidcrium,iufturnq5 bellum;pergeretPÔtifcx au- t}}Ukw»
dader,propoíitumq; teneret,nec Venetorum impedimentatimerer, qui Sigiíinun- Щчп<"*»,
dum Ecclcfi^íiibditum rcirent,acfuppliciodignum:quod vtrum fecerint, fequens "u^Sp^
monftrabithiftoria.CaproMimdauio,& Vrcianum deditioné fecit, & fandus Ge-/«*»«
orgius,&Pladiç,&Mons maior,&Motirolus,& fandus Logar nus,& Serrahungari- ttsítH,MÍU
na,& Möns bellus,& Saltera,& Ripae,& Tumba,&Bargniç,&: Ripalta,&Pucciolus:
4:unda enim ha:c oppida Mundauieníis obfidionis exitum expedabant. In Vicaria-
tu Mundauii feu Fani,benogallia:ve agro,Mundulfi, &: íandi Conftantii duo tátum
30 oppida in hoftium fide permanferc,inquibus farniente peftc non fuitconfilium eo
cumexercitu proficifci:pJacu¡tqjducibuscopiarú,& legato in Romandiolam tra-
iicere,& in Ariminenfi agro caftra poneré, primumqj Mondainum oppidum obfi-
dcre:quocum venilTent,aeccpto quod in fando Laudcntio nullum eflet prafidium,
со profedi funt.Neq; enimMundaino multum abeft;oppidani nihil moiati mox vi-
fís copiarum ducibus fe rcddidere.Rediit exercitus Mundainú,& dum caftra locan-
tur,Mellotenfes adEcclefiam deficiunt.Pofteradie Cerretú,& Monsgridolfus idem
facit-Tertia dieMonsgrimanus,&Monsgiardinus capitur, parte exercit* eo direda :
verum Montemgiardinum furibundi milites direptum incenderunt. Quarta die
cardinalis iàndoCIemente&Tumbaagellapotituscft,&Mundaino cum iam tenia
40 die oppugnatum eflet,ncc fuftinereamplius vim hoftium poflct.Id eft oppidum ma
gna: opinionisjfitu, natura Sc arte humana munitum, & quod Sigifmundo chariifi-
mum fuerac tanquä Malateftarum fanguinifideliífimum,cui fuperioribus calamita-
tibus nunquadefecerit:oppidum fandi Laudentii plures emittit homines , 6c vnura
cenfetur inter quatuor principaliora Sigifmundi oppida, fivrbesdemas. Poftharc
Gemmano,Cartro nouo,Colliano,MolIacciano,Montefcutulo, 6c Serrauallepoti-
ti funt vno fereincurfu non parui mométi oppidis. Mollauianum quinqué millibus
pafluú ab Ariminodiftar,ex quo ad portas vfqjvrbis omnia infefta funt reddita. In
M5tefcutuloarxmunitiifimafuit,adquaexpugnandamcumNeapolco fefe accin-
geretj viderctq5 re difficile: vocato ad colloquiú prcfedo deditioné vt faceret cona-
jo tus eftmaderc,quorecufante:Ergo,inquit,periremauis,quàmte reddere? Propere
afFerte cid ferrum comites:atq; exertogladio tanquámurum proiçindere velletap-
paratü oftendit.Quo vifo exclamans prefedus.-viris rebuíq; faluis arcé tradidit.Is cú.
dies al iquot poft cardinalem aeccífiflet falutatum.plura de fe ipfo locutus: Cur mea,
inquit, Legate opera no vterisí&aliqua mihi arcem committis' non minus Ecclcfiíe
fidus cro,quàm Sigifmundo fui:cuilegatus:Probe inquit. At ego fide hac non cgeo.
гбг » COMMENT. PII PAP^ II.
М*г^'л. Capta funt& alia caftella minora com plura. deinde Motemflorum obfidcre pía- .
etfidlnorä cuit amplum &munitiífimü oppidum,&diues,&: quodSigifmundus in omni aduer-
aduirfMprt. firate futurum fibirefugiumexiftimabat:oppidanosenimeius loci pr.x ceteris fub-
Y^mwMu ditishonorabat.Magiftratib.&prxfedurisprxponebat.feq; illis plurimum crcde-
dedttio. bat,femperq; aliquem exliberis illic morari iubebat. Mos eft altus, in cuius cacumi-
nearxmunitiílimaiacet, quae toti dominatur oppido,triplici munita muro opens
anriqui,quod bóbardarum idus fpiíHtudinemac5tcmnat.Accefíerunt& noua mu-
nimenta,oppidiquoq; turres folidç,& muri eraífioresdifficilimam expugnationcm
prxfeferebant,ac pene impoífibiléjfed nihil no tentandú viclot ib.vidcbatur.Ccepta
eftoppugnatioMontisflori:admota:funtmachina;,concuflae(l turris bóbardarum ю .
lapidibus:ftetitq; tanquam immobile faxum. Qupd poftquam duces animaduerte-
runt cuniculis agendum cenfuere, fufFoderuntq; mótis parte; nec dubium erat quin,
oppido potirentur. Arcis aute expugnando defperata ratio videbatur,nifi aut fames,
aut alius quiuis cafus obfeflos premeret: ficut permifit Deus oppidani de fu o pericu-
- lo folliciti prxfcclum arcis adeunt,periturum oppidum aiunt, bonaq; habet maioris
pretiimobiliarrogantinarcemtransferri pofle,ibiq;conferuari, neprarda hoftium
fiant,pugnaturos fe animoíius his extra periculis pofitis.forraíle dcfenfuros oppidu.
Quod íí expugnetur,tanto minus futurum damnum, quanto ad boíles minor prçda
peruenerit.Laudatprxfeclusconfiliú. llliiuuenes quinquaginta robuftos onerant
fupelleclili,q их fuit in oppido pretioiîor,&arma fub vefte miniftrant. Pergitur in ar- го •
ce,n5credituradcfledolus,admiífi iuuenes,oneradeponunt,prarfedumq5capiunt,
&C duos cum eo Sigifmundi liberos,arcemq; occupât, & miilîs ad cardinale oratori-
bus,deditionem poilicentur ea lege,vt arx in eorum poteilate remaneat: liceatq; Si -
gifmundi fîlios,ac prxfcclum arcis cum rebus fuis emitrcre. Côcedir omnia legatus,
prêter arcis cuftodia,quam tradî Ecclciîx iubet:illi tandem annuunt , & emiflis ca-
ptiuis,oppidum atq; arcem Ecclefix tradunt: atq; ita prxcer opinionem inexpugna
ble oppidum captum eit,nec diu pofteaPontifex miño, vt diximus , aduerfus Sigif-
mundum Jegato,ex Pientia difceffit Pctrioli balnea petiturus.
piiadfitna* icer ei fujt per monafterium fan&x Annx,quod monachi religioiî colunt in mote
Âumaî- lapidofo,atq; admodum ftcrili,quamuisfuaindufl:nain parte aliquaferacem reddi- 3 о
cejfie.metk derint,multafq;ibiamygdaIospbntauerint,& alias inferuerint arbores, ex quibus
fiïbf'ïjtfïïi. partem vita: traducunt,piumDeofamulatumexhibentes:montis01iuetihorumre-
ptiü,-¿Mo. ligiodicitur, quorum prxcipuum cccnoblum, &totiusordinis caput fextoabhinc
nachortun milliario diílat,eoq;fePótifex c5tulit,peritincra folaxftate calcanda,cum fol omnes
vita.
ebibithumores:pluuialitemporelocadixerisinacceila,qua; in argilla profundifll-
ma nullum admiferelapidem. Cedit vngulisequorum calcara terra,necremittir,niíi
maximum adhibeatequusconatum:pluuiseinfuperfoflas hinc atq; inde produxe-
runt,& anguilas reliquercfemitas,quibusnö fine magno labore inhçreas: fi pes pau-
lulum aberrauerit,preceps ruas. Ventum eft ad monailerium,cui montisOliueti no-
menindidere,quodnonproculaboppiduloClaufurxiacet, cuius cafeum inter о - 40
ptimosTufciducunt.Situsmonafterii in hune mod um fe habet. Collis fublimis
eft,ad occidentem refpiciens topho,crctaq; compa&us ftadio circiter longus,Iatitu-
dine multo minor.Si formam quxris,caftanex folium imitarur: vndiq; rupes in ba-
rathra perguntprofundiflima in qux horror fit afpicere:quamngitur reliquat terrai
Collis dorio módico turris erecla eft lateritia, qua; omnem prohiber accefllimnon
amicum,& foíTa deduda,qux in vtrumq; barathrum emittit aquas, ea parte coniun-
gitur,quo fublato nuUi patet ad ccenobium aditus.DecIiuis eft collis,&in medio no-
bile templum conftru¿tum,&: iufta monachorum cœnacula, deambulatoria, porti-
cus,& omnia officinarum genera,quç neceflaria religion* ducut,mhil no egregiu,ni-
hil no nitidum,&:ç£nô cupide intuearis.Agrumhunc&circumiacentem fuifle tra- 5"o>
dunt nobilium quorundá virorú apudSenëiès prognatorum,quiDeo pleni,& religi-
onis nouellç fuerint inuétores,&ccenobii fundatores, cui poflefliones fuas donaue-
rint.Nomë virisBcrnardoPtolomço,AmbrofioPicolomineo,&PatritioexgëtePa-
tritia fuit,quorú o fía religiofe colunr.Paraa abinitio fundatio deuotione hominum
aucla felices fuícefl us habuitj&inomnéChriftianitatéjppagataeft.Ex familia Pico- _
lominca
LIBER DECIM VS.: zfy
Iominea multahuic ccenobio accefíbrunt incrementa,cuius pofleílíones ín circuirá
fuere: Auena&Chiatina,quç olim no contépfere loca,nunc fere déferra funt , ad Pi-
colomineos pcrtinuere,&plures ex ea familia in more Oliueto poft obirum conditi
íimt.Religioeadéfereeft,qua:monachorumS. Benedi&ifuam regula Obferuantiú
in habitu difcrimé inuenias.illi fufea veíle vtuntur:ii cSdida ac mundiffima:vfus car-
niurn vtrifq;pariterinterdi&us.lncçremoniis pleraq; inuenias diuerfaiinfubftana'a,
vna fere eft viuendinorma:&iiquidévfq; in hoc tempus fine infamia viram agunr.
Möns ipfcdomefticisarborib.cófitus,plurimas habet oleas: vnde Oliueri nomen or-
tum.Sunt ficus &amygdalç,& pirorum,malorumq; multa genera-adftmt & cupreíS
*° nemufcula,inquib.xftatefaauescaptarevmbraslicet. Vinera quoq; &vmbracula
pampinea,& olerum horti,& Iauacra,&: fons perennis,& cifterna:,ac putei:&in ipfis
rupib.quercina: filuç,&arbor iuniperi. Deambulatoria multa, qua: duos capiant no
mines collé ambiunt,mediumq;interfecant,hincatqjindevitib.autroiêtis feu rorc
obfitamarinoJocundamonachisfolatia,iocundiorahis,quibuspoftquam videront
abire licet.Monachi aduenientem Pium ingétigaudio exceperunr, atq; omnib.mo-
dis aggreífi íunt honorare. Apud Claufurá nundinae fuerunt:itaq; frequens populus
Pontifici occurritj&vfq; ad turrim,quam diximus Oliueti montém claudere, bene-
di£rionis cófequendae caufa defcendit.Dies erat quinta: feriç cum eo vetum eft: car-
dinales&omnis familia Prefulis,carnes in cœna manebanr.Pontifex iuflit omnes eo
*° in loco carnib.abftinere:cum id placiturummonachis animaduertifiet; excplumq;
prçlatisecclefiarumeo deincepsapplicaturisdedit,ne carnes pofcerent,quib.nofcc-
rcntoblocireuerentiáfummumPotificemab^nuiflfe.Manfithic&fequétidiePius,
coenamqj cum monachis in cómuni refectorio peregit, & cantores introduxit,qui
nouura carmen de diua Catherina Senenfi inter edendum ta fuaui modulatione ce-
cineruntjVtomnib.monachis dulces excuflfetintlacrymas.Adfcripfit&indulgentias
loco non modicas;& priuilegia dedit religioni ampliínma.In hoc cœnobio Matthä
us Siculus cognomento Runta confenuit,c'ui tam promptum fuit edere carmen , ve
illud Ouidii non iniuria fibi conueniret. Quicquid tentabam dícere verfus erar.
Dantis poema ex vulgari fermonein latinum vertit, &c heroico verfu confcripfír,
3 ° quamuis parumterfo.
PiushincdigreíTusiuxtaVmbronisffumendeícenditj&ad Bonum conuentum *««
tranfiuitamnem,necintrauitoppidum,inquopeftiscraflabatur*vltra Arbiam per-
noûauit apud nepote cardinalemSenenfem in predio Ecclefiç, quá fimebm Inno- Мшлпшй
centiamvocant-SequentidiePetriolumconceflir, cuius fitum fupra deferipfimus. *£¡j¡™ ?~
Hic procofiliomcdicornm vfuseft balneis,& cum fuit otium fiepein agros exiuir,& мйш,*еЫ
n^dofubarborib'jmodoinripafeuFarmajamniSjfeuMerfijcofeditcücardinalibus^^**-
de republicaloqucns,aut legationes audiens. Cardinahs S. Sufanna: tribus pafluura,
millibus à Petriolo fedé fibi delegit.indeq; cum fuit cofiftorii dies adPontificc venit,
rebufq; publicisinterfuit.PIacuitPiohabitationéeiusinuiíere,cuius multas aeeepif-
40 fez Iaudcs:c5íh"tutaq5 die eo perrexit. Cóuallis eft nernoroía, íeptentrionalibus clau
sa flatibusobiectameridiei,&auftro pâtés; Amiata:montcs maris profpectum aufe-
runt:Siiberfiluamimplet,&caftanea:& ilex, exquis glandes fuo tempore cadentes
aprosaluntjquorumgrfgesinima valle delitefcunt.Veteres inuento perenni fonte
media in valle,circumiectam fil uamcxcidcruntiaccllumqjdiuo Antonio condide-
nmt ex lapide feel:o,cuius vetuftas venerationé exigit:monachorum habitacula iux-
ta con ftruxerunt,& vine.is plantauerunt,& horros excoluerunt & arbores inièruerc
pomiferas.Refigiofi fratrum Eremitarum inhabitant no plures quatuor aut fex,cum
elcemoiyna:proculqua:renda:fint. Viri exemplares hue mittuntur, & iolitudinis
amantes. Vinum fibi ex vineaparant,& olera exhorto, caftaneas in filuas quammt :
50 pofluntetiamaliquandoobfonium venatu conquirerc: cetera quarftor eleemofy-
narumadminiftrat.Rarushichoipesadcfthumanusjlupus& aper fiepe feoffert, S¿
ab his aigre defenditur vinea,nec íoli ambulatio tuta in film's eftjalioquin iocundiífi-
mavmbracula patent inter arbores nullo tempore no virétes.Fuithic Potifex autu-
mno iam abeunte,nec tame adhuc vindemia vitib.ademerat vuas, qua: racemis grâ-
dioribusexpalmitibuspendentesplurimaîiocundiifimumprçbebantaipecium.PÔ
Свц COMMENT. PII PAP* П.
tifex cum hic prandium pcregiíTet,& aliquandiu per vircta,ín quis multa fuit laürUs,
non fine deleclatione precipua vc£tus,cuncbconfiderafl*et,ad vefperumPetriolum
rediit.
inJucUrum Per idem rempus oratores GalliciPontificem adierunt,inducias fuper bello regni
'riZi^Gaät Sierliäepecitun,easPius,vcantetraditumeft,interconrendenresde regno conueni-
eif apud Pi. eritibusmodisconceflum iri promiíerat: &rex Francia; miííurum ea de caufa fefe
lum&tîi kgatoSad Ponuficcm affirmauerat,& Caluimontis comiti,ac ßailiuio Aftenfi earn
cum /'„„nwprouinciamdemandauerat.RhenatusepifcopumMafljlieniemÎoannes filius e-
cojfahcun- jus Bailiuium Aquilanüm illis addiderant. Legati cum accepiifcnt partes Gallicas iri
* rCgnof^crjoresej(rejemo^
r«cauramadnedcbant;fperantesintereaconfli¿tishoftibus,haud futurum indueiis
öpus.Sed cum praeter fpemduobus in locis partes fuas profligatas accepiilcnt, pro
pere Alpes fupetauere: Vifitatoq; Mediolani principe Apennino tranfmiiTo, nihil iri' .
iHamorati,Petriolumperucnere. Qiubus Sc Ioannes Coila paucis poftdiebus fefe
cömitemaddidit.Horum legado fuit regem Francia; pacem Siculi regni qua;rere,
atejsideirco oblatas¡inducías bono animo complecti. Orare vt quamprimum fiant,
Pontifex idem fe cupere dixit de regni quiete,quamuis rerum flatus valde immuta-
tus fit,nec facile queant à vicloribus induciç obtineri: Ferdinandi regis ас ducisMe-
diolani procuratores,quorum de re agendum eflet,accerfiri oportere ; hiíqj tempus
indulgendum,fine quibus inducía: rata; eíTe non poíTent.Intereade modis & condi- 2.0
tionibushabendacolloquia.Annuerunt oratores Gallíci,quamuisinuiti. Medio te-
pore rogati pro defenfione fidei,qua: regis-mandata perferrent,& qua; promitterent
auxilia contra Turcas,nihil in earefibifuiflecommiíTumrefponderunt. Quamuis
rexipfeFerraricnfiepifcopolegationem mifllirum fe promífillet ad Pium non de
regno tantum,verum etinm de Turcarum negotio tra&aturam.Notauit Pius leuita-
temeorum,&irrifit nullius promifll tcnacem. Qujefiuitdeinde Pontifex quanti te-»
porisinduciaspetercntjdixerunt quatuor aut quinqué fexve menfium. Pontifex
quinqué annorum,aut fakcm trium pacem petebat. Interim vtcótra Turcas in ftrui
belIum,geriq5poflct;eamq;pociífimecaufameíTe, propter quam annuiílet conce-
dcndisindiiciis.AudoritasGallicíEnationis apudcardinalemAtrebatenfem praci- 30
puerefedit:illum enim fuis epiftolisrex Francia ceteris oratoribus pra-fecit, qui vt
eratvarius,acmutabilis,nouas indies diffîcultatcs ingerebat, & noua excogitabat,
quibus deceptum Pontificem in fuam poífet fententiam rapere : íed omnes ei cona-
tus fruftra cefiere.Pius quafi hoûis eius verba penfitauit.Ioanncs CoíTa cum in allo-
quíumveniffet Pontificis:Euge,inquit,Paterfan£tc>defincAndcgauenfem perfequi
domum,cuiusa!iquandobeneuolentiadeIe&aberis:cui Pontifex, Non perfequor,
ínquitjAndegauenfemfimiliam.-áFerdinandoiniuriam propuIfo.Tumille: At in-
iufta eft Ferdinandi caufa : non decet Romanum Prafulem iniuftas tueri partes. Ad
hxc Pius:Tua vox fuit,cum apud Sarnum viciftis,nihil te de Chrifti Vicario curare,
quando ipfe Dominus шх partí rauerer,eamq; iuftam declararet , victoriam élargi- 40
tus.Mutataeílres,vt vides:Dominus, & Vicarius Ferdinando fauent, eumque vi-
öorem feceruntxccidiftis apud Troiam in bello, vicb'eftis , caufa veftxa iniufta cft.
Tum Coila.- Vincis me,inquit,meis verbis,ncqueo tecum conteridere,Pra;ful:fpero
tarnen cito mutabitur hie ftatusjicebitqj victoribus nobis deiuftitiagloriari. Probe,
irtquit,Pontifex,iftuc cum factum fuerit,ratiocinari lieebit:interea temporïs Ferdi-
nandum tanquam iuftum Deo dicemus amicum:atq; ita iocundo ferrnoni non fine
rifu finis impoíítu"¡.
ZxpugMtie NüntiumhtsdiebusalIatumeftjGebeltarum oppidum in poteftatem Caftella:
G,itU*"a regis perueniile,nonfineffloriaChriftianinominis,Saracenorumqj magna ia&ura,
é- Mxtgire. quihocvelutoitioquodamadresHiipanicasvtebantur.Jacetenim Gebeltarumin j0
inflauratio. Jittore maris,vbi fretum Herculeum Africam ab Hifpania difiungir,non amplius fe-
ptem millibus paduum latitudine patensjquoin loco Herculem ercxiíle columnas
memorant:quidampromontoriaeíTeperhibcnt,qua: procul vifcntibus columna-
rum fpeciem praefeferaiu. Portum habere oppidum & tranquillum, &tutiifimum
aiunt,inquem Mauri ex Africafolucntes,breuitraiecl:uferecipcrcconfueuerunt,&:
regno
LIBER DECIMVS. ±65
regno Granat* confulere. Vctus hxc Saraccnorum pofteffio fuit , poftq nam tkfeçit
à Chriftianis,pro qua rccupcranda farpc Çaftelke reges decertauei unt,& magnas ac-
cepere clades, dum obftinatius obfidcrc bcum,atquc oppugnare perguqt. Re* Al-
fonius cognomento Bonus,dum Gebeltarum recuperare contenait,vitam perdin&:
noftraanate Henricus Medina: dux cum magno nobilium comitatuinpraslioceci-
dit. Vulgo apud Hifpanos aiunt,haudquaquam tot lapides Gebcltari mania conti-
neic , quot pro illis eucrtendis Chn'ftiani cecidere. Poftrcmo pJacuit diuina; piecati
locum H i fpanis reddcre.Seditio inter Saracenos oborta eft,q ui regnum Granatç ос
ей pant in Betica Hifpaniç rcgione : prariïdium , quod erat in GebeJtaro , in auxilium
i o fadionis vnius profc&um , locum pene incultoditúreliquit: quod cum accepiflenr,
Hifpanorum duces,qui fines regni obferuabanr,mox coadis copiis,jnftrudo excrci- "
tu Gebeltarum petcntes oppugnare cceperunt, biduoque fatigatos oppidanos ad dfi-
ditionem compulerunt,poteftate fada vt quantum qüiíque humcris ferre poiTçr,je-
rum fuarum aniens flfportaret : coque pado &c oppidum, &¿ arces , quas ibi tres fuifle
tradunt in poteftatem Heuf ici regis venere : qui rem geftam Pio Pontifici fcribens,
ideo vacuum remanfille Gebeltarum narrauit, quoniam milites ad cuilodiam ejus
elcdi , laturi íiippetias alceri cuidam oppido exiúiílent , quod ab Hiípanis obíidcbai
tur. Q^Mcquid horumfucrit, certa res eft,noftrodemurn faxuloadChriftianasnia-r
nus Gmelcarumrediiflc^&vbi fuere Maumethis templa, nunc Ecclefias diuina* pie^
г о tati dicatas elfe , <5¿ mukös ex Chriftianis habitatores eo confluxiflè. Deserta inteu
Gebeltarum &Gadesvrbs olim ampliflima remanferat, Algezircs appcllata, hinc
Saracenis , inde Chriftianis hoftilcs incurííones fonmdantibus nunc fréquentes po*
pu • i eo concuríare feruntur,&: iam ciuitatem Chriftianis habitatoribus plenam afle-,
runt : q nas res no fine voluptate fingulari Pius Pontifcx audiuit3quod inter plurimas
Chriftianç rcipublica; calamitatcs,hoc faltem felix initium accepiíTet.
Aftoigius Fauentia; tyrannus per idem tempus miffisad Pium legatisnepotem ¿finj/mt»
fu um bello aggiciî*uSjOppidaciquçdamademit,&: Immola deiicereconatuseft,Pius Ц^ра^п
miíTo epifeopo Sinucifano arma vtrinque deponi iuíTit,&: caítella,quae capta fuerant, троп Ы-
ab A ftorgio, in poteftatem mamreccpit,ipíumquemercede conduxiteumequiti ^'¡*'f^'
3 o bus quingentis, peditibus mille,bellum Dominico Malatefta illaturum.- qui primo uußt ы-
congreílu multa jlliuscaftella ad defedionem coegit. InuadentcmMeldulam nonM*^--
parui nominis oppidum Siluefter Placcntinus ex improuifoadortuscaftrisprope- ,¡„t сявг^'
modum exuit:collegit tarnen fuos Aftorgius , & impetum hoftis cotnpcfcuit : cumqj
veniiretadeumeXcaftrisEccleiixmaionbus, Corradus Aluianus cumtrecentise- UJ^^!ñátm
quaibus Caminatarum oppidum expugnauit, &caftrum Montisveteris,&Cufer-^/«ww*/«f«
tularum, & Vallcmoppii &Montemvetercm in deditionem accepit , 2¿ ad Ciuitellä
profedus, quaeftinconfinibusFlorcntinorum,cumduobusfœderatis oppidisad ai vrbinatt
obedientiam compulit.Comcs Cocchus Sigifmundo confeederatus cum fex caftel- t*a9+t
lis ad E cclefiam defecir,& in caftris Aftorgii militauit.Cçfenatcs ea re perterriti com-
4o pLires preciofam fupelledilem ad vrbem Rauennatum tranftulerunt , veriti ne ciui-
tas obfid one caperetur3 íí exercitus Eeclefia eo deduceretur. Verum Federicus Vr-
binas , &¿ cardiualis Thcaneniis Monteflorum oceupato, Ariminum non Cafenam
peciere J caltris ad tertium lapidem collocatis , diem ac dimidiam in vrbis confpedu
commoratijfi í oí íican,vt ipes erat, obfeíla ciuitas tumultuaret ; exercicumqueintro-
mitteretEcclcüx:quod vbifruftraexpedatumeft.Verruchiumfecontulerepecu-
liare Malateftarum oppidum,vnde fuam originem efle tradunt: quamuis ( vt ante di-
ximus)ex oppidulo Pennarum primus Malatefta eo fe contulit.Dua* illic arces fuere,
alteram oppidani cuftodierunt , alteram Sigifmundi prafedus , & hxc multo muni
tion Quadringentosviros,quiarmaferrepoflent, Verruchiumhabuit, qui primo
j o congrcllu intra mœnia fuíi,& feipfos & arcem cuius potentes erant,tradiderunt. Al-
terius arcis expugnatio difHallima videbatur in alto faxo collocata,& abunde rebus
munita ncceflariis,multumque ibi tcmporis terendum. Ad dobs igitur confugiunt,
quibus S¿ hoftem capere laudem ducunt. Nuntius cum hislitteris ad priefeftum no-
¿tutranlmittitur quafi ex Csefena profeélus. Dominicus Malatefta pra*fe¿lo arcis
Verruchii falutem.Obfeílum te ab Eccleiîafticoexercitu nuntiatum cft;Efto vir for- .
Z
l66 COMMENT. PI I P h? Ж И.
cis quoad Sigifmundus cum auxiliis roucrtatur,qui propcdicm adcrit. Inrcrca fi qua
ictibi opus eft , indicato; & fi non adfimt cornices , qui fufficiant ad arcis cuftodiam,
pctitoquotveliscveftigio mittcntur. Vale. Figurx littcrarum ira tflîmulatz ftior,
vt Dominici efle viderentunfignaculum quoquc additum cm pcrfimile, quo ¡He v-
tebatur.Homo audax, & fimulandi peritus banc prouinciam arripuit promiflls onc-
ratus,qui arccm petens,poftquam intromiiTus cft,lirceras reddidit.ac de mulns à pre
fecto inrerrogarus, adeo prudenter refpondir , vt fidem faceret à Dominico fcfc mit
fum. Prxfeâus reícribit obfi-dioncforri íe animo rolcraturum, fi viri fexdecim in ar-
mis experti со mittanrur.Epiftolam nuncio dac.vtq; cico reuercatur exoratj & duas in
parces argenreum profondens minimum , alccram apud fe rctinec , altera nuncio ira- i o
dit,quaíipro chara£rcre,qucmventuri auxiliares afrcram.Illeadcardinalem,Fcderi-
cumq; rcdit,rcm geftam enarrac,paracamq; viäoriam dicit.Deligütur fexdecim viri
robufti corporis , & aninv prarfenris , qui certia deinde no¿tc fumptis armis,cum ca-
ftraquicícere vidèrent, per vias aliquas ad portam arcis exteriorcm, qua loknt intro
mits fubfidía , tanquam crepidantcs procurrunr. Ex induftria cnim duces exercitus
tanqua hoftes auditi eficnt tumultuare ceeperunt. PrxfeduR vbi adefle auxiliares a-
nimaduertit, in ípcm ere&us ad porta procedie : Incerrogar qui nam aduenci inrálli à
Dominico venire fe aiunc obfeilç at eis auxilio. Pctitur character, ofrerrur di midiatus
rummus: applicatur alten" parti conueniunt omnia. Rccipiumur in arc< m Ecclefia-
fticipro Malatcftis,qui poftquam ad munitiora loca peruencrunt,apprt benío prefe го
¿lo ¿eíus comitibus. Ecclcfix doiv.iniú act lamaucrunt;arq; apena veniemibus por-
ta,ducesEcclefiaftico$admifere. Supellectilë,& cunda que in arcefucremunimera
ex pacto viri fexdecim obtinuer e,nó indigni tanto prçmio. Propc fuie ne dolus pace-
ficrct antequam pacrarecunpucr qui lumen pra ferebae, vnum ex ícxdccim viris dili-
gcnciusinfpiciens,cognofccrefe hominem aie, qui Federico Vrbinati ícruiuiíÍc t : od
quem homo; Quid ni inqiut? Mercenarius ego miles fumjqui ftipcm dat,illi íeruio.
Nuncargento Dominici inarrhatus hue vcni,d.uacft fides , fie Deo placuit. Verru-
chium Sigifmundo fraudcscripiic; e:confideranda rcSjdolblum jliquando viccrunt
dol i,& fraudulcncum fu с çeperunt artes.
Ш'л!'и? Ductum eft dcinde ad fanctum Archangelnm infigne oppidum, &r populo pie- 3°
£,tf, çr* . _ fexcentos & amplius viros armare portft : Oppidani fefc dederc , & ai x fraila
cppiia.
"d*4uie, bombardis intra diespaucos capta. Per cofde dies & plebanatus Sextini ab ccclcfia-
^¡¡tíftfoi ftíctsoccupatur.duodeuiginti ôppida continent. Scorticataquoq;treccntorum vi-
g*tn4, vuu- roram oppidum Ecclcfix fe tradidit. Oppidula & palatia,qux in medio ruerc,dirc-
fittfUxqutl Pta атЯ» iocenfa multa funt.Militesonuftipra:da)bcllum fe fauftúinucniflbgaudcrc:
àstnam.t- villas prxdiaqtie ruftica vinoaccricico plena inter it parriti , an it res ac gallinas fine
2^2й mo^° vorarCjVinach eta bibcrc,*n* briari,côicndcrc,duces nullo magis bbore tene-
rouiifittm ri,quàm rixas prohibcre Erac turn forte vindennx rcpus,omniamiliti ceflere,&: quae
imfttm. in vjfís condita multa fucrunt,& que fupcr vitibus pendebant vua; cumqj piuuioiui
autumnusfui natura confueueric efie, hocanno mgens ííccitasdiuinb quodábene- 40
ficiocÓccfl'a.Eft enimargillofaillisinlocis prouincia,&quçvbimaduit,difficilepcr>»
meari poteíhquod fi pluuix fuo more per autumnum ccc idiiTenr,neq) Monsfloium,
neq; alia multa oppida oppugnari,nc dicam t xpugnari potuilTenr. Sigiímüdi ncqui-
tix data eft trium ferc menfiû fcrenitas,quç mih'ti feruiret Ecclefiaftico, & fib: domi
nium S¿ ftatum auferret. Qui dum ex Apidia defperatis auxiliis domum repetiturus
nauem ingrcditur,horrida inuafus procella,ita ex oculis in littore fpect antium fubla-
tus eft, vt omnium opinione fummerfus crcdcrctur. Sed alio iudicio fcruatum,non
potuerc venti mariave perimere , quaffatum acqucactonitum in DaJmatix littuscie-
ccrunc : Ipfe pro fua confuetudinc mutata vcfte cum paucis per afperos montes terra
iterfccic,acq; in Forum Iulii defcendit indc Vcnctias petiinvbi cum felices Ecclcfix j 0
fuccefilis, & fuorum defc¿Hones fubditorum aece piflet, anx us animi Senatü ad¡it:
atq;aíH!¿tis rebus confilium ¿^rauxilium cfHagitauit.Et tum quidem, cum viri pleriq;
religiofi id clauum cum duce vrbis fcdercnt.parú Ixcis v ulcibus exceptus eftjpropter
anathema quo erat irretitus, cuius fij fieri participes auditores verebanturalludnihi-
lominus obtinuit , miíTuros ad Pontificcm VenetoSjeique veniam , fi fieri qucat im
plora-
LIBER D E С I M V S. , 2*7
ploraturos : idem 8c Dominico eius fratri refponderant fuppetias poftulanti : quibus
vt fatisfacerent primum Nicolao Sagundino apud Ponuficcm manentifccretario
fuo fcripferunt,vt Malatcftas Pontifici commendarcr. Deinde legatum maioris noj
minis Bernardum luftinianum equitem Leonardi orator;s clariilîmi.filium mife^
runt , virum fingulari doclrina, cloquentia & grauitate infignem , &: qui pro fuá Re
pública multas fiepe legaciones ad Imperatores, & reges obiiflèt. Hune Pius Petrioli
primumaudiuit,&proptervrbiseminentiam,&:hominis dignitatem apprimeho-
norauit. Qui poilquam femotis arbitris,qux' vellet dicerepermiflus cft,in hune mo-
dum verba fècit.
Xо Bellum quod aduerfus Malateftasgerisfpiiilîme maxime Pontifex) iuftum efîeor- Oratio Ber-
mnes cenfent,atqj in primis fenatus Venetus,qui Sigifmundi mores optime callet: &¿ ¿¡L¡1
cms in te tuamqjièdempiacula non ignorât. Atcumanimaduertit viclonetuçcur.- шт* ad
fum,&: quantum agri ab eo abftulifti,quantifquedadibus & ipfum,& agrum eius af- fiu^plTsî
fecifti,fatis fuperq; punita efle hominis feelera cenfet.Si pro peccato filii máximo (vt gtfmnndo
vulgo dicuntjpâulum fupplicii facis eft patri,tu non Sigifmundi tantum,fed omnium âläteßa\
fïdelium pater es , paternate dementia vti decet. Sedes Apoftolica pia maternun- dtmiftms.
quam redeuntibus adfe rîliis,finum pietatis occludit: femper ad venia prona eft; ad- тл-
ео mifericordiam diligit,vtfa:peiuftitiç proférât, crudelicaremquevocitetomneiu-f*^>/^
dicium dementis moderationis expers. Parcere tui folii proprium eft.Septuagies fe-
z° pties iuiîus eft PetruSjCuiuslocum tenes,in fe delinquétipeccatum dimittere, &pro
numero infïn ito Hnitus ponitur.Peccauit in te Sigifmundus &c Cxpe,&¿ mulrum, quis
nclcit ? At veniam petenti,quo pacto negabis Iefu Chrifti Vicariíqui Dominu tuum
nofti pro fuis otafle pcrfecuroribus,&:incruceIatroni veniam prjebuiiTe.: parfurum-
que prodicori luda: mille, fi humiliatus mifericordiam imploralTer. Non vult Deus
mortem peccBtoriSjConuerfionem &C vitam cupit. Pleni funt codices exemplis,nihíl
Ecclefia benigniuseft: nihil ad mifericordiam magispronum. Quod intelligés fena
tus Venecus,cömendare tibi Malateftasaudet, veniamq; pro his petere: quibus iam-
pridem &: amicis & vicinis eft vfus. Non corre&ioné prohiber , quç magna ex parte
peractaeft : extirpationem horretnobiliflimç familia; ; ñeque enim memoria noftra
3 0 audiuimusinltaliaprxclaramaliquamprofapiam radicituseuulfamfuiiie, ac pror-
fus annihilatam. Vetuftiilîmum,&: nobiliiïïmum Malateftarú genus inter Italos me-
morant.Mulci in eo viri prxftantes claruerunt .quorum egregiafacinora non Eccle •
iîç tantum Romanç , fed Italia; vniucrfç , & ipli С hriftianç rcipublica: admodíí pro-
fuerunt. Sit vtile filiis prxclaros habuifte parentes : aboleat maiorum virtus peccata
minorum.Concedendum eft aliquid prifcis imaginibusmon tulit prçmia digna pro-
bitas,qua; folos extulit auctores. Preclara virtus plures xtates illuftrat. Indignus eft
Sigiimundus(non eo inficias ) cui veniam prxbeas ; nec Dominicum 1 audo , qui tibi
aduerfatus eft,quamuispro fiatrearmafufcipiens excufari potuit.AcCarolus,&Pan-
du]phus,8¿aliimaiores memere,vtpoftcrisfuisignoicas,fiquidintepeccauere.Di-
4o gnaeftrefpublica Véneta, quam exaudías tua:fan£titatis,&: Apoftolica: fedis obfe-
quentiiïima filia. Agiturinhac parte de ftatu fuo. Norunt Veneciquoshabucrunt
in Malateftarumgentevicinos.mutationem verentur,nedeteriorfiatconditio.-quid
habcantfciunt,quidhabiturifintnefciunt. Multa eos timerc oportet: fufpeda funt
Italorum ingenia, & nullum imperium metu vacat. Oramus pietatem tuam , ne re
bus noftris incommodes , aut in finibus noftris eos regnare permittas,quorum vere-
mur infidias. Cum Malateftis qiuete viximus hactenus, & viuemus ficut fperamus in
pofterum. Suademus ргжеегеа paci vt Italia; confuías , & pericula metiaris,qua; hoc
ex bcllopofíunt emergeré, Minima ikpefauilla maximum excitauitincendium.Ne-
mo ex regno volens eiicitur : omnia cxperiuntur homines, prius quàm dominatione
jo priuentur. AfpirantadimperiumItalia;Franci,ó¿1nregno Sicilia; non parum agri
poflide'nt.Quid fiMalatefta; reliquis deftitutis auxiliis ad eos confugiant,eofque íibi
allumant dominos? exemplum omnes Romandiobetyranniicquenturmcc Floren-
rini Francis amici à rebus nouisabftinebunr. QuiddeTurcisdicamíaiste velleeo-
rumconatibusrefiftere:quomodoforis bellum gères inquietus, atqueinfecurus do-
mi ? quid fi (, vt eft maligna Sigifmundi mens ) ab eo Turcarum ягта in Italiam inui-
Z г
г6% COMMENT. PII P A P M IL
tcntur ? Non eft longa nauigatio ex Àulona, quam vulgo Valonam appellant, & à
Turcis tenetur, vfque Ariminum. Omnia faciet Sigifmundus priufquá ííbi domina-
tus eripiatur.Incertus eft belli exitus,& multa dies aftert, quae nemo exiftimauit cuc-
tura efle. Nunquaftatus ide diu manet.Vicifti hucufq; &profpero flacu es vfus. Quid
fi belli euentus varietur? Nemo fi fapiat illi íe credit. Tum paci danda eft opera cum
vincitur,nec fecundis rebus infolefcerc conuenit.Contentare,Pontifex,pra:fenti re-
rum ftatu:ne dum maiora quœris,ea quç tenes amittas.Da pacem miferis,&: Malare-
ftarum familiam , quç fatis correóla eft , in gratiam recipito. Нагс Veneti ex te peti -
mus:hxc oramus fupphces. Annue hoc gratia: reipublicç de te benemerenti j & qui
iân&amfedem Apoftolicamfummo Temper ftudiocoluit. Sincero hax animo did- 10
mus non minus tua:g!oria:,quàmneftrç reipublicç confuientes. Ampleclerein bo-
nam partem,quç recïa,&bona ex mente procedunt.Pontifcx his auditis huiufcemo-
direfponfum dédit.
Тигфп- Quxcunque rogat fuadetq; Venotus fenatus.in partem accipimus meliorem, nec
J*"" dubiramus verba menti confonare. Arnica efle confilia ducimus.BcllumquodMala-
teftis indiximus,non ab re iuftum fatetur. Nifi enim iufta eft vltio noftra in Sigifmú-
dum,nullam aliquando vindiebm noftri maiores iuftam excrcuere:fatis vero corre-
clum eile reum non re&eiudicat.Atrociadeliclaatrocemcxigunrpœnam. Merenti
crucem , fuflicere feuticam quis dixerit ? de rapinis agitur,de crimine lefç maicftati<;,
de con temptu reIigionis,dc impia hçrefi;& tu fatis punitum dicis,cui pars agri adem- 2 0
pta eft,& in corpore nihil moleftiae tulit? Subditi dedere poenas : Sigifmundus adhuc
intaclus euafir.Dicis nos loco patris haberi,magnumque fîlii pecaitum apud patrem
leuipcenamulcbri. Omnes, qui reipublicac rede pra:funt,fubditos pro liberis ha
ben^ fenatus Venetus fuos ciues aut filiorum loco ducir,aut fratrum:fi filii funt Vc
neti fuorum magi ftratuum,cur tam rigide puniuntur cum deliqucrunt.'Nernpe quia
duabus rebus reípublica continetur,pœna feil« cet,ac prarmio. Nulla diu ftare ciuitas
poteft,nifi malos déprimât, & bonos extollat.Et Veneti quidem in coercendis crimi-
nibus femper habiti funt feucriiîimi,atque ideirco diuturnaeft veftra poteftas,&: im-
perium feruatis legibus auébum ; non tuliftis porniciofos ciues : nulli apud vos licuit
impune peccare.Mille funt horrenda Sigifmundi feelera, quorum dunraxju vnura fi 3 o.
ex veftris ciuibus quifpiam admififlet , non finerctis eum viuere; nulla: preces,nulla:
pecuniç reum à morte redimerent; Et nunc Sigifmundum fceleratiflimum venia di-
gnum putatis?Filius Francifci Fofcari veftri ducis,quód in fufpicionem necati cuiuf-
dam ciuis veniiTet,diris excarnificatum modis exilio damnauiftis. Brutus Romano
rum confuí filios fecuri percuífit , quöd aduerfus patriam cum Tarquiniis conípiraf-
íent. Nec Torquatus adolefeenti filio vitam reliquit, qui aduerfus imperium fuum
quamqua victor pugnafïet in hofte.EtNicolaus marchio Eftenfis çute noftraHugo*
nem filium neci tradidit pro conferuanda iuftitia. Quid cenfes?Seueros natura farpe-
numero parentes dedit: & tu lege conftitutos iuftitia: prorfus immemorcs cflè voles?
Exempla nobis Chrifti commémoras , & beato Petro mandatum à Domino datum, 40
vrpeccata dimi'.terer,& nobis idem faciendüaflcrisrfatemurignofcendiim efle reis,
quando reuerfos ad cor in veritate deliquifle parnitet , nec fuo exemplo nocet impu-
nitas. Prouidus paftor mórbidas oues àgrege procul abiicit.Medici exhumano cor-
pore pútridas carnes ferro demunt,& cauterio:&tu maxime pictatem exercent,cum
crudeleseflcvidcntur. Omnes Chriftianivnumfumus in Chrifto corpus, &vnus
grex.cauerc oportet ne pars corporis infecía partem inficiat fana,& ne mórbida faéta
pecuSjtotumcorrumpatouile.Amouenda funt omnia, quaecorpori nocentmoneft
pietas vni membro parcere , &c totum corpus in diierimen adducere: Si ocultis tuus,
inquit Dominus/candalizat te,eruc eum, & proiiee abs te: & aflerit melius eile cum
vno oculo,& vno pede intrare in vitam arterna,quàm duos oculos, & duos pedes ha- 5 о
bentcm mitti in gehenna ignis.Quid hçc fibi volunt? admonemur àdomino fcanda-
lofa membra prarcidcre, nereliquocorporinoceant. Admonenturrcclores vrbiiun
populorumquc duces perniciofos reipublicç ciues é medio tollere, ncmultitudini
officiant.Sigifmundum nulla malefaclorum pçnitehtia tenet: id ei moleftum eíTe di-
cunt, quod non peiorapatrauerit, impletû in eo eft quod in facris cloquiis fcribitur;
Peccator
I, I В E'.R ipiEÇI M'Y :5Л ;л *é9
Pcccatorcumvençricinprofundumtoalommcontemnit/Hçreticiîsefthxreticunl -v - r\
iubet Apoftolus poft pfimam & fecundam admonitionë dcuitari. Commonuimus
hominem bis, ter, quater ,atq; iterum;nilprofuit:qiiomodo poifiimushomini hçre- - :
tico fubditorum noftrorum gubcrnationem relinqucrejSi peccaflet in nos Sigifmû- rt " ,
dus,dimitteremus ei;at peccantem in Deum;diuinx legis mandata deridenrem,Ro-
manxEcclefiaeiníultantem» Chrjftianae plebi non minus exemplo quàmfa&ono-
centem.non poiTumus impuni tum relinquere. Eiiciendifunt peccacores, ne prasfint
populis ¡auferenda funt à perniciofis rcgna: nec tam immanibusvlla permittenda po-
teftas. О icis non efle auditum xtate noftra aut parent um noftrorum,nobilem aliqua
fo dorn um fundit us eíTedeletam;indignumque putas vetuftiflîmam ac nobiliffimam
Malateftarum familiam noftro tempore prorfus eradicatam iri:falleris, non clFet pri
ma, V t at bit raris, familia nobil is extirpara : quot ill u ft res proíapias &c Athéniennes , & ~>
Romani pro ftatu reipublica: conferuando , & vos Veneti deleuiftis ? 8¿ quamplures
nobiles in Iftria , in Dalmatia,&: aliis prouinciis imperio Venero fubiettis, veftris de-
eretis dcieciftis,& domos clariflímas extinguerc bene faceré putaftis ? vnde iftaíeue-
ritas.5 nempequod reipublica: veftrannfidiabantu^quamuis fubditi & vicini tan-
quam hoftes & rebelles Поп timuiftis corrigere & penitus delete. Etaudetisnobh's
fuadere,ne fubditos noftros quamquam proditores, & magno fcelere coinquínate*»
eo quod nobiles fint,corrigamus.Non diíplicet nobis veftrafequi vèftigiâ, & vefttá
го imiiari iuftitiam,quandoquidem hac vnapotiffimum via res veftras,&omniura ere*
uifle ab omnibus creditur. Non eil Malateftarum potentia,quae viribus noftris ree
llere poífit.nudi auxilio funt,nifi vos opem affertis. Nemö in Italia eft,qui fit eos ad-
iuturusmon Florentini, non dux Mcdiolanijnon Borfius hofter in Ferraría vicarius;
non alius quifpiam: omnes bello noftro tanquam iuftiffimo aduerfus impios fauent.
Credimus vos conatus noftros impediré nolIemecApoftolica: iedis indicium infriii-
gere : Extant promifla veftra, qua; nos cerciores reddunt, nullum à Venetis impedi-
mentum fore timendum. Nec Francorum.Turcarum ve nos metus agirat. Ludoui-
cus Françiae rex>GathaIanico,& Britannico bello diftinetur, Itálico, fi iàpit,non im-
plicabitur. Qupd fi ad res Itálicas inclinaueritanimum Genuenfium ante omnia re.
3 0 bellionemvendicabit,quiàpatrefuodefciuerunt. Difficilis eft expugnado Ligurö,
& nobis non parum datura tempus. Quod fi recta via aduerfus nos exéreitum mît-
tere voluent,montes,& flumina ihtérfunt,&: Infubrium pri nceps nobis afteederams,
qui hoftes tranfirenon finet. Nec Franci funt qui pecuniaria foleant auxilia mittere,
]talispra:fertim>quorumfidem fufpc&am habent. NecTurcis ad Arimirrum via pa-
tet,nifi per Adriaticum finum, cuius vos efleçuftodes afleriris , & in quo veftr« fem-
pcr.excubantclaíTcs: fînereftra negligentia penetrare in ItaÜam ncqueunt. Ехрц-
gnabitur proculdubio Sigiímundus , mû veftra reipublica icfe nobis opponat , quod
nulla ratio fuadet.-at vicinos murare times, & antkjuos femare cupis. Mutabis nifi co-
natibus noftris obicem pofueris; verum iuftos pro iniquis , pro infidelibus fidos , pro
40 inimicis amicos:au t enim Ecclefia illis fuccedet iuftitix tenax, & nulli us confeia cul-
рж.-aut Sigifmundi imperium melioribus elargiemur , qui cum veftra república pci-
petuo iungentur fcederevnec decretis vnquam veftrifenatus aduerfabuntur.Quibus
de rebus indignar funt preces, quas proSigifmundoeíFunditis,necnosilliaufcultare
decet. Iufto infeq ui mur impios bello. Non funt digni venia.qui Deum conremnüt,
& quorum falusmultorum peíniciem aíFerr.: Puniré nocentes oportet,nétuta videa-
rur iniquitas,neuefacilitas venia; incentiuumprxbeatdelinquendi. Non eft in exi
gen da poena pericu lu m , nifi à vo bis prouen iat : лес caufam habetis cur ccepta noftra
impediatis:5¿ contra fidem facialis. Hortamur igitur, vtdenoftris fubditisliberem
nobis iudicium relinquatis, neceapetatisexnobis, quaz rogati ab aliis nullo pació
j o concederetis. Orator Vene tus cum fu o more aduerfus hace non paucafubintulifíet:
caque Pontifex manifeftiifimis rationibus confutaflet, feripturum fe tandem Sena-
.tuidíx«;quodaccepiiretrefponfum. ■ : n-r .> -1 I •
Seneniês dum Petrioli Pontifex fuit,fxpead eummiíëredoлaefculenta&pocu- \гшии,ь
lenta , ас lcgatos,qui peterent dulcem adirc patriam. Pius infalubritatem actis cau- ** TmUrt»
.,■ : . T Z J
гу* COMMENT. PII №P\¿£ I I.
proftaiû,*. iâtus(obierantenim Schis пбпиШ ex peftejdolerefc'àitvûod pro modéfidé'ritféha-
*ptm «^.-<raffimorumpcecibusfiliorum non poiTotannuere:dimiflifqj balneisPicntiam tétitt-
aitnes: rî-fus eft,vbi propter çgritudinê diem vnamperegir. Dbinde per Monticulú, & akaiie-
^^"■''-morofaque iuga.quç Montipefio coniungüntur.Sarceanum fe contulit.nec riioratus
tranfmiiTo non procul à CJufio amne Clanio,in agrum Perufinorum defcendir, & a-
pud Panicalc oppidum perno&auit in mpntibus, quiTranfimeno fupcreminent \ú-
:cui : quibus rranfiniflîs in amœnam vallem penetrauît , multis refmam caite!!i4*,éx
qualicet Perufiam cerneré. Tranfmifit & alios montes;& in vallem perucnit Tybe-
rinamlareparenrem,&apud Martianum noâeperafta, dicfequemiTyberim imve-
co vado tranfiuit,Tudertumq; pctiir,ibi yt randiu quiefceret, doñee Roma: purifica- *>b
tum efleaeremintelligerer.Praîccireranteolegationesregum)acciuiiari]m,& cardi
nales complures.quiomnçsaduentanti Pontifie» occurrerunt. Cîunasin*ftimàbïli
gaudio plena, quç iam pluribus annis fuum dominum non vidiiTec , quam maxiniis
potuit honoribusaduentum eius excepir; Tudertd , fiuc(vt antiíjui dixcrimt)T¿jdér
vrbs non ignobilis,atque inter Vmbros primaria , in colle iäcct propinqua Tybcrí äd
fladia circiter viginti ; quacunq; pergas in oppidum, ièmperafcendas neccilèeft Gi-
bellinarumpartiumfuiiTepopulumâgîlçindicant,qUçin porra vereris vrbis gran
dores fculpta:vifuntur:nuncGueJfiprçualenr. Ambitus olimmurorum multo mí-
¡ nor fuit,(Juàm hodie ccrnitur,fumma ni omis cacumina tantum cinxîr:au£ro deinde
•populo,& muros ampliare oportuit. Inter viros illuílfeshuius vrbis Martinum com ä>
OiemorantRomanumPontificem proChriitinominemartyriocoronatû. Bi accrus
-iPerufinusartate noftra Romanç Ecclefiç hancvrbemeripuiï,&infummoverii<?e
arcemçdificautt,quç pofteadeííruciaeft.Franciícuscriam Sfort<aeiusloci,Eugenfo
. fedente, dominatum arripuit: randenique coaihis dimifir, ab Eccléfie ducibus extra
.Ymbriam pulfus. Pius in cpifcopali palario manfionc elegit , quamuis ciues pretoi ni
eiapparauerint,&çdt s in foro prax.puasrfalubrior vïfa eft in epifropio habiratio,mi-
-mus expofira ventis,qui apud Tuderrinos affidue perflanr, alteram hic fcoli demu di-
- xeris.Proipectus quoeunq; te vertas gratiflîmus occurrit.licct Pérofiam videre & o-
*nnem quç media iacet vallem caftcllis refertam,latepatêtibus, ac frugiferis agris , &:
. amne Tyberi nobilem , qui anguis in morem varios agens flexus , Tuiciä ab Vmbria 3 о
-diuiditjitiultoíquefubipfaciuitatemontcsingrcdittír, perquosmuimuransranqua
, inuitus coerceaiur,ad inferiora defcendit.Subic&i vrbí colles confiti vitibus , atque
c ûleis,non fine voluptatecernútur,пес remotiores veftiti filuís , acpafcu s apti minus
obleétantoculos: a'ftate omnia virent, hieme fiepe niüe canefcnnijf tfulti tarnen tem-
-pori habitado fatis conomoda. fílate fitir,pauci«adaquaüa fontibus,hieme riget fri-
gore,nunquam boreali ipiritucarens, frugibus abundat & vino. Pius cum eo venif-
retintellinisagitatamièditionibusciuitatcminuenit. Duofuerunttn vrheciues pti-
mariijfamilia nobili nati , quam vocanr A&oruffi , lâcobus & Afidrea* gcrmáhi , q ui
opibus abundantes , plebem fibi largitionibus c5c11íiiüeránt;atqueinopum friutötti-
dinefrcri^quosalebant , ciuitatem pro fuá libídine adminiitrabantrerantqîVetêfrori 4°
non folum optimatibus , fed ipfis quoquc prafidi bus ; atque prxfe&is áb Apoilolica
Cede miflisvim inferebant , non pemrittentes eos átíé deliéta cörrigere , аш ex bono
& arquo ius dicere. SaêcarccrcmefFregere; fitpecapitali it memia damnatos ста-
nibus militum cum ducerenturad песет eripuèré.Impuneitaquerapi virginés, ad-
-ultefia casdcfquc fieri, &: domus diripiopulentar. Impune omñepatrari feehis ab bis,
qui in АЛогшп cli£ntelam conceífiirent,&: nuper ab eis primus ltâorù prçfidis fuc-
;ratobtruncatus,nccvlla ibcutavltio.Id'boniciuesdeteftari, doleré patriar calamita-
tern , quç fub Ecclefiaîregnotyrannidem paterecur : conari iugünfif éXetitere: allbqui
alter alterum : audendum eiTe aliquiddicere pro libértate patria* : feedera percuterc
in adueritufummi Pondficis,quem nondubitarent breai arFutürurri.-dandameíFe o- yo
pcram,vt tyranni eiicianour,aut eis auferatur nocen di potcftas : red'danturqüe popu
lo fuarlcgcs, пес ferenJamampliuscraíTandilicentiam. Äcceduntigituf^'umea-
'o W4( teruatim triduo poitciusingreifum , quarin earn vfquediemmalâtulifientiri mediii
«•.nte*T w profcrunt.credidilïc fe olim dicunt Eccjcfia: fuifife ïùbditôs, id^àô falfijrñ experiri:
v' — Tuderis
1LIBER D Е С I M У S. - гП
Tüdcrfs AÂos«flèdominos,nonprçfules Romanos. Rogantvt Romana Ecclefia
fuumfibiius vendicet,excutiatq; bonis cirabuscrudcleferuiiutisiugum,quod fer
ie hullo pacb queant. Pius cardinales aliquot delegit,qui ciuium querelas audirenr,
Ââosquidadearefpoderenc.Rebusdifcuffis,cummanifefte conûarèt Aftorum
opera ciuitatempeífimegubernari:verumAndreaIacobum multo peiorétflc,&ma-
gis perniciofum ciuem,ftatuit ilium vrbi fubtrahcre,&cum efltnt incerta populi cô-
íilia.nouum legit fenatum,& nomina magiftratuum,qui Priores appellantur , & bi-
meftreofficiumgeruntjnouainpixideclau^quaífortibusextrahuntun Prohibuit
•nequis arma per vrbemdeferret,ne pro reo criminis preces offerret nifi tertio con-
I * fanguini taris gradu proximus illi etfer. Ne quis tu mu kuante с i u i täte armatus priuati
cuiufpiam ciuis domum accederet.In forum conuenire omnes iuífit , & ad sedes aut
prçfidis,autpraefeâi,& alias plerafq; leges edidit vrbi iàlutaresquaîvrqî in hanc di-
cm íeruatx pacem peperere.
Legati Franporum,quiPontificeexPerriolo íécuti fuerut,íuper bello regni Siciliç Тгавмш
inducias petétes.cumFerdinádi regis oratores aduentafíent, acrius vrgeré ceeperút, "lduciarum
л с - j- er \% sx J- • J L trntm cum
dm le retetos dicere,no poflc ampli expedtare:aut exaudin regias preces debere,aut gmuís tu.
poteftatc fibi abeundi fieri. Cotra oratores Ferdinandi inducías parti fue perniciofas Лг" *****
aífererc: Ferdi nandú hoftesjpfligaíTe,nó efTeimpediédum victoria; curfum:Sinueilç Ш'
duc5 in Cápania höfte reftare,aduerfus eú caftra mouëda in locis apricis,quç hiemë
го no fentiant,breuicafurum eius imperium:orare ne victoria è manib.auferatur:idem
oratorcsMediolanéíiumducisefflagitare;IntcrquoscratCorradusvirfapiés,&:ipííus
ducis gcrmanus.lisPótifex refpód.t fe annofuperiore rogarum à Ludouico regeFrá-
cia*,vt auxiliaFerdmado fubtraheret,dixifle id ííbi nó conuenire: quod fi regí place-
ret,interc5tendcntes de regno inducias fieri no negaturum,vt interim bello finis auc
cocordia interponeretur,aut iudicio.MiíTum fuiíTe refpöfum& Ferdinädo & Fráci-
<co,8¿abvtroq- coprobatum.Ludouicú etfi iufto ferius oblationéacceptauerit indu-
ciarum,reiici carné honeíte nópofle:quódfiFerdinandusrecuferobedire, in arbi
trio fuo erar : Pi us fuas copias reuocabu è regno,quia nó poflít fidé fallerc. Audiuerút
cacum lacrymisFerdinandi oratores, vtquiomne belli mora fuis rebus nocituram
50 putabant,&aducríariP5tificin5audebant:tandé indicio eius rem omnem permi-
iere;Pius ex Francis percun&atus eft, quàm lógas inducias vellét: trium aut quatuor
menfiumrefponderunt.Frausineratpetitioni. Exiftimabant eo pació furorcm vi-
ûoris exercitUs euadere,donec milites ad hiberna c5cederent:deindc tempus ipfum
paçem daturum,nouoq; veré nouas pecunias ex Gallia venturas, ex quis noui pof-
fim exercitusinftaurari.Nolatuere Pótificem doli,quibus oceurrit hoc modo : Ara-
ple&imur,inquir,quamormenfiuminducias,quemadmodumpolliuri fumus inter
ttantendentesderegno.IlliSigifmundumMalateftamnon poffe negligi refponde-
rifflfyqui befliibciuseiîbtregiRhenatoconfœderatus.-immo vero nefas eft, inquic
Porjfexihçreticûm hominé eas inducias cóprehendere,qux inter reges fierentChri-
40 ftianos.Sigifmundumdereligione peífime fentientem, iampridem fuifle damna-
tum:Ecclefíí Romana; priusintulifîcbellum,quàm Rhenatoconiungeretur. Iniu-
■rium fuiilêRhenatumP6tifîcïRomano,qui fubditiiEcclefiç,proditoréatq5 hxreti-
cumin belli íocietatemaccepiflet. Res pluribusdiebus agitataeft. Poftremocum
FranciSigifmunduminpacbprorfuscomprehenderevellét,Piiisexcludere:infe¿tis
febus legatpFrancorum domú abierc.Pius Ferdinandi oratores his verbis allocutus
eífeHabeti&quod defideraftis,no funt inducía: fa6rç,quas Ferdinando victoria prar-
-repturas arokrabamini.Perirurum Sinuefla* duccm veftris armis ante natalia Domi-
fli¡fi bellunvconrinuaretur affirmauiftis. Itc nunc & magnifica verba fâciis sequate,
-quamuisconaaxianobisfententiaeft.Feftinat ad hiberna miles vefter, prima vos
f í> pluuia in teda reducetîfrigoris Sc omnis incommodi patiens hoftis ad expugnandas
vr ces fub d iuo manebit,8¿ vos aliquando paenirebit temporaneam pacem,quam ob-
tulimus nonacccpifle.IHimultain contrarium pollicitifpepleni receflcrunt. TUrmtmo.
ííAduenerar&Fiorérinorum legat9 pro Malatcftis veniam impetraturus, cuius hçc
verba fucrun*.Rogati Florentini à Veneris pietati tuxMalateftarü familiam cómen*yfc,¿c"/b
dancNoftiquomod9velis,&quando velis reis ignoícere;iufta eft virio tua,iudiciô
¿ 4
х7г COMMENT. PII PAPA IL
tuo cunda permittunt: verum blandiri Veneris eonfîlium-fuit éro cum corum legï-
to,&: qua: ille pctierit appro babo:tuum cric quae velis facere.Laudauit PontifexFJor
rentinorumlegationé,qua: nihil importune petcrccLcgatidemdeiiinul &Mcdior
lanenfes,& Venetus,& FJorentinusPium adeuntes multismodisMalateftarum iau-
fam orauere,reis petentcs veniamjde iuftitia nihil fperantes, ad mifericordiam con-
fugere.Pontifex etfi multa le deberé intercefToribus fatebatur, indignos tarnen reos
elle aiebat.qui veniam confequerentur. Verum cum minora eiTentDominic^quam
Sigifmundi fcelera.inuenturum ilium gratiam propter interceflores, fi сепщщ Ec-
clefía: debitum foluerer,& alia efficeret,qua: iure mérito deberct. De Sigifmundo
nihil audire voIuit,niii prius ha:refim deponeret,& arbitrio Pon cifícis fe permi tterct. i o
Acceptauerunt legati qua: adDominicum pertinebant: vrq; traebri facilius concor
dia po flct.inducias belli petiere,qua: concefla: funt.Venit 6¿ Cotot Pontificis ad eum
Catherina ex arce Spoletana,& Antonia neptis, &infans cum ea, feitu s, & admodv
pulcher,quem Pius nomine patris Siluium i ulfcrac appcllari : nondum ille vigefimú
attigeratmenfem,& quarcunq; videbata:mulabatur,&multafuturaeprudentia;prç-
feferebat indicia: Poncificiqj haudparumiocunditatisattulir. . .. ,. -.'Auib
ктмтнт Acceflêrunt &¿ Romanorum legati, viri primarii, quorum vnus ex coníeruatortr-
rinußcklt. bus erat camera: vrbis Petrus Mellinus iurifconfultus ; & in comitatu nobilium filü
ditu, é-tiw venere equorum famulorumq; fplendido apparatu.Ii peftem in vrbe ccflaílb, & vrtr
d/iflu'te* diqi in circuitupurificatúeíTcaerem:tutaq} omnia dixerc:multifqj&magnis preci- го
tiutijt tune- bus Pontificem onerarunt,vtfuam reuifereRomam pergeret, fuifqiííliisíeferedde-
? itCd!r'^ rejquinim'oeiusdefíderiotenerémr.AnnuitPótif^^
ftie. gerét omnia gelu,IdibusDecembris è Tudcrto difceífit ante lueisexórtum.-agruroq;
non inamoenum pertraníiuit.vfq; ad oppidum Aqua:fparta:, vbi frequétes turba: ocí
currerunt»cum ramis oliuarum,in quis mu lier tundens pectus, & genas laceraos ib *
genti clamore pro fratris nece lamentabatur, vltionemq; fceleris exquirebat. Pius
audita caufa iudiciumTudertino prxíldi commifir, qui paulo poli çemcompoiùit,
quamuis familia: no impotentes de fanguine inter fe cótenderent; Déinde per m¡5h
tes aíperiores,& iam nive canos ad oppidum ventum eít,quod fan¿ti Gemini appel
lantin alto colle íitum,ibiq; pernoctatum :locum fuüTe olim celebrerh ruina: docét : 3 o
vincis&oliuetis praeítat,ac valli fupereminet,quaNarfluuius irrigat,tantú à Narnia
diftat,quantum ab Interamnia.Pius hinc digreflus, ab In teramnenfi populo pro fa
cúltate ciuitatis cupide, ac magnifiée exceptus eft, prandioq; facto difceífit, &per
collé ScipolimStróconum fe contulit:collesinterfuntculti,& amceniífimi, in quis
Bacchus cum Cerere Sc Pallade certare videtur. Ager fertilis ínter olea <S¿ vites tritici
copia prodiici t. Infunt&ficus,&: nuces & alia: arbores pomífera: omnisgeneris. Sei-
polcfes ante fores oppidi mefas appofuere,pedeftremq; turbam cibo, potuq; recrea-
runt.Stronconii,apudquosin conuentu fratrum Minorum paulo extra oppidum
Pius noctem peregit,omnem curiam pauerunt.Ambohax oppidalibera funt, Rö-
mano tátum fubiecb P5tifici,cui feruire libertas eít.Stronconiú ablnteramnia qua- 4;0
tuor millibus paiïuum re¿h cuntibus a beft,in colle faxco,vna tantum parte,eaq;mu-
ni tiífima,hofti acceffibile,& à quibufda inter Sabinos aferibitur. Idem de Colle Sci-
pionis aíleritur,tanquam Sabinus ager ad Naris vfq; fluenta pertingant feptentrio-
nem verfus. Admeiidiem vero quidam Alliam amnemRomanorum clade nobilita-
tum qu ida Anienem pro termino ponunt. Occidentalem partem claudere Ту beri m
nemo dubicatjà quo Sabinorum regio orientem verfus ad Velinum lacum,vr bemq;
Reatinam,&ad Marios protenditur,Equiculorumque montes, quos h odie Taglia*-
cotios appellant. Oenotrios ante inclytum Italia: nomsn, hanc regioné coluifle cre-
dunt:& Archades à Pallante profedtos his in montib.habitaife , ex quibus Imela flu-
uius decurrit:abeo loco, quo lacus Velinusperfaxa prxcepsruit. Möns in altura J о
furgit,qui mediamSabinorum regionem,percurrens meridiem verfus,ad Anienem
vfq; protenditur,Tyburiq; immmet.Hunc Seuerum prifci vocauere : hodiepartéo
iusfan&iIoannis,partem Nigrum m ontem appellant :<5¿.noftra quidem a: täte inter
hunc monté &Ty berim Sabinos collocant,nec vltraad orientem proferri putant.In
motibus Petrasforuli nominauereveteres, ad rebellandum quam ad habitandum
4. ... aptiorcs:
UBER DECIM VS. i73
aptiores:quae fub mStibus terra iacet,& in Tyberim vergit , Oliuetis ac vinetis cgre-
giepra:ditaeft;glandefq;paffirriproducitgregibus& armentis maxime accomoda.
Sabinos viros fuifTe fortes,ac diuites,au&ore Fabio conftat,qui tum primumRoma-
nos diuitiarum fenfum accepiiTe tradit,cü huius potiti funt gentis. Ab his Pi ngentini
& Samnites in coloniam dedu&i fuerunt.Vacumna: culcus apud cos pratualuit, qua
alii Mineruam,alii Dianam,alii Venerem purauere.Varro VictoriamefTeait, à qua
dictum eft oppidum Vacumna;De quo Horatius :
Hxc tibi dietлЬampofl Fanumputre Vacumn*.
PiusPontifexcumaStronconiodiiceifiiTct, fuperatis nonnullis collibus iàxorum,
i o afpericatedifficilibus,in vallem quandá defcendit,quae à finiftris monteSeuero clau-
ditur,à dextris Luna: monte habetNarniam vfq; protenfum fublimitatcSeuero pare,
cuinSpaucaadiacentoppida.Vallemperennisinterfecatfluuius, qui non proeul à
Narnia Nareminfluit.Hunc aduerfus eius curfum fecutus Pontifex,ad dorfum per-
oenit,quo Seuerus,& Luna: montes coniunguntur. Inde aqua: bifariam cadunt alias
feptencrionem verfusfluuiumaugentes, que diximus inNaremdecurrerc, alia: in
meridie tendunt longo decurfu;& has Imehefluuium efficerenonnull-i céïènt, qui
tandem ad dexteram conuerfus,& occidentalem folem non proeul à МаШапо, prç-
cipuoSabinorumoppidoinTyberimcadit. Ab hocdorfo pleriq; Sabinas incipere
putauerunc:quicquid vltra feptentrioné refpicit,Vm bria: tradideríít. Pius hoc dorio
io fuperato in vallem deicendit no inamccnam, cui non pauca imminent oppida,inter.
qua:Afolacernituraltoinmontefita.Oppidani perrebellioné eorum domini veritf
nearmis vaftarentur,Ecclefia:fedediderunt, atqs idcirco tranfeunti Pontifici la:ta-
bundi occurrerunt in fubiecïam vallem,mukifq; precibus petierunt , ne aliquando
ab Ecclefia: Romana: mitiífimo imperio alienaren tunquod Pius iponte , benigneq;
annuir.Deindeiuxtafluminis curium iter habuit,donec recbin meridiem flexit:in-
ter Taxa vero & afperas ad dexteram decurrentem rupes dimifit, &¿ collem fuperauit;
defcenditq; ad oppidum Vrfinorum , quod Turres appellant, vna tantum parte
oppugnationi patens,qua tumulus altior imminet,quamuis foíTa difciíTus profunda,
partes reliquasaltiflima: tuentur valles:non tamen totum collem occupât oppidum:
3°inoccidentalipartenonparumfpatiiremanfit vacuum, in quo vetus templumefl
hederá vcftitum,quo capto facile illinc oppidum machinçferiant:fed afcenfus in eu
arduusatq; difficilis. Totum olimfuifle habitatum conftat, comminutuslocipo-
puIus,murosquoque comminuit. Quidam Turres pro Curibus dicbs putant, &
hanc vrbem fuifle fuo tempore infignem,ex qua exciti funt Titus Tacius , & Numa
PópiliusRoma: quádoq; regnanres,&Romanos inde Quirites didtos, quamuis Ro-
mulumabhaftaQuirinum vocatumeius appellationis fuifle caufam conftantiori
fama credatur.Teftis eft Gregorius magnus Romanus Pontifex Turres fuccedere
Guribusrqui GratiofoepifcopoNumentanofcribens,curam,gubernationemq; illi
ecclefia: fancti Eutimii in Curium Sabinorum agro conftituta: fecommififledicit. I-
40 pfa ve i о ecclefia non proeul à Turri bus fita eft,& epifcopali titulo gaudet,qui catdi-
nal:b.aifignatur,Sabinenfisappellatus. Nota eft Sabinarum rapiña virginum, qua:
bello exorto parentes viris placauerüt.Vnde fœdus cum Tito Tacio fa<äum,& Sabi-
ni in ciuitatem afeiti funt: non tamen ferendi furFragii ius habuerunt.Nullaibi nunc
tarçnobilitatis veftigiaextat,vilecaftellum eft ab hacreticis magna ex parte habita
tum, qui occultumquendamPontificemquafi Papamvenerantur, &: claminfpe-
luncis,filuifq; conucniunt.In fuperftitionibus tantü facrilegis ac vanis Numa: pofte-
ri.Piushic nociré pera&acumin vallé defeendiílet admodum profundam fluuium
pertranfiuit ex motibus cadente,in quibus Afpra iacet Sabelli oppidü non ignobile,
quodfolúeicum Palumbaria remanfit,à loci afperitate, vnde nomen habet defen-
5" o fum.Curenfes itineris duces Pontífice per deuia deduxerunt, ex quis non fine labo -
re ас periculo exiuit,cum eflenc prxruptç rupes,ac difficiles : tumq, primum Pius de
perfidia eorum certiorfactuseft,corre&oiq; verbis acriorib.dimifit,&adCantalupu
peruenitjoppidü lacerum adhucrepperit,&agrum deformejoppidani obuiá efFufi,
magnis fe precibus Pontifici comendarunt:inuitos fcRomana: Ecclefia: reftitifle di-
xerunt, & nihilominus veniam petierunt: quibus Pontifex non folum ignouit,
i74 COMMENT. PII РАРЛЕ If.
verum &priuilegiaquiedamgratiafq; Iargitus cft.Rurfufq; in vallem alteram defcé-
dit,&: fluuio quodam tranfmilio,fuperatoqj proximo colle ad oppidum venir, quod
Myrteti Podium vocát, id eft monafterii Farfenfis in colle íítum eminenti,ac prçru-
pto Tub monte Scuero,cui ad orientemiungitur;inde tantum oppuguationi obno-
xium,fcd arcedefenditurmunitiiïîma,ceterainfuperabilestuenturrupes,&horren-
dapraxipitia.Inarcehabitatiocommodiífima eft, ас pene regia, S¿fonslargusac
limpidus aqua: dulcis,& in xftu frigidiffima; ex monte perpetuo labcntis. AbbasFar-
fenfis,qui&TranenfisarchiepifcopusfuitgentisVrfina', Pontifícemin arce eolio- .
cauit,atqi honoribus cumulauit ampliflîmis.fub oppido riuus eft,quem Solis appel?
lapt.Blonduseum arbitratur eiTe,quem Flaccus Digentinam vocachisverfibus. j qY
CMe quotiens refaitgélidas Bigentina riuus :
ûei¡a Mandela, bibitjugofusfrigorepagas. , ;
Non procul hinc Montopolis cernitunvnde noftraxtate Petrus Romam venit,non
ignobilispoeta,qùi heroicis,lyricifq3 vcrfibus multa confcripfir. Deiîpuit tarnen , 6c
furore percitus,in morbum incidit,ex quo nondum fenex obiit. PiusMyrteto relicto
ad Farfarum flumen peruenit,qui opaciflîmis vndiq; teftus arboribus,per monafte-
ri.um,cuinomendedit,in plana defcendit,&: vbiq} limpidus, trutarum ferax in Ty-
berimcadit.Hoc ponte tranfmiflo,&proximo,atq;eminenti colle fuperato, ad pa-
ludesperuenit,quasfluuiolusinterfecat, Curcfium quidam eflevolunt, qui podio
Cures nomen dedit.-nonnulliamncm Alliamprifco nomine di£tumpurant,qui Sa- го
binos à Cruftuniis olim difiunxerit,fexto décimo ab vrbe milliario: quo in loco Ro
manos diximus à Gallis fuifle deletos.Per no£fccm Pontifex in Monterotundo quie-
uitapudnobiles familia: Vrfinae.Monsrotundus non ignobile oppidum, frumcnti
viniq; ferax,& alendo pecori commodiiïlmum,duodecimo ab vrbe milliario diftat,
& inter Cruftumios fitum eft,intcr quos &: Vehientcs Tybcr fluit; Fidenas quoquc
Cruftumiis attribuunt,& Nomentum,&: Palumbariam: pleriq; Sabinis omnia con-
cedunt trans Anienem fita , feptentrionem veríüs Naris vfque fíuenta:
Contemplatus eft omnia Pontifex inter eundum non fine
animi remiílione, ac volu-
ptate. j0
COMMEN-
Vf
шштт
COMMENTARIORVM
PII II. PON Т. МАХ.

LIBER VNDECIMVS.
Ivscxindc decimoquinto calendas Januarias ad vrbem rediit, tümwim

Anicneperpontem tranfmiflo,quem Numentanurn vocantno*
bile Narfis opus,quo in loco ab vrbano populo fummo cum de- t¡f2u%
fiderio expccbbatur.Ciuitas,qu2e propter eiusabfentiam,&quç-'im*w'?
nimium craiîàta fuerat peftiferam Iuem,mceftirTima erat, redeú- ap4m!u£
re Domino priftinamrecuperauit hilaritatem, & lugubri vefte
depofitafeftos cgirdíes.Pontifcxin Natali ialuatorisDomini,ia.
crao^nofte benedicto pro more gladio,legatum Venetumfui ptincipis viceaman-
tiilimis verbis donauir,vtillo in hoftesfidei Turcas vreretur.
iо Port rcceiliim ex Tudcrto Pii Iacobo Picinino, qui ex Troiano conflittu cum rimmmCá
paucis,hiíqj prorfus inermibm,acnudis in Aprutios profugerar, nec fuis rebus , qua ^^¡¿£
confulerepoflet,vllaminuencrat viam.ex iníperato cafus obJatus eil, qui müerum ги^тшт
fubleuaret. Rogerottus comitiiTa; Celani fil.us, qui praeter voluntatem matris ^Stß^
Gallicismilitaflet,acproptereaminusgratia?apudeá inueniíTet, Picininum adiens
judicium in Ге matris iniquum dicinfeminam Ferdinande parentem, atq; aduerfam 1
Galliseiiciendamfore,fibiq5 tradendum imperium, qui numquam Aragonenies,
autCatbalanos amauerit; habere amicos,qui iibi matrem tradam cumexercitupro«
fec>uro.Petitvtfecumpergatcumhisqua:fibi remanferant copiis : opulenta fpolia
rclaturu5.Arripitoccafionem Picininus ingreflufque fignis infeftis agrum Celani,
io prima incurfionecaitellaplcraqjOccupat,quae vitro (ededunt: deinde oppidum in-
uadit,in quo erat comitifla,ipfumqi vi capit acq; diripit. Illa in arce nonnullis die-
bus fefe défendit: & cum nemo fuccurreret, admouenrur bombardar, quaflantur
turresdeteftabilicxempIo,marremfiliusobfidct, atque omnibus tormentis oppu-
gnat:marcrfiliumfagittisimpetiiubet:filius matrem omni telorum genere quaerir,
nec vlla inueniri cönciliatio poteíl.-expugnatur tandem ruentibus mûris infelix ma-
ccr,atq; tmpiiffimi filii caprina clauoitur. Diucs fupellex argenti&auri, aclanarum
magna vis Picinino cedit. Caftclla& arces Rogerctto traduntur. Hic fruäus ince-
ftuofi matrimonii fuit,fi matrimonium iicuit appellare,contra ius fafq; юн ti act um.
ComitiíTa: Celani Cobclla; fuit nomen ex Iacobella ( vt eft vero fimile) per diminu-
30 tionem dcdii&um. Pater ciusviriliorbatus fobole, tris filias priufquam moreretur
nuptuitradidit; Cobellam nondum viro maturam fato defun&us domi reliquit:
Huic multi fuere proci,qui propter principaran) fecundum leges patrias ei debitum,
connubio iungi pctebant.Non tulit Martinus quintus Pontifex maximus hanc rem,
Aduardo nepoti admodum adolefeenti puellam matrimonio iunxit, dotalem vtei
comitatumpararet. Triennio fimul manière coniuges. Mortuo deinde Martine,
Cobellaiamgrandior fiue ûrummofum dedignátavirum,fiue,quod poftea vulga-
uit,impotentem:clam fugit ad fiios. Aduardus aliam den iq; fuperinduxit, ex qua fu-
fccptispliuibusliberis virum fccílcoftendit.Iacoputius Caudoiade cuius moribus
relatum eft,Celani comitatum cupiens fuoconterminum,iam íenex Cobellam fibi
40 coniunxit tanquam legitime à coni uge non viro diucrtiíTet. quo mortuo ne Celaníí
extra familiam fieret,ncpos ex fratre viduae iunótus eft,cui durante adhuc priori ma
trimonio ruifle com mixtum rumor erat.Ex his nuptiisnatus eft Rogerottus inceftis
ac ncfandis,àquo mater fui fceleris pecnas tulit.Pius cognitaCclani captura:Hic eft,,
inquit,fructusrecufataruminduciarum,quastanropere Ferdinandusexhorruit¡fed
quis mortalium de futíais re&eindicat? Falluntur humana indicia, facpeq;noxia
tanquam profutura cliguntur.
губ COMMENT. PII PAPiE II.
s -imonà à Sulmonenfes circa idem tempus annona? penuria laborabant:qno percepto Pici-
fl'mt'mex" ninus iam paulifpcr confortatus Celancniî prada ad caftella Sulmona; propinqua fe
fu¿nam. concuIit,prolubiturusnequidcomrneatu5Ímportaretur:baudignarws nihil ta¿) fa
cile vrbes expugnare,quàm famem. Vicos per circuicum occupat.átque omnes adi-
tus impofito milite claudit rciuibus nifífe ftatim dedant , vaítationem agri minatur :
cum non parèrent,vites atq; arbores pf2ecidir,&vfque ad portas fubufbana corrum-
pit.Ciues ad Pium mittuntrquo lint in ftatucxponunt,&qua:pericula timeanrrtri-
tico fibi opus eíTe dicunt,id fi queat importarimihil vrbi timendum.Pius Robertum
Vrílnum virum audaccm cum peditibus trecentis, equiti bus galeatis quinquaginta
in Aprutios ire iubet,qui coniunctus Mattharo Capuano,& Alonfo Hifpano, fuppe- i o
Itiasobfcffisferat.Cum Picinino Caudoienfeserant, &Montorii Comes, & ftoge-
. . ..rpttus.S^duxSoranuSj&HonoratusScrmonetíe dominus, DeiphebusEueríífjlius;
& Ioannes Andegaueníls, non tam Picinino imperans,quàm parens, Iacobum belli
ducenij&rçgemdixiiTesjloannem quaíí vnum qui fub imperatore duceret ordine.
" " Ömne partis aduerià; robur ad expugnandam Sulmonam conuencrunt, excepto
* *. " Roiraniprincipe,quiSinuefl'amrelinquerenonaudebat. Aquilaniviírui necesaria
miniftrabanjt,propterqupd(ficutpoftc3dicemus) vifífuntinduciarum fœdera vio-
laûb.Incumbebaturexpugnationi vr bis non arietibus,aut alio machinariim genere:
annona: caritas vidoriampromittebaf, quse magis indies ас magis oppidanos pre-
fnebat.Conueniunt fimul Robertus atqj Matthaeus,& cum fe minus validos ad со- го ■
grçdiendum cup hoíle putarent,abfentc Alonfo, *jui moras ncüeret, peritos via-
rum confuluntjíi quoditerinueniri poflit,quo liceat.elam hoftibus commeatus ad
obfeifos dcferri.-illi montem oftendunt, qui fupereminet vrbi altiûimus , & afcenfu
difficilis,hiems hórrida congeftis niuibus diíficiliorem reddiderat : hunc íi conten
dere vclint,íuperari poiTeam4mant,quamuisnö fine labore ас pcricnlo : indeqiíiu-
mentum humeris hominum ad Sulmonenfes conuehi. Suadet omnia nect Er •
mitur vis magna frumenti,&: ad radices montis oomportatur iumentis. Exin jww&ps
faceulos tritici parui ponderis per niues &: glaciem reptantes ( tantum lucri dulcedo
poteftjad alterum montis latus deferum<vbi prazfto Sulmonenfes adfunt, qui reddi-
topretio,acmerccdelaboristraditadefideratumalimentumin vrbem conuehunt, 30
cpqj modo per piares d.cs çfuriem populi adeo mitigant,vt ablata Picinino vi&oria
vjderetur,quinon ílne penuria ncccflariorumdegebat. Pañis militi nigerrirous >.í£
is quidem parce tradebatur:farmenta contrita pro fœno&ordeoequi vorabät: de
tenor obíidentis, quam oblefli conditip fuit. Peruicit obftinatio proditorij cuiüf-
piam b¿neficio,quicumSulmonenílbusmilitaret,Picininum commonuit quote-
pore,quoq;icinercVrííni milites frumenta déferrent: vbi Sulmonenfes illa recipe- -
rcnt,¿ quibus modis interçipi poíTent.Miíít Picininus ad loca iníidiarum dellgnata
militcs,quiíígnoacceptoiproditore in tempore quafi ex improuifo erumpentes,
¿V partem plebisSulmonenftSj&quadraginta circiterRoberti milites onerageftan-
tes incercepcrunt.Quos Picininus maiori ex parte laqueo fufpendit. Secundum hac 40
cladem ciuita<i fame coacb deditionem fecit, quinqué milljbus aurcis in pecnam to-
leratac oblidionismuldata.Potentiorireftitiflepeccatumfuit. Erexitea vicloriaPi-
cinini famam.qua: propemodum fepulta videbatur: labantcfq; fuarüm partium áni
mos confirmant. ...
rerdm»yiJm Acceílerat & aliud paulo ante facinus, quod eius arftimationi baud parum addi-
wobfidunü derat.Ferdinandus cum victor ab Ofanto rediflet, Tarentino principi data pace,
iu-p:ipmefoi Scrra,Capriola Caudolisadempta:Monrorio,Porcina,San¿toMartino,&aIiisp]e-
. l^ßpi- i'ifquecaílelliscomitiCampibafíiablatis: pluribus regulis in poteftatcm reda&is,
г лпмм fu. Pontelandolfo direpto,atq; incenio,quem diebus quindecim oppugnauerat, Poia-
¿,M,re4iu. neiioperconcordiamobtentojadPontemlatronumfecontulcrat RolTani principis 5 о
oppidumrbinifq; caftris obfidionem obfirmauerat ita profundis interiacetibus val-
libus,vt altera altei is nulli polfentvfui eiïb. CafteJIum quoqj proximum hofti pare-
bat,exquotranfitusin poncemlibcrpatebat, nec fréquentes in сайга copiai vene-
rant.Sfortianorum maxima pars ad hiberna concellerat , ex turmis aliorum mulri
diifugerant. Tempus quoq; incommodum fuit ventis atq; imbribus obnoxium.
Quibu$
UBER V N D E С I M V S. i77.
Quibus ex rebus damnatum eft confilium regis,8¿ plerique dolofum putauere ab his
profeftum , qui palam pratendentes amare , clam oderunt ( vt eft om nis regia prodi-
toribus plena) Ea cum PicininuscognouiíTet, repente cum expedito milite magnis
itineribus ex Aprutio SinueíTam venit , eo confilio , vt manus cum hofte confereret:
haud dubiUs quin alterutra caftra expugnare poflèt. Non expeebuit congreíTum,
Ferdinandus , qui pluuiarum nimbos , aduerfamque tempeftatem aceufans , quibus,
ccepta impedirentur, propere obfidionem difloluit , Capuamque iè contuht , nec eq
anno amplius caftrametatus eft. Cun&i fugiiTe regem ante Picininifaciemdixere, '
eique liberati oppidi nomen dedere.Clarum fuga regis Picininum reddidit: Sulmo-
I o ncníis victoria clariorem,qui vi&us praslio,vinceret vrbes, & plus hieme quàm a?fta*
tevaleret.
Sfortianorum equitum turmç circa idem tempus in Appulis quatuor apud faneca S/^'^'"
Seueram hibernabant,vteftconfuetudo militum,nonfineoppidanorumdamnoat* pudjar,aäm
que iniuria. Ceperat id oppidum xftate fuperiori Ferdinandus per deditione,quam- Sl,ur*m»p.
uis expugnare armispoterat,acmilitibus ad toleranduminopiam diripiendumtra* Ktâunu'rî.
dere.Noluit feuerus in feueros efle.neque admonitus eftloci nominean fanctaSeue; t't*nt*r.
ra m item ас dementem Ге pr«buit:pepercit multicudini.laudeid dignum. Atfadio-
nisducem,inccntoremquerebellionisimpunitumrelinquerequisprobauerit?Cre- ,
feunt impunitate delicia: audet quotidie maiora qui fine periculo minora patrauit.
z o Confecutus veniamSeucrinaerebellionisauótoralteraméveftigiomolituseft. Da-
mnanti populo Sfortianorum opera,qui viros ac mulieres contumeliis afficeren t,vl-
tionemiuadetjarmavti capianthortatur, atqueimprouifoshofpitesintempeftano-
ftc adoriantur , & ad vnum trucident : prope adefle Gallorum auxilia , & Tarentini
prineipis manum , audeant nihil periculi fore : Ferdinandi partes & in Aprutio , & in
Terralaboris profligatas dicit. Arripiunt oppidani confilium; de nece tantum diflenr
tiunt: adoriuntureximprouifoSfortianosiintromiififqueauxiliisadcamrem para-
tis,arma &equos hofpitibus auferunt,&: alios captiuos retinent; alios nudos emittút:
atqueiterum Rhenati vcxillaerigunt,S¿ regno eiusfcfefubiiciunt. Tria hare vulnera
, poftTroianam vi&oriam Ferdinandi partibusillata mnt: Celani comitatus ad hoftes
J° defccit:Sulmonapcrditaeft.ían¿taSeuera non folumrebellauit/ed equitum cohor
tes validiflîmas exarmauit:quibus cladibus fuga regis acceffit , qua; tanto turpior viía
eft , quanto rarius audire folemus viitorem à vi&ofugari:non tarnen his fucceifibus
compeniataefthoftibus.TroianacIades,qua:Gallico nomini Tarentinum Princi-
pem,regnique partem pracipuam ademit.
Anglia: regina, quam fupradiximusauxiliis à Ludouico rege Franciç impetratis шптЫр»,.
in Scotiamnauig,iíre,dumiftafiunt,in parte Angliac Boreali vitra Eboracum, bellum *"'"-<**£1'»
inno uat , & aliquot caftella expugnat: occurrunt regis Eduardi copia?,& inito certa- 7"™^'%
mine,Scotos GalJoiqucfugantjCaftella récupérant : & intercepta in eis pra:fidia,quç
regis Hcnrici nomen profitentur, crudeliter necant : Francis , qui fe Ludouico mili-
4° tafleaiunt,vt feredimantpoteftatem faciunt. Hacvidoriaconfternatiomnes,qui nem a4u.
partes Henricituebantur,adEduardumdefecere,duce Somerfeti viam monftrante, "£™'£g¡r
ас ftultum eííedicente , fepius aduerfus Dei voluntatem pertinaci animo depugna-y«
re:illam , vt videtur, Eduardo regnum promififle : proinde nolle fediuinae voluntatis
reuitere,leque victori permmt,a quo receptus in gratiam,paternam nereditatem со- попаян*
fecutus eíb tduardo regnum connrmatum : Henricus in Scotia curarum expers ас
módico contentus remanfit. Regina cum filio ad Ludouicum mcefta & inops confi-
lii in Franciam rediit. Has regni Anglici mutationes Galli, &qui eis confemiebanr,
FrancifcoInteramnenfiepifcopoimputabant,qui miiTus in Angliamadimploranda
contraTurcas auxilia,placandamque gentem diffidium cxcitaflet,parres regis exc5i-
j- o municaíTet, aduerfis alterna falutepromifla beriedixùTet.nec vanus erat rumor: Amr
bitio&ingentiapromiflaFrancifcumdecepcrant, cuiPontifexrecognita, vtad fe
quam propere reuerrereturjlitteras dedit.Ipfe fibi cófeius ac timens Eduardi regis,&£
aHqtum principum commendationes emendicauin & tanquam procurator Anglo-
rum , ac Francifci Mediolancnfium ducis confiliarius ad curiam remeauit ; multa in
fuam purgationem adducens. Cumque auri vafcula,& gemmas pretiofas cx Angli*
Aa
i7S COMMENT. PII РАРЛ II
attuliílct,quamplures(venale namque fuam legatione fecerar)ex mararaona iniqui-
tatis amicos fibi paraucrat,quorum prçfidio Pontifias fibi aures conciliaret.In Apo-
ftolico quoq; palatio cardinalis Theanenfis, & Gilifortus Thcfaurarius vetcri fccum
amicitia iundi erant , & amico ne periclitaretur operas nauabanr. Difllmulauit alf-
quandm Pontifex .- at cum Roma difcedens Vituruium petiuiflet , rumorque fn dies-
crebefceret,Interamnenfem epifcopum praeter fpem omnium vltionem euafifte, la-
cobo Ptolomço vt epifcopum capcret , atqj in Hadriani mole retineret occulte man-
dauit.Eoq; fado tabelliones,& iudices,qui reum diligenter examinarét.illico Roma
mifit : illeabfq; rormentts de vexillo , de anathemate, de ceteris obiedis cunda con-
feflus eft , & amplius fimoniacç labis multas turpitudines , qui beneficia per pecunia i о
contulirTer.&: facros ordines,&: indulgcntias , & abfolutiones : fcripfitq; confeflîoné
fuam manu propria,neque negare iftçe poteratrlibri eius intercepti , quos ipië dida-
uera t,atq5 fignauerat,eadem continebant. Damnabant cardinales, prçlatique fere о -
mnes ep'fcopum indemnatumin vincula coniedú efie,Piusclamoribus pofthabitis
claufum cuftodiri iuflit,donec Romam reuentum eft:Deinde confeflîonem rei ad fe
clam vocatis Auditoribus Rotç.ac juramento adadis ne quid efferrent, examinandâ
tradidit;&: qua pœna pledendus eiTet epifeopus , qui talia commififlet percundatus
efhilli tempore ad deliberandum obtento,poft dies odo ícriptam iîgnatamqueRotç
figillo fuam fententiam attulere : qua priuandú epifeopatu reum , & ab ordine depo-
nendum cenfuere , & in aliquo monafterio detrudendum, vbi fuá peccata perpetuo го
defleret. Vocaturdeindeconfiftorium fecretum , in quo Pontifex Anglicana gefta
commémorât, & cruentiíTima bella , quibus Intcramnenfis epifeopus minime iuiTus
interfuerit,&EccIefiç vexillumerexerit fua manu confutum,confefllonem eius pro-
ducit:deinde cardinaliû fententias exquirit:cumqj mitiora nônulli cenferent, quàm
tanta feelera mercrenmr,& amici epifeopi comminuerc delida conarentur,confiIiü
Rotç in mediû promût : quo ledo eru buere defenfores rei , & pars maxima cardina-
lium in auditorum fentériam pedibus iuit: Pius epifcopum pro meritis Intcramncnfi
priuauitecclefia , & ab ordine depofuit : ille poftea fiue rel'gionis zelo accenfus, fiue
quodin fseculo dignitate priuatus vitam fibi moleftiflima dncerer, à Pontífice petiit,
vtliceret fibi in monafterio fandi Pauli cum monachisCaflïnenûbus, alias fanda: 3°
Iuftinç.diui Benedidiordinem profited: indultum eft, &vt in presbyteratus ordine
m'niftrarepoíTet,conceímm:necmorá habitus datus,& pro Francifco,Ignatii nome
aflumptum,fub quo n hanc vfq; diem fine reprehenfione Domino famulatur : Mo-
nachus melior quàm epifcopu.%fi cœptum tenucrit iter.
Difaftuie Anno priufquâ ifta fièrent apud Brixiam Cifalp nç Gallia: ciuitatclacobus Mar-
*urrim»in- chianus ordinis Minorum profeffor , diui Bernardini Senenfis quonda focius , verbi
r« Mtniu predicator in populis acceptus , aetate iam decrepita , in die fando Pafchç eu fer
rai e*-»»*- monem pro fua confuctudinehaberetad plebem, vt eft communis error eorum, qui
/Àngùuchri deebmatorie in ecclefiis verba faciunt,ad oftentationem dodrinç pleraty d;xit,qua;
ji^m/j/î-fueratvtiliusintadadiinififle: Inter cetera pretiofum Chrifti fanguincm in triduo 40
à cerfore ft. fufus & à corpore Dominico feparatus , hypoftaticam verbi vnionem protinus ami-
f«tetm,itm fjflet. Publicatusfermoad aures Inquifitoris harrerice prauiratis, ordinis Prardica-
imfierjmt. torum pcruenit , qui zelo fidei tadus , illico damnatam harefim prardicatam dixit,
rsutrit. mandnuirque íacobo vt reuocareterrorem,nifiquamprimumpareret, reíponfijro
defidediem dixit, &nihilominus vnum ex confratribus in fcrmone, qui poft me
ridiem habitus eft, contrariam fententiam diuulgareiuflît. Iacobus, qui annos qua-
dragin ta fine reprehenfione verbum Dei populis an nunciaifet , ac fuo & aliorum iu-
dicio frudum attuliflet Chriftiana* rehgioni non modicum , didam fibi diem impa-
ticntifll me tulit.Tadus eft mons,& mmigauir.pauperiem pati, &: famem, & fitim, & j «
corporis eruciatum, & morte pro Chrifti nomine nonnulli poflunr, iaduram nomi-
hisvel minimnm rette recufanr,tanquam íua deficiente fama, Dei quoq; gloria per-
eat : Vir vere bonus, etiam famam vbi opus eft contemnere nouit. Concurrente iè-
quenri die ad Ecclefiam populo, aaibonëaicendit, & multa de fc ipfo fine modeftia
iocutus,qui omné xmcm fuá docédo populos & in Italia & Hungaria cofumpfiflet,
ncc
LIBER V N D E С I M V S.
ifuiflctinue error in ore fuo: vehementer fe doleré air, quód ja in
ticus accufaretur.ex со quodfanguinem Chriftiii
is afferm'fletindignum.-nonmumidcfleinuentum
clores magni nominis ira in feriptis reliquifle : produxitq; libros Francifci
ac Richardi,& alioru,c
с fado ce
us,parsinquifitori& Predi
hxreticosincufabant. Incerpofuicepifcopus loci vices fuas,nequeièdaretumultura
pocuit, auc inflaras opinione fui placare mentes: Jacobus niíl vinceret labores fuos
10 annorumquadraginta,quibusfíneintermifllone predicando populos inftruxerar,
ca/Tos fore arbitrabatur j Inquifitor defenfionem fidei prxreriri non poíleaiebat.
Res ad Apoftolicam íedem remittitur : Pius confuiente fenatu vtriq; parti filcntium
imponit,praefecl:iíc|í ordinú mandat in termino,qui fa;peprorogatus eft , dodifllmos
theologos ad curiam mittant.Conuenere fréquentes Rome, in fefto Natalis Domini
- • - ■ XA "ЧйЧш quadringentefimi fexagefimi tertii , cum iam Pius ex Tufcia redinet.
in Apoftolico palatio cardinales,epifcopi,ac diuini & humani iuris dodo-
res,quorum maxiraus aderat in curia numerus. Iubentur Prasdicatores , ac Minores
bis ternoseligere, qui fimul congredientes in vtramque partem qua:ftionis articulü
t:paritum eftJnter Prçdicatorcs praxipuç difputandi partesGa-
alano funt attributa::inter Minores Francifco Saoncnfi, vterque philofo-
phus, vterque theologusperitilíimushabebarur. Aduentauerat exgymnafioPari-
fienfi Vilhelmus quidam nomine, ordine Minor, natione Gallus, quem fui gcnriles
omnia fupra verum extóllentes, indodrina theologicamonarcham,&omniúdo-
dorum dodorem appellabant , ac veluti quoddam numen admirabanrur , cui theo-
logi Iralici generis comparati , vixnomen difcipulorum mererentur : hunc Minores,
qui de fanguine difputaret triumuirum elegere. Ea res virum contemptibilem red
didit, cum nihil diceret auditudignum:quemadmodum terra; flumina quantum-
vis ampia, & profunda nomen amittunt ingreíTa mare : ira& dodores domi clari,á£
inter fuos illuftresRomanam adeuntes curiam inter maiora lumina nomen &lu-
3° cem amittunt .pari modo Vilhelmus Galliam &¿ Italiam penetrauirgloriofus,Ro-
t paulo polt certamen Vilhelmus, exmorbocorreptusobiit Koma:: corpus

cius Minores in Aracasli condiderunt: viriviram praeter tumorem doctrina; lauda -
bilem&caftam fuifle tradunt. Difputatio de fanguine tribus diebus in palatio co
ram Pontifice, ac lacro fenatu cardinalium, &c reliquorum praslatorum conuentu
agitata eft : Praedicatores concluíioncm , quam defenderé vellent inhunemodum
propofucre ; Pretiofum Domini fanguinem in paífionefufum, qui demumadglo-
rificatum corpus rediit,hypoftatica verbi vnione nunquam fuiíTe priuatum. Ml-
4° ñores in triduo paífionis ceflafle vnionem affirmauerunt : vnionem autem hypolta-
ticamgraecovocabulo coníenfere omnes perfonalem appellari latine deberé : quo-
niamVerbum Dei fecunda in Trinitate perfona caro fadum, quamuis Deus eilet
&: homo, duafque naturas pracíeferret , vnam tarnen perfonam non duas gereret , &
in vna perfona totus in fuis Deus, & totus in noftris homo contineretur.- verus Deus,
& verus homo ; perfedus Deus & perfedus homo. Additum quoque à prardicatori-
buseft , quod non totum Chrifti íánguinem in paffione fuíum refurrexifle cum
Chrifto aáerturi efíent ; qua: res altius indaganda videretur:idquefadumeft,ne
litterisPüadueríari viderentur, in quisdeclaraueratTyburemanens,aíIertionem, ,
quasaliquidde Chrifti fanguine in terris proderet remaníifle religioniChriftiana:
5 o noneflecontrariam. Pulchrum & delcdabile fuit audiredodiífimorum virorum
preclara ingenia inter fe contendere verbis , & nunc iftum , nunc ilium fuperiorem
cerneré. Certauere,vt deeuit, coram tanta maieftate,non fine modeftia,actrepida-
tionevirireligioíi: verum adeo durum Sc acre certamen habuere, vt media hieme,
cum rigerene omnia gelu, in fudorem refoluerentuntantus erat vincendi ardor. Ац-
Aa г
iîo COMMENT. PH PAPiC II.
diebantattentiflimeconfedentes, пес loquentcm interturbare quifqiiam prarfcm-
piit. Prxdicator primus audituscíbdeinde Minor. Succedcbant fibi inuiccm rres
viri, & álacres deficientium partes alTumebanr. Cum fatisdixiflevifi fum Mino
res Sc Prardicatores,fa£ta eil poteitas reliquis theologis quas vcllent dicere.tum quo-
qucprejium nobile vifum , cum Pra'dicatorum alii, Minorum alii parres tueren-
fur. * Precipua vero contentio inrer duos epifcopos fuit Dominic um de Domi-
nicis Torcellanum, & Ferrarienfem theologies fapientiae pcritifl:mos. Torcelia-
nus,quioIim cum Minoribus fenferat, mutato propofitoad Prxdicatorcs defece-
rat: Ferrarieniis Minoribus aftipulabatur, & fumm o conarufententiam impugna-
bat Prxdicatorum. Fuerunt & magiftri aliquot inter epifcopos, & abbares noni- ю
gnobiles,qui difputationem problcmaticam affirmaucrunt j qua? poflet in vtram-
que partem agitan. Non txdebit fortafle le&orem quibus rationibus , quibufve au-
¿toritatibus quxítionisarticulus iitagitatus agnofeere. Attingemus ilimroos argu-
mentationum locos, & partium fundamenta : deindc lectori indicium relinque-
mus, doñee faneca fedes Apoítolicadecrerum appofuerit, nifi iam vidcatur appo-
fltum. De fanguine lefu extra corpus eftuib dubitatum eft : an verbi réunirent v-
nionem: prius quam funderetur, &c poftquam refumpms citad gloriruatum cor
pus, tarn Minores, quàm Prxdicatores vnitum fuifle diuinitati Dominicum ian-
guinem conceflerunr, cum Chriftus in vna perfona Deus & homo in cernadixe-
rit : Hic eß caltxfwguinis met nota ejr ¿1erni teßamenti , rjutpro- vobis ejrpro multis effundetur: zо
& hodie in altari fanguis Domini confecratus diuinos confequatur honores. De
triduo paffionis contentio fuit. Prxdicatorcs quamuis fundaram hnberent inten-
tionem, quoniam vnionc concciTa fep2rationem probare Minores decebat: tarn
tarnen in hunefere modum fundare ас ргоЬдге conati fun'. Dixcrunc enîm Dei
filiumxterno Patri , & Spiritui fan&o coxqualcm, cum redempturus humanuni
genus i nearnatus atque humanatuscft,nonprxfubíiírcnti fecundum fcip/amcar-
nivnirum fuifle, fed inhabitantem in vtero fancbe Virginis incircumfirriprae in fui
jpíius hypoftaíi ex caftisfempcr Viiginis fanguinibus caincmanimaram anima ra-
tionali, & intelle&uah fubftituifle, acnoftrxmaflx primadas aflimipfifte, Dcum-
que,quierat natura perfe&us, fa&um fuifle perfedum homincm , &in ¡pío qui- 3°
derikinftanti vnionis momento, quando verburn caro factum eft, moxafruiíTeíán-
guinem. Aftuit enim illa caro, &quidcm viua, qua: fanguine carere non poreír,
quemadmodum philolophi tradunt : пес dubium quin íímul carnem, & fangui-
nem, & oífa, & neruos, & pellem, &: cetera, qua: funt hominis , filius Dei homo
fa£tus aflumpferit : qua re fads oitenfa , tritam ill am , & apud omnes vulg лат fen-
tentiam adduxerunt : quod femel verbum Dei afllimpfit , nunquam dimiiit j diccn-
tede vnione verbi & hominis Damafceno: Inuertibiliter,inquam, inakcrnaliter,
indiuifibilitcr,&: ineuulfibiliter in duabus naturis perfekte fe habentibus vnamhy-
poftafim confitemur verbi Dei: Et iterum de ipfoveibo; Nullam partium natura:
reliquit, non corpus, non animam; fed corpus & animam rationalem, & intelle- 40
¿hialem , &¿ voluntariam , & motiuam polfidct , & ita ad ca'los rediir. Hoc ipfum
& auctoritate magni Leonis comprobauerunt , aflerentis quarcunque in vnionc
verbi Dei & honvnis conuenerunt , ñeque feparationcm vnquam , ñeque finem
perpeti potuiífe : iânguinem igitur qui fuit aflumprus à veibo, &: qui illa in vnione
conuenit , nunquam fuifle dimiflum ; alioquin filius Dei line fanguine ad cxlos
afeendiflet, quod nefas eft opinari. Exin multa facri eloquii teítimonia produ-
xerunt, qua: fanguinem Chrilti humana: redemptionis pretium fuifle commémo
rant, &quidemfufum, atque ipfifanguini catribuunt,qux diuinitati conueniunr,
vteftpeccata delerc, mundare confeientias, Ecclcfiam Deiacquirere; vetus Adae
piaculum detergeré: vitam nobis in Deo prxitare;Euangcliumían¿tificare:&in jo
hunemodum plura: aiteniminEuangelio Dominus, Sanguis meus veré eftpotus, пес
adiecit in corpore claufus, íimpliciter air, Sanguis mem, quad omne rempusrefpi-
ciens,in quo fuus poflet facramentaliter percipi fanguis. Et Petrus jn epiftoladi-
cit: N0» corrupttbilibus лиго & argento redempu eßisdezw/a conuerfationepaterna tradttio-
nisjèd
LIBER VNDECI M V S. i&t
mis , fiedpretiofofianguine quafi agni immaculati ejr ihcontaminati Chrisii lefu-.fk. loquitur de
fanguine fufo per compararionem adagnum immaculatum , qui fuerijç in vetcrï te-
ftamcnto figura Saluatoris , & cuius fanguis efrundcbacdr. Non fuiiTet dignum pre-
tium fanguis Chrifti efFufus à diuinitatc reliclus. Ec Paulus ad Hebreos fcribit.-^
enim fanguis htrcorum , dr taurorum , & cinis vitule afiperfus inquinatos fanclificat ad emun-
dationem сamis ; quanto magisfanguis Cbnßi, quifer Spiritumfiant!umfiemetipfum obtulit im-
таскшит Deo , emundabit confidentios nofiras ab operibus mortu'is adferuiendum Deo viuen-
ti ? Sanguinem Chrifti hircorum, & taurorum fanguini comparât, fufum fufo, &
prafert Chrifti propter vnionem Verbi, vt in eodem loco exponit Nicolaus Lyri-
1 0 tanus. Idem Paulus in Attibus Apoftolorum : ^ytttendtte, inquit, vobis&vniuerfi
gregi , in quopofiuit vos Spiritus fimftm epifcopos regere Ecclefiam Dei , quam Acquifiuitfanguine
]uo,non retento, intellige, fed effufo : quo in loco feribens venerabilis Beda : 2(ondus
bitat , ait ,fiancíits Paulusfanguinem Dei dicerepropter vnionem perfiome in duabus nattin's left
Chrißi.&cJoannes Apoilolus inepiftola: Sanguis, inquit, Chrißi emundabit vos ab omni
peccato. ôc rurfus Paulus ad Hebreos : In fanguinem , inquit , mundantur omnia ,&ßne^>,
fanguine nonfit remißiopeccatorum. Et Damafcenuslignum crucisadorandum ait pro
pter contactum corporis & fanguinis Domini. Et Auguftinus contra Faufturm
Noßra emendatio, inquit, ejr Deipropitiatio nulla eßßne[anguines : nec dubitat Chriftum
dicere pro noftra redemptione fanguinem fuumfudiile, & Jibrum Euangelii eo fan-
zo guiñe fantTificafle , id eft confirmaíTe. Et Leo in fermone de pafíione : Sanguis, in-
quit , immaculati agni antique prauaricationis percata deleuit. Er alibi : lûnc etiamcarna-
Humfiicrißetorurn varietate ce[fiante^j , omnes differentios hüßiarum <vna corporis ey-fianguints
ßticompleuit oblatio,ejr ampliusßngiiis vnius iusti,quem nobis donauit,quieumpro conciltationc
mundicredimmfiufium,hoccontuUtpatribits, quifimiliter crediderefiundendtim. Et alia in hue
modumteftimon a quamplurima in medium funt adducta, cum facroexcanone,
tumcxdictisfanclorumvirorum, quos Romana venerauir Eccleila: quod ilea fa-
cere fanguis Domini fufusoftenditur, quae diuinkaticonucniunt; non eft cur dice-
re liceat ab erïufo fanguine diuinitatemabiifte. Hue Sc figuras traxere veteris tefta-
menti,qux per fanguinem agni fufum,& vitulorum, & hircoram fundendum Chri-
30 fti fanguinem prafignabant, Sc tumprimum vim purgatiuam, conicruatiuamque
inellc fanguini oftendebant cum erat fparfus : ipfo enim & poftes & altaría liniebant,
nequefine íllo audebat fummus facerdos Sanóla Sanctorum ingredi,coaptanda eft
£gura:o figura , & cum Apoftolo concludendum plus valere Chrifti fanguinem ex
tra corpus, quam illorum animalium, atque adeo valere, vtipfefuerit, qui Sánela
Sanctorum purgauerit , ÔC alia fecerit , qua: animalium fanguini fcriptura vetus attri-
buit;& tandem nos in cruce fufus ab holte redemerit. Ad quam rem pulcherrimam,
IoannisChryfoftomifuperloannemintroductaeftaudloritasinhuncmodum: Hie
ianguis efiufus vniuerfumabluit orbem terrarum : de quomultaPaulus ad Hcbraros
proiècutuseft.hic fanguis delida&SanctaSanitorumpurgabat: Quod fieiusfi,gura
40 tantamhabuit vim in templo Hebraoru in media ./Egyptoli minibus afperfus¿Ionge
magis ventas hie fanguis aureu altare fanctificauit:fine hoc princeps iàccrdotu in pe
netralia ingredi nó audebat:hic fanguis facerdotes facicbatihic in figura peccata pur:
gabat, quse fine verbi coniun&ionehaudquaquâpotuiiTetefïicere. Inuenfaeftdiui
Bernard! auctoritas, qui vnam gutta iparfi fanguinis Domini Saluatoris ad redimcn-
dum genus humanu fufFcclura fuiile teftatur.Idem anirmatClcmens Pontifex máxi
mas in epiftola,qua edidit exhortatoria, vt Chriftiani principes pro tuenda religione
aduerfus infidelesarma fumèrent : qua &c Nicolaus quintus in fuis litteris inferuit, &C
addiditrationem Clemens propter vnioné Vetbi,quaî vim fanguini dedit.Cumqjo-
mnium doctorû fententia fit , fanguine Chrifti tanquam noftraz rcdemptionis pretiu
5 0 non diabolo,vt quidam ftultiflîme putauerunt, fed Deo patri,atq> ipfi Trini tati fuifle
traditum,alienum à noftra religione , abfurdum, atque impium videri debet Dei
fanguinem Deo datum , Deiefledefinere, &pretium ipfum in ipfa traditionevi-
lcfcere,ac fiáurum creditori numeratum conuertaturin cuprum, damnarent ho
mines hoc inter homines fieri: & nos hanc decepcionem apuddiuiniifimamTri-
nitatemadmittemus, 6c Deum fibi ipfi conccdemus illudere? Curprxtereanobi«
> : Aa 3
г%% COMMENT. PII РАРЛ£ IL
liifîmus Chtifti iànguis iam femcl diuinitaris vnionedonatus tanto priuctur dono?
cumdicat Apoftolus, finepaenitentia efie dona Dei, queniam fine culpa non amit-
tuntureiuscuidonantur: & qua: culpa fuit Sanguinis? nulla cquidcm vt obcdirct
Trinitatij &quoderat conftitutum ab initio fierct: de corpore mifllis fluxit in ter
rain: non eft obedientia ple£tenda,fedpra:mioprofequenda: Et anima qua- feme!1
Deo per beatitudinem vnita eft , nunquam dilTociatur , dicente in Apocalypii loan -
ne, Foras nunquamegredictur.- non tamfolida illa eft vnio,quam vcrbi & fangui-
nis,&illamdiiroluinolumus,hancdiiTolutamaflcrimus ? vt'quidinfupcr fepararo
breui temporis , cum paulo poil iterum vniri deberet ? Vnam vcrbi & hominis vnio-
nemfaélam efle, non duaslegimus. quo pacto cumfanguine bis vnitum dicimus ю
verbumfqux ratio fuadeti quarvtilitasîlnftituit Dominus facramemum altaris in
vltimaccena.vteflet paíTionis fiiarmemorialeperpetuum, & fmguinemfeorfumà
corpore conficiendum doeuit, quoniam in triduo paífionis fàngub fuitàcorpore
feparatus:fifuiflettuncdiuinitatepriuatus,nonmeruií1et in altaris facramento rc-
prafentari , quia vilior fuiflet ipfo reprafientante : nec ratio iuadet eins reiproeo
tempore memoriam fieri , quo diuiniratcm perdiderat , & nullam , vt aduci fiirii vo
luntad falutemhumani generis vini obtinebat. Quidfi lacobus Apoftolus, quem
feruntmiilamordinafle, in triduo paífionis cclebraifet, an purum hominis fangui
nem, & non Dei confecilTet ?Dicentaduerfarii fine Deo fanguinem efle in calice,
quia fine Deoiacebat in terra. Atopinioni huienonqu >drarEuangclicalcctio,in¿o
qua Chriftus loquens Deus & homo fanguinem fuum die r: non erat fuus fi non erat
Dei. Quod fi nondum totoefFufo fanguine, nondum aperto Chrifti latere celebra
do inccrcelfilTct, dicendum eilet in calice fanguinem pro parte coniunclum diuini-
taticontineri.pro parte difiunclum.fi Minoribusaufculretur, qui fanguinem in cor
pore retentum femper vnitum, à corpore feparatum, femper a verbo difiun Д um tra- '
dunt,nec dubiíi eft quin tons Chrifti languis in calicem perfluxiffet, qua* res multas
fecumaíFeruntineptiasproMinorumopinioncrccenfita'.Oportuiflbtquoq; fangui
nem in triduo diuinitate priuatum propriam hypoftafim habuifle , qua? poftea fuerit
annihilatavnionis reditu; quod tarnen ab initio incarnation s fiíius Dei ¿bhorruit,
qui ne vel dux hypoftafes in Chrifto dici poflcnt , vcl aliquam hypoftafim deftruere 3 о
oporteret , ipfecarni fadtus eft hypoftafis , &: in eodem temporis momento fimul ca-
rojfimul vcrbi Dei caro,fimul caro animata & rationalis creata eft, qucmadmodum
cx Leonc,Damafceno,& aliis auctoribus licet accipcre. Sicut igitur corpus Domini
ab anima feparatum in ipfa vcrbi conquieuit hypoftafi : ita & fanguis ab ipfo corpore
difiunctus.Faciunt ad hoc Saluatoris verba , qui v bique parem fanguinis S¿ corporis
rationem videturhabcre;dicens, Caro mea vere eft cibus:& fanguis meus vcre eft
potus. &nifi manducaueritis carnemfilii hominis, &biberitiseius fanguinem non
habebitis vitam in vobis : propter quod in ccena fua corpus paritcr & fanguinem fuis
difcipulisminiitrauir,& vtriufquecommemorationem fieri mandauit. Similiter &:
inepiftolis Paulus Apoftolus fanguinem Domini cum corpore arqua lance penfitat: 40
Reuserit (inquit) corporis &ianguinisDomini:&:plura in huncmodii.Impia igitur
corum vox eft,& ab EccJefia repellenda qui corpus in fepulchro iacens Domini Sal
uatoris diuinitati vnitum aflerunt, fanguinem eius in terra fufum à diuinitate fepara
tum affirmant-nam qua; charitas, qua* pietas,quxhumanitaspatitur fanguinem, qui
modo in finu diuinitatis confouebatur , & vnum erar cum verbo fuppofitum , & vna
perfona,fine culpa.iinc caufa rclinquere,& à fe abiicere,& bene merenti contumelia
inferre?Non font hare de Deo putanda,qucm pium prardicamus & iuftum, arque o-
mnisiniquitatisoforê.Meuscftfanguis,inquiôtreges,noli tangere. Quantú memo
ria hominum fupputare valet,<5<: rccïa linea,& tranfuerfali in fexu virili , &: in feminis
longe rcmotis,familia;nobiles fanguine fuum honoranr,atq; inuiolabiléforecupiút: y»
quanto cum fauore Vergilianum illud in сопГрейи AuguftirecitatumcftdeMar-
cellof)rorisfilio(ianguis meus?)tam proculfuum fanguinem commendat Anchi-
fes.Quidviros commemoramusilluftres:plcbciÄ:agreftcs homines finclitteris,fine
legibus, ducc tantum natura vitam agentes , quotiens iniuriageneri eft illata ; nofter
imquiunt lefus eft languis. & fi vulnus aut mors intcruenit; noftrü inquiunt fanguine
LIBER V N D E С I M V S. xf¡¡
effuderuntmec dubitant fanguinem pro fanguinc poneré. Commune omnibus eft
hominibus propinqui fanguinem in terra iacentem co!ligere,arque in fepulchro re-
condere.Pofuerunt inquit Pfalmifta.morticinia feruorum ruorum efcas volatilibus
cçlbcarnes fancïorum tuorum beftiis terra:: efmdetimt fanguinem ipforumtanqua
aqùam in circuitii Hierufalem,& non erat qui ièpelirct: inhoncftationem fanguinis
& carnium xquc dcplorat,tanti mortales fuum fanguinem çftimant: & nos pium ac •
mifericordemDeumcontempfiiîefuum dicemuSj&eum-reliquilTe in terra iacen-,
tem,quoniam de corpore iuíiusexieritíTimenda eft beatiPaulifcntétia,que ad He
brews fcribitur hoc modo: Irritamquis faciens legem Moyfi, fine vllamiferatione
1 0 duobus vel tribus teftib.montur.-quato magis putatis deteriora mereri fupplicia,qui
filiumDeiconculcauerit,&fanguiné teftamentipollutum dixeritPpollutum vide-
tar dicere fanguinem SaIuatoris,qui iacentem in terra diuinitate priuatum fuifle сб-
tendit.Corruptiis fuiiTet illico fanguisdiuinitatepriuatus aduerfus Dauiticam fen-
tentiam,qua:ait:Non dabisSandumtuumvidere corruptionem. Etiterum: Quae
vtilitasinfanguinemeodumdefcendoincorroptioncm ? Ac fi dicat Saluator Do-
minus vt homo:Quid proderit humano generi fanguis meus,fi poftquam illum efFu-
dero rcliqueris eum Deus,& putrefcere,atque corrumpi permifcris? Vanum hoc &
impiummon ergo fa£tum;quia nihil inutile,nihilimpiumDeo placet. Conferuauit
fîliusDeifuapra:fentia, & hypoftatica vnionefanguinem fuum in triduo paífionis
10 ab omni corruptione5& tenia deindeluce in glorificaro corpore refumpfit, &cum
illo demum cáelos afcendit,&: ad dexteram Patris fedet in farcúlagloriofus. His rati-
onibus Prasdicatores fuam iententiam flrmauere: Cui & Thomam Aquinatcm vi-
rumfan&um,&: Albertum Magnum, &Nicolaum Lyritanum, & Ioannem Nea-
politanum aftipulari dixerunt,eorum verba rccenfentes.Adduebiseft liber quidam
Nicolai Eymerici,qucm vocant Direktorium de inquifitionis officiojin quo fcriptü
eft apud Barchinoná in ecclefiis prxdicatum fuifle , in triduo paífionis Domini fan
guinem in terraiaccntcm indignum latría, quod d ¿tnm tanquam crroneum & ha:-
reticum Clemens fextus corrigi,atq; damnari mandauerit : Dequa reproducía funt
demum publica documenta cum Pius eíTetTybure. Minorum aflertio hunc fere
30 mod um ha buk.
Qua: latent in archanisDei,&abilliusfuprema?poteftatis volúntate dependent, Я'./?"»/»*-
neminilicet affirmare,autnegare,pra:terea,quçfacrisineIoqm'isdiuinitusfunt ex- ' 4
prefîa,vnitas fanguinis à Chrifti corpore feparad cum verbo ex Dei volúntate de
pendente in archanis eius latet,facro canone nihil de hoc dicentemon eft igitur af-
ferenda. Diuinitas prçterea fanguini in corpore Chrifti exiftéti,mediateipfo corpo
re fuit vnita qj nemo negat.-ceflauit igitur vniodimiflo corpore, quod erat vnionis
medium:amplius fi quidduabus rebus vnituralteri principaliter, alteri per coniè-
quentiam,feparatoprincipaliabeo,quod per confequetiam vnionemrecepit, fepa-
rabiturpariter&vnitû.necdubiumeft, quin fanguini Dominico verbum diuinum
40 nonprincipaliter,fedperconcomitantiäquädamfueritvnitum, atq; ideirco iêpara-
tumàcorporefanguincmvnionisgloriamperdidiiîe.Eainfuperàfeinuicemfepara-
ta vnioncm retiñere fas fuit , qua: ordinem feruaucrunt ad humanam naturam,
cuifa¿bfuitvnioverbi,quiaremanfitin illis aflumptibilitas, vtin vnum redirenu
Sanguis hoc ordine caruit,ad humanam natura minime perrinens : no ergo retinuic
vnionermquodautcm fanguis ad humanam naturam non pertincat, multis ratio-
nibus oftendituncum dicitur aliquid de veritate cuiuípiam rei eiTe, perinde eft ас il
dicatur ad eiTentiam illius pertinere:fine his qua: funt de rei eiTentia res ipfa ftare пб
poteft¡at humana natura finefanguinec5fiftit,faltem ad breuetempus: non eft igi-'
tur fanguis de veritate, vel de eflentia humana: naturçxonftat enim embryonem in
jo vétre materno prius animari,id eft hominem fieri,quàm fanguis in troducatur : quo-
niáembryocumfa¿ruseftcaro,&habctmembra principaba , & ípermatica com-
plcta,moxrationalem,&intelle£tiuamconfequituranimam, qua: vitam tribuir, &
tunc ftatim fanguis nô adeft,qucm generan' oportet ab epate ex alimétis foriníecus
accipiendis,quod generato iáhomine,& fenfato iam corpore,per fucceilum tempo-
ris fieri necefle eft : ergo pro eo temporis (patio , quauis breuiífimo , humanâ natura
Aa 4
1
!$4- COMMENT. PII PAPiE П.-

id eft homoíincfanguinefiüt,quoderatimpoífibile fi de hominis v eritate vel eflett- ,
tia languis fuiflet.Si quis negat fanguinem ab epate produci ex materia deforis acce- .
pra,phiIofophorum auctoritati contradixerit, & prxfertim Arifrotelis : Inuenitur &c
decretalis Innocentii,qua: diflèrre ab dementis humores tradit,&il]is componi cor
pus humanum,his vegetari atteftatunvndeapparet fanguinem, qui humor eft , non
efle de his qua: corpus humanuni c5ftkuunt;nec parte humanicorporis;&c5(èqué-
ter ad humana no pertinere natura,quae ex anima côftituitur & corpore.Seniît & Al
bertus magn'in libro degenerationeprimo,fanguiné no efle humani corporis par-
té,qui logo fermone partes hominis diffiniés nunquam meminit eius : quód fi eflec
pars hominis fanguis & ad veritatë humana: natura: pertineret, eilet vtiq; animatus; x 0
anima cáret,non eft igitur de veritate hominis: inanimatum efle fanguinem inde co-,
grçpfcîmus,quia nullam operationem aut actú exercet animata: rci:non nutritur, no
feutit,no viuit,non xgritudinem patitunnon igitur animatus: his enim prxcipue fi -
gnis fefe indicat anima:quod fi non eft animatus fanguis,profecto nec pars hominis
efbquia nihil eft in homine nonanimatum:minime ergo per fe vnitus verbo fanguis
fuKjfed per corpus in quo erat,quodimiflo&verbi vnioncdimifit: quod firetinuif-
feç vnionem,haudquaquamfuiffetcoiruptus, fed vbiq; gentium conferuatus fine
córruptioneperfeueraflet,&cultulatria:fuiflctadorandus.OftenditurauteminLa-
terano,Venctiis,Mantua:,&in aliis plerifq; Iocis incineratus,atq; corruptus, non er
go retinuitvnionem. Amplius fi datur vnitas diuinitatis &c fanguinis in triduo paf- го
fioniSjnecefleeft&idioniatacommunicari.ideftproprictatcslanguinisChriftoat-
tribuere.-ficutenim Chriftumfepultumdicimus,&: ad inferos defccndifle,quamuis
folum corpus fueritfepultumr& anima fola defcenderit adinferos: quia diumitas,
neqj à corpore , ñeque ab anima rcceílit, ira dicere oporteret Chriftum eífufum aut
íparfum propter (ànguinem, qui fuit e flu fu s &íparfus;qu.d nemo aut dixit vnquam,
aut dicere tentauit,quoniam non maníit vnitas cum (anguine. Ad hoc clariffimov
rum au&oriracesdottorumaccedunt,&: primo Ioannis Damafccni , cuius ha:c funt
verba de Chrifto Ioqucntis;Et fi mortuui fit vt homo,&: fanetaeius anima abincon-
raminato diuila fit corpore;deitas tarnen ab vtrifqj infeparabilis permanfir, &addi-
tur,ab anima feilicet & corpore aiornihil die de ianguine conteftatus cft,nec nos de - j 0
cet atteftari:ipfe enim prxcipuusauctoreft,aquoceteri doctores infeparabilitatem
vnitatis acccperunt.Propter quod eius potiflime verbis inha»rendú eft, nec dicendü
quod ille non dixit. Adducitur & Bonauentura ordinis Mmorum profeflor,qui tan-
dé Romana: Ecclefia:cardinalatumobtinuit:isfententiàillam,quçafl'erit nihil à ver
bo dimiflum,quod femel aflumpíerit,vcram efle ait ad principia natu rae relatam , no
adcoaflumpca:principiaverona:ura:animaeft&:corpus, vel partes eflentiales ho-
miniSjinterquas fanguis non continetur,vtmonftratumcft:dimiílus igitur fuir. Se-
quitur &Riccardus,cui Mcdiamuillá dicunt fuifle patriamos alTerit, Chrifti pede fi
fuiíTeta corpore fcparatus,vnitatcm diuinitatis reteturum fuifle, &rcuku latria' di-
gnu'mjfanguinem vero quia non fit de corporis efientia,abeo fepjratum nó mereri ^0
latriam.Cum his & Scotus concurrit,qui propter acumen ingenii doctor fubtilis ap-
pellatur:eiusha:cfuntverba.Cumdicitur afltimptum à verbo nunquam fuifle di-
mifliim;de principalibuspartibus corporis debctintclligi,qua:concurruntad perfe
ccione hominis;cuiufmodi funt heterogen ea:,vt cor,caput,manus:&: de his loquitur
Damafcenus.Francifcus vero Maronius, cuius eft non contemnenda doctrina, in
quarto fententiarum,&: in pluribusíermonibus fuis non obfeure aut perplexe, fíue
implicite;íedapcrte verbis clanfllmis atteftatuseft, feparatam fuifle diuinitatem à
toto Chrifti fanguine in triduo paffionis eífufo.Non eft credibile tam illuftris doctri
na: viros in tanto errafle negotio.Neq; nobis aduerfa eft Damafceni,aut Leonis fen-
rentia,qua: foliditatem vnionis adducit,ncq} vult aliquid elle dimiflum, quod femel ^ 0
fuit aflumptum: abfurda enim eft, & aliena à vero íimplicitcrintellecta,& minime
commentata:aflumpfithumanitatemdiuinitas,&:dirnifit:quoniam in triduo Chri-
ftusn5fuitlюmo:aflumpfitmortalit.'.tem,&dimifit.•in refurrectione factus eft im-
mortalis/aíTumpfitpaflibilitatem,&dimifit:factuseftimpaflibilis. Aflumpfit omnia
qua: funt hominis prater ignorantiam,& peccatummec tarnen omnia perpetuo reti-
. ' nuit.
\
MB ER VNDECIMVS.
nm4.Siftaretfententia,pellicuIapra?putii, qua: oftenditurin Latetano,adbuc effet
vnita Verbo.amputati vnguesDomini,fiuccapilli , rafi pi Ii, fputa &c fudores, tian
guis fuá fpóte de naribus cffluens,& quicquid ex corpore Chrifti cecidifler, in vnio-
neVerbi perpetuo permanfifletrquod nefas eft dicere. Oportet igitur fentcntiam il-
lam late patentem reftringere;vel ficut Bonauentura dicit ad principia natura?, id eft
im & corpus,no n ad ce :uc Scotus inrerpretatur , ad principales
rtes,quîc cor isjeuiuimodi funt hetero-
•,capur,manus:i ,quae line commento paiTim ir-
reput.Nec rurfus illud magni icimus.s,quod auftoritates admodum multa: tum do-
antiquorum,tum iacri car jnturdiuinas proprietäres fanguini vel
tes ,& noftrje redemptions pretiumrcun-
qua?« tam Chrifti mortemqj reêruntur : ait enim
olus.Chrii :usi ¡ pro nobis mortuus eft,&cum inimici eiTemus,rec5ciliati fumus
• per mortem filiieius.&Auguftinus:Nihil,inquit,inuenic diabolus in Chrifto
vt moreretut ;fed pro volúntate Patris mori Ghriftus voIuit,n5 habens caufam mor
tis j fed obedientia & iuftitia mortem geftauit , per quam nds redemit àdiabo-
li feruicute.Et magifter fentcntiarum,per fanguinem,quo nos redemptos in epiftola
Petrus affirmat,mortem Domini fignificariintelligit,dicens : Reconciliauit enim
nosTrinitatipermortem,vt Petrus ait,n5corruptibilibusauro,&argento,&reliqua:
io pretiofum fanguinem pro morte accipiens.quam pretiofam dicere licet: quia per eá
Chriftusfoluit pretiura,dans vitam fuam pro fuis ouibus , vr eft illud Euangelicum:
Bonus Paftorponitanimamfuam pro ouibus fuis.Et in hunc modum quaxumque
de fanguine Iefudicuntur,ad mortem eius,vel ad vitam trahenda funr. Necputan-
dumeft quod iànguis fuerit prctium generis humani:quia indignum fuiiTet pretium
proanimato anima cares. Reperimuseafdem proprietates qua: fanguini tnbuuntur,
cruciattributaseflemecproptereadicirr.us vnitam verbo fuiflecrucem. PotuiiTet&
genmhumanum fine fanguine redimi.fifilius Dei retento fanguine, pro nobis ani-
mam pofuilTet.No eft igicur necefle dicere,efTufo fanguini vnita manfifle diuinitate.
Necmouemurquod in triduo paífionis fiquis celebralTet diuinitatem in fanguinc
3 o non reperiíTet:quoniam nemo legitur celebraífe,neqj diuinitas ibi no aíFuiiTet , pro
pter fanguine,qui remanfit in corpore, neqjidcirco inutilis eft memoria fanguinis
Domini,quamuis in triduo fuerit diuinitate nudatus:iuuat enim meminiiTeabiecti-
" onis fuar,quas pro noftra falutc pertulit:neqj prorfus inconueniens eft
digniorarepraientareviIiora.Rurfus пес cura? nobis eft quae fuerit fanguinis hypo-
ftafis extra corpus manentis,dumreuerfum ad corpus in Chrifti dicamus hypofta-
feconquiefcere,qua: vna(emperfuit,nunquam plures. His argumentationibus Mi-
" " lem in triduo paífionis diuinitate priuatum oftende-
litati Saluatoris nihil ignominia? aut contumeliç irro
gan, cuius mors canrogloriofîorfuit,quanto contéptibilior. Non tacuerc his audio's
40 Praedicatores,fed hare addidere répète. Quamuis Chrifti fanguine in paifione fufum
vnionem verbi rctinuiiTe in facris eloquiis non reperitur expl icite , implicite tarnen
&in veteri lege,& in noua licet inucnirc,cú fanguini tribuuntur ea,qua? funt diuini-
ratiscmulta declarauit Ecclcfia,qu«c in facris eloquiis n5 erat exprclTa. Dicút Minó
reseos fine canoneloquijdicim9 aduerfario; Medice cura teipsu:in emittentefagit-
ta reuertitur,&: fuo gladio vulneratur hoftis: fatetur aduerfarius vnitü verbo fangui
ne fuiffe priufquam funderctur, hoc amplectimurjfufum dicit vnioné amifiiTe , hoc
negamus:feparationem ponit,feparationem doceatmo docet,vi<äus eíbíed ait amo •
to medioлио duo coniunguntur extrema, coniundionem ipfam ceflare oportere,
quoniam mediante corpore fanguini fuit vnitum verbum, ieparato fanguine à cor-
у о pore necefle fuit & verbum à fanguine feparari: facile reiicitur hax fagitta. Doctores
duplex coniun&ionis medium inducunt.alterum neceflltatis,alterum congruitatis,
quoddiciturdeceifatione coniunctionis relicto medio, verum eíTeaiunt, in me
dio neceífario,fecus in congruo:alioquin in corpore Chrifti ab anima feparato ne-
ceffario ceiTailèt vnio Verbi,cui,vt Damafcenus ait,medianteanima fuerat vnitúj ас
ceflaiTcdiuinitatis vnionem in corpore, nemo pra?fumpfcrit dicere, ficut in corpo
xU COMMENT. PII PAPiE'II.
rcjita in íanguinc licet argumcntari.Non quiefcit aduerfarius principaliter, inquir,
corpori facia eft vnioVerbi,fimguini pcrconíéquentiam:quoniá erat in corpore,ex-
tra corpus igitur vnionem pcrdidi t.Nos& animae,& corpori, & fanguini , &: oflí bus
&ncruis,& reliquis,qua:funt de fubftantia hominis vnavnione&principalivnitaro
diuinitatcm dicimus.Quod fi principaliter anima: fimul & corpori vnionem conce-
damus;alia vero minus principaliter,&:perquandamfeque]am vnita fateamur, di-
cemus de fanguinc,quod de carne,oflibus,ac neruis,iremq; de manibus, & pedibus,
& reliquis membris,qua: vnito corpore vnionem confequu ntur. At fi pesChrifti,auc
manus,autalterum mcmbrum fuifletin eius paffione à corpore ícparatum , non ta
rnen vnionem perdidiflet,vtipfíetiamíéparationis aurores farentur. Idem & nos i o
de fanguine dicimus:quaerimusquare in pedibus ac manibus hoc dicannrefpödent,
quoniam rcmanfíílet in illis à reí iquo corpore feparatis ordo ad humanam naturam,
&vtipfidicuntaíTumptibilitas:hocipfumin fanguine reperimus, qui ad glorifica-
tum corpus refumptus eíbquomodoenim ineo nó remanfifler aíTumptibiliras, que
conftatruiflerefumptum?Repetamus aduerfantium verbarinhis quae non habue-
runt ordinem ad humanam naturam ab inuicem feparatis non remanfit aflumptibi-
litas,ideonec vnionem retinuere: Sanguis non habuit hunc ordinem, nócrgo re
manfit aíTumptibilitas,in co,ncc vnionem retinuitrmutemus argumenti form-am,&:
reuincamusaduerfariumluoiaculorVbicumqjrcmanfitaírumptibilitasad humana
naturam, ibi&ordoad cam fuir,cuifafl;aefl:vnio:in fanguine Chriitiremafitalfum- ю
ptibilitas,quia refumptus eftjigitur & ordo remanfit ad humanam naturam, nec cef-
íauit vnio.Tota vis difputationis huius articuli hue tendit: An fanguis humanus fit de
veritate humana; natura;: aduerfarius hocnegat, &multis vritur argumentarioni-
bus,in quibus nönunquam fibi ipfi contrarius cft.fatetur fanguini vnitum finíTe ver-
bumdumeratincorpore;dicitnulli rei vnionem concedí, qux non fit de veritate
humana: naturar,& hanc fanguini negat:quo modo fuit vnitus ve¡ bo fanguis, fi non
fuit de veritate hominis? Aflertionéairertiotollit,ponit&ncgaraducríarius,&fuoic
vulneratenfe.Pergit& ait vnitum fuiííe fanguini verbum;at nóprincipaliter,neque
perfc,fedpcrquandamconfequentiam,cumeíTet incorporediuinitati vnitus:Sin5
erat fanguis de veritate humana: naturç.neque pars corporis humani, quae vrfiecó- 30
ícquentia vnito corpore vniri fanguinemfan quia erat in corpore,idcirco vnitus eft?
pudet hoc dicere: Ad excrementa fuperfluitatefqs corporis beeret hoc modo progre-
di,q> abfurdum eft,ac prorfus alienu.Non eft fuíficiés vnionis cauía verbi &: íangui-
nis,quia fanguis erat in corpore:aut igitur fanguis vnitus eft,quia de veritate fuit hu-
manxnaturç,autobaliâcaufam:fifuitdeveritate,habemusquodvolumus, &reie-
¿tafunthoftilia tela :fi propter aliam cauíam , oftendere oportet, quçnam fueritilla
caufa,quam cum nefeiat aduerfarius deducere,remanet veritas humanar naturae in
fanguincQuod fi forte caufa deducaturaltera,nonceflabitvnio verbi & fanguinis,
nifi Se illa ccflante,quamuis fanguis fuerit à corpore feparatus. Sed profequamur
naturam fanguinis, an humana fit:Conccdimus nulli rei vnitum vcrbum,quod non 40
eíIétdcveritatehominis:quoniamhumanatumverbum, legimus no faxificatum,
aut herbificatum,& hominem fadum no brutum aliquod animal ¡negatur ad cíTen-
tiam hominis pertinere fanguinem,quia poffit homo fine fanguine viuere , quamuis
tempore breui. Si hoc licet ailèrcre,neq; pes neqj manus ad veritatem hu manae natu
re, pertinebunt,fine quibus no breui temporis fpacio,fed xuo lÓgiflimo licet homini
vitam degere:DicentMinorcs,hominem quidem efle his carëtem membris, fed mi
nime integrum: nos quoqj exanguem hominem imperfeclum dicemus &mancum;
&amplius adiiciemus,quoniädiuviuerenopoflit.immoveroneq5 vlloÄodoviue-
rc:qu amuis enim epar,(vt dictum eftjGeneratiuum fanguinis exiftat, ac de foris ma-
teriam expe&et,non tarnen ideirco fequitur in ipfa hominis coftitutione nullum af- у e
fuiíTe fanguinecumipfo fimul epate,cordeque,&aliis membris generatum, cum &
ipfum cpar ( vt Macrobius ex mête antiquorum philofophorum fcribit) nil aliud fir,
quàm languis concretus.fatcmur epati datam eile à natura vim generadi; vlterius &
fupplendi ianguine qui deperit. Verum ab initio vitalem fanguinem ab ipfa natura
produclumaimusmäcumexianguinemenftruQcarneSj&oiTa, & omnis compa
go cor-
s
LIBER VNDECIM VS. ig7
go corporis, & cor,& ipfum epar generetur,quid prohibet tum quoqs & fanguinem
aliquê in hominegeneran'Meftruus mulieris fanguis &in carnem côuertitur noui
fcccus &c fanguinem.&quia ièccfTu tcmporis fanguis ille confumitur, atqj refoluitur,
& pars in membra c5uercitur;prouidit naturavc epar ex cibisnouum in dies fangui
nem generaretjdbos autem deforis acciperer.Non eft verum hominem finefangui-
nCjVcIparuocemporis momento viuere poflè:Veriuseft quod Ariftoteles ait, nul
lum animal fine fanguinevitamagere:Nec nobis Decretalisaduerfaeítjqua: corpus
humanum démentis conftare dicit,humoribus vegetardonginquam enim côftitu-
tioncm corporis commemorar,&qua: fît ex materia traníeunte,ncc negat ex humo-
i o ribusconftituicorpus,quamuis vegetationem illis attribuit,cum& humores ipfiex
elcmeriscöftituanturpariter acreliquum corpus. At cum decretalis, íoannis Apo-
ftoli in.epiílola verba recenfeat àïccnùs-.TresJimtûitcfiimcmumdant interra,Jpmtusi
aqua,&finguùypanem noftramdefendit,perha:caiTerens Apoftclum oftendere vo-
luiiTc,quod Chriftus fit verus homo , & ad probandam veritatem humanitatis fpi-
ritum,aquam,&fanguinemadduxiire:Nonprobareturper ianguinem verahuma-
nitas,nifî & fanguis ipfe ad humanitatis veritatem pcrtineret.Dicetur&hacratione,
aquam,qu«decorporeIefudefluxitad veritatë hominis pemnuilTexoncedimuseo
modo,quo Phyfici in calTula cordis humani afleruari aquam tradunt 5 eft igitur fan
guis inter partes hominis neceflario compuradusmeq; mouemur autoritäre Alber
to ti,quieumpra:termiiït.Auerrois inter philofophoscJarus &c Alberto antiquior mc-
bra hominis bipartitur,&:aliafimpliciaponit,&: alia compoiïta;& inter fimplicia col-
locat fanguinem,cuius officium fit deferendi fpiritus in humano corpore. Fcrunc
& Auicennam inter membra hominis fanguinem pofuifTe, cuius inter medicos pre
cipua eft au&oritas.Nec verum eft quod Minores afTerunt, fanguinem non habere
actionem animatac rei:ducit enim fpiritus in corde generaros ad reliqua membra : Sc
in Leuitico legimus quod anima omniscarnis eft in fanguine. Quo in loco Augufti-
nus commentator ait,aliquid vitale eile in fanguine: quia per ipfum maxime in hac
carne viuitur,& per omncs venas corporis difFunditur.Et Auerrois ex Galeno colli-
git,aliquem in animali fanguinem eflc vitalem. Viuit ergo fanguis, viuit &nutri-
3° turrquomodo enim viueret,fi nutrimento carèret? Nec propterea licet dicerenon
nutnri,quianonaccipitinporisnutnmentumficut cetera quxnutriunturj quoniä
nutritionis plures eile modi queunt:Et Auguftinusin libro muficar fexto dixit : Vn-
gues & capillos dum fecantur non fentire: non quia ifta in nobis nonviuant, aliter
autem non continuarenturautcrefcerenr,autetiamvitamfuam,&femina ifta pro
pria monftrarent:fed quia minus libero aere penetrantur:quàmvt motus poffit ab il-
lo fieri. Si viuunt capilli & vngues,ei go Se nutriuntur, quoquo tandem modo nutri-
antur,idem par eft de fanguine dicere: Nec obftat quod nutrimetum dicitur eiTe vi-
uentis,poteft enim&in fê viuere,& aliod nutrire,quëadmodum caro noftra viuit, SC
vermículos qua corrumpitur alit,necidcircoinanimatusdicendus eft fanguis, quia
40 non fcntit,quando & oflà & cerebrum carere fenfu ta&us philofophi tradunt. Nec
verum eft,quoda?grotare fanguine negant, quia dum vergic ad corruptioné argro-
tat,& vulgo dicimus viuum fanguinem, &mortuum ad mortem per a?gritudinem
peruenitur:Morsfanguiniscorruptioeiuseft: Nihiligitur argumetationis afferunr
Minores,quod fanguinem de veritate humana: natura: non eflèoftendant. Docen-
dum eft quod i 11 i dedocent,id eft fanguinem ad veritatem humana: natura: pertine-
re,ad quam rem ncccflarium eft inquirere quid fit Veritas humana: natura:. Beatus
Thomas in feptimo quoll betoteftimonium Auicennxaffcrr, veritatem cuiufq; rei
nihil aliud eflc,quàm proprietatem fui efle,quod ftabilitum eft ei. Illud enim dicitur
verum aurum,quod ad términos à natura fibi ftabilitos peruenit.Similicer &vcracf-
yo fe humana natura dicetur, qua: términos fuos& fuas confecuta eft proprietates.Ob-
feura ha:c apertius profan libet.Natura humana fpeeifica eft hominis forma difere- *
ta ab alia quacunq; natura,quoniam non eft diuina,autangclica,neq; lupina,aut ca- "
nina , ñeque alieuius bruti animalis , aut plantarum , aut lapídea : humana eft, quia
hominis eftexanima&corporeconftitura,&fingulis quibufq; partibus ad perfe-
¿honcm hominis pertincntibus, & participât cum Deo S¿ angelis mtelligcndo,'
iS8 COMMENT. PII PA VA П.;
cum brutís animalibus fcntiendo,cum plantis vcgetando,cum Iapidibus tantum e£-
iendo.Etcompetithuic nature. Angularis forma, ab aliis naturis feparata, quia nul
lum eft animal homini per omnia iimilc. Ad banc naturam conftiiuendam, vt inte-
grafit&perfedamukaconcurrunt,nonanimafolum&: corpus, fed anima huma-
na,id eft racionalis&intelledtiua,& corpus humanum,id eft humanara effigiem ba-
bens,qua: per caput,manus,pedes,&: cetera membra infinuatur. nee eft humanum
corpus fine capillis,&vnguibus,atque aliis pilisrmonftrum, non hominem dicere-
mus : il quis ad auatem triginta annorum fitaepilis &c vnguibus perueniilèt,quia non
attigiflet términos ilbianaturaconft.it utos, qux illa instate barbam requirit , va
gues vero mox vt eft natus homo prxíefert: monftruofior autem ílue puer, feu vir i»
exiftimarerur fine fanguinc,fi poílet homo fine fanguine viuere,pállore deformis,&
macie venis languidis,& omni carne rugofa,& propemodum tabefada. Qua:cunq¡
autem hominem ad verum hominis ftatum perducunt,ca funt de veritate hominis :
perducit procul dubio fanguis,immo fine fanguine natura non perfiftit humana : de
veritate igitur eius cenfendus eft. Di cet ali quis hxc noftra inuenta cíTe,& fine auclo-
rkate decurrere.Doclrinx veteris ab aliishxc accepimus. Auguftinus in quxftioni-
bus fuper Exodum : Subftantiam Chrifti, id eft humanam eius naturam, ex carne,&:
pellibus,<S¿ íanguine intimatá dixit. Bcati Leonis ad Flauianum hxc verba legimus :
Integra veri hominis,perfecbq5natura verus natus eftDeus,totus in fuis,totus iri no-
ftris:noftra autem dicimus,qux in nobis ab initio creator condidit, &¿ qua: reparan- *о
'da fufeepit. Continet igitur humana natura,omnia q uç ab initio creator in nobis со -
didit.Sanguinem condidit in nobis,vt oftenfum eft : ad noftram igitur, id eft adhu-
manam naturam, & eius veritatem pertinet fanguis.Si hoc negetur , aliud quod iam
conceiTum eft non negabiturrfanguinem fcilicet,vtrcpararetur in nobis fuiileaDeo
fufceptum,quandoiamrcparatuseft, & in cxlumcumglorioiocorporcçranflatus.
Quicquid vero reparandum in nobis Deus fufeepit, ad noftram naturam pei tinere
magnus affirmât Leojergo&ianguis pertinet non minus quam caro.cum vcllet e-
nim Leo Chriftum verum efleDeum,& verum hominem oftendere,totus inquit,ia
fuis,& totus in noftris.-cum dixit,noftra, humanitatem fignificauiu diuinitatem cum
<jixit,fua,& ad humanitatis veritatem cunda retulir,qux in nobis ab initio conditor 3 о
condidit,&quxreparanda fufeepit. Condidit fanguinem &reparandum fufeepit;
noftcr igitur fanguisfuit,id eft ad naturam noftram, &: eius veritatem pertinuit. la
hanc fem entiam & doctor Aquinas inclinât in quarto fententiarum Ii bro,qui homi
nem microcofmon,id eft partium mundum eiTe air,& maioris mundi fimilitudinem
gcrere,& ita fchabeie humores in corpore humano, quemadmodum fe habent ele
menta in vniuerfomundo,qux mixta componunt,& inter partes vniuerfi numerä-
tur:& in corporequidem noftro coleram igni,fanguinem aeri,flegma aqux, melan-
coliam terra; correfpondere:Elementa vero in via generationis eile ad corpora mix-
ta,cum finteorum materia,non tarnen adeo vtièmperin corpora mixta tranfmuten-
tur,aut in tranimutatione perfiftant,fed habere proprias ас determinatas formas, ra- 40
tionequarumad perfcdtioncm pertineant vniuerfi: ficut & corpora mixta eodem
modo,& humores m homine ad membra Ce habere , quoniam & proprias retinean t
formas,& officia propria etiam per feipfos,noncorrupti,aut in membra tranfmutatii
ficque de perfedione humani corporis efíe,quemadmodum partes reliquas, quam -
uis minorem perfedionemaíTequantur: nam & elementa minus perfectas formas
habent,quam corpora mixta;& ficut omnesrnundi partes non çqualiter, fed íecun-
dum vnjufcuiufqj perfe&ionemconfequuntur, ita & humores aliquo modo ab ani
ma ràrionali in homine perfici, non tamen xque ac membra principalia, ¿¿partes
pcrfecT;iores,quianon fentiunt,fícut ñeque capilli,neque vngues , aut oífa. Hxc ex
beato Thoma mutuari licet,cuius aperta íententia eft, fanguinem ad humanx natu- y o
, ra:veritatépertinere.Sedquidtantoperecontendimus.?Diffinirareseft: fatenturo-
mnes,diuinum verbumfacratiífimo Chrifti fanguini fuiífe vnitum dum eratincor-
,pore:Vnionemvcroapcrtcdicunt adfolam humanam naturam pertincre: confe-
cutus eft fanguis vnionem,ergo de veritate humana: natura: fi>it : nec nobis licet oc-
currere, quöd per confcquentiatnfuerit vnitus incorpoic claufus: quocunq; enim
modo
'LIBER VNDECIMVS. гЬ
modo fuit vnitus, ad humanitatem pertinuit, quando nulli rei vnionem fui permifit
filiusDei, nifiadhumanampertinentinaturam: alioquin potuiflet vnitum corpus
ad res fuperfluas vnionem trahere, quod antea damnauimus. Maleigitur aduerfarii
proptereafanguinem de Chrifti corpore fufumdiuinitatis vnionem amififle conte-
dunt,quianonfucritdeveritatehumana; naturae: fuit enim, & vnitatem retinuit:
quamquam etil concederé aliquisvelit, ad humanam naturam non pertinere fan-
guinera; non tarnen ideirco concludere licebit diuinitatis vnionem abefle,qüahdo,
vt diximus, de vnione confiât : quod il ièmel fuit vnitus, quomodocunque fuit vni
tus» non eft ratio qua; vrgeat vnitatem abiiflè in paflione poft triduum redituramjali-
xo oquin & corpus potuiflet in fepulchro à diuinitate relinqui, quodomnesnegant:
maneteniminconcuflaièntentia: quod femel aflumpiit Verbum, nunquam dimi-
fit, Nec obftat quod obiieitur de humanitâte,quç aflumpta,relida eft in triduo;& de
mortalitate, Se de ceteris accidentibus;quia factus homo immortalis, impaflîbilis,&
incorruptibilis. Cum dicimus, quod aflumpfît, non dimifit, realem aflumptionem,
& realem dimifllonem accipimus ; ad fubftantias refertur , non ad inania nomina &
accidentia , qua; pet fe nihil fane. Cum dicimus humanitatem Deiis aflumpiit, cor
pus^ animam,&: Omnia, qua: concurrunt ad humanitatem realiter conftituendam
intelligimus;S¿ haec femel aflumpta nunquam dimiiit Deus: humánitas ipfa non po-
teft dici relicta , quia defiit efle in triduo , nec relióte fünf paiïîortes humana; , quia &:
xo ipfa; defíerünt eile: feliclrum alterùm ab altero dicitur , cum permanet vtrumque ; at-
que hoc eft quod Frâncifcus Maronius ait de Verbo: quod femel aíTürapíít nunquä
dimiiit, intelligendumefleremanentibUs extremis, quia nohdimittitur, quod non
remanet. Bortauenturä, qui Veràm efle fententiath dixit ad principia natura; rclat > m,
non ad coaflumpta, non íatis plene íocutus eft : aflumpta flint enim omnia cöaflum-
pta,& coaflumpta funt, id eft íimul aflumpta omnia membra homin' s , qua; íi poftiif-
fentà Verbo relinqui, faifa effet commentatio Scoti, qui partes heterogéneas dixit
non pofle relinqui. Et fimiliter Riccardus , qui pedem à corpore íeparatüm latría di-
gnum cenfuitjfed arbitramur pri ncipiâ naturç apud Bonauentutam сиПсЪ comple-
Ш$ qua; cum anima &: corpore homihem conftituunt : coaflumpta verö ad acciden-
3° tiatrahi,que tandem defïuerunt,nécâpparetBonauertturâm defanguineloqui.Sco-
ti vero commentatio prorfus damnabilis eft , qui partes heterogéneas nô potui lfe di -«
mittijhomogeneas potuifle dícir. Quo diclo non fangüinem tantum, fed carnem,&'
cucim,& neruos,& venas,& vifeera potuifle'relinqui Videturaftruere,quod pia; non
patiuntur aures. Quis ertim dixerit vifeera Dei íi fuiílent extra corpus emifla , aut in
gentes carnis portionés à corpore feparatas diuinitate caruifle ? profe&o nemo : quo*
niam qua; ratio corporis eft,eadem &c carnis eft;& qua; carnis,eadem fanguinis. Per-
feuerat ergo auetoritas falua.nihil relictum à verbo fuifle,quod femel aflumpfît. Ñe
que horremus obiectionem de fputo , de fudoribus , de fanguine fila iponte de nari-
bus effluente,decrinibus amputatis,de praeifis vnguibus, de reliquis pilis rafis: nam
4° quod ad fputa attinet , falutifera vis fuit in eis : n unquam enim fpuifte Dominum le-
gimus, ,quin falutem hominibus attulerit : quod fi äut fudauit, aut fanguinem è nari-
bus cmiiit, fuperfluitates Шаг fuerurtt, nec vnqüam vniortem obtinuere. De pil s,6£
vnguibus amputatis,nhil conftat:quia Nazarenus fuit Iefus,& nouacula non afeen-
dit fuper caput eius. Et legimus in Eüangelio , quod capillus noftri capitis non peri-
bit jquanto magisnonperibit capillus Iefu?fi quid defluXitpef tefolutionem, idem
iudicium habet,quod ipfa caro. In fpecie, referuatur vnitas diuinitatis,&: in materia,
quae remanet,non autem in eis rebus,qua; vcl defluunt, vel prorfus annihibntur. Ec
per hoc obieeboni refpondetur, qua; fit de prazputio Domini, iiue apud Lateranum,
íiue alibi conferuato. Ait enim Bonauenturain quarto fentcntiarum:pelliculam il-
yo lampraseifam, vel non fuifle de carne íécundum fpeciem,fêd diuina difpenfatione
parumaliquidfecundummatcriam,vtdaretur nobis in deuotionem more reliquiä-
rum : vel aliquid fuifle de veritatc , & illud refurrexiflè cum Chrifto , &: efle in caelo:
nam cum dicimus, quodinrefurrectionerefumunturomnia,qua;funtdeveritate
humana; natura; , intelligi tur fecundum partes formales , non fecund и m materiales:
non enim quçhbet pars materialis carnis,aut fanguinis refurget,quod eflet deforme,
Bb
:
t9o COMMENT. PII PAP£ IL
fed illa: tantutn reiùrgent,in quis debita proportio corporis Sc membrorum contine-
tur,& partes quidem refoluta: non neceflaria: non refurgent. Non deftruimus igitur
rcligionem cum dicimus,Saluatore in fuarefurre&ione omnia refumpfifl^qux fue-
runt de veritate humanç naturç. N5 toll mus religione de prarputio, vbicu nq; fit cô-
feruata in terra eius pellicu'a feu carúncula cxe&a.fedaimus illic noneflediuinita-
tem coniun<äam,rum no fit ibi fpecies , aut pars formalis de Chrifti corpore fumpta:
нес tollimus religione cum dicimus fanguinë, qui oftenditur in Ecclefia Lateranëfi,
aut in capella regis Franciç,aut in ecclefia fandi Andrea: Mantua:,aut apud Minores
in Rupella , aut Venetiis in arde diui Marci facratifjlma Dominicç сcena: noâe fole-
mni cçremonia,aut alibi,vnione Verbi non rctinere,quod ipfa corruptio manifeftat. i о
Non enim negamus fanguine illum , quem populi colunt Chrifti fujfle,fed dicimus
aut miracuIofeapparuifle,aut aliàs quàminpaifionefuiifefufum:& fifufusin pafllo-
nefuit,necrediitad corpus in reíurre¿rione,nonfuiífe vitalem fmguinem, fed nutri-
mentalis fuperfluam quandam partem, quç nunquam obrinuit d uinitatis vnionem.
Thomas Aquinas enim duplicem videtur in Chrifto Domino fanguiné confideraf-
fe,radicalem &nutrimentalé:radicalem quidem totum fuifle refumptû;nutrimenta>
lé vero eatenus refurrexiiTc cum Chrifto,quatcnus ad veritatê humanç narurç perti-
nuit,id eft quatenus ad proportions corporis xquam fuit neceffe:quod amplius fuit,
fuperfluit quidé,nec habuit ordiné ad humana naruram , nec remáfit in eo afliimpti-
bilitas,quamuis in Chrifto,q uo tempore paffus eft, difficile fit credere aliquid fuper 20
flui fanguinis inurniri potuifle , cum effet in artatc perfecta, Sc complexio eius , vitaqj
temperatiflîma.Vrgentdeinde Minores ad idiomararecurrentes:Si datur,inquiunt,
in triduo paífionis vnitas diuinitatis Sc fanguinis,neceífe eft & idiomata comunican,
id eft proprietatcs fanguinisChrifto attribuerc:ficut cnimChiiftú fepultú dicimus,&
ad inferos dcfcendilfe,quamu!s folu corpus fuerit fepultum, Se anima fob defrendc-
rit ad inferos propter di uinitatem,quç neq; à corpore,neq; ab anima receffir,ita dice-
re oporterer Chriftu effufum aut fparfum propter fanguinë,qui fuit eifufus & fparfus,
quod eft abfurdum. FrancifcusMaro ius hunc nobis clypcüobiicit, nec putatreiici
pofte. Bonauentura, & Thomas Aquinas multa de idiomatibus in mediú adduxere,
quç non magnifïcamusjbreuis tarnen refponfio eft ; nihiiabfurditatis habet fi dicatur 3 0
Çhriftuseftufus,cûdeipfolegamusin pfalmis. Sicut aqua eifufus fum : qua? funt ver
ba Chrifti fecundü cÖmentatores : Sc quauis figurata locutio videatur,poteft tarne in
proprio reeipi fenfu , quonîa fîlius Dei per fanguine fuit efFufus in cruce: & ita poffe-
mus fparfum dicere no incócinne.-no dicimus quia no recepitvfus,&nouiiates intro
duces abftinemus.Qupd vero Damafcenus ait ab anima , & corpore infeparabilem
permanfiífe diuinitaté,nó propterea fanguine excludit,qui appcllatione corporis cô-
tinetunalioquin fibi ipfi côtf arius effet Damafcenus,qui alibi dixit de verbo Dei tra-
cHs,quöd nulla partium naturç reliquit, n5 corpus,nö anima, fed corpus Sc animam
' rationale Sc intellect ialem,& voluntatiua,& motiuam poffidet,& ita ad cçlos rediit:
Dixit Damafcenus Dei filium non reliquifle corpusih paiîione.-neque animam,& i- 40
ta ad cxios rediiffe:fi per corpus non intellexit fanguinem , fine fanguine"Chriftus ad
callos rediit, quia dicit : Sc ita ad cáelos rediit : hoc prorfus abfurdum eft,& alienum à
vero:ergo dicendum eft,quod nominado corpus,omnia complexus eft,qua: funt de
corpore humano, inter qua: fanguinem contineri noneftambiguum.DeScoto,Ric-
cardo,& al iis do Д о г i b us contrariam fententiam affirmantibus,*ale iudiciû facimus,
quale rationeseorummerentur. Non afferunt rationes efficaces, non mouemur.
Quod autem aduerfarii fundameta noftra pro vnione facta refellentes , au&oritatcs
omnesdefanguineaddu¿tas,quod pretium noftra: redemptionis fuerit, quod nos
Deo reconciliauerit,& 1 eliqua fecerit diuinitatis opera,ad mortem vel ad vitamDo-
mini rctorquent.&: au&ontatibus quibufdam innituntur, confutatione opus habet: у ф
in qua parteillud in primisconcedimus; mortem Chrifti nobis vitam peperiffe: ve
rum eft enim quod facrofancla can it Ecclefia. ipfe enim vcrus eft agnus , qui abftulit
peccara mundi,qui mot tern noftram moriendodr lhuxit,& vitam refurgendo rcpa-
rauitmec imus infidas vicáClu ifti noftra: redemptionis fuiffe pretium: Saluatorem-
que ipfum voluntariepaifionem &: mortem acceptando , mcruifle vt nos rçdimerct:
. - eft enim
i
LIBER V N D E С I M V S. i9i
eft cnim Chriftus & redemptor,& redemptionis pretium,qui fe ipfum pro nobis ob-
tulit(vt Apoftoliis ait) non tarnen hare vrgent, vt fcripturas de fanguine loquentes ad
morté contorqueamus,veI ad vitam,& tanta imponamus dodoribus notam, vt pro-
priis vti vocabulis ignorauerint. Si vnus aut alter metri caufa, vel alia quauis neceifi-
tate fanguinem dixiflet,volens mortem fignificare, poifemus commentationem ad-
mictere, &: fanguinem pro morte recipere : fed quis cheat antiquae legis fcriptores auc
euangeliftas,aut Petrum & Paulum, aut alios dodores fandos.Leonem, Auguftinü,
Ambrofium, Hieronymum, Gregorium, Bernardum , Bedam, & cum his etiam do
ctores Grçcos in oratione foluta, cum mortem voluiflênt dicere, fanguinem dixiiTe?
i o Peritiflimi fuerunt, & vim nouere verborum , & crucis myfterium non ignorarunt.
Sciebant fandi viri , 6c fpiritus fandi gratia illuftrati per mortem Chrifti3& volunta-
riam vita: traditioné humanum genus fuifle redemptü: verú nequeChriftum obiiile,
nifi fanguinem eftundendo : ñeque vitam datam , nifi cum fanguine : & in paifione
Dominica corpus,& anima, & fanguinem interueniíTe, & omnia fimul ad faluté ho
minis propter verbi copulará operata : licereque abfque offenfione dicere , & corpus
Chrifti redemifle hominem,& animam redemifle,& fanguine redemiiTe, cum totus
Chriftus hornine redemerit5in quo hçc Verbo coniunda fuere,& nunc funt. Quid-
quid enim in pafllone Domini operatus eft Dcus,homini tradimus: & qua: operatus
eft homo,concedimusDeo propter cómunicationem idiomatum.nec dubium quin
40 corpus Chrifti,& vita Chrifti , & fanguis Chrifti pretium fuerit humanç rcdemptio-
nis.nam Chriftus(vt inquic Apoftolus)per Spiritum fandum femccipfum obtulit im-
maculatum Deo,&Ecclefiain benedidionecerei canit: Vt lerunm redimeres, filiu
tradidiftùfilius igitur Dei , Deus & homo Chriftus Icfus redemptor fuit & pretium,
caro pretium,& fanguis pretium,& anima pretium,& vita pretiumjnec tarnen multa-
pretia,fed vnum pretiu,Chriftus Iefus,in quo continentur omnia. Vera eft vox, qua:
dicic nos Chrifti morte redemptos,& quç fanguine redemptos affirmat,nec male di-
xerit qui vel corpus,vel anima adiecerit. Cudahçc ad noftra redemptione concur-
reruntjmorsîtajcaro/anguiSjanimajdiuinitaSj&iimul operata funt.Et licet redem
ptionis meritü ad volúntate Domini referatur , efficiëtia tamealiqua in carne & fan-
3 0 guine fuic,quemadmodfi Paulus oftendit , qui fanguinem Chrifti ad fanguinem co-
parat hircorum & taurorum , & maioris efficaciç oftendit eiTe. Sunt infuper & non-
nulla verba dodorum, quae nullopado commentationem illampatiuntur,vt fan
guinem pro vita vel morte recipiamus , ficut eft illud Leonis de paffione loquentis,
vbiait,fanguinemiuftumfudit,qui reconciliando mundo pretium eflet&poculüm.
Nam quomodo vita poculu , aut mors poculum de fufo fànguine loquitur , & pretiú
voeat,quia pretiú fuit fanguis redemptionis humana:,& poculû ad potum refpiciens,
quem Dominus fuum elfe fanguinem dixit : &: dodores viuificare animam affirma-
uerunt propter adiundam,& indiflblubiliter copulatam diuinitatem. Non eft igitur
cur verba fandorum violemus,& verbû pro vetbo interprctemur.Neqj illud admit-
4° tendum quod aliqui fubnedunc,fanguinem Chrifti ad redemptionem hominis vel
ue inftrumentum interuenifle, niiî adiieiani diuinitati adiundum, quemadmodum
& nomine Chrifto tanqua inftrumento coniundo,&fibi vnito ad falutem noftradi-
uinitas vfa eft.Nam filiusDei,qui totum fibi vniuit hominem & partem iîbi vniuit;&
qui cum toto aliquid egit,idipfum cum parte peregit. Quod autem Minores aiunt,
morte Domini non cruenta faluari hominem potuifle , nemo negauerit, fi tarnen ita
ab initio fuiftèc decretum: immo vero& fine vlla morte potuifletredimi genus hu
manum. In volúntate Trinitatis fuit, quo placeret modo redimere,&: cum morte &
fine morte,& cum fanguine & fine fanguine , & cum cruce & fine cruce: At cum in
exordio rerum ftatutum fuerit pro noftra redemptione vnigenitum Deifilium car-
5 ° nem induere, crucem fubire, & animam cum fanguine fundere, quemadmodú pro-
phetx annuntiauerunt; n on eft obiiciendü,quöd fine fanguine potuerit primi paren
tis culpa deleri:eleda eft cruenta &dolorofamors,atquehorribilis,vt chantas maior
oftcnderetun&ita vetus piaculum in Chrifti fanguine(fecundum oracula propheta-
rum)abolitumeft. Illud vero ftultum, quod quidam aiunt, Chrifti fanguinem mi
nus dignumfuifle pretium ad humani generis redemptionem tanquam inanimatú
Bb 2
19г COMMENT. PII PAP^ II.
proanimato;namChriftifanguis propter vnionem rerbi omni humano genere di-
gnior arque nobilior eft ; ñeque inanimatus eft ( vt diximus ) quamquam fiue anima-
tus eft,fiueinanimatus,fufricichypoftaticavnioverbi,quamranguininonconuenire
tanquam inanimato fi quisdixerit, facile rcuincetur , cd probata fit vnio fanguinis &r
verbijplenumq; temeritatisfucritaflerere,nonconueniflequod Deus fecit. Multa
vt videtis aduerfus vnionem fanguinis efFufi dicta funt,qua: ftare non pofllint,neque
vllumhabentfundamentum : Deus ab initio incarnatuscurh iîbi aflumpfit homi-
nem , vt totum redimeret , & in eo fanguinem quem plantauit aflumpfit , & quod ie-
mcl aflumpfit humana: fubftantia: nunquam dimifit. Minime igitur in pafîîone fu-
fum dimifit fuum fanguinem,fed Temper cum eo fuit, & cum corpore,& cum anima, t à
& ha:c demû in refurrectione coniunxit in corpore glorificato, cum quo vi&or mor-
tis,acmundi &diaboli triumphator afeendit in cadum,ibique fedet in dextera Patris
perfxculorum faxularegnaturus. Haxcum Prardicatordixiflet, Minor non pauca
replicauitjVolens eadeftruere, qua: fua: fententiac videbantur aduerfa. Auditus & i-
pfe eft quantum voluit,fed omnia in prius dicta recidebant.Pontifex auditorium dif-
foluit:deindecumcardinalibusplerifquediebusrem tratlauir. Maiorpars iènten-
tiamPrxdicatorumapprobaui^paucicumMinoribusfenfere. Piusquoqueinma-
iori parte fuitrfcd non eft vifum eo tempore decretum fieri declarationis,ne multitu-
doMinorum , cuius erat contra Turcas predicado neceflari a offenderetur: in aliud
tempusdecifionem referre placuir. ¿o
тянЫЫ- Ha:cdumRomçgeruntur,GenuainLiguribus,profuaconfuecudine,tumultuat.
t?fi"tG'n,it Paulus archiepifeopus Lazarinus, & alter Paulus Benedictas, & Martinetusgentis
ßsmrchuptfco .r. r. . 0.-1JT . ь .
fmducatü rulgoiiarprincipesconiurationeinitaaddecimum octauu calendas ¡anuarias, ami-
jw/ri* acini corumnon parua manu armata ducale palatium inuadunu.-Ludouicumqucgenti'
qutt&rtoÇ- lern fuum , atq; vrbis ducem in vin cula corn iciunt, deindecaptum ad monafterium
qtitmtxGe- ¿i uiFrancifcirapiunt,quod eft arciproximum, vt earn tndiiubeat, patíbulo coram
'tUnm'ârmk ereâo,in quo fufpendatur,nifi mox euftodes areem reddan t. Paniere euftodes, atq;
frofiäit. arcem archiepifeopo tradidere:qui mox accerfito confilio ducatum fua: ciuitatis ex-
torfit, haudimmemor quod anno fupeiiori diebus paucis impcraiTet, ceiTiflerque
Ludouico vel inuitus cum ille arcem teneret. Apud Romanos gloria: fuit quartum 3Ä
fieri confule .-Ludouicus cum magno fuodedecorequater in patria ducatum geífir,
&totiéns tanquam i nutiliseiedtus eft. Mirares & noftro non prius audita fóculo,
pontificem fua: ciuitatis per arma tyrannumcreari. Paulus dux creatus in hunc то-
dum Pio Pontifia htteras dédit. Quiahaîc ciuitasnoftra per varios fluctasàmulto
temporecitra ducebatur,quos nûc ciuiles difcordiç.nunc beüa externa, nouifllmcqj
Turcarum moleftia: aírerebant,omnium ciuium,¿¿ optimatum maxime precibus &
confilio concitatus,veriufq;impulfus (licet hoc idem patria: chariravperfuaderc mé
rito potuifler)rcgimen,&: ducatum eius fufeiperein tanto cafunon neglexi , eo quidé
aniniOjVt quantum in me fueritopinioni, quam de me ciuesconcepiflevidentur,&
meo in patriamamorifatisfaciam. Hoc igitur vtrinque tentato , hodie proDeicle- 40
mentía adhunc aflumptus fum ducatum fine vilo armorum ftrepitu , fed togatis ciui-
bus tranquilízate animi , & libero confilio,confenfuq; , vt hoc fieret acclamantibus:
habita ftatim integra pofleiîïone arcis Caftelletti,vt nihil ad firmkatem,quietemque
return deeíTet. Quod tua: beatitudini fignificandum duxi, vt quod Dei prouidentia
magis quàm humano confilio factum videtur, tua fanetitas fua benedictione confir-
met , & me adminiftrandi vtriufque gladii onere prefíum,fua ope , fuoq; confilio iu-
uare dignetur ; ad cuius iufla fum íemper deuoteparatus. Subfcriptio ha:e fuit : Tua:
fanetitatis deuotiffimus Paulus Fulgofius Dei gratia archiepifcopus,&duxGenuen-
fis.Refponfum à Piohuiufmodi reddirum.Pius Epifcopus feruus feruorû Dei,Vene-
rabili fratri Paulo archiepifeopo, & duci Gennenfi falutem, & Apoftolicam benedi- f °
ctionem. Ducatum patria: tua: ex libero ciuium decreto te aflècutum fcribis,eumq;
per noftram benedictionem fraternitati tua: flagitas cöfirmari : admirati iumus con
silium tuum,qui cius ciuitatis temporale regimen acceperis , qua: fuper omnes Italos
nouitatc gaudens fem per nutat,fcmper in motu eft,nec vllum diu re¿rorem,ducem-
vepatitur:&: tu anno fuperiore quanta fit tuoru ciuium çonftantiain te ipfo didicifti;
qui
LIBER V N D E С I M V S. щ ,
qui cum ab eis ad hunc ipfum prineipatum fuifles afíumptus,non ram cito magiftra-
tum inifti, quàm deponere coactus fuifti. Nobis quidem eodem fere tempore & af-
fumptiotua,&depofitionuntiatafuit;quidnuncfutummfitignoramus. Huicacce-
dit rei nouitas : nam &: fipoteft idem homo &ducis&archiepifcopi perfonamgere-
re, fanguinis modo abfit effufio ; nefeimus tarnen an archiepifeopus Genucnfís ante
te alius ducatum in erit : maximam efíe caufam oportet , qua: hanc nouitatem indu-
xerit.Foriîtan experti Genuenfes iniufta eflfe regimina faxularia , a*q; inde tot muta-
tiones oriri putantes,ad te confugerût , & faibdio quodam faeculans imperii experiri
aliquando facerdotale decreuerunt:fi forfitan iuftius,ac mitius gubernentur.Magna
1 0 eft tibi bene agendi neceífitas impofita , niiî rectam iuftitia: virgam tenueris, nifi vira
prohibueris,nifi paci & otio confulueris , nifi modum prauis cupiditatibus impofue-
ris,nifi te ipfum Sc tuos ftipatores in honeftatis formam redegeris, non ftabit potcftas
tua, breui dominaberis , cito regnum amittes , eiicieris non fine tuo & facerdotalis e-
minentia: magno dedecore: fi tarnen eiiciaris,& non peiora tibi accidant , vt funt an
te oculos exempla domeftica. Vide quid agas,non eadem ell facerdotalis & fxcularis
imperii norm j. Paternam Sc omni dementia plenam eñe Pontifîcalem adminiftra-
tionem oportet,non tyrannicam. Multa in fa:culari principe ferunthomines,quç ab
horrent in Ecclefiaftico : qua: in laico pufilla& leuia exiftirmntur delicta , in clerico
max ma&grauiilimaiudicantur. Sacerdotes,quorum vitavelutifpeculuminferio-
zo ribuseft, nonfolumàmalisoperibus abftinere, fed omnia declinare conuenit, qua:
quoquo modo pra: fe ipeciem raali ferunt. Vide quern gradum afcenderis. Si potis es
pie &: iufteimpcrare,acnon fubditos folum, fed te ipfum coerceré , fi vales virtutcir-
rumpere iniquitacem,fi pro communi vulitate quçrcnda nó pro tua libidine expíen -
da ducatum accepifti;fi ad tutandam religionemChriilianamaduerfus impiosTur- .
cas animumgeris,& in earn rem corpus tuum deuouere proponis,&iniuriam proxi-
mi non qua:ris , confidentes rite Sc fecundum leges tua: ciuitatis principará hunc ad
tcdelatum е!Ге,& quod,vt polbceris, vtiiiter populo tuo prareris , ilium tibi Sc tuis ci
mbas Sc vniuerGe reipublica: Chriftiana; in nomine fanctç Trinitatis benedicimus.
Datum Roma:apud fanctum Petrum pridie calendas Februarias, annoMillefimo
3 o quadringentefimo fexagefimo tertio. Vera Sc memoria: ten?nda dixit Paulus ícripra
Pontificis , quamuis durameeprohibuit exemplarîa cupientjbus exhiberi : ob quam
rem breui apud omnes Ligures epiftola vulgata eft. Archiepifeopus inde commoni-
tus regimen fuum magna in parte correxit,moderatiorq; poftca vifus eft. Franci rur-
fus cum parte ciuium archiepifcopo infenfa armacis quibufdamnauibus Genua in-
uafere, ingrcifiq; vrbem amiiTum imperium recuperare tentauerunt. Occurrit cum
fuis archiepifeopus, ас coníerta pugna victoreuafit:fugere ad ñaues trepidihoftes,
quidam ca:fi funt,& quidam capti: inter quos duces factio nis aduerfe nonnulli quos
adfupphcium raptendos communis opinio fuit:Qjod vfqj in hunc diem minime fa
ctum eft.archiepifcopo feuitiam fuam coercente.
40 Diximus fupra Ludouicum Francie Se Henricum Caftellç reges eonuenturos fo
re de pace Cath alanorum Se regis Aragonum tractaturos,cum alter Cathalanis,alter
régi focia arma iunxiiTet,nec tamén inter feipfos prifeum feedus violare vellent: nûc ияят ctn-
quo factores acta fit exponendum eft. Ludouicus Baionam fc contulit, qua: ciuitas ¿„¿J¿(e."
eft in littore maris Oceani ; profcinditafeptentrione terras Oceanus,finumq; efficit ttrAraga.
late patentem, qui longo tractu in meridiem vergit. DextrumlittusHifpanioccu- JJ;
pant,Gillifiniftrû:regnorum limesnonproculàBaiona cernitur. HenricusperBi-
fcainos profectus in regno fuoprope fines confedit: mittunturlegationcshincatque
indejagiturde conuentione,ingeruturfufpiciones, vtht,inc6greiTupotentiíümorü
adfunt adulatores,euriofi omnes pro fui falute domini viderivolunt,ingens de gloria
5 0 concertatio:illeinquiút,cumexercitu venit,& expedito milite j te togattfequuntur:
cauenda:infidia:funt.Nullacoercethoneftasregnandicupiditatem : tu omnium rc-
gum maximus es,aut certe fecundus. quis non appetat tuo loco regnare ? Si tuas opes
fuis accumulet alcer,quis illo maior erit?aut quid illi ad orbis imperium deerit ? Co
gitare animo qua:ctimq; pofílmt oceurrereperieula prudétis eft,eaq¡ declinarerquid
prasterea neceffitatis habet ifte conuentus? ad pompara quxritur , non ad vtilitatem.
Bb 3
\Э\ COMMENT. PII PAP! II.
Ingrediens alienumregnum, minor videberis , glori -bicurte hofpitem acccp'flc, &
in annalibus adnotari iubebit rcx Francix,Caftcllç regem fefe olim adoratum venif-
fc,atq; vtinattt non pei >ra intercidant. Pulchra eft Caftella noftra & gloriofa,&: ma-
gna:fruamur nos bonis noftris & GaMici fruantur fuis; no te m: iorem nouimus ne-
minetmnulla diiparfocietasdiuturna eft. Hçc& his fimilia regis Caftella: auribir in
culcara aliquandiu animum eiusindiuerfarapuere.- nec minora régi Francia? di&a
funt.Oratores crebro hinc atq; indc mifll difficultates abftulere. maxime vero ad c5-
cordiá oper .ta eft legatio regis Caftellç , qua huiufcemodi pompam duxiiTe coperi-
mus adFrancriprofcdâ.MuliqninquagincaprçceiTere oneraftTcntes,&fupellc£HIé
legacionis ambitioni conuenienté, quos totidé duxere pedites venabulis armari. Tú i о
quinquaginíafccutf funtiuuenes, curforibusinfidétes equis more Mai ritano,h.ifti -
lia in manu gerentes , peregrino h,ibitu admirabiles : exin tertius quinquagenariorü
ordo fucceífir,purpurati équités fuere,torquibus aureis, &: multogemmarû pondere
illuftres. Poft hos tubienum , & qui Numidica pulfarent tympana ingens numerus.
His próxima caduceatorum turba,quos noftra çras Eraldos vocar apud occid' n taies
reges non contemptibilc genus hominumrtum principes legationis vencí e Alfonfus
archi:pifcopiisToletanus,&Ioannesrr.archio Vilenarapud regem in primisacce-
pti,alter inter Caftella? Pontífices maximus,alter inter proceres cultu vtrique Гиге di-
gnjtati conueniens,& qui legatione ornaret : poft eos coniîIiarii,& togatorum mini-
ftrorumque maxima turba. Ludouicui primiores Tua? curiae aduentantibus Hifpanis to
obuiam miíít.& ingreiîos palatium vub и benigno,& alloquio blando excepit. Tra-
ûarum eft de concordi plerifq; diebus,& in ipfa pafchali fèftiuitate conclufio facb.
Hifpanipro fuá confuetudineglorioíl nulla no die vefter. mutauercin confr eéture-
gis,vtfplendidioresapparetenr.Concordiçba:cfentent:afui»,rcgnùNauarrç Ioanni
Aragonixreg quoid vixcn4cedito, poft morte eiusadfiliú comitis Fuxipertineto,
Comitatus Scella,',qui fuir pars regni Nauarrar,ad regnun? Caftella: arcedito. Jura In-
fantatus,& аЬ'лоиач umq; obiin .trcx Aragont m in regno Caftella: di mitf to. Hen-
ricus Caftc'la: rex quarcumq; do regno Aragonum , ac Valcntiç abftulit , Ioanni re d-
dito. Comitatus Ronfil'oni.ac Ccn taniçreg- Francise tandiu parcto,quoad auri tre-
centamillianummum Aragonenfisdifloluerit-PrincipatusCathaloniar adobedien 5 o
dam Ioannisred)io,& íubantiquis priuilegiisgubernator: pro rebcllionc venia ha-
betomifi paruerit trium regú arma timero.Hxc tandiu occulta fuere donce reges co-
uenerunt Cftelht & F anciç in ipfis regno: й finibus. Viderunt fe duo regcs,&: am-
plexati funt,& duabus с ircite. horis inter fefeiecrera mifcucre colloquia. Magnu ibi
fiiilTc hominum concurfum memorant, & magnos apparatus , v¡roq, regefuam ma-
gnificentiam oftcntantr.Et quoniam multi mari aduentarunt, multa de nauibus di
gna memora' и relata funt,quarum proras aureas,& puppe* argénteas, &vela fe r cea,
&rudentcsf ríceos & malos inauratos tradide;e,& alia multi generis ornamenta.
Brcuidifloluta comiendo eft.Non potuereduo rege ;cjuorumdiuerfilfmi mores ef-
íent,& quorum de gloria par contentio,diu fimuJ ; ífe:alter contempílt akerú,quam- 4*
uisinpra?f nciafcl'rinuiccm magn faceré viderez ur. Reperit vterq; quod in altero
repreh .nden t &ftatut am corpor¡s,& mores. Vbidifceífiofa£taeft,publicara con
cordia' formula non defuere qui duos reges in perniciem tertii conuenifle dicerent;
ambo cnim inter fe fpolia regis Aragonú partiti funt . Henricus partem regni Nauar-
tx ad fe traxir , & Inf ntatt s iura , qua: aureorü triginta millia quot annis Ioanni prx-
ftare Rrebant. ¡r. Ludouicus omnem terr¿m cicra Pyrenaros montes Cathalanici iu
ris fibi an ipuir,qiiail pro pignore fumptuum ,quos feeiflet in bello , mercatura ea fuit
non amicitia auxilia vendidit.non grati s mifit;í!bi,non amico bcllauit, indigna quae
deregibusdicerentur. Regina Aragonum dum hac;.gun:urn œfta,Ludouicûadiir,
inique cum viiofuoadunidicit,ci.imultafinterepta,p.'.ucadimiira. Rex vtvidere- c«
tui mulicrialiquid annul /Te,trecenta noilliapro quibuspignori traditum Roiîîlioni
comitatuin, 6¿ Carita nix d ximus, ad duccntanulliarccluxit: muí erinftlix trifiior
abiit ûàm venerat. AtdeCafhna-regf.kmgepeiora in vulgus Lcbra funt, quem
prodidiilcCathalanos cundi affinmuerc.-a. cepifte illum Barchinom n'eSj&romnes
Catluliniri p¡incipat..s ciuit. tr.s ir, protection :m fuam,dixiflc iè Cathalonorum -,
domi-
LIBER VNDECIMVS. i9¡
3ommum,îuiïîiTèomnesin fuaverbaiurare.- monctam aurcam &r argë"team Bar-
chinonepcrcufifle;mifiíTearmatorum copias,qua?Ioannis violentiam propulfarent:
ípempulchetrimamprasbuiflenunquam ferelic"turumCathaIanos,quos fibi fuxq¡
coronar peculiares elegiíTet.Nih lex Gallia timendumdxifle, cuius rex aur amici-
tiarfua'.autarmiscerTurus eflet.-nunc velmetu, vcl amicitia viéhim, receptos in fi-
dem rcliquifle:& cui credas fi cafl a eft regum fides?Metus regem , an au. ritia vicerit
incertum.
Adolfus archiepifcopus Maguntinus inerhaecquamuis rigeret hiems colle&is u»gunth
militibus circiter ocb ngentis intempefta nofte Miguntiam inuadit bellatores auda- ^.f^*
io cesab eapartemurosfcandunt,q'iae vineas&hortos intra vrbemclaudit:Fittumul- рлт Dyt.
tus in ciuitate,poftquam hoftisingreflus eíbeoncurritur ad arma: pugnarur inter fre-
quentia vibisaedifkiafumma contentione,hinc Dyetheri prscfidium, inde Adolfi иптЫм.
miles acriusvrget:ciuiumdiuerfafuntftudia:fuperat tarnen Adolfus, ac carfis fuga* P"UBS fin~
tifqj Dyetheri partibus vrbemin potcftàtemrecipit non fine admiratione cúnelo- ^J^**"
rum, qui tam parua manu tantam ciuitatem fuo populo & externo defenfam potue-
rit obtinere. Nocbs beneficio res acb,metus adefle maiores copias credidit : Aduer-
ikfa&ionis cities ipontefibiexiliumelegere.Harc procaptis à Palatino principibus
belli compenfat o Adolfo data, vt eft rerumhumanarüincóftans ftaius nunc vnam
nunc alteram eleuans partem. Palatinus poft vi&oriam de principibus habita , nulla
io vfus dementia captiuos(vtdiximus)in vincula coni- cit, &: in tetro carcerc claufit;
compedibufq5Coercu't,&catcnistanquamlatroncs vitimo fupplicio dignos. Cum
ferre mifcricaptiuitaténequircti&fqualloré careen's horrerennpeterentquevt à fuis
redimí poflcnt,his tandem legib.dimiífifunt.Metenfi epifcopoaureorurnqninqua-
gintamilliumimpofita milicia eft: marc hioni Badenfi centum millium : tantundem
comi i Virtembergenfi,reliqui nobiles pro fuis facultatibus& vkra mulcbti.Ampli-
usm.irchioni,&comiti munitiifimaar!emptacaftella,&:qua*damitadimifla, vtpro
illis homagiumfacerent, &rtanquam Palatini vafalli in eius verba iurarènt. Vxor
quondam Ludouicifratris Palatini gemmas & áurea vafa,donaq; non paucapretio-
fa ab eo reccpcrat,quo mortuo Virtembergenfi comiti nupferat,íecumqj dona por-
90 raueranea Palatino reftituere cunda oportuit, &annua quinqué milliaremittere,
qux fibi tanquá dotis vfusfruclus ex comitatu Palatino debebantur quod pro viri li
bértate non inuita fecit cum tantum auri corradere principes nequirent,quo fe redi-
mei ent,amicos inuenere fidciufloresjatq} ita demum carceréexiere. Ea Palatini li-
bcralitasfuit,&animimagnificentia,&gIoriaBaioaricçgentis. Idem faftitauit Ale
xander vi&o in India Poro:idem Cyrus fuperato in Afia Craefo:idcm Philippus ma
ria captis nauali pralio regibus,quorum alter Alfonfus feptem prarfuit regnis. Non
tantum auri Palatinus ab infelicibus capriuisexegit,quamuis totum cxtorfit quod)
potuit;quantum vi£tor Philippus donauit vicb's,vtraq; liberalitas fuit: Palatinus fuis
captiuisademptis bonis miferamdonauitvitam: Philippus quos vicerat non folum
viuere, fed bene viuere iu.ffit , ditiorefquc reddidit, quàm fuerant ante captiui-
tatem.
Vienna in Auftria,qua:(vtfupradiximus)Imperatore&dominumfuiim in arce Се*шшм
claufic,&machinisoppugnauit, acfuopte arbitrio iuriiurandorenuntiauit: hare ca"^^//¿*¿
dé, vtde crudelitate Barbárica amplius aliquid adiiciamus,nouam materiam fugge- »p»¿ vun-
rit.NicolaumcognomentoHolzerfupraretulimus apud Viennenies rerum noua- T"/*1"^
torem fuiíle,cuius confilio, qui plebis du&or efler, Imperator Federicus Vicnnam pUaumq, d*
amifilTec, Albertus gcrman9 eius obtinuiflet.Parnituit hue patratifacinoris, cü violé- *'*гяшы-
tum eilet imperium Alberti,& in vrbe nulla libertas,nulli fuafupellex, nulli coiunx, T*fth»ti*+.
nulli familia falua,rapina:militumcunc"bpatcrent. Cognouitexclufopio principe, troctjftmtfu.
jo crudelem admiflum efle tyrannum: doluit vrbisvicé, qua: fua culpa peflumiret: *"""'
conatus eft errata corrigerez bemqj reftituere Federico.Clam perinternuntios res
componirur:Panchircher,&Grafnechcr copiarum duces équités mille ducentos
baud procul ab vrbe in infidiis collocat.Pulch iufer duarum portarum çuftos in ipfa
PafchíE vig lia quadringétos équités intra mcenia recipii.Excitatur fubito rumor ca-
ptam efle vrbcm : cpnclamat populus Ca:iarianos ingreflos ferro & igne cun&a
Bb 4
zf>6 COMMENT. PII PAPjE II. *
vaítareroccurrit Albertus valida militum caterua itipatusjfumunt &arma ciues,qui
fepra»dç futuros verebantur:Nondumfignumintromilfxcohortis, qui latebant in
infidiis acceperant,nec fe loco mouerancPugnatur in vrbe infenfis vtrinq; animis,
&iraferuida:vincunturCçiàriani,capiunturqjomnesducentistrucidatis.Claudun-
turportçciuitatis,&inipfispafchiediebusvnica Alberticura eft confpiratores in- ;
quircrc,neciq; tradere:opulenti quiq5 in fufpicioHem adducuntur, nunc iftc , nunc ,
illerapitur,n5fufficitpublicuscarccr,implcnturatria,profcriptorum bona inter mi- :
lites diuiduntur.Holzer,cuius opera n5 erant dubia, tumultuante ciuitate cum au-
fugiiTet,à pifcatoribus interceptus,atq; in foru dedu&us, in quatuor partes diflcctus •
eft,caput eiushaftaaffixum in ea porta fufpenfum, quam Сге/àrianis aperuerat; di- ю
gnus qui hoc fine perirct,ex fece vulgi tribunus vr bis effectus,modo has partes, mo-
do illas adiuuans,nulli fid us,<S¿ nullo rerum It at u со л ten t us. Cap t u s eít & Ofualdus ,
Reicolfus vnicus opuletorum ciuium,cuius proauus Vienna; fuiifet natus, Viennam.
enim frequétes incolunt aduena:,indigenç pauci,cum eo & Sebaftianus Zigelaufer, ,
quemmagiftratuciuium Cçfar dignum duxerat,plebs reiecerat, in vincula conie-
¿tuseíbEtPuIchauíer quem diximus équités Caefarianos admififle, &Auguftinus
equeftri militia recens donatus, &loannes Odonacher alter plebis concitator, &:
Volchangus quida de plebe audacis fpiritus , quibus poft habitas quaíítiones in pu
blicum addu<á¡s,inter ipfa pafchalia fefta fpectante populo ceruices pracifç fimt: tá-
tum religioni Albertus attribuitnn cuius potentate vfqj in hunc diem Viênaperfeue- 19
rat metu cóercita,digna tali Domino,cui iuítus clemenfq; placeré non potuit.
loannUVr* Auftrialemfa:uttiá,&crudeledefcripíimusAlbertifacinus,adiiciendaeftIoannis
guU mm*- DragUIçatroxnequitia&:naturaimmanisjcuiusinterValachos,quibuspra:fuit, ad-
/яя^дсгиЛ. eonobilitatafunt (celera, vt nulla queanttragcediafupcrari. Valachi populi Turn vl-
1-Ш'"тНй traânuDmmnaD'tantesmterûxinum mare,&régiones,quashodicTranfiluanas
âruHtprt. appellant:inquisfeptemciuitatesTheutoniciiermoniscxiltunt. Valachi lingua v-
btnf* ferfi.^ tunturItalica,verumimperfecbi,&admodum corrupta funt qui legiones Romanas
»фт!ш?е eo giflas °hm cenfeát aduerfus Dacos,qui eas terras incolcbät.legiombus Flaccum
quendapraefuifle,aquoFlacciprimu,dcinde Valachi,mutatis litteris fint appellati;

quoru pofteri (vt anterelatu cft)barbariores barbaris euafere. Is noitra aetate Dragu- j э
la prafuit animo inconftanti 6¿ vario,quem anno fexto &quinquagefimo fupra mil
le quadringentosincarnati Verbi IoannesHuniatesregniHtngariçgubernator,co
quod ad Turcas defeciíTet, bello vi¿fcú,captúmq>cum altere filio neci tradidit,Ladi-
ílao quodá ei fuíFe¿to,qui Valachos imperio regeret.Fugit gubernatoris m .mus alter
Dragulç filius nomine Ioannes,qiii paulo poft exercitu comparato,interfcctoLadis-
laojpaterna; hereditatis magnam partem vendicauit,cun¿tis qui fibi,patriq; fuerant
aduerfi crudelitei; necatis:Cybiniéfem ingreflus prouinciam quamplures villas po
pulo plenas fuccendit. Viros catenatos admodú multos in Valachia tractos palis affi-
xit.Negotiatores publica ille&os fide perValachia cum pretiofis merci bus tranfeun -
tes,direptis bonis interemit.Ex Vurcia quadringentos pucros tanquá lingua Vala- 40
chorü erudicdos,ad fe iuífit aíferri, quos in aîftuario claufos immiíTo igne cremauit.
Viros fui generis nobiliores,&:qui propinquiores fibi fuerunt, cum liberis S¿ vxorib.
interfeeit.Qupfdam ex domefticis fuis vmbilico tenus terra fufïbdi iuífit, ас fagittis
transfodi.nonnullis cutemademit:Daym quendam filium alterius Daym Vaiuodx
in bello cepit,viuitiqj ac videnti fepulchrû ercxit,iuflîtq;facerdotes exequias decan-
tare,quibus finitis captiuo caput amputauit.Legatos Siculorum,& Tranfiluanorum
quinquagmta tres ad femiflbs in vincula coniecit, Se ingreifus eorum terras, nihil
hoftile timentes, ferro &ignc cuneta vaítauit. Cadlinum fuarum copiarum du-
cem,eoquodimmanitati fua; non fatisfaceret, palotransfixit. Viros ex Vurcia fex-
centos in alteram prouinciam tranfeuntes, cum in manus eius perueniflenr, ad palos j о
peremit. Zeganum quendam quoniam furem deprehenfum recufaiTet manu fua fu-
fpendere in magno lebete decoxit, epulandumq; fins ciuibus tradidit. Pueros quo«
que laceantes è íinu matrum abftulit, & illis videntibus ad faxum allifit. Tranfilua-
nam ingreifus prouinciam cundiros Valachos illic habitantes quafi amicos ad fc vo-
cauitj&invnumcongregatosimmiifismilitibusinterfecit , de villas eorum exuifi t.
Supra
LIBER VNDECIMVS. г97
Supratrigintahominummilliahisartibüsinterfcciíle proditur. Anno millefímp
quadringentefimo fexagefimo íecundoTurcarum Impcraror,cuius ditioni fubeflec
eenfumpctiit:ipfeiturumfe Andrinopolim dixit, cenfumq; allaturum: petiitergo
licteras ad locorum prefectos,quibus tuto ire poiTet, conceflç funt. Tranímiflo Da-
nubio,quiglaciecoac~fcuserat, cum exercitu oceurrentes Turcarum prefectos in-
terfecit,& latecraflatus in populos,fupra viginti quinqué millia vtriufque fexus ho-
minumtrucidauitjinterquas & virgines venuftiífima: perierunt, quamuis à Vala
is pcterenturvxoresrcaptiuorum magnum numerum in Valachiam duxic, quo-
ramaIiispellcmademir,aliosigniafl"auitaffixosverubus;alios in oleo feruenti de-
io coxit;reliquos palis affixitritavt ílluapalorum quídam in campo appareret, in quo
ha:c funtgefta. Cum animaduertiífet virum aliquem in agro laborantem, cu
ius camiíia breuiorvix pudibundategeret,percücbtus eft, an vxor eieflet,vbi didi-
cicvxoratum,iuífitacccrfirifeminam; venientcmq;interrogauit quodnam eius ef
fet artifücium?refpondentinere& fuere.curcrgo fubintulitviro tuo camifiam quae
verenda tegeret non perfecifti?iuffitq5 mox feminam ad palum rapijviroqj aliafli der
dit vxorem.Cum totflagitia perpetralfet,à Matthia rege Hungariaî, tandem captus
eft eahieme,qua Pius Pontifex ex Tuderto Romam rediit; captura: caufam pra:-
buere littera: fuç,quar in hune modum ad Imperatorem Turcarum cum feriptç mit-
terentur,intercepta: funt. Imperatorum Imperatori,& dominorum domino , qui
10 fub Sole funt magno Admurato,& magno Soldano Maumethi, in omnibus fortu-
natojoannes Vaiuoda, & dominus Valachia: humilem fubieétionem. Seruus
ego magni imperii tuicertiorem te fació me hodie ad terrain meam proficifei cura
exercitu,& confido in Deo obtenturum me illam, nifi tuo prepediar imperio. Ideo
magnitudinemtuamfupplexoro,nemeumerrorem,&:peccacum magnum meum
infpici.is,quoniamimprudenterin tepeccaui,& malumfeciin terra tua; fedmiiê-
reaturmei tua dementia, atque indulgeat , vt legatos ad fe mittere pofllra. Mi
hi nota eft omnisTranfiluana regio, Sc omnis Hungafia, Sc condiciones locorum»
rerumque calleo. Si placuerit imperii tui magnitudini , poflum pro redemptio-
nedeliîti mei totam regionem Traniîluanam tuis manibus traderc , cuius pof-
30 feflîonem adeptus, poteris omnem Hungariam tua: poteftati fubiieere. Legati
mei plura ad te deferent. Ego quoad vixero tuus ero inconcuífie fidei feru us.Deus
magni imperii tui multos fàciat annos. Scriptum in Rhotel feptimo idus Nouem-
bris millefimo quadringentefimo íexagefimo fecundo. Fuerunt Se alia: binç littera:
eiufdcferefententia:, vnç adBafam, altera: adThocnone dominum, vt pro fe in
tercédèrent apud magnum Imperatorem. Ex de lingua Bulgarica in latí-
num conuerià: ad Pontifícem miíTa: fuere. Valachus adhuc in catcere deliteícir,
magno &honefto vir corpore,& cuius ípecies imperio digna videatur,adeo fçpe dif
fère hominis ab animo faciès.
Stephanus circa idem tempus,qui paulo ante genitori fuo régi Bofna: vita &п~
40 £to fucceiTerat,legatos ad Pontificem miiit duos fencs ftatura proceros,& habitu ve- Utimm, t-
nerabiles.quorum alter huiufcemodi orationem habuit. Rex Bofna: filius tuus, <*"*^
beatiffimepater,nosadtemifit,iuffitque fuo nomine hxc dicere. Certior faâus xiiie&qu*.
fum Maumethem , qui Turcis imperat,a:ftate próxima infefta contra me figna **»aU»p-
moturum , Sc iam copias, Sc belli machinas apparalfe. Non fum ego qui tantum d^^jp. ;
impctum ferre poífim:oraui Húngaros, & Venetos, Sc Georgium Albanum, vto- титле ми
pem mihi afícrantridem ex te peto; ñeque auri montes poftulo:fcirc hoítes ас pro-^"^'*"5
uincialesmeoscupiotuummihi fauorem haudquaquàm deefle. Si norintBof-
nenfes me non futurum in bello folum, fortius dimicabunt, ñeque Turca: terras
measingrediaudebunt, quarum funt aditus diíficillimi, Se arces pluribus in locis *
j o propemodum inexpugnabiles.Tuus anteceflor Eugenius patri meo coronam obtu-
lit,& pontificales ecclefias in Bofna voluiterigere. Renuit paterne Turcarum in
íc odium prouocaret.Erat cnim nouusChriftianus,necManichços adhuc regno ex-
pulerat. Egoàpuerobaptizatusfui, &litteras latinas didici, Se Chriftianam fidem
iolide complexus fum:non timeo quç pater timuit;coronam vt ad me mittas opto,&:
fàn&os epifcopos.Hoc fignum erit te mihi non defuturum,fi qua ingruerit belli mo-
i98 COMMENT. PII РАРЯ II.
les.Spcmfubditisátccoronatus,tcrroremhoftibusafFeram.Iuffifti,viucntcgenitorc
meo,arma qua: in Dalmatia fub Vcnctorum manu erant,Cruciatç nomine colle&a,
vt ad eum mitcerentur.Non placuit fenatui Véneto. Iubeto ad me modo mittantur,
fortaíTemaius imperium inuenies,quando mutata eft mens Venetorum , & Turcis
feruntur indi&uri bellum. Hxç peto,& vt legatum ad Húngaros mittâs , qui meam
caufam régi commendet,horteturq; armamecum iungere, hoc paclo faluari Bofna
poterit,aIioquinpcrituraeft.Turca: in meo regno munitioncs aliquas conftruxere,
& in agreftes mitem animum oftcndunt,dicunt futuros liberos quicumque ad fe de-
ficiunt, blandeque comple&untur: rufticorum rude ingenium non intelligit artes
& libertatem perpetuo duraturam exiftimat.Facile his dolis illecbe plebes à me de- i о
ficient,nifituopra:fidiomunitum viderint, nee diu nobilesin fuis arcibus perfeue-
rabunt deièrti à rufticis. Si quaîrerct regnum meum Maumethes , neque vitra
progredi vcllet,ferendaeífet mea fors, neque pro me tuendo reliquam Chriftiani-
tatem vexaredeceret: verum iníatiabilisregnandi cupido nullas habet metas. Poft
me Húngaros agitabit, & Dal matas Venetis fubiecbs, & perCarnos,&Hiftra*
quarret Italiam,cuius imperium ambit,&ià»pe de Roma loquitur ; atque hue dire-
xit animum. Quod fi permittentibus Chriftianis meo regno potitus fuerit, aptifll-
mamprouinciam,&locaperopportunainueniet adfuum defidcrium explendum.
Ego tempeftatem primus expc&o, poll: rae Hungari, & Veneti, &reliqua:natio-
nesfuam ibrtcm experientur: nec Italia conquiefcet. Sic ftat confilium hoftis. го
Нгес explorata ad te defero,ne olim dixeris non fuifle praedict um,& me argueris ne
gligentia: : pater meus anteceflori tuo Nicolao & Venetis futuram Conftantinopo -
liscalamitatempra:dixir,nönfuitadhibitafides; amifit cum fuo magno malo Ghri-
ftianitasregiamvrbem&patriarchalemfedcm, &: Grarciç columen: nunc ego de
mevaticinor; fifidemdatis & opem, faluabor,alioquin peribo, &meam ruinam
multifequentur.harcStephanusadtedeferriiulIít.TuquiPater es Chriftiana: reli
gionist confilium,&:auxiliumadhibe. Pius hisauditis con filio fratrum adhibito,
itarefpondit. /
Rejponfíe HabemusfidemIegationiStephani,eademmultis ex loéis nuntiantur. Occiden-
Гопфм. t^s qUajrjt Imperium Maumethes,qui orientale peruafit:aptiflîma eius defiderio Во- 3 o
fnaeft;hancportam(credibileefi:Jinprimisperfringereconabitur:non perficict au-
dente rege forti animo refiftere. Ardua funt montium clauftra, & aditus , quos facile
tueri pauci queant.Coniungent Hungari arma, &c Veneti, legatum eius rci caufaad
vtranq;gentemmittemus:communem caufam communibus adiuuabunt viribus.
Nos tantumauxiliiprxílabimus quantum per facultates licebit. Arma qua: funt in
Dalmatia míniftrariiubebimus; Ecclefias cathédrales in Bofna mandabimus eri-
gi,&ere£tis conftituemus epifeopos. Coronam mitterc fine prxiudicio regisHunga-
riaehaudquaquam pollumus,cuius rex Bofna: vaíallus eft, & ad eum pertinet coro
nare regem. Scifcitabimur quid fit animi eius: fi aequo animo tulerit , coronam qua:
parara eft, per legatum mittemus, inuito non faciemus iniuriam,ncqiirritabimus 40
eum à quo funt auxilia expectanda.Stephanus (fifapiat)Matthiam Hungarian rege
omnibus fibi ftudiisconciliabit,quocumfcedetc,ac bcneuolentiaiun&us difficile à
Turcis peflundabitur.Sic remiffiBofi»enfes la:ti abierunt,quos fecutus eft oratorPó-
tificis Dominicus Luccnfis,qui &¿ apud Venetos,&: apud Húngaros eorum poftula-
tacuraret exequi.
f/wUm"*" *ntcr пжс nonnulla caftella comitatus Fani , quç fuperiori ajílate Ecclefiafticus
рШогшп "cl. exercitus armis obtinuerat , cóiuratione facía media hieme node concubia rebella-
mitatuá Fa- uere,captifqjpra:fidiis quçinerant cum perinertiam paru fibi cauerent,adSigifmun-
rfrrkmrt ûm defecere.Ea comes Vrbinas primo Veris aduentu non magno negotio recupe-
cuperati». rauitjcoegitq; patratiflagitiipcenasdare. j0
Legupacis Circa ídem tempus cum Veneti vehementer vigerent Dominico Malateftç ve-
'um^Doi шат dari,feqj concordia per legatum mediatores arFerrent;annuit Pontifex, atq; in
minicnm hunc modum pacis leges edixit. Dominicus fi peccati venia petierir,fi RauennatiEc-
Malafßa. dcfi^&Sarfitanéfi bona quçabftulit reftituerit: fi oppida quç ab Ecclefia capta ad
eum defécete rurfum in poteftatë Ecdefiç dederit.fi cenfumApoftolica:camerç de-
- bitum
LIBER VNDECIMVS. г99
bitu difioluerir.fi cauerit,vt fe fine liberis mafculis legitimifqj décedéte,CafícnaBrc-
tcnorú,MeIdula,& alia qua: poflldet oppida,ad imperjum Ecckfiç redeant : fi dcin-
ceps fidclem vafallum fe promiferic, pace habeto: ncqj fperato recuperare , qua; fi bi
armis adepta funtvnotantücaftcllo excepto, q> profila Jiberalitate donaturus eftei
Pius P5tifex.Placuere leges,in eo tamen difficulcas orta,quo pà&o caueri poflet poft
obitú Dominici ne ciuitates eius ih alias manus quàm Ecclefia: peruenirct: digna res
videbatur:de modo erar conrentio.Pontifex in earn rem juramenta ciuium requirc-
bat.quibus fe obligarent,deficiente fine liberis Dominicoûllius impcrium,prçter-
quam Romani Pontificis admiflliros.legatus Venetus id nouum atq; infolitum aic-
I o bat,neq; fine vilipendio Dominici fieri poíTe.
Deliberatione pendente Vencti Ceruiam à Dominico data pecunia coemunt v*n*ü un.
quatuor milliaaureorum fibi quoad vixerir,& fe mortuo quibus voluerit quotannis
dùToluturi,& amplius faccos falis ducetos. Salina: apud Ceruiam funt , & fal ibi opti- мяШ,яа>-
mumrepcritur,quodadRomádiola: vrbcsdelatum pIurimumMalateftisemolumé- Wj
tipraebuit,Venetiquoniam Ferrarienfibus vel inuitisfales praebent, veritine clam ьпиттИШ
hinc fubuenirctur illis,locum quocunqj tandem modo poíTent fiue iure íiue iniuria (**|«*.
ad Ce trahere ftatuerunt.feadum hoc erat EccIefixRomana: deficienteMalateftarum
viriliíbbolcadeamredituium;ncclicebat Malateftis inaliam familiam gentemve
quouis pacto transference Venetis, auteuiquam fas eratinuita Ecclefia Ceruiam
10 emere Sed quid mirum fi à non domino Ceruiam emerunt,qui paulo ameRauenna
Ecclefiaftici iuris occupauerant?Facii&Ceruiaadimperium ampliandum,cuius Ta
les Romandiolaí magno erant vfui: nunc ex Venetis q uçrendum fal,nifi Ióginq uu m
afferatunquod fine magno pretio fieri non poteft. Damnauitomnis Italia Veneto-
rum factum,qui Ceruiam Ecclefia: ciuitate ab eo emiflent , qui venderé non poíTet.
Pius cum accepiflet de Ceruia quod factú erat,acccrfitoVenetorum legato pccücta-
tus eft,quidea in re excuíationisafferret. Ule factum confeflus eft, vt quifeiret non
pofle defendirdixit tamen id vtilitatis caufa factum,quoniam falis vedigal,quod Ve
netis in agro Ferrarienfi vicinifijj locis maximum eft, Ceruienfibus falibus clam ad-
ucótis magnoperecomminueretur, noluifle id detrimenti rem publicam ferré, atqj
30 ita locum emifle,vndefraudibus occurripoflct.CuiPontifex: Senatu intercedente
Véneto pacemDominicopromifimuSjte vicefenatus concordia: mediatorem acce- '
piraus,inter concordia? leges illa precipua fuit,vt moriente fine virili fobole Domi-
л ico,c¡ uitatcs eius,quas ab Ecclefia recepiflet in feudum feu vicariatum, ad Ecclefia
rcuerterentur.Laudaftihanclegejlaudauerunt &¿ Dominici procurators , quam-
uis de modo contentio eflet.Interea Ceruiam ab eo qui venderé non poteft, fenatus
emit.obftat natura feudi, obftat confifeatio propter rcbellionem: obftat lis iam mo
ta: obíFant Apoftolica: litterçinueftitura:, quaromnem alienationem prohibent:
obftat ipfahoneftas.Agimus de Ceruia &aliis Malatefta: ciuitatibus, quomodoad
EccJefiam redeant illo vita functo,cum Venetis ifta tractamus, & dum fimul cogita
do mus,VenetisCeruiam emerefas non erat. Ccterumvos quantum lucrareturveftra
reípublca,&n5 quantú damni Romana: inferretisEcclefia: animo pëfitaftis. Roma
íacerdotahs facta eft,&maiorItaIia: pars beatoPetro alterna: vita:clauigero & fuccef-
íoribuseiibin patrimonium cefllt-Cuníti reges & Imperátores Romano Pontifici
tanquam lefu Chrifti Vicario caput inclinant, & pedes eius exofeulantur , fie & vos
Vcnetos iura,ipfiufq5 pofleflfones defenderé par erat.Ea cum audiflet legatus Vene-
cus cum nihil aliud haberet,quo fuxciuitatiscaufam meri poflet, refpondit fe quam-
primum fenatum de Pontificis animo eertiorem fadturum , & quicquid à patribus
accepifl*et,id totum ad Pontificem maximum primo quoq; tempore allaturum, afle-
rensíefperarefenatumfacileCeruia:emptionemirritamredditur'um,&inPontifi« ... . »
yo cisíententianvyemurum. tbtni&Pnf
Hune annum viri tres in Ecclefia prarcellentes infignem morietcs reddidere : pri-f*
mus fuit Ifidor9 cardinalis epifeopus Sabinefis, qui diu antea percuffus apoplcxia (vt 'ЩЦ^шГм
diximus)perdideratfcrmonis vfum:Ruthenishicpra:fuerat quondam pontifex Bo Thnitmi
realibus populisgrarcanicumritumferuantibus.Cum capta eft Conftantinopolis à ^tlímíjt
Turcis legatum illic agebat Apoftolica: fedis iampridem abEugento Pontífice maxi- pioittm, «#•
Зоо COMMENT. PII PA.PM It
rumq,v¡ti, mo cardinalatus dignitatcdonatus,in caede Chriftianorum,quae ingens ibi facia eft,
hj¡ífctffuo»t. iacenti cadaueri hominis,qui fibi fuiíTet fimilis veftimenta fubtraxir,ô<: cum fuis per-
<¡ut tuai» mutauiCjCuculIa & rubcnti pileo fupra mortuum dimiífis. Ipie canquam vnus de plc-
wmtColoni. ^е captus paruo precio redemptus eft; cadaueri fuper quo infigne cardinalatus reper-
mm,caputabfdffjmeft,&:hafta:furfîxurn cura pileo per vrbemcaftraq> Turcarum
per ignominiam contcrnptumqj ièdis Apoftolica: ve£tatum,clamitante praîconecf- .
feRuthenicardinalisverticem ripie vero paulo poft ad Nicolaum Pontificcm rediir,
v quem aliquot annis poftea defunfto Gregorio Pacriarcha Conftantinopolitano,
qui anno quo Mantuam itum eft,non fine fancbtatis opinione Roma; obiit,PiusP6-
tifex ad Patriare hatus culmen euexit,eiqj fatis functo Beflarionem cardinalemTu- 10
fculanum virum docbffimum fubftituit,nationc Graicum , genereTrapezuntinum.
Obiit&ProíperS.Gregoriiadvellusaureumdiaconuscardinalis Columneniis fa
milia: princeps Martini quondam quintinepos,miti vir ingenio lítterarum cultor,
&: quem nemo potuifletnonamare,nifi plus xquo Gebell marum partium ftudiofis
auilultanet.In monte qui Larianus dicitur,imminetque Velitris, & vniuerfie Cam
pania: dominarivideturarcem a:difîcare cœpit,neq; ceflauit (prohibente Pontifi-
ce)nouumopuserigi.Ceterum dumoperieíTetintentusacri correptus morbo non
folum ab ¿edificando defiriere, vet um &: car«im relinquere vitam coacTus eft. Luxcre
Romani cum fere omnes,& cardinales,& qui curiam fequuntur exterimecPius eius
mortem non acerbe tulit,memorantiqu£Ebcncuolcntiaî. Piushominemfemper di- *-o
leXit,atqjidcJrcofratrcseius&: nepotes, & vniuerfam Columnenfium gentem fin-
gularibus fauoribus profecutus eit.Theodericus quoq; hoc anno с vita decefíit,Co-
lonienfis Ecclefia: praîful cum annis fupra quinquaginta pontifîcatum adminiftraf-
fet.Tres ei fratres fuere,fcnior comitatum Moría: gubernauit, vnde illuftris familias
Morfenfis nomen,alter ecclefia: Monafterienfi prafuit epifeopus: tertius ad Traie-
ftenfem ecclefiam ele&us,nunquampofiêtäonemadipifcipotuit, quamuis per ar
ma tetaueritingredi; Cundiros ante fe fratres pra;miferar, cumdecefîitThcodcricus,
vir fui temporis omnium Germanorum facile princeps: fuit enim ftatura eminenti,
&: corpore pulchro atq; agili,adeo vt feptuagefimum agens annum nulloadiuuantc
cpnfcenderitequum,& arma non magis grauatequàmiuuenisgeftauerit. Induunt 30
loricas,& thoraccs,& galeas epifeopi Germania?,&: pro neceífitate ecclefiarum ali-
quando tanquam reges bella gerunt,intetfuntqueprçliis: an id deceat no aflerimus:
moribus multa tribuas neceueeft.qua:funtin vna prouincia fancla: leges, forpe in
altera damnantur.Thcodericus pro fuá ecclefia plurima bella geíllt clientelis & affi-
nitatibuspotens,alloquioblandus, auditufacilis, comitate &¿ liberalitate infignis,
circumfpeclus in rebus agendis,&folers;Iatinasl.ttcras domi didicit, vt Pontifiai
iuris notitiam adipifceretur,in Italiam venit;BoBonia:q5 do&ores canonum audi-
uit,atq$ ibi à Ioannc vigefimo tcrtioPontifîcc fummo,Colonienfi eeelefiç prçfcclus,
cuius pofleífionem priufquamaflcquipoflet, decics centena millia aun: n um m um
in bellisabfumpfit.nec minorem fummamaduerfusCliuenièm ducem bellum ge- 4*
rens(vt ante diximusjexponcre coaclus eft.qua: res & ipfum,& Ecclefiam ad egefta-
tem deduxere ; cum pacem aflecutus pranerita refarciret damna,rcbus humanis ex-
emptus eft-Canonicifucceflorem eielegeruntRobertum Baioariç ducem pederici
comitis Palatini Gtrmanum,fperanteseumefle, qui Colonienfi&Maguntinac ec-
clefiis pacem daret.Miififuntoratores ad Pium confirmfctionem petentes: Piores
fufpe&a vifa eft,cum propter fratrem Eeelefiç Romanç infenfum hoftem, tum pro
pter eleclionem,q ux parum fincera dicebatur. nec Federicus Imperator earn ele&i- -
onem laudabat eius viri,cuius frater hoftis eilet imperii: Acccdebant &PhilippiBur-
gundi preces nepotem fuum,archiepiicopum Lugdunenfem ad earn ecclefiam trâs-
ferripetent¡s,necdepoíTeflionedubitantis;Cuius amici,&:coniànguineiColonien- S о
fera diœcefimfuis principatibus vndiq; cingerent.quibus rebus faäum eft, vtproui-
fi o ta m infignisEcclefiar,aliquandiu dilatata fit.
Querùàntù Quarrus intereaiam curric annus belli, quod de Sicilia; regno gerebatur, & ver
conßiu *f* propeaderat,in quo expeditas vtrinq; copias prodirc oportebat; nec dubium quin
]fg!und, m multo melior eius eilet conditio partis,quçpriorcxercituminftruxiiret, atq; in ho-.
ftiurn
LIBER V N D E С I M V S. 301
ftium percurriflet agros. Multa Franci minabantur, auri montes Tuis militibns pro- rW > 6j*
mittentibus. AppropinquantCTere nulla apparebantfigna, qua: partibus Gallicis
ípcm certam prabcrent.Pertinax odium in Ferdinandum,&: confeientia criminis,& t0,tunitMe
vltionismetusfortem in aducrfísanimumfaciebat. expcriri omnia extrema animus тнш*'
erat,priufquam redirent ad eum,à quo per proditionem defecerant.Pius Pontifex &
Ferdinandus & Francifcus Sfortiaomnem in celeritafe apparendorum cxercituum
fpem victoriçcollocant.nec dubitantquin priores ad bellum prodeant.cuiusgeren-
di hoc confilium ineunt:In Calabros quoniam elîènt holies propemodum attriti,il-
ludduntaxatafferret metum quodamici Ferdinandi copiarumque duces potentia
1 0 & auctoritate pares alter alterius nollent imperium ferre ; Alfonfum efíe mittendum
regis primogenitum , cui nemo parère dedignaretur , quamuis annis minori.Princi-
pem Tarenti frequentibus legationibus verbifque blandiori bus in officio retinen-
dum. In Apulis eas cquitum turmas retinendas,qua: hoftilcs incurliones prohibere
poiTent : turn fegetes in agris inimicorum corrumpere , falce magis quàm enfe vten-
dum. In Terralaboris exercitum cogendum Ecclefiafticorum, rcgiorum Sfortiano-
rumque qui vt primum ematuruerint fruges,in agrum Theanenfem,SinueiTanumqj
prorumpensfpcmmeflisauferathofti, abftineatmunitas vrbesatque arces inuadc-
re,netempusincafl*umterat.frumenta corrumpar,pecufqueabigat:vbi cunda vafta-
ueric relicto SinueíTe duce, quem Roflaniprincipem vocant,dimiífiscopiis, qua: ad
ÄO tutandam regionem fufficiant,rex Alexander, Antonius , dueeique reliqui vnitis vi
ribus in Aprutium traiiciantjloannem Ahdegauenfcm , &Iacobum Picininum vbi-
cunque locorum fuerint oppugnaturi: impares illos tantis apparatibus haud aufuros
congrcdi.in fuga Грет pofituros. Quod vbi Aquilani ccterique Gallicarum partium
amici populi animaduerterint, non expectabunt infeila ad ie ligna conuerti : Ferdi-
nando prius fefe dabunt, quam requirantur:in reditu facile Sinuefla , Theanumque*
& alia: hoftiumciuitates fame laborantes capienturj ficfuturum vt arftate próxima
bello finis detur. Cum his mandatis Alexander Sfortia , Antonius Picolomineus , &
Ioannes Comes , qui ad Pontificem vencrant , remiffi funt .* ftatutum quoquc eft ne
interim Picininus in agrumRomanum excUrrefc poflet¿Neapoleonis copias augeri,
3 0 qu i ei eflet oppoiîtus. Auxit eius exercitum Pontifex ad turmas equitüm víq ue duo -
decim,& Roberto fratri eius ftipendia dedit , qui Matthxo Capuano iungeretur : al
teram Aprutii partem defendentiad Adriaticum mare verfam : duas quoque turmas
equitum ex Piceno accerííuit,qua; Roberti,Mattha:ique copiis iungerentur. Cardi-
nalis Theaneníis ad res Malateftarum mifíus pecunias attulir,vt coaílis quamprimu
copüs cum FedericoVrbinate,ceteriíque ducibus Ariminum pergeret obfidere.Hic
ordo rerum inftitutus portea mutatus eft, quemadmodum res cafufque tulit.Quis e-»
nim futura fatis pra:uidit ? Nulla mortalibus certitudo conííliis ineft.
Ad hoc vfque tempus non viderat Pius Oftia Ту berina, ñeque id mare , quod lit- pu *a oßu
tus Romanum abluit.Inuitatus à cardinali Rothomagçnfi,quiOftienfis eilet epifeo- ТУЬег™л *-
4° puSjfub monte Auentino nauem confeendit , & quatuor cardinalibus comitantibus f$t*fm,Ztq¡
amneíecundonauigationemgratiífimam peregit. Ripxfluminis virebanthincatqj tiM^*, &
indegramineicEto, floribufquc variis Maio menfe cuneta veftiente, nifi qua veteris euJdißmä'
ruinae manfere veftigia,qua: plerifque in locis tanquá parieres fluminis alueum coer- dtfir¡pt¡o,&
cent. CumvcntumeftadOftiamfeptem maximi piícesin littore iunt oblati , noftra r^nûum-
auas fturiones vocat, & in pretio habet, vêtus nomen non inuenimus, nifi lupos Ту- рфм.
berinoshosfuiíTevocatosquifpiamvolueritjducentarum &: quinquaginta librará
vnius pondus elfe dixere. Oftiam vrbem condidit Ancus ex prifeis Romanorum re-
. gibus tertius ; fuiiTe olim magnam ruina: probant , qua: multum agri occupant: mille
circit er paffibus à mari abfuit. Vifuntur diruta: porticus, & columna: iacentes , & fta-
50 tuarum fragmenta: extant &: veteris templi ârietes marmore fpoliati, qui nobile
quondam fuifle opus oftendunt.Cernitur & pars aquarductus , qui ex lpcis remotio-
ribus falubrem vrbi inuexit aquam. Vetuftiora vrbis mœnia,& ampliora iampridem
corruerunt , & in anguftiorem redacta formam , eeelefiam tantum cathedralem , &
paucas habitantium domos clauferunt : quorum pars in ipfis aquxductibus fundata
fuit. Ha:c quoque noftra aîtate Ladislaum Sicilia: regem deftruxifle ferunt. Aperti
Ce
,oi COMMENT. PII PAPjE II
funt magna ex parte muri , adem facram , quam non ignobilcm fuifie conftat, incef-
tum an vetuftas dificcerit,an violentiajpars ran turn fuperior cxtar , in qua eft ara ma
jor :fubea, Eugenio fedente,pleraquefan£torum oflarepcrtafunr:intei quadiua'
Monachç Aurelii Auguftini matriscorpusinuentum, Romam dclatum eft , &: apud 4
Auguftinenfes reconditum,cui Maffeus Vegius poeta tnarmoreumloccllum con-
didit,& verfibus adornauit. Domus reliqua: dirutç iacent : palatium epifcopale Lu-
douicus Eugenii camerariur te&ocooperuic, &aliquantifper inftaurrîir, nequea-
liud extat adificium, quod inhabitarc qucas, prêter meriroriam qândam tabcr-
nam,& turrim,quam Martinus quintus excelfam &rotundam adificauit ad loci cu-
ftodiam, ne ve&igalia fraudan pofient,& quafi fpcculam ne hoftis afcenderet im- i d
prouifus.Hanc ferunt (fi vera eft fama)multo fublimiorcm fuifle,quàm nunc eft; fub-
ièdifteagiratam terramotibus aiunt , & vltra quam hominis ftatura eft , intra vifccra
terrç delituifle. Huiufccmodi hodie Oftia eft.cuius magnum fa r apud antiqtios no-
men, Pifcatores pauci inhabitant è Dalmatia profe£h',& turn's cuftodes. Ager in quo
iacet triangularis eft,partem mare abftulit per duo milliapafluum,nec minorem par
tem с rcirt Туber: rebquam clauditftagnum in quo Tales fiunt. Aquaducbisolim
per medium ftagnum çdificatus,hodie pontis vfum prçbct , &: per ipfum ab Oftia re •
¿tumiterad Vrbempedibuspatet. Olores in ripa & hcrba paluftii она pomme, &:
pullosalunt, quorum greges viferc atque audire fuauc eft. Stagnum vix paflîbus
quinquaginuabeftà Tyberi,itavt facile fitexpeninfulaveraminfulam faceré: vbi io
latius ftagnum cernitur,ftadio patet,ncc altitudinc hominis profundius eft.- coangu-
ftatur cum mari appropinquat, &formam ranalis haber hincatque indearboribus
fêptum, in quis dulce modulantur aues: man haudquaquam coniunginir, nifitu-
mefcente pelago:tuncenim arena, qua? inter ftagnum &: marc Ii'tus cffîciî, vndis te-
gitur , & ftagnum inflatum cum mari idem efficit corpus. Tota pcniní'ula gram-nea
eft,&vrilispecori ,quamuisplerifqwc in locis, &prçfcrtim circa marc arenisabun-
dat. Oftium ipfum Tyberis mains triremes admittic,&nauesonerarias non admo-
dum magnas,verum cum periculo, quia non amplius tribus cubitis fuper arenam cf-
ferriaquamfcrunr,&arcnamipfam iapemutarc locum. Ob quam rem magiftroo-
puseft,quilod naturam nouerit,pedotam vocant,eumquemercedeconducunt. Si 5°
quisneglexerit auaritiá naufragio punit.HuicOftio obiecbmfirflê Carth aginé tra-
dunt, nec plurqua i quingentis millibus paftuum abfuifle , aduecbfque ficus recen
tes indeRomam,proptcr quas argumentum íibi Cato aíTumpíerit delenda eft'e vrbc,
quç hoftis populi Romani potent llîma tarn propinqua effet, Ioannescardinalis,&:
epifcopus Portueniis , vbi acccpit Pium Oftiam petiuiflê , adeum nauigans, rogauit
fuam quoqueeceleíiam viíitari-.non negauitPontifex Ingrediiiturcardinales,& Pa
pa nauigiuna vnum,& amneaduerfo trahuntur.Supra Oftiam milliai io fecundo Ty-
ber in duas partes icinditur. pars maior , & qua? multo fuperat alteram , ad finiftram
decurrit Oftiam verfus.pars minorad dexteram fleâitur,& in occidentem vergit, fi-
ue natura id iter inuenit , fiue humana vis eftodit : infulam hare duo Ту ben's brachia 4 Q
non paruam efficiunt pafcuofam, & bubalis apprimegratam. Ecclefia Portuenfis in
ea iacet deteóta; parietes tantú extant,& turris campanada fine campafru's n5 ignobi-
lis. In infula nullum eminet aliud ardificium ; verum vbicunque cfroderis,marmora
inuenias , & ftatuas , & columnas ingentis magnitudmis : marmora hucaduexifle è
Ligufticis montibus , aliifque regiombus mercatores ferunt , atque hie Romanisex-
pofuifle venalia , quorum frufta nîulta iacent fcabra&impolita , vniuerià fere fu-
percrefcente terra obruta iacent. Infula plana cft& herbofa ambitus decern mil-
lium circiter pafluum .- tempore pacis armentis plena. In parte Tuicia : qua minor
Tyberis parsThirenum influir pelagus, Claudius Imperator portum extruxit, cir-
cundatodextcrafiniftraque brachio,&adintroitumprofundoiam falomoleobie- со
6ta,qua'n quo raclius fundaret nanem ante dcmerfit.qua magnus obelifcus cxMgy ■
pto fuerat adueclrus cogeftifq; pilis fuperpofuit alcifliniá turnm , in exemplii Alexan
drini fari,vt ad nodturnosignes nauigiacurfum dirigèrent. Turris adhuc extant ve-
ftigia, qua procul in mari cernunrur, reliqua funditus periere : huicpropinqua vrbs
Portuenfisaportunomc'fortita,(jucClaudiifuerit opus, fiue Traiani,ru!netantú vi-
funtujr:
LIBER* У N D E С I M Y £ . 303
funtur: Extat porta vrbis nudata marmoribus, & pars murorum corrupta, cernuntur
& Gentilium temploru veftigia,& Chriitianarûeccleiîarum cadauera: in medio na-
uale fuit,quod Traiani opus dicunt , & vulgo pro Traiano Troianu m vocant multa-
rum triremiu capax , nunc ílagni forma habet oppletum cœno : olim canale per duo.
millia paiTuum à mari portuque ñaues eduxit , &: falíam dulci mifcuit aquam. Circa
ftagnum columnarum ordines nondum omnes cecidere, quibus alligari n aues con-,
íueuerunt prope adfunt fornices ad feruandas merces apti , & ampliora oíficinarum
loca ad ftruendas reparandafq; ñaues idónea. PamachiusPatricius Romanus hoc in
loco Xenodochiua;dificauit,quem diuus Hieronymus commendar, cuius rei null*
i о vifuntur reliquiae. Vrbs olim deftru&a fuit, poftea in formam caftelli redacta , &c ici
quoq; inhabitatumcetnitUr. Cardinalis Portuenfis fuper ruinis dirutç vrbis tentoria
fixit¿& tabernaculaexramaIibuserexit;atq;inhisPiumPontifîcéexcepithilarivul«
tu & alloquio blando , multa de Traiano Iocutus , cui fuccefliiTet Hi fpanus Hifpano.
Reuerfus Oftiam Pius reperit pifearores delphiü quendam permagnum cepifle, que
quidam multis modis co&nm auide comederünt.ceteri autc ad crapulam vfqs turio^
nibusfaturatifuerunt. Delphini captura fignum futura: tcmpeftatishabitum:no£té
quç fecuta eíl,decimo oebuo calendas Iunü hora circirer tertia, mare quod fuperio-
ribus diebus femper inquietum, atqiintra&abile fuerat, longe plus folito conturban
cœpit,tem pellas exoritur valida > aufter ab imis fedibus pelagi aquas euoluit , flu&us
*° immenfi euerberânt littor.i,audiiies quafi gemens &c vlulans mare. Vis tanta ventorü
fuit, yt nihil ei reíiíicre poíTe videretur ; facuire inter fe ipfos & alter alterum nunc fu*
gare,nunc fugere:filuàs Sc obftantia queque fubuerterejcoruicare crebris ignibus
ter:intonareceJum,&fulguraènubibiisterriftcaruere:exquis vnum turrim pereuft
ik,& propugnjculum quoddam,íimulqj campana deiec/t in terram, parumqj abfuit
quin monaçhum quendam opprimeret fomno fepultu. In proximo armenta boum
ftabulabatur,&: vacca;fœta;pro vitulis anxijehonibilem mugitum emittere.iîueto-
nitrua vererentur, fiuelupos in tenebns formidarent. Nox obfcurifTima, quamuis
crebri micarent ignes,terrorem ingeminauit,& tanta vis aqüarum è cíelo cecidit , vt -
iam non pluuias, fed diluuium diceres, tanquam ftatuiflet or bis conditor hu mahum
3 0 genus iterum aquis inuoluere. Cum Поп eífertt in epifcopali palatio , neq; in turri di-
uerforia,qux omnem Pontificis^cardinaliumque familiam capere poiTent,multi fub
centoriis iacuere,& pars in nauibus quietem quarfiuit : inter quos eines Romani fue-
runt,&nonnulli exfamilia PontificiSj&difpenfatordomusRothomagenfis: Ii tem»
peftate obortacum ventus nauim agitaret,&pluuia carinam impleret,metü attoniti*
quid agerent nefeiebant. Sc diípeníator quidem aqua fugiens , in aqua fe proiecit pa-
rumque à fummeriïone abfuit : forte fortuna proximus ripa; funem apprehendit , &
auxilium imploransrtandem adiutus , flumen madidus ac femimortuus exiuit. Vnus
ex familia Рараг apprehenio lumine, quod vnicum erat in naui , proiiluit in terram:
Tum Romani in tenebris reli&i , alter amplexari alterum, rogare ne relinqucrentim
4° miferos fe dicere, quibus fine lumine pereundum eífet , fuam fortunam lugere ama-
riffime,diem vltimumaduenifleno dubitare; atq; itacompleximadidiq; rei exitum
expeitare. Tentoria ventus cunda deiecerat:duo erant tentoria extra muros, in qui
bus familia Vicecancellarii decubuerat:harc violentus turbo ей arripuiiîet, obtrúca-
tis funibus,perfraciifq; malis prorfus dilacerauit,& malorum alter propc iacentis viri
tibia cafu percuffit,ac pene difrupit,fugere omnes tentoriis difieâis,nec per renebras
licebat iter cerneré. Vis nimbi inter carduos,quimulti locum obfederant,nudos im-
pulit3&fpinisvulnerauitafperior¡bus:miíerabilevifu,cruenti randem,&gelu rigen
tes , ac propemodum írupidi ad vicecancellarium peruenere in palatio iacentem , Se
hórrida; tempeftatis impetum formidantem,qui v bi fuos vidit reliótis tentoriis adue*
J° niflenudos,nufaluineomneseírent,&vbipofuiíTentargentúinterrogauit, necvn-
quam confolatus eft,niíi poftquam omnes faluos eile cum argento didicit. Tremeré
in palatio cundi, nemo fuá; vita; non timere , praeter eos qui in cœna plus íolito adbi-
biffent, &in cubiculis humilioribus collocati fuiíTent , altiífimo fepulti fomno nihil
audiuercPius in cubículo fuo pro confuetudine diebre aliquid cajperat , Auguílino
Patritio feribente , Se iam quad horam nihil motus tempeftatem paruifaciebat: at cu
Ce г
3í»4 COMMENT. PII VAVM It - .у
increbuiftet nimborum vioIentia,& vcnti muros quaterent, nutarentq; parieres; to-
taque dothus tremcrer,& in tefto verfç tegulaehuc arque illuc raperentur.rimere pe-
riculum ccepir,& afpiciens parietes,ac laquearía, cu m vetufta omnia cerncrer , vere-
returque ne putrefacta corruerent , iuífit Auguftinurri furgere , arque accerfire eubi-
cularios,quibus aduenienribus:afFerte,inquir, veftimenta, vtdomum exeam : nega-
banr ill i vtile confilium efle,quia nec foris rura manfio eiTet in pluuia vehement',nec
in palario locus rutior cubículo fuo: At Pontifex minime, (inquit ) fapitis, ferenda eft
magis pluuia,quàm ruina domus:veftíte me cito fub diuo regar melius: muri fatifeúr,
& in cubiculo conrîdiris ? Obcdiunr cubicularii : cum iemiueftitus elTet Pius tempe-
ûas illico fedara eft , &: omnes vend quieuerunt tanquam Pontifîci veriti fuiflent in- 1 a
commodumafferre¿nec aliud auditum eft quam pluuia : & Pius mutato propofiro in
lectulofuoquieuit. Paremtempeftatempcrpeflusefteadcm noire cardinalis. Por-
tuenlls in vrbe fua commoratus,qui rúente rentorio , atque difietlo fub diuoTelíítus
veftimentis fefe operuir , atque ita pluuiam & noórem euafit periculofam : fuerunt &
Roma; tonitrua non minora quam Oftia:; Poncifex fequenti die domum rediir , non
finelxtitiaexpccbntispopuli. -• ■ г
отит A. Aquilanipcrhoc tempusgrcges ouium , qua: in Ecclcfie paicuis maritimifqueîo-
quiUnorum c¡shiemauerant, admontana reducere faragebanr: Pontifex violiuTe Aquilanosin-
muitimda duciarum fcedera refpondebar, qui Picinino Sulmonam obfidenti commearus pra>
¿pofleltu buillent, atque hoftis copias in fuismunicipiisadnufiftent,pra:dalquecoemin,ent ie
ш ag"s Ecclefiç facbs, ôc alia quamplurimaaducrfusinduciarumfoimulamdaram-
ru ubtreU. quefîdem patrauiiTent : propter quçpccnamaureorumquinquaginramilbumfa'pe
incurriifent , oues pro poena retinencias fore. Aquilani contras liberas oucs dicere,
TiÂditwr. ñeque retinen ро!ГеоЬ inducías violaras, aliudve delictum, etiamillarfçmaiefla-
tis crimen intercideritJtacum publicanis Ecdefia: fuifle conuenrum, cum mifla:
funtoues:Procuratorfiíci publicanorumeam poteftatemefle negare.Rebusincon-
tentionem deducéis , Pomifex auditores facri palatii ad fe quafi ob aliam caufom vo-r
catosiuramentoadigit,vttaciti veritateminqmrantjfibiquefuumiudiciumafteranr,
liceatne ftante publicanorum conuentione , ob violât um feedus Aquilanorum grè
ges retiñere, lili rempus deliberations expofcunt, atque oftodiebus inter fe dubio 30*
difcuíTo, Pontifîci nuntiant in quarftione propofita quid fit iuris compertum habere.
Pius accerfitis cardinalibus publicum confiftorium edicit , & Aquilanorum legaros
adeíTe iubet,atque in hunc modum afFatur. Quamuis duobus de regno Sicilia: con-
tendentibus,eum Aquilani comple&i regem , venerarique debeant, cui fancla ièdes
Apoftolica regnum dccernit,immemor tarnen honefti,iufbq; с iuiras Aquilana.tan-
• quam n: Ы1 in fe iuris habeat Romana Ecclefia,FerdinSdo à nobis rege declárato fefe
oppofuit, Rhenaro ciufque filio paruit: duces noftros Ferdirando militantes armis
aggrefla eft:Picinino agrum Ecclefiç vaftanti peditatum adiecit,nec verita eft modis
omnibus aduerfus dominum fuumRomanum Pra:fuléhoftiIem ferre animum. Cu
noftri fuperiores in bello éffenr, diripereturque rebellium Aquilanorum ager, rogati 4*>
fumus bellum remittere atque inducías amplccfi : Miferti filiorum , ceffare ab armis
placuit,temporaneamquepaccm Aquilanis clargiri.-his adiedtis legibus, ne hofti co-
meatus mimftrarent : ne Picinini exercitum intra fuós fines reeiperent; neve predas
emerent ex noftris agris ereptas , ficontrafaecrent , aureis quinquaginta millibus to-
tiens mul£tarentur,quoticns delinquerent.His communi confenfu conftitutis , gre-
ges fuos quoniá alibi per hiemem ieiuari non poteranr , ad loca noftra maritima mi-
fcrunt,fide publicanorum accepta.quödnullam obcaufamretineripoflent.Pofthçc
bis terque violata funt ab Aquilanis induciarum fcedera: propter hoc diximus perdi-
difle Aquilanos oues. Vos oratores corö,quamuis delictum fateremini , violaracjj pa-
¿lamegatis tame retentioni ouium eife locum , publicanorum obftante cöuentione: Í *
Nos rem omnem ad auditores palatii noftri retulimus,qui roram faciunt, orbemque
iudicant , ab bis audictis perdita ne fint anim alia veftra : Dicite auditores quid randé
inhoc dubio ius decernat. Tum decanus rota: vir granda:uus natione Hilpanus, qui
mukös annos reddendo iuri in Apoftolico palatio dedifler operam.- Adfumus, inquit,
Beadflime Pater, capcllani tui auditores rotç:fccimus quod madafti, examinauimus
- ; -■■ diligen-
LIBER TNBECIMVS. $o5
diligenrer propofitam qua;ftione, facFum quomodo fe haberet diJigenter cognoui-
musî vidimus cöftitutioncs Apoftolicç camera?; vidimus conuenciones Aquilanorii
Sc Publication}, quç fuper mitten dis ouibus interuenere:vidimus inducianl fccdera:
Aquilanorum notoria rebellioné,&in te comiflum larfç maieftatis crimë,&inducias
manifefte violatas confiderauimus : inuenimufq5 publícanos tuos non potuiíTe pro-
mittere quç promiferunr,neq; te illorum pacFis aftringi, quç decreta Camera; prohi
bent. Quibus excaufis manifcíh iuris cíFe didicimus Aquilanorii oues abfq5 vlla rc-
prehenfione per te роЯ'е retineri.Exin Pondfcx:Omniú veftrum hxc, inquit,fentcn-
tia eft.an aliqui contradixere? Aderat San&ius vnus audi'torú,&:ipfe ité Hifpanus atq;
10 penultimus in collegio:is afiurges , dcinde genua fle&ens.Omnes inquit(vt ait dcca- ,
nus nofter)eius fentendç funt,q uae dicFa eft: ego íoJus diflendo , & cur diflentiá inter
coIJcgas dixi:Tum alii diflenfifle quide SancFium à fe dixerút , verü diflenfionis cau-
íam,qua: pondus haberet nullä adduxifle.Poft liare Pontifex: Audiuiftis,inquit , ora-
tores Aquilanorumquç fit auditorú facri palatii fententia.Oues veftrç perdita: vobis
fum,& facía: noftraenure poílumus illas retinere:quod fi fecerimus.minor erit poena
veítra,quam dclicFum;nec quifquaqui fapiat dixerit non iure fad um,quod primií in
orbe tribunal iuftum céfuerit;poílümus ab ingratis , & rebellibüs filiis pccná exigere:
non faiemusjmaior erit noftraclemctia,quàmveftra perfidia:Ite&animaliaveftra,
qiKX iure perdideratisdomumreducite; dono eadamusreipubhcç veftra.*,quamuis
2.0 malemerenti.Difcite inter Eccleílafticum & fieculare imperium quantú inr erfit.Ne-
mo qui regem quempiam ofFenderit.quernadmodú vos Eccleííam ofFendiftis , abil-
lo cam gratiam reportaíFet.quam vos hodie refertis à nobis: vos deinceps nifi prorfus
fucritis ingrati, Romanam Eccleííam abftinebitis lçdere.Refumpferc ípiritum Aqui
lanorum legati his auditiSjqui prius quaíí attoniti quo tenderent verba Pontificis ex-
peeFabant anxii,melioremqj longe fortiti finem,quàm fperauerant: confeflí errorem
ciuitadsfua:, Pon ti fici granas egerunt. Admirad funtomncslibcralitatemPraríulis:
nam fupra centü millia ouium ea die donauit Aquilariis. Miíerat & ante aliquot dies
Príeful ad Aquilanos protonotarium Bononienfem cum decreto Rota; , vt in íenatu
ciuium perditas oues oftendcret , ac benignitate Prarfulis prioribus dominis recupe-
3 0 ratas,quod ideo factum eft,ne legati Aquilanorum fuá; diligentia; adfcriberenr quod
benignitate Pontificis erat factum: fed nihil ea res Aquilanorum perfidia; detraxit;
acceperuntoues,nihil efFeclí meliores.
Euerfus Anguillaria; comes dum taliafiunt,nulIo vnquá tempore perfidiç fuá; ob- Ener/шлп.
litus, multa in Pontificcm machinatus eft, fi quo pació perderé eum poflet vel ferro ^f]£¡^«"
vcl veneno: Broccardum ad earn rem praîcipuumPicininicancellanumconfulto- cuviumfi.
remhabuit. Inucnta;funtepiftola:alterius adalterum minar, in quisplures modos d¡a>p^rat'
rentatos fui/Fe conftabat exdnguendi Prefulem:n5nullos adhuc tentando*. Reperta jam ¿ ß£
eft &Petri Рагй Florentini epiftola ad Euerfum,qui de nece Pontificis ab eo requifi-
tus,reípondit fe Gallis amicum eíTe,eorum caufa пес fortunis fuis пес corpori hacle- ^"ß'Jif^'
40 nus pepercifle:idem facFurum deinceps; verum animam Deo feruare velle; Pontifi- fuppUmaf.
cis maximi infidiari vitae nulli fas efle,neque fine anima; detrimento fieri poíFe : De-
fincret pofthac fimilia ex fe quçrere. Venenum fe Broccardus inueniiFe aiebat,cuius
fi vel módica portio.fellam tinxifiet Pontificis, moxilh in eafedenti vitameriperet:
corrumpendum eile aliquem ex Pazaliç iâtellitibus.quibus geftare Ponti ficis ièllam
mos erat: cxdncFo Pontífice Ferdinandum prorfus periturum : Apud Andcgauenfes
manfurum regnum,ex quis Picininus,Euerfufque cunda qua; velinr, obtenturi fine.
Cauit fibi Pontifex inuends his litteris quanto amplius potuit , quamuis diùina; ma •
gis cuftodia;,quàm humana; fe credidir. Euerfus intereaex domefticis fuis quofdam
apprehendit, tanquam cum Gregorio Lollio de nece fua tracFaifent , & apud Vecral-
5° lern patrem cum duobus filiis in puteo árido claufifle, ibi fame perituros traditus eft,
oreita obftrudFo vt audiri nullatenus poiFent,alios aliis fuppliciis peremiiFc. Quibuf-
dam proditionem confeiïîs, quafi clemens peperciiTe, litteris per Italiam miflïs , qui-
bus Pontificem fua; vita; infidiari diceret;ignarusfuos mores omnibus eiFe notos,qui
tumfe proditumdicit,cum prodere alios fruftra tentauit.
Piusintereacelebratoinaede fancli Petri Dominica; Afcenfionis fefto, inuitatus p»
Ce 3
3об COMMENT. PII VkVJE П.
npniAlbü- à cardinali Aquileieníl carnerario fuo,monafterium faacti Pauli, quod eft in Alba-
no vifere, vteavetuftatis loca cognofccret, non inuitus annuit. Profc&us go tris
muitemm cardinales & domefticam familiam iecum aiTumpfir. EgreflTus Appia porta per
mmmluM v'am » 4iix àûât Neapolim , multas inter cundum ruinas contemphuus eft, quaruru
dtferiftit. precipua fuit Hippodromi apud fan&um Sebaftianum, &: magni confracli obelifci,
ad quem dirigere bigarumquadrigarumque curfus confueucre, &Carcilia: Metel-
Ix fepulchri nobilis.-Bouifcaput nunc vocitant: Villas deindeplurimas dirutas ofTen-
dit , & aqua-ducUis altiflimis fufpenfos fornicibus fçpc interruptus , prope Albanum
inter nemo ra Appia via repertacftatro ac duriífírnoííliceftrara,&: hinc atqucin-
de fréquentes fepulchrorum moles inftar turriumfpoliataemarmoribus. Ludoui- I •
eus camerarius in Albano monafterium aiTecutus fancli Pauli , quod olim Honorius
tertius Pontifex maximus gentis Sabellae fundauit , iam dirutum inftaurauit , Ecclc-
iîam qua: fine teclo fuit , reparauit , «edes egregias azdificauit : &: v bi quondam lupos,
vulpefquc cepit , hortos plantauit , & amœniflîmum locum reddidit; ibi fons peren-
nis eft,&: nihilominus addita: eifterna: funt,ex quis aqua: meliores haurirentur. Aer
hicnoninfaluber,quamuismarinisexpofitus ventis locus, qui ex Africa perflant.
HicanimaliaLudouicusnutriuitdiuerfi generis, inter qua: pailones aluit, & galli
nas Indicas , & capras ex Syria veclas , quarum aures longiíTuna: fuerant , & late hinc
atque inde pendentes , & vtrafque tegentes genas. Reformata eft íüb Ludonico fa
ciès loci , & monafterium reparatum ; difpar circa ecelefiam fuam cardinalis Fuxen-
fis cura. Albam oJim paruam fuifle vrbem crediderim , in qua regnauit Afcanius JE-
neíefilius, & qua: de Scrofa albos enixa fuillos cognomen accepit; fextodecimoab
vrbemilliariediftans. Illamdeleuit Tullus Hoftilius traduûoRomam populo, 8c
in monte Ca:lio collocato; inftauratam dcinde,&in ampliftimam formam ardificata
fuiiTe conftat , ficut ruina: muroru m veteres oftendunt , qua: non minus fpatii ambi-
unt,quàm Bononia:mcenia: àlabro enim Albani heus vfquead caftellum, quod
nunc Albanum vocant,protendebatur : nec minor erat amplitudo. Extant veftigia
priuatorum & publicorum ardificiorum ex quadrato lapide rara: magnitudinis. Cer-
nitur adhuc theatrum , cuius pars media monti cohaerens in ipfo montis incifa lapide
vemftafedilia retinet,formamque feruat integram , quamuis obiîtam rubis : alteram J о
partem ex coció látete addiderunt fornicibus, qui adhuc extant innixam complu-
ribus: aquarum conferuatoria plurima &ingentiainfunt. BaptiftaFlorentinusex
Albertorum familia vir doctus &antiquitatum folertiflimus indagator fupra triginta
inueniri tradidit , qua: inter veprcs rubofque latitant ; Pius quatuor infpexit ingentis
amplitudinis nondum collapfa. Henricus tertius Teutónica: gentis Imperator ma-
iorem Albam fubuertic vltimus. Super minis caftellum a:difîcauerunt Sabelli parui
ambitus, quod noftra anate patriarcha Alexandrinus deftruxir,cum Ecclefiç Ro
mana: eilet infenfum.-id nunc reparatur,& iam defendí poteft. In со palarium Aíca-
nii adhuc maneredicunt : faifa res eft : therma: fuerunt lmperatorum opus magnum
ас fublïme: altiiîïmi fornices extant, vnde calefacTç defluxerunt aquç veftigia often- 4*>
tantes: Amplitudo thermarum eafuit,quç nunc Albani eft, cuius muri ab ipfisrui-
nisroburaeeipiunt. Cernituradeam partem,qua: refpicit Aritiam quadrata moles
exteriorifpoliatamuro, с cuius fummitate quinqué aflurgunt pyramides forma ro
tunda fublirnes,quarum tres fectis lapidibus,quibus veftita: fuerunr,nudata* cernun-
tunduç adhuc fuum retinent ornamentum, quamuis inimica rerum vetuftas nönul-
los lapides ita commouerit,vt ruinam minentur, & in plcr¡fque locis infenfara muris
inferuerit capriricum. Hunc vulgo tumulum elle aiunt Curiatiorum , qui pro libér
tate certantes cum Romanis Horatiis trigemini pugnauerunt, atque in pugna ceci-
derunr : aiuntque duas pyramides additas propter duos Horados , qui ílmul corrue-
runt .- Quod nob snon fítverifimile: trigemini enim inter Romam& Albam pu- ye
gnantcs cecidcrc, vno feruato , qui patria: vicloriam peperit: vbi res gefta eft illic tí
tulos erexifle maiotes crediderim & vbi funt inuenta cadauera, aut certe non procul
inde túmulos excitatos , Albam ex vrbe petenti tres moles oftenduntur vetuftate
corroía: , quas cenfent Curiatiis fuiíTedicatas.in agro enim Albano iacenr. Retro Al
bam quapcríht feptentrio lacus Albanusin valle profunda latitat, quem hodieCa-
ftclli
\
LIBER V N D E С I M V S. 307
ftelli appellant à CaftelloGandulfiSabinorum,quod illifupereminet,olim à patri-
archa deftrucKi, nunc inftaurari cœprum. Pius eo fe côtulit,iî quid ineflet vetuftatis
inrpectums.MiracftciuslacusamœnitaSjVndiquerupibuscingituralcioribus, qua-
rum qua: minor eft Romam verfus ftadii defeenfum habet: alix multo altiores iunr,
&inacceifibiles.-filua: omnia tegunt , in quis multa eft ilex omni tempore virens:
forma lacusquafi oui , paulo longior quàmlatior: ambitus quinqué millibus paf-
fuum panditunapriflímus naumachia: locus, quam ípc&are infíniti populi queant :
aqua; perfpicuae,& pifees alunt optimos,precipuc vero anguillas eximia: magnitudi-
nis.Profunditaremlacus quidam immcnfurabilem dicunt,cun£timaximamferunr.
?° Traditú eft bello Veieti vat5Hetrufcumdixifle,fiemitteretur aqua ex Albano lacu
futurum vtRomaniVeiis potirétur.Fadrum eftemiflorium maximi operis ; &mons
ipíeAIbanus haud minus duo milliapaíluumpcrforatus, ex qua re ingés vtilitase-
merfltmola: conftrucbe fu nt,quç perpetuo agitantur, anguillarum inuenta captura,
agri fitientes humefa¿b',lacus ne crefeeret cohibitus. Aquam indeegredientemBló-
dus hanc efle ait,qua: ad fanótam Anaftaíiam tertio ab vrbe milliario decurrir,acpa*
ludecfficit,quam
л, vocant ad aquas
i faluias.Pius vtrinq;
X locum■ ■»
fpeftauir,
, ф Sc quaegre-
dituraqualacusdedu&um foramen, & qua ingreditur,vtrumquedignumadmi
ratione.Vidit&fpeluncaminfaxodefoflammuris vetuftioribus amplificatam, té-
pli faciem praeíeferentem,& loca in quis idola fuifle apparet : antrum dixeris, quod
*° ab occidentali parte adiacens lacui Dríades habitauerint. Media funt inter lacum
& antrum prata fatis ampla,flue nundmarum locus, fíue iàcrificii fuir aut ípcctaculi,
nihil ei ad voluptatê defuit.Hinc PontifexAlbam redu't,& iêquenti die ad viiendum
lacum Nemorenfem cuius ingentes acceperat laudes fefe contulit Appiaviapro-
fe£tus,qu.e adhuc ftrata cernitur , formofior in plerifque locis , quàm Romanorum
florente imperio fuerit nucis auellana: frondentibus, atque admodum men le Maio
virentibuscircumfupraqu'etecb.Icer natura gratiffimum praebuitquamuis arte fu-
perior. Antiquar ruina: ad finiftram in monte manfere, fub quo reliquia: veterum
cernuntura?dificiorum,quasBouillas dicunt, & locum efle tradunt, vbiClodium
occident Milo. Aqua: ibi recentes fcaturiunt,& agri funt vberes: à dextris mille
30 circirer paífibusftagnum cernitur,cui Aricinolacui nomen impofucre. Aicendi-
turdcindemonSjinquoCynthianu caftellum ièdet Columnenfis familia: à Cyn
thia d'¿tum,quam&Dianamgentilitasappellauit, fub eo Nemorcnfislacus iacet,
quem & Diana: fpeculum prifei vocauere latini:neque ab rejfpeculi enim orbiculati
formamgerit; & aqua in modum vitri perlucida intuentisrcdditimagines,vallem
profundam occupât, in quam defeenfus praceps haud minus quàm duo ftadiacon-
tinetàfummo vfqj adimum nemorofus: Ambitus duo millia pafluum, aut paulo
am plius'compleóhtur.Circa lacum vndiqj via eft,quam poflîs deambulare,& plani-
ties non a:qualis,vbi minor eft decern paflîbus coarebtur; vbimaior in ducentos
aut eo plures extenditur:deinde rupes incipiunt,& arduus in montes afcéfus.Omnis
40 planities & omnis rupes vfq; ad fupercilium montis arboribus fruâiferis tegitur :
partem caftanea: tegunt pulcherrimcvirentes;partem maiores nuces in ordinë po-
firae:auellana: partem. Adfunt & mali diueriî generis altiores,& fub his humiles mef-
pili afliirgút,&pirorú plantç,&qua: cotonea fcrunr,&qua: pruna; fub his vmbrç fua-
ues,&inacceflafoli virentia prata, nullis impedita fentibus. Cumfcrax eft annus
hinc poma in vrbem, qua: plcbi fufficiant arFeruntur. Nihil per zftum his vmbris
dele&abilius inuenias, aptiflima poetis deambulatoria , nufquam excitabitur va-
tis ingenium,quod hic torpuerit:mufarum domicilia dixeris , nympharumq; tecb :
&,fi q nid ineft verum fabulis,Diana: latibula.Sub caftello quod Nemus vocitant, Sc
eregioneCynthiani,in altero labro lacwsfedet, gélida: Sc admodum perípicua: e-
yo rumpit aqua: fons,& in lacum decurrit adeo largusSc exuberans,vt piftrinorum mo
la": quamplures fuo cafu rotet.Caruit & hic lacus exitu: Romani emifíbrium perfof-
fomótemagnolabore&longoitinereperfeceruntjvndeaqua in lacum Aricinum
decurrit tanta: magnitudinis, quantam amplexari vina: hominis queant. Quídam
hinc fontem habere Numicum amnem exiftimant,in quo Troianus difparuerit JE-
neasjquod minime verüputamus.prius.n. Numicus ^neamabforpfit, quàm lacus
Ce 4
?c8 COMMENT. PII PAP1 IL
emiiToriumfaûumfueritrpotuit tarnen hçc aqua in Numicum poftea decurrcre,
cuius adhuc ftagna cernuntur mari proximanon procul ab Ardea. IuliusCx-
fariuxta lacum ad occidentalem partem villamatdificauit , necrefpondentemex-
peebtioni iufllt dettrui : ruinç adhuc extant: delitias hic Romanorum fuiífe pre
cipuas multa indicant,maxime vero nauis , qua; noftra artate reperta eft infundo
fummerla lacus vlnisfereiub aqua duodecim.Profper cardinalis Columna accer-
fitis exGenuanautis,quibusfubaqua degere non fuit difficile , extraherenauem
aggreflus partem perfracbm eduxit , quçformam & compaginemindicauit.cor-
pus ex ligno lárice compaebim , tris digitos craijïtudinis habuit, pars exterior bi-
tumineoblinitafuit: tum fericeus pannusfiue crocei , liuerubri coloris adie&us, ю
hunc piumbi lamina: operuerunt , clauis ameis , quorum capita deaurata cflent
ita cohazrentibus affixas , vt nulla poflet aqua fubingredi : pars interior ne poflet i-
gnefuccendi poft bitumen , incruftationem habuit ex mixtura ferri &: argüía?,
qualem noftra ingenia non intelligunt,&ea tanta: fpiiïïtudinisfuit,quantç &: ma
teria interiusclaufa,itavt perípicuum eilet ab ignetutum nauigium: &: carina qui-
dem corpusque nauis in fua digeftum membra ita compactum apparuit, cuius
longitudo haud minor viginti eubitis fuit, latitudo qua: longiiudini conueniret.
Supra nauim a:dificatam fuiflc domum exiftimant, qualem vidimus in PadoBor-
fii Ferrarienfisraut in Mintió Ludouici Mantuani : &: qualibus in Rhcno ptineipes
electores vtuntur : Qui nantes ad ima lacus defeenderunt, aiunt in fundo nauis *Q
arcamferreamfeu cupreamfevidifle, quatuor annuliscolligatam&hydriamfiíti-
lem , cuius coopertorium a:ris dcaurad fucrit. Hoc opus Tibcrii Cçfaris arbi*
trantur , eo quód m lacu ftftulas plúmbeas quamplures inuencrint, in quisicri-
ptum eilet litteris maiuiculis Tiberius Caefar. Pius Pontifex trabes ex ipfa na-
uicreptasinlittoreviditlignilaricis , quod abiegno confimile eft. His non fine
voluptateperfpccb's Cynthianumafcendit, neque intraUitcaftcllum,fubipfispor-
tis iter habuit. Plcbsobuiameffufa benedi&ionemcbtinuit, quam optauit: Vi-
diiTesgrandxuosiênespra:lçtitialacrymantes,qui fcicipfos amplexantes.aiébant:
&quis putafletnosantequammoreremur his in locis Romanum Pontifîcem ipe-
cbturos ? Deus hac gratia nos donauit. Cum rediret Appiavia Pontifex inue- 3 9
nit diligentia Romanorum locum , qui fuerat afcenfu difficilis factum facilem,
hinc prxcifo monee, inde muro ex quadratis ampliifimifque lapidibus ereûo,
qui viam retineret. Hic, homo lapides erFodiebat, viamque deftruebat ex ingen-
tibus faxis parua frufta conficiens,quibus apud Cynthianum domum extruerct;
hune Pontifex acriterincrepauit, mandauitqjprincipi Columnenfi Cynthiani do-
minore deinceps viam publicam tangi fineret, quae ad Pontificis curam pertineret.
Reuerfus Alba portera die ad nemora inferiora dcícenditfpcclatu digna fub caftel-
lo,quodSabellum vocat:vnde Sabellç familie nomen inditö. Hic Iuturna: lacum in-
uiflt,in quo Turniforor audita illius morte fefeprxcipitaflctraditur, & buiusftagni,
ijue lacum eñe velis, nullus apparet exitus, profunditas parua eft, & ambitus paruus; 49
piíces tarnen alit non paucos. Pofthaec rogauit Pontifîcem Adoardus Mariia: dux
familia? Columneniîs, Arcem quam Papar vocirant,vt accederé dignaretur,&: fi pla-
ceret loci amcenitas,ibi çftatem ageret:annuit PiusPontifex mortuo cardinaliColu-
mna,vt intelligercnt omnes nihil minus Columneniè genus Pontifici carum eiTe.In
itinere monafteriíí fanebe Mariç Palatioli cognominatû inuifit ibiq; Miflarum fole -
mnibus interfuit.Ecclefia eft vetufti open's non magna vno contenta fornice , cuius
veftibulü marmoreis nitet columnis: infuntmonachorùhabitacula,&ofnciiaç op
portune, quâuis parumnitidç, & vetuftate corrupta:. Imminet locus Albanolacui.
Saxum excifum eft ad tantum fpatium,quätum monafterio neceíTe fuit&horto.Spe-
luncçquoq;furFoiïçfunt:aquarum vis magna his fcaturiir,& fontes perlucidi viua-
ria implent pifcium.Delcclabilc eft fub çftu frígidas Sc bullientes aquas cernere,quç
perfiftulasemifla:fublimefaliunt,& ad omnia monachorum opera prafto adiunt;
vitra hortum quern pulcherrimç excoluerunt,antrum eft ante meridié ièmper vm-
brofuminftaraulie.inquaplurespoflîntappararimenfç.-illinc quoqj fons largus e-
manat perfpicuç perennifqj ly mpha:,qua: iuxta pifcinam implet. Ifidorus cardinalis
Ruthe-
LIBER VNDECI M'V S? до
Rutheniis cum per çftatiscaumata со profugiflet, in hoc antro plerumq; prandiuhv
fecit.OIim Canhuficnfesinhabirarunt,a:ûumRoma:fugitátesacrcm,nuncíáñ6ti
Francifci monachi renent,quibus obferuaridareguJçhomen dedit. Aditum ad mo-'
nafterium pcranguftum pauci facile cuftôdiunt,à dextris altifllma prarcipitia ïn'la -'
cumtendunt,à finiftris ingens ас fublime prominet faxum,in quo viara ferro exci-
ditantiquitasrPriufquam monafterium ingrediaris ftat rapes alta pro muro finiftrar
partisan qua fafces confulum Romanorum,&duodecim fccures pro veteri côfuc-
tudine fculprç fuemt,fcx hederá cooperuit: fex adhuc vifuntur. Pius hederá iuflït a-'
moueriantiquitatismemoriçfâuens.HincadArccmpapa:iècontulit,quçin alto (ira
>o mote munidflîmaeft,& loci r*arura,& ope humana. Profper Columnenfismultufri
adiecitroboris:vna ex parte oppugnari póteft,quaituradaldores montes, quamuisr
Paxum naturaobiccitjfuperquoturrisingenti murorum mole excirataeft : reliquat
partes fruftratentauerithoftis, qua; oppido imminent in pendenri rupecollocàtbi.'
Exceptus eft in Arec Pondfex blando & benigno ducis vultu, faéroq; ibi pradio exi-
uit in prata, qu« ladflîma patent ante Arcertum gramine cundía virebát Sc floribus ;;
deinde in filuasjpeeflit auellana» nucis/ub quibus vmbra: fuaues.móx caftanca mul
ta fucceífit,&: diuerfi generis arbos:pratis atq; Arcipapar collis fupcrcminct millecir-'
citer paífibus altior,& qui omnia fuperar circumftátia iuga.Húc Podfex afcendit : in
cacumine planicie reperit,ftadiumautamplius paulo in circuitu complexam anti-
го qm per ambitum muri fundamenta extant, &faxa ingenua ferro expolita, & iacel-
lum in medio dirutum,fuper cuius minis Dalmata quidam crem itori um fibi cöftru-
xit côgcftis fine calce lapidibus.Hic olim fuifle aut caftellum aliquod aut villam po -
tends cuiufpiam Romani indicio eft ftrata per montem via Appiano filice,qua; vf-
que ad fummum cacumen adhuc integra perfeuerat.Nonnulli Gabiorum arce fuif-
fe coqiecbnt.quia montcCauarum vulgus appellat, quafi Gabiom per corruptions
dicere velit.Excelfitas hinc patet quod Amiata* montem non obftantc Cimino , qui
medius interiacct inde cerneré licet. Confed t Pontifexaliquantifpercumcardina-
libus,& maritimam contemplatus plagam à Tcrracina vfqj ad Argenrarium mon
tem omnelittus Ecclefias metatus eft oculisrintuebantur Centumcellarum iuga quç
30 nouo alumine noftram astatem ditant, &vfqjad Romamim portum, Thufcorum
frequentialittora: Turn Oftiam inlatio, & inmorem anguis labentem Tyberim
varios per plana flexusagentem. Vidit& Ardeam Turni patriam iiluis vndiqj ein«
cbm,&mareverfusftagnaNumici,exquistantumlibari Veftar fas fuit: & Aricinas
ruinas,vndematré Auguftiortam memorant,& in colic fitum Lauinium à Lauinia
didíi ladni filia Acneçcoiuge? Vidi с & in littoremarií Neptunium in Antii minis x-
dincatum,cuius populus piTcatione venatu &aucupio viuit: vere coturnices ex Afri-
caredeütesalle&asfiftularetib.capiunt.triginta diebus aucupiu dura t: captura vnius
diei fzpe cétú millia coturnicû interfîcit.Capitur&ibi vis magna palumbo<rú,cú tráf-
uolare mare, Italiamq; relinquere parat. Vertit & oculos Pótifex ad Circei culmina
40 m5tis,&:iugafabulofa,& Ponda infuía Alfonfi regis captiuicate nobilitata, &ipfam
dcniq5Terracinam,quam Volfci fuá lingua Anxur vocauere NemorenfisJacus,&
Aricinus,& qui de Iuturna nomen habuit,&Albanus haud aliter de monte cerneba-
tur,quâ fi luper eorú labiis cöfederetur.indeq; & magnitudinc & formam ad verum
cognofcere licuit,& interiacenda fpada,quç frondofis eo tempore filuis,herbifq; re-
âi virentibus,varios atque iocundos expreflere colores. Maxime vero geneûa pla-
cuit,quç flore fuo magna cooperuit camporum parte. Roma deindein confpcótu ic
tota obtulit,& SoracT:e,& ager Sabinus,& Apenninum iugum ni ve candidum,&Pa-
lumbaria,&Tybur,& Prsenefte, &: in agro quem nunc Capanum appellát , plurima
loca.Cernebatur&lacus Regillus,quem hodic Griphorum paludem vocitant. Tu-
f 0 feuli quoque ruina: in confpe&u fuere : Romani vrbc deleuerc poft aeeeptam clade
fub Federico primo,quam ferunt fuifle maximam: regiam ibi magnificendflimi ap
paratus ruiflèStrabocommemorat,cuius adhuc fundamenta vifuntur fornieibus in-
nixa quamplurimisitamen non proeul Molara deferta iacet.Cernitur &Rocchapri-
or Sabell is parens,& Lucullanum L. Luculli quondam villa, Frafcatum hodie di¿rú :
& Marianum,quod Marinum appellant, Columnenfis familia: oppidum, fexdeeim
ца COMMENT. VU PAP1 '1!. Г
ftadiisabarceremotum. Pomifcx omnibus èmonteconûderatis, iri Areemretliï1*
ibiquepernoâauit. Exinmmmodilueqlo adCriptam fcrratam fe contulit. Id';
Yer^smonafteriumeftinagro Tufculano fitum, Mârianum inter &LucullanuíB,
quoinloeo Ciccronis villam faille putant , & ibi quœftionçs Tufeulanas editas.
Cuenobium monachi Grxcanico ritu barban colunt,diuinafque laudes, & officia,
griececanun^ Templum vecuftum.nóbili opere conftruclum gloriofai Virginis.
reginacç3elpj:um,cuidicatum eir,crHgiempulcberrimam feruat in tabula pidtana,
GrarcanicumJLucaîfvt perhibent)opus Euangelirbe, adquam vifendam Septem-
jpriomenfe ïîngulisanni^ fréquentes concurrunt populi: quo tempore & niu&di-
nx fiunt, A'quam monachi more Grarco in fefto Pentecoftes purificant , & in i «
Eçciefiieveftibulovaiè marmóreo claufam roto conferuant anno, febricitantibuf-
queconcedunt tanquam febris expukricem. Habitaeula monaehorum , &ab-
b^tikfeoriima^gçegiafunCj&hortiolerumpulcberrimi, & qui cetera fuperat fons:
frjigidusaçïafgiUlmus anteveftibulqm eccleiîa: featuriens ad omnes officinas dc<
riuatur,á¿piíéiriafli impletjate patentem- Huic monafterio praefuit abbas Ca.-
laber, homo Jirigiofus, verum qui muka per iudicium recuperauit amiiTa : Ro-
maxühunc^n^ftum habuerç, cum poneiliones eorum vetuftas perturbaret , &:
antiquasfopitafquedudum lites pergeret excitare: Pj,us eumin Siciliam tranltulit,
ibique fecit ¡Archimandrita^; Criptam ferratam Bcflarionicardinali Nicxnocora*.
mendauit,quiimonafl:crium;ipfum nouis ac pulcherrimis œdificiis inftaurare cœ-<xa
pit. Pontirexhicprandium pcregit,deinde praeter opinionem omnium aîftu iam.
çxcitato,viaLatinainter multas veterum ardificiorum ruinas Romamrepetiit : &c
I^tcranenfemingreíiusecclefiam apud aram maiorem cum paululum oraiîet irtt
- ijpexiiîetqj templi tectum, cuius magaam partem repatauerat,reliquaœ reparari
daucrat,per vias Vrbis inhabitatas transliy bcrinam regionem inwauir , & deindesot
palatium fe recepit apud bcatum Petrum,in cuius aide fequenti die facram Pcnteca*
Item folemni pompa cclebrauitj&populoibenedixit. -, . . m
3bndi . Pridie nonas Iunias huius anni Blpndus Flauius obiit hiftoriarum feriptor e-í
Ыёшфгм. gregius, natione Forliuieafis, qui diu feçretarium Apoftolicum geflir , &£uge-:
fiio quarto Pontifier máximo acceptiffimus fuit, ab Honorio Arcadioque Cae- 30
íaribus (quo tempore inclinailè Romanum imperium memorant) vfque ad ai-
tatemfuam vniuçrfalem fcripfit hiftorjam, opus certe laboriofum & vtile; verum,
expoIitorç,emendatoreque dignum. Procul Blondus ab eloquentia prifea fuit,
nequefatis diligcnterquiefcripfitcxaminauit,non quàm vera, fed quàm multafcri-
beret curam habuic. Ы quis aliquando vir docius feribendi peritus opera eius e-
mendare.atquc ornare dccrçuerit,haud par um vtilitatis pofteris afferet , & fe ipfum
darum efficiet:multatuma:tatumgeitis)qua: propemodum fepulta funt, in lucem
redditis. ;- - . .*. , il
j Idem fortaíTe de nobis dixerit aliquisjncque ab re,qui etíi vera feribimus, elegan«
tiarum tarnen expertes i ndigeftam & rudé teximus hiftoriam. Alius olimfortaflèin- 40
ucntionib.Blondi,noftrifq; lucem dabit,& alieni laboris fru&um metet. Extant Sc
alia Blondi opera non pama: vtilitatis, quam ins can te legenda l'un r, ne faifa pro veris
aeeipiasiin pluribus enim crraiTe dcprehcnditur.Sct ipfitltaliam illuftratam,Romam
inítauraram,&: candem triumphantem,quam paulo ante obitum abfoluit. Mortuus
eft Roma; pauper vtphilofophumdecuit,familiam beneinftitutamreliquit vtriufqj
fexus.Patrimonium quod habuit tcnue,dotium càufa inter feminas diuiíit: mafcolis
praeter do¿trinam,bonofq5 mores nihil reliquit; id morienti fat fuit eius xtatis filios
dimifine,quifibiipfisconfulerepoirent. * ., ul
TiuiUborX- Legati per hoc tempus Matthia; regis Hungarian Pontifîcem adeunt. Albertuse-
гыЛмпал pifcopus Vefprimieníis,&StephanusSegni¡e comes; ftatuiíleTurcasHungariáinua- jo
Ugatis nqui derc dicunt,nec vires Hungaris eire,quibus tari hoftis propulfareimpetum queant:
■jàm míttit p^üu'bfuperioribusbellisomne roburexercitusrregnum neevires habere, neco-
pes,nifi externa inueniantauxilia,nullafpemfuperaflefaJutis: orare Pontífice rtbus
afrlictisvtopemarFeratjfimulqjreliquosChriftianos hortetur, nc Chriftiana: reliz»
gionismurum expugnan (inane: mut um eile Chriftiani nominis Hungariam afHi%
manr,
LIBER VNDECIMVS. 511
ffiânr.quôperfracto facile pateat in omnes Chriftianorum prouincias Turcis iter.
Occurrendum prius quàm porta pateat hoftibus. Pius collaudara Hungarorum
conftantia, qui annis fupra octuaginta cum Turcis pro religionecertaucrint,fti-
pendia equitum mille miflurum fe régi pollicetur in annum prarfenrem : hortatu-
lumq ,e reges , qui proximi funt , vtarma coniungant : in annum fequentem
ipem longe maioris auxtlii pracbet : dum medio tempore fibi ipfis & reipubli-
ca:nondefuerintHungari. Hisfponfionibuslegati fiducie pleni domum redic-
re,vbi res multo deteriores inuenere,quàm dimiferant regno Borna; à Turcis interea
fu baft о.
Bofnenfe nomen apud veteres nô inuenimus,nouum eft à Boma ( vt arbitramur) **/*чв г*
fluuio receptum,qui regnum Bofna: interfluens,Sauum influit. Prouincia vero Bof- % eu*p*.
nenfís à Moefia initiü capiés Occidentem verfus>media interPannoniam,&Dalma-
tiamprocurrit.Rcxgenrisnouus tributum, quod fui maiores iampridem penderé ,"im'tfi^
Turcis confueuerantincertum qua fpefretuspetentibus recufauerat, & oppidum »Ьпнпшнг.
quod ad cófluentes Sauum.Bofnamqj hoftes cöftruxerant,Sclauis 0¿ Hungaris ma-
gnoperc formidandum expugnauerat;ca contumelia permotus Maumethes Turca-
rü Imperator virus,quod in Hungaros,aut alios exiftimabaturconcepiíTe, in hune
rege euomitrQuod cum il le accepiíTct mœftus ас pauid9 accerfito Nicolao Modru-
fienfi epiícopo,qui tum forte Romani Prafulis in regno Bofna: legationem gerebat:
10 Tu me,inquit,legatehismerfiftimaJis:quieoufquetuisconfiliisperpulifti}vt Impe-
ratoris porentiflim^cui vix queat orbis refifterc,aufus fuerim oppida expugnare: au-
ferquodintuliftipericulü.CuiIegatus:Sine,ait,in Hungariä profîcifçar; mox adero
cum certis,& validis auxiliis,tu modo in fide permaneas.Cóceditur eundi facultas :
epifcopusHungaros adiit,&Apoftolicaefedis nomine periturisBoínenííbusopéim-
plorat.Hungan exercitum cogunt, Sauoqj propere trafmiflo, bofté à tergo laceflere
ílatuuntjfi forte retrahi ab ineepto pcífit. Vtileconfiliú perfidia intereepit: vnusex
Turcarum ducibus,Bafîam vocant,decimo quarto calendas Iunias ingentibus pre
fect us copiisfuboppido Bobazio,quodregniBofna: caput fuit,caftra JocAit,poftri-
die Imperator confecutuseft:RadacesManichauisolim,deindeChriftianum men-
30 titus,oppidopra:fectuserat:isprctio corruptus hoftem ihtrameenia reeepit, fuafit-
quecuftodibusarcis,ne Turcis rerumdominisrefi itèrent. Tradita eft arx mimitiffi-
ma,quae facile poteratbienniodcfendi,nullareindigens.Imperator prater opinio-
népotitusoppido ad perfequendum regem cum parte copiarum Baflammittit tri-
ginta millibus pafluum rex aberat in oppido,quod Lazi vocant.eo namqjTurcarum
aduentu percepto,cum thefauris confugerat Dalmatiam petiturus.Bafla cum venif-
fetLazi,abiifle regem inuenit,eumq;magnisitineribusconiecutus in cäftello EIu-
tioclaufitj&arâacinxitobfidione.lllequartademum diefame &fiti coactus, fefe
cum omni thefauro,quem quinq; reges tot annis congregauerant fidei BaiTç credi-
dit:quc Imperator ad feducrum multa fpe demuleens, facile induxit, vt oppida, qua:
40 in fua poteftate reftauerant,reddi iuberet,plura & meliora à fe deniq; expeftaturus :
Scribitur praefectis arcium,claues,munitionefqj tradant:parent omnes, atqj ita odo
ferme dierum fpatio amplius ieptuaginta natura , & arte munitifllma oppida, &
auri amplius quam decies centena millia nummum ex Chriftianis opibus in manus
hoftiumperuenere,quamuis non tarn rc quam nomine Bofnenfcs Chriftianum fi-
binomenvfurpauere.RaptçmatronaâtqjvirgineSjtempla fanetorum diruta: Viri
religion" omni contumeliarum genere arFc&i: nobilitas omnis ad feruitium in Afiam
miflà regi paucis poft diebus caput abfciflum,& cum eo alti fanguinis pleriqj necati.
Poft regem fecundum in Bofna caput dux Stcphanus fuit,fubditorum numero, atq»
auro potcns,verumManichçoruminfccbsherefi:filiusciuscû patrisimperiumfer-
J o re n on poflet ad Turcas defecit,quorum armis adiutus patrem bello períequi eeepit:
eumq; virib.imparéad infulasDalmatiacfugerc compulit. At vbi regem Bofna: con
tra fidem necatum animaduertit, veritus Turcarum &uitiam,patrireconciliatus
eft,& cum eo ad muñidora loca iê côtulit.Regina Bofna: dum perdito regno , viroq;
capto ab hoftibus,furo rë Turcarum fugitat,in manus Pauli cuiufda Sclauonia: Ba- <
3ii COMMENT. PII РАРЯ IL
niperuenit^quotanquamhoftiseíTet.captiua retenta eft, quamuisad cum, quad
hofpitem declinaílct. Ipíc vero non multo port dum Turcis agrum fuum vaftan-
tibusoccurrit, cum quingentis nobilibus circumuentus,abjllis occiditur , atque
ita violati hofpitii pœnasperfoluit. Bacchari vndiqucper Bofnam Turca;: abdi-
ta quxque fcrutari, nihil inta&um relinqucre: vicinas regiones incur Гаге , atque p ra>
dari. Prope rex Hungarian aderat cum copiis , qui vbi per transfugaminfidiari
Gbi Turcas accepit, inüdias contra tctendit. Turcarum ducem quen-
dam cum quatuor millibus militum circumuenit , congref-
fufque vertitin fugam, ac perfecutus trucidauit fcrc o-
mnes. Hoc tantum folamen poíl amií-
fum Borna: regnumHun-
garis datum.
COMMEN
COMMENTARIORVM
PII IL PONT. MAX.

LIBER DVODECIMVS
ET VLTIMVS.
Eapoleo dum eageruntur Ecclefiaftici ductor exercitus со- ?*М?'Лие.
actis diiodecim equitum turmis, ас mille fere peditibus in agrú t»s*r*
Soranum ducit Petri Cantelmi fuperbi atque infolentis ducis,
qui iampridem PioPontificifuiifetinfenfus, temeritatem cor f¿¡g¡¡Z?
recturus ; ac prima incurfione caftellum adortus Cafale vi capit, p»um fait.
militique tradiditdiripiendum, laceque vaftatagros,&iamma-
turefcentesquaqueverfumcorrumpitfegetes. lnfulaniprimia- '
grorum vaftitatem perpeiïi,deditionemfaciunt,fl:uko confil¡o,quinon antefededi-
derunt:idelt oppidum agrisEcclefia;conterminum,aquis vndique cin¿turn,proflu-
I o entibus ripis alcioribus. Fluuium quod ambit infulam Viridem vocant , aut Lyris hie
eft.autinLyrimcacht: trutisabundans, nufqua vado circa infulam tranfmittendus.
Situmoppidi hunc perhibent. Flumen de luperioribuspartibus quiete placideque
labens faxum oftendit latum atque altum , à quo duas in partes diicùTuœ hinc atque
inde in fubiecb barathra prarceps ruit ; circundatoque non fine querelis.ac murmu
re aliquanto tcrr«e fpatio, rurfus in vnum coit. In faxo quod aquam diuidit , arx iacet
natura ipfa <5¿ arte munita, reliquam infulam oppidum tenet, arce humilius , inter v-
trumque educta fofla aqua compleri poteft, oppidanos ab arce prohibens. Obtento
per deditionem oppido reftabat arx difficilis expugnationis fluminearque altitudine
defenfa. Tentare etiadifficiliaplacuir.- neccceptisaudacibus bonus eucntus defuit.
2. o Bombarda; transfluuium collocantur illic arcem quaflacuríe,qua diximus furgere fa
xum , quo flumen fcinditur : oppugnatur pluribus diebus arx , nec fpes vlla victoria;
datur, nifi poftquam conculTa frequentibus bombardarum lapidibus maiorturris
ruinam fecit,cafuque fuo iter prxbuit,quamuis arduum,quo fcandi poflet.Tum mi
les a:thiops,qui pluribus annis inter feruitia Neapoleonis fuerat , tandemque militiae
fefe dederat: Video, inquit, commilitonesapertam in arcem viam ,&ruinam turn's
feandere licet:capta eft(fi mihi creditis)arx,meque fequimini: iboprimus , atque iter
aperiam: Audete pariter mecum,nec me folum ire finite. Quibus dictis lancea trans
aquam in ruinam turn's emifTa,proie£hs veitibus,nudus in aquam profiliit.celcrique
natatutraiecroflumine comprehenfa lancea tetro njgcrafpectufuperaremolem ni-
5° titur: fequuntur exemplum quicumque funt in caftris audaces : impletur narantibus
aqua,duos vis fluminis verticibus abforptos in prarcipitia rapit , cafuq; magno in prç-
ruptafaxadeuolu.it.- quorum alterum euqfifle perhibent :reliqui ad xthiopem falui
perueniunt,fimulquemole confcenfa,(mirabiledic"tu)armatos pro mûris fiantes, fa-
xa telaque iacicntes defenfores arcis , nudi haftifque tantum armad loco deturbant,
atque arcem ingreílí cunera diripiunt. Audax facinus, & incredibile, noftra tarnen
astate geftum. Virtus asthiopis quod inexpugnabile credebatur^munimentum expu-
gnationi fubiecit ; pofteritas fabulofum putabit. Nam quo pacto verum exiftimabit
ventura artas auditum, quod noftra vifum fomnio ducit fimile ?£hn capti funt in Ar-
ce,vbiiepra;dam viderenudorum,fupra quam did poflîtmœrorearTecti funt, quod
*° fabula deinccps &c irrifio plebis futuri viderentur. Arpinum deinde itum eft, nobile
olim Romanorum municipium, vnde Caius Marius, & Marcus Cicero originem
trahentcs, alter armis,alterlitterisvrbemilluftrauit.Dedereiê Arpinates Ecclefiç ni
hil morati:arces dua?, quas dux Soranus in oppido muniuerat vi capta; funt , Arpina
tes fere omnes, aut Tullios , aut Marios appellarihodie perhibent , eo pacto clariífi-
morum ciuium conferuari memoriam apud fe ratos. Sorani cum accepifient arcem
Dd
5i4 COMMENT. PII VAVM II
Infula: expugnatam , Arpinum quoq, deditionem feciiTe , legatos ad cpifcopú Ferra-
rieniêm mifcre,qui Pontifias legatus erat in caftris, pariturofq; fe mandatis eius ob-
tulerunt,haud alium quàm Romand Pontificem habitud dominum : tíedcrc fe tyra-
nica: dominationisiRomanae Ecclcfia: paternum im perium eflè,ei fe libenter obedi-
turos. Annuitconditionibus epifcopus,Soranamq; vrbem pro Romana Eccleilafefc
dedentê accepir.loci epifcopus eius rei praeeipuus exddt au&or : dwx Soranus his ac-
eeptis vulneribus,paccm petit,aut faltem inducías belli,quibus duran tibus à fummo
Pontífice pacem valeat impetrare. Conceduntur inducía; paueorum dierum, tri bus
mun itiífimis oppidis ab eo reeeptis, ea lege vt nifi gratiam Pontificis obtineret, feiret
feeaoppidaprorfusamifiíle. Venere legad ducisRomamrPax hoc modo conuenk: i о
IuíTus eft dux Soranus monafterio Calïïneniî,marchioniiTa; Pifcheri2c,comiti Popu
li germano fuo,&aliisplerifq; quaxunqueabftuleratquamprimum reftituere: Sora,
Arpinum,mfula,Caftclludum,Domufoliuerii,Fontana,&aIia pleraq; loca apud Ec-
cleíiamremanfere:perpaucaei,& paruimomentireddiiuíTa. Sic muicíat us, coercí -
tufq; Soras dux relidis Francis,ad imperium Ferdinandi rediit,decreto Pontificis,fa-
6tuscerdor,quodà rege non poífitcontumeliam ferre.
zxpugruuh Soranis rebus peraclis , exercitus Eccleiîafticus vlterius profe&us , Pontcmcorui
Fontîfierui, nobile oppidum in poteftatem accepit. Alfonfus Sicilia; rex id oppidum ab Eugen о
skuAnt». quondam armis abftulerat : Ioannes Rhenati filius Ferdinando demú ademerat hoc
miSfinM bello ad verum dominum rediit. RocchadeindeSiccapei deditionem aeeeptaeft: 10
^t'utmers arx viribus expugnata,quamuis in altofitamonteinaccefllbilisvideretur: Ea Ferdi-
& minaß'i. nandi nomine capta. Proximus his locis erat Antonius Spinellus Gallicarum partiü
"'^^"^'prccipuusaflertor.&qui omnium с onfpirationumaduerfus Ferdteandum patrata-
ufuftratù. rumfuifl'etinuentor.lHiicmuniiiillmum parebat oppidum, Villi Jmi Roce ham vo-
cant, ex quo tempore belli ocb'ngcnti pugnatores & quidem , vt montani feroces ad
pugnamcxireioledin moneibu litum, arduos habet aditus,quos aduerfusquamplu-
rimospaucieuftodiant M<tciinturnuntii,qui Antonioamicitum Ferdinandi fuade-
ant;reipuitille AragotKnfcn. men,ac mandata cum dcriüonecontemnit:NeapoIeo
duo eius cafttlla inuadir , primoq; impetu capit: cuius rei pereepto nuncio Antonius
feniograubjfubito ma.'roreconcufl"us,exanimatuscecidit,neclocutusquicquam,in b°}
fubitain mortem oculos claufir.Manfere eius fili¡,& fratrís filii de fucceífione coten-
dentes.Oppidani arcem in fuas manus reeeperunr, hifque tandem legibus cum Fer-
rarieofi epifcopo ac Neapoleone conuenerunt,vt litem de fucccílione Antonii Papa
decideretj arx &: oppidum ti pareret , cui fedts Apoftolica hereditatem adiudicaret:
Victor Ecclciie vufallus eiîèt,nec regno Sicilia?, nie Ferdinando quiequam debercr.
Accepta eil códitio, ne tempusibi fruftratereretur. Deinde caftella pleraq; ad Cafli-
nenfe monaftcrium percinent a,que_ Gallia octupauerant Alfonfi exempla fecuti,
tecuperata funt,ac monafterio rcddica.quod iampi idê fpoliatum atq; direptum, hoc
deniq; tempore fub Pío Pontífice reltituium&mftauratum eft.
curvtiuti Veneti priufquamrcxBofnc.caperetur,acct pto nullum eile in PeloponnefoTur- 4*
carum exei citum. imperatore namque m ßofnam profeftü omnes fere copiç freuras
rmteorum fuerant,tempus adueniiTe rati,quo maximam nobiliflÍT amquetotiusGrarciçChcr-
dtintUmi- ronefum iibi fubiiecre poflent , ingente clalTem inftituerant ; prçfeûo Aloyfio Lau-
¿ui„ün» ixdanoingentisfpiritus,vtexiftimabaturviro,quemfubfpccieEuboea;dcfendendç
í«»Nif<w'«</inorientem nauigare iuíTerant, poteftateconceífa, vt fi fibi è república videretur,
тЖф*_- bellum Turcis in íerrec. Peloponncfum lilis cctcrifque poflglforibus quocumq; pof-
RigHjiU dt- fet modo enp^rct. Aderar omnis Albanenfium fauor Venetorú imperiú fupplicibus
votis vltro vucantí(^r),quorúingcnsmultitudo Archadia',ceterofq; peninfulemon-
tesinhabitatGrxcisiiifcfta:equiratusex Italia peditatufq; numerofustranfueftuse-
rat:ex Creta fagitt.¡ riorum tria millia fueran t accci fita. Ex aliis infulis alia auxil а со- j%
uenerant,necdubiumerat,qüin Albanis in caítra Venctorum venientibusexi rcitus
, fupratriginta millia bellatoi um poller ad pugna ediêrc.Belli caufçiniuriarum pro-
pulfatio,&Chri(b'ançreligionisdefcn(îopra*tei!dcbantur: Argolica expugnado, &
Naupa&i direpdo côtra fœdera Turcis obiicic bar in: Pcloponnefus quad effet emo
lument! norant , cuius vedigaÜa auti ti tcenta millia numinum quot annis aííerrenr.
» Arcenj
LIBER DVODEC I M V S. щ
Arcemhancolim Grecia: vocitatam non ignorabant in medio maris fitam, quod
Afiam,Syriam , yËgypcum , Libyam , Hifpaniam, GalliamjIcliamJlIyricun^Mace-
doniam,Epirum,Boetiam, Arricam,TheiTaliaro, arque omnesTracias abluir, &Ец-
xino mifceturpelago:aptiffimam ad orbis commercium rcgionem , veramque mer-
catorum fedem, vino,rririco , & omnibus, qua: vira: humanç requirir vfus abundan-
tem. medirabanrur Veneri Peloponnefum módico labore expugnare pofle, quando
nunriarum eft regem Boihçà Turcis infelicirercaprum,omncmqueprorfuslllyri-
dem in periculo verfari máximo. Renunriancaudira Ponrifici : Chriftianos omres
per lirreras in auxilium vocant,reique fuá: maxime rimenr,qu¡ alienis paulo anre irn-
I о minebanr: nec iàris domi fecuri funr , qui foris terrere alios corperanr. Ragufei quo-
que & Georgius Albanus,& Defporus Arta:,& alii quunplures Romam mirrunt cö-
iilia arque auxilia petirum. Ponrifex quoad poreft omnibus coníulir ; Beflarionem-
que cardinalem Nicçnum Apoftolicçièdis legarum Venerias ire confeftim iuber,
qui Senarui fpem auxilii pra:bear,merumq; hoftis auferar ; Vocarurum in arma Pon-
tificem Chriftianos reges aíTefar,fururumq; breui , iî Deus annuerir , vr ingenres co
pie, iub vexillo Crucis aduerfus Turcas educanrur:Ragufeis pedirum manus , vifquc
non parua frumenri auxilia decrera.
His conftiruris Ponrifex vrbis caumara verirus celebraro apud çdem fan&i Perri
martyr¡seiusfefto,fequcridieTyburconceífir.InquoirinereSalonefonremn5 fine timmsrt-
2,0 voluprare animi fpectauir.Duç funr fearurigines Anieni propinquç, decimoab vrbe burfieu».
milliario diftanres adeo copioiç.vr molam verrere fingula* facile queanr, vbi cafus a-
liquanrifperadfir.Perlucidaeft vnda,&admodumfrigida,qua*resincaurosperefta-
tem muiros exanimar. Cardinales nouem in irinerc Papain fecuri cum eo apud alce-
rum fonrem,decurrenremqi riuum in rabernaculis pranii funr, quç de ramali bus ex-
cicaueranr famuli: Prandium vr Pontifîcem decebar.magîs nirid um,quàm fumpruo-
fum fuir,cuius mulrae reliquia: remanfere,quamuis fexcenti & amplius viri ad faruri-
rarem ediflenr. Illicîum fernerer xftus , dulces inrer cardinales &¿ Papam fuere ièr-
moncs:venrulo deindefuborto, quifpem falfamremperari aéris prebuir, irerconri-
nuarum,& fub ipfo folis occafu venrum Tybur,
3° Ferdinandus hoc anno iiuenegligenria,fiue perfidia fuorum ducum,fiuequoda:- RtgUrS ex-
rario prorfus exhaufto ftipendia miliri dare non poruir,longe ferius quàm conftirurú c"rJ^h"
eüerincaftraexiuir,nec Sforrianos ex ordine daro fecum duxir : fex ranrum & vigin ^"^m-.'si
riequirumrurmis,pcdirumduobusmillibusinexpedirionemcoacl s. Cum hispió- пифт^т
feCtus in agrura Theanenfem vicinafq; regiones Sinueflano duci parenres , fruges ia j,ñtutiu
maruras,ac falcis egenres paífim corrupir:nec poruir hoftis impediré agrorum vafta-
riones,quáuisequitúordinesíexdecim expediros in armis haberer. Miles lucriaui- ^™ft*™.
dus,aliená meflem fuam fecir:vll falcibus pedires,manipulos in areas comporrauere, ef sàunf*.
euerberarifq; diligenrer paleis excuflercrriricli,Capuanifqi védideremodioru fupra num.
ducenra millia fruméri &: ordeiex hofte rapra perhibenrur quod aíporrari nequiuir,
4o conculcatúexuftumqjeft,& omnibus agreftibusfpesmeífisadempra.Reftabacager
SinueíTanus frequenribus çdifîciis,qua: vocant cafalia plenus,vini frugumqj ferax,«S¿
rebus abundas vniuerfis humanç narureamicis.-bearü dixeris,& ca:li clemétia, & v-
berrare foli.Húc ab orienri fole,borealiq) venro monres alriílimi claudunt, à meridie
Tyrrhenú pelagus,ad occiduas parces Lyris excipir amnis , profundior quàm vadari
quear,& larus,rriremiumqj capax.Qua nauibus rrafmirrirur rurris anriqua,& in arcis
modú munira cuftodir adirú. Vnicus erar per planú inrroirus ab orienrali parre inrer
monre.&r mare pcranguftus:hunc quoq) deducbi foífa, exciraroqj vallo prorfus infu-
perabile reddideranr. Arx quoqs ad radices monris fita narura &arrc muniriífiraa ho-
ftes ab adiru prohibebar.Secura incus omnia & rranquilla paxjSinueiîç tyrânus ccrc-
S ° ra in manu Dei pofuerat:Sinuelîànam planiriem rorius belli experte exiftimabar,ho-
ftefque ingrefluros eo non modo non verebarur,fed neqj ingredi renraruros; fubditi
eius ex propinquis regionibus qua:cunq; habuere cariifima.huc ranqua in turiifimas
muniriones aíporrauere. Ferdinádus node de quarra vigilia Roberru Sandi Seueri-
n Anroniu Picolomineü cum pediraru equiratufqs parte.monrë ediriiîîm um arci,
qua diximus aditum euftodire immincnrem,&: pene inacceífibilem occupare iu ber;
Dd г
уб COMMENT. PII VkVM IL ■
ipfeiamalbefcente aurora cum rcliquiscopiismouct. Cumque hora diei ferme tcr-

tia ad ipfum aditum perueniflct , quem ad turrim Balncarum vocant , ; cics tant: fper
immorari prarcepit,dum claifis,que, plenîs ferebatur vclis Villamarina t ra;fcdo (tcr-
racnim & mari ftatt!erathoftesaggredi)littori applicaret. Interim tentatoleui pradio
cum féliciter fuccederet,militt s fuperatis primo ímpetu foflîs>vall u m afcc ndcre.qui-
bus principio deiedis,cum mox magis magifque irritath animis alii atqnealii afcen-
diiTent, peditefq; qui montem occupauerant de fuperiori loco imperum edam face-
rcnt ; regius exercitus antequam claflls со appulifli t , val'o potitur , quo ftatim eftra-
do,duo primum equitum ordines immittuntur,qui cum equiratu hoftium tranfual-
lum congreflî illum fugant. Accurrit cum reliquis copiis tyrannus Sinucflç . interea i о
régi vallum tranfmittuntunftauratur prçlium ab hofte fugato:fit maior à regiis impc-
cusquem cum fubftinerc hoftes non valen nt,terga & ipfi verrunt:Inft; nt rcgii, lon-
geqî perfecuti fugientcs multos capiunt , nec fît infequendi finis donec ad diui Fran-
cifci templum,quod fub ipfis Sinuefl*emœnibus fitum eft,eos compulcn nt.Equitcs
galeati circiter quinquaginta capti,in his Acciaiolus Florent inus,PandoIphus Pan-
donus.Vrfus Anguillariajloannes Archionus , & Sandius Charillus equitum prarfe-
£ti: gregariorum vero militum magn us numerus Tyran nus ipfe Sinuclîa: abiedis ar-
mis ac fa!eris,equiq; tegumen.tis incifis , fuga faluatus eft , equo i n ter fugic ndu m pe
ne exanimato : vici qui plurimi in agro SinueíT-no funt,direpti репс orr.nes, & in his
muid mortales capti,tandemque ad multum diemeum ingenti piare! a in caftra re- »э
uerfum.Sententiaregis.ducumq; fuit ad ipfum Francifci remplum caftra poncrejfed
cummunitionesvallidefatigatoiam milite dirui nonpotuilic^t,necfoifeimpleii,
quçduodecim erant pedum , traduciqj impedimenta nullo modo valcrenr , & iá vc-
fper eiTet, placuit ea node caftra ad ipfas follas habere: hifque poft a-quatñ, munit io-
nibufque deied¡s SinueíTam pétete cum omni exercitu. Sequen ; i die i xcurfus eft to
rus ager SinueíTanustantaque vis pecot um abada,vt boucs ;шгео nummo vt nirenr,
lues argenteo:mer atore) è Caicta nauibus aduedi prardam елгтегши. Ii rupere Si-
nucíTani in palantes regios ceperuntque nonnuJlos peditcs: ícd acc un er tibus equi
tum cohortibus repulí! funt non fine damno. Caftra à Sinucfla fecundo millkrio lo-
cata, &ad portas vfque prardando diícurfum. Vocatm à rege Nrapoleocum copiis J®.
Ecclefiafticií. permitrei.te Pontífice non eft adueríatus, in itinerc pitraque opp da)
citra Lyrim expugnauit S-nuelfani tyranni , quar Fundomrñ comiti in forrem cefle-
re. Auxilio Sinueffani Joannes Rhenati filius cum duabus equitum cohortibus , pc-
ditibufquc ducentis profedus,haud fpem tantam obfeffis dedit,quin concordia tra-
daretur. Miífi legati ad regem inducías petiuerc paucorum dierum, donce de legi
bus pacis conuenirct:rex pacis tradatum no abnuit,inducias negauit: oppugnatum-
que interca mifit turrinijquam diximus fluminis tranfitú obièruarerquç paucis borri-
bardarura idibus conculTa ruinam fecit , & aliquos ex cuftodibus inrerfecit : reliqui
pauoreattonitifefedediderunt. Turris altera in oftio eiufdem fluminis fita multo
muñidor fuit,ncc tarnen pra'feduseius expedare bombardas prarfumpfit,padusfa 40
lutem è veftigio ceííit. Aiximminens vallo regiorum Ímpetu pcifrado, & turris,
quam vocant ad BJneas.ipfa die introitus interceptar fuerunr,&poftea inceníkr at-
que diruta:, ¡nterea de pace adum Antonius Tricienfisduca'islegatusàSinutiTano
vocatus poftquam aliquandiu collocutus eft,pei fuafifle tyr anno feedera pac s txifti-
mauit adeo íibi certus , vt ad regem reutrfui oliuar. ramum in manugeftauerit, regieß
certam ¡pem concordia: fecerit Poftera die SinutlTani legatos in caftra ve nturos,ob-
fignaramqueconcordiamallaturos. Crcdidcrat mendaci Antonius magno captus
errore,qui periuri hominis iuramento fidem prarbuit. Non venere leg¿' ti, vt etat con*
uentum, excufado ea prartenditur, quod Francifci Mediolanenfium ducis non eam
attulilTct Antonius audoritatem.quç oblgare ilium poller ¡genérale quoddam man- í •
datum oftcnfim^cui non iàtis confideret.co; cordiar tarnen fe cupidum е!Гс:огаге vt
mittatur G'lantonius compjterfuus, eiicfidem habiturum,mitdturColantonius:
d:cunturc5cordi.rleges:acceptantur,on>nia placent.- Vadc^nquiOSinuefianuSjCer-
doremq; regem facito, me poftndie procuratores miflu: uni, qui conuen ta inter nos
meo nomine publice ampk dann, & in vei ba Ferd nandi iurent. Cui Colantonius,
Antonio
LIBER D V O D E С I M V S. 317
Antonio inquit Tricenfi hoc idem promififti , ncc fidem fcruafti j caue neme fallas.
Si non eft animus ca faceré qua: polliceris , nunc potius negato , ncc me vana ípe de-
ludito. Ad eaSinueífanus,perge, certa funt qua; promittomon mutabor.-oitenfoquc
filio impubère, qui coram aderat: hunc, inquir, fame compellar cdere.fi te fcfellero.
Mendens <S¿ huic eft, vana fuere promiíTa; non poffefe his mediatoribus credere Si
nueiTanus ait , viris maioribus opus eflè : adeft Ferrarienfis epifcopus Apoftolica au-
¿toricate prxditus,& huius quoque poteftas non fufficere dickur. Accerfitur à Bene-
ucnco fratcr eius cardinalis Kauennas Apoftolicç íedis legatus : iterum atqueiterum
de concordiç legibus agitur,dantur verba,nec certi quicquam excutiturjquanto di-
1 0 ligcntius concordiaquamtur , tanto plures SinueiTanus mora: caufas annecbt, diffi-
cukatcfque ingerit ampliores.
Interearexad oppidum, quod Montifaragonum vocant, caftralocat,bombardaf- 'ФФм»
que admouet,quç nullo vfui fucrc,fiue magiftri negligentia,fiue quod his erat loci iî- ebj^dujubi-
tus,vtlçdi bombardisnequiret. Emiffi lapides intactum oppidum preteriere,fpese- t—siwff*-
rat fid oppidanos ad deditionem compelli poiTe , prohibito ad fontem aditu , vnde a- "J^Tn'uUm
qu iri folebant, cifternifque omnibus per çftum exhauftis. Iugum montis erat vnde яцмаыф-
SmuefTanis ad ferendum obfeffis opem patebat iter. Hie Ferdinandus caftellum ex ™ P£°j°™
materia excitat.imponitq; cuftodes,qui SinueiTanis prohibeant tranfitum.His PoiTa rnmtgrtgU
pra*fe£tus erat Senenfis bellator cgregius : paulo inferius ad bombardarum cuito-
2-0 diam AntoniusPicoIomineus locum fortitur.Caftra regis fub monte qningentis paf- îtHftm-
fibus adfunt. Marcus Cremonenfis,qui paulo ante ab hofte defecerat, fontem obfer- амш'
uare iubctur,ne oppidani per no£temaquentur. His ita conftkuds Sinue/Tmus mil-
le,aut amplius pedites robuftç iuuentuds eligit,iubetque intempefta noéte vias hofti
non cogn;tas ire , Antonioque vel capto vel fugato bombardas rapere¡fallumur ex-
cubia: regiorum , priufque caftellum ligneum a SinueiTanis intiaditur , quàm audiri
hoftis aduentus q ueat.Oppugnatur in tencbris caftellum, defenditur fumma vi.pra:-
fectus PoiTa vil i fortiífimi officio fungitur : focii quoque pro fua quifque virili auda-
cter hoftem repellunt , fed parua inerat manus , & hoftium multitudo caftelli muni-
menta parara firma dilîecit. Sagictariorum ordo quingenta fimul tela vnico iaciebat
30 impulfu. PrxfecmsPoiTamukis vulneribusconfofTus, &omnes quicumeoerant
vulnerad capiuntur :curritur ad tumulum , in quo erat Antonius & loannes Comes
Romanus. exoritur clamor cum primum ad tentoria ventum efbvix fpatium quo fu
mèrent arma Ioanni &: Antonio datunin tenebris tanto mai us eft periculum.quanto
minus cernitur. Ruunt ex monte SinueíTani, impetumq; in Antonium faciunt ; qui
poítquam arma induk,& loannes adfuk.Enage,ínquit,Comes.hunc femare locum
promiiimus,aut hoftem fugare oportet,aut hie mortem oppetere:me viuo non aufe-
ret SinueiTanus machinas fidci теге créditas. Laudat loannes Antonii propofitum,
amboque hofti fefeobiiciunr. Sequuntur quatuor tantum, fexve famuli :pelluntur
Sinueílani,qui priores irruerant:armanturinterim comilitones Antonii, eiquenm-
40 guntunaugentur & Ioanni vires , fed magis hofti , cateruatim ex monte SinueíTano-
rum multitudine dcfcendente,& iam argre defenditur tumulus. Currüt ad Bombar
das hoítes,minorefquerapiunt: egtediuntur ad pugnam oppidani , res fummo in pe-
riculo gcritur. Marcus Cremonenfis audito tumultu,ratus quod erat,propere cü co
horte fuorü accurrit,mediumq; fe pugna; infert, neutri parti cognitus 6c vtriqj fufpe-
¿his.Is vbi dmerehoftes animaducrtit,edita voce qua pofTet internofci,in holtes im-
petum fecit; fecuti funt álacres loannes & Antoniusihoítes terga dedere,dimiffifquc
¿ombardis,& omni preda nó paucis eorum cxüs in monte dirhigerút. Oppidani in
tra munitioncstrepidiícíereccperunt, cum iam albefceret: Sic eiusnoclis euitata
pericula.Sinueflanusûi prarcedenti die отпет concordia; tracbtúabruperat, vbi
5 0 fruftra tentátas infid»as animaduertit,nocT:urnumq; pradium male geftum;pra;miiiis
profuaconfuetudinefaifisexcufationibuSjdenuopacemflagitat. Intcruentu cardi
nalis pluribusdiebus res agitatur; cum compofita omnia funt, пес iam aliud reftat,
quaniformulamipfamfubfcribere.atqueobfignare concordia: :SinueiTanusnouam
adiickdin4cukarem:vfqueadeo regem oftendiifefe ait,vt veniam fperare non pof-
fic,niíi filio fuo filiaregis nubat:fic voto eius fatis.promittitur matrimonium,6¿ poltu*
Dd 3
fi* COMMENT.PII РАРЯ IL
lata dos: certiífima in alteram diem expeftatur concordia. Interes venti fiueauftra-
les, fiue alii nubes cogunt,imbrcfquecopiofos excitant, cifternas obfciTorum im-
plent, & qua? vnica erat obfefloribus capiendi periitimoppidi, Грет отпет adi-
munt. Afreruntur & Tarentini principis litcerse Sinueflano,ne regi concilietur lua-
dentes,auxliumquepromittentes:quibuserecl:us perfidi hominis animus, nouas in
dies concordia: moras inuenit, & noua quxrit federa. Cardinalis fe verbis retinen
cognofcens,indignatus tandem ècaftrisabiit,Bencuentumq; repetit.Rexobfidione
non fine fuo dedecore Montifaragonum ioluit,qui parum explorâto confilio,&: ple-
rifque contradicentibus eo caftra locaueratreui non fuccedit conatus,hûc ftultc mc-
ditatumexiftimatpopulus. Eratincaftris regiisRomanus quidam Gcntiliscogno-
mentó Molara, quem dux Mediolanenfium pacis caufa fiepe ad SinueiTanum mife-
rat.hicrcuerfurus Sinueflam contendit, conucnieniq; tyrannü cur paccm fpreuerir,
t &curtotiensmcntitus fit perconcbtur;cuityrannus:Nu!limentitusfumnificom-
patri meo,& id quidem confidenter,ita mos patrius eft inter compatres nulla feruari
prorailTa:reddetillevicemquandovoluerit,mendaciumque mendaciopenfitabit:
quod pace mihi meifq; fubditis neccflaria non ampledor diffiden tia eft: regem dolo
interficere fum conatus,no poflum fperare venia. Exiget aliquando tanti ftagitii p ce
nas rex quisdubitet.fi eiusincideromanusínifi magnos expromifloreshabeam,non
poflum quieto eñe animo, cui Gentiiis : at Mediolanenfium prineipem Antonius
Tricienfis cxpromiflorem deditjeardinalis Papam: cur tamis nominibus non credi- *o
difti : Ad ea tyrannus : cancellarioli me fequi fidem iu bes?non eft Antonii ea digni-
tás,cui tuto poilim meam falutem credere. De cardinali quid dicam ? nunquam mi
hi placuit: perfidusatque indignus cui milites aufcultent. cui Gentiiis : Iratus es, in-
quit , & incompofita: mentis verba profarisjqui facerdotes odit, & Deum , cui mini-
ftri funt ©dit. Vale, fi quid mandas hero meo, libensproferam. turn Sinueflanus:
Commcndatome,inquit, duci, dicitoque ex fuis aliquem mittat virum auftoritatis,
cui credere poifim ; omnia faciam quae iubebit. fubiecit Gentilb : Parcbo , quamuis
fcio no plus pondcris his eile tuis verbis, quam fuperioribus. JndcqucdigrefliisPon-
tificiapudTyburagenti hosicrmones expofuit. Rexalia via Sinueflanum aggredi
propoíüit. 3о
sfoTtùmiiM Alexander Sfortia perhoctempusin Appulisagens fupraquam fua & omnium
"Ti"tü eêt °РШ'° ш colligendis armandifque copiis immoratus cft,adeo vt fx pc de eo ma>
quecemitk fefit cogitatum : taiditatiscaufam prxbuere cohortes apud fanera Seucram per pro-
ъф agris ditionc mtercepra:,quibus equi & arma fuerant adempta. His longnm fuit qua; funt
frutbit'tn^ neceflana cunda miniftrare j in Apulia prafcrtim prouincia non tarn equitibus,
dunt-.Lucê- quam bubulcis ас paftoribus apta. Inftruxit tandem acics Alexander, &agrosLu-
Ti"fegifit*r cerienfes, Seuerinofqueprorfus vaftauit : deindecomitisCampibafh* corrupitfege-
mittuKt.se- tcs,&in Aprutios ingreflus eft iter. Lucerienfes fpefegetis adempta, Francos exclu-
utrtnenfes {¿rejmjfnYquead Ferdinandum legatis deditionem fecere. Scuerinenfes vero ita de-
qua., mum ad obedientiamrediturosfcfepolliciti fiint.fi regimen eorumcirdinalicom- 4°
mitteretur,cuius tedi cly peo impunitam fore fuam rebellionem no dubitarent : car-
dinalis annuente rege ad earn rem profe&us dolis &: fraude Tarentini principis fin-
ftratus eft.
Fanenfis Hf Fcdericus Vrbinas , & cardinalisTheanenfis colle&o inter hxc milite cum ftatu-
ficiiiim» ob- iíTent Ariminum ire obfeflum , mutato confilio quodadexpugnationé vrbis ampta?,
^■vîaôrâ. egreg'ecp munita: non fatiscopiaru videbantur habere,Fortuna? Fanum contendût:
trasigifin». pofuifquead ia£tum iagitcse cafttiscum quatuordecimturmisequirum,pcditibdf-
iHm.&r*. qUe nômultis vrbem circumualtant; adueclifq; tribus bombardis maioribus momia
net отит »«.*.., - rr i- 1• i rf
cuhxauxi- quatiuntjlubterraneolque meatus errodiunt , quos cuniculos dicunt, quibus poilint
** ad muros te&iperuenirc;&nemari,cuiadiacetvibs, importan commeatusaliudve f»
genus auxilii que<it,onerariam nauim fepringentarum, vt aiunt,amphorarum , trire-
memque vnam,nauigiaque minora ex Ancona,Pifauroq;accerfunt: quibus armatis
Fanenfelittusdil:gentercuftodiut.AugenturcaftraEcclefia;ex Foroliuii,Fauenria-
que decern turmisequitumaccedentibus. Preimmturfameobfefîî;adeuntefq;Ro-
bertum Sigifmundi filium,tradituros fc vrbem aiunt,nifi afïèratur annona, pugnare,
vigilare,
LIBER DVODECÏMVS. 3i5
vigilarc,incommodaq5 ferre,perpeti omnia milites poífe,pra:terquam famem. Ro
bcrtus ex aducrfo bene fpcrare milites atqj oppidanos iubct,3tqj vt res fuas meli9 fír-
maret, Venctum mercatorë,qui f rte Fani aderat,quafi legatum ducisVeneti in me
dium producit,miflurofqjpropediem Venetos certiíííma auxilia dicit. Interim patri
{"cribes hortatur qua celerrirae fuccurrat obfeifis , nifi propere fubueniat, fc cum in-
fignidedecoreciuitatemamifliirum. Sigifmundus oneratis frumento quibufdam
nauigiis,permagnam quandä" nauim,&minores quas vocant fuftas armat,initrucH-
que rebus omnib.claifem iubet ftatim redà Fanum contendere: quod cum Federi-
cus per exploratores accepiflet,nautic;e turba: paru fîdens in claíTeAnconitana dele-
ir o ¿tos è caftris milites,audacefq5 ftatim collocauit,iufljtqjomnes prçftanti effe animo,
hoíhlemq; repéteclaffem fiue de, fiue noctu acceiferit,pra:Iio adoriri: nilfruftra di-
¿tü.Poft mediú noeb's claífís Arimincfis ex codicio tenfis velis in littus Fanenfc dc-
fertur:occurritEcclefiaitica,pugnç poterías fít:c5mittitur acre certame,nauis Arimi-
néfis,quçcunftisaltioreiret,fiequctibusmiirilibusAnconitanàtrireme, ас minora
muigiagrauiterinfeftare,Ecclefiaflici bombardulis,iaculifq5&omni genere tormé-
torum contraniti. Aderat forte facerdos acris ingenii, n5 tam facra: militiandoneus,
quàm profanx.-is fubitoiaculatusignemaiorisnauigii vela fuccedic: curritur ad re-
ftinguendá flammá.intcrimEcclefiaftici admotis fcalis nauem fcandunt , nec mora
victoria potiuntur.-capiuntur ñaues omnes,tam onerata?, quam armata?, & iam in i-
20 pfodiluculocum ingenti gloria Anconam ducuntur prarter maiorem, quam velis
carente pcrfra&amqj multis in locis trahere n5 potucrunt: impofiti funt milites , qui
eamíeruarent.Accerfiuerantperidtempus Veneti ex Dalmatia quatuor triremes,
iuflerantqj Ariminum petere tanquam piraticam prohibituras-.re vera vtSigifmundi
cauiàm fua hauarcnt prarfentia: acceiTerantiamduç,qua: vbi captam Sigifmundi
claflem didicere,nauimq; videre relicbm, illico impetum in earn fecere, fuperatofq;
paiuocertaminecu (lodes ceperunt,& nouis impofitis velis Ariminum duxerunt. .
Milk cardinalis Theanenfis ad Venetarum triremium praîfe&os percunctatum cur
nauim iure belli à fe captam inuafiilènt, cum inter Venetos Papamque pax cflet?
Negauerunt fe nauim ccpiíTe,immo vero deccpiíTe nautas,qui erat in fentina claufi
3 o poíicosadcuftodiam milites, vocaíTeillos ad colloquium, blandiíq; verbis illeclos
adinfcrioratraxiíre,ipfofquepaulatimexiuifl*e,&fuperioranauisobtinuifle: eoque
fado claufifle qui fe clauferant in locum fuum, atq¡ ex vicTris vi£lores facTos , Ce vela
carentibusconcefíiíTe,cumiamliberieíIent.Quaíres Faneníium ánimos ad perfe-
rendam obfidionem magnopere auxir,tanquamcena reseífet Vénetos Sigifmun-
do fauere,breuique miffis auxiliis Malateftarum rebus opem laturos: At Veneris a~
lia mens fuit,quibus nec vincereSigifmundum.nec vinci placebat; producere bellu
iludebant,&ambas partes fatígate fumptibus:fic futurum arbitrati , vt reli&us ab o-
mnibus Sigifmundus accepta pecunia Ariminum &C quarcumq; obtineret loca eis
venderet.
40 Anconitaniperhoctcmpusmifíbclam legato ad Sigifmundum, Montemmar- ^™"**V¡
tianum,quem Exini mandante cardinali obüdione CÍnxerat,OCCultÍS paótionib. de- tnanianum
di ííbi petiere.-Quidille refponderit inccrtum;illud confiât Anconitanos miífo prae- dtU*uup*t.
íidio arcem, atq; oppidum obtinuiífe, Exinifqj vt abirent mandauiíTe , nec parentes ^2Sw ¿»
telisimpetiuiífe.Cardinalis ne nouum incendiuminPicenfibus oriretur, dilata in »grumau*
aliud tempus tama: temeritatis vltione,Exinis vt obfidionem foluerent impera- n*JT0^"!n'.
uit. Ne apoieo ex agro SinucíTano dimiíTa copiarum parte in caftris regiis cum re-
ceffiílet,reliquam exercitus partem, quod portea profequemuraduerfus Rugeroc-
tumCelanicomitemduxit. стмтш '
Alexander Sfortia dum ifta flunt magno labore fuperatis motibus, qui Apulos, гшштт
jo Brutiolq; diílerminant,in agrum Caudoléfium defeendit, non proeul ab °Ppido,^*^£e>
quod Archarum arce vocant, duces feciim lecliífimas equitum turmas o£lo &dece : ramtut ##.
ibi ad eum conuenere Matthxus Capuanus,Robertus Vrfinus AJonfus Hifpanus,& rum т,1"л~
Iacobus Picininus cognomento Caballus pra:fe£ti equitum, qui per omnem hiemê iù ttm&t-
regias partesinAprutiisdcfenderant, neeminusquam duodeeim ordinibus equi-""!'4'"'""»-
tum prarfucrant.Iaeobus Picininus pereepto Alexandri aduentu, intereipere tranf- '
Dd 4
jio COMMENT. PII ГАГ JE II.
iturn eins conatus eftrquod vbi non fucceffit ad Archas fe contulir,&: ante oppidum
caftralocauir,turmisequitum decern ûmulcolleétis, inter quas &: Caudola: com-
pucati flmt:peditesquoqj non paucosneq; inexpertos penes Ce habuit ; Alexander
exploiato confilio comitum,vbi omnes in vnam fententia conuenere,lacefTere pra:-
lio Picinin um ftatuiCjíi force pugnandicopiamfacerer. Campus erat ad iaclum reli
propmquus hofti;hic tentoria figere decretum,atq; inde hoftem lacefTcre. Pracmic-
tuntur qui campum occupent dele&i cquites:Picininus iiios contra dirigir,qui loco
arceatSfor;ianos;prjeIudiaquçdamcertaminis,n5pra:liadixeris. Procurrunt Brac-
ciani,fra¿rifq) cum hofte lancéis illico fe recipiunt,nec totis habenis in pugnara dc-
fcendereaudét.AduolantSfortiani fuis auxilio c5plures,Braccianofqj campo detur- 1 »
bant,&:admunitiones vfq; caftrorum reiiciunt, probrifq; omnibus irritare boites
pergunt; vbi nemo ad pugnam exit amplius. Alexander quo in loco dcíignaucrat ar
que in oculos Picinini tentoria figit,Picininus fub filentio nocb's caftra mouet,con-
fcefoq; mote medium inter fua&hoftium caftra relinquit oppidum, propinquitaté
veritus: Pollera die miffis adAlexandrum nuntiis,coIloquium petit. Res in confîlie
ducum agitatur:placet audire pra:clarum belli ducé, Ci forte aliquid anxrat ad regnu
Ferdinandifalutare.Defcendit in caftra regia Picinintis, &:cumeofratres Caudo-
be,& ductores ordinum viri fortes:Itur ad tentorium Alcxandrijibi omnes conueni-
unt duces equitum,peditumq; pra:fe¿ti: fît corona virorum illuftrium: refpiciunr al-
teriaIteros,refq; fingulorum geftas animo voIuunt,atq;indec6parationera¿ta,quá- 2.0
tum quifq; fuperet expendunt.Illic Picininus:aduerfus me,inquir, proceres conue-
niftis omnes: vnum me perderé mulci qua:ritis;impar fum,fateor,veftris viribus, пес
poíTum qui pufilio fum corpore,iufto certaminevobiicfi cofligere,necvos me côpel-
lere poteftis inuitum pugnarematura me loci tuecur,& fîdes militum,hiemis aduen-
tu obûdionem foluere coget,incerim fruftra teretis tempus: nouus annus noua con-
iîliaminiffcrabic.Sed eftoPicininum prçlio vincere.atq; in vincula rapere liceat : que
vieillis obfecro ducesñióne ego is fum, qui vos nutriorEgovobis opcs,delitias,ac ré
gna concedo,me duce atq; arma tenente,&: Italia? pacem infeftante vocati eftis ad
bellum,qui domi iaceretis inerres, h go vobis aurum , quo fulgetis , arma , vcfl.es , e-
quosapparaui:S¿:qui pauIoantefuiltisfinenomine,gloriofbsfeci: me igitur perfe- 30
quimini veftra: falutis au¿torc?Efto,capiar,aut in bello moriarrquidvobis cmolumë-
tifupererit?Vobisne,analiisconfulctis?quiefcet Italia me mortuo'cui pax vtilis eft
nid mercatoribus&facerdotibus?presbytcrosimpinguabitis, fînonfunt fatis pin-
gues.mercatores ditabitis,fi no funt fatis opulenti.Sinite me; vefter ego fum auceps.
Vobis venonin mea falute veilracft fita falus.QuidRomana curia ditius? quid opu-
lentius Veneris acFIorentinhíquicquid eft vbiq; dtfîderabile, pax Itala* his afFerr.
Nifî ardeat Italia bcllo,nihilinde corraderepoiïumus.In pace dtfpeclui fumus , atq;
ad aratrum cogimur-in bello clari. Ars noftra eft arma tradare ; nolite rubiginem
in ocio contrahanticonfulite in medium, bello & armis fauete. Ab his qui arma tra -
c~tauerunt,aequum eft régna teneri.LaudoFrancifciSfortiaedominacum,bcllica vir- 40
tute quaeíitum-regnare deíldes turpe atque jndignum. Mcrcatores emundis ven-
dundifq; mercibus infudent.facerdotes faera miniftrentmobis imperia debentur. Si
mihi creditis facile omnes opes ad nos rrahemus: quatrkis quo pac~to?in ргбрш ratio
eít.Nolite vincere:trahere bellum confilium eft, in cuius fine militaris lucrieft fi
nis. Nemo qui fapiat,ad eius rei rerminum feftinat, qua pereunte , fua percn nt com-
moda. Excepta funt ingenti fauore Picinini verba, pauci non vera locutum pu-
tauere-.indignú dicere ductores ordinum,gregariiq; milites infîgnc belli ducé ira vr-
gere,vt fugere nequeat:Picinino capto nullam fuperfore de regno lite. Quo ibimus
inquiunt?pacata eft omnis Italia;ad Ligonem redibimus:pax nobis mortífera eft : in
bello viuiinus,finiteviuat,qui nobis vita: caufam probet. Claudamus oculos, lo- у о
cumq;fu^xPicininodemus:fuperioresfuiffefufficiat: belli fèmper reliquia: fuper-
finc aliqua*,hoc deniq; p.icFo falui erimus. Aderanr veterani milites, idemq; faótitatü
fupeiioribus bellis aiebant.-aliusfe olim potuiffe Nicolaum Picininum incauteage-
tem caperc:alius Francifcum Sfortiam abftinuifTe ne bellum finiret : alii alia exem
pta commemorabaiu.TumAlexander:Nolite,inqmtîmere commilitones, nun-
quam
LIBER DVODECIM VS. ;ti
i bello carebit,nifi vniusimpcriogubernemr,q od quàm facile fadu fir,
>.Multa imperia bello carerc nó poflunt.dum altcrum imminet alreri, Co-
j cupit efle:nifi Venetus Italia: principarum arripiat, no intelligo quifnam alius
indomitam banc prouinciam frçnare poífit.-hunc tinete,huic refiftite, eiqj fi quan-
do militaueritis,cauete>nc vincendo vincamini. Nunc alia ratio belli eft , hoc abfo-
luto bclIo,ad maiora vocamur.Nec tu tibi Picinine hanc gloriam arrogaueris, quaii
vnus fis,qui bellatores in Italia nutrias.Superaflent Gallici Ferdinandum,pacatum-
que rcgnum tenerent:ceflaflentq> iampridem tibi ftipendia miniftrare;nifiPontifcx
, maximus duxq; Mediolani fuppetias Ferdinando mifiiTentrbellumqmoc annorum
mo quatuor,quo nufitus es nutriuiflent.fed ais ceífiíIentGalli iampridem, nifi dux eo- •'•
rum fiu'iïc s;non eo infidasrverum non finededecoreGallicargcntis ducatum acce- v
pifti.Infign;afersAragonenfia,&AragoncniemFerdinandum impugnafti:natusfub
EccJefia,aduerfusEcclefiammilitafti:Ducis Mediolani fratris mei gener focerum
|^ricquinondubitafti\Hçccinetuafides?tantanetibihonefticura.?Tenoftr2eralu-
risautîorem vocitasípriuíquam armaindueres,me belli duccm ex his commilitont-
bus multi videre:Nonex te pendet vita noftra: Tu magis ex nobis pendes. Seruare
tepoflumus &perderc,quamuis ipem videaris in montibus collocaflcrcarltim hi mi
lites ne dum i uga montiumexpugnabunt:quinpotius íbrti cedito, atq;in noftras
cocedito partesíEgo fi annuas,&Papa:,& regi,& duci conciliatum te dabo: fie tuura
to exen itum,teq; ipfijm conferuabis Cetera qua? commemoras,vana funt: nos fide o-
ptima noftrisfuperioribus militamus. Ad hxc Picininus;coa¿t9,inquit,militaui Gal-
Iis,cum me alius nemo vellet.Nolui ab excrcitu derelinquinutritus in armis: patri
potius indixiflem bellum,quàm miles me reIiquiíTet:accepi Gallorum ftipend¿a;nó
licuit non feruire pecunias fuggcrenti: nunc liber Tum, quocumq; vocabor ibo: fi
modo conditiones me dignas inueniam. His didis ambo in cubiculum feceflere,
multaq; fimul de concordia locuti funt:tandemq; his modis conuenere.
Picininus regiarum omniucopiarumimperator efto:aureorum nenaginta millia î""""

ftipendii nomine(quamdiu regi militaueritjquotannis habeto.Ciuitates &: oppida,
. euaîobtinetin Aprutiisretineto:pofleiîîonescomitisCampibaiIîlicenterinuadito,
j 0 atq; acquirito:equitum tria millia, pedites quingentos quoties opus fucrit ad prxli-
um educito,ac per отпет Italiam v bi rex voluerit bellum gerito; Francorum figna
perfequitonftipendiimediam parte ex vcdigalib.exigito, qua; funt in Aprutiis ob
noxia regi:reliquumPontifex maximus, rcx Ferdinandus , & dux Mediolani xquis
portionib.perfoluunto.comes Brocatduscácellariam rcgni,&vrbem in AppulisVe-
ftáobtineto: Picininus in verba regis iurato,eiufq; vcxilla erigiro,quamprimum
quarta portione ftipendii percepta: ftipendium in annum durato,& fi regi placuer it,
dem legibus in biennium,fi modo ante fine primi anni mentem fuam dedaraue-
: ftii pendió finito cui velit Picininus militato,dum regi non inférât arma.Er in hue
odum plura condida&: accepta funt;ea condicione adieda, vt liberum fit Ferdi-
nando,Papa:q; ea intra decern dies,vel rata habere vel reiiecre. Duci Mediolani bis
irum temporis datum. Alexander vt confcnfumPiiPontificis extoi queret,iturum
adeiusprarfentiampollicituseft.Necmoraapud Ту bur Papam conuenit,diuq;
: concordia locutus ratihabitionem in formula promiila obtinere non potuit, im-
mutatisplerifqjconucntionumcapitibus remîmes eft,vulgatavbiq; fama tanquam
Picininus in gratiam Pontificis rediiler,relidifqi Gallisad Aragoncnfes proriusde-
feciirct.
.Le Jnterea exercitus,qui contra Picininum conuenerat aduerfus Aquilanos profici- ^чшит
ícitur,primoq; mox incurfu caftella nonnulla cepit; inter qua: oppidum magni то- ZumíuL^.
menti, Arnim vocantcomitis Mótorii apud Aquilanos potentiilimi. Peftifera tunc bim Pontifi
co lues vrbem inua(èrat:primarii ciues in villas Sc caftella remotora Сих ditionis dfia-î^^*
gcrant:tcnuiores in fuburbanapradia fe reeeperant: trepidare omnes hoftis aduen- ,
tu cognito, propere in vrbem rcuertixontemnere mortis periculum,dum patriar co-
fulant.Con"eniuntinfenatufrequcntes,quofevertant, vnde auxilia petant, neici-
unt.nihilàPicininofperandumaiunt,quem íciunt Ferdinando côciliatum: à Pi«
jzi COMMENT. PÍI PAPiE II.
Pontífice quem fpreuerint minus:autFerdinando parendum,aut armis dimit
altefum ciuitati odiofum,aIterum impoiEbile:placct tandem legatos adPi
re,eiq; vrbem & agrum dedere,atq5 vt populi ilii mifereatur fupplicare.
GiHriiat- Miferat iampridem Pontifex Lucam quendam Dalmatam in Gallias vifum,an ca
UmimrMfrl vera eflent qua; Gerardus ícripferat.Meritoriamhic taberna Вопош'ге tenuerat, na-
UtitMunu tione Gallus, quçftuqj mendaciífimo pcculiolumcongregauerat: deinde perdit»
uf^we- Conílantinopoli, cum accepiflet predicatores in ecclefiis fermocinantes publice
j«w«,eW«-aflcrcre,ca;lummereri qui contra Turcas arma capeílerent, zelofidei ас religionis
mum от- feruore COrreptus fub Califto tertio publicata in hoftes fideiChriftianorum expedi
er/* mm- t|onC)j j^ra £^¿s reDUS>¿¿ omni fubftantia in argentum redacta,cum trecentis pediti- i о
bus Romam venit.profc&urus in Grxciam.fi ftipendio iuuaretur. Cum nihil acce-

piflet,mceftus abiit.fcruoreqj omni depofito, in Sabaudiam migrauit. At Pio Man-
tuam pctente,ad eum fe contulir, multofq; fibi comités eflè ait, qui cuperent contra
Turcas militare:facultas eis tantum detur focietatem congregandi Tub nomine Iefu,
in quaconfcripti plenariam peccatorum rcmiifionem confequantur. Accedit Befla-
riocardinalisNicxnus,dignumq; fide hominem probat, conccdcnda efle omnia
quae petuntunfacile ilium decern milliahominum cogère poiîè,qua; rebus gerendis
magno fintadiumento:Petrumercmitam vilem&abiectumhomLnem idem facti-
taflc,quo tempore Gottifredus Bolicnius exercitum traiccit in Afiam. Cur nequeát
eapraeftare témpora noftra,qua; prçftiterefuperiora'Curnon fietirerurn quod le- 10
mel eft fa&um?Annuit Pontifex ea lege, vtin focieratem nullus admiiteretur, qui
fuis militare fumptibus in Turcas per annünequirer. Profectus eft homo cum lirte-
ris,quas optauit:& cum Gallias circuiflet,quarto demum anno,mcmoriaeius iä ob-
literata,ex comitibus fuis vnum ad Nicarnum cardinalem mifit , Pontifice aj; ud Pi-
entiamagente,quatuorhominum milliain cam vfq; diem focietati adferipta refc-
rentem,breui fupra decern milliaconuentura.yexiîloopus eiîb,&: faculiatibusqtù-
bufdam amplioribus,ac ducérb aureis quibus filium redimat creditor) b. obligatum.
Nicienus his acceptis,lactus ad Pontificeni p;rgit:nuncium adducir,Iitteras oftendit
ad fe miflas.rogat nc tanta bene gcrendarum rerum omitratur occafio .- Pontifex fi -
miliafomnio dicitquxreferuntur, excogitataiqj nugas ad corradendum aurum; 3°
Vexillum quod petiturhaud temeré credendum,nifi he mini cognito ac probato:
facultates quae peterentur,non parui ponderis eile, ñeque cuique concedendas , ti-
mendum ne nouum inde quarratur aucupium, quçftus caufa; peri; ducc neos áureos
perderé haud multum efle Romano Pontificijat honorem amittere nimiüm. Miflii-
rum fe hominem in Gallias fidum, qui rei veritatc inquirat, feratq; aurum; & fi rccte
actum inuenerit,Gerardo tradatrreliqua è vcftigio mitt i pofle, vbi fraus abfit. Lau-
datNicaenusconfiliumPraefulis: Lucas mittitur,qui Gerardum conueniat,&an
vera fintquçfcriptafuntinfpiciat.Huicquoquemandatum elt Burgundise ducem
accedcre,& quç dixiflet ei Ferrarienfis anno fupcriore,quçve ipfe relpondiflèt com-
memorare:cur non feruata eflent promiflàperquirere;hortari vtvotofuo faciat fa- 4°
tis. Lucas in Sabaudiam cum appuliflet,inuento Gerardo de focietatelefu perconta-
tus,comperitgenerofos aliquos,excelleteiq; viros dedifle nomina,daturumq; dacis
filium nomine Philippum,fi dux iocietatis à Pontifice crearetur: qua; res non nihil
ipei Lucx prebuit. At cum ventum in Burgundiam eft, qco in loco quatuor mil-
lia conícriptorum efle ferebantur,& arma multa collecta, diligenter omnia perferu -
tatus n hil inuenit. Gerardum de mendacio coarguit.llle fe vera locutum aiebat .- ve
rum Burgunds nomine Brabantiam ас Flandriam intellexiflc, quod ibi quoque
Burgundusdominetur: cundum illuc efle conícriptorum multa millia inuentu-
rum.Itur BrufcellaSjinitinerc multa; infidiç Lucç fiunt: quibus fuperatis certus red-
diturnugacemfuifleGerardum.Intcrrogantur epifcopi,qui rerum geftarum fuif- jo
feteftesaflerebantunnemo Gerardum fe nofle air, nec quifquam inuenitur, qui
deibcietate lefu abquid audiuent : illud vero quidam ex confilo ducis aflerunt
fuifle Gerardum apud regem Francia; Carolum prius quàm morererur, facultatera-
quepetiuiífe focietatem congregandi: educturum fe exercitum ex Gallicis copio-
fum,tanquam contra Tureas iturum, & apud Anconam traie&urum mare: at in
Picenfcs
[LIBER DVODECÎMVS. 3*3
JKceníbs proFeâum,tn Aprutios tranfiturum,deiecTifq; Fetdinádi parribus regnum
Rhenato^maturumiipreiiiiTe regem flagitiofi hominis confilium,quireligioni fta-
tuifletilludere.Haîc de Gerardo comperta, cuius conuerfioncm non habuiiTe radi-
cem confiât. Vera eft Euangelii parabola de femine ia£to. Noninucnit in Gerardo
verbumDeiterrambonam,dcoeuanuitpiacogitatio, quia non fuit fale condita:
pIurafibiperfuafitquàmprxitarepoflet,cleceptus in агент prauum conuerfus eft;
quipoftquamLucamincoIumcmappulifie Brufcellas animaduertit , feiens men-
daciafua deprehenfum iri,curauii ne vfquam inueniri poftet.
Lucas conuento Burgundo mandata Ponrificis expofuit: Ше in Anglicos fuá; tar- M**<Utev¡¡
ro ditatiscaufascôiecit.nopotuifle inducías bellipacifci: nÔturum finífeimpacara do- j^1"*"""
то longinquáexpeditioné inire:de concordia vfqj in cam diem aftum , in natalitio ^pnmifù
diui Baptiftx* futuros apud fan&um Audomarum Francorum & Anglorum legatos, **4***to
atq; in annos decern fe au£tore accepturos pacem ; licere iam exequi Ferrarienfi ^мр^
epifcopo,qu^mififlbt:memorem fe verbi fui,q> non efiet facturus irritnm. Placuit mortectrr»:
Luca»refp5fum:quod cú firmari litteris peterct,modo ad hunc,modoad illum mif-
fus,mulros dies fruftracofumpfit,Iafciuicnci inter dcliciasBurgundo,quamquáfeni, tú pro txpê-
&modoinchoreií,modoinpaleftris voluprates haurienti, ccenaíq; lanti fumas ad
noctis vlq5 medium producenti,cura religionis excidit.rurpuraf prçterea expediii- р*-..^,^
onem inTurcas peftifcraducere:principem çtategrauc prauo cofilio domum relin- r*''*'
ao quercjignotalqj prouincias bello querere. Burgundis nimisremotam eflèin Gracia
rnilitiam,nunquam reuerfurum íi icrit:fua quifqj mctiri pericula:alii labores metue-
rc,alii fumptus,alii mutationc imperii animo voluere, pro mitiiTimo pâtre filium re-
gnaturûjcuius non latís perfpecbm natura habeanr: vereri ne cJementiffimo domi
no crudclis fuccedat:illudeuitari non porte, quin nouum dominum noui feqiiantur
miniftrijfibi relinquendam auhmêiTe,fiuein militiä proficifeatur, fiuedomi mane-
ant.Deteft iri omnes propofitum principis,&cum n5 auderent aduerfari pahm do
mino, caufas morç clam ne&ere, tardoqj fuapte natura nemo ftimulum adhibere.
Mutatum iam propofitum vidcbatur,de Turcis filentio faclo, cum fubito poft tertiî
noctis vigiliam Burgundusin morbumcadit,adeoq¡ íenfus omnes amirtit, vtali-
30 quandiumortuuscredcretur.Accurruntmedici,remedia omnis generis adhibent:
alii vira: fpem minimam faciunt}alii prorfus defperant.Sequenti die fiue bonitatena-
turç,fiuc miraculo quodam diuino Burgundus ad fe redit.breuiqj priftina; val.etudi-
ni reftitutusjconiïlio procerum accerfito.-Quöd viuo , quödq} fofpirem me cernitis,
inquit,proceres,diuinagratiaeft:commerui morté,qui voto meo non feci faris.No-
ftis quç vouerim;&quç Pío Ponrifici promilerim , quamuis animus fem per fuit ad-
impîere promiflarplus ramen xquo diftuli,domefticis voluptatibus allectus. Inter -
ea no fine magno Chriftianitatis damno aucta eft Turcarum potentian'ure indigna-
tus Dominus morbo me flagellauit,fed vfus mifericordia correctum me morti non
tradid<t;pra:terveftram&meamopinionempr ftinamvaletudinem cito recupera -
40 uixommonitio harcfuit:citauitme Deus,nô eft quodamplius différa. Ire omnes Se
quimeiamicieftis,quiq5Vou]ftismecum,accingirevos itineri,vt cum Pius Ponti-
fex iuûerir,pra;ilo fitis.Ego quide nifi moriar non deero. Dixere omnes parendum
Deo, neq} vitra morandum:fuum quifq; corpus fuamq; animam obtulit : vocauit Sz
Lucam princeps,dixitque:Redi quamprimum Romam,ac Pió dicito: legatos mcos
in fefto Aflumptionis beata: Virginis Maria; fecum futuros,meq; facturum poftula- »
tarquibus modis in Turcas eundum fit legati expedient. curet Pratful ad conftitutam
diemtotius Italia; Iegationeshabere,quibufcum res ipfatranfigatur. Lucas eius rei
teftes literas expoftulauit.-quibus obtentis,pridie quam PontifexTyburcocederer,
Romam redi.it. Quo audito Pius ingenti gaudio repletus, vniuei fis Italia: potentati-
40 bus Burgundi propofitum fcripfitjvtq; legatos ad medium Augufti Romam mitte-
rentimperauir. •
Ludouicus dum hazegeruntur Francia; rex,ex animo Pontificididitiflîrfto, vifus n»**™*.
eil paululu cecidifle, fiue quod efi fecunda; res extuliíTent nimis5fiuc quod a:grcfer- JJ^Jî
rrt Fcrdinandum fauore Prçfulis in regno biciliç fußeriorem efle; feripfit litteras $.
Pio,itemq; cardinalib.fuadignitatcindignaSj&quafiPapafuperior eiler, darr. nauit
■
3*4 COMMENT. PII PA V JE П.
i%nù$mu opera eius,&quomodo Pontifici máximo viuerídum cflct regulas prœfcripfit. Vè»
'¡"¡'(¡Zijfimi* xare ûm kello regnumSicilia?,fuis confanguineis hoftem eiTe,nec рассщ^е11е,пе-
iicrttK,iff queinduciaSjeccIefiamMaguntinamdinscalamitacrbiisfubieciiTe. ComitemRhe-
Pent'fim ял m- paiatinum ducem AuftrixSigifmundum durioribusedidis vrecre:repem Bohe-
im legitli- . . . JP r r • • r r> i• r • /" 1
at, mix harreticum compeIlarc,nuIIum (mere rrui quietc:racturum melius н paci tJm-
ftianorum ftudens contra Turcas confilia verteret: petere vt cardinales de mente
Pontificisfibiquamprimumrefponderent.Rccitata: funtin confiftorio fecreto lic-
tcrx.Pontifexinnocentiamfuamoftendit.-cardinales feripta regis magnopere ad-
miratf,autparumineoefleconfiliidixcrunt,aut aliter feriptumefle quam ipfe prar-
cepiflet : fed non hic folus error eius. Tria decreta edidicPrimum in quo fe iudicem i a
çompetentem,&; non alium dcclarauit omnium litium, quas fuper regaliis oriri co-
tingcret,aut contigifíet.RegaliasvocantGalli ius quoddam à Francorum regibus
vfurpatum.-vacantibus ccclcfiiscathedralibus,reddituscarumarripere, ac beneficia
conrerre,done*cnouusepifc»pusinueftituramacceperit.In altero decreto fanciuir,
prxfidesParlamenti.cundofqiminiftrosfuosincaufisetiambcneficialibus his pri-
uilegiisgaudere,quibus ApoftolicafedesParifieníem fcholam donafle perhibetur.
In tertiojiudicium fuper poíTefloriocuiufcunq; beneficii Ecclefiafticifuum eiTe có-
ftituitmeclicere in regno fuo prater fe,cuiquamad id m anus extendere. Conftitu-
ta poena fiquis decreta tranígrederetur, non tam religiofus abolira pragmática fan-
&ionevifus,quam huiufeemodi decretorum editione facrilegus. Pius iratoregi ю
haudquaquam litteris refpondendunvcenfuit,qu:e femel lcdat , quod amplius dicát
nihil habent,necrefpondent interrogate. Duo Iegatimiflîfunt, alter ab ipfo, alter à
collcgio viriexcellentcs,qui iampridem in Rotx iudicio clarucrunt : Thcodorus e-
pifcopusFelcrenfis,&: Ludouicusarchidiaconus Bononienfis Apoftolica: fedisno-
tarius,quorumdodrinam,anfacundiammagisadmircreincertum ducas.Inftrudt
funtquibusmodisobie¿tiPont:f¡cicriminadiluerent. quibuíve regem placarent:
eiquepotiffimumreiincumbereiuffi:de bello quoqj aduerfqs Turcas ftifcipiendo
verba facere,camqj prouinciamquo ad pofllnt lúa: celfitudini períuadere , facúltate
concefla,inducias in regno Siciliacquinquennales triennalefve ialtcm componen-
di,fi rcgi contra Turcas animus fit arma íumere. „ }о
Per hos dies adnitcntibus Pii Pontifias oratoribas Dominico de Dominicis epi-
' fumaegtn- fcopoTorcellano,S¿Rodulfo decano Vormacienfi rex Hungarian Matthias Impe-
TumqMpr*- ratori Federico.cui iampridem fuerar infenfus, reconciliatus eft: Chriilianis rebus
cUrm gtfi* falutarefadtum.Hungarisaduerfus Turcas audacius pugnaturisnihilacergotimen-
Muufam. tibus.HungariamnonnulliquafiHunnariam,&: Húngaros pro Hunnis ddos pu-
dtmmttr tant,ranquamHunnorum reliquia: ad xtatem vfque noftram perdurauerint. Nos
МлпЬыт .compertumhabemus vitra Tanaim non procul àfontibus eius in Afiatica Scythia
atqutimpt- populos viquehodiereperiri,quiHungariappellantur , quorum fermo nihil ab eo
тмзгпп cS- diffcrt,quo circa lftrumhabitantesvtuntur.Uli parentes horum fe dicunt, Deofque
moreGentilium,6¿idolacolunt,rituq; barbarico,acpropemodum ferino vitam a- 40
gun t. Eugen i us quartus Pontifex maximus ad cultum Chrifti traducere conatus eft:
mifiisex Hungaria nobis propinquioriviris religion's, qui verbum Dei pradicarêt,
ÔC notamillisfícercnt baptifmigratiam.interiacentes Ruthcni tranfitum vetauere,
qui Grecánico ritu Deo facrificantes,perirepotius inerrore idololatras voluerunr,
quam Romana; ritum Ecclefiaeadeosdeferri.Hungarianoftrisnota circa Danubi-
um fita eft , vtranq* ripam obfidens pars citerior Pannonia quondam fuit à fuperiori
Myfia,vlquc Noricum intra Danubium & Illyridem fita:partem vlteriorem Gepidç
tcnuerunt,&: alia Sarmatarum barbarorumqj nomina Romani florete imperio Pan-
noniam tenucre:iis declinantibus Go.thorum fubicrereges : deindeHuni:poftea
. Longobardi:vltim¡ omnium acceftereHungari,quorumtantam ab initio immani- yo
tatcm fuiííeproditumcft, vt humanis veíci carnibuscrederentur: his multa cum
Germ an is fuere prxlia: vidores aliquado ad Auguftam vfqj Vindelicam cunda po-
pulati proceflere: Hic prxliofuperatiprofligatiq;funt,&ingreffi Hungariam Thcu-
rones,non minora quam accÊperant intulerunt hoftibus damna:fonunadeinderes
Hungaricasadiuuantcimpctiumgcncis adeo propagatum eft, vt. a regno Polonia;
víque
LIBER DVODECÍMVS. Зч
vlquein Dalmatiam,&: Adriaticumpelagusprotenderetur, rurfufqucab Auftriali-
bus, Morauiíque gcntibus ad Euxinum mare perdngcret , fepremqueregnafub v-
no concluderer,linguas plurcs difionaíque complexum,Cloatini,Dalmatx,Bofncn-
fes1Seruienfes,Rafciani,Bulgari,quos Myfos vocauere prifci Stlauonico fcrmonc v-
tuntui :Valachi corrupto Itálico: Tranfiluant Theutonico. Scythas veros eíTc Hún
garos aiunt,quorum parentes prinu'abantiquaHungariaprofcdifuerint.nec mores
prxtercultumreligionismutauerint : genus hominum pauper, Jacerum ac nudum:
i fuperbum&arrogans,folosfcnobiles ex Hungaris putant.&feipfos íálutant
dominos.pauci agros colunt,opes armenta funt , ex quibus vieil tant. Tributa nulla
io pcnduntmifiregixcoronationisadfint folemnia:tunc quoc funt patresfamilias, tot
boues régi donant : Sexaginta millia proditum eft aliquando boum regi fuifle tradi-
iregni limites fine ftipendio militant ,exire non cotnpelluntur: Inter reges
icxgentisclaruifle olim Belam memoranr,&: Andrcam, & Ludouicum Ste-
I cunctis prxferunc,& rcrum clafitategeftarüm,& vita- rectitudine, cui Ger-
iugum Impcracoris dcclinantiRomanusPoncifexcoronam miferitgemmis
) preciofam , qua; vfque hodie quafi facra íeruatur.nec Hungari verum exifti-
;fuum regem efle,nifi qui cafueritcoronatus. Ludouicusfine virili fobolede-
ceffit: filiam eiusSigifmundusCaroliquartilmperatorisfiliusduxit vxorem, cum
quaregnum Hungarix adeptus fupra duos &C quinquaginta regnauit annos digna,&
, indigna perferens.qui prxlio cum Turcis commiflo,viclus profligatufque fuit, qua-
uisexomni Europa ad eum auxilia acceífííTent: Gallos cladiscaufam fuifle memo»
rant, qui propter nobilitatem priores pugna» partes íibi arrogantes vbi ad hojps per-
^cneredimiíns equis pedeftrem pugna conferuere; nec H mgaros fui coníílii fecere
participes. Sokici equi retro abierüt, quos fine fefloribus conípicati H tugad vniuer-
fam Gallorum Anglorumquemanum (excitatus enim puláis profpectum impede-
bat)obtruncatam credidere , ac terrore perculfi turpi fe fugx commiferunt. Uli dum
acricerpugnant rclictia fuis,vndiqueab hoftibuscircurnuenri magna ex parte exíi
íunt,rcíiqui capti: inter quos fuit lo .mnes Burgundix dux , cuius geíía fupra conferi-
pfimus:& AmedeiSabaudixducisfrater extra matrimonimn natus, quern Turc*
$°emafcularunt:vterqueauroredemptuseft. Sigifmundusadm.ircconfugiens,Cou.
ftintinopolimnauigauitundequedomumfaluuSjibdingloriusrediic. Ab eo tempo
re res Hang tricxdecl nare coepcruncTitrcanicx vero.quç Afia.G.çcixque magna
partefubacta admodum florentes erat.in dies magis ac magis augsfcerc, & tum qui-
dem Bulgaria ad ho ices defecit. Oram Dalmatixmaritimam Veneci iampridem fibi
acquilbrant. Obiit&sSigifmunduslinevirilifobole, filumeiusHeÜfabeíh vxoreni
; Albertus Auftrixdux, cum quaregnum Hung irix, Bolicmixqüeconíecutus,
:riuni quoq; Gcrmanicum eft adeptus. Huic ficut &c ceteris regi bus infefta fue-
tTurcarumarmajaduerfus quos profectus intemperie locorum oftenfus in mot-
bum iucidit,breuiq; mortuus eft,cum tribus non plenis regnaifct annis relicta vxorc
40 prxgmnte.cjius imperium non ferentes Hungari , Viad fla am Polonixregem afci-
ueruntinHungaria rcgnaturum, ac reginx futurum virum: regina conferí furamíe
aùyiili mafeulum pareret. Dum Vladiflaus fc itineriaccingit, Helifabcth fîlium pa-
rit.quem Ladiflaumappel!at:baptizatumque illico in Albaregalipro veteri confue-
tudine coronan iubet ; nec morata puerum cum corona , quam iânctam dicunr, Fe
derico patrucli Auftrix duci, qui poftea Imperator «íTumptus eft, aîendum confer-
uandumq*ue mittit, verita ne Poloni aduentu interceptus occiderctur. PolonusBu-
dam profeclus.ranquam rex intromittitur. Regni proceres , prxlatique in duasdiuifi
parteSjalteriLadiilaumjalteri Vladiflaum regem elfe dixerunt:Regina Laurini feco-
tinuic,ad quam omnes fe contulerunt , qui Ladiflaum regnare cupiebant. Quorum
j © princeps Vlricus Cilix cornes ingentis lpiritus vir , &in armis clarus,partes aduerias
magnisaíFecitcladibus. Federicus imperio prxfectusranquam Ladiilai tytor,abal-
tera Hungarorum parte receptus, hoftis Polono fuit. Intet uentu deinde Iuliani car-
dinaüs fancb Angelí Apoftolicx iedis legati,cum Turcx Hungariam premerent,fce-
dera cum eo pepigit , &: inducías belli ; Polonus pacem à tergo confecutus , pugnare
cum Turcis conftituic, frontemque tueri ab heile inuafam : exercituque coacl 0P0-
Ec
гъб ■ COMMENT. PII РАРЖ IT. '
lonorum & Hungarorum in Rafciam contcndit,&: vkra in hoftium fines acc'ur ren
te Amurate Turcarum Imperarore cum ingentibus copïis audacius quàmconful-
tiusfvt eft mos gentis)commifîb pralio fuperatus atqüe oeeifus g ft. Dignus laude, &
forta yrio coronarus.qui pro relígione decertans occubuit.
doplusvaluir.CardinalisS. Angelí tribus fagittis vulneratus inter fugtendum apud
quandam paludem eqnoprolapfus nobilem exnlauit fpiritum. Ioannes Huniarêf
céleri fuga feruatuseft:quiregnigubernatorefíedus, non multo poft tentare iteruifl
cum Tu. eis belli fortunam decrcuit, nccmclioribusaufpiciisadpugnam profedus
maiorem exercitus partem amifit, plcrifque proceribus ac prolan's in praHio carfis.
Invtroqucconflídu,fupraquadraginra Hungarorum millia periiflc proditum eft: i о
lîonnulli catforum numcrum adduplicarunt. Duobus hisattriti vulncribus Hun
gari,Ladiflaum regem acclamauere omnes;miififque ad Imp ; domí-
num fuum coronamq; petiuerui ímefle
puerum extra turclam fuamemi .Con-
Ärmata eft Huniati gubernandi poteftas, tanquam pro Ladiflao regnarer. Imperator
»erator
Romam profedus corona: fufcipien liflaum Tecum duxit,duodecim an-
nos natum. Id a;gre Hungaris,Bohei londam
parentes imperium filii funimo cum d ;nrelm-
peratorecimdifimuljvcndicarequefuumdominuarmisconftirucre: primiq; Vien-
neniès eiedis magiftratibus ab Imperatore prsepofitis libértate fibi aflerurrun^quo- z?
uíque Ladiflaum vendicaflent.-exemplum primaria; vrbis cunda per Auftriam iccu-
taoppgâ.Reuerfo ab Italia Csefarilcgationespricftoadfunt Lad'flaum petcntes : vbi
liegatus eft , Auftrialcs ac Bohemi , non cxpedatis Hungaris , coüedis raptim copiis
Imperatorem apud Nouamciuiratcm Auftria; obftdione claudunt , coguntque pue-
rum tradcre:qui apud Viennam multarum gentium dominus prarcipuam imperii fui
federn elegit,quamuis modo in Hungariam modo in Bohemiam proficifcerc;ur. In-
tereamortuoapud Turcas Amurare , Maumethes fuícepit imperium acris ingenii
adoleícens,&: regnandi cupidiiate infatiabilisrqui fub Nicolao quinto Pontífice má
ximo regiam vrbcm Conftantinopolim orientalis imperii fcdematquetonu-. Gra
cia; columen (vt ante didum eft) terra marique obfeíTam vi cepit atq; diripuit,Impc- 3 °*
ratoregentis occifo,& omni nobilitatc ferro dcleta. Fleuere Chriftiani omnes tantae
vrbis cladem:conucntusagitauerc: occurrendumTurcis priufquamamplius inua-
lefcerent, vtile confiJiumputauere,hinc Romanus Pontifex indeCarfàr, reges ac
populos in arma vocare, religionis periculum ante oculos poneré, hortari, monere,
nefuo tempore fandú Euangclium conculcan' fincrtnt: fruftra omnes fuere cona-
tus. Doniefticxfeditioncscxterni remotiorifq belli coram reiccere: íegniticfque&
auarida obfuit.Turc x capta Confb ntinopoli in Rafcia Scruiamq; traiicientes.gen-
tís dominum(qucm Defpotum appellant) eieccrunt: confanguineis rius intercepris
oculos elFoderunt.-rcgionumquemunitiífima quseque oppida, prçtcrSindcrouiam,
& Belgradumexpugnauere,actranfmiíTo Danubio, Valachosíibi vcdigalesreccre.- 4<*
aptiflímus ad incuriandos Hungarian fines vifus Belgradi fitus,qucm confluentes Sa-
uus Danubiufque duplici latere ambiunt;prifciTaurunum,hodieBclgradumvoca-
uere , Hungari &¿ Theutones alteram Albam appellant. Huic Maumethes coadis ex
omni regno viribus ingentes copias duxitrqui maiora de maguie loquuntur,tre-
centahominum millia incaftriseius conucniifctradiderunt:quiautema^pofitead
verum,qua; videruntenarrauere centum & quinquaginta millia. Califtustertius na-
tione Hifpanus ex ciuitateValentía Romana; prafidebat Eccleííe,qui percepto Tur
carum adiniudcndam Hungariam apparatu, legatum Apoftolicae fedis eo direxit , '
Ioannem cardinalem fandi Angelí virum prudentem, &:animo pra;fenti;plenariam
peccatorum veniam largiturum his qui contra Turcas arma capefleren t. Qua: res
multóse» Germania populos traxit: Verum paupercsacpropeinermcs;horumcfte-
nim regnum cxlorum: Diuites prarfentibus illedi dclitiis , haud quaquam futura in-
quiruat. EratinHungariaIoannesCapiirnnius,ordinis Minorum profdîor,na-
tione Italus.verbi Dei acccptiflîmus in popuhs prardicator : quippe qui litterarum e-
ruditionemeum vita: fanditateiunxifter, exempbque Domini Saluatori$:pictaris
opera
LIBER D V О D E С I M V S. 347
opera faceret,&: doceret:huic Germani fe cotîiunxercjingens çrucc fignato'rum nu-
"merushimcfibiducemelegere,necalterius parère imperio voluerunt: cum eo Tau-
runum profe&i Tefe Turcis obiecerc : Ladiflaus qui paulo ante ßudam venerat , tre
pidante regnojTurcarumque arma tímente, retro in Auftriam fugitjoanni Huniati
regnigubermitioneac tutela dimifTa: Is quoque propere cum equitatu peditatuqüe
raptim colle&o, obuiam hofti proficifeitur: deleótaquemilitum robuftifllma manu
ingreíTus oppidum,Turcarum confilia quam diligenter noíle conatur,atque illis oc-
currere.Adoriuntur priores oppidi muros Turca:, machinifquedeiiciunr. Vacua ibi
pars oppidi fuit , in qua cruce íignati ítationes habebant. Ab his pradium cum Tur-
10 cisinitur, qui modo Turcos extra mœnia compellunt , modo repulí! intra vrbem
pugnant. Capiílranus & Huniates ex arce altaque turri profpecbnt praslium , Se al
ter oftentans diui Bernardini Senenfis imaginem,atque alciílima voce Saluatoris in-
uocans nomen, Iefus Ieíufque fiepius intonans , pugnare cruce fignatos admonet:al-
ter cui fit loco inftandum,íubueniendumque docet,cefiàre vulncratos,fefíbfque iu-
betj &fufficit Íntegros. ...... • _
Interdum & ipfe vbi pugnaría fuis remitöus videt, è turri defcendensfortiiïimi ebrißiana*
militis partes implet. Diu pralíum anceps ducitur , cum modo Chriftiani cédèrent, ЫъШогы,
modo Turc2e:tandem fugati longius extra muros hoftes noftris vi&oriam reliquere,
Maumethes fub mamilla vulneratus , ea qua; fecuta eft node reliáis Bombardis
z 0 cum omni exercitu aufugit : trepidus fama qua; raro quadrat vero.q uadraginta Tur-
carum millia in ea pugna cecidiíTe vulgauit.qui diligenter perferutati funt verum, ia-
centiaq; in campis cadauera dinumerarunt , haud multo plura quam millia quatuor
inuentaprodiderunr. Trepidatio &fugaImperatoris potentiflîmi vi£toriam nobili-
tauic, & elaffis eius in Danubio difie&a , atque combufta. Huniates & Capiftranius
fugatoinfigneshofte paulo poft morbo obiere ; felices tanquam rebus profpercge-
ftis triumphaturi, (vtcreditumeft)ad fuperos migrauere. Capiftraniicadaucr tan
quam viri Deo accepti fepeliri Hungarinon permiferunt:conditum arcainEccle-
iiacuftodiunt , facrumque habent. Ladillaus his cognitis ex AuílriaBudam venit,
non tam hofte profligato la;tus , quam Huniatis obitu , qui fe potentior in Hungaria
3°fuiífet. Defcenditiamfecuro regno advifenda Albam, &locainquibuspugnatue-
rat.-vbi dum íacris operam dat,miflamque audit, Vlricus Ciliç comes à Ladiflao Hu
niatis filio in confilio obtruncatur , fumpta occafione quód fuam à comité vitam di-
diciíTet inquiri.No eft aufus rex damnare fa¿tum,propter potentiam occiforis : diflí-
mulauit ad tempus iniuriá, doñee Budarediit.ibi Ladiflaum in arce deprehenfum fe-
curi percuílit, & fratrem eius Matthia in carcere coniecit, fecumq; deinde in Auftri-
am,&:demum in Bohemiam captiuum duxit. At cum in Praga(qua: eft Bohemorum
Metropolis) celebrare nuptias parat, miífis legatis, qui íponfam ad fe deducerent
Magdalenam Caroli regis Francise filiam fubito morbo corrept us interiit. Quídam
toxico periiíTe tradiderunt,quod fibi Georgius regnigubernator propinauent,& hç-
4o reGarcha:Rochezana;minifterium. Hungad cognita regis morte fucceiîorem ele-
¿turi.apud Peftam fréquentes conueniunt trans Danubium è regione Budíe.Eo Mi
chael Silagi auunculus Matthia; cum quatuordecim millibus equitum feconferr,
MatthiamqueHuniatisfilium regem proclamât. Confentiunt omnes, cum libera •
non eilet inter armatos contradicendi facultas. Arma regem vel captiuum faciunt.
Mira resrMatthias ex carcere adfaftigiumregnifublimatur. Georgius qui&ipíere-
gnum Bohemia; vfurpauerat,acceptis quinquaginta millibus aureis captiuum dimi-
iit, eiquefiliam defpondit vxorem. Matthiaregnum adepto nunquam Turca; con-
quieuerunt, modo hanc regni partem, modo aliam inuafere: çgreq; illis reftitit,cum
plenam in fubditis obedientiam non haberet , tanquam non eflet verus rex , per vim
5 0 eleclus^nec facro diademate coronatus. Petiit farpe ab Imperatore coronara, ñeque
%btinuit.Ob quam rem defpectiorapudfuos in dies fuit. Acceflk&manifefta; rebel
lions malum :pra;cipui regni proceres Ecclefiaftici & Aculares ab e© deficientes,
Federicum Imperatorem fnpraferegem conftituerunt,cumquibus&Michaelem
Matthia; auunculum fenfifleproditumeft; qui poftea à Turcis captusnecatuicp eft.
Hinc orce inimicitia: inter Federicum & Matthiam capitales , cum regnum non ca-
Ee z
Зг8 COMMENT. PII РАРЛЕ И.
peret duos, & vtcrq; regem Hungarian fe diceret. Et quamuis Hungari Imperaron fà>
uences,eo minora faciente quam promiferat cito ab со dcfecerint,&: in gratiam Mat-
thiç redierint,non tarnen ceflauit odium, nec belli materia defuit , Imperatore regni
coronam & titulum retínente ; Hungariamque per fuos duces pluribus in locis infe-
ftante.Molefta ea res Pio Pontifici fuit, cum propter odia regum nullo tempore non,
deteftanda, tum quód ea diflenfio Turcas ad imperiú occidentis fuopte ingenio ere
ctos magis ас magis inuitabat. Mandauit igitur cardinali fancti Angelí apud Húnga
ros agent :,vtImperatorem accederet,pacemq5fuaderet.Paruitcardinalis,fruftraque
verba fecit. Miílüi eft & BeiTarion Nicamus alter cardinal's id ipfum procuraturus,
nec profuerunt labores eius.Hieronymus deinde Cretenfis archiepifcopus ad eandê r À
prouinciam iuflus ire,quamuis prope ad concordiam reges deduxit,non ramen per-
duxit ad exitum inchoata.Succeifit vltimo Rodulphus, qui medo vnam, modo alte
ram partem adiens monendo , vrgendo , dies ac nodes inftandojConcordiae tandem
formam reperit , quam rex vterque probauit. At cum fignari conucnta peterentur,
• Imperator nihil fa&urum feait, nifi Romani Pontifîcis accederct audoritas> quae
fecdera comprobarer,& aduerfus ea faduros anathc mate feriret : la res triginta dies
pacem fufpendit.Interim Pius fecundum poftulata litteras Apoftolicas adRoduIphti
mifibtumquoque&aliae diificultatesinterceflcre. Opportune circa id( mremrus
Torcellanus epifcopus aliis de caufis inGermaniam mifliis Imperatore adierat: hunc
flbiRodulplшsintamdifîîc,liacpropemodumdcíperatopacisnegotio)fociumaíci za
uit, nec recufauere partes ob reuerentiá prma: fedis:am bo concordia: fummis cona-
tibus operas nauautre , alter ad earn rem mi flus alter admiíTus : qnibus adnitentibus
prater от niumfpcm fublatisdifrkultatibus hisfcederibusin concordiam itum eft.
Matthias regnum & regni titulum confemato ; Imperaroriique fllius adopti-uus efto:
eique auri nummum oduaginta niillia d¡floluito. Decedenti fine liberis Maximilia-
nus alter Imperatoris fllius ex coniuge natus fuccedito. Imperator regium inaneno-
men,& of pida quçdam in finibus regni vita comité retineto.vlteri us regnúneingre-
ditonfacram coronam Marthiç reddito:amici deinceps ambo fumo. His vitro citro-
queacceptis, atque obfignatis, rurfus nouacontentio cmergit:pnores ne Húngaros ,
pecuniam numerare oporteat, an In peratorem tradere coronam. Legati vno fimul 3 *
tempore,& aurum ad fe defen i,&: i oronam iuíTerunt:quo fs £to,vt acccperunt, par
ibus tradiderunt,publicariq; pacem iuflere;qua: tanto iue undior viia populis,quan-
rodiutiuscxpedau. Tempeftiua res & ad expeditionem contra Turcas ineundam
admodum neceflaria Pio Pontifici nuntium eius vltima die quinti Pcntificatus fui
anniallatumeft: iequenti die anniuerfariumquafi natale celebratum: & annus in
choates facerdotalis eminentia* fextus.
Luditnfitm Paulo ante Hungaricam pacem,& Leodicnfes feroces Belgian populifqutfrum fit-
cumtorum prameminimus) interuentulegati ApoftoliciepiicopofuocöciliatHuntxumprorc
*(сп'шмй. adarmaveniífent. Ciuibuscum iurifdiclionemEcclefiafticam vjolaficnr epifcopus .
facris interdixerat ob manifeftam iniuriam. clcrus epifeopo fuo paru t:populus çgre- 4 *
ferre diuinorum fubftradionem, maledicere facerdotibus : verbera cardefq; minari:
epifcopus Philippi Burgundia; ducis,cuius eilet nepos , auxilia qua:rere:ciues Ludo-
• uici Francise regis parrocinia implorare; vtei q; poftulata promittere : Superbire ma-
gnis adiutor bus partes : augeri in dies odia , пес aliud expedari quàm bellum : quod
fine magno Gallica: gentis incendio fieri no poterat:emergenté ignem , & iara com-
burere incipientem Petrus Ferricii facri palatii auditor,quem Pius ad earn rem mife-
rat,priufquam flam mas euomcretfumma diligentia extinxit,perfuafispartibusiudi-
cia potius experiri,quàm arma.
ТгяЯмш Bellum quoqueMaguntinum, quod biennioiam geftumvicinas regiones cxuC-
Чтпш- ferat hoc tempore intermi/Tum eft. Carolus marchio Badenfisccarcercmiifusindu| S 0
yintèmt cias pepigit, pacifq; fœdera in hunc fere modи m d xit , Archiepifcopatú Maguntinu
£У* pro decreto Pii Pontificisadiudicandum eile ; Dyerhero quoadviueret quatuor op-
pidarelinquenda.dandamquepeccati vcniam.QiigDyetherus Palatino caftellado-
naiTet,ea nomine pignoris apud ilium rcmanere, donee auri Rhenenfis centum mil-
libus nummum redimerentur: cenfuras ineumprolatas vitro remittendas: fratrem
Pala-
LIB«R D V О D E С I U. V ~S. p9
Palatini ele&umColonienfem, quam minimq fieri queat fumptu à Pío Pontífice
confirmandum. Omnes qui mandata Pontificisfpreuerinc, datnnumve dederinr,
ecclcfia: Maguntina: abfoiuendos. Et cetera in huncmodumminutiorajqua: fi a
Pontífice impetran poiTent,Palatinus de fumma centum mi'lium florenorum pro ., '
rcdimendís caftris decreta viginti milliaremitteret:captiuisquoquedimiflls,infli-
£bm mul&am comminueret. Adulfus ita demum ea probare lè ait , fi Pío Pontifici
p! лсегет : ob quam rem legati miífi funt Marcus Marchio Badenfis Caroli frates, -' » • -
Ropeitus ScholafticusMaguntinus,&duo Alfonfi nepotes, quorum fenior non- .
dum quintumdecimumexpleuerat annum. Tresquoquedoc~toresaccefTere,& v- ,<v
1 ° nus eques : Qîjbus apud Tybur auditis , digerere paulifper conuenta placuit , ae de-
indc refponfum dare.
Medio tempore Alexander cardinaIisfànc~tçSufann«e non fine fummoPontificis ш'^ли".
mœt orefebrecorreptusextinguitur,cuius vitiefancl:imonia,cumperomnem vitam «»-
emicuiíTet, tum maxime in obitu damit: qui ctfi dies quamplures agonizauit,nun- a^sly^»«
quamtamenintermifitde fidecatholica difputare,fymbolumexponere,obftrufos
icripturarumfenfusaperircdubiaquerefoluerediortari altantes ad Euangelicam vi
tam; ad cxleftis patria: defiderium erigere , contemnenda eíTe huius promifla fçculi,
quç vclis,nolifve relinquere oportet : In ea patria thefaurizandum , cuius gaudia fine
oarenc. Cum rogaretur teftamentum facereranimam, inquit, meam Deo rclinquo:
10 Pio Pontifici corpus , &: hec qua: vocantur fieculi bona ; ipfi familia: curam Sc fepul-
turç meç committo. Deinde quafi dormiens expirauit , ingens facri collegii decus in
quo vitae fulgor cum doctrina; luce contendit.Potuerant fine damno multi homines
periiileun hoegraue yulnus aeeepit Ecclefia. Ita plerijqj fit, vita breuis bono eft , ma- . "
îoquan\diutiiîima.reruan;uradpçnitentiampeffimi,fiuevt bonos exerceanr:probi- t\
tas cadû petit. Pius exequias cardinale dignas amico peregit, & familia: curam fufee-
pic.AdeccIefiamCamertinamcuiprefuerat Alexander, Agapytum Anconitaniiepi-
icopum tranftulit: Aprutinum ad Anconitanam, ad Aprutinam Crotoniarem.Lega-
tis Germanicis ad res Maguncinas componendas miffis,grauia efle poftulata refpon-
dic:legaturnque videri mittendum,qui coditiones Ecclefia: & Apoftolica: fedis ami-
3 о corum meliores efficerct.neque id legatis ingratum Tricaricenfis epifeopus natione
Romanus earn prouinciam fufeepit.
BefTarion cardinalis Nicçnus dam ifta fiunt , cum Venetias appuliflèt , Bucentau- rtnttîAp».
ro n lui magno ciui tatis fauore à principe & fenatu exceptus eft , & pro reuerêtia p ri- ^'"u
mx fedis, prxcipuis cumulatushonoribus. Auditusin fenatu perfuafis patribusfaci- Tunis pai»
L-fuaficquxvoluit.ideft vt bellum in Turcas publice décernèrent. Vene ti enimetfi md,íUnt-
prefecto claffislibei um belligerandi arbitrium permiferant, rectum id tarnen confi
gura fa pienrer feruabat , non prius vulgaturi quàm magno aliquo damno , vt fefe oc-
cafio obculilTet , hoftes affeciflcnt:at Beffarione audito cognitaque Pont;fic¡s volun-
t:ïte,qui fe belli focium otfèrebat,f. natus confultum palam ediderunr, in quo Turca:
40 hoítes VrenetorumdecIaratifunt.hifquemagnisanimis bellum indicium,& ad claf-
fem, quariamnauig-aieratplures triremes addita:, & fupplementa militum miflà.
Belfarion obrento decreto rem diuinam indiui Marci templo fecit coram principe
&: fenatu, cum Vtfati Iuftinianiclaffis imperatoris vexillo bcnedixiííer , eidemque
cum imperio abeuntimaiorum morefolcmnicaeremoniade Turcis vidoriam pre-
catus cíiet:mox rdigioforum pompam per vrbem duxit,decimas,vigefimaSjac tn'ge-
íimas impofuici&píenariasindulgeiitias publicauit hisquifandtamexpeditionem,
aut arrc,aut manibui adiuiiarenr.
Circa idem tempus iegati Burgundorum Pontificem apud Tybur conuenerc Gu- LtgetioBur-
lielmusTornacenlís epíícopusiampridem Pontifici notus, &abeoexTullenfiEc ^^"ьи
5 ° clefia adTornaccn fem tranílatus, & cum eo tres proceres in ducali palatio potentes. г$шшт.
Qui fine arbittis au di ti , Philippum , dixere, principem fuum ftatuilfe faceré pro de-
fen fione fidei , quarcumq; defideraffet ab eo Ferrarienfis epiícopus: dilationis inter-
icetç Ang!icosfuifl'ecauíam,qui bellúilIaturiGalIia:videbantur,impedituriq;ducis
iter; nunc induciarum decennalium fpem certam forejiberumq; duci quo velit ire:
r<.liquafçRomçdicT:uros,quarn breui petiturum Pontificem didicilfcnt. Collau-
Ee 3
350 COMMENT. PII PAPíEÍI.
dauitPius fanctum Philippipropofitum, dignumq;principcm efle dixit, quem fan-
ctafedes Apoftolicafummisprofequercturhonoribus.
Longe difpar hifdem ferme diebus Ludouici Franciç regis obedientia vifa eft,qui
flMtmin*. fpiriturebellionisimbutus ,legatum Apoftolicum Ioannem Carfarinum facri palarii
¿uercipúMr, Auditorem in Britannia proficifcentem comprehendere,fcripturafque cuneras ei
(fournie- auferre temerario prarfumpfit aufu : nequehis contentus Alano cardinali Auinio-
wÉ'ttmî nenfi,qui mittendi legati caufa fuiflet,frud:us beneficiorum omnium , fiue , vt aiunt,
г»Шм$ fri. tcmporaliratem ademit,ííbiquc vfurpauit. Pari poena & duos eius nepotes epifcopa-
li dignitate prçditos coercuit,quamuis prorfus innocentes. Comminatus eft, & car
dinali Rothomagenfi, tanquam &ipiècum Auinionenfi confpirafletrcriminida-
- batmiilîonem Ca:farini,quoniam de feudo iudicaturusiretin Britanniam inter e-
pifeopum Nanetcnfem , &gentis ducem, quos fuos eflê fubditos aiebat , fibique iu-
dicium feudi pertinere,non Papç : tyrannica vox & mendax. Ñeque dux , ñeque e-
pifeopus regis Franciç fc fubditum confîtetur, quamuis vterquemagni regis poten-
tiam vereatur , quemadmodum imperatorem in fuo regno Ludouicus fe dicit , ita Se
fc regé in fuo principatu Britannia* dux aflerit: epifeopus vero Nanetenfis prius fun-
datam fuifle fuam Ecclena,tcmporaliaq; dominia, & qua: vocar regalia iura habuifle
contendir,quàm regnum Francia: conftitueretur, in quo Ludouicus legnar.-meriro
iraq; Pontificemincontentioneducis&epifcopiiudiciü fufcepiiTe.Sedquisiftaregi . '.
fuadeat cum pro lege cupiditas eft,pruricntcfque tantum auribus rhagiftros audit? *o
GecrguScX- Audituseft&TyburelegatusGeorgii Albaniçdomini,quemvocantScanderbe-
TwrTimr chium: Verba eius hune habuere (enfum. Venifle Maumethem Scopiam innumera-
gatioûU biles ducentem copias , improuifumque Georgium opprimereôluifle : nullum pa-
fasduitum tuhTeGeorgio ad muniendam prouinciamtempus.Vnicuei falutisremedium fuifle,
rit. ' pacemabhoftepctere:idfactumefl*cconferuandçprouincia:caufa:atci;m voluerit
Pontifex,rurfus in bellum ibitur:optare Georgium in terris Eccleíia* refngium , fi re
gno pcllatur à Turcis. Pontifcxncceflariam pacemnon improbauitii,quodaiebat
Georgius , imperium Apoftolica: iedis faluum eflet : refugium pulfo in agris Eccleiîa;
non defuturum,fi pro religione pugnans ab hoile fidei eiieiatur.
Aqmtimi Alexander interea, quem diximus inducías belli cum Picinino pepigifle,atque ad 3 о*
Tibtufuk Pontificem , de pacis feederibus acturum venifle,accepto refponfo in Aprutiu rediit.
d^man/hr». Matthçus Capuanus , Sc Alonfus Hifpanus cü fuis Sc Alexandri copiis in Aquilanos
giftfttr*. duxere .-caftellaqjcomitatusfere omnia prima excurfioneeepere. Rocchamedia,&
alterúquoddam oppidü,cu m aliter furore excrcituseuaderen5poflent,NeapoIeoni
RomançEcclefiç nomine fc uadiderunt. Aquilani(vt diximus)fçuientc in vrbe pefti-
lentiain agros cófugerant. At vbi hoftis adfuit,mox intra mœnia fe receperût, non ta
diuinum bellü venti,quámhumanü. Secutifunt&agreftescü pecoribus,&imbe!li
mulierú puerorumq; turbamec minus in vrbe qua ciues poteratrqni vbi hoftes tene-
reagrú didicere,& ad portas vfqj procurrere,nec vllá auxilii fpem fuperefle , hinc pe-
ftem,inde ferrú timentes , aperienda Fcrdinando vrbé clamauere;qué fedes Apofto- 4
licaregédediflet, haudamplius recufandü efle; nifi petantciucs pace fibi non deefíe
animú tradéde vrbis ftultü efle cum Deo &: hominibus bellú gercre. Aquilani, qui fe
liberos,& vxores védituros,autfamis caufa comefturos fepiusaífeueraueranr, priuf-
quaFerdinandú regem admittercr,ad prima rufticorú territi vocem , quçrenda cum
hofte pace cenfuere: miflïfqj legatis pro volúntate dueü , regi fe dedidere;oraroribus
au&oritate abrogata,quos ad tradendáPontifici vrbem miferant.-auclorê tam rcpen-
tini confilii Pctrum cognomento Lalla Montotii comitem tradiderunt , virum mu-
liebris animi,& cui vxor imperat:hunc Aquilani fequuntur propter familia,cuius eft
princeps,parati vel boui parere,qui domui Componiícorum prariideat. Petrus igitur
quàm fuit in tradendaGallis vrbe leuis, tarn modo in reftituenda Ferdinando prar-
ceps vifus& inconfultus, cui multo falubrius fuerat mediatore Pontífice in gratiam
Ferdinandi redi ifle, quod ei non erat difficile: fed quç poffunt effeminati efle cofiha?
Aquilane vrbi û bene fucceflerit, miraculfi erit , cuius populus imprudentcm feqi.;-
tur ducem, ducique imprudentior imperar coniux. IIludrA:a:fidiopoteftefle,quod
aiunt.ibi plurimum elle fortunar,vbi minus eft pmdentiie.
Ruge-
L I В E R * D V O D Е С I M V S. j3í
Rugerottus Celani comcs,cuius ante meminimus,his mutationibus &c quoniam сЛм* tomi
Neapoleo fibiintuleratarmadetcrritus,roatrcm hortatur,vtfeliberam Potifici fcri- gusk^%
bat,veniamq; filio petanmulier ne pcioraferàt quod iubetiirfacit : accedunr legati **nt*j¡ú>An-
Pontificë matris&filiilitteras affereteSjbellumqjdeprecantur.Pötifex indignum pa-^¿^"/'"
ceRugerottumait,quinecmatridederitpacem;comitiíTam tunc fe libera creditu-/«*»,©'*»
rum,cum extra poteftatem filiifuerit;illáfiíeadierít inuenturam pro mentis eraría ; *ч**о*>'ЧГ-
Kugerotto autprincipatum, quem mam abftulit dimittendum, autarmis deren- tin.
dendum. Neapoleo intereacomitatum ingreflus cum exercitu, caftella pleraq; 8c
munitionesvi obtinuit,inter quç magni mometi oppidum expugnauitOrtuchiúFu-
i ô ciño adiacens lacui:quo percepto Rugerottus matrem dimifit,fperans per eamPon-
tificem pofle placari.llla TyburePiú conuenit,atqj his verbis vfa eft: Ante tuos pedes
conftituta,raaximePontifex,nuncdcmummeliberameurcintelligo. Impiusmc fi-
lius coniecit in carceremancillam,&:capríuam ex domina fecit: tua mihi pietas li
bertärem reddiditjtibi gratias ago,meq; commedo,& hunc paruulum filium ('duxe-
rac enim fccum alterum ex Iiberis natu minorem)pro maiore nihil peto, plura dicerc
volentcm lacryma: impediuerunt, cui Pius : Tua fides, inquir , mulier digna eft , cui
fauori ilmusmeq; cibi,neqj huic fecundo filio tuo deerimus:adfunt in Apulia no par-
ui cenfus caftella.qua: Rogerottus tibi perdidit.ea in tuam poteftatem reftitui iube-
bimus:tu deinde huic relinques. Comitatus Celani,cuius erat Rogerottus heres,
го quomamiUeindignumíefecir,adAntoniumnepotem noftrum ex volúntate regis
perueniet. Armenta, qua: in agrum noftrum hiematura mififti,petenti Rogerotto
nunquam tradere volaimus,falua funt tibi:efto boni animi:non erit fine noftro prç-
fidiotuavirtus.Nec plura in primo congrcflu verba fuerunt.Sed cum Pontifexbre-
ui Romam profeérurus efTet,mulier quoqj eo pergerc iuflTa eft. Medio tempore Ce-
lanum per deditionem captum eft,&arx traditaapparatu regio xdificata;nec minus
munita,quamcommoda.Similiter&caftellareliquacomitatus,pra:terduo,dediti-
onem fecere,quorum alterum nondum tentatum erat.in alterius arcis oppugnatio-
ne RobertusVrfinus lapide i ¿Tus in fronte prope exanimatus fuit.
Marinus vero Sinueflanyrannuspoftquam tandem expertus eft plus regias vi-
3 о res,quàm fuas valere fraudes;nec iam amplius infidiis efle locum, pacem quam fiepe тЪыиДь
promiíramreiecerat,milIislegatis,vItrorepetiit,neque repulfuscft. Filia regis eius пит & ngf
filio defpenfata eft. Arces & oppidapleracpmunitiífima tanquam fidei pignus regi £¿¡¡J m
tradita:Ioannes Andegauenfis,qui Marino cum duabus equitum turmis auxilio ve-
neratjintradiesquindecimex agro SinueíTano iuflus excederé, intra conftitutam
diem ad Enariam infulam nauigauit,fideiq) Ioanni Entorelise fe commifit , hominis
Aragonenfisfamofipiratac,& qui dominum fuum Ferdinandum prodidiflet. A lu
men (vt ante diximus)in Ínfula reperitur,cuius feruandi caula Ferdinandus turres
aliquas erexerat;ac prxfidium impofuerat,quod pluribus diebus Ioannes fruftra op •
pugnauir.
40 Pontifex cum iam legationes Itálica: Romam peterent, ad res fidei accerfitar,reli- ^¿¿¡Jf"
¿TroTybure ad cas properare ftatuit :prius tamenFraícatum adiit,quod fupra dtximus ж Tjbm
olim villamfuifle Luculli, nunc oppidum eft baud magnum: ruinar veteres pri- R*m*m «-
fcam nobilitatem oftendunt. Afcendit 6c Tuiculanum montem, cuius vrbem natu- Hwtum'
ralocimunitifllmam,acpropemoduminexpugnabilem,ante annostrecentosdelc-
uereRomam:regiaínobiIiflím2E,dequaStrabonemmeminiflcretulimus,fundame-
taextanr,& altiflimi fornices ad occidentem folem,mcridianumq; verfi: prxclarum
id opus fuiiTeapparetjfiue regia fuitjfiue curia fenatorum:reliquafolo arquata iacet,
quibus infpe£tis,& iterumCriptaferrata reuifa,vbi & cafum aqua: altifllmum fpeda-
uit,&MiiTarum folemniarituGreco coram ie celebrari iuffit. Quinta denique die
5 o idibus Septembris Romam reuerfus eft,cardinalibus,omniq; clcro,& populo,ac le-
gationibus principum extra mccnia occurrentibus.
Poftdies deinde aliquot,eo in confiftorio publico fedente, accerfitis Burgundo- огл» £»-
rum legatis,&quacvellent dicereiuflis,Guilelmusepifcopus TornacenGs profeifio p"^*^!
ne monachus, legatoriimque primus, longam ac doctrina rcfertam orationem
habuit:in qua multa dcTurcis,& eorum infolentia, fcedifque moribusldifieruit : ge- Ъ"^™*-
Ее 4
I
33* COMMENT; *Р 1 1 РЛРЛ IL i ¡

ílaeorum expofuit,& quanta intulerint Chriftianae rcligioni detrímcnta narrauir.
Denobilitate Grçcorum,deantiquitate,dedocl:rinaplura recenfuit;corumruinam
deplorauit;oftenditpericula,quaeChriftianisceruicibusimminerenc, nifi celcritcr
arma fumerent,ac fcipfos defenderent. Adhortatus eft Pontificem maximum , car -
díñales , cunclafque legationes altantes, ne tanto in pericuJo diffèrrent amplius
Chriftiana; reipublicç confulere, atquc hofti occurrere. Philippum Burgun-
dix ducem,qui fe mifiílet,ftatuiflc proximo verno tempore claflem in Turcas duce-
re,belIumquetotisconatibus profacrareligionefufciperemcquecorpori fuo parfu-
rijm.quamuisfenexeflet.venturuminexercitum, acnon folum ducis , fed militis
quoque muñera fubiturum,nifi mala valetudine impediretur: coque cafu miíTuruna i o
püvttia. quifuas vices implerenc.Hisauditis Pontifex, ita locutus cft : Expeclatis venera-
bilcsfratres,filiiquedilecl:iífimi, Burgundisoratoribusauditis,refponfumnoftruni
non fine dcfiderio(vt arbitramur ) in quo dignas pro meritisamantiífimo filio no-
ftro Philippo Burgundia; duci laudes attribuamus : &c qux funt amplifllma eius
prjeconia in medium afferamus: non tarn poífibilia, quàm iufta defideratis : non eft.
canobisd"cendi vis,quevcftra?queatexpec"tationifatisfacere. Multa & magna de
Philippo dicenda eflent,qua; fine vena oratoris vberrima explican non poflent. Di-
cendum eíTet de nobiliffimo familia? genere,cuius origincm ab Ilio repctunt.de cor
poris & animi dotibus,deiuftitia, de fortitudine , de moderatione, dehumani-
tatc,dc ceteris virtutibus,qua;infummo viro femper fummçfuerunr. Diccndum zo
effet de rebus ab eo clariflime geftis,fiue pacis fuerint témpora , fiue belli ; cuius tot
fuere vi¿toria;,quotpra;lia,&: tarnen pluries cumhofte conflixit, quàm alius noftri
temporis quifpiam cum inimico fuo concertauerit. Plena eft omnis terra Gallica
tropharis abeo pofitis, qui etiam vltra Rhenum in Germanica gente vicloriarum
iignadefixit.Nonfuntha;c,qua;nofter poflïtpercurrerefermo,nedicamus explica
re: acre ingenium, &osmignafonatuium cupiunt: fenilis Sc árida, vena noílra
tanta; rei non fufficir. Nec Philippus ifta defiderat:. vera virtus eins fe ipfa con
tenta, verborumlenocinia non requirit. Magna & preclara operatus eft, non cu-
piditate laudis , fed vt Deoplaceret; ab eo premium txpecbt non ab homine,
qui nihil poteft non mortale largiri. Sed efto non poiïumus Philippo quantas me- ?©
retur laudes impartiti, nec iplctaliarcquirmanproptercalcgationem hanc digniflî-
mampra;rerib¡mus,&nulloprofcqi!emur honore? minime gentium : deendum.,
eft ahquidad ea quae modopropofita funt, nec fraudanda eft fuo preconio tain,
infignislcgatio. Quid habctlegatio Philippi? quid mandat? quid offert ?Turcarurn .
arma noftris imminere ceruicibus dicit : clades quas pafta eft Chnftiana religio,
&quaspafluravidetur,in medium affert : hortatur hoftibus obuiam eamus,prius
quam amplius inualefcant:Philippum fi Turca; bellum indicutur, fi exercitus idor
neusapparetur, in hanc expeditionem venturum, neecorpori fuo pariürum,vt
incolumitati confulat facrç religionis. Qualia vobis ifta videntur , fry tres ? quis non
i„ . hxc maxima &fumrnadixerit?quishuncprincipcm fatis collaudarepotuerit? nulli 4°
Chriftianorum minus timendi iuntTurc3e,quàm Philippo : & nihilominus primus
eft,qui fe profeclurum in cos,gefturumque bellum pro facro Euangelio pollicctur.
O mentem principe dignam;ô exccllentemanimum, ofanguinemnobiliffimum:
longiifimum iter opponitur: rigidx fuperanda: alpes: alrifluna tranfmittenda flu-
mina: latirtima trananda maria: vafta terrarum fpatia ab occidente in orientent
peragrandarcundafuperare eftanimus.Nullumin caufaDci recufandt:m fore Ja-
borc;nullum virandumpcriculumcenièt.Amanti omnia funt facilia: princeps Deo
amicus nihil tá horribile putat,quin pro Dei honore fit fubeundum.Ditiífimus prin*
ciputnmaximtsa;quandusrcgibus,cui opes &deIitia:omnesaffluunt:cui tot latiffi-
mxprouincia;,totclariihma:vrbes,totva]idç gentes, tot ditiflimi populi feruiunt, jo
cuiprarítoadílint cúnela, qua; mortales maxima ducunt: relinquere fplendidam
domum,amaram c5iugcm,carifllmum filium,diíec~tam fororem, dulces nepotes, fi-
-•_ deles amicos vtDeoíeriuat non vcretur.Accedita'tasgrandíor,cui quiete opus ef-
\ íet:hanc quoqjpoirpomt.-nihilfibiantiquius eft, quam Deo placeré :fpernit omnia
propter Deum. Nec vos ante egregiam voluntatemautleuem , autnouamputetis,
folida
LÍBER DVODECIMVS. 53Î
folida eír,& iarnpridem firmara, diu hoc propoíítum Ph lippofuit, ab eo tempore
quo Turca: Conftantinopolimexpugnauere hoc votum vouit, пес vnquam ab со
recembdecimum fere annum in hac voluntare perfeuerat. Sereniflimus Imperator
Fcdericus complures in Germania conuentus cclebrauit, inquis de fufcipiendo
contra Turcas bello Confuluitan omnibus aut pracièns Philippus adfuit, aut legatos
habuit:nos eum Ratisbonx in Norico fupra Danubium vidimus eadem promirterr-
tem,qua¡ nunca fuisoratonbus audiuiilis.ln Mantuano conuentu Ioanncm ducem
Cliuenfem abeo mifiiim vidiftis,nec excidere mernoria(vt arbitramur) egregia eius
promiíTa.íamdudum obfirmatum hoc propoíítum magnánimo duci fuit, vt aduer-
*o fus Turcas proficifceretur.noneílprofc¿rus,quoniá nonadfuit confenfus aliorura
principum5qui ad rantam expeditionem obeundam fufKceretmunc fortaile mifere-
bitur noftriDeus,exercitumque iam tandem inTurcas cogi validum,ac fclicem do-
nabit,quandoetiam Venctorumflorentiffimarefpublicaclaflem armauit potentiA
iiinam,& in hoftem miiit.& Matthias Hungarise rex coronam &pacem in regno сб-
iècntus, quas volet armare copias poterit ; & hic nobiliífimus princeps cum Jeétiffi-
ma militum manu ad hoc bellum vemurum fepollicetur.Conuenient (vt fperamus)
& reliqui potentatus Italix, пес reges occidentis auxilia negabunt oftédetqj pius Ie-
fusMaumetheasfpurcitias iîbi odiofas eiîe,& pro nobis pugnans ante faciem noítrá
conteret hoftes.Sed vt ad vos tandem,iniignes oratores verba noftra conuertamus,
io confolatieftis nos hodeorationeveftr.i,& magnifica fponfionePhilippi digna pro-
fe£tofuofanguine,acfuo nomine. Quod autem nos hortamini, vt ad fidei iân-
cbe defenfionem nauemus operas, currentem pungitis equum. Nihil nobis tarn
cordi eft,quàmiàcrse religionis defenfio. Audiuit omnis ecclefia in conuentu Man
tuano coniîlia &defideria noftr.ijno fuimus exauditi.fruftra laborauimus : пес tame
proptereadefatigatifumusrftatanimusab inceptisnondefiftere,donecChriftianos
principes ас populos ad defenfionem facrofanâiEuangelii, diuinxqj legis excitc-
mus:obhanccaufam accerfiuimus per hos dies ad pradfentiara noítramItalia?poten-
tatus;quorumlcgationesadítantcscernitis,vtcumhis& vobiícum de ruenda reli-
gionc confulamus.Quod fi non defuerint rftbis auxilia fidelium,& prxfertim Italo-
3 о rum;intelliget breui non Roma folum,fed omnis Italia, & ipfa tora Chriftianitas cu-
lam nobis &animumChrillianíereipublicacconfuIendi non defuiíTe. Pietas tarnen
magni Dei & Domini noftri Iefu Chrifti nobis adfit , & fuam potius mifericordiam,
quam noftras metiatur iniquitates.His dictis exauditorio difceíTum eft,cunétisPhi-
lippi nomen &animum ad aftra tollentibus.
PoirridiePontifexlegationibusItalisadfevocatis percontatuseft, quando Phi- pmifitk ял
lippi fponfionem audi/Tcnt & neceflkatem belli gerendi non ignorarent,quid tande f^**'**T .
oríerrentprofidecatholicadefendenda. quibus reipondentibus expecbre omnes, мгшмь tt\
quod Ponrifex onus imponeret, nullum pro fuavirili in opere tarn fanfto defuturu.
Turn PontifexrQuid opuseft^nquit.multisimmoremuríextatMantuanumdecre-^,,^^
4'o tum:illudfi placet feruabimusjineofecundum vires diftributa font onera: clericis
decima:,laicis trigefimaîprouentuum trium annorum impofirjc funt : Iudxis omni
um bonorum vigefimar : laudaucrunt hoc omnes populi , quamuis poftea executio
impeditaeft,Italianc^)isbellorummotib.perturbata.nuncpaxpropemodumrediit,
iicebitiamTurcisinferre bellum:pecuniaqua?neceíTariaeít,fecundum decretum,
colligi poteritmobis пес facilior vlla via occurrit, пес diftributioasquaiior. Ad пгес
legati probare fe verba Pôtificis dixerunt,tanquá priuatos homines : veríi vt oratores
no habere adea poteftaté: rogare vt liceretfuos dominos redderecerriores, atqs ab
eis coniènfumrequitere. Solus orator Venetus:Meus,inquit,princeps hishortamé-
tis haudquaquá eget,in bello eft, Vrfati Iuftiniani fortiffimi viri aufpiciis claiTem ad-
jo uerfushoftesfidei,&:magnam& valida mifit;& iam parrem Peloponnefi à Turcis
cripuit. Acceprauit decimas,vigefimas,ac trigefimas,¿5¿ alia fponte per ieipfiim con-
fentientefcnatu,fuisfubdirisafcripfitonera:omniafjuntquac ad viétoriam neceflà-
riacreduntur:tibinoilrarefpublica nulla in parte deerir. Turn Ponnfex collaudatis
Venctis,qui magno,& excellenti animo bellum fidei fufcepiflent, couerfus ad lega-
tosreliquos:Ite,inquit>& veftris dominis renuntiatc quacdiximus, atqjhocvnum
534 COMMENT. PII ,PAPi£ It т
adiicitemoseorum pecunias minime cupere,nectangere illas velle:exigatipfi à fuis
fubditis argentum, atq; in milites & ñaues erogent,quibusin bello poflímus vti: ipfi
duces fibideliganr,&íuanauibusafKgantfigna:Iibentius ha:c auxilia, quam pecu
niaria ab eis accipiemus.Placuit di&um,nec plura eo die gefta.
TiormtinDtü Florentinus orator nihil horunraquo animo audiuit,cui fufpe&a erant omnia,
tJum 1"Г'ЧигБ Vçnetorum ajílimationem augerc viderentur; is folusPoncificemfolum adiés.
juafio,&Pii Qui4agis,inquir,maxime Praful? aduerfus Turcas bellú geres,vt Italia Venetis fer-
prudentifc uirccogasíQuascunq; in Gracia exa&isTurcisacquirentur Venctorumerunt, qui
™итщ fuba&a Gracia fortafle ad reliquam Italiam manus apponent.nofti gentis infatiabi-
lé regnádi cupiditaté:fuccedere Romanis fe iath'tant,&: imperium orbis fibi deberi : i o
hue eos adiuuas focia iungens arma,nec vides quo pracipitem trahis Italiam : fed ta-
ceamus Italia: damna,quid erit EccleííaRomana illis regnantibusíputas ne fuam di-
gnitaté fcruabit.?Tuç prudentiae fuerit his periculis obuiam ire. Venetus in bello eft;
Turcafq; graui vulnere laceíIiuit,Peloponnefo propemodum adempta:n5 eft quöd
amplius reconcilian Véneto Turca queat.immortale odium natum eft. Hoc nobis
meoiudiciooptandum fuit.Sine inter fe decertent.raquçfunt hinc atque inde vi-
jres.nec Venetus Turcam,nec Turca Venerum debellabit:diu trahetur bellú, ¿¿am
bo fortafle corruent; vt nos tandem frui quiete permittant. Tuum propofitum eft,
quantumego animaduerto,ltaliam&:omnemEuropamametu Turcarumliberam
redderc,atqj idcirco belli focietatem cum Véneto iungis: ego falubrius aíFero confi- *o
lium,qui non modo Turcas Chriftianorum ceruicibus imminentes, fed ipfos quoqj
Venetos docco repellendos,atq; id fine fumptu , fine labore , fine periculo , & cum
fumma quicte.Florentinorum confilia ( quemadmodum ego exiftimo) pro tua fapi-
cntianoncontemnis3neq; paruiducis: ha'cemedia prudentium aliquorum fchola
ad te detuli.-tu quod in rem Chriftianam fuerit, complecleris. Admiratus eft vehe
menter Pontifex his acceptis, tandemq; italocutus eft.
TontificUn- Si eilemus ipfi quo tu es loco : nee facris imbuti,neclefu Chrifti vicariatu decora-
Jpenfum.
ti,fortafl'c idem fentiremus quod ipfcfentisîfucatifq; rationib.tuisfuccumberemus:
fed noneftprincipiscadem qua:priuat¡énominis mensiBec viris Ecclefiafticisidem
animus,quifa:cularibus:multa in populo toIerantur,quae in clero nemoaudire po- 3 o
teft:quç funt plcbi venialia peccata,in facerdote mortalia ducuntur.Principes fçcu-
li,&vrbium reclorcs,quocunq; tandem modo fuá tueanrur imperia no curant, dum
tueantunatque idcirco iâepeius gentium violant,&:moribus aduerfantur honeftis.
Populus vi&orë Iaudat,nec turpitudini aferibit per fraudes ас dolos vieille j fi modo
laicuseftqui ftrauithoftem : at fi facerdos infidiis inimicum perdidit, immo & fi
aperteinfidiantemnecauit,iniuriushabetur,adeoiuftiorem populus clericum vuk
efle,quam laicu. Noli ergo mirari,Ottoamantiifime,fi de rebus qua: modogerenda;
funt,aliaeftnoftra,quàmtuavelFlorentinorumfentétia. Uli filälua republicafua,
omnia ire perditum finunt. fi fidem negligunt , inter homines tarnen fuum retinenc
locum. At nos fi vel minima negligentia in his vtimur, quae funt fidei,raoxomni- 4°
um Chriftianorü voeibus laceramur:En , inquiunc, Chrifti vicarium ficcine defen-
fionern fidei poftponere decet'concilio opus eft,in quo negligentia puniatur, & mc-
lior eligatur. Nulla in Pontífice máximo tarn pama culpa eft , quàm populi non du-
cant maximam: Angelum eíTc volunt non hominem. Audi ergo ex nobis,Otto, ver
ba^ fi non angcli,at faltem clerici & hominis communem fortem excedentis.Fate-
murVenetos more hominumforfan plura cupcre,quàmhabeat,atq; Italia: domina-
tumquxrere:fcd id communeeft Vitium, latiusvnumquemq;dominatum cuper e,
cum nemo fua forte quiefeat: victoria potiti aduerfus Turcas Veneti Illyridis, ac
Gracia: poíTeíTores efteclijtaliam forte fubigereconabuntur , fi modo barbarorum
metu vacct,&:n5 externis bellis diftineantur. Sed efto Italiam fubigant;quidais?Ve- Io
netisanTurcisferuiremauisíIuimusMantuam, Chriftianos omnes adhortan fu-
musjin Turcas vt arma caperent,nec finerent hoftes fidei inChriftianos vltra crafla-
ri:fpreuerunt Veneti horramenta noftra: fpreuerunt &c alii ferme omnes n5 fine ma
gno detrimento Chriftiana: rcligionis. Nunc mutata eft fententia Venetorum:audi-
to legato noftroapertum bellum indixere Turca:, & armataingenticïaiTehoftem
perter-
líBER D V O D E С I M V"§.
ri nobis petunr,vt qui fe hofte inferiores cfle no dubitant. Sua-
his Venais üpro religionecapL'ireren^paruerun^nimc petentibus auxilium
denegabimus? eus banc mentem inimicistribuat viui-
gcliopugnantibusopcm quouis pacto .Diices m Veneros no fïdei

defendenda: caufam,fc:d imperii cupiditatemadduxiiTe: Peloponnefumqua?fiuiiTc:
iîtita,hoc fatis eft nobis,quoniá vincéteVcnetoChriftus vincetrTurcarum victoria
nur. AfleruiftiTurcisatqj
i fint maioresTurcç quam
i o Venerorü opes:falleris:multo eft inferior Turca Venerus,quamuis clafte maritima
mpcriorhabeatur:Infulas£¿qua»(üntin lktore maris oppida vexarcpoteíbinMe*
diterraneis minimum eft quod eflîcerequeat;quod fi Turcarum duces terreftres
copias(quodDeusauerrar)inoras Dalraatiaîdeduxerinr,quemadmodumconiîlium.
i(Tcvidentur,faculratem Veneris armadiclafTem facile pollen t eripere,qui remi-
maualefq} focios fiepe exDalmatialegunt.Non tam facile terrx imperium,quàm
maris acquiritur.Memoriœtraditum eft Rhodios, & alios plerofqj imperitafle ma-
ri,quorum in terra admodum paruapoceftas fuit. At qui longe lateque in terra do
minan funt,his próxima maria plerunquepatuerunt. Non eftigitur exiftimandura
Tilrcarum principatú.qtiieft in Afiaterra&Europalatiifimus.i Veneris poiîe deleri,
2.0 auamuis mare pro fuá volúntate procurrunr,quando in terra pugnaturi caftra con-
juirum peditumq; turmis ac robore multo inferiores. Quod
libusnonfuerintadiuti; cumdedecore daranoque no-
:religioniscitodericient.Maximifumptuseftclafl*emin orienti magnam alere,
nec diu id fieri poteft: Ar íi recedit claífis quarcunque illic quanta funr,necefl*e eft ad
hoftes illico deficianr,quorum prarfto aderunt exercitus, nifi prorfus ab Europa mi-
grare Turca; cogantur. Perparum eft quodin Gracia obtineri à Veneris aut fer-
uariqueat. Non eft ergo falubreconfilium mum, quod nec Vénetos iêruat, пес
Turcas delet. quod íi perierint Venetifruftra de feruanda Italia cogitabis. Bellum
raaximum&periculoGíiímíí inicrunt,in quo fine pernicieChriftiana: religionis fuc-
3 o cumberenópofluntjferendafüntlaborantibus auxilia: adiieiendaî vires, fupplemé-
cum miniftranda,arque omni ope nitendum ne cederé cogantur hofti : com-
Iumeftrquan-endaeft omni ftudio victoria; &c nos quidem cum Philippo
lia; duce Veneris non deerimus,claíTes claifibus coniungemus , atq; om ncs
sinfeftasreddemusTurcis. Exaltera parte Matthias Hungarixrex
{uperioremMyfiam,Macedoniam,vicinaiqueregiones terreftribuscopiisagirabit:
difficile erir Maumethi.cui non défunt potentes in Afiainimiçijomnibusinlocisrc-
iîftere.Vincetur,vtnoftrafertopinio,atq; ab Europa prorfus climinabitur, nifi iu-
ftus&miiêricors Deusnoftrisoffenfusiniquitatibus,aliud(quodabfit) de fuo po
pulo cenfuerit.Nec propterea Vénetos Italia; iugum impofituros arbitramur, quan-
40 dodeTurcistriumphauerint. Non omniaquasTurcç occupant in Europa Vcneto-
rum erunt.Peloponneí us illis ccder,& fortaíTe Boetia atque Attica,& in Acarnania,
& in Epiro pleraque loca,quç mari cohaîrent. In Macedonia Gcorgius Sea nderbe-
chius primas partes fibi vendicabit: in aliis Graîciçregionibus non deerunt Grarci
nobiles,qui Turca eiecto tyrannidem occupent, quib9 necefleerit libertärem relin-
quere.KeliquaquçverguntinDanubiumvteftBulgaria,quçoliminferiorMyfiadi-
cta eft,8cRaicia quç fuperior,& Seruia, & Bofna,&vltraDanubium, Valachia,quam
prifei Datiam vocauere in folo Sarmatico,fiue, vt quidam volunt, Scythico, vfqj ad
Euxinumpontum,ctin¿ra ad Húngaros peruenient, quorum aliquando fuere pof-
ieflio.Nemo victis elinvnarifq; Turcis plus locupIerabirur,qnàmHGgaru$: qui mu!-
% o copotetior erit qua Venetus, inter quos poftea deDalmatia forre bellum orieturrnüc
auté inrer eos aduerfns cóm une hofté, qué magis veretur focietas eft , & delite Dal
mática filcntiú;n5 eft quódl taliç taropere timcamusmccRomanoru exeplavereri o-
porter:!5gediftàt,à Romanis Venetorú mores. Malras licebit videre niucs, priuf-
qiiam Vcneti Italiam frxnenr.-ar niii Turcç potéter refiftimus,ciro&Hungari ceder,
¿Veneti; пес mora fier quin noftra quoq; libertas pereat. Occurrendumeftprae
цб COMMENT. PII PAPA II.
fcntipcriculo quod à Turcisimminer.De Veneris fuo tempore cogitabitur íi opus
erit,ncc deerune valencia remedia. Prouidentcs viros efle Florentinos ab ipfa pueri-
ttequa fièrent multo cernere,atq; hoc eft quod de imperio Ve-
idere propinqua cos qui Iongin-
Fertisaquam: cremacuris olirn confulere
properacis. Êgrefertis in Gracia creícere Venetos,atq; vt magis magifq; creicant o-
peram datis:qui focictacem belli declinantcs,quae veítra futura eranr fpolia, Véneto
n hoc faperc-cofultius aget veftra rcipublica,li pro fu
lnltmens nobis fciêadiunxeric: Oriencalif^
onefti&; vcilisrationemhabebic. Quodfi otiofus domi Florentinus remanient, x
ellumierir,&rcliquaomnis Italia in arma proruerit, infame nomert
cdu&urosin cam Venetos quifpiam arguée aut
xperiemim , vt qui Chriftianosin
bzllo contra Turcas periclitantes reliqueritis in diferimin© coniticuti & ipfi abo-
mnibus deferamini.Ea cumaccepiiTet Otto > exiftimare ic, inquit , Ponti ficem. vera
Ioqui,ncc animumeius fore mutabilem. Vitium ierarionibus prope adamantinis:
fenatui r>'
ícrenti itatcPontificis,v<
>*:^Л.Ж'
Tii?»ntifií
ad cuniiил iitur:Sexcusagiturannus(virifracres)poftquam
т''оы/ief mus. Qui s veftrum interea defenfionem fidei non multis magnifque precibus nobis
w^"í*r£*-commendauic?quis non dixit bellum contra Turcamgerendum efle,&:omncs Ec-
Tu'mtLtr* clefiaethefauroscfFundendos? Vcftro confilio fuafuq, Mantuam iuimus,Chriüia-
Tunas fu- nos vt ibi reges in belli focietatem accerfiremusmon íucceífit
uerunt Chiiftiani Partons vocem. Reuerfi domum perturbara omnia reperimus
Ioannes AndegauixRhenatifibus nauigia,qua?cardinalis Auinionenfisfacra pecu
nia contra Turcas in Rhodano comparaucrat, fibi arripuerat , &¿ inftt utita el
Chriftianosini
auerar.MilîmusfuppctiasFerdinando qui rex crac à nobis
regni poiTclfione fineiudicio eiicerecur.Rem difficilem inchoauimus : regni Baro
nes paucis demptis,omnes aduerfus Ferdinandum rebellaueranc. Magnum S¿ mc-
morabile Francia; nomenhaud parum in regno valebac. Acceilerat Picininus Pici-
nini fi li us, qui à rege Ferdinando ad Francos defecerat,&: tanquam bellt fulmcn ter-
roremprouincialtbusingeiTerar. In agris Eccleíia: familia: nobilcs autaperte cum
hoftibus fenticbanr,aut auxilia clam miniftrabant, VrfinisexcepcisacqjComicibus»
q nos xrc conduximus.Columncnfes inCampania farpe res nouas mohti i
lus Anguillaria? cornes modo vnum , modo alrcrum furari oppidum
GentilisSalcnfis Vrbcm veterem occuparctencauit,&: Ficullam nobis cripuit. Kc-
bellauerunt&nobilesinarceCanalimunitiifima,quam putabantinexpugnabilem.
Qujd Sjgifmundus MaIateita,quot nobis inoleftiasintulitî Libctatusab holte cui
prorfus erac impar beneficio noitro,paeemqj confecutus,Muldauium &alia (
qua; iure pignoristcnebamus,per fraudem dolofq; nobis eripuir, adhoftes i
Gallorum ftipendia meruit, copias noitras inPiceno profligauic: omnemq; lace a-
grum populatus eft.Perufini nouarum cupidi rcrum non lam nobis, quàm Picinino
fauebanc.Rheatini vjx in officio maníere.RomanaiuuentuscraíTariper vrbem: ra
piñas caídefq; facere,hofl;cmq; accerfire. Aduerfus tot, tantafq;difficultatesnec Vc-
neti.nec Florcncini, vtex fœderctenebancur,auxiliapra;bucre. Dux Mucinae Gal
lorum parces cnixiffimeiuuir.Solus Francifcus Mcdiolanenúum princeps Ferdiná-
do nobifq; auxilio fuit. Vidimus per id cempus vos ferme omnes metu trcpidarc,ncc
quifquam veftrum confilia noftra probabat:ruituram Ecclcfiam arbitrabamini,nec
poteiatis de nobis non dura loqui,quircTurcarum omifla,bellum Gallicumfuicc-
piflemuSjFcrdinandiq; magis caufam, quàm Chrifti defenderemus. Exiitimabaris
ex animo noftro zelum fidei penitusdccidiiíc, nec vJJam aobis eflècuram cuenda:
religio«
LIBER D V O D E С I M V S. 357.
religionis : faifa opinio fuit.- male de nobis opinnri eílis : non videbatîs cor noilr um
neque introfpicerc menccm poter.ntis : nulli molciliores quàm nobis fuere Turcaru
vicloriavnulíx ab ilJis fubaclx gentes : nulle, vrbes euerfx , nulla; Chriílianorum ani-
mxrapte fine iïngulari mœrore noílroatqueintenfiílimo dolore. Ardebatanimus
fubuenire miferis : pudcbat hoiles craiTari in agris fidelium , ncque muenire refiilen-
tes.Sed quid ageremus? occupaci domeílico bello foris pugnare non poteramus: aut
Roma cederé oportebac,aut Gallos vincere, qui fpretis iuííionibusnoílriscontraius
fafque Sicilia: regnum inuaferant,vaíallofque noilros in circuitu contra nos armaue-
rant.NeceiTaria fumpiîmusarmaûxdefenderenrjnonquçoffenderencjpacare do-
I о mum oportuit , deinde Turcas bello peterc. Hue mens noilra , hue cogitationes o-
xnnes intenta; fuerunt. Pro Chriilo pugnauimus cumFerdinandumdefendimus.
Turcis bellum intulimus,cum Sigifmundi concufllmus agros. Vidit ex alto pius atq;
optimus Deus animum noilrum,nobifque adfuit,&: direxit conillia noftra. Mifit de
carlo angclum Шит, atque hoiles con terruit & comriuit. Facliofi tyranni omnibus
exuti oppidis prxrer pauca proilrati ante pedes noilros veniam petiere. Tybumni,
qui & ipil propemodii ad holies defecere,arcis fubire iugum coa£ti funt. Columné-
fes humiliati lummis precibus , vt eos abinimicis protegcremus pro vetuftate digni-
tateque domus obtinuere. Euerfus pâuidus tremenfquedomi quieícit : Canalenfes
runditusdeletifunt: Gentilis quoqueamiílb patrimonioinex!liuma£tus;Peruííni
zo diclo parentes eíFecli:Rheatini nulla impcratarecuíant.IuliusCamercinus,qui vnus
fueratexconfpi.atoribusàSigi(mundocitatis,domi contra naturam quiefcens, op
pidum Scorticata?,qLiod non recio titulo inuaferat, trepidus reddidit. Quid de Sigis
mundo íitacium tcnetis omnes, cum Senogalliam nobis eripuiffer , ¿nuaíus ab t xer-
citibus noílris,ftigatus,profligatufque eil,vixquecum paucis euafit:Muldau um de
inde vi captum,quamuis externo militeabunde munitum eilet, & omnia Vicariatus
oppidainpotefratem recepta. Traniîuere copia: in agrum Arim nenfem, breuique
Mundainum,Montemflorum,Verruchium,fanclum Archangelum , & circumiecla
cailella partim vi, partim deditione noilri duces obtinuere : mirabili prouidetia Dei,
atque mifericordia,inexpugnubiliaquxputabantur loca, &;qux nee Picim'nus, пес
3° Francilcus Sfortiaprxclan duces, qu imuistentaiTent, euinecre nullo paclovalue-
runtjbreui tempore capta funt. Itum eil ad Fani moenia vrbs magna & potens , &c in
littore maris iacens,vnde fxpe auxili.i fufeepit , obfeiTa tandem manus dedit: recepta
eil & Senogallia, & Gradaría , qua: Francifcum Sfortiam in obiidione iacentem de-
lufit. Nihil Sigifmundo remanfit prxter Ariminum. & quxdam in Apennini monti-
bus niuofaloca,& in Hetruria Ciilema:magna Dei vkiojpeile, fanie,atque bello co-
teritur, qui paulo ante fuperbus per contemptum atque irriííone intercepts epifcopi
Cornetani ornamentis'equitem exfuisquendam iuil'erat illa induere, atq; obequi-
tantem per caílra quafí legatum fummi Pontificis populoatquemilitibenedicere:
fic facrorum contemptonbus Deus retribuit. Dominicus Malacefta cum Sigifmun-
4o do fratri opem tuliflet , noílrifque cona ibus aduerfaretur, magna parte agri muleia-
tuseilifuirTetque Cxfena reiccíus, nifi reíipifcensadmifcricurdiamnoílramcon-
uolaflet. Hxc in agris Ecclefíx geíla extra regnum. Referamus nunc breuiter quan-
to nos fauore miibricos Deus inipfo regno profecutus eíl.traníeamus Campanix re-
cuperacionem , cuius magna pars ad hoilem defecerat , concordiam Vrfi Vrfini , res
CaIabium,expugnationem Cofentix,reditummarchionisCrotoniatis,&fan£l:iSe-
uerini familia::ad maiora veniamus.QuidTroiana vicloria gloriofius, in qua omnes
hoilium vires in vnum coniunclx infelix prçlium commifereíloannes Andegauen-
íis.cuius auipicio res gerebantur, & Picininus formidatus copiarum imperator, arq;
inuiclusexiitimatus,primariiq; duces turpem arriperefugamcoafti funt.- Troiade-
j o inde in poteftatem venir,& Ioannes ColTa regia liberalitate dimiflus. Contra princi-
pemTarenunumdudxcopiç,Afculumillieripuerunt:dux MelfiçadOfantumregi
fe dedir, 6¿ paulo poil princeps ipfe reli&is Francis , atque abiurata Pian ni focietate
fuo regi reeöciliatuseil,cum quo procerum maxima cateruaingratiamrediit. Nea-
pol eo noftri duclor excrcitus ad compefeendá Sorani ducis temeritatem profeclus,
Inlulam <S¿ Soram, &¿ Arpinum , & aliapleraquc magni momenti callellailli eripuir,
Ff
5}8 COMMENT. PII РАРЛЕ П.
acfrçnum impofuit , recuperauit&agrum Abbatixfimtti Germant , Sc Pontemcor-
uum olim Eugenio ab Alfonfo ereptum ; Antonio Spinello prxcipuo Gallici Homi
nis aflertori tantum terroris incuiïit,vt fubito morbo corrcptus obierit : nepotes eins
in Arce Vilhelmi,quam inexpugnabilemputant.Ecclc fix vcxillaercxcrinr. Duxit&:
aduerfus Rogerotrum Cclani coniitem , qui Picinini armis adiutus ,priuatam impe
rio matrem in carcerem coniecerat , huic breui tyrannidem ademit , atque vt Ferdi
nandus decreuerat, comitatum nepoti noftro Antonio tradidit. Ex altera parse Ale
xander Sfortia ab Apulis per afperos montes in Aprutios duxit, coniunctufquc Mat-
thxo Capuano, & Roberto Vi fino in Caudolas Picininumque contendit, qui apud
Archas cadra tenebant. Non fuit animus hoftibus cum Alexandromanus confère- i ó
re , mutatis caftris ad m unidora montis loca migraucrunr , ас miño caduccatore pa-
cem petentes poft paucos dies compofitis rebus fuis Ferdinando fe fubmifere : duxit
& Alexander aduerfus Aquilanos,qui omni fpeauxilii deftituti,mox dcditioncmfe-
cere; quamuisliberos & vxores comefturos fcolimdixerant,priufquam Francos
lelinquerent: vt fxpe maior oris quàmanimi ferocitas reperitur. Ferdinandus vafta-
' taRoiTaniprincipis agrorum magna partein planiciem Sinueilànamingredicona-
tus eft, quç mari flumine , ac montibus claufa difficillimos haber aditus : vicit omnia
conftans animus diuino fauore adiutus : munimenta difie&a funt , & omne prxfid й
ad turrim,quam vocant Balnearum locatum magna vi repulfum , obtenra eft : plani-
ties & ager omnium ditiflïmus direptioni datus , atquc vfqucad portas Sinueflx pro- го
curfum. Confbernatus tandem animo Roiîani princeps , quamuis And^gauenfis
cum duabus equitum turmis auxilio aducniiïet , pacem nihilominus petiit : muî&a-
tufque nonnullis munitiiTimis locis in priftinam bencuolentiam receptus eft.-Ioanni
libertas data eft: intra quindecim dies quoeunque vcllct extra regnum abiret : is apud
Enariam ferecepit , ibique Cathe'am fîdem fecutus, qui fuum dominum prodidít e-
gens mocrcnfque latitat.Hxcilli prxmiafunt violatxfidei, &Ecdefiafticxclaifism
Chriitianosarmata'.ficDeusinfuos hoftes vIcifcitur.Quisnonhxcdiuinaoperare-
cognoicat? Non funt hxc noftra,viri frarres , Deus Deus cft,qui ralia orditur & texit.
Maximum regnum quadringentis circiter millibus pafluum protenfum , nufquam
jninusquàmcentum millibus latum, tot vrbibus,totmunitis arcibus refertum: tot 5°
baronibus , tanta militia plenum cum vno anno concordi rebellione ad Francos de-
feeiflet , paueiffimis aut duitatibus , aut baronibus cum Ferdinando remanentibus,
donante altiflimoci litis eftregna de gente in gentem transferre, hue denique reda-
¿tum eít,vt omnia Fcrdinadi nomine teneantur, exceptis in Aprutiis Ortona, in Ap-
pulis Manfi edonia,Beftia,Sancbfeuera,&arce Lucerix, &Campibafll comitispar-
iiularegionc:in Calabris Manthea:inTyrrhenomariêrcgioneNeapolisCaftrûoui
ícmidirutü ab hoftibus detinetur:& nonproeul àBaisarx Ehariç, in qua dixi'mus Io-
annem latere: reliqua noftris & fociorü armis euictaad officifirediere.Quorfum hxc
quxritis,tam longa narratio ; Nempc vtintcllig.ith beneficiamagniDei,quibub&
Romanam Ecclefiam,& vosnofque cumulauit, vt cogitetis vnà nobilcum vicem 4 e*
rependere.atquehaberegratiaslargitori. Perada funt duo grauiiïima bella Siculum
ас Picenfe.Et quamuis rehquiç in regno non nulla; reman fennr,fatis eft: quod noftris
cogitationibus impedimento eile non poiïunt:ipfeperfe Ferdinandus minuta hxc
quçreftant euellere oftendicula furficit: nobis iam liberum eft aduerfus Turcas ar
ma capeíTere:non poflbmusamplius.nec volumusdifferre.-nuncdefideriumnoftrú
implere lieetmunc pro fidepugnare fas eft quod femper ©prauimus. Nouit Deus co-
gitationes noftras,hifq5 viam iam tandem expeditarn reddidit.Rogaftis nos fçpius,vt
hoc ipfumageremus:nûcvosrogabimus:cauetenequodin nobis reprehendiftis; ia
vobis increpare poiîimus. Nunc vcftra fides,veftra religio, veftra deuotio , in lucem
veniet: fi veraedt, non fiftach iritas veftra, nos fequemmi.cxemplû dabimus vobis, y о
vtquemadmodum nosipfifaftimfumuvtn& vosfaciaris. Nosautem magiftrum,
& dominum noftrum IeíumChriftumpium&fan¿htm paftorcm imitabimur, qui
profuis ouibusanimam poneré nondubitauit: ponemus &nos vitam noftram pro
grrgenortro, quando aliter Chrifti ana: religion], ne Turcarum viribus conculcetur,
ûbuenircnonpollumus. Armabimui claiîèm quantam pro facultatibus Eccleiias
inftrtietc
I
LIBER DVODËCIM VS. 30

inftruerepoterimus:arcendcmusnaitemquamuisícnes,moíbirquecohqu;iíí;íti. da-
bimus vda vcotis, atque in Grarciam, & Afiam nauigabimus. Er quid ages(dicct
quifpiam)in bello?fenex,facerdos, mille morbisopprelUis,& in pratlium ibis? quid
togata valebit in pugna cohors? quid facer ordo cardinalium praffcabicin caftris ? vix
tympana tubafqueferent,nedicam bombardas hoftium : in delitiisegereiuucntam^
ictufenium macerabisarmis'inconfultc agis:mcliusdomicum cardinalibus,atquö
omni curia rcmanebis:claflem vero argento paratam fornique & alfuetomalismili-
• te inftructam mitres in hoftem; aut Hungaris aurum fuggeres , qui copia? quam vali-
diiTîmas in Turcas agant.Pulcbre dictum &¿ vcile,fi adíít aurum, fed v nde id corrade-
*° musívErarium noftrum diutino bello exhauftum eft: пес prouentus Ecclefia: lî fünf,
qui tanta: rei furficiant , quamuis diuino muñere aluminis vena reperta eíl , qua: ma-
gis ас magis diuina: pietati nos obligat,&£ ad tuendam reí igionem inuitat. Omnis pe-
cuniarumfumma,qua:fíngulisannis ad Cameram noftram peruenire poteft, tre-
centa milíia auri nummum baud quaquamafcendit .- mediam partem cuftodesar-r
cium,& prsefcéti prouinciarum,& belli duces.&aulici noftri confumunt: ñeque hi*
íumptibus carere Apoftolatus poteft : quis reliquum ad debellandos Turcas luffice-«
re dixerit ? Intelligitis pro veftra pmdcntia longe maiori pecunia opus eíTe vix decies
centena millia in annum fufficiant Turcanico bello , quod triennale , aut Certe lon-
giusfuturum in Mantua viri docti iudicauere. Audimus infufurrationes veftras : íi
10 adeo difficile bellum cenfes,qua fpe pergis non apparatis viribus quç fufficiantrlftutí
'venimus : bellum neccíTarium cum Turcis imminet, nifi fumimus arma, atque oc-
currimus hofti,a¿tum de religione cenfemus: tales inter Turcas erimus , quales inteÉ
Chriíbanos Iudaeomm defpe¿tamcernimusgentem,nifi bellum fumimus infames
íiimus. At bellum fine pecunia geri non poteft: : quxrere oceurrir hoc loco , vbi pecu*
niam perquiremus < à fidelibus Chriftianis refpondebitis: vrgemus amplius:quo pa-
¿to?quonam modo ?omnes tentata: viasfunt,nulla votorefpondit. Indiximus Man
tua: conuentum , quis inde fructus emerfit ? Mifimus in proúincias legatos , fpreti at-
que irrifi fuere.Impofuimus clero decimas,appellatum eft perniciofo exemplo ad fiu
turum concilium. Iuflîmus indulgencias prxdicari ; aucupium id efTe ad excorquen-
30 das pecunias dixere, Se inuentumcurialis auaritia:. Omnia quaxumqucagimus in
partem deteriorem populusaccipit:ea conditio noftra eft,qua:menfariorum perdita
fide,nihil creditur nobis; dcfpe£tui facerdotium eft & nomen cleri : & fi verum fateri
volumus,nimius eft curiç noftra: vel luxus vel faftus:hinc odiofi populo fumus,adea
ve пес vera dicentes audiamur.Qiud agendum in tanta contumacia cenfetis ? An nô
quxrenda via eft , qua perditam fidem recuperemus ? Vtiquc dicitis: Et qua* via hue
nos ducetínulla certe noftris temporibus vfitata; ad infueta iampndem itinera tranf-
cundum : qua»rendu eft quibus artibus maiores noftri hoc nobis imperium Ecclefias
latiftimum pepererunt,atq; illis vtendum. Principatus enim facile his modis retine-
tur,quibus ab initio partus eft:Abftinentia,caftitas,innocentia, zelusfidei, religionis
40 feruor,contemptus mortis , martyriique cupido Romana EcclefiAtn toti orbi prsefc-
cerunt.-primi Pctrus,& Paulus inclyto martyrio dicauerunt.fecuti deinde Pontifices
alter poft alterum longaferic ad Gentilium tribunaliarapti, dum falfosdeos accu
sant , Chriftîmque verum & fingularem Deum manifefta voce fatentur , exquifitis
fuppliciis mortem obiere;eoque pa&o nouella: plantationi confuluerunt. Credideiö
difcipuli magiftros vera locutos,qui fua doftrina morrem firmafTent,nec vllis potue-
rint ab ca toimentis auelli: veri & probati paftores, qui pro gregibus fuis animam po-
fucrimt,magiftrum & Dominum imitati Iefum a:ternum & optimum Paftorem,qui
profuisouibusinara Crucisoccifus humanum genus pio Patrircconciliauit:con-
ucrfisdeindeadGhriftumRomanis,apertisecclefiis, & Euangelio paflim diftemi-
5 0 natOjCefl*aueremartyria,&fan£ticonfefrores introiere,quido£trina: lumine,fanj
cb'orifque vita: fulgore non minus Chriftianis plebibus profuerunt, quàm martyres^
vitiis hominum frxna ponentes , q ax folent in pace latius euagari : ab his , & ab illis
Ecclefia noftra magna efïecîa eft. Seruari non poteft, nifi prçdecelTores noftros imi-
remur , qui regnum Ecclefia: condidcrc : ncc iacis eft confeflbres cfTe, pra:d care po-
pulis,fulmmarc vitia, virtutes in caelum tollcreiad priores illos accedendum eft , qui
Ff z
j4o COMMENT. РП VKVJE ТТ.
pro teftamento Domini fua corpora tradiderunr. Nihil eft quod pro falutegregis
nobis éommifll perpcti non debeamiis,etiam fi anima ponenda fit.Turce modo i (la,
modo illa Chriftíanorú prouinciam vaftant: Bofna hoc anno captacft,& rexgentis
obtruncatu^trepidanr Hungari , trepidant vicini omnes : Quid agemus r armaras il- ,
lis copias mitremus obuiam ? л on cft aurum vnde parcntur : quid ergo ? reges horta-
bimurillisoccurrant, arque hoftesè noftrisfinibuspropulfent?athocfruftrarenta-
rum eft: non bsllc dicitur, ire : forraría melius audicnt , venite : hoc rentare übet : ftat
ícn tcntia jn bellum contra Turcas pcrgere,Chriftianofque principes vt nos fcquan- •
tur fado íímul& verbis imitate: fortalíe cum viderint magiílium & patrem fu ti m
RomânumPonrificcmlefuChriftiVicarium.fenem, &гшит in bella vaden- го
tem , pudebit eos manere domi : armacapient,defenfionemque facra: religionis for-
tibus anfmis ampledentur. Нжс nifi via Chriftianos in bellum excitât , ne ícimus a-
liam : hanc ingredi placer. Seimus rem fenio noftro pergr.i uem eíTe , nofqi-e ad cer
tain quodammodo mortem profedurosjnequchancrccufamus : cunda Dco com-
mittimus:fiat volunras eius ; moriendum nobis aliquando eft , ñeque inte reft quoin
locojdum bene moriamur. Beati qui moriuntur in obfequio Domini. Mors bona
malamvitam redimir. Nobifcum beneadum putabimus, fiDeo placuet it in eius
icruirio noftros finid dies. Vos qui tantopere nos adhorrari eft s in Turcas bellum
tnouere,domi in otio remanerc non decet:oporrct membra fuo coaprari . apiri &c il-
Judfequi quocunqueierit. Quod agimus neceflltariseft : promifla eft profediono- io
ftraPhilippoBurgundia:duci; votum is vouerai profedurum fe contra Turcas in
bellum , fi aut Imperator, aut rex Franciar,aut alius ptinccps , quern fc fequi роп de-
deceret , idem agere proponerer. Intellig:bamus quanti momcnti eflet profedio
Philippi,quem magna pats occidentis fequitur. Cupiebamus h une iter incipcre, at-
que(vtatunt)glac¡em pcrfringere primum, haud dubirantcs. quin cum maxima
n >biliuiuacp:ocerummulcitudofedaretur: Verum ñeque Imperator, ñeque rex
Francia:, ñeque princeps alius cofuperior in Turcas armaproferreanimumapto-
fuit:íoIutum fe voto Philippus exiftimabat.cuius non effet impletaconditio:venit in
mentem excufationem hancei fubripere.vocatifquefex cardinalibus, quorum fides
ас taciturnirasfpedara nobis erat, anno abhinc fire fecundo, propofitum noftiura 5Л
aperuimus. Obftupuere ad pniftum íermonem cardinales rem max mam , Sc fupe-
rioribus inauditam temporibus probare non poterant; at poftquamfxpe confuirá-
turned, Sc hmc pcriculafidei, indeRomana: Eeckfiç detdmenta arquis lancibus
ponderara funr,in fenrentiam noftram omnes conceiTere. Scripfimus itaque fenatui
Véneto propofitum noftrum ind¡dofilentio,eiufqueprincipisconfilium, ¿Vrauxi-
liumpoftulauimus. Placuere Vcnctis meditara noftra arque auxilium promiftrunt;
fummaque ride filcmium fcruauere. Epifcopum dcindeFerrarieniemadLudoui-
cum regem Francia: mifimus.qui vclutifomnia dida noftra eontempfit: rat us ideir-
co talia nos effinxifie,vt eius animum à rebus Iralicisauerrcremus, quamuismaiora
eius fuere fornn ¡a, qui fevnoannovidurum AngliamatqueHifpanicasconrentio- 40
res pacat urum iaditauit : dein de per Italiam domitis Genucnfibus , fubadoque Si-
cilia: regno facile in Gracciamtraicdurum, omnes barbaras nationes edomiturum.
DcfcruitFcrrarienfis regem, & ad Philippum (vt erat iuíTus ) redà fe^rontülir; ad
quem cum ven íTetle¿tulocubantcm:atqueifiter cetera dixinet,neceflarium ei efle
contra Turcasarmafumerc, votoqucfati-facere:nam &: nos ipfiin earn expedirio-
nem profeduri elTemus,qui regis Sc facerdotis locum tencre mus:Probe ades^nquir,
cpifcope,nam hoc mihi nuntiofanitatemarfers:faciamqua:iiibet Pontifex,cuntt m
iequar,breui ad eum legatos de tota rerranfigendamiflurus. Ecceadf nt legad, au-
diuiftiseorum poftulata, defenfionemfidei nobis fuadcnt,atque in Turcas bellum:
pronniTi Ferrarienfis exigunt : venturum principen» dicunt , fi nos pergimus,fin mi- S a
nus domi manfurum : Quid aimus ? promiifa duc> &c Venetis profedio fine dt deco
ra , fummaq; rurpirudine negari non poteftmon eft integra res,ire oportet.Periculo -
fum itcringredimur.non negamus, nobis fcil:cer,quiftnes& valctudinarii fumus:
cerens non item quando fpes magna vidoria: confequenda' oblata eft ; ñeque enira
foliinhoftcropcrgimiu: Venetorum valida claffis Sc mads domina nascomirabi-
tur.Ad-
LIBER D V О D E С I M V S. 341
tur. Aderunt&: alii potentatus Italia: dux Burgundiaeoccidcntem attrahetfecum. A
fcptentrione vrgebic Hungarus Sc Sarmata: rebellabunt per Greciam Chriftiani, at-
quein caftranoftraprocurrent. AlbaniSerui,Epirocae libeitat s tempusadueniiTe
gaudebunc, & partes noftras adiuuabuntmec deerunt in Afia motus Caramanni , Sc
lanía: , Sc aliorum qui Ottomannos oderunt. Adfit tantum diuinus fauor , ad vi&o-
riam cetera fuccurrunt : nec nos pugnaturi pergimus corpore debiles , Sc íacerdotio
fungentes, cuius non eft proprium verfareferrum. Moyfenillum fan&um patrem
imitabimur, qui pugnante aduerfus Amalechitas Ifraele,orabat in monte : ftabimus
in alta puppe , aut in aliquo mon ti s íupercilio haben tefq uc ante oculos diuinam Eu-
to chariftiam , id eft Dominum noftrum Iefum Chriftum , ab eofalutem & vi&oriam
pugnantibus noftris militibus implorabimus:Cor contritum Sc humiliatum non dc-
fpiciet Dominus. Eritis&vosnobifcum:exceptisfenibus, quibus vt remaneanti-
gnofeimus: orabieifque pariter, Sc operibus bonis Chriftiano populo diuinitatem
reddetispropitiam.Cogitatisdumifta dieimus, quoderitintcrea Romana: régimen
Ecclefiaî: reeufabunt Vltramontani vitra mare te fequi, nec in abfentiatuafatistu-
tum erÄEcclefia: patrimonium.Iftuc pergimus:omnia prouifa funt : Audite, Roma-
nam curiam , & omnia eiusorficia, Sc duos paritet legatos ex ordine veftro apud Vr-
bem relinquemus , alter fpiritualibus negotiis pra:erit,temporaIibus alter : inuenient
omnes quod quarrentnoniniquapetentes. Maiores tantum caufa:,&perdifficiles,
20 & rara: ad nos deferentur. Vicariusnofteriuftitiam tempera bit, beneficia conferet;
viduatisprouidebic ecclefiis,fuccurretegcntibusi difpenfabit: gradas elargietur pro
dignitate&pcrfonarurnmeritis. Alter fubditisEcclefiaeius dicet,&hoftem propul-
fabit, ptxfidiomiiitumfultus, quorum du&or erit Antonius neposnofter. Huice-
quitumtria millia: pedittm duo iriillia relinquemus, quorum pars apud Picenfes
manebit.Hoc pa&o quantum humana poiTumus ratione profpicere,in tuto dimittç-
mus omnia : fed nihil eft in quo magis fperemus , quam in Ald/fimi adiutorio : nifi e-
nim Dominus cuftodieritciuitatem, fruftra vigilat qui cuftodit earn. Pro Deo no-
ftropropriamièdem,&RomanamEcclefiam relinquimus, Sc hanc caniciem,at-
que hoc debile corpus fuae pietati deuoucmus : non erit immemor noftri : fi non da-
3° bitreditum,dabitin cçlum aditum,&primamfedem,fponiàmquefuamindemnejn
conferuabit. Audiftis propofiti noftri iericm , vos nunc viciffim anirai veftri fenten -
daspromite.
Inter loquendumßepeillacrymatus eftPontifex, nequeflerum cardinales conti- tmjmjm
riere potuerunt. Prior in collegio qui refponfurus effet cardinalis Oftienfis fuit, Ro- »»-
thomageníis ecclefia: pontifex , homo Gallicus, qui licet à re propofita alienus ; iuf- 'J* Тнгся*
fus tarnen fententiam dicere minime aduerfari aufus eft :naturam hominis rei perui-
cithoneftas:Ego, inquit, & confiliumtuum Pontifex laudo, &animumadmiror,
tefequar quocunqueiufteris : Sc fi mihi nihil nauigationedifficilius eft : onus quod-
cunqueimpofuerisferam. Cardinalis Portuenfisnationc Hifpanus arque grand*-
4° uus,cadentibus vbertim lacrymis ; nec fingultus retiñere Valens : Hominé te, inquit,
haclcnus exiftimaui , Pontifex, nunc Angelum iudico, vieifti opinionem meam:
Deus adfit tuis eeeptis : ego lateri tuo femper comes adero , íiueaqua , íiue terra fit , i-
ter habendum ; пес te per flammaseuntemdcferam, quandorcftàinca:Iumvadis.
Similia fere locuti fequemes ad Spoletanum vfque Pontificis propofitum fummis
in ca:lum laudibus excuJere. Spoletanusetfi vnuseorumcardinaliumfuerat,cum
quibus rem ab initio tractatam diximus , Sc in vtramqj partem difceptationes audie-
rat, intellcxeratqueobiecla in contrarium confutata fuifle; vt tarnen plus aliquid
qu.im ceteri icire videretur,propofitum Pontificis,etfi magnum Sc dignum laude vi-
deri afíeruit:ignorarc fe nihilominus ait an perfici poflet, difficultatefque iam millies
S o refutaras in medium adduxit, tanquam ea prim um die de profeeb'one verbum audif-
fet,fed non impune locutus eftPontifex facilefa»pe viitum reuicit. Aliorum percon-
tatus fententias nullum inuenit, quinonmagnopere profceb'onem Sc laudauerit&
fuaièritjncc quifquam fuit qui non res fimul& corpus obtulerit, excepto Atrebaten-
û, vt poftfubiicicmus. Pontifex ltctusaflenfionefcnatusfilentiumimperauic vfque
ad conftitutam diem.
• Ff 3
i
34* COMMENT. PIT РАРЖ ТТ.
wortutuTt. IntcreacardfnalisTheanenfis , & Federicns Vrbinas poft diutinam Fani obfidio-
™я'ш/&°~ nemJ in qua fupraquam dici queat incómoda pertulerunr, no (olutn ab hofte iaculis,
Grsdaruex ac tormcntis mirü inmodum laceífiti,verú etiam inclementia carli,&:imbribus vexa-
fHgHMto. t¡¡quijos caftra tanquam ftagna,& ingenre$ lacuna? inundaucrunt : oppugnare tan
dem vrbis mœnia dccrcuerunc cuniculis,& patentibus foffis , per quas miles à larcri-
bus tutus incederet ad muros vfque deduftis. Sigifmundus Mal atefta per eos dies cx
Arimino Fflnum venit,infpe£turus an feruari oppidum poíTet,commeatu (quod pro
tempore parare potuerat) nauibusimportato. Is vrbeluftrata,&hoftium robore atq;
operibus cofideratis acccriito Roberto fiJio,quem loco prarfecerat:Ego, inquit , Ari-
minumnecelTarioreuertor:tuquemadmodumcepifti,hanc vrbemforti animo de- '<»
fendicorquódfi vis hoílium fuperauerit, autdeditionêipfi ciues tentauerint, caueto
ne faluaciuitas ad Ecclefîam perueniat:aut ignem tedtis iniicito,aut hoftibus exponi-
to pra:dar;atque his didïs abiir. Vrbinas & Cardinalis cognitis quçgerebantur in ci-
uitate,paratis machinis muros adoriuntur. Committitur acre certamçn;vndique te
la & Taxa volant:ícandunt Eccleiïaftici muros iam magna ex parte bombardiscie-
¿tos. Rcparauerant ciues interius ex materia terraque alteram molcm , q Am dum
illi feruare nitûtur,£cclcfiaftici deiicere,multi mortales pericrc,multi ex vtraq; parte
vulnerati ex pugna receû*erunt;fuifletqueprocuI dubio capta moles, & vrbs dirc-
ptioniexpofita, nifi Ecclefiafticis miiîîlia defeciiTenr.-quod vbi Federicusagnouit
receptuicecinit.IntellexereFanenfespericulum inquofucrant,necaufiiecundam *o
expe&are pugnam , intempefta no&e legatos ad cardinalcm mifere, cum quorebus
compofitis feptimo calendas O&obris deditionem fecerunt: nec facultas fuit Ro
berto patris Imperium exequi,qui paulo poft arcem & ipfe tradidit, paternomque fe-
uitiam ventus déclin ito AriminoRauennam fe contulit.Pius in menià forte accunv-
bebatcum card nalis nuncio iîgnificatum eft Fortuna: Fanum in poteftatem fuam
integrum deueniiTe. Ercxit illico ad ca'lum manus, & óptimo fummoque Deo gra
das egit,qui fe tantis.beneficiis cumuhret : fecumque tacitus,inqnit : Nulla iam cali
fa eft,qu£e me domi retiñere potîït: vocat me Deus ad bellum fuum, atqueiteraperit.
Non eft cur ampliiis difFeramus:capto Fane, paulo poft &Senogallia in poteftatem
recepta eft , & oppidum fancb' loan nis in Mariliano : & Gradara deditionem feccre. 5 о
Et Anconira'u quamun inuiri Montemmartianum3quem clam legato à Sigifmundo
' coemerant, Eccleiietradiderunt. Deindc cum omnibus copiiscardinaJis in Mon-
temferetranum traiecit.
•- Italoruminterea legitiones acceptisàdominisfuis refponfisPontifjcemadcunr,
, decretumqueMantuacfadtum dedecimis, vigefimis,actrigefimisreceptum efleaf-
micofinfm firmant. mittantur exactores, nih'lmorçfuturum, quin Prafulis defideriofatisfiat:
emn iTur. Ferdinandus Siciliç rex itarefpondit:& Francifcus Mediolanenfium dux:& Borilus
, Mutinenfis:&: Ludouicus Marchio Mantuanusr& Bononienfcs,&Lucenfes.Genu-
enfes quamuis rogati nullum ad conuent um mifere : nec Sabaudia? dux, quamuis in
Iraliamultumagriobtineat:nec marchio Monu'sferrati. Florenrini legato miño, ni- 4e
hil nil! verba dedere, habere íe Conftantinopoli negotiatores fuos primarios ciues,
vereri fe ne bello contra Turcas implicanribus, fui ciues infortunium patiantur:vt
funt Barbarorum mores :ftatuiiTe m agiftratus triremes ex maioribus tres, quas vo-
cant galleatias,fub fpecie negationis Conftantinopolim mittere.indcquc fuos ciues,
atque omnes eorum fortunas abducere.-quod ante natale Dominicum exiftimarent
futurum.tum facile ciuitati fuaderi bellum pofle , fine pecuniarias ad bellum contri-
butiones.priufquam hoc fieret.fruftra tenrari populfijcui nihil d ifficilius, quam fum-
ptum fuadcas.Sencnfes poft diutinas confultatioHes, & fruftra fenarorum defaticata
fubfellia, tandem auri nummum triamillia trecentos in earn expeditioncm fefecol-
bturosdixeie : Tantum illi&IefuChrifto domino Deofuopolliciti funt, rantum je
Romano Pontifia ciuifuoblanditirqui poftacceptum Pontificatumin vrbemSe-
nenfemfupraquingentamilliaaureorum tnnftulir. ContempfitPontifexillos: ne-
que enim de Florentinis aliud iudiciumfecerat. Çorrexeruntfè tarnen poft aliquot
¿íes Senenfes,& pro tribus millibus decern milliacollaturos feripferunt, ÍU3C reipu-
blica: paupertacem exeufantes : quas licet opinioni Pontificis minime iatisfacerent,
accepta
LIBER D V O D E С I M V S. 343
accepta funttanquamgrata,vinccntePium patria: charitatc, cui vel erranti acquic-
icendumputauit.
Veneti,vt relatum cftâpertum indixerantTurcis bellum. Aloyfius Lauredanus ^^¿^
claflîs prasfe&us ad IfthmumPeloponnefi adnauigauerat,vafa quindecimmillia cal- x¿m¿ pmi
eis eo detuleranelaborararq) materiç ranram vim, ex qua turres quinqué niulcorum tl¡f"f'лm, ¿
tabulatorum fiuecaftellaexcitari poíTent.Duo hicmaria Ionium & Âgeuro ad fex тфымъ
milliapaiTuumterram coercent:hoc fpatiumExamilium Grxci vocant, quoclaufo, i»
vniuerfa Peloponnefus à terreftnbus copiis defenfa eft. Propter quod murum à ma- &!£мти
ri ad mare duxerunt veteres turribus &: foflîs egregie munitum, qui fiepe ab hoftibus «w.ó-wyfc-
io deie&us,£epeabincolisinftauracus eft.Turcçvkimo dcuiâa Conftantinopoli At- ^ffiffi"
r%a& Boetia fubacta, murum deftruxere; Peloponnefumqj ferme omneminfua '
poteftatem redegercExtabant adhuc fundamental reliquias veteris icdificii , cam
Veneta claffisappulic. Excitacus eft repente murusVencti ftudio in altitudincm,
& craiïïtudincm priftinam.Turres erecbe fupra cencum quadraginta, & ab exteriori
parre latior ac profundior folla ded 11 ¿ta: cumque Venetis interior quoqj vis timen-
davideretur:neqjenimGra:ciomnes pcninfula:adcosdefccerant,Turcarumqjnon
pama manus muñidora i nfederat loca , alteramquoq; folfam interius erFoderunt
egeftamq; terraminaggerismodumeompofuerunt, propugnaculis&armamentis
defuperconftitucis,feruatofpatio inter murum &aggerê,in quovelutin arceeufto-
*o des ^ptcgerenturj&machinçomnis generis ad propulfandoshoftesconferuarentur:
turn porta: opportunis con ftitiuadocis. Quatuortantum oppida in fide Turcarum
maière,in quis praecipua fuit Corinthiis,vrbs quondam celcbrjs: tria millia eo c5fu-
giflcTurcarum fama fuit. Veneti non pra:fumpfere munitiífimü oppidum ac defen-
iorc plenum armis oppugnare:fame macerandos hoftes putauerunt , curis omnibus
atq5 ftudiisadmuniendum Examiliumconueriîs/ Duces Turcarum,qui Atticâob-
tincbanr,vbimurari Examiliumdidicerunr, coaétisodo millibus equitum pertur- *i
baturi opera eo procurrerunt:fcd cum iam opus abfolutum inueniflent, retro abiere
confufi,maioribifs viribus opus eile cciëntes.Interea & lemnos & complures infulç
iËgei maris, quas vocant Cyclades, abieâo Turcarum iugo ad Venetos defecere :
3 o qua:cumPontifexdidiciflct,decrctü fuá: profeftionis promuJgandum ftatuit: ad *
quam rem perficiendam muir.) confulcanda cum cardinalibus fuerunr, in quis Tem
per aduerfum ac renitente Ioannes cardinalis Atrebas fcfeprçbuit ей fubalienato a-
nimo Pontificieflet,namq$cum aliorum iudicio do£tus;fuo vero doítiflimus Atre
bas МЫ viderctur,vt qui littcras memoria: multas mandaílet,& profanas & facras; &
quiequid apud latinos legitur percurriiTet,felecTifqj philofophorum Sc poerarum di-
¿tis referüflet memoria: penu,ac de quacunq; re fermo incidiflet,paratus ciTet ali
quid dicere,& prifcorum di&a dodorum in medium afFerre:omnia hac de caufa fi-
bilicereexiftimabat.Cumitaq; vacaflent in Gallia aliquot menfibus ante duae infi-
gnes ecclefia:,altera metropolitica Vefuntiorum apud Burgundos , altera carhedra-
40 lis Albienfis apud Francos in Aluernis, vtraq; fatis diues, Atrebas vtranqueambiuit,
atquePontificemadiens:Vefuntinam,inquit,ecclefiam, vndemihi origo eft, ne-
garenon potes, Albienfempetirrex Francia: vt mihi commendes, iampridem hoc
regi promififti,cui Pontifex:NoÜram,inquit,confuetudinem nofti, Pontificales ec-
clefiasnulliduascommittimus,nififitalteraex tituliscardinaliumjharum vnamde-
lige,duas fperare noli.Quo audito Atrebas vehementer doluit , & quafi contumelia
taóhiscpmmemorare Гиа in federn Apoftolicam beneficia, pragmática: fiblatio-
nem fibi attribuere,& amicitiam regis Francia:,qux fuo ftudio quçfita fuiilet. Man-
iit tarnen in fententia Pontifex,quarcindignatus Atrebas Pontifici quantum potuic
femperdeincepsreftitir,&demum impétrala abeundi poteftate, poft decretum in Fritutfim
5 o Turcas promulgato in Franciam abiit. ИштшшТ.
Inter ha:c voluens animo Pontifex quantum & quam periculofum eflet bellum, tus contre
q>aduerfum Turcas fufcipereftatuiÛetj&quantûreb.gerédis côducerctFracifciMe-^^'j"*
diolanéfisaudoritasin eomilitantiSjlongáadeumepiftolámiíltjqua: inter alias е-тшт/тл
iusinfertaeft.Ineaconatus eft horn inifuadere,vtfecum in expeditionem jret,to-/",'/'ö,»"i»
tiusexercitus Apoftolici dux futurus,a:ternamindefamam,&: anima: falutem con ' Uct d,~
Ff 4
ч
344 COMMUENT. PII РАРЛЕ II.
fecuturusipofteritatiq; fux in principam Mediolancnfi cofulturus Sed fruftra cona-
* tus eft,delitiisiamprarfcntib.deuinclus animus futuras contempiît: excufationefq;
procul quxíkas obtendic.Pius nihil minus inadiutorio confifus Altiffimi , ad vnde-
cimum calendas NoijembriSjPoncificatus fui anno fexto,conuocato publico con-
ííílorio,quod admodum fleques fuit,tanquä legatisBurgundis refp5rurus,Grcgoriú
Lolliumdecretúcommunicardinaliumconfílio&aíTenfu cditum legere íuífic ; in
quo & neccífitatem belli contra Turcas gerendi,& profeclionis fuar,& fperanda? vi -
àsriaîcaufas^prçmiabellatorumj&impedientiumvltioneslatedifleruit. Auditü
ellfummaattentionedecretum,quamuis vixduab. horis recitan potuerit. Ipfadul-
cedofermonis,reiqjnouitas,&promptitudoPontificisanimam fuá pro fuis ouibus ю
oríerentismultisaftantibusexcuíIitlacrymasíBurgundiingentes gratias egcre V9-
tiñ"ci,domino fuo tam gt atum.tamq; magnificum relaturi rcfpófum. At Romani со-
gnita Pontificis dclibcratione,prope in defperationem addu&i funt , tanquam Ro-
manaro curiam,& qua: inde proueniunt emolumenta prorfus amifluri. Qnod vbi
Pontifexanimaduertit:Bono inquitcftoteanimo,filii Romani, quosveliitanimam
noftramdiligimus.ProfecturiaduerfusTurcas Apoftolicam hiccameramrehnque-
mus,& audientiam caufarum,&cancellariam& pœnirentiariam, & reliqua Roma-
nz curias munera,& duos legatos, al ter urn qui temporalibus prarilt rebus, alteium
qui fpiritualiaadminiftrer,& concurrentibus ad vrbem vice nollra fubueniar. Re-
manebunt&cardinalesantiqui,quibusargntudoprofe¿1ioncminterd cir:nosquo i<î
que (auclore Domino) cito cum victoria reuertemur.ConfiditeDcusconfolaric nis
¿C pacis huic vrbi fanclorum Apoftolorum martyrio confecratae fuá prxíidia non cié-
negabicHís di&is fumma omnium aJacrirate diratiîà concio eft. Pontifex, qui acér
rimo pedis dolore tenebatar,atq;a?gre tamdiu pcenam diffimulauerat, propere in
cubiculum abfceílít.
Tcduí inm Diebuspiarcedcntibusconu nennt lcgatiBurgundi,ac Venerus cum Pontífice,
+яшш*т atcT ш nunc modumfœdus inicrant. Bellum totis viribus contra Turcas in vnum
Burgund*»» duos,trefveannos(fi fíe res pofceret)geíturos fe promiferant,ea c ondicione adiedla,
tentr» Tur- vt çme focjjs nulli liceret a bello difeedere: Addideratq; Pontifex veniente Philippo
duce ad Itálicas oras,&inÇra:ciàprofccluro fe iimuliturum:legariquib.cíTet ampia 3 °
potoftas his vinculásfuos dominos obligauerefimile fcedus & Matthias rexHunga-
ria; cum. V enetis pepigit.
Tiemñitan. Picininus qui leges pacis' ab Afexandro Hielas aliquandiu recufauerat, necreti-
dm uncer nere mendaciis militcm poíTet,vltro in corjeordiam venitiSulmonem vrbem,& ali-
* CHm * quotin AprutiisoppidaconfecutuSj&in annum ftipendii nomine auri nonaginra
millia nummum, quorum Pont fex pacandiregnicupidus,quindecim milliadiíiol-
uit:multum cnim ad vicloriam pcrtinebat,quarum partium Picininus eilet.
sipfmunius Sigifmundus Malatefta in Arimino claufus,caftella iam pauca poílidens , animo
animo fr*. fra¿lus,legatos ad Pontífice mittcns.Pacé,inquit,viclus peto,quas leges dederis iub-
Mm, à Pi- iturus/vicloris honor eft vicio parcere.Cófiteor.peccaui inte grauiter: veiumneq; 4©
dm fiôpftx êucs ^есП poenas:feruatus deinceps cauebo Ecclefiam lxdere. Pontifex exhiberi
ptctmtmpt. mandata iuilît.quaspoftqu itn iureconfulti probauerunt,in huncrnodurnSigilmun-
dopacédedit.Procuratorcseiusinbafilicafancli Petri die fefto dum res diuinagcri-
tur,errores fuper quibus accuiâtus eft manifeftam ha:reilm fapientes ab eo prardica-
tos,atq; aíTertos fuiiTeteftentur,illofq; fuo nomine reuoeent & abiurent; eos prefer-
tim,quimortuorûrefurre£h'oneminfïciantur,& animas hominum immortales: i-
dem Sigifmundus per fefe agat in Arimino.Pro crimine maieftatis, arq; ba'refis o-
mni fe priuatumimperio,ceteriíq; fortuna: bonis intelligat : Ariminum ex bemgni-
tate Apoílolica correftus de nouo nomine Vicariatus accipiat,cenf imq; pédat quot
anuís miílcaureos,oppidis&arcibusreliq' is,munitionibufi]; quocunq; in loco fi- yo
taífuciiricnihil moratus cedat. Eccleíía quam íaríit pro damnis cuela recipiat. Fcde-
ricus Vrbinasqux fuafueruntrecuperet:his pencil's pax efto. Tum quoqtie npud
Ariminu pars agri propinqua,* vrbi neceflaria & immunira, reconciliaroSig. Imun-
do dono daHtur.Procuratoresdiclam pace aeeeptauerunt, quibus perdédiC ciuita-
tisAnmincnlismagntisinceirerat metus. Et die Dominica, qua; próxima fuir, in
Apoíto-
LIBER DVODECIMVS.
Apoftolomm bafilica frcquente ad rem diuinam populo multis aftantib. epifcopis
apud aram dina: Maria:,alta & in? elligibili voce Sigifmundi hatrefim publice confef- r
fijiuxta facúltate tradirxpotcftatisabiurarunt. Sigifmundus autem oppidorum, Se
ardum,vteratiufl*us,cardinaliTheanenfipoíTeffionemad praftitutam diem tradi-
<üt:inter qua: nobile oppidum Cifterna: in TufciaTifcrnatibus imminens ad Eccle-
fiamperucnit non fine Florentinorum moleftia, quieo loco potiri multis arti bus
adnixifuerant.Perfectacftconfignatiolocorum per Sigifmundum pridie calendas
Nouembris:fequenti die cardinalis pacem ei reddidit, &agrum pra:fcripfit, quem
poflet Ariminéièmdicere,&fibipoiIîdédum habere: in arctum coar&ata poteftas
i o eiuseft:tumba:(vtappellant)qua:dameidimiíra:funt, id eft palatia paucis habitata
colonis:munita&frequentialoca cunda perdidit. Poftbaec SinuciTanus cpifcopus
ex imperio cardinalis Ariminum cöceifit anathema fublaturus, cui vniuerius popu-
lus &ipíe Sigifmundus occurrit,erratorum veniam petens. IpieadEcclefiamprofe-
ctus quantum erraífet &: tyrannus &: populus palam oftendit,qui mandata Ecclefia:
contempfiiïc-nt:iuffitq; triduo ceflare diuina orficiaratq; in ieiuniis efle populum , ve
merereturabfolutionéacciperc.Pofttriduum congregato in Ecclefia populo Sigif
mundus flexis genibus coram cpifcopo,&ara maiori errores fuos confeifus eft,&ve-
nia petiit,atq; in verbaPii iurauit;idemq; populus fecit,promittentes deinceps man -
data &cenfuras Ecclefia: omni tempore feruaturos.Epifcopus vero hoc facto,pa:ni-
3.0 tentes abfoluit,ciuitatiq; bencdixit.Sacerdotibus,qui ftantc interdicto diuina pro-
fanauerätorRcia,profacinorisqualitate fufpenfis. Atq; is tandem belli Piceníis ÔC
Malar cftarum rebellionis,ac iníblentia: finis fuir,pro fedis Apoftolica: manfuetudi-
ne haud ieuerus,pro fcelerum magnitudine mitirÄmus.Feliciter harcPio cefíere:nec
minus illud quod circa idem tempus de Maguntina Ecclefia geftum eft.
MiferatPius(vtantediximus)cpifcopü Tncaricenfemin Gcrmaniam adreseius Ряйчт
Ecclefia: componendas.Inrcrea fcufraclus animo Dyetherus Jongis bellorumcala- j¡ffif^
micatib.afRictus,fiue diuink9 ab iniquo propofito retractus, miíereri Ecclefiç cœpir, /и* adró»»
cuius eilet filius,&quam diutiusarHi&aíTet,haud ignarus.Palatinum comitem nil a- ÜÜJ^^,.
liud belligerádo querere, quàmMagûtinxfedis neruos omneselidere,acdignicate dum Ponti-
30 prorfus cxtingucre, qua; fuum videtctur fplcndorem obnubilare: clam igitureo^* ¡¡22*
perinternuntios Adolficonucntum qna;fiuit,quoniam pacem ci reddereftatuiflct. йлЫн!*!'
Conuenere ambo cum amicis, belliq; fociis,excepto Palatino , apud Frankfordiam
qua: ciuitas Mogano adiacet,frequcntib.nundinis,&imperatoris electione infignis.
Hic enim vacante ImperioGermani electores conueniunt,&: in pretorio claufi Im-
peratorem eligunt,quamuis non antelmpcratorem appellant,quàm Roma: corone-
tur. In AquiígranifufceptodiademateRomanum regem vocitant, prius Eleclum.
Templa hiediuino dicata numinimagnificentiflima íiint,& domusciuium egregia;
<juamuis maior pars ex materia couftat.Teguntur omnes tenuiflimo lapide plumbei
coloris,quem noftri abbacum vocant. minutis fruftis ita contextis, vt fquamas pi-
40 ícium imitari videantur,& lucente fole mirum fplendorem exhibeant. Moganus ex
momibus Bohemia: proximis eífufus in occidentem vergit,Herbipolim &alias pie-
rafq}Franconia:ciuitatespercurrens, apud Frankfordiam ponte iungitur lapídeo,
quatuordecimfornicú vno interrupto vlterioris oppidi metu, quépacis tempore
trabibusne¿hint:feraxamnis pifcium,& anguillarum maxime:èregionc Maguntiíe
Rhenuminflmt: nulla no die trecentorumhominumcapaxnauis, altera Frankfor- ,
diam peticexMaguntia:aIteraexFrankfordia Maguntiam trahentibus equis .-tanta
eft vehendarum necefíitas mercium.Hocinloco Adolfos, Dyetherufq; coueniétes,
accerfitoPetroFerrici Apoftoliconuncio,cuius audoritateres gereretur, de con-
cordiatractaueruncConuenitq; tandem inter eos, vt Dyetherus iure quodin Ec-
yo clefia Maguntina iibi competeré aíTeruerat prorfus dimiífo, Adolfumtanquä domi
num fuú & archiepifeopum à Romano Pontífice inftitutum venerareiur. Nec mo-
raiu cœtu virorum iJlultrium.qui fréquentes aderanr, gladium infigne principum,
quod electores ante fefem'iubenr,depofuit,&humiliatusflexo genu ab Apoftolico
nuncio venia petens abfolutuscft, S¿ tanquam priuatus praítorium exiit, moxqj A-
fciafKnburgiumj&alia qua: tenebat oppida,munitiiîîmafq5 arces Adolfo reft tuir,
3*4? COMMENT. PII PA РЖ II/
retentis aliquibiis ex conuento quoad viueret,nead inopiam vergercr,d>fîlpato diu-
tinis bellis patrimonii. Par fcre iltius Ôf Sigifmundi fortuna,vterq5 contra fedem A-
poítoÜcamnixusexauíloratuseft.QiiantumPiodiuinapietas faueret ambo fenfe-
re,quamuismifericordiam magisquamreueritatemexperti.Germani archipraeiulc
MagimtinunyiquafialtemmDeumexiftimant.-neqînetim Romani Pontincis au-
ctoruatcm extendi ccnfent, atqs idcircocum depofuiflèt Pius Dyetherum,irride-
bant tamquam rem aggrcflus elíet erre&u carituram:nec in collegio deerant cardi
nales idem fenticntes,nimiamq;Pontificisaudaciam clam iniîmulantes. Vicitcon-
ftantia vanas o*piniones,eoíq; delirare conftitit, quideliraiTePra:fulem putauerunr:
Adolfiisíccunduseft,qui ex familia Naiïàuiorum,iubcnte Romano Pontifice, Ma - i&
guntinum arehiepifeopum è folio deiccir,& in eius locum fublimatus cam cathedra
cum dignitate retinuit.Pio hinc nomen ingens ortum,&:adrcs contraTurcas geren-
dàs liberior datus animus.
T„rentim Reftabat princeps Tarentinus in regno Sicilia?, qui profccbonem Pontificis in
x«m,»o»*/î 1 urcas perturbaturusvidebatur,noua incendia adueriusrerdinandumexcitaturus:
^ÎjTtriî cu^cr^ ■inno fuperiore poil victoriam Troianam recôciliatus fuérat, memor tamen
твяЛт re- perfidia: fua: bellum fibi falubrius quàm paccm arbitrabatur. Simulare igitur cum
gedefeait, Ferdinando beneuolentiam,eamq; palam oítentarexlam veroloanni Andegaucn-
mtatqutvl- fi'fuppctias promittere,hortari ne regnum relinqueret ; fi nequeat tutam alibi man-
timiitbriab fionemhabcre,munitionesfuasoft~erre,oppidanosfan£ta: Severa: bono animo efle *°
fmk. iubere.cauercnt ne Ferdinando fe fe reddcrent:poIliceri auxilia, &: mi milites exter
nos pecunias miniítrare,&iamduasacvigintiequitum turmas ad res nonandas in
fuperiorem Apulian\ expeditas duferc.Comperra: funt eius cpiftola: cadem die feri-
ptar; altera ad Ferdinandum miíTa prarcipuam quandam charitatem prxfefcrcbat:
altera Ioanni direda, ne animo deficercthortabatur,&: auxilia vltro orferebat. Qui-
buscognitismaturandumin Apuliam Ferdinanduscenfuit, & iam Luceria Sarra-
cenorum eic&o Gallico pra:fidio ad eum dcfecerat.Deleûis igitwr ex omni exercitu
quatuor (S¿vigintiequitumturmis,propere in Apuliam traiccit, necfancbmScue-
ram egregiedefenfam aggrediaufus.-Manfredoniam petiit, qua: mox deditione ei-
uium in eius poteftatem dcuenit,quamquam direptionem euadere non potuit:pra> 3 *
fe&us arcisGallica triremem ad fe ñau igantem cöfpicatus, & noui auxilii fpe dece-
ptuseruptionem faceré pra:fumpfit,cui dum Ferdinandi cohortes refiftunt,&: miles
cCaírris ad tumulum excitatus occurrit,ciuitatisrapinaprohiberinon potuit. Praí-
feelus in arce repulfus no fine damno profugit, triremiíqj ipfa Gallica intercepta eft,
defenforibus in ten a deprehenfis. Completa cft nouis militibus capta trircmis,&ad-
uetfus alteram, qua: non proculaberat, tamquam arnica nauigarciufla, illamquo-
quefraudisignaram comprchendir. Quodpoftquam principiTarcntino nuncia
tura eft/ubitusillum inuafit mecror & ítomachi dolor, vehemens metus exagita-
bathomincm:eratenimpùftllianimi,fuperbiis&: tumens in fecundis rebus, paui-
dus&fra¿tusinaduerfis. Crcfce'bat in dies morbus, ñeque medid fpem vllam 4°
íalutispromittebant. Retro igitur adpropriarcuertiftatuit iam ferme dies duodeeim
aduerfusa:gritudinemcontendens,vehebaturcIaufalecb'caad oppidum, cui Alta- *
mura nomen eft,quem cum deponercvellent, décimo feptimo calendas Decern-
bris extin&um fine teftamentoinuencrunt; neq; confeflíone Deo reconciliatum,
neq; facramentis Ecclefiafticis ex moreChriftiano munitü.-qualis vita pra?cefllt,talé
. ■ coíecutus eft exitü. Sine religionevixitjfinereligionedeceífit. Oppidani nihil eius
morte felicius audiuere.-mira resmulla ciuitas eius indoluit mortc,publicum vbique
gaudír^publicaconuiuia^comefladoneSjCommunifqjlíetitia , vt aílolet in auari
diuitis obitu;quem nihil recte faceré vulgo dicunt,nifi cum moritur. Auariílímus e-
nimfueratloannes Antonius, adeoqjlucrisintentuSjVtfibifolimercaturas fui prin- $V
cípatusreferuauerit,áfubditisemitquáti voluit pretii quarcumq; venalia fuerunt :
eaq; vendidit negotiatoribus externisrereditoribus raro fatisfecitiludatos, quos pof-
Cet expilare facilius,complures in ditione fuá fuftinuit: cum Turcis commercia ha-
buit:tenui vi£tu contentam efle familia voluitrluminaribus nullis vtebatur: nifi can-
,delamm ex adipe,hifq; pe/parce. Itaq; mors eius vifa eft: fubditomrn vita& refurre-
' ¿lio.
LIBER D V О D E С I M V 5. 347
ûro.Ferdinandus acccpco mortis eius nuntio, reliáis apud Mnnfrcdoniam paucw,
qui arcem expugnarentjcum omni equitatu céleri curiu Alrammuram contendir:
vbi fingulari omnium Lttitia exCcptus eft.Ingens rcrum mutacio: infra dies ferme o-
¿tolegaticiuitatumj&oppidorumomnium.qu'sein potclhte prihcipis fuerant fu-
pra crecenta percupide icie regi dedideruntrprincipis quoq; coniunx&Iuliusgener,
&: duces exercitus nihil morariimperata regis fecererarqj in cius verba iurauerunr.
Ingens gaza reperta,nihil regem 1 tuit.Conferuatíeinmulcos annosopes,&nimium
cuftoditithefaurifubito in lucem venere. Relatum eft fupra decies centena milJia
auri nummum valuiile qua: in thefauris,horreis,ac pecoribus principis inuenta funr,
i о & fine diminutione in regis manus pcrucnere. Secundum banc felicitatem,&:arx
Manfredonia:obtentaeft,&vrbs Vefta. Seuerincnfes apud legatum Apoftolicura
dereconeiliationefuatradtarecoeperunt, cum feomnifpedeftitutos intelligerent.
Lucretia Alfonfi quondam amafia Ferdinandi faciem verita cum filio loannis Cot
faein Dalmatiam fugit,ibiq; fertur delitefcere. In regno cunda Ferdinando parent,
prater fan¿tam Seueram,nifi in banc diem fedederit5& arcem Luceria; , & caftella
pauca Bail comitis in Apulia,&: Ortonam in Aprutiis,& Manteam in Calabris,& in
TyrrhenomariEnariaminfulam, in qua Ioannes Andegauenfis latitat, & arcem,
quamvocant OuiNeapoli proximam bombardis propemodum diruiam : reliqua
iu£lafaciunt,neciam dubium eile videtur quin pace rcgnum fruatur, Pioq; Pontifi
co ci adexpeditionem in Turcas obeundam nulla dcinceps impedimenta, & multa
poffintadiumentaprouenire,quibusipfeconfiiûsadeamrem feaccingir, & omni
um bellorum máximo prajparatjcuiuscœptis,vtadfitdiuinapietas rogamus. Нагс
habuimus,quz ad annum ícxtum Pontificatus íuinondum exactum de rebus eius
ícriberemus , in libros digeftis duodecim, quorum vltimus pridie calen
daslanuarias finem acccpit, anno abincarnato Verbo Mil-
lefimoquadringentefimo fexagefi-
mo tertio.
Commentariorum Pii fecund* PontifieU тлхШ

ItbrtdHodaimí&vltimtfinif.
34*
INCIPIVNT COMMEN-
TARIAIACOBI CARDINA-
LIS PAPIENSIS
IACOBVS PICOLOMINVS, CARDINALIS PAPIENSIS I N-
сшо Georcio Cardinal! Rhoto-
magenfi S. D.
Ollegi nuper reliémosmeos, Gornentariosßcilket,&t Epifl&ios,

quosolimfcripßera,vt tibi vtruq^ opus dicamappareat. Nec
pœnitebit,vt arbitrorJegereyno taob (lili ffe, quam »b teporu-
vortétate: Alter tarnen,fient mihi vifus eil laude parare : ita
quoq;altera peperit nominiGaUtco amplitudmeRegni. Scribe-
do equide acrior interdit quibudavifus[um, quod damnare qua
publicis morib.officerent, du ipfi indulgerent fibi nimis,quiplus valebant. Sed po-
terohac moleftiacarere,nift eamihiperßono aut tribuißet natura, aut Fortuno
coßrmaßet,quaaberatabomniadulationufj>ecie. Си tarne &tacere in communi
caufa &loquipepe iuxta deliéíuaut periculu foret. Ceterît nihil ynquam malui,
quam quodaliipleriqj dunoluerunt,eo peruentufit,vt pecunia plurimä, dignita
tis vero minimu rctineatur. Quare meoruferiptoru editione difluli , ne mortuus
adhuc moleñus in yiuetes cxißimarer,de quib.bonafide meren bene volt УÓ. Sed
nunc tepus idoneu ñafias negligere occafione ex re amplias no putaui. ' Quomam
libértate Galilea per ltaliac¿ñituto,frñc4ws capitur vberrimus , Quod & t es
multofint praclarißimegefla, & viólores videantur eße,qui logtus à periculo
nofuerunt .Sequefires.n.j acere coßteuit Deus vióloriarü Gallos , qui opibus, ar-
mis,equis>virtute>cocordia abundates prouoeori nopofjunt impune,& eußuperi-
oresfuerint,humanitate vincuntur,benigni,hoß>itales, liberales. УeruTu in omni
ta tnclytagentis decore proeipuus haberis, quodßpientißimtcs Rex máximas Re-
gni curas in te inclinet,que ßt apueritia expertus fidelißimu cuftode in omni for
tunaba fuit illifape varia , & cafibus infignis , & amicu nunc intelligat inter
Ardua laboris minimefugientë,cu vigilia nullafatigent,nec aucloritas corrumpat
animuautinßlentevß>iafaciat.Inde inomniuore verßtur verißima confeßio :
pofi Rege in Gallia eße nihiŒjootomagenfie praclarius,opportunius, melius, prи -
dentiusfirmius.Sed ne de te plura.de quo infinita poßunt, vide ar nunc dicere,fuit
ratio ilia quoqi huius editionis procipua,quod incurrit in Pontificatu IuliiSecudi,
que ohm à patrui felicis memoria Sixtidignitate copar are fibi cernebam omnia
fpei ac ßlendorisplena,vt aliquando is eßet, cuius inuiflo animo culmen Romanu
refloreße ret. Defubßllio igitur tecum ago, ne meorumßnptorum me paniteat,
qui ea cum tua laude coniunóla eße velim,çy dum in adminislratione omplißv
ma vcrßaris,plane aperes fore,qui tuam quoq; aternam memoriam litteris confi
èrent. Quippevnus es, quifelicißimumefficis Regemtin quo omnia virtutis lu-
mino diuinitusaccenfi,tanquamignem Vфакт cufiodis, & m religionem ver
tís, vt qui incolumitatem rerum amant,nihil magis contendant votis a Deo , quo
vt Rex viuat,& tu poßis qua potes amplißima diu. Vde.
A L E X A N
ALEXANDER MIMVTIA,
NVS STEPHAN.O PONCHE'RIO,.'

PARISIEN^! ...Е РЦСОРО VIROQVJB. '
: „„..);ш«(ШКв s-í?< ми.'
i ■
О N V м E N t a Iacobi Cardinalis Papiéníis: ohm dí£
ieda,&nunc rummainduícriapcrqüiíÍtá,'á:ad tcrñ-
I porum rátionéinoraihem redada amplitudihis <juó-
que tuaç preîldio ¡éo/audacius communiendä qi^írfius,
quod ïjmus auctoris, manes ad Supeíos excitad in iri-
ciyri GeQrgiiCardíñíflís'ílhotomagenfis finura confu-
.gerút. Verebahtur enim quod pálilo líberius de temponb^sÍílÍHoûé-
rentur , ne per'importunum viatorê ad feueriorís alicuiús fuftícHiiЙЙ-
fürara fifterentiíf. Sed in primis ad ho'C me impúlittui promérendi Oç-
caíló , fi in noftra hac éditioáe ^ügüÄ'iffimas Byb^comagerifís Pra*fúlis
laudes celebrare^, quem tu ipíe tanquam pràriehti/ïîmum numen &c ve-
rjérarís & colis , cuiuíqué diuinam in gerendis rébus fapientiam cotidie,
'dum hic apuftrfps enes^pra^di'cabas & extollebas.íkeque aliud exiftimO,
Vir optimé [ïjûamobrqri dodos viros tua tanta Famíliaritate dignaris,
'niíi vt munífica tua humatíitate prouocati Ludoüici Regum maximi &
RhotomageníiSjquo poft tantafn rnaieftatém nihil intotaGalliaexcel-
,fius.éminet, res gloriofiffimè geftas célèbrent, &lri poftéros ícriptorum
monunientis diíFundant atque propagent. Sed longe íécíus quam cogi
taran! euenit. Nam qui íperabam tibi gtatificaridi facultatem mihi da
tara, íntanti Principis altérnales laudes ingreíTus pede refero,acreima-
gnitudine déterritus coQlium mutol íta enim magnifica fe mihi omnia
obtulerunt , itafublimia íeíe oftentárünt, vt tantis conatíbus ingeniofi
mci vires imparés'eíTé féntirem. Etcrtim vt omittam generis claritaterri,
quod diu in Gálliávclut'FulgentiíIímü fidus reluxit.id omnium virtutu
iubarin eo íemperemicuit, vt vel exccllentiífimi ingenii aciem facile
pérftringat. Quis enim aut in aduerfis conftantiam, aut in íecundis mo-
deftiam digné dixerit ? Quis in verbis fldem & finceritatem , in confiliis
niaturam celeritatem,in gerendis rebus diuinam fapientiam laudaue-
rít: quibus egregiis virtutibus efFedum eft, vt Rex fapientiifirtius totius
regni'fui procurationem illi demandauerit , & theíaurorum omniuni
cuftodiam Sç^di^p^Fationemcrediderit. Et cumipíiusconfiliisitaac-
quieíéat , vt eius nutu cunda regi videantur : is tarnen in tanta fuá pote-*
líate fatis abunde habet,fi probus frugique ab aliis cognoícatur. Et qua:
tanta vnqua'm fuit frugalitas,qua* tanta continentia, qua* cum hac con-
ferri poífit? Cui cum per potentiííimi Regis indulgentiam lautiífima ía-
cerdotia, quibus propter antiquam gentis religionem Gallia eft ornatif-
flma,liceat pofsidere,vnico tantum contentus fuitj quo & Cardinalatus
dignitatem cum mediocritate fuftineat,& prarter ca*teros,in quibus ali-
quid ;iobilitatis eluceat,non multum fe extollat.-adeo à teñera víqj çtate
Gg
3Î° 1 , . EPISTOLA,
propofitum hoc conftantiílime tenuic , non immodicis honoribus Ко-
mines Illqftres fieri,fcd vircutibus Principum nomen clareícere,immor-
talitatique optime commendari. Sed vt ad ea.quç ad nos ipíos attiiicnt,
propius djuertam , quis huius clementiílimi Patris immortalia erga nos
beneficia commendàbit : cum trepidante patria imminentemdireptio-
nis &militaris licentia? atque libidinis procella fola au&oritate de cerui-
cibusdiícuífit, adeovt qua; antea rapinis & caídibuspatebant, biduo tu-
ta & pacata reddiderit?Et non iuftius eum patria? parentem nuncupabi-
mus ipil us dementia feruati,Regique potentiííimo cotidie magis com-
raendati,quàm Syracufani Marcelíum, à quo fuerant eueríl , patronuni
nuneuparunt, &in perpetuumhabucrunt f Sed clarius quanta nos pie-
tatecomplecl:eretur,oftendit,cumabinuicl;iírimo Rcgeimpetrauit, vt
'H ■""'/',•1 1 • : _1\ AJ 1? 1 Г Г •>
íimum ex fratre nepotem id efficeret , exiftimans nos prxfenti lúa tutela

nonpenitusorbatos, fi per Carolum fumma; indolis & certa; ípeiiuuc-
nem regeremur . Habuit tanta erga nospjietas optatum exitum. Nam v-
bi Illuftrifhic Princeps noitrç fluitantis nauís gubernaculo admotus cfL
nihil prius.duxit^quam vt in aliquem tutum & tianquillum portum nos
dirigeret, Proinde ea feueritat.e ,,qua; coercenda; audacia; neceííaria viía
fuitjgladiorum licentiam ,quç in tanto rerum motu conualucrat,in pri-
mis compeicui.trita.yt qui antea vel Tola nocendi libídine gladios in vul
nera & cardes intentarent, etiam à quibus fuüTen't grauiííimc offeníi, vel
verbo lodere non auderent. Facciones íi qua; erant extinxit: cum diuini-
tus ab illo eitprocuratum,vt tarn Troes quam Tyrii nullo difcrimine cf-
felxtarentur. At boni ciues, & quipacatum rerum fuarum ftatum con-
cupiuerant, vcramiibilibertatem datam ac folidam bonorum fuorum
pofleíhonem leílitutam inuicem gratulantur. lam certatim quiiq; fuas
opes oftentat, preciofo apparatu a;des exernant, matronarum cultuiita
indulgetur, vt qui carpentis eas per vrbem geftari videant, totidem regi
nas eile exiftiment Qurquidem felicitas 6c fiindulgentiilimi Regis iuC-
iu nobis contingat.continentia; tarnen Caroli , quem vices fuas hic obi-
fevoluit, magna ex parte aeeeptam referimus,& ne regendis imperio
populis & pacis artibus tantum aptus putarctur,in próxima hac expedí-
tione aducriiis Bentiuolos & opibus & cóíiliis prepotentes, quid in mi
litari diíciplina valeat, quantufque ir armisaflfurgat, vtvniueríanunc
nouit Italia,ita litterar um monumentis pofteritas nó íilebit. Hanc tarn
honeftam prefect uram ne tanto Iuuenipreftitiflevideretur, quia lllu-
ítiis,quia ncpos,quia fibi dilectus e(Tet:ecce, Ampliiïimi Sen atus,qui fua
iàpientiatotam Italiam regere & adminiftrare poílet , te moderatorem
ilatuit , quem non tanta generis claritas , non ambicio , non diuitiarum
magnitudo lili conciliauit,fed nuda veritas,íincera fides, ímgularis pro
bitas carum eiFecit:vbiaudiendo,reipondendo}& íhtuendoteitaexer-
cebas,vt neceflarüs vilbus vix vacare poiTes: Cuius deílderium deuotiíli-
ma tibi ciuitas proríus no ferret, nifi permútente Chriíbaniífimo Fxge
* ~ lafrcdum
EPISTOLA. ЗУг
Iafredum Caroli reliquifles : qui in ündüTimo hoc Seoatorum ordine
vice tuafungeretur. Is etenimingeniiprompritudine, & vitaepuriçate
Iuftitiam , quam de cadoreduxeras , apud nos tuetur & ieruat. De quo
quidem viro vt paucis multa complectar: Ita ampliífimum hune ordiné
moderatur, vt Stcphani Poncherii, virifandiilimi, digniífímusíuccef-
for vicarius habeatur. Sufcipe igitur Pater Opt. nouos hos clientes , qui
etil maximi Principis prçfidio fe tutos putent:patrocinium tarnen tuum
affectarunt. Cognoíce* eos acerrimamtemporumfuifle limam, & nul-
lam timuiíTe inuidiä 3 dum fumma libértate de magnis Principibus cen-
íuram agerent. Tempora vero Pii,& Pauli coram entarüs ita funt com-
plexi, vt prafentem Italia ftatum pofteritatis oculis quodammodo íub-
íicere voluerint,cum interim ad externas gentes diuertendo.earum mo
res, &inítituta déclarent: A tque obiter inBoemiaquadam hareíesá
quibus excitara, quibus ftudiis adaucta, quomodoq; extinótefuerint,
exponit: qua omnia cognouifleillisnarrantibushaud eritingratu. Vale
decus &c prafidium bonorum omnium,atque Alexandra tuo,quiiè tibi
totum addixit/patrocinium denegare nolis. Mediolani. м. cecee, vir.
Idibus Ianuarij.
Gg г
}
IACOBVS VOLATER-
RANVS SECRETARIVS ET
PROTONOT ARIVS APOSTOLI-
cvs Lectori
Salutem.
I Ardinalis Papienfis, cuius non tant vitaw , quàm vita Uhus cht-'
' fum defcribimus, lacobi nomen Patris voto adeptut eß,Luca clara Etruria
emítate , Amannatorumfamilia non ignobili, honeßtsparentibusgenrtut.
Prima litterarum rudimentapuerinoppido Ptfcia Lucenfisdnecefis didt-
ш cit. Florentia vero tarn adolefeensfub Carolo tjr Leonardo girretwis Poe
tice tjr Rhetoricл operam dédit. Cîdfinem lubileifedente Nicolao Quinto
Pont. Máximo-, Romamfe contulitftjr à Cardinale Firmanoin Secretariu
tlt afcittts.yÂCalixto deinde tertio,qui Nicolaofucceßit,eodem Secretarii muñere огпаш,кЛро-
ßolicorum diplomatumfiriptor effectш efi. Calixto defuncto, affumptus adApoßolatum Pitts Se
cundas , adeandem Secretariates dignitatem ipfo die affumptionis ilium песpoßulantem пес opi
nantem vocauit. Bienntopoß Еесlefia Papienfiprafecit , асpaulopoß ad Cardinalatum affumpfit.
Dilexit enim illum vnice Pius , tarnpropter elegans eius ingenium tjr bonarum litterarumperitti
ас dexteritatem adqueque obeunda,quàmpropter manuumpuritatem, quas toto vitл fu* tempo-
re ab omni corruption^genere immaculatas feruauit. DefuncJo Pió,cut Paulus Secundttsfucceßtty
habitauit ad Туheris rtpam тоduis adibusfedmulta hilaritattsgratia tjr aerüfalubritate conßi-
cuis. Secedebat aliquando afliuo tempore in Etruriam apudSentnfes, cum quibuspropter Sanéfif-
ßmi Patris Pii memortam Itbenter viuebat. Vbi tjrpradia tjr domosfibt parauerat Btennio ant^j
obitum , LucenfiEcclefiaprafeetttsfuit : adquam viftndamprofecJus, itfdem honoribus reeeptus
tß^quibus Pont. Max.fiquando Lucam diuerterunt , reeipi confueuere. Cenfus iüi Sacerdottorum
fuit admodeßiam dignitatis. Quorum aceruos non quafiuit modo , fedtn alt'ts vehementer de-
teßabatur. Vir certefuit magnt ingenii. <^4cfiei aliter mori contigijfet , maioris conßlti habitus,
t^tanu dexter adomnia adqua: intendebat animo. Elegantis ejr magna doctrina , atque inferi-
ptisfuis non mtnus fententiarum graultatem quam ornatum оStendens. Frequenter Scriptигл
jàncta verbis de tnduHria vtebatur , vtpotequaforti ejr dignitati (ил conuentreplurimumexi-
stimabat. Scrtpfit Pont.vitas qua- vtlamulorum malignitate deferditлfunt : vetforte ( quodve-
lit Bens ) in aliud tempusferuata. Scripfit Commentartos à Pttprofrctione кЛпсопат dum in
Turcos expeditionempararet , vfque adobitum integetrirni Patris Cardmalts Сагиaialis. qui an •
norumfere quinque_j hißoriam contint't: omnium videlicet quavbique memoratu digna inci-
derunt. Scripfit epifiolas multas tarn otit ad alendum ingenium-, quam negotii caufa ad Ami-
cos , à me in hunc diem fuprafixcentas magno laborer & cura collectas. Scripfit verfus magis
argutos quam Çuaues. Eiufmodt tarnen , vtfacile quilibet non maligntts interpres ingenii tp/ius
praïtantiam pofitt agnofeere^. Initio Pont.Xyfiiquarti Pont. ЦИах. Perufinam tjr Vmbriam
prouinciasfecundafama adrninißrauit. Biennto ante obitum Tufculana Ecclefia titulo hone-
ftatus eft : cum prius inter Presbyteros cooptatus , faneti Chryfogoni tnulum habuiffet. Tißa-
mentipars prima, quafuneris rattonem tantum continet, tnter ipfiusfcrtptarcperta,nec yvt
vidert licet ,emendata. /neunte autem nono anno Xyßi Pontifical'us tn Vulßnienfes trtdut tter
ab vrbe Roma feeeßtt, aftiui aeris vitandi gratia .ficuti quolibet fere anno conjueuerat. Cum
vero quartana morbo aliquantulum laboraret ^ ad depel/endum flemma quod tnhaferat floma-
cho.
AD LECTOREM. щ
cho , ignobills cuiufdam Picentis sJMedici confiüo , accept hellcborum , male_j, vt creditur,
ah iHo tempérâtum. ¿¡>up hau 'do , altißimo fomno correctus , minus dreijpatio , tn oppido
Laarcuto tertio idus Septembre mortali vita, exceßit, \_Anno £tatis fu<tfe¡,ttmo ejr quinqua-
gefimo. CMagnœ virtutis Patri hic vitл exitusfuit. Corpus eius Pont, ejr Patrum decreto in
Vrbern relatum : profequentefamilia : ejr in <tdc ^fuguHinienfium marmóreo fcpulchro con-
ditum. Funus de more célébrâtum. Supel/ex eius omnis iubente Pont, argentum , pradióla , ejr
domas vendita. 7(onnu/laXenodochiofancli Spiritus élargitл. Âureorum ociomilita tantum
dornt ejr apud (JKenfirios inuenta :ejr Pontifici numerata. Veïtisfiera ejr vafa nonnulla ar
génteafieri vfus \_Apoftolicofierario dicata. Sed vt bona ipfius omnia multis diflributa, ejr
quafifub haïla vendita^paruo tempore confumentur : ita eiufdemfiripta, iam pluribus gra-
uibus ejr eruditU viris nota , in dies celebriora erunt 3 ntc vUo vnquam tempore interibunt. Va
le , Leclor. m cccc LxxV 1 1 1 1.
Gg 3
IACOBI CARDINALIS
PAPIENSIS COMMENTARIO-
RVM LIBER PRIMVS.
Ivs fecuncb cruce fnm in Turros propofïrrt, ad хпп. calendas

Iuliiin baillicam Petri mane defcendit,ficutifuus erar mos Tem
per cum iter agebat. Jbi veneratisaris,0¿íucceflbrerom picde-
precato Romaegreflus« ft : patribus& populo lccbcam cius fe-
quentibus. ad pontem Miluium dimifita fe< mnrs:histantum
retentis, qui Tecum erant ituri. Lembum mde afeen, lens ad fati-
gationem Ь uandam terre ftn's itineris,per adni-rfum Tyberim ad
caftellumlubileum peroenit.x. ab Vrbe milario.Delegerat Tîhm'utcenibueétio-
ius comités Dominicum Torccllaoç, Agabirum Camennar , & Ioannem Tiphcrna-
tbecclefia: prarTules, quorum Dominicas & Agapitus de fuppliot'onibus referre fe
foliti étant, loannes Tacrarii Apoftolicicuramgcrebar. Mequoque.&Gregoniim
JLollium adiungi his voluit. PranTus eo die in lembo eft,& cœn au it, & quicuitnoâe
illa. Poftridieante ortum Solis indeabeuntes , Phianum .icceíumus primis iam in«
' tendentibus tenebi is , longam Tubueóbonem emeníi paflunm amplius milium íexa-
ginta.Ccenatum quoque eft,& pernoétatum in ilumine. Nequeenim fine multa of-
fenfione memb: orum tracîari iam & circumferri à leebcarüs porerar. Eodem die
venitadeum Nicolaus fanebe Ceciliç Cardinalis, quem Pius adhucSençagensad
Pifanum portum premiTeratrvt partem claflls quç ibi parata erat :& quae ex Genua
expecbbacur,per Sicilia: fretum ad ie Anchonam perduceret. Is ergoad hoftium
Tybctinum appellens , vbi abiifie Pium , fed non longe abenè cognouit , terreftri iti- гщ
nere meridiem circiter nos eft alîècutus. Cupiebat de legatione,& triremibusante-
quam progrederetur referre Ad moleftiam 'ncommodx nauigationis hxc quoque
fan&oSenieodietriftitiaacceflit. Iuucnis va annosnatus xx. ad nauigii minifte-
riumpofitusjdumper ripam fluminis fubducendo lembo incautiusnititur,bpiùs
in earn partem qua profundior aqua erat, nauiculatoribus tarde opemferentibus,
ante oculosnoftrosfummeríus eft. Hunccafum ingemuit vehementer Pius, taci-
tuíquc,& lachrymantibus oculis orationem fxpe defunfto ioluit. Die quar fecuta eft
iter fuit non amplius xxv. mill; urn pafluum. Peruenimusautem adcccnobiumDi-
ui Benedict , inclinato iam fole, quod pofitum ad radices eft raontis Soracjis , qua in
orientem porrigicur. Ance meridiem Cardinalis quern dixi, renunciatisPontifici 3 c
quasopushabebar, benedi&ione acceptaad cbflem reueriuscft. Piovix ad ripam
Tthanms appulfo praefto fuit loannes Caruagial, genere Hiípanus Portuen. Cardinalis, &
Curuagúd
Cardmalis. prçfulfandli Angeli vulgo di&us: qui eodem die maturato itinereex Vrbeaduene-
rat. Nam cum biduo ante allatç lirrcrae ab Hieronymo AntiftiteCrerenfe eflent,
quibus figmficabatur , magnam cruce fignatorum multitudinem Anconam con-
flucre, idemidomque lamentan, quod Pontifict m,qui Te traiiccret non inueniíTent,
veritus ne turba diuerTarum nationum,idquodacciderein talibus Tolet, tumuJtum
aliquem perotium excitaret, autindiuerfi dilabercr ur: prarmirterehuncimendc-
bat,qui dedudis confeftim nauigiis in Peloponeíum eos traducereç. Homine autem
ad earn
LIBER PRIMVS. m
■á eanï rem opus putabat,cuius aa&oritatem fecuti illi,defiderio non tenerenrur fe-
cum eundi,quemtardarcdiutiusoportebat.Hancobcaufam Cardinali ad Ce mam-
riuseuocatorationem vocationis primaincollocutioneproponit,arq5 vt profecbo-
nem capiat non tam imperat.quàmdeprecamr.Verecundeadmodum annofo feni,
&attritoproecclefia,onus tam grande iniungcbac íedmagnirudinem rci confide-
rans,cognofcenfquequam pauci eifent,qui fufcepturi id imperiurn vidercntur, an-
niseiusparcendumnonduxit. AfFui ego folus iermonibus his cum haberentur.
Vna Temper atqueeademloannis vox fuit, plena humilitatis acanimi. Si is fum,
PiePontifex,quem tantis rebus idoneumiudices,fequor fine mora imperiurn mum,
ÏO& certe etiam exemplum,qui in fragili valetudine animam pro me ponis,& pro ca>
teris ouibus tuis. Scriptum mihi с&,Усж. Ecce adfum. Imperatur vt vadam : iam
iter ingredior. pars hace vita: vltima neganda Chrifto non eft. Commouere hace
diâapontificem,quantoquemaiusanimi robur in feneagnouit, hoc cummiiera-
tuseftmagis. AmabatvnicePium Joannes, vehemenfque huius fatiâi propofiti
fueratpermafor,eosfeduloincrepans,quiinfirmioribus animis difluadcte illinaui-
gationem hanc contendebant:id agens videlicet,vt extremus vitar a&us reliqms o-
peribusnonefletabfimilis. Obieratautem ante Cardinalatum legationes com-
plures,diíficilesfemper & plenas periculo. Cardinalis quoque creams iedente
Nicolao v.in Germaniam miflus eft:& fuccedente Califto iu.ab initio ftátim Pon -
ao tificatus in Pannoniam,atque omnem oram Illirii ad bellum in Turcos iuflus eft ire.
Sexennalern his in locislegationem inter aiperamgentcm cceluraqueinialubregef-
iît. Verfatusiàepein caftris eft. Sacpe etiam nunciatis irruptionibus hoftium
contenditobuiam cum militibus his qui fua opera Crucem aftumpferant. Defer-
tusnonnunquamafuis,quosex Hifpania & Italia in domefticum famulatumaddu-
xerat,feipfum tarnen nunquamdeferuit. Patienter pro G h rifto tulit omnia. Lan
guit inter hos labores annum fere continuum vfque ad defperatam falutem. Pro
pter vim etiam frigorum,qui bus infefta regio illaeft,dentes ficei omnes emotifunr,
vt quotidianis pelliculis abuolutis aegreillos ficut videmus retineat. innumeris por
ro diíficultatibus vnoaliquando tempore circumuentus, nunquam tamen eft re»
,^ o ditum deprecatus. Expedfauit quid Romana Sedes de fe ipfo ftatueret. Erat
ergo Patri prope iam feptuagenario in tot antea£tis serumnis legitima excufa-
tio prouinciam deprecandi iuuenibus ctiam operoíamifed nil tale venit inmen-
remearnis contemptricem. ProDeo, & pro Imperio Romani Pontifias patien-
tiflime fubeunda omnia iudicauit. Dignatus eo die eft Pius honore menfac
fax illum Se me , nil inter epulas prater defiderium foluendac claflîs fufpirans.
]pièpoftmoduméxconfuctudinefuperiorumdierum pernoebuit in Iembo. Nos
adcœnobiumdiuertimus. Eano&emiflïo Legati fignificata Anconam eft nun
cio veloci, ad ánimos îllorum qui conuenerant retinendos. Acœnobio ad por-
tumOcriculijinr. ftatione peruentum eft, afcenfu non breuiorcxx.milliumpaf-
4 о fuum.Inter eundum tracbtum fedul о eft de ratione rota traducendorú cruce figna *
rorum,& de eroganda pecunia,& de litens ad iniun&um opus feribendis. Mallia-
nenièsquoque(quodoppiduminSabinis eft) nomine tanraprofe&ionis exciri ad
iubiecl:amripamTyberis,quatranfeundum Pioerat, populariter defeenderant o-
mnes abeuntem illum vifuri.Trahebatur Icbusper finiftrum amnis latus funibusad
malum deligatis , vt nauiculatorum noftrorum eft mos:ièd Pius confpicata oppi-
danorum multitudine motus acclamantium vocibus,ne inconfolati dimitterentur,
conuerti fubito in dexteram nauigium iuífit,atque ibi aliquandiu vifendum fe, ado»
randumqueprabuit.GrataMallianenfibusea humanitas fuitreuntemque mifera-
ti reditum ceicrem orauerunt, & felicem rerum fucceffum. Cardinalis mandatis
joiam omnibus à Pioacceptis vefperi dimiflus cft-, cum benedi&ione, & ofeulo
pacis.altera die Ocriculum vitra progreflî nonfumus,concenti ob prenientem va-
letudinem duobus tantum millibus pafliium.Hic de rebus nonnullis proipere inPe-
loponncfo gertiseftnunciatum. Legati Venetorum, qui nos ièquebancur, ex Sena-
tus fui litteris eum fucceflum ordine indicarunt. Gratias habuit Deo Pins, Se
continuationemdiuinxopis ей: deprecatus. Ab Ocnculo anee lucem mouen
Gg 4
3í¿ COMM. IACOBI CARD. PAP. ;
tes nondum intendente a;ftuNarniamvenimus,patriam natalemBerardiCardinalis
fan&çSabina:,qucmPius propter cxcellentem virtutem quadriennioanteabordine
Referendariorum ad Cardinalatum afliimpferat. Ibi totam earn diem quieuimus.
Pius inter- Portridielnteramnamcontendimus via breuiore,& pridiana minus difricili. Ea
*™патъ " acj jcXCerarn Naris fluminis continuo fuit.Paulopoftortum Solisciuitatemingrcf-
fi fumus,& natalem loannisBaptilbe eodcm loci peregimus. Statuerat cnimPius mi-

nutisitineribuspcriculum oiicndendaj grauius valetudinis euitare. Adiun&i ea
d¡enobisfuntGiiliermusCardinalisRothomagenfis,& Berardus, quern dixi, &c
Rodericus Ecclefia: Romanar Vicecancellarius , ex Vrbe nos aflecuri. Hice-
go horis compluribus nonnulla ícribendo operatus,qua: iniuncta à Pontifico erant, Г О
dum adhuc ftudium in nodem produco3& propter a'ftum negligentius tegor, fubi-
ta vi frigorisitaobfeflusfum,vtquamuisad laxitudinem fotus, vix recalefcere vi
tra nodem mediam poflem. Mane diei fequcntis , etfi motum hunc initium fe-
bris eile intelhgebam : tarnen diuelli à Pio non valcns, quern &: febrien tern , & do-
loribusanxium ferri ad bellum pronobis videbam,remanendum non cenfui. Ita-
sp*Utum. que admixtus ceteris fecutusfum cum vtpotui. Iter ab Interamna Spoletum, et
fi nonampliusmilibuspafluum x 1 1. effet , tamenquiaintcrpcrpetuasfaxofafque
valles,operofum nimium videbatur, partiendum Pius putauit. Igitutad taber
nas tres Vallisftridura:propefacellum, quod eo in loco vnicumerat, reftitit, via:
penemedio, Cardinalibus precederé Spoletum iuffis, vtcommodius apud dues 20
diuerterenr. МеашетГеситеП'е imperau t, neicius quid node próxima acci-
diiTcr. Diem ibi reliquum, & fequentem nodem fubtentorio fuimus non fine
Auaork incommodo. Inde cumabiremus, febrefupra modum inualefcente, argreSpo-
morbm. letum perueni.vbi continuo magisadaudolanguore dies xx.non fine vitas pericu-
loiacui. DolenseocaíuPius,aqiioíiipramcritumdi!igebar,Mcdicor propere ad
memifi^quix'gritudincinfpcclaadminiftrarentneccíraria , &¿ ante rcíumptas vir
rcs,neabiremlocofuo nomine imperarent. Ipfecontinuaro itineie ad medium
fere Iuliumnon fine labore Anconamperucnit. Valmidmi prope iam redditus,
cum fextum iam diem febris me non actigifièt, iter, quanquam d¡íru.identibus me
diéis ingredior, Patris íequens veftigia. Viaomnisbenignitate Deiíineincom-
modoaccidit. Nodeautemeiusdiei, quo Ancona: propinquans Auximum ve-
ni,ecce prxfagium calamitofum futura: mortis accipio , cum non ad pattern , fed ad
paternum funus iturum meputem. Confueueram fuperioribus diebus, ne mem-
bralanguoreattritaasftuampliusofrendercntur , tantum itincris antcluccmcon-
fícere,vt Sole nondum intendente peruenirem quo diebus finguüs intendebam.
Igitur quia via Anconam vfqueodo tantum milliarium reliquacrat, remittendum
arquo animo cenfui de matutina folertia.euigilans tarnen qua hora folituscram , &
moxdeinduftriaconfopitus repeterevrbem videor,&: pontificiam Vaticani intra -
re,vbiefl*efecumconfueueramusdiesacnodcs tumeius cubiculum petere. He
vero patefada cunda inuenio fine cuftodibusoftia,&: ledos fineibatis, &iine au- 40
leis parietes. Nulliobuiam cubicularii erant, nulli condomeftici. Admiratio&
conturbatio cordis plurimainfurgebat. Cubiculum veroipfum ingreflus vtvide-
мпЫт/°~ rem fi faltemeíTetPius,etiam nihil inuenio. Cerno pallia leduli conuoluta in glo-
bum. Crefcitimpenfius fpedaculoilloanxietas. Recurro in anteriores aulas ali-
quem perquifiturus.qui deparrealiquiddoceat.Obuiam fit fudans,&feíTus Gafpar
Picolomineus.fororis Lollii filius.Gafpar,inquam,quid fibi ha'c folitudo pontificia:
vultîautquonam portatus eft Pius? Illc,vtvifum mihi eft, triftiorc voce íhcellú ma-
iusoftendens:Hiic,inqu't,intra&infpicefolitudinishuiuscauiram,&vbiagatPius
intelliges.fimulqjhisdidisàeonipedufemcoproripuit. Infacellum afcendens vi-
deoCardinalium /cdulos ordinediipofitos,velaque in circuituobtenta,ficut in Po- yo
tificum eledionibus adornari locus eftfolitus.agnofco collegarum fades, & hunc
modo,nuncillumintueor.Senenfem vcro&Spoleranum nonvidebarvidere. Erat
autemita dolore obrtrudumpedusconiicienri ex his qux* videbam internum Pii:
vt cupiens loqui hifcerc vel paufillum non pofiem. V nus ex his ad me veniens, & tri-
fticiam
LIBER PRIM VS. ЗУ7
Äiciam ridens,quam deprehendebat ex vultu : Quid tu, inquit, mœftus es & af-
fligeris?An non vides morte Piicontritumlaqueum,& nos liberatos ? Inter hxc
flens & mccrensjpropter vim fummam doloris euigilo,fentiens corpus totum fudo-
re,&lachrymisvultumafperfum. Ago gradas Deo,quod hxc facia ad verum non
funt,fed per fomnium vifa. Fatigatus vero his imaginibus multum , & recrean
quietius cupiens iterum addormire incipio. Ecce idem locus , eademque fades
rerum rurfum obiicitur. Iri in confeflum video, & fingula ad eledionem parari,
qua: inter nos folita funt. Ego duos,quos dixi, Cardinales non videns, tum autem
nefciens an plane Pius effet defun dus, refumpta iam per indignationem voce cla
ie mo,iniquumfacinuseffe,alienumqueàpatrumdccretis:incerta Pontificis morte
de fucceffore iam agi,aut íi certa cflet,abfentes Cardinales legitimis diebus non ex-
pedari. Videbar haecloquenscontemni,& nequeattendi quod dicerem. Iterum
hxc mentis anxietas excitât mcconturbatum iam animo: & male de Pio ominan-
tem,quod bis ex interuallo fopicus,bis idem vifum vidiffem. Surgo triftis, & para
ri omniaaddifceflumpracipio. Luxapertaiamerat. Itervero ingreffus reuolue-
re animo fomnium nodisincipio.Hincme confirmabat vanitas fomniorum , qui-
busfapientesfldemhabendamnegantjhinc fummus amor in Pium coraffligebat,
cogebatquegentilibuslibrisquamnoftrismeaffentiri. Recordabar Augufti, qui
nccfuum,necamicide fe fomnium vnquam neglexir. Repetebam hiftorias, in
xo quibus memineram,quae vifa per nodem aliquando effent,vigilantibus eueniffead
verum. Tempus fomnii paritcr attcndebam,in quo vifa haudquaquam folere fal
lí dicuntun&verficulus Fl acci etiam occurrebat : Poß medium noctem infus cum fi*
mniavera. Adiunxerat fc mihi comitem Angelus Sueffanus Prxful iundim ade-
quitans. Isièdulo loquebatur,& hiftorias nefcioquas fui prafidatus, quem pau
lo ante in Flamminia geíferar,recitabar. Ego hac vna in cogitatione fixus,& filen-
riumagens,nilauidiusexpedabam, quam domefticum Pii quempiam procederé
obuiam,ex quo feifeitari veram cius valetudinem poffem. Coortus erat tunc im-
ber vehemens , & ego alia quam credebatur porta Anconam intrabam. Igi-
tur iênemoobuiam dédit .- fed mox defcendenti ad aides, qua: mihi fubEpiíco-
3 o pio parata: erant,pra?fto eft Sencnfis Ambrofius AulicusPii, vnus omnium atten-
tiffimus femper ad odoranda qua; fiant. Complexus eft me facie prater folitum
trifti. Peto ab eo,Ecquid de Pio noftro Ambrofi ? Hie ftatim : Papienfis mi , in-
grauatus in diem magis eius eft languor. Paulatim abfumitur, nec integrum men-
iem fuperfuturum nobis exiftimo. Mora non interpofita afcendoadEpifcopium
infpedurusipfe.quod verbo illecontenderat. Intranticubiculum fubito iacentis *^
Senis concidifle fades tota eft vifa, quam dies iam x x x. non videram. Neicio е- Гшт '*
nim quo pacto ex interuallo eandem rem intuentes redius , quid audu m , quid im-
mutatumvefitinternofcimus. Ne ilium contriftaremtriftitiamea,fubiroierenam
faciem induo,&ante!eduIum pedem ofeulaturus procumbo. Signandis fuppli-
40 cationibus tunc operam dabat. Quiefcere Referendarios , & colli è medio o*
mniaimperat. RorantibusocuIiscomple£titurme,atque ofculatur,moxque fa*
pra vires ípiritum gerens ita de nauigatione fua,&rerum gerendarum fpe ferraonem
habet,vt qui ргаг defiderio ad horam difceflus fe venturum non crederet.Diebus ic-
qncntibus Ducem Venetorum expedans,quem dolebat Anconae non reperifíe , iu-
praqj xx.diem port acceilum fnum tardare , comparari omnia ad nauigatione cura
bar,rtudium in hoc vno pracipuum habens.ConfluXerat eo loci turbamulta ex va-
riisgentibus,n5 fads confederate domo egreffa.Etenim cum eos foloseuocaffetPius сг*«^*>-
peccatorum propofita venia,qui vel annum,vel anni dimidium fuo ftipendio in ex- TMm rmi$%
ercitu militarent,decrctumque per orbem circummiffum ita haberet:Illi tamen ne-
jo icio quo inconfulto zelocompulfi veniendum ftatuerant,credentes ftipendium ac
vidum miniftrante Pontificenon defuturum. Cum autem non inuenirent» qua:
ííbi animis finxerant ( neque cnim Pius vnus alere tanium concurfum equitum ac
peditum poterat) venditis armis regrcdiebantur in patriam. Quorum nihilomi-
nus mifertusille,neomninofruftraveniírefeangerenmr,decredfui eos participes
tfS COMMENT, I АХОВ I CARD. PAP.
feck. Erant veio inter hos, qui confideratius venientes tolerare ad diem prje-
mutiVe- finitam militiam portera. Horum ergo traducendorum caufifa naucs Veneto-
mtoTum ¡n xjüfii duas dies iam multos in horas fingulas expedabat ; fie enim i Hi fa d uros iè an-
тогл' ерде qeperantifed cum ex diutius tardarent quam oporteret , qui fuperfuerant cru-
fiefignati morx impatientes catcruatim abibant , ita vt non multo port: appui-
iisiam nauibus miles non fupereflet , qui illis portet imponi. Ea res caufie quo-
queplurimumacceleranda;mortisPiodedit, dolente eo ac fupra modum triftan-
te,quod retineri in earn horam non potuirtent. Interim nunciis ac litteris Ragu-
fianorum certior fadus eft , Turcum magno exercitu non longius xxx. milli-
buspartuumà RagufiaconfediiTe, miiîflèquc ad magiftratum legatos , qui dice- i &
rene, nifi triremes inftrudas, quas eaciuitas collatura ad bellum erat, adutum
fubduccrent,impcratofqueobíidestraderent, ас tribuium in annos ííngulos pen-
decent , ad eorum fe mox oppugnationem venturum. Nunciabatur quoquc,
quofdam leuis агташгаг milites in eorum agrum prxdandi caurta excurrifle, inci-
uitateverononfatisfrumentiadperferendamobfidionem haberi,& militibus e£-
ièopus , qui in defendendis mcenibus vfum haberent. His nunciis permetus
Pontifexfagittariospeneomnesadcuftodiam corporis ante afcriptos Ducibus at
tribuas nauigare fubito Ragufiam iubec, frumentumque imponit , quantum ad
primara neceflitatem fan's efleputaret. Littcras quoqueaddit , qmbusilloscon-
folabatur, & ípem fubfequentis pra:fidii dabat. ípfe acceriiri ad fe ftatim loan- to
ca'*'*im nem Cardinalem fan&i Angelí iubec, quem (vt diximus) propofitifui itudjofum
c*ru*gi»i lxabebat. Hunc pratfente me confulit, quidnam agendum cenfeat, fiobfidea-
uttfHíu. turRagufía. lile, vt erat femper ad opus Dei accindus, nihil deliberando cun-
datus,Ibo,inquit,ego hac node cum triremibus, quae in portu inftcucbe funt,S¿.
velobfidionemadiuuanteDeo dirtoluam, vel territis oppidanis fpcm arque ani-
mumaddam. Etquid,inquitPontifex, connauigarc tecum me prohiber. Fca-
teraconfiliumeftrtobfe/rum illuc veniat Turcus , cum quibus potero triremibus
codem fine mora contendere. Ciuitas ad primum littus mai is eft polira, natu
ra & manu egregie com munita. Eadem quoque porcu abluitur. Multaad be
ne agendum facultas oftenditur. Inuehiin vrbem fine perieulo poíllunus. So* 30
laprajfentisPontificis opinio Turcum poteritab obfidione repeliere, com raeatU-
umajioquin inopia in locisafperislaborantem. fi confilium comprobauerit Dcus,
fama hare in omnem partem vulgata Chriftianorum mentes ad nos fcquendos
inducet, concipientes ex felici principio victoria: reliquum. His cum aflenfií-,
íétIoannes,egomifér catnemmagisquamfpiritumfapiens, pium hoc propo.íltum
fumrnQpercdilfuadebam. Non quiaeuentura noncrederem, qua: i Iii propone-
rentjfedquiainfragilicorpufculo rebre ac doloribus fatigato nauigationem íllam
fínem vita: futuram verebar. Contendebam igitur argumentis multis , led euin-
cere mentes noa poceram in Deum fine metu mortis fpedantcs. Confirmata
ínter fe profedione, imperar Pius magno ftudio militera cogi ad triremes impo- 40
nique neceíTaria omnia , quibus ad primum obfidionis nuncium foluere pof-
fenc. Verum quatriduo poft nunciaco receflu hoftium diuina benignitate par-
cendum confino fuit. Incerea dum Venetorum Dux à Pontífice expedatur:
perurgens languor vfque adeo inualuit , vtparum vitx fupei futurum Medici di-
Ttimorbus cerent. Premebatur dies & noeles non doloribus modo , fed duabus etiam fe-
tngrautfut. bri¿jUS , quarum altera concepta in venís ceflabat nunquam, altera ex internal -
lis recurrens magno ardore , velut flamma membra abfumebat. Hace raalain-
•« grauabant xdus continui, qui Iulio & Augufto tarn vehementer intende-
rant, vt nodurnis & diurnis horis ciuicas videretur. Re igitur ad extremara
9«яг<м. prope defperationem adduda ; tandem Venetorum clartis , qua; Duccm jo
torumAn- eocum vehebat , pridie Idus Augufti non multo poft ortum Soíis à lon-
Mjponff. gpconípedaelt equatis velis procedens. Duodecim numero triremes eranr,
rebus ad bellum omnibus egregie pra?parata;. Hoc cognito Pius fubito fuas
&ipfe triremes , arque omne genus nauigii, quod eilet idoneum, adornari ma
gno ílu-
LIBER PRIMVS.
gtto iludió iubet,atqueobuiamDuciexire, Cardinalibus v. Pontificali quadri-
rcmiimpofiris, qui euro aduenientemexcipercnt. Proccflum cum omni ap-
paratuacpompaeft,tamàPatribus,Pradatifque, qui Piura fequuti eranr: quamà '
magiftratibus Anconitanis. Cum ad trium fere miliarium claflem Venetam in
conipectu haberemus , fubitoilli vela demittentes ( quod eilè fignum nauigan-
tium folet, cum reucreri digniorem clailèm volunc ) remis confurgunt, ac re
quam bene inftructas adducerent.qui pugna: Грет oftentarent, iubent tanquam û
initun pradium eíTcnc , armaros à prora & puppi , & lateribus collocari , atque
omnifariam tela & tormenta contendí. Мох vero vt illo ventum eft, vt contin
uo gere triremes íe mutuo poíTent , fublato clamore , & arm i s adeertamin is oftenta-
tionemconcufïïs, tormentifqueper inane emiflls , ípectaculum iucundiílimum
prabuere. Pius ea die quanquamitaafFectusvtdiximus, cerneré &c ipfe pom-
pamaduenientiumcupiensadfeneftellamcubiculi,qua:in mare , atque inpor-
tum deípiciebat, non fine labore deferri íe imperauit, ibique obuias claíTesali-
quandiu infpexk. afflittari rurfum incipiens , quod ea iam valetudine non eile
{einteiligerer, vt pro defiderio connau igare illico poíTet, faliuato Duce , à quin-
que,quosdiximus, Cardinalibüs difceflum vtrinque eft. Ñeque enim propter
peftilentiam , qua; magnis detriments ciuitatem premebat, aut defeenderei-
pícexquadriremivoluit, autquenquamexfuis ventitare Anchonam. Necefla-
2.0 i iis antea communiti in porru fe continebant : rriremibus ad ancoram deliga-
tis. Noclequaífecura eftattenuatus mulmro cft ípiritus Pii , & vox pene con-
fumpta : Propterea Ducem , quiventurus ad colloquium erat, audire altera
die non potuit : fed diftulit in ièquentem , expectans num fuícitationem ali-
quam virium Deus concederct. Verum in horas Angulas detenus femper fibi
eft factum. Profeftus Dies ille erat aíTumptionis Matris Domini in cœlum:
quo die conucnire in ecclefiam ad iàcrum veipertinum Romanus Ponti-
fex cum Patribus folet. Hoc cum impleri per ilium non pofl'et , nihilominus
per Patres eft factum. Perfectis folcmnibus venifle iam horam fuam Pius intel- гУятША
ligens, quareddendus Domino fpiritu s eilet, conuocari fratres in cubiculum **
3 o iubet,atquehisingreífis,ctfiadloquendum iam erat inualidus : tarnen moricnti- c*rdm4ÜtK
busvtpoterat,atqueinterruptis vocibus nos appellans, Fratres, inquit, dilectiffi-
mi , videtis quo addu&us fum. Hora mea iam venit. Deus hinc nos euocat. ,
Morimurin fide Catholica, in qua & viximus , nihil habentes à Romana Sede
diuerfum.pro ooibus crcditis cgimus in hanc diem quod potuimus. Non peper-
cimus laboribus vllis atque periculis. Bis caput noftrum obtulimus ad com
mun em falutem. Perficere quod vltimum cœpi, poteftas vitro non eft. Reliqua
veftra funt. Curate vos opus hoc Dei , nec finite per negligentiam labi Chriftia-
пзг fidei caufam . Ideo vocati in ecclefiam eftis, vt fuis temporibus illi opem fcra-
tis. Mcmentote officii veftri, & Deum attendite, qui contemplator eft omni-
40 um,retribuitqueiècundumoperanoftra. Fideliminifterio & creuit, & progrefla
eft dignitas veftra. Vtique per fidele minifterium eft retinenda. Quaerentes
qua: veftra funt , non qua; Iefu Chrifti , illam retiñere diu haudquaquam poteftis.
Sumite quoque ex hac hora communis patrimonii curam , videteque ne detri-
mentumaccipiat. Studium hoc omne patre decedente Filiorumcfle oportet:
noftrum dum licuitfuit. Porro autcm, Fratres, in Cardinalatu nofto ante , poft
inpra*fulatu , ad quern nos elegiftis, conuerfati vobifcum annos plures fumus.
Conuerfatio noftra fine peccato efle non potuit : ex carne enim fumus. Of-
fenfusnimirumaliquandoDeus eft, ofFenfa & Charitas veftra. Pro lis , qua: in
Deum peccauimus,ipfe qui pius, qui omnipotens eft , noftri mifericordiam habe-
50 at. Pro iis vero quae in vos, rogamus, dilectiifimi noftri , vt placatis animismo-
rienti fit venia, Eos autem , qui vel famulati funt nobis , vel noftri funtgencris,
fi fe dignos preftiterint, commendatoshabcte. Válete iam. Pax Dei , & ccele-
ftis gracia vobifcum fit. Hisargred: cum lachrymis enunciatis, tantus fubito Pa-
trum , qui lectulum circumftabant , coortus eft Actus, vt diu ргаг gemitu lo
tfo COMM. ,IACpÎqPIÇpL.rC5ARD. PAP.
слгёщЛк vcrbum nemo poHer^tq; ora fingulorum lachrymantia cernerefltur. rXatyflein
itumfr* »/BeiTarion.C^rclinaliurn primus pro omnibus verba,fçcit. Indoíujt caiiiro in o^feín
mntbuA. "<irac^4úaus,non^fuitanmrn çaufa>.q^cm lachrymabjle erat descere: fed, magis
ŒrijWnip^ amitterct. Laudaiuc P^nqficeni,
' èçpriclara, eins in praefuíacu ppcraragcs iaentidem gratias, quodciiam fuprer^çip-
"räfaiucar^ patçer^œ/-
^cncóro;i4r^,;Ví fíe afFecVp &;iaccntifalutc,m tribueret -iVeriun ¡ú.p^qpêr flflç.ç#ça
I](upèrrtitîspppulienetniigrandum,manrqra in anmusnoftris faqáaeips prfffjejjita,
^"гоЙ}'ЫЫ№^1?Ш Д^с publica: Chriftianoru/p ¡$s ', neye priyjrçe
perjiçç c¿uerc¡arn aduerlgs eumexrare:,íuorumquoqi.quos comtnendallcc,grafam

"àp'udprnbçs.'rucurâ memoria dixit, docens quàm charus efíe deberet.vel fangufs^yfl
"muítaVPontifex manuè palliis paululum eleuata ofculandame^mommbju^ ^rac-

püitjflcns ipfe §c fientes aliosintuens. Nos manu apprehenfaatq; а,те kcluluflnpro-
çiimbentes, iîgillatim veniamprecabamur erratorum noftrorujtpîupremi^çûe
oiculum.Pàtris capiebamus. Quibus Ule : Mifeticors ignofcat Deus,&: f^nçum 2.0
rçdum confiçmeti Ас ßmul benediçens fratribus dimifit eos à,fe. Bjduo ante a,d-
"mónitus à Medjcis in отпет cafumvita: vcl obitus habendam iqpreniam raîp-
цет anima: cire,Dominiracramentum,quod celebribus femper, diefyus yênsû,-
mçbat,etiam tunc magna mentis religipne accepit, tundens pccbsad fiugifla,»^
áens,& peccatorum fe confitens indignura communicatione tanti myftcnj. ¡Rene-
tereillud mane íbquenti&d'P¿ optabátin^mpliorem falutem , in honoremq; Ьс^цС-
jimz Virgihis genius aflym^tionera fçiebat iníhre. Hanc еттаЬ^ф/еТсецй*
peculiariquaâmpictatejColuçrat, haneque vitaiDucem, & adionum habqefai.
Nobiícum aliquando famiharius loqucns,recenfeníq; anteada? artjatis curfum, cre
dere dicebat,qu¡a tanû.m hiu'c matri fe depouiíTet, ab Epidemia ièm,eJ , àlctbaJ^bus 5 o
la^guoribqs fa;pc,bonn.uflquam ex manifeftis vita; perieulis ereptym fuiífe. Qmné
deniqj fucceílüm dignitatis,&:rerum Jauc, reforcbadPjrppterea terty?Iu,m iliud piçn.-
Hpújn mirifíci,operi5fáfu.rld^me/itis jcxtm4um,íuiíqí manibus çoq%r,aiuflju,fuiijle.
Solamcn ergo hoc animi prajejouum expe&abat, vt intra cubicuJum (quango in
Ecclcfiaiam.^pnlicebat)'íbJemneracrum captan atjdiret: actanquam íupremum
Valéin religionisminiftçripçum fratribus ageret. Qpwbat autem,ficuri mos erat,
per Carînalem id fieri, mcqj vnum dclegcratjquidiuinis hisopera/usconfectum
Dóminríacramentuinrurmsporrigercm.Inftitueratctiamvt Patres adefl'ent reli-
q'uijveteriq; infh'tuto camera feruarcntur. Comparatis igitur adperagenda hare or
mnibus,ecce inclinante iam Sole inclinare & ipiè admodum cccpir, vt non prpcul ^ 40
morte iuçjiçaretur abefle.Confeftim itaquc facramcnta reliqua perfolyuntur rppri-
entibus dcbita,fenfu adhuc integriore,quam lingua. Nox ad primam vfque hpram,
proceflerat,CárdinaIefque,qui eo conuenerant,domos quiq; fuas difceilcrant. Rc-
ftiteram ego folus ex omni colicg;o>volens quam Patri pieratcm debebam, etiam fu-
prcmahora perfoluere.Mccum erant prxüiles tres ex Pontiíkis familia, & ex forore
• fîliiis Andreas,& Lolliuseonfobrinusfratercaíterique quiadinterius minifterium
cubjculiferuiebant.Circumftabamusomnes deficientem Senem lachrymantes&S
mccftijfamulabamurque moricnti in eo quod vltimum poteramus. Intuens yero il-?
lein me oculo innuit ytaccederempropius.Accefliítatim. Voce itaque iam con-
fampta,quaí anribus admotis audiri vix porerat. Ora inquit pro me, 61i¡pcccator et- y o
cnim fum.Simulque ad crucem conuer<iis,quae collocataante oculos erar, non fíne
fiirpíriisiter.->bat:MircreremeiDeus,mirerere meLEt tu Virgo mater feruum defici
entem non deferç.Per mifericordiam tílii íufeipe animam excedentem. Paulula de-
indeintermin'amora ruríusin me dirigensoculos,Continuationem, inquit, fan&i
propofíti memora fracri b us,& adiuua tu quoad potes. Propinquant fuppJicia Ci Dei
opus
: , LIBER PRJMVS. .... yèi
opus deièritis.Cum rcfpondcre tcmptarcm multa,nec poflem ргж gemitu,dcxtcram
manum, quai eleuata in cubituna erar, demirtcns fupra collum.- Benefac, inquir , fili,
orationemqueotfcr Deoprome. Hocillivltimum vcrbum fuit. Loquivlcra non
valuit ob flemma proflucntem , qua pe£tus iam & fauces erant completan Legeban-
mrfineintermiifioneprccationesecclefia:,quibus expiari decedentium animxfo- s.
lent. Ipièadaudiendumattentiiïïmus erat. Ecce horam circiter rertiam inter le- PiMmtri-
gendum , tanta quiete fpiritum Domino dédit vt conniuere , non morí eum putares, * '
protinufque fine vilo fenfu mortis excederé. Hic tanto prxfuli exitus fuit , atque hic
labores omnes athleta fortis abfoluit. Incertum mortene,an vita felicior,qui ad fum-
í о mum Pontificatum fufFragio virtutis perueniens,religionifque&ingenii£eternam
gloriam c5fequutus:mortem fie natrus.qua, fi humana attendimus,nulla fublimior:
Xicccleftiaafpicirnus, nulla amplioris meriti contingere poterat. Mortuus pro ve-
ritatc eft , & pro redemptione plebis oppreiïà: , ofFerens fcipfum hoftiam Deo , relin-
quenfquefacerdotibus exemplum,quales eiTe pro fuis plebibus dcbeant.Martyrium
autempcncquotidianumpaiîuseftàdie,quo Burgundorum Dux Philippus miffis
oratoribus venturum Ce ad BelIum,fociumque£uicli operis futurum promifit. Subi
to enim in omnein partem curam impertiens fatigari amplius folito, ac vehemen-
tius cœpit : non remittens ad contrahenda neceiTaria ne tempus quidem noctur-
num quietis. Diuidebat per horas fingulas cuique opusfuumrerum prouidenda-
* o rum,perirehuic caufçexiftimans quicquid effet momentialiis impartial. Cognofce-
bat quoque operofam molem fublatam humeris fuis , fub qua eflet cadendum , fi o- . ■ .-.л
mniraria ftudio dirrlcultates vndique ingruentes no faperarentur.Hax animi anxie-
taslabefactauit asgramalioquin valetudinemfenis, dum пес de alio cogitare , пес
quietem сареге, пес cibum fine allante cura fumere poíTet. Comparatis denique o-
mnibus iucunda fpes aduenientis Ducis,qua: fola fpiritum fuftentabat, vbi in medio
rerum feruore defecit,mirum diclu eft quantum non animo fohim , fed totis viribus
eft confternatus. Iudicabat,quod re vera fapientes videbant, illo non veniente, ma-
ximamincepti partem abrumpi, laboremque accrefcere : tum autem promiiTos orbi
fruclus detrimentis maximis retardad. AcceíTerant praterea dua: dolorum faces, '««миЛ
$ "* qua: animam incendebant ad complenda incepta ièdulo properantem. Altera quod CtHUt'
abeislenteacfrigideadminiftrariomniafentiebat,- qui velpecuniam penderé, vel
armatum militem mitterc , vel triremes ad bellum inftruere ftipendiis fuis promife-
rant. Altera quod Anconam proficifcens, cateruas regredientium cruce fignatorum
quotidiehabebat obuias,inermes ac vacuas pecunia,qui,vt ante diclum eft, lege de-
creti fui non obferuata,tcmere iter erant ingreffi. Ii vero ad fuos redeuntes, culpaturi
nimirum Pontificem videbantur, vt tegerent inconfulti motus fui culpam. Tot fin-
gulispene horis infigebantur cordi vulnera, quotcateruaíhuiufmodiobuiíedebe-
bantur.Vidi egoaliquando,eis tran(euntibus,faciemmceftifenisficconturbatam,vt
habendum in negotio , Mediéis dicerem lettica: vela demittere , vbi ex confpeótx à
4° longe eflent.Complectar verbo vno : Publicas Chriftianorum caufa: vir fanclus non
defuit.Sperans in Domino fupra vires animum geífit. Defuerant ei,qui deefle nullo
modo debebant.ípfe cum omni conftantiaad mortem contendit,& patienter pailus
eft pro Chrifto Deo fuo.
Igitur die,qua; fequuta obitum eft,produ¿te in templum cada'uere, feretroque fo-
lcnniimpofitOjiuftaàPacribus vetufto morefuntperfoluta. Inde Venetorum Du- J**«**
ci(Chriftophorus Mauro isfuit)Senatusnoftereftdatus. Appellandos enim dere adcZd!°
publica patres ante abitum iudicabat.In eum cum venilTet,receptus in confeflum in- я»1"-
ter duos poftremos Diáconos Cardinales, ampliflîma oratione Pium laudauit , ficut
verum Paftorem eum fuiffe diceret dignumque fuccelfione Petri Apoftoli.Obitum ^
jo quoqueintempeftiuumdeHeuit,quonon obfeure intelligereturconatus tantos in
terrupts eftc, ípemque expectati boni magnopere diminutam. Commcndauit Ve-
netam rem confilii iutcepri participem. HortatuíqueefteumlegeremusplebiDei
Pontificem, qui vel profequeretur inceptum , vel fe iam ecelefia: incitationibus bel
lum ingreílos collatis opibus adiuuarct. Cui orationi cum opportune refponfum à
Senatu elTct, poftulatique iubfidii non incerta fpes priebita, cogatus eft infequentem
Hh
\t% COMMENT. IACÖBI CARD. PAP.
adhuc diem eíTet Anconç. Illo igitur ad claflem reducto , conueflere inox ad cofiiî-
lium Patres: vtqueanimi in eos noílri prima documenta cognofcerent, decrete il lis
funt triremes inftru£tç,qu;e tunc in portu erant.recepta reddendarum fide, fi aut de-
cretum non probaret fuffedtus Pontifex , aut Pii exemplo proficifeendum ftatueret.
сннмш. Hungarorum quoque MatthiçRegi,cuius opera in prçfenti bello maxime fidebanc
Veneti , quemque adiutum pecunia cupiebant , ipfiq; aliquando adiuuerant,duo de
quinquagintanummuauri,quçapudPiuminuenta tune funt, cöcordibusfentent Us
data. Quibus illi decretis Içti cum gratias amplifllmas egiflent, inde foluentes Vene-
tias reuecli funt. Patres adlegendi curam Paftoris conueriî , Rome, legendum eile
conftituebantmo modo quia collegç nonnulli propter fenium venire Anconam ipfi * a
Tentifexx.0- non poterant,fed magis quia facris legibus ad id cogebantur,elecl:ionem fieri oporte-
VI* tUgedm. re dicbmtibus, vbi Romana eft curia. Curiam porro Romanam caufarü tribunal ap-
j>eIlant,quod Pius ad leniendos dc abitu fuoRomanorum animos,apud eos relique-
rat.Maturandum autcm multis ex caufis,atqj iifdem grauibus iudicabat, quarum illç
non in vltimis eranr, quod noui quotidie motus diuerfis in locis noftrx ditionis nun-
ciabantur,paifimq5 erat licétia quafi decuflo iugo,quçlibet in quemqj audendi. Nac
antea habiturafinem videbantur,quavindex effet ele&us.Quçdam ego ex his ad po-
fterorumdocumentünoninutiliteradiungendahuiclibroputaui:Contenderatan-
tftmmJS norum 'ат nonnulloru lite Firmanorii ciuiras longe inter Picentes potentiifima , vi -
lis сит AL cinum ei oppidü,quod in Alleis dicitur,fui agri iurifdicboniiq; efle. Earn oppidani iCî
mßm. ferujtuté conftanter negaut rant,iudicioqj peruiceranr.nil fibi rei cumFirmanis efle.
Inpra»fidemtaHtumprouincia: Allenfiumcómunereípicerc.Quamillirem cum in
dignan magis,qua vlcifci,p ropter viuum Pontificem poíTent, vendicare pecunia ius
oppidi tentauere.Summam pergrandem,miflîsAnconam ad Pium oratoribus,obtu-
lerunt:fcdille amborum recogiiás odia, timenfque ne Firmani poteftaté nadi ( vt eft
gens ad vltionem ferocior ) contentionis recordatione imperium durius exercèrent,
auro pietatem antetulit.Cuius tarnen ad tantum bellum prarfe£ture,prorei magnitu-
dine fumma erat inopia. Ab hac repulí! fpe , que d vkimfi nd eonarus explcndos reli-
quum erat,aggredi ai mis rem mox vt nauigaíTcr Pius,clandeftinis confiliis agitaban
Sed occafionem concepta cum maturius mors,quam nauigario obtuliíTet,nihil cun- 3 °
£r.ati,altero ab obitu die,colk cb raptim ex agris,ac ciuitate armatornm multitudine,
quxx.miliumfuitjinfeftisanimisad oppidum contenderunr:magnaque Allienfium
parte in agris oppreíTa , protinus code curfu ad portas delati funt : quas cum qui intus
erant rumultu iam cognito illico prxclufiflent, in mu rifq; confifterêt , facile i primo
ímpetu fortunas oppidi defenderunt. Neqj enim in tarn tumultuario accelTu oppor-
tunü aliquid ad oppugnandíí potuerat comparari. In triduíi iam extracta obfidione,
Allienfes veriti grauiora , quod defunelis Pontificibus leuia efle foleanr ad cogendú
fubfidium Scnatus imperia , tum autcm maioribus in diem copiis : atq; operibus (efe
circumueniri videntes,deconditionibuscognofcenduduxerunt,quasfçpe oblaras
ne audiendas qu dem in earn horam purauerant. Igitur earum conírituendai Ci cania 4°
duo Firmanorü , qui eo tempore prçfc&urà ciuitatis gerebant cum plxrifq; armatis,
qui non tam ad cuftodiam corporum , quam ad dignitaté magiftratus eflent:data ?b
oppidanis fide in oppidum recepti funt. Illi vero arrogantius vfi fide,dominatumq;
iam afterentes,in vie ina turri vexillum,quod fecum intulerant,parte admodum con-
fpicuacrexerunt.Id fpe¿raculü,cumnoítrismoribusimperantiúinfigneíit,perquam
indigne tota Allietiíiúmultitudoaccepit:fidensadhucconditionú beneficio partem
fealiquamiurispriftmiretenturam.In communi omnium dolore quidá(vtfa:pe ac-
cidit)animoacccnfioraddeiiciendum vexillumarmatuscófccndit Cuftodcs,à qui
bus illud erat propoiïtum,auelli no finunt. Clamor vtrinqj,& concurfatiofit maiofe
adhucvocumquátelorumtumultu.CIaufcrát oppidani rel'qua: multitudini portas, í G
cafumditeptionis ind flerendisconditionibus veriti. Etenim milites noftri quidam,
quorum in Firmano erant ftatiua,auidi pradcaddeleftum conuenerant. Tum Dal-
mararpermulti,qui in continentem noflxum traiieerefolin funr,acmanuum merec-
deinopiamtolerare,eodem congreííi nilminusquacondirionibus finiri motü opta
ban!. Ii ergo circumfufi mûris vt primú tumultúan interius ien(èrunt,fuipicati cede
Firmano-
LIBER P.RIMVS.
Firmanorum earn eile , fublatis & ipfi clamoribus irrumperc ad prœfidium conaban-
tur.Idemàciuibui,quiextramanferant,acrius(vt par erat)n"ebat.Ardorem hunc ado-
Jefccntis vnius ca:des in extremam pene rabiem vertit. Is enim dum audacius inftat,
atque in ipfis porta: clauftris aditumqna:rit,veruto traiec~tus,relatufq; ad fuosmiièra-
dum fpe&aculu prcbuit.-eo quidem infeftius, quod non obfçuro loco natus proprer
egregiam etiam indolem multitudinierat charifllmus.Tum vero vno annitentiü Ím
petu quafi ariete propuliâ porta , ad prçdam caîdemqj oppido toto difeurrunt. Mi-
iêrorum Allienfiumfortunç(re aliter non cognitajdiripiuntur.Incendunturedificia. ¿K*»fit
Spoliantur ecclefiae.Muri deiiciuntur.In totum deniq; loci corpus ita fa:uitur,vt nul- tmr^'
i o laolim ftantisoppidiípccies reliquafieret.Eoruvero,quifuperruerantCiedi,pars nu
da & lacera diffugit in próxima : pars ob pudorem faób Firmíí com pulía eft,ac publi
ce fuftcntata.Ita oppidum florens,Romana: fedi Temper fidele,nullo adiuuante,in o-
culis noftrisad internitionem excifumeft-Hanccalamitacem altera apudFulginium
excepit,magni tudine quidem non par: verum improbitate longe fuperior; in qua no
cafus aut error: fed íbla voluntas ad crimen eft referenda. Prafcs erat со tempore ci-
uitatis Francifcus Patricius , Caietana: eceleíía: prçful : Vir do&rina ílngulari ac vita:
hunc iufte adminiftrantem maior atque eadem a:gra Fulginatium pars rebus fuis pa-
rum opportunum ducebatProhibebat enim rapiñas , obílabatque coníiliis , qua: illi
plurima aduerfus Pium bello implicitum inibát quotidie. Dux feditionis erat Nico- Niul*»*
*o laus quidam,cognomentoTaccha, В racchiana: in Italia faói:ionis,nouarumfemper c,ütie«k
rerum cupidus,in nullumq; minus quam in Principem fuum refpiciens. Hunc olim вгваЫлм.
Nicolaus qaintus.indeCaliftiis Ii (.huiufmodi quibufdamoíFenfi.iuíTerantcomprc-
hendi.cóuiírumque fupplicio atfici:verum magnis deprecatoribus vfus ( vt nulli vn~
quatn malo patrocinium deeít)rcpromifla animi fanitate feruatus eft. Sed mox liber
faílus oblitus diienminis ad ingeniu rediit. Amouere tunc pra:fidatu Patricium con-
tendebat vigilem adionibus fuis cuftodem, eamque ad rem ftudium omne contule-
rat.Simulationc igitur amplificandç ciuitatis,xxx.ciues ex aiTenforibus fuis ope fatel-
litum creari curat,atq; iis poteftate permitti , qua: à prafide próxima eilet : ipfe in nu-
merum hunc allecbis oratorem fe atq; alterum confpiratore decerni ad Pium curat,
3 о quorum legationis fummaeflet: petere magnis precibus ciuitatem Patricio prafidi
fucceíTorem amodo mitti, quod & male iam adminiftrarcc,& ferri à ciuibus non pof-
iwie fuperbaimperia-Sedirionishuius certior fa&us Pius,fimul iam Nicolao ob pro-
ditiones infeniior,conniuendum in tanra improbitate non duxit. Itaque mox vt per-
uenere ad fe,Collega quidem,cuius fperari adhuc fanitas poterat.Fulginium remiilb
Nicolaum rctentu intra molem Adriani afleruari grauius iuiîït , putans au&ore maji
abiun&o confpirationis reliquum negotio non magno ad officium rediturum. Sefl
facile patuit, quanta in coneeptis malis aliquando fit pertinacia, nuntio de vinculas
Nicolai accepto,aperta iam contumacia à pra: fide,paucis exceptis difeedunt omnei,
eiufque detreebnt imperia: vlturi nimirum armis , fi quid contra grauius tentaretur.
40 Interminationibus agebat ex longinquo Pius, conabaturque ad obfequium male fa-
nos reducere.Sed cum nihil afliduacura fuccederet, Anconitano mox itinere Fulgi-
niumveniens,ne impacata ciuitaslinquerctur,duo de triginta ciuesfequiíefeviciruí
Affifium iubet,quorum quidem partem cotentionis au&ricem еПГе cognouerar. His
comparentibus atq; in arcem perdu&is : Filii , inquit , quod iuftum pra:fidcm,quem
fana pars ciuitatis colit,adlibidinem veftram nonfuftuli , deficere coniurarionibusa
me voluiftis.Imperaui fa:pius diclo efletis audientes , quietemque ageretis , fuperbia
maiorean perfidia imperia contempferitis, incertú eft mihi, vocati hanc ob caufam
hue eftis, pertinacia: nimirum luenda eft pœna.quam tarnen meorum morum quam
veftrifacTrimalofimilemeire.fanguini&fortunis ciuium parco. Mul&o ex vobistre-
J o deeim meo dele<3:u,reIegatione locorum qua: cuiq5 monftrauero. ac fimul loca ipiâ,
& damnatos pronunciar. Hi vero in fleturn conuerfi protenfis ad Pium m an i bus poe-
namfuppliciter deprecabantur, orantes identidem, vtquosnuperappellaiTet filios,
eorundempcenitentium peccatum ignofceret. Preces ea:adiuta:lachrymis aim fi-
lente illo non intermitterentur, mollito iam ad pietate animo , cui natura erat obno-
xius:Ergo,inquit,arbitrii mei perlachrymas veftras efle non licet ? Hie quoque fi re
'j¿4 COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
fancfcendi voluntas eft, de indicb preña mu le um remitro. Rciegationis locum ¿eli
giré vobisquocuiquecommodimicft. Seucritatilónginquiioli iam parco. Hancfa-
cilitatem , cum magno illi beneficio ducerent , gratiaíqueaduoluti pedibus agcrent,
villam quifq;fuamduitariproximamadmulctam del git. Quieuere inde Fulgmr.- .
tium res dies compluros: fed poil paulo obitu nunciato, prioris pcrcati fimul S¿ recé-
tis venia? obh'ti,ad íaruiendum in publicum poteftatem fe comparant. Prafés eo tem
pore peranum anni.qui maxim us erat, Nuceriamfuiprarfidatusmontanam vrbcm
íéceflerat.Propr£EÍidcmreliqueratNicolaumBecl:oniumPiTanum dodrina iuris in-
íígnem,qui necHÎ'aria muncris cum opus eilet obirer.Igirurrelegatorum propinqui,
imploratis iis qui ex triginta deled i anreafuerant , priuato confilio fimul conucniút, i о
contemptoque inprimis decreto Pii rcuocantin ciuiratem emiflos.Quibus redudis,
ad pcrmifcendafacinoribus omnia furorem conuertunt. Miniftrum Barifelli(id pu-
blici cuftodis eft nomen ) documenta quardam ad ararium proferentem, inuentum
inforogladiisconfoderunt, fpoliatumque&exanimemabieccrunt. Rixaindecuna
magiftratu commifla,qui cx curia ad tumultumegreflusdeponiarmaiubebar.quen-
dam his comitem graui vulnere afïeceruntjpfumque magiftratum in fugnm verfura
ad curiam vfque relis funt infecuti.In cius vero limine Siluium lurcconfukum colle-
gii tunc Principem non veriti funt pilo appeterc. Eadem concitatione ad prartoriura
TerfiHnquochufisianuis,communirifq;reneftrisProprçfesfecontinebat,cum non
facileexpugnareid poifent; vercrentur aurcm neà Prçiide auditareex vicinislocis
immirterenrurpra*fidia, data falutis fide in poteftatem illum accipiunt ; qui vtad pri-
mumin Curiam afceníiimperuenit bipenne àtergo idus iubitoconcidit,ftratufq;
vndiquelaceratur. Paululum adhuc fpirans a facerdotibus vicina? Ecdefie^qua* pro
minet foro,in earn defertur. Confluente ad ipedaculum muJtitudine, ambigenti-
Lufque plarrifque, letbaliane ea eftent vulnera :Tubicen magiftratus noxaíolim ab
îllo conuidus,leuiuíque quam facinuspoftularerdamnatus,gladtodiftrido per c¡r-
cumftantem turbamadfemianimem penetrás:Ego,inquit,vosambiguitatebacc-xi-
mamríimulquerefedisccruicibus quod reliquum vitç erat, inter altana effigieique
fandorumeonfecir. Ad praetorium inderegreííi vt paribus cxcmpIisBarifcllumac-
eiperent cum non inueniftent,fortunas prajfidis, ac fuorum omnes, qua? ad reditum $ о
conditefcruabantur,ingentiauaritiadiripuerunt,nilreliqui vllibipermittemes. Ex
со pra?rorio Bariiellus aeeeptorumultu : in coniundam mulierisFulginarisdomum
poftico quodam dfugerar, arcaq; inclufusexitum fortunç trepidusexpedabat. Ëas
latebras Satelbtum vnus argumento quodam coniieics: circumuenta blanditiis mu-
liere,&repromiftalatentis(alute(vteftcredulumfemper mulicrumingenium)ád ar-
cam deducitur. ea aperra prodírc mifer iubetur. Deprecante illo &c lachrvmis vitam
pétente animum proditor facit;afru mans íalutem mulieri indict repromiílam fe pro-
tinus praeftaturum hortatur tarnen in praetorium , quod ea hora vacuú (cirent, íe co
mité redeat.Demulierisenim dorao íuípicionem conceptamdicir:qua&r ipfeaddu-
dusilluc primus acceflerit,reliquofq; aftururos nonmuíropoftperhmcicar. Rediit 4.0
in praetorium his fuafionibus Bariiellus, vilibufque ftramenris ex cubili quodam à
Fulginateocculitur: Cuius fidem vtgratitudinealiqua conftantiusrctineret,qu!c-
quid pecuniarum anniillius emolumento colledum inopierat, proditorieftelargi-
tus:abiitad cbnfatellitesillepra?fenti prçda Ixt us, & futura moxca?dc, locumquela-
tebre indicar. Curfuadinfelicemcontendunr, ftramentifquedcpuliïs tendt-nrem 4
fruftramanusobtruncant.lndefpirantem adhucex próxima cubicuH fen. ftra in fo
rum deuoluunt. Dietotocadaueread fpedacuhimrciido.poftridienullo rcligionis
penfoineundem, quo beftia? abiiciiolent, locum extra portas traxere. Adpriuatas
quoque inter ie moleftias eadem progreifa licentiaeft. Fuerar menfes nonnullos in
ter fenem Fulginatem contentio, pcrYpecbc modeftie einem , quend.imqucexcraf- j-o
farorum cohorte,perdira» fama? homincm: pro feneapud Prsetorero iudicatum bis e-
rat.T' rtia pronunriarioncexpedabatur fims indicio. Illeigittii praueniregladioda-
mnationemiudiciariamcupiens, addudofecurnfpicuhtorum cuneo iêncm inopí-
nantem aggreflfus manu iuaconfccir,vita?& liri vna impie ate finem impom ns. Hu-
iufmódi paífim erant fatelbtum opera. At triginta viri iimilia quardä in curia molien-
tesjtres
LIBER P R I M V S. . щ
tes tres imprimis dues , quos fenfiiTe cum Pontificecognicu erat , rögationc tumul
tuaria ïclcgaruntjtanta profîcifcendi impofïta neceiTitate,vc direptioncm mimtaren-
|ur priuatarum rerum nifi eueftigio illo abiiiTenr.Quam ad rem vexillum quoque ci-
uitatis proferri & in foroitatuiedixerunt. lilis itaque cedentibusmulcbminfuper
aureorum o&ingentorum adticiunr, exigendam domeiticarum rerum iaclura , nift
horarum trium fpacio ad feeifent relata, earn neceíTariiillorum ad feruandas fortu
nas ex priuata pecunia illico contulerunt.Vulgo Ьагс pœna non ciuibus modo^fed a-
gricolis quoque vt quique fidèles prefîdi fuerant,pari feucritate publice indieebatur,
&priuatimquoq; line vllotrigintavirorum imperio plerique per hune modumfuo
xo compendio feruiebanr. Pofthecdemutanda adminiftrationisforma,atq; adlibidj-
nem conuertenda decernun t. Arculam curia?,in qua aíferuari magna religione for
tes magifttatuumiolitaîerant, quajque ex delechi bonorum ciuiumfueratinftiruta,
proferunt in medium fori , ас quanquam matris Domini ipiïufquelactentis Domini
pi&am imagincm continerct,infigneq; praeferret Romane Sedis, materia circumpo-
ííta acclamante feditioforum turba incendunt , ipfiq; ex fuorum numero nouam cÓ-
ííciunt: In qua quidem , vt quiíque crudelitate inílgnis erat , ita maioribus eít renun-
ciatus fuíFragiis. Pratorem denique iuri dicundo , quod à Pió datum cognouerant,
nondum muneris expletis mcníibus, negara etiam mercede abfeedere quam pri-
tnum Fulginio compulerunt.
2.0 Per idem tempus fub Ocriculo quoque non leui detrimento tumultuatum eíi ^jf¿f
Oppidum erat Xenodochii Romani fanfti Spiritus'in Saxia baud lane magj^m , cç-
terumopportunoloco inter Tybrim& Ocriculumiitum,quodad circumftantisa-
gri cuftodiam magis,quàm ad babitandi commodu paucis incolis tenebatur. Cam-
pouaro illi erat nomen. Vicini Mallianenfes,de quibus ante retulimus , eum agrum
fuieíTe territorii aífcrebant:eocontentiofíuslitiinfíftentes,quodincollibus pofiti,
anguftioribuspcrplanapafcuis alendo pecorivtebantur. Campouarcnfcscuitodes
nunc in fuá tran ígreíTos paftores armis arcebant , nunc ad fatifdationem iJlati damni
pecus intra muros oppidi auertebant. Quibus ex rebus accreuerat in diem magis v-
trorumque contcntio. Bonaautem paftonis illius pars Ocriculanis pecuariis erat lo-
3o cata, veteribus Xenodochii amicis. Itaque morte Pii libertärem Mallianenfes ad fa-
cinus na&i j in planiciem populariter noclu defcendunt : Paftorefque Ocriculanoru
filentio comprehenfos cum gregibus Mallianum compellunt : veriti ne fi ad fuos illi
malinuncium pertuIiiTent, demiiToocyusfubfidio,cum detrimento cogerentur abf
eedere. Porro autemeadem taciturnitatc ad oppidum delatifchalis in murum eua-
duntjOppreffifquevigilibusinpoteftatemomniaredigunt. Eminebatineius medio
praralta turris adarcisfpecula:queofficium,cuiuspereos dies vnitantum crédita erat
cuftodia.IUamergo Mallianenfes fumma vi expugnare adorti,cum obfîrmatis aditi-
bus Hon facile poíTent, fumo ingentiexcitatocuftodem addeditioncm liberam co-
pulerunt.Direptis itaque omnibus , Mallianumque milTa prxda, ne is locus in poire-
4° rum ad peruaganda paifim omnia impedimento eflèt, funditus euerterunt. Defcen-
dentibusab Ocriculo adTyberim addexteram via: id oppidum eil. Nos in vrbem
redeuntes earn calamitatem ante oculos habuimus. Itinere ab hoc loco diei vnius fi-
milia quedam inter vicinos funt intelledaloannes Baptilta Toparcha Stabiç,milita-
ris homo,& audax, cui rapto,quam parto viuere cofuetius erat, inimicitias cum Pan-
dolpho Sabello veteres exercebat. Ariano is tunc imperabatnonignobilioppido.
confinemToparchiam inter fe ambo habebant.fed Pandolphus ingenio miti.-atquc
adiniurias opportuno perferre quideeas malebat, quam tardía contentionú fubire.
IgiturloannesBaptiftalicentiadieruminterpontifîcatusad vexandumhune vfuSjla-
trocinali equitum turma , quorum nonnulli ab Euerfo Anguillaria ex fuis copiis ad-
jo diti erant, in agrum Arianenfemimpetumfacit: diefque continuos decern omnifa-
riam couecb praída,quicquid etiam in vinetis vuarumfuir,immacura vindemia ab-
ripuit. Quatuor inde Arianenfes capita ex vulneribus cruentaros per ludibrium ad
Pandolphum remittcns.Renunciate, inquit, quatuor me illi nunc Cardinales creaf-
fe.- Alludens videlicet ad rubrapilea noftra:fed mox o£to alios his additurum,vnum-
que etiam acceptum iníígnius vt ad Apoftolorur^Saluatorifque numerum,íit etiam
Hh 5
Ь66 COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
Ariani cum fuis cardinalibus Pontifex. Deniq; obfeffis vndiq; viis, curialiu plurimos
cx Anconaregredicnces pulfauic atq; diripuic.Cardinalibus vero fefe è filuis oftetans
irrogaras à Pandolpho contumelias , & fi Deo placer, vim quoque illatam vociferar
tionibus lamentabatur:Iis alludens videlicet,quorum çftimationem ob veterem ho-
rumtemporum impunitatem nihil timendam fcicbat. InrerhoscafusneinSabinis
sdtUt. quidem facis habita quies Ademerat triennio ante Pius Iacobo Sabello in ea familia
Prineipi, oppidafcpiemToparchisefuçnon vltima,quodisad Andegauenfes defi-
cicns , illorum ad fe accerfito prafidio , quicquid à Palumbaria ad portas vrbis inter-
erat agri aifidais cxçuriîonibus infcftum habuerat. corum oppidorum quodpotiili-
mum fuit, Donadeum nomine , collcgio facerdotum Bafilicç Petri immune ас libe- i ©
rum dedit. Rcliqua nead circum fiantes Toparchas nouo iterum vrbis darnno redi-
rent,tribus honeltiordinis ciuibus vendidit, Gcorgio Cxfarinofedis Notario , Mar-
cello Ruftico ab epiítoiis fecretario , & Lclio Vallenfi confiftorii Apoftolici aduoca-
to. Adiereiivendicorum fine lite pofleffioncm, poiTcderuntqueadobitum Piifum-
ma Romani populi , &: fubditorú etiam gratia. Verum eo defundo Ge ntiles SabeíH:
quibus alioquin debita fuiílet hereditas(fratres iiduo erant Marianus, & F; ancifeus)
prxuilain eum euentum confiliafine moraexfcquunrur. Georgium ad confirman
dos popularium ánimos circumenntem oppida in innere adorti paulo minus com-
prehenderc. Refugicntemin vicinumcaftellum oppidum,cui Deodato eft потея,
maionbus contraéis cppiis obfederunt:refiftentemt midáis in deditionécum op- AO
pido^Jcepere.Equi porro turmalisimpofitumclunibus,quamquamSacerdotem,&:
ícnem,ac cycladis honore infignem,cum contumelia non incommodo tantum , Pa-
Jumbariam perduxerunr. Vbi ad elcótionem Pauli carecre maceratus, n5 ante dimif-
fuseft,quamad viftorisarbitrium chirographum dedit; quo menties cogebaturob-
uenicntem oppidorum partem venditam à fe Sabellis fratiibus eile, miliaque auri
nummum duo,precii nomine ab his perfoluta. Marcellumautem,& Lelium conati
farpiushiifdemartibus circumuenue irrito íemperincepro vixquieuere. Taliaquae-
dam plarrifque in Iocis noftri dominatus eodem tempore acciderunt : qua: licet non
leuia fuerint,aut mediocris audacia?; tarnen ne in eis commemorandis cum volumi
ne taedium crefeat , libenter omitto: iàtis compertum habens ab ibla impunitatis fpe У ©
inctmmtia folcrehœcprouenire. Patres quidepaucisillisinterpontificatus diebus crean do fuc-
ftdMwmt- ceffori¿ntenti:nonfatapU{jfubd:tosau<5roritatishabenr,atque imperii. Ideoq; vin-
dicant nihil.Creati vero Pontífices prima ftatim ftudia ad gratiam côferunt , famam-
queclcmentia?.Recentes noxas deptecantibus facile condonant. Multa magnisin-
tercefloribus permittuntur. Ipfi etiam nefcio quo fortuna; incommodo, alienisvc
plurimumindefun&umanimisad Pontificatum perueniunt. Aclionibusantea&is
obtre&ant, iniuftaqueadminiftrationeaccidifleca contendentes.Scipfospropemo-
dum excufatoresfacinorum,non indultores tantum oftendunr. Quod veto indigni-
tatis vltimum eft , damna etiam paiîls , iniuriafq ue fuas deflentibus benignitate
verborummagis quamfatifdationefubueniunt. Itafitvtad 4*
omnes femper Romanorum pradiilum cafus
impunitatepropofita,calamitatibus ■-..« Vi
variis intra ditionem eccle- ..- * У
• fiacconfligatur.
IAC OBI
I
1*7
IACOBÍ CARDINALIS
PAPIENSIS COMMENTARIO-
RVM LIBER SECVNDVS.
E p T i m o igitur die poftquam Ancona diíceílum eft , reueríl in ьЦЦЦ?*

vrbem Patres funt,& cadauer Pii templo diui Petri illatum, fe- *юшыю.
pultumqjin Andrea? Apoftoli celia, quam ille viuens pulcher-
rimeadornatam,oífiumfuorum,&:rancl:i capitis tabcrnaculum
eíTcvoluerat. Conuocati poftmodum iñudes LudouiciCar-
dinalis Aquilegienfís funt, qui Camerariatum Romana: Sedis л'^'и*-
tunc obtinebant: quoinlocodiffidcre inter fe no mediocriter
inceperuntdelocoadconclaue eligendo: contendcntibus nonnullis vt intra vrbe
adxdem Miueruac,pleriíq; vtin Vaticano iuxra antiquamconfuetudinem ftatuere-
1о tur.Diirenííonisveroprxbuitcaufam Adriani moles nondumcollegiotradita. An
tonius ex forore Pii filius Vicariiscuftodibusillamtcncbat,aberatqjipfc tune Cela
! Marforum eft ciuitas.fentirc vero cum Vrfinis proceribusputabatur.quoru
" srifq, patrum erat fufpe£ta.Illudquoq; proponebatur ad metum,ne íiPonti-
linando Aragoneníínongratuscligeretur,prohibiturus eflet Molemrefti-
tui.Generquippeeiuserat Antonius, fortuna:q; omnes fuá: defun&oauunculoin
illumrefpiciebant.Qui ergo metuendaha:canirmabant inter mediosRomanos cli-
gendum efle aiebant,apud quos tuti ab omni contumelia prxftarentur: augétes for-
midi nem de Molc,negan teíq; vel ad nouendiale íacrum,vel ad conclaue fe ante im-
ros,quámredditáMoliscuftodiamintelligerent.Tranfeundúvociferabantur per an
guillas pontisj&fubturribuscommunitisjvbifacileeflèt quemq; noftrum íublatis
го
catcniscomprehendi:admoneri nos pontifíciis legibus liberam elecboné oporterc
■ ,eífe,nec vlli obnoxiam metui: earn aute totam tolli arce fuperimminenti no reddita.
Qui vero aliter fcntiebant,putantes formidinem confídram efle,magiíq;ad ambicio-
ncm,quàm ad commodum pertinere, Vaticanum refpondebant, antiquam Pontifi*
cum fedem efle:ineo decentius quàm alibi deconftituendis fucceíToribus agi : An-
toniumcumarciscuftodiamaccepiíTet,Pioiuraííbfidéquamdiu viucrct:eodefun-
«äoCardinalium collegio illam feruaturum cum requireretur.-nondú repetitam efle:
nec oportere métem iuuenis ante damnari,quàm nofci: Incredibile videri, eum qui
tanta beneficia à Romana SedetuliíTet, propter Vríínos, aut Regem vellefacinus
VjiL tamingratum admittere: EíTehic fratreseius duos germanos , alterum Cardina-
lem,alterumpriuatum:ambosveroin Collegii poteftate, non vfque adeo amen-
tcm illumfuturum,vtchariorem ííbi Adriani molemputet,adquam non poflít ac-
cedere,quàmfratrumduorum falutem, qui Roma: tanquam certa pignora tenc-
rentur:Adha:caudiriquotidie cuftodum voces pleno ftudio Eccleíiaminuocan-
tium;quamnoninuocarent, fí aduerfam Antonii mentem cognofeerent : Futu
rum breui, ve ille nortris acceptis litteris miliums fit, qui moJem vel Patribus:
velnouo Pontihcireddat. His itaque atq; aliis Cardinalium pars maior adVa-
ticanuminclinansdiíTentientestraxit adfe. Ig tur celebracis exequiis : & conclaui^**^* *
iamconftitutOjfexto calendas Septembris, qui fuit annus à Cfiriftiana incarnatio^^,,,,^
ne millefimus quadringentefimus fexagefimus quartus , recluièrunt fe omnes
40 id nouam eleétionem in anteriores Pontificia: Vaticana: aulas. Cuftodia: primee, c*tf'A>»/r#
& qua: próxima Patribus fuit,pra:fuerunt epifcopi decern, qui ferutarentur fingula, m*'
qua: vel cibi,velalteriusreicaufainferrentur ad eos , diflèrentefque eligere decre-
tis Pacrum,admaturandumar¿tarent. Secundx Oratorcs regum principumque,
НЬ 4
¡6% COMMENT. ÏACOBI CARD. PAP.
Ttrtia. qUi Roms inuend tunc funt.Tertiamaute,quçvltimaerat,prietomni milites affer-
uabant.Diem,qua;fecutaingreffumeft,rotamformandis legibus impenderé ad fa-
nam Pontificum adminiftrationem maxime neceflarik:quibus Patrum quifq; fub-
feribensiureiurando votoq; promitteret,obtempctaturum feillis > fi ad Pontificará
affumi ipfu m contingerer.His conftituds ad eleftionem procedí eft ceeptum , cuius
jtítm еШо folennitatcm feruari banc vidi:Mane Patres omnes indu ti pallüs à fummo dcorfum
nù PcmificU apectisrquas croccias vocant,in cellam beati Nicolai, qua: ad dexteram primç aulx
Äww" eftjfileñtioconuenere.IbidiuinaípiritusfandiperCuftodcmfacrariiAportolicirite
funt celebrata;quibusabfolutisfuo loco difpofuerunt fc per fubfellia. Qmfq; quos
decreuerat eIigereincodicilloantedefcripierat,huncq;fuoannuloobfignarat. In- 1
de tres tantum ex Patribus ad altare afcendentes, primi videlicet inter Epifcopos,
presbyteros,atq}Diaconos,calicemfacrificii,in quoea die fuerat confecratum,ad
medium altare conftituentes,cuftodcs ipfi omnium aftiterc,atq; infpeclores. Poft-
hxc eodemordineprocefferuntreliquizatq; ante altare in genua procidentes codi-
cillum figillatim in calicem demifercld vero poftquam ab omnibus factum eft , tres
illi,quos diximus,calicem ipfum ad cçteros inferius confedentes fu bJatum altius rc-
tulere.Confiftentefq;in fubfelliorum medio, vnde&fpecbri,&audiri à circumftá-
tibus poflent,numeraruntmoxcodicillos: quorum vt conuenifle numerus inucn-
tuseftjfinguliabEpircopoaperti, &le£ri, proximo Diácono pronunciandi traditi
funt.Patrum quifq; papirumtenens.acpugillare, quern quiq; elegerant fuo chiro- г
EligendiPo. graphoannotabat.SolentCardinalium partes duajveteri decreto pontificem face-
фи ratio. re>QuinumcrUsfiex codicillis non adimpletur, liberum eft cuiq; quern voluerit
Patrumnoneleôtumàfefcripto,voce , eligere.qua; eleclionis ratio verbo noftrœ
coníuetudinisacceílusdicitur. Inauditum vero eft pra:ienti,&: maiorum memo
ria quempiam ex folis codicillis eledum cile.Vocum accefiio conficere totum opus
eft folita.Igitur omnibus legitime obferuatis,duodecim Cardinales inuentifunt,qui
Petrum titulifancT:iMarci,excodicilloeligerent,annosquadraginta & ocio natum,
ригшвлг- Venetumnatione,&inBarborumnobili famih'aottum. Duç tantum voces ad co-
èmdèptw. piencjam eic¿}-ionern videbantur deeíTe,cum fubito Patres alii quatuor vno ferme
momento ad reliquos acceffere,tanta quidem celeritate, vt dubium apud nos fuerir, 3
cuius eflet vox priusaudita.Cardinales etii fuperare ad perfecbm electionem fuf-
fragiaintelrigebant,iamq; pro Pontifico babcbaturPetrus:tamen vt vnus omnium
effet confenfus,exquiri figillatim eligentium fententias voluerunt. Biffarion iraque
Tufculanus Epifcopus,primum in collcgio locum habcns,vnumquemq;ordineap-
pellans,rogauit num eaplaccretcle&io. Cum vero ab omnib. prona ailènfione pla
ceré refponfum eiîet,conuerfusad Petrum. PatreSjinquit.hi te in Pontificem elege^
runt,& ego omnium nominibus rurfum te eligo ; id agens videlicet , vt qua: funt ad
elccbonëlegitima,viderenturin banc conueniffe. His diclis falutatus eft Pontifex,
&gratulabundi omnes ad eius genua procidere. Ante vero quàm quid actum effet
pronuciarcttir ad populum , oblata? ei iuxta condiclum leges funt, de quib.ante me- 4
minimus.-quibus ille accepto ftatim cálamo finccuncbuionc fubferipfit, fematum-
qucfe easiurauitacvouir. Indiderat autem fibi Formofi Pontificis nomen (ficuti
mos eft quemq; electum nouam appellationem affumcreliecutus credo relieionem
ürummis. animiquandam,quahiftonam ciuskgens innoccntiamadamarat,miraculo etiam
poftobitumcomprobatam.Verumcumearesalludere ad eius fpecicm videretur,
qua: fotmofifiima erat,fuaius à Patribus in Marcum mutauit. Sed cum id quoq; me
admoncnte minus idoneú putarerur,quód Veneti hac inuocatione vtuntur in ргге-
u'iinm'it' ^ls,^c4' ênetus ftuduiife patria; aftèclibus nimirum videri poterar,rurfum inPau-
0jpmit. lumconuertit,inquonuncperfeuerar.Iucrcdibilila:titiaaPatribus, & populo hxc
excepta aílumptio eft.Populus quidem ad Vaticanum coueniensgaudio exultabat, j
datum Pontificem credens,qui Romanis arnica femper fenfiílct. Patres vero illum
circumfiftentesbcnedicebantDomino,q>fine vlla contcntionc rem tranfigi cóti-
gifletrídq; accidiffetfuo munere:quod paucinoítris faxulis funtaffecuti. Nonenim
clecbs Pontificibus ftatim re ipfa funt gratulati.Multos inuidia, nónullos mctus,plç -
rofq; fui ipfius ambitio cocgit trifticiam fumere.Nubili vultus,&:paI15tia ora mceftos
ánimos
L.IBER S E С V N D V S. Ьбф
ánimos indicarunt.Hic vero &ridere vifi funt omncs,&r fraterne ínuicem gratulan.
Vnus modo ex nobis,qui raro in vira ci confcnferat, parum caneris conuenifle eft
vifus. ls erat Ludouicus,in cuius ardes conuocatos nosdixim s, Patauioortus, &c
profeffioncmedicus, quiapudEugeniúm rv.áquoCardinalatüacceperat, au¿rori-
tate ante alios valens,atq5 huic ipfi Pecro fororis filio Temper infeftus : etiam ad hanc
ele¿honem veterem mentis acerbitatem attulerat. Ad hunc tarnen q, arger pedibus è
fella fe mouere non poteratacceflu Paulus, complexufqj hominem coníblatuseft,
& bono animo efle imperauit.H с fuit exitus conclauis noftri ob earn cauíam mira-
bilis iudicatus,q> prima conuentione Patrum eft abfolutus. Nonenimnoftrame-
xo moriahoccuiquamaccidit.Difceptari dies complures folitumeft, & diflentiri, &
nec finelabore duas vocum parces in vnum aíiquem colligi. Cardinalium vero , qui
ele&ioni affueruntjibet referre nomina, vt etiam ex dignitatc eorum rei geftar cele-
britas pateat.ConuenereEpifcopi qu3tuor,Presbyteri duodecim,Diaconi tres. Bif- %£*™?iS
íarion natione Grarcus,fummi ingenii, fummçq; eloquétiar vir , clarus legationibus sißkrim
tribus.Hicfedentc Eugenio cum de procefíione Spiritus Sancti in fy nodo Floretina GrUHU
inter Latinos &Grarcosmagniscontentionibusagererur.-ad quam Imperator Con- i
ftantinopolitanus cum Patriarch i,S¿Epifcopis Grarcis conuenerat , primus veri-
tacemagnofcens,fuorum pertinaciam condemnauit, arque ad noftros conceífit, aH¡Be¡mm
quam obcaufamdonatusCardinahtuabEugenio eft.Guillelmu;-EpifcopusHofti- g»UuS.
2.0 enfis confanguinitate RegesFrancorum attingens,doc~trina pontificii iuris, & ïrin-
cipumclienteliSjvnaquoq; ad Gallos íuoslegationeinfígnis. Ioannes Caruagial e- l0ltnnt¡Cw
pifcopusPortuenfisHifpaniaonundus, prarítans&ripfe pontificii ciuiliíqj iuris in- ungUiHt-
terpres.HicveroanreCardinalírum,&poft complures eafdemqj operofas lega-j^4"*'-
tiones pro Romana Ecclefia,& Chrifti fide fub tribus Pontificibus geftas,, nouiífi-
mamad Húngaros tul it:qir bus pugnantibus Turciapud Belgradum ingenti pra:-
liofuntfuperati. Hjbuitper omnem vitamintcgritatis& continentiar notiífimam
laudem. Ab eadem natione loa nncsTurrecremata Sabinorum Epifcopus. Huius и.тштюй
vmbratilis gloria prarcedenrium non ceflltlaboribus: primas inter Theologos fuim/U*'
temporis tenens propter auctoritatem Sedis apud Gallos defenfam : quanquam ex
3 o prardicatorum eilet ordine,nullaqjadhucdignitateinfignis,adCardinulatumEugc-
nio íedentc vocatus eft. Scripfit commentaries diuinarum rerum complures , vtiies
illos,&magniinEcclefiaxftimatos.Ludouicusquoqi à Parriarchatu Aquilegienfi *^¡^
nuncupatus.Huiusfuit foris,quam domi maior cómendatio.Miniftrum impigrum, ^fnUimftl
atqjin multis vtilem fe Eugenio prarbuit.Sforciani fuá opera Picenum agrum,quem
occuparantjfunt coaeli dimittere.Prius quoqj eo legationem gerente Brachiani,qui
Duce Nicolao Picinino vexabantPontificem, apud Anglarium oppidum fufi, fu-
gatiqj funr.MilTus quoq; à Califto 1 1 1, in Turcos Conftantinopolim nauigauit,non-
nullifqjperiEgeum receptis Infu!is5diíTbluta poftmodum clafle Romam reuer-
fuseft.SoIus apud Eugenium, in cuius fueratfamulatu,voIuitpofle. Vtinam tamre-
40 ligiofianimi,quam adfarcularia vigüis. Latinustituli fanctorum Ioannis Sc Pauli Vr* '
ex nobili vetuít aque Vríínorum familia,prarftans ingenio moribufq;,& facilitate vi-^*'
ta? Iaudabilis.Referendariatum fub Nicolao Pontífice geííit,& à PioNeapolim mif-
fuscoronamregni Fcrdinando Aragonenfiimpofuir. Alanus tituli fanebe Praxedis -¿/«•«x.bw.
genereBritOjfua&fratrumcognatorumqjnobilitatepraîclarus. Hiequoq; legatio- '*
лет ad Gallos pro fide êrens.triremes vtiliaqj multa in Turcos parauerat, fifanfta
Califti confilia non intcreepiffentvariieafus. Philippus tit/ilifaniftiLaurentii in Lu- phUi№S»
cina,SarezanaoppidoThufciar ortus. Hic à Nicolao quinto fratre eius in Cardinale t*^m'
aíTumptuSjlcgationemin Piccmsiccundafamaadminiitraui^&àPiOjquëdiximus,
maior pœnitentiariusfactuseft:homo in omni vita verax& inreger. loannestituJi илп.2лш».
j о San&ar Prifca^Zarmoreiiiis cmis,& Praeful. Huius prima iuuentus ingrefla vrbem in r**^f'
extremum nunc fenium perfiuerar.-virlaboriofus,&:iuiticiçminifterintrepidus.Di-
uerfis quoq; temporibus cun dos pene noftrar curiar magiítratus folus adminiftrau с.
Licobus tituli Sanctar AnaíraííarnacioncRoman^s: benignirate infignis, Sc bono- й#-
mmus.
rum fcmperconíiliorü fccbtor.Hunc paulo ante CardinalaiûSpoJetano prarfidatui,
dt'hincPerufinoCaliftusprarficicnSj mox in collegium adoprauic Ricardus tituli
370 COMM. IACOBI CARD. PÀP.
nicarJus San&i Eufebii , Normandia ortus,inter fuofque admodum Celebris. Huic oliro Ca-
хогтяппш rojus prancorurn jufticiaj admin iftrandae,&regendi confilii primum apud le locum
^^Äi"cönceific.Sacerdosindicendafententialiber,&inpropofitoconftans. Angelus па-
cione keRomanns,tkuIi fanéh: Crucis inHierufalcmrcnius integerrime acia vita ad
Cardinalatú eft fufFragata. Annis vero iam o&o cum fumma innocentiae œftimatio-
sirardm ne difficilemlcgationemBononiaradminiftrat.Berardus ex próxima Narniae ciui-
' ' tare tituliSandxSabine.HicRotç primo iudex facT:us,indeSpoIetinçpraifecl:us cc-
clefia^Poftlaboriofamadminiftrarionem omnium magiftratuum curia: ad Cardi-
nalatum aiïumptusPeruimam legarione accepit. Vir propofiri tenax, & feuerus cui-
^лмшЦм tormftitlx-BarchoIomeus RouerellatituliSancbClemcntis,quià (ecretariatu Eu-
genii ad ecclcfiamRauennatemvocatus, ac poftfedente Nicoiao in Angbam Iega-
tus miiius,Praefefque omnium pene prouinciarum eccleiîa: diuenfis temporibus fa-
&us,pradentia::&integritatisfpecimenclariffimuin dédit. Nouillïme quoq; inre-
gnum Neapolitanum legatus à Pio miflus,non minus diligëtia fuá Ferdinandum A-
Ludouicut ragonenfem contra Andegaueniès iuuit, quam exercitibus alii. LudouianLibretto
fittm'jiU1 rituhfancbrum Pctri& Marcellini,amor &deliciaîcollegii noiîri , qui annoproxi-
irute. mo vitafundus eitHicnobilitategenerisinterGallosexcellens, maternum &pa-
ternum ftemmaà RegibusFrancorum ducebar pufi admodum cordis,ad charkate-
que hominum nati.Ita vero omnibus femper charas,vt non fuerit nobis vita eius iu-
■Rtdtruus curfdior,quatriftior accident mors.Rodericus ex ciuitate Valentiatituli fancti Ni- ю
colai ad CarcerëTuIlianum. Is admodum iuuenis à Califto ni.eiusauuncuIoCar-
dinalis facras Picenam Iegationem conftantiffimegeiîît,moxq; Vicecancellarius
гйя*^Т ^-ornanieEccIeilçefl:di£tus.FrancifcusSanéliEuil:acliii fororisPiirjlius.lsquadrien-
unipes. ^.^ cöco eandem Iegationem fumma Prouincialium bencuolentia rexit , Saxorerra-
tumq; oppidum,quodin poteftaretyrannorumcrat,recepit.Francifcus fanebe Ma-

Franùfeus riçNouçloco,nonintcll'gentia vkimus. Hic Ludouici Marchionis Mantuaniie-
MMtuMus. cun¿0gemtus rîliusm^cerno genere BrandeburgenfemdomumDacarumqj reges,
atq5adeoFedericumtei'tium,qui nunc Romanorum habet Imperium, confangui-

nitateatcingit,prudentisconfilii,atq5anteannos virilem curam grauitatemque ge-
rens.Horum vero,quosnominaui,nemononveltheologiam, velciuiIe,vclr-omi 3 о
ficium,velvtrunqueu"mulprofeííus eft ius,& nemo non dignus ecek fia. Reliquus
Austtrdtfi. ego fum : qui fcribendis his operor,Iacobus tituli fan&i Chryfogoni , Lucenfi patria
natus, quifextumdecimum abhinc annum Vrbem ingreifus , poft longam ino-
piam,miierante Domino,fecrctariatum Califti prirho,inde Pii fum alfecutus.Mox-
qaeecclefixPapienfipropoiitusad Cardinalatum vigefimo poft menfe aiTumptus
fummullaPrincipum, vel maiorum commendatione adiutus. Quanquam vero
demandatas legationes iariumque codices referre in mentis meis non poífim.Tefer-
retamen poflumfalutares vigilias,documentaq; permukaingenii , quibus aliquan-
dovdreprcíÍajVelopprcíTa funt impiorum conlilia. imprimis autem manimm pu-
ritatem,quas in maxima corruptelarumopportunitate, Deoadiutore, innocenrcs 40
jniíiewPoe-íeraaui.Igitur non multos poft eledioncm dies peraeb's folennibus fuis Paulus, in
pftóT/. quibus facraras eft Pontifex, & coronam poteftatis accepit, ad adminiftrandum
conuerfusvariis hominum icrmonibusoperum initia duxit, cum & nonnulla be-
hignianimi argumenta fint iudicata, &pleraquemoribuspriftinis multum contra-
rra.Cardinalibus,qui facrisinduti veftib. àpraslatis inferiorum ordinum praeterqua
û"*arM ôco non no^ceDatur>v^lÄn mitríE fericeç Damafceni operis rubraq, capitia indulfit:
naiibmin- quibusfoli AntiftitesRomaniantea vtebamur.Subfellia quoq; tarn ad fenatus quam
ddt*. adfacrificiorum cófefíumakius cleuauit.Aureos mêTurnos centum iingulis Patrum
inftituk,quibus annua quatuor millia ex facerdotiis non prouenirent. Epifcopis
quoque mukis vel eieftis fedibus,vel inopes eceleíias poífidentibus pro conditione 5" о
liberaliter erogauir. Humanum autem perhorrens fanguinem in reos etiam grauiffi-
morum criminum folis carceribus vindicare fat habtiit.Idem vero congregandç pe
cunia? auidiuteincenfuSjbreui tempore magnum eius numerumcomparauit. Tan-
tainca re adhibtta cura, vt etiam ilûusaccipiendxperfoluendçq; officia q?lucellum
habereintelligerentur,à mercatoribus,apud quös erát, ad iè aduocata, nuniftris do-
mefticis
LIBER S E С V N D V S. " 571
mefticis attribueret.Ipfe veto non nunqua in feligendis colligendífq; nummorum
forribus longa fpatiaoccuparet. Porro autemgcmislapillifqj admodum delegatus,
inquibusfolaerateiusvoluptas,conquifitisvndiq; preciofiífimiSjmitram , qua: tri
bus edu&a coronis Regniura appellatur,atq; à Pötificibus multis ante fçculis defita
erat geftari,nouam confccit atq; adhibuir,cuius hodie licirantium opinionibus am- ,
plius centum &viginti millium eft xftimatio. Ad Ьагс (quod in Cardinalatu etia fa- мкглгт-
miliare cratjvigilare nodes totas vfq; in primam Iucem inftituit : Ita vt diebus tanm u^JTÄß-
fenatus exceptis,in quibus tanti officii caufa temittebat fomnum , pranderet ad ve- тмл.
fperum,pauloq; ante albefcentë diem ccenaret : audiri autem nemo antenoche fa-
j o cilepoflet,&: perpetim vigilarejquibus negocium eflet,neceíTario cogerentur. Ad- ?яиЫехпе
mirationem harc,& fermonem in plebe multum induxerant : fed quod de abolen- f',^Jm^*'-
dis legibus tanto conatumoxegit bis iuratis ас votis,animos Patrum maxime con лмёгес».
fternauitrvtiam non eflc earn inhominefacilitatem pramofcerent,quaminpriuat,o,M"'r
étant intuiti.Fiebatq;eo iniuftior omnis eius cötentiOjq, inter iubfcribendum circu-
ftanti bus palam cdixerat,etiam fi conftitutx non eflent,nihilominus fuá fe ípótc íer •
uaturum bas fuifle. Quin &aliarum,qua:prioribus Pontificibus pofitç dicebantur,
inuenroripièexa&orq; ante alios fuerat. Earum vero capita fi quis agnofcere vclit,
hanc fermé fententiam continuerunt.Iurabat vouebatq; Dco, fantb'fq; Apoftolis
Petro& Paulo, Qui fquisPatrum ad Pontifîcatum eilet aflumptus inchoatam ex-
io peditioneminTurcos,quantum Romana; Ecclefia: paterentur opes, continuare, iurammt»
prouentumq; aluminis ad earn rem integrum adhibcre: Lapfos etiam curialium no- f***6*«
ftrorummorcsadPatrumdiiciplinamreftringere:Guriam porro ipfam de prouin-
cia in prouinciam fincplurium ex patribus intra Italiam,extra Italiam, fine omnium
aflenfu,quifubfcriptioriibus pareret,non transferre : Concilium generale Chri-
ftianorum intra triennium cogère , in quo & Principes iàcculi ad tuendam rcli-
gionis cauilam accenderentunargrçque partes Ecclefiç communi medicamento iâ-
nitatemreciperent.Cardinales non ante creare,quamii quicreati iam haberentur,
intra viginti quatuor eilent reducti:maioremq; hoc numero no pati in Ecclefiaefle:
Nemine quoq; affumere, qui no trigefimú annu excederet,quiq; no profeflus eiTct
3 о velPontificiumius,velciuile,vellittetasfacras:Necnifivnum eumq; huius generis
hominem de cognatione fuaeligererln omnibus autem eligendisfententiasPatrum
non tacitas in aure,vt ante,fed ex fubièlliis ad declinandos errores , palam accipere:
De maioribus infuper committendis facerdotiis non nifi in confiftorio fentétiis au-
ditisdecernere.-Iusadeanominandorum nulliomninopermittere.Diplomata etiá
non dare,quibus adalienum arbitrium eadem fecollaturum promitteret: Si quaef-
ícrit antea data, vno edicto adimere: Nondeftituerefedefua Epiícopum quemqua
Abbatemve:poftulationevllaprincipum.nifi&talione ex iuris forma infe antere-
ciperent auditiq; rei folenni iudicio eifent: Non Catdinalem, remve fuam apprehe-
dere,nifiex Pattumfententiis:Nondamnareetiam,nifiexSynodaliconftitutione:
40 cuius eft initium.SS.prçiul.SS. Nil porro ex omni Ecclefia: patrimonio, quod paulo
infigniuseíTetjinquemquamdiftrahere, aut eius cenfum minuete, nifi&aíTcníe-
rint Patres,& conceífionifubfcripferint.-Iifdem quoq; non confulentibus, nulli non
fubdito bellum inferre,aut adinferendum fcedusquodquam inire : Teftamenta de-»
fu nftorum curialiíí libera finere: Portoria noua nulla inducere , пес Vetera augere :
Principi potentatuivetribiuumdeclericisfineratione nullum concederé: Arcium
cuftodesiureiurando,vadimoniifq; adigere de iis vacante Sede collegio repofcenti
tradcndis.Easqua:eiIentmometimaioris,folisClericis, qui tarnen fua: cognationis
non eflent committerc:Eundem vero & arcis cuftodem & prarfidem ciuitatis no fa-
cere: Praefidibusprouincia decedentibus adminiftratorum omnium iudices dare:
j o Ducem ecclefiaftici excrcitus ex fuo genere non con ftituere : Nil in diplomatib. fa
ctum dicere ex fratrumconiilio:quod ad verum coníuletibus eis decretumnö effet:
Demiim primo quoq; menfium omnium confiftorio imperare has leges ad innoua-
dam memoriam ex feripto pífente fe recitari. Additum &: his eft: vt bis quotan-
nis perCalendasDeccbres,Maiafq; Patres feorfum à Pontifice côuenientes cogno-
fcercnt inter fe,anièruatailla?iudkafentur.Idfi minusfa&um intelligerent, chari-
j7i COMMENT. I АСОВ I CARD. PAP.
täte quae filiis in patentes eft debita, vfqj ad tenia rememotationis officia traígreífio-
nis,&periurii ilium monercnt,adferuandumq; precarerftur. Has leges cum ame
_Cardinalis,vt dictum eft,moxqj Pontifexfaüus fubferiptionibus duabusiureiuran-
dovotoq; firmaiIet,delerenihilominuspoft paulo aggreillis eft, aliena magis infti-
gationc.qua fuo propofito.Erát inter miniftros eius domefticos Pra?fules duoCardi-
nalatum magnopere ambientes, Stephanus ecclefia? Mediolanenfis Antiftes , &C
TheodorusTharuifina?Epifcopus: qui videntes defideriafua his legibus impediri,
. quod numerus Cardinaliumiufto mai or non nifi lenga expecbuione rediturus ad
legitimum videretur,fimulatoinPontificemafteduagere cum code his abrogan-
dis cœperunt,Indignum,aientes,vicariam Chrifti potcftatem humanis conditioni- i c>
busfubdi:Ipfumq}nontamfuiarbitrii, quam aliena; moderations miniftrum vi-
deri:qua?rendamlibertatemefle:idqj agendum, vt au&oritatem Ecclefite apud ie
non Cardinales efle omnes agnofcerent. Taruifinus fummi ingenii vir, fummasq;
doc~trina?,qui mukös iamannos ad tribunal Rota: exercuifletiudicia,fidemqj veri-
tatishaberet facile infinuacionibushifce rem Paulo pcrfuadetxumlitteris non mul-
tum imbuto,tum fui iuris admodum retinenti. Itaque ex amborum iententia noua:
nhu Uges. quxdam leges quafi ex perfona Patrum fcribuntur,quamm erat obtetus,quod prio
res Шаг cognofcebantur inutiles:Induxi(feeos has nouas, quibus tantum obnoxium
eflVPontificcm vellent.Libellum quoq; , in quo erant digcfta?,figillatim cuique ad
fecundara fubferiptionem oíferreccepeiunt:imperiofiustotam remiam contendé- io
tes.Inuentiintereosnonnullifunt,qui gratia? magis quam anima? obfecuti, manus
ftatimrequiremibusdederint.Qui vero&iurifiurandi magnitudinem & votifani-
us expendebant,fan£tumque ecclefia: minifterium cupicbanr,eam inconftantiam à
ctrdineUt Pontífice deprecabantur,nec dido erant audientes. Pudendam rcm,aicntes,eatum
re Imumt'
rainant legumdamnatoreseos miKatorefqjvideri,quarumnuperfummo confenfuconfti-
initio. tutarum vixdum eflcnt atramenta lîccata. Quo loco çommociore iam animo illc fa-
c~tus,atq; ad peruincendumfirmato, agete in diem feuerius cum Pairibus cccpit,
nunc pollicens multa,nunc vexans,nunclaceransmaledictis, nunc etiam liberius
minitans. necvllumerat temptanda? mentis tormentum quod ad oppugnandum
horis omnibus non adhiberet.NicenumCardinalem prima: fentcntiac patrcm,fati- 3°
gatum diuintra cubiculum,moxque infuperatum egredientem manu intus retraxit,
foribufqjoeclufis eoanguftiarumadduxit,vt anathema ilium pronunciatet, finon
ftatim fubfcriberet.quin &poicentibus quibufdam vt perlegcndi fcmel libelli ante
accipercntpoteftatem, grauate admodum indulgebat. manu nonnunquam inter
fubferibendum feripturam contegens totam, ne fcriprorum vanitas appareret, qua;
calidi artificis formata ingenio plena erant verborum eftugiis. His atq; huiufinodi
moleftiarumafliduismachinisdebilitati Patres tandem celferunt, atqj ad vnumo-
mnes non finegemiiufubfcripíere:Ioanne Caruagial tantum excepto,qui Portucníí
Ecclefia? antiftes annofqj iam iêptuagintanatus , quod iuuenemfenon feciffe me-
minerat,vtnulladecaufamutaretfententiam,idiam aetatis non commiílurum re- 40
fpondit.Libellumquoq5,cuinilPontifexad conuentorum fidemfubfctipfit,infuas
arculas condens nec protulit poftmodum,nec cuiquam efte eiusexemplum eft paf-
fus:vtpalamomnibusfieret,irrifui habitum Collegium cíle,&nec tammoderanda-
rum,quam tollendarumomninolegumoccafionem qua:fitam.Siquodin eisroga-
disCardmalium peccatum fuit,veniam ertori det conícius infirmitatis noftra?Deus:
fanclam tarnen adminiftrationem quifq5 in propofito habuit. Sin in eifdem abro
gandis diuinaeft pietas often fa:etiämem or miferationú fuarü,qua?funt íuper omnia
opera eius,non ad PaftorisfacMm,fed ad fidem Ecclefia? benigne afpiciat, grefluíqj
fuos in femitam ftatuat,qua? fequentem^regem non fallat. Vkionis tarnen in auro
res mali argumenta ftatim manifefta prxuidimus, Mediolanenfis fpe Cardinalatus yo
fa?pe fruftratusabftinere etiam curianeceírariocoaduseft: & Theodorus Taruiíí-
nus Cardinalis fecreto fadus in languore miferrimum incidens,hora fuprema vita?,
ad leuandam vim morbi,indicante Pontifice,quod factum erat agnouit:eoqj excef-
fitacerbius,quod dignitatem tanto peccato, tantaqj anxietate qua?fitam,auditam
tantum,& nec vifam fe intellexit dimittere.
Eodem
/
LIBER S E С V N D V S. m
Eodcmanno,Toparchatus Anguillariargentis ad ius Romana; Scdisfummafeli- Ачи'Л**'и
citare redud us eft: de quo ideo paulo pluribusrepetendum putaui, quód totipene ¿r." "
orbi infamisdiuturnánoftra: ignominia: notam abfterfit , viifque apertis fecurum ad
nos patefccit acceflum. Euerfus eius gentis artatenoftra piimarius huncToparcha-
turn tenebat,non hominum folum,fed Deiquoquc,&SancT:orum ciuscontemptor.
Is quantum itinerisà Viterbio in Vrbem patet, aifiduis latrociniisinfeftumhabebar,
nulli hominum generi , nulli aetati aut fexui parcens. Vni mod^rxdç intentus fine
diicriminein viatores miferosgraifiibatur. Sancluariaha:cnoftra ex omninatione
petences poft Jonga terrarum confecta fpatia , ante faciem noftram quafi in portu fa-
I о cerenaufragium cogebantur.Spoliabantur,ca:dcbantur,&: in ignoratam feruitutem
miferrime trahebantur.Raro noftri oculi fcedis carebant fpecbculis. Raro Pontifex
in publicum prodiens àlamentis oppreflorum ceiTauit. nuditatem ille fuam , contu-
iione alter: & liuorem verberum oftendebat. Erant qui vulnera &: mortes compere-
grinantium fuorumdeflerent.Operiebanturconfufionc faciès noftraî, quodtantum
obprobrii ferremus tot annos. Credebamur ab iis qui ea vidcbant , vel nolle , vel non
pofle latrunculum angufti dominatus corrigere. Nolle impietatis erat: non poífe de-
decons.Miieraab hoc portento proueniebant omnia. Voluntas delendi lllius Ponti-
ficibus fiepe fuit:defuerunt témpora , quae fuis conditionibus dura non funt paiTa de-
fiderium perfici. Admonitus tarnen fiepe eft nunciis & litteris, liberius quoquein- Eutrfity.
2.0 crepitus.atquealiquando bellum ei denunciatum fi ab iniuriis no temperaret. Tan- гляпи'
quam ad feillanon pertinerent:ita monentium officia derifut habuit. Conclufi non-
nunquä apud cum inuenti funt peregrini honainesTranfalpini &: Itali , mares &: fœ-
minx,pueri quoq; &c puellar ad opus damnati. Paulus Pontifex in Cardinalatu agens
à Califto rii.ad eum miflus:immanitatem illam afpexit, mifcranfque no valuit tolle
re. Erant ill i oppida pene omnia inter Vrbem Viterbiumque media , munitaegrcgie
natura & manu. Ab iis obfeífis viis operabatur has impietates.Roncilio autem itine-
ris medio pofitus,per quem obftru&is itineribus tranfiri erat necefle> fummam adea
conficieda opportunitatem prçftabat. Notior infamiorque propter hxc fcelera quif-
quam çtate noftra пб fuit. Nuncupatus Euerfus non hominis iam, fed portenti norné
3 o habebat.NulIain eo erat religio,nulla humanitas,nulla Dei vel noftri cognitio. Dies
feftos profeftofque vno contemptu arque habebat. Dominicis autem cogens ad pri-
uatum opus miferos fubditos : Domini dies efle illos dicebat , ac propterea Domino
fibi mérito débitos. A libidi nibus quoque inta&um efle nil permittebat. Ferebatur
ímpetu feraliadeasexplendas: parante femper metu quod impúdica mcnsaífe&a-
bat.Sarpe cum Virgo fponfa ducebatur ad virum,adfe eft interuerfa, &: prima fpurci- ,
tiaefuxtulitconnubia. Necin vicinos populos noftra ditionis eftinuentusmode-
ítior.Nullius optauit agrum, bouem.aut equum, quem non extorferit ftatim inj uri a.
Nullius infpexitanimum à fe paulo alieniorem, quem non confeftimafflixerit. Fa-
¿tionem vbique fuam efle volebat,atque alienas femper praftare. Si qui Ecclcfia: ftu-
4odioconftantius aduerfuseum retinebantur fubmiflisinterfecloribustollebat ème-
dio tarn diu eorum obferuans itinera aditus,atque egreflus > doñee cogiratum imple-
ret. Nulli fine vita? periculo fides fuá in Pontificem ftetit. Redierant iam eo loci Ec-
clcfixreSjVt hominis imperiapotioranoftris apud noftros fubditos eflent. Accede-
bat aliud grauius, quod fi qui vel odio habebant Pontífices , vel cumiis bellum gere-
bantjconatus eorum omnes aífiduis follicitationibus inflammabat. Id agens vt fati
gara femper Ecclefia malifqueexternis implicitaauerteretur à fe maioremque occa-
ííonem exercendis prardis preftaret. Eugenius quartus ab initio fui Pontificatus tra-
here ad fe beneficio hominem cogitauit,medicinamque Ieukatis apponere , vbi fine ,
periculo adhiberi fcalpellum nonpoterat. Humanicerappellareeumprofequique
j o honoribus ccepit. Oppida etiam nonnulla , quae adempta erant Vicanis tyrannis do
no conceífit : admonens identidem , vt beneficii memor colcret Ecclefiam,quietem
ageret, à peregrinantium temperaret iniuriis : futurum ca ratione oftendens,vt non
modo ceflaturus eflet à metibus: fed rem atquea:ftimationcm gratia Pontificum au-
cturus.Sed nimirum impiorum mentes exca:cataz malis lumen falutis non vident , &
ad confuetas femper fe referunt tenebras.Manfuetudo hxc pauluium ab initio Euer
Ii
374 COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
fumcontinens,continerediunon potuit. Ad ingenium redicris maioribus qi.rani
ante incornmodis infeftum illi fe prabuit. Francifcum Sfortiam minus tunc ami-
cum Eugenio, magnispollicitationibusad pradam Romani agri induxit, fpcrans
adiutufeirioppidis & commeatuEuerfi,pofleque expropinquoRomamlaceiTere-
Vrbem vererem totis copiis aduolauir , perturbaturus omnia , fi fidem , quam frcge-
ratEugenio , illi feruaflct. In Nicolaum qumtum , qui Eugenio , &: in Califtum ter-
tium,qui Nicolaof^cefllt, idem inuentus eft. Conatus Nicolaus non bello apeno,
fedinopinato Ímpetu bis illum opprimere, non fuccedente fortuna neceíTariode-
ftitit. Califtusetíidifrkultatibus rerumprohibercturmultis, delere hanc maculant
íapetemptauit: Vet um confilio eorum abfterrit us, qui publica' quieti, Euerííque l(>
beneuolentia ftudere putati funt, à cogitatis abftinuit. lniquior in nullum fuit,
quam in beata: memoria: Pium. Occupauerat poll: Califti obitum , vacante adbuc
Sede, lacobus Picininus Ciuitatcs nonnullas intra vifeera Ecclcfia , quarum ia<äu-
raeograndiorapparebat,quoopportunitasinde maiorad vexanda reliqua prabe-
batur. Ferdinandus Aragoneniis per id tempus defunclo Alfonlo patre in Regnuni
Neapolitanum fucceíTerat. Beneficio illi Pontificis opus erat ad coronam rrgni ac-
eipiendam , quam miffis oratoribus, à Pio velutpatcrno amico impenie petebat, ille
conceflurum fe cam ante negabat , quam Picininus , qui ftipendia eius merebar , fua
apera quae ademerat redderet. Id cum fummo ftudio conaretur Ferdinandus,Euer-
fus,qui pacem noftram bellum fuum putabat,quotidianislitterisIacobum admone
bat,nulloium minis aut preeibus cederet, pulcherrimam occafionem praftiram do-
censparandi dominants, quam negledam nunc,pofthac habiturus non eilet: Re
gem fuis rebus, non amici fortunis confulere : Decere vnumqucmquceircumfpi-
cererationes priuatas,neque timenda fibi arma Ecclefia, qua bellum nefeiat gerere:
IpfumefteDuceminuic~tum,fatifquehaberead perficiendaquadiceret, copiarum
màiores quotidie ex tora Italia ob ípem prada ad fc conuefturas. Often quoque lua,
&femienrium fecum prafidia,quamaioraopinionibusoftendebat. Deniquchis
ftimulis iuuenem per fe fan's accenfum fic incitauit,vt aliquando & Pomifici , & Ré
gi ianitas eius in defperationem venirct,grauiaqueinrerim fuicipertntur incommo
da. Rurfum vero agente Pio Mantua fidei caufa,pcr occafionem abfentis Principis 30
maiora molitus eft. Iuuentutem Romanam prafidum negligentia proteruius lafci-
uientem,non deftitit ad permiieenda omnia commouere,rcfugia etiam dare, fi quá-
do ad f œnam à Rt cloribus vocarentur.Rurfumquead alendam feditionem clam in
vrbem remitiere. Adeoautemvaluit eius peruerfitas,vtcateruisconiurator um iuue-
numremindiferimenadducentibus, nil ab hoftili bello clli tdifllmile. Interbac
quoque Senam reuet io Pio, & vclctudinis caufa ad Aquas Petriolanas agente, ope
quorundam exulum ingreifiis Vitet bium eft,atqueeam ciuitatem fubito ímpetu co
natus opprimere, fedvicinis immillis prafidiis repulfus ad porras, vbi propofiiuin
tenere non potuit multisinterfeel: s,domibuscirciterrrecentisdirepds,quibufdi<m
incenfis, Vetrallam prada onuftus reuerfuseft. Ex poftulantedeinde tarn grauem 40
iniuriam Pio per irrifum exeufabat nec fe imperante , nee confeio faclum id efle:mi-
lites tantum fuis dueibus vfos,ab exulibufque per occafionem pradç illeclos ea terr-
ptafte. Tribus praterea non totis intermiflts menfibus fufeepta per Ecclefiam Ferdi-
nandi Regis aduerfus Andegauenfesdefenfione,nequain reno eilet incommodus,
cum äs , & nonnullis per Latium Toparcbis fceleratis paclionibus coniurauit: Qu j-
bus vrbana Mercatorum & curialium prada, circumftanriaqr.e oppidainmerce-
demconiurationis dabantur. Porro filium Dciphebum contra edictum Pii in re-
gnum ad bellum mifu.lpfe domi manens omnia moliebatur,quibus labefaclari cau-
faEcclefiç poller. Ferentes arma,pecuniam lateras, &c quiequid adiumento Ande-
gauenfibus eftet,exlocis fuis tutum iter babebanr. Quiequid à quoque vbiejue con- j- 0
iurabatur, fitmabaturapudfe. Ipfepa¿lionum formatorctacatqueexpromillbf.
Venereadmanit'; nollras nonnulla intercepta per vias, qtiibus pcrniciola cegira-
tionesapertiifimcpatuerunt. Confiliis veto non íi!Ccedenubus,reputanslola Pon
tificis morte procederé res Andegauenlium pofle, ad venena r onfugir. Aruíicem &:
aditumad caput eius pramiismagnisparauet at: (cd prpceótor nofterDcuN,quire-
ípicic
I
LÍBER S H С V N D V S, 57j
ípicit in faeiem Chrífti fui, íntercepit funeftum confilium. Taceo quçante cam
diem per comempcum noftruminvicinos eftecit. Adminiftratorem Xenodochii
in Saxia j quod fub tutela Pontificum ell, comprehenfum per fraudem non antedi-
mifit,quam vicina oppidadiuà ieexpctitaaccepit. Admonirus,iuiTus à Pontífice
adminiftratorem oppidaque ftatim dimittere, pari contumacia auftoritatem con-
tempfitj&prius Vpupa:arcem,qua:ditionisitidem Xenodochii erat, moxque op
pidum Tolphenoux pacatis Vrfinis ademerat. Vtautem nulla deeiTet iam indigna-
tio poft hec facinora territabat Ecclefiam, modo vrbis, modo fodinarum aluminis
direptionem, qua: illi propinqua: erant, nobis denuncians. Erat fummum Pio defi-
i<5 deriuminiuriashasvlcifcendi:fedbellisdiftinebatur,qua: diuerfisin locis ncceiTa-
rio gerens , non poterat fine magnis detrimentis vel exercitus aliundeabduccre, vel
ad cartera bella hoc nouumadiungere. Non multo vero poft domito iam Sigifmun-
doMalatefta, rebufquein Flaminiapace compofitis,magisacmagisadtollendam
banc peftem animabatur. Sed appetebat hicms , in arftacemque proximam naui-
gandum erat in Turcos. Cupiebatantedifcefliimhominem perdi.-quemabfentefc
furiturum nimirum putabat. Sin per hiemem confia non po/Tet negotium, dignita
tis fuçaut rerum Ecclefia; non ftatuebat impacata relinqui vicina vrbiloca,exqui-
busprotendi latius incendium poiTer. ItaqueconfeftimNeapoleonem Vrfinum, ¿"**f*~
PrefuIemqueFerrarienfem, qui copiis fuis caîeftate prafuerant, adfe conuocauit,/»//^.
2,0 quarfiuitque num hiemem inftantem fatis ad perdendum homincm iudicarenc.^"-
Cumrefponfumeifet, locaEueriî annis iam plurimis in hune cafum munira, con-
iiftereinlocisafpcris, inquibus nulla pabuü copia hiberno tempore haberetur, ас
propterca rem in œftatem necefl'ario trahendam , confilio abftinuit,confîdcns quam
occaiïonem tollendi portenti id tempus non dabat , daturum opportuniore alio
Deum. Seruatus itaque tunc eft neceflîtate magis quam volúntate. Verum Pio
ad Dominum non multo poft euoeato , Paulo autem ad Apoftolatum aiîumpto,
contigitEuerfum per eofdem dies decedere, relicto dominatu filiisduobusFran- Eu'rfi" ***
cifco,acDeiphebo. Nonfuerantiiviuentepatrc ab illo diifimiles. Educaroristo-F<7«/«f«
tam apprehenderant difeiplinam. Si vero minus ope'rati perniciem videbantur , idfifiiu.
3° eafaâum-erat gratia, quod minus etiam poterant. Volens nequitiam omnem fibi
aferibipater continuerai in metufilios.- non plus licere illispermittens, quàm fibi
placitum effet. Fa&i ergo per patris obitum liberi : haudquaquam degeneres íe o-
ftenderunt. Fuerat Paulus dum in Cardinalatu ageret Euerfo amicus, mediator-
que nonnunquam conftituenda: pacis inter fe , atque Vrfinos vicinos. Sperabat earn
obeaufam paterna: coniundionis futuros memores filios, atque ad obferuantiam,
qua: debetur Pontifici , aditum iri priuatum affectum : fed longe aliter ceíht res. pri-
mum enim Toparchis omnibus , qui in cireuitu funt , diem coronationis fua:, vt
mos eft, honorantibus,foli officium contempferunt. Contihuerunt fe in oppidis,
veldiffifi confeientis, vel ex confuetudine domus autoritärem fedis ludibrio ha-
4° bentes. Deiphebus autem priuata: mox rei caufa venire in vrbemeupiens, non
prius veniendum putauit , quam ex quorundam Cardinalium litteris fidem Pauli
aeeepiflet. Venientem benigne aeeepit, blandeque eft allocutus, docens pater-
numamicumfeefiè:fperandafibi,acfratriexfuo Pontificatu omnia , fi in fide per- „iti
íifterent. Hortatur ne imitatores fintpaterni inftiruti.colantapoftolicamSedem:
reuereanturPontificem,necvexentlatrociniisitinera publica, atque hic rememo-
rans varias Euerfiiniurias,quasdiuerfis intuí iTetjfigniricat poftquamad Pontifica-
tumaifumptus fit, earum ad íe delatas querelas, iudiciumque proiispoftulatum:
noneflbfua: dignitatis fubditorum damna per negligentiam preteriré, proinde V-
pupamarcem,0¿Tolpham,qua:poírefloribusabftuliílent,3eponerentapudfe, do-
j о nee palam iudicio fieret , ad vtros eafpe&arent : Iudices daturum fe eos , qui cum fu-
fpefti non elTcHt , tum vero inclinaturi ad fuam potius , quam ad aduerfariorum rem
viderentur. Refponfum non male à Deiphebo eft. Modeftiam humilitatemque
oratio habuit:exitusfuitvtfe,& Francifcum diceretabeius imperio non abituros:
Arcefque mox vt reuerfus eflet fine mora daturos. Habita eft fides dióris. Cre
Ii г
#6 COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
didit Pontifex , Deiphebum partim admonitum patcrnis pcriculis , parciiti üle&um
antiqua beneuolentia: fpe ferio locutum efTe : fed nimirum mens innurrita malis do -
mefticifquc exemplis corrupta, ab ingenio non potcft difcedere, fenfum boni fie
horrens,vt nulli fanitati locum rclinquat. Aliud agitabat animo Deiphebus, aliud
emencita cil lingua.Rcuerfus domum pedites Ecclefiç , qui ad accipiédas arecs miffi
àPauloerant,contumeliofeaccepit, comminationibufquc multis remifit, parans
paulatim laqueum, in que ipfe & irater eilent cafuri.Turpe ducens fibi Paulus iocos
à Dciphebo de fe hábitos сЛе , deferendam nulla ratione inchoatam rem eft arbitra-
tus:littcrisconfcflimabvtroquecontendit, mature promiflum adimpleant, necfe
veterem amicum ad vlcifcendum infligent : etiamnunc íi imperio pareanr,contu- ю
melia: accepta: nullam apud ferationem futuram. Sed cum ficquoque nil perfici
poflet,denunciat bellum, ea comminatione tandem permoti illi f'açiunt imperara.
Verum vt nullum eilet officium, quod non admifcercturpcccato, ante arciumtra-
ditionem Vpupx quidem fumma propugnacula deicccrunt,ementiti fulminum ca
ms. Tolpbxvero murum duobus in locis ab imo fufFoíTum leui materia ad fuperfi-
ciemretexerunt,vtfiquando occupare illam iterum vellentjèlocisnotiflimispoi^
fent. Paulusctfiintelligebatvtraqueciimperfidiageila:fatistamen habens fatisfa-
âum imperio haílenus in eos commotus eíl,vt 6¿ reprehenderet fadum , & ne in re-
liquiseíTentíímilesadmoneret. Dies non multospoíl,impleta Pauli volúntate fe-
vrandfua cijrusadeumacceífitFrancifcus, benigne &ipfeacceptus. Precaturfuar, &: fratris zo
^ngiti.K0- faluti impeníius confulat. Subditos eorum dicitobdeditionemarciuminfufpicio-
mamvmtí. nem усп^^ ne ipfe & frarer minus iam grati Pontiricieirent,proindequc detrecb-
reimperia. Contenditvt littcra: ad oppida mittens defua volimtateomnesadmo-
neat,nuncietque in fidemSedis ambos fufeeptos. Id ille cum rebus corum liben-
ter dediíTet, multis rurfum precibuspoílulat, vt inter fe & Securantiam quendam
iudicium de Caprarolaoppido faciant, quod magnis contentionibuspertineread
feaffirmabant. Poílid. batureo tempore à Securantia: qui vniisex Vicana familia
reliquusfummoEueríanis odio erat. HocquoquenegatumàPaulo non eft. Cau-
ía vt petitum erat in Rotam cóniecb. Veritus tarnen ne tracto ad iudicium Securan
tia ¡píí vacuam Caprarolam peropportunitatem abíentis cuílodisinuaderent, fre- J©
quenteredixitFrandfco: viderentetiamatqueetiamipfeacfrater ne beneficio fuo
ad pernicicm vtetcntur, armifque non expecbto iudicio Oppidum vendicarent : fu
turum fi ita acciderec, vt cuius expertiefTent benignitatem, cogerentur accrbitatem
moxcxperiri. Ad ea Francifcus.etfi diceret nil tale infuamautfratrismcntemvn-
quamcafurum, fpondcretque omnia de ambobus pacata :fuam tarnen fufpicionem,
magis quàm ciusorationem attendens etiamabeunti ingefïitcademinterminatuf-
queeft. Illuferant ante Deiphebus & Francifcus Romano Pontifia parant nunc
quoqueimpudenti contumacia declinare imperia. Vrptimumcnim Securantia in
vrbem venit voca'us ad iudiccm, nullo illi fpacio adfacinus intermiffo nocturno
impctu occupant Caprarolam, praiidiifque muñientes fe ad reíiílendum obrir- 40
mant. Paulus ea re cognita oifeníám íüpia modum auctoriratem íuamcxiílimans
alterum fibi contendendum eíl ratus : vt vel ílatim ad tradendum oppidum íüo illos
imperio cogeret: vel bello prajfentem prareritafque vlcifceretur iniurias. Itaque
adeosíubitomittitquiperfidiam arguant,&Caprarolam iubeanttradi.fi minus id a-
gant,tacitiadfe reuertantur. lili non contenu' imperium Principis contumaciter
detre&are, contumeliam infuper verborumadiiciunt. IniulleaiuntPontificcma-
gere,quifibialicnamrempetat : Meminiíle cum deberé Euerfi fe filioscfíe, cuius
fuiílct femper inferre , non pati iniurias : Retenturos Caprarolam bello aperto , íi ita
expédiât : Paulum fi fe armis laceílat, intelledurum quid ad defenílonem animi ha-
beanr. His acceptis Pontifex, Vicariumeius ferecognofr ens, ad quem diclumeíl: jo
Exaltare qm ludirás terram : redde retributionemfuperbts. íimul aperire itinera cupiens,
qua? non peregrinis modo, fed Pontificibus quoque neceíí'arium eratturpiterde-
clinare, duo imprimis íingulari iludió enrancia putauit: alterum, vt ignaros con-
íilü repentino adortu hoíles opprimcret, alrerum, vt ante demciiasíegetescopise
. . LIBER S E С V N D V S. 377
ad opîdacíTent: futurum ca diligentia credcns , vtilii colligendi fuifpacium no n
habentesperturbatiores ad omnia rcddcrentur,& Oppidani meiTe, omniquepe-
corc amiiî'o dcditioncm maturius faccrcnt: aut ii ad rcfiflendumfe comparare nt,
acceptishisderrimentisminusdiu fubfifterent: ad bac componenda opportunum
oblatum cft fortuna; auxili um. Ferdinandus Rex turmas equituiïi nonnullas ad fines
regmcirçumforana loca iufieratmitti, qua: olim fuas,nuper noftrae ditionisfunt facta.
Ea res fuipidofa omnibus videbatur: putantibus ad répète tida quae dixi, illas venif-
fe.Vcneram autem , vtconftabat , diuerfam ob caufam. Hancigitur occafioncmfe-
cutus, Ducibuscopiarum fuarum, qua: vbiqueerant, arcliilîmeimperat,vtquam
10 cclerrimecumfuisadVrbemfeftinent: vtííRegiílt obfiftendum, confilio prius Te
cum habito feiant quid inde agendum. Pra;fulemquoqueMediolanenfcm,dequo suphanm
ante mcminimuSjCadem celeritate mittit ad Regem fpecic ad cohibendas turmas ne N*rd",lt'-
in ditionem Ecclefia; tranfeant: reautem veraad earum prafidium contra hosim-
petrandum. Etcnim cum feudum regni à Pio , Se coronam acccpit,conditionibus c-
rateonuentum, vt in omnem cafum Ecclefia: equitum peditumquecertumnume-
rum Pontifice requirente concederct. quodillccum fîdci praftita: non inuitusde-
diiret.eodiligentius adminiftranda omnia iudicauit,quodDeiphebus,&:Francifcu$
perpetuo bello cum Andegauenfibus fenferant. Deiphebus etiam Regem ad collo
quium per caufam conilituenda; pacisextra&umgladio vcnenisillito temptaratoc-
*o cidcrcltaque fub vnum fere tempus Prxfulcquem dixi, ad Pontificcm reuerfo , no-
ftrifque, Sc Regiis copiis ad irrumpendum paratis toti exercitui FcdericumFere-
tranum: Sc Neapoleonem Vrfinum pra;fecit. Qui dies permultos ante admoniti .
quid faclo opus eilet, bifariam Euerfanos adorti, intra duodeeimum diem in pote- £««■/«»«
ftatem omnia redegere; Tanto rerum fucccfl'u , vt pene fihitum bellum ante audire- *H*rlHntur-
tur, quam inchoàtum. Nullum Oppidum oppugnatum eft, nulla dimicatiofada.
Deiphcbo tantum , Sc Francifco intra muni»as arces fecontinentibus: mox vtad-
moucbantur exercitus , fiebat Oppidanorum deditio. Quidam etiam non obfidio-
nem expectantes, per oratores idem agebant. Vbique inuocabatur Ecclefia, &vbi-
que ftudium erat deiicienda; feruitutis, quam mifere tot annos pertulerant. Erant il- 1
3 о lis oppida trcdecim naturaloci, frumento , armis , cxtcrifque ad defenfionem necef-
fariis egregie communita, louium, Carbonianum, Caprarola, Roncilio,Capranica,
Vetralla,Blcda, Vianum,Monteranum, Cerete, Charcarum,Seuera,Monticellum,
partim accepta à patri bus, partim per iniuriamvicinisadempta. nec putabaturfine
masnis incommodis hanc victoriam futuram Ecclefia:. Motus maiores fecuturi in-
deiudicabantur. Sufpiciofaeratmultorum vicinitas, quibus dolituracrcdebatur
Euerfanorum deic&io. Quidam quoque potentatus Italia: odio prafentium rerum
fauturi his dicebantur. Viuens porro Euerfus , atquc ex confeientia obfidioncm ti-
mens, ad earn perferendam qua; potucrat ante contraxerat. Iunxerat fcederibus fe
cum arïïnibus fceleris fui,qui nec pauci per agrum Romanum crant , nec con tcmnc-
40 di. Inftauraueratlabore continuo muros, foflas, Sc turres, in arcefqucomnifariam
munimenta contulerat. Congcfierat quoque pecuniam non contemnendam in
temporis longi ftipendium. Ad ha'c patris ftudia accedebat Deiphebi au&oiitas, qui
ftrenue in bellis verfatus , Ducifque periti nomen habens , iudicabatur grande mo -
mentumaddiftinendosnoftrosfuturus.Qui breuius finiendo bello fpacium ftatue-
bant,mcnfium fex opus arbitrabancur.erant qui anni , Sc qui biennii diccrent:fed pa-
tuit mamifefteomnipotentis Dei vltioobfcurantis oculos impiorum. Contra Roma
na; SedisVcxilla rantahxcmunitionum vis nihil eualuit. Sicutdeficitfumus,ficut
fluit cera à facie ignis: fie defecerunt apparatus horum à facie Dei. Ipfi vero Deiphe-
bo non mens,non ratio,nori confilium , non diligentia fuit. Iacuit totus tremefi&us
5 о ас pauiduSjignorans non folum adueríariorum copias, fed etiam fuas.Nocîu tandem
pcditibus paucis comitatus, exportans nefcio quid ad fi.igafubfidium,cx arce Blc-
da,adquamà Vetrallarcfugerat,ingenti trepidationeabfecfiit, acpenecftinterce-
ptus.Ecccvetufta%ícdnocentis familia eximm.¿V¿#(inqu tProphtta) Imperium exa/-
tatum deuatuniquefient cedros libam. Tranßui , & non traï.quafiui , & non cfl inuentm locus
Ii 3
eimSaB^funtvueorutenebr£^bbrkuÂngclusbomm potc-
ftate Pontificis Francifcus, & filii eiir; omnes. Itidem & primogenitus Deiphcbi, qui
mole Adriani inclufi viram nunc miferá infelicemque agunt.Poíl victoria autcm re-
cenfentibus noftris lecreta arcium,vt fit, reperta? funt formç complures adulterandx
monetç : In quibus Nicolai, Califti , & Pii noftri fuperfcripcio, & character erat im-
preflus. Adulterini quoq; ex his numi permult . Inuentç & fyngraphac fcelcratarutn
pa£tionum,m q tubus qnalis ciTet patris,& filiorum in Ecclefiam mens pcrfpicue pa-
tuit. Ex tetris quoque cauatifque Tub rerram carceribus extrafti multi funt , quos Ty-
rannorum crudclirasannos iam multos fuppliciis miferandisaftecerat. Non ramigi-
turlxtataantiqu 'fxculaliint ob Cachi latronis ¡nteritú, cuius cede &rapinisomnis ió
hic tra&us reddebarur infeftu ,quam gauifa font noftra Euerfanorum ruina. Sed al-
sigißnadiu ternon niultopolt fuccciTus rerum in Flaminia contigitrecenri Euerfanononmi-
ш1мф*.\ nor, cuius euentus ex initio huiufmodi fuum exitum duxir. FueratSigiimundo
Malateftxgcrmanusfrater MalateftaNouellus. Is in partitionedominatus paterni
Cefenam , Bretenorumque ciuitares, &Iatim"mummuItorum oppidorum agrum,
Pontificum beneficio erar fortitus: fed poftmodumacceptorú omnium immemor,
vtVicariorumnoftrorum eft mos, bello Andegauenfium mulra EcclefiarRomanç
occultis confiliis intulerat detrimenta. Quam ob caufam iufto eft odio habitus : mox
etiam oppugn ante Pio Sigifmundum,quihçrefis iudic'o fuerat condemnatus,in au-
, - xilium veniens.aperrum fehoftem oftendit. Fraternamqueremmagnisconatibus ¿o
adiuuabat. Verum illato in agrum Cefenatem bello ad tutanda fua retrac~tus,practcr
duas,quas dixi,ciuitates,reliqua fere ditionisloca intra paueiffimos dies amifit quam
fbrtunamSigifmundusetiamfcrens,mœnibustantum Ariminifctutáharur. Admi-
fericordiam ergo Pii vtroqueconfugieme:Sigifmundo etiam abiurante hçrefim, in
dulta ambobuscftvenia:ea tarnen addita conditione,vt Ccfenatium ciuiras Brete-
norenfiumque publico cauerent iurfturando mortuo Malatefta, cuilibtri nullie-
rant:additionem£cclefiçrcpulfiscacreris,fereucriuras. Quod cum folenni decreto
vterqucpopuluslibemeregifíct.accidit moxin PontificatuPauli,vtviraftin£ro Ma-
latefta,legati noftri ad repetendam fidem illico mitterentur. Qui ob caufam-perfice-
reprimoaduenturemnon poruerunt, quodRobertusSigiímundi ex concubina fi- 50
*JfiJemn uus'Per neceflitudinis с aufam ad morientr m patruum veniens poft funus eius in ar-
dit. " ce fecommebat,&deretinendop.-r vim dominatuagitabat:fed dies nonnullos poft,
cognitaciuium volúntate, quos ad feruandum iufiurandumconftabatfpe¿tare,im-
petr.itisà Pontífice nonnullis per prouinciam Oppidisciuitatem illiliberam rradi-
dit.Bretenorenf's quoque exemplum hoc coniècutifponte fija deditionem fe-
ccrunt.Ita vno ferme tempore duarum prouinciarum iiimme oppottuna
loca mgratis familti*« duabus adempta, breui nego-
cioadgremium Matrisfunt
reuocata.
IAC OB!
IACOBI VOLATERANI
CARDINALIS PAPIENSIS СОМ

MENTARIORVM LIBER TERTIVS.
V i Е V Е R а т Italia annum fere iam tertium, nee vllibi tumuJrus
grauiorfueratintelle&us. Tantum Euerfani fratres, quos dixi,
dierum paucorum oppugnatione dominarum omnem amife-
rant.non tarn vt hoftes , quam vt violara? maicftatis damnati : fed
innouandarummoxrerumciui'isquxdam Fiorentinortim dif- PUrmtinerK
fc nlîo przbuit occaiioné.ideo à me paulo altius repetendajquod-''**"""'-
cognofeédis pertarbationfi initiis eft neceflana. Obtinuerat in
ckiitateFlorentina prineipamm annos propetrigintaCofmusex Mediconim fami- Св/Ьиило.
lia,virfapiétia,&opib.clarus,itaquidé inter ciuesfuosverfitus,vt cum fummaomniíí
i о ad eum veluti ad iuftú dominum defcrretur,omnib.tamë charus eifet atq; aeeeptus,
paucis exceptis,quos vel publica res,vel priuata doleré eä ob caufam cogebat. Cre-
uerat auté inter amicos eius prçcipue Lucas quidam Pittus,homofacultatis пб mul-
tx,fed illi obfequens femper,& quotidianis in ciues offieiis, ad qua: facilis erat , ma-
gnopere in república gratiofus.Eratquoq;Cofmo ex duobus,quosgenuerar,filiis al
ter fuperftes, Petrus nomine, vir aerisingenii,fedpatr' in colligédapopularitarefanc
no fimilis.morbo auté articulari i ta opprefTus, vt inualidus ad cçtera femper iaceret.
ïsigiturdefun&oinhonorib.patreaudoritatéeiuscôtendebat in ciuirate retiñere,
putâs quiafamiliç fuá: beneficio tantu creuiflèt Lucas,cedi fuccedëti fibi deberé. li
le vero aîtatem fuam confidei ans,& gratiam ciuium,quorum altera maior in eo erat:
го altera pene par,indignumcenfebat,íi maxime obfequens patri fuit tanta: iâpientia:
viro,etiam parère filio loge infra illius mérita pofito. itaq; concertationes quçdà in
ter eos fufeitari funt ceptx,de priuatis amicorum ftudiis primo,mox de tota repúbli
ca: Vtroq; in eum locum fe vendicante,in quem viderant Cofmum. Erant his duo-
bus potentate proximi duo item alii equeftris ordinis ciues.necPctro pacati fatis,nec
Lucae ante id tempusamici, Angelus Acciaiolus nobili familia ortus,&Detifaluius ¿2£j¡¡¡At~
Nero,fua magis induftria,quàm maiorum cómendatione honores adeptus,&Àngc-
lum qu idem à Medicorum facb'one,cuius olim aiTcrendae caufa fuerat relegatus,in-
dignatio quazdam auerterar,q> filiam nuptui daturusPetrus iuuenéinferioris nobili-
taris Filio fuogenerum pratuliflet.Detifaluium vero huius etiam ipiius,pro quo cer-
30 tabatur,Principatus cupiditas:fedhorum nullius grauius in Pctrum odium puraba-
tur quàm Detifaluii , пес vllius erat ad conficienda negotiaaftus maior, atq} attciio.
Igitur glifcentib.in diem magis diflenfionibus his na&um feDetifaluius occafionem
credens,qua&Petrumopprimere, &concupitam poteftatem vna diligentia afle-
q ui pofl'et,ad Lucç ftudia fefe primo adiungit,illiufqj fit a/Teciator : inde A ngelo per-
fuadet,cuius eiTe in populo gratiam prçcipuam cognofccbat,idem vt faciat : docens,
contendentibus exarquo vtrifqj futurum facile, vt&liberiorem ipfi Rempublicam
habitud eíTent,&: vlturicótumclias viderentur,quas à pâtre ôc filio accepiflent. Ea
res ab Angelo crédita Pitteae fadionis opes admodum auxit, & omnium qua: fe-
cuta funt malorum,feminai ium praparauit.Pugnari enim ex illo tempore fortius in
40 República cœpitjPeti o quidempaternisamicinis feadiuuante, Luca autemduob.
his adremfuamadiun£tis:fedhorumquàm illiuseo videbatur iuítior cauia.quod
illederetincndatantumpatrispoteftate,hi ve.ode tollendo ex ciuitate dominatu
putabanturcontendere.Eratq; illaeorum fiequens conqucftio.iatis iam diu vni ciui
feruiuiUeRempublicä: nöoporteremifetätotannorum ciuitatis conditions vlteri-
li 4
58o COMM. IACOBI CARD. PAP.
us propag.ui,qua* eo indignitatis eftet adducb.vt derelicb iam curia cx priuara do-
mopublicaconíiliafumerentur,ncciam bella modo &¿ paces adeius arbitrium fie-
re'nt,fednec magiftratum aíTequi quiu¡uam nee filiam dcfpondcre,aur de re vllapri-
uaca,nifi cx prxfcripto illius poíTec rtariiere: Recipiendos ánimos aliquando, & refii'
mendamlibercaré,quxàmaioribus traditaperfocordi.im proiiciendanonclfct: no
idagihis9orumll:udiisvtciuitatepcllaturPetrus,qiicmraluum velint: Ted vt poiito
dominatuciuilcma:quitatcmaccipiat:SatisHlieife deberé, fi retentis opibus, quas
benefidoferuienrispopuli máximas comparaílet: adminiftratorum impunitatem
ferat,&:hononbusquoshabeatciuitas,decretociiiium non fu a volúntate fungatur.
Hisvocifcrationibus,cum&quotidiana:tifent, & à cupido libertatis populo au- 1 0
direntur,faclumeftbreui,vtabrogato decemuiratu,cui dandorum adimendorum-
que magiftratuum erat potcftas,ea Reipublicx formareddita iam videretur.qua: di
gnitatem ciuitatis quçrenti,non iuam,eífe tolerabilis poíTet. Sed neutris id erat pro -
poíítum.quifq; vel ambitionifua:,veliracundia:per caufam boni publici feruiebat.
eoqj iam erat progrefla contentio, vt fuperioribus Luca: rebus immoderatius ab
his tribus agercnturomnia,& plena cupiditatum fingida viderentur. Quo fa&um.
eft breui,vt dete&is arre¿tibus3quibus non tam libertas,quam principatus injípofito
erat,plurimi,quosftudium publicum à Petroauerterat, minus iam indigne haben-
tes antiquo domino feruire quam nouo: in eius partes redirét, &: propugnatores pro
impugnatoribus fièrent. Qujbusillemoxrecre.uus,vicinimq5aduciíántiuminiqui- 2.0
tatem accufans,ad refiftendum eft fachis validior. Nullis omnino de rebus publice
referebatur,inquibusha*dua; fa ¿ti o nés fibi non dilîencirenr. Eratq; vna ambo-
biis per dies fingidos cura,quamplurimosaíTertoresconquirere, quorum fuffragiis
alterialterisprazualercnr. No£hirni vtrinquehabebantur conuentus, quibusiurc-
iurando,&:chirographisalterutrius peftisriebat profeilio. Interdiu autempaucis
quibufdamincuriamad magiftratum conueniétibus,reliqua ciuium multitudo ad
duorum horuma:destumultuofiusaderat:quorumalrcrum morbus corporis domi
incluferat,alterumfalutationumambitio. Rebus in banc pcitui bationem addudtis
deeuentufollicicusPetrus,volenfq;adquamuis aduerfariorum violentiam fe pra>
munirc,Nicodcmum quendam ab oppido Tufcornm Pontremulo , qui per id tem- 3 0
pus pro Duce Mediolaneníi agebat Florentia*5per alterius rei fpeciem ad illum rait-
tit,familia:fua;magnisdecaufisobnoxium, qui Мл tu m ciuitatis omnem oftendat,
doceatq;,vna inimicorum contentioneS¿ pelli fe facile pofic,& árnica; illum reipu-
blicx coniun&ione priuari:Oret proinde vicinum,aliquod fubíidi urn fine mora c5-
paret,quod in omnem necelfitatcmfitpraparatum. Hiscognitis Dux concedenda
illico qux peterentur putauir,ea maxime rationeaddu Д us,q, fecuritatis fuá: non fta-
tucbar,potentiííímam ciuitatem,qua: in earn diem fecum fenlerar,ad amicitiaoi V e-
netorumtranfirc,quibus non dubie alteram fa&ionem adhxrere compertum erat.
ItaqjDucibuscopiarum, qua: fortuna conciliante à bello Neapolitano ad fe reuer-
tebantur,negotiumdat,vtinagro Bononicnfi per occafioncm quietis confidentes 40
Petro5fiitaferatneceffitas,fubitoailînt,atq;omni rationc dignitatem amici homi
nis tueantur.Sed Lucas hanc Nicodemi profedionem qua-rendorum auxiliorum
caufa comparatam ab initio timens: tum autemea ia collocata in proximo videns,
ne imparata res fua ad fe pellendum Petro animum faceret, agit & ipiê cum Duce
Mutinenfium Borfio,quem pro fuafacb'one ftarecertiilîmum erat, vti in omnem e-
ius cafum , quam maiorem pofllt,equitum ac peditum numerû ad fines fuos inftru-
étumc5tineat,qui fi à Sfortianis visaliquainferatur,moroentoeft*einauxiliumpof-
iît.Dum externa hecpra:fidia à partibus conquirunturjinciuitate interim fatigatis
iam affidua contentione animis,nec re in alterutrius pernicic adhuc inclinata, que-
dam pacificationisrauofpontefufceptaeft,quaîerathuiufmodi,vt confilia pofthac 50
in priuatorum ardibus nulla haberentur.- fed ad Curiam conuenirent omnes,
vtq;inexiliumagi nemocontendentium fineretunomnes autemad falutem ciuita
tis idem fentirent. Quam rem iureiurando & documentis publicis côfirmarunt ad
iudicium RomaniPí;ululis:fi violareturfideSjOmnia referentes. Нас iîduciaconué-
torum Petrus in vicinum rus deportari fe iulferat, putans nil iam periculi eile , &¿ per
ablen-
LIBER T E R T I V S. }8r
abientiamfuamrenouanda; difíenfíonis occafionem nullam futuram. Scripierac
ctiamDucibusSfortianis, vt quando pacata iam ciuitate fua omnia in tuto polita
eilcnt,redirent adDucem cum vellent.Igitur per has pa&ioncs quicturi aliquando
diuanimi videbantur,&formamadminiftranda: Rcip. interim accepturi : ted for
tuna quaedam errori admixta neutrum permifit.Etenim cum Duci Borfio conuenta
hax inter dues eflbntignota,propterSforcianos autem vicinos properantius ad fi
nes monftratos poílulata pra;fidia cogerec,creditum à nonnullis eft, continuato in
nere Florentiam ilia contendere. Quaproptcr reprimum Bononia; cognita, atque
indePetro per fautores quofdam tumultuofius nunciata, in antiquamcomentio-
io nem omniarediere.Subitoenimeo nuncio perturbatus, acplane feproditum cre-
dens,colle£tavtpotuitvicinorumagreftium manu,invrbe cum iam eo die vefper
eilet referri fc imperat,couocatifq; amicis, iifq; ad refiftendu cofirmatis,litteras in o-
mnem partem quanta maxima celeritate poteft dimittic , quibus clientela; fua; in
hunc cafum antea excitata; ad fe vocarentur. Sfortianos quoque, vbicunqueef-
&nt,accelerare Florentiam iubctmec fecius interim pro diei tempore ardes prarfidiis
firmat,no¿tiinítantitimens,per cuius occafionem ad feimpetum fa&uros adueria-
rios iudicabat.Lucas autem nil iibi fuifveconfcius,trepidationem hanc Pctri,& ftu-
dium magnopere mirabatur, reputans nihilominus animo, ex compofito for-
fanlïmularihuncmetum,vtmeditata deceptio fine perfidia viderctur impleri:do-
io mum& ipfe fuam communit,itudiofofqi litteris velocibus aduocat. Nodem earn
totam vtrobiq5 metus fuit,& infidiarum fufpicio.Mane diei fequentis ex Bononiëfi-
bus litteris,quas Petrus excufanditumultus gratia miferat ad Senatum, cauia intel-
le¿ta,cum hi faliam formidincm magnis obteftationibus affirmarent:ii vero ad per-
nicicm fuam properare Borfianos contenderent:fummus magiftratus Petrum 6c
Lucam ad iè illico vocat,cumq; afFuiiTet fine mora Lucas,proPetro autem languoris
cxcuiationefiliiadueniiIent,docet fine caufafumptaefTc à pambus arma, ncq; à Lú
ea Pecro,necLuc2eabiIloquicquamefl*etimendum. Proinde eadeponant, ih fide
quç paulo ante accepta Sc data permaneant. Ante omnia vero clientelas remittarit,
qua; line maleficio elle in ciuitate non poterant. His Senatus cxhortationibus cum
3 о ab vtrifq; benigne aiTenfum eíTet,oblatarurfum iêcuritate complexi íeinuicem funr,
ас ofculati. Placuit quoq;,quo tutiorPetro fides eíTet, LoyfiumLuca; fratrem adBor •
íianosceleritermitti,qui diflolui copias Sc reuerti domum fine mora turaret. Per.
huncmodumpaululum interquieuitfufpicio imminuta magis quàm íüblata , &íi-
muí vtrinq; dimiíTa praefidia fequenti die nouis iterum rumoribus de Borfianis alia-
tis,quibus metus magis quam res habcri fide cogebat,reuocantur. Clientela; à Petro,
qua;q;exlonginquioribnslocisadefle iamcœperanc, intra ciuitatem recipiuntur.
Idem à Lucafic,co tarnen remifiius , q> Petrum confidebatintellecb tandem ru mo-
rum temcritatedefituru m tumultuar i. Circiterprimam autem nocbs vigiliam Ni-
colaus quidam ex Soderinorum familia, quo nuper magiftratum fummumgeren-
4ote,decemuiratus,quemdixi,fueratabrogatus, & graues in Petrum habita; concio
nes,veritusneinterhasmorasaduerfafacb'oneadauda,idquod per horas fingulas
nunciabatur, fua; imparata; migrandumefTet, homo lingua Sc manu promptus,
armataexvicinis textrinis ad trecentorum Germanorum manu, tumultuofius ad
Lucam venit,irrupturus eodem veftigio ad Petrum, ii fuiíTctpermiíTus ; fed Lucas,
cuiambitiofior adhuc natura erat quàm ferocior,recogitans mérita in feCofmi,qui-
bus in return magnitudiniscreuei ar,volenfq; his fuis conatibus depnmi Petrum,
nonpelliciuitate,Nicolaumapudferetinuit,egitq; vt dimiffis Germanisnocte ilia
quiefccret.Audito hoc motu Petrus,vehementcr rebus fuis pertimuit , videns non -
dum fatis prasfidii fibi eife aduerfus populärem mulritudinéciuitatis , qua; Iiberratis
y o iludió excita haud dubie pro Luca erat futura. Igitur pofbridie exaffertoribus Petri
quidam, quibus apud Lucam fidesadhucaliquamanfcrat:agnofcentes hoc noctis
indicio nil cmddemcn.emilliusagirafle,bonafpemollicndietiam magis animiad
' eumacccdunt,laudantdiligentiamhominis,qua&retentus Nicolausfit, & ciuili
fanguini parfum. Prardicari aiunt tota vrbe earn patria; charitatem,nec multos iâ an-
nos f»ctú ciuileilluftrius accidiilc:Petrum quidem quod ad fc attinet, gradas omni--
)8r COMMENT. I ACO В I CARD. PAP.
urn máximas agerc,parentemq) ilium alterum defuncîo Cofmo fibi ftatuere : roga
re autem vt malis fuaforibus pofthac fidem non habeat,quorum artificiis factum vi-
deat,vcdua;coniun&ifllma;domus,vnum aurem Temientes, magnis Reip. detri
ments in hanc contencionem adduces: finr: Angelum quidem & Detffaluium non
idagcre,vtpulfoPctroprincipemeumfequantur:fcd vt ambobus in contentionç
occupai is,ipfi cum populo fcntientes operentur exilium: Eiusrei argumento efle,
quod neuter eorum his tumultibus proximis ad eum armatus conuenerit,cum à Ni
colao & ceteris Itudiofeidfitadimpletum. Talibus per horas ferme fingulas Lucae
inculcatis(fummittebanturenim àPetro nouifedulo fuaíbres) tepcfadta multum
eiuseftmens,atquecoadducbi, vt depofita iam contentione, arnica in Petrumo- 4
mniacogitarct. Erat magiftratus ciuitatis, qui ex nouem ciuibusconftar, Luca:
tunc quàm Petro fauentior.amicorum tame Petri fie munitus numero, vt fatis ad ea
impcdicndaeilet,quç contra eum cogitarenturdccerni.Sed is cum in fine iam eflet,
&nouiconftituendidies appeterent,quem propter abrogatum deccmuiratum ex
tota vrbana multitudine forte duci oportebat,id propofitum Pecro fuit, vt fi ex alie
na factionedari eum contingeret,contincndafibi arma putaret, qua; alioquin ad-
ucrfusRemp.praualituranoneíTent.Sin vero ex fua, vimeoduce apcrtam tempta-
ret,atq; coquidcfidentius,quodremiiToiamLucçft;udio,Angelo&Detifaluio,quos
ante alios formidabat,contentionisexitumcxpe¿tancibus, Borfianis quoq; redire
domumiuffîs,maiorcs quotidie adûm copia; confluebant,&Sforcianos,quiad 2-9
duo millia delectorum cquitum erant,iter ad fe ingrciTos conftabat. Itaqs mox die i-
pfo Gomiciorum cumfortunaexeocimumgenercmagiftratumdedifict,quos Pe
trus necftudiofioresfui,necaptioresadnouandas resdeligere ipfc poterat: concia
derunt illico aduerfariorumanimi,&: Lucas quod confilio cccperat: neceilitatclam
inPetri partes concelfit.Icaq;collatisambo coniiliis conuocandumin concioncm
popuIum,&rogationcm fcrendam conftiiucrunt , qua; parlamentum vulgo di-
cîanonnififumrnisReip. cafibusferri eft folita. Eius îllud erat caput pra;cipuum,
dècemuiratum,quemdixi,anteomniain ciuitaterefticuendum. quam quidem ro-
gationem,&ca:teraquçvi£torumtulitvoluntas , trepida plebs obfcíloarmis foro,
cofuetisacclamationibusfciuit. Ocio virietiam cuftodia; ciuitatis creati funt : ad- 50
ditapotcftate qua; eiiciendorum & nccandorum ciuium maxima permitterctur.
Qua; omniacum in caput fuum Angelus>Detiiâluius,&Nicolaus fabneata intellige-
rent,iufq; omnium ad vnumredudtum,quemoderantipfi, &c acerbo in íe odio elfe
cognouerantjVi bc excedentes fuga elapfi funt,ac mox relcgati. Angclus Neapolim
iMrtMa. concefilt,NicolausFerrariam,DetifaluiusveroadBartholomçumBergoméfem со
ям/;' ^ gnomentoColium profeclus eft,celebrem rei militarisDucem, mulciiq; officiis fibi
amicum.Luca;autem,quiinciuitatemanfcrat, honor, vtgraui quonda aduerfano
habitus eft,fed non vtbeneuolo fides. ApudBartholomçum igitur venicnsDetilalui-
us,defuaj&:ca;terorumexulumredu¿tione quotidianis follicitationibus agcre coc-
pir,arTerenspIurima, quibusinduci ad capeiTendam rem ambitiofi fenis ammum 4°
crederet.Oftendebat enim gloriam pra;ftátis fa£h',quod totFamilia; nobilcs fummis
antehac functç honoribus,fuo beneficio reftituta;in patriam diccrentur, quibus no
peccatum,fedfolareducenda;libcrtatis voluntas eiecbonis caufam dediifet : Du-
cumexcellentiumeíTeferuitutibus homines liberare, &oppreífis leuamen afferre:
Earn tyrannidem Petri eíTe,vt qui cam tollat, perpetuum laudis monumentumin
tarn eelebriciuitate fit adepturus : Neq; vero tantum odii concepiiTeFloAtinum
populumin Mediolanenfium Ducem, quod pene excuflum fcruitutis iugum ar-
misfuisred.uxent,quantumeigratiarumhabiturusfit,cuius virtute deiecbim id vi-
deat: Nulla de rc alia totam nunc Italiam loqui, lamentan omnes, &indigneferrc
propagationem hancFlorcntini dominatus.fortunam quoq; exulum mifcrari, quos J о
&floruiíTein fua Rcp.recordcntur,6<: liberando ciuitatis caufa indigne hábitos vi-
deant. Proinde acct bitatis huius vltorcm magnis affeeb'bus exoptare, qui fi volente
Deo futurus fit,ipie omnium procul dubio votisac laudibusinhanc caufam fit pro-.
ccllurus.Addit&tranfigendioperisfacilitatem.perturbatam adhucciuitatem:intus
potences quàm plurimos qui fentiant iecum:Plebem autem odio praefentium rerum
grauio-
LIBER TERTIVS. j|¿
grauiorern motum aliquem ехребЪге: Copiarum porro nil publiceeflè , vt qui-
bus in longa pace opus non fuerit.-pri uatim collectitiam tantum turbam haberi ргаг-
dçaptioremquàmpugnîe:a:rariumquoq; dircptionibus inteftinis exhauftum сб-
parandisfubitoexercitibusimportunumefle.-Tnbutiauremexpriuatorurnfaculta-
tibusconferendi non modo nomen afperum ciTe : fed rem quoq; in tanta alienatio-
ne ciuium feditioiam:quippe q, vnius tantum opprefToris fui feruandi cauía compa
ran exiftiment. Memorabatinfuperciuitatcsnonnullas&oppida Florentiam cir-
cumfiftentia,quç in clientelis eorum femper fuiflcnt,&:magnis à fe affecta beneficiis
tenerentur,non dubie illato beljo conceflura ad antiquos patronos:iperarc Bartho-
I о lomçum debere,ingrelîo tantumFlorentinorum fines paritura vndiqj omnia.Petrw-
que popularis feditionis atqj aduentus fui metu íponte ciuitate ceflurum.Neq5 vero
autFerdinandi regis,autMediolanenfisDucistimcndaeflefubfidia, quorum vter-
que au iriifimus eiTet,& vnius tantum Petri caufa grandi bello nollet inuolui. Ho
mo petfpicacis ingenii,qui infirma queque fua: emitatis cognofeeret, atqj ex recen-
tiadhucaudoritatefidemteneret, his rationibus communem exulum caufam fa
cile perfuadetreo autem facilius,quod iam fenex Bartholomaus nullius adhuc mc-
morabilis facti in tarn longa militia nomen habebat,appetentiífimufque erat gloria:,
&grandemcongeftampecuniampoffidebat,quamfilios non habenti procliue e-
ratadresgerendasconferre. Quia vero ftipendiis Venetorum erat obnoxius:
ao quorum totis ргагс-rat copiis,fidei íüa: non ftatuebat.militiam promiíTam dimitiere,
nccrurfumfan¡confiliiiudicabat,illisnonadiutoribustantimotusfortunam tenta-
re.Cunctaigitur,vt inter fe & Detifaluiumtracbraeranr,ad eorum fenatum ordine
refert,docensfirempiobant,atqjadeíTevelint,nilin со mora: ad inferendum bel
lum futurum.Venctis non ingrata haxnouandarum rerum occafio acçidit,videnti-
bus adueniíTetempus,quod diu cxpe¿tatum,vltro nunc fortuna ofFerrct. Itaq; re in
confilium adducta facile ad dimittendum Bartholoma:um: &¿ incepta eius iuuanda
ánimos firmant:Cuius quidem rei illa: proponebantur rationes,quod Ferdinandus
Rex^lorentini^Mediolaneníésodiofuifentireinuicemcredebantu^pertinereq;
ad fuam fecuritatem putabant,hanc trium potentatuum focietatem diflolui , quam.
3 o cafuram non ambigebant fi reducFi exules eflent, non modo q,fuo beneficio id fie-
ret:fedquodaduerfariorum maleficio nuperpulfi in gratiam redituri non videren-
tur. Ad Ьгес accedebat,q> PauloPon tifice, Véneto licet, со mmune fe contendentib.
oftendente,folos in Italia fine cuiufquá auxilio ferclinqui videbant: idq; non modo
ad réjfad ad hominum quoq¡ atíhmationéincommodum iudicabant. Angebantur
porro fuam remp.Turcorum bello implicitam magnis quotidie ftipédiis exhauriri:
Illos vero pulfis Italia Andegauenfibus vacuos negocio, gloria atqj opibus crefeere.
QuamobremmiíToadBartholomanim exulefqjquiadcum conuenerant,pcr alte-
rius rei fpeciem oratore, Senat us decretum clam renunciant , atqj vt belli fufeitandi
au&ores ipfi non videantur,à periculiíq; abfintrcum Colio agunt vt per exauítora-
40 ta: militiç occafionem íuo atq; exulum nomine primo egreflu bellum gerendú pro-
nunciet.Nec minus pollicentur in отпет eius cafum reliquis fe copiis aíFuturos.
Igitur rebus in hune modum condi¿hs,quam maximum poteft equitum ас peditum
numerüícribitBartholomícuSjOmnibuíq; ad bellú necellariis fine intermiflíone Ce
inftruir,nuncinNeapolitanû,nuncinMediolanenfem ad diífimuíandaconfiliadu-
¿torum fignificans.Ii vero de fe minimum,dc Florétinis autem tota cura folliciti, ne
videlicet pulfo Petro ad amicitiä Venetorum adiungerentur , ac veluti repágulo in -
terpofito quemuis eorum illis opprimendum obiicerent:conferuandam fibi eam ci-
uitatem,quacunq; po(ïmcrationc,conft:ituunt. Mittuntad Poncificem legatos, qui
iniuftamBartholomadcaufam proponant, alterumepabeocontendant, vt velau-
J o £toritatefua,qua apud Vénetos plnrimum pofllt,mali huius initia tolíat , vel fi id pa-
rum pofllt,in turbatorem pacis arma coniungat»Quibus cum refpódiílct ille, depre
cation i bus &monitis le omnia temptacurum, belli autem focietatem, quam peterét,
RomanoPatri nonconucniie:ciuusmonere difluentes filioseflet,nö propugnare;
pnuata ipfi inter fe fcedera inierunf,quibusadpriuatoscuiulqjcafusiidcm omnibus
client holies atq; amici. Vc autem adpropulfandum,non inferendu, bellum inducía
3$4 COMM. I AC OBI CARD. PAP.
èaoitendercnt,poteftatem Pontifia" ас Veneris fecere eorundem accipiendoTum
cumvellcnt,necfecius conducendis&ipfimilitibusintcndentes.Fcdericum Fere-
tranum,fumma; prouidentia;Ducem,cuius virtus multis iam bellis cognitaerat,c5-
munibusftipendiisTumma»rerumpra;ficiunt.Omniumdcindeanimi cöfirmantur,
qui venienti in Tufciam Bartholome impedimento eile ас mora poflint: ratio de-
nique militaris nulla omittitur,qua &dignitatem tueri,& violatorcm quietis polTint
vlcifci.Imprimisautem,quia ex valle Lemoniabreuiíllmus in agrum Florentinum
traníi tus erat, placuit Feretranum in Flaminiam prarmitti, qui eis in locis mptum
Bartholomari operiens,vel fa&uro iter per vallem occurreret,ve! Piftorienfivia de-
icendentem Florcntiam prasucniret.Iamqj Aragonenfes copia; nonnulbe in agrum í (*
Arimincnfemadeumperuenerant,&maiorcsindiem fubfequidicebantur. Itaque
^Federicusnontotis trigintaturmisacpeditibus mille ex hibernis ducens,fecundis
caftris in agrum Fauentinum peruenit,vndein vallem patcbat defcenfus. Pratfe&u-
ramilliusciuitatispro Romana Ecclefia tunc gerebat Aftorgius quidam ex Man-
fredorum familia, virdubiafide,quitameninremilitarinomen aliquod elTet ade-
ptus.faciebat autemeo tempore fubFlorentinisftipendia:qua;cumad finempa&i
temporisiamperueniíTentjCorum innouandorum fic cxploratam rem dederat, vt
inter Duces fuos iam haberetur. Verum cum moxVencti opportunitatem loci ma-
gis quàm hominis virtutem fccuti, quotidianis follicitationibus animum eius tem-
ptarent,&itipendiamaiora promittercnt,vfus ingenio ad eos defecit, cumtamen 20
perfidia haec clam adhuc haberetur. QuamobremFlorentini defetlionis huius igna-
ri,Oratoremcumitipendiovenientisanniad cum mittunt, nouum militia; facra-
mentumReip.nomincaccepturum. Sed ille comprehenib Oratore &omniadfe
per vim adduórapecunia,quod ex anteada militia reliquumdebebatur arbitrio fuo
iibi perfoluens, inanem ilium vexatumqj dimifit.vtqj apertum fe iam hoflxm often-
deret,Federicum, quern antea pateis commeatibus iuuerat, locis nunc fuis iubet ex
cederé, Venetotum iam ftipendia profitens. Quieres focialium mentes plurimum
perturbauit,Bartholoma:oq5 adperficienda conata animum addidit. Ea enim erat
loci,atque hominis opportunitaSjVteomanente infide,aut de alio itinere cogitan-
dum Colio eflct,aut in Lemoniam non fine magnis periculis deicendendum.Vafta- 5 о
reigitureiusagrum ccepitFedericus,eograuiorainferens dctrimenta,quod matu
ra; iam frugesinaruis erant,paifimque pro commeatibus metebantur : Quod qui-
dem Bartholomço maturandi tranfitus caufam dedit, timenti ob crebras , qua; ad eu
afFerebantur,querelas, ne homo alioquin varius etiam impatientia incorrftnodo-
rum,noua interim confilia caperet.Igituraduentuhoílis cognito, Feretranus, cum
adhuc par viribus illi non eíIet,locum autem,in quo erat, non fan's tutum arbitrare*
tur,vlterius progrcflus loco munitiífimo caftra pofuit,eo quidem confilio , vt copias
fociaIes,qua;iter dicebaturingreiIa;,minoribus periculis expeóraret.-nectamen pro-
pofitum tenuit,cum & ea; diutius tardarent quam crederetur, &munitionibus Ca-
ftrorumaduerfus potentem hoftemfidendum non iudicaret. Itaque huncquoque 40
locum dimittenSjinter oppidum cui Bononienfe cognomen eft: , & Imolam ciuita-
tcm con ("edit, quorum alterum Bononienfium ditionis crat,altera Tadei Manfredi,
quos vtrofque pro focialibus (entire tunc erat opinio.
Inter hxc Colius tranfmiifo iam Pado in agrum Imodeníém peruenerat , atq; eis
in locis caftrametariparabat, vnde intercluderc Feretranum commeatibus poiTet.
Sed ille confilium pra;uidens,pra:teritaImolaadPontemLegium progreflus eft,Bo-
noniaeadquartummilliarepropinquum:qua;ciuitas multosiam annos Sfortiano-
rum fidem fccuta,etiam tunc veterem clientelam feruabat.dederat autem fpem Co
lio Taddeus,cum adhuc inTranфadinisageret, deficiendi ad cum, cum primum
Imolam propius acceififlet,putans tardatura nimiurn piaefidia fcederatorum efle, &: j о
nullo interim defendente omnem fibi quxrendç falutis rationem honeftam futu-
ram.Nam antea fine violata; fidei fufpicione cum illorum faceret ftipendia,non pof-
fe id fieri videbat,necltatuebatobleue militia; commodum de fumma rerum fua-
rum periclitan. Verum poft paulo nunciis confirmatus, quibus fignificabatur, Sfor-
cianos ad fines agri Bononienfis iam peruenhTe, magnuraq; equitum ac pedittim
numerum
i
LIBER TERTIVS. , гЦ
humcrum ducere, Galeaz autem Sfortiam copiis totis рга:е1Ге, Aragonenfefque du-
cence Alfonfo ChiuaraperTufciam properarc,remiífiora omnia cceperat Bartholo
maus refpondcremec erat illi obfcurú propinquitate auxiliorü id prouenire.Quá ob
caufamgrauiterindignatus, occupatis vno ímpetu Bubano,Mordano,&:Bagnaria,
qua.' í'unt agri Imolcnlis Caftella,ad ipfam ciuitatem caftra pofuerat, totifque earn vi
ribus colperat obfideie : пес íegnius per Taddei coniugis fratrcm,qui apud fe milita-
bat,animum eius ad pronníTam defeftionem follicitabar. Quod intelligens Federi-
cus,timenfqueciuitati,quam non minus vxoris, quam mariti imperio regi fciebat:
ad oppidum celeriter regreííus: quod Beati Petri dicitur : feptimoque ab hofte milia-
I o rio abcrat : feptingentos notx audacia: pratorianos : cum iis équités centum Imolam
iubet contendere, qui vrbem ingrefli prarfidio contra obfeftbremfint, & in officio
Taddeum contineant. Illi vero, etil vndiquc circumfufo exercitu operofam rem co-
gnorcebant:tamen virtute vfi , obnitentibus fruftra obuiis impcrata fecerunr. Qua:
res omnem defeéiionis,atque obfidionis rationcm Bartholome/) reddidit duriorem.
Inter ha:cnunciaturSfortianos,&: Aragonenfes,quos dixi,Bononiampropinquarc,
numerumque omnem credi ad turmas deledorum equitum fexaginta, peditumque
milia circiter duo,qua: quidcm biduo illo debeant Federico coniungi, & ad libcran-
damobfidione Imolam properare. Non putauiteumimpetum expeclandu Bartho-
loma;us,fciensequitatu,qui nondumtotus ad eumconuenerat, inferiorem multo fe
zo efle , пес nifi aduer fis cöditionibus in confpeftu inimicç ciuitatis geri rem pofle. Ita-
que relióla Imola, in ea caftra recepit exercitum , qux-ab initio Federicum metatum
prçdiximus, cum ad fe ire Colium intellexit,putans propter propinquam Faucntiam
íubuediones omnes rerumneceiïàriarum fibiquàm hofti b us expeditiores futuras.
Sed cum illi dimicandi cupidi moxañ4iiflent,locaíTentque ita caftra coniunebea-
ftris, vt vallo tantum , ac foíTi diuiderentur , veritus ne in tanta vicinitate vel necefla-
rio decernere cogeretur , vel turpiter continere exercitum , perfpeciem oppugnan-
dorum locorum hoftilium Caftrocarum Florentinorum oppidum contendit , eo fi-
dentius obfidionemaggrcfi~us,quod inter Fauentiam,Forliuium,Rauennamquc
medium, inimica focdtratis loca , fuperiora omnia fibi efficcre videbatur. Sed hoc
5 o eiusconfiliumintuitus Federicus,reccpto primum Bubano,quodaduentuhoftium
fueratoccupatum,&: firmo illicprxfidioconftituto, ad premendarn obfidioneFa-
uentiam conuerfus eft, caftraque eo in loco conftituit , vnde quotidie & pugnare in
portis,& vaftarelate omnia,íeliquumque quod in agris fegetuiri erat, poífet aíTume-
re.quibns incommodis ¡terum adduótus Bartholomews , maxime quod ab Aftorgio
diutius ferri non poterant , timendumque erat , ne dolore tan tarum ia&urarum im-
pulii ciuesjciuitatem hoftibus dederent. Venetis quo in loco res efient ftatim perferi-
bit,aduerfariorum vires,ac fuas proponir, docetque in tanta tenuitate copiarum non
modo illosdiftineri non pofle, fedneipfum quidemfinc detrimento inpropinquo
confiftercProinde orat,quas eontraherc vndique poífint copias fine mora ad iè mit-
,40 tant: futurum breui, ni ita agant, vtmagnisfuçReipublicç incommodis exercitum
: reduci trans Padumoporteat. His nuneiispermoti Veneti,quorumagis quam Bar-
tholomei , vel exulum agi caufa iam videbatur : tempore non interpofi to mittunt ad
Alexandrum Sfoniam,&HerculemEftenfem, nonnullofque militares eorum Ргж-
feftos, qui magnisobtertationibus agant, vt quanta celeritate poífint ad Bartholo-
maEum conuemant. Ipii quoq'ie priuati ftipendii omnes,qui in hibernis adhuc reli-
qui erant.eodcm iubent contendere, legarumque ex fua nobilirate adiieiunt, qui ad
exercitum veniens fpeebuor omnium qua: fnnt,& cognitor fit. Нас auxiliorum fpe
recreatus Bartholomaus Fauentiam prçmittit,qui aduentum eius fignificent,moxqj
ipfe cum toto exercitu fubfecutus,ad muros ciuitatis confedit,loco fic opportuno,vc
jo cumliberifibi ad hoftcnumpetuselfent, ipfe tantum neeoftendi vlla vi poflet , пес
inuitusaddimicandumcompelli. Expec"tabanturhisincaftrisimperataauxilia,nec
interim m ilitum cuiquam exeundi ad pugnam flebat poteftas , cum tarnen ad muni
ciones vfqueinftru^lwftcsiipe accédèrent, &dccertandic^
prüfcvlo mol ftilfimeferebant Coliani, dolentes timiditatem , &ignauiam aifiduis
voeifetatiombus immerentibus exprobrari. Poft vigefimum tandem diem Alexan-
Kk
bU COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
der Sfortiacum omni euocatorum numero peruenitin caftra: quaacceífionecú nu
merus equitum iam pene par eilet , peditum autem fuperior fuiflet , vifum Bartholo-
ma:o eft rïdentius iê hoftioftendere. Erantcuiq;eorum turmçequeftrescirciterno-
naginta:Bartholomço autem peditum milia fex, Socialibus tria, fereqi ex omni Italia
militares copia:,quç vbiqj crant.paucis exceptis,in bina hçc caftra conuenerant.Fie-
batqj opera; precium intueri prxftantes vtrinq; Duces, atque omnium reruntinftru-
¿tiífimos exercitus , in quorum dextris quatuor maximarum ciuitatum fortuna: son
dubiegerebantur. Defocialibus tarnen maioreratvirtutis opinio, quod ex vetufta
Sfortianorum,Brachianorumqj militia videbantureleâi. Apud Bartholomxú vero
quod pouffimum erat, id ex veieranis quibufdá fiebat , qui longa Tub eo ftipendia fe- 1 9
ceranuis addebatur Alexander,quem dixi,multis in Italia bellis nobilitatus:quo etiä
Duce quadriennio ante Iacobus Picininus Andegaueniium Duxapud Troiam A-
puliç fuerat profligatus:tunc autem ex indignationeaduerfus Ferdinandú concepta
Venetos adiuuabat. Igitur Socialium copia:, qua: trigefimum iam diem iifdem in ca-
ftris defederant,fiue quod aucbs hoftibus alienum locum timerent,fiuc quod proxi-
mis quibufque confumptis longius cum periculopabulari eflet neceife, mouere indc
inftituunt,atque ad obfidendú Mordanum oppidum proficiíci,eo confilio.vt fi iníc-
cutus Bartholomaus decernerea:quo loco vellet,pugnç temptaretur fortuna. Prius
tamenleuia quçdâ pradia commifla ab equitatibus funt,in quibus Forliuii pra-fectus
PinuSjgrauiaccepto vulnere pene eft interceptus. Bartholomçi quoq; exercitus do- *o
lis temptatus. Triduo etenim ante diíceflum pronunciato more militari in diem fe-
quentem abitu , mane ad egreflus oftentationem tabernaculis detenfis , farcinas col-
lcgerunt,&: fréquentes fumos ad ftationes militum excitauere. Ipfi interim ad pugna
inftru&i intra vallum fe continebant,vt fi Coliani oppugnaturi extremú agmen efFu-
fo,vt fit,cxercitu fequerentur,in eos incidentes facile perturbaros opprimèrent. Sed
cum Bartholomaus infidiasveritus, ippotoxotastantumquofdam ípeculatum quae
fiebant mififletjiique propius caftra accedentes confiliüm agnouiflent,fruftrata illo-
rum ipe,ûne detriméto adfuos reuerfi funt. Poftridie ad verum moturi caftra edixe-
runtDuces,nequaindi(ceírutabernacuIaincenderentur}tubarumver7eretí¡gnifi-
catio:fed contempto edi£to, vt in multitudine accidit , aut minus inrelleiro , accidit 3 »
mox,vt paucis quibufdam inceníis flamma illico vento delata , quicquid tabernacu-
lorum vbique fuit apprehenderetrquo factum eft,vt denfitate fumi, atque ign ¡ú pro-
fpcclru ademptOjpaflim cunda tumultibus repIerentur.Obtulerat ca perturbatio be
ne gerenda: rei occalionem Colio,fi fortuna: beneficio vti potuiflet : Sed dum vel x-
tate,vel confilio remiílíus adminiftrat cunda , magifq; ad fe tuendum , quàm propu-
gnandoshoftesintentuseftjimpune filis hunecafumpermifit. IgiturFedericusnon
viera vicum progreflus,qui Bead Profperi nuncupatur,fequenti die meridiano tem
pore Mordanum acceífit, bombardifqueBononiaaccitis,munitionumq; dimenfo
opere5obfidionem acerrimam prœparabat, id volens vt ad ignominia retenti tot dies,
fine pugna exercitus eciá Mordana expugnatio,que ante oculos fieret, Bariholomço 4»
ad dedecus adderetur. Sed confiderans ille,quanti ad opinioné" hominum ea res per-
tineret,motis & ipfe caftris ad oppidum Salarolum Fauentinac ditionis proceflk , mi-
liaribus quinqué Mordanopropinquum,crcdens in tanfa caftrorum vicinitate Fe-
dericum tepidiorem ad oppugnädum futurum. Sed h uic confilio opportunius aliud
fortunaadiunxit: etenim pra:fidium militare, quod Bubani à Socialibus impofitum
diximus,nullo interim coercitum imperio, aflîduis de t rimen t is oppidanos aftecerat,
fueratque per fingulos dies ea rerum iniuria,vt non al 10 iam quam hoftes loco habin!
vidcrentur.Quod illi cum ferre vitra non poftent,defecundaadBartholomçum de
feccione millîs nunciis agunt, moxq; compofitis inter fe omnibus , Nicolaum quen-
dam ab oppido Medicina Coliana: turma: pra:fc£tum , intra oppidü no£hi recipiunt, j «
& Bartholomafo fe dedunt. Quo ex tempore non mediocris fieri cœpit rerum con-
uerfio.ita vt qui antea tam audaérer fuerant infecuti,inie£to metu nunc cederent.Ec-
cnim vno eodemq; nuncio certiores fafti Bubanum in poteftatehoftium efle, quod
breui imeriecb planicicduobus ranrum miliaribus aberar, &Bartholomaum mot;s
anteluccmcopiisinftruíboagmine propinquare, millo ad cognoícendum fumpto
ч ípacio
/LIBER TERTIVS. 387
ípacio fublatis tentoriis ad vicû, quem dixi , Beati Profperii trepida fuga reuerfi funt,
atque ica fub Imola confedere , vt primorum ta bern acula pene muros contingerenc.
Bartholomaus Bubanum prctergreífus non eft. Earn quam fècuta eft , noâem to-
tam Sociales fub armiscgere, rebus fuis ita timentcs , vt cum pauci quidam , vt fit, in
nonnullos impetum feciiTent,qui nouiflîmo loco temptoria fixerât , toto exercitu fit
trepidatum. PoftridieMediolaneniïum Duxannosviginti & fexnatus, qui per eos
dies ad Bartholomxi caftrafe oftentans,iac~tantiaiuucnili fxpe ill um ad pugnam vo-
cauerat, cum pridiana; fuga? repugnantibus ceteris au&orfuiffet: tune autem pro
pter vicinam Imolam auxiflet metum, qua ad Bartholomxum in noua fortuna con-
0 ceiTuramputabatjàTadeocontendit, vtobfidem ad fefïhum mittetet, negansalia
conditione eo in loco diutius permanfurum. Qu od ille cum praeter eius expeftatio-
nem fine mora egiíTet, formidine non tarnen depofita, relicta in difcrimine amiciffi-
ma emítate, nullo indicio militibus ordine , profligato aifimilis ad Cafalecium venit
miliario décimo à Bononiapofitum, quo in loco licet vndique ab hoftetutuseífet,
quofdam tarnen ex fuisrogaifefertur, an &ibi extra periculum effet. Hoc abiis ego
dictum cognoui , qui requirenti & trepido affuerun t. Moleftiiîima ea res Federico,
totique exercitui fuit , fatis intelligent his iam duabus perturbatis fugis partam ante
cam dicmxftimationem pene amiffam , bifque vniuerfum exercitum vano metu in
diferimen adduetum, aliena cunótatione magis quam fua prouidentia conferuatum.
20 Sed nort minus de Venturis anxius erat, quam de prseteritis angeretur. Videbat enim
illo prajfente : nil à fe vel quoquam adminiftrari vtiliter poífe , quod dignitate& nu
mero militum canteros antecedens obtemperan fibi in omnibus poftularet, animoq;
in periculis trepido retineri ad perfiftendum non poffet. Accedebat impatiens mili
tia: valetudo.fua magis, quam eorum pro quibus pugnaret captans commoda: mens
qubquead explendosaifecîusomnilicentiaprçceps.Qiiibusincommodisadduiâus
Federicus,íimul quod fpem falutis in fe vno pofítam fentiebat,fine mora Florentiam
mittit , qui paucos principes ciuitatis fecreto alloquantur : doceantque quanto peri-
culo bellum gerinecefTe fit , Ci Dux agat in caftris, etenim velturpitercedendum
eile femper, vel incommodum grauealiquod capiendum. Proinde dum tempus eft,
3 ocommunibusrebusprofpiciant. Florentini, qui aliunde eandem difficultatem co-
gnouerant,differendumnonrati,per fpeciem captandi fecum confilii , cum Duce a-
gunt vti reliólo in caftris exercitu mature Florentiam veniat , futurú aientes fua ргге-
íentia vt de tota ratione profequendi belíi,foluendorumque ftipendiorum , quç alio-
quin grauia viderentur, deditiífima lili ciuitas conftantius ftatueret. Quod quidem
ignarusreiiuueniscumlibenteregiffet, adminiftratio totaadFedericum conceiïit.
Interea Bartholomaus Sfortianos infecutus ad Caftellum Guelfum accefferat , non
totis quatuor milibus paiTuum à caftris hoftilibus diftans. Erat per eos dies frequens
opinio parare ilium in agrum Parmenfem irrumpere, quod fummo in Ducem odio
efièt,à quo impedita fua confiliacerneret,&: ab altera factionura,quibus ca ciuitas fç-
40 pe diuifaeft, vocari iudicaretur. Earn ob caufam Federicus ad Ricardinam fluuium
fubito ilium praueniens,in vlteriorcripa, qua; Occidentemrefpicit, caftrametatus
eftjtranfitu quoad poffet venientem hoftem prohibiturus. At Golius biduo tantum
iifdem in caftris moratus, tertio die copiis eductis ad eande Ricardinam tendebat,
pofiturus & ipfe adeitetiorem ripam caftraHoc aduentu cognito,Federicus çftima-
tionis fua: non ftatuens ad eundem fluuium hoftem confiftere , fubito exercitum o-
mnem producit,turmifque in aciem compofitis aduerfus BarthoIonueum,cum effet
paulo poft Solis ortum,contendit,equitatui fîdens, quiin patentiffima ac nullibi im
pedita planicie fuperiorvidebatur futurus. Larua Orientem verfusibat Federicus:
dextrain Occidentem veniebat Bartholoma;us,quod latus &¿ paludibus, qua: ad Pa-
5 0 dum vicinum pertinent , & locis editioribus pediti quàm equiti aptius purabatur. Ea
via: diucrfitate fad um eft , vt cum vterque fe fuo loco conrineret , neuter in alrerum
antemeridiano tempore incident. ProgrcfTus ad miliapaffuum fex , Fcretranus ex
ercitum reduxitincaftra,putans eadieBartholomxum mutatoconfilioadcafteJlu
Guelfum man fiífe. Exarmati itaq; crant iam milites, & curandis corpori bus da batur
opera,cum fubito ab cxploratoribus,qui in earn parte pratmiífierant,aftcrtur, primas
§ Kk 2,
1
3$8 COMMENT. IACOBI CARD. PAP.

hoftium copias Alexandro Ducead fluuium perueniire>& Bartholomanim cum o-
mni peditatu confcrtaq$ equitum ace fubfcqui:locum auté ftatuendis caftris ad duo
milia pafluum inferius delegifle. quo intelle&o , Federicus non expeäandum ratus,
donee ftationibus iam collocatis difficilior oppugnandi ratio fieret,armari fubito ex-
ercitum iubet > turmafque in aciem ftruftas antecedentem fe fequi. ipie ripam foam
obferuans in hoftem ducebat,omnibus ad pugnam ordine prçparatis. Alexander pri
mo aduentu fuo de hoftium cófilio veritus id quod mox accidit, agere adhuc omnes
fob armis iufleratjdonec cum reliquis veniens Colius tutam figendorum rabernacu-
lorum facultatem praebcret:fed illi, vt in noftrate hac militia farpe contingit, imperio
non obferuato,ad cura procurandç quietis depofitis armis fe verterant,paucis omai - 1 о
no exceptis.quos non tarn Ducis non fui metus,quàm faî dedecus in officio conti-
nebat.Itcr diei illius ad railia pafluum viginti Colianis militibus fucrat , menfc quidé
luliojcum imméfiífimi arftus efleht. Hue addebatur, quod hora diei iam nona nemo
vel iuijVel equorum curandorum habuerat facultatem. Igitur Federicus vt hoftes ad
alteram ripam in conípeótu habuit, Alexandrumq; profpexit magno iludió in aciem
turmas reducere,exque numero equitum ac peditum,qui fecum venerant,opportu-
nis locis prafidia collocare,vocatis ad fe celeriter militaribus pra?feâis, digit umq¡ in
Colianos intendens , Hi , inquit , commilitones,quos videtis, hoftes noltri font. Ad
pugnam inuitus venio,nofcens quanta vnum in difcrime adducam : fed quando hue
loci proceífimus,neceífitate meo iudicio eft dimicandum. erenim il conuertimus a- zo
ciem,aut infequcntur illi nos, il viri erunt, cedentefq; oppriment:aut fi abire permit-
tent,hocerit factum noftrum apud omnes infamius, quod in eos pugnare non fueri -
mus aufi,qui terga noftra timuerunt.Bono cftote animo,ac fortiter dimicate.Melior
noftra in hoc proeho conditio, quam hoftium eft. Defatigatiilli&ieiuni armanon
foftinentmos curatis corporibus ad pugnam intcgri venimus. fine lege illi , vt video,
hue & illuc errantmoftri omnes ad íigna íe cótinent. Eftote memores antiquae vinu-
tisfîdeiqjhis data:,pro quorum libértate arma fompfiftis. Id prafenti belloa Veneris
quarritur,vt ereptis quç poflïdcnt caetcri, in eorum feruituté cuneta perueniant. Nos
vt dignitaré & fortunas iis conferuemus , qui in pace agentes aliena ambitione in has
difficultatesaddudifont. SperatrDeum tanrariniquitatisinhocpraelio vltotemfu- 30
turum.Dum hxc à Ducibus agercntur,Prçrorfana Aragoneniïum cohors.quç ad al
teram Ricardina; ripam ftationem habebat,pariter cum equitatu progrefla,in hoftes
iam impetum fecerat , & ad munitiones eorum vehementer pugnabat , loco tan tum
fe continens,qui inter ripam, &: perpetuas agrorú ferobes médius linquebatur. Nec
fecius à Colianis magno animo reiïftebatur,quos Alexander tuendae ripae caufa in .
cam partem dimiferat. Roberto Seuerinati Florentinarum copiarü Duci prima eu-
ftodia exercitus ea die more militari obuenernt , pugnandumque illi propterea ante
alios erat. Igitur tranfmiflo fluuio cohortemqj celeriter confecutus,vbi vidit locü , in
quo cerrabatur,explei ú pugnatoribus efle,& nec fpaciu dimicandi fois relinqui,fcro-
bes tranfgreflus in agro vicino,quod grandi iam canabe fatum erat, aliaiq; item fero- 40
bes Orientem verfus habebat,alterum cum Colianis pralium inchoauit. Eodem et-
iam tempore Robertus Vrfinus bellator infignis ad turmas nonnullas delatus,quç ad
occidentale ripam prçfidii caufa paulo inferius confidebant, magnis eas viribus pro-
pcllcre nitebatur. Ita tribus in locis vno ferme tempore congrefll hoftes fumma con-
tentione pugnabanr,nec alteri alteros loco poterant dimouere. Videns Federicus iu-
fto prope iam pradio decertari , & rem negligendá non efle,ad Canabem Ce illico с 5-
tulit,vbi & hoftium plus,& periculi efle videbar. Turmas auté omnes,que fecum ad
quinquagintareliqu£eeranr,Corrado ex Ducibus Sfortianisvniregendaspermittit:
iubens vt,nifià fe vocaretur,nullam omnino iineret Ricardinam tranilre. Alfonfum
quoqj,qui,vt dictum eft/ummx Aragonêfium praerat , cum dclectis cquitibus fob- j- о
íidio Prçtorianis iubet fuccedere,quos p¡ emi iá ab hoftibus apparebar.Horum Ducu
aduenru refumpta validiusà Social i bue pugnaeft,&maiori Ímpetu cœpta re1 gcri.At
vero Alexander,qui ab initio fréquentes nuncios ad Bartholomaeum miferat, quarto
adhuc miliario fobfequentem , celeran q¡ illum monuerat, profpc&is, vt in tumultu
licuerar,neceflariis rebus,circ.uibat acies nomine appelJans quemquc,& ad pugnam
M accen-
LÍBER T Б К t i V S. 3§<>-
äccendens. Turmas quoq; ex itinerc venientes in eas partes ducebat,quç.maioribus
prafidiis videbantur egere.eos etiam qui tabetnaculis antea procurandis exarmati e-
rant,armari fubito,atq; ad figna conuenire edi&is continuis ímperabat. Oppofuerat
autemRoberto Vrfíno Deiphebumex Angúillaria veterem familia: fuçhoftem,&
Alfonfo Ghuiarç Silueftrum Placcntinum ex Braehiana militia. Contra Federicum
autem , & Robertum ipíe vt plurimum fupra a:tatis vim , & valetudinis procurabac.
Dum in hune modum acrirer pugnatur,Bartholomçus iam cum reliqüo equitatu,ac
quatuor fere milibus peditum,quos ad impedimenta íecu habebat, maturato itinerc
in caftra perüenerat, protinufqj infpe&is omnibus quae gerebantur : arces ex fuorum
i o numero confirmauit,atq; aniinum totis copiis addidit.Erat autem magna vtrinq; , vt
inhac noftra militiahominum ca:des,fedmaiorequorum,peditibus Colianis vndiqj
circumfuíis,ex ferobibufq; feretranos longuriis baliftifq; inceflèntibus.His vero mi-
noribus Bombardis,quas Germánico verbo fpingardas vocat, ex vlterioriripa in eos
graíTantibus: hoc modo vfque ad duodecimam diei horam commenter pugnatú eft,
cum ab ambobus de fummarerum'fiepe fit dubitatum,& neutri mouere alteros locó
potuerint.Feíli autem erantomnes pugna fimul &aeftu: ièd Coliani imprimis, quos
praeter incomoda certâminis fames etiä^longiufqi iufto iter,languidiores reddiderat.
Itaque primis iam intendentibus tenebris communi volúntate fignum receptui datu
eft,&preJiumdiremptum.Colianifigendis tentoriis,curandifquecorporibusindul-
io iêrum : Sociales in caftra reuerfi funt. Mane diei fequentis ambobus exercitu recen-
ièntibus repertum eft à Federico quidem milites ducentosv equos vero fupra ieptin-
gentos in prclio cecidifle: à Bartholome dimidio fereplus hominú,equorum auté
ad eundem numeru, minus vulneratorû magna vtrinq; inuenta eft multitudo : plau-
ftrispoftmodum in próximas ciuitatcs eue&amam fereftrenuus quifquequi pugnac
affuerat,aut ceciderat in acic,aut grande aliquod detrimentû acceperat. In Iiis Her
cules Eftenfispoft multa fortitudinis edita opera defínete iam prçlio fpingardai&us
ad Borßum fratrem penefemianimis relatus eft.paucicaptiui pari vtrinqj ia&uraab-
du£ti funt.Intelle&um eft poftca ab his qui rei militaris vfu iudicare harc iolent.haud
dubic futuram fuiíTe apud fociales eo die vi&öriam , fi ab initio cum imparati ас per-
3 o turbati Coliani erant. Bartholomeufq; aberat, totis illos copiis eíTent adorti. Verum
dum Federicus fiue timore , quod de Übertäte Italia* vno illo pralio decerni videret:
iiueconfilio.quod totum fimul exercitum fortuna: obiieiendum nori iüdicaret,fcrri
in hoftem difFcrt : & quadraginta folas turmas ad pugnam adhibet : fa&um eft , vt &
cunebtio componendis prjefidiis fpacium Alexandra daret: & oppugnantium pau-
citas fuftineri facile à defeffis pluribus poflet. Eode die Bartholomaus copias omnes
in armis habuit: veritus ne Federicus turmarum quinquaginta fiducia qua: adhuc illi
integra; erant:ad fe impetum faceret:cuius omnem exercitum pridiano prçlio fatiga-
tum fciebat.Sed cum illum quoq; non inuitum quiefcereintelligeret.manefequentt
longius ab hofte abiens ad Molinellam coneeifit: opportun© ad quietem loco:& qui
40 perpetuis à tergo paludibus;dextera autem &leua duobus fluminibus circumclulus:
vnum eumq; peranguftum ad fe aditum aperiret: Quem ille firmo prxfidio muniens
ab omni incurfu hoftiu,in tuto fuos continuit. In his paludibus poft dies aliquot ma
gno apparam ponte fuperextruxit per quem via breuiori tranfmittereexercicüpof-
fet.fiue quod inParmenfem,vt ante di&um cft,ducerc cogitaret:fiue quodea fignifi-
catione reuocati domu Sfortianos vellet.quorum eile inter ibciales fummá virtutem
cognoucrat. iamqj impedimentorum plçraq; ad praparatas feaphas erant conueeb.
Qup metu i H i addueti relióla fine mora Ricardina : ad ponte Poledranu paulo íupra
Bartholomaíü fe contulerant: vel prohibituri illú tranfitu fi conaretur:vcl fi diuerfum
ccepiíTet iter,Parmá ante venturi,quá ad nouandas res excitara conftabat.Erant aute
jo ha:c ad ponte caftrafic Colianis incommoda,vt cum pabularianguftiífimecogeren-
tuntumnccefíáriorúcaufaprogredi longius fine detrimentis n5 poíTent-IntereaMe-
diolanenfiú Dux crebris matris fue litteris, qua: adminiftrationi ducatus abfenteillo
pra*erat,Mediolanum reuocabatur:acceperat enim de Bartholoman confiliis, proxi-
moiqjSâbaudienfes VenetoruimpulíufumpfiíTearma:atqueab Alpibus imminere
nunciabantur. Quamobrera Florencia confeftim difcedens,atq; ad fuos rcuerfus, Fe
j,o COMM. IACOBI CARD. PAP.
dericum caîterofq; trcpidationibus quotidianis coegit, vti ad fines agri Bononfcnfls
occidentem verfus procederent:fupraque Semogiam amnem confidercncivndc fibi
quam hofti breuior in Parmeniem reditus fieret. Quo difceflfu factum ell vt Coliani,
qui propter vicina prius caftra magnis difficultatibus premebantur,eis iam longe po-
iicisexpediendorum omnium accipcrent faculratem. Eoquoq> in loco dies paucos
moratus , validifîïma Sfortianorum parte abducbi Parmam conrendit fumma Florë-
tinorum indignatione,ac Rcgis.qui fup\amodum dolebant breuiffimi temporis im-
patietia,quo apud Poledranum nullis precibus retinen potuerat} parram pene viclo-
riam de manibus cecidilTe,cum Bartholomeo neceíTariorum iam inopia quam vitra
decimum diem apud Molinellam ferre non poterat,aut domum tranfmiffo Pado re- i
deundum eiTet,aut Rauennam iadtura exercitus concedendu. Ha?c cum apud vtrof-
quererum effet conditio , intcruentu interim Borfii ducis induciar certor um dierum
inter cos funtpada:,additalege,quatamdiuih\eputaretur valere,quoadmilitari mo
re alterutris remiffç ab alteris effenr. Quibus induciis quietura omnia in hyemem vit
que facile videbantur,niiî à Ferdinando Rege mlffa iterum prçfidia earum tollenda-
rum occafionem dediffcnt. Etenim ille qui ab initio variam Mediolanenfis mentem
intuitus,timuerat femper ne iuuenili impetu aliquo,cum maxime prarièntia fua opus
effet , copias intra fines rcduceret , atq; ita exinanitum exercitum hoftibus proderet,
florem equitum,qui apud fereliquus erat,reda£tum in turmas quatuordecim maiori
natu Alfonfo filio duccndum ad Federicumtribuerat. Hancitaq;manumcumpro- 2
perarc ad fe per Tufciam Colius accepiffer,motis fubito à Moinella caftris, eodé quo
venerat itinereBubanumregreffuselt: Quem nonmultopoft, Sociales coniundtis
iam copiis ad Seluftam fluuium ternis ftationibus funt confecuti. Cumque in proxi
mo locaffent caflra miffo ex confuetudine caduceatore inducías hoftibus remilêrût.
Bartholomasus Bubano dimiffoBagnariam primo :mox in agrum Rauennatemre-
duxit exercitum: transfugiis ad hoftem continuis maxime diminutum. Sociales Ve-
netorum fines non aufi contingere,ne apertura intuliffe bellum iudicarentur,Fauen-
tiam iterum conuerfi : ex valle opulenta , qua; à decurrente flumme Senia nuncupa-
tur , inta&aq; in eam dicm erat, quotidianis excurfionibus prardas innúmeras addu-
cebant,cuius cuftodia: cum Aftorgius aduerfus tantum exercitfi fatis non effet , miífi 3
à Bartholomaso équités nonnulli funt ac pedites , qui poft paulo in turmas focialium
incidentes turpi fuga funt dilïipati. Exin Federicus oppidulis quibufda hoftium op-
pugnatis,quibufdamad deditionem temptatis,cumnullibi conatusfuccederent:im.-
bribus auiem affiduis ac pcftilentia fatigati milites deduci in hiberna tumultibus fla-
gitarent,partecopiaruminagroBononienfidimiffa Sfortianis ad Ducem redire iu£
fis , reliquos ipfein Tufciam hiemandi caufa deduxit: quorum mox difeeffu Bartho
lomaus liberam becafionem naclus, Douadulam Florentinorum oppidum diesali-
quot oppugnauit, ac tandem ea potitus eft , vbi prîcfidio impofito in Rauennatem ôc
ipièadhibernaconceffit,Socialibusferoiam auxiliummiflîs. Inea oppugnatione,
Silueftcr , quem dixi , faxo de mûris idus , curato negligentius vulnere pau- 4
cos poft dies interiit, maioredamnoobitutanti viriacce- »
pto, quam Douadula occupa «
/
7 ta i 11 ato.
IAC OBI
ШШШШШФ
IACOBI VOLATERANI
CARDINALIS PAPIENSIS COM-

MENTARIORVM LIBER QVARTVS.
О т a m earn arftatem Pontifex Paulus copias Tuas , qua: ad duo Pmifiàs
milliaequitumerant,ad Cefenam Flaminizciuitatemcótinuit, p^»»*«r-
moncns Ducem earumNeapóleonemVrfínum,vttantum fines Mm%
àmalefîciis p£tentium,latecommeatuscuftodies, quid agendu
ampliuseiletparads omnibus expectaret. Cogitabat autem ci-
uitates nonnullaseius prouincia?,quç partim peccato pofïïden-
dumadiusnoftrumredierant,partim neglectis Pontirïcibus a-
lienam fidem eranc fecutar,in poíTeflionem veterem reuocare. Idque in tanta return
perturbationcoblaturum iibicafum aliquem iudicabat. Maxime autem ad For-
5 © Iiuieníbmintenderatanimum,quódpra:fe£tuseiusPinus,quemdixi,necaropcríce-
lusfratre,dominatum paulo ante inuaferat,& plerique intus dues quotidianis in-
commodis fatigatijredireadEcclefiaracupiebant,nunciifqj occultis deiededendis
agebant. Ad earn vero rem quod in proximoVenetorum eflet exercitus, fole fuá: со- i-
piar fatis non videbantur.Itaq; occafiones captabatfedulo,quibusneceifitate aliqua
fociaJesadconiungendosexercitus,recipiendumqjForJiuiumpoíTentinduci. Spo-
debat autem eo fa&o ad finem vfq; belli totis fe eos viribus adiuturum, per cuius ac-
ceífionem certam habitud vi&oriam viderentur.Sed ea cöditio cum ab mitioSocia-
libus placuiflèt,mox diíTuadentc Federico accepta no eft. Etenim habens illeVica-
riumabeccleiîadominatum,cumq;propinquumForliuionoftrâ omnemeis in lo«
2.0 cisvicinitatemdetrimentoiàmfibi putabat, huicq; reiob earn caufam magnopere
erataduerfus. Vidensitaque Pontifex,exercitus iam in hiberna reducios: recu-
perandarum autem ciuitatum fpem non fupercfTe, quod fere omnes in cliente- . .. -\
la Venetorum pofitxedam à Socialibös per hace confilia iuuarentur , ad compo- "\*~
nendam pacem curam conuertir,veritus nefi aliis procurantibus per inftantem hie-
mem ea conftituereturjioc eiTet deterior fua omnis conditio}qu©d tollendis ab ini
tio diílcnííonibus cum orta; funt, non multum intendifle putatus eft, &ab alie-
nisnon vdque, vta fc ipfo rem Ecclefia; procuratum id videbat. Igitur Lega
tos potentatuum,qui in earn diem apudeum odofi defedcrant, & cum iis patres
nonnuilos ad id dudum ele&os conuocare ad fe ftudiofiusccepit, totoíquehuic
}o vnirei dies impenderé. Verum quarto iam inhismeníeabfumpto,íiue quod сб-л«»)*«
ueniri aliterinrerlegatosnonpoilec^fiue q> Venetorum fuperiore íeírimatione de- *aulm ad
ряст mdU
poni bellum optarít:indicereipfc fuis conditionibus pacem conftituit3putansquaf-
cunq; tuliiîet,eas Sociales continuandi belli metuin beneficio habituros.Itaque re
liólo iam elecloru m Рдггит confilio miniftris ipie occultis diplomata conficit , tan-
to omnia tegensfilendo„vt quid edicturus tandem eiîèt,nemonefignoquidem, an
te recitata; rei horam poiletaccipere. Ad recirandaquoq; diplomata diem celebrenl
purifícate Matris Domini elegit, atq; ad a;de Capitolinam afcendit, qua; Ara Cce-
1¡ vulgo dicbjàminoubusCœnobidsincolitur. Recitandi infuper negotium, quo
maior adiicerctur aucloritas, Diácono Gardinali in íacra vefte, &mitra ex edito
40 loco attnbuit. Legat osdeniq; omnes adefleiuflit,quafiqua: mandarentur fua prar-
íentia aecepturos.CHii trille aliqiüd occultis reb. fubeile dmentes,etfi conuenireab
initio [ecufan'cnt,ramenncpertarbarcntP6tificem,dicloaudientes fuere. Erat ma
gna hominumexpectadojin quam lententiamtatushic apparatus euaderet: diuería
à diuerfiscommemorabantunomnium tarnen eo tendebatfufpitio, vt Venetorum
rem magis quam SociaJium crederentprocurari,quodVenetusipie fuorü ftudio te-
пегешг,& propterimpedita Forliujefis rci confilia,minus iam in cÔfilia eilet propé-
Kk 4 '
г9ь COMMENT. I ACOBI CARD. PAP.
fus,quos antea fpe fuíFragii multis rebus contra Bartliolomarum iuuiíTent. Sed ho
rum moxomnium,vt recitando patuitjharcfummainuentaeft.Prçfercbâtur damna
innumera,quibuspra:fenri bello labefadabaturltalia.impedimentaquoq) numera -
bantur,quibus per earn contentions caufa: religionis maxime nocebatur. Eius tué -
da: hecefllras lametis multis veniebat in medium. Narrabatur porro inter quos effet
corèntio. Veneti hi dicebatur cfle, ac Sociales.Imperabatur proinde vtrifq; pax int ra
diemtricefimumdocumcntispublicisaccipienda, quamipfefuo, & fucceflorum
nomine primus accipiebat.cçteris quoq; Italia: principatibus fiebat poteftas,cui ho-
c*Um¡Mt rum vellcnt intra diem quinquagefimum adhacrendi. Porro autem Iralorum omniu
dux utur* Dux ad gerendum in Turcos bellum creabaturBartholoma:us,ltipendiumq;addc- ю
rums ttigt- цг centum rnillium aureorum,quod in annos iingulos his particionibus eiTet pê-
dehdum,millia videlicet vndeviginti à Romano Pontifice,totidem à Rege & Ve
neris S¿ Duce:à Florentinis autèm quindeeim tantum: à Senenfibus verö & Borfio
Mminefi,quodeorum effet dominatusanguftior, quatuor, & àLucenfibus mille,
adhaícvidebatur intra eundem dierum numerum qua: abftuliíTet omnia antiquis
poflefloribusreddere,Douadulam Florentinis, Taddco Imolenfi Bubanumatque
Mördanum:intra quem etiam numerum traiieere exercitum inEpirum debebat.In-
terim vero ftatiua eiin Italia permittebantur,tertia: quidem exercitus parti transPa-
dum in Venctorum ditione,reliquis duabus apud Borfium Ducem, &¿ ciuitates Fla-
minixRauennam,Foroliuium,atq; Faucntiam.Pronunciabanturvltimo loco pee- zo
rom*, renti- пае non obferuantibus formidanda:. Ea: erarít anathema , imprecatio, & facris o-
û*' mnibusinterdidum.Quarumexpiationemcumnonhabeat maiores eceleíía, fibi
tantum &: fuccefforibus referuabat. Atq; huius totius imperanda: pacis auc"toritatem
ex canone Agatcnfís concilii videbatur elicere, cuius hare verba in commentario
decretorum habentur SS. Placuitvtquicunq; odio aut longa inter fe lite diffenfe-
rint, & ad pace reuocari diuturna obitinatione nequiuerint,à Saccrdotibus ciuitatis
ante omnia arguantur:quod fi inimicitias deponere pernitiofa intentione noluerin t,
de Ecclcfia: ccetu iaftiffima excommunicatione pellantur.SS. omnibus itaq; in ma
gna hominumfrequentiarecitatis,cummox adVenetos,& Sociales per eorum le
gatos effentordineiurnciata: Veneti quidem intra dies legitimos fine dirficultate г o
S°e'cm¡iti*o' "nS^n's affenícre: Sociales vero accepta tantum pace conditiones eius omnes vno
ms rqstii- confilio repulere,fa¿tum Pontifieisnon mediocriter admiran; meminerátenim da-
mnátafarpius ab со fuiffe íh íénatti & apud alios Bartholomaei incepta:Pra:doncm il*
him appelIatum,túrbatoremq; quictis: Vénetos autem iniuftos,quorum vel permif-
fujvel volúntate ea effet molitus.Sciebantquoq;,fècoa&os,cum tranquillafrueren-
fur pace,fumpíiffc arma,non vexandi cuiufquam caufa,fedfua tantum tuendi , quo
rum etiam fumen dorum incitamentum ipfe dediffet: q? & multo ante Barthelomei
motö pr¡enunciaffct¿&r ad commune falutem inter fe fcedera fuafiffer: grandem por-
r&ih hoc bello confumpram pecuniam, quamplurima detriméta fufeepta , volütate
Deirepulfum tandem hoftem eíre,eoq; exercitum eius adduétum, vt vido fimilis
magrumRauennatcmrefugerit.Propœnisautem,qua: tantisiniuriis debebantur,.
práemíum nunc ex tota Italia peti,vidoribufq; imperan tributa, que. vidis pédantur.
Hue aCcedebat,quod tutam rem non iudicabant,tanto íh'pendio manifeítum hofie
augeriiqüi vt municeps Venetorum effet, & fuá: magis quam aliena: Reipublica: au-
diturus imperiavideretur. Attendebantquoq; artatem eius cxtremam,qua:cum
molliorem nuper Italia: mtlitiam ferre non valuiffet : nimirum ad externa; afperita-
tem iucommodam iudicabant:Ducem quidem tantam ré pofecre n5 animo folum,
fed cídrpofis quoq; viribus fortem.Agatenfis autem Concilii canonem, quem velut
clypeum facti pra:tcndcret,non opportune in earn rem dcriuari ; De priuatorú odiii,
non publicis contentionibus iènfum illius effe: nec imperan* ab eo códitiones pacis: у о
red quam ipiî non refpuam: Nullas fibi cum Bartholomaeo inimicitias, nullum odiú,
nullam obítinationem futuramîquç fint canonis argumenta, fí pofitis armis vexare
fe definat. Нзгс vero omnia fi contra illi fecum iînt,& gratis fufeepta eile, & fuo da-
mno,non alieno poni debererfibi qtí idem, quod pro Italorum libértate certaffenr,
laude Sc prasmia; quod tarua ftipédia facere,& tot incômodis agi aliena improbitatc
effent
. LIBER QJV* A R T V S. 5<,¿
eflcnt coacb'/atisfacbonem etiam lege deben: Veneris Bartholornáeoq; iâtis íliperq;
cfle debere,q, bello inferiores pace beneficio fuoaccipiant:Adiniuftas condiciones
nec poteftatemin fe Romano Poncifici elTcmec vllam fux Reipublica: voluntatem.
His atqjhuiufmodiratiombus im perataPauli declinaban! Sociales: fed contra Ule *?*t'*ft*s«-
quantum poterat contendebat: vt placatis animis ad Venetorum perducerentur ex- "muntdm
cmplum,totumq5 huic vni rcifineintermiífionefeimpendebat,nunc precans, nunc tr*hmu-
polliccns,nunc fi diflentirent,adha:furum fe Veneris mimtans.Fiebatqjeo laborío* ялт'
íioríuaomnisanxiccas,quodpriuaticonfilii,non Senafus decreti condiciones eíTe
illas íciebat3earumq; reieótarum culpam in fe vnum referri dolebat. Nec ignora-
I o bat,quantum ad asftimationem Romani íacerdorii additura videbantur , íí cíl'ent re
cepta tantum:dcmpturacognofcerentur,íinonparerecur.Mutarequoq; exhisquíc-
quam vel tollere minus ob earn caufam liccbat,quod frequenter iam quafi minabü-
dus Legatis edixcrat,epocurum fe ante praeièntis veneni poculum.quamvariaturum
quod totaudientibusinomnem parcem effet vulgatum. In his ergo altcrcationi-
bus diebus pene feptuaginta confum ptis,Sociales,quorum propofitum erac, vc ante
extrema paterenturomnia,quàm id honoris in Bartholomxum Venecofq; confer-
rent:àPontifîcepetunt vt(quandoconueniri nilpoffitjliceac bona venia reuerti ad
fuos.-pecicuros eos ab armis pacem,quam «quítate non inucnirent. Fecit illis ad ve-
fperum Pontifex abeundi poceftacem.fed perno&em qu*efecuraelt,recogitans dili-
'a° gencius,quancaeignominiç futura res viderctur,poftanni difceprationem orambue
infeclis difcedi;tum autem cimens ne apad alios qui parati iam dicebantur , felicius
pax diceretur,mane illos reuocacos ad fe multis verbis hortatur, v t de his iam condi-
tionibusaganc,qua:a:quisvcnnq;animisaccipipoifinc: Nonvfq; adeoiurisfui iïnt
retinentes, vc non aliquid gracia? fuç & faluci Italia: largiancur: Da tu ru m fe ope-
ram,vt idem à Bartholome/) ас Veneris fiat. Quamobrem ad diu habiros traóta-
tusreuencumeftiterum,acq; animis iam melioribus condiriones dici funccœpta?.
Vixdumtrigefimusinhisintercefl'eratdies, cum& diplomata imperata ièponi eft
paflus,paribufq; vtrinq; poftulationibus pacemfolam Veneti accepere: cuius quide
ha:c fuerunt potiilîma capita: vt alteri alteris irrógalas iniurias codonarent : vt ablata
30 omnia intra diem vigefimumredderentunvtq; habenti in Italia dominatum libem
eíTet hanc pacem fufcipere,quam ipfe fuo & Ecclefiae Romana: nomine pari benefi
cio acciperet. Dixerant autem eá quoq; conditionem,vt fcribere ad militiam fuam
liceret neminem qui fuiflet alteri us. Quia vero defignata tantum verbo ha:c erant,Sc
necdu m documents firmata:dies autem Celebris Marci Euangeliftx infta bat,qucm
honorari publicatione huius operis affcebbat, in coniun&am Marci asdem ma
ncad folennitatemdefcendit,atq; in magna Patrum & populi frequentia, qua: fa
cia erant,ex folio nunciauit, Legacofq; omncs ad fuaprimum , tunc fingirlos inter fe
ad mutua ofcula complcxufq; accepit.Nec muho poft,fcripris iam omnibus,fuppli-
cationem dici vmus ad asdem Laurentii in Damafo habuit : In qua magno omnium
4°apparatucumPatribus&religionumcollegiisinveftcfacraproceifit.Hisacl:isfuper-
erat cx cöuentorum fencencia, vc quifq; quos ad bencficium recepta: pacis vdlet ad-
iungi,alcerutrumproficerecur. Qua in re cum Fcrdinandus Rex nonnullos profef-
íuseíTec,quiEccleíía: Romana: fubditi eranc,plurimum eofaclo doluit Paulus, pu-
tans auercendç àfefuommfideicaufainuentumidefle. Qoamobrem viciilîm ipfe
ciuitates nonnulIas,Topurchaiq;rcgiçditionis profitcns:illudq; adiecit,denuaciare
fc omnibus SoranumDucemToparchatumq; eiusomnem,item& Caffineniccce-
nobiumadfepertinere.Qujcdenunciatiocü nouorum motuum mox caufàm pre-
bueritjdeSorana re paulo al tius nofcendorum omnium gratia eft repetendum.Bello
Andegaucnfi,q,annis fere fex commenter cftgeftum,Pms fecundus tuendasFerdi- r^^"ur0'
5 o nandi Regis partes àiTumpferat,qui magnis tunc fubditorum faclionibus laborabat,
atqjaditu primo fui Pontificatus Regnum illi, Regniq; coronam Senatus decreto
concelTerat.Contigerat autem vt Soranus Dux,quem dixi,fufceptam aduerfus eun-
dem perfidiam percinacius cueretur,nec vllis conditionibus reduci ad officium pof-
íet,qur res adíucceíTum belli magna impedimenta prçftabat, quodvno exloco vi-
emus Dux Sueflanus ánimos in Regem maiorcs allumera; próxima; aucc prouinciç
394 COMM. IACOBI CARD. PAP,
noftrç quotidianumpericulamimmineret.AdhunqigituroppugnadumPiusNea-
poleonem Vrfinum cum parte copiarum,qua: domicis Malateftis redierant.mifit.Is
vero folita virture vfus breui temporis fpatio Soram, Arpinumq; ciuitates, nonullaty
eius Toparchatusoppida per deditionem accepit. Ilia petcntibus populis concefla,
fide vt nominis ecclefiae fa£ti,nulIo regi tempore reddercntur.Quam conditionem
cum Dux ipfefequoq;accepturumfponderet,fi par apud ilium fibi gratiaeil«, Pius
ne quid non volente Rege tranfigeret,ad eum fcribit,docetq; quàm fit operofum ex
munitiffimisarcibus,adqua^refugiflet,illumdeiicere.Hortaturproindemalit,qua-
tulamhanctam lati Regni partem amico fibi quam hoftibus Andegauenfibusef-
íe,quamvideatgrauiavtriíq;afferreincommoda: Victoria: quidem fpcm omnem ю
in celeritate tollendorum quacunque ratione hoftium ponendam effe. Ncc tarn
attendendum,quidaddereturEcclefiaï,quàmquid illisnunc auferretur: Futurum
proculdubio,hacdefe£tionisnunciatafama,vtcommunibus reb'multum fortunç
accederet.Rex iiue ftudio maturanda: vicïoriç,id quod illi facile erat agnofcere,fiue
gratitudine,q> aduerfa: res manfuetiores homines faciant,celeriter perluafus , miflis
adPontificemlegatis,deDucc,atqj eius dominatu arbitrio fuo cunda permittit, fi-
demqj fe praîftaturum dicit quamcunqj ea in re expédiât interponi. Cuius refponii
fiducia Pius Ducem illico Soranamq3 omñe ditionem ad poteftatem Ecclefia: reuo-
cauitjcontinuoqj in Sueílanum produci exercitum iuflu:qui obftrufis vndiqjà fe viis
triginta equitum turmis proximis quibuíqj infeftiifimus erat,occafionemqj vel cer- zo
tiffimam Régi preftitit,vt clauftris refrac~tis,cum à tergo &fronte vno tempore pre-
meretur,intra Sueffam ciuitatem à miffo equitatu ilium compelleret. Quo vno fa
ció quicquidvbiq; vi£toriarumindehabitumeft,hauddubieiniuumtulit. Sed rex
omni non multo poft recuperato regno,atq; Andegauenfíbus pulfis, pecunia & e#-
ercitibus pollens (vt eft natura hominum.quiintimore magisbenignifunt,quàm
in victoria grati)repetereàPioToparchatumhunc dediditiumcœpit: hadenus ta
rnen, vt non nifi perfuafionibus contendendum putaret:eum vero cum proprer ob-
ligatam iam fidem non recepiífet,defunclo illo à fucceflbre Paulo primis Pötificatus
diebus repetiit,& quidem abinitio,iifdem etiam precibus,verum cum nuper in pro-
fitendis,vt diâum ell,pacis affinibus affe&atoSoranum dominatum pro fuo denun- 3 о
ciatumvideret:nolcnsfolcnnibusdocumentis,qua!diuturnamhominummemon-
amhabituraputabat , quafi praerogatiuam quandam iuris rebus noilris adiungi,
quod hactenus verbis,nunc etiam armis contendere ftatuit, multis alioquin ex cau-
fisPootifici non iâtispacatus.Huic vero eius confilio opportunas occafiones duas
codem tempore adminiftrauit fortuna, alteram, quod cxercitusfui,quosin Tufciá
ad hiberna deducios prardiximus,redituri ad fe propedicm crant, alteram, q, non lo
ge ab Vrbe temptatum armis erat à Paulo: id quod potentem eis in locis Vrfinorum
factionem vehementer accenderat. Id vero erat huiufmodi.Fodinisaluminisnoftri,
qua? viuente Pioprope Minionem fluuium inuentxerant, prominebat ab edito
colle arx quxdam LudouiciRomani proceris natura&manu egregie cómunita:Cu- 40
ius erat 6a conditio,vt paucorum hominum maleficio impediré totum fodiendi mi-
nifterium facile poffët.-ex quo annua cetena millia in aerarium veniebat. Tolfenouç
erat arrinomenJnlmnc autem LudouicumPius,q, in agris fuis alumen id effet re-
pertum,beneficentiflîmusfuerat. dederateius quod conficereturannuam partem,
egcntemqj & nubiles habentem complures filias pecunia & vcfte fiepe adiuuerat.ar-
ce auté fie libere vti eum permiferat, vt iam non patcrnam rem,fed creditam fidei vi-
dereturtenere.Summa illi erat tranquillitas,alenda:q;familiç certa fiducia.Duxerat
autem vxorem nobilem fœminam, Vrfi cuiufdam fororem.qui Vrfina familia natus,
Afculanae ciuitatis in Apulia Ducatu m gerebat,& primos eo tempore in exercitu A-
ragonenfi fub Alfonfo primogénito ducebat ordincs.Additus Iuueni militanbus in у о
rebus quafi monitor quidam,accuftos.Tulcrat autem ex ca vxore Ludouicus filias
feptem:quarum maior adhuc pars apud eum reliqua erat.Huius ergo potiundç arcis
fpes cum Pontifia à quibufdam effet oblata,qui ad fodinas opus habebant, diceren-
turq; aratores nonnulli,qui coniunctum arci victim incolebat , vinctum ilium nullo
negotio dedituri,credita re,vt in iis folet,qu£E cupiunt homines,mittútur ex vrbe pe-
dites
LIBER Q^VARTVS, до
elites complures,qui Procamerario duceadiuturi negotium fint,&arce occupatain
prxfidium fucceiTuri.fed cafu dete£tis infidiis peditibufq; repulfis,quod dolo parum
íucceflerat,apertaiamoppugnationetemptatur.Obfidetur ex propinquoarx,& co
pia; majores vndiq; aduocantur.Tum bombarda; aduehuntur ex vrbe, protinufque
oppugnandi omnis ratio fummo ftudio comparamr.Scd natura loci primos bos im«
pctus facile fuftinebat, nec iampaucorum dierum opusidvidebatur. Interim ergo
nunciata obíidione Vrio,qui Regis imperio ex hibernis Florentinis ad ilium copias
reducebatjdolcns íupra modum germanas Sororis filias paternis ademptis ad men*
dicitatem vltimam cogi,velocibus nunciis a Rege contendit,vc ad ioluendam obfi-
5p dionem muniendamqj arce dirigí ad earn iteraflentiat,fHturumoftendenSjVtbreui
conataperficere,& incólumes reuerti fine periculopoílent.Eam potcftatem Ferdi-
nandusfumma volúntate indulfit,putans munito ex fuis prxfidiisloco per noui ne
gotii metum faciliorem Paulum ad reddendam rem Soranam futurum.Iter ergo ha-
beri ad finiftram per Pcrufinum &Picenum agrum debebar,quibus ex Jocis ante ad-
uenerant,miifiq5 ob earn caufam certi quidam à Pontífice cran t, qui per eas prouin-
cias fine maleficio duccrent,& ncceflaria omnia facerent expediri.Sed cum adPoli-
cianum Florentinorum oppidum copias perueniflent,conuerfis fubito ad dexteram
íígnis in valle Vrcia deícenderunt,qua;Senéfis eft ditionis,ac loco caftrametati funr,
qui à Pienciaciuitate,quo ego tunc per asftatcm fccefleram,millib9 fex pafluum abe-
ao rar.Ibi totum biduum commorati:tertia die ad Centenii ponté progreffi funt, & nec
ab Aquapendentanisimpetrata via,qui tranfitus omnes aggeribus eductis obftruxe-
rantjPetilianumVrfinorum oppidum petunt,atq; inde tertiis caftris in planiciéde -
ícendentes,qua;Tolpha; fu ЫесЪ erat,à milliario fexto confidunr:quo aduentu dies
nonnullosanteprzcognito,PontifexiuíTeratobfidionem ftatim düTolui tanto íu-
ftinendo exercitui parum idóneam,& Medicum cubicularem, qui familia; Vrfinas
amiciflim us putabatur,ad Ducem Vrfum prarmiíérat,qui animum eius leniret,& de
componendis rebus bonamfpemfaceret.Ille vero qui perhunc motum idtantum
qua;rebat,vt fortune, fuorum collocarentur in tuto, per otium aueem tranfigerentur
reliqua,benigne ad fingula refpondens mane diei fequentis cum expedito cquitaia
3 o ad Ludouicumacceílic,abdudaq;inde omni familia, firmiífimum ex prxcorianis
prefidium collocauitjfrumentumq; ac tela quantum fatis eilet inucxit.Quibus aclis,
videns Alfonfus&monitis paternis , &Vrfí obfequioiam fatisfaftum, tranfmiílo
Tyberi,nec vilo alio iliaco detrimento,in Marfos,qui intra Rcgnum Neapolitanum
fünt,reduxitexercitum:non minorem hocfacîo generi fuo ingratitudinis,quàmEc-
clefia; imparatç timiditatis nota inurens.Parumenimvtvifum eft, ad memoria be
neficia retulit noningenta,atq; eo amplius aureorum millia, qua; paulo ante feruan-
di regni fibi ac patri caula Romana Sedes infumpferat : Tantaqj infuper difcrim in a,
qua; in continuatione belli magnis detrimentis coacb erat fiibirc.Sed nec fine diui-
nonuminetaliaeuenifle crédita funt, quandofola opportuni loci cupidirate inno-
40 centis hominis qua;fita;fortunçfunt,& miferandç familia; auitarum rerum omniu
inrentata calamitas. Erat in Mariis Rogerion quidam ailèrtor olim contra vidua;
matrisftudia rerum Andegauenfium. Is ob earn cauiàm amiflïs reliquis folum Bal-
zeranum oppidum quinto adhuc poil; fini tum bellum anno fine impedimento pof-
federat,cum tarnen no fatis pacato in Aragonenfes ctiam tunc animo putaretur. fra
que cupiens Ferdinandus has quoq; reliquias tollere,quo liberiusSoranis rebus pof*
íct intendere,locum i mprouifo adortus,intra paucos oppugnationis dies in deditio -
лет accepit:quanquam ex iis vnus Rogerion eflet, quern Pontifcx ad beneficium
pacisfuasnuperelegerat.PorroautemàBalzeranoin SoranumDucem conuerfoex-
ercitu,arcesnonnullas,qua;illimunitiilima;erant,parideditioneaccepit,imminens
5 о iam ciuitatibus , quas volente illo poifefilonis noftra; faebs iam diximus. Hanc
vero concitationem Regis iam pridem etiam intuitus Pontifex, putanfq; rebus
àfetamimparatisvnicaminextrahendo tempore ípem pofitam eife, iuflerat Pras-
fulem Tyrafonenfem domeftico fibi minifterio charum, &autl:oritate inter Palati*
nos precipuum ad ilium proficifci,& perfuafionibus impetum retardare. Interim ta
rnen quam maiori poterat equitú ac peditum prxfidio ciuitates & caftella firmabar.
39* COMMENT. I AC OBI CARD. PAP.
ScdilLo infc&a rc non multispoft dies reucrfo,fiducia amplioris dignitatis iubetur
fuccederc.CardinalisfancT:iClcmentis,quitoto Andegauenfium bello legationem ,
gerens vehementer ilium adiuuerat,idq> vnummonetur,vtquacunqjrationepoifit, .
rem in inftantemhiememdeducat,cuius beneficio fpatium fui colligcndi habitura
eilet EccIefiaJs igitur gratia apud Regem, de quo erat fumrne mcritus, valenSjmoni-.,
tis.multis efrecitjVt ab aperta vi abftinens iudicio cognofci inter fe &C Pontificem со-,
fentiret.Quod cum moxin eiusad vrbem reditu conftitutisiudicibus fieri cceptum
eilet, Aragonenfes ad hiberna próxima deducli funr,& Sorana res impendenti peri-,
culocit Ii berat л .man (i с tarnen vtrinq; ab opinioneillat«eaccepta:q¡ iniurias acci bitas
animorum multa,atq; indignado. . } Qt
Dum inhoeftatu res Itala: agerent,lachrymabile interim nuncium Romam af-
fertur,quo animi omnium non medioeriter ñmt contriftati. Significatum eft enim,
LtodUtx- , ciuitatem Lcodieniem magnitudine atq; opibus claram, qua; in omni cafu Ecclefiae
fugnetio. f¡dem Romanas Sedis eratfecuta,ferroatqucigniadinternetionem deletam, nulla
astatis,fexus,vel facrorum habita rarionexam vero cladem vnico Garoli Burgundo-
rum Ducis,& Ludouici Gallorum Regis Ímpetu irrogatam , qui ad tantum facinus
ánimos &armaiunxiuent.Eam ego non ab re cenfui quarto huic bbro mandandam,
quo noftrisPontificibusefle documento poífit, quantum faxuli Principibus opor-
teatcredi,quantumq; adhibeci curaîconueniat.neii Paftoresplebibus demur, quo
rum vel áltate,velambitionc pro pane lapis, & pro ouo feorpius iuxta verbum Do- го.
mini ofFeratur.Igitur fedente nuper Califto tertio petebat Philippus Caroli pater , vt.
Ludouicus,qui in Borboniorum familia genitus erat ex filia,Leodienfi praficerctur
Ecclefia:,quamIoannesannorumiammultorumpra:ful,miíIís ad Pontificem do
cuments parabat dimittercScd ea res cum propter iuuenilem ¡etatem , qua: vigcíi -
mum nondum annum attigerat, Pontificiis legi bus eíTet contraria,Cal¡ fto pai um,&
patribus probabatur , videbanturque vno confilio omnes non aneoíuri , niíi
maiores caufie ad impetrandam rem non afFerrentur. Erat eodem tempore praxi-i
utmm puumPontificiftudiumparanda:clarîîs in Turcos, qua: ad redi'mendam Conftan-
txpidmo. tinopolimduceretur,miferatq; propterea in omnemltaliç partem facerdotes qua:-
ftorcs,quifuturioperispra:dicationecondonationiburq;peccatorum,cuiurquemo- 3 q
di fubfidiacompararent.Adripamquoq;Tyberis Vaticano proximam comportad
materiam,& triremes fabrican fineintermiffione curabat,nulla de re alia vel loques
gratius,velaudiens.Id vero ftudium cum adPhilippum fignificationibus multis ef
fet perlatum,fenili&:ipfeobfequensanirao,quod iure de Ludouico negatum erar,
promiffisartificiofisaggreditur.Spondetíiimplcaturquod cupit, millurum fe ierra
& mari grandia ad conceptum opus fubfidia,qua: &: facilia fibi futura eíTent, S¿ raa-
gnopere conatum Ecclefiac adiutura. Totam hanc íponfionem ea di&orum fcrj7
ptorumq; conftantia firmar, vt nil minus iam putarctur , quam non fafturum ilium
quod tarn aiTcueranter aiebar. Crediditfenex Califtus primus explendo defidcrio
intentus,moxetiam in eandemfententiam traducéis Patribus Philippo eft pbfecu- 40
tusjciuitatifq; tampopulofazadminiftrationemiuucni credidit munerum Ecclefia:
omninoexperti.-acftimans annorum paucorum ia&uram emolumento tanti boni
compeníariaíquo animo poíle.Sedaccidit diuino iudicio, vt malo inchoata initio
calamitofum mox exitum caperenr.Nam ncq> tantarum promifllonum frucíus per-
ceptus cft,& fundamenta funt pofita totius,qua: fuperindu&a eft,cladis. Hunc ergo
Paftorem plebsilla,etíl longeinferiorem priorefuoannis meritifq; videbat:gratiam
tarnen magniDucisfecutaacquieucrat fado, fperans mox vt per artatemlicuifler,
fumpturum facra Ludouicum,atque eorum Antiftitein pleno ciuitatis imperio prç-
futurum. Aliquandiu igitur in hunc modum fine dillenfioue proceífítres, cum ta
rnen Ludouicus fortuna fuorum clatior, LeodienGum legibus, quas ante eum fer- yo
uarant ca:teri,aduerfaretur farpe, & ab Ecclefia errans,lafciuiorem vitam tanto indi -
gnam facerdotioageret.Procedentibus annisidoneus iam ad confecrationem fa-
<âus,adcam peragendam,celebrandam,vnanimi omnium volúntate eft poftulatus.
QuodilIe,fiuequodàrcligioneadhuceiretauerfus,fiuequod à fuis cam neceffita-
temimponigrauatèacciperet,cumcontumaciuspernegaiIet^ oririinter eos aperta:
conten-
LIBER Qjr A R T V S. 397
contentiones funt cœptaz,atque itn in dies adau&ar, vt minus iam natura elatus popu-
lus reuererieius dignitatem timerequeiurifdicTioneminciperct. Verebanturnefa-
crorum delatio eo traheretur confilio , vt faxularis adminiftrationis inducía coníüe-
tudine Epifcopum fuum dedifeeret ciuitas , vicinique Ducis paulatim fubiret impe-
ria : quam illi ren: morte quauis grauiorem putabant. Confl étantibus in hunc mo-
dum Epifcopo&plebe,crefcebat in dies aduerfus Ecclefiam rebellio, iamquemini-
ftris eius poteftates quzdam ademptae erant , quç nullis denunciationibus reduci in
locum priftinum poterant.Itaque Philippus, qui natura vehemens erat, fuperarique
genus íuum ciuili contentione dolebat,magnis preeibus à Pontífice petit, vt dignita-
10 tem impugnaex Eccleflçadimiper fubditorum violentiamnonfinat, fedtemerita-
tem populi fuperbientis cenfurarum irrogacione cótineat. Quod ille cum Leodienii
Sedi , Sc communi aliorum dediflet exemplo , non multo poil contempta etiam Ro
mani patris poteftateciuitati &agro,racriseftinterdi¿tum>inuocatufqueadpra;fidiü
per iudiecs DuXjbellumLeodienfibus intulit. Pugna autem non longe àmuris com-
mill a,occifis quam plurimis reliqui in fugam conuerfi funt, ac ciuitas eodem ímpetu
capea. Quae vt ad nouam poilhac contumaciam calamitatum continuatione langui-
dior fieretjdirui in cireuitu muros iuffit , tiibutumq; imperauit , quantum redimen-
dis comparan exercitus ftipendiis fatis fuo iudicio videretur : quodq; omnibus acer-
biushabitumeft,eos quiperxratemfcrrearmaiam poterant,vno edicto in exilium
a® expulit,paucis quibufdam ad reifamiliariscuftodiam cum muliebtifexu intus reli-
¿kib. Нас tanta clade Romam perlata, miferatus Pontifex Ecclefiç plebifque fortuna,
Lcgatum ex Referendariorum ordine profieifei illuc iuffit , qui &: obtemperari Lu-
douico Epiícopo,& diílidentes ánimos lùo interuentu conciliari curarct,reducendis
quoque exulibus, leuandifque tributisquam pofletoperam penderet. Eratis Ho- j^'** £<
nofrius Tricaricenfis Prasful, homo Romanus, in familia locu pleti,qu£e faneb: Cru- tur шпо-
cis dicitur,narus. Ad hunc igitur cum Agrippinam Coloniam maturato itinere per-/"**-
uenilTet,Leodienfis legatio aduentu^ huius praefeia aeeeifit, fummis obiècrationibus
petens,vtquantopoflctcelerius Leodium properaret, reliquiafque difpuliae plebis
redditisfacrisconiblaretur.Quorumilledefidenisobfecutus,ad oppidum Aquiígra-
$-0 nenfeproceflkmilia раЛаит vigintià Leodio pofitum. Ibidierumnonnullorum
moracognofeendumputauit, quo ammo Prasful &populus ad fufeipienda mónita
Romani Pontificis effet. Eos vt fendre idem , & in omnia patacos cognouir, itinere
continúate a quarto miliario Prefulem Clerumque, &£ magiftratus vrbanosobuios
habuit , fingulofque iureiurando adigens parituros decretis quaxunqueipfe tulifler,
peenas Apoftolicas fubírulit,benedicenfque populo fumma omnium exultatione ci-
uitatem ingreifus eft.Çumque is dies vigiliarum effet Apoítolorum Petri & Pauli ad
a:dcm cathedralem procedens, folenne iacrum vefpertinum cantauit affiftente ple-
be,qua: vt in paucitate.frequens ad vifendum conuenerat. Poftridie quoque Ludo-
uicusipfe,quimonitu Legati confecrationem Epifcopalem iam acccperat,primis
jço iuis miffarum folemnibus eil operatus , dominicumque facramentum tota vrbe Le
gato , & Populo profèquente, manibus fuis circumtulit. Eranrgaudiorum plena o-
mnia,refpirarcquctum primum ex longa fatigatione miferi videbanrur , diffenfione
отпет initio hoc fublatam putantes. Id modo fupererat , vt exulum quoque Sc tri-
butorumfua ratio haberetur,amodoque ciuitatismcenibus parceretur,quaj Ducis
imperio fine intermiffionedeiiciebantur.Poftrcmovt leges patria: rcdderentur,fine
quibusnilquiecis habiturarelquaputabantur. Igitur horumcaufa ad Carolumfiliii
defunclo interim patre profc&us Legatus eftcfed in témpora incidir, quae rebus ag5-
dis multum crane contraria. Ducebac ille per eos dies vxorem Britannorum Regis
filiam,minufque d ligenter propter nuptiarumfolemniaalicnumquicquamintelli-
f © gere poterat.lis vero abfoJutis,cum etiam tantum audilTet Legatum , nil ob earn cau-
fam certum dccreuit.quod beljum aduerfus RfgemGallorumgcrens fociis Britoni-
bus in aux lium propcrabar, quos magnis copiispremi nunciabatur. Id tantum dc
poilulatis Legato conceifit , vt cum Pracfule & populo quae viderencur componetet,
1 conuentaque referret ad fe confirmanda decreto fuo,vcl reipuenda. Нас proraiffio-
Ll
1
i
35)8 COMMENT. IACOBI CARD. PAP.

ne Tricaricenfisreuerfus,tra£bre de omnibus cum Praefule&exulibus cœpit, fpe-
rans condicionem fe aliquam inuenturum , qua fcmianimem populum fufcitare,
quictemque ftatuere fufpcnfis animis poflet. Scd dum in his fine intermiífione
laborat, Êpiicopus mora; impatiens fuas iuueniles cupiditates fecutus,adpropin-
quum oppidum fuá: ditionis Traiectum feceífit , cuius rei occafionc íímul quod
diuturnius inter Regem & Ducem futurum bellum iudicabatur, plurimi exulum,
qui in próximas filuas expraclio au fu gérant, adnumerum quinqué m i lia refift en
te nemine Leodium rediere, quosílatim & reliqui funt coniècuti inermes acnu-
di > filueftribus tantum truncis , & fundís , lapidibufque ormati. Reditus huius
populari quidem multitudini id confilium fuit, vt Clerum omnem, cuius nomi- 19
ne tanta mala acciderant , vno impetu fpoliarent : grauioribus autem paucis , vt
pœnitentia: fignificatione reditum fibi in patriam pacemquedepofcerent. Itaque
horum ili aiIi ad Legatum vna volúntate omnes accedunt multa per nouitatem
facti timentem , orantque vt fe deprecatore iam tandem vita: eorum mifereatur
Epifcopus , plebemque difperfam ac beftiarum more in latibulis agentem perire
in films fame non finat, creditafque animas vna cum corporibusinterire: fibi qui
dem id animiefle, vt illius fubfint imperio, actanquamminiftrum Dei dominum-
queciuitatisaccipiant: Porro vt opificiis intend in fudore vultus panem quadrant,
& quotidianis ob/èquiis famulentur. Hortantur quoque vt fupremas has preces
miíera: plebis non negligat , quam eo calamitatis addu&am intelligant , vt fi fe ío
contemptam nunc videat, timendum fit ne ciuitatem & Clerum fac raque, & Ce
infuper ipfam vna impietate inuoluat. His auditis , Legatus miièrans multitudi-
nis faciem, qua: veftitui in filuis difciífo, capillorumque & barbarum promiífio-
ne filueftrium hominum inftar habebat, omnes in forum ad concionem vocatos
benignis verbis alloquitur. Docet quanto in honore haberi Epifcopos velit Ec-
clefia: quid in contemnentes fiera; leges décernant :Illos quidem in patrem hune
íuum paulo contumaciores fuifie , diutiufque quam par videretur in contentio-
nibus perftitiiTe: Quam ob caufam coa&us ille fit auunculi Ducis pra:fidium im
plorare: magno eos victos prxlio tuliíTe conditiones , qua:imperari vidais à viéto-
ribus foleant : milium fc à Pontífice ad confolandum populum , & fubleuanda 3 <?
oncra eiTe , feciflèque in earn diem , qua: tulcrint vires ; Reddita iam ciuitati (л-
cra : ad confecrationem Ludouicum induchim : Cuius dilarx caufa tanta mala
accidiíTent : ad tollenda reliqua fe etiam ad Ducem profectum elle , facultatem-
que tractandorum omnium accepiiTc: Opus hoc totum bonafpe inchoatum : fed
vereri ne hic eorum repentinus ad vrbem acceifus fucceflum fuis laboribus adi-
mat: Proinde deponantquam primumarma, quietique rerum exitum prxilolen-
tur : Cogitent vero fi tumultúan pergant, quid Epilcopo in eos, & quid fibi, ÔC
quidDuci futurum indignationis mérito fit, qui prxlio pulfos,murifque nudatos
ranta in fe audere nunc videat: Ipfum quidem, nifimoniris pareant, abiturum il
lico ciuitate, nunciaturumque Pontifici , quantum obíbnationis apud eos inue- 40
nerit , ad quorum falutem procurandam fit mifíiis. Ad has eius exhortationes
cum refpondifíet quidam neceílitatc impulfam multitudinem.-quod viuere in fil
uis non poíTet, domum reuerfam, Duciquc & Epifcopo quxeumque in (с eilènc
paratam prxftare : pati autem non poíTe alienis quam Ecclefix dominis ciuita
tem fubelfe, morternque fi ita opus fit, huius vnius rei caufa intrépide adituram:
Legatus eos iterum confolatus, vt difeeptationibus in tanto perieulo finem facc-
ret, magna voce, qua: à tota concione exaudiri poíTet, poftulauit, anparati eíTent
pofitis armis, fuis S¿ Epifcopi imperiis , vt antepromiferant,aufcultarc? Adquam
vocem multitudo otr.nisdiuturnomiferiarumtxdioinqueftus &lachrymas com-
mota, protenfis ad eum manibus pacem & mifericordiam acclamabat. Precans jo
identidcm vt conciliarentur tandem Epifcopo , & in patria efle cum parentibus,
& liberis liceret , ne laniati à feris paífim per filuas impio mortis genere necaren-
tur: Arma qua: retinendx vita: caufa fumpfiflent , quamprimum iuflerit pofitu-
ros. Id vero cum ad eius imperium íhtim feciflent , Legatuíque proptetea fa
lutem
, LIBER QJV A R T V S. 399
lutem eorum cura: fibi futuram dixiflet, quicuere paulum omnia , Ciuirafque ab
Ímpetu furentis populi eft conferuata, externis poft paulo cladibusoccafura. Igi-
tur Legatus aflumptis iecum Principibus multitudinis huius Traie¿tumfeadEpi-
fcopum confert, & cauiâm miferorum quàm maximis potcltprecibusagir. lam-
que dierum nonnullorum diligentia rem eo redegerat, vt rcconciliatus Ludoui-
cus ad oppidum Tungram, quod inter Leodium TraieCtumque medium eft, fe-
cum acccderet, indeque repetendam ciuitatem ftatueret. Conuenerat autem vt
turba omnis pœnitentiaj fignificanda: cauià, effufa obuiam incrmis , & fupplex à
tranfeunte mifericordiam precaretur: lili vero liceret quanto apparatu bellico vel
lo let ciuitatem intrarc , dominatumque in fe omnes fufeipere , & fuá volúntate o-
mnibus moderan. Ea dum ad certam defignatam diem perficidebent, Dux inte
rim, qui accepto tam audacis motus nuncio vehementer erat commotus,adEpi-
feopum feribit, vt tractatum omnem , quicumque cum Leodienfibus haberetur,
abrumperet, feque vleorem propediem expectaret: atque ( vt fine pericUÎo fieri id
polfet) quatuor milia dele&orum militum in eins prxfidio mittit. Erat Duci iam
pene explorata fpes conftituenda: cum Rege pacis : qua: cum foeiis Britonibus iam
conftituta, quorum caufa bellum iufeeptum erat, faciliorem fuam videbaturerfi-
cere.His ergo inrellecl:is,Ludouieus quod in poteftate Caroli eilet, dicto obfequi-
tur , cunetaque diflbluens , praefidio quod erat rniflum, eodem loco fe continet, та
ло iorum copiarum aduentum operiens. Id ergo conipicati Leodienfes , quorum in
vtramque partem Sc ad humilitatem , Sc ad contumaciam vehemens erat natura, a-'
liam(vtindefperatione rerumn't) falutis rationem adorti , próxima node armata
duorum milium manu,Tungram máximo filentio accedunt , oppiduraque ingrefli,
quod in recenti ducis victoria deiectis muris aditusper ruinas habebat, eodem fi
lentio ad Epifcopum penetrant, fuam que prim um, tum alorum, quifecumeranr,
domos circumfiftentesimpetum in prarfidiarios faciunt, nudofque , &: re fubita per-
turbatos facile opprimunt.Si qui eftugercin tumultu cafu aliquo poterant,ii conten-
debant Traiectum: Erantque clamoribus Sc gerhitu morientium omnia perturbata.
Epifcopus vero fuorumque nonnulli, qui ad intimam cuftodiamexcubabant.per-
30 folToftatimconiuncta:domuspariete,in qua diuertebat Legatus, intraeubiculum
eiusrefugerant,fortunamque aliorum pauidi expectabant. At LcgatUs,qui ab ini
tio tumultus inermis in vicum erat progrefTus, cognitis ftatim Leodienfibus , Duces
eorum,qui ca:dc fugientium bacchabantur , vocari ad fe multis fuafionibus conten-
debatjcafuquc peranxius erat, eos tandem venientes cum lachrymis rogatquam
nam ob caufameomiferiacccfliíTent, atque inter deprecara; pacis tractatus tantum
nunc fcelus admitterent ? Uli vt erant madentes fanguinc, &: exitu adhuc rerum fu-
fpenfi , perturbata vocerefpondent : quod ad Epifcopum tanta viderint miifa prxfi-
dia, vltionemque fuam fint veriti : illuc eos veniíle mala confilia pra:uenturos,nc in
terim obtentu impendenda: venia: ciuitatiexitiumpararetur.- Petereid quod ad fa-
40 lutem reliquumarbitrentur, vtipfecum Epifcopocoexloco Leodium properent:
quoniam Sc reuereri vtrumque, dominumquc ciuitatis Ludouicum ftatuere cer-
tum fit omnibus: Id ni fiat, propofitum multitudini efle,eos atque oppidum vno
eius noctis incendio abfumere. Legatus inftantem neceífitatem cognofcens , quod
ánimos ad ea qua: minitarentur incenfos videret, accepta fide ne quem vitra occide-
rcntjdeacceftu ad ciuitatem agerc cum Epifcopo cœpit. Quo ftatim ( vt in tanto pe-
riculo necelTarium erat)infententiamtraducto,nullotumultuambo Leodium re-
diere.comitante multitudine, non qua: viciíTet: fedquafi qua: dominos fuos ex alio
rum captiuitate per vim receptos domum reduceret. Lartabantur omnes: Se tota
Leodienfisecclefia rcftitutoprxfuleeratingaudio. liquoquequi inTungrafuper-
50 fuerantca:di libertati priftinasreddebantur: cum honoribufque remittebantur ad
fuos.iniis erat Dux proriidii paulo ante ad Epifcopum miffi: quem in latebris adin-
uentum.vt adCarolum proficifceretur veniamque Sc pacem multitudini oraret ma-
gnis obteftationibus induxerunt. Dux vero qui nondum hisacceptisadvltionem
nihiiominus cumul tu oil reditusproperabat: audita etiam Tungrenfi audacia nullo
furori conceiTo fpacio , paccm illico cum Rege conftituit , impctrata conditione , vt
prafentia fua, atquc cxercitu conacum hunc adiuuarct. Itaq; ambo in Lcodienfem
ciuitatem mouentes à miliario vigefimoconftitere, pramriflls tribus milibus Bur-
gundorum.qui vrbi appropinquantes Duces cum reliquis copiis expe&arent. Leo-
dienfes raneo hominum numero ad fe iri videntes,quantum vix Galliae rcliquum per
id tempus in armis habebat , neceflario vel moriendum ctiarH,vel relinquendam ex-
cidio patriara cognofcebant. Icaque vt eorum erat in magnis rebus ferocia , rationc
aliquando partim expenfa , ad extrema perferenda fe firmant , Tungrenícmque for
tunara fpet antes, adoririnoctu propinquos Burgundos inftituunt, quos non ton's
octo milibus pafTuumabefTeconftabat. ltaque de fecunda vigilia populariteregref- 1 о
íí magnis animis in eos tendebant. Uli vero proximo ad Tungram cafu admoniti vi
giles in armis agebant, protinufquccognito perexploratores confilio progreífi ob-
uiam pradium acerrimum commifere, quod ad lucem vfquc magna hominum cacde
productum eft. Tandem Leodienícs coaóti funt cederé. Ineo certamine cccide-
runt Burgundorum permulti: in iis forriífimus quifque, ac nobiliffimus. Sed ex Leo-
dienfibus longe plures, quod noctis itmerefatigati,minufquc armaii iniquapugna
erant congreffi. Qua: res ciuitatem omnem alioquin malis feflàm maxime confter-
nauit,cum Sc luctibuspaflim repleretur omnia,& ortaluce miferando fpectaculo re-
ferrihumeris patres, fratres, & filii exanimes manante adhucfanguinevidcrentur.
His tantis malis confufus Legatus , ac plane iam inops confilii,quod vnum ad deprc- ¿o
candam vitam reliquum erat,conuocato itcrum ad concionem populo in confpeclu
omnium lachrymansjVidctisinquit ciucsfortunam veftramferocibus confiliis,non
mea culpa ad fupremum adductam.Imminer propinquum exiiium.Iratus eftDux,&:
Duci adiunctus Rex potentiffimus ad vos ambo inftructo cxercitu properant. vr-
gens neceffitas longam orationem non pofcit. Auditc filii , vt extremam vobis quam
poiïum pietatem impendam,paratus fum,fi itaopportunumpuratis,adDucem nunc
proficifci, mecumqueEpifcopum du-cere. Obuiiamboexercitui, atquehumi ftrati
mifericordiam lachrym-snoftrisprecabimur: Cum perfonsm ego feram Pontiflcis
illeRegi Ducique iunctus fit fanguinc inueniemtis forfan , quod refpirandi fpacium
prxbeat,nam imperandi nunc intetminandiq; tempus non eft. precum cfleredem- J©
ptionem oportet. legitima de vobis meo Sc veftro nomine repromittam omnia.fi pla
cet hare ratio acturum ibimus. Sin prafentior apud vos alia eft, illam monftrate. Vo-
bifcum Sc fine vob.s eundem cafum parati fumus fubire. Cum hare profectio fletibus
omnium , &: vociferationibus probaretur, addeclarandaminfuperpœnitentiamci-
uitatis adiiciuntur primarii ciucs fummum eo tempore magiftratum gerentes: qui v-
na euntes imperara Ducis fufcipiant, deque reliquorum fide teftimonium ferant.Ita -
que hora diei iam deciraa profecti omnes ad tertiam noctis, non fine crebris vira: pe-
riculis ad primas ftationes hoftium perucnere. Quibus ftatim prarfecti duo obuiam
facti , quorum alter erat Prafes Burgundiar, alter fororis Epifcopi vir : intellecta via:
caufa vctuerunt cos vlterius progredi , ac ftatim in cuftodiam Pra?fidis Legatus:Epi- 40
feopusin aífinis fui tabernactilum adductuseft, magiftratus vero omnis in vincla
coniect us. Inter haec congregato Ducis confilio , cum hora Iapía iam eflet ad eum o-
mnes deducuntur.quamque ob caufam id noctis veniflent requirunt. Dicere pro о-
mnibusorfus Legatus, quanta verborum, &: vocis demillîone miicricordia potuic
placare conatus eft iracundiam Ducis, Sc venia miferis impetrare : Identidem mon-
ftrans prxfentem Epifcopum cuius caufa fumptaeifentarma, ouibus fuis falutc pre-
cari,ciuitatem paratam elTe fi velit, exercitum omnem intusacciperc, Se Prxfuli pa
rère^ quarimperata poft primam victoriam erant quamquam maiora viribus,actu-
tum implere : Pro iis autem qua; ad Tungram, & nunc apud antecurfores funt gefta,
exLudouici& fuo etiam iudicio fatisfadtionem praftare. Manusquoque inillum у о
fupplices tendens , atqueadhunc affectum Jachrymas fupcrimpendens.petiit fi mi
nus prxftandam earn pictatem humiliato iam populo duceret , prxftaret faltcm Deo
creatori,qui procrucirîxoribus patremoraiTer,pra:ftaret& Romano Pontifici, cuius
beneficio ea fedes Lcodienfis generi i 110 eilet conceda. Nihilo his diclis obftinata ad
vltionem
LIBER QJV ARTV S. 4ôr
vltionem menspotuitflecti. Refpondittantumliberam llbiinres ntquc animas ci-
uiumvellepotcftatempermitti : nec omnino conditionem aliquam dici. quœ res
Leodiumfignificataad fuftinenda extrema, quçrendamquearmisfalutem corda o-
mniumincitauit, putantium occafumíuumquem declinare inpradioforiïtanpof-|
fent,in deditione certiifimum eflclgitur Dux miflo Traiectum legato,atque eodem
loci magiftratu Leodieniîum in cachenis traductô , iniungic Epifcopo Vt fumptis ar-
mis fecum ad vlcifcendas iniurias ear,patris propofitum ac fuümanimo agitans. Et-
enim , quod ea ciuitas potentiflima eflec , vicinaque Brabantix prouincia: , fréquen
tes cum illacontentionum occafioneshaberet: feruata autem contra maiores fuos
10 Regum patrocinio diceretur: delere nunc in tanta opportünitate conípirantisLu-
douici Regis adinternetionem volebat. Igitur admoto ad vrbem exercitu bipar
tito copias diuidit,ac colle occupato , qui Valburgcnfi portx proximus erat , fuam &
Regis ftationem eodem in loco conftituit. Ad alteram autem ac longe diuerfam ci-
uitatis partem Philippum Sabaudienfem cum rcliquismittit,vtvno tempore tem-
ptata vtrinque irruptione populus adduoconuerfus, ad repugnandum inualidior
fieret.Leodienfes his tantis anguftiis circumuenti fummam rerum fuarum ad fratres
duos,precipuçfortitudinisviros,detulerant,Burcnû&:Go2onum,quosreIiquamuI-
titudo in quamcunque duxiiTent partem illico fequeretur. IiveroanimisvM, con- 1
uocatisadfeprimisnonnullisdocent, niiialiquo grandiaufu falutemciuitatisftare
10 non polie: Proinde iî accingcre fe vnavelint, pararos е/Ге omnium primos fuas ani
mas dare.Cum ftatim velle fe omnes dixiíTertt , idque vnum confentirent ad redem-
ptioncm patria: fuperelTe, partita inter Burenum & Gozonum multitudine ratio-
nem irruptionis hanc ineunt.vt videlicet nocte,quç inftabat,Gozonus ad caftra Re
gia nil tale in tantis copiis expectautia , impetum faciat: Buren us vero eodem cona-
tu ad Philippum crumpac: Futurum fperantes, vt alter excrcitus alterius perceptis
clamoribus, defperatione alterni fubfîdiiconuertereturinfugam. Vt veroetiam
perturbatiusconfunderentur omnia, iubent cupas innúmeras fecum pot tari nitro
& pice completas : qua: primo adortu accenfx in illorum tabernacula locis omnibus
iacerentur, atqueindeflamma excita malo ancipiti trepidantes inuaderet. Condi-
3 o ctis omnibus ad defignatum opus difccditur,animis quam fucce/Tu maioribus. Pet-
ueneratiam ad Regias ftationes GoZonusnondumintellectus, expectabatquc vt à
Bureno fignum acciperet , quo fignificaretur, ad Philippi caftra à fe quoque accef-
íum , & pugnam commiíTam eñe. Sed is dum tardius condictum exequitur , Gozo-
niani quidam mora: impatientes ad tentoria Ducis Regifque furtim prolapfi incen-
dere ea cceperunt,& ferocius hoftibus infultare. Quo factum eft , vt clamore ftatim
fublato,&àPhilippenlîbusindeexcepro,vtrobique armatus exercitus Leodienfes
abinceptoterruerit. Ortaluce, indignan ambo, quod tot iamcladibusattritus po
pulus nocturno etiam incurfu vitam fuam petifl'et , ocyus Philippo imperant , vt qua
parte muri eíTent difie¿ti,conferto agmineirruptionem temptaret : Ipiîque ex eo vbi
40 tendebantloco producto exercitu idem conantur. Pugna incepta: magna conten-
tione vtrinque res gerebatur , his annitentibus vt conceptç iracundia: facerent fatisi
Ulis vtconiuges Jiberos, parentefquefupremo illo certamine ab interitu vendica-
rent. Sed longe impar Leodieníium fiebat congreíTus, quod hoftes numero pugna-
torum , & apparatu omnium rerum mftructiflîmi erant: vrbana autem turba nec af-
fueta bellis.nec armata fatis,multis acceptis cladibus ad paucitatem redierat. Quam-
obrem paulatim fummota loco , & cadentium numero debilior facta cederé propu-
gnaculis, liberumque ingrefliim irrumpentibus dare coacta eft. Itavno tempore
duobus ex locis Burgundicalamitatem miferrimamintulere. Eorum vero qui ad-
huc integri erant ad hominíí circitcr viginti , cum imbelli multitudine in forum fub-
50 ito confugerum, obftruétifqueaditibus, vtin articulo illo licuit,noctemexpecta-
bant,pcr quam rcductis in caftra exercitibus educere fuos ad fuga: focietaicmpof-
fent : fed ea re intellecta, eueftigio Dux ciuitatemomnemlocaque imprimís foro tteámmh
proximaiubetincendi:CuiusmalineCeííitatecompulfiillirelictis omnibus ad ííluas m'
próximas fe contulerunr. * Clerus infpecta iam ante ciuitatis fortuna , in fuá quifque
Ll 3
ecclefia claufis ianuis Ce contincbat veftibus facris indutus , San&orumque reliquias
atqucadcoipfum Domini facramentum ad deprecandam mifericordiam manibus
prarferens . idem Rcligionum virginumque cœnobia pro fuá queque conditione e-
gere.Scd nihil inter arma íceleratx militum manus incontaminatum liquere. Refra-
¿lis portis facra omnia in lachrymabilem dirept ionem mnt data , fan&uariaDei tora
vrbeincenfa, ípoliati facerdotes atque occifi. Turn nec parietibustemplorum ctiam
parfum.in ipfam autem imbellem turbam tanta impietatc feuitum eft , vt nulli fexui,
ietati,autordiniignotumvoluerint.Infantesallifi parietibusfunt,puerperacconfofïç:
Pterçquevirginesftuprata: primo, mox ftrangulatç : ícnes quoque ¿puerieodem
quo pugnantes habiti loco. Quin & illud ad malorum cumulum accidit , vt parentes i
cummatribus, filiis, & omni prole inualida fuñe vno conftriíti ad acerbitatem in
terims in profluentemMofamdeiicerentur, in mediifque diuinis dum aftat Sacer-
dos altaribuSj&Domini corpus fanguifque inter manus veriàntur,facrç patinç &: ca
lices impieraperentur, vt mérito de tam (xuis hoftibus emitti ad vltorem Dominum
vox illa Propheta: lamentabilis poífit : Domine Dem,venerumgentes in ho éditaient tuam:
polluerunt templumfandut» tuum : pofuerunt Hierufalem inpomorueußodtam :pofuerunt mor
ticinio.ferйогum tногum efeas volâttlibtts cœli^carnesfondorum tйогню beßiis terr*. effuderunt
fonguinem ipforumjanquam aquam in cireuitu Hierufalem & non erat quifepeliret. Inter hec
autem tam feeda cmdclitatis minifteria Ludouicus Rex arnica: ièmper ciuitatis cala-
mitatc confufus,quç in ilium pugnans nomen eius clamoribus inuocabat, plane iam 2
fa&i peenitens, in próximas regni fui regiones exereitu abdudo conceífit : Dux vero
dimifía vrbepradonibus, ipfecumexpeditiscquitibus adinièquendosqui fugerann
continuo profe&us eíLSed vbi afperitate filuarum ne inueniri quidem illos , ne dum
capi pofle intellexit,regreíTus Leodium tota paffim aedificia deiici imperauit, ne pro-
fugis fpes vlla reditus fupereflfet. mox quoque Traic&um contendens Magiftratum,
qui falutis fídem ab Epifcopo ante acceperat, vin&ufque nihilomin us illue fuerat de -
portatus,ftrangulari,& in profluentem abiici iuífit. Eandem fortunam vicina quoqj
nonnullaoppida,quae Leodieníes adiuuerant,moxfubicre. Hic finis contentionum
fuit,atque hunc occafum celebérrima quondam ciuitas tulit , vi&oriis nobilitata in»
numeris , & à Romanis Impcratoribus condita : Clero autem ante alias Germánicas 5
Ecclefias clara: diuini verocultus ornamentorumquefacrorumcumfancbflimura,
tum locupletiífimum domicilium. Cuius quidem ante has calamitatcs
is animarum numerus fuit, vt ceníu habito centum &
viginti milium intra muros tantum conti-
nereinuentafic.
I AC OBI
4*î
IACOBI VOLATERANI
CARDINALIS PAPIENSIS COM-

MENTARIORVM L I В E R QVINTVS.
Ies non multos ab inftituto,vt antea di&um eft,de rebus Sora- гнётмл
nisiudicio,FerdinandusRex,fiuequodcaufiefuçparurn confi- Swpw.
deret,fiue q, ad tumultü animus inclinaret, fiue etiam quod in ta
contrariis iudieibus nullum liti finem cognofeeret (etenim pars
vtraqjfuum fibidelegerat)Pontifici nunciat, iudicium fe recu-
fare.Nollealtercationibus verborumeum eo contendere, que
fibi pattern fors Regni dediflet : Exploratüm habere doctorum
hominu cöfirmatione loca,de quib.certamë fit, Neapolitans ditionis patte eile, aô
legib.fibiRegi deberc:Rogare maiore in modüjVt eoi um deditione & RomançSedi
ïo íefiliú retineret,& maiorúcótencionumtolleretoccafione: Ferri no facile poiïe pri-
orumRegumpofreiîîoncmfeadminiftrantcperire.Paulushac voluntatis mutatio-
neinfpe&aetfidoleret aequabilem finiendajcontrouerfiieviam adempram.attamen,
quod irritare armatum Regem tutum noniudicabat,quieícendum putauit, nouiiqi
interim prasfidiisecclefiammuniendam, non tantu acceptam iniuriainnouatione
vllarerúvlcifci.vel pacatocuiqua arma inferre.Hâccius mente Roberti Ariminefis
perfidia,de quo ante retulimus,haudquaquam tened permifit.Qui eojpceífit amen-
tiç,vt mérito pœnitendum cófilii fuerit.Eius hocinitium fuit: Poft dimiíTam Ceièna
ciuitatem,quam morcuo Malateftainuaferat, ne fine cómodo (quod noftris morib.
accidirjtemptatum facinus eflet,ad oppida quazdá dono illi à Pontífice data additum
iao &: ftipendium militare eft fupra fortem aîtatis, vt cum honore agere inter Duces Ec-
clefiaz poflet.Veniens quoqj non multo poft Romam benigne fuíceptus eft. Quia
vero contra Aragonenfes Neapolitano bello pro Andegaucnfibusfeniêrat,propter-
eaqj dominatum pene omnem Pater amiièrat : putabatur ex veteredamni acce-
ptimemoriagrauescum Ferdinando inimicitiasexercere,tutoque adminiftratio*
nem omnem euftodiaî aduerfus illum pofle committi. Itaq, Pontecuruum oppi*
cIum,quodadfinesnoftriagripofitumexiisvnumerat, qua? repetebantur à Rege,
cum equitibuscirciterducentistotidemq; peditibusinprafidiummifluseft, men-
feiqjiam nonnullos in crédito muñere períeuerans ab omni incommodo locum
icruauerat.SedacciditpcreosdiesSigifmundum,quià Peloponefiaco Venetorum
3 o bello in Italiam redierat , valetudinc aflldua fatigatum Arimini vita excederé relí- âUt^*
¿Uarcis ciuitatifquecuftodialfotta: vxori, quam Pellicem prius, inde matrimonio
adiun&am perditèamauerat. Eavero non ignara obitu viri vicarium ius loci ad
EcclefiamrediifTc,parum fidebat fola fineliberis inaduería ciuium volúntate alie-
nam rem retiñere. Quamobrem etfi nouercali odio in Robertum eilet:tamen quod
in re militari exercitatuscum&ad defenfionem idoneus crederetur, benigne ad
eum fcribit,monens,vt quando fine prxfidio ciuitas fit, ad eam conièruandam ma*
turet:Futurum vt communi amborum confilio,fuo vero inprimis , omnia regeren-
tur.His acceptislitteris, Robertus non tarn cafu patris triftatus quá nuncio Iíotuclae-
tus,concipereexillavocatione dominatum Ariminenfem ineepit, fidens fi modo
40 adminiftrationis partem adiflet,nouercam opprimí poíTe, adolefeentemque Salu-
ftium ex altera cöcubi na fratrem aliquo ablegan. Huic fpeieamodo res erat aduef-
fa,quodnonfacilemad dimiflloncm fuam futurum Pontificem iudicabat, partim
quod prafidiuneceflarium Pötecurui relinqui n ollct,partim q, reditu fuocofirmari
ciuitatem timeret, cuius ipfe potiunda? defiderio tenerctur. Itaq; vno aftu fallere
lfottam&:Paulumcogitans,Romáfubitovcnit,nuncianfq;magnis de rebus veni£
Ll 4
4o4 COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
fe fe,vt pritnum admiííus eft:Hem tibi,Potifexinquit, finecotentione Ariminu.Pa-
terdefundtuseft.Ciuitasau&oritate vacua,&pra:fidio,nutat. In mulierem fumma.
ма'лнЯл omrnum rcipicit.Ea opis egens atque confilii, adiutorem nunc qua:rit fubftentato-
Ttntificem remqueonerisinfueti.fi per teliceat, fexco iilic die conftitutus paucos arque poft
fellit. dies omni admederiuatacuftodia,arcemciuitatcmqueliberam tradam, ealaturus
mercedemfafö,quamtuiuftamccnfuris. Admiratus orationem banc Paulus, quae
vultu adhuc erat quàm verbis pra:fentior:Et qua, inquit, fiducia Iuuenis tantam re
polIiceris.?AnnefcisIfottamtibiinímiciffimam efle? nec paíTuram defuncto Sigif-
mundo Arimini agere,quem viuo pati non potuit? Ad ea ilJe inquit,Coniungunt fç-
pe témpora quos non conciliât fanguis. Neceífitate iam mutauit nouerca animum. ю
Hem tibi ad me litteras chirographi fui,quibus in partem dominatus Ariminum vo-
cor.Etfimulepiftolaminfpicicndamporrexit.Paulus vtmanum mulieris agnouir,
qua: fibi ex nonnulhs ante acceptis litteris non erat incognita, vocationemqs veram •
infpexit,crederecccpit,fi modo voluptas Roberto eflet ad perficienda qua; dicerer,
poteftatem quidem per earn occaGonem non defuturam. Id modo veniebac vnum
in metum,ne,vt defertum prxfidium excufaret,miffionemque accíperet , fpectante
aliud animo verbis ha:c mentiretur.Itaq; ad allicienda veri indicia fermonc diutius
traclo,cum inter loquendum frequentius oftenderet placeré fibi confilium:fed ma-
tationempropofitiformidare:contendebatRobertus, quanto artificio poterat,ad
fpem oblatam animum illius confirmare:crebro inter argumenta perfidia: repetens, id
nefcire fe quo alio poíTet confilio domum reuerti, aur fuccefllim rerum fibi propo-
nere,quando& Sociales paternis iniuriis habcret infenfos; Venetis longo experime-
tofîdendum non iudicaret:Contuberniumautem nouerca: confirmatisiam rebus -
fufpitiofumcognofcetur. Inhoc ancipiti pofitus Paulus, cupiditatetádem in aíTen-
fumtrahente dimitiere ilium conftituit,&: fortunara promiflorum temptare. Sed
vtpra:miorumexpc£tatione minusloci ad animum mutandum permitteret,mer-
cedem facti eodem in colloquio dicit.Ea fuit Senogallienfis ciuitas , & cum circun-
ftanti agro Moftdauium oppidum:MiIitaris quoq; conditio iuuencgrandior. Super
ha:cautemalteiius neptiumcum dote locupleti coniugium,vt videlicet per banc
quoq; affinitatem maiorü concepta fpe cupidius inceptum pcragerer.Ea omnia Ro- 3 «
bertus fummavoluptatefeacciperefimulans,maioraq; mentis dices, vt ccrtiorem
de fe opinionem prseftaret,chirographum infuper fcribir, obfignatumq; annulo P5-
tifici tradit,quo & Ariminum patrisobitu factum Ecclefia: confitetur,& pcrtinerc
ad fuumiusnegat,dediturumq;illud confirmât moxvt poteftatem aliquam accepif-
ièt.Diris identidem deteftationibus fuo capiti diuina iudicia imprecatur , fi fide de-
ditam violaret.Hoc chirographoPaulus ad fpem fuam amplius confirmatus,vt nullá
adiiceret deuinciendç mentis illecebram mille aurcis abeuntem eft muneratus,Du-
cibufq; Ecclefiac,qui vicina Arimino hiberna habebant,per litteras imperauir, vti m
omnem ftabiliendx ciuitatis conatum vocanti illi adcifent & iufla implerent. Bona
ipe Pauli dimiflus Robertus eibfed non eodem íllc animo abfceífi t:patri nimirum & 40
generi correfpondens.quorum à fceleribus maior quam à virtute fuit nobilitas. Ete-
nim ilia ipfa node quaha:c funt conftituta , vix dum domum rcuerfus mkium cum
*eijri' f*"* litteris (Bentiusisfuitquidam) ad Ferdinandum mittit, qui de fua ad Sociales de-
■Regiutâ*- feáionepropofítisconditionibusagat, &militare ftipendium pacifeatur, paratus,
tus. vt mox eft intelIeclum,Ciuitate ad fuam poteftatem traducía reliquum patris ac pa-
truidominatumillorum ope redimerc. Ariminum igiturvenienslçtis ciuiumfufc&-
ptus eftanimis,non tarn ab Ecclefia auerfis,in quam tacite inclinabant, quam recor-
datíone vetufta: familia; ex cuius tanto numero hunc modo &: Saluftiùm , que dixi,
íupereíTevidebant.Eamilleoccafionem arripiens, nullam popularitatis operafn o-
mittebat,qua&ftudiaciuiumconuertereadfepoílet , & tyrannidem concupitam yo
inuadere.Faftum autem eft breui, vt nóucrca metu cedente mox & fepofita ad eius
imperium omnia trabercntur.Memor vero inter hxc chirographi datiidvnum ma
xime laborabatjVt ab omni concepta: perfidia: fufpicione animum Pauli abduce-
rer,ne illa refeita ante turbaripofiet, quam perfici. Ita adeum frequenter feribens
nunc conditta exequi fe confirmabat,nunc res Ariminenfíum ad negotium inclina-
ri,nunc
LIBER Qjy I N T V S. 40y
ri,nuncIibttam,qiKcplurimuminccpto obftaret, fcpofitam efle, nunc paülulum
quid reliqui ad complendam rem fupc refle.Perpetuis autem littcris certam propin-
quam deditionem fpondebat.Qiiibus in diem magis illeâus Paulus ire Ceiènnam
iuflcrat Laurentium AntiftitemSpalatenfemquxftorem aerarii, à quo & prxfidia
fub tranfigendi tempus mitterentur ad illum<& ciuitatem fi dcderetur,conditionib.
quas vclJent ciues in fid cm accipe: et. Ule dum in hunc cucntum paratis emnibus
CcfennaeagitjNeapoli interim Bcntius fyngraphis datis acceptifque defeftionem
tranfcgerat,quibus &¿ defenfio ciuitatis in triennium pafta erat, fi qui intuliflent ar
ma^ annua decern millia nomine militia: pendebantur.Ea verovtindicataRober-
? ° to funt,maioribus iam fidens prçfidiis nouum opus aggreditur,quod perfidiam cum
frtiftu detcgeret. In omni ditione,quam Sigifmundus & Malarefta frater olim tc-
nuerant,populariumqnidemcaeterorum animi fads iam conciliati Ecclefia: vidc-
bantur, permiifis vbique magiflxatibus, qui nulliantcacrant,libertatiiqueforma
quadam psrpublicam adminiitrationem concelTa.folos autem aratorcslicentia: vc-
teris adhuc cura tangebat,q ua aequo animo carere non poteranr.-etcnim quodMala-
tcítacumdomusmaleficiiscontinuis obnoxia honeftiores quofqj locorum iemper
ofFenderat,minufq; propterea id genus hominum pacatum fibi putabat, rufticanani
turbam,qua:vbiq; parsmagna,&pugnatiorerat,artificiis diucrfisinillos armaucrat,
nunc criminationibus vtroiq; committens,nuncin mediis contentionibus fuperio-
io rerulticorum conditionelicemdifriniens,nuncetiam damnatorum bonaad alenda
odiaagrefti multitudini largiendo. Quam illi indulgent iam fub prxfidibus noftris
a:quato omnium iureangebantur amiiîàm.Eammentium argritudincm no ignoras
Robcrtus ab illa potiflimum ad recipiendum Ccfennam aditum praparabatjiperans
opportunitate valida: ciuitatis,fi confilium perfcciíTet, no modo vlteriorem Flumi-
nix.Ted citeriorem quoqj Piceni agri dominatum à patre patruoqj polTeflum reeipe-
re.Itaqitemptatisadproditionemaratorumquorundamanimis, quos non faculta'
tibus modo & cognationibus,fed audacia quoq; praeftarc cognitum erat, nullo illis
negocio reditum perfuadet,fua fponte,vt diximus,à Romana re fatis auerfis. Confti-
tutis iam omnibusjdieq; ad perficiendum decreta,accidit cafu vt vno ferme tempo-
3 ° re &: Roberti defe¿tio,& horum occulta rebellio patefleret. Sufpccb iam cœperac
QujBÍtori fieri tarn longa tradendi Arimini mora: eamqj fufpicionem duxres ma
xime auxerant, alteraquod variantibus litteris (vt eitmendacium mos)plerunqj fibi
non coftabat Robcrtus,altera quod omnia intus fieri ad arbitrium eius cognouerar,
nec aliud quam mutatam mentem per craftinationem banc arguebat. Itaqj ad pha-
num fortuna: nauigandum illico cenfuit,ciuitati illi eo impenfiustimens, q> & ara-
torum plus habebat,& minus quam ca:tere putabatur pacata.Inde explorareRober-
ti con filia cœpit,&nunquidclandeftinimali in agrisalereturcognofcere. Diebus втОю ¡».
paucisineadiligentiaabfumptis,Bcntium,quiNeapolirediensper auia mutata ve-""*"*"'
fte iter habebat,ad extremos Anconitanorum fines comprchendir,afFerebatqi is iè-
cumconuentorumcumSocialibusíyngrapham, partemq; pecunia: in ftipendium
datam,Ferdinandi nomine & figno recenter percuíTam. Ad Quaeftorem perduâus
fine quatftione dcfe&ionem confeflus eft,in fidemqj dcfec~honis conuenta eu pecu-
niis protulit.Indicauit quoqj qua die Robertus patris obitum accepiiTct,alieno iêm-
per in Pomificem animo fuille,ad extrahendaq;inhuncexitum témpora vana ípe
ilium duxiflè. Inter haxetiam certis indicibus deconiurationeCeícnnatiumnun-
ciarur,qua: augebatur in dies,& duces multitudinis defignantur. Quibus periculis
adductus Quaeftor cundandum non ratus,Cefennam fubito reue&us eft , comp^re-
henfilqjau¿toribusmali,cumeorum confcflïonibusvera omnia didiciflct, pauco*
rumfuppliciomotumcompreflit,niliam fibi à Roberto in tanta propinquitate tu
yo tumcxiftimans.Cun£tisaucem,vtgeítacrant, Romaenunciatis, admirado ingens
Pontificemcepitindignationi &pudori admixta. Admirabatur centefimo vixâ
conftitua pace die earn potiflimum fœderum conditioncm violatam àSocialibus
efle,cuius ipfi petendo pacifcendarqj audores extiterant. ea erat , ne cui militem al-
teriusftipendii,quidimiflusnon eil*er,adfuum beeret traducere.Videbatquoq; rem
publicirifuseire,fibiida:tatisPontificiaiuuene impofitum dici, adiutamq; putari
4©,<? COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
nimia credulitate tyrannidera eius.Sed illud imprimis erat moleftum, q> tanto fuo ir»
fœderatosdata:pacisbeneficio,tantifq5inSigifmundum patrem & Robertum fili-
um collatis honoribus,ha!C tam ingrata redderetur dctrimenti & dedecoris merces.
ac fane (quod bonorum fermonibus conftare tunc vidi) inique à Socialibus factum
cft,quosnec pacb:fidci,necfufcepti iunfiurandi ad violanda fœdera memoriate-
nuit.Hoc amplius autem peccafíe Ferdinádus eft iudicatus,q,in amifl'um bis regnú
bis Romana Sedes ilium rcduxerat,femel decreto fuo,iterum annorum quinq; bel
lo grauiflimo.Hisaddebatur,quod cum à legato Cardinali appellatus Rex eft, Re-
gniquecoronamfolenni more aeeepir, inter facraakaria fidem patrociniumque in
omnemnoftrumcafumiurauerat,eiufq;rei documenta chirographi figniq; fui ad- xd
diderat,qua:in Archiuisapoftolicisinhuncdiemferuantur. Sed nos quoque erra-
tinoftri eainreforíanpoenas expendimus , pollutique honoris diuini dignam à
Deo vindice retributionem aeeepimus : etenim memores eflemus licet Sigif-
mundum patrem quinquennio ante fummo Sedis iudicio conuidum haerefis dam-
natumqueelTe,ha?reiimq;ipfamarmisvrgentibus,non volúntate publice obiuratä
peenitentiam inde nullam íuíceptam,nulla documeta fanitatis moftrata: Omnia ve
ro eundem vita: tenoré feruafle : tarnen ad retinendam his delinimetis, variam men-
teminuiolatumanteillaanniucrfariumaureaîRoiiedonum magnis myftcriis reli-
giofoanni tempore coníecratumpríeíentiilli decreuimus , protinufq; ab arde diui
MarciPontificisaddiuerforiumeiusmediuminterienioresCardinalestraduximus, го
omni collegio & turba patrum fequente. Qua rem & admirata omnis multitudo eft,
& indignam noftro minifterio iudicauit ludibrium arbitrata,acontcmpfore facrom
Tacratiílimam rem circumfcrri,eofdemq; qui paulo ante atroeibus decretis perditu
illum voluerant,ceironuncreligionisteftimonio,velut agnum immaculatum po
pulo oftentare.Sedb.uius noftri parum penfati operis veniam indulferit Deus. De
nobis tarnen hi vulgo fermoncs habiti funt,atq; Ьагс retribuía per filium merces. A-
uertendi autem ab Ecclefia Roberti illa fuit imprimís Socialibus caufa, quod circu-
uenire vndiq; Pontificem cogitabant,ne in vltioné fuam, imcmagnis periculis pof-
fet aflurgere.Timebantenim Tolphitanaminiuriam5quamrecentemnouerant,&
abignominia,non minus quam damnoinfigne:proptereaq}&: Alexandrum Sfortia 3 ó
quanquam Regi infenfum,& Neapoleonem Vrfinum afcire fibi ftipendio niteban-
tur:vt videlicet PontifcxamiflafpeDucum,quinulliiam liberi in Italia linqueban-
tur,inie£toetiamplurib.exlocismetu,quafi intra municiones obfefliis cotineretur :
Flaminix autem imprimis timeret:quam recens addominatumnoftrumredu&um
Poniifidi Malatcftciadhucnominismcmoriatenerinonignoraret. Paulushis omnibus cii-
frcftßtHm. cura{pC¿fc¡5 ¿uo inprímis procuranda Ubi putauit:alterum , vtfi qua ratione poiret,
Roberti perfídiam vlcifcerctur,qua in re reftitutum iri fuam exiftimationem vide-
bat:alterum3vt maioribus copiis dum facultas eflet communiret ecclefíam : itaq; Se
Alexandru,&Neapolcone,quos antea fe ofFerentcs pacis fiducia recufarat,nouis fti-
pendiis obligat, cquitumq;acpeditum quam maximum poteft, numerum feribit, 40
excufans ad tuenda fua,non permiícenda aliena id ftudium pertinerc. Cum Neapo-
leoneimprimis,cafterifq; Romani agriVrfinis ingratiam redit, quorum mentes ab
oppugnationeTolpha: feiebat oíFenfas.Porro autem ( quod ante earn diem defuge-
^^'^ratjfœderibus.fecum Veneris iungit,àquibus equitum millia quatuor, &peditum
duo,fiinferretur bellum,ex fuis copiis ofíerebantur: inter hunc apparatum Ferdi-
nandus,ííucvt belli metumPontifici demeret, cuius trepidationem excomparan-
di^copiisargucbatjfuicquodTolphamcircumuentam vndique dominatu noftro
cemiramtandemputaret: idq; dedecoris fui futurum profpiceret maxime quod
difpofitis vndiq; euftodibus mari,quaî via vna erat reliqua,a:gre fubminiftrari pradî-
dia poteranr,ad illum mittit, quod venditionem loci Ludouici nomine ofFerant y о
preciumquedicant, quantum ¡equis arftimatoribus videatur. Earn rem ab initio
Paulus,nacrepudiabatplane,necadmictebat:ignominiofumexiftimans defubdito
fuo legem diciílbi,S¿ quod armis euincerc minus potuerat, pro eonunc cogi pe-
cuniam pendere.Sedmoxtemporaconfiderans,qua: vtilitatem indignationi pra:-
ferendammonftrabant,ad liberandum inteftina moleftia Romanum agrum fen-
tentiam
UBER Q^V I N T V S. 407
f¿fitíatniíiclinauit.MiífisigiturIcüioncconcordí,qui Toparchia inipecta arbitra-
rentur pretium,fedccim milJibus nummum auri eftcmpta. Per eofdem dies interi
ms Quaîftor ad vindicandam Roberti rebellionem,grauiifimis primum edi&is ve-
tuerat,necuiexnoftrisquodad vi£tum pertineret inuehere Ariminum praeter Vi
tium Iiceret,putans obfidionis partem in laboran ti fame populo earn eile. Tum 8c
<iecapiendaciuitateconfiliumceperat,quam ad rem magno imprimis iîlentio o-
pus arbitrabatur,nec ex tarn propinquo loco , vel iigno aliquo detegeretur ince-
ptum : porro autem folertia &aftu,quod acerrimus ad cuftodi am Robertus effet. Ne-
3ueineatempus vllumdiurnumnoóburnumveremitteret.NeceíTariumquoquevi-
ebat,vigilum aliquo confpirante irruptionem iuuari. Quae omnia his rationibus
funt ab eo comparata: primum diligentiam fimulans muniendae acrius ciuitatis ob
proximum coniurationis periculum pedites circiter quadringetes ex veteranis col-
le&os,intraarciumunitiones concluieratpleniusquamvulguspedituraiolcatarmis
in f txuetos: eode per noeles pl urimas,c5 tulerat fealas czteraqi id genus ad irrupendû
idonea.Scripièratctiam turmamequitumvnara,quamparatamintus, velutadprar-
iidiumcontinebat,& vigiles nonnullos fecunda: Ariminenfis porta: promiifis ille-
xerat,vtinipfo irrumpendi conatu, quaiî periculo territi, vel relinquerent fuper
imminentis turn's pra:fidium,vel remiflîus obfiftendo facultatem occupandi aditus
darent.adhxcperficiendadiemftatueratSextum Iduslunii. Itaquepridie eius diei
jö comparatis iam omnibus fidifllmos euftodes ad portasCefena: difponit,qui ingredi-
endi paffim,egredicndi nulli omnino poteftate permittant: cauens ne ad extremum
producto apparatu nuncius horum Ariminum prauenirer. Antonellû quoq; Foroli-
uienfem,viru fortc,duarum turmaru prxfedlim, qui in proximo Talamello oppido.
a:ftiuafuorumhabebat,fubvcfperummonet, vt mane ante lucem Ccfcnncc affit:
quod ille cum mature impleíTet, meridiem verfus vocatis adfe primis ordinibus,
conûliu m aperit in earn horam clam habitum:docet,quanta improbitas Roberti fit,
quantaque in Pontificem ingratitudo.quanta: porro laudis futurum intelligat,iî eo-
rum virtuteciuitasopportuna Ecclefia: perditi hominis ryrannide vendicetur.ad-
dit prxmia,qua: hoc confecto negocio expe&are à fe Pauli nomine debeant : Dire-
3° ptïonempriuslocupletisvrbis, fi dimicare malit, quam dextram irrumpentibus
dare.duplexinde in fingula capita ftipendium, ¿¿militares cuique pro conditione
ordines:gratiam denique perennem Romana: Sedis,qua: memor facti fit femper fu
tura. Ab his exhortationibusdimifliilli curare equos& corpora iuffi funt, moxque
expeditis omnibus ad decimam diei horam totis copiis conuenire: qua hora ipfe in «
cenío equo ad portam quae Ariminum ducitprogreditur,ibiqaecum primis copia -
rumconiiftensjfingulostantum qui noti luis ducloribuseíTentemittit: qui notinS
с 'Ten с intra muros male mulftatos repellit.Portis iubinde claufis prafidioque firma-
tisiteringreditur.Prefecbàlateribus difpofiti erant, qui attcntiifime obferuarenc
ne quis viaexcederet:omnes autem quam aróhífimo agmine continerentur.pracmi-
4° fcratetiamaliquanto ante fidos nonnullos, qui ad viarum exitus eos exciperenr,
quibus Ariminum iter effet vel priuatinegocii,velnunciandimotuscaufa. Duo ad
defignatum opus patebant itinera.-alteram pone litt us maris,quaincuItior agerceft :
alterum per continentem intcrius. Hoc quia celebrius erat , & vicos vndique fré
quentes habebat,minus ad celandumidoneumhabebatur. Iraq; maritimam viam
tcnenres,cumabfexto tantummilliarioabeiTent:confifterc agmen iubent, &fub
armispaululumquietis accipere.Indc rurfum progreifi,ex vicino facello in pcrno-
¿h luna conipe<äifunt:cuiusSacerdos conclamare iam arma campanifq; pcrfona-
rebellicum cœperatn um ftatimexpediti quidam illuccurfudelati Sacerdote capto
funibufq; abfciílis indicium fuftulere. Guitas Ariminenfis ad littus Adriatici maris литШ fit
50 tota eft pofita:ab Oriente vero & Occidente duo earn clauduntfuburbia frequentia'f"'•
aedificiorum & incolcnrium numero, dimidiam partem interioris ambitus adas-
quantia.alreri beatiGeneiiiialteriûodeftadOccidenteJulianieftnomenivtrunq;
ipficiuitatiponsfuusconiungit:illeex fublica tantum.-hic ex pulcherrimo vetufti
opens marmore faclus, quem ex quatuor fuiiTe perhibent, quos AuguftusCarfar
ftrata AriminotenusFlaminiaviaadtranfitusfluminummaiores extruxerir. Sub
his quoq; amacs decurruut duo,ab Occidente Ariminus,vnde & ciuitati eft погас,
4o« COMMENT. I AC OBI CARD. PAP.
Marcculam incolç vocant:& ab Oriente Auefa minor aliquanto atqj anguftior. eo-
munitionem vtraq; in circuitu habent,partim ex vallo tantum ac pra?alta fofla , qua
vtrobiqj non tam manus,quam hibernis torren tibus audi amnes effluente aqua effi-
ciunt,partim ex miiris ambobus ad primum aditum fingula: porrç cum modicis tur-
ribus funt,atq5 ante has redu&iles pontes. Premiferat Qu^ftor mane quod nodtem
hanc anteccflerat,iuuenes fortifllmos fex viatorum habitu adornatos , qui ad Saccl-
Ium Maria: Virginis in Laureto miraculis tempeftate hac celebre, voti foluendi gra
tia ire fe Amulantes, quafiiufto contedlo itinere ad Iuliani portam qua proximum
efl«diuerforiumea die Habilitèrent: íequenti vero moxvt exire in agro ccepiiîenc
oppidani,primiqj exnoftrisaduentareconfpedti eflent,portamdiftridtis gladiis oc- Ie
cuparent,quos ad earn rem vefte tedios attulerant.Igitur cum iam propinquatum ci-
uitati efle intelligeret Quxítor,atq; horam tranfigendi appetcre.timeret vero matu
tinos Roberti exploratores,qui prima luce ante aliorum egreflum mitti quoquouer-
iumad veftiganda loca foliti erant,iubet pattern copiarumin vicinas muris fegetes
quam occultifll mam agere,atq; inde illosexcipererexceptis autem mox vt patefa-
Óa eilet aratoribusporta,redtainfuburbium,atqjinde in pontem vrbemqj conten-
dere.IpfereliquiscopiisfenfimitafucceditjVt pereepris clamoribus adefl'e illico in
auxiliumpoflet.Albefcentcergo iam die ex Iuliano fuburbio équités tres fpecula-
tumegrediuntur.Iicircum portam explorant prius omnia: mox ad próximas verfi
fcgctcs,vteasiníbírasviderunt,rublatoclamorcinfugamauertuntur:noítri nullum ю.
amplius ¡nfidiarum vfum videntes, vndiq; in eos impetum faciunr, vnoq; intei ft cto,
aliisperdcuiaelapfis,ad portam fine mora accelerant, foflàmq;ac redudhun ponté
eadcmceleritateafcendunt,catenifqj disfracéis ad catterorum ingreííiim dei ciunt*
qui vero intus occafionem occupandi aditus,v t diximus.expedtabant , tumultu ac-
ceptoadaperiendam ipil portam nudatiseníibusaduolant.nulloq; repugnante co-
nataperficiuntJtabreuifpatiofummomilitumardoretampediti quàm equiti adi-
tus eft parefadhis.Protinus ex eo loco ad alteram interioris vt bis pa rtcm par¡ bus ani •
misled non eadem felicitate contenditunfenferant enim iam & fuburbianiomncf,
&quiadcuftodiamexcubabant,exploratorum clamorem,mox &¿ imimpcnrium
ftrepitum.conclamatifq; armis plurimos ad fuperftantcm turrim exciuenmt. Itaque 3 °
noftri cum diuad earn perrumpendam obnixi viribus molirentur multitudine tc-
lorum,quibus denfi artatiqj inter fpondas ponds de loco fupcriore neceiTurio vu Ine-
rabantur,ad alteram eius partem fefe rcceperunt,atq; ibi ftatim fofla ingenri in obli-
quumperdud>aaggereqjaItiuseIeuato,propugnaculiseumcommuniunt: vt& po-
puli iam armati fulbnerentur impetus,ii qui in eos fièrent, & toi mentis minor t íTct
jtriminm» adnocendumfacultas.Opereabfolutorcditin fubuibium Quxftorad direptionc
и*юшш Pr°hibendam,in quam fc iam verterant pedites.optabat enim fi fieri poflet, ad reti-
' nendosfideliusan:mos,fortunascuiq; fuas,&ciuitatem Ariminenfibusconferuare:
idq; prima diligentia facile eft confccutus,fublatotumultu,reítitutisíiqua diftradra
jam erant.Sed cum poft paulo Alexander Sfortia ex Pitauro vicina ciuitate affuiflet 40
mille équités ducens : nonnulli item turmarum Prarfedti in hune cafum vocati,ieda-
tumincommodum tanto ímpetu innouarunt,vt nulla imperia aut coertiones Du-
cura contra armatameupiditatem val crent.Itadireptis omnibus mulieres tantum, 6c
pueri in vicinurh Sacellum coadti,a caetcris qux fert militaris feientia funt conferua-
tirquin & fequentem diem expediendis ad oppugnationem neceflariis induHei unt:
temptaturi fortunam pugna?,qua infirmifllma murorum pars videretur. Patebat ad
mareScptentrionemveríustertium íuburbium, vltra Mareculam muros inter, &
littusmeritoriis tantum tabernis,&mercium repoftoriisnon admodum frequens.
Amnis ab ea parte akitudine fua magnus nonerat.caeterum fuftinente, vt fit,decur-
fummari,adcxitumaugebatur,portumq;minoribusnauigiisfaciebat,tuncquidem у о
profundior,cum ex alto incitauiflènt feacftus:quod bis iemper horarum vigintiqua-
tuor fpatio contingebar. Ad eius portus praefidium iupereminebat tui r/s munita, fc-
cundumq; earn quantum in íongitudine porrigitur citiitas, vacua erant ardificiis
omnia. Ex eo igitur loco tertio iam oblidionis die ftaruit Quarftor in vrbem tran Гсё -
dcre,quodhumilioraquimcanerisin locismccnia videbantur, & propter flurr.cn
inter-
LIBER Q^V I N T v,s.:, 4o9
intcriacens minor ad muniendum fuerat ArimineHÍibuscura. Itâque prima luce
deceflum maris obferuans cum parte copiarum amnemceleritertranfit, équité ab
armo equorum,pedite à capite tantum ex aqua exilante. In ripam vlteriorem ftatu-
tus nullo negocio fuburbium occupât: indeturrimipfamexpugnat, fuperqueeam
ad terrendos oppidanos vexillum Ecclefia: collocat. His actis in Iulianum recurrir,
producloque omni ad inícendendosdiruendofque muros neceíTario inftrümento,
cum reliquis ad inchoatum opus regreditur. Magno animo ad oppugnationcm pro- A/*înui»
cefïiim eft. Iamqucin fummum murum pedites quidam euaferant, ad imumque alii ' *r"
ve&ibus perforabant , cumperfonato interim in ciuitate bellico populusvndique

í o frequens direptionis metu,ad diftinendum afeenfu hoftem decurrír , celeriterq; qui
afeenderant opprimit,in muroque confiftens fuá multitudine locum défendit. Irri-
tuminccptumnoftri Duces videntes, nedetrimentafine inferendi ípevlterius ca-
perentur, cani receptui iubent , & militem quod mcridies iam erat,curare paululum
corpora.confilium mox inituri tenere locum,an cederé vtilius ducerent. Vix primu
cibum fumentibus:Robertus patefacb porta,quçin id fuburbium ducit,tribusequi-
tum turmis,quas prçfidii fui caufa ab initio intus habuerat, peditibufque circiter du-
centis in eos defertur : ratus quod vcrifimile erat , pugna & a:ftu languidiores factos
noftros recentibus fuis facile terga daturos. Sed Qujeftoriani celeriter refumptis ar-
mis dirccbque acie , erumpentium impetum fortiter fuftinuerunt , ludibrium sefti-
Ao mantes,quos modo per muros petiíTent,ab iis çquo campo nunc vinci. Acerrime diu
pugnatum eft, & Marte ancipiti. tandem fenticnte Roberto fuorum vülneratos mul-
tos.duos etiam turmarum prefectos captos > reliquos iam durius premijíenfím refer-
re pedem cœpir,& intra ciuitatem agmen reducere. Quod fi vel paululum vltra dila-
tum,aut minus accurate factum eíTer,fuccedentibus maiori ímpetu noftris , permix-
tis agminibus penetratum in vrbem,debellatumque ea die fui/fet:ita obiectus murus
claufequeillicoportçpericulumimminens auertere.Erant multa quç retinerihunc
portum diíTuaderent:fed imprimís paucitas copiarum , qua: difpartita ad tuenda duo
diuerfafuburbiafiebatinfirmior, contraq; folertem hoftem eruptionúopponebatur
periculis. Ad hxc interfluens amnis recurrete çftu adauctus certis horis tranfiri vado
3 o no poterat,mutuamq; opem laborante ftatione altera prohibebat : accedebat quoq;,
quodcumàmurisadexitumfluminis; per quem minori periculo erat tranfmiíTus,
trecenti minus intercédèrent paflus,necpabula equis,nec commeatus militi fine de-
trimentis poterant tranfportari, contingentibus illucufquefpingardis , quç in muros
difpofita: fine intermiífione ad tranfitum operabantur. Itaque videntes noftri , eam
eíTe naturam Ioci,vt etiam derclictus nunc oceupari nihilominus iterum poíTet , fi v-
fusacciderer,clangentibus tubis( quod eft fignum noftris moribus cum abitur, non
fugitur)reIictaMareculaperdiuerfamregionem circuunt ciuitatem, &adlulian и m
totoagminereucrtuntur. Nonfuccedentibus primis his tridui conatibus reliqua
ípes in dciieiendis mcenibus erat propofita-Quamobrem ad ripam Mareculç ingen-
40 tes bombardas quatuor opportunis locisconllituunt, quç aduerfum alterius ripa:
murum aperiant.Earum qua: maior erat, ducentarum & quinquaginta , altera centu
viginti,dua:reliquçoftuagintalibrarumIapidem emittebant. Inter has quoque fpin-
gardç circiter triginta frequenter incenfa: requiem cedenti muro non dabant. Para-
tç infuper erant biremes nonnullç,qua: oramlittoris allegentes,nihil commeatus aut
praefídii paterentur inferri , parquea continent! acin circuitu cuftodia. Ad auerten-
dos quoque tam pra:fidiariorum militu m , quam ciuium ánimos diuerfa edicta ad i-
pía ciuitatis mcenia pronuncian funt imperata,quibus & Roberti adiutoribus pcenç,
&qui fauiflent nobis premia permagnanunciabantur. Eacum propter armorum
flxepitum minus ab interioribus poflent intelligi,fcripta,&ad fagittas deligata ad eos
J o funt iada. Robertus non fegnius ducendis interius foffis aggeribufque pro muro at-
tollendis operam dabat.ad turrim quoque , quç porta: marmorei Pontis fuperftabat,
in opera noftrorum , atque adeo in reliquum Iuliani fuburbii tormenta fuá contule-
rat,quibus omnibus grauia vtrinque & accipiebantur , & inferebantur incommoda.
Ab ipfa turri in aggerem noftrum , quem diximus ad primum pontis aditum excita-
tum,bombarda vi ingeati delatapropugnatores quinqué eodem turbine miferan-
Mm
4io COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
dum in modum arripuit: Quorum vnius viri fortiffimi, qui turma: prxfectus erat, ca
put & brachium ad locum vfque in quo Alexander tendebar , ducenrorum circirer
paflfuum fpatio detuIit,coxas & crura Tub ipfo aggere allifit: reliquum vero corpus ad
longinquam diuerfamque portus partem adegir. Altcrius armaturam totam induti
nihil(quod miraculo paifim fuit)prxrcr vnicum brachiale inuentum eft : cum ramèn
ad fepulturam diligenter eíTet quarfitus. Defleuit hunc cafum orr.nis exercitus , ipfe-
que Alexander imprimis,apud quern Prçfectus àpuero educatus,annis fupra trigin-
ta prarcipua virtute meruerat.
Huiustam fubita? tamque inexpectata»obfidionis vulgata per Italiam fama fî-
niftris pene cunctorum animis accepta eft,atqueinexpectationem maiorummo- *•
tuum omnes arrexcrat. Vénetos id male habebat , quod fe infeiis , cum focii eflenr,
inchoata tanta res eíTet , quodque ad cam diem ièruandi Arimini caufam ipfi prxfti-
terant , non tarn Malareftarum gratia quam fua, quos certum erat captafle Opportu
nitäten! fempereiusciuitatis ad fua imperiatraducendç,quam ad Ecclefiam redu-
&am,ad fe peruenturam non cernerenr.Regem vero , Florentinos , & Mediolanen-
fem publica expectatioangebat, quodRobertumà Pontifice ad fe auerfum perire,
ñeque a»ftimationis fuac ducerent eíTe , ñeque ad retinenda aliorum in fe ftudia perti-
nerc:Denique quod opportunifllm i loci aeeeifione attolli ánimos Pontifici nollenr,
quem à proximis iniuriis alienaturn hoc faito n5 crederent. Neminem ca res magis,
quam FedericumpremebatSocialium Ducem : quippe décimo ab Ariminomiliari i»
ditionis fua: vltima habés,plane intelligebat,tam vicina Ecclefia , atq; omni pene po-
tita Flamima cedendu fibi dominatu futuru, cum Romani Pontifîces vel folaepifto-
la imperarent. Itaq; collatis inter fc dies aliquot confiliis,tandem vno decreto litteras
primojinde Oratores ad Paulum mittunt,aperte denunciantes, fi no decedatur Ari-
minojobfidione mox armis vlturos. Ea vero cú ferocius dicerentur, mimfq; afllduis
fatigaretur Pontifcx: reddique refponfum illi depofeerent : vocat in confiliü Patres,
rogatque fententias : Deferenda neineeptaputent, an profequenda. Erant qui Ve-
netorum fœderis ignari.quod in eum etiam diem clam habebatur, noftras , &c aduer-
iariorum expenderent vires : Videretur in vnum Pontifîcem potentatus tres pugna-
turos : Veteranum apud eos rnilitem eíTe, apud nos collectitium : Duces illis & fum- J ©
mos,& caufie affe&os : Nobis vt claros non tarnen incepta noftra fan's probantes,
quod à fubditis in fubditum eiTet pugnandum : quiefcendum propterea dicerent, 8c
in opportuniora témpora Roberti vltioncm feruandam. Cuius (jpntentix cum Car-
dinalis Hoftienfis,homoingeniofus,auctor fuiflcr, interfatus illico Pontifcx , Abun
de, inquit,mihi eft omnium, qua: funtneceflaria Putari nondebet,tantamàmercm
incertafpeinchoatam. Poft quam vocem cum intelJeäum eíTet, non placeré con-
ülium.Reliqui paucis exceptis: continuandam obfidionem dixerunt. Ita ex Sena-
tus fententia refponfum Icgatiseft. Uli contendendum armis videntes negotium il
lico Federico dant , vti doñee maiores copia» miiterentur Ariminum,quacunque ra-
tionc ppiTet incolumem ciuitatem feiuaret.Is vero nunc arma, nunceos militcs,quo- 40
rum eilet ad propugnandum cognitus vfus , clam noctu per aduerfam arcis portam
ad Robertum mittens,rem eius paulatim firmabat.identidemque hortabatur, vt ob
fidionem paueosadhue dies magno animo fuftincret : Aftuturos enim breuiexcr-
citus.qui repulfuri hoftem eiTent,& fua omnia redempturi:ea indiligentia cum non-
nunquammiflî abeointerciperenturànoftriscuftodibus.nouiflimeexfclopulato-
iibus quinquaginta paucifque ippotoxotis , qui in prcfídium vnaibant , ad quadra-
gintacomprehcnfíftint. Reliqui fuga ad próxima te oppidarecepere. Confirmador
iamaliquanto ex u's fa&userat Robertus, verum vt pauciotibus intentusvalidior
etiam ad oppofita noftrorum opera fieret , Suburbium orientale.quod diximus,mu-
nimentis leuibus circumuentum immilTo igne incendit , habitatorefquc non fine o- y *
mniumgcmitu intra ciuitatem reduxit. Adripamautem portus, qua noftris tranfi-
tus ante fuerat.neequiti fine cafus periculoflcceíTusellét.obligumlintremimmerfir.
Ciucs infuper ne conferte inuicem confilia , & taedio malorum de deditione agitare
aliquidpoifint, acribus obferuatcuftodiis, omnibus vero fineintermiflloneaduigi-
lat:quibusrem integram ad futur um fubfidium pioferar. Partem ùm magnámurorü
tormén-
LIBER Qjr I N T V S. 4rr
termenra diruerant,videbaturqj ad introitú locus apertus:ad fupérducendum ctiam
flumini ponté erantneceffariaom nia coportata:fed acri pugna apparebatopus,mul-
ror Jtnqj pericuIo,quod prçrer opp danos,qui direptionem timebant ocb'ngenti iam
pedites equitefque circiter centum intromiífi ad praefidium fuerant , cum quibus in
non magno aditu per foíTas inxdifîcataque operibus loca pugnam conferí oporre-
bat. Noflrorum vero conuenientibus paulatim copiís , numerus omnis ex delecb's
tribus milibus equitum, & peditum duobus conftabat : quorum tarnen ea vis erat at-
queis apparatus, vt adquamuis fuftinendamvelinferendam dimicationemidonei
viderentur. Suadebat Quarftorcum histotiusobiîdionisdifcrimencertaminevno
io temptari antequam adeflent hoftes, quoscertis nunciis exploratumhabebatfum-
rao ttud o apparari : fed Alexander fiue Írritos conatus metuens, fiue Pifauro proxi
mo cauensquodeius erat imperii, non tam improbabatconfilium,quamnondum
íllius eiTe tempus dicebat , monftrans militaribus documentis minores multo efle
eis copias , quam qua: tanta: oppugnationi fatis eíTcnt : Expedandas maiores iter iam
vt.fercbatur ingreflas:nec committendum vel cupiditate nimia vel fîducia, vtfru-
ftratoirrumpentium ímpetu, detrimento etiam (quodneceíTe vidcbatur)accepto
frangerentur militum animi, conditioque omnis rerumipfa opinionedeteriorfie-
ret. Ailèntiri his cogebatur Quaeitor, partim quodDuciexercitato pudor eratàfè
tum primum militanti non cedí, partim quod inuitum eum nil adminiftraturum vti-
ZQ liter in pugna videbat, partim etiam quod rebus corruptis facti aducrfiinuidiam a-
pud Pontihcem formidabat.Itaque fuperiorc Alexandn fententia oppugnatio in ad-
uentuni maiorum copiarú difFertur quam rem nouus Robcrti alius vehementer ad- f¿¡^
iuuit: isenimfalutemfuam inexcrahendooppugnationistemporecollocans,quam
re vera plurimum formidabat,cum antea cœnobitas nonnullos de fuá deditione mi-
iîflèt in caftra , iifquc vclut fallaciam afFcrentibus parum pneb¡ rç aures eiîent, nouif-
fime ex cötubernio fàmiliari intimum quendam quam oceultiífime ad Quaeftorcm
ire iubet, rogareque, fidum aliquem mittat ad fe,cum quo aperire interiora quxdam
cofilia poflit,quorum imprimis celatos Sociales expédiât. Huic quoq; cum ab initio
fîdes non haberetur,repetitisidentidem precibus,conditionumq; prarbitaconftan-
3 о rius fpe,ne duritas fua publicis bonis diceretur obftare , tandem poftulatum cocedir.
Ioannem facerdotem,Qua:ftori ab epiftolis famulantem , intclligentia Sc fide lauda-
tumclam no¿tuinarcemadillummittit,Robertus id vnum attendensvepauciad-
huc fine pugna ducerentur dies,defertu fe à focialibus magnis lamen tationibus que-
ritunexpe&ara tam diu prefidia nec dum expedita indignatur : dolet ciuitatem inte
rim oppugnando femirutam eíTe:& fubditorum fortunas cofumptas.nefcire fe addir»
quo alio perfugium quam ad Pauli dementia hàbeat:proinde Quçftorem precari vt
paftis Roma; coriditionibus nunc etiá aequiefeat , Ciuitace accipia: , eiufq5 reliquias
integras malis quàm ciuium dolore adinternitionemcollapfas.Hçcatquchuiuimo-
di fepe ad Quaeftorem delata cum veri haberent fimilitudiné,randcm credi funt cœ-
40 pta, putatumquepericulisfuisadmonitum Robertumadfanitatcm reuerti coepiile.
Itaque hisinternuntiis со fiducie proceíTu m eft, vt & feriberentur fyngraphç noua?,
& praeter fubferiptionem fignumque nil eíTe reliqui appareret. Sed dolos iîle ex dolis
necl:ens(fciebatenim Regios exercitus iam aditeraccingi)àQu£cftorepetit,quara-
tione cedenti fibi Arimino de afTcquendis qua: ex fyngraphislponderenturcaueri
velit.^quampoftulationemcenfensQuarftordiueriailIi ad fecuritatem proponit,
quorum/crat prompta praeftatio. celeritatem declinans Robertus aliud profert, in
quo magis ad animum fatisficri fibi contendinrogat vt Iulias Camerinenfis ex Duci-
bus ecclefia:vnus,adtianfigcndaqua:reftent,Ariminúaduocetur.Huiusfidei(quod
fororemduxiíretvxorem)Ciuitaremarcemquecrediturum feait, donee praítentiir
jo con dicta. Abcrat ille tune cumduabus equitum turmisad AufidamPiceniagri pe
ne vltimum oppidum, vbi ilium efTciuííerat Pontifex adarcendosrranfitu Arngo-
nenies,fivrcracfama,idconarentur. Perincommodaeratvocatio propter prafíidiu
loci.&dicmm plurium moram. Tarnen quodoccafiovendicanda: ciuitatis prarfe-
renda omnibus videretur, velocibus nunciis Ariminum Iulius accerfitur. Eocum
perueniflet, indicata vocationis caufa no&u ad Robcrtum mittuur cumloanne.
Mm г
4ii COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
Confirmantur in colloquio quç agitata diebus iupertoribus crant. condicirur próxi
ma nox,qua adeflc iterum Iulius& Alexander audtoritatis caufadebeant, fignifq;ô£
fubfcriptionibusfyngraphç ftabiliri,quamrcm à Roberto primum,indeàQuac{torc
ficriconuenerar. Interim Roberto nunciatur , Feretranum cum turmis equitum
quindecim &duobus milibus peditumdie Calcndarum Auguftiadlfaurumfluin-
umincxpeditionemcxiiTe, poftridie ad Cruftumium cailra mouillé interualloab
hoftibus non plus quindecim milium pafluum : expe&areautem iifdem in caftris A-
ragonenfium copias:qua*magne_ еЛГе, & ventura: illico dicerentur : Sfortianos quo-
que 8c Florentinos dies atque poft paucos conuenturos eodem. Quo nuncio ille
exultans , extraclrumq; iam fads temporis ad rem fuam exiftimans, negat condiclam i о
no&em fibi opportunam eflfe, mendaci excuiatione illata, in fequentem defignat.
Qui cum adueniflet fingulan impudentia defiftcre illosper internunciumadmo-
net:in rem fuam поп efíc affirmans paternis auitifque fedibus cederé. Inde ad bel
lum ánimos tollit , non Гре modo foluenda; a&utum obfidionis, fed dominatus quo-
queaugendi.Quaeftorem vno tempore multa circumftabant incommoda. Videbat
in deditione fpcm nullam amodo efle:abexpugnatione Alexandrum auerfum ; qua;
ipfa iam in tanta propinquitate hoftiumfine periculo temptari nonpoterat.Socia-
lium porro exercitusmoxafïuturos: fuos non tantos, vt ad prohibendum fímul 8c
obfidendum vno eflent tempore fatis.perfiftere incommodum videbatur,turpc abf-
cedere.Itaque conuocato Ducum confilio: quod vnum in anguftis rebus fupererat: iQ
anteomniaex communi fententia ad creditum prxfidium remittitur Iulius: Inde
tormentaad vicinummunitumque Archangelt oppidum deuehuntur.-partira quod
îam dirutis meenibus neceflarianon videbantur,partim quod ad inuidendum Fedc-
ricum intenti,íí in plana defccndiíler, oceupari ad eorum contra obfeíTos pra?fidium
nollent. Inter hçc AlfonfusCalabrüDux,cummonitu patrisà die nunciarç obfidio
nis copias ex omni regno ad fe conuocaíTet , tranfmiflo Truenro fluminc Picenú in-
greffus eft , atque adTignum amnem Firmani agri pofitis ea die ftatiuis, ícquenti ad
Mufionem inter Recanetum atqs Auximum conftitit: tertia ad Exim , quarta ad ripá
Cefani fuboppido MortaroIo,vltima ad Methaurum in finibus prope agri Ph.men-
íis. Ibi quod in ditionem Federici eilet pcruentum,quatriduo ad requiem dato,ex o- J »
mni numcro,qui fuit turmarum quatuor fupra quadraginta,& deledorum peditum
mille,vginti tamenrefumptis turmis,reliquis Federico dimiñ*is,adloca vndeexierac
eadem ferme qua venerat celeritate, 8c via reuerfus eft. Fuit is eius aducntus &: redi
tuar fine proumcialium maleficio : ita& fine fuovlloincommodonufquamdefl^^
xum viaeft.Nullibi prarterquam no&u immoratum :commeatus rogabantur vbiq;:
fi dabantur,precia reddebantur:fi negabantur,per vim nihil fiebat. Neapoleo tanm
Vrfinus,& Iulius quern dixi,prarfidio turmarum quindecim ad cxtremuni Picenum
obuiam datijCum retiñere tantum exercitum foli no poíTen t , paucis quibufdam fef-
iisad agmen vlti'mum intcrceptis,conuerfoitinere,Ariminü ad Qiueftorê venerunt.
Eodem tempore Veneti motu Socialium cognito, quamquam faluum Robcrtú vcl- 40
lent,non tarnen rei fua:arbitrabanturauctisaducrfariotum copiis, vcl opprimi Pon-
tificemjvel non ab fe adiutum viderijprçièrtim quod non vfque adeo in;tum cum eo
fœdus potuerat tegi.vt non ad omnium pene Cognitionen! iam perucniflêt. Igitur Ie-
gatumexfua nobilitate propere ad exercitum mittunt, qui duo milia equitum Ra-
uenna:,&in circumftantibuslocis ftatiuahabentiaofFerant,maioresauteminarmis
futuras moxdicat, eodem fivfusaccidatcelcriter conuenturas. His auditis habita:
Legato gratia? funt: idqueadie&um , vt quanto maturius poflent monftrata prxfidia
mitterent,qua:hauddubieadiutura viâoriam Pontificiseflenr. Primo Aragonen-
íium aduentu Federicus , vt mutatam conditionem rcrum oftenderet , pedites circi-
ter feptingentos ex fuorum numero ad occupandum exinfidiisTalamellumoppi- je
dum mifit,quod fuis caftellis confine,ab Antonello Forliuienfi poffidetur. Hi fortu
na ab initio vfi,oppreflls iam ca:teris,cuminoppugnanda arcediutius molirentur,
miflïs illico à Qi_Kcftorefuppetiis,cumqueiis Antonello, non fine detrimento rcpul-
iîfunt,oppidumquereceptum. Noftri, qui adminuendas curas tormenta iam in tu-
tumreduxei\int:etiamdereducendoexercitu neceflîiriocogitabant, ne vno tem
pore &
LIBER Q^V I N T V S. 41$
pore &ciuitate,& caítos hoílium circumuenti omnium inopia laborarenr, obfcífi-
que pro obfidentibus fièrent. Itaquediebusfeptuagintafruftraconfumptis, deieäo
ad reditum,fi neceíTarius videretunquod murorum fuperfuit Iulíani fuburbii in pro-
ximum ad duo milia paíTuum collem , cui Virgiliano eft nomen , copias omnes fub-
ducunc,caítofquemetadsambitum Vallo &fofl"a communiunt,putantes in ea lo
ci propinquicate non omnino vifum irideceflum Arimino, ipfietiam Roberto, fi AriminioL
noncadempericuIa,at eadem prope incommoda quotideab ipíís futura. Emine- f,dieíellliz
bataduerfus huic & contrarius paíTuum milibus circiter tribus , alter ad Orientent
collis,ad cuius radices Auefa, quam dixi , ex fuperioribus conuallibus defluebat. In
jo fummo Cerefolum oppidum erat, quodnoftri ab obfidionis initio Roberto adem-
ptum prafidio peditum nonnullorum munierant. Altitudo Collis eiusnonpluf-
quamquingentorum paíTuum videbatur. adhuncFedericusquodadcondnendos
hoftes,conuehendofque in ciuitátem commeatus percommodüiudicabat,motis ab
Ifauro caítos , fubito acceífit , protinufque Cerefolo peí deditionem recepto, locum
& ipfe munitionibus firmat.Ripas Aueße interiores Ariminum vfque aggeribus edu
cáis pradepit , vt commcari vitro citroque fine periculo poilit.Robcrtum quoq; cum
parte copiarum cxire ad fe iubet. Propofitum erat Socialibus ad minuendam iniuíhí
caufa:calumniam,quam maiorem poflent modeftie, fpeciem orientare, vt non tarn
oppugn ire Pontificem quam tueri Robcrtum,aC non tarn bellum gerere quam çfti-
iOmationemdatçfidei viderenturferuare. Guirei Federicum ftudere ante alios ap-
parebat,quod vicarium dominatum ab Ecclefiagcrens plus in aduerfa fortuna, fi quá #
accidiflet , pertimcfcendum ûbi cenièbat. Ideoque vt iuratum ducem , non vt vica-
rium,cxternoq;, non fuç ditionis milite exiflefe in expeditions multis Italia? ciuitati-
busperfcribebat.Q^dergoipièfadtumcuprensàfefadii videri nolebat,perRober-
tum maie affimulaca opera fieri curabat,excuiàns agereillü rem fuam cum quo bellu
cflct,nec prohiben licito роЯг. Huncergoadditisei copiisinobfidioncm viciniop-
pidijcui Molazano crac nomcn,fubmittir,tormentaque aflfcrri Arimino iubet. Op-
pugnabatur ergo is locus ex tuco, quod pradidio non magno erat munitus , & à tergo
hoitiliumcaftrorumreliftusacceflumnoftris non dibat.Cernebantur ab Virgiliano
j o víq; quç illiCgerebantur omtiia,bombatdarumqí tonitrua,quafi in confpeclu eiTenr,
audiebancur.E itn rem pudendam nimis noftriDuces putabantmon modo quod par
eis erat excrcitus.peditüctiam numerus maior: fed quod ab obfidionenuper repulí!
obíidere nuncholtem ante oculos paterentiir. Itaq; de fummoucdo longius Federi
co diluendoque dedecore, diuerfainire confilia inceperunt. Quorum illa llatueba-
turlumma,vccollacispropius caítdsaquationem,qu¿e aduerfariis vnicaerat, fubue-
clioneseciatn commeatuú , qui ex Vrbinati tantum afFcrebancur, quotidianis dimi-
cado nibus impedirent. Neceílário ea ratione reuocatum iri Robertum , exercicum-
queexcefíurumfinibusiudicabant. Ipfietiam rcgionevndiquc explorata idoncum
deítinads caítos locum iamanteconceperant, facilemque acceíTum purabanr. Ac-
40 cedebat ad rem,quod Triftanum Sfortiam à Mediolanenfi cum equitibus fexcentis,
Robertu SeuerinatéàFlorendniscû mille aduentarecognouerat:quibusc6iun£tis
dirHcilior haud dubie conatus omnis fiebat. Ad Alexandrum & Neapoleonem fum-
ma redibat imperii noíto , parqueerat amborum poteftas : fed Alcxandro rirulus ad-
miniítrationisinfignior,quodaÍTeáaeiamxtatiishonoshabendusiudicaretur:apud .
Neapoleonem vero vexilla erant Romana? Ecclefia; , qua? Pontifex in «ede di ui Mar-
ci folemnibus ceremoniis cofecrata abeunti illi de manu fuá tribuerar. Quatftori au-
tem licet prior fentcntia eflèt & locusrtamen cum ventu ad gerendú rem erat, liben-
ter iis p jrmiccebac imperia. Cognofcenda tarnen atque expendenda prius omniaiu-
dicab it. Igitur cu ab inicio confilia hxc adeu eíTent relata, dies nSnullos cunclari eft
J o vifus:& пес fatis iudicio aflentiri: fiue quod dimicationis fortuna timeret , fíue quod
• expedanda repronjifla Venetorum fubfidia duceret, fiue etiam quod radones fuas
anteponendas illorum conceptibus crederet. cenfebatenimperabfentisRoberti,
atq; ad Mûluzanum oceupati opportunitatem , repentinoimpetu temptanda in ciui
tátem irrupdonem,qua mud client deiecli.-eaque ratione fi maxime nó fucceílíífenc
res,illato tamenin poíterummecu, illum Arimino non habiturura. Sed Duces no-
Mm 3
COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
ftricum magni animi propofitum faterentur:maioris tarnen periculiciTemonftra-
batur,quod celari apparatus cxpugnandorum Vrbium difficile pofllnt, quodqueho-
ftisinftru&us ab miliario non amplius tertio motus omnesnoftros attentiflîmeob-
feruarct:equites denique cum ad murum pedibus eiîent progrefli , in conatuq; tran-
fcendendi ad diuerfa occupati, ncc reuocari tam cito poflent ad fubitos cafus, nec e-
quos infcendere , nec turmas rcduci , ncc arma equeftria expediré , facilem prxftari
iempcr de imparatis pcrturbatifque rebus vicloriam. His intellects , Qua*ftor ne fua
pertinacia magis quàm alienus error referretur in culpa , tandem dat manus & in eo-
rum fententiam tranfit , diemque ad confercnda hoftibus caftra tertium ex illo con-
ftituunt,qui dies anniuerfarius erat aílumptionis Pauli ad Pontifícatum.Non Iatuere i о
confultationes hœ Fcdericum , ( vt proditorum plena funt omnia ) cun&a certis indi-
cibusperferunturadeum. Vocat igitur ad fe illico Alfonfum Ghiuaram turmis Ara-
gonenfibus Ducem reLctum ,cumqueeo primos copiarum omnium ordines. Do-
cet qùid hoftes animi habeant, quantaque fuá ignominia aquari ad candem Auefam
parent: Confeífionem eam proculdubio dicit eiTe victoria*,fi pt rmittant: Etenim nc-
ceiTario vel pereundum fame commeatibus impeditis , vel ad ftatiua vnde exieranr,
turpiter redeundum. Quöd fi fentire velint fecum omnes, in pugnamque deduci rc-
promittere,ccrram victoriam,quam ipíís propemodum oculis videat. Côfert Duces
cum ducibus,genus copiarum cum copiis,locum deniqueipfum,in quo fit dimican-
dum,qucm vtruisfuperioremoítendit.itaaduerfariisalieniífimum docet. Multa o- te
ratione caftrenfis eloquentiç pen tus Dux nunc fuá attolIendo,nunc hoftiú mímica-
do,ita ad fpem benegerenda: reiomniummentes erexit , vt & pugnandum cenferer,
&: viftoriam in manibus tenereiam crederent. Poft hçc fuum cuique opus attnbu-
ens,quod curari mox vellct in рггеЬ'о: ad procuranda reliqua ftudium ipfe conuertic.
Aprimis munitionibusSocialiumin Auefam vfque defcenfuseratpalfi.uimcirciter
trecentorum, &c ab Auefain excipientem aduerfumque tumulum tantundem afeen-
ius:In cuius fummo femirutum eminebat vetuftate facellum, atque ad eius angulum
magna ex parte turris collapfa. Eas ruinas cú Federicus dies aliquot anre , quo tutior
fuis fieret aquatio , operibus nonnullis muniiTct : nunc quod intelligeret locum eile
caftris hoftilibus defignatum,ad priora opera noua quardä adiungit,prçfidiumqj du j о
centorú peditü äuget. Tran fuerCam porro ас laram foíTam hyemalibus lacunis magis
quam manibus cauatam,qua*ad Ínfima tumuli erar, altius qua parte dabaturattollit,
tantumque eius fofla* terra & cratibusad tranfitum explet , quantum educendisiu
pugnamturmisfatis eíTe intelligit. introrfus vero adeius aggerem crebra cormenta
di(ponit:putans his duobus impedimentis oblatis non aufuros noftros tumuli afcen-
fumtemptare.Quibusceleriterprocuratis,nodequa:fecuta eft circiter tertiam vi-
giliamab exploratoribus noíbt profe&ionem hoftium indi&amàducibusfub pri-
mam lucem elfe, iamque impedimenta militum colligi. Itaque ad eam ipfam horam
fuos quoque in armis conuenire & imperataexequi circummiflís prarconibus iubcr.
Totius vero inftrucndç aciei die illa fuit hec ratio.Peditatum omné" ante alies eduxit 40
ad tumulum, eumq;in cohottes quinqué partitus eft,fingulisattiibutisreéronbus.
Earum altera fuccedens alteri triecnum pedum interuallo diftabat. Singula* ex qua-
dringentisfermeconftabantmilitibus. Primam qua* fuit prartoriana fua, adfoílain
iuífic con fiftere , atque inde fuccedentes boíles detrudere. Eodem deinde ordine &:
¿patio adlçuam turmas equitum ka producit, vtabvltimo caftrorum vallo ad ean-
dem foíTam quod intercederetvacm agminibus compleretur:ea vero interuallis fuis
íic crant direfta , vt nec pediti eques , nec rurfum equiti pedes impedimento cíTet ad
pugnam. Turmam primo praelium inituramduabusàdextra&lsruamediocrifpa-
tioftatariis firmar. Ha* ftataria* difeiplina noftra* astatisfunt, cum bina: ternas ve auc
plures inter fe coeunt turma*, autex fingulis omnium finguli nota* virtutis équités y©
in vnamaciemeonferuntur. Quod genus prxûdii adhi beri tum folet,cumaut for
tius aliquid eft perrumpendum,autmaiorc vi impetus luftincndi. A firmitatcíua no-
men fumpfcre.Duabus igitur his ftatariis imperar, donee à Ce fignum accipiant abfti-
neant pugna:tantum propellentibusfuis,fcnfim&ipfiproccdunr. Stantibus vna
çôfiftant.ld ел ratione prouifum erat, vt media* turma: in pugna occupata*,à lateribus
prarfidium
LIBER Qjy I N T V S.
jpracfidium intuentes,alacrioribus animis in praelium vadcrent.hoftes vero, metu ne
a tergo clauderentur procurrere longius aut infcqui non auderent.Erat in patcti pla-
ïiitienô longe Ariminoeditus collis Sculca nomine, natura fatismunitus, quitan-
tundemviarab vcrifq; caftrisdiftabat.Huneveritus Federicus ne noftri vel mutato,
vel diífímulato confilio occuparent impemmentoqj inde ciTent,ne importati neceA
iària Ariminum poflcnt,reuocatumàMolazanoRoberturnfubito ad medium ípz-
tii,quodeft inter caftra,&ciuitatemdimittitnegotioimperato , vtûcerneret eum
collem ab hoftibus peti,ad ciuitatem cuftodiaecaufareciperet fefe:Sin procedí vide-
ret,ad tumulum reuerteretur aftutum,fuofq; ad figna inftitutareduceret. Strudta
1 • his ordinibus acies eft & horam amplius continua in armis habitus miles. A noftris
non eadé diligentia iter fufceptum,nec quicquä quod ad prçlium vfiii effet antea со-
paratum.Primumenimtanquáprohibentenernine pofituri caftra effênt, perpetuo
agmins inceffere,in quatuor,quas collunnellas appellant, modicis interuallis parri-
to. Prima atrributa erat Iulio Gamerinenfi. Próxima Pino Foroliuii Toparcha?,
quipridieeiusdici,agmineturmarumo&oiuflu Venetorum in caftra peruenerat:
tcrtiaminquavcxillavehebantur Ecclefia:, Alexander fibi defumpferat: vltimam
NeapoleoVrfinuscogebat: atque earum fingulas fingula: peditum cohortes prai-
banr. Omnem vero exercitum turma vna equitum antecedebatcum prxtorianis
treccntis, quos Laurentius ob infignem virtutem ad cuitodiamfuam,& dunores
'2,0 quoíq;cafus,anteafcripíerat.nulla:neátergoquidernftataria:fequebantur:nullisin
locis vel obiecla: munitiones erant vel certa praîfidia collocata. Magna videbatur ab
omni contentione fecuritas. Ad impedimenta quoque,inter qua: amplius ocb'ngen-
ta 1 uinenta oncrata ftramin j bus crant,duo ferme pugnatorum millia tucdarum quif-
que rerum fuarum caufa reftiteranrrípecies ampia erat exercitus : cxterum ad pugna
vfusexiguus.5ecundumfoffam,quam diximus,planiciesnonmultaàradicibus tu
muli naícebatur,fexcentorumpafluumfpatio in longum porreóla, atque interualli
tantundemlata:abeiusfine tertius, quern dixi, collis leui accliuitatefurgcbat.edi-
tio! aliquanto quàm tumulus in hunc collem Federicus, quod ea potiffimum parte
ireadiehoftemoptabat,equitescircitervigintileuisarmatura;pra:mifit, vt iter ad-
3 0 uenientium obferuarent,& nunc laceiTendo & nunc paulatim cedédo , ad munitio
nes vfque producerent.hos confpicati duces noltri , qui paucorum manu anteibanc
agmen,fubitoaccelerareturmamantefignanamcum practorianis & deturbare ho
lte iuflerunt.Illi vt erat imperatum primo adortu collem rclinquunt, atque in plani-
ciem fubie&am recufrunt,inde conuettunt fcfe.atq; in pugnam expcdiunt.Eo quo.
que ex loco cum fummoueri illos praciperent Duces, Federicus optati iam com
pos turma vna in auxiliummiflaincurrentesnoftros ad primum vfq; aicenfum re-
pellit. Peruenerat interim ad locum omnis exercitus,& de pugna vel caftris , vel re
ditu capicndumconfilitun videbatur,ne caftra metari in túmulo poffent, prohibo-
bant munitiones paratuíq¡addimicandumhoftis,nepugnarentfuadebatincondita
40 acies. Ne iter conuerterenc pudor facti obftabat,q,vel nó&u ante profectione explo
ran da fuerant opera Federici,vel ita compaiandäe acies,vt ad peruincendum inftru-
Gtx accederent.Reftiterat ad fecundum collem antiftes,excrcitum tranfeuntem re-
céfenSjignarufq; erat pradii praeter condiótum iä inchoati. Itaqj côtinerc ab eo duces
no valuit.IUi vero quod turpe fine dimicatione reditum crederent , fiueq, inftadum
territisiudicarentridquodcxdetenfispaflimtabernaculis colle&ifq; faremis vide-
batur,fiue quod animo aliud agitaretur, propofiti certe (quod conftat) immemores,
fréquentes turmas, & cum iis omnem fere peditatumin praelium adhibent. A Fere-
tranoquoq; fígnum pugna: pluresaccipiunt. Atrox media in planifie dimicatio o-
ritur,vanaqi per horas fingulas diferimina videbantur & damna. Noftri cum ad
jo munitiones fucccflerant,defuperioribus impetiti neccíTario dabant terga. Cum
in cliuum collis fui reoeperantfeiè,pari rurfum deue&i Ímpetu idem hofti prcfta-
bantincommodum.Fiebatq;eamobrem vt nunc cedentes,nunc inflantes detri-
menta per vices inferrent,atq; acciperent: tormentorumautem omnis generis mul-
titudo vtrinq; difpofita maioré inferebant quam milites cladem. In hunc rnodum
cum ad nona vfq; diei horam vehementer effet certatum,dcpofito tandë Duces no
Мш 4
4i£ COMM. I A COBI CARD. PAP.
ftri caftrorum confilio,vcrici etiam ne procul à Virgiliano nox pugnantes opprimc-
ret.conuocatoadfeLaurentio, opera: precium monftrant inclinante iam die cer
tamen dirimere &C in priores ftationes reuerti : nam nouas ne in propinquis quidem,
lpcis id hora: ftatueretutumoftenduntraddunt quoque, nc in reducendis turmis,
eonturbatio ordinum fiat,conuertendum cuique ex loco fuo veftigium,vt qui vide
licet poftremicflent,primumagmcnobtineant;quiveroprimipoftremum. Ule qui
vt non probauerat pugnam ita ea commifla ad fréquentes rei bene gerendae occafio-
ncs fegnius inftatum dolueratmunc etiam aflentiêdum Ducibus vcl inuito videbat :
iudiciumillis permittit: earn tantum rem periculi non mcdiocris ciTe oitcndit,fi
turmçinpugnadefeiTç,adcuftodiàextremiagminisrelinquantur:quomodo.n.fiin- i«
ftct à tergo hoftis fubfiftere confumptis iam viribus poflînt. Cum ad hxc Duces fuis
quoq; incommodis afFe&um Federicum libenter quieturum dicerët, пес inde me-
tum vllum oftendi , canireceptui iubent,& toto agmine reditum pronunciari.Spin-
garda: quoq;,quarum formidinehoftes in earn horam afcendere collem noftru auii
non erant,reuelli locis fuis,& imponi curribus imperantur.Subdu&is in colle omni-
bus,D acumq; cdi&o paflim vulgato,in negligentiam refolui carpta funt cun&a.De-
trahebanturpaifim galea:,puerifq; armigensincrtinoftromore dabantur. Vino et-
iam,quod ex propinquis rhedis erat aduecbm,largiusindulgebatur quam rcficien-
do militi neceilariumeiTct.Plurimi quoq; tanquäcertari vltra no oporterer, nulloq;
interim cohercerentur imperio, licentius extra ordines vagabantur. Turma; fine го
pratfecb's eranr,quod ab initio pugna; in aciem primam proceiTerant, & quo quem-
que fercbar hbido,aut via breuior adinftauranda tabernacula, requirendafq; farci-
nasproperabanr.lmpedimenta locis omnibus admifcebanrur agminibus. Pedites
demq; omnes,quorum parti oportueratin pra:lioparfum,quiqjexinanitivirib.ante
cquiratum pra:mitti debebant,vltimi ad reditum collocantur. Hunc neglcäum Fe-
deiicus, partim ipil à longe proípiciens,partim à fpeculatoribus quibuidam fuis ac-
cipiens,mittcndamë manibusperfpicuam occafionem non duxit: maxime quod
fpingardas,quibusplurimumnocebatur,fublatasexcl;uo, quinalqj vicenas aduer-
firiorumturinascumomnipediiatuadhibitasinpra:lium nouerat: fuas conftabat,
non n-iî denas,cum daabus tantum cohortibus diei pugnâm fuftinuifleiitaq; pt odu- 3 9
clorapnmeXwrcitudextram,quamdixi,ftatariam Alfonfo Ghiuara: permiitit, iini-
tt. am Roberto MuLtcíbeiqui nil iam Arimino timensinacicmcumfuisadimpera-
tuniied erat.ipfereliqaas copias fequife medium iubet, cohortibus tribus in frote
loe atisquç diei rcliqoum fu eran t ab omni defatigatione immunes.Hoc ordinc cum
ad medium collem iam proccfliilct, Duces noitri,apud quos nil iam integi i erat, ad-
inonitierroris,quodpeditumequitumq; promptumfuit,inhoftem ad pugnam re-
ducunt.Sed ii partim exarmati iam,partim fefli argrè confiftunt. Jtaxj; in collem non
magno labore euaditur: vt vero in fummo confiriere figna hoftium à noftro , qui re-
cedebat,excrcitu refpectum eft,vltimofq; depulfos,partim iam cedi,partim interci-
pireccifum pcrturbatuminperturbatioremfugamconucrtuntmullisiam reuocati- 4e
onibus pra?fe&orum,aut Ducum ad retinendum vtilibus.Quin &: pra;fidia,qua: cir-
cumvexillamilliarioampliusindcaberantjfummodedecore ftatim dilapfa funt. Id-
) que vnumexercitus fpecimen , propter quod extremis dimicationibus folet con-
tendijCum folis figniferis reliquercin proximum ab occupato collem,cui diui Mar
tini eft nomen,nolhi Duces itatim fefe receperunt. eodem in loco turma: circiter
quatuor, vnaconftitere,obpra:fectorum tantum virtutem, quos propria aeftimatio
magis quam falutis fpes retraxit à fuga.Peditatus omnis pra:lio,vt ante diximus , fati-
gatuscun adçquarccurfum equorum non poíTer, eft interceptus. Turmis his qua
tuor conftancius collem tenentibus,retardatusaliquantulum eft hoítiú impetus, no-
ftriq;compIures,quiillis admixti cedendo pugnabant fiducia earum conuerfi,ad y a
collem vfq; vndc dde&i crant.fugcre aduerftrios compulerunt. Verum mox fuper-
uenientibus ftatariis,tam graue agmen ferre non potuit.Pulfi ad vnum funt , captiiq;
quamplurimisrcliquidilfipati.fcodem porro impetUjCum ad vexrlla procurfum ef-
rc7tts!!m fer:4ua: paululum de vialoco edito vifebantur repugnante nullo in eorum poteftatc
ufiu. vencrunt.S upererant iam Virgiliani caftra,quïe vendicare noftros ab extrema igno
minia
LIBER QJV I N T V S. ! 417
minia poíTent.Sed cum magna exercitus pars capta iam effet, plurimi loco diffifi , ab
decumana porta Archangelum oppidum, atq; inde Cefenam trepidi peterent , non
fuere íaluti.reccperat fe in eo Anti (les 5¿ Duces,cumq; lis équités circiter cen t ú, qui
claufis illico portisquofdamaudaciusfuccedentes, fpingardarum in prouifo malo
deieccrant.Sed&iifdé moxdilabentib.reli&i cum paucis reliquosCcfenam íumeó-
iêcuti.Profligatio hxc à prçda &c captiuis magis quam hominum cede dánofior fuit.
Duces ambo vulnerati fu nt.in terfecti circiter ectum. Ad cria millia capti, inter quos
fuere prçfe&i militares duodeeim primi in exercitu nominis: cúqj üs Virginius ado-
lefcesNeapolionis Hlius.Impedimcta iníupcr omnia amifla : direpta etiam caftra: in
jo quisomnis generis tormera ac tela collata ante ab Antiftitefuerât: abhoftibus vero
quadraginta tantü i n pugna cecidere.Viginti circiter capti funt. Hoc tantu income-
dú ad D ucú iníci tía pauci, pleriq; ad perfidia retulerunt: cuius argumeta c5plurima
muIt!rariácollcgere,qua: ego cónumerarc fuperuacaneú duxi. Noluerunt videlicet
Pontífice vincerc,q,in eius viftoria vinci Íe,atq5 opprimi timuerunt.Erat vicariis fuis
metui maximoPaulus.Putabant nil xque cupereeú,quá c5em eorum internetioné.
eáopinioné ab initio Pontificatus collecta, nullafiducia deponere poterant. Exuit
dominatuEuerfanosfratres paucorumdierum conatu: id certc quod propter eo
rum infignem nequitiamferria:quo animo ab omnibus poterat, fi non efíetvltra
progre/Tum.CuIpa non magna Francifcummox Aluianum paternis oppidis eiecic
2.0 primum, inde carceriinclufit,cum tamen forti eius opera ad illos oppugnandos
fuiffet antea vfus. Pauli Vrfini non multo poft fortuna confimilis fuit. Quem prodi-
tionefuorumGallefiolocupIetioppidodepulir. Secuta eft Tolphae oBfidio, quam Toifh*$bfc
fxpe iam diximus.ingratamultis & dura. De Foroliuienfi Pino voluntas par pa-
tuit,quem ob fratricidium recens cogitauit opprimere, ciuibus ad dcfecb'oncm fol-
licitatis,oblato etiam Socialibusfœdcre,fiiungeread earn ciuitatem copias copiis
totumtriduumvellent:iam nullçvrbes de oppidis incerti agri contenderant inter
fe,vtnonipiè interueniens fequeftrem primo, mox illorum fedominum faceret.
Vecbgalia pro locis qui fuiflent olim Ecclefia: , nulla ad xrarium accipi permittebat,
iîgnificansloca,nonpecuniamdeberifibi. Vetuftaatqueanteeam diem incogni
to ta proferebat diplomata,quibus hanc vel illam ciuitatem iuris Romani eile , iniufte-
queabdomin spolfideriaiebat:quibusftudiis ièrmonibufque (quanquáderenon
iniuftaíipehabercnturJtcrrueratmultoSjCfFeccratque^t cupidum eum amplian
do dicionisintentumque ad alienam calamitatem putarent,proptereaque his eius
aduerfarentur inceptis. Quam rem ingrauabat maxime ingens congregata pe
cunia quotidianumqueamplioris congregando ftudium. Pertinere ad fuamrui-
nam tantos aceruos ducebant. Cum Ncapolconc bis iam interceflerant non leues,
лес dierum paucorum offenfiones, gratia inde conciliata, magis ftipendii fuerac
quam voluntatisrfeiebat Alexander fuum Pifaurum illo confeio deditionis tempta-
tum:vicina omnia Pontificisfuípefta habebat. Non dimiferat Pinus memoriam
£40 diferi minis proximi. Redibat in mentem Iulius Cux cum Roberto neceífitudinis.
Iam minores vicarii, ex quibus totus pene conflatus erat exercitus , propriam
fortem in forte eius,quemoppugnabant,contemplabantur. Veneti porro, à qui
bus itatimPontifexfa&usRauennamreperierat, Ceruiamqjvicinam, non modo
crefcereillumin Flaminia molefteferebant: fed préoccupât um animo iamdudum
Ariminum eripinoítrisarmisfupramodum dolebant. His igitur tarn iniquis con- ,
ditionibus inchoatum bellum hune anni exitum tulit:didicirauiq; incommodis
noftris,id quod ab initio rationeparumexpendimus. Exeafugaqui fuperfuerant,
Cefenam fereceperunt reducibus ex omni numero, non totis duodecim turmis.
Federicus vi&orem cum preda exercitum noótu reduxitincaftra,ac mane diei
У о iêquentis conquifitos diligenter captiuos deduci imperauit ad fe. Quibus iacbndx
virtutis,fimul & in Pontificcm obfcruantiae cauiâncgariinquit, nonpoteit Exter- i>*7Wa'
na pugna^>rotinus debellatum eíTe. Amifla figna. Impedimenta Sc caftra direpta. rtukt** '2
fatis id probatur: V ofq} apud me captiui plane id ipfum docetis. Arma veftra equof-
que,&farcinasnoftri milites habent.Eaquod iure belli vincétium fint,adimere Ulis:
vt vobis reddam , non poflum. Quod poflum. hoc prafto do libertärem. Et fine
4!в COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
fide in me non militandi liberum reditum.Hiinc honorem habèri Sociales Pótifici
vol um: hune ego alumnisEcclefia; impendo.Redite ad veftros cum vultis.Sine frau
de id licct.Ita attributo prafidio in tutum omnes reduxit.Cú vero пб tarn difeiplina,
quam ludo noftrç militia: foli qui ftipedia faciunt armorîi tantu m, atq; equi damno
redimántfe:pecuniaauté cçteris imperetur:etiam plçrofq; tales,quod fubditi noftri
eflentjimmunes abire permifir.Ha;c aduerfa pugna Paulo nunciata anirrium eius vc
par fait triftitia afFecit.videntem vno belli cafu tantum ftipendii fruftra infumpturrt
liberumq; Anminumfaéturo.Seautétotiam Socialiumcontentionibusamiflaazfti-
matione confufum,confirmatus tame poft paulo litteris Venetorum , qui magna 6-
mnia de fuá República promittebant : colligere fe ipfum affliclumqjcxercitum repa- W
rare inftituit,acprimum licet pecunia afflucretparceretamé condita: volens, àclc-
ricis&meñfariis,ciuibufq; Romanis defcripta cuiq; fummamutui caufa accepit.
Porro autemfamiliaribusCardinaliumcquilibuscertum equorum numerum im-
pcrauit,quos in amiflorum fupplementum mitteret adQuaeftorem:qua; res &in fer-
monem omnium vcnit,&: nec tarn inftaurandis copiis profuiiïè , quam nocuifle ad
op'nionem eft vifa.Si quidem non efle,vnde ea fièrent, noftram inopiam arguebant:
abundare eum alienamque Archara exhauftam malle quàmfuam angultum ani-
mumindicabat,nonvalentem.cumtempuseft,adtuendam dignitatem parta pro-
ferre.dum hax Roma; aguntur,Robertus interim praefenti fortuna vfus,recepto per
deditiohemMolazano,adcxterarecipiendacuram intenderat, ac primum maio- ¿o*
ribus à Feretrano acceptis copiis, caftella nonnulla Arimincnfis agri inclinatis ad
defectionem animis in fuam fidem traducitrad Scutulum vero vt ventum eft, habi
to iamoppidojoppugnarearcemadortus eft, qua; peditum noftrorum pracfidio te-
nebatur. Sedea cum defendí communitioneoperum,& loci diutius poflêt, ptç-
fe£ti ignauiafeptimo oppugnationisdieeftdedita.Mondainum inde pergebat agri
pene totius caput in colleeditopofitum.Sed noftrorum plures illucftatim poft pu-
gnam m ífi ad cuftodiam,vixhoris tribus ante peramicam arccmrecepti , quodab
oppidanis fuerant recufati, illud hoftiliter diripuerunt : inito hoc incepto Robertus
conuerfoinFaueniemitinere,vnoexcurfu ccrtantibus ad rebellionem aratoribus
totum agrum in ditionem redegit.Inter ha;c Hercules Eftenfis manu turmarum x v. 3 о
peditumqueadmillequingentorumàVenetis miflus Cefenam pcruenerat. No
ftri etiammulti partim colle&i exfuga, partim ex detrimento recreati mediocrem
iamexercitumfecerant. Itaquetam procliuem Roberti fucccíTum fuftinendum
Quxftor ratus,fuadebatVenctorum legato,qui erat in caftris,fummumque habebat
fuorumimpenum.vtad Archangelum caftra proferrent. Pertinerceam propinqui-
tatemaiebar,admuniendam de accepta cladeopinionem, qua; vbique maxima ha-
bebatur,&: ad rctrahendum à follicitandis populisindefcílum illius ftudium. Sed
cuminlongum duci confuítationcm videret,oratIoannem Baptiftam,Toparcham
Romanum,infignis animi iuuenem,vt cum turmis equitum quatuor,fanum, íi pof-
fit,irrumpat:confiftere in eo articulo fortunam rerum omnium monftrat, tranfeun- 40
dum illi interAriminum & caftra hoftium erat.Nam in mari id fieret nauigandi mo
ra^ imminenspericulumnon permittcbat: igitur audacia vfus intempefta no&c
cítato curfu,iter fub ipfis mcenibus egit.atque ad fallendas cuftodias inuocationem
Feretranorumconclamans,íínedetrimentofanumperuenit. Quam rem &igno-
minia; fibi Federicus, &c damno iromenfo afcripfit Robertus: Rurfusautcmcum
Venetorum copinad procedendum vehementius vrgerentur, futurumq; iitarum
culpa; vociferarctur Antiftes,quicquid incomodi morando eftet acceptum, d». rcxit
tandem legatus coaftum in vtrunq; fubfidium, non moturum fe inde prius dixir,
quàm turma: ièx reliquç,qua» aduentaredicerentur,adiun¿ra; carter s tficnt. Quo il-
le intelle£to,fimul quod de Roberti fucceífibusnunciiquotidiani vrgebanr,pcdues yo
^ \ quingentoSjinterquospraítorianifuierant.nauigiisraptim imponit, ipfeq;cumiis
. • èportuGcfenatiumfoluit.Cumverointendenteiamnoâre, inconipeâuelîct Ari-
minijorta íubito tempeftate propulfusin altum cñ,&¿ ad diuerfa reliqui diííipati , bi-
remis in qua vchebatur,in portum, vnde exierat,vehementi Euro reic&a eft: ca'terç
vlteriorem orara Dalmatia; tenucrunt. Sequenti igitur node tianquillo iam mari
eodem
LIBER QJV I N TV'Sl ' fa
eodemcurfureuecîusincolumisfanum peruenít. De ceteris, quos со in loco noa
reperit,curaeratnonmediocrisactimor, ne videlicet vis procella: aliqua hiberno
iam ad nauigandum mari miícros ablorpfiflet. Sed biduo port in eundem portum,
appulfifatigatifame,&rlu¿hbus loliotudinem hancademere. Robertus vt illa—
tum fanoequitum primo inde peditum praefidium fenfit, cumque eo Antrítitem
efle,Mondauium non ignobile oppidum, quodfpedefe&ionis magis quam oppu-
gnationiscircumuenireiamcœperar.defcrit.ProtinufqueadMondauiumobfiden-
dumrcgrediturfiducia Fedcricipropinqui,quiapud Cerefolumad eamdiemmo-
ratusadproximumCruftumium retulerat caftra. Laurentius vero communito
5 ° iam validius fano Cefenam redierat exterorum follicitus. Iterum nouis fatigati-
onibusà Véneto contendebat, vt ad Archangclum procédèrent copiar. Quam
ad rem &: tutiflima caftra oftendcbat,& copiam omnium rerum,qu£e illue importa-
ri fine periculo portent. Addebat magnum operis fru&umgrariamque ingentern
Pontific¡s,quidoleretidantenon fa&um. Sex quasnupercaufatieflentabfentcs
turmas iam aduenifle. Caufarum amplius nil fupereíTe. Si manerc in fide fœde-
rum vcllcnr.hanc neceíTario tempore operam impendendam. Quo enim pació ex-
pectariabeispotfit diícrimen pugnar, quos iter non longum , & tuta caftrorum
mutatio tantopere grauet.-praftent laborem hunc leuem Romana: Ecclefia: , tardi-
tatemqueprarfidii,qux plurimumnocuir, vno hoc non magni incommodi obíc-
ío quio penfent.his atqj huiufmodi cum iterarentur quotidic,tandem ille viclus Qua:-
ftoriquanquamgrauateafientit.Poftridieqj in caftra iam communita omnes com«
migrát.Eius facb fama cum ad Federicum eflet pcrlata, ad cartera opportuna hoc ct-
iam primis nunciis attulit. Vt multa ille íufpiciens abMo ndain i obfidione ftatim Ro-
bertum ad fe aduocarit. In quem abeuntem noftri,qui intus ad prafídium crant , fub
horam colligendorum impedimétorum delati picnic^ direptis in fugam pene con-
uerterät: vertiflent protinus nifi medio in itincre pofitacaftclla Laodecium atq;Gri-
dolfum ill í fie laboranti fe dediflent. Ad Federicum reuerfus cum dies aliquot in ca-
ftris fuiíTct,receptis iam circiter quadraginta oppidis,perfidia expleta Ariminum \x-
tus contendit.Ipfe etiam Federicus fatis caa:ftate ad laudem fecuritatemque aftum
3 ° exiftimans,q> hiems matura iam efler,nullaq; his in locis haberetur pabuli copia,ho-
ftes etiam moliri nil viderenrur , militem in hiberna dcduxit.Parte copiarum ad cu-
ftodiam reeeptorum iufta confidere. Hibernantibus iam Socialibus cum noftri ex-
peditionemnondum dimifiiTcnt,famaqua:dammetuaucT:orc inter rebelles eft fu-
Ícitata,Duces noftros perca occafione dueturos efle ad eos,iamq; &: tormera & Ccz-
las,cçteraq; id generis ad oppugnationë parata. Pertincre ad vlcifccndá rebellioncm
cú conatü putabant.Quamobre prefectura: pene omnes illorum locorum clá mife-
rant ad Alexandrum,qui tum Pifaurum reuerfus erat,fa&i pcenitetiam nnneiantes,
culpamq; perfidia? reiieientesin paucos,quos prefente Roberto ac vi&oreíequi ne-
eefl'ariumfuem.ParatosnunceíTe,fireceprum ad veniam habeant, mox vt amo-
^4.0 uiíTentexercitum,pra:fid¡a cum oppidisdedere.Eam ille rem diluendi aliquo fa&a
dedecoriscupidus(fuamcnima:ftimationcm, non tantum alienam fortunam of-
fenfam vide bat) illico Antiftiti indicat,credibilemquc & fa&u facilem docet. Is
Neapoleone&Venetorum legato ptxfeâifque in confilium aduocatis indicium
Alexandri proponit, primufque omnium fuo iudicio vrgendam occafionem pro
nunciar. Quando Alexandrum fubie&am rem oculis habentem ita fuadere intelli-
gat,&: difparcitis per longinquiora hoftibus,nullius periculi opus, fummi autem mo-
menti efie appareat.ineandem íententiam Neapoleo prcfeéliq; omnes concedunr.
Vcnetus tantum mentis fuá: Reip. confeius, quanquam incepti vtilitatem cogno-
fceret,addubitare tarnen primo fe dixit:deindc cum rationibus premeretur, negauic
S 0 fine volúntate Senatus aufurum fe effe aliquid,quod tam periculo quam fpe plenum
videret,in hanc contradictionem adducbreTroylus ex prxfe&is eorum vnus de co-
ílliifententiaVenetiasadexplorandáoptimatu volúntate ire eftiuíTus:abiis per eun-
dé íntegra deliberatio ad legatü reiicitur.Is tandé vel q, ita tunc iudicaret,vcl q> in fi
néjppoütú publicú referuarct, Quaeftori c5fentit,omniü decreto mittitur ad Alcxa-
drú.Monetur vt ad cerca die prxitoletur exercitum,comeatus interim cafteraque ad
4го COMM. IACOBI CARD. PAP.
oppugnationcm neceflaria prarparet appetentc codida die: cum iara ex Piceno ma-
gnus frumenti numerus eíTet conuedus,molita cibaria prompta haberentur,machi-
nxveroplures collate, eíTentvnum inlocumrpareminexcrcitu diligentiam ad ex-
pedienda camera Laurentius adhibuiflct,iterumLegatus profedionem recufat. In
proximo efle Fedcricumdicit,cui facile fit illico colligere copias, & vel fe iterum
profligare, velobfeifisviisrcditumadcaftraintercludere, loca ad qua; ducendum
fitjVacua pabulis,nunciari mentem no earn rebellibus efle, quam ad nos eludendos
nuncprxferant.NonaddufturumfinecaufaieinfummumpericulumfortunasRei-
publicîcfuç. Porro autcm prarfcdos eius minores quibus communicaflet iam o-
mnia,profe£tionempaIamdamnarc vcllerfe eos adduci inconfilium, atq; audiri, ïo
quodq; maior coniulentium dccreuiflet numerus, pro deliberato id accipi. Quae-
ftor fummo dolore Ьагс audiens , placabilitate tamen traducere ilium in fententiam
laborabat,monftrans nil horum timendum efle quod diceretrnec rurfum in tot ho-
minumconfiliumadducendum,quod&arcanum,&paucis notum efle expediret.
profcrt littcras Alcxandri:alias itemq; alias etiam illa hora acceptas , quibus certam
deditionem confirmat,dicrumq; ad iummum odo futuram occupationem teftatur.
Perfeuerantc Legato vt minores quiq; ordinesaudirentur,turbatioriam fadus An
tilles: Quid,inquit,fic agimus,o legate? An non prseftat palam id dicerc? Veftrum vos
negotium agite,adiumento Ecclefiar efle non voluimus. Exploratum habeo An
gulos ordinumtuorum à te feorfum inftrudos, quid confilii proponere habeant. to
Nonfuamillifententiam:fedtuamvoluntatem aperient : atque vtfeias nil horum
ignorari à me,ex iis vnus indigne ferens mentiendi ncceflkatem à te fibi iropofitam,
artificium homo tuum mihi detexit.Sub haec verba, cum ille vultu confeientiam ar-
guentetaceret,admirarenturautemquiaderant,adNeapoleonem conuerfus, Eun-
dum tu,inquit,Neapoleo cenfes'cum eundum ille afl*ereret.& tu ait Hercules idem
ne fentis?eoquoqueaffirmante.Eadem interrogate Pinus tacere quàm non idem
cum Legato dicere maluit.gratiam videlicet fecutus,n5 confeientiam. Dicerepoft-
ha»c iuflus Troylus maioribus argumentis in Quarftoris fententiam ceflît. Quorum
orationem ille excipiens,& vobifcum ego eundum pronuncio. Deumquc & vos
Duces conteftor,pra:fti tifle me Romana: Sedi quod debeo, immunemqj efle damni 3 о
huius,quodcumq; difFerendo accipitur.Itadimiflumconfiliumeft. Legatustenio
ab his contcntionibus die in Rauennatem Foroliuienfemq; ad hiberna reduxit cx-
ercitum,turmis tantum quinq; cum mille peditibus in caftris redudis: ca caftra Ar-
changelo oppido pene coniunda iis munitionibus erant iam conftituta.vt tutiffimu
commodiflimumq;hibernorumopuspracitarent, Ariminumque à milliario pene
quinto obfiderent.Duxerant in circuitu latam duodecim pedum foflam depreflam
odo.Ad cuius labrum interius tanta: altitudinis aggerem valiumque adiecerant , vt
longurio militari pertingi ad fummum non poflet. Fréquentes etiam turres , & pro-
pugnaculatotis munitionibus fuperinduxerant.Quorum omnium materia fuit vi-
men recens ftramcnq; contritumrtigna quoque,ac viciflim his aggeftiti- 4<>
urn folum & feftucatum , vt terra materiam contincret,mate-
riam terra ab incendio tu-
taretur.
IACOBI
i
JACOBI VOLATERANI
CARDINALIS PAPIENSIS СОМ-

MENTARIORVM LIBER SEXTVS.
Ost h^cad continuandum de Gcorgio Boëmorum Rege iudi- *>#
cium cura intcndi eft cœpca:cuiusinitiumvtgraue propter rcgiu
nomen eft habitum, ita exitum eius magna? bellorum contentio-
nesmntconíecutar. A VicIephitanisautemha?refibustotaco- iob.vicUf.
gnofcendi eft ratio inftituta, quibus ille immerfus cum mónita
Romani Patris fpernebat:tum cófenforibus perfidia: aderat.- tum
vero 6deli цт, quiin regno fupererant , nunc hunc,nuncillum vi
autfraudibusopprimebat. Errorum initia ad tenenda planiusreliquaexcommenta-
riisnonnullorum, quarinmanus venere, funt repctenda. QuiinConciliis,&:apud
i о Boëmos verfati magnam ipfi partem earum,quar fcripièrunr,viderc Nobilis Boemus
ftudiorumcaufa, vtHt,Exom!amBritanniçciuitaterHprofeclus,cuiTinofcendicura
doctorum noftratium multa inmanus3flumeret3etiaminciditiníoannisViclephi
libros, quibus de vniuerfís titulus erat.eos more humaniingcnii ad deteriora pJe-
rumque labenti» cum illico adamaifet , mox defcriptos expletis ftudiorum tempori-
bus in Boé'miam intuht. Inter eos complura erat Volumina, quibus in ciuilem Eccle-
íiar poíTeifionem , atque adeo in totum hodierni facerdotii genus maligne diíTereba-
tur. Ipfe vero aflldua lectione omnium plene inftrutrus,adqua?rendos dtfciplinar af-
fertores cogitationem conüerterat. Regebant per id tempus ftudiorum fcholam in
ciuitate Praga regni metrópoli Theutonici nominis do&ores , viri graues , & com-
tp mendatione vcritatis infignes.hos non arquo animo ferebánt Boémi.dedecori afcri-
bentcs apud externos homines domefticum magiíterium eííe. Itaque nobiJ¿;,quem
dico.fiicultatem hancferendimaliprimamna&us,communicareimporrata dogma
ta cœpitiispotiflîmumquos Theutonum odioteneriacriuscognofcebat. Inter eos
erat .liter Ioannes ex luco Hüs, vnde & Huífitis nornen fuit,humili quidem loco, fed Ыяппп
nonfpiritunatusîquidialecbciseximicinftitutus Jinguaetiam exercitata &celeri, Hm-.
cum peregrinas opiniones áddiípütandi iadantiamadamaret, facile confentanea:
ingenio vanitati adharfit. Igiturquotidianis contentionibus vexare ab his libris ma-
giftros: fperans aeuminibus nouisdogmatisillos confufos magiftcriofponteceíTu-
ros. Sed ea res cum parum conatui refpondiftet ( magna enim veritatis eft vis ) aliud
50 oppugnationis genus eftcogitatum.Regnum tenebateo tempore Vincilaus, Caroh
Caríatis filius , publicorum omnium negligens , atque ita voluptatibus deditus, vt de
parandatantum menfailli eflent confilia. Hune adeuntes noua: harrefís aflertores,
doleré fe aiunt adminiftrationcm fcholar Boémicac apud externos eñe. Argumento
cam rem fiei i, vel non íanc fentire Boémos,velregendi eííe ignaros.Horum vtrumli-
bet ad ignominiam gentis fuamque qui illis prçfir, hauddubie pertinere. Proindear-
quum cenfete, vt adexemplum fchola: Parifiorum ipfi quoqueregendi curam aflu-
mant. Ea res ab ignauo Rege facile impetrataprincipatutn magifteriiTheutonibus tw»»»
abftulit:quam iliiiniuriam non ferentes profectioneminterfefeiureiurandoconfir-
mant, atque vno die duo miliafui generis Praga abierc : quos & tria alia mox coníe- dHnt'
40 cutaapud Lizifcam Miliar Prouincia? ciuitatemtrium indedicrumitinereícholam
nouam inftituerc. Ita Boémis horum difceflu fualibera manfit. Adminiftrationem
au tem cius loan nés Hus non difficile eftaíTccutusxuius ad doctrinar opinionem vitç
quoque commentions accederet commendatio. ./Èdificauerat per id tempus Pra-
geníis homo prardiues Mattharo Matthiarque Apoftolis non ignobilcm ardem , cen-
íümque addiderat , ex quo duo ecclefiaftici ordinis alcrentur , qui quaque die ver bú
Nn
4¿r COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
diuinum lingua Boemicapraedicarent. Horum alter cum clefhis Ioannes Huscilcf*
adienfque officium plenis fubfelliis audiri fe cernerct. , Se diâis fidem haben , Oppor
tunitäten! ratus ad fpargrndum in plebe virus, quo ante fcholam infecerat , p.mlatinv
profcrreex Vicleplricanislibris.quapopularioraviderentur dogmata, incepit,atque
iiladifp itatiombus confirmare: nonnunqua inter concionandúdicb'tans,contineri
eis in libris omnium veritaté,&: optare fe poftqua vita exceífiflct,etim in locü migra-
rc,ad quern Viclepbi anima pcruenilTet:quam &: fanfte vixifle fciret,& in caleft ibus
agerenondubitaret. Ducem hunc acquafifigniferumclericiftatimfuntconfecuti:
partim qui alieno Кre grauaii erant , partim quibus ab impuritate vita; correptio e£-
iet timcnda:putabant fiequcnti confpiratione accepta: in populo haerefis difciimini- 1 о
bus fuis liberatum fe iri. adiun&i iis non pâuci erant doctrina clan", qui pernimium
angebantur, dignitatem fe non pofleinEcclefiaaíTequi. Potiífima autem facerdo-
tiorum ad со* folos deferri,qui etfi nobilitate prçirenr.virtute tarnen poiîeriores lon
ge viderentur. Oblstrare ei go ii omnes in facerdotaleminifteriû orfi font, corrupta
omnia pradicantes,nec quit quam ad veri falurarifque inftituti normá ícruari. Piare
vero ab Ec«. lefia fe adiungentes Viclephiranç perfidiç adheferexuius, fi quis eanoflc
Hufidt^ cupit,hçc ferme vuîgata funt capita. Romanum prarfulem rehquis Epifcopis parem
imM*; ciîe.Sacerdotum nullum haberi in gradu diferimen: vitaemeritis , non dignitare,illos
cxcellere. Animas cum è corporibus exceiTerint , aut in arternas pœnas incidere , aut
ad perpétua gaudia cuolarerpurgatoriû ignem nullibi inueniri:orare pro mortuis va- .
Ham rem elTe,atque auaritia: facerdotalis inuentum.Dei fan&orumq; imagines vbiq;
delendas.palmarumaquaromq; religionem ridendarmmcndicanûiûordinesàDia-
bolo inuentos:Sacerdotes omnes pauperes eíTe deberé, oblara tantum Hipe conten
tos : liberam patere viam cuique ad verbi Dci pradicatione : peccata moi talis cuir x
ctiam vitandi maioris incommodi caufa.fcrenda non ciTe:eum quiiilius reus íjt,nul-
lamecclefiafticam fxcularemvcdignitaté licito poífidere, parendumqueilJinóeííe.
Confirmationem queq; & Vn¿tione extremam inrer Sacramenta non conrincri: al
terna: noftre confelTionisfructri nullum cenfendu:fuffi( ere Deoranmquarpeccara
íínt confiten": Bíiptifmüexfíuuiali aqua fumendú: nulla facriolei eófuíioneammix-
tum.ccemitcriorum inane víum eile &quaftus cania reperttu non referre quaennqj 3 o
humodfefimcla corpora condantur: remplum Dei late patens ipfummundum eile:
coartare n.-aicilatem cius qui cœnobia.qui templa, &. facella inftituunt , ranquam in
iis adfit propitior Dens. Vettern íacrarn & vafa facrificii momenti nihil ad culcufls
aíFerreiquocunque in loco,quocunquein tempore Sacerdotes Dominicum corpus
poíTe conficere , petentibufque oifcrre:ad quam rem verba tantum facramenti iufri-
ciant : auxilia infuper Sandorum , cum adiuuare rfos nequeant , inaniter imploran.
Eorum cclebrit, tes,velut vanas occupationes,protinus abiiciendas.nullis diebus ni-
íí tantum Dominicisceflàndum ab opere :deniquc in canónicas ieptennarum hora-
Mim laudes Sacerdotibus debitas, fine ex cantu,fiuc voce eduntur , inir île opius 1 cd-
di:in ieiuniis quoque abEcclefia inih'tutis nihil meriri nobis repoíitum cíle.Tcmpo- 40
re nafcentis infania huius prxerat Pragenfi Ecclefia: Sbinco quidá , claris apud Boé-
mos parentibus ortus : íed non minus rel¡gione quàm nobilitate infignis. Is acceptis
qua: fîebant oceurrereante cupicns,quam lateincendium vagaretur, libros huiuíce
doctrinç accura:e coquifitos deferri ad fe imperauit , quos in vnum collatos,adhibi-
to prius doóíorum cor-filio, publice concremauit fupraducenta voluminaea fuere,
pulcherrime exferipta tegmentis fericcis bullifqueaureis locuplctiffime adornata:
adeo iam noui dogmatis amor preciumque mcreuerat.Ioanni autem concitatori pe-
ftis pradicatione efl: interdicKi,minis adic¿tis,nifi à vulgandis erroribus poíl ille abf-
tincret ( medicina fancad magnitudinem morbi lenior quàm oporteretjetenim Pra
ga excédents ad natalem vicum Hus íeillico contulit : vbi permittentcToparchahis y ö
erroribus iam coraeto conuocare ad fe multitudines cccpit,&:vim prefidis lamentan,
ex confuetudineque fuá docerc,multa in Romanum Pontificem, multas in reliquos
cecleííx prxfuhrs maledictaceniiciens .-quin vt popularium ánimos cófenraneis dif-
purationibus ai ¿tius illigaret , aiebat, non alioiure deberi Sacerdotibus decimas quá
eiecmofynas.Libcrum cuiqs cíTe dare ea G velint ac retiñere. Nondú autem de facra-
mento
LIBER S E X T V S. 4z?
memo altaris error irrepferat: fed atculit nouam peilem Petrus ab Draienßoppido
Miín.r ex iis vnus,qui paulo ante cüTheutonibus Praga exceflerant.Is cnim pro Vi-
clephitano ínter íuoscognitus,proindeque àciuibus pulfus Pragam repetiit, com
mune actutum ha:reticorumaíyIum: moxetiamadtollendaminopiam litterarium
pueror um Iudum inilituit. Habebat eodé tempore prçdicandi opus in a:de Michae
lis Archangelilacobe 11 us quidam,dodrina&:religione inter fidèles Celebris, eoq5 in
opere affiduus : hune aliquando Petrus folus adortus mirari fe aiebat dodum & fan-
dum virum.cui facri codices quotidie eiTent in manu , quique plebem inilruendam
ccpiifct, non aduertiiîeinueteratum in communicando errorcm , quo tamdiu labo-
10 ralTetEccleiïa. In eaenimfubpanistantumfpccicminiilrari populo iàcramentum: D's*er*-''
cum apud loannem Euangcliftam myileriorum DeireuelatoremfubviniquoquctA««^"
aíTumendum monílretur , dicente illo , Nißmanduuaeritiscarnemfilii hominis, & bibe- leh'6'
ritisfanguinem eim,rion htbebitis vitar» in vobis. His atque aliis fiepe peruafus Iacobellus,
perquilitis Sandorum codieibus , Dionyfii prçfertim ас Cypriani, cum laudatam
apud eos communionem calicis inueniflet , non modo ipfe monitori Petro aiTenfir,
fed vt idem fentirent exteri, publice fuadebat.Quam ob caufam ab redoribus prohi-
bitus eil íllic predicare: fed ille ad maiorem Ecclefiam conuolans, ibique peftilentia:
liberam orationi cathedram nadus , populum monebat , ne deineeps communione
caIicis,íínequafaluseíTenonpoflet,negligerent, aeeipere illum, ipfi inducerent ani-
*o mum,& miniilrari à Saccrdotibus poftularent.Huic hçretici illico omnes afíenferc,
lanicia arfedi , quod audoritas tandem vna fuorum dogmatum eilet inuenta , &c fun-
damentum Euangelica: legis habens,&:infcitiam Romana: Sedis conuinecns. Hanc
peitem haud fanclano animo intuebatur Rex: Verum familiari vidus defidia, quaav
que omnia labebaturjdcbacchari impune finebathçreticos. SoliusSbinconiserato-
mnis concernió, qui vbi nullúin Vinciflaoprafidiumfenfit: feautemaduerfustantu
imnctuniparem non vidit,adSigifmundum Hungarorum Regem confugit,obfe-
cransvt îu-gligenciafratrisnon fineret in Boémialabcfadari orthodoxe fideifacra-
menta: Ce quod in cam diem potuiflèt muneri crédito impendiflèmon eíTeiam angu
ilas poteílatis tarn corroborati mali cenfuramrmaiori vindicead reducendam fimita-
3 о rem opus viderimifi ab eo fubuentum fit.-Boémicam ecclefiam haud dubie mox rui-
tur.im. Dat fidem Sigifmundus venturum fe breui ad fbtrem, catholicamq; omnem
rem -n priilma redudum. Verum dum aliis internus curis diem ducit ex die,nec pro-
miifum implet.Sbinco interim tedio expedationisapud Pofoniû Hungarian ciuitate
vita eil fundus.Sigifmundus in fufficiendo Prçfuleeadem qua in cundo negligentia
fuie, AibicumquendamBoémum praefici impetrauit medendi arte quam eratpro-
feillis íibi acceptum. Is cum exercmç auaritia: effet, deque domeílicis tantum curan)
fufciperetjContemptui habitus augenda: potius quam tollende hxrefis materia pt ae-
bui t.Lacerabat ca tempeilate Romanam Ecclefiam Ladiiiaus Neapolitanus Rex ar-
mifque omnia peruadebat.aduerfus hunc velut exitiale fummis rebus hoile loannes
40 Pontifex vigeiimus fecundus huius nominis publice bellum decreuit, vulgata ctiam
peccatorum remiifione h:s,qui ad tutandum Ecclefiam arma fumpfiflenr. Id dtcretü
ad omnes Ecclefias tircummiíTum cú in Pragenfi ctia folemni more recitaretur , tres
fordidçartis homines hxrefium fedatores illo audito magnisvoci bus illico accla-
maueruntjoannem Papam haud dubie Antichriílumeíle, qui in Chriítianos crucé
decerneret.Hos Senatus,quiexfanis forte coílabar, rapi à condone in carceréiuflic,
tanqua mox violate. Romanç maieílatis fupplicium luituros.Sed populus fumptis ar-
mis haud dubie vim illaturus fi non redderétur,compopulares fuos repetebat. placa-
cus tarnen grauiorü oratione, qui comprehéiorum vitam in tuto eíTe aiebant , tumul-
tu fedato domum diíceííit. De illis tune clandeílinum eil fumptum fupplicium. Sed
5 o eorumíanguis cum extra praetorium périma clauià: porta: deflueret, fado indefup-
plicii indicio, iterum magno Ímpetu reuolat , & interemptorum corpora non fincla-
mentarionibus tollens tegumentis aureis inuoluta per omnes ecclefias ciuitatiscir-
cumtulit identidem clamans í lßißtntviriJan£ii,quiproteßamento DeifitAcorpora tradi-
derunt. denique etiam in facello quodam ad id opportuno velut martyrum reliquias
aromatibus condidit. Dum пгес Praga: aguntur , Concilium interim Ecclefiç apud
Nn г
Conftantiam Germaniç totis ex nationibus congregatur.In со cum Bocmica res ir£
trodu&a eflet, referreturq;, quanto contagio vicinç getes laboraturç mox vf derétur,
nifi interim fanitatis aliqua ratio haberetur.cura ingenti Patrú mentes affefrç funt, a-
gitantiú inter fe, quonam maxime modo tolli hxcmalorum initia poflent. AfFuithis
iob.Hujfus neceflitatibus Sigifmundus Imperator, fuafitqueloannem&^Hieronymumadíyn-
&ннгфпу. odumeuocandos : qui cum do&iflimi Boe'morum omnium atque hçrefium prin-
ТЛтем*"' cipes haberentuntum vero decepti populi Duces venerunt,vocati ambo,nec tarn vt
tentur. innouado&rina, quidfanieflet infaniue agnofcerent, quam vtfua concilio often-
tarent. Auditi diu frequenti confefiu funt. Joannes xtate ac nomine maior erat, do
ctrina & facundia Hieronymus fuperabat. Pofthasc delegere ex quacunquenatione 1 6
diuinç legis interpretes,qui illos ad fanitatem reducere conarentur. Ii cü multis dif-
ceptationibus plane iam docuiifent , eorum dogmata fan&is traditionibus non con-
fentire : caftis quoque moribus etiam contrarias efle : tum vero per vinculum Chri-
ftianae charitatis rogabant , ne fupra Ecclefiam contenderent fapere : peregrinas opi
niones tnagni diferiminis eile, in quibus ténèbre mentis obtentulucis recóndita;
tenerentur. preclara í Iiis eiTe ad obfequium Dei fumme opportuna ingenia; non fi-
nerent Viclephitanis ea erroribus obfourari : corroborandaecclefiç inftitutamon fi
ne frufrú noua quícrenda : gloriam difciplinann docendis , non concitandis populís
repofitam videri:poíTe eos fi velint & meritum confequi,& ab Eccleíia digna tantatu
premia virtutum accipere . ponerent modo , vt Chriftiana; humiJitatis eft , inuento- г(Э
rum fuperftitionem , Sc fanftç congtegationis iudiciocunfra permitterent. Manière
in pertinacia ambo , vifrique rationibus vinci propofito noluerunt. Refponderunr,
verç cultores fe legis eíle& difcipulos Chrifti:Romanam Ecclefiam canerafque que
vbilibet per orbem eífent à fanfris Apoftoloruminftimtis precipites abi fle ropes c-
nim ac delicias confeftari: dominatumq; in populis & primas fedes depofeere : alerc
etiam canes atqj equos : & facerdotii prouentum omnem Chrifti pauperibus debitu
perlafciuiamluxumque confumere.-autigiturnefeire eos diurna mandata, qui hare
tucantur.aut feientes indigne contemnere. His atqj huiufmodi cum proteruc infifte-
rent,Primores fynodi, deíperata hominú fanitate , amputanda membra iudicauerut,
ne reliquum corporis contagione appreh-nderet. Tulerunt frequenti concilio in 5*
contumaces fentcnriam.concremandos igni eos eñe, cum non modo non reciperet
ioh.Hm dofrrinam Ecclefia;: fed damnarent etiam atque etiam contemnerent. Deloanne
ыивгТ" priusfumptum fuppliciumeft>poftdeHieronymo. Sed hic cum illuftriadmodum
xieronymi ingenio cflct eloquentiaque fupra Boé'micam conditionem prope mirabili,fecerac
^^^'"íalutis fuá; omnibus defiderium,vt&temptari amplius d'fputationibus animum e-
ius, & fuafionibus índuci ad vitam placeret. Diu ergo admonitus, diu rogatuscum
ab omni noftrorum pietate femper cotumacia augeretur feptuagefimo inde die for-
cem confimilem fubiit.non minor vtriq,- in perferendo incendio quam intuendis er
roribus pertinacia fuit tanqua ad epulas,ficad fnppliciu leris animis perrexeremulli-
bi edita voce,quç aut dolore , aut fetifum meeftitia: indicaret. Ad pal um del igati vbi 40
materiçcircumpofita: immiíThs eft ignis, canere hymnum eeepere tanta quidécon-
tentione vocis ac firmitate , vt flama & fragor incendii vix interceperit ciñeres exu-
ftorû , ne ab difcipulis in idolatría legerentur , in vicinü lacu proiefri funt: qui tarnen
terra omné fupplicii fummatim corrafam veluti rem facram in Boe'miä pertulere,vbi
exillotempore Ioannes & Hieronymus pro martyribus habitifunt&diuinishono-
ribus confecrati. Poft hociudicium maiorem in modum irritara hxreticorum rabies
magniscalamitaribusregnumafflixitîtemplaceleberrimaCatholicorumccenobiaqj
operis cum vetufti tum admirandi,quibusnil cflelocupletius poterat,direpta primo,
poft incenfa ac diruta funt.Ciuiles tumultus plurimi excitati , cedes innumerç nunc
horum nuncillorum editçSigifmundus etiam Vinciilaidefunfri frater arque hçres, у»
adito regno, Húngaros Gcrmanoíqj exercirus pcftisdcpellendaecaufafçpius conci«
uit,detrimétis innumeris femper reiefrus eft. Eadécum lcgatus Martini quinti cruce
indifra bis eflet conatus , bis turpiter cefllt. Ex Viclephitana etiam hxreíi aliar,vt fit,
mox funt deriuat^Taboritarum^rphanorumjAdamitarum.Orebitarumq^quom
non ítuk(¿ modo,fed pudendç etiam fuere iníánix. Sigifmundus tandé anno duode
cimo
V t i В E R- S EXT V S. Ali
' timo poft , cum procurante fe congregara iá altera Sy nodus Baiilea? eííct, qiios armis
haudquaquam poterat,conditionibus reducere Bocmorum ánimos ítatuir. Erat iam.
iter ingtcflus ad poftulandum Imperii coronam. Igitur primis Bocmorum benigne
admodumfcribit.rememoransnatjoneBoémûreeile.&nulligcntipluiquâruçafFG-.
clumxuperc i Ham quam ampliffimam <5¿ honoratiífimam dici:cuius ctiarei caufa ad
accipicndam coronam Romam nunc eat: vt videlicet Boemus homo plenum perfe-
clumque ornamentum imperii infigne adiiciat: Baiileç iam opera iuainchoatum
Concilium feire.-hortari eos, qui iamdudum audiri fe de rcligionc optaflent, eo con-
uenirc,vt cum matre fuá Romana eccleiîaidem fapiant,atq; intelligat. A uditura be-
i o nigne fynoduna quçcunque afFerre pro fuis dogmatibus vellent. Id curaret modo, vt
confentaneis cédèrent, &rationi non pertinacibusaifentirent. agi non de terrenis,
fed cxleftibus rebus,in quibus &: vinccre,& vinci vtrobique victoria ¡cílimetur. Po-
ftremo etiaadmonetjVt redeunti fibi pacatum regnum c6feruent.-adiiciens,no puta-
re fe Bocmos eius imperium declinare, cuius auus , pater, & frater apud cos clemen
ter regnaucrint.quiq; non regnaturus alia lege fit quam &: illi,&: ca:teri Chriftiani re
ges fint foliti. Eodem tempore Bafilieníis quoqj Synodus eoidem hortata per lirtcras
eft,vt mitterent ad Concilium qui fidei fua: rationem aiïcrrenr,docerentq; aut difce-
rent quid in commune eilet tenendú. Prxílare eos & conueniendi Sc diífcrendi libe-
rampoteftatc. ExceptxàBoémishaudquaquaconfentietibusanimisexhortationes
го hçfunt.Orphani&Taboritç,quosdiximus,eundùnegabant: loannis&Hieronymi
proponebant exemplum, qui fide Sigifmundi accepta Sc Conftantiam profecti nihi-
lominus fupplicium pertulilfent. non eile iterum animas fuorummulcitudiniobii-
ciendas, quipoteffcatevincerent,nonratione. Si quid de fe cuperentalii,inBoe-
miamvenirent, vbitutiab incommodo eflent. Nobilitas contra eundum prorfus
aiebat,&nuncpotiifimumtimendumnegabat,cumfynodushanc fiduciamprazftct:
Ioanni iS¿Hieronymo nullam antea prxilitam,impulfore tantum Sigifmundo illos
profectos. Tolerandos vero haudquaquam videri, qui peregrinas de fide fentencias
nouofque religionumritusadinucn flent.iidemveroinucntorum fuoruin rationem
Ecclefia: catholicç probare vel non poífent,veI nollent. Hçc fentêua cum à Maynar-
30 do nobilitatis principe iuuaretur, qui excellerc coniilio putabatur, tandem peruicit.
Mifli igitur magno apparatu oratores quatuor funt,hçreticorum omnium primi, qui
Conftantiam venientes Sc benigneaccepti cum rogarcntur,qua: nam client, in qui
bus a Romana Ecclefîa dilfentirent,capita errorum quatuor Rcgni nom ine protule-
re,totidcmque qui ilja tutarentur,ex fuorum numero delegere. Communicandú vi
delicet neccllario iis eile fub panis Sc vini fpecic , qui laluos fieri fe cupercnt. lté lege
diuinainterdi&umclericis omni ciuili dominio: prardicationéverbiDeiquibuíu s
paffim permiílam. publica deliâa maioris ctiam vicandi peccati gracia toleranda non
eílcReliqua autem in quibus dilfcntiebant ( innúmera aute erant ) hiendo prçcei irci
veriti(vtpoftefl;intelle¿tum) ne in tanto confcnfudocTorumhominum probarinon
40 poíTcnt. Contra líos oppoíiti ex fynodo doctores toridemfunt ingenio acvirtutç
praclarnqui fallís argumentationi bus relponderent. Difputatum eft fine intermif-
íionequinquagintadiebus,multaque vtrinqueadduda.Tandécum vifta Hufiicaru
prazfidiamalarum mentium more vinci nollet propofitumq; teneret,temptari eft: vi-
fum,num priuatisalloquustraduciinveritatisfemitápoílent. Pla:rumq;enimquod
difputahdi non finit ambitio,humanitate facilius impctratur. Adhibita igitur omnia
funtlenitatis&benignitatisofHcia:fanitatemqiinfirmorum quibus potuitmodis re
ducere chantas ituduit. Qualenitate cum fpes nonnulla boni prœbita efîèt3maxime
quód viequxdam oftendebantur, quibus in vnitaté rediri , ambulariq; cum confen-
fu in domo Domini poiTet,mifIi ab Concilio inBoëmiam legati funt, cum magiflra-
£0 tibusregni de his rebus adturi. Inter ipfa autem conuentorum témpora dum adhuc
pendercnt omnia , Procopius Rafus ex iis vnus qui paulo antelegati ad Conciliû vé
nérant , perdiese audacia: homo , vicloriifquenonnullís aohierlùs Carbólicos ccle-
bris,collcéto hçreticorum exercitu Pilznam oppidum obüdcre grauiter cœpit à folis
fideh bus habitatú. Cumq; operibus vndiq; circumueti eo angultiatu addudi elfcnc
oppidanijVt cedendú obfeilbribus breui tempore viderentur,opc à fvnodo impeded
Nn 3 '
4i¿ COMM. IACOBI CARD. PAP,
periculo poftulaucrc. A Patr.bus vero etfîaerarium nullum eis eftct,raptirn tarnen
pecuniam in capita collatam ad Mainardum mifere,prxcipuu-.Ti& mittende prius
legationis, & accipiendorum poil conuentorum auctorem , qui iam ad id ipfum de-
lectu militum habito duccrc in Procopium propçrabat. Ule autem apparatu hoc co-
gnito preucniendú ratus,quinque milibus pafluum longe à Praga Mainardo occur-
rit.Erateo loci perampla,atqucvndique late patens planitiei.Obuia; igiiur munido-
nés primç curruü , quibus Boèmico more contineri copiç velut caftrorum vallo co-
fueuere,mutuis obprobriisfe inuicemexceperunt. Statuerat autem Rafus,nifi oc-
cafionem fors f.iccret,pra:lio non decertare. In animo erat Pragam recb petere, cu
ius partem potiflimam,& fenfuram fecum, & aperituram venienti non dubitaret. t»
SedMainardi equites municiones illius praneruedli , dumapertampoftremammu-
nitionum partem refpiciunt , inter fe cohortati magno impecu intra peditatum ir-
rumpunt ad cacdemq; difcurrunt. Hoftes inopinato malo perculfi,quod intra currus
obuerfatosantceum diem equites non viderint, quid ag nt neiciunt: quod erat tum
ad falutem reliquum diffufis m omné partem agminibus fugiur : quos infecuti nobi-
les apertis campis dcpiehendunt cçduntqj. Procopius vbi iam retinen fuos no poile
tcrroremque fupra omnem cxhortationem efle intellexit:in conferciflimamMai-
nardi aciem cum delecta prartorianotum cohorte inuedus aliquandiu hoftis impe-
tum tenuit.multifquc interfeeb's propemodum refticuerat pralium, nifi multitudine
illuc confluente vndique circumuedus, non tarn cedendo quam vincendo fefliis ей Ю
fuis occubuiíTet. Per hune modum Taboritarum Orphanorumquc ex pit be colle&i
exercitus inuifti ad illud tempus cum icelerato Duce deleti funt. Secundu hanc vi-
¿"toriam Pragç Cathohcorum res facta fuperior eft,&: hçrencorû audacia cecidit.Igi-
turlcgatipolUongas difeepradones multo tandemlabore Mainardo plurimumad-
iuuante peruicerunt , vt de tribus reliquiserrorum capitibus Bafilra? propoficis iudi-
cio Synodi confentirent. Sic tarnen vt ad folamen pertinacia: dicerent, ecia fine hx~
refiscrimine poiTe illaprobacionibus fuis defendí. De calice autem cum obftinatis
multorum animis.ne m .lorum ficret continuatio, hanc i ationem concordia: iniere,
qua nihilominus inueterata perfidia colli pauiatim tempore videretur.Eahuiufmodi
crat.Boémisac Morauisquiecclefiafticam vnitatem pacemq; feruarentrcumqjRo--} о
xnana fede cartera conuenirét, liciturum poft illa fub duplici fpecic panis ac vini. His
videlicet tancú qui eum vfum haberent audoritate fancTç Synodi communicare. An
vero ex prazcepco Dei fic fieri oporteret, diffinicurum inde Conciliú,c6fti(uturumq>
Âternalege,quodfalutifideliùneceiTinûxitimetur.Poftquçdecrctri fi nihilominus
defiderio cahcis tencbuncur BoeV.ii Morûiquc-jCumq; per legatos petierint,permif-
furam vtique Synodum faccrdoribus eorum vtdeilloiis tant urn miniftrent,quiá£
per astatem fanicacemqueanimi idonei fint,& fponte, non coaftione humiliari tffla-
gitent. Lege adiuncb,vt inter miniftrandumpalam plebiannuncicncnonfubfpe-
ciepaniscarnem cantum,fub viniíanguincmíblum: Sed fub vtraqm Cliriíhim co-
turn, & integi um contineri. Hanc r¿ducenda:fanitatisformamconucncaiJli poft- ¿ja
moduin vocauere.huiufq; obtentum nominis , S¿ tutati aliquando fe funt & nos op-
pugnare tsmptarunt.In Concilio poftmodíí fententiis omnium pronunaatú cft,ca-
liccm , quantum ad laicos pertinet , ex precepto Dei non efle : moremque fub fpecie
tantum panis miniftrandi populo, a fan&is Patn bus inftitutum :& fane inftitutum
vidcri,&fer;iandum ab omnibus fideli bus efle: ncclicere cuiquamfuoiudiciohunc
declinare.Non peñere ex illo tempore calicem , Boémis non indulfit Synodus vitro:
aRomano etiam prefuletale quicquam nccpoftulatumeft, neecomprobatum. I-
pfietiam qui ad omnem contentionem noftramconuenta velut clypcum defenfio-
nis öbiiciuntjilla eadem contempfere verius quàm non fèruauere.Etenim pueris paf-
íim&dementibus non de pane tantum, ftddeca icemimlbarunt. Inuitosquoque У<*
& non poft ulantes ad calicem adegere. Sacramenta Ecclefia: &: fepulchra públicos
honoiesiis, qui ilium vellent,pcriniuriamadimentes:demyfterioetiam tarn panis
quam vini nil plcbibusiuxta condictuannu; 'dauere. Poftrcmoncc Romana? Sedis
inílitucis , a qua longe errabant , in catcris aíTenfere : quorum omnium fi prœititaab
Ulis fuiflet fides , vix nunc poft annum quadi agefimum exorti mali oftendcretur ve-
ftigia.
LIBER S E X T V S. 4if
ftîgixIisvidcïicctin.renouataaEtaiedcfunâis,quibustanmmmoàoquod vfumiarri
habcrent,caIixeflecindultus.Reuerfus pofth*c cum Corona Imperii Sigifmundus,
quodhoftes fui Orphani,& Taborirx ceciderant in regnum receptus eft. Queque
cumMmodo conuentaerant,benigncapp[obauit:tocus vt videbatur ad reducen -
dam ft jbiliendamque veram religionem animo fpecbns.Erat per id tépus Hçrefiar-
chagencis.-qui & nunc ad peftem populi viüit loannes quidam,cui ab natali Boemiç
oppidoRochezane cognomen eft inditum, obfcuris parencibusin fumma inopia
mcus,quivbiadoleuit,adftudialitcerarum fecortferens tantum ingenio & labore
breuieftaflecucus,vcpresbyterioairumpcomagnfs indc concionibus verbum De£
ioPragenfibuspr£Edicarer,&numiJitatisac continencia: laudem populärem in popu
lo aiîequeretur.Hic cum legatione BafiliciifieX quatuor difpütacoribus vnus tuen-
dam íüíccpiflet cômunicandicalicii partem : necdimoueri fententia vllisprobacio-
nibus fuerat paflus, & hanc velut propriam xftimationis fax arcem perpetuo tueba-
tur.Conditionib.magnopereaduerfusûa: paulo ance confentieme regno füeranC
approbarx.Huncigiturobcrecbntemindies Ecclefia:, &: pacatam iam pkbem ad
tumultum follicicantem , no valcns Sigifmundus verborum promiflorumve vlla be-
nignitateaucrtcre.perderefuppliciocogitauit. Sed ille mentis huius à quibufdam
âdmonitus.quibusconugiiprarurici eciameranr veftigia clandcftina fuga falucen*
quxfiuitnonmulcoillepoft moritur, rcli&o fucceflore Alberto Auftrialium Du-
ce.generoeiusôtiilimxcum vircucis,cum religionisacmodeftix Principe : qui re-
gni parte maximaadita,Boemicam rem omnem non fatis adhuc quiefcentem breuí
adcranquillitacemperdufturus videbatur, niíí immatura mors concepta confilia
incerrupiiTec: nacusilli eft pofthumus Ladiiiaus, cui nimirum paterno arque auico
iuieregnumdebitumerat, tutelam eius velut confanguinitate proximus Frideri-
cus Cscfar Imperator fufcepic.non tarnen adminiftrandum quicquam inBoemis pu-
tauic.cancum permifit vt ex fuoi um numero prxfidem illic deligerent : qua ex re fa
ctum eft vt nunc Catholici,nunc hxrecici fumma: rerum prxfuerinr: ahquandiu ct-
iam Mainard ,s,quemdix mus,regnigubernacularexerit: Ad Gcorgium Pogebra-
tium tandem eft ventum, qui Praga perinfidias oceupata Mainardoque in carce-
3° rc(vtperhibctur)enccato,adminiftrationem primo , inde regnum per vim falla-
ciamq ue inuafit. Primis huius rempor , bus,&: reddita hxrecicis ciuitas eft,& Roche-
zana ab exilio reuocatus,magnifque apud cum in honoribus fuit:qui confeftim tan
to adiutorefretus Pragenfi Prxfulatui feipfum prxpofuit,confortibus füis adaibitri-
umminiftrans.His vcl illis,p«mt eratlibido,facerdotiadans,atqucadimens. Infe
ctos eciam venenis regendis curandifqjplebibus apponcbatrfanos autem auibus op-
primebat:neceratapudeumantiquiorcura,qúám vtdefenfus error ciuitatem totl
regnumquecomprchenderet:quamadrem promptavbiq; aderant Georgii adiu-
menta, alterque akeri viccm pra:íhbar,vthicvidelicer quod dominatus, ille quod
facerdorii cflec,plene vbiquein populis poífiderenr. Adulco interim Ladislao, quem
40 Alberti Regis Pofthumum diximus , de coninganda illi adolefeente coniuge in
ter Primates qui fecumerant,habebanturconûlia.Virgines cumoffcrreniut com-
plures,tancumq;coniugium paífimerat in voto: fed nulla confenfu omnium vifadi-
gnior e ft.quàm Gallorum Regis filia Margarita, cuius xcas , forma , & indoles , glo
ria etiamprimi inter Chriftianosfanguinisconuenire admoduin pernimium vide-
bantur.Igitur ad earn defpondendammittuntur legad primo: coniugioqjimpetrato
oritur dc loco ad nu pt ias eligédo inter eofdé côtentio. Hungari Budam ciuitaté, Au-
ftrales Vienna,Boemi Praga tanta: celebritati prxferendam dicebátmutante earn ob
caufam Rege,& in quam partem inclinaret pcrplexo Georgius ad Danubium,qua
propinquiorViennxcft,fubitoadcftmanu o&ingentorum expeditorum equitum
yo comitatus,nunciatq;Regi magnis dereb9 venine,quasilli cancü notas efle expédiât:
monicus ve cranfmiilo Danubio Viennam acccderet,tutam fibi earn ciuicatë ob pu
blicas inimicitias eíTe negat:rogat us vt per nuncios qua: velit aperiat:nÔ alteri quam
Regiarchanafuareuelaturumrefpondec:adiicic operxprecium efle tranfire illura
eo tempore adfe.rc adeofilium dilata,permultis non probatur, tantum fubditis per-
micci liceniiae, vt fuumPnncipc ad ie ire depofeerent. Vilefcere eo modo regiä digni
Nn 4
4z8 COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
tatem,& ilíos fieri fuperiores aiebant.-Ladislaum Georgii mouebat au£toritas,pura-
batq; atduumaliquid.&necdirFerendum arTerri.Itaq; quanquam indignitatemcg-
gnofcerct: teporis tamen caufa prçferédum vtile iudicauit.Inermis ad armacum pro-
fectus eft:quem tria millia equitum ftatim funt confccurarciuium venus quam mili
eu caftris transDanubium pofitis.medio intervtraq; fpatio tetorium eft collocatum,
in quoamboadcolloquiücouenirent: conuentum eft diebuscontinentibus qua-
mor.PrimaconuemionefalutatuspubliccRexeftjdignufqjilJi habitus bonos. Dua-
busfequentibusfingulitantumàfingulisadhibitifèrmonum teftes: quarto die in-
gfcífi ambo fine arbitris tabernaculum,diu foli funt collocuti:qua: inter eos fecreto
iJlo fint agitata.in luce tue n5 prodiere. Verum poft paulo ex iis qua: accidiíTe cogni- ю i
tumeft,patuicfatisdeprofeclioneRegisinBoemiam actum fuifle, nec fatis Geor-
gio aiTcnfum. Eienim vt digreilî à Danubio funt , non tegens fuam indignationem
Boemus,minitatus eft multa, &c in Morauiam irarum plenus iter conuertit. Ladis
laus periculi rem efle videbat,impacatum ilium dimitti,quod lümma apud eum re-
g'ni poteftas efiet.&inquietum animum nofceret.Itaq; primos ex aula qui hominem
conièquantur,ire illico iubetatqjad fe reuocare,fipoííint.Si minus id valeant,fac"tu-
rum efle Regem,qua: ille poftulaflèt permitterent.ln itinere inuentus, cum ad redi-
tum induci nullis fuafionibuspoíTet,quod proximum fuitdetranfitu in regnum nu-
ptiifq; Pragxcelebrandispromiflum acccpic.QuibusinBoemia nunciatis, multo-
rumanimiingenrilxîtiaaffecbfiint , quod &: regnum fuum Regem longo poft го
temporeviderentur:nonnullisautcm,quiinteriusbaîc cogitabant , vocatiohajce-
ratfufpecla,vitaeqjcreduliiuuenisabambitiofopra:fide metuebant: inter quos Io-
annesMcnefteusexfanisnobilibusvnus:Ladislaoetiamfcripfit, fi quidem illi duç
ceruices eilent, veniens ad Georgium, alteram Viennç relinquercr, quando de alte -
ra periclitandum fiio indicio a:ftimaret. Hunc poftea re intellecla Georgias per fpe-
ciem captandi cofilii ad fe euocatum capitali fupplicio afFecit.Nuptiarum igitur ap-
petenteteporecopofitiiq;iam in AuftriarcbuSjCuiuscuraj gratia d.utiusibidëfucrar,
magno apparatuinBoemiamprofedus eft. Ad cuiusfines Pogicbratius cum omni
nobilitateobuiam fai2:us,Pragam ilium perduxit.Intranticiuitatem primus Roche-
zana cum facrilegofacerdotumgregefactus eft obuiam, & compofita oraticne de 30
aduentu in regnum eftgratulatus.Quo loco prima religionis fua; adolefcens rerum
prçbuit argumenta.qualiqj regnaturus eflet animo indicauit. V ix enim illo dicente
reiiftendolocoidentidemq;turbatisoculispompam harreticam egre intuens, nec
nifiadmonentefa:piusprçfide,addùci potuitvtgratiafagerct. Hosindcprçteriens.
vbi ad collegia Catholicorum pcruenit ferentium facra mam bus, qui pro teftameto
Deianteaeie6tiadmiilbS-gifmundonuperredierant:Agnofco,inquit, hos Dei mi-
niíh"os,(imulq;ab cquodefiliens,ciucé,quçofterebacur,eftofculatus: cófalutatifq;
omnibus Içto vulcu gratias egit pictatcm fane vtRegc ínclito digna, fie in hereticorú
mentibus,qui cotcmptum Rochezanam dolerent,acerbisodiis coditam. Ad publi-
capoftharcconuerfusmagnaq; animo agitans tres imprimis legationesdecrcuit re- 40
gni initio neccftariasrad Califtum.i 1 i.Ro.Pontificcm.quç de lañando cóiungendo-
queRa.SediBoemoru regno racione iniret. ad Federicfi Imperatorem ,nutritorcm
fuum,ob diffidentes Húngaros de pace afturam.Tertiá ad Carolum quoq; Galloru
Rcgem,qu£enuptiali pompa fponfamdeduceret.Porro auté comparando ingentis
alicuius in Turcos expeditionis curam fufceperat,qua tandem pelii Europa inimica
gens poíTet.His igitur conftitutis,Romaiamadfidé vniendamibatur.Deconcordiç
formula propemodum cum Friderico conuenerat.Inftruebantur etiam ingenti ap-
paratu Regia; nuptiaj.ad quas conuencuri vndiq; honorisgratia, & Reges &: Princi
pes erant:eifq;perfe¿tis de expeditione concepta a¿luri. Sed hos tantos cogitatus,
atq; has magnarum rerum curas,qua; de Georgio &Rochezana i adata tunc opinio- y o
nibusfuntjinterceperunt.Illi enim qui Ladislaumdilexerant, nunquamfufpectum
etiaobdiuerfamreligionéhabebanr,veritineintamo Catholicorum concuríu ipíi
inferiores opprimi facile poifent,difcrimcn íuú fcelere preuenerunr, dato,quod Ge
orgio in poteftaté illú habenti facile erar,occukoRcgi veneno. Sederat pro tribunali
Ladislaus ad exercendu iudiciú,quod de nobilitate inter Pogiebracium, &: potente
quendam
LIBER S E X T V S, до
quendamMorauu erar,cuius rei caufa,&magnç ínter vtrunq; fucrant contentiones,
¿¿ alter alcerum in duellum vocauerat.Illo die in facie adolefcentis praeter folitû fuie
rriftitia,totoq; cofeflu vel minimum exhilarari vifus no cft:fic vt prçfagium exitii aii-
cuius multi cotenderint.dimiflo cocilio cocnauit inter Proceres aulç íermone no ad
Jatitiam epularû:fed quafi adgrauitaté curia vfus.In cubiculum inde difeedes, cum
ad multam noclem vigilailèt,ex folitis ante fomnum ad Dcuin orationibus furgens
tumultuari,&vehemcnter doleré ftomachum dixit.CuiBoemus ex cubiculariis,qui
cœnatoillidulciilîmas pro morcobtuleratrapulaSjZííce^înquit^í/om/.doloro-
mnis per fomnum abibit.Acquiefcente Rege aedormiente hora vix lapiâ fubito &:
?°anguftiaeuigilans,itcrumappellat cubicularium.crefcere anxietatem, intolerabi-
lemqjiameneconqueritur.Illenihilominus fomnum dicere praièntiflimam me-
dicinamcne,hertariq; vtillumrefumat:ne vitra moleftia cubiculariis eilet plenus
manfuctudinciuuenis vigilias fuas glifeentemq; in horas dolorem in diem vfque
perduxit.Prima luce accerfiri medicos iubet,& tantis doloribus fubueniri.Illi vene-
num fubito agnofcentes3quod extremis rebus poterat attulerunt. Georgius etiarn
aduocatus cubiculum dolentiaffimilisintranspercontari ex Rege pcrgit, quid ita
doleret,quidqucilli tanta; pcftishuiusoccauonemfecüTet. Tum bono animo hor
ran euinefle,&nildefperarc.omniaad falutemqu« humanis opibus contrahi pof-
Îènt,illicoaiFutura.Nilad cçtera refpondens Ladislaus , tantum difllmulato fcelero
*o pietati Hudens, quátum deberi à fe fupremaetiam hora putabati7*<w»,inquit,»í;»c_>
fidem Georgiâudumagnoui: per teBoemiam [um ajjecutus, beneficio tito vfurum me dtutms
eredidt. SedDeo nunc aliterplacet: morieadum mihi poft paulo eß:in tua mam futurигл
regnumnonditbito. Duo à te moriens in folamsn defiaentisvitœ precor': alterum , vt iu^
ßeprve'fideos\ induis pupillifque afs'is ér tenuesfortuna ne déferas , alterurn, vt qui me fe-
cuii ex <^4ußria cttterifqueprouinciisfunt, redit um adÇuos fine^> incommode habeant. Hoc
te Ladislaus(upremummunus depofctt: hoc neabeunti neges per beneuolenttam in te fuam te-
ßatur. Pramaturas curas refpondentc Georgio illas efle, fûturumque breui ilium
incolumem,& viuum praftiturum qua mortuo perfolui velit à fe .- rogante etiam vt
deiîneret animo agitare,acloqui qua aliis, non minus quàm fibi tri ilia eiTent, ite-
3 ° rum Rex apprehenfadextera ems:<^¿ge,inq\ik,Pogiebrati,Jponde quod сирю , & mori-
entern aßenfutuofolate. Sifectrisquatejum obteßatus , Deum viuenti tibi adiutorem pa-
rabo,cumitavixerim,vt adgremiumeius afcenfum mihifuturum conßdam. Non potuit
in fccleris etiam confeientia continere lachrymas Georgius, cidem protinus dedie
quacunque poftulaflet fa&urum. Ab his obteftationibus difeedente illo introdu
cá ftatim funt iacerdotesj&facramentafuturi viatici perfoluta : ornatum omnem.
fuum Ladislaus,qui plurimus erat Prageniî legauit Ecclefía.Popofcit etiam coraatn
Germánico more ad humeros promiflam, qua miri decoriserat, nequidvanum vi
uenti adhucfupereflet,abfcindi.adextremumverodcductus, vbi trahi agram ani-
mara fenfit,iacrum cereum ac cenfum popofcit,&: manu prehendit, identideq; ima-
4°gineGhniticrucifixiintucnsorationem Dominicam inchoauit acinfinem perdu-
xit.Pronunciatis vero vltimis verbis,quibus nosdepofeimus à malo liberari : fine vi-
lis anguftiis illico exfpirauit. Veneno quaíitam hanc mortem medid Theutones,'
qui bus pracipua femper fuerat Regis cura in Auftria reuerfi non ííluere,palam tefta-
tifunt, vocatos íe mane ad Regem, perfpicua ftatim veneni argumenta vidifle:
neq; id aufos cuiqua praterqua languenti illi aperire: ne videlicet apudalienos eorü
in íe irá,ac vim prouocarent,quorum fcelere machinatus eíTct in teritus.Regi aute vt
clam indicaífent refpondifle ilium: N5 ignorare fe toxicum datum, & feire quádo ac
perqué datum:fed virum imperaíTc filcntiumrnc ad fuaillorú quoqjmors adderetur.
Senatuscerte Vienncnfisvbiiisauctorib.increbeícere famam hanc nouit, timens
г o Boemorum in íe ferociam cócirari,multa interminatus tacere medicos iufllt. Geor
gius ea die,qua mortem Ladislai & pompam funeris interceífit,cenuocatis inCuria
regni Proceribus praíidatú fuum interitu Regis haudquaquá finitum edixit : víq; ad
proximumlunium ex diplomatibushabitis continuare prafatus eft. Tenenti ar
ma cum uemo aduerfatuseflet,Pragenfesillico,quorum pars magna harefi confir
mando ftudebat,prafidatum hunc agnouercExin ad eligendum Rege dies eft con-
430 COMM. IACOBI ÇARD. PAR
ftituta,atq; interim multa per Georgium,multa per cacteros,vt quiq; animo fortuna
banc Tibi cóceperat,variis ftudiis procurata.Francorum Rex CaroIus,ob recens filiç
coniugium,alteri ex filiis regnum id poftulabat:Polonorum itide Rex,qui fororë dc-
fcin¿tiduxiíIetvxore,idipfumdeberiíibiaffirmabat.In cade erat cauiaSaxoniçDux,
qui alteram natu maioreante defponderat.Fridcricusquoq;Imperatoriusappe¡ládi
in Boemia Regis fuumdocebat: пес fine fpe querendiq; iludió crant Sigiímundus
Albertufq; Auftriac Duces,fcientes veteri fccderc,deficiente fine prole Rege, debcri
iîbi fucceifionem.Rochezanaautë defumma rerum fuarum in tanta mutatione agi
exiftimans,crebris concionibus contendebat,aut Regem ex fua religione, qua; non
falleret, dandum regno efte, autfinemo tanto faftigio dignus inueniretur,iudices ю
annuos qui rcgerent ftatuedos :quam ad rem & Hebraicos m ores,& veteris exempla
legis in medium plurima proferebat. Adueniente tande eödieb die, audite primo in
cóuentuprocerumcópetcntiumlegationesfuntrindeíentcntiis tota res diíquifita.
Vbialiquantulummorçhis,velillis eft interpofitum, Georgiana; inde facliones in
hunc euentu antea coparata;,neceflitatem publicam obtendentes, magno confenfu
Regeeum pronunciauere,virum quidem domi&militia; iuxta clarum,cuiq;ad íum-
masresfummaefl'eopportunitaspoíTet:fiobftinata perfidia paratufq; ad failendum
animus preclara natura; bona no obícuralTet.Hac electione protinus ad aged-is Deo
gratias in publicum egreíTus operum primordia à fignificatione harrefis inchoauir.
Pretérita enim cathedralieccleíia,cui nimirum is honos erat habendus.ad arde Ma- га
ria; Virginis Cao Rochezana; cómiflam folcnni рбра fe contulit, ibiq, falutationem
publica cöfluente populo excepit.BoemicorumRcgumhic primus hareticus fuit:
c«ter¡ ante eum vnioné catholicam feruaucre.Etfi .n.Sigifmundus&: Vincislaus fra-
ter,Albertusgenerin deprauatainciderint témpora: non tarnen deprauari íeerro-
ribus permifcre,& calice perpetuo abíhnuerunt, &c inania dogmata contempfcre.
G .-orgiusfolus ab noua illa impietateeleuatus diuina atqj humana ingentibus ma.-
lis fubuertit. Vulgatam iaítura grauiore eleftionem Georgii muki Catbolicorum
aduerfisanimisaccepcre,ii prxíénimquifenominis Germanici profitentur, Slefia
omnisprouincia,Lufatiafuperioratq;inferior,cun£taq; pcneMorauia. Vidcbantur
enimabinfidelihornine,niirana;adniinií1:rationishabituri,cuiusinpra:Gdatu gefta 3 o
iuftó odio fuerant.Itaq; addetreclandaeius imperia ánimos firmant luaque prarmu-
niunt. Ule opinionem Hufitana; ha;refisaduerfam fibi cognofeen-s , ad earn auerten-
dam (vteft ingeniofus fallada? fabricator) duos fidèles ab Hungaria Prafulcscuo-
cat, qui fibi coronam regni confuetis cerimoniistribuant.Ii vero cum veniflenr,
пес nifi abiuratis erroribus promiiTa impofterum fide coronationi vellent intende
nte hxreílm abiurauit ,& profefturum fe obedientiam Pontificibus Romanis, pur-
giturumq;abconcepralabeBoemiam,religiofiilimoiureiurando chirographoque
firmauitxlanculum tarnen paucisadhibitis, hxc fibi agenda putauit, ne videlicet
infecías plebes.qiiibus fidebat,nouioperisindignationcauerterer. Coronationcm
autemad fidcliumoftentationem per fidcles(vt dictum eft) Prarfules publice cele- 40
brauit.Quibus actis сит пес fie credicommentis videret,ProceresBoemia% àqui-
bus fuerat renunciatus,fubornat,vt has prouincias ad parendum hortentur, doceät-
que Regem ipfum,&: fidelem cfTe,&in confenfu Ecclefia; Romana; manfurum. His
quoq; n5 fuccedentibus,adarmaconuertitur,Iglauiam Morauia; oppidum ad fines
Boemiçpofitum raagnisoperibus obfident,in deditionemq; accipit, Principes lo-
ci,quos fibi aduerfos cognouerat,de medio tollitmonnullos mulctat exilio. Idem de
Bruna>& Morauia; Metrópoli Olomucaeft, armato illi fucceífus adiuuante prafi-
denti q uodam Porthafio,qui Olomucenfi nuper pra*fe¿tus Ecclefia;,nondum adita
pofi'eíííoncGeorgiumfequebatur,honoribuíq$ alle&us paflim populis predicaban
au&ore fe crederent Catholicum eíle,nec fine péceato detrecbri poflèeiuslmperia. y o
Inrcrca vero cum ad Califturri.ni.Ro.Pontificem probanda; mentis eliciendiq; re-
fpófi caufa plenas religionis dediíTet litteras,in qui bus fe filium Ro.Sedis docebar,&
profeflíoncmobedientia;pollicebatur,&grádiain Turcos moturum ípondebat, fi
modo del^tum ad feregnum pacaret fenex arris illiusignarus, cui tune de bello
Turcorum ingens ftudium effet , ampliffimis verbis reípondit mentem illi us
pro ban s,
LIBER SEXTVS. 4)t
pfobans,pro iis qfl a; ofFerret gratias .igen s.adexpediendaquoq; mox oblata inregru
quictumqjregnum efleillidcfidcransiDiplomaautcmvtdeRegibusnoftcrmoseft^
àtergo ctatzfîcûîumiGewgtûBofamffrum Reg ,charifsimoßlto. Compos in hunc mo-
dum doli Pogiebratius diplomara hax,vrplumbo crane lignata, quoquo verías in-
fpicienda populis circummittit.Probari tandem pofib docens Ro. PrarfuLs teftimo-
nio n*demeiusfanamq;dereligionefenrentiam: nec relinqui incredulis locum fi
ne p! oterui« crimine defugienda: ditionis eius. Mirum diclu quäta hinc animorum
fît fa&a conuerfio.Illico Toparcha; omnes & vrbes & oppida poteftati eius Ге permi-
fère,concurfumq; toto regno eft ad cognofcendanoualmperia.Praíful quoqueVIa-
xodislauenfis Iodecus, magnas nobditatis vir, qui ante ad miniftcrium coronationis
vocatus non nifi volúntate Pontificis ittirum fedixerar,hacdiplomarum fiducia ac-
cc(Tlt,S¿Regem pro more eft veneratus.Gcrmanietiam Principes exemplo eodem
amicitia;illiusrecertatiminfinuant:ineuntfœdera,nuptiirq;cc.nfirmàt.Cum СгеГа-
re d ;murn,& Polonorum Rege, &c Matthia Hungarorum regnum turn primum ad
epto data invxorem filia focietas coitunquibus fupra votum fluentibus ignarus ven-
turidixifteinconuentuProcerumferturiExtammultis tamq; pro/peris rebus fane
quid primum eligam nefcio. Videns autem quantum Califti error attuliflet con
fiais fuis fuftragii , quotidie magis capere ilium artibus conabatur. Ad earn rem
Roraum quendam pieudofacerdotem procurandis negotiis Rorruehabcbac III»
'2.0 impigmmminiftrurnfeexhibens fumma omnia de Georgiopromittebat:nunc Jit-,
reras.nuncfc nuncios de bifce rebus habere fementiens, adeoq} fallaciis credularrv
circumueneratmentem,vtetiam Rochezanam affirmationibus eius Califtus, pe
tendo; veniaîoufacognofcendiq; errorisbreuiaffuturumRoma:putaret:quodcurri
Gabrieli Veronenfi exMinorum ordine lxtabundusiaftaret,qui per eos dies exBoe-
mia venerat: Ille,vt erat prudenti{îînuis,& vulnera paulo ante illata cognouerat, fal-
laciam tumGeorgii,tumRoraidetcxit,venturumq;nunquáHa;reíiarchá,nivinctu3i
tiaheretur,möftrauit:nunciauitquoq; quantoadpefl'undandamfidemfuiifent Re*
gi patrocinio diplomara,ad eius litteras reddita,cuius illico fu<5ti pecnites fenex, pla-
neq; deceptum fe nofcens,poft paulo vitœ conceflk. Ei autem cum fucceilîfièt ia
3°p5tificatuPius,veritU'. eammutationéPogiebratius,quodabícníIuo Princ pe, qui
multosannos&in obfequio Ca:faris, &in Boemis effet vc!fatus,rencri ingenium
ili um atq; artes cognouerat,quar obtuliifet Califto, nc prxucnirentur confilia maio -
ribus nuneiis Pió etiam offert interea ad precidendas vexandi f i occafiones quam
maximispoteftftudüscurat:ait auetoritate Catfaris Regnum adi:um confirmerur,
impetratq; vt huius rei cauia Brunam illeaccedar.-quoru certiot fact us Pj.js magnis
itinerib.ire adCaciàrem Lucenfem Prajfulem iubet,qui obteftetur&: moneat,nil an
te Georgio tribui qua fidei catholica: fecum effet habita ratio.Serius paulo cum eilèc
Brunam peruentum,c5celfis iam omnibus,quod proximum fuit, agit cum Rege de
perfoluendisquie per litteras tarn plencobtulerat. Confírmalo iam regno pace vn>
4o diq; parta minus fibi iam timens frigide refpondet ad iingula. Cum Turcis ait inimi-
citias non intercedere,cur in illos moueat arma. De pellendis quoque regno híercti-
cis ingratum videri fibi iis fieri importunum,quorum ope regnum eilet adeptus. Le-
uiaxftimari ea,inquibusdicerentur errare à cxteris,eacuraturum fe cempore.Inde
ad externa conuerfus contentiones aliorum fuam quietem exiftimans,Pi ineipes in
ter fe omnes qui regnum circumftantcommifit: fievt dimicationibus extremis res
fuasafrligercnt,nunciis,nuncillis ad alenda mala plerumq; fimul omnibus occul
ta ex Boemia miniftrans auxiliaxuius rei cum aliquando ab iis aceufaretur , quibus
cum fibi vel feedus erat vel neceftitudo,liberos eile Boemos exeufabat , permictique
lege regni,vtcumneceílariiinius non eftent, quarrere impune poflent fori s ftipen-
fo dia.plerumq; etiam vel cum cöfumpti inuicem е/Гепг,уе1 ad altcrutros inclinare vi-
£toriam nofeebat, pictatemfimulans oratores mittebat de pace,cogebatq; vel in-
uitosiatisáfeconditionibusafícntirijinetuillatoadharfurum fehofti ni ¿ta aeeipe-
rent. Quibusoperibusfa&umcrat, vtpeneiam Germanica; res ad eius arbitrium
regerentur,inq; illum omnes refpicerent, nunc oppreflorem, nunc fautorem eut»
cxpercijfemperautcmfalJacem, atq; ad fua commoda omnia pertrahentem : neç
до COMMENT. IACOBI CARD. PAP,
minus etiam domi inquiera exercebatur iniquitas: arces & munira quarq; loca
regni aífimularis neceflitatibus paulatim fidelibus adimebat, tradebacque ea haereri-
cis:quos itidem alieniorcs Gbifenferat,falfisexcitatis cnminationibus, aut pellebac
Toparchiis,aut comprehenfosnecabat. Idfedulo moliens, vt nihil non fuasfortis
toto regno haberetin'.Vna erat reliqua,caputprouincia:Slefia:, Vratislauicnfis ciui-
tas,perofa Georgii ingenium , nec viuente Ladiflao pra:fidacum, nec nunc mortuo
regnum eius pati pocucranc:male lanam de fidementem continuo verita eius fubi-
gendac reducendacq; magna crac illi cupido, quo d incolumi tanta re facem propoli -
tam cognofcebatrvnde in fe aliquando concitan maiora incendia poílent. pocentif-
fímaeratciuitas:eamqjproptereaappeterearmis baud íane tutum rebus adhuc re- I(>
centibusvidebatur.lgituradPium per procurandi fpeciem Vallenfem Fantinum
mittit,fidelemhominem& Romana; Sediamicum, qui nunciet,miiTur urn ie illico
legationemadprofitendamdemoreobedientiam, doceatqj quanto impedimenta
Vratislauieniium lit contumacia ad praeftandain Turcos, qua; totiens Calillo fibiq;
obtuliíTct.Horum enim impacatis animis impacata reddi iibi rcliqua, & ad extcrnü
belluinualidaomniacumdcceptusFantinusalTcucrantiusaffirmalTetrCxrarquoqi
&PrincipesGermanorum nonnullirogati Pogiebratii Ponrifici reftarenrur : nil ta
rnen illeobrefponfa Lucent! data credendum temeré iudicans, Oratorcsduosad
Regem,&Vrarislauienfes ireiubct,mandato iniunclo vt primum quo ille animo fit,
attente infpiciant.-tum nil! bene fentire de fide non cognofcanr,fa¿turumqj videant 2.»
quç promififlet,reducendçVratislauia; vlla operam nauenr.Profe&os cxFantino il-
los,cumBoemus,quiiam quam ad remirent pra:fcnferar,magnis honoribus acce-
piiTet,acconrraquamLucenfirefponderardeconuetTendoad fanitatcm regno in-
diccdoqj bello Turcis magnifica omnia confirmaflTet, facia de fe fide impetrar cr
ia vt Vrarislauienfium redirumRomani Prefulis nomine opercnrur.Eius illi rei cau-
fa ad eos fc cotulere,ac multa conati, mulra de fide Georgii fruilra proreílati eos opi-
nionedurioresicnferunr, quod artes eius propinquius le nofcerediccrent. Hanc
randem iniere concordia: rarionem,vr intrienniumcriam fui client arbiwii,poilid
in ius regium cederenr.fidemque hominis quo tandem erumperer,medjo inrerual-
loexperirentur.quibusperGeorgium approbatisreuerfiilliad Pium ingens ac pc- 30
necredirum de iliius mente teftimoniumattulerunt.Expeclabanturindiem de obe
diential religione,&Turcorum rebus dilati totiens ante illa Oratores. Sed longo
etiam poll tempore adhuc non comparentibus accufabar Pius Fantinum, quod
quoridietanropereaffirmata nullum adhuc veri veftigiumhabcrent. Ille vt procu-
ranriummos eft, Georgii moram excufabat affercns caulas, qui bus impeditum il
ium tardare arbitraretur. non feciusautem quotidianis nunciis Regem ad feruan-
dam promiflbrum fidcm vrgcbat,m on ftrans nullum vltra excufationibus locum ef-
iè,zftimationemqjeiusapud Scdem Ro. venire in dubium ; aut mirrendum illico
Romam efle,aut planenegandum;fufpenfionibusiisnilPatribus&Pio videri mo-
lcilius.His tandem addu&us Pogiebrarius Ioanncm Rabeilen ex nobilitate Boemi- 49
camittit,quiSenamadPium veniens,vbituncexconuentu Mantuano fublliterar,
de profitenda tantum obedientia mandata pert ulerat,atq; hanc non nifi fecrcto pro
fited fueraciulTusxuius rei ilia adducebatur ratio , quod nondum plane potellaris
fux fa&i elTent harretici.expcdire paululum adhuc vitra iè communem otlendi,do -
nec omnium compos fine regni difcriminevnire in vnam religionem vtrumq; po-
pulum poller. Arres Georgianas quanquamintelligerer Pius, audiendum ramen il
ium purauit.In fenatum igirur introdu£lus obedienriam pro fe tantum ¿¿familia ob-
rulir.Hancquoq; fic verbis fcnfuqj perplexam vt facile cerneretur, necefliratis.no
voluncatismiíTionemillamfuiíre.RefponfumáPioefl:, profeííionem cam mancam
videri ac nudam,&: nec fidei obligara; íarisfaéhonem afierre: aperra & plena opus ef- 5- о
fe:vt connumeran ab Apoílolica SedeinrerReges carbólicos poilîr.Eam fi non pro-
fitearur,neceíTatioiu iicii rem fururam. Redeunrein liuncmodum Ioanne Fantino
etiam libcriusnunciante,qui lcrmonesdclcgationetam leuiefienr:Ponrificeiden-
ridem multa in dies comminanre,alteramverrenrepcne anno decernir: t-ublicam
quidem ас numero ampliorem,nil tarnen veneni minus habentem. Quatuor in ea
re 1 ega-
LIBER SEXTVS. 43J
re legati fuere: vnus tantum ex fidelium numero Procopius: ex inquinato Rcge.-trcs
reliqui, quos penes fumma erat mandati : auditi publice in frequenti conuencu : pri
mo oracionis loco obedientiam obtulcre verbis quidemcumnonfacisapcrtis, tum
vero nimium leuibus. Inde de conuentis cum Sy nodo Bafílienfi magno affe&u age-
re,poituIantes vcl confirman illa , vel fi non placeret, noua faltem concedí : qua in re
communioncm calicis tanto artificio extulere, vt cum earn falutarem Chriftiano po-
9 pulo, & reuelatam diuinitus dicei ct : turn vero illationibus obliquis ad neceffitatcm
felutis pertinere contenderent. Confedimus nos ea die ad hos audiendos,falIacemqi
orationemdeprehendimus. Piusha:cpoitulataadconGIiumreferens, de ièntentia
io Senatusin publico quoque Boemisrcfpondit,acrefponfieiusha:cferefuitfcnten-
tia: Obedientiam rcciperefe, quanquamcommunemnimis acdiminutam creditu-
ram Apoftolicam Sedem tum demum illos vcram abfolutamque prieftare , cum pul-
fiserroribus, ad ouile Domini Rex Regnum reducerct : quod vt mature faciat per
profeffam ea hora obedientiam fearcbusimperare. Calicemvero,quemtantoperc
commendaffent,illis nec neccíTarium effe,nec fane etiam vtilem:diffiniffe Synodum
Con ftantien fern , non licere ab inftitutis Ecclefia; , qua: fpiritu Dei regeretur , abire.
Inftituiffeautem,vt qui extra facerdotiumeflenr,caliceabftinerent:quando&com-
municante turba,erFufionis Vtrobique periculum eft,& ad viaticum argrorum facer-
dote longiuseumferenteferuari difficile poteft: turn autem ne indocta plebs, qua;
xo fenfibusduckur,nififubvtraque fpecie nonfumià fc totum Chriftum & integrum
credcret.Conuentorum porro qua: memorarent,admodo nullam vim effe, nec lice-
re illïs quod crcderent.Eorum omnem rationem bipartitam videri,permicti alrcra,vt
qui vnionem Ro.Sedis feruarent,ritumq¡ in ca'tcris tenercnt Ecclefia",fiimendi quo
que calicis vfum habcrcnt. altera vero permitti , vt fi re mde ad Concilium delata í Iii
nihilominusdcfidcrio calicis tenebunturieumquemiiTisIcgatispetierinîndulcum
iri facerdotibus fuis facultatem illius iis tantum miniftrandi, quibus &c per a:tatem li-
ccret,3¿ fpontefua pie depoícerennlege perpetuo adiecb, vt prarfari populis anteca-
licem debeant j nop in pane carnem tantum , nequc in vino ianguinem tantum , fed
fub fingulis totum Chrirtum atque integrum contineri. Illos non feruaíTeconuenta
j о Synodum , qua: obtuliffet , non indulfillè : qui non feruarint : con uentorum nullum
beneficium effe:quod poft ilia non indulferit Synodus, conucci nihil extare. non in-
dulfiffe autem, vel quodnon petierint Boémi : vel quodindigni ob neglccTum habiti
funt.Ira caufam non fupereffe, cur aut nos ex conuentis appellent , aut Ro. Sedem iis
moueri oporteat. Sedneccommodum Paftori Ecclefia:, necillis videriexpediens,
noua nunc rationeidipfum permitti: negaffc hoc fern per priores Pontífices, ab iis in
tanta re diffentire non fane effet confilii : laturas indigne carter as gentes ; non his da-
tam, prohibitam-aliis participationem hanc calicis : nationes quietas opera: preciu m
non effe nunc commouere:procliue quoque hoc ad errorem videri , quod ad necef-
fitatem falutis pertinere eum Ci cocedatur, rudis populus nimirum fie ereditut us qua
40 rem potiflîmum damnet Ecclefia. Porro autem diuidundorum animorum, 6¿ per-
petuandiod:ieamconceflionemperpetuam caufam afferre: effe in Boémis partem
adhuc fanam nobis conformcm,hanc in diffimili ritu , idem nunqua fenfuram : con-
fliclruram armis & animis. Timendam proinde Domini vocem, defolatum iri quod-
cumquein fc diuifum fit regnum: ¡equius effe veteriíentcntia:nouam conceda e,
quam veterem noua:. Illamiotius Ecclefia: probatamconfenfu: hanc quorundam
tantum Boémorum fufceptamiudicio, rcliquorum fidelium repudiatam decreto.
Circuiiiítatc inftiper regnum potentiflimas plebes Theutones, Húngaros, Polonos,
infeftas itidem illas vfque futuras:ac mille licet proferantur Sedis decreta , putaturas
verfari eos in errorem : ficut & nunc quoque exiftimant , nimia: quoque arrogantia:
j o Bohemícam gentem damnaturas, quœ plus contenderet , plus fibi depofeeret quam,
Chriítianorumreliquamultitudo. Iurgia,obtredationes,& pugnas hineprouentu-
ras. lnconfultum videri intus atque extra perpetuos fi bi hoftes concire, nominifque
hxretici fubire infamiam. Expendiffe diligenter hxc Ro. Pontificem ; inutile quod
ab ilhs poicitur credere. nefeire quid petant: difpenfatorem fe myfteriorum Dei eile,
ad Partons opus pertinere gregem Dominicum pafeere, illumque in viam reclam
4M COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
ftatueremo intelligere homines aliquando quç vera fim bona : pcenituiíFc &pe mor
tales peracti voti.atq; impetrad. Quod oratores nunc petant,ad vita arterna non per-
tinere:fumü quendá atqj inartis gloria; ventu quaeri.hortari proinde eos , cótenii fins
fob fpecie tatítú pañis corpus Domini fanguinemqj aíTumere ad faluté id ipfum fuffi-
cere,admonente Domino- Ego fum pañis viuus,qui de cedo defcendi.qui manducac
hue pané, viuet in xternu. Difcipuli Emaus euntes in fraclionc pañis Dominii agno-
uere.nollent pluris his efle : aut patres eoru fapientia anteire , qui íub vna tantú fpecic
facramento accepto in Chrifto mortui funt:ad notä illorum filioru eíTc viam contra-1
. riam. Ad iungantfeigitur no errand EccIefiç,invniendaq;religioncvniantregnum
pocentiflîmû olim poil labcfactatú , rediturummox in antiquas opes, & gloria fi do- *Ц
¿tonbus errorú príEteritis in viam redierint prima , matremqj audierint Romana Ec-
clefiam.Magnaconcioniscómendationc refponfo dato, cum quid iterarentBoémi,
nó fuperefIct:hoc tame relaturos fe omnia polliciti funt. Poftularunt auté,quo maior
fides perferédis ad Georgium mandatis eflet , vt oratore ex fuis aliquem ire fecum ad
eadem confirmada iubet ct,Fandnumq} ei rei imprimis idoneum iudicauere. Dams
illis Fancinus eft.nec regia procurado obftititrquippe qua meníes nönullos ante рег-
fpeda iam Regis mente vitro dimiferat. Reueríis inde in regnú illico indiclus Prag«
eft ad cos audiendos ex Bohemia & Morauia frequens cöuentus, cui Rex, Regina Sc
filii prazfederunt. Auditi prima die legati cÖtraexpecbdonenoftram cúnela fideliter
retulere.altcraintroduc"tus Fantinus prüfend animo mandata abfoluit. Imperauit *•*
Gcorgio vt calice abftinerët,idéq; à cçteris fieri cötenderet. Rememorauit quoqj iu-
xeiurandú folemne,qUo inter facracoronarionis,deiis catterifq; ad religonépertinc-
tibus fe olim adegerat.prarftandä protinus tanii promiifi fidem cdixit, qua neceilario
Sedes Apoftolica repetat. Earn fi non prçftiterit , timendCi videri neperiutiiha:reiifqi
íubeundüfít infame judicium : cuius rci magno Régi ad tuendáarftimadonécuram
non leuem eíTc oporteat.His cognitis Georgius inaríit vehemencias, ас fuperáte iara
.metum pei'fidia,male.>írimulacáanteillahumilicateabiecit.Palam in conuentu pro-
nunciat,natum fe atq; altum in pañis ac calicis c5munione:ícire illa diuina lege ma-
datá:nec velle aut pofle tantú prxceptú Deirelinquere. Ex conuentis eadépermittj,
quç coucnta nec ¿brogata haclcnus íínt.ncc adimi à Romano Pontífice poflínt:neq;
enim fupra Euangdiú Concilii poteftaté eius eíTe.meritos virtute fuá Boen\os,vt an
te alias gentes illa ipfa accipercnt,quae per inanes minas cú ignominia dimittenda no
ííntmeqi vero obftarefibi iuííurandü, q?in coronatione fufeeperic-iurafle fehzrcíirn
regno dcpellerc.hçreûm baud dubie reliquarú nationum,n6Boemicç eíTe:atq; ideo
in eo maxime iufiurandú prarfbre, quod inualefeereexternorú inftituta non finerer.
Talia multa cum clementer dix.íTetjConcioncappcllans, an fibi tuend cóuentaadiu-
mento cíTe vellcnt, popofeit. Ad quam vocem diuifafubito multitudine,feorfumq;
confiais habitii HuíTica? primú reiponderunt : innumeias fe agetegratias , quod com
rcligionéRex eilet profeííus,fccumq; vna fcntirer:fanguinc propterea & fortunas ad
conferuandaiplaconuenta libere ofret re. Catholiciauté ml ingenii cum conuentis 40
cfledixerút:víos illis nunquáfuille nec vfuros impoíterú:velleíeviamPatrútenere,
inftitutifq; Pontirícú aíTentiri. Quodad Regis auté,& regni pertineatrem, in officio
fe pcrmanfuros,acpra:ftatuiosreliqua,quç fidèles in Principe deceat.Horú di&aillc
excipiensjcü ad dimouendos eos fentcntia multa eflet conatus, nihil aute proficercr,
iram in Fantinú conuertens , apprehenfo capulo pugionis quo erat accin&us : Et tu,
inquit,àcredita procuratione deícifeens ex feruo dominú te ftatuifti veniftiq; ad de-
nuncianda tuo Reg¡ aliena imperia : manibus nimirü meis admiífi fceleris panas ex
pendes. Fantino refpondente , fide procurations pridë Ii bcrato legationé Pontificis
Jicuifle fufeipere. profeelü e/Te orarorú quos nufiílet confilio , qui ita à Pió fuaíerinr,
nec domínatú fibi,fed falutem regno nunc quçrerc:Gloriofius ante nil polfeíbrti fuç y a
contingere,quainobfequioRomançSedispro Chrifto occumbci e,Regemq;inter-
ft cloré habere Vchementius his irritatus, h utd quicqua illa hora à vi temperaflet, ni
proceres quidáimpetum cohibétesindignarem proclamafTcntabiecli hominis fan-
guine comacula: i Regas manus.-quod vero ad leniendú furore proximum fuit,San-
aiífimo Legacionbiuie violaio 1 api in carceréiufllis eft; vbi meníes cóplures mifer-
rime
LIBER SEXTVS. ( 4JÎ
rime habitus xgrcdeprccantibusGcrmaniçPrincipibusGefarcq; imprimis añnuére
iêmianimisextracbsatqjabirepermiiTus. Videns Pius vna improbitare &: mandata
Tua contcmpta,& iuilurandû neglectum , & haerefim publice declarara : tyrannidem
et iá in legatum fuum exerci ta , cun&andum in re manifefta non ratus , de excidenda
infru&uofa arbore cogitabat,neceflariaq; ad iudiciû inftruens. Senfit hune animum
Cxfaniênfere S¿ Principes Gcrmani nonnulli, in quos per ea témpora qujcdaexra-
bant Georgii officia. Itaq; magnis deprecationibus ab eo c5tendunt,vt iudicio infti-
cuto paululu adhuc abíli neat. Dat uros interim fe opera fpondét , reducere illu priua-
tis ftudiis in fem itá redtamPius etil intelligent, laboré hunc inaniter Tumi , quod in-
X o íanabile ingeniú eíTet.ne tamé videretur ad perditione quam ad fanatione inclinatior
eíTe,Sedifq; opera impia dicerentur, tantis interceífionibus condonandá dilationem
con ítituk.Biennio in ea expedatione confumpto,amicitias interim coparauerat ííbi
Georgius,fidelefq> Boémos afflixerat,regnumq; & fa&ioné Huífiraná firmauerat. In
Pium apud Gallos turbulenta multa miffis legatis quxfíerat. nil miñus auté quam fa-
nis illorú fuafíortibus crediderat:rtunc feri bcns,nunc mittens, nunc ofíerens, perpe
tuo autem & ludens,0¿ moras iudicio ne&cns. Vbi nil profici eft intelle&um.damna
autem publica quotidiecre(cere,aduocauit Gonciliú Pius, atq; in folio rcíídens lon
ga orationeHulfitanoru defleuit errorcs.aftú inde Gcörgii,maleficiaaflidua,Catho-
licorumasrumaas,manifeftú periurium relapfumin hxrefim interceflbres elufos,pa-
2.0 tient láíüam magnis lamentationibus proíetcns, vindiclxnimiumtardata:adelTeiá
cempus oftcdens,diem dicendx ante fe caufx centefímú o¿\ uageíi mumq; ab illo co-
ftituitmec multo poll intra eundé terminum Ancona: deceflit. In locu eius fufiè&us,
vt dt¿tú eft , Paulus credere ab initio cœpit , non tarn defiderio calicis quàm Pii odio
pertinacë mandile Georgiû.-camq; mutato prxfule mutatu facile iri.Benignius igitur
de re fuá iá loquebatur , idq; affiduis captabat fermonibus ,'vt placabilitatë fuá ille in-
telligens,voluntatefaceret,quodcontentionibusfa<3:urusnoncredcbatur. Ipfeetia
audito Pii obicu,S¿ Pauli fucceffione,lattitiacxultans , non obfcurc aiebat , diuina vl-
tione fublatû de medio Bohcmorú ho ft cm , furledumq; ho mi né Vene tú, à quo ideo
nihil timendüceníeret,quodleuis ei narionis de anathematibusciua eile íolercr. In-
30 terius ta m en dubius animi cognita Cxfaris legatione , quam ad profkendá obedien-
tiá Romam mittebat.cum illo agit,vtdilatio mittende íüac excufetur. Etenim repul-
fam timere íe,ob diem nuper iudicio dicbm,nec putare dignitatis fu z cíTe earn igno
minia fufcipi.Si fufpendere vocationé velit PauIus,mifTurum fe quoq; ad eum , & fa-
¿turum qua: imperaíTet.Sufceptare Cçfar ас mox impetraraquieturü inde videbatur
iud cium, nih peccaco ad interim trahente per noui fceleris i nfamiá neceífitaté pror-
fusvltionisindeattuliíTet. Erat inter proceres regniHynco quidam non vltimiloci
Toparcha,veri femper dogmatis aflertor.Hunc eo tépore Georgius,quod minus cac-
teris fibi confenferat, per occafioné criminum belloadortus , ezterisademptis intra
Zaraften oppidú obfidebat.atq; haud procul à fpe erat potiudi loci & hominis. Hyn-
40 со nullú in circumftantibus prxfidiú noícens, quod omniü voluntates ille pra:uenc-
rat, noctu per ftationes elapfus Roma opis implorando eaufa nudus acccílír. Ibi vbi
Georgii operibus indicatis,reliquorumq> pofito ante oculos difcriraine,quos necef-
íariú eflet mox eandé fortem fubire,facile impetrat,vt & in fide fuamPaulus illü acci-
piat,& ad Cseíare ferendi auxilii grada fcribat,atq; anathema illos pronunciet,qui ab
obfidione a&utú non abeant.Intelligens ille vimCatholico illatam curç efleApofto-
licas Sedi.conuentu ftatim Procerii indi&o litteras omniu nomine, feitu auté pauco-
rum , feribi ad Pontificé iubet , quibus obíídionis caufam in crimina Hynconis refe-
xant,doceantq; Boémiá pati horainé inquietú non potuiíle: non debereRomaná Se-
dem, cuius decreta grauiífima foleant vnius fallís querelis in populú vniuerfum mo
jo ueri. Rogarematurecun&aexpendat, iuftamqj vltionédamnoRegniRegifq;non
tur bet.mittat auté nofcendorú omniu gratia oratoré ad Ca;íaré,apud quem etiam de
reducéda Boè'mia agi neceíTaria poffint.fperare inter fe úngula conuentura.Erant his
s litteris appenfa Catholicoru Procerú etiam íigna,partim extorta metu,partim ita fur-
repta clam corruptis miniftris,vt pleriq; poftmodu iuraméto contéderint , litteras &:
íignafe pariterignoraffe. fídé tarnen haud dubic fa&ura: tune videbatur, ni aliquoru
Оо X
43б COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
monicu fraudis fufpicio fuiflet inie£ra.Igitur Pontifex ad cas refcríbens , obfidione vt
dimittant monet.Hynconis vltionc vt iudicio quanant hortatur,ofícrt quoq¡ cogni-
turú fc inter vtrofq;,& iuíla cótcndentibus decreturú. Oratorem nihilominus ire ad
СагГагё iubct Laurentinum Epifcopum:mandato impofiro, vt ne quid cum Georgio
prius,aut fuorú aliquo traget , qua & foluta obfidione cognouerit , ôc arma depofita,
contempfit ille oratorc & monita:nec multo poil Zaraftenfes ad neceflitaté extrema
an ni iam labore deducti pacti tantum animas oppidú dedere.Quo exitu Romx nun-
ciato iubetur illico Lauentinus Theutonü Principes figillatim adirc , quxqj geila in
Boemia eflcnt,lamentari. Georgii contumacia mentemqj ad peíTundandá religione
proponere.nonpoflefaluaadtimationeRo. Pontifican in tanto fideliumdifcrimine iq
otium agere.StafuiiTe inchoatû à Рю iudiciú innouare : orare vnum quemq; eoru vc
impedimento iufta: caufe ne fint.neue Chriftianos íe efle dediicant. Vna omnium ia
refpondendo fuit oratio:frire Prefulë quid fui effet ofHcii:fa&uros fc quod Catholi-
cos deceat.nonpûflbautë,quoadGeorgiùEcclefiahçreticuiudicauent,afœdeiibus
cius per fidem interpofiia commerciifq; difcederc. Ad hancGermanorû mente illico
alia incitamcnta iudtcii codé temporeacceiîère. na& fidèles Boëmi proceres ad vnûi
omnes veriti Hynconis exemplo fuum exitium,videmefq; quotidianis iniuriislabc-
faûari regnú, & dignitatê eius extinguí', adulterinis ctiá monetis quas compendii fui
caufa clam cudi curabat,cômerciorû fidem confundi.Statuta inter fe die conueniúr,
fummoqj cófenfu ab illo deficiút , defecéionemq; ipfam,&: alternd fubfidium magna гф
cum fide,tum vero iufiurandi,& imprecationum religione confirmant. Inde factum
vulgantes clientelas amicofqi omnes,& quos vndiq; poíTunt.in Georgium concitar,
nunciant imprimis Ro.Pontifici conuenta ha:c fua,orantqj vt intentatum totiens ju
dicium rande aune cum vítores aífintabfoluat. fe ante omnia liberctiuramcntis,quç
neceflarium ruerit regnanti illi prçftare. Vratillauicnfes quoq;,in quos paulo ante ar
ma ha:reticusmoucr.it,idiprumíummisobtcítatioiiibusprccaban tur, inq; vnaca re
fuum prafidium collocabant, quod damnato Georgio adiutores non defuturos fpe-
rabant. His Roma perlatisin Scnatumq; introducéis nemo non iudicauit ineundam
tanta opportunitaté oblati pra'lîdii.Itaq; Proccnbus Regni Vratiiîauienfibus in eoru
íentcntiarefpondctur:& iudiciú certum promittitur,iuramenta tolluntur quaxunq, 3 •
cum Georgio interceiîî fient. Animan tur porro vtriq; & ad preftandá fidem, &: perfe-
rendá hxretici vim. Dies etia publico decreto dicitur, ad qua ille Roma; aflit ad cau-
fam dicendâ. Lauentino deniq; mandatanoua mittuntur , fidèles confirmer , auxilia
paret, in quemcunq; Georgius bellum mouerit anathematü irroger pœnas.Crucem
deniq;, qui fummus in Chriitianis motus eft,fi non profint ca?tera,palá décernât. 111c
autemingruentiamaIapra:i;ofccns,abartcillico prafidium petit iocioru Procerum,
quos minus firmos putabat nunc íúafionibus, nunc muneribus,aliquando ctiá minis
hune aut ilium abducere conabatur: cumq; id parum fuccederet Theutones Princi
pes ex fœderibus inter fe habitis in illos vocabat .multa Pontificem enminans , quod
nin)iumhoitibuscredjdiirtt,nimiumq; iniuitedecernctet,nec minus dckclumilitú
habito in Vratiilauienfcm agrum duci lubito iubet : oppidumq; fub ipfa ciuitate op-
portuno loco fitü inuadi: vnde fatigari quotidianis incómodis poifct.Sed cû id quoqj
primo Ímpetu no fucceflîflet, perlato ftatim Vratiflauia nuncio, in condone Lauen
tinus afcendir,fortiq; orationc populum animans,ac victoria fpondens accenfis pro-
iectiiq; folemni moreccreis hoftes anathema omnes pronunciar, &: crucé proponit.
Decern miliacnim pugnatorum cum triduo illo fignataàSacerdotibuselTent.Reab
Georgianis per exploratores cognita fubito obfidione relinquunt , vertutur in fugâ,
пес aine confi ftunc,quä fefe in tutum receperint.írritu inceptum bacrcticus cernens,
reuocatinde copias circummiífifq; nuntiis iniulfufuo oppugnationé raclá excufat:
mox tamen impotens quietis in akerum cx proccribus Hcnricum Plauenfem copias j o
mouet , eumq; acerrime oppugnatú omni Toparchia vno Ímpetu exuit. Proceres ni-
terum conuentíi ad prouidenda necciîària habent: ad eum cum no veniiTet Ioannts
Rofcaex primis vnus, minores pleriq; metu à fœderibus abicre: quiq; eriáacceiTuri
adeamox credcbancurlufpenfisanimi.sreftitere. Obfirn.arunt tamen íe reí ¡quiad
pcrüitcttdújdóciimencifvji maioribus сбиешаГиЬДшешг. Georgius interim deoc-
cupando
Líber sextvs. 4¿7
cupando Pylzinenfi oppido agitat.-id Pragç propinquum,& Romane Sedi Temper fi-
dele,multis in Huílítas fecundis fa £t i s Domen erat adcptus,lociq; opportunitate ma
gna hxrctico prabiturum negotia videbatur : itaq; proditionc illud primum temptac
opprimere: inde mido exercitu oppugnat. Sed magno fuorum detrimento repulfus
cum efletüncepto illico deftitit. Pilzanenfibus autem iniurias has Romam queftum.
mittcntibuscollaudatis, Pontifex quod magnifiée pro Chriítoccrtaflentpecuniam
ded t vexillumq; addidic,quo vterentur in pugna, prateritç virtutis & futurç religio-
nis iníígnia habens.Egit quoq; per litteras , vt à proceribus in eorum fcedus reciperé-
tur. Poítha:c tertio indicto Concilio eodem quoq; Ioanne non compárente , quod à
ж o periculisabelîèdccreuerat decçterorufententiaapprobanceLegatoPontificisiden-
tidemq; benedicente vir fortis Sdenco Sterenbergenfis,Dux ad bellum cligitur, nec
minus maturandœ in h£ereticumfententiçcaufa,ad Pontífice itérummittirur. Cxfar
per id tempus ad Georgii gratiam,qui ea de re Legatos ad fe miferat,cum Pontifice a-
gitjVt in tertium adhuc menfem fententia difFerarur,fpem fanitatis oblata oíichdens.
Poncifex vana omnia reputans dilationibus non eíTe amplius locum reípondet,ab o-
mni humanitate Catholicorum auxilié illum dicit improbitate , perdsndum amodo
efle,quodtam longo fpaciofanarihaudquaquapotuerit. Hortaturctiáillum,Theu-
tonelq; alios ad tuenda Romanç Sedis decreta-Inter hçc iam appetcbat dictaiudicio
dies,inftructaq; per delegatos Cardinales,ad íententiá erant omniamec Georgius ad
ao dicendá caufam víquam apparcbat.Itaq; vocatis in Senatum Patribus,cómentariifqj
actorum perle¿lis,dato etiamad difquirëdum fpatio , tandem vna omnium oratione
periurus, facrilegus, hçreticufq; confiante deiis criminibus non cognitione tantum,
iedfamacouincitur.VtqjaadontasmaiordecernediseiTetjexquaq; rationeomniq;
Antiftitum ordine,qui Roma? tune erant, do&ores diuinç legis & pontificiç adeíTe in
coníilium iubentur.qui rogati figillatim fententiam in idem cum Patribus indicium
conuenere. Angebat vna modo Pontificem cura,& Patrum nonnullos.quod vítor ^
tanti decrecí certus non apparebac: fiebatq; propterea , vt quo magis appropinquarct
exitusjdifficukas haec impenfius alTurgeret. De СагГаге, quod ad omnia eilet ргжро-
ft,erus,nullafpes habebatur.Polonorumvtiq;Hungarorumq;Reges,quoddomelti-
3 o eis laborarenr, minus eo tempore i donei videbantur. Procerum quoq; regnkio iatis
ad tantam contentione robur exifhmabatur. Longinquiores certum erat operofam
oppugnationem Sc diuturni temporis,non fufcepturos.Iacere^ autem fententia,illuni
regnare, verbis contendí à nobis, ab illo armis cum detrimcti, tura vero ludibrii rem
iudicabant. Horum vero ita fluctuantes ánimos vnius Ioannis Cardinalis Portuenfis
incitatio confirmauit, qui magni confilii vir , hierefumq; femper oppugnator acerri-
rnus,vbi in re tarn neceflaria no fatis explicad fententias vidit.Quidjinqui^metimur
humanis iudieiis omnia?an non relinquenda magnis in rebus Deo funt cliqua ? Si n5
aderit Ca:far,non Polonus,n5 Hungarus:fpondco,aderit de excelib faneto Deus , &
caput impium c5terct,nos iufta noftri muneris impleamus,reliqua illc a&utum per-
40 fîciet. Ad quam vocem, quod magna hominis erat auetoritas , erectis omnium metl-
tibus dies Natalis Chriftt ab illo qui.itus pronunciando damnationi edicitur. Quo
die peraclo facro lolemniPontifex in magna hominum frequentia marmoreum fug- Pontifidum
eeftumafeendens, quod ante fummum altare in Bafilica Petri ad dexteram ty***>r
eil, ex diplomate fententiam recitauit,regnoquemalcohmae-
teriusinde parto Boèmum pri-
uauit.
Oo j
IACOBI VOLATERANI
CARDINALIS PAPIENSIS COU-

MENTARIORVM LIBER SEPTIMVS.
Ncvrrere in eundem annum , quo pugnatum ad Arimi-

numeft,pleraque diuerfis ex locis, qua? opera? precium fie non
prxteriíTe. Eafiquisad animumnon fatis magna exiftimet, ex-
pen dat idem noftri fa?culi inopiam,plufqueàfcribentenonexi-
gat.qtiàm minuta,ac prope concifa imperia orTerant. Púnica bel
la , & Macedónica, &: Afiana, & ciuilia Romanorum cum admi-
ratione leguntur , quod à Tummo Imperio , fummifque gefta funt
Regibus. Eandem fortunam non habenr prafentia. Inter hax tamen primordia na-
fecntis Roma? haudquaquam faftidio funt: tam illa quidem humilia , quam ha?c ma-
gna,qua? dico. Pra?ftant paruafuam quoque iucunditatem , fi non traclcnturincort- lo
dite. Noftrarajratis res geftas,quantumuis tenues, vtgrari eft animi ab interim vendi-
care,ita non ingrari eas cognofeere. Ad documenta vita?,ad exempla fortuna?,ad ra-
tionemomnem deliberandi affl rre plurimumpoflunt. Id modo in noftris his ícr*-
ptismoleftumlegentibus fit, quod ornatum orationis, vel nullum habent, vel tc-
nuem, magifquc ad prodendam memoriam , quam ad proband am eloquentiam
funt comparata. Hunc tamen inculrum vel vna poteft hiftoria? veriräs confolari,cui
perfingulaitaintcndimus, vt nihil omninoaiTerendumduxeiimus,quod non vel
viderimusipfi, vel ab ipfispropc au&oribus ad anxictatem îumpferimus. Idlabo-
rioiius hoc ipfum conati , quod telrem veri prsefentem memoriam ve ri íumus. Por
ro autem quod ad nos attinet, fie hberam omni afte&u mentcm nnnumqucartuli- 1 a
mus ad fcnbendum:vtnullibi (quod confdiiîmus)vtlàl)bertateaiiertcritmetus, vel
ab officio abduxcrit gratia. Turpem omnibus mendacemhifto:iam, fed Sacerdoti
turpiflim.im indicantes. Igiturcum Calendis Deccmbribus, qui fuit annus fedentis
TäMtm Pauhquintus, nunciatum eilet Federicum Imperatorem eius nominis tertium in
imptnL*. Jtaliam defcend'flevoti foluendi cania, quodada?demApoftolorumcx Germania
""' vouerat : idque Venetorum littcris certiíTimum haber etur , conuerfus Pontifex ad e-
ius fufcipiendi curam , vnum ex (ccretariorum 01 dine , quàm longiilïme ire cbuiam
iuifi^negotioiniuncliOjVtcrebris nuntiisderationevia?,&carteris,qua' cognouifTcr,
fine mora fignifîcaret. Indevocatisin confilium Patribus,quatuorexdiuciiîsnatio-
mbus Epifcopos defignauit , Iudicefquc Rota' duos , & confiftoriales Aduocatos to- 3©
tidem, qui fecretario fucccdcntes fecunda falutationisofficiaexhiberenr. Dclegic
quoque Cardinalem Hoftienfem , ac fandi Euftachii , qui pra?ftarent tenia , non ta
men vltra bidui viam progrederentur.
Poftharcde ingrcfiu in Vrbem agi eft cceptum. Cuius folennitas cum nequeex
cerimonialibus libris, nequeex omni hiftoriarcperiri tunc poflet( aliter enim cum
coronam petit, aliter cum priuata? rei caufa venit, accipitur Ca?iàr) hare deducendi
ratio nouo exemplo eft fumpta.Ideo à me diligentius annotata, vt fit poftcris in hunc
cafum quod vel fcqui , vel adinuenire melius habeant. Cognita igitur via, qua? illi
per Flaminiam erat , cum iam &: Pifauri fecretarius , &c non fonge a Spoleto Epiico-
pi : Cardinales autem fexto ab vrbe miliario obuiamillum habuiflent,dieipfoad- 4»
uentus quadruplex gratulatio à quatuor hominum generibus per interualla diei,
&locorumeftinitittira. Primam ad mille paflus trans pontem Miluium, ducente
Procamerariopra:ftiteruntPra?fe£tusvrbi,&conferuatorcs Regionum capita, rc-
liquique vrbani magiftratus, in earn pompam compoilti,quam ludis teftaiiis cir-
cum-
«• 1
LIBER S E P T I M V S.' ^9
fcumfcrrefuntfoliti. Secundam ad ipfum pontem Prjeful Vrbinas: quem íéque-
banturSubdiaconiomnes,IudicesRotç, Clerici Camera?, Accoliti, Cubicularii,
Secretarii , Aduocati , Diplomaturn fcriptores : item omnis ordinis curia? noftrç mi*
niftri. Tertiam vero ad medium fere fpaciüm , quod eft inter portam , & pontem
Qua:ftor ajrarii. Hunc magno agmine comitabatur tota Pontificis familia , Topar-
cha; Romani,&Duces belli : & pra:euntibus hoftiariis,cuftodibufq; Pontificum,his
virgasfericeaSjillis argénteas clauas manu gerentibus. Vltimam Cardinales ante
portam exhibuerunt , ad earn via: partem ordine collocati , quç venienti fini-
fterior effet. Hos cum primo acceflu vidiflet Cíefar , capillamento detracto
?° ííngulosapprehenfamanu, &dato ofculo falutauit, gratia:, & benignitatis docu
menta oftendens. IngreíTo vrbem prjefto fuit vmbraculum aureum, quo fole-
mnibus fuis vti olim confueuerat Pius. Atqjvna Romani ciues per vicos diípofíti*
qui illud haftilibus fubftinences toto itinere per vices fuccederent. Morantibus ce-
rimonii$,ad tertiam iam horam proceflerat nox. Itaque antecedente faículariuni
turba,qua: innúmera erat,&fcquentePatrumcollegio, atque omni Clero moue-
ricccpithax pompa , lucentibus vndique viis multitudine cererorum,qui certa-'
tim accenfi diei claritatcm prarftabant. A porta ad ardem Marci Pontifîcis re
ib efl: itum.Indeaddexteramflexum,&Pontificali via in theatrum Pompeii per-
uentum.Deniq; in Vaticanu madBafilicam Petri acceflu m . Quacunq; autem fue-
2.0 rat tranfeundum,imperatum erat addecorem,&magnif¡centiam vias ornari. Id-'
qiiefummo ftudio proaedibus fuis quifqueimpleuerat.Pcndentibus vtrinque verfî-
coioribus auleis:íed nox fuperueniens abftulit cundta. Dum enim metuseft ne hu-
moicno&is (id quod inhiyornatibusacciditjexpofitanitoremfuum amitterent,de-
tenfaiamerant omnia, &domi recóndita: paucis execptis locis , in quibus maioc
fuerat honorandi Ca:faris,quàm accipiendi ineommodi cura. Ad andern diui Laurë-
tii inDamafo prçful Vrbinas cum omni comitatu,quem dixi,Quaeftor item cum pa*
Jatinis Epifcopis, & presbyteri Cardinales duo,acDiaconi quatuor, adPontifî-
cem,ficut inftitutum crat,diuerfo itinere côtenderunr, vt eiTent qui in Bafilicam de-
iccndentiaflifterent.Ad Bafilicam vero,quantum à primisgradibus ad fummumal-
3 ° tare pertinet,collegia religionum,facerdotiorumq5 dextra, & Içua in vefte facra dif-
poíicacrant,hymnos tranfeunti Cíefari concinentia. Ad primos quoq;gradus Vi-
cariustempli cum fuo collegio in mitra, & facro pluuiali religiofe ilium accepit,
crucem qua: in manu erat,porrigens ofculandam. Natalis Domini nox iJJa erat ,
hora iam quinta.ItaquePontifex,quiexpedare Cxfarem, atq; excipere ad portam
argentea'm in veftibulo conftituerat,indecorum iudicans id iam hora: earn rem fle-
ri,inchorumafcenderat, &facrum matutinum iuiTerat inchoari altiori folio refi-
dens.Adcumigitur per media hxc collegia Imperator accedens,pedem, manum,&:
faciemdeofculatuseft.Sedpoft pedis manufq; ofculumalleuans eum altius Ponti*
fex,& deSedeaíTurgens precipuo afFe&u in vtrunq; latus ilium complexus eir,mox-
4° que in propinqua Sede collocans inter fe, Patrefquead dexteram media , adcom-
plcndum facrum fuo fe loco continuit.Eo abfolutoDiaconi Cardinales duo,quibus
pra:ceptum id erat,ad altare Gçiarcm deduxerunt. Ad cuius ille aditum primum
in genua procidens tarn diu perfeuerauitorans, donee & votum abfolueret, &di-
uinx preces fupcreum à Pontífice mittcrentur. Earum hxc fuit prima folemniras*
Cantauerunt alta voce duo ex choro: Elegit eum Dominus, ejrexcelfitmfecitргл Regibu*
terra. Ab om ni choro refponfum eft : Glortficauit ilium in conjpeciu Regum , & non con-
^»^/«л-IndeaflurgensPontifexexrituceremoniaIiülibrorü peregitreliqua choro
pra:fantiilli,in omnia refpondente. Inde è folio defcendens dextramq; Impcratoris
apprehendensinPontificiamillum,atq}indein cubiculum, ad quietem perduxir.
jo Cum vero no putarct hoc primo ас pene tumultuario matutina: Jaudis officio tantç
no&i fatisfa&um elTc,folennius aliud cenfuit iterandum,in quo & Ca:far , & Patres
enfifqj facratus promore adcíl'cnt.Itaqjad horam duodecimam paulo quidemante
primum diluculum íecundú indixit. In eoCçfar vetuftoSedis ritu enfe de manu eius,
cum benedi¿tioneaccepto,illoq5 vt erat nudus armígero aftanti tradito , camifeum,
ftolamqjalbam, &pluuiale miniftrantibus Diaconibus Cardinalibus fumpfit,iif-
44o COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
demq; latus eiusclaudentibus Euangelium lecbonis feptimce non iniucunde can-
tauit,le<äionem ipfam eorum alteri profequendam relinquens. Admonuerat inter
veftiendum ccremoniarum magifter,vt tranfuerfam ftolam,& pluuiale ad ííniítram
apertum accipcret. Scd illeme audientc qui proximus eram : Non faciam inquit :
& vtrunquc à eolio ad pe&us rectum induens conuerfufquc ad magiftrum : Sic , in-
qw.t,fimperßwJolitw. Suadentciterumillo, vtpofl Euangelium decantatum pro
aliorum confuctudinc ad pedem Pontifîcis ofculandum afcenderet : Germánico
verboûodacircunftantibuseftintelle&um.^^öc aketiam mimme: putans videli
cet^! creditumeft,àvulgari aliorum obfequio maieftatem Imperii , ea inrcven-
dicandam. Mane vero ipfo Pafcali íolemnibus miíTarum operatuscft Pontifex. i à
In quibus poft communicationem fuam,Euchariftia: partem in hocipfum feruatam
Ca:fariobtulitfubnixoquidem in genua, &fuUm honorem facramento redden-
ti. Abaltari fub vmbraculo digredientes , advenerandum Domini Saluatoris
Sudarium,quodimperatumeratproferri,profe£ti funt : inde pulpitum fupragra-
dus Bafilica:afcenderunt,cxquo Pontifex folemni more benedicens plebi, qua:
innumeraadvifendumconuencrar,rummam peccatorum veniam tribuir. In ea
denuncianda,quod Temper latine &Italicè, per Diáconos Cardinales fieri eft foli*
tum,cumin extremis verbis admonerentur turbar, vt accepta; gratia: memores pro
RomanaEcclcfia &c Pontífice fuo orarent,additum eft: & pro Federico Imperato-
rcnoftrOjVt contra infideles gentemquehxreticam diuinumilli femper fubfidium ¿q
affir. Introitusfui,& noctis dieique Natalis hxc fuit celcbritas. Quarto poft die
in confiftoriumveniens, quod dari fibiob publicam caufam popoicerat, cum 6c
patreSj&Germani proceres quidam,& Regis Hungaror»mlegati &c Cypri, &: Ve-
netorumfrequentcsadeflent,inhunc modum per Interpretern Lauentinum Рггв-
fulem locutuseft:Iter hoc mcum,iumme Pontifex, ad reddendum Deo votum,li-
bentius tarnen ad falutcm communem fufceptum eft. Nofti clades per hes an-
nosaTurcis accept:<s,Ôi: qua: nunc imminent vides. Egerunt Principes proximi
quodpotuerunt. Curas corum,& vigilias nouimus.non tarn qtu'dem illas felií es,
quàm fuo minifterio dignas. Meis quoquc conuentibus,quos de Gcrmanis Prin-
cipibuseiusrcicaufapliirimoshabuijfucceflusnon fuiulmpedimentisaflîduis vtro- 3 о
biqueincaflumiereconfil a. Veni propterea adtevt quam falutis vían» non cerno,
il qua hic eft,tuo indicio videam. Chriftianorum fummus es Pater. Primam hanc
eile curam oportct,proximam meam.ConfuIe in medium,& quid agendum fit,mô-
ftra.Ego qux fuaferis, qua:q; ad rem cenfueris opportunaaccipiam hbcnfq; iuuabo.
Adhax Pontifex nullo ante cum Patribus communicato confilio (ideertequod
probatumnoncft)longaoratione, qua: ante fe Pontificeslongiuri qua: ipfeineam
diem egifletjfigillatimrecenfuit. Quod veroadpoftulatumattinuit, nefeirefe dixit,
quid amodo confuli poifec:ita iamconfiliumomneexhauftum cognofceret. Ro
gare autcm ilium vieillira, vt fiquid attuliflet ipfe ex Germanis prior proponeret.
DicenteCxfate,veniirefe,non dandi, fed accipiendi confilii caufa. Pontífice ea- 40
demiterante,inproximamilleauIam deliberaturus feccflit, atque ibihoram pene
continuam fuit.Reuerfus cum proceribus,& legatis,qui fecum in confiüum ierant,
obtcmperaíTc feait, neque in tanta confiliorum inopia melius inueniiîe, quàmvc
Conftantia:, qua: Germania: ciuitas eflct , Italia: propinqua conuentus Princi-
pum indiceretur,ad quern & ambo accédèrent , &: reliquos omni diligentia сопиэ-
carent.Venturum eo,quantum crederet,Hungarorum Regem Matthiam , id quod
prxfens legatus eius fponderet. Huncvero laborem ideo necefiarium duci, quod
quxcommuneopusrequirantjhaec&communi confilio adminiftranda putentur.
Non placuitPontifici fententia. Ab cxemplo pra:teritorum conuentuum hunc quo-
queinutilem futurum contendit.Dehberaturum fe nihilominus amplius dixit , atq; 5- о
alio tempore refponfurum. A meridie in nodbem protracb iam confultatio erat.ltaq;
Concilium,6¿ Carfarem fimul dimific.Dubitatum pcftha:c à plerifq; eft,qui penfita-
reha:cdiIigentiusfolent, Cçfarisne,an Vcnetorumpetendi conuentus confilium
fuerit.Etenimmagnoftudioa Venetisresagebatur perftudiofis tunc rerum impe
rii. Qui fuifle Cajfaris arbitrabantur, cum nifi per legatos conucnerit nunquam
Cxfar
* ' LIBER SEPTIMVii 44r
Caîfarquefitamaîftimabant,non cam proficiendifpem,quamoílentanda:religionis
öCcafioncm.Vtfiquandomaioribusingruentibus malisqucrelçpopulorumdelm-
perio& Pontifîcatu eflcnt, culpam omncm deferta: falucis reiiccrc in nos poller,
amiilarnquevocdnce ManeuamPio iuam asftimacionem vocaco nunc Coniîan-
tiàm Paulo redimerec. Qui vero inuencum hoc Venetis afcribebanc,procuratum»
perhancfpeciempriuarameorumremaiebanc,non publicam: videlicet vt perlata
ad Tut eos ranci conuentus fama terroreillisiniecto, vel pacem in fuas leges confi-
cerent,veladinnouandafœdera icalorum Pontificem, quoabfente tuciora eflenc
domi omnia,incitarent.Qua: quidem nec ipiî perere,proprer elacionem vellenc,neo
i o preteriré proprer neceíficatem poflent.Igiturproximopoítconfiítorio, vocacis ite-
rum ad Concilium Pacribus,cum de refponfo fentencias did* ciTcntjCcnfuit Ponti-
fcx,qiiacunq5 rarione conuencus is peteret..r,n5 vider* ¿república efle, quandoó¿
prasíens temporum conditio non poftularet,5¿pra;ccricorum cxempla documenco
certiífimo eíTent.Placuitquoque ne veniente fajpius in Senatum Oeíire (id quod
fine grandi èxpc&atioue cíl'e non pocerac) iludió rerum publicarum vincere nos vi-
derecur,quatuorexPacribus ad cum in cubiculum micci,qui decretum hoc nun-
ciarenc.Ii verocollocutidiutiusjcummiflumiam eiTet Concilium, ad Pontificem
rediere.fummam hanc references. Placeré nihilominus Cacfari conuentum mon-
ftracum,& Coniiftorium iterum quani, in quo de hifee rebus agi amplius poiTer.
to Id vero cum triduo port permifl um eflêt,conatus eft populari magis oracione quàra
grauiargumentanoftra diluere, quibus racio habendi conuencus non fueratap-
probata.Adquas omnia, etil dicerec Pontifex, ex Germanorum confnetudineab
Germano hominefecum non agi,quorumea lex fit, vt poftdecretain confiliis nil
poftulenc vltra,eadem tarnen ferme quae nunciata per Cardinales erant,recenfuic
argumentifqueinuicem collatis fuá propiora vero cfie contendit. Orans identi-
dem,vcqua: dicerentur,6¿fierentpia voluncaceaccipere^quandonectepiditasvlJa,'
nec metus/ed tota ipíbrum ratio a iudicio fuo cogeret nos diílentirc. Duo tarnen
communi animo funcconfticuca:alcerum vc liccera: ad Principes vtriufque nomine
, micrerentur, quibus illi ad Calendas Nouembris anni venientis legatos fuosRo-
3 o mam miteere rogancur,de racione cuendae fideicum Pontífice acîuros. AIcerum vc
Veneiis diutino Tutcorum bello exhauítis décima: Clericorum, Hebreorum vice«
fimœ,&feculariumcrigefim<ein dicioncfuaconcederencur. Quales decreto Man-
tuani conuencus Pius olimlcalisquibufqjindixerat. Et hic quoqj poftulatorum
Caîfarisexitus fuit.Non multo poft,cum cocos fepeemdeeim dies Romç fuifiet, in
Germaniamreuerfuseft. Multiseum interim Paulus magnifqj demericus offieüs
cft.Nunquam cum proceflerunr pafliis eft,nifi exaequo eiTe.plerunq; autem dextera
eius apprehenfa.Bis q uoq5 ad cubiculum fuum defcendit.Dic quç Circumcifionem
Dommi Saluatoris preceilît, peracto Laterani facro vefpertino, ad veneranda a-
poftolorum Petri,& Pauli capita conftituto ponte, per quem exa:quo irerur, incra
4o ferreos cancellos perduxic,& poftridiead Vaticanum rediens albo equo falerato, Sc
áurea veile donauit.- volens videlicet,vt cum anteaatratusCçfar femper fuiiTec,foleni
illa era nfmiiîione Imper acorisornaru jpcederec. Ad poncé pono Adriani eodem in
nere cû Patríí collegio fubfticit,fpe¿tauicq; amplius horam cocinua Germanos innu-
meros,quos ille eo in loco equeitri ordine vetufto ricu donauic, gracias icidem fpiri-
tuales,eaíq; gratuitas innúmeras contulit. Victum fibi,& comitatui, quifexcento-
rum amplius cquitum fuit largiiîimumprabuicAbcuncédeniq; diuerfis duum mi
lium aureorum muneribus eil profecut us.Et prafules nonnullos ire iècum ad vfquc
Ceícnamiuífit,qui totisEccicfiçoppidis ad impenfam itincris 6¿ diuerfionum có
moda neceflaria imperarenc. Qu£ omnia eo munificentius ftudiofiufqs collata funt,
jo quod nociflîmum erat toco eius imperio propugnationerafuiíTe Romanorum Pon-
tificum:& nec abi; ûe vnquam in impiorum confilia:quibus tranfalpinaz nationes fi-
necaufa Гагре tumuituantur in nos.
Noua pofthax res nunciata ex Galliiseft, tarn illa quidem miranda omnibus,
quam coin Regno anee hunc diem iníblica. Ioannem Baluem Cardinalem Sánela:
Sulànna:, &¿ Vetduncnlçm Epifcopum comprehenfos à Rege Ludouico cne,S¿
\
44ь COMMENT. IACOBI CARD. PAP,

m vincla coniedos.Fa&i autcm caufam vulgari violatam ab iis maieftatem,& quie-
tem Regni arcibus impcditam. Quam rem ad nofcenda plenius omnia repeten-
dam paulo alciusduxi.lsloannesobícuris parencibus ortus, cxrerum ingenio cla-
rus,cumàprimaiuuentute Ecclefiam aufpicatus effet in contubernium luuenalis
patriarchx Antiochenifc dedic,quitum Pióraueníí prxerat Ecclciîç. Apud cum aftu
obfequii (nam licteris minimum poterat) tantum gratix breui eft confccutus,vt
partim pulfis,partim afflidis.qui longo feruitioprimamfldem meruerant,folusiam
m familia poííet,& reliquorum fortune ex illo vno penderent. Eius quoque mox
defuncttadprxftàndumteftamentumreliâus minus grate minufquereligiolceam
difpenfationem adminiftraile creditus eft , fi quidem multaad judicium immuta- 10
uit,multa adIibidinemegit.PleraqueetiamEcclefiis,pauperiburque legatainfede-
riuauit. Indead nouum Epifcopi Andegauenfis famulatum translates paremtulic
âcceptiminifteriigratiam. Quo tempore orator ille à Rege Carolo ad Piummif-
íus,buncquotidielegationiscaufa mittebat ad me: qui tum mihi vifusis eft, quem
non eius a&iones modo, fed actionum quoque exitus declararunt. Altiora vero
iamfpecbnsprotinusab Andegaueniî ad Regem ipfum contendit cooptât us pri
mo in collegium Quxftorumxrarii.non ignaue rem omnem muneris eius excr-
cuit.Indc ofterente Caroîo Melduno,qui acceptiffimus Régi tune erat, huneqj pro
pter induftriamdiligebat ad fecretariatumvocatuseft. Quo in ordine hauddiffi-
milemfuiprxbuitfe:eo amplius excitandam vim omnem ingeniiduccns,quoma- 20
iorem fi adhxiîflet mercedem operum cognofcebar. Occupato igitur eadem faci
litate obfeflbque Regis animo pecunia illico ditatus eft,ac facerdotiis, nec vt indu-
bia fortuna íerecognoícens, quod in defiderium veniebat, poffidendumputabat.
Nulla interim vel nobilitatis,velmeriti,veIamicidxveteris habita ratione. AdSe-
dem Hebroicenfem,beneficio Regis aflumptus , de Andegauenfi , q иге locupletior
erat.cogitare iam cepit:poft habens recentis nutritoris gratitudinem,paulo amplio-
ris ccnfuscupiditate,necprius'dcftitit,quàm incenfum criminationibus fuis in il
ium Regis animum ad pctendampriuationeminduxit,priuatufq; eft. Cenfurailla
dignaquidemfuit,Andegauenfisvita:nulli rei minus quam minifterio prxiiilatus
idonea:fed non quxàcontubernali olim fuo beneficiis affe&o per auaritiam quçre- 3 о
retur.ad priuati igitur Sedé translatus,ne in fuifragatorem quidem Meldunum inué-
tuseftgratior.Huncquoq;indignantcmnimiaiam fortuna ilium defipere : neq; id
obfeure proferentem aftibus circumuenit,vanifq; Regiinieâis terroribus, quibus
mens eius plus iufto erat obnoxia, comprehendiprimum, inde fupplicio plecti ob-
tmuit.Sxpeetiam(quodadnequidxcumulumaccedebat) cum à Romano Рола*
ficegrauiusaliquidcenfuitpoftulandum,prouocauitineum prius, ementitis calu-
mniisRegem,adnouandaiq;inlibertatemnoftram res incitauit. Inde adiutorem
fe öfteren s in tollendi mali mercedem rem concupitam petebat.tanta diligentia сб-
filiumtegens,vt hunc folum pro noftra dignitate ftare ex Gallis omnibus credcre-
mus.Vrgensitaq;indicsoblatamhanccrefcendioccafionem Cardinalatum quoq; 40
concepir,dignitatem in ecclefiamaximam, vcrcq} tantum virtuti ad fidèle minifte-
rium debitam.Egit cum eodem quern captiuum iam poifidebat,vt tods earn conati-
bus flagitaret:cui aflentiens ille tato animo petitioni incubuit, vt poft deprecationes
innúmeras, quibus nil eile feruidius poterat, etiam fe ita hunc folum contendere
affirmarctjVt nullum prxtercapetiturumconfideremus. Cuius rei magna: fponfio-
nis chirographum vitro ad Pontificem mifir. Adiuuere ad ruinam fuam hominem :
quid enim aliud hxc attulit acccflio,mcri tor um eius in nos crédita magis quàm prç-
ftitafides.Item&prxcidendarum peddonum fiducia,quibus à Ludouico quotidie
ad miferiam fatigabamur. Creatus eftCardinalis,& poftCardinalatum iis facerdotiis
au£lus,vt iam xquo animo prxfcribere fortunx fux fïnempoflèt, fi inquieta mens ro
grandiora,quzinuenirinonpoteranr,quxrereillumnoncoegiirec. In faftum poft
hxc incolerandum,cum dignitate eueebus eft.Ea quidem rerum licentia,vt omnium
iam accenderentur in eum odia,paífimq; per Regnum indignado libera cerneretur:
dolentium obfeuri hominis fortunam prxlatum tot illuftribus eile , ac iam pro
Rege imperare. Erat eodem tempore in armis adhuc Burgundix Dux, Philippi v.t
diximus,
LIBER S E P T I M V S, 445
diximus,fîlius,Carolo fauens.qui biennio ante à fratrc Ludouico ièceilèrar:&: in ea-
dem etiam tumcontentionepcntabat. IIJum vehementer timebat Rex,quod&po-
tcntim*mumnouerar,&:fenuper cum eo congreflum prxlio periclitatum pene de
fortunisRegninonignorabat.Gredebat hoc vno conciliato reliquam Galliamad
officium facile reditui am. Adhibicus ergo ad pacifîcationem Cardinalis,vt omnium
icauctorem volebat,ad Ducem ipfum contendit: Apud quem iîue gratiam fecutus,
fiuepecaniampaclus, id ante quod dexv. millibus acuri numum au&oribus non
incertis vulgatum eft, in eas fe conditiones adduci eft pailus, qua: turpiílimac ca
pto etiam Régi poterant iudicari.Nam prêter ia&uram multarum rcrum , quxgra-
îe uifllmaerat, etiam quod extremis diicriminibus folet contendi,iurata omnis fub-
iecboremittebatura Rege.aucloritatem tarnen ftatuendi non habens,adillumre-
uerfus conuenta facile pcrfuafic.Moxq; fine vilo prxfidio comitatum eum paucis in
oppidaDucisperduxitfidudamaiorequàmanimifanitate. lbi & qua: condicb e-
rant cum Cardinalc,& nouam porro in miferos Leodienfes confpirationem eodem
impulforetranfegit.VuIgatares admirationem ingentem toti Gallia: prçbuit,tan-
tumq; fermonis induxit, vt in eo fuam ignominiam recognofces Ludouicus magnis
cdi&is vctuerit,ne quis omnino de vllis pacis conditionibus vel requirere quicqua,
■vel loquiauderet, Duci&au&ori Cardinaliexillotemporeinfenfior. Hancaliena-
tionem interiores quidam aulici fentientes ftimulis continuis accendebant. Par
ió titifque inter fehoris nunceiusperfidiam,nunccorruptelas,nunctacitum cum Du
ce conlênium.nunc etiam damnofi foederis inuidiam querebantur. Quibus re
bus brcui eft fac"tum,vtremifla iam gratia, &¿ vulgato Regis animo contemptus o-
dioadderctur,paiIimqueilleinceflereturconuitiis. Propter ingeniumautem eifica-
cis hominis fccrctorumquc omnium confeientiam feponere ilium non audebatLu-
douicus,voluntatemagisquamcongreflureiicies. Venerat peridtempusadRegem
Verdunenfem,quem dixi,polIic:tacionibuspermultisallcdtus,quem cum fama ef
fet confiliis fuis Carolum agi,idco abducendum putauerat,quod non modo abfutu-
rusincentor fraterna: diííeníionis videretunfedmaiorum etiam digniratum fpecó-
ciliaturus illum haud dubie crederetur. Verum lengealiter ceflít res. Id enim fepius
3 ° conareturlicetjobíiftcntibus tameniis,qui apud Carolum manferanr, implere ex-
pedationem non potuit. Quâtn ob caufam mox quoq;, vt Gallorum eft mos,qui
ex priuatis tantum commodis homines metiuntur, contemptui ipfe cft cceptus.
Hancíocietatemad dolorem vlcifcendum peropportunamCardinalis exiftimans,
segram Epifcopi mentcm aggreditur,communemq¡ vtriufq; fortunam liberiusindi-
gnatur,quodnuper tanto in honorepofiti,poftremi nunc omnium habeátur,& fine
caufa priftinum locum amiíerint:Regem cum ingratianimieíTet, tum vero incon-
ílantis:quam certo experiméto didicerit folo metu ac perturbatione rerum in bene-
uolentiacontineri.Eflerationem fi conferre operamvelir,qua redire in primam gra
tiam poífint,&Regniadminiftrationemrefumere. Malefano &contemptumde íe
4o Regis merenti cum facile nouam banc fpem fuafifíet multis inuiccm fecreto agi-
tatishanc tandem partiunturredimcndç fortuna? diligentiam.Agebatur apudBrito-
nes tunequo falutis caufa confugerat Carolus,eius cum fratre conciliatio. Quem
ad locum Burgundi quoq; oratores ftudio cognofeendi conueneranr. Gonditio-
nu m autem primailla contendebatur à Rege,vt proCampania prouincia,quam pri
ori bus quibufdam tradtatibus fratri promiferat, Aquitaniam,qua: maior eflet fuften-
tan dx dignitatis cauía,acciperet. Ad Carolum igitur mittit Epiícopus ex fídelibus
vnum,qui illum clam audiens ante omnia filentii fidem iureiurando accipiat. Indc
Aquitaniamdifluadeat recipi, quam fuarum omnium rerum interitum recogno-
ícac.Efleeamprouinciamcircumuentamvndiq;latiíIimis dominatibus Regis, пес
S° amicisaditumprxbereadfuamdcfenfionem,necfibifiquid ingruat durius ad eos
cfFugium. Nil magisaute optare Ludouicumautquarrere, quam vt in diuerfiífima
Burgundia: parte illum conftituat,in poteftatemq; cum libuerit habeat. Documen-
tum eius rei fi qua:rat,continentis Aquitania: regiones adiiei códitionibus petat. Nil
non conceflurum Regem affirmat,vt &: abfiftat ille Campania, & quàm longiífime
íc ab adiiatoribus fuis abiungat. Fallada; plenam pacificationem videri , qua: illi
444 C'ÔMMENT. ГА С О В I CARD. PAP.
occafíonem vltionis.fibi vero metus continuos mifcramquc cum diferiminibus fer-
uicuccm adducat:exploratum habercacrius illum odio elfe Regem, пес tara vnqusí
quam poftremis diebus hanc acerbitatem deprehenfam. Mulra fermonibus indi-
caflê. Multa confultationibuspatefcciiTe. Nuperrime autem cum nunciatamors
Germani flratrisHifpanorum Regis, qui & ipfe magnis diflenfionibus regnum mi-
fcuerat,fidéinteriorisvotiacceptá:Dix!fleenimingentifurpirio:Hoc&mihiadfum-
raam felicitatem cetcrarum rerum videlicet deerat. Proinde etiam atq; etiam cir-
cumfpiciat,necvllisconucntionibusfidat,nifiiistantum, qua: rationes fuas tutifli-
mas praîûent.Si manere in diflidio inchoato velit, fau turos haud dubie fibi Princi
pes pene omnis Regni,quibus cum Ludouico maiores quam ante diflenfionum ftet i
caufie.Sin paeifei vclit,fuadere pro fua in eum fide,vt promiilbm Campaniam repe-
rar,cuius bas opportunitates intelligat,vt propinqua Burgundiaî firmiffimum propu-
gnatorem in fubfidio habeat,terroribufq; & lèruitute animum Iiberct. Facultatem
quoque adeundi fui & colloquendi & confultandi Principibus prasbeat. Quos non
dubium videatur commereiis aifiduis partim lungendo federi bus, partim benefieiis
dcmerendo,deniq; etiam fufpe£tos,cie¿tofq;recipiendo breui omnesin fua magis
quam Regis poteftate futuros. Qua potiífimum ratione, & tutum praftare fe poffit,
&: illum vlcifci,& fine Regis nomine iam inde Regni habenas apprehendere. Ad-
dit extremis mandatis,indur>s illum rebus fapientia: ¿¿coníilii Iaudem tulifle: non
conuenite cum ftabiliendas fecunda: nunc finr, periculorumqj legendi iruclus , alio га
eum animo ¡nueniri.Mandatorum Verdunenlishœcfuitfententia: Acne íufpicio-
ni nuncius haberetur,qui vnus ex domefticis eius notiffimus erat, prarmittit eum ad
Regem, iubetq; requiri,nunquid ille in Britanniam velit: doceatq; ad difíoluendam
fidciuffionemillucproficifci:cuiuscpifcopusmercatoribusquibufdam reus vel fa-
tisfacereaddiemcogitata,ve! fummo dedecore anathema proponi. Nonmultos.
poft hos dies fuum ¿ipfe artificiumexplicatCardinalis.Eodem loci nuncios adBur-
gundosoratores,quosdiximus,infl:ruit.Admonetquanto Duciseorum incommo-
do Carolus Aquitaníaincludaturi&abvetericoniunótionelongiusabílrahatur. Id
cnimtantum queeri àRegç,vtpaulatimadducl:isAmicisfubtcmpus vkionis conce
pta; infirmiorem illum inueniat.Andegaucnfesnupcr íbeiosreconciliatos iamefle, 3 e
pacificatioiiemnuncBritonum ingenti diligentia qu>cri. Oratorcseíledefignatos,
qui cum AnglÍ5,quorum Dux fidat pr£efidio,amicitiam pacemq; conftituant.Debe-
re illum conísliaha:ccircumfpicerc,&antemalisoccurrere, quam ea prefentia oc-
currendi facultatem adimant. Vnicam prouidendi rationem íuo iudicio eile, fi Ca-
rolum in focietatecontineatjcuius vel folo nomine quod Regni hxres habeatur,ma-
gnamPrincipum partem fecum fit retenturus.Id fieri non difficile poífc, fi recufata
Aquitania confinem fibi Campaniam cederé illius dominatüifaciar. Ad quam fua-
dendam fententiam vtiIcoítenditnupt;as,vtorrerant filia: quanta cum dote is velit.
Etad tranfitum ad Campaniam bonum animum praeftent.Nam fiue mari vicino, fi-
uemediterrancislocisproficifciillucmalit,afFutura illico firmiífimaaditerprefidia. 4«
His argumentisadditcontumeharuminiuriam. Regem quocunqj inloco3quocun-
queinconuentuhominummaledi¿tisDucem laceífere. Eíleillumfine religione :
infaniafiepiusagitari,&comitiali morbo paífim apprehendi. Habere quoqj odio
mulierumgenuSjíoliqjlibidini manumita intedere, vt infamem íe iam apudomnes
eftecerit.Huius ergo tarn acerbi hoftis & obferuandos vndique , & interrumpendos
conatus eíTc.Talia cum Carolo,& Burgundis oratoribus ab iis duobus eíTent propo-
fita.-Quorum alter multum diligcre,alter multum intelligere credebatur : neq; à ve
ro errare iudicia crcderentur}tra£tatibufq) prope iam abíolutis , impedimenti pluri-
mumattulere:ita vtin fummamfufpicionem adducerctur Carolus, &regii orato-
res defperatis pene rebus redire ad Regem ftatuerent. Non contenti autemhispri- 5 о
misdifcordiarumfeminibuSjtrahente adinteritum peccato, opus nouum adiun-
gunt:quo validais declinantem iam pacem praeipitari putarem. Scribit Cardinalis
cornmuniexfententiamandataadDucem prioribusnonleuiora,atqjeaitacompo-
nit,vtfingula,qrue pondus haberent,continerentura?nigmate:cumq;fuorum nemi
nem eile fibi diecret, cuius vel probaretfidem, vel intclligentiam idoneam credc-
ret,ac-
LIBER SEP TIM VS. t 44y
ret , accipit à Verdunenfi fidèle , cique mandata illa deferi benda permittens , chiro-
graphum fuum ne cafu agnofeeretur difcerpfit : in ignemque coniecit : dedit tamen
breuem fine nomine in hxc verba epiftolam. Vt feias qua: gerantur apud nos , quîcqî
ad fem tuam multum pertineant:mitto hunc,à quo prafentcs reddentur.audi illum,
& ftatue,& nuntia.mea manu hxc fcripíL Non erat autem epiftola: aferipta dies пес
Iocus,inquotraditaeflet.Seorrumautemnuntiumipfum(Simoneratei nomé)edo-
cetjEpifcopi qua; obferuari ambo neceíTarium arbitrentur. Fidimus,inquit, tibi,Si-
mon,& a:ftimarionem noftram diligentia: tuç,vt vides,permittimus. Nullibi te meu
domefticum detege.Id enim imprimis ambo contendimus.A Cardinale tantum eile
i o te nuncium prarfcr.Cum ad Ducem veneris,matutinum tempus obíerua,quo ille ad
diuinaegreditur.PrajtcreuntiofFcrepiftolam.Infecretumteadducet. Audidiligen-
ter qua; dicet.Et menti manda.Et tarn illa,quam qua: à nobis fers hominum nulli co
munica. Erit tibi laboris,fi fidem attuleris,atqueinduftriam,precium grande, quale
pro iis conuenit,quorum caufa te vnum ex multis dclegimus. Porro autem mandata
ícripta iterare illum ßepius legendo iubet, &fc prafente interpretan acnigmata, vt
nullibi requirente de iis Duce, vel erret vel titubet. Poftquam fatis admonitum fatif-
queinftru6tumdeomnibusvidet,dimittitillumà fe. Erat mandatoru mea ferefen-
tentia, qua:imperataad oratores antea fuerat. Tantum fufpiciones de Rege acrius
àugebantur. Cuius eflecertumconfiliúnunciabat,fraterniscompofitis moxin eum
*o magno bello conuerti.Et conditionibus nupér permiflaarmîs reperere. Eamque ob
cauíam conari in dies quanto ftudio poifet , Britones lîbi adiungere , quos inclinare
iamadremeiusintelligat, & reducendo Carolo afTentiri. Proinde fi vna opera ob-
uiatum his conatibus cupit,mature ad fc tranfife Carolum niteretur.Quo in potefta-
te habito magna pars regni fecum effet fènfura.Nam ne id fieri mox poíIit,claíTem ad
obfidendum marc , tefreítres vero copias ad praîcladenda itinera fi ne intermifiione
parari. Cuius rei caufa prœfe&i regii ad muñera iniuada diffimulaca caufa profe ¿ti
iam fint. Indormiendum non efle : fed dum finant tempora,contrahcnda omnia ad
obfiftendum vtilia. Suadebat vero imprimis , vt ciuitatem Ambianenfîum fiuefque
eius validis fumaret prafidiis : quando iis ex locis feiret primum futurum ineurfum.
3 о Simone nuncio agence iter accidie vel familiari equi vicio vel cafu infolito id cerce q,
non fine diuino numine Gallia omnis eucnifle putauic. Nam cum ad vicum Claiam
agriDumen fis veniiTet: in medio loci eius confiftens equus progreiTum detrecbre
pcrcinacius ccepit:Calcaribufqueaifiduis fatigaretur licet: pedem non promoucbat.
Defiliit Simon.vt manu ducerec quern impeliere eques non poterat. Eadem fic quo-
que inuenta eft pertinacia.Sumpto fufte,& in ilium refiliens vna contcntione calca-
ribus verberibufque connicitur. Non modo non impeliitur equus, fed ad quarali bet
vim binos ternofue gradus reuercitur. Concurritur ex omni vico ad colluótationcm
hanc intuendam,clamotibus feílor eluditur : forte ad proximam Cauponam milites
duoregii paulo ante diuerteranr,recreandi ( vt fit) icineris cauía. Hi tumulcibus pro-
4Ajjocatiad vifendum&ipfifpe&aculumprodiere. Animaduertunttcrritum illum ca-
fu(inreligionem enim cun£raiam verterat) no tam conanti quàm ftigienti aífimiíem
circumftantium nullum infpiceee : fed folam eífugii viam oculis pallentibus proye
ctare. Qiiod vero ex eorum numero eflent, quibus ea pars finium eulbodienda obtie-
neratjColliguntiüico ab officio fufpicionem, comprehenfifquehabenis confiítere
hominem iubent , & qui fit, quoue iter habeat fari. Trepidus Simon miniftrum fe
Cardinalis profitetur,&: ad Ficicampi oppidum,vbi procurationem in cccnobio eius
habeat proficiici. Quarrunc rurfum,vndeficilli origo.exPoatizaroaitcaftello: cum
tamen ex Crotulo prope Conftantiam eilet. Нгес vero cum trepidantius diecrentur
ab eo,magisilIiiiifpiciünem augentes,flagitati pergunr,quofnaminambobushis lo-
S о eis agnofeae: qua: i pfis quarrentibus erant admodum nota. Neminem cum pronun
ciare poíTcc , detrahences cum ab equo , Explorator es,inquiunt : fimulque diftriib's
cnfibus manifeftare cogunc,quid,& in quo rnifTus exploratum adueneric.UIc iterato
fa:pius iureiurando ad nil tale fe veniííe aiebat, & Cardinalis domefticum confirma-
bac.Tumcxiis alter diloricatis veftibuspertentarc vndique omnia cccpic,fiquas for
te Regis hoftium lateras inueniret. Cumq; in intimú thoracis lanei finum demififlec
TV - '
%\6 COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
manum,conditam interiusatq; aflutam epiftolam reperir,abftraxitq; illicorinclama-
ti militi,qua: nam ilia effet epiftola tam celata intime , totienfque à fe obiurata verims
multitudiné circumftantium Simon in fecrctum , ait, locum ducite me; pandä vobis
quç porto. In cubiculum perdu&us, Obfecro etiam, ait, date mibidextram falutis,&
impunitatem à Rege promittite. Audietis epiftola: caufam fimul Sc via:. Ea data, vc
gentis eft: fides parum eft in contubernio ftabilis : Verdunenfis fum,inquit,domefti-
cus: cacterumà Cardinale mittor adDucem. Epiftolam fua manu fcriptamtenetis
iam.quae vero illius teftimonio eran» dicturus,mox quoque videbitis: ac íimuí diflu
ía condition altera finus parte mandata profert traditq; miliiibus.Lçti i II í tanto obla
to fortunç beneficio fummaceleritate ad Regem contendunt, no&uq; ingreífi regia 1
nuntium 8c deprehenfas litteras oíferunt. Is vero cura legiflèt omnia,& referente il
ium audiíTet, obftupefa&us tam ingratarerum imagine, firaulque fuum periculum
metuens,celatisindicibus mane diei fequentis praetorianos fuosdifponit, dato fi-
gno infidiatores comprehendant. Ac mox Cardinalcm, & Epiícopum barum adhuc
ignaros rerum vocat ad fe,eifque pra:fentibus:Hanc,inquit,refertis meis in vos men
tis gratiam ? Nunc tandem intelligo,quibus in rcducendo fratrc hoftibus oppugna~
bar. Intercepit Deusiniqua confilia, En tuas litteras Verdunenfís.Entuumdome-
ílicum, Cardinalis. En mandata in caput meumhoftili perfid iafabricata. Tacentí-
bus illis ex confcientia, auertit fe ftatim inflammatus, Se conucntum dimifit. Prxto-
riani,vt erat príeceptum, ambos circumfiftunt,& ad duas vicinas arces captiuos per- *
ducuntfidaqueincludunt cuftodia. Verdunenfi iniecbe cathena: funt: Cardinali
propter dignitatem career liberior datus. Нас vulgaca fama ingens tota Gallia gratu
lado orta eftfcetantium fuperbum regnatorem deiectum efle,& communium malo-
rum fublatum au&orem , ac iam tandem quietem à bellis finemq; difeordiarum fu
turum. His aclis habere de ambobus qiueftionem inftituit. Rex veritus grauiora alia
impenderé, quç opera: precium eflet quam primum agnoíci. Mittit ergo ex Sena tu
fu o , qui de omnibus quanta poflint diligentia qi'xrant. Accedentibus ad carcerem
illius fine tormento Verdunenfi qua: vidiíTet ex feripto Rex , quçque à Simone nun
cio accepiflet confeflus illico eft. Adiecit quoque qua: ad auertendum ab Aquitania
fratrem ipfe,& Cardinalis apud ßritones paulo ante egiflent. Veniam tarnen, quam }
non eflet meritus, cifdé deprecatoribus orat. impetran Cardinalis quoqêadem fuie
eiufdem facilitatis cófeflio. Rogatus interprerari mandatorú amigmata, confentien-
tem Simoni interpretationem expofuit. Caufam etiam poftulatus machinatorum in
Regem,dolorem refpondit dignitatis apudeum amifla:, poteftatifq;. appetita: ftudiú,.
qua femper& regias diiîenfiones in regno nutricrit, &cum Romano Pontífice ad
procuranda priuata non multum conueniri voluerir. ImpenfiusautemquaEfiíTeíe
ait.vt Burgundorum Dux, cm iuraflet fidem , Sc fecreta omnia in eum diem indicaf-
iet,plurimum ex confenfu Principum poflet,quo Sc in metu cotineretur Rex, Sc ipic
illius fufTragio moderator omniú fieret. Protinus ea fuit in peccatis detegendis fim-
plicitas,vt moriendum fibi omnino puraret,& vera confeflioneinuenire Dei miferi- áo
cordiam с rederet. Regi vt renunciata: confefliones hae funt , illico littcrarum exem-
pla mandatorumqj , & omnem habitam quçftionê.yelocibus nuntiis mittit ad fratrr.
Admonetq5 iam tandem vidcat, quibus fit confultoribus antehac vfus, Sc quamnam
ob caufam in diflldium fraternum Principes ilium adduxerant. Voluifle eos non il
ium ex fefe, fed ipfos ex amborum incommodis crefcere. Pudendam videri rem tan-
ti Regni heredem pafcenda: inferiorum ambitioni hue atque illucadlibidinem agi.
Proinde redeataliquando, ad fratrem , nec fechariorë externis, quam fibi cflèexifti-
met.quem non coniugia,fifœdera,fed idem (ânguisiidem parentes concilient. Siue
enim Campania vclitjfiucAquitaniäeligat in fua vtramqj poteftateeiîè.Neq; vero id
agi.vt parte vna accepta in reliquis dorn i natu prçfiniat.-ied vr certa aliqua ad fubften- j-
tanda dignitatem aeeipics omne mox regnú fe defunâo poílideat. Aquitaniä quoqj
non ideo à fe oblaráaddinquod circumuentü cum quçrat teneri : fed vt à malorú ab-
duftú confiliis fine iüfpicionerquantú velit amet vnamqj amborü mentem inRegno
elTcoftendat.Quxautéaíbvelitjfineconciliatorcaccipiat. Paratú eíTe,fiitacupierir,
arq; opportunu duxerit , regnú omne fecú partiri : primamqj illi optione permittere.
LIBER S E P T I M V S. • : 447
His a&is veritus Rex ne magni ab A poftolica Sede, hçc exempli nouicas in re nondii
cognita putarctur : maioris auté fierce , fi de his aut eoru altero fumptü diceretur fup-
pliciû.prçueniendum putauir. Duos itaq; exeodem Senatuiureconfultos viros infi-
gnes delegit, quos Roma ad Pontifice non exeufandç modo captiuitatis,fcd petendi
imprimis iudicii caufa è veftigio mitteret:interim omni fupplicio abftineret.Carolus
vcro,talibus à fratre Ludouico acceptis mandatis,perfidiá admiratus nature, etia fua-
fione adiutus mentem ad concordia flexic : ac ne in liberalitate ofFerenti ie vitro Ré
gi parum refpondere appareret , Aquitania-, in quam illeinclinabat,acquiefcendum
duxic.Supererat ergo vt quç agitata inter fe oratorum opera fuerant,colJoquio с tiara
i o propefirmarentur. Quam rem pertinereadfamávereadiunótifratrisplurimum Rex
. iudicabat.Igitur Andegauiam , qua: ditionis Rhenati Regis erat , S¿ propinquum ha
bebat in Britannos tranfitum contulit fe. Quem ádlocum cum qui erant Carolo in-
timi accederé ilium non finerent.-quod regie adhuc voluntan diffiderenr, exeogitata
eft ratio,qua venire in congreíTum fine periculo ambo pofient.Flumen erat ad Brito-
num fines vadum ea in parte nullibi habens. Hui us ripas collatis vndiq; lintribus in-
ftar poncis coniunxerunt contabulatis fie defuper omnibus: vt plana nauigiorü con-
cau л redderentur. Ad eius medium excitatus eft ex aflet ibus paries,ad latus vtrumq;
pontis itapertingens , vt neutri tranfife in partem alteram poflenr. Sub eius faftigio,
quod ffcaturam hominis excedebat,reli6rafeneftella erat: cancellis exligno non ma-
го gn s fie intermiílis,vt contingi ex iis dexterae poíTent , & mutuus prçbcretur afpe¿rus.
Dicdiíto adtertium miliare ponti appropinquant. Quo in loco biduo ftatuendis
colloquii conditionibusfumpto Principes interim regit íanguinis,quos dedita ope
ra fecum adduxerat Rex miilïi eius ad Carolum tranfiens falutationis cauía aegratu-
lationis , muneraque ex fu o nomineadillum tulerunt , aureum poculum , &¿ magni
precii armilias. Poftridie ad pontem primus Rex venit : cuftodibus corporis cartera
prçter enfes inerfnibus:quibus etiam longius à ponte dimiííis aícenium omnino pro-
hibuit.Duodccim ex Senatu fecum aíííimpferat confilio magis quàm annis idóneos,
quibuscomitamsad parietem medium cum acceífiflet, adeundem procedensCa-
rolus pofito gen u adorauit fratrem : & mox iuíTus aíTurgere datam per cancellos ma
jo numlachrymantibusoculis eft ofeulatus. Quo in loco vim natura:, quanta fit Jicuic
intucri.lterum enim in genua procidens , errata in eum fua ccepit dcflere.Ea quoque
ignofcicontinentibuslachrymisprccabatunadmiíTavt excuiabat, non tam volún
tate, quàm iuutntutis errore,&: confultorum fallacia. Se fi mercri veniam pofi'et, &
adgratiam eius reditum inuenire futurum in regia poteftate , &: ab imperiis non abi-
turum, quorum fupremo vita: diferimine feruator cuperet inueniri. Hahcoratio-
nem pœnitëtia: plenatn fletu etia excipiens Rex: O frater,inquit,quanta peccaucrij r,
quinosanteconiundlostamm feredifiunxerunt. Maiori impictatis genere íauu're
in te,& me non potucrunt. Exulis modo errafti tu hue atque illuc feruurum tuorum
ieruus. Ego appetitus bello obfeflus, atque oppugnatushora!nanxietatis,&terro-
40 ris vacuam non habui. Quos frui fumma pace patrisnoftri regno deeuit, hosiam
ahnos improbomm.afHigit iniquitas. Quis me tibi , & tem-hi amantior eile Carole
poreft?inuenire ne quemquaeft.qui fratrem eodem progreflum vero vincatpietate,
plufqjillioptetfalutis? Expertiiam tándem quorílim tenderint artificia horum re-
deamus in conjunclionem fraternam,& pat entibus iepukis parentem üs hodie com-
plcxibusnoftris. Veniam,quamdepreearis,dareiam dudumoptaui,&nunc inter
prete Deo toco animo do. Eo vero minoris eft apud me : quo taminus errafti tuo iu-
dicio. Aüorum te credcntemfefellere ingenia, ficut &: me non cogitante circumue-
nerenonnunquam. Ne dubita, frater. Reditum expeditum habes ad fratrem.-fine li-
bens ego fum. Quem ргачег te diligere plus polïunvaut debeoî Tu mihi iÜorutn
% o pietate fuccedh. Timm eft defun&omeregnum:&: viu»erit,quamdiu voles com-
munc.Fruamur Dei munerc,S¿ vi:a,atq; hos diduâores honóremus,non audiamus.
Sani nil aftcrunt nobis. Luci eorum adiun&a: funt tenebra:. Qiuerunt fqa,non no-
ftra. Quodque in me nunc funt machinati, in te mox regno fuccedentem ma
chinan non definent. Demus exemplo noftris pofteris documentum , quo amoris
prœfidio contemnere has infidias pofllnt. Ha:c adhuc magna dolor¡s fignificatkme
' . ' ' , Pp *
44* COMMENT. IÀCOBI CARD. PAP.
«leflentcRegeconcitum animi retiñere nô valons Carolas, media inrerrupta ofatio^
ne extendi fubito tignum ab extremo parietc imperat,qua duç prominetes prorç cx-
tabant,&ad fratrem tranfiliens genibus fe eius aduoluit , gemenfq; pietatis omne ge
nus profundit. Hune illico allcuatum Ludouicus non abfimili afteitu complectitur.
Ofculatur faciem finumq; aftringit. Ploratusindeclamorqjadtampiumexpetitúqj
ípe&aculú ab omni multitudine oritur,partim quç ad pra:fidiü,partim qua: ad vifen-
dú couenerat.Nec erat ex tanta turba quifqua,qui non code cxemplo mutuis inter iè
ofculis & cóplexibus laetaretur.Hora his in lachrymis lapfa ; quód primae tenebra: in-
tendere ceperant , conante fratre ad temptoria vfque eomitari Regem non permifít
illCjíed mox vt ponte exceífit,remifit ad fuos,&rediri in fequentem diem codem loci i о
hortatus eft. Poftridie conuenientibus ambobus prior Carolus trans pontem ob-
uiam proceffit Regi , & pofito genu pro confuetudine eft veneratus : qui ilium arete
complexus perduxie in pontem. Ac femotis arbitris , longiore dufto colloquio , de
Aquitania ca:terifque, qua: in diflenfionem vénérant, fumma beneuolentia inter fe
conuenerunt , prouinciaque recepta Carolus Dux iilius à Rege eft appellatus , & la:-
ti furrexerunt am bo. Poft eum diem reliáis ßritonibus , ad Ludouicum libero iam
animo tranfiens tanta celebritate amorifque indicio aeeeptus eft, vt&feftipaífim
omnibus in locis agerentur dies : & quamdiu apud eum manfit,eadem v trique men-
fa idemquecubiculumfuerk: пес minus huius.quailliusnutu omnia regerentur. О*
ratores interim Romam venientes biduum poft ingreffummorati, Senatum dari ü- za
bi poftulauerunt ad perficienda qua; attuliflènt mandata. Sed cum per valctudinem
Pontificis minus id tunc licuiflet, dies poft paueos frequenti concilio introdu&i
longiflîma oratione eadem ferme de Cardinalis epifcopique criminibus funt lamen
tad, quae commemorata à me íuperius funt. Poft quam orationem,cumaddidif-
fent, eorum Regem honore Romana; Sedisreorumfupplicio (id tarnen quod Re-
gni legibus poflet ) in hunc diem abftinuifle : magno inde conatu poftulaucre , vt ju
dicium de iis noftra delegatione haberetur in Regno. Vbi & probationum maior
viseflet,& certior Regi fieret iuris dicundi fides. Nam ne Romam aut alioquo-
piamtraducipoiTent,certiíTima obftare pericula: quoditaGalloi um omnium áni
mos inflammatos cognofeerent , vt prohiben nulla vi poíTent , quin membratim > o
malorum au&ores àfeabeumesdifeerperenr. Hisperoratis cumà Pontífice pau-
cis refponfum eflet , doleré eum permaxime regiis incommodis omnibus, fed iis
potiílimum , qua: illorum prouenirent , quos ille tanti olim feciflet , tantifque hono-
ribuSjCumincogniti nobis eíTent, contendiflet ornari. Adduclurum fe n hilomi-
nus in concilium poftulata dixit, & de iis fuo tempore decreturum. Habiti poftharc
Senatus nonnulli funt ea de re tantum , magnifque confiliis negotium agitatum.
Proponebantur vtrinque dirficul ates non mediocres, ira temponbus comparata:,
vt quamcunque verteremur in partem , contineri anguftiis videremur. Legibus
habendum Romas erat iudicium, quod inter maiora imprimis hoc refcrrctur. Li-
berainfuperadiudicandumconftituenda omnia, cui potiffimum reilaroreslegum
voluiftent intendi. Non videbantur legi vlli pofle ex Gallis epifcopis iudices, quo
rum fides propter Regem non veniret in dubium. Non patroni etiaminueniri,qui
aductfus opes regias remqueRegnipublicam aufuri eflcnt ingratam caufam fufci-
pere. Periclitatum iri propterea in tanta iniquitate rerum miferorum falutem,& nos
dignitatem proicturos facerdotii , calamitofumquc induduros exemplum , quo
mox ca»teri Principes pralatis ad libidinem sffli&is idem domi fua; flagitaturi eflènt
iudicium. Agendum ante omnia clTet, vt liberosillos dimittat Rex, quorum diu-
turna captiuitate fortuniiquc direptis anathema fitfactus. Huic ièntcntiae contra
ria perturbara; Italia: opponebatur conditio. Aduerfam earn pene cunclam Ponti-
ficiefle. Magnum Regem per fummam obferuationemlegumirritarinonoportcre, j-<>
quihoftibusnoftris confenriens agitare Ecclefiam permagnis incommodis poffit.
Non femper ius fuum tenendum. Rcmittendáaliquando temporum caufa feuerita-
tem. Quarri nunc de Cardinali iudicium, haud dubie fufpcclurn futurum, quicquid
feruari adnormam noftram duxerimus:tanquam communcm fpecbuerimus digni-
caten^noncauiam. Et per has iudiciorum anguftiaseriperefupplicioconfottcm no-
ftriloci
L I fe fe fc S Ê P T I M V S. 44*
ftri loci putarimus.Primum omnium iuftitiam à Rege peti. In ea prçftanda neminem
dilîentire,iudices modo,&: locum, & übet tatem in difeeptationé adduci.Iudices legi
externos poflc,quibus non fit metui Rex.Locum iudicandis reis inftitui,vel Auinio-
hi,queciuitasadrcgnum extremumpofitaRomançfitditionisrvelfiitaneceiTarium
videamr,alioinrraRegnúloco,vbidominatúSacerdotesobtineant.Defenrores yero
reorúcaufaíacciri poflc,vel exvicinaHifpanía,veI propinquaGermania,quorumni-
hilinterfir patrociniis eorum Gallos ofíendi. Dcnique vnailla magnum in modum
cogitado permouebat, nc íí vel paulo anguftius fatisfaftum dolori fuo Rex intellige-
ret morte occulta (id quod ex Gallia nunciabatur)religionemomnemiudicii pra*.
í o ueniret,nobifq; non à captiuitate tantum ignominia crelccret,quam turpe fuiiTet,no
vindicaíTe:fed a morte magis, cuius n5 fieri vítores turpi/Tîmum ad rem exemplumqs
habcretur.Cedendum igitur furori huic primo ánimi ad acerbitatem ofFeníi. Idq; a-
gendum vc viuant rei. Qm bus incolumibus, & tempore & ratione, & gratia redimi
ad arftimationem noftram illorumque falutem plurima poifint , apudeos prafertim,
quibus vtfubitaconííliafunt,itadiuerílíá:pe,acpenec5tranicxitusinueniuntur.Al-
ternantibus his in curis Patrum animis,tande quod ad leuiora inclinare Pontifex vi-
derecur(id quod ab initio referens indicailet) fit decretú confíühconftituendos dele-
clu noftro iudices,qui in Gallia euntes ante omniacotendant à Rege, Auinionc per
mittat dicendç саиГж fedé inftitui : qui locus & ad integritatê iudicii, &ad fama eius
*o imprimis pertineat: quädo damnatis reis lametari nemo poflit vi vlla,aut metu extor-
tum iudiciu. Id Ci minus impecrare valeant, quod proximú eil , ciuitates in Gallia tres
proponät fummo Imperio epifcopis fubditas , quarü delefta per illum vna ad cadera
iudi candi concédant, &¿ in libera pralati cuftodia permittantur. Fide primíí accepta
acquietum eum iudicio,quamcunq; in parte accident. Miniílros porro ad defenfio-
né,íi no inueniác inRegno idoneos,ex propinquis uationibus petät,nec cuiufquá rei
inopia pcrireinnocentiafinát.Omnibusautéadfatisfadionéauditis,c5mentariosa-
•¿loru riteconficiát,claufoíq; 8c obfignatos Roma mittat ad nos,apericdos in Senatu,
ас iudicandos.Ipfi interim in Gallia pra:ftoletur,eá tantú laturi fentetiä,qua prçfigna-
tam acceperint. Pofthçc vt deliberationi huic noftra: aíTentirent liberius oratores, ea
3 o ad diem celara deliguntur interim ex Patribus fex, adquos illi tanquam difeeptandaí
rci caufa accedentes,intelleólisex vi Iegum dirficu|tatibus,qua! plurimç profereban-
tur.ctiaminteriusnoícercnt, quantum ficquoqueillorum gratia: cederemus. Qua»
omnia cum mox ex íentcntia íucceífiíTent , delecli iudices íunt , Alfonfus Ciuitenfis
Ecclefia: ab Hifpania pra:ful,multos annos Roma; ad tribunalia noftra patrocinandis
cauíis verfatus. Item 8c ab iudicum Rota: ordine Nicolaus Vbaldus, patria Perufí-
nus,manfueti animi vir, & cuius íumma iuris feientia haberetur. His additi in mini-
fterium operis Paulus Tufcanella,adSedisconfiftorium aduocatus,&Ludouicus
Ieminianenfisinprocuratione caufaruminduftrius.Deniquevtnulli corruptela: in-
ílruendis commentariis locus relinqueretur, etiam à noftro delectu duoquiferi-
40 ptumfacerentdati. Omnibus autem adiunclus eft auriga fidiífimus Falco Roma-
nus, ex Sinibalda familia, qui difficillimis duabus in Gallia legàtionibus functus v-
tramquefumma virtute impleuerat, &mirificam apud Regem inieratgratiam,ea
quidemingeniidexceritate adnegotiaobeunda, vtquosfemelloquendoapprehen-
deret , amore etiam conciliaret , nec ante dimitteret quam perfuaderct qua; cuperet.
Hunc quod & mores Gallorum noflec , 8c linguam tenerer,in fummaque gentis eius
beneuolentia eilet,fua facilitate putatum,& moderaturu noftris, ctun pofceret opus,
& lenituru impetus Regis, fiquando inclementius aliquid ex confuetudine agitaret.
Eodem ternporead vetcres calamitates,quas per hos annos à Turcis accepimus , no
ua qua»dam per lllyrium eft populata incrédula: Italia: propinquior cxreris. Admini-
5 o ftrabat prouinciam Bofnam,nuper fidci noftra: regnum Azambeus quidam,Theuto
natione , qui pride vna cum patre abnegara fide Chrifti infaniam Maumethia fufec-
peratjlicemioris vita:,non fanioris religionis occafionem fecutus. Vir quidem indu-
ftrius,&: noftra: militia: aftuctus, cuius iam difciplinam in nos exercebar. Hunccupi-
cntem penetrare intcrius, 8c proximam Coruatiam populan Lupranaflumen impe-
diebat. Qupdvno tantum in loco asílate vadofum Chriftianorum praefidio tene
Pp, 3
COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
batur. Fratres duo imprimis his Coruatenfiú finibus tencbant imperium , Martini»
&Stcphanus. Lupranar próxima parebatMartinorcxcipiebatinde Stephan um To-
parcliia: qui odiis inter fe non mediocribus diiïîdebant. Eius rei non infeius Azem-
beusMartinum,cui & minor erat actas, &cupiditasmaior,adoritur. PoUicetur й
rranfitum fluminis prxbeat , vlturum fe fratris diiîîdentis iniurias, atque amplius
* quantum pecuniarumvelitdaturum. Illevltionis libídine &auatiria adduduspa-
âisfingulis argenti numis infingulaequitumcapitainfideli exercituiadlachryma-
bilem ftrag^m mgrçflum aperuit. Tranfiere cum fuo Duce , equitum milia viginti
ad eurfum expedita. Eius rei illata fufpicionc Stcphano ( id quod ex frequenti com-
jmeationepotueritcollt'gi)fîdelem quendam exfuisprogredi viisnetisadLupraciä ю
iubet,& quid parernr filentio explorare. Prima node iter ille ingreffns,cum Tub pri-
mamlucem vigilia fatigatus fomnurncepiflbt, ac nihiIominusequoprocederet,in
antecurfores hoftiú incidit. A quibus excitatus iuflufq; qui nam effet, aut quo tende-
ret,confiteri,errorem fen tiens, fubitum ex neceflïtate confilium fumir. A Srephano,
inquir,nnntius fum. Ad ducem veftrum adducite me. Habeo non ingrata ad eum
mandata. Perdudusconfeftim: Mittor,ait,adte,Azembee. ObfecratStephanus,
Toparchiœinopi parei , qua iens , & rediens vti , fi voles , amicifllma potes: non tan-
tum putat conuehi à te prardç ex his montanis faltibus pofle, quantum munerum fc-
res.fi finibus fine maleficio exceíTeris. Amicum tibi eum parare hoc beneficio prar-
fiat, quam detrimentis fruftra nffligere. Hoc cum nuntius ad effugiendas illorû ma- 19
nus prefenn animo de Stephano mentiretur,crcd ta nihilominusab Azambeo facile
fimt:ac fiue muneraattendens,fiue impedid his in locis nolens, quo tarnen '.mpacata
relinqui tutum non erat benigne appellato nuntio:Ex re,inquit, fua Stephanus facit»
qui preeibus nobifeum malit,quàm armis cotenderc.Damus quod poftulat. Pacato
nulli ex fuis nocebitur,erirqj fineincomodo iter noftrum. Quibus didis pidam fagi-
ptam tradens: Hano,ait,manu elatam gefta,& oftenta agmini. Pacatum infigne erir,
quod agnofeent omnes & fe cont;nebunt.Quacunque ergo illam tulit nuntius incli-
natis capitibus milites venerabantur,& via non excedebanr. Ita exploratoris negligé-
tia aftu corretla faluti eo in traniitu fuit. Ad vltimosToparchiç fines prasfto fuerunt
cum nütio muñera, vt Stephani nullo inffu promiflà,fic fumma tunc volútatc oblata. 5 щ
EgreíTo dominatum hunc ab Azembeo rediere nuntii quidam, quos ille ad explora
da longc lateq; omnia á flumine Lupratia prarmiferat. li nuntiauerür, fine metu Cor-
uatiam eíTe: &c millo alicubi tumulcu eorum aduentum fignificari. In vico autem cc-
lebri eius gentis perendi no die anniuetfarias agi, ad quas ex oppidis omnifariá multi-
tudo cum mercibus conrluat. Polie fi adhibeatur celeritas, in medio feruore conue-
tum pra'damqueinregram opprimi. Hisnuntiispermo'us Dux, ne tanta opportuni
tés cundando mitteretur è manibus)cumdiei vefper iam cíTcr , curatis ad neceflltatc
соrporibus, filentio procederé agmen iubet.&intraordinescontineri.Nodlé eam,&:
diemièquente nullibi quietr data locis auiis iter cótinuát. S -boccafum fob's rcceííu.
occulto íübíb'tir, curamq; iterum corporú cquorumq; indulfic. De tenia vigilia mo- 40'
uens primo diluculo ad (iluas peruenit,quç à nundinaru vico, no totis duobus paííuü
niilibusaberant,rarifq}prçterquam lignatoribuserantacceflar.Ratus Azembeusop-
portunam infidiis denfitatë eile perdudû quam potcíh'nterius cquitatum , fine ftre-
pitu colIocat,& tran figendç rei tempus expédiât. Meridiem circiter qua hora ferue-
bat conuenms,figno dato educit é film's, ас tanta celeritate in vicum defertur , vt an-
tecircumuenirentur omnia àTuicis,cedendiq;initium fieret quàm quid ellèâutà
quibus vis afrerretur,polIetagnoíci. Er.ir paífim cadentiûgemitus,mulierumqueac
puerorú tendentiü &d pietaté manus ingés ploratus. Paucis permitrebatur captiuitas.
Raris patebat fuga, itincribus vndiqj obfcflïs : fanguine & cadaueribus omnia reple-
bantunad vefperíi vfqjcum in eacrudeli¡atefruitumeffet,randénoxdiei&ca'diat- 1<i
rulitfincm. Abdidisinferuitutem , quos tenebrarum beneficium reb'quosfecerat,
ocio milia Chriftianorum hominum trucidata eo in loco paucis horis feruntur.Tria
ad lugummiíerrimum rapta. HocconfcCtoncgot:o videns Azembeusdercdosiam
conarus fuob cííc He celeritate anreuei renda, reí iqua node vna tantü reficiendo mili-
ti indulta .poftridicalbente die populabunduspiogrcduur:confediíqjpaífuü mili-
LIBER S E P T I M V S. 4¿t
bus oAuaginta altera Medilingum oeruenit, Federici Imperatoris non infrequens
oppidum.Hoc in loco prioris diei fortunan) paulo minus ibrtit9 eft. Erat is dies odta-
uus anniuerfariae celebritatis Dominici corporis,vt multis in locis.fic&apudMede-
lingenfes admodum feftus.proceiTerat extra portam populus omnis , & antccedcbac
clcrus folemni more in vefte facra}reliquias fanctotum atque ipfum corpus Domi
ni gerens,dcftinata infuper erant, ad proximam virginis aîdem diuina miflarum,
quibns turba omnis ex confuetudine interfutura conuenerat : Sed non paila eft
Saluatorisptetasfœdari fanguinetantum myfterium, autreligionisopus detrimen
to eile fuis fidelibus. Stephanus quem dixi, veritus со Turcos iter facbaros , non
ïo ftaruens commodi fui efle tam oportunum receptum in eorum poteftatem veni-
re,vndeinflammari próxima queque quotidianis incurfibus poflent , prxmifcrat
velocitatemaxima nuncium mali.Qui accelerato dicm noctemque itinere,tam op-
portuno tempore Medclingumacccillt,vteadem hora poft ilium auditum,&:rcfu-
gerein oppidum mulcitudo inciperet,&antecurforesTurci exvicinis collibus ap-
parerent.Redu&isad vnum omnibus claufîfque illico portis muros afeendunt, na
tura loci,non manu tantummunitos. R.aris propter teligioncm diei in agris inuen-
tisjprotinus Medclingum ingenti conatu oppugnarecontendunt. Sed refíftentibus
magno animo oppidaniSjCum addecimam vfque horam vehementer eilet certa-
rum,tantus eorum numerus Deo vindicefub mcenibus cecidit, vt poftmodum ad
to arcendum fœtorem caiuri fréquentes puteos,atqueeo congeri cadaueraocciiorum
necenariumfucrit.Azembeusfpe opportuniloci deiectus Cercauiciam inde con-
tendic,millibus pafluum triginta diftantem.Quo oppidoleui pugna temptato,quod
pra-munitum inuencrat,ad Vianum Carphotium eodem curfu prouehitur. Id vero
quia plano loco íítum, loci natura multum non iuuabatur, acrius expugnan ador-
tuseft.Sedoppidanisegregicdcfendentibus,quihunccafumtimentes omnia ad Co
tutandos ante contraxerant , pari detrimento repulíi funt.íta millibus paíTuum cen
tum ас fexaginta progrefli,cum non longe ab Italia diei iter abeflenr, nullo occupa -
to loco figna verterunt.Quacunque reditus fuit,miíeranda iliaca calamicas eft. In-
torfefta funt hominum millia duo de vigintircapta amplius xv.nullis pucris aut íeni •
30 bus parfum. Êdificia incenfa.Vaftatiagri.Pecusomneferro abfumpium.Protinus,
vt peruaíifle regionem non hoftes,fed furia: viderentur. Lupratiam reueríi auctam
earn eximbribusinuenerunt,itavt vado tranfiri non poíTet. Nauigiorum autemin
his locis copia non habebatur. Quam ob caufam dies continuos ofto íedere adeius
ripamcoactifunt. Idfpatiumfi tantus terror Chriftianorum ánimos non occu-
paílct , occafionem prazftare populis circumftantibus poterat , non redimenda:
tancum captiuxmultitudinisrfed vindicando: quoquecrudelitatis excrcita:. Ve
rum dum quifq;fuacircumfpicitpotius quam aliena vlcifcitur, decrefcent.bus in
terim aquis in Bofnam fe recepere : Martino & Stephano eodem qua canteros
tempeftate in regreflu afflictis. At Iulius fequens lastiora nobis ex Gracia at-
40tulit. Praerat tunc maritima: Vcnetorum clailî Nicolaus Canalius fenato-
riiapudeosordinisjviranimiingentis atque fiducia:. Is j£geum mare percurrens
nunc litoribus Turcorum erat infeftus,nunc noftrisfubfidium afterebat. Practerue-
¿ro auté Cxpe Enum,naturamq; omnem loci permenio,more humani ingenu vehe-
menscupido illius potiundi inceftlt.Id oppidu inThracia: litorib.pofitum diuitiis, &:
barbárica virtute erat infigne.Armabatqj amplius millia hominum duo, mcenibus
qi^q;contragentisconfuetudinemcircumcinctum,etiáarcispra:íldiommabatur.
Qua in fummo oppido extrucH ternç ab imo circúmunitiones ambibär. Ex eo loco
Mahumer9 propter excellente reinauticçvfum, & virorú induftriam íumere trire-
mum pfe&os folitus crat.IgiturNicolaus,qui tunc forte dies complures in finuMcla-
y o nico fuerat ad auertendá cófílii fufpicioné clafle ante Enum quiete prxtcrlabens ita
dirigicurfumiubet,vcChalcidëVcneta:dition;s,qua:nuncNecropontuseft, rcdu-
cere copias vidcretur.Tú noctu de quarta vigilia leuamtenens in altumquá poteft
longiusacontinenti prouehitur: Ne luce ortaex Athopromótorio .¿Enenííbus vi-
cinofumOjatqjignibusconuerfumiteríígniricaretur. Ita diebus quinqué circura-
PP 4
>
4уг COMM. ГАС OBI CARD. PAP.
diiccndçabbofteclaffi.-abfumptisSamothraciaminfulam meridiano tempore ac-
ceíIk.Quoexlococomparatisadoppugnationem neceíTariis prima nocle ad Enum
reduxit, fortunara difcriminis temptaturus. Cum à quadragefimo milliarioin
ancorisfubftitilîl'r,vocatisad fe prafectis confilium patefecic. Imperatifque fuis
cuiqueoperibusfuis, ad famam prasftanris /adi ánimos eorum accendit. Exiis
vero praxipuç víríutis prefectos tres cum ííngulis trircmibus appropinquare op-
pido iubet.Ec in earn partem littoris,qua;in Hellefpontum vergit, équités decern
antelucem exponcre,qui inter Enum & mare filentio infodentes matutinos explo-
ratoreslittoruminterciperent.SedicicclaílercliquafubíidioarFuturum. Hçcmarti- .
daracum prefccli i Iii fumma diligentia obferuaflent,orta lucein tres rantum incide-
re. Quorum oppreflbvno duos rcliquos,vt eft gens ad fugamperagilis,tenere non
potuerunt.Sed ii ad fuos reuerlî non multum indicio profecerc. Si quidem de trirc
mibus tantumtribus,quas facile erat contemnere,non de tota dalle nuncium per-
tulere.Nicolaus non multo poft confecutus, atque in celeritate omnia collocans,
ex quatytriremi5quarum numerus viginti triumfuit,triginta náuticos milites, cum-
quc äs centum circiter équités fub ducboribus fuisinlitus emittit, viginti reliquos
eodemordineinftructosagereinnauibusiubet. Vtfiquidingruat durius, profi-
lire illico ad fubfidium pofllt. Toracatiomnesad vnum erant pars manubaliftis,
&arcubus,fclopulifqucinitru&a: Parsexcetratis haftatifqueconftabat. Hocor-
dine ad oppidum delati,contincnria mûris ardificia primo Ímpetu capiunt, portaf- 2.0
queadintcrcipiendum, fíquod ofterretur fubudium,vndiqueobrldent.forteturn
prazfectus lociexproximis rediens irrumpere cumpaucis,qui fecum crant equiti-
bus,conabatur.Sed lancea traiectusequo delapfus eft,reliquimetu territi auertun-.
turinfugam. Conltiterantvero in muds oppidani3claufisportistelorumquemul-
ritudinc non finebant noftros fuccedere, nec minus áconditionibus fe velle age-
te fimulabant, vt extracto in iis tempore prxfidium orxmaritima: , quodin vico
Scipfalacollocatum nonplufquam horarumfexitinere aberat, inopinantes oppri-
meret. Erat autem id prxfidium mille circiter & fexcentorum delectorum. Sed
Thracum perfîdiam intclligens Nicolaus conditionem proponit: aut portas ape-
riant ftatim, qua in re falutem certiffimam fpondet, aut ad pugnam fe parent. Ea 3 о
voceconuitiisexcepra,fignoconfeftim à Duce dato magna alacritate ad murum
coneurritur. Sagittarii módico interuallo abitantes continuationc miffilium muro-
rumpropugnatorespctebant,nec multum confiftendi aut ad tela laxaque voluen-
da,fedetcgendi poteftatem prxftabanr. Reliqui fubeuntes partim iüftodiendjs
muris fealifque adponendis , partim proruendis ports inftabant. Animis fua
fponteadperuinceadumincenfis, vt conatui, quod vltimum poterati adderetur.
pronuncian Nicolaus per prarconem iubet prxdam ie oppidi vniuerfam militibus
dare.Quôd vbieftintcIleclum,eoardoris impetus omniscreuit, vt vno tempore &
àfummotranfcenderenturmurij&portis ruinifque inferioribus aditus patefierer.
Occupato oppido reliquum de arce opus fupererat. Cuius expugnado nec hora: 4e
illic пес rantularum copiarum eíTe videbaturrpropterea quód &:munitifíima,vtantc
dictum eft,crar,&: fréquentes oppidani in earn refugerant. Fortunara tamen diei fc-
cutus qua; alpirarc tam profpere apparebat,cohortaro milite"s,vt reliquam hanc par
tem plenegloria3c5fcquerentur:ad primas arcismunitiones,quaparteinferri prxfi-
diumpoterat ducic.Pari felicitate his quoqs fine mora occupatis fecundas quoque
ac tercias capiunt.Subquibusprxfectusetiamarcis femur fcorpionc ictus cxanguis
cecidmadmunitiflimum verointerioremambitum vt ventum eft, in quo expugna
do longe plus difcriminiscernebatur,negotium prarfe'clis dat,vt plurib. in locis fub-
lato cbmore impetum fáciant.Ratus forturiam quoqjextremi aditus alicunde coná-
tibusaftiituram.Eireicum fumosdenííííímosaddidiíTen^reliquum negotii céleri- j»
terconfecerunt.Pleriíqyenim qui intus erant,repenrinoincommodofurrocatis,reli-
qui an mas rantum pacb' arcem feq; ipfos illico tradidere.Tanta quidem incepti fe-
licirate,vt folo trium horarum fpatio,&: ventum ad primos muros fit,&: occupato op
pido arx longe illiusregionis valida expugnata.CecidereexEnenfibus circiter tre-
centi. Capti ex omni a: ta ce, Sc fexu ad mülia duo. Venctis autem vnius tantum re*
migis
!
LIBER SEP TIM VS. jft
ttiigisobitu,&vulneratorum iêxdamno ea victoria ftetit. Pradaomnis generis am-
pliifima vi&oribus ceífit.Ingens vis auri & argenti paífim i nuen ta. Veftis quoque
luxu barbárico admodum preciofa,gemmarumquefupra conditionem loci magni
tude^ numerus. Tum conditç pecunia: tantum,vt magnç vrbi videri fat poflet. In
his diripiendis,atq; ad ñaues cpnuehendis amplius quinq; horis eil datum. Quo in
terim fpatio ne fubito incurfu aliquo milites inpraeda occupati opprimi poflcnt , ex
tremas oppidi vias tranfuerfis trabibusatq; omnis generis ligtiorum ftrueina:difica-
runtfoiTafqjduxcrunt. Omnibus iam exportatiscum nullo fuoprafidio Nicolaus
teneri locum aduerfus tátam Barbarorum multitudinem mox afFuturá cognofceret:
1 e aidificia autem ad nouam inducendam coloniam nollet relinqui excinderefunditus
ftatuit.Quare igitur plurib.ex locis igne fuccendit oppidum, horifq; tantum duabus
propolltum eft aííbcútus.Quam ad remBoreas adiumento vel máximo fuit,qui tum
fubito exortus,dilata in omnem partem flamma, breui cunóla aflbmpfit. Chriftiana
claflis ex alto:Turci vero,qui iam magno numere aduenerant,ex continenti fœdum
incendiumfpc£tauere.Ferunt id oppidum ab ЛЕпеа cœptum condieíTe, quo tem
pore incenfaTroiainThraciamnauigauit.Scd poftobPolydoricompertuminteri-
tum digreflb indc ab aecolis expletum elle. Aenamqjà primi auctoris nomine appel-
Iatum. Adiuuerefortunam Ducis alioquin ftrenui dua: res eodem tempore ad vi£to-
riam conciliata:. AItera,q> pars vna cuftodum arcis petendi ftipendii caufa Conftan-
*o tinopolim ad Maumethum difceflerat:altera,quod delecti pene omnes, in quib. co-
filiumac vis oppidi fuit,eaa:ftateadminiftranda:hoftili claflifueranteuocati.Extre-
mum annihuius non tarn memorabile quiequam quam flebile habuit.IoannesCar- ^<^*rdi'
uagial Cardinalis Saniti Angeli,de quo nonnullis in locis fupraretulimus, peraclo &*guiHiß!Üü,
feptuagellmo vita; anno menfe Decembri vita eft fun¿tus,tanto bonorum omnium
lu&u, vt facile fit iudicatum,quali inter homines gratia vixerit.Natushicin Trugil- vit* еЫ/át
lo vlterioris Hifpanixoppido, cuius Liuiana: hiftoriae meminerunt. parentum eu- ^ твгы%
ra prçceptoribus ad literas datus eft. Poftprima autem rudimenta, moxqucpoft
Iuris profeflamfcientiamjRomamveniens opinione praftantis doctrina; in colle
gium iudicum Rotxeftcooptatus.Poft paulo iuredicundo praetor curiç defignatus.
3 о Qijibusinmuneribusintcgritatisetiam fpecimen prxbens,adgrauiora adhiberieft
cœptus. Flu&uante tune fub Eugenio quarto Romana Ecclefia, ad Germánicas
nationes, qua: intemperantia Conciliorum vehementius laborant , operofas lega-
tiones fa^piusgeilit, ac magna eft coniècutus. Quam obeaufam ex praetura ad
Cardinalatum abfens licet aflumptus eft. Poft quem adeptum, non vt plerifquc ac-
cidit,otiandum fîbi domi putauit.Sedente Nicolao quinto ab eodem iterum miíTus
confiât qua: ingruebant omnia. Quo tépore pace inter Húngaros Auftralefq; fum-
moChriftianorum beneficio cóftitutainBoemiamtranfir,augentein dies perfidiam
veterem.Is tranfitus non fine miraculo fuit,pofterorum memoria: commendando :
Illic cnim à Rochezana , de quo ante retulimus , hasrefiareha gentis in publicam
40 de fide difputationem vocatus, ne diffidere in tanta expeétatione Romano dog-
mad videretur,aflenfit:cumqj ad diem dicbm in magno Regni conuentu vterq; af-
fuiffet, prior Rochezana ab his verbis difputationem orfus: Videlicet xterni pa-
trisverbum SS. Orfundente ftatim Deo maligna: menti tenebras, progredi vltra
non valuitiac ftatim obticuit. Rcfumente iterum ac tertio ex Iongis femper inter-
uallis idem orationisinitium iterum coaclus eft obmutefcere. Gum vero ftupe-
ret iam cónfefíus omnis,prouocatorq; ob confufionem aegre cenfifteret, laeto vultu
Ioannes filentium eius excipiens.idemqjinitium repetens,tanta memoria ípirituque
diflèrendoperegitreliqua,vtplurimidiuinum opusmirati pofito errore ad fimita-
remrcdierintjpromiíTumq; diuini Saluatoris manifefte enituerit, aientis fidelibus
y o fuis:Egodabovobisos&fapienti«im , cui non poterunt refiftcre omnes adueriârii
veftri.HuncexitumdifputationiSj&quiafFueruntnarraueruntfiepe.&ipieloannes
verecundè admodum nec ram ad fuam quàm.Dei gloriam nobis interrogantibus
confirmabat. Porro autem à Califto in.ad Pannonas miíTus,ea operatus eft iexcena-
li labore,ac pertulit,qua: commétario primo ante retulimus. Opera legationum,qua:
Uli ab Ecclefia vigintiduo fuerunt, falutaria funt femper inuenta. Pontificumnon
474 COMMENT. IACOBI CARD. PAP. LIB. VII.
mandata tantum,fcd vota quoq5impleuit.Plurimasdiucrfis in locis paces conftim-
cns,libertatemnoftriordinis ineifdemamiíTamreítituit.Au&oritatem Romani le-
gati&tenuit,& animo ргаГепиехегсшг.Вепейсю ingcnti populisfuit. Cumqj di-
ucrfas regiones obiiiTct,magna Temper traebflet, amplilîïmeqj dc omnibus mcritus
efle^prarter gloriam caftifacerdotii indomum priuatam nil mtulit, Boemumno-
men iuxca verbumScrip airçdiuitiis multis antcferens. Quamdiu vero apud Pontí
fices egic,idem qui fo¡ is eile non defiit.Rependit à Ro.Ecclefia nonPrincipum nutu.
Qaodq;admirabilelegentibusvideatur,totoeius Cardinalatunulli vnquä non in-
• teirbitScnatui.Solcmnibus Гас ris nullis non affuit.Munera vero cunda publicar ce-
Icbritatis fie primus obiuir, vt nec valetudo vnquam5nec priuata* oceupationes eum
abduxerint. Scntentia* cius plena: religioniserant,ac maicítatis.Prudenter videbat.
Rem diferteexplicabat. Abundabat exemplis.Tum fucati nihil habebat oratio. Di-
uinaquardamanimij&vultusmodeftiaidaflequebaturdiccndo, quod & miraba -
muromnes,&prxteripfumpra*ftarenemoexomnibuspoterat. Vt cum videlicet
Pontificibus,aut collegarum cuiquam aduerfandum eflèt,id verborum,atq; agendi
genus depromerct,quo non reuinecre quicquam.fedfolum confilium fine conten-
tioncdiccrcvideretur.Afperum contentiofumve,autleueautmuhuma&ioninun-
quam admifeuit. Mores eius ab omni amb.tionelongiíTimeaberant. Habitabat a-di-
bus modicis apud fdccllum Marcelli martyris.nulla auleorum aut vedis írragula: va -
nitate.Familia: quoqj is erat cultus,atq; modcítia,vt in ea ían&i ícnis d fciplina facile
videretur.Amiciebatur cilicio eoqjocculto:orationi,ieiuniifqjremperintentus.Prç-
tereo fubíídia inopibus prabita/anebrum adium inftauratones.qua: nec rara: fue-
runtnecmodicç.Patrocinia labentibus tenuiorum caufis fortiífimepra'ftita,qua-
rum erat fatellcsafllduus.Compledar verbo vno.Vixitrummareligionis,&pra;ítá.
tia*gloria:impiimisRomanarciingentibus bonis. Cumq; iniis Tedylo tanquam in
publica cuftodia vigilias agerer,hilaritatem tarnen vita* nunquam omiíít. Qua* tan
ta ac tamconcinuafuit.vt non minus oblcdarc pia feftiuitate homines
videretur,quàm adiuuare. Veré dignus Ecclefia &: fanclo Dei
famulaturquem noftra a-tas priícisillis nafecntis Ec-
clefia* Patribus non iniuria
a*quet.
INCI-
INCIPIVNT EPISTOLA I A-
COBI PICOLOMINI CARD1NA-

LIS PAPIENSIS ELEGANTISSIMiE, RERVMQVE
reconditarum refertiifimae, nccnon variis hiitoriis
vbertim fcatentes.
IACOBVS TITVLI SANCTI CHRTSOGONI S.R.E. FRESBT^
teri, Cardmalis P.ipienjts adfe ipjum de Car-
dmabtu fuo.
I.
D Cardinalatum vocatus es , ô Papicniîs, dignitatem in Eccle-"

iïacclebrem, il fcratur vt deber. Circumíbnant nunc auribus
tiiisgratulantium voces, curritur ad blandimcnta fortunas. Hi
te magnum , il Ix fortunatum predicant, funt qui repromit-
tantmaiora. Ineunda: gratiae omnes: formando menti nemo
infcruir.Intenditur fuis,non amici bonis. At tu inter hœc for-
tis,fi maxime Iiis frontem aperis,claude aures , & vultuexcipe
com m dicta,non corde. Vana Ioquunturvnufquifque ad proximum fuum, & lin-
guis doiofc agunt.Suntque molliti illorum fermones fuper oleum, &ipfi iacula. Re
di ad te ipfum femper,& audi fpiritum re£tum,qui innouari debet in vifeeribus tuis.
Non fallet illete.feddabitprarceprafalutis, qua; inftitutam ad publica dignitatem
in piiblicis continebit officiis.Ea vero huiufmodi funt,vt fufcipias ante omnia timo-
rem Domin i,& ilium omnibus dicbus vita: tua:cuftodias. Eft enim initium fapien-
tiar,eft auriga fidus, qui excipiens cogitationes noftras , &Iinguam, adexitumfa-
lutis pcrducat. Loquitur Ecclefiaftes : £>uitiment Dominum*, praparabunt cor-
difua,&inçonJ]>eciuilliusfanElificabuM animasfuas. Sine illo nec íálutare coníilium
cft,nec in aduerfis robur. Pondere timoris tanquam anchora fiftitur mens. Quin
& lingua pracfertim nil habet, fi frena Domini non tenent, non incitant, non cir-
cumagunt,quocunqueeft opus. Nonvoseiîùquilequiminijnqiiit Saluator, fed Spi~
rittupatrisveßri,qui loquitur in vobis. Hic vero Spiritus nifi cum timoré in vobis
non habitat. Super quem requiefiam, ùt,ntfifuper humilem, &quietum, & irementem
verba mea ? Aftionum vtiqnenoftrarum eadem ratioeft. Inanes funt atquc inuti-
los,cum dono hoc carent,velut arbos,cui fueeifa eft radix,fic opushominis,àquo il-
ludabeiLaftutumarcfcit. Ergo accedens ad nouamhancDei tui feruitutem , fta
iuxta verbum Scripture , timens Sc tremens. Et ad eum die cum Propheta:
Confige timore tuo carnes meas, quiafirmamentum es timemtbuste : ejr ocutituifuper me-
tuentesnomen tuum. Hoc fan&o initiatus decreto , fine gratia non eris in reliquis.
Crede quoque hunCjin quem veniftigradum.non tam honoris nome haberequàm
oneris,nec famotiiquàmnegotiilocum.Reprimethaeccogitatiocfterentemfeani-
mu m,8¿ leuiora facicc quçcunqj funt grauatura. Ad fana etiam confilia animum prç-
parabit.Si aliud eiTe Cardinalatum putas,erras vehementer. Quicquid hiceft, la
bor e(t,á¿ difpenfatio Chriftimon quies aut imperiuro. Auxifti minifteriumDei: au-
gendaparitcrhumilitas eftacpatientia.San&um minifterium hoc àteexigit. Di-
4f<f COMMENT. IACOBI CARD. PAP.
cens T)ovcùnu$,Ji^mihiminiflrat,me pquatur]лос videlicet dicit:Sicuthumilior ego
& patior,fic tu humiliare,&: patere.Collati honores fi delecbnt,non contriftent bo
norum opera.Nil magnum Cardinalatuscxfehabet:occafionem laudisafFert, non
Iaudem:tantufq-.ipfeeft,quantaillmseftvirtus,qmeumfuftinct. Clarus,fitudignus
gloria:fine honore,(i vita eft contemptibilis.iVö»jGa/frf/^rd/^c^ö/irw,inquit Chry-
{o{ïo\x\ns,fidfacerdosc4thedram.mnlocшßmfhßcathominemфdhomolocum^ôn omnis
facerdos fanc"tus,fed omnis fan chis iâcerdos.Qui benefederitfupercathedram,ho-
norem accipit Cathedrar:qui vero male,iniuriam facit Cathedra:. Ideo malus facer-
dos faccrdotiofuo crimen acquirit,non dignitatem. Contendc ergo quanta potes
folertia,vt inane non fit quo nuncgloriaris,nccfupercilii pabulum babear, fed recti to
officii.Pugna contra fupcrbiam, quia ex diabolo eft, & audi gentilem hominem,à
quo puer es inftitutus:licct enim fine Chrifto fit,fine fenfu bono tarnen no eft. Ec¡ui-
dem, i n q u k,vt honore digntts ejfemprimum laborauifezuper. Secundo , vt aßimarer. Ttrttum
wthifuiü//ud,ûodpler/ßi/(eprimumeßyipßhonos.Kcäc\ir fapiens rerumnomina non
antetulitrebus.Idemquoqiodingentosiamdicit ciues fuifie vfq; ad fuá témpora,
qui aflecutiConfulatum Roma: eflfenr, fed eorum vix decimam partem repertam
dignamgloriamec hoc quideminiuria.Attenditur enim quod extra arridet oculis.
quod eile intra & primum pendi oportet,negligitur. Tu ergo tenc femitam reclam,
& honorum vocabula cum honoribus iunge, cogitans non quid, fed àquo: non
quantum, fed cuiusgratiaesaíTecutus.Infttui perfingulanon eft operofum, modo to
prxftare tc dignum Ordinalem vclis. Qua id flat ratione , habes in promptu. V elle
eft opiis,axbatSocrates.Quibushominibusperfuafumefllt,vt nihil mailent fe eflè
quam bonos viros,iis reliquat» facilemeuêdoftrinam. Раиса &: prima de multis
ha:c funt,quç com memoro. Voluntas&ftudiumporrigetreliqua. Sed addam aliud,
in quo eniti toto ftudiodebes,vt quantum videlicet amecdlis loco,tantum & meri -
tispraftes. Laudátapoteftate nihil vtilius,n¡hil quod infra pofitos ad rcuerendum,
parendum,5¿jdfufcipienda bonorum operumdefideria fortius aniir.et. Diuinita-
tis, non humanitatis putant populi quod fupra fe vident, & magna admirantes çqua-
nimiterpatiunturduci quocunq; eft opus. Eares quantum publicis profit, nemo
ignorât. Excm rila attendimus omnes magis quàm pracepta : nec eft in quo peccent 5 о
grauiusmali EcdefixPrincipes,quàmquodinimitationemfuireliquostrahunt.lA-
duendus ergo nouus eft homo &nouifenfusformandi, quiiuxta Platoncm plus à
carreris homi tubus différant quàm viri à pueris.qua? poterant priuato forfitan indul-
geri,non indulgebutitur pubïicam perfonamtenenti. Cum dignitate crefeunt cri
mina./» mjgnaforMnajnquizHi{ioricos,minim4lKent¿4efl:nequc ftudere, neque o-
djiTc,fedminimciAfcidecet.qua:apud alios iracundia dicitur,ea in imperio íuper-
biaatquecrudelitas appellatur.Relinquenda;funttibidelecl:ationesantiquç,omit-
>tcnda;euagationcsqiiôtidianç.Ra . onificumexpedit,producendain pnbJkumhçc
digniraseft.oblataenim frequenter vulgi oculis vilct.Secretum &: rarirasasftimabi-
lioremillamreddit.Jnftituenda eft vita ieuerior,8¿ vitas adiungenda maiór reí gio. 40
quod in aliis eft mediocre,id in teelTecumulatum oportet,continuum , & conftans.
Opus bonum proprium tujeprofeífionisapparcat. Os vero, quod Euangclio eft có-
fecratum,nil habeat turpc,aut vanum,aut multum. in eo perfonet femper verbum
Dei:&ficutturpefibi Iureconfulti putant fine legeloqui:itatu inconueniens ver
bum crede,quod caret Scriptura.Cantatocum prophetaquot die:Jí>uám duictafau-
аЬштейе/о^ша ш,/ирегте1оптео.^111\зрогго1тстрегаийЫт1 inte figna appa-
reanr,non libido, non luxus domefticus,caftigata fint ad vnguem fingula. Corporis
tui is fit cultuSjis veftitus familiar,ea frugalitas meníeylla mediocr¡ tas tötius ornai us,
vt qui ha?c intueantur/acerdotio d gna exift¡menr,&: benedicant operib9 tuis. Mul
tum hxc cura minifteriumnoftiumcommendar. Nihil enim adlaudem velad de- jo
tra£b'onem tam obuiumeft.quam exterior fpecies. Inquaeodiliêntiuseft vigilan-
dum,quodifricilioreiuseft moderati()3/4g/?«w,inquit Cicero,*/? tuertperfonam Prin
cipe mRepubl Cii,c¡u<f non animisfolumßd etUm oculis debet Ceruire ciutum.liinocc nria: q uo-
quc,&: ntegritatis,& magnitudes animi,&beneficemia:ftudium íufeipe. Acbo-
nes tua; dignum in domoDei fair. ulatum oftendant.Iilaetiam diligentia non habea-
tutin
E PIS T O L JE. 4T7
turin vltimis, vtpateatomribusdomustua, & faciles fintaccefliis ad te. Audiendi
non fis impatiens, necacceleiataaucntio. Benigna denturrefponfa. Confolationem
capianequiteadeunt. Nemo triftis dilcedat. Opera vero non fegnius impendenda
quàm orrerenda. Tibi entrn ( vt feriptum cil ) dcrehtttu eßpauper¿rphano ejrpupi/lo tueris
admtor. Labor nullus moleftiam habcat. Elle te tune Cardinalem puta,cum aut egen-
• pium aliquid prxftas , aut publicum curas. Hax fi proptergloriaingentilitateolim
fiebant, quidmcu in Chriftiana vita propter Deum idagas? Addiadhaîcpraxepta
pollen t pl lu ima dignitati lax cognaca, fed ea per te nofees , fi ( vt dixi ) adiungerc ho-
nori onus etiam voles. Qua; dico , magis eo pertinent , vt fanum aliquid inter multa
noxia repac,quam vt abfoluta vica: forma tradatur. Vigila Papienfis,&: efto fobrius,&
non careant dies tui & noeles recordations beneficii accepti. Anni pratereunt, &c
mors appropínquat. Pugna,VL hax tanti oncris fpeciolafarcina , ficut corpus grauat,
ita non opprimât animam. Dominus Deus lit in corde tuo ièmper , & quando vica-
riatuifuo mem brum te addidit, etiam prüftet, vtcollaborareadcommunemfalu-
tern vtilitervaleas.
LEODRISIO CRIBELLO CMED TO LATÊT^S I.

IL
"С Pigramma tuum libens aeeepi Sc libens periegi,gratias tibi plurimas agens, quod
■*^8с. antea epíícopalem, nunc Cardinalarem dignicaté Mufis tin's profequeris. Sunt
hxc amanci; animi ligna,funt Sc congratulancis cordis indicia. Dilexi ièmper teme-
rito , & diligam quamdiu in m¿ íeníus hominis erit. Epigramma vero ipfum omni
fuauirate eil plenum, habí t fplendorem in verbis , vim in fententiis. in ipfo vero ora-
tionis comexcu earn faeihtatem omnium rerum,vt fiepe Pontifici dixerim,nullam
clegiam tcmpoti.s noftri a:que mihi placeré ас tuam. Scruabo igitur hos nouifllmos
veiliis,(S<: c.xicros,quos conquirere vndique potuiin laudem ingenii tui, &c in conci
liators perpetuos beneuolentia: noftre- Lœtaris,mi Lcodriii hoc meo Cardinalatus
honore.Veraeftleticiatua,nec fine caula fufcepta.tua eil enimquçcunq; eft mcaac-
ceífio, пес minus amicis quàm mihi geretur hic pileus. vtinam lie bene promerendi
occafiones fe dent,vt ego illas Temper anide arripiam.iam Mufç ipfie hocantea eflent
expertç.nifiquodcapereeas decebatinteruertiíTetMarsimportunus.Eritaliquando
dies cum quietos nos fi net,& pro tubafiftulam licebit audire. Apologia tua,cuius ad
nos partem mififti,monltrata Pontifici cft, & ab his qui viderunt laudata. M hi certe
fatisfacit abunde. &¿ tibi gradas ago , quodnó paflus lis de pofleífione tua Pcé'tica pel-
li. Refpondetur prudenter , conuincuntur veré argumenta aduerfarii , S¿ Mufiu um
veneranda proferuntur mvfteria. Perge fufFragio meo <5¿ ad calcem vfquc perducito.
Ex primis mefutut um polliceor , qui codicem domi habere, &: vfquc velim perlege-
re.Prasful Anconitanus quantum intclligo, omniacomprobat. Id ill i modo eft durú,
quod in dialogo introducïus , homini amiciflimo Coepifcopo Veronenfi cogitur
afperius refpondere:fine caufa certe haec curans. Tua enim funt argumenta illa, non
fuá : &: commentitia hxc difputatio oftendere amicum non poteft. Tu nihilominus
reicommuniintende, S¿ beneficiumpra:ftalittcrisnoftris,gratum viuentibus. vtile
& iucundum his qui nobis fuccedent. Saluere iubebis nomine meo Prxfulem Muti-
neníem , Angelum Acciaiolum , &c Ciccum Simonetam bene de me femper prome-
ritos. Vale.
x_A7{T0Nl0 lM IGLORINO NOVEMVIRO
Líbertatis Florentina.
III.
MEo chirographo cumfcribiadtepoftules, cur tu quxfo alieno adme feribis?
Maiorcs non tibi funtoecupationes quàm mihi. Mihi quoque non minor eft
ex manu tua iucunditas,quàm tibi ex mea. Inepte, inquics , feribo : ineptus & ego ex
apto lumfacbis.Olim litcene теге compofitionefuaridebanr. Nuncinquinauiteas
curia Ьгес noftra. Ingenio, quod detenus cft , idem euenit quod manui. Cum ergo
tuos apices nouero , meos tu vicifllm merebens. Volo vt vtrique , vel admirandi fit,
Qq
4T« IACOBI CARDINALIS PAPIENSIS
vel ridcndi par ratio. Grata mihi fuit epîftola tua,grata humanitas.Ncc certc te äKurri
cerno quam omni téporefueris. Fuifti mihi fem per amicus,& vfq; in prarfenteamor
continuât. Si quem vere putogratulatum eflehoc noftro honorr,in primis,mi Anto
nie puto. Hoch" racerespermeintelligeremrfi negares, non crederem. Eum,quitc
amatnecefleeftames. Gratulantiamico tuis rebus fecundis, opus habes gratulari
tu fuis. Gardinalaris ha»c dignitas poflVfllone mea dicetur , vfu vero tua,& eorum quif
mihi funt beneuoh. Non extulit me fpiritu vilo fuperbiar, non obliuiofum fecît >aut
contemptorem amicitia:vetcris. Diuina: pietatiillamafcribo, non mihi. Illiacce-
ptum refero, quiequid in me contulit Apoftolicafedes. Memoria tenere te dicisdi-
xifle me oIim:ero plane Antonii. Verc recordarii, Antoni,neq5 ego ita futurum со in
fidas. Planeinquam ero Antonii/emperqjtuusefle&dic^contendá. Venturumin-
fuper te Romamadiungis.Si remorandi caufa aducneris,gratus erit aduentus,& mo
ra iucundaríi vifendi tantum Cardinalis tui gratia,ne quatfoin tarn longo itinere tibi
incommodes. Labori parce,& tempori.Familia tua prçfentem te quxrit , & certc et-
iam patria. Pofllint (cripta noftra idem prarftarequod corpora: non propter meroo-
riam folum litterarum vfus eft inuentus , fed ne vitro citroque in omnem neeeifitate
ire &c redire habcrcmus.Epiftola tua mihi temper erit Antonius: mea velim tibi fit Ia-
cobus:non minus quàm dextrç coniuncb'onem.Hoc pa&o (âtisfiet neceífitudini no-
ilrç.Ex fubforiptioneetiam tua nouemuirum libertatis te faétum cognoui Hoc prius
ex quoquam non intellexeram. Gratulor igitur tibi 5c ego vicifllm tuo fucceflu , fato
nefcioquo accidiile aduertens, vt vno tempore tu patria: tuç, ego ad Romana; Ec-
clefixconfiliumfunr.mum venerimus. Poftulafti pauculos verfus.ecrepluresquam
peteres:& quam ego daturum me ab initio crederem. Vale,& digniííimis tuis collc-
gis me commenda & oiFer.
ANTONIO rJMARIAN7 FLORENTINO.
IV.
QVx de fchola noftra commcmoras,&qua:deambientiumpoftuIationibusmo-
nes,menti tenebo. Vfque in prarfentem nil eft fupplicatum. ne vero impetretur»
cuftodes appofui. Curabo quantü vigilare occupati oculi polTunt, ne quid huicfan-
£to operi noftro inc5modet.Tu pie agis, Antoni , non deferens quod cecpifti & cóti-
nuafti cú laude:n5 ta meo iudicio auditoria ad litteras,gymnafia ad robur,qua fcholç
ha: iuuenum ad falutem anima: faciunt. Fauendum his cenfeo, &c impedimenta tol-
Icnda.quibus confundí' hçc pietas poflît. Adero illi vfquead vltimum vitç.nec a<äi ty-
rocinii immemor ero. Si quis mihi ad bene agendû eft fpiritus.Si qua in domini man
datas voluntas, plane cÓfiteor. Duda eft ex rudimentisillis,quçtetradéteacccpimus»
Bene vale,&cura vt in his laboribus noftris.tuis & ccetus tui orationibus fubleuer.
2ÍIC0LA0 CAPRANICO PR^SFLI F1RMANO.

V.
SI me non putaifes fuperbum,remifiircmmunus,quod per Petrum mififti. Quidc-
nim in tanta coniunciione noftra attinebat quserere nouatentamenta amicitiz*
DiligotuamPatcrnitatem.necvlhsmuneribusaugeripoteftmeadilectio. Abftine-
bis pofthac à rufticitate huiuimodi. Nunc tibi gratias ago, & in tel timonium tua; Ji-
beralitatisappendiauleum in auditorio meomandabo. Petrum audiuireferentem
qua: in mandatis dedifti. Keferet & ipfe qua: à me viciflîm accepit. Bono animo fit di
gnado tua.Communis tibi & mihi hic pileus erit.
ÂNGELO VITELLESIO , PRAESVL1 CORNETANO.

VI.
ANte hunediem nonrcfpondiIitteristuis,quasproximeaccepi. Cupiebamipic
refponfiooem tibi diclare,nec per occupationeslicuithucufqueidagere.Secre-
tarii exprimerc communia poiîunt,affcctones amicorum non poflunr. N^éhis ergo
nunc hoc paululum otiiiatisfaciapa terni tati tuç &mih;.Nondubito,Pateramát'ífi.
me,«ucundam tibifuifte hancmeaad Cardinalatû aifumptioné. Poftulat hocamici-
tiano-
E P I S T O, t£, ; ; 4y9
tia noftrj & cotinuusamor, quo tc &; tuos multis iamannisfum pro ft cams. Poftulár.
ea que, in hac dignicate expetiare à me poces. Animus meus tecum côtinuo erit: ope
ra etiä no décrie vbicunqj in ruis rebus neceiTaria fuerit.Habes in hoc collegio plures
qui multü te amant , Sc honoris tui font ftudiofi.In hoc numero licet me coputes,nec
periuaderi tibi aliter finas. Vtioá tamé.qui te itaamát, prudcteramaíTent. Vtiná dum
íibi riimiú fapientes videntur , periculo cuoexperimencú nonfeciílent fapientia: fuá:,
elîùs cu quidé vnus ex nobis, пес Pontifici noftro impedita ratio ad teaflumendufu-
iiTec.li ad hoc examen redeundfi fuerit alicjuando,nonero exhis,qui imprudenterte
ament.Siquçris à me, nunquid auxilio tibi hoc ceporefuerim,reípondebo ingenue,
prima me curam rei mes habuiíTe.proxima tuae. Ad vtrumq5 vires vnius fatis no erat.
Si aliter dicerc,fcio,non crederesmeq; ego tibi mentirer.in amicitia expe&andúnon
eft, vt alios magis quàm nos mctipfos amemus. Admonui tame quos pucaba tibi fau-
turo*. : confihfi etiamdedi eorú quç viderentur agenda, multa precauedamonftraui,
quç non funt xftimata. Aliter qua (entire loqui putabar. Vbi tecû iîc agi aduerti,non
va'ens mea illoruraqj farciná ferre, mea; perferenda: incuben". Faceor mericú efl'e me
lius de virtutihus cuis. fed quid agas , vbi Pontifex ab his derelinquicur , quos in cua &
catecrord creatione primos adiutores ftatuerac ? Omnino ordinacioné hanc nouá de-
creuerac faceré. A£rü de arftimatione fuá &Scdis putabat,fi vi dus à collegio bis vide-
retur: vincere ipfe volebar. Maluit ergo ad eos,qui finé tc victoria certam fpondebar,
voluntatefuahxrere.quácum iisfcntire,qui cütevelledeberent, nectenecquem-
piam voluet fit.Sic acta res eft.Dolore tibi attuliííe hanc tui prçtermiiîïone non dubi-
to.Carneus enim es.&: fenfum hom'nis habens. Verum cum iàpicntiflîmus fis,credo
mo Ли te hui cogúacioni iam ftacuilîe , & via fuá reputaiTe humana, funt vt tu melius
no(bincerta,func fallad a,funt plena miferiis.Deftituimurvndefpes erat,&erigimur
vnde non piKdbamus, obfcffi calígine, &tenebrisfa?culi. Semper ancipitcs,fempcr
anxii,nonpriusexagitaridellnimus,quàm vita: finis adueniar. Teprecor.digniífime
antiftes.peramicitiam noftram,vc in hac cua forcuna alcumammum géras, пес à fen-
fibus ce deprimí finas. Nil accidie tibi,quod n5 multis antea & nu nc quoq; acciden'c.
Cogita quot fint olim viri prseftantes prarteriti, quot nunc prœtermiili. Apud muiros
expectatiofuit.resapudpauciffimos. Non temper digriiaiTumun tur. Locus eíta'i-
quando malis Se indoctis atq; inutilibus. Rara; res publica; funt tte. olim fuerunr, qua!
ferre bonos ciuss potiierint.Hinc eiedi,illic oppreífi fepe fe¡ere.Magna,miCor.neia-
ne,ciuitaseft, magna atq5excellensdignitas, pofle&ciuitate&dignitacecaierc: no
tamen propterea deponenda fpem puto. Sendo quid loquacur Poncircx.quid adhuc
pro te meditetur.íi vitç aliquam acceílionem dederic Deus:mok-ftior ei fuit quam ti
bi omiffio.Tractus eft in aliam partem,non ceffic. Credc mihi, facturus eft q uod n úc
amici non permiferunc. Tuincerim àlabore non ceffa. ferui Ecclefiae. ferui Princ pi
cuo,& cercc eciam honori. Incuencur nunc omnes,quid facturus iam iis,quorfum cua:
cura; fe diriganc.qui ce amanc,eadem de te optant que ego.qui odio habent,immatu -
rum&pra:cepsaIiquodconiiJium attente expectant: quo teipfum& fpem tuamo-
mnem in futurum confundas.In hac expectacîone non dubico eliges quod anima; &
fama; cua; fit iàlutarc,& quod nosquiceamamusdelectec. Scripfiha:cpauca,nouic
Dcus,corde fideli , credens , tibi non futura ingrata. Rogo omnia in bonam partem
accipias,& charitati des veniam,fi fimplicitate fua errauit. Me temper habebis : Sc in
tcftimoniumanimi has littet as cibiferuaco. Vale. ■ 1 •
CZARIANO SOZINOy SENENSI IFREC02(J VLTO.

VU
TVa; charicaci gracias habeo , quod binis litteris deemenda villa me admones. Si
Papienii mo non elfes affect us , hanccertecuram non fuñieres. Cupis illi gracia
popuh,cupis ornamentum dignitatis Sc vita; folatium.MeminiíTedebeo&memine-
To humanitatis tua: hu'ufce. Cur autem hoc tempore non fequarconfilieim mum?
Scies cum ad vos venero, litreris nunc reddere rationem non poífum. Ad Iunium
proxm um, fi ita Pontifici noftroplacuerit, meexpecta,&vale. SaJuta meis verbis
iiaicholomxum Iureconfultum,filium tuum,ac totam familiam.Roma;.
Ол *
A6o I AC OBI CARD. PA PI ENS.
HELIANO SPlTiJLÊ.
VIIL
GRatulacio tua,amantiífime Heliane , iocunda mihi fnir atque accepta. Video c-
nim te memoriam retiñere antiqua» confuetudinis noftra:, &charitatem quo-
que non imminutam.Dignitas haxin mecollata beneficium Dei eft,& amor Ponti-
ficismon premium meorum laborum,ficut tu fcribis.Cognofcodebirorem me diui-
na: pietati,& alternas gratias illi habendas , qua: non quid ipfe dignus eflcm accipere,
led quid ipfa impenderé folerer,ipe<äauit. Cardinalatus hic meus,ficut tibi eft carus,
fie volo omnibus in rebus fit etiamcommodus. Quando placeré tibi &tuis in ali-
quo poteft , fcribe , & pofcc. Quantum in me erit , tantum fine exceptione Heliano
meo praftabitur. Ricam, quam obtulerunt Bartholomaus Framura & Obertus Pe-
nellus.grato animo accepi,& tibi gratias ago,lxtatus muñere & volúntate , qua illam
mififti. Opere & textura egregia eft. Egoque illam in memoriam tuifolemnibus die-
bus fempergcftabo.Bcnevale,&tuosomnes verbis meis fal uta.
PROSPERO С A M V L I О.
IX.
TAcitus te fa;pe reprehendí , quod poft tuum difceflfum vfque in hunc diem filuc-
ris. Non poftulat hoc amicitia noftra : non etiam charitas , qua te cognitum fum
ftatim complexus; Deleficm penitus nomen tuum с rationario amicorum meorum,
nifi poftquarcum menièm litterasareacccpiflem. ScribislxtatumteefTenouogra-
du, in quem bonitas Dei me ftatuit : folidaeft & vcralxtitia tua , mi Profper. Creuic
homo tibi amicus, tibi omnia tribuens : & qui de fummis virtutibus mis bene meritü
cupir. Volo hare d gnitas communis fittibi,&r mihi.nec in fehabeat aliquid, quod no
tuum credere polïis vt mcum. Addis te multum mihi deberé : mihi quod debeas exi-
guum eft. Ponderibusnimium gratis beneficia expêdis.Egoquod me oportebat feci,
fuiilem rcprehendendus fi íecus fccilTem.Quando in noftra caftra totus migraueiis,
maioremadhucanimumfenties. Pontifextibiafficitur. ego afficior. eadem erito-
mnium mens cum cognofciincipics. Incipiendumeftautem nonfero: ad multam
enim anatem iam peruenifti.& quamdiu nos, qui te amamus , fimus viâuri , certum
non habes. Vrge hanc occafionem rei bene gerenda*oblaram vno tempore , & fimul
experimento probatam.Felicitas non parua temporum eft: principem rcgnare in ec-
clefia qui viruucipfeexcellens.virtutem in precio habeat.ValeÎlluftrjlfimoDuci.
noftro cum tcmpus habes mc commendato.
FRANCISCO BERTINO L V С E N.
X.
INtellexi quid faga: tibi pra*dixerint. quod etiam tuum ex hac mea &r communis
dominiail'umptionegaudiumfucrir. lactor plurimum tua hac volúntate: qua- cer-
tc mihi nunquam dubia fuit. Diligishominem, àquo fummediligeris,& iùcceiîu
eius exultas,qui omnia tecum habeat communia. Propter occupationcs breuibus a-
gam,quicquid honoris, & commodi hie pileus habet , tuum putato. Paucis mihi eft
fatis:catera parta velim efleamicis,inter quos tua virtute in primis tu es.Patriam non
eft necefle mihi commcdes. Natura & voluntas meaomnibus horis mihi illam com-
mendant. Vtinam tanta poflem illi praftare, quanta defiderium fere. FloremiiTima
effet: nec vllius extetnç opts indiga. Pie tarnen facis illius fedulo rcminifcens.Valc,&:
Reuerendifllmo domino meoCardinali Rauennati me quantum potes commenda.
BORNIO BONONIENSL
XI.
T) Reu¡buslitteris,quas ad mefcnbis,Iaudas fapientiam Pontificisnoftri ,quod me
•-'ad Cardinal.uomcxtulerir. Amorcmaquiuserat Jaudati. cumenim nulla in me
virtus fit, nulla facultas , quaefle Kcclefia: vtilis,& ferre tamam farcinam vtilitcr pof-
fim, vidciimagispotitit fui in incanimi testimonium quoddam dcdille,quàm tila
ipedafie,
E P I S T О L JE. . , 4¿i
fpeftafle, quk digna funt pileo. Ago tamen beneuolentia: шаг gratias , & tibi omnia
ipondeo quiecunque hxc in fe dignitas habet. Afîîrmo etiam aciiones meas eas futu
ras , ve volúntate öc iludió proxime ad illos dicas accederé , qui bene operantur in vi-
nea Domini. Vale.
G П L IE L MO PERERIO.
XII.
T Ittersç tua: accepte, mihi fuerunt. Gratulado quoquetuaiucunda. lartaris dignita-
"*-^ce amici te diligentis.lçtaris eo honore . cuius in te pars non par ua redundat. Mi
hi foli nolo hune pileum geri. Geri volo cccleii<e.geri Pontifici,& amicis egenis at-
quediuitibus. Amaftitumefemperramauite ego viciflîm. Nulla vtilitas prabuic
caufam beneuolentiae noftra:. Fundamentum fuit virtutis opinio. Tu in me foriàri
aliquid infpexifti,quod placuit tibi.Ego in te multa agnoui.-qua: dilectione cenfui di
gna. qui fie amant continuo amant. Ncc fuperinduci vlla obliuio poteft. Memini tui
miGuillelme: &: quamdiu viuam meminero. ipeciemexteriorem hic honor forte
mutauit. ftudium amicorum nec mutauit nec minuit, fum idem erga illos qui hacie
rais fui. Eo fortafle in eis colendis inceniïor : quo maior benemerendi ac ceffit pote-
ftas. Accipio quç mihi tua humanitas oftert:& tibi gratias ago.Laudo etiam quod lie—
teris totum te dederis. Sic facito Temper : & me amato. Confolationi ac commodoj
quantuminmecrit,tibiomnitcmporeero. Vale.
IOANNÍ CI RIG NANO.

XIII.
TD Inas tuas diuerfis diebusaccepi , cum exempliseorum , quç feripta nuper ex Gal-
-■-'íiafunt.Primisítatimrercripii.fecundisrerpondeonunc. Pontifex cunera me re
citante, audiuit.Si vera funt,qua:narrantur, eft quod perturbationem pertimeat ; fin
iactancius dicuntur,vthacl:enusdidl:afuntmulta,habet,quodexpc£tec,&fperet.No-
fti mores illiusgentis, verba magnifica,ipiritus fupra vires. Potens illud regnü eft in
tra términos íuos,txtra idem non eft. Pecunia carens fola multitudine valet,quar nifi
forlitan nouas fedes quacrat, teneri fine ftipendio foris non poteft. Si primi impetus
tranieant , in manibus tenetur victoria. Agit tibi gratias Pontifex, &: te recognofcit.
Meaque etiam commendatione habet in fuis. De abfente haberi ea ratio non poteft,
qua; deprçfencchabcretur.Alias.Hax nunc. Vale,&: me ama.
k^HTONIO k^íLLIO CANONIC O, FLORENTINO.
XIV.
IVcundx gratulationes amicorum fuerunt. Iucundiadeuntium vultus. Accepta
etiam munufcula quídam in hac mea Cardinalatus dignitate oblata. Ex his omni
bus nil officio tuo xftimabilius fuit. Tu non folum lœtari meo fucceiTu p«r litteras
voluifti, fed vt lactandum continuo effet, addidifti falutaria quídam prçcepta, ad
benruiuendum, Sc tenendum cum dignitate hunc locum veré appofita. Communia
illa fuperiora,& íxpc ab his venientia,qui vel non amant, vel alterius profperitate tri-
ftamur. Tua hçc chantas rara eft , & nil in fe habet , quod non prodefle & diledioni's
perhibereteftimoniumpofíit. Gratias tibi ago,mi Antoni,plufqueficgratulanti, ac
muneranci deberé c5fïteor,quàm carteris vfum fuum tenenribus. Seruabo hanc epi-
ftola in pignus animi tui,&: quotidiana magiftram acrionum mearú.Eft digna,eft ve
ra, & à perfecto cordis thefauro procedit,compleótens orania,quç reddere Prçlat um
vtileinecclefiapoífint. Nongraucrisfrequáerficagere,tuiíq; vocibusdiffipationes
cordis mei,ad bonum colligere.Ex his non fum, qui admoneri indigner. Iucunda eft
omniscorLccl:io,veritatéq;auresmeçfemperaccipiunt,audireauentesquçprçftare
meliere" me poffint. Imperrectú enim meú agnofeo: & deefle multa mihi intelligo , q
ab amicis fint medicanda. Quáto minonbus meritis in hanc dignitate afcendi, tanto
mecouenit ad virtutélabonofiuslaborare,nevidearDco&:fanctçSediingratus: V-
"íjam vero hác confolationé habeas, & me velim.Mihi nunquádeeíle me patiar.Diri-
gen tur omnes curç ad íalutem Ecclefîç. Вепс agendi locus per negligen tiam nono-
Ол з
4*2. IACOBI CARD. PAPIENS.
mittctur. Laboris, non otii gradun\coppiiTe me ftatuam. quç ipfe non intellexcro.ab
aliís accipere n5 recufabo. Satis erit in fecundo gen ere laudatorum apud Hefiodum
poni,&: gratias hacratione pro fuis donis, Sc dacis Altiífimo reddere. Te vero aman-
tiífímc Pater,tota femper mente compIe£tar,&in meishabebo.Quaxunqj noftra di-
gnitas poterit,tibi poterit,&his qui nos amant. Obliuiofum non me fecit amicitiç ve-
teris , non afpernante infcrioris conditionis.Eadem in colendis amicis mihi mens eft
ad Çardinalatum aflumpto,quç olim fuerategenti acpauperi. Vtinam fie cotidiana
confuetudine frui neceffitudinibus pofTem , vt ego illarum fingulis diebus pene fum
jncmor.Habes optimum patrcm &: ftudiofiffimum tui Cardinalem fancti Marci. Eo
adiutore nihil eft quod opera cuiufquamindigeas. Si quando tarnen parcere fuis oc-
çupationibus voles,eft tibi Papiefis ftudio i^fidc paratus, cui imponere quiduis onc-
ris poifis.Propter familiäre myfteriú,quod Pontifici exhibet.facukaté aliquando ha
bet implendi quç petunt amiçi.Quodno accipies.fîlentii tui erit , n5 amicitiç noftrç.
Vale & faluta verbis meis Nicolaum Corbizú , & Leonardú Dathú Canónicos tuos:
carteros etiam,quorum confortio vfum me olim,& adi utum cognofcis. Dicbui tibi
hçcpauca paululum otii n actus.magi s vt indicarcm, quanti fecerim epiftolam cuam,
quam quod fatisfactum prafenti officio velim. Iterum vale.
FRANCISCO PATRICIO y PR^SVLI CAIETANO.

XV.
INfcribendislitteris tuis velim pofthacveterem& recram confuetudiriem férues.
Mihi falutem dicas,& vnum,non plures appelles. Si dignitate excello,etiam com-
modius inferuiri illi per ingeniü poteft , quam per monftra verborum. hoc internos
feruemus deinceps. CommendauitibiHonofrium. nefcio qua: modo commémo
ras, mens fuit bonurn commendare , non malum, fi opinioni mear contrarius eft , ve
lim Sc commendationem cfTe contrariam. Pluris eft apud mc honeftas,pluris Eccle-
iia,pluris Pontifex, pluris etiam tu quàm опте Fulginium , & quicquid habet Italia.
Vtere officio , Sc Iuftitiam ferua:id agens, vt agere negotium publicum videaris, non
tuum. Mcasomnescommendationes, quodcunque verborum genus habeant,fic
peto,femperinterpreteris:Quantum perhoneftatera& bonum publicum liceat.De
pretore Gualdi Paternitati mx gratias ago.Soluifti pro me merccdem hofpitii,quod
xllein Picenum eunti,in itu & reditu gratiffime prasftitit. Vale.
CHRISTOP ПОДО LA2ÍBIN0.
XVI.
DIftuli dies aliquot refponderelitteris tuis non aliam ob caufam, quàm vttibi ipfe
refcriberem. PofTunt qui nobis ab epiftolis feruiunt , partem aliquam fenfus no-
itri indiciis fuis exprimere. Ad illa vero arcana penetrare hon poflunt, qua; in intimo
. cordium funt,& tarn eum delecbnt qui fcribit,quàm ad quem ícribuntur. Nunc ve
ro paululum hoc otii habens , morern geram & tibi , &mihi. Gratularis ob dignita
tem Cardinalatus in menupèrcollaram. Credo,Chriftophore,tuamgratulationem
ex animo eíTe,cum me femper dilexeris,& coniunótio ftudiorum noftrorum, abfen-
tes , & filentes in charitate tenuerit. Ago tibi debitas gratias. Implenti тип us amiei,
& oftendenti memorem te beneuolentise noftra*,& commendationum,quibus à me
omnibus in locis es femper ornatus.Non paffus es in totgratulantium vocibus tuam
requiri. Innouafti per littcras fœdus coniuncb'onis antique : quod etfi inofFenfum
manebat,profuit tarnen à fenecrute nimia vendicari. Seram autem gratulationê non
fuit neceííe tot verbis exeufares. Sera videriforiîcaaliquibus potuit,mihi certeper-
quam tempeftiua.fi enim allata in primo illo falutantium concurfu fuiflet,legi quiete
no potuiffet. erat necefTariü in cumulum cómunium litterarum obliuioni mandan.
Nunc leéra quiete eft,& guftata fuauitas omnis orationis tua?,arque affeclus.Sic pre-
cör conti nub facias , putefque non ideo quiahonore pares non íumus , amore p^res
efTenon pofTe. PofTumuscerte. Speciemexterioremdignitashajcmihiimmutauit. i
Iudíciu interim vt erat.dimiíít.Seruo amicitias veteres. Diligo qui me dilexcrunr,;&
omnibus cú poffim, commune me prafto. Si frequenter non poflum , eft gradus non
volun-
EPISTOLA- 4¿¿
voluntatis.Dixi ha?c pauca,vtfcires operam tuam non fruftra futuram. Laurentius
Guidetus,qucm in calce htterarum commcndas,venitad mc.Benigne fufceptus eft,
libcnterquoqueauditus.Confiderans vero ego eiusxtatem,& litteras adhuc com
plemento cgentes,confului rediret ad vos,& quaedidicerat in otio confirmaren Fi
lio non aliud fuafiflim,quàm fibi. Accipit curia noftra meliores,quàm faciat. Serui-
turhicvelambitioni,vel domino. Vtrobiqstempus diei 6c nodium totum cófumi-
cur. Ad (ludia ne mo met um qu idem relinquitur: quod partum aiFertur, id vero pro-
deft.Retineturaegrcnifi bene fit partum. Additamenta nulla funtexpe&anda. Ideo
£t vt ingeniis nondum confirmais calamitas nocentior afferri non poífit. Sieur aute
facrurum te fpondes,ita quarfo extremam manum inchoato operi appone,&iuucnc
perfice,vt fibi & mihi fuo tempore vtile minifterium habeat. Quod vero ad nos atti»
net,quando communis tibi eft animus nofter, velim etiam Dignitatem communem
cxiftimes.Partitio iniqua,vc reor,non erit,vt tua fit vfu,meapoiTeffione,quiin ea ac-
quirendatam diu raftrisgrauiffimis fum eperatus.Vale.
10 ANNI CARD. ЫТЯЕБАТ£Щ1.
XVII.
VEnitobuiamDignationitua:is,cui tuiudiciomeoTupracaeteros homines poft
Pontificemdebes.EftAmbrofius nofter, eftpreco laudum tuarum : tantum
teamans,quantum amari humanisaffeebbuspotcft. Vjdi eum ftudentem operi
tuo. Cum de re communiageretur,nihil non timuit,nihil non íperauit. Vno eo-
demquetemporefudauit fa:pe,&alfit. Ambiuit,rogauit,fupplicauit, fleuit vbcrtim,
cum pronuntiatumte vidit. Perme,inquies,ha:c cogitabam. cogitabas recle, pate-
re tarnen me,qui teftis omnium fui,pietati fuse teftimonium dare. Ample&erehomi-
nem,& in finu tuo conferua.Qui fic ament funt rari.Rariorcs qui fie operen tur.Non
colic te nunc primumflorentem fecunda fortuna: omni tempore coluit, &adiuto-
remieprx buk quantis viribus potuit. De me fileo: feripfi per Antonium quam tuo
fuccefluexultarim,quantinöceflesinoculisnoftris, quid tibi gloria: funuspragma-
ricale attuliflet.non repeto illa.Eris cito nobifcum,&de omnibus vberius coram.Iter
acceIera.Venisgratus,venisexpc£htus,&: depofte ecclefia: triumphum reportans.
Teamo,tevcneror,&adiutoremparoinhis,quorum imperfecrum mcum ad bene
regendum hoc munus defigitur.Brcuitas papiri breuem me facit. Bene vale, Reue«
rendiiîîme Pater & Domine. '
LVD 0 VICO FRAN^GORVM REGI
fro Collcgio.
XVIII.
SAn&iffimus Dominus nofter folitus femper cum graue aliquid accidir, ex beni-
gnitatcfuaidcommunicareCollegio,retulit hisdiebus,non fine mceftitia cor-
dis,incertislitteris,quasMaieftasveftra ad eum fcribebat, hoc inter cxtera conti -
neri,quod videlicet quidam ex Romana Curia redcunces narraflent vcftra: Sere-
riitaci , luam Beatitudinem accepte nuncio de fublata pragmática, terautquater
dixifle,guerra,guerravfq; ad capillos, quafi per opportunitatemmaiorum, pecunia-
rum facultas maior ad bellum eftetfutura.Doluimus&:nos cum fanctitatcfua,admi-
ratiqj fumus tantam in hominibus perfidiam inueniri,vt cum periculo Ecclefia: mé-
tiri in Deum,& Vicarium fuum nulla ex caula pracfumpferint.Pictaméfecit Serení-
tas vcftra,illa non ctedere,nec malignitati aures praeftare. Quçrunt Uli per has falla
das mi re gratiam veftram,qua*runt diflídiú inter fociatas voluntates inducere. Dcus
peruerfitatem illorum vel íanet,vel pcrdat.SereniífimeRcXjteftamurDeú&cSícien-
tias noftras,vera efie,quçCclfitud. veftra: dicem9. Acceptis litteris fublationis prag-
maticç,illicoinCôiïfrorium noscóuocauit.Legi eas perfecretariü fecitdachryroan-
tib9oculisrecéfuit,quatumeíí*etMaieftatis veftra: beneficium in totam Ecclefiam,
quanta pietasfua,quátareligio,quanta bonitas mcntis.laudando,5¿benedicendoíá-
tiari non poterat. Agebat frequenter gratias Deo. Agebat Celfitudini veftra?,
hoc crebroadiieiens, obligan nimium regi tam catholico fumus. ornauit nos, ór
name témpora Pontificatus noftri.Qupd Eugenio,Nicolao, & Califto euenire non
4¿4 IACOBI CARD. P APIENS.
potuit,hoc per hune Regem nobis Deus conceflit. Plena humilkatis & gratiarum
fot eiusvox,atq;oratio.Rurfumaduenientibusveftra: Maieftatis oratoribus, cum
in publico Confiftorio obediential pragmaticçextintb'o honorificentiflimis ver
bis efretoblata,efFudit eo in loco omnisgratitudinis (их afte&us. Nota eft refpon-
iîobeatituilinis шаг: audita; laudes ab omnibus , quas in Maieftatem veftram , &c
Chriftianiffimam Francorum Dornum congeffit. Sequentibus diebus vfqj in ho-
diernum,per quemquam noftrum nihil auditum eft, quod non propenfiffimum
ànimum indicée Experimur quotidie ingenium eius,& fenfus. Bonus eft , mitis eft,
&fimpIex,&verus.Verbaillafuanonfunt:ncc habent commune aliquidcummo-
ribusíuis. Similiafuntpotius ingenio & leuitati eius,qui ea fînxit &rctulit. Prp
Dco bonitas veftratantamenormitatem non credat. Suauis eft in ore fuo com-
mcmorationominisveftri,necniiicum fummo honore de Rege Ludouico fentit,
& loquitur.Oramus & obfecramus Maieftatem veftram , vt aures delatoribus clau-
dat,ficutfapientiiTimefacit.Colat hunc Pontiflcem, àquoeolitur, &amct eum,à
quo paterne amatur.focietas Ьагс ôc coniun&io vtriq; erit perutilis. Nos dolentes
diilïdium inter patrem&filiummalignitateperuerforum nafci,volentefq; perhibere
teftimonium veritatis,ex debito noftro vitro has literas fcripfimus.Precantes, vt no
ftro magis quàm leuium hominum teftimonio credat, & bonitatem fuam fequatur ,
non appetitus malorum.
^ÍT^GELO GARDINALI REATINO. ,

XIX.
TNccllexiexIitteris Amicinoftri,.quas fcripiïc ex Vrbe, placuiiTe Altiflîmo voca-
^readièPetrumPaulum, vcftra: dominationis nepotem: quod certc non folum
eius caufa,cui mali nil accidic,fed patris Agaptiti , & veftrx dominationis plurimum
doIuit.Eratenimineopra;cipua indoles,quaexpec~tare,&:íperare digna omnia po-
teramuSj&pacrietiamciusgraueincommodumaccefllíre verifímilc eft. Amabat
cumin primis,5¿ numerate prolis quafi alterum parentem ftatuerat. Veftraque do-
.minatiodicipoterat,Iuuenenihuncaluifle.FuitReatefeceiruscûfa. Roma? vero
itadomi quotidie erat, vein gremio veftra; dominationis creuiflc, & difciplinam
fumpfííTe videretur.Colebat ilium charitaspatrui, &: in precio habebat. Nccpo-
tuit talis cafus fine mœfticia mentis fax accidere:quandoquidem ego, qui nulla co-
fanguinitate ilium contingo, fqdfolis familia: meritisamo,triftor & doleo. Placear
Deo nottro acceptum eum inVequiem fcmpiternam,vbi rerrenis anxietatibus liber
rogare pro nobis polfit,qui peregrinationem agentes,fecuturi mox fumus. Non au-
deotantum dominum confolarilitterismeis:neq5.n.fas eft credere fuperari virtute
eilts àienfu.Fuit diu in feculo.Exercitatus eft in rortunç aduerfis.Deum timere didi-
cit, & no cotraire decretis natura:. Repetiit fuperna diípéfatio, quod nobis iilum di-
ligentib. precarium dederat.Nouum in hoc adolefcente exemplum non eft: omnis
ietatis &fexus pueri,Iuuenes,& fenes,ex hoc ergaftulo euocantur. Maiore certe qua
nos gratiam à Domino confecuti,qui invalle lachrymarum relinquimur.flemus ali-
quahdoeorum,qui nobis chari funt,exitum immaturum, ignari quid eis eucnturu
fiiifletin vita. Varius eft &lubricus adoleicentia: curfus,malis infînitis obnoxius. Vi
dimus parentes quofdam,quibusadoleícentiaf71iorum rifusfuit&iocus, fleuifle a-
mare fucceíTus artatis.Poíiti in tenebris quid lugeamus & rideamus nefcimus.Incer^
tafunt hominum vota, atqj vt plurimum contraria rebus noftris expetimus.Noûч
ípóndebat Petri Pauli inftirutio nifi vitam placcntem, & dignam patruis duobus,
quos Romana: Eccléfia: Cardinales inipexeratmeq; ego aliter puto. Verum qui (ci
rri usan Çaligabantoculi noftri,& fecus erat cafurum ac videremus? Proptercaque
Deus ipfe cxitum futurum difcernens,pra:ripere hunc nobis dolorem voluerit. Car
'fus infimtipoterant impenderé, propter quos mors fuá primo vita: aditu fuiflet o-
ptaridá.Sequamnrérgb omnibus in rebus Dominum Deum noftrum, Ducem non
¥allentem:fcîénterh rndigentias noftras, fupra onmem arredrum nos diligentem.
Non dabitur hoc modo doloribus & erroribus noftris locus ', fed Maieftati fuje
per cúnela placebimus. Cogitatio etiam mortis noftra; , qua; futura poft paulo
r *' >- eftjleua-
E P I S T O L JE. ... , , 4tfy
éft,leuatrix fit alienç.Pauca hxc inter multas occupationes ccnfui Domination! ve
ftra: fcribcnda,non vt conlolationem ab homine imperito acciperet, fed vt iciret ni
hil fibi in rebus fuis perire,quod mihi non pereat. Confolationemque , & triftitiam
omnemdomcfticamcomrnunemeiTcambobus. Veftra dominado benegeren-
da: fax legationi intendat,vt haótenus fecit.íeruitori fuo aliquando , cum ocium eft,
familiäre aliquid fcribat. Commcndationes amicorum,&dc publicis rebus epiftolç:
communem quandam confuetudinem tenent.Amicitia: fruétum non habent.Pon -
tifex lauationis caula Viterbii eft. Curia pene tota cum eo.erimus hic integrum Iuni-
um.Iulium & Auguftum vagabimur.Septcmbri balnea repetemus.DefinenteO&o-
bri reditus erit in vrbem. Valeat féliciter Reuerendiífima Dominado veftra , cui me
ctiam atqî etiam commendo,&:dedo.
kJÍNTONJVS K^ÍLLIVS FLORENTINES
lac. Cardinalt Papienfi.
XX.
Díu,Reuerendiífime Pater, refponfum tuis litteris redderediftuli: non tarnen
aut viefidia,aut tua: Dominationis obliuioneidfccifle me velim exiftimes.Nam
tua: Dominationis itain animo mihi imago imprcfla eft, vtfioptem, fifummaope
moliardelere,non valeam. Tuis itaque occupationibus ftudiifque peperci , ne
fieicrebriuslitterasdarem,T.P. faftidio me fore contingeret. Nunc autem occa-
íío oblata mihi eft feribendi, quam equidem vehementer amplc&or. Negotium
etiam Nicolai Gorbitii,de quo ipfe tuam dominationem certiorem feciflb mani-
feftum eft,quoad poiTum & licet,femcl, iterum,iterumque,ac mi Hies (ita dici fas eft)
commendare eius amicitia adftri&us , compellor. Mihi autem fecifle te, Re-
uerendifllmeDominc,arbitrabor,quicquid tarn bono viro , tantopere tibi dédi
te feceris. Tuarum,Reuercndiilîme Pater, litterarum , qua? pluribus ante mcn-
íibusmihireddita: funt, grauitas atque dignitas ita me exterruerunt , vt reipon-
derevix audeam. Ilia tarnen modcratio,qua legere mea, quaque pluris ea face-
re quàmarquumfuerat dignatuses,iterum ad ienbendum me non folum anima-
uitjfedimpulit. Qujcfoigitur,vtea,qiia:fentio, ob qua: etiam vehementer gau-
deo,eloqui mepatiaris,neciis quardicam , prout adulatoribus confueuifti, aures
obfecroobftruas.Tuas,ReucrendiiIime Pater, litteras non ego folum pluries fum-
ma cum voluptate perlegi.fed amicorum tuorum nonnullis oftendi, qui eas adco o-
mnes probarunt,vt ex mea,iimulque eorum fententia hare rependere tibi ftatuerim.'
lis plane qualis,quantufque ipfe fis, manifefte deprehenfum eft. Magna fiquidem
animi tui moderatio,magna docilitas,magna optime te gerédi auiditas inde cÖftitir,
tua plane in ecclefiam charitas,tuum ftudium,atq; arTc¿tus,eo prxcipue innotefeit :
quod vel mea cum eoníiIia,tum exhortationem te fcaudireâmplecTri non pudear.
Ita vt Salomonis verba in intima cordis penetralia admifiíTe recondidifTeq; videaris:
qui vel à Formicis interdum homines quid difeere perhortatur : quo quidem pater,
quàm auidius auditurus fis fapientes.Quod profefto fi faciantPnncipes,re¿tc íane íe
gérant vniuerfi.Nunquaà vero excidát,nunqua à iudicio,fentétiaqj labantur. Ibi fa-
lus difüum eft,vbi multa confilia,& audicns fapiens fapientior erit.lllius vero falus o-
mnino defperanda,qui aures amicorum confiliis, monitifq) obftruxerir. Salomon
licet fapientiaomnespra:celIcret,confultoreshabuit feniores. Alexander autem co-
gnomineSeuerus,cum eil« iuuenis,immo potius adolefcens,ideo íapien ti filme ad«
miniftrauitimperium.quiaconfultores habuitcomplures, tum bonos, tum admo-
dumfolertcs.Innumcraextantexempla,quaí cpiftola: modus non capit. Sed adi
tevnumredeo.Magna.Reuerendiífime Pacer, epiftola tua fpeeos, qui earn legere,
omneserexit,animoagitantes,quàm gratis vclea,qoa: forfan minime à me eidem
feribi decuerat,ipiè ncceperisujuàra modefte me ad feribendum horreris:qaàm hu
milia de te ipfemet fenriasrquàm alacriter occafione cómoda te curaturum eile pol-
licearis:quàm bono etiá animo te laborefqj tuosDco,& diuino cultui,&des,&:naue-
ris,&dicauerisvniuerfos.quàmîngctifpirituadid quod tuo officio incúbit munus
capeflendum,teiam dudum accinxeris. Scioplane moderations tuam, haud arqua
\бб IACOBI CARD. PAPIENS.
has déte laudes animo admiflurarmíed haudquaquam officio meo factum à me íá-
tis putatim,fi pre/hcatione,pra:coniiíq;digniífima ipfe imada prartetearn. Vera enim
virtus veteri prouerbio,Iaudata augeicereconfueuit.Magna; fiquidem eft indolis, 1Î
quando veris de fe,vc fic,memoria audireconcingat , non exultare rumufculis,fed
vel famam,vel laudes,licetxquoampIiores,vt virtutefuperari,vi magna contende
re. Videndum tarnen tibi eft,ne fecularium cura rerum animum ad maiora augufti*
oraq; natum,vel саг1о ipfo deiiciat.exigui enim fpiritus eft , à paruis mngnorum auc
defperationeautcontemptuferapi pcrmittere.Profuoenimvnicuiq; modo impend
denda opera eft. Нжс igituranimç,hxc mentis iusfibiiugiter vindicenc.Inde corpd-
iis,hinc animi,tum neceffitatibus,tum commodis confiulenduni, ac ira optimis ma
xima iludía fímul ac témpora deftinanda.Mortalium plane curis indulgendum,nori
íeruiendum.Tamvilia enim funt,tamabie£ca,tam exigua, vtnon ftudio digna finr,
fed contemptu.Harc omnia facilia tibi Temper obuenient, fi vtferibis tibi tedeeífc
non patiaris.Sed quid ego infeius equidem in hax verba lapfus fumrStatueram enim
minime tecum his agere:quapropter fermonem,licet truncum,parumqj abfolutum,
in medio curfu abrumpo.Tu aute mihi parcas quxfo.quinetiam rao more mea hanc
improbitatem,meas incptiasxquoanimotolerato. Nicolai vero noftricaufam , ve
tuam ipfe facias iterumobfecro.Eft.n.taIis,prout vel fupralocutus Tum. Fauore atq;
opc bonorum dignus fit omnium.Dominus ac Redemptor nofter tuam Dominati»
onemíémpcr,&vbiq;cuftodiat.Data:Florentiíe.Diexvii.Ianuarii м cCcclxh.
FRANCISCVS PHILELPHVS I AC. CARBI-

nali Papienfi S.
XXI.
TCTfiputabam, Pater modeftiífime, iam tibi redditasefle meas litteras ab Otho-
-*-/ne Caretto preclaro lureconfulrorac item librum.quem patri humaniffimo , lo*
anni Atrebatenfi Cardinali ad tuamamplitudinem antea dederam : tarnen non ví-
fum eft alienum ab officio meo,vteadem de re i terum tecum agerem.Iraq; marorem
in modum te etiamatq5etiamrogo,tantoqi ftudio abs te peto, vt vehementiore ni-
hilomninoqueam:ita negotium meum eures apud Sancb'tatcm Doni ni noihi,
vt omnia mihi lazta beneficio tuocontigifleintclligam.Nunqiiam enim qu<iddeme
optimepromerueris,apud animum meum inrermorierur. Verum non celeritare mi-
nus,quàm beniuolentiaopuseftid quodexproximisIitterisliquidocognofti.VaJr,
Pater Reuercndiflîme,& me Sancb'tati Domini noftri&: vniceme com'mcnda, &
dcuotiifimcEx Mediolanox.Calendas Apriles m.cccclxii.
FRANCISCAS PHILELPHVS IAC. CAR- "^*,.,

dimli Ptpienß S.
XXII.
Clquod prefens forem coranique facturus. Si Roma: agerem hoc tempore,
^vt Amplitudinemcuam,Pater clementiifime, obferuantia: mea; gratia , quoti-
dic adirem , vt id in prxientiarum quodam modo literis façiam,me non modo hor-
taturofficium,fed rerum mearamimpcllitratio.Nofti beneuolcntiam. Noftifidem
ergatc meam.Ncc me latee me tibiefle charifllmum.quibusautcm in rebus tuo mi
hi (ludio atqj diligentia opus fit,binis tibi litteris antea declaraui. Itaq; eadem repe-
terefruftra iic.Tuxhumanitatisfucrit,ita remmeam curare apud fummum Ponti-
fîcem,vtintclligam,measapudce litteras plurimumxquevaluifle, atq; ipie tu apud
èius fanetitatem omma.quid enim feribam adLolium?cuius aures omnino videnrur
abftrufx.Itaqjoperiar,fi quid eis profuerint Virerbicnfes balnex, quo vel audiant
melius, vel omnino dcauditu defperenr.Vale, Pater Reuerendifllme, S¿ me vt San-
cb'tati Domini noltri quam deuotiftlmccommendesteetiam atq^ etiam rogo. Ex
Mcdiolanoxn. Calendas Maias m.cccclxii.
FRAN-
EPISTOLA. 4¿7
FRANCISCAS PHILELPHVS IAC. CARD. PÀPIENSI S.
XXIII.
NEfciovtrumnoftrumforeexiítimem defadgatum citius, aut te, Pater huma-

niffime,refpondendo nihil, aut me quotidie abs ce litccras exigendo , quibus
/ fiam de voluntare fummi Pontificis certior. Icaque tuae benignitatis fueric , vt me
aliquando liberes ab hacfollicicudineanimi.quod vt facias, his precibusàte peto,
quibus aliud quicquam maioribus pecere haud poífim.Scripíi etiam hac de re ad R.
P.Cardinalem Nicenum,quem etiam rogaui,vtvna tecum munus hoc capeflèrcr.
Nolo tarnen ob earn rem tibi minus onus exiftimes oblatum:quinimo vt es manfue-
to an i mo,& magno,& J¡ beral i,c urabis collegá & officii focium anreucrtere, quo vel
tüa opera atq; diligentia res confeeb iudicetur. Nam nec ipfe Beflàrio , vt eft mode-
ilia Gngulari,fummaq5virtute,a:gro animo fert ftudium ac muniflcentiam in me tua.
VaIe,PaterReuerendiffime,&mevt San&itad Domini noftri commendes quàm
dcuotiifimè te etiam atq;etiárogo.ExMedio!anoxii.Calend.MaiasM.ccccLxm.
FR. PHILELPHVS IAC. CARD1-

mti Papienß S.
XXIV.
Dlligebam antea Temper ,atque obferuabam nouum hunc Mediolanenfem Ar-
chicpifcopum,&pra:cipuum mihi patrem in Chrifto Iefu Stephanum Nardi-
num:idqueeapotiflimum ratione,quod & integerrimusmihi,& eruditiffimus vi-
deretur.Nunc vero tanta ad priftinam dilcftioncmacceifiofa&aeft, vt non modo
mihiamandusíít/ed&colendusj&venerandusomnino. non fecus enim detelo-
quiturapudomnes,PaterReucrendiífime,quam&ipíemereris, &viriomnes boni
fapientefq;decere arbitrantur. Prardicat far>e,te vno nihil naturam produxiffe excul-
tius,nihilelegandus,nihil omni parte perfecti us. Qui dum eximias ас fummasvirt»
tes ci as dilatât oratione,tanto in te laudando veicuranîmiardore, vt rcliqua fère o-
nmia,&:fuiipíius)0¿Magiftratus,autnegotia,autcommodavideaturobl!tus. Quarc
cum tanta hunc in te obferuantia incenfum animaduerterem5dignuseit vifus , vt v-
nus S¿ cogitatus meos omncs,&: confilia omnia tibi pratièns coram qj referrec.Quic-
quid igitur de meexpofuerit,meum eft.Itaqj eux maniuetudinis munus fuerit,&quç
meo nomine tibi expofuerit.audire diligcnter:& quod faclo opus cenfueris, ita per
benigne prouidere,vtfcmperconmefti.Scis.n.omncm fpemmeam in tua mäfuecu-
dineeíTecollocatam.Quaínemefallat,te,Paterampliírime, rogo etiam atq; etiam.
Vale.Ex Mediolane quinto Idus O&obres.M ccccLxni.Neqj tarnen omittas rogo,
Pater clementiffime,commendare me quam humillime Sanàitati Domini noftri.
FRANCISCO PHILELPHO.
XXV.
FAteormenonrefpondiileadlitterasomneSjquasmihimiilfti.neque enim id o-
tiieftmihi,quodtibi.Pridem tarnen deconfolacioneadmemifía, & de Sforcia-
doslibris gradas egi,addens qua: ad petitionem tuam refponderat Pontifex. Re-
feripfi quoque admendas, quas deprehendi, & damnari in feripris fua: Beatitu-
dinisammonebas.Epiftolxcradirxfuntfemper Othoni Oratori ad te tranfmitecn-
àx.Si non funcreddicae,illorum eft culpa, ad quorum manus vencrunt, non mea.
Ego viros dodos amo.ícripta eorum lego, laudo , & profcro. Si pares eflent defide-
xio vireSjrectiusilliiudicarentde mente. Dubitant fortafle, quianon pofIum:nec
poteft qui vellet.Iterum ergo habeto breuitcr, qua: non accepifti. Confolatio faz
elegantiffimacft,&: digna ícriptore,qui primas fui temporis teneat. Omnia limara,
omnia culcamihil non fuaue, & ad mouendas mentes non idoneum. Nam quod
ad Sfortiademattinet,vt breuibusagam,xquas dicta faftis, & de rebus bellicis ca
pis quodammodo bellicum. Pro ambobus ago tibi iterum gratias. Neutrum an
tea videram : & vidiife voluptad fuir,praxipue de mendis Pontificis. Grata fuzBea-
titudini tuaadmonitio fuit.Fatetur ic hominc efle,&: in tot occupationibus inucniri
468 IACOBI CARD. PAPIENS.
facile poilb quod otiofi reprchendant.negat tamen fuum elle carmen,quod memo
ras. Nego&ego,ad quern prim çfuaîcditiones perueniunt. Credere debes , cumin
familia eius fine viri do£h& poética: innutriti,cum quibus &: folutam orationem &
vcrfum communicat,fuifTeillos vifurosinfyllabisid,quodiftic deprehenfum enar-
ras.Certum tamen habec,monitore te,qui prudentiflime vides.pofle, fi hîc elTes, fua
feripta forman femper in melius.Egi de re tua, quod poftulafti:& vt vtilius agerem,
litteras habitas recitaui ad verbum.Vnafemperrefponfio fuit. Amo Philelphum,&:
fumma omnia lili tribuo. Sed quidagam,vbi voluntan neceííitas obftat?quç nunc
apud Ducem,eadem apud nos mili eflet querela.Bellú gerit ille : belligeramus & nos.
egetillc:egemus&nos.deeftilliadpafcendos doctos facultas: deeft& nobis. Nulla;
in re deterioreft conditio fuaquam noftra.arquus fit nobis Philclphus, &laniora
témpora expeftansjtranfirc hunc importunum imbrem permutar. Non ideo non
bene facimusfibi,quod fui fimus immemores, fed quódvnde demusnon eft. Hoc
tibi antea fcripfirhoc in pra:fentiarepeto.Bcllum,quodinFlaminia,quodin Marfis,
quod in Campania,quod in portis prope vrbis eft geftum &: gerirur,orficia vendidit,
falaria reuocauit,fuccum omnera noftrum excuifit.om nem deniqj liberalitatem de
manuliberaliiïimi Patrisextorfit.Itavt non amiciíblum, fed chariftlmi quoq; nepo
tes fui debitafubuentionefraudentur. Ingenia multa & clara opem Bearitudirusfua;
expectantiaprafenrem neceiîlratem patienti animo ferunr. Idemrufaciro, Phikl-
phe.Nequeenim in extremo aótu vitar, eo quod non abundes,dcficito. Tranfitus,
quemmihi,& Nicenodenunciasparum confirmara: mentis eft fignum. Amare
magis corpus videris quàm animum,& pluris penderé paucorum annorum diuitem
vitam quàm fempiternam miferiam. Ctedo te nobifeum familiarité r agere,&ma-.
gis hzcfcribei'e,vt.doloremtuum,quam vtanimum indices. Sed fi tanta te pec -
cati caligo opprimerct,vt facturus elfes qua: dicis:Saccrdos hoc tibi propheto, Deo,
opcrante,non habebis quod fperas. Animam ruam damnabis. In Creatorem muc-
nieris ingratus,mi(er viues,mi¡eriür morieris.ln tanco fcclcre nulla erit voluptas. An-
xietas perpetua cor tuum ..ñHigerJnfurgerfpiritusqui furdo verbere vigilantem Ôc
dormientem animum fedulo cardat.Nota fempiterna inureturgeneri &nomini tuo.
quaîfcripfiftimendaciaputabuntur,quandofcriptorum & vitx contraria ratio ap-
parébit.Deniqsinuencionesomnes Poggiitui,quasdifertiiîîme refutafti, probabis,
¿C euangelia faciès. Neq; ille mendax atq; malcdicus,fed tu peruerfus, & peftifer iu-
dicioChriftianitatisputaberis.MeaudijPhilelphe.Fraterneconfulo, viucfortis,vi-
ue patiens,& te ipfum conferua.Si viues inops,inops vixit & Chnftus.Inopes vixere
poeta: multi,hiftoricimulti)& Philofophi multi:quorum,cumethnici fucrinr,turpe
eftreChriftianumdiflîmilem in ferenda paupertatevideri. Fugam ad infideles ôc
Chrifti hoftes,ad euerfores religionis,quam vfq; ad fenium tenuifti fpe ditioris vita:
arriperc,nihil aliud eft.quam intemperatum animum &c anguftum cor declarare, ас
poft longam vira: nauigationem,&: tempeftates perpeifas,&: dcclinatos lcopulos 3 in
portu,hoc cft,in extremo artatis curiu rurpiflîmum nauf agium faceré.
EIDEM P HILE LI410.
XXVI.
LE£tislirreris mis, quas mihi nunc, &quas Ludouico Fofcarino antea ícripieras,
non folumdelectatusfum ingenio tuo, quo quicquid vis feribendo aflequens:
fed confolatus propofiro,quod à piimo valde diuerfum agnoui. Neq; enim de Tur
éis ira {entire videris.vtvlla read eos neceífiras poffît impeliere, aut quicquam tibi
velis cumillis commune.Gcns fpurcacft.contempta, degener, Dacmonum ancilla:
cum qua fine fcclere coniuncb'oeiTe non poteft.Recb enim ineadem epiftola feri-
bis.Quisautemmentiscompos,non emorimalit,quàiniis parère, quibus turpiiîï -
mum lie dominariíSicigiturfacito.eftonofter.Ft inter homines viuendum tibi po-
tius cum inopia ft.uuc,quàm inrer bclluas cum diuiriis:fi ibi elfe dim tía: pollunt , vbi
eftanimi anxierasconrinua.Non derclmquetreDcus:fubuenietnecdbtatibustui<>
& expectatum fruttum tolcrantia: uabit. Scripruui eft enim PatuntU pauperum коп
^f/v¿/>/#/¿amTuquoq;exquo mucatafunt témpora, 6¿ liberalitatibus noftrorum
Principum
EPISTOLA. Лб*
Principum iam deeft facultas , de conflicto aliquid déme. Amputa quod fuperfluum
cft.Domi te contine.Sumptibus parce. Si ferui tres pafcebanturtempori bus letis, his?
triftibus vnus paTcatur:nonexanimo,fed exloculisvitaordinetur. Nofti vetusillud:
tJMagnum'uectigalcßparßmoma. Vtinam non egerem &ego:ex manu pauperis Cardi
nalis non folum confolafionem fcriptam , fed numeratam quoque accipercs. Nunc
autemitafertprxiens conditio, vtegeamusomnes. Grata aliquando fuperuenietj
qua; non fperabitur hora.De epiftolaad Ludouicum vel potius Venetos egregie fèn-
tio. Elegantiffima eft,&: que fabricara in eadem officina appareat. Naftus oportuni-
tatem rccitabo illam Pontifici : vt videns confentire re fuo in Turcos iludió , interius
íibi commendet Philelphum. Tui ero memor, & nullam promerendi oportunitate
patiar per negligentiam abire.Dum hie finem vcllem faceré epiftola:: ecce tuçnoua:
litterç fuperueniunt ad me,& Pontificem.fua.' reddentur Pontifici, & quod Syracuííi
Syracuiam:&: pro occupauero mihi vendico.Mandasreponi.Fietaclrutum.Sicenim
fatiusiudico,atque,vt verum fatear,legcns:vtroqueoffendebar. Pungitautemmb
rurfus quod non pamituifTe te primi propofiti ex his vltimis video. Dicís enim te eiïfe
in mem,ne extrema neceffitas vrgeat te adlocum Pontifici ingratum, id eft, vt inter
preter ego , ad Turcos. Vide ne rallaris,Philelphe: &de neceffitate extrema iudice's
male. Mentiens nobis , Deo non mentieris,cordium inipectori. Locum nunc apud
hunc Principem tibi non vjdeo.Tempus praeftare hoc poterit. Si ibis,& iènfum im-
pulforem fpretaratiofiefequeris (paterehoctibidiciabamico) contemneris magis
quam extimabetis,& peribit apud Chriftianos memoria tua cum fonitu. Vale.pridie
nonas Septembris.Tibure manu propria, mcccclxii.
FRANCISCAS PHILELPHVS IA. CARDINALl
Papenfi. -
XXVII.
"pOfteaquam prçftanti ArchiepifcopoMediolanenfi Stephaho Nardino litteras ad
te dederam , Pater clementiffime, neq; tu mihi refpondifti quicquam,neque ego
ad amplitudinem tuam alias dedi. Nunc iccirco inftitui aliquid obftrepere , ne me
quafimilitemiamemeritumarílimarespropterea cálamo indixiflè filentiiim, quód
vererer propter fene&utem ire euocatus in fclicem ac fauftam , & fortunatam ifram
Romanç Ecclefixcxpeditionem aduerfus Turcos.-quafi ipie qui annum avail's agam
fextum &£ fcxagefimum, iîm Neftore femor,& non longe illo fi minus confilio,firma
tarnen valetudine&: robore corporis, & fenfibusintegcrrimisadomnem actionem
mel ior,& vtilior. Accedit ad rem , quod nemo vir latinus & linguam , &: mores,& lo
cos Grçciç regionis me aut melius nouit,aut exquifitius: quippe qui annos feptem a-
pud Joannem Paleologum Imperatorem,&:fapientem , &fortem , Conftantinopoli
egcrim : &: miflus non folum orator ad Amoratum iftius impii Machometi patrcm:
fed ad Romanorum quoq; Imperatorem,& ad regem Sigifmundum ilium , non mo-
do Gia'ciam omnem ad Triballos vfque peragrarim : fed mareEuxinum trireme in-
greflliSjin Afprocaftri oram cum defcend!ÍTem,vniuerfam campeftrê illam, vaftamqj
Scvthiadatitudinem eques peruaferim , vififque , &circumquaque cognitis , & Go-
this,& Alanis,ac reliquis eius inferioris Scythia; populis , poft altiffimos fupra Bagna
oppidum, & inaccefilbiles montes máximo labore & extremo periculo fuperatos,
Biftrizam applicuimus , vrbem pulchram & populofam. ex altera montium parte ad
radices,vndepoftridieeius diei, quo eo perueneramus,ad vefperam cu iterccepiíTe-
musmagnis,continuatifqueitinenbusBudam tandem, regiumPannonia: virerions
emporium attigimus. Quo tempore Legatus Apeítolicus, Cardinalis Placentinus
Branda Caftellio agebat inPannoniaadconcitandum exercitumin Boé'mos.' Vbi
re,cuiusgratia miffus legatus veneram,ex fententia confe&a; apud Sigi fin undum
Regem, Cum intereatemporis Vladiílaus Rex Polonia:,qua;Sarmatia,cum eamdu-
ceretvxorem,exquaiseít Vladiflausnatus, qui annis fuperioribus, dum audacia:
mauult quam prüden úx habere rationem,apud Barnam à Turcis , iam plane fufis ac
vicbs,eft obtruncatus.Is inquam Vladiílaus rex admodú fenex me oratorem Impera-
torium, per nuntium inuitat ad nuptias. Quare profeftus Cracouiam,non modo eis
Rr
intcrfôiî nuptiis: fcdorationem ,&huiufmodi nuptialem in max:mnRegum,Prítí-
cipumque, & variarum gentium multitudinc. Nam & Imperator ipfe Sigifmun-
dus,& Henericus Datias Rex , & Electores omnes Imperii, & innumerabiles fere alii
Duces ac Principes,cum ex finitimis,tum ex longinquis criam Regnis ad eas nuptias
inuitati , honoris gratia conuencrant. Inde rurfus cum in Pannoniam reuerriflem,
nonmulto poftrempore fum àloanneipfo Paleólogo, qui ex Conftantinopoli fol-
uerat in Italiam,'& ex Italia negotii fui gratia,' venerat ad Sigifmundum in Panno
niam, iuflus redire Conftantinopolim, ad fedandos domefticosflu£tus,fiquifor-
taifis eo à patria abfente , in (urrexiflent , ob fratrem ipfum Demetrium, qui nunc de-
git apud impium tyrannum Machometum , qui tunc etiam tentarat ad patrem huius
Ammoratnm transfugcre. Qur; ex re factum eft, vt veluti reconcili'amanimis inter
fratres,& Demetrius perinde atque auxilium petiturus ad Sigiimundum mitteretur,
& ego clam, vt re omni expoír a Sigifmundo id agerem , ne liceret Demetrio , fi à ra
cione fortaflls animum auertiflet, ex Pannonia tranfire ad Turcos,quod eius facino-
ris, fine magna illius üricntalis Imperii calamitateeuenire non potuiflet. luíTusigi-
tur Conftantinopolim confeftim repetere,ob eam,quam dixi,caufam,vbi Couinum
venio,adDanubium,e regione Spendorobori:índe traieérurus in Triballos,per quos
mihi expcditiflímum iter futurum erat, fumà Latinisquibufdamgnarifq; mtrcatoñ-
biisfi&us certior,ieaudifleHadrianopoli,qua; vrbs quondam condita ab OrefteA-
g.imemnonis fiho,Oreftaq; primum nominara: deinde Hadrianopolis ab Hadriano
Cxf)re,quod earn delctam inftauraflet Pofita eft ad Ebrum inThracia:meia menfes
complufculos agere in Pannonia apud Sigifmundû Itaq; ne vilo pa&o per agrö Tur-
corum iter faceré., fi mea mihi ftlus cara eflet,& monerc, & deterrere no dcfinebant.
Quas mihi adhortationesdiligentíuseog'tanti,faniusconfiliú eft vifum, vteiufmodi
omifio itinere diuerterem ad partes Trann*lluanas,quas vocát, vr indeper Valladlos
mauirans ad Danubii hoftium,cui hoc tempore Licoftomum eftnomé , nauim Gc-
nucnfcm,q«íepropediemcfletnauigaturaadGalatam,inícenderem.-quofruftra,vbi
contcndiflenvfnamexeoloco nauis multo ante foluerat)coaûus fun; rurfus con-
tinuatis per Sythiam , longifque itincribus Afprocaftrum repetere. Id cnim oppidi in
Moldûiacft pofitum ad Euxinum Nam eo exThracia,mercatoria nauigia frequen -
tius applicant. Quare fperabá breui me compotem voti factum, ea Conftantinopoli
confcd1:urum.qua;rîdei,dilig<-ntia:quemeçcommirrafuerant.Sed mea me longe fe-
fellit fpcs.Nam neq; nauigium vllum Afprocaftri ofFendi,neq} fi ofFendiflem,condu-
âurûfucrat.Imperatorievoluntatieapermeexponieius parcntibus,quçmihi cxpo-
nenda mandauerat: adeo erant eorum mentes aduerfis de filio Demetrio rumoribus
exafperatannloannem. Quamobremcum illicdiutiusexpe&onauigiorum inopia,
aduenit tandem Imperator iple ex Pannonia.-ad quem accipiendû cum triremes duç
aduolaíTent ex Thracia,iis Cóftantinopolim reüthimur ícxrodecimo menfe,poftea-
quam inde primum difreflum eíTet. Harcautemcopluribus expofui , vt ntellígcres
¿¿ Turcorum,& Chriftianorum quaq; oppidaatq; locaTurcis finítima mihi eile no
tiЯ1 mа,пес ea minus qua-qj iacent vina Hellefpontum, Proponridaque , & Thracia:
Boíphorumrquamquam citra in Europa funt fita.Sed de his prolixior efíe nolo.Malo
cnim rerum quam verborum me laudatíí iri. Itaquc fi qua in re me vfui efle pofle aut
conatibus , aut voluntad fummi fapientifllmique Pontificis Pii fecundi exiftimabis,
recipias velim eius fanctitati de me omnia,qua; de animo alacri & ftrenuo,& confta-
ti debent eile certiffima.Nunquam enim fallam, quamcunq; receperis de me fidem.
Vale Pater & Domine mi colendifllme,mequc S.D.N.quàm deuotiffimc commen-
da.Ex Mediolanovií. Calendas Februarii.M.ccccLxini.
P API ENS IS PRO PIO II. PONTIFICE CM AXIMO.

XXVIII.
INtellcximus relatione multorum qui ex Alamania veniunt, duplicem efle de no
bis m n.itioncquerebm.Primam, quod decimomCIeroindiximus. Alteram, quod
Jegatus noftciCardinalis Nicenuslirtcrasrrferuation urn pafllm concédât. De vrraqj
mulcu eft quod miremur.In decima quidéjdolentantcquavulnusaccipiát. ímpoíira
eft,
EPISTOLA.. j7I
eftjfed non impcrara.Nulliadhucnuntii.nullaîlitterçviraijquibusmandetur, cleros
quicquamconferre.Nonrumusncfciiviç.quatencricumGermanis oporteat.Vixi-
mus in natione bonam parré xraris,& callemus cleri &: populi condiciones. Venicti
ad legationem Niceno colligendum dccime dcdimus litteras:hoc tamen adiecimus,vc
Oflmmuffl fineconfenfunationis non pctcrer. Illa volence, faceret quodeíTctiniun-
ctum. Mandara feruauir. De coli igen da vero traclrauit: non tamen adexecutionem
vlla proceífit.Sacis cít nobis, implei e quod eft debiti noftri. Si alii defunt officio íuo:
Dei cít illud iudicium. Imponendç quoque decimç, folius noftri non fuit confilium.
Mantuanus conuencus hoc appro bauit. lbi pro conferuationc fídelium, confentien-
te tota congregacione,decimale fubfidium laudatum eft &: reccptum.Qiiod ergo tot
Principum & Populorum,& tanri cactus fuit confenfus,vni nobis n5 cít aícribendu.
Si nació nolecnihil exigetur. Nullis lúe eil opus querelis: ea inuita centuri quicquara
non patiemur: quamquam íi iníticucionem noítra colligendx décima: diligenter in-
fpiciet, videbit nihil praeter publicum bonúcftequxfitü. Quod colligendum in Ger-
inanh eratjferuari in Germania,& à Gcrmanis debcbat.Nilindefueratexportandu^
niuquodnacio inpublicafalutem velipfaconuerteret, vclvtiliterconuertividerec.
HonorcmDci & rcdemptionem populi fui femper fpecbuimus.Priiiatam vtilitatem
nulLiuiílimusfecuri.Huiusanimiccítem Deum&:conícientiamnoítram,atquead-
eo rem i pfam habemus. Si enim pecunia à nobis fui/Ter quœfita, à iactura noítra non
ceepiftemus. In cenenda quippe dieca cocum pene patnmonium Sedis exhaufimus.
Iam vero de referuacionibus dacis,nofle debet F.cua, nil alienü fieri non modo à con-
fuecudine aliorum legarorum,fed nec à Canonibus facris. Faciunt hoc alii,&: femper
feccrunr, necnifi àlurepoteitasillaconccditur. Nullasfuperindelitreras Apoftoli-
cas habet Lcgatus. Detulitfolum,quodfibiiustribuit. Id vero compactara nationis
non t ollere,perfpiciium eft,quando iuri feripto eft confentaneü. Credimus F.tuam
ex Ulis non cfTe , qui talia doleant. Ponderas enim factum noftrum,& rationem co-
gnofeis. Propter eos qui iniuite queruntur,hçc ad te fcribimus,vt 11 quando audire il-
loscontigerit,habeas quid pro nobis refpondeas. Hoc te vt facias hortamur,atq; re-
quirimus. Detra&ionem Sedis pati non debes. Eft officii tui íllam defenderé , à qua
dignitatem habes & gradum.Tua quocp F.bonum animum geracmeqj in decimis no
credat aliquid nos permiffuros , quod fine confenfu patria; fit. Amamus Germanos,
amamus Clerum , cum honore apud eos fumus verfati, confolari illos cupimus, non
contrift ari. Quantum exhortationes noftra: precefque poterunt, tantum ab eis qua>
ïemus. At nihil praiterquam iniuria Dei mouere nos poterit.
CAMPANFS CARDINALI PAPIENSI.
XXIX.
NIfi eum te cfTe cognofcerem, qui accumulare tuis foleas, no imputare beneficia:
quo nihil eft in illa tua fummaatqueimmenfaliberalitatemagnificentius, nihil
in omni genere largitionis & beneficentiç illuftrius.-equidem nequaqua aufus eifern
ira tc quotidianis laceffcre poftulationibus , & tanquá agmine negotioxú mcorü op-
pugnare,cú plura lolus abs te impecrauerim,quá alii,vel multi petierunt. Sed cü ea fie
diuini &: prxftantiffimi animi tui magnitudo , vt in mis ornandis non defatigeris , &
quos femel excitaucris,donec confirmes, nunqua conquiefcas, exiftimaui no videri
temeraiiü , tarn diu pctere , quoad tua in me beneficia ita eluceant , vt neqj ego egerc
externa ope ad vitam fuftetanda , neqj tu follici tus eile de me poffis. Bona fuperioris
Antiftitis, qux fpecbrc ad me hereditario quodá 8¿ fueccífionisiure videbancur, in
tercepta funt,atque ab iis intercepca,qui nihil afterunt, nifí commentitiaquxdam &
confiera ad me cu£rten<Jü.Aiunt nefcio quid fraudis cómiíTum ab eo viro in decima-
rú pecunüs cxigendisridqj perCalifti tempora:eamq5 ob rem ad Fiícú recidere opor-
tere. lam fi ad hunc diem neglecta res eft,mirum cur nunc tandë excitentur. nifi quia
quern viuentemaccufarenonerancaufi,mortuum tutiffimumoppugnarearbitran-
tur:fiuc id eile in caufa putent,quôd exiftimcnt debili cum aduerfario rem fore. Ne-
íciunt fpes meas omncs in Papienfi , vno omnium qui viuant , collocatas eife& con-
ftitutas.Nefciunt fortunas ad hunc diem mihi defuiffe:a«imú nunqua defuifle.Cum
47» IÀCOBICARD. PAPIENS.
feniper paramm temihi intelligam defenforem.anverendú cuiquam fit,nehoc mihi
exiguum non pr*ftes?qui maxima arque ampliffima prçftitifti.ne opem ci non feras*
qui quantus eft pependi t , pendetq; ex te totus : totus in te vno mortaliú conquiefcit.
Qui etùm alienis,&: incognitis opitularis , non me acerrime défendes in caufa iuftif-
iîmaîqui etiam vbi nullum ius fuberat,defendifti.Proh Oeum immortalem.'qua; tibi
parata arma video ad me defendendum , poteris inopiam afFerre meam,poteris legi
tima a&ione decertarc,& fan&um & a;quum videri bona demortui Antiftitis ad fuf-
fectum deuolui oportere - non conuenire fieri mihi iniuriam hac vna in re , cui caete
ra vitra iuris metas permifla ope tua ílnr. Etiam illud poteris aíFcrre : non hic agi de re
ampliífima,exiguum e/Te quod pctit,pauculum fupellcctilis,tritas iam &prope obio-
letas veftes, libellos, tapetes , atque aulea vetuftate expilata, & neício quid argentuli,
qua: vt exigua Cam , ira mihi admodum necelfaria videntur. Vitro mihi à P o Maxi
mo collata ben eficia. VI tro me Epifcopum declaraftis,quibus per nouam dignitatem
cxcideram,ea vitro rcftituiftis , & confirmaftis. Vitro gratis omnia tranfigi voluiftis.
In tanta igitur multitudine beneficiorum, in rantis ornamentis hancmihi extrcmam
fieri iniuriam patiemini ? Addehunccalculum ad cúmulos altiflimos beneficiorum
in me tuorum , qua: quamquam eo magnitudinis euaferunt vt excrefcere nullo mo-
do poffint.-tamen hocdefiderant rcliquum, quo abfoluti atque exaggregati omni ex
parte eflc videantur. Vefti Campanum ruum.quem iolus in hanciucem dignitatis,in
oculoshominumclarifi1morum,inipfumdeniqueviia; fplendorem eduxifti. Nec
ero verbofior in tua ope depofcenda, cum eo fis ingenio in conferuandis tuis atquc
ornandis,vt admoneri cupias,rogar; non feras.
CAMPANAS PAPIENSI CARDINALL
XXX.
VTintelligercs quantum inter Pium Senenfcminterfit&Nicophorumlrradia-
toremFlorentinú,qui etiam laneras nobis extorquet.Scripii ad te,id cft,ad vorar
ginem ingenii mei epiftolam , vt eft: mea crafllties , pinguidulam : & eft de Pii fenptis
quid fentiam. Dederat enim mihi Pius fuperioribus diebus ptrcun endos commen-
tarios rerum à fegeftarum,elegantiílíme,ac fuper ingenia noftri temporis fcriptos: &
percurri.dederat emendandosmö emendaui.Quis emendet quod tantú abeft vt fieri
poffit melius, vt cloquentifllmum quemqj audacem prouocet ad imitandum : confi-
deratum decerreat. Leges epiftolam , cum cris otioíus. Eftlongiufcula dignaneík
qua; edatur,ipfe iudicabis.Eam,fi volcs,poteris apud Sanftiffimum D. N. ta; i qua re
citare. Nullum enimadhue iudicium commentariorûàme factum audiuit. Si apud
cum leges , componito vocem , in terpellato , & ponderato. Addito veftem orationi:
nam qua; vcftis vocis tegmento nitidior?Nec id dico, vt iperem Pium flexu vocis fal
lí aut capi pofTe , fed vt hac quoquc ex parte voluptatem ei afferamus factura; manuu
fuarum Nam vt te magnum, ita me fupra mediocrem fecit : Idqucin primis illi debc-
turànobiSjVt voluptati ei,& gloria: fimus. Vale.Si pofcisEpigrammata, vide quo mc
fata deduxerin t: neque orator tibi,neque poeta íatis fum.niíl forraiTe, quia vtrumque
male prafto, icciico poicis vtrumque. Sed nunquam tarn tu imperio mccum ccrta-
bis,quàm ego tecum obiequio.Nam qui imperat, fempcr fibi plus nimio vidctur im-
perare.contra, qui bene obfequitur, etiam aire bene geftaaliquid negligentia; fub-
uer¿ tur. Accipe igitur epigram mata.nam pi urafunt,non ad te fingula.-fed tarnen vni-
uería conferipta iiindocofa,& feftiua. Licet hoc temporis Epifcopis laiciuire : verfti
pra;fert¡m.nam vita: periculum eft. Rogatus fum vt in quofdam veteres , quiamore
laborarunt,tetraftichac5fcribercm. Erant ita inículptapar¡ctibus,vt Cupido alatus,
& fpecic triumphantisimmineret:ipfi currum,tanquam captiui íequerentur.Hi fue
re Alexano'er,Pompeius,Perieus, &¿ Hercules, additus & Vulcánus iacens atque do
fpcctus.qui ( ?t videbis ) intra tetrafticha non ftetit.
Jj>uem ñeque Perfarumgentes tenuere.ncc Indi:
Nec vagus Oceania-, Caucajuquc mues.
Solu-s amor de me vicia Babylone triumphAt-,
Caßraque capítux dat тел Be/fabea.
NilÂjiam ф 'JAíemphtm laudes,aut Pontica billa.
I
EPISTOLA. 4j
Cappadocasreges,\^írmeniofque Duces.
Namproculàpatria Phariis funrcaptm in vndù:
Juliafieflammis caperat ante dornи
Define mtrari verfas infaxafiguras,
Etmemincœlumquodpenetrarit.equut.
Plus Dem hicpotuit: nigrvefiruirepuelU
Efummo natum me louefecit amor.
Hercvles Amans.
CMonftra licet totкus terraque mariquefugarim,
Senfirit ejr vires Styx truculenta meas.
Et tillerim сa-htm tergofuperatm amore_j:
Inueni cœlo quodgrautuspremeret.
VVLCANVS DesPECTVS;
Clauduseram CMaiagenitm ,fummoque Tonantes,
Sedp pulit claro me meaformapolo.
Nampater,vtprolem deformem,dr inertia vidit
U\tembra,negat natum Iuppiter ejjèfuum.
Indignm cœb,variequenitentibus aflris,
Hmc,ait,mfaitus effuge Lemniacos.
(JMeque reeufantempatrits excederé tecJts,
l'r<eciptti abreptum cogit abire manu.
Forma nmisprecio efi.vitrofujfertur adafira
Phryxpuer-.ergo louisfilius eiteior.
Quomodo inquis vniucrfaadme,quem infingulis non nommaftí?
i^yiaipe non cafios veterum Papienfis amores:
J¿uos tum Augufiomenfepoeta canit.
Forfitan hoc dices:non eflfine amorepoeta.
Sxpcforis vates quod canit,intm habet.
Ejjè ita confitcor,пес те meaflan/та reliquit:
Sednoua qu& culpa efl,fivetm inftat amor ?
Videquàmfum faélus per Auguftumlicentiofus&impudens: fed res ita incidir,
vr oporcerec citra dignitatem lafciuire. Vale.
С A MP AN VS SECVNDINO ?(. FE NE TO.
XXXI.
VAriç vndiqj mtilroru ad me litterçdeferuntur,partim eoru qui acceflioni digni
tatis congratulât ur,partim qui dolent hominé paulo ante folutü ас liberum , ta
ds curis & ta grauifllmis répète immeríiim eile. AiFerunt illi vitç ornamentü,fpes am-
pliiîimas,aditus adgloria & honore patetiífimos, honeftameta quçdâ & tanquá pra: •
miavirtutis.Iifal utis difcrimeinmediúadducunt,iadutáingenii,abdicationéomne
voluptatú.Itcenria illam fodalitiaereptá,fublatos congreflus amicorü &vrbiú,nacio-
numq; externará luftrationes,iánulla,nifi publica caufafaciédas. Quibus omnibus,
aut omnino abítinendú fit homini religioné profitent!', aut certc modus quidá adhi-
bédus feuerior,&: caftigatior.His ego magis aflentior. Na qui antea elatus animo ha
ben poter5,nifi comitate illam retinuiflem,vrbanü&popularé nunc nifi penitus abii-
ciam:aiiícollig5iT)emc:&grauéac recondituinduavirum,effluensfim,intempcrás
iudicadus. Ante hücdiem.no&u an ¡nterdiu, folus an comitatus,vrbean agro ípatia-
ter,par exiftitnatio honoris erat.Idé virigraucsjdéamicifentiebat.&cohibereviue-
di modü poterá,& laxarc.quorú illud modeftiç,hoc licetiç dabatur.Nunc vero tancf
in fcena pofitú omnes intuctur : vndiqj oculi inteduntur.-qui paratus, qui incefíus fir,
qua; vitç acceífiones candad omniú hominufpecbculúexpofiti eíTevideamur.Nec
vagis modo deambulationibusinterdidú eft fed abdicúj&feclufum. Horas fingulas
metiri oportet,nec folus incederefi velim licet,nec ccetus,fi libeat,cogerefaseft.Q^á
iucundadiuerforia illa adamicorú domos : qua grata conuiuia,&fuauisfamiliariras
eorü quosames,quos tibi ia abipfa prope infancia deuinxeris.Hçc vna hora deftirué-
dafunt omnia.omnib.eft bellü indicendú , quçrendarfamiliaritares hominü grauif
Rr 3
4/4 IACOBI CARD. PAPIENS.
iîmorum:quas vt repente quçrere pcriculofum eft,ita coparare difficile. Camanduro
intra penetralia.vbi fores fi patenr,indecorú cehfenr. Si occIudantur,fupcrbú. Adhi-
bendum filen tiú , pondus rebus omnibus adiieiendú. obferuandum eft deniq- quic-
quid antea contcmneba. Veftes & reliqui ornatus ad impediments viqj & faftidiura
comparandi Togalonga.necçftatisquàhyemisexpeditior, tum quod omniú maxi
mum eft & difficillimum,quç ftudia iam indc ab vnguiculis cöplexus fum,in quibus
altera iam artatis partem c5fumpfi,ncc folum inter mittere oportet, fed penitus omit
iere neceíTc eft.ne religionis inftituta violentur.ílc fenex futurus fum antcquá fenex.
Sed hçc dicet aliquis,incitamenta func voluptatum,atqj iddrco abiiciendj.viucre vt
velis.verfari qui cumlibitúeft.iacbri ad Hbidinis impetú. Quid quod opes maximae
proponuntui:Fateorproponimaximas.Fateorenáfpemmaiorcm:necegeftatévllo
modo cadercin eú,qui facris fit initiatus,modo ad Pontificará acceiTerit:ièd hçopes,
que funt periculofa; nifi coferantur,porro coferri nifi pie, fancte, Iiberalñcr,non pof-
funt:quas fi habeas,no potes ad pratfidiu tuorum adhibcre. Non ..d Jargiiioncs fplcn-
dorcmq; domefticü,&: explendas voluptates,fed ad eorum funt opem accômodadç,
qui maxime egeant.vt difficile fit tuorum odium non fubire, nifi largiaris:aut fummi
Principis DeiofFenfione,nifiabftineaslargirionepropinquorum. Siautem non ha
beas^ prcmaris inopia, miferrimum eft dignitatis maieftatê tueri nö poilè , quando
non elucefcere in te religionis fplédor,fed fordefcereatqsobfeurari videatur. Ira bo-
mini in tanta dignitate c5ftituto,inopia dedecori eft, copia periculo, vt qui plura ha-
beat diícrimini propior videatur,nifi rede vtatur.In maxima copia rerum acq; afflue -
tia id vitx genus eft adhibendum,vterFufifllmc viuamus egentibus,parciifime nobis.
Nec eft opii magnitudo,quas religio peperit,rcfcrenda ad uftétationë & iacbmtiá, vt
in comuni vita fieri folet.ied ad liberalitatis modü rcuocanda eft.quç ira fit cú pietate
coiuncta, vt exiftimcmu.1 omnia fandiflima: caritatis ftudio efTe facienda. Taceo lu-
dos,iocos,anюrcs,aliaq;laxamc■caan^mi,quib^^s&d^fficileeftabftinere,quádoinb;s
fis educatus:& nifi abftineas,eurrtas funditus religioné,& maiorn m prçcepta coure-
ranas.Necvllaeft viucoinquinariorДreligiofilюminis]■nгcmperan[erlibidinoftqî
viuentis. Accedit huic oneri farrina multo «irauior.Ná

о fi inter omnia vi eь officia illud
maximúeft.&difficillimLi.bominc ipfum itafibi viuere,arcjjitafcfeexhjbt rc,vtac-
cufarinequeat:quanto mains eft&: difficiliuseorú curam fufcipere.qui qualesfuturi
íint ignores : aut fi feias , traduccrt ad honeftatem & cômunis vita; inftitu ta nequeas.
Hoc fi nó cogité,itultum &pcrnitiofum cft.Si cogité,quç vita no 4icundior?Et tame
id itineris vbi cceptum fit perJgendum eft, omni fpe fublataredeundi. Nec tarnen ea
decaufaha*ccol igOjVi acccpmm benefit iumvelim exienuare.Equidetn ficceníeo,
nullum eile genus i ngratorü dctcftabilius,&magis alienum ab officio, qua obfeurare
verbis aliena vira* liberalizare. Náqiiiinfíciantui,qui fupprimút,quiinfl*iunt iniuriä
ei aquo ЬепспЪй acceperunt, varia caufaimpelli poíTunt. qui aute msgn^cudini de-
trahunt rerum acceptarum , nil aliud ¡udicatur effiecre, qua velle vlcro ingratos elle.
Video me ex ínfimo loco adfaftigiûeuedumamplifiimçdignitatis.ab^cliûadbunc
diem atq; incognitum,ita repente factum Pontífice intclligo .- quod munuseo mai us
fuir a;ftimandum,quoniam S¿ competitors erant varii , qui nö modo lumma gratia,
maxima auctoritate, excellenri fingulariq. doctrina niterentur , fed potentiífimi Re-
gis ac Principum multorum comendationecontenderent,& mihi vitro neq; petend
colbtum cft neq; cogicanti:vtipfaaliorum contentiogloriaauxifTe videatur.quoniá
fummi viri non admiíli ad dign i täte, non tam reiecb à Pió quá à me fuperati iudican-
tur. Acceíík Pii ipfius Pontificis Maximi oratio.qua* ira meas eft complexa laudes, vt
media in condone íc ipfum accuíaret,quoma & fero me ornaíTet , &: minus nunc et-
jam c6ruliíiet,qu.ini virtutis mearratio expoícereüpfe de me retulit nouo more. Ipfe
me repente &tanquä deimprouifonominauit. Rogationen! ipfe interpofuit.Cui ей
gratias agerem Poncificiain toga, vt fieri coníiieuic, multaq; eius in me beneficia có-
memorarcm:vc l'eru(ía;legentifalarium priuato a*re inftituerii:vt Mantua prufeâo,
íbli ex omni turba poccarumrefcripfcrit: \tSenisiepermenonrogatus, &necara-
mon tus quidem fubíignauent : vt tandem Crotoniatibus pi «fecerit , decretumque
inter-
EPISTOLA. 47j
intérpofüerit.-vtquibus proprer noiiamdignicatemexcideram, ra mihi íntegra cf-
fcnt,reftituerenturq; omnia. lllafuir prima voxhumaniílimiá¿ liberaliífimi Princi-
pis:beneficia,quç cömemoraflem, minora extitifle &virture mea & defiderio fuo.
Multa deinde de probitare,de ingcnio.in medium attulit,multa pollicitus eft: vt vel
exhocdiuinum & prxftantifllmum í'ummi Principis animum deprchendas.quoniá
in illa immenfa beneficentia erga me non quid dediiTet,fed quid daturus eiîèt , cogi
tare videretur. Quo quid eftin liberaliratcmagnificcntiusfqui íplendor, qua: gloria
in Prina'peilluftriorînecvlla inrevifuseft occupatior,quàm in me amplificando,
extenuando beneficio. Quam tu munificenriam,quam liberalitatécum haccenfe-
asconferendam'Tum ne quodlargicionisdeeíTet veftigium, nihil precio , gratis o-
mniatranfigi iuíla funt. Addica dono bona in demortui Antiftitis ad Fifcum manifc-
fto iurcdeuolura.Hçc omnia il vnum in locum congerantur,qui cumulus erit bene
ficio™ m íqua; ornamenroi um ( xaggregatio ? Tanti ne inquies Pontificatum iftum
tuum facisíranquam non fis in exeremam Icalia: o' am, tanquam rclegatus fQuid.n.
Galabris obfcurnisrQuid abieclius acremotius? aur quçgens ? qux natio incultior ?
tum qui fruétus Dignicatis?qui cenfus rcrum?£go vero.vt taceam tot competitorcs,
quorum gloria omnis i n me trj nftara eft: q uoniam funt cótentione fuperati vela no
repugnante,locum nullum exiftimo in icalia nomine ac vetuftate clariorem. Nec
dubico diuinamPii mentem hoc ipfum cogitaiTeiranquäadverusgymnafium philo-
rophorummitcëdumftatuerit.nam qua: gens in eovirç genere Crotonitatibuscele-
bracior?vbi Sc plures philofophi &c mehdresínec video quam vi bem maiora illuftra-
uerint monumenta vetuftatis.Quo J igitur Pychagoram virum tantum nö puduit,id
mehomunculum pudebicifülleSamo pulfus,Crotonemfibiexomni orbe terrarü
delcgit philofophandi locum, illo ego miiTus nö cxul,fed ad imperium no jpfieifear ?
non arripiam mihi hanc occafioncieum mihi locum non gloriofiffimum purabo?
Nam Almeon quidem &Philolaus,quanquá Pychagoram non a;quaruncgIoria:am-
bo tarne in ea vrbe nati multum fplendoris attulerunt:quorum alter prim9 difputaf-
fe de rerum natura fercur,rerulifle airer omnia ad cxleftem harmoniam,& neceflita-
te coa¿iionemq5 пашгге.Тасео Hippafim Metapominum , Tarentinum Archttam,
qui haud proeul inde nati ad eum locum profecb' funt.philofophandi graria.Sic Em-
pedocles,fic Epkharmus, aliiqj complures philofophiam illo in ipiblocodidice-
runr.nec minus horum ingenio claruitea Vrbs,quàm aur Milonis lacerris, qui&ipfe
Croroniastaurumtotogeftabat ftadio,autZeuliselegantia,qui praeftantiorem na
tura; formam eo in loco inueniri polTe exiftimauir,dum Helenem pingeret , Croto •
niatium virginum fretus exemplari. Vides quam mihi vrbem Pius commiferir. vnde
ii vetuftarem reuoluas,centum viginti millia hominum,qui arma ferre poiTenr, pre-
ccffilfe in acieinucnies.Si ad noftram referas xtatem, noneft vrbsilla contemnen-
da neqj magnitudine, ñeque opibus, ñeque gloria inter finítimas, vtquar&mari-
nis comportationibus fit expofita,& foli felicitate excellât. Tum mare finuofum pri-
mum,acrecaruum.Mox Ionium inter &Tirhenumlatiffime exit inpelagus vtráqj
inparrcmnauigabile.Cómeant tui Veneti orbe terrarum potentiffimi. commeanc
qui infero mari commercantur: vnde & ingenia funt cultiora quàm Calabris, & vn -
dique quxadvitçfpe&antvfumimportamur. tum folum felix atq; amœnum, am-
plumetiam,necvaftismontibusautftagnis impeditum, fed liberum & patens, vt
fiuemari velis, fiue terra, quàm latiífimé poflïs euagari oculis. Proípe&us tarnen
in pelaguslatiores,qui in longiífimumreceo'unt,ó¿ à Içua Tarentinos, àdextra Bru-
iios,afronteSiculoî, Ambrachios,Chaoniosartingunt. A tergoSaIentinos,Me-
iâppioSjAppulos. Vide quç nomina, qua? loca, qua: fpecbiculorum luxuria ex-
cicaturanimo. Cum ha:clegis,quid mihi futurum cenfes, cum oculis luftrabun-
tur,peragrabunturpedibus, cum in littore paulo licentius laiciuiemus, remotiab
hoc fallu &ftrepitu, quo tenemur&premimur. Vix extant prifeaveterum Cro-
toniatum.&veftigia fugientis iam longo interuallo vetuftatis. Défunt qui cirl-
gant vrbem viui & perfpicui fontes , & horti irrigui. fed infalubritas acris, ca;-
Jiqueclementia,iamindeab vlrima rerum producb in abates, ícriptorumque cele-
bratamonumétis.Quippeproditumeft,Crotonútasnunquáneq; ienfifletcrrçmo-
47í I AC OBI CARD. P APIENS.
tus,neq5peftilentia laborarle. Idemq5 eueniíTeLocrenfibus fînitimis credo eodem
tractu maris ac tcrrarhaud diuerfam fuifle vim fydcrum , ftellar umq-, defpc&um , fo-
Jumqj fuapte natura beatiflimum infíci nullo modo pofle Ccrcalium vero inaudita
feracitas,vchorreuminfulis,horreumcontinenticnTevideatur.Acceduntarua,&: lo
ca herbidapabulisequorumaccommodata.Namequi quoq; illic eximia: pernici-
tatisnafcunturmaiorcsnoftratibus.Hxcomnia&magna funr, & titulis maiorum
i]Iuftrantur,vt non lolum contemnendi non fuerint Croroni ata: à viro Philofophu-
lo,fed omniconatuexpetendi.Quiddecenfudicam? Neqjenim funteiufmodi di-
gnitatescenfumetiendiE.parfplcndoreftomnium,atqjgloria,paraucîoritas. liquid
interfiled totum nafciturà vita,quaquiexcel!at,ismaior habëdus fit: minor qui vin-
catur.Neq; enimPatauino,autVeronenG,aut fi que alium opes extollunt , inferiore
mecenfeo.modofan<äitatevita;,obferuantiareligionis,morum integritate, & offi-
ciis illis pontificiis non fuenm fuperatus.Tacco tanti ordmis maieftatem , ne epifto-
lannodum non teneam. Nunc fententiamexpeclotuam, quamfiue tu ad hune re
feras viuendi fenfum opinioncmq, communem,fiue ad philofophorum inftituta re-
uoces,n5equidem laboro modo: quid tibi videaturaftéras: no quid mihi viderîvc-
lis.Colligehinc otium,libertaté,fodalitia,vagationes,congreiTus: aliaq; obleftame-
taanirni,inde resmagnas,fpesmaiores,familiu-iratesprçftantium virorum,opes,ho-
noremjgloriam.complc&ererurfus vtrinqj tanquain trutinalabores,pericula,con-
temptum.inopiaexpende.fimulhax libra. lïmul mihi locum reperi,vnde agére gra
nas poílim cum Pió fecundo Pontifici máximo, cum etiam Papienfi meo : quorum
alterampliffimisacpluribusornauitbenerlciis, alter non folum vt ornarer effecit:
fed me primus mortalium in lucem,in digniratcm,'n notifia fummorum Principum
eduxit,atqj in omni fortuna acerrimeconftantiííimcq; dcfendicquid öfterem? quid
pollicearrnumdcdam meipíuinícxiguumeít lis me dedcre; qui niíi fuiífent, ipfe
nonenrcm.Tumqiiidallaturusvn!itatis,cumopemeanonegeant: &¿ íi cgetent, ÔC'
vendicatentipíi íuo itire,& ego fmeíumma perfidiadeeiTenon poflem.Concedam
Se permittammepropinquisídedamídeuoueam ?quàm uimium cfthoc, quodeis
neícioan vnquamfitpiomturunvautfifit,nonadanimumerga il los meum,ftd ad
meritorummagnit idinem referri debet. Num monumenta pofteritatis, &hanc
meamingeniimediocritatcm?quafií¡m cum illis hac ipfainrecomparandus? Quis
Pió &: dicendi,0¿ fenbendi arte fublimior,quis ereftior, ornatior , brcuior , in omni
foro,in omni condone orbis terrarum,quis &¿ fxpius dixit,& difertius? ita vt nullum
omninoorarorem inuenias aut Poctam meliorem,&quipoít hominum memo-
nam eloquentia S¿ magnitudine animi maieftatem tanta: Sedis folus implefle vi-
deatur. Tum Papieníc meo quis accuratior'&grauior vtroque in genere, &c hoc
foluto,& illo ftri&iore.q uis vtioq; feriptorum monumentis celebratioríaut qua: no-
ftri temporising .nia in hoc non dcfudaueruntíquibuscgonefcio anillafim ex par
te comparandus.Proindealiam mihi ofrendas viam neceííbeft. Nam h a? rere laten",
oícularimanus,lamberc humi pedes.obuolui genibus, &¿ circumgirarc oculos to-
tumefteíFeminati6¿blandientis.Nihilopuseftvulgaribus. Aperi mihi locum ali-
quemex illis intimis Grarcorum penetralibus. Ego tantum id intclligo nullum
officium efletantum,nullostamgiaues labores, nulla pericula tarn dura & capita-
lia,qua: non fint à me quotiens res exigeret, fponte fubeunda. Nam opes , & fimilia
tarn polliceriexiguumeít,quamnon praftareperfidum&ingratum. Leuaqua:fo
mchac moleftia.noíti Epidi illudapudSophoclem : «vJ)* /«<р»л»<у a/fm'íx"17* **ifw*m
1ЫС0Б0 V0LATERRA2Í0 SECRE-

tario noflro.
XXXII.
Mlrariaudiorequinuperinfamiliamnoítram venifti, vnde ego in hanc dígni-
tatem afee:ndcrim, milla nnbih'tare doctrina', aut mcritonim prarrogatiua ad
iutus. Admiran dcíine:breuis rcfponíioeít.Deiisnoftcr hocfecir.qui in alcis habitar,
& humiba rclpicit in cœlo&in terr.i:Sukitansatcrra inopem,&dc ftercoreerigens
pauperem.Vi colioceccumcum p iincipibus,cumprincipibuspopuli fui. Aliud li
dit am,
EPIS Г O L Ж. : 47/
dicamjmentîmrînîquitasmihi.&rcrcdibilcnoneritinmentib^hôminum. Deus,
mquam,hocfecit.Cuiiis ¡udicia a by flus multa,& omnc opus ad aliquid ordinatum.
Compecebantmecum parrim,qui fummogenere,&fumma cJaritate maiorum pra>
ílabant,partim quos Theologian & Pontincii iuris infignis gloria commçndabat,
partim quorum plurima; legationes laborefq; pro Ecclefia pafllmnumerabantur,
partimjproquibusRegum&Principum commendatio inftábat. erantnonnulli,in
"quibus hxc omnia quadam felicitare in vnum conueniebant-Prarterki omnes : ego
aflbmptus,cuinilhorum poteratefleadiumento.Intuenspcrfarpe hanc meam for
tunan!, incogitationeipfcdeficio,&oculosadCcelum tollens granas ago Rédeme
ptori,quiiravelpermifir,vel voluit.Precorqj toto defidcrio, vt hace tanta dignitas
n5 fit mihi ad inte/ itum anima*,no fit Ecclefix fuç ad damnum. Adiuuo meipfum ad
virtute,quantum fe adiuuare humanitas poteft,& animum firmo ad diligëdam Sedo
Apoftolicam,ad diligendam falutem gregis Dominici,ad tuendam, quantum per e-
xilem hune fpiritum licet,Romani Pontificis Maieftaté.Totus hic h«ereo. Totus hiq
fum.Totum melocus hic habet. Patriara praeter hanc vnam non noui.Corporis hxc,
& anima: eft patria.Princepsmiht nulluseft-jprarerRomanumPontificem. à nullo
honor exhibitus.ànullo vita:commodadata,praeterquamab vno Romano Pontí
fice. Frater mihi folus crarjex omni fratrum turba reliquus.Hic militiam Ecclefiae fe-
quensjfanguinem pugnando dédit Ecclcfiar.Ego in curiam venienspauper&egens,
renatushicfum,altushicfum,ditatushicfum,& pofi us cum Principibus Ecclefie
adeonfilium vniuerfalis Ecclefiar. Hic habitant oculi mci.Hic mcae curç incum-
bui)t.Fortuna vexante ecclefiam,vexor &ego. Triftante Ecclefia, triftor & ego.
Eademiêcundisfuisl«Etante,lartor&ego. Nullusilli afïc&us eft, quem egoftatim
non fentiam.Si inutilis minifter fum,fidelis fum tamen. Si deeft doclrina,non dc-
eftvoluntas. Sideeftingcnium.defideriumpraftocftomnibus locis. Denique
ii cor hominis refpicitDeus,& ex iilo homines iudicatjiudicium cette ego cum mi-
iericordiaexpeâo,quiadomusfuamihi efteordirquia totofinu eam compleâor,
quia cum Prophera dies &noftes decanto : H/ec requies тел infeodum[лсий. hic ha*
bitabo , quoniamekgieam. Harcfortafleintuens Deus,qui, vtdixi, cordibus pafei-
tur,ea preteriri eltpaflus,qua; inflant.Illaaflumi permifit,quaein beneplácito fuo vi-
uificant.
GENFENS IS PRO PONTIFICE PIO.
XXXIII.
Д Ccepimus litterasveftras,& vidimus qua: dilecto filio Fabiano oratori noftro
-tVpublicerefpondiftis.Laudamusdeuotionem omnium veftrum, qui verba íalu-
tis audire non neglcxiftis,& perfonampatris in perfonam nuncii honoraftis. Feciftis
quod Catholicos decuir,& quod fa&uros vos íemper credidimus. Litteras ipfç bo-
nam mentem veftram dcclarant.Teftimonium Fabiani exploratam fpem prajbet o-
peris boni. Aliter de eaciuitatecredi non poteft, qua; Dei eft cultrix, & ad prote-
ctionem fidei oportunitatem pracipuam habet. Erunt hçc omnia ad gloriam vc-
ftram,& adanimarum perpetuam falutem.Deo fic placeat, cuius caufa nunc agitur.
Dicitis contentan vos, fihaxfœlixfanôfcaqj cruciata efteciualiterfiat: velleex vo-
bis armare oóto vfq; in decern naues.Tcmpus hie nullum veleducenda: vel cotinu-
andx claflis prefigitis.De numero nauium & cotinuatione audietis Orarore noftm.
Habet à nobis quid vtile hac in re cen feamus. Tempus vero educenda? claflis ipfi di-
ccmus. Intcllexiftis in litteris ifthic publicatis , ad Nonas Iunias Anconam
nos profecî uros , vt inde nauigemus in cxpeditioncm hanc fan&am. Нзгс. pu
blica vox omnibus fads eflc deberet , qui ad obfequium Domini deuoris animis
tendunt. Sed fi terminus hic certus alicui forfan non eft , &cog tatis impedi
mento aliquo interim teneri nos pofle,quo minus diem prarfcriptam feruemus: Pro-
ptereaqj conditioncm hanc additis : Si Ьгес felix fandlaq, Cruciata effeórualiter
fiat:fignificamus fufficere vobis, vt adueniente Duce Burgundiaz, qui ex Maffi-
lia per mare veftrum Hoftiam ibit, eodem tempore vos quoquefoluatis,&: claf-
fifuz veftram iungatis, ad nos inde poftmodum ad condidum locum venturi.
478 I AG OBI GARD. PAPIENS.
Hoc paclo efte&uahter fieri Cruciatarh videbitis , & latere vos dies non potent,
Sic quxfkimu5,dile¿hffimi fiJii,agatis,& Deum adhibeatis in confiliis veftris , infpe-
ftorcm verum cordiumhominum. In iifdem litteris additis. Dicimus non in-
dignumfore,vtquasconditioncsCiuitas hxc veftrain huiufmodi bello,, ас victo
ria fit habitura,non ignorer,tam pro iis locisnoftris^ noftrorumque , qua: à Tur,-
eis funtoccup'afaiíi recuperan eacontinget,quàm iuribusaliis, qua: ad nos, & nor
lbospertinerevidenmr.Ado^gratifíímüefl'etnobis,lucidiiisrefponderi.Rerponde7
mus ad omnia vobis,vtPater,&Pontifex,cui commifla cft falus animarum veftrár
rum. Primum cum Chriftiani fitis,& Deo omnia debeatis , Iniuriarumque fua-
rum telles farpe fucritis, poflet elTe (aús vobis propofita fpes vita: xternç , & mer-
ces cxleftis,vtimmaculatum facrificium videremini Deo offene: Hoc tarnen ef-
íéveftrumpropofitumcredimus, &: hac mente audiuifle vos mónita noítra con-
fidimusrVerumfiadhücvItra requiritis, intendimus qua: à Turcis funt oceupata,
8¿ vcftrorum fucrunt,aut veftra, pro viribus niti,vt ad manus veftras rcvcniant.Hoc
hon с ft um nobis videtur, &noftris fauoribus dignum. Atque ita nos iuxta pof-
ffliilítatemnoflram faelurosrecipimus. Iura quoque veítra, &c vcftrorum in o-
mmbuscommendatahabebimus : Cooperantes enim nobifeum pie, & fideliter
expectarea nobis paterhamretributionem debetis. Ii fumus qui retribuere pro
benefaelis Temper optamus. Pra-cipuum quoque in perficienda clafle с/Те aiïe-
ritis,vtquicquidvirtute Bullarum noftrarum per indulgentiam, aut aliter in Do
minio Genuenficolligi poterir,in apparatum huiufmodi cedat. Compatimur an-
guftiis veftris, quibus per hos anuos eftis afflidri : Necfupra vires vellras aliquid
petimus. ' Adiuuare vosvolumusineo,quod poiruraus,vtinco quod poteftis ad-
iuuemurà vobis. Habet in hac re mandata à nobis nofter orator. Ipfum audi-
te. Recta via euntibus miniftrabir,quodpoterit, atque vt plunmum poffit, nitc-
turaífidue. AudiuiíTe voseredimus, quxcx Peloponefo bis diebus funt nuncia-
ta:Et nefeimus an animis eftis commoti. Nonturbetur,filii, cor veftrum. Nec
proptercafegnius ad oportuna incumbite. Vna calamitas deiicere mentes no-
ftras nondebet. Non ita fanera ha:ccaufa,necitanomcn Italum pofcit.malis ce-
dendum noneft.fedduce íigno viuifica: crucis audentius contra eundum. Mi-
fericors Deus victoria: viam apericr. Pias defeníiones aliquando videtur defer-
remon quia fit verbi fui oblitus. In quo nobis fpem probet , fed vt temptet con-
ftantiamnoftram : & videant quam ftabilia funt fundamenta cogitationum no
ftrarum. Pcrfeucrantibusprxftoeftmifericordia eius: Vicrorcm faciens quipu-
tabatur antea vicrus. In nobis ipfis experti aliquando hxc fumus. Sufcepimus
proiuftitiadcfenfionemregni Neapolitani.Bellum geifimuscum SigifmundoMa-
latefta propter ha:refim,de qua eratdamnatus. Depofuimusarchiprxfulem Magun-
tinumElecrorem Imperii propter rcbellionemaduerfus haue Sedem, atque alium
eius locó prxrecimus:Eseomncscaufçiuft:e funtiudicate. In earum tarnen exor-
diis damna accepta funt manifefta- Apud Sarnum fufus eft vnus exercitus.ln Piceno
alter delctus.In Germania ab his , qui partes noftras tenebant , ingens ia&ura acce-
pta.Non fumus animo fra&i. Ad eum oculos vertimus , qui in tnbulatione fperan-
tes in fe confolatur.Duximus omniain bonum perfeucrantes conftanter. Non da-
ti tandem fumus in opprobrium hoftibus. Inregno caufa Romana; Sedisfuperior
eft.Sigifmundusqua: habebat amifit, abiurauit publice hxrefim,&pro iniquitate
veniamfupplexpopofcit.Priuatus Maguntinus recognouit erratum, ceflit Eccle-
fia;,& cum gloria Scdis, Vero Archiprxfuli manus fubmifir. Dona Dei hare íunr,
&piçconftantia: premium. ítidemin prçfenti bello nobis Chriftianis eueniet:
finos non frangent initia,& fi in Domino fpem noftram locabimus , cum Prophe-
ta diccmcs\Domine,fdfiwesßeswßra:turrüfortitudwis kfac'teinimici. Vcniet, difpo-
nente AltiilimoBu;gundia:dux, & exemplum eius nobiles,& Baiones multi fe-
quentur. Eritinuiclus exercitus. Veneti in diem magis copias &claflcminftau-
rantrHungaria: rex.Bofnxregno recuperate, quod xftate próxima intciftdo rege
eratamiilum, potenter fe parat ad reliqua. Et cum Venetis triennali faedere contra
Turcumeftiunctus.Nosquoq; operamur fine intermiífione quod poflumus. Con-
uocamus
E P I S T O L iE. '
nocamus in focietatem noftram catholicos Principes. Ibimus ipfi, & poncmus ani-
mam pro grege cómiflo.Non apparent nunc forfan,quç videre multi defiderant:fcd
apparebunt,&maioraopinionibusDeuspftabit.noftrumeftoperari proviribus.Uli-
usincrementum dare operibusnoftris. Venire filiinobiftum,nec propter Turci rae-
cum,aut difluaGones abfc5dans faciem veftram à Chrifto : qui plagas intulit multas,
maiores habet quas poflitinfcrre. Attcndite eunte Vicario fuo,& portante crucem
fuper humerum eius,quid agant dominicç oues.Retribuet vnicuiqj fecundum ope-
rafua,pœnam&prçmium gercns in rnanu.Nosdeuotioncsvefrras facturas ea cofidi-
mus,qua:catholicosdecet,&quçfolitieftis. Atq; ita per vifcera mifericordia: Dei
noftri vos obteftamur.Erit ex mandato noftro vobiicum nofter orator, cooperans
vobiícom dies,acno¿res.Curare,vt per cum continue confolemur de aâionibusve-
ftris. Ab eo quoqj in fingulis mentem noftram fcmpcr nofcetis.
PRO PIO IL HIEROHJMO LATIDO k^íRCHIE-

pifcopo Cretenfi.
XXXIV.
Д Ccepimuslitrerastuas,&intelligimus,qua:de confluente multitudine ícribiV
XJ^.AgimusDeogratias,qui corda fidclium ad defenfioncmfidei tangir. Retine
qui tibi retinendi vidétur,& confolarc eos quantum potes,&adiuua ad vitam in ali-
quo,vt non triftentur ñeque defperent. Pramittimus omni celeritate Venerabilem
fratremnoftrumlohannemGardinalemSancb Angelí, qui eos ad locum oportu-
numconfcftimtraiiciat.TuaF.vna cumpriore Piíarum conducat iftic ea nauigia,
quarneceflàrianoueritadprarfens opus paíTagii,& omnia quàm meliore conditio-
nejpoteftcompona^&tranfigat. Nos hodieDeoDuce Vrbedifceffimus,& quam,
celerius pervaletudinem poterimus,Anconampetemus,cxecuturiin aduentu no
ftro qua: reliquacrunt. Tudiligensefto,&patere, Deo íeruiens , & nobis, & ani
ma: tua:.
BESSARIO GARDINALIS NICENFS
PapienfiSahtem.
XXXV.
SI ob id duntaxat fctibendi officio vteremur,quod aliquod exinde c5modum,auc
emolumentumexpecT:aremus,nonGnerationefieret,vt fublatis caufis vtilitatis,
& commodi confuetudo etiam mutuo ícribendi intermitteretur. Si vero nos ha£re-
nus ad fcribendum,& amandum alter alterum,non ratio folum priuatorum negoti
orum impulerit,fed potius aliqua virt9,& vera,& folida amicitia,certe nihil eft,quod
nosàpriftinafcribendi confuetudineretraheredebcat.quodGmerogctV.R.D.cur
tu non fcribis?Scripfiiîcm,nifi V.R.D.mihi ne id agerem iuffiñet.Hác habui cauíam,
qua: me à fcribendo deterruit,mandatumD.V.R. Vos vero qua» tandem caufa à ícri -
bendo retardauit?Sed Gm vt Ii bet qua: ha&enus aéra fun t. Pofthac curadum ne ami -
citia: officium deferatur.en ego(vt aiunt)glaciem frango R.D.V.fequatur, & meali-
quandofolitisiliisfuauiffimis litterisfuisconfoletur. Commendome D. V.Reue-
rendiffime.VenetiisDievn.DecembrisM.ccccLxiir.
PIFS IL PONT. CM AX. I A С.

PapienfiEpifcopo.
XXXVI.
COnfolatus es nos litteris tuis.Nam qui nuper egeni omnium rcrum ad colligen-
das diifipatas copias noftras vacuum pecunia mifimus in Picenum,diligétia tua
exprouincialibusftipendium adinuenimus.Plusprofeciftifilius , quàm fieri pofle
putauimuSj&pluraesexecutusquàm tibi eiTent iniun&a. Commendamus fidem
hanc tuam.Idqj in pri mis vtile ducimus,quod in re neceflaria fumraa celeritate es v -
fus:quovnoexpecrationinoftrac, &defiderio iâtisfccifti abunde. Volúntate igitur
tua ad nos redi.Rcdibis enim carus,atq; acceptus. Datar.
i
4So ' I ACO BI CARD. P APIENS.
... - ■ PROTONOTARIO FL1SCO Pll NOMINE.

XXXVII.
INtelleximus oblationem,quam Deo fecifti dc perfona tua,& triremi armata furn-

ptibus tuis pro fancbexpeditione inTurcum.CognofcimusDeum tecum eile, &
infpiraretibi,qua:funtadfaIutemanimíEtua:. Acceptamus hanctuam fan&am ob-
Jationem,Zelumqv^tuumerganos,&domumDomini,&eaqua: funt Ieiii Chri-
fti, Ac toto corde benedicimus tibi,& fubftanciîc tua?. Verum quia tempus inftat pro-
fçclioois noftras , aduenienteqj Duce Burgundia: , claiTem afcendemus : Hortamur
deuotionem tuam>& requirimus,vt ferues,quíe promififti,parefque te ipfum, & tri-
remcm armatam quanto maturius potes.Retribuet tibi Deus in hoc feculo,& in fu
turo^ nos erimus memores 1шш5рйш1 officii in augendis honoribus &: vtilitati-
bustuisDatas.
BARTH. PLATINA IAC. CîRDl-

mü Papenfi S.
. XXXVIII.
CVm in hanc curiam nuper veniiîem,Reuerendifïïme Pater,mecumq;,vt fit, diu
ipfe cogitaflem,quem mihi potiíTimum ex tot patribusCardinalibus patronum,
ac Mecenatem deligerem,tu vnus vifus cs:quo cum mihi plurima conuenirent.Dif-
ficilenamqueefteius partes <5£caufamtueri,cuius mores &inftituta à vita, &con-
fuetudine noftra abhorreant. Similia funt inter nos ftudia, non diipares omnino
mores,fimilefortafleingenium.Difparautemd:gnitas, & audoriras. quibusfît, vc
neq; velim,neq; poffim omnino conferri tecum. Verum mihi fat erit,fi hanc laudem
induftriaac labore meo fuero adcptus,vttui dicar amiulusfuiíTe,atq; imitator : cui
omniaillainfunt,qua:in viro clariírimo,acpropcdiuinoelTcdebenr. Quid enim
humanitate ac manfuetudinem tuam,quidinauditam clcmentiam,quid modum in
tanta poteftate rerum,quid do£trinam,quid incrcdibilem fapientiam tuam comme-
morem ? quibus tibi apud omnes gcntes,& nationes tantam grariam,&au£toriratem
comparaft/,vtneminem,quàm temalintvidere:idque etiam à Deo tacite cxpofcâc
in tanto, tamq} excelfo dignitatis gradu apud S.Patrem & Potificcm noftrum Pium,
cuius nutu acdiuina fapientia,quae funt in terris reguntur omnia. Huic tu aflides,
huncimitaris.Huiusfandiflima imperia, atqj edi¿ta,quo efficimodo debeant,&
poffint,tu vnus nobis omnibus oftendis.Nil agitur priuate, nil publice, cui tu méri
to quidem,pro tuadignitate,atqueau£toritate,proque fingulari doctrina &emdi-
tionenonintetfis.Equidem ficexiftimo/entiant alii quid velint, nullum eíTehomi-
num genus, ftudioforum prafertim, cui tutius,atqueliberiusregnorum,&magiftra-
tuum adminiftrationes committantnr,quàm his,qui ea doctrina funt imbuti, quam
humanitatemappcllamus.Non funttamenreliquarumartium profeffiones conte-
mnenda:,cumha;quoqucaliquaexparteciuilem vitam adiuuent. Submniftrat
nobis Grammatica principia,& fundamenta ad eas artes, quas liberales appellamus.
Atfertdiale&icaveriafalfodifcernendirationem. Oftcndit Phyfice rerumnatura-
lium caulas. Arithnfbtica numéros in coniunftis,feparatifq; rebus dignoicendis ma
xime necefTarios. Geometría menfuram orbis terras, & climatum diuifionem. Mufi-
ca fonorum,& vocum concentum,atqjharmoniam Aftrologia ccclorum , PJaneta-
rumque perpetuum motum,& ordinem.Harum autcm doftrinarum imitatorcs, &
fludiofi,adeo funt à rebus gerendisalieni, vthisin vita política quemuis etiam no-
ftrislittcris ciuiliqs dilciplinamediocriterimbutum fine contentione prcepofucrim.
Reformidat forum Grammaticus,puluere & itrepitu fcholaftico contentus.Gaudct
gyris fuis atque meandris dialccb'cus.Contemplatur Phy ficus res à materia minime
- ieiunctas.Deleftatur Mathcmaticus fola contemplationc rerum à materia feparata-
rum,pofthabitis atque negledis rebus his,qua:adcommuncm hominum vnlitatem
nonabrecxcogitata:func,atqi inuentar.Contra vero ii qui ex palçftra humanitatis
benedoftiatq; eruditi prodeunt,quiq; officii, &honefti rationcm optime norunt,
non abhoricntes à communi vtilitatc,& publica in medium prodcuntes, propofita
bonorum
EPISTOLA. ^8,
bonorum ас malorum ferie, ab hac nos deterrent, ad illam completírendam ratione,
& eloq ucntia adhortanturJacerent in Iuctu certe ac tenebris prudentia , iuftitia, for-
titudo,ac modeitia,quar vno virtutis nomine comple&untur, niii extitiflènt, qui eas
do£trina,& fcriptis illuftraflent, oftendiiTcntque ab his religionem, pictatem, gratia,
obferuantiam,magnifîccntiam,fïdcntiam, pcrfcuerantiam, continentiam , clcmen-
tiam,modeftiam,ranquam ex vberrimis fontibus manare.-quibus fit, vt ii qui bene ac
, beate viuere volunt , facilius in officio contineantur , cum intelligant, quid fugicn-
dum,quidque expetendum fit. Нас fiquidem ratione moms Pius S. Ro. Pon tifex te
vnum prudenter certe , ex hac celebérrima curia delegit,quem pro tua íingulari vir-
tute, atque doctrina , proq; incredibili celeritate in rebus agendis non laborum mo-
do,fed etiam confiliorum & fecretorum comitem fibi,ac focium afciiceret : cuius o-
pera,& virtute tantum, ac tarn excelfum Pontificatus onus arquiore animo ferret, fi
go itaque benigniflima natura tua fretus, fancliiîîmi Patris noftri auctoritatem,& ex-
emplum imitatus , cum ex hoc tanto , ас tam celebérrimo praftantiifimorum homi-
num conuentu neminem viderem,qui tecum vel magnitudine animi, vel dignitate,
vel conftantia,vel humanitate,etiam gratia poíTet conferri, ad te, quem apud Sancli-
tatcmfuammihiin quauiscaufa delegipatronum,patrem, tutorern,Principem ac
Dominum;fupplexaeceflí,&rerum omnium inops,vt te adiuuatc,&hac, qua nunc
premor inopia leuarer, & fruftum aliquem ftudiorum meorum , nunc demum mihi
capere liceret. Hoc fi tua gratia impetraro, efficiam profefto fcriptis meis, vt omnes
inttlligant,abs te vno habitam eíTe rationé doótorum ас bonorum hominum :Tuum
igicur erit.Reuerendiflime pater,me ira S.D.N, commendare , vt tua in omnes man-
fuetudo,& dementia, & meain te fîdes,atque obferuantia exigere vidctur.Hoc fi, ve
íperojdiligenter efi°eceris,nequc me in eligendo patrono erraffe , ñeque te árfua opü-
ma,atquefancliífimaconfuetudincdifccírifreoítendcs. Vale.
Б. CARBITÂLJ NI GENO.
XXXIX.
ESt,vt feribit D. V.R.Non vtilitas, íed altcrius charitas , alterius vera deuotio fecit,
'vtantehacfrequentiusofficiolitterarumvfiabfentesfimus. Abfit, vtquicquam
fordidum merit inter nos.Ego ante eolcre ingenium,Iittcras, S¿ humanitärem veíh á
cepi, quam vel eíTem in Cutia,vel ex curia commodum quererem. Antediligerefi-
lium fuum inftituit V. D.quàm fperanda ex meeíTct retributio vlla. Ego virtutem fe-
cutus fum:vcftra benignitas opinionem futura: forfan virtutis. Difperdamr,vt ftipu-
la ante faciem venti,quicquid aliud,Nicenum mihi patrem, Papienfem ill i filium fe
cit. Nifi euafero malus,ex ftabili fundamento crefcet vfq; in finem vita: ftrucbira no
ftri amoris. Quia V. D. eadem futura eftfempcr, quxfuit,immutabilefaciet,quod
iudicio femel aírumpfit.Erimus femper pater, &: filius: feruus, & dominus , vera dile-
cb'oneconiuncb'.Confuctudojlittene, fancb focietas Collegii , glutino fuo nos con-
tinebunt.nec fînent difiungi. Qui aliter querent, ante à feipfis difcedant,quàm no-
ftram difceífioncm videant. Quod attinet ad rcmiilionem litterarum: Amantiifime
pater,fcripfi alias. Contufa valetudo mea, & morbi infurgentes fecerunt, vt necefla-
rio mihi confulerem.Rcmifi labores , Palatio cefll, & vitam liberiorem fumpfi. Non
laboru odio, fed vt quod antehac feci,recrcatus ex interuallo faceré pofthac poifim.
Non era ille,qui muñere cófueto fatisfacerc poíTem operofa: legationi veftra:. Atque
idcOjVt non patcrentur detrimcntum reípublicx,fuau'>& precatus fum , vt conuerte-
rentur hx cura: ad eos,qui diligentiç mea: fucceíferant.Ideo etiam non fcripfi, vt pro-
uocatione mea non reuocarem mihi oneraantiqua: Amaui tarnen, veneratus fum:
Et nullo in loco defuit caro patri vox filii. Teftis eft Princeps : Confiftorium teftis.
Laudaui effufa oratione, priuatim , & publice fanebs veftras Glorians in corde
meo , quod veftra: miífionis fuiíTem ammonitor. Et ex ea non paruus partus eilet in
ecelefia frudtus. Ita credat pietas veftra,Reuerendiífime Domine. Ita fecum perpe -
tuo:Indulgeatquefra¿bevalctudini,&:vita: eIedori:In qua perfeuero. Gladiator ali-
quando rudc: Aliquando miles emeritis ftipendiis in etium mittitur.
4$г IACOBI CARD. PAPIENS.
k^íD CARDINALES SEDE VACANTE,

j>oß Pium.
XL.
P Rima pietatisnoftrx officia perrolutaiamfuntPatri,&Principj,nuperdcfun£lo.
Humatum folemni more eft corpus, & futiere ampliífimo honeftara mors, & no-
uendialis facri religio , frequentia noftri ordinis reddita. Próxima nunc efle viden-
tur,vt eodem fepulchro , quo ilium condidimus , memoriam quoqj includi non pa-
tiamur. Mortuis etiam.non viuis tantum gratitudo noftra deberur:Mortuo no minus
qua viuo habendç funtgratia;. Praxlarç virtutis Antilles fuit.Enituit in eo fumma re-
ligiojfumma vita; intcgritas, fingulare ingenium.Do&rina ingens-Humanitas tanta,
quantam necexperti antchac fumus, & defideraturi forfitan in poftcrum erimus. Ad
maioranunc vocat nos Deus. Danduseft Plebi Catholica*paftor,infticuendusin
ecclefiaDux.quiregatpopulumfuum, qui fanetcontrita:opus omnium maximum,
omnium maxime debitum. quod in vtranq; partem vel vitam , vel internum aflèrar.
Abiiciendi afteftus Ta£tiones,&(vt ita dicam) vltramontanitatcs: neq; Italus Tranf-
a!pinumhorreat,iî bonus eft,nequeItalumTranfalpinusindignetur.proptervtrofo^
crucifixus eft Dominus.fuper vtrofque oriri facit folem, & lunam,& pluir. Et aliquâ-
do per Iralum melius adminiftratum,& per eundem magna; calamitates illata;. Non
amicitia;,non fpes commodqrum propnorum,non odia funt attendeda. Omnia hçc
Domino condonanda. Valetudo multum adiieit animo. Multú infirmitas detrahir.
quamquam vbi vigor naturalis eft.non tarn eft attendenda. An nefcitis,imperare ca
put, non pedes.5 Vidi mu s ca:cos,claudos geififle magnas res , etiam vbi corpore eft o-
pus:multo magis vbi folo confilio, ^tas fenior, certior. in iuuenibus aliquando ma
gna opera. Alcx.Pompeius. Scipio Nicolaus un. Grandior tamen certior Dux.
FR4NÇISÇQ CARDINjiLI SENENSI.

XLI.
T Ibenter,pra;ftantiiîîme Patcr,de Pio noftro &cogito,& loquor.cum poiTum.Le-
'nio femper hxc agens defuncli defiderium, & me ipfum confolor: Idem quoque
euenire Dignationi tuatexiftimo : qui eum viuentem pie coluifti , & mortuum grate
es profecutus.Totum itaq; id tempus, quod ab vltimo difeeflu eius ab Vrbe vfque ad
obitum fuit , hac cpiftola breuiter repetam:Credens quaeabfens videre non potuifti,
cognofces.non inuitusex me,qui interfui fingulis,& vfqj ad fupremum fpiritum , ab
ore fuo pependi. Cupiens igitur Pius Sancfrífimiis profeclioné íiiam in Turcos рег-
ficcre,qua;fidelibusrcpromiflàiam erat ad xini. Calendas Iulii in bafilicam San&o-
rum Apoftolorummanedefcendit,ficutfuus erat mos femper, cum vrbem relin-
quebat. Atq; ibi veneratis aris,& fucceflii rem pie deprecato , Roma eg' e/Tus eft , Pa-
tríbus & Pralatis leclicam eius lèquentibus. Ad Pontem Miluium dimiíít à fe omnes,
prater eos,qui fecum crant ituri.Lembú deinde ad leuandam fatigationem ten eftris
itineris afcendens : per aduerfumamnem ad Caftellum Iubileú peruenit décimo ab
Vrbe miliario viáper Ту berimagentibus. Delegitfibihuiufcenauigationis comités
Dominicum Тогсе11апж,&: Agapitum Camertinç,&: Ioannem Tnphernatis Eccle-
fix pra:fules:quorum Dominicus, & Agapitus,de fupplicationibus referre foliti ei át:
Ioannesfacrani Apoftolicicuramgercbat.Mequoq; &Andreágermanumtuum,&:
Gregoriú Lollium adiungi his voluit. Pranfus eo die in Lcmbo Pius eft,& cœnauir,
Sc quieuit node illa. Poftridie ante ortû Solis ex eo loco foluentesPhianú appulimus.-
primis iam intendentibus tenebris longam nauigationé emenfiac plenam ta;dio mi
lium paíTuumampliusxL. Cccnatumquoq; eft à Pontífice &pernpctatü in flumine:
neq; enim fine multa offenfione membrorum tra£tari,&circumferri àle&icariis po-
terat.Eodem die venitad cum Nicolaus Sanóla; Cceciliç Cardinalis Thean.qué Pius
adb íc Sena; agens ad Pifanú portum legatû prafmiièrat.vt parte clailis,quç ibi parata
erat qua ex Genua expetbbatur, per Sicilia; fretum ad íe Anconam perducerer.Is
crgoadoftiumTyberis appcllens,vbi abi;iTeiam Pium, fed non longe abeílecogno-
uitjCelcriter in vi bem delatus,circiter meridiem nos eft aflecutusrCupiebat enim de
lega-
E P IST О L Ж. \ 4S3
legatione,&:triremibus que egeratanrequamprogrederetur referre. Admolcftiam
incommoda: nauigatioms,ha.'c quoqj Sánelo íeni eo die triftitia acceflït, quódluue-
rris vix annos natus xx.ad Nauigii minifteriu condu&us,dum per ripá fluminis paulo
incautius,fubducendo lembointedit,lapfusineam parte, qua profundior aqua erar,
naucis tarde opem ferentibus,ante oculos noftros fubmerfus eft. Hunc cafum graui-
ter ingemuit Pontifex , tacitufque , & lachrimantibus oculis ocationem fxpe pro de-
funclo foluic. Die ,qux fecuta eft,itcr nobis fuit non amplius xxv. milium paflimm;
peruenimus autem ad Ccenobium Diui Bencdidi,inclinato iam Sole,quod pofitum
eft ad radices montis Soraclis, qua in Oricntem fpecbt. AntemeridiemCardinalis
Theanenfis,que dixi,renunciatis Pon tifici,quç opus habebat,accepta benedi¿rione,
ad claflem rcuerfus cft. Vix Pio ad ripam appui fo prafto ei fuitloannes Caruagial,ge*
nere Hifpanus , & Epifcopus Portuenfis , Cardinalis Sancii Angelí vulgo di&us , qui
eodemdiematuratoitinerc, ex Vrbeaduenerat. nam cum biduo ante Pontifex ab
Hierony rao Archiprafule Cretenfi litteras aeeepiflet , in quibus fignificabatur , ma-
gnam Cruce fignatorummultitudinemquotidie Anconam confluere, &lamcnta-
ri,quod Pomificem , qui eos traiiceret,non inueniflent. Veritus ne(quodaccidere in
talibus foIet)turba diuerfarum nationum & linguarum , tumultum alique per otium
excicaret,autindiucrfadilaberetur,pra:mitterehuncintendebat, quiparatisconfe-
ftim nauigiiSjin Peloponnefumeostraducerer. Homine autem opus a?ftimabat,cu»-
ius aucioritatem illi fecuti,defiderio non tenerentur fecum , quem tardare öportebat
in claife eundi.Hac igitur de caula Cardinali ad fe maturius euocato rationem voca-
tionis prima i ri collocutione proponit,& vt profectionem capiat impenfius precatur.
Verw cunde admodum annofo íeni , & actrito iam pro Ecclefia onus tarn grandeim-
ponebat:fed magnitudinem rei confiderans , & imminentem neceiîïtatë : ас cogno-
fcens,quàm pauci eíTent qui fufeepturi mandatum hoc viderentur, annis eius parce-
dum nonduxit. Affui egofolusfermonibushiscum habebantur : vnafemperatque
eademconftansloannis vox fuit,plenahumilitatis&fpiritus. Si is fum,BcatiiT.Ponç.
quem tantis rebus idoneum iudices , fequor fine mora imperium tuum , & certe et-
iam cxemplum,qui in Fragiii valetudine animam pro me ponis, & pro ceteris ouibus
tuis. Scriptum mihi eft: Veni.-ecceaflüm. Imperaturvtvadamrlamiteringredior.
Pars hxc v.t2e vltima neganda Chrifto non eft.Commouere hxc verba Pontificó ; &
quanto magis robur animi in fene agnouit , hoc ei dolentius eft compaíTus. Amabat
vnicc Pium noftrum Ioannes,& fuafor continuus,ac confirmator fuerat fan&i huius
propofiti:increpans eos continue,qui infirmioribus an imis difiuadere illi nauigatio-
nem hanc contendebant:id agens videlicet amabilis Deo fenex , v t exrremus vkx a-
cbis,rcliqôperibus non effet abfímilis. obieratauteiv. ante Cardinalatum legatio-
nes complurcs,difíiciles omnes,& plenas Temper periculo.Cardinalis creatus,íeden-
te Nicolao Quinto,in Germaniam rurfus eft miffus. Succedentc deinde Calillo, fta-
timabinitioPontificatusinPannoniam,atquein omnem oram llliriiad bellum in
Turcos iuftus eft ire.Sexennalem ibi lega tioncm inter aiperam gentem & cœl um in
salubre geífit. Verfatusfa^peincaftriseft: fa^pectiamnunciatisirruptionibushoftiü,
in occurfum contendit cum militibus,qui crucem affumpferant. Deiertus nonnun-
quam à fui?,quos ex Hifpam'a 5¿ Italia in domefticum famulatú fecum adduxerat. Se
ipfum tarnen nunquam deferuit.PatienterproChrifto tulitomniaXanguit inter hos
labores annum ferecontinuum vfqueaddefperatam falutem. Propter vim ctiamfri-
gorum, quibus infefta regio illacft, itadenteseiomnesemotifunt, vt quotidianis
pelliculisaduolutiSjillos.ficutvidemus^greretinear. Innumeris porro difficultati-
bus vno aliquando temporeafflicbis, nunquam tarnen reditum eft precatus. Expe-
ebuit Temper quid Romana Sedes de fe ftatucret. Erat ergo patri fexagenario in tot
anteactisamimnis legitima exeufatiodeprecandi prouinciametiaiuuenibusopero-
fam.Sed nihil tale in menté venit,carnis contemptrice pro Deo , & pro Imperio Ro
mani pontificis,quàtn patientiflimefubeundaomniaiudicauit. Rara ha^c virtus eft,
pra:ihntiflîme Pater. Rara in duris legationibus obedientia. Magni effe,& honorati
in populis volumuSjfcd pro falute cómuni incómoda ferre non poíTumus.-obtenden-
tes lèmper impedimenta varia negl igent ia: noftra; , & immemores tot antea&orum
Ss z
48* IACOBI CARD. PAPIENS.
martyrum Chrifti,qui fuo fanguine maieftate hanc,qua nuc gloriamur , nobis pèpe-
rerunr. Dignatus eft ca die Pius honore menfç fuç ilium & mc.nihil inter epulas pre-
terquam defiderium foluendç claflîs fufpirans.lpfe poftmodû ex confuetudine fupe-
riorum dierum pcrnocfauit in lembo. Nos ad Cámobiú diuert mus.Ea node miflie»
Jegaci fignificata Ariconam eft nuncio veloci,ad ánimos illorum , qui conuenerát re
miendos. A carnobio ad portum Ocriculi quarta ftatione peruentum eft : afcenfu no
breuiorexx.milium paifuum.Inter eundum tra&atü fedulo eft de racione tota tradu
cen dorum Cruce fignatorum, & de eroganda pecunia,& de litteris ad iniunctum o-
ptisfcribcndis. Mallianenfcs quoqj ( quod oppidum in Sabinis eft) audientcs aduen-
rumPii,adfubic£tam ripamTyberis, quatranfcundumerat , populariterdefcende-
ranrâbeuntem illum viíuri.Trahebatur lembus per finiftrum amnis latus funibus ad
malum!igatis,vt nauiculatorum noftrorum eft mos:fed Pius confpicata multitudine
oppidanorum&:apparar.uepularum,quasfublatisin altum lancibuv, longo ordine
oftenrabanc:neimpeníx facía: eos pœniterctjautinconfolatidimitteientu^conuerti
fubitoin dexterara partem nauigiumiuífit.Atqueibi aliquandiu vifendum feadorá-
dumqj prxbuit.Grata Mallianeníibuscahumanitas fuit.euntemq; miferati orauerút
reditum celcrem , &: felicem rerum fucceflum. Cardinalis mandatis iam omnibus à
Pió ассерш, veípcri dimiflus eft cum benedi£tione& oículo pacis. Altera die Ücri-
culum vltra progreíli non fumus, contenti ob prementem valetudinem eius duobus
tantummilibuspaíTuum. Hic derebu1 nonnullisprofpcreinPeloponneíogeftrseír.
nunciatum.Orator Venecorum,qui nos fequebatur,litteras à Scnatu fuohabcns , tú
íucceiTum ordiivj indicauit. Gratias habuic Deo Pius pro his qua: audierat:& conti-
nuationemdiuinxopiseftdeprecatus. AbOcriculoante lucem vitandiSolis caula
mouentes Narniáa'ftunondumintendcnte pcruenimus. PairLmnatalemBerardi
noftriCardmalisfan£teSabina:,quem Pius propter excellcntem virtutcm quadricn-
nio ante ab ordine Referendariorum ad Cardimlatum aifumpfcrat. Ibi totam dit m
quicuimus. Poftridie lnteramnam contendimus via breuiore & pridiana magis iu-
cunda. Quippe per fubiecfam planiciem iter tenenres per agrorum culta , cum dele-
&ationeintuebamurcaftellap!urima,qua:in viciniscollibusnon longis inter feípa-
tiis apparent. Paulo poft ortum Solis du tatéingrcfíi fumus , & natalem Ioannis Ba-
ptillaívolentcPioibipcrcgimus:ftatueratenimminutisitineribuspeticulum oiFen-
dendç grauius valetudinis euitare. Adiuncfi eadie comitatui noftro luntGuillicImus
Cardinalis Rothoniagenfis Sc Berardus, quem dixi , & Rodericus Sanda' Romanas
Ecclcíla: Vicecancellanuscx V; benosaifecuti. Hic ego torameam dicm operatus
qua*dá fcribêdo,qua: iniun&a à Pontificeerant.Dum adhuc ftudium in multâ nodé
produco,& propter tili; paulo negligentius cegor, fubita vi frigoris ¡ta oAllus (um,
vtquauisad lalîltudinc fotus,vixrí-caIefcerc viera media noclépoflem.Manedieiíe-
quentisetfi motumhuncinicium febris eife intelligcbam : tarnen diucllià Piomn
Valens, quem 8¿ febrientem , & anxium doloribus ferri ad bellum pro nobis videbä,
fcmanendü non cenfui.Itaqjadmixtus ceteris fecutusfum eil vrpotui.lttr ab Inttra-
mna Spoletü,etfi non amplius milibus paifuum xxi.eifet: tarnen quia inter perpetuas
& faxofas valles operofum nimiú vidcbatur,particndú Pius putauit. Igitur ad taber
nas tres Valí. s ftrictura prope facellum, quod eo in loco ileum eftreftitit, via' pene
medio Cardinalibus precederé Spolctum iuiîls,vc commodius ibi diuc rcerénr. Me
autemiècumeiîeimperauit,nefciusquid prima node accidiifet.Diemibirebquü&:
nodem ièqiientê fub tencorio fuimus,non fine multo incómodo. Poftcra luce febre
fupra modum ínuakfcente a:gre Spolctum delatus fum.vbi continuo magis adaudo
Janguore dies xx. nó fine vita: periculo iaeui. Dolens eo cafu Pius, a quo íupra mérita
diligebar, medico i propere ad me miíit , qui ad curandam cum ftudio agritudincm,
horcarentur , & vt bono eiFcm animo , atq; inde ante reaffumpum valctudincm non
abiremimptíai cnr. Ipíecontinuatoitinercad medium fere Iulium non fine labore
Anconá peruenit. Quailliin reliquo vx acc. dtrin t, quia non arîui,referre non pof-
íum.Valecüdmi vero prope iamrcdditus,c umfexcû iam dicm febris me nô attigiifet,
itei<juanc]uádiJíliadentibusmedKÍs,ingifdior, Patris fequens veftigia. Viaomnis
beni¿uitaie Dei fine incómodo aceidit. Nude auié eius diei , quo propinquans An-
СОПЖ
EPISTQL^. 48y
conç Auximum vcni,ecce prçfagium calamitofum futura: mortis accipio , vt non ad
Patrem &ad profcctioné in Turcos,fed ad funus eius iturum me putem.Confueucra
iupcrionbus diebus , ne membra languorc attrita , a:ftu amplius offenderentur , tan-
tum itincris ante lucera conficere , vt Sole nondum calefcente peruenire quo dy bus
iîngulisintendebam. Igiturvia Anconam vfqj vin.tantummiliariureliqua.erat.-re-
mittcndum a:quo animo cenlui de matutina íblertia. Euigilans tarnen qua hora foli-
tus eram,&: mox de induftria confopitus,regredi videer mihi ad vrbem,& Pontifícis
palatium intrare, vbi efle íecum confucueramus dies ас nodes , tum eius eubiculum
petere. Patefacb hie inuenio omnia fine cuílodibus o ib a, & léelos fine ftratis,&: pa-
rietes fine vllis auleis. Nulli obuiam cubicularii erant,nulli condomeftici. Admira
do & conturbatio cordis furgebat plurima : cubiculú vero ipfum ingreíTus , vt videre
fi foltern eflet Pius, etiam nihil inuenio. Cerno pallia leétuli conuolura inglobum.
Crefcitimpenfiushocfpecbculoanxietas. recurro ftatim in anteriores aulas, alique
perquifiturus , qui de Patre ahquid doceat. obuiam fit mihi & plurimum fudans Ga-
iparPicolomineus,fororis Lollii noftri filius.Gafpar,inqua,quid fibi hçcfolitudo Pa-
latii vult?aut quonam portatus eil: Pius noftcr?Ule , vt vifum mihi tunc eft , voce pau-
lulum commotiore:&: dígito facellum maius Palatii oftendens, Hue, inquit,intra,&
infpice. Solitudiniscaufam,& vbi agat Pius intelliges. Defines amodo loca hare fre-
quentare. Etfimulhisdictisàconfpe&ufemeoproripuit. InSacellum vero afcen-
denSjVideo Cardinality lectulos ex ordine difpofitos,& vela in circuitu obtenta, ficut
-in eleclionibus Pontificum adornari locus eft folitus. Agnofco collegarum noftro-
rum facies, & hunc modo , nunc ilium intueor. Te vero & Spoletanum non videbar
▼idere. Erat autem ita pra: dolore guttur obftrictum coniicienti ex iis qua: videbam
obitum Pn',vt cupiens loqui os aperire non poiTem. vnus ex iis ad me veniens , & tri-
ititiamridcns,quamdeprehendebat exvultu:^Mdtu,u^[ik,metfiusescâJjßic7its?An
mnvidesmorte Piilaqueücontritumeffé?é"nosliberatosñnttthqc^tm Sc mecrens propter
vim fummá doloris euigilor , fentiens totú corpus fudorc, & lacry mis vultum c6i per-
fum. Ago gratias Deo,quod hçc facía ad verum non funx, fed per Com niu vifa. Fatiga-
tus vero his imaginibus multü,&: recreari rurfum quçrcns,ac fomnú quçrens capere,
dormireincipio.Eceeid51ocus,eadem fades rerüjOculis rurfum obiiciturJri in ícru-
timum vidco,&: fingula ad electionem paran, quç inter nos folita fun t. Ego nec tc vi-
dens alicubi,nec Spoletanum noftrum.Tum autem nefciens an Pius eflet defur clus,
reí umpta iam propter indignationem voce clamo, iniquum facinus efle, alienumq; à
Patrum decretis, incerta morte Pontifícis de fucceflorc tracbtum haberi: aut fi certa
eilet , abfentes Cardinales non expecbri. Videbar hœc loquens contemni , &: non
attendi quod dicerem. Iterum hxc mentis anxietas me excitât conturbatum iam a-
nimo.&xnale de Pioominantcm, quod bis ex intcruaüo confopitus , bis eundem vi-
iiim viduTem.Surgo mœftus,ac triftis,& parari omnia ad difeeflum praxipio. Lux a-
perta iam erar. Iter vero ingreíTus reuoluere animo fomniúno&isincipio. Hinc me
confirmabat vanitas fomniorum , quibus fapientes non habendam fidem affirmant.
Hinc fummus amor in Pium cor afrligebat,cogebatq; gentilibuslibris magis qua no-
ítris me aflentiri. Pvecordabar Augufti , qui nec fijum.nec amici de fe fomnium vn-
quam neglexir. Repctebamhiftorias,in quibus memineram , qua: vifanonfalH di-
cuntur,&verficulusille Flaca etiam oceurrebat: Pofimediamnoc7i'mvißtscumßmsia
vera. Adiunxerat fe mihi comité,cum difeederem Auximo, Angelus Sueflanus prçful
iunctim mecum adequitans.Is loquebatur continue,&: hiftorias nefeio quas fuipra:-
fidatus, quem paulo ante in Flaminiageflerat,recitabat. Ego hac vnain cogitatione
fixus,&:filentiumagens,nil optatius expeétabam, quam domefticumquempiam
Pii procederé obuiam, ex quo ícifcitarij&intelligere veram eius valetudinem pof-
ícm.Coortus tune erat imber vehemens , & ego alia porta quam credebatur Anco-
uam intrabam. Igitur fe nemo obuiam dedit,fed mox defeendenti ad a:des,qua: mi-
hi'Oarata: fub epi (copio erant,pra:fto cft Ambrofius Spanochia, AulicusPii,vnus
omnium(vtfcis)attcntifllmusfemper ad odoranda qua: fiant ; complexas eft me,
facie praeter folitum trifti.Peto ab eo: Ее quid dc_j Pió nottro Kîmbrofi? JUe ftatim : Pa-
jnenjis mi , wgrattains quotidien magis languor eius efl. Confttmitur patdatim , nec menfim in-
-. Ss 3
4$6 IACOBI CARD. PAPIENS.
tegrttmßiperfitlurum nobis exiflimo. Contemplaberis eummox tu, dritaejjcmecutn pariteritf-
dtcabis . Mora non intcrpofita, afcendo ad Epifcopium , infpedurus oc ulo quod ilic
verbo affirmauerat. Intranti cubiculum fubito iacentis fcnis concidiflc fades tota
eít viía. Dies iam triginta non videram : neício quo pado ex interuallo eandem rem
int tientes, redi tr quod audum, quod iniundum , immutatumue fit internofcimus.
Ne ilium contriíhrem trifticia mea, fubito ferenam facicm induo , &c ante ledulum
ofculaturus manunn piocumbo. Signandis fupplicationibus tunc operam dabat.
Qu iefcerc Referendarios, & tollere de medio omnia imperat. Rorantibuspcneo-
culisamplediturme, atque ofculatur. Moxq; fpiritum fupra vires gerensita dena-
uigationefua& fpererumgerendarum fermonem habet, veille, quipra; defiderio
ad horam difccíllis Ге venturum non credcret. Dicbus iequentibus Duccm Veneto-
rum expedans, quern dolebat Апсопж non reperiflè, & iam poft acceflum fuum fu-
, pravigefimum diem tardare, comparan omnia ad nauigationem curabat, ftudium
in hoc vno precipuum habens. Confluxerat eo loci turba multa ex variis gentibus,
non íatisconfiderate domo egreíTa.-etenim cum, vttufcis, eos foloseuocaífet Pius
propofita peccatorum remiífione, qui vcl annum integrum , vel folum femeftre fuo
ib pendió in exercitu agerent , arque ita decretum eius per orbem circummiílum с5-
tineret: illinefcioquozeloinconfultopermoti . atcredentesftipendium&vidum
mmiftrante Ponrifíce non defuturum , veniendum ftatuerant. Noninuenientesau-
temqua:ííbianimisfjnxerrnr, (ñeque n. Piusaleretantumconcurfumpoterat) vé-
ditis armis regrediebantur in patriam, quorum nihilominus mifertus Pius , ne omni-
nofruftraven fl"cfcangerentur,dccrcti fui participes eos fecit. Erant vero inter hos,
qui conííderatius venientes attuhífent fecum , vnde femeftre totü in bello continua*
repoíltnt : hortim traducendorum caufa ñaues Veneromm duas multis iam antea
diebus in horas fi ngulasexpedabat. Sicenimfadurosfeillireccperant. fedeumea:
diutiustardarentquam oporteret, Cruce fignati qui fuperfucrant , rrorximpatiétes
cateruatimquotidieabibant. Itautnon multo «.oft appulfis nauibus miles iam non
fuperc lîèt, qui iJÜs poíTct imponi. Eares occafiontm quoque plurimam dedit acce
lerando mortis DolentePio,&fupramodi.mtriftante,quód retinen meamhoram
non potuiflent. Interim vero nuntiis& litteris Ragufinorü certior rcddituseíl, Tur-
cum cumomni exercirunon longiusxxx.milibuspafluumàRaguiîaconiëdiflc,&
mififle ad Magiftratum legatos,qui dicerent nifi triremes duas inftrudas, quas eaci-
uitas datura Pontifici erat , retinerent,& nifi imperatos obfides traderent , &: tributa
in annos fingulos pendcrenr,ad eorum oppugnationé mox efle venturum. Nuncia-
batur quoq; quofdam leuis armaturac milites m agrum Ragufinú predandi caufa iam
excurriifcln ciuitate vero nó fatis frumenti ad perferendá obfidionem eílé,& militi-
bus elfe opus,qui in defendedis mcenibus vfum haberet. Quibus permotus Pontifex
fagittariospene omnes,quos ad cuftodiam fui corporis anteconlcripferat,fubito na-
uigare Raguííum iubet,& frument uní imponit3quod ad ptimam neceffitate fatis efle
iudicarctur.lirteras quoqj addit,quibus illos confolabatur , & ípem fubícquentis prç-
íídii dabat.Ipíe accerfui ad fe ftatim Cardinalcm Sandi Angelí iubet,qucm propofiti
fui inter cçtcros ftudioíimi habcbat.Hunc,prafente me , confulit , quid fi obfideatur
Rag iifium, agendum exiftimet.IUe,vt erat femper ad bonum opus paratus,nihil cun-
dans,/¿0, inquit, ego aelutum cum triremibus , quairißrufttinportu funt , drvelobfidioKem
Deo adiumnte dtß'oluä,'velterritis oppidanUfpem bonam,átque ammumfaciam. Ec quid, in qu it
Vonú(cx,cormautgare tecum,fraterjneprohiba ? Confilmcertumeft,fiillucTurcusad-
uen¡at,cü iis,quaspotero triremibus eodem fine mora contendere. Ciuiras in littorc
maris eft fita, natura loci & manu multum munita.Eadem quoqne portu abluittir.ad
bene agendü oporrunitas erit.Inuehi in vrbem fine periculo poifumus. Sola prarfen-
tis Pontificis opinio Turcum,Deo ita volente , ab obfidione repeilet. Alioquin in lo-
cis afperis commeatuum inopia laborantem,fi confilium comprobaueritDeuSjfama
hax in oranem partem vulgata Chriftianorum corda ad nos fequendos inducer : co
cí pientes iam ex felici principio vidoria: reliquum. Harc enim cü probaflet Joannes,
ego mifer,&: carnem fapiens magis quàm fpiritum,eorum propofiru futrmopere dif-
fuadebam:non quöd euenturanon crederem qua: ilJ i proponcrét, fed quiain fragili
corpufcu
EPISTOLA. -4*y
corpuículofebreacdoloribusfatigatonauigatienemillamfíncm vitas futura vere-
bar.Contendebamigiturargmiicntismultis.-fcdcuincere mentes non poreram, irr
Deumíolum fperantes.Igitur confírmala inter fe profectione, imperatilhcoPius,
magno ftudio militem cogi ad triremes,&: omnia neceíTaria imponi , vt ad primum
obfidionisinitiumfoluereèportupoflèt. Verum quatriduapoft nunciato receflu
hoftium diuina benignitate,parcendum confilio fuit.Interea dum Venetorum Dux
à Pontífice expe¿tatur,languorperurgcnsvfqueadeoinualuit,vtparum vita: fuper-
futurumiam mcdici dicerent.Premcbatur dies & noches non doloribus modo, qui
totum corpus apprehenderant.fed duabus etiam febribus > quarum altera concepta
in venis ceíTabat nunquam:altera ex interuallis recurrens,magno ardore,velut flam*
ma membra abíumebat.Hax mala ingrauabant atftus continui,qui Iulio & Augufto
adeo intenderant, vt arderé omnibus horis ciuitas videretur. Re igitur ad extremam
propedefperationemadducta,tandem VenctorumclafliSj qua: Ducem corumve-
hebat,pridicldus Augufti velisproccdcns,duodccim numero triremes crant rebus
. omnibus ad bellum egregiè parata:,appellit. Hoc cognito Pius fubitofuas & ipíetri-
Temes,acq; omne nauigü genu-,quod ad nauigandum idoneum efíet , adornan ma
gno ftudio iubet, &obuiam Duci exire. Cardinalibus quinqué Pontifican' , qua- \
driremi impofitis,qui eum aduenientem excipercnt. ProceíTum cum omni appa^-
ratuacpompaeft,tamàPatribusacpra:latis,quiiècuti curiam erant, quam à Magi-
ftratibus&CiuibusÂnconitanis. Cum ad tertium fere milliarium claflem Vene-
taminconfpectuhaberemus, iubito í Iii vela demittentes, quodcíTefignum naui-
gantium folet,cum reuereri digniorem claflem volunt,rcmis cofurgunt,ac, vt quam
beneinftra&as adducerent, nobis oftentarent , iubent tanquam fi inituri pra:li-
um eflent,armatos à prora,& puppi,&Iateribus collocari, omnifariamque tormen
ta contcndi.Mox vero vtconuentum eft, vtcontingere triremes fe mutuo poflenc,
fublatoclamorc&armisad fpeciem pugnae concuifis, tormcntifque emiffis, fpe-
¿taculum iucundiffimum prçbucre.Pius ea die, quanquam ita afFcdus , vt diximus>
cernere&ipfchocfpe£raculumcnpiens,ad feneftellam cubiculi, qua:in mare at-
quein portum defpiciebat,non fine labore deferri ic imperauit, atquc ibialiquan-
diuobuiasclaííbsinfpexit.ArHi¿tarirurfumincipiens,quod eafenonefle iam vale*
rudine intelligeret,vt pro defiderio connauigare illico poíTet,falu tato Duce à quin *
que,quos diximus,Cardinalibus,diíceflum vtrinque eft. Ñeque enim propter pe.
ftem,qua;ciuitat¿mfupramodumpremebat,autdefcendere ipfe Dux ex quatrirc*
mi voluit,autqucnquamexfuis ventitare. Neceflariis omnibus ante communiti,
in portu fe continebantjtriremibus ad ancoram deligatis. Node , qua; fecuta eft,
attenuatus multum eft fpiritus Pii, & vox pene confumpta. Propterea Ducem i*
pfum, qui ad colloquium vcnturuserat,audireea die non potuit: fed diftulit in fe*
•quentem : expectans,num fufeitationem aliquam virium Deus concederet. Ve
rum dcterius in horas fingulasfibi eft faâum. Profeftus dies ille erat fancb: aflum-
ptionis matris Domini in caelum : quo die conuenirein Ecclefia ad facrum vciper-
tinum Romanus Pontifex cum Patribus folet. Hoc cum impleri per ilium non pof-
fet,pci- Patres eft factum. Perfectis folemnibus, venifle iam horamfuam Piusco-
gnofccns.quareddendus Domino fpiritus cflet, Fratrcsomnes in cubiculum con*
uocariiubet:acque hisingreifis,etfiadloquendum iam eratinualidus , tarnen mo-
rientibus,vtpoterat,atquc intcrruptis vocibus nos appellans : Fratres, inquit,«?«'j»¿ mer&S.
diletttßtmi,vtdetisq№0adduc3usfum, horamea iam <venit, Deushinc nos euocat. morimurin ****
fide^j сAtboluл inqua&viximus : nibilfentientes a Romana Seders diuerßtm. Egtmuivf-0*^"^*'1^
que in hone diem quodpotuimus fro ouibus creditis : non pepercimus laboribus vllis, out
periculis. Bis caput mßrum obtultmus ad communemfalutem. Perficere quod capimus
poteßasnoneß'ultra.Reltqua veßrafunt. curates vos hoc opus Dei , & labt nonfinita per
negligentiamfiàeicaufam.KîdhocentmvocatiinEccUfiam cftù,vt Ulifuit temporibus орет
feratis. CMementotc^ officii veßri^cr Redemptoris noßri , qui contemplator eß omnium,
ejrretribuit сnique fecundum opera fita, creuit ab initio, dr progreßa eß digmtas veßrafi
dei minißerio. Perfidèle mimstertum vttqtte eß retinenda>£>iuirentes qua veßrafimt , no,
qmtlefu Chrißt -, retiñere tllamàtu nequáquampoteßis. Habete quoque ex nunc temporalun.
Ss 4
48S I AC OBI CARD. PAPIENS.
curam^drvidetcjie quiddetriment}patrimonium commune acciptat. Studium hoc omnt effe
veßrum oportet. Bum licuit, noflrum fuit. Praterea, Frdtres , conuerfativobifcumfu-
mus, er ante in Cardinaktи, dr pofi in Prafulatu , ad quem Nos ekg'ftis. Conuerfatio no-
ßrafinc^xpeccatoeffe^j nonpotuit. Ex carne enirnfumus, offenfus eft à nobis Dem , offen -
fa chantas veßra : pro his,qiu in Deum peccauimus, ipje , qui ommpotens eß , mifereatur no -
ß/i'. ■ Pro his vero , qux in vos , rogamus , dtleciißimi , vt plaçâtis mentibus veniam morten-
ti tribualis. Eos qui ex carne mflrafunt, ¿r quifamulattfunt nobis ^fi dignosfe prtfii-
terint, commenditos habéis. Faletes, Pratres. Pax Dei , ejr calcßu gratia vobifeum
fit. Hisargre,&cumJ.ichrymis enunciatis, tantus fubito Patrum, qui le&ulum
circumilabanr,coortus eft fletus,vt diu pre gemitu loqui vcrbum nemo poflct , at-
Be/farhn. que oraiingulorum lacrymantia viderentur. Tandem BeiTarion Cardinalis Ni-
frZtnem -cenusjprimum in ColJcgio locum tenens,verba pro omnibus fecit. Indbluit cafum,
pu reßenßo. in quem erat addudus,non fui tantum caufa,qucm lachrymabile eratdeficere, fed
magisCbriilianipopulijquitantumfalutis au&orem amitteret. LaudauitPontifi-
ccm3& preclara eius in pra:fulatuopcra,agenscumhumilitatc gratias, quod etiani
fuprema hora monitis fuis communem rem adiuuaret. Orare fe Dcum dixit5patrem
miíericordiarum,vtfalutemillireftituerer:íedíÍ migrandum propter peccata effet,
habituros nos menti praxeptioncs Patris, &c daturos operam pro viribus , vt nec
publica; Chriûianorum,necpriuata res Romana: Ecclefiç,inperniciem irent. Ve-
niam,quam popofcerat,humilitatisaliquorum dixit eile. Benigne enim omnes
femperhabitos,atqueindulgenter,nec querclam aduerfuseum cxrate. Poftulare
autemimgulos,vtbenedi£tionemfuam,&: pacemfuperfratresrelinquerct. Ad cö-
mendationemvero fuorumetiam pie refpondit, docensquàm carus efleomnibus
dcberetfanguiseius,qui tantum de Chriftianis, &: de Romana Sede meritus eilet-
Pofthoc rcíponfum iterum furrexit fletus, & contriftatio cordium multa. Pontifex,
manu è paliiis paululum eleuata.ofculandam earn omnibus prxbuit,flen,sipfeJ& fle
tes alios intuens.Nos manu apprehcnfa& ante leclulum procumbentes , /Ingulatirri
veniam precabamur erratorum noftrorum,&: ofculum fupremü Patris capiebamus.
quibusille:Ignofcatvobispius &.mifericors Deus: ac iîmul benediecnsfratribus»
eos à fc dimilit.Biduo ante admonicus a Mediéis , in omnera cafum vita; , vel obitus
habendam fupremam rarionem anima: effc, Dominicum facramentum, quodce-¡
Jebribus femper diebus valens fumebaêtiam tunc magna mentis contritione aecc-
pitjtundens peftus ad fmgula,&: flens,&: peccatorem fe confîcens conununicationc
indignum tantimyiterii.Repctereilludmancfequentisdieioptabat, in атрИогегд
falutem,& in honorem intemerata: Virginis, cuius Ailumptionem feiebat iuftare»,
Abadolefcentiaetenimiuainhanc, tanquam mifericordiilïmam rnatrem femper,
fperaucrat,«S¿hanc vita:ducem,aclionumq5fuarum habuerat. familiariusaliquando.
nobifcumloquen$,recenfcnfq;antcactumvita: curfum,diuerfofq>- Fortuna: euen-)
tus,credcre dicebat,quia tantum huic gloriofxVirgini (e deuouiflet.ab epidemiaie-
mel>à]ethaIibusIanguoribusfape , nonnunquam ex manifeftis vitaepericuliscrc»
ptumfuifle. Omnem deniq; fucceillim dignitatis & rcrumfuarum hue referebat.
Tempium Propterca tempi um illud Picntinum mirifici operis, à fundamentis extruótum, &:
s"li"rUci- û's raanibusilliconfecratum fuiffe. Confolationcm ergo hanc praxipuam expe-
fieratum. £tabat,vt intra eubiculum fuum,quandoinEccleilanonliccbat,folcmnia miiTarum
cantariaudiretj&tanquáfupremum vale cum fratribusageret. Optabatauté, ikuti
* mos erat,per Cardinalem hocn"eri3& me vnum delcgerat:qui facris huiufmodi ope-
ratusjconfedum Domini facramentum illirurfum porrigerem. Iníiitueratetiam vc
PaacsadeíTentreliqui,ac cartera pro veteriinftitutoobferuarentur.Comparatisigi-
turad peragendum hanc diuinam rem omnibus,ecce inclinante iam Sole inclinare
ôeipfeadmodumcccpit,itavtnonproculàmorte videreturabeilb. Itaqj confeitim
iâeramëta rehqua peribluuntur,qua; morien tibus dcbii a funt, fenfu adhuc integrio-
re,quàm lingua.Nox ad primam vfq; horam proceflerat , &: Cardinales , ca'terique,
quicoconuenerant,domosquiq;luasdiiceflerant: Reftitcram ego tantum, exo-
mninoftrocollegio, volenspietatem, quam Patridebebam, etiam fuprema hora
perfoluere.Mecumerant prarfules tres ex Pontificis familia, &: ex forore filius An
dreas,
EPISTOLA *^
dreas,quemdix!,&fraterconfobrinus GrrgoriusLollius,ca:tcrique , qui adinteláis
minifterium cubiculi feruiebant.Circumftabamas omnes deficiente fcncm lachry-
mantes & mcefti,fimulabamurq5 morienti in eo,quod vltimum poterarr.us.Inruens
vcroillc inme,oculoinnuitvtacccdcrem propius.Acceífiftatim : Voce itaqueiam
confumpta,quaeab admotisaunbus audiri vix potcrav.Ora, inquit,promefili:peccator
etemmJitm.tt fimul ad crucem conüerfus,qua; collocataantc oculos erat,hoc non fi
ne íuípiriis frequent àhav.CMifereremei Deus,mifireremei, <¿rtu Virgo miferkors , feruum
deficiente ne de'fere. Per mifericordiamßUi tutfujctpe лттлт ¿xra&tfftTw.Panluladeindein-
térm.flà mora.rurfus in me dirigens ocu\os,Continuationem, inquii,ßmc7a expeditions
memorafratribuí,cr nditiuatn^quoadpotes. Va vobù,v<t vobisßoptaDei deGritU. Cú rcípo-
deretentarem multaj&prxgemitunonpofiem,dexteram manum.quxincubitum
elcuata eratjdemictens fupra co\\um\Benefac,mqukßli^ Deo oratione offerprome.lioQ
illi vkimum verbum fuit.loqui vitra non valuit propter rheuma continuum,quo pe
ctus úm&: fauces étant completx.Legebantur fine intermiflioneorationesEcclefiç,
quibos anima; decedentium comendari Deo cöfueuerunt. Ipfcad audiendum attc-
tiilímus erat.Ecce boracircirer tertiá ínter legendum tanta quiete fpii itumDomino
reddidit, vt conniuente,n5 moriente díceres emigrare.&finc fen fu morris excederé.
Hie, ReuerendiiTiír¡ePater,Pionoítro exitusfuit:hic labores omnesfuosathletafor-
tisabfoluit.Incertum mortene,an vitafeIicior?quiad íummum Pótificacum virrurc
fuá petuenien s,& religionis atq; ingenii anernam gloria cöfecutus, mortem earn fie
naclus,qua,fifaxulüattendas,nuilafublimior:fiin Deumrefpicias, nulla ampliorfs
meriti contingere poterat.Mortuus pro veritate eft,& pro redemptione plcbis capti-
ua:,ofFerensfeipfum hoítiamDeo,&relinquensexemplumSacerdoribus,qualesef-
fê pro fuis plebibusdebeant. Martyrium autem pene quotidianum paílus eíl à die,
quo Philippus Burgundorum Dux miffisoratoribus venturum fe ad bellum & fo-
cium fan ¿ti operis futurum promifit.Subito in omnem partem curam impartiens fa
tigan ampliusfolitoac vebementiusccepit,nonremittensad cötr.ihenda neteííari*
neopusquidemnocturnum. Diuidebatpcr horas fingulas cuiqj opusfijum rcrum,
prouidendarum.perirehuiccauteexiirimans,quicquid momentialiis eflêt impars
titum.Cognofcebat quoq; molcm operofam aggreíTum fe eifc, 6¿ fubea cadendum,
niíi omnirariam (ludio dirficultates vndiqjingruentes íuperarentur. Haecammi an-
xietas labefa&aiut fupra modum asgram valerudincm fenis, dum пес de alio cogita -
re.nec quietem capere,nec cibum fine aftante cura fumere pofiet.Comparatis deni-
queomnibus,vtpoterat,iucundafpesaduenicatisDucis,quxfol.i fpiritum eius fu«
ftentabatjvbiin medio rerum curfufpiritus deficit, mirum diciu eft, quantum noii
animo folum,fed totis viribus confternatus.Iudicabat, quod re vera fapientes vide-
bantjillo non veniente,maximam operis fui partem corruere, &: laborcm omnem.
fibi congeminare. Tum autem repromiííbs orbi fructus detrimentis maxtmis
retardan. AcceíTerantpríeterea dua:dolorum faces, quar animam incendebanr»
Properandumfemperad opus inceptum.Altcra,quod ab eis lente ас frigide admi-
niftrari omnia íentiebat,qui velpecuniam penderé, vel armacum militera mitterc,
vel triremes ad bellum inftaurare impëfa fua promiferant. Altera quod A nconá pro -
ficifcens cateruasregredientiumGrucefignetorum quotidie habebatobuias,iner-
mes,ac vacuas pecunia,qui(vt antea diâum eft)lege decreti fui non obferuata tcme-
reitererantingrefii.Hiad fuos redeuntes culpaturi nimirum videbantur Pontifi-
cem,vt tegerentinconfulti motus fuiculpam. Totfingulispenehorisinfligeban-
tur cordi vulnera,quot caterua: huiufmodi occurrebant. Vidi ego aliquando eis traf-
euntibus, faciemmœfti fenis fic conturbatam, vt habendum in prarcipuo nego-
tio medicis dicerem,!cciica? vela demittere,vbi & confpecbe à longe efi'ent. Com -
plcctar vnoverboiPublicaîChriftianorumcaufievirfaHclus non defuit, fpetans in
Domino,& fupra vires animumgeîîît.Defueruntei, qui deefle nullo modo debe-
bant.Ipfe cum omni conftantiaadmoitecontenditjá¿ patienter paiTuseftproChri-
fto Deo fuo.Nos ergo,Praritatiflime Pater,memoriam tantse virtutis quam diu viui-
muscontineamus in animisnoftiis,& grata recordatione Patrisnoftri memores fi-
mus.lpíceítquigenuitnos,&qui dilexitnos vfqueinfinem, ad Cardinalatum ara"
:
45>o% I AC OBI CARD. PAPIENS.

bosaflumens, & dc ftercore crigens paupcrcs,&:federefaciens cumPrincipibus
populi fui. Componamus quoquc mentes noftras ad imitationem operum iuo-
rum,qua:huiufmodifunt,vcfiue publica fpedemus.fmepriuata, erudire nos in o-
mnibusadionibus abunde poflînt. ColuitDeum,coluitiuftitiam:animum gérés,
vt inuidum contra malos,fic mifericordem in humiles.Ea porro laude ingenii&bo-
narumartiumfloruitjVtadmirationi omnibus eflet,&eloquiumeiusfuftinere gen
tes^ régna fçpe non pofíenr.Hos vero imperitos detradores fuos , quib9 aliquando
propter iuftitiam moleftus fuit,ita contemnamus, vt pertinere ad eum mendaces vo
ces non arbkremur.Odium recens iudicare illos rede non finit. Succedcntiafecula
omni affedu libera,vcrius ifta expendent,& géfta eius celebrabit Ecclefia. Nos cre-
damusillum,quiafandevixir,&inmartyriodcfunduseft,infinu Abraha: efle , be
cum beatis fpiritibus gaudiis cecleftibus perfrui. Vale.
DFCI VEN ETORVM PRO SACROS ANCTO

Scnatu Cardinalium.
XL II.
SCribitadnosExcellentiaVeftrajincolumemiereuenifleVenetias. Hocfumme
la:tamur,illi proípera omnia cupientes.Additgratiílíma Senatui fuofuiíTe, quae
denoftrainfecharitateaudierit,&proptereanobis ingentes gratiasagi. Nos, fe-
renim"mePrinceps,fatisfacereforfanpotuimus gratis animis veftris pro paruis ma
gna habentibus, nobis ipfis non fatisfecimus. Cognouimus maiora deberi Ex-
cellcntia: Veftrç,quç vires noftrç exigua: prçftare non valuerunt.voluntas non de-
fuit:poteftas n5 fuir.Quod de pecuniis miífis fignificat , placet ad loca tuta eile dela
tas. Vnde orator à nouo Pontífice noftro mittcdus,cas accipere,& iuxta códida ín
ter nos portare ad Screniílímum regem Vngari.Epoifit.Idqjvtitafi.it, fient Апсопге
tunc,itanuncExcellentiamVeítramhortarnur. Confidimus, Domino adiuuante,
fubuentiones,quçdarihincpotcrunt,Chriitianis non defuturas. Animi noftri incli-
natiflïmi ad omnia funt.Pomificemautcmeum , Deo concedente , habemus, qui
nos defidetio vincar,&: iludía nodra fmdis fuis operibus fuperet.Mox vt ailumptus
eft,prouentumomnem Aluminis&quicquidindepercipipoteft, Deo,&: continu -
ande expeditioniquamdiu viuetjdicauit.Quod ideo veftra: Excellente fignifican-
dum putauimuSjVt confortetur cor fuum,& ab Ecclefia Romana expedet,qua: re &
verbo impendí omni tempore poterunt. Cuftodiat omnipotens Deus exccllcntiam
veftram ad falutem fidelis gregis fui.
FRANCISCO DFCI CM E D I 0 L A N [
nomine Collegii.
XLIII.
CVm diebus prazteritis audiuiíTcmus.Francifcum Philclphum & filium eius Ma-
rium naturae fuae obfecutos, verfus & folutam orationem fcripfi/Ге aduerfus
fandst memoria: Dominum Pium Pontificem noftrum nuper defunetum, admira.
tinonmedíocritcrfumus,dcIentestantamerrorismentem inlitterato nomine in-
uenirijVt immemor Chriftiana:profeifionis,incœlum poneré os, medacia fingere,
fandum Domini Iacerarc,&: confilia Romana: Sedis audeat condcmnare,notiffima
quidem toti orbi,&ab eodem aliis in feriptis fuis laudata Rurfum cum intelleximus,
hancinfaniamExcellcntia: veftra: pariter поп р!асиЩе,& doluifle admodum non
pra:ftariàfuiseamreuerentiam RomanoPontifici,quam ipfa deuote femper exhi-
buit,acproptcrea ambos in carcerem dudos,ofHcio veftro multum fumus Ja:tati,vi-
dentes no folum maledicos illos peena ferre lceleris íuijed caram efiê fieculari pore-
ftati a:íttmationé Vicarii lefu Chrifti. Agimus eidem Excellemia: veftra: debitas gra-
tias.FadumfiumiIaudamus,&dignumducimuscatholico Principc.Fecitquodfa-
pientia: fua: cofentaneura fuir,&quod faduram earn re audita credidimus. Sacrifî-
ciumDcoobtLiIit carum, ас beneplacitum.Siquidcm odibileei eftosprauum.&de-
trahentia labia deteftatur.Itahortamur Excellentiam veftram feduloagat. Matrem
Ecclefiam,&: honorem prima: Sedis &■ colar,& à fuis detradoribus tueatur. Nos qui
viuentis
i
,E P I S T O L А. лэ1
viuentis Pii membra fuimus,&:Pontificibusdebemus quod fumus, pro hac com-
mendabili fignificatione fua debitores illi nos confitemur,Nofq; &noftra omnia be-
neplacicis fuis offeri mus .-quam Dens incol uro em &c florentem conferuet.
PHILELPHO.
XLIV.
HOc Scptcmbri binas tuas littcrashabuidiucrfisdicbus. Cum prim is etiam cle-
giam de re Ianuenfi , & laudacionem habitam in funere Philippi Borromei. Ad
elegiam&laudationcmnilattinetdicere. Similiafuntca:teristuis,nec meacom-
mendationc oftendi poflunt maiora quam fint.Sua luce oftendunt fe ipfa,& fuo ipi-
ritUjquantafint fatis declarant. Ego illa ièruo& communicodoâis,& laudare no
defino, hoc eft quod prxftari à me pofi^t laborious tuis.Cumnouo Pontífice egi pro
tuavocatione.MuItaobtuli , multa ad fidem obfequii,ad illuftrationem nominis
fui. Vt verbo vnoabfoluam,non impetrauimulta.&:ipfecxcufat, in quibus tu at-
que ego arqui efle fua; neceffitati debemus.Si vbi es bene non es , melius eíTe alibi iu-
idicio meo non potes.Luftraui animo totamltaliam: vna vbilibet eft rcrum condi
tio. Vale.Roma:.
CAROLO SALANDO CRE M02{ENSt.
XLV.
T Itterartuaî muItummefuntconfolatç.Cumvideoexftomacho terecreatum,&
'íplenisanguftiascitoabituras. Bene fecifti hoc nunciare. fuipenfionem animi
íuftuliftiamico,qui fatis propter priores litteras tuas tibi timebat. Sic facito quam-
diu iacebis.Non probaui ab initio tuum difceflum,cum non iàtis efíes cqnfirmatus.
Vitcrbienfisaernen multo mcliorceníetur Romano. Ne tarnen propter domefticá
curam vidererteretinere,abirepermifi. Agitano & motus furgentibus exlanguo-
re multum ofíicit.Si primoerratum cft,non erretur fecund o. Antequam venias5con-
firma te omni ex parte,idqjage,ne immatura redeundi voluntas valetudini noceat.
Incolumi opera tua,non fra&a indigeo>quamuis domefticá patiantur. Satius habeo,
patianturilla,quàmtu.Inftaurarireslapfçpoflunt, vita hominis nonpoteft, vbieít
perdita.Bernardusconualuit.Tonforinvadofalutiseft.Volebant&hi exemplotuo
fecedere.DiíTuafi.&: profuit.Non femper medici qua: falutaria funt vident.Plerunqj,
tardío medendi,magisvtlaboremvitent,quamvtíálucnt,ad Balnea &perruraajgro-
tos relegant.eos intellige,quorum loculi inopes funt,vel iam euacuati. Audiuiífe te
credo, emptamàmedomum,quam nuper inhabitauit Cardinalis íanóheSufanna:.
Laudatum eft ab omnibus confilium meum. Dicor nunc habitare vt Cardinalis,an -
te vtmus.Nondum tarnen traducía illuc familia eft.Reconcinnanturnonnulla ma
le compofita.Sed hoc quatriduo farcinulae omnes noftra: transferentur nobifeum.
Ridiculas noftras vendidimus Antonio Forolim'enfi aureis quadringentis. Celia tua
tibi ièruatur.Cum veneris fplendidiora paulo quam antea, fingula inuenies. Vale,
Romaî.xvi i i.Octobris mcccclxi v.
HEL1ANO SPI7iVL^£ IANVEÎSl
ex Lucub.
XLVI.
PLus quam certiífimum habeo, Heliane chariffime.doluiíTe te multum obitu iàn-
¿tiífimiPatrisnoftriPiiPontificis^nunciOjlicctfalfo, cafus noftri, quo dice-
bamurcodem tempore vita ceffiile. Dilexifti cnim femper vtrunque, alterius ad-
miransgl©tiam,alteriusmemoramiciri£E.Gratias agocharitati tua:,amborum no-
mine.De me fuit tantum dolendum,quantum priuata cóiunótio requirebat.Damni
propterea nihil fecifient publica: res.Peccator enim fum,& in domo patris minifter
inutilis.Illi debitus fuit lachrymarum fons,& omnis hum ani tat is dolor. Quid enim
habuit Romana Sedes mater omnium,hoc Patre melius?quid Ecclefia dignius'quid
Chriftiana fides fortius? Viuoillo metuendum erat nihil: iperandum autcm quic-
quid praeftarepoteftDeus caufam fuam tractantibus. Peccata hominum eripue-
4?г 1 AC OBI CARD. PAPIENS.
runteum feculo,mortuufqueeftfuo,nonnoftrotempore,animam veritati imper*-
dens,& malens ad interitum ire,quàm fidem plebi catholicas datam non feruare.Fa-
сЪ fuá non neceflc habes reccnfcam.Patenc illa in facie Ecclefia;, &: operum fuorura
fuifti femper auditorauidus.Scisquidegeritftatim in Pontificemaflumptus,quaeo-
peratus fit breui fex annorum ípatio,quam celebres aâiones vita?,quanta molitus fir,
in gloriam fummi Dei,& deniqj qualis ei mors obucnerir. Certe fi rcligionem fpe-
¿tes,fantb &: falutaris,fi îcftimationem hominum,gIoriofiflima omnium. Afccnfu-
rus claflem,iturus cum Duce & Patribus Vcnetis in opus Altiflimi,non minus gran
de quam neceiTarium,opifici fuo fpiritum rcddidit.Merito igitur hie immaturus exi-
tus deflendus eft nobis,tibique,ac caetcris memoria tantç virtutis colenda perpetuo,
acretinenda.Sarculum noftrum,Heliane,fi iudicaread verum volumus,nullum ma-
ius ornamentum fui temporis habuicln omnem terram exiuit fon us cius,& in fines
orbis terra verba eius.Sicutopinioneobitusnoftri doluiflc bonitatem tuam credi-
mus,itanondubitamus,certiordevitafaclus,recreatus es, ficutferibis, ac confola-
tus.Indicia ha:c funt &: argumenta non fallentia,paterni in me animi tui. Aufim hoc
dicere:Iuftus dolor tuusfuit,&:iufl:ala:titia.Siperiirem,periflet tibi amicus, qualem
in forte facerdotii non habes alium. Viuens,viuo tibi,& viuir dignitas cum fua , qua-
. tulacunq; eft,potcftate.Teftimonium,quod perhibes operibus Fabiani noftri, mihi
admodumplacet.LîEtor amicosmcos laudaría virisIaudatis.Si fapienter.fi cum di
ligentia^ cum ciuitatis gratia mandata Sedis impleuit,fecit rem confentaneam c5-
fuctudini fuz.Hac ipe miflus ad vos eft. Vidit prudcntiilimus Pontifex in re operofa,
&apud viros fenfatos tali efleplurim um opus. Conditio temporum illi laboris fru-
clum,ciuitati tua: commendationem obediential bona: mentis ademit. Omni*
ad nutum Dei noftri funt referenda, qui ad falutemnoftram operatur quxcunque
eueniunt.Einon deeritpatrociniummeum quamdiuviuam,quia& ipie quamdiu
viuet,fibi non décrit. Commcndatione tua ampledai hominem magis,faciamque
vt intelligat,debitoremfecírebencuolcntia:tue.Inho¿ reditu iuo receptus à nouo
Pontifice,& toto Scnatu noftro,cum laude3&gratia. Mercedem témpora prépara*
bunt.Quando ex Papienfi tuo eñe tibi gratum aliquid poteft, fcribe , & pofce. Idem
ergate faciam ego. Vale.Roma.xix.Oc~tobris m.cccclxi hi.
GREG. LOLIVS C^ÍRDI-
XLVII.
PRoximis diebusjcum ad te, vt fa:pe fo!eo,leuanda: animi moleftia; gratia, pro tua
inmebeneuoIentia& humanitate,accefliiTem,multufq; inter nos variis dere-
busjVt fit,fermo habitus eflet,multaq¡ lettitando conuoluifiemus, incidimus in cpi-
ftolam Francifci Philelphi,quamadPaulum Pont.Max.fcribit,dignamau¿torefuo,
be abeius confuetudineminimeabcrrantem. Is in Pium Pont, inuedus, cum de
Pauli Pontificatugratuletur,eiufq; laudes contra fui naturam explicare conatus fit,
vix illas,qu«&: pra:clarç,& innumerç funt,attigit.Neque enim quempiam laudare,
Philclphi eft orricium.Cîp enim pado laudem profcrrc poteft?qui virtutem,quam
laus fcquitur,nonnouit.?lnmaledicendoièexerceat opus eft,cuivitia femper fami-
liariiïimafunt.Facile lingua fequitur mores dicentis.Facilis eft ihucdio domeûico-
rumfcmperq;fecomitantium.neclatuithocPhilelphum,quigrauiílimos,ac clarif-
fimosquofq5noftrx abatis viros,maledids,acfpurcin1mis verbis femper eft perfe-
cutus,moresfuosinaliorumperfonaeftingens. Quodfi quando, etfi raro aliqucm
laudaucritjlicet vera fit lauSjtamen fine fpequ2eftus,ad quern folum anhelat, &nifi
admixtacuiufpiam boniviridetradionenunquamerTecit : fublataautem nurami
ipc3ad fuam malediccndi confuctudinem redeat oportet,a qua nec accepti bcneficii
ratio,nec fui ipfius contradidionis pudor rcuocat. Quotiens enim Pium fummis
extulit laudibusr'nee cellàuit ad vltimum vfqj vitae illius ipiritum.Tanta animi auidi-
tatecorripitur,vtnonfidei,noniuftiti2e,nonamicitiíe, nonexiftimationis rationem
vllam habeat.Omnia quadtui expofita funt.Taceo multa, quar cum vera , turn etiam
notafuntj&nifiimpudicéreferrinonpoíTent.Necepiftola illa quarftu caret, quam
ad Pau-
EPISTOLA.- 45,j
adP\niíum ícribit. Adnummos vertitur.IIIosqua:rit,illuc redit, &: conuoluitur. Id o-
mnia V erba fonant : illuc omnis euadit oratio. Et quoniam de Pió , quem viuentem
cantoperelaudauerat,fpes omnis pereiusobitumcecidit ,eum mortuum maledidis
aírtcit,acceptorum beneficiorm7iimmemor,&fibiipfi,fuifquedíclis impudensad-
ueríarius,qu i omnia Pii difta , omnia facia & cogitara cms, ad coelum extulit. Vnde
ha:c tanta &tamfubitamutatio? Quid ha:chominisinconftantia? Verba fuá eum
condemn int.Ipfaeumrefcliunt,fuis fearmistransfigit. Non video quid peccaueric
Pius mortem», qui viuens tarn maxime,tam frequenter à Philelpho Iaudaretur,nifi in
hocddtquit, quod mortuuseft. Ccrre necinhocculpandus. Nam mors omnibus
communis, vel inuitis accidit.Fatcor.cecidit cum eo & nummi fpes. At nondebebac
Philelphus in Pi um inuehi,fed in mortem magis,quç Pium cum fpeadcmit.Scdnon
poteft illcmaleloquam naturamfuam coerceré, prafertim vbi emolumentifpesnon
rcpugnat.Cum audax tile memïtor in illa epiftola plura contra Pium commentus fit,
non p uduit a uarum dicere,& auri cumulatorem:& quo eloquentiç,ac doctrina; glo-
riam,quam in eo fummam fuiifenon infîciari potente, fibi petulanti quadá mentien-
dilicenciaarrog"t,auditorem fuum fuiflè, à quo&rrhetoricamartem,&poèticam
Florencia; didiciflc,dumibi Eugenius Pontifexeflet,affirmarenonerubefcit,&prç-
ccptori fuo Philelpho minus quam par erat.gratum extitifle. Pius cultor auri, cu mu
lato гае ruent.an beneficùs,& meritis gratus, pranereo. Id enim cum omnibus, tum
maxime tibi notum. Pecunia? non paruam vim Philelpho male mérito bis dedifle
memini, fem ;1 Roms, cum primum Pontifex fuit, herum deinde Mantua:. Fateor
tarnen, non fuiíle vfum Piumlibe'alirate,qüac in viros probos /ponte exhibetur.Túc
enim non probo viro elargaus eft.nec fponte,fed importuna illius infolentia,multif-
que verbis f. re attritus. Tandem expugnatus,vi¿lufque, qui пес Philelphi mores
probabat,nec laudeab eo quer<.bat,a quo vituperan quàm laudari preftct.Quç enim
ab ore impuriífimolaus manare po' eft? Rectédiuinusille Pont. Nicolaus Quintus,
quicumeiPhiIelphuslibeIltim)audamfuaruminepte,íine vllagrauirate conicripta-
mm orFerret.magnanirnus vir, & omni laude dignus, cum пес feribentem , пес ícd-
bendi modum probiret,libcllum illo fpeclante igni combuflît : & ne auarus putare-
tur,mercedem ei d .dit , ас de rebus fuis deineeps tacere milk. Non funt Pii laudes,
qua: Philelphi egeantpacrocinio.geftis,nonpecuniacompiratç.-per fe noiçfunt,fuis
perfiftunt viribus, plurima eiüs monumenta , diuque permanebunt , mukös habenr,
pra:cones,vixque quicquam noftra: a:tatis laude dignum exprimi poteft: in quo non
parte ferat Pius.Erat in eo,vtfcis,fumma vis dicendi, qualé a:tate noftra, paceomniii
dixerim.nemo artigitmec puto quempiam vilo vnquam tempore extitiiîe.cu us elo-
quencia tam multis.fe viuente,n5 dicam hominibus,fed natiom bus,patuerit. Cicero
eloquentia:,& Latina; linguç columé,nomen fuum ad exteras gentes mortuus m. gis
quàm viuus extendit:qui vel ad Senatum , vel ad Quintes, vel ad Indices verba fecit.
Nonnunqua,vt fertur,etiam in Grecia orauit.-priuatim ad amicos maxime concilies
icripfit. Scripta fua fere omnia Roma:,vel ruri compofuit. Idem &¿ alii in ma quifque
ciuitate,& apud fuos eftecerunt.Erat prxterea tunc,licet latum, tarnen recens adhuc
populi Romani Imperium, & Latinalingua nondum per alienas gentes difFufa , vix-
quefînitimis nota. Piumautem riulla Europa; natio frequenter concionantem non
audiit.Romx non ad Senatum,non ad Populum,n5 ad Iudices : fed ad vniuerfas na-
tioncs farpe oranit Idem Senis cfrecit,& Mantua:, vbi totius Europa: frequens habe-
batur conuentus:ac iam Pontificarum adcptus,quo tempore clarus apud omnes,qui
Chriftum colunteuaferat.Amea etiam Roma,Neapolis,Senx,Mediolanum, Papia,
& in Germania,Baiilea in generali Synodo , Vicina, Ratifpona, Fancford;a, Praga,
cum publice orantem viderunt. Epiftola: fparíím ad cuiuique nationis viros doclos
ícriptx& viciífim recepta: reperiuntur.Non comparo Pium Ciceroni. Id enim do-
éh'ííimorum virorum fit judicium : fed quod viuens clarus apud pluresfuerit, non
dubito. Hanctantam,& tanti nominisclaritatemcumobfcurarenonpofletaudax
illeme ititor , fe tanti diicipuli praxeptorum falfoa/Terit, & Pium pra:ccptori fuo in -
gratum,quemPoeticam,& Rhetoricam Florentia:, dum ibi eilet Eugenius, do-
cuit. Multos habet teftes , & quidem praftantes virosmam & tempus celebre , 6c lo-
Tt
494 IACOBICARD. PAPIENS.
cum non obfcurum deïîgnat. Plurimi funt in Romana curia, qui cum Eugenio Flo^
rentiaeagebant. Mulci funt Florenriniclari viri, qui cum licteris operam dabanc, О
quam facile mendax capirur,& fe ipfam cuetur vcritas.Ego à tencrioribus, & iuueni-
libus annis fortun .m,mores,& ftudia Pii,& vbi, & quato tempore, &quando in Ita
lia degucrir,oftendarp. Inrelliges profe&o turn nunqua Florencia: vidifle Philelphú:
necEugenium:quod nec Florencia ipfam, nifi cum viator il Jam pertranfierit. Natus
eft i€nea%qui Ponrifex fa£rus,nuncuparus ell Pius, vi u. Calendas Sepcembres , an
no falutis fexto fupra quadringentefimum,acmillcíímum,in oppido Corfiniano Se-
ncnfisagri,cui Pientiarabeo nomen eftinditum, nobili acpotentiolim familia Pi-
colominum. Sed cum diflldcntes Senenfium pocentiores , & populum in diucria.
tr.ihentes,mu tuo fe formidarent , & Reípublica interitura viderctur : cande vt publi
ca? confulerenr vtilirati,& mutuo femetu exuerent,communiconfiIio,ac<pontefefe
à ciuiraris regfmtne abdicarunc. Ica deinde ilia cum alüs paífim potencia & opibus di
minuta eft. Erat parri Siluio pro dignicate familiar tenue patrimonium.quia pofthu-
mus erat , & plurima tutorum incuria perierant. Vndecum honeftam in vrbe vitam
trahere non poffet , Corllniam, vbi cum vxore & libcris fere omnia ruris munia obi-
bat,fe contint bat. Prima litterarum elementa ./Eneas à Petroquodam Saccrdotedi-
dicit. Hune tu fenem podagrofum ad Pii Pont, pedes prouolutum paucos poft dies
quam Pontifícatumadierat,vidifti. Didicit&nonnulla Grammatical initia à Siluio,
qui eius rei non omnino erat expers. Tanta auidirate litterarum ftudia , id natura co-
operante,fe£rabatur,vt quicquid tcmporis fubrrahi poterat, Jitteris impenderer. Sed
quid,uneJibris,fi epreccptore inter rufticandumadipifci poteratlitcerarum?Igitur
odtauum ac decimú arcatis fua; annum agens, Senas petiic, vbi à Nicolao Lollio opti
ma? indolisadolefcenscxceptus eft. Eracenim Nicolao nupta Bartholome ALnex
amita,marretanrüci>m Siluio communi. Nam pater ex Tholomeorü familia fuit. Ibi
./Eneas fedulam Jitteris operam impendit.Prirr û habuit prçcepcoréA nronium quen-
dam Aretinum, à quo Grammatical artis ргагсерга acccpit Audiuit & Mathiam Lu-
pium claudum In cuius furam inueóhis eft Antonius Panormita.his veriibus.
Die mihi, cur lupi longo veßiris ami61и?
vitium[игл vis operire toga ?
Et Ioannem quendam Spoletanu. Ab iis & Poe'ras,& Orarorcs nonnullos audiuk,
quia publica mercede condueb' adolefcentes docebantrfed parum ab his hauiîr, pra>
terGrammatica.Domi erat ftud'ü fuum,vbi libris ab amicis fibi commodaris die no-
¿ruqj vig-.lans vtcbatur,tantadiligentia,vtvixfomno&ciboindulgeret. Tribus heb
domads diebus nö cccnabar,& ia?pe ftudiis vehementer intentus, ne interrumpere-
tur,ciboabftinuit. Eracenim fui natura famis&rvigiliarú roleranrifllmus. Accedebat
auiditas difeendi, &: inopia vrgebat , ne nimia incommodirate librorum dominos af-
ficerctjdiligcntiam maiorem cumuJans,ex libris plurimaexcerpíít. Mane multo an
te lucern furgere confueuit , & ne quid temporis ftudio vacarer,cum eubitum iret, li
bros ad lcitfi d: ferebat , vt quod eft inter vigiliam fomnumq; leclitando contereret,
quoad ar&ior iömnos cum exciperet. Vidi cum in eubiculo ad lucernam legiflct, &c
dormiranti linteum,quod capiti , vt moris t- ft dormientium, conuolutum erat , ignis
apprehendiiTer, illeqj incautus,&: grauiore fom no preíTus,&: librú clauderet , & Jume
extingueret,dormiens,nó?nteexcitatus eft, quam ignis omnia paflim abfumens, ad
tempora vfquepopulabunduspenetrauerit.QiiareJçfusexpcrre£bui,reiqueignarus,
cum omnia nVnma & fumo repleta confpiceret,terrefa¿tus exclamauir. P.'erique ex
nobis.qui nondum dormitumieramus,accuriimus, vidimufq; omnia luminefuluo
inuolui.ac toris Vulcanum fpargere tech's, vt Maro inquit. Riíimus recogmta. Hoc
& ioci caufa,& vt viri folertiam oftendam,enarraíTe volui.qus vfus aflídue breui do-
ériífimus videbatur.Iam epiftolas feribere, Poémata componere, hiftorias texere in-
cepit. Lingua etiam F.trufca Francifcum Perrarcham a?mutatus,plurimos verfusedi-
dit. Extant apud me h,iriimrerummonumenra pene innumerabilia. Hisinftudiis
vfus eft prarceptoribuJ mortuis , m igis quam viuis. Ciceronem , Maronem , Titum
Liuium,& alios Latina- lingua* principcs,habuit prarceptores-Erarenim Êneçinge-
njurn ad omnes difciplinas promptum.atquc veríatile. $olertia,quanrá natura capic
hums na,
% EPISTOLA. 45,j
humana, quam etiamfcnex,&a;grotus, ad extremumvfque vita1 fpiritum te viden-
te,feruauit. Contulit fe ad iusciuile, cuius ftudium tum maxirnèSenis florebar, in
quo cum publice,& acerrime difputantem vidi:cum tarnen nunquam poeras &: ora-
torcs deferuerit. ita quintum ac vigefimum aítatis íux annum exegit. Inter hxc graui
inter Senenfes 8c Florentinos bello exorto,ftudia litterarü ceflTerunt armis,&: ЛЕ neas
pvx inopia coadus eas deferere videbatur. Forte aduenit Dominicus Capranicus,
magnianimi vir, Bafileam petens, vt in generali Synodo dignitatem Cardinalatus
vend icaret. Hic aflumptum fíbi v£neam fecretarium fecum duxit : 8c quoniam Flo-
rentia non patebat iter,Plumbinum fe contulerunt:vnde foluentes Genuam,deinde
Mediolanum, & Bafileam peruenerunt. Sed inops Dominicus inopem ЛЕпезт diu
fuftinerenonpotuit. Plurimum Жпсх opera vfi funt Nicolaus fanebe Crucis, &
Ioannes fandi Petri ad vincula Cardinales. Circuit totam fere Germaniam, Galliara
adiuit. Angliam & Scotiam adnauigauit. Philippo etiam Mediolanenfium Duci
gratus fuit, 8c Prapofiruram fandi Laurentii Mediolanenfis obtinens nonnunquam
Medfolani &Papia: verfatus eft. multa & preclara in Bafilicnfi concilio egit, qua;
ne eiushiftoriamnederevidear,omirto.Cum Amedei,quiFœlixquinrusàBafilien-
íibus nuncupabatUr , Secrctarius eilet , ad Fedcricum Carfarem tranfiuit , conce-
dence Amcdeo,data per Êneam opera vt peteretur.Fuerat cnim à Carfare laurea co
rona donatus , apud quem plurimum res fuá creuit. Nam in Secrctarium primo re-
ceptus , deindé in fecretis confiliis ad res arduas admiflus eft. vbi rebus Eugcnii adeo
fauitjVt fuainduftria neutralitate Rhenenfium Germanorum fublata, omnes Eu
genio parerentrad quem ter legatus Casfaris miíTus vltimo loco nationis nomine ob-
edientiam exhibuit.íoannes Caruaial,Cardinalis Portuenfis,vir dodrina,& vitç fan-
dimoniainfignis, hocnouit. mirto criamiEnea; verfus contra neutraíitatem Rhe
nenfium editos.Tergeftinam,ac deinde SenenfemEcclcfiam cófecutus,& Princeps
imperii fadus,prim us fentcntiam dicere rogabatur.Imperatoris curiam non ante de-
íeruir,quam ad Cardinalatú promotus fuit, quo tempore eius legatum apud Califtu
Pont.agebat.Qmd Cardinalis, quidue Pontifexegerit, non minus tibi qua mihi no-
tum eft.quàm manifeftc ille mentitus fit oftendi,cum Pius,poftquam primum patria
propria egrelTus eft,Florentiam nifi legatus Csefaris Romam verfus miflbs nunquam
viderit,& nifi multis poft annis,quá Philelphus Flí^ntiaexul Scnam venit,qu£e nec
diu mores illius tolcrauit:adeo limaci 8c cocleç fimilis omnia inquinat loca.quç adit.
Ha:cpercurri, netantidifcipuligloriam Philelpho tribuendamfalfocenferes,&fi-
mul, vt à reatu ingratitudinis Pium iuftè defendam.Nam male mérito homini 8c tur-
piter confumpturo elargiri nö decet. Bene méritos Pius &: dignirate 8c opibus auxi t:
magis in dies audurus,fi vixiflet. Probra,qua: ille in eiim iaculatus cft,diluere operas
precium efle non duxi,quód eius per fe luce clarent fuá. Vale.
CARDINALES DIMISSO COT^SISTO RIO CONTRA
Ioannem Cardtnalem <ÂtrebatenJem.
XLV1II.
QVidtuignobilitatemalteriobiicisíquiex genere nullamhabes nobilitatemíOr-
cusesopido Luximio Bifuntinaedioeccfis,mercatore patre,&auo. Acceptusin
obíequia Ducis nobilitatem mendicafti tibi 8c patri , priuilegio illius. Ira ergo cum re
nobilem iadas,nó genus tuum laudas, fed Principis gratiam. Quod fi à íacerdon bus
hxc fasculariahabenda in precio funt,potiora certe funt mihi,quàm tibi. Ego in libe
ra ciuitate, tuinopiduloferuientiesnatus. Tibi Burgundia: Dux: mihi Pius Pont,
nobilitatis initium dedit.Tu hadenus praeter priuilegum habuifti nihil. Ego infigni-
bus familia: donatus, &iam in famibam ipfam Pontificis fumadoptatus. Imputât
Atrebatenfis imperitiam litterarum ,8c Grammaticum Papienfem appellat r'quafi i-
pfe columen,& vas fit omnis dodrinae. Fateor non efle mihi Iitteras , qua; tanta: Di-
gnirati conueniant. Eas tarnen non negabit, quin honorífica: quandoque fuerint A-
poftolicae Sedi,&: ad minifterium Ecclefiç vtiles.Quas quanti cxiftimauerit Pius, ve-
ftri oculi vident. Seddefuisquiddicemusr Concedamusillú multa legifle, Codices
mukös tradaiTcMandafle memoria: midta. Quid in tam rudi aceruo digeftumfquid
496 IACOBI CARD. PAPIENS. ф
fapienterdifpenfaram vnquam vidiftis?Non habet ¡udiciumvllum. Accommodate
qua: legit locis & temporibus nefcit. Atquc vt nauis,quamuis bene inftruc-ta ad nulla
eft vfum,fi gubernnculo careat : Ita quicquid in mente huius eft , quamuis cumulara
fructum non fert.cum p-udentiam moderatricem non habeat. Quotiens contrarios
iênfus au До ibus doditíQuotiens eos intorfitrQuotiens faifas fententias probatis af-
fcripfit au&oribus? Vt in omni actione eft itiendax : ita in omni interpretation mali-
gnus.Illud ICaix non reputans: Ул qui dtcitis bonum malum, & mdumbonum. J>uifacitis
атлгит dulcet :& dulce amarum. Nequeego in Sacerdote tam excellentem doctri
nara defidero.vt in illoeflfe omnia velim. Prafero vitam,modeftiam, humanitatem,
cxemplum,reIigionem,& camera , qua: profeffionis noftra: funt propria. Equidem fi
alteram fit de duobuseligcndum.malim in Cardinali prudentiam cum mediocri-
tate do<Strin.r,quam cum fnmma doctrina, vanitatem atquc perfidiam. Hace profuic
minquam. obfuit aliquando.Illa femper & prodeft, & Deo eft atq; hominibus grata.
Cum bene confidero,non video quid vtilitatis,aut dignitatis afFerat prçfentia huius.
Cum enim ad bene coniulendum fuerit in Cardinalem aflumptus , quxrendum eft,
quale veri fir,& quale huius Cardinalis confilium. Nempe qui reite confulere vulr,
indutrc ante omnia debet veram erga ilium charitatem, cui accedit confultor, vc
quid deceat & expediat.fine malignitate rimetur & doccat. Proxime huic libera gc-
rere& mentem & lingua. Vtnulli alieno aíFe£tui,nuIli fuse cupidirati inferuiens, fim-
pliciter loquatur quod fentit.Harc vera eft,ni fallor,re£te confulentiu'm via:quá mox
vt egredimur non tam ad falutem quam ad peftem adiungimur. Hie уегоДеиегеп-
diffimi Patres,cum vos odio gratuito oderit, & ftudiis fit omni bus veftris contrarius,
nihil med;tari Sc loqui poteft,quod vobis futurum fit vtile.Dolofa: omnes cogitatio-
nes cordis eius, dolofa confilia, quibus etiam fi redta e/Tent, habere fidem non pofla-
mus. Crefcere non fperat, nifi ex noftrisruinis , & noftram omnem gloriam fuam
ducirconfufionem.Minatus eft multa frequenter EcclefiieRomanx,multa nobis ni
faciamus ca,qii£e Ri gi fuo pofllnt placcre.Mallet vt vidco,cum euerfione omni&ro-
ftrum verus videri,qua cum falute mendax &: falfus. Ad hoc eft tantü inten tt;s noeles
& dies , & hue tendit omnis ratio & fumma rerum fuaru , vt ftatus omnis orbis Chri-
ftiani ex vna Regis fui volúntate dependeat. Bonum quippe nullum putar, nifi quod
venitabillo. Salutemnullam nft qu¿oiYerturabillo. Canteros Reges & Principes
minimum ícftimat. Inania ducens qua: de poientatibus & rebus publicis ieferuntur.
Adeoque in cole ndo hoc Deo fuo eft caecus,vt nec videre oculis quippia fanum,nec
mente poflit d ¡(cerneré. Accedit quodmercenarius eft , & lingua conduda fib/,
non Ecck fiar loquitur. Audiftis aliquando ilium fatentem , duo milia aureorum
annua pendi fibi .1 Rege in mercedem fui Iaboris. Audiftis in hoc verbo feglorian-
tcm,quod procurator fitregius, quodque declaratum nobis per lirteras fibi vni de
negotiis rtg'is prxftari fidem deberé. Quomodo ergo qui procuratoi em iè confitc-
tur , dignitaceloci huius eft dignus ? quomodo falutariter poteft confulere ? quomo
do credtienttntiis eius alieno ftipendio, non noftro conducbs? Si peifeuerandurrt
eft ei inter nos, aduocandietâmfuntcíeteri, qui in curia noftra procurant, &adroi-
fcendi nobifcum:non eft irroganda h arc iniuria tot Regibus.Ducibus , & Rc bus pu
blicis, vteorum procuratores (egregenturànobis. Sciant & ilIifecretanoftra,vt hie
feit. Reuelent ea fuis, vt iftc reuelat. Iam nihil fit quod his oftiis teneatur conclufum.
Inter cubiculum,& forum nullum habeaturdifcrimen.Dicam tandem quod fentio,
Reuerendiffimi Domini, fine iracundia quidem, non tarnen fine dolore.Excat confi
lia noftra, qui nobis infeftuseft.-non part cipet nobifcum, qui nihil vtile,n hilhone-
ftum afFerre poteft, vel fuadere, & qui iaxularibus ferait, & linguam pecunia vendit,
&fecretumnontcnet,quiquemcndaciiîîmuseft: & indicio fidem non habet. Pro-
fedtus orator ApoftohcíeSedis ad Regem fuum,renerfus eft hoftis. Caufar,cui antea
fauebat,nunc eft omni contentione contt arius.Cumautem murationis huius amice
ammoneretur/olam fui Principis mutationem excufat. Cum, inquit , fibi placebar,
placebat& mihi. N'uncdifplicens.difplicct mihi. Indigna vox Cardinali,vt ex perfo-
nis, non ex honeftatecaufae Apoftolicai ponderentur. Cum reprehend. tur Cardi-
nalis Atrebateulis quod primo It gationcm pro Ludou со Rege Francorcm ad Pon-
tifieem
1
EPISTOLA., 4Í?7
tificcm fiífcepiflec : deinde quod procurationem rcrum fuaru in curia exerceret. Al-
terum cxemplis,alterum ex iure eil reprobatum. Guicllelmum Cardmalem Rotho-
magenf.-m , Hoftienfem Epifcopum , ex Gallis ad Califtum redeuntem , qui ii>Pon-
riñeem nuper erat clechis,rogauit Carolus Rex, Ludouici pater , vt Jcgatus vna cum
ceteris , quosad praeftandam obedieritiam mittebat, irenongrauaretur,pruden-
tiffimus vir , cui notum erat officium íuum , onus, quamquam à magno Rcgeimpo-
íitum, recufjuit:malensdignitatipropria*,quàmaltcrius gratia: inferuire. Noueratc-
nim nec dcbere,ncc folitum eile Cardinalem, niíi pro Romano Pontifícc , legationé
accipere.Et certe modeftiffimus Rex id indigne non tulit,fed mittens alios,quos cle-
gerat,oratorcs,intcr cartera mandata quxdedit,hoc eíTe voluit primum, vt quicquid
acbin,quicquiddiduricíTent,ad Cardinalem referrcnt,eiufqj confilio &fufíiagioin
omnibus vtercntur.Federicus quoq; Romanorú Imperator,petcns à Nicolao Cardi
nale Sancti Petri ad vincula,in Germania tunc agentc,vt legatus funs conuentui Ra-
tifponenfi incereííetjob caufam fidei indic~to,exauditus non eft. Refpondit Cardina-
lis.id fibi nifi concederet Pontifex , millo modo liccre. Neq; antea Imperatori aílen-
íit,quam feriptü eft Nicolao quinto, &: conceífio impetrata. De procuratione autem
itaclt dictum : SiCardinali,fiilluftri&fuperilluftriexiureeft interdidhim, vt non
procuretnegotiu proprium, quanto magiscenfendum eft intcrdi&umeíTe alicnûî
Nil viliüs eft procurations officio,nihilcontemptibilius, nihil etiam Cardinali indi
gnáis, qui ideo ad earn dignitatem aíTumitur, vtinSenatu Apoftolico fedens, non
quid alii pçtant, quid fuppliccnt, quid contendant, quid litigent, anxio labore pro-
curetjfed quid vniuerfali Eccleüx conueniens,atque vtile fit , libere confulat. Con-
fiftorii enim locus confilii eft: non contentionis locus. Namquoddevenationecft '
dictu , no negó poiíe Sacerdotes honeftius rebus aliis intendcre, & aliunde corporis
exercitiu quaere. Verumtame humans cogitationiseft,facere inter facerdotes& fa- vtn*tioen
cerdotesdifcrimen.Parochianoregenti animas fibi commiilas, cum liceathortovel cltr"<*pir.
agel lo colendo intcndere,liberiufquc hue atque illuc , vel recrcandi animi,vel tuen- m'^*'
dx valetudinis caufa dcambulare,feuerius adimam venationem.ne qui admonenda:
plcbi eft conftitutus.rcprchcnfibilis ipfe in eius oculis videatur.Eadë eft in fua ciuita-
te de Epifcopo ratio. Cardinalem autem cum dignitatis amplitudo domi contineat,
cumveríare glebas &faxailIinonliceat, cum reclufus velmeditetur, vellegatrcum i
feipfum adeuntibus prxbeat,cum otio ipfo valetudinem labefaclet , cum denique in
faciem populi nihil nifi ferium Sc graue oftenderc debeat: quis non indulgeat in tan
ta feucritatevitaealiquando, vtprocul ab omni turba in nemoribus &c films Tecum
domefticis fine iniuria cuiufquam oblecl:ct?& valetudini feruiens , ad opus officii fui
nouior&:fortiorredeat?Plebem Cardinalis noncurat. PraccptaquotidianaParo-
chianis non dat. Ad nullum minifteriumfacrorumfe populo exhibet. Solo confilio
ApoftolicxSediadfcriptus,inftarquoddamfaecularis Principis habet.Sed videamus
obfecro,ne dum Cardinales domi continere volumus.non iblum corporijfed animç
quoq}damnofillimcconfuIamus.CarneifuntCardinales,vtca:terihomines,tentan-
tur.vruntur, & animi pcrturbationibus fcruiunt. Colloquia vifitantium non femper
funt cafta, non charitatem & proximi dileclionem continent femper. Adulatur ille,
murmurât alter.Eft qui inter fratres odia feminet,&; in hunc vel Шит cor domini in-
flammer.Legi femper n5 poteft.non femper difputnri,non femper cogitari depubli-
cis rebus. Ad hxc illicita aliquando nos carnis infirmitas trahit. Ad alia quoque non -
nunquam quarorium confecuntur,& mefilente,per voscognofcuntur. Prarterco fo-
mnosdcdienonfalubrescorpori, quospoft prandia noftra arcere non pofTumus.
Hinc podagra,hinc iateris dolor,hinc calculus,& prçmaturum feniu,ac mortes acer-r
ba: adueniunt. qua: vt otio celeriter contrahuntur , fic exercitio facile prohibentur.
Nec fine caufa Principes ft.'culares,quosmagnitudocurarumgrauat, hoc fibi genus v™»ti«
leuaminis elegerunt,vndcrefumere animû,reftaurare vires poffíntad publica. Nun-
quam apud veteres eft damnata venatio.
J?f?»<í»Af,inqUitHoratius,^í:Çokmne vim 0pw.vtilefitm<e,
Г/te/jue, & membris.
Ilia eft damnanda venatio : qua; totos dies confumit in agris , qua; mentem auocac
¿9% . IACOBI CARD. P APIENS.
à rebus gerendis. Si Cardinalis Tibi à Pontífice opus iniun&um , vt "* en arum ear, dî-
mittit. Si in Confiftorium,inEcclefiarnftarutisdiebus non venit .-fi cogirare de Se
de Apbftolicanegligir: fi egentium pacrocinia déférât: reprehenfibilem illi efle ve-
nationem contendam,& coércendum eum putabo , vt iè domi contineat. Idem ve
ro fi impleris , qnar quotidiani officii fui funr , reliquum quod fupcreft temporis , ali-
quando inrer nemora & feras ad valetudinem conferre. Inter quas & iàn&i Patres
totam fiepe vit am egeru nt,non inuadam Catoniana increpatione,hanc eius retinen-
dx fanitatis prudenti дт. Sed profc£ro ita eft : quicunque ex nobis ita feuere venan-
temCardinalemcoargnit, autfenex iam eft, damnans quod neceflîtate omiflum,
obireampliusnonporeft: aut agreftem animum gerit, necquidhabeat nobiliratis
vemtio intell git. Aut n .mira feuerus eft valde. Ego quamdiu valetudo mea incolu-
mis manfit , & iugum laboris potuit ferre, licet ab adolefccntia venado fuerit grata,
ea tarnen femper abftinui. Huevero vna cum Pontífice &nobis remittendianimi
gratia commigrans , fentienfque mille morbos vehementius folito infurgere, non.
priuato inftituto,fed medicorum confilio,non quserendç voluptatis caufa, fed redi-
roenda: valetudinis,hunc exercendi corporis laborem accepi:in quo etiam fi necef-
fariamnonhaberem caufam, aliorum metamcnCardinalium poflent tueriexem-
pla, quorum cum virtus , & fides , & in publicis rebus diligentia probata fit nobis : ab
hoctamen folatii &: recreationis genere non abhorrent. Et quoniam qui ante me
locutuseft,fic"ratoremmeleporum& ferarum per irrifum dixit, irridens dicam&:
ego: fatius eflc leporem & feras fine offenfionecuiufquamfecbri, quam cum per-
turbatione Ecclefia: Apoftolicam fedem , & Ro. Pontificem confictis criminibus in
fecían.
CARDI7ÇALIS PAPIENSIS FRANCISCO CARBI-
nalïSenenfi.
XLIX.
AVdioeflenonnulIos.qui ftudio malcdicendi Pió noftro inanes quafdam con-
quit entes calumnias,illud quoque appréhendant, quöd ab eo inter domefticos
aliquandoperiocumin poetas eft diérum:fcilicct
Difeitсpro numeris numérosß>erarepoet*.
CMtttare eß animus carmina^non emercs. 1
Aiunt propterea contempfifle ilium poetas , laudationes eorum ingrate accepifle.
Vnam modo auaritia in caufa mali fuifle. Diflicho autem ipfo nihil indo&ius eifè, &C
nihil ineptius. Calumniam hanc,quiremvtigcftaeft,&liberalitatemgloriofipatris
acceperit, in eius commendationem conuertet , putabitque nihil aptius pronuntiari
potuiflc,nec docbus.Intcrfui ego cum diftichum protulit. Interfueremecú viri prx-
ftantes, Agapitus Romanus,& Laurentius Rouorclla;alter Anconitana:, alter Ferra-
rienfi Ecclefiar prarfules. Jdentidem Gregorius Lollius , qui ab epiftolis Pontifici
íeru.ebat. Hiuc vero verficulorum origo occafionem accepit. Languerar pene
Pius Mantuxadinteritum,vtnofti, cum ibiconuentumageret Chriftianorum : &
recreatus iam aliquantnlum , oblectamentumque aliquod quarrens ad confirmandá
fortius valetudinem, ftatuerat ad facellum,quod dicitur Angelorum,fecedere, tribus
pafikum milibus ab vrbe Mantua diftans , atque ibi dies aliquot commorari. Vt auté
iucundior haec eflet profeeb'o , fubduci per Mintiú voluit , ad cuius ripam cçnobium
ill ud pofitum efle cognouerat. In eodem lintre , quern ipfe afcenderat, etiam nos o-
nmesvoluit.quippequos adhibere ad folatiafua femper ibbtus eflet. Attulcrateono-
ftrum quifque diuerfa epigrammara Pio inferipta , qua? à diuerfis accepta recitan an
te eum diem propter valetudinem eius non potuere.Credcbamus id tempus per qua
idoneum ad recitandum efle,&: gratam vacuo tunc feni earn voluptatem futuram.li-
benter enim cum vacabat à publicis,verfum,aliis legentibus audiebat. His itaque in
medium produclis ca*pere inter legendum nonnulli noftrumverfus ex tempore di-
cere:vbi qtiidiocofuminterponi poiT,t,vel obitci. Excitatus his noftris falibus ad hi-
laritatem Pius : emittc re & ipfe vcrfum ca?pit : ad continuandam tetitiam. In medio
epigrammate Campani pocte,cum lecti pauci verficuli eflent, In quibus, petentibus
vatibus muñera danda non efle,danda autem non petentibus affirmabat ; &: nihilo-
minus
E P I S T О L M. '499
miiiusmuneraipfeobliquiscarminibusdepofcebat,eninquitrefponfumCampano
munuspofcenti. . «
(JMunera Сатрапеfinonfunt dandapetenti,
lure tuasJurdacurrimusaurepreces. m
Rurfumquoqjoranib.recitatis,cumaduerteret abeorum au&oribus plurima peti,
6¿ánobis,áquibuserantprodu£Vacarmina,importuniusexigi : Dabo inquitactutü
quod referre ad vates vcftrospoffitis:fimularridensdiftichonprottilit, quod in cri
men iftiadducunt,nonallatum domo,non antea meditatum, necadpoetaruminiu-
riam dic"tum,fed fumptum ex tempore,atq; in lxtitiam communem collatum.Quod
ii aliunde non intelligere detractores ii poiîunt,quod dicimus,aItero ialtem difticho
intelIigant,quod ad declarandam vetam animi fententiam eadcm horafubiecit. Ná
cum ego iocos fuos fecutus,id diftichum hoc difticho excepiflem ;
Dtfcitepro numeris numéros tractarepoetл :
Expectata dabit muñera nulla Pius.
Ad numulariam videlicet poetas exhortansûando^'n Pio fpes accipiendi no eilet,
meLim ipfe repente conucrcens,lmo,inquit : Difiite pro numeris nummosjperare poet*:
ExpeÛatadabit muñera magna Pius. Atqjilicoquarcunq; petita verfibus eranr, benigne
conceífit.Vulgati poftmodum hi ver<1culifunt,&apudmultos habentur dcfcripti;
& tamenquiillifanctoPacriinfultant,proferuntquod ignaros rei poteft orFendere:
tacent quod verum eius indicium continet. Nimirum регисгГге mentis , & lingua;
maledicç hoc proprium eft. Veris deficientes criminibus,ad falíaconfugiunt, que
que funt recta,maligno fenfu deprauant.Proculdubio his verbis per Prophctam no-
xz&.Linguisfuis dolofe agebanf.iudkai/los Deus. Sedfi noneflent hçc argumenta pro-
penfi animi fui ergabonaru ni artium ftudia,quisnÖacquiefccdumputaret,audiens,
quátaquotidie in doctos cotuleritíEnumerare fuperfluú eft quam benemeritus ih il
la poteftate íitmÓ dicá de vno aut altero,fed de omnib.arque,m quibus doctrina cum
integritate vitçcognouit.Viuuncpaucisexccptis,peneomneSjquosveltradita pecu
nia, vel collatis magiftratib9,vel attributis honoribus,in maius adauxit.Pei hibent hi
Jocuples reihuiusteftimoniû,beatiirimaq3ciusP5tifîcisprçdicàttepora,chartiiq5ac
libriscóteftata tenêtquotidiançfuiE beneficed* ofKcia.lpfemmmçvirtutisfummiqj
iogeniiPrinceps,in qui bus eadé argumenta laudumefle coméplabatur,amoreim-
menfo fouebat,admirtebjit,alloquebatur,Iaudabat,totumq5 fe illis infinuans pro co-
ditioneattolleb^t.Neminevidi totofexennio,quoEcclcfix pra:fuit,virum paulo ex
cel lentioremípem fuá fequentcm,in quem benefïcium collatumnon poflîm refer-
rc.Occaiiones intermittebat nunquam horum promercndorum,cum iè dabant.Cû
n5 aderant,pari pene cum illis defiderio expe¿tabat.quofdam,quosviderat nunquá,
abfenresatq; ignotos, Tola virtutis commendatione auditos, ad íummas in Ecclc-
ûz dignitates prouexit. quofdam ctiam leues & querulos , humanitate inctedibili
perferens propter lucem ingenii,quam in talibus fentiebat , expertes Гиаг benignita-
tis eflb non voluit.Abiis vero folis erattotamente auerfus, atq; hos folos abomina*
batur, quos etíi ingeniofi doctique haberentur,conftabat tarnen turpem viiam,
infamemqueagcre.lngratamDeo benefiecntiam aflerens, qua: in tales eilet col-
lara.Legeratenim admonentem Scripturam : Da bono : ejrnerecipias peccatorem. Be-
nefacbumili: &nedederisimpio.Vuct\it\t qui ab initio fui Pontificatus, cum nondum
pleneagnitieíIent,propterfpecicm virtutis aliquamremabeo & promilíum acee-
perunt:fed iide pofteaacceptorum omnium profufores maliq; inuenti,iufta diípen -
íatione deílerunt aceipere quos fi propterea dolor vllus nunc tagit, vel antea tetigit,
ipíí fibi detrimento feiant fuifle,non Piüm.Manum eius,cum proDeo operaretur in
terris,a:quú n5 erat in danda libcralitateerrare,mercedemq; bonis debitam cÓuerti
admalos.Si quos ergo nunc vides,pra:ftantiífime Pater, qui ingratum alienç virtuti
ilium exiftiment,&: maledictis inceflant,ex ea cohorte feito efle , quibus ille norma
honeftatis tenes dandum no cenfuit: malens eorum calumnias, quàm iuftü Dei fub-
ire iudicium.Nó obftitit parcitas vlla,n5 animi anguftia. Munificentiflimus quippe
in reliquos erat.Sola,quam dixi,ratio,dcxtram neerraret retinuit.quantum ergo vo-
luntiihomincs/entiantdePatrenoftrOj&innocentiam eius maledictis conuellát.
yoo I AC OBI CARD. PA PIEN S.
Meo iudicio,nocerequicquam non poílunt.Maioreíllux gloria: iûar, quam vt rio
rum tenebris valeat obícurari,&maior geílarum rerum,vira'q; firmitas,quàm ve ma
ligna imbecillitatepoíIitmoueri.Maledi¿taha:crccidunt in auc"torcs,cupiditatem-
quepropriamarguunt. rtos cum improbi íint , eorum derra&ionem , veram Pió
aferibamus laudem : & hochabeamus ccrcum documentum fux improbitatis,.
quod Uli non placucrunr,qui femper tedie expendebat, quid quemque conueniret
accipcre.Valc.
CARDJNjíLIS PAPIENSIS FRANCISCO
Cttrdinali Senenfi.
L.
INcidi in quofdam,Reuerendiffime Pater, qui maligne Pium noílrum laudantes,
detraclionem ílbi proponant, &¿ verum aliquid dicant, vt fidem quadrant men-
dacio. Erat.inquiunt, viranimimagni, fapientis confilii, admirabilis eloquii,fiue
quid ageretjíiue quid fcriberer.Dicere perfedrum poífemus,nifi qua: erát in eo egre-
gia,culpa vna turpaflet. Vagabatur,aiunt , hue atque illue prauer dignitatem , quic-
fcere vno loco diu non poterat: tanquam Sedes fuá fibi odio cífet , ííc aberat Temper.
Similiahisadduntqua:dameopertinentia, vt fineminchoataz laudationis initium
detra&ionisexcipiat.Ad cartera principantium mala, qua: patiuntur, hoc quoque
accedit,vtinobfcuro facía eorum non fint, nec íileaturdeeis.Vituperentur autem
frequêtius,quàm commedentur.Si inueftigarc malediclionishuius caufamvelimus,
quid inueniemus aliud quam rem priuatam cuiuíq; hoc opcrari? Non GalJi, nóGer-
mani,nonHifpani,nonnationes excernç,feceifushosdamnauerunt:quippeegenti-
busPontifîce non defuere officia. Solertiífimi fenis&mens,& manusneôtiaban-
tur fcmpcr.Soli Romani ciues&: qui Curiam noilramambitioniscaufa, quarilusve
icquunturjmotibusiisfuntcontriftati.Illijquiaex hispra:fcntem fru&um ex inrer-
ualIisaliquandoamiicre.Ii,quiafecuti Pontificemaugereneceifarioimpenfamcoa-
cbfunt.Ccilarerationemhancfaciamusrlaudariiam videbimus , quoddamnaba-
tur,& placeré quod difpIicebat.Nimiumindulgensfibi cil noítra iniîrmitas,nimi-
umque fibi auícultat.Ex vero & bono non pcniîtat. Principum gefta expriuatis
tantum rebus illa metitur. Feruntur in ccelum , fi commodum habent. In profun-
dumopprobriicadunr/ivelpaululumafferantnocumentiîaratioplcrunquePrin-
cipibus cil, fi non diligunt fubditos , fi durius exercent in eos imperia. Videntes
fuamfal utem tantiíper eífe illiscaram, dum inde vtilitas prouenit. propter aliud,
non propterfe coli fortunam fiiam intelligunt.Sed quidnoshispopularibusdcPio
triílemurquerelis,qui iciamus populum Dci ex mifera feruitute abduc1um,pa-
ftum manna in deierto atqus in delitiis habitum,os poiuiífein ccelum,&: recalcitraf-
lein Dominum liberatorem'Simurmurauitille in Deum:quidni murmuret iílein
Vicarium eius?& fi illius carpfit opera:quid ni acîiones huius etiam laceret ? Sed vi-
deamus,obfecro,quxvagationèshxfuerint,&quàm reprehenfibilcs. Earum reme-
moratio indicium decalumniisfaciet.InPontificem aflumprus Mantuam eil pro-
fec~tus.qua:,oro,profe¿tionis caufa? Nempe opus Dei,&Chriílianx falutis officium.
Suone etiam confilio molitus cam eíl,an ad eiusiudiciumacceffit Patrum audori-
tas.?Negarenon poffum exilio fu i île principium: fed idem affirmo cogitationem
hancvtpatcfadaPatribus eft,iudicatamàSpiritufan6lofuiiîe,& decreto fuo pro-
batam. Si qui poileamutandorumlocorum incommodis mutaruntièntentiam: Je-
uitatiseorum,non caufa: habendum eil crimen. Satis eilprobatam in confilioante
fuifTe.Meminerant adincitanda Chrillianorum corda in Turcos, nec litteras Apo-
ílolicas,nec legatos in omnem partem rodens miíTos, ad eandem aliquid valu fíe.
Intelligebant quoqjEcclefia: opes tanto operi pares non eífe. Oportere pra-fidia
miioraconquiriiquodqjomnescontingcret, omnium agi oportere confilio. Ad
earn vero rem ncccílariam in primis eífe Principum conuentum india*, &: illic adef-
fc Pontifíccm,finc quo venturi illi non viderentur. Qui ergo hune Mantuanum ac-
ceífuinnonprobrnr,grauiffimumSenatusnoílrinon probant iudicium: ignari re-
rum, Se opcnv.a: ialutis ingrati.Detraâionem ab euentu confirmant, atq, ideo pro-
pofitum
EPISTOLA. pi
pofîrum damnanr,quod fuccefliim non habuit.Tniufta nimium, & indigna fàpientï-
bus hxcaíftimatio. Rara eilet adminiftrandarum rerum laus, G exitum, non confilia
fpecbremus,quibusmenficxitum fimus. Quotaenim qua»queconfiliafunt,qua:
propofitumteneant?acnon potiusin medio curfufrangantur,&corruant ? Teñe-
bris circumfepti expediré aciem noftram in fincm non poíTumus, & iudicia Dei,
aux funt abyflus multa, intercipiunt frequenter noftros conatus.lllelaudandus eft,
&vidiflemultumdicendus, qui ira fe comparât, vt quantum contendere huma
na infirmitas poteft,ad quxfitum fínem omnia dirigit,laboremque adhibet. Sciebat
deuotiífímusPontifex placeré Deoliberatum iri creditum gregem. Sed an libera-
tum vellet, certus non erat. Impleuit ergo quod debuit. Idemque patienter tulit,
quod ei eft placitum.Hoc tamen boni aflecuta eft Sedes, vt curri antea à içculi pote-
ftatibusfideliumcalamitates, vniimputarentur Pontifici, nunc iifdcm mérito im-
putentunquorum &: aecuíata fit contumacia,& falfus feruor detecíus. Parauit quo-
que potens flagellum^quo eos oblatrantes cederé deinceps poífimus.Remíanenon
minus neceírariam,quamgIoriofam Ecclefia».EtfienimPiusa?gcr'&: fenex, duriífi-
mo anni rempore Mantuam ad prxftirutam diem venifletmon tamen Imperator,cu-
iusinprimishocerat.NonGaIlorumRex,quife Chriftianiífimum nominar. Non
Reges &Principes,quorumpotentia Dei efle debet miniftra,quanquam fpopon-
diiîcnt,illuccoriuenere.AcceirutantumMediolanenfiumDux,&Brandeburgeniîs
Marchio,&SigifmundusexPrincipibus Auftriaj. priuatam tamen hic magis achu
rus caufam,quám publicam.Reliqui continuera fe domi. Quodqj dolentius eft, ha-
buereeorum légat i mandata ad audienda tantum, & referenda qua; traérarentur.
Nec tamen cum hçc ita fe habeant,defunt,qui putent,& palam ferant , videndar pa
trie; caufa,recognofcendarumqj necefl1tudinum,quae illicum Germanis erant,indi-
érum eíTeconuentum,priuatoq; ftedui publicum velamen obtentum. Qupsiuírii
Dciiudiciümanet,&:mentiriaperteperfpicuücft.Sienimcxepiftolisorationibufq;
fuis,quasediditfcriptas.iprimavfqueadolefcentia, iudicia eiusin caufa hac repe-
tantur,optafleillumfempervidtbimusconuocationem hancfïeri,nec aliter putafle,
Japfis Chriftianorumrebus confuli pofle.Mccum quoq;,&cum iis,quos diligebat in
Cardinalatuagens eademfaêdiíTeruir.Moxq;adPontificammaíiumptus,non fi-
gruficationibus,quibus animipaterefoletiudicium,fed morte & innumeris arrum-
nisid decIarauit.Meriroitaq;ind'gnatur Cicero, ac clamât, miferos eílé interdum
Principes optime de Rep. mcritos,quodin iis homines nôfolum preclaras resob-
Iiuifcamur,fcd nefarias etiamfufpicentur. Verum rraníeamusad reliqua, atqueiis
inanerriopinionemfuam: Pió vero folidam gloriam relinquamus. Reuerfuseft
SenamdefinenteiamFebruariOjlaboribusMantuanis pene con fumptus. b^rurum
breui fínem vkx medici affirmabant,fi Petriolanis aquis non fe recrearet. Contra-
cía erant ex doloribusmembra: ñeque in toto corpore íanitas cerncbatur. Refti-
tit crgoíalutis caufa,vfqueadproximumMaium,quod eft lauádi tempos idoneum,
totumqjeummcniem vitíefuíeindulfit. Quainre fafta eft valetudinis tanta ac-
ccflío.vt cum lecbea pene exanimis delatus ciTetad balnea, eques fit in ciuitatem
rcucrfus.Perfpicueergoparuit,quàm neceíTc fuerit ad expediendam valcrudinem
id tempus eo loci confiftere.Iterum quoq; allegantibus Medicis oportere eos qui la -
uantpoft receptas aquas à defatigatione itinerum aliquandiu abftinere, praeiertim
fi velfenesfinr,vel languidi. Non aduerfandum putauit. Aderatiamluniusmcnfis,
quptempore,qui Roma: funt, proprer grauitatem cceli quajritantfibi externos fe-
ceflusmonredituriante Oftobrem. Putauit ergo fine reprehenfione remorari Senas
menfes hos pofle,vbi &curialibus rerum copia eiTet,&imbecillirati fua; quiefeédo
confulerct.Nec rame proprer publica tenere propefitum potuit. Nam cum defecci
ones feditioforum quorundam,qui vrbcm circumftant,nuntiarentur,deq;Tyburt a
coniuratione multa audirentur,qti2e cÖflara ex perdita iuuenture eo vfq;proceflerar,
vt occupatio oportunisVrbis locis,Pontificéiam rerritarent , reuerfus ftatim eft Ro
main, priuatam neceflitatem publicis bonis pofthabens. Factum vero eft reditu
fuojVtturbulenti homines correptiarmis, ad ianitatem redierint, & coniurati, via
Tyburtina côprehcnfijmcritum fupplicium luerint. Nullo ex leco vc hementius fibi
уог IACOBI CARD. P APIENS.
timuitPius,quàmcxTyburcciuitate. Eaaduerfariis propter factionem faucns,de
iifq; recipiendis quotidie eogitans,turbatura nimirum vrbem , & tractum omnem
Romanummagnisdetrimentisiudicabatur. MiferateoPius prçfidium pcditum,
quod illi non admiferunt.Mifit &: praefules duos diuerfis temporibus, qui pixfentia
fuaTyburtinosinfidetenerent. Eosirreuerenteracceptos, armis quotidie territa-
bant.Nouiiiimeautemdefpcrataiamciuitate, iufluseft ire Profper Cardinalis ex
Columnenfi familia, ob factionem Gebellinam illis admodum carus. Is etfi ho-
ftiumefletoccultus amicus, dignitatis tarnen (их non ftatuens fe cuftode ciuita-
tern deficere,a:gre tumultuantes continuit.Seniit Pius, quanti momenti Tybur ef
fet ad ftatu m Ecclefiae, quantamque ad pcrmifcenda omnia opportunitatem ha-
beret.Inpropinquoatque edito loco pofiturn,impetus &receptus in omnem par
tem faciles habet.Pacatis itaq; in circuitu omnibus,committendum non duxit,vt in
fecundum veniretdifcrimen.Frenumcogitauit iniicere,quotenerentur. De arce
conftituendaconfiliumcœpit.Cuiusexftru£tionem,niiîfeprarfente, paíTuros Ty-
burtinos non iudicabat.Igitur próxima ajílate per fpeciem feceflus illuc proficifcés,
& quafi ad cuftodiam corporis inducens pra:fidium,cogitatum impleuit. Arxhodie
cuftodibusEcclefia:regitur,&:prïecipuçefl: nobis faluti. Anno vero fequenti re-
quirente iterum valetudine,quamneceíTecratin tot Apoftolatus laborious femper
imminui,ad Viterbieníes aquas perrexit,eo confilio, vt non progrederetur vlterius.
Sed nonpermifít neceífitas.Peftilentia fubita vrbem & Viterbium occupans,addu-
étura omnia in periculum videbatur,fi nonfcdem mutaret. Noueratelfe oppidum
locuples ad fines agriScnenfis,circumucntumvndiquefiluis, & ad radices montis
pofitum,qui dicitur Amiata.Cœnobium Saluatoris hoc vocant.feparatum à comer -
ciis hominum.Eo loci aftanm eife,vnde pafci Curia , &c oblectari amccnis feceílibus
poíTer.Itaq, illuc fe à Vitcrbio conferens,adeo &: commodis,& voluptatibus adeun-
tes afíecit,vt illi poftmodum gratia: (int ab omnib. habitas. Vrbc deinceps iam libera
ra, cum reditus fui tempusappeceret, Pientiam prius vifendam duxit, patriam na-
talem.&milliario xvi.abindcdiftantem. Diuina res officii huius pra:buit caufam.
Templumenim locuple?,quod in honorem fanclœ Matris exftruxerat, confccrare
fuis manibus cupiebat,fedemqj Epiícopalem,quam ante crcxer at,clerumqj in fimul
legibus fuis inftruere,&: dotem ftatuerc.Quibus intra dies paucos perfectis,Romam
eft ftatim reuerfus. I terum anno,qu¡ fecutus eft,propter arftus vrbanos , qui nimium
creueranr,&: propter refurgentem peftilentiam , qua: omnibus erat in metu , Tybur
feceífitjpropinquitatem fecutus, qua & Roma; eile, & in tuto agere codem tempo
re videretur.Publicis reuocantibus rediir,ineunte Septembri. Vénérant enim à Bur-
gundo#mDuceoratores,profec1:ionem eius in Turcos fpondentes, defideratam
diuàPio,&anteeamdiemnonimpetratam. Oponebat Senatum iis publicum da-
ri,vt in magno conuentuauditi, atteftatum toti orbi promifllim eotum relinque-
rent.Sumpfit vero ex eo temporegrauiores folito curas Paftor deuotusad cödiclam
expeditionemfeftinans/eq; quotidie neceflariisinftruens.fupra autem artatem Ja-
borans imminuit a'gram alioquin valetudinem fuam. Pedum enim & totius corpo
ris acres furrexeruntdo]ores,doloribufqjadiundta eft febris.Itaqj magna inftaurati-
one opus Medici contendebant,ad futura nauigationislaborem. Ea nifi elfetante
rcfumpta,citumpra:nunciabantinterirum. Experti vero necunde magis quam cx
Balneis illam refumptam,confuadere iterum Petriolanas aquas cœpcrunt: docentes
fineiisconatus fuos inanes futuros. AufcultauitconfiIiisPius,quanquam inuitus.Ac
ne per hoc ineeptum opus vel paululum tardaretur,anticipans tempus, extrema iam
hyemeSenam,atq;inPetriolumprofecl:useft. Moxq; expleta lauatione in vrbem
reuerfus, Anconem ad claflem contendit: paucis diebus Roma: ad componen
da neceflaria.datis. Hxfuntdeplorata; totiens vagationes Pii, atque hi íeceíTus,
qui male hos habuerunt: vagatum vitra non dicenr. Haclenus rel quit Vrbem , fati-
gauitque curiam. Nam Ci vnoinloco confiftens, aere-imi rotius quam renebrofum
cubiculum adamauit,& fignandi« fupplicationibus iub vicina quercu quàm fub te-
ctolibentiusoperamdedir,non puro id eos reprehenderé. Nam &rara' huiuimodi
recreationcs erant,& neceflaria; corpori iam aflixo le¿tica?,neminem prärter paucos
exerccbant.
EPISTOLA. fof
exercebant.Peregrinationes vero ipfe,quas damnant, negotiis nunqdam vacabant.
Erat omnibus adeumfacilisacceííus. Dextra & laeua patebant fcmper adeuntibuS
aures.Nec fruftra fuit vnquam in re honefta alloquium. Miniftris vero collaboran-
tibus fecum omnis hora erat adreferendum,& tranfigendum parata. Legadonesau-
diebat vbiqj.Confiftoria vbiq) de rebus opportunis habcbat. Nullum tépus ab offi
cio ilium abduxit.Dicant hi laudatoresmaligni,qutdhabent in his reprehcnfibile?
auc quo modo fuas hçc laudes offufcentíQuid hic non neceíTarium?quidhic no bo-
num publicum fapiens'Si profesiones ob Remp.fuíceptas ifti non probant,imperi-
ti rerum habendi funt.Sin ob curam neceíTariam vita:, immiíéricordes ас duri. V-
trumlibetillis non^>laceat,iudicandiilliperuerfi.Sed,vtdixi, in Romanis, & in his
qu i quaeftum agunt de nobis,fuit hxc querela.atq; eft.Hi enim folis domorum mer-
cedibus,lignationibus,& laniciiSj&macellorumftudiis intendentes, dolucrunt dif-
ceifu illius ea deficere.J Hi ad motum Pondficis fine impenfa fe non mouentes, male*
dixerunt Pio ob leue incommodum. Corda eorum rimemur interius : aliud fi eft in-
uenirequàmdico,reum ftatuo Pium impofiti criminis.Requifiui aliquando ego de
his,quamnam caufam habeant detractionis tarn dirac? Cum vana quardam allègent,
in quibusncgotionulIovincuntur,iracunde tandem fatentur quar dico, atque ad-
dunt centum ille,ducentorumiIle,& mille alter aureorumdamno affedus hispere-
grinationibuseft.Velutergoiniuftos&'ftimatores hosiam dimittamus. Digni non
funr,de quibus tarn multa dicanrur. Intend vilibus generofum nil fapiunt: refpici-
entes tcrram velut pécora ad partum proiecfa. Habcamus nos gratias San&iifitrjo
Pio,qu6d alta femper eft meditatus,quodvnifemper Ecclcfia:ftuduit,qu6ddeniq;
gloria fuorum operum illuftrauit ApoftolatusRomani miniftenum. Exempla cius,
exemplavirtutum omni tempore erunt. Gradufqjverfabunturin ore fuccedétium
nobis,quàm noftro.Perfeueratenim in nobis adhuc,viuitq; tenor quidam inuidiar,
atqj odii,has calumnias opcrans. Sed paulatimextinguitur,paulatim Veritas oppref-
farcfurgit. Audi's quotidiemagisacmagis Pium laudari, &apud muiros etiam dcfi-
deri urn cius eíTe.Studia quoq; fua,qiue ignoratione boni ante no noíccbantur, nunc
cum non habentur,plenccognofci.Secundus annus a morte eiuslonge melior pri
mo eft fa£tus.Celebrioradueniettertius : Quartusilluftrior. Sic porro quantum ad
annos accedetjtantum ad eiusgloriam adiungetur.Plenus religione,pIenusveritate,
& plenus dementia Pontifîcatus eius fuit.Ingenio quoqs & litteris, & rebus pro Ec-
clefiageftis magnifiée claruit,fiuepublicagcrens,feupriuatis indulgcns, nihil indi-
gnum maieftatefedisadmifit.Loquend&: tacenti, operand ac quiefcenti, fumma
omni tempore dignitas & venerado fuit. Vale.
SOZINO В ENZ 10 SEÑENS I СМЕ-

dico Phyßco.
LI.
AMice fccifti fadsfacere dcfiderio amici. Rogaui te in diíceíTu, mox vt in pa*
triam eífesreuerfusaliquidfcriberes,& de tua valetudine nunciares , quar elf*
fcntfecuta. Video nunc omnia bene ceífiíTc,quod mihi maxime eftgratum. Ais ae-
rcm Senenfcm primas vires tibi rcftituiíTc.praídia vero toa, & venationes inte»
gras. Nihil aJienum dicis ab opinionenoftra.íciebam fie tibi с fie euenturum. Sic an -
tea in meipfoeram expertus. Ccelo Senenfi nihil vcl iueundius animo, vclJatius
oculis,vel melius vita?,autmembris. Fractus, &£ pene confumptus laboribus Pala-
dnis,illuciens,mirifîce femper fum recreatus. Vifaeft manusde ccelo apponi fto-
macho,quaeperditamfamem,fitim,&fomnum ftatiminftauraret. Si defundto Pio
noftro,viuendum priuato mihi fuiiler,ex omni nadone&gente, illa mihi nunc eilee
fedesvita?. Cum Propheta dicerem : Нлс tequies meainfaulumfault. Hic habita-
bo,quoniamelegieam. Nunc carcere dignitatis inclufus , ipeciofo magis , quam vtili,
inter has nebulas craífas cogor vitam conterere, annos mihi amputans multos.
De praediis autem & venationibus non eft quod dicam vitra DiJigen tía tua & fratris
nihil il lis eft cultius.Sic en ifn exmulds habeo exploratum. Ad valetudinem feruan-
dam,vcl inftaurandam,nihil prxfendus rufticandi ftudio. Tu, qui in teipfo hoc ex
fo4 ÏÂCOB1 CARD. PA'PIËN'S.
pertus es,mcmento id aliis non minus quam pharmacá,& dictas, &: lecluaria fuade-
rcPrimus ortus noftcr,Sozine carim"me,fub dio fuit. Ad libertatem contuendi cœli,
&ad percurrendos agros natura nosgcnuit.Quac illi confentanca tant, confentanea
iùnt&: nobis. Aducrfantiailli,aduerfantur& nobis. Ambitiocoqcludens nos in fu-
mofîs vrbibus,antctempus nos perdit. Quod vcroindulgere te venatui addis , hoc
mihi admo dum placer,non tua tantum,fed mea etiam caufa, qui hac dcleótationc
câptus, venatoreseiîeomncs vcllem. Mirum in modum labor hic ad pellendos
morbos,animiq3omnesfollicitudines confert.Maneexisad colles,ad meridiem vf-
qnetotisfenfibusagitationiferarumintentus. Exerces interim corpus, & membra,
huccurfitandoatqueilluc.Subquercudeindepatula,vel in aprica valle , fi hiberna
fint tempora,apud lucidos ièmper fontes prandiolum domo allatum difponis. Con-
üenatorcs cm' teciltn conueniunt. Quáto bone Dcus defiderio cibus iùmitur: quàm
bene omnia lapiunt!Nilfalfamentis,nilexquifitisiàporibus,nil vitro irriramcnto gu
la; eft opus.quod domi & in otio fordet,manna & facharum fipit in agro. Itcrum rc-
íiimptis viribus redituradfalcusj&innocbm vfqueconrinuaturvoluptas.Quid non
delecTrationis habet collium varietatem infpicere?venaticos canes intueri , leporcm
àut ceruum olfa&u follicito indagare ?latratus cupidos aud:re? cum ferenondum
viße propinquant.Tu interim canemleporarium retcntans Jaqueo, anxia quadam
voIuptate,quicquididcftexcirariexpe¿ras, vt ad primum exitum ilium immittas.
lam vero cum fera apparuir,& ad curfum eft ventum, incredibilis fequitur mentis
iucunditas.Laereacclamationestollunturvndiq; Adexitus viarumconuolatur.-quo
illam venturam creditur. Quifq; Iaudem ex cane , quern regit,defidcrat. Spedracu-
lümomnium& gratiíílmum&iucundiífimumeft: cnpreolum infpicere nunc hos
nuncillos prartereuntem canes.Aliosâfronre,aIiosàlatcribusinciirfantes,inftanres
aliosàtergo. Ilium perfepemiferisanguftiis coiiftricbim, faltu elf medüsmorfibus
íe proripere,& vel ad vicinampaludem, velad propinquum ncmus toto nifu con-
tendere.Rurfumabaliis,qui pallidum 0¿nemorum primacuftodiunnretorqueri ad
campos.Mille viasfugerc,acrcfugere:vclitesinftare,iani iam teuere, & ante animo
quàm dentibus prjedam concipcre.Si prchenditur.tanquam profíigaris hoftibus; lie
intercepta fcra,vic~toriaexultatur. Sin aliqua fortuna euadit , volupcati eft in longis
&laboriofiscurfibus,prope vtcapcreturfuiíTe.Interharcgaudiajqui locus efle curis
malis poteft'qua* mentem íollicitudines occuparerNulla eft anxicratum memoria.
In obliuione funt omnia. Huic vniftudioitaomnisincumbit ípiritus, vt ahis feim-
pcrtirinonpoííír. Redeunremte noctuin vrbemeademquoquein domumvfque
aíTociatdele&atio.Ccenatuacolíoquium.nifidevenatione non habet: gratis non-
nunquam concertationibus plenumxum vel errata dici in hunc aut illum i eiiciun-
tur,vel quifq; fera:captç vendicat laudem.Taceo fomnosfaIubres,qui node illa Ce-
cuntur.Quicti(r¡mus omnium eftvenatorumfopor. Nihil eft quod perm i bationem
animoarFccbs fie corporibus afferat. Non funt circumuolutiones ilia- per JecTum,
quarinquiet ireotiofosperpetem nbcTrem folent. Non cupiditates vllar, negantes
quiercm oculis. Concludam vno verbo: Vcnatiomodcratavitçnoftrç eft íalus. Per-
ge itaque vt facis.Fruerc communi patria:agellis quoq; quos habes pulcherrimos:&
venatui intende.Sicagens,vltimum quod tibi annorum reftat,iucunde, &: abfque
ienecbitisincommodisperages.Beneuolentiannte mear,& otii, quod nunc eft fi-
gnum,hxc tibi fit epiftola.Viuente Pio,non potuiffes vel fyllabam exrorquerc. Vale.
Romar.Calcndis Noucmbris m.cccclxiv.
Ы2^рЛЕ^£ DE SANCTA CRVCE xîD-

uocato Gonfißoriali.
LI I.
ACcepi libellum tuum, quem de notis publica auftoritateapprobatis, inferibis.
Illumque vno fpiritu totum perleghdelecbtu«. non folum varieratc rerum,quas
collegifti,(ed tua quoq; induftria,qua* inter quotidianasoccupationcsaffcrre in со-
munehanc vcilitatem potuerit. Necilludingratumfuir^ quod hunc labot era meo
nomirnd!c.is.Habeotibi,Andrca)tnerita$gratias,non.vt amico folum, fed vt ndiu-
toti
EPISTOLA. joy
tori Latinx litteracura.Quanrum mca fere opinio,bene Tunc in eo omnia. Tenent or-
dinemiuumcxplicatamquefingulorumcognirionem: qua^jucdiTpcrTaancefrucru
cxiguum dabanc,nunc in corpus vnum digefta,erudicionem habent pararam. Com-
mendandus cs valde,& habendus in precio à nobis, prarferrim , qui gubernaculo ec-
clefiçaflîilimus.Sempercnimcogicacionestuç,&curx,Eccleiîarfalucaresfunt.Sem-
pcrcead iuuandos in eo quod poces Romanos Pontífices rotumcomponis.Nih.il pri-
uataemolumenta,nihilraciones vllsererum èuarum abhac curate amouent. Teftis
film ego cemporum Pii nuperdefun&i : quçcumnegoriofa&percurbacaadmodum
fuerinr,nonaccerfitus , non confultus, non iuíTus , per te tarnen quod adiumenti ha-
buifti,atqueconfilii,vlcroimpendifti Temper. Profesiones npnnunquam ob hoc i-
pfum graues fuícipiens. Memoria tenes quotiens ad me veneris PraTuli tunc famu-
lantem , quanta monftraueris , iudicio tuo vtilia , quanta abfens accurateadmodum
icripferis.Quç cum à me Temper Pio recitarentur , fidem tuam Temper , confilia vero
quàm Tarpiífime commendauic.Hxc quoque Tuit cauía,vt cum te antea noflem.inci-
perem etiam mérito tuo diligere. Placent mrhi Tupra modum , qui pro matre noftra
EcclcTia vel pugnanc,vel vigilant.Nunc autem quod à publicis Tupereft temporis, ad
litteras conferens,nô vis,quç de notis Se numeris, qua: in epigrammatis & nuraifma-
tis vcterura.vel Icgcbantur Tparfim ante , vel in minis diueríbrum locorum monftra-
bantur , inutilia eiîe,aut tempore interire.SepuIcrorum títulos & arcuum , beneficio
tuojita externus noTcet , vt Romanus. Continua igitur inchoatum opus, & quando
nequeperfectum, nec ad purum digeílum Tcribis , comple & lima. Libellum ipTum
remicto , rogans , vt cum manum extremam acceperit , ad quem miflus eft redeat , vt
ficutnomennoftrum titulus libelli habet, italibellum ipTum bibliochccapoffideab
Vale.
CAROLO CREMONENSI.
v..:., LUI.
LJÏcor in diem magis,te ex longa valetudine recrcari.Id enim indicant binç liccerç
tua: hoc triduo à me habitar. Lxtabormagiscumpleneconfirmatumacccpero.
Scribis ad finem Noucmbris reditum tuum futurum. Hoc placer,&"viderc ce admo-
dum cupio. Confule tarnen prius non defiderium, Ted vires: & fi TuaTerint vt venias,
Ulis adiutneibus veni. Vcnies expedatus caruTq; mihi,& familiç.Si minus:dirFer cum
iàlure,quod maturare finepericulo non potes. Tritum fermone prouerbiu eft.-fcîifim
ambulando bene curritur. Tui Tum memor, & ero, tamque abTentis quam prarTentis
ratio habebitur. Quodàteiftincvelimnonhabeo, prêter hoc vnum, vtlcporarium
velocem & celebran! tecum ducas, fi quern Viccrbii vel TuTcanella' poceris ab ami-
cisaccipere.Scomachicui&noftri medicina eric venacio. Vale. Romxxvim, No-
vembris m.cccc.lxiv.
LATITip CARDINALI VRSIlÔ LEGATO
iff Picew.
LIV.
AGo gracias tuç dignationi, quöd recordaca commendacionis noftra? Guererium
Fabrianenièmprorexit,Iocumque illi dedic tuendœ fine periculo innocencia?.
Fecicquod facluram earn purabam,& quod nobilicacis eft proprium. Mçricoeam
dilexi Temper, & diligo. Memor eft amancium Te,nec pacicur à caris Tuis in caiîum Te
deprecan. Nemo his noftris cemporibus , nos miTeras Pii reliquias procer ce reTpexic.
Solus memoriam cenuifti fanebflimi Pacris, nolens fimul cum corpore, deuorionem
filii condi in Tepulchro. Eric à Deo merces copioTa boniraci rua:. NoTque operam da-
bimuSjVC ingraci non iudicemur.Icerum commendo Guererium, non quia opus cxi-
ftimem.Ted quia illi fracerneafficior. Visinimicorumnonopprimachominem,qui
propcer Scdem Romanam nunc hec pacitur. Si non ita acerbus efle in fuTpecros Ec-
cleíia; voluiiTer,parum nobis, fibicerteconTuluilfetplurimum. Viuente Pio mchoa-
tatantumerat adminiftratorum ab eocognicio,&refticucaFabrianenfibusa:quali-
tasquçdam. Vita: nullum erat periculum, nec fortunar um. MandaueracPontifcx
Vu
5об IACOBICARD. PAPIENS.
Marficano Epifcopo , curaret diligenter , vt Gúererio non nocerctur. Inter fuos tan-
tum.fi non confuetum,at debitum locum teneret. Id agens videlicet,vt fidclis fubdi—
tus corredtus non oppreíTus feruaretur Ecclefia. Nunc ab iis , propter ecclefiam eft
infeclatus, caput fuum appctitur. Hoc vtperdinon pateretur, dignationem tuam
Гит deprccatus. Adreddendam rationem pecunia; publica:, non difplicet ilium
compelli.Ipfe fi bene diTpenfauit,vt dicit,idem nobifcum debet optare. Verum quia,
vt nodi , in miniftris iudicii, vel ad condcmnandú, velad abfoluendum eft multum,
fine quafo hoc peti à me.vt his non committatur Talus fua, qui ad cupiditatem vindi
cte, non ad diligcntiàm ven rtudium fuum funtconuerfuri. Amaleuolisquarrimr
nodusinfciipo,& non inuentus,inuentus conuincitur. Non ignoras ei , qui inter
fuos primatum tcncat,quantaad conferuandos ciues,& fuam dignitatem expédiant:
quàm neceil'aria iîntj&quàm finepericulo praetermitti non poiTunt. Nôeadem me-
diocri liccnr,qua magno. Indulgebitur illi plus , qui pro quiete & tutela plebis excu-
bat diesnodefque,quàm populari artificiólo intentus:& nil vlten'uscogitans,alienis
oculis vigilat.Nosvero maliaftimatoresrerum,inrerhominem&hominem, pecca-
tum & pcccatum,difcrimen non facimus : confundentes diícretionis legem , & vno
collirio in omni oculorum morbo vtentcs.Si Guerrerius ftudio feruandi Fabriani,&:
prohibendi àreditueos,quorum prafentiafufpe&aerat, ftatum fuum perfeueranter
feruauir,atque aduerfariis aiper,&:difrîcilis fuit, aliqua interdum curans , quae non ta
voluntas quàm neceiîitas & publica vtilitas voluit , non debet res fua in eadem , qua
plebeus,libra expendí. Nec peccatum quod ignauo capitale eft,mortale quoque eile
ftrenuo duci. Verum ftultus ego , qui Patri fapientiflîmo hac loquor, & falutem ami-
ci deprecor ab eo , qui iam optime meritus , gratiarum a&ionepotius quàm noua in-
terceifione eft profequendus. Laudo qua* acb feribit bonitas tua , & qua ante fuum
exFabrianodifcefllimfacturamfefpondet. Vnioneciuium nil falutarius, nec vlla
rationeconfuli prouiracialibus commodius poteft.-cúprafertimmalonullograuius
laborer Ecclefia popuh quàm inteftinisdifcordiis. Ad hoc ergo i pfu m ftudiû omne
intende,& ifthic efto,quod es apud nos. Legatio hac duo praftat e potcft,fumme ti
bi optanda,commendationem bonitatisacfapientia,fi bene geratur,& familia* tua:
diuturnamclieritclam piouincia. quaetfinóafrectentur, tarnen beneagentem vel-
utvmbra corpus fequuntur. In rebus noftris fecuta hac funt pofttuumdiíccíÍurn:
Venere Orate es Vened ad Pontificem apparatu infigni. Ipfi praftanres viri non ci-?
uium , fed Regum pra fe legationem ferebant. Datumeftillis confiftorium publi
cum , tanta frequen da hominum,vt maiorem eo in loco non viderim. Sequentibus
diebus,cum Pontífice & tribus Patribusexpcditioniprapofitis,& cum oratoribus,
qui lue funr, actum continuo eft de rations belli gcrendi in Turcos. Exitus traftato-
rumhicfuit:vt Pontifexaureorum miliacentum,quaobtulit,in hunc annum pen-
dat, diipen Tanda fuo,& trium Patrum iudicio. Ferdinandus Rex oftoginta, Veneti
centum, Dux Mcdiolaneníium feptuaginta, Florentini quirjquaginta, Dux Muti
na viginci, Marchio Mantuanus decern , Senenfcs quindeeim , Lucenfes ocro,Mar-
chioMontisferrati quinqué. A nullis tarnen ne à Venetis quidern recepta eft diftri-
bucio , facultatem publicam fe non habere caufantibus. omnes feripturos fe ad fuos,
qua confultata eflent dixerunt. Qua autem futura fit in his voluntas, Dignado tua,
qua; fummam prudentiam habet, cogitare facile poteft.Placeat Deo,cordium mo
deraron ad votum Prafulis horum mentes conuertercHefterno vefperi venit ad me
PaduanusEpilcopus, qui paulo ante cum Venetis Oratoribus fuerat. Referebatex
recentibus ad eos litteris nunciari , vno Soldani edifto , mercatorcs Ve netos , qui v-
bique per Syriam crant , comprehenfos fuiiTe, & ad eum perduclos in vinculis. Cau-
fini edidifuifleaiebat, quod fubditos fuos reddi fibi vellet: quos in nefeio quibus
Venetotumtriremibusdatafide, accepros, fiatres Rhodienfes tanquam infideles:
quos tranfuehi à Chriftianis non licerer, in captiuitatem abduxerant. Earn rem ma
guí cíTe nocumenti dicebat,nonfo]umad priuatas ciuium opes, fed ad publicam
be!ii,quodgeritur, caufam. Hinc quoque iaéhiram aliam referebat fecutam. Obfi-
debac Sigtímundus Malatefta ihpremo connu arcem Mififtrata vrbis, qua quondá
Dcípotorum régi ¡ fuit: &: occupara iam ciuitatc, eius potiundafpem prope explora- •
tamha-
¡
EPISTOLA. yo/
tarn habebat. Aditiuabaturaute diligentia eiusvicinitatc Véneta: claflls,qua: vtRho-
dumadrepetcndosSyrios perrexit: fublata fpe propinqui íubíidii,& prementibus
Turcis , occaíioncm íblucndx obildionis necefTariam dédit, perdita grandi impcn-
fa,quan'ndiuturnaoppugnatione erat abfumpta.Dolendum &: hoc pariter cft,rogan-
dufque Deus , vt cauíám labentcm mifericordi manu fuftentet. In publicis quid
aliud nunciem non habeo.Priuata func vt antea erant. Pontifex valet. Nos valemus.
Opto itidem , D. mam valere: &: omnia quàm fecunda illi accidere. Roma:. Die x.
Septcmbris.M.ccccLxiv.
RICARDO CARDINALI CO NSTANTIEÑS I, SEDIS

^yipßoücx Legate.
LV.
SI filio incufare patrem aliquando licet, Dominus ,& pater meus Conftantieniîs
filio Papieníí promiflum non fcruat. Promiferat autcm mox vt Jegationem adif-
fetfcribere aliquid, vtrcfponfumacciperet. Nonfccit. Queror, &: patrem inc ufo.
Gratulationes publica: populorum, honores impenfi, obuiationes prouincialium,
exctiíierunt,vt video , memoriam pauperis ferui : vel itaanimum extulerunt , vt non
dignecur illum litteris fuis, quod non fecit Dominus , faciat ièruus , & impleat quod
non promifit: quando qui promifit non implct. Nil vero habens quod icribam , gra-
tulorD. T. quod valeat, quod ad prouinciamcreditam venerit, quod excepta Jçtis
animisfuerit. Sicenimnuntiantquiiftincadnosvel fcribunt, vel veniunt. Cantera
iècundecDeus , dctquebonitati & virtutituçfruôtum laborumfuorum. Precorau-
tem vt fuç valetudimfcruiatjfalubrcm locum lîbi,&familiçeligat. Non plus oneris
capiat,quam ferrehumeri valcanr. Cautecum prouincialibusagat. Gens acuta eft,
& folcrs. & ad odoranda bona &: mala admodum fagax.Bonitate,integritate, &: iufti-
tiavtcns,frangere mala confilia potent. ScioD. T.quo eft ingenio, breuicognitu-
ram elfe naturam,morcfque omnium. His bene perfpechs, nihil eft futurum , in quo
decipi poffit. Ad cxtera autem experimenta vitç,opcrumque tuorum gaudeo,Reue-
rendillime Pater.hoc quoqucaccedere,vt fciens D.V.de Gallis peritiifimeloqui, de
Itahs ctiam habeat , quod experta loquatur. Publica , &: priuata eodem in ftatu Ro-
mç funt,quo erant ante tuum difceflum.Pontiféx valct.&:nos valemus.Idé curet tua
Dignatio:cui inferuire ièmper defidero.Roma: die xi n. Decembris.M.ccccLxxxxi,
EIDEM CARDINALE
LVI.
QVo tempore famulabar Cardinali Firmano , Petrus de Monte Falco à quo D.
tua has accepit,difpenfatordomusfuçerat.Conuiximus in eodem famulatu an-
nos inultos. Illius erga me, mea erga illum plurima fuerunt amicitia: opera. Animo
rum coniunctio prçcipua femper.Mors illius integerrimi Patris ambos diftraxit: non
tarnen diílbciauit corda. Amo illum,vt par eft,&iuuolibenter,cumpoiFum. Si Pius
Pontifex tarn cito fubtractus mihi non efîet.grate, vt reor, fuiflçm deeo meritus. Ac-
ceíTerat enim ad priftinam beneuolentiam noftram fuá fidelis fcdulitas,quam iacen-
ti mihi nuper Spoleti ex febre.dies & noeles impendit.Leuia vina,quorú raritas mul-
taeo in loco erat, precipuo ftudio vndiqueconquirebat. Noctu eciam fepe veniebat
à Monte Falco Spolctú,vinum in flafeulo deferens,ne per <¿ftum languefecret. Pruna
quoque prçcoqua ad acuendum guftum concefla à Medicis , ex longinquo parabar.
Denique ita ftudiofus ad meam falutem erat,vt infirman ille videretur,non ego. Sa-
tisfacerediligentiçfuarexdefideriôhucvfquenon valui, rcmagis quàm volúntate
impcditus.D.T.R.poteft debitum hoc pro me illi perfoluere,& ambos vníl opera c5-
folari.Sunt officia plura in legatione veftra. Sunt & cura: diuerfç,quas diuerfis dema-
dari oportet.Petrus hic,pro quo intercedo , induftrius homo eft& folers, fidem afte-
rens,&r diligentiam in negotiis imperatis.Deprecor D. Veftram.pro meain earn per
petua dcuotione hune hominé dignetur comple£ti,non tam vefte,quàm bona men-
re ornatum,& ita deííderio fuo pie confulere,vt quam mcrcedem fidelis obíequii ca-
pere non potuit àme,adomino meo mea deprccationeaccipiat.Hoc mihigratiflimfi '
Vu z
jo8 I AC OBI CARD. P APIENS.
erit,ad ratioñariumque aflcribetur aliorum veftrorum erga me mcritorum. Opto D.
T.benc valere, iocundam vitam agere,& omnia quam fecundiífima illi euenire.Ro-
mx. Die xviiii. Decembris. m.cccclxiv.
FABIANO lMONTEPLICIANENSI.
LVII.
SI nimius videor tibi in commendandis reliquiis Pii Pontificis: Id quxfo importun
nitati nc imputes. Ingratus efle non poflum,nec fcio. Nofti quàm dcbeam Senen-
íium nomini,& quanta efle mea debeat erga eos voluntas. Donarunt me ciuitate. In
nobilifllmam familiam allegerunt. Honore, & charitate fupra mérita funt profecuti.
Pius ad Pontificatum aflumptus non poftulantem , nec opinantcm ad fecretariatum
vocauit. Pra:fularui Papicnfi prçfecit. Ad Cardinalatum aflíimpíít,conferens quod
donare furnmum Pontificatus eius potuit. Habuit mihi rerum omnium verborum-
que fidem. Gratia autem valere tantum apudfê voluit , quantum mei ordinis fratri-
bus aliqnando difplicuir. Moriens Anconat fuprema hora fpiritus fui anxiis vocibus
commendauit mihi nepotes,commendauit mihi familiam, & quj viuenti fuerant fa-
mulati. AienSjCum me Cardinalem creauit,fperafle his omnibus patrocinium mcum
non defuturum. Praftarc hoc,mi Fabiane,in prçfentiarum non valeo. Studiis meis
témpora contraria funt. Viuo propterea in multa mentis triftitia, & viuam,donec hie
imber vexationis pertranfeat.Specie quadam boni, malum graue indu&um eft. No-
men quidem iyndicatus eft:res perfecutionis. Non damno Pohtificë, qui &: iuftifli-
mus eft, & fupra modum miiêricors. Nonnullorum miniftrorum tota eft culpa,qui
bonam mentem falfis opinionibus implent. Si defuo iudicio cogitarem , non tarn de
alieno eflent folliciti. Principé pium impium faciunt , & perfecutorem dici,qui Pon-
tificu reliquias miíericorditerfempcr protexit. Sed ô nos Fabiane diícretionisign^
ros , & Chriftianç charitatis expertes , tanqua fi iufti eflemus, 6¿ mundi à criminc.ira
feuitiam exercemus in proximú , immemores quidin nos exerceri côueniat, & obli-
ti verbi Domini: Jj>tüfimpcc№cfiveßrumfrimmineAmlafidemmittat. Si de nobis ha-
berentur hi Syndicatus,quàm veriora crimina,&maioribus digna pœnis retegeren-
tur.Nugç apparerent,qua» tanquam capitalia nunc perquiruntur. Ulud profefto eft:
nomen Pii exofum eft multis , quia & multos correxit , & multom reftitit ambitioni,
& regere voluit ipfe, non régi. Sencnfes quoque , quia emolumenta multa complexi
funt,qu3E danda aliis alioquin erat,multorum in feprouoearunt inuidiam. Quo fit vc
ad faturanda odia hçc in aiuerfis locis fint conftituta iudicia,& qua: antea curata non
funt,nunc indagentur. qua; in aliis digna xftimata funt venia , digna morte nunc ha-
beantur. A Pontifice,vt dixi,nullo modo harc funt. Uli omnis crudelitas difplicet , fie
leuitatemmandantiperfaepenonobeditur. Miniftrorum impietatemaceufo, quos
fuo tempore iuftum Dei fupplicium manet. Ad re,Fabiane,conuertor. Honorarus à
Pió Pontífice es. Habiratibi fides in rebus magnis,&graujbus. Domefticifui tedile-
xeruntrin eius quoq; famulatu vixifti,quem feis ab illo fa&um efle Cardinale. Tanri
Patris memoria valere apud te debet.Eft an imi grati,non viuenti folum , fed mortuo
quoque gratias agere. Non dubito,qumhis miferis quantum tibi perhoneftatem li-
ceat,faueaSj&:compatiaris,&£ non finas tradi in manus inimicorum fuorum.Quia ta
rnen iàlus eorum mecruciat,& in me vnum refpiciunt , tanquam in eum , quem plus
caneris Pió deberé agnofcunr,cogor in iis,qua' benefacis tehortari.Hortoriraq; atq;
oro.vt humanû calamitofis te prçbeas, benigne eos audias.iuíbficationes fuas intelli-
gas,non patiaris contumeliis aecufantium confundi. Deliíta, íi qua funt,non ad eu-
angelii normam , ícd ad vita; communis regulam arftimes. Multa excufat confuetu-
dequç damnare inconfueta feueritas poteft. Quod toleratum eft in prioribus admi-
niftrationibus,cur in praefenribus non tolcretur? & quod illi fine reprehenfione egc-
runt,cur fine culpa noftri non egerintf ne fit quefoprçfenscxamenantiquofeuerius,
nec ftatuamuslegem,quam feimus íematum non iri. Concludam paucis. Difcret'o,
quam Ioannes Caiîîanus matrem virtntum appellat , in his iudicandis tibi ante ocu-
losfit.MementoPii,&noftri,quitevrgeruianumdiIigimus. Non víqueadeo fortu
na: noftrçaffli£ra;funt,vt non remuneran gratam voluntatemtuamaliquandopoffi-
mus.
EPISTOLA. 5с9
mus.Eft Scnenus,eftTheanenfis,eft Papienfis.Suntaliinonnulli íán&ae Ro Ecclefiç
Cardinales, opera manuum Pii , qui quod boni egeris laudare, S¿ menti mandare, &
retnbucreminc,atqucinpofl:erum velint,acpolíuK. Vale.Romx.
RICARDO CARDINALI CON ST AKTIEN-

ß Legato x^sípoflolico. •
LVIII. .
HIcIoannesBaptifta,qui ad D.V. cum prxfentibus venict, amicus eft mihi, 5¿

quod amicitiamauget,hofpesquoqueantiquus,quotiensInteramne iter egi, in
itu,& reditu.me domi accepit,& lauteac libcralker habuit.Domeftica fuá omnia, x-
que,ac fibi,patuerunt mihi & meis. Ipfe vir integer eft, & prudens, & bene cordatus:
apudfuos vero a:ftimationis non paruç. Opto D. Veftram, íiquandoillucibit,ad
cum diuer-tat. Inueniet non meo tantum patrocinio dignum eum cñe,(cd fuá infuper
gratia. Prarturam Triuienfcm , quam gerit , à Pontífice impetraui , vt partem hofpitii
íoluerem. Alteram , fi pro me foluct D. Veftra,plene iàtisfaftum operi erit.Optat ad
Fulginatem nunc eligi , quam fine litteris veftris fe confecuturum non fperat. Non
nofcens D. Veftram , neq; aditum deprecandi habens,ad me confugit, vt oftium ve-
ftra:ch.iritatisaperiam.Precor itaqueD.Vcftram,Reuercndiflimc Pater, vt meo be
neficio hune hominem audiat,& fi poteft,concedar,quod petit.Singulis femeftribus
eliguntFulginates homines externos tres ad praturameorum, quosad Pontificem
mitcunt,vt ex tribus probet quem malic, probatum admittunt. Si ioannes Bapttfta v-
nuseritex trib,us : gratia Pontificis fortaile ilJi nondeerit. eledione tantum eft opus,
quam non dubito fecuturam , fi D. Veftra ad Fulginates fcribens hoc fe cupere indi
cio litterarumoftcndct.Benevalcat D.V. Rcuerendiffima,cuimc deuotecommen*
do. Romx XXIII. DecembrisM.cccc.Lxiv. .
FRANCISCO PATRICIO EPIS COPO CAIETANO.

LIX.
COnientanea honeftati funt, quç feribis. Placent monftrati iudices &Iocus vid-
nus. Non eripere ecclefia; Caietanx quiero, vt Cœnobio addatur. Abftincre
quemq; à non fuis poftulo. Tu me amas. Ego te. Faccllàt inter nos diilenfio , qua tol-
lat iudicium non hoc diuturnum,quod in mille annos producût Caufidici,ièd quod
expetunt boni. Vnum curato , vt non fufpccTii fint iudices,neque indo&i, veritati fer-
uientes,nongratix.Scribo fororibus,vt conditionc accipiant,& deiudicibus, & pro-
ducendis iuribus videant. Tua interim dignatio ficut fpondet , eas non vexet. Scr ibe
aliquandode rebus tuis,&. vitïtuçinftitutione.Quidagas, quid fcribas,quidotians
moîiaris. Ad refpondendum vocabis Amicum : qui Pio ammillo in folis Picntinis fe
confolatur.Gregorius nofter Senas fe contulit ad vifendos fuos & fua. Bene Vale.
LATINO CARDINALI FRSINO.
LX.
BInis litteris D.T.intclligo liberatum efle Guercrium>& hoc amplius conciliarum
eum aduerfariis fuis.Debeta:ternum nomini veftro.Debco &ego^qui pro falure
fua intcrccili.Pro ambobus rétribuât Dominus. A me D. veftra femper coletur , & in
honore precipuo erit.Diligit enim diligentes fe , &in promerendis amicis exceptio-
nem non habet. Qui difFerunt verentur , penficulate omnia volunt.conuenire me-
cum non poíTunt. Uli placent , qui , ficut aiebat patruus vefter , pro amico, fi necefte
ík,pugnis confeientiam pulfant. Hicnec domefticumnecexternumeftaliquid:
quod feribi dignum fit, praeter obitum Cardinalis de Fufo, qui certiífime eft nun-
ciatus. Vereor fatis ne amico noftro decreta nuper legatio obftante Rege adimatur.
Semina qua:cUm iam fparfaintueor.Bene Vale.
Vu 3
jio IACOBI CARD. PAPIENS.
H E LI AN V S SPINFLA.
LXI.
V£rafuntomnia,PrxftantiflimePater,&dominemi colcndiffimc, qua: dePii-
quondam Pontificis Romani vita &exitutuis litteris praedicas. Talis inter ho
mines egit. Talis claflem in Turcos molitus cft-talis fupremam vitç horam velut de-
feiTus in requiem fuam iturus conditori fuodicauit. Sedilleiamlaborumiuorurn
mercede vberrimafecurusfruitur:nobisnequaquamlugendus,iedinuocanduspo-
tius,vt aifiduus fidem Chriftianam,pro qua ipiritum reddidit,patronusadiuuet. Mi
hi verojPater humaniifime adeo pcropportuno tempore redditç funt litterç tuç,qui-
bus me ad pofccndum inuitas, vt vix putem cafu faftu, quod eo temporis illas recepi.
eftenim mihifiIiusDominicus3quintum&:vigefimum agcns annum,quam ¡etatem
creditar in aflidua virginitate duxifle. Is quorundam fratrum prardicatoriim blandi-
mentis alleórus,illi fe dicauit ordini:fiue itaftatuente Deo,fiue, quod magis arbitror,
inexpertus rerum,& ad promifla fratrum nimis credulus. Ego ii ea<rit voluntas Dei,
nec velim,nec auflm obfiftere. Sed quoniam huic filio meo infunc preclara: quxdá
virtutes,quse fi regulç pradicatoriç is fe addicat, fegnes , & inutiles fiant, fi vero in ià-
cerdntalem,aut monachalem vitam tranfeat, magnos poteft fru&us afFerre in Eccle-
iïam DeirStatui hanc curam in humeros dominationis tuç reiieere: orans quo maio-
repoiTum ftudio.digncturcum Pontifice Maximo ea de refermonem conferre&o-
rare vt dignetur hune filiû meu m ad fe litteris euocare,& cumin Sancb'tatis fuar con-
ípeftu fuerit , de vita fuá id ftatuere, quod Deo gratius , & Ecclefiç vtilius putauerit-
Huicpatrisaífli£tifolIicitudini,vtfuccurrat bonitas tuaeo afTecîu precor,vtmaiorc
pro iâlute ac vi ta nequeam : in cuius manu mea omniapofita funt. Genua Die xxvi.
Novembris m.cccclxiv.
HELIANO SPINFLv£.
LXII.
LEdis litteris tuis, particeps fa ¿tus fum triftitiaîtuç,, non tam propter filium , quàm
propter te. Ule enim, fi redo fpiritu religionem eft ingreíTus , gratiam à Domin»
confecutus, mel'ushabetquàmnos. Mortuusfatculo, viuetin alterna fçcula cum
iàn&is & ele&is Dei. Tu vero folus reli&us mœftam fene&utem nunc agis,nepotum
& domefticç confolationis fpe defti tutus. Atquc vnde cadentis actatis fuftentaculum
expecbbas,onus doloris accipis.Duraprofecîo res. fed quid agas, Heliane: vbi Deus
pungere nos his aculéis vult, & tentare aduerfis patientiam noftram , vt faciatcum
temationeprouencum. Nun quid repugnare í llí nos poífumusíautafflidione cordis
fanare plagas eius? 2{on efifapientia , inquit Salomon 5 mneFiprudentia,noneßconßlium
contra Dominum. Accipere omnia ad falucem nos conuenit , & cum prophcta can tare:
f/Mlm.4. VirgAtua,Domine,é°baculuitttut : ipßt me confolata funt. Futurorum ignari , nefcimus
quid lietemur& quid doleamus. Triftitia noftra fçpeingaudium :gaudiumfacpiu$
intriftitiam vcrtitur. Moderator ille omnium ,&omniaintelligens, fecundumcu-
iufque indigentiam inferiora hare operatur.Itaquc fí quieícere animo & adiuuare tc
vis,quemcunque exitum fors filii eft habitura.in melius puta. Ego vcro,vt dolori tuo
obfequerer, Pontificem adii. Rem totam ordine expofui. Mollire conatus fum,
quantum in me fuit , cor patris animarum noftrarum. Ipfe , vt natura mifericors eft,
compaiTusçtatituç, Sc cafui, mandatadeditquîcvolebamus, ad Priorem Cœnobii
vnum : ad filium alcerum : illis vteris ex arbitrio tuo. Cum vero hue venerit ñlius, c-
rit cum Pontifice, &mecum. Tentabimusambo fenfuseius,&: cordis fecretumri-
mabimur. Si ex Deo crit hic motus,in contraria cogendusnonerit,nedeterius no-
bis contingat , & ance tribunal fummi Iudicis rei pro eo citemur. Sin leue confilium
fuerit,& iuuenile.vt dicis,& à falfis fuafionibus fratrum, fpero ftatuet ur aliquid,quod
in neceífitate hac te cóíolari poill t. Summa hçc eft impetrationis noftrx pro filio.Sed
audi quç inter loquendum fecuta funt. Laudare te Poncifcx cœpit. Helianû hunc,!n-
quit,agnofco Vireftinfignis,&nobi!is. Duciturautéea voluptate,quanos,eruditos
oculos habens ad cernenda , quç prseclari funt operis. Multa conquifiuit vndique ex
Grçcia
EPISTOLA. pi
Grecia &: Апа,&: aliis gentibus.Satisfacere folus fine fuo damno nobis poflèt, fi vel-
let:S¿in hoc vnorem omnium gratiífimá facere.Donari nobis non petimus aliquid:
neqjenim dona accipimus,nifi qua: efumpotumve habeant.Emeremos nofter eft,
& fuit femper,quae nobis defideriofunt, ас pro re placita liberaliter penderé, opta-
mus,operantete,hancvoluptatem nobis animi praftct, vt precium capiens dec i-
pfe qua: habet. Videns ego quanta charitate de filio tuo refpondcrat, & quàm im-
peniè peteret hec,ciiram impofitam fufcepi,vt debui.Rogans vero,qua:,qualiave ef-
iênt,quae effe apud te fciret,& mitti ad iê vellet,vnum aliquid non defignauit. Ge-
neracimautcmrecenfuitha:c, Imagines Sandorum opéris antiqui ex Gracia alla-
tas,quasilli leonas vocant. Auleaitem,texura,acuvepicb, indidem aduecta. Si
quid infuper vetuftae pi&ura:, fculpturçvc apud te effet. Vaicula quoque cuiuf-
quemodijCarilapidis. Infignia porro, Torreumata,& numifmata exauro&ar-
genco,acreliquahuiufmodi, qua: vos vetuftatis amatores melius inter vos efle in
precio fcitis.Non ignoro,Hcliane cariifime,amanti hxc durum efle hxc dare. Su-
fpicor quoque miraturum te eiïe hune in tantis occupationibus Pontificis curam:
fedprimumobfequiaea, vt fcis,cara haberi folent, quç prxftantis habentincom-
modum.Carioraautem,quo maius. Deinde vtmirari definas, quicquid taie re-
h'giofa menspatris huius conquirere omni tempore valuit, totum femper addi-
uinamremcontulit: Id videlicet ftudens, vtqua: admiramur in prophanis quoti-
die,in facris quoque fpe&emus in honorem Dei, & Sanftorum eius. Collegit ab
adolcfccntia fua vfque in hanc diera multa. Parauit variis ex locis multa. Omnia
velad ornamenta crucum, velad apparatum altarium, vel adroiniírcrium rei di-
uinae,vel ad puluinarium facrorum decus collocata intuemur. Ita vt ftudium, quod
in facerdoteabignaris poffeta:ftimari inane, piismentibus commendabile fit, Sc
acceptum.Dices fortaííe mihi : Quid fuades vt faciam ? pretiofa habeo complura.
Pontiflci petenti rubor eft venderé. Damnofum donare. Cenfeo,Heliane^tibií£
illi vna opera confulas.Elige ex his qua: habeselegans aliquid, quod illi des dono.
Ne que enim alicer fine fufpicione ruílicitatis potes. Reliqua ad commercator es tu-
os cibifidos hucmictc.OmniaprxfententurPont¿fici,& qui offert addat: Hoc tibi
HclianusSpinula dono dat.Dereliquispermittit libere vt ftatuasquod vis. Explo-
ratum mihi eft nihil ilium dono accepturum. Precia cuiufq; rei requiret,&ex his
eligensquatfuerint placita , pecuniam pendet, perinde giatias agens, ac fidono
data effent omnia. Ab experimento funtquasloquor,non à prudentia. Tuqui fapi-
entilnmuses,dciis,qua: a&urusfis faniusiudica-Egotibiobfequiumfilii in defide-
riistuisfempcrpra:ftabo.Breuia,quçaccipies cum praifentibus, gratis conccfla Tunc
nobis. Bene vale.
HELI ANO SPINFLvA.
L X 1 1 1.
T)Ontifex Paulus, à quo filium iam recepifti, muñere ad temittithunc agnum
Dei circumclufum auro & vnionibus tredecim. Sacratus eft manibus fuis,
¿¿exilio numero fumptus , ex quo muncrari Reges eft folitus. Donum pre
cio non rnagnum,virtute& gratia maximum. Id agit videlicet ian&a eius Dignatio,
vtmemorfiseiuSjVtpignusinfacrarioteneas fui in te animi, & cuftodem deniquc
continuum habeas vit2e,S¿rerumtuarum.Accipiendus ofculoeft. Gumdeuotio-
ne feruandus. Virtuti eins credendum , &c in comitatu habendus, fi quando terra
peregrinaris, vel mari. Linitus eftfacramentaliliquore. Bcneditbis voce & manu
Vicarii Iefu Chrifti,myfterioq; magno verborum facer identidem faâus. Si credes,
in omnem cafum fidum prxfidium tenes. Age Pontifici gradas pro reddito filio,
& pro hoc dono. Invtroq;illi es debitor, quia in vtroqjtecxiftimauit. Noncuiuis
ambo haîcobtigiffent.Quid aliud fcribam, non habeo. Gratulortantumredditum
tibifuftentaculum fenii.Veniet quamprimum filius,&tecumerit,coniugium repe-
tens.quod tarn dure ante dimiferat.Multi operis fuit auerfio hace , fiue à natura , fiue
abindignatione id fuerit.pertinacius multo in propofito ha:fir,quam couenit iuueni.
Deus ex reditu fuo confoletur te & illum,&: virginem iponfam. N5 referipfi ante ad
Vu 4
jii I AC OB I CARD. P APIENS.
Juteras vltimo habitas , quia exitum caufe infpicere prius volebam. Vale , &
me ama.
' CAROLO SALANDO GREMONENST.
L X I V.
С Lauem accepi,& qua; fcripfifti omnia intellexi.Bene facta funt fingula. In mit-
cendisfalmis,videquidagas.Curatovtiociate afferantur. Gens exigua & ma
le anims pacata vias nunc implet, parata magis ad pradam qua pugnarn.Curandum,
eft,ne alieni mali pcenas pendamus. Vale &£ cura rem communem. Adi aliquandoD*
Stephanum noftruru,& Protonotarium etiam Bononienfem. Vtriq; memorato rem
Nicolai noftri.Si qua in re fueritadhibendus,accerfe eum quamprimum ex Luca,
vbi eft. De Feneftella imple qua: imperaui,& litteras alligatas mitte,&: redde.
G. L O L L 1 0.
LX V.
SI arîui caufie tuasrapud Pontificem feci quod erat facerdotis officium. Non paíTus
fumiuftumcalumniisopprimi.Scriptumeftcnim; úpenos tuum caufis ßüorumy
quitranfeunt. Rationem etiam habui meritorùm,& patris,quœ in me & meos eiuf-.
raodifunt,vt non facere,fedreferrcgratiam fit quod veftro beneficio conor. Scri-
pfi Lollio noftro,non fuperefle Pontifici fcrupulum fufpícionis. Idem feribo & tibi.,
Excufl'afuntomnia.Probataefl: fides, ifq; apud eum iam es, qui antea. Non tean-
gant plus iuftohxccrimina.Communia omnibus funt. Filii homimm : inquit Pro-
pheta,dentes corttm arma &figitu : é* Itngua cor um gladutí acutus. Felices, qui eua-
dercpeftemhancpotuerunt.ASaluatorein diemhunc vfque, declinatam д nullo,
ncianclpquidieminuenies Vtinmarinaues à flucti bus.- fie in Rep. agitari boni dr
ues ab improbis folent.Quoídam impellit cupiditas. Nonullos inuidia , pene omnis
ambftio.No ftrum eft Temperad cafus huiufmodi culpa vacare &Domino fidere,qui
protegft innocentem,& confilia impiorum facit pcrire.Suadeo,&proChrittiarji ho
minis officio contendo à te vt nil cuiquam imputes,neminem notes : In hunc vel il
ium animo incédaris.Errare primum iudicio potes,infontem pro fonte codemnans.
v Tum nofti dictum nobis per Apoftolum ciTe:Supportantes tпикет , dr donantes vobisi-
pßs : fi quis aduerfits altquem habet querelam. Hoc fi non ad am'mum faccrer, ad rationem
certe ciuilis vitx in primis perutile eft.Nofco facilitatem tuam,atq; modeftiam. Pu^
tonontameriminatoribuseris infeftus,quàm Deogratiasages, quodnocerenon
potuerunt.Ego te amo,& tuos omnes.Idem à vobis omnibus exigo. Vale.
KjlRCIIIEPISCOT O COLOCEÑSL
L X V I.
DIftuli vfque in hanc diem refponderc litteris tuis, Reuerendiffime P.iter , expe-
clans exitum continua; diligentia?:quam in exequendis mandatis Rcgiis Pra;-
fulTinnienfisadhibuit,vtipft^quituarumfueratdator, mearum quoque effet red -
ditorlittcrarum. Volebamvno tempore non ex epiftolafolum,, fed magis ex fua.
narratione noftrum erga te animum indican. Temporum conditio tardiora omnia
reddidit,fecitquc vt пес tuo,nec noftro defiderio factum fit iatis. Aduentus Tinni-
enfis in Curiam inciditinextrematemporaPii Pontificis, cuius poil: primam au-
ditionem languor magis ac magis inualuit,& poil paucos dies fecuta eft mors. Re-
uentum (latim ab Anconaeft in vrbem à Collegio Patrum.Data fequentibus die-
bus funeri opera.acque inde Antiititis noui electioni.Mos noftcr hic eft,qucm com
munem vbiq;exiftimo,vtnouusApoftoIatus nouum femper negotium, &muito-
rum menfiumconfuiionemapportet,vtraro dari opera, nifi neceiîariis poffir. Suc-
cedit rudis rector experto,miniftri ignati vfum tenentibus. In nouitate Principatus
femper bono propoíitoconiunctatimiditaseít,dum error formidatur, &tutius re
cia mens iudicat differre,quàm agere quod fatis non tenet. Quo factum eft, vt toc
menfes OratorRegis apud nos fuerir. Nullum tarnen locum prartermifit hortandi
togandi,inftandi,hucatqjilluccxcurrendi, quo mandata eius implcret, atq;omni
EPISTOLA. щ
bus facerct fatis^qui negotium il Ii impofucrant.Deniq; meo tcftîmonïo, qui fpe&a-
tor omnium fui,fidelis & prudentis oratoris munus abfoluit,ita v t à regia Maieftate,
&vobis,gratiardebeanturfua;fedulkati.Quodadmeattinet, habitis Regiis Jitteris,
&C tuis,& Varadienfis noftri,ac QuinqueccclefienGs,audito etiam ipfo Tinnieniï,o-
peram fine in termiiîione dedi ad complenda qua: petcbantur, tantumque mea erga
vos charitas valuic,vt duarum horarum collocutione, fingula à Pioimpetrauerim,
quç velfcriptafuerant,vcltradita in mandatis.Res tua in primis,ReuerendiflïmePa-
ter,grata vtriufqj auditione tracbtatldqs propofitum, vt exaudiretur Mathias Rex,&
tu tuae virtutis premium fcrres.Nonvidcbatur tarnen fapientiífimo Patri in limine
aícendendaíclaflis^ tanta Patrum diflîpationc, qui pauci apud eumerant,tem-
pus adeam rem idoneum ciTe.Nec rurfum in longa témpora dirFerendum. Paulula
morate,meq5Confolaturacertiífimeerat. Quintoabhac communicatione dievr-
gente morbo à Domino vocatus eft, meamq;omnem diligentiam breuis horaeri-
puit.Qupd profedo fupra modum indolui,non folum tua caufa, cui iän£tiifimusil-
le Pater pericrat, fed mea quoque,qui tanto prefidio importuno tempore deftitu-
tum me vidi.Si nec Regi,nec tibi,nec prefulibus,quos memoraui, complacitum eft,
Papienfí nil imputes.Diligentius eíTc ftudium fuum non potuit,voluntas etiam ma-
ior.Grauiter afFe&o Pontificis corpore,nec ad fignandum manus,nec ad audiedum
aures,necad loquendumos,neq3adcogitandumfenfus,fupremisillis diebus fufFe-
cit.Mutato quoq; Anriftite.mutata eft ftatus mei conditio.Et quanquamPauli pietas
maior erga me eíTe non poífit,quippe quem habuerit in omni vita obfequenrem , &:
Pontificatus fui ftudiofum.tamcn quardaro mihi cum Pió communia erant, q ua; eí-
fe cum nullo homine poflfunt. Volúntate igitur mea tuaDignatio contenta.quod nec
ha&enus factum eft,ncc nunc ex tuo defiderio fit,tcmpori,non amico afcnbe. Bene
tarnen tux Dignationi de Paulo fperandum puto. Mens fuá à deííderio tuo non cít
aliena. Intercefíor tibi eft magnus.Tuquoqjeum in Ecclefía &inregno tuo locum
tenes,vt fummusquifqj honor tibi fit dcbitus.Filium quoqi habes hunc Papicnfem,
qui,etfimomentiexiguifit:tamencumdercipíá agetur, tantum fidei & charitatis
ad te agendum afFerct,vt in eocolendo non male pofitam fuiíTe operam iudices.
Qupdannuente Domino experimento maiorealiquandocognoíces. Pro muñere
tuo tibi gradas innúmeras habeo.PuIcherrimum fait, & locuples, & dignum , quod
à tanto Patre filio mitteretur.Erit id poculum abaci noftri ornamentum , mcn& vo-
luptaSj&pignus continuum tui in meanimi.Diceturqjfarpe, cum plenum mero ac-
tolletm,ptophcticumilliid:En caäxmeuii/iebrtans, quam praclarttseßi Ca:lationes,&
inaurationes,& artificia huiufmodi, eo xftimatiora apud nosfunt, quo&rariora.
CupioperDignationemtuam Varadienfi& Quinqueecclefienfi, quàm deditifli-
mummeficri,quorumconfolationi& commodis mens & lingua femper deferui-
ent. Vale.Romx.die quinta Ianuarii.M cccclx v.
EPfSCOPO gVlNgVECCLESlEUJI.
L X V 1 1.
EO breuior tecum ero,doâiffime PrafuI , quo & Colocenfinoftro pluribus icri»
bo,&rcdeuntead vos AnciftitcTinnienfe intelligere ex eo poteris cuncTra quaî
voles. Mors Pii Pontificis occafionem mihi maximam abftulit declarandç mea: erga
te voluntatis. Si vixiiFet,iàtisfa£tum eflet me miniftro multis defideriis tuis , & nunc
opera mitterentur,non verba.IpfeTinnienfis teftis eft diligentia: meç, teftis&ani-
miquoad cunda fui.mutatis temporibus augentur multa, minuuntur multa. pa
ter mihi erat Pius, &aííumptum me de plebe curia: ad fummamin Ecclefia digni
tatem vocauerat.Feceratbencficentia ha:c, ¿¿indulgen tia, &p»etas, vt illemeto-
tum fuum crcdensjtotumquoque mihi fe crederet, & quo plura contuierat» plu-
ra cuperetin diem conferre.Diligor nunc,&carus fum prefentiPontifici:commodi-
tas tarnen maior in promerendisamicis erat cum Pio. Seruiebamenim fern' fan&if-
fimo,non vt Cardinalis tantum, fed vt minifter domefticus, oftendens fpecie qui-
dem dignitatem Cardinalatus,quotidianoautem famulatu officium filii. Paulatim
tarnen colligam me,idq; in diem agerc fat3gam,vt fino impetrarepro meis caris pof
;r4 IÂCOBI CARD. PAÇIENS.
íim que volon'mpetrcm tarnen quod interceflîo Cardinalis acccpti poflît. Omniau-
tem iludió charitatem tuam mihi ieruabo,tuam etiam dignacionem colam : eroque
in te,qualem tua in me humanitas poftulat.Munera tuaiueunda mihi fuerunt, quip-
pe qux ad commercium non auaritix,fcd ad tui in me animi indicium fint miiTa. E-
runt mecum continue,oculifq; obie&a:monumentum perenne dabunt mei Quin-
queecclefienfis prxfulis. Gratias tibi pro his habeo nunc. Referam certe cum po-
tero.De re tua quid tentatum fçpius (ît,quid agi potuerit , Tinnienfis omnia referet.
Crede,mi Pater,inuadi non potuifle magis à me in arcem diligentix , interceffionif.
quemex.Durares duros ánimos reperir.vtinam voluntad par eilet poteftas. Minus
tibi roganduminftandumqjeílet.commcndo tibi ipfum Prxfulcm Tinnienfem. E-
gitquödpotuit.Laborinon pepercit.Duriifimo tempore anni,&vrgentepcitc,vitx
&c valetudinis immemor,nullum vnquam implendç Jegationis tempus omifit.Bene
vaIe,Reucrendiíhmepater,«S¿tuoPapienfí feribe aliquando. Roma: die quinta Ia-
nuarii.M.ccccLXv.
I0AN2ÍI EPISCOPO FAR ADIENSE
V-
L X V 1 1 1.
SEriusadte,Reuerendiífimepater,meum referturreiponfum,quia ferius quoque
is redit ad vos,à quo referriilluddebebat.Si témpora paila ilium eíl'ent prius re-
dire,priusimpIeflemquoddebui. Manfitapudnos menfes complures non negli
gencia vllaíua,fedtemporum culpa. Ipfefedulusad mandata fuit,circuiuir,quxfiuit,
puIfauit,expecbuit,nonpepercitfibi,vt quam mature abíolueretur à Curia.MorsPii
Ponrificis,afi"umptio Pauli,ingruens in nouitate Dominatus moles, tardiora omnia
reddidit.Ipfo nunc redeunre,intelliget tua dignado, quid Pió viuente, quid Paulo
fedente fit actum. Quid quoq; fimoperatus,cum poíle plus iudicabar.Reticebo hxc,
vtparcam tibi fimiil&: mihi. Perítringamtantum quod tu inlitteris tuis de neício
quaintcrcct1umculanoítra,&tuisoblationibusagis: exiguum fuit quod nobis de-
precantibus Pius conceflit.Cum magnus fis, magna te oportebat accipere. Quod-
cunque tamen fuit,animo beneuolentiífimo faítum eft. Licet autem pro amico ca-
lamitofo,& in patrociniummeum dedico, tu atq; ego aliquando fenfilfemus diuer-
fa:tamentuafummanobilitas,fumma virtus, fumma in Ecclcfia fides, prxftans ani
mus^ fapientix ac confilii Angularis opimo, in magno apudme precio erant. Au-
dieramíxpePium ipfumdeceprxdicantem,fxpectiam tuas ad eum litteras vide-
ram.Sxpiusde iis,quç apud Cxfarcm,& inregnoadeonílituendaspacis condicio-
nes,paccmqueinducendam fueras operatus.Narrabat quoqj nonnunquam Cardi-
nalisnoíterfancli Angelí, quid fruetus auftoritas integritaíq;tua ipfo legationcm
agente ad publicam Ecclefix &: Fidei caufam attuliíTet, quanta deberentur tibi à no-
bis,quamin prxcipuonegotioefíeSedi Romanxdeberet, continua benignitate te
obligare.Ex illo tempore,quem non vidi,cœpi diligcre. Si proferre Dominoplacu-
ifletvitam Pii in al;quocannos,apud quern, (quod fine arrogantiadi£tum fit) in re
bus honcftis plurimum poteram, indicium frequens habuiíTes noftrx de te volunta
tis. Amo nunc quoq; vt antea tuam Paternitatem,&colo,vt antea. NonpoíTum ta-
men,vtantea.PoiTum tarnen quantutn aucloritas Cardinalis apud Pontificcm de
bet. Quxcunq; mihi conditioeír,&quxcunq;eftfutura, tua eft tota, atque erir.in-
feruiet temper defideriistuis, & fuo Varadienfiprxftabit omne veri filii officium.
Atqueitaprccorbonitatemtuampcrfuafiílimumhabeat. Qux vero mihide tcof-
fers,gratcaccipio.Magnaillafunt:quiaturnagnus cs,qui öfters. Meis &amicorum
temporibus opera tua ac rebus familiariífime vrar, putans nil graue futurum tibi,
quod pro Papicnfi & pro fuis fis fufeepturus. Habeo dignationi tux innúmeras gra-
tiaSjftacuoq; mihi beneuolentiam tuam vitç &: flatus noftri ornamentum prxcjpu-
um. Faciat Dominus vthçcnafcens inter nos coniuncliomutuis offieiis & charita-
te continua in dies magis coalefcat. Non grauet te,Pater Reuerendiifime commen-
daremeferenürimoRegijVcro Chriftipugili,& aliquando ad me aliquid feribere.
Valc.Romx die v.Ianuarii.M.ccccLxv.
# .. ÂLEE-
EPISTOLA, pi
¿¿IBERICO UWALLETesE, DVCALI ORATORt
ad Regem Frtwcorum.
LXIX.
NIfi diligentia tua mihi fubueniat.vereor ne vexer,&: tandem iniufte patiar.Cott«.
fugioproptereaad tc, patrocinium pctcns in re amiciflîmi tui. Dilexit mc
fcmper bonitas tua. Dilexj&cgo te, habuique in honore iam incje à Iegatione
Neapolitana,quamin conficiendapaçcà Duce noftro gerebas. Famulabar tunc
CardinaJiFirmano cauiamillicpacis pro Sede agcnti. Eram vna tecum, frequens
fxpe ad teveniebam,collaborabamque tecum,quod inops induftria poterat.Recen-
ièo ha;c,nonquiaoblitum tecredam temporis illius, fed vteius meminifle me vi-
deas,&:animimutuifcias inter nos caufas extare, iterum dico , niíii ftudiumtuum
mihi fubucniat, Jaborabo 8c patiar. Iterum precor, in neceifitate amicum non
déferas: qui 8c menti charitatem tuam mandare &rctribuere cum tempus erir,
fit cum fideparatus. Rem' quarfo attende. Pius Pontifex nofter Апсопге agens,
multis anteobitum fuum dicbus commendauit mihi Cœnobium íancb' Andrea?,
ordinisfaneli Bencdi£ti,cuius vacationcmOtho ex Carrero in Liguribus agens ve-
lociad me nuncio mifir. Poíkumid Monafterium eftad radicem Pontis Auinio-
nenfis in Regia ditione,quanquam bona pars frn&uum in comitatu fit Venufino.
Summa totiusannuicenfusquadringentos apportât: Mifitftatim qui poiTeflîonem
apprehenderet:fed paucis obftantibus prohibitus eft procurator Gcenobium ingre-
di. Inforibusapprehendit.vtpotuit.Chiidamenimex monachis, non vocatis iis
quos©portcbat,folennicatecon(ueta nonobferuata,cle¿h'onem paueorum praßten-
dens,extra tempus legitimum facbm,totam mihi hanc moleftiam prxftat. Quatuor
tantum,vtaudio,homineselegcrunt:feptemquircfl:ant,mecum fenferunt,&fenti-
unt.vérumquecommendatanum publico confeífi funt documento. Hic nofter
pfeudoele&us excurrit ftatim ad regem, mentitufqjelecbonem Monachorum vna-
nimem,ad Pontifîcem Paulum,& me litterasimpetrat.Qujbusrogor,vtcedameIe-
do.RogaturPontifex,vtelecl;ionemadmittens,Cœnobioillumprarficiat.Pra:iènta-
tç illç nouiffimat funt.Hoc ipfo tempore nomine illorum feptcm,quos memoraui:v-
nus in curiam vcnit,procurationem pleniilîmam habés impugnandajelectionis hu-
iufce.audita re aduîriârius à prxfentando ex more ele£tionis decreto abftinuit, veri-
tus ne illo infpeüo vaniras tota pateret.Res mea in ftatu hoc eft. Caufa iam cômifla,
8c citato ele<äo,follicirus de iure meo non fum.Scio quid ille,quid nos habeamus ar-
morum ad pugnam.Sola Regis voluntas me terret,omnifq5 hic nodus eft noftra: mo-
leftix.Si nutu vno fignificet improban à fe vexationem iniuftam, iîlebunt illico ad-
uerfarii mei.Quippe qui non tam caufa.quàm Regio nomine niti fe dicunt. Sin ex -
clu(ionemmeamhabeatcordi,aípera,& dura cunda reddtintur. Re ille, verbis ego
fruftracontendam. Vides iam, quam medicamento tuo fit opus, 8c quàm tollere
breuiinrcrceffionecontentionemhancpoífis. Inopem Cardinalem me Pius re-
liquit,5¿quanquam fummediligeret,parumprouidit. Gratiffimum mihi eft Cœ
nobium hoc:fi tenercilludpermittor,partimqu6d propinquum Italia: eft,&fere in
tra po/Teffioncm Eccíeíia:,partim quód Romana curia cafu aliquo Auinionem tras-
lata,receptaculum gratiffimum &commodifn"mumdabit. Maxime vero,quod pa*
nem quotidianum quxrenti,fubuentionem oportunam poteft prxftare. Cotcndo
igitur a tejAlbericêcariifimejVt quo ingenio confîcere maxima foies, hoc tenue o-
pus mihi abfoluas:& conccrtationc me libcres.Rationem deprecandi non monftro.
Nofti Regios fenfus:quotidianumqiexperimentum erudirefatis iampotuit. Ego
tarnen temporibusPii fxpe Regiispetitionibusfaui. Multas fuorum Iapfas caufas
fuftinui. Cum fummoeius honore inconíiliis noftrisfumlocutus,&: ícripfi.Te-
ftes locupletiffimos habcoeos,qui Roma: fua, &regni negotia curant. Nemo hoc
diffitebitur.Vnusfortafle Atrebatenfiscontraientiet: qui quia bonis omnibus, &
fîdclibus Regis,vtfolus Regis eíTet,bellumindixit, neceíTe habuit mecum quoquc
in contentionem defcendere. Non ingratum efle fua; celfitudini debet, I tal urn Car-
dinalem,fi non opibus magnum,gratia tame 8c ftudio,& lingua aliquid apud Sedern
fié IACOBI CARD. PAPIËNS.-
yalentem,pàÔxilîo pane Gallico pafci,& occafionem de manu eius accipere latran-
di pro eo validius in omnibus,qua: tra&antur apud nos.Opera fçpe puxilli hominis,
& vox,grande momentum prçftat in magnis.Principis fapientis eft, beneficiólo par-
uo fidel.em ilbi.anim.am emerc,acconferuare.Quod (1 in caufa regni Neapolitanern
qua,fateor,fauiapoftolica: Sedi,ab aduerfariiscriminarerridem crimen (fi crimen
habendum eftjcommune fuit Duci noftro,& mihi.lllius autem eo maius , quod ar-
mis,non verbis pugnauit,& vt ego ita agerem,voluit. Conciliate iam Ducè , illos
conciliari nunc decer,qui iècuti funt fua confilia,& in fuis habentur. Sequor ego
Principis noftri afte¿tus,&: ad arbitrium fuum me totum conformo. Habens Regia
Serenitas Ducem,habet& mc.Suum illum ftamens,debet me quoq; fuum ftatue-
re.Cûpd fi adimpugnationemmeam, illud quoqjadderetur, me regni naturalem
non eiIe,necdiplomatanaturalitatistenere:proindeq;nonpotuiiî*e in ditione Re
gis beneficium petere.primum nefcio,an Romana: EcclefiçCardinalem lex illa сб-
, ftrjngat:deinde Atrcbatenfis ipil us litteras teneo,fuo chirographo fcriptas,in quibus
aperte affirmât, fe &c Secretario Regis precantibus,priuilegium naturalitatis ad fum-
mamduorummilliumaureorumeiTeimpctratum:meqj hortatur,vt hoc beneficio
iii Galliis fufFragia quasram.Porro fi cauiàrct Rcx,monafterium eiTe grandis mome-
ti,& ad fines regni pro cuftodiapofitumdiabere item nefcio quo alio in locoarcem
munitam:committendumqjproptereahomininoto,<S£fido. Fidcm meam probare
initupotes,&demeomniafpondere,qua: voles.Timendanon eftilli fides Cardi-
nalisRomanijCuius perfidiam RomanusPontifex, &Dux, poifet vlcifci. Quod il
hac yna in re inftari multum cognofces,fpondcas mco nomine velim,fic enim pra:-
ftabo,arciscuftodiamme traditurumperpetuo,cuiipfemonftrauerit.Monafterium
locaturumcuieiplacuerit:hacratione,iiquidà me íiiípicatur, quod íeftimare non
ро(Гит,гоШ totum facile poteíl.perfonas gratas monftrcr. Implebo a&utum, qua;
ofFero.Deniqjílrequircrcturantc vtdimiíTo titulo penfione annua cíTem conten-
tus,hocnullo modo,Albrice,accipito.Penfionibi!S hodiernis nihil fallacius, nihil
contentiofius,nihilquoqueraiícrius.Raroquodpromifium eftênditur.Rariflíme
autem in tempore penditur, vt prüftet nullam oninino,quàm ralem peníionem
cipere.Inftante autem Rege vehementius,&nulla amplius nobis relióla fpe,hoc rur-
fummeisverbis.fpondcto.paratumme eífe Monafterio cederé, quando fuífragio
Maieftatisfuxtantunaem alio in loco ditionis eius fuero fine lite aíTecutus. Nulla
in re mendacem te faciam. Verus inuenicris in omnibus.Summa tamen eít defiderü
meijVt omnia cures,omniatentes,omniamoueas,quoMonafteriidatrpoflcííbreua-
dam,&poiTcifionemcontinucm.QuiaPius iddedit,&quiapropinquum Auinioni
eft,& quia prouentuum pars in Comitatu Ecclefia: eft, &: quia loco aíficior, retiñere
titulum fummo defiderio cupio.Reliquum nunc eft, Albrice amantiífime, vt cauià
iamcxplicata.íSctotarecognitajCommunem rem omni diligentia cures : fiquidem
mea omnia tibi velim elfe communia, atq; idagas, vtprotecbone tua moleftiao-
mnis,& contentio ceifet.Ingcnio & gratia tant um valuifti apud iàpientiifimum Re-
gem,vt voluntatem eius,&: Ducis,qua: diflociatiflima: putabantur, confociatiilimas
feceris,atque alter nunc alteriusconiunâioncin dies magisIictetur.Adhibe partem
eius induftria: ad rem filiitui.Placa illi Regem,quem Duci placafti, & auge fuften-
tationem vita: fua:,ficut auxifti Dominium Duci. Poftremo ita efficito, vt ficut ille
minifteriotuoplurimumdebetjita&egointercefllonis tua: vinculo obliger tibi &:
tuis.Ingratuseflènonconlueui.Venietfortafie tempus, in quo puruo non œftima-
bisPapienûtuohuncamorisfignificationemdediiIe. Montes vt tritum fermone
prouerbiumeftjiifdeminlocisièmperconfiftunt, obuiantfibi homines aliquando.
Vale^ quid egeris qua;fo referibe.
G. LOLLIO PICOLOMIÊO.
LXX.
HVmanitaHs tuae erar.cum te nemo plus amet, inox vtin patriam reueniiTes,fi-
gnificaremihi,quoditertibieuenerat,qua:apudtuos, & meos reppercras, qui
flatus eilet ciuitat is,quz ratio abrogate nuper legis pro nobilibus lata:, vt valeres , vt
bono
E PIS T CT L A" ' * y*;*
bono animo eíTes,vt te ad reditum in curiam preparares. Horum nihil egifti,áinmi-
cum peccans& in te ipfum. Vetus tuum retines, vtintelligo. Grauattecalamus:ma-
gifquc ad feribendum vocari vis , quam vocare. Pontifex de tc bis iam requifiuit. vi
deo plane tuam operam optat.Qui fibi nunc ab officio feruit fenex eft, & valetudina-
rius,nequaquam tanto oncri par. Propterea abeunti tibi iniunxit,vt abfolutis dome-
fticis apud (c efle malles,quàm alibi. Idem fuadeo ego. Integritas tua nota experimen
to hic elt. Haberis in precio, diligeris,laudaris, &defiderarisàmultis,dequibuses
meritus bene. Omnia hxefatis fuadent reditum. Sed habes quoque filios Pii amantes
tui,quibus falus tua eft chara. Habes & hunc Papienfem, cuius in te charitas,fi abef-
fent cartera, viueretefineeonullomodopatideberet. Quid feribam aliud non ha-
bco,nifivctufcribas,&:tibi fundamentumvitadoces,vbi vite, honorare fumpfifti
exordium. Addo cum fummo cordis dolore, quod tibi quoque non doliturum me-
diocritcrputo. OthonofterCompaternofter,viriniignis,virbonus,auroinaeftima*
bilis,memoria: Pii noftri pius cultor, fatigatus longo morbo, tandem nofte pretérita
vocatus à Domino-eft.Certe cum gemitu totius curia;. Fecere obitu fuo res Ducis,S¿
noftregrändem ia£turam.Periit,qui nos amabat, & qui prudentia fua difiunebcon-
4 iungere , & coniunfta femare optime omnium nouerat. Iuuemus eum orationibus
noftris. Nefcio quo rato accidir, vt hie annus vna cum Pió Pii caros abftulerit. Prece-
mur nobis falutem,qui reliqui fiimus,& ex illis fuimus. Bene Vale,& totam familiam
cum commatre mcis verbis faluta.Roma: die xir. Ianuarii m.cccclxv.
G. LOLLIO.
LXXI.
LIttera: meaj,quibus te neglige ntiçargucbam,vix credo erant Viterbii, cum ternae
tuçvno tempore reddirefunt. Confolatusesme,fraterdilede, qui tarditatem
Icribcndi interpretan" iam varie сгерегат , timens tibi quod vera chantas timendum
monftrabat-Intelligo nunc niuium altitudine retemos Tabcllarios,quas fupra modu
ifthiccreuiffefignificas.Sicvtique fit femper.vt impedimenta eiufmodi potius quam
grauiora nos litteris priuent. Vt vos continuationem , & altitudincm niuis maiorem
Scnx non meminiftis:ita & nos Romae imbres diuturniores, & vehementiores rem-*
poribus hifee non vidimus. Infignis hie annus eft, fi vndiquc circumfpicimus, admi-
rabili rerum multatum nouitate,quas pretereo,quç nota: funt tibi,vt mihi. Ais reuer-
fum te incólume ad tuos efle : hoc plurimumlartor.-cupiens Temper profpereeueni-
retibicunda,quçagis.Dolestripartitionemillam nobiliumàteièmpermonftraram
non fui/Te acceptam,quam ftabilem tam fçpéaiTerebas. Idipfum doleo & ego, qui tal
confilii Iaudator3& confuafor fui apud Pontificem.Sraret nunc eorum res, quar Japía
eftjfi auditi cfíemus.laborq; illeannis pluribus mifere defudatus breui hora non ceci-
diílet. Sed dum vanum nomen attenditur , & exofam nobilium tribum adderc in ci-
uitate quidam nituntur,ne appellatio nobilitatis pereat,coa¿t£e legi acquieuimus,v¡x
(vt in prouerbio eftjcxrç haerenti. lilis veniam det Deus, qui vanitatis huius auclores
fuerunt,quoniam pcenam iam irrogauit.Molefta mihi admodum fuit legis huius ab-
rogatio,nontam propter publicam ciuitatis vtilitate, quàm propter Pondfícis,&no-
ftrorumciutum offenfam arftimationem. Qui enim ad excipienda mala eius paulo
propter odium attentioresfunt,vel hoc in primis argumento íeadiuuant: Patria, in-
quiunt fua defiderium illius defideratum tot annos, Se male tandem impletum pleno
fuíFragiocondemnauit,iudiciura videlicet faciensqualeseffent Pii affe&us. Similia
his fueran t cartera eius dcíideria. Sic Mantue congregationis frudus nullüs: fie pro-
feécionis in Turcos inanis,& vacua fpes. fie denique inftitutionis Abbreuiatorum
exitus,quem intuemur. Sena: confilium ciuitatis, Romat Pontifex Paulus refeiderut
inconfulta eius decreta. lidem quoque qui talibus mortuo infultant , & qui nomen
Senenfeodere,iidem crimen ad confufíonem ciuitatis adducunt. Videte,aiunt,gen-
tis naturam,& mores.Prope iam expirauerant Senenfium res,cum Pius ad Pontifïca-
tum aflumptus eftrintus diflenfio,foris metas & odium. Grandis porro inopia agrum
& ciuitatem prcmebat. arftimatio nulla erat. Damnabantur vndiq; inteftina? & cala-
mitofa: adiones eorum,ca;des, &emiflîones ciuium operantium. Spes non oftende
Xx
'Я8 IACOBI CARD. PAPIENS.
baturfalutis, praetcr earn , quam miflurus decoeloefletDeus. Prima in Pontificate!
Pii cura fuit , ab intcritu patriam vendicare. Senam profeclus eft , famélica m longo
ieiunio plebem adipe Apoftolatus pauit , pecunia ciuitatem & agrum repleuit , con
cordia publicas res ftabiliuit,mctum internum fuftulit,atque externum. Accumu-
iauit porro fee] uent i bus an n is , qux accumulare pietas Patris mifericordiflimi potuit.
Profe&us Mantuam rcuerfus eft Senam , vbi meniès complures cum omni curia eft
commoratus: hoc fcilicetcuranSjVtfitientem agrum, & fteriiem vliginc gregis fui
redderet pinguem.Porrexit earn acceflionem priuaris rebus & publicis, vtvicini,qui
an с miferabantur , comierterentur iam in inuidiam. Romain indc contendens.bis
diueriis temporibus reducente charitate, ad validius ftabiliendam patriam rediit.
,Vi2e,per quas iter agebat,indicio erant,quàm neceflarius,quàm expetitus,quàm fru-
étuofus eilet reditus eins. Plena erant compita , & vici pauperum t urbis benedicen-
tium Pio, & clamantium patrio rhythmo: Viuat in tternum Pius,quem nobis mißt Dem.
Videbantadefle reparatorem libertatis, Inftauratorem quictis, 6¿ Paftorem deni-
que plcbis ici una;. Expe&abant quoque omms ars, omnisinduftria, omnis artas,
&fexus lucellum faceré, in alenda familia, experri nil eiTeinagris,ingnegibus,in
armentis, in genere vilo opifîcii vnde non erui, prarfen te Curia , pecunia poflet.
Totus PontificatuseiuSjfi licet dicere, nilhabuitpretcrcuram feruanda:& augends
patriç. Commémorant prefectos artium , ciu itatum , & copiarum Ecclefix,quos o-
mnes perhibent Senenfes fuifle. Enumerant Radicophanum eis confirmatum,Fig-
hinum, Gauoranum , & Caftellionem Pifcariarreftitutum. Duooppidain ciuitates
cum Cathedralibus erecb. Dicecefes vicinis Ecclefiis ademptas, vthatformarentur:
duas item plenarias iadulgentias,quarü fíngule fummis porentatibus vix concedun-
tur,intravniusdiei iteréis conceflas. Sense viiam,Pienti:e alteram. Addunt Re
Curiam,quç vix Senenfem antea nouerat, praelatis, & officialibus plenam ni
íe.Cancellariam , Pcenitentiariam, Collegium Aduocatorum &c Secretariorum, Ca-
meram Apoftolioim miniftris Senenfibus non vacare. Inter vu.extotoorbeSub-
diaconos , Romani Pontificis duos Senenfes cíTc. Sex porro externis arque infigni-
bus Ecclefiis , quarum due. Archiprafulatum habent, conciues totidemin Pa
datos Ragufinç , Sc Вепеиепмпаг , & Syracufanae, & Conîetanç,& Fulginati,;
ietana?. Demum, vt magni defenfores non deeflent,tres quoque ex ciuibua|| _
dinalatumafí'umptos. Pro his omnibus diuinis muneribus beatiíhmum ilium Pa -
trem.vnum folum petiifle à fuis.vnumrequifiuhTe, no fua , cuius iam nihil miererat,
fed illorum cania , quorum libertatem muniri nouis ciuibus nccefl'anu iudicabar , vt
videlicet nobilitatem , quç fponte fuaolim regimen prçfentibus Rectoribus ceflèrat,
in focietatem regendinuncaduorarent. /Egrë,& infinkis penedeprecationibus atq¿
diminuteetiam hoc impetraturmfed contumelias interim quàm plurimas, atqj eafíé
grauiíTimas irrogatas. Narrant fontem dificclum,atqj confufum, quem :
borum in horro exftrui fecerat.Tiirpifllmam quoque exclufionëài
sedera Diui Francifci,tanquam in liberiorem locum fecedens , & petens propter no
cturnos cafus,atq; vt à curiali bus poíTer,porta2 e us cuftodia,exauditus non eft,quan-
quam & ciuis cui credi oportebat,&Pontifex,quem reuereri fas crar,& meritus opti-
me,in quem grati eile dcbebant,tanqua fufpec"tus,atqj odio habitus,itaab ingreflu fi¿
egreil'uprohibituseft.Memoriaquoqj tenet caIumnias,detrac1:iones,&blafphemias
publicas.quas paflîm in eum,ac propter eum in Curiales coniicicbat. Recenfentde-
niq) decreta illa ingrata , quíeeo Petrioli agente , & iterü Senenfi agro à Vitet bio pro~
pinquante in facie fuam contumeliofe funt fac"ra,cumqj his nouas ííngulis ferme ho-
ris,& inanes vel confieras magis fuípiciones,quibus modo cum exulibus,modo cura
rebelli bus,modo cu argra parte ciuitatis ad cómifeenda omnia putabatur fentire. Pu
blica fuerun t hçc,& in admiratione habita,proptereaq5 memoriç cómendata, & núc
quoq) memoriccr narrantur,arqj fcribuntur.CQ vero ad pofti emu hoc venitur, quod
illo defmi&oeítfacKi,hic hic&querela^&f irrifionis,&confuííonistragcedias exci-
Mnt.Grat<tudo,inquiunt,Senenfiú quanta fit, patet,quàm diuturna,appaiet. Vnacü
Pio Pontífice íepulra .ipudcoseft benefaetnrú memoria: Manfitillaquamdiumaíír,
quibenefacerepocuit. Sublataaccípicndifpe,nonmodoreieceruntrecordationem
omnem
EPISTOLA. ft9
omnem patris eorum:fedreuocarút qua? illi pcrpctuaturos fe repromiíérarjc. Vna de-
mum,!i.i Gregori,eft in ore omnium prophetç illa vox , tarn eornm qui Piumodere,
quam qui Sencriies nunc odiunt,quàm qui fuerunt vtrifqj afFecii, quàm qui etiá , ad
quos nil de his pertinet,vna,inquam eft vox: Incrajfatttseßdikilwt,j:t*s, &recalcitrauit'.
1псга^ш,шрм£иаш,ЖкШшуЖгейяий Dominumfafforemptum^ér reeeßtt à Dominofit-
lutarifuo, Pontifexquoqj,quod non fine gemiturefero,auditis,quaîgcftaerant,mira-
tus,& ridens,atq; ad Cardinalem Seneniem conuerfus & me: Pramuntio,inquit,vo-
:ucntura efle vtriqj veftrum,quç euenifle nunc Pio videtis.Id videlicet fignificás,
1 >ambobusPicolomineamfamiliamregimcnrctenturam,amiíTurádefun-
: longe plura apud nos de Senenfibus referuntur:hec etiam quoquouerfus
per orbem fetibuntur. Suntenim ex omni natione,vtfcis,qui colant curiam noftra,
& qua: euenianc bona velmala fuis Principibus & potentatibus faCiant nota.Hçc au-
tem omnia feueri hi fyndicatus à Paulo inftituti magis etia ingrauanc. Angor animo
mirum in modum hçc videns,& audiens. Vellern patria, quam elegi ad morum per-
petuum domicilium,vbiqi in precio efle,& apud omnes arftimabiléiudicari.Si abro-
gitio licc legis in aliquot adhucannoseflet dilata,poteratexcufationi eflealiquislo-
cus.C nminantibus fie poterat reíponderi : Reueriti nobiles Viuentem Pontificcm in
officio (с continuerunr, conuixerunt ciuibus fuis tranquille : Bene agetes dileximus,
coplexiqjfumus. Мох vcro.vt vitaeft fundus, quafimagiftro liberi,infolefcere cœ-
perunt,acfuperbire.Monuimus eos, &c proteruiam tulimus, emendationefperantes.
Verum vbi iara creícere in dies magis cœpit infania,& publice, res perturban: viden-
pum publicum quçfitu à Pio parum fuccedere, iêdad perniciem potius tende-
imus tandem,quod illum maturius fa&uru non dubitamus,fi beneficio fuo ab-
uti nobiles fenfiiTet.Expeetatio hxc temporis etiam in mala caufa longa; patientiar, &
inuoluntaria; rcuoeationis arguments dediflet.Nunc vero vix Pio fepulto anticipara
res quid monftrat aliudquàm quod dixi in ore omniü efie apud nos ? Refpiciat Dcus
hanc ciuitatcm. Sana ill i femper confilia tribuat, & fuç mifericordise meraor, in judi
cium cuea non intret.Haclenus,mi Lolli,de publicis. Ad priuataqua; fcribis,fic bre-
uiter habe. Non eft necefle gratias mihi agas , fi quid tua caufa cum preceptore fancHi
Spiritus egi,res fuit exigua,aç laboris breuis.In magnis tibi fum debitor.-fiquidem tua
opera magna omnia fum confecutusin iis quç tentó pro te,non fació gratiam.fed re
fero. Cum codé hoc venditionem quam petis omni diligentia quaeram. facilem meo
iudicio non vfquequaqj futurara. Dc re Albarenfi & cum Pontífice egi , cum Cardi-
nalibus noftris, & cú Tirafonenfi Prarfule tui admodú ftudiofo , cui fignatura tota efl:
à Pontífice creditaJmpetratumhucufcji non video aliquid,fed nerentatum quidë,&:
ne impetretur(G in promiifis fides eft) íatis prouidi. Thcanenfis nofter feriptu iibi à rê
dixit eadem de re.Senenfis quoqj omnia repromittës addidit, quod me admodú per-
turbauit,Lollium fratre,pro quo hçc intercedis,quantum fibi nuntiatum eflct ex pa-
tria,defperata valetudine agere in extremis.Id fi ita fit,certiore meillico facies , vt fu-
ipenfione hac libérer. Ex charitate tua funt,qua; de Chriftophorö fratris filio admo-
nenSjgrandiufculum iam eífe fignificas,& in eaxtate non negligendum. Iudicio tuo
tribuí multum femper,& tribuo. Precor proinderefcribas quid ad recfam eius infti-
tutionem agendum pûtes. Num apud auiam erudiendu,an apud me. Si videris extra
muliebrem educationem poife illum agere,& ceníeas aduocandú,confilium ièquar:
fi minus etiam tencbo,quod dices. Qua; de filio tuo Pio ftatueres, fi eo in ftatu efiet:
eadem de Pio confule.quem cçteris filiis tuis adiunxi-Si ciues tui cum beneuolentia,
vt fcribis,te acceperunt.laudanda ell gratitudo eorum.Ea enim femper fuit tua in pa*
triam,atq3 in ipfos voluntas, vt non tam,qu6d ita egerint , fint commendandi , q uam
eflent û egiflent aliter condemnandi. Prxfuli Syracufano, quem mihi commendas,
menfiumiëx dilationem ad fe confecrandü impetraui: nec certe impetran moralon-
gior potuit pra:lenti gratia ages:definente iIla,nouam , fi opus erit,accipiet. In re Ilde-
brandenfi Comitis , de qua inter feribendum quaterna: litterac aduenerunt, caufam
ciuiitatis pro viribus agam, &c poftulatis no deero. Sed indigna proíe&o res eft,ac Ho
rnacho plena: Montanumlarrunculum fine virtute acfideoppidulum poflidentem
in faxo veluti nidolum affixum, vecrigalem fibi Rcmp. faceré, Pontifias Romani &¿
Xx i
jío IACOBI CARD. PAPIENS.
tot patram altricem. Verum pugnat cum neceífitatc indignatio, S¿ cum tatione ne-
ceílitas.Obfequens itaque tempori confiliú laudo, non tam propter ilium, qui omni
beneficio indtgnuseft.quàm propter eum,qui hoc infame ve&igal médiat. Commu-
nicaui cum Oratore, qui mecum hodiefuit,permulta,eumq; iis rationibusad trada-
tum inftruxi.quas chantas mihi monftrauit.Cras quoque cum Theancnfí & Serienfî
conueniam,&: quid agendum fit, inter nos ftatucmus. Opera mea quantulacunque
er¡t,gloriofa: Pi; noftri memoria: , & ciuibus fuis , & charis fuis femper obferuiet. De
vicina domo,quam memoras,placet cum pofleflbrealiquid agunon meo tarnen, fed
cuiufui<alteriusnomine.Noftrorumenim mores iam tenes. Cardinalis in vendido*
neappcllatuspretiumfupraiuitidimidiumauget.NondignitatiSjièd diuitiarum hoc
iam nomen eft faclum. Monftrata & alia mihi eft ab Oratore domui fuç propin qua
Ioannisnefcio cuius Simonis ante xdem Diui Auguftini. Deambabusvidebis. Am-
barum dic*espreria,& confules in vtram fitinclinandum. Valc,ac ficutcccpifti fre
quenter fçribcRoma: die xvni.Ianuarii m.cccclxv.
GENTILIBVS FICCOLOMINEIS.
LXXIÏ.
S I quid viuentePio egi, vcl defun&o nunc ago, quod animis vcftris rcfpondeat,
fint Deo gratiç,qui fenfum hunc gratitudinis dedit,& qui beneficii noluit efle im-
memorem. Scio quanta acceperim , & quanta in perpetuum dcbeam non iís modo,
qui ex noftra familia funt, fed quibus patria: Senenfis eft nomen. Ab iis fumi
quod fum,&abiis efle in xternum non difTïtebor. SenenièscunftisfufFragiisc
te me,& meos dónarunt. Vos in gentem Picolomineam fponte adoptaftis,at"
nemque meam petiftis à Pio,cum ca:teri folo illius priuilegio eflcntcontemi.Sua ve
ro pictas,&:clementia,breui tempore contulit,quod dare fummum Apoftolatus eins
potuit. Sufcitauit de puluere egenum, & de ftercore erexit pauperem, vt ièderet cum
Principibus,& folium gloria: teneret.In tam grandibus meritis, quod pro fuisaliquá-
dotento&conor,ad retributionemgratiç,nonadgtatiam eft deputandum.Proindc
definite pofthac granas agcreopcri manuum veftrarum. onus tantum quod vultis
congentili imponire. Omnia volet,& omnia feret,quia vobis omnibus omnia eft fa-
¿turus.vt veftrum iè probet. Prafulem Beneuentanum, quern commendatis , dilexi
femper vt fratrem,adiuui vt intimum,&: nullis fuis temporibus vox mea defuit.Ea eft
iu a h и m л n i tas, i ngeni um, vit t lis, & litterç , vt etiam fi familiç & patria: mérita abfin t,
omni chati täte fit complecbndus.CÓmendatiífímus mihi antea erat,fcd veftra nunc
commendation -, liquid addi ad diledionis cumula poteft, larga manu addetur. Vos
vero Patres,Fratres,& filii feruate diligenter memoriam Pii. Pro illo orate. lili bene-
dicite, & dignos vos facite gloria fuá ingentibus meritis atque cxrernismonumcntis.
Familiam noftram immortalitati confecrauit.exiuit in omnem terram fonus eius , Se
in fines orbis ten ç vet baeius. Válete in Dormnoxix.Ianuarii m.cccclxv. Roma:.
G. LO L LI О.
LXXIIÍ.
INtelliges exlitteris Oratoris, quid Theanenfis, Senenfis atque ego cum Pontífice
Paulo egerimus de re Ildebrandini Pctilianenfis. Summa hçc eft.Inuafimusin ar-
cem caufa:ciuitatis,quam inuadi maxime potuit.Facilemreddidimus beatitudinem
fuam.vt pro nobis futuram fe dixerit.Oblatio Oratoris,&noftra nonexcefllt fexcen-
tos,quales Senenfis vfus habet.miflura nüc eft ad illum hominé certum , qui nomine
iuocaputafperum dolet,&acquicfccrefaciat fammx oblata. Si petis acquieturus nc
íit,quod dicam non habeo.mcoiudiciofi oc1:ingentosofrerimus3acquieturum puto,
modo is infanus non fit, maütqj vt vicinis incommodet feiterum in difcrimen addu-
cere.Si côueniri modo aliquo poterit,in hoc perfeuerate,vt manu Pontificis res trafi-
gatur. Addo hoc , quia intelligo defiderari à nonnullis vt aplid vos fiat. Leue confi-
lium eflet, atque omni ex parte inut ■ le. Indignaretur Pontifex5qui opera huiuimodi
haudlaudi fibiducit. Nonhaberctfirmitatemcorîuentio. Non eflet prçtextus hono
ríficas adexcufindum tributum. Nó fignificario aliqua rharitatis inter patrem & fi-
lium,quç Pontifice decernente multa oftendctur.Cum fide fcribo, atque idem fcribo,
quod
EPISTOLA. jzi
ícribo,TheanenGs & Sencnfis putant tenendum. Erunt cum his Iittera: ad matrenv
Quarfo eas tu reddas,& confoleris i llam prefencia tua. Tu Vale , mi Frater.
DONATO k^í С С1ЛЮ LO.

LXXIV.
POntificatus Pii noftri апхшт me Temper oceupatumque habuitmec fuit non fo-
Jumadlitteras,fedneadcurandam valetudinemotium. Jllodcfuncb vitalibc-
rior cft,& iam cum veteribus amicis,id eft,cum Iibris redire in gratiam сафшт. Le
go q uotidie,& euoluo multa. Sola ecelefiaftica ideo placent -, quod actas iam refrige-
ícens Oratorum & Poétarum flammis no capitur. In primis autem quod fecra facer- -
doti magis conueniunt , tenendaque i Jlí doctrina cà eft, qua: non fallat , & fecurum
rcddatle&orem. EloquiaDomtni,inquitPtopheta,eloqMacaßa,argentumigneexamina- .
tum\probatumterr*ypurgatumfetuphm.(^mdûc^\t:%S^ vult iêrmo hic nouus,mi Do
nate ? Verbum Dei, & feientiam eius, non vt fciat tantum , qua: diligentia finefru&u
eft, non vt fciatur ipfe,in quo vanitas eft muIta,no vt vendicet fcientiam , in quo quç-
ílus tiirpiílímus, fed vta:dif7cet ad vitam. Legenfquediuinà, errata fuaagnoicat,&
corrigat. In primifque obtemperet Prophetç dicenti : Recédant vetera de ore veftro, quia.
Deusjcicntiarum Dominus eß, & ipßpraparantur cogitationes. In precipuo mihi ergo deíl-
derioeft addere bibliothecç теге Commentarios Thômç Aquinatis, hos videlicet'
quos fumma appellant : non quxfitos commodo , fed emptos precio , atque illorum
do&rina forman quotidie in melius* Eft enim leftio tota frugífera, tota proficiens, &:
quç fcripturarum pelagus diuerfum,atqueimmenfum,in vnum colligat corpus. Pre J
corte igiturmaioreminmodum.vtofficinas librariorum omnes, conuentusomnev
arculasMonachorum,&fratrum cum diligentia fcrutans,hoc meum defideriunv
impleas. Si inueniri totafumma non potent, inueniatur pars vna, & altera, nec antea
finis quam commentarii omnes reperti fint, &coempti. Hacinrcduorum tantum
te admonitum velim. Primum vt emendati fínt codices , & feriptura non barbara. •
Deinde vt inopi Cardinali quantum poteris parcas. Simul autem vt eos inueneris,
volumina,& precium dicito.Prçfentempecuniamàmcnfariis,quosfcnp(ero,capies.
Prarceptum hocMagiftri,& pet>tionemamici Cardinalis non negliges. Vale Roma:
Die XXVII i. Ianuarii m.cccclxv.
GVILLELMO KîVCVSTINENSlVH GENERALI.

LXXV.
TN nullo errafti:& in nullo petenda eft venia* Si Placido Fratri tuo gradum negafti,
■^•negafti homininonfatistuncdocl:o,duritafqueillaexconfcientia,nonexintcrcc-
dentis odio fu't.Quod vero ego ita exiftimé,hoc vcl inprimis arguméto fit tibi, quód
cum tu illi tuo chirographo permiffionem dediftes magifterii fumendi cum mihi рЦ-
ceret , placeré prius non potuit quam melius eíTet inftruâus , & doâ rinç Сих л doùis
teftimonium acciperem. Nolui malo exemplo religione tuam offeñdere,&: pro ami- '
со animam poneré: de quo benemereri in aliis poteram. Siq.uid mihi olim difplicuit
cum negafti, non rccufatio,q ux ab honefto erat, fed duritas recufationis non placuir.
Tua illa acrimonia, qua refellere difputantes foles,etiam tecum amierpetitionem da-
mnafti.Moleftum fuit,fateor,quod moleftum efle non debuir,fed mollis,& carncus.*
reperens animo quanta teporibus Pii,cui famulabar,pro religione tuaegiiTenijquan-
tumqueele&ionituçad generalatum tune ftuduiílem : vultum & vocem negantir
m igis attendi,quam animum. Virtud tarnen tux tribui multum. In honore te habui,'
&amaui vt patrem,obferuauique vt magiftrum, quamobrem bono animo efto. An
tiqua chantas immutata non eft,fed eadem perfeuerat. Sacerdos fum, & fîguram A-
poftoli in Eccleiîa teneo.cui fcio pet Saluatorem diétum : <JMandatumdorvobis,rvtdili-
gatis inuieeßcut dilexi vos.In hoc cognofient omnes,quia mei difeipuU eßisßdtkclioncm habueri-
tis inuicem.Tu quoq5 pater in memoria habe Scripturam alio loco dicentem : Siamicu*
apt merit os trtße tecum in loquendo,non timeas. Efl emm recordatio amicitUprißinx. С u m i ta
que ti bi, cum tuo ordini , cum tuis fratribus vfui eiTe poflum , paratu fine exceptione
me habes. Scribis quod fenex , & inualidus,& mor bis oppreflus pereginaris in terra
jib IACOBICARD. PAPIENS.
aliena.Miíereor corporis, fed animç gratulor , qua: errans pro grege crédito vberrim
habet vnde in infirmitate poifit perficere virtutem. Tribulationem fcquitur confo-
latio. Tranßuimtts,inquit Vvo^httZiperignem ejraquam: ejrinduxißinosinrefrigerium. Si
minus in hoc faxulo,at in altero hoc ipiiim expe&a.Vale. Romç Die xxvin.Ianuarii
M.CCCCLXV.
yjA^TONIO PETRVCIO REGIO SECRETARIO.
LXXVI.
MVita mecum de te fçpelocutus eft Francifcus'Lucenfís , multa teftacus de inte*
gritate,& littcris.&in amicos tuos oíficio.Sed neqj errauit iudicio,vt putasilau-
dauir.qujelaudariquoridie audio, viditquodomnesvidemus. Locus qué apud Re
gem fapientiífimum tenes.fatis tuam induftriarh probat. Principibus (inquit Flaccus)
placuiffèviris non vltima laus eß. Parari hi.gradus finevirtutenófolent,nccdiuretineri
poflunt fine vircute.Ideo apud iftum Principem gratia vales,quod intelligis,& fcis,&:
te illi vtilem praftas. Caderet omnis acceptio,fiifta abeflent. Salomon miniftros bo
nos & malos cxpcraxs,icxptonunciit:^ccepêß regt mwßermte//igew. Iracundia ems
inutilisfußinet. Ego iam dudum hare au diens amare te ccepi,& videre optaui , camquc
occafioncm dari,qua intcrius nofcere alter alterum poller. Tu earn nunc occafioné
porrigis primus. Impetras Oliueroto amiciílimo meo confulatum Anconitanum.di-
plomata honorífica conficis,mercede non habita ea hue mittis. Magnum hoc duco,
non tarn rem pendens, quam animum. Gratias diligencie, ¿Achantan tue. innúmeras
babeo. Obnoxium me tibi confíteor, teque amici, &c fratris loco apud me ftatuo. Li
cet autem nomen Regium au£toritatem paginç dederit,nec fine illo quicquam con
fía potueritjtibi tamen vni munus acceptum refero. Seruiui à fecretis Pió Pontifici.
Tenco probe quanta hoc minifterium poflît , & quanta fit in vtranq; partem ad dan-
dum atque adimendum facultas. Sit muneris Dei , vt remetiri tibi banc gratiam pof-
fim.Bene Valc.Romç xxvhi. lanuarii m.cccclxv.
• G. LOLLIO. >■■."'• '
LXXVII.
Onfueuifti me aliquando reprehéndete , cum iis fauí apud Pium , quos ideo fa-
^-'uoreomnideftituioportere dicebas, ne amplius patria? poflentobefle, & boni
non indignarenrur, videntes eíTe gratiam malis. Valuit apud me íemper fraterna tua
admonitio,nonabodiocuiufquam,fedàpatriaîcharitateprouenicns.Negauiigitur
pacrocinium multis,quos talcs elle cognoui,&folis bonis fum me impartitus. Tuam
exhortationem,&: amorem ciuitatis , & Prophetç increpationem attendens : Vidcbat
furem^dr currebas сит eo, & cum adulteris portionemtuamponebas. Sed venit Romam pro-
ximis diebus Petrus loannes Lucius,Frácifci filius,aditum fibi ad Pontífice quçrens,
&ad me attulic litteras à Guidantoniocongentili meo , quibus in iis, qua? vfui futura
eflencfibijtanquáúrfinis commédabatur.Petiiabeohumaniter, quid Romç haberct
negorii,& qua in re operam mcam fibi optaret.'Vifnm fe,inquit,veniíle Paulú Ponti-
ficem , hofpitem veterem , & baptifmi parentem. Pro opera vero gradas agens, non:
multumfeillavfururaoftendir. Dimifiitaque fíchominem, fedquindecimabinde
diesreuerfusadme: AdPontificcm,inquit,admittinonpoflum. lubeorquotidiead
quarcam &:quintam noclis horam federe ad fores,& tandéinauditus remittor. Quae-
íb vtindu&ione tua audiar aIiquádo,& quotidiana hac miferia libérer. Annum alio-
quin integrum futurum hic meagnofeo , quando ad meos redire inauditus non íia
tuo. Interceílíonem benigne pollicitus,&ad curiam equicans, fine mora ad pedes
Poniificis ilium induxi.lnterprefq; fui omnium,quç dicta funr,& reíponfi.Petiit vna
modo gratiam precibusmultiSjCuiusargrequartam partem ,etiam me annitente ob-
tinuit,eue¿tioncmhbcramnefcio cuius poirionisfrumenti. Poftmodumdiesadhuc
inultos antequam diplomataacciperet,Rornaíconfumpfit,& tandem iishabitis,cum .
períeanmtcretur vtrurfum Pontificem adiens, miífionécumbenediclioneaccipe-
ret, nec parare per fe aditú poífet , venit ud me fecundo rogans pro noftra affinitate vt
alterum accefllim íibi impetrarem,quo aliquando abfolui his taîdiis poílet. Annui,&:
factum fie eít Auditui eft Sc dimiíTus , &, ad vos reuerf;¡s , vt credo nil aliud fibi , nil
patri
* E P I S T O L JE. jij
jpatrietiamimpetrans.Vereomuncneilloifthicpergloriam referente, vt fimtvâ-
na aliquando noftrorum capita,quid me intercedente acceper it,tu factum hoc me -
um,contratuumconfiIium,& contra communem vtilitatem exiftimes, quod pro
illo fuerim interceflbr,qucm affli&is ternporibus abiifle in cófilia impioru m recor-
der.Sedattende,qua:meratioadhanchumanitatemadduxerir. Potcrat Petras Io-
annesiniisperagendis,diesadhucaliquotampliusexpecbre: poteratin prima pe-
titione repulfam ferre.Scd tandcm,mi Lolli, ( crede mihi ) auditus fine me.atque ex
audíais fuiiTet:&vtrunque acceptioni patris , &: fuar arrogaílet , qua ratione rei,
quam cauemus,fine dubio grauiusnocebatur. Nunc vero, cum mihi acceptum
referat quod habuit,& minus ipfe Pauli nomine infolefcet, & minus iudicabunc
conciuestui de Pontificis erga ilium seftimatione, qui per fe fineadiutore nonpo-
tuit,& de potcftate mea melius fcntient.Si (inquient)hic,qui ièmpercumLollio pro
bonis ftetir,pro alienis hoc egit,quid facict pre nobis,quos dilexit: in fuofqj habuit ?
Érro fortaíTe,fed meo iudicio,imminuta eft hominis c5ditio:interceffionchacmul-
tum,&noftraadau&a,quidicimur fratres,&fumus. Vnicaviadeclinareillihunc
fcopulumpoírent,fiinterceíroretacito,feipfosoperatoresgratia; mentirentur. Sed
rem tu iam nofcis ad reuincendum mendacium. In otio,quo nunc abundojicribcns,
sutelibentercogitationummearum, &di6torum, & facbrum reddo racionem.
Quae i» tibi probantur,confiliis gaudeo.Si minus tu, qui femper monitor,&monftra-
tor meus fuiftijin melius verte vthactenus:ita& nunc te fequarmagiftrum,& Du-
cem. Matrem tibi commcndo.Tuos mcis verbis faluta , & tu vale mi Lolli , Sc quod
tlics iam inultos non facis,rcfcribe.Roma*.
G. L O L L 1 О,
LXXVIIL
ADlitteras,quaîtibi àmatrefunt reddira»,prudenterrefpondifti, mi Lolli. omni-
busin rebus videntiífimus femper àme habitus es.Hocvnicoíuípirio SS. Vú-
nam non tam nota eílent,q uam vera SS.Qujd diótu breuius,fenfu longius,dolore fi-
gnificantius,ac tanto amigmateexcogitariobícuriuspoterat? Ero imitator pruden-
tiq tux.ldemqjrepetam ego fenfu paulum diuerfoSS.Vtinam non tam vera efícnt,
quam nota SS. vtialtem fine re eífctnoftra infamia. Sapienter quoqj & paterne de
Chriftophoro confulis.Tcmporis,& psedagogi ratio tcnebitur.quam monftras. Ad
mores,&litteraturamcruntdifciplinxfuçinitia.Stultitiaq; illa,quam Scriptura alli-
gatamincoráepueridicit,hisrudimentisiamdifcutiincipiet. Erraui in nominan -
da tibi domo,qua; ante a;demeftAuguftini.NonIoannisSimonis,íédk>annjs Fran-
cii eft.de qua etiam tu , atque ego collocuti aliquando antea fumus. Areapla-
cet:fcd non placet à fundamentisexftruclio. Confulenda eft in huiufinodi non
voIuntas,íedarca.Vtiliusmillia illa quinqué quçdicis, aliis in rebus poflunt locari.
Magnificat çdesfundum non parant,nechabentquod edas. Fundi vero Sc quod
edas habent,& vnde illa; fiant quotannis aliquid tribuunt.Proinde areas mirlas nunc
faciamus.Adduo, qua:requifierá,mirornilmihiáteeflereíponfum: addomum vi-
cinam.cuius precium &: feiri Se ícribi optabam,& ad valetudinem fratris , quam au-
difle me fcripferam in diferiminc efle. Diligentius pofthac lege litteras , Se figilla-
tim refponde.Non ob id modo,quod tu otio abundas, fed quod ego vehemens in
defideriisfum.Advtrunqj ergo quam primum refponde. De re Petilianenfi iecuta
funt,qua; per Oratörem nunciata ilthic iam eíTe exiftimo: iatis contendimus Thea-
nenfis Sc ego,vt is qui mittitur non mitteretur ad Comitem,aut fi illuc ireiuberetur,
non progrederetur ad vos. Affinis Ildebrandini,& ciuitati veftrse multis ex caufis fu -
fpeäasminifter,bonusiudicionoftro non erat. Sedfuafiofua vicit noftra confilia,
vtinam non ad commifcenda,fed ad concilianda qua; opus funt venerit. Tu, vt per
eum ammonui,vel propter Pontificem illi faue:vcl,fi rem non probas, aut abito rus,
aut valetudinem fimula.Non expedit tibi quantum intelligo, vtrediens ille, quite
non amat.impugnafle conditioncs,aut frigide adiuuifTc Pontifici referat.Roma; Sé
ptimo FebruariiM.ccccLxv.
Xx 4
yz4 I A CO ВГ CARD. PAPIENS.
. <^f2{TONIO 7ÎOZETANO PONTI-

ficis xîutico.
LXXIX.
ANtonimi,inbonamqua*fo partem accipias,quç ad te ícribo. Communis fa-
mulatus,qucm Pio prxftitimus,& noftra mutua charitas,vt ita agam me admo-
nent. Scis quern locum apud Patrem illum,quamdiu vixit,tenueris. Quantum il-
le tehonörarit, quantamqj habucrit fidem di&orum omnium, & fa&orum fuorum:
Pater à quo genituses.nonfe tibi communioremfeciíTet,nec plusindulfiflet, quàm
induliît ille,cum quo vinculum carnis nullum h abebas. Scripta fua,& interiores co-
gitationes,quas nobis celabat,tibi propter dilecTrionem credebat. Menfa iènis, &cu-
biculum,&: omnis conuerfatio patebat,Vt caris nepotibus.Profe&iones honoratiffi-
mas dedi t. Ad ea tracbnda induftriam tuam elegir,qua; conuenire poterant xtati di-
gnitatiqjmaiori.Putauitpius paterhunc,inquem ita benignus fuiflet, memorem
futurum humanitatis acceptante relaturum fuis gratiam, quam referre íibi non po-
terat.Hacfpeperfcuerauitin finem,& hacfpe Domino fpiritum reddidit. i£quum
eftjfi non errojhorum te memorem eiTe, &ha:crecolcntcmdici vclle fîlium bene-
di¿üonispaterna*.Preftareha*c potes vel ea inprimis ratione , fi fuos quos habuic
éaros,&: tuo ac noftro patrocinio tuendos reliquit, tuearis &proregas. Vnum hoc
exigitpater nofter defun&us , & vultu illo, quo fuam in nos ipirabat pietatem,
an ita agamus nunccontemplabitur. Sinonfacimus, angitur:iî facimus, bene
dick nobis &laboribus,quostulit pro nobis. Debemus quem viuentem amaui-
mus.nonodiile iiuncmortuum.&cumquibusiníecundafortuna viximus, hos in
affliétanon conculcare.Quid,inquies,tibi vis Cardinalis ? num non ago,quazmon-
ftras agenda.'Inquo beneticiidicoringratus?autquod fa&um meum acculas ? E-
tjuidem,Antoni,faclum tuumnullumaccufo.Tuipfequidagas,fcis optimeomni-
um.Sed quid velim,&: in re requiram attende. Guidonem Caroli Picolomineum
nofti.Nonteeftclam,primariumilIumeffieinfamilia fua,& gentilem Pii fuiiTe,&
abillovcredile&um.Meus quoque, vt ampliusfcias,non gentilis tantum, ledaf-
finiseft,exneptisnoftrxconiugio.Diligendusà te proculdubio venir , non folum
propter genus,cui debemus, fed magis propter communem patrem, ex cuius reli»
quiismanik.Nonmhil quoquepropterPap;enfemtuum, aquo tibi charitatem, &
laudemtributam Temper esmemor.Debes mihi amorem,quiate amaui vt frairem,
& operam debes, quia nunquam opera mea, & vox tuis temporibus defuit. Itetum
quid tibi vis,inquies?Accipe iterum planius quod quaero ex te. Precor per fancb ge-
nitotis noltri oila,& per dulce contubernium noftrum,vt hunc virum , qui certeeft
bonus,&quifuitexnoitris,inpatrociniumtuum fufcipias,aclaccrari indigne non
patiaris:Quod genus hoc mali cftf nolle negotii} fibi cum camera apoftolica eiîè?Iter
ampurannuminuenienda: à Pontífice gratiar, acproptereaquiaconfulerefíbi vtilius
qua:rit,fubiicere voci prxconis pra;diolum,quod Tuicanella: habet, & pecus com-
paratuminduftria'.Nequado.Antoni, faruiri ficvelis intuos, neve roleres impiera-
tem hancexerceriinfanguinem patrisíepulti. Memores fimushumanitacis accepta*,
& recordcraur priereritç vitar, ldqs agamus, vt grati iudicemur ab omnibus, quo-
niametfiingratitudoeftaliquando vtilisjfemper tarnen eft contcmptibilis, &fcm-
per interno condemnaturiudicio. Via faeilis eft ad fuam falutem,-fi ita tu velis.Modo
velis.poifetenouimus.Gratificaberisnon modo tibi, cui laus erit in Pientinos fluf
fs benignum,ied patribus noftris tui amantibus,Raucnnati,Theanenfi, &Sencn-
fi,quibus res hare non parum eft cordi. Si me etiam aliquidarftimas,&fi me amas,
vt credo, libera quoque propter me his moleftiis gentilem meum, atque affinem,
& Pii tui domefticum.tui inquam,quia & tu ex Pio efle negare non potes.Scio multa
refcribes,& quo ingenio, atqj eloqucntiaes, tuebcris q нас in banc diem funtfada.
Scruitium Pauli obiicies: Mandata dura allegabis.Guidonisincreduliratem damna-
bis.San&us tu cris,vtvno verbo comple&ar, & darmonum princeps illc. Tranfi-
uimusper ifta , Anroni cariiMme, quadrantem à lupinis & à cancris Junam dif-
cern»mus. Difficile eft homini excocto verbis fuaderc,quod ita eíTe non feiat. Puta-
to Apo-
E P I S Т О L iE. jij
to Apologcticum mum pondus apud me non habiturum. Ego opera expec>o,non
verba. Papienfituo da opera bona,non verba. Proillis gradas agam , & icmpitcrno
dcbebo.In iis delufum me dicam. Nullum in Guidonem beneficium tuum , nullum
eíTeincommodum detrimentumq; peteft,quodfitàmeodifiunchim. Facito prc-
corvt ficut pro Dominico Montutiogratias tibi egiampliifimis verbis: ita pro Gui-
donc plufquam ampliifimis agam.Res ha:c toto à me defiderio pctitur. Vale. Rom*
Diex.Februarii. m.cccclxv.
J30 2{AT0 ÂCCIAIOLO.
LXXX.
DIligenda,quamadhibuifti,&adhibesin parandis commentariis bead Thomas
Aquinatis,grata eft mihi multum. Facis quod & communibus ftudiis, & cha
ntad noftra: eft confentaneum. Adiuuas defiderium falutare, & mercedem ti
bi comparas à Deo, cui bencplacitum eftquicquidad virtutem adiumend impen-
ditur.Gratiashabcotibi,&petovtin perquirendi diligentia perfeuercs. Inuenias
volumina omnia,& non tamad vniusfcripturarattendas codices, quàm ad eroen-
dadoriemfcripturae,&adexplicatam fcripturam.Si fecundam fecund« ad me miiê-
ris,vtfcnbis,cupideillaminipiciam,& placitam rednebo,acdbi pecuniam ifticre-
ponam,quam precio dixeris.Bcne vale,&tu quoqj poft ftudia içculi,ad ftudiumDo-
mini teconuerte: Amodotempus eft,vt definas iuuenilibuslitteris immorari. Melius
<y?,inquit kugi&innsfareinßrmitatemneflram-, quam naturas rerum. Roma: Diexxr.
Februarii. MCCCCLxv.
PETRO ET DONATO К.ЛСС1Л10 LIS.
L X X X I.
AGcepiannuumbeneuolentiaiveftraetributum.Mala ex Geminianenfi odore,
&fpecieprarcipua,qualia perpetuus Pheacumautumnushabcbat, & credere
qua? poílis furrepta íoroiibus Afris. Charitati veftrat habeo gradas , fratres dilecti.
Memores eftisamiciandqui &fidelisconfordsftudiorum veftrorum,àquo fimo-
leftumnoneft audire,fundamentaveftraia¿raolimab adolefcendafunt, &operis
pars vtilior eleuata.Sic facité Temper. Amate eum,qui poftquam vos amandos fufce-
pit.amorem nunquam depo fuit. Confolatores vos erids annorum meorum. Malis
vero ipfis, quibusvt noftis,auidefruor, noftra feptuagefimalis menia ornabitur&
membra humeórabuntur propter maciem,& coleram fuccofis Temper obnoxia. Be
ne valete.R0m2e.Diexx1.Februarii.Mcccc1.xv.
G. I 0 L L I a
LXXXIL
PRudenter,&exvfutuo,ac Reip. tuae fecifti,ita demeren'Gentilem, vtrediens
adPontificemtuaminfc , tuum in peddonem fuam referre officium habeat.
Tempora ita nunc volunt.Temporibus parère femper fapicntis eft habitum. Non
celabiturhajctuahumanitas. Difcetàmecum modeftia Pondfcx, quantum iu«
diciofuotribuas. Idem,miLolli, precoreftoinreliquis,atquceundem tepraebe
inter tuos.In Senenfi,non in Piatonis Rep.viuis. De moribus communibus commi-
fcendafunt multa. Prçteritaanxium me haben t defuturisprote. Dabis veniam,ii
vita: expers ciuilis,homini ciuiliifimo moderadonem hanc memoro. Fidci cófílium
cft,non fapientia:. Ais au&oritatem meam magnam efle apud vos. Vtinam, fi qua
eft,partacfletmeridsnoftris.Sinevirtutefum,&:fine prudenda. Nectantum mihi
debed cognofco.Q¿a;cunq3 eft tatnen,fi dignitatis , quam teneo , &charitads, qua
nomen Senenfc cordi intimo fcdet,& fit amoris erga me veftri , quern re antequam
verbo prçfenfi,&teftimonii quoqj tui,quod de me ifthicquoddieperhibes. Ego ve
ro tanta pietateciuitatem Senenfem.&Senenfes omnes cople&or, quanta maxima
vlla patria,vel natura?,vcl legis coli vnquam potuerit., Dicam , quod pauci, prater
te,credent,fi inhuius conferuationern dandus eflet íanguis devenís omnibus, vl-
linonparcerem.ObituPiinoftri,quodà nullo antea putabatur, auórus in immcn-
5i6 IACOBI CARD. PAPIENS.
fum eft omnis afte&us. Viuente illo non dcerant (vt nofti)qui male de Í
merences,diccrentpaífira,ftatim,vtilleclaufifletoculos,conculcaca eins п
conceíTurum me cum meis ad Florentinosconuicinos,cum quibus antea vixeram,
& ciuilitatcm maie diflïmulatam ituram in nihilum. Gratias Deo , quod obítru-
¿rum eft os loquentium iniqua,&quod n5 fuit in ore eorum veritas,& quod cor eo -
rum vanum eft,& fèpulcrum pate's eft guttureorum,& quodlinguis iuis dolofe age-
bant.EgoSencfior magis nunc fum,quam antea,&gratior multo quàm antea,&mul-
to amátior quàm antea. Qug hic egi,&ago pro noftris in dies,& doIores,quos pro eis
fufcipiOjgratitudiné altis hœrentem radicibus indicanr.Nó parco labori, non preci-
bus,nonliberratidicendi,qua:ièntio. Supplicem quoq; proiis quotidie \
gniflimor um me pedes abiicio.Ea die finis fit vitx,qua & memoria: Pii i
ncniïumomnium.BencvaIe.Romçdie xxii.Februarii.M.ccccLxxx.
G. L О L L 1 0.
LXXXIII.
Л уГ Vitas àtehabeo quotidie litteras , quas fempercum iucunditatc ;

-»-V*-&:la:tor continue officii tui,fedfratcrnequa:fo hoc audi, in quo tibi aliquan-
domcccnleo,docbiscsadmodum, Lolli, & feribendo plut im urn vales, vbiinten-
dereingeniumiatagisXaudauitaliquandoPius nofter eloquentiam шаг
temporis in eloquentia princeps:Et vidi ego fiepe epiftolas apoftolicas, q
dicbbas,itadiiertas, &graues, vt nil fieri melius poifit. Nunc vero ;
bens,nefcioquomodo femper te ncgligis,&tanquamlaudem inertia: queras, шш-
milemtuitefacis.Anideohocpateris, quia didtandi labor te grauat ? Certe oratio
tua fine labore ad numerumcadit,cum vis. An quia ego barbarasaures habeo, non
íenticntes quid aptum fit,&: quid ineptum Si maxime ego obtufus, non proptereatu
eíTe inconcinnus ex induftria debes.Si vero tempori parcis,vt colendo agro plus im
pertid te poiíis,íatius multo eft ingenium, quàm agrum, & orationem quàm vine-
turn excolere.SinhíEccontemnis tanquam inania, contemnenda noníünt, Lolli,
ornamenta ha:clitterarum,quibus Principi placens in excelíum es eleuatus. Quare
íimeamasj&confolationem perfecbm porrigereamico ex litteris ruis cupis, redi
pofthac ad teipfum,& ornatui pro confuetudincferui.Qua: alioquin fimplex volu-
ptaseritinlegendisnegligentibus litteris tuis,congeminatafemper in aecuratis ad-
ueniet.Peto autem à tc,vt quando in vltima epiftola dicis SS.ne fi aut Cardinalis,auc
ego redemptores propalemur,prccium augcatur,SS.refcribas mihi , & textum fub-
iicias,quaíignificatione leges tua: redemptoremaccipiant.ValeRomçxxn.Februa-
rÜM.CCCCLXV.
ANTONIO PETRVCIO REGIS FER-
dinandi Secretario.
LXXX1V.
LIttcra: tua: teftimonium mihi prçbent , non folum quo ingenio fis , & quibus lit—
teris,fèd quantum iam amare me cceperis.Scri bis ornatcSapicnter loqueris,tua-
qtie oratio eruditam inftitutionem omni ex parte oftendit. De menon eft necef-
ievtdicam. Tribuíste totum mihi, vtvideo, & ad veram amicitiam laxas habe-
nas omnis bona: voluntatis tua:.oflërs qua: habes omnia, nil feruanstibi, aut exci-
piens. Gauiius fum iis litteris plurimum,&:gratias ago, quàd in tantis occupatio-
nibus tais adconfolationem amici fubduxifti particulam tcmporis.qua:fo fic agas in
pofterum,cum potes. Legenturlitterç tua: femper cum voluptate plurima,& meas
quoq; accipies,fî non eundem ornatum,eandem tarnen charitatem & fîdem habé-
tes.RetuIit mihi quzdam vir fuauiflimus Francifcus noftcr,quç apudRegem pro me
esoperatus.Retribuattibi Deus,Antom,&:crefcere te faciatinbonisfuis.egoillum
complexus animo femper fum, & voce mea,cum armis non poflem , adiuui femper
fortunas eius.Idem nunc eft animus.poteftas minor. In hac tarne medioeritatequie-
quid mihieftinduftria:, &virium, ad gloriam maieftatis fuç confertur quotidie.
Patrern
EPISTOLA. }tf
Patfem Alfonfum colui.filiumFerdinandum non amare non poflum.Vale ni I. Mar
th äCCCCCLXV»
LXXXV.
VTexconfuetudine noftra intclligas quae nuper euencrc digna epiítola, cala-

mumfumens dicbuihxctibi,nefciusanitaplene, vt voló, compJexura fine
quod fieri infpexi,fed quantum potero enitar. Datum eft ad xv. Februarii fre-
quensconfiftorium oratoribus Ferdinandi Regis Sicilia? , aíTercntibus mandata
ièhabereabillo,quç audiri à Pontífice , & à Patribus in fimul conueniret. Ita-
que in confeííum noftrum venientes , & prafati longa oratione coniugium»
quododauo ante anno inter Alfonfum primogenitum regium , & Ipolitamna-
tam Francifci Sfortia: Mediolanenfium Ducis , amodo inflare tempus dixerunt
rraducenda; Sponfç ad virum , & propterea Federicum fecundo genitum, paucos
poftdiesiturum Mediolanum cumprocerutn turba ad tradu&ionis pompam. O-
rare itaque Regem PontificemPaulum , & Sannum collegium , vt interefle fole-
mninuptiarum facramento per legatum vellent:idque matrimonium aucloritate
SedisRomanxornare.Hec prima eorum fuit expofitio. Recitarunt deinde lime
ras ad fe reccnrermiffasàFerdinando, & accurate admodum (criptas, quarum ea
eratfententia.Adnonam menfis,quemdixi, oratorem magniTurci Neapolim per-
ueniíTe,comitatutantiUTiequoriunxii,auditamillumfuiííe à feftatim.- fuam lega-
tionemtriatantum capita conti nere. Gratulan in primisRegi, quodíumma fceli-
citate vi&oriam de hofte confecutus eíTet. deinde admonere , vt cum Dcus tanta
fuerit in eum largirate , credat ad maiora referuatum illum efle. Hortari propter-
ca,vtnon negügatfe,ícdad fortiaeleuetanimum. optare Turcum dominatum eius
omnem augeri,quandoquidem Germani loco illum pofthac fit habiturus. Idco-
queoclingentaaureorum milliaorFerreinannosfingulos, fi in Italia mouere bel
lum alicui velit. Infuper defiderium fibi efle affinitate aliqua Ferdinandum fibi
impenfius deuincire per connubia filiorum & filiarum,qua: vtrique eflent complu -
res. Aut fi fieri hoc non poíTet,propter diuerfam religionem, matrimonia íaltem no-
bilis ChriftianarprimiSubaífidis fui filiar, quç ab imperatoribus Grarcis onginem
duceret. Dotem eius efle milliumdocentorum aut amplius,quot velletFerdinan-
ducia hoc vero occupatumpraecipuefuiíTe oratorem, vt indicaret bonum Turci
animumergaeum,&: fuaderet bellum, & de illius auxiliis fumma omnia repromit-
teret. Adhaicautem,praeter communia, quxhabcri in talibus íolent, paucisre-
ípodifle Regem: Velle fe in tot ас tantisoblationibus fuis altius cogitare,& cum pri-
mum ftatuerit quid agendum,miflurum oratorem fuum ad Turcum, qui verbo re-
ípondcatadfingula.Addebaturinlitteris, non ideo miííionem hanc efleintrodu*
¿hm,quo itaintenderetexequi fi nonplaceretPontifici:fed vthaberct interim ípa-
tium confulendi,& non amplius biduo,oratot em illum apud fe retinerct. Igitur à
Paulo petere,quid cenfeat agendum:mittendum ne, an non mittendum.Rurfum, fi
mittendum,quiddicendurnadpoftulata: In nullo exceflurum fe fuum decretum.
Miífionemautemnonideoadducereincofultationem,quode promifíís huiuímo-
di intelligere quicquá velit,aut accipere: quippe quae feiat fatisfieri maligno animo,
&Principc Chriftiano efle indigna: led quia operatprecium putee no folum Velona
¿doca vicina regno,qu<e ab illo tencntur,diligetius explorari,fi quando inferendum
à fe bellum effet Turco : fed mores omnes eius , & vires , & confilia, & bellandi mo-
dum agnofci.Non ingratum quoqj futurum fibi,fi mittendum ccnfeatur,quenqjpo-
tentatum Italia: mittere vnum cum fuo,qui vtilius inquirant,qua: opus funt. Etenim
usyidere inultos quam vnum. Omnino autem referre omnia hxc ad Pauli , ad
enetorum, ad Ducis Mediolani & Florentinorum iudicium , à quibus diflen-
furus non eflet. Recitatis litteris, iufli funt Oratores extra Confiftorium paulu-
lum expectare,donec cum Patribus dereíponfo confuleretur.Pontifice ergo fenten-
iiasrequirente,Beflarion Cardinalis Nicenus ita confuluit: Pontifex Beatiífimc,
quantum ad nuptias attinct , laudandam cenfeo imprimis à te eile deuotionem
. Regis erga hanc Sedem, qui ad domefticam líctitiam adhibere nomen noftrum
ji« IÂCOBI CARD. PAPIENS.
defideret:dandam deihdeoperam, vt fecundo gcnitus,quem ventur üm hücSC redi-
turumcumiponfadixere,honoremprodignitateaccipiat. An vero ad cclcbrandas
nuptias darurus legatum uium fis,non babeo nunc ecrmm confilium : fed fatis iJIud
certumeifyraclandum eile Regem atque identidem Ducem cum humanitäre, &
gratia. ' In huiufmodi rebus attendendafunt valdeexempla. Non memini ante
huncdiémRomanum Pontificeminuitatum efle ad nuptias. Non legi etiamCär-
dinalem legatum ad rale opus miflum.Pcriculofum eft confuctudincm nouam in-
duccre,& id agere,vt in pofterum requirantur pro debitis. Mittendum nihilominus
confuIo:fed,vt dixi,Cardinalem,anPra;larum ccnfeam mittendum, in prçfentiarum
non dico. Mi Iii о non inftar nunc. Duos amplius men fes ad deliberandum habemus.
Cogitare interim maturiuspoflumus,&videre quid deccrnendum. Hoc medium
ipatium miniftrare nobis foríítan poterit in vtranque partem certum confilium,
quod prxiens rcrapus non habct.Contenti efle nunc poflumus laudare Regem : ha
bere gracias officio fuo, & ofterre il J í prxfentiam alicuius ad nuptias honorandas.
Ponderis longe plus habent,qua: de oratoreadTurcummittendoexpofitai
quoqj commendandam dico fapientiam eius,& probandam religionem , qi
tra&ansChriftianispericuIofam,nilvolueric tentare fine tuo decreto: & ;
iudtcium retuleritomnia.Sed mihi hoc loco percurrenti cogitatione multa,nil fane
occurrit,propter quodprobemOratorum horum vitro citroqj commercia. Primum
enimniiiexcordesfimus, efle hoc nobis exploratum debet, quarrerc hasmiffiones
Turcum,non ad noftram,quosodir,&cupit perderé, fed adfuam duntaxat vtilita-
tem. Odio efle fentit fe vicinis Principibus fus legis, proprer iniurias irrogatas,&foi-
midolofampotentiam:fuosquoque,quibusimperitar, non ignorât parum pacatos
Abi efle. Contineri hos,ne tumultuenr,vel ea imprimis rarione credit , fi oftëtet cum
Chriftianis,à quibus i 11 i aliquando expédiant auxilium.fœdus fibi,& ar
atq5hancípcmamputatam.Nou.rpra:tercaTurcorum nomcn vbiq; ;
fandumhaberi,proptereiq; in bellis validiusrefiftifibi.
Sine fine est.
G. LOLLIO.
LXXXVI.
NOtaetuarxnigmatum ad meperuenereclaulç,& falux.Vtileseasputauii
ta, in quibus fignificandis plus periculi eft aliquando,quàm fructus.
bus in rebus prudenses,atq;ocuIatus.Seruaboeasdiligenter,& in neceflar
bebo:fcd quid tibi vcnit in meinem homo ienfate? veriturum me pofthac ad te litte-
rasdare,proptcreaquodmagiftratuieasoftendcris,in quibus de tributoPetilianen-
iiagebam.An non credisinrellcclumàmefactumhoctuum ? An non putatum ad
conciliandam mihigratiam ciuitatis,& adpublicam vtilitacem illas propofitas? Non
fum adco hebes.vt non intelligam hxc.Si patrem mihi occideres, quid xftimare ali
ud pofTem.nifi cumratione&charitareidficriíScisquantum tribui lemper confi-
Jiisms.Caucro deinceps fufpicariraliadegermanifllmo tuo. Quxcunq;
meisrebus,vcdifpliceantaliis,mihinunquampoterunt non fumare plac
de Lollio fratre dolenter communicas,non minus olim prxuifa à me funt, <
pra'fenciarumdifpliceant.Videbam Pio viuente,quod frenum aliquod erat ilium
vix quicturum,defun&o autem relaxaturum habenas omnes ftulticix. Ingratus eft
nimium-,&infciusfui. Quxcunq; accepit, darafunt mentis tuis, non cius ignauiar.
Imbccillitatiscius hoc tibi fitfignum,quod hon intdligit hxc, &: fe totum ignorât.
Nefcio quid tibi amplius dicam.Memores,quantapr£efens cgerim fecum, quanta
fxpeconrendcrim. Neemonitioni, nec minis, nec repre hen ííon i bus vll is peperci.
Infanabile ingenium eft proreruum, &immemor , non folum verborum , fed<
rerum.RoganduscftDeus,vtfanethanc eiusvaletudinemmenris. Ego fi t
nam iis maliscognofccrem,vltro earn ofFcrrem. Sed confumptis dudum rem<
iam mops fum ai tis.Si vides tu curationem mihi reliquam efle, cam pete, &dabifij¡i
Cogita íi vcile iudicas reddi ei has litrcras, quarum ad ce mitto exemplum.Fingo mc
intellexiíTeantiquameiusftultitiam.Moneovtdefinat. Fratremnon vexet. Solum
me reli
EPISTOLA. Íi5>
me rel&um illi adiutorem, quem fit perditurus,fi vitra infaniat. Ncc cnim tuam vl-
lam iniuriam feiunclam eflc à mea. Nec doleré tibi aliquid pofl'e , quod me quoque
non vrat.Sinfruftra hoc putas,conuinceiudicioduritiem hominis. Via,quam ferias
eft fapientis.Sinendus ille apertius furcre,vt neceifitate tua intellecb.fine admiratio-
necontendas:Scio opus non eíTe te confolari,callum enim obduxifle iam debes. Vê
tus tormentû hoc eft,& quotidiana infirmitas. Tibi gratias ago.quod experte me elle
non vis eorû,que in rebus tuis fccunda,vel aduerfa cotingunt.Bene in hoc agis, colle-
tor enim tecum ícmper,atquecontriftor. Vale Romas die vm.MartiiM.ccccLxv.
EPISCOPO G AIETANO.
LXXXV1I.
T Ota contentione aclares tua eft, non defucre tibi fa£tura:manuumPii. Certá-
tim eft pugnatum ab omnibus.Breuiter habe. Tempora tibi non fauent. Ad car
tera mala domefticatuahoc tibi addendum,vt in iudicium venias vocatus ab his,qui
vocati à íífeo propter te funt,&r needum iudicati.Confide frater. Grauiora aliquando
espailus. adiuuitinillisDeus. In his quoque non déférer» Tu locum iudicii times
propter i nfidias : ego magis Iudicem in partes adueriâriorum iam tradhim. Ita de te
quotidie loquitur, vt condemnaiTe iam videatur. Dicuntur ifta clam,fed fidemnon
habent.Dici in publicum nequeunt,propter Collegii noftri confortium.Tu quoque
meas has litteras contine,vt quod loquorEpifcopo,laicinefciant.BeneVaIe.Romaî.
G. LOLL TO.
LXXXVIII.
EX quo litteras tuas &Thomafii noftri accepi , non defino contendere, vtfideni
publicam íiio aduentui impetrem. Impetrare hueufq; non vaIeo,ita grauatc illam
Pontifex dare eft íblitus.Iuflus fum porrigere feriptam fupplicationem. Hanc curaui
fieri, &p@rrexi. Expeclo vt fignet. quoderit, fciesquàmprimum. O piasmanus Pii
noftri , quàm liberales erant , quàm gratç, quàm promptx.&: о nos illo Principe feli-
ces,quorum erat tantum labor peterc, &fcribere,& ad eum portare. Nam in fignan-
dis facilitas erat,vt benigna femper, ita femper iufta. Thomafio omnia debeo. Ipfo
magifttatum regente donatus fum ciuitate, vtnofti. Non ceflàbo , quoadufque fiat
quod vult. Ad eum no n fcribo.Ha: littera: fint ambobus communes. Bene Vale. Ro
ma: Dicxni.Martii m.cccclxv.
SIGISMVNDVS COMITIVS F FL G INA S
Cardinali Papienft.
LXXXIX.
QVod me Regem his Saturnalibus eíTe oportuit,enitor omni ftudio,& diligentia,
vtperfonam mihi à forte impofitam non inconcinnevidearfuftinere.Comparo
itaque mead regnum, a&urus de fummarerum craftino vefpere. Et quoniam nihil
MaiTanojMaiTaniquefecbtoribus fîue ferio,fiueioco,fine Papienfibus poteft elle io-
cundum,Sigifmundus,qui&Rexeft,&:exMaflanis prçcipuustuinuminiscultor,re
orat Papienfis , vt duos ex tuis ad fe venire finas. Delcgi Iacobum Volaterranum,&:
Forteguerram,homines fcitos,& ad tuendum regnum noftrum aptiflîmos.Bene Va-
le. In Palatio noftro, ante coronationem.
PETRO 10 AN NI LVTIO.
XC.
EGi faepe cum Pontífice de notula, quam prazfente me illi obtulifti. Benigne fem
per refpondit : femper fpem gratia: dédit. Vltima commemoratione mea hoc di
xit , in quo bona: mentis indicium cœpi. Cum non expecbbis,rnemorcs nos fentics
Compatris noftri.Egi gratias,& vt itamemor eflet,fum deprecatus.Quod incolumi-
tate mea lartatus fis , quam ex litteris ad patrem nouifti , id & gratum eft , & tacen te te
itaefle non dubitabam. Dilecbsà me, ncceife habes me quoque diligere, & bonis
meis hetari. Parentituo,&tibi,&: omnibus tuis gratias ago, pro veftris inmatrem
meam officiis.Scripfit mihi quáta fit omnium in earn humanitas.Ego certe eius caufa
magni hçc œftimo. Annofaeft, procul à filio , à patria, & cognatis omnibus.In folitu-
dinc fuá nil fibi optatius charitate adeuntium.Itaque quod illi fit,mihi fit,qui nullum
habeo nature,aut voluntatis carius pignus. Bcnevale.
ÎJ0 IACOBI CARD. PAPIENS.
IOANNI FRANCISCO SPINFLv£.
XCI.
VE1 hoc vno maxime agnofcote mihi affectum, quodea tribuís virtutibus rneis,'
qua: ego cfle vellem,&fentio longc abeflc. Amicorum eft hoc commune,vt per«
fa*pe rallancur iudiciis , praua recta iudicent in laudando teftimonium fua* chari-
tatis dent, magis quam veritatis. Dïcis affumptionem mcam ad Cardmalatum pro
pter mérita facbm efle,& ír hoc Pium commendas. Frater, crcde mihi.ex Deo folo>
eft,quod cernís in me. Ipfe fecit me,non meritum aliquod: ipfe Pío eum fpiritum de«
dit.Cöfitenda eft Veritas. Nobilitas vlla fufFragata non eft , non magnorú interceífio,
aut preces,non literatura illuftris,nó labores pro Ecclefia paffi.Sola mifericordia fua
eleuauit iacenre:quam ob caufam ignoro. Vtinam adfalutemanimç mear, & ad falu-
tem fuç fanebe Ecclcfiç.Tibi gratias ago, quodgradú hunc mihi optafti , & quod Pio
defuncto,ob hoc ipfum gratias agis. Sine fumma beneuolentia fentiri hec,&fcribi no
poflunt.Tua eft dignitas qua*cumqj eft , arque vtinam feruire tuis commodis valear.
Bonuicino tuo , quem mihi commendas , non patiar deeflc operam meam , cum pe-
tet.Vftroemmoccurram beneficiis, cum per me ipfum aliquideodignum agnoue-
ro.Qui feruiunt Prxfuli Adiacenfi, feruiunt mihi. Hunc patrem,vt virum optimum,
atque mduftrium fumma pietate com plexus fum femper.Benc Valc.Romar.
XCII.
HOc initio Pontificatus Pauli fecundi , vt feias quç hic deccrnuntur, habitum eft
confiftorium de concedendis,vel non cöcedendisgratiis , quas curia noftra tx-
pecbtiuasappellat. Erantex patribus nonnulli quieas dicerenr non concedendas,
tanqua praifulibus ecclcíiarú multum exofas. Rurfum fi concedenda:,quando con-
cedendi initium eife oporterer. Variç fenrentiç inter nos funt:fed in iudiciú Portucn-
ûs confeníit Pontifex, & Patrú pars maior. Is enim diulaborafle dixit Sedem Roma
namente quam poífet aflequi vt paterenturOrdinarii gratias in fuis dicecefibus dari,
& negligendá ideo praerogatiuá non eile tarn multis acquiíltam moleftiis. Vbi enim
per vnum tantum Ponrificé defitç eíTent dari,futuru vt dari amplius non poíTent fine
(cándalo. DirFerendum tarnen dixit meniès aliquot, donee noui Pontificatus nuntii
adnationeSj& Principes perueniflenr.quç enim indignitas,inquir,cft,&rcrumcon-
fuCio} ante ex gratiis expedtantium in populis nuntiari de nouo Pontifîce,quàm exi-
pfius Pontificis lit teris ? Pauci tem poris expectario non obeft nobis , & hoc incómo-
dumtollit. Dixit Cardinalis Aquilegienfis, Eugeniûquartumdiftuliiîealiquamdiu
antcquâdaret.Dix tSpoletanus, Nicolaû,qui fuccefllt Eugenio totos decern & ocio
menfesabiisabftinuiffe.Dixeruntnonnulli,Califtum,qui Nicolao,&Pium,quiCa-
liftofucceiTit,ab initio Pont fícatuú ftatimdedilTe. Auditisfententiis,narrauit Pau
lus caufarr. difterendi Nicolao fuifle, quia diuifaeflet Ecclefia ob Amedeum Sabau-
dienfem pfeudopontificem habentem aflertores obedientiç fua*. Gratiasautemôi
dilationem probarifibi,ièd non admodumlongam. Earn videlicer,quçper Cardna-
lem Portueniem eiTet monftrata , & quia prçrogatiua" confequi gratias folent , de iis
femara in aliud tempus,& ad pauciora iudicia difcuflloeft: quippequarumintelli-
gentiaapudeosfitfolos,qui vfum Cancellarisehabent. Vale.
хеш.
"^TVntiauinudiustertius quae dcgratiiscxpec"tatiuis decreta in Confiftorioeranti
^ nunrio nunc in tuum documétum, & mcum , auream fententiam dictam à Car
dmali Portuenii die,qua: fecuta eft coronationem Pauli , cum confiftorium habere-
tur Laterani.Refei ebat Guillelmus Cardinalis Hofticnfis ex confuetudine noftra de
СагпоЫо Gallicanojinfigni opibus, & rcligione. Relationis шття erat : Abbatem
grandaruum & erRrum viribus adminiftrationi cederé propter confeientiam , eo
quod inutilisiam effet : Epifcopum porro nefcio quem, cuius Ecclefia longc ab illo
efl'ct,petere,vtcommendareturfibi.Cttnobium,vtdixi,infigneerat, &multiinGal-
Ji.i nominis,nilhabensmali,propter quod commendarihaberetur opus. Apparebar,
non propter dclïderium boni operis,(èd propter auaritiam peti. In dicenda ergo iên-
rentia Poi tuciis.qui proximus ab Hofticnfi erat, Vereor,inquit,Beatiifime Pontifex,
nepropedicmaudiamus omnia Galliarum Cccnobia commendata efle-, S¿ nullum
reliquum
EPISTOLA. 55í
ráUqunm quod Abbatem fiium habeat:Ita quicquid ibi à nobis decernitur, commé-
datio eft. Surgct nobis non expeftantibus aliquando regnum ilhid in nos , fci re vitra
non valens inut.Ie miniûeritim noftrum,&gr.mde aliquod negotium Sedi tuç 1 xhi-
bebic.TurbulentanatioeftJirkntertumulcuans.vbi aliquam fit nafta occafonem.
Approbated iudiciû Poncifcx,& adiecir, credere fe à Ponnficatu Cahfti in tam diem
amphusquamquingenta monafteriaelTeiamcommendata, arque ideo inmetu fíbt
elTe.ne corruptela hçcmaturiusopinione in fcandalum graue erumperet. Digna fuie
fententia, Pater &Domine,noníolum viro Deum timence,<3¿ ambulante in femitis
eius,fedfumma:rapientiçCardinali,attendeniequidminifteriumdcceatScdiseius;
vnde in omnem partem perfeftum opusdibet manare. Commendádorum ab initio
coenobiorum non ea fuit ratio Patribus noftris, vt fagi ni Ecclefiafticorum ilia daren-
tur, fed vtfide&ftudiomaiorisalicuiuseaquxoccupataàfçcularibus efl'ent, rcdi-
merentur, 5¿ncgleftusdiuinusculcusin priftinum rcuocaretur. Deflcxitres,&in
abufum hunc vcnicodibilem Deo, &forti noftrae infamem. Adiuuemus igicur nos,
quantum poflfumus, fenrentiam fanftiSenis , &: pro nullis commëdationcs petamusj
л G cum neceflraria*videbuntur,atque cas jquçambiciofepetentur,fentcntiii noftris
condemncmus intrépide. Vale.
XCIV.
Llbentercommunicotecumquaiad noftram doftrinam vbique veldici, velagi
intclligo. Quod fubiiciam ex lilis eft. Conftdcbac hodicmccum dimifio iamCö-
riftorioCardinalisPortuenfis, quern fiepe commemoro,&: deauirare Auinionc nil
inuiccm Lquebamur. Duftus bine fermo erat, quod ànonnullisad componendas
contentiones de Regno Sicilie , qua; inter Aragoncníes & Andegauenies anrca fue-
rant,& nunc íunt,&: futura: in perpetuùiudicantur.hçc media pacisdia banturp o-
pon:,vt videlicet Andcgauenfesccdentes regno, Auinioneaiacciperent. Ai agnmn-
ùs bemfie um pacis confequuti.Aquilam Mario: urn ciuitatemreddcrent Ecclefiar.
Nonputabat fapk-ncirlimus pater, vtilemelTe perm utationcm.D.i m nabat earn, vt de-
trimentofam,5¿ turpem, 8¿ ad me conuerfus,ôPapicniîs, inqJr, c urandü omni ope
eft. ne Romana Sedes id patrimoniumrrans Alpes perdat. Eft rcfugium pulíis I'onti-
íicibus.cft 3¿ durum Italh frenum,nc ad vexandam Ecclcfiá licemei currant. Vbi hie
<juicti efie non finimur , comminantes ad cam noftram ciuit Jtem commigratioiu in
falutem nobis operamur. Metuétcsenim ne rantum orna ment úamittat íiali?., perai
Dominatumnoftrum,&: nos non patiuntur.Confideraui fuípirium Si-m'squod non
aduerteram ante:6¿gratiasegi,quod digne pro Ecclefia cogita' et. Er ., m fortafle.qui
ièntentiam hanc eins non probenr,&ilïeccbrâ ill.tmdicant extare iranfalpinis Pon
tifie bus,eo fine o ufa curiam traducendi.Ego vero &: indicium probo, &: rcfugium
illud in necefficate maximi arftimo. Vix vllos rráílilpinos Pontifi. esc it re pet ire,quoJ
tantuoi carlum Gallicanum capiat, vt velint Principatum temporalem Sulis Roma
na?, atq; ipfam Sedem diripiendam prxdonibus rclinqnere. itftimatio maior Roma;
cft,Hbcrtas maior,poteftas operandi, vt volunt,maio.. Pontifex Auinioniconclufus
non minus alienç,quàm fuá? eft ditionis.Cum hie eft , 01 hi impel itar. Hoc imperiti
cognofcunt,quanto magb agnofcec Pontifex, vclltalus, vcl tranfalpinus fir,cum &Сл
íeiplo,&: a confciloribus fuis,graue eft femper,3¿ fanum confilium. Vale,
xcv.
NOn ignoras , Paulum Pontificem, mox,vt aiTumptus eft, animum intendiiïe ad
pubheam Fidei Cacholica: caufam,& delegiflc tres primos ex Pa:ribus,quorum
h<ec cura eilet continua. Meditarentur.conferrentroníiJia, difeeptarent inuirem,
queque ínter fe vtilia indicaren t , digeftaad eum afterrent , decreto fuo poftmod .ni
confirmanda.Scis quoq;,acccrfitos hue efle ex tota lt.i lia Oí atores , vt quilq; ad o; us
Dei pro viribus fufrragiii ferret. Venei une ergo hi expeftatirlicet nonnulli lei ius qi a
oportercc.Sex totis mend bus agitata cum eis tota res eft. Vole bat Pontifex quemque
ex pot ntatibus certurn fubfidiumann s fingulis penderé, quamdiu bellum Turco
aperçu áeiet. &C quia nulla vcilior ratio benegerertda: rei oftendebatur, qua adûuare
ТУ L
j3x IACOBI CARD. PAPIENS.
pecunia Vngarorum regem folum ad conterendos hoftes idoneum,&iam maJoru».-
aiîïduitate exhauftum, uimmamdiffîniram petebat à quoque. Ipfcvrexemploaliis
cfiet centena milia aureorum annua repromittens , & plus fibi quàm aliis imponens.
Agebarur res quotidianis exhortationibus, & prccibus, &: mandatis, nulliqj artificio
inducend.irum voluntatum parccbatur: quifquetamen impofitam fummam majo
rem viribus allegabar, atque inhac vnadifceptationetotuserattracbtus. Tandem
cum ad Dominos fuos fiepius fcripfiíTent Oratores , acrefcripfiflent , poftulata Pauli
proponentes,& rrfponfum poftremú petentes,ea deliberado miflaà fingulis eft, quae
parum animis fatisfcot. Non cömunicaucrat ante hunc diem Paulus fratnbusíüis,
quçcumOratoribuseflenttracbta.expecbns quotidie exitumrcifelicem, vtcum
grata auditione palam faceret,quid operata eiTet diligentia fuá. Igitur videns nil ara-
plius, quàm quod erat oblatíí ex Italiaexpecbndum, Sduftificarc fe volens,fi maiora
non apparen. nt , Confiftorium coegit , & Oratores adefle voluit, vt confedentes no-
bifcum, quifq; pro fuis obJationcm publicam facerent. Prarfatus itaqjpaucis labores
in tra&atibus hábitos, & fidèle ftudium in molliendis animis paterne adhibitum.iuf-
fitoblationem íblifibi antea facbm,coram Patribusfieri.ErantàFerdinandoSiciliç
Rege Oratores,Protonotarius Rocha,& Antonius Carapha,cqucftris-ordinis. A Ve
neris Triadanus Griptus,& Hieronymus Barbaricus.ADuceMediolanenfiú Augu-
ftinus Parmenfis iuris interpres: A Florentinis Antonius Rodulphus,& à Senenfibus
Bartholomews BenarTaus,ipfequoq;equeftr;sordinis,aciureconfultus. Regiiobtu-
lerunt fexaginta aureorum milia, mittenda ad Vngaros , & amplius quingentos equi-
tes,totidemquepedites,qui perEpirumirentinbeLü.Veneti etfi dicerent,fcfolos cu
Vngaris aduerfum Turcos implícitos , & in annos fingulos feptingéta miliain claile,
& excrcitibus penderé. Vt tame Pontifici aufcu }rarent,mifluros quoq; fe ad Vngaros
annua quinquaginta milia promifcre. Mediolanéfis egregia fponfioneequitum duo
milia, &:pedires mille obtulit, ituros perEpirumcum Regiis copiis. Florentinuso-
ptionem dedit Pontifici , vtrum mallet équités mille , cum peditibus quingentis, qui
adiungerentur Ducalibus,anannuaxxiv.mi]!a, quorum duo tantum in menfes fin
gulos foluercntur. Senenfis efle in itinere dixit nouum Oratorem, qui ád hace man-
data haberet, fibi nullam de his curam à fuá República datam. Veneti,Mediolanen-
fes,&Florentini,hacconditionepromifl"umfecerunr,fi decimales ecclefiarum,vigc-
fimale» ludxorújTrigefimales ciuium indulgerenturcontributiones.-Regii fi cenfijs
in earn diem Romane Ecclefia; dcbiti,fibi condonarentur.Nam alias contributiones
propter exinanitú bello regnum Regem non petere. Omnes tamcn fponfiones fuas,
randiucontinuaturas dixcrunt quamdiufanda hçcexpeditioteneretur. Hisauditis
iuifitPontifex Oratores extra confiftorium cfle , donee acceptanda, an recuianda
oblataeflcnt,cumCardinalibusageret Egreflisincepitfufpirans:Videti?,fratres,quo
reciderunt defideria noftra & fex mcníiura conatus. Pecuniam popofci mus, copias
ofFeruntur. non refpondent hare noftrç expecbtioni , nec gerendis rebus conueniúc.
Stipendium , quod duobusmilibusequitum,& mille peditibus erogar Dux, quin
qué in Vngaria conduceret milia aflueta pugnis Turcorum, & valentiora noftris illis
inlocis.IdemdicodeRege. FJorentini qui alioquin in mittendis mille equitibus,&:
quingentis peditibus,annua quinquaginta milia erogare haberent: fi pecuniam loco
militum pendant , dimidio minus penderé volunt. Vnde ifta confilia ? Caro , non
ípiritu s rectus hçc monftrar. Vt non adiuucnt vtiliter Vénetos , congeminare fuá
onera volunt. Vtinam in deferendis Venetis non déférèrent fidèles omnes, & fei-
pfos. Senenfes diu admoniti , 6¿ rogati adhuc nihil refpondent. De Duce Mutina?,
MarchioneMantuano.&Lucenfibus quid dicam ignoro. Scriptum omnibus eft,fl£
à nullo referiptum. Silentia eorum reçu fat iones funt manifeftç. Aliud interpretan
non poflumus. Hi vero, quos modo audirtis,non defuo , fed denoflro promitcunt:
quafi,vt eft in prouerbio, manicis noftris nafa noftra abftergant. Petierunt enim
décima^ xx.xxx.& cenfus quoque Ecciefiar. A nceps animi fum , quid ceníeam agen-,
dum.fi haec oblataaccipimus, Vngari cariruros íc videntes pecunia, quam in dies ex-
peânt.pacifcenturcumTurco.Tolcrareenim vltranon valent.HorumexempJum
neeeirario fequentur Veneti, quos quotidie inuitat Turcus:& iam capiu conuemio-
nura
EPISTOLA 55,
num miiît ad eos,quç vidimus nos,&honotifica admodú funt.His ducbusqnafi pro-
pugnacoribus cedentibus de medio , nunquid non hofti iter liberum terrá,mariqj ad
Italiam patee ? Porro fi hanc terra ingreditur , non ne videmus quàm facile in porefta-
tem om nia rcdigatíNon tam arma fuá illi viam aperient,quàm diíTenfiones inteftinç
Italia; , & íubditi , odio habentes dominos fuos. Ule vt vicinus hoftis deleatur,exter-
numdomiaccipiet. Hic vttyrannum opprcfíbrem fugiat, admfidelem confugiet.
Magna indignationum,&iniraicitiarum eft vis,vtnecreligionemncc communem
interitum iratus animus videat.Rurfum fi promiíla hxc non acceptamus , & maiora,
ac vtilioraexpetimus,& maiora, &: vtiliora non praeftent: quodeunque fuccedet ma-
li,recufationis noftrx crimen dicetur. Subuenirc, inquient, pro viribus volebamus,
& fumus rcpulfi. Quod fi maxime addituri ad ha:c aliquid funt,antcquam pendones
noftríepcrferanturadeos.antequamdeliberationesnouaíineantur.&referanturre-
fponfa, menfes amplius fcXelabentur, nec feimus an tandem ira addent, vt non dici
poífit fruftra tempus iníumptu m. Praicipuum autem Chriftianorum fubfidium eft,
& ante alia procurandum ecleritas. Si enim antequam ex hibernis moueat Turcus,
quem exploratumcft ingentes copias terra mariq; contrahere, parati Veneti, & Vn-
gari, &nosquoquenonerimus. Quodnunc minoribus viribus benegeri eft fpes,
maioribus poft hxc pofle geri,non eil expeclandum. Dies,vt magnas Cxpe vtilitates,
fi diligencia aflît:fic ingentes quoque clades,fi abfit,iècum apportât. Quare, Venera
bles fratres, vos & oratores miflbs nunc fació. Grandis hxc res eft,& momenti per-
magni.Confultatione longa eft opus. Ad multum diei proceffimus,&: feífi omnes fu
ñí us. Cum reuoeauero, vos venite ad confilium. Interim quifquc curam fuam huius
rei acdpiar,mediretur,& verfet in omnem partem,quid nobis agendum. Vtin cxic-
ris, it a in hacrefequemur confilia veftra. Hic finis fuit hodierni Confiftorii. Scies
quid in proximo fiec.Nunc Vale.
G. LOLLIO.
XCVI.
DE emunda domo expectabo quod egeris, & eau Tas dilationum ex litteris tuis in-
telligo.Feftinatione hic nulla eft opus. Habentmei,vbiinpaucitate familia:,fi
non fplendide,at commode habitent. Nouam tamen domú comparan protinus vo
ló, vt quandoquidé in fublime me eleuafti, etiá qui ex meerunt , habitare dicantur vt
Cardinalis rcliquiç.Itaqj hoc tu vel ocyus,vcl ferius parabis,cum voles. De tuis,quos
Romç habes,non eft quod tam defperanter loquaris. nam & duo milia nô erunt fru
ftra infumpta, & Preceptor fanâi Spiritus mollietur paulatim. Cenfeo,mi Cópater,
in bienniumftabula illa fuaconducas.neconditionemformides,fine qua reeufat lo
care. Primum,cum erunt conduela , adimet ea nemo à te,qua: nunc quarruntur quo-
tidie.Deinde homini ièni,& fracto biennii tépus longum cft. Multa interim poflünt
contingere. Dies concinnatoreorumeftfa:pe,qua:componerenon poteftinduftria.
Intcrea otiofius,& fine periculo agere de emundis poterimus. Vbi non fuccedat ven-
ditio,fuccedetíempercondu¿ho.Nos viuemus,fiDeoitapIacebic. Intercedió noftra
nullo tempore deerit. Quifquiseritpra:ceptor,n©n vfqjadeo vela:ftimabirhascafu-
las,vel Cardinalem defpicict , vt nouam locationem non libenter concédât precibus
noftris. Vitam mihi precare,mi compater.Papienfi viuo,timcndum eft nihil. Speran-
da omnia, qua? vera charitas, & tua in me mérita poftulant. Non turberis in his qua:
fubiiciam.Heri Pontifex,quçfo,inquit,te Cardinalis,vt quandoGrcgorius tuus redi
re non vult , preceris eum per litteras,vt vendat mihi jedes fuas,vel locet.Extinétis cç-
teris,quç vbiqueinditioneEcclefia:fiint:vnammodomonetariam officinâinftituc-
re Roma? propofitum eft. Hic locus adiunebis continuis xdibus , vbi nunc cuditur,
pra-ftaret oportunitatem, quam qua?rimus. Refpondi ftatim. Redire nunc parac in
curiam,& traducit vxorem,& viuerc fub terel quum vitar proponit. Non poflet fine
ignominia alienam domum conduccre.fua locata. Acquieuit, & non moleftc vifus
eft ferre.Cenfeo itaque hue ftatim recurras, fi potes,& pra:fentia tua probes.quod di-
xi. Interim nouisaîdibus ad moncram inuentis,redire Senam peraclis Pafcalibus po-
teris,quamquam fi me audies Lolli,tranfmigrationë faciès Babylonis, &c patria: obli
Yy 3
>j4 IACOBI CARD. PAPIENS.
tuSjConuerteris rotus ad nos.Non bene ifthic meo iudicio es. Sua fi antea vt redires ad
tuos: fuadeo nunc muraro confilio eos dimittas,& nobifcum amodo viuas. Imbres il-
li importuni,qui nos terruerunt , iam abiere. Redit paulatim laeta ferenitas. De Pio
noftroremiífiorfermo. De nobis mitior mens. Ardor etiamille Syndicatuu fatis rc-
frixit.omniaindiesmeliora. Vale, &fi venturas es,deitinere cogita. Romç die Xiv.
MartiiM.ccccLxv.
RI С. С ARDI NAL I GONSTANTIEN. LEGATO.

XCVII.
ABfit à me vr de fide,&iuftitia tua aliquid dubitem. Scio te , Reuerendiffimc Pa
ter , conícntire nomini tuo , & in fide efle conftantem. hoc experti Francorum
Reges antea funt:hoc nos quotidianis documentis agnouimus. Nofco praeter eaeile
teiufti&apquiamatorcm.nilgratiçindulgcntemjautcorruptclç. Confiftorianoftra,
& demandara tibi iudicia teftimoniíi perhibenr.Quis meo Coníhntienfi in dicenda
fententiaiuilior ?quisinintcrpretationibus iurium verior? quisdeniquein fuocui-
que reddendo minus perfonarum acceptor ? Memor es quam crebro Pius laudauit
confilia tua, quam libenteriudicandas caufastibi credebat.Mihi fiepe hoc dixit.Vti-
namConftantienfeshaberemusplures. Beneconfultum eiTet Ecclcfiç. Virgrauis
eft, vir bonus, vir mitis, vir do£rus,fcmper in fuis fententiis liber. Quomodoergoin
tanto experimento , & ram graui teftimonio Romani Pontifias ,addo in tanta con-
iunclione beneuolentiçnoftra:,dubitare fine perfidia poftemdetuafide, atquciu-
ftitia? An non fcio amafie te Pium in vita?&gratam tibi nunc fcio memoriam eiusîac
propter eum tuam bonitatem fuis fuifle aftectam ? Répète memoria,quotiens vacan
te Sede,& fedente etiam Paulo, fententiam dixeris proiisaffliâis reliquis fuis. Quo-
tiens verbo tuo cas prorexeris, & quotiens propterea tibi gratias egerim. Ne qua:fo
nunc pures alia mente me eile, autdetuisaétionibus aliud arftimare. Esillepaterin
Pium.qui fem per fuifti , es ille in fuos,quem te haâenus fine metu oftendifti. Quid
ergo dices: Adnocari in vrbem Epifcopi Caietani caufam conrendis ? Dicam optime
pater, & precor vt benigne intelligas, & omnia in parte pietatisaccipias.Pluribus an-
nis praefidatú Fulginii tenuit ille, volente i ta Pio. Necefle habu t in diururna admini-
ftratione , propter iuftitiam multos oftendere: libenter enim homines domui aliena;
ill л m vident,nonfuar. Interuenereprçtereaineaciuitatenonnulla,quancmporibus
dubiis fufpiciofa Pontifici multum fucrunt. Mandauit deillis cognoici , & Epifcopi
minifteriumadparnamdelegit. ParuitPrincipi,detexitquac erant occulta, & fun
ctus eft rcgentis officio. Ad imuriam omnia.non ad iuftitiam funt depuiata. Pio er
go defunóro turoulrus graues in eum funt excitati. Szuitum eft in Palatium Prarfidis.
Compilata omnia , tarn fuá , quàm familia; fuç. Miniftri interfe&i,plerique vulnera-
ti.Ipfe Epifropus folo arftatis beneficio mortem euafit. Nuceriam enim vi ran di arftus
caufa feccíTerar. Si fuiflet Fulginii primum caput eius fuifict petit u m . Compertum il-
li eft nunc fanguincm quoque abfentis quotidie quçri , & precium propofitum efle
interfecVoribusfuis. Vidcnsiraque fine periculo vitar in prouincia verfati non pofle,
confugitad Paulum, precansvtRomac de fe habereturiudicium. Non declinare fe
iudicem dicens,quem integerrimum feiret, fed locum plenum diferimine. Interccf-
fi his de caufis pro miíero, & nec difplicituram credidi manfuetudini tuç interceílio-
nem hanc piam,debitam mihi,magis quàm aliisrquia pluris quam cçteri fum debitor
Pio.Refpondcbit mihi tua Dignatio:Me pracfente nil erat timcndumEpifcopo. Pra>
ftabat fecuritarcm legado. Non auderent Fulginatcsme iudicantetalequicquam
prarfumere. Pater reuerendiffime, Italus fum , & verfatus annis quatuordecim inter
Ecclefiç fubditos. Crede mihi, non eadem eft noftris , quçTranfalpinis tuis in prajfi-
des fuos leuerentia.Quod alias anreal orum legatorum oculos memini fa&utp, fieri
pofleanteruosexiftimo.Preteritadefuturis nosadmonent. Vides acerbum illorum
in Epifcopum odium , fanguine , & mortibus iam declararum. Credere debes fra-
g lern eile in tanra exacerbatione animorum fpem fecuritatis, quam öfters. Ira&
fpiritus excarcant farpiffimc homines , & ad nefaria cogunt , vt nec reucreantur , nec
timeant,&: dummodo cernant vindi¿tá,cxitus rerumnon cogitent. Si refpondendu
ante
EPISTOLA я|
tinte te eritEpiícopo,fireddenda ratio actionumfuarum,fidiluenda obiecb, 8c pu-
nitionum eaufa: exponenda^neceíTario agenda iftaerunt veheméter : notandac per-
fona?,aperienda delicta,&adducenda omnia in medium, per quç probetur innocen-
tiafua.Inflammabunturnimiumcommemoradone hac corda per fe fads accenià,
&finedifcrimineeritloquendilibertas.Verbummodo vnum paulo contendofius
di£tum,impetum prxftare poteft ad apertum furorem. Sed fi maxime aperta vis cef-
í*er,quis cauebit,dolo non oppreflum ¿riEpifcopum? Artes nocendi quàm varia; fine,
tua íapientianouit. Abinfidiis cauere vix poílumus.De vita hicagitur, non defortu-
nis,& de vitanda roorte,non de declinandafententia. Vbi finiftri aliquid euenif-
iêtEpiicopo^lecîiquidemFulginatespon'entprofceleretrufcitari ille non poíTet à
mortuis. Нас de caufa,amandfllme pater,cum habed íyndicatus de multis Sencnfí-
bus Paulus voluerit,in quos populorum erat confimilis ardor, vix vrbem tutam exi-
ftimans,Molem Adriani elegit,inquareirefpondererldentcraccufantibus poííenr.
atx}5 ita in ea libértate loci mu Itorumeft probata integritas, qua: alioquin in metu
fuillet opprerTa. Addes fortaflc.-Si Epifcopus venire non vult,agat procurator nomi
ne fuo.nó idem quod Epifcopo,Procuratori crittimendum.Pater mi,&Domine,no
eft neceíTe vt tibi declarem quam dura fit conditio hçc.In omnibus enim exerciradf-
fimuses,& finemonftrationemea perte omnia intelligis. Sed quidmiferius? addo
& periculofiusiquàm per procuratorem rationem reddere pra;fidatus,&vita:?Si cor
ruptela obiicitur,quidagctprocurator,nefciusvitacEpiícopif û contumeliofum da-
mnofumqi exilium,q uid dicet ille ignarus fecretorumr'&: ftatus Ecclefia?? NuJli pro-
curantiinfimilibuscile fans ad defendendumnotitia: poteft : Reo prarfente efto-
pus,vt multis veftigiis ad veritatis caput Iudex perueniar. Si mitto quempiam ad
tuendam poiTeflionem prxdii mei,fdo quibus ille ad caufam fit inftruendus. Iura
omnia colligo,difpono,& do. Aduocatum quoq;, fi non fi m Iureconfultus , adhi-
beo.Quicquidinvnailla ledici, afterriq; poteft, procurator ad iudicium portât.
Sedad criminum defenfionem portare quid poteft, qui пес aceufatoresfeiat: пес
criminum genera aeeipere poífit à reo,quàm ille pariter fecum ignorer. Dicerc hic
forhtan poteris. Si Fulginumtutum fibi non putat.tutaerunt alia Iegationis loca
compIura.AtEpifcopusquiCaietâtqjadeoin laribus Ecclefiae fua: fenrit fibi in-
fidiasftruimullumpoteftlegationis tuac locum probare, cum & vicina illa Fulgi-
nio fintj&ftudiofos Fulginatum habeant multos. Vbiq; ad peftem oportunita-
tem plurimam videt.Pi ecor icaqj manfuetudiné tuam,praftantim"me patcr,vt patro-
cinium,quodilli impendí, non reputes tibi ad iniuriam, ncccrcdasdeintegritatc
Co n francien fis mei aliquid à me dubicatum. Hx Colx radones in perfpicuo vita: dif-
crimine,meimpulerunt declinare videlicet non iudicium , пес Iudiccm , fed occa-
iionem mortis perfpicux.Vtinam tu folus ab initio iudex datus efles tuto in loco o-
mnibus,quiexPiomanferunt,&:qui vbiq; funt iudicati , confolatus eíTet fpiritus
meus: & illi miferi tantam duritatem paífi noneíTent. Scio enimquódperfona-
rum acceptator non es, Se quód in veritate iudicium facis , confiderafque quid
Poncificum reliquiisdiílredonisdebeatur,atquepietads. Verum quando diligen
tia mea íubuenire Gaietanononpotuit,&inprouincia eft iudicandus , tuam beni-
gnitatemperRcdemptoremnoftrumprecor,&oro,vt hune, qui tibi coepiícoDus
eft,&exnoftra forteeft, piaconfideratione refpicias, cogites, quid iniuriarum,
&calamitatisfitpaúri.is,inquantaorbitate, defun&o Pió, verfetur, ¿¿quantum fíe
populis indulgendumin Pracfides. Nouoexemplo traditur is iudicandus. Ante
hunc diem nulli vnquam habiti fyndicacus de Gubernatoribus funt: neq; enim ex-
pedit regimini noftro metu fyndicatuum illos tepide agere. Multa ftatuum fert ííepc
condido,qua; reipfa funtiufta.ac neceíTaria,fpecie autem aliter ab impends puran-
tur.Difcrerioverius,&mel usiudicatilla,quamlibri. Hanc diícredonemfolino-
uerunt,quipra:fidatusaIiquando geilere. Vbi vero Gubernatores reddendam fibi
rationem eile de fingulis fentient,& refpondendum anteiudicé fingulorum quere-
lis videbunt,manum in operando dexteram perdent,ac fatis habentes placuifle po
pulis creditis,de ftatu noftro parum erunt folliciti.Itaper leuem fpeciem boni , run-
Uamcnt um corruet bene regendi. Tibi fanctiffimus pater Pius pileum dignitatis
Yy 4
Кб I AC OBI CARD. PAP I ENS.
in Galliammifir,tead Curiam venientemhonorificeaccepit, prœfentem in precio
habuicoppreflum falfis calumniis manu patris leuauic, nec ruere paflits eft tuam iu-
iriciam.Loquebaturmecum frequenter dcconfratribusnoftris.De te femper & be-
nefenfit,&loçutuseftcumhonorc:compatiensperfingula vexationibus, quas pa-
tiebaris in Galliis. Vno verbo comple&ar: Virtutem tuam amabat, talemque tc iudi-
cabat,quales eile reliquos collegas tuos optabat. Pium eft meminifle horum affli-
¿ti$temporibus,ac propter eius memoriam,eos protegeré, qui ei olim carifuerunt.
Mortuusnunc.&tamenfenfumdeviuentibushabens, pietatem hanc à Conftan-
tieflfi fuo defiderat.Itaq; illam Pater impende mortuo quam viuenti impenderé pro
pter fummam eius poteftatem non potuifti.Grati animi eft,non viuétium modo.fed
defun&orum quoq; qui bcnemeritifunt,iêruireiudiciis. Hazcàte Pio noftro de-
bentur.Sed & Papienii filio nunquid non debetur benignitas aliqua? Dilexi quo-
que ego te, &adiuui,&colui, ac predicaui, nec vllum intedeuotionis officium
quantum potui,paflus fum praterire. Hie quoque nomen meum valere aliquid
debet.AdmeitaquciniudicandoEpifcopopaululumrefpice,ac propter me ineum
^benignumanimum indue. Refpice&ad reliquos, quos Pius creauir, & qui te
cum fedent ad confiliumvniucrfalisEcclefiaj. His non minus quam mihi cara eric
omnistuain Caietanum humanitas. Tc illi mecum pariter rogant. Noftrum
tarnen nemo impunitatem expoicit,nemo omiiîîonem iudicii petit. Hoc tantum
comendimus omnes,vt non credas falfis criminibus. Teftes qui fint diligentcr at
iendas^ confeientias illorum n5 meliores ad teftimonium credas, quàm paulo an -
te ad cardem,rapinamq; fuerint.Tum confideres quanta propter ftatumEcclefix re-
.ctoi i bus hceant,& quanta illis fint indulgenda, quos&imperium Principie, 8c ipfa
necciîitascompellitfaepcadmulta,àquibusabhorretvoluntas. Fac vt habituritibi
omnes gracias fimus,& memorem te nofcamus Pii noftri,& noftrum. Nobifcum es
vi&utus,concedenceDoTiino,reliquurn vitar. Ita fufficiemus nos referre gratiam
tibijVtí ulginatcSjqiiosaliqiiandoesdimiiTurus.Princrpiaprçfidatuum iucundacfle
proiuncialibus folenr,omnibusarrident omnia. Anno vercence non folum fatietaie
accipiuntjfed in benefa£tis quoq; faftidiunt.Odiiîeincipiunt, ac beneficiorum im-
memores,malediclis aperte exagitant.Sapietiflimus Pater Cardinalis Firmanus, qui
vn.legationibus naturas hominum erat expertus,dicerefolebatamicis, cum proro-
gationem officii in annum venientem petebant : Haclenus aflecuti commendatio -
nem,& gratiam, quäritis nunc confufionem, & odium. In longa adminiftrationc
rarus apud hos eft exitus bonus. Si Epiicopus Caietanus prefidatum vnius anni tan
tum geffiftet(vt aliquandoconfului) erat in ca:lo. Quia perièuerauit triennium,
fortituseft fortunam, quam vides. Cicero quoque vir ciuilis,&: fapiens , in oratione
pro L.Flacco fortem toram regendi fieexelamando pronunciar. O miferas conditions
adminißrandarumprouinciarum,&ciuitatum,in ejuibus diligentiaplenaßmultatum eß: ne
gligentia vituperationum. Vbifiueritaspericulofa eil\libet-alitas ingrata. Serme infidtofas, ajfen •
tatiopernitiofa.Frons omniumfamiliaris.UMultorum animus iratw.iracundu inuiu, blandi
da aperta. Venientespraßdes expeäanf.defirnnt abeuntes. Ad nos vero, Reuerédiífime pa-
ter,ièmpergratus rcdibis,fcmpermancns,in honore habeberis. Eundemq; vltimis
annis animum noftrum iniicnics,quemprimisfenfilH. Bonirati, integritati, & ele-
mentía: tuse prçfulem Caietanum rurfum commendo.Eft vir humanus &c do£t us,&
qui à te amari fit dignus. Quod autem tua Dignado eorum quos commendaui habi-
turamfedicatin tempore rationem , gratias ago, &vt ita habeat menti plurimum
deprecor.Pro nullo interceífi,cum quo no fit mihi meritorum ardacóiunótio. Abf-
tineboab eorum commendationibusfemper,quos vel non fatis agnoícam,vel pa-
rum probauero.Nicolaum tuum.qui mihi admodum placuit, interrogaui de te dili-
genter.Omniaretulir,qua; audiredelegationeoptabá.Gratulortibi,quodhomocx-
ternus,mores noftros nó vfq;quaq; expertus,ita grate in prouinciaregas. Bona mêj,
& docile ingenifi in omnib.íé cum laude accömodar.PlaceatDeo,vt hçc víq; in fine,
tuoiudicio,&amicorumreipondeant,lîct)tcertcconfido. Dixit fe ad Pontificem
miflum:&:fi audiri fincdifficultate non poflet,venrurum ad me,vtinierceifionemca
audiretur.Obtuli omnibus horis,etiam no<äu,cum fibi placeret,iturumme ad Pon
tificem,
EPISTOLA j57-
tificcm,& procuraturum no intromiffionem folum,fed cunda quç grata tibi agno-
fccrcm.Non rediit vltra,nec eum amplius vidi.Itaqj fi nihil egi pro re,hanc fcito cau-
fam fui(Te,quod nefciui in quo effet praeftandum obfequium.TuReueréd iffime Pa
ter ruam valetudinem cum diligentia cura.Cum prouinciaJibos cautiffimeambula,
Sc Papienf. filium araa,vt foles.Roma: die xv. Martii.M.ccccLx v.
G. L O L L 1 O.
XCV1II.
CRedoficeffe,vtdicis,Pcnellam Ildebrandini vna opera confobrinam &pelli-
ccm,operatam veneno internum Ludouici, qui vt argerrime inccftum patris
ferebar,ficminusilIumtacebat.Hociudicatumeft Romx,hoc gentiles fui Vrfíni,
cura ad verum loquuntur,hoc no diffitentur.Ex iis vnus ingenue addidit, ammoni-
tumdudumlldebrandinumpericulihuiusfuiíTe.Gentilesquoqjj&afHnisidem pu-
tatj&praedicat.Vetusha-cindiiftü'aeftad tollenda impedimenta fcelefti concubi-
tus. Sic iniurias fuas libido muliebris vlcifcitur. Legifti hiftorias. Ex antiquitate talia
multa potes repetcre,& ex noftratibus audifti complura.Scitum eít illud iatyricum:
Tierno magisgaudetvindiffa->c[uamfemina.'Tcm$OTt icelusimpium detegetur. In Euan-
gc\ioDom\ni\s:Nihtlocculmm,c[uodnonreHeletur. Serui vt taceant, iumenta loquen-
tur,&canis,&poites,&:marmora. Interim ncc omiffum quicquameft ad purgan-
dum obiedmm Scnenfibus crimen, necomittetur.Dixi dehne remultamultis in Io-
cis,nec definam dicere,quam diu opus cognouero. Orator , qui ad excuiândum ve-
nir5nondura Pontificemadiir,nec mequoqj.Incaufafuit Federici Aragonenfis ad-
uentus,cuiushonoribusfuntdatiiidies.Perfolucntur omnia veritati,& patriar. Scri-
pfi vltimis litteris propter domum tuam,qu£e petita à Pontífice fuerat, hue ftatim re-
dires.Refrixit cupiditas,& quantum video dealia cogitatur. Ideo fi venire eftgraue,
paichalia cum vxore,& liberisarquo animo agito. Vjgilabo,vt debeo, pro tuis omni-
bus rebus. Vale.Roma:.dic XXVII. Martii.M.ccccLxv.
k^ÍRCHIEPISCOPO STPONTINO.
XCIX.
EXcufationem taciturn itatis tua* in earn partem accipio,quam feribis, & vis. Ne-
queenim aliter opinarideeo poffum, cui idem fit pater,qui mihi,&frarernie
chantatismukainmeextentmerita.Pro VaiTanenfibus tua: Dignationi habeo gra-
tias.Inclientelamfemeamdederunr,acceptamiamdudum à Pio.cum in Cardina
lat uageret.Patrono vti fe aiunt folicos,qui a?des,quas teneo inhabitet. Propterea im-
penfius eos tibi comendaui,& gratiffima eft ma in eos humanitas.Oro quantum per
honoré prafidatus Iicebit,eos tuearis,& in eis demerédis ad me, no ad illos refpicias.
C^xNicenodelitterisdixi,teitorbeneuoIentiänoftram,fineftomacho,atq5vlIaof-
fenfioneanimi dixi,magis te pungeread meum defiderium quçrens,quàm aceufare.
Nec VaiTanenfes quefti mecum funt quiequä: nefcio quis hic Roma: curans corura
negotia,id retulit.&mentitus eft,vt video.Deus linguá illam maledica fanet, vel per-
dat.Nonexpoftulaffcmquicquamdete,vbi'noceritibiputaffem. Cum communi
patre,& magiftro dici omnia fine periculo poffe crcdidi.De me anxius qusefo ne fis.
Am о te,cariffime Praful.Tri buo ingenio,& Jitteris tuis fumma omnia.Memor quo-
quefumoperum tuorum,& fuíFragii tui ad Cardinalatum meum etiam ex Germa
nia vfq;.Nam quod de domeftico illo meo innuis: & rogas, vt non permittam tuam
abeoinnocentiamlacerarijiterum teftorSypontine,hac legeab initio domi à mc
acceptum,vtnildete,nildepatrenoftrofiniftrum loqueretur. Edixiaperte dolitu-
rum id mihi intime,nec placituram fuam communicationem,vbi non coIeret,rcue-
rereturq;,quos egoobfcruarem.Vfq;inprçfentem nil audio ilium obloqiuitum.Tua
Dignatio,fi quid diuerfum accepit,fignificet mihi.Oftendam non placeré detracto-
remdomefticum.Vt fcias amplius, noluiprius ilium admittere, quam affèntiretur
pater,& cum grauari ab initio videretur, bono animo dixi effet , quia vaganstunc
hue atq; illuc,&: fortaffe lamentans,vbi mccum effetjamétari defineret. In hoc ver
bo acquieuit.Si credis meplurisillü quàmNicenum,&quàm te çftimare,erras vehe«
IACOBI CARD. PAPIENS.
menter.Meo Niceno,meo Sypontino,niI mihi carius,atqj xftimabilius.Noftri que
que de teiudieii iudicia quardam fedente Pio potuifti intelligere. Omnianon potui
vt voIui.QtiodpotuijCcrcevoluLBenevale.Romar.
FRANCISCAS CASTILIONVS SACERDOS FLORET^

tinus Cordimil Fapienß.
С.
PRotulir,vt noir.i,Reuerendiflîme Pater,diuerfis a?tatibus egregiosHifpania viros,
quorum aliiftudiisliterarum5mulraq; facundia, alii vehementi in noftra reli-
gione fpiritu,imgularique picrate claruerunt. Quid habet Ecclefia melius, quam
LaurenciimartyriumíEdidicipfaquoque felici fecunda partu his nouiffimis tem-
poribus magnum fane virum Vincentium. Cuius cum nuper egregia facb nullo di-
gefta ordine perJegiiTem. Vt enim diuerfi abEcclefia vocati ex Hilpania telles adue-
nerunt:fic fparfim difpofita in proceilibus curiç reperi. Decreui ilia, quod te du kirn
àmcinreiîmdifieripoftulaftijVtfuumnarrationisordinemfortiantur.quàm breuif-
iîmalicebitorationeperftringere.Cumqj nil habeatprarclariushiftoria, quàm veri-
tatemreigeftaî,quç viseius,& quaedam velue anima dici poreihexift mauihâY bre-
uem de hoc viro enarrationem tum ex rerum geihrum magnitudine,tum vel ex ipfa
certiffimaveritatisaflertione,le£tori,fifeipfum quicquid poffit fides nortra meuri
voluerit,fore non ingrata. Quid enim certius habere poimmus,quàmqnod apudEc-
clefiam Ro.quodapudSummumPont. Calliftum Tertium, noilris, vt plane nofti,
temporibus multorum grauiffimorum virorum teftimonio elt approbatum ? Nóni-
hiletiam me mouiteapietatis ratio, quam ill ¡religionisordini dcbco,qui magnoui
virorum propagatione admodum clarus erFeûus, in Sancliffimo nupcrArchiepifco-
po noílroAntonioilhiílrisapparuir.Nominaautélocoi um acprouinciarum,vt vul
go noftris temporibus appellätur,ficutplurimumpofui,quo facile leftori inofFenio
pedepcrcuirenda: narrationis facultas prabeatur.Legeigiturhçc noftra, qua: hand
nímium accuratcSed qua: nobis ludimus commentaria .- & quid de illis ientias , re-
fcribe,vtintclIigamus,quod in pofterum nobis hocfcribendi genus profequendam
cenieas. Vale.
B. CARDIN ALI NJCENO.
CI.
ABiifti pater incompellato filio. VoluiíTem tecum loqui ante difccíTlim : oíferre
qua;poteram,hortariadcuramIauandi.Perioluerc deniq; quod Domino de
bet feruus.Haxfi momenti tibi fintparui, mihi tarnen erantcöiolationi nonpai ua*.
quod n5 potui przfens,ago abfens. Niccne pater fortunet tibi Dens lauationë tuam,
concédât vt ad nos redeas valens: vtcalculus,quo male torqueris in puluerem ear.
fie deniq5 refurgas,vt optât PapienGs tuus. Porro hic fum. Si quid ex mecfle tibi gra-
tum poteft,tuumefttotú.Laborare no defina pro mandatispatris.Manda,&:impone
quod vis.Nil graue erit onus à te cupienti. Ridebis hominem nihil potente, ofrcrrc,
tanqua fi poílet.Rideo & ego,quod ofFcro.Sed tamë fi impetrando no poil'um,com-
memorädo tuis interceiToribus,pra:fertim Abbati: aliquid potcro.quod certe ne ne-
gligas.Scis enim quanta eiTc foleat de abfentibus obliuio Pro mortuis a-pud nos ftinr.
Bene vale,& cum potes manus tua me confoletur.Sypontino noftro.quem de Vaià*
nenfibuspupugifti,qua:fohas,qua: cum tuis eruntjiubeasreddi.Romie.
DONATO ЫСС1АЮЮ.
Cil.
Licet Falco nofterreuerfusnondum ad nos iîtjtamenhabensoportunitatëChryfi
ad vosredcuntis,refpondendumduxilitteristuis,inquibus plus-орегаг adhiberi
aliquando vellem à te.nc bene fciensfcribere,&negIigentiusfcribcns?opcrS tu per-
das,& egominusquàm vellem, lïtarer. Siimpcriofeloquor,cx vctcii magifterio
hocimperium eiEPro comentariis beatiThomaîcgi tibi nupergratias per litteras à
fecretario feriptas. Ago tibi nunc per prxfentes dictaras à me , vt magis intclligas qua
fuerit is labor acceptus.Pecuniam curaui pet Menianos io'ui, Sc folutam tibi iam ar-
bitror.
EPISTOLA
bkror.DereliquiseiusIibns non eft quod amplius quaeras, prxtcr ipem meam o-
mnes hicfunt inuenti.De tra¿tatibus Seneca;,non dedi mandata circum&ripta,quae
rcculir Fa!co.Sienim vnum omnium volumen haberi nonpoterat, non propterca
diuerfa volumina non quam volebam. Verum quia vnum tancum videram aliquan-
do,ammonuivnum qu£ereretur,fi effet alicubi.fed hoc non multum attendo.Ex vno
enim an ex pluribus vduminibus eiufdé feriptorisparetur docbina , nihil refert in
tendenta doctrina?,non pompx.Cómoditas tarnen in vno volumine maior, non ad
difcendum.fedadtracbndum. Quomodocunqj ergoeftillainuenire, dummodo
emendati codices fint,& feripturx apertse,vide vt habeam.Precium pro vitisPlutar«
chi,quanquam grande eft,inopemGardinalem non tcrrct.Terrent magis traduccio
nes ipfç,ne b arbarç (înt,& confufar.Eiufdem vita; diuerfos aliquando vidi traducto-
res,alium alio vel minus malum, vclmeliorem.AntoniusTudertinus,quem nofti,ita
inepte plures traduxir,vt millas legere prüftet quam illas.Similes huic nominare ali -
os poffum.Ex bonis Graecis (vt eft apud Comícum)fecerunt Latinas no bonas.Lco-
nardi Aretini pIacent.Fr.incifci Barbari etiam placent. Tua: licet dux , ftimme pro-
banturàme.Itaqi voluminibus accitiSjin quibus ^fim** viginti quatuor contineri
íígnificas.infpice títulos fíngularum,&:tradu¿toresíímulcum precio certo mitte ad
me,vt feiam quid inde agendum. De virisilluftribus nullum à me Falco mandatum
accepit.Maioribus mandatisintcntus,non beneaffixitcordi minoraamici. Dixi de
remedí s vtriufq; fortunar Francifci Petrarchx:nondevirisilluftribus.Opusrneoiu-
dic o plenum ingenii,& frugis eti ¿m bonar.De hoc quoq; curam aíTumc,& vale.No
eftneceffeteftimonium facias diligentixilliusincuranda re, pro qua miíTus eftad
vos.Expertushommemannispropcxv.fum. Nihil со folcrtius, nihil dextrius, nihil
ad omnia etiam diniciliaingeniofius. Lingua quantum valear, ifthic potuiftis fenti-
rc.Animoquidemmco nihil habetCurianoftra,cum vndiq3circumfpicio,illoiuue-
ne Jxtius.Pontifex quoqj vim eius intclligens,delegit induftriam fuam ad opus cor-
di intimo hxrens.quod tarnen operofum valde à fe xftimatum, vos modeftia veftra,
vtfiliilucis,nontenebrarum,lcuefeciftis.Retinetotibibeneuolentiameius,ipfumo^ <
afliduocole.Exiiseftquem vaticinio meo in magnum virum euafurum pramun-
ciem.Bene vale.Romxiv.Maii.MccccLxv.
С ARD INALI ftJCENO.

CHI.
ESr,Rcuercndiflîme pater, quod non tantum debeam doleré tácito wo difceflu: льь'ттм:
credebam me ex omnibus tuis negle&um eiTe.Eccepater Abbasinprimisnegle- *¡fa¡£**i
dus efb,quemnegligi non oporrebat.Quod ergo in tanto pâtre eft prastermiffunijin- Ang,u per
opi filio moleftura effe non debet,in fe prxtermiffum videri. Vt enim amborum eft fr<*"«*«f-
Jonge difpar conditio: ita qua minimain effe triftitia meam couenit.Excuiàui tuum, c™d¡ñlbm'
quoad potui.fine bcneditboncdifceffum, ас quantum doleres adiunxL Admonui я«*»ям3 '
quoqj myfterium notaret verbi huius fcilicet.dolco vere SS.quando ego illud inter-
pretari non poffem. Nihil deniqj prxtermifi,eorum,quç imperafti. Elicere reipofura
vllum non potui:ore tantum compreffo,& vultu eleuato, vt folet, prarclara quardam
videbatur concipere.quaî ad te effet fcripturus.Pridie tarnen eius diei,cum mifíílcm
ad eum litteras tuas,codicillos mifit ad me,quorum tux Dignationi mitto exemplû,
plus illis,quàm verbo de vtroqj noftrum locutus. Videbis extare Socratem temporis
noftri ridentem ftudia hominum,& exagitátem.qux ipfenon probet. Credo literas
eiusaccipies.codicillis пол multum abfimiles.DiuerfoíenfUjReucrendiilimePater,
verba mea es interpretatus,atqj ego feripferim illa. Cum dixi, optaflb me ante difeef- »
fum vifere tuamDignationem,&:hortm ad curam lauandi, non hxciènfi,voluif-.
fe me modum lauandi tibi prxfcribere,cuius fum penitus nefeius , fed ea tantum re-
ferre,quxcharitasnoftra,&collegiifocietas habet communia. Videlicet , Nicene
pater,vterefapientiatua,Medicos audi,animum gère vacuum am's, vrbana nego-
tia obliuioni da penitus.Illa te ante tempus non reuoeent. Poft lauationem quiefee
Vitcrbii,aut vbi effe iucundius potcs,& fimilia iis:qux ctfi notiora effent tibi , quàm
mihi: rememorare tarnen in defiderioerat. Itaq; cohorte Mcdicor um, ad quorum
ф I АСОВ I CARD. РА PIEN S.
mecommentarios mittis,conuertead Valerium noftrum.Mecum efle non poíTunt»
. non folum propter ingeniiinopiam:fed quia tu ante Iauandi fiñem fecifles, quam
ego praxepta colligendi.qux imperas.Opinio refecb'onis crebrx ex Cornelio fum-
pta,mihi tecum pariterplacet,non earn ob caufam modo, ne ex longo interuallo
Ianguefcatftomachus,fedmagis,vt frequenter refedlijfrequcnterhiJares fimus.Gal-
lia tota probat hoc,item& Germania tota, in qua diu verfatus celebran fine libris
fententiam hanccognouifti.Idcoautembreucs, &macilenti, & Temper triftesfu-
mus,quia tot horas in die ieiuni locum interim continuis curis damus. Uli vero Sc
grandes &plcni,& bonis omnibus lani,quia de folaCelfi fententiafollicitifunr.Lu-
dens pra:terea,vt foles,multum mepoflehic fcribis,&tenihil.Idego, Nicenepater,
quantum hicpoílum,vtfileamcaetera,Chryfogoniana:ícdesfint tibi indicio. In his
inftaurandis Pii mei,& tuum beneficium conferuare non potui. Incalui ( vt vidifti )
fudaui,& nihil prçtermifi.OmniaveromouenSjVix tollere dimidiumexpe&atieua-
Iui.EftDominemi,quodanteafcripfi,admonendo Abbati fufficio, ad exterafum
miniírer¿nutilis.Vosmagniviri&:celfi,quipra:fidetis collegio,& primi fententiam
dicitis,gratiamomnemtuliftis,quç alioquinimpertienda erat nobis plebeis, &vlti-
mis.Sypontinusprarful abunde filio fatisfecit.Plus pene clientulis meis Vaflanenfi.-
bus prxftitit,quam ego expeterem.Egi fibi nomine meo gratias,ac beneuolentiaîfuç
debitorem me ftatui. Charitatem antiquam,&:memoriam noftra coniundionisre-
tinereillumintelligo.Faxit omnipotensDeus, vtremetiri fibi beneficium poifim.
'сфпшТи inferiptionem litterarum mearum,àte,&Sypontino admonitus. Tua; illi, il-
fuir.no» vo- lius tibi,crant à tergo infcriptx.Errore fecretarii fadum id eft, no vlla induftria.Eue-
Uttrranus. nitaliquandovtepiftolisobfignatis,per ineuriameomodoerremus. Nihil tarnen
vel tua:,velil!iuscontinebant,quodnoncupiamabvtroqueinípedum. Resnoftrae
• vrbançeoinftatufunt,quoeasabiensdimififti.Duo tantummodo, atq; ea exigua,
caufam loquendi Cunx ociofç his diebus dederunt : Fuga Fratrum Scaramporum,
quiretradiexitinercfunt,<S¿ IacobiPtolomei infeclix conatus, qui Sc ipfe omni
bus ad fugamcomparatis,indicioIanitorisdete£lus eft, parum animi ad exequen-
dum condidum habcntis.Molem Adriani cripereeuftodi non voluit, vt vulgatum
eftànonnullis.Solamlibeitatemfuaminopinionediuturnicarcerisftuduitoperari.
Inhosnihiladhuedccretumeftdurius. Tantummodo ardius afleruari funtiuffi.
Pontifex valet. Fratrestuietiam valent. Cardinalis Sancbe Prifcç ad titulum fandi
Laurentii in Damafo eft translatus. iEger Sc vix animam trahens, duos potentes , Sc
gratiofos in petitione hac vicit. Auditi nudius tertius funt Oratores Hifpani : obedi-
'Legitntnfn, entiam pro more obtulerunt. Eanullascondidiones,petitionefvehabuit.Horta-
quipo/ica titantum Pontificemfunt,adcontinuandamfidei caufam. Pra:fulLegioncnfis, que
fo'&c*rdí- nofti, verba fecit.Benc vale digniífime Pater, Sc de fucceflu valetudinis tua: dignare
•neto. aliquid filio fcribeic.Romœviii. Man m.cccclxv.
KjiRCHLEPISCOPO STPOliTlNO.
CI V.
Koumertt "^TEgligentiafcçretariij&nouitas officii huiuserroremfecerunt, quem in inicri-
ь /лтШл jS\ pnonibus litterarum fuiíTe fignificas.Nihil affedatum hiceft, nihil deinduftria
Mtfwwc£ erratnm.Fortuita omnis ea tranfpofitio fuit.Incrcpui illum vehementer, &infcitiœ
fina pofl fuçepiftolam tuam teftem oftendi.Eritpofthacaccuratior,neque antequam inferi-
pauUobttt. bat,fignabit.quç ego ad te fcripfi,omnia vero animo fcriptaefiecxiíb'ma. Os meum
cum mente concordat. Amemus nos inter nos,vt antea egimus,nec diligendi.&pro-
merendioportunitatemvllamprsetcrmittamus. Futurum fpero, Deoita volente,
™ vt mutua noftra officia ambos pariterconfolentur.Vaflanenfes meostuç Dignatio-
niampliusnoncommendo,quiaomni benignitate cosprofequeris.Tuisfaues,cum
meisfaues.nullosetenimmeosvolo,qui paritertuinonfint. Detradorem domefti-
cum.quem apertius indicafti,itacorripui,vt mecum fe no futurum intelJigeret,fi vel
quid minimum fuerit pofthac oblocutus. De quibus ego fentio bene, & honorifice
pra:dico,ma!efentiriàmeis,&dicipati nonpofium. Bono animo fis, amantiflïme
frater.Nihilhinc tibi pofthaccftfiifpicandum. Bene vale,& communi Patrinoftro
Nicenome commenda.Ro.Die vni.Maii.M.ccccLxv.
G. LOL-
EPISTOLA. J4,
G. LO L LIO.
CV.
ACuIeo vcrborum tuorum cxcicafti hominem dormientem , & immemore quo-

que chari taris acceprç,memorem fecifti libértate epiftoIç.Frigebat antea totus,
& cardabat,& curam nullam vidcbatur defiderii communis fulciperc. Ad primam le-
ctionem incaluit,multafaâ:urumrerepromittens.Iuintchirographumlocacionisad
fe ítatim afterri,deleturus inde,ijuç tibi non placent. Ad me quoque epiftolam infpi-
ciendamtranfmilit. Coram poílmodum multa excuiàuit. Prçceptorem fancli Spiri
tus fue nimium fententiç eflc,parum fibi,quanquam amico, hac in re credere. Scire
Deumnihilàfepra:termiflum,in quo faceré fatispoflet,&quçdamhuiufmodi,qua5
ego ad ftimulos geminandos, rcfpondi parum credi. Pollicitus eft tandem facturum
que. volcs,& molliturum omni arte duritiem recufanris. Iudicio meo italocutus eft,
vc facile credam fru£hun,qui mitibus non fuit.durioribus litteris tuis futurum.Excu-
faui pofthac recuiàtionem , quam facis petitionis fuç implendx , docens quo in loco
tu r res iînc,&q uanta induftria tibi inter tuos viuendum.Longior de iis fermo fuic.-Il-
le tarnen eximsiagnofci à fe tuam neceflitatem, & tibi ignofccre> fi vt Roma; folebas,
Sene quoque mandatum eius non imples. In hocitaque quieto animo ils , quoniam
dciîderio tuo abunde eft fatisfiicbim. Qua: predican ifthic à noftro Thomaiio de me
memoras 5 máius h.ibent teftimonium fui in me animi , quam mei in eum beneflcii.
Rctributionemgratiç,gratiam pucat.Satisfacere illiforfitan potui,mihi verofentien-
ti onus beneficiorum Pii,&Sencnfium,non fatisfeci. Deo tarnen tefte,Conorin tali-
bus femper quç poiîum,& cum non pefffum, quantum fateft,mirificc triftor. Gratias
tarnen Deo jgens , quod fi poteftate gracia: me priuat,gratifîcandi mente non priuat.
Rationcm vi ç.quam cœpifle te fcribis,laudo vehementcr.quamdiu earn tenebis , fi
ne mœrore viues,&: anxietate. Implican negotiis, &: ftudio p!ebeii*laudis,nunc cly-
peo,nuncgladioarmatumftare in acie,peflundant corpus, ¿¿animam. Vitanoftra,
mi Lolli,vapori coniîmilis cft,deficura cito.Sapientis eít, cú patria: impenderis.quod
debes , reliquuin tibi feruare. Vide tarnen ne vt incautis nautis acciderc folet, acftus
aliquistenon fencientem ex portu inaltum arripiat. Nauigandum enim tune effet
inuito.Procuisinmatrem,&Chriftophorum officiis gradas habco. Ilia tealterumá-
Iium:Ille alcerum patruum habet. Ambos fidei cue, commendo. Franciioeconiugi
falutem meo nomine dices. Deus ei prefeneem lauationem, & libcros omncc,& to-
tamdomum vna tecum fortunée. Pium quoque filium ex meofculo,fipotes,cxcipi-
to. Bene Vale. Romç Die viii. Maij m.cccclxv.
D02{ATFS k^íCCIAIOLVS GARDINALI

Papienß.
С VI.
TiJf Irari non debet Reuerendifll ma Dominado Tua , fi cpiftolç , quas à me nuper
-^'■^-accepit.minust biornatx, minufque elegantes videntur, quam aliistempori-
bus videri folicx iintalix feriptiones mea;. Ego enim cum ex tuislftteris pcrcepiifem,
te ad facrarum litterarum ftudia toco animo eile conuerfum , iamque commentary's
Beati Thomx afllduam operam dare, facile mihi perfuafi Dominarione tuam , poft-
habica verborum copia,eleganciaque negle&a,rerumfolumracionem habere , earti
cogaicioncmexpctcre,maiorainmcti, minora negligere. Hacigicuropinioneimbu-
tus,negligcncius familiariufque forcaife , quam decuit , anteaftis diebus meas litteras
fcripfi.Scio tarnen me non omnino mei,nec cius facultatis efle oblitum, qua: me iam
inde à pueritia fub egregia doctrina tua.ingeniumque meum,quodcunque fit,vehe-
mencerexercuit. SciocnimfummiPhiloibphifententia,nonvirum fortem ftatim
efl"ediccndum,qui aliquod edidcrit fortitudinis opus, fed eum , qui magno vfu mul
to cempore fit habitumconíécutus,itaqueaífedus,vtobie£tafibimacerie, facile pof-
fir.cum velitjfortisviri munus officiumque prxftare. Eadem racione eum ftatuo eife
diiucum,non qui eleganter aliquando fcribit,aut dicit,fed qui poccft,cum velit, fads
;4г ' IACOBI CARD. TAPIEN S.
acute, atque dilucide, ex com muni quadamopinionehominumdicere. quod fi ín-
tcrdum à fuá dignitate,elegantiaque difceíTerit,ignofcendum errori eflc videtur , no
culpç.quia quandoque bonus dormitar Homei us.& noluit hodie agere Rofcius, aut
crudior fuit. Jllud autcm fatendum eft quod negari non poteft , perueríe ícribere bo-
mines,peruerfe fciibcndo facillime confequi. Quare hoc me admoneri, non folum
aequo ammo patioi ,fed ejtiam lçtor,tibique monenti ingentes gratias ago. De tribüs
voluminibus Plutarcbi,in quibus -s%¡W«viginti quatuor continentur, títulos fum-
pfi, V t mones, & tradu dores fingularum norulamq; confeci , quam his litteris inclu-
fam ad te mitto.Precium minus Lxxx.aureis eile non poteft. Jamq; horum librorum
Dominus animo conítiruifle videtur , vt vcl tria Volumina iimul emantur, vel nullu.
Ex tradatibus Senecç iam epiftolas inuenimus,pro quibus xvi. aut faltem xv. petun-
tur aurei.Has diligen tius me videre oportet. Alios item, fi fieri poteft, reperire trada-
tus, quxrrrequcprçtereade remediis vtriufque fortunç egregiumPetrarchacopus,
tibique,vt video,vehemenreracceptum.Vale.Egometua;ReuerendiffimeD.etiami
atque etiam commcndo.Florenriae xi.Maij m.cccclxv.
DONATO ^yíCCIAIOLO.
CVII.
REuerfus ad te, vnde per ncgligentiam ante difceiTeras,epiftolam tandem mifiíb,
dignam ingenio tuo,& prioribus feriptis , & continuo ftudio , quo feribendi lau-
dem es confcdatus.Sciebam eflc tibi lautam hanc fupelledilem , & mirabar non ad-
hiberi,& celari cum damno , quod proferri cum frudu facile poterat. Scmitam hanc
orationis teñe continuo, vt reda incedens maturius quo tendis peruenias, neq; illud
attendas, quod ego litteris facris intentus , minus iam ornamenta verborum requitä.
Nam &ab adolciccntia Latine imbutus,barbarc audirc non poíTum.-at tu,fi bai barus
ego eflem,erroris noftri imitator eflc non debes. Ad dodorum iemper , non atK ulgi
ruTrh^ iudicium componi nos conuenit.Si commentaries beatiThomç partim difci tos cx:-
commi. ftimas,etras vehementer. Facundi in eo genere funt, & aperti, atque in minutis dit-
putationibus fuum fplendoremhabeqtes. Inter ecclefiafticos noftri temporis feri-
ptores,mu]tü hic feà fordibus vendicat. Bonos imitatur,& à probatis nunquä difee-
dit.Non funt illi flammeoration s, qua: Ciceroni. Sed nee Ariftoteli vis quoqj eftea,
quam in Demofthcne legimus. Quilqj tarnen in fuo inftituto probandus. Ideo vero
minor in his copia, qi;od a ítrepú и forenfi alieni,erudirefcholam,non calefac ere co-
tentionem tontendunt. Itaque fi Aquinati mt o operam do,non propterea eloquen
tes dimitto. Rcferuncur hic multacx Hieronymo , & Auguftino, ex Nazanzeno, &c
Chtyfottomo,& ex cíttei is.quos probauit antiquitas, vt nunquam à diíeitis.&graui-
bus íentenciis ledio ceftet. Iniclligo quid in Plutarchi voluminibus egeris. Grata tít
plui imum tua omn sin Iiis diligentia. Legi nomina fingidora , qui vitas ab illo editas
traduxerunt.Pra:tcr eum,quem ici ipfi , commédo cçteros. Nofter tarnen Guarinus,
& qui prior laborem hunc nouit,Iacobus Angeli in fuis tradudionibus diiri,ac,fi ho
rn ni indodo f^rre iudicium licet, etiam partim limati. Vide adhuc qua*fo,an abclTe
aliquid de precio poflit,&: an codices fintcmendati:& quçiît,acquantumcontinua-
ta feriptura. Idem fieri de caeteris voIo,quos poftulaui. Dabis amico veniam,fi in his
etnendis eft anxius,ac nimium.quod placeat,qua'rit. Tormentum eft in libros inci-
dere,qui vcl corrupti fint,vel barbare fcripti.iV«Ä?i(inquit Seneca) habere codicespr*ßat
quam immendatos. De omnibus ad me rurfum referibito, & te l.ibor n on grauet. Valc.
Die XX v.Maj m.cccclxv.
LAVREWTIO DE GVIDETIS^
CV1II.
EX litteris tuis aufcultarc te video monitis noftris : ftudium etenim côtinuum pro
bant, &afllduamexercitationem ingenii. Grauiterfcr¡bis,& bonorum verbom
habesdeledum Si perfeueraueris,vt puto &confulo,adiumctaerunt tibi, vnde Iem
per domi,& fori ч afeendere ad honores poífis , & ad commoda vitx. Dignitas patriae
&c fplcndor familia: adiuuan t multú.Magis dodrina, & virtus, quas ideo in adoleícé-
tiacole.vt frudum feras vir, & fenex. Bene operand manila noftra non deerit. Vale.
Ruina: die xx v.Maij m.cccclxv.^
ÂRCHIE-
EPISTOLA.- í45
ÂRCHIEPISCOPO STPONTINO.
CIX.
QVarfo te per amicitiam noftram Sypontine , vt ea volupras , quae ceíTanti à publi
as ,&: à libris mihi eft fumma , opera tua hue redeat. Conficienda de improui-
fo eit res. Si enim gregarius ille quarri cancm praefenferic , yel abdet alicubi , vel alio
ablegabit. Adhibenda etiam vis eft , fi abiuraret hoc furtum , q uod hic certis eft tefti-
bus comprobatum. Ex caris obfequiis hoc eft quod impenderé Sypontinus Antiftcs
fuo Papicníi poteitBene Vale.
LATINO CABINALI VRSINO.
CX.
SImon,5¿ BarthoIoma:us,qui viuente Pió mecum fuerúnt,nunc defun&o, ad Do-
minationem Veftram funtreuerfi.non reueniírentfinelitterismeis,& fine hono
re^ in difceflu mecum eflcntlocuti. TuliíTenr quoque indicia mei in fe animi. Ino-
pinatus eorum abitusoccafionemabftulit mihi declarando: gratítudinis VeftrçRe-
uerendiífima: O. à qua illos acccperam. Afferentes quindecim adhuc dies Romç fu-
turos,poftridie abierunt. Nondimifiegoeos:Ipfi vltro miífionema mepetierunr,
quam conceífi,quia ad domum veterem,<5¿ ad Dominum meum redibant. Si quaírit
dignado tua.quale eorum feruitium fuerit,fidelecerte,& diligens.&r plenú charitate.
ifi poftulat quo animo in eos fim,perfe¿to Reuerendiífime pater. Dilexi enim eos vt
fratres,& habui domi in honore prçcipuo.Simoni cum voluit,adminiftrationem do-
mefticäcredidi.Bartholomxo veromeipfum.Patueruntillivt mihi intima mea. Ni
hil pofled',quod non melius noíTet ipfe quam ego.cuftos omnium fuit. Cubiculú,&
arcam folus ex domefticis omnibus,me volente,poíTedit. Remuneran cos pro meri-
tis farpiifime volui.Rar© fuit facultas. Pecuniam multam dare no potui. Egeo enim i-
pfe plurimum:fed fi qui ex familia Iiberalitate pauperis Cardinalis fenferunt,ipfi cer-
te imprimis experti funt. Partitus fum libenter inopiam meam neceffitati amborum,
& nudos agere illos paíTus non fum. Si plus habuiírem,plusirnpendiííem:fcd experta
aliquando Dignatio tua neceífitatemdomcfticam, feit quam malercfponderedefi-
deriis noftrorum poífimus. Commendo dignationi tuar vtrunque, non vt fámulos,
fed vt fratres benigne illos accipiat, & quod ipfc non potui, pro me vtrique rétribuât.
Meretur eorum virtus,atqueinduftria pietatem,&:grariam. Ego quod omni tempo
re potero, illorum fidei non grauabor perfoluere. Commendo me Reuerendiífima:
D.Tux.Roma: Die xxv.Maij m.cccc. lxv.
CARDINAL! CONSTANTIENJI.
; CXI!
*^TEmo tuam Dignationem vincere benefícentia poteft. Quanto & docb'or, &
4^ quanto in omni generevittutispra:ftantior,tantoeshumanior. vidcrivis& be-
nignior. Intelligo ex litteris , quas ex itinere ad me feribis , quam farpe domum ferui
acccfleriSjVt illum viferes ante difceíTum,& quam contriftatus fis, quod cum videre
non potuifti.Benignitatis tua: officialise funt. Nifiingenioliberaliefles,& bene in-
fticuto, prodireexteea pietas non poíTet. Bonus homo (inquitSaluator) ex bono
theíauro cordis profertea qua: bona funt. Habeomanfuetudini tua: gratias multas.
Debitorcm me tibi confíteor, &Deumprccorvt non folum rétribuât ipfe pro me,
fed te mihi pattern conféruer. Si vifere menon potuifti, tota hare eft culpa negligen
tia: mex.Debebam ipfe prior,quod tu fçpe tentafti,&: domum tuam venire,non mee.
te expe&are.Non feci,& pcccaui,& veniam precor errato. Ante tu Cardinalis, quam
ego in faciis , & ante magnus , ас Celebris, quàm ego inciperem. Maiorem omnino
reuereri fas erar, fed fequentibus ofticiis refarcire praeteritam ncgligentiam fatagam.
Petis, vt benedicam ti bi abfenti,quando pra:fenti no potui. Benedicere filiut p;itri n5
debet. Perucrfio eflè t ordinis,atque obieruantia: , a-tatis , & fapientia:. & meritorû eft
benedicendi religio,quibus tu omnibus longe es fuperior. Sed precor be nedicat tibi
Zz i
j44 I AC OBI CARD. PAPIENS.
deccclo Deu?, &crefcerete faciat in omni opere bono, & confirmet cofilium tuum¡
detque vt fecunda çftimatione omnium,bene gefta legatione ad nos redcas. Flagitas
quoque vt confulam, quid tibi inter prouinciales tuos putem tenendum. Vcreor ne
fimplicitatem fupenomepiftolaeridcns.fubdiderisperiocum particulamhanc,qua-
fi ignarus , patri expertifllmo , viuendi prarcepta porrcxerim. Fateor,nimium audax
fui. Sed quid agas, vbi charitas imperiofa hoc voluit ? Suggcrere tanto viro quid agar,
& ad prudentiam ilium inftruere, nil eft aliud, quam adiuuarefaeibusSolem,& li
gna prouerbio veteri , portare in filuam. Recognofco ineptias meas , & culpç indal-
gentiam peto. Fides errauitmon arrogantia. Quia pater de me benemeritus, in igno-
tam prouinciam i bat,& quia legationem nouam fufceperat.&mores noftrorum non
ita,vt fuorum callebat , & euenireilli ad defiderium omniacupiebam , prçfumpfi o-
ilenderequidcaucndumà noftrati bus effet, non fapienriam vllam: fed plufculum
nefcioquidexperimenti fe'eutus. Verum Dignationituac, qua: etiam in ignotiflimis
docileingenium habet, dcliramentis huiufmodi opus non erat. Ideo fiin hoc peti-
tioncm tuam non impleo , feito me non Imperium fugere , fed occafionem de me vi
tra ridendi. Habes tu multa , quibus fine vilo adiumento fuperare detracciones pro-
mncialiumpoífií.Etilludimprimis.quodiuftc viuis,&munde.ficautem viuens,co-
temnereaudenterlinguammaledicentem potes: & cum Propheta con ciñere: Ze/*r-
gentibtis in me malignantibus audiet amis тел. lufins vt palmaflorebit,^ftcut Cedrus Libani
multiplicabitur. Egoàtepeto,Reuerendiflime Pater,vtmcames, in tuifque habeas;
quia à me toto fpiritu meo amaris. Nulla: fordes , n ulla inquinamenta auaritia: con-
iunxerunt me tibi. Sola virtus tuum me fccit.Es dodus,es integcr,& humanus,& qui
digne fedeas ad confilium Romana: Ecclcfia:. His radicibus hxret noftra in te charí-
tas,quibusmanentibus, diligercnullo tempore definam. CommendoD.Tuç Pe-
trumFalconenfem,&ioannemBaptiftamInteramnenfem,quos ab initio profceb'o-
nis шаг, in prouinciám , impenfecommendaui perlitteras. Teftatus vtrique fum me
tibi cariíTimum efl'e. Mentitum me dicent , niiî humanitas tua aliquo beneficio hoc
prscftct. Cognofce cos quçfo , & pro Papienfi tuo vtrique benignum te pratbe.Vale.
Roma:.
CARDINALI FRSINO.
CXII.
"D Ediiiinprarfentiarumadecclefiamfuamreuerendus pater Pra:iul Auximatum,
curator familia: mear. Reditus fui cauía funt neceffitates quçdam domtfticç &
peftis,vrbem perurgens. Habet in с uitate nonnullos eius commodisparum amicoj.
Contra hos precor fuifragium Dignationis tua: (ubueniat: ficut in hanc diem fubue-
nit.Mihi enimpra:ftabit, quod illiimpendet. Contingcre quoque alia in prouincia
poflenr, in quibus Legati auôritas efier petenda. Commendoeum quoquein hoc.
Vir enim bonus eft,& ingeni um habet, & in multis vtiliter mihi eft obíecutus. Ope
ra quoque mea temporibu> Pii Auximatemecclefiam, compete'ntibus multis, obti-
nuit. Diligo eum propter antiquam eius in me charitatem : led propter nonnulla in
fe diledlionis officia , quibus coniunfti adinuicem furous. Bonitas tua, qua: reliquias
Pii noftri protexit , & me temper eft confi_ lata, ita dignabitur accipere hominem , vt
ex hoc quoque amplius fe debitorem mihi inrelligat. Ego vero quod alias teftatus
fum, ero íemper cultor verus,acpra:dicator nominis tui. Cuime& meosomnes
eommendo.RomazDiexn.IuniiM.ccccLxv.
G. LO L LIO.
CXIII.
T Icteras Auinionenfis noftri ad te mitro. Addidi & meas , ad Generalem tanrum:

•*-/ne ifthuc feribens in fufpicionem venirem propter me, non propter te feribi.
Jibens fua Dignatio eas conceiîîr. Addidit ridens : Non tua, fed compatris caula , ci
inferuio. Gratias agito íibi, eiufqueamorem tibi conièma. hominis eft^non fortu
na: ami
EPISTOLA. 54j
nç amicus. Ex omnibus mci ordinis fratribus,quibus obfccutus fum temporibus Ix-
ds,gratuminaducrfíshuncrepper¡. Natura eft bonus. Benefacicndi confuetudo na
ture benericuimauxit. Peftis hicquotidienimiumfatuit. Iamrotam ciuitatemap-
prehendit,nul!i xtad , ac fexui parccns. Paraueram mihi Tyburtinum fecefium: fed
hunc quoque 1 ocurn infccit. propter vicinum commercium. Non habens , quo me
cum familia vertam,Pientiam peto. Cum meilliceíTeintelliges,qua»íb affines meos,
atque amicos admnneas, ncantexx.diem vifum meveniant. Tuquoque idferua.
Nollem, íi quid infecti mecum apporto,in caros meos id deriuari. Purgatis corpori-
busad vospron"cifcar,reliquumquea;ftatis agam vobifcum. Curato nequis a:des
Diui Martini mihi prampiat , &: tu fpatiafontium , quos intra vrbem vineamque ha-
bes5purganiamfacito. Cccnare his in locis nos crebro oportet. Bene Vale, ¿matri
aduencummeumcommunica. Roma:Dicxviii.lunijM.ccccLxv.
GARDINALI C0NSTA2^TIE2^
С XIV.
PRofecutus fum fingulari bcneuolentia Gardinalem fancrç Sufannae, quamdiu vi-
xit.Eadem illo defuncto, in fuos eft deriuata. Amo familiam illam ex animo. Sunt
fratres germani tres,nepotes complures. Omnes ceftimonii boni,& inter oppidanos
fuos non vltimi. Maior natu Thomas equeftris ordinis,impetratione mea arcis Ty-
burtinç ft cuftos , &: in ilia ciuitate fumme diligitur. Saxoferratum nunc prouincia:
tuç eft factum. Poteít multa auctoritas tua ad illorum a:ftimationem,vel augendam,
vel conferuandam.Commendoeos bonitati,&clementiçtua;.Cum benefacics iJJis,
beneficies generi Ecclefia; dedito. His enim fautoribus deiccra ex illo loco tyrannis,
& reftitutus verus dominatus Romano Pracfulieft. Adhec reliquia: funtconfratris
ohm noftri , atque collega: , quo magis fubleuandos , & protegendos exiftimo. Ha-
bent nonnullos inter oppidanos fuos , parum eis beneuolos , quos magis torquec
inuidia , quam vlla iniuria. Contra hos precor ope pr*efidatus tui dignitatem fuam
retineant. Papienfituoindulgebis, quidquid eorum caufa efficies. Ve vero magis
commendationemmeamfciat tua Dignado prouenire ab animo, banc epiftolam
path meo,&: domino dictaui, ac fcripfi. Cui me,& illos rurfum dcuote commendo.
Romç Diexix.Iunij M.ccccLxxx.
L. CARDINALI VRSINO.
CXV.
IN dies magis peftilentiaRomçaugetur. Mora hic tuta non eft. Abierunt multi.
Abire&egoinftitui.Peto Pientiam, atque ibi ero vfqueadcxacrumSeptembrcm.
Нес fen bo, vt feiat tua Dignado vbi futurus fum : & imperare, fiquid velit , pro arbi-
trio'poffit. Ego enim fum atq; ero femper dedidifimus çuç Dignationi. Cui me com-*
mendo.Roniediexix.IunijM.ccccLxv.
CARDINALI CONSTANTIEN.
CXVI.
VOlo quamdiu viuam confeius fis omnium , qua: ago & tempto , nec ignores vbi
agat Alius tuus.Peftis valida totam vrbem inuafit. Quotidie cateruatim Curiales
miferi raoriuntur. Non parcitur vlli generi hominum. Quidam excollegio noftro
iamabierunt, domeftica calamitateexpulfi. Confiliumnon eft tentare forcunam,
nec cum morbo infuperabili decertare.Vincit,non vincitur. Eo Pientiam,vbi, vt no-
fti,£cdificau eft mihi domus,& vbi caelum falubre pater. Illic foluds aliis curis,legam,
fcribam , <S¿ contemplabor veftigia Pii noftri , in qüibus poftremum inftitit. Menfe
Septembri reuertar ad vrbem. Si quid tua Dignado interim fuo Papienfi imperat,
Pientiçerit.beneVale,&mecommendatumhabe.RomeDicxix.IunijMCCCCLxv.
Zz 3
*
Ï4* IACOBI CARD. PAPIENS.
j CAROLO CREMONENSI.
CXVII.
POft difceiTum mum ab vrbc, nullasàte littcrashabui, nonexciuitateSenenib
vnde vel de matre ialtem certior fieri debebam. Ego hie manens tui memoriam
habui.Deceffit ex pefte Ioannes Gremenfis,qui paucis diebus ante ad nos erat reuer-
fus.Prxpofituram eius tibi impetraui, nec fine labore, cum Aulicus quidam Poncifi-
cis,cuius deprecatione ilium in famulatum acceperam,eam competeret. Signata eft
fupplicatio: fed nefcio quam vtiliter. Ignorabanturhictitulibencficiorum,quçha-
bes.ítcm annuus Prarpofiturç cenfus,& an difpenfatione vlla egeres,finc quibus non
recle impetrari cognoicis. Êftimata ea eft aureorum centum lingulis annis. vide de
omnibus:& alicui da Romç negotium,à quo estera conficiantur.Scis quam fim ego
ineptus ad rali'a. Iudicaui rem non fùturam tibi ingratam : quia in diœcefi tua eft , SC
honorem dignitas habet, fit illi , & tibi collado falutaris. Puro cum has aeeeperis , te
iamfutum Papise.Negotia iniunda cura eafide,acdiligétia,qua eile me vides in tuis.
Intellexifti quod veh m,& quod natura mea, confuetudoque fert. Ex his te ipfum re-
ge,atqueinftitue. Idque imprimis annitere, ne vitupereturminifteriumnoftrum,S¿
nccuiofFenfio cum iniuria detur. Credo etiam Albricum MalletamMediolanum
iamperuen iTe,&attulifie Regias litteras, quibus ineunda pofíeífio fit Auinionenfis
Cœnobii. Si tibi easvoluerittradere.fatisfacito imprimis pro omnibus quç in Can-
cellariaRegiaexpendit.rumaddeliberaûtatem,quç ftudio preftito,&dignitatifuas
conuenire videbitur. Diligentia eius rem multi laboris explicatam, pacatamquetra-
didit nobis: Illique permultum debemus.Pecuniam fumes àTerracinenfi Epifcopo,
cui in fidem illius exoluendç has litteras monftra, chirographum meum ha bentes i«
calce. Vale,& te nobis conferua.Romaî die xxvi ni.Iunij m.cccclxv.
Б A FERIO FHTSICO.
CXVIII.
SI tibi accepmm eft filiumLudouicum in domefticum famulatum meum aicitum,"

acceptum mihi eft hoc quoqueillum voluiiTe. Eft ea modeftia , & bonitate ado-
lcfcens,vt contingere hoc mérito debeat. Paucis diebus difciplinam domus, Sc infti-
tutionem meam i nfpiciens,ita dexter с ft fa£tus ad omnia , vt reliquum vita: nil eg. fíe
aliud videatur. Litteras porro habet noncontemnendas,&percundationibusali-
quando à melaceífitus, ita fenfate femper,ac fcienter refpondit , vt oftendat paternis
documentisdediflefe operam bonis. Diligoeumproptereacarumque inter cañeros
habeo. Accedit antiqua familiaritas noftra,tuaque in me nonnulla pa tris officia,qui-
•bus deuinc"His,eum qui ex te eft,cogor comple&i.Gratulor tibi pro filio tali,huncque
annorum tuorum leuamen , & cadentis fenechuis fubftentaculum deputq. Placeac
Deo , qui ilium conceffit, concederé etiam , vt vfquead fupremum fpiritum eo frui
poffis. Quod ad me attinet.quamdiu erit in familia noftra,cultu filii habcbitur.>Non
deerit illidiligentia ad valetudine toníeruandam,nec ftudiú ad augenda vitç integri-
tate,qua; tamcn in eo nunc precipua eft. Vices ( vt vno verbo abíoluam ) tuas fubibo,
quemadmodum pofcis. Idqj agam pro viribus,vt traditum , Sc dedicatum noftro ob«
fequio,tenonpœniteat.Bene Vale.RomieOiexxviiii.Iunij m.cccc.lxv.
BAVERIO PHTSICO BONONIEN.
CXIX.
"С Ilium Ludouicum remitto tibi , vt pctis. Eius repetendi caufa necefiaria eft. Pe»
ftis vrbem tenet. Menfes periculofi adueniunt.Iuiius, Auguftus, Sc Septem ber ali
bi graues, Roma: exitiofi.Materna pietas non poteft quiefcere, filioin diicriminibus
pofito.Tu quoqucetfi vires,Patrem tamen tenegarenon potes. Vtriqueeftconfu-
lendum. Etfi ergo Ludouicus erat mihi acceptus,fuumqueobiequiumdiligentius
eiTe non poterat: tamen falus eius, Sc parenrum rharitas, prœferri debet. Diligam il
ium non minus abientem , quam pra:fentcm , curaboque inter meos feropcr afcribi.
Gratias
EPISTOLA. u¿
Gratias ambobus pro contubernio paucorum menfium ago. Si non reportât Lu-'
douicu$diuitias,qua: mihi non funt, animum tarnen noftrum habet, rcfertquc fe-
cum.Deustcilli,atq;illumtibi(vtoptatis)conreruet.Benevale.Romç. Die xv.Iulii.
MCCCCLXV.
Et IS С OTO \jigVILANO <JMARCHIVE
Thefaurario. •
С XX.
T~4Ilexi omni tempore Paternitäten! vcftram propter virtutem füam: Tempori-
■■-^busquoqucneceírariisiuui.vtpotui. Per me non dcfuit aliquando , quin ad
fummos honores afccnderet.Condi£tio temporum, & caufie bellorum contrariar,
ademeruntmihioccafionem multam declarandi animi mei, & impedimento et-
iam Dignationi veftra: fuerunt,quo minus vtifuoiudiciopoffet. Ego mihi perfuafi
iemper,& perfuadebo quam diu viuemus, à Paterniratc veftra me diligi , quia illam
obferuo,&:gr.uia voluntatis fie officium exigir. Venit in praientiarum in prouin-
ciamlacobusfraterconfobrinusmeus, aquo reddentur hue litterç,exomni carne
mea mihi acceptus,accarioi omnibus,quçviuenspoifideo.DomeiticOjacIongo ex
perimento fenfus ciusomnestra£taui. Eibl natura ipfa, & volúntate integerrimus.
Mores faciles habet,& cum bonitatecertatinduftria. Rexittotam domum meam
aliquando atq; i neo officio itafemecum,& cum omni familia geífit, vt vtrique ac-
ceptiifimum effet minifteriumfuum. Ratiocinator inter cartera bonus eft, & fenfà-
tus,tam in fuá re,quamaliena.Nondubito officium Refingnç, quod illi à Pontífice
impetraui,cumcomrnendationeexercebit, quia adiumenta ex fe habet prarcipua:
viide id agat,&à me quoq;admonitus omnium eft,quibus eflevtilis fifco potcft.Pre-
cor Patcrnitatem veliram pro noftraamicitia,&pro omni retributione antiquar be-
neu«lentiarmeç,illum paterne accipiat,&di¿tum officium prçbeat, dirigatqj ino-
mni femica bona,& veniileal feputet,non Iacobum confobrinum meum,fed nepo-
tem fuum Amicum.Gratius aeeipere quiequam à Paternitate veftra non pofliim.
Egoilliimperauivtàfuoprafcriptonunquamdifcedat: fed Parernitarem veftram,
tanquam alterum me,ommbus in rebus obferuet. Volui etiam eum ab officio paruo
incipere,vtinhucprobatus,maioradeincepsaccipiar.Ego&ipie veftri fumus, nec
concemnat Dignario veftra noftrosaffe&us, quam bene valere femper defidcro.
Roma: Die xxv.lulii. m.cccclxv.
G. LOLLIO PICOLOMINEO.
С X X I.
COngratulatus Pontifici fum de profligatis fratribus Anguillariis , & apertoad
vrbemitinere : adieciquoque, qua: de Cacho , &: Hereule appofitc refere-
bas. Grata fuit gratulado tua, occafionemque multam prarbuit de vtilitate confedi
negotii multa dicendi.EratprarfensTriuifinus prarful. Audiuntur cum voluptate,
qua; referuntur de rebus huiufmodi.Etcertediligentiç Pauli aferibendus eftomnis
fucceffusrita enim omnia inftituit,ita per alterius rei fpeciem difperfas copias ftatim
contraxit, vt ante illatum,& confe&um bellum audirctur,quàm fufpicari poíletquid
efll*t.Eugenius,Nicolaus,C2liftus,PiusetianoftertotisíuisPontificatib.hocoptaue-
rüt:hocifteintraduodecimum diem primo anno PrçfulatusabfoIuit.Sublataeftin-
digniífimaindignitas Romanorum Pontificu,&abomiriatio5edis,& querela totius
orbis.Tuquoq5 nonnihilesafTecutus,quiadeorum euerfionem dudum intendens
odium tyrannorum non mediocre contraxeras.Ire deinccps,ac redire,&commora-
ri Romx fine теш, ас periculo poteris. Jtaq, vt tu Pontifici,ita tibi ego congratulor.
Si témpora indulgebunt,voluntatem plurimam video liberandihunc tra&um Ro-
manum metu latronum,&decutiendi iugum feruitutis antiquar, quod annuat diui-
na bcnignitas.Sed hare foli,& in aurem. quod ad meas omnes refcripfifle litteras te
dicas,permirummihividetur. Ampliufquamtriginta diebus nullas accepi , prarrcr
hastantum,quibusin prçfentiarum refpondco. Aut non fcribis, aut negligentcr
litteras credis. Viatores,quibus illas credidifle affirmas, plerunq; nec nofcuntur,
Z z 4
H* I AC OBI CARD. P APIENS.
пес nofcunt,atîtaintcrmoriunmrofficia.Scribc ergo &: nods, ас fidelibus com
mute epiftolas.ln emundis jedibus,necelTarium mihi eft fuperlederi in aliquot men-
fes,laltemvfqucin Nouembrem.Itaq; videto , fi abfqj poflefloris ia<3ura,ftarehax
dilariopoteft.Necvendi interim opto, пес ilium omittere occafionem rei fua: , fi
fcalicundeoiíerret.ModeraretotireijVthoneftaticonueniensiudicas. Pcrcupio
autem,vtficutanimis,ita& a^dibusnos, &c poftcri noftri fimus Temper coniuncli.
Bene vale, & de rebus veftris aliquando aliquid indica. Roma: die xxvin.lulii.
M.CCCCLXV.
CARD1HALI SETZEN SI.
С X X 1 1.
HAbeogratias D.Tuxprobinislitteris,quasad me fcrlpfit. Alteris hortatur,
vtveniamad v©s,&particepsnam voluptatum,quibus fruimini; alteris com-
mendat Clerum Senenfem,ac Pienrinum.Veniflem iamdudum , víante oÜfceflum
tuumerampoIlicitus,nifi caufe quçdam neceflaria: Pontificinotae me tenuiflent.
His nunc abfolutis,perendicCampagnanum fecedam, atque ibi Scptembrem to-
tum morabor.indulgensobleclationibus , quas loci conditio dabit. Si deerunt
cxtera.aucupia certe,&venariones non deerunt,in quibus fum totus. Homini rufti-
canti nihil ad valetudinemmelius.DelitiasScnenfesrclinquo tibi hoc anno, &iis,
quifponíamMediolaneníemaíTociant,fedfequenti non ncgligam. In re Cleri Se-
n infis,ac Pien tinijtefte Dco,nihil omifi,quod ad adimplenda mandata D. tux per-
tinere potuerit.Interpofui nomen tuum,gratiam meam, folum natale Pii Pontificis.
Duriora,quamcredidircpperi omnia. Vnum hoc verbum habuit Paulus íemper in
ore:Pra?ferenda priuatisfunt publica. Quod hi cleri poftulant fibi concedí, hoc re-
qairunt alix ecclefiç,in quibus Quxftores Apoftolici exigunt. Aut omnibus eft dS-
daremiffio,autnulli. Cum contra multa contenderem, hic fuit cxitus contenrio-
num noftrarü,vt dixerit Paulus, vclle Ге intelligerc quam fummam perficiat hoc rc-
liquum decimal, quod mandatum eft exigí, &: à quo clericorum genere lit exigen-
dum,vtiisintelle&isftatuerecerduspoffit: quatcnus exaudienda lit poftulatio no-
ltra.Si fumma multa non erit,vt dixi,& dcbitorcs mendici,quorum n ullus fit fuccus,
gratiam fortaíTeinueniemusin oculis fuis. Si minus, bibendusomnino erit hiccalix.
Iraqi in hoc vnocuram adhibeat Dignado tua, vtdocumentis publicis conteítata
hxcmittanturadPauIum,qua:quantotenuioraoftendentur, tamo ilium ad grana
facientliberaliorem.RemPienrinam ideo impetrare non potui, quod teftimonium
feriptum proferre non valui voluntatis patris noftri dcfun&i. Aílci tioni tua', & mcç
credendum nonpurat,quodfufpecl:osnos dicat. Neqs adduci poteft, vtexiftimee
pluris elfe apud nos confeientias noftras,quàm rem clericorum paucorum. Allcgaui
nouitatem ecclelíx,atq; cius inopiam.Item taxam donatam primo Epifcopo , non à
fuaBeatitudinetantum,fedàtotoquoq;collegio: verifimile docens, cum qui Sc-
dem illam erexerat, qui dotauerat, qui taxam noluerat, qui extremam pauperta-
tem clericorum agnouerát, pat fum voluifle decimse piimç.Pariter vt teftimonio no-
ftro,his argumentis putauit credendum. Ego vt vtrobiqjaliqua interim refpiratio
eíTetj&nouisprecibus locus, &colligi quoqj omnia poílint, quibus Pii concclfio-
nem probare pofllmus,breue impetraui. Quoquaíftori ipfi mandatur, vt menícm
integrum exa&ioneabftineat. Idcumprarlèntibusmitto, & fimuleius exemplum.
Si quo feripto Pius remiífionem fuam conceflit,hoc mittat Dignatio tua. S. ne dffi-
cultateaccipiemus,quod volumus.Siminusid fit, colligat quàm plures póterit re
itest pariter mittat.Etíi enim in eandem fufpicionem venire omnes diccmr,nihil-
ominus boni aliquid meo iudicioparient.Tuaquoq; Dignado non grauetur Pon-
tificiferibere, &: idipfum teftari, ac petere. Litterarum hic nofter cupiduseft, &
amat rogari,S¿ petenti quàm intercedend,mauult cocedere.Suadeo quoqj pro meo
in Paternitäten! tuam officio, vt etiamfine caufa htterasci det aliquando, &dc fe
fignificet aliquid:& de his rebus, quas placituras fuis fenííbus putet. Officia ha?c
debitaà nobis Pomificibus funt , &: gratiífima imprimis funt Paulo , & perfolui
quotidie a reliquis video,qui vel longe abfunt, vel prope. Id autem eo diligentius
eft à
EPISTOLA. И5
eftàDotninationetuaagendam,quod filentium eius propter multâ,quicaccidcrcj
non negligentia:, fed voluntati parum pacata^pofletaferibi. Suípicionum ha:c tém
pora pleniífima funt,quibus ferenitatefronris,& animi,obuiam ire, femper fapien-
tiseft habitum.Sipeccatummeumhiceft,fideifoIita:fit,non arrogancia:. MuJcum
etenimdiligo. Roma: nihil eft noui, quod magnopere fcnbi expédiât. Prxful
Mediolanenfís,inquem cumulata erant Vicecamerariatas , & thefaureratus offi-
cia,iacct ex febretertiaria.eft duplex: vexatura corpus,non addudura inperículum
aliquod.Peftis vrbem nondeferit,necremitterealiquid videtur de folito. Acci-
tiadcraftmumGonfiftoriumfunt Cardinales, qui erant in proximo, San&i Xyftí
de Lebrero Vicecancellariu?,ac Mantuanus. Vocationis cauía eft nouus hic Hi-
ípania: motus.Deftituerunt Regem Henricum. Frarrcm eius Alphonfum pofue-
runt in folio. Scripfit hic nouus Rex Pontifici litteras. Narrât Regni calamita-
tesinas fubillo eft paflTum, Dairurnam patientiam omnium procerum ac Pra:-
latorum furrexifleiillos tandem iuftisiniuriis motos, ac Henricum adhibicis Re
gni ccriraoniis.vno confenfupriuafiTe, fe elegifle. Maiorem porro Hiípania: par
tem obediencia; fuçadiuncbim. Sperare intra dies non mukös cunda ditionis lúa?
Futura. Proindc orare Pontificem , vt au&oritate quoque Sedis Romana: fortuna
ha:c íuaaddiuuetur,nec audiatur is,qui Regno , 0¿ religioni Chriftiana: peftifer o-
mnium pene iudiciis fit condemnatus.Memorat vnum in litteris, quod molefte me
habet:&nullicommunic iri pero,pra:terquam Lollio noftro. Omnia haec videlicet;
iud cataiamdudütTj Pió eíTe venturaj&fuo nunc confilio fafta. Prebet ha:cres in
ter noftrosoccafionemmultam deeoloquendi. Plures confuí uiífe ipfu m exifti-
manr,aientes ad feditionern femper,& ad bella,& ad nouandas res animujpi eius ípe-
âaire.Pauci aliter credunt Ego fortuna mifer, animo felix, intrépide me pro patre
fxpt obieci.Contendi falfiiîîma eííe qua: hi criminantur,illius confilia femper arni
ca p a ci s fui íTe, pace m vbicunq; potuit inter Chriftianos magnis fuis incommodis
per Legatos curaíTe: Bellum nullum fufccpifícnificoa&um.nifi prouocatum fa:pi-
us,nifi pro iuftitia,nifi pro dignicateSedis Romana:. Atque hoc argumento ea me
confirmareadiunxi,quodDeus,quiiufl:ascaufasnondeferit, vi&oriam femper de
iniquagerentibustribuir,& fenem offen fu m non pafluseftdeferi. Quod vero hic
nouus Rex exfuo confilio factum affirmet, id ad tegendam turpitudinem cauía:
adduci,vt quod ex propofito laudare non poiTunt,cxiudicio Sedis extollant : Faci
le cuiufuisefle,& tutu m loqui demortuo,quirefponderenonpoffit,&mendacium
iniquumconuincere.£oqnoq;meardordefenfionis aliquando prouexit, vt dice-
rem nationem mendaciffimam efle, femper armatam ad faifas calumnias, femper
fie ab omnibus habitam.NeceíTe illi,etiam interpofita religione iuramenti,cred¿n-
dumrpofi'emeautem proferre indicia multa amoris Pii erga Henricum, quibus
conftet,niltaleineum confulcum: Honores impenfos frequenter Apoftolicç Sedi
in publicis eius caufis: Grandia pecuniaria fubfidia ex illo regno permifla : Conftan-
riam animi in non audiendis turbulentis confiliis Ludouici Regis Gallorum,ia
quibus admifeere rllum contra Pium tcntauit:cqueftrem dignitatem, & diplomata
honorífica ab HfpaniavfquetranfrniiTa duobus fororis filiis, & complura huiuf-
modi,qua:admentrm venerum, & fecundo fauore audita funt abiis, qui Pii me-
moriamcolunt.ProcuratoresHenrici, quibus Cardinalis ùnâi Angcli enixifiime
fauetîbinondeíunt.Oftendunt fceleratamillorumrebellionem, Fidem apertifli-
me violatam.Precantur non dari quiequam Alfonfo contra dominum fuum , quem
tot annosRomana Sedes honorauit vt regem,& dignitatis fuá: habuit aflertoré. De
claran quoq; per litteras petunt, necconíuluifleRomanum Pontificem , nec con-
fenGíre,vt taliafierent,religioni,& i uftitia: omni ex patte contrai ia.Ad ha:ccrgo dif-
ceptanda conuenturi eras in confiftorium fumus,& ad ftatuédum quid his,atq; illis
concedi conueniat.Dimiífis Patribus codem veftigio íecedam quo dixi. Нагс paulo
latiusfignificandaputaui,quod&magnimomentifunt, &: Patrem noftrum Pium
conti ngunt.Longitudini literarum det veniam D.Tua:Cui me,matremq> meam,Sc
fratfis filioSjdeuotecommendo.Roma:.
tfo I А С О В I CARD. P A P I E N S.
G. CARDIN4LI\ ROTHOMAGENSL
CXXIII.
NEfciovtvaleatRoma; D.Tua poft mcum difccflum .- ego Campagnani valeo

bene.Habito commode.Fruor voIuptacibus,quas loci conditio dat. Aer pur-
gatiiiimuseft,gelida;aquz: Panis non malus. Vina mellonibus congrua. Mello
nes au rem omnium optimi, ex vno aeeruo emi claufís oculis poilu nr. In Bul
lo eft falli. Hace Domina loci humanitate aiïïdua vtens , nulla re egere me pati-
tur.Dcdit imperium oppidi,& ex prçfcripto meo agi vult omnia. Non admittitur,
non eiicitur,nifi quern vult Papicnfis. Exco mancad colles vicinos. Comitatur
iemper aura fuauis.Inueniocreberrimos fontes, loca ramis ас frutetis opaca. Ni
hil non lxtum,nonridens eft obuiumoculis. Confifto aliquando, &vocoDomi-
narioncm tuam abfentem,non inuidens xdibus tuis , quarum pulchritudinem ha:c
agripulchritudo longe exuperat. Colite nunc vrbem, vt vultis, &contcmpIamini
nebulas matutinas,& odorate fimum ad flurnen incenfum , &: itc ad Pontificem , &c
hautïtepulueremà praecedenri comitatu excitatum,& expedíate horas continuas
anteqiumaudiamini,&: redite domum ad horam noflis iecundam, &auditedies
totosmolcftasadcuntiumvospetitioneSj&contriftamini corde , cum non impe-
tratis quod vultis,& vrimini animo,cum ex confiliis veftris non fe Pontifcx regit , &:
perferteanxietatesinnumeras,quasvrbana cura apportât. . Ego his omnibus va-
cuus,mihi ipfi cum laititiaviuo, fpatians,legens, fcribens, vicilfimq; curans men-
tern & corpus.Rumor hie eft,D.Tuam ituram Formellum: ante non credam, quàm
videro. Oferis nonexigui eft extrudere vrbe meum Rothomagcnfem. Hamis
duobus icinderis in diuerfa. Natura tua agrum, &: libertärem caelí defiderat:
lnftitutio Apoftolicam Sedcm. Vult, &c non vult animus anccps : at tandemin
earn partem inclinât, quam pœnitet poftmodum efle fnfceptam: ira fit aliquando
vt maior nobifcum,quam cum aliis pugnaoriatur. Veni Formellum,expedi tecuria-
libus curis , ac praxide funem cogitationum magis quam foluc. Vicinitas amborum
noftroshosfeceflusfacietgratiores.AuthiceritD. tua: aut Ülic ego, venationis &
aucupii voIuptatesiungemus.Vtet que ageromnifariam feiis ас volatilibus plenus
eft.Nihildeerit,quod confolarinos pofîit. neque ad extremum a'ftatis tempus D.
tuarefpiciat,& ferum putet elTe fecclïum.quod bene fir,&ad falutem , nunquam eft
ferum.Augufto&Septembriagereftneceiîarius. Magis ad recreandam valctudi-
nem pertinent menfesii,quàmlunius,&Iulius. Uli fine fruâu, xilm habent conti-
nuos:Ii fine a;ftibus,quidquid terra gratiífimum dar, Perdices, Ficedulas, Poma di-
uerfa,& vuas,acregaliifimjs ficus omnium friidtuum.Iterum inuiro.Veni&abrum-
pe curas inanes,qua; quanta; lint morte noftradocentur.Diesquifq; prarteriens périt
valetudinitux:qua;eo magis obleclamentis omnibus eft fublcuanda , quograuius
ad fenectutis ru, t incommoda.Teftor fanftumconfortium noítrum,inftituíle me
ab initio decern tantum lineas ad D.tuam pcrfcriberc:fed produxit me amor ad folii
tergum.Commendariprecorfummo Pontifia noftro,&: à Dignatione tuaamari.
Campagnani die x.Augufti.MCCCCLxv.
THEODORO EPISCOPO TERVISITSÔ.

С X X I V.
PRoexemplislitrerarumad me miflls, qua; dicbta* funtPontificis nomine, cha-
rirati ruas gratias ago. Impleuifti promifiiim, 5i addidifti voluprarcm ami-
co ruíticanci. Sancïa funt qua; fcribuutur , d:gna Eccleiîa & paftore , qui pra fidet.
fie vet fandx mentes exercentiumfalcem in meife aliena. Ignitum cloquium eft,
quale conueniifr gentibuscordibus. Intrépide fufeipit cauíám libertatis commu
nis. Fluir, vt ros, & quaiî imber íuper herbam, & quail ftillae íiiper gramina:quia
nomen Domini inuoear. Verum eft illud, quod repromicrirur nobis. Dominus
dabit vei bum euangclizant. bus vinute muirá. Verbo too , mi Teruifine , nil poten-
tius, nihil inftruclius, nihil in vcritare fundarius. Nihil ratione , Audor¡tatean
cxemploerricaciuspugnar.Din4.1ia eft gratiain labiis cuis. AiTequeris icribendo,
vtincre-
EPISTOLA'- yjï
vt increpationes tux,mellire preces a ppareant. Preces autem ipfe,grauiratíi non ca-
reant. Sipientiamnimirummeditaturosiufti, &¿ loquitur lingua eius judicium.
Ego his leáis, primogratulatusfumingeniotuo, & tacitus dixi : Beatus homo : quern
tu eruàieris Domine-, & de legtLj tua docueris eum. J%uÍ4 docebit iniques mas tuas : & im-
piiadte^ conuertentur.ejr de^> teßimeniis tuts bquetur in conjpeftu Regum: ejr nonconfun-
detur : deinde menti bona: , ad bonum opus iêmper fpe&anti. Nifienim inte-
gerrimuscfles,& nifi matrem Ecclefiam coleres,exte hax non haberemus. Scri
ptum cil enim: Vir inßpiens non cognoßer.&ßultus non intelüget bac. Nuncautcm quia
officii tui es memor,&intus te colis,non extra facisquod vero prafule eftdignum:
de bono thcfaurocordis,qua: bona funt,proferens. Gratulor quoque Pontifici no-
ftro,in quem Deus hune ipiritum fufcitat,vt velit Ecclefiam,&miniftros eius digni
tatem Гид m tenerc,&dciici iugum fcruitutis.iamantiqua:. Opus nullum perfectius,
nullum Deo acceptiuSjULillum fuo minifteriodignius.Defiderium fanâum fecun-
detillecuiuscaufamnunc agit.Reítitu ta ecelefia in libertatem officii fui, benedice-
turampliusinSacerdotibus.PerfeueretjVtcœpit, atque hoc pictatis opus in fînem
defiidct.Parataillimerceseftcopiofa,&PontificatiuTuocommendatio«cterna.Vul-
tus potentumnontimear.Virilitcragatj&confortetur cor eius, quia facict inDeo
virtutem.&ipfetribulantesfereducet ad nihilum. Cauía optima eft. Defenfio
iufta,falutariscura,nonc¡tantum,qui prarcipit : fed eys quoque quibus prçcipitur.
In tot praîrogatiuis operis boni fperandus eft fru&us cogitationis fufceptœ. Te
precor,vtcum fimilealiquidediuir,expertem me eiuseiïe non finas. Si quis eft
enim qui laudet,quifcribatjquiconfoletur, qui denique fuum in te animum pro-
ptereaaugeatrtuus eft Papien fis, cuius (quoddidum fine arrogantia fit ) eft inhu-
iuftnodiiudiciumaliquoH.Quç de reditu Lucç.&legatione Burgundica, &rprofli-
gatis hoftibus Ludouici Rcgi commemoras.grata fuerunt. Victoria harc , fi non fal-
lor,pra;bituravidctur caufam motus maioris. Ante confliclum integris adhuc re-
bus,pacifîcationiseficfpes aliqua poterat.Fra¿tisnunc,quifqjad maiora fe inftruer.
Stant belli cauficmouus crúor mibuitarma.Siaduerfantcsfucceflu hocterriti, ma
ntis fubmittent,&ilIisoppreflis Rex victor euadet,formidolofaerit multis potentia
éiusmobisautem non tuta. Vale amantiífime Pater, & tibi his menfibus cum dili
gentia caue.
THEODORAS EPISCOPVS TARVISINVS CAR- «
dinali Papienß.
cxxv.
LItterasReuerendiffimçDominationis Veftreproximèmihiredditas mira volu-
ptatcperlegi,quoniam non folum Latinam puritatem, facilitatemq; fermonis,
fed etiam copiam fcripturarum.&diuinorum myfteriorum eruditionem prçferebâr.
Itaenimacconm^danturdiuina:fentcntiç,ficau£toritatesex pfalmis inuicem ne-
âuntitr,vt non ex diuerfis excerpta:,ièd inuicem cohçrentes,atq; continua; videan-
tur.Talis debet eíTe fermo presbyteri,fcripturarum lectione conditus,qualem inCo-
loflen fi bus requirebat A poftolus.inquiens:Sermo veßerfentper in gratiafaUfit conditus.
TalemrurfusinordinationeEpifcopirequirebat.o£//«f,ait,ra^
ßdelemfirmonem,vtpoßitexhertariindoclrinafana,ö'contradicentes reuincere : de quo &
in epiftola dicebat Clauigcr Regni cœleftis : paratusfimper adfatisfaéîioncm omnipo-
ßcenti te_j rationem,de eaquain te eßjpes. Vnoigiturcodemque tempore Reuerendif-
fima P.Veftraftudiopresbyterum,dodrinaÉpifcopum,exhortationedocl:orem,at-
quepaftorem feexhibet animai urn, quia non declamatorem eile, vel garrulum:
fed myfteriorum perirum,&facramcntorum Deieruditiifimumièoftendit, &:pro-
bat.Hoceftipfumgenuseloquiipreflum,&nitidum,quod apud iàçros interpretes
comendacur,non folutrflatinapuritate relucens, feddiuina quoq; redolens facra-
menta , crebrum facris teftimoniis,atq; ièntentiis.Iacct enim vt ait ille,oratio,in qua
tantum verbalaüdantur.quo fit vt comparatione veftri fermonis meam ineptiam
recognofcensjlaudari amplias pertimefcá.Quid enim in me aut quantulû eft,vt eru-
ditiflîmçvocispraîeonium merear.Metiris,inquitille,nos virtutibustuis, &paruo&
fr! IACOBI CARD. PAPIENS.
magnus extoIIis.Scd ego id nec agnofco nec poftulo.Scio me inter clamofa fori iur-s
gia verfatum,& inter ícabros caufarum codices velut quadam fabriii officina nutri-
tum,illiusobduxiflbrubiginem,&proptereahorridum,&fcatens eile omne quod
Ioquor. Verum ipía commendatio erit vt quardam forma do&rinar, vt pro loquentis
períonatalisdicendiordo moderatioqjferuetur,vtfitin dicendo amor , fed non e-
molliertSjfit rigor,fed non exafperans:fit zelus,fed non immoderate famiens : fit pie-
tas,fcd non plus quam expédiât parcens. De epiftolis Pontificis, de quibus Domi
nado Veftra Rcucrendillíma fcribit,eius ftudio,& zelo congaudeo,&: quoniam cu-
pitaliaqua;edunturindiesfibitranfmitti, Apologiam ad primores cuiufdam po
pulism cenforia quadam maieftate leueritatem Pontificis arguebant , nuper feri-
ptam,nondum tarnen palam editam,fuppreíTo nomine ciuitatis emitto legendam,
& inter domefticosparietesfecretius obferuandam. Alia pofthxc miliums, qua:
caufamfidei&: religioniscontingunt.fiReucrendiílimam D. V. nugarum.noftra-
rumle&ioncdeleâaricognouero. Detautem veniam tarditati refponfi, quoniam
exemplandilibelli gratia dilatum eft. Roma: in Palatio Apoftolico diexxi. Auguftí.
M.CCCCLXV.
CARDINALIS PAPIERS IS ЫГ> EP IS ТО-
lam qu& fiquitur.
CXXVI.
"П" PiftoIa,qua;fequeris,itoadpatrem meum Nicenum , rogatovt te totam legat,
-^lecbm non laceret.fi erubuerit laudat i fe videns, contende laudem veri eíTe , no
falfi.Si doluerit parcius dici,quàm mérita poftulent,infirmitatis mcï hoc eile accu-
fa,neq5enim par materia: eile ingenium. fi adulatorem mearguet, pugna audaciter
iudiciiharc efle,non falfçgratiar.Sicauiamlaudationis requiret,hanc memorabis:
Admiratum me quodam in Confiftorio vim eius, &fuauitatem diccndi,ftudium.
quoqjboni.&fententiamlibcrammoxvtfumdomum rcuerfus, dicTtaflc te ftatim,
&inicripfiiTeadCar.dinalem amicum,quimecumparitcr admiratur ilium, &:Jau-
dat.Si rogabit mifla ne fis,negabis miífam te cife.Si quamobrcm quarret, quia eo in -
confultotutumnonduxi.Sideniq;pofcet,cur teante nonmifi,& à Campagnano
potius.quamab vrbereddcrisei:dicito,quiafiRoma: traditaefles,timui,neincon-
fpe&um eius mox veniens erubefcerem nimis,& vocemPatris non poíTem perferre:
Campagnani nil tale euenturum.quieturumpotiusmotum omncm animi, donee
rcueitor.Refpondecitoquiteexceperintcafus,quxfrons, quioculi, quifenfus Je-
gçntis.Te etiam lefta qui habitus oris: eiusne qui fuccenfeat, an qui concern nat, an
qui gratiam habear.Suípenfo animo fum, donee hxc nofco. Memento quoq; pietati
íua: me commendare,&: rogare, vtcommenderPontifici. Vale epiftola. A Niccninis
digicis te Deus conferuet.ii quam potenter confecrpere inepta folcnt. Campagnani
die xx.Augufti.Mcccci.xv.
CARDINAL I SEITENS!
С XXV II.
NVnquam hunc collegamnoftrumintueor,vtfufpirans non precerDeuro,quàm
diutiffimeannoseiusproferat.Nicenumdico Cardinalcm Tufculanum cora-
munem tibi ас mihi patrem.Orationis mea; caufa eft, non tarn amor, quo eum'pro-
fequor.quàm publica vtilitas,ad quam video ilium femper intentum. Collegii quo-
quenoftridigniras,cuiu$a;ftimatio ftathuius prafentia.MiferacritdicsilJa&lachry-
mabilis mulcum,qux' nobis ilium eripiet. laóturam grandiorem faceré fors noftra
nonpoterit.Perdemus firm um prarfidium,&lumen pene omne.- quo aliquid nunc
foifanlucemus.QuidcoexcclIentiu^quidadomnescafus ftabilius? Quantum in
genio va!er,quotidie contcmplaris. Non videtur,quod vidft ipfe: nec fentitur bene,
quod eius non probat iudicium.Propofitis in medium rebus", de quibus eft haben
dum eonfilium:primus in ordineíentendamdicit.-ípatium tantifperadeogitandum
habens, dum deiisrefertur,& tarn fubito ita exprimir quiequid in caufa optimum
éft,vt nihil fequentibusaddicendumrelinquant. Vtplurimumiri vides in eius ftn-
tentiam :
EPÍSTOLA. jjj
tentiam:probari,quodprobat,&:damnari,quod damnât. Audis quoqucqua facun
dia conceptus explicetfuos.Non fubfiftitalicubi,nonha;fitat,nonobliuifcitur.Con-
rinuatioorationiseademeft, vfqueinfinem apertafcmper, S¿ facilis , &: delecbhs.
Nullx infunt implicationes rerum , ñeque obfcuritates , quas fentimus aliquando in
pleriíque.Meliusego exipfoconfulente,quodeftpropofitum capio,quamcepcrim
exeo, qui ante propofuit. Audirem diemtotamfinefaftidiohuncinconfiftorio lo-
quentem.-itafemper habet, &: fempertexitquodanimum iuuet. Taceo verborum
ornatum,vimque,quam dicíioni adiicit.Bonis imbuto,nil nifi Je&um, &fignificans,
& proprium adlinguam fuecurrir. Si ex propofito eíTe malus velJet , nefcio an id pof-
fet.-tanta eft iam exercitatione loquendi confirmata facultas.Pra;clarahec funr,&: in
ter noftros rara. Sed illud quantum eft, quod femper meditatur aliq uid , & proponic
Pontifici quod ad communcm rem , vel Chriftianorum , vel Ecclefiç faciat. Nullis
capitur aliis ftudiis.Non vagatur,non ociatur,nec abire tempus per inertiam finit.Sa-
lutariafuntomni tempore,qua:operatur. Vides de noftris erfe qui frequenter in agris
fint , confe&entur crebro prata , & fontes , &: indulgeant venatui, & cum domi funt,
conuiuiis,& confabulationibus dies ducant inutiles.Huic patri nihil eft horum.fed fí
quid publicum aliquando accidit fideli alicuius curandum diligentia , adhibetur hic
lemper adprouidendum primüs.Quanto iludió id peragat,teftes nos fumus, & teftis
frequens talium demandatio* Nifi eniminiundta perficeret> non tam crebro iniun-
gerec Pontifex. Ñeque enim negligénti opus vnum,libenter demandamus íecundu.
Acre iudicium eius,& mens prompta, & voluntas ad bonum feftinans , abíbluit ma
ture queque difficilia: Addemerita in Ecclefiam fuá, diuerfistemporibus, ¿¿locis
' p'razftica. DiíTenticnte olim de Spiritu fimdo orientali Ecclefía , cum occidental!-, &
• ImperatorcConítantinopolitanocumdoótiffimisfuacditionishucaduocato, vtdif-
putatione mutua ftatucretur quid efíet tenendum: lnc,vtingenio fuperabat caeteros,
ita volúntate ad vnionem totus fpecbbat : íalutem anima: , non içculi gloriam qua;-
rcns.Submittebat ergo ex libris,quibus fidebant Gra:ci,argumenta ad noftros, &c ad-
' monebatquibus viisdeberetjnfifti,vtad caput quxfíti fructus poíTet veniri. Necin-
termictebat interim dum confilia inter fe haberentur,arguere fuos, errorem oftende-
rc,& ad meliora Imperatorem hortari. Factum eft autem huius diligentia, vt diíputa-
tio,qu£E iam conuerfa in pertinaciam erat, abfolueretur cito , ac Greca fides vniretur
Latinç.quas ob res grams Eugenio, & fpem prabens perlèuerantia? , Cardinalatu di
gnus eft habitus, пес ad nos concedens ex Gracia, quicquam ftudii ad virtutem , &
ad publica intermifit.Edidicit primum fumrno defiderio litteras noftras, tantamque
• in his breui tempore loquendi,& feribendi aiTecutus eft facultatem, vt inter doétiiîi-
mos habereturLatini nominis. Quin ¿¿locutionem populärem alieniorem Graeco
diligenter apprehendit, ne adeuntium officia, per linguçinopiamtardare'ntur. Mif-
iusdcindeBononiamlegatus, difficilem Praffidatum fecunda fama admimftrauit.
Nulle in со fordes,nullx rapinç,n ulla; cogitationes priuata: rei.magis quàm publicç,
inuentœfunt. Ciuitasadtumultumpronaeft(vtnofti)paiTaantceiusacceflumcre-
bras cum emiiTîones,tum etiam cedes ciuium. Hocregente nil tale auditum. Conti-
nuitinofficioomnes,indulgens cuique quod indulgendum per honeftatem fuit.
Prenfatio perfonarum , atque horum cura, illorum negleétus, quae induxerunt olim
in multas ciuicatefnoftra* ditionis feditiones graues, atq; odia, procul ab eo fuerunt.
Vna in omnes «quítate occafionem mali huius fuftulit.Magno,vt paruo,patere ad fe
adieum volait, & quemque , qui veilet lamcntari,per fe & petere,& priuatam rem a-
gerc. In benefacb's intrepidum femper fe prçftitit.Xantho Bcntiuolo potentia fa&io-
nis fuae.quç vna Bononiae poterat.aliquando infolefcenti,ficreftitit in oculis populi,
vt & caeteris exemplo eflet,& nofeerent alii,non deefie animum Praffidi ad tuendam
dignitatem officii. His artibus ciuicatem annos complures incolumem ièruauit, &
decedens legatione , defideria prouincialium , gratiamque fecum retulit. Profe&us
indeadCxfareminGermaniam Fidei caufa,quanquam çger&grauis annis:fumma
tarnen diligentia publicum opus impleuit,obiens omnialegationis munera;& pluri-
ma vtiiia diuerfis in locis conftituens. Illud quoque prarter opinionem omnium,ne-
ceflario tempore eft aflècutus,vt bellum,quod inter ipfum Carfarcm, fratremque Si
Я4 IACOBI CARD. PAPIENS.
gifmundum magno vtriufq uc damno get cbatur.interuentu tolleret fuo,& pofiris ar-
mis,altcrumaltericonciliaret. Quaexreperperuam Carfaris vendicanschariratem,
Filium, qui ei fub idem tcpus eft natus.eo deprecante facro initiauit Baptifmate. Sta-
cuentedeindeannisfequctibus Pió fecundo ad bellú in Turcos ire, neceflariúpluri-
bus de caufis putauic legatum ad Veneros mittere , qui hos quoq; belli focios faceret.
Parauerantilli validara clafTem,Pra:fectumq)delcgerant(vexillo attribute) quod in
grauibus reipublicç cafibus folet produci. Adhçc omnis generis machinas,&: fabros,
& calcem, & ligna contulerant in naues. Putabatur ad inuadcndum Pelopóneftum,
arque obftruendum muro celebre illudexamilon omnia pertinere. Nihil tame n ex
ploran eíTccuiquápoterar. Igituradexquirendameorummentem,incitandofq;ad
indictioncm belli ánimos, Nicenumdelegit,legatumq)illucrurfumdcfignauit. Ac-
cedebat quod cum Sigifmundum&DominicuMalateftas,pratliofuperarosacrius
oppugnaret, deicdifq; dominatuambobus,audurusremEccleiîçvideretur, сбрег-
tum habebat earn acceflionem fufpicioíam Veneris efte, nec eos pafíuros arquo ani
mo Arimmum&Cefenamad ditioncm noib am venire. Confidebatergofapientis
legati opera,hanc quoque difficultatcm cito fublatum iri.Itaquc profectus ad eos, o-
mniavirtuteruabreuiconfecir,necomifitquicquam,quodvfuividereturJndiclum
eft apcrte bellfi,deci eris ad templa fuppIicationibus,& caufç Apoftolicar Sedis mulrç
apudeosdefenfx. Imprimifq;idprouifum,neiuftamdeMalateftis vltioncmimpe-
diendamfibicenferent. Triremem quoque priuara impenfafuaineorumportuin-
ftruxit,quam in fubiidium fancte, expeditionis Anconam ad Pium perduxit.Dies me
deficeret,íi percurrere fingula eins benefacta vellem,quç ad virum çxcellentem per-
tincnt,&r prartermifla à me fentis, conuenire in hune puta. Precemur Deum valetu-
dinem bonam illi tribuar, dies producat» &curu adfevocat>aJterum nobis rclinquat
Nicenum.Bene Vale. Ex Campagnano.
CARDINALI SE2{ENJL
CXXV1II.
REfcripfiex vrbe D.Tuarad rem Cleri Sencnfis & Pienrini.nuntiauiquoque,qtnc
apud Sedem tunc agerentur. Nunc Campagnani accepi litteras tuas , ex quibus
agnoui,qux ifthic fufpicionem futuri motus iniici<tnt,& quid de me noftn Senenies
expe¿tcnt,quid fibi indican defiderent. Fides quam haberi mihi Dignatio tua com-
memorat.profedto eft; vera. Non falluntur iudic o de me noftri conclues. Amo t nim
hanc ciuitatem, quantum amari a,me maxime poteft , nec fecus fua Talus mihi t ft cu
rar, quam mea. Creuienim beneficio huius, atque huius charitate omnia fummain-
forte noftralumanbcutus. Lucaorturantum mihieftpatria. Senapictate&meritis.
Illa dedit vt cftcm,hxc vt bene,& honorifíce eflem. In hanc quoque quia propenílor
eft mea voluntas,meorum omnium domiciliú tranftuli, quod illi arternum habebík,
& nati natorum,& qui nafcentur ab illis. Ad fufpicionem concepta, hreue eft quod
D. tux refpondeam. Doleo tantam fortunar commutationé, tam fubito fa£bm,vr ex
fumma quiete, in inquietud ncm fummam ventum fit, & vbi antea nihil eratveren-
dum , nunc timenda fint multa, & qui prius fub vigilia oculorum alterius otiofi dor-
miebamus:nunc noftris,& alienis excubai e cogamur.Sine detrimento ciuitatis hoc
eflenon poteft. An'morumenimfufpcniioapubliciscommodis,ä»priuatis pleruníj;
nos auocat.Ego de his apparatibus aliquid eti am feníí : fed quorfum tendant, explo
rare non potui. NouitD. tua Pontifîcemnoftrum tecti admodum , & taciti confilii
efle.Opera eius ante videntur, quàm audian tur. Nec ante rationcm fuorum motuíí
aperit,quam illi fine inchoati. Sic bello m fratres de Anguillaria adauertendam fufpi
cionem , aífímilati funt metus a Rege , & cum om mum oculi ad Campaniar extrema
eflent intent!,fubito coadti funt ad Vetrallam,& Roncilionem reípicere.Si in Señen»
íes aliquid parat,& quemquam celatum eife vult cogitationum fuarum,celatum im
primis me vult,quem aliquando nimü in Senenies affectus damnauit. Vno verbo ab-
foluam.ignarus huius reí fu m penitus.nec vnde aliquid íciam , íaris intelligo. Mcnfi-
bus tarnen preterm's, cum vulgo fi rreturrepetiturumeumefteoppidaquardam, di-
tionis ohm ecclcíla:,& bellum íllaturum ni ledderentur, interrogate amcenum hoc
ubi
EPISTOLA. nj
íibianími cflet: prorfus negauit,& benigne admodumaddidit: EgoSenenfespIuri-
mum diligo,faluos cupio , & non modo non laceflam bello,fed ab impugnationibus
alienis fum paratus tutari. Si animo nuncaliud verfat, incelligat ille,qui eft ferutator
cordium , &c renum Deus. Difficile tarnen adducoryvt credam, В. fuam tale quiequä
ineosaufuram. Argumenta huiusrei colligo multa. Pacata Italia tota eft. Nouarum
turbationum non eiretfuç dignitatis materiam dare. NofcitSenenfiumres,non vf-
que adeo inopes, vt Anguillariam fortunan) poífit in eis fperare. Seit illos conuenirc
in commune feedus Italian , amicos habere , qui rem fuam non fint deíerturi : non ex
pediré Ecclefie vicinitatem hanc fibi efleinfeftam , &cum perieulo amittere, quod
maiores fui Romani prafules conati funt impenfa opera retiñere. Vcneti funt bello
grauiimplicati. Ferdinandus Rexnonoppugnareteos,àquibusdefenfus eftipíc,&
retencus in regno. Dux Mediolani,vel quiefceret.vel ofFerret fe medium paci. Ulud
ccne,Senenfibus noneifetinfeftus.Cum FJorentinis paratum eftfemper fcedus pri-
uatum.cum voluntQuod i 1 1 í eo inirent libentius,quo S¿cauiam coníimilem fibi ef-?
fe cum Ecclefia vident. Solum Pontificem bellum cum Senenfibusgerere, durum
eft admodum. Przfertim cum &longi temporis futurum appareat,& magni impen
da , & caufi Fidei Catholics , vt nuntiis certis afFertur , adducla fitin difcrimen per-
ípicuum , defenfionem vero eius de manu fuá omnes requirant. Sunt & alia , quç e-
go prçfcnti, quam abfenti mallem referre , Caufam Sancti Anaftafii non iàtis habere
momenti ad tantam turba'tionem exiftimo.Iudicium pendet.In neutram adhuc pro-
nunciatum eft partem. Vtrinque conueniri antea poterat,& poteft. nunc quoque
longe minotibus damnis , quam belli. Spoletanum noftrum quanquam immemor
aliquando fie Pii, & fui,fuarumque rerum nimium amans:tamen non vfq; adeo prx-
cipitem puto, vtvelit propter fe vnumduorum potentatuum arma concurrere, &
monftraridigito,&dicihiceft,quiCœnobiumàPioaccipiens,&ad Cardinalatum
ante aftùmpms,hiec vtraque in peftem,&perniciem patriç fuç ingrate, conuertit.Has
radones amor fortaíTe in communem patriam , mihi demonftrat. Re autem vera eft
aliudifed ego ita exiftimo. Et quoniam quid agendum fit confulor , dicam facerdosj
quidEcclefia:,& Seneniibus vna opera iudiccmprofuturum. Prüfend anno bellum
non timeo.libero vos omnes hoc mctu. Si quid intemptandum erit, ineunte vere eft
expeebndum. Sed interim fuadeo diligentius cxploretur , num hie apparatus com-
meatuum fiat , vt dicitur , num ita grandis , vt exercitui alendo fit fatis , à quo gc nere
hominum fiat,& quo imperante. Exquiratur etiam,quo itinere traducenda fit Nea-
polimfponfalpolita. Num ventura Aquampendentem. Si tranfitura eft inde,aufim
affirmare propter cam tantum apparari hare omnia. Eius honorandç incredibile eft
Pontifici ftudium. Statuit quamdiu erit in ditione Ecclefiç , Comitatum hunc omnc
fumma honorificentia proíequi , fumptum ipfe faceré , non pati obolum à quoquam
cxpendi. Contendet fupcrare affluentia rerum ca?teros,apud quos eft honorata. Ad
quam rem neceflaria omnino eft anno hoc fterili ratio prçuidcnda: antea copie.. Mit-
ti vtile puto fenfatum aliquem hominem, vcftigatum hxc omnia , qui per alterius rei
caufam diebus ibi aliquot fit,& cuncTra , qua: fiant , prudenter odoret. Huius renun-
ciatione,vel quiefcendum erit inani repcrta fufpicione, vel fumendum nouum con-
filium. Interim ego quoque huic rei ero intentior , & ad communem vtilitaté pi о vi
ribus agam. quod inprxfentiarummonftrem non habeo aliud. Audio, D.tuam pa-
rentaíTe Pio noftro, in ecclefia fancb' Francifci apparatu infigni.Id fum tua caufa ma
xime gratulatus.PietaseabenemerendiIïmoPatri debita erat,&debebitur,quamdiu.
viuemus. Fortuna accidit , vt ego quoque hic Campagnani eodem die,& in ecclefia
eiufdem fanfti, idem facrum pcrfoluerirrt, aftante mecum diuinis Neapoleone Vrfi-
no,à quo non ignoras ftiiflè ilium Pontificem fumme dile&um. Celebtitas fuit, non
ex mentis patris fan£riflîmi,fedexloci conditione. A fumma tamen,& grata volún
tate fuít,quod fuit. Hoc agamus femper, mi Pater,vt colamus patrem , öc dominum
noftrum.ac fi quid openbus noftris viuenti minus perfoluimus,orationibus refarcia-
mus dcfun¿to.Commendo me D. Vcftra: Reuerendiifimar,&: fimul fcruos tuos , ma-
trem,ac defuncti fratris filios.Campagnani.
Aaa г
FALCONI SINIBALDO.
CXXIX.
"VTVnquam poflum eile tam triftis,vt cum lego littcras tuas,non cadat illico omnis
fupercibinubcs.Nuncias,iocaris,amas,ferui$aifccl:ui,delitiisverborum,tcmihi
ante oculos ftatuis. Non requiro,dum fie tecum fum : Maicftatem collegii , Fratrum
colloquia,& quicquid pulchri vrbs habet,vel curia.Tu mihi íblus indar es omnium.
Si ergo continúan hanc lçtitiam amico tuo vis.litteras tu quoq; continua. De Tyra-
ionenfi noftro,quod feribis, anteacceperam.fuacaufafum fummebetatus. Nihil eil,
quod grau>'tati,& litter is,& Tandis moribus eius non debeatur. Per epiftolam quoqj
gratulamsfumfecum. DeGallisnoftriseadem mihi eft, qua: tibi fufpenfio animi.
Quotindc veniunt,tot audiuntur contraria. In nuncianda regefta, feruitur afFc&ui.
Quifque quod vellet,aiTeucranter affirmât. Caupones Bachani, quibus negotium
datum cftjVt à Gallisviatoribus de omnibus qua?rant,noâequaquediuerfa ex diuer-
fis autbribus referunt.Quod gcritur ante oftia noftra ícire vix poilumus,& ex tranf-
alpinis regionibus hoc expeebmus ? Etiam cum vencrit Claudus ille, quern memo-
ras,claudam rem geftam narrabit. A rege alter,à Burgundis alter aduem'et,& quifque
opus Principis fui extollet. Diiudicata iam belli fortuna, poterimus fine médacio di-
cere:hic vicit , vel ille. Quicquid tamen ifthuc animis fufpeíHs perícribitur,da opc-
ram mi Falco vt fciam.Rifum non tcnui,cum legi , qua: de nefcio qua mea ad Terui-
finura epiftola memoras. Quid tu laudas ?quodcumquelaudatur, veriusirridetur,
quam commédetur. Inter has oblc&ationcs mei fcceflTus, quibus cíFufo ftudio fruor,
quidpoteft commendabile fieri? Non fácil eeft,&:corpori, & menti fimul feruire, Sc
vna operaleporem fe£tari,& ftiIum,agros pcrcurrere,& codices. Quicquid tibi, atqj
amicisnúcfcribitur,tumultuarium,incogitatü,inelaboratum.Anteperfc¿bum,quam
inchoatum.Quale & illud ad Teruifinum antea fùit,& nunc hoc ad te eft. Tçftimo-
nia veftra.mi Rufe,multae charitatis funt , fed non fani iudicii. Definite pofthac fra-
trem veftrum ridere,qui ad fcribendas littcras,fidem tantum, & officium aíFert. Do-
ôrinam, &fapientiam vobisrelinquit. Petrus Melinus,ad quern tuaslitterashabui,
quatriduoiam tecum eft Roma:,& hoc tit omnium videntiflimenefcis. Abrupit ne
fcio quo paito vincula amici,& tanquam fi Hannibal eflet ad portas , ita répète ad tu
tanda domefticaantelucemaufugit-Simulauitingeniofus homo dyfenteriam, repe-
tens crebro fine ncceifitatc ad velandam inurbanitaté, locum naturç. Scribit adme
in extrema epiftola: Vale, plura no poíTum. Sedes me vocat.Hui tam repentina necef-
iîtas?£t quomodo vocat te fèdes,qui totos duos dies ante , cóípedus fis longam viam
equitareper vrbem ? Siccineaguntquos iterata: fedes littcras amicorum cogunt ab-
rumpere ? Caftiga hominem verbis , mendacem primo, Violatorem indc officii.
Et doce quid con tubernalem deceat Cardinalis fan&a: Ro.Ecclefia:. Verum credis,
mi Falco , tuas quas dtco ad ецт litteras potuifTe pari claufas apud me efle ? Ad con-
tin u and am lxtitiamjecb's meis, illas ftatim aperui:& totas pcrcurri.O qua: in eis fcri-
buntur
Partem aliquam Diuttm venti referatU adaures.
Ad Fellinum,Mellinumvoluidiccre,nihiI omnino. Necillas,necmcasadpçnam
peccatihabebit. Expiari tantum crimen vJlisiacrifieiis ncquit.In canafcioncs,ftruf-
fulos,&: feian bellas, &fifcellam ficorum,eat oportet. Vix quoq; his oblatiombusme
facerdote,impctrare veniam poterit.Sed nimis multa de nugis. Innuis nefcio quid dc
tuo,& Thefaurarii aduentu. Strenuus valde es verbis, mimnspreclara, nil denique
agens. Rem,non verba vellem videre. Sed tu centum cathenis camera: Pontificia:
aftricbis.mouere quoque te ipfum,nec potes , nee vis. Ule magi ftri virgam formidás,
pedem non audct circumfcriptoprarfidatuefferre. Ad Calendas Grecas am bos cx-
ре£Ъэ. Sed fi tanrum vtrique animi eflet ad frangenda capiftra , & hue veniendum,
confolatione omnium maxima afficeretis amicum , qui non minus ipfe vtrunq;, qua
alter veftrum alterum amet. Obitu Andrea: Comitis fummam triftitiam animo cepi.
Vircratplacidiingenii,& mitis,&fummum inter fuosmodcftiacexcmplar. Colebac
imprimis me multum,a quo etiam charitatis indicia , fedente Pio , nonnulla aeeepe-
rat.
EPÍS T O L Ж. И?
гаг. Nefcio quo pafto hoc fiat , vt quç pura apud nos funt, cuolent, nobis reli£lis:nos
autem intra feces tantum linquamur. Miíericordiam faciat Deus cura ieruo fuo , il-
lumq; in finu Abrahae collocet. Vide qua te amem, mi Falco. Cú breuis efle ab initio
▼ellem.continere calamü nullibi potui.hic tantum in extrema pagina intelligo, quä-
tumproccirerim.Laffisdigitisimpulfumdeditamor,vfqjadtertiçinitium. Sediam
vale,&: tantundem refcribe,& litteras,quç cum tuis crunt,redde tu ipfe: tu inquá ipfe,
in m .nus eius, ad queminferibuntur, &patri noftro communi commenda mc inti-
mc.Et tu iterum,atq>iterum ValcCampagnani diexxv. Augufti m. cccclxv.
THEODORO TERVISINO EPISCOPÖ.

С XXX.
ABfit,Teruifinemi,vt tibi fuccenieam propter amici preces non exauditas. Chari
tas noftra à qua;ftunoneft,hecpenfaturtemporibuscommodis. InDeofuum
glutinum habet,& altius habet radices, quàm vt his auris poflît conuelli. Amaui non
carnemtuam,nec tuas pro me apudPontificcm operas. Ingenium, Iittera:,mens,lin.
gua,innocens vita deuinxerunt me tibi. Quibus manénbus,manere dileebonem eil
necciiarium.Si aliquando inter amicos erratur,& erratorum expoftulatio eft,fragili-
tatis noftras, & charitatis fimul funt opera. Loquitur feriptura , Corripe amimmtuum.
Sxpc enim ficcommiifio: querelç tarnen huiufmodi, adiniuriam habendç non funt:
beneuolum quippe animum , & liberum indicant,cupientem amicitiam non frangí,
fed corrigi.<Jíw£y*w,inquit Seneca, non лто,т/г'offendertf.Qqod à te nuper eft fa&um,
à ftudio boni operis fuit.Iniquitas nihil eft operata. Voluntas tantum ad obfequium
cupida officium eft prçtergrefla. Imputo tibi nihil. Tu quoq; mihine imputes,fi pau
lo commotius fcripfi. dolor fuit in caufa.Sum memor charitatis acceptç. Amicos ftu-
deo rctincrc&Tieftimationem fidei (il qua eft) non poflum proiicere,quorum omniu
fadam iacluram videbam indicio tuo.Sed ex quo dete&us ego non fum, tantum for-
fan defignatus,abeat hoc in vitç noftra: comunia mala. Fecit nos Deus ad fe,& quieti
cfl'c non poflumus. Doleré, & laetari, & fperare,& timere per vices femper habemus,
donee reuertamur ad eum. Tu pofthac,amantiífimc praful,legem mecum hanc fcr-
ua,quam tecum ego cuftodiam, vt in petendo officio , cum fecretum tibi committo,
officium quam fecretum potius déferas. Si dixi in Pontiíícem te nimis officiofum fu-
iflb,&: pamm in me,exceflum,defe<5himque dixi.Inter que fi accuratius paulo inten-
difles,medium erat in quo fine periculo patri,& filio feruiri vna opera poterat.Si non
fum nominatus.nominarivtiqueNcapoleoninonvolo. Defignari,&circumfcribi,
minus hoc precor re cures , &r preceris Pontificem , habcat menti. In tot indicibus,
quos recenfes litteris tuis,fileri facile poíTum. Si maligno animo de metu illo tibi fe ri-
pfiíTem, digna dicerem pati perfidia mea : fed cum óptimo , amiciflîmo , & puriífimo
nunciarim,non pofíem non impatienter ferre,retributionem malam bonç menti re
tribuí. Vale,mi oprime Pater,& ficut toto corde te amo.ita cor tuum mihi communi-
ca.Campagnanidiexxvi.AuguftiMCCccLxv.
CARDINALI S ENENSI.
CXXXI.
CVm Dignatio tua olim laudaiTct mihi Nicenum pluribus verbis, reuerfusdo^
mum diftaui tibi epiftolam,& collegi,qux in cius commendationem fine aflen-
tatione,& mendacio dici pode fum arbitratus. Non mifi eam,nolens illum oftende-
re , fi non probafiet , qux à me dicebantur.Oportune accidit poftquam fum Campa-
gnani,vt in manus cius epiftola venerit. Refpondet multa ad earn. Docet non defi-
gnari fe «i me,qualis fit,fed qualis debeat efle. Officio amici granas agit. Priuata ad-
m fcet nonnuíla. In calce litterarum chirographo fuo hxc addit , qua? ego ioci caufa,
adD.Tuamnuncmitto. DeMarzapanibastotaeftquaeftio. Ad me introduira eft
lis.Iudicandum inter vtrumque in reditu erir.Quaefo ( fi fieri poteft ) auditione huius
controuerfia: libérer. Inter duos benemerentiffimos Parres contentio eft , in alteru-
trum fine ofïenfionis periculo, pronuntiare no poflum. Hoc Marzapanium paucoru
miffio tollere nulloncgotiopotéft. Boni iudicis eft, ante conflicbim caufa: tempra
Aaa 3
I
r5g I AC OBI CARD. PAPIENS.

re concordiam. Epiftolam referuo D. Tuç , cum Romam redient. . iEquum eft le
gi ab eo , cui eft ab au&ore fuo inferipta. Vale. Campagnanidiexxvu. Augufti
M.CCCC.LXV.
CARDINALI ТЦСЕТЦ*.
CXXXII.
QVam vera fine , quae ad Cardinalem Senenfem funt à me fcripta , probat epiftolá
tua,quam nuper accepi.Plena ingenii eft,plena vi rtutis, plena do&rinç, & quod
mihieftomnithefauromaius,plenarumm2Einmecharitans.Adreipondendumlau-
datiunculç noftra?,ad conuincendum fine acerbitare amicum , & ad declaranda hu-
militatem in confeientia benefactorum , nullum argumentum fumiconuenientius
poterat,nec ex vilo initio aptius,quod refcribendum erat procederé. Dele£tatus mm
multum,& in dies dcleclor illius lecl:ione,admirans ingeniofum inuentú:& gaudens
mihi,quodfcopulum,quem formidabam,finevllaoffenfionefum prçteruecïus. Ti-
mui enim nonnihil, ne Bafiliana tua illa feueritatc, quafrangerealiquado noftras in-
eptias foles,hoc quoq5 filioli officiú afperius increpares. Sed vicit te bonitas, & lucu-
bratiunculam bona: mentis benigne accipiendam duxifti. Gratias tua: manfuetudini
ago,tantumqueamoris ad amorem priftinum addo, quantum rci cumulate, addi iam
poteft.Vultus tuus habitaculum eritoculorum meorum.TecoIam,tcobferuabo,nec
plus mihi,quam tibi erit in me ipfum imperii. Extrema epiftola tua, Reucrendiífime
pater, pra:ccptum habet paterni tui in me animi , quod ego manibus obuiis libenter
excepi,& in imis fenfibus condidi. Hortaris ad ftudium fapientia:,afïèrens orationis
pondus inde eíTe quícrendum. Reétum eft verbum tuum , mi Domine,& opera tua
in fide. Dico cum Scriptura : Диктfpecioß veteranisfapientia, &gloriofm intellec~lus,&
conßüumefi!Aliter agendum non eft ab iis, qui laudem facundia: quxrunt. Oneranda
eft mens,& compknd um pectus cognitione rerum bonarum.ex quibus rcdundet o-
ratio.Scribendirede,inquicFlaccus,fapcreeftprincipiü,&fons. Qui fine doctrina
ftrepituitantum verborum,&numeroiçintenduntorarioni,loquaces habendi funt,
non facundi.D idio eorum in labiis oritur,non ducitur expec~tore,ficut de Vlyflc tra-
dit Homerus. Amplecbr confilium : ac quanqua ab obitu Pii intermifla olim ftudia,
iiimmavolunraterefumpferim : nihilominus lucerna erit pedibus meis verbum tuú,
&lumen femitis meis. Puto autem de facris litteris te întelligereSic enim & vocatio-
ni,& a:tati iam conuenit. Si eft ita, icito,mi pater, in hacfemita me pleno graduince-
dere,legere quotidieEcclefiç cod¡ces,adiumentis doclorum recónditos fenfus сlice-
re^ nihil dimittere,quod ad colendumanimum fpe&et. In Deo igttur Liudabo dcimcps
verbum, & in Dommo laudabofermonemiquia declaradofirmonumfuorum illuminât , ejrintel-
leclumdatpartialis. Terruit me olim coaceruantem mihi,fecundú Apoftolum,magi-
ftros prurientes auri bus meis , & ad añiles fabulas conuerfum : id quodin prouerbiis
legitur , & à Chriftiarao negligendum non eft.Si quiserit cofummatus inter filio* ho-
minum,ó¿:abillofugentíapientiatua,Domine,innihilumcomputabitur Habesita-
que in fiho,quod vis. Ipfc quoqj ftimulo praxepti tui incitatus ad fanam doclrinam
c5tendet,& memor erit verbi paterni. lntellexi, quç mecum de Cardinali noftro Sc-
nenfi chirographo tuo expoftulas. querela,& iudicio digna funt omnia. Iudicabo re-
ûe inter vtrumqjjCiim ille in vrbem redierit. Verum antea boni iudicis itr.pleui offi
cium. Scripfi ad eunv.dixi de negligentia in pattern , eife apud me ipfum poftulatum.
Concordiam fuafi .antequam patris & filii caufa confligat. Addidi rem fibi eile cum
duro aduerfario.qui caufis repulfis,fuis aduocatis patrocinari fit folitus , &: cuius ora
tio quocunqueincumbir,frangat,&difli pet. Credorquiaamator eft pacis,& auditor
fidelis confilii,neglec~to patri faciet fatis, &: plenitudine operis,tarditat¿ fuam péfabit.
Ego me pietati tuç cómendo. Commendari ctia peto Pontifici, & integerrimo Patri,
Cardinali fancti Angeli.In quo tanta filiorum fuorum eft cuta , vt fancfa eorum defi-
deriapeponibiis,&:ficispofthabendaexiftiroct. Mille exorationibus,milleartibvus,
mille argu mentis, ab eo impetrare no valui ApologiamSedis,cuiusinitiumeft: Scru
taitfunt iniquitates,dcfccerii»tfit litantesfcrutinio.&C alteram :Eiice ancilla,eyßltum am. No»
enim erit htresßlitts analUtcumfilio Ubert.Si impetrare hoc tua Charitas poifer,diceré no-
itris tern
EPISTOLA. . m
rtóstemporibusreftituta miracula.Iterum vale inDomino,Pater omni veneratione,
&cultudigniffime.Campagnani.xxvii.Augufti. m.cccclxv.
CREGORIFS LOLLIVS GARDIN ALI

Papienß.
С X X X 1 1 1.
REnouauit oonceptum antee, animo dolorem, exemplum liccerarum cuarum
miHum nuper mihi à Reucrendifllmo Paire Cardinale Seneniè.cum enim pri-
mumde morte Ludouici Reucrendiífimi Cardinalis de Lebretto allatum fucrar,
non aliter mente tota contriftatus fui,quàm fi longa,atque aflidua confuetudine fi
bi deuindusfuiiTem.Memineram eorum,qua?fcribis,Reucrcndiifime Pater, illum
eflb opusPti noftri.noftri amantiflîmum.virum finccrum,nulla aiperfum macula,ia
quoparmentis.&fanguiniscertabat nobilitas, & eius morte diminutam Collegii
veftri dignitatem qua? per Pium noftrum aucta fuerat,intu*cbar. Accedebat & vincu-
lum.quo fibi eram coniunchis.qui Compater meus Ippolitam filiolam meam, íacro
è fonte leuaueratjfed non minus quàm ocùlis vertebatur Angularis атог,& coniun-
£ho,qua? tua? Reuerendiífima? Paternitati fecum erat,& interim talis amici,iucunda
confuetudine,& multorum communione officiorum te priuatum dolcbam. Verum
mfpcctisliteristuçReucrendiffimçPater.excitatus eftdolor.quipluriumdicrumla-
pfu penecöfederat. Vifus eil mihi tum primum,Ludouieus extingui , & ego in cubí
culo deficientis inter laméta.&lachrymas verfari videbar. Auxit maxime moleftiam.
fractio animi tui,ReuerendifllmePater,&prope defperata ipfaliteranjm vcrba,qua;
huiufmodi funt:Videpr mihi nunc mancus,rcli¿tus,& imperfe¿tus,&cum cómuni-
cationis noftra?venitin mentcm,non ceiïb à lachry m is. Ego nihil imperfe&i video,
autm^nci.MeminitD.tuaquandoqiopibus.&potentia femulto inferiorem fuiflè,
qiusfola virtus maxime auxit,virtuseadem,&:potentialonge maior adeft. lachry-
ma? noftra?nec fibi,nec nobis profunt.Humanum eft condoleré amici cafum , iâpié-
tis forti etiam animo ferre quodcunq; acerbitatis aduenerit. Verum primi illi raotus
tanto Ímpetu fpiritus,acfcnfusomnesnoftrosperturbant,vt in eoipfo calore nemo
vnquam temperare potuent.Rcddidit ille fpiritum Deo fumma,vtinquit Reueren«
diflima D.tua,deuotione,fortitus vitam,qua? omni caret moleftia. Hoc iàtis nos cö-
íblari debct.Perfoluamus fibi debita pietatis oíficia,& Gregorianas (vt ais) miiTas : ÔC
alia pia fuffragia inftituamus.Ita enim&tenemur,&fibi &nobis prodeííe poterimus.
Sitcjj nobis hic exitus fuus monitioquaîdam peregrinationis no ft ra? quam ita diri-
gamus, vt perfecto itinere,ad Tahitis portum peruenirepoifimus. Bonam valetudine
tuam.Reuerendiifime Pater diligenter cura,quam Deuslongo tempore cum felici
tate conferuet.Senis die xxx.Septembris.
G. L 0 L L I O.
CXXXIV.
QVidmirum,fi interim alterius partis animi mei, altera fum confternatus, con*
fol ationem non capiens in lucm recentir Scribitur in Ecclefiaftico : Bea-
tttshomoquiinuemtamkum verum. Si beatus homo qui inuenit: nunquid non mifer
honio,qui perdit?Si mifer qui perdit,nunquid non mifena fua illi eft flcndaíSi mi fe-
rum me nofcens fleui.nunquid has Iacrymç non funt mihi ignoícenda? à te potiffi-
mumrqui nofti quid perdidi.Erat chantas noftra,mi Lolli, amicitia, nô queitus.Re-
fp ciebat nos,nonea,qua? ex nobis. Habebam, quimori pofletpro me, qui meum
fequereturexilium,quiinfe exciperet отпет acerbitatem forrunac.Itonunctu, &
aJcerumqua?re,aucnwnftra,quiha?ci[T,pcndatamico. InPontificatu Pii inchoatus
amor nofter,tantum illo defundo exercuerat , vt magnitudini fua: iam addi nil pof-
fct.Semina tunciacb coaluerant,noftracultura.Communiaintcrnoserant omnia,
nihil partitum. Vt animi, fie fortuna? fpes,expe¿tationes, ¿¿omnesres invnum
vénérant glutinum.Coniunc-tius excogitan nil potcrat. Vna morte diíToluta func
omnia,extincta,&nunquamrediturainidem,&mirarisfi diximancumme,&im-
perfecrum reli£tum,& negas mancum relicKi me efle atq; imperfeciú.O Lolli Lolli,
faciem coniunclionis noftra? infpexifti aliquando,interiora nunquá es contêplatus.
Aaa 4
j6o I ÀCOB I CARD. P API ENS.
fi vidiiTes quod latèbat,& quod fpirabantfenfus noftri , mirareris magis, quod in
banc diem fumreferuatus. Ignofccquodfcripfi. Minus fuit eo,quod mcerorfua-
ÍJC. Crede,non mentior.Cohibui fupra vires erumpentes dolorum fluc"tus,fcd re
tiñere f¿cpe non potui.Nunc quoqj retiñere vix poíTum. Patuerunt , & patent pu
blias in loos, &priuatis.Diefuneris fui íacris ad altare operaturus, tanta vi Jachry-
marum fumexpugnatus,vt &circumftantesadfletumcompulerim, &ego vix ab-
foluerc ilia potuerim.Siue infirmitatis mea: hoc fit, fiue magnitudinis damni , fie eft
faclum,&fit.Necpatris,nccfratris,necquod fine grandi feelere non eftjPiinoftrifu-
nus tantum me torfit,quantum vnicumLudouici mei defiderium.Loquens quoque
bate tecum,non teneo lachrymas,&: mihimetipfi fum grauis. Quanto minus ipeieft
reperirequdd perdidi,tanto remetiordolentisia£curam,quamfeci. Confoleturmc
Deus,&: rationis porrigat,non temporis medicinam.Tu quoqj ficut ccepifti, mederi
ne celia. Vale^Roma:. e
N. STPOT^TINO (^ÍRCHIEPISCOPO.
exxxv.
SIvidere3&alloqui me non potuifti ante difceffum, non minus mihi, quàm tua:
Paternität!' eftgraue. Viciiîïm &ego videre te cupiebam, compleéri, & com-
municare.quod amori noftro eft confentaneum. Vtrkjue abftulit cafus,quod cu-
piebat.Cafus ergo fit culpa,non noftra. Quae de epiftola nefcio qua mea commé
moras, dilectionis tux funt teftimonia.Laudas,quod amas,& quod amas feuere non
difcutis.Il Ja nil habet laudis in fe,pra:ter hoc vnum,quod Niceni noftri continct lau
des. In ceteris digna eft vico véndente thus,& odorcm,&: piper, &quicquid chartis
amicitur ineptis. Volui indicare iudicium de illo meum, magis quàm de feriptis
commendationcm perquirere.Scîo quàm rudis fim, & quàm ignarus, & quàm fine
ornatu.Olim forte placeré de me aliquidpotuit,cumnondum feces ha: curiannqui-
nauerant ftilumifed faiftus in diem deterior fum, quxrens panem , abieci limara', &
mein turbam coniiciens,quod non didiceram fumpfi,& quod didiccram fum coa-
cbisdeponere.SecretariatusCalifti&Pii,quibus,vtplurimum bene vti non licuir,
totummeimmutarunt.Conorinftitutionemantiquamrcfiimere, fedeurfum con-
fc&um iterare iam piget.Conor,& cum ornatis redire in gratia, fed ii me in tenebras
exteriores eiiciunt,quod veftem nuptialem non habco.Tibi igitur, Sypontine, lauta
hanc fupellectilern linquo3& totam adiudico.Venere ad manus meas tua nonnulla,
in quibus nefcio,quid prius ádmirer,ornatum orationis,an copiám rerum ? An vero
etiam fententiarum pondus & lucem.lllud certe, & do&iflïrii um , &rdifertiflïmum,
té efte iudicaui.Excrce ig' tur,atq; auge quod habes, eudens aliquando nobis , quod,
officinatuaeft folita.In Prxtura Viterbienfiagam quod rogas, atq; ea porta, a<l peti-
tionemingrediar,quamtumihidemonftras.Qupd erit intelliges. A mecerte nil prç-
termittetur officii. Bene vale.Roma?.
. CARI>1NALI SETißNSI.
CX XXVI.
AMor,&delitix Collcgii noftri, Ludouicus Cardinalis fan&i Petri, & Marcel-
linijOpusPii noftri fancliífimij&fraternofter, qui diligebat nos vnicc, node
proxima,interfextam,&feptimamhoram, fpiritum Domino dedit : Quanta de-
uotione,non dico. Admirabilis fuit hic tranfirus eius.Moriturum fe nofeens, cogita
re^ Ioqui,&: audire alia de re,pra:ter quam de falute anima: non paflus eft. Ftierunt
fibilachryma: fuá: panes,dum recogitauit annos pretéritos. Cubiculum eius aífiduis
qüeftibuSj&compunclionibus cordis replctum eft. Sacramentum Domini noftri
lefuChriftifumpturus,éle¿rointerramfe iuífit deponi, nec aliter Deo fuo cora-
muhicandumputauir.Horas Canónicas non ante dimifit, quam àvoceeftipfe di-'
miiTus intcrorandiim fi quando labente iam memoria alicuiusverbi eft facia omif-
fio,totícnsiterauir,donecquodexcidcrateftairecutus. Cum ab lis vacabat, paífio
SaIua.toríb noftri legebaturaiîlduo Inter audiendum non celfabat fufpirium, &fle-
tus.Vnum modo locutuseft,quodfaperehumanitatem eft vifum , & tamenfragili-
tatino
EPISTOLA. j6j
íatitioftra: fît concedendum. Audïens defpcraram à medicisfuam falurem, & cogi-
tandum fibidctranficu,aliquandiu tacen s.moxconueríüsadfuos.-iVbwÂ'/, inquit,
mors mihipropter mejbeunda enim eßfemel. DoUtpropterpatris ejr matrisfenium , qui biennis
ante,amiffèapudParcbmonemfiliovno altero anno fr afinti, nunc de me andientet, meßatim
propter doloremfequentur,bc add idit : Ulis , efrmihifit Deus profidio. Tota Curia con-
triftaraeftobitueius.Pontifcxvbertimflcuit,cum Epifcopo Hoftienfi, Sc mecum,
ques ille ad implenda legata elegit. Ego, Reucrendiifime Pater, confolari vix pof-
lum. Amifi dimidium animz,& mentis mcar.Scit Dignado tua, quanta internos erat
coniunctio,quamarerum omnium communicatio. leuator ille erat xgritudinum
mearum,ego vicifll m fuarum. Fideles manfimus in dileâione. Nulla: querela:, nulle,
expoftulationes audita: internos vnquam.btudiamea erantexfuis,fua exmeis.Gra-
tia,honore,& obfequiis inuicem praeueniebamus.Mores eius cuiufmodi eflent, Di-
gnationem Tuam non latet. Refpondebat vita nobilitati. Sanguis erat rcgius; vt icis,
mpcransfînecontrouerfiagenusomnealiud.Gallicanum. Aparcntibusreligiofis
educatus,nihil nifî religiofum fapere poterat. Verburo impudicum,infoIens,& aipc-
rum,nunquam eft ex ore eius audicum.Conuerfatio erat grata, cófuetudo ad omnia
faciliSjfenfus plenimifericordia,femperadreclumintenti,odientesmalum,&adhç-
rentes bono.Introfpexi pra; caeteris hominem totum, Sc fcrutatus Гит renes eius , ас
- cor.Nihil vnquammalignum in cogitatione Patris huiusinueni. Videor mihi nunc
mancus,reli£tus,&imperfc¿tus,& cum cömunicationis noftra: venit in mentem,no
ceflo àlaeht ymis.llli in morte nil contigit mali.Deceflit enim tepore fuo, no noftro:
fortitus vitam,qua: indeficiens eft,atq; omni caret moleftia.Nos ad continuationera
miferiarumfumus reli&i,Reuerendiifime Pater. Erat hic ex filiisPii noftri, vtdixi,
eadem voce afrumptus,qua nos,atq; eadem manu benediâus, qua nos. Dilcxit Di-
gnationemtuam,&famiIiamnoftram,&omnesquicxfarnulatu illo fan&o fuerut.
Debemus viciifim ilium diligere.Dile&io autem noftra,fi fru&uofam efle optamus,
in orationibus fît,& piis fufFragiis.Harc ego & praeftiti,& prasfto qui t m poflum. Idé
qua:fofaciat bonitas tua.Commcndaturpermultumhascpietas, dicente Scriptura:
Sanc7a,drßlubrüe/fcogitatioprodefunc7(iexorare,vtäpeccatisJbluantur. Tricenas miflâs
Gregorianas animae fratris,S¿ collega:inftitui.Si totidem inftitucris tu, rem meo iu-
diciopiam.&ialutareminftitues.Menfuraillametietur nobis, quam nos aliis menfí
fuerimus, vt habearnus qui noftri fint memores cum moriemur,mortuorum nos ha-
beamusmemoriam.Si placet communica hare cum Lollio noftro, qui illicompater
fuit,&ad eadem tuo,&meo nomine hortare.Ego contra voluntatcm meam reuoca-
tusin vrbemfum,&hiccogoreíTe,donecdecaufaquadam inConiiftorio referam.
Ago totis aftectib. pietati tua; innúmeras gratias,quodfiIiumfratris ad fe aduocauir,
quod complexa eft,quodq3alIocuta.Magisaute quodhumilemmatercula ferui fui
domi vifere temptauit.Hoc ego miratus fum,& anxie tuli.Poftulo,& deprecor,vt пб
fiat hoc amplids.Ancilla ad dominum, non Dominus ad ancillam debet accederé.
Confuí! о с ft,8c perturbatio officii,quando aliter agi tur. Satis illi fît, quód habeat ex-
ploratum benignitatem tuam fibi,Chriftophoro , & mihi in отпет cafum eife fir-
mum prasfidium.Conieruet Deus D.Tuam ex dciiderio meo.Romar.
G. LOLLIO.
С XXX VII.
MErito laudas Leonardum noftrum Beneuolentem:eft enim meo iudicio valde
laudandus. Amat Rcmp.fuam, acq; in caiuuanda adhibet ftudium, quod
in fe eft. Accedit ingsnium, animus bonus, indefefla induftria , quibus nul
la in re publicis deeft. Namdeintegritate teftimonium perhibes tu,qui ilium an-
nos iam mukös adminiftrationibus ciuitatis cognofcis. Locutus eft mecum priuf-
quamadirct Pontificcm5&demandatis fînguliscontulit. Non inutilisea commu
nicatio fuit.operatus eft bonum opus in omnibus : Impleui tqj illud Scriptura: : Le-
gatus hdclis ianitas ciuitatis. Placauit Pontificem, propitiuroque reddidit rebus
Senenfium,de quibus, quia ad Magiftratum literas dédit, non eft quód à meid
officii quacras. Ego illi legi particulam litcrarum , in qua de eo honorificc loqueris,
id quaerens videlicet, vt ûamor eft inter vos, his etiam figmficatiouibuscrefcat, fi
/
1бг IACOBICARD. PAPIENS.

non eft.oriatur. Vifus eft perquam grateeá rem accepifle.Tibi ccrtegratias egir.Sua*
deo hominem tibi retinéas.quem ego femper plurimi feci , & cuius coniundionem
vtilem cíTi ad multa exiftimo. Demeritus ilium propterea fum mollis humanitatis
officiiSj&dcmeieborindics.Gratulor coniugcm Francifcam efle in vado falutis,
atquc in diem melius recreari. obnoxia nimiumcft crebris languoribus, cViduriter
nimium Ianguer.vndcfîtnefcio:fed tu earn quantum potes conferua. Perpauca-
rum mulicrum eft mentis bona:,& fanç,&5c*aibe,& amantis virum,ac filios.Cui con-
tingunt ha:c,contingit fummaàDcofelicitas.Dicitur in Vtoucihm: Domus dr diuitU
tiantur apatribus-J Domino tutíem i'xor bona &prudens. Pro iis vero qua; fign ifîcas mihi
Sc offers de fratris fîliis,tibi gradas ago. Amas amicum, пес potes amorem femel fu
fe eptum deponere.Ea iam eft multiplicado tuorum in me meritorum , vt non feiam
vndedbipoflímrependere.Retribuetille cui abunde eft ad fatisfadionem operis
boni.Bene vale.Roma: die и r. Ocïobris.M.ccccLxv.
ВАЦВ1Ц0 SENENSI BARTHDI

Pbyßcißlio.
С X X X V 1 1 1.
ТЧ Hîedarunt me litterje'tua!, Bandine cariflime : funt enim plcnç amoris, plc-
-*-^na?iogenii, &¿ liberalis inftitutionis etiam indices. Bencinuenis , beneor-
nas,ncc ornatuigrauitas dseft. Hortoríicfedulofacias,exerceasft¡lum, & àle£cio-
n?noncencs, ]uamuisfupatrituovnicusfilius & in te omnis domus inclinata re-
cumbar.Erunt t imen partícula: temporis, quas impenderé inchoatis ftudiis poífis.
Iuuentus tibi non obfit.non edam vxor.vtriqueíicteimpertirevt totumte illa non
habeant.NonpoíTidcaris.-íedpolfide. Pater relinquere tibi Patrimonium pottft, &
Reipu.munera.virtutem non poteft. Hanc tu pares neceífarium eft. Itaqj labora , Se
vigiía,&ing"niumcole.Bonislittcris nihil vtiliuSjííuead otium, fine ad negotium
illas adhibeas.Petrum loanncro,& Blafium humane accepi.Iocundus fuit vtriufque
aduentus.Quamdiuhicerunt,patris,nondominicharitatem agnofeent. Blafiusdo-
mimeaîeftàmcqjindulgenterhaberur.Curaboitanegocierur ve tarnen non proü-
ciatftudia.Matrem,& fratris filios, de quibus íigniñVas, lsetor bene valere, eo'-tibi
commendo.Tui enim funt,5¿ tuo creícent fuffragio. Viro óptimo, & do&iílímo, pa
rti tuo,dicito meis verbis falurem.offerto quod poíTum, & Guidantonium noftrum
familiamqj omnem fuam , & mcam commenda. fubftentator opus eft fit omnium
noftrum.Bencvale.Roma^xi.Mattii.M.ccccLxv.
10. Ы^Т. Kyi IL A 7^0 S G RIB <s£

Ducali CMediolan.
CXXXIX.
AQuilane cariifime, bono animo efto.Necegovnquam fufpicatus aliquid de
ruis openbus fum-.nec Carolus nofter operatus quicquam ad nos diducendos.
Ambo iênfimus arnica omnia, & fentimus de te. Fides tua non defuittemporibus
noftris.Idq5 totiens experti iam fumus,quotiens poftulauit neceflitas. vterq; te amat.
vterque te habet in fuis.Ego in primis deberé tibi confíteor. Abiiccquarfo fufpicione
inanë,& plus mihi in hoc crede,quàm tibi.Profîcifcar ad vos venturo Maio , Aqui-
lanummeum completar, & fi quid amari nunc habet, vno colloquiototumabf-
tergam. Efto interim, quod fuifti femper. Carolo feribo te vtatur, vt debet, vc
poteft,&vtcuratores return mearum antehac folid funt. Bene vale.Roma; die xxi.
Mardi.M.ccccLxv.
CARDINALIS PAPIE2(SIS IACOB. VOLA-
terrano.
CXL.
REfcnbe has,Iacobe,&: fragmenta harc ne pereant,colIige. Litteras ad Ladislatim
Regem Hungauœpro Ampliflîmo Pâtre Catdinale Firmanoco tempore ícri-
piîmus,quoilli,ytnunc tu nobis, ab epiftolis feruiebamus. Non erit tibi inutilis
paruus
)
EPISTOLA
paruus hic labor,nec nobis ingratns.Forte etiam,fí ita vifum nobis crit , rcferri pore-
runt in librumineptiammnoftrarum,cum Roma: erimus. Commcntationes item
nonnullas,quas hodieinter fcripta noftra reperimus,etiam leges, & fi videtur referí -
bcEmcndaturi Ьгсс funaus,& pleraqj alia,qua: nobis exciderunt quodammodo in-
uitis.Rememora nobis hajcRoma: vbi eiufmodi multa in arculis noftris repericntur.
Valc.Exquire de Spanochiis fi quid habent nouarum rerum ab Vrbe,& illico fcribc.
MarianumFabrum lignarium,& pictorem ad opus perficiendü accéléra. Lente v-
terqjnimiumpríedeíiderionoftro.Frofinumab iniundis operibus nemo dimoue-
at.Pientiac.
EXEMPLVM BICTARVM LITERARVM CARBINALIS
Firmamad VUdklaum Regem Hun-
garix.
CXLI.
"CTfi non dubitemusea,qu*e ad optimi Regis officium pertinent, partim à M. V.'
■^perfcintelligi,partimetiam per Sap entilamos viros confultorcs fuos fibioften-
di,vtnullainreperimprudentiam poffiterrari: nostamen,qui clariifimae memoria;
genitori veftro Sereniifimo Romanorum Regi,plurimum afFecti fuimus,& propter
fuamin nosbeneuolentiam,euminomni vitacoluimus,cupientes filium eius tarn
Regni,quàm paterna; virtutis heredem videri,nonalicnum putauimus ea quae ho
norig laudi íiia: condúcete arbitraremur,breui epiftola complecîi. Non quo in-
telligamusquicquamàCelfitudineveftracommitti,quod autnoftra,autcuiufquam
admonitioneindigeat,fed vtextetfignum aliquod noftrae in earn charitatis, quod
futura: etjamvoluntatiteftimoniumpra;beat.EtenimfianteaS.V.plurimum aíficie-
bamur:tamenexquotêporeM.V.hicRoma:vna cum Sereniffimo Romanorü Im-
peratore fuit,nos eius ingeniújhumanitatéôdeftiamqj intuentes, multo eandem
magis & vero corde dil igere cœpimus.Hoc auté feribendi onus eo li bentius fufeepi-
mus,quod eiufmodi noflxa iam çtas eft,vt exiis,qua: vidimus, legimus, expertiq, fu*
mus,poflimus femitá q uodámodo minus fállente iter nunc primum ingreilîs often/
dere.Eftigitur,iudicio noftro,illud primo curandû à Celf. V. vt exiftimet cura &gra-
uitarê virilem ante annos fibi fumenda,nec comittendum, vt quicquam puerile di-
&û,aut factum eius putetur.non.n.eadem eft códitio priuati hominis,&Regis.Ule fi-
quidemquicquidperçtatem delinqui^quiaadpaucorumexéplumlaboratjexcuià-
tionem habet a:tatis:hic quia omnium exemplar conftitutum efle debct,reprehenfî-
one non caret,eoq5 magis quod à teñera iam xtate figna futura: adminiftrationis pe-
tunmr,inquibusitaelaborandum eft,vtcumpraefentialaudentur,defuturis quoq;
bonafpeshabeatur. Próxima huic commendatio eft,vtM. V. in fuis agendiscon-
fulcorcs adhibeat , & fana femper confilia quarrat. ibt enim ait Salomon ,falus
popuù eff, vbi multa confilia, ф qui cum fapientibus gradttur , fapiens erit. Cum au-
teroomnisa:tasalterius confilio indigeat, tum vero imprimis adolefcentia , qua:
quia per fe minusagnoícit.danda eft opera,vt quod ab annis haberi non potcft ,ha-
beatur feniorum confilio. Decet enim Principem efle omnibus patrcm, Reip.
amatorem:aquo nihil immaturum, nihil perperam, nihil afperum formidandum
fit. Ingensnamque gloria Principis eft, Remp. magis amare, quam filios. . Verum
in iis eligendis magna eft cura habenda , ne forte eiufmodi fint, vt omnia ma
gis adfuum, quam Regni commodum référant, fapiens enim dictum eft Seueri
Alexandri Romanorum Jmperatoris: Minus infelix id regnum, ac prope tutius ef-
fe,in quo Rex iple malus eft,quam id in quo Regii confultores mali. Malum enim
vnum à bonis pluribus corrigi pofle : plures autem malos ab vno , quamuis bono,
nonpofle. Sed hoc timendum àM. V.non credimus, cuipaterni fcruirorcs vi-
ri prudentiífimifunt,deqiiibusfperandumeft, eofdem futuros in filium, quiolim
fuerunt in pattern. Ec precipua quadam Hungarian Pra:lati, Proceres, atque Baro
nes gIoria,& laude dignifunt, &c plurimum commendandi, qui tot annosin tanta
rerum & temporum tcmpeftate,Regnum illud M. V.incolume feruauerunt. Studia
quoqjbonarumartiumaSerenitateV.ampledendaputamus, quxcerte Reges, &C
Principes maxime ornant,& à claris viris femper funt culta. VndeDemctrius Phale*
y¿4 IACOBI CARD. P APIJENS,
reus admonebat Ptolomcum Regem ^sgypti,vt è Regno libros compararet , atquc
legeret.-nam qua: admonere Reges amici non audent,hec in libris fcripta funt. omit-
tocnim Latineloqui,&refpondere,qua;funtneceflana. Magna profeso vtilitatis
putandum eft,intelligereexlibrisdiuinapra:cepta,quibusregna conûftunt, officia
Regum,vetereshjftorias,viras clarorumhominum.perquas mentes noftraeadbene,
& fortiter agendum mouentur.Certc aiebat Plato:Tum denique beatas res publicas
fore,cum aut do£b',&:fapientes homines easregerent,autii quiregerent,omnefuum
ftudium in doebina,8¿iapicntiacollocaíTent.Hanc videlicet coniunóh'onem pote-
ílatis&fapientiaríaíuticenrebatciuitatibuseíl'epoíre. Et pfalmifta nos admonens:
Reges¿nqx\\tjntcltigite-)& erudimini,quiiudu:atisterram. Et poft paulo : K^ápprehendite di-
fciplinamyne quando irafcatur Dominus,& nepereatis de viaiußaln eo autem eft om nis ve-
ftra cura,ftudiumque ponendum,vt toto Maieftatis Veftra: Regno ftudium luftitiae
ík,qua: cerré fummaeft virtus,&finc qua пес Imperia,nec focietates hominum pof-
func conftare.Hanc profe&o íi M.V.vt credimus,ícruauerit & cañeros feniare com-
pulerir,nullum maius firmamentum fuá; Dignitatis poterit comparare. Hax cnim
charitatem populorum fibi conciliât, harcdifcordias contentionefqj tollit, Ьагс otii
eft,& pacis alurana. Ab hac omnia prouehuntur in melius, dicente Propheta: Iußus
vtpalmaflorebit-.ejrficut cedras Libanimultiplicabitur. Hanc poftremo tanti Ariftoteles
£icit,vt dicere non dubitet hefpcro & lucifero eíTe mirabiliorcm. Qua: cum ita íínr,
colat anee omnia M.V.hoctamegregium Regnidecus, & in id tota menee incum-
bat,quod vnum ad fummam laudem pene plus poteft,quàm cartera: virtutes.Sed ne-
que munificentia & liberalitas,qua: propria Regum opera videntur, funt pretermit-
tenda.Prarcipue autem vitandaeftomnis fufpiciotenacitatisatqueauaritÍ£e,qua ni
hil eft homini ad perpetuitatem Regni,magis contrarium.Eft enim malorum omni
um radix,inim¡ca piecati,Deo & hominibus infefta:vnde necefle eft bella,direptio-
neSjCíedesfraudeíquc oriantur,odiaq; noftrorum in nos grauiflíma concitentur:
cuius naturae nos admonens Salaftius:ûar¿tia}inquit,pecuni<t/íud¿umhabet,quam ne
mo vnqr/amfipiens concupiuit .Eaquafivenenu main imbuta , corpus animum^ virilem effoe-
minat,fempcrmßnitaßmper inßtiabiliseß,ñeque copiayneque inopia mimitur. De quo qui -
dem vicio pluranobisdicendaexiftimaremus,nifi M. V.abeo longe abefle putare-
mus.Illudveroefteidiligentercurandum(quodctiamad commendationem opti-
miPrincipisplurimum valet) vt in diftis factiique exemplum contincntia: iè aliis
prçbeat.Hoc enim cum ad laudem fuam maxime pcrtinet,tum canteros ad imicatio-
neminüitat.Sequuntur enim populiftudiaRecT:orum,&: talcs, vt ait Plato, neccfle
eft rel quosciues in Rep.eíTe,qualesipfifínt Principes. Omnis autem in S. V. tem
perancia & moderado eomirabiliorfîet,quod in ifta state minus reprehendí cupi-
ditaces folent.Sint quoque ad earn faciles aditus.allocutiones benignç,refponfa ple
na manfucrudin^&gratia^quibuspopulimiruminmodum capiuntur. Nullum
erbum infolens audiaturmon afperum,noncontumeliofum,non medax: fed quic-
quid ex ore M. V. procedit,ex quodam facrario veritatis prodirc appareat. In puni-
endis quoque delidis moderationem fummam adhibeac, omnem iracundiam pel-
kns,qux eftinimicaconfilio.Acfiinalterutram eft partem peccandum,feueritati
fempermifericordiapra,'feratur.Sic enim praxeptum nobis à Domino cft,vt miferi-
cordesfimus.-neve cam legem in alios feramus, quam ab eo in nos ferri nollemus.
Habeat infupcr,quod гегшп omnium eft fu ndamentum,& fine quo reliqua ftare no
pblTunt, M. V. verum Dei timorem. Initium fapientiae & in omni actione fuá
eu m fibi ante öculos proponat.Ipfe eft cnim qui régna dat , & aufert , & à quo eft о •
mnispoteftasi&qui dixic.Per me Rcgcs regnant ^Principes imperant.Quod üM.V.quz-
tum in fe eft,legem & praxepta fuaferuauerit,omnia profpera fibi eucnient.Si terre -
nisobfcíla.Creatorisobliuiícetur, non mirum fiipfa quoque aliquando obliuioni
mandabitur.Et quia ea nos comitari per omnem vitam folent, quorum habitus ab
ineunte a:rate contradi funt,ideo afluefeat à paruo Sereniras V.deuotionibus raen-
tem intendere,&aliqua orationum precipua officia fibi deligere,in quibus animum
recordatione Dei continuo alar. Qua: fi,vt nunc faceré credimus , pofthac quoque
dFeccrir,non dubie fub protecbone Dei cadi perpetuo commorabitur. Hçc pauca
demultis
E f 1 Sf T O L iE.
cíe mulris fcribenda inpra;fentiarum putauimus , non ignorantes innúmera efle alia,
их. p» a:cipi de hoc generé poflunt : fed nos quibus non praecipere , fed animum no-
rumolbnderepropoficumfuir,fcientereaoBnifimus:nondubiiMaieftatem V. illa
ipfa quotidie à Seruitoribus fuis,& grauius,& vberius audire. Omnia vero,qua; à no
bis dida funr,quemadmodum animo amiciflimp, & redo officio func dida : ita Ma-
ieftatem V. magnopere precamur, vtin bonam partem accipiat,&grata:voluntati
noftrxmucuam beneuolentiareddat. Parati Temperad omnia obfequiaprçfatç Ccl-
fitudinis Veftra; : cui Dominus omnia ad falutem fortunet. Koma? x. Odobris
M.CCCCLIII.
COMMENTATIONES: DE QVIBVS IN EPISTOLA
adía. VolaterranumJitpradiffum.
CXLII.
TTOdiehoraxx.domoexeuntesvifitauimus Cardinalem Nieenum : quem febre
-"-íacis afFedum vidimus, ita vt languerem fuum, vel diuturnum putemus futurü,
vel ccrtc mortalem , cum horum alterum foleant vt plurimum cafus autumnales pa-
rere.Febris enim quae prius erat tertiana, fubito in Flegmaticam eft vería. Dcus fit ei
* adiutor. Inde ante ardes Cardinalis fandi Marci fub Capitolio, perqué Auentinum
tranfeuntes,afcendimus ad Monafterium fandi Sabç,cuius celebritas eft hodie , ve-
neratifque ibidem aris ,ac reliquiisfuperimp^fitis, domum rediuimus. Fuitnofter
reditus per extremum Auentinum fub cliuo Scauri, fub arcu Conftantini, Sc per ex-
quilias,&ThermasDiocletiani,quo in reditu ad andern Beata; rnaiorisdeuotionis
caufadefcendimus. Collocuti fumus inter vias Antonius Foroliuienfis&ego,nulli
rei affcribentes valetüdinem Niceni,&rdomefticorum eíus,qüi lànguent vel mortui
funt nifi voluptatibus nimiis,quibus feceflli Eugubino hac aeftate indulferunt.Èx illa
enim fum ma laxitate viuendi redeuntes in hanc fatigationem Curia; , & aërem inià-
lubrem , facile in morbum inciderunt. Quo loco recordati,quanta auiditate fecef-
fum ilium Cardinalis cupierat , diximus nil vnquam magnopere optandum efle , aut
time il du m , cum nos ipû futurorum incerti nefeiamus quid no ci cur um fit nobis auc
profuturum.
Videtisneobiècro, vt prater a;tatem hic nofter documenta dat fenfati viri.co-
gnofeentis quid feeum ferat operis hace dignitas Cardinalatus , ad quam afîum-
ptus eft.Nullum in eo verbum,nullum hücufque fa*dum reprehenfibile animaduer-
fum eft, quod ad noftras aures peruencrit. Cumque difficile fit iñ tanta ücthtia noñ
oftendere motus aliquos animi, fi non efterehtis fe, at faltem fentientis, quem locum'
afeenderit : hic tarnen veluti fi defeendiflet , ita humilem fe Se manfuetum omnibus
prxftat,quemque reuerens,quemqueaccipiens,&:aIloquens benigne. Eft inoculo
grauitas plena gratiae,in incefla fimplicitas fine pompa.fermö vero,cum nihil habeat
fupracommunem vfutôquendi,ita eft tarnen accuratus,vt cum manfuetudmedi-
gni tatem retineat.Iadantia omnis procul abc (l, Se dicacitas, aux Uli attati eft íatis af-
finis.Nemo adhuc verbum ex eo audiuit,quodleüis animi indicium daret.Nemo fa-
du m cognouit,quod à curiofis oculis poflet in fe, vel fuos notari. Omnia prudenter,
mature,& humane fie egit, vt fenfus in со feniles,gratia autem data diuim tus a:fti me-
tur.Taceo continentiam corporisj cuius nuUquam eft audita macula : Sc deuotioné,
qua; eft in eo miranda.Iam qualis illud confilii fuit, poft diuulgationem noua; digni-
tatis,non mutafle in familia quicquam,nec in fe ipfo, nó addidifie aliquid, quod am-
pliatum ftatum fignificaret.voluifle denique fe vltimum efle,qui in vrbem remearet,
ad capienda Cardinalatus infignia. Nouerat cordatiffimus íuuenis, fe creatum Car
dinalem vnacum luuenibus duobus,altero paris, altero inferioris a*tatis : commune
autem eflc querelam omnium indigneferentium,pueros rerumimperitos,cupidita-
, te honoris,afcitos efie in Collegium Patrum, cui, fua temeritate,dehoneftationi cre-
derent futuros. Vol uitigitur dignitatis non appetita;documentumdare,cum longo
interuallo poft in vrbem reuerfus eft: Religionis autem , cum ftatim accepto nuntio,
miflos fecit Ganes,Falcones, Aucopes, Venatöres,& reliqua huiufmodi , quibus arr-
quando, vt Regia; ftirpis Iuuenis,eft deledatus,magis etiam propter fuos qua propter
Bbb
^ ■ \
5é6 IACOBI CARD. PAPIENS.
fe. Indigna hçcputansilliusgradu, qui feflurus effet ad gubcrnacula Ecckirç, vna
cum reliquis Parribus. Nam ne vanitatis , vel nimiam prxbcret fpcciem , in eodem
cultu domeftico,quo prius cœperar,perfeuerauit. Non auxit Familiam, non veftem
nouam pro more, dedir, non nifi mediocriapparatuexornaridomum permifit: cum
tarnen vndcha;c magnifiée fièrent, abunde haberet. In fe ipfovero quisadpriorem»
veftitumaddicumquicquamvidit, prêter pileum datum à Pontífice ? Eademveftis
cft Cardinali nigra , & trira,& vix ad talos pertingens. Eadem etiam capa,quz ante
EpiTcopo fuerat. Vchitur mula fufca: nullis infignioribus faleris, vt caucri adornata.
Omnia frugalitatis , & modeftiae funt plena : Specimenque prxbet confiderati ca-
thelici viri.Iam vero,cum it ad Palatium,& inde redit, eis fe Cardinalibus femper fo-
ciat,quorum conuerfatione laudari pofllt. Non eligir luuenes , &c indeuotosrfed Se-
nes,& vita; tabs, vteorumau&oritatecrefcatau&oritasfua. Seditiofosenim &tur-
bulcncoSjVt rem nature, fuá;, & dignitati contrariam , omni arte déclinât. Dicloruro,
autemeius multa iam cum laude funt diuulgata, manifeftamque pra bent fpeciem,
qualis in ecelefia Dei fit futurus. Horrante quodam , vt in ruinis Thermarum Ale-
xandri, qua; adiunebe funttitulofuofan&iEuftachii,palatiuma;dificarct,vtcuius
impenfa propter parietes & teftudines adhuc ftames,vix x mi!, aureorum eilet futu-
ra.Hanc,inquit,fummam apud me nemo videbit vnquam.Norans profeclo non de
beré Sacerdotes Dei thefaurizare in terra: fed pecunias prouenientes fubducta ne-
ceifitatc vita;,inpiosvfusconuertere. Alteto etiam per laudem referente: Cardma-
lem nefcio quern , continua impenfa,& magna,comparare nefcio quid , quod ad va-
nitatem videretur potius quam ncceílltatem : fufpirans inquit : Et certe bona illa
funtpauperumrvtvidelicetnarratoremipfum vançlaudis datxarguerct, &Cardi-
nalemimpeníxdamnabilis. Plurahuiuímodi poíTem referre, qua;, breu;tati con-
fulcns nunc praetermitto. Summam hanc faciens verborum meorum , vt quarquam
incertum,&faIlaxfa;peiteriuuenumfit:fiKura:tamcnIlluftris vitar figna ha;c cre-
dam: fîquidem à natura primo bonus eft faâus, &deindcàdifciplinafeduIoadiu»
tus, vt raro animus hisfubJcuatoribus nitens, non facile perueniat, quo fe ab initio
intendit.
Reuerendiflïmo domino meo,d. Cardinali Papienfi.
J¡)uodtefiepefurens exercet Scorpio,laudo,
Насßudiurn duri témpora óttartis amant.
Jpfequoque interdum , quem tu tarn diligis, агент
Pro cit/jarafacra tendit Apollo manu .
ffocqueror&damno, nobis tua tela quodob/int: '
Jûifacisvtßtiamnuperdreßiriam.
Nam dum tu retines Frßnum,dum mororipfc^v
Nulla mihi cœna eß,ß>ortula nu/la data.
Hunc tu velnobis totiens abducere noli:
CMe quoque velmbeas in tua caflra fequi.
j2>Mdfacies,dices-,infirmuijnutiUs?ictiti
Defcribam certos quos Papienfis agis.
Seruitor CQuatqualius.
CAMPANVS PAP1ENSI S.
CXLI1I.
VT par pari referam , Papienfis fàlue. Tncampumexpediendaacies-.accingimurenJLj.
Septiarmis:gaIeaobtedi.Papienfisadarmaprouocat: venere feciales.indiáum
bellum eft. Papienfis haftam coniecit in agrum. Animal eft nullum taminualidum,
quod irritatum,non excandefcat: Nec quifquam femur audacius, quam qui non re-
ferit. Alcionemme vocas,littonbus,dumecifquecanentem. Nunquammihifpina;
placuerunt.nauigaui nunqua, nifi quia procellas fugo, arïero ferenitatem quocumq;
proficifcor.Homo rempeftatis plenus,nô finis me quietum efle, in vltimas terras fu-
gientem infeftaris , inceflifque maledidis. Non difcedis ab ingenio , qui cum mari
careas, accolis Tiberim, vt cíTepoífis in fiuctibus. Addis cifta cubicularidignam
Philo-
EPISTOLA. sí/
Philomclam. Non fum quem cauea deleclet. libértate gaudeo , nemi'ni feruire pof-
fum.nifí tunicato. Pileatos contemno magnifíce te imprimis. Nimis megrauat im-
perium tuum.ioci tui venenum funt.Inuoluis me argutiis,& ita laudas,vt pungas. Ita
pungís, vt laudare videaris.Si auibusfueramcomparandus,curnonpotiusappellaíli
rheleagr.idemíNam vt illam fraternus interitus,ita me barduli torticilitim intcrpdla-
uitDiomedidem dixifles verius, qua; amicos etiam immutata non deferit. Nam ego
' <juoque te, non iam Campanus , fed cinis obleclo. Quippe inter aquas arfimus , qui
Roaix frigebamus. Memnonidem vcro.aut ardeam, íí dixifles, nihil ad rem aptius.
Vtraqueenimfauillisorta:,eodemquoegoflagrarunt incendio. Mirumcftexuere
vettern in balneis , retiñere grauitatem , & adiieere pondus , cum abüciatur , vbi qui
íapit,defipit,&quipudensvideriftudeat,fí..tqueimpudentiflimus. locus in licencia
eft. Nihil fieri citra dignitatem poteft, quod fiat in balneis. Vt corporis neruos, ita
£ onus rugas aqua; illa; dilaxant.
lUic cherem toturn vinionides vnd<t:
InctntremtotumTufcapueUadedit.
Heu Glicere,G/icere:nunc,cum te nomino,furgunt
Vifcerajonuellis vifeeranune Glicere_j.
Da Gltcere,da oculos,daformoßßima rerum:
Jûi m¿ dijcruciant,da Gltctre da oculos.
Et dedit^fuimus noftufimui.hei mihi qualem
2ôc7em habui:qualem>cum memini,emorior.
In barbam t uam,& hortuli tui penduli ( ficci ) glareofi. Cenfebas mitram, & richa,
& deliramenta illa, qua; memoras , eripere potuiflTc me mihi. His fatis editusium in
Iucem,vtamcm,vtíineamoreeíTenon poífim.
Jîhtamfine Sole dtts,vndarum afperginepontm
Efje nais quemfrisjamfine amorepotelî.
Tu vero,qui me appellas miferiolum:
J¡>u;d Romj?Tibrim ne cieshum tranfit,^ vndas?
ûtdRom<i?tt Sena vocat-.quam Bardulon odit>
Tarnte Sena coûtprofera magnetis advrbem:
Vtferrum correptm:¡vbi vnaeH litter a,qu*te
Impedít, CMf/adtmas ¡magnética vinculajölues.
Dulcjs commemoratio,quç veterem fufFriclet cicatricem,plagam non exulcerec.
Magnética dixi.Canus amator etiam, cum ha:c Ioquor titillaris.Veterem,& iam trFe-
tum agrum commemoraui:Tenerior feges noftra cil,qui pinguiufculi furn us,& arta-
te integri. Tuacccpta rude, è fupremis gradibus theatri me d. ipicies in circo, arque
arenadimicantem:ípecl:atorete,retciacietur. I nunc, excita (crabrones: quafi polli-
camilli tuam non ingrediantur, cum
medio natflumine lembus,
Imetiatquegrauispradamjiotturnaquefurta.
Enfefcris,qui laccflis Campanum. Vno conuitiolo prandia, & cœna; , & oculi illi
exciderunt. Auo fidenti paupertate nihil tutius. Tu vero fi quod procul fis , ofFendi te
non putes pofle,longc fallen's: vt Nefliim Hercules,ita Papict fem Campanus.vcl fa-
gittisaflequetur:fagittisinquam,&vtmagis timeas,venenoillitis.Impie,quimatrem
ad te fufpirantem non confolaris , & defertam efle paten's : nam cil deferta , qua; filii ,
confpe&u non recreatur. Ingrate qu : Senam , vbi ad altiifima eueclus es,deipicis,&:
illius talibus , tantifque déliais , Tibetinas nebulas , Romanafque mammas an tepo-
nis.Tránsruga,qui a Campanifocietate,ad Barduli bellum tranfiuiíli. Quid non ad-
dam etiam nc bubnem , qui vel vna çftate carere non potes iure iílo bi aílicario ade-
pato.Cur non ctiam parricidam,& ficarium, qui lingua tanquam gladio homines tui
ordinis,imprimisBardulumiugulaíli. Quidobiiciam,nonignoras,cum terecitan-
terri aiidiret.ílatim eíl mortuus.guttur illi medium exfecuiíli : nec refert quid ei acci
dentóla mori voluit , cum te audiretrputo quoniam telles aflerebas.Me.qiii teílibus
non contendí, haud magnopere extimuit : obdormiuit aélio ñera meara totam. Pa-
Bbb/г
'y¿S IACOBI CARD. PAPIENS.
pienfem etiam extra forum recírantem perferre no potuit.Sed hçc rcrum funt crimi
na^ danturfortunçnonnunquâ. Plcraqjfacimusinuiti,quçdiiplicenr,& vellemus
infecía. Ipíc fe impreflit in gladium, nec vllum eft vulnus ignominiofíus,quam inui-
diç.Fcriente nemine ipfa fe vulnerar.Quid tacebo ego cçtera?non faciam.Tu vero ta
patienteraudi tua crimina, quá petulanter confinxifti aliena. An negabis te fuperbü,
& inflauim efleíqui Campanum virum talem,tantum hominem,tam familiari fron-
tc,ac tam amicis oculis appellare audes amicum miferiolum. Proh Deum/ Ego mife-
rioJus? qui nec vnum feruarepoífum quadrantem in emmena , qui tam fum liberalis
vt nihil mihi fit reliquum , quod poflim largiri .- fed animum fortaíTe exprobras , non
fortunas. Non eft miferiamifcrumcfiêjfedputaremecinopiacarereopibuSjfedex-
perere.qu.iinrclongemevincitPapicnfismeus: Cui etiam Augufta: Calenda: non,
fatis funt ad aucupandum , vt non laborare folum ea cupiditate , fed exudare videris.
Retia tua tunc tenduntur maxime, cum ceflantaliena. In otio collegarum negotia-
ris. Illorum te excitant fomni : atque illud prarcipue mirum eft , quod etiam vigilias
illorum anteuertis. Solem profpicis ante quam oriatur, & aliorum aurora tibi meri-
dies eft. Noclibus totis cum vtaris,diei nullam horam non occupas. Vigilans dormis:
modo dormiens vigilas potius. Verum eft , quod de Argo loquuntur poeta: , defino
iam fabulam pu tare. Credo te auem eflelunoniam , ac caudam habere oculatam,&:
illa vigilare cum capite dormías. Quid >gitur mirari oportuit , fi te omnia pofie cum
velles : fi facere.atque inficere fcribcbam .Fraudaui ego te quinqué, vt ais,vcrbis.Tu
tibi vnum, idq; maximum ас praxipuumfuppreífifti. Namcumegoconficit,inficit,
orficit,cfficit dixifibm.&tu perfici^reficitjiuffici^deficitjafftcitaddidiflcssprofjcit ta
rnen nonadiecifti omine (vtauguror)finiftro:cum ñeque fcribenti mihi, ncquetibi
refcribcnti vet bum illud occurrerit , vt plane vcrear, ñeque te mecum,neque me te
cum profe&uros еЯс quicquam. Nugas appel] as negotia mea. Fabellas, feria vocas.
Bene hercle res habet. Acrem patronum nacïi fumus. In portu nauigant commercia
noftra.Nuga: fumus apud Papienfem. Cum poftulamus operam,mel, & voluptas, &
recreatio fpiritusreum canimus in ciftella , fcilicet delicate tibi íünt аш es: concentus
nofterillasemulcet. Poftulatioperuellit,augetque faftidia, ftomachum,&bikm
tunc maxime concitamus.cum pofcimus. Ceteris in rebus cafia & cinamum fumus.
Sed exciderunt memoria quç pctebantur. Vrfinum fomnias:hic Campanum non in-
telligis.Rcfricanda memoria eft,repetenda poftulatio. Volebam vt te cum illo vna è
fupcriore hortuh tui limite in medium Tiberim, atque illic ambo: quod taceo id fi
pra;ftiteris3funcl:us eris officio.Satisfeccris nobis abunde,& amiculo tuo inconftan-
ti morem ita geíferis,v t nihil illi efficere poflis optatius. Inconftantcm me vocat Pa-
pienfis: Papienfis me vocat inconftantem: magnifiée dictum :eia lupa quid ceflàs
quin meproftibulam ? qui cum initio litterarum me & philomelam cubicularcm,
voluptatcm,&: mel,&:ftultitiamtuamappellaueris,in calce vt te quietum finam , nec
pergammoleft'isefiemonuifti. Media epiftolainterpofuifti nomentuu,mox delcfti:
rafura reprodidit In cxitunon appoftiifti.Sioblituses,vecordiafuit:fi nolens, inflata
elatio.Vttumfuerit.incidifti rete.egifti quod non oportuit:quod oportuit non egifti.
Tota epiftola concentus meos ita contemnis, vt petas:ita laudas,vtaccufes.deniq; ita
mordcs,vt blandiri videare.Pes tibi in lubrico eft, linguagladium preferr. Audes me
diccre non cundem efie femper. Fatcor non eundem eflc qui fuerim. Vera loqueris,
nihil mentituscitra morem agis. £ mancipe faftusfum hoftis, è Campano iacula-
tor.Cauetu Roma:,caucantScnaî,quçfcneftras occupant pcrfonata:, ecru fiara:,ver
micular^, qua; vultus proferunt fandaracatos , &ita iplendent ad Solem , vt ftella: vi-
dcantur. Auis fum diurna,radios facile perfero. Arcus mihi oculi funt, vt corda, tre-
muli.Sagittç nutus,depereant necefie eft,qua:cumque feriantur,nifi ad me tanquam.
ad Achillem Thelephus.In te non iifdem vtemur iaculis , vibranda oratio eft : intcn-
denda: minç,quacimqtienudusiriueniere,ferieris.Nunc rorariimilitislocodimica-
ui.mox fenties catafraâa um, fi repugnaueris.
ку!гтл hue о <JMttfay'irma hue ô Helicomdes arma
Infente , ас ltua clypeum , & dexir&wditeflriftum
Enfem , atque amplíe hune mediunr.depelltte caßris
Viribm
EPISTOLA. 5<s¡>
Viribus egregium,fateor ,ßdfraude timendum.
Die culpam,& labrum feri,quod irritaueris.armat iniuria etiam ignauos,quid me
oporeuir cordatiflimum?Ais,tantiipcr tibi memoriam mei efTe,dum videas in oculis,
aut legas (cripta. Credo equidem,& ex frneipio facio conie£hiram,qui tum demtim
tui memini,cumegeo,cum fpero aliquid, hic mihi tu ficpifllme occurris. Ceteris in
rebus India mihi es,aut illainacceíTa Mauritania,qüam nemo vidit,aut nouit, tudie-
runt pauci. Iam vides, quem tu hoftem comparaueris, dum miferiam exprobras. Si
redire vis in gratiam , condiciones aeeipiendx iunt,quas vidor proponat : primum,
vtme beatiffimum voces, qui minus appetam, quampilcati. Deinde vtquantum
cálamo oftendifti abíentem , tantum prarfentem armes,contra Bardulum tueare:po-
ftremo, vt qui feribendi genus immutafles , mecum concœnandi non immutes. Sint
iidem oculi qui fuerant : fupercilium in prandia non veniat. Нагс fi non prasftiteris,
inftaura bellum. ValcSena:.
PAVLO SECVNDOy P 0 NTI F I С Г
^Maximo.
CXLIV.
Л Nconitaniconfueuerantfuperioribus annis, prohibente nemine, nauigareper
■^*-omnera oram Illyrii. Veneti hoc poftmodum vetuerunt.- Ideo ciuitas ilia pau-
latim ad fummam inopiam dedu&a eft. Si non reftituitur libertas priftina , operante
B.V. vereor,neipfi compulfi neceifitate,hanc quaranta Veneris, ¿habeant. Vellern
gratiam huiufmodi recognofccrentàSedeveftra, &eam omni ex parte refpicerent,
nec obligationem à quoquam prçterquam à Bcatiífimo Pontífice Paulo acciperent.
Summa petitionis Anconitanorum eft, vtficut antea, ita nunc nauigarein IUyrium
poííínt.Gommendo me humiliter pedibus S. Veftrar.
10. С ARV AG I AL CARDINA LI SANCTI
^yíngeli.
CXlV.
VEni Campagnanum, Reuerendiílime Pater, & abunde omnia reperi, qua: face-
re poíluntgratum feceíTum.Dearnbulo,lego,fcribo, libero animum curis, qua-
rum aliquç vfque in hunc locum comitate me íunt. Si D.Tua hic eflet, dicerem ab-
íblutam líctitiam , haberem cum quo libere loqui de feriis, iocofifque poflem. Con-
tenderem etiam repetí aliquando legationes tuas Germánicas, defenfionesquoti-
dianas Apoftolicç Sedis,& animi conftantiam,qUa repreíTa funt far pe,& contuía Ba-
filienfisfynagogx confilia. Cogeremadlfcribendumiiiotio,quodinnegotio imra-
trare non valui. His nunc omnibus priuor , nec patrem habeo, пес patris etiam (cri-
pta.inquibus ilium poflîm infpicere. Rogaui fçpe,vt memoria tantarum rerum per¿
ire non fineres , crefcentefque nos erudires mis exem plis. Beneficium Domini non-
dum meritus eft feruus accipere. Excufafti quçdam , qua! humilicatem tuam magis
arguuntquam veritatem.Ea omnia nemo explicare verius poteft,quamD. Тки, quae
omnibus praefuit. nemo facilius feribere, qua is, qui geflir,& valet cloquio. Vidcmus
quotidianas epiftolas tuas,& feripta pro Apoftolica fedeûibusnec fien aliquid gra-
uius poteft,nec ecclefíadignius. Gum cogito Chriftiana; charitatis officia, & prçce-
ptum Domini , argumentum non video , quo declinare petitioncm meam banc pof-
fis. Scriptum eft in epiftola Petri : Paratifemper efleteadfitisfaäwnem ommyofcenli vos.
Etfeniores qui in vobisfunt , obfecro confenior : F'afeiten qui in vobis eslgregem Der.proutdmtes
non coa6tt-j ffedfpontmec^j : pabulum videlicet monftrans quo all ad opera bona ani
mus poífit.Identidcm & Apoftolus admonet: Teipfumprtbeexemplum bonorum operum
/»<^7>7»^Legimr qimque in Prouei biis •
confimilespuetisfumus^quiad Cardinalatum fine experimento aiïumpti, creícere
in bonum exemplis ièniorum debemus. Praxipit quoque Dominus in Euangelio:
noneße abfeondendum iaientum y proferendum ad lucrum, vt mereamur andirc_j , Intra in
gaudium Domini tui. Qua-fo igitur defiderium meum inlongum ne ducas,&: neamico
dicas : Vade , & reuertere , ¿C eras dabo tibi , cum dare illico pollîs. Ad pompam , &c
Bbb 3
Г7° Ï АСОВ I CARD. PAPIENS.
honorem mini fterii
»oftulatiomeain con*
fpcclotuo Domine,& vocemfil.i rogantis audi, &Гfapicntiam meditctur os tuum. Si
quod.innicempus rcmiiTîonem à negotüsjhabec, hoc habet imprimis, quod dorni
propter a*ftum nos continct. Sume chartam, & calamum, & eperenrur digiti tui iu-
ftitiam.Careremus & nos magnis adiumentisad vitam, fi fanâi fcriptores eadem tç-
piditaterogantium preces tardaíTent, qua meas tu differs. Beneficio aíFcdi à patri
as noftri ; fimus in hl ios. Caritatem colamus,& vocei audia-
'¿date.
tilitatisnortrxuT.primisamantes.Aliterinucntiíuntjquamcredcretur. Veiumque
iJIud i ft.quod à fapientibus àicitm:filis experiments homines nofiit&cquoà in Euangc-
Jio legitur: K^ífruclibuseorum cognofcetiseos. Facie,& verbo perfçpe decipimur.& que
¿gnum, opera aliquando malum conuincunr. Prafcdo illoftrateUx
flè humilius , & nil fidelius Temper putaui. Ecce quomodo rapinçcius nunc pa
tent. Gratia; Deo de omnibus , qui detrimentis priuatis, erudir nos ad curam rcrum
noftrarum. Si furripuit quç ecclefia: funt , & negligenter adminiftrauir, parci ;
3ncm,&adearc<
at. luli
me fcribit,nuilta excufat , habcrique de fe iudicium petit , fi in vilo errauit.
inquifitionis tuçad litem beneficii refeit. Teiles contra fe.eos tantum auaMit
mat, quod in¡mici facb funt fibi, propter Ecclefiam , & quosit
lllorumdi&a mrnftrataprrtc
diem non impetratum. Ita dtmum totis litteris fuis loquitur,vt innocentia; videatur
plunmumfidere. Pone quoque cum hocrationem,atqueeadexteritatecunâa exe-
quere,vtiiinfidclisnonfuit,coac3iouiafamam ejus non lardât. Si ipfequoque furri
puit, non tarnen propter vtilitattm tumultueturnoftraDicecefis. Armatiiuntiaici
icmper ad calumnias noilras, & in cxattionibns etiamiuflis auaros nos predicant,
impios,immifericordes,&thcíaurizandinimium cupidos. Volo tarnen, quaeabftu-
lu,reddat,ied ita, vt qua: domeftica funt , non fiant vulgaria , & noftra inter nos mala
tantum íciantui. Ammonitumtebacinrevniusvelim.-SeruiuitaiinosmultoslDlia-
nus ecckfiç Papieniî:iàlarium Uli nullum (wcredo)eft conftitutum:&: tarnen pro iis,
quç vtiliicr g.ftit, deítitui mercede íua non debet. Subdu&aigiturrationeeius,
quod per holce an nos eft meritus,& eius quod mihi interuertit , fi a;qua eft compen-
látio , aui íakem non iniqua , ea omnia , benedicente te, habcat ,&c anr
Domini audiat.- Vade, dr noli ¿mpliuspeccarc^;. CumEpiícopoTcrracin ^
conuenit. Reuocariillum à me cerra caufa non expedit. Sinenduseftiudicio vtiat
que hic honor ei habendus,vt nufllonem petat ipfemon à nobis accipiat. Videnscftc
illhicquitumpoteftatepromeoperctur,&àmedeomnibuslitterashabeat ri
rem in aullo negotium dari:nimirum,íi honoris fui eft amans, reditum flagir
mus.atqueaccipiet.lntcrim tuillum honora. Inadminiftrandis omnibus со
de me,fícut facis , omnia quam beneuola repromiite. Rcdeuntem in curiam , vtiiius
eft amicum , quam inimicum redire. Opera tuam,quam offers in reftituendis rebus
lap/is Ecclelia:,libenter aeeipio. Placet, vt qua; infirmata funt,fanes:quac abiei —
deuia,in viam reducas,& minifterium noftrum in oculis plebis creditç, com
bile facias.Nolo tarnen Epifcopo prarfente ifthic,fpirituale quicquäattingaSi
il Ii curam pranipias Extrufio hçc manifefta nimiü elfet. Temporalibus interim tan
tum inrcnde,& compone domeftica, qua:, vt audio , legem huculq; non habuerunt.
Vide intei cartera , vt opida nobis iub ectaagantquietcm,& nonoperentur rumul-
tum , accordes. Multa luiiuínriodi^juaâccidcruntannispraíteritis^riminandicau-
fam multis dedti unt. Нас vna re vt les períiepe iurifdidioncs , & locorum dominia
V
Ë P I S T О L Ж. frf
|>et(îi1ntÈcdeiîç%cumearumPraîpofiti!gnaribcneregendidicantur.Ioanncm Flo-
renrinum,atq; Alphonfum,iîne meo magno detrimento non poflum mittere ad te.
Alter difpenfator eft domus,&obfcquiumpra:ftatfîdele,acneceflarium. Alter etiam
in complurimisvcilis,nonlibenter propter preièntium prçrogatiuas extra curiana
eflet.Sedtutibiinueniduos,quosadcuranda eaadhÍDeas,qusein literis memoras.
Fideles aurem eligito,& notos,& honoris tui,magis quàm rei Гиге amantes. Potefta-
tem in hoc tibi liberam do:& me hac in parte fidei гиге pcrmitto. Literç de fy ndi-
candis oppidorum prafecl:is,cum praefen tibus erunt. Vtilis eft cogitatio Ьгес , ¿c nc-
teflaria ad eos continendos in officio fuo.Da operam vt ita protinus fiat, & redi fint
iudices,qui ad hace deligentur.Etquoniam doles Epiícopum per fubftitiÄos omnia
exequi : Ipfumautemnullofuomunerefungi;placet, vt quàm rnodeftius poteris>
ilium officii fui admoneas,& xftimationis тезе doccas efle, prodire in publicum
cum quid folennetracbtur.Adhoc enimmiírumeíTeilIuc.&mercedem accipere,
vt exhibens fe,cum opus eft>populo,dcfiderium tollat praefentiç теге. RefpÓdi huc-
ufq}lireristuis,quantumputauiexpediens.Nuncconuertor adte,&loquortecum,
Carole)quodmeacharitasflagitat.Attendediligenter,qu£edico)&: imis ea fenfibus
manda.Lcx erit qua tibi viuendum fit mecum,& cominuandus amor, qui inter nos
dudumeftinitus. Relegesquaque hebdómada femelhanc partem poftremam c-
pifto]£e,vtviamià:pe mon ftratam retiñere recliuspoffis. Curauit primus ecclefiam,
PapienfempromeIoannesBaliotus,quemnofti. Ambiriofua, ôc fuperbia, &ma-
nuum Tordes, celari diu non potuerunt. Quotidianis nuntiis ad me ferebantur.
Satiusducensmea;confcientia:,quàm amicitiaîfue, confulere,amoui eum officio,
& commercium Tecum habendum deinceps non duxi. Contraxit ipic notam nomi-
nifuo,& quod maioris fuit iachirç.amicum etiam perdidit. Succeflit Andreas Col-
lina,homoventofus, &leuis,& proditor fecretorum meorum, & iuftitiam ven
des pecunia.hic quoqj forrem confimilcm tulit.Cómendatus mihi teftimonio amici
defuncli,cuius omnia commiferam fidei,inuentus eft reprobus,diffidenfqj cófeien-
tiçnunquâin côfpedum meum venire eft aufus.Prxfenriumminiftrorum, qui ali-
q uandiu boni habiti funt, vides diligétia tua fraudé dereóH. Nihil oceultú eft, quod
no reueletur. Deo voléte h une exitum facinora habent. Celari ad die poflunt , n un-
quam vero tegi perpetuo.Ea vero tanco oftenforum ánimos grauiuslçdunt, quanto
qui cömittunt cöiunctiores funr inuice.Hoc vero mali hi omnes funr aflccuti,vt nú-
qu á à meamplius adminiftrationib.vllis habendi fintdigni,& repugnante c5fcien -
tia vtilis no fimillisfuturus.Qujdergodeme^nquies^pinariseademjatqiexpedas?
Minime.Si enim itaputarem,non crederem tibi miniftcrium meum , cuius ego red-
diturus fum rationë.Sed natura noftra,mi Carole,eft fragilis,ad peccatum procliuis,
& Jicentia ipfa deterioré fe reddit. Admonitione egct cotinua qua quafi fuftencaculo
quodamin errores non cadat.NiliEcclefia quotidianis prçdicationibus noftra;fa-
lutis nos admonerer,& inueheretur in vitia, rcligionis & anima: effet cura rariffima.
quamdiu mihi es famulatus,& pradens tuum feruitium fuir,diligentiâ prçftitifti,&fi-
dé.Satisfecifti defideriis omnibus.nec habui quod tibi imputaré. Eadé officia in ab-
iènte requiro,&: nolo que fub oculis meis bona fuere,fiam procul ab oculis mala. Ea
eftcaufa comemorationishuius,quâfacio. ErisPapiajfolus potcftarëomniûhabés.
Inter tuosindigenas efle te nofccs.Scics tibi vni dignitatis noftrae honorem prçfta-
ri.Cardinalem no&unonhabebis, qui tevocatoexigat rationem diei,&: extra prç*
feriptum declinare non finat.Fies totus arbitrii tui,& tua volúntate te reges. Diffici
le eft m rama libértate fe côtinere. Pracceptorum meminiffe etiam, qua? porrigit ab-
fens. Proptercate rogo, vt in omnibus acb'onibusprafentemtibicogitationeme
ftatuas,& ad uidicium meum labores. Quaîcunqj operaberis amicum & Domi
num intuens,&iJli placeré annitens,proculdubio recle operaberis. Recordado dif-
ciphna: noftra; domeftica:,c5filium miniftrabit in omnibuskficut nauem intermiflo
véto nih'lom'inus tenerecurfum videmus.Infïnitumcflet recenfere fingula,qu£e tuu
Vicariatum reddere commendabilem poffunt. Regulas tu Iuris Pom ificii tenens,
eamelongemcliusnofti. Sed quidam qua; prima funt officii noftri,&incura á
me habentur precipua, non praetermittam , cupiens tota diligentia , & fideillis
Bbb 4
57г IAC OBI CARD. PAPIENS.
Temper intendi.Volo imprimis omni folertiafrequentari diuina, & in Ecclefia fuis
lions perfolui Deo quod debet. Matrum nos hax cura commendat, &opus no-
ft mm honorabilefacit.Si défunt caîtera,hoc fob non ferimurfolum, fed habemur
quoque in precio. Hortanq^Lint,& monendi, &: fi res pofcat, cogendi, qui Ecclefia:
feruiunt,vt bene, & fine intermiffione minifterium impleant, vtq;& modeftiarh
chorus,<5¿ fu и m ordinem teneat.Componi enim conuenit Sacerdotes ad laicorum,
non indicia tantum,fedeiiam oculos,nc quid fit quod eos oíFendat. Ad rem banc
multumfacictpra:fenciatua.VidebisenimcuncT:a,quaîrienr. Tardis & ncgligenti-
bus exempta cris,vt mature conueniant. Infelix hac in reannis prarteritis admo-
dum fui. A'dmonui Jittcris continuis Vicarios meos,vt fréquentes in ecclefia eíTent,
S¿ hunc honorem Deohaberent,acmihi. Impetrare nunquam vllis obteftationi-
bus valu ¡.Tanquam fi opprobrii,& confufionis locus is eíTet,ita domum Dei temper
virarunt.CurabiSjVtfeftispafchalibusaflîtEpifcopusaliquis, qui federn meam tc-
nens,doceaccathedralemillam ecclefiamefle.operametiam dabis ,vt temporibus
debitis,quadragefimalibusmaximc,pra:dicatores non definr,viri excellentes, tcfti-
monii boni,& ante tempus qua:iîti,quorum virturc frcquentara ecclefia non det ho
norem fuum conuentibusFratrum.Multum ha;c diligentia opus noftrum commen
dat. Indignum eft autem,quç primann Ciuitate ledis iunt propria, transferri ad Mo-
nachos: illosfrequétari,&in precio eíTe,nos vero negligi.Proximumhuic tibi iludiû.
fit cicricotu mores corrigerCjobireDiœcefim fa?pe, videre ne aliquid Parochiis dé
fît: Coenobiavirginu à corruptelis feruare.Habes ex libris tin's abumlc,vnde hxc offi-
ciacolligas.Doceritcfingulatim,noncxpcdit. Caput rei tantum oftendo: Chan
tas reliqua exequatur. In emendando cauendum cft.ne maior fit poena peccato, ne
admifeeatur conuitium,ne ea fitvultus, tte verborum aiperiras, vtmaleuolentia:,
non officii ftudium videatur. Compatiens faciès correptionem omnera tolcra-
biliorempatientibusreddit. Te autemipfum contine imprimis. Malus eft alio-
rum magifter, qui emendare fe ipfum non poteft, &male creditur eorum prarce-
pris.qu orumeernitur vita contraria. In bona confcientia,fiducia eft ad corrigen-
dadeicb,inmaIametuscontinuus. Cum imperio docetur } inquit Gregorius, quod
frim docew.r,qudm dkitur.Te ipfum quoque ne commumees multis,S¿ ne appetas cle-
riconun,& laicorum prandia,ac ccenas.Conuerfatio nimia, contemptus, & malilo-
quüeitmater.Tnpotiusadmenfam tuamillos voca, quam ab illis patiaris vocari.
Seruandaeft Vicaniaudoritas,&:iuspoteftatis tenendum. Grauitas autem ipfafic
modcranda,vtneinarrogantiamcadat.Intemporalibus curandis non eft quód te
aliud moneam,nifi vtfidem férues. Difficileeft tracTrantem aliena innocentes ma-
nusferuare.quiantchac adhibiti ad opus hoc funt, abierunr per deuia. Loculis,
nonconfcientiar,volueruntconfultum.tudiligenses, prudenter intclligis, & vfum
habesinadminiftrationibusrerum.Adhibita fide, nil te Carole perfeclius erit, nil
falutariusPapienfieccIefia;.Hocqua;focogitationi tax occurrat femper, fine ma
gna tracbs,fiueparua. Perdens me,perdes quod nbi multa pecunia cífe charius dc-
bct.nileft,quodtuacaufaaclurusnon fim .fi inchoatus internos amor permanear,
& de integritate tua bene opiner. Vide inter ex tera quód preceptorummeorumeíle
vltimum volo,ne gratia; potétium nimium ftudeas, ac dum per eorum fufFragia am-
bis maiora,iurifdicT:ionem tuam proiicias,fauori feruiens, non veritati. SuccciTum
non habebit cogitado hacCjfpcm tuam infringer Deus. Beatus quoqjSirus qui patro-
cinaturEcclefia^non patictur rem fuamdifperdi. Bonis opciibusquxrenduseftho-
nor,nonmalis.Scripfimulta,quçtuinbonamparrcmab amicoaccipies. officii mei
& beneuolentia; noftrae funt omnia.Mandato ea memori£c,& répète crebro , & cum
diligentia ièrua.Mercedem Deo volcntelaborum, & ridei viiîens accipies. Cer-
tioremmercddes,numreddit£E fint próxima; littera*, quas etiam dicbui pluribus
verbis,&manu mea funt fcripta*. nuntiabam nonnulla, qua: volebam pcrfici are.
Timeo quia non refpondes, ne perditae fint. Quidam Melchior Xiftus fcribit
ad mc,qua:cxlirtcrb fuis agnofecs. Querelam inrcllige, & audi pauperum vo
ces. Obtcftorreper omnipotentem Deum vt non vincaris afFecbbus, opereris
JEquaniraitci omnia, &ofFen(ionem desnemini. Induens vero meam perionam,
quam
EPISTOLA.; J73-
quam ifthic gcrcrc ex officio habes,exuas tuam,atque ad folam Cardinalis dignita
tem te fingas.Nefcio quid in re íít.Si bene eft quod fecifti, valeat. fi minus, conuerte
in melius.Emcndare quam continuare praftat errorem. In exigendis quç furrepta
per Iulianum Cam Sc Dominicum,virum te prxbc neminem timens. Non tarn vtili-
tatcm hicquçro,quàm aliorum exemplumjVt difcantca?teri qui futuri adhocmini-
íleriumfunt.Benevale.Campagnanidiexvnií.Augufti.M.ccccLxv.
THEODOR O EFTSCOPO TERVISINO.

С X L V 1 1.
FIoexvrbeàmuItiscertior,Pontificemillaturum arma Vrfinis. Hic quoque tre
pidan non mediocriter video, & figna oftendi animi , non multuro fidentis.
quid lateat nefcio. Vtraque motum portendunt.Ego hic fum : qua fufpenfione , tu
iprceonfidera.fi quid aperti us fieret,parata mihi confufio,& damnum. Tua: carita-
tifupra carteros fido,& te vnum in his tenebris confulo.Admonequid agat Papien-
fis tuus,& quid fibi expediat.nec patere ilium errare. Si admonere aperte non potes,
innue verbis tedis.fi nec hoc tutum exiftimas.figno aliquo confule.Ingeniofus tu ad
com minifcendum,ad intelligendum ego non hcbes.Si defint cañera, monftro quod
dici,& icribi fine periculo poifit.Referenda eft mihi Scotorum cauiâ fanâi Andrea?.
Vrgent illi vt redcam.Hortare tu quoq; propter illos,vt redeam. Satis hoc documcn-
ti ad confilium crit.Per Deum te quxío vt in vtranq; partem his me iufpicionibus li-
bcres.Solitibifcribo,&folumteconfulo3quiate folumexpalatinis omnibus maxi
me amo.Defoflum puta.quod dixeris,&nunquam in lucem venturum. Ira tibi per
Redemptorem noftrum,& fanfta eius Euangelia iuro.Expeélo literas tuas, vel man-
datum,quod Chriftophoro fidcli meo dederis ad me perferendum.Cela metum hue
meum,&: literas,daq; in primis operam ne Ponti'fex fciat,aut quifquam ex fratribus.
Irriforum plena funt omnia. Vale mi optatiifime praefuLCampagnani die xxi. Augu-
fti.M.CCCCLXV.
CARDINALI SENE2{SL
С X L V 1 1 1.
NOnimprudenteregithodiePontifcx Paulus. Rem aliquando non asftimaram
fine animaduerfione praetcreundam non duxit.Praeficiendus erat Conueríana:
Ecclefia: nouuspraful.Nomen illi erat Turcus ex Turculorum familia. Cum car
tera probarentur in eo,nomen folum probatum non eft. Dixit Pontifex conuenire
in nomine EpifcopinihiI,quod fidèles auresoftendat.Monachi eos qui à farculo fu-
giunt,vt renafci Deo appareant,nomen vetus etiam acceptum ex fan£tis cogunt de-
poncremos adepifeopatum vocato nomen hoítile noncommutabimus ? Igitur pa-
trum comprobatione proTurco Paulum ex fuo nomine fanxitvocari. Atq;ica in no
ua appellatione enunciatus epifeopus eft. Roma:.
EPISCOPO K^gVILANO iMARCHIv£
Thefiurario.
CXLIX.
INtelligoex litteris Iacobiconfobrinimei,ipfumà Paternitatetua humane acce
ptum efle, & in omnibus qua: ad adminiftrationem officii pertinent, benigne
adiutum.Hocmihi,etfi antea exploratum erat ita futurum, tamen audiuifleeftgra-
tum. Ago Dignationi tuae debitas gratias,atq> illi in fuis, &c fuorum rebus debirorem
me fateor.De muñere tuo fecunda hic apudomncs eft fama. Idem audio aprouin-
cialibus,quiifthincveniunt.Nimirumactionibuspra:teritis,pra;fentes refpondenr,
8c qui iuuenis integre vixit,fuam commendationem adauget. Iacobum ipfum item
enixecommendo.iuueniseft,egensfcniorisconfilio.Nonpatiatur Dignatio tua il
ium errare. Admoneat,emcndet,feuere caftiget,cum opus е(Гс intelligit. Ego ilium
trado tibijtanquam vnum ex tuis.Roma:,
574 IÀCOBI CARD. PAPIENS.
САМРАЪ^о. . . ..
CL.
A Gere tu gratias Dco debes, Campane, quod tantum ingenü ab eo acceperis.
Egotibi,quódvideamfandliíílmumPatrem Pium funebri orationc die anni-
uerfaria:parentationistam digne laudatura, nulla pars vita: eius, nulla laboriscon-
temptio, nullus fortuna: fucceflus , nullum monumentum ingenii, nulla: deniquc
priuata:res,&:nullxpublic?a:funt,quastu non plene collegeris:dubium,maiorine
luce verborum,an pondere fententiarum,an vero etiam grata: mentis officio. Ago
igiturtibi,quaspoflumgratias,&: omni tempore agam. Agere & mecum debebunt
no ii folum quos ille dilexit viuens,& quibus benefccit,& quos natura fibi adiunxir,
fed nomine vnoomnes,quibus virtutis eft ftudium. Vimsfumiterum ea legens in-
tueri Pium noftrum,iterum extremam eius horam his vlnis excipcre , exultare item
gloria di£torum,& faclorum fuorum,atq; iterum in lachrymasire, quas non modo
tunc fudi plurimasjfed nunc quoq, per dies fingulos tenere vix poflum. Viuentis , ÔC
mortui innouatus eft in me fenfus omnis.llle certefactum hoc tuum de cxlo videns,
nontaml¿EtaturquodCampanumfuumdcmeritusfit,cuife totum aliquando cre-
didit,quam quodamplioribus mcritis ilium profecutus non eft. fummam factorum
& fcriptorum eius ita deducis,ita in intima penetras laudum fuarum , vt non minus
I adamant vehementer,quàmdiligenterlegifle ilia appareas. Nihil omittis, diciso-
mnia:fic confulis veritati,vt non pereat quicquam,fic aggeras gefta, vt nimium dici
nil pofllt.Funus deniq; ipfum tota oratione ita pertracbs, vt luétuofalaîtis.lœta ludu-
ofis non vacent,atqj omnibus auditis nefcias la:tandum ne fit magis, an lachryman -
dum,glorioíior ne ducendavita,anmors,illaneplusfru¿rus, anha:c damni attule-
rit.Itcrum tibi gratias ago, iterum in a:ternum debebo. Qui legere, & intclligere
gloriamfepultiPatrisexlibris eius non poterit, hanc Iaudationem legens, iatisil-
lamagnolcet. Sena: habita in отпет terram exibit, ad Senenfes perorata, adna-
tiones,& populos pcrueniet. Quid alii iudicaturi fint, nefcio. Cogentur credo lau-
dare,quod vifuafelaudat. Egocertehoc annocum noftratia clanfllmorum viro-
rum multa perlegcrim, iucundius quicquamjimatius quicquam,copiofms quic-
quam,melius quicquam.vt verbo abfoluam vno,perfecbus quicquam hon kgi.Per-
feuera,miCampane,vtfacis.Diligcpatrem,àquoes dilectus. memoriam tene eius,
qui tui eft nunquam oblitus. Auge deniq; Maieftatem Pontificis,qui teabfentem,ad
fe vocatum,habitum inter fuos,dignitate,&: commodis auxit.quxftus eft , non cha-
ritas,coluifle tantum viuentes.Pietas vera terminum non habet amandi,abeuntibus
aflociat ie,& ad mcrtuos q uoq; pertranfit.Serui fepulto Pio tuo,V t feruicbas viuenti.
Putaro ilium ex bearisfcdibus,vbi nunc regnat,te& canteros contemplan, à quibus
gratitudo illieftdebita.Ccrroquoq; iudicio nunc internofcere, in quern bene, 6c
in quern male benefaebfua funtcollocata.Statimvt orationem tuamabfolui,nul-
lointcmvíTofpatio aleccione ad fcriptionemconuerfus, hanc tibi dicïaui, indicem
mea: in te gratitudinis. Quoad vfq; maius aliud potero,ea cfto contentus. Ad refe-
renda,qua: tibi debentur,ampliori occafione eft opusrlllam nunquam imam negli-
genterabire.Benevale.Roma:.
HIERONTMO RANVTIO BONONIENSI.

CLL
/"4 Vanquam mihi neccflariusfis, in falutetamcn Archipratfulis mei <;eflat omnis
mm hicifl, ^4,neceiîîtas.Eftofecum,&quocunq;ierit, fequere veftigia eius. Mutationem
qui & c*r- cœlicollaturamillimirificeputo.Contulit&mihi^contulifleaîgrotis femper au-
йЛишф. di ui. Quod fupercft mali,extruditovi,fi arte non potes. Vtinam mecum hie cflcr,
pauculis horis.Reftituerem cum in pnftina. Animi morbus , morbus eft corporis.
Pellere hune primo oportet.Non il 1 i fit cura Palatii,non Pontificis Pauli,non magi-
ftratuum,qui regendi ftint crediti.Seponat ha'c omnia ad tempus,& cum vrbe exce-
dit,appcndat ad portas. Validus rediens,earefumac. Valendum inquam eft animo,vt
valcat corpore.Famulatus ego quoqj Pontifici fum:fcio mentis anguftias , in quibus
v . Palatini
E P IS T OL Ж. • - JtJ
Palatini v^fanrar,Zelotypias,&:memsinanes.ab experimento hxcloqvoi. Ford
animo fuperanda funt omnia. Propter vitam appetendi honores. Propter hos perdé-
da illa non eft.Si non oífenfura h ее cum cxiftimas.lege fibiPalatinam hancregulam.
Benevale.Campagnani.xin.Augufti.M.ccccLxv.
HIERONTMO RANVTIO.
С LH.
LStatus fum in his, qua: feripta funt mihi perte de ArchipraefuIe*'Mediolanen-
fi.Dolebamcafuaduerfoeiusmon aliter, quam fi ialus germani fratris effet in
diferimen addu&a. Benedicbs Deus in operibus fuis , qui noluit vtilem prarla-
tumEcclefia*, prxripi nobis morte immatura. Minifterio tuo falutem ei refti-
tuit,tequevfuseftadmorbum vincendura. Perge vt cœpifti , & contrahe quic-
quidiiueanimis,fiue arte vales, ad eum nobis reddendum. Caue à íponda lecti
nunquamdifcedas,femper eialîîdeas. Semper digiti tuivcnampertentent,&ex
illa parent ur,qux funt neceffaria. Demum fie agito, vt à diligentia tua redeunti mi-
, hi gracias habcat,úcut& Reanno noftro habui ego. De Domino Chriftophoro
meo his fecundis litteris nil mihi fignificas. Agis negligenter, & Papienfi tuo non
fatisfacis. Seis quam fimilli affectas. Opus peneeftmanuummearum,àmeque
oliminfigneequeftrisdignitatis aeeepit. Adhibc&ad curationemeiusquiequid
ftudii.atque орегзг potes.Idque contende dies,ac noctes vt de patruo, Sc fratris filio
nuncies fempcrfecunda.Si quid nouiemergit,non te calamus grauet. Meo Ter-
uiíinofraternammeo nomine impertiré falutem. Ad valetudinemtuendam, &ad
me amandum illum hortare Domeftico exemplo fatis monetur. fic Pontifici, iic of-
fîciofuoinferuiar.vtvitïEfemperprimaeilïtraîio. Propter vitam omnia ruecqua>
rimus.Proiicienda propter hxc vita non ell. Petrum noftrum bene valentem cito
remitte,&tureftitutoMediolanenfe,S¿Chrifl:ophoro,{tatimhuc aduola. quanquá
iêro,particeps tarnen quoquo modo eris vohiptätum noftrarum. Quae de cerafis ad-
moneSjVerilíímafunt.Mirumin modumfaciuntad fanitatem mentis, & corporis.
Eafiobtuliffetmedicus,quemnofti ab initio, nunquam ventum in difcrimen hoc
effet,iednunquam ad bonos mores fera eft via.Tuvale,& valere mefeias. Campa-,
gnani.diex i v.Augufti.
VIAÎJSIO KELBERG ATO PROCAMERARIÖ

Pontificio.
CLIII.
EPiftola tua cum Falcone noftro coniuncb, voluptatem rnirificam attulit. Fuif-
fet adiunctus cumulus, fi tua quoqj Dignado per occupationem officii venire
hue potuiffet. Vbi eft Vianifius meus,ibi efle non poteft triftitia. Neceffe eft fingu-
la rideant,exulat cura,& angor,& quicquid male habet hominum ánimos. Plus ta
rnen reliquiffes hie gaudii,quamretuliffes tecum invrbem. Nondum enim fola-
tianoftraaduencrunt. Arcntomnia. Pumiceum factum eft cœlum, & guttam
modo vnam non poteft exptimere. & canes, & retia , & quae ad rufticationem
funt praeparata,operari bene non poffunt.fi qua facultas effet, quam non video , ef-
fugiendi hue poft pofticum,malles fortaffe hic cfle,quam ifthic,prefertim fi poft im-
bres hoc fîeret Quaefoitaqj tuampaternitatem,vt fi faluis rebus exiri career hic tuus
honoratus aliquo ingenio poteft,aUuum amiciífimum aduoles, & guftum capias
Campagnatici cœli,&: agri.Iucundáhác vtriq5 diuerfioné confido futura. Falco no-
fter hic fuit,magb me vfus,quam Campagnano.Contulimus multa,corrifimus mul-
ta.Plena confolatione fuit ems priefentia.Egi fibi gratias pro officio fuo. Si mihi non
fatisfeci,precor Dignationem tuam,vt ob hoc ipfum.nomine meo cumulatius agar.
eftdulcedo&fuauitas,& alacritas mea , abfterfor omnium moleftiarum quae ali-
quandomeangunt. Amcmus eum, quamdiu viuimus, amantes eum , nos ipfos
amabimus.Proiis,quasdignatuses Pipcrnatibus feriberc, habeo innúmeras grati
as. Fecit humanitas tua rem gratam, quam etiam profuturam exiftimem, fi noua
vel monitione,vel conceptione fit opus,togo,manus tua ne dcfit.Commendo ij:cm,
57S TAC OBI CARD. PAPIENS.
quod commendauiiamíkpius,&commendarcvfq;in finem non defínaimcaufam
Naftocii noftri,vel magis tuam,&: omnium,qui iedccis ad miniftcriumCamcra;.Ne-
que hoc ago quod promiffis mis difrldam,quibus quiefa&us dormiui hucufque, &c
dormioinvrrunqjoculum,&in vtranq; aurcm fecurus, fed quod ex dcfiderio cor
dis lingua cogiturexercerUn manu tua,&Falconisnoftri eft omnis cxpectacio no-
flra. Vos oíficiis veftris vrbanis confolabimini fcio rufticantem amicum. Bene vale,
& me coco animo cuum eileicito.Campagnani diexxi. Augufti.
VIAHJSIVS CARBINALI PAPIERS.

CLIV.
PEdcm oftio cxculeram,iturus ad pienuffimum Patrem,& dominum meum Aui-
n ionenfcm,vc cum со vefcerer fue tenello, qui plus lac>is habet, quam fanguinis.
tunc mihi literç Rcuerendiflima: D.V.redduntur,gratiffimaîillç quidem. Innocuic
mihi Bandiniana querimonia.Refpondendi cupido pedem refcrre fuadebat: gula
econcra,&:potenciiIîmipatns imperium, à quo quoniam non licet tarn fubito pofi:
cibum fumptum difcedcre,& nuncius fcftinar,qux pro me,quœ aduerfus Melchio-
rem,&: elegantes iftostriumuirosdicendaeranr,D.V.obmittam.Accingo mead bel-
lum.Dii boni quas ftrages dabo?non difcedit Melchior à fuaconfuetudine. Lacerac
famam meamvbipoteft,inuidioíis verbis aduerfus potentiam vtitur. At vt fciat D.
V. quàm ego iuftcegerim,quàminiuriaipièqucratur, cumreuerterer à Camera A-
poftolicafaftiditus,&cxpucre animo illam miferiam cum homine lepidiffimo, 6c
amiciulmo cuperem,diuerti ad Mclchiorem. Falco nofter, curarum omnium abf-
teríbr apud D. Veftram erat.Cum domum cius venio,inuenio ianuaspatentes : cu -
ftos nulluSjferuus nullus,incuftodita omnia.qua: vbi vidi,feci meis potéftatem diri-
piendi.&quidínonnequod cenforium vicccameralis potcftas habet ? Volui edo-
cerehominem,vtcautior cfletjfedegoquatas pamas pro benefa&o dedi mifer? Cœ-
nicauit apud me homo voraciifimus poftea.Hoc fuaue eft, hoc íubaceibulum , i 11 ud
melius pitiilàns ait. Vellern doliaomnia,nonlicet meis eñe otiofos,dum is cœnat.Sa-
rrapes,fi fiat eius conuiuator/ufferrefumptus nequeat.Sedego, vtdix»,accingoir.e
adpugnam.RetundamBandinum. Repugnabo triumuiris inimiciffimis. 6 quam
fubdoli,quàmfallaces,quàmimperiofi funt,& hos D. Veftra triumuiratus nomi-
nis dignos iudicat. Commendo me D. Vetera; humiliccr. Roma; vicuna
Augufti.
FIENESIO K_yíLBERGATO PROC AME RARIO.
CLV.
QVid tibi ego dicam, Vicccamerarie mi? Credebam Campagnanitantum eflè,
quodmeoblecbrec.Ecccquocidienouaoblecbmcnca ex vrbe Lclius, Falco,
Mi:ichior,McHnus,Tuq5 imprimis nouis me oble£taraentisobruitis. Neicio vnde
phisvoluptatis*vobis,anabhoclocoaducniat. Illa continua, hax intermifla. hinc
corpus,indeanimuspa(citur.Deogratias,quitantummellis in noftra aluearia con*
gerit.Congerat illud perpetuo:Et ignauum fucos pecus à prxfepibus arceat.Bandini
ncgligenciam noico:Digna ea animaduerfione cenforia fuit:Et in hocfentio tecum.
Centum xrei veites,actcrnaqj ferri robora.Claudetur pofthac ianuaeius.Nec cuftos
abfiftet limine Ianus.Illaenim bene hauet menti cautio,quz damnis noftris paratur.
mifercortameneius,neqjinflnemfit vltiotua. Falconiam vocationem totamco-
gnoui.Rifus fine modo,& omnium iocunditatum funt effuße habenx. Uli codiccllo
cedat Rienzo gallina, &: quicquid aífe¿tata germánicas pulchri apportât. Hoc anno
nxlmeitainuafit,cachinnononfum minus concuiTus:quameI Pienzicbofio.legi ad
m en fa m meis conuiuis.Externis nihil fuauius.Romanis nil ingratius. Si millet hie
FaIco,iecundumfubiuetdiicrimen,Mantuano,non minus. Rifit eorumnemo. Y)i*
xitvmnexillisahâu&QfupcrciliQiCMaldeÛa ¿a/tema
modtRoma.Senonfarafhuio.Puoachesvitacumqueßi Fraciuoß ptfcia fangui.hao renegato U
patria.VadeJfenomlhoramaldeflathcnoncepoÂmairetornare. Bene vale, &verbituiíis
memoran quo mihi fpem dediíti.Campagnani dieii.Sepcembris.
' G. RO
EPISTOLA.
G. ROTHOMAGETSIJl ET xj¿. k^íVINIO NENSI

CardwalibtíS.
CLVÍ.
O Ecntus confilia veftra retjü in vrbem. Ecce íum inter vos . Quid oro , hie ago? veí
^magis quid omnes hicagimus ? Admittimur raro,admifíí dicimus pauca,audimus
multa. Longo fermone nihil abfoluitur. Vidiftisneanniuerfaria: coronationis fuá:
die,quanta Iocutus eít indigna Sede,nihil vtilia : Peífimi autem exempli femina ? De
repromiífa per Planetarium, nefeio quem, vita,& pramuheiato iam diu Cardinalatu,
&Pont¡ficam tota fuit oratio. Deobituquoq; Cardinalis Aquileienfis, quem fuum
in mieiffimum dixit. Qujs hec patienter ferat ? aut cuinon moueatur mens ? Praftac
aK fle , quam calía audire : Nec fatis eft audifle femel , crebris commemorationibus
cadem iàepe inculcat.Si non audimus fert molcfte. Ad audiendum vocat ad Ге, Мс,&
Cardinalem fanebe Sabinç,agentes de rebus noftris extra coronam,in qua loqueba-
tur.non eft paíTus vaniloquii fui efle expertes. I uílít accedere,atque intelligere. Vide-
rc erat ora grauiorum ex patribus torqueri miferia,& angi tanta iactura temporis.
Tan quam gloria Poncificatus fui his crefeeret magis.'ita erat totus in illis , ftudiumq;
omne hue vertebatur. Ne autem crederemus, dediífe illum talibus operam,dicebac
non efl'e his fïdem prxftandam,& tarnen admiratione digna aiebat. in vtranque par
tem fie loquens,vt plus veneni daret,quam tolleret.Obtuli,inquit,PlanetarioiIliho-
ram natalem. Hebraíus erat, fenex, caperatis fuperciliis,tetro afpecTu.Nülli obtulcra
antc,necfumpofthacoblaturus.Aliquandoex AftrológiavolebateíTeeiusrefponía,
aliquando ex Dannonibus aíferebat. Qua: autem prçdicb memorabar,in feriniis íh-
quic meis funt.-inueniri nunc inter multa, effet difficile. Diligentius tarnen quxrehs
illa inuenirem. O miferum illum, &nos. Quid his deliramentis damnofius?& maie-
ftate tanta indignáis? An non fatis erat in Cardinalatu tuliffe hanc notam ? Etiam mi-
niirerium Pontificale pergit ridiculü faceré, omitto quod de omni verbo oticfo red-
denda eft ratio, & nugç facerdotü blasphemia: fun t, &: os Pontificis confecratum eu-
angclio, vaniloquiis aperiri non debet. Nonneintclligitmifer,quam mali exempli
hoc fit?8¿ quam difpliceat Deo ? Quxfo vbi erit auditum : Vicarium Chrifti,&: caput
Ecclefia: indagationibus futurorum intendere : quis ad eas non vertat mentem ? q uis
non fccLim ibit in prajeeps ? quis denique non totus ex cceli neceffitate magis pende-
bit,quam Dei noftri miferatione? Aiebat Plato: Quales in rep.cflent Principes, talcs
reliquos folere eile ciues. Adimitationem videlicet paftoris oues fe fingent,nec atté-
dent quid ille mali agat, fed omnino quid agat. fumentes,non examen boni,vel mali,
fed tantum fragilitatis exemplum. Vitiailla,inquit Satyrus, maxime adhacrent, qu«
fubeunt animum magnis au&oribus.Homo gentilis Horatius,fapiens tarnen, quaefi-
torem futurorum reprehendens:
Tv,ak,ne qutefîeris quem mihi,quem tibi
Einem dit dederint Leucothoe:
"Щс Babjlonios temptaris numéros. Et Dominus in Leuitico: Цоп declinetis, inquit , ad
O\iagos:nec ab ariolis aliquid'fiifcitemini , vtpolluaminifereos. Ego Dew Keßer. Auguftinus
quoquc,prrecipuum lumen Ecclefiç,eum, qui hare obferuat, qui attendit, qui credit,
qui in domum recipit,qui interrogat , Chriftianam fidem , &¿ baptifmu praruaricaife
affirmât. Vana enim funt omnia,& dolis inextricábilibus animas capiunr,inducuntqj
eas in miferrima mala. Vt ergo â fummo facerdote audirem has nenias , fecefla meo
me reuocaftis ? cogentes quern facra lectio totum habebat,totum пцпс his nugis ob-
tundi. Ac dicet aliquis veftrum.-Ignofccndum fuit artati. Iuuenis erat cum ifta cura-
uiucótírmatus iam,ea contempfit.qui (malum) contempfit?quem vidimus toto Car^
dinalaiu fuo pependiffe ex ilJis, atqu'e ex illis fpes omnes fuas femper formafle. Quis
Planetarius,aut quis diu inus fuit feculo noftro.priefens, abfenfue, quem ifte requifi-
tum , non fibi familiarflimum fecerit ? Quod de futuris editum judicium, quod non
ftatim ficaucupatus? An non meminiftis , cum haberetur in Vaticano conclaui Cali-
iti tertii,excidifle huic inter cubicuia veftra fortes complures,in quibus prarnunciata
de fe notabantur?eum vero anxium obifle diu omnia , taciturn quarfiife, & cum non
Ccc
т78 I ACO В I CARD. PAPIENS.
inueniret,poftulafle tandem à veftris miniftris.num fcripta q uardam ab eoram quo^
quam eflènt inucnta. Non dicebat, num fortes cflent inut ntç. Pudebat enim faât,
fed num fcripta eflènt inuenta. Eram ego tuncintus,miniftrans Cardinali Firmano,
& faïditatem hanc vidi. Cafu autem in eas inciderat Paulus Ananienfis , Profpcro
Colunnenfi tunc famulans, qui videns qua:ritantis anguftias , ad eu m accedens :
inq\iit,quod/ju£W.8¿ íomniailla fua,tot horis fufpirata porrexit.Dedifles ci milia cen
tum , non acceptaflèt gratius , quam tunc accepit repertas fpcs fuas. Nuper vero ad
Pontificatum aflumptus,indumenta, vt video, nonanimum mutans, Pifis vfqueac-
cerfiuit ad fe Antonium Planctarium,cui cognomen eft Camera, olim mihi propter
fuas ftultitias notum. Ad quam rem qua:fo aliam,quam ad antiquum errorem'Pecu-
nia illi pontificio nomineà Mediéis menfariisad iter eft perfoluta. Quod ego non
antea credidi 5q uam Rome eum afpcxi, & fum alloquutus, Sc de vocatione , & pecu
nia eodem confitente,accepi.Qu id quöd nupcr,timens cred®, qux de obitu fuo hoc
Septembri nunciabantur, accerfito , nomen nunc ignoro , qui eft in familia Viancfíi
Bononienfis procamerariatum regentis, horam nataleminfpiciendam porrexit, ad-
monenSjVt de diuturnitate vitar,quç noflèc referret. Abiit iJle , & reuerfus, ac foro v -
tens , longaeuiratem promifit : quam etiam ob caufam facerdotia nonnuJla eft confè-
cutus. Hora vero ipfa nataIis,non vfquc adeo valuic tegi,vt n5 fraude miniftri fubre-
pta, &vulgata pJutibusfuerit. Teftesreihuiushabeolocupletes,quosvnamecum
tanti erroris pudcr,ac piget.Quomodo ergo excufationem habet çcatis,qui iam Pon-
tifex fa£tus,eodem reuoluitur?nec à veteri abfiftic contagio? Facit quinquagenarius,
q uod pucro cogitareeft reprehenfibile. At dicit aliquando credenda ea non efle: at
iemper addit ftupcnda efle , & admirabilia efle. Atque ipfe fic admiratur,vt plane o-
ftendatvelleillaprotinuscredi. Etenim fi credenda non putat, velutdi£tatià;pe, ex
da»monibus efle contendit.Cur<liuinis,&r planetariis tradit horam natalem? cur fine
caufa eos fatigar? cur etiam refponfa accepta, non ftatimconfeerpit? cur in feriniis
Pontificalibus adhuc eft illa inuenire? haîccine quçfo figna funt animi fenciétis quod
loquitur: ac non potius probantis quod damnat ? Nemo bonas mentis fe,ac proximu
maiis illaqueat. Nemo quod nociturum credit,exquirit. Confulere diuinos, &: con
fuirá inipiccre,admirari, atque feruare,quid aliud eft,quam inquinare feipfum, & al-
teri pcccandi occafionem proponere?Dolori máximo ifta func mihi,& colli errorera
tarn noxium cupio: fed vetuftas morbi,& imperantis poteftas abfterret. Vos patres,
qui anteitis a?tarc,qui praftacis fapientia,& primi efle debetis ad monftranda que, ob-
funt.mementotc officii veftri. AccediteadPatrem, quod fentitisloquimini, non in
crepantes iuxta Apoftolum,fedobfccrantes.obfecratc autem, vtfandtum de íc prü
ftet exemplum, non oífcndatEcclefiamjmiflosfaciatdiuinoSj&planetariosfuosipu-
tans nil nifi fallax,malignumque in eorum elTe refponfis:illud Domini Saluatoris at-
tcndav.No» eß veßrum noße témpora, vel momenta , qu&faterfofuit infuapoteßate_j : mem i -
neritquoquefeeflecaputEcclefia',fpeculatoremgrcgisDominici:nulli minus con-
uenire quam fibi , mortífera: rei intendere : fidem Petri fimul cum Sede po^ífideat: 11-
lamque vnam,& veram Aftrologiam,certaraq; diuinationem cxiftimct. Vehcmens,
&grauis fit obíccratio veftra,non trepidet cor veftrum, ncc verba inter labia & den
tés dimidiata refiftant.Spiritum liberratis, & facerdotii zelum aflumite. Sic adimple-
bicis bonorum Cardinaliummunus, &operabiminiinccclefiafan¿ra íalutem. Ab
illo autem, fi fapiec,benedicl:io eric, &gratiarum acbo. Scriptum eft enim t^rgue/л-
pientem,&dibgette:&virprudemnonmurmurabitcorreplmAdvcrovnumincu\wtca\i-
ribus eius , & ci aé»ro repetite : quod etiamfi non fit religio , auocare animum ab hac
infami miferia debeat. Si pracdicuntur fecunda in ipfaexpeebcione, confumptio eft
fpiritus:fin portendunturaduerfa.hora nulla metu eft vacua. Semper anxietas, &in-
quietudo vtrobiqueeftmulta: quavt fe liberer Paulus, illevobis concédât, qui di
xit: Ego dabo vobisos ^crjapientiamûi nonpoterunt reßßere^> y &contradtcere onirics aàuer-
ftriiveßrt. Válete. •
tO. <^¿R
EPISTOLA. 579
10. k^íRCIMBOLDO PROTONOTARIO
X^yipoßolko.
CLVIL
Z""1 Alamitatem tuam.mi Arcimbolde,coníbletur amici calamitas. Si te Auguftinus

^**' Pareneníis Rulîç familiç inu"tus,atque apud nos Ducis noftri oracor,oculis pari-
tcr,ac mente ad bona opera carcus öppugnat apud Pontifícem, me quoq; eadem ini-
quitare oppugnare non dcfinit.Maledicíione os plenum eft, & fublingua ei us labor,
& dolor.Sedet in infidiis, vt interficiat innocente. Omitto quç ante hanc diem,alie-
nandi à me Ducis,& Pontificis defiderio fecit, qua; ipfa & multa funt,& grauia. Nu-
perrime.vt improbitati cumulú faceret, affirmauit Pontifici,& húc aulicum.qui tuo
beneficio venit,nneis fuafionibus miflum , & quod perfeuerantius de Nouarienfi ec-
defía, contra Pontificis ftudia flagitatur à Düce,raeis vtique Confiliis flagitari. Hoc
videlicetcxpecbto , vt per diuturnam cohtentionem cedentibus nobis , tu Nöuari-
enfis cuadas,&¿ Galeazii pugna préuaíeat conatibus Pauli. Ignofcat homini Deus,&
prauum cor íanet. Mentitus eft omnia,& de malo theíauro cordis protulit mala. Tu
ipfe vel omnium teftis optimus es, nil tâle vnquam à me nuntiis vllis, aut litteris, пц-
tuetiam aliquo fignificatumifthic. Nonfumadeo vocationis meàîignarus, vtnon
íciam , quid conueniat mihi i & qüid artes eiufmodi hoceant anima;. Sum peccacor
maxrmuSjidque non infidas eo.Sed inter mala multa id boni prarftititDeus vt colue-
rim temper ApoftolicamSedem,& quafi fatellesfuerim Ko. Ecclefia;.vfqueadeo
fummo Poncifici feruiens, vt nulla vnquam fecularium Principum patrocinia , pro-
pofitisetiamnoncontemnendispra;miisfimpaffusfufcipere. Ei addixi voluntatcm
omnem,qui metotum beneficentia fuá formauit.Sed verum profecto illudeft,quód
tritiffimo vulgi verbo habetur : Eumquiiußofuppliciomeentem eripit,à nocente ipfofuppli-
ciumferr<_~>. Si opera mea íeruatusdud um viuenteFrancifco Duce Auguftinus non
eilèt,his nunc ab eo non laborarçm moleftiis. Impenia piecas homini vix tune noto
impendenti negotium facit. Putarts ego bonum virum illum cfle , & ex meo animo
metiens fuum , quibus potui honoribus eum ium profecutus , gratia; ingrati qua; po-
tui dansrSed qualis euaferit ex his plane intelliges. Ideo vero tibi infeftus eft,&: innu-
meris de te cnminibus occupauit, quod timeat maxime, ne tu Epiícopus faclus infti-
tutione Ducis, hanc ei adimas curialem legationem , fibi quarituariam magis , quam
fuo Principi vtilem.Hoc palam pra; fe tulit iempcr,& cum de te fermo eft, diflimula-
renon poteft.Mihi vero,quamobcaufamindixerit bellum,etiam opera; precium eft
intelligere. Quamcommemorationemeolibentiusinfcriptammitto;quod volo,fi
quandoadmirarenturaliqui,hunc mihi inimicum fa&um, habeas vndeinimicitia-
ruminitiapoffismonftrare. Anno proximo, cum Apoftolica Sedes adminiftratiuni
mea; commendaflet ccenobium Papienfe, quod in c*elo aureo nuneupatur , infigne
quidem,ac locuples , & propter difficilem temporalium curam potentisuhcuius mi-
nifterio egens , orta apud Ducem tradenda; pofleifionis difticultate , cepit hic mifer
infinuare fe mihi , Sc ftudia fua ad rem meam cupide polliceri. Speransvtpoftea
patuit,omnibus adimpletis mercedem operisfeaeeepturum. Accepi ego fumma be-
nignitate, qua; obtulit , & bonae voluntad gradas egi. Interim audiente Fcrdinando
Rege,impedimenta ca:nobiiconfequcndi,quaeexhibebanturquotidie- Admirante-
que hanegratiam meritis amici Cardinalis rcferri,oratori cuidam fuo,quem ad Du
cem aliis de rebus mittebat, mandata ad ilium pro me deprecandum beneuolentiifi-
ma dedit.Ea cum illum Romam venicns,mihi primum , inde Auguftino libere, vt in
talibusaftoletjcommunicafletjoftenfus animo mirumin modum eft Auguftinus:
Putans,& mendicatam à me Regiam intercefllonem cfle, & ipfi ргаггертат occafio-
nem aifequendi, quod erat propofitum.Tacens hanc eiusindignationcm,conueria
volúntate, cœpit in contrarium niti , quotidianis litteris Ducem hortari,vt in negan-
dapofleflionelpc bona iifteret.Pontificem in diem magis fle¿ti,necmolefteiam fer
re beneficium hoc fuum tardari : dixifle vero aliquando futurum facile, vt perfeue-
rante illo,me autem his dilacionibus fatigato , ceflurus tandem moleftiis cum cœno-
Ccc i
* л
у8о IÀCOBI CARD. PÂPIENS.

bio ipfo eíTem. Qua improbitatc eft fa&um , vt ille in fpem defidcrii venieris, dur io-
rem fc quamancc prebuerit. Ignorabantur hçc à Pontífice , ignorabanrur à Rege,&
me.Mirabamurque omnes,qua; ratio pertinacius obiiftendi ill um teneret. In hac fu-
fpenfione rerum ex Ducali aulaccrtiifimis litteris renunciatur mihi , venena impuri
hominis augendo morbo caufamdedifle: Idque ex licceris fuis ,quçinfpecl:çeiTenr,
ccrtiflïmum arfirmari. Eo ad Pontificem ftatim,& quç miflà erant oftcndo. fcribitur
ad Ducem cpiftola.ln cuius calce hoc erat, fi aliter quam poftulatum erat , de volún
tate íua accepifll t à quoquam, id malignum efle & mendax. Nec quod factum de
Cœnobio fucrat , pode vllis rationibus reuocari. Inter hare cum dies plures non ve-
niftet ad me Augu Minus (veniebat enim antea fa;pe ) tandem priuata neicio qua; offi
cia curatutus acceílit. Accipio hominé qua hilaritate fum carteros folitus. At hie vul-
tu indignant! , Sc prater folitum nubilo , refcrebat quç erant dicenda. fine fado : Ec-
quid, inquam, îugußtne , fibi htc vult octtlorum dr vulttts trißiüa ? Num dorntfalúafunt 0~
mniaïperbos t turn dies nulla tuifaciaeßcopia.Tum ille cupiditatc fimul, atque ira accen-
dente,conceptamamaritudinem profert.Folutßi,inquit>alienomagü,quammeoadiume-
to Cœnobïum ajjcejitt. Rcgem tntercejforem,ejr oratorem etmfaraßt übt. Nißme operante , mlUs
•vnquamimerceJforibusidaJfequeris.Qoníohú intellecta re,argram anima volui,& ípon-
rancam Ferdinandi operam,non procuratam oftendere. Dixi multa in earn ienten-
tiam. Scd quid agas,vbi ex fe ipfo peruerfus,alium purat, Nec perfuadcre fallad ani
mo verum potui,nec ab impugnationibus ftudia eius abducere. Abiit incenfior,ne-
quiorque quam venit. Dies nonnullos poft, nunciara Ducis conuerfionc, & Cœno
bio tradito,videm hie nofter,contraeius ingenia,fola impetratione Regis omnia me
confecutum,nec fruftratum fe modo prxmiis concupitis,fed teftimonio quoquelit-
terarum Pontificis u endacem apud fuos fe comprobatum,nec minus Roma?, quam
iMediolan* confu fum, implacabilesinimicitias corde magis, quam voce mihiindi-
xit,qu&Tcnsillo ex tempore ad meoppugnandum aditusomnes,&nouisquoiidie
hic,atque illic criminibus notans. Alienorumhominum Duci fidem probans,meam
condemnans. Itaque vnde poftrema hare eius malignitas originem ducar,plane iam
noftis.qua; autem in te opcratur,ncc minora his funt , nec honeftius initium habenr.
Vtrobique la befV.cbc anima: m.;nifeftçfuntfordes. Sedquidnoshisabeotrifternur
incommodis? Aut quid agant mendaciffima: voces fuç vitç,quàm noftrç veriores te-
ftes ? Multa funt, qua: hortari nos ad horum patientiam debent,&quotidianam mce-
jftiriam alleuare. Scd noftra primum, Arcimbolde, confeientia. Scimus enim vera
noneiî'c.qua' Auguftinusmentimr de nobis: diuerfaabhuius criminibus inuenirio-
pera noftra : Fidcm vel bem ficiis, vcl religione fufcepram inuiolatam maïifiiTe : nec
confdenriç noftra' occurrerealiquid, in quo vel Pontificis vel Ducis offenfionem
iufpiciat. Ea igiturfola fi nos non accufat,qu'daccufationem eiuscemttiftitiafufci-
piamusrQuem non dubium eft moj boanimi,noniudicioaccuíare. Sed neq; inho-
minem vl!a¿(quod (ciam)eft noftra iniuria. Cömemorare mérita in eum noftra pof-
.íumusmulta.Proíccuti ilium honoribus fumus. Benigne femperexcepimus. Jdque
duncaxat in eodemcrendo obmifimu',quod illi acceptum efle,notum non fuit. Atqj
hxc omnia non tarn officio lcgationis,quamperfona;impendimus. Quç quiaftudio
feculiconfcrebaturineum,cuius vitam nonprobamus,iufto Dciiudicioaccipimus
retnbutionem erroris.Illa vero imprimis noftra eft confolatio,& dolentis animi me
dicina, quod Sac crdotes fumus , & qund noftri officii non conuenit nos cfTifimme-
mores. Etenim fi hxc malorum nos turbat iniquitas,quid infirmiores agent? ad quo
rum praefidemus exempla ? nonne & in nofmet ipfos , & in próximos noftros pecca-
musi Mali nil habent peccatores. Calumnia; nullo animas detrimento afficiunt , nil!
cum feruntur molefte.Exerc tia quçdam humilitatis miniftrant,fi accipiuntur, vtcö-
uenit. Iniblefcimus aliquando & nos , & fupra mérita noftra erigimur , exceilus clc-
öionis n5 fentientcs. Lingua ergo maIcdici,acdetrac"roris,quafi acuris aculéis fepul-
tosexcitansfenfus,incognitionem,emendationemqueerrorumconuertit.Ideoque
per Saluatorem o o ftrum e ft did urn: Beatt eritis,cum maledixerint vobis homines, &perfi-
(uttfuermt vos,cr dixerint ornrie malum adtterjitm vos.
F. CAR-
E P I S T O L iE. j8i
F. CARDlTiALI SENEAR
CLVIII.
COncendifti à me fçpius , vt breui epiftola raciones eas eolligerem , quibus difluafi
olim,ccaudiente, bellum quod inferre optabat Pius Euerib Anguillariç Comiti,
male per ea témpora de Ecclefia mérito.Voluntan itaque tua*,quantum potero faciá
fatis,& quanquam di&orum meorum non fatis inftrücb recordado fit, enitar tamen
quam plurimum potero,in mentem redire.Die,quç difluafione prxceflit, vocauerat,
vt noi ti,ad fc fan&iilimus ille pater Nicolaum Cardinalem Theanenfem, Neapolio-
nem Vrfinum, & Laurentium Ferrarienfem prxfulem , qui ea aeftate exercitibus fuis
diuei lis in locis prœfuerant : Tuam quoq5 dignationem,& Gregoriú Lollium,ac me,
licet vmbratilem,adhiberc in confiliumvoIuit,fcirenoftrisiudiciiscupiés,numhie-
me i!la,q их iam appetebat.vel colli de medio Euerfus poflet,vel ita in arctum reftrin-
gi , vt fc in bellum contra Turcos cunte , nil noua: turbationis ab eo eilet timendum.
Angebant enim mentem cordati fenis,non folum contumelia:, in dies pene fingulos
Romane Sedi illatç.dum modo iter,quod à Vitcrbio in vrbem eft,aifiduis latrociniis
complet,modoinfubditosEcclefiçcrudelitatem exercet,modofodinisaluminis ar
ma,^ difturbationem intentat.modo aperte cum hoftibusfentit, modo etiam vene
no vitam fuam, fubmiflis artificibus, petit. Sed metus ille imprimis premebar,ne per
abfentiam fuam , ficut paucis ante annis euenerat , motum grauiore alicubi fufcitans,
omnia bello inuolueretj&fancb: expeditions opus turbaret.Re igiturhisconlulto-
ribus communicata petit(vt dixijnum ante nauigationem,quç venturo Iunio erat fu-
tura,confici negotium poiret. In fententiam imus. Theanenfis,&: Neapoleo durum
admodum laborem nunc eife dixerunt,afperitatem incuntis hiemis,& lqcoru Euerfi
d'rficultatemmonftrantes,quç natura fupraopinionem munita,etiamillecxconfci-
entia vltionc expecbns,proximis annis fine intermiifione,commeatu, armis , & pro-
pugnaculis ad rcfiftendum inftruxerat , fuadebant difterendum bellum ad Veris ini-
tium,atqueeo tempore totapoteftatehomineminuadendum. Futurum enim vt mi
lite in hibernis refe£to,& pábulo iam virefcéteâlidius^ S¿ fine interruptione omnia
fièrent , plufque íucceflus habitura effet dies tunc vna, quàm nunc decern hiemales.
Venrum eft ad me, &iubeor judicium dicere. Excufo aliena cfie hxc à ftudiismeis,
nullam vnquam me partem militarisdifciplinarattigifle, inter atrarnenta,& calamos
verfatum non plus de rebus bellicis poífe diíTerere,quam olim diíTeruiíTet ineptus ille
Phormio apud fummumlmperatorem Hannibalem: credendum in his efle Neapo-
leoni,& Theanenfi,laudatiflimis ducibus , quorii virtus proximis vi&oriis efi'et pro
bata. Verum militia omifla,vnum me ccrnerc,in decernendo bello,quod putem gra-
dis efle momenti.Indida eft inqua profe&io tua, Pater fanóte,in Turcos, & commo-
taz funt nationes fere omnes ad iter , creditumq; vbiq, rem agi ad verum.cum tamen
non defint,qui aliter opinentur.Burgundiae Dux,vt audifti, ad nauigationem ie ргай*
parat,fperans Beatitudinem tuam impedimentis omnibus liberam, vacaturam tantu
Fidei caufic. Annúciatores prarclari huius operis quoquouerfus funt miifi,& concio-
nantur quotidie in populis,atq; in hoc vno totam eífe menté tuam vociferantur. Fi
deles vero ipfi iam perfuafi, ftudiofein armando milite pecunia pendunt. Мох itaqj,
vt inchoatum bellum in Ecclefia: viíceribus , & pene in portis vrbis audierint , dubi-
tantes , ne h дс retentus neceííitace, non excedas Italia , tepidius agent,qua: n une fpe
tranfitus cum ftudio apparant.Nec tamen decrunt,qui defiftant omnino.Maligni,&:
pfcudochriftiani, expeditionemhancodientes, adiuuabuntfu(picioneconceptam.
Ec diabolus ante omnia, tanquä Leo rugiens, & circumiens, femper profcâioni fan-
£ta; infeftus , mille artibus infinuabit fe mentibus hominum , eafque à nobis auertet,
Tempus ad diem nauigationis eft breue , vt vix magno ftudio parati eile ad pracftitu-
tum tcrminurri poflint, nedum in hacfufpenfioneanimorum inítruótumquicquam
futuni fperemus.vbi vero ierimus,& ii nos non fequantur, intelligis quid mali fequa-
tur. Propofitus,repromiiTufque deficit fruc"tus,& ignominia ièmpiternaRomanç Se
di paratur.Haîctuanimo volues,fapientiflimeP6tifex,cogitationetuaexpende,vttu
magis fit attendendu,mcertumne ab Euerfo periculum,quod tamen non nifi rem te-
Ccc J
\
$г 1ACÖBICARD. PA PIEN S.
poralem attingit , cerca ia&ura publicç caufae comple&ens religionë noftram,& nos,
& vniuerfalcm Ecclcilam. His di&is Dignatio tua,quç in dicenda fcntcntia próxima
crac, conficieranda mulrumhçcipfaafHrmauic, &fidemfecereFcrrarienfispra:ful,
& qui argumentis plunbus indicium approbauit Lollius noftcr. Mocus ad ha:c Pon-
dfex,vc vidfti,&adiereuerfus:CtfâVr4«/,inquic,^rfCö»!;»w,cf hanc vnam difficultattm
précipite attende. Theanenfis, ejr Neapoleoetiammultifacienda dixcrts. IlJe tarnen tollere с
medio peíbm hanc cupiens,& publicis nihilominus rebus profpicerc, paululum vl-
rгa eXсо i Сa ns , jQutd, i nq u iс ,firationem hanc ineamus , vt inHrufta omnia reit»quamm ad
bellum , ejr tarnen non anteap.títamttr tndici , quam claffemfoluerimus: пит via hat horn/пят ê-
pinion 'but, ne ms retractum exißiment , ejrfuturis mot/bus neab Euerfo eueniant ,fatis proßici-
tHr? Cum [■cípoiiíum(.fl'ecaprimisduobus,quosdixi,fatisíinedubio profpici,atque
h ne vnam viam paceré ad perdendum fine fcandalohoroinem, non rogatis vitra
fentcnciis,fed fiiinêrehorumauclorirateexiitimans, in hoc confilio conftitit. Nox
mulra iam erat, & Pius defeflus. Difccdimus omnes,cum facultas dicendi nullano-
bis data tune cflec. Cogicjns vero ego poftmodum intra me, & continuo magisac-
rendens dumnofum confilium,ponenfqueante oculos imaginem malorum , qua; fe-
cucura hinc praruidebam, conftitui quam bene merenti patri pietatem debebam,
hancintiepidefoluere. itaquepoftridiefumptaopportunitate,adcum veniens, &
venia impetrara dicendi qua; intelligerem falutaria, diflbafionem inhunemodum
fu m orfus : Heßerna tua deliberatio , Sanclißime Praful,eatenus mihtplacet,vt earn Euerfus in-
tell/gens, in augenda defenfionefe interim maceret , ejrpecuniam mmuat , ejrfuisfubdttis m diem
gr ли/orfiat. Si vitraprogredttur , detrtmentofa multum eß meo indicio, ejrplaceré nonpotest. Per
exterminationem huius duo quœruntttr a te,qutes Ecclefu,ejrfecuritasfodiendi alum/nis. Vereor
nefibellum incipimus , neutrum affequamur , ejr incidarnus m turbationem omnium rerum. Si
jintfinsfitturns hie effts,nildefterandumputarem. Sedes tuapro magno nobis effet exercitu. Bello
proximo hoc fumas experti,cum Vrbcmpene amißam reßituit réditos tuus. Verum cum aberis ¿a
longinqu/s agensfentws vulgatum effe verumprouerbtum, eum qu/proculab oculis fit,proculque
que efe à cordcs.'JMultifquc,quos metus nunc tenetprafentia tua^tn/mumeffe audits adcontur
ba/ida omnia,qua/ißopoffefforeiarn vacua.Hoc /taque incommodumprtmo locopones. Difficult
tatem de/nde banc adde , contemnenda non e(fe сaßella , ejr arces Euerßficut heri aud/fli , natura,
ejrßud/o multum munitа , ejr operoftm vaides expugnationem illorumfuturam. Siergo , vt ti-
b/ßatutum eß , ftatim post nautgattonern tuam mferendafttnt arma,conßdera quidrcüquumßt
*fiatis , ad confie ienda quxpoßulas. Eris pinchona ad Iunii extremum , nifitn celerando labe-,
jactare magis vale/ud;пет velis. ibi antequam triremem infeendas, Iulium,crcdo,totum confu
mes, dum claßis n m/çe ejrpugnator/bus er/t complenda, çjr Venetorum Dux expeÜapdtis , ejr aIii
fraßolandt , qut infir//das tr/remes adtefunt conducJuri. UWenfes , vt v/des , adfummum
quinqués ad bell'geranium fupererunt. Vitra miles noster confinen in caßris nonpotest. In hy-
bernaftnon ducatur , ipfeftio /mper/o duci/ur. Nonfatis intelligerepoßum , nifiDeus miracutum
fас/at,quopacto tot caftella,ejr"arces ,& oppida /mp/gerr/т/ hoftis,aç tantis muntfa prafidtis, tarn
breu/Jpat/o /n polettatem poßis rédigerez . Confurgit hic mihi d/tbitatio multa , multufques
metus.fienim vna expediliones Euerfus nonperdttur, res noftra m diem deterior,fuaper hoeme-
lior redd/tur. In dilat/ones tilefidutempofitam cernens idextreme conab/tur, vt m hiemem bel
lum trahatur , cuius beneßetocolägendifitißt copia, ejr parandi ad/utores in annum venturum.
xÂud/patienter quidvitra confiderem. ûicunques ex crucefiignatis venturifunt tecum , tjr
nondum venerint cum nauigabts , andientet bellum in tocis Eccleßageri , ejr exercitum tuum ad-
uerfus Chriflianos pugnares , cogitabunt quod heri dicebamus ejjès cauendum. Tutumfibi
iter ad veniendum non credent , пес putabunt totis viribus tuis in Christi' сaufam defendí\ cum
pлисis comitatus , al/os domi ad digladiandum relinquas. Non omnes neeeß/tatem hanc tuam
intelligent , пес belli caufam attendent. Publicam enim opinionemfequunturpopuli , ejr ex illa,
motus antmorum vtplurimum capiunt. Leue erit , quodmentes ad benes operandum nonfaits
firma/aspoßtt auerteres. 'síudiemus hos non venires , quos acceperamus venturos : Utos ex via
redires, qui tarn erant iter ingreßi , vbique verofußienßonemplurimam eßks. . Grande hoc ma
lum eritfanctißimeprafuigrandis calamttas,noßra occaf/one tantumprœfidii amttti. \sidaliud
tranfi,& intra te cogi/a,vndeparare ablernt tibilubuenttonem,ejrflipendiumpoßis. Galita adiu-
menttnihilporrigit.ViraqueHijpanian/hil, Britannia nihil)Gcrmania) & trun/alpina nattones,
prater
EPISTOLA.' j«5
pr*ter militem\qui cruce'affùmet,etia nihiLltalia quanta habedafitßes, tu iffc [atIs cognofiis.
ißiediolañenfis Dux exJuffragiis, quaper minißrostuos ad сaufam banc colliguntur , armat i-
pfi quos efl miffurus cumfilio. Idem Florentini,Dux ^Mutina, Senenfes, Lucenfes, Bononien-
fis,ejr<JMantuanut<JMarchioagit:quisquevel triremes inßruclas,velarmatum rndttem ma
ttt lanuenfis Ciuitas aliena ditionis iamfa£ía,pcndere quicquam nonpoteß. Regnum Ferdtnan-
di bellofexennaUafßttfurn terramotibusinauditis,pefleque ejrfame ptope cxantme, non habet
quodtribuat. Veneticaufamfuam agentes^ altorum implorantfubfidta. Solumpatnmonium
Sedis tua hucufque tes aluit,ejr impenfam tulit,qua in confirtienda claßes eßfada. Exper-
tus quoiidie es,quam grauates adprimant contribuîionem accejfcrit , quanta coertionesfue-
rttopus, vt quodpropter Deum non fuit , propter temporalem pcenam impleret. Prafin-
tes Beatitudtnes tua,patres rjr domino in oculisfic eß relucíatum. £>uid erсdis egreßo I/a-
ltamefftfacJurum?Siquainhocßes eßepoterat reliqua,tota erat in quiete rerumâc pace. Ne-
feioenim quopacto bellum nobisgercntibusfuperbiuntfubditinofÍri,ejr ad prafulum mandata
obdurefeunt. Hoc proculdubio eueniet magis , audtto motu in Euer[um. Si indiceturfecund*
ex.tc7io,importabile_s onus сlamabuntfi (euerius à quaßoribus noflrù agetur , miram vbiques
contumaciam audits. Nonproderuntfiiritualespœna,ac temporales. Visfila , quapojfetper
tinaces tnduceres,adhiberi nonpotent, coptis noßris bello implicitis. tÂtque ita,ßrede atten~
dimusfubuentioomnis t/bi,ac nobis eripitur. Sed vides quantum vbtft incendtum ex hac
nimmUociflamrnaexurgat.\^ldprateritam affliBionem , non adprafentem opinionem reßicio.
Bello m htemtmprodu£lo,contmuari m astatem fequentem erit neeeße. Conabitur interim boílis
(vi eßfemper adperniciem filers )pluribm in locis nouos metus inducere ^ vt adpluradifiraÛi,
minus efficaces adfuam oppugnatwmm reddamur. Habet, (vt noßi) inter Еесlefia vifeera mul
tesfelerisfui affnes,pro rnalis ejr ipfipœnam timentes,cum qtubus occultisfeederibus eflficiatus.
Ilfitis no/centes (ubl.it о Euerfo, rnox adfè calamitatem venturam, quaeting, Ulipoterunt ration*
fubuenient.Adhac Vrbem Romamin faciiones diuifam relinqturnus , ejr infeßam nobis pro
pter dtfeeffum. CMultorum animi, qui Dominâturn in locisproximis tenentfuntfatis offenfi. Po-
pulorum quo^fere omnium mentes,velnobis,velconuicinisfuntparumpacata. Vbiftvlcifcenda
iniuria voluntas acccnfa.adquamretegendam ilia velmaxima opportunités aderit,fiexercitum
Еесlefia vno in heо videant occupâturn, ne adcoercendos motusfispoßtt impertiri. Videbis Gen-
ttUmSalenfem actum a te in exiUumßne mora bue reuolare,ejr cum coß>tratoribus,quos t'a fumus
expertt,in repetedis qua amifit turbas nobis excire. Sabelíos & Colunnëfis moltri multa inteütgest
vt recuperet caffella,qua ademiß1. 1de de nobilibus audiesÂrcis сanalis, non erit commune , поп
oppidum de confinibus dißtdens,quodper opporttmitatem abfintis Principis ,ejr occupati exercé'
tus in contentionemnon veniat. Cernimusprafintes quidagantNufini, Cafiani,SpolxtaniÂf
fifini,<sinchonitani, Exini,ejrplures huiufmodt.iîudiemus nimirum abfentes congeminari ев*
rumproteruiam.Iam vero de Malateßis nildico Erramus vehementer,fi in tanta Opportunita-
te eos credimus derméturos.quod po:erunt,temptabunt ipßperfe , quod non poterunt molien/ur
peraltos. In oculis noßris cum contumelia mftra adiuti funt hactenus , proeul ab oculiset-
iam adiuuabuntur cum damno. Periculum efl nés non modo tarngrandes dominium , quod
eß récupérâtum Ecclefi*,fid quoddatum erit nepoti Antonio, vna rebellione ad vomitum rede -
at ajfc7ufubditorum,qui ejfi ad Dominos veteresyvtplurimumfilet, imprimis hoc operantes»
Ksfddo quodprop> er afiimationem noßram vulgari non vellem, & tibidico,vt Chrißi Vicario.
Reduelafunt nuper ad gremium tuum ciuttates nonnulla, ejr oppida,qua adfines Campania
funt. Cum bis queque Terracina vrhs è manibus Ferdinandi ante erepta. Sinonputamus
hancnouampojfefsionem noßram Regidoleres,& Шит des recuperationeiam cogitare , rudes
admodum fit mus. dißtmulat nunc indignationem fuam, egens opis Ecclefia, fedportuitam
ex tempefiates appropinquat,ac hoße GaUopenes exclufo,ditatur.atques augetur. Nonfiio
quantum degratitudine cogttet.LMagis benigni homines in metu funt , quam m victoria grati.
Inttiens lile te longe abeffi,exercitumtuum tn euertendo Euerfofatagere, forfitan pudorevicto,
vel rem tranfiget ipfi,veltranfactores ret occulteparabit. ^MimftriJùnt ei multi,quales agno-
fiis.Cumilüpof1modumfuccenfibis,drfaclumexpofies,autreditum adfe voluntartum illorum
popularum слиfabit,aut intminentem ad Gallos defectionem,ntfiyrauemfifit ipfi monftrabtt. Atft
ttaßimmodedecorinoßrofummaquoftaccedetiaCtdra. Adfedandahac malafi totis copiis erit
eundum,neceffario relinquendus Euerfus.finpartitis,differenda in longtus dehellatio eius.fin ve
ro vt debelletttrfinendi tilt interfi eoncertare.omma lamcendlis, (¡rlatrociniis vtdebis copieri. Ex
С te *
9
j84 IACOBI CARD. PAPIENS.
tota Italiapartim obfi>emprada,partim admerendumfiipendium,perd/ti homines in Patrimo
nium mßrum conueniunt. Ita redditus Fifa im,qui dtfceffu ipfo ¿abefa¿íantur permultumjjis
confliclationibus adnihilum veniente & ahmen inuentmn confió definet. Grandis iaclura hac,
Pater SancJtßime.Sedgrandior meo tudicio,qua ex hisfiquitur. Damnabitur vbique Ecclefia
Roman* confilium,quo tn tantam dißipationemfit venturn. Rtdebimur vtpueri , qui nonfatis
habetes proculà domo,contra Tчгсит bellarifupra modítpotentem,vno etiam tempore noms ho-
Ftes quafiertmus domi,qutbus ingratus eft hie tuus dificjfus,grata erit tur batto hue > at% vttein
Italiamrcuocent,maioris incendtiminifirabunt materiam. Dolebuntvehementer.hismotibus
Veneti.quibuspax noHra,&potesias omnisnofira efifiepepromiffa. Burgundta Dux omnia que-
relis implebit,affie> ensfie ab Eeclcfia non tantumiuuari,qttantumefi credttum, & tuas eptftolas
preferet,tn quibus magnorum auxiliorum illijpem prabes. Turn magis hocfiet ,fipropter tur-
bationem huiufrnodipracludetur commeatuumvia , quorum procurâtto etiam pacatis rebus efi
multum difficilis.Nec dubtum quin horum copia vel inopiafufceptifiet ,cadatômnis conditio.
Raro ettim quia non(int armafdifcedit miles a bello. Comparari ilia vbifcfiacflepoffunt.Semperfa
mes veldijfoluit exercitus, velarmat inDuces. Nec tu mihi adfolitum argumentum refugias. Suf-
fiçit exemplum meum,ejrprofeclione mea adexpedttionem hanc alios trahi. Tibi .n.probariforfi-
tan hас ratiopotesifidalus non iteprobatur. Primüenim non hoc tantu eß repromtßum , maiora
multo BurgundiaDuci,ejrVenetispollicitus es. Deinde Dux ipfe cu vouitfieinTvrcos iturüfima -
gnus aliquis Princeps сomitefefibi adiungeret,no hoc cauit, vt comitalи iüo honorâta efiet tuapro -
fectio. Satis enim honoratum est quicqutdtalepro Chriïtofufcipitur :fedidvoluit vir praclarus,
¿r w magnis verfatus,vt quando vires hostmmfiumma haberentиг, &filisfuis debellari eos dtf-
fideret,praferlim ta longe àpatriafujfragiüpotentia non dignitatis ornamentumfibi afeiret. Hoc
expectat Princeps Ule a te,hoc deefie ейfientietfiufiratumfie opinione clamabtt.Magnum efi nomen
Ecclefia:diuitiarum opinio multa. £>utviditApo(lolica Sedem belluvnotepore inRegno,wLatio,
inVmbr'iajn Flamintapotentergeßtjfe, er vbipf alutffe exercitus, maiora his nuncpro Fide expe -
c7at.ûacunonapparebunt,velauaritta,velnegltgentia, vel inconfiderationi nostra afiribet.
ûodfifialu Ecclefia inpace rclinquimus,incommoderum,qua dtxi,magnapars tollitur , nec ita
Jreques erit locus querelii.Jûodfiettaper occafione abfentia tm exoriretur turbatio aliqua , qua
Deusprohtbeat,excuftta eßet omnibus tua neceßitasfirio quantй extgitur, operarerisproChrifio.
Verumficulpa nofira in hœc mala venißeputabimur,quidnos a maledicliombusproteget? Acrttts
in nos,quam in Turcos odium accendetur. CUens no improuida cogitare omnia hac, ejr timerefa-
ctlepotefi.Scd mihidicet forfan tua Dignatio.Incertum eftPapienfis, an ifta imteuen-
tura,qu¿e dicis.Nimifi creáis indicio mo.Fateorincertaeffe qua dico,fedinceriuquo%efi ti
bi,riofutигйquodduo. Exprateritisfiapiens cfifc filet tudictu. Turn in dubiis tutiore parte ample-
ctifimperprudentis efi habitu. CMemoriarcpete bellum,quodproximc eflgefiü. Eius remetirc
initia, &progrejfitm attide. Inteiliges vno ex i$ne,quodante diceba, multa incendia grauiter ex
citâta nonfiolum in dinerfis tutpatrimonii loc-isfedin medio quocpg Vrbis Romana, atä, adeo antc^>
forespalatli tut,сum пес dus,me noelespra/idiaptiblica,ejr teffа поlira ab iniuria nos tutarentur.
7S(on debemus, Beatißime Pontifex,hisfianclis temporibus occafionemficandali dare. Contra in
fideles cuntes,parcere Christianis nos conuenits^ídidmeo iudicto omnis tua cura efi intendenday
vt nobis extra bellantibus domifit qutes,nejub vnum tempos dtuerfis laboremus in locis,ejr tolle-
reletuusmalumquarentes,wcidamusingrauius.Grandiapro Chrifiofufeiptsfine dubio im ca
moda. Is ipfefini. X, & 'agi г,trahis tecmu fanclnm fr.it> tun t uorum co//e?ium.Ul ¡inuis tn tu. men-
fnm reddttt4stuos.Spirituakm,(¿r temporalempoteftatem Ecclefia millepericulisfibiieis. Omnia
perfers,vtplaceas Crcatorí. K^ádmtfceatur hoc vnum incommodum cateris.t^élioquinfinon ad-
mifictur,maiorttm tncommodorum materia,vtfinamus hune imperitum hominem impune abi-
re, ejr referuari m aliudtempus tuftarn de со vittonem, Deus,qui intelltgit omijjàmpropterfie çcca-
fioncm prafentis vindiÛa,nouam pofihac occafionempraftabitjton minoremprafente. Interim
fareturfortis exercitus¿uiusmetucontineatur audacia, quietad opprimendumfiatim eat quic-
quidfinifiri alicubi oritur.Seruentur,quapartafunt haclenus magnis laboribas. Pacatts nedum
turbaíisrebus,adfermndumperdura.Continueturhacnofiratranquiüitas , vtficut cuntes rem
отпет, Sedispacatam relinqinmusfiic redeuntes inueniarnuspacatam , ejr pofi labores quietcm,
non bellum tfjww/«.Hxcmnt,midomine,quaîpatri noflromedixifletuncmemini. v-
berior diilualio fuir,fed omnium, ve dixi,recordatio non eftcxplicata,magis vt fatis-
facerem cibi,quàm vt futurum quod vdlcs eonfideremdiax rcpctii & icripfi. Venia
* dabis
EPISTOLA'. . , Щ
'áabis mcmori^qu^vtcacter^Jpfo tempore carpitur.Tantum autem , ficut tunc co-
gnouiftijtribuitDeusconíílio leruifideliSjVtferuorillc Pontificis,qui rantopere in
Euerfum videbatur acccnfus,his di&is confederit,&ad te meq; conuerfus,fic quoq;
& cogita/Te,& futurum efle fe dixerit. Ridenfq; addiderat , Grattai Euerfu-s habeat
Turco. Beneficio ilhtu impmitatem fertfcekrum , ejr ab exilio quod impettdebat ertpi-
tur. Vale.
2\£, ELECTO CMVTINENSI.
GLIX.
NVllo loco dcfui rebus Paternitatis tux.Caluerunt iam aures Pontifias , vocibus
pro te meis,Indignitatem rei oftendi.xftimationis fuç eum admonui. Incendi
animum ad non ferendam contumeliam Sedi illata.Sed ncc illc meis exhortationib.
ceifit in immenfum ftomachatus. perplura, quàm ego in ea ièntentiam fçpe locutus
eitPriufqiceflurumfe oftéditminifteriofuo,quapropofito ièmel fufecpto. Scripfic
frequenter Duci non leuibus verbis,vt tua Paternitas putat,fed grauibus,rogans,ad-
monens,increpans,&libertateplurimaminans.Cumn5profuerinthacc,interdicere
omnino vultMutinx ciuitati,atq; in cum feuere agere,qui lenitatë fuam contcmpfir.
Agi iam putat nó de rebus tuis,fed de fuis. Vincere in bona caufafubditum quxrit,n5
vinci.Atqjhoc vnoexemplo,reliquos Vicarios EccleGa: officii admonere.necett,vc
timcasSedis iam datxmutationem,etiamfiomnes vno tempore nunciarentur vaca-
re.quxinjditionefuntDucis.fledinullisprecibuspofiet, vt factum mutarer. Si in
verbis eft fides,itaexploratum habc.mi Mutinëfis.Imaginem quandam rei тех, in-
rueriin tua nunc videor.Menfibusfcxcontinuispugnans Pius pro Papienfi Eccle-
iia contra Ducem Mcdiolani,cedere ilium tandem coegit in iententiam fuam. Ma-
gis deMutinenfi idem credendum,qui & potêt a,& xftimationeeft illo inferior.Bo-
no animo efto.Tranfi bit cito hic nimbus.Si tu interim pateris.patcre fapientcr. Pafli
&aliigrauiusaliquandofunt,&tandemconfolatiàDomino. Cogitanda hxc tibi
antea eraBt,firmandufq; animus ad contentionem banc expe&andam, quod fi feci-
fh',mirum quód fie lamenteris.fi non fecifti,fecuritatis nimiç es inculpandus.fi пес à
priftinis iàcerdotiis tuis,qua: collata iam aliis funt,nec ab ecclefia quam nó poífides,
fruclus vlli aduen: unt,res incommoda eft.fed cochleam imitare, qua: vbi ros no ca-
dit,fuofibifuccoviuit.Partisqua?reliquafunt,teaddiemfuítenta.ín hac tarnen ne-
ceifitate fi ex inopia mea prxftari fubuentio poteir,amicùs amicum , Se Epiícopus E-
pifeopummeum nondeferam.Benevalc.Roma?.
CARDINALI RAVETiNATI.
CLX.
В Onitate Pontifias noftri,& diligentia huiusferuuli tui, faébimeft, vt contra о -
mnium ftudia feruatus fit honor tuus,& benefacbim Francifco. Hodie fecun-
dis Patrum fententiis,pra:fec~tus Andrienfi Ecclefia: eft. Ex confuetudine virtus fua
kudata.laîtorilliu$caufa,fednonminustua,Reuerendiifime Pater. Contra binas
literas,etiam eas,quar proprio erant feripta: chirographo, bina: Regix,& bina: Ducis
opponebantur,inquibus Dignatio tua apertc arguebatur mendacii , & quod hx te-
ftabantur,illxnegabant. Rifus erat in nonnullis multus , & fubfannatio aperta.
Quj minus ad Regem inclinant, mirariièaicbant Dominationem tuam tam de eo
benemcritam,legationemgerentem, domum fuam honoris fui caufa profecbm,
domi fux ab eo confundí. Qui vero Duci fauebant, arguebant contraria: teftimo-
nium aientes affedus propni,tuas literas eíTe.non veritatis.Nemo tarnen bonorum,
& grauium,ncc Pontifex quoque putabat Dominationem tuam métitam. Deogra-
tias.Litera; Ducis ad me omnia dilucruntj&adftipulatxfuntfcriptisprioribus. Нас
ex regratitudinis,& bona: mentis x ftimacionê auxit Dignatio tua.Dilationes, inter-
miflîonefq;confiftorioru impetratae aliquando.aliquando extortx,rem peruexerunt
inportum.AgendxnuncfuntgratixnonvulgaresPontifici,quifummafemperdex.
teritate,cum alios nó videreturreiieere, ad nos vultum fua: charitatis conuertit,&:
ad comparanda arma fedulo ipatium prxbuit.Item &: Rothomagenfi nuftro , Si fan
5Ы • IACOBI CARD. PAPIENS.
di Angeli noftro,& Auinionenfi noftro,& Spoletano*oftro,&Vicecacellario quo-

qucnoitro,cuieohabenda:impenfiusfunt, ncabeo accepifle videamur iniuriam.
Condoluit mccum frigide apud Regem adam eíTecaufam fuam, pro qua Dignatio-
nemtuamfummcrogauit, vifufq; eftoftendcre duriorem propterea fe in Franci-
fcum futfle.Si reuifura eft Regem Dominacio tua,pecitioni fuç non défit, fi poteft. fi
roinus,etiamexcufet,quod impetran non valuit, àc probet îlli diligentiam fuam :
Non tarnen de querela mecum habita dicat. Tantum fignifîcet coromendatam à
me per litterascaufamfibiimpofitam.Pater&: Domine mi Reuerendifllme, tua in
me,&meosnon obfcuraraerita}ita tibi animumdeuinxerunt,vt omni ex parte fim
tuusjomnia cupiam,omnia velimDominationi tuarRcuerendiiïîmç.honores quoq;
tuos,meos exiftimem,tuaíq} ofFenfiones faciam meas. Non grauetur amare, vt ha-
denus fecir,deditiifimam mentem.Cum non potero cupiam,cum potero preftabo
dignationi mx Temper veri filii officium.Eadem bene in Domino valeat.Romar.die
vix.Odobris.M.ccccLxv.
FRANCISCO ELECTO x^íNDRIEN.

CL XI.
FRanciíce mi,agegratias Deo.Non eotantum, quod Ecclefiam Andrienfem es
aifccutus,quàmquod tanto Pontificis,& communis Domini beneficio accepi-
ft i. Ad fatisfadionem te compara.Ea eft, vt Deum timeas,vt mcrita augeas, vt dignus
fias crédito minifterio.Meminerisfarcinam tibi impofitam, in quanon tua tantum
fed anima: omnium illigcntur.quarum fadus es paftor. Non tam honoris , quam o-
neris prxfuJatus eft nomemopus bonum,fi regatur,vt conuenit. Es dodus , 6¿ inge-
niofus,habefq; experimentum rcrum mulrarum. Vales ctiam corpore. Peccarcne-
ceffitate non potes,aut infeitia. Ex te erit quicquid in partem vtranq; boni erir,vel
mali.MuItadetefunt pradicata à beneuolistuis. Ea tu nifi operibus comprobes,
noces tibi,&jllosiniuriaarficis.Paucah«c à fideli animo accipe. Scribe Pontifia",
gratiasilliagens,&orFerminiftcriumcommendabile ad regimen ecclefiae crédita:,
&fidem perpetuampro Beatitudinefua. Nihil eft quod tam benefactores noftros
ad bencfaciendum inuitet,quàm benefadorum gratitudo,& confeífio. Age & gra-
tiaspriuatislitteris, Cardinali Rothomagenfi, & fundi Angeli, & Auinionenfi,&
Spolctano , qui propter Raucnnatem noftrum , &me, & propter virtutcs
tuas,in petitione tibi fauerunt.Idem facito Vicecancellario,qui precibus meis in tc
mitiorfuit. Omnibus fcribens,ex meo teftimonio oftende te fcribere. Prarfentes
literas,qua:ad Ducem fcribuntur,reddi diligenter curabis. In his gratias ago pro fuis
ad me. Dico impletum eíTe,quod petiit.Laudo fadum,&: te tanquam amicum, &:
conciuem,fecundum carnem noftrum illi commendo.Francifcemi,ha;c tua prarfc-
dio ialutaris fit animx,& corpori.Sit patriae tuae,gcneri tuo,& amatibus tui honefta-
mentum perenncEgocertc tantum laîtor, tanturnquc hoc tuo honore congratulor,
quantum pro germaniflimo meo lauandum.&gratulandum mihi fuiflet. Vale,&
commendamecommuniDomino,&:Rcgi,&: Antonelloquoq; noftro. Roma: die
vu.Odobris.M.ccccLxv. -
G. LOLL JO PICOLOMINEO.
С L X 1 1.
SCribis ferri non poife à te oíFendi gloriam patris noftri Pii.vel icripto, vel di
do. Rede hoc fcribis LoJli. Redius hoc fends, redifllme opcram das , vt
commutentur maledidain melius. Quisnon moueatur, videns pulcherrimam
Apclhs faciem inquinan cœno,aut Mineruam illam Phidiae diicûti faxis? Merita c-
ius Pontificis talia in tc,& mefuerunt,vt fine reprchenfione non poífimus tacerc.Fc-
ci quod monftrafti.Celaui te indicem. Laudationem Campani popofci. Acceptam
peicurri vnofpiiitu,acrurfusrelegi.Sublatainueninonnulla,quardieilIiusrecitata?,
tibi non placuerunt. Multa etiam additainfententiamtuam. Quae vero de ícriptis
amatoriistam male acceperas,manferant,vtaudieras. Verbumimmutatumnone-
rat.Eranc &¿ grauiora qua:dam, de quibus non fcribis, qua; vel tunc non pronuncia-
uerat
EPISTOLA. ,g7
uéfatille,veltuindecurfum orationis minus fenfífti. Vrgentia vehementius glori
an» geftarum,quàm qua: annotafti in epiftola.Ex his duo hace nofce,laudato côuen-
tuMantuano,<3£iis qua: in Turcos dicit ftatuta , addcbat Pontificem deliberabun-
dum,vcramq5 profequeretur caufarmlnchoatam ne Mantuae pro Fide, an quam fu-
fcepturus crac pro Fcrdinando contra Andcgauenfes:inclinaííe tandem in Regiam,
quo pax domi eíTet,ne videlicet quietem externis quxrens agitari interim domefti -
ca finereedictum meo iudicio imprudens,& diuerfum longe à fanctis eius conßliis.
confirmat,quod aliquando Pió datum eil vitio,&: quod fancta eius dignatio verbo,
&fcripto Temper negauit.Non tardarunt indicium bellum res Gallicana: , vt feis,
quasreuerfusScnampcneomifít.non ctiam priuata quies, quam pro publica pa-
ratus erat proiicere.Totiens enim cogitauit regni caufam relinquere, quotiens ípes
profequendiconfiliifuit. Maiora impedimenta in cauía fuerunt, tibi eo tempo
re nota. Illa ergo & verior ratio,& laus conftantior,quod tranfalpinç nationes parum
refponderunt deílderio fuo,& Itali potentat us, vel declinauerunt difficile opus , vcl
àpromiiîoabierunt. Si audita vox eius fuifletjpratuliiTet Chriftianorum orTenfi-
onem,vt Chrifti vlcifceretur iniurias. Oppreflus Oriens pluris apud eum fuifler,
quam vexataltaliçportio.Defertus ab omnibus,cum publica; reiprodefle non pof-
fet.conuerfuseftad priuatam,quam ab externis vacans, non putauit negligendam.
Irerum pcrcurfisomnibus,qua: intra Ecclefisedominatum gefta funt,tranfíre fead
externa dicebat,& Britannica calamitas primumtenebat locum. Aiebac Pontifias
opera,Henricum regno eie&um.conftitutum Edoardum. Atqjita hare narrabac, vc
potilfimumcflein hoc laudem fuam putaret.Si hoftis Piofuiflèt Campanus, voluif-
ictq; in detra&ionem confentire Philelpho, quid potuiflêt maledicens grauius ob-
iicere,quàm quod laudans falfo commcmorat?Ignoui amanti homini , & bono , fed
minus gnarorerumgeftarum. Noftiquanto doloriea turbatio fuerit Pio,quàm fie
contriftatus,quàm deteftatus temeritatem Praefulis Interannenfis, quem ad confti-
tuendam pacem,non ad concitanda arma legauerat. Poteftatem dederat ad falu-
tem,& illeadpeftcmconuertit,erigensvexiIlumEccleiïa:,& ftans armatus contra
Henricum. ac vt furor omni ex parte implcretur,confï<âa ferens diplomata,penden-
tia ab hafta, &per interpretes vulgans anathema ex illis efle omnes, qui contra
Edoardum pugnarent. ingemuit (vt nofti) eo facto tota Gallia, afEnitatecontin-
gens Henricum. Armata quoq; funt regna,opus luctuofum , Se trifte, nec tacuit tan-
taminiuriam Carolus Francorum Rex,grauiiiîmisliteris conqueftus Pontifia eft,
expoftulans factum legati fui. ibis quanta cura Piusillife exeufauerit, quotargu-
mentis contenderit,infcio fe,& inuito,&dolente,fine litteris,fineauctoritate fua per
Interamienfemgeftaomnia.Omnem certedoloris fignificationcm tune dédit, ac
non multo poftjnterannenfi ad fereuoeato , iudicium pro tanto ícelere aduerfus
eum conftituit,fecundifq; Patrum fententiis damnatum,fede, & dignitate priuauit.
Ecce q uam errabat Campanus à veri tate,&: quam peccabat in Pium , quod fummas
erat impietatis.Si imperatum ab illo eiTet,fummae imputabatgloria:.Quod vix dein»
iîdelicredideberet, contendebat à fummo Chriftianorum facerdotc factum efle»
Quod deniqjliterisnegat Pius, hocorationetotaille affirmabat. Vocaui eumad
meftatim,locosquireprehen(lbileêft'ent,&àtemonftrati,&àmeinuenti,iingilla'
tim oftendi.Rogaui,vt quem laudatiífimum cupiebat,veris ornaretlaudibus,muta-
ret.quíe bene non eflent,Britannicum factum pateretur fileri, caufam tardad belli
verius explicaret,nec ab amico correptionem hac grauate acciperet.v t enim doctri
na eife m ei inferior, experimenti tamen plus in hoc aliquidex tractatione return
habcrem.Paticnteraudiuitomnia,emendationemq; arbitrio meo pcrmittens,fuftu»
Iit,mutauit,& addidit,qu£etuoiam,&meo iudicio faciantfatis. Gratias tibi ago,
Lolli,quod cogites de Pio noftro.quod mihi vni credas tua coniîlia,& quod non ta-
ceas Papienfi quod tibi eft vcl trifte.vel dulce.Multis aliquádo in rebus peccant viri
docti,íed in hac frequétius,quod iibi fidentes non comunicant fcripta fua, antequa
edant,quos neceiTe eft poftmodú pcenitere quamplurimum.Ego tamé refcripfi Cá-
jranoepiftoIam,laudanspluribus verbis officia fua in Pium, & ipfam quoque ora-
tioncinûa; emedatis iam erroribus,digna eft laude. Hoc ideo egi , ne pceniterec
5SS ( IACOBI CARD. PAPIENS.
eum opera pofitç,& vt teftimonium icriptum haberet noftra: in fe voluntatis. Ha
den us de Campano.De Galpare noftro factum eft,quod fuades. A curia fe abfoluet
quamprimum,&apudteerit.Egoquoqjpoftobiturn Piific fatius duxi. Ferebant
témpora illa nonnullos eius morcs,quos non patientur prafentia. Meo animo eum
qui negociaturusRomsefit.alia mente oporteteiTe,quàmGarparemvideam.Acrior
eft,& aíperior,& fui iuris retinentior, quam conueniat iuueni. Nifi patrocinium
Cardinalis tui his proximis diebus ei fubueniílet,implicatus duris moleftiis laboraf-
fet fama & re. Expoftulas iifdem in literis negligentiam mcam in epiftolis dandis,
nuflti andifq; fucceifibus rerum,quos habeorquereris quoqj ante ab alienis , quàm à
meillos audiri.Quid tibi dicam,Lolb?Iure ab amico amicus,&à fratre hoc frater ex-
poftulas.Nonnego peccatum, fed tarditatis теге caufam intellige. qua? funt mihi
triftiti&%noninducoinprofperis,necamicislibentercommunico. Quidenim fine
caufailloscontriftem'Tumonafteriaduo, quas à Pontifice his temporibus habui,
fuccefllim putas. Si benignam in me Pauli mentem attendis , bene de fuccefllbus iu-
dicas.Multaetenimeft.Verum,fi adecenobia rcfpicis,quidiis infelicius ; Florcnti-
numpoifideoiam: Verum itacenfuinops,& adrniniftrationelocuples, vtoneri fit,
non leuaminLPapienfe vero confuetisme implicat difficultatibus. PoíTeifionem
Dux apertenegat,iratufqjproptereaPontificieft,ncc mihi placatior. Pontifcx ius
fuunr.llle propofitum proiecturus non vidctur.Damno meo.vtrinq; obfifticur. Ve-
reor quoqj ne caetera, qua? poífideo,propter hoc non poíTeflum,mox patiantur. Mo
res Principantium tenes,& animi impotentiam,vbi quid pertinacius volunt.Mona-
ítcriumpioucntusegregii eft : paris pene cum Papienfiecclefia. commodumfane
optabile.fi coniungerevtranq;feliciexitupoflêm. Inde autem oritur dificultas o«
mnis,vndc ortam in Papienf es memor.Si itaq; de his non feripfi tibi, parcere amico
volui.putans fatius eile doleré vnura, quàm duos. 'Nunc quoq; nonferiberem hxc,
nifi litera: tue, me prouocalfent.Si nuncii mei.qui vltro.citroq-, commeant, ad te non
diuerterun t,frangunt imperia. Semper impono eis te vifant nomine meo , te falutér,
referantq; omnia, qua: habent de rebus meis, & me. Aue peftis.aut negligentia illos
ab officio abducit.Acriori pofthac opus erit imperio. Nemo fine mandatis , & fine
literis ad te meis iter Senahabebit.Fer pretérita patienter, &: mihi ignofee. Futura
officiofíoraerunt,vt ipero. Vale,
WCl PRO PONTIFICE PAVLO.

CL XIII.
NOn funt noua,chariiIîme fili,qu;e nunciamusmouis Iachrymis funt proièqucn-
da.Similia his annis pene fíngulis audiuimus,& fleuimus. Raro à doloribus cef-
farunt corda fidelium. Hxc tarnen prafentiamala со anxius funt audienda , quo iam
advifceraChriftianorum propinquant-Nontacucruntea iam dudum Romani Pó-
tifices.Gregi Dominico pranunciaueruntvenientemprocellam. Clamauerunt,&
quafi tuba exaltauerunt vocem fuam.Nos quoq; abaiîumptione noftra vfqj in hune
diem,fine intermiilîone clamauimus.Nulli Regum,nulli Principum, nulli poterna -
tuum ad nos venerunt oratores,quibus venturas calamitates non monftrauerimus,
& quos ad fubueniendum non fimus hortati, quafi planediuinaremus quod fa&um
eft.fic fubiècutam cladem ediximus.Audiuit omnis populus Paftoris vocem: icd no
exaudiuit.Ecce nunc,fîli chariflîme,Schandarbcus fortis Chriíli athlet.i,qui magna:
parti Albania: imperitans,annos fupra xx.pro fide noftra pugnauit, magnis Turco-
rum oppreiîus copiis fuperatus eft prxlio,Dominatu omni exutus,& ad litora noitra
inermis,nudufqj eft impulfus.Albanenfes vero ipfi, quos îllein prarlio commilito-
nes habere folitus eft,partim cçfi gladio funt,partim in miferam feruitutem ¿¿bdueb.
Oppida,qua;antehac pro nobis Turcorum íuftinuerunt impetus, inditionem eo-
rum venerunt. Vicinse gentes,qua; Adriaticum mareattingunt, propinquo metu ex-
territxtremunt. Vbiqjpauor, vbiqjluftus, vbique mors, &captiuitas ante oculos
funt.Audiremiferumeft,quanra omnium rerum fit conturbatio, lachrymabile in-
fpicerc nauigia fugientium,ad Italos portus appclli familias quoq; egentes,& nudas,
pulfas fedibus fuis,palîîm federe per littora, manufqj in calum tendentes , lamenta-
tionibus
EPISTOLA. 58c,
tionibus cunda implere. Circundant eos mala,quorum non eft numerus. Ipfc vero
Turcorum Dux vi&or, fuperbus, immanis, maioribus , quam anrea munitus copiis,
ad vendicanda próxima quçque prçcipitat.His fi potiacur,non folum ademiíTe fe Ita-
lisomnempene parandarum claflium facultatemintelligir, fed quod dolenrius eft,
paraflefibi maris impcrium. Si (quod Deo non placear) funeftum hoc propofirum
tcnear,quis non incelligic ad peruagandas terras,& maria,& ad commifcenda omnia
csedibus arque incendiis,íummam ilJi poreftatem futuram?Experimentis publicis,&
íígnificationibus priuaris compertum habemus, illum efle narura immanem , immi-
fericordem,fanguinarium,auidum fuperquam dici poífir , no folum propagandi Im
periled delendae paííim ex rerra religionis Chriftianç. Нагс пагигж mala çtas adhuc
recens inflammat. Eil íIii pro otio defatigatio , & pro quiere animi aliena calamitas.
Hoc vero amplius habendus in metu eft, quam maiores fui , quod illi victis aliquan-
do,& fefe dedentibus,non quidem religionis, fed пагигаг vinculo pepercerunr. Hic
omni barbarie f*cuior,nulli omnino, etiam fide pacta ignofeir. Sic Imperator Grçco-
rum,fic Rafciani Principes, fie Rex Bofna: cum patruo fuo fub eius gladio mifere ce-
ciderunr.Chriftianorum negligentia poteftatem ei,& fpiritum auxit. Fecerunt ante-
hac íancti Paftores.qui nos prjeceíTerunt , quod eorum tulit facultas : fed fob ad tanta
rem non fufïecerunt/perantes exemplu fuum canteros fecuturos.impenderunr Deo,
quod habuerunt. Nos quoquead Pontificatum huncnoftrum,quem non vitra qua
XXII. menfem tenemus , egeni omnium venientes , quod vndiquepotuiraus conrra-
here, ad hoc ipfum larga manu contulimus. Aureorû miliacentum anno proximo ad
Húngaros mifimusrprçfcnti quoqi multis milibas eos adiuuimus. Huic ipil Scandar-
beo , quem dicimus, non defuerunt continuo íuíFragia noftra. Ab aliis quoque, qui
cgucrunt,non eft Pauli manusïubtra£ta.Sed quid fola hec Sedesíaur quid nos in hac
nouitate pra;fulatus , tot in locis contra potentiifimum hoftem potuimus , aut pofl'u-
musíMaioribus prefidiis adeum cohibendum eft opus. Veneti biermium continuu
aduerfus cum bellantes,exhaufti iam funr, Sc aliena expectant auxilia. Hungarorum
noneftconditiomelior,quos&armaaífidue,&noui quotidie metus coneutiunt.
Non deficiemus nos animo.quamdiuviucrepatieturDeus.Perfingulos dies impen-
demus*,quod noftrarum viriumerit , & noftri officii fedulo erimus memores. Sed fi
maior vis ingruar,& fi hoftilis furor fidèle ftudium noftrumeuiiiGat,qua:indefuc-
cedent iudicabit Dcus , cui debeant imputari. Nos interim, ficut haclenus fecit Ec-
clefia;exaltabimusinfortitudinevocem noftram. Euangelizabimus verbum ialutis
principibus,& populo Dei. Exaltabimus vocèms& non timebimus. Et nunc in tam
lachrymabilircrumftatuconuertimurad te amabilis Deo Princeps, &recumnou
noftra,fedChriftivocealloqmmur.Chriftianuses,& Chriftianaimbutusreligione.
Hanctenuifti à paruo,&:hanc natu grandis nunc tenes. Moriendumq; inca tibi non
dubitas. Videquefumus, quxfunt Principis Chriftiani vera officia in hoc cafu , aut
quidà te nuncomnipotensDeus pro fidelibus fuis requirar. Non auribus corporis,
fed intra íecretumeonfeientia: tuç,nosaudi. Dedir tibi Principatum , & Principis
nomen.Adiecit potentiam,& quç circa te vides. Scimus quod aliunde credis illa no
eíTe. Omnis enim poteftas à Domino Deo. Iccirco autem hçc tibi funt attributa, vt fi
quandoimpugnaretur fides fuá, &fi quando periclitaretur populus eius, pugnares
pro eo,ncc fineres labefadari opus mifericordiae fuç. Sumeres aurem arma , & feu-
tum , &: in oceurfum contenderes, arque hoc fideli minifterio pro donis fuis ас datis
granas ageres. Cum vero.filichariífime, non fiunthaec,&debitumnoftrum illi non
foluimus,q uid diuinam eius fentcnciam de noftris operibus fentire putamus ? Ingra
tos proculdubio indicar nos , & nec immemores folum beneficiorum eius , fedindi-
gnos quoque, qui teneamus, quae dedit. Innúmera: aliquando nos circundant angu-
ítia?,& malis mukis affligimur.Patimur que, nollemus,& admiramur,vndeillaadue-
niant. Adueniunt fili , quod offendimus Deum, quod terrenis immeríi,oculos non
eleuamus ad ca:lu,nec benedicimus nomini fuo fandto , nec ad miferos Chriftianos,
qui tutela: noftra: crediti funt,nos ipfos conuertimus. Vt ergo bene fit nobis, &: pro-
fperentur in falurarifuo dies noftri, exciremus mentes à fomno, in quo diu fepulri,
oues fidèles dilaceradas lupis dimifimus.Iam tandem reddamus Domino facrificiu,
Ddd
/ -
59o IACOBI CARD. PAPIENS.
omnium filmare, omniumquc necefTarium : debicum autem tibi , qui ad cuftodiam
in aleo es poficus. Ad hoc vero fi minus noftrum officium,&: Chriibana nos chantas
cogit,cogant falté pericula noftra, & cura eorum , qua: in hoc fieculo funt nobis cha-
riffima. Flamma hçc nifi ocyus rcftinguatur, comprebenfura eft latius quam opine-
mur.Nemo fibi fecuritatem promittat. NemointeruaUalocorum,alpes,&mariade/
fenfioni fux proponat. Quondam hi reges, & populi, qui opprefli iam funt,ha:c fibi
proponentes comprehenfi funt in confiliis,quibus cogitauerunt.Cum dixerunt iux-
ta verbum Apoüoli: Pax,&ficurita¿: tunc repentinus fuperuenit internus : ficut dolor
in vtero habcmis.Beatui bomo,inquh Scriptura , quijempereßpauidtts : qui verо mentis eli
dur&,corruet in malum. Mater au tern negligentia; fecuritas eft. Nemo regno fuo,& viri
bus fuis confidat. Non cogitet aduerfus folos Turcos, quç imbellis gens dicitur,pu-
gnam fibi futuram.olim,priufquam tranfircnt in Grçciam.cum íolis Afianis erat cer
tamen. Europae nunc magna parte fubacta,cum Afianis,&£uropcis ad littora vique
funt progreflî Italian : & ereptis Chriftianis , his pugnantibus Chriftianos nos vrgent.
Bellandum nunc Italis eft , non tarn cum Turcis, quam cum noftris militibus , quos
Turcus affiduis vicloriis fuos iam fecit,nec iam barbaris armis , fed noftris , tormenta
quidem bellica maiora i Hi funt , & fxuiora quam nobis. Armaturam noftram fabri
cant iam vbique,& induunt. Vefte non illa longa,& impedita,quaconfueuerunr,ia
prxlium prodcunt. Equis quoque , quo fint agiliores in pugna , ítalicaiam frena ac
commodant. Noftra pene omnis militaris diieiplina contra Chriftum nunc militât.
& cui dubium eft , fi ( quod auertat omnipotens Deus ) partem aliquam Italia: occu
pent , quin ea parte adiuti , & fortioi es facti , comprehendant mox aliam, rurfufque
aliam,doncc totaiugum eorum accipiatíPorro autem Italiç facti domini,quis negte,
non cum Afianis imbellibus,fed cum ea nationerem fibi futuram,quam rseterç ohra
funt naciones expenç ? Non funt fomnia ha:c , nec meticulofi paftoris pbantafmai a.
Vera dici à nobis putamus.Prîcterita defucurisfuntargumento,exempliquoEidiani>
non opinionis tota hçc eft iùpputatio. Terret nos callidi hoftis folertia, terrent opes
immenfç,terret vna eius voluncas,momento fe,quocunq; eft opus conuci tens. Ter
ret quoque defidia noftra , cor frigens ad opera Dei,& Chriftianoiiim tot pene inter
fe diíTenfiones,quot populi,& principes funt. Quod vero bis omnibus tremtndum
eftmagis , terree etiam Deus ipfe. ipleinquamDens,nemaMsnoftnsiratus,&cor
Chriftianorum impeenitens nofcens,auertac ab eis oculos fuos , & agitari his cabmi-
tofis flagellis petmittat.Proinde,Fiii chariflíme,vocance te Vicario Désexcita r oté-
tiam tuam , & veni. Accurre auxifcis ad extinguendum communeinccnditmi,& ad
t onferuandas animas quç renata: in Chrifto fura, & propter quas defeendens ille de
excelío fanóto fuo,incarnatus eft,paflns,&r mortuus. Ad parandam denique ieeuritar-
tem tibi & tuis,fi gioriam íaeculi quçris , nullibi cífe maior poteft. fi meri tum clari fa-
cinoris, nulhbi Dcoacceptius. Si redemptionem etiam pro peccatis^prarfentiorem
aliunde non eft comparare. Legem non imponimus tibi , non militan ccrttim, non
difnnitam pecuniam. Ad ptarferipeum confcientiçttja: ifta requirimus. Sapiens es,fi£
Chriftianus , & quid harc poftulet necefluas , prudenter inteliigis. Non confuJtortr
faiculi, fed Deum , &r tonfeientiam adhibe in confilium tuum. His fuafonbus,nihü
quod inutile fit,nihil quod non conueniatdignitati,eíficies.SimiíTL: rus cscopias,m-
tis itinen bus ad locum belli perucnient,& cum honore inter noftros pugnabunt. Sin
ftipendiumcollaturus,nec nos,nec quifquara alius à teillud tequiret. Miniftri tui ex
iudicio tuo,ficut neceflarium viderint.illud impendent,dummodo paretur falus,pcr
quem paretur cura non eft.Inclina fili aurem tuam in voccm patris , & verba cius ex
audí. Puca,quç locutus eft , dicta tibi à Deo efle,quando ha:c fieri per te vult Deus.
Quodnegabis Vicario Chrifti, negabitur Chrifto , & quod il Ii ad opem fidelium of
fers, orïeretur& Chi ifto.Subita fint, atque in tempore auxilia tua. Dilationibus no
ftris crefeit continuo hoftis , & nos minuimur. Morientium gemitus , Sc eie&orum
lachrymae, &difptrfotum contritio , &iànguis, qui efïunditur, &DcminusDeus
tuus,tibi ante oculos fit. v
iyt. CAR-
E P IST О L " Ж. . ■ t ¿i
CARDINALI S AN CT С RFC I S.
CLXIV.
Hieronymus tuus,vel dicam Verius nofter,hodie publice difputauit. Honoraue-
runr eum Cardinales feptem,pradati quam plures. Turba dochorum hominum
multa.Pœbuit omnibus natura:, atque inftitutionis fpecimen fingulare. Nihil eoru,
qua: contradicha funt, infolutumrelinquens. Memoria ftabili aliena argumenta re-
fumpfit,fuainnumerisprobationibusconfi/mauit,nullibiha:fitans,nuJlibi vcl verbi, ,
velrei caufa indigens admoheri. Omnia vero fingulari modeftia,qua: commendare
illam artatem folet,ita condiuit, vt pudor non fit vifus dodrinç cederé. Singulorum
autem , qui aderant, laudatus eftvocibus, dignufque habitus, quifanguine,&fa-
mulatu tibi fit coniun£tus. Benedicendus ergo Dominus -, qui tribuit illi intelle-
£tum,vt diíceret iuftificationes fuas. Commendanda diligentia tua, qua: talentum ei
à Domino creditum, voluit ad lucrum conferri. Ipfiquoquefua laus eft tribuenda,
quod non defuit fibi,&quod monitis tuis aufcultans,fru£rum fecit patre,& magiftro
dignum. Ambobus,atque adeo toti familia: tuç congratulor,eoque impenfius gratu-
lor,quod vix ablactatum ilium agnoui , & in vlnis aliquando geftaui : & indolem fu*
turx virtutis iam inde profpiciens. Det ergo Dominus iuxta verbum fcripturç,capiti
fuo argumenta gratiarum : &: corona inclyta protcgateum. A iuuentuteetenim exce-
pit do£trinam,vt vfque ad canos fapientiam inueniret.Domum à diíputatione reuer-
fus,putauihislitterisperhibendum Hieronymoteftimonium, quod tuum quoque
ipiritum confoletur,& benediçi faciat quicquid operç,& laboris in со erudiendo eft
fumptum. Vale.
ÂRCHIEPISCOPO SYP0NT1NJ>.
CLXV.
О I tuis in me meritis addere cumulum vis,omnium & gratiflimum & acccptiftlmu,
intimo cordi mandandum , protege VaiTanenfes meos ab iniuriis Ortanorum,
& quidem proteitione, quae ex officio fit. Eo addufta res eft.vt in vtramqtie partem
quod illis fit,mihi fiat. Libera, tcquxfo,hacmoleir.iaPapienfemtuum. Vale. Roma;
v.Decembris MccccLx v.
ANTONIO TRIDENTO SECRETARIO V1CE-
cancellarii.
CLXVI.
AD carteras voluptates huius mei feceflus acceflît iucunditas Jitterarum tuarum.
legi eas Iibenter. In epigrammate ad me pridem milfo mutaui quod mones. N5
aduerteramprius.Vttucondens,italegensego,mcndam non fenferam. Macuhehu-
iufmodi non funt doclis infolita:. Ex prafertim , quas incuria fudit, aut humana pa-
rum cauit natura. In alteraJaudatione beatç Virginis,quam mififti cum litteris, dele-
cbtus fum plurimum.Iuuit non folum au&or,fed res.Nihil vel fcribi crebrius,vel au-
dirilibentius debet.
Laudabunt alii ciaram Rhodonâut CMitilenem:
^yíttt Epheßtm,bimaris ve Corinthi
<JMoenU,vel Baccho Thebas^dn^fpoltine Delphos
InßgnesâutTheJfalaTempe.
Chriftiano homini ha:c meditado eft propria, facerdoribus ncceflaria. Ad Colof-
fenfes fcribes Apoftolus: Sermo, inquk,veßer i»gratiaßtco#d/tus. Añiles fabule,& poè-
rarum commenta,quar ad eruditionem tolerantur in pueris, in confirmataanare , fa-
crifqueaddi£ta,reprehenfibiliafunr. Itaquefacitodiu, quodfacereincepifti,&ad
Dcum conuerfus,dic cum Vto^httz-.Dnlciafaucibuimciseloquiatiiaßtpermelortmeo.Eo.-
dem virgo, cuius Iaudibus inferuis,fit tibi cuftos,adiutrixque in omnibus operibus
tuis. Commenda me Reuerendiflimo Domino nffiftrocommuni,&roga,vtabfentis
fit mcmor.Bcne Vale.
. Ddd г
i
DO. BRIX1ENSI EPISCOPO.

CLXVII.
ACcepi Apologeticum tuum Ecclefiaftici ftatus,&quodpriusnonacceperiro,
cauiàm agnoui. Voluifti infcruitum eiTe iudicio , magis quam tcmpori , hoc eft,
attendi potius emendationem,quam promiiTum.Id ego quoq; libenrius habui. Pra:-
ftat,inqukSeneca,nullos codices quam inemeudatos habere. Legamlibrúnoncor-
repturus, vt petis,led laudacurus vigilias tuas.Sunt enim perquam nccelTarie^&ad ca
lumnias noftras,quarn bene appofitçTranfieruntiam quidem in afFedùcordis.Co-
gitaueru n r,& loc uti fun t nequitiam . Iniquitatem in excelfo loquuti funt. Pofuerunt
in cœlum os íüum , &lingua corum tranfiuit in terra, quos ru dodiffime potenter re-
fellis.Ita moderas tamé tua; defenfioni,vt criminantes conuincas, peccatisnihilomi-
nus Sacerdorum,fi qua (unr,nó blandiaris. Redeigicur conuenit in teillud Prophe-
ticum:Oi iufli med'tabittir fapteniiam, ¿r lingua аш loquetur iudicium. Habeo tua? Digna-
tioni gracias innúmeras. Te a mo ex corde, tuis commodis cupio inferuire,quando -
quidem tu publicis feruis.Hiec ledio cumulus erit rufticarionum mcarum. Viciilîm
eritjvbi mentem corpufque recreem. Ante creditum meum librarium qui exferibat
parare non potero.Facilius hiceftjigonem reperire, quàm calamum. Sed Romacdi-
ligenter,&cicotranfigenturomnia.Bene Vale,veneratione,&:cultu digniffimeprae-
iuLCampagnam x.Augufti m.cccclxvi.
14. CARD12{ÂLI PAFIE1S{J. DO. EPISCO-
pui BrixienJ. • V
CLXVIII.
QVid me dodorem , 8¿ magiftrum vocas ? qui iupremum magiftrum, &cardincs
mundi doces.'Quid digniifimas cogitationes tuas fomnia appellas,qiiie fomno-
lentos excitare poffiint,; ciaœ fi in Sardis dormirent iuxtaAriftoreJis hiftoriamíQujd
pudec o fierre quod tibi honorificum, & gloriofum eft? Pudeat illos,quibus harc icri-
pta tua ruborem iniicient.Excgi cerce non vt prarcepcor,fed ve deuotiíTímus feruitor,
auidusledionistuorumoperum. Ficenimneiciocur, vrlibentius legamus eorurn
feripta, quosdiligimus , aut forte quia vnumquenq; deledat opus proprium , & ami-
corüm opera quatinoftra legimus, quanquam etil mihi hoftiseftesacerrimus, non
pofl'um non probare qua; tua funt , ficut quondam infignis Orator contumeíioíus in,
íemulum fuum , q лет beftiam appellauit , non laudare , & admirari non potuit ora-
tionem ei us. Vidi ergo,vt optafti,epiftolam tuam diligentiflune, & plura in ea me de-
ledarunt.co tune iolo triftisfui,c um extremam vidi lineam. Redti tune ad caput, &
iterum.atqueicerum perlegi. Non induam mçdiciperfonnm,quia in ea nihil curan-
dumeft: amanriffimi profedo fcruitorisiamdiuindutusíüm. ideirco ex corde lo-
quar.abeancaiTentaiiones, adulaciones recédant ab amore &confuecudinenoftra,
qua; necDignirati tuçconientiunt, nec natura: n ex. Plena eft epiftolatua dignita
tis^ giauitatis,pra;goan.s iententiis opiimis,lenis3 non arrogans dodrina, ftilus fua-
uis,non túrgidos, qui bcneuokntiam,&gratiam tibi comparare poflît,noninuidiam
conflare , aut incendere odium. Nofti enim quam modefte fit cum talibus loquen-
dum : quis enim ränget montes , & non fumigabunt г Jnfigne ргжгсгеа ea eft mentis
bene conft'itutç,&animiintendentis ad quarque optima, dedignantisleuia,defpici-
entisfuperba, &abomniarrogantia &infolentia abhorrentis. Cardineam prorfus
prarfc fert maieftatem,& digna profedo, quam Patres ргаг oculis Temper habeant, in
qua tarn miruminroodumreftiruereconrendis,& reintegrare deperditam quodam-
modoicnatoriamgrauitatem,& Maieftatem veftram. Eiaigiturnonabiiciendain
flumen,fed in confiftorio veftro legenda ас celebrandamagnislaudibus, arque in
excelfo aliquo loco notandaaureis ¡itteris.Neque tibi verendum eft,quodarrogan-
tiíc argui mérito polfis , quali ч olueris plus fapere , qui iunior es jétate , & dignitatis
tempore multis collegia tuis.quis enim prohibere poceft fpiritum T>cüPoteßts (inqm't
.Apoftolus )úmnesferjmqûlosfrofhetar<^^vtomncsdífcmt &ommiexhortentur. Suicita-
uit Deus aliquandofpnimm puen mnioris & iudicauit lenes iudiecs popuJi. Figulus
eftpa
EPISTOLA. m
eft paterfamilias nofter,idem qui vafaœdificat, & formara poftea impIct,quo volue-
ric liquore. ñeque cognofcit quifquam, nifi eidefuper rcueletur, ad quern tandem v-
íum ele&us fit.vndc eft illud de iuuene Iofeph:£^*/« Domini inflammauit eum^dr cbfli-
tuit eíídominü domusfuá, ejrprincipe omnispojfeßionisfu* : vt erudiretprincipes etmpeutfemet
ipsu^cy-Jcneseimprudentiadoceret.Tc autem hoc maxime rogo,hoc deprecor,vtcharitas
tua magis ac magis abundet, & ica nitetur faceré, vt qui tua hxc legerint fratrcstui,in
tequaíi infpeculo quodam ea fpeculentur, &probentexperientia,& cxemplotui
qua: litteris demandaíti,vt non futilis fuafor , & monitor," fed cfficax,& conftans ruif-
fevidearis.Nonenimdubito texílimaíTc, quantum negotii fufeeperis , nonfolum
in praefentia, fed inomnem vitamtuam,fihecedaturepiftola. Legem pofthacante
oculoshabebis,nonfolumànatureratione,&: diuino humanoque iure proditam,
fed etiam à te tibi prçfcriptam. Quis enim Patrum tibi ignofcat,fi contraieris admo-
nitionibus tuis , iî ab his tuis conftlns declinaueris ? in quo tarnen mihi Iaudabilior vi-
deris,quianon folum communi ratione virtutis , officii ,& dignitatis tua; , fed etiam
quadam alia neceflariapreceptione à te ipfo ftatuta , tibi fit deinceps cum Pontifice,
& Patribus grauií.fime,íanótiflímeque agendu m. implebit autem amici , & boni Se-
natoris offici urn is ad quem epiftóla direxifti , fi cutauerit, vt apto aliquo modo Pon-
tifex earn ei po nderet. Vale.
TIMOTHEO CANONICO REGVLAR1 ÂRCHIEP ISCOPÔ
Ragußno.
CLXIX;
F Acile cil credere intermifllonem confuetudinis noftrçà quibus es iemperdile-
£tus,moleftam tibi eile. Id enim humani ienfus effc proprium, olimq; accidit mul-
tis,plurimis indiem continget. Verum tu,fi confolari no potes carnis praefentia,quod
proximum eft,coniolationem ex fpiritu accipe. Vel fcribendo,vcl litteras noftras le-
gendo,facvt tibi ante oculosfimus,acficdcfideriumlenies. Nequeenim minus iu-
cundaeflbfolent mentis, quam corporis confortia. Ego vero tuiobhuifci non pof-
fum,nec eft vt de Papienli tale aliquid timeas. Humanitas tua,& fraterna dilcctio , &
gloriadiuina:prxdicationis,quaminecclefiaes aiTecutus,faciunt,vtexcidcre animo
nullis interuallis vel locorum vel temporum pofils.Oratorcm Ragufinum antea tan-
tum mihi nocum: nunc vero paftoris fui teftimonio commendatum benigne accepi,
& me il Ii totum impendí. Hortatus quoque pluribus fum, &: ad conciues i'uos exhor-
tationem iniunxi , vt te colant , tibique aufcultent , nec putent minus grata nobis fu
tura quam tibi fuse deuotionis obfequia. Dicam vno verbo:In illo promerendo deii-
derio tuo iàtisfecij&meo.quç vero ex oris iftis Illyricis humaniiîîme offers,omnia ca
mente accipio,quaoíFeruntur,tibiqu,egratias ago. Nil autem inprçfentiarùeft,quod
optem ifthinc. hoc tantum peto & rogo , vt valeas femper , vtque opus Dei digne ad-
impleas.Etenim his in locis es pofitus,in quibus n5 folum credito,fed & circumftan-
ti gregi poííís vtilitatcm praeftare.Fidei hoftis vicinus eft,perfecurio afiídua. Hortan-
di ergo à te ¡lli, $¿ fubleuandi funt, & in confeíTione fidei retinendi, quorum ceruici-
bus hoftilis gladius imminet. Cum vir nominis fis, & mónita fan&i pectoris plurimu
ponderis habeant,n5 erit fine fruclu cura hxc fumpta. Talcnta nobis à Domino cré
dita circumfcriptum locum non habent, conferri vbiquead lucrum poíTunt. Prxful
illedicinonpotcftminifterium bene impleíTe, qui fuamtantum dicecefimeurans,
quod in vicina deíercntibus aliis , geri poíTe vtiliter videt, per negligentiam deferir'
Fero,iuxta prouerbium, ligna in filuam , &¿ monitorem gentium moneo ; fed dum te
quam laudatiihmnm,Chriftianos vero illos quam adiutiifimos cupio, iideli fum im-
prudentialapfus. Vale.
FRANCISCO SFORTIÊ DVCI \MET>IOLANI.
CLXX.
Vidimus femper dilc&um filium noftrum Iacobum tituli fanctiChryfogoni prxC-
bvteruniCard'nalem Papicnfcmnobilitati tue valdcaftecl:um,& rebus tuis ftu-
duiile,quantumfuitinic. Tempora immediati praîdeccfloris noftri indicio nobis
• Ddd 3
m I AC OBI C ARD. P APIENS.
fueruntmoftra vero experimcntum dederc.Conferuandi funr amîci talcs & viciffim
amandiNos quoque propter eius virtutem,& prxcipuam in nos charitatem,finein-
rermiifioiieillumd leximus, agentes in minoribus fucceflus eius adiuuimus, &ad
Pontificatumaflumpti, non mutauimus mentem. Audita igitur nuper vacationc
Monafttrii fancti Petri in Cœloaureo Papienfis, quod fuse cathedraliecclefiaîpene
conterminum eft, commendandum fibi illud putauimus : Confidentes in Domino,
quod diligentia eins,ac (h¡di©,in fpiritualibus,&temporalibus incrementa fufcipier,
fîetqueinoculis populicommendabileminiftcrium fuum.Credidimusdifpoiîtionë
hancnoftram non eile tibi ingratam. Nequeenim credi aliter conuenit, quia&per-
fona ij fa grata eft cxcc!lentietua;,&d ledionemmereturàtc,&nos ei prodefle hac
in re mérito cu pi nuis. Honamur igitur nobilitatê tuam in Domino, & paterne roga-
muSjVt pro reuerentia ApoftoIicxSedis&noftra,&pro honore ctiam tuo prouifio-
nem hanc benigne accipias.voluntatem noftram adimpleas fine reeufatione, fauens
Cardinaii,qLii ftaaii tuofauit femper,&fauet.Scimusftatimnondefuturos,qui te ad
porrigendas pro eis i nterccflioncs aiïidua importunitate farigent, fperantes retra&a-
turosnon elle quod fecimus. quibusdile&efiliexcellentiatua auresnon pratbeat:
mutatur, emmtachim non fumus. Perfcuerantesvcroinmoleftiisfuis,nos,&te,&
Cardinalem finefructu vexabunt.Verumconfidimus,quodprofapienriatua, &pro
communi noftra dile&ione illos non audies.
FRANC. S F OR. DVCI CMEDIOLANJ.
CLXXI.
ROgasnosperlitteras tuas vtmonafteriofancb Petri in Caïlo áureo preficereve"
limusin Abbarem dilectum filium AntoniumdeIudicibus,fratrcm Abbatisde"
func~ti.Nos,dilec~te fili,prece<> tuas optamus (emper quantum cum Deo poifumus ad"
implere,& has implere poiiemus,fi monafterio prouifum n5 eiTet:audita enim vaca-
tione commendauim s illud ficut nolle iam debes, dilefto filio Iacobo titulifancli
Chiyfogoni près by i ero Cardinali, & Papienfi Epifcopo, quem feiebamus charú elfe
mx nobiIitati & Opportunität em ád bonn m regimen non paruam habere. Itaq; iam
iatisfaceredefiderjo tuo non poifumus, & ideo hortamur tuam Nobilitatem , vt bo
no animo ncceilirarcm liane noftramaccipias,&prouifionê fa&am habeas gratam.
Duobus t bi amicis Cardinalibus gratam rem fac;es : Papienfi , cui Monafterium eft
commendatú ,8c Thean. nfi.quiexhuiusafiecutionealterumanobis eft habiturus,
quodipfum Papienicm mandamus dimitiere .- nobis quoque, quibus bonam tuam
mentem es íxpe pollicitus, ¡k faCris probafti , vnicecomplacebis. Antonio vero,pro
quo intcrccdis, contenti fumus piioratum concederé, & in futurum,cum vacareali-
quid melius continget,honoi is lui tuacomemplationerationem haberc.quod certe
fuo tempore obi iii'oni non dabimus. Si qui aliter de Monafterio te fatigarent,&pro-
ptcrinftannas litterarom,& prccum confidcrentnos mutarequod fecimus, oftende
ronfidenter illos errare. Non enim ii fumus,qui no fciamus quid grauiiati officii no-
ftri conueniat. & quid с ntinuarc nos deccat. Hucufque pergratiam Dei nil nos va
riare oporruit , пес banc diípoíícioaem mutare intendimus. Scimus,quia nos amas,
& quia honorem noítrum, propter rogantiumambitionem nonnegligis. Nouimus
quoque te fapicntem Principem efib & rationemaudire, & vinciá rebus honeftis.
Proinde fi pofléflíonem Cardinalis adhuc no habet, rogamus vt tuo iuflu,& tua gra
tia aftequaturquamprimum.SihabetjVtetiamnegotiaiua habeas comendata. Nulli
extuis nifitibi foil fcribeudum putauimus, quia non credimus opus efle internos
mediatoribus vllis. Vale in Domino, &ficut expe&amus votiue nobis reipondc.
Datum Котг.
IA. ÂNT. EPISCOPO LEGI02{EN. PRO PONTIFICE.
CLXXII.
Ommendauimus dudum , vt feire te credimus , dileéro filio noftro Iacobo cituli
^-'(andi Chryfogo i presbytcro Cardinali Monafterium fandi Petri in Cœlo áu
reo Pap en fi : fed obíbme clara? memorie Franciíco SfortiaDuceMcdiolani nuper
defunclo,aircqui poü'elljonem non potuit,licetlitteris,ô|nuntiis eum aliquando ro-
gati
EPISTOLA. w
gari feccrimus.Sciebamus earn renitenciam non placeré dileda: in СЬ rifto filiar,no-
Mimulieri Blanca: MarixDuciilçconfortieiufdem, credidimuíq; poft obitum il-
Uns dirficultatem nullam futuram,ót anrequam tua Fraterniras Mediolanum venif.
fet,pofleflionemiamhabitain cfll:fedaud¡mus dilationes varias adhuc interponi,
&prouifionemnoftramdiftVrri.quod cerré admiramur,pra?fertim cum fine offen-
íioneDeihoceíTenonpoílíc. Proinde Fraternitati tua: harum ferie iniungimus,vc
noftro nomine de hac ipfa realloquaris Duciflam,eamqj horteris vt plu ris fuam có-
feientiam exiftimet,quàm imp.irtunantium preces, & magis Deum attendat, quàm
homines. Nosdefua nobilitate bonam fpcm Temper concepimus,putauimufquc
reébeconfcientiaccameflc, & Deum timere. Id quoq5 in pra:ièntiarum pucamus.
Vidirausinfuperabufu5,quiinbenericialibuseírepriusfolebant,ab ea non proba
tos fui ife.quöd ergo verbo ante oftendit , expeefamus nunc vt opere compleat,
& id agat , quod eft femper locura. Honori enim fuo , &: bona: fama: fie expedit.
Mens noftraeft,vt prafata prouifio valeat,nec murare ilbmihtendimus. Si quid a-
liud fuaderetur,vel fcriberetur,ex intcntione noftra feiat illud non eífe. Tua frater-
nitashanc quoqicommiífioncm diligenter curer, &nosdeeo quod egerit,faciac
cerriores. Datum Roma:, die viu.Apnlis.M.ccccLxvi.
GAL.EAZIO DVCI CUEDIOLANl.

С L X X I 1 1.
ALiasiniunximus dilecto filio Auguftino de Roffis,tuo apud nos oratori, vt ícri-
berettuxnobilitati, non efle noftra: intentionis, vt àvenerabilibus frarribus
noftris ianiäae Romana: Ecclefiç Cardinahbus feu Vicariis eorum, quicquam ratio- 1
ne mutui,quod nunc a perfonis ccclcfiaíh'cis capis,cótra eorum voluntatem exige-
retur. Audimus in prxfentiarum à mis offic alib. id no obferuari, Sc inftamius quam
antead diéramexattionem tuo mádatoprocedi.Quod profeóroíatismiramur, cum
пес noftro honori, nec dignitat iplorum coacciones huiufmodiconuenianr.Proin-
dehortamureandem tuam nobilitatem inDomino,&obnixeabea requirimus, vt
pronoftra,& Apoftolica:Scdisieueremia,dareoperam velit,vtàcontributionehu-
iufcemodiiidem Cardinales cum bonis fuis íeruenturimmuncs,necamplius fuper
hocmoleftentur.Non enim fine praccipuadifplicentia noftra fieri aliter poífet. De
intentioneautem hac noftra, (i aliter feriptum, velnunciatum efiettusegenerofira-
ti,rog<imusmalis nobis quam aliis credere,&; cum efteclu curare, vt fuper hoc am-
plius non habeamus referibere.
G ALE AZ 10 DVCI CMED10LANL
С L X X I V.
INtell ¡gentes menfe elapfo nonnulla1; exacciones nomine mutui fieri ab ofïïcialib.
tuis de beneficiis &ecclefiis,quac in dominio tuo à quibufdäex venerabilibusfra-
tribus noftris fanítxRo.eccleíiaípoííldcntur, admirati plurimum fumus,ac dolui-
mus.molefte habentes eos,qui membra font noftra,& qui fedulo nobifeum laborar,
abfqj vllodignitatis refpectu indebite ab illis vexari. Propterea accerílto ad nos fta-
timdiledrofilio.oratoretuo pra:fenteincuria,grauirercúcodehacrefum9c5quefti,
& eidé iniunxim'.vt illico ad nobilitate tuam fcribës,oftenderct quàm ingrata nobis
res elfet,requireretq} nomine noftro,vt ab eiufmodi exactione mádares dcfifti.Cre-
didimushancrcquifitione momentum ifthic illico efle habituram, пес fignificatio-
ne noua opus exiftere. lntelligimi¡s nuneexeorundéfratrum querela, acrius perfe-
uerari in propoíko.Et mádata quoqjinfpeximus fuis procuratoribus facta, qua: certe
mmiú inaduercentcr,ne dicamus licenter,funr facb. Dilecle fili, quia te inicio prar-
fumpta talia efle putam9,ncc credimus ta modiei à te a:ftimari CardinaIes,hortamur
iterum,&requirimus eandé tuá nobilitate per pra:fentes , vt mandare illis protinus
velis,quatenusabexigendodefiftant,necdic~tosProcuratoresvltra moleftent : pa
ri enim пес debemus , пес poíTumus, Principes Eccleíla;, Se aliunde onera gra-
uia habentes, qui vbique in honore habentur, laicalibus oneribus ifthic aggra-
uari.Confidimusquod re intellecbrequiíirioni noftra: proreuerentia eius dignita
tis^ pro tua bonitate opportune prouidebis,& cito, quod vt facias, it enim excel
Jcntíam mam exhortamur. Libentius enim ab illa quàm à nobis moneri officiates
tuosvellemus.
REGI FRANCIS.
С L X X V.
COmmcndauit nobis rua fublimiras per literas fuas dile&um filium Ioannemde
Toloniaco,qucmadMonaíteriumSancTi Andrea; Auinioneníls Diœcefis elc-
£tum fcri bebas. Procurator fuushuc muTusfimul cumProcuratore tuo faitnobif-
cum, &decretumclecb'onisfecumapportafl*eaireruit. Nos cupientes tua: Sereni-
tarisincuitu, iuffitiamilli fauorabilem faceré, 3c nihilominus dile&um fîlium no-
ftrum Iacobum tituli fancli Chryfogoni presbyterum Cardinalem Papienfem in
iuo iure audire, cui dictum Monafterium per felicis recordations 'Pium pra:de-
ceiToremnoftrumdicirurcommendatum.Gratum habuiiTemus dictum decretum
prarfcntatum fuiflè.Cum vero hoc factum non fuerit,&:aduerfarii illo exhibito abie-
rint,nondebuimuspambusinauditis ftatuere aliquid,aut Cardinalem fpoliarede
facto.Dubitamus autem,nc dictus Procurator Ioannis шо iuri parum confiáis , fine
difcuflîone iuris abierit.ProptereaCardinalemipfum tua: clemencia: facimus com-
mendatum,nevimpatiatur,autindebitum fibi aliquid fiat, pauper eil enim & tibi
feruitor,& ad iuftitiam Temper paratum fe offert. Quodilli benefèccris , giatum ha-
bebimus.
PRO PONTIFICE EPISCOPO XANTO-
nenfi.
С L X X V I.
DElata: ad nos funt querelas de te,pra:fentibus litteris introduis:. Adducivix pof-
fumuSjVt vcracrcdamus,qua:referuntur. Conicientia tuanofeir omnia me-
lius.Si vera funt,peccas vchementer,& offendis Deum,& Scdcm baue noibram: bo-
nori quoqj tuo confulis parum. Hortamur proinde Fraternitatem tuam in Domino,
& paterne monemus,vtquœmaJeraclalimt,mutes,& viuasdeinccps aliter, needes
occafionenobis,vrquerelisperfcuerantibus,duriuscogamurdecernere. Non enim
deeíTehonori noftro,&:iuíticiíe petentium poiïumus. Hanc primam admonitionem
voluimus eiTc à noftra in te charitate maniuetam,& lencm.Fac Fratcr , vt pro bene-
fadis tuis,&: pro reuerentia in Romanam Ecclefiam.amare te in Domino poffimus,
ac bene agentem laudare potius,quàm errantem corrigere.
REGI PORTVGALLI*y£.
С L X X V 1 1.
Llbenter vidimus dilcclum filium Aluarum Gundiflalui Legum Doctorcm &
Secretariumtuum, quem mifiíti ad nos. Diligimus enim ilJum propter vir-
tutemfuam, & propter memoriam patrui fui Antonii Cardinalis Portugallenfis,
quem viuenccm amauimus plurimum,<S¿ mortui grate recordamur. Aluarum quo-
queipfuminminoribusnouimus,eratinduftriá:eius tunefpes bona, cuius vtique
nunc bonu m exitum intuemur.Imendimus,Deo ita volente,fí vacare contingat ali-
qua ecclefiarum regni tui,illi eum pra:ficcrc,vt doclrina,quam peperit, fit in populo
vtilis.Hortamur ierenitatem tuam,quae bona opera diligit, &: qua: Sedi Romana: af-
ficicur,intentionem noftramgrateaccipiat,&cum prouifionc,quamfaciemuscon-
currat.lmprimifqioccurrente vacationememorfit huiusnoítripropoíiti, &c 11 iup-
plicareproaliquointendit,pro Aluaro fupplicet: quia & honor tuuscrit non negli-
gereferuitoremfidelem,&:nobis beneplacitum conuenire preces tuas cum co,quod
iùmusacluti.
PAVLO SECVNDO PONT. MAX.
С L X X V 1 1 1.
HVmil egenusmeumeft.Patria,vtnongrandis, ita Guclpborum & Gebellino-
rumexpers.IJlorumfequitur fidem, quibus vel earn dédit , veJ ex beneficiis
deber.
EPISTOLA. ¡97
debet. Amplmsfíbi cum nulliseít.MeGebellinum putas, quod Romam vem'ens,
in famulatum Dominico Capranicenfí fum datus,Cardinalt fan ¿tac Crucis Gcbcl-
Iino tunc crcdito.Ignofce hoc verbum,erras vehementer,ô Paulc,nec generis eil, ve
dixi,aiFe£tus hic,nec patria:,nec famulatus quoq;,quem fors obtulit magis quam vo
luntas. Quemcunqjexccptorcm nadustumefíem, illumeíTem fecutus.Gebellinus
ergo non fum.Guelfus non fum.Illius fum totus, qui acceptator perfonarum no eft,
& oriri folem fuum facit fuper bonos,& malos. At tu Gebellinum me faciens, &: mu-
tatum credens,feuocafti hefterna dicdimiííoiam confiftorio adhibens Cardinalem
Reatinum,Dominici,quem dico fratrem Germanum mea? culpa: , & tuç reprehen-
fionis teftem.Quaífuitoratioíhxcad vnguem videlicet: MiferPapienfis, Miíer Pa-
picniîs.Numtepudeifaâionismutata:?Repetitafxpcha:c vox tantam fignificatio -
ncm fecit vultus,& fpiritus,vt palam fieret facl:ionis,quam diíniflam doles, vel prin-
cipem teeíTe,vel propugnatorem acerrimum. Cum peterem cur de meita íenti-
res,caufim dixifti,quod amicus fa&us fim familia: Vríina:,Roma: principatumGuel-
phorumtenenti. Siluiadha:c,nolenscommoro tibi, & breuc adaudicndumtcm-
porishabcntirefpondere,quxboniCardinalis officii erant,& paucis explican non
poterant.Sed audi nunc quietus,& ad cognofeendum fpatium habens. Affectum
nullum mutaui.Eundemretinco,quem ab initio fumpfí.Illedicituraffedum mutaf-
fe,qui priori dimüío diuerfum aíTumit. Nonmutauiillum,fedad vnumal um addi-
di.Diligebam ante propter priuata in me bcnefíciaGebellinamColumnenfem fami-
liam,ineademdilecl:ioneperfeuerans. propter publica nunc quanñEccIcííam con-
tulit GuelphaVrfina,eam quoqj nuned ligo.Peccatum meum nullum hiceft. Addi-
diadcharitatem,non minui.Vnum antea cöplectcbancöple&or nunc duos. A Do
minico Capranicëfi Colunnenfis fa&ionis, multa in me fuerunt pietatis officia. Ve-
nientem in cuna hofpicicyiccepit,egentë adiuuit, titulo fecretariatus fui ornauit , ad
hancqjcurialisdifciplinxinduftriárudemignarumq; formauir.Taceo qua: patroci
nio fu о à Califto Pontífice fum aírecutus,quantumqj Komanus homo Tuíco mihi,
&anteaignoto,verborum,rerumqjhabuericfidé.Obliuifcin5 poíTum collatat pie-
tatis.FJeuidefundum,atqj anima: iuftaimpleui. Germano etameius Angelo reli-
&oiïnefpe,&inprxfidatuBononienll,&inCardinalatu,&: in facerdotiis aíTequé-
dis,quantum pufilla: vires tulcrunt, fum íurFragatus, nulliq;fuofuorumvctempori
defui.Menseadéperfeuerat,au&a,non imminuta. Quo d fui dudum, fumnunc,&:
olim quazcunqj dabunt fe tempore vires,non patiens veterem amorem nouo exclu-
di. Ad diligendos autem Vríínos témpora me coegcrunt,meapte natura ad omnium
dilectionemprocliuem.Dilexiteos vnicePius,quidni&diligamego ? Nefarium &
impiumiudicarem,non iifdemaíFeétibus capi,atq; iifdem non credere, quibus fe
totum ille fxpe pcrmifít.Es temporum illorum locuples teftis. Meminifti nullorum
operaquàm VrfinorumjCumfidius, tum vero felicius eundem Pontifícem vfum.
Nam,vtPontificatumomittam,in quo voce fuá Cardinalis Vríinus efl: fuffragatus,
cum exteri pene Toparchx Romani in contentione Regni Neapolitani hofti-
bus Andegauenííbus adhxfiííent, hi non modo alicnati non funt propofitis ct-
iam conditionibusmagnis, fed Pontifícem tuentes, in diferimen omnium rcrum
defcenderunt.Pugnaruntacriter. Reftiterunt vehementer, cumque duogermani
fratres,Neapoleo,&Robertus,alter Ecclefix Dux, alter ex Ducibus Ferdinandi Re-
gis ftrenue militarent: Neapoleo quidem apud Scnogalliam potentiffimum Sigif-
mundum,àquoanno ante,inílgnem plagam Pius acceperat, pr«J:o fuperauir. Ro-
berti vefo opera,qui primam pugnam'commiíi t , Andegauenfes circaTroix mcenia
in Apulia ceciderunt. Vtrobiq; autem plcnam victoriam funt operati. Omitto patria
obíequiain Marfís,¡n Campania, intotoagro Romano fxpius prçftita , quibus o-
mnium iudicio,& vicimusfemper,& ius noftrum feruauimus.Sed tu quoq; o Ponti-
fex die quxfo,num proxime Euerfanos fratres Deiphebum, atq¡ Franciícum, tibi il-
ludentes,publicumqjadte irerclaudentes.ducatu Neapoleonis intra duodecimum
diem omni tyránide deieciftiícapto eorü altero,quem & nunc in vinculishabes? An-
non ii tales à me funt diligendi ? An nó&hxc gratitudo prxftanda, vt à quibus pa-
trem,& reclorem meum adiutum recorder, & quorum vin ute intclligam fummatn
yí>8 IACOBI CARD. PAPIENS.
pacem cxfummaturbatione,fummamq; çftiroationem ex fumma confuíione in-
ducbm,eofdcm charos habeam,arq; obferucmíSi inimiciflimi ante fuiflent,parréq5,
auc fratres nccaflent,indulgeri nihilominus his tancis mentis rancor omnis deberet.
Nunc vero cum oderint nunquam.beneficam aliquando voluntatem oftenderinr,
quis fanç mentis,impugnandos líbicos exiftimct,aut quis,pra:ter te,miferum Papic-
íem,quod CoIunnenfesn5definenscolere, Vríinosquoq5fibicolcndos аПитрГе-
rit?Mirornimis hoc tuumiudicium,Paule,tuamq;hanc voluntatem, quae nifitotiés
iam eíTet refricata,inculcataqjauribus meis,ludi earn fuifle,no animi iudicarem.Ete-
nim,quid alienius à fummi Pontificis facerdotio fratrum,& filiorum difcordiaícon-
cordia autem eíTe qua; poteft/altcrius fa&ionis aflbrtore te comprobatoícum altera
ílatim necefle habeas impugnare,an no hinc odiaconfecuntur,& rixa:?odibiles crc-
atoriDeo,inecclefiaq;'omni tempore caIamitofa:?Cognofce mecum, quantorum
malorum funt caufa,quantumq; detriment]' priuatim, ac publice aftcrant. Videbis
piacula miferrima efle.fimulq; loquentem in humilitate filium non dedignare. Du-
cemperfa:pemilitcs,& Gubernatorem nauis vc&oresvtiliteradmonent.Qui Pix-
fulem Tyrafonenfem de iuftitia,& fupplicatlonibus patienter audis quotidic,audire
de hifce rebus femel Cardinalcm tuum fimili paticntia potes.
C4RDINALI NICENO.
С L X X I X.
Mlferiquid fumus Nicene?autquo recidunt conatus noftri? Vaporieft fimile,
quod viuimus.Floremusmane,& traníímus:vefperedccidimus, atquearcfci-
mus. Vidifti quanto in honore eflct nuper apud Pontificem Prçful Taruifinus , quá-
taq; i 1 Ix haberetur fecretorum omnium fides. Nulla epiftola , nullum decretú , quod
modo momenti eííet,fcribcbatur,quod illius no eíTet opu$. Quicquid cum gloria
Romanas Sedis vbiq; per nationes,&: regna eft Ieclum,ex officina eius id fuir. Facile
inueniebat quod diceret.Dicebat grauiter quod adinuenerat. Vbertas orationis tata
affluebat,vtobruercnturfaêvcIlegcntium,vclaudientium animi. Adducereex fa-
crislibris egregios locos,fiueiusPontificium, fine fcripta vetcrum , &nouorumre-
quiras,non plus m labore erar,quàm in quotidianis fcrmonibus agere.Tenax , ingëf-
que memoria fubminiítrabatatfatim quod erat necefle. Admirabamuromnes ho
minis linguam,& pectus. Laudabamus,& dignum fummis honoribus iudicabamus.
Eccequomodobreui momento cecideruntomnia, &ftudia tot anguftiis conqui
sta,vna morte abierunr.Grandcmiadturam fors noftrahuiusobitu fecit, nec eft re-
dempturaquodperdidit.Inuenire eft, quidodrina tantum excellant, & qui elo
quential qui vfu return, &: qui folaintegritate vita:, at vero qui omnibus clarear
hifcc,&operofum,&rarum.AccedebarinTaruifinofumma religio, fumma chari-
tas,fLimmuszelus,fummahumanitas,faciIcsadeumtotin curisaccefl'us erant, be-
nignarcfponía.Adeuntiumdeíideriaficcxcipiebat, vtpropemodum fu a faceré il
la videretur.Teftimonium hominis vbiq; erat laudabilc, vbiq; pradicabatur. Va-
cansàpublicb,vclleftioni,veldiuina:reioperam dabat. Ea erant refrigeria fua , &c
occupatx'mcntisleuamina.Necvagabatur,necotiofus errabat. vel celia , vel Pon
tificis aula vicifllm erant curriculum. Vtrobiquefidclis muentus eil minifter. Dili-
gebat ilium fummo aftecTru Paulus,& virtuti iuasomnia tribuebat. Mecum de eo ali
quando fermonemliabenSjinteriora quasdam bona: mentis teftimonia protulit, an
tea mihi ignota.Eft,^quiens,miri ardoris ad tuendum dignitatem Ecclefix. Confi-
liaeius intrépida funt,non refpiciunt in potentium facics,nec propter minas langue-
fcunt.Qux Veneti noftro imperio coa£H funt emedate,quia hicEpiicopus d;clat,in-
citationiiua;afcribimt,&dureineum aliquando loquuntur. Ipfe tarnen hase non
ignorans,nihiloadbonum opusremiiîiorredditur.Nouiflîme quoquecumrenun-
datum effet ei remedia vndiqueconquifita, afgritudini concepta: non fubuenire,
dolensmfpiranfqiic,moritur.aitPrxíulinÍjgnis, P ra? ful perfeclus, qualcs efle reli-
quos oportet. Erat in со no ingenium modo,& httcrae,& mens, &cIoquium, led pru
dential timorDomini,& eöfeientia recb.Rara lane tot, tantorumq; bonorum cö-
iuncho.Si ergo Romanus Pontifex,quiexpcrimentis quotidianis hominem totum
verfauit,
E P I S Т О L iE. 599
verfauit,tantailbVsvirmtibustriburt,quidànobisconuenit cribuî , qui fola exrrin-
iècaintuentes,vno omnium iudicioilluftria putabamus ? Quadrageûmum adhuc
non attigerat annum, & canta apparebat bonorum operum fecundicas. Vix Pon-
tificatum inicrat Paulus Sc tot iam minifterii fui monimenta extabant.Flendus,flen-
dus eft à nobis hie cafus eius,non propter cum, qui hoccarcere exutus meliorem vi-
tamfortituseft,fed propter nos, qui tantum lumen amifimus. Infigne talentum,
quod ad lucrum conferri longo tempore poterat, cum poiïèflore fuo fublatum eft.
Etcui vItimaoptandaeratcanities,Neftorifque,ac Mathufalcm anni, prima acme-
lior vita: pars eft intercepta.O fragilem conditionem vita: humançj quae ante defi
nite uàminchoctur,& ante nos doloribus opprimit, quàm gaudii initium fentia-
mus.Nonparcitur vllihominumgeneri,nonmeritisvllis,fimuldiucs,& pauper, in-
iipiens,& fapiens perit. Omnium verfatttr vrm (inquit Flaccus)feritts,ocyui : fors exituray
ö-nosinaternumexilittmimpoßturaCymb^. Nefcioautemquo pa£to praecedunt iem-
permeIiora,relicb'speioribus.Stupei,&plumbei,&:inertes, quorum vita oneri, Ion -
giífimam viuunt vitam.qui vero nati ad falutem funt,primoipfo laudis aditu tollun-
turè medio.Guftata dona non ûnunturdiueflenobifcum,fcdinipfoguftu nos de-
fcrunt.EgoNicenec5iunérionetantipra:fulisdeftitutus,maximum amiíi vita: meç
íblamcn.Diligebamus nos inuicem,quàmdiligi maxime poterat. Amor nofter Pii
temporibusinchuatus,officiiscontinuis exilio initio creucrat.Merkain me fua,quç
non vulgariaerant,commemorabamegoillifa:pe,illeviciiIîmmihimeainfe. Con-
folationemcapiebatàmeinlaboribus,quieiexPauIiPontiricatu erant, abillo ego
in aduerfis meis.Omnis noftra animi a:gritudo inuicem communicata, alternis ob-
fequiisftatimleuiorfiebat. Defiderio immenfo defiderabam vt aliquandovirtutis
fuar digna ratio haberetur,& nobifeum federet ad Romana: Sedisconfilium. Debi-
tus enim hiegradus honorqj ei erat futurusaliquando,fi mors non prçueniflet. Ma
gna autem Senatui noftro fuitîet fadaacccffio,fiue actionem quaeras,fiue con filium.
Pratcritç praefentefq; adminiftrariones fua: hoc de illo nobis ípondebát. Ad tribunal
Rotac,quodeftin Ecclefiamaximum,ficannoscompluresfedit, vt documenta fu
tura: laudis notiifima omnibus darer,& judicium vllum à fe iudicatum , vilo prouo -
cationisiudiciodamnaretur.Sententiaeiusveritatis&iuftitiícJexputabatur. Con
fuiente aliquando beata; memoria: Pio magnis de rebus Sc grauibus iudices colle-
giifui,huicff mperconfíciendij&ícribendiconíiliicuradcmandabatur. Raro ad
eaquçinueneraraddicum aliquid eft, veldiminutum. Vt attulerat, fie omnium iu-
dicio probabantur,nec minus cum recitabanturPontifici,eiusfenfui congrue bant.
In GalliamabOftienfi Epifcopo ductus, qui per ea témpora legationem gerebac,
tanta virtute eius onera pertulit,vt quodiufte, quod inregre , quod diligenter eft fa-
âum,huius induftria: putaretur.Idem.quem dico, Oftenfis , mecum de hominclo-
quêsidipfumfa:peaircruit,&addidit:qu6d ex eo tempore ilium ièmperdilexerit,il-
lam legationem caufam fuiflè. MiiTus àPio annis fequentibus adVénetos orator cau-
fam,qu#aduerfusSigifmundumexPrincipibus Auftrixagcbatur, magno ingenio
magnifq;contentionibustutatuseft.Impietatemeiusdetexit, Sc neceflkatem iudi-
ciiprotulit,quod in illuro eft fadlum.Reuerfo autem habita: à Pio gratia: funt, Sc fi
des eius laudata.Iterum ad Ludouicum Francorum Regem iuflb profieifei, ad man
data, qux cumcollegaeierantcommunia,priuataqua:dam magnimomenti addita
feorfumfunt,quç ante eamdiemnullifuerant crédita. Elegit videlicet fidem homi
nis Pius, vbi tantum eflet virtutis,putanspublicisdamniserrari non polie. Ad re
gem vero perueniens,duabusorationibuscaufas neceíTarias duas pro Pontífice e-
git,quarum altera Rcgni Neapolitani corona Fcrdinando data defenfa eft , Sc calu
mnia: purgatç,qua: Pio crantimpoGtç. Alterain hacrefim Huifitarum ,&in Geor-
gium Boemia: Regem illiusaiTertoreminueâus eft, anathemaq; in Sigifmundum,
quemdixi,&PalatinumRheni,iuiiummonftrauit, quod ille deeeptus mendaeiis
iniquum putabat.Habuit Sc tertiarn,qua ad contribunenda in Turcos fuftragia euro
Regem hortatuseft.Fa&um vero his ftudiis vidimus, vt omnia apud Ludouicum
pacatiora nobis quàm ante,&meliora fintreddira. Tranfiens inde ad Philippum
Burgundix Ducem argumetis excmplifq; innumeris ad reddendo Domino votum,
боо IACOBI CARD. PAPIENS.
quod vouerat,quarta actione incitaui4.Vbique&animimagni Sc fumma: fapientiç
pra:fulefthabitus,primufij;nonGallicanisauribus,fedSedis officio iniêruiuir,liber-
tatem loquendi moncndiq; à ípiritu fumens. Reucrfus ad Pium cum horas amplius
duas in referendis qux cgerac abfumfiflet,tanta tamen fuauitate , & fplcndore orati-
oniseftvfus,vt fine fado, nobis qui circumftabamus teftatus fit Pontifcx, proprer
elegantiam eius nec fenfifle fe tempus,nec ftudium.Idipfum contigit 8¿ nobis, cum
legationis quoq; noftrç feorfum iniuncta: rationem pluribus explicaflet. Hue vnum
ab illo tempore ex prafulum numero dilexitPius , & hunc vnum laudauit,gtatu-
lanfque idem Cytharam appellabat fuam,quod videlicet illaciTct víurus , fi quando
vel alliciendi,vel monendi,vel refellendi Principes eíTent.Plura huiuftnodi de Tar-
uifino portent refcrri.fed & Iongum eíTet, & creícente oratione crefcit pariter dolor.
Praftemus Nicene defuncto quod poflumus.Colamus memoriam eius , & benedi-
camusfpirituireclOjVndeinnoseharitatemípirabat: piis quoqj fufFragiis fidelem
animam adiuuemus.quanquam remetiens ego anteactam vitam eius, & nunc mor
tem confideransjfacile adducor,vtcredam liberum rcditum patuiiTc illi in ccelum,
interqj fanctos Dei ipfum nunc agere.Vixitenim innocenter, & operatus eftiufti-
tiam,&incidens in languorem patienter tulit omnia.Domino quoq5totum fe crcdi-
dit,ira aftcctus redigens fiios,vt quicunq5 fequeretur cafus bencdiceret illi, & volun
tatis iua: opus agnofceret.infirmanti & mortuo pietatis omnia funt perfoluta officia.
Adiutus à fuis eft,& ab amicis non derelictus.Pontifex etiam Paulus,cui ad naruram
mifericordemaccedebatamorinTaruifinum paternus, dignatus eft ad eum aecc-
dere,pauperisEpifcopiintrarccubicbilum,affifterea:groto,& piis adhortationibus?
vrgentem vimmalileuare.Mortuumquoqueamareflcuit, & benedictionibus eil.
profecutus.fuus illi vitse terminus hicfuit.manet nunc nofternos. Secuturi illum
fumuspoft paulo, ас redituri vnde proceflîmus. Oremus Deum, Pater Nicene,.
vt in pace fit tranfitus noíter, & ipatium aeeipiamus parandx nobis in acternum
falutis.
FRANCISCO CARBINjlLl S£N£2^SI.
CLXXX.
MVita fiepe in hacnoftradignitatepeccamus,ampliflîme Pater: fed nulla meo
iudiciograuius,quàmcum indignum Principemplebicatholica: damus. In
nos etenim ipibs & in omnem Ecclefiam impietatis opus,& perfidia: exercemus, af-
ficiendi diuinis fuppliciis,digniqj gradu deftitui,qucm ad falutem acceptum ad de-
trimenta conuertimus.Pone ante oculos totius facti noftri fpeciem, & vna recorda
tion cundb rememora. Videbiseoflagitii culpam afeendere , vt mérito noftrimet
nobis fit pœnicenduni.Exit à conclaui in omnem partem iam facta electio.Annun-
tiaturfidelibuspaftorhabendus.FitiJIicoàRegibus,à Principibus, à plebibus Dei
tanti operisiudicium. Non latent eos mérita noftra. Sciuntquidquiiqj virtutevel
vitiis valeat.Sed fi ex iis eft praful aflumptus,q uem non probet publica vox in rebus
huiufmodi rationi ( vt plurimum ) congruens,maledicitur illico nobis, ingratum in-
acceptumqjeftminifteriumnoftrum,& velnonfuilTe ad publicam falutem iudici-
um, vel ad bene eligendum defuifie voluntatem, vel ex omni noftro numero non in-
uentum melioremexiftimant.Quibusfiominumopinionibusquid noftra: arftima-
tioni infeftius? Etenim fi tardi men te caldque ad difeernendum putamur, illa ftatim
indignatio fubit,ciTenosinEcclefiaChriftianainutiles,nondignos,qui prçfideamus
in fpecula,non idóneos qui miniftremus aliis,quod ipfi nos ignoramus.Contemptui
eíTeincipimus,ac fub noftrisornamentisridendi. Quidenim inEcclefiafaciat,aut
quid meliori honorem pra:ripiat,quidifccrncre inter lepram &:lepram non poteft?
Qui non videt,quid fruetuofum infruetuofum ve fit? Aut duobus propofitis fpeciem
boni habentibus,quidhorum fit optabilius.Recteillud Scripture nobis accommo
dant: £>uomodo nix aßate &plimatn meße-.fic mdecens eHfinitogloria. Quod fi mala; vo
luntatis id quod frequenter folecaccidere,fuiiTe crimen exiftimenr, nec pailbs nos
aliter fieri quam factum eft : ilia quoq; lamentatio furgit,proditamnoftrisfallaciis
Sedem-PcifundatainiquitateClrnftianorimi omnium commoda. Exitiale autem
malum
EPISTOLA. бог
malum huic vel illiafFectui députant. Sunt qui ambitioni, quod afflimi nos cupien-
resinuideremus bonis. Sunt qui odio,quod cum quxficrimuspotiiliraum, qui malo
inimîcos noftros afficeret. funt etiam qui auaritiç quod vendiderimus mercedc pa
cía fuffragía noftra, & fapientes quîc carnis, non quaîfpiricus íiint, inclinauerimusin
eum,non qui omnibus,fedqui nobis,n5 qui ecclefiis, fed domibus noftris benignus
eiTe arque vtilis poffit.Qua turpitudinis notanil & nomini noftro infamius,& proxi-
meexcogùarinocentiuspoteft. Erenim quodlibet horum homines credant, illud
certe pcrfuafum animishabenr,fine chántate nos eíle,non amare Ecclefiam, falutem
publicamfummaimprobitate proiicere,Fidem acreligionem addiclam precio ha-
bere,venalefque animas poflidere. Videntes quoq; nos populi duces, vndc ípecimen
boni reliquis efle oporteret,fic inquinan fordibus,facile in hac carnis fragilitate facti
noftii flunt imitatores. Quodquelicere nobis vident, Deum tractantibus:fibi quoqj
in faxulari vita prohiben non volunt. Ita miferandum in modum cum illomm falute
noftra quoque rüit auctoritas. Age vero fí non imprudentiç , non praui coníílii , fed
neceífitatis fuiífe ¿ndignam electionem exiftiment, quod non fit melior inter fratres
inuentus,quod hoc dedecus eft eius collegii,quod facrofanct um in ecclefia dicimus,
Regibus anteferendum putamus ? An non cótemnimur omnes? &c indigni habemur
ornamentis,qua; contulit dignitas ? Certe vtanteimus honore:fic vircuteputant nos
oportere excellere. Id vero cum negligentia noftra non accidit, illud continuo acci-
dit , vt fine fructu fit omnis auctoritas. Attende porro quam confertum malorum a-
gmenDuccmfcquaturinutilem. NoneftPontificireuerentiafua, non honor qui
rantxpoteftatidebetur. Mandacisquoqi obedientiararaimpenditunomnianegle-
ctu i futir proprer Principem negligendum. Vexantur ecelefise.impugnantur Epifco-
pi. Sine a,'ftimatione clerici funt. Surgunt contra Sedem damnofa confilia. Recufanc
parère ei,quem imperandi nefeium putant.Quin & ab ipfis ecclefiafticis,non fecula-
ribus tanrum,eadem detrimenta perueniunt. Sunt antiftites per orbem multi eccle
fiis magnis prepofiti. Dominatus ampliífimos poflîdent. à fummis Principi bus genus
nobilillimumducunt. Sacerdotiopariter,&fanguine de fe anguila nonfapiunt. ii
quoque fubeíTe pnneipi Ecclefiíe dedignantur, quem principaux dignum nô vident.
Noftras facerdociorum collationes reiieiunt. Valere fuas in fuis dicecefibus volunt:
cognofeentes caufas , in quibus nulla eis eft iurifdictio. Comminationes autem no
ftras tanquam inanfc ventorum flatus pro nihilo habent. Ita fit vt officiorum omniil
in Ecclefia fit perturbatio. Id autem etfi peruerfe agant illi , Apoftolici praícepti im
memores, quo iubentur fubditi efledominis fuis non tantum bonis , fed etiam difco-
lis: nos tarnen peccatihuiusmaximamoccafionemimprobitatc noftra porrigimus.
Etfi enim Pontificatus per fe clarus , Sc magnus fitmon dubia; tarnen obtinentis con-
ditio in vtranque partem ad reuerendum, & contemnendum plurimum prxftat. N5
tarn enim minifteriü ipfum humana fragilitas.quam miniftranté folet attendere. Ad-
de quod in parabola à Domino Saluatore eft âiàumiNonpoJJearborem такт bonosßu-
¿lasproducers : пес de malo tbefauro cordis bonaproferri. Quis etenim d ubkat, à fu m m о ad
imum fingula percurramus: ex malo Pontífice aflumi cardinales non bonos ? ex
Cardinalibus non bonis non bona adminiftrari confilia, ex iis vero opera omnia de-
trimentofa fuccedere.Dantur plebibus paftores inútiles. Hi rurfus malos facerdotes
parrochiis tribuunt. Eadem ratio dereligionibus eft,quaí rectores fuos ànobis acci-
piunt. Ita vnius paftoris ac principis morbo in omnem ecelefiam manat contagium:
ficut grex totut in agris Vniut fiabk^j cadit & porriginc^j porci, Vuaque^j confpecla It-
uoremducitabvna. Nam quid cacommemorem, quañntanta perturbatione necef-
fe eft euenirc î De tollendis hanefi bus curam non fufeipi in oculis noftris faspe nafeé-
tibus.'de propaganda fide nil cogirari'Tantum q uod ante pedes eft,ac vix illud ipíum
attendi. Suntinnonnullis externis regionibus adhuefancti euangelii femina non
furFocata.Adolefcere illa non eflet difficile.fi colerentur laboribus noftris. Ñeque e-
nim minor fperanda effet in reftituendafideomnipotentis Dei benignitas, quam ab
i nitio in inftituenda fuerit gratia. Sed cum is praeft, quem dico, merecnarius magis
quam paftor,non ponit maníiad forria,non cerros mittit qui deícendant,& videant.
non eti am temptar,quid in his fpiritus poífit. Vel auaritia vcl hebétudine mentis, vel
4ог IACOBICARD. PAPIENS.
etiam carnalium ftudio à cultura Dominiciagriauertitur. Qupdautem dolendum
eft magis,hic inter nos , vbi ftabilita eft fides,frequenfque habecur Chrifti confefllo,
incendia difcordiarum finuntur augmenta fufcipere, nunc hos, nunc illos exitiali-
bus flammis apprehendere. Deextinguendis cum rarus eft iermo , mm vero opera-
do rarior. Satis ad quierem animi habetur : fi illa longius pofita intercapedine fuá tu
tos nos prxíbnc, non videntes miferi,qu¡cquid vbicunque périt animabus noftris
perire.omnium autem vnam eiTequerelam,otiofis facerdotibus filios Dei calamito-
íe confligere.N.mi de fubditis Romana: Sedis nil dico,quosalterutro indigni Princi-
pis malo pari eft neceflarium,vel improbitatevel negligentia. Quorum altero diri-
piendi aliis & vexandi ; raduntur. Altero diripit ipfe ac vexat , vtrobiqueid parans, vt
facile perturbatis temporibus Fidem í 11 i noftram relinquentes, ad oppugnatores no-
ftros irati Cxpc concédant. Tantorum vero incommodorum nos ipfi , propter indi
gna ad Pontifïcatum fufFragia caufam prçftamus,comparticipcs omnium atque cor-
rei, fubitu: i fimul tremendum veri Dei iudicium , atquc fimul luituri errati tanti mi-
ierabiles pœnas , qnas etiam viui adhuc volentc Dco farpeexpendimus. Hinc enim
frequenter noftrorum facerdotiorum direptiones,hinc denique illud accidit, vt pro
ièmentemeflem colligentes,ab eodem illo,quë maie eligimus, accipiamur deterius,
&cui imperare credid mus,quotidianisangon bus feruiamus.Aur enim in odiainci-
dimus,aut honeftis exiliis ablegamur.aut vero etiam extremi omnium beneficio , &:
gratia fumus:quarum rerum exempla & vidimus multa fa:culis noftris, & plura patru
memoria legimus , Propheticum illud taciti murmurantes: Skutfeàmusfaiïitmett no
bis. Retribattonemnoßramconuettittncapitanoßra. Ex his ergo plane videntes , quanta
in nos ipfos , quanta in próximos noftros , quanta in vniuerfam ecclefiam peccamus,
cum in eligendo non fpiritui feruimus , fed carni. Si quando hax vement témpora,
fingulari diligentia caí eamus ne tam dirainiquitasreqniratur demanibusnoftris.
Ne feruiamus vlli cupiditaci , ne huius vel illius gratiç concedamus indigna,ne falla-
mur etiam dolis,qui tendí со caíii plurimi folenr:ne denique frangamur metu,ficun-
de is nobis incutitur , pra'ferenda omnibus rebus eft confeientia noftra , & pluris ha-
bendus Deus,quam homo. Pluris animçf.ilus,quàm fallaxambientium giatia. In to
qimqueconatusomrres,feiifufquevettendi, vt conclaui i;m abibluto, tcftariDeo
hominibufque poifimus , fecifle nos quod optimum duximus,nec pcenitendum ali-
quid admifiiTe.Hoc metis teftimoniu, pro magno Temper Pontjfcatu fit nobis. Nul-
J j porro ambition' s noftrç inanis fuafio traniuerfos nos agat, faciatque, vt vel impru-
denter in vetita connitamur , vel turbemur in aliis , quod aflequi ipfi non poftumus.
Patres eos proponamusanimis noftris,elcuandofq; fumamus,qui laudab/le teftimo-
nium vbique pofTîdeant,quoium vita canto fit aliis clarior, quanto aliis Dignitatibus
eft ipfe Pontificatus illuftrinr.quibus cü fumma bonitatefummadodrina,liimmum-
queingeniumfitjquosctiam proue&aa:ras,&continuata rerum experimenta in mi-
niftcrio facerdotali probauerint, à quibus denique expedrari mérito poífit non fa>
culi faftus,fedChri(hana humilitas,non purpuratorum mollities,fed vetcrani militis
duratalaboribns patientia,non congregad', fed difpeniàndidefiderium, non otium,
fed negotium, non imperium,fed benedicîio,non contentio, fed pax, nonfaftidium,
fed charitas,non fomnus,fed vigilia:, non tepiditas ad opera Dei,(ed feruor, non tra-
ctatio rerum irianium, fed pondus femper habentium, non poftrcmo domus Dei ne-
gle&us, fed perpetuus zelus. quos fi in noftro ordine pcrfeclos omni ex parte non eft
inuenire,in alienis eos ipfos quxramus.fi nec in his quoque,pra;ftira iam Deo dilige-
tia noftra , fumamus intiac mortalium im becillitate , qué nimis abfeedere à perfecto
videmus.Hoc vero noftrum examen adiuuare plurimum ilia diligentia poterit,fi cu-
iufque,in quern inclinemus.priuatam vitam, &: domefticam difciplinam fpeâemus,
vt bene fuis conuiuat, vt pacem quietemque habeat, yt minifterium familiäre, fuum
ordinem feruet , vt veftiat , vt conuerfetur , vt rel'gionem tota inftitutio fapiat. Qua;
porro conuiuia, qui fumptus , qua: ornamenta domeftica, qui diuinus cultus,quod
denique cubiculi fu i fit reftimonium.Specimen quoddam publica: adminiftrationis
eft norma domeftica. Qui domui uixpraeiTenonfcit (inquit Apoftolus)quomodo
Deicuram,&eius Ecclcfia: habebic? Si in aflumptis nobis vitia oftenduntur, non
illa
I \
EPISTOLA. éo5
illa facit afiÍimptio,(ed detegit.Quem eiTe domi animo femper cupido, Temper irrcl-
ligiofo agnofcis,non fperes alio nunc in principatu aftcctu futurum. Cuius etiam pri-
mtartimrerumincuriam,diublutionemque,&:confufavidesofTicia,huiusiamPnn-
cipis facti adminiftrationë ne cxpecles difllmilem. Contra qui bene inftitutç domus,
qui vitç priuatç laude eft aiTecutus,fpem quoqj is bene adminiftrandi facerdotii pra>
bet.vt vitia,fic virtutes quocunqj afccndimus, nobifcü afcendunt. & quoniam iudi-
cianoftranonnunquam falkmcur, necintrofpicere penitus fecreta hominíí poftunt:
quorum quidem iblus eft Deus interpres , admifcenda funt conatibus hoftris diuina
adiumenta,humilianda eft anima. Ampliorin hoc articulo fufcipienda rcligio.Pla-
canduspcenitentiaDeus, rogandufquefacrirîcio aflîduo vt non fecundum mérita
noftra,nec fecundum peccatoris populi iniquitatem, fed fecundum fuam mifericor-
diam,paftorem,&: principe det fandbe Ecclefiç.eum videlicet qui immutata Zacha
rias Prophetç fententia,in terra vifitet derelicta,conquirat difperfa , fanet contrita , ÔC
quod conftat enutriat, quiq; nec carnes pinguium comedat , nec vngulas eorum dif-
ioluat,fed,quod Apoftolus admoner,fcipfum praebeat exemplum bonorum operum
in dottrina,integritate,grauitate , verbo fano iireprehenfibilcm , vt is qui ex aduer-
fo eft , vereatur, nil habens, malum de nobis dicere , qui demum toto minifterio fuo
euifmodi lit, de quo Populus Dei exultet. Nos gloriabundi in confpedu hominum
incedamus.Nec ad malorum operum fuorum querelas confundí animis, oculoiqcie
in terrain ex confcientia deiicere habeamus. De his vero fumamus exemplum , qui
Pium noftrum beatiiîlmù elegerunt,tanta: virtutis,&gloriç facerdotem,cuius nunc,
vt vides, fan£tiffimrsa£l:ionibus tanto in honore la:taturEccIefia. Cardinalatusnunc
primum tyrocinium cxcrcemus , non tantum adhuc experimento firmati , vt ad tan-
tam rem per nos ipfos (¡mus idonei. Ab iis,qui digne illa geflerunt , disciplinas noftra:
fu fei pienda eít forma.Beneficio mifericordis Dei, magnç inter nos venerationis funt
Pattes, fumma omnia ad fummum facerdotii decushabentes. Quorum ea eft caufa,
caque in omni virtutum genere commendatio,vt,fi abire in diuerfum nolimus, pra:-
clara fit ad bene fancteque eligendum facultas. Vale.
PAFLO POTfJTIFICI CMAXIMO.

CLXXXI. /
QVid hoc eft,Paule?Tenebrç enim mihi funt.Quid agisíaut quo hare temptas co-
ilio?Mutata repente funt omnia. Nihil priftinum video.Procharitateinnos tua
fuccciIîtduritas,problandimentisafperitas, pro Leto initio, triftis fucceífus. Vcuifti
Cardinalis,vouifti&Pontifexferuaturumteleges,qu2einconclauifunteditaT,ad ia-
lutem publicam vtiles. Voti tui duobus in libellis chirographum extat. Dixifti cum
fcriberes,etiam fine voto feruaturum te eas fuiíTe.Sic quoque fcripiîfti cupide, vt vin-
dex non feruantium videreris futurus. Sperabamus refpiraturam Ecclcfiam , futura
Pontifícatum , qualem à Petro non vidimus, quid nunc dicam ? aut quid non potius
dicam ? Commutafti tu eas in leges inanes , mille elíugiis plenas, quibus in hanc fen-
tentiam pratfari nos cogis, quia priores bona: non crant , improbamus quod egimus:
pra-fentesautemprobamus. Vocas nunc intra cubiculum ííngillatim omnes. Rogas
vnumquenq; ve membrana: tua: fubícribat, renitentes vrges , perfeuerantes dimittis
vexatos contumeliis.il qui fubfcribunt,non tamen car um prius legendarum potefta*
temaccipiunt. Cognofci illas vetas,quin& inter feribendum ne legi poffint,fcriptu-
ram totam manibus contegis. Me quia tibi in re ignota nonannui , torques iam inul
tos dies. Idem facis dereliquis , quos ducere in fententiam nequis. Lamentacus
cftmecum Cardinalis Tufculanus, virgrauis,&:mnocens, fe nuper egredicntem
cubiculum tuum , vt colluCtationes tuas eríugcret , manu reprehenfum efle , & oftio
claufoexireproh i bitunviuflum porro fubgrauianathemate rebus non infpeétisfub-
fcribcre. O bonc Ieíu , qua: precipitado ha:c eft ? & qua: intemperies mentis t Talcm
de te prarbes fpem Paule ? arque hoc initio Prœfulatum inftituis ? qua: expecbtio erit
fidciibus bonoriîm operum , quando excutere tc iugum falutis intelligent ? quod
exemplum modeftia: , quando ita vehementer actum cum fratribus nofcent ? Nobis
vero quem eile animum credis ? videntibus noftra: dignitati illudi , & vim fimul af-
Eec г
¿o 4 IACOBI CARD. PAPIENS.
fèrri?Hoccine erat, quod repromittcbas de te? cum Pontificatum quarrebas , cum te
infirmabas nobis , cum dolebas Nicolaum , Califtum, & Pium,paruipendiiTe Colle
gium noftrum?Ecce quod damnabas in aliis,primus tu facis. Quod illi agebant mo-
oeftius , tu in tempe' antius agis ; nemo eorum fubicribendum Cardinali dedit,quod
non ante vidiifet. Nemo in cubiculum claufit,nemo anathema impofuit.Non diipu-
to nunc voto illo tencaris , an non. Alterius loci , & temporis fit inquifitio. Tantum
dico, paucis ex ceptis, quod fublatis legibus faciliorem fibi ad Cardinalatum viam
intelligunt , reliquos tarn pontificii quam diuini iuris interpretes,totum quoque col
legium teneritecxiftimare. Hoc vero lamentor, hoc doleo, quod filiostuos,dete
optime méritos indigne fatigas, infígnemque leuitatis notam,n*ne caufaeisimponis.
Etenim tenc.iris , vel non tenearis,quid nos noílris fubferiptionibus poflumus ? quid
annuendooperamur ? Si nonteneris,rem fuperuacuamfacimus:fitencris,vtique
inutilcm. Vrrumlibet malis , nullus eft fru£tus. Poteftatem non habemus nos tollen-
dorum vote urn, nec redimendi quod oblatum eft Deo.cum his tibi res eft, quos ap
pellas in votOjCiim Petro,& Paulo , & cum dirijo Deo tuo.Cogens nos commina-
tionibus tuisjillos non cogis. Fa¿rus à nobis liber , non vtique libertatem ab illis con-
iequeris. Audi Prophetam dicentem : Vouete, & rcdditeDomwoDeo veflro , omnesquiin
circuítu offertis muñera : terribili & et , qui aufertjpirttum Principum : terribili apud omnei re
ges terrae. Reddi videlicet admonet votamon reddentibus autem pcenam denunciat.
Verum ifta omitto.Conuertor ad preces , beatiíTime Paule,atquc aduolutus pedibus
tuis,pro omnibus hanc veniam deprecor. Sint libera confilia noftra. Ad opus,quod
n;alum credimus.non cogamur inuiti. Filiorum apud te,non mancipiorum inueni-
amus locum.liceatpra:ftari Deo quod fentiunt fpiritus noftri. Si erramus , doceamur
à te.Si do&i non cmendamur, pro meritis tune corrigamur. Adhuc quodnon tenea-
ris voto non decuiftirquod teneri nolis, fumus experti. Ex ratione,non ex tua volún
tate patere fentcntias dici. Attende quoque ignominiam fratrum, &: illorum confule
nomine.Habuifti eos honoris tui non minus ftudiofos,quam voluntatios. Nota? fuof
vbique terrarum \i£ leges, cogitata: per nos,difcufle inter nos,iurara:ac votae à nobis.
Opus noftrum illud eiTe nemo ignorat,confentiens , vnanime, ex veteri exemplo ad
falutem publicam innouatum. Vixdum, vteftin prouerbio,ficcatafumatramenra,
cum cogimur delae quod feripfimus. Quid aliud hoceft,quam non fanç mentis Se
natum eum argucre, quem tu quotidic anteferendú Regibus predicas ? Non omnes
coacb'onetuam intelligent. Fací um noftrum intuebuntur&exitum voluntatis, pu-
tantes quod eft neceffi t¿ tis. Nec eris tu quidem ab his querelis immunisrparitc rno-
bifcum damnabere. Atq; eo damnabere grauius, quod ad mutationem propofiti co-
temptum etiam vori , &: cupiditarem , non faniotis , fed liberios vitxadiunelam vide-
bunt. Porro qua imprudcnn'alegcs conditas dicent , eifdem te electum contendent.
Nihil in hacabrogatiune v?ltibi , vel nobis eft honoriflcum t'vertuntur omnia in
commune obprobrium. quare omittequacfoimportunumconfilium. Iracundene
agasnobifcum. valere loges has finito. SeruauiteasPius,ferua&tu. nonpropterea
minuitur tua poteftac. Ad bonum opus funt tradirae claues.fi bona: funt leges , cogna-
tam rem habes clauibus tuis.fi aliquando ex tempore,ex loco,ex re ex quapiam cau-
fa fiunt inutiles , eft femper diipeniatio tua. non idem omni tempore diítat.- fed idem
ipedat prima: Scdis poteftas. Hoc autem amplius operatur hoc votum , vt quod ali
quando volúntate efles facturus, promiflo etiam perfeuerantiusagas. Putoimplerc
meofficium filii , & fuadere qua: funt falütaria. Hanc ob caufam hxc feribo. û erro,
non recufo corrigi emendatus. Vale. 1464.
N. CARDINALI THEANENSI.
CLXXX1I.
^Ônprecibus,nonratione,non obfecrationibus vllisadduci potuit Paulus, ve
■*- ^ feruandas fibi pu taret leges votas atque iuratas. Tanquam leo plagas,fic ifte fan
eca vincula abrupir. Scripfitnouasàprioribus multum difllmiles'quarum virginei
funt vultus , fœdiflima ventris proluuies. Praferunt ípeciem boni,intuenti interius
patent poltica innúmera, ex quibus, cum vuIt,erTugerepoteftad libertatem qiuefitá.
Subícri.
EPISTOLA. 60s
Subfcripfimus omnes , partim cupiditate aflequendorum qua: voliimus, partim me-
tu, ne quotidianaindagationis fuxfuftineamus fligella. Fateor,mollcs fuimus,deli-
cati, acnoftumetnimiumcupidi. Rcfpcximus non qua; Dei , fedqua'carnis,&(e-
culi funt. Nemo tarnen probauit. Solus Ioannes Caruagial genere Hiípanus , jé
tate grand£uus,meridsmagnuscoiiftanda:laudeminuenit. Tu rpitudinem banc ell
deprecatus,nec vllis temptamentis ingcniofi poftulands,propofito dimoueri eft: paf-
fus.Adfmgulas colJuctationeslicexcufauit:quodiuuenisnoncommiil,n6commit-
tam fenex,vtmc redi pœni teat. Tibi propter has leges moleíhis non ero. Tantum fi
nito dignitatis,& confcientia: me rationem habere. Vir profeclo dignusmon qui no-
bifeum fedcat , fed quiprçfideatadconfilium SedisRomç. Dolendumaliudaudi:
quanquam in his ipfis inanibus legibus dicat fe voturum fuo chirographo , ас iuratu- *
mrninihil tarnen vel iurauit,vel vouit. Tantii fubferipdonibus noítris extortis mem-
branam in fuas arculas condidit.Ncc,vt confuetum eft,exemp!um nobis reliquitfer-
u.tndum, infpiciendumque,fi quando ex illis fumenda eflent confilia. Abiit,elapfus
eft, faStusefttotus quod voluit. fuotamen,nonnoftroiudicio, vincula dirupiflefè
credit.Nos cum tcneri putamus*
ElucLita £-rfw>,inquit Perfius,»öW*w arripic.attamcn Uli
Cumfúgida eolio tralriturpars magna catbena.
Iudicisnoflri fuprcmum tribunal admoncbit ilium erroris.fi falIipotuimus,&co«
gi.non falletur illc , ncque cogetur. Rectum eft enim iudicium eius,&potentix fua:
non eft qui refiftat. Doleo tarnen tanti , ac tarn expedid boni occafionemíublaiam,
nosderiibs,norammleuitads Collegium. Quodque non fine ingendgemitu refero,
vexandç, lacerando , &:fcindenda:Ecclefiçmateriampra:bitam. qui videritlegum
fcntcntiam,magn:cudinemiurifiurandi, aevoti, Vim decred, in extrema pagina po-
fid,hçc mecum uiíp¡rabit,8¿gemet.Simus ergo pofthac,Pater,adeligendum cautio-
res. Aerius expendamusmturamcuiufque. Noncredamusfronti, nonverbis. Fal-
lunt ikpiffime vani filii hominum,iuxra Piophetam : CMendaces ßlühomimm^ vtdcci-
paniifßdevankatc [на га idipfurn. Rccurramus animo ad difciplinam domefticam,
introípiciamus fecreta cubiculi: ex inftitutione vitx priuatç judicium faciamus de
publica.í/^'/'i'Jnquic Apoftolus , dornt [илprxeße nefiit ,quomodo Eccleßx Deidiligentiam
hdbebitfoàoxcmm, temptemu f, excutiamus omnia. Aníar hinc erunt femper ad pro-
bandos improbandofque homines, Solertia nullain tanta re eífe nimia poteft. iiin
perquirenda vita Pauli fuiflemus hac curamon decepifTet nos exterior fpecies. Mul-
taadmelius confulendum fe obtuliflemt: fed &: nos parum acres advidendum: Ipfc
ad celandum Temper intentiffimus fuit. Artificium querendi Pontificatus ex Cardi-
nalatu cft fumptum.Nec Pontifcx mutauit mores: fed tecf os detexit Cardinalis Aui-
nionenfis reftiui Pater ingenii ridens.iocanfque cum illo: Rc¿te,air, PauIc,annos vi-
gindquatuoradhibuiftiftudium vtfemelnosfalleres. qua; vox, etfiridente,appro-
bance tarnen Collecno eft intellecbi.Iterum dico. Si erratum eft femel , mi Theanen-
íís,non erretur fecundo. Maioribus dettimentis nec peccari,nec errad vllibi poteít.
Vale.
IA. CARDINALI PAPIENS. CAMPANVS.
CLXXXIII.
HOdie difecífimus è balneis:& quidem fiticulofi,& bibuli. Paraueram epiftolam
paulo curiofiorem.qiutibideomni ftatunoftro íignificabam,deBalneis multa,
de Ccclo quamplurima.íbdeamhodie cum cantera fupellc&ile Senam imprudés mi-
fi .- qui de improuifo nadus fu m nuntium , de improuifo feribo. Epiftolam accipies,
cum Senam peruenerimus. Non fum ego, qui in prxfenti fapiam,aut Mufas confu-
Jamincmfu. Venit Romam Dominus Antonius Senenfis, Scriptor Apoftolicus,&:
Domino meo Sf:nenfiquamgratiffimus,defenfuruscaufam fuam. Senenfis eft, ex
Pii familianbus eítllli viucnti,quantum eius tulit ratio.inferuiuit. Eo mortuo nepoti
inferuit. A Pió accepk quod nunc défendit. Vide qua: vincula,qua: cathenar te aftrin-
gant ad eius defenfionem fufeipiendam. Commendat eum tibi Sena tua, commen-
dat Pii tui dignitas , qui te omnium fuorum propugnatoremconftituit, vteiusino-
- - Ece 3
боб IACOBI CARD. PAPIENS.
mnestuearis beneficia. Commendatetiam Dominus Senenfis, qui eadem de re ad
re fcribit , etiam ille fupcrciliofus«Campanus tuus , aut mauis Barduli colluforem di-
cere , tibi commendat, atquc ita commendat, vtcura Falconis mei defenfionem
fic agas.vt hie quem tibi commendamus , nihil accipiat iniuriae. Durumefl-, inquies,
canesde prada contendentes conciliares, quam alter teneat , alter depofcat. Sed illud eftin- \
geniumtuum,vt etiam qua; fieri nonpoflunt, cum velit faciat. Quidincaufafir,
aut qui nodus i n terucniat,nemo videt melius , quam tu: nemo concludit melius qua
tu.nemo conficit , inficit , officit , efrlcit,melius quam tu. Velis modo, omnia in por-
tumerunr,immofuntpotius. Deuinciestibi huncipfum, cuius res agitur,propin-
quofque omnes , qw apud te aliquid poflegraulabimur. Vale & illas litteras ad gen
res mitras, & Term onem meum de Spiritu fandto , cuius copiam habeo nullam,re-
mittasoro,vtpoíTim vttutua, fic ego mea legens intumefcere. Pientia; xxv. Iunii
M.CCCCLXVI.
CAMPAIS CARDINALI PAPIERS!.
CLXXXIV.
DIfpari fortuna paramor,&tamen nihil hacnoftra diuerfitateconiunctius. Iter

noftrum comitatus eft Papienfis.Roma; cum remanfifles,nobifcum veniebasrfi
non tecum,de te fermo habebaturiDifceffimus repente omnes.Fuit iucundum abiif-
fe te,non modo patronum meum acrem.fed etiam cenforem grauem, & íeuerü. qua:
tua fuiflet querela, immo calumnia potius,fi teinfalutatodifccfliíTcmí Iterneqs mihi,
ñeque hero meo laboriofum , ranquam ad Infulas illas, quas vocant fortunatas, con-
nauigantibus,vbi omnia la;ta,moleftum nihil. Prima die venimus ad Cremeram flu-
men, fiue Bachanum , fiue mauis ftulticiam meam , &r comitatu venimus Theutoni-
co. Namgraue,& bcllicumeftgermanicum dicere. PoftridieprimumRoncihone
pranfifumus, deinde Viterbium conrendimus. Roncihonefiniftroomineaccepti
iiimus. Qui arcem,iiuepalatiumcuftodiunt,tr.mfeuntibus nobis TurcumTurcum
voce altilîima congeminarunt. Idquc farpe , & ingredicntibus nobis , & egrcdienti-
buscongeminatum. Horruimus, omen non accepimus. Vifum eft propter recen
ten» nuntiurn,5¿Epirotarum calamiratemindigniirimam,vocemillam,nomcnque
audireinimiciflimum , & pi arter Sancb'flîmi Domini noftri dignitatem idfierinon
poíTeiudicauimus.Dicent fortaife,vnum fuiflequi clamaret : nefcimusan vnusfue-
ritcerte. Mult' aut horrabantur, aut aflîftcbant. leuis eft res, fed porro remporum
conditionegrauilfima. Intclligoid prarlatis omnibus tranfeuntibus fieri, fed in car
teros fer rifortafle, in Cardinalem non debet. Tu fi quid facto opus fit, facies, et
iam qua; minima funt, pondus habent, cum pendettrutina. Ego quantum in me
fuit,impatientiifimetuli. Viterbii per diem p!acuitfubfiftere,quod Cardinalisex iti-
nere,& morbo defefius, aliquantilper vifus eft rccreandus. Hodie Vulfinium appu-
limus. ccelum iam propc patrium , & clemens, nefcio quid polliceri mihi videtur de
domini valetudine ; non fitis eadem ardet , qua: prius. -Non tenacitas harret fputi:&
cfurit ad horam , & concoq uit qua; fumuntur. Hare fpem faciunt, cum accèdent bal-
nea,ad priftinam valctudinem redittiram. Scripfi hare, vt incipiam iam nunc parère
Papienfi.qui mc vt fingulaperfcribercmhortacus, etiam in itinere liberum eile non
iînit.Tu quid promifcris,non ignoras : primum litteras tuas illas ad gentes , &regna:
deinde interuentum apud Vrfinum. Litteras,etfi curo,non magnopere tarnen , cum
feiam te imprimis dicaculum efte , & orationem tuam fubdolam,acutam , penetran
tem^ quo ímpetu nequit,blandiciis &c confncationibus penetrantem, vt nihil Icti-
pferistamgrauiter, vtnon putemgrauiorafcripfiftl*. qui fagittas loqueris,iâxamo-
ues.fiftis ilumina , &: eadem cum opus eft , manus ас lingua feile, melleque decerrat.
Negotium,& interuentum euro, qui iam fopitus erga me videris , excitari aliquando
debes. Somezoin¡briaco:íi inepte ícribo, proximum montcm ,quiviuos homines
in fomnum rapit,accufa. Cartera ioci gratia : de Turco plufquam feria fcripfi. Domi
nus meus,tibi vina quam caueris mortalibus dediciiîîmus, iuííít quotiens feriberem
fe tibi commcndai em.fi quid cum voles faceré refcribito.ego ad ea qua; tecum locu-
tus fum.
EPISTOLA. Í07
tusfum,&pilofiflîmus,&paratiiTimusacccdo.Fclicitervalcat Reuerendiiïîma Do-
minaciotua Vulfinivi.luliiM cccclxvi
HIERONTMO RANVTIO BONONIENSl

С L X X X V.
Hj£ctuafcribendi,&: fignificandi officia funt mihi gratiflîma. quafo vtcarpifti,
fie pergas,& labor nullus te grauet. Ego qua: cum amplification gratia fignifi-
cari porte puto,Pontifici ftatim íignifico. Videoqj efle illi femper gradffima , quoniä
cxliteristuispluraquàm exalienisagnofcit.Valc.Roma.xxii.MaiiM.ccccLxvii.
HIERONTMO RANVTIO.
CLXXXVI.
QVantumex Uteris tuisconiicio,antequam ha; tibi reddantur,iam inter Duces
erit confli&um. Omnipotens Deus in earn partem incliner , qua: Romana: Ec-
clefia,&Ducibus Mediolanenfibus vtîlis fit. Hoc aduentu Galeazii Sfortiafum
fumme latatus.Eritinitium gloria: fua,&fîrmamentum rerum domcfticarum.Do-
minus Dcus fit illi aíllduus cuftos.Roma.die xxiv. Maii m.cccclxvii.
FR. GONZAGA CARDINALI UM ANTV A2(0.

С L X X X V 1 1.
IN fummo dolore meo recreauit me epi ftola tua,& manus codicelli eft confolara,
qua: tangitdigitolocumabfconditivulneris.quid enim aliud eft quàm quod tu
putas ? Ergo facerdos Dei propter inanem iniuria: opinionem tria eucrtct clariilîma
íacerdotia?& fancluanum Chriíli dtripi patietur? vel magis diripiendum obiieiet?
O temporaio mores.' Agi deberent grana confulenti rede, hic ftatim parata futit o-
dia.íoquentemexdignitateaugeri oportcretfortunis:videmusillicooppreiTum roi-
na.Faccfteiniuriam,dixiflequdderatconfcientia;.Vbipra:ceptum Domini l Percu-
tknti vnam maxillamprxbe ¿r alteram .vbiconfili umPaul i? Benedicite perfiquentibus ves.
Benediate,& nolite maledtrere, а с г и rfu m : CMihi vindicJam, & ego retribuam. Mili tes facu -
l;,an lacerdotes Dei fumusílncolimus caftra, an domum eius , qui dixit : Difciteàme,
qiiiamitisfnm& humilis corde; ? Similiora hacfunt Marii,& Sylla open bus, quam
a&ionibus fanebs Patrum noftrorum. Si eram ad vindi&am pofcendus , qu¡d
inhuncfanguinem non exercebatur impietas? Veneranda illa cœnobia: quid о -
ro mali mérita funt ? Sauiri ne in Sánelos , & in ecclefiam , cuius fumus euftodes,
propter me vnum debebat?Cathenis Se carcere fatiari hoc ocium poterat.Quid atti-
nebat ob priuatam Cardinalis iniuriam Collegium Sacrofanclum tanta nota affice-
re?In mea iniuna vos omnes dcfpicere,& peftilentiifimum exemplum toto orbe in-
<ûcere.DomineIefuChrifte,quihacaфicisdecxcelfoSan<äotuo, ignofee auâori
tantimali,&mentemillitribuemeliorem. Egoquidem finerancorc vilo ignofco,
vnd iqj me ad patientia comparans,& colligens cuncb,qua leuare dolore hune pof-
funt.Prima medicina eft,quod vaco culpa. Próxima, quod diligentis Dei vulnera
hare credo. Jôsamo, inquit Dominus, argtto, & cafltgo. Addo & alteram , quod
facia infecía efle non poílunt. Iungo & quartam , quod reputanti hac recb ad
falutem funt omnia. Gloriamur in tribulatiombui,intuit Apoftolus ,fcientes ,■quiatribuía*
twpatienttamoperatur,patie»tiaprobationem,probatto verojpem. Spes autem non confundit.
Mifereatur ergo meiDcus,&detanimumfoftem,perlcucran tern inviafua, vt non
declinem idexjris neque à finiftris. Spoliatus prouentu omni praterici prafen-
tifqueanniquieicamamodo, &dimifla familia vel vrbe abero, fi ita Pontifex pa-
tietur,veldomimecondamfugiturus afpcctushominum,quos fineingenti confu-
fione iam ferre non poftum.Memor enim fum quanta pro Paulo,& quanta pro Du-
cibus mcisolim fum operatus,&: qua; nunc fit retributio. Miferis ac calamitofisnil
iucundins fecreto & folitudine.Dignationi tua: qua: imperauit,& Ioanni Petro,qui
confolationemdifertiflimamfcripfit,quantaspoiTum gradas ago. Нас lege & lace
ra.Beneuale. Sena, lulii m.cccclxvii.
Eee 4
¿o8 IACOBI CARD. P APIENS.
BESSARIOlil CARD1NALI ТЦСЕЫО.
CLXXXVIII.
QVas tibi ego,Rcucrendiiîîme Pacer, pro tamis tuis in me benefíciisgratias agamí
Vnderetributiopatifproiis quícadfalutemfiliieftoperacus ? Nulla: à medi-
gna: velreferri poffunt,velagi. Merita tua vim omnem facultatis noftra: S¿ ingenii
fuperant.RetulitCarolusCremonenfis,quodtuum in his adueríis meis confilium
fuerit,qux opera,& in Collcgio patrum oratio, ipectarc his oculis & audire his auri-
bus videor vuleum vocemqjdicentisjamentantis in dignitatem facti, deplorantis
communem fortem Senatus:Inuadentis quoq; in fummam arcem defenfionis ami-
ci.Scioquantusin clypeum aíTurgas. Niceno meo nihil valentius, cum pugnat ex
animo,& cum dolet ei quod loquitur.Dolere autem quid amplius potuit quam con-
temptusordinisfui.?quàm filiieuerfioíquám plaga Ecclefiae?Cui quarmedeaturma-
nus non eib RetribuatDominus operibus tuis.côfoletur dies omnes vitiCj&quod hic
perfectum no eft,abfolu turn pra;ftet inter füos eleftos. Sed te oro,Niccne,an impen
dí fti difertam excufationem Antiftitis noftri5promptam ex officina praxlari artificii
fui?Aduenir,inquit,Oratorducalis,de Papieníi obloquicœpit, difficilem illum&:
pertinacem eft criminatus.Egn qui paulo ante cum illo contenderam, adductus fa
cile mm,vcei aíTentiensdicerct vera cíTequxloqucretur. Hinc puto factum Duci
animumeíTcvtliberiusinCardinalem fxuierit , putans me non inuito earn vexa-
tionemfuturam.AudiNicene,Plena monitionis, fi bene attendis, haxeftexcufi*-
tio.non tarn fe excufat,quam vos admonet.Si non eritis diclo parentes, ii non aíTcn-
tiemini dclideriis mets,vel folaalienati animi íignificatione poíTum vos perderé. Ex
vultu meo falus veftraatq; inuritus pendent. Sinon creditis Papienfem infpicere,
vno tantum verbo,non nocendi animo,fed per iracundiam diclo perditus eft. Ha;c
fermonisfui primacft laus.Alterum nofce/MalcdictainCardinalemprobaui.Quíe-
fo te,Paule,cuius maledich.'Nempc hominis Iaici. Quid crgo inferiores fibi agendíí
exiftiment,audientes crimina noftra, cum fummus Sacerdos inter homines pro
Chrifto fedens laicum probat maledicentcm fratri,malcdiccntem fedenti ad confi-
lium Sedis,& membro myftici corporis fui. Honorare Hammeolis rubris,& mitra íc-
riceabenatores fuos hoc eft? An turpi cofufioneeorum capita operireHegern, qua de
fe vulc,& feuere imperaran nobis contcmnit.Nemo,inqim,veftrum extra vos de me
íiniftreloquatur.Non patiar.Nonfubftinebo. Siquid inter vos maledicere vultis,
fit liberum cuiqj.Tu quaîfo.ô Paule,charitatem,quam non prçftas fratnbus tuis,prç-
ftari tibi tanta feueritateediccs'quid turpius,quàm legem condere, cuius ipfe íerua-
tor elle non velis?SipoíuitnosDeusfublegetua,nopropterea voluitexlegcm teefle.
Praîceptofuo impendí conuenit proximo,quodabillodcííderas.Ow»w,inquir;^wrf-
cuttQjVultU vtfaciant vobií homines,h<ec dfvosfaciteíllis. Sed iam non agamobícure te
cum, Nicene.ínapertumproferam omnia. Vtarfua conccfllone. quam dixi, extra
Cardinalem non erichxc lamentatio.fi prafenseífemloquerer tibí, non feriberem.
abfentem quomodoalloqui,nifiperepiftolampolîum?erittota manumea, non fe-
crctarii.Ad te folum obfignata mittetur. Me auctorenó excidet. exemplum nullum
apudmeerit.fi vulgabitur,& in alienam agnitionem deuenicc, tranígreflortu legis
eris,non ego.Itaqj earn lcctam,lacera in mille partículas. Tantum quod fentio, vei
proba,vel improba. Sat mihi cric interiora mala Patri non efie incognita, quid poil
digitulum vnum factum noftrumabfeondimus? cur quod eft non plane fatemutí
Paulus fecunduSjPaulus inquam fecundus,huius impictatis non cafu, fed volúntate
eftauctor.fi erro,tu qui Veritas es,ignQÍceDeus.Sétíre aliter ego no poftum.Edixic pa-
lam,audientibuscardinalibustribus,idquod erat acturus, quodq5 eueniile ad vn-
gué videmus.Na cum hortator eflem vna cura cçteris, vt iuriiïurandi fui,acvoti elTec
lèruator,idq5 priuatisdefideriiseius effet aduerfum,dolcretq5 nimium fenrentiis de-
cernino pomi(fe,quodintendebat,conueriusadmc.Et tu,inquit,impcratam àDu-
ce pecuniam íoluesíScribam vt exigat. Dicenre me, fine facerdotiorum interitu ex
torquen illam non po(fe:&:fi,ait,dilfipabuntur fundi, non propterea facerdotia ipfa
perdentur.Fecit quod dixit. Nihil mentitus eft veraciflîmusPrinceps.In hoc folo íüa
opinionc
I
EPISTOLA.. ío>
Opinione eft falfüs,quodincolumib.facerdotiis vexari fundi nSpotuerunr. Sacra, &c
prophana omnia,vna calamitate ílint inuoluta. Verum tu credis veniíTe ad eum Ora-
torem Ducalem?Criminum raeorum feciíTe principiumí&fabulam tota , quam ad
vosterrèndos,feq5excufandum cómentus eft, ас recitauit ? Erras vehementer, fi ita
cxiftimas.Non venerat ad eum oraror.In ardoreilloanimi vitro eft accerfitus. Nec
ille calumnian me cœpit.Qmdenim fine caufa id ageret? Ipièeft orfus. Ipfe calu
mnian! inchoauit,atq; expleuit.Eodem quoq; in fpiritulaccrauit carteros, qui ei fuc-
rantaducrfatijnta&um nullum reliquit.Pudendafiliorumalienis ipecHdareliquit.
VndePapienfisha:chabes?Qupteftcifta confirmas? Cardinalis Maotuanus, cuius
orator ille dies,ac noebs eft dorn i,co referente cunda accepir, & mihi , vt proípiee-
rem rebus mcis,dolens narrauit. Si hic teftis fatis tibi non eft, alium audi, Iacobum
Trottum Ducis Mutinenfium oraroré,cum quo eadem ad verbum verecundus ho
mo cftlamentatus.Si nec adhuefidé his putas habenda,crede Potifici Paulo, in cu
ius teltimonio elfe error nö poterit.Expoftulantietenimmihi,quod tatainme,laicis
audientibus,eiretinuedtus,aíTcnfit,nonnegauit. Plane confeíTuseft, confedentibus
mecumRothomagenfiatq; Vrfino.Audietiarcliqua.Cumintclligerem ab initioa-
cerrima edi£b fieri Vicariis meis à Magi ftrati bus ducis,fi intra tempus no foluerent,
ipfa autem editta qua; mi Ла crant ad me,illi oftenderem , vt videns fuperba imperia
ad refiftendum incenfior fieret:hacrenus cömotus eft,vt diceret: Forma tu breuead
Ducem, quale opus efTcexiftimas.Dicbui Brcue,detuliadeum,legi. Nonprobauit.
AccerfitoSecretario fuo,aliud ipfeiniunxit. N5 mouit hoc me. Qîotidianum eft, vt
fuumvelle fit cuiq;.Rogauitantum mature quod eratimperatumabfolueret:etcnim
falutemomneminceleritatepoficamoftendebam. Quod erat Secretarii quàm pri-
mum eft fadum,quod fuit Poncificis duci cccpit in lögum. Quid ita, Paule fecunde?
An neceflitatem non intellexeras?An non fingulis pene horis rogabans à filio ? An
non breueanre probaueras?Eiatqiia;fo tantianulumdctrahercdigito,cerçq}impri-
mi mera?,vt expeebndos tib: tot dies putares ? Quid aliud per has moras quarrebas,
quidoptabas?nifi,'vtqua;fita calamitas eilet anteaccepta, quàm prohibitiotua ad
D iccmperlata?Inualclcenteautécalamitate,5¿:maioremulto,quámexpeáarem,cú
pulfis Vicariis,&cuftodibusomnibus,tria fanctuaria Dei militibus complerentur,
non iusdicereturclcro,nondiuinafoluerenturAltiííimo,orania prardonum visoc-
cupaffet,prccibusimpenfiífímispetii,vtfumptu meo vnum mitteret ex familia fua,
qui eius nomine,tanta; ruina; occurreret,dicerct faltem ius,fi n5 poflct estera, & di-
uina intermiíTa refumerct.Tam me audiuit,quàm tu,ad quern illanon fcripfi.Chari-
tas domus Dei n5 tetigit corde fola vltionc follicitum. Sed quid ego fupcrfluis argu-
mentis rem manifeftam veftigo? An non audifti ab eo,qui fuis oculis vidit in literis
Ducis qua: ad oratoremfuumfcribuntur,declarari aperte, volúntate Pauli permif-
fam direptionem fuiife.Qua; maiora teftimonia quarrimus?An non fatis hoc eft ? An
no dubitationem omné vnum hoc to!lit?Tlbi tibi hare ei dicenti,non negauit de lite
ris. VidiiTefequoq} afTeruit. Ad auertendam tarnen fadi fui fufpicionem, diuerfara
efleearum fenrentiam dixit. Quid enim OratorDucalis,quanquam malus,finePau-
li volúntate in diripiendis ecclefiis tantum lxentia; Principi fuo dediflbt? Quid ami-
cos Cardinales quatuor merccderam nulla parafletaduerfos? Extrema; iniquitatis,
ne dicam dementice.confilium erat,inexpiabileapud Deum:apud homines aliquá-
do luendum. Vox Pauli ruinam iniunxit.Manus oratorisfcribendo adiuuit. Arma
Ducis fcelus funt exccuta.Tribus his carnificibus vnacathredalisecclefia,&ca;no-
bia quinq5,in contumeliam Dei vexata,lacerataqi crudelitcr funt. At dices, tres me-
cura CardinaleSjBononieniemjSan&orumquatuor.&Senenfem, quibus iratus il
le non erat,fortemeandemfubifl'e,figni hoc eile auaritia Ducis, non artificio Pau
li, mala hareirrogata.Non eft ita,Nicene,non eft. Aftutecogitata funt omnia. Nofcis
fenfuseiusreeonditos,frontemnatamadfimulanda, &diifimulanda quarvult. In
me vnum fabricata eft machina.Me vnum petiuitpropofitum eius. Admiiceri hos
voluit.vt Papieniem nemo eife agnofccrer,quem ille voluiflet euerfum.Nouerat da
mna eorumcollatameisjleuiífimaefle, alibi eos habere, vnde afHucntiifime viue-
renCjiactura vnius loci pane non cari t uros.Mc autem fciebat,quicquid id erat, vnde
fio, IACOBI CARD. PAPIENS.
alebar poífiderefubDuce,atq; vnoillius Ímpetu pofle ad mendicitatem facile co-
gi.Perdenimentanoftraimusfaepe vltuminiurias acceptas. Quid ni per aliena co-
tendamusfacilius?Tritumíermonevulgiprouerbiumeft: \Âmtci peteant, dummodo
mmiciparuertrucidentur.Q^nquam & Senenfem nunquam dilcxit,vt fcis,& Bono-
nienfi,quiabinitioeftrcluctatus,chirographofuomulta eft minatus. Cardinalem
autemfan&orum quatuor óbolo noníeítimauit,nifi cum fuit neceffitas. Neqjvcro,
amantiíTime pater, plus ego ilium ofFendi,quàm cçteri.Vehementius , ingeniofíuíqj
cgeruntnonnulli.Ad vindi&äidco Papieniiselc£rus,quia& minus illipoteft noce-
rc,S£adiniuriamcft opportunior.Contra folium, quod vento rapicur exercuit po-
tentiam iuam,& ftipulam ficcam eft perfecutus.Non oppreffiflet fua caufa Cardina-
Jem amicum grauiffimus Venetorum Senatus.nö fapientiffimus Rex Ferdinandus.
Aliena: duritati noluiflent Carnificinam prxftare. Elegit Principem Puerum incon-
fultum,egencem. Cuius infami minifterio in meo exemplo vos,quos timet,admone-
ret ftulta: cóftantia:.Rothomagcnfem,qui vel vnus plus eft operatus quàm cçteri,nô
modo malo,fed ne mali quidê íignificatione affecit.Quid itafSäguis eft Regius. Co-
gnacionem potentiffimam habet.Principes multi clientelam eius fequuntur.Iniuriç
шаг magnis fuiflent comunes. Denonnullis noftrum idem cötendo , à quorum per-
fecutionibus non voluntas illum,fed aut timor,aut occafio non opportuna abduxit.
Vidiflès diebus iifdem contcntionum fuarum,etiamfi demiíiíTime eflem Jocutus,ra-
biem omnemconucrti femperinme,& pendifle me vfq; ad aliena: perfeuerantia;
pcenas. Nullum erat alicuius paulo cfficaciusdiâum, cuius moleftia in Papienfem
non volueretur.Dicebant per iocum nonnulli,vas me Pontificis eflc, quodinterior
omnis eius mifcriain id vomeretur.Ego increpatione fua durus,ego pertinax,quod à
recia fententia cum primisPatrum dimoueri non valcns,anima: iuar,& noftrajprçci-
pitationem vitabam. Audience totoColIegio,ignorantiáliterarumobiecit,tanquam
ipfe earum fit columen. Ac no aliquando publice,priuatimq; loquens audiatur cum
rifu. Ignobilitate generis exprobrauit: Vicari urn fe eius non recordatus, apud quern
non eft perfonarum accepcio:Maria: matris Domini immemor,qua: fponfaFabri eft
dicbi.Perri prarceiToris fui oblitus,cui Pifcatori, &pauperi, cadeftis regni attributa:
funt claues.Difce diice, Paule,qua: fit vera nobilitas. Non Vcneta tua , & mercatoria
eft,longinquisnauigationibus parta.ApudDeum,cuiuslocumhabesin terris, fola
pradicatur nobilitas,non íeru¡re peccatis,fed meritis effe Jaudabilem , cuius quanrú.
fis particepSjConfcientia tua tibi ïcfyanàczt.Elegit Deus, inqukScvipmra, ignobitia^
contcmptibiüa/nundiyVtpotentes,ac nobiles adhumtlttatê adducent. Ergo quod elegit Deus
tu improljabisíquod ad ardificandam Ecclefiam poíuir,ad contumeliam,&: ignomi-
niamduces?Omiferum me.' quardoótrinafummi Pontificis Ьагс eft, aderudiendam
plebem in íalutis cathedra poiiti.'Lamentorhax tecum liberius, quia emendare no
poiTum,atq; in hoc paulum dolor quiefcit.quod ei loquor,cui & nota funt omnia, ÔC
quotidianam,vtmihi,prï»:ftantmcei'btiain. Reuertamur ad indicia noftra. Collige
mecum,Nicenc,&conferfingulafub vnumintuitum. Animus ad vltioncmfuana-
turaeft pronus,offenfionum non obliuifcitur.Dixit feripturum fe Duci, vt imperatii
extorqucat pecuniam.Plus quam imperataextorfit. Rogaui vt cita inhibitione fub-
ueniretinchoatacruina::Ruina iamfa£ta,datumeftBreue.Rogauiimpefa mea mit-
teret quemquam,prçtcriit poftulationem iilentio.Iratus erauafFenfum fexftimabar.
FaiTus eft maledicta Oratoris probaile.Identidcm repeteCardinalisMantuani,Iaco-
biTrotti.Ipfiusquoq; de feteftimonium.Adde ad oratorem literas Ducis, in quibus
qua: facia eranc ante breue, contraria his elfe affirmât, qua: de volúntate Pontificis
prioribus litetis fcripferat.Pone vltimo loco Opportunitäten! vindicl:ç,impotentiam.
humilis Cardinalis;Exemplum calamitofurri,in quo totum Senatum cömonefacere
voluit.Quam quarfo probationem?quam veritatem? quam mathematical!! neceflî-
tatcm ilta non inferant?Luceclariora funt omnia. Verba dari vobis non finite, mihi
quidem non dat. AfFcrre vim poteft,fallere Papieníem non poteft. Artificia eius noui
dudum,& fum fiepe expertus. Dico çum gemitu,fpargit fpargit, qui ad colligendum
eft pofitus. Vale.Sena?.Iulii 1467.
E P I S T О L M. en
FR. CARDINALI SEITENS.
С L X X X I X.
EGo,mi Senenfis,antereditum meum, niiu aliter indices, excuiàndum mihi nil
puto.Monitorex vrbeita defiderat.Noftra in ilium fides itarequirit. Nullo arti
ficio aíTequi poflemus,vt non Pontifex,qui fuípicionibus plenus eft, conuitia fua re-
nunciata nobis à collegarum aliquo crederer. Poftreditum quoque, nifi imputer,
prius verbum non faciam.Confcientia! fignum efle folet,excuiare quod nemo accu-
fat.Terentianus ille,2^yfw,inquir,^«^^c/'»r^4//fl^rd/^í,c«/ÁSiimpurabitaliquid>
non tam excufabo,quàm petam veniam,quod homo rufticanus nec hoipitio pnmo-
genitum magniRegis accepi,nec vlla re fum muneratus,nec cœnaui apud eum , aur
apud me ille.Turbaui potius oratione triftiore,quàm aduentitio conueniret.Satisfa-
¿tio mea ha:c erit,tuam quoq; paratam habes,& facilem.Sed de te difccns , floccifa-
cerehas nugas inftituo;magis autcm,fi menftruam ftipevoto promiflam nô reuoca-
bit.Id enim me pauperé imprimis follicitat. Aftit quod edâ, bono animo pari potero.
JVuodпес Sarmenthus inicuas
Claris admenfas> пес vilüGalba tulijfet.
Aliorum mala faciunt noílra leuiora.Dc quo non vidimus, &opinari illum fíniftré,
& maledicere palam,& mox pucrili fentétia velle,quod noluit.laudare quod carpfit?
Morbus animi fie eft,morteíua, non dolore noftro fanandus. Praftemus ei fidem
quxPontifici,nobispatientiam,qua; Deo eft debita. Ac quamuis mille talia ingru-
antquotidie,noncœnemusvnocruftulo minus. ValcPientia;.
CAROLO SALANDO CREMONENS.
cxc.
A Ge gratias Patri noftro Nie eno quam máximas potes, operatus eft opus, non
quale vulgaria officia folenr,fedcharitati ineima? conuenit. Raros eft inueni-
re,quihocanimoinfi!iosfinr.Non minorispëdoego,quod fignificauitpertc,quám
quod per Oratorem Mediolanenfem fieri obtinuit.Hic fruítuscertuseft, illicfides
incerta.Vtraq; tarnen habenda in precio,geftanda infinu, rememoranda omnibus
horis ad graticudinis cu muí um.Carole audi,tu nofti fenfus meos. Tu mecum íem-
per es cum libértate locutus.Si afFeclus aliquando in adueríum me raperet , & bene-
ficii accepti,quam dcbco,non tenerem memoriam,memora tu,corripe tu,& tanquá
manu ingratitudinisfemitamretrahe. Hic pater notum me à primisannisdilexir.
Venienti in curiam fidelia adiumenta prasftitit. ad Cardinalatum eft fuftragatus.
Caufis meis omnibus fie in noftro collegio afFuit,vt vifx fint propemodum fux. Ite-
rumdico,adiutorgratitudinisfis.Ex iis hbris,qu2e apud teerunt,admonitor eris of
ficii mci,cum témpora accidcnt.Si qua ík haclenus in со eolendo negliges fui, fu
tura diligentia earn fegnitiem compenfatÄSedvenioad prajclaram Pötificisnoftri
concionem,quá in cöfiftorio habita,paucSpcrcurram.Negat indulto fuo occafioné
imperatz pecunia? prxftitam. Ago gratias Heo.quod non liten's, non rumoribus, nó
Jonginquisfignificationib'.isidintellcxi.Re^rehendenduseflemjfiadleuemäuditi-
onem ita fcripfiflem.Ipfe,rrti Carole.ipfe ignoranti mihi omnia aperuit. Detuleram
ad eum literas patrui tui, Vicarii mei,quas fibi oftendere:Initium enim tunc erat pcr-
iecutionis iam cceptar.Cotincbatur in eis,Ducem Mediolanenfium dicere,& magi-
ftratuseiuspalam vulg;ire,concedenteP6tifice,fubfidiumid mutui quarri à Clero.
Ha:c ille intelligens,querelam meam verbo fuo ftatim accipiens, hanc fententiá di
xit ad vngué. Venit ad meOrator ducalis,rogauitqj nu molefte eflcm laturus,fi coce-
dentibusfua volúntate clericis pecuniam mutuam,datis eiusreddendç promiffioni-
bus,eamcaperctDux.Refpondircm mihi hanc xquam videri, &c nec melaturum
molefte,eisconditionibusve]pendi,velaccipi. Gratias egit orator,atqj difceffir. No
breue,non literas à me vllas accipiens,ha:c eius excufatio fuit. Nil omnino addo, vel
muto.Id intereft tantû,quod materne illa ab eo funt di&a, hçc à me ícributur Latine.
Vide ergo q uantum diferepet à fenfu fuo fenfus cpiftola: mca:,& qua iufte filium ve -
xet.Dixi,indulfitDuciMediolanenfium fanditastua. Quaero, annóindulgerehoc
íít,laudare quod pctitur,& non moleftum futurum aflerere? Quid refere verbo, an
6ii IACOBI CARD. P APIENS.
fcripto id вat?pta:fertim cum eo,cum quo verbo Oratoris maxima queque folet traf-
igere.Sed aliud vide,in quo fuam hancnon tarn indulgentiam, quam voluntatcm
agnofcas.Me hortatus eft vtimperatç taxa: facerem fatis, &petentem Ducem con
tribution mcaiuuarem,cxemplofuo id confirmans. Etadiutos à fe olim Venetos,
nefcioquocmilibusrcferens.Taceoplurima,qua:per eos dies in diuerfis eius fer-
monibusnon obfcurenotaui,hucpariilgnirlcationetendentia.Itaq} percuncbuio-
ne nulla fecretarii fui eft opus. Ad dicta fua,nonfcripta,meam epiftolam reuoco, &
reftimoniofuofibirefpondeo.Siquando in Confiftorioagctdehis,vtac"turumeum
exiftimo,redibitinmentem,meadmonente,dicl:orum fuorum,nofcetq; nobis no-
ftxameñ'e mernoriam,acilbi, ob maiores curas has minores plerunqueexcidere.
Nam conuitia in filium audientecollegio dicta,bono animo perfero. Pater eft. Do-
minus eft.Immunes alii ab his flagellis nec fuerunt olim,nec per dies fingulos erunt.
Irafci nulla ratione,vel volo,veldebeo.eoa:quanimius patiensomnia,quod ànoxa
fumprocuI,&:pra:ceptis Ecclefia:debeturhçcreuerentia.Voxfan&a eft Petri, cuius
militia: Tum confecratus.- Seruifubditi eflotedominU vefirisinomni timoré, nontam bonis-,
& modefi'is,fidetiamdifiolü.H*ceßenimgratia,ßpropter confidentiam Deifiufiinet qttis trifit-
tipm,pAtiensiniufte.qu<eenimeßgloriafipeccantes,dr coUphtytifuffertisfß benefiacientes pati
enterfußinetls,h<ec eftgratia Dei apudDeum. Vtinam&ipfehunc ipfum Apoftolumalio
loco audiretradfucceubresetenimloquiturfuos.Breuistextuiententia eft , fed ma
gna my (ïctio.Pafiite eum,qui in vobis eß,gregcm Dei,non vt dominantes in Clero , fidforms
^f7/^r^/>^/z»/AW.Tranfiadrccundamcalumniam. Dixit debuiíTemc de profecFio-
ne Florentina confiliumfuumexquirere, dicFurum eum fuifle quid in ea refuiflec
agendum.Cogitauihoc,CaroIe,nonrern,fcdnaturam fuam attendens, qua; fuipi-
cionibus fempcr eft plena,fed locus non erat conGlio. Nunciatum Sena: litcris cer-
tiilimis erat, Ducem nonampliusquatriduo moraturmn Florentia:. Videbam ilium
ante rcuerfurum adcaítra,quám nicas literasRoma; futuras.Euentus probauit,quod
dico.Venitdievna,quieuitquatuor,fexta repentedifccffit.Quomodocrgo tambre-
ui tempore & officio fimul,&neceffitatipoterat inferuirifAddidit obtentufoluendi
voti iile me ad curandam rem temporalem, meritoq; obeamcaufam in neutro gra-
riamdebuifTeaccipere.BoneIcfu,quidexteaudio?ita ne difcernimus temporaliaà
fpiritualibus/An nonlittcris meis,an nonlamentationibus tuis intellcxerat Ponti-
fex,intrafeptacœnobiorum armaros efleinducFos?omniatelis completa? perturba-
tum cultum diuinum'An non Vicarium meum adminiftrantem temporalia, &fpi-
ritualia)exPapienfiEcclefiapulfum? In cœnobio beati Vicloris non reliftumgra-
num frumenci,non viniftillam.vndeaJimonachi poíTentíDefolata omnia eflc,de-
reli£ta,& vacua?curarequa:fo,hocerar ren^tcmporalcm?an fpiritualem? Dei opus
perquirerc,an carnis,&: feculi? Pono hic on meo cuftodiam. vltranon loquor. Gc-
mitus verborum,qui ab гсЛги cordis exurgir^deprimitur ad imum. Accipc tertium,
non crimen.vt video,fed meum contcniptum. Riiîtquod de Duce dixerim SS. bis
Iuuenem Гит alloquutus SS. riferit iâne quod voluit.Malo riflfîe illum,quàm doluif-
fc.Seddicat.quidrifudignumhicfueritfSi enimquod Iuuenem appellaui,parum
Jáudisin magno Duce exiftimat,concedathoc homini Latine erudito. Barbare, ne
fecum quidem,quiexdomoeftbarbara,Ioquipoirum,aut volo. docFrinam expri
mir calamus,quam Latinusmagifterdocuit.Grxci fcriptores cum Alexandum Ma-
ccdonem damnant,puerum dicunt.M.Brutus,M. Antonius identidem appellatione
pueri, Augufti imperium tident.Contra Virgilius eundem laudans,
Httnc a>t,euerfo iuuenemfuccurrerefteclo Neprohíbete.
In Iuuene videlicet, in adolefcente eftjaus. Solius pueri vidctur in dominatu efle
contemptus.HuncrifumPontifîcis,dolcntibusaliis,fecuram approbationem dicis
antiquiamicinoftri,aientisinfanatn poftulationem meamefle,fed literas iniàniores
íibi videri.Enimueromagnihociudiciiimefta:ftimandum,abhomine eftenimqui
femper fana &: petit,& fcribit.Pctitionum íüarum duo proximi Pontiflcatus funt tc-
ftes,i5¿confiítorianoftraquotidiana, in quibus de iniquis petitionibus fuis eft fre-
quens querela. Scriptorum vero teftistíl Pius noftcr.Teftis pra:ful Ferrarienfis, re-
ftis Anchonitauus,teftis 8¿ ego. Qua: quidem eo vfque iniania: procelTcrunr,vt pote-
fíatern
EPISTOLA Щ
ftatem Rom.inç Scdis fine conata cliderc , &: ipfi vincla , ac carcercs propemodu funt
opcrata. Olcinem ergo hunccoruumobolo non xftimemus: malis enim omnibus
fem per croccire eft folitus,nec púnelo cemporis in vna fententia efl'e, pluma,& foliis
leuior. Addis in extremis litceris tuis , putare Patres nonnullos fecundam,quam miß
epiftoIam,.i Pontífice in peftem meam retentam,vt videlicet proférât eam,oftcndat-
que Duci , ii quando vlla ex caufa plecti me volet. Facilehoc credo , ad mores magis,
quam ad cbaritatem eius refpiciens. Sed proférât , vt vult , incendat in me ilium , vc
feit, maiora pati ab со non poflum quam quç pafllis nunc fum. Vt faccrdotali animo
perrero hax,fic illa non muliebriterferam. Natusfumpauper,altuspaupcr,adPium
vfquc perfeueraui in paupertatc. Quid me angat ad fortem redire, vnde exiui? Si mi-
mltros viginti non potero alerc,dimidium alam. Si nec hoc quidem, vno tantum co-
tentus: lartius ad extremum perueniam, quàm cum thefauris ingentibus ille. Nulla
fua duritas,nulla arHicbo mei me d^llîmilem reddet.Poiîbm pro libértate confilii,pro
recia fententia animamhanc&carnem contemptibilemdare. Dicethomogentilis
Cicero,folum fecutusgloriam fieculi: Vero licet, &¿ femperlicebit dignitatem tuen,
morcem concemnere Poteftas fit veniendi in fenatum,dicendipenculum non recu-
fo.Egu homo Cbriftianus idem non dicarn ? Metu facerdotiorum,qua:in aliena funr/
pote tate,conculcata confcientia,contraiudicium loquar ? perdens me ipfum,atque
in eandem perditionem proximum trahens ? non faciam. non committam. Tuque
Dcus meus , qui renum meorum es verus ferutator , confirma hoc, quod in me es o-
peratus. Da intellectum,vt mandata tua non excidant. mandafti enim vt non time-
remus eos qui occidunt corpus:animam autem non polfunt occidere. Sed eum po-
tius timeremus,qui poteft animam,&: corpus perderé in gehennam.Sed vidc,Frater,
quale hoc patris in tiiium, Principifque quale in fenatoremfuum officium fit. Non
dico , epiftolam fidcliter feriptam in vltionis tempus feruare, quod gentilium, & no-
ftrorum voeibus condemnatur : fed fi qua dolentius à Cardinali fuo funt dicta , pro
ferre in medium, & pudenda illius palam omnibus reuelare ? An non magiftri fui , &
Domini eft rccordatus:Sipeccaueri( in tefrater tuu4,corripe t//umwfrrtc^} & tpfumfolttm?
Nonne illumeuangelica: legis huiusferuatorem podííimum elfe oportetjar, quiad
cms cuftodiä in excelfo eft pofitus ? In quem autem erat nifi in cum , peccatú mertm?
qu¿mofFendebatepiftolailla,prxteriplumfolum? Pieratis erat paternç,fipeccatum
putabat,refcribercfilio,admonerc ilium erroris, hortari, increpare, minitariquoque,
ii ita opus agnofeeret. Ad eum enim tantu erat tranfmifla , nec quiíquá prçter iplum,
& me,que_ feriberentur feiebat. Quondam proferentc in coníif tor um Pio codiccl-
los quofdam ab hoc ipfo Niceno feriptos , qui eum male habebant,fic exeufauit cor
dât lífimus Cardinalis,& quidem approhante toto fenatu : Ad tc iolum, Pontifex , illi
funt fcripti:mea manu funt feripti: fignomeo obfignatimemo eos ргачег te,& me vi-
die. quod nunc palam fiant,vide cuius culpa fit.meacerte non eft,qui charitati , & fe
ci eto impendí quod debui. Tacuit ille,ac quamuis ingcniofus;inclemeivs tarnen fa
ctum luum agnouit. Quid argui hoc loco in me diffimile potuit? aut quid damnari,
quod non côueniret filio? Scripfi ad patrem. feripfi ad eum,cui de facerdotiis.ne pef-
fundcmur,fupremaeftcura. Detexi vulnera,qua: de folamanu fua pollent medicina
accipere.accufaui eos liberius,qui tanta: impietatis eftent auetores. Admonui,vide-
retpoithac,quantum Principibusfçculiconccdendum eilet in nos:Eorum videlicet
m - mor,qux Duci indulfiilefe dixerat : Veri autem Card inalis fum fecutus officium.
Si hoc vet bum confeiosfenfuspupugit, quid al uddicam, nifi ver builludfuifíe ver-
bumfalutis? Nu/h ( mi^\útQ\ccvQ)remedia,qu£vulf}eribusadbibe»tur,tamfaairatdolo-
rem,quamqu&funtfalutariaÂ on propterea concionem de me haberi oportuit plenam
crirr.inibus, Sc epi tolas , zeIumDeihabenfes,perirrifumoftendi. Quisvnquam
Chriftianx charitatis veftigium tenens,litteras a filio millas interpofita oiïenfionc,in
medium protulit,palamque recirauit? Quid hoc aliud eft quam tollere colloquiaab-
fentiumíverbumDciinoribusfacerdotumextinguereíamputare rerumbenegeren-
darum occaíiones innúmeras ? quam multa loca , inquit idem orator, elle in epiftolis
folent,quíe prolata fi unt,ineptaefle videantur. quam multa feria, ñeque tarnen vilo
modo vulganda. Sed ho£ aheni fit facti. Quid me agere, Carole, amodo conuenit?
Fff
ír4 IACOBI CARD. P APIENS.
Dicet aliquis , vt dixiíTc tibi patrem noftrum affirmas .- Ne fcr.be Pontifici tu. Verbo
rcferri cura,qua: vis. Sei ibe fidelibus tuis,quae ilia alioquin eflent fcribenda.Quid fi
non cxpedit à fidelibus ilia cognofci ? quid,fi non di&at confcientia,vt extra Pontifi-
cem fint?Quid , fi fidèles infideles timeam aliquando futuros ? Nonne hoc monftrat
ratio, vt tutius fit patri communicara illa eíTe,quam alieno'aut ergo mentiendum eric
in litteris,ne ilium orFcndant , aut deinceps tacendum. Miferum fane vtrunque. Sed
vt in malis , fidelibus potius credamus noftram ialutem , quam aut mentiamur Deo,
aut tacendodcferamus communia bona: fequar ego in hocpatris confilium , cuius
nifieflecapud me tanta au&oritas, non modo non pœnitendum mearum epiftola-
rum mihi putarem,fcd in hoccerte dolendum,quod non dolentius fcripferim,quan-
quam non ex me , fed ex eo ad quem mittuntur , admonitionem fuam eiTe fignificas.
Scripfi hxc ad litteras tuas,non rancore vilo cordis,non impotentia animi,quam pro
Deo facerdos abieci:fed ex libértate, ad quam mcinftruxitEcclefia, & vt tibi fadum
meum probaremxuius vtcharitatem ampleóror,fic magni judicium facio.Deus no-
bifcum fit. confoletur nos in tribulationibus noftris , faciatque vt cius hxc difciplina
iîtadfalutcm. Vale.Senç AuguftiMccccLxvn. -
IA. CARDINALI PAPIENJ. CAMPANVS.-
CXCI.
PApienfi meo falutcm plurimam : plurimam falutem Papienfi meo. Hoc fi ccnties
repeterem, nunquam ad voluptatem recrcationemque animi fatis rcpetierim. £t
quanquam es fempcr in oremunquam tarnen ita me impies,vt non crefcat libido no-
minandi.Papienfem mihi fomni,Papienfem vigilia; ofFerunt. ЛЦие mihi in folitudi-
nc,atque in frequentia occurris.q uàm illic de te cogito, tarn hiede te loquor. Sed re
fero pedem,nc qui verus velim,& apertus videri, videar blandus,& fiebis : prarfertim
apud te,
Cuius habent oculiûodnunquam viderat Ârgus,
Nee noßri afptctunt lumina Calltmachi.
O dulces lachrymas.cum temodonomino,cum te cogito.noncredis(iuro)fluunt
lacRrymar.Felix vale vnicum fydus,vnicum prefidinm meum, ni m plura nequeo. E-
go hic pra:dico fingulis Dominicis, tanto concurfu, vtnufquamfuerimauditusac-
tentius. Tui ride , 6c tace , & me Sanctiflimo Domino noûro, fi occafio detur,com-
menda.Teraniidicxxvi.Februarij m.cccclxvii.
10. CARDIN ALI ^7 REBATEN.
CXCI.
/^\Ro,Pater Reucrendiffime,filio confecrationis tuas indulgeas: fi ante hanc diem
^^nonfcripfir,dülorfuitincaufa. Habuerûtmeanxiumnon priuata mea, quç tibí
funt nota,<S£ quorum lachrymis pauci tanguntur, fed magis publica , quç magno Ím
petu ferri ad interitum video. Humiliataeftinpuluereanimanoftra. Conglutinatus
eft in terra venter nofter: lux pilei tenebrefeerc incipit, &c ad côtemptum ordinis no-
ftri apertum cft iter.Current amodo in damna communiaqui antefedcbant.vno ex-
emplo crefeent in dies noua cxempla.
Sicutgrex totas tnagrü Vniusfeabu cadit,&porrigineporci.
Vuaque confpecla lutorcm ducit ab vua.
Laborum meorum, Vigiliarum mearum,contentionum quoq; mearum pro Sfor-
tianis hic fruebis eft , ficut tuum eft pro Andegauenfibus tuis. Vendamus nunc ani-
mamgratia;,& difpliceamus Dco,vt placeamus hominibus m.cccclxvii.
B. CARDINjiLI NIC EN O.
CXCII.
"^TE dubita.Pater amplifllme, cafum meum, ad cuius patientiam me fepehortaris,
bono animo ab initio excepi, & forti nuncperfero. Non cft ea cordis triftitia,
non mentis confufio , qua; à plerifque forfiran creditur. Indui armaturam Iuftitia;J&:
clypcum rationis dextra; aptaui , vt his tectus , venientia tela fine oftenfione excipe-
rem. Audi tacitas cogicationes admuantis fe filii , vt argumenta cius confiderans, de
volun-
EPISTOLA, tij
volúntate quoq; certius iudices.Primum nulla mea culpa ( quod mihi confciiis fum)
pcrtuli, quaeiamcognouifti. Siimperatç taxa: non fatisfeci,necconiiciinplebcm
íiim paíílis , dignitate retinui noítro ordini debita, in eos quoq,, qui malorú auctores
fuerunt.nullum meumextatpeccatum. Coluicos pet omnem vitam. PoíTumquoqi
fïneia£tantia,innumera recenfere in eos meç charitatis officia , qua: & nota funt tibi,
& nullis teftibus egent. Gratis igitur odio me habuerum, ponentes aduerfus rratrem
mala pro bonis, S¿ odium pro dile£bione fuá. Confolatur hoc primum me paticntem
facile officia mea mihi: illis vero fuam eíTe iniuriam. Adde quod imparatum ii cafus
non inuenerunt , nec quia improuifi acciderent,duriores funt facti. Erat enim ncfcio
quomodo grauioris incommodi aiicuius apud me expectatio , animo ia'm ita conce
pta, vt declinan pofle non crederem : cuius rei confcientiam meam,qua: Deum non
fallir , &: notos complures habeo telles, quibus inter loquendum, vt fic,metum hunc
familiariter indicaram. Repctcbam annos prarter tos , quibus noftram hanc curiam
eram fecutus. Videbáquam breui fpatio, & quam nullis laboribus fumma omnia ac-
cumulaífet diuina clcmeoti a.quam facile paupertatem in fubftantiam,obícuritarem
Hominis in claritatem : humilicatem vero in earn dignitatem m utaflèt, quç poftRo-
manum Pontificatum prima eft in Ecclefia. Agnofcebam quoq; hçc omnia in ret en-
ti artate e/Te concefla , valido corpore , & mente ad bohum opus idónea : arque illud
quoque in rer fecunda connumeraban!, quod témpora Pii Patris, cui f «mulatus ínter
domefticosfueram,&innocememprçftiterantme,hecfecerant vtab iniuria mea
metuendus qtiifquam mihi nunc elTet. Magna hçc ducebam à Deo,non valens vnü
aliquid promere,quod mihi ad fummam quietem deeflet-Cogitabam ergo fíe mecü:
Heu Papieníis in tanta largitate Dei,pro meritis fuis gratus illi nó es:nec datore t uum
agnof is. Peccatisinnumerisirameius intequotidieprouocas,ac tanquaextua vir-
rute, non ex fuá gratia fingida fínt:ita & immutabilia,&: perpetua eíTe cöfideras. Erras
vehementer. Auferre qui dedit poteft.fua: poteftati fubieóla fu nt omnia, nec eft qui à
calore eius íe poífic abfcondere./гд inquit K[>oú.o\us,ó'indignatio¿ribulatio drangußia
inomnemammam operantis malum. Si plagatuadiíFenuraddiem,necpeccatumpa;na
coníequitur, diipenfatsonis fuaíhocelr, nolentis ftatim perderé, quodmifericordi
mora fanari expcr&at. Sed veniet aliquando , atque vtinam non eo grainor quo dilata
diutius. Non enim tard ¿t ^romiífis Dens , fed patienter agit.proptei nps,nolens ali-
quem perire,fed ad pcenitentiam om >ies conuerti. Cum ¿¡ go obíiftente carne fpiri-
tumfaniiatisnon fumerem.nec ratio fíperaret'afF-CtumjVitaaLitem fuis midis conti-
nuaret errorem:Immifl*umeftcxpectammfuppliciü, cogens acimoneri facbs,quem
fuafiones ante n5 moueranr. Prçftolatio a tcm hec diuturna diebus pene íingulis in
metu habita , hoc aífecuta eft boni , ve tobrancius nunc ferantur omnia , nec perinde
premant, ac fi improuifa accidiífent. Gratias fint diuina: pietati pro hac mentis agni-
rione & muneri aferibatur fuo quicquid hinc firmamenti aêcepi. Sed quantum illud
eíTe ad patientiam putas,quod maiora mérito expeetáci, minora omnia funt irrogata;
debebaturantiquatç iniquitati grande flagcllum,& indurato animo virga vehemen-
tior.Seddulcis,&: rec1:usDominus,caftigans caft gauir filium fuum,& morti non tra-
diditeum.PoteratquiprouétusSacerdotioiúpermiffionefuaabftulerat, Sacerdotia
infuperipfaadimere,&quicupiditatcmiuucnisPrincipisin meconcitarat.fufcitare
& furorem. Grauioribus indulgenter pepercit. Non dcdit exilium , non perfecutio-
nem de ciuitate in ciuitatero,non vincula , & carceres, qualia multa peccatores farpe
funtpaflí. Qmn&cotpuSjin quo erarfenfibilior dolor, nulloincommodoatt.git,&:
mentemfippliciorum omnium vltimum,aberrore,& dementia çpnièruauir. Con-
folainur nimirumhax me, idipfumagcntia,vtacceptorum oblitus , ea fola ponderi-
busiuftisexpendam lu croque deputem, quae dignnsaccipere,non tarnen accepi.Al-
leunr porro animum, &: qu ali mgratulationem adducit,quod ijpernçdikffionis in
dicia per ha:c adhería collegi , veriufque dignum gratia quam odio me mdicaui. ht-
enirn cui non irafeitur Deus ? auc cid flageha non infligir fuá ? Nempe ei, à quo auerfi
íiincocuü eius , & m profundum malorum eft lapfus, Tômrofcar^nc^xkÂmpliustibíy
Hterufalem: T^lm ewmmemreceßit kte.Ego quos amo argtto,é" cafligo. Vas quoque cledbo-
nis Paulus admoaens íimul &: coiübhns,Fttimt,út,no¿tneglrgeredifiíp¿mamDomwi: nec
Fff г
6x6 Ï A COB1 CARD. P APIENS.
fatigeris dum ab eo coniperit.quem enim diligit caßigat. Flagellât autem отпетfilium,quem rt~
cipit. Vnicum quoque noítrse paciéntase exemplum lobfan&us: Beatus,inquit,virqui
compitura Domino. & cui oro non optabilior fit a;rumnofa hace vita, quam coníequi-
tur benedicb'o Dei, quam qua: iram habens per Içta feculi, quafi per amoena prata ad
intericum ducit? aut quis non fibi malit miferas fandorum perfecutiones, quam per-
fequfntium infortunatamfelicitatem. Nota eft de diuitepurpurato, cuius dies dad
felicibus funt,& paupere Lázaro Saluatoris Chrifti tremenda parabola. Malim ego
ilium me eue , qui polt criftem vitamatque inopem, finum Abrase eft confecutus,
quam eum.quem polt floientem,&diuitem, horrendç ténèbre acceperunt,vbi nul-
lm ordo, led fempiternus horror inhabitat. Ac licetinexploratumhabeam pietatis,an
od iifucrir til bu lat'o hare, ego tarnen, qui miferationes Domini fcio fuper omnia o-
peraeiiisefle,inmitiorem partem libensinterpretor, Propheticum illud fedulo ha
ben«; in ore : Virgatua &baodustuu¿ipfamc^confolAtafunt. Vide vero,dignifTîme An
tilles, quam copiofam meflem ex tanta tempeftatecollcgerim,& quanti efleapud
me debeat factum eflb, quod accidit. Profecto efl: tanti, vt non modo earn non
declinandam , fed magnis à mepreeibus impetrandam fuifleexiftimem. Didici pri-
mum monente fuperna bonitate , de ftudio colendorum Principum bono Cardina
li remittendumplurimum efle damno animar : non procuranda illorum carnaliade-
fideria:meliuseneconfidereinDomino,quam confidereinhomine,&fperareineo,
quàmiperareinPrincipibus. Intellexi quoque noftrisamicitiis vtiillosvt nummo:
non ad chariratem,quç rara in illa fortuna eft,fcd quafi admercatoriurh qua:ftum,ac
tamdiu haberi eas i n precio.quamdiu prsefentem vtilitatem miniftVant. Sum quoque
admonitus,difpenfanda iuftius eue qua: nobis proueniunt ex ahari : carni, & iangui-
ni non ita profufeindulgendum. In comitatuquoq; alendo,comparandoqueornatu
domefticotain multa non infumenda. Bona haecnoftraaltaribusattributa, precia
peccatorum cue , quibus redimí animas dantium pia cura oporteat,&: inftaurari do-
mum orationis,&egenos,vagoiq; in domos noftrasinduci. Quseciimn5fïant,irafci
grauitcr Deum,& fepe hunc exitum negligentibus dare,quem in me ipib fumproxi-
me expertus , vc videlicet admini (traca male, eti am iuo pcrmiilii dilabantur deterius.
Oculos igitur,quos peccatum clauferat,nefacerdotisvidereHa officium.fuperuenies
poena aperuit,ac iuxta Ef ia: Prophera: veibum: Vexatiointelkttumdeditauditui. Afle-
cutus infuper boni hoc fum cette non contcmnendû,vt minus iam amem,minufque
aeftimem hos n iftros íacerdotiorum prouentus mométaneos quidem , & innumeris
cafibus mbditos.Quid enim placeant,quç aliena: magis fintpoteftatis,qua noftrç , &:
qua: precario poffidcamus, vnicoq3 vel iiiperbicntis, vel indignantis Principis edicto
impune dii ipi poiïint,iugcmqj anguftiarum,& dolorum materia prseftcnt. Mihi iam
fan's lit viuere,iî non cam viram,quçoculisïntuentiumplacear,ateam, quam Domi
nus adm.'niftret:quietidré certc& minus habentémoleftise. non enim pofliintgran-
des familia» non oneri elle,atq5 animtim pluribus occupare. Expertus »unccompel-
lente inopia quid boni ad tranquilízate dimidiaraiam familia habeat , Sc quam muK-
tum confufioniSytardiiq; abftulcric, non minus omnipotentiDeogratias ago, quam
cgeritolim Romano populo Antiochus, cum ademptaregni parte & intra Taurum
montemiu{rusregnare,grandiprocurationefe¡iberatíiaiebat. Quod fi redirent iam
in integrum amiíTa omnia,omnifq-, etiam congeminaretur prouentus, ita vt fuppedi-
tari fumptusampliilimipoflenr. Mutaturus prsefentem inftitutioné non fum,necca-
riturus fuauiratciam deguftata.Miretur imperita plebs,quod volet in me:&vel auari-
tia:,vel anguftise cordis tenuitatê noftram aircribat,nihil ego eins pendam iudicia.V-
nus mihi Nicenus, vnus Spoletanus,qui propofitu laudent,inftaromniú erunr. Deus
quoq; qui ad frugem bonamfuonosexemploinftitui^plusinfonabitauribusmeis,
quam loquacium ièrmoinanis. Ad cuius auditû,qui comparât fe, infiniris necelle eft
impliccturmolcftiis. Bonum ergo mihi Domine,quiahumiliaftime,vt difceremiu-
ftificationes tuas,quas fecundis elatus,ante non attendcbam.His iiaqj Reuerendiifi-
mePater,acq;abis adiutusrationibus,quasnefim nimius,libens pre,iereo,meipfum
ihaduerfis meisfubftenco&miln congrauuor,&infirmam carnem caftigo, & Deo
gratias ago, &tuam quoque dignationcmdefiliipatientia bono animo cifeprotinus
volo.
EPISTOLA. 617
voIo.tamenimhíeciamdolcntjVexantqueSpiritumûamriadmenonpcrtincrcnt.
Infírmitatcs ad mortem non datç , fortiorem me reddiderunt. Deus nofter.qui fccr c-
torum infpector cft,fcit quia hax loquens,non mentior.Tibi vero Nice ne Pater,q ui
grauiífimis litteris ante,& polt etiam verbo me es confolatus, atq; huius boni p.¡rrem
pracipuamcontulift^fintàmcgratie immortales.à Deo vero çternamerces,qualem
preftantibus proximo charitatem fuá mifericordia repromifit. Vale.
DONATO kÂCCIAIOLO.
СХСШ.
TOfephus.de quo fcribis,chariufculus meo iudicio eft, hoc prçlèrtim anno, quo no
-■•muh um abundo. Homini inopi nô minus ventri , quàm auribus eft confulendum.
Itaq ue ille valeac nunc, de remediis vcriufque fortune fi non probat Vefpafianus , ne
probcmus nos quidê.Jongo vfuarquat noftram cognitionem. expectanda crit emen-
dati hbri occaûo,&: tu ad id operam da. Placet abiolutum Scipionem,atq¡ Hanniba-
Icm.Emenda vtrumque diligenter antequam edas. nec te grauet labor. Vidifti cum
cíTcm Florentiç media pagina vix dum lecta,deprehenfa multa à me efle, qua: tu ipíe
parum probafti.Hoc fi libri initio accidit.vbi efle amplior foler cura, quid in fequen-
tibustimeam?itaquea:ftimationitua:accuratiflimec5fule:multaianieft,&:necpro-
iicienda.vlla defidia.Qua: à me pofeis de rebus meis,inepta illa íünr,Donate, & auri
bus Florentinis non fatis idónea. Scripta illa nobis tantumfunt. LaudamusRom«
quicquidrem habet,necfaftidimus non admixtum dulcí vtilc. Huiufmodi lectores
notar Flaccus. Centuria: Seniorum agitant expertiafrugis. Itaqucneexpecteshinc
quod non eft inucnire.Quíe de Pi,o fcripíl,non expeditio eft,vt tu putas, fed virar eius
exitusjàdifceflu Vrbis ideo inchoatus,quod inde initium habuir. Hunc mitto nden-
dum magis quam videndum. íi quid eritt , men quod Iecüonedignum exift¡mes,id
erit fortis obicus fortis Pontificis,cuius(vt verum fatear) vix decimam partem íum af-
fecutus.De Euchariftia nulla exrat noítraoratio.Dua: tantum Omelia: à me hint per
orara:. Altera de conuerfione ad Dominum:die cinerú. Altera de Aflumptionc bea
ta: Matns:dieipfofolcmnitatis.Ambç jutem n eprçliile habita' hint.Earum nulla eft
apud me, nifi in prototypis tantum. Propter nelcio enim quid lucis,poftulata: hint à
diuerfis , &: in hunc diem retenta:, fed vel requiram cas: vel exferibi de prototypis fa-
ciam. Ridebis nouum verbi Dei magiftrum. fed ( eth hare non afpernabere) leges &
alia.-aliena tarnen àgentiiibus.VaJe.Roma: die xxvi. Februarij m.cccclxvh.
LAZERO k^íRRETINO VICARIO SV0.

% CXCiV.
В Ene tcneritis. Voluntas Principis , &: virtus vcftra, vt ita vementem falutemus,
hortatur.Iterum beneveneritis. Petitisan placeat nobis vt officio vicariarusfun-
gamini.ad quem electum vos efle,& vocatum per Ducem noftnim arteritis: Placent
omnia.que illi hint placita,& quxcupir ilh-,nos cupimus.Vos non с ognouimus ame,
nec nunc nifi teftimoniofuarumlitterarumcognofdmus. laudat dochinam veftra,
Séniores. Ita clTeconfidimuSjfcientesacri ilium in omnibus elle iudicio. Iraquecon-
fentientibus nobis,& Domino benediccnte,excrcetequod iubet , & Vicariarum in-
iunctum accipite. Scitis qua: conucniant ei officio , & qua; fini partes velira in nos,
eas diligcter feruate. De Inftrudione data,quam h gimus,crcdimus ex bo' o thefau-
ro cordis cuneta efle prolata. Videmus tamen,non latis iufte apud excellentiam liiam
dc facerdotiis noftris nos cíTe culparos : id enim monftrat inltru&io. Veftiuimus Ec-
clefiam Papicnfemîiam nudáinuenimus.Multis in locis rcparauimus multa.Tem-
ptauimus conatu ma^no . diftractas templi poflcfllones ad Domini altare reducere.
Abouandoctiam ne tUftinhereturcontenderc. Iurifdictionem porro omnem àDo-
minocrcditacuftodire.Siiniisadiutaeflentdeííderianoítra, glorian adhucamplius
inhominumconfpcctupoflemus. Sed externi hominis impotcntia in crimen addu-
citui\<S¿ male armara voluntas parum animara putatur. Domino contenu nofti orum
cordmmrnlpectorcpatimurazquanim ter cartera. Poteftatem Vicariatus,quampe-
titis , Dominus Chriftophorus autoritäre noftraconcedet, &: quidem quanta eft o*
Fff 5
г
6i% IACOBI CARD. TAPIEN S.

pus. Mandat um habet à nobis manunoftraconfcriptum, quo quçnospoflumuspo
teft.Ideo illud non mittimus nos.
CHR. P RATELLES VICARIO SVO.
cxcv.
IOannes Antonius , quem domi à puero educaui , adulcus iam eil, primifque diíci-
plina?rudimenrisitaimbutus,vtadfortia videaturidoneus. Mens cft,cum memo
ria fingulari , & ingenio fit, ad ciuilia ftudia , & canónica ilium transferre. Hoc cum
nullib. aptius quam iflhic fieri point, cogito propediemmittcrceumadte. Tuergo
in cccnobio bcati Petri cubiculum prepara, idícilicetquod Prioris dicitur. Ibi cnim
placet ilium cfie. cura etiam, vt prçter lectulum eius, Iecticula fit, in qua famulus cu
ber, munda fine omnia,magis ad rem , quam ad pompam compofita. cibum capiet in
menfacumcarteris. Audio ibi eile presbyterum quendam nouitiorum magiftrum,
gnarum iàtis iurium horu:Is poteritadiumentoefle initiis.Precipeilli nomine meo,
vt curam adolefcentis fufcipiar,& prirnordia Ьгес integritate, & diligentia regat. Tu
etiam de do&ore vide,quem auditurus fit publice.Vellem,fi fieri poflet,alienigenam
efle,nc imprudens in fadionem vllam incideret. Mando tibi , & cçteris,haberi cum
non vt vnum ex familia mea,fed vt ex me genitum filium : honorari etiam quantu x-
tati conueniat , & indulgen qua: ad valetudinem , & ftudia faciant. Nofti quo culm
Roma; apud me fuit, eodem placet eflePapia;. Cardinali creato dedit mihi de manu
iiia ilium Pius nutriendum,atq; docendum. Cum fanguis eius fuerit,cumq; ab eode
totus fim ego, alio in adolefecntem animo ene non debeo.In ecenobio, vt dixi, fie , &
in defignato cubículo. Epifcopium in quo habitatis,propter frequentiam , & quoti-
dianos ftrepitus, minus idoneum ad ftudia eft. Reliqua mandara mea ipío veniente,
accipies.De omnibus mox vt funt preparara referibe, &c Vale.
IAC. CARDI2{ALI PAPIENSI CAMPANVS.
CXCVII.
Vra ad Ratisbonam peruenero , quod ad biduum fpero , perfcribam,immomit-
^—'tam potius , quam perfcripfi profecb'onem noftram omnem. inter faxa, montes,
feras,nam homines nufquam,fortiffimus duro.Nolui hunc tabellarium fine hac vna.
Quid dicam nefcio, nam inftat,& ego ordiri ni fi grandia,& nifi ípationonpoíTum.
Italia,dr dulces Latii, Diuum omnia campt:
guando eut tila dw.quando eritilla dies.
Ifta beftia tabellarais inftat. Mittas pro Iuliano canónico fanctiEuftachii, qu arras
ab со quid opus fit , 8¿ commemiatum habeas, volui etiam abfens imperiofus efle.
Vale feliciter.Gentili meo feribam otiofior/aluta tu eum. Ex Lanxut vltimo Aprilis
M.CCCCLXVII.
IOANNI IACOBO RICIO PAPIENS.
Iureconjulto.
CXCVI1I.
DIftuli dies aliquot refpondcre litteris tuis,volens per eundem referri ad te meum
rciponfum,perquemportatumfuerattuum. & nunc quoque breuiter agam,
multis meis occupation! bus impeditus.Quotidie magis vbertatem orationis tuar ad-
niiror,delcc"torque,agnofcens quanta facilitate fis ad fcnbendum,quantam gratiam,
¿¿quantamcharitatéipiretlocupletiflimú pectus. Sine aflentatione hoc dico,nefcio
quidin teprius admirer,eloquentia, an doclrinam: an vero in aroicos tuos etiam be<-
neuolentiç ftudium. omnia perfecta funt, omnia meo Ricio digna, quo quantü exi-
ftimo,nil habuit çtate noftra fchola Papienfis prçftantius.Que de Principe tuo excu-
fas cum te audio,vera exiftimo,cun-! pono epiftolam ,& оси Jos vcrto ad exempJa fin-
gulorum dierum, omnis xftimatio Jabitur. vt taceam cçtera, vnum hoc ediéhim co-
gnofce , quod à Ducalibus quarftoribus meis Vicariis eft milium. Si eflem ex infima
plebe ordinismei,nec impenofiusneccötemptibiIius,necminacius efle aliquidpo-
tuiflet.nullus ifthicefthominu delect us,nullusamicitiac.afque habetur boni, vt mali.
Sola
EPISTOLA. fcj
Stola vtilitate probatur omnis coiun ¿b'o.fi cclato Ducc hxc in me fiurtt, magna fuo »
ru inRo.EcclcfixCardinalé licentia eft.Sin volente,& confcio, eft quod tecum ante
fumlamentatus.noncómittam,vtproie£tordicar dignitatis accepta:, autpatiar Tub
meisSfortianisagi,quodfuperbiflimiomnium Vcnctiinfua ditionenonfàciunt, à
quibus & Cardinales,& Cardinalium facerdotia,fummo in honore habentur.num-
mum iiqua:ftoresmetradente,non capient.Poteftas eftDucibusextorquediquod-
libet.Auferant quae voIunt,confcientia mea contentus,reliquapermittam Deo, &
Sedi Romana:,cuius magisagitur publica res,quàm mea priuata. Quacíbte, íi vide*
tu^cumpraîftantiffimaDuciffanoftrahancindigHitatécommumces^dolotéme-
umoftendas,Sde£t0Ílliedi£to,requirasnumtalia Cardinalibus amicis conueniat.
Extremaconditio,adquaminduci potuit Vafinus , perfcriptaeft à me noftris Al-
bricis.Sieareipuitur,nihileftquodiperanampliuspoffit. Fixitille pedem, needi-
moueri fuo loco patitur.Inter Antonium ex iudicibus & me, rogo fine acceptione
iudiciumfarias,&firnulilludfcriptura:attendas. Omiflo iudicio non fis in mala
caufa, vel pauperi mifericors , vel diuiti amicus. De vultu tuo iudicium prodeat,
&oculirui videantaequitates. Turonenfis tuus nouem iam interceflbres appofuit,
decimustues.quodCardinales,quodPra;lati,quodDuxipiêtuusrefpÔfum accepit;
id tu tibi habeto tni Rici.Ccenobium hoc in portis Auinionenfibus eft, commo-
duminasftimabilehabens. Si Auinioni fit Pontifex , feruare illud in omnem e»
uenturnconftituo. Vtinam augurer male, fed Gres noftra; bene expendantur, fu
turum non longe profpicio,vt illic nos compingi oporteat. Habcs animum meum.
Tu pro amicitia noftra patri illi fine oftenfione refponde. Ad ea , qua: apud vos ha-
beo,adderegIebulam vnam non ftatuo.Sat negotii praefentia exhibent. Animus mo-
¿eratus eft.cura tot dignitatum peranxia,tum detraftio,& inuidia femper parata.Fa-
ueboTheanenfi noftro vtmones,fiintenim plurimainmefua:charitatis officia, &
qua:icribis,notaiJliprimoàlloquiofac!am.Benevale. Benedi&io Domini fit fuper
te,quandoqu¡dem re&uses,&:ineiusfemicisambulas. Debeneficiis Hierofolymi-
tan is refer ¡ bir ti bi Stephanus Robius.taceo ego,quia loqui fine nauiêa nequeo. Be
ne vale.Romauii.Maii.M.ccccLxvii.
CXCIX.
"\7Ide quanta vis fit communium ftudiorum noftrorum,& quanta tua feribendi
V iuauitas.Eram tibi antea fubiratus,quod de Pio noftro, & quidem mortuo ef-
iês meritus male. Nunc litera: tuç , eiufdemque difeiplina: focietas , pene o-
annem cam moleftiam abfterferunt. Te ¡taque amo , vt ante amabam , fieri-
que idem à te plurimumlaítor.curemusvt nulla noua intercédât calamitas. Quod
accidet,fi non ftatim,vt in alterutro difplicebit aliquid,capitale id xftimabimus. Fœ-
¿ices, inquit Flaccus, ter, &ampüm,quos irrupta tenet copula, пес malis dumlfus quert-
monusfupremacitmsfiluet amor dies. Conarer&Sencnfemtibi reddere, & cohor
tera omnemfiliorum Pii, fitu ad me aliquid jfcribens Sterficori palinodiam can-
tares. Quseenimfan£ro illifeni obiecifti, partim male pcrfuafatibi,partim abaliis
accepca deterius , errant longe à vero. Veré autem laudare quem ralfo carpíeris,
necieuc eft viro bono,necturpe.& tu eo ingenio es, vt cum fumma commendatio-
ne vtriufqj fa&i rationcm honeftare vel facile poflls.Itaq; in hoc cogita.Rogo autem
te mitras mihi feriptum indicemcommentariorumtuorum,quos veledidiftitu, vcl
tranftulifti с Grocott maxime p!acitos,opera tua, impenía mea, emendate ifthic
eurem defcribi.Adiungeetiamquicquidverfuum, epiftolarumq; extat. Benevale
Philelphe-Pientiat die xvni. Iunii.
IOANlÎ k^íRGIROPILO.
ce.
NEfcio quo animo fiIiituiobitumferas.fi bono, eft quod gratulertibi,cui ratio
medeatur, non tempus. Philofophia: tua: híec debetur conftantia , cu
ius tota contentio mortis eft commentatio.Sin te hominem praftas, hoc eft , preflu
Fff 4 "
бго IAC OBI CARD. P APIENS.
ram doloris no fubftines,quidego breuis orç temprcm epiftola.quod PIato,quod A-
riftoteles,quod tota dodorum cohors,tot iam annos non poteftrDiuturni propoiiti,
non fubi tç confolationis.efîe id robur oportet.c5fido tamen,qua es fapientia , tibi te
nö deeíTe.Sed quod inlibrisantchac alios docuifti,vcrioribus nunc experiment tui
arguments probare,quam ob caufam in confolationem nonfcribo doôtifîîmo prç-
fercim fui temporis non neceflariam. nihil enirn did de hocgenere potcft, quod tibi
non fít,quam ceteris notius. Tenes nil mali eile in morte, ineaprefertim,qua;in
Dominoaccidit.Noftiquoquevitaenoftrç conditionem vapoti aílimilem eíTc,&:
quotidianiscahbusfubditam, in eiufque diuturnitatc agentiita dolores, & detri
mental luclusviciffimcontingere,vtlongum iter habend puluis, &lutum , & plu-
uia. Anaxagorici quoque didi es memor: SciiTe fe genuuTe mortalem. Q¿ctiam
Fabii,PauliqueJïrniIiimemoriam habes, quorum alter ГресЪнж virtutis coniula-
remn"liumexculit,altervno antetriumphum:duobuspoft amiffis filiis, in concio-
neitalocurus eft,vt confolari populum non confolationem qua:rerc videretur.Por-
ro autem intelligis,quid nobis Chriftiana lex iubeat, quid gentilis etiam dictet. In
altera lugeri vetantur mortui, quoniam iam quieuerunt: altera lugendi rerminum
pra;finiem fœminis,viris nullum praeftituic , quoniam &: nullum honeftum. Sola
tantum officia,quçlanguenti,&:mortuopra:ititafunt,breuiiîgnifîcabo. non tarn ve
mcerorem,íiquiseít,perha;c toIIam,quàm vtea commemorationeintelligas, quan
ta hic in te,&filium inuenta ííteharitas. Dolu't fupra modum nefario fcciere Pau-
Jus,nec ingemuit aliter,quàm fi dé filio nuncium id accepiílet. Craflatores anxia ve-
ft gatione,miiîisquiad viasexciperenr,iuíTitconquiri.Requiííuítetiam horis pene
ííugulis,an aliqua vita; fpes haberctur, & excedenti peccata fragilitatis noftrç indul-
íít.Ipfe vero Pater Nicenus,qui vulnera illius cordeíuo excepit, & confolationem
non inuenit,feptem adhtbitis medicis,ab ore motientis nunquam difceílit : nullum
leuaminis,autminifterii genus intemptatum relinquens, fed contrahens vndiq; o-
mnia,per qua: tarn charo apod fe poííto pignori feruari ípiritus poífet. Imprimis au
tem viaticum futurçquietis,plenum perfectumqi/eniîbusadhucintegris, mmiltra-
recurauit,quodillenonminori rcligioneaccepic,quam pietatepatertantusimpen-
derit.In complexu deiiiq;,& benedictionibus fuis Creatori animam reddidit. Eum
porro defundumfleuit omnis curia, acque ad fepulchrum vfqj,non priuati aiieu-
ius,fedPrincipis pompa eft profecuta, vt plane lit indicatum, quanti fîlius, 6¿ in
eopaterapudnoshaberentur. Monimento autem intra Bafilicam Petri induitus
eft locus parte admodum celebr¡,qua: Ca'iftum conrnet, eius nominis tertium , &
necniiîmagnis indulgen elt folitus. Ad fummos quoqj Bafilicçgradus qui extra
veftibuluin funt: Vicanus templi cum omni facerdotum collegio,funcbnfole-
mnitatecadauer excepit. Si maius aliud potuiífetconferri, contulillcnt libenter de-
fiderianoftra.diIeximusetenimilIum,&: excellent doctrina; tua; deberi iudicaui-
mus omnia. Videns ego Nicenumnoftrum tanta affcdummœftitia, vtfine lachry-
mis feriberehorum quicquam non poilu, ne périrent apud tefua,& ca;terorum offi-
cia,commemoranda tibi eaputaui.pernimium dolens, quodeui nulla antehacne-
ccifitas fcribendioccafionemattulerit, attulerit nunc hic aceibiflîmus cafus. In
quoquçfote,mi Argyropole, vttui fis memor, vtq; Xenophontii etiam facti imita-
tionemtibiproponas.Etenimille,vt accepta inter facrifîcandum mortefilii, qui ea-
dem quaEpaminondas pugna occiderat,coronam depofuit,moxq; vt honeftum ex-
itumnouit, camrefumpfitjfacrifîciumq; continuans ne lachtymatus cft quidem:
Ita tu ex me audiens Bartholomarum tum in fideli patris fui minifterio accepiiTe vul-
nuSj &plenam religionis mortem obiiíTe.tum autem viuenti, &mortuofuprema
pietatis opera cumulate indulta, ílquam natura; imperio virtutisvimpofuifti,pari
conftantia recipe & homo Chriftianus Chriftum tuum fancíi lob verbis alloqucre :
Dedifli Domi»eßlium,dr abßulßi.•factum eß quodplacutí tibi. Stt nomen Шит кжdictum in
ßcfda.Vulc. Roma;.
С ARDI
EPISTOLA úí
■ CARDINALI HJCENO.
CCI.
SEcutus dignationis tua: confilium fcripfi Ioanni Argyropolo de obitu fílii :ma-
gis id agens,vt officia infetuailleagnofceret , quam vt in tanta doctrina confo-
lationemàmevllamacciperct.diftulitdicsmultos reíponfum: Credo propter ani-
mumnondumexmœftiriarecreatum.reipondittandem, fatis oftendens quantum
poífit humanitas.Dolco vice hominis dofti ferentis mollius hunc eius cafum, quàm
tafitae virtuti conueniat.Niccne mi,ncfcio quo peccato frequenter à nobis difcedi-
mus,& in vmbrafortes puluerem,& folem ferre non poflumus.Nofti lachrymasDc-
mofthenis abEginain Atticam reípicientis,deliramcntaSolonis, nuntiante Thale-
tefiliioccafum:Ciceronisetiam gemitus, defundtam Tulliolam,& patriara amif-
fam dcflentis.nil illi eflelanguidius quicquam potuit.Sic fe res habet. Auditores vcr-
bi tantum fumus,non autemfa&ores. Vapulabimusergo plagis multis,quoniam vo-
lunratem Domini agnoícentes,illam non adimplemus. Mitto tibi exemplalittera-
rum,vt ex meispromiflum officium, ex illius vero multam fine robore doclrinam
mteHigas.Vale.Roma:.
HIEROTiJMO RANVTIO BONONIENSI PHILO-

fophe sMedico.
CCIt
OMnibus literis tuis , quas ante hanc diem fcripfífti , refpondi manu fecrerarii
mei,parcens videlicet fatigatis iam,&peneemeritisdigitis. Vltimis vero re-
fcriboalienaetiammanu/ed noftro ingenio. Cum enim poftules grauia, refcri-
biquoqucgrauius conuenit.de exercitibusvnicndis idem femio quod tu : vnien-
diaurem ne fim,a*que tecum ignoro. Inuolutus libris, & otio.quibus praeter foli-
tum fine intermiífionc indulgeo,non veftigo quid animi habeant , qui rerum nunc
poriimtur.Requiris porro quid fentiat Pontifex de operibus veílris: PIaceant,an
difpliceant, & mifTurusne fit incaftra copias fuas: Hieronyme frater, ha:c rogo»
poíthacáPapienfinerequiras.Tenebra: vndiqiillifunt: folitus quoq$eft, vrnoíti,
non temeré aírerere,quin & libentius auditquàm loquitur. Hoc tarnen affirmo,di-
xiffe ilium priuatim,acpublicc,à quo tempore prxfentes motus funt inchoati, non
probarifibi Venetorum,& Bartholomanconfiliajdamnafle illa continuo vt intern«
peítiua & peftifera,neqj Italia: modo, fed fidelium omnium caufie aduerfà. Hodie
quoqs eadem nobifcumlamentatur,&:gemit.Non conucnitdepatreChriftianorum
aliud,quàm quod auditur,credi àme.ex iis fum,qui quod non mentirer ipiê,mentiri
fcrunmferiiorum Dei fufpicari non debco. Legatumpacis caufa Venetiishabuit. *
DepaceetiamPra:fuIem Ferrarienfem ad Bartholomjeum nunemittit. litteris, &
nunciis,&precibusnonpepercit,vtquieti eflemus. Intam continua voluntatis fi-
gnificationequidopiner,aliud quàm defiderium pacis non video. Ago tuç diligen
tia: gracias,qui nunciationibus crebris me excitas otiantem.Si non eíTes tu, raro, nifi
■ quod habent compita perferretur ad me,putarerq; in rebus notiïlimis hofpes. Bene
ficio tuofeiolus videor,& inter anferesftrepo.Peromaiorcm inmodum Papiëfi tuo
hoc obfequiumpra:ftcs,quamdiufinitimaeritprçicnsturbatio. Varia pro affeétucu.
iufq;rcfcrunturadnos,folisliteristuisfidemadhibeo. Verax enimes,nec vulgari.
bus rumufeulis caperis.Etiam rogo pro mea in te chántate, minutius quàm facis fin-
gula notes.quse videlicet copia: noftrorum,q их hoftium,qui duces v trinqi, qua: ca-
ftra,&quibusinlocis,quxoppugnationes,quç pugna:, quae cuiufq; virtus , atque
audacia, qua: ve fint apud vtrofqj confilia, quid agatis vos, quid agant moliantur-
quecaeteri,verafintomnia,nilvoluntarium , nil fa&iofum, nil ex eo quod vellrs,
fed ex eo quod eft.Cum hanc legem implcueris, vno officio implebis omnia, quas
conferri in me hoc tempore pofiunt. Non grauet te labor.amici cft, nonpauco-
rum dierum,fcd longi temporis pro amico fufeipere vigilias. Admone poftremo ta -
bcllarios tuos,vt qua: fcribis,in meas, priufquam in ahorum deueniant man us. AJi-
quando ab ее foluunturrcdimúturqs.qui fputis minutisalloquétesfaftidit. Но mine
6г% IACOBICARD. PAPIENS.
nofti,& quidem eo tempore rcddit,quo iam per vicos lunt decantata. No eft opero-
fum venienti Bononia,& petenti aides Reatini noftn , ante fores Papicnfis tranfire,
qua via breuiffima eft, &c tuas extra fafciculum reddere. Bene vale, & Patrinoftro
communi me quantum potes commenda.Ex Vrbe,vltima Maii m.cccclxvii.
THEODORO PROTONOTARIO CM 0 N-
tisferrati.
CCIII.
EX vrbefignificauitibi venturummeSenam,&advoIuptates eius loci teinuita-
ui.Sum igitur Senaî.adhuc refponfum non habens. vel non accepifti literas meas,
vcl nimium es occupatus,vcl contemptui funt qua; ante placehant. Quodcunq; fit
horura,his fecundis faltem refpondc, & de acccflu tuoinfimul cogita. Eorum quae
laudare Piitemporibusfolebamus, nil eft immutatum. eadem perfeuerant omnia.
Aerfuauitatem priftinamrctmet.ageromnifariamoblecl:amentis abundat. Qui
tas imprimis gratia,& benediclione Domini eft plena. Qupdcunqjin tanta pertur-
bationererum optare debemuSjlonge à belli ftrepitu abeit. deeft ad fummam con-
folationem meam hoc tantum,quodnecte,necquenquamaliumhabeo, quo cum
autiocarilibere,autfufpicarifamiliariterpoiu"m. Solus adueña Гит. Si aduenerit
tua dignatio,communicandiscolIoquiis noftris,& ducendis fimul diebus,ac nocli-
bus,quam pulcherrimum,& quam iucundiflimum feceífum agemus. Iraq5 collectis
fine mora farcinulis aduola ad me,& quaecunq; te prtmunt,fratrum cura: dimitte.E-
rimus Sena; ad medium O£r.obrem,fruentesfedulo nunc ciuitate, nunc agris.inde
Romampetcmus,ere£turi opus tuç dignitatis, cuius iam pridem fundamenta funt
pofita.Bcne vale.Sena; die &c.
FR. GONZAGHÊ CARDIN ALI CM A 7^

ÍU.WO.
С С I V.
QVantaruina domcfticarumrerum fecuta fit poll meum difceíTum, abexem-
ploliterarum quod mitto licet agnofcas. fugiens ad me Vicarius meus , ad-
huc grauiora his retulit. direpta funt omnia, mi Mantuane, &vexata. in forum
producta, acvendita. duriora non pcrtuliflet rebellis quam perrulit Papicnfis, pa-
ternus Ducis amicus, &Sfortianorum rebus ad faclionem femperinferuiens. No-
ftifpiritummeumjquàm vehemensproeisfedulo fuerit, &: quàm propterca odio-
/usnonnullis.Adfuiftiquoqueinconfiftoriis noftris, & vocis noftra; teftimonium
habes.Nil meo iudiciocfibvnquam amarius poteft. Taceo témpora Pii, in quibus
* non modo imperator,excorrorquefuidefideriorum fuorum, fed graues contentio-
nes,grauefqueinimicitiasfufccpi , &pertuli. nota tibi funt omnia. Ex me nuncdi-
fcant,quiPrincipumfequunturobfequia.vtnummo,ficminifteriisnoftris,fuotem-
pore,non noftro vtuntur.Bene Propheta: Notite confidere in Principibus -, in quibm поп
eflfalus Er, BeatM cuius eß nomendomintjpes aus: пес rejpextt in vanitates, ey- infiniasfai
fas. Amifi praifentisanni prouentum , nec vnde viuam iam fupereft. amodoco-
gorvelmendicareturpiter,vel familiamfic diminuèrent iam mihi oneri nenfim,
nequeillis incommodo. Hoc poftremum ampleétar. Sed ô rem turpem, bo
ne Iefu: rem infamem: rem miiërami rem facrofan¿to collegio noftro ignominia
plenam: Cardinalem Romana; Ecclefia;, membrumPontificis, cuius dignitas an-
teferturRegibus,tanquamabiecl;a; fords recforem , & taxari, & mandata à mini-
ftrisindignisaccipere,&carceread contribuendum vrgeri. Quid enim meo Vi
cario factum eft.quodipfi mihi fa£rum non fit ? Tranfibunt, tranfibunt exempla
hxc poftpaulo adalios,lugcbuntquefuaincendia,quivicinanuncnegligunt. Ve-
nctorum inulta; decima; proximumDuccm ad hare illexerunt: illicient & carteros
impunitatem prarfentem videntes. Mifereatur noftri Deus, &ipfenos protegat,
quandoprotegentenemine, facerdotia fua fanftadiripi, & in pra;dam agi finun-
tur. Scio bonitatem tuam pariter mecum dolituram his rebus, roagis propter pu-
blicam omnium rem, quàm propter priuatam amici. eamquoque ob caufamim-
penfius
EPISTOLA. 6i)
peniîus ego corttriftor.Si fubucnire ifthinc aliqua ratione potes,hoc qnáeíb fac, prar-
ftantiiTimePater.nonq«idem propter ine, cuius priuata damna paucoium Jathry
mas habent,fed propter Ixcleiiam,in quam manifefte hace fcrtur tempeftas. Ego
hinc prxftare auxilium nequeo,prçfidio omnium rerum deftitutus. Oro tantum o-
mnipotentem Deum,in cuius manu funt poteftates , &c iura regnorum , vt qui tam
male de templo fanctofuo merentur,vel merentibus conientiunt,peccatum agno-
fcantfuum,&mentemmclioremaccipianr.Scripfi ha:c volensnon tam contriftari
tuam dignationem,quam me confolari.Ignofce,fi vcxaui tuam quictem. Sum Senas
apud nepores,& matrem,nil in tanta calamitate iucundum inueniens. Si eft otium,
refcribealiquid,& mecommendatum liabe.& has quoq; literas, ne quem oftendát,
apud te retine,vel confeerpe, vel vre. Vale.
PAVLO SECV7{I>0 P O NTIFIC I

^Maxime.
ccv.
VEhemenspeftilentia,quehisproXimisdiebus Pientiam, & vicina loca appre-
hendit,coegitmeSenamrtcb via contendere ¡taque hiefum cum familio-
la incolumis,ac ( nifi quod in turba verfor libertati contraria) ad cçrera amœnum fè-
ceflum inueni.Habitoin Ccenobio fratrum minorum,extra portara ouilem, in quo
& aerpatentiífimuseft,& libera euagatio.lngreflus vero hodieciuitatem, quantum
primo acceflu deprehendi, conuerfamtotam in dcuotíonern Beatitudinis veftrar.
Vix autem,BeatiiIímc pacer,ab equo defcendi.cum eccelartitiam diei corrupitple-
nummœftitianuncium.VicariusetcnimmeuSjquiprome adminiftrabatPapiç.rc-
liéh Eccleíía,& omni fpiritualium>&: temporalium cura, adme trepidus rugit, fug«
autem fuá: illa eft caufa,quod miniftri Ducales omnibus qua: poflîdeo , militum cu-
ftodiaiam occupatis,& producéis in forum, ас venditisquaevbique condita erant,
etiamediclofuoiniunxerunt.vtquocunqueinloco inuentus iseíTet, caperetur ad
carceiem,non aliam ob caufam,quàm quod non habens vndecontribueret impera-
tam taxam,vt aliunde fumeret,minisaííiduisvrgebatur,pra:ferentes literas Ducis,in
quibushxc fieri prajeipiebatur.Miferandam profeclo rem, &: diunonintcHe¿ram.
lnitiumquoque,vtvideo,pcrfecutionisnoftra:, & multorum malorum. Hascta-
menduntas nonexcrceturinmefolum,fedin canteros quoque Cardinales, qui in
ditionefuabenefícium habent.Doleo quidem,&fupraquàm dici poflitetiam do-
Jeo.non rneaca ifa,cuiusia&uraeft facilis,fcdmagisfan&ç ApoftolicarSedis, cuius
nimiumoffenditurxftimatio. Si in filios Romani prefulis , &in membra Vica-
riiChrifti, &¡n eos quos Sanclitas Veftra anteferri Regibus aflerit , tanta licen-
tiaeft,videndumamodoerit, quid in miferos inferiores babear fieri ? Graue ex-
emplumhoceft, atque omni diligentia retinendum, cuius poft paulo imitatores
nouinonfint defuturi. Video ex literis ad me miifis rem multis inlocis cogni-
tamcffe.quodcerte eft ad eadem mala prima aliorum inuitatio. Non erit poft-
hac Veneris irafcendum, ileum honorem abücient; quem hucufque noftroordmi
habuerunt,nccadmirandaalionimnouitas,qu2EincçterisItaliaclocis, &in tranfal-
pinis natiombus contra facerdotiumfurgat. Dicoiterum, Beatiflime Paule, Non
me priuata: res grauanngrauat contemptus Cardinalatus , contemptus Eccle-
fix, qui, vtvidetur , crefcit in dies. Gloria quoquetemporumruorummeangit,
in quibusfacrofanctum Collegium pariter cumabiecbe plebis hominibus in can-
dem taxamconiicitur,eadem mandata accipit,atque eifdem vcxationibus ad con-
triburionem impcllitur.Beatitudo veftra,qua: fummam habet poteftatem omnium
noftrum.in magnis neceifitatibus fuis non modo nonexegità nobis, fedvhroet-
iam nobis indulfit.Veneruntnuncgentesinhîcreditatcm tuam, &polluerunt tem-
plum iantcum ruum , & nos lumina Sedistua:fadiiam fumus obprobrium homi-
mmv&abiectioplcbis.oranes videntes nos dérident nos,loquunturIabiis,& mo-
uent caput.Si qua eft fpes retinendi mali huius, nein profundù defeendat , eft in fola
Bcatitudinc veftra,quam zelus domus Dei femper comedit,&quae fupra omnesPo-
tifices honorum infignibus extulit Cardinales. Ecclefia Papienfis ¿ yro Petri difei-
6ц IACOBI CARD. PAPIENS.
pulodicataeft.duoquoqj magnx venerationis cœnobia, in quorum altero corpus
íancli Auguftiniconditumeft,&: ticulum habet Principis apoftolorum, vexataper
iniuriam, Redore&adminiftratorenunccarent:quam placeanthxc Deo, perfpi-
cuumeibquàm malatumrerumexemplaprxbeant,cognofcit fapicntia veftra.mi-
hi fatis eft n unciaflc qua: accidunt Patri meo,&Domino cuftodiam ecclefiarum ha-
benti.Siílibucnireh!sca!amitacibuspoírem,feciíremiamdudurri, fed non pofíum,
quod pocui feci. Non literis,non nunciis,nó vllis obfecrationibus,ícribcndo, & ope
rando pcperci. Reliqua Dei funt,& Beatitudinis veftrx,cui me etiam,ac etiam com-
mendo.Senis die xi.IuIü.m.cccclxvi i.
BAPTISTS ZENONI ET 10. DE %Ml-
chaelibm.
CCVI.
QVi primus verbo ad fcribendum vos prouocaui , primus quoq; ad refpondendii
prxfenti epiftola voco.Statueram banc totam xftatem Pientix agere,vbi ad du-
cendos fine tardío dies excogitatus à natura eil locus.Peftilentiafubita, qux id oppi
dum^ vicina quxqj inuafi t,coegit me Senam procederé. Itaq; hic Tum non tam vo-
luntatem quam neceffitatem fecutus.Valeo cum familiola mea , & exteris omnibus
prxterquamfolitudinc,abundans. Optabam fecefTum extra frequemiam vt viue-
rem milii,eccein frequentiam inuadens,propofitum tenerenon potui.Sed vindica-
bo me in libertatem,quantum licebit.Opto vos bene valere , S¿ eorum memores ef-
fe,qux abeunte me Roma communicata inter nos pluribus funt. Studio Virtutis,&
do¿hinx,nil, vel ad facerdotium benegcrendum,vel ad iuuandam Ecclefiam,in qua
nouellx plantx domino creícitis,vel ad a/Tequendos honorcs,vtilius eft. Ad retinen-
dam quoq; manfuetudinis& bona: mentis xftimationem, nil veftra concordia, &
mutux cbaritatis officio magis neceflarium.ltaq; hoc agite fratres , & frucius often -
dite ex^peciationedignos.qux de ambobus nunc eft. Pontifici cóíblatio multa hinc
erit,& mi hi iblidum gaudi um, qui propter humanitatcm,& clara ingenia veftra,fra-
terncvos amo.Bene válete. Senx.
F A L С О N I.
CCVII.
Plentia exclufus,quo me propinquante peftis prxuen it, neceflario tragus Turn Se
nam. Si quxris quo hic animo fim,verbovnointelligc,non fans quieto. Difce-
dens vrbe propofueram mihi libros, &: otium : fed veni ad eos , qui me quietum eiTe
nonfinunr,&fuperfluispeccantofficiis. Cogito paucis diebus ad remdomefticam
datis,liberioremfecefllim deligere, vbinecdomus
Ciïïàne(alutatum toils vomat ¿edibití vndam :
Necdiei horxoperibusaffignati,adeuntiummoleftiaperrutbentur. Eft mihi &toti
familix inreliquis bene. Commeiido fidei tux Papienfem tuum, &: defidcria fua,
quorum tu propevnus&confciuseSj&famiharis interpres. Sub vigilia Falconis
dormitantoculimei, nilrepentinum, autmeditatum eo cuftode pertimefcentes.
Commenda me obfecro Reuerendiffimo Patri noftro CardinaliAuinionenfi,cuius
falutem fubleuet Dens manu mifericordi.&Triumuiratum quoque verbis amplif-
fimis faluta exme.Mellitiilimo autemMellino noftro etiam dices: Mario filio quàm
optime e(Te,vigilare cum ad fores meas quotidie, ас nifi quod patrem propter re-
centem litem Anaftaíinam non audet profited, extera libenterhic eile. Vale.
Senx. 1
CARBITiALI ROTHOMAGEHS.
С С V 1 1 1.
PErindemihi funtPontificisbrcuia, quxfcripta eíTc affirmas, vtmedicorum ar
gumenta morientiargroto:egetillercbusad vitammon fyllogifmis. fie ego prx
fenti auxiliomon inanibus verbis.Poft feripta illa congeminata eft omnis impietas,
&au£ta calamitas. Audiens Carolum Cremoncnfem, &: qux mihinunciata nouiífi-
me funr,
E P I 5 T O L A. 6i<¡
mcrunr,plcneagnorces.mirereberisfilii,videbifquefpcmni]]Iaminconrcntioriibus
verborum habendam. Patiebatur olim Cardinalis fanfti Marci , &: miflus ad Véne
tos eft is,qui Pio noftro ante alios chariffimus erat: Paticntibus nunc quatuor, breui-
bus pofl'umus die contenti.Grandes morbi leuibus medicamentis curari non folenr.
Miramur in dies fi noua in Ecclefia detrimenta accipimus, cum nos ipíi detrimcnto-
rum caufam prxftemus.Saccrdotes Dei fimus,& fpeculatores non carci, & in tempe-
ftate Gubernatores non timidi,& canes non muri. Iam videbimus conmfioneshas,
quibus premuntur capita noftra,in honorem conuerti,& metui eiTe,qui nunc negli-
guntur. Ego tamen,& qua: Pontifex fcripfit,& quç tua charitas prarftitit r¡lio,chariÁl-
mahabui,meoque Rothomagenfí innúmeras gradas habeo: petenspro mea in te
obedientia &: pro noftro iucundo confortio , Papienfem tuum in fuprema mina non
deíeras.Bcne Vale.Senar.
DONJtTO k^íCCIAIOLO.
CCIX.
SEnam venientes extulimus nobifeü Campanus & ego libellostuos, quiapudme
erant. In quorum altero vita erat Demetrii Regis in Latinum conuerfa : In altero
CaroliMagni tua opera ex diueríís colle&a. Dele£tauit ea lectio vtrunque noftrum
non mediocriter : me quód antiquç inftitutionis noftra: fum contemplatus veftigia:
illum quód rem cögnitu dignam,& tarnen antea ignoratam, totam agnouit. Quam
ob caufam iter agentes,multa de te inuicem íumuslocuti. Campanus,cuius efte acre
judicium cognolcis,ingcnio tuo tribuir multa. Ornatum laudat, &genus dicendi il-
luftre,ac purum. Memorar quoque humaniílimis litteris à te prouocatum nondum
reipondifle , fed refponfurum breui cumfcenore, quando domefticis occupatus fa-
cere id ante earn diem non potuit. Hortor Donate, vt qua: inter vos iaciuntur bene-
uolcntia: femina, colas in dies fedulitate oificiorum tuorum , inqueeo promerendo
nil prartermittas. Eft iumma: virtutis , laudifque Antiftes,qualcm noftraaetate com-
mendationevitaijOMtione , ac verfu , alterum prçferre non poflum. Coniun&io ta-
lium ornamento efle tibi.poteft , & ftudia adiuuare, quç magno conatu perfequeris;
In со autem tibi iungendo djfera non erit difficilis. nam & ad beneuolentiam fua na
tura eft pronus,& me referente tanta de te cognouit , vc putem obuiis manibus acce-
pturum efle quamcunqueei obtulerisdiligendioccaiîonem. EftfuturusSençhanc
totam a:ftatcm. Siinhacloci propinquitate tuo commodo vifere hominem polies,
puto ad confirmanda omnia inter vos vtilem rem faceres.Sed pertur bata in hoc tém
pora confule, ne forte nimius libero animo nobifeum agens quam vellcs , non tantu
prçftares de te,quantum acceflu tuo nunc quçrimus.Si es venturus,aftèr tecum com-
mentariorum partem aliquam,quos in Ariftotelis Ethica edidifti. Videre illos ambo
optamus. Vale. Señar.
PA FIO SECFNDO PONTIFICI CMAX.
ccx.
Л VdiensDucem Mediolani venifleFlorentiam,ilIucftatim contendí, nonde-
-*-precanda: fol um ruinar, quç in beneficiis meis maior quotid>e fît , íed voti inpri-
misfolucndi,quodtriennioanteSpoletiIanguens Annunciatar virgini voueram. ín
altero religioni pleneeft fatisfaclrum, in altero quidimpetrarim vix ipfe intelligo. Bis
iuueni fum allocutus-.íemel domi Petri de Medicis,apud quem habitat, iterum mea:.
Primum colloquium , quod prarfente Petro eft habitum , nil niiî communia habuit.
Poftulauit tantum Dux , num creandos his temporibus Cardinales putarem,&: quos
crederem in animo efle Beatitudinituç. Item qua ratione ego humili loco natusin
hanc dignitatem veniíTem. In fecundo vero prior ipfe de rebus meis agere ccepit , in-
uehens multain Vicarios,quos Papia: habueram, &c volens excufatione tacita in eos
reiiecre quarcunque à miniftris fuisinmecíTentpeccata. Popofcit quoque vt illue
mitteremnouos,qui vt ipfeaicbat.reffiushonori meo confulerent.Cura ego de ill o-
rum innocentia dicerem multa, & narrarcm quáta impietate à Magiftratibus fuis la
cérate eflent Cardinalium Ecclefíar,quar in fua ditione funt pofitar.adderemq; quam
6i6 1ACOBI CARD. PAPIENS.
proptereao7Fenderetur&: tiaa fan¿titas,&: collegium filiorum tuorum, hocrantum
rcfpondit:durum ciTe non adiuuari eum à nobis in neceiïitatibus fuis. Repetente he
rum me,nec chantaren) Beatitudinis tuç, пес noftra officia eo tempore defuiflè ftbi,
inquograuiuspcnclitatumeftdeíummarerumfuarumj&indignitatemmonílran-
te taxandorum,cogcndorumq; Catdinalium , pariter cum Ínfima plebe clcrjcorum,
Tubridens quxfiuk , quantum à miniftris fuis exaâum eflet vique in prarfentem:
cuirfnegaremicirihocpofl"eànobis,quippc expulfis Vicanis noftris nemoibireli-
quus eflet,qui figninbtre ahquid poller: ied ahHrmarem.quçcunqj inuenta eiTent,di-
repta eile,&: vendira,pccun;amq; omnem à locatariispraefenti anno, &: prçterito de-
bitam, magn s coacbonibus coacbm,anticipatamq; cfle, nullam animi fui ofFenfio-
nem demonihrans,aiio d»j iuauit fermonem, multa de rebus Italicis loquens.dicentc
autem iIlo,& tácete mc.cum ptope iam duae hore eflent confumprx , & ad difeeden-
dumfe prapararct, quçfiui quid de beneficiis noftris deccrneret.num diripi amplius
vellet,an exttemum illu fpiritum referuari. Scribamjnquit, mets: necalitcr dccLrare
animum voluit.I taqu с Ii ipes aliqua ex acceíTu meo eflet fufeepta, hune feiat Beatitu-
do tua profe&ionis huit;s fru&um fuifle. In multa eius oratione ingeniû in Iuutneno-
ui,3¿ linguam ad dteendum paratam:S¿ iudicium acre,& plurimarum rerum memo
riam.tumaucemaJfciendaquaTvbiqueaganturindefeíTamfoleitiá. Itamölta de re
bus ruis,& nofti is,eciam iis quç fub arcano erant.expeditiflime retulit.vt mirer,cuius
vel imptobitate,vel negligentia ca eftiuxerint.In iis vero,quç de Italicis conrentioni-
busretulit,magnumpacisdefideriú,&: película innúmera oftendit,quç continuante
bello euenire polîii nt tcclciiç. Exitus fuit , vt rogaret commendare Beatitudmi zux
communem pacem,& res fuas priuatas quod defiderium apud Floiétinos,& Scnen-
ies inuenio:apud quos omnes fie egi cauiàm laborum, quos pro ftaruenda расе bien-
nio iam pertuhfti.ac lie corum ánimos ad bene de te expe&andum firmaui, v t habite,
mihi vtrobiquefmr gratia:, пес ego immemorinuentusfum offi< iimei. Summa hçc
eftfactorum, &dicrorum meorum:quam ideo ferendam mmutius duxi,quod icm-
per boni Cardinalis elfe putaui,qi:çcuuq; audir.vel loquirur.patri, &c Domino co/n-
munia faceré. Triduo enim Florentiç fui : quo fpario tanta amorisiignifîcatiopriua-
tim,ac publice facbeft,vt vchementcríimadmiratus.tjlem veroexitum habiiuraíit
de rebus meisiciunaDucis promiflio,plurimumambigo.SpesomnisintuaBeatitu-
dine eil , qua; niiï fubueniar.grandcm calamitatem hoc cxemplo fuh eptura Ecclciia
e/t. Arfbcli miferandom ínmodumquatuorCardinalesfunt.íedhíecmaiormihi
quam carteris eft dlata calamitas, quod aliunde Uli habentes fubftentationem ad vi-
tam.vna rantumin reiairuram receiuntu-go vnadireptionccunclairfnifiîec nifiiij
diminuenda familia rc fugtum habeo.Mitto his incluías litieras Cardinalis Scncnfis,
vteasintclligcnsfancratuaDignatio, iudicarc facilius poiîît quod in meis factum
iir,quxpropiiiquioraadpra.'damfunt,quando in longinquioribus tanta eft craflà-
ta crudelitas. D es mali funt , bearjifime Paule , &: peiores aduenient. Mifcrea-
tur noftri omnipotens Deus, & de execlib .'audio (iio reipiciat nos. Stmt xx vnx. Iulij
M.CCCCLXVII.
CAROLO SALAÑDO CREMONEN.
CCXI.
QVid egerim acceíTu meo ad Ducem, ab exemplo litterarum intelliges, quas feri-
boPontifici. Res ita eft gefta,vt narro. Add'tumàmenihileft, autdiminutum.
Cura vtramq, epi ftolam in tempore reddi : fed earn quç vetuftior eft , &c crucem ha
bet à tergo die vrupnus:alteram vero pofterius. Derefponfononeft quod magno-
pere folhcitus íis:aut enim haré curantur,aut non:fi curantur,etiam fine tua opera net
quod expedit.ii minus, omnis diligentia fuperuacua cft.Mitto tibi etiam excmpla ca-
lamitatumnoftrarum,quçquoridieaSacerdotiis noftris afteruntur. Eiufmodifunt,
vt expeclanda à Turéis grauiora non íint. Fcramus patienter omnia, & prxftolcmur
eum qui àïx\v.iJl{ihivwelf£Ijm,&ciToretribudw> Poteris, íicubi vtileeíTe iudicabis,illa
oftendere. Vifitanonnunquam Rauenacem noftrurn,&dolorurnmeorumfacitoil-
lum participem. Vigila ad rem Pi iuci natem, & quantum potes attende, nePapiaraf-
flicli,ctiam iubditione eccleíía: euudem cafumicramus. ¿cribetpatruustuus>quid
1 agen-
EPISTOLA. 627
agendum in nonnullis exiftimet.Sequere confilium cius,fi illud cu vtile pu tas.De re
domeítica, non eft quod admoneam te:fcio firt 10 es, & mihi affeclus.
tui efto,&: errare non poteris. Audlf *~ '- -' л - - 1 » noftrum ad mortem I
ílica {k,dtoleononmediocricer.Quacunquein re potes cafumilHusadiuua.Si Domi
ni voluntas fupra remedia noftra eftjage cum Patribus meis , Rothomagenfi, & Aui-
nionenfi , vt plebs ilia, qu ft fingulis annis , commcndetur
mihi in his rebus afHi&is. in quam duritas me aliena
induxit.Alleçari eertafamiliarit ce Capellán us meus , & ali-
quando dorn us m'agifter. Videnc noftras manuse ugiat, quoniam &rebushis no-
íbris aÜquando compofitis futura eft tua: fie enim eft mens. Scribo Pontifici ea de re.
Reliqua tuaz diligentia: erunt.Iciunus es in fcribendo, omnia nuntia etiam minutiffi-
maqua,'que,& vale. Falconem noftrum etiam atqj etiam meis verbis faluta. Ad eius
íuauiiíimaslitteras nil refponfi nunc do,plurimisimpeditus.HancdilatiuncuIagran-
ditate epiftolç compenfabo. Ambo beneualete.Sena: vltimo Iulij m.cccclxvii.
Horror Pont.ad mittendú vnum ex familia fua,qui nomine fuo appréhendât pof-
feflîonem beneficiorum noftroru ' ' 4 ' '' "
íint,& addo,daturum te ifthic imr
Sanclitas iua,tuquoquefacico fumptum. Perquamvtilecc
сЖ EPISCOPO VICENTINÔ. " ^ ■
ccxii.
A Modo non tanto metui mihi funt Turci , quanto antea erant. Chn'ftiani eadeni
operamur. Diripiunt í I Ii vexantque Ecclelias,hi non ignauius craflàntur in fan-
cb fimcîorum. Hoc fi taffjffimtK menti tuç durum videtur, audi eum à quo prarientes
reddcntur,& exemplo infpice litterarum , qua: idipfum figni ficant : noices à vero me
non errare.U rem miferam dignamque Anania:, & Zaphira: exitu.' Non me grauant
domcfticarresquunquam calamitofa:fint.lIludpxemitatq;incQndit,quodin totam
Ecclefiam hec protenditur ftrages.Paulatimfumus obprobrium hommfi,& abie&io
plebis.Nofti quid CJcrus Vcnetus fit proxime paflus:ad vicinos lufubres lapfa eft in
doles iceleris. Florentini idem nunc cogitant. Audiente me, reclamante, &rrepre-
hendentenonrcligiofiorcs fefuturos, dixerunt Duce, & Venetis. Erramus vehe
menter^ damnaturum regem confilium hoc credimus,autnÓ tranfeenfurum Alpes
putamus.Icä vno ex loco malum exoriens, totam mox apprehen.det Ecclefiam.J$tadt
mqü\cs,age»dumex!ßima^. quid oro aliud quam flendum continuo?& orandum Do
minum Ietum,ve placatus peccatis facerdotum fuorum,gentem fuam in lachrymabi-
lem direptionem non det?ScioPontificem noftrum fupra quam dici poifita'gr a:grc hçc
ferre, Se temporum conditione non poiîc quar vult: eft enim mens eius ad h bertatem
Eccleíia: nata, fi quid tarnen rogando, & monendo ilium pofie intelligis, hoc tua im-
petrationcdamnispublicisprarfta.Seruispriuatç caufç,cum caras communem.<5¿ad
hoc Dens tibi gratiam dedit in oculis Pauli, vtfubueniresclamanriumvocibus. Ego
vt verbo vno fortemamici tui agnofcas,prouentum отпет preteriti pra:ientifque
anni amifi, qua: calamitas cartcris, qua: tacco,comparata,adhuc mihi tolerabilior eft.
Mœftus, &: dolens ha:c tecum fum queftus. Quxíb apud te omnia fint. Accipienda
hoctempore, &: muílitandainiuriaeft. facercteam iterum,fifeciiTecrederet. Bene
Vale.Sena: penúltimo Iulij m.cccclxvii. ■ „ 4 * •
CARDINAL! TÍÍEATÊNSL
•**» . f. iL
.л • - • ■'. -\ ~
Xpecbui continuo Dignationem tuam, ficut inter noserat conuentum, & tarne
'pofeenribus noftris peccatis,non venifti hue vfq;. Maluifti caium peftilentia: do-
mefticum expecbre; qua defiderio filii tui faceré fatis. Nimis Viterbienfe ecelum te
capit, Srnimisantiquceconfuetudinismemoriam tenes. Sena: tue oblitus,Bagnaria,
ficutaudio,delegifti,inquate,&familiamoblec~rares. quid tarn maleiiciues de te
meritifunt, vt fugiendos tibíeos exiftimes? an nefeis parentem Reipublica: huius
te eiïe,&c direífcorem haberi in omni ciuitatis fortunaíSic meamet perpetuo Deus,&:
Ggg i
62.% IACOBICARD. PAPIENS.
fecunda omnia tribua: , vt ego hie & celebrari , & in grandi venetafone efle nomen
timm inuenio. Rcquiritur à me horis pene omnibus venturus nefis, & quádo id eric
quod eis de te repromifi. Pater quoqj Bartholom£Eus,qui aliquado eft mecum, & tua
affínitas vno ftudio aduentum hune prçftolantur.Quem quid tardet non video. Aer
faluberrimuseft. j£ftuslongeremiifiores quamalibi. poft leueautemcontagium,
quod ab initio cum hue veni vix eft inrelle&um , ne ícintilla quidem continuationis
eft vifaafibntaffatimad vi&umomnia,gelidaaqua,&purçbibuntur.Gelimoraetià
vina ex tophineis cellariis prompta.Matutinis quoq; horis luftraui nonnunquam cir-
cumftantem agí ummihi!, mi Thcanenfis,adaucupia&:pifcationes tuas, meas quoq;
venationesexi-ogitariaccommodatiuspoteft. Vicinaetiamloca,&religioforúcce-
nobiagratam viciflitudinempraftant. Profe&o aut loci amor me falh't.autarr.plitu-
do tua errat iudiciorangulus vel minimus fuburbani Senenfis totiViterbicnfi territo
rio eft praferendus, vb I &: continua fulphura , 8c arboribus nuda planifies quid grati
habeant nefcio. Quam ergo veniedi fidem non obferuafti , amodo ampliffime pater
implendam tibi exiftima.lntuebere prxfens,quç abíenti non fcribo,& profe&o fi ге-
eognofcere propius charitatc domefticam volumus,debentur iis qui nos genuerunr,
& qui noftei fauguinis funt,hac confolationis officia. Grandauus pater , qui Tola tui
auditioneatatis vim ftiperat.Item frarer,& nepres,&domus tota, ad laboru folamen,
& vitç,hanc Içtitiam permuki exiftimant.eft nobis ignotum quamdiu habituri eos m
hoc faculo íimus Eilet mentis triftis aculeus.exccflíflc patrem è vita, qui no potuiflec
auctorem fortunarum,& domefticç glona*,ante obitum cernere,cum tarnen in pro-
pinquitate loci id facile fuerit. Quin & ratio noftra, Pater ampliifime,in hoc ipfo ha-
benda eft tibi. Senenfi , qui propediem fut urus hie eft, quique ad aquas Pifan as non
plenceft confirmatuSjte prafente eft opus , vt videlicet communication omniü vo-
luptatum à triftitia illa fua,& fupeniliorum nube,que animam grauat,ad hilaritatcm
ilium traducás , qua* quidem vna fi quando cam aliquo accidit , plusagram valetudi-
nem recreat,quam m:llcmcdicorum remedia. Ego quoq; fi in meis neceifariiscon-
íilio tuo vilo tempore egui,impn mis certe nunc rgeo.Perditis enim &: affli<äis,& mi-
fcrandum in modum vexatis omnibus , qua' in dkionemei Duc i s pofledi , confolari
me ipfum vix pofium.Non aliterin caftra hoftium fçuitû eflet,fi eflent deui¿ta,quam
crailatum à fatellitibus eius eft in Papienfem ecclefiam, & in duo tanta: venexationis
cœnobia,ex quibus,vt plus fcias n5 Vicarii modo,& villici,& cuftodes,fed monachi
quoqueeie&icrud : liter funt. Quam calamitatemne propriam mihi efle exiftimes,
fcito &: Bon .inienfi noftro,& Senenfi efle communem,cuius quidem Prior conuen-
tusmnocenshomo&mitis,in prima direptionetransfofliis eft gladio. Veniensitaq,
ad nos eris malorum noftrorum Ieuacor,& folamen quod in nobis inuenirenon poi-
fumus,accipiemusate. Rccreabisquoquelanguentesfpiritusnoftros : Iroprimisau-
tem iudicio q uo plurimum vales, & auftoritate, qua apud Ducem , & Cooitcm Vr-
binatem pra caieris potes, Tahiti eris ambobus. Ego enim Florétia bis ilium proxjmc
allocutus , quid boni retulerim nefcio. Itaque Dignationem tuam piecamur.vt ve-
nias.Incides quoque in celcbritatem Beata Matris in ccelum,quam & folemnem hie
agi fcis,&àI#tisfpccbcuhsnonalirnam. Ouidianoverfuepiftolani claudam, ¿Y//
mhtrefiribat-.attamenipfi vent. Vale. Vltimo Iulij m.cccclxvu.
PONTIFICI PA FLO.
CCXIV.
QVotidie magis,non à Vicariis meis,qui nulli iam funt , fed à ciuibus Papienfíbus»
certior fio,res omnes coenobiorum,atque ecclefia crudelius laceran, funt enim
vacua admiftratonbus omnianec quifquam in tanta acet bitate pœnarum manendû
fibi putauit.Superfuerat iuuenis vn us ad cuftodia domus epifcopalis reliâusrls quo
que fubmulclaaureorúmilleiuíTus ire Mediolanûadaccipiëdaedi£ta ThomçRca-
tiniIulianoapoftarafaiuoris,omnibusdeieli¿ris,amicorú beneficio Jätet. Mittoin-
clufas Iitteras eius ad me , in quibus propter continuam quaritandi diligentiam , nec
nomen loci eft, necamicoruni,apudquosdelitefcit. Inmeaucem quam in carteros
Cardinales dun us hic íatellcs cr.<llut ur,quod cçterorû Sacerdociaprocul Medio laño
funt,
E P I S T O" L iE. > ' • ¿15
funt,mca iri oculis. Parata direptió aniraum illi facie ad facinus promptiorem. Con-
fufus ergo,Beatiffime Paule,tam trifti facie rcrum, quid agam ignoro. Nihil me tur-
bat,quodcarnem,&fanguinem fapiat. vulnera cordis mei funt, euerfio rerum, quas
tanto annorummultorum labore cum gloria facerdotali eompofueram. Breuis ho
ra cunda diflbluit. Quipriediisoccupatisiamcenarantpofleffione, inveteremoc-
cupationem nuncredicre. Qui venerabantur,obferuabantque dignitatem facerdo-
tiorummeorum, fortunamiecuti,incommodorum omnium funtadiutores. nemo
ibi pro me eft:alienigenafum,nec cognatum habens, neque affinem, cuius commu
nis ofFenfío confidcratiorem Ducem ad ininriam faciat. In tarn afflictis rebus vna
tantum falus occurrit , qua mihi non praftita, finem miferiarum non video. Ea vero,
beatiífime Pater, fi fancta dignado tua aliquem ex fuá familia mittat, qui nomine tuo
pofleflionem omnium appréhendât , & tamdiu temporalia , & fpiritualia infimul
adminiftrct,donec tempeftas ha?c tranfeat,& quietcm capiant mala pralentia. Cre
do quod me nunc habentludibno,reuerentesnomenPontificiscontinebuntur,nec
extremuminteritum querent. Neque vero ti mor impenfç vlliushanc diligentiam
tardet : Curator domus тех CarolusCremoncnfis,quemRomxdimifi,fumptum
prasbebit vfque Papiam,reliqua adminiftrator ipfe fibi fumet in dies. Quxfo per im-
mortalemDeumconfiliumhocferuituinonnegligas: meum enim folum non eft.
Idem fuadent , qui ex locis il lis clanculum feribunt , quippe pra:fentem rem intuen-
tes monllrant remedium , quod poftremum eíTe intelligunt.nec me, beatiffime Pau
le, tacita cogitatio tu3 aecufet. Poteras Papienfiscontribuerefirriulcumcaeteris.
Quonda& Cardinales Prindpes fxculiin neceflltatibus adiuuerunt. duorum miliú
fumma te his calamitadbus eximebat. Malo iterum ,atq; iteru malo , cum facerdotiis
meisme perditum iri, quam taminiquumexcmplú Patribusmei ordinis inftkuere.
vbi enim imperatam taxam voluntarius nunc fufcepiiTem,fufcipiendáquotannis vi-
debam in отпет neceflitatem quátumuis exiguam: nechabituram vilo tempore fî-
nem. Adhucfatius eft femel, arque iterum per violentiam diiipi, quamindigniffi-
mum tributum fubire. Illud non femper audebunt : hoc tanquam regale Ducalis a¿-
rarii in aeternum requirerent. Natus humili loco fum,non tarnen humilem animum
gero. Sequutus eius exemplum , qui dixit : Zelus dämm tux comedtt mcj>. Propofiturn
ten,eo,non facerdotia modo,quorum occafu non occidet fides,fed hunc fañguinem¿
ípiritumque fine metuproiicere. Temptaui , & tempro cum Vicario Chrifti prxfen-
tibu5malismedicinamapponere,maiorem quam implorera non habens. Sieana-
fcenti malo fubueniet, laudem Domino dabo. Si minus,etiam voluntad fux me ac-
commodans,pro omnibus, qua: accident gratias agam. A feruo tarnen fuo hoc,quod
dicam,fapientia tua benigne accipiat. Videndum deinceps eft, Paule,quantum fecu-
lari potcftati in facerdotes fit concedendum. honeftis coceflionibus noftris abutun-
tur illi ad fua arbitria, omnemque quantumuis leuem prçtextum , grauiflîmas ad pef-
fundandum faciunt caufas.Indulfit Duci meo tua benignitas , vt fi qui ex clericis fua;
ditionis iponte afierre quidpiam vellent ad fubfidium belli,impuneid poiTent. Ea ta
rnen conditione, vtidipfumeertisex promiifionibus reddereturirt tempore. Ecce
indulgentiam tuam excedensille,grandiinftitutataxavnicuiquefummamindicit, „
inopefq; & inuoluntarios per violentiam cogit.ac ne quid licentia: défit, membrum
myftici corporis tui, fanctç таг Romana» Ecclefia» Cardinales non cogit modo, fed
in prsedam turpiflimam agit.Eadem de reftituendis pecuniis tibi fit ipes , quse de exi-
gendis eft nunc confolatio.vt promiflam conferendi libertatem non feruat , ficrefti-
tuendifidemnonobferuabit. Multa eft bonitas tua, vt video, &: ex teipfo metiris
Principes fxculi. Sediudicandi illi funt ex operibus eorum , qua* videmus quotidie,
non ex manfuetudine noftra. Venetorum inulta: décima: has nunc anguftias in locis
proximisfaciunt,&facientpoft pauloinaliis.Putant quippe homines ex officio fieri
quicquid fit vicinocxemplo. Det veniamdolori meo tua compaffio, fi feruentiuslo-
quor.Rerumindignitas,&amorEcclcfise,&gloriatcmporistuiitamecogunt.Senac
xxx.Iulij mcccclxvii.
£3o 1ACOBI CARD. PAPIENS.
' CARDINALI RAVENNAtL *.
CGXV.
MOx vt Scnam accefll , fignificauitibi vt valcrcm ego &ii , qui tui nominis cul
tores hic Гипс. Dixi etiam quanta bencuolentia ab his ciuibus eilt m fufceptus.
Litteras ferendas dedi Abbati cuidam Burgundo,qui vifurum fe Rornç tuam digna-
tionem dicebat. Ex ilia die nil amplius fcripfi, nolens quera diligo vt paren:em , con-
triftari mifcra ilgnificatione rerum noftram. quid enim in tanta iactura poflum , niß
dolendum,& lachry m .mdum fcnbere ? Verum quia, vt à mcis diuulgata iam Roma;
funt omnia, ne tu alus loquentibus, me tacentem mireris, paucis filii calamitatem in-
telltge. Ducismci imperio loca omnia PapienfisEcclefiXj&cœnobiorû quae teneo,
plena m litibus mnt.diripiuntur non aliter,vel direptaiam funt,quam íieflent hoftiii
caílra.qiKTCunque condita erat, & ab aratoribus debebantur vel Iocatariis in annum
prçteritum,&: prarfenrem,magnis coacbonibus exa£ta,ancicipataq; funt. Atquoim-
punius,&: liberius omnia riercnt,eie£ti curatores,& Vicarii. Monachi quoqj.qui ad-
miniftrabantdiuina. Vacuaibi funt omnia, non rector eft: nondomefticusqutfquá,
qui nedum fubuenire,fed nc fignificare quidem quotidianum aliquid pofllt.Certior
à nonnullis Papienfibus fio,non reparatum iri biennio , quod Ducis fatellites paucis
exterminauerunt d ebus. Audiens ego ilium efle Florentia; , accedí adeú,temptatu-
rus,num retiñere hunc impetumrationeaIiquapoíl*em.Bis,miRauennasauditus,fic
anceps remifliu fum,vt quod retulerim nefeiam. hoc folum loquente illo deprehen-
dimihil Ce ignorante,auc non iubentc efle admifl uniSorté coníímiJem Senenfis per-
rulit:in eius Terdonenfi cœnobio non modo direpta funt omnia, fed conuentus Pa
ter íacerdos,& monachusinipfadireptioneoccifus.volúcateDucis, an impnMü alie
no facb liare ílnr,fcic Dominus abfcondicorúinfpe&orrego id nefeio. Multa tam< n,
vt noiti,quç fuípicer habeo.Cuiuü unq; culpa exemplum tam noxium faéhim in Ec-
clefia ílt,grande nimirum peccatum eít,relinquendum iudicio eius qui dixit : CMthi
ruindiciam>dr ego rétribuant. Quanquam vero hec ita fe habeant, amantifllme Pater,&
vnaimpietate biennü prouentibus fpoliatusadmendicitatemimpclJar: nontamen
mente deficio,nec impatientius fero hu nc cafum,quam dignitati mea: conueniat. Id
modo me angit , quodredempea magnis laboribus , quod ad diuinú cultum bene in-
ftituta,quod Lus adminiítratioms rcdç,annis iam pluribus parta, breui hora cecide-
runc.Peceré vt in tantis malis mihi eíles fubfidio , fed poft ruinam no eft iam fubíldio
locus. Hoc tantú quxro his litteris, vt Papienfis tui mifericordiam habeas,& prçfen-
tes luceras nülli communices. Potenciorum iniuriar,inquic Seneca,hilari vulcu,non
patiencer cantum ferenda; (une. Facientitcrum,fí feciflecrediderunt. Vale. Señar n.
Augufti.
PAFLO SECFNDO, ?ОЦТ1Т1С1 UMAXIMO.
CCXVI.
QVantum breuia tua fubuenerint domui Dei , cuius tu imprimis es curtos , vide»
beatiírimePaule,excxemplislittcrarü,quxxxviii.lulijfcribunturadme. Mitte
ea Carolo Cremonenfi Accolico cuo, vt ñ velis pofíls infpicere. Creuit in dies magis
vexa io mea,nec vlla calamitas habitura finem videtur. Taxa Romani tui Cardinalis
ad milia duo erat indida : Prxfens direptio,quatuor iam mulco excedk. abíorpfit v-
naingluuiesprouentum omnem pra:teriti anni,atquepra;íéntis. Thomas Reatinus
шге íanditatis fubditus , & frarrem in curia habens ícriptoré Apoftolicum : male im-
peraca deterius implet.llle cft,cuius impia opera calamitofius exercentur omnia,atqf
in prçceps aguntur. Appofuit de íínu fuo emptorem , qui quam minime arftimet qua:
rapitrlpfequam multo poftmodum vendat.de meobloquitur. Teno reueretur. Vina
omnia, quç in Cœnobio fandi Viftoris condita erant, domumfuaminipfisdoliis
tranftulit.olim quoque, vt retuli tibi,citauit ad fe ciues nonnullos meos Papienfes, &
carcerem eis eft minitacus: quia fencentiácuibreuisferuances,publicein Cathcdrali
ecclefia deportoriis a Clero exaetis veniam coram Vicario popofeerunt , iuraruntqj
deineeps fe non exaelüros. Ipil quoque Vicario contumeliismultisvexato,grauiora
denunciauiefi àmandacis tuis non abitincret.Quac maiora,ô Paule,aducniente Tur
co ex-
EPISTOLA. <Tj¿
CoexpcôgmusîAnnonefthxcimmanitas omni barbarie fçuior? Verbis iam meo
iudicio opus non eft:inaniafunt,& vacua. afliimendaamodo funt arma iuftitiat,&
virga Apoftolica vafa figuli confringcnda.Procraftinando & indulgendo aluimus iá
inultos annos Tyrannidem in capita noftra,& in dies alemus, nifi facerdotes tlTe cx-
perimus.Scripfi Beatitudini tue de vno aliquo ex familia tua Papiam mittcndo; per-
ieueroincademfenrentia)&precorvtfiat : Iudicans hocfolum fupereiTcad meam
falutena.neq; Angclus Sutrinus iudicio meo effet inutilis:prudcnsenim eft, & eau*
tus,& prçceptorum tuorum obferuans.me quoq; inhacantiquitate Curia? agnofcic.
Non magis tarnen hunc,quàm qui tibi placuerit quaero, dummodo tuus fir, ad rem
mihi eft fatis.Exditione tarnen Ducis neminem probo.experimcnto veteri hate di-
co:velmetuiferuirecogetur,vel gratia:. Memento, Paule, Vicentinat perfecutionis
tua?,& charitatis, quam tibi Cardinali piatftitit Pius: Fratremfibichariifimum&
fecrerariumquoridianaeneceffitatis, valentem apud icgratia, ante alios, quo ma-
ior eilet au&oritas,adtuo$ Venetos mifit, & felix fuit opera fua. Non petotantum
pro antiquo filio tuo comparticipi olim anxietatum tuarum,pufillum aliquid peto.
Senat.v.Augufti.i^/.
CARDINAL Г TfJCENO.
CCXVII.
INrelligo.Reuerendiíííme Pater,quat a£ta in Con*fiftoriofunt ad redemptionem
meat, immo communis omnium noftrum iafturar. Habco gratias Pontifici no-
ílroproiis,quatícripfit ad Ducem. Ago Sc charitati tuat pro omnibus qua: prç-
ftititfilio-PJcnapietatis funt omnia, & cerne opportuna ad rem, nifi iam cunciav-
mprocellaabrepra,difpjlfa,&ditöpatamifcrrimc efTent. Reliquat iam nulla: funt,
quibuspoifitintendi. Practenti anni, & pratfentis abforptus eft omnisprouentus.
DeretinendapoíTeífione,quantumindeintelligo, nunc pcriculum eft. Rebus non
conrenti,criamfp¡ritum quacrunt Kedcuntin vetera,qui occupationibus antiqua-
tis iam ceflerant,& fine domino fundi:locandus fundus proponitur.Hoc ex Carolo
meo Cremonenfi pictastuaintelliget.Miferum me, quanta plaga Ecclefiat hçceffc,
& quam lach: ymabile exemplum lis qui proximi incendio funt? Rogaui Pontífice,
mitteretfumptu meo Papiam vnumaliquemcx familia fua pro fuonotum, quifuo
nomine omnempoifeiHonemapprehcnderet, ас tutaretur. putans qua: proftitutae
ciignitati noftrat iam non habetur reuerentia, habitum fortafle iri beatitudini fuç»
nefcioquidaget. Binas cade re iam litterasdedi, oftendens extrema fomenta hçc
с Л с, qua: ad hi ben poífentfpirantiprope iam corporis memoraui quoque quantum
miilioneGri-gorii Lollii ad Vénetos olim bcatiflimusPiusinrc fua Vicentina egi£
Cet. Dominus Oeusinducat in animumeius quod fit falutare. In brcuibus fuis, vc
JoquarPatri meo in aurem, nulla eft fpes. Dicamprafens, fi quando ad vrbemre-
uerta^quçFlorentiatloquenteDuccacccpcrim. Miraberis multum, &mifcram
conditionemnoftrampariteringemifccs. It magno Ímpetu in pratceps omnis glo
ria adminiftracionis Romanat.Tua fapicntia videat n urn dexteritate,qua foles,agere
quicquamdemittendo,quempoftulaui,commodepoifis. Idfiimpctraremus, aut
necrflariopugnandumilli aperte effet cum Ducc, aut faltem rctinenda locorum
pofl'eíTío.QuaTfoinhisdoloribusmeisnedeferas me, Pater Nicene, admoneas &
monftrcs quid agendum exiftimes.Egoenim etfiimmemor meac dignitatis no fim,
tarnen in tanta rerumduritateconfiliumccrtum non video.
Ulti¡erosprudentiaprimat dtquit :
Etfaifas cum re conjíüuntfyfugit.
Bene vale. v. Augufti Senat.
СARDIDA LI CMANffAttö*
CCXV11L
NVnc primum delatat ad me funt htcrç tua: , cafu quodam, vt refert Ambro«
(tus Spanochia,incubiculofuodimiflar.ctením cum foluiífet fafeiculum, qui
afferebatur ex vrbe,& modo has, modo illas feftinus tracb(fet,diciteas, qua: mihi
étant infcriptat,admixtas chartulii iuis,latuiflc vfque in hanc horam, & in cuolucn-
Pgg л
6)г IACOBI CARD. PÂPIÊNS.
dis fcripturis venifle nunc primum fibi ad manum.Infpexi diligcnter,nura figna in-
tegracirenc.&anquidmalicflettemptatum. videns intadaomnia: êc cafum fuifle
in culpa,nonredditorcm,minusmoleftehancrarditaremtuli. Itaque ignofce, Pa
ierai à dcditiííimo feruo tuo primum fatisfadum noneftdefideriistuis. Negli-
gensin tecolendonccfuivnquam,nec ero. Ad literas vero ipfas,libertare, qua foleo
fie brcu iter habe: Ais epiftolas meas,qua: recitata: nuper in confiftorio funt, quibuG
dam in Jocis à nonnuliis efle reprehenfasndqjiniquum tibi videri affirmas,damnaiis
indignam cohfuctudinem ordinisnoftri,ad quern nilitaeJaboratum perfedumque
afívrri poteft,vrcriminatoresfuosnonhabeat. Remnarras,ampliflimePater, an-
tiquam,quöt!dianam mihi, & fine littsris tuisper me cogitatam. non fcripfiea men-»
te Pontifici.vt recitan eas Patribus vcllcm ,tacuiflem potius, quàm paflus eifern
in examen cenforum noftroram venire. Raro quidem Concors , fed femper ma-
lignum. RecordorfcriptorumPontificisPii, qux&fiin admiratione fummaali-
bieirent.tamen plerunque nobis communicata , non placuerunt quibufdam. his
ieiuna, il lis vndantia,nonnullistoIlëdarotafuntviiâ. Teruifini quoq; noftri recens
memoria.nemo erat,vt fcis,qui tácito iudicio ingenium eius non coliaudaret , epi-
ftolafquedum legerentur itupensaudiret.attamen vcl infeitiaquorundam, velli-
uor, itamalignis reprehenfionibus eius animum fregit, vt videns illelaboresfuos
tam male acccptos,mœrorccoofe&us in languorem incident, ex quo recreari non
potuit.Id mihi familiarifllmus pater antequamdecedcret,euenturum eft lamenta-
tus. Literas Cardinalis fancTri Angeli,optimi,atquc integerrimi Patris vidimus nuper
crrufocachinnoàplerifqucderifas. Acres fumus adalienacarpenda.ád noftravi-
denda ignaui./HWiînquit Perfius) infefetemftat defcendtre nemo. Sedprxcedentijpe-
ttaturmantkatergo. Sed demus hoc communibus malis, necferamusmoleftein
»Horum fortem nos coniici. Alio ingenio fuit Pius,alioTaruifinus, quàm Papienfis,
& tarnen malignaiudicia declinare illi non potuerunt. Quid meangat declinan à
me non potuiífe? verum nimis multa de nugis.Illud mihi eftxftimandum : Illud gra
ue ducendum.quodfideli chirographotuoreprehendis: ícripfifle me Dueem Me-
diolaniquœdam narrafl~e,qua:fecretaeflefcicbam,atque hune locum ideo maleac-
ceptum,quod in crimen reuelatarum rerum vifi funt Cardinales vocari.MiMantua-
ne,doleo vel non ícripíiílc apcrcius,vel fuiflè verba mea minus communia, mens ta
rnen aliorfiimfpeclauit. Quxretulit Dux,eafolafuerunt, qua: vnicuiquenoílrum
conuiciatuseftPontifex,&: feorfum qua: mihi eft minitatus. Itaq; minutatim to-
tam contentionem recenfuit,vt interfuifle omnibus videretur. Нгес feis fuifle fecre-
ta inter nos,& tarnen per oratorem ftjum fignificatafunt Duci.Oratori autem Ponti-
fexindicauit, vt tibi renunciauit orator.hoc videlicet volebam per epiftolam meam,
vttacitusipfe intelligent, rcuelatorem fecretorum efíe, non nos,quos aliquando
tam feuere accufat.Si aliter accepta res eft.iterum doIeo,atq; iterum tota mente cÓ-
rriftor.Potes,fi videtur,fadummeum Pacribusexcufare, & quo animo illa fint di
cta reftari.nam quod fcripfi indulto Pontificis,fubfidium cléricale in ditione Ducis
Mediolanenfium exigi,id ego ipfe:Ipfe inquam ego à Pontifice ipfo audiui.nö literis
tamen,fed verbo tantum oratori Auguftino conceíl'um. Amplius audi : Hortatus eft
ille me vt fatisfacerem taxa: imperata:, &exemplum olim fuum cum fuis Venetis
retulit,quos nonnullis millibus adiutos efle in neceífitatibus,nefcio quibus,afleruit.
Si ergo non indulferatDuci,curmead indignam rem hortabatur?fiindulferat, cur
adexcufandasexcufationesinpeccatis filium immifericorditer lacerar? Omnibus
modis mifer eft feruus,cuius veritas vi domini vincitur.Sed haíc coram vberius. Ad-
dis,minus ideo improban à te confilium tuum, quod conftantia mea mihi obfuerir,
tibi no nocuerit facilitas tua.Iocaris hoc loco,Reuerédiífime Pater,nec quid fentias,
fed quid rideas fcribis.neqjenim te ira fenti re pu to, vt dicis :maior eft cnim virtus tua,
qua vt fola terrena infpiciat.fi qui tarnen fie fentiunr,fenfus illis fit fuus,mihi meus no
adimatur.Ego nihil vtiIevnquáputaui,quodnonidéeflet honeftum, nec vtile ali-
quid,quod non honeftati eilet coniundtum. Si valeat fententia tua , corruat nccelTe
eft tota religio noftra.qua: ideo in tantammaieftatem afeendit, quod ianguine fuo
teftificata cil: honeftaté,qua dico,& potiorem morte confeientiam duxit.Interroga-
tus tu
I S T О L Ж. é$i
icbuscomenciotuim noftrarum vtrum nccrcdcrcs Por.rifîcem , &
nosvoto,S£iureiurandoilloteneri,&po(reabfq;horumtranrgrcffionc inftitutis le
gibus contraki.Scis quid mihi refponderis etiam teftimonio Michaelis McdioJanë-
fisjquera fécula noítraintegerrimum,&dacblfimurnverbiDei predicatorem meri-
to habent.Siergo opo|tuitin tanta religione Sacerdotem,Epifcopum, & iâncbe Ro.
:ulcata confcientia loqui, & gluris ieftimarc iaâuram
tcmporalium quàmanimaî,aucPontifîci ad ulatoris officium^ non fenatoris prsefta-
rctu ipfe, qui 8¿ bonus es,& zelum Doroini habes , & fu ., iu-
dicioçuoexpcnde.Ego ilium cante negotiariexiftii qui
rationes íuas ad ea,quae infra, fed fupra nos funt, fidei de unit, non ad
ftipulor hoc diftis fancíorum vllis:non tarn quod defint , < íe man ifeftam rem
minimaprobationevidéarindubiiatiOnema Jducere. Sec ixe quoq; vbetiuscori
Pro omnibus qua: fignificas,&: pro iis qu«Romç&Medi( - • — operatus,Dominus
Deus cumulate retribuat,non folum viuo,fcd etiam mor i Mátuano meo nil
cbarius,nil amantius,nilpicciofîus habeo:quem quidem ad fupremum vfqj viras
fpiritura.omnibusobfequiisdeuotilîimecolam. De Cardinalibus creatis gratulor
colle£¡onoftro:funt viri prxft mtcs,&: nobis amici,& Romana: Eccleíia: futuri per
le pict,itc:vbiqua;fo eft Mcdiolaneniîs? Anncvidetisexpiratu-
rum ilium dolorc>&: vos fratricidas futurosí'Agogratias Deo,quod mundxfunt ma
ntis тех л fanguine iuftüiuius.vos aurem videritis.Bene vale,&me commendatiffi-
ih : hxc qua: ad folumCardinalem ex JegePaulina fcribo,apud te continc,
îflbr legis fis,non cgo.Sena:.
• CARDlKALl SENE2{SL
■V ce XIÍX.
M Iran's vndetantum imquitatis exerecatur in facerdotia noftra , requirifqj nufti

in Ducem Mediolanenhum peccauerimus aliquid poena tam mifera di-
gnum.Peccatum,ampliflimePatei\nullumnoftrum cft. In cum, & patremeius
Francifeum impleuimus omnia bonorum amicorum officia, пес inuenri vilo tem-»
pore aliter fumus. Sed tu admiran iam define.-mirandum magis eíTet,ííin tanta licen-
tianonfierent,qua:fiunr. Dux ipfe iuuenis eft, annos viginti & quatuor natus, à
pâtre militari moribus militaribus inftitutus. Raram educatio illa religionem ha
ber. Eiputatur plus animi,&fortitudinisefle, cui maior eftDeicontemptus. Bla-
fphemia: pro expugnationibus vrbium funt. armis arroganrur omnia. Diuini iu-
ris,atque humani nulla eftrario,& miraris fi fancbarium Dei diripi imperauit ? Vi-
de cîiud,quodadmirationem отпет penitus tollat: miniftrum voluntatis fuá:
delcgitThomamReatinum,hominemeum,qucm,vt feis, pervúlgala fcelera or-
bis pene omnis abominatur. Iniun&a ei à Duce peccata funt. Dirus fatelles por-
tenta exequitur, id agens videlicet , vt quando virtute nulla fe infinuare adgra-
tiam poteft, egenfem iuuenem his íibi fceleribus iungat. Ad Reges peneomnes
Chriftianos& Principes, Thomas fe contulit quxrenda: fortunas caufa: nullis ho-
mm accepta opera hominis potuerunt. Apud quofdam etiam periclitatus eft de
emcepiílétiniquitas , niíí repentina fuga in articulo fubueniflét.ftudia
peromnem vitam fucruntalea , magicae artes , & libido in mares, quorum circa
fegiegesfempírvidemus.nam vanitatemanimi, & ia&antiam, & linguam men-
dacem,S¿ periuria quotidiana n5 refero, qua: illi familiariora, quàm cibus, & potus.
Hunc velut ex toto orbe profugum,in Francifeum Sfortiam fortunaimpegit, patre
Ducis huius.ducatum eo tempore armis preparantem.Is vero, vt erat ad feculi pru*
dentiam dexter, homincm non eft afpernatus. Putauit ( fí quando iniungendum
iniquitatisminifteriumeíTet) huncvel folcrtifllmum miniftrum , vel eflepofle fu
turum . etenim hoc habuit Sfortiana illa domus praxipuum , vt omnifariam áuli
cos fibi conquireret ad omnifariam opus idóneos. A fceleribus autem adhaífic
Thomas,5¿ftetit.Nec aliud pmerquarn mentis opinio fatellitem auxit:Flagitiaeius
omnia, ü cupis ííngillatim agnofeere, lege epiftolas duas viiiintegerrimi Poggii
Florentini,in qui bus illa enumerat,conatus velad fanitatem illum redecere, vcl ca?.
¿54 I АСОВ I CARD. P APIENS.
teros,ne fallcrentur,impurae vitas admonitos facere.Editas funt , &c apud
bcotur,nccinucnicndicrit labor difficilis.Amalaigiturarbore,iuxtaSal_...
bum,expe¿randibonifiu¿tusnonfunt:nec à thefauro iniquo cordis opus
Je.Siad beneoperandumcontrahcreturquicquidin eö eft vmum, Thomas iam id
necfciret,nec pofiet.Antiquataindignirasinnaturameftvcrfa, neque advirtutem
reditumhabet.Facitinnos,&:nofi:ra,quod inueteratas dicrum malorum menticft
confcntaneum.ltaqiiedoléamus iam pro iis omnibus: non admiremur. Admira-
rioncm quidem quaedicimus tollunt,autper haec temptatDeus patientiamnoftram,
auterratorum noltrorum nos admoner.autvero pietatifiliorum vtrunqucindolget.
Qôdcunq; fancb
loh.Dommm benedi-
i infécula.
'Orratus fum te ad fti

-Baptifta.Eccetammultismecumin earn fententiam agis, vtqui iura
cupiebam,dodtrinam ipfe vitro acccperim.
perandum literas facrae admoneant.Iasratus Í
gratulor,quodamerab eo,cumq;amem, qui pleno siradu lemitam
tur. fie facito iemper,loannes,&; qua: inrelligis ierua, & qua; didicifti operibulceija
proba. Нас vna ratione crefcere in Ecclefia,& vcilem re in donv
ftare.Abeunti promifiltiquaq; hebdomadedaturum te ad me li
pfis,vix vnas accepi.Fidem ferua,nec-manum calamus grauet. Be
Senar.vni.Augufti.
BAPTISTS 2$É2{0NL
С С X X I.
Literas tua: plenç humanitatis,&!gratÍ3S,admodum me delectarunt. Inhocetiam
funtconfolatar, quôd feruarurum te fpondent, quae ego non ambitionealiqua,
fedbeneuolentiit ftudio,verbo,&:fcriptoanteadmonucram. Pra'ftabis ergo quod
dicis,atq;ita perpetuo mentem infritues,vtintimorcDominiambularfi§V"
ante omnia poneré te homines nofeant. Animus meus tecum fedulo eft.o
nullo tempore deerit.Bonam famamtu, & Ioannes fraterfic euftodite, vtqui vos
amantjdt: vobis loqui intrépide poflint.Fidem mihi non feruas>
madibus vnas tantum à te literas habeo.fingulas fingulis fpopon
britate igicur erratum hoc farci,& vale.Senas.viii.Augufti.
Sic malo ego quoquevt cum Iacobo tuopoilhac, non cum Papicnfi, negotium
fit. Quidenim&Rica,<S<:PyIeusiucundumfamihareve habet. Pompulis no-
minum de confuetudinenoítraíiiblatisjficagamus inter noSjtanquamquibus idem
fitanimus:ac propter animum parem in vtroque poteftatem velimus. Vbifcrüitus,
ibi odium. Vbi dominatus,non ftaiim libertas. Vtraque fane charitati inimic
mefacito, quem aliquandoifthic fuifle audifti. Satisfecitfi nunc longa <
Gratias habeo.Haberemimpenfius,fi tua volúntate , non meis aculéis excitara
niílet. Quae de exercitibus refers , amabo ea mifla faciamus: admiícenaaH
cibus amara non funt. Muíis nulla cum Marte conuentio. àibihabeanrDiiç
ma,&copias.Litterulas has nobis relinquant, plus multo fuauitatis habentesjj
triftes tubarum concentus. Intelligo quid cogites de tuis Libellis. Non tan
tum petieramà te:íat mihi erat exfcnbendos tradi librariis, &emendatos mittiad
me. Augcrc videlicet beneficium vis,&maius mihi onus imponere.Patiar fier
ftatuis,nonvtparcamimpenfa%fedvtpignusanimitui íeduloante oculos ha
In fempiterftüm male fit Aulo maledico. Qujd enim vel Papienfem , veJ Iaco-
bum
EPISTOLA. ¿tf
bum inhumanitatis eil crimmatus I An qu'cquam me vnquam fuit humanius?
qui vfque adero adomnemcomitatem defcendi, vc prater haec indumenta , nilpri-
ih'nçfacilicatis omiferim. Increpatus nônunquam àmei ordinisPacribus,quodCar-
dinalem nefcirem megerere.fic (c res habet.in edito pofiti confpicui omnibus fumus
atq; omnium linguis,atq; oculis inccífimur.Sed non abit illc impune. Beneficio G5-
tilis amici fementis (их meftem coÜegit. Sic facito Temper, & pro tuo vel Papicnfi,
vcl Iacobo valcntiífime pugna. Militans mihi lingua &: ihlus, ferentaliquando
gratitudinis noftra: ftipcndia.Expc£to& de Aulo,& Hercule integrum rifum. Ri-
dendietenimambo.Illc quod nunqaan>cftbenelocutus:hic quod raro beneopera-
tus.DeverfibusCampat3iidemf;:nciimis:languidulifunt,&:nimis communcs.obo-
lo xflimandi non eflent,nifi ttifticiam legends vltimus,vt dicis,verfus paululum tol-
leret.Quid cnim non faftidio plenu SS.pr<euentojer%ptater%loco.&c illudfrigidulü SS.
Tpfe tuisplenus laitdibus *thcr erat SS.
Et aliud in releui tumidulum.SS.
Etfortuit fub cquipaftbm tela/¡/ex.
Occupât hic aditmilitaspetit iliefmeßras.
filter adit tunes\techg.{ (ttmma domus SS.
Arque aliud ab orriatu cultillîma; vi bis longe alienum SS.
Et quxfuffulta ftantmœmana trabe.
ICampanecQiistuisintptiis.Ge(uilisatq;egocpigrammahoctuüdeIereiubemus:
Et male tomatos ineudi reddere verfus.
Нгес ad literas tuas,q uas vc hanc cpiftolam claufero,ad Campanum illico mirtanijVt
qua; mihi non'credit ctiam iudiciotuoagnoicat. Quoadufq;non miferis quod illc
anxicnimisexpettat.dignum Campano nihil legemus. Communi parenti noilro
Petro Medici omnia mea&mccömendato.Eadefchola, atq$ cade iludía, quibusre-
centibusannisinchoata eft chantas noílra,animorum cöiuncb'onedebent feruare.
Fortuna,quam prajílitit Deus,bcne vtatur.ld fiet,fi & feruabit,&: beneficio.
Non est finis.
CARD IhrAL I riCENfllyj).

€ С XXI II.
AGogratiasomnipotenti Deo.Reuerendiflíme Patenquod tandem meeílcoft-
lbJatus,& tandem videruntoculi mei quod illishoc quadriennio fuit in voto.
Aûucnpcus eil ad Cardinalatum pater meus, Dominus meus , Sc dilccîus meus, quo
mihi in toco Clero nihil fuauius.GramlorEcclefiç.qua; habituraeftCardinalemex-
emplú,& vita praftanrcm.Graiulor ôc mihi, qui collegam fummi amoris,& fummac
pieratis gratia Dei fumcottfecutus Benedi&umfitnomcneius in farcula. Doleo in
pubhcatione hac honor is tui non atfuiircExcepiiTem teofculo , 8c complcXu,non
quali vuigusamicorum communiumfolet, fed quali Papienfis facir,cum amatcX
animo. quod nunc fieri nonpotuit,fietmoxmcredcunte.Interimpra:mittohasbre-
ues infinita; ljcticiç meçundices.Saluator nofterlefuspietatefua concédât, vtdigni-
tas Ьагс animç, & cot pori fit falutaris.Vale¿Sena?.
IA. CARDINAL! PAPIET^S. L. DATUMS EPÎSC. *MASSANVS.
С С X X I V.
A Ccepi literas V.ReuerendiíUma: D. plenas humanitatis ас prudétia?* fuarqj in me
-**-chaiitatistefi:es,quíemeûindecim,r.utamplius dies febrícula quadam acuta,
colicoq;dolorevexatum, magna ex parte releuarunt. Quale eil quodD.V.immorta-
les granas habeam. Nam quod ea dicit,fe meae noue, dignitatis acceffione Ixtari^ cre
do, ctiam fi aliter dicerec. N5 enim aut ta noua,aut ta obfeura D. V.in me charitas eft,
vt facile dilTimulari poflk.Sépermcca vnicè dilexic.femperprofuahumaniratccha-
rrihabuit,femperhonori,&c5modismeisfl:uduit.EnSác1ifiimi D. N. dementia ad
Epilcopalcmegradfieuexitj&feruii fuum fubleuauicè ilercore. Video quid ordo
tarn facer à me poílulec,& id DominationeVeilra fuadente,in dies non definam me-
ditari,ncc defpero Deo auclore,P0tifice fauéte, Dominatione Veílra coopcráce,me
■
*3« IACOBI CARD. PAPIENS.

coniecuturum,ne om nino in me male collocata tanta dignitas videatur. Felix valeat
, D.V.&veniamdet,fi tardiufculus in refpondendo fui. effecit mala valetudo, qua
preíTus,domi abditus plures iam dies extra Palatium cubo.Dedo me, & commendo
eidem Domination! Veftra: totum. Ex vrbe pridie Calendas Septembris.
M.CCCCLXVII.
IA. CARDINALI PAPIET^SI IA. DE CM.12{V-
tolis Lucenf
С С X X V.
TErrueruntmeqiuealiàsadReuerendiffimam D.V.fcripfi,cumfalíb ícripta efle
intellcxi, vfq; adeo, vt ne tañere fcriberetur,maluerim filere. nunc vero neceflI-
tаsprxcipitemаgit.Auфicio)¡êueêndiffimагD. inprouinciam veni à Domino
meo cum collega miirus:parifcreimpcrio,prouentu impari, non exluriídiétionis
dcfectu.fed quod Papienfis mónita fecutus,nil praeter Sanctum accepi. Huius rei in-
figne teftimonium afferet Reuerendiffimus Dominus Cardinalis Aquilanus , fi ro-
gabitur,cui eft vita mea perfpe&a.Hícc cum Domino Gubcrnatori referrentur , iuf-
fitfcribiadamicos,qui pro abfentia mea intercédèrent in officio Pœnitentiaria: , id
eft,apud Sanctiffimum D.N.Scriptum eft ad Reuerendiffimä D. V.ad Reuerendiffi-
mum D.Viccntinum. Aquilanus operam fuampollicitus eft. Hanc curam deman-
daui latori pra:fcntium,qui rem in memoriam reducet. Non fit Reuerendiffimä: D.
V.graue partes fuas pro creatura fua interponere.Erit ha:c magna acceifio ad m eam
förtunam,nec minor ad beneficiorum cumulum, quibusme eft profecuta eadem
Reuerendiffimä D. V. Afferet hare benignitas, vitra florenos c.xxv. annuos detracta
Falcidia,fincalIegationibus,&: Bartholis,quibus obtundor Mufis in exilium miffis:
qua: forte poftliminii iure redibunt,fi quod petitur exorabitur.Sed ha: bis fatisCam-
pano fo'nt obligatç.vnumq; illum credito,rem cognoicunt ad gloriam Papienfis no-
minis,&: numinis.quod ego, vtdcbeojvenewborperpetuo.lacobusfrater Reueren
diffimä: V. D.heri apud nos fuit , & egregie valet. Commendo me V. Reueren-
diffimxD.quamDeus advotafelicemfaciat, &conferuet. Tolentini.xnn. Ofto-
bris.M.ccccLxvn.
CHRISTOPHORO LANDIT^p FLORENTINO.

С С X X V I.
QVi te pofle apud me putant,non falluntur iudicio: Potes etenim plurimum. A-
maui femper ingenium tuum,&: mores.literas vero ita in precio habui, vt etiam
legendas ad doctrinam putarem.Horum priedicator fui continuus,nec tacuit lingua
quod animus feník.Petis à me,vtpriuilegium famulatus noftri dem fratri Mariotto
ordinem minorum profx-íío,&: caufam dicis , vt fine impedimento correligioíorum
fuorum extra camobium agens docere laicos Arithmeticam poffir,cuius cum feien-
tiffimumpra;dicas.Siobfequortib),Landine,videquidagimus:Tuiniercefl'or,atq}
ego conceifor ofïendimus Deum,& religionis inftitutionem turbamus. Ulc pradatis
fuis obedientiam vouit,nos Chriftiani tollimus eam, & tranigreffionis caufam рггв-
bemus,quod prailatus eius illi poteft concedere,ab eo non impetraos , ad diuerfi or-
dinis au&oritatem confugit.Occafio manifefta mali odibilis Dco,& ikculb quoque
non placens.Contumax ipiritus ha:c operatur,vt maioris poteftatis clypeo tutus, or-
diniinfultet,&dummodolicentererraret,quàmb£neerretnoncogitet. Sednecle-
uius hic peccatur exemplo,quàm rc. Qui vident Cardinalium famulatus ad obedie-
tiœ iugum valere,eofdem appetunt,& viis omnibus quaerunt. Vnustantum Cardi-
nalis non eft,qui priuilegium det.Vnus item religiofus non eft,qui difeedere à fratri-
bus cupiat. V biq; taies Cardinales & fratres permultos eft reperire.Qui pauloincau-
ti in concedendis his funt,dare non multi cxiftimant,credentes opus bonum fc ope-
rari.Ica nulla patribusordinumreueremiahabetur,nullus eft difeiplina: correctio-
nifq; metus.Confundunturinftitutareligionum, paulatimq; maie ruit quod afcrini-
tio eft bene ftabilitum. Нас de caufa Pi usPontifex nuper defunc"tus,querelam com-
muncm omnium ordinum audiens dolcntiura his priuilegiis, vno decreto fanxic
quajcunqi
EPISTOLA. é37
quarcu nque à Pontificibus eflent concefla , &¿ à nobis in futurum daren tur ad decli -
nandam patrum obediential*), impetratoribus non furFragari. Monuitquoque vno
Coníiftorio nos,ne cas dar emus deineeps. At,inquies,iî non valent,quid grauaris v-
num concedere?Si inanem rem dederis,nullus mali au&or. Interponere
nomen Cat dinalis ad rem fi&am & vanam, grauitatis non eft. Indúcete credenteni
in fraudem,charitatis non eft.Forte etiam iiius Prçlatu s abrogations Pientina; ign«i-
rus,propter me non corripiet errantem religiofum. Ita in ofîeniionë Deiincurram,
de qua paulo ante agebam , & ego me ipfum agnoipo. Si fiducia litterarum meaium
raperemr iJle adcarcerem,aut durius in eum aliquid fieret,pati certe no poflem. fum
cnim carneus,indignacioni,&:ir£e obnoxius. Qamarcravncendere^molireromnia,,
vt eriperem eum qui di&us eiTet femel famulus meus.Ita pra:ftat nil dare, quam & le-
uiter & inutiliter dare.Sed oro quid quarric hie tuus in docenda Arithmetica? vtilita-
tem ne banc faceré c¡uirati?At plures alii funt qui earn praftent quotidie. Dicesmon
tarn feienter prasftare. quid attinet inftruendis pueris fum m urn magiftrum qua:rere?
Exercicata doctrina , &: mediocri illis eftfatis. Non ad metiendas harenas maris , auc
altitudinesmontium,fedadadminiftrandam mercaturamilloiuminftitutioaâtri-
bus q uçritur. At bonum opus eft commendabile,libcrali difciplina illos inftruere. At
malum opus eft à religione diicedcre,& obedientiam maiorum defugere. Plus mali
hie eft, quam illic boni. Tônßntfaciendamaia^nqukApoiiolus^JteucniantbüKa. Non
eftfrangendum votum, non turbanda religio, &exemplo malo nocendum, vrpueri
Aritbmcticam difcant,quam aliis docentibus poiTunt addifcere. Quod fi mercedem
difciplina; quarrit , & vitare vult paupertatem , vt credo:dic, oro vbi eft votum, q uod 1
vouit Deo paupertatis feruandç ? CÄielmillieratpaupertatemnoncognofcere^) , vtait Pe-
tiusrfuampofi agnitami emires. Et Saluator : 2{cmo mittens manum adaratrum,&refpi-
dem retroêß me digitus. Apparet ipfum pœnitere fufcepti propofici, non probare ordi-
nem, quern profeflus eft,vitam fxculai era appetere.Quid oro commercii eft rcligio-
focumpueris?Tunica:diuiFranci{cicum purpura ciuiumíQue porro honeftas pro
<lauitro Cœnobii habitare plateasrpro choro concinentiú Deo,audire pueros arith-
meticam fuam cantames'proobedictia libertacemípropaupertate diuitias ? pro con-
tinentiaoccafioncmlaíciuia:commiuare?iVf/ww////rf«íZ)í'í>, inquit Apoftolus, impli-
cetfef&cuUribus negotii*fie tuiCam,operam âetis vt quietißtis,& vt negotium veßrum agatis.
&alio loco, obeditepr^poßtisueßris. Horum nil audiens Mariotus,foIicupid'tatiobie-
quitur,reieda bene viucndi regula. Si ille de falutc fua curam non accip.it, de noftra
n os accipiamus. Non ftmus caufa tranfgrediendi voti , operatorcs alienae damnatio
ns Qj ia nos vna cum illo ante tribunal iudicis peccari huius rei citabimur. Vale.
IA. CARDINAL! PAPIERS. IÓ. РЕ.

mbtntts,
CCXXVII.
HErodis impii natalis nobis hodie Ioannem obtruncauit, craftinus natalis Ponti
fias Pauli nobis illucefcetjcuius muneris & tuinter reliquos nobis aucbr fnifti.
Dccebat profecto hodiernam mœfticia craftmogaudio excipi , vt ficut in illo Regis
feritasrinfontisindignamors, Ecclefiçia&ura: itain Pontificio natalifenatoria pie-
tas, bene merentis digna eleftio, &Ecclefiç fubleuatio confideraretur. magnas vobis
habende funt gratia: , vnde nobis tanta felicitas. Plura eftent à me dicenda,fi quam
(immortali beneficio vobis propterea aftri&i fumus ) vellem recenfere. Maitis inge-
nium,plustcmpcris expofcittam locuples materia. Illud tantummodo attingam,
quod cum natalis hie dies felicibus auibus initiatusiît, &adnosfempcrfelidorre-
dierit.nunc vero aufpicatiflîrrie : nam ficuti onus Alexandri duarum vi£boriaru nun-
tio la:tior ac celebratiou apud Philippum patrem habitus eft:ita hoc quoque relatum
eft,hxrecicos Bohemos acie cecidiHc,Iorfici filium cum multis captum tfle ab Hun-
gito.&z illius regni potiundi infra paucos dies fpem eile Pannonio : Ciaflem quoque
Vene:am cepille vrbcm,quamaiunt Eno,vtvulgato vtarvocabulo. EgofortanV,fî
locorum fitus conuenit, ЛЕпешп dixerim : quod oppidu primum ./Eneas Uio profe
6Ь% IACOBI CARD. PAPIENS.
£tus, fundauit in Thracia. Lcgimus & fccundum in Cretaeiufdcmnominisabeo
pofimm.Vtrumhorumautneutru'm fir, haudfacis aufimafHrrnare.eocumeximpro-
uifoappulifletclaflis Veneta, incautioppidani& nihil tale veriti, primo congreflu
capiuntur. Opulenta,vt aiunt,vrbs eft,vnde multum auri,ac nobilis fupellex expor
tan potuit.capta; nobiles matrona", multi in feruimtem abdudK Magna pars interfe
cta eft : &£ quia retinenda- vrbis , quod à Turéis со facilis fit tranfitus , facultas deerac.
Totadiruta , &foloa?quataeft.hiufmodiexcidiumeftvt Troianoprope compara -
ri poffit, fi vera funt, que referuntu.r. Id omen fi infanti Alexandro vniuerfarumter-
rarum vi£rori?m protenderepotuit,quanto maiora,& certioradc Pontífice noftro
ípcrareponiimus.cumiam antea felicitatis fux experimenta dederit,&dcxtcra Do
mini protégeme bellet. Audi & tettium profperitatis aufpicium , quod Pontificatus
fui eum diem natalem habuerit,quo Fcelicis,& Audaiti memoriam colit Ecclefia: vc
fcilicet intelligent felici audacia: omniaeíTeccíTura,iifquc velurifatalibus geniisin-
trepidus ptrmanerct. Ira ieeffundit in hominem Dei gratia, vt omni ex parte cum in
tiuocollocet,&: luimetfiduciamindulgeat. In diemigiturcraftinamjobfœliccm cu-
mulijm tot felt citatum , folemni ordinein Bafilicam Petri proceflurum Pontificem
publico edidonunciarumeft.Ignes per vrbem parantur,& quaxunque in fummis
gaudiisconfueuere. Ha:ctibiobcaufamFidci,ob falutem lamtiamque Pontifias,
gratiilîma fore non ambigo. Que ctfi diffufius te ex aliis cogniturum cerrns fumj vo-
lui tarnen pro meain te obferuantia rudi ftilo,ac fuccincle perftringere. Ex Arimino
nihil noui percipio. Socii Principes fiue potentatus modo Ariminum ab impugna-
* tionedefendant,nihilvltramolituri videntur. Audio Venetumoratorem, qui Nea-
polimmiftuseft, ca propofuifle , exquibus illius Reipublicac ad pacem, quam ad
bellum ánimos magis inclinan conftat. Caput rei eft, v t nifi bellum veJic , neceffe fit
Pontificem in pacis conditiones tranfire.Sed quodhumanis iudiciis difceptatur,elu-
ditfiepe diuina potentia , & foiti brachio content inimicosfuos. Commendomc
Rcuerendiftima: D. T. cui longam & affluentem felicitate vitam exopto. Romç
XXIX. Augufti. >
JA. CARDINAL! PAPIENS Г 10. РЕ. ЫЯШ-
илЬепш.
CCXXVIII.
SOllicitudines tux qualefcunque fint, moleftiam mihi afFerunt , caique taciturni-
ratiscauümatiuhfle mihi grauius eft, quam quod pluribus litteris mcis non re-
fpondiíres.quorfumceciderini,haudfatisfcio. Quod fi adhuc pendes, opto vt tibi
quod cupis eucniat: fi liberatus es gratulor tibi. Non potui ex litteris tuis , quç nunc
mihi reddira: (imt, quern finem habucrinr, comprchendcre. Vnum id fcio, non de-
eiTe Papicnfi animi magnicudinem , arque confbantiam : nihil tarn procellofum abo-
riripofte, quo fludibus obruatur, etiam fi viresomnes fuas fortuna exerceat, non
fuperaturam tarnen inuidum robur mentis шаг, nonincaurum,autimprudentcm
offendet,nequetib: opus eft externo praífidio, cui fufliciuntarmadomeftica. Quin
fi&tecalamitates vndiquc circumftarent, fortitudinis, &patiemia;aneminecilcs
admonendus.Meum itaquc eft: tibi in profperis gratulan , in aduerfis doleré , aut po-
tius àteexemplum patientia: accipcre, invtroque qualem voluerisoperamprarfta-
re.Quod de Principe meo fcribis,gratum fuit ex te cognofcereretfi Senenfis ac rua in
eum charitas haud nuncprimum mihi fit perfpe&a, explorataque. Ego tibi ob plu-
nma debeo, fed ad meam in te obferuantiam non parui ponderis eft tua in Principes
meos non fimulata bencuolcntia. Scio cordis eile quod amas. Tuum ad nos redi-
tum fummo defiderio expe£to:fatis xftiuatum eft. luges pluuia? rufticationem mo-
leftam efficient,& tu iam incipies commodius vrbem incolere. Cum igitur breui,vt
feribis, venturus fis , breuior& ipfenunc tecum ero : nam & quod publice nun-
ciem , nihil noui habeo. Commendo me Dignationi tu«, Roma: pridie Calendas
Oftobres.
TACO-
EPISTOLA.
JACOBO CARDINALI PAPIENSI 10. PET.

t^írriuabenui.
CCXX1X.
Л Ntereditumtuumadvrbem3explicandameiretibirationemtacîturnitatismeç
-*-exifti maui,ne aut dignacionis tuç memoriam mihi excidifle , aut inertia factum
putares, nam primú qui fieri poflet, vt tantç humanitatis & clcmentia?,qua me à prin
cipio complexus es,rccordatio abolcri poílet:eflet id nedum ingrati, fed immcmoris
animi, quod conftanter fateri aufim.à me prorfus alienum. Inertiç fufpicionem ex-
cludat гаеге erga te deuotionis ílimulus , qui tarditatem omnem potuifl'ct excludere.
Et íí qualis inter amicos paritas eíTe folet,eadem inter nos fuiflet, accepifles profe&o
creberrimas à me litteras,fiue quid notitia dignum, aut neceíTarium, fiue quodfami-
liariter vulgo fcribi folet,mihi tantum affuiflet.Sed alia ratio eft Dignationis tuç, qui
non tam alloquendus,quam venerandus,& in magnir- tantum rebus adeundus es. Vt
illud Horatii alia tarnen de caufa fcriptum,non inepte fortaffis teftari poteft:
Nec Defts interfit nifidigntts vindicenodus Incident.
Scio tibi,vt es rniti ingenio,ac fingulari humanitateprçditus,& mei tua potiusgra¿
tia , quam meo mérito amantiflîmus , non ingratas eíTe , qualefeunque Ütteras meas¿
Mcu m tarnen eft,paruitatis meç habere rationem,& cum nihil cxpedit,abílinere,ne
infulfa garrulkace tuas aurcs delicatiííimas oíFehdam.Fateorigitur mefiuemodeftia,
íiuc modeftiç opinione ductum à feribendo continûiiïe : & licet totos dies in tui ve-
neracioneperegerim: maluiflè tarnen tacendomodefte agere, quam feribendo ine-
ptum&ambitiofumprxftare.Expurgationéhancmeamomnicertefîclionevacan-
tem,& ingenuam rogo acquis auribus accipias , litterarumqj mearîi infipidam loqua-
cicatem tuo nunc tantum dignare confpecïu. Cum çftiuandi, rufticandiq5 finis adef-
fec,5¿ iam redeundi in vrbem tempus inftaret,Dominus meus adxi. Calendas Octo
bres ex more fuo Ncptunnam acceflit. Id caftellum à dextra Antium,à finiftra habet
Afturam,èrcgione CarthaginemeíTe incola: memorant. Magna ibifuperfuntadhuc
antiquitacis veftigia,&:pra:cipueportus Antiatis, quem in Volfcis pofitum fumptuo- 1
fiífimoornatucxcoluk,celebrauit, dilexitq; Nero Imp. quo etia de tfansferenda fe
dere domicilio Imperij С. Cxíarem txdio vrbiscogitaflelcgitur. Eonuncdificfto
magna: adhuc moles cxtant,& forma ipfius qualis fuerit optime dignofei poteft. Se-
micircularis crat,& vt nauigandi periti aiTcrunr,tutiffimum eum fuiíle conieétat. Ab
AntioAíturam vfque,quod cft ocio miliarium fpatium,vifuntur pa/fim in littorc rui
ne çdificiorum,quç vt fit.omnibus Principem comkantibus.deducta quoqj eo colo
nia magnis fumptibus certatim ftruebantur.Quin & pauimenta teflellata,& forniecs
ingentes imueri licet, magna; amœnitatis &iucund.ífimi feceífus locus. Ibi aliquot
dies moran inftitueramus,& eos pifcatione,venatione,aucupio, quorum omniú lar
ga facultas eftJastiiTimos agere. Turbauit omnia aduerfa valetudo Principis mei, qui
ad nonum Calendas rigore ас febre , doloreq; capitis correptus cft : &: quoniam illic
fine medico &ab omnibus remediis femoti eramus,infequenti die abeundi coníiliu,
doñee recens argritudo, integre vires , & viuax adhuc complexio erat, iniuimus. Ita-
que factum eft. Rediuimus Marinum,vbi per horam quieícendo immoratus, etil fe-
briseumnonrclinquebat, Romameademdieprimis (vtaiunt) caftrispetcreinfti-
tuit, ductus magna fpc Medici fui, quem vbi primum confpicari, &medicamenta
argro corpori adhiberc poflet, certiflí mam & earn fubitamfalutemfibi promittere
videbatur. Ad tertiam fubinde nociem febris omnino fugata eft : eruperunt poftmo-
dum,quas vulgo variolas dicunt , per totum corpus , quarum pruritu & Ímpetu con-
fliclatúseft. Plures noctesinfomnis egit , & inquietos habuit dies: nunc vero remitti
cœprus eft furor file &: exiccari. Iam incipit melius conquiefcere, futurumque eft ve
intra paucos dies liberetur. Scio te falutis eius auidum , fi de infirmitate forte ex aliis
ante íenfifles,de incol umitate propereftitura ex me libentiflíme cognitürum. Quod
derebuspublicis,&:priuatisà me fcribi oporteat aliud nil eft , niíivt feiasreditum
tuum , vbiid tuo commodo erit , à me fumme defiderari , vt prxfens numen , i n quo
pratfidlum , &¿ bes omnium curarum & cogirationum mearum conquiefcit,prefens
T Hhh г
tf4o IA CO BI CARD. P APIENS.
Sc venerari,&: adorare poffim.Comracndo me Rcuercndiifima: D.T.Roma: iv.No«;
nas O&obres.
IAC. CARDINALI PAPIEN.SI BART. PLATINA,
cexxx.
SCripfî ante captiuitatc meam libellum iftum de honefta voluptate , quern ad Am-
plitudinemtuam mitto, qui capto patrono, vtvidebis, myropolia omnia ta
bernas perreptafle videtur:adeocitvnäus,&fordidus. Si inCulinaverfatuseft,
nondiíccíHt ab ingenio, cum deobfoniisconficiencüsmaioreexpartefitcompofí-
tus. Eo icaque profr&us eft, quo vocari ad operam faciendam fc intelligcbat. Venic
tandem ad me fqualidus &vn£ruofus: ex quo dum maculas abftergo , quardam et-
iam abradenda cognoui. Verum quia in rebus propriis iudicio plerunque vtimux
pra:pofteri,Iibrum ipium formîdoloiùm (certe fentit quam acerrimi fis ingenii) ad Ii-
mam AmpJitudinisttia"nolentemetiam,mittereconftitui.Exhoc ergo,Reuerendif-
iîme & docb'fli me Pater, pro arbitrio tuo quiequid voles abradiro, murato.inuertito,
transferto, & liquid maneum, &diminutum videbitur, quidquid voles, &quan-
tum voles addito.tuo fingulari iudicio indiger,tua doctrina. Proinde non fecus cum
cmendato,ac fi ex verna tuo natus,ac fi domi шаг alms eiIèt.Sum ego mus verna, tua;
amplitudinis admirator, &: prarco. Proinde quicquid àme fit,id tuum iure fit,ac mé
rito necefle eft. Tua igitur emendabis , tua corriges.fi plus falis , Se aceti in proœmiis
librorum pofui quam ipfa obfonia requirere videbuntur,quantu voles demito. Nolo
quempiam lederemon poflumego adeflê,& viderequidapprobes,quid conti a. Pro
inde Reuerendiífimam D.T.rogo,fi peto honcfta,vt in margine addas, liquid cenfes
addendum, vel demás quod non probes, vel notes quodà me cenfeas mutandum,
non vngue, fed cálamo , quo certior fiam quid cenfeas faciundum. Defert librum i-
pfum frater meus ad Amplitudinem tuam, vt cognofeas duos Platinas rua* Magnitu-
dini dedicates elîe. De libértate mea quid feribam ncício : adeoincertns fum quor-
fum tandem iturus fit ille,qui potitur rcrura.Spero,timeo,crucior,angor,& mihi mar
num iniieere interdum cogito , vt me tandem atque amicos his cutis liberem. Si no-
cens,cur non punior?fi innoccns.cur teneor in vinculis? О me infelicem,qui non eu.
Pio fum mortuus/ex «Ha morte tot mihi mala cuenerc.Fcram ego,fera hanc calamita-
tem quamdiu potero. V bi malis fcíTo fuecumbendú erit?cum tot fint leti viar,occum-
baingenerofe.QuareampIiusinvitaeiTevelimnonvideorcuinprofl gatç fintlittcrç,
& ad Tat tara detrufae. Aiunt in manu Rcuerendiflîmi Domini Vicentini liberratem
noftram efle. Si ita eft:ei me c5mendato,& Rcuctendiifimum Dominum Mantua-
iram tarde incedentem impcllito.Si voIunt,trades obfidem,dabo vtrunqur circum-
icribant.multi locum relegcnt. Ibo quo volent. Reuerend i Iii mam Dominationem
Vcftram rogo,vt quibufeunque nnodis poteft,hbertati mear caueat.
IA. CARDINALI PAPIENSl BAR. PLATINA.

CCXXXI.
TAnta eft opinio , quam de tua Amplitudine coneepi, vt ambigam , immo defpe-
rem quidquam falutareinueniri in re meapofle,niii perte faluberrimum Iittera-
torum omnium fidus.fuero adiutus.Ia&amur vndis,aóti vento, Sc flu&ibus. Nil pro-
deft tot íamientibus proccllis obicóbflc humeros, Se capur. Tot fcopulos , tot Syrtes,
totEuripes euafiíTc. Grande video procclla iam ia nos fe/Tos, &extremaquçq- timen-
tes obruituram , ni flu&uanti bus nobis , Sc totiens in iàxa allifis , falutiferam manum,
& à me tarn diu expeclatam , porrexeris. Inuritur hxc nota i ngeniis, inuritur litteris,
inuritur Mufis,quariimfcmperpater, &patronus es habitus. Colligenos quaefoyic
ad te narantes,ac tandem his fluótibus libera. Vales au&oritateapud Pontífice, cuius
ingenium à dementia , Sc mifericord ia non abhorrer, vales apud Cardinales , Sc rcli-
quos huius aula; prafules. Ora quos decer, adhortare quos opoi tet , vterga nos miíc-
ros, atq; omnium qui viuunt infortunatiores,clementia, & miièricordia vtantur. In-
tclligcs quo in ftatu iumus collocati,& quos,ac qua de re habituri fumus iudices. Hos
rogato,vt ex bono,& a;quo iudicent, vtque voluntatem imperanfis mitigen t. Quod
E P 1ST to, ± JE. *4i
vt facias, per Deumtc rogo, &per anima illius, àquo habuifti,virtute tuaitafuaden-
te,vt Sc veUeSj&poflcscalamitofis ad teconfugientibus fubuenire. Derne quicquid
pollicebere Sc Pontifici,& aliis,id ego perpetuo,& conftanter feruabo.G ommenda-
Kffle Reuerendiffimo D. Vicantino non erit are meaalienum.
IA. CARDINALI PAPIE7ÇSI POMPONIVS.
ÇCXXXII.
T Vuenis quidam,cui nomen eft Antonius, gente Volfcus , bonarum artium ftudio-
■*-fus,Senis profiteri cupit,plenque amici hortanturrld poííe aíTequi auxiliante Papi-
enfe perfuadet ûbi,&: non fruftra.nutu veftro ifta virginalis vrbs pendet.obfequi ftu-
det. Quare deditiífimus numi ni veftro Pom ponius,orat, obfecratq; voti compos fit
Antonius. De do£r,rina,&: crga auditores diligentia,ac moribus fidem ipfe facio.qus
certiora fient prçfente luuene.Et cum parentibus liberum hoc efle debet : Precepto
res ícilicet eligendi, conuenit peebri veftro,totius vrbis parensjiaberis , vt tanquam
circumfpeä:oloquaris,tam pientiffima curam Senenfibusgratam forefpero, obliga-
buntur magis paterna charitate,& nos quoad vixerimus,habebis debitores. Scribc-
rem diffufius , nifi fcirem caftigatiffimum ingenium dominationem veftram paucis
delcCtari,cuime impenfiffime commendo.Roma: Calendis Septembris.
CARDINALIS PAPIERS. ÏO. k^íNJ. SARACINO.

CCXXXIII.
ТУ Vto te,& Cantalicium incólumes Pientiani peruenifleJd fi ita cft,placct,&: Içtor.
**■ Curate ambo valetudinem veftram. tuque imprimis in reeipiendo fomno in ten
de, earn errim ob caufam pratmifí te , ne mora vrbana ad morbum adiieeret. Seque-
mur paucos poft ch£s,& reliquum aeftatis vobifeum agemus Interim non exulent lie—
tera;,legaturaIiquKÍ&fcribatur.pertineatqueeoftudium, vt parta non abeant. me-
moriaotiofa nihil infirmius. De modeftia vitae non eft quod ad moneam te : credo es
memor mandatorum meorum. fac intelligam , prafênti Se abfenti eundem animum
elle :nec plus te vererioculos Domini tui, quam honeftatem. De bono filio Mitio
Terentianus zk:prafe»s,abfenßjueidemeritAomum curato mundari, vt nec puluis, nec
aranearum tela: venientem orFendant. Nofti quam me turbet negleftus domefticus.
Si auleola illa noftraaccommodarelocis folitis poiTes,gratius eflet appenfainuenire,
quam vt appenderentur mandare. Sed omnia ad volup:atem,& fine tardio fiant. Vc
valercs,nó vt procurares te mifi. Primaergo cura fit refumendiíomni, próxima con-
tinent'ac.Tertia retincndorum qua; mandafti mcmoriç.Cattera ex commodo, atque
animi caufa tantu agátur.Bene Vale fili chariffime, Se Cantaliciu noftrû faluta ex me.
10. ^ÂNT. S^JRÂCENO.

CCXXX1V.
SCripfifti ad me verbis vulgaribus: qua»ro cur non potius Latinis ? Si eft in caufa in«
feitia tua , pcenitendum veftra: impenfç,atque laboris tot annorurn.fin negle&us,
repreliendendus tu,5¿ tecum Cantalicius, qui id non caftigat. Nil pofthac taie com-
mittatur à te. Latina: fint littera:,& cultç,& herele etiam redaferiptura cópofita:. Sic
hx diftorta: funt Se confufa»,vt Gallina.non manus fcripfiife appareat. Intelligo faluu.
te efle, dorn i muda omnia,meqj ifthic cum tetkia expectari. Grata Gngula , fed tua fa-
lute nil charius.conferua earn, Se auge. Quod inter viasprasfcriptum meutn feruaris
feruaturufque ifthic etiam fis.plurimumlaudo.Bonic mentis ideritindicium,meque
ad bene de te promerendú magis inducet.fac opera di&is confentiant. latere diu ma-
lefada non pofliint.eoq5 lsedunt fortius,quo emcntita funt contumacius, Nofti qua
perfpicacis ad eadeprehendëdafim animi. Tu vno bene agendipropofito omnia vi
ta. Precia rerum, atq;annonçfingillatim agnouicariora cunda ifthic efle quam Se-
nis videntur.Faciet id vt fortafle efle alibi malim.Strator Hifpanus reduxit equum Sc
manticas,dequerecupcrato iam fomno id retulit,quodmihi imprimis placuit. Sc lit-
teris perpetuis tacetur à tc.Cura valetudinç. Studia nc defere,pudicamq; ante omnia
adolcfcentiam age.Dico iterum,quod boni maii ve feceris.venienti patebit. Vale.
Hhh 3
g+ъ IACOBI CARD. PAPIÊNS.
10. ÂNT. SARACENO S ENENS L ^

CCXXXV. '.m'j
STulte Sc lcuiter egifti , qui mukös iam dies nil ad nie fcribis. Imperatum tibi fcis¿
vt feptimo quoque die icriberes aliquid.- pretérita officiorum incermiffio excufa-
tionem artatis babuir. natu iam grandis es,& faperc ifta aetate oportet.Erit pofthac ne-
glectus omnis tuus ingratitudinis crimcn,non annorum. Homo fum,tangor chánta
te meorum , & conterai ptu. nec memoria Pii in malefa&is te adiuuabit. Conde hoc
intimis fenfibus , quod ideo fcribendum cenfui , potius quam dicendum, vt fit apud
te continuum ani mi mei,& moniti etiam huius documentum. Littcrashas , nifi de-
fipies , &: releges iatpe, Sc diJigenter feruabis. Venire Pientiam prius non potuimus,
quad renuerunt nos publica. Veniemus iam nunc , Sc ante O&auum ab his diem
icriptis, erimus tecum, cura vt parata fintquarannotataprafentibus leges palee,&:
fpelrç , ordei , & trittei quod triduum fit iàtis. lignorum quod die vna fufficiat. Cu-
linam xdibusproximam curato diligentermundari,vtvenientem coquum niloc-
cupet. In carnaculo etiam familiçmenfasreponi. in cellis omnibus fuosleâosfter-
ni. Gulcitras tantum videlicet Sc lodices.nam lintca me veniente dabuntur. In e-
quili quoque xdium Pii cubilia ex palcis quatuor fieri,in quibus & itabularii,& ftra-
tores , & magifter cquilis in linteis tantum, &lodicequicfcanthoristribus.&:co-
quuSj&obfonatoracccíTumnoítrum prçucnienr,vt préparent cuncb.reliquaerunt
diligentia; tua:. Scriptum eil Blafío vt lintea aduecla Ticino mittat ad te, &: lodices
infuper duas. Si afFerentur,fepone omnia, vt à nouis internofcantur vetufta. Plufcu-
lum eft nobis familiç nunc, quam anno pretérito. Propterea fi opus erit etiam Ic&i-
cis pluribus,a&utum conficiendas locato,aut aliunde fumito com modo. Aftero roc
cum accubita quatuor,duo mihi, vnum tibi.quartum quod in hoÛMtum cubiculode-
feruiat. ItaqueadaliorumyíumeíTe culcitrepoterunt. Mittotimbreueminclufum
familiç omnis, arqueeqüorum , vt comparandorum omnium fit certior norma, ad-
hibe adiutores Pientinum prepofitum , Sc Cancalicium , & Nicolaum. Erant aefta-
je pretérita Aufano Canónico culcitras plures, &quidem fupcrflua:: fcitonumcx
iis vnam velit , vel venum , vel commodo dare. Si impetrare earn potes , loca in ho-
fpitum cubículo , quoddixi. nam accubitum modo vnum fineculcitrafternere, Sc
leuej&miferumeft. Dain his omnibus operam,vt te non Temper puerumdicam.
Carolum Cremonenfem quod Bcneuenti eft,non poflum premittercldeo tu fingu-
lacxpedi,& Vale.
PAVLO PONJ-IFICI.
CCXXXVI.
INtellexiquse nomine B.V.retulit mihi Laurentius Petromis. Ago illi imprimis hu-
miles gratias , qua? in eo quod eft fua: poteftatis , contriftari iêruum iuum non vo-
luitj deinde peto , vc molcftam non habeat interceflionem quam feci. Voluntas ve
ftra, voluntas mea in omnibus fit. Hoc tarnen ad íüpplicandum me impulit.pro anno
elapfij creaturaerat San&itas veftra Laurentium in conferuatorcm , nifi interceifio-
nemalteriusCardinalis prefcrendam putaíTet.accedit continua feruitus, quamille
preftititinminoribusBeatitudini V.&fummaamicitia,qua: mihi fuit cum illo.Itcm
etiam fummum defiderium D.Falconis ieruitoris veftri fidelis, qui non audens pro
pter innúmera beneficia veftra hoc fupplicarc,etiam me fupplicatorem appofuit:cu-
ius ille neptem in vxorem habet.nec vidi in ciuitati bus, vbi ex fiiftragiis ciuium con-
feruntur honores, refpeduspatrumfiliisobftare. attenditur hie virtus, nongradus
in genere. Omnes ex ilia domo mihi amiciflîmi funt , Sc in omnem partem à me fiepe
verfati. Audeo fine mendaciö dicere , modeftia, integritate, ciuilitate,& ingenio,,
Laurentium longo interuallo cañero» anteire.voluntas veftra, vt dixi,meo Sc Falco-
nis defiderio prçferatur. hic erat primus,quem totо Pontificatu veftro meo iufrragio
honoran petieram. Com men do me h umiliter pedibus В. V.
; ' СТА RDI
EPIS T O L a: '¿ú
CARDIAL I tMONTISFERR^ÍTl
CCXXXVII.
EXliteris,quçfcriptaîfuntadnoftrum Sencnfcm, audio domi tux peftilentiam a-
liquidnocuiflc,inidumq;à Medico fadhim.Idfiita eft, tua caufa plurimum do-
leo. ncq; enim cafus h uiufmodi fine multa turbationc eflè pofTunt , corum quos cor-
ripi t,& eorum qui ne corripiantur t imcn t,ac cauentrconhlium in his prefeotiffimu
eft fuga,auxilium Deus.Etenim anddota,qua: circumferuntur,raro fubueniunt.Igi-
tur dignado tua vrbeexcedat,fety& fuos criadores habeat,quam ambitionem hanc
curia; noftrçlroprinîis autcm roget Deum,vt malum non ferpat Iatius, nec fequatur
quoibitur.Senenfis,quemdico,mecumhiceft. Bononienfis ad Ьа1неа, qua: bead
Pbilippi dicuntur.Readnus in Senenfi quodam fuburbano omnes incolumes,& in-
columitatem vobis cupientes qui Roma: manfiftis.Pientia:.
TIMOTHEO ^RCHIEFISCOPO RAGFSI2(J)}

CCXXXVIII.
v~vRatorRagufinus,quiproximis menfibusdetulitadmelitteras tuas, ideo ad te
V^nonretulitmeas,quod difcedensnon peduiteas, vt facturum fe fa:pe recepe-
rat.Scriptaeautemapudmeerant,eiobfignatç,vtvenientidarctur.quasmittonunc,
vt teftimonium habeas officii mei. Qua: de tuo in me animo pluribus repot is, proba-
tione ilia non egenr. Scio eadem eile Ragufiae, quae fuerant Roma: , & nec fi.
nu Adriático letheum aliquid efTe,vttranfeunti obliuifcendum fuerit confuetudi-
nis noftrz.quod iterum quoque offers tua omnia,dico iterum me tibi gradas agere,
& iterum poftulare,qua:abexemplodia;atç epiftola: poftulata agnofces. Timo-
theemi,viciflimtuhuncPapienfern,quantuscumq$ eft,adhibe in omnibus tuis, Sc
tuumeiïcfineexceptione exiftima. Scribo haxex Pienda, quandoneGm Rom«
prohibit peftilenda. Cardinalis Senenfis & Grcgorius Lollius, qui mccum funt , tc
ialutant. Vale.
CAROLO CREMONEKSL
i
cexxxix. . Î
Video ex litteris tuis , quae ad xx v. Maii data: funt, qua: fit ifthic conditio re-
rum noftrarum,&:qua:fpesvtraqb quantíi intelligo extrema & mifera.namte
viuere finecotentione non licet,&: cótendere iniquis iudiciis cogimur. Addc quod'
n emo nos refpicit,nullaque facerdotii reuerentia. Ideoq; autpropaganda funt mala,'
û intueri volumus noftra:aut magnis detrimends alienar parendum libidini. Егцпс'
ha:c quamdiu Dominus volet,qui fortafle his difciplinis meliores ftudet nos faceré.
In tantis difficultatibus,Carole,duo prçftemus nobis aliunde non mendicanda. Al-
terum, vt ficuc in huncdiem vfqj egimus, moderate accipiamus omnia, alter um
vt de diligentia nil rcmittamus,noniacentesfideiicimur, nec redeuntes fi pede of-
fendimus.Facio ego hoc ipfum.fac tu idem animo magno nam fi culpa noftra di-
uerfa non accidunt,& crédita facerdodaignaue non deferuntur , quod aliena im-:
probi£atecontingit,doloribus,angoribus profequendumnon eft. Intelligo qua: de
Lardirago.quç de Portorio,quae de Lazaro.quae de te etiam feribas^ Gradas Deo.
ludici a iniqua fi crunt,feramus ca,ccdcntcs poteftati cui refiftere non poflumus , &
pareamusiudicato,captiuorum more pecunia nos redimetes: nam improbiflimam,
illamfœminam continuare pofleflîonem non placet. Si negligenter etiam La
zarus agir,& hoc toleremus ad tempus , emendaturi cum tuto licebit. nam quod
adteattinet,bonumanimnmhabe,nec pugnas pretéritas nouis medbus deturpa*
SieiicierisPapia,admcvenics,apudquemtibieritièmper cum honore locus. &fi
non diligetteDux,diligetPapienûs& diligent te ii,àquibus ille diligitur. & fi non
padeturfacerdotiafuaeditioniste i mpetrare,fcito multa alibi cflè,&curiam noftram
habere qua: deferri pofTunt ad tc.Nil vfqj in hanc horam,vol úntate eius es affecutus.
curauittibicun<äalabor,&:fides. Quod ergo pauciora obfequia antehac funt afTe-
cuta,nimirumplurapofthacairequcncurimpenûus. Tu pugna viriliter, & Domi«j
Hhh 4
*>4¿ IÁ€OBI CAj-RD. rPAP^NS.
no cauíam noftram pómenda,& propera ad finem,quicunqj futurus is éítNo babeo
quotcalio vei horter,vel iuuem.Çrède'tanien confiderari a me diligentcr tuas an-
guftias.Vnumilludpoftremo&volo,&imfíero,vtqua;cunqjerit fententia, ancilla
illa Demon um Lucia Lardiragum dimittat,rideíq; cód uclonbus nouis feruetur , et •
iam ûproptercapro.ucntusanni prafcntis in hoc lint profundendi. Bene vale. »_
" ' EP/SCOPb ÉRIXIEI(SÍ COMMEND^ÍT OR^TIÓÑEM

•»?•■. ...u.:-.._. habitant de ?acz-j. ' i !" '' ' ;i! ■
■ :u-"' ' " ' ' CCXL.
> : -r. П'-fTí. T . ' ' 't * • . ■.-*■• ■ ; « .;
I Vid tu,mi Brixienfis,es ver it us ne te negligentia; aecuíarem ? quod me abeun.
temnonfisprofecutuÂncgoitavanitatum noftrarum Tum ítudiofus, vt Jeui
o^íequjópraíterm^íro,fuccenrerePatridebucrim;aut tuita diífidensnoftri, vtfor-
midare idipfum debueris? valde obferuans amicorumes, qui non putes fatis il-j
liseiTeanimum tuum,&: cogitan curas, qua: tibi abinuiclis muneribus innúmera;
funt.Cogito ego illas,&: mîror maçis cum tale aliquid prxftas.quàm vt prajftetur re-
quiram. Itaqjpofthacfublata fint ex noftrafamiliaritate officia hazenonnecefli-
ria,&: contenu charitate,ambitiofa non cxpeâiemus. Colis tu me vt filiú , obíeruo c-
go te vt patrem,monitoremque veritatis,& vita: coniunéiio hare nil nifi purum , fin-
cerumquehabeat. Dehomeliatua plus feciíli quàm eíTemaufus, nondicam pe-
rere,íedpcneappetere.mifíftieamfcriptam, nedefíderium cius videnda; vfque ad
reditummeummcangeret.Gratiasagotua: bencuolentia: quam continuas, quam
maximas,& quàm intimas poflum.Qiyíí colle&am longo a;ftuíítim cuperem Ce-
darc,íic cam totam vno fpiritu haufi,plura agnofcens,quàm ad me е1Гет perlata , &c
plus laudis colligens,quam fama tuliílet. Qua ianua ingredi decentius ad rem pot ui-
íli die Afcenfionis,& pacis,quàm illo initiosPaulusferuus Iefu Chrißinjocatus^poßolus,
omnibus ejutfunt RomxdÜeßru , Deigratta iobù, er pax à Deo pâtre noßro , rj¡* Dommo Iefu
Chrtßo. Mirù in modu ingenioium initium fedenti Paulo.&plebi íua: alluiu,nöpote-
ratquiequam vel excogitan lartius, vel deuotius porrigi, vcl ad pra;p#randa cor-
dameoiudiciohumaniusdici. Qua; porro rerumçontinuatio,qua: meditado an-
gclicioccurfus domino afccndente,quamfuaues inter ïèqua;ft:iones,atque rtfpon-
faPqnantuscomitatusbeatorum fpirituum circumitantium triumphatoré omnium
Dominum, quanta Maria; matrislamtia? qui deniqjconjèrïuseius ad dexteram pa-
tris?hoc eft,a;qualitatcm bonorum,ac poteftatis?&: quam exceptus cxleftium voci-
busíDeriuas hincoptimedi&ionem omnemtuam in commemorationem pacis : at'
qua femita,& du¿tu?omnium p¡ ofefto maximeopponuno.Captiuam duxit capti-
uitatem,deditdona hominibus.Triumpho videlicet expofito ad dona conuertcris.
Interea vnum illud prxcipuum fumis,quod myfterio uifcepta: foleronitatis non cö-
ueniens modo.fcd neceilarium erat.Donum inqua pacis, ita explicas , diuina illa tua
explieandi facilitate vt non plura bona in fe habcatpax, quam comemor anturàte..
Non pluradeealitera;diuina;,atq5 gentiles perhibeantte ftimonia quam dies is vnus
collcgerit.Quam videlicet pracclarum lit donum pacb,quam falutare, quam cófen-
taneum natura;,quàro expetendum omnibus,contraquam innumeramala ex bello
prpueniant,q uàm intenti efle Principes ad parandá feruandamq; concordia dtbear.
Poftremo,quibus artib.illaiam parta poffit feruari,quo in loco,licet brcui,licet agere.
aliud videare,contendentium quemqj admones lui erroris &c fomitem mon (tras,
vnde incendium proximum eft fufeitatum. Ad exitum orationis defeendens iden-
tidemrogasütqjobteftan'SjVtdiuinum donum partim beneficio Pauli fibiieruent,
atqiCuftpdiant,Deumq;precentur&orent,confirmetquodeltoperatus..Tuq;im-
primisidipíum prccaris6¿oras.Atquibus vcrbisíVirgiliams primo.
-, \^íudiat hacgenitor,quifa?dera numimfancit :
, > • Щи11л diespatent kmc Jta¿is,necfœdera rumpat. 1 .: i.
Inde Pauli Apoítoli: vt videlicet cuius homcliae initium fuit,eiTet &: finis:£/pax Chri-
ßi,qua exuperat отпетfenfum , eußodtat corda Veßra, & intelligentiaá veflrœs m Cbnßo
IeßfDominoffoßro. Exitus fane dignus principio. Non minus ille quidem adpra:-,
cedentiajnentes con£rmans,quàm iliudadiücce^ntia paraní. Gratulor iterum ,
ч tibi
EPISTOLA tf4y
tibi talento tali à Domino crédito пес defoflo à te, (edad vberrimafn Iucri ratio-
nem ad h i bi to. Audies vocem Domini iu\:Eugeferne bone^j efrfieleliá, quiafuperpлисаfui-
ßifiäelistfitfer multa te conflitmm-.Intra m gaudium Domim tut. Ha»c ad ierra о n с m , quod
Jasteris Audio facrarum iiterarum qui bus inuoluor:non modo id verum, Ted pene
necetTariumiudico.amasenim me,& in meanimammeam.Acceditquod tuharum
interpres pater, ¿¿princeps non potes non ad voluptatem referre, imitatoremme
cerneré veftigiorum tuorum,qux in Sanáis curriculis fun t glorióte impreíTa:dicens
cum loarme hpoho\o\tjiíaiortmgratiamnonhabeo,quamvt audUmßites meos m verita-
t€am¿Htiates:pArcns adhortationibus tuis,quod fació contentius faciam,prarteritamq¡
omncmnegligentiamfumrisftudiiscompenfabo,nenomenhoc honoris fine one -
regeram,& inter illos deputer,de quibus eft (criptum-.Foatesfineaqua, ö-nebnUturbi-
ttibfuagtm£:qHÍbuícaügetembrarumferM^rNúí\zmnimcc\imcííc%y ad cuius pedes
vtilleGamaíieliSjpoflcm federe. Voluntas ha:cvchemens à fundamentis fuis pro-
grerTa,do£crina:tua:gubernaculo melius in viam Domini ambularet. Sedinhacfo-
licudine quod potero capiarameCjfi ad fummum licebit euadere, dcfiftam propter-
tz.PrimAemmfequentemjn<yù\.Q\ccxoJionefam
bris mis quod offers, eft mihi gratiilîmum.vtar omnibus cumerit neccfle: interim
pro illis literas da,quibus mirifice Ixtor atq; confirmor. Bene vale Preful omni ve-
neratione digniifîme.
CAkÙI2(ALl ÈÀVEJ^NÀtL
С С X L I.
MIRauennas. Meumappello, quia veré es meus. Mi inquamRauennas, gra
nas tibi ago,quantas tua in me mérita poftulant. Video quid reícribas ad Jit-
teras filii tui.Intel!igo,quid pro Scruo Nicolaoes operatust Pie omnia, & paterne,
ex anriqua tua in nos chántate. Seruette Deus, & fcmitas pedum tuorumcufto-
diar.Quemtibiiêmcladdiximusanimum,perpetuoincorruptumferuabimus , пес
beneficioruminueniemurimmcmores.Tu facquodfacis, tantumque ad patroci-
nium adde,qnantum adfîdem clientela: quotidie nos adiungimus» Doleocum
vitar difcrimine ifthic te nunc efle.id enim indicant littera: eux. Àmabo quid Ro
ma: fuperuacuo agis? Anne feis publícenos pratftare parum ? priuarim nihil omni-
no ? Extra iam eft Theanenfis,extra Mantuanus,& Neapolitans, atquc dlii non-
niilli.Qufd vereris,quod verendum non eft?& ii non veriti funt, qui maluerunt ilbi
confulcre,quamferuireinaniafrectui. Edicotibi, nifi collegeris ftatim iarcinulas,
&nificitoabieris,veniam ego Romam,acfi alia rationeeducere te indenon pgte-
ro,extrudam fuftibus.Malo enim verberibus doleré Patrcm meum quam febrious.
Bene vale.
PRu£SrLl P'^íTk^ÍVINO.
С С X L 1 1.
GAudeo te Vrbem exiíTe non valetudinis tantum caufa,quam tame primam eííe
oportuit,fed ftudiorum quoq;,vt liber iam refumere inceptum opus de Pontiff-
cibus poíTes,& ad finem perd ucere. Quid enim vel Patauino Prasfuledignius ? velin
commune vtiliusî vel Papieníi tuo acceptius? Iraq; quod facturum te fpódes ton's vi
ribus prxfta. Vna opera laudi tua: amicoq; inferuies. Laítor quoq; íeceítum te ex tua
fencentia na¿lum,vbi abunde ad rem,&: voluptaté fint omnia. Det Dominus j vt fruí
eo pro dcfideriopoíTis.Egoetiam Iztoinloco íum, &falubri,nullo carens, quodad
recreandam mentem,&: valetudinemfaciat.Iucundam Pater in Domino traducá-
mus vitam:ld agentes, vtiuxta Catonianum verbum'non minus otii noftri quam
negotii extet ratio. Reddenda illa quidem Domino in fupremo indicio. Bene vale»
PR*s£SFLI BRIXIENSL
CCXLIIL
REuoluens ego cèrtam ad rem commêtariolos quofdam doibrum teporis noftri
incidi in libellum Correferendarii tui, Prç/ulis Z amotenfis,c uius argumentum
é46 IACOBI CARD. PAPIENS.
vniuerfum eihnon licere fidelibus èlocis pcftilcntibus fugere,&peccare omries,qui
id faciant.Impenfius auccm clcricos propter iniuncli faccrdotii curam.Id autempeo-
catum ad iudicium Dei magis refere quam hominum,necex contentionis foro , fed
confcientiarcolligir.Multa primo in vtramq; partem difputat , multa fibiprafcribir,
nonnulIaconcludit.Conclufarationibusquibufdamfuis auctorkatibufqjeofirmat.
Qn^ difputatain contrariam parcem crant,iifde viis difloluere nititur. Summa mul -
torum verborum meo iudicio cibldeo no licere quod contra charitatem fit fuga , &
quöd flagellum Dei fit pcftilentia,vite, non loci mutatione virandum. Percuflkea
res me videntem,ííita Veritas fit,non modo nos omnes, fed plebes fçpe integras, ас
populos in crimine eíTe.Memini prasfenti mihi tuam dignationem dixilîe non pro-
hibitam in talibusfugam.QuarfoergOjfi vacuus eSjbreuiepiftoladoceas, quid in hoc
Chriitianis nobis ratio di&er.Cum enim mea &: czterorum fententia in diuinis feri-
pturis primas tui temporis partes tencas, optime omnium alternan animo poteris
quietem prçitare.Si labor grauat,memineris Vctiï.parati Temper adfatisfaélicncm omni
pofcentt vos глйопет de ел^их eß in vobisjpe. Vale.
10. CARDINALI SAl^CTI ANGELI CARVAGIAL.

CCXLIV.
SCripfiiamfemcldignationituçexhocloco. Scribo fecundo: ícribam tertio , &c
quarto,quoadufq; ficus aduenient. Ulis maturefeentibus fyllabam modo vnam
necxpecbsàmcScioenimin eisedendis itaoecupatas efle inermes gingiuas tuas,
vt nihil loci ad fatisfaciendum filio fit. annis preterms expertus hoc iiun. Neceft
committendum, vt gratis fim importunus. Interim vexabo te literis &c refponfum
credomerebor,nifi&mcllonesiampIacereincipiant. Híecíoco, extra iocum alia.
Opto D.Tuam bene valere,atque vt nunc valeat nofcere.Illi etiam commendatum
mecile,& per earn commendari Pontifici: Admoncri quoq; abfenté feruum fi quid,
honori fuo expediat.Cupio infuper rogari patrem meum Nicenum, vt Papienfis fui
lit memor,& patrociniú feruet,quod antehac pr&fti tit: Maiore iemper fua charitate ,
quàm mentis meis. Ego vtproxime fignificaui,in loco falubri fum,& quieto: Vos
miferansûiRomíemanfiftis.DeledanchicmemultaêdilliidimprimiSjquod na
tale folum cil Pii,& imprcíla tenet fanda eius veftigia.Qua; contemplans moleftiam.
fçpeomftempricfentis temporis leuo. Libri quoq; indelitiisfunt : Nec valetudinis
cura curadç anima: obeft.Si me de feripturis diíTerentcm audires,femiTheologû di-
ccres.Senenfisnoiterhiceft,&valet,&efl:ineodem ftudio. Oramusambo, vtpro-
pter noftram in te charitatem,& propter Pium noltrum,quem amafti tantopere, pa
terne nos diligas.Benc vale.
CARDINjiLl ROTHOMAGENSI.
CCXLV.
DEreli&usàteeitfiliustuus, vt video, nil per Rothomagenfem fignificatiir Pa-
pienfiderebus Vrbanis.OmniumqiiçagunturapudVos,fum prorfus ignarus.
Abiit Auinionenfis. Abiit Albicnfis,&: tu mihi non feribis ? Fiunt &: mille alia, quo
rum me cclas.Euenire id puto nimia potentia, in quam aícendifti. Abfentibus enim
iisduobus.&Conftanticnfequoque, régnas tununcin Gallicis rebus, necadnos
humilesaípicis.Anrediturum Albienfemnon putas? Redibit quamprimum, &te
quietumeifenonfinct.FuitmecumPientiar,& cœnauit mecum. Multa de te, fed
honorificeomnia.fcicbatcnim fe loqui cum filio, cuius aures non admittunt calu-
mniam Patris.Intelligcretamen non potui,quidfibidifccflus hicvelit. Vtrumneà
Pontificis iniuria,an à rebus priuatisproueniat.Scribe tu omnia,nec patere me fecre-
tihuiusignarum.SicalamusgrauatjCommunica meo Abbati, qui Rome domum
cuftodit.Fidelis eir,teq; imprimis obferuat. De peftilentia quoq; aliquid nuncia , &
num inualefcente illa ièceflurus fit Pontifex,an manente eo tu abiturus. Deniq; nil
fit,nil fiat,nil cogitetur,quod per te ièruus non feiat. Ego hic fumma in quiete fum.
Vtor quant um polïiim ocio,&: loco,exchidens curas omnes, quç angere animû pof-
funt.Mecû cftS'enêfis nofter,qui te amac.Agimus ambo vitam iucunda,nil Vobis in-
uidentes,qui Rome, manfiftis.Benc vale Pater,&rDomine,meq; comendatum habe.
TAVL
ë О
E P I S T O L Л . *47
PA FLO ÍX FOTiJIFICI СИ^ХШО.
с XLm
i- Rcbri cafutqui acciderunt dora? В. Veftr* , cogunt fidcles feruos ad falutcra
Cdomini efTefollicitos.Olim deceffic pefteinfigms; Vir cognatusfuus, пирсгше-
dicufqu manc^vcrperivenicbatadmenfarn nuncloannci; Condalmano, cun»
с acl oScquetTs ad fanditatem V-acccíTusJaferions famulatus caceo com-
Xrcs qdbusidemexitusfuit. Nontimuic Sanüitas V.necnmct. Tnnemus nos,
2uTcc^
muatecaput: fuum tc
poflitcontirigere. Animus
imusbobonus pars rernedu e;
runqj qui in prxlio feruentior с (r,fuo robore cadir , :natatores intrepi
bus abforbentur.Non fi an nus vnófjl :rofec
tranfit (inquit Scntcz)ali(jua»de inueni
non íubueniuntnobis.Maioreftvismali,quam ve
Propherar^^Ä/m/ inciuê,peßUentiadeuorabttur,drfaluAbumur ex ей quifugerint. Scio

operofumeíTefummoPrincipi iedem nware:Sedprofua,&filiorumvita,omnefub-
eundum eit opus,ncc grau дге deber.quod animas feruar. Laudi fxpe datum Princi-
pibus cft,quöd non fol л vi be Lontcnti,viderint quoq; prouincias fuas, Sc pecoris fui
vultumagnouerint.Vc Kornau, líe alibi Pontifica faciès Jarrificat loca. Indulgeat mi
hi pietas veftra,fi Mineruam fus docco,& fi porto ligna in filuam. Hoc me priuata
charitas,& publica cogit.Ncc enim eadem aflèrt momenta priuati hominis,& Prin-
cipantisinteritus.Ill us incommoda omniaeodem quo corpus, clauduntur fepul-
chro. Huius ruinai late opprimunt multos.Quiefcit beneficio veftro Italia. Romana
Sedes rem,seftimationcmqiauxit.Nosetiam, fi cond tionem noftram agnofeimus,
nil mérito dolendumhabemus.Totprofperis confluentibus, fine detrimento non
potefteflè mutatio.Obteftor propterea B.Vcftram,quam à prima iuuentute mca di-
lexi,vt his malis diebus non tarn antidotis,& medico caueat fibi,quàm loco , fuamq;
omnem curiam exhilaret abitu fuo.nunquam difcederc,&fxpe difcedere,parem ha-
bent querelam in populis.Pio Beatiflimo datum eft vitio, quod annis pene fíngulis
fui magis recreandi caufa.quam aliorum,vrbem exierit. Videat nunc fapietia veftra,
fi in prxfcnti neceflkate dolituri multi funt,occafionem falutis non dari.Et fi enim o-
nMiibusabeundipoteftasfitfacb,multistamenmanente Principe, fit manendi nc-
ceffitas.Et qui ad eum ex toco orbe mittuntur,ad locum, vbi eft, coguntur accederé.
Scddehisfatis.Agoclcmentia;veftr3Egratiasinnumeras,quod me abfentem picea-
te fuá refpexir,&confuetamiuífit elecmofynam porrigi. Is qui videt qua charírate
dat S. Veftra.Qua neceflkate accipio ego,pro me illi fempiterne rétribuât. Pro Breui
quoqj in re Ccenobii Marradienfis conceflo,eidem plurimum debeo.Reuerendiífi-
mus D. Albienfis in Galliam proficifeens fponte fuá Pientiam venit:Vbi viuente Pió
domumconftruxit.Cœnauitmecum,Rogatufq;quamob caufamram longum íü-
íciperetiter,hoctantumrcfpondit,Priuatamfe obcaufamire,& ocb folos menfes
ad reditum à Beatitudine Veftra eíTe prxfcriptos.Quam protegat mifericorsDeus,&
cuius pedibusmcdeuotecommendo.Pientiaî.xxiit.Iumi.M.ccccLxvrii.
ANTONIO DE BISANA. .
CCXLVII.
VEniam da , fi nulla precedente notitia fatigo tc literis meis. Virtus tua, Ьс
mea neceííltas ita nunc quaerunt. Audio tc bonum virum eñe, iudican-
tem in veriratequod fentis,& nec accipentem in iudicio pauperis períbnam , aut di-
uitis.Immunem porro à corruptclis,quibus nunquam perit iuftitia, veriratcmqj op-
primitfraus.Laetatuseamob réplurimumfum, cumcognouitemihi iudicem dacú
IACOBI CARD. PA PI EN S.
inlite,qua?deLardiragocumadueriàriiseft.Credidi potentium preces contra ex
ternum hominemin cauia Dei non valituras.Id ipfum nunc & lauor, & credo, quá-
quam tardior paulo diffinitio multoi lcommodorumcaufafuerit, &ma-
iorum fit futura in dies.Seponens ergo с interceflionem, qua tecum vti nulla
e(l3ninuis,omnemiu^ficationem,quaEÍnacíisnaícctur,&Romae iam per dodos
íiofcieítctepta. Omnem porro fiduciam munerum, qua; nec confuetudini теге,
nec natura: tux ce mint lafolusi •: ob-
.AZ^Z ? * J3ÊM
du
tia:Per beatum deniq; Apoftolum Petrum, de cuius domo , non тс шпе
vt de vuku tuo iudicium prodeat,& oculi tui vidcantarquitatem^Hf
iufquamprecibus,nonterreariscuiufquam minis;ncc cuiufquam (
das: Sed id pronunci ¿tanteratione,coníci let.-Memor quod be-
nedicîio Domini fuper caput iufti,& quod bcati Гит qui cuftodiuntiudicium,& fa-
ciuntiuftitiaminomnitempore,&: quod generatio recrorum benedicetunEcquod
iuftusjvt icabitur. Contra autem, quod
qui d.'li vultus Domini fuperfacientes
m vtperdat de terra memoriameorumrEt quod diffipatoflaeorum,quihomini-
busplacent,necreípiciuncfanérumeius. Magnusnon fum, Cardinalis tarnen fum:
Amans qui meamant:Beneficiorum non immemor,& internofces qui bene dc me,
&male merentur.Mi ' ¡femperin eodemlococonÍJÍtunr,obuant
' 1 tibi; quando
homines, variifqjfa: ms ad mutuacoguntur officia. Si paratus es , vt certe<
;rtecre-
do,redtum iudicium facere,& domum Dei,Titulum apoftoli fui Petri: &íepulchru
doctoris noftri Auguftinietiperedemanuiniqui, & contra lei
beneficióme deuincies.Amicunihabcbispar.'.tum mercedei
te point &: vclit,quicquid habet indu(tria,quicquid valet f
tinet fuadignitas,intuis,&libciorum,(iquos habes.acamicorum rebus, fineexce-
pnoneerFundere.Caufasegi multas.nullavnquamtanti à me eft «fti mata. Cogor
proptereaimisfenfibLiseondere,quicquidin vtrat zartem veliul linn :mi-
hi prarftacur.Tcquiioiterum memor lis anima:
jj!> .Чл_!„. _iani •_ i • «Ve _j
boni vîri indiferimenifthicatq; hicvnaoptra adducas.AnteocuIos J
itidica iufte, aceito, quem oro,vt fit in corde tuo,& in labiistuis.tibiq; in hoc iudicic
apcnentios,impleatilludveritate,&:gratia.Bcne vale. die xn.lulii. м.ссссь
PR^&Pbï В RIX TEN S I.

CCXLVIII.
Âtisfa&um abunde eft defideriomeo,atq; animus in verbo tuoquieuit
^ ante rationisiudicio fien lidtoatbitrabar,probationibustuis manu ni
Bene fit tibi Pater,& doótor,reiribuatq5 Domint lus boniJ
ièrmotuus,omniq; acceptionedignus. Ego vero &libcnter quxro cum dubito . Se
difcocumneicio.-Timensillud Apoftoli: fiquis ignorât, tgnorabitur. Ideoq; PapienG
tuo.îequis û te aliquando percunebtionibus agitat,nil te inuito ed
amicum,vt mones,cuius mores ita pinxifti epiftola, vt non pingi г
cilio potuerit.Miror taiïtam eius ad quaeuisfcribenda facilitatem,& magis ad emen-
danda incuriam.Dum ambitioni fcruimus,efficimuriuxtaeundem Apoftolum fen-
fibus pucri,non intelligentes quxloquamur,necdequibusarrirmemus. Det Domi
nus verbo Hierony mi,vt audiat,& taceat, intclligat, & fie loquatur. Ampliores tibi
gradas prazfensagam,nuncabfensago,quas pofl"um,rogans vt doclrinam tuamie-
cutuSjfeceflumdbialiquein pares, in quo cum familiola vites venturum Auguftum:
Romxfempernoxium,hocannoetiampeftilentem.Si paternofter Caí
¿ti Angelí in vrbeadhuceft,precarc vtfiliiPapienfis fit memor,& Vale. ]
XII.lulli.M.CCCCLXVIII.
/■■•«íSi
EPISTOLA, • 6±f
Ck^ÍRDINx^íLI s eigens i.
. CCXUX.
Sic clamfempercelatis omnibus abis,vt furari has tuas voluptatcs videaris, non
quxrere.ncmo de te vbifueris,nifi in reditu poteft feire. Ignoraturus etiam nunc
cram hunc Sarteancnfem excurfum, nifi cum tuxlitterç docuiflent. Benefecifti iîc
feribere. Fecifles rectius, fi pro feriptura Secretarii manu bria illa tua lucernarum qf-
fent recognita.ficenim ôc cotendi ego à te iam dudum,& tu promififti. Memor poft-
hac cris promiflï. Gratulor maiorum tuorum rcliquiis fle te dele¿tari,& Sarteaneniès
aquas morari reditum. Fui ego olim Saterani,& contemplatus fum locum. Vmbro-
iîÔîmu,quem feribis fluuium, nedum ad oppidi muros , fed ne in toto agro illo agno-
ui. Nudum autem fie memini, vtnifiipfefibi fitvmbra,neabherbçquidemcefpite
illam accipiat. Vide , mi Thcutonice , ne alius te ifthic fons , & alia vmbra delcâet.
Cautus es , & tibi confulere fine ftrepitu foies. £go tarnen paratus fum quazcunque
vel iuiTeriSjVel cupieris credcre.etiam èxtremam partem epiftolas tuar,qua contendis
prçfentiamtuiPapienfis iucundiorem tibi omnibus his voluptatibus efle: fed hade-
rius de Sarteano. Ambrofius Spanochia venic Pientiam. Fuerat pridieeius diei cum
Theaneniè noftroinfuo Fabiano. Multa de folitis. Retiñere eumvolui ad reditum
tuum , contendens etiam vfque ad pchulam fciiTam.Pedes non permifere,qui quan-
to validior lingua eft, tanto illi iñfirmiores. Seruotibiadcumulumdele&ationum
tuarum integrum eius fermonem,qui nec breéis fuit,neciniucuhdus. Mitto шаг D.
litteras Montisferati noftri, incuria mea,magis quam peccato apertas. Etenim pu-
tans ad me illas inferiptas, fuperícriptioneplene non le£fcaimprudenteri(¡plui, & Jegi.
nec ante feelus agnoui,quam illius ad me alteras in fafeieulo inueni. In pamam malí
accipe & meas,& mihi ignofce,& Vale.& cum plenus ad fupercilium es, ad nos redi;
Dolent Pientini plus tibi placeré aliena quam fua.Picntia?.
lM. C^JR D INk^íL i vicentino.
CCL.
CI boues Romani mouere hunc currumveftridifceírusnequeut,fcri bead mermit-
^ tam ex ora Senenfium maritima mille iuga , quae adiuuent vos. Quid quaefo hoc
eû ? Exnonaluniihabsoab Vrbelitterasi&poít longum tumultum video pedem
domo non extuliftis. Mori videlicet vultismon fat adhuc territi domefticis malis no
ua сгефэ expeclatis : qua: vtinam non de vobis àliipotiu» doleant, quam de aliis vos.
Abite oro,&miferis Curialibus piecbnfuIite.NoníateítpoteítatemdifceíIusillisfe-
eifle: Circumftant multi ncceiTario Principem. Fortunam quoque ne tentate totics:
occurrit aliquando dumquanitur. nec ante efterrôrisnoftriaghitio,quampccna.
Quid,inquies:visfaciam ? Djxí frequenter iftà,& nihil proficio. Hoc videlicet cru-
ciac me,mi Vicentine,quod fcio quo cum tibi res eft , S¿ cupio Paulo , & tibi falutem
quam mihi.Fac faltem quod valeas,& Deo te crede,antidotifq; , & folitudine, quan
tum potes vitam fragilem muni. Viuimus femel,ad feruandam quamdi u licet vitam,
exemplo Saluatoris ádmoniti. Papiénfisautemtuinúllotemporeimmcmorfis. À-
ma t te non ambítiofe,non fi6te,vtfaípe iani dixi, fed vera illa charitate , quç imperatü
à Domino eft.ßene Vale.Pientiíe die xii.Iulij... s
" Л. CARD INALI С 0 NSTANTIENS I. >
С С LI.
• nr.- I
SI valet meus Conftanticnfis,voluptäs íumma eft fuo Papienfi.op tat vt valeat fei»;
per,& vitam in Domino fine moleftia agat. Scripfi ab initio cum veni Pientiam,
D. Veftra: Reucrendiffimç,& nuntiaui quam gratus,& falubris euet hie locus.Inuita-
ui quoque earn ad voluptates has meas. Refponfum nonmerui, credo quia perierinf
lhtevx,Sc non fintad earn perlatx. Scribo iterum , & cum non fit quod fcribam,nun-
tio me bene valere, quieto animo efle, viciffimquequotidierecreari libro, ¿¿agro.
Iterum earn inuito. Sihicerit,quantoab vrbe, tantoàpericulolongiuserit. Patres
ponnulli ex noftris dedignati hoc anno agrum Scnenfem non funt. Reatinus Scnts
¡. ч i Iii
«yo 1ACOBI CARD. P APIENS.
cft. Theanenfisin fuburbano Senis propinquo. Sandorum quatuor in Cœnobio
Montano , nobis vicino. Seneníis atque ego Pient ç. addita dignado veftra confor-
tiumiucundiusfaciet. SiauelliàfuoSutrionequit, fignifícet íaltem filio valctudi-
ncmeius, Se quietem ,& fanitatem loci, atque vno verbo, omnia qua: faciuntgra-
tum fcceíTum.vt bis pariter, fi non corpore , animo tarnen , vna cum patre amantiífi-
mo perfruar. Precor inter cçtera vt Papicníis fui fit memor , eumque amet , & com-
isendatumhabeat Pientixxn.lulij.
CARDINALI SANCTORVM gVATVOR.
* CCLII.
LÊtor multum vicinitate patris , ac Domini mei , quem dolebam tam proximurtt
periculo elle, poifumus nunc Sc litteris , & prçfèntia queque aliquando nos viíe-
re.Det Deus, ve nouus hic feceflus fit falutaris fibi, atque familiar, eft gratus, eft locu-
ples,& tempori opporcu nus,olim Pió noftro fumme iucundus. Aduentu meo excipí
huncacceílum Ilium oportebat : fed ne moleftus eflem , abftinui. Mitto haslitteras
qua; nomine fibi bene merit i patris appréhendant manum , atq; ofeulentur. folet op-
pidumiftud abundare rerum omnium copia, liquid tarnen deeft, quod pararihinc
polTit,imperetP. V.cupidiusimplebomandata,quamillaimponat. Demeautemfi
feire aliquid optat , valeo cum tota familia , quietem agens, nihilque ad m it tens cura-
rum.qua; angere animum pofiunt.Idcm ftudeat D. V. Omnia in circuitu vacua pefti-
lentiafunt:Bonconuentu excepto,vbi contagium noeuit magis quam aér. Amantif-
ííme Domine,vitamagamusin Domino hilarem , fruentes dum poil'umus dignitatc
noftra,atquea;tate.Ego deuotionem meam in D. veftram inchoatam Califti tempo-
re,au<3:am poft beneficio íuo, feruo , &feruabo vfque ad extremum vita:. Dominus
Deus earn conferuet, & confoletur femper in omnibus operibus fuis ¿ cui me deuote
commendo.Pientia: die xvi.Iulij.
F. C^ÍRDI2{yALI tMt^íNTV^ÍNO.
CCLIII.
MIrifice recreant me femper litterç tua?, prxftantiflime Mantuane, nihilq; in hac
iblitud ne iucLindius lego. Iocaris,pungis,lingis,omnia rides, cum tamëiplèn-
dendus non fis no alio te hic ftuor feripto, quam Romç prçfèntia. Tune pamitere ic-
ceiïus huius incipietjCum quod faciSjfacere d' fines.Itaq; vt femper fim Içtus, femper
tu feribe, Sc quod nunc prçftitifti , vtramq; paginara imple.fi aulca tua peregrinantur
adhuc,iam plane v:deo coniiftoriali increpatione ad te humiliandum opus n^n efle.
Ignominia damno admixta faris humilitatis apportat.Hocautem lucri feres,fi preciu
illorumdabitur,quoddifces dehincemere.Iuuenises,& qui tibi vendunt,fallunttc.
Minor eft femper merces,quamçftimatio. Hicauténofterartateproueótiordiligen-
tius penfirat fingula,nec ca licitationc emit, qua: in vendendo augere condicb'onem
non poifit.Qupd ergo dabit tibi (non da bit autem,quam cum dedifti tu) fcito valuifle
aulea,atqj,vt dixi,damno tuo.difce dchinc emerc. Eft & alia cöfolatio quod non fu-
perbies tanto apparatu domeftico , пес ante tempus Pontificará inuades. Quid facie
in domo Cardinalis Auleum imertextü auro ? Pontificum eft ifta fupellex. Peccat,
qui fibi parât non fua.i£gre itaque non fit abiiiTc peccatlim cum re. Audi aliud, quo
lenirc triftitiam queas.cum penderé illa ex alienis parietibus intucbere, etfi triftis re-
cognofces ol im tua, circumftantibus tarnen diccre iactantius poteris : Mea illa dudu
fuere, fine me hic locus ornari non poterat. Vtinam adcomplcndam humilitatem o-
ftendiiTcs& arculas gemmarü tuarum, vtquicquideftapudte fuperfiui,vnacenfura
cfiet ablatü. Difce de fenioribus, Man t uan e,&: Camcrarii tui recordare,q ui cum ac-
cepiflet in Albano Pium , fubtraxit omnia ab oculis noftris , qua? potuiíTent placeré.
Non vas peregrini operis,non auratú auJeum,non preciofum aliquod, propofitu eft.
Communia erant,&penequotidianaquçcunqjcxhibuit. Regiumfuitconuiuiunx.
Supellex plebeia. nihil ergo ab eo petitum , quia nihil egregium. Rurfum tu fi acci-
piendushicerit, memorefto difciplina? proprio impendió parta;, Sc auidos oculos
cautiusdeuita. Ridcotenunc. fed ого numridebis tu me ?fi interim vel remifla fint
aulea,velpreciumconueniensrcddituî fit quod volet. Adhuctumetudamniriden-
dusad
EPISTOLA. tfst
dus ad aUÏea í fatis letor fcrupulum nullum ad confirmandam pacem à Duce Futuru>
rationemque earn initam , quafolui Sabaudicnfis noduspoflit,inquemiftiincide-
ranc. Nil minus in rem noftram erat , quam continúan bellum, &c nos eile omnibus
odio. Audiui hçc fere omniaà Ioanne lacobo Ricio, propterea ad vos veniente.cum
Senenfi cnim noftro , & mecum Pientia: пойе vna fuit. Ratio repetendi feçcflus tui
probabilis illa quidem mihi videtur,íed n5 neceflaiia. Idem Tuículani. idem Albanf
prçftare fine periculo pofles,quod Marini non potes. Àt alia à fuis incoluntur poflef-
foribus.Non magis Tufculanum, Albanumque in telligo,quam quemuis alium locu,
procul л commerciisjfed non à via publica poíitú. At fi quid'finiftri accidet,íllud mu-
tabo. Cautius eflet, ne mutari oporteret ante videre. pcriculo vitar nil bene tentatur.
Ignofcefiinhocnimiusfum. Mantuani mei amorme cogit,& charitas imperioía
res eft. fignifica mihi quidagatcondiaconus tuusMontisferrati,& vbi nam latitct.au-
dio enim domum fuam peftilentia inquietam, primumq) fui fie Medicum , quem illa
actingcrer.Mala res,ncc fpcs, vbi parum tuti medid funt. Quid de nobis fier,qui illo-
rum confiliis regimur ? Dico iterum,mi Mantuane, loco, non medico cauendum his
temporibuseft. Si esilli propinquus,autfecumes,dedefua:dignationi Papienfem
fuum,qui à nullo magis,vel dari,vel vendi, vel opponi pignori,quàm à te poteft. Se-
n¿nfis adcelcbrandam folemnitatem corporis ChriftinudiusquartusSenam profe-
ct us,reuerfus eft hodie.Studia fua,& mea libri funt,& leclio, & ager,& aqua. Tui fu-
mus ambo,& tibi nos eommendamus. infamis autem apud hos Pientinos es propter
dedecus inchoate, domus,& imperfectç pendentis, quicquid purgamenti, & fcedita-
tis hoc oppidum habet, fine dele&u eodem congeritur, fie vt iam tox vicinitatis me
pudeat. Vicecancellarius pene perfedam fuam rogante Senenfi , Epifcopo Pientino
dédit. Albicnfis abfolutam fuam Gregorio Lollio. Quid tu tuam ? Vina vna vix folo
extantem a: fti mas tanti ? An minoris eft apud te & patrem hic Papienfis , generi tuo
addictus,quam apud illos externi , & peregrini illi ? Prçfcrtim cum pro inchoara vtta,
abfolutas duas fis habiturus. Vale.
IA. CMVRVTOLVS LVCENSIS CARDINALI

Papienfi.
CCLIV.
CVm res Ariminenfis vrgeretur, hoc eft, ante tranfitum copiarú Regiarum, Prin
cipes ligae, Rex , Sc Dux , feripferunt Pontifici,maturaret conficerc negotium.fe
enim faceré non poíle,quominus fidem implerent,&fubfidia mitterent:ita eile inter
feconucntum,ita fieri oportcre. Ea res quçftori nuntiataeft. Sed plus potuit Ducum
noftrum perfidia, qui per diflímularionem , protraxerunt oppugnationem quoad ex
obfidentib us facti fumus obfefll.Hocmodo amifimus magnam rei benegerendç oc-
cafionem,& infeliciter poftea pugnatum eft. Commcndo me Reucrendi/fimac Do-
minationi Vcftrç,qux féliciter valeat.
CM. PALMERIO FLORENTINO.

CCLV.
VXorem nunquam duxi,nunquam dcdi,nunqua cum Ciciaportia familia cofuc-
tudine habui.Puellç,& dotis, atq; huiufee rerum ornniü fum prorfus ignarus. in
his tenebris,quid lacobo dicam,n5 habeo.ipfc iam per çtatem fibi fapit,& monitores
habet prçfentes.Fîorum confiliis,& fuo,benedicenteDomino agar,quodin rem eius
eile intelligit. Ego omnibus1 bona mente aequiefeam. Bene Vale,& quid nunc ad
communem vtilitatem eudas,vel proxime cuderis,velim mihi fignifices. Nam vete-
ratuapeneomniahabeo.PienciarCalendisIulij. t ■
f. CASTILIONO FLORENTINO SACERDOTI.

CCLVI. >
eÊtera in Gregorio tuo,vel noftro iam placent.Id modo auebam fcire,quae illi ad
tradendam Latinitatem facultas eft, inftituendis adolefcentibus fumme necef-
fatia-AudiflciusPontificium. Philofophia,&facraslitteras,adultisfuntoppoj;tuna.
Iii г
fji IACOBI CARD. P API EN S.
Нате etas,cui praceptorem paro, Grammaticen fine fuperftitionc, & intelligcntiatti
piiri ac nitidiícrmonisnofl:ri,cxpofl:ulat.Itaquefiillecfttalis,cxtortummagis, quàtn
impetratum ab fuo hofpite mitte ad me,& fimul ftatuc quid ei in prioatas neceífitates
demfalarii annui.gratias Gorbizo noftro agcns pro fuainhacre diligentia. Promitto
tibi, erit Gregorio fenfatus difcipulus, di&atis eius omnibus parens: non vanus , non
leuis. fatigaturus ilium non tam componendis mofibus , quam litteris. ipil autem.vt
feripíi proxime,laborismerces maior aliunde quàm à (alario erit. Bene Valc.Picntia;
Calendisiulii.
<S. (^ÍVGVSTINENSIVM ^MINISTRO GETißRALL
CCLV1I.
QVid tu , mi Claude , de re vxoria tam afleueranter agis ? & de íponíá tanta repro-
mittis? An non vira tua omnis inter libros confenuit ílongiuíqueáconiugalibus
rebus,quam à caftrenfibus íemper fuifti ? fi ea fiducia de rebus diuinis difputas , quid
tibi ego iam credam'Puellam ais,cui nihil deefle video.vnde mi Guillelmeharc pro-
pofitio'an non audifti vocem bAt^.<JMutieremfortemquUinueniet?Procul\&devltmU
fimbus terra?An non Ecclefiaftentuum?^/r»wz/«»w de mille repperijnulierem ex omnibus
nontnueni. An non & innúmera alia,qua: Theologo tibi ineptum eft recenfere.'quid
aliud oftendit cpiftola rua,nifi cupere te ad amorem,qui internos eft, coniugii etiam
neceflitudinem addiíSi facramentum Ecclcfia: non eííent nuptiç,quam tearmis ruis
hicagitaremíquam fçcularibus negotiis te implicares? & ponens ad aratrum manum
retrorfum afpiceres. Sed illo videlicet vno os mihi obftruitur. Relinquuntur tarnen
nonnulla,quibus tecum in hac negotii abundantia iocer. forma inquisperpulchra,
atque elegans.ldearum ípe&atorem bonum teiudicabam,mulierum neíciebam,iíta
prarfertim xtate,qua fine adiumento ocularis vitrei bene nil vides. Addis moribus o-
ptimis imbuta.Dic quasio ex temetipfo hoc afl'eris, an ex aliis habesífi ex te ipfo : quid
Auguftinenfi cum puellis confuetudinis eft , vt de earum moribus iudicct ? fi ex aliis,
quid pro explorato amico Cardinali offers? quod illi fuç rei caufa potuerunt mcntiri?
An non mulieri de moribus mulierum eft credendum? Audi Plautinam Eunomiam:
eptimanu/Iadigipoteß.altAaUaeftpeior. Subdis & in iis quç ad artificia mulierum attiner,
eruditiifima.Rifum hoc loco non tenui.oro te.quç artificia acus credo,& eoli.Si coli:
an nefcis linteis te ex religione tua non vti ? fi acus : quid tu de tenuiter futis judicium
fers?in cuius facravefteconfuto vulnere craflum atq5reccnsfilum oftendit non vna
cicatrix.Sed ha?c iocorreliqua ferio. Patcre me in hac re vtiiudicio,& id cum Iacobo
agerejquod cum ttibus fratribus iam obferuaui , quibus de vxoreconfulentibus , nc-
gato coniîlio, poteftatem permifi vt placitam ducerent. Quçrendi liberi Iacobo
iiintnon mihi: ipfiquc moleftia omnis, & voluptas omnis futura. Expcndat
feipfum, & témpora , & facilitates fuas , fubdu&aqj omnium ratione id agat,quod in
animum Deus inducit. Scriptum eft cnim : Bomm , & diuitu d.wtur àpambits : à Domi
no autem vxor tt*oorata,fjrprudem. Ncpori men omnium mihi chariflîmo,non aliud di-
cam,cum cogitabit de nuptiis. Bene Vale Pater omni veneratione dignifllme. Pien-
tia; Calendisiulii.
CCLVIII.
COnfolator abfentia: meç quam plenior fuit comunicado hxc cum Abbatc meo,
quam narrado priorumlitterarum tuarum. Illa: nihil nifi vulgare continuerunt:
Ьагс ex finu Domini tota eft prompta. Intelligo nunc ad verum, quid Romç agatur,
quid cogitet P5tifex,qui fuerit tra&atç pacis vltimus exitus,& quç etiá caufa Albien-
fem meum vrbe extraxerit. Verum quae ratio fuerit, vt in codem nauigio cü Auinio-
nenfi non vcheretur,ex parte agnoui. Piene agnofeere ex te nó potui : ex Theanenfi,
quemexitinerefuofum allocutus,myfterium omneeft reuelatü. vehebantur videli
cet nefcio quae merces ab Neapoli vfqj pecitar,charç, preciofe, habendçièmper in fi
nu, &nullis,nequidemamicifTnniscredcndç.Placet non didahçc eííe Abbati,nead
inferiores triumphi noftri ordinis tranfcant.Gratias autem benignitati tuç pro omni
bus ago,orans vt íic facias fedulo,& abfentem feruum hoc genere pietatis la:tifíces. Si
difeedet Pontifcx,vt vcllem ego , vt ambo non credimus, icruabit curiam abitu fuo.
Si
EPISTOLA. бу,
Sidifcedèstu,Papienfifiliogratam rem faciès, J cuifupra quam credas tuafalus cft
cura:.Difcedeergo,vtdicis,&: terefpicehismalisdiebus.Qujdaddereiam rebus tuis
praîfentia poteftíHonorum tibi abunde eft: Beneficiorum abunde. Pecuniarum eft
tantum , vt viel us caufa contrahi xs alicnum non fit neceíTarium. Vita eft opus , hac
pra:fertim a:tate,quaanni voluumur in prarceps, & damna eorum acri diligentia func
iàrciendâ. Vides iam minus quam videre es folitus. audicspoft paulo etiam minus.
Moxquoque guftabis etiam minus,& minus dormies,& minus deniq^laborem po
laris ferre.Medicina tantorum malorum eft venatus,aucupium,pifcatio, libertas cae-
li, agrorum infpec~tio,& quies imprimis animi,quam Roma: inuenire non potcs.Ser-
ua te igitur Pater ad meliora,& me audi,& vale.Canto tibi efficâciora remedia quam
medicorum omnium cohors.Pientianx.lulij.
PA FL О S EC FNDO PONT. UMAX.
CCLIX.
VNo eodemque tempore intellexi , Beatitudinem veftram proximis diebus lan-
guiffe, & nunc recreatam eile beneficio Dei. Altero dolui,altero lartatus fum,
quantum filio de pâtre dolendum fuit, atq* letandum. Horror 8¿ quxfo.vt fe pofthac
diligentius feruet,&: laboribus parcat,quos aliquando nimios fufeipit. Tempus anni
per ib infalubre eft,&: сигге illud plurimum grauant. Danda eft opera vt quod vtiliter
faeimus, faceré diutiusvaleamus.mifcétcslèmperintcrfe cum actione quietem. ago
gratias Deo quod illam faluauit.eundem deprecor,vt in futurum etiam ab omni ma
lo cuftodiat. £xiisenimfum,quibeneficentiamfuamexpertus, &: libertatem fine
metuagens, Dominum, & patt ern mutare non cupio. Guiuspedibus medeuote
teommcndo.Pientiarix.Iuhj.
PAVLO SECV2{D0 PONT. ОЧАХ.

CCLX.
COmmcndaui Beatitudini veftra: ante difeeflum meum , Nicolaum Foroliuien-
fem, neceíTarium D. Antonii clerici camera: veftrç, hominem cum bonum,tum
vero numerofa familia ortum, & pulfum nuper àTyranno ciuitatis eius propter fide
Ecclefia:,quam fequebatur. Dixi etiam poffe hunc aliquando fuo, & fuorum fuffra-
gio,adiumento effe Beatitudini veftra: in quçrenda populi illius afflieb' falute,&: pro-
ptereanonnegligendum.AudiuithanccommendationelibemerSancb'tas veftra,&
notulam quarundam artium , & officiorum, qua: petebantur , iuffit D.Henrico dari
cubiculario fuo,quod&: factum eft. occupationes fubfecuta: Beatitudini veftra: non
permiferunt fieri quod in animo habuit.Scripfit ille nunc ad me & petiit,rem fuam in
mentem reduci. Hoc facio libentiffime, Sancliffime Parer,non eo folum,quod nulli
afilíelo eft negada interceffio,fèd magis quod in rem Ecclefiae efib agnoíco. Amo Se-
dem Petri ¿¿ patrimonium eius.prajdicariqj omnibus in locis noftram gratitudinem
cupio. qui videt non derelictum eum qui paffuseft pro Domino luo,ad patiendú, &
ipfe fe comparat.multum in vtramq; partem valent exempla. Rurfu m itaqj humiliter
qua:fo,vt dignetur hunc filium fuum refpicere,& ex ipfa notula,qua Domino Henri
co iterum dabit,aut vndecunq; placuerit, locum vnum deligere,in quo feruare fe in
terim in omnem Opportunitäten! Ecclefia: poffit. De fide eius, qua: probata experi
mento eft , etiam D. Antonius cautionem dabit , quam volet Sanclitas V. cuius pedi-
bus Nicolaum,cVmedeuotecommendo.Pientia:ix.Iulij.
CAMPADO PRiAlSVLI ^ÍPRVTJNO.
t CCLXI.
SIfcirem cui credendxeilenthselitterç.ferresàmemercedem ingrata? obliuionis
tua:,cum ne nuncio quidem poft difcefTum,Papienfem dignatus fis appellare.Sed
hoc videl icet continet me , quod vereor ne aliquo cafu nimia noftra familiaritas pa-
teat, palamque peccatum tuum cum mea iracundia fiat. Habeto igitur impune,ne-
fcio neglecbm dicam,an contemptum,an vero id,quod Campania dicitur genuifie.
Pantaiylea: tua: nobilimulieri negotium grandeàgenero fuo faccifitur, quod ex An.
Iii 3
VJ+ I A COB I CARD. PAPIENS.
tonio Vrbeuetano plcnius nofces. Conréntio omnis Pcrufix eft: ipfaSenç apudco-
guatos nunc abeft. nemorem filiaruminaduerfacmiuteaudetaipiccre. iolustues,
qui lapfvm vbiquefamiliam fufcicare cs folitus.pupillarumquc ac naatris vidua; mife-
reri.Mifericordia hxc impeniius nunc eft impcndenda. Optanc vt Perufiam cas, &
quicquid eft difeidii сил diligentia fa: cias. Rogaueruntme,quempofleapudtepu-
tan t. id ipfum contcndam.FaiSturum recepi.Maiore quidem in eas officio quam de te
fpe.Quaclo igitiirv can deprecantium audias,&dereli£Usfubuenias. Nemo te me
lius facet e hoc poreít,qui carum domeftica tenes. Nemo ampliusvellc debet, quod
egenusolim om'ikim,graca;'domusesliberal,tateadiutus. Memoreftobeneficiiac-
cepciiTibique in hac neceffiratedicbimexiftima: Campano dereltttui eilpauper: Orpha-
no,&pupiUoi!kcrh adiutor. quantum impetrem nefcio, qui au&orem tuç dignitatisha-
bes pro nihilo. N: mirum & educatores prarteritos negliges. Dekcbris.vt video,ni-
mium teipío,0¿ Theramo , ac ingenio nimium infolefcis. Adde,quodnundinatisià-
cris primi altai is diues es facïus. Cuique ante erant vix vrceoli fex , nunc Crarfi abaci
oftenrantur.Digna res iacerdotio.fWf habtM-jputrU nemo:Çedoportet habere Tacere vo-
Jueram hoc-Sed indignado extorfit. Rebqua in vrbe : Vbi vel tibi rcpetundaru diem
apudBarduIum dicam , vel quod niagisputo, ftrangulatum his mambus in proxi-
ffium flumenabiiciam.Vale.Pientiiex. Iulij. .
BAPTISTS ZENO APOSTOLICO P R O-

tonotario.
CCLXII.
VBi fis,& quid agas,atq; Vt valeas,neício. Valere te cupio. De reliquis fieri aliquá-
docertioropto.ltaq; cum poces,icribe.Communicationererumalitur chantas.
Amo DignAtionem tuam. idqj fpon te, magis quam prarcedentibus meritis.Ent tux "
benignitatis,qua commendabilis cs,operam dare vt te quamdiutiífime amem.Etfi e-
nim nofter amoi parum addere rebus tuis poteft,aman tarnen eft laudi. Vbicunqj au-
tem eSjValetudinem ièrua,& nec litteras defere. Plus illa: ad te honeftandü afferent,
quam Zcnonia omnis nohiliras. Si tecum eftfratertuus loannes,quçib meo nomine
S&luerc ilium .ubeas.Propter hunianiffimos mores fuos, &: ftudia,& ingenium,pra>
cipuamqj in me beneuolentiam, ci quoq} afficior plurimum. Ambos cum Pontifice
Paulo,& vcftto Papienfi feruet milericorsDeus.Bene ValcPicntiçx. Iulij.
F. CA SD INA LI S. PETRI IN УINC FL A.

CCLXIII.
CCribctem fip us ad D. Veftram,vt mei officii eft, fed nouit Deus,quid feribam
'-'non babeo. Sum in loco proeul à commertiis hominum. Nec hic affertur niil
quod vbique cft notum. Vt tarnen mihi ipfî facisfaciam , pauca hare fcribo, qui-
bus & opeo D. Tuam beneu.ilere, & meilli com mendatum eile. Amoenimeam vt
patrem , plurimique fummura fuum ingenium , fummamquc boniratem omni tem
pore feci. Curetleipfam diligenrei hoc pe(rilcniianno,&familiamfuam. Cupio per
D.Veftram commendari Pontifia" &noftro Nice no, quos benignitatefua protegac
Dcus.Pientia: x.Iulij m.cccclxviii.
Ы. CARDINALI EVINIO NENSI.
CCLXIV.
О I nauigans D. Veftraattigit iam porrum falutis , bene eft , Gaudeo, &: Deogratiaj
âgo. Placeatpictatiftucrcliqua ex voto concederé. Amplius preftarcpatrimco
nonpniTum. Polliimautem rogare multa. Primum, vt valeat: Deindevt fibinon
defu. Poftetiam,vcdc reditu cogitet: Denique, vtmemorfitfiliifuiamantisfemper,
ôc fîdelis Temper. Seit quorum indigco. Si eritcum Rege gratia, vtfuturam puto,Ii-
bercr me quarfo mol . ftiis continuis : Qiiibus & de ccenobio Auinionenfi , & Archi-
diaconaru Xanthoncnii vexor quottdte. Alreruin petit Rex, vtdimittam, Altero
non finit Epiíconus vt quiete fruar.In vtroque opem parris imploro : Magis aurem in
reftituenda Achidiaconaiusiunfdictione,qua?illiusiniqnirate adiraitur.Dediteum
pietas
EPISTOLA. ftf
pîetas veftra.Vtiq; vcftra opera eft defendendus.Ad hecduo fíaddi aliquicf aliud ex
tanta GalliciagrimeíTepoteft, memincrit Auinionenfis meus, quicquid Papieníi
additur,addifibi.Adhuc fum Pientia* incolumis cum tota familia. Peftilentianon
céíTat Roma;.Mecum eft Senenfts nofter.quatuor alii Cardinales in proximo. Rea-
tínusSenae.Theanenfis in fuburbano Senenfi. San&orum quatuor, in Monafterio
Montano,quo fe Pius quondam ex Viterbio contulit: Bononienfis autem ad balnea
bead Philippijex quibus tarnen nuper difceflít.Dominus Deus fuá pietate cuftodiat
Dominationem Veftram Reuercndiffimam,cui me deuote commendo.Pientia? die
XV.Iulii.M.CCCCLXVIII.
PAVLO ÎI. PQÑT1FICI ОМАХШ0.
С С L X V.
LEgens ego hodie,BratiiÏÏmc Paule, exempla duo literarum veré Chriftianiífimí

Regis Hungarian ad me mifla ex vrbe, quibus ad propulfandam Dei iniuriam,
obftinatifllmo Bohemo bellum indicit,eleuaui ad ccelum oculos, 6c manus , &pie-
tatifüargrariasegijquod tandem refpexit nos ,& in fpemfalutis erexit, & fuícitauit
ípiritum Danielis, qui contriturus fit Sathanam fub pedibus noftris. Indecala-
mum fumens congratulandum duxi dementia: veftrç, qua? Apoftolica virga vas сб*
fregitinutile,&fecuri m niflrerii fui excidit infrucb'feram arborera: Damnanspoft
multampatientiamquod multo ante erat damrtandum. Gratulor igitur quantum
Chriftianohomini,& facerdoti , Sc Cardinali Romana; Sedis eft gratulandum. Fi
des B.Veftrae,& labor in haccaufacontinuu-;,refrigerium hociammerebantttr.Me-
minidielata; fententia; B. veftram in frequenti Confiftorio dixifle : Non videre
feexecutoremtantiiudicii , fed futurum aliquando vindicem Deum: Atqueeius
ipe;magisquàmhominumcamdamnationemingreflam. Non fruftrataeft fuaex-
pecbtionc Sandtitas V. Accipitiam frudrum religiefç fiduciae, fentitque Propheti-
c\imi\\uàim^\cxi:Propc eß Dominum тшаш^ш eum,wuocanttbui cum in vertíate. Ego,
Beatifllme pater, ctfi principia falutis harcfint, neefpondere nobis exitumcertum
poifimus:tamen bono animo continuationemdiuinz opis expeclo. Caufa optima
eft,&iudiciumre¿him.Tum autem ante iudicium omnis mifericordia immeren-
tiGeorgioprçftita. Quid aduerfi hinc timeam, nefcio.Excitauseftiamtanquam
dormiens dominus, Sc tanquam potens crapulatus à vino. Vltio fanguinis feruorum
eius qui cfFufus eft,introiu¡t in confpeftu fuo.Ponenturiuxta verbum Apoftoli , ini-
rtrici noftri fcabeilum pedum noftrorum.Quia ccce oculi noftri fupcr regnum pec
cans,vt conteratillud à facie terra; electusproptereapugnator is eft , cuius alius, Sc
patcr,&: fratres,pro fide femper pugnare funt folici,&: ipfe pugnando gratiam Dei fç-
peeft confecutus.Intcrim, Beatifllme Paulc,nc nimia terrenorum fiducia auertatur.
pietas eius à nobis,augcnda eft omnis fides,omnis deuotio,& bonorum operum ze-
lus.Rogandufqjalliduofacrificio Deus, vtconfirmet hoc, quod in nobis eft opera^
tus,á¿corRegisftabiliatadopusinceptum.Grandisreseft: In vtranqj partem mo
mentum plunmum habt ns:Nam& victoria nil plebi carbólicas Jçtius: Sedi autem.
vcftra; gloriofius,&raduerfocafu (quod abfit) nihil triftius,atq;miferius. Fax fune-
ftaeft,vndeinnoftra, &fidel¡spopuli capita, propagan quoddianum íncendium
poflic.Quo magispropitianduseftexercituumDeuSj&vocibus Ecclefia: religiofus
Rex adiuuanduSjVi videlicet ipío pugnante pluat íuper peccatores Bohemos laquc-
us,ignis,fulphur,&:ípiritus procellarumfit pars calicis eorum: pro quo fuum alic-
numquefanguinemfundunt.Quodegoetiipeccator,indignuíque,qui elcuemma-»
numad facrificium Domini, fació, &faciam quoadufquevelpcrditam,velfana«
tamhancBoemicam peftemagnouero,petcns humiliteràBcatitudine Veftra, vt (i
vllainreícribendonimiusfui,charitati,&:zeloícruifuiafcribat. Amo enimEccle-
Лат , Sc diiigo decorem domus Dei, m qua fupra mérita mea fedeo cu m Principi bus
populi fuijCiufdcm pedibus me deuote commendans. Pien nar.x vi .hü ii.
6¡6 IACOBI CARD. PAPIENS.
F. С ARD INAL I CMANTVANO.
CCLXVI.
NOn putabam fecundis rebus te fie infolcfccrcScribere ad me antea folitus eras,
& noftris literis rerpondere,cum & Ioannes chirurgicus,&: Bartholomanis Ma-
rafca,dbmefticituiPrincipiferuiant:Atq;exillisvidearis pluspofle. tam me negli-
gis quam fi tibi notus non eíTem.Nonitade te ab initio iudicium fuit, cumcœptus
cfiêsdiligi.Autfcribe,&multumfcribe,aut mihiamicitia: fidem remitte. Cumfu-
perbis nolo mihi negocium fit. VaJe Pientiar.xxvi.Iulii.
FALCONI.
С С L X V 1 1.
V'Erum eíTeexperior,quod vulgi prouerbium habet :Procul ab animo eumeJJLs3qui
ßtproculaboculis. Poft difeeimm meum fyllabam non mififti ad me. Aue
langues,quoddoleo:Autcontemnis,quod vero eft propius. Quicquid id fit, feribe
polthac.Detuifque& aliorum rebus etiam minutiflima nuncia& folium comple.
Non minus habeant verborum&rifus litera: quam prafentium fermo. Hocfi nolles
iniungi,vtiq; ab initio diligi à me nolle debebas. Antiquatus amor cogit ita vt poftu-
lem.Bcnevale.Pientia:.xxvi.Iulii.
10AN2{I -ÂLBARISANO CHIRVRG1CO.

CCLXVI II.
AVdio Palatinum te fadum.fi ica eft,&: gratulor tibi, & gaudeo. Auólurus eft no ■
uus famulatus xftimationem & rem. idq; vt ex voto eueniat opto, fuperbire
iamnoli.multipontificibusferuierunt,quibusnihilominus prafidio opus fuit alie
no. fi cuius t ei egebunt meijopera tua ipfis adefto.locum quem es adeptus, iludió ti
bi conferua.idaccidet,fi non en's tui diiîîmilis.Bencvale.Picntia:.xxvi.IuIii.
10. CARDINjiLI SANCTI Â2{GELI CARVAGIAL.

С С L X I X.
INnumerœfint gratia; D. manqua: ex Hungaricis literis tantum Ixtitix eft imper-
tita.maiorem animus non fenfit hoc anno. video non dereliquit nos Deus : fedre-
cordatus mifericoidixfuïde cçlointerram afpexit, vt audiret gemitus compedi-
torum,&:folueret filios interemptorum. eramus finefpe vltoris fententiac noftrar,
nec apparebat qui tanti iudicii executionem fufciperet.Excitatus à Domino eft for-
tiiîimusrex,cuiusquantoinopinatiuspra:fidiumeft,canto timidis nobis &circum-
fpiciencibus omnia Ixtius.Ip.dKfrionciua ilia belli, qux feriptis oftenditur, nihil, ü
ca,jfamatccndiinus,granius. nihil,fianimumintuemur,pr.xftantius. fi opus etiam ñ-
dei&obcdicutiamRomançSedisinfpicimus,nihil Chriftianius. mérito ilium lau-
dauit dignatio tua,&: dignum duxit,qui decrctis noftris ex omni regum numero or-
n.arctur.pra:ftet ei Deusgratiam fuam pugnantiq; ailit,faciatqj vt obfeurentur oculi
inimicorumeiuSjfiantqj via: illorum tenebrç&lubricum,&: ángelus Domini períe-
ques eos. in participationem optatiílimi gaudii exempla fieri curaui,& vicinis domi-
nis mitti Reatino , Theanenfi , San&orum quatuor & noftro Senenfi, qui tua: dili
gentia mecum vna gracias aget.Oremus omnipotentem Deum,Patcr, vt lucem hác
fpei nunc primummonitratampietatefuïindiesapcriat,& cor regis confirmet , &
memor fit improperiorum,qua: ab infipiente Georgio tota die fuerunt. Bene in do -
mino vale.Pientia: diexxvn.Iulii.
FR. С ARD INALI SENET^JI.
CCLXX.
DEfertus mihi nunc videor.Non tu hices.non Maifaninus. Non mox futurus&
LolIius.Sigratummihicflefcceflumhuncoptas,iediadutum. Sed ita vt im
perfecta non linquas ea,quorum caufa me dimififti.Si qua iniuriafeneftrarum te ta-
git,obftruentur illico muro craiîîflimo.Si etiam doles meífem ademptam , tota pof-
iêîîbri
EPISTOLA íy7
íeíTori fuo reddctur.Scribe conditiones,quas cupis.Firmabuntur ftatim meo chiro-
grapho.Dummodo redeas,nil erit vel graue vel multum. Inauditus fcio quid agam.
Apponam tibi ad aurem meum Spanochiam.Flagello lingua: vel currentem remit-
tetadme.Si inter falutationesSenenfesdiei vacat partícula, nuncia mihiquid ad re
tuam no ftram potius acceflus profuerit. Cogit charitas,vt tecum pariter vel ruam vel
pcndeam.Vale,&refcribe.Multumlucubranti lucerna: iam defunt.Piencia:.
G. LOLLIO PICOLOMITÊO.
CCLXXL
QVa; curara à te in emendo prçdiolo funt,ex fîde,& beneuolentia noftra funto-
mnia.Placcnt,& facta ex vfu exiftimo. Mattha;o venditori pecuniam peníám
benedicito nomine meo:Bcnediciq5 ab eoviciífimagellum curato. Voló mihi v-
fum eíTecommunem cum eo Documentum venditionis da operam à notario exigí.
Tuqjillipromefuammercedem vclinuitoperfolue. Si quid ifthic nunciaturnoui,
ractuisIiterisnofcam.Scribe imprimis quo itinerc Dux Calaber ad patrem redeat.
Item vera ne fint qua: de Ferdinandi languorc feruntur.SinguIa cum fuis auctoribus
habeant litera: tuç.Vale,& domefticos omnes faluta ex me.Pientia:.
CARDINALI SENENSL
С С L X XIL
VEnientiSenam Anfano Canónico communicauinonnulla, qua; meo nomine
àdignationetuacontenderat. Si confentanea rationi funt, il à te pcrfici pof-
funt,fivt fiant ctiam confulis,quarfopro meaintechatitatcea mihi velmagis Chri*
ítophoro ieruo omni diligentia pares. Additamenta quç audies vehementer cupio:
fed non plus quidem quam tu cupienda exiftimes. Voló defideriorum meorum ad*
iutor fimul fis,& corredor.Bcne vale-Pienti»
FRANCISCO PHILELPHÖ.
CCLXXIIL
LEgi palinodiam Mam de Pio.Legi laudes,quas de me plurimas refers. In ipeXi c5-
mentariorumindicem antea poftulaturm Intellexi quoqj quid Senis tua cauiâ
curaridefidercs.Omnia&redditapra:pofterefunt,&allataferius, quàm expedircr.
Ad língula fie breuiter habe.Pro palinodia gradas ago. Et fi enim validiorc manu il-
làta,quam fanata fint vulnera:maieftasqj Romani Patris oíFenía ftilo calamis ins futí
non teneat. tamenacceptiífima fuit, digna laude, plena ingenii, & conferenda pri-
fcis,qua:velapudGra:cos,velapud Latinos miramur. Exemplaeius mittamadno-
ftrosomnes, ad Theanenfem, Senenfemque imprimis , quos ante alios factum
tuumpupugerat-Nondubitofiquidapudhos trifte de Pii contumelia reliquum e-
rit,id eos omne huic Palinodia: daturos.Tu interim labori inchoato finem non faci-
cs.Sed parentiauctoriqi fortunarum noftrarumprarftabis, quod aliquando iniuftí
direptorss pacatis oppidis praftant. Vt fi vna diligentia rcíbtuere prçdam totam non
poiTunt,íénfím,vtqua:q; proferuntur,reítituant.SictuqüiinP.igloriamiratusinua-
íífti.TiiDinusvnolaboreredderequod ademptumeft potuifti, reddes paulatim , &:
nouis,5¿ pluribus.Quod vt facias,non folum opto.-fed pro amoris imperio,ctiarh vo»
lo.Commcmoratio laudum mearum,quas pra:dicas,non ta mihi aliquid de me per-
fuaiit,qu«imfuauirateorationistu2Eanimummulfit. UMccum habito ¡drmfio qmmßi
mibiatrtafupcUex.Tw qui vniceamas,ex pictate tua Papienfem expendis, fuçvirtu^
ti id tribuens,quodalienitotum eft officii. Parui homo ingenii fum, literatura: mi-
noris.In domo Domini feruus inutilis,indignufquc,non dico qui fedeam cüm prin*"
cipibuspopulifuijfedquivix inter vltimos facerdotes annumerer. Quare magis
mepofthacaddoctnnam,&reIigionemcohortationibustuisaCcendes, quàm par
ra: alicuius laudisteftimonioproíequere.Inillis fructuserit: In his tantum tua; vo
luntatis indicium.Rem Senenfem temptarc adhuc nequiui cum plunbus. Abfum e-
ni.ndiei vniuslongiífimá viam.Cumnonnullis,quimepriuati officii caufa r.diere,
diligenter tcmptaui. Si quxris qua; fpes:exigua,quantum ex illorú ier mone, & ciui«
IACÖBI cAfcD. päpiens.
tatis moribus colligo,ô Philelphe.Petita merccs magna nimis videtur. Coditio peri-
denda: ante tempus pecuniar prorfum infoIica.Tum autcm literarum noftrarum ftu-
dium vel nullum ibi,vel minimum. Incunte o£robti ero illic,ac planius agam omnia,
teq; fufpenilonchaclibcrabo. Admiílum iudicem cditionum tuarumhoctantum
dixiircfarerit:Habcndasribi,&aba-tatetua,&àtocapoil:eritate gratias с(Ге. Non
fol um quod docendo,id quodintermififti nunquam,fed fcribendo ctiam , quod fa-
cisalIidue,adcommunem vtilitatem multa contulcris. Nonpaflus iuxtaverbum
Varronis folam fuiíTe Sibyllam,qua: viuens, & mortua hominibus beneficio fuerir.
Deligam exiisquxdam,qua:mox de tuis exemplaribus emendate mihi parentur.
Nam quod Ducem noftrum multa nuper in meinuectum fignificas, caufamque o-
raricra confers in miniftros,quibus minus gratis in procurationibus vtar : Nouum,
Philcíphejmalumnoneft.Aliasíapefum lacerarus.-Uli etiam frequenter in crimi
ne addu£H. Sed со tolerantius л me fcruntur cuneta, quod bonorum iudicio,
meoquoqueabfumà culpa.Superbumdicit.Nilme vnquam humilius, qui digni
tatis h uiusoblitus praeter eius infigniade priftina communitate vita: nihil mutaui.
Auarum etiam criminatur: Aquo vno longe plura ornamenta in iacerdotiamea
collata iunt,quàm à decern anteceflbribus fimul.Sed qui anno proximo pertuli ver-
bcra,quid ni & prafenti peiferam vcrba^Nunquam ille fuis criminationibus facier,
vtobliuifcarmefacerdotcm,vtq}amarcSfortianam familiam, &feetiam definam.
Memini diclum mihi voce Apoftoli: Chrßuspaßuseßpro nobis-.relinqucns exçmplum , чЛ
fequamini veßigiaeius.£>uipeceatum nonfecit :nec inuentm eß doluiin ore eiut.Jgui cum male -
diceretur,nonmakdicebat.Cumpateretur,noncommmabatur.Tradebatautem iußefe iudicati.
Porro autem apud me valet beneficentia paternç memoria. Quod fum: Quod poifi-
dco,iIIiys fuffragio acceptum refero. Non debeo vno incommodo fîlii, vno aut alte
ro de me inclementius dido tot mérita eius poft tergum rciicere.Scio incunte aetate,
& deferuefcente iuuentu tc alios fenfus fuos futuros,quantumq; ad annos,tantum ad
fuam in me humanitatc acceíTurum quotidie. Querela vndecunqj allata, ex eo fon
te redundanr,quodalienum âme Principemnoicunt.Redcatfapientis Francifci dc
me honorificus fermo.omnis iam detraeb'o in benediclionem vertetur,&: qui oppu-
gnarenoncenrant,propugnarcincipient.Minin:rimeiiidcmfunt, qui fucrant patte
viuente:Meliores,non deteriores faeli átate. Nofcocorum fidem ac diligentia non
externis teíl;imoniis,rcddomeílicisexperimentisprobatam.Situerialiquandoapud
cum factum fuum poß*enr,artiricia malcuolorum multa oítenderent.&in benefaâis
placèrent. Nunc aceufati femper, nunquä defenfi, quid aliud quàm mali apud vnius
partis iudicem poifint putari?Sed his quoq¿ fucceflbres mox mittam. Magis vt pra-
îeuti rumori faciam faris,quam vt fpereeandeminuidiaflammam pofleilios virare.
Tibi gratias ago,quod de his omnib.mecelaripaflus non es:rogans probeneuolctia
noftra.vt idem agas in rcliquis.Cicho noftro,quem probas,nil certe fieri beneficen-
tius poteft. Vir integer eír,amanciflimus noítri,amicorum íuorum fidelis adiutor.Eo
ülosd Jigentiuscolens,quod expenuseít,quantiad parandumaugendumq;Domi-
natum Francifco ercetori fuô contulerint. Verbo vno abfoluam : Maria ac terras po-
pulofqj regen ti non comes vtilior.Si non adfuiflcnt patrocinia fua cum potuit, con-
íília V bi nó potuit pro naufragio vno paíTus eíTem iam multa. Ei tu quoq; meo nomi-
negratias age,& rem noftiamcommenda,&meama,cV:operamnuIlituo vel tempo-
ri vel loco defuturam confide, & has quoq; indocti hominis ineptias bono animo
accipe.Eo autem meliori quod reicri bo non fcribo.Bene vale.Pientia xx vi \ i.Iulii.
CANTALICIO.
CCLXXIV.
DIfciplina & vita Ioannis Antonii commifla funt diligentia: tuse. Vtrunq; cura cu
fide.Quptidieaiiquidaddatur ítudiis.Si mores exorbitant,reducantur in femi-
tam.Nofti atas illa quàm fragilis ík,& in licentia quam Iabamur omnes. Exigam à te
veniens с mnium rationem,fcd vita: longe feuerius. Mane tantum, ôc vefperi fit vc-
ftra vagario.diei reliquum occupent litera.confortia illa vitentur, qua: ad imitádum
fane ml habent:Cicerone, Cafare, Maronc,&: Cómico tuo non poteft quicquam cf-
fefciti-
EPISTOLA. 6$
fefeftluius.Horumfodalitiacxterorumfunt^^
mum pcrlcgi.EftfaxofoPientino colli aflimile: durum, imcquale, alienifq; magis
verbis fultum quàm fuis confiftens. QuodfcribisCantaliciftatimneprofer. Vcrfa
in omnem partcm,& obuia ne femper admitte : fepone ad tempus,&: interim quarre,
num meliorafeofferant.C<ir*w«*,inquit YX^cox^refrehendite^qwdnon
СМиЫ diesjnultafy Utura coercuit, & wn
Jguod caßigatum decies conjpexit advnguem.
Facio tecum quod cum cçtensfoleo.Vt libere dicamquod íentio, Rede ne an per-
peramfentiam,viderintdo&i.Malo aliiinfcitiam damnent, quàm me confciencia.
Vale.
1AC0BÓ iMlKVTVLO.
CCLXXV.
IN multo meo ocio iuuataliquando colligereûa: temporibus noftris geruntur di
gna memoria. Arimineníis Ьагс oppugnatio ex eo genere videtur : non fol u m quia
magna eft,ícd quod maiorum motuum praebkuraoccafíonem putatur.Eam obeau-
famrogo tepcramicitiamnoftram,vt qua: fa£ta fu nt,& fient quotidie,reducb in li-
bellum mittas ad me. Notes témpora rerum,& confília,& locorum fitus,&rationem
omnem oppugnandi, & repugnandi. Addas etiam qua: fueritarebnda: obfidionis
diligentia,& Ducum hinc indeinduftria. Scis qua: conueniant hiftoria: ,eaftudio
fummo conquire,& fcribe.nolo autem Latine illa fint feripta. Vulgarem narrationé,
camq;,vt ad calamum venit,habeant fingula.Sic tu,&minori labore qua: peto abíol-
ues.&fignificantius omnia indicabis,& mihi in declinandis tropis, & fchematibus
mis erit leuior cura.Non fient hçc fine laude Thcíaurarii noftri, cuius virtud lingua
noftra militât. Opto ecclefis:,&: Pontifici Paulo,vobifq; omnibus acceíTíonem hác
Ariminenícm:Qua: fi beneficio Dei adueniat,palmam nobis de rebus Italicis datis.
Tua beneuolentia,mi Iacobe,horum qua: peto pleniflimam , vcriflimam , &: cumu-
latiffimam habeatrationem.Vale.
FALCONI SYÔSALDO, ,
CCLXXVI.
QVando de Gallicîs mis rebus intelligere ego nil poflum, audi tu côtra dt uoftris
Italicis,quatinmagnamexpecl:ationemvidenturadducl:a:.PontifexadAriminü;
caftra habet, &magnis earn ciuitatem obfidet viribus. Summxrci prçfeâuseft A-
lexanderSfortia. Is vicis tribus fuburbanis iam occupatis hoftem Robertum intra
muros continet,& bombardis quatir.Suftinetur in hanc diem o b fi dio. Dolet ea res
multum fcederatis tribus.Fcrdinando Regi, Duci Mediolanenfium , & Florentinis,
qui Roberto à Pontificis ftipendiisadfuatradu&ofidemillius tuendi document's,
& iureiurando dederunt. Habent copias ii omnes ad fines Ecclefiar, quos nôdum in •
greift" funt.Minitantur multa,non tamen infcrunt.fuus puto illiseft metus. Aduerfus
rege miflfus adTruentü eftNeapoleoVrfinus cum turmis equitu circiter quindecim.
AntecÔtcnderanteo nonnulIa:aliç,quç his iundariuftiexercitusinftar efficient. In
Duce.&Florentinos fi quid ii molientur.inftrucri funt. Veneti nobifcum iuncli fee-
dcre.Vm'nq>celGanimi.Vtrinq; duces fortes,& miles egregius. Quid tandem fiec
ambigimus. Iuftanobiseftcaufa,illisiniufta Durum videtur iniuftarrei gratia bel
lum inferri,& apparatu grande,cuentu dubium,& exitu calamitofum Rurfum pro-
iicere hominem in fidem fuam fufceptum,cum ignominiofum illi putant, tum exé-
plo etiam noxium.Mirares.Domus Malatcftarum Andegauenfis belli in Fcrdinan-
dum excitauit incendium.Eam pro Ferdinando oppreflit Ecclefia.Pro eius nunc re-
liquiiSjinEcclefiampugnat Ferdinandus.QuishzcdignelamentariqueatiRaraeft
naes,& meritoram recordatio. At mutatuseft Pontifex. AtnonmutataEcclefia.
Opibus Ecclefia:,non fuis Ferdinandumiuuit Pius. At inclementcr multa in Re
gem Paulus. Quid oro,non clemetiffimumf Audire nunquam paflus eft hoftium de
illoconfilia. Remifitcenfus. DeditSacerdotia. Pratfulatuscontulit. Cardinalem
Roman« Sedisfua volúntate crcauit. Dcniq; & pacem reftimit. Quid addiam«.
66o IÁCOBI CARD. PAPIENS.
plius potuit.?At rem Soranam non reddidit. At non debuit. Tu ne , quod te noiebat
dominum,& in te pugnabat,& ad matrem fuam, tuo confenfu redu&um eft, & nifl
redu¿tumeíTet,vinci non poterat,poft tanta accepta beneficia répètes bello ? Sed
queri iam défi nam us. Ad querendum iâtis annus non effet. Oro Deum omnipoten-
tem/anam mcntemtribuat,contineatarma,&:paccm prüftet , cuius dulce nomen
cft,&: res falutaris. Vale.
G. LOLLIO.
С С L X X V 1 1.
QVod de prxdio Maflainorum eft à te a&um ,gratias ago. Petitum precium lon
ge exorbitat.Quodlicitatoribus fuis hie obtuli,on°croifthic tibi, millia iêxau-
rcorum Sencnfium.Scditafi integrum detur. Vcnditam neicioquamparticulam
dicunt,quam conftat pignori quadringentorum eflc compofitam. Nummum his
non addam,nec in me ve&igal venditionis rccipiam. Praîièntem pecuniam foluam,
vt noris omnia,&: non mireris exploratifllmum habeo.Tribus item aliis millibus no
reftitutum iri negleóta.Noue millibus collecbs parabo propinquum Ciuitati , quod
pulchrius,àmœnius,vtilius,etiam &: tutius à bellis erit. Vale,& tuo obfcuriloquio v-
tcre,vt plus Temper diíphceas,quamplaceas.Picntia:.xi i. Augufti.
С С L X X V 1 1 1.
QVidmirum,fimeiradele¿tat PientinusfeceíTus? Innúmera funt qua: illuc ani-

mumtrahant.Saluberrimusaerdete&us,&patens.Cumcoaduenio,ex forna-
ce videor ad flumen aduenifle.Recreor totus ac nefcio qua dulcedine mens , corpuf-
queperfunditur.Aqua: porro leues,&digefta:,vndenec lapillus timenduseft , nec
guttorofitas,efontibusnonlonginquispetuntur. Accedit panis mollis & niueus,
menfisRegumdigniifimus,qualemabvrbeadidlocinoneftinuenire.Vinapra:ter-
co eiufmodi quidem,vt tota Êthruriameliora non ferat. Ciuitas non magna eft. Pu-
gnatorcs paulo plures quadringentisarmat. Pofitain colle edito ad medium fere
Vrcia: vallis eminet.Sunt mihi in ea îediculç duae,fane belle xdificarç. Altera: in meú,
paucorumq; qui mihi funt neceflarii:AIterç in familia: vfum. Amba: profpe£rus la-
tiflîmos habent.funcq! ad voluptatem a:ftiui temporis pulchre excogitara:. Quod
autcmreferrrprimumdecebat,eft&baGlicaoperis egregii àPio cxtru£ta,fupel!e-
ctili facrainfignis,& locuples.Coluntur ibidiuina mirabili ftudio, fie vt nulli cathe-
draliltalicxcedat.Exiguum in ea collegium eft,fed ex faccrdotibus totum vigilans
ad opus Dei dies ac noctes. Additur his hominum chamas , vt non fummc diuitum,
imprimis quidemfacilium. Amant peregrinos.Benigneillos accipiunt hofpitioque
&ncceiíáriisiuuant. Non pofliimquicquam cogitare quod placeat, vtnon illí mea
praeueniantftudia. Acccdens ad eos hetitia & ludis accipior.Abicns publico pene
flecu dimittor.Gratiora facie hare omnia crebra Pii noftri recordado. llJic natus eft.
lllicbaptifmum accepit. Illicquoq; rcliquit imprefla fmclorum pedum veftigia.
Quocunq; vertunturoculi,monumental"uinominis aflunr. In familiaribuscollo-
quiis qua; nobifcum habebat fxpe, hune prç ca:teris laudabat locum. Optabatqj Sc
ornariànobis,&poft fuumobitumcoli. Quod fane fació , vt gratitudinem quafi.
quandamfecutuspofthabitis ceteris hoc folo deleter. Audi &c gratiam parue ciui-
tatis.Incolle,vtdixi,poficacircunftantes colles amceniflimos habet, natura: benefi
cio fie inftitutosvtcum vinctisj&fatis confpicui fint,tum afcenfu defcenfuqj ade-
untcsnongrauent.hoscrebripr£cterlabunturfluuioli,glarea,&aquulis nitidi. Pifci-
culorumqj fupramodumferaces,quinobilitatiscaufalongius fiepe portentur.Hinc
aiTuseft,&Thuoma.hicTriefa3&:Formon,&maiorhis Vrcia,àquovallis tota no
men accipit:Propinquiomnes,&pifcatu faciles. Prominent montes in circuitu,
quorum altiflimus Amiata eft,numero popu!orum,&: ípecie. SecciTu quoqj Pii im
primis famofus.Condiuntquardixi caftellaplürimain gyrumpofita,a;quis fere in
ter fe fpatiis diftantia.Cunftainteroftauummilliarcinclufa.AborientePolitianum,
Monticulum,& Caftiliunculum. A mendie Gonrignanum, Campilia, Roccha, Ca-
ftiho. Ab occidente Quiricum,Ilcinum,&Lucilianum. à feptentrione Mutium &:
Petrorium.
EPISTOLA. dix
Petrorium.Populofafingula, & neceífariis ad viftum plena. Si quando fatietas Pien-
tini loci te capiar,adiri hax licct,& varietate ta:dium tollere. Si quo etiáegeas,quod
non habeas,peci indeidlicet.Si quando.quod abfit,langueas, vicinafe prçbenre Aui-
nion¡s ôc Bead Philippi balnea ftomacho&capid vtilia. omittocuiufquemodiau-
cupia & venatus,vtcopiofos íemper,ficpropinquos,& non laboriofos.Dicam extre
ma epiftola id quodetfileue poífitvideri in feceífu, tarnen ad voluptatem valetudi-
nemq; optabile eft. Te&am habet extra Pientinas portas ad milia pafliium duo cua-
gationem.vt ñeque ab oriente matutinus fol noccat, ñeque ab occidente veíperti-
nus: Sed continuo per vmbrofa inambulanti fine immaturo fudorecxercidumfiat,
&proípccT:usamceniífimus ante oculos fit. Rationemhabés iterad placentifquefe-
CeíTus pagina breui colleclam.fi probatur,mirari me define.fi tuo hunc anteponis,ve-
ni ad nos. Domus,quç te capiant,plurim<e erunt & commodç. ValcPienriar.
1 HIERO NTM O RANVTIO.
CCLXXIX.
Video exlitteristuis, quardoleasmccum de mutatis à Pontífice conditionibus

o]im te orátore condi&is. nimias eílecontendis, & Ciuitadtua; importabiles.
Proinde quid de his fendam , reícribi petis ad te. Ego quid íentiam inaudito Pontifi-
c refpondere ti bi nil poflum:Sed fi vera funt,qua» fingilladm commemoras,dura ni-
mirum videntur. Sin vos dcfugiendo officio maiores vero difficultates prçtendids:
quid aliud dicam , nifi pmeritam ¡ndulgentiam prefcntem difciplinam afperiorem
nunc i cddere.Summa illa eft,Hieronyme,vt filiorum more fi quid imperatum vehe-
menciuseíljPatriidnuncicds. Orctis vobis eiuspietatcm,&precibusmagisquám
minis impetrare conemini,quod priuatç rei & publica: expedit.Si eílem Roma:,ope-
ram meam quantumuis leuem oríerrem , atque impenderem. Sed abfum quattidui
viam. Hinc tamen fi nuntio vilo meo , aut litteris vobis eft opus, parata vtraque ílinc
omnibus horis. Bononiamamo, non modo propter virtutem& generofitatemei-
uium.qua: certe confpicuaeft:fedhercleproptervemft'atemfuam,<S£te.Doleo pefti-
lencia adhuc vos laborare.Malum hoc mukös hoc anno exercet. Ferte &: id quoque
animis xo^\\s.nonfimalemncj&olimficerit. Acceflum ad me tuum, quern offers dece-
dens officio non tam expe&o quam cupio. Bene Vale , quando & nos omnes bene
ficio Dei,fine medico valemus. Pientia; die xix. Auguft. :
F. GONZAGA DIACONO CARDINALI
CCLXXX.
ЛД" Agnaeft auctoritas confilíorumnoftrorum, ampliflime Pater, magna religio.

-»^-■-Suftincnt.cum bonafunt,totam ecclefiam: fine iis quod pondus habeat, nihil
decernitur. Horum decreto collegae inter vos cooptantur. Prarfules prxficiuntur ec-
clefiis. Propaganda: &retinendçfidei ratio quaeritur: De pace ac bello ftatuitur,nec
omnino publicum aliquid accidit, quod ad ea no veniat. Diuina: rationis hare eft in-
ftitutio : fancta S¿ falutaris fi habeatur vt expedit. Sed exquirendorum confiliorum
vis tota in Pontífice eíbdandorum in nobis. Si ille prudenter ea regit.fi nos meditata,
&libera,&:coniun<äaDeoarFerimus,nihileilfalutarius. Communis operis inomné
partem manatvtilitas.Optandaquidcmvtraquefuntfemper. Anpraftenturfemper,
experimur quotidie. Colligam ergononnullameoiudicioadremfacientia,nonvt
aliorum magiftetifcd vt commemorator quidam eorum qua: fendo. Et primo , qua;
ad Pontificem:Inde qua: ad nos pertinent,breui abfoluam. Ad te vero libentius ha:c
fcribo,quod & boni Temper defiderium habes , & iudicare de omnibus fapiendfllme
foles. Bonaanmalafint,trutinatuaexpendes. VenturusinConfiftoriuinPontifex
ante bmniaaffedusexuatjfi quieumeain re tenent, de qua eft confulendum. Hunc
afferacfolum , vt Verum cognofcerecupiat. Cogitetetiamnonfuampriuatamren»
ág. ifed publicam omnium , cuius aliquando Deo crcatori reddenda fit rado. Si hoc
Сбг I АСОВ I CARD. PAPIENS.
illi propofirum erit , vix relinquetur peccato locus. Quae autem addu£rurus in con-
filium eft, pure proponat. Verbum audiatur nullum, in quo fufpicari poflimus,
3uidvelit. Singula inueniendi veri defiderium monftrent. Sententiam fuamipfe
icatpoft omnes: qua in renoneritaliquando inutilequxin vtramque partem eit
meditatus collatis inuicem rationibus in medium poneré. Adiuuat hoc infi rmiora
ingenia, cum quafidefignatosvideant locos, inquibus qua:rendumconfiliumfit.
Fortiora etiam excitât , cum minus iam &c in iis occupata ad inquirenda noua fe ver-
tant , & de propofiris internofcant facilius. Obferuabat hunc morem beatas memo
ria: Pius fecundus: hune ego plerumque neceífarium iudico. Re tota liber e,vt dix/,
propofíta,erigat confulentitim ánimos , admoneatque vt exfententia confidant;
Teftatus fe non hoc malle quam iIlud:Sed id maxime quod libertati maxime iêruiac
Dici vix poteft, quam fruótuofa fit hçc diligentia, quamqueadreclum nos animée
Pendemus enim vt plurimum ab illius oeuhs, пес tara ecclefia:, quam noftram rem
intuemur: Veriti Гетрег,пе (enfui fuo di£h*o noftra non congruat. Próxima cura erir,
vt eos qui loquuntur,tota fignificatione dementia: audiat,vultuq; adfit. Nil a:que di-
centem confirmât, & ad profequendu adiuuat.quam magis enim bene ièntire Se be
ne loqui,& placeré feputat, tanto &nititur dihgentius, vtbene inchoataabioluat.
cum vero circumfpicitur,obfcitatur , ridetur , arque alibi fenfus audientis elle viden-
tur,frangitur animo qui loquitur ~. Atquead ea refpicicns, quç inepte dixiiTcfe cre
dit , ad dicendum minus fit erficax. Erit ergo pra:fidentis benig ni , in h is etiam, qua:
non probet, probationis figna oftendere. Sed пес interrumpendus eft confuien
tes fermo. Sinendus femper in finem procederé. Plerunque enim vbi memoria te-
naxnoneft, excidunt per interuaUa bene cogitata, пес refumi facile poifunt. Fit-
que ideo vt cum non meminerit illequod dicat , vel turpiter taccat , vcl perfequatur
inania. Intcrpellare tarnen aliquando eft neceífarium, fiue cum resplcneintellecla
non eft , fiue cum admonendus nominum videtur , qua: fatis non renuit. Vtraquc
tamen parce impendenda. Caput omnium eft, vt inter audiendum non fuccenfeac
Pontifex, nee iracus aliquid imputer^ пес alibi efte, aut hoc quam illud fe malle fignir
ficet. Auditis fententiis, humaniratisetiameritbonamconfulentiummentemlau-
dare,dicere fapiens confilium elfe, ldqueagcre, vtgratafuilfe orficia iuafratresin-
tclligant. Eft hic labor exiguus:at gratia & laude pleniífimus. Preteriré autem filen-
tio quod dictum eft, arque hoc tantum, vel illud recipere, Domini opus efle videtur,
non pacris. Si in vnum fententiç coéant,& fubfit ratio,decernendum eft ex Fratrura
coníilio. fin vero,vt aliquando accidit,à m;>iori & meliori numero pauci quidam dif-
íéníerinr,negligendi illi non funt: fed dementer docendi,quamoDremdi¿laeorum
recipinequerat. Nemo enim noftrum eft quam umuis he bes, qui fuis cogitationi-
busplusaequo non arroger. Eaigiturdexteritate fatisfaciendum efteuique, vt bo-
noanimoinalienamfententiamiianieat. Mos eft noftri colkgiià numero fenten-
tiarumdecernere: credo earationcinftitutus, quod veri. eft fimile, buncordinem
non nifi ex perfeeb's confiare , quorum maior confenfus probation* etiam confilii
faciat argumentum. Hoc quidem vuk ratio. Sed longe eii aliter aliquando. Prin
cipes (çeuh , necciîïtas remporum , amor etiam carnis frequentius collegas nobis
dant quam Sedis electio. Ergo non femper numerus eft attendendus, expendenda
femper ipiâ confilia. Leuium enim & ftultoium vbique rara eft pars. Maligncec-
iam fa:peconfulitur , ratione habita non tarn falutis quam negotii , quo Pontife xgra-
«iusimplicetur. Sunt & qui ad gratiam totos le forment. Expendet ergo & lèli-
gct ea diligens Princeps, ñeque ad linguas , fed ad mentes reipicier : Seruabitque
iuxca feripturam à confiliario malo animam fuam. Nam quod in Prouerbiis legitur:
Salta multa , vbi multa confiüa. Id ita eft attendendum, fi veritati fint coniçntanea.
Quidcnimmalorum confiliorum aceruus iuuatiquoruniquantomaioreft cumu
lus, tanto peftis validier. Ponderandaigkur.funrnon numeranda. llludqueputan-
dum verius , quod Eccleiîafticusadmonet : Confdianusßttibi'vnm de milice. Non erit
autem inurile,quod vuo >n confiftorio eft introduítum , altero decernendum rclín-
quere. Ad gratutacem noftri ordinis hoc pertinet, ad verius cognofeendum pra>
lîat materiam. Dies vnuautaltciainterpofiiadiligentius inquirendi iparium dabic.
Ac
E P I S T O L Ж. Щ
AcvelutiiriftomachodemiíTus cibus,fictempoTcipfocoqueturconßlium.AnteNi-
colaum quintum hicmos feruabatur, fedvt caetera neglectu noftro iam obfoleuit.
Non femper tarnen eft difièrendum. Repentina quaedamaccidunt aliquando , in
quibus mora omnis eft noxia, & confulendi amplius adimiturfpatium. Ergotem-
poris tota erit Ьгес ratio. In decernendo autem fortem animum habcat Pontifex,
non attendcns quid terrenç poteftates petant/ed quid fua officia poftulent. Exigunc
nonnunquam indigna, quxrentes non qua: Iefu Chrifti funt , fed quç fua. Minan-
tur quoque cum poftulant , & cum non impétrant irafcuntur. His honor vt magnis
habenduseft, nonvtiuftis prseftandus aflenfus. Acciditquoquefa:pe, vtillamaxi-
mcrogent , quç nimium cupiant. Francorum Rex Carolus cum contenderet ab Eu
genio quarto Iuuenem ante annos legítimos Metrópoli ecclefiae prefici, idqueaf-
íecutus factum damnarct,dicentequodam : IncerceiîîftiôRex. Interceífij inquit,
rogatusjfednoncredidiconceflumhociri: fe videlicet poftulationisextorta:: Eu-
genium nimiae facilitatis damnauit. Qiiaerendum ergo femper quod rectum, &
confcientia gratia: prçferehda. Hactenus de Pontífice. De Cardinalium officio pau-
canuncaudi. Confulerenernobenepoteft, qui idem non fapiat. Sapit nemo nifi
qui à Dee fapientiam habet , loquitur Scriptura : Demmtts datfipientiam , rjr ex ore aus
prudentiA ejrfcientia. Ex Deo igitur erunt fua confilia , nec proferet lingua quod ti-
mor Domini ante non probet. Defideria quoque il qua eum priuatim tenent , poft-
habeatpublicis, nihil fuum credens quod commune non fit. Eft cuique hoftrum
patria, funt Principes potentarufque meriti aliquando bene de nobis. In ditionibus
eorum noftra facerdotiapoflîdcntur,vndcpanemquotidianumaccipimus. Amari
eosnonveto. In benefactis etiamadiuuari volo. Hocdamnoquodabillisitapcn-
demus.vt non elccti ad confilium Sedis,fed mercede abiis videamur conducti. Di-
cimus non quod noftri eft iudicii , fed quod eorum vel nuntii , vel litterx porrigunt.
Intrantes ergo confilium huiufcemodi afFectus omnes ponemus , fimulque cum tur
ba , qua: comitata eft nos , relinquemus ad fores. Introducenda autem erit fola Ve
ritas comes. Qui de rebus dubiis confultantjinquithiftoricusâb ira, odio, ami-
citia, vacuos eile decet. Haud facile animus verum prouidet,vbiillaofficiünt:ne-
quc quifquam omnium libidini fimul & vfui paruit. Sed nec à vultu Pontificis fu-
menda confilia funt, fi vel illecharius affectum fequitur, velnoftri fenfus aliud di
ctant. Sacerdotis os cum mente femper concordet. Diccnda: autem cum libértate
fententia:funt,fedita vt contumacia: abfitfufpicio. Datinon ad blandiendum.fed
confulendum fumus. Pra:ftarique id conuenit, vt facerdotum probemus colle
gium. Inclinemus etiam ad mifericordiam magis quam feueritatem : &c emendare
quxramus , non perderé, fi cogitemus quid iure in nos decerni à fummo Iudice pof-
fit& quid velimusdecernijimitari cum licebit, qui non íceundum peccata noftra
facit nobis, neque fecundum iniquitates noftras retribuit nobis. Duritasnimiacft,
cumleniori fententia reddere meliorem proximum poifis , malle trifti decreto affli-
gere. Probabiliorem dicit Cicero medicinam , qua: fanat, quam quxexficcar. & A-
poftolus Paulus: Vos, ñi>quifyiritu&kseflUwfiruiteinftmtulemtatis. Non nego agen
dum aliquando ícuerius eile, & vim excitandam. Sed id tum adhibendum eft, с um
temptatalenitatemedicamentis parum falus fuccedit. Porro cum cain confilium
veniunt,quibus impendenda eft vel res noftra, vel opera, laboremotio,& largita-
temparfimoniaeprçferamus. nec vtvitemus incommoda, fententiis malignemur.
Qua:cunque in commune arferimus , tanto am plius commendant minifterium no-
ilrum, quanto be difficiliorafunt, & minus pratftari àca:teris folent. Agendum vero
eft omni ftudio , vt non putemur ad defidiam facti , nec videamur auarc parcere tra-
ditis ab Ecclefia bonis,quorum difpenfatores,non pofTeflores vero vocabulo fumus.
Dandum ergo fuadeamus potius quam retinendum, & demus ipfi fine triftitia,pigri-
que ad opera fubeunda non fi mus. Hoc enim eft noftri officii. Ad pompam & deli
cias ornamenta Cardinalatus non funt: autdeponi ilia oportet, aut id n on recuftri,
cuius caufafunc data.Bis peccat, qui boni operarii occupât locum. Mandatum ipie
non feruat,& ab opere alium prohibet, dignus quidem damnatione Dominica : Inu-
Kkk z
fc64 IACOBI CARD. Р APIENS.
•minu:. dixit: Pace/» meam do vebU :pacem meant relinquovobis : non facile ad derer nendä
bella inclinemur. Sint arnica concordia: noftra confilia. Valeat in nobis Chriftianis
quod in P.gentili homine Scipione olim cum gloria valuit, vt dicamus, malle nos ex
noftris vnum feruare.quam mille hoftes occidere. Ad retinendum ,non erFundendu
fanguinem , &c ad tollenda, non fufeitanda feandala poteftatem accepimus. Nil mi
nus quàm bellicumopusconuenitSacerdoti. Omittoenimquodbellarinefcimus,
& vel ig югапНа noftra vel aliena perfidia damna fazpefufcipimus. etiam quihaec
aud!unt,indccoraminifteria noftra: vocationi exiftimant. Igitur(iuxtaverbum Co
rn ici) /т^/л£/;ш#0да«шг0^/ю prius quam armis% ejr pacifici ептш, vtfitii Deivotentkr.
Indigne etiam affliftis nunquam défit ineonfilio patrocinium noftrum. Proiis vel-
ш pro nobis audaâcr dicamus fententias , nemi nem crcdentes bedi , vbi pro veritarc
eft patrocinium. Infinitafunt qua: prçcipi de hoc genere poflunt. Quot enim offe-
runtur opera bona , rot per dies fingulosefle poíTunt confilia. Id vnum in commune
tenendum,vtrecedentesàmalo,quodfan<5tameft&falutareperfequamur. Viden-
da nunc ca funt , qua: erudire &: meliora faceré hçc noftra poflïnt officia. Adiuuan-
tur imprimis ciu lis iuris & PontificiiLegifqueeuangelicçdifciplinis. Exquibusde-
liberationes noftra? femperfumuntur. Ha:refiumiudicia,re¿tain fide fcntcntia,be-
prçàlepradifcretiojPixfulum l.tes,inftitutionum, deftitutionumque саиГге: exa
men deniquererum , quas tra&at Ecclcfia, formulam indeaccipiunt. earum qui in-
jfciuserit,aut fiepe iudiciofallatur necefleeft, aut alienamfentcntiamfequaturfua:
ignarus. Olim Q_Sceuola Sulpitio forenfes caufas tra&anti, virio dedit , quod ciui-
lemfcientiam vndeillarum eflet patrocinium ignoraret. Quid ni rdem nobis maio-
rum ret urn iudicibus qucat de noftris littcris imputan' , non ab homine, vt illi , fedà
fummo Iudice Deo ptr Prophetam monente : Erudiminiquiiudicatisterram. Hiftoria
quoqite non mediocriter in dehberationibus valet. Etenim magiftra eft vita:, exem-
plifq. homines facihus, quam rationc adeonfentiendúducuntur. Ex prçrcritis etkm
praMenna , 6c ventura pernofcimus , videmufq; quid dimitti prehendiuehabcat.Te-
nenda igitur eft onmis antiquitas, initia nafcentis Ecclefiç,progreiTus , & cafus , qui-
bus eft agitata Martyi um fides. Pat; urn virtus, per quos eft au&a religio. Compre-
hendendum etiam vetusomne, ac recens minifterium, non Romanorum tantum,
Sedaliorum quoquePontificum Diftu non facile eft, quanta hinclux, & fiducia
fufciccturin adionibus noftris. Sed necrecentioris astatis eft ignoranda conditio:
quid nationes, quid regna, quid Principes , quid liberç ciuitatcsdeiacerdoiioin v-
tramq epartem fint meriti , vtconfulentibus promptum fitquidliceat abiis velillis
iperari,& quid iis, vel illis tribui dсbeat. Confundatur neceftb eft prxmii & pœnç o-
mnis ratio.vbi hax non íubueniat diligentia. Sapientiam dixerunt quidam filiam ef-
íe vfus,&meir¡one. QLiaritolonginquioraduoharcfuntjtantoílla praftantior. A
nulla лкет te maior memoria eft, quam ab hiftoria. Раиса quardampueri meminc-
runtfcnibuscollaci. Vita noftra comparata antiquitati , eadem rarione pueritiaeft.
Tfefcire entmqutdfuerit antequam iijtu>sßs,tdcß (inquit Cicero)fimperpua'um eße^j. Et
quoniani adconiilkimde Rcpub.capiendum caput eft noíTeRemp perdifeendavtf-
que bono Cardinali ent tota Chrifti Ecclefia,qua: fides vbiq;,quç d fpeníatio, quan
ta Sacerdotibus,quantaEpifcopis, quanta etiam Romano Pra'íiih fit rcuerëtia Quid
valeantopibusPiincipes,quas paces,quç cum quoque bella exerceant-Denique qui
mores illorum, atq ue inftituta. Rationem hanc fie paratam animo,inftrucl:amque
habeat , vt nulla in re, cum opus fuerit, hofpes videatur ac peregrinus. Quia vero ad
nos ven iunt fiepe magnis de rebus Legati , quas in Scnatu tracrari oportet , etiam au-
diendi illi cum diligentia funt , &: petitionum fuarum tota vis pernofeenda. Ingeren-
da: etiam difficultates,vt in iis diluendis planius illi de caufa nos inftruant.Quin 6¿ in
litibus,qua: iudicandç fenatoriis fententiis funt,requircndi aduoeati erunr,&: procu-
ratores,quibus in vtramque partem caufainftruitur^feorfumafingulisptobationum.
fuarum ièries au Jienda,quam etiam fi pro more fcriptamrelinquant,proiicienda illa
noneft.aut femel tantum legenda. Repetenda frequenter, & пес aliter concipienda
animo,quam fi res noftra ageretiu\Negligimushanccurampei fçpe,& fine cognitio
ns ad cognofeendum accedtmui , tili vel referentium ftudio, vel fententiis primo lo
co di-
E P I S T ö L Ж. 66¿
codicentium. NeceiTaria iniuper eft Curia: noftrç&: íkcularis totiuspotcftatisco-
^nitio,qudhabeantque.quef"acuicatisatque officii. Cancellaria imprimis tencnda:
Cuius inftituta ad noftras difceptationes ixpiffime veniunt. Quid porro cxquaque
Prouincia,& Ciuitare ad serarium vcniar,quid ipfum a:rarium poflît,qui noftri excr-
cirus, qui focii, qua; fubditorûm fides, arque perfidia , quç priuiJegia Romana: Scdis,
vel obloleta iam veruihre,vel nunc quoque vigentia.Qui denique cenfus,& quç lo
ca, vel potcftatis noftrç, vel iuris. Pr.r ftat horum diligentia,vt ccrcum Temper conil-
lium,fic abquando fi uftus non expecbros. Sunt autem in hoc genere priuata etiam
quçdaip fidei & moderarionis officia>conuenientia Temper coniultoribus bonis, &c à
me non omittenda.Principis noftri odio,maligne confulendum non eft. Malum e-
nim confilium confultori peffimum. Nullum quoque eius incommodum, à noftrö
íeiuncbimputandumeft.Sed пес laudi bene confulentiscollegçinuidendum. Aut
vt partim illc vidifle videatur, fentiendum diuerfe. Contra charitatem hoc eft,& pu-
bhcis nocet.Pra:ftanda etiam iis,quç decreta,& difccptatafunt,taciturnitas. Nil pro-
palandum , quod quenquam grauet. Laboramus hac intemperantia Гагре, dum íbli
corum ítüdioíi videri volumus,quosadiuuandos íiifcipimus.Ideoq; reueríídomum
ÍL-ricm fxpe totam coníílii pandimus.Crimenomne velreie&a: petitionis,vel parum
íhliuta? in hos vel in illos reiicientes : Qua in re & fanfta focietas collcgii violatur , &
grauium odiorum caufie prçftantur. Minuitur etiam mirum in modum facrofandli
loci audtoritas, perfidiamque ipil noftram cum leuitateoftendimus. Cum autem o-
mni hxc caucrimus diligentia,tum illud accurate feruandum nouerimus, vt non co-
tendanius cum fentientibus diuerfa. Non tollamus clamores, non contumeliofe
quicquam agamus. Tantum ratiôncm affirmemus noftri coníílii. ídque quanto ma
jori poínmus , vcrboriim & vocis honore. Impeniius autem prxftanda hxc mode-
iba eft,cum neceffarium erit aliquid dilui.Pauci enim arquanimirer ferunr, non pro-
ban ientcntiam fuam.Iraque & venia interim petcnda,& mitiflimo orationis genere
promende caufie, cur hocillo vtilius arbitremur. Idcntidem&Jaudanda fides cius
contra quem agimus, vt fi maxime erraffe iudicio fe fentiat, probari tarnen officium
gaudeat. Ornnes commendat hxc diligentia : Sacerdotes vero Dei imprimis, quibus
Apoftol us dicit , Nihilper contentionem , veltnancmgloriar» ,fcdin bumtlitatefipertoresfM
inuiccM arbttraraes.non quxfuafuntfingnli confidcrantesftdqux aliorum. Sen tentias q uoq uc
noftras , in quo fiepe admonitos nos vidi,non iteremus : Sed contenti loco, qui obti-
git,alienum non occupemus. Quod etiam dixcrunt alii , noua nos oratione non per-
oremus. Confulenti ad rem,non ad pompam, fatis eft verbo vno in priorem fenten-
tiam ire. Temporis omnino nulla eft permittenda iaftura. Dicimus enim fententias
fmguli,&: decernenda funt multa,&: occupatus Temper eft Pontifex. Itaque ridendi,
& molcfti omnibus fumus , cum traebmus fuperflua. Illud autem in omni aftione
noftra meminerimus , Pontifici noftro confultores nos eile, non magiftros , dicique
ànobisvota.non voluntatis. Ideoque пес agendum vehementer, пес indigne ha
bendum, fi non accipiuntur noftra confilia. Votorumnomen indicium eft noftris
fententiis , vt videlicet optare videremur non velle , & feruire non imperare. ItaquC
cum placide quod eft noftri iudicii femel dixerimus , eo contenti feremus modice
quod deccrnctur,Iaudandumque,&: adiuuandum putabimus. Quia vero conatus o-
mnis nofter fine Deo inanis ac mancus eft,die femper confiliiiJlum precabimur,no-
tam faciat nobis viam,in qua ambulemus, errare non finat infirmitatem hanc carnis,
noitrumquc omne propofitum ita modercmr vel tollat , vt maxime Ecclefia: fuç ne-
ceflariiun iudicat. Sanxit Carfar Auguftus, vt prius quam Senatores fui conlederenr,
iüpplicarent ad eius Dei aram,in cuius templo haberetur Senatus. Тигре quidem,&
nefariumetit,religionisChriftianç Principes facrificiumfuum non foluere. Hoe
foluendum promptius , quod certior eft impetratio. Edicitur etiam voce Diuinaj
£ht&rttcprimo regmim Dei,& ittflitum eins,& hac omnia adttaentur vobts. Ot ians in fecef-
ix Piennnocollegi haxpauca. Tu ingeniofusprofcque#ereliqua. Mihi propofitum
fuitnontamte moncrequamalloqui. Bene Vale. PientixM.ccccLxviu.
Kkk 3
666 IACOBI CARD. P APIENS.
PAVLO SECVNDO PONTIFIC1 CMAXiMO.

CCLXXXI.
POntifcx Paule.eft tibi,vt video, magnaaucrnitatis cupido. Predicare de te optas
fequentia ía*cu'a. Numifmata cam ob caufam tuae imaginis non cudis modo , fed
fundameutisa:dirîciorum parietibufq;admifces, vi illisvctuftatc ruentibusexilianc
poft milleannosmonimentanominis Pauli. Titulosetiamoperibusiubesincidi.quç
v '1 publica funr,vel vfum domefticum habt nt. Emulator quoque vanitatis antique,
frculare Indos, &eculum Romano populo exhibes. Similiahismoliris multa illuc
viio affccbi tendencia,vt Pontificarus tuus poil te non fileatur.Ignofce PauletVeratn
hudem ifta non habent. Sacerdotalis non putantur officii. Vanitaseft hisintendifTe.
Sapiens nemo numifmata, & títulos , &lafciua plebis delinimenta probauit : Pccca-
tumetcnim continent. Vidi ntcseaaudicntefque pofteri fectatorem quendamin-
anis gloria* tcfuiíTeconiicient- Ita quod minime quçris,ignominiam pro laude inue-
nies. Gbrianofirahxcefi,n\l Apoftolus , teflimontum confitentu. Quaere ergo, vtcon-
feientia tua fatiVaciat Deo, & in ilium refpiciat. Parabistibi gloriam permanfuram,
quam nunc quaiens non inuenis. Opera autem a:ternitatis in Pontífice funt: Vi-
tamimmaculatamprçftare,lapfamEccIefia*difciplinam erigere, reftitucndasliber-
tati clencorum intendrre , fie Iuftitiç cultorem eile, vt tarnen mifericordia fit recor-
datio.ln bonis caufisintrepidum fe prçftare, non vultus, non minas potentum time-
re,potiorem vitaconfcicntiam ducere,in fpecula crédita excubare,ad publicam gre-
gis falutcmoculos Temper intendere, nihil fuum credere quod Chrifti non fit : me
dican lugiterdemifcris Chriftianis, qui proximiinfidelibus funt, prarfidiahismittc-
reu'neitare Principes adcapeflenda pro fide arma: Ducatum, fi opus fit,illis prarftate:
Thcfauros in piam banc caufam cfTundere.- parcitate non impediri, miffione k-gato-
rum,profeîoneetiam propria, fiexpediat,pacare Re gna. Nullibi ob caufam priua-
tamdilTenfiones optare. Conari , vt minifteriumSedisvbiquc fitfalutare. Dornt
quoque bene compofitum eiTe.non iracundum,non impatien tern , non male de mi-
niftris , qui probat! iam funt , aftimare. Partiri no&em, &: diem ad opus , viciifim Sc
quietcm. Naturam non inucrtere, Velle, vt fuo potiusincommodo omnium confu-
laturcommodis , quam vt vnius quies aliorum paretur inquictudine. Meminiflc
Gregoriani verbi , quod lictera Apoftolicaprçferunt : Scrum feruorum Dei. Si quandc*
à curis vacet,lecbonem facram aíiiimere. Idcntidcm fcriberc,colligcre qua.- incmo-
ratu funt digna, laborare ad prafentem pariter & futuram vtilitatem. His titulis , Sc
nurnifmatibus, & ludis , & epulis paratur folida, & perennis gloria. Ilia facularia,vc
inania funt, ita cuanefcunt quam¡>rimum, neefruérumacceptabilem habent. ût
glortatttr, inquit Hicremias Propheta, in Domineglorietur. & Apoftolus Paulus : CUihi
abfitglorian m/im Cruce Domini nofh i lefu Chriflifer quem mihi типdus crucifixuí eft, & ego
mundo. Hos audi , Paule, & in quarenda laude anteoculos poncSuadcbunt faiiius,
quam vana Gentilitas. Vale.
FR. BERTITÔ LVCENSI EP1SC0P0 ^NDRIENSI.
CCLXXXII.
А В vltima Galba requiris à me, quid poft tuum difcelTum à nobis fit a&um in Bo-
T- ^hemicis rebus : Momenti(vtfapienterfcribis)multumhabentibusveladfalu-
tem vel ad perd itionem eorum,quos ab initio caufç ne interirent feruare propofi tum
fuit. Non puto de exitu iudicii velle te quiequa agnofeere. etenim vidifti prçfens , Sc
in fenatu ante,& mox in bafilica Petri folemnem fententiá à Pontífice ferri.In qua Sc
ma ni feile harefis Georgius damnabatur, & feeptroregni fubdirorumq; flde,ordinc
priuabatur.Ea tantum poftulari exiftimo, qua; fecuta ex illo tempore funt. Quam ad
rem opportune accidit reditus ad nos Ferraricnfis Epifcopi , qui antead Nurimber-
genfem conuentum in Germania miilus,& de his plura intelhgens refert, quo in ila-
t u fint Ii ngula. Praful ( vt nofti ) grauis eft & fide digniifimus. Ex eius igitur multo Sc
accurato fermone eis de rebus ita collcgi:Magnam partem Geórgica: ditionis audito
Sedis indicio ab íllius tyránidc íc íeiunxiíle,ac iam pala detreâare impcria:Dynafta-
rum
EPISTOLA. è6f
rum autem quemq; ас populorum ad prinatam defenfionem íc comparare : Mctuê-
dum vero eíte.ne ii onirics Germani? non adiuuantibus & perurgentc Gcorgio inG-
gncm aliquam calamitatem accipiant.-Polonorum regem, quem creditum erat ven*
dicaturumarmis id regnum,tradente praíferdm Pontífice, nec libere quicquid ha-
beatanimircfponderc,necfaniorem illoin fide habed. Imperatorem quoqueFede-
ricum ad omnia prapoftcrum innata lentitud ine ncfcire quid potiífimum agat. Id
modovnumflagitareanobis,ncaduoccturPolonus rebus fuis in tanta propinqui-
tatetremendus. Palametiam ferre, fi maxime damnandi regisnoftrum iudicium
fuit, non vtique poteftatcm eíTe regni tradendiream totam imperatoriam eíTe : Ger
manos itidem principes priuatisaddudos periculis, de Polono excludendo (entire
ситСазГаге. Neminem autem inueniri,qui non habeat Georgium odio , & pro
pter eiusiniquitatem regno deiicicupiat. Verum dum Gbiinuicem omnes mutuis
contentionibusdiu*ident,p irunnque pacatifuntCxfari, contingere vt metu quif-
queaduerfa:fadionisneillifeB >h¿musadiungat,non modo temperet bello.-fed ne*
ceflarioquoq; blandiaturfoicunx.Eamqjobcaufam quofdamfœderibus, nonnul-
los coniugiis eflTe coniundos. In со autem fummum periculum verti,nc vndiq; über
ha:rcticuscarptimaduerfmtium quenq; vel ftudiiscontinuis fibiconciliet, vel op
primât armis.Ecenim totк m corpus fanç partis regni non coire in vnum ad priuatam
cuiufqj defenfionem, fed laborante vicino*quietem próximos agere,atque ad Гиа
tantum conueniendaftudiumadhibere.Futurumigitur bis tantis incommodis,vt
moxille priftinis fux tyrannidi refticutis viribus, non modo contempturus harcno-
ftra Sedis iudicia fit,fcd pailîm vcl metu,vel gratia ftudia totius Germania: concilia-
turus. Atqueita quemq; Bohemorum anceacatholice fendentem in eandem Te
cum damnationem irurum:nec antefuturum finem quam ille infigni aliquando de
trimento Romanam Ecclefiam vlcifcendi Itudioafnciat. Summa Ferrarienfis no-
ftri hoce eft,non aliena quidem à vero fi terrena tantum afpiciat. fed ego non ea Co-
lum contemplor,qua: liumani confilii funt: Aldus quiddam fpedo Chriftiana: fidei
decentius.In Domino Dco funinia mihi eft fpes:non finentecaufam fax religionis
perire.fperaueruntineum patres noftri:fperauerunt&libcrauiteos.clamaueruntad
eum & laluifadi funt.In eo fperanerunt,& non funt confufi.fpera rites &: nos confe-
cuturi nimirum eius mifericordiam fumus.neqj enim abbreuiata eft manus, femper
|4ena,femperomnipotens.Mmifteriumiuftiti2e operad fumus. Iuftiriaeadmifcui-
rnusclcmentiam.Nulhfollennitas.Nullus ordo, Nulla expedado eft pratermiiîà.
Rire perada funt omnia.Inquaduennium àdie citati rei produdum iudicium eft:
non negligentia vllanoftra,fedcerto femper con filio.Ter flagitanteCçfare,conuer-
fionemq5eiusfpondente:fcmel autem Principibus,quos memoraui, idipfum pè
tent bus,curfum damnation's fufpcndimus,maiori femper gratificatione,quàmipe.
Eavero lege continuo eft promifla fufpenfio,fi interim ille fîdelibus pacads ni
hil noceret. Indulgentianoftra abufus contumaciter cft : Non quietem agens,
non iis edam parcens , quos propter inftitutum erat iudicium. Per has moras fie
eos nequiterhabuit,fic dure afflixit,vtgraues ad nosperferrentur querela:, & faci
litaos noftra: aliquando nos pœniteret. Pertulimus tarnen patienter omnia: Ac
licet deception eadcmlenitatcdurauimus,ne aliquando in mali Regis indicio, auc
precipites , aut immifen'cordes exiftimari poflemus. Cur ergo in tanta manfue-
tudine noftra,& tam iufta fidei caufa non íperemus in Dominoímetumquc отпет
finiftri euentus,fiquis nos habet,forti animo abiiciamus? An non didum eft nobis
per Apoftolumlacobum : Benefacientes , & non tïmentes vllam perturbationem ; An
non per Saluatorem Chriftum Icfiim : (Жтг efi qui in calo eft, quam qui in mundo?
Et,LMibivmdic7am: ejr ego retribuam ? Scimus iuxta verbum Scripture itinera im-
piorum perire: Vldonem ianguinis feruorum Dei, qui eftunditur introire in cius c5-
fpedum.Eficeumàdextrisnobis, ne commoueamur. In tantis fponfionibusDiui-
ni eloquii,nifi infideles fimus,bene concipiendum eft nobis, & ereda mente expe-
dandarepromiflTaprzfidia.Prçftoetenim funt omnibus inuocantib.ea.Ac licet pec*
catanoftrateirere mérito nos debeant, ab iifque flagella debita fint expedanda:
quia tarnen publica Chriftianorum res geritur, atq; in vnius cafu mulcorum falus
Kkk 4
Ш ÏA С OBI CAR D. PA PIEN S.
exurîf,confîdcnclLimindubiceiT:,pietatemdiiiinamadfidcm magis Eccleílxrefpe-
£ruram,quàm ad conditionis humana: fragiliratem.Exemplisinnumeris confirma-
cur hircin mefentcntü.Quorum fupramemoriam noftramnullaattingam. Sunt
cniminnumera.Triatanuim,qu.x vidimus ipfi, fatisad conriimandas animas fine.
со quidem efiicaciora , quo л noftra cognitione minus remota. Damnato nu-
pfcr propter bciefim Sigiimundo Malatefta.opinione rei militaris,& locorum com-?
munitione potenti, ratio perdendi hominis non fathumanis iudiciis cernebatur.
Ab Aragonenljbus,aFlorentinis,àSfortianis, ab omni noftro Scnatu diflbadeba-
tur Pió cxecutionisfuíccptio.Proponebanturoppida eins nonnulla natura Sc manu
fíe comparata, vt facile decennalemobfidionem po líe nt perferre. At Paterille Deo
fretuSjCui holocauftum id parabatur,illato bello,&: apud Senogalliam horte deuicto
intra paueiifimosmenfes Dominatum omnera, qui maximus erat, manifefto Dei
pra;ííd¡oabííulit,fua:q5 ditioniadiccit. Ilium vero conclufum Arimini deleturus
certe videbatur,niil mox pœnitens facti in Baiîlica Petri Apoftoli coneeptam harrc-
ûm publice abiurailèt. Ad confequendamqj veniam Venetorumquoqj deprecatio
ns fuiiTetadiutus: Alter arque Sigifmundus ex Principibus Auítriar, propter Cardi-
nplem Romana'Ecclefiç in vinclis habitum pari damnatus iudicio , Principatuq; o-
mniexutusjcum propter amplillimam cognationem, Germanorumqj fcedera,vlro-
rem iàcinoris habiturus non putaretur, v'exatus tarnen peenis con tinuis,atq;odio fuis
h*bims:Longaetiamcontumaciafatigatus,àndlifq; interim in fuá confortia rece-
ptus.diuino tandem eft humiliatus miraculo, atqj eo quidem vfq; humiliai us, ve
Romanorum Imperator Auguftus Cxfar orbis noitri alterum caput , confan-
guinitate ilium attingens,cum fumma Sedis gloria ante genua legati Apoftolici pro-
cidens non antefurgendum putaucrit,vel finem obfecrationibus imponendum,qua
pccnitenti,&latis pro iniuriis facienti peenarum abolitionem,reftitutioncmq;eir,
confecutus. Dictheroautcm Ifemburgenfi quid mirabiliusdkbusnoftris accidití
autoperidiuinofimiliusíPrarfecerathuncidem Pius fummo facerdotio Magunti-
no:qua ex fcdc,6¿ dominatum ampliifimum,& ius eligendi Cxfaris fuerat ail'ecu-
tus.obuertcnteautem mox cornua in patrem,nilq; aliud prarter euerfionem primae
Sedis fupcrbisconíiliis agitante, proindeq; quotidienouisinnosmotibus Gcrma-
niamconcitanre^riuaws&ipfeeftfoletiniSenatus decreto, rcuerentiorqj alterin
priuati locum fufFectus.Cum autem ad complenda hçc armis nimirum opus cfle iu-
dicaretur,tenente illo praefertim Maguntiam ciuitatem , eiufque arces , atque oppi-
da vniuerfa,bellum paratur vtrinquc,& magnis res ftudiis geritur. Concurritur non
multo poftapudoppidum Egram.Superanturnoftri,Ducefq; fereomnes in pote=-
ftatemhoftis viuideucniunr. Achim eo temporedeMaguntinisconatibusiudicaba-
runNemo erat qui tanta plaga accepta,medicinam mali vel videret , vel fperandam
fibi puraret.EcceautcmdeimprouiioPiofoloex omn.bus, fpe Dei non deftituto,
adelt de faneto fuo auxilium.Fridericus Palatinos Rheni, quo Duce, &focio fuper-
busfaceidosnos vicerat,diflidereabillo vehementiifimeccepit. Sic vt de iuuando
prarfule,quemoppugnauerat,quotidianisconditionibusageret,quarumrerum rae-
tu,&:txdioaffectusDietheriis , confcientiafimultantiiudiciifatigatuscontentioni
сеЯи,& SediJ^demercedeminiquitatisdifpenfationc Dei accipiens,vnde nos ante
terruerat. Eundemnuncnobisexitum diuinagratia fperare debemus,nec omnia
noftris ponderibus trutinare.Domino Deo,qui iupra nos eft, ea qua: fupra nos funt,
fidenter permittere.Gaufa non abfimilis eft. Minori hic neceflitate non premuntur
fidelc\s,quàmibi. A noftro porro ordine nulla confilia funt defutura, nulla praíídia.
Contrahcntur omnia,per quaroppugnari caput peftiferum valeat. Interim fpe bona
fortiiîimefubleuatiexpectemusfufcitari fpiritum Danielis, qui Satanam conterat
fub pedibus noftris,&: molas Leonum confringat. Quod pietatefua illc nobis con-
cedat,qui duetori populi fui per Eiaiam prophetam diyLit:CMeuiestu:cumtranßerisper
aquas,tecum erOi&flumma non operient te. Cum ambuUuem in igné, non combureris , érfïam-
manonardebttte.ûiaegoDominmDeustuui-.fanclui in ijraelfaluator tutts.zc rurfum:<îs>-
prehendi dexteram tuamfobiiewn antefactem tuam gentes, ф dorfa Regnm сomenam. V ale.
F RA ЛГ
EPÍSTOLA. , 669
FRANCISCO DE CASTILIONO ELORÊT^TINO
Presbytern
С С L X X X 1 1 1.
DE fummula beati Antonini,atq; eius indice bene eurata funt omnia. De exhor
tárteme quoqj ad ftudium verac religionis,placet quod libelJo eft additum. Ex-
pe&ationi noftra: refpondent omnia. Habeo tuç diligentia: gratias. Precium quod
tetacente,merequiremepraful Fefulanus indicauit,incluíumhis mitco, libras vi-
ginti.Commcntariumdeftatibusdefcribi opus non eft. Aprefule Siluenh* illud pa-
raui,quàraemendatim"mum,&pulcherrimum. Remitto, vtpetis alteram fummu-
lam:quam in pignus mez deferibenda? à te ante aeeeperam. Pro ea quoque gra-
tiasago. Fefulanumipfum ,quem mihi honorificis verbis commendas, amo vc
patrcm,coloquevteum,cuiad fummamdoftrinam, (urania quoque accedit inte-
gritas.Nullifuovelloco,veltemporideero.Sedvtinam fundamenta, qua; illi iece-
ram,eleuafletnoftro con filio. Perfectum nunc,atque abfolutum opusinfpiceres.
SednecPlatinamdefcram,cuiadhuceftdurior iudicio meo fortuna, quam culpa»
Vale. Romas.
CAMPANO EPISCOPO k^PRVTINO,
CCLXXXIV.
COntraquàm petü,&quám recepifti,raenfeni iam Secundum nilícribis. Autni-
mium Theramo deleaaris,aut noftri exceifit memoria. Vtrumcunq3 eft,finere-
prehenfioneamicum nondeferis.Velpraîteritum farciens,fcribequotidie,velquod
malumus, redi ad nos. Delïdcriumtacentis , abfentifque ferre non poflumus.
Nullistuis derebus,nonde teetiam poftdifeeflumtuumcognoui. Audi tu contra
de me,&meis.Id fane quod íínemoleftia multa non audies. Familia noftra vexata
efthis diebus peftik-ntia, iaduramq; miferabilem fecit. IoanncsBarchinonenfis,
tuusolimcontubernalis.nunc meorumftudiorumcomcs,repentefublatus eft; vir
vnus , vt feis , commendatione vita?, & intelligentia facrarum literarum exccl-
Jens. Hunc fecutus eft Bartholomaus Scarampus, fummae nobilitatis, & mo-
deftia: iuuenis. Ambo non chari folum, fed imprimis etiam vtiles, Hacle-
nusquieuit malum, apprehendit quoque enecuitque inferioris famulatus perplu-
res.Eamobcaufam collects farcinulr.cogitointra quatriduum Pientiam petere,at-
que ibi largiente Domino ajftatem exigere. Cardinales nonnulli iam abiere. Stulti-
tiam putOjConflagranteiam domo, fine caufa expedíate, donee flammameoppri-
mat.Scis iam vbi fim futurus.Erit beneuolentia; tuç vel pracfentia, vel literis amicif-
iîmumconfolari.Literéf,miCampane,fempergratar,fedlongetugratior. Vale.Ro*
таг. Maii.M.ccccLxvin.
CARDINALI UMANTFANO*
CCLXXXV.
VEni Picndam,& fum in xdiculis meis,qua; plim in gratiam Pii ardifîcarç, gratif-
fimum nunc prarbent feceflum. Aer puriiTunus eft. Circumftantia loca plena
ÏjetitiçExulat vndecunq; non peftis modo,fed nomen etiam peftis. Si queris quid a-
gam.breui accipe.Inuoluor libris,lego & fcribo,& vagor.Contemplor quoqj iancla
ilia veftigia Patris noftri.-qua: toto hoc colle funt fçpeimprefla.Peto à te maiorem in
modum:Primum,vt fi acr peftilens ifthic perfeuerat,Roma: non fisj maioremq; vitç
tuae,quàm rerum gerendarum curam fufcipias.Deinde, vt fidelcra animam Papien-
fistuidiligas,eumprotegas, confulafq; femper quid quaq;inre agendum eiexifti-
mes.Te cnim fupra omnes fui ördihis amat,á¿ prç caîteris fperat in te. Locus hic , vt
procul abhominum conforms eft, ita& à rebus quaipollînt literis fignificari. pro*
ptcreanihilfign¡ííco,&finemhic fació. Commenda me fan&iflimo Domino no-
ftro,& Patri meo condiacono tuo Cardinali MontisferratLBene vale.mi amantiffi-
mc Mantuane.Pientia:»
67o IACOBI CARD. PAPIERS.
CARDINjíLI \MONTlSTERRATl.
CCLXXXVI.
OFficiumcft filii fignificare Patri quicquid ei vel iecundi accidat, vel aduerfi.
Significo igitur , veniiTc me Picntiam cum tota familia : ас quantum locus
placuit, tantum iter quatriduidifplicuifle: quodnimquamefTufisimbribuscaruit.
Via: finis illorum finem fecit.Sumin hocoppidulo maximacum qu ete.Lego,& va-
gor.Lec~tioniager,& agro fuccedit lectio. Animus eft, totam aftatem hie agere,
nifiaut Pontifex aliud imperet,aut aer inialubris pellat. Precor Dominationem
tuamReucrendiiIimam,vtPapienfis fui fit memor,eumque adiuuet in quotidia-
nisneceilitatibus.lmperauimeis, qui remanferunt Roma:, adeant illam, cum pa
trocinio vilo eft opus. Scio non defuturam mihi , & illis charitatem amanriffimi
patris. SiRoma:nonceflatpeftis,qua:foin aliquem locum fecedat,malitque ex-
emplo alieno, quam damnofuoadmoneri. Seruanda eft vita: Idquc agendum nc
Audio exigui boni in magna mala incidamus.Pientia:.
RICARDO CARDINALI CONSTA^TIENS I.

CCLXXXVI!
POftdifceflummeumabvrbe, neicio quid confilii ceperit Dominatio veftra:
manfcrit ne Roma: an feceflerit. Rurfum fi ceiferit , qui ei locus ante alios pla
cuit. Ego,vt prefens verbo fignificaui Pientiam veni,quod oppidum amœnita-
teagri,&puritateaeris,memultumoble¿tat. Non minus tarnen confolanturlibri,
quibustotumidfpatii , quod acuranda valctudine fuperat, cumdcleclationeim-
penditur. Vtcunquedefeftatuerit Dignatio veftra, det operam, vt valeat bene,
vtquenonpeftilentiam modo,fedmctumquoqjpeftilentia: vitet. Ha:ccura& pro
pter fc fufcipienda eft,& magis propter familiam,cuitis non tam domini , quam pa
tres efle debcmus.Contendcbam quocidianis prccibusà D.veftra,vt Montepolitia-
nieiTet-'Nuncdamnoconfilium. Eft enim is locus militibus plenus. Dux qui
dam ex exercituFerdinandi regis , Alphonfus nomine, cumturmis quatuor equi-
tumillichibernauit,nec pace iam facla,abiturus per hanc xftatem videtur. Non
conuenirent,meo iudicio,cum Breuiariis enfes,cum Ecclcfia caftra, & cum Arago-
nenfibuSjGalli.Itaqjfiplacc^Picntiamveniatadfiliumpater.ad feruum Dominus,
& ad canonicum Archipresbyccr fuus.Domus hie plurima:funt: Vina egregia: Fru-
gum,&pabuligratiflima copia. Erit& Papienfis vefter, qui quotidianisobiequiis
iucundiora omnia fi bi & familia: faciet. Quid aliud ofteram nefcio. Dominus Dêus
Dominacionem veftram cuftodiat.Pientia:.
OLIVERIO CARDINALI 2{EAP&LITAN0.

CCLXXXVIII.
"C* Ram antea non meus:Nunc cum Pientia: fum mihi ipfí redditus videor. Fruor
•Aquiete animimagna.Cum librisomnc colloquium ago. Nullamilii eft cura fu
turum ne fit eras Confiftorium,audiriperendieà Pontífice poflïm. Preces adeun-
tium non me habent foIlicitum.Non torquentinterceflioncs reiedç. Nullis vifita-
tionibuscrucior.Benehabito.Incœlofumpuro,acfalubri. Peftilcntix non modo
res,fednefufpicioquidem vllahiceft.Vitam (vt verbo vno abfoluam) prope caele-
ftera fum nacïus.Vtina perpetua hace fint. Quiddefeftatuerit Dominatio tua igno
ro. Opto confilium ceperit temporiopportunum. Símala inchoata Roma: conti
nuant, vitam praferat omnibus.Propter earn enim quaerimus cetera. Illaperfequi
cum vitçdifcrimine non bene confultumvidetur.DicamcumEuangelioÂrww/'/izw
meum dedi vobis,vtßcut egofació, & vosfaciatis. Bene ас féliciter valeat Dominatio tua ,
Se Papienfisfuifitmemor.Pientiar.
BAPTI-
Е- P. I S T O X 'fa л a i 6yi
ÈAPTlSTJE POGGIO CLERICO k^íPOSTOLIGI
j. .. л .. к i к Л
CCLXXXIX.
T Egi in innere epiftolam tuáiti* vt tibi eraffl poliieitus» Pientiam quoque véni
tiens iterumeampercurri.Primumgratias ago , quod deguftationem hanc in-
genii mihi obtuleris; quod ego, & fi non degenerem ab ingeniofo pâtre putarem,
experimento tarnen millo ante agnoueram. Deinde deledtatum me fateor co
pia rerum,quas ad ea refellen da adduci$,qua: tibi,Theologia excepta,in di uerfis ho -
minum iludiisnonfatisprobari videntur. Aecödit quoque vis ipfa verborum,ap
proprietas,qua: fuis locis ita adiungicur,vt non difeere nunc primum , fed qua; didi-
cerisdiu,monftrarealiisiam videaris. NulJa exempla, nulla: fimilitudines defunr,
qua: ad confirmandum propofitum valeant. Viderislegifle multa, leitorum memo-
nam со nferuafle. Effert fe fçcunditas illa,quam in adolefeente Cicero quasrit. Non
dicoquid de caufaipfaexiftimem.Alteriustéporiseritdiícuífio.Hoccontendo,prar-
cipua commendatione te dignum,quod tanto acumine,tanta probationum varieta-
teconfîrmatamiamopinionemoppugnes. Non mentior tibi, пес adulationibus a-
miciffimum fallo. Errarcpofliim iudicio,volúntate no erro. Qupd igitur feciiîè ver-
bis & memini ego,& tu epiftola iefcrs,iterdm feripto hoc facio.Hortor quam тахь
me poflum,vt bona hxc à natura accepta aucla iam primis laboribus indiemeona-
tibusabfolutioraperficias:Paterniq; exempli, &laudishuius expeótationem adim-
pleas. Vides quanta hominumdo&orum inopia laborét témpora ha:c,quàm in pau-
cis commendatio iît:quàm in paucionbus fpes.Fecerunt litera; tua; , vt te ex his con-
fidam futurum, qui retinendç gloria; huiusefteauctor facile poffis. Icaq; & totus in
hoc fis,& ad hanc indu ftriam totum te forma. Valetudo tibi adlaborem idónea eft j
Adcontinuationemartas.ad difcendum,&fcnbcndum natura perfacilis.Meautem,
qui te antea propter memoria Poggii patris diligebam tátummodo,nuncetiam pro
pter virtutem amo hortatorem propofiti,& pradicatorem ingenii; Adiütorsm quo-
qucjíi itaexpedieritjftudiorumtuorumfemperhabebis.ValcPiCntia;» ' ..
F A L С О N L
cexe
COmitantibusimbribusquartoàdifceiTu diePieb'amveni.Sumhicanimoquié*
to.Non vexât me illç moleftia:,quas anno pretérito pertuli Senis.Hi Pientini ci<
ues diem in agro agentes,no¿iu dormiunt libencius,quam viiitent.Itaqj meus fum o-
mni ex partcLoci huius hoc primum eft: beneficium.Sed fuccedunt alia. Puriilimus
aer.Circunftantia oppida contagiis vacua.Neceflariorum facultas. Nam qua: ftudi-
ofos pifcationis,aucupii,& venationis poflint dele&are,etiam multa,&proxima.Fa-
cio quod prioribus feceifibus. Lego,& fcribo: Ambulo quoqj valetudinis cauia.Nam
venandicuranefcioanate, an fatietate iamcftremiiGorfaäa. Habes ftudia mea. .
Nuncàte,Falco,morefolitomultacontendo.Primum, vt valeas bene ¡Deinde, no
nimia fiducia vita; adducasin difcrimenmamialutem.Poftautem,vtPatrinoftroA-
uinionenfi omnibus me horis commendes: ciiius eomihi eft triftior abitus, quod iK
lum ante difecflum vifurus non yideor.Proxime vero,vt me falconice ames.Defide-
riorum meorum fis memor.Non öbliuifcaris ùbfentis, cuius pra:ièntis animum mê-
' temqjagnofti.Poftremovero)vtmeorum,quiRoma;funt,curam prome Patris, 5¿
Domini habeas.Requirasaliquando,quid fíat: vetes , imperes , quöd longo iam vfu
fenfibusmeis confentancum putes:&quoniam his in collibus fum4 ad quos aural
frequentius,quam homines veniunt, fac quoqj vt diligentia tua vrbanarum rerum .
expers non fim.Hic labor fi te occupatiflimum premetjcogita quod fine fruâu non
erit.Operavnaamicotijîqjinferuies.Stylum enimexercebis, qui rubiginibus fea-
ber nunquam,nifi à ruina mea,hoceft,rcfpondendi neceífitatcdetergitur.Gum dies
eric collegii tui,cumq; aflederitis omnes,prius quam vlla dereinter vos referarurPa-
tri meo Fcltrcnfi & Vicecamerario,&fingulisfuo ordine falurationemj & comme*
datioué meo nomine dices. Omnibus enim proipera,& precor,& opto.Vale.Pict!«;.
ijb I AC OB I CARD. PA PI EN'S,
; . \Л Alj, EPISCOPO k_¿NJ)RIENSL
::ccxci. •
A Dmonui te ab initio Uteris raéis idageres tota tua pro me interccffione,vtnee
^*'itnporrünírVidíírehiurneccupidi. Nilenim minus conuenire puraui, quam
niëndicantenl ex fuó' non dantis arbitrio velleaccipere. Quod igitur nunc faceré
inftituisjab initio factum oportuit.Mutideinceps,necnutuquidem figniflcavellete
• amplius.Gratiaiproácceptishabenda:funt,acquieícendum. Egoenim ex proximo
naufragio iamrefpirareincepi.Colam vero quem mones:Idq; propter excellentem
virturcmfuam,nonfolum propter hancexiguamanimiiïgnificationem. Pius hunc
mihi affectum reliquit:Hunc vfquead mortem tenebo.Id pauxillum, quod apud te
eft,mittcRomam Medicismenfanis.FideliteriIlifoluent. Apud alios deponi non
piácet.Rem Nicolai nóftri с ur abo quantum ex longinquo feceífu licebit : fum en i m
Pienti#:extrufus,vrbc pcftis incendio, quod Dornum apprehendens hunc modo,
nunc ilium non fine cxterorum difcrimine,& meo populabatur quotidie. Vale An-
drienfis mi: quem amo toto cordc:& totis vifeeribus meis.Pientia:.
FRANCISCO CASTILIONEO.
CCXCII.
PEr hunc, neicio quem, mifliim ad me à Priori BeatiApollinaris,remitto tibi fum-
mulamtuam.Placetquod dehabita pecunia feribis. Rurfum fi expendendum
noftrq caufaaliquiderit,neagasnobifcumruitice.Quidattinuitcelareamicumde-
biti xris? An non fum tua: inopia: confeius? An non íuffícit opera pofita ? An non er-
iam ¡ta mihi familians es,vt te eius rei non pudere debuerit ? Vt animis inter nos , fie
verbis-pofthacliberifumus.Delibellotuofaciamquodmones.Adanxietatemillum
iterum legam,fiamq; Ariítarchus,ficubi erratum agnouero ornatu vel re.Veni Picn-
tiamexvrbe peftilentiapulfus,qua:apprehenderedomum meamiamcœperat.Non
ocior iguaue.Cum libris omnis mihi res eft, quibus ita indulge© , vt foli pene totum
me habcant.Eft mihi adolefcens domi.qucm Pius Pontifex inirioGardinalatus mei
alendum dederat mihi:Filius enim ex forore confobrina erat. Hunc eduétum à par-
uo bonis lirteris,& moribus curauiinftitui.Sine prarceprore nunc eft,&:ruminat ma-
gis,quàm pafcitur.Propter repentinum difeeflum parare alterum Roma; non potui:
Simul quod rari ibi Grammatici funt,qui non gentilitatis, quam religionis plus ha-
beant.Videquzfofiquemmittcreifthincadmepoteft, non aba accipiendum gra-
tia,quam fi inftituendus eilet ex me natus filius.Eum enim commendatio.ie Pii , &
rëligione fuaalioculcu non habeo.Vt vero qui mittendus fit nofcas,itaacc pe. An-
nósfexdccim natus adolefcens,eftfpecieadmodumliberali. Vita (quod credamjim-
macuíata.Cond/citmecum,& cum facerdote horas canónicas. Prima rudiments,
quacifti cañones nominant,peneabíbluit.CommenrariosCa;faris belli Gallicididi-
cit.Primum ctiam volumen totum menti habet.lngenii boni eír,melioris memoria:.
Tota vero conditione ad difeendum parendumqj facilis. Salarium , quod venienti
ftatues,fineexceptiónepraeítabitur,quanquam feruienti bene melior expecbnda
fit merces.Hoc,mi Francifce,curaa:que vt carterá,& vale,& reípondePientia:.
B. CARDINAL! RAVENNATI.
l'¡ GCXCIII. .
EXliteris inel ufís videbit dignatio tua,quid ícribat ad me Nicolaus frater. Ego ab
hislocisadiuúareeumnonpoíTurri. Quaeío tu Domine ne déferas fidelcmíer-
uum. Adiumento ils inopi,eripiaiq5 eum de manu iniqui,& contra legem agentis : ñ
non fuá caufa,quitUuseft:atmea,qui me tibi totum addixi. Beneíícentix tua: vides
nurtcretributionem.Afuperbia officii comemnir te is, qui per te officium eft aíTecu-
tuSíCohibendameoiudicio eft ingrata malignitas.Vbicunq; fimegOjmeusmihiRa-
uennas in ani m o eíiTibi oro abfens Papienfis ne excidat. Debetur fidei fuaí chantas
tua.Vale.Pienria»
У'4" • .î:¡ •-. PETRO
EPISTOLA. 67b
PETRO k^íCCI A10 LO.
CCXCIV.
J\ Ccepilitrerastuas. Accepi& antidota confilio medicorum parata. Vidiquoqj

qua íbllicitudine fis admeam falutem. Quid tibi,Petre, aliud dicam'nifi amari
me vnice abs te : Nec ftabilitam ftudiis , & vita; confuetudine charitatem moueri re
vllaab animispoíTe. Gratias tibi ago, pknequefatcorhac fignificationepietatis tan-
tum «ccefiiflc admeam in te voluntatem quantum accederé cumulato iamaflècîui
potuit.Det Dominus vt teftificari hoc poflîm re magis quam verbo. Ego vt tu etiam
íentisjin periculo fui. Quatuor mihi ex peftilcntia obicre.ínter eos duo,quorum alter
orabat mecum, alterius iam correpti malo venara tetigi ac frontem. Veni propterea
in hunc locum, vbi & ccclum puriíiímum eft , & reliquaaifatira omnia ad nos recre-
andos. Diem iam quadragefimum fine contagio cuafi, quodfpatium fine periculo
ene non volunt. Quid inde erit ignoro. Spero in mifericordia Dei, qua? me in hund
diem tutata, etiam in futurum non deferet. Vita fobria,de qua moncs,Ièruatur à me.
A familia item,quantum in multitudmepoteft. Vtarantidotis tuis:quanquam con
tra vim malihuiusca perfiepe nil valent, magifque à Deoquàm hominibusfinrpe-
tenda Ieuamina.Memini ego me adolefcente hunc ipfum medicum , quem rcfers,in
magna olim peftilcntia conatumfuiíle hisipfisremediisferuare familiam Guidetta,
in qua famulabar : attamen iuuenes duos , qui impenfius his vtebantur , intra paucos
dies extinctos. Sic eft in humanis adhuc. Nihil praíentius , nil certius Virgiliano
confilio:
Fuge crudeks terras,fuge httus auarum.
Eo\femper vtar , cum potero. Vale, & ficut cœpifti, feribe ad me aliquando.
Pientia;.
PAVLO SECVNDO PONTIFICI lMAXIMO.

CCXCV.
S Cripta mihi ex ordine funt qua: В. veftra die Afcenfionis Domini magna Patrum
&populifrequentiaRoma:celebrauit, adpropitiandumpropacciam conftituta
datorem bonorum omnium Deum. ea ego fumma iueunditate aeeepi. Delegatus
ceteris omnibus, fed üb imprimis, quo Beatitudo Veftrain decantationeveriiculi
Agnus Dei ad ofculum pacis non próximos tantum, fed nouo more Cardinales o-
mneSjOmnefquc oratores admifir, qui ad facra conuencrant. Nil meo iudicio dici Sc
rei cogitari aptius potuit,vt videlicet à quo pacis opus illi acêcperant, ab codera quo-
que fignificationem eius aeeiperent , Sc cuius manus infirmara carnem fanaucrat, os
tranquillitatis ipiritum infpiraret.Gratulor Beatitudini veftra:,illique vt indignus Sa-
cerdos gratias humiles ago. Necenim poflunt opera huiufmodi line magnis fructi
bus eflc.Placatur Dens. Impetratur gratia aftionibusnoftris. Implcturminiftcrium
Sedis. In confpccîu etiam plebis mirum in modum aeeeptio creíci t atque auclroritas.
Tota Italia nunc cclebràtur nomen Ecclefia; , Sc beneficium renouata: pacis illius o-
pus putatur.Detrimenta multa fufeeptaiam erant ex bello , Sc raaiora expeftabantur
indies. Necdeerantquimalorum propagationem variisartifieiis quarrerent. Diu-
turnus labor fan&itatis veftra;,dexteritafq; &patietiaprçter fpemabftulit omnia.Be-
nediclrus Deus,quiiefpexitinfaciemChriftifui,deditqüe,vtcontramaIignorum ca
lumnias re& verbo pateret pietas eius interior, non antecreditaquam experimento
probata. Doleo non aftitiíTe Beatitudini veftra; in tanta folcmniû celebritate : quam
íi fciuiflèm,pmulifiem hoc fpedaculum mco,& familia: periculo.Sum hic Pictix- &c
valeo,lego &fcribo,raraqueeft prxterquam àlibris voluptas.Memor quoque bene-
ficiorum San&itatis veftra; oro Sc orari in meis facrificiis facio pro incolumitate fua,
quam mifericors Deus ex voto prüftet; eiufdcm pedibus me femper cum deuotione
commendo.Pientia;.
L1J
674' IACOBICARD. PA PI EN S.
DOMINO HENRICO CVBICVLARIO SECRETO

Pontifieis Pauli.
CCXCVI.
G Audio me affecerunt Iitteras veftrç , quibus nunciata eft folemnitas afcenfionis à
Pontífice celebrata. Ago huic charitati plurimasgratias , qua: non eft paflTa \xtif-
fimam rem ab amiciífimo ignorari. Video Papienfem ilium, cuius olim aures & ho-
ftia aifiduis vocibus pulfabatis , efl'e vobis menti , пес propter vllas occupationes ali-
quidd¡Ie¿tionisiraminui.ItaprecorfaciaHs,eumqueametis,áquofraterne amami-
ni. Solennitasipfo, quantum intelligo , bene inftituta eft: Bene proceflit:& bene eft
adimpleta. Omnia ex fanftis adinuentionibus religioii paftoris fuerunt. Sedillud
i mprimis,q nod de ofculo pacis eft factum. Placuit, decuit,abfentifquc cor ipfa con-
fiderationemolliuit. Det Dominus bono Principi vitam, & pendones eius adim-
pleat,quandoquidem oculi fui Temper ad eum. De redditis Iitteris meis fuae San£rita-
ti rurfum diligentia: veftrç gratias ago,& rogo,vt pedibus eius me quam Ггере , & quá
beneuolecommendecis. Ego hic à libris raro djícedo. Recreationi tantum datur
quantum necefle eft. Bene Válete. Pientiae.
ANTONIO FOROLIVIENSI CLERICO CAMERA.

CCXCVII.
TOt tibi gratiasag® pro omnibus quçnunciafti, quotfyllabas continuit epiftola
tua.Eramhofpesignarufque omnium, nid tu fubueniiTes. Placet igiturpeftilcn-
tiam poftdifceftum meum non au&am , Pontificcm folenni celebritate paci iam
conftitutç extremam manum impofuifle: Te & Guillielmum contubernalem bene-
ualere : Me à vobis fapientem haberi , quod in tempore mihi, & familiar cauerim.De
Falcone noftro quid opincris intelligo. Nondum refcripfit ad litteras meas. Itaquo
nee de abitu eius certum aliquid fcio.Coniicio tarnen verum eile quod putas: Illo ar
gumento admonitus, quod Auinionenfis meus excufans per litteras diuerfionem
fuam ad me quam mihi ípoponderat, ait promemittam vnum ad te hune ego futu
rum eile Falconem inrerpretoneui obhanccaufam iam parari cubiculûfacio. Quod
de Ph iréiï Epifcopo nuntias iàne pupugit cor meum. Attende que fequantur & Icri-
be. Non enim fine metu fum parari hanefabricam in Fckrenfem epifeopum meum,
cuius omnem iacluram honoris & rerum communem mihi putarem. Dominus illi
iît adiumento , & degente non fanclaab homineiniquo & dolofo eripiateum. Tu,
Antoni,conferua te,& valetudincm cura,&: ardes meas viièaliquando,& quid agatur
requ rc. S.nlutactiamvefbis meistotam familiamtuam : NicolaumjHieronymum,
Stephanum, Francnlanriam quoque : Quibus miniftris & folatoiibus in fugameaa-
p.dtenuperfum vfus. Valeitcrum.Pientiar.
CARDINALI CMANTVANO.
CCXCVIII.
Vincis me omnibus in leb ¡s, amantiflime Mantuane,etiam iocis , quorum me v-
nicum architeftum efle putabam. Scripfi tua? dignationi infpici hic totos dies
iän&a illa veftigia beatiflimi Patris noftri ad memoriam fîliorum impreflà. Cauillans
rclpondcs ifthic melius , & crebrius occun ere oculis : Caufamque afFers eam , quam
ego fine multo rifuiionlegi. Vera prardicas, Patcr.eftplancquodiêntis. Aiuftoiudi-
cio non errat iudicium tuum. Non corhmittam crgopofthac, vtmaiorem vllibi
quam Roma: mem oriam eius efle contendam. Vos eftis, quibus ante oculos ille eft.
Sed hare haérenus Gratias ago pro iis , qua: de Afcenfionis folcnnitatefigmficas. Pia
cent omnia :etiam fi vtferibis rertiumeantandusfuerithymnus. Ulud imprimis be-
tor.quod tanio Pontificis hofpitio tu hofpes , tuxquexdes fint illuftratac. Quis nunc
Mantuano vti fuo commodo poterit? Summiflius iam erit agendum cum te alloque-
mur.Satis erat illum diuitcm facbmi. Semi Pontificem fa&um quis feret ? Humiliari
iam non poteris,nifi vna tantum con fiftoriali increpatione, qualem collega? tui iarpe
font paffi. De Laurentio Pifaurienfi doletquod memoras. "Vir eft cum docbis, tum.
bonus,
EPISTOLA.,, б75
bonus,tum vero etiam mihi amicus. Miror tarnen quo pado à confilio luo ipfe abie-
rit. Mc enim adiens triduo ante difceflu'm vehementer affirmauit,caput illud Sabau-
dienfe non prius in fœderibus fe admiflurum , quam Dux fuus id fibi litteris impera-
ret, ad quem ea de refc feripfifie aiebat. Quin& Theanenfemnoftrumaccufauit,
quodpropofitumeiusdamnaret,infequeducisaffenfumrecipcret. Periculofafunr,
vt vides, Principum minifteria,atque eo periculofiora,quo magis ipfi precipites.Do-
minus bona; menti fit adiumento. SeceíTum quem paras,probo : Locum ipfum non
probo. In itinereenim pofitus fréquentes habet occafiones periculi. Hominum co
mercia vitanda his temporibus fun t,& in latibulis ferarum more falus quasrenda. Ita-
que hoc diligencer etiam acq,*etiam vide. Vbicunque autem fit futura D. tua, tecum
fit Papienfis,apud quem,immo in quo femper tu es. Vale,& de IoannePetro noftro
aliquid aliquando cogita.Tibi enim crefcit quicquid inter tuos crefcit.
ANTONIO TRIVE7{T0.
CCXCIX.
"D Ene fecifti fcribere ad me pro confuetüdine ma , &nuntiare qua: Romç funtgé-
*^fta. Hoc officium vt rarius ab amicis aliquando impenditur: itagratius eil femper
cumdiligenterimpletur. Tibi igitur gratias ago , teque pro noftrabeneuolentia
qua;fo,vt quod cccpifti nifi coaótus nuUquam omittas. eis enimin locis fum , ad qua;
raro homines commeantr&prxterquamquodàmeismittitur, neceflario fit igno-
randum. Solemnitas Pontificis noftri , quantum ex tuis litteris nofco , non plena tan-
tumrcligionis fuit, fed diei quoque, & ftabiliendç paci conueniens. Benedicen-
duseftDeus,roganduiquefacrificioafliduo,vtpietatefuaconmmet, quod in no
bis eft operarus. Operatus eft autem rem non minus neceflariam quam expetitam.
DePra:iule Brixieníi noui nil nuhtias. Idem eftfemper in omnibus, fum mus fem
per, excellens femper, fiuc quid orat, flue quid difputat. Hoc autem amplius eni-
tuiile ea die luccm clari/Iimi ingenii puto , quo ampliori expcclationi, califique
feruiuir. Gratulaberis fecumíi cafuineum incides, &: meo quoquenominedices
falutem. Colo enim vt patrem , venerorque vt vas in honorem a Domino factum,
Gaudeopeftilentiamnil fauiire durius fohto , fpemque efle defituram earn ineun-
tibusarftibus. Sic prxftetille, cuius miferationes funtfuper omnia opera cius. Tu
interim tarnen diligenter tibi caucbis. Idque ages vt nimia vita: fiducianon negligas
adiumemafalutis. Domino Tuo& meo Reucrendiífimo Vicecanccllario mccom-
menda.Pientia:. .«j • r ■ >
. DOMINICO EPISGOPO BRIXIENSI.
ccc
SCripferunt multi ad me de folennitate à Pontífice celebrata die Dominica: A-

fcenfionis. Nemo autem fine fummalaude tuç Poteftatis , ob egrcgium fermone
dc Pace habitum. Ica quidem eorum teftimoniis approbatum , vt nihil iniignius ha-
builTe cam diem oftcndant.Hoc etfi te orante accidat femper : ego tarnen , qui bono
rum tuorum fum ftudiofus,intellexi fumma animi voluptatc. Eoque libentius,quod
in tanta hominum expe£tatione rton potuit ea res non tangere torda eorum, qui ha-
ctenus in te agendo negligentes fuerunt. VirtutiigitUrtua:gratulormuItum,opto-
quevtboui tot anuos iamttituranci os vitra noninfrenetur.. Neiuxtaverbumicw-
pturçjclamoi mercedisfraudatcjintroeatinauribüsDpminiSabahot.Parahuncfcr-
moncm, Pater , vtcumprimumrçdiero ad vrbem, vidercillum pofllm atq, deferiber
xe. Interim quoque da mihi aliquid litterarum , &: tuo more currentem incita. Currq
enim in feripturarum campo,quantum per infirmos pedes heet. Neque inde puncto
temporisabco: Dolensrhorrs omnibus quod non ab adolefcentiameainitiatushis
íbudiis fuerint.In quibus iblisetfi fero,aliquando tarnen vidi falutem noftram verita-
temque eífe.Va,le,Preful omni venetationc digniilimcPienria:.
\У . LH г
GENTILl V RBITijiTL
ceci.
IN feccflu agenti longe tu mihi gratior futur us es quam verfus, quam cafeoir, quam
noua fyrenula. Verfus allati ab vrbemulti funt. Cafcoli inuenti his in collibus mul-
ti : fyren и1аг autem , quas memoras , iam non placent. Vertuntur mox in Gallos, &Г
ex Cam pánica id nuperagnoui. Igitur venitu, in quo munus omnec(l,& omnis
fuauitas.Vale. Pientix.
О CARDITÂLI NEAPOLlfANO.
CCCII.
GRatias ago benignitati veftraproiisquçfcripfit acnunciauit.Scripfircnimfum-
mafignificationcamorisinfilium,&nunciauiteain quibus fumvalde lactams.
Solennitas publicata: pacis conueniens implendo operi fuit,plena rcligionis ac fidei,
dignaque illo , cuius in huiufee rebus nil ineptum , aut vile conípicitur.Donum hoc
expetitum diu. Quantum laboribus habitum tandem ille perpétuer, q ni miièricor-
diter dedit. Audio a Reuerendiífimo Domino meo Senenfi , qui hue venit, Digna-
tionem veftram ituram Ncapolim. Id fi ita erit , benedicente & fociante Deo eatur.
Memorautemibi fit meus Neapolitans prim um beneualere : Inde abfenti ieruo
aliquid feribere. Tertio commendare Regi Papienfem fuuro , amicum patern um,
fui lludiofum , & duris temporibus notum , qui ante amare eeepit quam nofei , &: an
te fraternum fanguinem fundere quam mercedem aeeipere. Hoc quoque menti
eritdignationi veftra:: vt primum vident fratrem amantiifimum Fabritium, com
plétai illum meo nomine, aeoiculari. Illique etiamiureiurando, fi opus erit, teftari
mefuumeiîe.&Carapha: familie non minus quam Picolominea:deditum. Acce-
det etiam poftremum obiêquium patris , vt Praefuli quoqne Andrienfi, & Antonello
fecretario verbis meis dicat falutem. In his fi nimius fum , & fi nimis onero tuam di-
gnationem,fuafit culpa. Nimisenimipfamediligit. Egointcrim fruar hislibris&
edlibus , & meo Senenfi. Concédât omnipotens Deus vt futuro Scptcmbri , vel , fi
audiatur confilium meum O&obri , bene curata valctudinepingues & nitidi reuifa-
mus nos. Roma:. Pientiç, Die iix.Iunij m.cccclxviii.
L. DATHO SECRETARIO PONTIFICIS.

CCCIII.
INrelligoexlittcristuis, quçcupiat Beatiífímus pater de Numifinatibusinuemis.
Curabo rem quanta diligentia potcro& fidummittam, qui illa conquirat&ferac.
Puro tarnen diftracb in varios eflb.Apud me teile Deo nulla omnino funt : Neque
enimiisfum delegatus. Tantum cum eflem Pientia: , dcinuentisaudiui,&vnum
foluminfpexi,oblatum mihiâquodam Canonico,quiabinucntoreaccepcrat. Rc-
ferebat ad trecenta eile numero. Quantum ex fuperferiptione perfpexi,cx nouifliinis
funt: nomen enim erat noui ac pene ignoti Imperatoris.Similia efle puto qua: reliqua
funt:Sedadprçceptum Pontificismcaccingo. Vale. Vltimalunijjhoraipfiuuarum
aeeeptarum.
10A?ÍNI PETRO tîRRIVABETip.

CCCIV.
DVo contendo à te pro amicitia noftra. Alterum , vtcommendes Papienfem tuo
Mantuano. Alterum, vt ames me tu, vel amorem magis continues. Ad do & ter-
tium : vt meo nomine ex Mecccnate noftro perquiras , quid poft difeeflum meum in
publicis rebus accident, & cafurum exiftimet. In his collibus nil audio prarter tritu-
ranrium ftrcpi tum,& conuehentium meflem ad horrea.Tu fac vt abfens fim Roma:,
in Vaticano magis atqueadeo infinu ipfoPontificis. Miro fecrero continebuntur
fcmperlittcrçtua:.Qâ:huicStephano,quemiuifiadire,crcdifideliterpoflunt. Pin-
ge mihi curiam,& quiequid incus, vel deliratur vel fapitur. Vale.Pien tix. vn . AugHÍh
10ANNI
EPISTOLA.
I0ANN1 PETRO k^íRRIVABENO.

cccv.
TEtera in litteris tuis bene. Illud non fatis ad animum , quod te à cura nuntiah-
^-'doriimquxacciduntretrahis. Excufatio momentum non habet. Nam ñeque
certa apud me funt,neque à te audiuntur incerta. Etiam nec ingrate lego,qux ferun-
turin triuiis. Itaqucfcribe omnia, &fa:pefcribc,&femper folium imple.Si minus
delecbbunt res : ftilus , & oratio , & humanitas tua afferent voluptatem. Non plene
adhuc perfuades tibi quantum te amem. Si perfuaderes, ex quaque fortuita herba
fafcem colligeres , & pruritum amicarum aurium medicamento hoc tolleres. Cum
ienpturus es , adi tuum Principem. Die fcribo Papienfi : nunqüid non & tuo nomi
ne ?Ex eo femper tanquam ex fandtiore Pontificis arrario promes quos ad me mittas
thefauros. Jtaque hoc fac& vale. Item &: familiola mea mecum valet. Pientia: Die
l8.AugUÍtÍM.CCCCLXVUI. . '
IOA^NI PETRO K-ARRIVABENO.
CCCVÍ.
COgitabam, Arriuabene mi, nuntiatione nouarumrerum, quam facet es primani
in mis litteris, voluptatem accipere. Accidit contra. Poftremumindeaccipio.
Prima: locum habet charitas,quam video in dies crefcerc, quantum Vcre nouo viri
dis fe fubiicit alnus. Proxime genus fcribendi , quod omni laude dignum me farpe in
admirationem adducit.Dclecfui verborum , & concinnatui,& grauitati ííc vna ope
ra feruis , vt quem tibi artate noftra anteponam,nonhabeam : quibus te praferam in-
ueniam mukös. Dele&or plurimum hac commendatione ingenii , quintamque iam
epiftoiam tuam ad priuatam animi oblectationem fçpe in manus refumens , plus illis
tribuo vltimaleótionequam prima. Gratias habeo huic diligentia: : Teque licet oc-
currentemfpontemeisafTeclibushortor &oro, vtad reditum vfque hac fuauirate
me tcneas:omnium,quas ifthinc expe<5tem,optatiíIima & maxima, intellexi, quç no-
ilrarum rerum conditio fit.Quo ab hoftibus progreffum. Quid metus,& fpeLQuid
item fen atibusduobusaótumferatur. Significara omnia ad verum exifrimo:nec ali
ter accidiíTe puto quam rcferantur.Inpra:cipiti meo iudiciofumus : niíiítrenuecon-
íiftamus,planta ad imum deuoluimur.Refpiciat Deus in facie paftoris. Omne confi-
lium fuum confirmet: &c reprobet cogitationes impioru. Aftiterunt cnim Reges ter-
rç,& Principes aduerfusDominum.&aduerfusChriftum fuum. Nil ex omnibus me
magis terrct,quamnubes illa, quam in propinquocóftitiffc affirmas. Parata enim ad
calamitatem eft : etil modo intonuerit aliquid ¿^¿/z illa ruimm <Ârboribuißragcmqne_j
fatis/tíct öww'iiÄi/e.Quaefequentur expeóto ex te. DeMantuano meo quod refers, nil
egct teltimonio. Quid Papienfi exploratius illius in fe pictate ? Iuuenis licet Se fana
femper dedit confilia, & patrocinatus eft femper,&: mea vel amara, vcl dulcia prope-
modu fua putauit.Dicam quod illi fum fiepe teftatus. Arcem mearú omnium neceflî-
tatum,quashumanipoflentcafus'afFerre,generofiífimá,officiofiflm}a,bencficent!Íli-
mamqj Gonzagam domum mihi coftitui: qua incolumi ctiâ fi fraótus illabatur orbis
ferient impauiduruinç.Qupdadmeum in te animum attinct,vno hoc verbo volun-
tatem perpetua accipe. Quod fum tuum eft. Quod ero tuum erit. Quod mihi optas,
tibi optas.Si cor vt faciès infpici poffet,plus adhuc intuereris quam dico.Opinio pi ç-
ílantis virtutis tuç experimétis iam cÖfirmata adamantinis vinculis me tibi vinxerút:
£>u& пес vis väa virumjiec ipßexcidereferro C&licoUpojftnt.
Bene Vale.pridie Calendas Septembris.
ALFONSO DVCI CALABRIA.
CCCVIL
HOrtor autem , vt inter militares curas tuas , ¿¿venatorias has voluptates, littera-
rum quoque fludia admittas,ne quod imprimis ornamentum vita:virispra-
ítantibuseít,poítremumátehabitumvideatur.Ingeniofummoespra:ditus. Otium
quoquelitterarum,ii tecum Pontanus eft, egregium habes. Animo tantum eft opus.
Lll 3
6/8 IACOBI CARD. PAPIENS.
Ego quoqj , qui Pientiç hortatus excellentiá tuam fum a<J virtutem , ideo manu mea,
& veter um more haec fcripfi, vt re ad refcnbendum inuitans, occafionem reuifendo-
rum libellorum praberem. Memento fummorum Ducum , qui cum gloria militari
coniungendam quoquc hanclaudcm duxerunt. Alexander Macedo Philofophiam,
docente Ariftotele , didicit , & lliadem Homeri , quam viaticú i ei militaris appellai e
folitus erat,no£te eriam iacens vna cum pugione fub puluino habebat. Pyrrhus Epy-
rotarum Rex de omni ratione bellica , bellansipieeruditiffimefcripfir. Caefar com
mentaries rerum fuarum , inter medias legiones fumma cum cÔmendatione ingenii
edidit. Et M. Brutus Tub tempusFariàlicipra:lii,Polybiiepitoma,quç ante cœperat,
ftrepituarmorum nonimpeditusabfoluit. Prçtereo innúmeros, quoscurahçcadca-
ftra quoqj eft comitata. Idem fi faciès tu Alphoníe chariífime, ad commendationem,
humanitatis , prudcntix, & militaris difcipli nç hanc quoqj adiicies , ceteris non infe
riorem meo indicio. Quodproximumeftmittolaqueosduos.quiapudmereliqui c-
rant,non tarn te dignus,quam locis iftis montanis,in quibus nunc agis. Vale.
DONATO KyiCClAlOLO.
• CCCVIII.
NVlla in re mentitus eft Chrifus. Queftus fum omnia , quç tibi renuntiata iîgnifi-
cas,nec me queftum iniufte puto. Peccafte te in amicillîmum dico.idque &¿ re i-
pfa contcndo,& confuetudine tua, quae mihi notiffimaeft. Nobilis es, & doctus. Fa-
ciunt vtraque vt acrius tcipfum expendas , quam apud eum conueniat, qui nobilita-
tem tuam longe cxceffit,& fundaméta tibi iecit totius qua? fupercreuit do&rinç.Me-
mor prazteritorum non fallor de prçfentibus.Laberis nimium,Donate in commune
nobilitatis malum .-idqj frequenter. hoc&pefliindeditaliquandofami]iamtuam,&
peiîundatura eft pofthacmifi apud vos maior fuerit manfuetudinis ratio quam genc-
ris.Ego quod ad me icripferis petierifqj dimiffionem cœnobii non doleo. Hoc doleo,
quod non exauditusdeficrisfcrii>ere, indignansvoluntacem tuam meœaeftimationi
prçlatamnonefle.Roga te ipfum,& in fecretum cordis defccnde: Videbis cum à ve
ro me non errareuum tuam pui gationem plus ingenii habere quam veritatis. Motus
autem recordatione cofuetudinis noftra: antiquç,& ftudio fatisfaaendi,quod cona-
ris magis quam aílequcris,neinfumptilaboris pœniteat, doerrato tuo veniam, quara
non pctis:teftituoqj me eum tibi.quem ante poflederas. Fac vt polTeflîonë amici non
uegligas.vicîuri tecum annos fi Dco placuerit multos,&: inutilis nunquam futuri. In
omncm cafum tuum ac fratris cogita pcrfugium nullibi quàm apud me & tutius vo-
bis eife,&: certius polTe. Mitto tibi ex reliquiis preterid naufragii mei áureos viginri,
& quinq; papales,qui in calceandis filiolis teadiuuent. Si colligere meipium fortius
potero,maiorem,camque annuam ientietis impenfaî olim charitatis mercedem. De
Hannib aie & Scipionegratias ago. Delegatus fum hiftoria:fed labore imprimis , Ôc
diligentia,& certe etiam luce orationis,quç iam iummos noftri temporis arquat.No-
ua aggrcdere. Atas tua , &c vigor animi , communis quoque expectatio omnium ira
cxpofcunt.Bene Vale.Roma:diev.NovembrisM.ccccLxvni.
B. ROVARELLÊ CARDINAII RAVENNATl

Legato.
CCCIX.
■^JOnputaui.Reuerendifllme Patcr,donec hi motusRcgii quieuiftent, vexandam
J-^l elfedignationem tuamlitteris mcis. Satis enim erat curisanimi pofleintendere,
qua; horis omnibus mcntem coquere debuerunt. Nunc remiífis , vel paululum
follicitudinibus tuis.fatisfaciendurh duxi animo in te meo. Redii definente Odobri
Pientiaincolumis,& valetudinediligenter curata. Dolui propter me Rauennatem
raeum hic non eflc iouenturmpropter publica autem abefle eum Içtatus fum.Neque
enim miiîîoncs tux fine grandibus Rop. commodis efle confueuerunt. Gaudco
quoque Dignationem tuam valere,quod ex Pontífice audimus quotidie, & mcntem
etiam regis pacatiorem nobis reddi in diem. Facit quod virtuti Xux , & meritis in Ce
noftris confentaneum eft. Qualia enim illafuerint, tu omnium optimeagnouifti,&:
iplc
EPISTOLA í7j>
ipfcinprimiscXpertuseft.Deusomnipotens, in cuius manu cor Principis contine-
tur,vertatilludadnoftramfakiteîn, &fenfumgratitudinis fuperinducat. Ncfcio
quamdiu futurus ifthic es. Audio plufculum adhuc,quàm forfitan vellcs. Qujecun-
que autemeritlegationis acceilîo,cura vtvaletudinem femes, & omnia fine mole-
ilia perferas. Virtus tua,non ambitio hos tibi labores faceffit. Ego , mi pater, is fum,
quem nofti.facultate inter tibi deditos vltimus, pietate vcl obfequio vel cum primis
adnumerandus,vel,quodmihiperfuadeo,primuscenfendus. Siquideft,inquo vel
tibi vel familias dare operam poflim, n on tarn libenter imponetur onus à te , quàm à
me libenter feretur. Dominus Deusin auxilium tuum lèmper refpiciat. Rom.i Die
xn.Noucmbris.M.ccccLxviir.
kJLANO С ARD INALI ^FINI07(E7^SL

cccx.
Licet proximis dicbus abunde feripferim Dominationi veftra; ReuerendiiIîmîC
deiis,qua:fcribendatunc videbantur,&deiis,quaefuntconfecuta, credam do-
mefticorumfuorum diligentia nunciata:ramcn officii mcieiîèputaui, hune nunci-
um,qui ad earn mittitur,non venire vacuum Uteris filii.Itaqj ei fígnifico,mc beneua-»
1ère beneficio Dei:& quiercm agere,& no plus curarum fumere, quàm poftulet prç-
fens rerum conditio. СазГаг Fedciicus,qui íoluendi voti caufa Romam venit, ad bea*
tam Mariam in Laureto iam eft,&:hic propediem erit.Exiereobuiam.quàm longius
polïunr,Auditores Rotar primum,inde Referendariorum pars maior, Pra?latis non-
nullisadmixta. Parant & nunc exireNarniam vfque Rothomagenfis noíter, & •
Senenfis.Iningreflu vrbis confueta reliqua perfoluentur : De quibus & mox ali-
quidnunciabo. Inter Pontificem , & Ferdinandum Regem pendent nunco-
mnia,beneficiohyemis, mag<s quàm volúntate non vltcrius progrefla. Tyrafonen-
fis,& Rocha elecíi iudice,meo iudicio vcl con tinebunt Regem fententia fuá, vel di-
lationciudicii irritabunt paratum alioquinadresperturbandas.Potensexercitibus
eft,& pecunia,& quidem amicis etiam non mediocribus. Vtinam tam beneanima-
rus ad gratitudinem fit,quam facile inftructus eft ad iniuriam.Dilexi eum femper, ve
ícitDignatioveftra,fedobedientemecclcfia;. Mutatum nunc animo non plus ama
re poiTum,quàm matrem noftram A poftolicam Sedem.Illuminet Deus fenfum eius,
&cor,& nobis in adiutoriumnoftrumintendat.Vrfinusnofterneptem fuam Ger-
manamRynaldifubdiaconiin coniugium dedit Laurentio de Medici's Petri filio.
Rem fanevtapudomnes non expec~tatam,Gc à mulcis mérito exiftimandam. &qui
laudenr,&qui aegreferant in vtranqj partem funt plurimi.AdEcclefia; fuç vtilitatcm
hoc quoqj Deus conuertat.Quid vltra fcribam,non habeo. Opto Patrem meum A-
uinionenfem bene valere, &c ifthinc mature abfelutum redire ad nos, apud quos
non iniucundior,quamapud Gallos eritprasfentia fuá. Parietes asdium veftrarum,
ira me amet Deus.hunc reditum videnter expetere. Commendo charitati veftra; fi.
lium meum Ioannem Duboter,mihi propter fidèle obfequium vnicccharum,vt qui
videlicet menfamcfurientij&feflo laute femper parat, etiam Jautius veftro benefi
cio preparet.Optobenefieriei,&beneerTe in omnibus. Commendo & me ipfura,
vr auctoritate patris &: Domini, pan em Archidiaconatus Xanthonenlïsdemanu
fuá acceptum non extorquear,&rapiat iniquiflîmus Prçfuhira quotidie vt video im-
pictatem impietati accumulans,vt futurum breui confidá,cum ad priuationem ma
je adminiftrata» cederlas fuffragio meo Rumantius fum adiuturus : Dignior quidem
illoexitueft AndegauenfiEpilcopo.Romac.xxn.Decembris.M.ccccLxviir.
HIERONTMO LAîpO, EPISCOPO CRETENSI,

Legat» Perußno.
CCCXI.
"С" St quod cum Dignatione tua de Petro filio tuo querar.Viceiîmum pene iam Ro -
-^macdiemagitj&nondum Papienfem eft allocutus. Hodie vifitans ex confue-
tudine noftra Cardinales nouos fororum Pontificis filios, arque illum videns ípa-
tiantem per aulas vocaui ad me,& rogaui, num CrctéTis mei filius eíletfCú eiíc fe di-
LU 4 " — - -
i
' 6%o ÎACOBI CARD. PAPIENS.

cerctrpetii rurTun^nummeagnoTceret? Cum arque Гс agnoTcere rcTpondiflet,ad-
didiíTecq; mulca mea in ce patrem extare officia:Et quid,inquam,eftcauTa?, quod me
nunquam ad.eris?Erubuic adolefcens:vuku confitens,quod excufare verbo non po-
tuic.Si venerit,vtvencurumexiftimo,accipierureacharicacequaaccipi pater eft Toli-
cus: Nofcecq; fi maxime ad beneficium nunc decft faculcas.-animum tarnen non de-
eíle,qui cuis omnibus céporibus Temper affuir.Adlireras,quasThomasfacerdos accu-
lit,rcícribo in hxc pauca.Sed illud etiam addojgraculari me mulcum , quod in ifthac
difficiilima Perufia:adminiftrarione ita prxdicetur dexceritas tua, vt nihil intempe-
ftiuum,aucimprouidum agere iudiceris. Ita eciam commendecurvica: inftitutio,
vc alîit Temper, &: fine Tcurrilitace cómicas , & fine afpericace grauitas. Retine vf-
queinfincmlaudcmhancinchoatam, acqj illud cogita Temper, raros fuiíTe etiam
íumma: vircucisviros, quorum in tarn fcruida ciuitate fimiles iniciis exicus fuerint.
Ego,mi Crecenfis,Tumcuus,& tibi omnia Tumma defidero. Vale. Roma:.xxiii.De-
cembris.M.ccccLxvnr.
ЩС01АО LVCENSI, EPISCOPO lMVTINENSI PR<s£-

fidi CMontis Caßni.
CCCXII.
M01efta& mihi quoque eft tuaifthax mora, plus tibi meo iudicio afFerens da-
mni,quàmeivcilicacis,àquoes ablegatus. Virtus tua dignius minifterium po-
ftulabas, in quo vim fiiam oftenderet, & ad ampliora gradus pateret. Sed quid
*agas?vbi&fineindignationedimitcere opusacceptum non potes, &rerinerecum
triftitiacogeris? Ferendum videlicet eft, & animus ad tolerantiam prxparandus.
N<?nfimalc_jnunc,0,,olimßcerit,inquitT:hccus. Multi poft longa exilia confecuti
imperiafunc,&inla:ciciamlucl:usiüosvercerunr. Cúnela, qux paterU ■> inquit Gre-
gorius, tantoferres patientins debes, quanto fecretorum cteleßium ignaras , cur htecpaie-
risneßls. Nefcis tu: &:pai'iccr ego cecum ignoro, num aliquando folicudo ifta tua
adcelebricacem,&lociobTcurirasadclariracem,pericula vero ad fummam Tecuri-
tatem fine reddicura.Sperandum cft,Beacum Benedi¿rum , cuius cœnobium , &. lo
cum pœnicencia: Tue, regis,puít opus bene implcrum recribucurum cibi abunde, пёс
paíTurum,vcfruftrafinc vigilia: cuç.Icaq; ad patientiam ,&obedicnnam Principis te
quancum poces confirma,&:melioraexpefta,&:viramcuam cuftbdi. Hominem il-
lum,quem locuturum mecumfignificas,necaudiuij пес vidi. VcrumqjegiíTem lí
bemela* fe obculiíTec. herum dico,benefpera,&iuxcaverbumScriprura: : Tnßitiam
отпет longe expelle л te. CMultes enirn iam occtdit trißitia, ejr non eß vtilitas in ilk. Ego tuus
fum:memor Temper fucurus cum noftra: antique: confuetudinis, tum vero tui in me
animi.Vale.Romae.xxiv.Dccembris.M.ccccLxvni.
LAVRENTIO ROVARELL^, EPISCOPO FERRA-

rienß. Legato гп Himgaria.
CCCXill.
LEdTis literistuis,audito etiam feruoDei,Gabnelenoftro, benedixit anima mea
Domino,& omnia,qua: incrame Tunc, nomini fanûo eius. Video enim iada
iam eiTefundamencanoftra:falutis,& Sachana: Synagogam in ruinam conuerfam.
Ccificquiccdentesperfecuturumfeiudicabat. Amific mulra, cuiexploratum erac
cunda diripere. Quique etiam & re militari, &bellacoribus neminem fibi parem ar-
bicrabacur,Vicini Regis vircuce inanemopinionem fuam agnouic. Impleuic Do-
minus faciem eius ignominia. Obfcurauicoculosfuosnevideac, &fac"rç Tunthac-
reticorum via: tenebrç , & lubricum , &: Angelus Domini perfequens eos. Non
videbamus antea miniftrum iudicii noftri. Timebantur multa à multis. Mala
perfidi hominis mens, malus animus ad fraudem Temper internus nos perterrebat.
De vicinis quoque Germanis erat vehemens TuTpitio,ne vel ftudio partium,vcl odio
cauTçjrationemomneminchoatioperisfrangcrcnt.Eccefublata Tunt omnia primo
aditubelli,&:manus Domini eft nobiTcum. Laudandus «ternis Ecclefiç pra:coniis
Matthias Rex Hungarorum, qui Tañera Patris mónita accipiens, arma fine con-
ctatione
EPISTOLA. i'ft
' ¿tationeinmlit,hoííemq; in fuga m verfum magna parte male poflefïî rcgni priuauir.
Laudandus & tu,Pra*ful dignilfime,cuius forti minifterio comparata breui hçcfunt,
nulla habita vellaboris.vcldifcriminumratione. Laudanda & Gabrielis ipfiusin-
defefTa fedulitas,qui fupra valetudinis vim, fupraetiamreligionisfortem,nulli vel
loco, vel officio defuit.Eftis in quotidianis fermonibus noftris. De vobis tota vrbs
loquitur.Benedicimini,amamiui,&digni habemini, quosrefpicút de alto Altiíli-
raus,&pra;fens aïtas,ac pollera in animo geftet.Rccenfcre fuperfluumeft, quid fie-
pedetepredicaueritPontifex,&quidccrcatirntribuerint Cardinales. Vnum illud
deomnibusiudiciumfir,quod conftansnoftrafententia eft .neminem ex omni nu
mero eorum.quimultosiam annos in negotium Ecclcíiacmiífi funt,autmaiora pra>
ftitiffe quam tu,aut plura breui tempore perfecifTe,aut Uetiora etiam ad hanc Sedero,
raiíífle.Conareigitur,digniífime Cht ifti púgil, facrificium inchoatum explere, Sc
fpem à Deo monftratam quantis potes conatibus adurgere. Tua tota Ьагс prouincia
eft,& palma tua:Nullius praterquam tuis manibus ad nos referenda. Ad quam rem
cum Pontificemnoftrumopportuna omnia collaturum exiftimcm: Tum теаг,&
multorum oraciones, quiRcmp.faluam cupiunt,laboranti tibi non deerunt.Reliqua
ex eodem Gabriele accipies,qui noftra omnia intellexit,& mecum perfamiliariter .
fepe locutus eft.Dominus Deus.cuius caufsc nunc feruis,fortitudo tua fit, & illumi-
natio tua,&falus tua,Teq; communis voti compotem Patri, & omnj^s nobis cum
gloria reddat.Bene vale. Roma: quinta Februarii.M.ccccLxix.
CHMISTOPHORO LANDINO.
CCCXIV.
Licet Vgolinus, & Bacciushoc paucorum dicrum contubernio iam fâtis mi
hi íinc nóti , teftimonio tarnen de iis tuo mm delegatus. Sunt in Vgolino que
memoras: fidesinobfequio,& fed ulitas:quodque ego optare in domefticis foleo,
etian^grauitas. Siplufculum aliquid litcrarum attuliflct ad nos, nil cfTe amabilius
poterat. Conftrmatior doctrina futura Uli ad facilitatem erat : Mihi ad gra-
tiam. Sed non negligam eum propterea honore tuo, cui cognatuseft, 6c morum
conti nentia.qiios probo,benigne femper habebirur.Plus oeii & commodi indulfi ad
ftudiaiam quidem,quàm cuna: noftrae vfus fcrat,& indulgcre aliis foleam. Protinus
bonalpescritobfequii, fi qua: tu Uteris, verbis ego,illummonuimus, animo conti-
nebit.Patientiaimprimi.sperneceflariaefi^àqua vna fuperatur omnisferuiédiaípe-
ritas. Egendum fiepe eft,& fudandum,& algendum,atque his difficultatibus qua-
fiadminiculisaugendainduftria. Duces ii boni haberi folent, quibus tyrocini-
um Jaboriofumfuit,&reliqua militia exercita. Nobis, qui fine generis, vcl doctri
na: prxftantioriscommcndatione,quafi in mercaturam quandam honoris huevc-
nimus,adiutriceperfeuerantiaeftemergendum. Quod&inmultis fum fiepe con-
templatus,&: in me ipfo femper expertus.Summam iilam facio, vt perfeueret Vgoli-
nus,nccgraueturfcruitio,nec, quia non prcftetur ante mercem precium, langueac
animo.Ocyus.ferius irremuneratum neminem patitur curia. Quod ad Baccium at-
tinet:Si modeftia par eftingenio,fibique non vulgo feruiet lyra,fru&um &ipfeferec
ièruitii.Rofcioautem, quem memoras, Populus Romanus auditum fàepc in ícena
prçbuit,nunquam in adminiftranda Rep.fidem.Laudatus in Theatro, ad comitiuro.
admiirusnoneft.Sedconfidohuncquoq;nondefuturumfibi, & qua eft docilítate
perfpec~turummagis,quid fe iuuarepoffit,quàm alios dele&arc. Te amo, Landinc,
memorantiquaeconfuctudinisnoftra:,& certc etiam prxftantisingenii tui, cuius
laudator femper inuentus fum.Ornamenta dignitatis noftrxnil mihi ademerunt de
amicorum memoria. Volo me & mcis fidenter omnibus vt mis vtaris , Papienfemq;
propias recognofcas.Infeliccmcrederem hanc m earn felicitatem,fi quxdedic Deus
cultoribus doârinx non eftcnt mecum communia.Vale.
б8г ТА С OBI CARD, Р APIENS.
GERALDINO NEPOTI ANGELI EPISCOPI
Sueßani.
С С С X V.
CArmen,quod de predio SueíTanomifiííe te dicis,redditum mihi non eft. Cum

reddetur,agentur beneuolentiartua; gratiç:ficut&: nunc pro ßucolicis agütur.
Quai eiufmodi ilint,vc fpem de te optimam prçftent.Laudo induftriam,quotidianá-
qiiehancfcribendicuram.Sedhoctepronoftrabeneuolêtiarogo, vt íímul Aimfti-
lo ani n um colas.Nofti quid valcanc verfus inopes rerum,nuga;qj canora?. Scribendi
«Ä,inquic idem P oeta, prinapiumfapereeflydrfons. Ad emendatamLatinitatem , quae
tibi iam parta eft,addenda nunc reliqua funt: videlicet Dialéctica: ftüdium,&: Philo -
fophia: facrarumqj imprimis hrerarum.fine quibus inutilis eft omnis noftra conten -
tio. Rerrtmcopia{\r\q\útC\ccvo)verborum copiamgigmt.His vero difciplinis,& fi iam nüc
&tuo iudicio,&:monitisoptimipatris Prasiulis Sueifani inuigüare teputem, volo
tarnen hoc breue teftimonium noftra; charitatis accederé. Vale.
F. CARDINALI CMANTVA7{0.
CCCXVI.
SEptem his êbus,qui ab vltimis literis roeis fecuti funt, a?gre quid feriba inuenio.
Scribam tamen,&ii nugas fenbi oporteat, vel hebdomadis confuetudinem ler-
uem.Propofui enim quam diu abieris meminiiTe officii tui,quod tu olim pntfens ab-
iènti impédifti.ProximoDomini die,quo femper ex no%o ordinealiquis celebrar,
operatus eft facris Cardinalis Sanfti Viralis,qui ab altan" ad Pontificem veniens pal-
liumTarantafienfiseccIcfia;eademhoraaccepir. Vide ad quid feribendum cogat
rerum inopia.Vide &aliudleuius.Ceífit Falco nofter fratris filio bafilica? Petri ca-
nonicatum:Eundemq; me rogante inter aecolitos coopeari obtinuit. Vide & tertiu
ridiculum magis.Protonotariusille Vafco,quidornimea:dudiim acceptus,multifqj
h0noribus,&beneficiisaucT:us,tantaquadriennioantecaliimniatus^ft,morieni nüc
vnumexfuisinftituit,quiRomam veniret. Veniamàmeprccaretur, métitumqjefTe
fe omnibus arHrmaret,quos ego monftrarem. Peperci famçdefunéti,&:confcientia
folacontentus,nilvltracxpetii.Inuicusnon Ieges,quodfcquitur. Sinenouis Cardi-
nalibusIeiuniatranfierc,Pontifcxq5 multis comperentibus dixit, témpora perturba-
ta noua: ordinationi minus efleidonea. Antiftes lanuenfis,Ibletufq},&: nofter Chau-
rienfisin fpe precipua funt:quam cito autemimplenda, ignoro. Hodie Cardinalis
Aragonenfis accipitur.Imus Latcranum vfq; obuiam omnes,adPontificemqj dedu-
cimus. Cum ha;cfcribo,nondumpatrem vidi. Siquidnoui honoris, noui ordinis e-
rit.reuerfus domfi epiftola? adiiciam. Audio elle in comitatu fuo Epifcopos quatuor
futuros Roma; in familia.Totidemquoq; quihoneftandiitineriscauiâ vcneiunt,ad
fuasEcclefias moxredituti. ExRcgiis pnrpuratis itidcmvquatuor,primumq; inter
hosexPiccolominibusMelfitenfem.De breuiatorum collegiores inualeícit. Puto
Vicecanccllariumhancreftitutionem pcrqùam indigne ferentem. Tandem partiti-
oncaliquanumeri,manus daturum. Si papyrus atramentaq; Bononia;funr,refcribe
pauca,cupientimultadete cognofeere. Quarta: he litera: fine reipôfo funt, quaspo ft
reditúmfcribo.Valc.Roma?. .
. . F. CARDINALI lMAT^TFANO. , I
■ 1 i • ■ ' CCCXVII.
PRecor,Mantuanecharifllme, vtfíde iis qua; ad prefens bellum pertinent, non
fcribo,mihi fis a'quùs.Facilecftperturbatistemporibus non bene literas reddi,
& qua' fideli ftudio fignificantur,his aut illis efièingrata , & in partem aduerfi animi
accipl. Obferuorimmeritus. Accipeergo, qïta: in cdneione t ecitari fine pcriculo
poiïïmt Exordiaràmeis.Redii ex Vulfinienfibus incoIumis3&fum Romç incolu-
mis:literistantum,&domefticisvacans. Publicisautem quantum per dignitatem
imponitur.Emi intra vrbem Vineolam, qua; &ducendotempori, & valetudini cu-
randç eít opportuna. Ad earn ferena quaq; die me confero,vna opera interpellates
vitans,
£ P I 5 T O L Л. ' ¿tí
titan $,& curas. In beneuolcntiaVicecancellariinoftri períeuero con ílanter.IIIe pari
íludio in mea.De tua Dignatione funt crebri inter nos íermones. Defiderium vero
pratfentiç pene continuum.tempori fuccéfentes,cuius caufa ex nobis fubtra&us.Sed
illudaliquandoabibit,& tu nobis rcdderis. Inalienis hxc eciam habe. Mortuuseíl
Barchinonenfisnofter,precipuafuoruni,ó¿:totius curia; mœititia. Eius facerdoria,
Eccleííam,&qua;excrcebatapud auunculummunia,ipfiauunculopermifit Ponti-
fex, vt ad quos velit fingula défera ntur. ArTuimus omnes folamiñi fuo. Cenfeo idem
tu per literas agas. Decœnobio Laurentiano perferuerat contcntioadhuc, &íuo
loco quifqj fecontinet.Quantum intelligo,in NeapolitanumPalatinus indinat.No-
mricnfis,vtmihiaffirmauir,a:quiusdeCardinalatu,quamdefcmel aditapofleflione
patieturdepelli.Doleo inter nos iftaincidere, opinionemq; facerdotalis modeftiíe
apud feculares perire.Numcra tu quot talia, & cuius culpa breui accidere, atq; vnius
tantum culpa,vcnoíti. Exequias Reatini,&:Tirafoncnfis hodieabfoluimus,vtreligi-
ofasquidem,fic& frugales. Mellinasvero pcftilenti aeftate non pleneimplctasin-
ftaurari Pontifex iubet.Ncc id fine patris'nepotumq; mcerore. De cardinalibus cre-
andis rumufeuli quidam in plebe,apud nos ne veftigium quidem. Peftilentia per
hanc hyemem tectum magis íemen habet quàm proférât. Vereor ne appetente veré
exire шгГит & peregrinar! nos cogat. Qucrenti quid nunciare amplius poffim nil
fane fe offert. Vt ieiuna eft curia.fic fuá funt omn a.Ego fi forfan eiTes oblitus , ita ille
tuus fum Papienfis tibi toca mcnteaddiótus,vt quantum meritis,tantum fui potenta
te cañeros fine controuerfia fu peres. Vale.
DONATFS k^íCCIAIOLVS IA CARDI?ijíLi '
Papienß.
СС С X V 1 1 1
DEIataeftad me nuperpi&ura qua;dam Gallia: tranfalpinç, fan's arbirror effieti'
data. Hancadtuam Reuerendiillmam D. mittendam putaui,vt fi quando
Ca;farem,aut alios feriptores de rebus Gallicis in manus fumeres, fubieótas habe
res oculisilliusprouincia; regiones,quarum defcriptio folet legentibus iucundiffi-
ma eiTe.Quedam adhuc flumina,vt Ifara,Rhodanus, Liger, Sequana, Elauer. Qua;*
dam etiam oppida,vt Genua,Lugdunium,Biturigum,& Thuronum vrbes. quidam
etiam populi,vtSanthones,Auerni,Attrebates,aliaq; eiufdem generis in ça reperi-
lintur,quç antiqua propc rctinent nomina:quxdam vero nouis vocitantur nomini-
bus,vt Delphinatus,qucm Alobroges incolebant locum,vt flumen Arar,quod nunc
Sonam appellantjVt multi in Bclgis populi circa Rhenum, vbi Gcrmani longum te-
pus incoluere.Sed hxc melius nouit Reuerendifll ma D.tua, cui me etiam atq; etiam
commendo.Florentiar,dieix.Aprilis.M.ccccLxix.
CHRISTOPHORO PRATELL&*
CCCX1X.
VSque in hunc diem literç tua; pecuniariç nulla; ad me peruenerunt. Aliena:hoc
auerfionis, non tua; negligentiç eíTe exiftimo. Medices Menfarii fuas ha*
bent.Cumiismea;nonperferuntur.Vndehocaccidat,nontam ignoro, quàm mi-
ror. Nifi Philippus adminifter menía;, fidens priuatç fignificationi,pecuniamà te
perfolutam retuliíTet in codicem, laboraíTet Am dies complures familia. Secun
das referibi cura, & mitte, & quibus credas tabellariis vide* VenitloannesAn-
tonius,alioillum animo accipe,quàm tuaferiptaoftenderunr. Doclore, & libra's
adiuuahaicciusinitia.nampecunia, & veftituadiuuabitur, vndeinftitui. Incceno-
bio,&: defignato cubículo eflc ilium volo.Socio ftudiorum vtetur nouitiorum Ma-
giftro,quem pratcepto meo retentumà teefleexiftimo.Summa cft,vt intelligat ado*
lefcens mandata hace contempta non efle. Cibum, vt prius ícripfi, cum Ma-
giilro , Sc in Monachorum cccnaculo capiet» Exige , & mitte, Sc Vale v x. Maii.
M.CCCCLXIX.
Í«4 IÄCÖBI CARD. -PÁPÍENS.
• STEPHANO EPISCOPO LVCE2{SL . . ,¡y
" cccxx. ; .. : 1
С I non minus fi^ci habendum mihi quàmMarco crcdis,credeParer,neque impru-
^dcmia:culpaflcmetuos,neq; vlliusrei crimen interetulifle.Egifti omnia, no" fi
delster tantum,feuYummoetiam patris officio, monens quod antea nefciebair
collaboransjin quibustuamoperamvolui.Etiam Joannes Guidicio, &fraterj
preftiteruntdefideriomeo: quàm nullis praxedentibus meritis poftulare fas e-
rat.Laudoomnes,&gratiasquaspoimmomnibusago.Miror tamen retulifle Mar-
cum quod non intellexir,&in nudanarrationcqualem proximis meis literisaccej
fti tuam,& tuorum contumeliam agnouifle. Si tyrannum me credidit, cuius etk
leuis fermoplus. femperhabet,quam pracferat, fen Turn ilium elicere potuit. Sin 5
cerdotemputauit,quaIcmmenofti,putarevtiq;debuitconfeníííTe os cordi, &nec
plus de animo impetrandum,quàm verba oftenderent. De folo Scba fttano id tan-
tummodo qucftus fum,& quidem modic*,quod ex me Cxpe audifti. Quare mœfti-
tiam dep jne,iî quam habes,& Marcum putato more hominum affinxiflc, quod ne
gara: pecuniç confentaneum credidit.Ego nec te culpare poíTum , ü vellem , пес de-
berem,íípoíTcm.Es mihi amore infinito coniunclus,atq; omnium, vt fa:pe dixi, qui
viuanc chariiîîmus. Quod ad fccretariosLucenfes attinet,nofcens quo cum Prin
cipe mihi res fit,non audeo iniis qua: poftulant,literis fatisfacere, quas feiam aJiqua-
do hue illuc nunciandarum rcrum ftudio mitti.Sed fi tisfaciam tibi,qui fub eiufdem
Magiftri es virga.Fccdus inter Pontificem tantum3& Venetos iclum eil. Nulli alii
eorum,qui vulgo ferunturadiunebfunr. Conditio vna de pluribus eft imperata, vc
Iaccífitoáfocialibus Pontífice, mittere Venetiin auxilium fuis ftipendiis debeant
equitummilliaquatuor,&peditumduo. Ignorantur cartera à mehorum, vt nofti,
minime curiofo.Ipfe in confiftorio cum facbm rem nunciauir, hoc tantum aperuit.
Adprohibendam,noninferendaminiuriamid confilium necelfano fumptum ha-
bes ad omnia. Vale,& me ama.Roma:,Calendis IuIü.m.cccclxix.
IACOBO CMINVTOLO LVCENSL

CCCXXI.
CVmulateimplefti quod erat in voto. Eft mihi nunc leges, vnde paicere ocium
dierum aliquot poifim.Deduxifti hanc Ariminenfem contentionem ab initio
fucceífibus fuis: Vt certe non plura exiftimem gefta,quàm funt à te feripta. Id ctiani
genus orationisadhibuifti,Iralicelicet,vtlucefua plus medclccbrit, quam Jatinum
meum delecbturum alios credam.Gratias ago,& me tibi debitorem confíteor. Duo
quoq; contendo are: Alterum, vt quod modofummo meo beneficio egifti in finem
vfqj continues. Altcrum,vtnoftrum Archicpifcopum meo nomine rogcs,cautiusie
caíibusorferat,quemiIlifa:pe tranfeunr,aliquandoinueniunr. Niti viribus, &vigi-
larc,&: prarfenti animo efle,&: matrera Ecciefiam labore affiduo adiuuare certe de-
cet^ cuiq5 praïfulum conuenit.Scd inter h ее vita: etiam rationem habere non mo
do licet,fed certe eft neceflàrium. Quod bene facimus,dandaeft opera vtfacerc
poifimusdiurius.Ipfe,vtopinor,proptcrfacerdotiumarmaturam totam noninduir,
gladio non ferir,atqj iis tegmentis non procedit in aciem,quibus íleculiDuces.Quá-
to ergo minus armorum eft,tanto efle ¡mis diligentia: ad cuftodiam debet. Noícit
nosomnes.Scitquaintcrdumgratitudincílmus. Non dubito,íl quis cafus ílnifter.
eum arriperetjfuturos aliquos nonnullos,qui& rifuri eífent eius incómoda, & aferi-
pturi tcmeritati quod fuiífet virtutis.Itaquemalit fe ílbi &: Ecclefíajreferuare, quam,
ludibriis aliorum vitam oíferre.Reliqua tu melius,&: tuo,& tuorum confamulantiu
nomine. Vnumoptoquod pene exciderat, vtin his qua: feribis noftratem omnem.
hanc rationem aggerum,pontium,foíTarum,vallorum,atq; aliarum rerum,quç con-
tinendorumin tutomilitum,autdcítinendorum hoftiumcaufaexcirantur,minuta-
tim adiungas. Video in eifee rebus frequentem fuilfc Ca:farem, arq; eas plurimü de-
le£rare,cum beneexprimuntur.Daveniamfi oceupationibus tuis addo hax rçdia.
Addes tu meis femper cum voles. Vale. Romar.xx. luJii. m.cccclxix.
С URL
EPISTOLA. 6î5
С H RI. PRATELLv£.
ccçxxn.
"C Xcufatio tua de ccdulis non confentit prioribus litteris. Ingenui animi eft fateri
-■-'patri quod eft. Erat fatius dicere , in magnis neceilîtatibus noftris maiorem por-
rexi. Vtcunquefit,laudofadum,&benecollatummunusexiftimo. Doleoqucante
id tempus factum non eflc. Confulis num cfterenteillo penfioncra quam debet, re
mitiere pecuniam ad ducentorum fummamdebeas, analiarationeidexequi. Erat
animi mci,honorisetiamatque officii jcmptis muneribus idipfum explere. Sed tu,
qui pra:fens es,5¿ affectus eis deprchendis,agito quod illis gratius nofees. Fortafle re
mida pecunia gratior crit,& minus periculi , atque bftentationis habebit. Itaque to-
tum hoc opus cura: fit tuç.Dolco de Epifcopo Bcthlemitano no fuccedere,quod de-
fideratum iam erat,& dignitatem habuiflec tribunal, & minus quoq; impendii. Si re-
liqua vJla eft ratio , qua impetrare id pollîs , viribus quxío totis contende. Si ingram
Ciccho non eft tra&are ilium qua: funt facramentorû <3¿ ordinis,miror cur difpliceat
tribunal adiungi. Pugna quoad potes,atquc illud contende,vt ad alienum arbitrium
vicarios non cogamur accipere.Id enim eftiurifdiórionem amittere. Malo tu id mu-
nus conrinues,quoad aliunde proípexerit Deus.Habes animum meum. Uli te quan
tum potes accommoda. Propterea vt n on fpolier,ncq; cogar feruitutis huius iugum
fubit e,cedulas munerum mifi.Rccipe ad te omnia fi pores,atq; vt pollîs conare.Tum
per fubftitutos ex interuallis ípiritualia traerá. Hoc modo nullis ièntientibus, quem
volemus ad tribunal habebis. Bene Vale,& facramenti tui in altari pra:ftiti efto me
mo r ,magifque animam tuam attendequam cetera. Turn imprimis cogita Temper,
qm'd honori noftro conueniat,& nec ex perfona tua metire quicquam, fed mea. Pro
meiíthices,nonpro te.Seruidignitari Cardina!is,& confilio cunda inftitue.Litteras
omnes meas,quas manu propria fcribo,feruadiligenter,vt prçfto eile poilînt cum re-
petencur,Latinçpra:fertim. herum Vale.Romíediexx.íunij mcccclxix.
CARD12{ALI SENENSI.
СССХХШ.
r
OFficiaÛ. veftrx fuperant gratias meas. Remconiugii abfolu fti quo tempore
nondum inchoatam putabam. Acceffioni intendifti a:dicularum , cum objiuio-
ni datam in toc occupationibus crederem. Diligentia: commendo tc,medamno in-
icitia:, quidilationem nonadftudiumconfîciendiretulerim. Agotamenquaspof-
fum gratias,ac duo hec muñera colloeo in rationario ca:terorum,quç tua: benefîcen-
tix debeo.Perfoluere aliquando polîlm faciat Deus. Nam perfoluendi voluntas non
nifi cum fpiritu definet. Grata fuerunt qua: de Vrbanis, &c bellicis rebus fignificat.
Cafu Ecclciia: icmper dolendum eft nobis. Cum fuis enim rebus comunera: funt no-
ftre.Sed vtinam ante inirium confiderati exitus eiTent: aut non his tantum fidei habi-
tum , quibus mos fuit alienis fortunis fuas preferre : Immo Se alienas contemnere vc
fua: locentur in cuto. Vbi nüc quatuor illa milia in Flaminiaexpedata? vbi fœderum
tanta riducia ? Cum damno,& dedecore Arimino pellimur,nec cques modo vnus in
auxilium venit.Refpiciat Ecclefiam Deus, quandö in ea adiuuandanos minus vide-
mus. Credo iam Senis tibias iîluifle. Comparo me igitur vt vcniam,prçfentefque de
omnibus colloquemur. Nunc D. Tua: me & mea commendo. Inter mea Campanus
cft,Pientix XVI. Augufti mcccclxix. . ..• , • .
10. PE TR FS ^yíRR IVAB. IA. CARDINAL!.

. • Papienß.
eeexxiv.
NOnfueratpropdfitimei eaadte feribere, in quibus aut tuto mentiendum,aut

cum perieuio vel fairem odio Veritas pronuntianda eft , quod vtique verendum
¿ Mram
686 I ACOBI CARD. P APIENS.
cft,autlittera,'uminrerccptionelanreornm negligentia, quibus commirtumur. Scd
quodexigtàferuoDominus,nonpoteftrec!fari:qua:damenim prçftamus fine cul -
pa.Imperata non faceré crimen eft.ld ne mihi impingi poffit, &: ab eo potiflimum cui
omnia debeo , agam praeter inftitutum m eu m , non qaod res magnas Sc certo explo-
r icas peiüiafum habeam pofle tibi à mefignifJcari , fed vt mandatorum tuorurrvA»
ícruant :iTimus videar fcripfiiTe quod fentio, Sc id quod fine fuco s udies , liberum in-
genium.à quo vanitas omnis,& mentiendi ftudium al cnum eft. Nihil enim mihi vi-
d.tur fidem hominis magis violare ас tollere quam vfus delecTratioque mendaeii.
Commendabo littcras measStcphanotuo,vteasfaciatadteperfcrriquamdiIigen-
tifllme. Srdantequam vlteriusprogrediar, agenda: tibi funt à me ¡inmortales gratix,
quod me litteris mis luimanitatis & beneuolentiç plenis dignatus es , quod lo. Petru
tuum nil vidcris oblitus, & m faftigio Amplitudinis tua; pofitus nos viles pullos latto
etiam oculo refpicis. Dixi vbi cx mihi reddira; funtmimirum hcri fimiles diguofci fi
ne nomine au&ons a me facile potuiflent. Ea erant opera Fidia;,vt cuius anificis ma-
nibuselaborataeíílnt,íineinfcriptioneiudicareturab omnibus. Nunc ad Imperium
tuum reuertar. Summamandatituicft, vttibipingam curiam, non cxpe&es à me
Apellisimaginem. mallem equidem pofle omninotuacfatisfacerevoluntati. ßedfi
dederoquodin manu meaeft,putabo me officium imple/Te. Ad curia; pi&uram ma
xime pertinere arbitrary ua; licet extraeamfint,nostamenpotiífimufpc¿fant, quo-
niam i ndefalus& interims nofterpendct. Oppugnabatur Ariminum, vt nofti, ma
gna vi atqueanimo,fuberatqueeiuspotiundi vclut certa fpes,&qnod oppidani obfi-
dionem fcrrcdiutius nolle videbantur difie&isiam minis , &tormentis fine inter-
miilionc Axa in ciuitatem excutientibus , &c quod Robertus Malatcfta cum Alexan
dra Sfortia de conditionibuspaciscolloquiahabuifle, &eo iam peruenifle fcreba-
tur,vc fcriptarcondiiiones& ex vtraque parte admiflàreflent. Vocatufq¿adremi;on
tamconcludendam quampublicandam Cameri êniium Dominus fuerat. Eoiliuc
accedente, non fine iuiïu Pontificis inuentus eft Robercus à fentcntia rcceflîfle , vcl,
vt quidam dicunt, fimulationcm animi detexille, eoq; atque Alexandra S¿ omnibus
conditionibus reicâis refutatifq; cuendi íe iniíl'e confilia, continuoq, nunciatum eft,
Hannibalem pofteriorem, vt fie dixcrím, copias fuas in agrum Ariminenfem cduxif-
fe,ac per iocum Alexandra ícripfiíTe,feeum rogare, vt mallet bombardas indeafpor-
tari faceré, quam illaru i¿ auferendarü fibionusrclinquere. Proindemonereeum vt
fibi bene со iftilerer. Vfí funt confilio hoftisprarfecli exercitus , tormentaque & fpe-
ciofam fupellcftilem, magnamqj impedimentorum partem Cefcnnam tranimitten-
tcs : nihil tarnen de magnitud ne an. mi remiferunt, denunciantes infuper fi; hoftem
expe£raturos,& pugna; copiamfaduros. Intetie&ispaucisdiebus cohortes Regia;,
quodnunquun venti fueramus,vt fumus defidetiorumnoftrorumcupientiifimi, in
Agrum Picenuin v.&qiiinquagintaordinibus,fiuevtaIiireferuntv. &quadraginra
tranficrunt. Confcriptaeratineaprouincia magna copia rufticorum ad vu. quibus
ad impediendum tranfitum Neapulco viuruscrat. Quid inde fecutum fit.baud iatis
compertumhabeo. Suntquidicant, Regios milites Hannibalife adiunxiile. Negant
aliijid factum cfleobftancibus 6¿ proumcialibus, & Ncapuleone. Ve; um vtcunqj res
habeac,nifi aliunde nobis auxilia veniant,non eft vnde tantis adueriatiorum conact-
bus refifti poifit. Quida Iulius Pifanus ttibunus Regius San&o Germano imminet.
Petiliani Principis filius altera ex latere fui terrorem facit. Eques Vrfinusprope Tv-
bur eft,proximifque d ebus ems milites in agrum Monticellorum 8¿ Palumbaria; ex-
curfione fa&a in armenta quxdam abegerSt-Reftituta tarnen poftmodú funi omnia,
purgauirqjfe eques fuoiniufïu.-immofeinfcio (vt eft militumconfuetudo) id factum
efle. Ad eum cohib~ndum,fi opus fuerit, Marianus Sabellus Tybur mittitur.Itaq; û
bellum erFerbuerit,non videntur nobis defuturç vndiq; impugnationes.Fcedcrati fi
lie focialcSjVt tu appellate confueuifti,principes firmo fimul vinculo confentiunt. o-
perçprecium eft videre ipfoi urn legacos,qui nifi iunclri nedomo quidem efFerunt pe-
dem,& Roma; in nos confilia ineunt. Habemus Ь ¡ftilem rifum ante oculos, & idpa-
timur. Spes noftra in Venetorum auxilio eft : à quibus nifi fubueniatur, opus crit,vi
deferta Afimincnfiimpugnarionead pacem,qualifcunq;ea futura fit, no iam dan da
quart*
1
EPISTOLA. 6%j
quàmimpetrandainclinemus. DifcefllthincFrancifcusSenutu«; patricius Vcnetus
eo, vt aiunc, animo ac promiífione, vt cumprimum Vcnetiisfueric, Sc in eorum con-
cione , quid opus fit facto , expofucrir, i v. cquitum fint à Veneris in Flaminiam pro-
fectura.Eumque propterea gerendi belli praefectum defignarunnquoniam cum Ro
ma: fuerit, norit oprime omnia Pontifícis confilia. Ego tarnen à nonnullisintelligo
Venetos non admodumparatoseiTe ad bellum fufeipiendum : immo Pontifici co-
rum auxilia pofcenti refpondifle,non deberé feexconuentioneid faceré: quoniam
fine eorum confenfu banc expeditionem obierit, & quod ipfc prouocator.belli, non
laccflîtusfuerit:Se autem conueniíTe, vt laceilïto fubuenirent, nec aduerfus aliquem
bellum moliri, nifi ipfis confultis deberet. Quid afturi fint,omnino dubitatur. Ego
tarnen cius fententia: fum , Vénetos nil moturos, fi fœderati tuendi tantum Arimini
curam videbuntur obire. fi aliter Pontificem ofFcndcre pergercnt, fortailis futurum,
vt ei fubueniant.Pontifex vbi primum refciuit copias Regias in Picenum tranfifle,eo
confiftorio.quod in Vigilia fanfti Laurentii habitum eft , obtinuit à collegio , vt pof-
fet cum quacunque dynaftia etiam externa focietatcm inire, be Arimini iura cuicun-
que tradere.dcclarauitq} poftmodum fe id Venetis conceflurum,quos hac fpe prxdç
non dubitarctpromtiore animo in fui defenfionem conuolaturos. Rumor efteum
cum Duce Burgundia: confilia belli habere, atqueinde venturum eiïc Baftardum,
quem appellant, & fimul cum Sabaudienfi Ducem Infubrium bello pertui baturum.
Sed vana funt , & paruifacienda externa auxilia , qua? fi etiam fuccedunt , tarda fem-
per,& debilia funt.Hxc habui qua: de bello feriberem. Tu fi certiora , & grauiora a-
liunde nofti:non tarnen irrideas faeuitatem meam,quam extorfifti imperio tuo.Non
telatet,quàm arduum fit fecreta perferutari , cum hi in celando fint maxime diligent
tes. Quid in vrbcagaturvisfcirc?nihilprçterfolitum. Difcurritur,ambitur,tendun-
tur iniidia^fc philofophi fententia comprobatur, Curiam efielocum conftitutum ad
deeipiendum , & fallendum fe inuicem. Raro fenatus habetur. Pontifcx magno cu-
rarum fluctuât a;ftu. Dicam tibi rem certam, &paucisfortaiTecognitam. Reddita
fuit proximis diebus feedula quxdam Pontifici fine nomine auctoris , qua ei dentin-
ciabatur, vtfuis rebus prouideret: Vitam eius Septembrem non fuperaturam. Rifir,
fubdiditque au£torem,quod nomen fuum non appofuiflet (mercedem amifiiTe , iuf-
iitque vt ftatim ad prafidem arcis San¿ti Angelí deferretur.Quare ad illum,non pol-
fum argumentan. Tu ex his quid intus vel deliretur vel fapiatur i udicato. Non vaca-
uit à Mantuano tuo perquirere) quod iu/ïîfti .-quoniam cum ad vefperam her i reddi
ta: mihi fucrintlitterœtua:, abea hora vfquead quartamnoftis ftomachiineeitino-
rumque doloribus vexatus ettrtunc rémittente fe ca moleítia , admotis medicamen-
tis, & clyfteribus dormiré cœpit, Sc me nunc ha:c in principio diei feribente quieuit:
Curabo id portea, & qui cquid cognouero , ex mc leics , faciamque vt crebro fubeas
litterarum mearum tardía, quarum etfi omnia vilia funt , fides tarnen fpecioia eile po-
tcrit. Securitatem noftram turbauit Sibinicenfis Epifcopi mors ex peftilerttia , cum
ante tota vrbe nil talc fentiretur. Princeps Mantuanus, vt tibi notum eile non ambi-
go.in balneis Petriolanis eft. Iturum eo Dominum raeum nondum aufim arrumare,
vbi id exploratum fuerit , non finam te latere. Commendo me amplitudini tua;. Ro
ma: XVíH.AuguftÍM.CCCCLXIX.
ВОЦАТО ысалюьо.
ccexxv.
MVnustuumàregratum:àlocogratius:abanimogratiÎlimumaccidit. Nonfue-
rat hic labor fumendus. Ignotis pratftari is confueuit. Mihi epiftola vna tuo chb
rographo fcripraAttalicismuneribus longe eft acceptior. Hoc praefta facpe. Illudad
conciliandas amicitias verte. Trabalibus clauisnoftra eft confírmala. Reuiferctn
Gufonenfcm noftrum,vt petis:Sed vides témpora. Cafus , non voluntatis , eile earn
profe£lioncmoportet.BreuieroSenis. Indeinternos reliqua agemus. Nunc vale.
Pientiajxxn.Augufti m.cccclxviiii.
Mmm г
688 IACOBI CARD. PA PIEN S.
DOMINICO LVCENSl.
CCCXXVI.
DE predio Lucenfi,cuius dimiffionem venire in fermonem noftrorum ciu'um re"
fers,exequere quod ex vrbe ad te fcripfi. Non is fum , qui ponam rumores ante
falutem. Granas tibi ago, quod mecum de feceíTu hoc meo &: valetudineinfimul
gratularis. Alterum Temper: Alterum hoc temporeeft neceiTarium.Placetconrortem
ruam,Sororem meam Sueu^m tecum valere. Vtriquefitcuftos Deus,&:fecundao-
mnialargiaiur.Vale.Senis vltima Auguft. m.cccclxviih.
GEORGIO LOLLIO COMPATRL
CCCXXVII.
EXimotemctu,LolIi,defiderium conuincendi in iudicio Regis quacritarc Pau-
lumcogicmonimenta omnia Pii. Quod nomine fuo ad te fcripfi, adNicolaum
Piccolomineum fcripfi. idem q noque à me ipfo farpe contendit. Sotana res hanc no
bis moleftiam exhiber. Quarnuncmififti perleuia funt, nec oiFerenturàmernefic
parfimmiffa argumentum praftenc condita feruari alia, quarnolimusproduci. Tan
tum illi ad excufationem officii tuaslitteras legam. Bono animo efto:muItarua in cc-
clefiam officia me indice Paulus cognofcitrqui fi pecuniam non permifit t uorum di-
plomatum,fcitomaiorempecuniarumopinioncmtibiobftitific. At iniuriires. At
ferenda à te arque vt carteris. Haften us hare. Qôd de calceo Se fin iítro pede ас dex-
tro torqueris,nimis mihi Lolli diffidis. An tu puras ignorari à me, qua? non modo af-
íeris tu (cd experras ego fum farpe ? Dandaadfpeciem plerumque fum multa, & nec
omni ex parte adeuntes nos afpcrnandi. Potui ego St Паш o tuo, p ot ui & huic noftro
noh obfequi,penula me ad comprecandum trahenti. Vidifti exitum poft. Illum pix-
uidens ego venderé arftiuo tempore Solem fine periculo potui. Sed nimis me amas:
nimis 8¿ circumfi, icis te:quanquam ad nimictatem nil circumfpici qucat.Summa il
ia eft. Vna fides. Vnum bapcifma. His comitibus degam quod reliquum eft vitar. De
aîdibus Marrefcotis quo me verram ignoro. Pai s harc, quam litteris rcfers,ad angu-
ftias fuas chariffima eft. Vide reliqua,& confule. Abbas ifthic meus ad interitum lan-
guet. Mittoiuftum,quiconfoletur,&adiuuer. Adiuua&tu quoad potes obfcquio
meo. Si perdo hu ne hominem, in fignis erit calamitas praediolis noftris , triftaborq uc
egopernim um. Salutaconiugem tuamexme,totamque familiam. Vale.Valeoác
ego.
G. LOLLIO COMPATRL
CCCXXVIII.
N11 quarret à te amplius Paulus ex Pontificatu Pii. Vltima; litterar à me illi leftar fîi-
fpicionemomncm,cum inanifpeademerunt. Quod de Eugenio, Nicolao , &
Califto aiebas , quorum ne vna modo epiftolaad manus noftras deuencrar, fecit illi
co , vt ira eifeagnoiccns nobis arquior fuerit , ac quieucrit animo. Ira tu quoque &:
quiefeendum cii ftima. Ades Marefcotas quarfo valere iam finito.- Venderé illi non
tarn rem, quam fpeciemquarrunt. oblata eft fpes acceffionis cercar ad Spanochinas
nuperrime emptas.ldfifict,ampliato pariere anteriori íac erunr omnia ad dignita-
tem,& commodum. Nam de Laterna nocturna, leuis eft cum iaftura,tum cura. Nil
apud me prius chántate Pii,& fuorum gentilium.Pungis rurfum me de velo ad orna-
mentum altaris adhibito. Inepte fufpicaris , nedicam iniufte. Quam vellem à Qua-
drio Poftcrlano te vendicares.&aliquandotuquoquefaniusfaperes.Ineo velopi-
ftus Cupido non eft. Imago eft Saluaroris noftri è íepulchro extantis. Quarro in cel-
lario an in facrario appendi illam decentius fuit?Video quid refpondeas.Hic quoque
refpondeo ego: Noltteiuduare: & nontudicabimini. Omnis ocióla с iuiras eadem & ma-
ledica:refancfcercnonnifi negocio poteft. Valc.
PAVLO
EPISTOLA. 685
PA FL O SECFNDO POl^TIFICI CAÍ АХIM O.

CCCXXIX.
NVnciatum hie eft, copias Ecclefia: bis diebus infcliciter pugnaílé. Ncfcio quan
tum damniacccptum fit. Varie,& pro cuiufque afte&unarrarihajcfolenr. Vt-
cunq} fit,dolco,& contri ftor toto corde mco,tota anima mea,& totis vilceribus meis.
Diligo Ecclcfiam , & decor cius mihi eft menti. Ingrati funt , impii funt , qui tantum
iniqimatis funt operati. Aftiterunt aduerfus Dominum, &¿ aduerfus Chriftum eius.
Patrem inhonorarunt,à quo femper beneficium,& nuper pacem tulerunt. Matrem
oppugnarunt,qua:feruauit eos,& protexit derelictos. Dcus vltionum Dominus au-
diat hxc de excelfo fan&o fuo, & ad vindicram exurgat. Scio opus non eñe confola-
ri B.veftram,qua: magni eft animi , & confolari reliquos eft confueta. Ad confilium
quoque ego fatis non fura. Sed íi filio apud patrem,feruo apud Dominum aliquando
cftlocus,lupplicohumiliter,nequidproptereaveIremiflius, veltimidiusagat. Con-
fidarin Domino, qui non dereliquitíperantes in fe, & per hxc detrimenta temptat
рЛШш'ат noftram. Agitatur Ecclefia,ièd non mergitur. Vincitur fiepe in prccliis,íed
nunquam bellis. Caufanobis eft optima. Pugnamus pro iuftitia contra iniquitatem.
Intotiuftificationibus noftris mifericordia Domini eftexpeclanda. Perfeucranti-
bus multa fiepe vertuntur in melius. Offerunt témpora, qua: non pra:uidet ratio. In
caufa Maguntina magna & graui vi£ta ingenti prœlio Ecclefia tandem vicit.Poft de-
letas ad internetionem copias Ecclefia: dcletus eft Sigifmundus Malatefta. Poft pro
fligaros apud Sarnum exercitus Regis, Ducis,&noftros,proffigati Andcgaucnfes
b о ties funt,&: pulfi Regno. Recentia hace funt , & Beatitudim vcftra: notiora, q nam
mihi, Et fi non fint nunc iidem adiutores,qui tune erant.eft Deus,per quem vicîoria:
ill с lune habita:. Animo tantum,& bona fpeeft opus.Cxteraexpediet diutnum auxi-
lium.Indulgcat San&itas veftra,fiimprouide loquor. Dolor meus, & charitas in Ec-
clefiam it;t ;ne cogunt.Non dubito Beatitudinem vcftram fapientiffime &¿ fortifiime
coniulturam eífe Iponfe fua: fidci crédita:: Eiuídem pedibusmeíempercommen-
dans.Picntiaîdieiii. ScptembrisM.ccccLxix.
BARTH. PLATT2(^£.
cccxxx.
GRatulortePetrioliefieintendentem valetudinirMihigaudeonofcentiexlitte-
ris tuis,quanti me faciat Princeps Mantuanus. Nil de noftra in illum volúntate
teftatus cs,quod non teftimonium omne cxceflerit.Sum fine exceptione fuus. Prae-
claram eius domum perfugium mihi conftitui temporibus meis omnibus. Cum filio
Cardinali fie coniunäe viuo,vt nihil habeat Romaconiunctius. Ago tibi gradas pro
officiistuis,rogans vt quod feeifti facias fedulo,& in intimo affectu tarn prœftantis
Prinçipis Papienfem tuum penituscondas. Quod explctalauatione reuifurus fis vr-
bem,eodemqueitinere infpeclurus monumenta beneficentiifimi Pii patris noftri,&
placct,&la:tor.Pientia:efttibiparatadomus. Caue alio diuertas.Indicium tibi alio-
quin bellum exiftinia. Vale.Sena: Die vi.Septembris m.cccclxix.
10. CARDINAL I K_yíTTREBATENSL
CCCXXXI.
LIttcra: tua: ea volúntate accepta: à me funtj&le&avvt debeam tibi, quod inter cu
ras multas Papicnfis es memor.Commédas te ipfum, & tua. Vide quam cem pori
reddita: funt. Hodiehabitum eft confiftorium. Ineocum veniffctin confilimn Hi-
ipanienfc Cœnobium tua: fidei commendatum , earn fententiam dixi , vt non m odo
confecrationis tua: filium probauerim me , fed vno excepto Pontífice , aliorú пшЬ in
te ornando conceflerim. Non ia&andi officii , fed probandi animi caufa ha:c icribo.
Qua: niinlominus veniens aliorú teftimonio accipies. Amo te Pater. Idqj ccrrilÜmü
habe,plus longe valere apud me coniun&ionem manuum tuarum.-Germanitaté no
ftra: dignitatis eodem parente progenitam: Multa item tua in me non vulgariameri-
ta,quim vim nefcio quam perturbatiffimi temporis.In quo fi verum fateri volumus,
Mmra 3
fentcntiis magis quam animis diiTenfimus inuiccm.Iterum dico,amo tc Pater.Magis
hocchirographo tcftari mcntem non poflum. Vale.
IA. CAftPlNALl PAPIENS1 IOANNES PETRVS
Ârriuabenus.
cccxxxii. N
SCribcntem Principi meo Mantuano ofFenditmeStcphanustuus. Litteras tuas

pridie Calendas Septembres fcriptas reddidit , monuit fibi efte nuntium craftino
maneitnrum ad te , cui litter* comtnitti fideliter poflent , fi quid eifern ad tc fcriptu-
rus.Itaqueetfi alia med' ftrahebantnegotia:nolui tarnen in tanta occafione non fcri-
bere,maluiqne vcl tumultuarias litteras , quàm nullas dare. Facilis erit venia apud te
infj ntia: meç,qui earn iam pridé vrcunq; auribus tuis dignatus es. Nam certe qui tibi
omnia credo, de me nihil credo. Qupq> magnificentius de me loqueris,eograuiore
intelligo ruin am meam,&magis pudet infeitiç mcç. Illud fatebor,obferuantiam in te
meam ne verbis qui de explican poíTe,eamq5 dicendi genus omneexuperare. Tu vc-
ro,qui me vfq5 quaque beneficiis tuis cumulas , non définis quoq; tarn honcftilwflis
verbis onerarc. Plus enim tribuere quam me deceat,id quidc mihi eft onerofiíTimú.
Tuç charitati omnia afcribo.Superas ingenio. Vincis facundia.Excellis & humanitä
re inter omnes. Quia non vacar, vtarpaucis,&vbi gradas egero, quodmelitrerismis
dignaris,& inftruis , venia ad rem ipfam. Die Dominico ad vefperam v;tío quodam
rumore dici cœptum eft, milites ecclefiafticos fufos fugatofq, eile. Hçc vei ba erat in
ore vulgi. Addebat aliqui, fe vidiile litteras ex Florentia ad orarores fccdci atorû icri-
ptas,quibus ideo narrare omiferat initium pugnç,& quomodo confl:â;um effet , qui
capti aut mortui.quonia tarn \xú nútii feftinationc noluiífcnt immorari. Heri quoq;
huiufmodi cladis opinio inualuit. Erant & recentiores lucera?, qu.'bus &¿ captiuoi um
numeruSj&nominarecenfebanturáprincipio.Haudíar sfideshabebattnr&quoniá
nouiflimi mala noftra difeimus à fuis , Pomifex nd audiebat , au t aftutc diflim ulabar,
& vfqnn hanc horam fubticefeunt piçtoriani noftriummo vt iunt ad celanda omnia
artifkiofiílimi, ne fignú quidem vlbm mceroris oftendut. Sed hoc fapientiç fortaflïs
afcripferitquifpiá. Illud v ero.quod de refiriendo exercitu,inftaurandi/q; viribus nil
videnturcogitare,qualefittuiudi:ato. paruo momento magnç res in bello difíoluú-
tur. Confultiífimi imperjtoris cft,non íblú perditis rebus fuccui rere,ied ante proui-
derevndefuccurratur, fipericlitatnmfuerit ,n- vbi opus eft faclo,confultationibus
rompus teratur.Tu qui alias huiufmodi cafibusînterfuiftij&pra'fuifti, quanta ce-
lcritate opus fit, fat is nolti. Nunc auc clam omnibus moliútur, aut eqwum Troianum
ftruunt, aut quod nobis conftecnilagunt, S¿ fortafle hoc magnitudinis, & inuicÜ
animi conftantix* documentan afferunt, fe etiam m diferimine fecuros eile, & Deo
freti illud Pfalmiíbe haben t in labiis: Siconfift.wt adturfumme caßrano timebit cor meum.
Siextirgataduer[ummeprœbum,inhocegoifcrttbo.S\>zs\u{\otum :A& Illud tarnen
obiici poteft: 2\(ontemptabis Dominum Daun tuum. Die t enim Dominus : Sume arma,
& fc ut и m. De clade ipfa , cj uod magis mihi compertum exploratumque eft id exem-
plum litterarum Hannibalis ad Florentinos facit: quod pin о tibi fan's, qui proximior
es,innotuiíTe. Paucis tarnen enarrabe. Cognoueiat is ab exploraroribus fuis hoftes è
Virgiliano caftramouiire:ad Flumen,cuius & ipfe accola erar,dcfcenfurus,inftru¿h's
ordinibus eis occurnt. Confligitur , & cum hoftes mallent fe pugna: fubtrahere, auc
quod itinere feifi, aut quod iniquo loco rem gérèrent, non eft paflus fine clade abite.
Capti funt trccenti.quos homines armorum appellant.Non occurrit quo alio verbo
id tibi explicem : ad ш. milia equorum. ingens numerus impcdimentorum,& bina
vexilla,quç infœlici omine non fatis odoraro thurc inauditis precibus Duci datafue-
rant.Duftores pluiimi, inter quos lmpcratoris filius , vti Scipionis ab Antiocho, qué
publica gratia commutarc noluit, patt r integerrimus Io. Francifcus Meletenfis cum
filio. Vulneratus Alexander Sfortia. A fportatç funt & gemina; bombarda:, ôc alia id
genus tormenta bellica. AtFuit & illi prcelio Foroliuienlis Princeps cum cohorcibus
Venetisad numerum nouem : q ua: cum со manead uentaflent fatis opportune, 5¿ i~
pu¿ intercepta: pradçfuerunthoftibus.Ingensprofefto damnum,& quod haud faci
le refar
EPISTOLA. б9г
brefarriripolTît.Haxhabemus,&: quicfcimus. Stupidi fumus, an altiora corde vo-
lutamus.Tuqui fapisiudio. Nimia la-ticia exultantes hac fumus adueriîtate com-
prefli.Reiicituromnisculpain Vénetos, qui in mittendis fubiîdiis lentiores fuerint
quam oportebat. Ad perniciem noftram iam plana funt omn a. Nihil intercedit. Ni
hil obftat.Modo velint,non decft hoftibus m nos irruendi atq; opprimendi facultas.
Orandum eft,vt aliud cogitent,&: quod iehadenusdixerunt, tantummodo inten-
dere,idvnicumabfoluant. Qua mente à principio ftierintjhaudfatis icio. Sedquale-
cunq; propofituminduerint, vereorneoccaiîonemprofequantur.&vtvafto funt
animo,nonhicconquiefcant.Ex Gerona affcrtur,Gallicos ab oppidanis eieitos, &:
mukös trucidatosefle:SubtraxiíTe Regem Gallorumfubfidia,quar Duci loanniad-
diderat.Hxcpublicitus.Quod ad me pertinet:IUud verbum, quo tuam erga me vo-
luntatemcircumfcripiïfti,quam vehemenseft,quamfuauirudinis,&dulcedinisplc-
num.Potuifti nihil maius.nequeo neqj verbis ncqs tuis in me benefieiis par eíTe, aut
pares gracias agere.Egoquoq; poftquam me tibiaddixi,quidmagis poffim non ha-
beo.Sed tu vt magis ocbâm efficis tarn conftanti huma ni rate. Quod fi Domini, &:
feruiofficiainterfepariavJiomodocnbvnquampoillintjillius amando ас benefa-
ciendojhuius integram fidem arqj operam femperprçftando,non diffugiam iudiciüV
Ineocertamine nihil prof, ¿lo fuccumbam. Audiui teSenam conceíílífe,eofortaííe
coníilio,vtlocorumcommut;itio voluptatisaliquid afferar. Ex folitudine commi-
grantibusgratioreftfrcquëtia. Diu celebriorc loco detentis lartioroptatiorqjeft ío-
litudo.VbicunqjfueriSjopto ve tibi bencílt.-nam nos qui bus te vitafuperftice iucun-
da, íícontr3grauis,mcIiorem in te vitx partem ducimus. Satis nugatus fum inepte
quidem.Lecïisliteristiiisha-craptimfcripfi.ltaq}nileit,quodcoha:reat.Ignofcegar-
rulitatimea;, quç & со inepciorcft,quo magis fubitaiia,&: extemporalis. Vale.Romç
Nonis Septembres. m.cccclxix.
1Л.' CARD12{AH PAPIM2{Sl IOANÊS PETRVS

K_Arrtuabentti.
С С С X X X I IL
SCio,Pater Ampliffîme, veluti quoddam emporium rerum nouarum domi шж
celebran. Ira expofeit dignitas tua, vt vnílecunque earum notitiam cre-
broaccipias,&tucarumesinueíligatordiligentifllmus, &vera cognofeis, & cito
adteperferuntur. Non immifeuiflem me tanto conuentuinifi tuimperafíes,ma-
luiífemq; contumacia: quam ineptia?.cr:mëeffugere.Quicquidigiturfcripfero, me-
mineris id fieri mandato tuo,& fidem noftram expendito.NonisSeptébris qua? nun-
ciata eflent de Atiminenfi pugna ad te feripiï. Poftero mane habitus eft Senatus,in
quo recitatíe funt Qiixftoris Poncificii literar. Is confli¿>um efle, plures captos,oc-
cifos,vulneratos quam plurimos non ibat infidas. Signa ab hoftibus intercepta,
impedimenta fubtra&a, &quod verbo non exp; imebat , fuos omnes campo ceífif-
fe,&in municipiafinicim-i trépidos confugiífejipfofatiseuentudcclarabat. Se vul-
neratum in genu, Alcxandrum item Sfortiam, & Neapuleonem , alterum in capi-
te,altcrum ingutture vulnus accepiife fatebaiur. In eo tahtum minus iniquam for-
шпат fuam faciebar,quod&: hoftium plures, & digniores capti: Plures interfecb",
maiorequorum copiae/Tetamifla. Affuit in Senatu Orator Venetus,produxit li
teras illiuspotentatus nomineadPontificem, quibusdolcbat huiufmodi iniuriam
damnumq, fuiife ei irrogatum.Sed quod folum in eaiaCtura poterant, ie paratos ter-
reftribusmaritimifqj íubíídiis conlilia ems omnia iuuare, prasftituroíqj afFatim o-
mnem operam fuam,vt ex initis conuentionibus tenebantur. Magnifica inquá ver-
ba,& magna:,ve aium ,fpei.Sociorum igitur, S¿ domcftico robore ас prafidio firma-
tusPontifex,quinondum, vtaflerunt , Chorbonam aperucrit, nihil animo mo
tus perftat in íententia,fe niii Ariminum dedatur, neque à bello temperaturum , ne-
que ad ineundampaccmincl.naturum. Noiti neruos belli efle pecunias. Indo
iniriumreficiendorümmilttumfumptum eft. Hcriadexcrcitum profccfuseftLu-
CabNellicumxL. millibus ducatis, eos diftributurus , vt magis oportere intelle-
xet it.De aliis mittendis infra paucos dies fpem addiderunt. Perquifiti, & in domi«
Mmm 4
б9ъ IACOBI CARD. PAPIENS.
bus Cardina!ium,& tota vrbeequiidonei, qui eo tranfmittantur. O&o Neapoli
tans, vtaudio,DecemProcancellarius dedere Pontifici. Reatinus Raucnnaique
pcrmifereiis,quibus ea cura fuerat à Pontifico demandata, vtquoc vcllent с ftabu-
lisaccipercnt. Huiusdefcriptionis immunesfunt Dominus de Vrfinis, &Man-
tuanus,quod fratres habeant,quibus cos opus fit fubmittere. Et tui in militiam vo-
catifuilient,fi afruiiTcs.Sed vtinam rcucrfo non opus fit praftare, quod abfentcnoa
fuitexactum.Emuntur&: vbiqucquotquot inueniunturequi, quos Anconam de
duciros nauigio in Flaminiam tranfmittcnt. Nil difEdimus viribus noftris. maiore
animo grauioreiniurialaceifiti,pugnabimus. Sentient hoftes Hydram Hcrcuhs.
Nunciatur iam aduentaíTe magnas copias à Venetis , quibus adiun&i iterum ho-
ftioccurremus, feliciorefato, &quomagis putamus fortuna: inuidiamhac clade
fatiarTe.itanuncccrtiorefpeprofperamcam nobisfore pollicemur.- neque nos ter-
ret quod Robertus vnum с noftris municipiis expugnauerit, alrerum nunc obfede-
rit.Friuolaharc,& infra animumnoftrumanimimagnitudo,fiuceam malis ferociá
nuncuparc,in feris ex prarda dignofcitur.Si parua appetuntur, viles: fi fortiora robu-
ftioresh.ibcntur.Noneftnobis habendum in pavuis,aut Arimincnfi expugnatio-
ne,aut hoftium internecione vi&oriam noftram metimur. Adha;cfunt& confilio -
rum,&exercituumnoftrorum vires inftrucbe.Adiutorem, &vindicem Deum ha-
bemus, qui euftodit diligentes fe, &: exterminât inimicos fiios, quos de fuanunc
nequicia exultantes corripiet in interitum,&:conuertetur dies eorum feftus inlu-
éVum,qui velutiadipfamiamdiuinitatistenduntiniuriam. Nihil inani ifta vicloria
fibiapplaudant,quibus poftmodum de tanto rerum culmine deie&is altior erit ca-
fus,&impulia:pra.'cepsimmancruina:.Subfannabit cos Dominus, cum irruerit re
pentina caIamitas:quiadefpexeruntomneconfiiium eius,&increp;ïtioneseius ne-
glexemnt.Satis firma funt nobis vndiq; prasfidia. Itaqj non eft amplius ve deplo-
ratam fortunara noftram exiftimem. Audies tandem acceptam с(Ге huius cla-
dis non difparis vi&orix compeníationem.Illud idas velim,in Qnçftorcm omnem
culpamreiici, nec deeíTe , qui inde occafionem hominis impugrundi fulcipiant.
Quod nunciare poíTím,noui aliud oíFcrtur nihil. De meo in te amorc ac fide,&
quantum Papicnfi fatear medebere,illud vetus eft,& vulgo trimm adeo, vt iure mi
hi inuideat quiuis,itatcquoqueamicurapr£efertimcautum dignos aflumere. Itaqj
fi te colojfi te celebro, fi maieftas tuaíemper obuerfatur oculis meis , non ingrate fa-
cio:perpetuam atque omnium fidiílimam feruitutem à me emeritus es tua ifta hu-
manirate,quamfibiimitandam proponerent vtinam ii,qui videnturcenière honoré
adfeoftentandum,itafuperbiam&elationemappetcre, ficutiftratus humi palraes
viduas defiderat vlmos.lndignos eo honore fallo feiudicio reddunt. Ego tuorum in
me beneficiorum memor ero.dum fpintus hos reget artus. Diflolueturq; prius ani-
ma,quàmtuus a noftro corde facelTar amor.Bene vale. Commendo me dignationi
tuaf.Romaî quarto Idus Septembris. м cccclxix.
WAWJißS PETRVS ^RRIFABENFS IA. CARDINAL!
Papienjí.
CCCXXXIV.
NOuos ac recentes rumores, & eos perfa^pc vanos Rornx nunquam defuifie
compertumcft.Hocfacitvrbis amplitude, diuerfœ nationes, diífidentia inter
fe vota,pro quorum nutuaut faifa confingunt,autauditis femper nouusadiicitau-
¿tor Poftquam illa: acies inter fe taminfeftisodiis, tamobftinatis animis concurre-
re mihi farpius cuenit,vt fi quando conceíTcram in frequencem tur bam , cuius prope
ardes noftras quotidi anum conciliabulum eft, eodem minifterio aurium varia exci-
perem,itavtquidexteramaurcrafonusverberauerat pulfam finiftram penitus ad-
ueriàretur.QÛpfdam è fententia loqui,alios afteftu mentiri,nonnullos, vt ita loque-
renttir,dcinduftriafummilTosiudicabara. Qnalisea fuenr repugnantia, etiamme
tácente facile ipf perpendes.Deftmquifq; magnifiée loquebatur.Neque eniraRo-
mx omnibus eadem voluntas aut foctioeft: Coaleícere in cadem ftudianonpoteft
tanta colluuies. Sed quod fortallc deterius eft, Hoftiles legaci quotidie ante ocu-
losob
Ë P I S T O L M. t9b
lbs obuerfàrttur.Hi Pontifias coniïb'a explorant, & noftrisparatibus cautiöres red-
duncur. Indignatur Pliniusvir nullius do¿trina;expers,temporibusfuis quatuor
Hannibalis ftatuas in ea vrbe cerni,cuiip{'e tam atrociter infultaucrat. Si mortuum
Hannibalemhaberiexecratur^curnosvitiospatimur ? Iam, vt aiunt,fpes nulla eft
pacis.Bellumha;carrnencaminantur. Pacemfedatiuum nunquam ait Pontifex,
nifiAriminumdedacur.Holtesfc millo modo dedituros inquiunr. Audio ramen
hos legatos dixi(re,expeclarefevtprimislitcris à Dominis fibi difceíTus imperetur.
Id vero quale futurum fic,non affirmauerim.RediitBaldaífar Trinus è caftris Pon-
tificiis,quiconfliduiintctfuit:refcrtacccpramquidemcladem.Scd ii omnia expen-
dantur,illatamquoqjhoftibusgrauiorem.Ioannem Bapriftam Siabiam mirisefïerc
Jaudibus,&fortitudinis,&fidci in Ponrificcm: Cuius inter cañera refertmemorabi-
le,quod Alexandrum Sforti am vulneratum &iam captum econfertiffimahoftium.
manuferuauerit,reduxerirq;. Eumq; qui captiuum ducebat, amiflis eo pradio tri-*
bus equis interfeccrit, nunquam tota pugna ociofus aut fuorum fuga decerritus.
Quid vero de Quicílorepra-JiccCjincredibileditlu eft, quam diligens in d icendis
ordinibus,fummittendisimlitibusfuerit, loricaindutus, <S¿fago, vt ne quid d-gno-
fcereuu abhoftibus.Difcu; rcbac,inquir,totam aciem. Labantibus prariidia mitte-
bat.integros feifii fubmimftrabar. Alios monere,hortari,impcrare pro tempore.Ipic
interdum pugnare^vtinquiullejltrenui militis,&:boniImperatoris officium im-
plere.Cum tandem inclinara eflecacies, fuis iam difFugientibus, poftrcmus rema-
nere:Signanondeferere,inanimuminduxiile,nccanreabire,quam aut falua redu-
ceret,autillicfortiterpugnansconfoderetur.Sed cum maior vis hoflium ingruerer,
confilioj&vitribunoruu.fuorunucgre inde abihaclum ceffilfe, cum iam fublata
eflbnt.Itafortitcrfecit,icafe!nuictian:mi pr«efticit,V£ veteranimiJites gloria; presby-
teri iam fateanturceimros.Virum omni lau dc,ÔC honore dignum affirmant : qui li
cet ad criumpluim fortuna: fucceifis non habuerit.magnis tarnen excidiraufis.Vin-
cerenonnunquam fortuna; ciè.Fort iter pugnare, hic vr.rus bonos propiiufqj homi
nis eft. Ecaitns noui aliud n'I audio, niíi quoddifperfi milites colliguntur, lulraiteríí
fidabiiuroccaiioacicoppugnaturi.Hincpecuniç,&:equiad legiones transferuntur*
A nobis nouem cqui accept!, quod prius dix гагк fe non facruros , & hodic à bdu£tî
funt.Senatus hisdiebusnullus habituselt: quod fi extra eumautineo cam mcftc
aliquid,idvndeprorfusccgnoícas,idoneoshabesau¿tores,non dicam amore, auc
fidefüperioreSjCumin te amando colendoquoq;cedam nemini. Audio fufunari
nelcio quid de partunendis fiue pariendis nouis Sen^toribus : Quid in hoc futurum
fitjíeio tibi eíTeexploratum.Quod íi is fuerit defignatus,quem fentio,&: propter qué
fbrtaífetotípeáacula,dicamilludMartialis,Vindemiarum n5 vbiq; prouentus cef-
ÎàuitOuidi: Pluuia profuit grandis. Claudicans Codes ftatua dignus habituseib
Qua; genu excipiuntur vulnera,ncruoscontrahunt,& farpe corporis iacluram faci-
untjíedrependi poiïunthax damna honore aliquo. Deus bone, qui feruraris renes
&cdrda,quoufq;infcitiam noftramtolerasiaucfanclatuapolluentur? In quo fiepe
erratum ell ne ia;pius erreur, &erroris continuatio tranfeatin exemplum citcura-
fpice.Inhocre&umeit Papienfistuicor, qui non cenfetpriuata beneficia publica
gratia cíTe commutanda,c<: in hoc arFedtus omnes eile exuendos. Dilapfus fum icri-
ptione,vbi non decebat paruitatem meam.Sed vtapudte omnia liceant, facit hu-
manitastua.Tuumreditum miro defiderio ex peótorquodfitantum abes , vt calores
Romanos aufugias,redireiam ipic potes. Habemus falubrem aeristemperiem, &
mane fubfrigidumelbS'ircdeundoiibi non difplices,id quo maturius feceris3eo ma-
gis nobis iàtisfacies-Vale.coinmendo me Dignationi tua:. Roma;, Idibus Septem-
briS.M.CCCCLXIX.
IOANNES PÊTRVS y_¿RRirAB£?(fS IÀ. CARDI-
ndi Papienß.
С С С X X X V.
Та dJeclor meo erga te officio , vt cum ctiam nihií occurrit fatis dignum au-
1 ribustuis, fumerc tamen calamum, &c feribere aliquid iuuet. Nam & quod
¿94 IACOBICARD. PAPIENS.
prarfonri faceré intcrdumconfueuimus.vt nulla nifi falutationis caufa adeamus, id
quoq; abfenci prxftare non inepcum putamus.-in quo &: minus importuni futuri fu-
mus..Sien:m cum rcddunturlitcra:,maioribus negotii detenrieftis, minore erubc-
fcentiaarq; iniuriacarum lech'o,quam adeuntium corpora difFcrri poteft. Etil, quod
ruse humanitati, no тех modeftiç aferipcú fir,ego nunquä mihi viíus fuerim tibi im
pôt tunus,expediam tarnen pauca nonnulla,non tarn tui admonendi caufa, cui nun-
quam Delphis oraculaceíTant,quám vtquodtudicere confueuifti, ex quacunque
herba fiícem coIligam,&: vidcar mandatorum tuorum retinétiífimus.Poftrerno Sc-
natu,qui die Veneris habitus eft,cum inter reliqua,quorumagendom vulgo opinio
percrebuerat,Hiípanienfíecclefiarú diltributiocxpe£tarctur,nihilquod relatumfic
aftumeft.NHiildeniq; alia vilain re memorabileenunciatum eft.Infequcti die,quo
celcbritascoronationisP5tirîcia;agebatur,rccitataîrunt»nterSenatoreslitcfçàQuç-
ftore,quibus copias ecelefiafticas iam conueniíTe íignificabat,&: breui in agris caber-
nacuIahabituras.AduentairecumHerculeturmasxxiv.poft primas xi i.Expecbri
&aliasxn.à Venetis,&fexcentos équités ex foro lulii, qua: omnes cum fummam
XLvii t.impleát,additas noftris numerum oóroginta exceíTuras, magni profeéroro-
burexercitus,quaf nonfolumfcederatisobííftere, íed corum omnem vim diruere
poterunt.Nondeeíl'eanimosvlcifcendíe iniuria:, abolendar ignominie. , ас teterni
nominisconfequendi.Noninficiatur RobertumMalateftamquçdam Caftellaagri
Ariminenfis occupafl"e,quorum amilílo n5 tarn nobis per íe molefta eft, quam quod
inhabendorumcommeatuumfrumentiqj imprimis occafio data eft.Nam cum vbi-
que aliquid recondititriticirepertum fit,mquodam tarnen municipio ingens copia
ad xx.millia modiorum inuenta eft,omniaqj in vrbem Arimincnfem cöportata funr,
quae cum antea ob famem diutius ferre non pofle obfidione videretur , atqj inde de-
ditiofperaretur,nuncautfublata,aut dilata fpes eft.Rcliquamunicipia, qu* eoloci
momentifunt,vti Mondauium,Verruchium,&huiuimodiitamilitibus,omnibulqi
praelidiiscommuniuit,vtiam fatis contra hoftcmfirmatafint:& quiaoppidanos ve-
rebatur,quippequiingenitumhabeantin Malatcftam familiam amotem nontlum
extin6rum,unguloin quacunq; domo relicto omnes emifit, ne mtusmanentibus ab
eis proditio ficret.Hacienus in Flaminia, quantum audio, res fucceilcre.Euentus rei
vti dubius femper,ita iudicio mco imperlcrutabilis.Sunt qui opinentur , aduentante
iam hyemc nihil mcmonbilea&uros cflè, fed vtrunqj exercitum fatis habitui um, fi
fuAferuaucrit.hyeme ad hiberna ccmceirurum,&:quod fieri femperconfueuir, no-
uorum confiliorum hyemem matrem fore, monftruofos partus ver nobis editurum,
quarum rerumvel in Cafare magnum inítar futurum alTerunt, qui cumnuper in
ternuncio Abbatis Cafas noua: cum Venetisfœdcraiunxerir, ас multa milliaequo-
rum fit in expeditionem Italicam tranimiflurus,idemq; fœderummoxcum Pontífi
ce ius fit inimrus:magnos inde ton trusfumusexaudituri. Adduntctiam, Abbatem
illum nouas focietatis conditiones mrcrCa:farem,& Duccm ioannem com iliaturü.
Pontifexinfenteniiaperfcuerat,&, vtinqiiit Tercntianus ille Charinus, nihilvuk
nifi Ariminum.O/w«¿ inxîrtmmo magnifiât cura parentis. Non min s, nonpericulo,
non clade,non fumptus onereabea iéntentiadimoucri poteft, &: quod prudentiflî-
me confilium propofitumqj induit,id cft conftantiiTime ieruaturus , etiam fi ad vlti-
mumdifcrîmcndeucniretur.HocfacitarFcdus Dciiuftitia:, & talenti à Deocom-
miffi,quod qui recondidit,& in eo nihil operatus eft>reprobus habitus cft apud Deû.
Itaq; nifi in hoc cédant hoftes,&: Pontifia fatisfaciant , non eft vnde pacem poilinc
expecbre.Venetorumauxiliismaior fides eft.quàm antea: nam fincerius, &magis
ingenuenuncagercfcoftcndunt.Sentiocxardcfcercnoftrisfpiritus, & duelos ma
gna fpevi&oria: in ipfa etiam fpe iam ante lattari. Sed vtinam iperatam lauitiam cer
tain acpra:fentcmvidcamus,optatofq; diu Iiceat dudare triumphos. Valefefuimc-
mor,neccœpca: humanitatisdefertor. Tibiq; perfuade,non minorem eflcapudme
obferuantiam tui nominis, quàm tiiam in me charitatem , etiam fi ea tuo arbitratu
ac tua lance expendatur. Commendo me amphtudmi tuac. Romxxv. Calendas
Octobres.
• 10 AN
H P I S T O L iE.
TOANTES PETRVS ^ÍRRIFABENVSIA. CARDl-
nah Papknß,
CCCXXXVI.
VT hominum , ita rcrum conceprus eft. Silent omnia , cum parturitur. Cum
Puerperium fit,exaudiuntur clamores. Id nobis in rebus bellicis puto acci-
dere,quarum confilia in fequentem annum iammagis, quàm präsentem videntur
refpicere,& quod in hyemcmtendimus,& quod tunc fperetur occafio rerum me
lius gerendarum.Profligato bello quod audifti/ummaceleritateinftaurati runt ex-
ercirus,accerfita fociorum auxilia & periculo ipfo SaturnusMercuriii induit. Ita ftre-
pebatmilitibustotaFlaminia, vteflentquidicerent , aurum Tholofanum, aute-
quu Seianum apud vistores eíTe. Eos fibimet fomirem malorum ea victoria peperif-
fe.Ita numerum acrobur Legionum noftrarum auâum efle,vt quod de Graecis Ho-
merus fcripfit,decem milites vix Unguium hoftem eíTent habituri : & id quidem la
tís verifimilecoeuntibustam vnlidiflimispotentatibus,&coniuncb's viribus focia-
Je bellum miniftr antibus.Cum autem rebus gerendis témpora adueríaiam incum-
bant,nequeinterim ad commirtendum prarlium fatis,quantum coniici poteft, ani
man' videancur,autfupcrior ratio in caufa eft,aut Didtatorem Fabium habemus.Tu,
qui#ingenio,&peritiaiariscallcs,iudicaco. Vtra harum fit, ociofi certe fumus,&
ego affirmarim,noua confilia agitari.iis fides,& tacirurnitas fucceiTum praîbent. Si
crreruntur,euanefcunr. Nam & admonirus hoftis МЫ, vbi opus eft, praecauet,&
expe£tacioneffuftraturaduerfanimi.Opuscft tarnen, vt quod tacite alTeruatur,n"-
dcliterminiftretur,prudentcrquoq;excogitatumfir. Si enim hoc tollas, operam
& impenfam perdimus.Sumus in his omnibus pari ftudio,ac vigilantia. Pamphilum
SimonisTerentianiimitamur,quidiuerfoairn ftudiorum nihil egrcgie praeter car
tera moliebatur.In tanto igicur rcrum filencio,quid negocii ad te fcribam non ha-
beo.Factaenim.quod publice gcrancur,enunciaripofujnt. Confilia, quod incraho-
miniscor delitefcanc,haud facile à vulgo,cuiu<; ego vulgatior Tum, refciri poiïunr.
Sed neqj ingenio valeo.vt conieclura artequar.Si igitur nihil habes,ex me caufas au-
diuiiti.Hefterno Senatu,qui interdumhabendis comitiis proprius eile folet , nil oc*
cupati fueruntSenacoresmam primo ingrclTu,vc audio, percontantiPontificijfi quid
erat agendum aut referendum, nil omninorefponium eft. Itaq;ftatim diflblutus eft,
&: quod publici nil erat,quifqj,vt mos eft,pro priuatis circunftare Pontífice. Quofdá
ftatim abirevolenresretardauit familixabfentia,qna:domumè more reucrterar,&e
tardius prandiumegerat,quodea dies ieiunioeiTetdicata.Neq; igitur èSenatu.neq;
àcaftris noua afFcruntur.Id nos aliquantulum follicitat, quod auerfo tempore pefti-
Jencia cœpit ferpere,qua inter alios deceffit Conradinus Q/anctiflimi patris tui Fir-
maniintimus. Valet tarnen Dominus naeus cum tota familia. Idem déte ас tuis au-
direcupio,& eo magis,quod de te nil omnino íenferim poft tuas, quas pridie Calen-
das Septembrisícripfifti.Vale Pacer ampliífime,&fiue ocio fruerisfiuenegocio,no-
ftri me mor. Ro m x . x x 1 1 1 .Septem bris, м . с с с с lx i х.
CHR1STOPHORO PRATELL,sÊ.
CCCXXXV1I.
Licet litera: , quibus reípondetur tuis , manu Secretara fint (criptas, non ta
rnen eorum quiequam vidit,qua: mihi fignificas» Tantum in nube calamum
duxit,fenfus omnis verborum fuorum ignarus. Ne dubita. Cunäa femper quo vo
les concinebuntur filen tio. Salus tua, mea eft falus. Et gratia omnis , quam inuenifti
ifthic,mea eftgratia,& rebus meisinferuir. Video quo tandem euafit commina-
tioVicarii noui.Deofintgratiar.Et hoc reliquum Aloes deglutiendumeft nobis, vc
aliamulta.SuperinducetdulcedinemOeus,cumtempusaccipiet. Expeäo literas
Vicarii,& Ducis,quibusrefponfum paracum iam eftextemporum condicione, non
ex indicio fumptum.Nam de mandato ad vnguem obfer uabo quod mones. Tu,
mi Chriftophore,vigila, vtfacis,&nostuere&: noftra. Spes de te mihi eft multa
inicia rerum iam intuenci. Si nonpoteroego premium referre pro mentis, referes
696 IAC OBI CARD. P APIENS.
Deus,& San&i illi, pro quorü ecclefiisin laboribus es.Si tempore aliquo potero fine
men fura rcpcndam,pra:íertim cum pro virtutibus tuis maximis quibufq; dignum te
deputcm.Memor efto,vt es confuetudinis tux,propter quam placuifti,& fidei datç,
& iurifiurandi prarítiti,&: meritorum , quibus RomanarEcclefiç Cardinalem in dies
magis obligas tibi.Impnmis autem cura valetudinem tuam,& nil necelfitatibus tuís
deeflepermittito.Non eft boui trituranti os infrenandum.Difcedo peredie Senis,vc
rectaRomamcontendam.ValeOj&valeretecupio. Qupdvtriq} continuet Domi-
nus.Senis.vi.Octobr. м cccclxix.
' IA. lZUNVTOLFS CARDINALI PAPIERS I.
С С CX XX VIII. .
VIdcbor qiiodam poftliminii iureadinceptum opus redire port longum iilentiu
meum, cuius vtinamnullam poíTemaíferreexcufationem: malJem enim con
tumaciam negligentia? reus fieri, quàm poíTc me legitima exceptione purgare. Na
fi qua: poft vltimas literas measadDignationem tuamacciderunt,fando enumerare
pergam,neq; dims Vlyiles,neq5 Myrmidonum quifquam temperaturus eft à lachry-
mis.Quisenimclademilliusdiei,auttantamcœli inclementiam explicet ? Struâa
erant parataqj ad victoriam omnia,nifi nobis earn Deus inuidiflet. Horret animus
Ьагс meminifl'e.Paucis ideo rem abfoluam,minutiifimc iterum exaraturus,fi cogno -
uero,ad vrbem rediiiTe D.veftram Reuererendiifimam. Vt fermentum habcat,vnde
multum conficiatpanis. Confedebamus in eodem Burgo,quem vi occopauimus
imminentes Arimino.Cum Regia: copinad turmas circirerxLv.equitum à Tronto
Flumincmoucntes.per AgrumPicenumiter facientes Tecum Vrbini comité con-
iunxerunt.Alfonfus Dux Calaber ilJisprscerat. Hie diu communicato cum eodem
comité confilio,cum dimidia eiufdemexercitusparce recta,quaveneratad patrem
in regnum rediit.Earum gentium ad uentu cognito duplicatiiq; copiis hoftium, no-
ftriconfiliumceperuntdemuris fuburbanis, quibus cingebantur , diruendis, vríî
quandonobisinanimoeíГetillucredeundi,liberpateretnobisreditus. Quod ftre-
nuc,&:impigre factum eft. Imminente fubinde nobis exercitu comitis ne vndique
impetcremur,id eft,à Ciuitatc,& à comitcipfo,diuertimus in vicinum collem paulo
editiorem,ex quo iterum imminebamus Arimino,& hoftili exercitui , qùi non pro-
cul ab Arimino confedcratmillibus pafluum quatuor. Nos ex traufuerfo inter exer-
citum,& Ariminum pari interuallo.nec plus minufve milliaribus duobus. Pattbat
tarnen via hoftibus fecundum mareeundi Ariminum abfq; noftrorum metu.Caftris
vtrinq; tum loci natura,tum vallo,&:fofla munitis,aiTeruabatquifq; fines fuos.Inter-
ea Cerafolum oppidulum ànoftris bello fuperatum, & prarfidio noftro munitum ab
hoftibus obfidebatur,hac tamenobfidione,quodiuxtailludcaftrametatierant.No-
Aro tarnen milite munitum erat, peditibus circiter Scxaginta quinqué , equitibus
paucis,quibus praerat Bartholomxus de Mediolano Cefennas ciuis:pediribus prç-
erat vir antea incognitus,fed fumma: ignnuia; Andreas de Cailla Comeftabilis : cum
xv.SclopetariiSjBaliftariifq; totidem.Hiccumoppidiexpugnationemmetueret,ie&
oppidum hofti tradit,& in caftra ad Reuerendiifimum Dominum meum rediit, ve-
niam deprecatus quod nihil ei defecifiet nid animus.Hic fateor à Domino erratum:
nam fi laqueo dediflet hie tantajfíueignauiar,fiue perfidia: pœnas , fuiflènt alii ftre-
nuiores.Non licet nobis interficerequenquam. Hinc prima mali labes. Oppido e-
nim recepto hoftes earn habuerunt belli Sedcm, &noftracalamitatisfeminarium.
£a prima illis victoria,&quidem incruenta.Indefevertereadaliud CaftellumMo-
lazano illi nomen eft,quôd à Malafpina Comeftabili noftro, cum peditibus centum
&Septuagintatenebatur.Abeofa?pius repulfi hoftes confiliuminierunt eruendiil-
lud pertormenta,&: Bombardas,quibusaduectis oppugnabatur,&quideraincaftris
noftrisBombardarum (onus exaudiebatur,quxrcsin grauem noftrorum cedebat
ignominiam,qui ex obfidentibus facti eramus obfefll.Id cum diutius noftri ferre no
poflent,caftracaftris hoftium propiusadmoueredecreuerunt. Et erat locus arduus,
quern confpicati erant noftri, in quern transferre caftra ftatuerant, tutus , &: dignus
tali ele&ione.Imminebat enim cerutcibus hoftium, quod à cura, ¡te Audio obíidio-
nis cos
EPISTOLA. б97
nis eos auertiflet.Hoc confilium àThefaurario non probabatur per omnia.Ipfe enîm
ilatuerat,v£hoftemarcerct,abobfidionerepentinumimpctumin Ariminum face-
re: Cuius muri per Bombardas noftras diruci non fueranc reparati. Aditus aucem pa-
tebacpereiurdemfuburbii muros ftratos. VicitDucum fententia, &colleclis farci-
nis,& impediments ftruóla acicitur ad defígnatum caftrorum locum. Qup cum iam
ventum eflet,hoftes arcerc noftros cocpere telis,& fagittis. Interccdcbant inter Iiunc
locum, 5¿ caílra hoftium paíllis circiter fcxccnti,& fofla ingens natura facia , per quá
riuulus fluebat.in quam omnis pluuiaàcaftris hoftium flucns,& à noftris decolabac.
In earn noftrorum equitum aliqua: turmx defccnderunt , & intra hoftium caílra pe-
netrarunt,viam libi ferro facietites. Iamque cum aliquamdiu pugnatutn eftet, eranc ¿
ex hoftibus,qui impedimenta coIligerent,verentes fefe in fugam vertendos. Pugna-
tum erat horis circiter quatuor: licet hoc confiJio à noftris itum non cflèr. Tunc iuf-
íu noftrorum Ducumreceptuitubicine$cecinere,noftriquefereceperunt.Idhoftes
fugiendi coníilio à noftris faclum rati infequi cœperunt , noftri qui pugna: gloria ш-
periores redibant,nihil tale verentes iam caiîîdes cum lancéis pra^mifcrant.Noua ta
rnen^ inopinata re pcrculfi arma petunt. Miniftri , qui iam ad oceupanda veterum
caftrorum ] oca praneranr, nufquam apparebant. Ita inermes,id eft,fine caífidibus,&
gaieis multi in pugnam redeunt tumultuaria fumentes arma. Hancflucluationern
hoftium Dux conípicatus paucis fuos hortatus , qua velit eos in noftros impetum fa
ceré manu monftrar. Ipfefuribundus recentes turmas fubmíniftrabardeducens fef-
fas.Atroxhicinftauraturprcclium:immocaedes vtrinque. NamSpingardiseranto-
mniacafttamunita, ¿¿nos vnamhabuimus, qua: Pomumplumbcum librarum de
cern emittebat,quç medium aciei vnius aftîdue fubuertebat. Econtra hoftis fundito-
ribus fagittariifque aé'rcm verberabat nimbis telorum crebris. Nam ad earn rem pa-
rauerat propugnaculum in collis nobis oppoíui vértice , quod ex turri latericia fece-
rat,quam lignis,& terra contexit,addens tabulata inftar Baftiç validiíI¡ma:.Hoc exi-
tiale noftris fuit,cum&fuperneopprimercntur,& pro muro ftantes,&illo fe fuentes
nudata his prarfidiis noftrorum pecîoraferirentinimici.Fuit candes vtrinque eminus
cominufque.Noftri tandem qui tumultuaria fumpíerant arma,cum ñeque ordinem
feruarç poílent , ñeque Imperatorum diclo audire , vt in re improuifa fit,quç per fefe
líbi terrorem incutit,retro cederé, ac fuis impediments timere cœperunt. Ea res ho-
ftibus animum auxit,& noftros cedentcs iníequebantur.Noftri vt impedimenta col-
ligerent,pugnam relinquebanr.Cuius rei auclor extitit Pinus Foroliuii tyrannus,qui
cum próxima посте in noftracaftraveniftec, primus terga vertit, primus in fugam
conuerfus eft. Prxerat hie turmis duabus ftrucliifimis , &cum omnibus fuis aufugic
primus.Huius excmplo alii vertentes pedibus falutem querebant.Hic ñeque Duelo-
rumimpetium, nequeaucloritas valuit. Alexander Sfortiavnus hie pulchrumoc-
cumbere ratus, vt Learna C3tulis amiífis circumibat adhortans, imperans, nihil omit-
tens quod ad ftrenuiflimi Imperatoris officium pertinebaj. Inclinauerat eo iam res,
& fortuna, vt non poftet vcl virtute vel Imperio alicuius inftaurari. Inter hax miflus
eft q ui Alexandrum confodeiet miles leuis armaturç , qui egregie facinus indignum
fuicipiens in hunc venerabilem Sencm gladium conucrtit,& duplici vulnere aftecit,
in gulam altero,ex quo illico caufatafebris , ft quid fupererat fpei , abfumpfit noftris.
.¿Bgre tandem à fuis relatus eft. Quarftor nofter gregarii etiam mihtis munia fubiens,
nunc hue nunc illucdifcurrensfepiusinapertaruitpericula, quem tarnen protcxit
militaris veftis etiam fordida. Quod potuit tarnen vltimus fecutuseft fugientem
exercitum.Hoftcs fimul cum peditatu noftro impedimenta diripuerunt , qua; nos o-
mnes magna affecerunt iaclura, cuius ego non tenuem partem feci. Citatis equis o-
mnesfeCefennamreceperunt.Moxinfecutaomnia,quçàvicloribus in vicios fub-
fequi confueuerunt , qua: in aliud tempus feruabo , quando nunc agor ftimulis litté
ral um Reuerendiffimi Domini mei,quos aflldue multiplicar. Inftauratione exerci-
tus faclaideo diutius dilatum eft prodirein caftra,quod Veneti mature, cunclanter,
pigre procedendum putant.Hec cunclatio exitio fuit.Exiuimus tandem latebras,ca-
llraque mccati fumus iuxta Sauignanum oppidum , quod pari interuallo Ariminum
à Ccfenna difterminat, hoc eft, miliaribusx. Alium caftrorum locu delegimus apud
Nnn
í9% I AC OBI CARD. PA PIEN S.
fah&um Archangelum,raedium fere inter Ariminum,& hçc caftfa:Robertus Mala-
tefta cognito quod in caítra prodiuimus , foluta obfidione , Mundauiú enim obfide-
bar,fe cum copiis,& Comité Vrbini coniunxit.accepta prius magna iaclura, & igno-
, minia à noftris.qui prarfidii caufa Mondauio pra:pofiti erant, qui confpicati eum ab-
irccum exercituinfecuti funt , &impedimentorum partem , & equorum diripuerút.
In caftris apud nos íunt cohortes quinquaginta, ex quibus хххп. funt ex auxiliis Vc-
netis xv.alias lubemus prafidiis Fani, &c aliorum locorum diftributas , que, medium
tenent hoftilem exercitum inter nos. Reliquat copie,, prxcipue peditatus diftributus
cft per oppida alia Hoftis eft non multo minoris exercitus. Ipfe tarnen partem diftri-
0 buit per oppida recepta,quç non íunt magni momenti,futura etiam noftracum tem-
ptari poterunt. Ad ea cum non poííet terra iri,nauigauit Dominus his diebus nonfi-
ne difcriminc:Fanumqucprimum,&reliqua oppida Ins firmauirpra:fidiis,vtnonfic
de fideaut defeccione fufpicandum. Quibus in Picentibus geftis renauigauimusia
Flaminiam. Nulla enim erat fpeseducendi exercitus nifin. iiiflet Dominus. Idque
patuic , quod cumprimum rediit producía: funt copiç. Hax fine belli neruis fieri ne-
cefle eft.Icaenim tenuis pecunia fubminiftratur,vt vixadpanemfufficiat. Qujcalias
fecommendat RcuercndiffimxD.vcftrx,quam'dicithabuifle prophétise fpiritum,
cum ad me feripfit. Nofcic nos omnes. Seit qua interdi! gratitudine fimus,& reliqua,
qua: Cumea Sybilla vix potuiiTet prxdicerc. Ego me, vt foleo,commendo Reueren -
diflîmç piêtati veftrar , quam fcliciffimam opto. Ex caftris fanfta: Romana: Ecclefia:
iuxtaSauignanumxvii. Oclobris mcccclxix.
IACOBVS lMINVTOLFS С ARDIN ALI PAPIENS1. '
CCCXXXIX.
PErcurri fuperioribus diebus Reucrendiffima: D. veftra: ftatum rerum noftrarum,
& qua: facla erant poft vltimas litteras meas. Prauermifi tarnen inftaurationem
exercitus faclam à Pontífice tarn de pecuniis quam de equis circiter trecentis. Quç fi
celeritcr vt potuit facia fuiflct,proditum eilet in caftra longe antea, fubueniumqj re
bus noftris labentibus. Sed fuit illa cun ¿latió nobis exitialis, quippe hoftis ob eá cau-
fam multis oppidis eft potitus,non tarnen munitis multum. Quxcunq, fint.tutancur
corum caftra ab excurfionibus noftrorum , & commeatum fuggerunc ipfis alioquin
mendicaturis. Nam licet ab Vrbini Comité multum farinas, & confeclri panis ex eius
tcclsadducatur: nihilominuslaboraturi erant inopiaftumenti,qualiberati funt re-
ceptione illorum oppidorum,quse dixi. Enumerabo veroilla cum inteJlexero Reue-
rendiífimam D. veftram rediillead icribendum. SeripfinuperdefignarumefTcca-
ftris noftrislocum turifllnium iuxca fànclum Archangelum Caftcllum in edito fitum
collc,& validiffima mumtura aroe,cui prçfîdet Germanus Braciide Perufia. Ad radi
ces huius coliis caftra locanda erant : lamq; folia lati/fima duel a.erat , & munitus hie
locus vallo, & aliis ad hoftiles meurfus vitandos neceflàriis,ita vt à fœministutari
poflet. In hunc locum procederé Venctum auxilium diftulit expeclans pluuiam , be
hyemem,cuius velamento excufationcm peteret, &¿ remiflloncm in hy berna. Cura
dietim rem protraxtflct, vt par fuit maturo autumno ecce exaudiuntur. PJuuia afper*
fa funt caftra, cuius rei delicati , immo delitiofi milites impatientiftimi renuunt ia
caftra parata concederé: fed valet udi nem , & centum alia caufan tes ad ftatiua propc-
ranteum hirundine redituri. Hicrumorincrcbuit,&iamputoadhoftespetuenit.
Qui fi virielTent,nos cum ipfis caftris oceuparent. Ego itaíentio,nequc íoIusfum,ad
hoc miflas efle nobis auxiliará has copias, vt bellum in viíceribtis ecclefia: nutriant,
xrariumPontificiumcxhauriant, Ariminum in hac ambiguitate feruent cefiurura
fibialiquando : Quod honefte fieri non potuiftet, fi ad gremium rediiflec Eccle&r.
H«rc omnia ex voto cedunt. Hace enim prouincia ab illo fociali exerciru patitur o-
mniahoftilia: Vaftàtionem agrorum, omnium rufticorum przdiorum, &domo-
rum ruinam,d repdonem,& excidium vfque ad folum,& aream. Si ad hoftium per-
niciem tenderetur paribus animo>0¿viribus,validior eft exercitus nofter. Claffisvi-
gintiquinquenauigiorum inftrucla. Municiones parata:. Ducum peritia,& copia
forte m ulu. Magna vinceadí rat . o, modo voluntas non abeilet. Nemo cft, qu i ferre
l EPISTOLA. 6s9
poffit ram apertam tergiuerfationem,cui non deeíl claflïs diífimulara peí fidia,cx qua
ßepiusnauigia Ariminumclam petunt. Quid apertiusíNos inter hajcdiícmcinmur,
ñeque eft quod rebus noftrispoífitfuccurrere. VidericDeus, & vos cœli cardines
huic potentatui longe infenfi, cuius potentiam formidantes iniolentiiîimi hielu-
dunr,eludencefqueconterunt. CommendomeReuerendiifimarpictati veftra:,quä
Deus,& Eccleiïa: fua: , &c nobis colonis feruet felicem. Ex caftris iuxta Sauignanum
O&obrisXXIV. MCCCCLXIX*
IA. CM1NFTOLO.
CCGXL.
С Iferius ago gratias officio tuo,velim mihi ignofeas. Tempore,non volúntate dif-
^feruntur littera.Rari ad vos commeant. Qui mittuntur, non fi nuntur vel ferre a-
licnumquicquam,vclreddere. EaiadurainmciSj&tuisfarpeeftfacTra. Credo has
Ioanni Ariminenfrcotubernali tuo.Fidem,qua tibi preftitit,pra:ítabit &¿ mihi.Com-
mentarioadmemiiTonihilad animummelius. Compleótitur omnia, quçnoflein
defiderioerat.Videopoftulatumamiciplurimiàtcexiftimatum. Siquidadbeneuo-
lentiam meam accederé poterar.hoc iludió totum acceifit. Addi iam nihil ad cumu-
lum poteft. RogaDeum,vtpoífim. Volúntate ad te promerendum nihil incenfius.
Ago tibi gratias. Quxítori item meo vt nomine gratias agas,& peto3&precor. Codi-
celluschirographilui adfcriptus,&acceptiflimusfuit,&plurimum contulit. Ulius
imperio qua: Ioannes preflus amené mutierat quidem , plene effudit. Noíco iam o-
mnia. Futurum confido, ni fallunt vires, & fides eius plena difcriminibus:íi minus a-
pud quos oporruit mercedem gratiç tulit: at apud me vera; laudis inueniar. Hortare
illum , vt bono fit animo,& contenais confcientiaDomini benediftioncm expe£tet.
Ad honores illa expedita eft via , fi vulgetur virtus ante non cognita. Magnum de fe
ípecimenanimi dédir.Pauci qui vellicent funt, qui mifercantur , S¿ laudent pene o-
mnes. Audio fermones noftros. Audio & vulgares aliorum. Non mcntior,Iacobe:
Magna eft £eftimatio, paífimque opinio, fortunam fibimagis quàm ipfum Fortuna:
defuifTe. Vbi hsec tam fecunda de homine eft fama , adeft plerumque retributor, vn-
denon expeclatur. Laboriofiífimi feptennii, quoeram Cardinali Firmano famula-
tus mercedem retulit Pius, quem pene non noueram. Vnde id qua:fo?nifi ab opimo
eftminifteriiboni.Perfeueretinfinem. Ferat,& perferat omnia. Vicbix eft tandem
fortuna: patientia. Vale.
OMINO TRICEREHIO SEÑENSI.
CCCXLI.
DE heremitorio gratias ago. Inrepenenullapigetiamtottraclatuum. Cra'fi re
gia minoris efíe potuit tíedii.Nullipropterea feribere propofitum eft non fuper-
bia,feddefperationeexitus. Adcaputrediturquotidie. Mihi iam rcmiflaeftomnis
neceffitas. Paraui ftabulum,& culinam, quorum caufaoptanda erat acceífio. Rcli-
qua nunc magis confortii vcftri funt quam mea. Idque poli: paulo fentietis , cum re-
farciendç erunt ruinç. Si conftituent inter fe collega: tui rem cerram , nec perfequen-
tur inania : Et mihi vnicum dinumerande pecunia: opus relinquent, adhuc conuen-
tanon abnuam, magis quidem ornamenti caufa quam vfus. Verbumexmenemo
expe&et amplius.Habitorum eft fatis , ne dicam nimis.Tenes animum meum:quem
tamen apud te continebis. Tibi enim fie feribo , vt fratri. De predio Macellano feri -
bo etiam pluribus Guidantonionoftro. Conferteambo conlilium, & facite quod in
rem meam putatis. Hinc ñeque ego videre quicquam poflum ñeque ftatuere. Res
fratris tui non excidit animo.E Volaterrano plenius nofees omnia. Vale.
GENTILI VRBINATI.
CCCXLII.
(~\ Ro librum, de quo agis,mittas ad me. Vidi illum nunquam necaudiui quidem,
^^fi verum quçris. Gratus erit quod ignoraui. Gratior quod ab interitu viuit. Gra-
tiffimus quod tuo iudicio eft Suetonii.Nil illo vel íignificantius quicquá vel breuius.
Nnn i
>oo IACOBI CARD. PAPIENS.
Pecuniamàmenfariisillico accipics.De re Volaterrana laudo coníllium. Si &tucô-
mendatusefles publice, illuc noftra fuiflcnt relata ftudia. Cum nomine eft res, in
quem facile fufpicioneshaetendunt. Sed bono efto animo, fortirerpriuaram au£to-
ritatemopponem us publican. Non erit tarnen ab re, poftbimeftre aliquid indidem
promi, quod dignitatem tuam cura: efle ciuitátioftendat. Adfuftinendosaliorum
conatusgatiplerumquehiClypeiPontificibusfunt. Siquaeris quo vultu balatum
ouispaftorexcepsrit,breuiaccipe.Erubuitftatim. Tacuitdiu. Id mihi fuir figni,ne-
fcifle cum prius , &contra expecbtum accidiiTe poftremum eius verbum. Plumaeft
leuior. Tu oui, &nutn'toi i gratias age. Id fació, &libenter fació, quandoquidem fíe
vidcor pofTe faceré. De Archano nil eft quod vereare. Claudunt os eius centum arrei
veótes,a;ternai]uc ferri robora.Nec vt plus noris,cuftos abfiftit limine Ian us. In bala-
tn promendo refte Baptiftam feruafti. Vfus es clauibus,ièd nimis confpicuis: nimiiqj
ab hoftiolis tuis abftantibus. lunge pofthac , vt idem efle fera videatur , & clauis. An
putas Nannem noftrum intellecturum ha?c, fi Epiftolam foluat ? Ne Philippus qui-
dem acutioris naíi intelliget. Nullum prioribuslittcris te dixí. Si vis appellem omnia,
ocyusIibrummitte,& vale.
GREG. LO L LI О.
CCCXLIII.
SIftomachi nefcio quid habuerunt próxima: litterç тех: Id fecit odiofabreuitas
tua.Sic plerumque fcribis, vt ieiunior videaris fenfu quam verbo. An non pocuit
explican tunc,quod nunceft patefaftum ? Ego diuinus non fum , nec non foquentes
intelligo.Refpondi adea,qua; vifus fum intelligercldeo tibi initior fa¿tus,quod qui -
bus ctiara eilet irafcendum.non prodidifti. Abiice quxfo aliquando tuam banc bre-
uiloquentiam,obfcuram fxpe multis, mihi femper ingratam , & muñere conceíTo v-
tere,vel digitorum,vel linguae. Vtroqueenimeximievales,cum vis. Scisquotienstc
peccarihuius reprehenderán. Videveroquantifitinterprioreslitteras tuas, atque
vltimas has. Ulis excitafti bilem non intellects : Pro his apertioribus nunc gratias a-
go. Nofco iam omnia, nec Sybillinumquicquam me angit. Nonputaui vfqueadeo
hominem infanire,vt ctiam obuio cuiq, oftenderet,quod aliquid nota; interioris po-
terat maligna intcrpretatione afierre. Credidi vel hie fairem confideratiorem eum
fliturum quando non incautusinpriuatis habetur. Sedquidnondevanis timendúf
Vc videlicet gloriohm colügeret, ex chirographoillocollegitdemensauenampro
frugibus.Eroincxreriscáutior, ncccommittam illiquicquam, quod non recitariin
concionibus velim.Tu, fi p^tis eft, exueiam tandem Apollinem, & Gregoriü retine,
quem ded 1 1 gen itor N: colaus. Confcia ifta tua nec acceptiorem te reddent nccmc-
liorem.Noftiillud YiTg^znumilmonfuUiabeunt^fidemôeiereSybi/Le. Raro hoc genus
agendi vel cíí gracia eft, vel line faftidio. Non indignor reprehendí à te. Indignor non
reprehédiapertè: charitatemq; amici in dubium ienfum venire. iEnigmaillud tuum
non cam alienjm calumniam argucbat,quàm tuam. A te vero , qui ex vulgo non es,
quomodo non moleftum eíTe debuit, vulgi iudicio iudicari i Iterum di'oo : Vel plan»
pofthac fcribe,vel nihil fcribe.Tacentem melius feram quam vaticinantem. Emptas
sediculas ideo appcllaui tenebras , quod partim probari tibi intellexi. De Laternaet-
iam nocturna idee mentionem feci ,quod tu earn Senis multi penderé videbare. Ad-
monuiftienimfxpe, non nil! iisdecerni, qui in tribu fua habitant. Ex Camuliana
Chriftophoruseft.-Domusin Martiniana. Et ais de Laterna verbum nunquam feci;
hui tarn nulla memoria es?Senio quantum video nimis tabeicis.
STEPHANO EPISCOPO LVCENSL

CCCXLIV.
Ifi gratias tibi egero manu mea,nullas putabo habitas efle. Ofnciofus in me val-
^* de es pater.Nunquam Dignationi tua; aliquid commendaui,quin aut factum fit
ftatim quod volui,aut cur non factum fir, illico excuiatum. Oftendifti beneuolcntia
tuam conceptam antc,hoc biennio maxime indicatam.Debeo tibi.Idq; plane confí
teor. Ago igitur hoc meo chirographo,quaspoflum Sed verecunde ago, quando ver
bo tan
EPISTOLA. 7oi
botantumago,nonre. Non bene folaepiftola retribuitur operibus. Culpamhanc
temporis puta , non voluntatis. Animo quidem ad te promerendum nihil cupidius.
DelacoboChriílophori intelligo quid optes, &: II decrctum Ciuitatis non obftet,
quid ctiamfpondcas.Eodem, quo dixi,hxcquoquehumanitaspcrtinet. Hannibal
itidemmeoplus video praftitum quam fit pro eopetitum. Circumueniorvndique
beneficenna aifiduajhabeoqueiamneceiTecaptiuumtuum meprofiteri. Sipolíum
prorl íTione hac , vel paululum tot meritis fatisfacere, libere me captiuum tuum pro-
fiteoi nalloetiam precio preterquam quodtudixeris redimendum. Famaiuftar,ac
clcmcntis adminiftrationis tuas adhuc perfeuerat.Id gratulare, & íérua:& vale.
CHERVBINO PR*s£DICATORI EX ORDINE
CCCXLV.
SEronimisreddirxílmt mihilitterxtuç, Cherubine chariflime: CalendisMartij

easdedifti. Hodie primum ad me peruenerunr. Si meas quoque ferius,vide negli
gentia huius quorum fit onus. Nec tuum cette eft, пес meum. Laudas officia Vica-
riorum noftrorum in te. SihocteftimoniumillorumfacT:ieft,non шаг humilitatis,
plunmumlçtor.Iinperaui,fateor,niltibi paterenturdcefíbProfequcrenturlaboran-
tem qua poíTent bencfíccntia.Obtemperatum mihi eft: vtique ex chántate eft fac~tü.
Si minus animo contentus meo,illorum negligencia? reliqua indulgc.Multa peccant
fxpemmiftri arbitrio íuo,non alieno. Ego tibi ob praedicationemanni huius perni-
mium debco. Impleuifti opus debitum mihi, & fponfam meam monilibus exhorca-
tionum tuarum ornafti. Intellexi quanta in labiis tuisdiffufa fit gratia, quam Domi
nus dederit tibi fermonem reftiim , 5«: bene fonantem in os tuum. Quanta quotidie
cönuentiociuium,quantaattentio,quantusanimarumfru&us.Niniirum iuxta Ifaiaî
xtibixm-.Pulchrißij,>cr montapedes Cherubimfunt^dnuncimtis^&prœdkantUfacemjdtiitn-
ciantis bonurn^érfrxdicantisfaltttem. Non poííum fatis digné laudare minifterium hoc,
&gratias agere. Dominus Deus , cuius in populo orator es , in pugna inimici miles^
det tibi rctributionem,quam ego non poiîum,& quam laborantibus in vinca fuá ipíe
promiíit.Quod vnum potero,memor ero tui íemper, &: diligam te femper , 6¿ narra-
bo nomen tuum fratribus meis: &in medio ecelefia: Romane collaudabo te. Nunc
vale in Domino: &opusinchoatum pie ac patienter abfolue. Fratresetiam qui te
cum íuntjfaluta vetbis meis in Chrifto Iefu.
GENTILl VRBIN ATI.
CCCXLVI.
PAucis tecum agam,quoniam&:m paucaconferri poíTunt,qu£e feribi funt neccíTa-

ria.Mutuam opcram,quam qiueris, pollicetur hic nofter cumulatam , & cum fae
nóte. Addit nullo officio vinci fe permifíurum , quando ad peruincendum arma non
defunt.Expcrimento rerum probationem fuam conftituit.Nam redeunti huiuímodi
quídam dixiiîè fe ait:Nihil tarnen de archanis noftris proditum efle.Summa defide-
rii fui hace eft. Cupitademptaomniareddi:non partem. Adeamquerem&:ouis,&:
nutritoris opem implorar.Nunciari quidem confiliagratum eft ei. Sed longe gratáis
poftulatum hoc petfici. Dices quomodo faluis paternis id poteft ? Dixi id ipfum &: e-
go. Sed refpondit: voluntas adiun&a fapicntia: nihil noninuenit,&: nil non exequi«
tur. Vide quem in angulum compingamini ambo. Vel Protheos vos fieri oportet,vel
quod queritur agere. Infubris fententiam ad reddenda omnia fe inclinare affirmât.
Si accédât veftraparum opera? in attrahenda Neapolitana exiftimat: ctenimfecum
de priuatis omnibus lamconuenifíe. Habes ad fingula. Inter Carybdim Scyllamque
nunc nauigate,vt neutrius vos aíftus arripiat. Libellum accepi. Suetonii haud dubie
eft. Idque fígura,& nitor orationis oftendun t. Gratias,non pecuniam remitto ad te;
Sic enim brcuis feriptura eft, vt me qualifeunquepreciipudcat. Vale.
Nnn 3
гог IACOBI CARD. PAPIENS.
G. L O L LIO.
CCCXLVII.
LIrterç ruse,de quibus anxius eííe videris , faluç reddita: funt. Non dubíto quin id
Scnenfem noftrum attuleris quod in te ftudii,& diligentiç fuit. Sed vtina eo tem
pore adhibitú efler,cum il!e alienç charitati.non fuis operibus afcribere potuit. A me
tamen in fignificanda.&tcftificanda volúntate tua nihil omiíTum. Marretç gratias a-
goduabus iam interpellationibus motus. EgiíTem priusfiillecommodomeo,nófuo
perficiendam rem fufcepiflet. Sum homo, & ad reddendam mercedem rationé tem
poril habeo. Decreta me prçfenteexulumredu&iogratiç теге videbatur eflepofle.
Abfeilte nunc,& non pétente confefta , quid meü déclarât ? Vmbrarum Lolli confi-
milimi eftis.-Fugitis infcquétes:Cedentcs fequimini. Habete iam vobis tantiieftima-
ta,& deprecara furFragiaveftra,& in benefieiis çgerrime dandis. Lánguidas gratias
capite. Cum populo, inquies,negotium erat. Et de populo meus eft fermo. loanni
Baptiirç Arengherio prstftabo quod optas. Teftimoniumtuumcumplurimiapud
Ponrificem fit, puto affixam, & lamentatam mecum aliquando calumniam totam
auellet. Dies hi facri , qui amanead vefperum anniuerfariis folemniis confumuntur
impedimento fucre,quominus ca de re agi quiequam potuerir.De peftilentia hic or-
ta qua; nunciata vobis funt,inaniafunt. Nihil incolumius,&mundius vrbc Roma.
Tibi pro tuo in me, & Chriítophorum officio gratias ago. Vale.
G. LOLL 10.
CCCXLVIII.
"^Г Aft us Opportunitäten! vacui temporis egi apud Pontificcm caufam Aringherii
*■ ^ noftri:Teftimonio potiflîmum litterarum tuarum, cui & meum adiungens nar-
raui que apud vos agens memineram à quoque vel optata vel difta. Quarrere define
conceptum crimen animo Alius penitus abftuli.Fecique vt patris,& filii, tua etiam m
fc officia multisfignificarionibiisagnofccrct.Doluit fine caufamolcftiampracbitam,
& planius iam loquens delatorem apcruit.Scclefta res Lolli. Is potiflîmum, quo au-
ftorc fua omnia hic i mpugnani ur peccati proprii hominem innocenté notauit. Cre
dere nomcn eius litteris nolo : Sed veniens indicabo. Simul intelliges ex me,quàm
opportune ille iam nofcat,quod antea ignorauit. Apud te егц nt omnia. loanni Sapti-
fta;renunciarctantumpores,omni moleftiavacet,putetquc ne fcrupulum quidem
fuípicionisreliquumPontificieífc. Vale.
CRISTOPHORO PRATELLvE.
CCCXLIX.
CCripfi id te magna voluntatis fignificatione, loanni Antonio ven turo ifthüccu-
^biculuin prepara' cs,& de doftoreiam cogitares:Etfîliummihi ilium putares non
famulum. Adieci caufam diligentia; in un ft*. Tanquamfide abieftoftabiilarioea
mandaí1em,ita lento vel nullopotius animo refpondcs. Oftendis,ingjratumtib;cflei
eius aduentum,& curam hanc nihilum arftimari. Quid ita fíat ignoro, Vel onus áiC-
plicet , vel tuum prarfers.quem appellas,nepotero: vel infpeftorem times eorum quas
fiant. Sufpicionem hanc augetmetus non neceflarius de cubículo imperatopropofi-
tus. Antequam de illo fenberem quicquam , feifeitatus fum diligenter,qua parre cœ-
nobii eflet,& num aliquando parcret hoípitibus.In remota ab illis parte efle inuenio,
qui tamen inferiores celias ad collocandos fámulos habent. Dicis , paratum erit, ni
interim praroccupetur imperio Ducis.Ego fi prçoecupatum erit, opera tuapraeoccu-
patum putabo.Scio enim te fabricare hçc feire, & in litteris tuis multa eius generis /ç-
pc inuenio.quibus magis acqwiefco quam fallor. Scripfi alias, &: nunc itero : Placeré
mih',vera virtute te poilè magis quam a tribus. Cura prçparatum id cubiculum fit, &Г
is veniens vacuum inueniat.Ca»terarum rerum admimftrationem, quando ea tegra-
uat,fibi ipfi commirtam. Triduo aut quatriduo à datis his litteris diicedet à me. Dies
arque poft páticos Sen* apud Patrem moratus continuabititerPapiam. multa a re
mi hi proueniunt gratajfedpleraq; interdum amara, infeius tui ipfius , & iupci bis ali
quando
EPISTOLA. 703
quando nimium,&m¡ iuris es nimium,&in mandatis mcisdefes esnímium.Aucab-
iiciendaferuituseíTet,aut feruiendumcumfru&u. Scitum illud eft quod fert vuJgi
prouer bium :Eum qui mâleferaitfimperferuire.Дм vero Ьепефпет aliquandoferuitiopone*
re.Nolui increpationem hanc notam cuiquam eíTe. Earn propterea manu mea per«
fcripfï,vt difcas voluntatem tuam commodandam Domino eile, Sc literis eius tan-
té afFeitu fcriptis beftiolx modo reiponderi non oportere. Vale.
GENTIL! VKB1NATL
CC CL.
CVm inîunxitPontifexpoftrema mandata,nondum refeitum erat de fœdere in
ter Regem,& Venetos.Tamen anfse quçdam ad tenendam fufpicionem daban*
tur.Nunc cum paulo apertius patuit res,arquuseft nobis, &: praeter bonam mentent
reqm'ritifthinc.Cupisfcire.num&ipfeineademfit Sinon fallit Senatu,
fimequoqjnonludi^certiifimeabeit. Queffcuseft con fedentibus nobis, vulgarifal-
ib in id fœdusreceptum feeflTc,& opera íuaipfumcoifle.Vtrumq;indignanter&ne*
gat,& iurat.Eiumiodiqi cft rota eius aflertio, vt fidem nos habeamus. Recipiendus
vero nefithocLcgatorumVcnetorumaduentui, incertumeft illi: mandata igno-
rantur,quorum conditione in altemtra partem inclinatio fîet.Non tacebo quodex-
tremus eius innuit fermo. V jfus cft non probare tantum, fed cupere alteram.Econtra
inter vosjlnfubrem, & fe focietatcm.Id Legato Ducis aperuit planius.Sed amabo te,
Gentilis,valerefinamushçcmaiorumfaftidia,&dcrufticationibus noftris iam co-
gitemus.SeceiTusmeiappetuntdies.Difpeêamni Sacerdotia tua hoipitem Cardi-
naJem funt habitura.Ea ficinftrue,vt propofiti mihi pœnitendum non fit. Scis quam
paucaventer,quam multa meiaueantoculi. Helifium efle oportet rus , Papienfi
quod placeat. Vale.
к^АЫТОЩО yyîLLlO, EPISCOPO VoL ATERRADO.

СС СL I L
GRatulor,venerande Pater,non tibi,cui ad laborem eft additum,fed Volaterranaä
Sedi,quarmeoiudiciodignum prafulem eft habitura. Si non indulgebis xtatit
Si Florentinis delitiis non capicre: Si carnis, qua? te circumftat, non attendes confia
lia !:Si fedebis in fpecula:Si pecoris tui vultum agnofees: Si mercenario illud non cre-
des,vera eritgratulatio mea.Protinus veram adiutorc Deo futuram confido : Sed tu
ad id ipfum toto conatu teadiuua. Illud quoqj enitcre,vt iam tandé animo conquic-
fcas.Tranfifti àRagufina ad Fefulanam.- A Fefulana ad Volatcrranam contendis»
Trium vxorum marituses.Duo repudia.fi credis non venifle infermoncm patrum,
erras, Anconi. Venerum per hos dies fréquentes. Admirationem auxit astas tua iam
grandis,quietcm ex compofitis non exeomponendis nouum opus expoicens. Quo
minus dierum fupercft,eo minus viatici quierendum putarunt.Loquor in aureroPa*
tri, quem fcio in bonam partem ha;caccepturum,& illud Scripturacreuocaturum ad
animum. Firprudens,drdifiiplinatut non murmurabit admonitm. Diligeris à Pon
tífice. Pleriq; ex nobis tui funt ftudiofi.Si bonaarftimationem adiutricem prçftiteris,
adiungereoneri honorem poccrimus.Quamegoob caufamimpeditaitinerishuius
• liberius purgo. Vale in Domino.
F. CASTILIONENS! TtíEOLOGIvE PROFESSOR!.
С С С L 11 L
REquirisquiddetuisopufculisfentiam: Genus dicendi probo* Vitam VincentÜ
confeííbris probo,& ad fratres Mediccs ora/íonem probo. Quid ni hax probé ?
Stilus laudatur à dodtis.Orficia religione funt plena. Vincentium inter fan&osEccIc*
fia rettulit.Sed alia funt qua: à te magisPapien fis cxpofcit.In minutis exiguus eft tum
labor,rum commendatio,tum vero etiam frucbis. Ad quandam quafi maiorú operii
quieté has fcriptiûculç fufeipi foletmö ad fatisfaCtioné expecbtionis.Gradius aliquid
adorire,dignúaetatetua,elegátiaquoq¡:ó¿Cathcdra,îndomoDomini profeiTuscs*
Nnn 4
7o4 I ACOBI CARD. P APIENS.
Col!igcrecxhispores,curaliquandorefcriberedifFeram. Panegyricum canere de
parubnonpoíTum.Corbizo noftrono optas tu quod non ego inter alios velim. No
etiam tribuís quod paifim non pra:dicem.FlorcntinaSede magis quam Fefulana ell
dignus.Romana magis quam Florcntina.Sed quid ego contra ciuitatis totius ftudiii,
eiufqj qui poteít cunch,iudicium.,pLiterispublicis petita eft Voîaterrana veftro Au-
£uftinenfi.Ne2auimuscam.PiacuIumnoftrismoribuseft,in Fefulana ilium nunc
pra:ccrire.Cupis Francilce ad libram omnia. Cupiunt & tecum pleriqj. Sed qua oro
xtatc in miniitcrio Ecclefia: multa à bonis viris defiderata non funt ? Non definam
propterea occadones captare , il qua: ad commune deílderiumalicunde fe ofte-
rant. Vale.
GENTIL I VRBINjlTI
CCCLIV.
'"T"4Zncbra: mihi vndiqj funt. In nullam partem expediré adhuc acicm poflum. Si
dixero vidiifeme hominem, cum videro vmbiam inanem, errem ego, &: cui
¿Viünfrraueroin errorem inducam. Fidem intueor Laurentii in me. Earn falle-
renec poil um prudens,necvolo imprudens.Hanc puta caufam, quod non refpon-
derim tibi. Donee plus lucisafFulferittacebo.atqueamabo: Magnum paruumve fic
lucrum, quod in hocnoftro eftfa&umrtotumcertemevindicaftis. Eram ante ve-
iter.Putaretisneveftrum veniebatin dubium.Nunc&putatis veftrum,&:ego idvi-
dens ad priftinam multum adiunxi.Suade Laurentio in hac rerum fuipenlione, fuas
omnes circumfpiciat radones, primamqj à ièipio fiduciampetat: Abamicis proxi-
mam.Amicor.um autcm ita dele&um habât,vt conuenire publicist priuatis intel-
Iigit.Supra aîtatem fapit,nec inconfultihominis eget confilio.Sed fi à veótoribus ali-
quando admoneri vtiliter Gubernatores in tempeftatibus iolent,videre poteftmum
in his verbis fit aliquid frugis. Vale.
G. L O L L I 0.
CCCLV.
MItto Papiamperdifcendi iuris caufaloannem Antonium, in Grammaticis iam
confîrmamm.Facultaseritmultaad virtutem, fi volet: ad cam capeflendam
fumillum hortatus. Si teadit:Tuquoq; hortare.Alia rationefarisfaceredehocado-
lefcentePionoft.ro magis non poíl'um.Captusdulcedinegentilium codicum ab iis
aîgreaucllitur. A floribus ad dumeta compelli fe angit. Seucritate ilia vultus cui , qua
etiam fortes folcs terrere, animum timidum ad virtutem protude. Curaui vt Papias
eodem fit cultu.quo apud me fuit. Vale.
1VST0 GEMINJANENSI CVBICVLARIO SFO.
С С С L V I.
G Audeo abfoluta eile omnia, quorum caufa te miíl. Scio diligentia tua hoc faclú.
Penderet op us adhuc,fi non afruiífes.Solertiam laudo,<5¿ fidem,que_ mihi in me
moria erit.Puto in feneftris nil reliquieíie,cementispurgata omnia, neceíTariis in-
ftru¿ta Equilia.Id fi ita eft,commendadomum Pra:pofito,& benedicente Domino
redi ad me.Equum vnde habiturus fis nefcio.Sieo reuehi polIes,quo nos Prior Piía-
nus donauit,pergratum mihi eilet imprimis.Sine idóneo etenim fum.Si minus,con- I
duétum tibi ahquem para,& veni. Venies expe&atus. Vale.
S ТЕР HANO EP IS CO PO LVCENSl.

С G С L V П.
DIftuli ob earn caufam refpondereliteris tuis,quod ex Lucenfibusnoftris, &tc
etiam nofeens emptum prardium elfe non ante tibi,&: illis,habendas gratias iu-
dicaui , quam amplius intelligerem, fublati necenfus illi perpetui efient,dequi-
bus inter nos egimusfrpe. Quod cumdiutius expccbtum non potuerimin hanc
vfque horam cognofcere,ferius officio tuo eft fatisfaftum. Idque a:quo animo ve
lim ignofcas.Num etiam habitisemptionis, & Iocationum documentis.Inquibus
de hifce rebus verbum eft: nullum adhuc:pendere non defino, dubirans ne nimia
noftcorum
I-
EPISTOLA. 7oj
höftrorumemendiceleritas diligentia- obftiterit. Et quod ego fuper omnia pen-
fito,parum ill i attenderunr. Scis fcriptum tibi à Ioanne fuifle conditionem banc
cumvenditoribusdicbm,vtperfolutisnuncaureis tantumducentis reliquum non
ante numeraretur,quàm redemptis cenfibus liberum omnino predium fieret.Id ve
ro cum Fa&um non videarh,cx literis quoq; eorum,& dociimentis, cur nonfactú fíe
ieque nihil intelligam:non poflum prius vel gratulan mihi, vel lçtas tibi gratias agere,
quam fufpenfionchac liberer. каф Dignationem tuam magnopere quíefo requirac
quamprimumaloanne quid de perpetuis intellect m cautumq}fit,& interim de fol*
uenda pecunia cum fratrenil agas.Ego quoqj & Ioanni,& Sebaftianoiterum icribo:
quanquam vtiterum fatear, Sebaftiano partim admodum fido, que ab initio rçi ha-
ius cum nihil prudentcm,tum vero multum cupidum intellexi,prçoccupantê credo
iam animo id quod.quam ob caufam à me emptum fit plane ignorât. Sed de prsedio
haéienus. Curabis enim tu reliqua amiciffimi hominis,& boni prjefulis fîde.Quod
impacatam,&: laceram proumeiá accepiiîe te memoras , facile erat fine literis tuis a-
gnofcere.Ita neceiTeeft femper, voi priuatis rebus non publicis curaintenditur. Atq$
vbi Proüincialium pars vna ncgligitur,altera eft in honore. Vt animai ficetiam rebu*
nocet hare perfonarü acceptio.Non fie tu, Pater Digniilîme, & ad omnium vtilitatë
miflum te nofccs,&:eos potiífimum futuros apud te in precio fignificabis,qui Eccle-
fiara potiífimum colent,& in officiocontinebuntur facilius. Quod cum fpontetua
vno omnium teftimonio facias,eft quod tibi ex animi fententia gratuler.Mi Lucen-
iîs,prxfulem Lucenfem te recognofce. eum videlicet,cuius vita, & aâio in hune die
efteommendata. Aliorum tibi fit cura, non tui , & vacuis loculisplenumgIoria,á¿
confcientiaadnos реД us reporta. Pecunia, &fupellex, atque huius generis multa
diligenter quaefita ab aliis non hint minifteni tui.Gratia Domini ad maiora te vocac.
Si fuem rides admonentem Mineruam, ferio quoqueilludattende,charifîimum te
mihi omnium, qui viuanthominumefie,&chantatis imperio non facile obfifti.
De obftrufis itineribus quod mihi denunciaste Pientiam petens te declinem: Vide
diligenter quid agas.Cuitodiaha?c,vtputo,paruo non itabit. Iumentotuo, vt vêtus
verbum eftjtibi vehes incommodum.Nofti quantum hominum , quantum equorú
liabeac in comitatu Cardinalis Romanus.Cellariaid meabeuntecognofeent. Pore-
ro te vcl vno prandio ad mendicitatem facile cogere.Itaq; iam fatius eflet vicini ргаг-
íidis tui Fabiani hominis non incautidiligentiamimitari^qui pra:fentiens annis fin*
gulisper prouinciotam fuam meiterfa&urum: die vno, aut altero ante ad remo-
tiflîma de via oppida quafi curaturus aliquid fugit. Idcmq; hofpitii iam defundus
periculo praeterue&um accufat,quod vel hora: momento dignatus eum non ûm.Di-
íce Lucenfis de Florentino attento ad rem.His lapfus moribus nunquam non men-
dicabis.Sed vtinam Paulus tuam atqj illius longe diuerfam curam hoc anno non ad-
iuuet:Fratrefqj omnes,claudis caxifqjexccptis,Romaîfecum non habeat. Quod iî
factum intelliges,dc vita filiia&um pronuncia. Vale. Romas pridie Calendas Iunii,
M.CCCCLXIX.
WAUtil ^ÍRAGOÑET^t P RoTtíO NOTARIO
tÂpoßolice.
С С С L V 1 1 ï.
Litera: tuae , prçftantiiîîme Pater , multç benignitatis funt indices. Èxigua
de re non mediocres gratias agunt, &¿ quod non dedi > vitro accepiiîè faten-
tur. Si animum illa; metita; funr,non inconueniuntgratia?¿ Magnus es enim tam
Rcgium genus quam virtutem,&: praeclara mérita fpectans» Sed qui mihi de te rc-
tulerunt,haud dubie veri nunciatores fuere. Locuples autem imprimis au&or Cam •
panus,qui literis primo, mox etiam verbo tanta eft teftificatus de te, vt quod ex
íummo Rege fis natus, in poftremis reponat. Memorat mores, ingenium,man-
fuecudinem,beneficentiam,literaSé Ante omnia religionem , quam non inftituro
accepiiîe,fedcumlacl;enutricisfuxiiîevideris.Harc me tibi conciliarunt primo, in-
de vt amaré fecerunt:poft etiam, vt admirarer.Sum igitur tuus, Ampliifime Pater , &
quamdiu viuam non dsfinam eile tuus. Me tuum accipe, & inter tuos annumera.
7o¿ IACOBI CARD. PAPIENS.
Non opes in Papienfi,non facultatem,&: nobilitatcm expendens , fed bonam men-
tem,&: que fideliter ama: fine mendacio colit. Quod vero ad te in Ecclciîa augendú
percinec,nil tibi refcribo,Paternos oratores теге confuctudinis fatis admonui. Qua:
eír,vt an[edicmSenatus,&:confilii,niIcuiquamdefententia repromittam : Neau-
dito Ponnfice,&patribus"quiloco,&fapientiapra:eunt, vel aduerfari fideidata: vel
confcientixcogar.SatistuxDisnationi fitamarememultum ac venerari, & omnia
il
egregia fentirc de te.Optoautem, fiferibere ampiáis adPapienfem dignabere, La
tine id facias, vt non quàm bene te nutrix, fed quàm bene magifter crudierit, grata
voiuptate cognofcain.ln domo Dei futuro di¿tio,&; feriptio Latina valde eft necef-
faria,atqj adclaritatem generis multum vcra:lucisadiungit. Eoautem cupidius ex
peto à te tí=ri,quod bene atq; eleganter are fieri intelligo. Vale in Domino artatcfili,
poteftate ac meritis parer.
^JCHILLI PETRVCIO SENENSL
С С С L I X.
INterpelloriterumliteristuis. Iterum ad iniuftas querelas brcuiteraudi. Si ab
initio cum AprutinuSj cum Abbas Alfiani quingentos íeptuaginra quinqué ob-
tulittibinonannuifti. Ne Marianus quidem eodem rempore oblatis quingen-
tis viginti quinqué acquieuit. Pofccbat fexcentos , nec moueri iententia pote-
rat.Teftestuihuicquoquerciteftimoniumperhibenr. De quingentis autem vi
ginti quinqué, cum poírremomecum eilet, conuentum reliquumqj libcrtati теге
permitteret,quinq5 áureos amplius addidi. AlTenfir, &¿ grarias egit. Tant dem precii
cum poftremoetiam inter te,&: me eflet condidtum ,quinquaginra amplius aeeepi-
íii.Lamentaris tamen,& clamas. Nil mihi tecum eft à Mat iano diiîîmile. Sexcentos
antecontra&umqua:fiuitille:TufupraquingentosLxxv. quoqueoptairi. Hoc au
tem intereft,quod minus ille habens gratias egit:tu plus accipiens pari non potes. At
prxdioli partem elTe non dices. Dices tu quidem, qui in retuadeoperis : Sednon
iidicenr,quibus eft fine affcclu judicium. Nimia bxcanimieft intemperies. Si erat
propofitituifupra quingentos feptuaginta quinqué accipere : debebas poftremo
quoq; id mihi tecum contrahenti exprimere.Non fecifti.Tacuifti.Mecu mq;de pre
cio ficpius agens,fummam nullam liberalitati meac.ne fignum quidem, d edidi. Si
dcdiiTes, maioremq; illam volutiTes quamaccepifti , plane dixiflem, tuumtibiha-
bcresprardiolum. ÉgoinuitusMacialam emi,vt feis, &amicis potius quam mihi
credidi.Non video cur tua melior in petendo quàm mea in negando eile conditio
debeat.Puerilinimiumvteris argumento, defiderio magis quam rationc expenfo.
Summailla eft,vt Marianus gratias modo egit in со quod tulit, ita à teeíTentagen-
da:,fi non propria tantumreipiceres: prafertirn cum in re penepari, immo&pari
ranto amplius tuleris.Sediiludmirari, Achilles, non defino, quod procuraron meo
Abbatiinterdixifti vfuvendita:rei,& venditum nollees proteftatus, quod tamfo-
lennitereftftipulatum. Multum, vt video, te agit cupiditas, totaque aberrare femi-
tafacit.Sinefcis liberum contra&um imperio tuorefeindi non poíTe, nefeio &ego
quid tibi literal profint. Tenebris multis es circumfeptus, fi id ícis, & feirediifi-
mulas,quodpotiusrcor.pcrnimiumdoleotam nullius à te seftimari quibus cum ti
bi res eíLMeam porro liberalitatem tarn illiberali contumelia excipi. Illud autem
imprimis admiror, quod poena: contra&ui addita:, receptique iurifiurandi imme-
mor elle vidcaris,nec fentis in quem Iaqueum incidas. Ne puta his inter mi nationi-
bustcrrerimepoire.Fleclihumanitatepolîum.Arrogantianec pofifum, nec debco.
Si impedimentiquicquam afierre perrexeris, fentiesinutilisfuifle confilii quem по
debes ofTendcre.Meum pradiolum illud effc, & mecum tibi negocium erit. Rorarc
qua: Sacerdotes tueamur,etiam fuaiudiciahabentur. Habuiftiamicum atq; habes:
qua:fo nulla dereillum auertas. Vale.
CAM-
EPISTOLA» \7o7
CAMPANO.
CCCLX.
NVJÍas litcrarum mearum video ad te perueniíle. Doleo id plurimüm. Binas e-
niraad cernas tuas rcfcripferam.Sed nec tuae omnes perlatac ad me íiint, quas
detota profeélionemifiíreteafleris.Velintercepitcafus, vel negligentia difFerr. Pa-
pieníiquidem nondum feobtulere. Vltiroa: de Germanicis,& Bocmicis nunciant*
Bencidfa&um.Plus invrrifqueopto quam fperem: fi quidtamenípero, inlegati
diligentia eft poficum.Frigcnc animi,vt ca:lum. Nifi accédât fol Italus íero,& ad mo
dicum calent. De capite noíti.MuItis apud eum confíliis nil omnino agitur. fecit
id iuuenis.Quid de fene confidamíSera: funt vires ad fortia.Sed mifla hxc Faciamus.
Dicam quod tibi dehtes atque oculi doleant.Sum Sena:. Quid ergo Sena:? Bibo , &
video.Nunquidnon aliud ? Tace. Cererisaguntur myfteria. Piaculum grande eft
illa vulgare. Gentiles mecum egreflus eft. Quid non íceundi iter id habuitíFuifti no
bis tu comes, non carna5non fermo,non verms fine Campano. Dii potent aquis an
num integrum nationem Germanicam,qua: anno hoc nobis te abftulit.Tui nos mi-
ícret.Omnium quç optas,immo&odis fads fuperq; tibi efle putamus.Nos vcroquid
praeftare abiènii hinc poflumus/'Scribemus farpe vdÖuntates noftras, ôc pocula auge*
bimus.Quam video naficulum tuum torqueri.Vale.Sena?.
IA. VOLATERRA?{VS PAPIEWJI Do

mino (¡40.
С С С L X I.
NÖn vt blandiar auribus tuis,qux blandimenta noh audiunt,fcd vt Minuroli nö-
ftri de rebus tuisiudiciumintelligas. Videquid referibat ad mele&o Cafaris
Federici ni.in vrbem aduentu,quem fcripfifti,nec celafti vt cartera. Vale.
IA. CMINFTOLVS IA. FOLATERRANO

Salinem. *
СС С L X 1 1
FRemant omnes licet,dicam quodYemio,vnumruiíTe Papienièm noftra artate> á

quo hiftoria ícribi,& potuerit,& debuerit. Vale,& mitte aliquid.
CAMPA2ÍVS PAPIENSL
CCCLXIIL
VBiàte diícefll , tum primum fubiit mentem , quantum effet Roma latió ami-
cis patronis reliclris , te omnium primo ad Barbaros pröfieifei non modo lin
gua; noftraîjfedhumaniquoquecommercii ignaros. Prima die intendentibus iaht
tenebris Baccanum peruenimus. índeadSutriumpraníí obuium habuimus Prçfi-
dem regionisAntiftitemBrugnatenfcm,hominem, vt nofti,maiore fronte quam
re,ftipatumingentipeditatu. Per Roncilionem, & Ciminium progre/fis occürric
LucenfistuuSjíedhic re maiore quam fronte: occurrit& Prarfcâus arcis, ordinef-
que ciuicatis vniuerfí. Pernocbuimufqj Vituruii, vbi &diem integrum fubftitimUSj
vtqui Roma: colligendis rebus demorati poft difceflum noftrum fuerant, ea nos
invrbeaíTequerentur,atq; vnum in iter coirent. Inde Falifcorum montem ac Vul-
ííniumpra:tergreffiadfandum Laurentiumproperauimus, illeftifama atque opi-
nione,quam nofti. Excepti fumus eo in loco à Cornetano noftro permagnifice,
& quale auarifolent,cumconantur, nec ampiáis quam horam commorati ad A-
quam pcndcn.tem multo adhuediecontendimus. Poftridiead Pientiam nofrram,
vbi ne quid dubites,omnia bene,profpere,fcéliciterq; verfura, primum excepti fu»
musfubvmbella,cœtuSaccrdotumpra:cinente. Quid hic acciderir, exTetrafticho
noftro intclliges. De negociatoretuopercontatUs, nihil inuenidignum delitiis no*
ftris.Senamingreífi fumus codemapparatu,quoPientia;:niííquod&:frequentiama-
iorc, &duobus purpuréis galeris ad pompam prxlatis auguftiores aliquanto nos
¿o¿ IACOBI CARD. PAPIENS.
fecimus. Ad huncvfque locura accepti fumus vbiqj permagnifice: vififuntomnes
qui occurreruncmagnamnefcioquamfpemdelegatione noftra,gloriofamq; con-
cipcrc.Pleriqj parcm nobis euentumcomprccati Germánicas Pii Legaciones com-
memorarunt.Senenílsad omnia diirus,tanquamnihilhaxadfepertinerern,egoad
auram magisimpelIor.Qujcquid ineiuslaudem audio,ridllor, exulto, la:dtia difte-
ror.Scna: adhuc nihil afpcxi quod poflis inuidere. Pauciífirai funt ciuium,qui de tuo
adueñen atq; arftimatione non quarrant. Pollicitus te fum omnibus ante exitura
Maii. Vt verus ílm,tua in manu eft.Expe&aris auidiffimc. Beneuolcnda: argumen
tum hoc ccpi,quodexpecbris.Ludcs hoc anno íolusad vrr.bram in pérgula, nobis
venti niucfque proponuntur,&colluc"tationescum barbaris difficillimsc. Hoc bi-
duum,quod egimusSena:,breuiffimumefl:vifurn. Ex Sinolpho noftro cognoíccs
rcliqua.Sena:.
PAPIENSI VOLATERRANO S-^JLVTEM.
С С С L X I V.
REddettibi Bernardus nofter has literas , & cartaceum inuolucrumillisalliga-
tum,& annulo obflgnatum. Significato per eundem , qui ad nos rediturus eft
quampri mum,te omnia recepilTe.PJacet cum tibi eric ocium à domefticis , vt anno-
tanoncsillasrefcribas,fedordincfuo.Imprimis vero cura ne videantur àquoquam:
ll^quidem ab illo,qui tibifamulatur àmanu,cuiushacin re barbariem nolim con-
tctnnas.Suntenimhiquandoq;magisquàmoporteatoculati. Datum eft ideo tibi
Sims &: Roma: eubiculum foli,vt cunda qua: vel fenbis vel trairas ex noihis/ecre-
tiorafint Temper. Volofi poflum notare nonnullaeiufmodi Senatus noftri decreta,
quorum recordatione,&exempIis in plcrifq; aftionibus noftris inftrui,&: admone:
ri quandoq; pollimus. Adiuuat,mihi crede.harc diligentia multum minifterium no-
ftrum.Confueuerantolim Romani Pontífices eam curam mandare Notariis apo-
ltolica:Scdis.Sedobfoleuitmosille, vt aliipermulei, tamPontificibusvtiles quam
Romana: Sedi honorifîci. Vale.Bernardum,fi immorari vellet,vrgead reditum.ßla-
fio dicito, crasadnosveniat.Tu Ii quid habesliterarum ab vrbe, mittito illico, he
rum vale.Exiuburbano.
CHRISTOPHORO PRATELLÊ.
CCCLXV.
QVa: ad te fcribo,qua:fo menti perpetuo ílnt.Frequenter feribere mea manu non
poiTum atqj eadem iterare. Vrgcnt me multa: Offícium,dignitas, œras , quç iam
libentius dicbc,quàm fcribit.Erunt ab animo qua: audies,non aliter tibi diera, quàm
folcat domefbeo dominus, amicus charo filio pater. Veniíli inobiètjuiummeum
annos aliquot antc.Experimenta prima diligentia: tuç fuerunt Florentia». Curafti
rem meam cum fide. Hoc faillis fum libere,&: redeunti gradas egi. Miffusad Priucr-
natecœnobiumidem mihifuifti. Non habeoduabus his in procurationibus quid
imputera tibi.Laboriofc pleraqj.ingcniofc multa,cum fide cuneta funt facra.AíTecu-
tusesmecum,vtcumpeneantetenonnofcerem,di¿num iam crederem grada, &
dignum honore EccIeíla:.Hic primus eñe labor folei fpcm alienam fequentium , vt
dignos fe probent.Reliqua opinio ipfa vircucis exequicur. Sed hanc opim'onem pau-
ci aflequuntur.Tu.vt dixi,mecum iam es alfecutus , & fundamenta habes folida ad
fubftruendum a:diflcium tuum.Danda nunc opera eft vt parta confemcs,&: manum
adaratrum habes non reípicias retro.AmbitiopcíTundeditmuItos. Cupiditas nimia
mulcorum curfumtardauit.Plerofq; eciam perfuaílo operum fuorum iactantia ma-
gis quam ratione expenfa euertit.Tu qua:fo vidorum horum captiuus ne lis. Viciíh*
ea antehaCjVince & pofthac.Litera: tuç,quas per hos dies accepi, со mealiquantum
mouerc,quodprioribusdiffimilesfunt.Benefeciífi olim,& illuilb'.Caßigatus es ver
bis atq; increpituSj&gratiascaftiganci cgifti.Nunc& imputare tua mérita incipis,&
admonitionem parris non bene ferre oítendis.Scio,Chriftophorc,annosíeruiditui,
ôc non minus mihi quàm tibi ante oculos funt.Scio quoq; qua? tua funt merita,quo-
, rum iuílus íümiudex,vniceetiam inter homines confcius.ÑouitomnipotensDeus,
cui
'EPISTOLA. 7o9
cui omnc cor patet, & omnis lingua loquitur , quam farpe mccum de te promeren do
excogitem,quae nuper temptauerim,vt animum meum re,non verbo,agnofceres. Si
vfque in prarfentem nil mihi tcmporum culpa fuccedit,quid attinct patrë in eo quod
jeque cupithac imputatione conterere,& dolenti fua fponte nouum dolorem adiun-
gere î Non tu folus es in hac noftra curia,cui dilata diutius retributio fit. Non folus,
qui de tuo Cardinali benemeritus íis. Nec folus, qui docbinam vel ciuilem,vel ca-
nonicam Romara attuleris. Dilata eft,fednon negata.Tardata,fed tandem concefla.
Neminem inopem irremuneratum aut inhonoratum dimifit à fe, nifi eum,cui txdio
&faftidioexpe¿btiofuit. Decern annosego laboriofiffimam feruitutem femicns
adhuc vnde tondercr non poflidebam. Paucis poft accumulauit omnia vno ímpetu
Dcus,& longe patientia: fruitinn porrexit.Beata; memoriç Pio, vt ex eo fa:pc accepi,
quinq; fupra viginti anni fcruiendo erant confumpti, cum nondum.erat cenfus, vn
de parari foleç poiTent: & tarnen orbem fere Chriftianum àtrumnis fuis impleuerar,
faîpe agitatus mari, vexatus procellis , à latroni bus ipoliatus , Se captus , carceri inclu-
fus,adTimen prope primum mords addu<äus:quorum patientia virtuti coniuncb no
modo Epifcopatum , Se Cardinalatum,fed mox quoque vno fere contextu Papatum,
Romanum parauit. Huiufmodi mukös poiTcmreferre:fedfatis puto hçc duo dome-
ftica ехетр1л tibi ас mihi , Sc noftri fimilibus , quibus neegenus illuftre eil , nec po
tentes familiç,nec£eculipoteftas,necexcel]ens doctrina admirationihabita.Niten-
dum eft fideli fcruitio.índuftria continua,& patientia non folum diuturna , fed forti.
vexanda: aures prarpofítorum noftrorum querelis non funt: nec prœdicanda illis me-
iitano(tra.C0m?»emoratiot/íÁr<ec,mqmt Terentianus iWc^xprobratiotß immemorís benefit
cü. Bene operando,nonloqucndo,petendumeft:fat petit qui diligenterfetuit.
Coram RegefuOyinquitFhcciisêpattpertatetaeentes
Pluspofeentefereni.
Non dicam extenuandorum laborum tuorum caufa,fed vt alíenos quoque agno-
fcas,quorum tu vixauditor,ego fem per teftis fui. Carol us Cremonenfis in iifdem an-
guftiis fuit vno tempore,& ius dixir,& licigauit accrrime,&: rationat ium tcnuit,& fo
lus exegit,&profectus quo oportuit eft,& caetera non menGbus o¿to:fed biennio ro
to exercuir, quibus tegrauatum affirmas. Idem etiam fatigatióne continua praftitic
Abbas.&quandoqueinredimendoLorentegiodifcrimen virar adiuit. Horum tamé
nemo,cum à mecaftigaretur,fegrvitia; pralaturum íeeremumfuislaboribus dixit, vt
tu nunc molliter nimiíi fcribis. At dices, eorum exitum vides.Plane video. Sed mea,
non íua caufa id accidit. Imperaui multa, qua; ingrata fuerunt ifthic. Opinio arbitni
eorum,non voluntatis mear, & mandati peifundedit eos , Sc noeuit mihi. Si ( quod
tandem fació ) quod tibi indulgeo , quod Principi non aduerfor, Se fuis , Vicariat n m
illis tenentibus indulííflem, fuiilet alia rerum coditio, vnoq; tcnore omnia ptoceífif-
íenc. Sed odio propter me habiti in optima etiam caufa ius meum tenere nonôcue-
runt. Cras íi muto confilium,& tecum is fum qui eram cü ilIis,non poteris tu artificio
quocunque tuo,prudentia vlla tuaauertere calamitates coníimilcs. Credo, immo Se
cercus fum , fuifle tibi in extricandis rebus curas innúmeras , Se defatigátiones conti
nuas. Sed quxfo te , cum de bis tam afleueranter mecum agis,cum éo te agere pûtes,
qui &expertus eft alios, & tua non ingrate nec malignediiudicat. Tacerenon pof-
fum quod nuper feripfifti de exigendispecuniis. Ais, breuio&omenfíum tempore
pluresàtequàm àfuperioribus Vicariis exaclas miiTafque ad me pecunias efle. Di-
fertum negotium. Confer nunc tua illorumque tempora.Fuere illis plena femper ru-
multus,indignationis, Se odii. ac tum primum ex naufragio illograui quinq; m ilium
aureorum furgentia.Tua iam pene portum tenentia, &: ab odio in gratiam verfa. Ta
rnen códice racionario infpecto, in quo Medici meniàrii pecuniam ifthinc miflàm
mihi deferibunt , inuenio à duodécima Nouembris 1 466. vfque ad Aprilis xx. quod
ípatium eft meniïum quinqué, miifos mihi à Scephano efle áureos mille feptingen-
tos viginti. Tu nunc rationé fubduc,quot ad quartumdecimum vfque Drcembris,
ad quam diem daca; funt lictera; tux,hucadnos miíeris. Videbis compararionêhanc
diligentia; minus quàm putes procederé. Hxc ad labores aliorum Se tuos , Deo tefte,
imputatione tua magis quàm volúntate mea addu&us. Sed vidi ex litteris iifdem iin-
Ooo
7ío IACÖBI CARD. PAPIENS.
paticntius te ferre, quam deceat ciftigationes vcrborum,quas facio. Idquealtere ad
Volaterranum fcriptç ante à me folutar, & lectç , quàm traditç planius indicai unt. In
quibus doles moleftas admodum ad te litteras mitti.non tarn meo iudicio quá aliena
luafione conceptas.Erras vehementer de me,quem putes &: leuem eile &c credulum»
&adte vexandum,quemdiligo,domefticorum artibusduci. Non plane me nofois.
Oftendis ex propinquo partim famulatum teeíTe, & abfuifle diu Florentin Priuer-
iii , atque Papiar. Imperare meis loleo , non eorum fubire imperia : quorum quidem
nemoiameft, qui ad primum hiatum oris nonfeintellectumexiftimet. llIudvcrQ
eft.Haftenusneglexi multa. Rem familiärem cognofeere piguit. DelatisacquieuL
Ali iludió alieno malui,quam meo. Mutaui iam mentem. Intelligcre omnia volo,6c
caftigare, &¿ vgere, & ad praícriptum m ;um ftatuerje,& quid exaclum exigendum-
ve fit diligenter ferutari : putans niitafaciam , me domi meç,iuxta verbum Apoftoli,
prapofitum bene non efle: adquamremetiam necellitates multa: meadduxerunt.
Itaque cum tales à me litteras leges,ex me,non aliis efle illas intellige,nec quenquam
propterea iudica. Sed valde tener es,fiadmoneri fine moleftianequis. Qiiidiam me
tecum agere oportet, autquam vitas legem haberi, fiad praeferiptum tuumerkícri-
bendum ? Mutandavidebituromnisnoftra conditio. Seruus ero ego: Dominus tu.
Rogabo ego : tu imperabis. Non ira boni obfequii domefticis conuenit. Accipienda
patientcreftonmiscorrecrio,íiueiuftaillafit, fiueiniufta,&plus iuris femper do-
minorelinquendum. Pofliim ego fine moleftia ferre, tantum alieni a:ris inuererari,
& negligi ? Poflum non vrgercad exigendum miniftros ? PoíTumetiam , fi quid ift-
Jhinc duobusût tribus teftibus dencício qua pompulaíbribitur,obliquis verbis non
admoncrc? PoíTum denique excufationem hanc non caftigare, quod imbectllita-
tem equituicaufamnonobeundineceflariadicas íquafiautemialterum piaculum
íit,autíumiabamicisinfolitum¡udices.Scriboha;c,(nouit DeusJ perquam inuitif-
fimus:fed neceflario feribenda futu femel, vtvelvoluntatemmeamintucns,adil-
lam te formes , vel fi ita grauis cenferur , locum confilio habeas. Ego mei diflimilis
пес poflum efle, пес voló. Noftifi nonmedul¡itus,atadcutemqualemmeii ha
bendum quibus negotium eft. Placeré tibi talis fi poflum, eft quod & mecum la:-
ter , & tibi gratias agam. Hucuíque ex domini imperio. Nunc reliqua ex patris offi
cio accipe. Chnftophore, ama dominum tuum ex intimo cordis. Amarivcrenon
potes, n¡fi& verum tu praeftesamorem. ifcftimatio eiustibianteoculosfit. Hue tua
referantur coufilia. Pende ab tilo tot us , & te ipfum ne diuide. Neutrius cris, fi duo-
rum ciTe contendes. Quomodo ego me urn te iudicabo, fi facerdotiis obligatum ift-
hicteetrcconlpiciam? Lazari Arciini , 0¿ Archidiacoui Placentini mox apud me
perlonamfub:bis. Alterius vicem, non meam agere credam Vicariummeum. Ita
vulcntio. Irahumanitasfuader. Ita experimenta oftendunt. Porro autcmbbercac
nude Ш omnibus agito mecum : duplicemcordedcteftor&odi. Litttra: tua? fem
per vet urn apcrianc. Simplicitate fortius ftringar quam artibus. Bonum efle aui-
ficcmconuenit,quicircumueniremeartificiisquaerit. Odoroegregie. Natus ficf-
fem catulus fagax , cmendus eram precio multo. Parère etiam qtucïcribuntur ad te,
fiueplaceant , fiuc diipliccant. Humananonoptet,qui humanapatinon vult. O-
pera infuper tua ne plus iufto expende. Vanorum aut mollium eft ifta natura. Iudi-
cium his finito , quorum fpem feq ueris , & gratiam paras. Familiam ex qua fuifti , &c
es,fraternediligito. bene mereri de omnibus ftude. Neminem ludito. Sctipfiftinu-
per Carolo no (tro. Vernums hîcdiceris. Expedote. Litteras mihi cum dolore o-
Ítendit,detifum fc putans. Dictum non placuit: ficrediseumefle venturum,fic
male prineipi aeeeptum leuitas eft ; fi non credis , improbitas. Boni quiequam elice-
re inde non poflum. Do&or eft,dignus eft, natu te maior,& familiaz mea? tot annos
magi fter. Taceo enim quod in aflini fuo eft factum , in quo certe prudentiam tuam
requiro. Milies licet feripfiflem ad te, optare me in fingulis caftellisEcclefiasno-
ílrar (îngulos domefticos Cichi : in hoc ramen, & feruare beneficium meum propter
Carolum illi debebas. Vel fi feruari non poterat ad probandam modeftiam tuam
neceflîtatem mihi ante oftendere, neeprius ftatuerequàm refponià ad litteras tuas
ас с ¡peres : & mihi Cichi litteras mutis , gratias de promiilo ageiui s , vt Videlicet pro-
EPISTOLA. 7, i
bare cogar, quod fa&um reprehendo. Nefcio tuam magis in ea re, an alicnam cupi-
ditatem oftcnderis.Pararioptopotcntiumgratiam, ífed nequáquam bis viis. Ignoro
quoque an tanti id faciat Cichus, quanti litterx probant , qua: & manu eius Tunc feri-
pt£e,cuius pater perficitur , & chirographum Cichi ex confuctudinc fuá non babent.
Sed mida ha*c fació. Tu in ceteris confideratior erispofthac, пес rae admoncbis vt
diligenter ante expendam , qux tibi iniungo. Ñeque enim Ggillati m Л ngula expen
dí à dominis poífunt in rebus longinquis , & ideo fides miniílrorum dehgitur , vt in
comnnmc mandata fapicnterdiípenfent. Credemihi, bonitatis tuar,&:prudentia;
erat prxftare,quod dico. Ad mónita redeo. Confcientiam'cole,Deum time, & Sa-
cerdotem te recordare,animam prarferens fçculi bonis. Crede melius eflè nomen
bonumquamd uitias multas. Illudeleuatfemperrha; plerumquc corpus &animam
pcllundant. Memento iuriííurandi in Altari Domini prxftiti: Quod ego tarn diu re
memorare contendam , quoad tu Vicariatum noílrum tenebis. Si illud violas,ad ge-
hennam edificas. Fis furti & perfidia: reus , à quibus ante reftitutionem пес telibe-
rat Deus, пес ego te eximo. Porro autem bönam famam euftodi minifterio tuo ma
xime neceflariam. Si quid circunftat quodinfermonemhominum veniat,ampu-
taillud, & malignantium ora conclude. Difciplinam domeftieam ferua. Ordinem
rebus omnibus ftatue. Si quid eft íuperfluum,quod famiíiam grauet , &: augeac fine
fruftu impeníam, rccîde. Faccum mittam,qui accepta & expenfa ex codicibus tuis
promerecognofeant, frugalitatis te , & parfimonix non damnata: commendenu
Nam quae ad diuinum pertinent cultum , ideo minus tibi inculco , quod volúntate
Principis alieni funt operis. Hunc tarnen atqueomnem iuris dicendi diligentiam*
&integritatem, quantum potes, adiuues rogo. Audinunc contra qua: leuare ani-
rnuminlaboribuspoffint.- Loquorinconfpe¿tuDei,&:fidem fàcerdotiiinteftimo-
nium afïero,nil mentiens, nil fingens , nil ad ducendum te vana fpe aflerens.Tanturn
eapromens,quçinteriorisiuntrenfus.Amoteplurimum,Chriitophorefrater. Glo-
rior mecum minifterio tuo. Dignum honoribus , quantumuis maximis ftatuo. No-
ico quanta Papicníl tuo praiftiteris , quanta prxftare quotidie poífis. Memor fum.per
me Sacerdotem te eíTe.Per me deberi tibi, vnde ali Sacerdotium po/fit. Non quia ab-
íis,minus in animo es. Abfentia omnem tui curam adauget. Vt tu mea curas iftlu'Cj
ita ego quotidie quomodo curare tua ego hic poífim excogito. Ardeo cupiditate af-
íequendi aliquid digni,in quo noftram gratitudinem nofcas.Occafionem hanc con-
fido Dominus dabit. Dixi tibi abeunti,futurum me credere vt peníío quinquaginrá
extranfaftionequadam Archidiaconatusmei Xanthoncnfis in annos fingulos tibi
daremr.Temptata res parum fucceílit. Defun£tus eft nuper titularis quidam Epilco-
pus,cuiàmeexPrioratu Britannico ducentorum pendo quadragintainBrkannia
debebatur. Liber nunc eft Prioratus , & corns tituli mei fine lite poifeflus. Hunc ti
bi dicaui. Oraui Falconem noftrum,videret quomodo advtilitatcm tuam poftet
traduci, vel Italici Sacerdotii commutatione, velPriuilegiiadpoflídendumimpe-
trationc.vel fi horum nihil eft inuenire, maiorisalicüius ac firma: penfionis confti-
tutione.Rem conficiendam fufeepit. Quod illi dixi,hoc meo chirographo tibi con
firmo , & propofitum non fum mutaturus. Significationem hanc voluntatis bono
animo aceipe,S¿ de reliquis ípera. Supplicaui fa:pe pro te. Oraui Pontificcm, memor
effet tua: virtutis , & meritorum in me. Qu«e egiíTes beneficio meo cu neta cdocui.
Benigne eft Temper refponfum,&: tuarretributionis bona fpesdata. Habuiadiuto-
rem omnium Bononienfem noftrum, & reftem. It^rum dico,confide, Chriftopho-
re,& diííblutas manus conforta, ac genua debilia robora. Domino imprimis tuum a-
nimumcredens.Prope eft enim inuocantibusfe:Inuocantibusinveritate,S¿operan-
tibus bene, luuenis es, ego non nimium fenex. Amo te, ingenio tuo íumma omnia
tribuo. Curiarnoftrarvariaeft&frequensfortuna. SumCardinalis. Hominemha-
bes,cuifiquidgiatiaCreatorisafpirat,tibi afpirat. Ia&uratotannorumferuitii tui
per imparientiam non eft facienda, пес detrimento diuturnioris temporis dominus
nouusqua:rendus. Meus es,5¿meum te elle probabo. Affit modo vita, futurum
fpero,vt alteri alcerius non fit pœnitcndum. Scripfi ha:c vno ímpetu mentis , chari-
tatem fecutus, & mea manu ícripíi, vt inter nos tantum cognita elient , & tu me ma-
Ooo ш
7n IACOBI CARD. PAPIENS.
gis cx propinquo audires. Nil fcripferunt digiti,quod non didauerit cor. Si quando
vacui temporis aliquid erit,non erit inutile epiftolam refumi & rclegi.Rcliqua mana
Volaterrani accipies. De Ioannc tantü Theutonico addam, & verum fatebor. Eram,
cum ilium vocaui, familia módica, quíerebamminiftros ad menfeminifteriuma-
ptos. Hunc memineram , cum apud mefuit, dexteritatem non inconditam cain re
habu fle,& corpore non eíTe abiedo: Veftire ilium vcJebam,& ad obfcquium lautius
adhibcre.Si tibi eft vtilis,vc fcribis,& neceflarius communibus rebus, retineto ifthic.
Addcndi, non minuendi funt , qui nobifeum laborant. Vide tarnen fi quid donu fu-
perfluit feruitii inutilis,idnecapud te nee apud alium fit. Dominus Deus fit adiucoK
laborum tuoru m,& curtos vitar. Atque ego tibi paterno affedu benedico. Vale. Ro
ma: xix.Ianuarij M.CCCCLXX.
ANTONIO (.ЖГТ10 CANCELLARIO FLORENTINO.
CCCLXVI.
PAter Antoni,patrem appel Io,quod educatio tua in hancvfquc diem alimenta
fpiritui prarber. fi non quanta oportet, at quanta íunt fatis ad cognofeendam in er-
rore femitam redam. Pater Antoni, inquam , falue. Littera' tua; te mihi ante oculos
pofuere. Intueri fu m vifus , quem olim vt alumnum fequebar,vencrabar vt fandum,
audiebam vt infticutorem anima: mea:. Memoria illacarti tyrocinii etiam fenefecnti
nihil iucundius.Fecifti recle fenfum hunc innouarc.Sícpe vt innoues pero,&: precor.
Biennio ante cum veniíTem Florentiam,dolui te non vkiilTe.Inrer carreras neceffitu-
dines tua mihi futura erat acceptionvel oceupationes tux:vel mea quxdam non ne-
ceífaria aduerfio te mihi ademerunt. RetuIiíTcm abiens plcnam voluptatem,fi vna
hxcnonabfuiflèr.DctDominus,inquoeftglutinusnofter,vtcomp]edi te üliquan-
do meo animo poífim. Interim imaginem congreíTus littera: prçbeanr. Extulit m¡hi
dignitas terrenamhancfpeciem.animum in fuahumilitatc continuit.Inopia;vetcr s,
& amicorum,& confuetudinis,& locorum quoque, in quibus ad virtutem exercita-
tio fuit , grate ac pié redeo in mentem. Vti Anconi Papieníi potes,vt vtebare antea la-
cobo. Immutatum tibi nihil inuenics. Filio, quem dicare Deo cupis , alterum me pa-
rentem praftabo. Debetur hace pietas meritis tuis.Partiemur operam inter nos.Cu-
rabis tu vt dignus ecelefia fíat.Ego vt alimentum ex altari Domini habeat. Puto in со
ofterre te Dco muñera iufti Abel.nonca:cum,noncIaudum,non turpem exgregefi-
liorum tuorum, vt vulgus parentum folet : Sed quem eximium tuo iudicio noucris.
Idque vt prarftes,libere admoneo. De fando fuo hoc illi profpicieris incrementa gra-
tiarum accumulabit capiti eius , & ñct holocauítum acceptable oculis fuis. Chryfo
noílro commendatione opus non eft. Si quis autem cumulato iam amori addcre ali
quid fuis commendationibus poteft, es tu vnus , qui id non modo pro coniundione
noftra, fed pro imperio ctiam apud me poffis. Valenoftrimemor. AdxxvL Ianuarij
M.CCCCLXX.
CHRlSTOPHORO PRATELLvS.
CCCLXV1I.
"С Xcufationem tuam intelligo. MiiTa iam faciamus praeterita : Nouorurn fit ratio.
-■-Mnduaturvelcontinueturpotiusishomo qui fecundumDcum creatus fit. Cor
meumhabes,Chriftophore: Fide & diligentia illudeonferua. Vigilatadtuamfalutè*.
Idque fi viuet,Deo volente,inteîges. Scio tibi ingenium eíTe,& dexteritate, & amo-
rem in me,& litteras,& mentem etiam redam. üperam fi adiieies his, nil te eíTe per«-
fedius poterit. Nunquidnonoperor,dices? Ad officium fatis. Adanimummeurn
vellem aliquid plufculum.Frontcm ne contrahe. Vt te impatientiaytame nimii de-
íidcrii damno. Opto imerdum,quod magis expedit mihi, quam mcis fit facile. Non
defino propterea eorum diligeniiam ponderibus iuftis expenderé , in precio habere,
& menti affigere. Lege qua*fo, vel magis ledita , non rationaria modo,quod te proxi-
meadmonui: fed documenta omnia locationum aliaran que rerurn,quas Vicarii
antetetranfegcrunt: caque tarn tibi fac nota quam vngues&digitos. Adquotidia-
na piurimum conferunc. Sic plerumque deiisadme feribis vtinmultisvidearis
bofpes
i
EPISTOLA. 7rj
hofpes & percgrinus. Apudmeautemquod videristimerc, neminem putàto noce-
re tibi pofle pacerte ipílim. ./trate íam Tapio, & meorum nofeo ingenium. Credu-
lum qui me putar,id putat,quod non tarn eft quam apparet.Bene vale.Romx Calen-
dis Mardis m.cccclxx.
IA. С ARB IN ALI PAPIENSI I А.
<JMWUt0lu4.
CCCLXVIlí.
NOn eft nunc cantandum. Res vera agitur. Mors imminet Domino Nicolao no-
ftro Lucenö huius prouincixpreiidi .-Cuius hominis magnamfacimusiadurá.
Ego prçcipuc,quem ipfc dilexit ex cordc.Sed de illo haden us. Vmbrx fomnium ho
mo. Vcnio ad inania noftra ftudia.Habet ifte pi ura beneficia in patria,vt exiftimo fe-
ptcm.Ex his iuppliciter aliqua petit Reuerendifllmus D.Thefaurarius meus à Pontí
fice. Affe« cas rationes,qux mouere habeant Principis animum : Longçuam Curia-
litatem, feruitia , <S¿ pericula cum Reuerendifllma poteftate fua mihi comunia , dire-
ptionc rerum in caftns. Vtrumq; dodoratû aflîduum malum ícribendi Iitteras, quo
îblus hic agens difcrutior,S¿ alia Reuerédifllmç dignationi tua: hotiora. Ad ha:c non-
nihil aiHnitatis quod intercedebat. Modo no défit Reuercndifllmi numinis mei Pa-
pienfis graue teftimonium exteris prxponendum : quod imprimis adfuturum ipero,
nec mea fides falletur.Per quam obfecro adfit mihi Reuerendifllma D.veftra.&ma-
cipium peculi are ilium erigatfinehocpra;fidiolabante.Nepigeatea repeterc,quibus
alias extorfit à Pontífice nefcio quid leue. Hie opus hie labor eft. Hxc mihi ad quieté
via , poftquam audoritas nominis tui depulit me à rei vxoria; cogitatione, qua: mihi
nulla eft.Sed fi concedetur hoc,ilIico aggreflhrus fiim omni conatu fuaue iugum Sa-
cerdotii. Paucis adus videor mihi magnis fermonibus inftitifle opportune,& inop
portune. Id facit concepta fpes de fide Reuerendifllma: D. veftr£einme,quamnunc
imploro,quando & res,&: tempus, &: cetera adfunt. Si res exiget , trahendus hue eft
Rcuerendiftimus D. Bononieníis alterum patria: lumen, ad quern non feribo con
tenais vetere pan ocinio Reuerendiflimi mei heri Papienfis,quem Deus ièruct inco-
lumcm.Cefenna; xxviu. Aprilis mcccclxx. ч
I A CO В FS CMINFTOLFS CARDINALI PAPIENSI.
CCCLXIX.
HErialbefcente cœlo,quahora Deoplacuit,ex debilicorpufculofortem animam
Domini Nicolai de Vighizano ad fe rcuerti, fcripfi ad Reuerendiífimam D. ve-
ftrani,fimulquccuraui,vtfLippIicatiotradereturjquaîà Reuerédifllma dementia ve-
ftra porrigeretur Pontifici.Quod deuotus fum tuo numini facit, vt credam fpercmqj
ea fieri ex mea fententia,exq; fide Papienfi , quanihil apud mc firmius , nil antiquius.
Adiiciet huic cura: ftimulos:quod nifi mihi íuecurratur, vt fit tuta fenedus à Tegcte,
&baculo,adPapienfeTinellum eft mihi redeundum. Video has noftras adminiftra-
tiones euancfcere,nofquehaberi pro abfentibus. Quo fit , vt nifi Spalatenfis prüftet
viaticum,mendicaturusfimhoftiatim,quoadrccipiatmepraífidium meum vetus,&
certum,& imploraturus fidem tue Reuerendifllma: D. Cui diffidere videbor fí pergá
in hac ambiguitace, an mihi quicqua ex beneficiis vacantibus parauerit. Quod fi pro
inftituto, &: more curiç cundanter fieri oporteat , rurfus obfecro non deficiat manus
tua,q ua: me cccpit erigerc.Has Iitteras afFeret Perfrancifcus aduocatus nobilis Lucë-
íiSjVir S¿ humanus, &¿ frugi , пес minus dodus , q uam etiam à me cómendandus.xo-
mêaabit me Reuerendifllma: D.veftrç, & Pontifici.ad quern intrabir,cum veniat no
vacuus,vt incoñJpedum Domini accedendum eft. Vifitabit etiam Reuerendifllma
D. ycitram Germanus meus,quem prxmonui ifthuc vt veniat, quädo ego hinc auel-
li non pofíum nill magna muri cum parte. Hune cupio intelligere me tua: pierati efle
hon ingratum.Conducet rebus meis etiam domefticis tantum , tamqueingens tefti-
monium. Hie torpemusotio: Milites ignauia,&fqualore,neaddam timoré. Paucie-
nim ex rebus noftris exigentibus equum confeendent : Hique inermes, aut inualidi
macierub gineq;confumpti. Mentiri cupio. Sed vt hare noftra fegnitiesdeteriorem
non pariât nudum,quàm malum coníllium fuperioris xftatis: Milites inuafit defpe-
• Ооо 3
7H IACOBI CARD. P APIENS.
ratio malorum extremum , deficient]' bus belli neruis. Secundi anni menu's Aprilis
a&useft,&primi anni O&aui menu's ftipendium omnibus nondum eft perfoutum.
Haze funt hoftibus notiilima. Quod fi,vt fertwr , bella fama conftant,imminet nobis
extremum excidium.Sed id Deus auertat. Ego me Reuerendiffimç D. veftrç humi-
lemferuumcommendo.Ceiennar v.Maij m.cccclxx.
BVRGESIO DOCTORI SENETiSI.
GCCLXX.
CHaritas veftra erga me fuafit difcedenti mihi nuper à vobis , vt iniungerem non-
nulla,quçmeiscommodismediocriterccdunt. Ea rogo pro beneuolétianoftra,
& compaternitatis vinculo mente non excidant : Sed diligentia illa curentur , qua à
Domino meo Burgcfío curari foIent,que fibi funt animo.Repetam breui.Primum o-
ptoprçdiolum déla roía Troyole conterminú mihi expediri loco magis quam pro-
uentu optabile. Deinde tres vel faltem duas aediculas meis oppofitas vendi.qua: funt
Adminiftratoris Senenfis hofpitalis , vt fi quando illue velim diuertere,habeat fami
lia vbi commode habitet.Hoc pene ante omnia cupio. Accedit tertium de heremito -
rio mihi coniun&oraut faltem de hortuli parterquam credo Porrinam oftendifle iam
veftrç humanitati.Temptata fçpe funt omnia,negligenter femper, aliquando impru-
denter.Si nunc opera compatris omnium folertiflimi , ingeniofifllmi, S¿ amantiffimi
non impetrantur, ípem íímul cum labore depono. Non putans abfolui pofle à quo-
quam vilo tempore quod primo Ímpetu ille non fee erit. Bene válete Compater,&
commatrem mcam íalutate verbis meis. Roma?.
ACHILLI PETRVCCIO SENETißl.

CCCLXXI.
QVcreris liberab'tatem meam minorem rua expeebtione fuifle, & ad eundem me
iudicem prouocas.Prouocationis huius breuem fententiam aeeipe. Si prardiolo
tantum fatisfaciendum erat,non tu plus aeeipere quam Marianus de bebas.Qui iufte
aftimant, hoc libere iudicant. Si venditioni difîicili, non tanta debebatur duritati
commenticiç merccs.Sin vero tuç n rebus tuis opinioni, non ego is fum,qui opinio-
nem cuiufquam emam fed rem. Confuetudinem tarnen meam iècutus tecum libc-
raliter egi,& larg'or fui quam debui. Nemo prater te Sena? eft,qui non &meum fa
ctum laudet, &: querelas tua1 non improbet. Rogo proamk itianoftra, vtte pofthac
femper ad rationcm referas,non ad afteftum.Falïitur illa nunquam, hic farpe exor bi-
tac.Cumque bene agitur tecum, gi arias agas, &: üleas: nimius habendi amor пес fua-
det quicquam bene,nec confulit.Vale.
COLANTONIFS LENTVLVS CARDINALI PAPIENSI.

CCCLXXI1.
ETfifuperbum infolenfq; haberi poteft, preftantiiïîme Pater, priuatarconditionis
vulgarifque dodrine hominem cum vellelitterisprouocare,qucmcumobfin-
gularis eruditionis prajftantiam vitaeque fan£rimoniam,tum maxime ob dignitatem,
in qua excellentes virtutes tuç te collocarunt omnes , & venerantur , & admirantur,
tarnen cum iam pridem te abfentem ex multorum teûimonio obièruauerim, iudica-
uiad meam erga te fummam pietatem pertinerc, vtquoquomodopofieminteani-
mum meum illuftrarem. Idquidem mihi omninoftatucnti vel ilia ratio vifa eft qua
optima.vt quando feilicet prçfentia tua Dei benignitatc oblata eflet.nec pudori meo
latís decorü cenferem fite coram improbe conuenirem. Non putaui mihi commic-
tendum,quominus per litteras,quç,vt inquit Cicero , nequáquam erubeícunt, fum
mam meam in teobíeruantiam declararem. Amo tc,&obferuo, Reuerendiffimepa-
ter,ob multa orn jmenta.quç non tarn maiorum fplendor, aut opes , aut quçplarroicjî
totquetambitio,tibipepererunt,quàm vitçintegritas,quâcum bonarumartiumftu-
diis cóiunxifti.Tu folus es hoc tempore,pace aliorü dixerim qui ex religionis noftr«c
principibus cu exactifllmo ceri moniarú cultu,& vigilanti religionis ftudio.eloquen-
tiam cçterafqj liberales diíciplinascopulaueris: qua: quanto ornamento fit hominü
generi,
EPISTOLA. 7ij
gfneri,non eft nunc referendi locus.Et quando tu ipfe locupletiflîmus fis teftis , cui
fola cloquentia cum probitare coniun&a ad íftam dignitatem,in qua Iocatus es, gra
dúen pra:buitexpeditifllmum,££penumeroin familiaribus íermonibus, quoscum
multis habere foleôj&prjcfercim cum viro clarifllmo, Diomede Carapha Comité
Mataloni,quitefummoamore,& obferuantia profequitur, &¿ cuius infamilianos
viuimus,ea de te me fentirc affirmaui,quod de viro,& fan&iífimo, & doftffimo íen-
tiendumcft.Va!ea:ternum,príEftantiffimepater,&promeaintepietatenilaliud pc-
ticertofcias,quàmvtmein numero tuorum clientulorum aferiptum efle non de-
digneris.Valeiterum,&MufamMartiaro audirelibeat.
O deem ^yiußnu quondam Grauque CMinerua:
O decus KÂonit diue Jacobe chori :
* O cui virgínea eingebaut témporafrondes,
O vates Phceboßmper amate Deo. 1
Jjheanquam[acra louts celebres nunc carmina veri,
Et Vaticani muñerafacra loci:
Temporaßnt quamuis rubra redimita tiara,
K^yírrideatque tibi Pontificales apex :
Fronte tarnen CMufam noßram dignare benigna
Speclare,ejr lufa inter habere tuos.
CAMPANVS CARDltyALl PAPIENSL
С С С L X X 1 1 1.
SEnenfium omnium cum fis,& babeare patronus acerrimus, Bonfignori cauianx
accipiasnecefle eft, vt perfonam prarftes quam induifti. Vteris tarnen arbitrio
tuo. mihi fatis fuit quid te deceat fummonuifle. Sirenulá è medio detraximus mari.
Canut mecum hos verfus nonnunquam : Viuamus Papienßs,ejrpotenter Jguemqueßrs
tulerttferamusióltim : Vtfturiproperpuluerem SybtlU Fna:CMi/leque^>ßeculis daturi Jgupd
tempus nequeat negaren noßrum. &r quae fequuntur. Sequuntur autera gefticu-
Jationes mille. Cantat&epigrammaillud, quod ineeptum ad tc miflum poftea
perfeci. Campanum veterem tuum dientem :
\_¿dçcenam Papienßs acenßi.
\_yid cœnam vt veniam,parato cœnam.
Цат cœnam volo,non crepationem.
Coulâtam dabis out cutemfuillam :
K_Autflauum cicer,autleuemfabatam.
2(oti Ftcedulas aueffe cortis,
Tota quart re copiofUs vrbe,
?areas turturibtts mets tenellis ,
Etperdtabus atfyphafiants ,
ûosnuper dederat тешpoeta,
Tшит cafiolls licebit vti.
Ventri caterapone délicatо.
Tôbis in ten/aplacet catino ,
Fumans brafsicajynciputqueporri,
Têruofiquepedes leuisquegrunus ,
Et quodCMarßa nollet attulißes.
CongreßUs tibi Phœbe tarnproterue ,
Hocpacto veniamfemelve bißvt-j,
K_Atque omni quotiens vocabis hora,
Nam cœnare volo, crepare nolo.
Sedo quando ad te,iîne quo vita mors eftjluxtenebraî'felix vale. Campani memo-
nam ne abiice.Si quid prodefle potes inxdc Sannitica,&cogita,&aggredere. Vnus
fum pro quo & potes & debes cum gloria laborare,&: i ter um vale. Inftat hic , Sc no*
cft,& cana oculis natar.
jiS IACOSi CARD. P API ENS.
F. CART>I7{ALI SENE^SL
CCCLXX1V.
NEYcioqimmodo,parer Anmlifllme,cum nihil habcamusinhoc faculo charius
rempo re, nihil tame n proiicimusvilius.lndulgemus inanibus cutis, ocia mala
ûomp1èÛiimir,&craftinum expédiantes poll ícemur nobis innumera.Nihilomnino
péifóhihniK'Nonka viucndumculcoribusDei.Pugnandum contra inertiam, tan-
tjunm corttf*a bortem blandiciis nos obfidentem. Ad operandum quoqj minima ho-
rae pars non eft expeebnda. Qincrenda magis abopere quies , quàmàquieteo-
puspetendum.Periit quodiam pra;teriit:idqueipfum quod vcnit,pra'tcriti damno
imbecilliusredditur.Admonec officii noftri nos vita; conditio, fuis anguftiis mife-
ra Breuis etenim eft afiimilis vapori ad modicum apparcnti. Celeritate incrcdibi-
li labitur.nil impedimenti habensad moras. Dummolimur, &: nitimur, &inanes
fpes neclnnus, occupât nos fenecl:us,&:mors. Moreaquxad exitum feftinant men-
fcs,<5¿ anni,quïqueanteceflerunt,iamnonfequuntur, &quaî abierunt, vitra non
redeunt.Occidens fol mane refurgir. Confumpta lunain orbes reuertitur. Defi-
nens annus ad eadem iemper redit principia. At noftra omnia fine vilo natura: prar-
íidio minuuntur, 6¿ fugiunt. Nec tarn bona funrquç veniunt , quam qua; abierunt.
Adhibenda igitur omnis induftria eft, vt tarn preciofç rei non fiat ia£tura:fed tempo-
rum fragmenta cofligant urne pereant.Pereunt vero inanibus,vt plurimum ftudiis,
qua:fuperfiuofumimus,interqua:conuiuiorum folertia imprimis eft. Fréquen
tes etenim in his plus nimio fumus,non adcharitatem.vt funt inftituta, fed adambi-
tionem ilia adhibentes. Diem &pe integrum.Quid dico dicm.?Verius dies totosadi-
munt nobis. De vocandisconuiuis longe ante initurconfilium. Queritur vtbene
conuenianr,vtfint grata confortia,vt non negligantttr ii, quorum in nos extant quo-
tidiana officia. His iam vocatis accerfitur diipenfator domcfticus, dcfcribirurepuL-
rum numerus arque diuerfiras,iubenrur conc¡uiriomnia,vrquam laucHTimum, ple-
niffimumqj cöuiuium fit. Is infuper,qucm vocant Aulxmagiftrum , admonttur plu-
ribus,vtad diem horarhq; parara habcat fingula:Ornati fint abaci , compoiirae men-
fe,miniftri inftru£ti,atq5 expectantes. Edicirur porro , quoordine, &quibusinter-
uallis,quidq; velit afferri. Sua icidem de vinis eft norma, vtacida,vt dulcia.vt nigra,
vt alba,his vclilliscpulisfocienrur. Omnibus autem folhciteimperatisadhucnon
quiefcitur animo. Anxietas ilia fucccdir,nccx hisquicquam vel obliuionc vel negli
gentia corrumpatur.Itaq; requirir fa;pe,adrnonetia;pe. Totadoimis le inquieto in
cadera inquietudineeft.lmet has vet o nugas quid oro loci ad fanas coguationes
relinquiturí An non hoc fpacii rotum vana indecoraq; occupationecontciicur : Age
veroaducnientibusiam coñuiuis,niíi inurbani vclimus с fie, excipiendi illi quidem
fu nt,& verbis tenendi,donec vel vocatorum numerus aflît, veladuencric hora, vel
magiftrietiam dido mollira cibaria nuncicntur. Prandetur pofthac: quanta mora,
&interuallisnondico.Nosipfi vamtaturh noftrarum confeti fumus. Tolluntur tan
dem menlie,pudor eft conuiuasftatim emittere. De bhndicndis cxhilarandilque
alia confequitur cura, donee familia;, qua; redurant domo aduenerinr. Rifibus
interim , &: confabularionibus tota expeebtio trahitur. Inclinante iam die tan
dem mittuntur graues ipfi, & grauem hofpitem relinquentes. Diftentum vero
corpus ram multis, S¿variisinfomnosrefoluitur. Neque cnim eftfacile velfapo-
rum vel conuiuarum gratia feruenre menfa non iníarciri. Jraque à mane in no-
¿rem abir tempus inutile,nil habens inter homines laudis,nil in confpedu Dei quod
placeat.etenim iuxta verbum Apoftoli : lipneommendatnos efcaDeo : nec bonum eft
relinquereverbumcius,&:miniftrare menfis. Audi&aliam, nefcioanimi an cor
poris majorem occupât ionem,qux velut peftis hominem rotum apprehendit,&: fuç
potéftariscfienon finit. Quaeruntur clientela: Regum,Principum,populoium, ргж-
làtôrum etiarn, qui in numero aliquo fine. Appetuntur iongi comiratus, qui nos
(tí curiam defcendentes ducant atqucrcducant.Hisimpendumuroperç noftra:, ar
que hprum dies iuntvniuerfi. Neque enim alirer reciñere illos in obfequiopoflu-
mus.ltaqucpatt're'ntceïlé eft omnibus horiscubicula uoftra,audiri vanitatummul-
tarum
EPISTOLA. jti
carura afnbages,S¿ quçpetuntur , fiue bona fint, fiuc mala, perficienda fuícipere. Si
negamus,deferimur vt ignaui,& tanquam ad obfequendum difficiles, fob rchnqui-
mur.Itur ergo ad Pondfîcem, ne prreat cliens,facculo & manibus petitionum inani*
um plenis. Longa negocia longiora colloquia defidcrant.Nos proponendo, ille ne-
gando:iterandonosatq; rogando: Gontentius iam nos flagitando: indignantius
illeiam refpondendc,coniumptadieintramusin no&em,&ad quintam facpe con-
tinuaturinftantia. Quique curatis iam corporibus quiecem domi capere debe-
femus,vanis clientelis extra operamdamus,ambidoni,non beneficentiç,iêruientes«
Rcuerfisautem,3daifis,incertumefl'eincipit,fomnonean ciboiîtindulgendum.tri-
fteacmoleftum vtcunq;accepcris. etenim fi ventre vacuo cubitum imus,no&em
infomnem agentes cogimur in diemvenientemdormire.Sin vero alieno etiam tem
pore cibisimplemur,tumultuantc Hornacho id ipfumfubimus incommodum. Ita
ex antecedenti die fequentis in ftituitur iactura. Aduolant poftridie ad nos íectatores
hi noftri,& quid in rebus fuis fit aérum requirunt,pro certo habentes, gratia interce*
dentis impleta efi'e quçcunquc defiderent. Hicquoq;impendi nos ad noua tempo-
rum damna oportet.Neq;enimpaucionbus probanda illis eft diligentia noftra,&
fides quam ante Pontifici infinuand-i petitio fuerit.Itaq; & nos excufamus, & negsf-
ti ran'onem afFerimus,& illos confolamur, ac vt non difcedant triftes fecundam ià>
peoperampollicemur. Qmbusinludisirafrequens ambitio eftpeneq; continua,
vtdiuertereanimum ad coras honeftiores fit operofum. Omitto triftidam cordis,
iracundias raciras,& innúmera vira: tçdia, qua; mdedomum fe_pereferimus,& qui-
bus confedti de quacrendis tantum oblecbimcntis ad retinendam valctudinem folli-
citi fumus.Tranfi porro atqj aliam temporum calamitatem attcnde,non inferiorem
prioribus.Euagamur per fingulos pené dies vel ambitionis caufa, vel vanitatis. Nec
quicquam cubículo noftro nobis infeftius.Religioncnu>btendentes,modohas mo-
do illas bafilicarum perimus ftadones:cas vero vt plurimum, ad quas conuenire po-
pulusrïequentiorfolet,vtnon tarn exhibendi nos Deo, quàmoftentandiin tutbis
videamur curam fumpfîfle. Aliquandovero vrbem egreffi circumducts longiffi*
mosagimus,&:aut venandi,aur aucupandi ftudio Jongius pererramus, vtrobique
diemintcgram fruftraconfumentes: Quorum fi nihil in feuerioreaÜcuius vitaeft
inuenire,alteraii!hilominus, arque haudícioangrauior infpicitur occupatio. Vifi*-
tanturpergyrumdomifu¿eCardinalcs,nunchi,nuncilli, proutad rationem noftrá
conuenire eorumgratiamexiftimamus. Sermones de manibus funt. Ipfieosnos
noLiimus.Veniunt in medium querela; de Pontiíícibus multas. Opera illorum figil-
latim damnantur,velut detrimentofa Ecclefiar,&: nobis etiam grauia. Proindeqj iam
de obitu,& fuccefforibus longa eft indagado. Nec defunt murmurationes innume*
rie,detra¿tiones,acmaledi£tade rnultis. Quibus in rebus & témpora inaniter aflfu-
muntur,&illudacciditmali, vt frequenter vulgi oculis linguifq; oblad viliorem
praftemus hac noftri facerdotii dignitatem. Occurrit par alia peneq; Germana mé-
tis vexatio,àbonisquoq; nosopenbusamouens,nimietatefoladamnabilis,reifami-
liarivanxietas. Dumenim vel exactam nimium diíciplinam perquirimus, vel im-»
pendiisdomefticis parcimus,ipfi nos omnia &fcire,&inftituerc, & difpeníare,&£
cognofeerevolumus. Necíatisfacitvllanoftrorumvelfídes vel diligentia. Nume*
ramus difpenfatori pecuniam,Ephemeridem expéforum minutadm difeutimus. In
rationaria maiora noftra manu cunda referimus , mercatorum iam , non Cardina-
lium, tractantes officia. Hoi rea quoq;&cellaria oculis noftrisfa?pe luftramus,fin-
gulorum rationem àeuftodibus exquirentes.Quin & attentio illa miíera atque infe-
Jix oceupatum animara momends omnibus habet , ne aut difpeníator mentids re-
rum preciis ignaros nos fallar, aut culina fuis profufionibus detrimento afficiat,
aut in familiari ccenaculo pofita difciplina laxetur : aut vero etiam ex celia lar-
gius,quàm fitopus alimenta promantur. Itaquefine intermiíTíone peruigiles, cum
per nos obire omnia prohibeat dignitas,vocamus ad nos, inquirimus, admonemus,
íitigamus,atq; in deliramentis huiufmodi totos dies inmergimur. Neq; vero in no
bis omnibus etiam has return vanitates contend©. Nam & nominare poflum com-
plurcs vita; inftiturionibus claros, qui ceteris pro nihilo habids vni femper virtu-
7i8 V 1 AC OBI CARD. PA PI EN S.
tianima:q}inuigilenr,& in eocantumiaduramfe faceré arbitrentu-, quod necefla-
riocurandiscorporibus cribuitur. Verum de his mihi eftfermo,inquibusanim-
aduer¡aha:cnon obicmefunt.lgitur,excelleriiTime Pacer, abiedis his inanibus ftu-
dris.quarhjuddubieakricia mortisfunt,cuirodianv s quantum poílumus anguila,
&labcncia vitxnoftfçfpatia.Operemurbonum,dum tcmpus habemus, dumq; lux
lucet,ambulemus vtfiliilucis. Neqjenim apud inferos, iuxtad uinum fermonem,
opus cit ntc ratio, nec ícientiá,nec fapicntia,fed tantummodo operum mcrces. Me
mores quoqj (imus,quam multis impertiendi fint dies noftri,&: quam diucrfis opera
debcatur.ctcnim fi rede cxpcndimus,quid Deo creatori, quid anima' noftrar,quid
proximis,q nid Romana: Sedi,quid facerdotiis , quid creditis animabus , q uid etiaru
familia: dcbeatur,cuius vera prêtas non dominos, fed parentes nos facit: Inteilige-
mus nil loci fupereííeadnugas, fed difpenfati temporis reddendam Deo icueriili-
mam ratiooem.AbiiciamusfomnosnonneceiTarios, defidiarum noftrarum comi
tés. Prxitentiilaflîsquietem, non corporum fepulchra continua. PrxueniamusSo -
lemmatutinis vigiliis, id agentes vtcumalü operariincipiant, nos operum noftro-
rum 'am media habeamus. Ad explenda tam multa dies ipfi fatis non íunt. Accédant
ntcelfe eil: nodium partes.Diccc de fe homo gentilis FJaccus:
- Prias orto Sole vigiledamum^r сhartas, &feriniapofeo.
HomoChnftianuSj&Ddfcruus idem non dicet í'Plus quoque olci pro fxculari
laude confumpferit Demofthenes orator quam vinií Doluerit etiam fi qinndo an-
tel ¡.icanaopificum viduselTetinduftriainos prosterna falute,&immarccicibili co
rona gloria: non maiora vel eadem faciemus ? Exuamus has tam familiares delicias,
quibuscircundacifumuSj&fluimus.Abíitomnistepiditas, omnis mollicies, omnis
incuria,oranisnegligentia,& tarditas.quibusfabrisfurguntgehennxxdificia. Salu-
tarioccupationemensfcnlperaliquidag tet.ne tanquam defertus ager tribulis, 6¿
fentibusoccupetur.NeceiTceft omnifariam cupidiiatibusobfiderieum, aquo cul-
turaliare abcíí.^Multa etetúmmaüttam, (vt inquit Scr¡piuca)docutlociof/fas.St:n\mctri\is
mane femina noftra,& vefpcri non ceílec manus. Scripcum eft enim : Siquisnon vult
operari,nonm¡wducet. Eamus adformicam laboris noftri excmplum, 6¿ confide-
remus viaseius,qua:cum nonhabeatduccm,necpra:ceptorcm, nec principen), pa
rat a?ftatccibumfibi7&:congregat in meflequodcomedat. Tu. pe eft quod natu
ra: inftinctuaguncilla:,rat!one a nobis non fieri. Cçtera quoque animalia intra le
gem fuam manentia nec temporideeíTe nec locoinosdiuina; mentis participes, bo-
norumque&malorumdele£cumhabcntcs,ncgleâores omnium inueniri. Ne ergo
voce Domini Saluatorisincrepemur,quid hic ftatis tota die ociofl, cum iam fit hora
vndecima.?i'/»¡(«í,iuxta verbum hpoHolifilicitudine nonpgri.îritufcrHtatts^ö- Domi
no Cernientes. Vale.
CAMPANVS PAP IE NSI.

CCCLXXV.
PErfcripferamtibideaduentu Cxfaris, &c apparatu eorum ,qui Cafarem feque-
bantur, &: qua: fpes eilet propofíta nobis de ampliiîîmo conuentu, & quan
tum nec xtas noftra vidit, nec grandifllmi natu Germanorum recordantur. Dc-
incepshxcadafuntadviii.CalendasIulias, poftperadtamrem diuinam. In prç>
torium fecuti Cxiàrem confeendimus: quern in locum conuenire Principes con-
fueueruntde rebus Germanicisaduri. Hic AntiftesTridentinus nomine Cafa-
ris prodiit in medium oratione Germanica: quam eueftigio,vtexterni quoque ora-
toresincelligerent,Latineeftinterpretatus.Primum Cçiarismoram excufauit,quod
ad diem non veniiïet,&: capita contentionum, qua: domi poft indidum conuen-
tumexorta*cum detinuiflenc enarrauit , egitque gratias, & Principibus, & Ora-
toribus , quod non fine iadura ici familiaris , 6c fumptibus grauflimis alterum
propeincnfemexpedaflent. Caufam deinde aperuir, qua: ad indicendum hoc
in loco, S¿ tempore conuentum impuliiîer. prateritas Chriftianorum calamitates,
&¿ recentem Carniolxclademdeplorauit: potenciam,ciudel!tatemqj iromaniffimi
hoftis,quam breui teinporequantumoccupaucritfiniumnoftrorum,quâtumChri
iliani
EPISTOLA 7i9
ftiañifangilinisfudcrit,&inEuropa,&:in Afiaoftendit.repetitaque eleganter vere-
rumnonvnahiftoria,clariiïimas, ас prope innumerabiles Gcrmanorum expedi
ciones^ pro religioneChriftiana,& pro Imperio Germánico fufeeptas, comme-
morauic, hortatufqj cft Principes omnes oratorefq; ciuitatum Germanise partamà
rnaioribusgloriamconferuarent, oceurrerent imminentibus periculis, &reIigio-
nem,in quapatres eorum vixiflent,& ipfi eíTent nati atqj inftru£b',tuerentur. Addi-
dit poftremo Caefaris preces auxilium,& communi libertati,& priuate fuo periculo
implorantis,refponfumq; poftulauit. Poft Tridentinum Iegatus graui &ipfe oratio-
ftepropofitum Cxfaris,&: Principum aducntum commendauit, egitq; gratias Pon-
tificis nomine vniuerfis,hortatus,vt quamfpem Chriftianis ex conuentu porrexif-
ient,eamfumendisarmis exhibèrent, пес fe carpi fíngulos paterentur,quivniuer-
f\ non modo refiftere,fed profligare hoftem quam facillime poíTent. Conuentus
multos tepetiit nequicquam in Germania fados : vbi fi obtempcratum fuiiTet con
cis corum,qui futura pericuLpra:uidiflent,non eodifcriminis ventumfuiiTet, vc
quern facile tunc potuilfcnt ex omni depellerc Europa, nunc in ipfa Germania per-
fcrrent:dum extrcmaeflentneglecb,adintimahoíté penetrance. Adiecit& preces,
ас verba,vultumanimumq} Legato, & tantis neceffitatibus dignum accommoda-
uit.Principes Germánico more paulum fegreifi atqj inter felocuti, gratias Cxfari e-
gerunt,quodaliquando Germanica: l¡bertatis,& publica: falutis curam fufcepiflet,
fe pararos per omnia virar fortunarumq; difcrimina illins Imperium fequirituros in
expeditionem,fi ipfe aut eat.aut i ubeat iri,miiTuros fi iubeat mitti. Laetus eo refpon-
foCçfarlaudatisPrincipibus conucnirc fequcntem in diem iuíík. Poftridie pari
frequentia rcditum in praetorium eft.-fedinitium confultandi ab cótrouerfia ortum
omen belli futuri an imped.mcnti potius fuerit fufpenfum me habet. Oratores Bur*
gundi,cum poft Legatos ele&orumcollocati, acq; ideo defpecti priori confeiTu vi-
dcrentur,redireinfubfeIiiafmifabant.Ele&orei abfentib.collcgisquiaderant,qua-
quamfummacum modeftia.dignkatemramen cômuncm tuebamur.Burgundipo-
tentiam fui Principis,& in Gallia,& in Germania maximam , Electores parem no-
bilitatem.ac vetuftum morcm obiiciebant,feqj è corpore Casfaris cum eflcnt,neRe*
gibus quidem,fi qui adeiTent, cederé oportere contendebant. quae contentiocum
tres prope horas confumpGlTet,non antea eft fublata,quàmBurgimdialtcrisfubièl-
1 iis ad frontem Cacfaris inter oratores Regios Iocarentur. tum demum 5¿ ipfi auxiflb
Principis fui dignitatem, quod in ordine abfentiumregum fédèrent, &¿ Electores
fcruaiTea:ftimationem fuam.quód exclufi a primis fubfcJliis Burgundi eíTent , vide-
ban tur. Vbi omnes confedere,primiBurgundi furrcxerunt:quorum vnus locutus eft
oratione ideo parum accommodata,quod plus in criminado Rege GaIlorum,quàm
in propofito iuuandi belli vifus eil oceupari. Regem rupiíTe fcedera : violafle pu-
blicam fidem.media pace oppida Burgundi expugnaíTe conqueftus eft. Раиса quç-
dam adiecit ad rationem belli,& qua: tunc ibi potius excogitata, quam domo addu-
¿ta vi derentur. Altera fuie oratio Pauli Morecini Venetotum oratoris breuis& col
lecta : Certaífe cum Turcis Venctosannos iamducentos,eorumque vires atque
impetus folos& in Thracia, & Illyrio fuftinuiífe: enixius tarnen ocio proximis an-
nis mari cum iis ас terra geílifíe bellum: propugnatorefquenoftros fuiíTeiara noa
tarn defatigatos aut cxhauftos,quàm àcaeteris Chriftianis deftitutos eiTe : communi
ad eum diem periculo folos excubaiTe.-creuiiTe nunc hoftem, faétumqj ex alienafo*
mnolentia magnum,&quantum iá perferreChriftiani vtinam vigiles poflînt : Infta*
re ilium ab Illyrio , à Pannonia,ab fi nu Adriaricomon mari,ñó terra quietos noftros
iinere:genus belli quale eiTet,ipfos perfpicerc.Senes occidi,ftrangulari infantes,ca>
teram multitudinem fine fexus ietatifqj difcrimine in feruitutem Afiaticam trahiî
conflammarirempla, viros Dei intra templa concremari, igni& ferro ad excidium
vltimum vaftariomnia:Incipereiam Germanos inte! ligere,quod fuerit Venetis tarn
diu bellum geiTnTe cum Turcomec tarnen deíperandum eiTe modo eo fint animo
Germani,quoquifq}efledebeatad vitamfuamîbertatcmqîfuorumdcfendendam*
Habere fe pcrmagnâclaflèm&prçfidia, per Ulyrium Grarciamq; difpofita, ftipen-
dio eorum militare ad hominum qmnq; & viginti millia,iuuan Sc a t erdinádoRegs
7го IACOBICARD. PAPIENS.
marítimo bello.fi iuuentur terreftri à Germanis,breui & futuros ipfos in tu to , & car
teros extra periculum pofituros.Mififfe Ferdinandum ties & viginti triremes , qua-
tuorq5 nauesonerarias in augmentumclaffis,& alias propediem ciTe raiffurum.i-
pfos triremes fexaginra,naueiq; aliq uot inftruxiffe, & putare iam efle<icdu£tas , cé-
tum crii emibus,ac duodeuiginti roftratis nauibus bellum maritimum aggreflliros: fi
terra quoquediftrahatur hoftis,vtrobiq5laboraturum. Poll eum legatus magnificis
verbis & rem Venetam,&Pontificis diligentiam, & Ferdinandi apparatum com-
plexus, parem Germanorumcuram, quorum non di ípar effet periculum, poftula-
uit.Secundum legati verba praful Aiftetenfis iuflii Cœfaris progreflbs in medium
hxc poihilauit : primum vt decern millia ad prarfentem neceflïtatem , quartapars e-
quites,ca?teripedites cogerentur,qui per fines extremos Germania: difpofitihoftem
ab incuriîonibus prohibèrent: Alteram deinde manum fubfidiariam , ac pararam in
omnem belli euentum,& ad quamuis hoftium impreffionem compararent: Poftre-
mo,vt de fumma tocius belli quantum geri vniuerfis viribus Germanja: poffet,in an
num fequcntemconftituerent.AdhíBcPrincipeSiquod digna confultatione res ef-
fet,fpacium poftularunt, refponfurofqj in diem fequentem polliciti, prefentibus
quoque verbis fpem Cíerariaddiderunt. Magna vifa eft omnibus Caríaris poftula-
tio,nec minus neceffaria quam magna. Sed meo &multorum iudicio prsepoftera,
nec Legatus ordincm poftulatorum approbauit.Laudare fe dixit confilmm Catfaris
de auxilio pr«efenti:de fubfidio parato,de expeditione futura,fed eum ordinem non
placcre.Primum quód cum fama potiffimum bella confient, nec minora in re belli
ca terrore quàm prœIioconficiantur,irrifuricffenthôftestamexiguam manum, &
vircsGermanicas ex decern millibus multum çftimaturi , ас táquam omnem expref-
famGermaniam in tanto conuentu nihil plus pracbere virium quam decern millia
potuiffè:aut fi poffer,çgre reliquos in caftra venturos aliquando efle.qui nunc vt da-
rént nomina compclli non potuiffent.Deindcfpem omnem ereptam iri ciuitatibus
noftrisfinitimis Turco: concafuros omnium animos,cum primum de numero au-
dierinttamexiguo,&quicquidnuncpra:fcnteCa:fàreaftanribus omnis Germanjas
Principibus tanto habito conuentu in eorum falutem factum non fit, fieri poffè am -
pliusdefperabunt. Poftremoq; vbi decern millia contulerint Geimani Principes,
contuliffefe quantum opusfuitexiftimabunt,vtferefempergrauius eft quod addi-
turponderis quam quod imponitur.eo maxime impuraturquod primum exa¿tum
eft.Proindefuameffefcntenuam,vtante omniade fumma vniuerfi belli delibere-
tur: vires omnes Germanorum infpiciendas: nomina militum , quotquor, &vbi vbi
funt confcribenda:Habendum, quantum habere maximum poflent, ex omni Ger
mania dcledtum: Ac tum demum exea fumma primum decern millia educéda, prç-
fidiumque ad impreffîones ex cadem fummittendum:Ca:teras copias deftinatas cô-
icriptafque,& primo quoq; tempore p.iratas habendas effe, vt fit ita futurum , vt ho-
ftibus tcrroijipes noftris adiiciatur,& tili fecontineant.noftii ad refiftendum confir-
mentur,&cuiq;exploratum fit,quo tempore quid faceré, quorfum, aut qua manu
ire iubeatur,magnam vim habére,& animi,&rerum apparatum.Laudata eft magno-
pere Legati fententiamon tamen Carfaris propofitum immutatum, vnde orta fuipi-
cio eft nobis,remiffîorem eum futurum ad hanc expeditionem , quam fperabamus,
& confulere velle pra:fentibus periculis,futura non cogitare,quanquam Legato re-
ipondit,bono effet animo:Senifire ad fummam vniuerfi belli perduóra, Ratifpona
non difceffiirum. Principes quoderant polliciti, fequenti die refponderunt fe ado-
mniaquaîCa:farpoftulaffct, effeparatos:vnumorarc,fimuItates Principum ciuita-
tumq; difcordias,quod facile aucTroritatefuapoflet, è Germania tolleret: magnam
partem virium Germanicarum occupari Principum feditionibus , quibus fublatis
vno robore communi manu,copiis vniuerfis inferri bellum poffe. Carfar ftudiofum
fea rfemperfuifte concordia; Principum, &nuncqua: ad pacandum Germaniam
pertinerent,omniaeflefacl:iirum. Nouiffîmedefignati funt quinq; viri exfamilia
Ca»lans3ac totidem ex confiliaribus Principum, qui cum Maguntino, cui eft primus
inter Principes locus,de cogendis ftatim decern millibus,& prçfidio fupparando, &
de número copiarum Germanie, in annum fequentem pra:nniendo,&: deprxficien
do Im-
EPISTOLA. 7%ь.
do Imperatore, ас de omni ratione non mouendi folum belli, fed etiam contiriuandi-
inter fe agant,& vbi delibcrauerint ad Caríarem , Sc Principes référant. Hoc in ftatu
res funr.Legatus nihil neque excitandis Principibus,neque Cefareincendendo prç-
termittit. Egoeafijmnunciententia,quanuperfueram, cumprimumdeconuentu
ad te fcripfi,pendere omnia ex Ca:faris voluntate,qui nifi omnia velir, qua: ad ineun-
dum bellum pertineanc, nihil dicam aliud, quàmfato malo perituram rem Chnftia-
nam. Depopulata Carniola , Sc igni ferroque vaftata nifi excitetur , non video quid
Ipcrarc polTimus ab eo auxilii ealamitatibus noftris , qui fuis non moueatur. Auctus
conuentuseftincredibilimultitudinePrincipum. Nudiustertius venitLancrauius
Afcia: cum equitibus quadringentis. Heri Antiftes Colinen.exiguo comitatu. Fra-
trcsSaxones, quorum eft magna in Germanos audoritas ad triduum expe&antur:
conueniiTc feruntur ad paulo plus minufue: quam equitum decern milia.
Pulcherrimumfpecl:aculumnobilitatis,vtinam equeprofuturum.Felicitervale.Ra-
tiipona: in.Nonas lulias mcccclxxi.
CAMT4NVS CARD INALI PAP1ENSI.

CCCLXXVI.
4
POftridie nonas Iulij , quo die opinio fuerat quinqué viros de Principum decretis
rclaturos , Volfangus Bauarus frequentiflimo confcflu querelam noui fcclerisin-
tulit de Chriftophoro fratre, qui ab Alberto , Sc ipfo quoque corum fratre in vineulis
detinetur,orauitque Casfarem tarn immani,&: inaudito ante eum diem exemplo im-
pietatis dementia fua, Sc pro dignitate Imperii occurreret , vt quem natura: Charitas,
ièueritas iudieii à maleficio cohercercr. Breuis aceufatio ingens vulnus vifum eftx
perculitq; omnium ánimos fratrem aduerfus fratre pro fratre contendere : пес cau-
fàmodo, fed promifía barba, &mutatioveftis, &lachrymarum immodica efFufio
certare pro duobusfratribus, altero captiuo, altero fponte fua exulevidebantur.&;
habetur alioquin Albertus fumma inter Germanos Principes gratia, dignitate cor
poris , Sc facundia, quantam capere gens poteft, nonnihil &: litteris praditus. Altera
fuit contentio Spirenfis Epifcopi, qui primum nomine Colonienfis acceptus in con-
uentu inter Oratores Eledorumconfederat: fed vbi Colonienfis aduenit,iam Pala-»
tini loco fegerensjvetitus à Carfare eft ne vbi prius, hoc eft, Eledorum gradu locare*
tunquod пес decreto fuo Palatinum Eleftorem eíTc contenderet,ncc oportere duos
fimulfratrespoteftatem habere Ca:fariseligendi. Iam vides qua: abeo pacistamne-
ceiTariç fundamenta iaciantur , Se quantum de concilianda Germania cogitet,qui
exortas contentiones non comprimât, nouas exfufcitct. Vereor, Papienfismi,nead
vnguem diuinaueris. Memini quo die Iocutus fum tecum de profedione Germani-
ca,dixifle te nullam ipem habere in Cçfaris mente dubii , Se latebrofi confilii hominé
nihil ad communemfalutem, omnia ad fuam vtilitatem reuoeare. Poft haxlecbc
iuntlittera: Carniolanorum plena: efficaciifimç imraanitatis: nullum reli£tum tem-
plum,nullam agreftem cafam à Turcis in Carniola : iacerepa/fim cadauera occiforu
fenum , atque infantium , Se iam ccelum fœtore corrumpi. Abrepta praterea efie ad
milia hominum ferme xx.Communifle Turcos loca quçdam,vnde excurrere quam
latiífimc.ac recipere fe incólumes cum preda facillime poífint.-implorare C¿cfaris,&
Principum,& omnium mortalium opem. Recítate, etiam Strigonienfis Se optimatü
Hungaria:,quibus fignificabatur , diuifum efiê bifariam Turcorü exercitum: partem
Carniolam in fines Ca:faris contendere, partem ad ripamSaui fluminis confediífe,
eo confilio vt exitu aliquo explorato , Se communito excurrere & depopulari Hun
garian! poífint: Centum iam annis pugnatum ab Hungaris cum Turcis efle:exinani-
tum iam Sc viris Sc viribus regnum , nifi ope quoque iuuetur , externa non poífe diu-
tiustamafllduum,tamq; potentem hoftem íuftinere. Communem caufamagi: Se
Se fi propinquiores funt periculomon tarnen folos perituros , monere Se orare Caría-
rem,vt conuentu prope omnium Principum Germania:, Se quantum nunquam an-
tea,ampliflímo remedium aliquod Chriftianis vulneribus adhiberet.Oportere eum
prxcipuum efle Chriftianorum propugnatorem,q ui idem Chriftianorum fit Impe
712, 1ACOBI CARD. P APIENS.
ntor.Idem quoquc à Principibus poftulabant. Cxfar, & ad comentiencm Volf-n-
ghi, & ad vtrafquc has egrcgie dormiir. Refpondit Maguntinus nominePrincipum,
hoc vnum agi.prxtecea nihil,vt & Carniolanis 8¿ Vngaris fuccurratur. Hoc in ftam
res eft Vale.Ratifponxdiex.Iulij m.cccclxxi.
CAMPATES IA. CARD1NALI PAPIE2(SL
CCCLXXVII.
QVartodecimo Calendas Iunias rofam primam legi Ratiíponx:ndeo íerum eft in
Germania florere. Iam fi maturari noftrum redicum putas, prxcoxiudicium ha-
b.s.Cxfarem tarn nuncexpectamus, quam cum venimus. Aquilatad gruem redicrc.
Profectioné noftram perfcripfi tibi omné: idem faciam de moribus gentis. At quid»
inquies.in Germania ingenio dignum noftro?Multa quidé.fed illud imprimis, quod
nec mortui viuunt: nec putes cœli dementia ficri:fitmoribu<¡. Ego qui miraculano-
ftri tempor is non odi modo , fed hórreo : nufquam verfatus fum omni vita mea fafti-
dioixus.Sed dices: perpulchrum eft mortuos viuere: perpulchrum : fed malim ego &c
viuos mori.nam cum fceteant qui ambulat,fi fecterent mortui, non ambularcnt. An-
ceps fortuna mea eft : Quanta calamitas nafo, tanta auribus fœlicitas inert : dum o-
mnes fentio,intelligo neminem. O Epigrammata/
Tvfortem miferare meam:fugere repulft
Piérides : Iflrum Flora Venufque bibunt.
K_Arcefede Baccht-.ceßitneglettus Afollo.
Non nancefi aliud'viuere quam btberej?
Vale fèlix,necaccufcs breuitatem:moxreiarcientur omnia, nunc comparóme in
«duentum Cxfaris, habiturusorationem,qualem Italia legar, Germania non capiat:
ineredibilis eft hic ingeniorum barbaries: rariflïmi norunt litteras , nulli elegantum.
,Valeiterum D.Antonius de Romagnano,Patricius & Montanus fe D. V. plunmum
commendant.Ratiiponxxxiv.MaijM.ccccLxxt.
CAMPANTS CARDINALI PAPIENSI.
CCCLXXVIil-
r I 'Res T. Liuii decadesi (rot en im fuperfunt)librarioruminfcitia magna ex parte
*■ deprauaras iuffu tuo recepi emendandas : operoiam quidem rem , & plenam la-
boris:Scd vtiiicatis.vt arbitror.nö minus quam fuit difficultatis, habiturá. Vndc tan-
tum abeft quo m. hi aliquid vendieem glorix,vt pene tractum in religionem me cen-
leam,qui tanta: return tmieftati tam¿quemagnitudiniiniecerimmanus. Quippc
.cumdiuinam Liuii hiftortam. tanquam numen aliquodatrreérare nefas fit. Genus
eft in со feribendi genere proprium, ôc fuum , & idipíum fplendidum , ас magnificú,
& unquam ad fpccbculum quoddam magnitudinisfublime,atquccleuatum,&per
omnes circumduct um amplitudinis gyros: ta vteruditorum oculos late extendere
tollcreq; in ahum poflit.imperith caligincm afferat. Indelibrariorum coorti errores,
dum aut quod i pfi non capianc nimiú eíTe, aut quod no cernunt obfeurum , aut quod
inuerfum cft , ftudio auôris deprauatum putant , & de librariis emendatores faöi,
ibi plus adhibent iudicii, vbi minus intclligunt.Horum ego dcprauationes,quas tan
ta dim urn i tace te m por is tantaq; barbarie neccile fuit eflequamplurimas ,multisfrc-
rus exem plaribus cor rigere aggreifus feci quod tu iuflifti--& feci quàm potui diligen-
ter, vthuicnouxmirxqueinduftriximprelTorumipfe quoquc pro virili auxiliarer:
Idem facturus in ex ten's, quo non modo non careant libris veterum noftri homines,
aut emi multo oporteat, fed & magna fit futura copia, & arque paupeti arque diuiti
comparan exiguo poflînt. Neciidem eruntimpreflbrumfuturi errores, qui fuerunc
exferiptorum. ii vno cxemplari eodcmq ue peripecto , atque emendato, quot volenc
codices vna opera, vnoquc tenore conficient : Uli dum fingulis quifque arbitrio abu-
titur fio, nunquam mter fe ita conueniunt, ve vbi paulo fit protraclior oratio,aut im-
plicatior,non diuerfe corrumpant. Legi iam poterit à noftris Liuii hiftoria,fi qualem
jpfi redciidimus,talem & impreíTores exterique ahi ciïinxerint.Quod ad me atti nuit,
aufquarn с uno! us interpres,aut di uuiator,mhil me um prxicr laborero , & diligentia
atiuli;
EPISTOLA'', 7¿5
attuli :qua? V tí n am tanta fuerit, vt librariorum tollendis errorib us fufFecerit. Certe in
hoc fuie maxi ma,vt Liuiimaieftatem affectatione ingeniinufquam minuerim,loco-
rum nomina duntaxat vctuftiifima , quod diuerfe poiita funt à multis,fallere me for-
taflc,& ea perpauca potuerunt. ca?tera,vt fpero,non fefcllere. Adiefta funt ad finem
opcris omnium librorum epitomata, corum ctiam qui non extant , vt prifcarum re-
rum noticiam babeamus cx iis aliquam,fimul , vt quantam in Liuio fecerimus iaótu-
ram in telJigamus : vtcunque futurum fit , mihi fatis fuerit tuis iuifis paruifle, cuius ic
beneficiis,& au&oritati omnia debeo. Vale.
F. EPISCOPVS ^ÎNDRIENÇIS CARDINAL!

Papienfi.
CCCLXXIX.
^TOiler EboracenfiSjCuius vita? aliquotiens hoc anno timui , faluus eft: fed cum â-
liorum pernicie.Nam reuerfus in regnum Comes Varuici frater cöplexus Hen-
rici regis fa&ionem, ipfum Henricum è carcere , in quo plures annos fuerat aflerua-
tus,edu¿tum , Sc veftibus Regiis ас diademate ornatum reduxit ad aedes regias Va-
ffi Monaftetii : qui locus eft in fuburbiis Londomniarum. Rex Edoardusabillis,
quos fibi fidos fperauerat , deftitutus receffit. Quo autem fc ireceperit , an intra fines
Regni.incertum eft. Quxfcribo,narratafuerunthuicPrincipi. Regina vxorEdoar-
di,qua: plures men fe in ilia eadem Turri continuerat , timens aduentum Vanuci,
in Afylum diu.r 1 ¿merina:,vt vita: confuleret,cu fratribus,matre, ac paruis filiis con-
fugit.Omnes videntur fponte,aut metu vi£tori fauere. Ridebunt pofteri, credo, aut
vt miracula mirabunt ur , cum audierint tantum elTc huius Coinitis ingenium , vt in-
domitam gentem tam facile regat,nouosReges feceric,his denuo pulfis veteres reuo-
carit,& ipfe pulfus intra vertentcm annum multis intra,& extra Regnum aduerfanti-
buSjin idem regnum redierit: vt dici poífit Sapereñafientur , qtueiamcecidere , cadentque.
Lartor Eboracenfis falute.Edoardi calamitate certe non betör: quo rege omnium iu-
dicio , neminem terra ilia meliorem tulit. Incredibilis ineft illi Principi humanitas,
tanta dementia, vt vifus fit maluiiTe in hçc mala recidere,quam crudelis videri.digna
Rege liberalitas,& fumma religio. Mitto corporis proceritatë,& dignitatem , & ma
gna grauitate ornatam hilaritatem. Sed ita fe res habet, vt quo abicrit bonus ille Rex,
non fatis conftet. Specbbimus quorfum tanta res euadat. De Gallia nihil occurrit
noui.La:tumexiftirnateGaIlum,qui Vairucofaumnonhetum Burgundumamicum
Edoardi. Si quid hinc expedatis auxilii, non hoc auxilio tempus eget. Si qui funt qui
Fidem iuuare vellent, ii fuis rebus timentcs praftare nullam pofTunt ópem : quod in-
gemifcendum eft,noftra Fide in tantis periculis conftituta. Me Reuerendiffima: D.
yeftra: humiliter commendo.Hefdini xi.O&obris m. cccc lxx.
BERNARDO ILCINEN. PHILOSOPHO ET

(JMedico.
CCCLXXX.
AVdi Ilcinenfis chariifime quanta obftinationeTurcus nos petat , quantaque ad
delendum de terra nomcnDomini moliatur.Non fatis illi eft impia cogitare,ex-
equi dura,mentem non lenir, vt neceffitate, non volúntate tantum Dei populum in-
fetbtur. Maioribus odiis blafphemat Creatorcm : Archiidolatrafemonftrans, dum
nos arguit idolatras. Vouit votum Deo,quem nefcit,dirum,funeftum, immane, cœ-
lo terrasq; execrandum : in quo perfeucranté rabiem , &c furgentem in dies ïftum fu-
roriSjlicet infpicere. VultjVt apparct,inianos fatis ex fe populos,non fuo tantu, fed сге-
lefti quoq; nomine in bella noftra precipites agere. Quid ait, vel eruftat magis con-
taminatum pedus.Mahumetes ego Murati filius.Idem Soldanus,& Barafmar,ac Ra-
chmael Pra?fes à fummoDco in altum leuatus,in folari circulo pofitus,fuper Impera-
tores gloria affedus:omni ex partefcelix:tremendusmortalibus: G£elcftium,magni-
que Mahumetis prophets precibus,armis potens , Imperatorum Imperator,& Prin-
cipum princeps,qui ab oriente in occidentem lint,voto,& iureiurando hoc ipondeo
Ppp г
7Ч lACOBI CARD. Р APIENS.
vnico Deo omnium creatori,non vifurum me íomnum oculis,non epulaturüm dul-
cia,non petiturum amœna,non traébturum fpeciofa, non ab oriente in occidentem
veriurum facié,donee deiecerim conculcauerimqj equi mei vnguis Dcos gendü,cx
ligno,£ere,argento,auro,picturaque,& manibus cultorum Chrifti fados: omnem et-
iam eorum iniquitatem à facie terra?,quantum pertinet ab oriente in occidentcm,ad
laudem veri Dei Sabaoth,& magni prophetse Mahumetis exterminauerim.Hanc ob
caufam omni genti circumeifç, Mahumetum credenti, mihi fubdita?, eiufque Duci-
bus : fociis quoque in bello fub metu magni Dei conditoris cceli , & terra; .-Sub metu
etiam inuicta: poteftatis noftra? edico , vt in venientem annum ad diem su. Martij ar
mad ad me omnesconueniant,impleturipra:ceptum Dei,& Mahumethis magni:
Quorum alter nu mine , alter precatione in gerendis rebus baud dubie eft adiuturus.
Hociufîurandum Conftantinopolifcribituradquartum nonas Augufti,Mahume-
.ticacTyrannidis anno arditum xxv. Inde Ragufium à non leui aucrore portatum ; eo
lociinltalicum verfum, atque ad Vénetos milium, qui rcifidemhabentes, notum
cum Pontifici voluerunt.Huius ergo voti reus.
Sine fine est.
CHRISTOPHORO PRATELLv£.
CCCLXXXI.
DOlcbam difterri tam diu,quod ad neceifitates domefticas neceiîarium erat.Tar-
ditatem fubuentionis, magnitudinecompenfafti. Accepi tandem , & mille pri
mo^ nunc quadringentos. Pro vtrifque & benedico ri b? , & gradas ago. Quarfo in
reliquis patris tui fis memor , & hunc annum efleeum fcias , in quo &: vndique pluri-
mispremor,&: aureus vnus duo fîunt mihi adgratiam. Hare manu mea feripfi , vt no-
ícas quàm chara Sc accepta fit hçc tua folertia.Rem Florenrinam video plenam Iabo-
ris eííe,ac pene defperationis:Ita vndique & prçmuniuit fibi viam Sodtrinus,& Do-
minus nofter ftudio fatisfaciendi illi,ca?teris nobifque imprimis manus ligauit. Sine
longa lite plenaqueimpendiistemptari qu'cquânonpoterit. Fiet tarnen quod in his
anguftiis perfici poteri t. Tu, vt farpe iá dixi,bono animo fis, & in Domino ípem tuam
colloca-Confidodiuinoeius auxilio habiturum mealiquando pleniorcm,eiusquam
feruaueris diligenciie,& fidei rationem. Partes tuç tantum fint,non negligere manda
ta Domini tui, &meminifle omnibus horisfidelisprudentifqjferuitiialiquando fine
eiTeiinfidelts vero,(fetorpentis nullum exitum inueniri.Curavalctudinem,&dome-
ftici parce,quantum Honori noftro (at eft. lmpenfa: prieterirç , vt bis iam icripfi,ma-
iores tub te vno anno fuerc,qu5 multis fubalns. Scribo manu mea Duci , & Domino
CichojVtn'q; gradas agens. Abfolutis nunc his tractadbus Ligar, quibus ha&enusim-
pedita funt reliqua,breui(vt puto)rem Rozafchi explebo, & mittam. Tu cura litteras
reddi in tempore. Vale Romaenj.lanuat ij m.cccclxxi.
CAMPANO.
CCCLXXX1I.
/"^ Audeodbi,&tuo Meccenari fecunda euenire qua? faritis. Putocommunia.qi^s
in vtranque partem accidunt vobis. Iter Icgdtionis veftre Scnam vfquc agnoui.
Cura vt à prima Germania reliquam Italiamdifcam. Idnos , qui vos votis profequi-
mur,non minus expectamus, quam petimus. Noftra vrbana nofces ex multis. Ex
pompis Mutinenfibus ea fola fuere. Magni apparatus magmequeexpecrationis Bor-
fii Eftenfisingreflus : A Flaminia in Pontificiam medius inter Aquilegienfem, &r
Mantuanum traductus eft. In comiratu plurima ftomachi tui , non tuorum tarnen
hoc tempore oculorum. Primo venienti eft datusSenatus. Oratio cius nulla. Laeti
tia vultus multa. Reccptus felTum poft Diáconos Cardinales eft. Inde domumdi-
mifTíis. Aduentus huius nonrlum patuit caufa. Cum patuerit, fries. Palatina quoque
íiqu£ns,paucaíünr. Poft difedfum auditi Cypriioratores, quorum fuit depreca
do, vt Princeps carum Iacobus Rex appelletur. Sunt & quardam à Cariare , &: Saxo-
num Ducibus breui ad vos peruenrura, ex eorum genere, quorum caufa petita eft
Legado. Exercebunt nos, vt cerno, Boémica. Tu perge,& foniculum te in la bon-
bus
EPISTOLA. уг5
bus pra:be. Pro epiftola, & epigrammate non tibi gratias ago : qui enim digne idpof-
fim ? Vincuntur gratia: omnes gloria diuini ingcnii tui , quod cum a:tatc , Sc bencuo-
lcntia crefcit. Ex me tu faiuta Romagnanum noftrum , Sc Patricium, Sc Montanum.
Vale. Roma: quinta Aprilis m.cccclxxi.
F. PHILELFVS CARDINALI PAPIENSI.
CCCLXXXIII.
QVoniam meam erga tuam amplitudinem, Pater Reuerendiifime, pietatem per-
fpecbm habes, Sc cognitam , nihil eft , vt me pluribus vti oporteat. Itaque rogo
atqueobfecro,quibusefficacioribuspoiîum precibusclcmentiamtuam, vt memi-
ncrismci,hoceft, vtmihiexpeditiífimum&commodiflímum iter pares in curiam
Roman'am, quo tecum quam fxpiflime agercqueam, tequefrui quam fuauiífime.
Quod fi pro tua benignitatccrFe&um dederis,intelliges profedo in hominem tegra-
tiflimum , beneficium contulifle. Sedhac de reidcirco paucis tecum ago, quoniam
virclanfîîmus&optimusNiçodemus Tranchedinus, Ducalisconfiliarius.rcliqua
meo nomine coram dilleret. Vale colendiifime pater, & Domine, Sc commendatum
me habc.Ex Mediolano quinto Idus Septembris mcccclxxi.
F. B&RTHINO LFCENSI, EP IS COP О
K^índrienfi.
CCCLXXXIV.
MVltis tuis,immo continuis in me bfficiis gratias ago.Non paflus es Tabcllariurri
in Italiana proficiTci , per quern de te , Sc ftatu Gallicanarum rerum non fcripfe-
ris.Hoc quorío, quamdiu abes, non intermitías. Valetudo tua, cum nunciatur,grata
eft femper. Publica cum fignificantur,adiuuant otium noftrum. Scribimus de tem-
poribus bis л Pii obitu,neque Itálica modo,fed Sc tranfalpina,& Graxa.Hanc ab cau
sam pra:íenres litteras libentiusdo,&inplurimisíubleuatorcm te paro: nofti motum
quiproxime fuit in Regem Ludouicum à fratre Carolo, &Toparchis pene ceteris
Rcgni:Contcntiones item cum Burgundo patre,& filio.Pugnam acerrimam,in qua
vtrinquceftacceptacalamitas:Pacificationesindcnonnuilas, non tarn animo; um,
quam rerum: Auerfam porro Veruici pugnam cumFdoardo:FugameiusinGal-
liam: Eiufdem redirum in Britanniam : Abitum Edoardi , Sc qua; ab illo fequi intelli-
ges.Lcodicnfi clade, Sc captiuitate Cardinalis Andegauenfis opus non eft. Vtraque
veris aiiLtoribus teneo. Quae autem opto à te , ea cuperem quam pleniflime colligi:
Coniiliavidelicet rerum, apparatus copiarum, nomina Ducum, numerum mili-
tum , Caftromm loca , &: pugnarum : rationem ftruebrum acierum , quam diu pu-
gnatum eft,5¿ qua virtute,quantus ca:forum,&: captiuorum numerus:omnia dehiqj,
quçadnon iciunamhiftoriam feisneceflaria. Audio apud Regem Ludouicum, Sc
Burgundosnefcioquos monachoseflë, qui publica inftitutionehuicvnireioperam
dent, &quafi annales quofdam continuo ícribant. Abiisíi aeeiperecognitionem
hanc potes, minus opera: erit ponendum. Sin hi vel proferre hçc nequeunt,vel exili-
ter,vc puto,atque ad gratiam fcribunt,qua:io tu laborem fufeipias, atque in re optatif-
íima Papienii tuo fubuenias. In tanta otii abundancia nil ei eft gratius^ quam feriben-
do tempus extrahere. Cupio imprimis,atqueita éfficias velim, vt vel Gallico rudi fti-
lo mittantur cun&aad me, fi à Gallicis illa aeeipies : aut fi à te conquifita , patria ora-
tione deferí bas. Id potiiîîmum qua;ro,vc vti ftilo meo fine alieni interpellatione libe-
rius poffim. Eboracenfem noftrum faluum hetor. Tanta innouatione rerum non la:-
tor.Vtinam Sc Galliam,&: Burgundiam in eandem concentionem non trahant.Mul-
tisex nationibus fimiliaferunturadnos. Chriftianiiamin vifcerafuaferrum exer
cent. InChriftianosTurcus. Miferz Italia:, quçconuenirevnum in fœdustotiam
menfes non poteft , lachrymabile exitium imminet. Ad faturanda odia populus o-
mnis cantcnàiz.Hmcmottet Euphrates , xBinc Germania bellum. Vkin* rupis interfe legibus
mrbes Kîrma fermttftttit toto UWars tmpw orbes. Ft cum carceribus. Vale. Romç
M.CCCCLXXI.
Ppp 3
I
7i6 IAÇQBI CARP. PAPIERS.

STEPfJANQ EPISCOPO LFCENSL
CCCLXXXV.
QVitefallerenon potui veniens, fallo nunc abiens. Ad finiftramlinquo Vitcr-
bium,acSutrium peto. Non ira vigilare ad feruandosfaltuspotuifti,vt diligentia
meaillos non fim prçterue£tus. Si quc,t is,qua; res faciar,vt declinem te hofpitem,di-
cam planeiProdigaliras tua. Ai cipis non facerdotali modo, fed regio luxu. Qua: lo-
Jent alibi DominorumelTe,apudtefîuntferuorum. Domusfupraconditionemno-
flram paratur.Non placent menfadiuiufmodi. 111a dele£tant,quç communia funt,&
domelbca. Si tui no eris diífimilis, ero ego femper fie fimilis mci. Ol m te carpfit Fir-
manus : nunc Papicnfis. audi aliquando vtilem difeiplinam ,& charitatem olcribus,
non ferculis gratiam mifce.Redeo Romam bene curata valetudine meorum,&:mea.
vt Anthcus à lerra.-iîc nos à feceflu Pientino vires nouas accipimus. Roganti pèr Ьгсс
locadepra:íidatii tuo omnia fecunda renunciantur. Milium de cœlo te prçdicanr.
Laudant muIta.IUud imprimis, quod comitatp non grauasprouinciam:o£bo tantum
equis comittbus,ad fummum duodecim vifitaretcaiunt. Famahac nil hicad gra
tiam, Romç eiTeadmeritum vtiliuspoteít. Sedfac, vtvltimaconueniantprimis,&:
continuatione virtutis conditionem omnem regendarum prouinciatum euincas.
ValcExidnere. #
CAMPANAS CARDINAL! PAPIENSL
CCCLXXXVI.
QVx ante Nonas Iulias afta funt in conuentu , binis íimul litteris , ñique Iongiffi-
mis,quastabelIarioMantuano deferendasad te dederam , acctiratiflíme feri-
pferam. Ad decimam Iulii Principes Saxones , quos propediem expecbri dixeram,
adueneruntcumequitibnspaulominusieptingentisarmatisfcreomnibus:magnirí-
centiorem ingreílum eorum Ca:fari s oceurfus fecir. Poírridiequam vencrunt voci-
ti Principes , non quidem amplius in prçtorium , fed in domum Carfaris quçcunque
a&a eilent,ordine Saxonibus enarrarunr.Saxones contra qua? in Boèmia egiflent , Sc
moram excufarunt. Continuisdeindemultisdiebusada eft caufa Palatini.: Graues
diuerfeque accufationes , xquc magnis defênfionibus audirç. Albertus Saxonum al
ter , Otho Bauarus , Antilles Aiib tenfis , miffi à Cçfare pro educendo vinculis Cbri-
frophoro Bauar , nihil profecerunt: & opinio eft omnia ex Palatini cötentionepen-
dere,qium brcuifublatum iri fperamus: De(îgnatiadeamtollendamLegatus,Her-
ncftu> Saxonum fracrum maior.Ludouicus Bauarus,cognometodiues,& Sigifmun-
dus Dux Au(t:ria:.lnterea Carl lrmuratajVtvidcbatuîndeteriusfenrentia, ex decern
mili bus , quo - ad piçfentem neceflîtatem poftulauerat, fex miliadetraxit : affirmans
facis mine futura qtutuormilia. Magna vndique murmurado exorta, &: confiliares
ddîgnati .id ratonem cogendiexcrcitus nequicquamdies multos in pretorio con-
lumplcrant,quod grauah multi vidcbantur.Heri xix. Iulii a quinta hora diei ad mul-
tamnodemcoiitultatumeftdefumma expeditions, &demum confenfu omnium
ita decretum elt , vt in fumptus belli quiiquis prouentus annuos mille aureorum ha-
beatas cquitem vnumconducat peditertiquiquingentos: Ca:teri proporcione for-
tunarum ad cam fummam. Cçtcrum vbi deprouentibus haberi ea ratio nequeat,dc
capitehabeatur, vfcui mille lint aurei.quinquaginta habere in prouentibus cenfea-
tur,atqueeacompiuatione contribuât. Fieri polTe hoc modo ingenrem exercitum
amnt,& facillimc fuftineri etiam longiflimum bellum.Et funt qui affirment,!! ad vo-
guemresexigeretur,ducenta propehominum miliacogipolTe. Nos erimus minus
octoginta contend. Principes miro aflenfu conditionem receperunt. Vale. Bohemi
hset etici filium Poloni accierunt : quem fama eft cum xxxn. milibus armatorum in-
greíTum Bohemiam,ad diemfancb Iacobicoronamaccepturum. Ratifponarxx.Iulij
m.cccclxxi. Crasoratores regios expecbmus,fcilicet Regis Ferdinandi. Hunga-
ri quoq propediem.Cum vix confeciflem has lirteras aduenit cum cuis D. Antonius
nofter.Recreauit me mirum in moduimled fpicnlum adiecit,laborafle te calculo. Id
Ii cit,abftineas omnino л caíeo vereri. txperrus moneo.Non padere fi abftinebis:cgo
quodens vel paululum deguftaui,fenii dolorem: vbi abítinui,valentiflimus fui.
CAMPA-
Е И S Ï О. L I yij
CAMPANAS CARDINALI RAPlENSI.

CCCLXXXVII.
OSolis,ô cœ)i,ô Dcorüm domicilium ItaliajQuando,quando?Papienfís mi , hoö
grauiífimumeítnobisjcarere Italia: fed illud multo grauius, in maximis ne-
göciis fieri nihil.^gre,lcnte,fegniterprocedunt omnia. Hoc tarnen non defperan-
dum:quiaprocedunt.Signih"caui proximisliterisquxxvii Juliiaftaincôuentufue-
rantjdcrationecogendxpecuniÇj&rexercituscomparandi. Poftidtempusdormi-
tum cgregieeft. ConuentusNorimbergam propter reran) copiam transferetur.
Hie coelum paulo grauius eft. iCgrotant multi:nec omnia ad conuentum tarn ma
gnum, tarn longumfuppeditant.Cxfarclaufis oculis óptimo eft propofito: nihil ram
ibnorum,tam ftrepens quod illi exciten tur.Nihil tarn magnum atq; aiduum , quod
isfefadum no prçdicet.Si tarn beneolim pugnabitquàm nuncftertit,vicimus. De
Bohemias rebus nugxfueruncquxferipfera : taetfi minaturPoIonifequaprimum
venturos ingenti manu ad rcgnumcapefcendum:&funtquicófingant,adolefcente
ilium veftediflimulacain Bohemia vifum.Grauiailintodiainnos:fedhxcIiterisno
plane committcnda,&raftuIegati, qui omnia iubodorat,facile opprimuntur. Caufa
Palatini ad hunc diem nequicquam diu multumqj acia intcrturbat omnia: & rumor
cftjCoegiflecum q идеи m nunquamantea,exercitum.Is.multa petit, Cxfar pauciífi-
mávideturconceiTurus.Spes tarnen eftinncceiTîtateCarfai is aIiqua.Habetquiauri*
bus inftillent:& plane referracft hare natio rnajis pulmentariis.Data funtRegalia пц»
diusteniusLancrauioAfcix. Fuit opera; precium afpicére Gxfarem coronatum:
pulcherrimaeftiIlitLara:fedn hilad noftram,autmultum fortaire.Gemmxfunt ma-
gnaîjdiueriîcolorcSjperlncidç &c multx.fcd quantum ego hac in re fapio , Germania
vincitunnecdiífimulaturomninocontentio. Otcmpora.' ô imperium! ôluminaî
ô beatos qui fuccedent;mif; ros qui gloriantur, ftultos qui conquirunt. Antequo-
quenonmiieretconditionishumanx:fedproperat tabdlarius. Rat'fponx. xxvm.
Iulii.M.CCCCLXXII. ...
G. LOLLIVS CARDINALI PAPIENSL
CCCLXXXVIII.
Slfalfarum criminationum .iacula veritatis clypeo excîpiens fanguinem eli-
cio,quofiihmmodonefcio. Non petitunvmanu balifta tua feopulum meuni
queror. Maledicusillead teferibit ab vno ex nouem viris, quem tibi amicum
puras:ardentiusidagi quoexiftimatio tua lxdatur,quam pro amicitix iure conue-
niat.Hinc peti fufpicor,&Tufcus homo vehementi conie&uralitcrarum auclorem
tenco,niiîaudoritastuaaduerfetur.Sciibisad vnii.viros:notenereeosmemoriam
veteris amicitix, fi ea vera fint.- Me autem mones,rccenfcam collegas: occurrent,
inquis.alii veteresamici. Atcerte opinione omnium occurram primus, & dignus
tanto homine folus.Narro,inquis,quod nemo cxpoftulat: Cœnobitarum exilia , fed
inquam ad diluendum crimen emëtitum neceflaria. Delatos ad ordiné noftru duos
atri tcelerisreosjcœnobii patrem,vtcerto temporeabefleiuberet hortati fumus, vc
fama: fuörum,& iuuentutis noftrx moribus confuleremus. Нес in publicis monu-»
mentis decreta inueniri poíTunt:Nec defui:iá feripfi. Noui ex his neutrum. Nulla e~
nim nihiincœnobiocommunicatio.Sivtvoueruntpatri obtemperaíTent,inoccuI-
coreserat.ContumacesfevuIgarunt. Detefermonunqua, Reucrendiffime Pater,
vtvalde mirer alienate crimina tanti exiftimare: Ci alter domefticuseft tuuSjanid
vaticinan poterarm'NumfamuIatustuusomnis mihi notus ? Quid Senis exiftens
amico occulifti ? Hxc antequam Pientiam concederem : qua: me abfente afta
fint, ex collegarum literis intellexifti , 6c quantum mendaeiflimi hominis, qui
ad te fcripfit,verbis fîdere poiîîs. Multorum voeibus commotus plures mihi eile oc-
cultoshoftes quam apertos amicos, &arguis, & doles. Debeocharitatituxplurt-
mum, verum rempublnullam arbitror fimultatibus vacuam.Sed aufim dicere, nun-»
quam xtate meaSenenfes ciues minus odiis certafle,vt vix vllum eile putem, quod à
publica ikcaufa. Miror quod neciniefta crimina , пес amicitix tante infidiantes
Ppp 4
7i* I AC OB I CAR. D. PAP IE N S.
indicaueris.EgomuItorumamicitiam mihi non arrogo: hçc ob decretos mihiho-
nores,& íí fponte nulla faclioneciuili , nullo ambitu quçiîci decernantur, adco vc
Gracchorumcafum,quifeditionisfuarpcenas penderunt,nonpcnimefcam. Ar dum
mones vtprxteritorumin mentem redeam, patrie calamitarem commémoras, in
quo quantum per publicasa:rumnaslieec,meiquidcm mcminiiTeiuuat.Etenim bo
no ciui communis fortuna cum Rep.eft,vt ilia incolumi , &: floren te floreat , & lan-
guente langueat.Quxcunqi de te,Reuerendiiîïme Pater , publice priuatimq; locu-
tusfim,cupio tibi nota eiTemonquçfalfoimpudentiflîmi quidam mentiantur.Inue- .
nies certe,mihicrede,Lollium tuuinconftantiifimeièruafl'e leges amicitia:, &C nulla
vel minima in parce vnquam feciiTe iafturam , omnia Temper cgiíTe integra mente,
nulliíqjadulatiombus, vt qui forte illis aflueuerunt, afperioremme ad tracbndum
iudicent.Egote,ReuerendiffimePater,&:colo,&: veneror.Scnis vltimaDecembns.
M.CCCCLXXIV.
Sapiens is iacó во volaterrano, secre-
tario noßro.
CCCLXXXIX.
QVatuor Ьагс capita etiamrefcribito,Iacobe, nein puluere iaceant. Veterafunc
fateor:fed exhisquandoque fruólus colligitur.Cogitabimus portea quid agen
dum deiis,&:aliis,qua:colligimus.Nuncfatis fit curare ne tinea conlumantur, aut
piper illisinuoluatur. Vale.
ЫКТОЩО ÎOROL íyiENSI.

CCCXC.
TT Tprqfeclo^rdÄi eß, Antoni, à deteribribus anteiri , vt Seneca inquit, cum natu-
-'-'raitacomparatum fit omnibus, vt animus bene inftmitus cuhufque djfcipli-
nisbonarumartium difncilefubeiïè velíthebetiori: cuius munusin dignirace con-
ftituti implere fevircuofius multo pofle nofcit,quàm ille ipfe cui commiíTum с ft. An-
giturquoqs vides fructuslaboruni,quospertulit inparanda virtine , fibieífe pracre-
ptos,veluti fibi,nó illi,qui pe:oreft,debicos. Ad hare accedir, quod ii, quorum in ma
nu dignicas eft,cú pofthabito digno minus dignum cleuant, videntur nullum virtu-
tisguitumhabcrc,interq;eam,&ignauiamdifcrimennon faceré. Arqjita ftudiofi,
quorum prçmia à poteftatibus cxpedtantur,irritos fentientes conacus f.ios mérito af-
fliguntur.Hinc illa bonorútepiditasnafeiturad opera virtutis, diuerfioqj ad mores
cómunes,quos valere &fuccefl'um habere magis quam re&osintuentur. Nemo eft
aucc qui nö honorem proponatfibifinéoperumíuorum, eamq; mercedeexpeétet:
qua prçrepta&deteriori data,neceíTar;o fequirur,quod Seneca fapiêtcr dixit, vtgra-
ueßt à detertoribits anteiri. Non priusautemmoleftia& indignado haxdefinet, quam
viri Deum cimentes iufti cultores ас virtutis poteftatem dandorum bonorum inic
habebunt,vt pro medro fuo cuiqj tnbuere q uod debicum eft poflint.
С С С X CL
QVam fubito res parui xftimanda aftecic temoleftia ? quam oftendifti hue vf-
queapudanimumtuum parum valuifle prateepta Philofophia: ? Vtprimum
enim Demetrius rem, quam nofti , nunciauitdetecîam, vifus es accepifle vulnus
lethale.Quidautemorotriftitiamhancdebuicaft'erre ? An rabies huiusnoftri ccre-
brofiîqux vt fine ratione eft,fic mérito à te contemnenda:an Emilii ofrenficqui co-
natumíüumtuoconatu impeditum putabit? Si maxime omnia pateanr, quod ta
rnen incertum adhuc eft, & tu rogens,quid egeris,vide quàm non modo probabilis,
fed iufta refpofio tibi fit parata. Ego fi iuui Seuerum, iuui amicum meû fine cuiu/qua
iniuria.Situproakeroinftabas, erat mihi ignota contentio tuameq; tam ftudium
pro illo tuum erat neceilarium,quàm pro hoc raeiim. Ule fiquidem diues ¿^patrimo
nio abundanseft:hicpranerinopiam,quapremitur,feduloetiam per eos dies à Dö-
mino fuo erat eie¿tus.Vtris ergo patrocinium amicis honeftius impenfumeft ? Ve
rum dices.- cum í'ubcodem Domino viuas, non debebas domefticum fibi charum
eriperc,
EPISTOLA. yi>
eriperCjVt alteri dares.Quid carum ? aut quid cgocripcrcm? Qui vitro à fe ilium eic-
ccrat;numnbihoccharitatisfignimieftvirum?Atnonfaciebatadverú,difllmulabat
iram vt Scuerum emendaret Qui fcire poteram ego,ferio ilia ficrcnt,an de induftria?
Quanquam quae figna maiora pcrfeucrantis in iracundia animi efle poterant , quam
ilium non alloqui,deillo male quotidicdicere,illidenique officium publicum a bs-
tuliiFc , cum magna dedecoris fui nota ? At etiam longa iam confuetudine nofce-
redomini mores debebas. Debebamfi dominus is effet, cuius certa natura poíTec
nunquamdeprehendi:fedquisoroeftdomefticorum noftrorum qui non décimo
anno nouior fecum fit quam primo?Tu certe,qui ei es proximus fanguine, die qua>
fo fi poteSjVnum aliquod,quod in eo noueris perpetuum, &: quod ira folere efle pof~
fis fine mendacio diccre.ltaq;cum nefeirem quorfum illa fua eie&io tenderer,timen-
da autem eflent permulta,interceili pro nomine cgcno,& mihi coniunâo, ne in ex
treman» ruinam rerum fuarum laberctur:qui mehcrcle fi eieclus non fuiflet, ne ver
bo quidem à me in hoc eiTet ad utus.Verum non hoc indignaris iudicio meo:illud te
pungit&moleftehabecquöd Emilio tuo locum hune quxris, quem ego quaefiui
Seucro.formidafq; ne turpe cibi fit futurum, fi tantus in Curia Praclatus non poteris
implere peo tuo,quod ego homunculus fim facturus pro meo. Hax illi cum refpon-
deris,nö fane video quid vitra habeas pertimefcere,aut fubita cura triftari,nifi fortaí-
fc tibi nouos fingendo metus velisefle gratis mœftitiac.
CMARCELLO RFSTICO SECRETARIO i^íPO-
fiolkox
С С С X Ci I î.
T> Em d£«r,inquit Salomon, & íetari, & viderez bomm de^j laborer гнатитfuarum',
UbocdommDeieft. Vera profectofententia,&:illo digna, cuius fapientiam vt ví-
deret,Regina de Saba vfque venit.Quid cnim his tribus optabilius eft? auc vita: bea-
rjemagisconueniensf bene agendo meremur vitam aíternam: Ixtando annos vi
ta; producimus.-videndo bonum de labore manuum fuarum , id agimus , vt fine tor
mento confeientiar partis fruamur, & quietum fit cor noftrum. Quotus autem
quiiqueeft, cui Deusdonum hocnondederit, vt non eum miferum mérito pof-
fimusdicere'SeruireauaritiaT^'ndulgerelibidini.iniuftumeiTe in omni actione fua,
extremainfelicitaseft.Nullusenimdaturlocus quieti,oppreífique malorum pon
dere dure affligimur,nullireintfi terrena:, & caduca: inhçrentes. Hinc nafeiturru-
mu!tusanimi,&fpiritusilletrift s,qui deficcat ofla,adducitque ante tempusfene*
¿tam. Non eft tancus in mari a;ftus flantibus"inter fe ventis, quantus eft feruor animi
fibi diíTentientis. Hincillum iacbt cupidicas,hinc repellit ambitio. Cantera vida
vt funt fibi contraria, ita contrario Ímpetu eundem adigunt , nihil quietis diurnas
aut nocturna; ei relinquentcs.Stimuli interim confcientia;,quos Deusin praríentem
peccati pcenam efle vuk, vndiq5 a;gram mentcm laceranr,occurruntqi oculis fuis fa
ces fcelerum , quibus tanquam furiis vigilans & dormiens terretur: quo quid infeli-
ciuseflepoteit?autvita;longçvçmagiscontrarium?Iam vero cum idem videt opes
fuas no ex l.ibore iufto,vcrum ex impietate coñftare:quid fibi fruendo putamus efle
fuauitatis?Panisraehercleatq;epula;appofitç vindiótamdeccelocxpeáant.íapiunt-
que nihil, nifi fanguinem pauperum innocentumqj,pro lucro oppreífionem. Quod
íi futura; vitç eft eialiquisfeníus,quirarus in illa conditione eíTcfolet: fi Deialiqua
recognitio,nonncintelligit,diuitiashastam male partas, quas amat tantopere, alie
nas eílé,non fuas,earumqj faciendam reftitutionem,fi faluari poft mortem cupit i O
quam Iamentabilis confultatio illa eft,in quam defeendit mens auari: Quid aga mi-
fer.?Si reddo qua; abftuli,quid mihi fictreliquumíQuid filiis relinquam meis,quibus
omnia harcrapuiíEx fummisopibus adfummam mendicitatcm me,atqj illos redi-
gam, futurus ignominia, apud quos fui in precio. Si non reddo, nulla eft animas
redemptio,nec falus. Addicorigni xterno, illarque ipfxanimç, quibus viuens
abftuli,vindictaminmeante Deum precabuntur debitam certefeelerimeo. V-
trum ergo praftat, egcnum viuere, filios nudos relinquere > mundoque irtfanum
videri, an pro iis aiternum fupplicium volentcm fufeipere? Iterummeinfelicem:
Quid agam ? aut quam in partem me vertamîfic vndiq; me circumftant mifcria, lu -
¿tus,& pauor. Vides ergo, Marcelle,vere donum Dei efle quod ab initio pofui, bene
facere,&la;tari,&vidcre bonum de laboremanuumfuarum,qua; nos tanto imite-
. mur auidius,quanto Talus noitra viuentibus,& mortuis nobis eíl chara.
С С CX СП L
Die quinta Decembris, anno falutis noftra;, m. cccclvi. tribus fere ante lu-
cem horis totum fere regnum Neapolitanum coneuflum eft ingenti terra: -
motu,quooppidaplura,&: ciuitates, auttotamultis in locis,aut alibi ex parte cum
pernicie hominum corrucre.Habito cenfu оррге1Гогит relatus eft adRegem capitú
numerus Lx.miIlium.ResprofecT:oinauditafeculis noftris, ac vix fidem faciens nifî
iis,qui viderunt.Fuit Roma; etiam,& inlocis propinquis : led innocuus , & medio-
cris,acfemel tantum,vtvixàplerifqjfentitusfit. Credo continuationcm imbrium,
qui fine ventis duos prope menfes duraruntjhoceffecifle.Memini enim oftauo ab-
hincanno cum eflem in agro Florentino,poft diuturnos imbres fecutum efle terra: -
motum.Rogandus eft Deus,vt cum euoeare nos ex hac luce vult , det fpacium vera;
pœnitentia:,nefubita morte oppreffi abeamus cum dettimento anima;.
CARDINALIS PAPIENÉIS CONTRA 10. CARDINALEM t^fTRE-

ltatenfemjeu Âlbienfem CMonachum aigri habituf,pr*fentibt*s
Cardinalibus nonnut/ù, dimijfo tarnen
Senat».
CCCXCI V.
QVidtuignobilitatem alteri obiieis, qui ex genere nullam habes nobilitatem .*
Ortus esoppido LuximioBifuntina:diœcefis,mercatore pâtre, &auo. Ac-
ceptus in obfequia Ducis nobilitatem mendicafti tibi, & patri priuilegio illius. Iea
ergo quum te nobilemia£tas,non genus tuum ]audas,fedprincipisgratiam. quod fi
àSaccrdotibushxcfeculariahabendainpreciofunt,potiora certe mihi funt quam
tibi.Ego in libera ciuitatc,tu in oppidulo feruienti esnatus. Tibi Burgundia: Dux,
mihi Pius Pontifcx nobilitatis initium dedit.Tu ha&enus praeter priuilegium habui-
itinihil:egoinfigaibusfamilia;donatusetiaminfamiliamipfam Pontificia fum ad-
optatus.
Imputât Atrebatcnfisimperitiamlitcrarum,&Gramrnaticum Papienfem appel-
lat:quafiipiècolumen,&: vas fit omnium facultatum. Fateor,nonefie mihi literas,
qua; tantas d¡gnitaticonueniant:Eas tarnen non negabit, qua; honorificç aliquando
fuerint Apoftolica: Sedi,& ad minifterium Ecclefia; vtiles. Quas quanti a;ftimaueric
Pius,veftri oculi vident:fed de fuis quid dicemus.?Conccdamus illum muka legiiîe,
codices multostraftafle.mandafiemcmoriçmiilca. Quid in tarn rudiaceruodige-
ítumíQuidfapicnterdifpenfiuum vnquamvidiftis?Non habet judicium vllum:Ac-
commodare qua; legit locis & temporibus ncfcit,atq} vt nauis quamuis bene inftru-
¿taad nullum eft vfum,figubernaculo careat:ltaquicquidinmétehuiuseft,quam-
uis cumulatum fruftum non fert,cum prudentiam moderatricem non habeat:quo-
tiens contrarios fenfus teftibus deditíQuoties eos intorfit : Quotiens faifas fentétias
ptobatis afcripfit au&oribus? Vt in omni actione eft mendax,ita in omni intcrprera-
tione malignus:lllud liaix non repurans: Vaquidicitis bonum malum, & malum bonum.
^túfacitisamarumdulce^ér dulce лтагит. Neq; ego in facerdoteita excelJentem do
ctrinan! defidero,vt in ilia efle omnia velim.Prafero vitam,modeftiam,humanitate,
cxemplum,religionem, &cçteraqua;profcifionis noftra; funt propria. Equidemfi
alterum de duobus fit eligendum.malim in cardinali prudentiam cum mediocritate
doclrina;,quam cum fumma doctrina vanitateatq; perfidiam.Hxcprofuitnunqua,
obfuitaliquando:illafemper&prodeft,& Deo eft atqjhominibus grata. Cum bene
confidero,non video quid vtilitatis aut dignitatis afferat praefentia huius.Cum enim
adbenecófulendumfucritinCardínalem airumptus,qua:rendüeft qualeveri Car-
dinalis fit , & quale huius Cardinalis confilium. Nempe qui rette confulerc
vult, induere ante omnia debet vcramerga ilium charitatem, cui accedit conful-
tor,vt quid deceat,&: expédiât fine malignitaterimetur.&doceat. Proximc huic
liberara
EPISTOLA. 75í
libérât» gerere,& mcntem & lingtiam,vt nullo alieno afte&ui , nulli fuç cupidita-
riinlcruiensfimpliciterloquaturquodfentit. Harcveraeft, nifallor, redecon-
fulentium via: quam moxvtegredimur, non tam ad falutem, quàm ad peftcm ad-
iungimur. Hic vero,Reuerendiifimi Patres, cum vos odio gratuito odiat, &ftu-
diis fit omnibus veftris contrarius , nihil meditan* & Joqui poteft quod vobis fu
turum fit vtile: dolofae omnescogitationes cordis eius, dolofa confilia , quibus
ctiam fi re&a eflent, habere fidem non poiTumus : crefeere non iperat nifi ex
noftris minis, & noftrara omnem gloriam fuam ducit confufionem. Minatus
eftmulta frequenter Ecclefia: Romana?, multa nobis , nifi faciamus eaquxRegi
íuopoíIíntplacere.mallet,vtvideo,cum euerfione omnium noftrum verus videri,
quam cum falutemendax,&falfus. Ad hoc eft tantum internus dies & no£res,&:
hucintendtomnisratio&fummarerum fuarum , vt flatus omnisorbis Chriftiani
ex vna Regis fui voluntare dependeat.Bonum quippe nullum putat nifi quod venic
abillo,falutem nullamjnifiq.ua: oiferrurabillo:;a:teros Reges, & Principes mini
mum a:ftimat,inaniaducens quae depotentatibus, & rebus publicis referunçur ; Ad-
eoque in colendo hoc Deo fuo eft caucus,vt nec viderc oculis quippiam iânum , nec
mente poflic difcernere. Accedit quod mercenarius eft,&: lingua conduela fibi, non
eccleiîae loquitur. Audiftisaliquando ilium fatcntem, duo millia aureorum annua
pendifibi àRegcinmerccdemfui laboris.Audiftisin hoc verbo fegloriante, quod
procuratorfitRegius,quodq}deciaratfinobisperliteras, fibi vni de ncgociis regiis
praeftari fide debere.Quomodo ergo qui procuratorem fe confitetur, dignitate loci
huius eft dignus'Qupmodofalutaritcr poteft confulere ? Quomodo credi fenren-
tiiseius alieno ft pendio,nonnoftro, conduces? Si perfeuerandum efteiintcrnos,
aduocandi etiam funt ca?tcri,qui in curia noftra procurant,&admiicendi nobifcum.
non eft irroganda hare iniuria tot Regibus, Ducibus, Priucipibus, & rebus publi
cis, vt corum procuracores fegregenturànobis: Sciant & i 1 Ii fecreta noftra , vthic
feit : Rcuelenteaiuis, vtifte reuclat: Iam nihil fit quod his hoftiis tencaturcon-
clufum;intercubicu!um,& forum nullum habcaturdifcrimcn.Dicam rädern, quod
fencio.Reuerendiilimi Domini, fine iracundia quidem, non tarnen fine dolore: ex
eat confilianoftra,qui nobis infeftus eft: non partieipet nobifcum qui nihil vtile,
nihil honeftum afferrc poteft,vel fuadere. Etqui farcularibusferuit, &linguam pe
cunia vcndit,& íecretum non tcnet,quique mendaeiifimus eft,& in diclo fidem n5
habet:profedus Orator Apoftolicx fedis ad Regem fuum reuerfus eft hoftis cau-
iar,cui ante fauebat. Nunc eft omni contentione contrarius. Cum autem mutatio»
nis huius araice admonetur, folam fui Principis mutationem exeufat ; Cum, inquir,
fibi placebat,placebat& mihi:huicdiiplicens difplicet mihi« Indigna vox Cardi -
naliSjVt ex perfonis,nonexhoneftatecaufie Apoitolic^rfonderentur. Cum repre-
henditur Cardinalis Atrcbatenfis , quod primo legationem pro Ludouico Rege
Francorum ad Pontificem fufcepiflet:deinde,qu6d procuratorem rerum fuarum in
curia exerccret:altcrum exemplis, altcrum ex iure eft reprobatum. Guillelmum
Cardinah m Rothomagenfem,Hoftienièrn Epifcopum ex Gallis ad Califtum rede-
uncem.qui in pontificem nuper erat ele£t,us,rogaüit Carolus Rex,Ludouici patcr,vc
legatus vna cum cçtcris,quos ad prxftandam obedientiam mittebat, ire nô graua re-
tur. Prudentiífimuí vir, cuinotum erat officium fuum, onus quanquam à Magno
Rege impofitumrecufauit,malensdignitati propria: quam akerius gratia: inícruire.
Nouerai enim nec debcre,nec folitum efie Ordinalem nifi pro Ro. Pontífice lega
tionem accipere.Et certe modeftiillmus Rex id indigne non tulit: fed mittens alios,
quoseIegeratoratores,inter cartera mandata, qua: dedit, hoc eflevoluit primumf
vtquicquida<äuri,quicquiddi<äurieiTent,ad Cardinalem referrent, eiufque con-
filio,& iuffragio in omnibus vterentur. Fridericus quoqj Romanorum Imperator
petens à Nicolao Cardinale San&i Petri ad Vincula in Get mania tunc agente, vi
legatus íuusconuentuiRatifponenfiintcreííet, ob caufam Fidei:in diclo exaudir us
non cft.Rclpondit Cardinalis,id fibi non concederet Pontifex : nullo modo licere,
neq5 antea Imperatori aílenfit,quá feriptum eft Nicoiao v. Sc côceflîo impetrata : de
procuratione autem ita eft dictum. Si Cardinal i , fi illuftri, icfuperilluftri ex iure
fl% I AC OBI CARD. PAPIENS.
eftinterdi6tum,vtnon procuret negotium proprium:quantomagiscenfendum eft/
interdi&um eíTc alienumi'NiWiliuseftprocuranonisoificioinihilcontemptibilkis.
Nihil etiam Cardinaliindignius>quiideo ad earn dignitatem aifumitur, vtinSenam
Apoftolicofedens,non quid alii petant,quidfupplicent,quid co«tendant,quidlitU
gent,anxio labore procuret:fed quid vniuerfaii Ecclefia: conueniens atqj vtilc fit „ Ii-,
bereconfulatxonfiftoriienim locus confiliieft,non contemptionjs locus. Narp,
quod de venatione eft di&um , negó pofíe facerdotes honefti.us aliis rebus intendp-
re,& aliunde corporis exercitium quarrerc : verumtamen humana; cogitationis eft,
faceré inter facerdotes & facerdotes difcrimen. Parochianoregenti animas fibi со-
miíTas cum liceat horto vel agello colendo intendere, liberiufq, hucatqj illuc vel re-
creandi animi,vel tuenda: valetudinis cauia deambulare,feuerius. adimam venatio-
nem,nequiadmonenda:plebieftconftitutus,reprehcnfibilis jpfein eius oculis yi-
tieatur.Eadem eft in fua ciuitatc de Epifcopo ratio. Cardinalem autem cum d ¡gnita-
tis amplitudo domi contineat,cum verfareglebas,&faxa illi non hceat,cum reclufus,
velmedicerurvellegatjCumfeipfumadeuntibus prsebeat, cum ocio ipfo valctudi-
nemlabefa&et, cumdeniqînfaciem populi nihil niii ferium & graue oftendere
habeat,quis non indulgeat in tanta feueritate vitac aIiquando,vt proeul ab omni tur-
ba,in nemoribusà: iîluis iè cum domefticisfíneiniuriacuiufquam oblec~tet,&: vale-,
tudini feruiens ad opus officii fui nouior &fortiorredeat. Plebem Cardinaiis non
curat: Praecepta quotidiana parochianis non dat, ad nullum minifterjum facrorum
fe populo cxhibet.folo confilio Apoftolica:Sediadícriptus,inftar quoddam fccula-
ris Principis habet.Sed videamus obiecro,ne dum continere domi volumus Cardi-
nales,non folum corpori,fedanimae quoq; damnoiiffime confulamus. Carnei funt
Cardinaks.vtcaîten homines. TentanturjVruntur.&animiperturbationibusferui-
unt.colloquia vifitantum nonïêmper funt cafta,non charitatem, Sc proximi dile&i-
onemcontinentfemper.Adulaturille,murmuratalter:eftquiinter fratres odia ie-
minet,&in hunc vel in illum cor domini inflamet.legi femper non poceft-, non fem-
pcrdifpiitari,nonfempercogitaridepublicis rebus. Adhaxillicitaaliquandonos
carnis infirmitas trahit,ad alia quoq; nonnunquam quar.ocium confequuntur,&me
fílente per vos cognofeuntur. Prartereofomnos de die non falubres corpori, quos
poft prandia noftra arcere non pofiumus:hinc podagra,hinc lateris dolor, hinc Cal
culus &pra:maturumfenium, ac mortes acerba: adueniunt, qua: vt ocioceleriter
contrahuntur,ficexercitio facile prohibentur. nec fine caufa Principes feculares,
quos magnitudo curarum grauat,hoc fibi genusleuaminis elegerunt, vnderefumcr
reanimum,&inftaurarc vires polfcnt ad publica, nunquam apud veteres eftdam-
nata venatio.Äö«?rfw>,inquit Horatius, hocfoUemeviris opuiyVtilefam* , Vitxfo &mem-
bris.lïïa. eft damnandavenât^quartotos dies confumit inagris, qua:mentem auo-
catàrebusgerendis.SiCardinahs opus fibi à Pontífice iniunefum vt venatum eat
dimittit,fiinconfiftorium,inccclefiamftatutisdiebusnonvenit, il cogirarc de fe-
de Apoftolica negligitjfi cgentium patrocinia deferar,reprehenfibilem illi efle vena-
tionem contcndam,& coercendum eum putabo,vt fe domi contincat. Idem vero fi
impletis,qua: quotidiani officii fui funt,reliquum quod íupercft ttmporis } aliquan-
do inter nemora& feras ad valetudinem confert, inter quas & fandi Patres totam
fa:pe vitam egcruntmon inuadam Catoniana increpationehanc eius tenenda:fani-
tatis prudentiam.Sed profcéio ita eft: Quicunq; ex nobis ita feuere venantem Car
dinalem coarguit,aut fenex iam eft, damnas quod neceffitate omiftum amplius obi-
renon poteft,autagreftemanimumgerit,necquidhabeat nobilitatisvenatio intel-
ligit,aut natura feuerus eft valde.Ego quamdiu valetu do mea incol umis manfit &iu-
gum laboris potuit ferre , licet ab adolefccntia venatio füerit grata:ea camen fempcr
abftinui:huc vero vna cum Pontifice,& vobis remittendi animi gratia commigrans,
fentienfq; mille morbos vehementius folito quotidie infurgere,non priuato inftitu-
to,fed medicorum côfilio,non quarrende, voluptatis caufa, fedredimendxvaletudi-
ms,hunc exercendi corporis laborcm acc ephln quo fi etiam neceflariam non habe-
rcmcaufam,aliorum tarnen me Cardinalium pofienttueri exempla: quorum cum
virtus & fides,& in publicis rebus diligentia probata fit nobis,abhoc tarnen fqlatii ßc
recrea-"
EPISTOLA. 735
"recreationis genere non abhorrent. Et quoniam qui ante me locutus cft, iêcbtorem
me leporum ,.& ferarum per irrifum dixit , irridens dicam & ego , fatius efle leporem
& feras fine orfenfionecuiuiquamfecbri,quàm cum perturbatione Ecclcíia: Apo-
ftolicam Sedem,& Romanum Pontificem confidis criminibus infedarl
IAC, CARDINALIS PAPIENSIS CHRISTOFHORO

к ■ FrAtelU Vicariofuo.
cccxcv.
HOdie in Senatu Cardüialis mihi vnus retulitid , quodetiam aliunde mihi rehi
re contigerat,multa ifti Principi de me parum xqua,& vera fuifle renunciata fu-
per creatione Pontifîcis noui,quç pauló antefecuta eft. Non poflum non vehemen
ter dolere,pra:fertim quifciamrumorishmusdemcfalfifaififfimam originem. Scri-
pfi litteras de hoc ad Principem. Mitto eas ad te apertas , vt Cichus nofter ante perle-
gat, nec aliter reddantur,quàm ipfe reddendas probet. Nuda illa, & mera eft Veritas.
Si quid confinxijfi quid cómentus in eo fum,diras mihi Vitrices, imrao Deum ipfum
vindicemdepofco. Amici Principiscfle fcrebantur Rothomagenfis,Bononienfis,
Reatinus,Mantuanus , Vincula. Tres primos iùfïragio meó iuui,paracus & Mantua-
mi rn.fi voluüTet.Ipfe Vincula perfiiafionealiorumadducinunquampotuit,vthono-
rare me furTragio fuo vellet : quare commotus vices reddidi , atque ita offirmaui ani-
mum,vtiî comitiaea dccenniumdutaiTent, fuifragaturusipfi non fuerim. Nifi paria
retuliflet, ahoquin neque Rothomagenfis, neqj Mantuanus mihi vnquam fauerunt.
Vidcquxfoqualeserga mefuerint > quife Principis iftius amicoSj, Se ftudiofos efle
pra?diçabant.Rochonaagenfis,Bononieniîs, & Reatinus folum hominauerunt Nicc-
num:Mihi tarnen luendée funt vni pœnç.qui illorum exempla fum fecutus.Dicet ali-
quis:bonaillifide vcrfabantur.Cur igitur folusipfenon bona ? Si ftudebam Niceno,
cui &illi ftuduerunt?Vincula Neapolitano fuffragatus eft.SufTragatus fum & ipfe alt-
quamdiu. Nempequialatis conftabatfore,vtid ci minime iuccederer. Spoletinum
quoq ue iuui fumma ope , quem feiebam iftius Principis honori propehfiffimú fem-
per fuifle: id quod Auguftinus nofter pro comporto habet. SufrragiUmmeum pia;-
tcrhos,quosdixi,tulitnemo. Proindehaudfcioquemadmodííccrtiorem quiseum
faceré potuei it,me inimicorum eius omnium fautorem , &: fuffragatorem fuiflè. Si
adeíle voluiflem , vbipericulum agebatur , & quibus infenfum Principem feiebam,
fortafle alio,quam Xyfti nomine Pontificem haberemus. N5 igitur iniuria me Deus
vlciícitur,qui faceré omiferim qua: fado opuscíTe noueram : Et diim ifthuc refpicio,
Chriftianzreligionis,& flatus Ecclefiaecommodaneglexerim. Tu vero bonum ha
be animummam quod ad me attinet, quando nihil commifi , quod iure reprehendí
poflk,ita fum mente compofita,vt quascunque mihi aduerfa immineant, modice fim
laturus.Vale.
GENTILIS VRBITiAS IAC. GARDINALI

„ Fapenß.
CCCXCVI.
QVid mihi pro bono nuncio,Reuerediflîme Pater ? Campanus tuus nuper è Ger
mania venit. Lege hanceiusepiftolam : Quem articulatim foles ofeulari. Inea
totumirifpicies. Ampkxuspoteris, arTeitus, verba, gratiam, vultum denique ipfum
defiderarc non poteris. Si epi ftola hace i n manus pofteritaris deueniet ( Deueniet au-
tem il laborem deferibendi earn nofter Volatcrranusinfumpferit)fcio aliquis cum Ie-
get primum folutam eius orauonem , dicet, hçc Campani erat prouincia. Cum poft
verius heroicos, heroicos prxferct.-cumelegos, in de cum lyricos , tum alios qnos in
hac epiftola 1 udít , iurabit aut inultos fub nomine Campani illam edidiffe , aut natu
ra m mukös in vno Campano «etati noftra; preftare voluifle. Haec enim multiplex fe.
Jicitas eleganter in omni genere feribendi vni nun quam, multisraro foletaccidere.
Vale.
Ол q .
CAMPANJTS.
CCCXCVII.
GEntili meo Salutem.Iam plene ventum ad ftomachum eft, non ad móres modo»
fed ad nomen quoque Germania? fubnaufeo. Nihil hie quod oculos,nihil quod
man us, nihil quod fenfum aliqué humanicatis dele&et. Nam cœlum il! ud patens , Sc
agri latillîma faciès iam Autumno primo inhorruerunt, &toleraripcra:ftatempo-
tuere:ferriiamhomini tamdelicatonópotuerunt. Faftidium auget recordado mco-
rum , & ablentes delicias cum pra ícntibus , & quotidianis fordibus comparo : te im-
primis habeo ante oculos:cui
Nonfatis eß iterum vitrea lauiffe tumentes
i~Mane oculosprimo¿umpedefurgisaqua.
Necfatis appoßtam vario confiergère cœnam
Flore,rofas inter continuante manu.
Quid nobis accidat, prope ftomachor dicere : dicam tarnen quam parciffime.
Hicfceda,ejr-pingui digitis harentia tabcj:
Tantaliampoffentgaufapaferrefamem. (gientibui."
Quaeris fortafle,c] uo feram animo, aut quibus oculis po tius: equidem inuicis, & refu-
Durandum tarnen eß,vincit quidurât in armis.
Omnisin abiec~ioeß,ejrßne laudefuga.
Nec vnam cibariorum ceníeas efle moleíliam:
K^íddefitim,atque осиlos lachrymantes inter acerbA
PocuU'.nam adeyathum quam bibo tam lachrymo.
Trahor incredibili voluptate in veteres lufus noftros , Muías repetens ex intcruallo
tam longo.Nec putes habitare hic Mufarum aliquam:
2{¿cfaciles hederas, пес opacasjrigida lauros
Terragerit¡{Mu/ís credis an effe locum?
Ego vero egregie comparo me ad reditum, aut fugam potius: & û nulla re alia, quam
adhuc habeaoi exploratam,fpe,ftudio,cupiditate me compare Vcreor ne fi diutius
ha?ream,aut eripiar à Barbaris,auc immuter.
Barbara me tefíus,vt te quoque Naß,recondet:
Nt Túfeos repetam dum noua luna mсоs.
Vix fieri quidem id poteft,vix,fed vt poffit,
FlecJe Dcosprecibus votijque tnfißeper aras:
Tac vidcarßiltem careas ante Déos.
Quid enim impetran facilius poteft, qua hominis falüs à Superis ? Verum cogita vbí
melîsexceptut us, amicus amicum,vatcs vatem,tamprocul,tamperegrcrcdeuntcm,
tam plenum defidcrii tui.
Phangius expectetpleno cratèrefacet dosi
Nec bibit è media dicat, vt ante via.
Fac vocet inplenas non vua,e3"fcubus adts:
Nec malo aut dentes excuttente nuce^j. \
Verum vbt iam cœpitplumeßere clumbut anferi
Ouaque vbi Veneri menßruafatatouts:
Strangulet execlostö1 raucogutturegallos:
K^dduentufument vudique teÛa meo.
Perli beraliter quoq, tui alii me exceperunt , & ita pafllm , vt idem oftendere velle vi
dèrent ur,quod nec îpfe ignorabam,efle te Ethiuriç regulum facrificulum.
OcloßauatuusTabernuUrum 4
, Nobispoma dédit negociator. л
Tot ruris quoquepoma Caßtani:
Ft vini суathos decern vetußi,
indique, adiecit vterque arnica verbл.
Neuter diripuit togam rogato.
Nufquam neglectius à te habitus fum , quam Florentia*. Nemo me iàlutauit tuo no-
mine,fuo m u ! ci. Sed reft с me admonui , Tufcia noftra eft ne codera ftatu, & tam pa
cata, quam folet» ¿¡¿¡¡id
■
EPISTOLA 73F
Jguidnoftri ^Medices , Tufcum deem: áurea Lxda
Pignora-fraterna пит bene mente valent ?
Tum МагШ noftri quçvaletudo? obfecrote, rediitnedum in gratia cumPeripate-
ticis'an adhuc cotinet fcintraAcadcmia,&cum vno verfatur Platoric,quë tranftulit?
CWarfilii citharam crifpusßtentet Apollo,
Et dextra,& сontи viéftts apollo cadet.
Etfuror efl cum contât amans comitantepueIIa,
\yidflexum,adnutumpercutit ilie Ijram.
Tunc ardent oculi,tuncplanta exurgit vtraques:
Et qua non didicit сотрет arte modos.
SeddeAretinismeisnerecufa,quicquid homines fentiant. Dignisqui vtiturnihil
indignurn fecir.
^retina duos vnofub tempore CMufas
Vrbs tulu, accedít tertia, mmquidames?
Mi GenciJis de me fic habe.
Solaplacent quafunt rarißmafkeula vatem
Cum mea te tи1ermt, totque inter militafolus
Cum Ubeatfuamferias cauafideracantu,
Te coló,tu longepotior mihi duceris omni,
Ryphe'tsferuant quod Gryphes montibus,auro.
Sed de ce dixi. Quid de noftro numine?
^Multos Roma videt diuerfafronte Galeros,
FnummiraturCampanus,adoratdrvnum, ■ •
Jï>ui Latium quantumfonuit te confule Cafar,
K^íut Ciceroneforum nunc implet,ejrintonat illis
K^íltior,huic,vtfum totm modo deditus vnit
Non candentis equifaciuntfulgentta multo
Frtena auro, лиtpedibus,palmtsplus ocio reliclis.
Pallia tellurem largo verrentia traótu,
Sed\Muftfaciles,ó- non morituraperennis
Ingenii monumenta,ruat licet inclyta Sonta,
Prifiorumqueferat vefiigiapulu'ts, ejr Eurus.
Sed hxc de Italia. jd de Gracia putas?
Nonne vides , quantш mihifit Densalter, & omni
T:mpore,cumquefuopatiter vielurus Homero
Bejfario,cuiusfubpeéíore totus -Âpollo efl.
Jauern tuât vtfieretprifeis celebratior tetas
Noftra,nec à magno vincamur,vt ante,Platones.
Sedferoraltius, quam Jicerein Germania pucabam, & habet hxenatio grande, ne-
icio quid,& fonorum cum loquuntur. Quidalterius ordinis fummos viros? quo ftu-
dio,quaobieruantiaprofequor?
J>uam mihi Pictni Sypontia CMufa Peroti
Ethrufii colitur , tarn mihi UWufi Dathi.
Âdiunxit Latio Picena bilinguis Âchiuam,
Et celen, drpenfi cum übet aptapedi.
Tufia autempatrios cantus,ejr natafub îrno
CMtfiuit K_Aufoniis,&populo apta legi eft.
Nec fobs eos putes àmeobferuari,qui biberintex Helicone: obferuo Sequi cupiunr
bibere:quifinondumcanuntipiïaliquid:nos tarnen attendunt dum canimus, &c
qups voce adhuc non audent.adiuuant votis.
Verum hacprima meo debeturgloria Cofina:
£>uigremio vatum carminafemper habet.
Cuinunc Jî>uarqHalius cantatfCantamus ejripfi
Dignus erit cantи пес minus i/letuo.
Hominis Vrfinintc te deterreat index.
П6 IACOBI CARD. PAPIENS.
ТеШге ne dubitл nilhabet Шеferi.
CMitior eß tenerU,& adhucfme dentthus agn'u:
Dignas quos tantofatígame duett mos.
Sed & hec quoûe alciora,quàm conucnit.HumiIiora tentemus.
Васаusfumpta cytharaper vrbern
Notiefoptas сanit adfenefiras:
Vtprtus Cantus {îmafina Bacci
Laudat,vt elim.
Eilne Campani mentor,vtfokbat?
K_/inßmulRoma Latioquepulfi
Ceßtmas,nuttijumus?&foporum
Ebibit amnem. ( fît a m ens.
Sed vixarbitror, n oui quam fitofficiofus: nifífortaíTe quod euenic, ex amante fa¿l us
Sedparum quicqaidfaciat laboro :
Sit comes noßri modo Salmati
Fidus,ejr califas muet occupait
Semper amici.
Sed ponoiamlyram. Ad officia tran fco. An dum no fier ab arceSuluiatusobfcura
exiit,impiifque te&is?
О quamfepe habиit Déosfecundos!
Jífui non laßt vbique cum vocatur,
indures lupiter arrigit fèuera ,
Expendens tritt та bonos malofque_j>.
Sed de meo Saluiato diu fum mi fere cruciatiis, quod videbatur cx corporis morbo
tarn diu turno concidiíTe , & in animi anguftias : quare pedem referen s à trifti bus ad
Içtiora reuertor. De Quarqualio meo quid fubodoras?mco inquam:nec enim fortu
nas admiror hominum, amplcclror ingenia.
Vultu ûarqualiumfufcoßedmenteferem
Phoebus amat,Phtebipe¿tore nomen habet.
Lita canit , dulctq; vocat Libetrides ore^>;
Pro quibas ejr dentésperdtdit Ule duos.
Nam Суrrham nyffa dumprafirt motas /aechas,
- Iratacyathumfregitinoramanu.
Eripere at citharamnequiitjimerepuella.
Has canifm Bacchum,qua licet tilefurtt.
Multa fiunt Roma: quorum nunciumà teexpefto. Iocundiifîmumehrquicquidà
Calendis Sextilibus fcripfeiis,autquatriduoprius.
Scire etiam cupio , quantum nunc Platinafxuit:
LMambas anparcat,abfimeatquepira.
Sin defejfi cauo dißecerit ojftfepulchro,
Sparferit in ventos,preJferit anpedibas?
Et Platina: quidem quis non ignofcat,fî fitiratusîSed parcendum eft mortuis,quibu*
qui male dicit,facile oftendi t non audcre fe ccrtare cum repugnantibus.
Degrege Pieriofincios memoremos anacos:
Kyírceat л nobis nulla querela deas.
Domitium meum non ignoras quam amem.Ingenio eft viuo , be acri. Dignifllmus^
quem & tu quoque habeas inter familiariifimos. Nemini videtur ccflurus eloq uen-
tia.nemini gratia poötica. Vtranq; prasftat egregie,& eft,quem po/fis Latinum Grx-
cum nominare.In Italia natus ver lat ur cum Grxciä,& loquitur.
Vnunt habuit 'valem Verona, Domitias Uli
Cum crejeat,recle dixeris effe duos.
Nee minor hiefiet molli,mihicrede,Catullo.
Nunc matore etiam cum cakt tgnefurit.
Vides fœlicitacem noftri temporis. Vndique extant, & offerunt fe prarcJara ingenia,
ad frontem certatura cum pnfeis.
E P I S T О L M. 737
\_An teprateriityqua nunc Pomponius artes
Inßttuit Romam,quam Latto apta docet?
Bignus marmóreoquem condens longafepulchro
i_sfppia teßctur morte Quirine tuum.
Et ipfe plane videturidcupere3vtquoniamnafciRoniienoncontigit,Rom2emoria-
tur.Doleo Vallcnfes meos reliáis nobis transfuguTead Leguleios.
Lalius hosgenitor miufis,Phœboque dicaraty
Etplena biberant ex Heliconc manu.
Nec tarnen in dixiffe bellum exiftimes, verfantur adhiic nobifeum nonnunquam, &
cantant cum licet.
Poffe videnturadhuc CMartemJouemqucdecercs:
Smeferas actesfulminapue canant.
filter bella tonans,Latio monßrauit Homerum-,
Etferro excifas Laumedontisopes.
K^dlter Creteipartum Iouis,igne Gigantes
K^íbfumptosprófugofecíaque membrapatri.
Nec Tola Roma eft quç proférât ingenia.
Vna duos olim nobis dédit Vmbria vates-,
Vmbria ab irriguisfontibtts apta lyra.
Callimacho aeeeßtt,vicit'que Propertita ilium:
Tertins & nomen nunc Stgtmundm habet.
Sic Uli tenero verfu deflentur amorei;
Et duro chngunt hórrida bellafono.
Florentinum fodalcmeiufquceundemcoIIegam,& Vicentinum3&meumMantua-
lUim , ac duos Iníübres , aliofque permultos nominis afperitas eripit nobis. An igitur
non putas aliquam ineíTe felicitatem & nominiíEít vero magna. 4
Nec mihi tarn Bromogratus,qnàm Cafar in ore eil.
Perßphoneque minus,quàm Philomelaplacet.
K^ít Gryphusxui nunc ventáfortuna fecundo
Spirat, & optatum natiigat adZephyrum.
CMercibus vt redeat conferta плие Sabais:
Laudis ab ingenioplusferet Hiefuo.
In duras venit hie acies , ey motilafurta:
K^íonioquepoteß currere quaquepedes.
Et ne quid fufpiccris, fuit & olim hocmeum de Grypho iudiciii. Audio Minutolum
noftrum cooptatum eíTe collegio tuorum. Id fi eftjpugnacem collegam accepiilis,&:
qui iam pridem didicit tueri communem dignitatem. Nam Picena illa fuga non pu-
gnafuit,& ipfe inter primipilosdimicans,ea die virum fe prxbuit.
Sedquopoflpugnamvittriciamouerit arma:
Л>иа vicJispacem conditione dedtt?
Kyínnc Faucntinis etiam nuncfinibm inßat?
K^íutfraclis Ulis altera bellaparat?
Sifciasquo fubDucemilitauerit, definas miran tantam efleineo bellicam difcipli-
nam, ardoremque tantum preliandi. Sed non patiarincognitum tibi eile Ducem,
qui adeo militem admiraris.
(Jiîœniarefiituit quondam Romana Camillas:
Nunc Latio viclorprafidet Uleforo.
Caufiis verus agit\ceduntfubfellia vero:
Einsprofmciis legibus aciaprobant.
Mirum eft verum elfe cum qui poeta fuerit. Nam de Camillo non attinet diccre: fuit
inter rariffimos.
Nemo alius cecinitpradurafonantiusarma:
Nec Dominafleuit maßius antefores .
Facitidemnuncquoq;3fedexinteruallo,&:cumfeforofuífuratur. Carterumde Ca
millo dum cogito,ruríus vercor in Tufcos.Eos enim illein Falifcis obtinuit.
758 - IACOBI CARD. PAPIENS.
Donati venit in mentemfacundia noßri:
£>ua nihilauditurfuauius,aut legitur.
Delicias naturafuas hue contuüt omnes:
Huicquefitas omnesTufciadelicias. .
Et eft aliquanto maius Tufcum eiTe,quàm homincm.
CMoribut,ingeniis,cultupulfherrima gleba.
Tantum CampaniTufcia cedit agri.
Verum de mea Campania ceden du m eil cum contenditur; quippc quam nemo t ra
ttere in comparationem auGt.Concedunt omnes.
Hic Deus Elifios campos,dr regna beata:
Hicnaturafuas coneumulauit opes.
Pcrinde caue quidientias: Campanus ium.
SeddeLandinograuiseß,dr iußa querela.
¿jhtifneget hune magni criminis eße rewn?
Bispetii Tycos-.bisfum negleclusab illo.
Iamnuncnirediensvteiero,dicodtem.
Iudiciumperagent CM.ufa,te Phœbcpatrono:
Pertinet hас Phœbo caufa-.fedira mea eß.
Nuncii variis de rebus afferuntur. Audio & illud quoque , Numini noftro decretara
erTeprouinciam.Congratulorquibuseftprcfuturus.
Delicias veteres,Tufios,Vmbrofquevidebit.
CMoribus hosfiincJequos habet, ipfi reget.
Nihil dicam de Sena.-Cypria ad Martern rediit. Sedeft facilisexcurfitatio inter finíti
mos. Ego interea confolor , me nonnihil cum xqualibus meis , qui & ipfi ad Italiam
iufpirant mecum vna femper. Nam de legato íuperuacanca eft querela. Germanus
eftjlinguam,nafum,ingeniacallet:
Nos mifiri extremospipere incroceauimus vngues.
Iam mefivideos, Pjittacon eßeputes.
Eft quoque illud graue vno prandio per fcrcula vicena decurrere:
Et Solem Luna longa coniungere menfa:
Et nocíi cana continuare diem.
Qu are magnum, acquc ardens eft dciiderium noftrum:ad omnem nuncium fufpen-
diinur.
Nec <JMontanw in hoc cedit mihi, Caßia votif
Pofeitur, é' mecumfomniat Japiges.
Vfque adeo extremum malitfugere Ule Tarentum:
KÂtque vbi Flegreopróxima Leuca mari eß:
Jí>uamglac¡e,& niuibusßummo vepaire diurno:
Et thermai interfordieiemque mori.
Nec mediocris erit ia&ura virum talem noticia praeditum rerum plurimarum , Se
quem nihil in hiftorialaceat,atqueannis,&:ftudiis in philofophiatritum,ac km pla
ne philofophum nobifeum perüfle.
Jïhtidde Patriciofentis?J¡>ua nare modernes
Inter Germanos viuerepoßeputas?
Nec eft Patricius contem nendus. Simiam dicas Ciceronis: adeo icribit ornatule ri-
tus,& cerimonias tenet. Recreant me & domeftici quidem mei: fed remiifius effcror
propter au&oritatcmretinendam.
Spellanum inuitat dulci Sirenиla cantu:
^ÍEmultts in carmenfurgit vterque meum.
Concurruntque fimuldiuerfis voctbus ambo:
Tres vates vna dixeris eße domo.
Eos quoque negligi preiniquumeft, &neghgimur omnes, niíireuoccmur. Нов
tuum , hoc amicorum eft omnium precari reditum.
Porrige manepreces Superis, & ve[pere clama:
Nil'aliud, quam Dit reddtte templafonent.
E P I S Т О L iE» 7#
Implora & Stacoli noftri preces col lipend ulas.
Stacoltu inmcnfix Jouis efl, epulis^ Deorum ,
Praripit ejr magnopoculafiep€ lout.
Nihil non impetrabit Stacolus,fi vo^ nuncupet.
Exorare datapotuitfinuminaprmes,
In reditumpottrit йеШге & illa тент.
¡Videor mihi eíTe inter meos,dum de vobis & cogi to,& ¿criba
T^pßra vides qualiprocurramgaudia lingua,
Dumvidear tMufiti,Italiam^loîti,
De Germanicis idem omnino non poílum.
K-Acatitsquamuis preribuferogatus \
Inuertit nares , olfacienfyfugit.
Volui nunc tentare,an &de Italia poflcm.Gaudeo nondum'ifthic eiïe me mortuunV
& ita viuere,vt fi iam fkteam in Germania,adhuc tamen in Italia fpirem. Vale. Her*
bipoliNonisOüobris.M.ccccLxxi.
CAMPANVS CARDINAll PAPIENSL
CCCXCVIII.
DOabfensabfentimanum,quampoftulas,dope£tus, dometotum in comple-
xum:íedvideorneample£ti numen meum?anample&or ? an fomnio? Roma
mihi non inuentote,Roma non fuit.Nihil vidi, nihil audiui, nihil guftaui priftinae
voluptatis.Abiifle omnia tecum vnavidebantur. Senanonnihil memoria reliquia-
rumtuarum me recreauerat:fedquxris quàm forcera me inter Alpes ас niues Ger
mania: prçftiterim?dicam vno verbo. Itinere coto Campanum mepraîbui :
Forti animo,& audi Romamperferre¡olebam,
(^Montes,ßagna,niuesß»mina,fixatuü.
Et plane omnia vincir,quicupit.Te vero tanta Cum moleftiacarui, vt iam defideriu
ferre vixpoífim,&nifi tanta nouitasrerum nosattraxiíTet.properaflcm ad te: quod
breui facturus videor.ni reuertare.Ea enim fum natura, vt carere canerorum , quos
amem,prefentiaa^gre,ruanuIlomodoqueam.Expe&oitaqjreditum tuum,refartu-
rusquicquiddelitiarum Germania diiluerit. Vale.
PA PÍE NSI S GENTIL I VRBINATÎ,

С С G X С I X.
INteriora confilia tua fapientiora longe funt meis. Cogitafti fanius,cum adquie*
temvita?,tumadgradum,dcquo infufurrauiauribustuis.obtuli ego quod obui-
um habui,&quod vno verbo meo effici poterat. de re Florentina пес opinatus ali-
quideram,necteadeam vertiíTeanimumnouerá.Benefeciftiindicareomnia. Au
di nunc contra Papienfem.Si de Sacerdocio Pífano confides quod offers, beneficio
alterno me obligabis. Addes ad domefticam fuftentationem pabulum non contc-
mnendum,& pignus certiilimum beneuolentia* dabis,ante oculos Temper futurum.
Idq; vt facias pro noftra amicitia peto.Quanto autem tempeftiuius procuratio impe-
trabicur,tanto minus erit & difficulcatis,&: opera.Lege Cancellaria: cauetur ne rcfi-
gnata intra xx.diem ante obitum cedentis pro refignatis putentur, fed foloobitu va-
cent.ícaq$hancScyllam,fi potes,declina.Indefiderio autem tuofumma fide,&reli-
gione obligo tibi animum meum, & operam fb enuam, quantamcunqj conceile-
rit Deus: пес puco operofam impetracionem futuram, partim propter ea , quae tu non
minus verc, quàm prudenter rememoras, partim propter inrerceflores , quos tibi
fcio, &polliceor fidèles futuros. Honor tamen,vtde fummouendis interim com-
petiroribuscogites:iisloquor qui timendi mérito funt.Nullum nomino: fed tu au-
lam Pontificisluftra&eos confidera.Non minus ifthinc,quàm hincpraparanda eft
fabrica hajc.Icaqj & hoc vigi!a.Bircta,vterantad Campanum mifi. Adhuc inter ful-
phuraeft. Vale.
Q^qq 4
740 IACOBî CARD. PAPIENS.
XISTOIV. PONTIFICI CbtAXIMO 1A. CARBI- '. -

nails Legatus.
cccc.
NOnceflaui perhos dies magna animorurrrdiucrfiratc medcri afte£tibus,qui
fatisproniadfcandalavidebantur. Audiui ad fatictatem horis omnibus hos
Perufinos. Dciideriactïam,&:cupidiratesomnesagnoui. Quibus in locis peri-
cuIaeflènt,diligcncerprofpexi. Hodic tandem gratia Dei omniporentis, &feli-
cicateBcatitudinis veftrxMnfaculacoreseorumeleftiinclufique funr, non modo fi
ne vllis cumulcibuSjVt aflolet fieri,fcd rota Ciuirace laudante,acqueapprobante. Vi-
ginti numero ii funt:quacerni porcis iingulis artributi : lea quidem partici inter fe, vt
nulli vel prarteritos, vel contemptos fe iudicent. Benedi&us Deus, qui feruum
Bcaritudinis veftr.r,&: mandata fibi impofira pie afpexir., Rcliquum operis nunc
eft,vtiufte,aciecmidùm ftatutaciuitacis officiorum diftribuciofiac. Adquam rem
aduigilabo aifidue,&: moderaborafFc£tibus,fi qui intemperantius cuperent. Com-
mendo me pedibus Beatitudinis veftra:,quam Altiflîmus augeat,& conferuet. Peru
fa: II. Odobl'is.M CCCCLXXI.
SIPO 2^Т I N O.
CCCCI.
SIpontine Pontifex fahie. Lartor & ego in tanta inopia veterisconfuctudinis
noftra:pra:fidatumtuuminpropinquo efle, vt conuenire, & colloqui fine in-
commodo noftro fiepe poifimus. Id à me officiofiffime fiet mox , vt legationis
primos Jaboresabfoluero,riccleues,vtfcis,nec operis parui. Incidére in harc no-
ftrainicia & Perufina comicia,qua: raro tumultibus vacan t,& Tudertina feditio.qua:
occulcisfurFragiisaliiur. Virumqueíaneexercitatilfimo, ncdumnouo prarfidi gra-
ue.Comiciaipfaad fînem pcrduclaiam funt non quiete modo, fcdiummocimra-
risconfenfu.Tudertum quo angar nunc rcliquum eft.Eius is morbus eft, vt&fana-
ri fiiiepericuloj&negligi fine interim ncqueat.Adcum meparo,quemcunque exi-
tum dederit Deus. Si сЫрд vacauero , modice feram. Vcniam polt hçc Fulgineum.
Indeerunt noftri congreifus,&:familiaris omnium rerum commenratio. Itaqj fi pla-
cet,ad id temporis deiiderium noftrum ièruemus.Tuo teftimonio de Demetrio no
ftro apprime fumdde&atus.neqjcnimiudicio fallen's: Epigrammaceautem impri
mis, cui&rgrauitas, & nitor, Sc non diffiuens lacinicasineft. Gratulor invirihuius
cognitionem venifTe,& tibi gracias ago.Ero pofthac non amicus tantum, fed doctri
na: fua: iaudator,atq; ingeiiii. Vt tu mihi eum dedifti: ira viciflîm iiJ i nos fponde. Do-
leo in hune annum cor.ducieum non pofle. Cathedra: omnesiam funt deftinata:, &
dicta fitlaria.Si admonitib defiderii huius non dies muiros antefuífiem , erat virtuti.
fua: non incommodus locus. Huncmultorum fulFragio ruht Lilius quidam Tipher-
n-asaddoerrinam quantumvidcodexter.Si veniens annus mcIegatum,Demetrium
idipfumoptantemhabebit, implebic accumulate quod quxrimus. NuncSiponti-
ne mi vale,& beneuolenriam ferua colJcdam ftudiis noftris,aucbm offieiis , firma-
tam,(i ve¡ ifiliifumus,charitate vnius, eiufdcmque parentis Niceni, ad quemfirri-
benscommendationemfemperfuiPapienfisadiicics. Pcrufiar ad xiv. diem Oclo-
bris.M.CCCCLXXI.
Л. VICE С А 7^C ELL A RIO.

CCCCII.
Video quanta charitate Dominatio veftra rem omnem fui feruitoris fufeipiat , &
quid ad preces vlrimarumliterarummearum cum Bcatiífimo D. Noftro efte-
cerit. Ago illi non qualesdebeo, fed quas polfum gracias. Dominus Deus pro
me referee debitas. Ego quoque nullas referendi occafiones omittam. Indi-
cabiedics quam i fta animo meoinfideant. Dcprofectionc Senenfi,&: reditu ad vr-
bem.inccll go ciernen dam Pontificis noftri, qua- multa eft,&magnià mcœftima-
cur. ConaborarK:clu,& fide non femel atque iterum, fed perpetuo illi gracias age-
re: acho
E P I S T О L Ж. 74?
teraüioheS méasitainftituens,vtfacíleingratum fe non beneficium contulifle fa-
teatur.Vtar benignitate concefla,& Senas ibo,& reuertar Perufiam , atq; indc ad pe
des fuxBeatitudiniscontendam. Ante tamen3qua: componenda in Prouincia fue-
rintjdiligenter componam, nihil pc turbatum relinquens , aut quod perfonam Le
gad defideret.DercTudertinaquodpromitram non habeo.Maioreiî^gritudoeius
ciuitads,quàm vt fanari inermis Legad opera poflît. Nihil in ea egir Conftandenfisj
nihil Rauennas. QujdagetPapienfis ambobus longe inferior? Pontifias manu ad
fanitatem opus eft. Nifí Roma? diflidentes рлсепшг, & reditus imperetur eie&is,
contemnentur nimium mandata omnia,& mandata Legati, vt iam nonnullis in re
bus contemnifuntcœpta. Ego tarnen qux potero officio meo fine defatigatione
impendam. Quoad víquePius,& Paulus cauíam ipfi ciuitatis non cognouerunty
& mali medicinara deaerunt, quietem capere populus in faebonem diuifusnon
potuit.Idem vtfaciatBeadffimus XiftusconfuIo,&rogo. Sua ciuitas eft, &oues
paícua;fuíe,exquibusquicquid perit}damno& detrimento Ecclefia: périt. Quod
autemdeEpifcopoLuccnfi idmon vt nunc Sanciitas íua,valde me in admirationem
adduxit.Dixi ei ante diieeflum meum,quae conditio patris illius fit. Natus Luc« eft
ex nobiliffimogenere.Fratt es eiusprimatú in República obdnét. Menofcitvltimaî
fortishominemeíTe. Honoratiífimas porro legationes diuerfis temporibus geífiti
In Angliam:In Burgundiam ad Iraperatorem: Semper quidem cum poteftatc Le-
gatidel atere. Prxfidatum Patrimonii , qui primi poft legationes Cardinalium no-
xniniseft,annosnonnuilosfua,nonalterius poteftate curauit. Et credimus nunc
Pra*latumtothonoribusfun£him,qui fepoficopileo fuperiora omnia in fe eíTe co-
gnofcitjvellefelocumccnentem mcuminftituií Vereorne hic fallamur iudicio»&
de volúntate aliena plus opinemur quàm lit. Retuli fubindeBeatitudini fuacdeEpi-
ícopoTiburtino, qui GubcrnatorReatinus&Soranusfuit. Affirmauit fceum со*
gnoíccre.Laudauitcum,&: quod vellera, prxmifitvt facerem. Duxi eum propter-
eamecum,inomnibufquchislaboribushabui nonadiutorem tantum, fedducem»
Nofciturin ciuitare & noicit,habeturque virtuti fuç plurimafides.Pactoiam Tecum
falario,<S¿ vulgitafama locumtenentis, muirá? ignominia: eíTet & fuá; Sc meae, alium
Joco illius aiiiocare.Dignetur San&itas fua pro eiusíapientiahoc cogitare; Si cre-
didiflem Epifcopum Lucenrem,quem Paulus aliquandoad Cardinalatum propo-
fuir,hoc onus optare,acquieuiíTem libenter,& Tum rao honori mihi aferipfiflern; Sed
fciebam&fciocondinonemhanc nonplacicuram : cuius id fignum D. Veftrxfiti
quôd VicerbiotranfienscumretuliíTem haredeeo fa&acolloquia, innúmeras mihi
gradas egit: gratiflîme habens praciiç omnem requirenda: locumtenentia; huius
occafionem,quam alioquin non fuiflet fumpturusk Hoc fi ièruitori Papienfî non
credit D.veftra,dignctur vcl fuo,vel Pontificis nomine Epiicopi mentem tempta«
re,&intelliget,quantum mérita fuaipfe mérito arftimet. Quçfo,vtad cartcroslabo-
res hunc etiam veftra benignitas addat.Sermones hábitos Domino noftro rememo-
ret:bene de Tyburtini mericis fperct:Iudicio Legati fui aliquid credat, qui honorem
non proücit,nec adduetre illum in difcrimen,vel errore, vel negligentia ftatuit. Pe-
rufi*eXXI.O¿lobrÍS M.CCCCLXXL
B. CARDINAL! %JCEÑO>
CCCCIIl.
SI quid egi beneficio Pauli Pellini , id infra mer.tum Veßra commendationis
fuit. Maiora debentur patri, & Legationis huius au&ori. Satisfacere illi
forfitan potui competitoribus multis, ac raagnis prarlato : fed mihi certenonfa-
tisfeci. Quidenim in tanta memoria beneficiorum animo grato fit fads ? Pcn-
dereanimam,non raodooperamin obfequium beneficentifllmi Patris poilu m , ас
debeo ViuatNicenus,viuat Papienfis. Spcro,incurrentia multa indicio erunt no
ftro affe&ui. Legi codiccllumgradflimum inclufumliteris,quimanu noftra eftfcri--
ptus.Statiraeurnfumoículatus. Nofcoquid vir optimus loannes Baptiftaad man
data iniun&a referipíérit,&: de mente Regis quid fperet. Innúmera* pietati veftras
fintgratia,',&: rétribuât Dominus quodipíc nonpoflbm. Succédant vel fecus de-
f
fideria noftra : implcta tamen à patre meo Niceno confucta in filium officia di-
cam. DeRegeillo fum meritus oprime, & meritorum meorum funt apud me
chirograplii fui teftimonia multa. Proiisnecpetii vnquam quicquam.nec appe-
tii. Quod appeto nuncneceifitatis eft, non voluntatis. Vt non mendicem , non
vtafHuam,vtliberior animus fit, non vtarcaplenior, his deprecationibuspofcitur.
Domini fiat voluntas.In manu enimfua cor Regis, & quo vult illud inclinât. Ego
Nicenimeifum.Eiuserodumviuam.Definamviuere, cum graritudohaxdefinerc
incipiet.Compoiitisiam Perufia:omnibus,ciuitatcqueexfumma fufpenûone ani-
morum ad tranquillitatem deduda,cogito nunc prafidacusreliquum vifere. Sicubi
ero.fi qua de mcisa&ionibus fecunda parum fama afFertur ad vos, nonfilcat pater.
Corripiat libere filium correctionis cupidum,ac patientem. Valeat Reuerendiifima
Dominatio veftra:cuiDominus fit cuftos femper,&comes.Perufia; xxi.Nouembris.
M.CCCCLXXX.
T. CÂRDINALI DE lMONTEEERRATO.
се с ci v.
LAudo diligentiam D. veftra; vtilem ecclefiç,ô£ tcmporibus neceiTariam. Gratias
quoq; a nobis omnibus deberi illi exiftimo, 6c quas poflum, ago ego imprimis.
Quarcunq; de me fpoponderit D.veftra, illa conftanter praftabo. Spondeat autem
quçccnfeatipfavtilia,&:abamiciscenferiintell'git.Nilcommutabo.Niladdam,auc
minuam.Huiuspromiífi feruethasliteras telles, manu mea feriptas. In magnis ас
grauibusnon foleomentemmutare.CommendomcDignationiveftr£e,cuifitDeus
protecl:or,ac cuftos.Perufia; die XXI. Nouem bris. M.ccccLxxi.
GENTIL 1 VRBINATI.
CCCCV.
DOleolanguoretuo : Campano gratias agoquod Iiterisfuis languorem depu-
lerit. Quod illas ad me truncas miferis, tibi fuccenfeo. Timuifti videli
cet ne pro iis,quasFlorentiam me inuitoportafti.&nunquam reftituifti, has retine -
rem.Pirata: ad piratam rara in pugna merecs. His tamen particulis mirifice fum re-
crcatus. Pi.fi ens vel abfens idem eft in lau di bus meis. Cumulus meritorum ei us
adco iam in immenfum creuit,vcad retributiouem, vel Imperio, vel Pontificatu fit
opus.Rifumexcitauerunt,qua:depulribus Theutonicorum iocatur. Ad vulticu-
lum p(i tcaci crocei vngues antea decrant:abfolutum nunc Piittacum Germania red-
didit.Iamciftella opus eft, in quam rcdiens includatur. Nulla commodiorPientina
cclla.lnea cantare fuauis difcer. iam enimheroiumnatio ilia ceruifiis infufcauit.Va-
le,& LaurentiumexmefalutaPerufiai.xxv.Nouembris.M.ccccLxxi.
L. ET N. CARBINALIRVS VRS1N0, ET
Tbwjcnß.
^ CC C C V I.
DIftulirefpondere D. Veftris,quod cxitum mandatorum continuo cxpeclaui,
vt non fruftra illas legendooccuparcm. Nunc videns in eadem mente per-
fifti,quod actum eft nuncio. Conatus fum exequi quod in rebus Tudertinis lite
ra: veftra?,&breueSanftiífimiD.N.iubcbant. Vocaui illico ad me d.Egidiumde
Turri meum ineaciuitate locum tenentcm , hominem grauem , &adqua:uis
magna idoncum. Monitratis quç mandabantur, monui quanta diligentia pof-
fetjTudertinorum ánimos ad ordmationem Pontificis inclinarct, oftenderetque
nil eflc in ea,quod mérito vidcretur timendú:etenim fuam Sanclitaté illis fauere,me
propiriumeífe:quosformidareintusnoniniuria polfcnt ciuitate excludi, eos tan-
tumreduci, qui propter tenuitatem quieturi haud dubic cflent.Montechium in
Legad poteftate futurum.Atccm autem, vnde trepidari aliquid poterat , in omnem,
eorum caf m non defuturam : Nollcntin tanto beneficio D.Noftri,&D. Veftra-
rum pertinacitcragere:Acquiefcerent ianisconfiliis.idqucomni ftudioagerent, vt
parendi facilitate veftramacmeamincos mentcm ad bene merendum augerent :
Futurum
*
EPISTOLA. 743
Futurum fi aliter fieret,vt fero eos inutilis confilii pœnitcret : Etenim non paiTururn
D.noftrum eam ciuitaré cum fuo & Sedis dedecore lacerari diutius , & eo vfq; obe-
dientiamnegIigi,donec ad extremum intcritum effet perducb : Ncceffariam o-
mninomoXanimaduerfionemaliquam:qua:cum poftlongam patientiamadhibe-
tur,foleatfemper damnum &dedecus Tecum afferre: Curarenc proinde dumtem*
puseftillamauertere, & parendo fuperiores fibi conciliare, non prouocare obfi-
ftendo.Addidimulta,qu2E Iongum effet deferibere. ReuerfusTudertum cum his
mandatis,nihilomifît quod ad perfuadendum fpe&aret. Dexteritare, qua potuic
imperata temptauit. Refcripfit tandem, nulla rationepotuifieillos adduci, vt tantum
exulumnumcrumpatianturreduci.-Efle inter reducendos quosmagis quàm Mat-
thasum timeant, <5¿ iufto odio habeant: quibus reductis futura nihilominus fit in
metUj&diflidio ciuitas,nec habituraquietem,quç quxritur.Multis tandem exhor-
tationibus,multis confiliis hue rediifle illorum alTenfum , vt iis exclufis, quos ad me
in inclufà cédula D.Egidius mifit.Rcliquos,quanquamgrauate acquiefcant, redu-
ci.His ego intelle&is commii nicaui rem omnem cum Brachio Peruiino,vt viderem,
iiquidhincfmiraTispofletai'Ferri.Illisenimamicusillorumtame duritiam damnet,
cernens & ipfe pericula coram, & tolerabilem conditionem,quae à D. veftris fertur.
BisCancellariumfuummifici]luc,ac quibus precibus potuit,idipfum conatus eft
impetrarc.Summaeft.ln codem perfiftuntconfilio. Mifcrunt poft hatead meora-
torem,per quern neceiîîtatesmukas,& pericula pranulerunt : Idque ipfum vifi fimt
afleuerantertueri.Pereundem rurfusadparendum fiimeoshortatus,non fuafioni-
busparcens,nonminis,aut precibus. Reicripferunt non lenias quàm funt per ora-
torem locuti.Profe&us ego illucfuiiTcmjVtvidebäminioptare: Sedinutilem prore-
¿tionem meam nofcebam,& nofco Ciuitasin fummalicentiaeft.Facinorumlonga
impunitas corroborauit audaciam. Nullus magiftratuum metus : Nulla Re&oribus
reuerentia.Quodcuiq5 inmentcmvenit,id fine penfo implerur. Incommoda hare
ctfinon probanturprimatibùs: attamen quod horum fatellitum adiumento ietéA
gunt,necefiTe eft non perferant modo illos,fed tueantur. Breuiarium meum S¿ crux
veftra,DomineTheanenfis,adhos coercendosfatis nonfunt. Dannoniorum hoc
genus fufte, nonbenedidionemariusciieitur. Cogitare qui futurus meus ani
mus elTet,& qua; confternatioexpetbntium Legati auxi!ium:Quoddenique Lega-
tionis Apoftolicíc dedecus: Vcniriadmedies & noctes: Nqnciaricum laciuymis
huius oppugnatam eííe node illa domum: Illius direptam: Conuitiis affectum altc-
rum,alterum pulíatum ac vulneratum, & fob's vocibus, ас mifeta contraclione hu
meri confolarioppreffos.Non eft faciès mea beneficio Dcitam aíTucta contemptí-
buSjVtpati fine angore has contumelias poffit.Necrurfum putoDomino'N.&D.ve- -
ftris ram exofum meeífe, vt gratis in feruitore fidei confufiones huiufmodi velint»
Conftantienfem,&Rauennátem rebus non tamlaxisexiguum reueriti funt Tudet-
tini.Perditis nunc cogitate quanti me facient. Ingenio, & dexteritate, quam laudát
V.DominationeSjVti quidem poíTum, vbi ingenio eft locus. Sed vbi pra:cipitatio,et
temeriras regnat,iniquus eft illi cógreftus.de perturbatis autem in ea ciuitate & agro
rebus non tanta his literis refero,quanta re vera in dies accipio.Praruidens ego , cum :
RomçadhuCefiemdirficultates,quasdiCo: Audiens quoq; territorio totó Perufirio
facinorofis,&craflatoribus,&:damnatis plena omnia efie, petiui deprecâtionibiis
multis,vt vel folo femeftri indulgeretur Barifellus,quo opinione aliqua metüs,&ttfr*
* rerem malos,5¿ adiumento officialibuselTem.Idem inprouirtciapbfiruste^vtpuiôV1
popofei. Vel inopia rrecentorumaureorum, vel occupatione maiorum aoditus'lär
prüfen rem diem non fum:qua; res damnoj&admirationiprouincialibus fuit. Mar-
chiaMarcfchalcum habet: Patrimonium habet: Ducatui.cui imprimis eftopusy
nullus omninopermittitur.CornetanoEpifcopo, in adiumentum adminiftrationis
fuc trecenti pedites funt attributi : Totidem Rauennati. Protonotario Sabello Ba-
riieJlus vtiqj eft datas* Mihi nefcio qua fiducia , vel virium mearum , vel temporum,
in poftulatis nulla eft gratia. Si impetrare hunepotuiffem, fuiflent Tudertina iti
nera latrociniis nullis infefta.Nec tarn frequenter audita fpolia, & vulnera iter agen- .
timn.Potuiíremquoqjmteftinismalis,qua;dixi,bonam medicinar partem afierre,
Sed ignoícant mihi D.veftrarrdicam libere.quod expcrtus olim Thcancnfis verifli-
mumcomprobabit.Magnaaliquando Roma: de Lcgatisabfentibuseft negligentia,
& magno detrimento Ecclefia: fiepe illis non creditur. Quamdiu hic cro,quç cenfe-
bo vtilia,fcribam &petam. A vobis vero non creditus commendaboDco , quos iu-
uare ipfc non potcro.Redeo ad rem. Prima caufa hxc eft , cur Tudertum profeclus
non fum. Alteram patienter audircAut perfua(ionibus,aut vi reduci exules quxritis:
й perfuafionibus, iam à Locum tenente meo & me funt perfuafiones omnes cófum-
pta: , & nulla:,quç ad rem facerent pretermiflç. NoI unt perfuaderi. A ffirmant acrio -
ra inter Ге atq; eie&os efle nunc odia,quÜ antea fucrint,& fufpiciones machinationü
maiores:Gonfortiumautemambobusin eadem ciuitate pacatum nunquam futu
rum: Ad alendam quoq; diflenfionem non referre , vtrum Matthçus reducatur , aut
quiuis ex familia fua. Ad illum enim mox quicunqj erit, coneurfum amicorum futu
rum. Quos non paueos efle fciant,& iîneDuce non timeanr,ob!aro duce formident.
Ratio in Zelotopia ftatus fane malanon eft:& qui ftat íi habent ex fe ipfis id iudicent.
Sin vero ad vim confugiendum putatis.videte rogo an vis ipfa íit vtilis,& num con-
fumptae ciuitati extremam miferiam addat.Pra:fidio eodcm,quo redudb exules vio-
léter erunt nimirum& videbuntur tuendi.Prasfidio affiduo fatigare afrli&os calami-
tas,liberarc periculum. Vtrumlibct fiat,minime ad reercandam ciuitatem meo iudi-
cioeftopportunum. Exitus cd. In perfuadendo, & rogando impleta funt veftra
mandata.In cogendo nulla ell inermi Legato potcíbs.Brachü,ad quem fer bitis, m
Piceno func copix.Nec ex tarn longinquoaduocari facile poifunt. in armandis au-
temprouincialibusnccrírmumpra:fídiumeít,necdiuturnum. Sinctumultuetiam
armari non valent. Ad pacem quoq; prouincia: minimum expeditmutuisodiis vici
aos accendi.Si conditio Tudertinorum deferipta in cédula placet,fexaginta pedites
tanmmadtutelamreducendorum,&adcohibendosfatellites funt meo iudicio fa-
tis.Rebusenim pacatis, & fuípicione amora, primares ipfi ad vrrumq; erunt adiu-
mento continuo. Verum exeogencremilicesefleoporretjquos nec qui redueunr,
necquireducunturfuipcäos mérito habeant. Scripfíquodintotareeft. Sapiencia
veftra,quzfalutiíunt ftatuac. Honoris mei curam non negligar. Pro vobis Domi-
nispati omnia poflUm:Sineproflciendiaucem fpeadperipieuum dedecus profici-
ícinecpoíTum^ccdebeo.Valete.Fulginii.xiv.Decembris.M.ccccLxxi.
R. VICE CANCEL LA RIO S.R.E.

CÇCCVII.
AVdio Cardinales duos noui/Time fa&os eíleiLegaros vero quinqué, qui ad rem
Chriftianam proficifcanturrlniis D.vcftramadHifpaniam mitti.Cardinalibus
quidem pronoibra confuetudinegratulor.Legationesquoq}nondamno,fi,vtconfi-
do,ad verum,non veri fpeciem funt à vobis decreta?. Tantorurn operum initia Deus
fecundet.Inhis rebus hoc tantumingratum,molcftumq; cft , quöd Dominatione
veftra,vtvideo,eritcarendum,quamamo,quam mihiamiciflîmamicntio,&inqua
collocatx iam erant fpes,cogitationefq; mear. Magno non íblum patrocinio , led or
namento vita: videor fpoliari.Sed quando PontiHci,& Patribus,& dignationi veftrc
itacft vifum.Diuinapietasidprobet.Euntem, operantem, &redeuntem non deíe-
facSpiritum quoq; fortitudinis&confiliiih omnibus prüftet. Seruum vero abfen-
rem fi non defpicit D. veftra :i udic.i fui eft quantum fieri per commodum Reipubli-
c*poífit,vtvel íerus fit itus,vel reditus celer. Dies profert fiepe multa, vthomini non
expeftata, ita in magnis rebus ad confilium capiendum veilia. Adminiftratio
etiam tantiofficii concupitaà mulcis, temptata à nonnullis,à duobus iam diminuta.
Varia quoq; no ¡ Itx curia: fortuna,peregrinationcm , íi neceífitas fit , breuem : Я v o -
luntas,nullam meo iudicio poftmat.Fulginii.xxvi.Dcccmbris м cccclxxi.
f L.
EPISTOLA. - 74У
OL. NE AP OLIT AN 0: ET СМ. I L EG I Е N S I

Cardmalibm lac. Cardinalts
Papienßs.
CCCCVllI.
QVis fieri hoc poíTecrederet,ReuerehdiíTimi Patres, vt vno eodemque nuncio

triftaretur animus,& lauiciam caperet ? Fa&um tarnen eft in meipfo .Audita e-
nim Legatione veftra in Turcos,aIterius quidem mari, alterius terra, in vtrunque af
fectum fumfimuladdu&us. Gaudium attulit,qüod excitari tandem videmuràfo-
mno, quodmagni defenfores dantur fidelibus,quodque in negotium Chrifti ex
eunt Principes Ecclefiae:duo , quorum virtus , & fides digna (acerdotü opera poflunt
prxftare.Rurfumtriftitiam fecit,quodàpatribusmeis tam infperatcdiüellor,quibus
nil erat iocundius. Si Romamrediero: Si ad peregrinas nationes vos ibitis , qua:ío,
quibuscumeritmihifermotamliber? Solamentam frequens? Tarn familiäre gra-
tumque confortium î Id vnum videlicet , propter quod erat in defiderio vrbs, vobis
abeuntibus tollitur. AbelTe iam placet , nee in fupremo digreíTu doloris hunc fenfum
accipia.Sed quando fíe expedit,& decreta veftra fie iubent:Ite fidèles anima; bonis o-
mnibus. A porta vrbis vos excipiens Dominus, in via fit Dux , in Iaboribus fuftenta-
tor,indifcriminibus cuftos,in confiliis lumen, in mandatis perfe&or. Conatibus quo-
que dec fucceíTum , quem qua:ritis, &nomini gloriam, qua; pie agentibus debita eft.
Neapolitanomeononnoceant venti,non obfiftantfcopuli,noncœli vllagrauitas
obíit.Pateant maria,finus,anguftia:, & portus. Aquilegienfem quoque non turbenc
longa itinera , non tétrica: alpes, & dura:. Non barbarorum fuperba ingenia. In labiis
eius , cum exhortationes operum fan&orum apcriëtur,fauus fit mcllis, inclinent, eri-
gant,fledant , concitent corda hominum quocunque eft opus. In congreflum vero
hoftium fi quando eft veniendum , 0^Domine Dem exurge,& exaltetur manm tua. Remi-
nifeere miferationum íuarum , ejr mifericordiarum tuarum , qtu àfeculofunt : neforte dicant in
gentibm : Vbi efl Dem eoruml Ejfundt iram tmmin eos, qui te non nouerunt, ejr in régna terra,
quœ nomen tutim non inuoeant. Fiant vu i/lorum tenebrœ, ejr lubricum , & <^fngelm Dorntni
■perfiquens eos. Sacerdotes vero tui,quos dteo Celfivicioria tibigratins agant : Nomini[anclo bene-
dicant, & in cruce tuagloriantes eodem quoque te reduce adfanttam Âpoßolicam Sedem incólu
mes redeant. Si adiuuareReuercndiffimi Patres legationem veftram tantam , ac tam
operofamconfilio,opibus,autvllismeis Iaboribus poflem , praeftarem vitro cunda
pietatis,& amantiifima: mentis officia. Sed cum his omnibus plane deftitüar,pra' ita
bo со^Ые,УО!о,&: precibus,quod prazftari nunc feripto infpici tis. Vobifcum femper
peregrinabitur animus , & curarum veftrarum femper particeps erit. Deus,qui iuxta
verbum Apoftoli corda noftra probat , feit quia hon mentior , & quod plenis haec o-
culis feribo. Valetè in Domino Fulginijxxvii.M.ccccLXXi.
CM. EP IS CO PO TERDONENSÏ.
CCCCIX.
VEniens his diebus Afiifium viam infpexi л faceUo Ângellorum vrbem verfus tua
liberalitate inchoatam, ac prope iam pulcherrimo latericio abfolutam. Laudaui
id primum,&: nomini benedixi.Inde profectus Fulginium opera etiam fum contem-
platus eadem beneficentia paifimpluribusinlocisinftauratai Praetorium autemin-
primis,quod tenebrofum ante & deforme adeuntibus,nunc hetitia fua arrider* com-
inendaui haec quoque,& tibi fum gratulatus. Quod ergo in his operibus fruor, quod
tuo beneficio habito bene ,& in cubículo dormio parietibüs & lacünari mirifice ad*
ornato,gratias innúmeras agö.Memoria: apud hos prouinciales tua: diu hçc feruient.
Valc.Fulginiixxvii.DecembrisMccccLXxi.
Rrr
74* IACOBI CARD. P APIENS.
FALCONI SYTiOBALDO CLERICO CAMERA
CGCCX.
F Alco, etfi falutem nullam à me meritus fis,attamcn faluc.Quern cnim amabas an
te alios , ante alios quoque è Gallia rediens complecti debebas. Díuerfio ad гас
multi non erat difpendii. Poteras vna opcra,& beneuolentia? noftrç faceré fan's, & tc
actuoscx longo itinere recreare. Erratum hoc multorum officiorum poena necefle
eftapud iudicem acrem luatur. Id meo tempore & commodo fier. Nunc faluum ve-
nifle tegaudeo,&,vr fœlix fit reditus opro. Scribe quç vita: tibi fit futura conditio , Sc
quiefcendum an negociandum exiftimes. Conuerfa omnia inueniile ce puto.eciarn
Papienfem tuum , qui tantu ocii amator in tantos Perufinç agitationis fluctus ipontc
proccflerit. prxièn s feruitium, immo & fer uic ia dura videri tibi exiftimo , & tot labo
rious non itcranda. In quam tandem partem inclines nefcio. In quam inclinaturus
iis,fcire ex tc cupio. Communica om nia пес tam confilium pete, quam explica. Ma
lo more meo emendare te, quam inftituerc. Vacua fi fine me redeunti vifa tibi сfi:
Roma, quid prouinciamhanc videri mihi fine te eft neceíTarium ? Placobat ante:
reuerfo Falcone difpliccre nunc incipit.Vidc fraterni amoris quanta fit vis. Aduolare
adtecupio,Tarditina,(Tudertinadicerevolui) negotia retinent. Alieni prafida*
tus pœnas nunc pendo. Corrígete cogor, quod quartum iammenfem magnorum
quorundam ifthic cura noncorrigit. Si qua in his, vt in ceteris felicitas ent, paca
ta vndiqueprouinciareuertar ad vos, & mille te ofculis vbicunque inuenero dif-
fuauiabor. Nunc vale, & noeles noftras loquendo confumptas litteris inftaurenius
afliduis. Laurentio, & tuis omnibus falutem dices ex me. Fulginii xxvu. Decembris
Irf.CCCCLXXI.
LVCiAE DE LEXIS THESAVRARIO PERVSlxAZ.
CGCCXI.
QVod ifthic accidere tibi fignificas, mihi quoque id accidit, vtfinete, &Tyburti-
no videarfolus. Veftroconlbrtionil eratiucundius. Habcbam quibuscum &
iocarer,& commun i carem,& labores omnesleuarem.NunccumLucatantum Vif-
fano mihi reseftîominetetrico.&cuiexhilararefaciemlabo^rideremors Gt. Apud
Abbatem mox ii perimbreslicebic,refumemus lxtitiam. DePutionoftrobeneuo-
lcnciç ru X gracias ago Percommodc eft factum, vt iter hac ageret.Dedi ei litteras Ro
main ferendas, quastabellariorum inopia diesaiiquando multosrecineo. Horrare
Tyburtinum ad munus iuum bene implendum. Adiuua quoq; cum potes ififtima-
tioni mear quod dacis,& vcftrç datis.Communes nobis funt animi,& res, & ipes. Va-
lcFuJginii XXVIII. Decembris m.cccclxxi.
ÂNGELO EPISCO PO TTBVRTINO*
CCCCXIL
PErufini tui te mirifice laudant. Agunt & gracias, quod abfente me Proprefidem te
eis reliquerim. Pa- ui iudicium hoc non eft xftimandum. Acuta ciuitas bona, 6c
mala primo experimento agnofc>t. Necaddecrahendum quàm laUdandum eft fc-
gnior.Tuere operibus hanc apud eos partam opinionem virtutis>qux & Rome, Sc in
prouincia eft profutura. Earn vero, fi continuare in finem poteris, triumphum bene
regendi tibi decerno. Tifernatibus ante , Sc Reatinis prçfuifti,quorum lcues,& con-
tentiofar femper Hint res. Nunc fi Perufinis codem animo prareris , nihil iam in ditio-
ne Ecclefiç fupereft,quod non inferius tuis a&ionibus putem.Sunt enim in facciones
diuifi,vt fciSjfibi ipfis femper infefti. Rectoribus femper molefti, Sc quod vinci nullis
conatibus poteft,plus adhuc manu quam ingenio & lingua veloces. Litteras eorum
mittam ad Reatinum noftrum legendas Pontifia , vt tu virtutis , ego iudicii , laudan
ambo poífimus.Valc.Pulginii xxix. Decembris m.cccclxxi.
CAM
I
E P I S» T O L ML , , ^47
Ç AMP ANO,
CCCCXIII.
/"^ Ampane , Campanc , Campane,Cedo manum,cedo pe¿tus,cedo genas,& ocu-

^-'los.Totum te mihi in complcxum ргжЬе,& ofcula.lníanio leticia reditus tui. Vc
bene fuie tibi,vt bene nunc eft> Vt alpes,& niues fortiter penulifti ? Vt fuftinuifti tam
diu deiîderium noftri? Afte&u nimio fum tecum ha:c fcribens : tecum quoqs loquor,
exulto,&: iocor.Dica&utum qua: poftulo,& rurium da te mihi in complexum.Qiiid
rides.?An non recepto dulce mihi faceré eft amico?
10 ANNI PETRO kÂRRIVABENO.
■■I'.' . .CCCCXIV.
Acharia: noftri confilium placet. Nil eo vel ad meum , vel vexatoris mei ftoma-
'chum apcius. Valeant iam arces tam illi qui abftulit, quam mihi inútiles. Silen-
dum pofthac eft, & nil vltra temptandum. Fiunt aliquando poma die mitiora,quàm
ftudio,minufq5 edentibus nocent. Tibi,mi frater, pro tam fraterno in me animo,pro
cura tam Cxpe de rebus meisfufcepta, pro angoreetiam, quern mecumpariter in his
anguftiis fers, fempiternasgratiás ago: Nonqualesamicorum vulgusfolet.fedqua-
Iespia,& grata mens concipit. Plane confíteor eftete vnum,àquo fupra canteros
amer,& quem amare ego inter alios debeam. Sedhasc in priuatisrln publicis aliquid.
Vidiftineoro, quo tandem euaferit Scnatus illetamlongus,&tacitus ? Quid ais
nunc ? Num nc diuinaui Perufiam veniens ? Putas parci pra;fenti apud vos potuifle?
NuIlo,nuIlo ingenio declinad Hungariapoterat. Mea erat cun&orum vel ingratis
fufFragiis.Cupiebam ante in vrbem redire. Sic inha:rco prouinciç nune,vt auelli in-
denecvelim, necpatiar. Quid ergo, dices? Ad communem falutem adeundat Ы
dura non putas ? Nil mi Mantuane: necmortem quidem publici boni caufa defugio.
Sedinfidcnt animo cordatiflimi, & fenfatiflirni, &:optimi patris Cardinalis ГапШ
Angelicrebrisfenatibus inculcara confilia. Pecuniam,nonLcgatumqua:ritHun-
garia. Sat ibi Legatorum eft,cum ftipendium mittitur. Die oro vbi id fit ? aut parari
vndegentium queat ? Soli,&: in aurem ha:c pauca. Refcribc ergo ad me.quem pro-
greflum Legationes ha; habeanr,& ad quern diem fintexitur£e:tum quid Mecœnas
tuusnouiconfiliicapiat.Audiorediturum ilium Bononiam. Reditus caufam,& tern-
pus feireex te cupio. Plena fit epiftola tua, vt cum legendo ad calcem peruenero, nil
fuperfit,quod intelligere-amplius aucam.FuIginii Calendis lanuatij m.cccclxx í i .
FAL С О N1.
ccccxv.
LAudo mum propofitum , Falco , ea tarnen lege , vt fi qua benegerenda? rei fe ali-
cunde offert occafio, illam non negligas. Omnia quaerere,nihil obuium prchen-
dere a:que in vitio font. Dies tibi adminiftrator erit confilii. Tu quoque rei сиге non
deeris. íntelligo quid de Legatis , ôc Cardinalibus mincies. Magna res , & fermonis
'multi in populis. Sed me vide.Idem quod tu,dc tanti operis exitu puto. Rato discre
pant noftra iudicia , conciliata fie à natura , vt alternis etiam obtutibus illico patcanr.
Dete, &: Legatis Ьгес pauca : de confobrino adhuc pauciora, quando confumpto
. patrimonio tam mifere reliquiis parcimus , ne omnino nihil videamur egiiTe , extor
que vel fnrripe hos quinqué cuftodes, 6¿ Thefaurario Perufino litteris indicari id
cura. AdTeruifinum, fi eius patrocinio eft opus, en tibi cum iis meisepiftolam.
Aliquid quam nihil hominiinopi eft fatius. Vale, &fxpefcribe. Fulginii Calendis
Ianuarij M.ccccLXxi r.
Rrr г
74* IACOBI CARD. PAPIENS.
B. CARDINAL! NICENO.
CCCCXVI.
ACceptis litteris Pontificis noftri, & tuae Dignationis , Reuerendiifime Pater, nc
horz quidem vnius interpofita mora mifi Perufiam , vbi 2gcbat Onophrius , Sc
conatus fu m non ilium modo , fed Magiftratum quoqj ciuitatis in iententiá noílram
adducere.Non refcripfit Onophrius. Venitadmehodievefperi, monuo quam vr-
uo iimilior. Summa omnium eft : necipie vult , nec cibi , quantum video , expedit.
Annum fextum fuprafcxagefimum agit. Corpore eft graui,rheda? jam aptiore quàm
equo.y£gerrimeaudit , fic vt inclamari Temper fit opus. Porroautcm quod eft carte-
ris grauius, maior ilium hernia quàm olim Neftorem premit. Vigilaie ne&unon
potcft.Interdiu quantum licet àJaborefcvendicat. Cogitatquoquequotidicrefcrrc
feinpatriam,& ledioncm artemque, decuria prope vita dimittere. Etfa&umiam
cflet.ni Perufini quos fui amanriiTimos habet, hune ctiam annum magnis ab eo pre-
cibus impetraiTent. Complcclar verbo vno. Prçterdo6rrinam,qua:mediocrisnon
eft,nil in eo V ideo quod ad rem tuam putem,ac commodum. Hortatus fum, vt ad te
faltem Romam venirer,excufaturusprefentiirabecillitate,quodalioquin litteris ex-
eufari tarn bene non poflêt.Iurauit in his fummç hiemis incommodis vix fine pericu-
lo Ce venifle Fulginium. Meo iudicio quçrendus eft altcr,qui & iter,& vigilias,& an-
gores tuos non raros,nec breues tolerare valentius queat. Damno autem,quod red-
dente prasfertim Pontífice reeufaris Valerium-Inutilis hçc tua eft, & parum forfan x-
ftimata modeftia. Medici multi funt Romaz.Domi etiam alter eft reliquus. Non tara
proderit Xiito dimiflus Valerius,quàm nocebit tibi in comitatu non habitus. De va-
letudine agitur,& vita, quarum rerum cauià contrahenda funt omnia. Hoc quod at
tendis lcueeft,& fuperfluum.Me audi,Nù ene.Valerium recipe:In quo.vt abfint ce
tera, quas cette funt fumma, hoc eft quidem imprimis, quodrecurreniibusmorbis
tuis aiïuetus , nil habet incognitum, quod ad lenitudinem illico tollendumquelan-
guorem fit neceflarium.Sed de Medico hactenus: De Gallica nunc Legationequod
iequitur.Si eft ípes boni aliqua.vt putas , nil vereare , praeftantiflîme Pater , conftanti
animo perfice quod conandum cœpifti. Non te actas, non valctudo, non longitudo
itineris terrear: Deus erit fubleuator in omnibus. Obumbrabit tibi feapulis fim.In fi
de tua te périclitai i non fincr,nec fupra id temptari quod poflis. Iter agens, ftans, co-
girans aftatorcm ilium habebis. Cum Píophetacantabis : ExaltaturJ/cut 'unicornis car
rneum\ô-'jeneciusmeainmferkordia'vberi. Vides in quas anguftias adduâa Chriftiana
res fic,& quam propinquec flamma noftri incendii , & quàm multos teneat fine met u
iocordia. Nulla in re Patriarcha Sedis amifííe, Cardinalis Romana: ecclefiâî, in tanto
cœtu fententia: primç Senator, extremum vita; a<äum exerceredigniuspoteft. Si
baue ol cafionem laudis porrigeret Deus , anima; certa: fideli qujerenda votis ac pre-
cibuseiret.QujdagimuiRom^NiceneîQuid intra tectanoftra molimurîQuidaiîe-
quimurmerici?Marcemutocio,conterimui" animis.Nilobuiatoculis,quodnömen-
tem contrifter. In defideriis, in ambitionibus, in contentionibus tota noftra eft a&io.
Extra quoque funt cura: , aliquisdicet. Efleeas confíteor : fed falutares, fed liberas,
fed noftri confilii arque arbitrii.inquibusdecernerc cum velis,&: exaliena imbecilli-
tare non femper penderé, íolamen eft magnum. Vita porro noftrain dies extenuatur,
vtvides.Inoccafum vergitIumen,quo cernimus.«_yí>w¿*¿í/í,inquit Valuator, dum lu
men habetis: vtßit lucisfitU\ne vos tenebr* appréhendant. Si q uarrim us gl oriam,vi ti ma qui-
dem valetudinis поп eft expeclandaiactura. Adeam enim in dies conditio fitno-
ftra infirmior. Quod fupereft virium , fpiritu & mente firmemus, &c conferam us ad
lucrum.Sin vero íalutem anima' cupiir.us,cuiuscaufa,á¿ fides cft,& religio, &facer-
dotum omnis ptoCe(Cio,operemur itidcm, dumtempus habemus bonum adomncs : maxima
autemaddomefltcosfidei. In hocvnomerccseftcopiofa: Iccirco non fallens, quod ab
illo eft repromiila,qui veriras eft,& credentes non decipit. Magna recreatio ipintus,
magnum Ieuamen mentis: magna curarum eftquies, hora illa fuprema íanftorum
opcrum meminifle : ante oculos ftare labores pro fide cxhauftos.-tum recordari am-
bkionis nullius caufapublicam íalutem deièrtam. Infamo, virum forrifäm um ad ea
hortarij
EPISTOLA 749
hortari,quorumipfedomeftico exempta, ncdum praecepto, Magiftrum fcaliis pra?-
buic. Sednefcio quem impecum fequor ab initio epiftolç huius conceptum. Itaque
Nicene pater militent Deo,& Plebi fuç fände hi vltimi dies.Prorîcifcere in Gallium,
excita folito amplius íenfus egregios,eiiunde diuitias ingenii, calefac fpiiitu oris cor
da frigentia. Declarado ièrmonum tuorum illuminet , & intelleclum dct paruulis.
Miretur aliquando Gallia , quod iamdudum miratur Italia. Natio ingens eft, plena
populo,claramilitia,afTueta Chrifti obfequiis: campum habcs latiílímum , in quo ie-
rerc, &colligeremeiTemvberrimammiièraî Italic potes. Mifera:, inquam, Italia:,
quodiam diu non credidit : miferiori , quod ad feiri non obftitit:miferrime, quod
nunc quoque vexata non fentit. Qui te Senem tanta; au&oritatis patrem ,tot morbis
affectum circumferri pro Chrifto in fella videbunt,& ftudium Romanç Sedis in tam
miferabili rerum facie cement, &moueri mentibus poterunt,& Nicenum antifti-
tem, vtcumque res cadat , dignum faccrdotio Dei , & gloria fern piterna conrendent.
Mihi quidem abitus tuus , etfi ad fenfum eft moleftifllmus , quod pacre carendum in-
telligo,quo praîfente & incolumi viuo & valeo ; attamen quod priuata pofthabenda
iiint pub!icis,non.poteft non falutaris , non iucundus videri : praefertim, quod non in
Hungariam,quo meus Aquilegienfis, nó in Helefpontum, quo meus Neapolitanus,
fed in vicinam Galliam mitteris,itinere Ieni, hofpitio, & populis non inhumarás fre-
quenti .- vbi & commode ad valetudinem efie , &: inde ad nos Legatione non diutur-
na redire facile poflls. I Pater à complexu filii,bcnedicente Domino,comitante Spi-
ritu iàrnito, Angelis eius dextra,& lama te fuftinentibus.Nil obftet piis defideriis tuis:
nillàn&oseonatusabrumpat. Intretiuftapoftulatioinconfpe¿tuRegum,&:Princi-
pum. Audiat terra omnia verba oris tui.Fluat vt ros eloquium tuum , quafi imber fu-
per herbam , & quafi ftilLc fuper gramina. Dcnique muñere omni Legationis plcnc
ad falutem perfefto , in Italiam , in vrbem , in noltros complcxus glorians in Domi
no redeas. Tuusintcrim Papienfis acceptorum bencficiorum manor, adpublica
mente erectus, vt ifta eueniant, votis & facrificits fine intermiflionc precabitur. Non
obliuifceturpatris,abíentemcogitationenondcferet. Aderit omnibus locis,petegri-
nabitur,& collaborabit,& fingulorum , fiue dura,fiuc fint ]a:ta,particeps fiet. Si vei о
reuocari Romam ilium contingat , volúntate , Sc opera an teiri iè à quoquam pro Ni-
cenofuo nonpatietur. Impetrator crit, admonitor erit , propugnator quoque Ciet , fi
icafitncceflarium. Deniqucnullumfiliijatqueadcoamantisriiii.ve! negligi.vd in-
termitti officium finet. Tu quoque,Patcr ampliffime, abiens bencdicito mihi,i<: fen •
iumnoftrianimi fer tecum,ac refer. Veracharitas пес tempore vilo пес loco difiuh-
gitur.De Barifello prceftabo quod dixi.Nec eft quod mihi gratias agas.Mei funt qu os
habes in tuis. Archangelo quoque Raphae'lis mi fratri faciam poteftatcm,quam q i ç-
ris,& rebus eius fauebo. De me tibi gratias ago.Intelligo rurfum, quid Joannes Bapti-
fta nofter de mente Regis refcripferit. Si idipfum prarftabitur,nil ad rem mcam,&: li-
bertatem optatius. Cogita amplius de filiis tuis ante difceíTum , & fundaméca ftaruar:
In quibus ipfi exftruercreliquum operis pofllnt. Quid ais,Papienfis ? duo ex multis,
primum, vt Regi tu , fi videatur, feribas , & quam tuus fim:illius etiam teftimonium
chirographi tui feras. Alcerum, vt Sypontini noftri fis memor. Anguftas res fuas no-
feis. Nilprafuleillomiferius. Qui audierunt in tanto qua:ftura; Apoftolicas muñere
patruum nepoti pofthabitum.-mirantur faótum, ôc cogitant multa. Rcfarci hanc (c¡(-
furam honoris fui grandi aliquo facerdotio , ne vitampendulamagat, &manibus
dubiisfempercibetur. Amo illum,&domustua:a:ftimationem quàm amplifllmam
efleopto.Daveniamfiliberiusfcribo.Idcharitasimperat. Iterum vale. FulginiiCa-
lendis Ianuarii mcccclxxii.
FRANCISCO DECANO THOLETANO.
CCCCXVII.
SAtis vereor, Francifce pater , ne Legationes has veftra: plus tumultus lint habitu-
rar,quàm fru&us.Experti olim Legatos fepius mmus.Qujd oro ab illis egregium?
Vtinam& nonaliquid aliquando damnofum.' Sine fide iam in populis funt noitra;
cruces, & voces, & lachrymx. Ad quaeftum circummitti putamur. Moueri banc
» . Rrr $
7So IàCOBI card, papiens.
ob caufam fe illi non finunt.Intuens hace olim Pius mus: Fcmte,mqtútjm> tte,aut date.
confumpta videlicet cognofcebat,qua: velut noua nunc aggredimur.Quidqtisefo in
Hifpaniam tanti moliminis Legatus i Quid in Galliam,atquc Britanniam ? Quid per
ltaliam quoque ? Si vt pecuniam eruac,nulla, vel contemnenda pendetur. Si vt miü-
tem habeat,mitti ille qui poterit i Omnia fí non bellis: at bcllorum fünt metibus ple
na. Adde quod nec hic miles eft vtilis: confumpturus ante ftipendium,quàm ad Ion-
ginquum hoftem perueniat. Quid dicam de clafle? Ad quem in ea vfum Legatus? Ve
magno videlicet nomine inopiam noftram circumferat,& ridiculos nos Barbarisfa-
ciat. De Hungaria fperari quidern aliquid poíTec,fi cum Legato decerneretur pecu
nia. Sed ea vbi eft ? Trecenta annua vndeprouenient? Parum Caruagial noftn me
mores fu mus , qui totiens nos ridebat , quotiens de Legato prius , quàm pecunia ini-
bamus coníilia.Sexennali apud eas gentes Legatione didicerat,nil vacuo Legato efle
inanius. Cum metu hçc feribo : damnans me ipfum , quod tanri Senatus non íequor
iudicium. Sed tecum mihi eft fermo,& tacere tecum interiores curas non poflurn,
quas clam futuras,pro tua in me charitate n5 dubito. Quid ergo expédie dices ? Quid
tui confilii eft Papienfis ? Breuis epiftola , Francifce , tanta de re non capit confilium.
Adde quodfacilius,qua: improbcm cerno,quàm qua: putem vtilia.Cito ergo antici
pent nos, Domine,mifericordia: tuç:quia pauperes facti fumus nimis. Adiuua nos,&
libéranos, &propitiuseftopeccatis noftris propter nomentuum. DeThefaurario
autemin locum Teruifini fufFe£to,rem admiratus fum magis quàm caufam.Non ab-
iîmilc hoc eft carteris noftris:viuentium diu poena ea eft, vt multa frequenter gemen-
tibus oculis videant. Vale Pater:Et quod cœpifti, feribe fa:pe ad me,& uiukum feri-
bc,& minuta quxqueetiam fcribe.FuIginii Calendis Ianuarii m.cccclxxii.
CAMPANVS IAC. PAPIENSI CARDINALL
CCCCXVIII.
DEbeo Perufiniscomnibusmultum.nam&iciuitatemedonauerunt>&: repugnan
te neminepublicis muneribus pra:fecerunr,&redeunccm aliquandoieceden-
temque per jeftarem,aut in Prçpucianos meos ex Tufcia tranfeuntem omni proiècu-
ti funt munificentia, qua: ptxftari & priuatim ,& publice poífit : atqueita,vt cercare
finguli , concurrere vmuerfi in me ornando viderentur. Sed fuit peculiaris quíedam
bencuolentiacum Valcrianis meis, quorum primus mihi compaternitate conjun
ct u s eft familiaritate non mediocri: poftremo tor, tantifque officiis , vt iàtisfacere ni G.
teadiutorcnulloniodopoírim. VenitaliquandoRomam adme iaccnteminlecto,
pecunia: vim magnam non obtulit,fed proiecit.dimifirquein finurecufantis. Eunti
paulo poft ad balnea maiorem fubmiíir, perpetua a:grimdine mea, itaíollicitus, vt ex
Lacimanoviquemedicum magni nominis Romamadmcperduxerie,&:camenex
plurimis p«iuciflíma nurperaui. Vides quo ftudiocupiam commendari tibi eum,cui
tanta ex me debeantur.Veniet ad te,& veniet ea fiducia,qua ad me folet. Quae poftu-
labit intelliges.Praeftabis Campano tuo quicquid Valerianis meis,prarierc4m huic iu-
nioi i,prxftiteris. V ale. Roma: xi v. lanuarii m.cccclxxi i.
CAM?A2{VS CARDINALI PAPIENSI.
CCCCXIX.
"VTE Ca»fariano quidem illi aimicorum ftudio cefterim,hecfolum valdevolo,fcd
^ omnino volo qua: volo: modo ad amici vel dignitatem, vel vtilitatera penineát.
Vetera funt beneficia Valerianorum,fed ideo apud me recentiora,quia vecera. Ami-
corumenimilli minimedebemus, cui nouiflime. Tu vero nepra:ícribas mihi oro
quam mulcoscibi Perufinorum,aut quanrumcommendem. Parieres médius fidius
illiusvrbis velimtibimeagratiaenechariftlmos. Sunt Valeriani inter pauciífimos
mci. fed ita vt centum fine Perufia:, quos paulo minus amem quam illos, decern quos '
comparem.nonnulli quos anteponam. Reuolucfafciculosliccerarum mearum, quas
proximis decern menn'bus è Germania dedi,videbis quanto ftudio,quantis preeibus
Pirinellos meos tibi commendauerim. Cenfes ne pama efle bcncuolentise pignora,
quae
EPISTOLA. 7fr
qua: tam procul in tamis occupationibus rcrum valere mecurii potuerunt?Tum Ma-
rianumBalionumveterernvicinumj&propexqualemmeumjCuius vxorem, vr o-
lim virginiculammodeftiffimam,itaniuncprobiffirnamfœminarnhis prope mani-
bus educaui.Mariani quoq} auunculum, virum Suriana: meç puras ne poife fieri , vc
non omni tibi ftudiocommendem? PhilippoPirinello prçfe&uram eampoftulaui,
quam majores fui nunquam habuerunnipfi magna fiei i iniuria videacur, fi non ha-
beat. Vir eftgrauis,integer,domi quictus,foris induítrius,fam ilia- non minus mode-
fta^quàm magnçj&cui fi cçteradefint,hoc fatis efle apud te poterit, quod meus eft.
Sed quid hos nomino?Compara ad faft idium aures,nifi prouincia decedas. lam qué
mortuum Perufinitibinunciauerant, quotidianis Perufinorum comme ndationi-
busintelliges viuere. Gupiote videre, vt omnia videam. Agogratias quod Perino
meo tantumpraeftiteris,quantum potüifti.Vale.
CAMPADO.
CCCCXX.
LIteraîurç,Campane)tam cupide Icela: à me fimt,tam ßepe in rnanus aiïumptç,
vt vel bidui tracbtione confumptac iam videantur. Quem enim Roma: com-
pledi,& in complexufuauiari non potui, affectum de eoomnem in his ipfis explc-
ui.DoIesmcnoninuentuminvrbc.QuidtuiNiondolori purasfuifle , Campanum
redeuntem Papienfis vlnis excipi non licuiiTeî Pertçfum vehementer eft prouinciç,
actamcircumfcripti imperii. Legation! quidem vtriqj eiîè vno tempore finis de-
bebat,vt quibus videlicet idem arrerreturlaborisexitus, idem quoq; confueta: vo-
luptatisprincipiumfieret.Scdbreui,vtputo,tecumcro,& ia&uram hanc temporis
ad fatietatem rcftituemus.Interim ícribc,& te mihi conièrua. Perino tuo, quem non
minus laudas,quàm commendas,quid non tua caufa opto prcftarcrSed rurfum quia
non facúltate deftituor ? Praîfeclurçomnesetiam minimçpraroccupare funt Ponti
fias breuibus.Nulla quam vel dare poflim, vel confirmare,mihi eft reliqu '.Pauli de-
funcli indoles in fucceiTorempulchremanauit:eligendarum poteftas adimit^r po
pulist quodexhortationi non datur,extorquctur imperio. Eumramen admonui,
prouinciamtotam luftrarec animo, & fi quid liberum cerneret, non tam peterer,
quàm acciperet. Teftimonio cius & voluntas noftra & neccïfitas abunde
tibi probabitur. Vale, vitç mea: & dignitatis vnicum decus. Fulginii. xv. lanuarii,
M CCCCLXXII.
3^, CAkblÑALí TfíÉA2iE¿iSL

CCCCXXi.
OMiferamEcclefiam,Theahenfis:nos etiam mifcriores, qui quotidie inconu>
tilem Domini tunicam fcindimus. Quid eXte audio de legibus noftricon-
clauis'Quid de tanta iurifiurandi & voti religione ? Quid item de noftris Epifcopis,
qui vtiententia&loco,fic&cxemploanteirereliquos debent. Qualis, oro,eftillc
prartextusSS.vtïeuehturPontirîcatus onera: luucnes duo Contra leges crecntur?
Si non ridiculum apud fenfatos hoceft,nonne ignominiofum eft noftro collegio?
Quid nos alii?nunquid non Cardinales? Nunquid non membra PÔtificis? Nunquid
non fideles,& ad hçcleuanda onera vtiles?IIlo ipfo prxtcxtu quidarguitur aliud,
nifi deefle in nobis,&tanto patrum numero,qui fubleuarc Potificem poifinr. Sí fan-
£ta vincula erantfrangend a, an non poterat minus turpis errati noftri caufa exco-
gitari?Eodemeodem,vt cerno, procliui labuntur omnia. Miror aütem nos fem-
per in nouafortuna.quos tam breui tempore ranta prateriti obliuio teneàr. Sum
meroor,cum hiiccde legibus in conclaui ageretur,diiîliafifleme multuiti ne fièrent,
non quod non fanctas putarcm,fed quöd vidiíTem Pontificibus ingratas olim fuiflè.
laccbas exfebritu nunc.Nemo vehementius illas fuaíit.Nemo mihi dutius obftitíc
hocipfo,qui nunc audicntibus nobis ligari pofTe Potificem negat.Si ligari n5 poteû,
curvtligareturpugnabat? Si ligari poteft, cur tancopere eft fibi aduerfus/'Ponti-
fîcatus ne oro,tam paucis diebus ingenium aliud do&rinamq; attulitílllud vero eft,
Th«ancnfis:In fummapoteftatefummamliccntiam qimimus. Acne minus videa
Rrr 4
i
7у2, I АСОВ I CARD. P APIENS.

mur pofle quam homines putát,noftri arbitriieíTe omnia volumus.Interím пес Dei,
пес vJcionis fuá: memores fumus.Timeo nobis,& propter nos SediRomanae.Quam-
diu Paulus in eodem iureiurando manfit ас voto, fucceífum prarbuit Deus. Mox vt
violauit.vnoiudicioarftimationis &vitaíeftfacl:aiacT:iira.ClamatPropheta:^í'í/í¿/í
vota veßra Domino Deo veflrojerribiii, & ti qui aufert(piritum Principum : Terrtbih âfHÀRt'
¿«ím*.AbftulitfpiriturnPauli,eiq} non modo voccm,fed ne teftemquidem interi
ms in morte mifcrrimaliquit.Sedlamcntisfitfinis,quando in iis fine rruótu eil no-
ftraconrumptio.PreccmurDeum^rpiciatgregemfuum,^«: paftorcm cius non dé
férât. Vale in Domino.Fulginii.xiv.Ianuarii M.CCCCLXXII.
^MICHAELI CARCANO RELIGIOSO ОБ-

ÇcruAHtut.
CCCCXXII.
AVdiotepradicaturum Mediolani hoc proximo quadragcfímaliieiunio : Id mi
hi admodum placet,& propter falutem populofac ciuitatis,& propter me ipfum.
PoífideojVt nofti,Papienfem Eccleííam,quam amare facilius poflum,quàm adiuua-
re. Eius arces duas leuis momenti abftulit mihi nuper Dux,ob eam caufam mihiira-
tus,quod pra:fcntiPontifici in electione non Tum fuffragatus.-fecutus vt libere dicam,
confcientiammagisquàmgratiam.Resilliad ftatum exigua eft: mihi ad aeftimario-
nem non parua.OfFenfus eft Syrus Petri difcipuluSjPapienfium olim conuerfor,&
cuftos femper eius Ecclefia:. Nec video quam bene incolumi confeientia retiñere
eas inuito Epifcopo poffit.Natura eft acer,vt nofti,& in iracundia vix exorabilis. In
genio &: arte vinci fa:pius folet,quàm precibus.Mentes eiufmodi folent in vtranque
partem efle vehementes. Ad duritatem nimiam ac lenitatem, ípiritus etiam Dei mi-
randain talibus operatur.Nefcio quam tibi cum eo commercium fit: diebus, quibus
dura etiam corda molliri ad poenitentiam folenr,Tui norm nisferui Dei tunc pluri-
mum folent requiri.Quxfo charitatem tuam in Domino Saluatore noftro , vt fi qué
aditum ad epr eius tenaneifei contingat,Beatiffimo Syro refticutionera hanc opere-
ris:In quailli &: mihi gratis Sc meriti obfequium fiet. In omnem autem occafionem
ita deriuareinhancremfermonemtuum memento, vtexteefTeconfilium, non ex
meartifîcium putet.Idenim ad cantera eftilliingenii, vtdifficillimü prüftet íemper,
quod optari m ul tum intelligit.Scribo quae audio, & qua: ad rem profutura exiftimo.
Scriboetiamfenfato,&fanäo,vtnecprudentia,nectaciturnitas veniremihi in du-
bium poffit.De tehaclenus non fummeritus vilain re. Mereri tarnen femper opta-
ui. Virtus tua,&: claritas,& animus ad pia femper paratus faciunt vt fine mentis id o-
nerisfidenter tibi imponam. Si Deus occafionem hanc pra:ftat,arripc eam. Si minus,
exulceranda non íunt.quae fanari non poiïunt. Vt cunq; res cadat,tuus eft Papicnfis,
& eritdum viuet. Tibi Dominus fit fubleuator,& comes. Bene vale in defefle Dei
praxo.Fulginii.xvH.Ianuarii. m.cccclxxii.
ANTONIO FORLIVIENSI CLERICO CAMERA

^yipoßoücj:.
С С С С X X 1 1 1.
EGi tibi gratias manu Secretarii: ago nunc mea. In caufa Guidantonii bene cura-
tafuntomnia. Pratftitumilli à nobis eft, quod prœftari conditione temporum
potuit.Ante tarnen venturum Meffiam Hcbrarorum puto, quam gemma: deftina-
tíecreditoribuspermittancur.Súperueniensneceffitas, vt turbo illas arripiet. Pauli
nanque ad duritatem res omnis redibit. Ais Nicenum accelerarefuam profe&io-
nem,vt mature in Galliam perueniat.Quid fi hoc tantum ftudii redibit ad nihilum?
An non me dices prophetam?Non iturum ilium prophetorfi in meefTe aliquid iudi-
cii putas, id crede,quod dicomon ibir,erit Roma: ad colendam Sedem, quam datam
à Pontífice pra:dicas.Exitum mox contemplare. Qui vero mitti me ad Hunga-
riamtammultisargumentiscontendcnr,fi¿tumidelr,aut quod mihi tribuat mul-
tum,aut quod Aquilegicnfem fuum nimium amct.Maiores orationi fua: quam ani-
mogratiasago.DelegationeRauennatis , & mea, quod diuturniores anno futu
ras non
■
EPISTOLA.! 7n
râs höh credis,facileaíTentio.Quin pccnitere íllos opinor ab initio datas,& nunc ct-
iam cuperefortafle etiam quaerere, qua minus turpi via ante annum poífint eriperc.
Seruientquidemin hoc defiderio meo, qui compofitis pene omnibus hinccupio
abfolui.De ftudio quarrende, pecuniae in miffioncm legatorum & obitu MafTani no-
ftri,S¿ Anglicanis ecclefiis,& LaufanenG etiaro,inrelligo qua: fcribas. Ex noftris func
moribus omnia.Forcunet Dcus quae facimus.Illuddunus>&: dolendum magis,quod
ad tollendas conclauis leges aduocantur confilia.Sed quorum confilia, Antoni í Eo-
rum videlicer,quibus ad confequendum Cardinalatum expédie illas fublatas. Prae-
latis,quosmemoras,quid Roma:ambitiofius per hosannas vidimus? Auc tamridi-
culum fuit fermonibus hominum?Hoccine eft verum confilium qua:rere,art confi-
lii vmbratilem fpeciem-ofFundi tenebra: oculis quidem infenfatorum hominum ar
guments inanibuspolTunt,fednecfenfatorum pofluntnec Dei, ad cuius tribunal
cum iudicandi fiftemur,ex Prophecse di¿tis,non Ariftotelis , res noftra ftabit aut ca-
dct.RedditejnepiityVOtAveßra Domino Deo veflro,terribiliô- ei qui aufertJpiritum Primi~
fum: Terribiliapud Reges terne. Abftulit fpiritum Pauli , qui vorum iuum difioluit.
AbftulicTaruifini pra:fulis,quod addifloluendumimpudensconfiliutn dedit. Vi-
dcantquoprogrediantur&qui confuIunr,<S¿quiconfiliumcapiunt. De rebushu*
mam's non eft difceptatio.Dei &: populi fui res in judicium veniunr. Exempla re-
centiaantcoculosftent,&calamitasimpendensceruicibus ad monear nos , placad
Deum оропеге,поп irrideri.Hannibal ad portas eft, no noftra , fed noftr urn langui*
nem fitiens,nec vtri regnent,fed vtri fint certans. Miferos nos atq; ire rum miferos>
quorum adhuc corda tempeftas tarn propinqua non moucat. Vale. Fulginii. xvin.
Januarii.M.ccccLxxn.
FLORÉÑTIÑIÉ.
CCCCXXIV,
QVod à nobis pecitis , contenderunt Sc nuper Sencnfes, vt dirimendxlitiih^
ter Foyanenfcs & Lucianenfes arbitrium fumerem. Multa licet me gra*
uent.nonnullaDignitati parum conueniant,exitus harum rerum fint femper incer-
ti:anteferendam tarnen charitatem omnibusduximus. Amamusvos. Amamus Se*
nenfes.Apud alteros educatiíumus,apud alteros creuimus. Mentis multis vtraquâ
ciuitas nobis eft patria. Suafimus femper ambabuspacem. Nonprarftare cum peti«
tur,eft molcftum,acgraue.Proinde aíTentimus vobis,& bencdiccntc Deo, permit-
tente Pontifice,ouusaccipimus. Non tarnen inprafentiarum , fine graui incom*
modo exireprouinciam poflumus. Tudercinae res funt nobis in manibus:ad quie*
tern Legationis maxime oportuna:. Reducendi funt exules, diflenfione ciuili inde
cieciirpacanda ciuitas, conftituenda multa ad continuationem concordia: maxi
me neceílaria.quibus breui abfolutis verteré ad veftra curam fine impedimento po*
terimus.Interim ne quid noui oriatur mali/arque vtad paccm prima inftituatur via,
laudamus inter contendentes anni inducias,non definibus modo , fed quod venire
in difficultatem audimus de pra:diorum etiam tota poíTcífione : addita lege , vt ad Ii*
temdireptamvfquepoílldeant,quipolTederunr,&fru£tus condendi interim futuri
finteius,cuiadiudicabiturpra:dium.Videar Amplitudo veftraimprimis, quid nobis
conueniat,& ad pcrficienda quae quauimus,opportunum quid fit. Poteftas Vel non
libera,velfociata,minusadrem noftroiudiciofaceret.Idem Senenfibus fcripfimus.
Vos ftatuctis pro fapientia veftra quod conuenirc putabitis. Válete. Fulginiixx. I»-
nuarii.M.ccccLxxn.
10. PETRI'S iîRRIVABÈtijS CARDINAL!
Papienß.
С С G С X X Vv
IAmdidicipcriculo meo, morbum corporis animum qüoqüe afficere. Inuafíc
fauces proximis diebus fynanchia, non qualis Demofthenem , fi¿ta & fimu-
lata,fcdnimisvera.occupaueratilla &deglutiendi&:refpirandi meatus, & ego íen-
ticbam, vt eft ingens doloris impctus,animum corpufq; cruciari. Langue bat i nge
7И IACOBI CARD. PAPIENS.
niura,& omnia mea tanquam inmanifefto difcrimine eranc attonita. Hoc accidie
paulo poftlitcrarumtuarumrecepcionem. Inde faclum eft vt non cicius refpondc-
rim.Tandem,Deoiiiuante,conualuimus. Excitaba: me etiam argrotantcm imperii
tuum.cu piebamqj velob hoc ipfum maxime liberari,vt tibi fatisfacerem , cui pra: o-
mnibus malo obfequi: Amorem ftudiumq} meum erga te ita tibi comprobari,&:lite-
rarum tuarum teftimonio totiens confirman. non íegreinquam fero,immo & pluri-
mi facio,& ingenue fatcor me nullare tarn deleclari,aut tantum extolli, quàm Papi-
enfis beneuolenria,&: gratia,ad quam aflequendam vere intelligo nulla ex me méri
ta prodiiíTe,fedeuenifíe,vtíinccra tantum obferuantia facile fibi potucrit tuam hu-
manitatem conciliarc. De priuatis nihil dicam, quando exemplo tuo admoni-
tus video prude ntiam tuam Fortunam fibi fubieciife. Verum de publicis íermo-
nem tecum habiturus vereor ncindignitate rerum , qua neq; maiorem , neqi perni-
ciofiorem.neqj grauioris exempli vidilTe,aut legiflb me vnquam memini , modeftix
limites tranfeam.Sed in hanc partem potius peccabo,quam aut vera taceam , aut Çi-
mulatiapud te aliquid dicam. Dicam certeeuanu fieapud noshoneftatisrcligionif-
queftudiumtConglobatimfacloagminedefccndiiTcadnos vitiorum omnegenus.
VnomelioresfumuSjquodhypocriiimabiecimus: in malitiagloriamur, S¿ in hoc
robuftiores facli fumus. Vtinain non in profundum malorum corruifiemus, vt
illud de nobis vere dici poffit : in quosfinesfeculorum deuenerunt. Mala inique agi-
mus: Bona vero non bene traclamus.ExpeditFidei, expedir honori &faluti Eccle-
fix.vt Legati decernantur, ad prouincias cmittantur,qui Reges , potentatus , Natio-
nes in officio continere,qui vita? exemplo.dodrina, puritatementisin auxilium fi-
dei excitare poífint.Pium opushuic negocio mrcndcre.Sed quid agiturrPerquirun-
turidonei.Haelenus placet tamaccurata diligentia.Sed quoi fum cuadimus.'In con-
fliclum resadducitur.Non tarn qui vtiles,quam qui aut Catoniani aut Phociomani
funtdeligantur,nealiquandoiniheacrum Cato feuecus ventar. Vide quid in hisele-
clionibusexpendatur.lllcnim sacercaftigatorq; malorUm. Ilk- cótumax nobis fuit.
Non aiTentietur.Illeprarcipitio&ifouea: quam pa ram us. Caufas agit ille bonorum.
Nonarridet,non blanditur,non minimum gcrit.Vtileserunt Re* p.ledforisfint. Sub
nomine Legation is rclegati fint. Vnus pi oricifcatur ad penitus toto diuifos orbe Bá
tannos: Alter ad glacialem Arción. Alius deportetur in clalTem. Ex bona caufa fuma-
turoccafiodepafcendiafFeclus noftros.Accedit quod alter vclutiin Salapiam Han
nibal ad Campanas deliíias,3¿ Gaditanas chorcasfibitriumphum expofcic, & ficu-
tiiis violentummunusimpon:tui:itahuic fpontanea exoptataq; prouincia decer-
niturjduplexlxtitia.Non poííiim non mecum ílomachari diftnclionem ecclefiar,
quam hç concurfationes cum ingenti iaclura,& honoris,& commodi paiiunr : pla-
ceretcertevirosfenfatiffimo-,&: iimgcrrimosemitti.Talium quippe opera etiafoi is
indigcmus.Svdquodinre militan piouideri femper iolcr,negligemus in ecclefialu-
ca?Subfidiariaaciesapudfigna rt tin enda eft. Si pelagusintumuerit, ventiinualue-
rintjtempcilas ingruerir,quoinodo cuacuatarccloribusnauis feruabitur.<3Quis cia-
uumtorquebit?quis eriget timantes fociusrquisducet in portum? Vetera ni,non Ty
rants opera funtifta. Cum his.quidefignati fimr,nei uus omnis fenatus abibit. Te
abfente,miPapienfis,nondicoadgratiamco]ligendam:loquor mehercule pro ve-
ritate, diminuti cramus. Satis de aucloritate loci : immo magna pars eius iubla-
taerat.Retinesenimtu verampraî omnibus fenatoris dignitatem. Proficifcenti-
bus vero his, aliis vigor ommscxtinguetur. Faciliusinfultabit Ecclefia? quifquis ad
nutumfuumtrahere vult.Scio,miraberis. Damnabis fortaflc hanc libcrtatem lo-
quendi.lamprimum putoomniaapud telicere. Turn eo re uni venimus, vtmu-
tumcflc neceirefit,quiloquinon vult. Molcfta fuit eritque mihi ièmper abfentia
iua,quod tepraefentefruinequeam.-fedeo minus gram's, quod bene tecum aclum
efle video,qui hoc temporeà nobis abfis,apud quos neqj benevidere, neque bene
audirepoflcs:beneloqui non fatistutum. Inhacnrum conditione nulla tibi vita
aut fecurior, aut quieuor.aut ingenio tuo accommodatiorobuerurepoterar. Recle
prouidifti. Sagaci con filio víusts.Inuidiam fitgifti, declina fti t xilium , honori con-
fuluifti. Vide¡> vrpaulatim, pedeteucinujj in turpitudincm dilabimur. Nenio pu
doiem
Ê P I S T O L Ж ¿¡i
tïorem repente abiicit.iêdmalefaciendo ira vitüsinfuefeimus, vt maiora aggredi in
diesnondefitaudacia.Eiecbisesteneroadhucpudoreadloca finítima. Confírma
te nunc vültu,& ere&a fronce alii ad remotiora detruduntur. Sane tecum fentio.ca-
litem tibi ruilTe bibendum fi afFuifles,& Jegitimam video elTe caufiàm : quam afleris
declinandçjfeu reeufandae illiu-s prouinciar. Ad fummam & hoc tibi gratulor, quod
Поп fueris apud nos in tanto difcrimine.Dices fortaûe, vt ad fijperiora redeam : Ma
gnum prxfidium domi excogitatum eft : Suflfe&i noui íenatores. Recle admones :
non aduerteram. Numero tantumdecidimus, quod plures abibunt quàm fuborti
fint noui.Non minus auftoritatismanebit tarnen. Poftulas tuvt te moneam, quo-
modo ituri fint legati noftri.Non audio ftatutam adhuc dicm , & incertum eife pro-
fe&ionis tempus,& vt icribam quodfentio, non magna video ad itincrandum fi-
gna.Satisfrigideomnia.Nonferuetopusvtin re tanta. Neício quo fato, aut cu-
iusanimo id fiat.Suípenfiíunt omnium animivuJgari quadam expecbtione. Quid
euenturum fit ignoro.Et quia Romae certa veluti peccatorum venia facilius promit-
titur,fortanbdeinduftciaquadiagcfirmm apud nos agent, vt.poft Pafcha nitidio-
resabeant-Sentio tarnen incertameífe Niceni profe£rionem,fiue is tergiuerfetur,
iîue ex Sibyllinis Jibris nouum confilium crutum fit. De paranda clafle iam fermo
facïus eft:(ed non fatis fe explicant. l'romicrunt fibi quod nondum habuerunt. Cras
hincabibitPiianus Archiepifcopus,cui audioidmunerismandatumeife, vt quin
qué triremes in portuPifano ad nauigandum componat. Totidcm audio Ànconœ
forcSexàVcnctisfperantur. Reliquumadnumerurrtxx.ex Mediolano, & Liguri*
bus.aut aliunde comparabitur. Hxc fortaiTe verba:fed quod de corradenda pecunia
agitur,illud non dceric.Quid de Aquileicnfi tuo dicam ncfcio,cum is ex rebusHun-
garicis pendeat, quarum varius rumor eft. Si ille Rex Pannoniorum Turcos euo-
cauerit,autfeeisconiunxcrit,nondepacandoPolono , non de vendicanda Bohe- '
mia,fed de feruanda Italia cogicandumerit. Verum vtinam externum h oftem tan-
tummodo formidemus. Vereor ne domefticus aliquis tumultus obrepat , quod fatis
incommode certecontingerct.Comctam quem vidifti,peftis,&ingenciscuiufdan\
cladis praenuncium elfe memorant,qui aftrorum perici funt.Miiêreatuf noftri Deus>
&iècundummifericordiamfuam faluosnosfaciat. Mecccnas meus vrgetur à Bo-
nonienfibus,vtredeat. PollicituscftfeadprincipiumQuadragefimaciturum. Cau-
ia eft,quod legatumvolunt non fubftitutum,vt maiore aucVoritate omnia tranfigan-»
tur. Noui aliud nil babeo, & hxc tumultuarle fcripfi.Commendo me dignationituç.
Romajxx.Ianuarii. m.cccclxxii.
GEttTlLl VkBiliATt
CCCCXXVI.
ODignumEpigrammaGentilis'Nefcioaptiusnefitanfeftiuius: an vero etíam
verius.Auronulloemifemiuerficulusillepoteft.Inftituitdicercíum quod era*
Vel Campani eft: Vel tu Campano aliquádo melior. Valeat Abbas. Nec cederé vult t
пес ego nulla de caufa poífum redire. Puer, Monachus, & mulier eodem ingenio
font Fulginii xxii.Ianuarii. m.cccclxxi i.
CAMPANO.
CCCCXXVI I.
A Ntequam foluam literas tuas,iliud Cxfarianum murmuro mecüm: Maghí re-
-ÍA.fcrt quid Campanus velit.Quicqnidcnimvult , valdevult. Tantas eile tibi
cum tuis Valerianis caufas neceífitudinum predicas: Tam logo exordio eorum me-
rita repetís, vtneceífitatis futurum fit,non voluntatis, quod tua caufa illis pratftabo.
Nemo tarnen in hanc choram venit ad me> Nemo petüt quiequam. Aut non egent,
autterrcnturhyeme,autdiuinummeputant,quödpriuata eorum preuidens defide-
riis vitro fim occurfurus.Si venient, fentient Gampani numen in prouincia eile. Sí
quarris vtvaleo,benecaecera}pra;terquam quod tecum non fum. Fulginii ххш. Ia-
nuarii-M ccccLxxii.
7í* I ACÖB I CARD. PAP LENS.
CENTILI VRBINATI.
CCCCXXVI1I.
REfpondi tibi,quàm diffidcrem voluncati tui Abbatis : diffido nunc quoq; : Si ta
rnen vere ab illo agi exiftimas, ne indigneris plus credere me mihi , quàm tibi.
Conare fi potes ad rem Tudertinam perfecbm Roma? ilium tenere. Poil id enim
tempusreli&isreliquis non tarn curfu,quàm volatucontendam ad vos. Ante fine
nota vel leuitatis,vel cupiditatis non pollum.Breui autem futurum puto,quod dico.
Si tam.cn teneri ille non poteft,mitte hominem liberum, ne diem tibi apud Spoleta-
num de iliaca vi dícat.DeNiceno,& Vicecancellario mira funt quae nuncias,non ta
rnen exteris veftrisvrbanis contraria. Huccincoro redeunttanti Senatus confilia,
rationeanteprxuifa,&: Patrum Pontifícifq; ftabilira iudicio ? De ludicris agimus
Gentiles : anChriftianxreifummafalute ? Qui nunc de nobis in plcbibusfermo?
Miferum me.Quamferri nosvndiq; inpraxipitiumcernoi Galliam viderisfuadere.
QiiidtuíRepudiatamprouinciamhonoriíleuem nationcm vfui? inopem gentem
fublidiofuturam exiftimas ? Aut magnum nomen tedecipit: aut minus me amas,
quàm puco. Valeat cum fuofonitu Gallia. Mille alia commutationem banc prohi
bent. Vmbriola mea nil mihi ad quietem hoc tempore charius. Vale. Fulginii die
xxvi.Ianuarii m.cccclxxii.
B. CARDINALI SPOLETANO.
CCCCXXIX.
M Anus Domini,Reuerendiifime Pater, qua: filium veftrum in adminiftranda
prouincia hue vfq; adiuuit,etiam in dirimenda Panigalium lite no defuit. Pro -
nunciatura cit inter Oddos &: Bracchium: Arq; eius fiue reuerentia^fiuemoderatio-
nis indicium fuit:Vr ab verifq; habita? iam mihi gratia: íint. Videor liberarle Perufi-
nam ciuitatcm non leui periculo: me magna moleitia:Dignationem vcftram labore
ас txdio.Neq; enim voluendi,& relegendi erunt commentarii caufa: , qui magnitu-
dine fua earn terrebant.Si plántula ha?c veftra alios non tuliflec in legatione hac fru-
cbis,nunquidfacculus fine tumultufa£tus:&: tanta fine lamentis fublatacontentio,
paucis menfibus nouo Legato funt fatisiNon cam me laudo quàm gratulan charita-
tem veftram cupio.quod Papienfem dedit Ecclcfiar.Si rem nuncTudertinam com-
pono,cft quod illi ambabus manibus benedicat. Naclus Opportunitäten^ tranfeuntis
nuncii paucaha'cfcripfirveniam poftu!ans,fi nimium,vel leuiter,velfamiliariterpa-
tri grauiifimo fcribo.FuIginiixxvi п. Ianuarii m.cccclxxii.
FLORENTINI S.
CCCCXXX.
IDeovobifcumerimusbreuiores,quod de hifce rebus inuiciilimi Ioquimur: Ne
aut de ignotis difl'ererc : Aut de alienis plus iufto videamur requirere. Summa eft,
vt fi minus conueniri inter contendentes de induciis potcft, quod tamen pofle faluis
corum rebus exiftimamusràvobis tamen, & Scnenfibus adhibeatur cura, ne quid
interim incommodi accidat,quo iudicandi condicio dirficilior fiat. Válete. Vltima
Ianuarii.M.ccccLxxii.
Б. С ARBINALI NI CE NO. 1
CCCCXXXI.
Literas, AmpliflîmePater,quas datas ad meferibis, poft reditumRaphaelisfcito
nondumredditasefíe.Sifuiflentante,tuadeas refponiüm accepiiîes,quàm ha:
fecunda: hue eflent pet latar.Qtiodad legationem depofitam attinet : Tanti côfilium
tuum,tanti animum ad publica facio,vt certus fim,fi in ea profeebone falutem vllam
infpexiíTes,maluiíres vitam.quàmillam deponere.Hacigiturrationelaudo quod fa
ctum eft.Mihi quoq) congratulor,quod tanto non patrono modo,fed pâtre nonpri-
uor.Vbicunq;fucuraeftviicus tua,prarbituraeitDeoconfueta obfequia.Ncc minus
efle Roma: vtilis quàm in Gallia poterit. Scioquàm defides omnesfimus, &quàm
adpriuata
iE P I S T O L Ж. 7J7
ad priuata noflraconuerfi : quam deniquctcaucbreatqueimpulforein minimis ct-
iam plxrunque egcamus. Mihi quidem , vt verum fatear , quod apud Pontificem te
neceflarium fcire , in Gallia magnam eflc tuam au&oritatem acciperem , illud Dan-
this Florentini occurrebat : Si mittitur Niccnus , quis hîc reliquus erit ? Si non mitti-
tur,quis alter mittetur?Quando igitur manendum tua: Dignationi eft, duo imprimis
non confuta- quis enimid tanto patri audeat? fedfideliter memoro. Primum,vt
Pontificem noftrum in via re&a comineas. Alterum, vtambitioni eorum refiftas,
qui diifipari rem Ecclefia: vel quarrunt, vel optant. Audio multa,qua:fi vera funt,ve-
reor fatis ne raox pœnitendum iît nobis negligentia: noftrç. Plurimum potes, vt au-
diorfac miniftram Dei hanc poteftatem , & illud Dorniiii ante öculos habe : Cuimul-
turn datum eß, multum qutretur ab eo. Ego quidem tempore harcnoftraconfiderans,
fi fpes in te vno non eft, aftum de hobis pronuncio; Vale. Fulginiiv. Februarii
M.CCCCLXXII.
GENTIL I УRBINATL
CCCCXXXII.
NEmo iciat Gentilis,poftuIo praienti nuncio mi/fionem. Retine Abbatem,fi po
tes.Videbimus quid animi habeat. Cœnobiicaufanon venio. trahunt mepuiblt-
ca.Fulginij.
CAMfANVS CARDINAL! PAPIENSi.
• CCCCXXXIII.
LJ&tlû*. incredibili efFeror, cumquicquam audio (audio autem quàmfepiffime)
quodteinppinionehominum confirmet.NulliprouincialiumRomamveniunr,
qui non eade praclariifimis virtutibus tuis pra:dicent, quorum non minor fit nunc
admirado ápud cxteros,quàm fuerit Temper expecbtio mea. Permagni referí prima
legationem quam preciare in ciuitatibus,&populofiulmis,&facbofiífimis géras.
Domefticam moderationem,&familiâria officia tuaintelligebamus iampridem o-
mnes,induftria:,& confilii publicis in rebus nondum periculum feceramus. Prouin-
ciam accepifti tanto gloriofiflimam tibi,quanto fuit iis,qui ante tegeflerant , difrîcil-
lima.Quocirca eo maior apud homines eft tua gloria,quo fuit caeterorum tui ordinis
in tanta expe&atione multorum difeeflus remiffior. Ego vero nomino neminem,
quippe quorum fuerit exitus non diuerfus. De tcautem hoc eximie dixerim , te inter
factiofos,&: turbulentos ca fuiiTe conftantia, grauitate , patientia, vt omnium de te i-
dem fit teftimonium,& ab vtriíque pari iudicio laudcris.Communis mihi hzc gloria
tecum, nifi quod maiorem ego capio voluptatem quàm tu. Quicquid enim de te au
dio, &erFeror licentius, &adulationisfulpicionibus careo. SedForteguerrainftat.
tu vale. Rom« pridie nonas Februarii m.cccclxxi i.
2^ CARDINALI THEANENSI.
CCCCXXXIV.
RVmoribus magis quam nuntiis audio Ducem Mediolani parare claflem no me-
diocrem. Terreftres ctiá exercitus augere, & cogere,à Bartholomíeo Bergoméfi
idem magno ftudio fieri: Horum autem caufamvulgari: vel fponfionem ccrtaminis
receptijVel occultum confilium, quo in alicuius peftem ambo coníentiant*Non dé
funt qui putent dufturum in Florentinos Bartholomanim Mediolanenfem in no-
ftros Scnenfes. Ii quidem vt videtur, fibi plurimum timent. Scripferunt enim ad Fer-
dinandumRegem,fcripferuntad Venetos, vtrifque metumhunc proponentes. Tri-
butumquoqueaurcorum quinqué milium ad muniendastantum arecs, &oppida
decreucrunt, miíío raptim Prafe¿to, qui maritimam eorum oramcircuens confir
mer ánimos, & necelîàriis inftruat. Aiunt porro , Flaminiam omnem in ftudium vel
Regis, vel Ducis contrariis ftipcndiis fciflam eiTe, & Ferrarienfem nouas copias feri-
bere,quibus aut tueatur fua,aut aliena oppugnet. Varia prout cuiufque affeótus eft de
exitu iudicantur.Omnes tamen in communem Italiç perniciem erupturam expedta -
tionem affirmant. Ego cum his montanis prouincialibus folum comercium habens
Ssr •
7У8 I AC OBI CARD. Р APIENS,
audirequidem multa huiufmodi quocidie poflum: nulla autem velrationeaflcqui»
vel cerra fignificatione percipcre. Oro igitur Dominationem veftram , fi quid de his
cxpioratum habet.quod per fuam jeftimationë communicari Papienfi liceat , id eius
beneficio facial. Etenim & fepulta in corde erunr omnia, & dub am mentem vel li-
berabunt eimore inani, vel pleno dolore afficient. Audio infuper Nicenum noftrum
! dcpofuiíTe in Senatu prouinciam : Hoc quoqj an ita fit , & cur ira fit factum, atque art
alium fufTeduri loco cius fitis,opto cognofeere. Nimia fiducia fit in culpa, fi nimium
peto.ValeatD.veftra,cuimecommendo.Fulginiivi,FebruarijM.ccccLxxii.
ANGELO EP IS CO PO TTBFRTINO.
ccccxxxv.
VOcat me Pontifex Romam:vocationis caufam ignoro.Scribitur tamenêdeun-

dum paulo poll in prouinciam eile. Poll biduum igitur iter ingrediar , & man-
datum implebo. Quicquid id eft, propter quod vocor, mox vt vrbem att gero/cics
ex me. J nterim prarfta te ipfum, quem hucufq; cum tua commendatione,ac mea ex
perta eft Vmbria,fortem,&iuftum,& integrum,nilagentem vel metuscaufa, vel gra
tia:. Si potes virtutis banc opinionem in finemieruare,lucriplurimum fades. Multa
eil eni m , & profutura in pofterum non parum videtur. Ego qua: de te praedicaturus
iïm.Romç malo aliorumindeteftimoniis,quamhinc meo intelligas.Perfoluam cer
ré qua: meritis tuis, & noftrae beneuolentiç debentur. Opereprecium puto nunc, ve
lecîishislitteris magiftratum ad te illico voces, & adrueam exhortationem , quae
cum pra:fentibus erit,addas tu diam.qua intelligatur, quanti futurum apud me fit o-
penbus nofeere mentes eorum , prçfente & abfente Legato eafdé efle.Inftrui ad hxc
opus no habes.Es enim prudens.nec minus lingua.quàm ingenio vales. Cçrcra quo-
que prouinciçloca tibi lint cura: , vt non fegnius ad longinqua, quàm ad propinqua
excubentoculi. SentiatomnisLegatio,minifteriumtuum praftoindigenribuseíTcí
Quod eo diligentius conari debes , quod non ignoras , liane partem , quç fuo nuper
prçlide regcbatur,perinuiteadminiftrationi Peruiîna* fubefle Summa eft; vt tui con
tinuo fimiiisfis,&quodiiiniorfeciíti grandis natu non negl gas. Abvrbequarcunq;
adiumentarequires.me impetrante accipies. Placet decretum noftrum, cuiperhos
dies obftatum eft, tandem in Archiua relatum. Doiebat id Perufin is , quód íalutern
med'cina afFcrebat-M/^wwram/^
áunt dolorem, fâmquxfuntjalumta. Puto virtutetuapotiífimum mollitos aduerfan-
tium ánimos elle,& noftris obtemperatum imperiis. Quam ob caufam tibi , mi Ty-
burcine.gratiasago.DecaíTideprxtoridecernenda laudo confilium.In Rodulphi re
ditu vltima funt temptanda fufTragia. Ea fi nunc quoque negantur , tempi ari vlterms
veto. Beneficio Dci abunde eft Scdi:vndeabiensmag.ftratu Praetor bonus honorari
in aurata caifide po/lit.Quaeftorem noftrum,quem in vendundis focis refrixific affir
mas, ego quoque perniniium miror. q uid tantum ardorem ad tantum languorem dc-
duxerit , non fdiis agnolco. Aut rem cieditam negligit, aut negotio perambulante in
tenebiisretinetur. Quicquid id fit,munus fuumeft,totum dedecorifuo, velkudi
ceflurum. Nos Se noftra curemus, & alienis non ante feramus opem, quam implore-
tur. A Cariare fi vera tibi narrauit,abunde mihi eft fatisfaclum. Laudo ingenium eius,
quod niemor benéfica' fit,& ad arbitriü meum omnia referat. Cura vt nofirat, q uàrn
bene hune fermonem acccperim.Componere cum fratrerem diulitigatamrfi potes,
hortor vt facias : Erupturam eam alioquin in gladios puto. Scio quid hie perat, quid
ille ctiam neget. De patrimonio tota contentio eil : Et quod miferius inter fratres eft,
de falfo itidem teftamento. Sananda pbga videtur occultis traclatibus : non exulce-
randa apertis iudiciis. De noclumis craíTatoribus laudo diligentiam tuam. Cura vt
quando alter in manus tuas incidir , alter aufugit : Ambo (céleris fui dcntpœnas»
Plus adhuc fuppliciis,quàm prasmiis ciuitatum ftat falus. Minas Protonotarii Perufi-
ni tanti hortor facias , quanti non modo tu , fed ego quoque faciendas exiftimo. Ad
mequoquehtterasfcripfitjinquibus minus rogare videbatur, quam velle. Etiani
Fulginium veniens ita locutus eft , vtiniuriam , non beneficium recepiíTe fe no-
ílra opera videatur. Feramus «quo animo vultum non um iudirio, quam natura
iníolca
'PISTOLA. Ъ9
iní • :.LCiD,&mut;' >ftrumnondcferamus. Siquatamcnradonefatisficere bo-
mmi poicSjlaudoidbai.vna opera vitabiturlinguamaledica,&quotidianamoleftia.
Si ad te veniet.benigne cum accipito. Si fcribit, refponde no afperc:fcmpcr tamen fa-
c~H tui rationem oftendc. -Lege quas inter ícribendum ab eo litteras habui.-non diífi-
miles prioribus illas^putabis. Reípondi ad te Perufíam veniat , & quod fuafcris non
aípernctur : Etcnim nihil in hunc diem fadum me feire : quod non fuá potius, quàm
aliena fadum íic grada.Vcnientcm accipc,vt dixi:& hanc curam depone. Confirma
meis verbis Prxtorem , ac Capicancum. Balliono etiam noftro prçfentem profedio-
nem communica.Hortare,íí quid ab vrbe cupit,animum cius aperiat.nihil recufatu-
rum me vnquam,quod aíftimacionis fuá: , & commodi futurum intelligam. Supra o-
mnes Peruílnos virum bonum puto ilium, & mihi amicum. Idem facito cum Paulo
PellinOjPctroSinibaldo: &Pierguiliotto ciuibus fenfatis, &redi ac arquifemper
amantibus.Vale.Fulginiixv.Februarij m.cccclxxi r.
ANGELO EPIS СОР O TTBVRTINO.

CCCCXXXVI.
HOdieArignanumvfquc:Crasinvrbem incólumes omnes. Magna vbique de
reditu hocexpedado.Cundi mein Galliam fermonibus truduntrego Perufíam
ípedo. Rogad quiqueobuii, quid ab Vrbe noui: Papieníeminquiuntin Galliam.
Quid quamsítanti eít Papienfís,vt nomen eius perfonent via?.Scribam mox vbi nam
gentium Roma me velit. Vmbriam cogito ego,vel mordicus retiñere. Vale. A rrigna-
nixxi.Februarij m.cccclxxi r.
ANGELO EPISCOPO TTBVRTINO.
CGCCXXXVII.
"D Vmor Gallicanas Legadonis iam deíiit. Rogare meamodo omnes incipiunr,
■■•^•quando in prouinciam redeo: Sic popularis opinio nulla de caufa ante alhim pta,
primo aduentu meo deposita eft. In Pontífice non modo volunras,fed ne fermo qui-
demfuitrumoriilliconfentiens. Habuitinhuncmodam feres: Prouincia? decreta:
cumceffiiTetinSenatuNicenuSjnilcaufaîprçtervaletudinemairbrensrPontifex.qui
meminerat quanto ftudio fuiflet ante petita, mirareturque tarn paucis diebus volun-
tatem mutatam,de confilii fencentia non accipiens ceifioncm, monuit tantum, vt fa-
nius cogitaret. Hacin fufpenfione perfeueratii eft in diem prefenté. Nunc vero cum
ad ipfum Niccnum humaniflime fcripferit Francorii Rex , gratulans legadoné , hor-
taniqj ad maturandam profedionem , quam iîbi , & Regno futuram Ja:tam affirmât,
vifus eft in deiïderium primum redire. Nefcio quam nunc in partem fe vertet. Puto,
cum fatales dies inftent,de quibus tibi eft cognitum, hunc, & alios non prius in pro-
uincias abiturps,quamillis fimus defundi. Rem fane non tarn ince: ta, quam Sacer-
dotali forte indignam.Ego decreds iis.quorum caufa fum euocatus,poteftatem acce-
pi vel redeundi ad vos, velíl malim,hic remanendi. Redire mulds de caufís propoíi-
tum eft.Sed illa imprimis,quod quantü video,vtilius ifthic regere , quam hic poflum
confulere. Itaque Legatum breui expeda. De facerdodis Ту burdnis,& Romano et-
iam.de quo prarfens egeras mecum,conftitui cum fratre tuo quid eflèt agendum. Vo-
caui ilium ad me,& oblata impedimenta cognoui. Crede me nulli tuo, vel loco , vel
tempori defuturum.ValcRomxv.MardjM.ccccLxxii.
BARTHOLOMZeO SCALt/E.
CCCCXXXVIII.
NVlIi mca commendatione ad te veniunt , vt non ftatim pro tuo in eos patrocinio
mihi gradasagant: teftentur etiam quàm me ames , be quanta meritis noftris tri-
buas. Merita quidem nulla funt, vel admodum parua. Sed animus tuus magnus eft,
quo ilia plusiuftoexpendis. Quod ergo amicis meis inferuis, debeo tux diligentia:
plurimum.Quod vero me amas,permultum mihi côgratulor. Bonorum enim S¿ do-
dorum virorum ftudia ante omnia expedi fempcr,& inter prima dignitatis ornamë-
tarcpofui. Amaris quoqueàme,quàm fieri mérito debet: fed amorem hunc noftrum
Sss г
76o 1ACOBI CARD. PAP1ENS.
multa non tam nunc primum conciliant.quàm ex vetuftn confirmant. Adolefcen tes
olim eandem feruituté feruiuimus. Vicini habitauimus. lifdem litteris.ac prope ргаг-
ccptoribusoperamdedimus. Paupertatemetiam grauem perrulimus.deniquenfpi-
rante Deo noftrarinduftriç, ambo ad honores,& vitarcommodaemerfimus. Recor
dado prima? confuetudinis huius .& foi tunçinde confimilis me vfque in amore con
tinué. Id t m tibi euenifle cum videam , fupereft modo , vt littcris arqjofficiis veterem
Coniun£tionemfememusatqucaugeamus Id prçftaboego.Idipfumpraiftaturumte
puto.Ex iis autem.qui mea gratia afteftos fe tuo beneficio dicant, Gentiiis Pcrufinus
eft.homo plus adhuc v.rturc , quam genere nobilis : cuius ideo ad me litteras incluías
his mittönt vidcas,& quam tibi debeam ego, & quam debereille tibi feputet. Vale.
RomajquintaMartijM.ccccLxxii.
ANGELO EPI SCO PO TYBVRTlNJ).

CCCCXXXIX.
REfumpfithodieinSenatu Ncenuslegationem depofitam. Ibit,&fufpenfíone
animi liberabir,quo premebat metus, ne idoneris in fe volueretur. De mecum
tibi Грет manendi dediflem,nunc certa rem monftro.Nunciare hare pores vbicunqj
ingratam eíTe prouincia: dimiffionem cognofcebas. Multi qui ad meifthinc vel feri-
bunt,vel veniunt,hortatu tuo, &fcribere,& venire affirmant. Petuntquoqjvtpluri-
mum,quç ignorans ego ad te cogor rciicere.Rogo non modo id non fiatfoithac:fed
ne fine caufn vexer prohibcas.Reliqui tibi plenam Legationis poteftatem.Nec ad ca-
piendum confilium deeft fcnfus,aut vfus. Moleftum mihi eft valde vel de te incerta
decernere, vel vacuos remitiere, qui impendía itineris faciunr. Totiens ofièndor,
quotiens tale aliquid lego , aut audio. Profpice neceiîariis quantum potes , & molc-
ûias venientes auerte. Peruenifle iam ifthuc puto rumoribus , qua: beneficio Ferdi-
nandi Regis funt à nobis remida. Раиса ea numero, ipfo pondere m2gna з ftiman-
tur. Rcdditus eft Ducatus Soranus , &Г condonarus Regni cenfus , ram qui debeba-
tur,quamquiviuoiIlopoteratin futurum deberi. Pro hs& triremes duasadcufto-
diam noftri litrons continue exhibetj&Romanam Ecclefiam fuis temporibus tue-
riípondet omnibus tam ftipendiis, quam viribus, & exercitibus Regni. Fruduoía.
admodum res , fi diclo fides confcnti.it. Add¡ta illa cautioeft aílentiente eodem , ac
recipiente, vtl'beralitate omninoftracadat, fi à promiflls abierit. Defpondebitir
mux neptis Regia Piarfefto vrbis , m poti Pontificis. Idemq-, ducatus doserit. I nunc
Tyburtine, ¿S¿ in retinenda Sora vende animam Paulo fecundo. Vale. Roma:xiii.
Martii MCCC CLXXII.
CM. CARDINALI ^ígVILEGIENSI LEGATO-

iÂpoßolico.
CCCCXL.
QVodie.Rcuerendi^mePater , vtbemegoingreíTusftim, eodem tu nefeioqua
Tieainfelicitatediu-rfoitincreegreírusinprouinciames. Adfextummiliariurr»
obuiiidí habens Lconardum Peruíinum fchola; palatina; magiftrum, intelligenfque
ab eo , quod faclum erat , ingemui, & lachrymas tenere non potui. AfFeclus omnis,
quoincomplexum tuzDignationispaucarum horarum ante fruftratus eft. Impe
tus pene me coégit per auia qua fors obtulifíet,inviam Sutrinamdecurrere, & te
alicubiaflequi: f dmei idies iam erat , & eq u matutino itinere fatigati laturi earn
accelcrationem non videbantur. Quieui cigo mceftus multum , & veíperi Romam
intrau¡ hoc vno tune ingratam, quod te diem adhuc n5 tenuiflet. Poftridie Neapoli-
tanumn.'ftrumconiplcxus.nullisafFeftibusambopepercimus. Dete&publiciso*
mnibiisícrmocontiniius,atqueiisfufpiriis,&dcplorationibus plenus-Narrationev»
natuam nníI¡onem,&: prarfentem ft лит cognoui.AIlatarfuntpaulopoftlitterartua;,
inq'.nbus,vt manum tuam infpexi,commotus vehementer animo fum,&Marci no-
men Гит oil ulatus.Suas niihi Neapolicanus.ego illi meas legendas porrexi. Rurfuni
tu internos tertius quern quafi pi ¿tiente alloqucremur,ac videremus. Gaudeo quod
Iastus abea ,& abcile diu nó reformides. Veri Sacerdotis opus hoc eft, nofeencis quid
юс
EPISTOLA. 76i
hoc tempore Deo,& plcbi fuae à noftri ordinis hominibus debeatur. Hanc conftan-
tiam quo rariorcm in ceteris video,hoc in te laudo magis,& mihi ad triftitiam depu-
to,qui tantam viitutem habicurus praíentem non íim. Deus,in cuius militiam profi-
cifeeristam firmo pecbri afpiret , &greilus fuifacerdotisinfemitisfuis ambulantes
benedi&ionc fancb confirmet.Commendas mihi publicam caufam. Pia & rcligioía
eft cômcndatio.Sedin Iiis moribus quid poffimnon video. Tranfierunt omnes in af-
fcäxi.Noneßquifacütbonum,noneflvf%advnum.N\h\hu vidiftipra?fens,quodmagnis
incrementis dies no augeat.Magna mifericordia Dei eft opus,vt & falui nos fimus,&
alios íaluos faciamus. Inuocabo nomen eius , & erratis noftris veniam deprecabor.
Hoc tantum preftarc tuis monitis in tanta perturbationc omniíí poflum. Sed & de te
non eft neceflePapieniëm admoneas. Quidcibi honcupioíaut quidtua caufanoñ
íumparatus praítareíeniori poílbm pro Aquileienfí cum expedit.Nihil de rebus tuis
ad collegium referetur , in quo ad cuendam ornandamque Legationemnon primus
profíliam , & prasftem quod debeo. Nihil in priuatis amicorum , aut domefticorutri
notú fiet.quod non fumma fide capeflàm. Det íucceíTum meis cohatibus Deus: Vo
luntan quidem nil durum,autmultumvnquavidebitur. Germano AbbatisPlagiarii
hoipitis tui fic fatisfaciam , vt plane intelligat , quanti apud filium fit patris audoritas.
Bene de illo in nSnullis fum meritus. Mereri amplius nunc tua commendatio cogit,
quod mox ad animum faciam.Cura pater valetudinem tuam,nobis teipfufh conier-
ua,& vide fempet quibus animam credas.Plena hoftium hoftrorum funt omnia,tibi-
que cum diuerfis hominum generibus futurum negotium eft.In meis omnibus facri-
ficiisadiumentumpra?ftabo,qualepeccatorpoteft:in tuis quôquefcioimmemor tui
noneris. A (Ik fpes Domini femper,& diligentia viri fenfati, & caUti. Qux poft tuum
abitumaccidere,perlataadtealiorum lictetis puto. Sümmatim hcec funt; Liberatus
eft cenfu Regni Ferdinandus, & Ducàtus Sorae illi reftitutus, Prafcclus Vrbi creams
nepos Pontificisjcui Regis filia nubit:Idemqueducatus conceditur. Quarum rerum
caufa iam Neapoli eft. Triduo ex podagra Pontifex iacuir , fic leuiter tamcn,vc facris
Pafchalibusnon fic defutufus. Dominus ilium refpiciat.Quid aliud nunciem nefcio.
Mittet ad tüam Dignationë infelix,ac dignus mifericordia Epifcopus Nicrienfis bre-
ue Pontifias mea orocuratiorte impetratum. Spoliarusccclefiafuaeft, &cœnobiis
duobusàfuperbiflimoomriiumcoëpifcôpOjCui quod debet licet,&potcftatemcon-
ceflàm ad alienam peftem Temper exercet:oro illi non défis. Memento quod tibi de-
reliâus eft pauper,& quod hzc dicit Dominus exzxcimum-.CMifiricordiamdrmifera-
tionesfacite vnm qui/que cumproximofuo. Eripe hominem de manupeccatorü , dr contra legem
agemùy necconjideres vukumpotentis. Hoc tuam pietatem per meam in te charitatê oro,
& obfecro. Annos iam multos pulfans ad fores iudicii noftri,qui fubleuaret no adin-
uenit. Speratinte. Niterequantumpotes,vtfpesfuafruftranonfit. Dominus tibi à
dexttis femper fit ne commouearis.Bene vale.Roma: xxv i.Martij m.cccclxxii.
VALENTINO CLERO PAPIENSlS PRO VICE-
canceUario.
CGCCXLI.
Dies tandem illuxit,venerabiles in Chrifto fratres.quam femper optatam, femper
quaefitam antehac, témpora non permifcre. Venimus ad fponfam noftram Va-
lentinamecclcfiam gloria iacerdotiitotoorbeilluftrcm. Recognofcimus populum
noftra; euftodiç creditú , religione, & fide nulli Chriftianç vrbi cedentem. Contcm-
plamur deniq; venerandurrt hunc,& vere dignum forteDomini confeflum veftrum:
quo vno plus longe quam ceteris la:tamur,extollimur,acgloriamur. Agimusigitur
gratias omnipoteti Deo, tanti huius muneris largitori.Nomini iàncîo eius benedici-
mus : illudque propheticum cüm fan&o Sene cantemus : Nunc dimittisferuumtuumy
Domine , U rundum verbum tuum tnface. Дига videruntocuü meifalutare tuum: quo tandem
fax & confolattocHpicnti ammteefldata. Agimus & beatiifimo Pontifici noftro Xyfto,
qui ad haecregna occidua noftrum minifterium deligens,patria:,&parentibus Ion-
go poft tempore ipfos nos reddidit, olimautem cum prapofici huic tarn veneran
das Sedi eflemus,nunquam ne iuuenilibus quide annis nos latui t , &: quid noftn mu
76г IACOBI CARD. PAPI-ENS.
neriseíTet,& quid publicum ciuitatis defidcrium ferret. Sciuimusquanturaad pic
viuendum conférât Paftoris prarfcntia, quanta gregi curante illo, proueniat falus.
Non ignorauimus, Epiícopi , hoc eft , Su_ non alie-
nam pro feoperam pofccre.Scripturam quoque prxcipientem audiuimw. Cognofi
diligentervuUttmpecoristui-t&tiwsgrtgesconfidera. Sed teile Deo,cuiomne со; patet,his
omnibus voluntas nunquam impediments, femperneceífitasr-1 1 1 1
tulit. Parendum fuit fummo orr, nium patri , &c à maiorum decrc
Cardinalatus hçc dignitas maio< i quodam vinculo Apoftolicç nos Sedi aíb ingit. Ad
illiusafcripticoniîliumnifi cum mittimuâbciTenon poílumus. Accedit Romanas
Cancellaria: ingens quidem , & operoía adminiftratio , cuius cum apud Pontificcm
fecunda fit cura ad totius tcclefiar comme ine ma-
gno derrimento non poteft.Illi quidem anre omnia < lúeftfemper,cui&
plusimperii conceiTu Deus, &: piusa nobis deben cognofeimus. Quod ergo adeiVc
Iia&enusconceiïumnoneft, Quod per alium munusnoftrúimpJcuimus.nonpro-
pofitijfed temporum fuit.Sic ecelefiarum multarumrectores,fic Reges, & Principes
grauioribus implicad Vicarios fibi operuri
te alias confecratus Ecclefia: vicem nihilominus poteftatisin ceteris collocat:Sic do-
niqueChriftusIefus incadis agens, Vicarios dandas ialutis ingrege (uo conftituir.
Prœfentes autem nunc vobifcú beneficio fuo cum fimus,nonnulla ihn t, fratres , qua;
primo conuentu hoc chantas filere non finit. Agimus imprimis vobis omnibus me-
ritas gratias,quod aduentú hunenbftrum votis continuis expeclaftis. Id enim &. с
tinimum nobis eft,&animi in nos veftri argumentú peripicuum facir. Deindc qu
memores fîlialis officii reueriti fedulo eftis patrem abfcnrcm
¿to audientes fuiftis , coluiftis Ecclefiam , &: diuinû opus aliqu
Dei paífi non eftis:poftremOjquód aduenientes nos tamis honoril
nibus accepiftis, vt in iis non modo praefubtus noftri , & legationis decor, ícd impri
mis ftrmma voluntas,& voluntati coniuncb alacritas plane patuerit: ingens hoc ftu-
diumtantumad noftruminnosaddidic, quantúaddi amoticumulato iampoterar.
Rcributor omnium Deus pietatefuaconcedac,vttribuere& nos piis officiisaliquä--*
do pofllmus Hortamur aurem vos orones in vnum, dilecbiîîmi noftri, licet exhorta-
t onem omnem veftra opera vincant.vt in incepto virtutis, & religionis perfiftcntes,
dignius indies obfequium Deo crcatori noftro , & matri veftrç, Valentine Scdi pi a;-
feccis. Hoc enim,&: profeffionis ficerdotalis, & prarteritarû veftrarum acb'onum eft
opus. De vobis enim eft fcriprum.-G>««i eletfum, regalefacerdotittm,gemfancîa, &рорнЫ&
acfjttißtioms Inuigilate aflidue cultui Altiflimi,fcientes quod domum fuam decet San-
cutudo in longn udine dierum,&: quod per hoc pafeimur de altari,& collocati in ho-
noribus iimiiis Id operemur femper , vt&minifterium noftrum in Ecclefia famule-
tur, & iuxta Apoftolum Paulum mdlamoccafiommdemusmaledicligratiaifollicttudmemn
pigriffirifuferucitíibPowi&jw
tum fieri poflltjConfentiat. E.;m iemper modeftiam feruet,quç пес ánimos, пес ocu-
los afpicif ntium turner. Ad aliorum coniècrau exemplum, cum noftti immemores
fumus.excmplo ipfograuius longe peccamus,quam re. Ambulemushonefte,& bo-
nam famam cuftodiamus,diipenfadoni noftra- maxime neceflariam.Intcr cetera au«
tem,dücdiffimi , fraternitatem feruate inter vos , &cum confenfu in domo Domini
&vc\bi\\atc.*MandAtHm,in(û\iSa\uztoi,dovob In bac
cognefientomnessjwdmcidifiiprdießisßdUeclwnemhabuerttUadmuicem. Quantoadglo-
riam Ecclefia:, eiufque incrementa hxc vnitas pertinet , tanto ad damnü , & dedecus
eft procliuedifcidium.^se/«i,c^fi?«/i'»/wç/?,inquit Apoftoluslacobus, ibii/tconßan-
ш,сг опте opusprauum. Omnis ergo ofFenfionis lapis, omnis petrafcandalifaceilàc
à vob s.Sapite idem.pacem habete,& Deus pacis & diledionis erit vobifeum. Quo-
níam vero libertas Ecclefia? data à Domino , ànoftrisParribus magna cura reten
ta gloriam Sacerdotii in popí ilis auxit , edam precamur , vt ad earn colendam tutan-
damque non modo vnanimes fitis , id-quod imprimis non eft пессПагшт , (cd nul-
lamdcfatig.itionem,millumq; diferimendeclinandumputetis. Etenim fiadiadan-
ciam modo feculi vana olim gentilitas pro fua retinendadn ferrum,in cçdcs,ad inrer-
itutxrt
E P I S T O L JE? : 7б\
icüm manifcftum ceícatimruebat,quanto id magis Saccrdotibus conuenit? qui-
bus ipfeDeus eft premium, &c vira mors. Qui ad cuftodiamEcclefia: pofiti fumus:
q ui b us eria dicitur: Certate admortempro iußicia: &Deusexpug»abit pro vobU inimkos ve-
ßros. AmiíTaautem liberrarc hac,qu id icliqui amplius eíí,in quo faceré iacl ura m da-
mnofiorempoifimus? An non finehonorc, fine pote ítate, omnis noftra conditio
redditur?Contemnimurhauddubie, &: conculcamür, Sc opprobrium hominum
fumus,&abie<SiopIebis. In hac conferuanda conuenite in vnum finguli. O-
mnes autem confcntite prapofiris noftris,qui coopcrarores vobifcum erunt , & pro
nobis Duces certaminum fient. In pugna veftra,cui vires adminiftrat Deus, li
bertas eft,in fuga miferaferuitus.Scriptum eft enim CManwfortmm dominabitur : qu*
autemremtJ/aeßjribiitisfiruict.Magnacft. veftranobilitas,maior omni nobilitate ec-
clefia Suam libertärem totis viribus vtrifquepra-ftate Idqj nobiícum agite, vt iuxta
Saluatoris verbum,^««« Cxfiirh^C&Çiriflu& Deijunt Beoreddantur. Scd ha'catqjhuiuf-
modi,& alias fxpe,& vberius.Nunc in publicis paucaattendite. Mittimur,vtfcitis,
Fratres,proredemptioncfidelium,inquoshoil:ilisgUidiuscrudcliterfxuit. Domita
AfiaTurcus ac magna Europa? parre,bis iam eft ingreífus Italiam,incendiifq; ac cae-
dibuscuncbinuoluens.CapucReligionis noftra* fàcrarium Sancbrum Apoftolo-
rum,Sandtorumq3 Marryr.um vrbem Romam petit, vt illo oppreflo reliquum Chri-
ftianinominis corpus iimul intercat.Siquibus fubuenire,fi quibusprarftoadefleco-
uenit,forti quidem noftrx imprimis conuenit. Gregum ductores fumus. Infpecula
excubamuSjVtillospraeftemus incólumes. De noftroexemploatquum eft ex'teri fil
mant exempla.Hortamurcharitatem veftram inDomino,ac pie paterncqj rogamus,
vtquaope,quibufvepotcftisconfiliis profcélionem hanc noftram neceifariumque
opus iuuetis.Scimus zelus verter quantus in domo Dei fit , quantaqj ad opera eius
voluntas.Caufa quidem nulla eftjin qua exerceridigniusnec mcritis maioribus fa-
cerdotalepatrocinmmpoific. Verum nuncpauca haxprotuliflcjn commune fitía-
tis.Cxtera,inquibuscollaborarc,&adhibericuram veftram expédiât, cumaratrum
manu prehcnderimus,plenius nofcerisexnobis.Nunc, frarresdilccîiiïîmi, quos in-
u'cemforsPratfulatu^ huiusconiunxit, beatiflimi patris, & Ponrificis noftri Xyfti
quarti nomine vobis omnibus ex toto corde noftro , ex tota anima noftra, &:ex
totis vifceribus noftiis in Chrifto lefu benedieimüs, rogantes Deum patrem o-
mnipotentem, vt &£ fancbm hanc Valentinam Ecclefiam deexcelfo fan&o fuo
femperrefpiciat, &vos eius alumnos ad minifterium fuum gratia ccelefti confer-
uer. Amen.
ÂNGELO EP IS COPO TTBVRTINO.
CCCCXLII. It
ITerumtehortor,iterumoro, vt non modo Perufinos, fed prouinciales omhes
contineas,nefuoconcurfu augeant Tudertinas contentiones , quibus mox to
ta prouincialaboratura fit. Exi ii opus eft, & ipfe tu obi loca, qua? propter vici -
nitatemprocliuiorafuntad tunuiltum.Vereorne iniis languidior fit nofter Sutri-
nus.Tua: cura» hoc efle,tuum opus oportet,qui omnibus prasfides. Tanti ego hanc
diligentiamfacio, vtin ea commendationem, & dedecus prxreritorum omnium,
pofitum putem.Quoadufq; ad vos redeam,profpice ihcommodis iis. R edibo breui.
AnredifcelTumhorumlegatorumabirehincnequeo. Intra dies quindceim difcef-
furos exiftimo.Vale.x.Apnlis.M.ccccLxxixv
•^Í7{GEL0 EPISCOPO TYBVRTINO.
CCCCXLIII.- 1
EXStephano Auximateintclligcs, qua: ad mandata tua illi refponderim : Ute
ris quid nunc addam non habeo. Tantum audio languere te frequenter
ex ftomacho.acnuperincidiiTeinfebrem.Doleoidplurimum.Incoluriiitate tua nil
vtiliusmihiaurcharius Vereor ne plus laboris fufeipias quam ferre per valerudirie
poffis.Hoc ñ eft ita,parce tibi,&: vita exteris prxfcr.Malo perire Legationem qua te.
.Tu perpetuo-.illa breui eft mecum futura¿Sed mittara ex meis aliq¡.iem, qui te con (o«
■ Л. s 4
7*4 IACOBI CARD. PAPIENS.
letur& de multis referai, quorum expédie rationem certam iudicio two conftitu-
tam. Ante difceflum horum Legatorum abire hinc nequeo. Quem ad diem fint abi-
turinefcio.Extrudinonpoffunt.Sedextmdentur tandem,vc puto.Valc.Rom.ï.xiii.
ApriliS.M.CCCCLXXII.
DOMINO GENTILI.
CCCCXLIV.
ТЛЕ Sargia Cypria abunde facisfecit Prajful Torcellanus, cui ea derc antcruum
^^difceflumncgociumdederam. Textura, &colordatoiudici perquam iimi-
les funt.Qupd vltraquaeras non eft.Reíponde mercatori quodferibo. Uli, Sc tibi pro
curamfccptagratiasagoquamplurimas.Necprocuratoi: ncc Abbas vfque inhanc
horam venere. Odiofe iam ceflfant.Eorum tanttim caufa hie Tum. Alio me vocat ne-
ceffitas.cui quantum poflum obíífto,vt exitum videam. Excludi vel includi benefi
cio erit.dummodo cito id fiat. De reditu hue tuovtrefponderem certius, hac ianua
ad temptandam mentem Pontificis hodie poil miflum Senatum ingreíTus Гит.
Audio circumferrinefcioquodEpigrammain gemmas, &mitram, atq;illud Gen-
tili Vrbinatiafcribi,magiftrooIimLaurentiiMedicis. Si quid tale delatum eft, fal-
fum dc hoc homine eft.Nil eo non modo grauius,&modeftius,& religioííus:fcd пес
laude tua cupidius.Criminatorum plena funt omnia,aliena fepe gratia, 6c integrita-
te dolentium. Ad hsec ille admiratus,ac tantum contrahens os arq; humeros, Nil, in-
quit,accepihuiufmodi. Nugashasfloccinonfacio. Expers culpa: conicientia non
tangitur verfibus.Meo iudicio eft vt reipondit.Tam illis non tangitur, quam illis n5
capitur.Bono animo efto,& veni,acdeinceps cautius fape.Nunc nega omnia,ac c5 -
icéturali cóftitutione potius quám iuridiciali vtere ad caufam. Campano noftrocu-
pienti negocium,repromittentidefe omnia, ceffi fponte Tudertinum prsefidatum ,
menfurnofqj áureos quinquaginta.Profectuscfl: hodie. Vrinam&qui vetfus bene,
adminiftret &bene.charitate hominis factum hoccftnoniodoomniummihi ami-
ciffimi,íedlaborantisetiam rebus domerticib.lnceptailliDeusfecundet,vtípero,&:
cupio.Vale.Rom£CXvii.Aprilis.M.ccccLxxn. .
DOMINJ) LEONARDO.
CCCCXLV.
DEIe&atus fum verfibus tuis,delecbtusepiftola.Illiingenii,ha:c&amorisargu-
mentadedere.Teamo,tibigratiasago. Toticnsagam, quo tiens tuum aliquid
legam. Noftraiveccrisconfuecudinis probe fummemor. Secretaiiatus oblitus
fpfum,quemfubCaliftoparitergeifimus. Antiqua curricula, & communes lite-
nos fatisconiungunt.Id agamus, vc feribendo , & communicando crefeat omnis
coniun&io.Mea,&:me prarito lcitoeílecibiactuis. Vale. Romaediexvi. Aprilis.
M.CCCCLXXII.
CAMPANO.
CCCCXLV I.
HAnc tibi mecum effe legem perpetuam puta, vt nunquam fim tuisliterisre-
fponfurus , nifi cum eas tua manu icripras infpexcro.Quid enim mihi à leere ra-
riisgratum ? fi vacuos aliquando remifi Tabellarlos Tudertinos, inde indignado
fuit.Summaeíbfirefcribi vis,icribe. Exteante,exOratoribus nupercognoui,quo
in ftatu prouinciolar tua: res fint.In miferrimo,quantum video, funt. Eo quidem mi-
feriore.quodleui medicinaiarubilismorbusadferrumnunc atqîgnem noftra ne
gligentia rediit.Ita fit,cum bonis prasfidibus de falute prouincialium fides Romae no
eft.Exiüo paueorum pacari omnia poterant.Nunc cçdibus multis vix tranquillitatis
initium cernitur.Sed nofeetur breui,non tarn noftris coniiliis, quam pietate Dei , &:
tua virtute,cuius mihi fumma eft fpes. Deploras pra:fentes anguftias , & in vorágines
deieítum te dolcs.Quid tu?Hoccine illud vulticuli fupercilium eft? quo &iftis prar-
poiiets magna omnia repromittebas*de te. An ignoras, prima h«c eiîè virium wa
rum expérimentaux, qaibus in iudicium venturum eft, quiequidideft quodiperari
detc
EPISTOLA. 7gf
ácteih{)oIlcrüIiccat?Vatcsesfummus.Itern&oratorfummus.Inmagíftratunüc po-
fitus necefle eft fis vel Iaudi vel dedecori tux fortis hominibus: Veniac in menté Bar-
duli.Qups oro ille iocos in verfus,fi male onus fuftineas?Mihi,qui fum ex tuis,&pr£-
fidatum hunc obcuIi,abeundum eft vrbe.ne imputationes eius cogar perfcrre. Itaqj
intende vires,repugna,ac pugna.Vi&oriaeviam monftrabicDeus, quam perturba-
tusiníblicis minus fortafle nunc vides.Dum hace feriberenrur, venere admeoraro-
rcs,&rcceptum Montechium,ac per Ioannis vxorem , & liberos venifle in dedicio-
nemtuamnunciauereЛidemaгfirmarunr,cíГeteincaftris,acncfc¡o quod aliud op
pidum obíidere.PIane,miCampane,vir es. In manibuspropeeft,erficalamitoiâ,ne-
ceflaria tarnen victoria. Magna tui amantibus tacendi, Bardulo Ioquendi facultas e-
ripitur. Perdue ad exicum cceptá,exfpirantiq$ ciuitati fpiritum redde.Non minor pu-
fillo praefuli Tudertum pacatum, quàm magno olim confulioppreflacomurauocô-
mcndationierir,&laudi. Vale. Romar.xii. Mai í.m cccclxxii.
CAMPA 2^ O.
CCCCXLVIÍ. ,
Q Vamos etiam in re möefta excitafti iocos mihi atqj iis,quibus familiariter com-
municaui literas tuasíExercuerunt oculos noftros tabelliones tui euocatorum
agreftium Duces. Contiiure nemo potuit rifum. Vrfinus, Ncapolitanus , Senenfis,
atq;amicorumaIiicachinnisnonde(íniintquati. Laudaturin Campano noninge-
niummodo/cd animus in re aípera bonus, dextcrkafqs vtmultumpromiífa à me,
vix tamen à quoquam vel fperaca,vel credita.HodieTudertinus preful mecum ade-
q\litatis,Fm>,in quitfiribeattiiaudari itt Campanoputabam-.regendimn multum.mmc аиам-
tumaccipiotfuidlaudirnpotitesneJcia.Cxcás Papienfi,decusmeum, in ore es omnium,
commendanturpaffimhaîcccepta.Barduhistacct. Qui etiam beneficium meum i-
gnominiam tuam videri tibi volebant,conantur factum probare,& male concilia -
tisoculisinterioremfcnlumabfcondere.lncumbeoperi,acreliquum Tudertini a-
gri prícdonibuspurga:idq5 ad mortem contende,vttuo beneficio ciuitas nó poftre-
rnaEcclefia: ab interim vcndicetur.NulIa iam crit pofthac prouincianoftra, que n5
cuo pradidatu digna appareat. De mittendo equitatu egi cum Vríino, cum Pontífice
non fuit neceíTe.Breui copias omnes,qua: profecturç in Florentinum funt, in caftris
habebis.Propulfari biduo aut triduo mali reliquum poterit. Id fi fíat, abfenti fuppli-
cationes,redeunti triumphum decerno.Brachiani quoq;,quos petis,in Tudertinum
venicntadftatiua.Eiusimperanda: reicuramtibiiniungit Vrfinus, qui iam tandee
facir,quantus quantus es clíe percupiat. Vale.
CAMPA ?t 0.
CCCCXLVIII.
NVllarcmiífio amoris, nulla intermilîïo opera: fecit vt minus tibi per hos dies
refponderim. Sola fiducia beneuolentia: noftra: negligentiorem reddidit
ad fcribendum.Non deititi tamen agereapud Pontificem,quçdefideriitui ciïe co-
gnoiii. Precatus fum , commotus fum , & bberius aliquando tardis aunbus ihcla-
maui.Quicquididfuit furFragii,quod eftadtemiflum, partem iènfit opera: meç.
Eroideminreliquis. Tutibinc dcñs. Laudarishic non verbis, fedvocibushomi-
num.Quin&Bardulusidemfentirecumreliquiscogitur. lyre&lituo idoneus di-
ceris.Contriftor tamé tot tuis acrumnis,q uas oculis videor intueri. Vellern tibi quàm
iècundiffimaomnia.Sedheustu:Quid in re quieta angufto Prxfidi commendatio-
nis fuilFet'Pariter vt aliorum.filuifient opera tua. Nunc praîdicantur, & virtus quan*
tafitpatet.ReliquaexSacerdote,&Oratore,quiadtercdeunt. Vale. Roma: xxvn.
Maii.M.ccccLxxn.
CARDINAL! SAÜCTI (JMARCL
CCCCXLIX.
MOxvtRomam redii, Reuerendiflime Pater, dedi fámulo Ëpifcopi Nitrien«
fis perferendas literas ad te,quas puto iam redditas. Eo nunc pauciora quas
766 I А С О В I С A R D. P A P I E N S.
íígnifícátt3fns rum,erunr,quofciodiIigenriam Francifci noftri cumulatiusimpletu-'
ram,q'ji: fottc crant officii mci.Heri magnis honoribus noftris,fummo dolore meo,
emifim'iís lbgatum claífis,die quidem folenni Corporis Domini. Mane allante Pon
tifico', SirPatribus in bafilica Petri operatus eftfacris : Vexillaindetriremiumex
mofe benedicta in magna frequentiahominum de manu Pontifias fumpfir,&pran-
fuseft npudeum. Ad lioramxx. nouo exemploidem Pontifex comicance Sena
tum Curia Legatum duxit ad elaflem, qua; paulo infra Bafilicam Petri in medio
Tiberi fubfederat. Afcendit pratoriam, &apuppiex Joco edito benedixit item tri-
remibus,& Legato,& fami]ia:,& omni nauticç turba:. Quibus íiue in prarlio, Cue
cafu alio vita migrantibus,plenam peccatorum remiílíonem indulfir. Complexus
inde Legatum in triremi eum dimifit, &ad Vaticanum occidente iam Sole reuer-
fuseft.Putas'indigreíTu tamintimi patris tcnere potuifle melachrymas? Non tara
luxitvnquam pia mater vnicumfilium, quam fleui ego abeuntem Neapolitanum
meum.Videor omni ex parte derelictus, mancus, meiqj ipííus impotcns te atq; illo
priuatus.Det pius Dominus vt benegeftis rebus vtrunq; incolumem breui cernam
prasfentcm.Noftra vrbana eum feruant tenorem,quem hic dimififti. Si dicerem fpa-
tiis ingentibus auc~rum,nihil tibi mentirer. Miíericors nos Deus reípiciat. Hoc tan-
tum populo fuoreliquum eft adpra;fidiumJtalica,quantumvideo,nutanr. Conatus
innouandi communis foederis adnihilumrediit.Iam eftdifíblutus omnis nofter ar
que Oratorumtra&atus.Volaterra: àFlorcntinisdcfecere. Miflusilluceftcum cx-
ercitu raptim collecto Vrbinas,ad quem & noftri équités quingenti mittuntur. Va-
rius de his cœptis eft hominum fermo.Omnium autem vnus confenfus, futurum in
Italia bellum il fautores Volaterrani inucnerint,adhuc tarnen nemo fe detegit. Tan-
tumFlorentini exules nefcio quid pauxillum conantur. Nihil in tot difciiminibusFi-
dei calamitofius bello.Et hoc malum nafcens opprimât Deus. Mi Aquilcgieníís con-
ferua te ipfim,Chriftianam Rempubl.cura,& Papieníis tui memineris , qui со cre-
briusabíentemfufpirat,quo&nuncNeapolitanum non haber.ValeinDomino,Pa-
tcr,omnigIoriadigniffime.Roma;diexxix.Maii.M.ccccLxxii.
OL. CARDINALT TÊAPOLITATÔ.

С С С С L.
Litera: Caieta allataitriftem adhuc animum difeefiu tuo non medioenter iimt
confolatx. Auxifletconfolationemomnem manustua, fi earn velin folafub-
fcriptionevidiil'em.Quacenimà Secretario par reddi fatisfacïio tanto affectui po-
teft? Nifi langues.nifi occupationibus vltimis impediris,caue, mi domine, epiftolam
pofthac reddas tuo Papienfi,qua; amicifllmarn manum non habeat. Vna tantum
dictio,quam infpectam ofculor, fat ad leniendumdefiderium erit. Lartor incoJu-
mem te venifle Caietam.Inurbanitatem Epifcopi non tarn miror, quam doleo. Inc-
ptusadomneobfequiumeir,&literis fuis minimum tribuir. Olim traníeunti mihi
FulginiOjCum Cardinalis eifern, ipfe prçfidatum loci teneret,nec exiuit obuiam,nec
abeuntem eft comitatus.Vel arrogando culpa ha;c eft,vel,quod magisputo, negli-
gentisingenii. Cuius rei argumentum colligo, quoddo&rinam non contemnen-
dam ad multa vtilem,confenefcere Caietç fine fm&u fit paífus. Sed mitto nomine,
vtignauum.ficindignumcui fuccenfeas. Bene fecit tua dignatioiniuifu Regis non
progredi.Adeiusarbitriumaccommodandafententiaeft,eapra;fertim inre,qua:n5
minus noftri, quàm tui honoris efíevidetur. Itaprobauit hodie Pontifex: huée Pa
rres,.! quibus recitante Scnenfi audita; tue, funt litera.Puto te iam Neapoli elle. Oro
noftri memoriam habeas.'Commendes me Régi, com mendes me patruo Comiti:
Identidem probans quàm eis fimdeditus. In noftris Vrbanisnilaccidit noui praeter
id, quod pcrlatú iam Neapolim puto.Refcripíít Mcdiolanenfis ad literas Regias,qui-
bus diftolutum eft fœdus.Leâç in hochodierno Senatu funt. In quem ad canteros
Oratores introductus eft etiam orator Gallorum Regis,Cenomaneníís Pra;ful. Ver
ba vtrinqj ab lis nonnulla,plenatamenmodeftia:.ExBonifacio,Coriic3cinfulç por-
tu allata: a Viccçancellario litera; funt, quibus fignifícat, eo fe loci cum triremibus
incolumem perueniíre.OjôddeCaftilionofuípicatiinfimulfumus, id reuera crac
cura
EPISTOLA. 7<r7
earn Pontifice,&patribusquatuor conuentum. Confeífioneeorum pofttuum abi-
tümdidicicuncb.Vide nunc artes, quibus eft nobis viuendum. Нос Грет con-
ceptamfefellitjquèdiJle nondum ad nauigandum inftru&us ferius opinione fol-
uite'portu. Vale ergo mi Pater, & has literas velcela, vellacera. Romsvm.Iunii.
M.CCCCLXXII.
CARDINAL! NÊAPOL 1TANO.
С С С С L I.
TNtelligôDignationemtuamNeapolimperuenifle , & magnis earn fuiíTe acce-
-■•ptamhonoribus , nonà Rege modo, & filiis , quorum in Apoftolicam Se-
dem magnifica funt fem per officia, fed à populo etiam Neapolitano, Antiftitis fui
ftudiofo,ac cupido. Lxtatus in his rebus admbdum fum, videns Neapolitanum me-
um,cum quo mihi communia funt bona &mala,commendationibus in dies magis
augeri.DifceiTus ex vrbe omnium, quosha<3cnus viderim,celebcrrimusfuit. Acce-
ptioin patriamconfenfum noftrumarquauit. Cxteraorocurfum hunc feruent,&
protector nofterDeus in faciem Chriftifui Temper résidât, vt fitilli faccrdotii di-
gnitasinxternum.Laudoaccclerandçprofeâionisconfilium : fie tarnen vt necef-
íarium aliquid non omittatur. Sedere diutius apud fuos infufpicionemdelitiarum
pofl"etvenire:Minusaureminftruc~tum proficifciquàm fufeepto operi expédiât, in-
ponfulti hominis haberetur.Sic vrriq; rei cil confulendum, vt maturata omnia , non
feftinatadicantur.Profapientiatua,quxeadéièmperin omnibus fuit, te viderchjcc
puto,fednonminuscurare.Egoquicquidhicpertinere adtuam arftimationem au-
gendamcognouero,icafufcipiam omnibus horis, vt tu tibi fatisfadhim exiftimes,
carteri vero intelligant nil mihi charms Pâtre abfente. Poft habitas fecundas literas
vocati in Senatum non íumus. Puto quo die primum vocabimur, recitaturum fuas
Pontificem,fiquasadeummififti. Itaenim de legatorum literis Temper eft folitus.
Quo magís te honor vt cm eas formas, id cures genus efle verbortim, & rerum
quod iudiciis noftris refpondeat. Laudato funt prima::Laudatum iri carteras , &: pu-
to,&cupio.Quodaliismeistuam dignationemrogaui, etiam preientibus rogo, ve
commendesmeRegijCommendcspatruoComiti. Tu vero imprimis memoriam
dedkiflîmi Papienfisfinucontineas.Valefelix,Pater& Domine omni venerationc
digniífime.Romxxi.lunii.M.ccccLxxii.
CAMPA NFS CARDINAL! PAP IE NSI.
CCCCLII.
RVimus,ruimus,mi Papienfis.Non Deo,non nobis cura: fumus. Vohimus tonfi-

cerc Tui carum bcllum,& tamdiu Tudertinas clades in oculis fuftincmus? Vn-
decimum iam menfem vexntus ager,incenfa: villç,direpta atqj exufta oppida, inter-
feeti oppidani,faclç in agro/adaj intra vrbem cçdes,nihil nos mouet. Aut dormitis
ifthic omncs,aut отпет exuiftishumanitatem,aut&Deum,&homines,&famam
fioccifacuis.Vbimaicftasillapriftina iftius ampliffimi collegii? Quod non modo
exortas in Italia contentiones opprimere,fed in vltimo terrarum orbe inter potentif-
íímos Reges,& imperia,mota bella fummouere,pacemq; vbiq; veluti manu qunda
conciliated ferereconfueuit?Sipeccaueruntciues,cur non ftatim ple&eban tur? Si
non peccauerunt.curcxcruciantur tarn diu?&fipauci fuere in culpa, cur dantur o-
mnes in prçdam/'quimodus,quç ratio huius belli? Aütquar latebra: confiliorum ve-
ftrorutníSi reducendi erant exulcSj& dignitas iftiusSedis ita depofcebat, nullius in*
iuriam aut calamitatemperferre.cur non ftacimreduxiftis? Si ex re non videbatur
futurum reducere.quid tarn diu illorum Грет aluiftis? quid àut non reddidiftis illis
ius,autnoncompreififtis iniuriam? quid expe&atis? quem exitumtantiscladibus
dari ftatuiftisf quae mens & fententia veftra.?VuIds reduci exules?rcducantur. Arma
atquearcemhabetisinpoteftate. Vulris excludi? pellantur agro , liberam тещ
ciuitatem relinquite. Capita fa&ionum Roma: cum habearis,quid reftat amplius,
curautnonconcilientur,autnonopprimantur? Ardent hie bella fubditorum vc«
76% IACOBI CARS. PAPIENS.
ftrorum ,& au&orcs bellorum apud vos non modo fine pcena aliqua fed etiam cum
ipc prarmii recinecis,& plus à vobis fperanr,qu i fecerunt atrocius. Atq; eo im pictatis
apud vos iam ventum eft, V taut ánimos ad miièricordiam eorum qui hare patiun-
tur,aures ad clamores corum,qui Ьагс fcribunt, occuluifte videamini. Turn quae
tanta eft audita negligentia.vtneqjia&uram prouinciar,neq;fa<itionum.gwuiflîniar
rum per finítimas ciuitates motus periculofifllmos,neqj quid homines paffim &: fen-
tiant,&: obloquantur,attendatis,obliti officii,dignitatis vcftra:, & loci , in quo pofiti
eftis.Malaeorum,qui veftra: commiífifunt cura;, per caliginem inipicitis,pcr fo-
mniumcogitatis,aut fiquafubitharumrcrumcogitatio,plus vobifcurn valent pri-
uataîfimukates,quàmconfiliapublica. Nemini ratio habetur,quid imperio conue-
niat veflro,quid admaieftatem iftius Sedispertineat. Omnespriuatisftudiis ad o-
diumgratiamq5diltrahimini,vtetiamdemeipfo reddenda fit ratio, qui eageflî non
qua: placèrent omnibuSjfed qua:adpacandamprimum ciuitatem, deinde prouin-
ciam fedandam , poftremo ad retinendam dignitatem tanta: Sedis fa&ura videban-
tur.Quid enim aliud attulerunt initiaaduentus mei,nifi pacata omnia,atqi tranquil-
Ia?Non inducías ftatjm indixi? Non dereuocandis exuhbus primo quoq; tempore
mentionemintuli? Non eorum numerum redigere ad paucifllmos volui? Moxad
nullum reda£turus,fi conditioncm accepiflet, quam non voluntas mea, fed tempo-
rum neceffitasdaret.Nondecretum Pontificisdereftituendisoppidis exhibui ?non
priufquam arma inferrem,cum decrero non paruiflent, fepties admonui, parendura
efle Pontifici?Nihil mea fententía geífi indignum officio meo , cum iullîs maiorum
non paruiflent, nec parituri vidcrentur,in eo quod exules erant compledendos hu-
manitate,confouendosmonitis, omni vialenicndos exiftimaui, neccalamitatem
adiiciendam,quod intelligebam falutem eorum arque ac ciuium aliorum ad me per-
tinere,cum me,& mea patientia abuterentur, cum prardç in oculis agerentur , mee-
nia vrbisquotidieinuaderentur, contemnerentur mea infla, mónita irriderentur,
collegianimum,cogitauiperfonam Principisgererc, &huic prouincia; ea demum
cemditione efle pra:fe£tum,vt parère omnes meo imperio cogerem.Iraq; inuitus co-
uerfusad arma,finitimarumciuitatumauxilianonauiutemerario,autlicentiamea,
Ted Pontificis& nomine,& decreto conuocaui.Perufini,Meuaniates,Spoletini,Spe-
lani,&: VmbriaIii,Narnienfcs,Amerini,Vrbeuetani,quibuscum nulla fuerat mihi
confuetudo,anmihi priuataaudloritate paruiflent ?praefertim plcriqj homines par
tium diuerfarum.Num Bracciani équités nullo àmeacceptoftipendioitaproperaf-
fcnt.?Simcaha:cfuitgratia,mirum efthominem externum tantum his in locis po-
tuifl*e,quantumnequi hienatifunt vnquam potuerunt.SiPontificis auctoritas, cur
ipfe tandem aceufor? Non accufaris,inquis.Equidem nondum in iudicium vocon
fed mihi improban à faftiofis qua:geflî aecufatio eft. Quod fi liceat, perçut) ftari ca-
lumniatorcs meosvelim,cum fide non ièruata, cum ruptisinduciis, omnibus die-
buSjomnibu^horis oppugnarcr,cum litera meç,&: nu ncii ludibrio haberëtur,quid
faceré me voIuiflentfCuftodcm vrbi datum, prefe&um prouincia;, & quod расе ас
venia eorum dictum velim,in his locis Pontificisperíbnamfuftinentemíltaq; Mat-
tha:um magno,& dele&o peditatu meenia vrbis oppugnantem,diripientem agrum,
villas incendentem,oppida igni ferroqj vaftantem, captiuos omni genere fupplicio-
rum excruciantem,me,&: Iiteras,nunciofqj meos mirifîcecontemnentem, atq; elu-
dentem,opera confilioq; meo,auxilio finitimorum, quos dixi, Monticulaexui, So-
pranofpoliaui,Rofariofugerecoegi,QuadreIliseieci. Compefcui hominis audacia,
incurfionesjprardationefqi cohibui.Hax cur fecerim,quis non videt ? modo faccio
nes oculos illis non eripiant.Intelligcbam Se peripiciebam deberi exulibus patriam,
eie£h'sdomu,exclufisreditum. Verum neqi per ignem,neqj per ferrum,neqj per vi -
lum genus iniuriaîdeberij&reconciliandosilloseflc ciuitatiadquietem, non ciui
tatem illisprodendamacca:dem. Pontificisfuitvoluntas,curme accuiant? Si non
fuitjcurfumdeceptus illis breuibus?Intelligebam,nifidepofitis armisreconciliatum
locum efle omnino nullum.& nifi prius foris arma deponerentur,deponi armaintra
vrbem non poffe. intelligebam exules nifi fpe aliqua iniecb , non facile, vt arma de-
ponerent,pofleadduci.Hancipemquantuminincfuit> quibus non pollicitation!'
EPISTOLA. 7¿9
bus porrexi ? An & hoc quoqne non adiccerim î Si parèrent Pont'fíci,rnrím i!l¡ foi e
neccfrariam,vtauteosreducerer,autaliqucm,inquoagcre poílent, locum aíbgna-
ret.Hçc opera,haec confilia mea.quç fi ex mente Pontifias fliere,nullus eft calumnie
locus. Siilloinuitogeftafunr,curtotiIlius breuibus,rotcollegarumtuorumliitens;
deceptus fum ? Verum de me íatis eft. Vos óptimo Pontífice per facciones abutiinini.
Caput omnedifeordiarum ex vobis eft. Vosfeditiones&fuftinetis,&alitis. Vos in
COS qui ciues fuos veftigales veftros dcpulerunt, non animaduertiftis:eos qui bellum
patria: per ferrura, & ignem,&: omnegenus caedis intulerunt , non coercetis. Com-
pleítiminidiuerfisftudiis vtramquefaftionem. Me qui mederihuic morbo pro di-
gnitate mca,pro maieftate Sedis veftrx,pro quiete vrbis,pro beneficio prouinciç cu-
perem , ñeque armis, ñeque confiliis adiuuatis. Muliercularum more de gallina, &
ouo diífidentium inter vos contendáis: mentimini quifque quid libeat , nemo quid
liceat cogitatis. Nec eft mea hxc querela , clamant provinciales , vociferantur, ftu-
pent finitimi,& officium veftrum curamque requirunt.Iam audent in vitam morefq}
noftros prorumpere. Nihil fie à nobis, quod in hac tanta negligentia non exprobre-
tur.Vna eft omnium vox tanquam cxprobratio, Valeatfifius-.pereantprouinciaUs. Et iam
hoc bello , ne ignoretis , ita exufcitata funt partium ftudia , vt nullum nec minimum
quidem oppidulum non fit ere&um in vetercm fadjonem ; cun&atione veftra brc-
uis plaga brcui in profundiffîmiimdilatabitur. Video cladem, quam vobis vaticinia
minan tur. Mihifatiseftadconfcientiamiudiciimci,teftatum eile quod ruimus;aur
ii qua fpes eft , ita cenfeo pellenda eíTe ex agro Tudèrtino exulum capita , recipienda
oppida.amoucnda exulum, deponenda intra vrbem arma,magiirratus reformandos,
adhibendum prafidium,vtimprobi comprimantur. Hispcra&is, omniftudioin-
cumbendum in rcducendis cxulibus. Hax tecum libcrius,vt foleo. Vale. Tuderti 1 v.'
Iulij M.CCCCLXXII.
* . CAMPADO.
CCCGLIIL • ?
EOminusmuIra refponderepoflum ad litreras tuas, quod accinäus addifecíTiim

tabcllarius ante cubiculi fores cxpecbt. Breuitatem nunc aequo animo fer: fbârif
aliquid amplius na&us tuislamcntis pluribus refpondebo. DeinterituTudeitiito,
quid enim aliud dicam ? Dè execrationibus quoq; intuentium noftra dedeco: a non
tanta tu refers, quanta iam dudum mente concipio. Obprobrium hominum fumns,
& abitrftio plebis.Quid ergo non fubuenitis,ais,vos qui ad Scdisconfilium confede-
tis ? Campane mi. nihil hac percunótatione facilius, nihil facisfacb'one moleftius. Si
parfum putas confilio,erras: Sinonimpenfumobfècrationibusquod potuit, rallerisi ,
Si non denunciatum etiam quod accidit , cafurumque eft , male merit us es de nobis.
Praeftitahaec multo ante officiis noftrisfunt. Nihil omiflum, quodferuandçFidei,
feruanda: prouinciae vtile videtétur. Nos cum dico,eos dico, qui bus eft fumma vo
luntas, nulla omninopoteftas.quibus etiam eo minus eft fidei,quo minus apud Prin
cipen) loci. Pailсоrum funt noftra decreta, obfideturquicquid id eft , vnde in omne
ditionemnoftram manant bona & mala. Obfeffores quilimt, Se quibus ftudeané
ipfe tu nofcis. Putaba m nuper cum cflem in prouincia, nec meo de rebus Tude; tinis
iudiciocredcretur,velinuidia.',velodiiobftaculumeil"e.Parisenimfxpedigni[atisid
efteincommodumconfueuic:proptereaque ego partem illam prarfidatus depofui;
Sedcemoxfuccedenteinterius vidi quod obfuit.NulIa tua eft culpa, nullum crimem
Confilio prae(ritifti,quod in te fuit. Vim adhibuifti iuftlis atq; inuitus. Altius defecn-
duncmali radices, quam vtintrofpiçereintuentiumpafllmoculi valeant. Laúdame
teiaSenatuPontifex. Laudauit fana pars Patrum. Si quos indigna faítiovéxat, nil re
corumturbentiudicia. Pauci boni inftarfint omnium. Xyftus etiam со r.foletur,qi¡i
tribuir multumoperibustuis,& imputât nihil. Scdis vtinam confumptis prope rebus
falucarem medicinam inueniar.Pra'fecfmn mittit.-Si ad pellendos agio pnvdoncs, re-
ducendofqueindcexuleSjOpportunum confilium. Si ad cogendam vic:'uitateni,cx-
tremus, vtputo,interitus. Non tacuihafc. Ad componenda, &:pacanda omnia mit«
ilium affirmât.' Ita fit oro. Tuillum,fip©teris,confiliorege:idqueobteftàre,mahe
omnia, quàm arma ciuilia experiri. Quod ad priuata noftra attinet,pernimiu triftor,
mi Campane.his tuis anguftiis. Non putaui ad tantum tempeftatis te mitti. Crcdidi
homini Epiicopo extra inuidiam pofito , & noftrarum contention u experti plusfàu-
tum hinciri.Audas procellas nunc video. Quidtibidicam, mi frater? Confirmaani-
mum,&durahaxprimiprçfidatusrudimentaca modeftia perfer, vt vitaincolumi
nihil non ad commendationcm exercendamque virtutem tibiacadifle exiftimcs.
Ego cum breui depofiturus omnem prouinciam fim , id quod taceri à te opto , cona-
bor, fi potero, prarfidatum Fulginenfem tibi impetrare, vt&refpirare in quieriflima
ciu irate poflis,& line honore iain adminiftrationis non fis. Bene vale. Roma- quinta
IuJij M.CCCCLXXII.
LEONARDO <JMO?iTAGN <A.
CCCCLIV.
"ßEtiftitUumdiftichon itaPontifici reddi, fi reddendum ego illudputarem Mc-
■*■ tiens animum ílium ex meo hodie reddidi miflo iam fenatu. Legit, dcleclatus с ft,
multa huiufmodi accepiiTcà teconfîrmauit. Proferenti inde mihi difficultates tuas
domefticas, affectum podagracorpus, filias nubtfes, onus familia:, tum poftulanti
vtfummulaillapetitainopiamleuaret, difficiles & ipiêres fuas adduxit, neceííita-
te, aiens , non volúntate negari quodquarritur.Ncgauititaque. Excufatio haud fane
paucorum verborum fuit:molefta ob id vnum, quantum infpexi , quod deeft ad pie-
ratemfacultas.Eget,acpr¡eterquam poteftateabundat: Cartera multo eft quam a,nte
Pontificatuminopior.Doleo tibi noníatisfa&um.Idtumodicefer. Non deferet Do
minus quemad virtutem creauit. Pro tuis Epigrammatibusiterum tibi gratias ago:
&: valcRoma: vi.Iulij m. ccccLxxH.
CARDINALT THEANENSI.
CCCCLV.
Vidi & legi litteras veftras , mi Reuerendiflîme Theanenfis , non fine multa con-
folatione fpiritus. Quotiens enim manum vcftram, aut Spoletani noftri,aut Se-
nenfis intueor, fenfum capio pra;teriti temporis , &c Pontificatu fruor San&iítími pa-
tnsnoftriPii.- quçvna cogitado folamen malorumeft, quanndiemmagis vndique
ing uunt. Itaque fi ipfelémperfcnbo,idearationefacio, vtmanusveftras viciflím
eliciam. Poftul да Portugallcnfiurn puto plane reiieientur , fi (ïbi dele&i Patres con-
ftabunt,& apud q uein poteftas eft,fides erit fanis confiliis. Gallicana mutatio in pri-
ft num rurílis cft immutata. Ncicio vtram mutationem magis dignatio veftra ride -
bit. Poftcaqux^cripfi illico aft'uemntlitteraî à noftroNiceno: longiores aliquarde
rebus communibus:breuiorcsautcm fui chirographi: in quibusferibit, propeaddu-
cíamfuiíTc in cxtiemtim diferimen arftimationem legationis fuá:: ied benignitate
Dci íiipet ata artificia malignorum.confenfiiTe Regem, vtad feproficifcatur.&libe-
realla:am poteft .tem exerceat : tum autem fperare, moxvtillum conuenerit, non
dubicCelfitudincmfuamcognituiamodii, nonrationisfuifl'e fufpiciones inicâas.
Multa eft fiduciacisinlitteris, quas quidem legiego, &nc erraran legendorelegi.
Hodie tecitatar in collegia etiam funt litter* recentes ex Grarcia, quibus fecunda;
íes de VfoncaíTam Pontifici fignificantur. Affirmant TrapeíTundam expugnaram
cfTc: Cartera prater arcem non validam, in ditionem eius venifle : Exercitum eile in-
gentem plus quam íexecntorum millium: peruagaturum moxreliquam Afiam, ít
non obfiíbcur.-Turcum non eo animo fe expediré ad bellum,quo aliquando noftros
inuafit:metueremultum,agraanimaefle,&corporc,ac plurimumpedibus labórate.
A Vcnet is magna it's nuntiis fidet habetur,pra:fertim quod conftanti fama continual.
Dcusadtalutcm fidel spopuhhos motusconuertat. LartorDignationi veftra bene
nunc t ile. Maliern optimè. Quandoad perfedum nondumdetumuitcrus,fcceflii
amcrno,quem memoiat, diesmauts ducat. Abundcillieft, quonosroaxime cge-
imis.Opprimiraurxftu.necleuamurvnciafrigidi. Vrbs tota plena eft fcbribus,vix-
quead minifterium necc/Tarium íniegn nobis fuperfuntdomeftici. Prarmittoifthuc
n potcm Chriftophorú. Si Guidantonius Viterbii non eft, raonui ilium vtad reditu
eius
\
EPISTOLA.
cius apud vos fit. Confecuturum me non inulto poft puto: cuius vt omne confihum
nofcat,cogito in primo fcnatu Iegationem Pcrufinam deponere;illa maxime rationc
adduítus, quod ad anni pene exitum veni , quod iciuna legatio eft,quod difcrimini-
bus atque incommodis plena , quod denique adgrauiores cafus , quirari eflè non fo-
lent,nilhincexpecbri facile poteft.quodlaboranti prefidifitneceíTatium.In Tuder-
tinis rebus id fumíatisexpertus. ExpeririidipfumetiamincíEteristimco. Siftudium
viícnda: Tolphx me non auertet, Viterbio veneratum veniam D. veftram , quam af-
feótu vero complcâor.Romaexvii.Iulij m.cccclxxü.
DOMINO EPISCOPO CAP4CIENSI.
CCCCLVI.
AVdio te togatum licet,vcrfari in caftris. Id facit , vt in papiro breui breuius etiam

fcribam. Nec enim legendi eft otium cum flat ferri acies mucrone coruíco ftri-
cb,parata neci.Inter hos tumukus íerua te ipfum,& facerdotii memoriam habe. Ro-
gaui te olim.colligeres fcripto,& mitteres ad me quae in Britannis, & Gallis gereren-
tur digna notitia. Jeiune fa&um eft:aliquidplcne tarnen: nihil impletum. Sipotes,
fatisfac non amico tantum , fed neceíTario tuo. Apud nos plus operor quàm loquor
tua caufa cum expedir. Scribo Ptotohotarionoftro.Illi meofFero,qui mihi fís,mon-
ftrojcommendo etiam.licet kgationis nomine fis íatis commedatus. Nicolao noftro
in annum venientem praefeel; ura eft prorogata , & quod fieri optas , etiam Cleopatra
inarce.Bene vale.Roma: xxin.Iulii M.ccccLxxt i.
СЖ PATRIARCH^ K^gVILEIENSI.
CCCCLVII.
BIs.Rcuerendiífime Pater,manu mea ad te ícripfi. Litteras ipfas iam reddiras puto.

Non fupcreft nunc quod incognitum tuis ex me cognofei oporteat. Hoc tantum
fignificandum putaui , non fucuram Cardinalium ordinationem ante Decembrem.
Назс fides in intimo finu eius eft,apud quem cartera funt omnia. Tu ad earn diem af-
futurus an abfuturus fis,nefcio. Vcllé adefles. Facilius cnim exeludi id poífetrdc quo
Neapolitanus nofter tuo me nomine verecunde licet,admonuit. Inftat horis omni-
bus,mirumque in modum ex Germanis iuuatur. Nec hicíiudis auditur auribus, aut
oculis inuitis videtur. Ad conciliandam voluntatem magna eiuidcm proftfíionis eft
vis.Ego omnia folusfuftinere non potero. Praftabo tibi quod potero. Si tarn longa?
inter Hungarum & Polonum funt pacbe induciç, fi Turcoà nouohofte Cafl'ano
grande exhibetur negotium : Si vacas > fi denique per commodum Reipu blicar dece
dere prouincia potes,redi,mi Aquilegienfis.ad nos. Boni te omnes,inprimis Papien-
fisexpecîat.Vale.Romxxxviii.IulijM.ccccLxxii.
CAMPANO.
CCCCLVIII.
CEifi prouinciç inquietae,ac plenç femper diferiminum.Vt tarnen praefidatus Ful-

ginius deferretur ad te,impetrare non potui. Qua ex re maxime doleo. In neicio
quem ex cognatione fua Pontifex fpe&at. Mœftus hinc abeo.familia imprimis male
mul&atus. Diem obiit coquus olim tibi tarn charus : reliqui funt ita , aut temptati fe-
bribus,aut vexati,vt ad confpedum triftes,ad minifteriura pene fint inutiles. Eadem
eft totavrbeealamitas. Abiere Patres, Curiales rariapparent,xenodochiaçgros non
capiunt. Deiêrta: ciuitati funt cunóla fimilia. Quo tu is,inquies Furcifer i Quo nam
alio nifi Pientiamínifi Senam adexpuendam vrbanam miferiam ? Loquerer planius:
fed Campano triftibus merfo , quae aliena laeticia non fuam triftitiam augeant ? Mife- '
rum me,qui benemerendi ftudio tantis te malis obieci. Quando, aut quo beneficio
meo fciíluram hanc farciamíVale.Roma: vltima Iulii m.cccclxxii.
Ttt г
77* I ACO BI CARD. P APIENS.
CARDIN ALI NICE NO.
CCCCLIX.
ТУ ETpondi bitris litteris tuis gratioribus Temper melle ac iaccaro. Quid nunc fcri-
^ bam non habeo: naclus tame in viahunc nefcio quem ad te venicntem, fcribt n-
dum putaui. A meis primum incipiam. Fatigatus valetudinc aducrTa prouinciam di-
mifi,quam mihi dedifti. Eo id liberiusfeci,quod in exitu eilannus. Tendo ad Aquas
Lucenfes,morbis meis , vt admonent medici,maxime v tiles. Ineunte O&obri in vr-
bem redibo , ingratam mihi , quod nihil habet quo Içtan bona mens poflit. Tua: res,
vel noli гж potius , per hos dies no . fatigarunt : me inprimis aflfecerunt dolore, quod
apertcintelligo,artificiisperuerforumintua iniuria oppugnari publicam omnium
caufam.Ncfcioquo in loco nunc fint. Si bono,eft quod Ecclefi2egratuler.fi malo, eft
quod tute tecum ad Chriftum verfus cum Paulo dicas ; LMund<tjuntmanuime*Àfan-
guine borum omnium. Non emmfubterfugiquo minus annttneiarem eis otnne EuangeHum tttum.
Dura confolatio rebus tam prxTertim afflidHs : fed tamenin tanta iniquitatePatri in-
tegerrimo neceífaria: puto autem fi peruenifti ad Regem , probatam eile innocentiá
tuam:fimuldiífipataimpiorumconfilia.IdDeus optimusfaxit,cuiuscauíxnunc fer-
üis.Commcndo tibi tuumPapieníbm.SathanXanthoncnfis non prxful,archidiaco-
natu,quem in male illi crédita Ecclefia teneo,me Tuperbiífime at q; indignifllmc tru-
dit. Capitulares, qui àmeillumconduxerant,vexati quotidianismalisremiferunc
contradrum.Priuor nunc annuis trecentis, nifi au&oritas tua fubueniat. Subueni er-
go,fi potes,& vale.Deus tibi ad cuftodiam fit,& confilium.Sutrii ante cecnam , 6¿ ra-
ptim Calcndis Augufti m.cccclxxii.
DOMINICO LVCENSI.
CCCCLX.
OVrbanam miferiam,conficientem corda, & corpora/ Vix veni Bachanú , fubito
л renibus dolor,ab oflibus febris, à fupercilio cecidit nubes. Confirió rcliquum
via: líber,<S¿Letus.Valc.Sutrii Calendis Augufti m.cccclxxii.
CAROLO CREMONENSI.
CCCCLXI.
VEnimus Aquampendenté incólumes: hoc ad cartera Jçti, quod vrbe cxcefllmus.
Commendo tibi quae curanda reliqui.-Marrem ante omnia , indedomum , inde
Vcgianam caulim, inde mandata ad Pairum nonnullos, ad Rothomagenièm , Vrfi-
n u m , Mo n 1 1 sfir m at i » 6c Tan ¿ti Petri ad Vincula: poftremo litterasobfignaras,&àTe-
cretariistraditas, vt quam primum m)ttantur,adquosinfcribuntur. Penfionem vhi-
mam leeationisfiàTyburtinoaccipies,deponeapudSpanochias,&chirographuni
ícrua. Ducentorum,e¿ fepruaginra aureorum erit. Si ea forfitan tardius mitteretur,
ícnbeadeum,vtocyus mittat. Adifxpe Cardinale Montisferrati,& quaere nunquid
habcatnuncianu'um: Sa?piusautcm Rothomagenfem,quo Temper abTens patrono
Tum vTus. Si Robei tus & Arenes Tequi Tamiliam volunt, veniendi facporeftatem.ln-
pnmisííttibiiemper papyrusin manibus,& calamus, vtetiam minuta intelligam tua
fignificatione. Vale. Aqux pendenti n. Augufti m.cccclxxix.
Dominico lvcensi.
CCCCLXII.
1С T Aquampendentcm quoq¡ incolumis: Quiddicoincolumis? Hercules viribus,
-■-'Mancinus lxtitiñ.&alcer tu eTurieaífidua. CrasattingamElifium, hoc eft, meam
Pientiam , Tupr.t quam dici poflit placentem. Tibi aqua; tua: Villaníe.nobis Picntini
colles Tmt corà\.Trahitfuaquemquevoluptas. Vtri tarnen melius ament, dícat Albicn-
fis iudex, qui dolium indigeni neebris vno tartrum noctis hoTpitio, dimidium corpo-
re,d<midium duabus buttiliis aTportauit.Scripfi ex Bachano ad te,hinc quoque nunc
Tcribo. Vel vnam modo iyllabamextorquere à me millttuis litteris non poteras: do
vit ro nunc meas.Ita enim vltiniö hoc contubernio tota me ca:pit Tuauitas, vt fine mo-
Icftiate carcre abíens non poflîm. Scribe quotid e.&ineptiarum veftïarumfacigna-
rus non fim.Matrem víTc&SueuarchariífimaedicTalurem ex me. Vale.ex Aquapen-
dentiui. Augufti m.cccclxxii.
D. FAX**
EPISTOLA - 77î
•"' , D. F A L С О N I. 't
сессии.
^TUpeccaui hoc anno grauius,quàm quoddifcedenstcallocutusnonfum. Inter
vias hoc recordatus,admiratus fum fa&um meum.non cantum damnaui.Falco-
nine dextram non dedi? Vale non dixi>Me,& meos,vt foleo,eius cura: non commen-
daui? Quis noftri amoris confeius tarn neceflarium officium vcl obliuione,veI occu
pation hus negleórum exiftimct'Sola tamen neglcclum eft obliuione: dum enim fu-
gere propero,ne me dimiflum Gallicana poftulata retineant: dum fuperare dolorem
lateris conor febricula; admixtum.-dum denique ad difceflum congero magis omnia
quam compono,tu mihi elapfus es. Quam nó mereor,veniam da,& homini obliuio-
fo caufam obliuionis ignoiceEx itinere fatisfacio,vt poflum. Vale mi Falco.Pientiam
peto,&: Senam addiem folitam rcditurus.Habe abfentis memoriam, quàmaprafen-
tenonaccepifti.Tum mea,&:meostuerc,vtfoles:fcribeetiam üepe cum potes. Vt tua
pra;fentia,fic tuis litteris nil mihi acceptius.Hxc fatisfa£Ho quanti fit nefcio:par certe
non eft peccato tarn graui.Sed ab ingrato debitore id cape quod poce^Vale. Aqua;-
pendenti Ulm Augufti.MCccCLXxir.
V. CARDINAL! SPOLETANO.
CCCCL1V.
"KVTE ignoret Spolctanus Patcr vbinam agatfiliusPapieníls,nuncio, Pientiamme
™ perueni flfe,Pii noftri terram natalem: valere etia cum omni familia : videri quo-
que m¡hi ex mortis caligine in vita;lucem tranfifle.- abiecúTe denique onus curarum
ac tardiorum,qux- Roma; nimium grauant.Nunc meus fum, cum ante nullius eflem..
Idem V. D.arbirroraccidifíe. Qupdcumitaíir,dieshospaucosquail feriarumqq-
ftrarumiocundeducamus,recreanda;que menti acvaletudini totos nos demu^vt
mox ad confueta regrefli minus incommode ferre moleftias vrbis poílímus. Non щ
D.veftraîad glorie inants , nec mihi ad aílentationis crimen, quod his litteris addam.
Seit Dominus , quod à confeientiaosnon dùTentit. Proximo Fcbruario cum iter
Narniaagerem , contemplatus fum opus cœnobii veftracuraerechim , fratrum fre-
quentia,& ftru&ura ipfa infigne. Benedixi nomini vcftt o. Ru rfum nunc per victim,
Montis Rofuli tranílens magno meo,&alioruexemplo, vidi facellum,coniunctuin^.
que Xcnodochium,quod impenfa veftra à fundamentis crigitur,opu>. opportunum,
&pium,tumprofeffioninoftrç conuenicns.Deícendi,ingreflbsfun>,luftrauiomn!a¿
inde vero egrediens tacitus dixi:Beatus njirtfuiintdligttfupcr egenum ¿rpaupercm.In ¿//c->
mala liberabiteum Dominus. Porro autem felicem ecelefiamfufpiraui , íl illi multi Spo-
letani contingerent. Quain re venere in mentem Patres nonnulli ordinis noftri, q ut
in Domino dormierunt:Sandtx crucis,Ca?farinus,Firmanus,De Cufa,ac nuper íanr
¿ti Angelí Hifparius, per quorum íancbas actiones commendatum eft minifterium
noftrum. Comparans inde qui nunc íímus , & quam in paucis religio , quamque in
paucionbus expectatio religiohis, vicem Ro.iedisindolui, vofque vel vnum,vel
cum paucis putaui, pro cuius valetudine &c vita mifericorsrogandusiit Dominus.
Iteruiu dico: Ab animo, non mentiendi Iludió ha; littcre funt. Ita precor bonitas ve
ftra accipiat. Si meus Tudertinus vobifcum eft, opto illi falutem meo nomine dici.
Pientia.'Vii.Aup;uftiM.ccccLxxii.
'Q. EPISCOPO <MVTI2iß?{SL .

CCCCLV.
CPem,quamdeme tibi eile fcribis,certiffimam habe. Non tanta prarftitíhacrenus,
^ quanta in futurum,mbdopoffimpra:ftare, eft animus. Itavetusconfuetudo riby
ftra poftulat , vt omni tanpore certcmus offícifc. Sed il de te ego confeilione шаКе-
nefum meritus:ilauciortibi, vel extortor magis MutinenllsEcclefiar, tu quomodo
vieem retribuís ? &¿ accepta; Sedis primitias offers ? Andrea; meo totiens rogaens añi
no iam integro vel vnum modo facerdotiolum non confers : & multa ramen inte
rim vacauerunt. Hxccinc indiciaanimi menions funt ? Aut quomodo tuis epiftoîft
credere pofium diuerfa in me opera ir.tuens? Qui te rogauit,tuo teftimomo audiri
eftdignus.Pro quo rogatus es,afnrmatione mea merecur quod pctiit.Quid ergo cau
la: in negle&o officio ? Mutinenfis mi,fi eíTcm prçfens, velleiem aurcm, moneremq,;
vt foleo,memoriam vetcris amicitia: non tarn cito abiiceres. Sed venia prxteritisfit.
Edico quamprimú fardas fciíTuráhanccharitatis,curefqi à pâtre fratribufq¡ Andre«
mihigratiasagi,nondere inopi atque abic£ta,fêdquaete, &interccífore fit digna.
Hoc ni fiat, puta tibia Papicnfiinexpiabile bellum indicium. QupdteEpifcopwm,
1 ^ ' ' prater aliorum confuetudinem feruias,quod fcpifcopium repa-
¡ia colas: QuoddeniqueabomniambidoneRomançferuituds
s piocuUaudo,& gratulor. Sancti Prasfulishíec funtinftituta: Tam quidem miran-
dain populis,quam in plerifqj Paftoribus rara. Sed heus tu , videne aratrum prehen-
dens retro afpicias,bonorumq; operum fàcietate optare 1am incipias,quod benenüc
defpicis. Non tantum commendationis ha:c funt principia, quantum habitud det¡ a-
cbonis eííent non íímiles exitus. Non ha:c feribo, quod conftanda? tuç diffidam ; fed
quod nonnullorum aliquandoinconftandam rifi. CircumacloannolegauonisPe-
rufinx prouiaeiam in fenatu depofu i, &: me in Tuíciam ad recreandam valctudincra
retuli.Hoc addidi , vt feires quo ubi dirigendx fine Iitterç. Bene valeprxful omni ve-
neradone dignifóme.Piendxix.AugumM.cccci.xxn.
PETRO \JHARSO.
CCCCLVI. .
Dmonui te de Chriftophoro nepote pluribus verbis : Puto omnia & menti ha-
A!bcas,& ícdulo exequare.Id fi fît, tuam atque illius rem vna opera curas. Repeto
tarnen fummatim q u x imperaui , vt obliuionis nulla fît excu fat io. Prima de moribus
ci us fit diligentia, vt ingenue viuat,vt setacis illecebris non capiarur, venatorum Se lu-
forum contagia vitet, Religionis fit memor. Beatx Virginis horas ante didicerat:
committendum non eíl,vt per neg!c¿rum illas dedifeat. Efurio panem Domini , ad
ci us cultum iam nunc imbuendus eft animus.Proxima cura de litteris erit,vt nullum
tempus,nifi quod datur valetudini , vacet. Libri fint fuasdclida: , in iis fc obleâct , Sc
ad virtutem confirmer. Memoriam inprimis exerceat , fine qua tenuis in magno co-
natu eft frucius. Liberorum Gemilisphyficiexcmplafibiproponat : quorum in tarn
reneris annis tanta eft adoradonem folutarn verfumqu с elegancia. Pudeat eum fuá;
abatis. Uq ne agat, vt natu raaior,non fit ftudiis minor. Summa eft : vt ge in vtrumque
renerammentem,nechoramremitte. ■ . •
Vdum dr moUe lutum eß:nunc nuncproperandut, & am
Etngendusjinefimrota. - ' -щ к ■ ■ ».
Tibidoc1:iina::illidifciplina;entàmemerccs,&:grada. Vale. Piendxx. Augulli
M.CÇCCLXXil.
CA RDI NA LI SENENSl
CCCCLVII.
EX litteds tuis , ex longa prius commuhicatiohe fratris Andrea? rem Senogallien»
fem cognoui,& tuam fimulin íubueniendoceieritatem. Iacobum admirad non
defino,quod aut tantum fit aufus, aut tam incerto fit aufus con filio. Improbirads vi-
deri potcrat,conatum impleíle : Laudabatur tarnen ingenium , animi firm i tas, iuftus
dolor reçu peranda: poíTeífionis creprar.Nuncautem cumimprudenteradminiftrata
omnia videantur,ad improbitatem etiam leuitatis crime accedit. Te vero fatis digne
laudare non polTum.quodin vrbemaecurrens initiis vldonum obftiteds,ruânorum-
que de le , Se Duce temeritaté argucris. Non abfimile hoc eft ceteris actioni bus tuis.
Impttnttatcm quoq; ipii Iacoboípero.quando à te illam,qufprçfens es,íperari intelli-
go. Habcndç Deo íimtgratia^quodbcncfaébs tuis debenmr omnia. Sedimprimis,
quod is hoc tepot e fedec,cu us Sc mi tiífimi fenfus funt,& ad ignofeenda leuia, 6c gra~
uia arque facilitas. Sub cordatiorc Pontífice plus longe opcrisatq;haud icio aniñan is
ad i cdimendam culpam adhibendum fuiíTet.Beneeigo vt in malis,habent fe res: fed
magna meo iudicio cura eft ptolpicicndumfuturis.Quid ceüfeas neício. Ego tarnen
<■ *
É P I S Т О L M. 77j
ex mca confuetudinc dicam aperte quod fcndo,& quod optari à mis intelligo. Si
credis hoc faclo,non futurum pofthacde Vicariatu &C Senogallia metum á iacobo
continuum: fi ctiam illum non elle odio,quem timemus:fi te quoque , & Ducë libe-
rosfufpicionibmefl~ :fideniquenonqua:fitumiriqua rationeper arqua & iniqua
finis fitmetui,crrasvehementer.Ha;rebuntheciedutoanimis, necauelli vllis рш>
gationibus porerunt:tum intenta femper ad perniciem cura. Vide quo in loco pofi-
tus lîtfrateivinmediodominatuEcciefiae,interpleroiq! populos nonfatis fibi paca-
tos,&proculabomnifratrumpra:fidio.Tum nofcis,quibuscuftodibus Marcianum
fcqueipfum permittat. Dalmatisvtplurimum is locus incolkur, fidei multum du
bia; hominibus,inter quos verfariillum faspe obmulta neceiTceft. Tenesquoque,
quanta his temponbusad corruptelas fit opportunitas, vt paulo pleniore mercede
propofita vix etiam à nobis cuti eíTc poifimus. Si maxime nunc armis non petitur la-
cobuSjfatvereorneoccultisconfiliispericulomaiorepecatur.Summarationú mea-
rumeft:Timere me multum velloco,vel vita:,velgrauioreealamirarevtriqj,proin-
deconfulere,precari,vtfirecuperandi Vicariatusin Pontífice voluntas, in Kege no
melior quàm totiens fru ftraca tibi fpes eft: de fratris falute & fortunis diligentius co-
gites.Non eft tamdiu tentanda foi tuna,nec cius cum crimine expecîanda côuerfio.
Abunde illi eft domi,vnde cum dignitateviuerepoflîr.Confulat vita:. Ad vitam,non
adinteritumMartianum dedit Pontifex Pius.Pecunia venditioneconflata&redimi
periculumpoteft,&: Patrimonium inrerfuoscumîeftimacioneaugeri. Non vt carre-
rarum rerum,fic & capitis confilia fubleuationem habet, vbi in diuerfum ecciderút.
Mea iêntentiaharc eft-.fi tuçconfentiens,grata.Si iècus,obid ctia grata, quod& tuis
confentit,ó¿ mea: conícieniiarteftimoniumhabec.CardinaliRothomagenfi, quod
fuftragatum tibi in deprecanda culpa prarter carteros audio, gratias prçfentibus Jite-
ris ago,vt intelligat beneficium fuum pertinere ad plures.Id fi ita eft,litcras ipfas per
tuorum aut meorum aliquem reddi da opcram.Quod autem ex Pientia fcripfi,repc*
to ex Sena, vt te curis non crudes, eumqj in priuatis praeftes, quem cum furama lau
de videmus in publicis.Vale.Sena: xi v.Augufti.M cccclxxii,
DOMINICO LVCENSL
CCCCLVIH.
G Rata funtqua:fcribis,grataqua:cof)iulis,grataqua: nuncias. Quid artinet dici?
Totus es gratia, proinde amico tarn graro gratias ego plenis afteiiribus ago. Ser-
uaofficium,&quotidiefcribe. L^terarum pofthacauarus retriburor non ero. Si
quarris vt valeo,Quantum acceflk viar.tantum & valetudinisbonae. Sum Senç. Me
tire tu nunc magnitudinem illius.Sueuam iterum faluta ex me,&nvihi matrem adre*
«ditum ferua.Vaïe.Sena:xiv.Augufti.M.ccccLxxn.
PE TR О tJMARSO.
CCCCLIX,
PLacetrefumptam eíTe priorem inftitutiofiem erudiendi Chriftophori. Im buen-
da:,non obruendae funt tenerae men tes : icrqj agendum, Vt capiant quantum pof>
fint,non quantum ofFertur.Itaqj in infticuto peröfte. Vidi eius ad me fcriptam epifto-
lam. Si fua,vt puto,eft,indicio eft creicentis difciplina:,&: amantis animi literas > Sc
quidem etiam non hebetis ft udii. Pergat vt cccpit.Mihi ab eo nihil optabiliusefle po-
teft,n:bil à me illi vtilius. Guidantonium noftt um certe fcio ea pietare ad regendura
adolefcentulum efle,quam memoras.Idem in meis reliquis fuit, & futurum pofthac
quoqueconfido.Retribuam fi potcro.Si non potero) retribuet Deus. Obedite illi
ambo,nec minus obferuate vulcumeius quàmmeum. Libentius faciet quod facitj
cum beneaccipi,&fru¿lum ferre iuamdiligentiamnofcet. Priuatis veftris , fiquo
cgctis,non patimini à quoquam praeter me proipici. Scribe tuomnia : actutum quae
neceflaria erunt habebitis.Curandum eft,vt quibus labori fumus > etiam ne oneri fi.
mus.Vale.Scna:xv.Augufti.M.GCGCLxxib
Ttt 4
77* I АСОВ I CARD. PA PIE NS.
-fHRISTOPHORO TÊPOTI. •■Г"» .4

'•;í#.y ■ ,-CCCCLX "■■■■I.: ' " i
i Rata: fucrunt litera: moquas proximeaccepi. Video mandati mei esmcmor.

G! JStiidianoninrer-mittis,&:ltilurniamnoriineruditcexerccs.PIaccnt hxcadole-
fcentix initia Cura vt cartera non fine his diflîmilia. Tam tc diligere poiero, quam tu
literas diliges. Da etiam opera vt demoribus & religione tibi fit ftudm. Indignus eft
labor,quilinguam ad dicendum,non etiam mentem ad bene operanduminftituit.
Summa omnia ad virtutcm porrigit Deus:Pra:ceprorem bonum,
nonanguftamremdomi.Admonitoreminprimisfidelera Guidar
qui cum te etilen filii apud ie habeat,no patietnr5fi iJlum audiueris
dierrarc.Illumfeduloaudi,<3£cole,&venerarevt patrem.Itaeftnon modo volun-
taSjfed etiam imperium meum.Noftra hie domeftica bene le habent. Valet Bartho-
loma-'a: valet Conftantina foror.asdes&predia non negliguntur.Sçribe farpe, & Va
le tu etiam.Sençxv.Augufti.M.ecccLXXîii '■» Ч/г- ъ.
■Я CARDINALI SENEWJI.
cccclxi: ■
NEfcio an epiftola hxc, quam Pontifici fcribo,partem aliquam habeat medicine,.
Rurfumíihabeat,vulnerinemcdeatur an cicatrici.Etenim petita fero, oppor-
tunotardius forfanafFcrtur. Vide eamii vacat, ac liquid inert frugis,arbitriotuo
vel redde vel retine.Si reddendam cenfueris,& tuo ann ulo claude.Baptifta Fran cus
mecum fuit, vt narro.Retexit cuncb vt funt.Nihil de filio patri reticuit. Propterea
melius precibus quàm argumentis agendum putaui.Ignofce fi fortior non eft. Plus
conari imbecilla mens nequit.AThcrfite non eftpoicendaAchillisIorica;Fidcmac
quam potuidiligentiam bono animo accipe.Bonoenim vtraq; eft ad cauiam adhi-
bita.Puco iam deferbuifle apudPontificem omnia,«S¿in vado lacobum cfle.Si ita eft,
mifl'a fa с caetera,& reliquum hoc a:ftatis te apud nos recrea. Sine te hic ego pene Tum
odio.Valc.Sena:xx.Augufti.M.ccccLxxn.
XTSTO IF. PONTIFICI MAXIMO.

f.4* ... ccccLXii. a •
MAgno dolore , Beatifllme pater, me ab initio afFecerequa: de Iacobo nepote
Pii, & rebus apud Senogalliam geftis nunciata rumoribus funt. Indigna
eftc putaui,&leuia,&fuis omnibus,tuae imprimis pïx menti multum molefta. Ad-
mirauisiumquoqjconfilium luuenis: Cuius cumantehac humani fenfus fuiflent
quieti &L f.icilcs,«S¿ ad gratiam hominum iemper intenti,nunc iibi ipiis tam eflent in-
uentidiflimilcs. Verum poft paulo literis quorundam prouincialium , cum quitus
mihi magnuseft vfus,certior de tota refaclriis recréât us Tum plurimd, videns nö ram
ad crimen peitidix,quam ad incoukihum beneagendi ftudium factum fuum refer-
ri.quam fententiam protinusconfirmauit viii doäiflimi &integerrim¡ fidesBaptiftç
Franchi nobilis Geniienfis,qui biduo Sena: apud me commoratus,iogatufq5 per be-
neuolentiam noftram,vt ad verum, non gratiam rem geftam narraret: aperte vt vir
bonus eft,dixit die ipfo tumultus Senogallia: fe fuiflè-.infpexiiTe ante omnia,&de vita
pene periclitatum:Co'ptam autem cçdem,& pra:dam ad interitum vfqj ciuitatis co-
tinuatu ram fuiflemifi accurrens ex vicino Monte mateiano Iacobus au&orirate fua
reprefliiTetimpetum,& inter fe ciuesconcilians quieta omnia reliquiflet. Nihil au
tem in eoprxcer affectum reducendorum quorundam exulum,nififanum,nillfide-
íe,niíidignum Eccleíiacognouiíle.acquamuisnonnullorumdiuerfum fit iudiciú:
ira ièramen putare пес plus fa&iofisindigenis quam fibi externo credendum. Tali
îgfmrteftimoniolaudati hominis i & nori tua: Beatirudini adducîus réfimio ani-
rnum,&tleprecari audeoferuorcm hnnciuuentutis. Put о autem eilea!iquos,qui fa-
drum criminando augeant,& vlciicendum fuadcant: Atq; iJlictimorc trépident, vbi
timor noneft.EgoIacolHimnOexcuio.Errailedico: officii fui foiíTencgo aliena: di-
tioni feimmifcerc.Dereducendii txulibuscogitare,quoiú,etfiamicitia adie,bene
ficium
EPISTOLA. 777
ficiüm tarnen prouincia:Pra:fidiconringebat.Sed quid eft; Sipeccata hominum пб
eíTcnt.quidattineretpKtatem Domini implorarefcurProphctadicem
feratorîußus: vnonos ad iuftidam, duobus ad mifcricordiam nominibus hor-
taretur?mihiquidem3eadifimeXyfte,mulracirevidcntur,qua;dignum venia laco-
bumfaciant. Necfallorafte&u: Necplusapudmeporeftpriuatum meritumPii,
quam publica Ecclefia: res. Scdinprirais eft actas recens multum,&:necdum con-
firmata,cuius ratio ad peenam erroris apüd bonos iudices Temper eft habita. Quis e-
nim neget aliter attendi folere qtiç iuuenes,aliter quç grades iara natu admittuntíln,
illis exitus tantum:in his ctiam rerum cófilia expendiPimpellit iuuenes temeritas , Sc
fanguis fuo ardore quiefeere nefcius:rton ad peccatum nequitiam, ièd tantummodo
impecüm ferens. At virorum longa Temper eft meditado. Cogitata diu ad façin us cu-
ra,qupdaufuri funt vident,quod videnc,licet iniquum nofcant,nocendi tarnen ftu-
dio vi pergant moliuntur,raroqi eorum conatibus,quod rationem habet , deeft fue*
ceflus.Qup fit vt quanto hos acrius cognitio maleficii damnat,tato illos lenius ftul-
titia& inconfideratiopuniat. Earn ob rem fidenter multum pro fe deprecabatur
Vxo^\e.\.z:Dtli6ÍAÍKitentutismelt>crignorantias mens n(s memmerü-, Domino : quaii
iuftaîveni£Eeflecontenderetiir,quç non voluntatis, fed ¿etatis fuifle cognofeeren-
tur.Sedhuicexcuíationiadduntiu- mérita germanifratrisCardinalisSenenfis,qii£e
per omnem vitam fuere eiuímodi, vtcondonari fibi hxc vna iuuenis imprudentia
non iniuriapoífit.Laudauit cum fepefanebtas tua verbis ampliiïîmis: nouit mode»
íliam eius,integritatem,&fidcm.fcit quanta con (tanda fupra fortem artads duas iam
Legadones pro Ecclefia gefTerit,alteram in Piceno , quo tempore hofti Sig- fmundo
nómediocribus periculisreitidt.&Saxoferrarumopportunum oppidum шзгАро-
ftolicíeSedireftituif. Alteram apud Germanos, n qua íalutaria multa funt conftitu-
ta,atqjilludinprimis magno'ingenio procuratum, ncpoteftatesnonnulla: adper*
niciem noftram apud Cadarem congregara: peftifens confiliis locum inuenirent.
Нас profeiSto tam illuftris in Cardinali virtus fads videri ad ignofcendam ftuld fra-
tris temeritatem cxtftimo.Sed il non fatis videtur,nunquid non fads vide bit ur reces
felixq5 Pii memoria ? Recordaris quanta ilie viuens ingenio tuo tribuerit , quanta
defummadoârinaquotidiepra?dicarit,quàm diferte publicas temporum illoruin
difputationes literis commendarit,quàm deniq;te dilexerit,& pradidêti tuis minori*
busfauerit. Es inprimismemor,qua gloria Romanum facerdotium rexcrit.qui-
busoperibusinclinantem Apoftolicam Sedemin fuam dignitatem ftatuerit: qui*
bus etiam a:rumnis,& virç diícriminibus oppugnatoribus noftris obftiterit , vt nulla
iili contentio.nulla dimicario fucrit.in qua manus Domini ad victoriam non fit ope
rara. AuxitDominatum Eccleiia:. Ciuitatesmultç, qua? tibi nunc parent, elapfe o-
limmanibus noftds partim nos oppugnabant, partim redituras nunquamad marris
gremiumvidebantur.Rcducbefunt tamen.Nequein hisreducendis autangonbus
vllis,autpericulisinualidusfenexpepercit. lam vero qua: pro fide Chriftiiuprao-
mnem hominum expecbtionem eft fa:pe conatus vulgo funt nota , Sc tais aliquan-
dolaudibus celebrata.Cogiiauitcerte digna Deo, ac caput fuumpro aucrtendis iis
malisobiecit:quxabillo pncuifa,ab aliisnon crédita, inprimis nunc Italic finibus
vrgenr. Hicergotalisactantus Pontifex, antcceflor tuus, Tibi amicus, Jacobum
fororis Germana: filium mire amabat. Admenfam, ad libera occupationibus tém
pora pro dclidis adhibebatrcuius etiam advirtutcm indolem mirabatur.Profec~turus
in Turcos cum fratres eius cuteros dimitteret inltalia:hunc quoq; falutis cauía cogi*
caret dimittereûnquáadolefcenscft paíluSiMeaudientelachrymans eft depreca-
tus,vtafequoq;per(oluiDeofineretidnaualiSmilit-a:decus. Non paflurum enim
quantum pofl'etfandto Auunculo inter hoftes vedante jie inter fuos ignauuro oci-
uni agcre.Quod animi fpecimen intuittis Pius,pra?mifit ilium Pifas ad Triremes per
fretum Sicilia: ad fe dncendas,quçconcedentibus Florentine ibierant fuá cura in-
icruftç:qua in nauigationeiicperftitm ficclipidus ad holocauftu Domini ferebatur,
vt pieratis,& religionis magna in eo iam turn argumenta cognoícerentur. Pro hoc
igiturcumbeadííímusPiu.sbeatidimum X.yftumcomplexus, per commune facer*
doriuni,&aiuiquambeneuolentiam,& per opera гатТшсЪюй Pontificatus агДИ-
íimc deprecetur: quis negectantis meritis mcdiocrcm noxam Iuuenis condonan-
damf Principes aliquando farculi ob illuftrem tantum do£ti alicuius viri memoriam
incer media armainimicis vrbibuspcpercerunt.Pontifici omnibus farculis memo
rando à cam clemente Pontífice id non dabitur? Adduci non poífum , vt vel hac ho
ra ignotum iam Iacobo non putem ; vel fi ad correclionem longior adhuc indigna-
tio retinecur,breui ignotum iri non credam.Id mihi grauitas tua & pietas, ôc horum,
quae dixi,cogitatio facile perfuadent. Sed& huicciuicati tua: Senenfi aliquid pro-
cul dubio eft induIgendum.Suum quidem illa te putat,& generis tui vetuftarem re-
fert ad Ce. Video quantum vcnerenturpratfentem pontificatum hiciucs,quàm teco-
lant,quanta de te fperent. Vcniunt fçpe ad me.Roganc quid de Iacobo credam.Solli-
citisanimiseuencumcuidecreti expédiant. Omnes autem femare fuum ciuem o-
rant,accupiunt. quibuseamfpemprasfto, quam de te mihi tua benignitas prxftat.
Eftintereos,vtfcis,multa:humanitatisac modeftiaîPreful Maflànus, tuaî Bearitu-
dinisnepos.Eumobferuantmaxime,habentq}in honore. Cerno haud dubie, quan
tum tu ad lenitatem in Iacobum addes, tantum illos ad fua in ill um officia fedulo ad-
dituros,qua:cummeoteftimoniomagnafinr,etiam tuo beneficio funt futura per-
petua.Sednoloha:comniavalcreadfalutcmiuuenis. Concedo inferiora eíTe e-
ius peccato : folam feueritâtem intuendam permitto.Quid Xyfte Beatiiîime? tuae ne
fancïç confuetudinis caufa non facies?Quid alia rerum caufa minus faciundum exi-
itimasîCclebrisobmultaestoto orbeterrarum. Laudatur in te religio, integritas,
munificcntia,bonorumoperumftudium,do<3:rinaingens,qualis noftra a:tate ma
jor non fuit. Sed venia tua dixerim , nil horum tantum gratia: à filiis hominum tibi
conciliat.quantumineorumfragilitatecompaflio, mixtaque femper emendatio-
ni facilitas. Nri in te vnquamcrudele,nil fa:uum,nilinexorabile inuentjm eft: de-
cretatuaad clementiam,&:benignitatemiunt femperrelata. Imitator IefuChrilti
magiftri tui fuifti,cuius mifereri proprium eft femper , & parcere. Audifti pra?cc-
pcumEuangelii CuiiDifiitcs àme,ejuiamiwfutn & humilis cordcj.Wluà quoqueapofto-
li Pauli noftra: forti conuenire putafti; Fosquißiritualcseßis, corrigitç_j mfpiritu Ic/vta-
/¿.Mem<niftideniqj noftra: infirmiratis.&quod erramus omnes , Se labimur, ve-
niamqj,quam quacrimus nobis impertiri.etiam filiis noftris debemus. Diuina hax
inftitutio pailîmin orceft omnium, cumqjde te fermo habetur, prima femper ad
commendationemtuaroproponitur. Quam ergo incçteris tanta gratia in hune
diem fcruafti,ncpatiarenunc primum in Iacobo pi oiiei. Audi teipfum, &tua du
ra confiliateiice.Plus tua temanfuetudo,quàmaliorumiudiciahactenus adiuuere.
Noli id dici i am.quod de Poncificibus nonnullis aliquando eft cognitum , quorum
mitia piincipia,afperiexitusexcepere.Sitab initioinfinem vnaeademque femper
continuara benignitas, vtcadem fit femper populorum de te benedidtio. Caftigatus
iuuenis,non morri traditus narret in anernum opera patris,nec plusPio,quamXyfto
fedebereintelligat.Egovero,bcatilîimePaftor,cuiPiusipfcmoriens hos fororis fi-
lioscommcndauitjCardinalem mecreans de manu tradidit, femper autem, vt pa
ter eiïem,edixit:procidcns ante pedes tuos te oro atquc obteftor, vt fiant aures tuç
intendentes in vocem deprecationis mea:: Indulgeas iuueni boni Cardinalis. ger-
mano,benemeritiPontificisfanguini,conciui tuo Senenfi , conciuibus fuis acce
ptor n с vc aliud ftatuas,quàm quod tibi pia mens di&at.Ignouifti alienis : ignofee et-
iam tuis, nec minorem cogniti , quam ignoti facilitatem inueniant. Recordare
quod Cipro magno peccat« (vt vetus verbum.eft)panlulumjupp[iciifatiseñpatriy pro me
dí осп nullum ci I'c oportet. Corripeiuxta Prophetam in misericordia vberi. Id-
queage,vtnonincercatpeccator, fed conuertatur, &viuat. Probador enim fem
per habita eft medicinaquarfanat,quàm qua: exfecat.Sanationem autem eius ipon-
deo tibi,PontifexXifte.Etenim fenlusfui mihi funt noti. Scio quam facile redirein
femiram polIit.Vbiabundauitimquitas.fuperabundauit & gratia. Lapfus errore nue
eft.Cogit.itionenon tarnen prauidit,quaiitumopoi mit. Plus autem, quam oportuit
circumftant um conliliiscredidit. Sed recreabitfc, magnoq;hoc venia: deuin&us
beneficio farciet perpetua fide,quicqiiid ici/Гиге nunc imprudenti aufu eft factum.
Cuius rci vadem nie tibi dignitatemq, hanc Cai dinalatus,& Sacerdotia,quibusfub-
ftentor,
EPISTOLA 775,
ftcntor,prasícntichirographooífcro.MagnisquidemáteaíFeá:usfumracritis; Jedi-
fti meis quç volui,fummi honoris Legation) rae praefecifti, vacuus nüquam diftefli
Omnia haecquanquagrandia,& imisfenfibusfemperha?fura:idramenvnum euin
cet,fifcruotuo,filiomeo,IacoboPiccolomineopeccatum iuucmle ignoicens dex-
terailla bencdices,qua confugientes ad ce faluare fem per es folitus. Quod vt facias,
perfancbmcharitatem,quanibicumfratribuseft, vnusego ex fratribus deprccor.
Tot Cardinales à Pió creati ferui tui, & virtutc non vi timi beneficium hoc fua gratia
confecuti,fi minus tibi propter magnitudinemtuam: at tuis aliquando referrc gra-
ciaspoterunt. Mihifit venia, Haut in petendo minus, aut in icribendo fui mole-
flus. Veracharitas, qua:vincit omnia, vtita facciem imperauit Señar. xix. Augufti.
Ai.CCCCLXXII.
CHRISTOP HO RO PICCOLOMINEO NEPOTl.
CCCCLXIII.
QVod de foli s Uteris cogites, quod etiam nuncpoeticam aufpiceris , quod fiepe
ad Auiamfcribas,quod Guidantoniumaudiasjboni adoleicentis officium du-
c-o.Hoc quod bene nunc facis, cura vtdiutiusfacias.llluddeleftauit inprimis, quod
acionera Ciceronisin Cacilinam mandatam memoria: dicas.íd fi ita eft,non modo
laudo plurimum : fed accelfionem non leuem factam tuis ftudiis puto. Recita earn
quotidie, vtanimo bene infideat. Nulla re ftilumerudiremelius potes. AíTuctudi-
neillatanquameducationequadamappetesfeniper fimilia. Venientícribentiad
calamum non modolecla vetba,&: graues fentfntiíe,íéd inprimis tonus ille oratio-
nisperceptisconfenticns.qui nil langu«dum cfl'e íinet,aut curtum,autnimium. Нас
rationeinaliorumimitationi mfe tradiderc, quorum nunc miramur facundiam.
]dem tu íerua.Cicero fie ante alios nutritor ingenii. Melius nemo vel dixit vnquam,
vel fcripfit.Huiusvel oraciones totas, vel locos illuftres ita edifee , vtpofitum ineo
folo credas, quicquid id cír , quod ícribendo &C loquendo afirqui cupis. Verfus
quidemeruditionemadiuuar. Internofcuntur multa lege numerorum, quxapud
imperitos funtdubia.Et ego partem opera: in eacognîtioneponendam aiïcntio.Sed
nolo commeiidationem omnem diíciplina; tua: ad verfum tátum referri. In vitaci-
uili,cui es dedicanduSjfrequentior eft orationis, quam carminis vfus. Imrno huius
n ullusrlllius domi,ac foris aifiduus.Summa eft, vt poética; cognitionis tanrum caula,
desoperam:oratoria:auremfructus,& gloriar.Preceptahax Iii nt forman dar ad bo-
naslitcrasmenti.Vbipiimarudimentaeuaièris,non deerunt mónita ad vitam. Cu
ra nunc tantum.vt inter has Gcntilium literas religionis Chriftiana: fis memor, Se
Deoadiutoreconanda tibi omnia putes, tuamqj interim adoleícentiam incorru-
f»tamconferues.Ha:cfaciensplacebisei,ex cuius nutu tuaomnis peiidet furtuna.
V^le-Sena: vi i.Septembris.M.ccccLxxii.
PETRO iMARSO.
CCCCLXIV.
P Lacet continúan à ChriftophoroiEneidos volumen tertium: Placet & nume-
ris mctricisoperamdarirSaluftianam etiam, &: Ciceronianam Jeâionem nori
inrermitri. Sedillud inprimis attendi, neimbecillaadhuc mens intenta tam muU
tis ad vnumquodqj fiat infirmior. Tu qui eius vim nofeis , hoc diligenter confidera.
Curaanteomnia,vtexcrcendœmemoria?nullafit quies. Mane & vefperi perfonet
viciftim os eius folutam orationé ac veriùmmec tam aliquando adiieiat noua,quàm
jam parta confirmer. Meo iudicio id cantum edifeitur quod menti mandatur. Venf-
ens ego plane vt quarq; fuerint recognoicam. Guidantoniusnofter diligenriam
tuam laudatj&fidem.tcftimonio eius cum omnia credam, ego quoqj te laudo, ac
gradas ago.Spem meam,&: Pomponii detecommendationemnon fallís : quod tibi
futurum aliquando eft víui. Valere vosomn¿>s,& Guidantoniumobferuaripermul-
tumadanimumeft.Vale.Scna: vi.Septembris.M cccclxxii.
78o I АСОВ I CARD. PA PI ENS.
' ' FALCONI SIN0B4LD0. r
CCCCLXV. ;
"l"*\E Cnpitnneatu Senenfi expedandus triumuiratus eft,quo audorc impetrare il-

•^lum facihus Albergatonoftropoifimus.Namnenunc a magiftratu ciuitatis id
poifir,prohibentpoftulationesnonnulIa:Pontificis. vehemences illx, fed parum in
huncdiemauditç.Quoenim ore dent feruo,quod tamdiuDominonegant:Trium-
uiri legendis preconbus dc more fadi, quibus fcriptú nil erir, liberius nobis afTenti-
enr.Eo tempore fi hie ero,opcram vnius faciseiTe putaco. Si minus ; contendam nihi-
löminus ab vrbc liceris meis. Interim quoq) obligabo cx amicis quofdam : in quos cá
fortem caíuramexiftimo.DcbeoAlbergatis multa: Tibi omnia, fummaquarq; Se
nenfi meo, qui mihi hanc petirionem commendat. De Niccno, Rorhomagenfi , A-
uinionenfi,nouispra:fidibus,graui autumno,& mortibus reples epiftolam: quod
mihi eft gratum. Sed te oro: Vbinam exciderunt domeftica? De nepris coniugio no -
ne feribi aliquid decuit? An tu minoricur£eillameííecred¿s,quam tibi? Scribe quid
adum fic,& in quern locum vel adduxerit Viantiius rem, vel adduci poífe confidat.
Depecunia item Albinenfi,anfit perfoluta,fignifica. Ab ingrato, & pérfido Temper
erit nobis cimcndum.Tua vero Philofophia multum fum gratularus, cui omni afte-
du vacare te decuit.Si voluntaria eíl,iterum gratulor.Si coada,non diuturnaro con-
fido.lncende thura.-impleri iam omnia odonbus fenries. Da Falconi meo Pontifi-
cem.qui virtutem eius rede expendat: Abiicientur illico cum doctrina doctores , &
philoíophia,&:libri.Adnegocia,nonocia, mt Ruffe, es natus. QuodqjYum iemper
hortatus,hortor&:nunc,vt in Ecclefia,cui tededicafti,naturam ducem iequare.Sed
illud quomodo non es veritus fcribere : prxf rtim dc publicis feribens i Nihil eft in-
tus.aut in cute quod doleat. Mihi cu hocperfuades ? An fieri poteft, vtin ranta pote-
ftatc,in quaetiam virispreicntem intentant omnia mortem , &: in tarn peripicua o-
mnium rerum iadura,tu folusex conuedormn ramo numero non moneare i Aut
tibi afliduitate malorum obdiirafr cor:aut quod a moribus tuiseft alienum, nüc pri -
mumesmihimencitus.Egotamindign.iri praefentibus, 6¿ doleré Falconem exifti-
mo,quàm qui omnium maxime indign .rur&dolcc. Id reda ingenia, quale шит
eft,neceíTariofolent. Vale. Sena:. Vbi ad diem confilii tui ero un. Septembris.
M.CCCCLXXII.
FL0RE2iTI2iIS. . -,
CCCCLXVI.
SI vnoeodcmqjarbitiii iudicio finis futurus eft contention), non & de fin bus, &
priuatorum poílcífioncml nucriminduciar,quasliiadc bam,his, aut iJbsdediíTe,
vel ademiíTe iuris videcur.Si non uidic.itur genus id verborum adhiben in paciícé-
disinduciispoteft,quoneutriobl!r,a!>t prolir poíTt ilio. Нас ratione pa/lim quoti-
die prxiudiciis,quç timentur,occui rirur.Lkigaci porro agri,ai ati & íati ílint,vt acce-
pimus.Si perinducias habendi hi in íuipenloiunt,vc vcftr.c litera; poftul.mulnduciç
autem poftmeífemetiam lint coininuatura*, со quod indican ante nequierit: quid
interim erit defrugibus?Ex»nduciarum pado nequicquam colligieaslicebit. Ita
cum aratorumdamno,autefcaauibusftent,autrecidiuum fernen in pabula. Satius
noftraeflet fentemia,&Chtiftianisconuenientius rationem iniri,qua&condiee
poflentj&lcgicimisdominis iudicatareconferuari. rjehiicc rebus ideo breucs eri-
mus,quod inuici admodum Joquimur,ne aut de iguocis diiferere, aut de alienis plus
iufto videamur req mrpre. Summa eft, veil minus conueniriinccr litigantes de indu-
ciis poceft,àvobistamen,&:Scnenfibusadhibeaturcura,nequidincerimincommo-
diaccidac,quoiudicandiomnis conditio difliciliorfiat. Válete. _
CAMPAliVS IACQBO CARDINALI Г A-
fienji.
s CCCCLXVII.
Vosin turbines,quasin voragines,qua:inpra;cipitiame conieciftií' О fi emer-
gani:feddirficiieeiquinouusí¡t,raciIeei qui íuciciotuo poeta fit. Ex Domino
Gilio
E PIS Г О L А: ;Э . í 78г
Gilio noftro quo in ftatu , quam dubia in fpe fira>intelliges. Tarn exiguum eft quod
fpero,quam quod defpero.modo Roma in fenteritia perftet. Fàctç flint inducía: die-
rum xv.ex vrbeobfeflaprope emporium fecimus'.Vale feliciter.Tudertixxui. Apri-
lßM.CCCCLXXII. '. ,1 ';
. ♦ CAMPANVS I4C0B0 C4RDINALI PAPIENSI. .,
./ . "CCCCLXVIIL
.,_..J:i.. . , . '. - • • • • . .j
ÖVtinam:íЫquidhomin¡optandumdchomine?Vtvtes>miPapienfis,ГaJue:inr.
certas mihifum Ponrifieem te malim an Papienièm. Hicmultum delitiarumril-.
lie labbrum longe,& curarum plurimum. Si tu íaltabis,memineris quantum iuraue-j
ris pileato.fin fubfiftcs,euoca,eripe me his inui&emalis. Hie nihil eft,quod ad te fcri-<
bam. Tu fi me amas,quod fecifti, femper quoquo fors ceciderit, Campanum infer.
Vale. Sum in rebus multis longe occupatilfimus-adeo ex Antiftitefa&usfumfcriba.
CAMPA2ÍVS 1ACOBO CARDIWAH PAPIEJ^SI.
' £ССС^Х,1Х.
NVmini meo latriam. Non dubito futurum quod feribis^ labes vnatotam pro-
uinciam coriuoluat,maloid quidem meo. Quid enim paratius? fililíes rame ali
quante diuinior, fi addidiffés&í'tuo. Iamnuncmenftruumfupplementurarnihiàte
conftituo áureos Plöntinos, íeu mauis Piiícoj quinqué menfefingulo Romac agentit
nam extra vrbem nihil debetür mortuis. Viuo harc dabuntor, prauer cœnas,& pram
dia,& quibus epigrammata donabuntur.quqramliberrati nec ego volo,nec tu potes
legem vllam prx'fcribere.Iam intelligis calamitas hec cuius agrüm fit decuíTuramarri
vbi amotus prouincia fuerojquo cenfes fugiturum alio,quàm ad te ? Fecit te mihi ve*
cb'galem Imperii diuturnitas,nec poteft arbitrio fuo non feruire,qui cœpit: quanquá
íí cura: vobis,vt fpes eft,fuero,nc attentaborquidem:aut fi attentabor,mouebot:non
eiiciar,& locum mutabo,non deponam dignitatem. Mihi veto idem eft animus, qui
fuit femper .-facile mihi eritfortunam , in quacreui, & perrerre. iniuriaomnis vcftra
cfbqui cantum numen tot patroni fuftinereclientem vnum nequeatis in caufa iufti£
iima.'
Ergo tnum numenfacilipacabilecerd,
KÂdvotainctpietfurdttiiejftmea? >
xÂnqmcunqaepdesUbentttr.vt omnia deßnt> . i
£ ûtmeJttfcipiatnonPapienßserit?
Quare ne putes in defperationem me venturum, non modo fine culpa mea ali-
qua : led omni с ti am culpe fufpicione eiectum prouincia,abdicatum magiftratu. De
Barduli fupercilio feribam alias. Scio quam manifefta fuperbia, quam occultefubla-
bimur , & lucerna tunc propeeft, vt extinguatur cum ardet infolentius. Sed hare, vt
dixi, alias. NuncPerinummeumaudies:nihilnouumàtcpeto:efi;oquifi)les.Felicj*
tervalc.Fulginiix.AprilisM.ccccLxxiii. . -i... i.
CAMPANVS IACOBO CARDINALI PAPIENSI.

. ... ' CCCCLXX. * .
REcepit Nicenus,facturum fehodie verbum cum Domino noftro.Enarraui con¿
fulcationem noftram ordine omnem,& aflenfum tuum in communicando con-
filio:laudaui & amorem tuum in me, 6¿ in fe fidem. Altera vox fuitmunc verum efle
intclligo, quod farpe audietam, efle te Domino Papienfi chariflimum. Magnum eft
teftimonium beneuolentÍ3c,fpoIiare fe:te inducre. Ego no hoc modo confelfus fum,
verum perpetuam beneficentiam in me tuam commemoraui, atque ita admiratio in
judicium cefîit.Expeâabo quid айит fignificetmam ita conuenimus.
Vuu t
78i IACOBI CARD. PAP1ENS.
CAMPANVS IACOBO CARDINAL! PATIENSI.

CCCCLXX1.
"D Edii tandem in Prçcutinos noftros, & cofatigatis curiaíibus molcftjis redii , nori
■*-^-manfurusmodocummcis,fedetiamimmoiaturus.pabiturad tefcnbendifarpe
& occafio,& otium. iñterdura &: congredicndi, quod officium íbrs tujic, vt<u poiîîs
prçoccupare íi velis: vclle autem non dubito, il modo non impediare.quanquam, v£
eft in prouerbio.volentum impedimenta non tarda.Celebraturus fum noua miflam,
autprimumpotiusremdiuinafaûrusfolenni more die fancb'flîma: Trinitatis. Ad
joint etiam pra;latialii; fed mihi fi tu défis, deefle&illictiam cumaderunt videbun-
tur. Tu vnus ornamenta omnium concumulabis. Inuito ego te ad Campani tui nu-
ptias.non vt amicus amicum verum, verum vt patrem filius, vt fi amici amico defue-
rint,filius patri deefle non poilu. Quare aecinge te fi fas eft. Sed cur non fas? cum tra-
ditum fit , vel fummos reges , vt ve&igalium fuorum fefta honeftarent , itinera fufec-
piíTe longiífima.Ego etfi tibi ved igalis non fui,quod proximum eft, paratus fum efle.
CAMPANVS IACOBO CARDINAL! PAPIENSI.

CCCCLXXII.
Vide quàm ftatim qui mei funt tui efficiantur. .^squafti me bencuolcntia erga A n -
tonium meumjbencficiis loge fuperafti , qui cum nihil acceperis ab eo commo-
di,humanitatis tantum cxhibueris,quan turn ipfe qui ei omnia debeo,non potuiflem.
Iam q.uibus verbis commendemmcos tibi , non vidco:cum parua fig'nificatione bc-
neuolentiç in hune meç omnia prarftiteris.Hoc vnii velim exiftimes: videri me nunc
tuis mambusfalutemaccepifle, quod qui mihi adiutores fuere in eafetuanda7tam
íludiofccomplecTrerís. Addis quotidie aliquid cumulo tuorum in me mcntorum.-
nam amoris addere quicquam non potes.adeo omnia iam fuperafti. Vale.
EARTffOLOMtAzO SCALxAE.
CCCCLXX1II.
MArtiolos Lucardenfes accepi , numero & fuauitatemunus infigne : Dignü qui-
dem,quod ab vxore viro:a viro aütem homini amico mittatur. Tara fuit acce-
ptum,quàm hic eft: vbi fum,rarum.Pro iis , & officio expediendç pofleffionis cœno-
bii Collenfis ago tibi méritas gratias. Continuatione beneficioru in diem magis me
obligas,quorum non ero immemonfi quando ad tua commoda incidet caCus. A me-
mus nos inter nos.huncquc animum feramus vfque ad exitum. Vera charitate nil in
vuaprius,aut potius. Bene vale.Senar x. Scptembris m.cccclxxii. щ
CHRISTOPHORO PICCOLOMINEO NEPOTI.
CCCCLXXIV.
MUto tibi calamos decern * Vcnetiis nuper allatos. Puto Cretenfes efle. color &c
magnitudointernodiorúi &temptata temperatorioduritas itaindicantmihi.
.Qui muneri mifit,aduedos inde affirmât. Quanto ergo calamorum plus habes,tanto
plus litterarum feribi arquum cft.Quod vt facias non tam praftandi officii, quàm ex-
crcëdi ingeníi caufa hortór,& moneo.Placuit epiftola tua Vltí mo lîabita.Si vera íunt,
qua: fcribuntur,boni animi,& furgentís difcipliiia! fídem accipio.Hocage femper,nc
ícmitainftituta excedas. ValcSenaíxxiv.Septembris m.cccclxxii.
CARDINAL! SENENSL
CCCCLXXV.
REdire Niccnum ex Gallia propter me letonpropter publica doíeo.ínterrupra vel

reiecb magis eius Legado non poteft non ad ofíenfionem x'ftimationis Apofto-
licx clfe. Addi video in dies exhauftis iam rebus nóuas iaéturas : quibus fola fubueni-
re manus Domini potcft.Nec vt fubueníat hoftra opera finunt. Recordare fi audifti:
finonaudifti, audi nunc primum verbum fan&iflimi Patris Cardinalis iànfti An
gelí : nulhs fc vnquam de pace Lcgationibus , qua: arnbita: eíTent, mcceiîum vidifle.
Multas
EPISTOLA. 7*5
Multas annorum quadragima rhcmoriterreceníébat. Nonnullas cgovigintirrium
remcdor. V tinam & quç in Hifpaniam decreta eft, non eundem exitum Jiabeat. Ni-
ceni q uidem eo amplius vicem indoleo , quod eius fumma virtus haud dubie ventu-
xaeft,non in raalcuolorum tantum fermones:fed eorum cdam,qui ab folo exitu con
fina mcduntur.Sic humanafe haben t. Plus fellis, quàm mellis vita hare habet. Bene
vale. Senç pridie Calendas Odobris м. cccclxxi t.
CAROLO SALANDO.
CCCCLXXVI.
Binas tuas rurfum accepi,quarum que recentiores videbantur, ad diem fecundam

Odobris funt data:. Rcfpondeo neceftariis tantum. Rothomagenfisnoftri vna:
folumlittcra: admeperuenere: Inquibuscommendationem meamquandamcurx
íibi futuram refpondet. Prarter has nulla: de quibus fcribis,funt redditaí.Non reddi-
tas doleo:prxfertimfi quid continebant.cui eflet opus referibi. Si videtur,fatisfacilli
de non reddiro officio. Ñeque enim, vt feis, ad referibendum fum fegnis. Angor ani
mo plurimum,quçri rurfum profedionem fuam in Galliam5fedirnpenfius,quod itu-
rum ilium plane profpicio. Angbris mei funt caufae,quod amo hunc Patrem.quod eo
Cardinali priuatum iri collegium video, cuius ad fuftinendas ruinas magna eft vis
femper,magnumque momentum. deniq; ctiam quod *tasfua,& vita cum commen-
datione haden us habita,indiícrimen honoris adducitur. Sic cogito. Autfungenda:
vicis Apoftolicç grada inGalliam petituf,autprincipumpacandorñ. Si illiusreicau-
fa: video earn poteftatemnondiuturnamfuturam. Si huius,nefcioquàmfuccedere
confiJium poíllt. Aut enim volúntate tantum Regis pioficifcetur,aut Regis , & Bur-
gundorum Ducis. Si Regis tantum.cunda ad arbitrium eius erunt regenda. Id fi fier,
fumma ericaliorü iniuria.Si non fiet,idem paratus erit exitus,qui & Ni ce no. Rurfum
ííinlcgationem fuam tíurgundusconfcndet, pacificatoremq; eumaccipiet , orietur
illico Regifufpicio.conípirare ambos occulte. Dirfidcrcincipiet,pra:tentorumqiie
omnium redibirin menté. Adfufpiciones enim ita eft prçceps,vt hoc vno pene malo
íibi femper nocuerit. Quocunque vertetur meus Rothomagenfis , afpera ôc angu ira
cunda inueniet. Credatfideliiudicio. Suadeo,non capiatur legadonishonoribus:
non trahatur defiderio patrix.in alium hoc onus reiiciat.cogitet q uocum Rege futu
rum íibi fit negotium. Non erit cum Carolo Religiofo,& iufto. Erit cum Ludouico,
apudquemomnis gratia ita cadit aut ftat,vt maxime aífedibus fuis inferuit. Siibit,
oro Deumhec omnia vertantur in melius. Sed quantum puto,pcenitebiteum coníi-
lii.Recordabitur Pjpienfis.Sufpirabitfçpepulcherrimasajdesiuas,amœnitatemfa-
ftelliiubilei,confuetudinem Curia:; maletq; vbiuis gentium elle quàm vbi tune erir.
Ad mentem quoqj venient fiepe Auinioneníis, & Nicenus, ad quorum exempla ter-
dum fuum accedct.Sed dicet,arbitrii mei non fum:à Pontífice cogor , & Rege. Peri-
clitandum erit ni pareo.Refpondco,eíTe illum eo ingenio Pondficem,facilitate vt re- в
digei e in earn conditionem totam rem polîit,ex qua gratia non recufatç.immo Sc ap
petite Legationis apud fc fit,apud nos onus no datx.Summa eft,Carole:Si volet,ibit.
fi noIet,non ibit.Ego vt non eat,& propter me,& publica, & feipfum opto ac precor.
Illud quidem ad difterendam rem opportunum exiftimo /vt ad reditum ingreifi iam
iter Legad integra de nouo fubrogando confultado relinquatur. Turn quidem mul
ta intelligi poterut,ex quibus adiuuari omnis dilTuafio potcrit. Нагс ad Gallicam Le-
gationem.In rebus domefticis, placet puteum earationeinftitui, quam litteris mon-
ftras. Sed cura inprimis nc quid coniundis patietibus noceatur,& vt ad aquandos e-
quos fpadum fine incommodo libere pateat.Quod autem egeretur foli,ne viam ob-
ftruacda operam. A Senenfi noftro fuadeo deinceps nil noui requiri. Sponte fi dicet,
grate accipe,& ftatim fignifica. Rothomagenfis quantum video ex litteris tuis ad o-
mnia eft fads. Diligentia tua multum& fiepe fcribendi indies eft grarior. Augeobfe-
quium,& ValcSenae vil Odobris m.cccclxxii.
Vuu г
!
784 IACOBI CARD. PAP1ENS.
• ТАЬСОЩ SIN/BALDO.
CCCCLXXVII.
ТУ Edcunti Auinionenfi patri noftro binas тех lirterç obuiç ad mare fuere : alter*
^ ad Liburni,vt puto.alterxad Herculis portum. Ambas non gratulatç modo fane
reditum.fedobfubitumgaudiú penedefipuere. Nunc quoqj quod efleillumRomx
exiftimo,gratulorrurfumatqjdefipio,Deogratiasagensquodhuncanimum dédit:
Quadriremibus benedicés, quod incolumem reduxerc: ventis omnia debens, quod
curium non retardarunt. Tu nunc reliqua confiée, atqueita ambi patrem & circum-
ftaobfcquiis, vt non moleftc ferat Gallixprçlatam lcaliam. Meiquoque inter hçc
memoriam habe. Pa píen lis mencionem aliquando inducito. Elfe ilium doceto,qui
Temper coluit,quiabfentis eft nunquam oblitus, apud quern folum in cofiftoriis no-
ftris rides beneuolentix manfí t.Deniq; i ta glu ti no diligencie tux animum fuum mihi
conftringitOjVccharitati antique, nihil per abfentiam deceflifle, perreditumacceflif-
fe multum appareat. Ego cunàa boni filis etiam extrema obfequia ad flnem vfq; prx-
ftabo.De Niceno ac exteris quç íígnificas, grata fuere: molefta, qux de neptis diferi-
mine.Domtnus illi opem ferar,& medicam manum ad íalutem adhibeat. Tua quoq;
domuSjVt video, autumni huiusexpersnoneft. Id vtexteramodice tolera, Se Vale.
Senxix.O&obris m.cccclxxii.
CARDINAL Г THE^ÍNE2{SL
CCCCLXXVIII.
QVantum intelligo cxlitteris tuis,magnis itineribus ad interim tendimus.Omiftî-
;nus nihil, quod faceré ridicuIumEcclcíixminiílerium pofllt. Etiam neoroiri
caotumamcntixlabimur.vtiuuenibusduobus nunc piimum ex tcncbrisinluc ni
educbs>nullum pene vfum habent; bus,quorum alterius vita , altenus facultas eft no-
ta,gubernaculatantx adminiftrationisdcdamus?Miferúme,quid audio ex te? Quid
temptari Romx intelligo? Apud earn prxfert mSedem, quxadfan&a exemplaeft:
conftituta?Sinon attcndimus/quidlamentarurifunthomines ? quidimprobatuix.
nationes?Nunquid non attendi eft xqu um, quantum ea focordia obfutura Ht animç,
& Deo futura ingrata?Huccine euaíere religion* hominis , Sc Celebris Theologi corh-
mendationes? Si fuftineri tantum oneris nequic,cur oneri fufeepto no ceditrAut fi id
fçculi pudor non finit,cur iis non permittit,quorum ab çtatc,&: vfu,& vita minus pu-
dédx íunt vicesícur in domefticas íemper notas relabitur?fideles videlicet, &: faneb,
Sc vtiles íüi. Nos indigni, qui ad innocens minifterium deputemur. Vfq; adeo q uies,
8c valetudo illi funt cordi, vt horum caufagregem creditum prodat? Paltoriíque tan
tum retento nomine reliqua quoeantprxcipiti videndanonputet? An nonSalua-
tons c^tncmov*Pôr.ctd$unmfufrt (Hus,vidítiMúmmvemeêm^ó'fi*^' Comminatio-
nera quoque ProphctX nó timet ? PaßoridereUnquentigregemgladiuißtperbrachiumeift<t
&Juper oculum dextrumeius Br.ichium eins artditateßccaintur & oculuí dexter eiustenebre-
% feensobfeurabitar. Non ilii vos ad ocia Pontificatum dediftis: non ipfe ad mollitiem , ÖZ
delitias fumpfiííe cathedram Petri debuit cogitare. Vulncrafti cor mcum hoc nun-
cio.neccogitationetantimali poffum quiefeere. Auertat turpem ignominiam Deus
áfacieíacerdotumfuorum, nec domuifux tantum defolationis per vnius fragilita-
tem permittat inferri:C©nfortet iuxta verbum Ifaix diflolutas manus,&gcnua debi-
lia roboret. Hoc folum me confolatur , quod quemadmodum fapienter fcribis>faci-
lius hxc dicuntur quám fian t. Sed tarnen quod dicantur tantum , i eferanturq, ad Pa-
tres:rurfumqj quod inter nos gratix omnia cedantjfacit vt quç fieri etiam nequeunt,
ne fiant tarnen extimeam.Maior de iis rebus dolor pene me immemorem Niceni ef-
fecit. Sed &c huius quoq; ludibrio habitam legationem pernimium defleo. Deflebo
triftiuSjfi ad altenum arb: trium , non noftrum adimere legatos , Se dare hoc exemple
cogemur. Quantum ab vrb e intel'igojibit Rothomagentís. Sed quantum auguror e-
gojcundemmoxcum Niceno exitum feret. Ita geminata repulfa contemptumde
vobis отпет augebit. Charitati tuxgtatias ago, quod dolorum noftrorum neque
ignaruin,nequecxpertemmevoluit. Jtaquxfodeinceps inreliquisfacito. Erunra-
pud me femper quç feribentur arcana Sems x. Ocfabris MCccCLXxii.
DO Ml-
EPISTOLA.
DOMINICO BERTHINO LVCENSI.

CCCCLXXIX.
HOc poftulato péricliter nunc quantum me ames.Per communem patriarn quç-
fo,& dulce contubernium noftrum , per quicquid etiam eíTe de Papieníí iucun-
dum apud te poteft , ne mihi id heges , neue excuíationes praferas , quas accepturus
non fum. Florentini , & Senehíes difceptatorem rae de fínibus elegerunt: meat fídei
permittentes,quod nulli vtrinque oratores conciliare ha&enus potüerunt, & moni -
bus pugnifque pene quótidianis eft dccerratum. Optp te in his adiutore, nihil defpe-
rans vbi tu aíTis. Dies viginti mihi concedito, & vcni quamprimum. Eadem tibi erit
menfaquçmihi.Idem te£tum,&leä:us.Eademquoq5diifinita: litis comméndatio.Si
addiuiíbs orbe Britannos te vocarem, vcniendum nihilominus efTet Nunc cum in
natalem Tufciam vocem,in amcena loca, & próxima, quid excufare poífis praeter vr-
bani Jucelli eupiditatetn non videoxuius tamé compenfandi erit,Deo volente,apud
me non ingrata facultas. Scribo etiam vxori manu mea , idipíum ab ea contendcns.
Sc'io quo eil in Papienfem aífeftu. Non permittet modo, fed vitro protrudecAccin-
gcre öc veni.Omnino teexpc&o.Valc. Senas xn.Ocbbris m.cccclxxi i.
CARD INALI SE2{ENSL

CCCCLXXX.
TAndern FIorentini,Reuerendiflîmc Patér.coègerut Foyaneniès,vt arbitriu con-
tcntionü fuarum liberum decernerenr,diiceptatoremq; me inter fe, & Lucinia-
nenfesquaauftoritatedecm't,conftituerunt.Subeundû eft onus, iîaflèntiat Pontifex,
vt módica de re,ita ad conueniendü difficili:quid fperem nefcio,quid timeam video.
Adiumenta quídam fum commentatus , qua: etil quam profutura fint incerturr. ha-
beam,nocitura tarnen non puto. Dedi negotium Carolo Cremonenfi , vt de i's te
cum agat. Rogo vt qua diligentia meis cicteris fubuenifti , huic quoquedifficultati
iubuenias.Guranda funt duo,vt breües, & diplomata îfnpetrentur: deinde , vt abferis
ego volcnte Pontifîce,Pilei emolumentis non frauder. Vtrunq; fidei tux commen-
do.Reliqua ex Bernardo Ucincnfi planius.Sehis xvi.Octobris m.cccclxxii.
FRANCISCO THOLETANJ) THEOLOGO.

CCCCLXXXI.
SCribis magnis contentionibus difeeptatum apud vos efle,foluinefàcramenti legi

bus polîînt, qui matrimonium prafens inter fe coniunxere : tandem vero ob am-
bitas nonnullorum fententias gratia:, non confeientia: inferuitum. Nil refers à noftri
feculi moribus alienum,qui vique eo abiere per deuia, ve mala rerum exempla á íolis
pene Clericis oriantur.Dumenim cupiditati,dum ambitioni licentius obfcquuntui1,
&crcfcerequa:runt,non tam virtutis,quàm poteftatis fufFragio immemores fui,in a-
h'enos afFe&us concedunr, quos aliquando impudentius etiam monftrant quam ad-
iuuenc.Solutio ha:c,vt putantjboni,iîne pCccato non eft.Âddo ego:& fine Sedis Ro
many incommodo.Qualis Mediolanenfis,& Neapolitanus in Ecclefiam fuerint,tibi
obfeurumnon eft. Mala ab iisillata toti Italia: patuere. Obhocipfum coniugium ve
hementer diífidebant nuncinterfe, necvlla erat belli fuípicio. Nos ab vtroque iam
cœperamusambiri: alterque alteriusmetu Pontifícemobferuabat. Piaculumeft,
nondirfiteor,alicnam diflenfionem optare.Sedeam non tollere,cum fine Dei orfen-
iîone non poflit, non eft anima: onus. Sublato coniugio nouum nunc ab iis fœdus
initur.Redeunt ambo non in priftinam modo gratiam fuam,fed in antiquum odium
noftri. Venetisautem, quod dolentius refero, illatometuneper hancconciliatio-
j nem nouainfeconfiIiameditentur,remiifiusiam parandarumclaffiumftudium fier.
, Ita errati noftri merces ha:c erit,vt &: oftènderimus Deum, & priuatis rebus ас pübli-
cismaioraopinioncintulerimusdetrimcnta. Hçc tarnen gratum feciftifignificare,
nec minus feribere qua: apud Turcos nuper funt gefta. Francifcc mi,quod ab initio
cum cflem Fulginii,vaticinatus fum tibi, quatuor decretas Legationes in caflum itu-
Vuu 3
7%6 1 АСОВ I CARD. P APIENS.
ras:dcduabusiamvidcs,dereliquisetiam mox,vtputo,intelliges. Adrem,non pont-
pam,dcccrni illas oportet. Vale.Senis xxi i . O&obris m.cccclxxu.
CARDINALI SENENSI.
CCCCLXXXII.
В Ene habet Senenfis.Salua Rcfp. eft. Redimus in antiquam religionem. Impleui-
mus Galliam , Germaniam. ambas Hifpanias , & quicquid in Oriente Chriftianú
eft, facultatibusambitiofis. NeceiTariam in Italia ad continendosin pace populos
nofter hie negat.Liquamus videlicet culicem,& camclum glutimus. Vt cçtera mul
tare & hoc prcífishumerisferam. Tibi gratias ago, quod in meis omnibus nec Vo
lúntate dees,nec ftudio. Vale.Senis xxx.Odobns m.cccclxxu.
САМРАЦО EPISCOPO k^íPRVTINO.
CCCCLXXXIII.
"С1 Vlgincnfi prscfidatu admodum Ianor.Eofuitacceptior,quoinfperatior. Obftina-
•*■ tius vnquam nihil Xyftus ncgauit.Suum nefcio quern deftinatum ifthuc affirma-
bar,cuius inopia: vellet fubuentum. Deus tibi hancfecundam occupationem fortu-
net,prima longe faciliorem. Habes quod bene regas, quod bene habites , quod bene
ctiam domefticis confuías. Inter ha:c bona tibi quoque vt bene fit da operam. Com-
znendo Fulginenfes meos amantes mei}ac ftudiofos. Fratrem etiam Afiffinatis arcis
cuftodem.fentiantiinomen pra:fidis,nonanimumimmutatum. Sutrinum.quem
commendas,geftoinfinu. Summa fide vir eft, non audita ab aliis, fed experimentis
perfpecb. vt fumme de illo merear,deeft poteftas. Voluntati quidem addi nil poteft.
Rogo te.non finas tantis intcruallis fitite Papienfem litteras tuas.Senis xxx.Odtobris
M.CCCCLXXU.
ЕкЛЬСОЩ SlNOB^ÍLDO.
CCCCLXXXIV.
*P Runt cum his tuis litterç ad patrem noftrum. Redde eas cum quieicet à ceteris.
•'-'Interadeuntiumambittefas moleftiasnon bene familiäre quicquamaftertur.Fe-
ftinoxgo ad vos,& rebus vim afiero,vt non canas arma,& virum. Scis quam non diu
pendeant de manibus meis negotia.Hoc vero ita breui excutiam Amnionen fis vnius
caufa, vt vix in manibus finite appareat. Ad reditum autem Niceni, & profectionem
Rothomagcnfiv patere nil refponderi. Guttula atramenti, quafcribendum id erar,
hoc loco dc саЫпо cecidit , neicio quid habeas amari : nolo nifi dulcía ha: ad te litte-
IX fapiant. ..uacreo imprimis nó negligi ofterentem fe vitro Pontificis animum. Tam
multa,vtvide%poreirpraeltare,quam vclquiuiscupidiflimuspetere. Addequodad
cafus rr.ultos vims plus magnorum momentorum Гагре eft caufa. Me tenes. Vrgeoc-
cafionesvndecunqueie öftere mes, &hancne labatur mordicus prebende. Aran-
dum,fcrendum,occandumq; eft vt meifem poflls colligere. Tibi hare inclamo, Ruf
fe, Anferi aliiSjtibi iurdiflima; filici. Vale Pientiç Calendis Novembris m.cccclxxu.
о/. CARDINALI K^ÍVINIONENSl.
CCCCLXXXV.
VT properem in ofeula , & complexum patris, preeipirabo , non accelerabo cau-

fam hanc finium delatam ad me inuitum,no ad moram reditus cegitatam. Gra-
uiscontroucrfia,litigatadiumortibushominum,nonaduocatis.eoiameftacerbira-
tis addu¿ta,vt exitura in bellum apparear, fi paulo longius proferatur. Mifll vtrinque
fa?pius à Florentinis & Senenfibus oratores , qui décidèrent rem , conuenire nunqua
partium ftudio potuere. Ab eorum difceffufa&a eft acrior. Ad meconuerfi, qui ami
cus vtriq; Reip.putor,miferunt Peru(iam,vbi tunceram, vtarbitrium inter eos fufei-
perem. Recufaui , qaod negotio Ecclefia; tunc occuparer. Priuatü nunc funt rurfum
adorti:periculum imminensoftendences,nifi his cedo. Vitäusduabus rebus poftula-
to aftenfi: Confcientia primum, q uod de manibus meis requifitum iri eorum fangui«
nem iudicarem,quos cum faluarepoftem,in periculo mallérelinquere: deinde,harü
ciuita
EPISTOLA 7&7
tîuitatum gfatia,quibus perpetuo me odio futurum videbam, fi eorum de fîdc mea
iudicium contemplîfïem.Quicquid inde detrimentifuiflet accepcum, vni mihi erat
hauddubie adícribendum.Hoc, dixiiïent, non accidiífet , fi pium opus dedignatus
Papienfis non eflec.Sum ciuis Senenfis,magnis meritisàPio afFectus. Genus omne
meuminhancRemp.tranftuli. Ego quoque xftiuumhunc mihi feceflum delegi.
Negligendum non fuit,quo animo hi ciues in mc,& meos eflcnt futuri. Propterea
onus incommodum fubii,& tardius morari quàm velim ego,& quàm imperet pater.
Ibo ergo adcontroueríhs has diíceptandas.Conabor implcre quod potero. Si dili
gentia: meçerit fucceíTus,aliquid me aíTecucum putabo,non propter Lucinianen*
fes,& Foyaneníes,quorum eft leue momentum:fed propter Florentinos , & Senen-
íes,quibusnetumultucnturinprimisconfulitur. Hanc rationemdeprocraftinatio-
nereddendammeoiudiciputaui,nequodin literis fuis fufpicari videtur, obcendi
inanem excufationem putet ad ferius redeundum. Vrbe quidem , & diu concupito
Auinionenfi nihil mihi optatiuscnilmaiusquoqj acmelius. Pientiae Calendis No-
uembris.M.ccccLxxn.
botJATO kJCCIAIOLO,
CCCCLXXXVL
VEni hodie Senam longam,quemaddiem venturum promiferam. Cogitocräs
fines litigatos infpicere.lbi cum inuenire te cupiam,da iJlico operam , vt Foya-
nenfes tui ex fuorum numero aliquot dcligant,quos tecum adducas,& à quibus fei-
reego,quiduii iuris cenfcant,poífim. Idem die altera à Lucinianenfibus exigam. Co-
ueniendi horaeritxvn.Pauci fine numerojinermesomnes. Dignitatis meas non pu*
to,exireillospopularicer,& inter agreítium arma me circundad. Vale. Sena:.ongas
xxiv.Nouembris.M.ccccLxxib
XTSTÖ IF. PÓÑTlPlCI <JMAXlMO>
CCCCLXXXVII.
NVdiusièxtusadhos populos venidigladianres inter fe iam dudum de finibus»
Reddidivtrifq; breuiaBeatitudinis Tux.Eamagna humilitate accepta, quod
inde obfequium fint habitura ignoro.Magnac v trinq; obftinationes funt. Magnae vl-
iionumrabies,vtnontamresipfainiudicium veniat quàm fanguis datus, aefufus..
Video magni mcriti opus futurum, magna: etiam commendationis tux, fi laboranti
ad pacem ícruo fubuenirc Deus dignab tur.Oppida,qux certant, ignobilia quidem
nonfuntrSedmagis vtceriio,Florentinorum,&Senenfium negotium âgitur, quo
rum ab iis concertationibus non fane pacati funt animi. Orator Mediolanenfium
Ducisjhorum qua: dicoconfeius: Senam ad me veniens periculum perturbandarü
rerummonítrauit, pluribufq¡ eft adhortatus , vt quopoflèm ftudio imminentibus
malib mederer.Oro mifcricordemDeum,vt fuíFragiomihi fit.Inco enim folo deipc-
ratis cxteris,reliqua eft fpes.Si diffiniri hanc litem contingat, ne ternjini collocandi
alicuius improbitate,vt factum ahquandoeftjConfundantur,peropportunum puto
metum Apoftolicxcenfurxadiungi.Si icatuaBenignitasannuat, oíFeretur facuJta-
tishuiusperbreuisfornшla,hincàmemiíГa.OrovtneceíГariumpoftulatцmnonnв-
gligas.Ex Senalongaxxix.Nouembrií.M.ccccLXXii.
CAMPA 7^ О.
CCCCLXXXVIIL
VOco te, Сатрапе frater, ad lamenta S¿ lachrymas. Mortuus Nicenusno-
ftereft, vir fine controuerfia magnus: cuius doctrina ingens erat, ingenium
fingulare,admirabiliseloquentia: Studium autem ad publica non modo conti*
nuum,fedfupraxtatis ac valetudinis fortem etiam pertmax. Ndhabuit Romana Se
des quo gloriad amphus police : nihil quod ad fuum miniftedum efficacius inue-
nirer. Videbat prudencer , explicate monftrabat , fine intermilfione operaba-
rur,aIicna:etiacnfegnicieireprehenforfempererat,accaftigator.Adhuncrefereban-
tur noftra confilia,ad hunc Legaciones vndecunqj nos adeuntes. Sine Niceno nee
У иц 4
7*8 IACOBICARD. PAPIENS.
operum initia erant,neccxitus. Tota operum moles huius vnius humeris infifte-
bat.Omittoamoreminnos,qmmaiorelTenonpotcrat:officia in canteros, qua: plu-
rapropcab vnoilioproficifccbanturquamàrcliquis Pacribus. Religionem quoq;,
pietatem,munificentiam,animi magnitudinem: qui nilhumile, nil quod nondi-
gnitaticonmn&umefíet,poterat cogitare. Flendus tanta: iadura: obituseft.-flendae
vices Ecclefiae, flenda etiam bonorum omnium órbitas. Mihi quidem nil acci-
deredolemius potuit. Negociofum conturbat femper calamitatis tarn grandis
imago. Ociofum veroficvexat,vtcumin fecretumreferor,temperareabeffufis ge
rn itibus nequeam.Miferuui me Campane:miferum & te.Hic quoq; amborum cau-
fa vbertim lachrymaî fluunt.Miiêros inquam nos,qui tarn amantcro, tara noftri ftu-
diofumPatrem amifimus.Adquem pofthacreferenturcurenoftra:? ad quern fub-
leuatorem in durisrefugiemus?quo etiam iudicegloriabimur ftudiomm noftrorú?
Duram,duram Galliam,&: impaticntem iani confilii,au£tricem quoq; tanti doloris,
&obitus.Qiio vnquam mérito tuo, autquo facrificio tanti peccati culpam poteris
cxpiare?SanctuslènexobfaIfamdefïdeuia fufpicionem videns incaflum i lie labo
res íufceptos,reli¿tam in armis Prouinciam, perditam ipem magnorum pro reli-
gionc fubiidiorum,fupra vrgentem valetudinem etiam animo confternatus,Raucn-
nx,quo à Taurino deueftusPado erat, fpiritum Domino reddidit: tanta quodcx-
ploratum mihieir,conftantia,vtfan£tifllma: vitç fan&iflimus quoque inuentus fic
exitus. Quibusergo autlaudibusprofequemurtam magni meriti Patremíautmo-
numentisornabimusproRep.mortemfufceptam ? aut doloribus requirem us no
ftri ordinis lumen excin&um.?Conatus quidem noftri,&dccreta,&: litera: quoq; mi
nora funt mericis. Vt virtuteanteiuit quicquid in ecclefia pra:clarum fuit: lie ad refe-
rendasdefun&ogratias impar eftomne quod quçritur.Benedicamus tantumnomi-
nifuo.Commemorationibus quotidianis recenfeamus fondas a&iones eii>s,&: in
opera Senistanquaminexemplum iacerdotale infpiciamus. Lugeamus autem ad
iingula,&damnaingentiadcploremus. Seculis quidem multis alterum Nicenum
habituri no fumus.Tum autem nofter ordo reli&us in tenebris eft. Luce fua illuftra-
banturobfcura,&muItoruminfcitiam vnius fapientiatolerabat. Dolore ingenti ra-
ptus bare fcripfi,miieriarum mearum oblituSjquibus in difceptandis horum populo-
rum finibu8vndiq;premor.Impellentecharitate opus defumpfijeo quidem molelli-
usacdcfperatius,quocumagreftibusnegociumeft,non rationis modo, fedomnis
prorfushumanitátisexpertibus.Benevalc.Senaílongar.
L. ^JRCHIEPISCOPO SPALATENSI PRESIDI

Perufino.
CCCCLXXXIX.
PAndolphum Perufinum,quoad leuamen animi fepiflime vtor, in meishabeo.
Vireihion fertiuitantum ingcnii.icdetiam recbin eos,quoscolit, fide. Amo
huncplurimum, cupioque illi non modo quarabamicis, led qua; ab alienis etiam
pom\intpra;ibri.SiinProuinciaperfeueraflcm,Fance]lumcurareciilem:tnopiapri-
mumduthisfua,indebeneuolentianoftra. Hanc faculcatem cum deceflus meus
mihi abílulcrit,neceíTe eft pro Papienfi idem tu facias. Qoaifo igitur Dignationem
tuam per beneuolentiam noftram,vt fi falúa fide,falua praelidatus xftimationeid po-
tcSjFancellum ilium primisfortitionibus edas.Benefacics digno, eiq; qui de te prae-
dicat,teq5 admodum colit.Mectiá beneficio no mediocri deuincies.Quid hicagam
inter dumeta, vt etiam valeam,ex eodem plene cognofces.Bene vale,mi Spalatcnfis,
omni venerationedigniffime.ExSenalongadievií.Decembris.M.ccccLxxii. .
F. С ARD INAL I SEHENS I.

ccccxc.
SI quasris,Senenfischariifime,qua:pacificaticnisfpesdchis populisfit: lane per-
angufta.Nullam veriuspotuidicere. Quod erat agreftium prius, nuncorato-
rumcrtfi£tum,vtpcrrinaciuspugnentquamilli. Vult Florendnus, vuJt Senenfis,
fíiperiorequiíqj condicione ad fuos redire. Dcbeoambobus, apud alterum educa -
« tus.ab
EPISTOLA.
tús,abaÍtero ad Cardinalatum adiutus. vterq;àme priuatí meriti fidcm de publicts
cxigit. Vide in quas anguftias cogor.Sellularii duo fi miífi ad litem fuiíTcnt,potui çfti-
matione maiore, minore inprimis negocio controuerfiam tollere. Nunc priuata
comunch'o publicis ofïicit. Inter has contehtiones fi iudico , plane reiieietur iudi-
cium.Si rem iniudicatamrelinquo, vide quanta,derenulla,confufio. ínter Niceni,
& meam Legationem nullum diferimen: magnum tamé inter meum atq; illius ani-
mum erit.DoIore îlle ignominiofi reditus obi ic. Ego aduerfum ex tum ferena fronte
excipiam:nechora,vtaiunt,íomriUm diminuam. Venere hue quinquies equeftris
ordinisvîriinfignes, quorum circumfcripco Cardtnalatunihilo eft virtus inferior.
Qoodillisaccidit,vt redirent Temper rebus infe£î:is,vni mihi ícmel accidiíTe modi-
cé feram.Bello,vt video,diffiniri litem oportet: calamitofo vtriq; , perieulofo Italia^
Me breui expe&a,& vale. Ex Sena longa v n . Dccenibris.M. cccc lxxi i,
DONATO xîCClATOLO,
GCCCXCI.
NO&u à Cimabello domum reüerfus literas ihüehi Senis allatas , quibus patrüe-
listui Angeli Acciaiolimorshunciatür.Ncfcio veranefignificentur,ancxlah-
guoreeius&íeniofit rumor híc collccTus. Sivitaeft functus, cafu vho rhalis muU
tiseftliberatus.-GíEterafelix pr*terquamPatria,8¿liberis. Tibi nunc, &¿ ftatrieft
cogitandum,qua fpeciefitaccipicndushicobitus. Prarfcntis flatus ahimum noftñ
Vides etiam,quidaddeclin:indaslingüas expédiât. Caputfamiliíe fuit.multis per-
fun&us honoribus, caro veftra, & fánguis. Meo iudicio inter vtruhqj eíl moderan-
dum.Vt necdolori,nec r.egleftuimotscxülisfuifléáppareat. Nigram veftemnöda-
mno.fed ñon tam demiíTam nec diuturnam , quam cuius iaóhira ingens oftenditur.
Sapitis ambo,nofcentes per vos quid ad rem,& opinf onem conueniar. Patris qui-
dem fuit indicaíTefiliis,quidillicharitasmonftret.Donatemi,metire pretérita. Co
gita quam proxime fuit cum integra actate Angelum vidimus. Abiitiam; moX nos
eodcmcögemur.
Optima qiHcfodics miferts mortaltbws лиг
Primafugitjttbeant morbijrißiftfcfcneclui.
Et labor., & dura rapit inclementia mortis.
IdagamilSjVt fi breui hic viuimus,ietcrnum alibi hon moríamüf. Valcex Senatott*
ga vii.Nouembris.M.ccccLxxi и
BERNARDO ILCIÑEÑSÍ CAPtT^ÍÑEO POPFLt
CCCCXCII. н
IN quantisde re hulla verier anguftiis,& cogitare tu potes, cui funt nota prártérita*
&mirorego,quidurioraopinionecun¿tainueni. Apud eos mihi negotium eft,
quorum nec auresorationi,nec corda fuafionibusaditumhabent. Petenti non da-
tur.Pulfanti noh apentur.Qtnerenti etiam nil fe obuium offert. Plane agreftibüs ce-
«io.Minora mea funt om nia illorümobftinatiönibus,fatcor.QuiaIiaratioae, quàm
ferro,6¿fufte domare milicos qua;runt,inanemopcramfumunt,hihilo plus agentes,
quam fiincuffione capitis firmum parietemtemptentdciicete. Quid agamiam nc-
feio. Diutius hic efle decorum non eft.miíerum qüoq5abire,miferrímum ín vitá: diA
ctimihe hos infelices relinquerc. Sipronuncio,contcmneturiudicium.Si raceo,co.
temhar ego ab his,qui horum igrtari animi ihopiam à meo abitu arguent. Nil minus
aütern quàmconcord!ameoiudicio,eftexpedanda.Lamentorha;ctecum: non tâ
VC fubfidium operi,quàm menti folamen inuertiam: communicatum amico malum
plerunqj fit leuius.Eligam vero in its aduerfis,quod ad charitatem eft propius. Perfi-
ftam&durabo,expecïaboqjàdiemcdicinam,quam à ratiohenoncerno.Iderit tan
dem ad confolationem negocii infe£ti,quöd mecum extrema: diligentia^ patien-»
tiaî confeientiam referam. Vale.Ex Sena longa xvi.Decembris. м cccclxx.ii.
}
79o I АСОВ I CARD. P APIENS.

. I , ■ ...и.ГкЛЬСОЩ SINOB^ÍLDO.
CCCCXCIIL
NOn futura erat tanti operis Niccno nuper defuncto pacificado Burgundi , &
Galli.quanta mihi fuit acq) eftagrcftiumhorumconuentio.Credisadeosmol-
Jiendos valere potuiíreingenium^cxtenratemûíron'tatemjpreccSjautminasíHo-
rum nihil plus potuit,quam adinftruendosLatineafinos conatus horainum valeant.
Orphci,&: Amphioniscithara^quarmouiiTefaxa, &illuas funtdiclx, furdum inter
paludes has ceciniflent.Exulat hinc omnis humanitas,& reuerenria, & maiorum et-
iammetus. Ambobusquod in finibusfunt, tanta licencia a Florenrinis Senenfibufqj
'permictitur,quantaipilsadhbidincm venit. Eos cum nuper tarn obftinata: mentis
in crepitaren), quidam iocoexcipiens,(_^#»f/m,inquit, Cardtnalii,inhancvaUem,nec
Moyfern njnquam пес lußinianum venijfí*.Leges qutdem noflras ad arburium nobis iffis imponi-
mus, ¿r quidem adArbitriumferimus. Tu hic credis Lattnisâut Tufcis mortbtts viui.Serui ejfeci-
uitatu noßrarum cum imperio volumus}cuiuí eft merces belli temporepro iis intrépide mori. Inter
hos ergo talesjcum meo iludió couenire nil ро(Гег,ех arbitrio delato id pronunciaui,
quod pariter eft vtrifq; ingratum,ac vtrifq; pariter dolet. Rogatus poft harc à Floren-
tinis,¿Seneníibus,vt mora adhuepaucorúdierum coner extremam manúimpone-
r.c,id eis aflenfi : magis quidem explicandi obfequii caufa, quàm perficiundi operis
fpe.Quam ad rem illi quoq; publicam poteftatem cogitant adhibere.Breui igicurfa-
¿risautinfeítisrcbuSjCaufacerteiuftiífime iudicata, reuertar advos. Hancmcam
ncccílítatem patri noftro Auinionenfi inprimih excufa, cuius videndi, 6¿ reuerendi
tammetenetcupiditas.quàmabhisinfernisfuriisabeundi.Lucinianëfcs hihofpites
fui noniidem funt,qui olim erant illo prafente. Mortes multç iliaca:. Plus autem ac-
ccpta;,(íc ánimos eríerarunr,vt ex hominum facie vctfi in beftias videantur. Barbis
promilfis plenum eft oppidum.Non tarn ad occiforum dolorem, quàm ad obllina-
tionem vindicîj;.Tibi,mi Falco,gratias ago pro tot tuis in mattem orfieiis. Ea fais li-
terisita mihi ilia commemoratjVt quantum deberi velit, plane oftendat. Remetiar
hanepietatem tibiae cuis,fiquandoeric poceftas.Depccunia Albinend, quando tu
deillanilfcribis,maleiamauguror.Nech"dcsmercacorum,vt video, nee lextui tri-
bunalis nobis fubueniet. Ad cañera damna xquo animo hoc quoq; accédât. Con-
íbíTorestuosfalutaexme,&: Vale.Ex Afmalongaxiv.Ianuarii.M.ccccLxxiii.
CAROLO SALATipo CREMONENSI.

CCCCXCiV.
REmaudituparuam,fruftumagnam,tractatu difficilem, fufeeptam à mullís, à
nulhs perfe¿him,ab officio etiam facerdotis non alienam , quinquaginta trium
dierum pertinaci opera tandem confeci.Patientiá mea vicia eft ru ftica du ritas. Pro
nunciaui, vtfcis,inter Lucinianenfcs 6¿ Foyanenfcs.Id quidem judicium, quod non
dperorum hominum modo, lêd prudt ntium quoq; laudabacurfentcntia: ne utris ta
rnen placebat,iudicatum.Parabátfeaniboadimp¡eudas querelis Refpublicas fuas»
&¿ qratores ad eas iam milerant.In caufa a-quiílima non defui mihi. Contraxi vndiqi
quicquid ad trahendos amnios, vel arte,vcl ingenio potui. Vide mutationem dexte-
rae Excelfí.Quod volúntate fufeepturi antea non vidcbantur,poft paulo vel necefll-
tateiudiciijvel fedulitateiudicis honorifícis fufeeperunt decretis. Agro igicur din
litigato ad cognofeendos fines ftatuti funt termini,& sternum pax imperara : cuius
etiam ftabiliendx caufa quadrageni à quoq; oppido publice miificomplexi fe inui-
cefï} funt,ac ofcuJati. Regio hxc omnis tam iníperato euentu non modo exultac : fed
mihi gratulacumoccurrit,açgratiasagit.Florentinis quoq; ас Senenfibuspcriucun-
dumhocnuncHimaccidit.non obícure videntibus magna: inter eos contentionis
occafîonem elfe fublatam.Non fuit tarnen diligentia' noftrar, non operis ta falutaris
conuentio.Egit omnia viitute fuá Altilhmus,qui in facie Chrifti lui refpiciens, figno
etiam cçlelb oftendit,quem vellet fine piis laborihm.rù bat meo inílit uto, quaq; die
in vicinaecclcßafolennefpiricusianäi.Horisetia omnibus adquamq; actione in-
uocabaturiJleame.MitaieSjôcàridciibus non irridenda: Conuentu vno inter c ere
ros qui
ÉPIS T Ö L -'Ж;о '. '7Í>7
'rosquiínagrisapuddefcrtamquandambeatiSabiniecdefiam л cotendfcntibus me
prjefenceefthabicus.cumalcercacionibusmultisco vfq; proceíTum dice diíciciii j ve
ad defperationem vlrimam res iam inciinaret,mœftisomnibus,&ad difcefliim para-
tis,IuX Dónaíni fübito aftulfit,fpem amiflam reddentis. Clariflíma die, nullis vehtis,
autnubibus,columbacandorisimmenfi à íeptencrionibus lapfa, deuolanfq; fuprá
ipfumconueryumjantequamterram attingerct,in Hammam eft rcíoluca, neq; poft
amplius vifa,admirationi omnibus fuit.Oftenti huius teftis eft locuples Dominicus
Lucenfis,vir grauis,& veraxrcuius ad primum initium concitador vox quafi indica-
tis rem aliis eftintelle&a.Redii domum la:tus,afl-uturuniqi operi eum fpiritum ratus,
qui in columba: fpeci5conuenmiieobtuliffet,incubuiacrius>nec muiros poft dies
illo duce,& aufpice perfeci qua: dico.Gloria igicurPacri,&FiliOj&:Spirirui Sáclo.Sic-
uterat ir>principio, &nunc,&:femper,&:in fa:culafa:culorum,Amen. Hancepifto-
lam ne ab incredulisridcamur,Sencnfi tantum noftro,&quidem Falconi meo c5-
munica.Vale.Ex Afmalonga.xx.Ianuarii.M.ccccLxxiii. ,
XrSTO P O lyjr IF 1С L
CCCCXCV*
BEnedictioma^lementiu^mePaterjquçmevehiehtéminTuiciameftprorecuta,
etiam inter hos populos non derehquit.Poft difeeptationes afliduas j qua: de no-
ícendis finibus habitai funt:poft tçdiainnumcrajquibus in pei fuadendisj& molien~
disagreftiumanimisquinquagintadiebuselanguiipoitremetiamficpiusderpcratäi
heri t'anden^Domino afpirante,manus extrema eft operi impofita.Conuenerunt ad
me cum publicis fuorum dccretisLucinianenfes,acFoyanéfes,atq; iis potiflîmum in
locis,qux tot iam mortibus funt decertatadatae feritentiç aflenferunt ¿ & paeem non
expeftata etiam fufeepere. Ante hune vero aflènfum cum prafatuseflem, quanta
fuiflet pietas tua,qu: CardinaléRomana: Ecclcfiç ad faluandas i es eorum,atq;animas
permififles venire:multa infuper de malis praeteritis deploraííem : recentia. identide
fuorum fuñera ante oculos pofuiflem : dixiflem deniq; quid Saluator nofter Iefus
Chriftus in tanta odiorum acerbitate,fi modo Chriftiani dlcm,&: mcmoiiam bapti-
finatis fufccpti tenerent,ab bis die illa,atq; hora requireretitanta cordium cft confe-
cutamutatio,actam prona ad pacifîcationcm voluntas, vt cum temperare nemo à1
lacluym is poíret,me eriam Hentern infpicerent:illico in mutua oícuIa,& complexus
fponteproceíferint. Gratia: Deo omnipotent! , qui per minifterium facerdotis fui
locum ilium pia diei illius lanitia expiauit,qui erat ante tot funeribus contan>inacus¿
Hodie quoq; precibus multis addu¿tus,ad illorum me contuli oppida,antc non adi-
ta.Non minon animorum fignificationeacceptus fum, quàm heri auditus. Nullis
quod inter rufticosfoleat, eft parfum aftc&ibus. Omnis generis multitudo ob-
uiamcumramisoleaginis gratulatum eftufa : magnis acclamationibus Xyfto rc-
ftitutori pacis fedulo benedicebanr.Paruum quidem eft nomen fadi,beatiilime Pa-
ter,fedlaborisfru¿tusnonparuus.Qupdenim oppida ha:c chara fuisrcbufpublicis
ilint,quodqj ab eorum offenfionibus animi Florentinorum,& Senenfium exacerbai
banturquotidie,&inapertamcontentionem vergebant,iudicaretua iàncta digna
rlo poreft, non illorum tantum, fed horum quoqj vna opera paci die confultum. Su-
perfunt pauca Florentia: confirmanda,& Senis,quibus breui abfolutis redibo ad pe
des Beatitudinisveftra:,aquibus tarn diu abeflenon modo moleftum mihi eft, led
meis quoque multum incommodum. Poterat diebus paucis horum populo-
rum duritas vinci , fi vnius tantum dominatus fuiflent : fed quod duabus
ciuitatibus parent,qua: inter fe amiula: funt,&:ad fuos promerendos certatim atïcdç:
«quodq; etiam diiudicata fine pace lis nullum vfum pra:ftabat,confulendum tempo -
ri,non meo animo fuit.Id ignofcat dementia tuaxui Deus fit proteftor,& cuftos.Ex
Lucinianodiexx.Ianuarii.M.ccccLxxn.
V
79г IACCfBI CÄRD. PAPIENS. .
*' CAMPADO.
CCCCXCVI.
ÄBeo ex valle Нас Clama,vt Gm dies aliquocSenis, atq; indc repetam Romam.
Vbicunqjeft Papieníisjibi&CampanumeíTe exiftima. Hócquacquam ¿fti-
rflari fcio à te:animi tarnen cauia recenfendum Uteris duxi. Vici poft lgngam pugna
idjquod fine armis vinci eft dirficillimum.rufticam duricatem,ae pertinacia. Quin- .
qùaginta dies illorum rabies me c5tinenter exercuit,nec m opus vnquam durius in-
cidbCrede nil iam non fuperari àtuo Papienfí pone , quando eiüs fcdulitati ceflere
Lucinianenfes,ac Foyanenfes,quorücft praeter canteros huius regionis trux natura*.
& infolens,ad omne impietacis genus cardibus quotidianis exercita. Gollern non
magni fp3tii vno in longum,vix medio in latus miliari patentem, annis prope ducé-,
tis pugnisaífiduiscontenderunuficinfe femper accenfi,fic odiis acribus inftigati»,
vtfuper alia crudclitacisexemplaapud alteros pugna quadam capita oeeiforum re
lata ad fuos,venum in foro,quodpofitafint,emptorefqi adpafeendam feritatem in-
ucnennt. Apud alteros cum fundamenta porta^qux in micum oppidum refpicit,ca-
fu aperirentur,in corum imo folo ad mcmoriam/ccleris pro cementis fine collocata.
De colle fentenriá tuli facerdotio dignam,pacemq; imperaui,& términos fixi,quod-
quetotiammiffiad litem oratores ante nequierant,potuit laborioiulus Papienfis.
Mepofthaecaccedentemadeos incredibili lanitiafufeepere. Quanta maxima ani-
morum fignificatioprarftaripublicorum bonorum au&oribusiolct, tanta adeunti,
atq; abeuntieft perfoluta.Campanis,bombardis , acclamatiombus, Clerooleagims
ramiSjCateruismulierumjpuerorumjfenum, aciuuenum àprimisfînibus in oppida
vfqj pervias difpoh"tis,ac lacbrymantibusgaudia defperatar pacismnt profccuti.Gra-
tulor illis.Tu mihi quoque ob fecundum exitum gratulare, mecumque Deo gracias
age,cuius,(vt verum fatear)nonmeumopus,hoc totum fuit. Vale. Ex Sena longa
xxi.Ianuarii.M.ccccLxxíii.
CARDINALI RAVE7{7{ATL
CCCCXCV1I.
DOminici tui.dicerem noftri,fi poíTeífione,non vfu illum tenerem.Sed quoniam
al iquando a ceteris adhiberi fe finir, ate femper vno vultpoffidcri. tui neccíle
eft dicam.Ergo tui Dominici tertiumiam menfem fum opera vfus. Sic plena dexte-
ritatis,ingenii,acdiligentix,vt illa non adiutrice dcfperandamihidiílidentiumcon-
cordiafueric.Molliuir,flexit,infregit, necvim eius fuftinere vllaruftica duritas po-
tuit.Gratiasago,quod quantum extuis ad cum literis vidi, tevolente venir ad me.
Veniam pofco,quod longius aequo reditus eius forfan eft expecbtus. Prius quidem
perh'ciopusdfhcillimurn nequiit. Cum feris verius,quàm cum hominibus nobis
negocium fuit,quos arte, non Ímpetu cogi ad pacis retia fenfim oportuit. Nunc ex-
pleuimusomnia.&deparuinomnis re frucius ingentes retulimus.NonenimFoya-
iicnííum,acLucinianenfiumres compofita:funt:íedFlorentinoruminprimis, atq;
Sencnííum, quorum animiabhisdetrimcntofis difeidiis inapertam contentionem
fpeílabant.PraemittoinvrbemDominicum: confecuturus ego poft paulo, vtilJic
ambo famulandojtuxdignationilongioris mora; damna affid;o ftudio compeníe-
mus.Redituautcm noftro Senas recreandi animi caufa ad cœnobium montis Oli-
uecidiuertimuSjvbià fanéto viro Germano tuo, ei us ordinis patre tanta benignita-
tis ílgnificatione accepti fumus,quantam nec tu maiorem poteras expecbre. Fouit
nos í¡nu,& fpintu cft confolatus. Abcuntes quoq; ad feptimum milliareeft proíecu-
tus.Egiilliquuspotuigratias,ago&:tibi,cuius honore, quod me tuae dignationis fi-
. Hum icntit,bona pars lxtç hofpitalitatis eft perfoluta.Bene vale. Senis xxvi. Ianuahi.
M.CCCCLXXJII.
Ad amicum in itinere.
Grojfet\mo tûtiifèxpdfsibu-s ahfta , *
Cum loquitur; rixa iungtt amicitias.
ZLnditi*
EPISTOLA. 75?5
BUnditixprimum,mox iurgia^verberapoß hac ,
Collum inde inmdit,firmgit>& vnguefieat.
Vtiliter longos ungues adplurima nutrit:
Kjídrabtem^dfcabtem^non mmm adlócalos.
CHRISTOPHORO TißPOTI.
CCCCXCVIII.
TNtelJexi q uç de Gafpare lamentaris,quç illc contra queratur de te. Vtrius querela

•*verior fic,incertum habeo. Adduci non poffum,vt quod obiieitur credam; Educa-
tio tua, & partim egens adolefeentia fanius ingenium repromittunr. Vtcumquc fir,
impero tibi, vt vitra moderatam purgationem nonprogrediaredióto, aut facto. Ga-
íparis fenium,quanquam delirans,íetati tuç fit venerabile. Docuitdiu, integre vixit,
mulcorum doéíorum hominfim fuit magifter. Placandus homo cft, non irritandus.
Itaàpra:ceptoretuo,&tefieri praxipio. Orationes Ciceronis, & Ouidii opera apud
hbrariumfunr,miniata&ligatamittenturad te.Valexxiv.MartiiM.ccccLxxiii.
CAMPADO.
CCCCXCIX.
TRafcentem tihi,quod diu nil ícriberes , placauerut littera» à Pallante primurri nunc
-*-redditç.Supcrbia prafidatus contemni mearbitrabar. Nec pati xquanimiter pore-
ram,Tuderto,& Fulginio tam cito te infolefeere. Sed a?quus tibi iam fum,ncc de Pa*
pienfi minus babes, quàin habuern cum omnia pofledifti. Laetatis rebus inter Luci-
nianenfes,acFoyancnfescompofitis. Iuftaeftla:titiatua,non amicotantum,fed bo
no viro apte conueniens. Nonenimduobusfolummiferrimis oppidis profpectum
cftquocidianis cxdibus propeconfumptis,fedtranquillitat¡ Italiç, quam Florentini,
&Sencnfes traâuri mox in bellum ab lis contentionibus videbantur. Scd lartor eço
tibi tuam vidffim placeré prouinciam. Digna eft fane qua? placeat. Vicina vrbi,&: in
amœm filma parce italix pofita. Quam tu vallem inuenics ipecie agrorfi, Se collium,
& populorum huic prçferendam ? Fulginio etiam, quid non modo vt banius,fed etil
pulcbrius?Ncgotiofa ( non diffiteor) adminiftratio eft,genfque ad lites paulo procli-
uior : fed tarnen non fanguinaria , non tumultuofa , non imperiorum defpiciens.aifit
modo integritas , & fine languorc humanitas , fuo fe ingenio facile regit. Nam quod
de facbonibus quereris,etiam nullac funt,fi vel'toto anno fupercilium leues. Sed nec
leuariillud cft opus, fiPapienfis tui-femitam tencas, à nonnullis ante prefidibusvel
minus probatam, vel parumprofpe¿tam. Exiisquidam locorum primates extuletût
in plebem , quidam plebibus fubdiderunt. Importunum vtrunque. Inueniens ego
Terdonenfis infeitia fepultos optimates vbique .- Proteruia delirare populares, rem
propterea ad feditionem fpecbre,ita vtrifque me pra:bui,vt nec hoc defpici, nec illos
iuam dignitatem tenere fim paiius.Idem tu fi faciès , non erit negotii in officio quen-
quam retinercSerua dignitatem,Campane,& communcm te omnibus prabe.Dua-
bushis rebus nulli поп,& parendi,&amandi occafioncm praeftabis.Quibus ego pro-
pe foiis prouincialiumcharitatem,quam metnoraSjpeperimihi,&:deiiderium Papi-
enfis decedens rcliqui.Reuerfus Romam fecunda de te inueni omnia. Laudaris vul-
go.probaris à Pattibus,apud Pontifîcem in preciocs. Vnus tantum Bardulus vel pau-
lulum tibi fuccenfet:quem tarnen Sehenfis nofter humanius plaçât. Ego Iibetius in
crepo. ExPallantetuo,quidinhacreccnfcamus,plcniusnofces. Vale.Romarxxv.
Martii m.cccclxxiii.
BERNARDO ILCI2ÊNSI ^MEDICO.
D.
T"4 Elitia: SenenfeSjinter quas fedulo agis.oblitum te latinitatis fecerunt.Non potes

-^âlialingua loqui,& fcribcre.quàm qua audis , & loqueris. Memineris Latine te
Xxx
\•
794 I AC OB I CARD. PA PI ENS.
!jfcirc,me Roma»cflc,vbi lingua vnaeftcçterarum interpres.Iocis tuis fum delegatus.
Quid enim feftiuius? Scdangoranimi, de iisipfis agi coram non poflc. Refponde-
remetuo,neautlittera:incerc;dant,aut quibus non oportet legantur. Sed te feli-
cem, Bernarde,cui Auicennaadeadataditum, qua: nec poteftati parent, nec opi-
bus.Inuideo medicina; , cuius tamen inuidia: folamen id eft , quod non femper te at-
que alios eadem opera fanas. Pia:rumque etiam ex aliens cuiationc incidís in lan-
guorero,exquo recrean non potes. iuniperiprius,&: Brafllca excrcebant ostuum.
Nunc etiam fumo lachrymare oculi in«, ipiunt. I nunc & tua arte ..b his tribus te exi
me. Tace myftcrium, vni tamen tibi mihiquenofeendum. Seis quid amborum di-
gnitaticonueniat. Rancidamalahinc mifla numero q uinqu aginta fuere, lmpera-
ui meis vt reliq ua déférant ad foroi em. Ex iis tu quot videbitur cape , & tuar braücae
«da. Addere Ci potes: A Papienil hçc funt , dicam te cum noninuidum,tum vero muí -
tum officiofum.Vale.Romaîxxv.MartiiM.ccccLxxiii.
GREGORIO LOLUO.
DI
VIdc,Gregori,ne tu is fis,qui de me tibimetipíi retuleris3&: damna domeftica pre-
timensfaremlatrcs, quem venientem non vides. Ego tale aliquid commentus
non fum : ñeque in iis coaimentandis vnquam verfatus. Confilia me » de publicis
veíhis qualiafuerint , nota funt pluribas , &¿ tibí nunquam ignota. In conícientia re-
€ti magno animo contemno malcdicaslinguas. SiccumdcdefercndoaFlorenti-
nisarbitio anno ante audifles.ícripíiftiad me iadatum inter vos ex condiclo Lau-
renui Medie. s, &: Donati AcciaiolicumadmcPeruííamdiuertiflcnt, initam ratio-
iiem illam concordia: , & pactum futurum judicium. Admonuifti proinde , vidc-
remprius quo ammo ad litem accederem. Nunc etiam quafi confcio, S¿ mclitori
confilii.velutabfterncnsolituramfumum banc culinam denuncias. Quae fit ifta cu-
lina,autquibus pareturminiftris, ignoro: Sulpicor eamefte, quam tuSenis domi
mexindicafti.cumftrudorcmeiusFranciicum Lucium vifus esopinari. Definite
oromaledeeomereri, qui de vobis vfqueinhuncdiemeftmeritusbenc. Tácete,
fi¿íínecaufaquic.um nefatigate. Ego gratiam vllius, neilliusquidem,cuifubfurn,
alieno damno vnquam quscfiui, Otium femper appetii , negotiafugi, calamis, 8c h~
biisCv>n[entuscontempfi,tetefte,qua:c:eteri fibi gloria: ducunt. Opto fiuerufu-
fpicionemhanccolligas,iiue ab aliis habeas, dc hifee rebus nec tefcribi mihi quic-
qîam nec fcribi. Veritas fuis fe manibiis nudet, & vifendam omnibus pr^beat. Tana
facili animo ad contemnendas nugas vcftras.fum, quam vos lingua ad lacerandos,
quosminnneexpedit.Vale.Romx.diexxvi.MartiiMCCccLxxiu.
BERNARDO ILCINENSL
DIÍ.
IVreexcanduit Brafllca, quod iuniperis eft mis pofthabira.Excandeo & ego.Quid
enim udicioillorhyrhmicoiniquius?Conferproceritatem,candorem,oculos,ve-
nuihucm , nobiliratem animi , inceflum quoque. Qnid cece in ilia non melius ? De
В lalio noftro fentio tecum , nifi ad reditum meum verbum fieri non placet. Miracu-
lo ianuenfj nil mirabilius.Eo tangatur , qui decreto tetigit Charerinam. RancidaxL.
mittoadfororcm,xx.imperauidiftribuitibi. Ex iis tu decern Braflica; da: vxori (ex,
Hortcnfia: quatuor. Tibi &luniperis habe, quâ: fuperant. Breuifatem epiftolar ne
m i ere. In Cardinalibus creandisoccupatiífimifumüs.Iocoíque mih: :>mnes hare fe
ria excutiunt. Vale. Koma: л! AprihsM.ccccLxxni.
A EPl-
E P I S T О L s JE. j&¿
P. EPISCOPO SAGVNTINO.
um.
"DOno animo fit tua paternitas : fi Cardinalatus dilatus eft ad folennitatem Spiritus
-*-*fan¿ti,non eft propterea adempt'us. СаиГге non mediocres Pontificcm,&: nos ad
id tcmporis compulere. Tuanobilitas notiflima hic eft : Virtus perfpecla, & fides in
ApoftoÜcam Sedem exp'erimetis iam cognita*. Tantis mentis deberi dignitatem no-
ílram fatcmur,& perfoluturiadpra:fcriptum tcrminum fumus. Ego imprimis, qui à
famulatiiFirmani, $f (àn£ti Angcli Cardinalium meani inte bcneuolentiam duxi,
Saguntino per id tempus non deero,ficut in hune diem non defui.Hec fcripfi,vt bre-
uem expeclationem ajquo animo toleres,& ncccflîtatis,non voluntatis earn fuifle in-
telligas. Do&iifimus vir, magifter Francifcus Tholetanus tibitoto animo deditus"
prçftare non définit cunfta charitatis & amicitia: officia. Qua ctiam caufa fidelibus
fuis laboribuscupidiusfufFragor.Roma: vin. AprilisM.ccccLxxin.
CAMPANO.
DIV.
COnfcfïorem raum remittimus ad te , nec à Bardulo male acceptum , nec à nobis
partim adiutum,nec graui etiam fatisfa&ione mulcbtum. Diice huius exemple^
quam imperiofa res fit Cardinalis: Quam aliquandofuíefortisoblita. Cumtuinter
noseris,in canteros non eris difllmili irhperio.Huncanimum fuo ingenio tanta digni-
tas afFert. Sedfinem vniusmaligradusalterius excipit. HerifrcquentiScnatu Cardi-»
nalis fancli Xy fti creams eft Perufisc tux Legatus.Si credis Tudertum,&: Fulgîniunr,
&Tyfernum:Spolctum quoque legationem eius euafurum tuo damno id credis. An-
guftolimitegrandis animus contineri non poteft. Inter dicendas de Jegatione ièn>
tentias primus Papicnfis Campanum Pontifia commendauit, vt retiñere íuam pro*.
uinciolamliceret.Id fi fieri minus pofl'et,ad aliam transferrer. Oratio muita,depiccaA
tionisfumma hxc fuit. Coníecuti commendationcm hanc funt Sanctx* Maria; Щ
Porticu, Senen fis, &San£tç Lucia;. Nefcioquemexitum tuœresiercnt:vtinam,qui
ftudio in tc noftro , &: labori quoque refpondeat. Cenico littcris tuts te tommendes
Pontifici.duobus ctiam iis Cardinalibus gratias agas,qui tibi funt ftifrragati. Sencufi
& mihi ideo nullaedebentur, quod propter ingentia mcrita tuaomnia abambobus
debentur.Vale.Romx vai.Aprilis M.ccccLxxin.
CAMPANO.
DV.
GRatiatua, &Senenfisnoftri, mea etiam permittitur tibi prxfidatusFulginm iis
in reliquum anni.ItaCardinalis San&i Xyfti futurum recepit. Ita permiffi iui ad,
telitteras dabit.Legit tuas,quas ego manibus meis reddidi.Deintegritate, ingenio,&:
icriptisCampanimuItahonorificclocutuscft. Animum quoque ad tcindieslibcra-
lius promerendum fan's vifus eft declarare. Fgimus hic nos quas potuim us gratias , à
teifthincampliorcs agendas cenfemus. Facintelligatquod quotidie intelligotgo,
feruire te illius non amicitiç folum,fed etiam laudi. A Mufis fortafle auxilium venic tj
quod à Fortuna iam diu non accipis. Plusvnum aut alterum epigramnia, cum tua
íuaui taie cœperitcapi, tibi impetrabit, quam noftrajtotiufqueScnatuscommcndaf
tiones. Crede mihi, ingenio eft liberali. Delecbtur littcris, ñeque in amando eft (с,
gnis.Tum apud eum ita eft fumma omnium rerum , vt promerenda fuá magis, quam
eius cuifubeftjfit expe£randa,&procuranda voluntas. Monftro , quç adiuuenr. Tij
pro tua prudentia reliqua exeqiiere. Ne vero puta, Campanc, terreri me menfurnis
quinq;,quosamiíío pra'fidatumihidenuncias.Eft beneficio Dei vndeid poífim: vn-
de quoque id velim. TuitaadiuinismcritiseiFecifti, vt quod aliquando doputcin
mefemperacciperc.Nifituamíeftimationem ante omnia attendiilèm,curafiVm qui-
dem fucceiforem micti tibí quamptimum,quo &: Rome, apud me cík-s,&: me nímnos
hosquinque acciperes.Scd tu mihi longe pluris es quam defiderium mcum. Cxtcxá
ex Perino. Romas xviití Aprrlis m.cccclxxiii.
•. ■j Xxx i
IACOBI CARD, PAPJENS.
BAPTISTS GVARINO.
DVI.
A Pud patremtuum prima litterarum ftipendiaiuuenismerni. Dilexitmepluri-
■* *mum,& doctrina, libriiquc adiuuit. Faflus fum Temper ex fundamento illo crc-
uifie mihi opens reliquum. Eademin meis nunc fequorai'fpicia.Eit mihi vnicusne-
pos feptemdecim annos natus,primis iam rudimentis fatis inftruc~tus,neque ingenio
malo,nequeilliberalibus moribus. Hunc ideo non libenter domi inftituo , quod fa-
miliagrandis ob diucrfum cómercium nihil ad Heteras confert-Propter me ctiam ni-
mis e(t in honore. Animo fubado velut agro ad excipiendos prçceptorum íatus , eft
opus. Ambitioni,& litteris vna opera no bene feruimus. Amputandç adolefcentibus
occafiones funt,quibus excederé inftituta femita poífint. Cogito hue propterea mit-
tere ad te,fi tu eum domi vel vis,vel potes accipere, Pofle te puto : Vellc te plurimum
cupio.Refcribe quid velis aut poifis: Vt quid indeconfiliicapiendum fit fctam. Ad-
monebar de nefuo quo Florétino,& altero Vincentio,&Cârbone nefcio quo.Sed tu
propter patrem ante alios places.Ne vero nepotem Cardinalis oneri futurum tibi ex-
iftimes,audi quid velim: Vt fit in domefticis eodem cultu quo caueri. Vt non pluslo-
ci habeat,quàm çtati conueniat. Vt famuletur,cum expedit. Vt nemo eum iota Fer-
rarien fi fchola meum efle cognofcat. vt denique ciuis filium, non plus ad te aliud ve
uille intelligas. Si quid autem propter me his amplius voles , id opto de doctrina tan-
turn^ moribus velis. Fuit etiam ei annis iamduobus ad Grammaticem, &c valetudi-
nem pedagogus integra: vira;,5¿ litteraturç non pœnitendaî. Opto fi per tuum cora-
modumliceat,huncquoq;fociumadolefcentiadiungere, vtparitertibi detoperam,
&: illi i n neceflariis quotidianus fit adminifter. Pro ambobus mercedem accipies, &:
earn quam à casreris foies , & quam tibi ego Romanar Ecclefia: Cardinalis Кос obic-
xjuio íum dcbiturus.Si annuis pollulato,fignifica quem ad diem miflurus hos fim. Ad
primam vocationem exibunt , quam tarn admaturari aueo , quam apud teillos bene
¿nftitui.Vale.Dicxiv.AprilisM.ccccLxxiii.
CHR1ST0PH0R0 PRATELLv£>
DVII.
TNcommoda domefh'ca reuocant domum Carolum Cremoneníém : eis compofi-
*tis Papiam meo imperio vcnier.vt tecum fit,&:rationariatuac adminiftrationis,quç
i»ifiíti,tecumrecognofcat.Omniobfequioeum profcquerc,eumqueaudi,atqucilli
perinde vt mihi fine exceptione obtempcra-Mandatumfert omnium, qua: curari vel
Papiarvolo, vel Mcdiolani. Valetudinem icrua. Crcditumminifteriumimple.&in
elimentum familiar pecuniam mitte. Ante omnia cultui diuino inferui. Roma; xxix.
Aplilis M.CCCCLXXf 1 1.
С ARD IN ALI N.OVARIENSI.

DVÍ1I.
/^Ratulortibi non modo quod Cardinalis fis fa&us.íed quod fecundis Patrum
^-*fententiisfaáus.Nemodiíl"enfit.Nemoha:fitauit.Ncmo non dignum te honore
hoc prardicauit. In falutem Eccleiia: , Sc tuam hçc tanta dignitas fit. Ita anteada vita
tua , & littera» , & ftudia, & zelus domus Dei omnibus repromittunt. Amaui tcantea.
Nunc etiam frui liberius potero. Itaque veni,& tuorum defideriis nc teneare. Am-
pledi tecupio , & fitim vctiti vfus ad fatietatem explcre. Vale in Domino x. Maii
M.CCCCLXXIII.
NARCISO THE О LOGO.
DIX.
QVodad rem ruam eo animo fis, quo indicant littera? ad Magleriurh noitrum,
non ta-m tempori quam rationi eft coníentaneum. Laudo conftans propofiturn*
Forrunam huius Sedis indolco, qua? raro , ad fuum frequenter , ad alienum affectum
componitur.Nc fpera mutari inftitutum hoc poiTe. Actionibus noftris tcrrcmur,quac
vltioni'$
E P I S T O L 4- 797
vltionis metu feruire nos cogunt. Papienfis tamen tuiin fe amoris nunquam imme-
mor crit.Nos hie poft creatos «tgre Cardinales,in candero rurfus difceptationem ad-
ducimur. Finis angoris vnius,eft grádus altcrius. Veniam illi det Deus,qui matcriam
noftrxanxietadadminiftratquoddie. AdiêpulchrumPiinos filiifarpe accedimus.
Inclam amus fancto cineri: Оpater,quam exigua illis de nobis eß cura , in quibusfußinendis ne
codèrent,vna tecum animas noflrasfubdidimus. Hœccine tua eß(pes ? Vtfubleuentur ignoti , noti
opprimimur. Vt aliisfit Utkia,nobis tatofludio mœrorparatur. ¿Quidaliudquatrißaripojfumus?
identidemqueprecari,vttecitofiquamur?Narci{c,tiä feribo hxc fine gemitu. Cogita vtris
gratitudomaiordebeatur,nobiSjanhuic,vni,anpluribus,minimum,an maxime me
ntis. Vt cum patre, & tefte confeientiae mea: híec fcribo. Cura ne mihi feandalo fint.
(Vak.Romaeiv.Iunij mcccclxxiii.
NARCISO THE O LO GO.
DX.
INter hos impetus animorum , quibus horis omnibus confligere cogimur,binç lit*
cera; codem prope tempore redditar,quietis aliquid attulere,alterç Regis,in quibus
Meldenfis Ecclefiç Paftorcm te petit:alterartua: , in quibus meis refpondes. Regem
«juidem gratitudinis laudo , quöd tan tac vinutis , & fidei habe n dam rationem exifti -
met.Tibi gratias ago,quod me es confolatus , tanqua in opacum refrigerii , fie in tuis
fidelibus monitis conquieui. Sed & in te ornando , eum me pratftabo Temper , quem
beneuolentia noftra , & tanti Principis meritum poftulat. С ¡Mis etiam manus fux ad
xe litteraslegens,hoc de prasftand ingenio iudicaui,folam latinitatem ad referendum
noftri temporis Cxfarem illi deeíTe. Nil breuius,ni lui cultius, au t grau i us cogitari ali-
<juid potuit.Reâe eft felix,cuius fortuna: fit quoque virtus adiundla.Sed vtinam quo
teift hic aíFeótu habernos hic quoque refpiceret. Narcifemi,dicoiterum: Angimur,
& laceramur quotidie, gladioq; a:terni doloris propter eum configimur. Ex fuo fon •
temeerores noftri omnes redundant. Quid illi homo fine mente & litteris afFerré
pluspoteft quàm nos ?aut quid plus attulit vnus quam multi? Nos omnia fine ilío,
fine nobis ille quid prxftidt.5 Condonado debidccnfus.debendi remiífio, cui tan-
tum quoque , & oppidorum refignatio , fui ne decreti fucrunt , an noítri ?Tant i non
eflefolaeiusdecred portatio debet, vt detrimento noftrocrefcerepoftuíetur,&de
noftris angoribus triumphare ? Indignaeft cura,nec noftra: fidei debita. Ad cómen-
dationem hominum plus multo eft illum non adiuuari , quàm nos tam mifere deferí.
Audi &reliqua.Heri primum poftreditum fuum venitadme Anellus Orator,& Re-
gis nomine de Cardinalatu appellauit. Vt valgus corpore eft, ita ad agendum animo
praxipid. Minatus eft mihi , minatus Ecclefia: , fi actutum Cardinalem non Creare-
mus. Mihi quidem amicitia: Regiç remiífionem : Ecclefia: vero obliterationem o-
mnium infe meritorum. Si reddi amiflum Regnum peteret , pro innata modeftia ea
nondiceret, quç in petendo tantum Cardinal! hare infulfapecus denunciar. Tune
oro tantum inures notç Principi tuo,vt memoriam tantarum rerura propter dilatum
modo iàlutis noftrç caufa, Cardinalem mendaci afHrmatione perituram contendas ?
Quis mediocriter ianus non intellexiflet, vna infeitia & noceri immcrcnti Regi , &c
noftras aures indigne oftendi.Corripui hominem grauiter,& facerdotalis officii me-
mor reípondi ftulto íecundum ftultitiam fuam, vt fibi fapiens non videretur. Etiam
nudius quintus collega nefcio quisfuusThcarienfem noftrumdeadimendisfacer-
dotiis,qua: in Regno poflldct , terrerc conatus eft : cuius vt ids non anima modo, fed
corpus quoque multorum annorum difcriminibus fortunis Regiis militauit. Vide
quo amiciveteres confortes malorum prateritorum propter nouumamiculumadi-
gamur. Condole nobifcum,Narcife,& fi potes,etiam adiuua. Prarferre tc illi omnes
longo interuallo optamus. Lineóla modo vna ad Collegium de te feripta fi hic eflet,
breuinegodo fîeresquodfumus.Vale.Ronuexi.iuniiM.ccccLxxm.
Xxx 5
79t I AC OBI CARD. PÁPIÉNS.
T(OMINE COLLEGII x^íD FERDIÂNDFM RE-

gern Sctali*. •
DXI.
IN próxima crearione S R. E. Cardinalium Beatifllmus D. N. certa ratione addu-
Stus , accedente no ftro etiam confilio , cum Germanica: nationi, & Gallicac, Re
gno etiamtuo nullum creaiTet: vt tamen honor fuus cuique haberetur, Ca;fari,&
FrancorumRegi,ac maieftati tua: in vno creando meritis,&virruteinfigni, quern.
quifq; fuá poibilatione depofceret , locum in id tempus feruauit , quod ad deliberan
dum certius,& ad nouam créai ionem honorificum videretur. Fadum eft poftea , vt
cum de hac re te requirente ad collegium referretur , circumfpe&is rationibus Ape-
ftolica: Sedis nobis vna omnium dcprecatione pofcentibus,Sancb'tas fua ipfam crea-
cionem ad poximum naralem Domini Saluatoris deferendá putaueric .• quo tempo
re, &menstrium veftrumcertiushabeatur,&nos maioriEccIefiç arftimatione po-
ftulatisafl ntirepoifimus. Qui.iergo tuammaieftatem magni fecimus ièmper, ôc
defiden'atuancgligendanunquampurauimuSjhasplacuitfcribercj&quanto poiTu*
musaftecbtexorarc,vthancdiIationema:quo animo accipias.certaqjrarioncfa&ant
cxiftimans, gratia noftra ill i acquiefcas. Etenim quod in cauia eadem eft Romanoru
Imper Ator,& Francorum Rex.mhil Maieftatem tuam tantorum Principum focieras
oftcndit Quod etiam vno tempore vobis fatisfaciendunifit tribus , magnorum hac
referuataconiun&ioe^mium aliquidàcaîtetis videtur afierre. Pontificiautem,&
nobis hçc frequens creatio CardinaÜum non poteft non oneri efle. Dignitas noftra>
vrfcis,primaaPontifícatueftinEcclefia. Augeriraro per Pontífices folet. Numero
etiam Temper fit vilior.Si poft recentem aliorum crearionem creati nunc tua poftuîa-
tione alii eíTen^neceflarium mox erat eodem exemplo requirente Francor m Rege
rurfum creare. Poft paulo etiam ad Carfaris litteras idem effïcere. Ita continuations
quotidiana creandorum Cardinaliû dignitas vilefeebat. Nec plus erat iam ad homi-
ïium arftimationem Cardtnalem crGari,quàm quemuis ex plç be Epifcopû.Hoc cura
Maieftas tua plane nobifcumagnofcar, certumhabemusexcuiaturamLÍTenecefllta*
um h me noftram.eamq} moderationem habituram, quam in cçteris femper fumma
fua laude adhibere cft folita Nos tui fumus,&: tuis honoribus cum tulit cafus nun q ua
defuimus.Salutcm etiam temporibus neceilariis fumus cum ca:teris operati. Denic£
nil praítermifim us,quod in hu ne diem ad te augendum ornandumqj decretis nofti is
fieri debuci ii.Hoc animo cum futuriin reliquis fumus,clementia: tuç,& noftrç ami-
citia:cottueniensaibitramür,vtin hac reada:ftimationënoftramreipiciat,ncc plus
tribuas vnl quam multis, neccrefeere quemquam noftrum omnium detrimento cx-
poftulct.prxfertimcum per coniun£tioné,qua: tibi cum Eccltfiaeft,ad nullum pri us
quàm ad te tiieri honorem Apoftolici Senatus pertineat.Locus,quem Pontifex Ma-
ieftacitüíereíeruát, nonadimiturintcrim. Difterturtantumadrempus. In quo vna
cum Ca;fare & Fraileó* um Rege de viro digno impleatur. Ita Sercnitatem tuam , vt
Domino noftro.nobifqueacquiefcas, percharitatemqua illiafficimui,&:bonorcmr
qui huic fan&x Sedi deb -tur , oramus atque obteftamur. Multa à nobisolim tu po-
iiulafti,&: qu otidie poftulas. Nos te in commune rariffime fatigamus. In hac aucem
vna rc, in qua de fummo honore noftri ordinis agitur , &c q их noftris cordibus m ax i-
me inûdet,publicam poftulationem porrigimus. Digneris pro tuamanfuetudine in
hoc vno oftendere,quartti àpud te noftra dignitas fit , & qualem in nobis promeren-
dis ani mum habeas. Maiori argumento colligere amoiem in nos cuum non poíTu-»
mus.Romaixix.lunii m.cccclxxiiï.
XISTFS IV. KyíRAGONFM REGÍ.
DXIL
HOrratur nos vera charitas,charifllme fili.vt poft nonnulla breuia aliena manu ad
te (cripta, hanc quoquecedulam noftra feribamus: quo & plane veritas parear,
& tuam Serenitatem ad capiendu reclum coníilium faifa: íuaíiones non tardent. Ad-
hibe,vt decct,plus fidei nobis,quam vana feribentibus. In ventate etenim loquimur,
nec te
EPISTOLA 75y
nectcfaîlimus,necanimam noftram.Si Ecclefiae Cçfar- Auguftanx prçficerc nepo-
remtuumpotuiiTemusinpuerilinirnium artate agentem, id fu fier à nobis cupidius
adimplerum quam àtccft poftulatum.Gratificari cnim Maieftati шаг opramu?, ani-
mumq; in earn propcnfum curtc"Hs in rebus oftenderc:fed id ipfum fine graui ofFen-
fioneDci.&animxtuç.&noftrxnonlicuit. Etcurnon Jicueriraliis literisabunde
oftendimus.Fratresquoq; noftri,RomanarEcclefiç Cardinales,quiin partem folli-
citudinis nobis funt dati,& quorum libenter audimus confilia, nec fuaícrunt ha£be-
nus.nec vt videmus hortante honeftate fuafuri in pofterum funt. DifFerri res facili-»
us poteft quam mutari,&contriílari potius mens noftra, quam ad Içdendum mini-
ftériumSedisinduci.Prore, Kex Sereniífime, pati omnia poíTumus.fed iadturáani-
raxfacerenecdebemuSjnecpoíTumus.ncc vteam faciamus, tuam piam intentio-
nem credimus velle.Pro nepote íi qua forían aliunde oblata eft fpes, illam fucceflu-
ramnoncernimus.Adnegandamquoqjpoftulatam proiiifionem legitima neceífi-
tateimpelIimur.Velisigiturquodpioximume(t,morecatholici& fapientis Princi-
pis confiliumcapere^confent.meumhoneíratinortrac&tu^plufqjnosaudirequárn
alios Expedatioquçcunq;intcrportetur,fuperuacuacrit, vexatura nimirum te,á¿
»os,imprimifq; Ecclefixnocitura.Sivtilitatemexillaqiiexisnepoti praeftare ¡ hanc
facile poíTumus,& quantam cupis,& ratione quoq; qua cupis.Teqj ad illam fufeipi-
endam magnopere hortamur.Caidinalem enim Sanitär Sabinç,qui tibi fiduseft, &&
nobiícum prarfentibus molcftiis angitur,non dubitamus libenter fubiturum, quod-
cunqj illi onus imponendum dux'erinius.Habeat nunc nepos commodum dignicâ-
tisecclefiaflicar. Anni vero.cutn nondum ad Cathedralem,& Metropolitanam ido-
nei finr;Illopoftmodumprofîci<ccnteaîtate,&meritis,neq5dehacC£eiàr-Auguftana
deфcгandum erit,neqj tituli dignitatum prarftantcDomino funtdefuturi.Credccó-'
íílio noftro:& cape Ii bens quod tibi ofterimus.Moderata Aldífimo placent, & quod
pied?poíciturcaclefti benedidrionc adauget. Idem quoq; n5 probat, quod immatu«
re,& cum detrimento animai quçi itur.Pro noftra i n tuamSerenintem verá dileccio
nes ne à diuerfafcribencibusforfan fallaris,harc tecum in fccretoconfcientiç com«
municanda,& declaranda.&rogandamanu noftra putauioius. Affectum fidclicer
confulentis,& te di I igen tis ne neglige.
VICECANCELLARIO. . »•
DX1IÍ.
DVodecimum iam menfem abcs,Reucrendiffime Pater. Vt vicefihium abefles,
fuadcrem,fi aut témpora tua: diligencie, non obftarcnt , aut alibi quam Koma;
eiîè vtilior poiTcs.Nunquam tuorum quenquam video, vt non horter ad te de reditu
admonendum.Idem his fació. Officii huius multar funt caufie. Illa: inprimis,quod
vidifti patiiamad tuum, & tuorum folamen, quod tranigreflus in Hiipaniam vl-
teriorem tulifti honores carteris legationibus ampliores, quod temptafti quar ad
tuum officium pertinebanc,& qua: cuarum virium vtrobiq;fuerunt,fidcliter adim-
plefti. Nihil eft à te prartermifl'um,in q uo aut prudenciam , aut ftudium , aut integri-
tatem tuam defiderernus. Refers ad nos accüraci,& circumfpecti patris commenda-
tionem.Mora longior quid addere non video,quae demcre nonnihil formido.Inui-
dorum,&detradorumfcis plena hie eiTe omnia. Eosquoqj qui laudare aliquando
funt foliti,pcroccafionem non inuitoscarpere. Tum nofti in rebus iam deiperatis
quanto plus adhibeturdiumrnitatis, canto firmius de imbecillitate noftra indicium
fieri. Si inter vlteriores,&citeriorcs>rurfum inter vltcríoresipfos humana ope con-
ueniri non poceft, quid necefle eft immorari in iis conuellendis,quarmoucri non
poflunr.CumulateiUepublicisfati<fecir,qui quod potuitadimpleum Nonfemper
Saluator nofter in bonam rerram fernen iecit fue prardicationis,aliquando inter pé-
trofa& plena fentibuscecidit.Hoc fi Redemptoi i omnium contigit, quid admire-
mur nobis canco infetioribusplerunq5 acciderc? Supra Deum eife поп р„/Гити54
& contraeiusoc ulraiudiciaincafllim eílnofterconatus. Proindeadnosiamani-
mumdignariocuaconucrrat, &de Vrbanis cogicare incipiat. Omnibus defidc-
rio es,& ab omnibus hie neceilarius crederis. Ego inprimis, cui noca funt noftra,
Xxx 4
8oo I AC OB I CARD. PAPIENS.
iudicio huic non erranti confentio.In manibus multa fiint, erunrq; indies : quotum .
tcpcrmaximum refert participera fieri. Epifcopusiamcs,& inter primos noftri or-
dinis,non ad confilium modo,fcd & cuitodiam Sedis. Conuenit vt quanto te altius
coIlocauimus,tanto tu pro omnibus diligentius vigiles. Accedunt tua priuara : Do-
mus,Cœnobium,CancelIaria,clientiumomniùiludia: qua: fiabfentia fieri melio-
raexiftimas,in.errore es non mediocri.Pra:fentiamhçctuam omnia poílulant. Bre-
ucetiamtempus tarn magna plcrunq; affert momenta, & fummis rebus noftris fo-
Jet afïerre,vt dilati reditus fubeundanon fit pœnitentia.Redi igitur,Patcr,& vbi ma-
gnus íemper es, maliseflc, quàm vbi ad diem maior poíl paulo focietate ipfa pene
par cum cxterisfias.Non ab ambicione hare funt,aut iludió gratia: coUigenda:, fed
ab rerum tuarum aman tiffima cura , quá tu in bonam partem rogo accipias. Haerent
enim animo Califti tui de me iacla fundamenta.Hçrent & commendationes primo,
moxgratia:apudPiumnoihumdeCardinalatu meo à te habita:. Fecerunt hxc vt
coluerim te Temper cum voluifti,cum etiam neglcxifti,ièmperamaucrim. Quema-
nimum,quod inconílans in diligendo non íum,in finem vfq; feruabo.Tu bene vale,
Reuerendiífirr.e Pater,& Papienfis tui nedefpiceiudicium, пес charitatem conte-
mne.Romar.xxvii.Aprilis.M cccclxxixi.
VICECAliCELLARlO.
DXIV.
AVdifti,credo,ReuerendifíímePatcr,qua:per hos dies acia apud nosfunt. ilea
probas,habehisgratias,quibus tu ohm intima confilia credidiíli. Si impro-
bas,eofdem accufa. Duces patracorefque omnium fepraebuere. Egoconfolatio-
nenihanc fero,quod primo literis,inde etiam verbo pra:nuntiaui tibi, quç in publi-
cis,ó¿ pritiatis per occafionrmperegrinationiseuenrura tibi timebam. Paro yatici-
nium aliud, vt fi minus eodem exemplo credendum puraueris , poíl paulo euentum
videns,amicicia:noftiçfatisfeciiTePapienlèm i ntelhgas. Si non redieris, fi Hifpania
pluris apud te erit quam Roma.fi minus de Vr banis rebus mihi credes quàm tibian
te Nouembremgrauioracognofces. Temptamus fine pudore, fine metu exequi-
mur.Fiduciaconfenforumad omnia nos precipites agit. Suadeo vt redeas, atq;ad
primamoccafioncmnauigcsRomam. Nonfunttanti Hifpanica : in quibus fudans
multum parum proficies,vt non haec noftra magis mouere te debeant. Aucloritas
tua multa hic eft.Gratia quoq; apud omnes non mediocris.Potes non modo perfua-
dendo,rogando,& refiílendo ргаг fiare Sedi miniílerium vtile:ícd inprimis nonnul •
loruminfirmitatesfuftinendo, quibus iter íemper ad noílra incommoda aperitur.
Maio prxcerico Cardinales ocio creauimus. Hoc Iunioeramus pene totidem crea-
turi:nifi benignitas Dei magis quàm noílradiligentia fubueniflec. Dilata tantum,
non fublacae(tres.Quoaucem ex genere hominumnoftrum dedecus pararetur,ex
aliorumhteris pleneinteiliges. Vnumdefignaboa:que cognitumtibi acmihi. No-
fti quem totiens fpurium dixiíli,quem cauen admonuifti íemper: de quo etiam ego
in archanis commentariis Caliíli noftri exempla diplomatum repperj fuá manu de-
feripta, quibus Vitium ortus ad facerdotium , 6¿ dignitates ecclefias tollebatur.
Huncipíum nunc ineludere noílro ordini conabatur qui poteft. Ac tanto quidem
impctu,vtquonammodoiacluramhanceuaferimusipfcdemirer. Nil tot annorum
conílansfama,nil Patrum nonnullorum diíTuafio, nil etiam teílifkatio mea vale
re apud pra;cipitem animum poterat: Michaelis Ferrarii fides adducebatur in me
dium, petebaturqj ad teílimonium dicendum, vel euocari hue, vel illius accipiendi
curamtibicommitti.Neutrieílaflenfum.Nefcioanoccultede hoc ipfo admonitu-
ri fínt Michaelem,& procuraturi literas officiofi mendacii.Tota autem in hunc mo-
dumres pendetrquaefieittua: D.ingrata(vt fuifle Temper cognoui)vide anpraruc-
nirehominem poíTis,&verum teílimonium nofcere.Autfiilleamicitia: magis quàm
confcientiaeferuiendiim exiílimet,aliunde vitii huius documenta accipere, qua; ad
nos deferens nafcenti malo nobifcum occurras. Promitto , fi talibus femel pateat
hçcianua,finem non ante futurum, quàm magnapars noílrum ex fpuriis Principu
conilct.cui exemplo de Cçiàrauguihmo cuo mox gradus proximus cric. Qup enim
ore
EPISTOLA. 8oí
orBRegíoncgemusfilio,quodrubd¡toconceírumeflredocebitur.',Doleoinboc)qué
noto, pra:fule,conditionemhancortus,velfcrri,veleírc. Etenim quod ícis, fumraa
cftineo virms,&integritas,&fummavita»con¡un¿ra do&rina-Vt nihil vtilius con-
ueniriadopusnoftri minifterii poíTíc Sedconfulendum excmploeft,,pra*fenfq} vna
vtilitas pofthabenda dctrimentis mulcis futuris.Nifí vel de cxcelfo Dominus, vcl di
ligentia tuaifthinc,velnoftrahinccura,quod parumexpe¿h>,nobisfubueniat, ante
Nouembrem,vtdixi,ebibenduserithiccalix.Internos,quod non fine gemitu refe-
ro:Internos,mi Vicecancellarie,funtqui vitium tueantur, & currentem íuafponre
Pontificcm inftigationibus afllduis praxipitem agant,fua» dignitatis,& cafti loci no-
íbri immemores, quam ob cau fam, quod obftare his potcs,reditum tuum diebus pe
ne cundís fufpiro. De Vlylbonenfi creando eram^tua* commendationi aflen-
furus,fi crearialiquem contihgebat. Portabam in fínu literas tuas, quas in o-
mnem occafionem proferrem. Ante omnia cum Vrfino,quiillifauec, deearefide
dataconueneram:fcddilatainaliudtempus difeeptatione mos tibi gcri inprarfen-
tiarumnonpotuit.Auccrgoturcdicnsillivalentiusaderis,aut fi deprecationes no-
ftras negligendas putauet is, nos vicem mam vtcunque erit facultas,fubibimus.Pra*-
teritus autemprimiscreandisfuit, quod de Rege íuoatque со multa documenta
negle&i honoris Apoftolici funt introducta. De vitaetiam prafulis non bene feríti-
tum.Sed hax omnia,(vt dixi)aut nobifeum tu , aut nos fine te fuperare conabimur.
Nunc vale, &cura, vc te ante quam cuas literas habeamus. Roma: xix. Iunii.
M.ccccLxxiii. ; ** '
CARDI?{ALt RAVE2{NATL
DX V.
HЖе Reuerendiflîme Pater,íumma Omnium eil, qua: per hos dies a£ra apud nos
funt.ProximaCardinaliumcreationc,cum Ca*fari,Francorum Regi,& Ferdi-
nando noftro locus vni creando referuatus eflet,quem quifqj fibi depofeeret, à Gas-
fare Brixienfis Epifcopus peteretur,à Francorum Rege nondum refponfum effet al *
latum.-Ferdinandus autem quotidianisliteris & nunciis Tifernaté , Salernitanumqj
requireretjquosdolebatnuperefTepraeteritos.contrariisftudiis res eft impedirá. Sa*
lernitanü, apertiflime oppugnabat ÑeapoIitanus,Sencnfis Tifernatem , Sancb* Ma*
riç,& Lucia» Brixienfem.Grauior nulla contcntio,quàm Neapol¡tani,&Senenfis.Il*
îe,vtexcludereturSalernitanus,Tifernatemrecipiebat:hiccft:contraSalernitanum,
vtpra*terireturTifernas.Sanior Senatus pars Scnenfi fauebat, Neapolitano Pôtifex,
qui propter domefticum famulatú in Tifernarem inclinaos numeroCardinaliú no-
uorum feadiuuabat.Minç vtrinqj multa*,&tumétes animi,&:verba ad feditionë Ipç*
cHtia. Adiumento tandéCardinalis Sanâi Xyfti,qui &ipfeTifernati minus faueban,
Dilata creado eft ad proximum natalemDomini Saluatoris,quo tempore cum in ea-
dem difceptationem redeundum plane perfpiciam, Deum prçcor, paci noftra* fub-
ueniat. A nobis,quantum intelligo,nil fani eítexpcctandum.Feliccm íxpetefijípira-
ui,qui legationis occafioneprocul ab his concerrationibus efles,neqj huius,quàm il-
lius ftudiofior haberere.Promitto enim,nemo non qualî in quéq; с ílet animo decía*
rauit.Suadeo G potes,ad diemillum non dimittas prouinciam.Ego pro mea in te cha*
ritate hçc fignificandaputaui:quaccum minus noftra* aeftimationis fint,quçfo praeter
te nemo ea intelligât. Dominicus tuus mecum aflîduo eft, пес vriquam fermo по-
iter te vacat.Bcnevale.Romx.xx.Iunii.M.ccccLxxin.
I. EPISCOPO FERRARIENSI PR®
Pontífice;.
DXVI.
SVmma celeritate fignificata funt nobis , qua» in íequenti notula continentun
Turcus obnixè quíerit pacem faceré cum Hungarorum Rege. Intercciforc
vtitur Nicolao Varueda de Vilach,nuper Rege Boina» appellatoxui multa pollicirus
eft TurcuSjfi rem ex íentenria faciat.Huius Nicolai ГиаГи Rex mifit ad Turcum duos
o;atores,quendam fratrcm AntoniumdeGatharoordinis minorum, fed nunc Ab
«о г I ACO В I CARD. TAPIEN S.
barem monafteriivnius non longe à Buda, &Ioannem Humichi origine Boftte.n-
fem, ambos vafroshomincs,&ingeniisTurcorumapcos. Hi oratores vifi funtnon
longea BelgradoDanubiumrranfirediexvr. Aprilis , & Conftantrnopoiim pcté-
ve cum his mandatisrRegein Hungarian pacemcum Turco, &: fœderafâ&urum, Ii
Turciis Regi Boínam, &Seruiam det, aut faltem alteram hatum promnciarum.
Q^pd fi féccrit,&:pccuniis etiam iuuerit, miflurumfe quoq; auxilia contra Vfíon-
eaïFanuni.Nosea verane fint,nnfalfa,rurfum aílimulcntur ne ad piocurandam pe-
tuniam,an ad vcnimaganrur, plane ignoramus. Quod tarnen ab dignis indicibus
nunciantur, negligenda non ducimus. Quod magni etiam momenti ad Chriftiaim
remvideantufiimienda&p a?cauendaputamus.Scnbimuseamob caufamRegi.&S
PraclatisRegniHungaria: Ícribimus& tibi. Literarum exemplacutn priefentibus
eruftt,vrquatcnos reddendo fint,vcl ret¡nendx*,tu qui ex propinquo fingulacctcius
nofCesmdicarefaciliusr>o/fis.Cöryareautemhisacccptis, &nulla interpofira mora
omiH-busindiciis rem veftigarc-atq; banc fufpicionem interius — r
eiTe,qua? figni6cantur, inucnics,retinereipfas literas potes, ne 1
mentemfatiges.Sin vera elTedeprehcndes, etiam reddefi videbitur, qua; funt ple-
niöresiTuq; lilis adiungequa: in tanto periculoneceíTaria putes.Si inter vrrunq; an-
сер^ dubia indiciorumfîdertacendum tarnen noniudicabis. Attende quid cogite-
mtis.IamdudumànobispecuniampoftulatRex: eiuíqjrei caufa Orator hue niif-
íuspericulaRegniíímuláíinopiamfuamquotidicderlct. Nos duorum iamanno-
rum exhauiti claflibus praîftare illam non poifumus. Si ergo nil tale Rex cpgitaiïet :
videret autem te referenteid à nobis maxime metui,veremur ne aflîmularer verum
elTe,quod verum non eiret,necelîarioq; à fc id fieri lamentaretur,quod pecunia cum
noniuuaremus.Ideoqjillanonconccifacoindignantius recufationem omnem ef
fet latnrus,quo iudicato etiam periculo fegnes nihilominusad conrribuendum eiVs-
mus inuenti. Ita ergo in dubiis rebus moderare diligentia? tua; , arq; ita-femus Regios
tempta.vt fi poiTumuSjindirficultatcmhanc non incidamus.- quam со ferremus x-
grius,quod ad prarfenrem pecuniam nulla eft nobis facultas. Prudens es : neq; in his
diífimflem re a carteris opefibus ruis prarftabis.Nefcimus autem quibus in locis nunc
fis,& quam facile mándata haícexequi poffis. Rurfum per te an legatum noftrum
Cardinalbm Aquilegienfem fubueniri commodius poflk. Ideo autem opcamus per
tuamF. eaimpleri,quód'Rcgi famiharior es, & longo vfu fua omnia plenius renes:
Qnare conare quoad valcs,vt tu ipfe hate facias in adiutorem confilii,&operisVene«
rabüemfratrem EpifcopumTranfiluatmm.Si vtileiudicas, illico voces, communi*
catiiq; mimdatis partem cura; illiarrri&uas. Quod fi nihilominus adhibendum lega
tum púcas,vcl quod propïnquior fit, vel quod plus pendens Cardinalis nomen lie
habitururmmitreadeiimquaradre, &Regem, & ca;terosfcribimus, addens Jireris
tuis,quicq u'd prxtereaàc;rcumipe£rione fua obferuandumexiftimes. Quae vero ad
Pradacos funt breuia,confulto folam credenriam habent, ne fcriptis noftris offendi
àliquarationcRexpoiIît.Fideiruç.Venerabilisfrater, toram hanc curam permitti-
mus.Nondefuiftiinhuncdiem Ecclefix:non décris nunc Chriftianorum commu-
nibusrebus.SperamuSjCum minora multa fummadexteritareerFeceris, grande hoc
ingeniofiusfacics,quomaiorisneceflîtatis elle &diícriminis vides. »■. »■■
' ".. ' ' . REGI HFliGARItA iJMATTHIvE PRO^ *'1тт*',щ*г»
Pontífice.
DXVII.
T>RoconfuetudincnoftrapIane tecum loquimur, nil reticentes, quod ad filium
patriconucniat.Vtnon pigebirnosqua:nunciaturperfcribere:ita nec te grauet
audirequardicimus. Adialutem omnia funt, &mam, &: noflram, Chriftiana:
quoqne Reipublicar. Quicquid autem eft tale, delectare fidelem mentem dc-
bet,nonangerc. Significarumefi nobis, mififie re nuper Oraroresad Chriftiho-
ftemTurcum.eofqucad fexram decimam Aprilis vilos fub Nandoralba rranfire
Danubium.Efieantemquendá Anroniú Catharenfe-m ordinisminorum, Abbate
ccrrimonafteriinonlorgeàBudj,&IbannemHumfèhiBofnenfisoriginis.Mandar
torum
EPISTOLA. Sc$
torumquoque,quaîàteaccepcrûnt, fummam hanc dici: Pacem te Turco fceduf-
queofFcrre,fiilleBofnam Seruiamque,aut harum alteram tibi pcrmittat.Item & in
Vfloncaflanumexregnoauxilia,fípccunhm tuae Sercnitatifuppeditet. Rtferimiis
Íjngula,vtfinecaufaánobisfcribinonputes.Nos tarnen ad eacredendaanimum ac
commodate non pofliimus.aliena cognofcimus à confuetudine tua, contraria fci-
mus fidelibus operibus tuis,indigna quoqj tanti nominis Rege.Quomodo enim cre-
di fas fir,eum qui c5ftanter in neceffitatc Ce habuir,in rebus iam mitioribus mentem
demittere?&quiarmisnópotuit, turpibus nunc conditionibus allici? Inctedibilia
íiint,&piis mentibus aliena, nofque, vt diximus, indigna: famçhabere fidemnon
pofTumus.Sedtamen,charirfimefili,quod velocibusnunciis fignificata funt nobis,
&à magnis au&oribus prodeunt,mouent nos aliquantulummec tarnen tam peifua-
dent,quàm vtnonnegligamusinducunr. Pronoftrain gregem creditum chántate
circumfpicere fingula qua»q;,& tuta etiá timere compellimur: plusnoftri officii eflc
putantes,multis vanis rumoribus decipi,quàm certo vno affligi.Es tu.chariflîme fïli,
homô,vt ca»teri.Errare potes,& labi,& cadere^¿ humanis defideriis trahi : lucis etiàt
fpecie tcnebris peccacorum inuolui. Agemns tecum non tanquam cum eo, qui
cum infideli fit paratusfentire.- fed tanquam cum eo,qui fi aliquando paratus eiTet,
noftrumdeeareiudicium habeat. Matthia Rex gloriofe, attende primum qua: fi
des eíTe tibi de fallad hominepoteft. Tu Chriftumfcqueris: Ille Mahometi infani-
am.Tu pro Euangelio contra tum in hunc diem pugnafti : Ulius arma contra te ad
tuendamDçmonum fe&am intenta femper fuere.Mcmcnto pognarum à patreVai-
xiodaj&tetotienscommifiarum. Coediumquoq;qua: de Turcis multa; funt facía?.
Seit ille tuainprimis virtute per hos anno* obitatum, quo minus tantum imperio
potueritprogrcdi,quan um optauit. Vnumtc odio habet, atque vnum te perdi-
tum cupic-quo fublato nihil non de Chriftianis fperandum fibi cognofeit. Si quid
blandietur interim, aut fi qnid tibi permittet,non aliaratione id faciet, quam vt &
confulatfibi, & in omnem occafionem te opprimât. Excmpla infidelitatis fua:,
non funt longe petenda, te tuumque regnum circundanr. Recogita qua; noftra
memoria in Seruia,& Bofna ab eo funtgefta, quibufque fallaciis¿ miferi Chriftiani
nimia; peenas fiducie vltimas dederint Videbis,fi defint cartera , hace íatis eflc ad-
cçterorumdocumentum.&tuum. Credendum illinon eft. Mcrccs amicitia: ab
,co nulla quxrenda.De religionecontenditur.lilc cuetur fuä, ru tuam. diuerficas bec
cauße cöciliarcanimos veftros nullis pa&ionib. poteft. Aut tibi dimittedus eft Chrt -
ftus;auc Turcus fufpe&us Temper habendus. Adde quod negligendum non eft , quo
animo Principes Hungari, quoeciam populi paeificationem hanc funt aeeepturi.
Fidelis Deo femper tlia gens fuic.Mihtauit nomini Altiflimi,cupidiufq; ad pugnara,
quam ad nuptias caeteri,eft lemper profecía. Quid iudkaturos de tc illos exiftimas ?
Intuentes nulla vrgentcneceifitate,folacupiditate,autSeruiç, aut Bofna; non mo
do cum execrando hoftefentire : fed ad oppugnandos oppugnacores fuos copias
iungererNon omnium intra Hungariam foi tafle pacati tibi funt animi. Eft facile»
vt multos tua virtus orFcndat. Multos etiam glotia vrat. Dandanon videturocca-
fio,vtquidete fentiunt bene, fentire iam maleincipiant , & qui criminan opera
optant,etiamexagitandifacultatemaperteaccipiant. Religione & conftantia , &C
in periculis fide,quibus regnum parafti, in pofterum tibi eft retinendum. Proxi-
mam quoqj Boemiam tot iam annos à te oppugnatam nonne di&uram agnoíds , no
proiudicioRomameSedistollendifqjerroribus, fed adfolam amphanda; pocefta-
tiscuramtamdiubellatumefleî Tantamqj rcrum , atquc hominum editam ftra-
gém?Quan lo pro Seruia,& Bofna^non cum hçrericis,ied, quod feedius eft, pacem
procuratam cum infidelibusinfpicient. Retinendum vbiqj etiam inter tuos cft no-
men bonum, fili chariffime.Idq; non modo anteponendum ceteris rebus; fed mor
te eciam, fi expédiât, redimendum.-quain re animaduerti quoqj oportet, quantum
Ca;far,& circunftantcs Germaniç Principes probaturi faétum hoc fine, quantumqi
miraturimutationem hanc lubitam tanta;q; ia£hinç,creicethaud dubieiliisfufpicio,
in :c amor non crefèct.Nouorum forte etiam confiliorutn cauiàm pœftabi». Quç
«
$04 I АСОВ I CARD. PA PIEN S.
qualia futura fint,arbitrari tu melius potes,cui funt nota propinqua.Nos de te follici -
ti/inemetueíTenonpoíTumuSj&libenterqua: fentimuseloquimur. Quin & nos
quoqi,àquibusfummèdiligeris,cumtehoftinoftroconciliatum vidcbimus,Chri-
ftianifq; viribus i Iii adefle haud fancii eíTe ad res tuas poterimus,qui cuperemus.Rc-
fpe&ustamabominandxfociecatisnecefibriomentemnoftram a multis auerterec.
Sequi erit neceife confenfum Ecclcfia*,nec blandiri illi,quem illa non probet. Etc -
nimaíllftensTurcoDominicumgregemoppugnas.In Vífoncaflanum mittens ar
ma, venientemdefenforemdebilitas,ientitillenobifcum, fentitcum Venctis. Id
qua*rens , vt malignus hoftis , nec fidehbus nocere , nec infîdelibus poffir.
Quam ob caufam nos , atqj illi non modo certos in exhortationem fuicepti
operis ioftrisnominibusmiiïmus:Scdclailem quoq; vna cum íapientiifimo Rege
Ferdinando emifimus.Qua diftractusTurcus minus ad refiftendum efficaxfuit. Et
tu nouo confilio ad impediendam confentientem Italiam turbandamq; vltionern
Dei,quç de inimicis noftris cum inimicis pacem paratur facere,& praefidium mitte-
re,& prefentem Chriftianorum (perrmiteruertere cogitas ? Ne néglige quxfûmus
famamtuam,MatthiaRex.Crudelisfft,,qui illiuscuram non habet. Nulla re ram
clarere magni Principes foIent,quàm opinione conftantis virtutis. In quo illam ho
mines intuentur,dignumfummishonoribusducunt. Earn quidem com mendatio-
ncm facia ingentiatibihacl:cnuspeperere,pra:teritarepetectiam,quaanimi magni-
tudinercgnum^)arafti,quaconferuafti,quibusetiampra:liis Turcorum impetus rc-
trudifti. Quanta demura laude Bohemicam ha*refim iudicio Romanx Sedisda-
mnatam armisvidricibusattriuifti.In ore hice omnium funt. Atq5 omnium vocibus
&litérisferuntur in caelum. Quid aliud nunc eft moliri quae detenuntiantur quàm
detantograduglorixcaderé?Laborum prxteritoriim fru£tum amktere ? Athleta*
Chriftinomen eiicere,&conienforisinfidcHumfumere?Mifeiamcommutaiione,*
ôfili,atq; omnium iudicio noftromiferrimam. Pro gloria tgnominiam, pro ialutcin-
felicicatem,pro gratia iudignationem,pro fpe retributionum metum vltionis muta-
re.Etenim ß hunc cum hofteconfenfum,& fcrendum auxilium ingratum Deo non
putas,erras vehemcnter.Odibileillierir,atqj infeftum.Nectalemputabit pro tantis
in te meritis retribuí gratiam debuiife.Quo in loco etiam attend) eft opus, quid inde
confequij&formidarimcriropoffit. Scispoteftatemhumanam omnemà DeoeíTe.
Per ilium dari,& adimi.Maiorcm e(Te qui in cxlisregnar, quàm qui in terra. Domi-
»«ijinquit Propheta^vêra»facit,&ditat,bumt/iat,<&exaltat.Qux manus mifencor-
diteraftitit tibi laboranti pro fide accadere nunquam perraifir,e*dem indignara, fi
rcmittecur,quotein duris rebus prxfidio munies? aut quern alium fubleuatorem
parabisíCantarEcclefia:iViyí Dominus eußodierit ciuhatem ßrußravigilat quicußodtt earn,
in manu fua funt omnes fines terrx,& fine eiusope inanes funt noftriconaius.Noli
tantumfidert: viribus tuis, tantumqj inarmisfpeireponere, vt valere contra indi-
gnantem Dominum aliquid credas.Sicut fluit terra àfacie ignis : fie pereunt pecca-
tores à facie Dei.Defenforem tibi illum conferua,quo etiam propugnatore, & duce
diiîïpaftiièmperimpiorum confilia. Idq;agevtin omnibus viis tuis iJIum cogites,
&illi feruias foli.Seruireautem foli non potes, fi tecum hofte fuo coniungas. Sacri
enim eloquii eft verbum ; 2teniopotefi dominis duobusferuire. Si non duobus dominis,
vtiq; duobus hoftibus minus.Increpat Apoftolus P¿\i\us:Jt>u<eparticipate iußtttA cum
iniquitateïAut qua [octetos luciadtenebras ? ^íutqu* сотипШо Chrifti adBelial? Âut quA
parsßdeU cum mfideüb^áut quiconßnfus templo Dei cumidolU ? Summa eftomnium,fili
chariífime,adquamhxc (cripta referimus.Si cogitafti quod fertur, frange funeítum
confiIium,&coniungeDeo.Nullarcinprxiêntiarum neceflîtas ad padioneshasvr-
get.Si non cogitafti, etiamlxtare tantam dete,& rebus tuis apud nos curameilè.
Colloquimur tecum in charitate Cbrifti,ficq5 agimus libere, vt cum eo eftRege agé-
dum,quemfemperlaudauit,&dilexitEcclc(ia,qiiiq; vocem Patris patienter poilit
audire.Nilquod nunciatumcftcredimus.AdfoilicJti Рл (Toris officium omnia feri-
pfimus. Dominus (it in cordctuo,&grcfl'us tuo.s dmgat in femitam reciam. Crefcere
tefaciatommbusdiebus vita*, & Dominum iuimicoium tuorumad gloriamfuam
conftituat.
CAM
E P I S T O L iE. . t. 8oy..
ТУ Ecrearunt me littera: tuç,imprirrus chantas, i ma confoIaris,fpondes, & confulis,

■^-^mcorumq; íaluti intrépide ades. Quam pule
lis gratia meterc/Heu quid mihi Campanus olim Perufia accitus,Pio commendatus,
Pra:fulfadus,Pricfesadiutus,in omni vita chariflimushabitusílllo nihil nunc oppor-
tunius adpraíentem triftitiam.Ita qua:fo in redtmendo fratre aduigila. Adiuua con-
uerelarum , fi quç excitantur,auc"toritate & gratia
i Pontificem retuli , turpitudinem facti in familia
referons. De veneno id docens, quod re vera eft factum . Addidi philtra,incantatio-
nes,& horum iudicem libellum , qui cum venenis eft ad me miflus. Horrere vifus eft
icelus,nonca:dem. Vfqueadeoincajfumcommotus, vt iuuerit libellum mittiadfc,
quern manibus fuis cremaret. Nonnihil hoc duco,fed me terret facilitas , atque obli-
uio. Plus longé prxGdii in legato repono, qui cum mox venturusfitinprouinciam,
de omnibus à me ad verum edo£rus operam fuam eft plene pollicitus ,
dien ci arcem fratri futurum fe comitem dixerit. Hinc ego:at tu ifthinc
ce,id potiífimum curans,vtintercipianturfurgentes querelç,quibusfu
terna; in uidix pofllnt. Prefectura? prorogationem neimpetrarepoffim , plurima ob-
ítant:inprimis conclauis iurata lex,prohibens fupra bienniuarcem vllam continuari.
Spes euadendi in brachio multa eft,in legato magna.Si verum quçris,in te vno maxi
ma. Proindetuum hoc onus opufqueexiftima. Si putas ante prefectura: fînem non
educendam familiam , permitto quod vis. Quo tarnen confilio duccrer,à Brunoro
intellige. Ab eodem cartera audi, quç ne telongitudine morer,in litteras fuas conieci.
De malis domefticis hactenus. Legatus, quern dico,mihi &: Senenfi amiciflîmus fa-
ctus, bis per hos dies nos conuiuio ludifque accepit. Inter caenandum varia ©blata
funt Epigrammata,tam quidem multa,quam mala.Rogaius quid de iis fentirem,^///^
inquam aliudquam mala ? Et ad eum verfus : Раиса funt, Pater,q их im mortalem pof-
funt te reddere.-Si verum dicimus,nulla preter Campanica : Hoc, inquit ille, indigno^
qttodepißolasad mefcribit,non carmina. Pluris vnum modo carmen fació , qua epiftolas
decern. Spopondi obrutu iri pofthac verfibus tuis. Itaq; ne vel mendacii,vel exiguç
apudte gratia: arguar.quotidianisepigrammatibustuum illumfac,arqueoblccta,in
iisfi Papienfi eile vnus fem per pes poteft barbaros duos eodem hamo femper pifca*-
bere.Qupd ex Vrbe nunciem,hoc tantum cft.Pontifex fecedit Ту bur, Senas aufug'C
Senenûs. Eodem ilium mox confequar. Caetcri Patrum fpectant loca , quo trahit fu|â
quemquevoluptas. In audiendis ad faftidium prouincialibustuiilicaures exetce.
Vale.Roma: i E.fuliJ m.cccclxxiii.
CAMPANO.
, >■ ■ DXIX. •■ ;
ENtibiadSpoletinos litteras chirographimei,ficferuidas, vt manu apprehend/,

fie vehementes, vtfuftineri, fie ingeniólas, vt fine fumma inhumanitate reiici
nequeant. Ego tarnen quantum profutura: fintnefcio. Superbaciuitaseft,factioni-
bus quotidianis fie ad impietatem exercita,vt neque Pontificum imperia ,nec fuperr
eminensarsadferociam deponendam quandoque valuerint. In commendationë
amici nuda puta quantum erit auctoritatis, velgratiae.Si Iordano profuero,erit quod
vtriquecongratuler.Si minus,quodla:ter3non infumatumiri numen tuum.quodin-
odorafti olim tam chads odoribus. Vale.Roma: ad fextam Iulii m.cccclxxiu.
, EPISCOPO CAPACIEWJ/. )
DXX.
PRotonotario Cluniacenfi nulla eft caufa, curamicosCardinalesi;ccufet,abhif-

que,vtfcribis,partim deceptum,partim male adiutum fe lamc-ntetur. Officia iJlo-
Yyy
$o6 1 AC OBI CARD. P APIENS.
rum fuç dignitati non defuere. Commedarunt, prccati funt,fentenr1îs adiuuere. Ma-
ior ratio meo iudicio,vt prçterircturjefFecit.notior fortafle nobis quàm vobis. Mcmi-
nifti fedente Paulo Cardinales quatuor fecreto creatos fuifle.Illo defun&o apertc re
léelos. Inter eos repulfus fuit Sabell us,& Venetus. De Sabello quidem quç mens fit
quibufdamexPatribus,ipfetufcis. Véneto etiam trium Venetorum Cardinaliú|*|t*
merus plurimum obftar. Horum, quantum ego puto, focietas CIu niacenfem noftru
cxclufit. Per ci us ingreflum p uta tum eil illis quoque poflfc aliquando aditi
Sententia: huius aurores numero plures fuere, &multitudinenosj
cnim in cícteris, fie in noftro quoque fenatu ex maiore numero femper decernitur.
Pontifici quoque fua cura non defuit , memori in fe eligendo illos ipfos non afFuiíIe.
Litterx D uc is Matifco nen fern com mendan tes, maiorq ue pars Patrnm abolendç oc
culta: creationi intenta facile Pontificem inhunc quàm ilium incJinarunt. Omnia
planius infigni Equiti lacobo aperui,qui nuper ad nos pro Cluniacenfi eft raiiTus.Illû
tu audiens rationes confiliorum noftrorú plene intelliges. Nam qui vel ipfi Matifco-
nenfi vel Oratori ad Ferdinand um profeclo facli culpam afcribunt, in errore (unt no
mediocri. Optare forfan Carchnalatú huncpotuere: fed certc non funtopcraci. Perc
ft, vt dixi, foci etas hoc fecit,quod factum audifti. De protonotario tarnen non fu m í
ne ípe. Confido Pontificem Patrefq; omnes augendis bonori bus luis non defuturos:
quam ad rem fauet fau turufq; eft i pie Matifconenfis , qui de dignationc fua lentit be
ne^ honori fice Ipquitur. Pater eft,mi Capacienfis, vt ante nobis incogni tus, fie nue
cognitus propter humanitatem fuam , ingcnium.&litteras noftro ordinicarus. De
îllo omnia expeclamus , quç conuenire in Cardinaiem
~ < împofient. Nudius
tertius certe Ducis caufx,cum de ea relatum eilet ad Patres, conftantifllme affuit, ira
Vt memoria ei us & fide,& fermone non inerudito fint plurimum dcleclati. Quantu
adannos vitç,tantum meo iudicio ad meritum adder. Fccifti rede fecura per litteras
gratulari.Bencuolcntia cius cenfeo in dies magis augeas tibi ас férues, e um ego illum
arnem arque illi fim debit us, non potes tu nec debes,qui mihi es nccciîàrius,non ean-
dem charitatemfufcipere.Duci oro me commédes,cuius animum, & glorióla opera
ex tuis litteris cupide legi.Te etiam hortor vt de reditu in Italiam cogites. Ad obliuio-
ncmenim etiam tuorum omnium fatis iam fuperque abfuiûi. Vale, Romas vu. lulii
M.cccclxxih. . ■
EPIS CO PO MELITENSI. . ,
DXXI.
Ecitatç hodie in Senatu funt litterç Regis ad Pontifîcem 8c nos, quibus de tua ad
R! • Melitcnfcm Eccleíiam ordinationegratias agit.Laudatus eft omniû voce,Deoqj
habita:, quod tama: virtutis rationem habendam putauerit. Quodrari Principes ra-
ciunt.vt pro acceptis Epifcopis grarias agant,hoc ita in eo eft commendatum,vt cupi-
diores iam ad omnia concedenda quàm accipienda facti mérito videamur. Laudi
liuic cumulum addidir.quod ego in Patrum frequentia de pecunia pro te impenden-
da ab eo impetratum adieci. Vifus eft non verbo tantum,quodca:teri, fed re quoque,
quod nulli , virtuti fuorum & beneuolentia: fubucnire. Uli refpondeo. Quam recle
egerit monftro,& de teaddo,qua: chariras imperauit. Curalittcras in tempore reddi.
Ego hinc ad praîiëncis vndecimam abeo.Senis ero ad medium Oclobrem.Siaurfcri-
bendum Papienfi eft.aut illi aliquid tua vel Regis caula iniungédum*: ibis vbiinuen-
turaîmetuaîlittcraîiint.Valemipater.Roma; viii.IulijM.ccccLxxiir.
С ARD INALI lMATISCONENSJ.
DXXII.
Ras in Tufciam abco. Si venturus illuc es , expe&o tc obuiis manibus. Si minus,
'Papieníis tui memoriam habcln hoc abitute veneratum non veni , ne ambos in
hisíeftibusfatigarem. Sum tarnen animo tecum. Commendotua:dignationifami-
liam domi reli'clam,domumque,& me. fpe tui patrocinii libentius abero. Cum Ora-
toreD jcisru'ifum multa locutus,hortatus quoque adcafcrihenda,qua: de tota re
¿ongofcrmc/neexplicui: docensnontuo, nonaltcrius cuiufquam artificio, fed Colis
.faction^
EPISTOLA. 807
fa&ionibusnoftris Cluniacénfem prjcteritum. AíTenfit omnibus. A Pontífice quóq*
feeaaccepiíTeait. Pcríuafus videtur redire, &aquamnon ftipulam ad Duccmrefer-
re. Pro tua in me charitate volui ne hec ignorares. Si quando ad te fcripfero,rogo ne
manumcalamusgrauet.Vale.RomxDiexi.IulíjM.ecccLXxin.
EPISCOPO EVGVB1N0 L. GRIFO.

DXXIII.
ACcindus iam fum adTufcum íeceflum. Relinquo tibi animú meum. Relinquo
gratias,quas pro tot tuis in me meritis debeo. Cura vt valeas , vitamq; vire com-
modis praferas. Meorum negotia in fidem tuam fufcipiro,& qua: Pontifex dedit pu-
gnane adimat. Screndi beneficii in hac poteftate Palatina tibi eft tempus. Dies totos
ita fere , vt vberem gratia: meflem tuis temporibus colligas. Dominicum Lucenfcm
contubernalem meum tibi commendo. Vir eft ingenii nefeio maioris, an fîdei. Mihi
certe ita charus, vt dimidium animç meç fecum habeat Temper. Quod illi fit,Papienfi
tuo fit. Aget tecum de iis,qua: Patres nonnulli à Pontífice petiere. Hoc pra:fta,vt in-
choatum à nobis beneficium,ab illo promiiIum,perfecl:um tua opera videamus.Dif;
peream fi in quenqua impertiri te redi us poteft. Vale.Romç xi.Iulii mcccclxxiii.
СARD INALI TißAPOLITANO.

DXX1V.
NOde hac Senam difcedo: vtinam ea alacrirate , qua eram folitus cum non animi
folumnoftriconueniebant , fedfententia: quoque diucrfe cauiç noua nosin-
felicitatcdiftuIerunt.Sedconfidojinidem breui redibimus. Moueri aliquandolo-
co folcnt amicitia: , non íemper deiici. Vbicunque fum', prarteritorum quam prac-
fentium libentiLiS reminifcor. Commendo tua: Dignationi meos , qui Roma; erunt.
Venient ad tc farpe , cum fideli opera egebunt. Sufcipe eos , &r protege, &: Vale.Ro*
mxxi.Iulij m. ccccLxxur.
Ex itinere Senas.
Vrbe recedenti magna eß difiordia mtcum,
Lxta quidem mens eßjrtßefupercilium.
Idtamen vt vent Bacchanum,toiütur,ejrpoß
Sermo,iocuí,rifa,quodque via eß, bibttur.
De Caupona Sutrina.
Hic iMariott44 olim vendebat iurgiaßd nunc
Гaufcrian immundam Caciantmictts.Eo hinc.
Ex itinere.
Gaudia quA quondamfuerant te Senapetentiy
Noneademnuncfunt.ldputoßtfenio.
Ex itínere.
tjlioxpoß Recurßcauponas quercuUdextra eß,
Inde Pientinumßmeviator iter.
De Gregorio Caupone Aqua:pendentis.
Diuerte hue hojpes , melius diuertere non eß:
Hic bene dormitur,pafcitur,ejr bibttur.
De Caupona ad Paleam fluuium.
i^yídPaleam caupona tibidabit acida vina,
Panem atrum,fada ejr lintea cimicibus.
Ex itinere de Caupona Rercurfi.
TurpU,inops,fetida,&ß>urca eß Caupona Recur//,
<ÂEßate vtfornax,hyemibus vtglactts.
Tecla Libant,paries tabulâta inßßier vnquam
Nonpotis eßßulte ,foluitur vt timeas.
Yyy г
5o8 IACOBI CARD. PAPIENS.
CARTtINALl SENENSI.
DXXV.
IMperioíénimium adlitteras noftras Ferdinandus refcripfit. Collegii decreto ai*
íentiri non vult.Conculcari videlicet hune ordinem quçrit,feeleuari. Anellus ora
tor refponû huius,non minus autemabitus tui fiduci a,ci renie iterû Patres, & furit, &:
quibus poteft,minatur.Tifernaté quoqj aperce depofcit.Nos parati fumus non deefle
communibus noftris.Pontificem tamen timemus,&numerum fuum noftro maiorc,
fed no m eli ore m. Rothomagenfisatqj Vrfinuslamentanturmifereadme,quodcam
cito abifles. Expe&ari oporcuifle dixerunt, donec intellecbim eflet,quo animo Rex
accepiiTet dilationem decretam. Ego quoqj eadem monuiflem, fi ante difeeflum me
appellalTes.Sed fugis femper,n5 a bis.Idqj vt apparet tarn in grauibus quàm in leuibus
facis. Quietos nos excitafti in furTragiû tuum, & nondu contentione tedata in discri
mine deferis. Plane tibi fuccenfeo : ac quanquam Cardinali vellerem tamen aures, fi
ad te vfq; manus mea: pertingerent.Hodie Rothomageniîs atqj ego ea ipià de re Car-
dinalem Sanfti Xy fti adiuimus. Is, etfi nobis multa pollicitus fit, tamë fine cura vent*-
ends Senatus nô fumus. Praîfidio nobis fit Deus.caufamqj Vicariç Sedis non déférât.
Ego quicquid hic ftudii,&gratie habeo,pro te fine defatigatione impendam.Sed vti-
nam fi m in tanta re fat is.Scribenda hascduxi,vt tu partim nobifeum animo pendeas,
partim vt clam habita lamcntari non poflis. Diebus fingulis ad omnem nuntii opor-
tunitatem feies quod fiat. Vale Calendis Iulii m. cccclxxiii.
REGI FERDINANDO PRO COLLEGIO.
DXXVI.
VTirtam de creando vel dirTerendo Cardinale , quem petis, celfirudo tua , &: nos
conueniremus iudiciis. Eandem in hac re de nobis experireris beneuolentiam,
quam íedéte Pio,PauIo,& Xyfto in grauioribus es femper expertus. Sed diuería íen-
tentia diuerfum quoq; exitum quarrit. Tu onus noftrum non putas creari nunc Car-
dinalcm. Offen fionisautem tuç exiftimas diutius illum difrerri. Nos contra in expe»
¿tationemodicitemporis detrimentum tuum nullum cognofeimus. In anticipatio-
neveroiafluram&dedecusBcatiflïmi D. N. ac noftrum. Rationesinfuper col'egii
infirma: tibi ad probandum videntur.Nobis tua: ad diluendum petfaciles. In hac di-
uerfitatciudiciorum n5 difputamus, vtrum vtri fit xquius cederé, vtrum vtri facilius
aflentiri. Vtn etiam ad tenendam fententiam maior neceffitas immineat. Cum filio
etenim Romana: Sedis eft fermo,cum quo propofitum eft,noli nifi pacatum pi um, Sc
reuerensagi.Malumufq; tacendo,&patiendo feruare Sacerdotale modeftiam,quàm.
altercando de noftro in te afFeótu minus probare quam fir. Hoctantumconfenfuo-
mniumfcribimus:Df)lerenosplurimumfíneonere Apoftolice Sedis,fineinfignile-
uitatis & inconftan tias nota, non pofle à nobis patn 8¿ Domino noftro aliud confuli,
quàm quod nuper confultum,& impetratum per nos cognouifti. Praefcrrim quod ca
res plurimum his temporibus eft neceflaria. Scripta iam Carfari', & Francorum Regi
vulgo quoqi ab omnibus cognita. Non conuenit primis Chriftianorum Principibus
mendaci fignificatione ill udi,ctiam Cardinales quidam falutis cauta iam abiere,& ad
abitum parati funt plures. Infolitum eft fine Patrum frequentia Cardinalem creari.
Rogamus proinde fi iteratis precibus vllus eft locus, vt neceilitati noftra: «qua fit tua
Serenitas,neque amiciflimum fenatum bene de te meritum, ad benepromerendum
paratum, poftulatis incommodis agas , cum per nos ipfos incitan fads ad om nem oc-
cafionem tuae gloria: fimus.Dicemus in calce fecundarum lie terarum,quod certa ra-
troneinprimis tacendum putauimus. Idque quanti Ik, tua fapientia expendat. Sólita
eft hare Sedes commendationibus Principum non ièmper , aliq oando tamen certos
aliquos ad Cardinalatum alTumere:Scd eorum aíTumendorum iudicium libcread il-
losremitterevt nouo, ficfummi &alienimagifq¡noftri honoris exemplo nunc pri-
mum factum meminimus.In ea condiftionecum Sercnitatem tuam vnacum Caria
re^ Francorum Rege eadem Sedes incluferit, non eft cur in noftram gratiam, &
extimationem bicuis temporis moram patienti animo non debeas ferre. Vale, v.lu-
lij M. CCCCLXXIII.
ГMPisce-
4 _ --^
E p i s T o i ж. го9
EPISCOPO LVCETiSI.
DXXVII.
MIttoadte Chriftophorum Nepotem, tantumadiiciensadbeneuolentiamnö*
ftram,quantum ad laborcm tuum addi intelligo. Cur prius non miferim,ex lit-
teris Fortiguerrae accipies.Ex illo cognofces,quo cultuillum haberi defidcrem, & ad
difciplinamruamquidvtileiudicern.Summaeft,vtmodeftevcitiar,vtfamuleturcç-
teris, ve nccapud tuamDignationem , necapud ciues Cardínalis nepotem fe fentiat.
Animo demiflo ad Jitteras , & bonos mores eft opus, indulgenria nil ad vtrunq; dete-
rius.Ea contumacem adoleícentiam facit,viamqucaperit ad procliue libidinum. Su-
percilio melius quam rifu ingenia honnuUarcguntur. Quale cum eflehuiusexifti-
mem,in feueritatem potius quam in blandidas inclinandum & cenfeo & fuadeo.Sed
tu,qui ad deprehendedos fenfus es perípicax , excufío adolefeente ftatim cognofees,
qua fie à te manu regédus.Ego quid tuç charitati oneris dem,haud fane ignoro. Quid
/ ctiam pro tanto officio debeam,pIaneperfpicio. Sed quod huius difciplina S¿ vitam
ante omnia cupio , coa&us fum tibi vni , quem maxime amo, cuiufque integritatem,
& religionem admiror , pignus cariffimum credere. Pro manfuetudine tua ita id fe-
res, vt nullum me reddendo gratiç tempus prjetermiflurum vnquam confidas. Senis
xxm.Iulij M.ccccLxxiii.
CARDINALI SANCTI XTSTI LEGATO.
DXXVIII.
VRbedifcedens egi tuae dignationi granas de Semeftri addito ad Aífifina: arcis
cuftodiam,litterafque ipfas dedi Sacramoro noftro tibí reddendas.Nuncgratu-
lor tibi,quod Florcntinam ecclefiam fis aflècutus. Siue enim cam reren turus fis , fiue
alterius gratia dimiíTurus,acceflíoncm tarnen attulilTcputoaeftimationi, &commo-
dis tuis. Hunc fortuna: curfum perpetuet Dominus. Tux certe virtuti , & magnani-
mitati, & in omnes, quite colunt,beneficentiaefumma omnia iure debentur. Audio
porro incolumem te in prouinciam peruenifle , &: fumma populorum grada magnis
vbiquehonoribusaccipi. Hocctfiproofficio.&dignitate,&nomineplaneeuentu-
ram anteacrederera , cumulate tarnen euenñTe plurimum laítor. Spero Legationcm
hanc tepraefenteProuincialibus non tam expecbtç quam conçu pitç.quam necefla-
ria:faluti futuram. Quod enim nemo antehac aflequi valuit , vt tranquilla prxíhret
omnia,hoc auófcoritate,& imperio tuo ira adimplebitur , vt non ad auaritiam , & am-
bitionem.fedadfolam Prouinciç fanitate venifle mérito iudiceris. Ei rei vt te totum
dedas.pro mea fide quoad polTum exhortor. Nulli ( quod fim memor ) tantum pote -
ftatis adprarfidatum œtate noftraattulere, quantum tu , &: ab pietatc in te Pontificis,
&ab ingenio tuo,&:magnitudine animi crederis attulifle. Quanibiadiumcnta cum
fint , omnino prima hiecadminiftrandi cura à virtutis eft commendatione ducenda,
vtnihiliamrefe'rt, quod inhisiuuenilibus annis nondignumtuis meritis videatur.
Sedhsectuipfeextemelius. Egoad me venio. Es memor, Reuerendiilîmc Pater,
quanto afre&u Roma; commendaui tibi neceílarium meum, Arcis, quam dixi , pra>
feclum.Nonminori cura cogor nunc commendare/Afîîicbe res eiusmaiorcm mihi
indies mifericordiam excitant. Tua pietas omnia ad falutemfuam, & fuorum fpo-
pondit. Mittit nunc ad te, de quo ípem certam illi promifi. Audi obfecro neceiîîtates
eius,eaque beneficentia fubueni,qua tuis omnibus foies. Tui etenim nos omnes fu-
mus.Vnabenignitatisoperaliberaillum,&mefollicitudinibus,quibus nuncangi-
mur.Hocita à te peto, & precor vt magis certe non poflîm. Non alienis atquc exter-
nis tuum beneficium confers : fedhis,qui tecum vi&uri referre tibi aliquando gratia
eu fœnore poterunt. De Senenfibus delitiis ideo minus tecum núc iocor,quod hand
fane \xto animo fum. Triftitiam noftram fi verbo vno depuIeris,habebisquotidie
quod iucundelegas, quod abunde rideas.quod mihi quoque perfxpe inuideas.Benç
Vale:Senis,penultima lulij MccccLxxiii.
Yyy 3
IACOBI CARD, PAPIENS.
САКШЦАИ SANCTI XTSTl.

DXXIX,
TVus in arcem Aififinatcm afcenfus triftem me fraterno cafu in hibritatem addu«
xir.Scripfit ille ad me, quan ca lenitate eum acceperis , quanta pietate Us confola-
tus,vt illico poenam v lei doloris iuileris tolli, &C fpem continuandae cu ftodiae dedc: is.
Acclamanribufque,quitecircumftabant,falutarenomentuum,voluerisquoqucin-
dicandi in meanimi caufa meum itidem acclamari. Magna hxc funt.magni Temper д
me xftimanda.Non polTum gracias dignas referrc: habeo tarnen quas poflum. Réfé
rer pro mc,cuius in manu eft omnis gratiae plenitude Ego vt in tuam clicntelam me
<iedi,ita in ea perfeuerabo. Nec temporum mutatio tui Papienfis fidem mutabir. Ita
tibi de me pcrfuade.Ita chirographum hoc meas fponfionis conde,& ferua: V t fi quá-
do immemorem benefieii videris , conuincere ingratitudiné feripto teftimonio poi-
fis.Seddehishac1:cnus. Audio te Mediolanumiturum,inde diuerfurumPatauium
voti foluendi caufa. Ito féliciter, Pater Ampliflime. Eunti & redeunti comes fit Do
minus. Vifitaffem tuam D. Florentiar,nifi & celerem tuum inde difeefium , &: meum
importunum officium veritus eíTem. Idtuvelignoícc,velproba. Vnum te precor,
non tarn meo.quàra noftra: Rcip. nomine, vt celeriter redeas. Abiente te non poflunc
non ia&uram publica facere.Tuvnus homo nobis confuten do, &prouidendo reft i-
tuis rem.Hoc qua:fo habeas cordi femper,& peregrinan* fedulo cogites , quar occur-
rere ad animum íapientibus folent.Breuis hora magna fçpe affèrt incommodareo au-
tem plerunquemaiora,quolongiusacircumfpiciendisnoftrisiationibus fumus. Vc
imprudenter tecum loquar,amantercerteloqui me fentioCharitatifídelisamicivc-
niamdabis. Eftquodteetiam extrema epiftolarogern: Veniet cum iis littcris Ra
phael Fulginas , Niceni defuncli eubicularius , qui propter veterem confuetudinem
noftram mecum núnceft. "Eget patrocinio tuo ad redimendam de adueriarioruni
manibus diuturni feruitii non maguara mercedem:audi eum precor honore meo, 6c
pro tua ctiam pia confuetudineadiuua. Si vlla in te viui Niceni fuit iniuria, expertes
iniuriasferui pro domino pœnam non luant. Mortui beneficium recordare porius,
quam contumelias.Si enim verum expenderé volumus , & Papienfi tuo aliquid cre-
dis.illius etiam abientis vmbraCardinalem fecit Pontificem nofttum,aquo quidera
Cardinalatu & Xy ftus eft,& tu San&i Xy fti. Aflui in eo cofiftorio, & cúnela infpexr,
& quid ad quemq; tunc creatum Cardinalem Paulum induxerit planefum contem-
platus. Icerum crede , Niceni auftoritatem ad balnea Viterbienfia licet agen tis.init ü
fortuna; tuç,&: omnium,qui abXyfto funt illo die dediiïè.Quo magis has inopes eius
reliquias fidei, &bonitati tua; etiam atqueetiamcommendo his litteris,vtii minus
nouaadipifei iinuntur, vetera tarnen ab illo Patre propter feruirium fidèle accepta
noncogantut dimittete.Bene vale.Senisxxv.AuguftiM.ccccLxxaz.
CAMPANO. %
DXXX.
T Egati noftri in Nicolaum benignitas tarn fuit grata,quàm neceiTaria.Mifi Floren«

-*—'dam, qui meo nominegratias ageret. Litteris addidi quod шаг beneficentia: con-
ueniens videbatur. Itidem tibi pro tantis offieiis debitas ago. Put® commendatione
tua non minus quàm mea indulta eíTc quç memoras. Is femper es in me , &: meos, vt
Campani nunquam fit pœnitendum. Quod vero filcri cum Prarfeóto arcis non vis*
attende in rem eius ne fit. Nofco ingenium hominis vfu exploratum,no argumentis.
Blanditiis nunquam fit melior. Agunt eum praïcipitem patrocinia certa. Aífiduo me-
tu nihil ad fanitatem eft praefentius. Infacerdotem Ccfum nefarius fuit : Ingénus
fuum turpis.-in fe ipfum quoque tcittcrarius. Vna flagítii diifimulatione mederi mal is
his poterat,&: cú ei eflet & in finu dedecus , aperta vltione fuperjmpofuit capiti. Pro-
inde fi mihi de meis aliquid credis, permitte vt ab illorü ingeniis, & loquar & fileam.
Habende Deo funt gtatiç , quód in Pontificem mitem incidimus , m amicum Lega-
tum,in Ptiefidem te,cuius in me amor maior efife non poteft. Sedente Paulo fi hçcac-
cidilfent, víx louis quadngis efíugere ílipplicium poterat. Quod vero ¡pfum Legatú
ica
EPISTOLA
i4atüümfecícris,Vtetiamáteconucniendi Leges accipiatjplurimumlaftör. Id es af-
fecutus quod Xyfto in hunc dicm non Jicuit. Vide quid Mufx , quid tua dextericas
poifir.Omni diligentiatibi Patrem hunc retine. Colit ingenia , quod ad te antea
fcripfi.Et tarn multa potcft,quàm multa videri vult poffe.dies eius vna centum annts
noftris erit tibi vtilior.Hortor tarnen, vt quanto ille plus permittit licentia: , tanto tu
tibi minus defumas. Magnorum voluntares funtplena: difcriminum.neccuiuf-
uispbfequii&ingeniieft,ihasfineorrenfione traóbre. Attendcnda: funt mentes
eorum ac ftudia,iifq; accommodanda» artes placendi. Hace ideo libentius feribo,
quö'd tuç ingenua; libertatis non infeius, qua: ego aliquando non aequo tantum,
fed grato quoq; animo accepi, vercor ne hic nofter non eodem fit accepturus , cum
magnum diferimen inter meam atq) illius confuetudinem fit. Tuarerit moderado
ras viderc, vtquod adulta: beneuolentia: obeiíe non potuit, nafcenti ne noceat,&:
quçhumilem Papienfem dekctanr,potenténeexafperent. Adiuuarefacibus Solera
hxcadmonens.Sed quid non fibiarrogat chantas? Qupdme gratia Prouincialium
vincas,id facile audio. Vt ingenio iSíliceris , fie virtute me fuperatum femper con-
fiteor.Perge,Campanc,tuiq) te íimilem íerua.id agens fedulo.vtplus nominis quàm
nummorum prouincia decedens reporces ad nos. Si ad breue teadiuuabunt,hocper
omnem vitam ad digniora viam aperiet. Etiam quod eadem imperar charitas, inter
curas tuasMufas ne neglige.Subducdicrurnparticulam,lege,acfcribe.Interfcriben-
dum quicquid id fie q uod fpedent calami,Papicnfis tui memoriam habe. Vale. Vki-
maAuguíli.M.ccccLxxin.
DXXXI.
OnumSfortiadostuxlibrum, quem iam diu mififle te ais, íbito in hunc diera
innere dcuiotardatum nonperuenifle ad me. Ad quos peruencrir, tecum
recogita. Arriuabenum culpare non audeo.Is cum in cçteros femper omciofiifimus
fuei it,noftri etiam obferuantiiTimus,tarditatis huius putandus eft expers. Scd quan-
docunqueadueneritveldimiflus, vel viarum peritior fa#us,auidisoculis legetur»
primiíq;o¿tolibris adiundusnonpoftremum in bibliotheca locum tenebit. Tibi
gratiasago,non modo quod communicanda (cripta tua putaueris, ièd quod de eo
feribendumeenfueris cuius gloria illuftrauit Italian), au&orkas Tranfalpina conti-
nuit.Bencficentiain multos,mmevnum prope fingularis charitas fuit. De rebus
meisquodinextremaepiftola petis,ficbreuiteraccipe. Valetudine bonafum, caía
quoante,animoadpublicacupido,adconfulendumforti,ad perferenda qua: acci-
dantmagno.Lego&fcribocumvacat.Siquîerisquç ? Ea tantum qua: confolari, êc
redderemeliorcmme poifint. Breuius &plenius exprimeretotum Papieniènuibi
nonpotui.Senisxîv.Septembris.M.ccccLxxni.
FRANCISCVS PHILELPHVS IACOBO CARDINAL!
Papienß.
D X X X 1 1.
TVas optatiífimas literas , quas tandem vnas ad xvni. Calendas Octobres ad
me dederas,tantacum voluptate pcrlegi, vt nihil mihi hoc tempore potuif-
iêtautla:tius,autmagisexfententiamea contingere.-nam cum fiepe antea ad tefcri-
pfiircm,Paterclemenniîïme, nequeea, qua perhumaniter, arque perbenigne con-
fueucraSjOmcii viciifitudine vtereris,iure fubuerebar ne quid etiam apud te monftri
temporum malignitas peperi flet,quod nobis quoqj incommodarct. Sed cum video
eadem te velfacilitate,vel bonitatecxiftere,cuinullusfortuna:liuorinfolentiaq}ob-
fuerit,iure tibi gratulor magnitudincm animi tui, abfolutamq; virtutem qua: huma-
nain omnem elationem infra feducit,nihi]qj cenfet habendum in bonis, quod Deo
careat.Optoequidetibi &diuturnam,&tranquillam vita,quopoifis omnem fortu
na: lud um &fpe&are,&:ridcre. Sed hace hadrenus. Didiceram proximis diebusex
illius noftti Ioannis Petri literis,nonum illum Sfortiados noftrç librum ideirco ad te
nonefleperlacum,quoniam Pientiamipíc conceíferas, quo ille tempore Romana
• ' Yyy 4
Su IACOBI CARD. PAPIENS.
perueniflet:brcui tarnen fore vtadtediuerteret.cum intellexero vbiconftiteris ex
tua iftaperegrinatione,ibit item ad te aliquid ex lucubrationibus noitris,quo non
minus,vtexift:imo, deleftaberis. Vale, Pater & domine colendiífime. Mediohni
quarto Idus O&obres.M.ccccLxxin.
CARBlliALl SENENSI.
DXXXIII.
VIcecancellarius in hoc reditu fuo diucrtit ad me, &: perno&auit raccum. Mul
ta eius de rebus vrbanis feifeitatio fuit : quaedam mea de iis cömemoratio, qua:
nibilominus in vrbe ab aliis difeet. A Salernitano eft alienus.In Caftellanum non ía-
tis inclinat.Excludendum putat vtrunq;.Ea in re communicarc tecum confilia , atqj
operam vellevidetur.MerQgauit,vtadidipfumdignationemtuam hortarer. De te
prardicat multa,&:in Hifpaniapra:conemfelaudum tuarumfuiflbrcilatur.Prxiènté
audies,&pro tuaprudentiaitaofferentemaeeipies, vt liquid eft ad comunem rem
vtile,nec negligi,nec parumeredi appareat.Monitore non eges , tum perte plurimü
fapis. Ad officium neceifitudinisnoftrxfateftharcliteris indicaíle. Vale. Senis xx.
Octobris.M.ccccLxxirr.
FRANCISCO DECANO TOLETANO.
DXXXIV.
VIden' Francifce,vt exitus non boni fint am bitioíis legationibus ? Vt etiam Deus
noftra: vanitatis nos fepeadmoneatr'Negamiis non fieri miracula,vt prius. At-
tendamus opcrumvltima non rarioraefle his, quam illisdicbus videbimm. Quid in
Nicenij&Vicecancellariilcgationc indicio Dei expreífius ? Ule vt inGalliam pro-
íücifcereturadlegationemqu£eftus& nominis plenam , cum antea magnus íém-
perfuiflet,nullusexeotemporefuit. Vcndiditlibertatem fencentiar, feruire alie
na: cupiditjticoactuseftjPontifici non aflenííc modo in quibus voluit , fed adiu-
toretiamfuit,vtiuramentaviolarentur,&voradie electionis fux Deo oblata. Ve
crearenturquoque indigni Cardinales magna bonorum mœftitia, & graui omni
um de nobis querela. Profedus cït tandem. Poccftatem отпет Romana: Sedis
detulit fecum. Conceptuum plenus in prouinciam venit, multa de Rege , non pau-
cioradefepromittcns. Quid inter Ьагс Deus vlcionum Dominus ? Quam iníi-
gnitcoftendit, vanas eíTchominumcogitationes?Mox vtregnum ingreflus eft, ipíi
Regtcccpiteííe fufpe&us. Progrediadeum eft vctitus.Menfes duos ludibrioha-
bitus, tertio tandem admittitur.Vnoatqueeodcm ingrato colloquio finitur legado.
Rediitmœfttis.Adexplicandas facilitates, пес locus fuit, пес tempus. Doloreindc
confeclusRauenn^deceifit.Domus eius tam chara, ас tanta curaextrueta in inui-
iîlîîmi hominis poteftatemdeuenit. Hortatorciabfens fucram profequenda: lega-
tionis.laudatorquoque accepta?. Sed Romam reuerfus initia eius cognoícensne
profieifeeretur ílmíi , nil fani ex malis rationibus fperans. Depofuit earn in Senaru,
in Senatu illam refumpfit.Exitus fuit,quem narro. Vicecancellarius autcm Ponti-
iicemnaclusartibus&corruptelis fuiscreatum,concupitam diu in patriam profe-
ftionem facile impetrauir,vthonoratusiret,vr populiste vifendum prarberet, vtex
tribus regnisomnifariam meflem commetercr. nullo ipforum regnorum vfu, nul
la neceflitate Apoftolicsc Sedis legatum pari potentate defignari ih procurauit, Va-
lentiam nauigauit. Aditum legationi pecunia redimens , in vlteriorem Hifpaniam
traníiif.vtrobique multa vanitatis, 6¿luxus, & ambitionis, & auaritia: documenta
relinquensjiiullo eorum perfe&o, quod fibi ad nomen legationis prxtenderat.odio
Principum,&popuIorumrenauigat Romam. Ante oftium AufericifluminisO-
ftobris die x.ingcntiortatempeftate,conflidatis diu quatrircmibusduabus, in qui
bus ipfe,& familia, cum omni prada Hifpanica vehebatur: altera lachrymabili da
ñino ante oculosfuos deprefTa eft: altera quae fua erat, disfracla iam puppe, cum
haud proculcxitioeiîet,remiiîjspaululiim ventis agre in portum Lyburnum lacera
acvexataprotruditur.Pra'tercçteram tin bam quineji& íeptuagintacx familia per.
icre. InhisEpiícopitics,Phaieníís,AíIiíleníís,& Ortanus.lureconfultiamplius duo
decim,
EPI STOLA 8i3
decinr.cgucftrisordinisfex. Lfturaautem return amplius triginta milium áureo»
rum eft sftimata. Inania nunc appetamus.Concedamus omnia gratia?, negemufque
de erratis noftris curam Deo no ciTe.Francifce mi,alienis exemplis erudiamur ad vi-
tam,quorumq; perhorremus exitus,fa£ta non i mitemur.Cernis quo tandem pecca-
tanosadigant.Vale.Senisxx.O&obris.M.cccci.xxiii.
CAMPANO* и
DXXXV. .■»
Minus officiofealiquandoamicitia: funtcerta*,quamnondum confirmara?. Il

las negligentia vnius,vel alterius rei non credimus poflc diminui: has quod la-
bi Temper manibusformidamusaflîdua diligentia colimus.Accidit hoc nobisproxi-
mis men fi bus quatuor nimia inueterati amoris fiducia, nec tu mihi , пес tibi ego ali
quid feripfi. Sarciamus* indignum filentium. Vocotc primus. Vc vales Cam pane?.
Vt tibi prafidatus fucceditíVt pleni funt loculi ? Vt abaci iam lucent argento ? Vc de
futurisbona eft fpes'Sum Roma;. Num quid hic tua caufa conarimc vis? Senenfis
fioder ex magno morbi naufragio paulatim emergit. Roma: pridie Calendas De-
ccmbris.M.ccccLxxiii.
CAMPANTS 1AC0ÈO CARDI7(ALI PA*
DXXXVL
NVmen meum longo interuallo &tettiporis,& loci te adoró. Cum magno iii
diferimine pofitus de me cogitarem,dolebam non minus me tibi perire , quam
mihi,& puto gratia tua fa&um,neperierirh. Prope tibi ereptüs Tum, mi Papien-
fis, morbo graui, & nomine ipfo nonminus, quam reforrhidahdo. Ter extra mc
fui. Terad me redii. Qui morbüSjinquies? Verus merüs comitialis : fed natus à
Hornacho, & quem Cadar aliquando perpefluseft. Sed, mi Papienfi«, Caßigansca*
ßigiuit me Dommus ^& morti non tradtditmz^. Videbis Campanum iuum prxlatum,
quem olim poetara perfpexifti. Ac plane te adhortor ad aliter viuendum. Tu me,
Sc ego te intus, & in cute nouimus. Vcntus & fomnium fumus,& fpuma asftuans va*
nicateatqi libídine, lam vero ad literas mas hac hora per Laurentium Iuftinumad
medelatas,eftita vttu fcribis.Negligentiamfecuritasfacit,& femper ftudiofius at-
rendimus quae non habemus.fedxefarciamus diligentia, quod difîutum negligen
tia eft. Scnenfcm meum venifle ad portum , eft quod ílli, tibi , mihi , curia; con-
gratuler.didicit fuo periculo,& noftro,quam ftultum fit fine ftultitia infanire.Ofrers
operam,&polliceris:accipiofiduciaqiiafoleo.Potes&me inter cöpetitores nomi
nare: non vt fperem quiequam adhuc:verum vt intelligant omnes efie me tuum , S£
Papienfem non fortunas hominum amplecb',fed fouere mérita, & ingenia tuen. In.
iunxihisoratoribus AiTifinatibusdeeorum Cancellarioad trienniumprorogando.
Dabis operam & mea,& Domini Fabiani noftri,cuius alumnus eft,gratia. Bene va-
le.Fulginiiix.Decembris.M.ccccLxxni.
CAMPADO.
DXXXVII.
AVdieram Senis adhuc agens tc mortuum efle: quonuhöio fuderam lachry-
mas noftra; beneuolentiae debitas : Et expediré iam calamos eeeperam or
nando vitç obitus caufa : fed alio mox nuncio intcllexi té viuerè,& leui tahtum gra*
uedine laborafle,ex qua eíTes illico recreatus. Qua etiam fignificatione Ixtus opi-
nionemaliexiguiperleuerauiinhuncdiem.NoíconuricprimumeX líteris tuis co-
mitiali morbo tecorreptum fuifle,&prope mihi ademptum. Quid audioCampane?
Tatum ne iact игаг me abfente,& infeio permitiere fors inuída poterat? ha quoqj erat
nobisDeus infeftus,vt amicitia: mea; vhicú folamen,comunium literarú illuftee fub-
fidium,a;tatis noft.çcertiifimum decüs cripiram fubitopaterctur? O me ipfumfo-
lacogitationeinfelicem! Diuina: pietaci fint gratia;, quç re feruauir,Volucrifq;fari
tardauit alas.Si anima; meç pars vna prçcetôfl"et,quomodo morari diutius altera po-
8т4: I АСОВ I CARD. P APIENS.
teram?SpondesadnK)nitumtccafu tanto pradatum futurum poílbac , non poetäm.'
Нас fponfione quid ¿fíe Deo gratius.&tuoPapienfiiucundiuspoteftíqui temillies
ad tra&'anda ea eft adhortátus,quaé dijgna funt facerdotio.Ita facito,frater: nec quod
viir£o fofet,defundtis periculo libératoris fis immemor. Vafaiïç temper funt plena,
& qui caftigauit femel,& morti'non tradidit, caftigare irerum , & morti tradere per
ingratitudinempoteft.Poefim nondamno. Cecinereverfibus Sybillç,& Prophc-í
ta:,&viriin Eccleíla celebres. Sed leuia multa, &lafciuia, qua; poefim ipfam fe-
quuntur,nonprobo:inquibustu,quaesingeniifeftiuitate, cum aliquando fis cre-
briqr,quárhíorti noftrx conueniat, optimum nunc fpe£ras pœnicentie porrum,
mutatione córifilii.Es magna; do&rina:,maioris ingenii. Man us ad feribendum no •
ftro fxculo primae. Sume iam calamos grauiores, & militet pofthacDeo, quod
aritehác milirauitgratia:hominum.Osnoftrum,quodconfeçratum Euangclio eft,
apëririAugisnôndébet.Si reddituri de omni verbo ociofo rationcm fumus, quid de
ornríiícripto futurum exiftimas,quod&diutiusnocet,& plus Temper temporis oc
cupât? ¿Vrá«tfy<7íW voluntatem Domimfai,drnonfaciensvapulabitplagis multis. Bene ergo
tú,ffatér,quipra:Iatumpofthac probare te cogitas, tenepropofitum , neemanum
ad aratrum tenensrefpexeris retro. Ea iam astate fumus ambo, vt non minus de- •
decorisquàm damniomnisvitxinconftantiaafferat. Mónita tua condam intimo
pe&ori. Tu vicilfim mea ne deípice. De Aífifinatibus curabo qua: admones : de
te pratftabo quod debeo. non patiar in Senatu taceri Campanum, ctiam fi feiam
cenfuramBardulifubeundam.SiTifernas,fi Agnellus, fialii eius generis plures in
ftadiofunt.cur tanto viro in eodemcurriculo locus non pateat? Relatum nihil ad
Patfes his ieiuniis eft.Referendum ne extra ieiunia fir, plane ignoro; hoc fcio, hoc
certiifimumhabe,nullum metempus tuiaugendi, atque ornandi prxtermiflurum
eflc.Senenfi noftro in dies melius fit.Cura tu quoq; ne turfum tibi ftomachus nego
tium cxhibeat.Comitiali morbo nihil fufpedius, ad vita: etiam pcriculum propius.
Vale.Roma; xx.Decembris.M.ccccLxxi u.
CARBINALI THEA2{ENSI.
DXXXVIII.
*T)Ropinquant témpora nouorum certaminum.Febris tua iam defiit. Noftra nunc
A inchoat. Vt xgrotus recurrenrem tremorem: ita nos vocem de Cardinali
bus refcrcntem timidi expeétamus.dics quarque Scnatus anxia redir., Vocari fem-
per ad hoc ipfumveremur.Felix eft languor tuuSj&Senenfisnoftri: qui non modo
interfucuri his pugnis non eftis.fed nec audituri qua; fummo doloi e cogemur fenti-
re.Nofce diflldentcm Senatum,& ftudia in malis contraria.Rediit Mantuanus, nul
lit creandisafTenlurum feprofitens,nifiAgnelluscreatur. Adlwcvenifleièair.Huic-
quèvni petition:, quospotcft,conciliat.InhunceundcminclinatPonrifex,inclina-
rurufqj eft fancti Xyfti,fi in quempiam inclinabit. Quidam ex Parribus conatum no
minus timcnt,quam damnant. Vicecancellarius apene Salernitapum o^ pugnat,ai-
feniurufq;Tifernaticft,fiprçteriri ilium intelligat.Habetconfenfores, quos tu prç-
. fens vidifti.Metu tarnen Regia: commendationis,qua:vrget,anniti videtur ne quid
dequoquamfiat.Rothomagcnfis,Vrfinus,Auinionenfis,Bononienfis,idipfumfunc
obftinatè aggrcfli, a:quius fe pafluros aientes,ex vrbe pelli,quàm de ièntentia.SanéH
Xyfti eadem dicitur efle mens,idem certe eft fermo. Rothomageniem terret iara
turba creatorum.Vrfinum Protonotarius columna, Auinionenièm Mellinus , Bo-
nonienfemipfumcreationisnomen.Quiddevobis,inquics,reliquis ? Quo futuri
animo cftis?Theanenfismi,fcntimus idem cum iis, atque idem optamus. Sed ab
hisipfisdefcrinosformidamus. Vidiftiquàmfx'pe illorum adhortatione fumus in
certamen adducli. In media pugna foli fumus relicb". Mea eft fentcntia, aut futuros
liouosnunc Cardinales,aut magniscontentionibus,& incommodis non futuros.
dieNàruli DominifcisquidPontificiobtulimus? Qu:d Ferdinando Regi refpon-
dimus ? Contra fi Jem dararn dura erit omnis dtf. nfio: etfi publicis bonis aduer-
fam enfem capulo nos mucronetcnebimus. Accedet confueta facilitas, nedicam
perfidia. Licet cnimad refiftendum nos obrirmcihus, licet fidem fententia:mu-
tuam
E P I S T О L Л: ttf
tùam demusjcum tarnen vcl praeteriturum Pontificem fentiemus,quod odio eft,vel
daturum quod eft nobis in voto.cedemus illico,inqjeius fentenciam cupide ibimus.
Non eft cur nunc melius de noftra conftantia fperem quàm möftrent prçterica.Haec
fummacftomnium,qua:nuncRomçincogitatione Patrum,&metu,&fermonibus
£unt:Ideo tuç dignationi à me fcripta,vt laxamenti aliquid animo dem,&patriThea-
nenfi filii officium reddam.Ego quodad me attinet,nec publicis rebus, hec confeië-
tix fum defuturus.Vel folus perftabo in pugna,& lacerrorum more, a mpuraco capite
nihilominus cauda enitar quoad potero.Dignationemtuam languifle omnes dole-
musmon reftitucum adhuc damnis noftris afcribimusrabefle aucem tam diu,h oris о-
mnibusgcmimus.Pracftans eft fides tua,au¿loritas magna: fenrentia autem femper
grauis <S¿ plurimi habita-Fortcm pugnatorem non fatis firma acies noftri ordinis per
dit. Vale. Rom« in.Decembris.M.ccccLxxi 1 1.
CARDI2{ALI THEÄNENSI.
DXXXIX.
HEri.imperatoin hodiernum 5enatu,cum rererri de Cardinalibus crederemtis,1
comparatiqsanimiadceftameneflent/ubitoanteluccm inhibitus eft. Quara
ob caufam nefeimus adhuc.Miramurlongum Pontificis feruorem tam breui fpacio
tepuiíTe.Autfaniuspcrno&em cogitauit, aut fabrica improuifaad nos deiieiendos
paratur.Quicquid iderir,fcies illico.Nc pendeas animo,pauca haec feribo. Vale.Ro-
mac.xv.Deccmbris.M.ccccLxxxn.
С ARD IN ALI T/fEANÊ^SZ

DXL. ,
ÏNdulfit Ponrifex,vt qua? afta hodierno Senatu funt, Cardinalibüs , qui per vale-
tudincmdomimanferant,ita renunciaremus,fieadem poena qua nobis indiduni
filentium eft,illis quoque indiceremus. Eft autem poena fummum anathema , cu
ius abfolutiofua: fit poteftatis. Ulius ergo denunciation quáe feeimus tibi figni-
Äco. Magna contcnrionca&a res eft,annitente Pontífice vt Ferdinando tantum,
fatisfacerer,rcludtanteCollcgiovtomnino nilfieret. Pcrfeüeraium inaltercatione
eft horisfere tribus. Cupiebat illevt arbitrio fuo permitteretur crearé quem vel*
Iet,cum témpora viderenturcreationiidonea.Necabiisqui Salerniranum ,nec ab
iis qui Tifernatcmimpugnant, permifla poteftas eft, verentibus vtrifty ne in ad«
uerfuminclinet. Deledri quatuor ex Patribus funt: Spolctanus, Rauennas, Pa-
pienfis,& Mediolanenfis,qui videant,quaratione depromiffis fatisfacere Regi pof-
fimus. Dura admodum res, non tam propter Regem ipfum, qui facile inrertiurri
quendaminclinat.quàm propter pontificem, qui deiiei de Tifernate non patitur.
Ncfcio quo tandem certamen fit euafurum.Dubito ne Senenfi , & nobis ebibendus
calix hic fit.Plures numero funr,quiSalernitano, quam qui Tiferhati aduerfantur.
CumilHsquoq; eft Pontifex.cuius quale momentum fit, fatis intelligis. Nondum
conuenimus ad ineundam fatisfadionis viam.fed perdifficilem earn intüeor. Adíü-
mento nobis fit Deus.Tu tibi gratulare quodabfis,& nos miferós puta, qui celebra-
turi tam anxie natales hos fumus.Cura ne ha» litera* in q uen quam incidant , nofquö
ab negligentia pœnisgrauibusobligcmur.Nonfcripfiflemeasnifi affinem tuümna-
âuseflTem ad teredeuntcm,qui fideliter illas perferret. Valc.Roma* xvi. Decembris»
J4.CCCCLXXIII.
B. CARDI2{ALI SPOLETANO DÈ OBITF CARDI-
nalis Theanenßs.
DXLI.
DËvlciicendis erroribus noftris, quântum video, cogitât Deus. Comminüeré
nosvultvtpuluerem ante faciem venti, & vt luturn platearum ddere. Ad
imumconfufionisiudiciodiuinodctrudimun Eripit confiiiâ, vtintenebrisambu*
lemus.TollitaucToritatem,vtconremptui homihibusiîmus. Labentiiam ordini no-1
ilroabftulitpaucisannisfirmapra*fidia,IoannéCardinalemfanfti Angel^Beflariow
8ií IACOBI CARD. PAP ÍEN S.
nem,Cardinalera Nicerium, nunc quoq; NiColaum Cardinalem iâncrç Cécih'ar:
quorum virtutc quanta fuftinererttur,tu ipfe videbasquotidie. Vnoamplius, aural-
teroademptoquidreliquieftadfalutemPlmpleriprophcticum rllud ifaia: confpici-
mus -.^yiuferet Dem ab Hicrufakm,& ab luda Principesfupra quinquaginta annos , tjr honora-
biümvültüydrconßliariumfapientem^prudentemeloquu mj/ßici, dr dabtt pneros principes
eoruntiô-effœminatidominabuntareis. Miferandam profe&o fortein , cui quodeftfir-
mum adimitur,quod infirmum relinquitur.Theanenfi autem noftro quid in domo
Déi vtiîius? Cuius vitaomnis labor fuit,&veritas,&falutare.fem per confihum.Me-
ininifti qua: fedente Eugenio, &: Nicolao iuuenis adbuc diuerfis in locis Ecclefiç
praéftitit.Vidiíti quaiadminiftrante Pió magnis fuis difcriminibusegit. Êrumna-
rumplenusisPontificatusfuit. Quç autem eius pars fidèles curas fuas non feníít?
Neapolim cum miíTus clTet ad coronam RegniFerd¡nando reddendam.fcis id quod
tuisconfiliisde recipiendis vrbibusduabusBeneuento,&Terracina Sedes decre-
ueratjilliusaffidua diligentia perfe&umfuifíe. Relata etiam documenta rerum no-
ftrarum,quibus vinculum Regia: innosfidei, noftreqj poteftatis, acbeneficii ius
probabatur.Ortisdeindebellis,quibusin Flaminia,in Sabinisad riñes Campaniz
vexatigrauirerfumus.Tenes vt fuadiligentia fecundaomnia nobis acciderinr. Gra
ms hoftis adflumenLyrim,neinRomanumagrumtranfiret, exiguis copiis prohi-
bitus eft.Loca munita obfcfla,&capta.Oppidis pene omnibus JacobusSabellus exu-
tus,qu¡ cum Andegauenííbus fentiens, omnia perLatium ad portum vfq; vrbis latro-
ciniisinfeftahabebat.Sigifmundus Malateftaattritusconclufufqj Ariminiad abiu-
randamhazrefim compulfuseft veniamqjpetendam.Claflis quoq; ex portu Pífano
fanebeexpeditionis caufa per fretum Sicilia: Anchonampcrducta. Iterum fedente
Paulo Eucrfani fratresin Ecclefiam Temper impii diebus duodecim altero corum
capto, altero expulfo.armis fublati,totidemq; munitiflima oppida noftra: ditioni
adiunda.Quazomnialicet militares Duces habuerint.fumus tarnen experti, quart-
turn fides huius.ac labor adexitus fecundos conculerint. Erat in caftrisfumma foler-
tia,vigilabataifiduè,impcrtiebatfc(îngulis. Nullorumdiícriminum operamfuam
patiebatur immunem. Jïque forcem animum in acie, & in obtídione praftabat. Ad
populos vero in íidem Ecclefia: traducendos praxipuaerat cum dexcritas , tum efi
cacia: vt non minus adminiftrationem omnem belli Lcgatus ipfe adiuucrit , quàm à
belli Ducibus adiuta fuerkeius Legatio.Inter ha:c autem cum cogente vi rerum ali-
quando acer cflet,ac vehemens: nunquam tarnen eft fuá: fortis oblitus. Nulla in eo
duritas,nullacrudelitascognitaeft. Satis habuit femper erratorum fuorum admo-
nen hoftes,perdieosnunquácftpaiTus,ineocertam vidloriamreponcns, íi benefi-
cium poft arma experti,fideles ex infidelibus,boni ex improbis redderentur. Qui-
bus rebus factum vidimus, vt populi ipfi deuifti fumma illum beneuolentia,fummif-
quehonoribusproíéquerentur,vLquemhabuerantin bello caftigatorem perfidia:,
ficinpace feruatoremfortunarum,parencemq; colerent. quorum operum func te-
ftescomplures epiftola: Pii ad cum fuo chirogr«)pho feripta:, inquibusilligracias
agit,& vfq; eo confentire coníiliaeius conííliis íuis oftendit, vt quodam earum loco
fe r i bat SS. Tua fides, dr in rebus omnibus diligentia libérât nosfenbendi onere:qига vbt tu es, nos
fumus.Eafacts аил ipfinosfacerемш-,пес hortationibus eges SS.Et r urfum victoria: fuá» con -
graiuhns SS.Dignafiíntjinqmômni laude opera tua. 'teperfidus hoßis Eccle/гл domttm
efi,&amputatÎ6 alis injpeluncam conclufits .W.Iterum quoque SS.2{obifiumpaterefili : quu
&nobifiumesre^naturusMitcoquainopizdiffi.ci¡kates has militares aliquando рег-
tu!ent,vtipfopriuatimcgente,Pio magnis ftipendiisexhaufto, cumnecundc ad vi-
ftum neceiTaria adminiftrarcntur,miièrtus ego laborum, priuata illum pecunia no-
nunquam adiuuerim.Sed nec laudi externa: ccilit domeftica. Magna asftimatione
femper apud Pontífices fuit.Rara erant de fummis rebus confilia , ad qua: non voca-
retur,rari delectus Patrum, inter quos primus noneíTct. Caufa: autem grauiores pe-
neiamomnesvelilli,veltibi,vel veriqj fimul, tanquam fidelibus iuftitia: mmiftris,
vnoordineiudicandçpermittebantur.In quibusquaumocentiafuerit, conftantia,
& fide continuata virtucis opinio certa eft docu meneo. Erat porro in Senatu ad con-
fulcndumliber,addiílerendum reclus, ad bene viuenda omnia perípicax. Con-
feientiar,
F P I S T O L M. 8i'7
fcientia: , non gratiç feruiebant cius iudicia. Fortis vero animus publica ièmpcr fpe-
dans nil humiïc fapicbat. Erancdeiis tanrum fermones eius,& curç qua; aliquando
cum minus iècundaa:ftimatione noftra haberentur,dolebat pcrnimium,ac velut fi-
bi vni pcrtinerent,qucrelis affiduis requirebat.Taceo vitam eius priuaram,modcitiç
iâcerdotalîs,accontinentiç certiífimum fpecimen.Non quçfierat fibi facerdotiorurh
aceruos,quos in plerifque dolemus.non thefauros,qui nulli inuenti fiint. Cenfu crac
fuftinendx dignitati vix fuppetenti. Malebat non abundare , quàm adminiftrationú
multicwdine animam deprimi.Habitauit modicis xdibus, vt fcis, iifqueconduditiis.
familia perfeuerauic, vt mediocri femper,ica & frugi , & diligentia fuá bene inítituta
domus tota nil precioíi vnquam apparatus propofuit. Earn nos fscpc infpeximus. Au-
lcachari peregrinique operis.abaciqueargenteiin gradus extrudi, caftigatafupelle-
dili exulabant. Domini virtute,non externis artibus,a;des honeftabantur. Ipfe vero
culturç corporis fui , atque omnis Lenocinii negligens , quam in alios requirebat de
fe primus vita; fcueritatem praftabat. Men fa nihil exquifítum habuit vnquam, aut
nimium. Cubiculum quoque nil delitiofum,ac molle. Veílis erat.quam videbamus
quotidie,communis & modica.Denique difciplinam omnem domus,& fuam eo vir
iuftus redegerat, v t fatisfacere caftis animis, non deleitare ambitioíbs oculos poflit.
Innúmera funt , qua: recenfenda de fuis meriti¿ eflenr,tam quide magna, quam mul-
ta.Sed confulto ea prçtereo,quod magnitudine fualibrum requirerent: & propofitíí
mihi eftepiftolam fcribere leuatricem doloris, non vita: anteada; commcntarium
texere. Hxc ideo raptim collegi , quod in recenti obitu fuo deefle voccm fratris non
volui,&: nuper in funere minus veris laudibus honeftatum illum cognoui. Nos,Spo-
letanemi,quos fuperefleannis eius voluit Deus,laborefque vitç pauíulum adhuc vi
tra producere gratibeneuolentia: accepte, memoriam hominis contineamus in ani
mis noftris,viuercque inter nos quam diutiífimeillum finamus. Vita enim mortuo-
rum,in memoria viuorum eft pofita. Imprimis autem oremus pro eo Dcum , fjdeliqj
anima: pacem eius prccemur, quam licet piaflde collocatam iamin íinu Abraa; cre-
dam:camen quia incertum eft homini,vtrum acceptione fit dignus, vel odio: & iuxta
verbum Scripturse : operatußorum-yocfapicntiiminmanuftwt Bei : non dcfint Uli fraterna
mfFragia. Si cum Chrifto régnât in cxlis, grate mentis inípedor,vt &: nos corregne-
musorabit. Sin purgandis adhuc labibus fupercftaliquid, impleamusnihilominus
Sacerdotum officia. Sandaenim & falubris eft cogitatio pro defundis exorare, vt à
pcenis foluantur. Etiam vt itaagamus, priuata noftra iufte efflagitant. Dilexit ille nos
plurimum,vt fcis.Eodem patre in ecclefiagenitus eft.Menfam fandi Senis participa-
uit nobifcum. Vna fuit femper noftra,& illius confiliorum, &: arcanorum communi-
catio. Veram focietatem diremit nunquam vel noftra ofFenfio , vel aliena iniquitas.
Perfeuerauit inflnem conciliatus in charitate amor. Vidifti in duris noftris quo afte-
du erat in nos,quam prxfto aderat confolans,vel opem qua potefat afterens. Aman-
tiflîmçfraternitatis nullum officiú pratermitti eft paflus,defideriis omnibus noftris
vitro femper occurrens,vr non tarn gratianimi fit haxrecordari,q nam inhumani n5
meminille.Poftrem o,mi Pater,quando in vefperum inclinât iam Sol, id eft, artas no
ftra in exitum vergit,ad iter vniuerfç carnis animas prçparemus. Omnibus enim dies
ilia eft obeunda. Nec parcitur magno aut paruo.locupleti vel inopi. Mortuus Euge-
niuseft, &Nicolaus,& Pius, & Paulus: quorum omnium gloria; &funerispariter
ipedatoresfuimus.Dcfundiilluftres tot Cardinales,quorumafllimptiones vidimus
&fepulchra. Ambulemusdumlucemhabemus,netenebra:nos appréhendant. Si
promerendi funt noftri,&: carnis habenda ratio,id agamus, dum integris fenfibus fu-
mus. Libra iuftiorc expendemus quid cuiquedebcatur , & difcriminibus tcftamen-
torum liberabimus eorum inopiam. Si procuranda futuris fuftragiis anima; eft falus,
hancquoq;ipfi nos incólumes ftatuamus. Malcabha;iedibusinftituta noftra folúü-
tur. Quod fui commodi eft, non aliena; pietatis,infpiciunt , raraque habetur in mor-
tuos gratitudo.Nil minus autem quàm horam illam fupremam ad ha;c componenda
vtilem iudicemus. Plenacnim terrorum eft,& anxietatum,& tenebrarum , du m que
inrcr ipem vita; metumque pendetur,integer ad nullacft animus:interruptis vocibus
acmorientibus , diminute fiunt omnia ac pertúrbate, &¿ plerumq; ad alienum tr.agis
8i8 I AC OBI CARD. P A P I E N S.
quam noftrum arbitrium. Quin & illud Гаере accid;r , vr prêter Грет oppreífis fubiro
fcnfibus',torpcfacla etiam lingua, inreftati decedentes, famç,& noftris male,deterius
animar conrulamus. Pertinebit autem illuc omnis hare diligentia , vt domefticis ante
compofitis.liberatiqueterrenorum cura de Tolis cçleftibuscogitemus,tranquiliiuf-
que in Domino quiefcamus. Hanc autem ipfam boram egreiTus in omni loco , in o-
mni tempore vigiles expeftemus , quia in quo illa nos expedier, incertum habemus.
Jjhtodfuperueniet , inquit Scriptura > in beneplácito Âltißimi, fiue decern ,fiue centum anni.
Saluator quoque nofter; VigiUtt, inquit , Nefiitis qua hora Dominus veniat,firo , an medí*
noclc-.an Galä cantusan mane,ne cum venertt,inueniat vos dormientes : quia béai usferntis, quem
cum venietjnueneritßcfacientem. Âmen dieo yobis: Superomnia bonajita, conßituet cum. Va-
] c.Roma; n.Ianuarii м. cccclxxiv.
CAMPANAS IACOBO CARDINALI PAPIENSI.
DXLII.
AD cartera ruquidemfan&iflime: ad petitionemTheanenièm nihil rerpondiftl.
Hoc quantis optauerim votis, cui quam tibi eft exploratius ? Ad Regem fpeebt,
inquis. An mc tarn cenfes obfeurum , vt Regi Gm incognitus ? T.- m infidelcm aut in-
officiofum, vtingratus?Petiuit pro nepotibus Card nales. Miferameaconditio: un
to tempore fecutam Cardinales , tamtn fine Cardinalium prarfidio eile. Non ell è* ; г
communitantamcontentionemfufcipere. Sciononefleère: ièd expediré vtrique
noftrum efle te inter Patres gratia maxima, odio mínimo. Sed interea artas t uga labi-
tur,&fubuolat tacita, furripiuntque anni vires, & ingenium obgrauant. Quidmc
obtundis , inquis: Theanum haben' nonpoteíhatpoteftTricaricum. Regis confe n-
fum nunquid defperas ? Non adeo inuitis viuimus Superis :fedûc ilium düüctHimü.
Quis enim confenfum & petat , & facilius aifcquatur quam Papienfis pro Campano
íuo prarfc tim abfente.Quam ob rem aflume hanc curam,mi Papienfis, aut al cui cx
tuis demanda. Oratorem Regium alloquere. Ad Regem vna conicrib'te. Si Thea-
nenfis haberipoifit, felicem mefccifti.-finalteri eft promilfa, vt Francifcus meus
fcribit, pro Tricaricenfi poteris & cum Rege , &¿ apud Pontificem inftare. Gratior &
optatiorTheanenfis. Verum inop aîquicquid impenditur magnum cft,etiam fi fit
exiguum Cum Regio Oratorcquicquid voles confides. Debes velle.mi Papienfis,
non tibi fum cliens indecorus,non infidelis Teruus , non fi i ta pateris , inglorius fani i-
liaris. Neruis tuis omnibus mihi opus eft. Bene vale, &alcerum confice. Dominus
Siluefter cupit ad D. V. R. venire. Verum quia diutius rubftitit,veretur ne parum ac-
ceptus vcniar:poteris quid illi agendum fit,ad me Tcribere. Vale. Fulginiiin. Ianua.ii
M. CCCCLXXIV.
CAMPADO.
DXLIII.
FRan;ifcoredeunti ad te mandata dedi ad binas Iitteras chirographi tili. Vnum
adolefcenci credendum non duxi , quod à me breuiter habe. Ex conrentioneaf-
iidua de Tirernate pro Senenfi noftro alienioràmefacl:us eft Rex: Pontifex quoque.
Neuter habet Papienfem in fuis.nonetiam audit. Hoctucogita, quanti fit ad ргаг-
ftanda quae de Theanenfi Ecclcfia exigis. Non definam propterea conari quod
potero.Gratia tua tibi apud vtrumque eft neceflaria. Silentio щео nihil vtilius. Vale.
xii.Ianuarij m.cccclxxiv.
CAMPANO.
DXLIV.
Tpientinis tuis ne ого ГиссепГе: Clam illis fada mnt от nia. Ante data diplomata tuo
ruccefloticognouimus, quam de fucceflore cogitan ГиГркагетиг. Adiieadere
Pontificem : Cardinali San&i Petri commultitiurnTeci : Bardulo Гит planeiratus.
QuiTq ie Гс pnrgat Maiore ramen volúntate, quam ratione. Prarftare nos quar Cardi-
nalis (untpoiTumus.cogerefummam poteftaténonpolfumus. Meiiudicii : ft, primo
feras patienter immutationem hanc prxûdatus. Inde ptarfidatum ipfijrn abiieias.
Rurfiim
E P I S T O L M. . %i9
Rurfum íi abiiciendum no putas,breui ilium retineas. Condiftionem oppreflae ciui-
tatistuteprudentcrintelligis. Auc feruiendum turpiter erit,autcum diferimineius
tuum tenendum : Satis iam ad experimentum virtutis Tuderti , & Fulginii abfuifti.
Moralongioraddere extimationinilpoteftjplurimumdcmere.Nullibieflcmeliore
ipe,certiore quiete,minus mala valetudine potes,quàm Roma?. Senenfi, vt poftula-
bas, legendas litteras tuas ilico mifi. Ipfe quoqueprcffis humeri's ingemuit fortumm
communem. Propter Cardinatercs contentiones proxime habitas, magis te confo-
lando quam impetrando poflumus adiuuare. Intemptati tarnen nihil relinquimus.
yalexx. Februarii м. cccclxxiví
CAMPANVS IA. CARD INALI P APIENS i.

DXLV.
QVod Aflífíatibus meis affueris , habeö gratias. Digni funt , & tuo & collcgarum
tuorum patrocinio , & quos Pontifex Maximus omni humanitate profequatur,
& dementia. Difcorsolimciuitas,&aliquándó fedicioía calamitatespertulit mul
tas. Nullaciuium culpa bis direpta eft : fed malum omne à duobus arcium pvxfeüis
venitjquiadomnemmotumnouitatis fecuti funt ftudia diuerfa. Fidem contem-
pfere : Arces aut dedidere ftudio partium aut hoftibus precio vendidere. Sic ciuitas
fuisincommodis edo&a leges tandem amplexa eft& ofEciofa omnibus hullis iniu
ria au&oritateatqucopibuscreuit. Mirum eft qua obferuantia collegium, qua fide
Poncificem colunt , quàm boni ó¿acqui pertinaces. Religionc fun t quanta non mo
do in Vmbria , fed пес in cantera quidem Italia nulli homines alunt. Religioni addi-
¿tos circiter quadringentos.Templu habent orbe terrarum magnitudine &ftru¿tura
celcberrimii.Tum alia templa & in montibus, & in planifie non concemnenda. Lar-
gitas quoque in omnes eximia eft,vt dici poífit,liberaIicatem, fi in Vm bris fit , in Aífi-
iînatibus cflè,& amicos fruftra in Vmbria qua*ri,nifi Alîîfii quçrantur. Eft etiam fori
par gratia.clemens ccclum, mons colleclus, & editus, expeditus vndiq; ac pulcherri-
mus. Colles item aprici, &paflimirrigui. Planitiei quoque tanta feracitasreru m o-
mnium,quanta vel in Campania vix po/ïït optari.Pomorum diuerfa genera &: maio-
ra,& iàpidiora finitimis,magna quoque vis olearum,&: qua? fruftus non folum pl uri-
moSjVerum & óptimos proferut. Nihil me arque in Vmbria tota deleftat. Viris diipar \
manfuetudoquàmcxtcris. Facies ipfaciuitatis pacatior &cranquillior, ager cujtu
afpe&uq; pulcherrimus.Fuit hoc diuerforium meum toto fere prçfidatu.Me amanr,
Te Patronum vocant, ad nomen quoque tuum memores beneficii reuerenter afiur-
gunt.non diffimulant fi quiddebent,&magnam partem referunt beneficii,qui faten-
tur. Quamobrem gratum eft mihi talibus te viris dedifte operam , & ciuitati optime
de nobis mérita: non defuiife.Nec eft Aífifium contemnendum. Vmbriac totius quç-
dam arx eft, Perufinis imminet, Túfeos, & Pícenos attingit , finítimos populos cohi-
bet , perftitit femper in Ecclcfia» fide , пес vnquam nifi ab Arcibus opprefla defecir.'
Ojiare & tuum , & collegarum tuorum officium eft , non modo conferuare liane vr-
bem,fed etiam omnilargitione adaugere,nccpati, vt quod paulo ante eft factum , lu
dibrio habeatur. Iniuria enim eos maxime exacerbar, qui minime funt iniuria digni.
LVale.Ex Affifio i.Martii, m. cccclxxiv.
сЖ. СARBINALI SANCri CHAR CI.

DXLVL
NOnhabensquicquam quod tua dignationón pleniiis ex Secretario ad terede-
unte,quàm ex litteris meis poífit cognofcere,id folum fcribam,quod mihi à cha-
ritateimponitur.Satis iam diu abfuifti,Pater,fatisconatus es quç ad commune Reip.
commodum pertinebant. Boni ас fidelis legati muñera , vbicunque te efle contigit,
impleui fti.lta res docent.Ita conftans omnium noftrûm opinio fert. Nec longa pere
grinado, пес longinquitas nationum , nec magnitudo etiam rerum te fatigauit. Ma-
iortuafuitad peneucrandum voluntas, quam noftra ad reuocandum humanitas.
Amodocanendumreccptuieftj&deltaliacogitandum. Noneris hicminus.quam
in Germania neceflarius , vbi iam legaciones noftra: magis ad probandam Ro. Sedis"
8го I АС OBI CARD. P APIENS.
poteftatem,quàm ad pratftandam falutem celebres funt.Tta vbique Charitas refriguir,
& in nos reuerentia.Sunt tibi apud nos facerdotia, in Senatu fcntentia. Multa decer-
nuntur q uocidie , in quibus tarn opus eft conftantia tua , quàm magna eft m ultorum
faeilitas.Expetunthxc omnia iuo iure rcditum peregrinarías iam bienniopatris. £x-
petimus & nos tui amantes,tccumque peculiari bencuolentia in Domino iuncHIta-
quc redi, vnoq; со n filio publicis profpice, & priuatis. Secunda xftimatione redi bis,
Principi, & Patribus charus. Nec erit ex quatuor yia die dccretis legationibus quae
tuas anteferri vcl integritatc , veldiligentia , vel commendatione noftri pperis poific
Iterumredi, &in complexum tui Neapolitani Papienfífque celera. Breue tempus
mille annis nobis eft longius.Roma;xiv.MartiiMCccci.xxiv.
FRAT^CISCO GONZAGA С ARDINALI
DXLVII.
OMantuane, aliena: infaniç ad falutem nos inftruant. Gratuita eft difciplina,tjuí
damng noftra non parant. Non quaeramusin altumferri : Grauior inde Temper
eft cafus.Tuta nobis fint cordi,íciamuíq; in med iocnbus tranquilla efle mentis quie-
tem.Magnaqua;pIacent,falfisquidcmnominibus placent. IPlenacnimfuntinfidia-
rum,&periculorum. Comitanturillaodium,detra£lio,anim£eincommodum. Ra
ra fublimitas eft, qua; magnitudinecareat peccatorum. Virtus, & fumma poteftas
non coéunt.Nocentis autem vita: ille eft exitus, vt impleri videat propheticum illud:
Jnimici Domini moxvt honorificatifuerint , ejf exaltait, deficientes tanquam fumtu deficient.
Hic vero defedus vel morte acciditimmatura , dumpoteftate licentiusabutuntur,
vel Principatus mutatione. Quem enim potuifle omnia apud prçteritum Pontifi-
cem,hunc eundem apud praefenteYn defpe&um infpicimus. Id agendum femper , vt
omni tempore honeftis honoribus vita noftra non careat,atq; omni tempore arquali-
tas vna fit gratia:.£tiam congeries hçc íacerdotiorum ad quem vfum in domibus fu nt
áacerdotum ? Si ad neceffitatem parantur , audiamus admonentem Apoftolum : Ha-
bentes alimentaêjr quibus tegamur,his contentifimus. Siadcupiditatem explendam,etiam
ciufdemincrepantis vocemintelligan^s:ij^r///fr^
№:quiinonpotefíú,mquitSaluuoi,Deofirmre,&UWammon4. Sin vero adluxumvita:
ac pompam, idem quod Cananexreíponfum nobis feiamus : Non eßbonumfumerepa-
ftemfiüorum,é"canibusmittere. Quoquo te vertas, indignam minifterioíacerdotali cu
rara inueniasjlabefadantem animas,atque ad folam gehennam çdifîcantem. Recen
te vero mecum coaceruatarum adminiftrationum quanta fint mala , quamifque nos
inuoluatcrimintbus. Defraudam us primo loco Deum gloria mfti obfequii fui: quod
cnimüliperfolui pluribusadminiftrantibusoporteret,pervnum cogimus fieri, qua
vero rite,qu«im diligenter pieque fiat,ipfi nosconfeii fumus. Inmultttudinepopuli , in-
qu it CctiptuTâ,dignitas Regis: ejr mpaucitateplebis ignominia Regis. Per Prophctá ideo Do
minus comminatur: Vaquicomungitis domumaddomum. Rurfusdebilitamus corpus
Ecclefiae. Quatuor, quinqué , pluriumve prafulum fedes occupât vnus. Ccenobio-
rummultorum patres idem vnusexcludit, minorumque munerum miniftros idem
vnusindomoDei eflenon finit. Tammultoseiicimus qua multa fuperfluopoflíde-
mus. Iterum quoq; de ouibus creditis meremur indigne,à quibus , iuxta ver bú Apo-
iloli,metentes carnalia non feminamus eis fpiritualia. Qua enim ratione intenderc
mens vna tam pluribus poteftJ&cuftodis vnius oculi ta difi uñera regionibus cotueri?
Vicaria; vero diligentia nullç ad fatisfa&ionem funt iàris.Mercede iècuntur illç,non
fru£tum,& quod de ouibus ad eas non pertinet, lupis venientibus fugiunt. Noftrum
cuique figillatim prxcipitur.Cognofceditígenter vultumpecorù tut, tuofquegrèges confidera:
in quibus quod debitores Deo omniù fumus,quicquid périt , animabus noftris haud
dubie périt , reddituris ante tribunal iufti iudicis piecrediti , fed male admin ftrati o-
perisfeueriffimam rationem,quamnefcia; redderein tenefcras exteriores ciieientur,
vbi fletus erit, & dentium ftridor. Adde publicum odium mérito ex tanta infania in
nos comparatum. Lamentan Ecclefias vides, quod bis cumulis egenorum panem e-
ripimus, doleré populos, quod veneranda Paftoribus loca plena nunc mercenariis
vident:
./
F P I S T O L JE. 8M
vident:indignariPrincipcs,quodnullisacceflIonibusnoftraingluuiesfaturatur.Cla-
manr,noneiTc nos memores paupertatis antiqua:,propter quam crcuitEcclefia: non
videri difcipulos Chrifti,quidecraftino vetuiteffefollicitudinem,&duas veftes ha-
bentem dari alteram non habenti prascepit : omnia ad priuatam pompam luxumque
referri, quodque multorumeffcoporteret, iniuftadiipehfationeadvnum aliquem
redigi: Ánima; autem tam effe curam exiguam , quàm magna eft corporis.%íis indi-
gnationibusperniciofade nobis aliquando ineuntur confilia, inque Apoftolicam
Sedem radones tumultuantur. Id autem vt plurimum accidit , vt pofleiTum nobis ire
prohibitis , aut indignis precibus cogamur quod datum eft aflequi,aut turpi ceífione simt/шф
triumpharc de nobis Principes doceamus. &f»rum
CARDINÂLl CMANTVANO.
DXLVIII.
QVantis quotidic exemplis erudimur ad vitam, mi Mantuane? Quanta nobis h
offert ab alieno exitu difciplina?Perraro effet errori locus} íi vt illa intuemur , itá
fenfibus imis mandaremus,rcguftaremufque quotïdie. Vel vno hoc exemplo Cardi-
nalis fan&i Xy fti quodnam effe poteft conípediusíaut doeümentis noftris infignius.?
Remetiamur pretérita , intueamur pfefentia. Quanti diícriminis fortunam videbi-
mus ? quamque admonebimur infirmitatis humana; ? Vidifti hune quinto à Xyfti
Pontihcatumenfe,cumex minorurri effet ordihe, iuuenis adhuc, nulla illuftrire
antea cognitus,graui Pontificis contentione creatutnCardinalem effe.Ex ilia die po-
tuiffe,quod voluit. Quantum autem nec credi facile eft, nèc auditum noftra eft , aut
patrum maiorumqne memoria:Euntem ilium in curiám,atq; redeuntem feis quanta
omnisordinisac dignitatis multitudo comitaretur. Multimdini antecedenti ac fe-
quéti iam via: iàtis n6 erant.Manentem quoq; domi plures multo adiiffe negotii cau-
ïaquàm ipfumpropePontifice.PrxfuIibuSj&legatiSjOmniFariamqjhominibusqiia-
que diei horaa:dcslatiffimas inundaffe.Etiammemor es conuiuii illius inauditi,quo
Gallorum Oratores anno ante accepit.Soíenhius alfquid vctuftas tota, nec gentiliras
quidem audiuitvnquam. Molimedierumplurimorumfuít. TotaEtruícorumindu-
ftria conquifitacftjatqueádhibita.Vacuefa¿lararis preciofifqueomnia.ídqueacÍum
vt euincendo conatui nulli in pofterum fupereffet facultas. Apparatuum magnitudo
& vanetas,miniftrorum ordines ,e pularum numerus , rerum precia appofitis fpecu-
latoribus adnotata funt litteris , deferipta veríibus , nec per vrbem m odo vulgata paf-
íím,fedper Italiamquoque& trans Alpes fingulatiftudiomiffj. Non inultos ab eo *
conuiuio dies cum virgo regia ádíponfum Ferrarienfem duceretur, audifti quanta i
admiratiofolennis hoípitiifuerit. adeum enim diuertit. Exceffit honor non modo
credendi fidem, fedfacultatcmharrandi. Vifcbantur ftuporeingenti a:des non lapí
dea; iam oculisjíbd quoquo te verteres , fnagnis opibus locupletiffime conucllita?, ad
parictes,& pauimenta j ferico , argento , & auro infignes. Culcitra; cubiculorum
nullx non íeücex fuere. Lectorum puluini,chonopea¿ &¿ pallia hulla non auro intef-
texta. Hoftiorum vela omnia exquifitisopCribuspicia. Sella; argentéis pedí bus mi
ta:. Plures textili auro соше&ге, que etiam ad interius commodüm natura? haben-
tur,ex folido argento facía;, culcitrulis mollibus ex ferico fuperimpofitis. Abaci au-
larum ad admirationem vifentium íati,editi, & pleni. Longifllmam porticum contí-
nentisxdisad conuiuii amplitudinem deieelo tcclo conftrauit, vt prandentes cœ-
nantefque inde cernerentur , pateretque omnis interior apparatus. Ihgentem fam i-
liam taceo veftitu Regio infignem , meníarüfplendorem , in quo vt Gallicanum nú-
per excederet,peritorum cohuiuatorum conatus cil totus confumptus. Muñera dé-
mum abeunti iponfç fuperadie¿1:a:hon tam illa quide ad coñditione puellç, quam ad
iudicium profufioris animi comparata. Memoriaquoq; honexcidir, quáfzpelüdos
populo exhibuít,quám frequenter per dies plures certamé haftile pra'iniis propofitis
edidit,quantas Senas extrüxit,vt etiam illarum ornandaru caufa Florcntia vfq, artifi-
ces,hiftriones,mimofqjaccierit.Iam vero veftiumfuarum vfusproprii quis nefeitin-
credibilem fuifíe numerum'eundemqüe precii ingentis? Vnam mihi Gebellina: peí-
lis cœnanti fee u m explicui t,parata,vt aieba t, aure is mille,q uale ci u s generis nulla in-
Zzz 3
8x1 1ACOBI CARD. PAPIENS.
fpcxi:Et ante oculos eft,quanta acceífio magnificis alioquin aedibus parabatlir quoti-
die,qüantifque ftru&oribus res agcretur,quotidie centum milibus,vt appat er.exple-
riinccptum iuuenile non poterat.tanta erat laxitas, altitudo, circumdu&ufquce-
peris. Creatum inde per Vmbriam totam lcgatum vidimus , pneiidatus fex fibi fub-
ieitos. Inj^cum votinefcio cuius foluendicaufa Afllfium .PatauiumqueftatuiiTet
contendere, ad Italos etiam cçteroslegationem accepilTe: fumpfifle etiam potefta-
tem, qualemlegatis nullisdatam meminimus. Diuertentem ex itineread Florenti
nos , bononienfes , Ducem Fcrrariç , Duccm Mediolani , Marchionem Mantuç, S¿
Venetos tuüíTe poteftatis opinione inauditos honores, quancos excogitare diligens
alliciendiiuucnisambitiopotuit. Poftremo & admirad pernimium fumus conge-
riem facerdotiorum ad hxc explenda crefcentcm quotidie , nec vlli forti, aut nationi
parcentem. Nam prarter illnftria cœnobia magna, & multa vbiq; gentium compára
te, prçter inferiora ima:que dignitatis non fpreta , etiam еге fupremç fedes in vnum i-
pfurn etiam agge{rç:Patriarchalis,Conftantinopolitana,MetropolisHifpalenlïs,Me-
tropolis FJorentina,&: Mimatéi1s,GalIicana. Congercndç haue! dubic plures, niíi vi-
tç &: cupiditati vna Dei difpenfatione eflet modus impofitus.Biennio toto hic tantus
fortunç fucceíTus fuit.tam vt apparct feftinatus , quam breui erat cafurus. Quid ergo
ex tanta gloria reliquum nunc illo mortuo infpicimus í Quid ex tanto rerum faftigio
confpicuum cxtAtirtdimuti/fam,iuxta. verbum Scriptura: , exaltatumfupra Cedros Ltha-
fii: Tranßmuintmc, dreccemneßx^turimttseum^noniouenitur locus ««f.deiiit iam Car-
dinalatus tarn properatus.Euanuere comitatus ingentes. Conuiuiorum gloria periit.
Apparatuum diuitia:ceííauere.Ludi in lachrymas veril funt. Veftium nullus illi eft v -
fus. Legationis amplaî ftrepitus non exauditur. Domus infinitç pendent opera inter-
rupta,minçquemurorum ingentes,a;quataque machina ccclo. Quem capere paulo
ante orbis totus non poterat,premit nunc breuefepulchrum, & cui de menfis cura e-
rat tam follers.ex fe efeam vermibus prxbet. Cui denique etiam ad luxum vitarq; de-
litias conueftita domus erat argepto, auro, & ferico: hunc nunc veftiunt cementa, &¿
Calx.Quis tanto exitu non admoneatur fuç infirmitatisíQuis tanto exemplo manen-
dum non cenfeat in lege facerdoriiíNil nimis conandummatui t¿ vim non arTerendä»
Mediocria femper quxrenda. Percurramus breui quç an irnos noftros in hac dignita-
te fatigant. Videamus quanta in nimiis damna, in moderatis íínt commoda. Abun-
damusnuncotio,&: digna funt qua: inter Sacerdotes: rnagis autem inter Ecclefias
. Principes fcrmonibus fcriptifque aguntur. Malis bonifque fub intuitum vnum ad-
dudis leue crit infpicere, vtra ad vita: commendationem quictemqueíiteligenda.
Conan ex noftris quidam folent.vt plus ca:teris apud Pontífices poífint, & grandi fa
cerdotiorum numero locupletentur. Demus quempiam vtraque hxcallccutum.
Qua: illi primo loco eft tantis ftudii mcrcesíNempeacris
Jnuidia, qua Siculi mn inuenere tyranm -
iJÄlatui tormentum.
Нагс cogit interiora exterioraque eius omnia non folum curioíe quarri, fed fermo-
ftibus agitari.Detegi etiam vitia,íi qualatebant,fí qua erat virturis fpecies,maledicli¿
inualeícentibus obfeurari. Inuidíae mox fuccedat odium, dum necelTe eft mukös i a
magna poteftate ofFendi,quofdam beneficio pra:teriri,nemini ad priuatam cupidita-
tem,quod fatis exiftimet fieri. Quarritur eius deieftio , obitus concupitur. Operum
qua: non probentür in principe velut au¿ror,& fabricator eft omnium.Publicis iudi-
ciis omnium reus tenetur.In iis auerfis homini non imprudenti qua: poteft eile.
Sine Fine est ¿¿inemendata.
CELSVS VERONENSIS CANOÑICVS REGVL. <îVGVSTt-

nenf.CardimU Papienf.S.
DXLIX.
ТС X litteris Benedi&i Mafrei nepotis mei cognoui id quod etiam finelittcris intelli-
•*-*gcbam,& ftudium erga me tuum,&iudiciû de me fingulare.Doleo profe&o ncq;
me parem pro tuis in me meritis gratia referre poíTe , neq; ea in me efle,qux opinioni
tuxiudicioqj reípondeát.Teenim íemper laudis dignitatifq¿ mearcupidú noui. Itidé
ago
É P I *S T O L M. 8z3
Ögö ego vbiq}locorum& gentium de tua exccllenti virtute,&gloria,cuiusreihabeo
locupletiffimosteftes.Seddehisalia>.Qmdautem,mi Rcuerendiflime domine, in
bac tam miícra,&fallaci vita admodum cupcredebeamus,non fatis intelligo. Quid
verotimendumfi^planecognofco.Quotidie nouaoboriunturexempla,quibusin-
ftruimur,nihilelTehacvitamiferius.Namcum nuperdeobituCardinalisianc~tiXy->
ili,& multorum literis & nunciis accepiiTcm,cœpi mecum agitare variam rerum hu-
manarum fortem,mirabilemqjfimul,ac miferabilem hominis códitionem fuiíTe co-
gnoui.Nam qui paulo ante in vita feliciflîmum omnium eflè putabatur , in morte o-
mnium miferrimus apparuit,quando ea, qua; viuenti gloriâm & iplendorem attulé-
ranr,morienti pcenam ac cruciatum inferrent,& ea quae ante dum poífiderentur iu-
cunda,&:duJcia cíTe videbatur.eadé dum relinquerétur triftia, &: amara efle purabá-
mr.Quidenim hoc biennio huic quod optaret aut viuéti defuit, aut moriéti profuir?
Hei miíeram nimis hominis códitionem,dum ea qua: in vita tato labore parantur ad
voluptatem,in morte tanto dolore relinquuntur ad pœnam.Ët qua; prius Jogis eranc
quanta vigiliis,vteíTentoblcctamento,breui tempore magno funt amiila tormeto.
Nihil huic hominiadiumenti dignitas, nihil fplendor, nihil aiirum, nihil argentum,
nihil vafaprecioía,nihilopes,nil nitor gemmarum,nilfaUor aura: popuÍaris,nil turba
clicntum,nildeniq;principatus tanto prçfidio ftudioq; val latus proríus attulit adfa-
Jutemrfed ë contrario cum corpus fa:uis dolorib. cruciatum torqueretunhax omnia
quoniamrclinquendaeranr,animumquoq; dirisac cruentis morííbus Jacerabant.
Vtmihiprofe&o fortunatiflimieíTe videantur, quivel nullam cum rebus tam cito
perituris fortern acceperunr, vel acceptam virtutcipfa contemptam penitus abicce-
rút. Sic enim 6t vt animus noftcr,& adhuc in coi pore poíitus,nullis rerum prxíenti-
umdelinitusillecebris rerum seternarum cogitationepafcatur,& dum migrât àcor-
porenullisvinculisirretitus,autfordibusinquinatus, liber ас mundus euolet in fu-
perna,&nullo dolore relinquat quod miro ardorecoñtempfit. Atme quidem ¡am
pridemtotuminhanccogitationcmcreólumcum varii rerum humanarum muki-
plicefq; cafuSjtum viri,de quo dico,ta repentini,táq; infperati eucntus,fubitaq; pro-
cdla: confirmarunt.Quid enimíFJoruit hic paucis diebus,plufqj mea fententia aíTe-
cutus с ft, quam vel vlh íperare,aut ei fas eíTet optare, quandoquidem ex Joco tá hu-
milijtamq; abie£bo,ad tam excellentis gloria: culmen altitudinéq; potential eueâus
eíi.Óc ecce mi Paterae domine. dum huic ad vota fuccedunt omnia parum dico:irr,o
dum vota fucceílii rerum fupcrantur,dum nihil optat,quodnö fperet:dum nihil fpe-
rat,quod non qu2erat:nihilquçrit,quod nóaíTequatundum ei cúnela arridêt, in ipfo
primordio iuuentXjin medio florentisgloriçcuriu,fubita,atq5iniperata morte corri-
pitur.ô fluxam rerum humanarum labilemq; natura.'ô fallacê vira; ípem í o miferam
códitionemíQuid eft quod ánimos noftros excicet,aut ailiciat ad hanc rerum tráhf-
euntium,& tácito labentis vire, gloriam appetendamreum vel res nobis, vel nos reb,
rainopinatoeuentUjtamqjfubkocafufubtrahimuiÎgiturhumaniííímcPrinceps^b
Ins rebus qua: tácito pereunt meus auocandus eft animus, atqj illic ípes mea cogita-
tioq; locada eft, vbi vita perpetua, vbi pax xterna,vbi immortalis beatitudo, vbi íem-
piternafeliciras.-vbiDeusnoftereft premium, ac vita, &mercesnoftra magna ni-*
mis.HaîctuçreuerendiiïïmaîD.icripfi, non quod autad contemptum vita: praeíen-
tis,aut ad fpé futura: earn accedendam inflammandamqi putarem,cum vita tua per
fecta qua:dam norma intcgritatisíanclitatifq; exiftat:fed vt magis haxepiftolaeíTec
montimentum mei in te prxcipui amoris,ac fingularis obferuantia:, intelligerefque
tuamreuerendiftimam D. mecurii in ftudiis, mecum in cogitatíonibus, mecum &
domi , & publice cum fuauilhma memoria vetfari : cuime vnicetradö, atq; com*
mendo. Exßononia xi i. Calendas Februarias.M.ccccLxxi v.
CAM? AN VS CARD INAL l PAP IENS I.
D L,
/"~* Ampanus Papicnri fuo ficus digitales quadratas centum. Infania nulla maior,
^-'quam cum quo f^pefeceris pei jculum,cum со affidua ia&ura tua velle cötende-
re. Quod vnquáinmecóieciftitelú,vi ftatim in teillud no retorferim i ex leui plaga,
ц. infcrs,altiífimú tibi fubcundú eft vulnus,íi cúCápano decertes.Iá ingeniü decalles
Zzz 4
8i4 IACOBI CARD. PAPIENS.
meum.Ieniendus fura precibus, non minis exafperandus. Sed ftultusego, qui tot vi-
¿toriis clarus miles cum mirmilonecontendam? Ad pacem redeo.daturus condicio-
nes,nonaccepturus.Itamecumagis?itamefalutas?annon fatis tibi fuerat meumà
me Senenfem auertiiTe?tu mihi tantum ornamentum rebus meis:tu tapraxlaram, be
immortaIemgloriameripuifti?& tamenvngues medios ficufqj inculcas? non con-
tentusvnainiuriajeaqîdetrimentofaj&maximaiam^talitcrincutiesfrontbnifime
défendam.Coturnicem imitaris:quo fajpius vi&us hocgrandius fonas: & ей fempec
fugiaSjfcmper redis ad pugnam.Quare pacem do:fi modo es, qui conditionem pof-
fis accipere.PrimumcauenemelaceiTasamplius:dcindcnifiinconuiuio,Campanu
ne nomines.poftremo Senam,nifi mecomite,adeas nunquam.Picntiam facile con-
ceflcrim.Hos términos iî trâfgrcdiare,pax nulla, bellum integrum cfto:iêdnoui ani-
mum tuum Confeda pax eibamici iam fociiq; fumus.vexilla repono:& cedo victor
caftris,victofq;faluto.Salue,miPapieniis,&meamplecl:cre. Vt vales, vt res feha-
bent tua??quantum Sena: fanguinisfufum hocanno?Romam quàm pridem rediiftiî
inueta ne falúa omniàîquafrôce coílega: tui,quovultu te exceperunt? quibus te ocu-
lis fummusPontifex?quibusplaufísvicinia?vt omnia fuerintíecundiflima, tamévix
iucunda,fí Campanum non video,qui tibi non dentes modó,íed &c ilia quatiat vide-
re vt poflís. Aliis tibi oculis vigilandum eft,quàm olim Vigilafti. Alia voce inftandum.
eft.cum nauigante VlyíTe res eft nobisrfed cera vbi molliri non poteft , igni opus eft,
ideft,impetu,ardoreq; verborum.Ego quid hic agam,ex Mancino intelliges. Poft
diíceflum meumnunc primammanumadmouiliteris:adeo ociu/n nullum, oceu-
pationes multa: funt porro.Libelli meiRoma: funt omnes. Ego hic corpore, & ani
mo ifthicviuo,&: tecum fxpeautloquor,autinhorto deambulo, aut auri proximus
obequito.Vale.
CAMP AN FS IАС ОБО CARBINjiLI
Papienfi.
DLL
INftat monachus apud meplurimum. Exiftimatcauiâmtotamtua inmanupofi-
tam vna mea epiftola pofle finiri.Tanti &: te ifthic efle,&: me tecum poiTe arbitra -
tur.neciam cardinalium fuppetias agit : ipfefuáfronte,fuooremolituraudaciam,6¿
quo pemipitfemelquötidiepenetrat,Vrget,ftimulat,enccat.Quifquis&monachus,
idem & Diabolus eft.Omnia temptat,vbiq3 pungit,vbiq; infidiatur .- deniq; vbi me-
iercnequit,incacat.-&cummalusdefieriteiTe,n4pcffimus. Aitrem fibi nuperrime
adiudicatam,non fitis habet vicifle iudicio,nifi me teqj vna excrceat. Tibi hoc leui-
us,quod non arque obtunderis.Ego quoties euntem ad me hominem video, vtramq;
auremadtaedium faftidiu'mq; comparo. Frontofo poftulatore nihil impudentius.
quod fi fit monachuSjContaminatius nihil. Pro vcfte picem induit,non cucullum.il -
lemetfefeimplicat,conglutinat,infertarur,necvnquamabit,nunquamdimittit niii
cum littura.Iam íime liberare hacmoleftiacupis, autoftamilli in buccam coniice,
aut quantus eft totumomnemheuumdextrumq; précipita. Satins tarnen arbitror
futurum,fi ofta cortfecerisma etiam praxeps datus Diabolus circumuolat, & ftrider.
aut igitur rcfcribc,nauaturum operam, aut defperationem etiam , & metum incute.
Mihi etfi gratiusfueritjfi quid narraueris, tarnen vtcunq; res erit , caue redeat ad mc
amplius,abigevel cruce Diabolum,finequeas opera.
CAMPAN^VS IACOBO CARDINALI
Papienß.
DLIL
F Ixus iam claims eitPeruenit claflis ad portum.In tuto res eft Scnenfis,in pacatoE-
truriacft.Cum homo tantusflxiftianchoramjadtemonemqjdeiediftirô Rép. Sed
taceo.Scioenim quiddicas:fretum mc praxeptis meis inftitutum ad defignandos
magiftratus acceffiifchaberc domi libellum praxeptorcm ¡errare me duce no pofle:
neminem alium potuifle idefficercpraxlarius, quàm qui non fuo iudicio.fed aucto-
rum teftimonio,&: veluti lege quadam adducbs íit ad Remp. capeflendam. Accipio
excu/â
EPISTOLA' 82,
excufatioñem mam. fed eo pá&o,fi tarto betiegcíTcrís tnagiftratum, quam defignafti.
Praicipcre aliis quid fa&uri fi nt perlcue eft,efncere ipfum qucroadmodum alii ргж-
cepcrisperdifficile.DcpIuuiisnihilqucrorrvibe latericia, viisaccliuibus, Se ftratis
cœnum non hçret.Refarei errorem: preterí ta m tarditacem magna redimí celeritace
oportet,netardiflímusvideare.DeB.nihil.-de te multa feripfifti. An ignoras nil mihi
cite iucundum,quod non lartum,aut nihil hetum, quod non amicum,nec amicú nifi
quod elegans : nccelegans nifi quod fupremum.Refarci Se iíiúquoqserroré.Vale»
CAMPANVS IACOBO C^ÍRDlTÂLl PAP1ENSI.

D L 1 1 1,
COmmendaueram tibi íuperioribus diebus Saluiarum meum. Cupio intelligac
Campanum aliquidfibiapud Papieníem profuifle,& dignus eft quem com-
ple£ratis,cum quoniam mihi eft deditiffimus,tum quod officiOjdiligentiajinduftria,
cedit nemini.Vcorillius opera in ncgotiismcisomnibus,& quod eft hoc tempore in
amicitiafummum,vtor& rebus. Debeoilli quantum pofttein curianemini. Iuuic
me pecuniisßepe.Abfentiscaiiflam ipontefiiícepit,ncc labores mea caufa quam*»
uis grauiflimosdefugitvnquam.lam quid à teexpc&em vides. Nonpoflum ipícil»
lius erga me officiis,& plurimis,& maximis fatisfacere.Ha; шге funt partes,cuius ma»
xime intereft,quàm multi mihi afficiantur.Gratum eft,cum quid agis in rem meara,
multo gratius cum amicos meos tanquam ad te pertineant tuearis,quorum vnus prç-
cipuus eft Saluiatus: nec cft in quem magis rationera habed velim beneuolentia: no»
ftra\Quicquidilli hodie per teacceííerit,mihi acceíTerit.Vale.
CAMPANVS IACOBO GARDINALl

Papienfi.
DL1V.
Д Quammellitamtuam,quam prifeo nomine loram puto, non guftaui modo,
■¿^fedhaufi. Sapfr mirifice. fed quid non fapiat,& condita melle,&mihià te mif-
fa?quibus nihil poteft efle dulciusmam mel dulcedinem omnem : tu mel ipfum fu-
peras. Velim modum pondufque mellis ad me feribas. Quarqualius poterie
admemitti edoctus in lora, quem Sc Interpretern fi adhibeas nodo , fortaflè dif»
foluet. Vale.
í
CAMPANVS 1ЫС0В0 Ck^ÍRDINk^íLI
Papienfi.
DLV.
Grotaui hos x.dies totos.Tribianum tuum valde me reereauit, Se hercule non
minus moleftum vifum eft non adiifle te,&perdidifletua prandia,quàm xgro-
tafle.Trcbianum fecit vt tecum efle in menfa,proximeq;accumbere vider er. Adia-
âuramacceditetiam dieshodicrnus.continentmedomifrigora. Verum pro pran-
diotamdebito,tamlegitimo,tamprafcriptooperam pofcomcc pofco mihi, quan-
quamraihipofcoquicquidfuppetoamicis. Thomas GerraanusS.Suiàna: ex te to-
tus,ex me non nihilum pendet.Danturei verba,carpitur,roditur,c5fumitur. Periit fi
redeundum fibi fuerit fine pracfecbira.Diuina: in te virtutes mille funt: verum nulla
praxlarior, Sc fan&ior , quam quod mortuos amicos pari prolequerisftudïo, quam
îbles viucntes:Ncc vnquam apud te qui femel tui fuerunt moriuntur : nam tua facit
benignitaSjVttotiens ad te recurratur,quotienseis opus prarfidio fueritreö tarn mul*
tafoleaspracftare,quámpoífis,S¿operamtuam nonextuislaboribus, led ex amico-
rum commodis metiare , proinde velim inftes apud Rothomagenlfcm Vicenti-
numq;,& inftes vultu quo foles cum vis impetrare.Ne difeede ab ingenio tuo,ne de-
iereparuis in rebus,quos in maximis confouifti. Vna opera, Sc veteraorfieia, Sc di
gnitatem illiusfamilia?,& memoriam amici iam mortui confirmabis. Scio quanti eil
Papienfi bucea cum ftringitur. Vno flam vel faxa con uellu. Vale.
ч
\
$z6 IACOBICARD. PAPIENS.

' BERNARDO ILCINENSI.
DL VI.
DE libcrata fororc gratias tibi plurimas habeo. Diligcntiam in reddenda illi falu-
tcmater cocnobii, & conforores teilantur. Maior efle non potuit : aqua-
uitvt video artcmceleritas,&amorem in metuum curatio. debco tibi permultum,
. officia offieiisquotidicaddenti. Sororehacnilapudmecharius. lolaextanta pa-
tris fobole fupereftreo mihi miferanda magis, quod mcç olim inopia partieeps , for-
tuna fuperuenientis propterfortem religionis fieri coa&a eft expers. Fidci tua: il-
lamcommendo.Noshic Dacarum Regem hononbus fummis accçpimus. Tur
ba omniscurialisegreflà eft obuiam. Patres ad portam congreflï medium ilium per
vrbemadbaiilicamPetri:indc ad Pontificempcrduxere, iuridicundo tunc publi-
ccprafidenrem. Religio fumma in ibmmo Rege enituit. Procubuit in genua ante
ilkus pedes, necantefe eleuari eft paflfus, quam fermonibus fuis effet refponiüm.
RcdcuntiincubiculumXyfto, exeuntique ad diuinahorum dictum, gremia eins
femper portauit.Lauantimanus peluim fuftinuit. Inter duos primos Cardinales fef-
fumrcccptusnonpriusfedere,nonpriustegi voluit, quam vtrunque ab vtroqj fa-
étum cíTei.Me hodie alterum ex duobus illi aííidentem rogad per interpretem recir,
.vtpateremurpoftomnes cardinales adoículum Cruris eúafcendere. Eftenimhec
dies Parafceue.Cumrogarem,curitadepofceret.?r//M¿ftí/«r, inquir, wflushenosfum
ino ¿V/w/«/.Plurahuiufmodihocfolo triduo funt abeo praftita Apoftolica Sedi:in
quibustriummagnorumregnorum Rex àSeptentrionibus venions, nobislralis quo
animo efle in fumrmmiSacerdotium debeamusexcmplofuo edoeuit. Reucrfus à
matutino,& tenebris hac tibi di&aui. Bene vale,mi llcinenfis chariflimc.Roma iv.
Aprilis.M.CCCCLXXIV.
REGI FORTVGALENSL
DLVII.
Slincrçatione Cardinalium obtemperatum veftra maieftati non eft de Reue-
rendopatreVlisboncnfe,non voluntas noftrafuitincaufa, fedmerus ne errare-
mus. Si etiam dilata diutius res,quam cadem cuperet,tcmporum neceflltas obfti-
tit. Vtrunq) ego reftor maieftati veftra deuotus, & Portugalenii generi deditus. O-
ratorveftcromnia non viditmodo, fed manu tetigit, qui in edendis explendifque
mandatis aflidua vfuscftdiligentia,&:fidc. Redit in patriam nunc, etil cardmalaru
vacuus,tamenCardinalatusipeplcnus. Sinccaufa non feribo. Voluntas Pontifi-
cis optima eft.Pan um mentes in gloriam veftri Regni inclinara?, non longi tempo -
risexpectatio aquo animo eft rolcranda. Sine grauibus incommodis Roma
na- Sedisanticipari non poteíbegoex iisvnusfum, qui, vtanteinclinante maiefta-
te veftrain ColiinbrienfemEpiicopum,inclinabar ineum, fienune in VJisbonen-
femcommendatione veftra inclinor,atqueilli totis ftudiisfaueo.Nondeeroampli-
tudinifua'. Vrgcbo omnem opportunitatem obIatam,& quod fcribolitcris, conarib.
meis implebo. A maieftate veftra ego homo Italus,nil praeter bcncuolentiam quçro.
Vtamoitaamaricupio.Moresmaicftatisvcftra*,&litera:,&fortiainprímis proChri-
fti nomine facta me illi toto animo deuinxerunt.Opto abilla cognoici , & in fuis ha-«
beri.NoneritPapienfi alia mercede.quamcharitatis amicus. Dominus Deus iuxta
verbum Prophcta à dextris illi íemper iit,ne vnquam comraoueatur.Roma xxvi 1 1.
Maii.M.ccccLxxiv.
IACOBO VOLATERRANO SECRETARIO tMEO.
D L V 1 1 1.
ACccpto nuncio, vtfeis, defperata falutis materna, quantum viaab Aquispi-
fanisin vrbemfuir,plenum mefollicitudinisfufpenfionifquchabuit. Sollici-
tudinemafferebatcafus,quimœftior efle non poterat: fufpenfionem meorum ne-
gligcntia,qui ab initio certummittentcs,inde non niu\tabel!ariis mercatorum cre-
diderant literas, qua in itinerc pratciucâçpoft mukös dies rcmiflxfunt Romam.
Veni
E P I S T O L M. ay
Vcniigimranxius,nullisinterciirrcnr!um votis,nullis orationibus, nuJIis piis ope-
ribusparcens.CommendauiDeoanimammatris. Rogaui vt annum adhuc hunc
imminences remiifionis mihi earn permitteiet, poftquem ficcis oculis vocationcm
vltimameflemlaturus.Fateor imbecillitaiem animimci ad exten fortis, ad hanc
vnam rem minus infirmi.Lachryma: in omnem eius recordationem fiuebanc. Par-
ceregemitibus nonpoceram,velexinuitoerumpcntibus. Nummis erantiemper
plen£emanus,quosdiuideremobuiis Chrifti pauperibus. Cupiebam ad quantula-
cunque interualJa illos obuios fieri, &: dolebam cum non apparebant, quafi qui mi-
íericordiam Dei non apparentes eriperenr. Petebam ex viatoribus , fi quos forte
noflem,nunquidde matte acceptent,.- Nullos qui certi aliquid nunciarentoffèn-
di.Vnum modo quinto à Viterbio milliari obuium habui,quifede domefticismeis
referretaudifle,nonnihililIi melius fadum.Eafpe cum dieillo,&íequenti iter con-
tinuaftem,nonlongeabvrbe,ad fextum ferme lapidem in publicum TabelJariuin
Senenfiumincidi, qui mihi eadem requirenti deiedo vultu refpondit: KÂdhucma-
ter viuit. Retinet quoadpoteilJpirit um ,г>/ viuam invernas. Puto (tum di<_j hacJfiran~
temvidebis , fed celera. q:a lignificacione prrculfus , cum ad defiderium celerare
non poírem,qtiippcfatigatus a*ftu : dcftitiitus mola, & incommodo equo iada-
tus,iubeopra:ciirrereIuluim>qiK morientiadefle me nunriet, rogerqut filium pra:-
ftoletur, cuianreobitum benedicat, inqus eius coropJexucxfpiret. Cogita quo
animo id reliquum via* accidir. Mortuo quam viuo eram fimilior. 4lonfequor
luliumfeftinationequapolllim. Vrbem veroingrelfus ad nonamTurrim vt veni,
redit ilíe, vc erat antcprxmonicus, Sc fronte quidem non trifti. J¿*u¿d, tnquam,
Iuli?quo loco res matris??>{±n eo, i n q u i t, difcrimine_j,qu<> mendax Tabellarius retultt. Latata
eß nuncio mater, agnofat é" loquitur^ctbatur & retmet : Vt propemodum р1ш ffei , quam de-
Jferationisconciptendumextßtmcm. Recreatus diclo prxtcritis a*d:bus noftris reda
domum eiuscontendo. Qmo: me infpedo : Oßüjinqmtyrnagnaeßpietastua. Vo-
cet qua hora vtlit \_yiliifsimut:mngrauabit7»o mors. Erit enimqui dereliclam foletur , &
dcfunclamquoquefepeliat.Hxc dida matrisquam argrefuftmuerm ne fletibus cfFufis
exciperem, filco.Conatumcerte omnem adhibui, vtmœftam animam tegerento-
culi,& vultusexbonafpclaetitiamindicarct. Eaquaefecuta eft noxmulto i Ii quàm
anteriores quictiorfuit.Medici, qui primuin aduenienti de maternis к bus aduni
nunciarant,ad patiendumq; erant hortati,mane reueríl temptata ftatim vena, Nmt
inquiunt, noßra epe_j tanta noctis huius eßfacía conuerßo. Тна Cardinalis eil medici
na, tue reditu viuet nuterfiviutt. Conßantior multo quam ante^j -vena eß , atque <equal¿ort
Ex illa dica*grefemper afledi,& alimenta meis manibus miniftraui. Sed interéa va
riante aliquando morbo coadi fumas in metum Гагре adduci. Creuit nonnunquam
fcbris,nonnunquam eft diminuta. Eo tandem in hanc horam, quaícribo, deduda
res cft, vt defperandum non videatur.Timebamus coniundioncm Luna; , 8c Satur-
nifenibusinimicam,qua*addiem decimumtertium fuit. Timebamus & Lunae
anguftias,qua*iníequentemacciderant. Dies infeftos duos fuftineri poífe ab afre-
da jetate,ac valetudine non facile iudicabant. Tranficrunc illi beneficio Dei>nec
nouiincommodialiquidintulere.Acceflíuncula: nonnihil potius eft fadum inter*
ca. Sed vt in vado falutisdicereftatutam non poíllim: fie necin profundo aqua: pe
riclitan illam contendo.-i£tas,vtdix¡,&menfisIuliusetiam valentibusgrauis.Debi-
Jitatçquoqj morbo vires timendumoftendunt. Sermoviuax, corporis motus, ex*
creaciones multar,ac valida:, &: inprimis alimentorum retentio defperandum non
fuadent.In manu Domini vitaeius, & mors. IngreiTus noftri, &exitusipiècftar-
biter.Sui iudicii fit dare matrem,atq¿ adimere. A me îlliarternç habenda.* funt gra*
tiç,quodaudiuitvocemflecusmei,dcditque quod àiàluteeftproximum, vt viuen-
tem afpicerem,& viuentem alIoquerer,&piaquoque manu concupitam benedi
ct oncmacciperem. Siabibit, hxc illi fupremaa bono filio fintperíoluta officia*
Sinpermanebiêtiam fand«tmatricedathe_c merces,quod quam dédit, àgratofi-
iio vitam acccpit. Vos ifthinc ne abite. Cúrate diligenter domeftica, tuq; imprimé
Jacobe, cuius fidei crcdo,rcge prudent ;a tua domino abfente familia. Bieui,q uoeun-
que res cadaiu,rcuertar ad vos. Has literas Soancnfuioft.ro communica&Guidáto-
8i8 ' IACOBI CARD. PAPIENS.
nio,& Ilcinenfi,& Blaxio.Suas quoqj forori chariffimae, neptiq; illico redde. Seor-
fum vnicuiq; fcribcre Sccretariorum inopia prohibet.Etame non fcripfi,quod quid
fcribendum effet certum mihi non crac. Ameridie in no&em fine febrc eft mater.
Surrexit è lecto,& quanquam adiuta,in anteriorem aulam venir. Dies craftina íl ho
dierna; confentiat, contra* ego vicluram illam etiam mediéis inuitis pronuncio.
Nullum harumliterarumapud me manfit exemplum.Seruaeasin reditum mcum,
vtin commentarium referantur mearum incptiarum. Vale. Roma: die xvr. lulii.
M.CCCCLXXIV.
^yf. EPISCOPO SOANENSI,
DLIX.
VBiqimepium filium predica. Salus matris prxlata eft incommodis omnibus.
Nonmeoblecbmcntabalnei,nonvaletudinis ratio, non longicudo via?, non
anni tempus pcrterruit,quo minus iljifuprema officia perfoluerem. Vicit iter durum
petasfie animo tolerante labor corporis fine feniu pratterituscft. Rcftituta ilia iam
eft,ac pene ex fepulchro extra&a.Exaudiuit Dominus deprecationem meam. Do
minus orationem fufcepit.Sit nomen cius benedittum in fécula. Ego hinc perendie
abibo,& reuertarad vos,non tarn triftisaduentu, quàm reditu lartus. Si Cardinalis
meus fancbe Marix Senis eft,venerare ilium nomine meo,& fuum effe vfu& pofief-
fioneconfirma.Decxtcris,quxadmefcribis, coram erit commodius quàm nunc
per literas agere.yale.RomaîXix.Iulii.M.ccccLxxiv.
CAMPANO.
. DLX.
PRxpofitumCamplcnfem, cuide rebus tuis mandara ad mededifti, audiui quo-
tiens,quantumq; voluit.Sed quantum optauitjadiuuarenon potui. Quod proxi-
mum fuit,eundem inftruxi confiliis,& nunc rcdcuntem admonui omnium , qux in
minus fecundis his cœptis tenenda tibi exiftimem.Si non placent iudicia, placear fi -
des, quacircumfpcétafunt omnia, Sc id preheníum quod in mal s eile minus no-
x¡umduxit.Nonfcnboplanius,quodhodiernoSenacu,& poll fnatum auditione
afliduafatigatus,xgre fecunda noctis hora hare fcribo,& diligente Praepofiti fide,ho-
ministumattenti,&: tui amantis, tum vero minime clinguis. Alias plura ociofus.
Nunc vale.
ANTONIO LA FRO VEGETO.
D L X I.
GRatiffimum officium perfoluifti cxempla literarum mittere,qua: ex cía fie aecc-
peras in prxfidium Scutari mifla.Hoc quxfo fedulo facias,& conquifita omnia,
quç vndecunqj nunciantur,cures illico ad Papienfcm tuum deferri.Eríi enim angu-
ftixChriftianorum vulnera cordis meifunr, nee fine gemitibus poílím tale aliquid
lcgeremon eft tarnen inutile illa a me nofci.prudenter feribis Antoni. Dum Con-
ftantinopolim finimus expugnari,dum Bofnam,&Scruiam opprimi,durnCaIcidem
in poteftatemfaeuihoftis venire, dum non credimuslonginquasclades ad nos per-
ucnturas effe,iam ad primam Germaniam,& Italiam populationes,incendia, & ter-
ror,Scutarum circumfeffum nunc,atq> oppugnatum:fi in eandem itur fortunam,nil
iam impedimentihoftifupereft,quin libere terra &c mari vagetur.Sentietmoxcom-
munem Italiç negligentiam ora tota maritima Neapolitani regni, & Agri Piceni , Sc
vrbes Lombardixpopulofe,acdiuites.Arcçplenx,&claufxinculpa malorum ho-
rumfunt.Dicam verius:Zelotypixnon necefiarix ab omni nos bono opere difti-
nent.Dumabaliquofempereftmetus,dumreraetimurpra!terita,dumformidamus
ventura,cogimur in negligendis publicisfalutem priuatorum reponere.Nemo prius
fuum periculum nofcet,quàm Annibal erit ad porws.Ergo quid fperem nefcio.- quid
cupiam fcio.Quod precer Deum hoc,mi Antoni,eft,vt illuminet fenfus.&corda no-
ftra,netampropinquo hofte, &in tarn certo exitio tamdiu iaceamusintenebris.
Vale.Romxxx.lulii.M cccclxxiiii.
STEP HA
EPISTOLA.
STEP HANO EPIS COPO L FC ENS I.
DLX.
\Â Atcrna pietas è balneis Romam mcrapuit. Agcntem in difcrimine videre ante

* -*-exceífum optaui, vt iî qua ex prafente filio falus reliqua erat, ea mifera: non de-
eflet. Veni igitur continuato dieranoctemq; itinere,folis ièx famuli's coraitatus. Re-
peri iam dereliebm: fed mox agnito filio vifa eft refpirare, atqueita ièxto iam reditus
mei die, etfiincertis vita: indiciis, mortis tamen non certisdecumbit,a:tate &anni
tempore multum grauata. Ncfcio quem exitum ftatuerit Deas. Quemcunque de-
dcrit,fern a:quo animo oportebit. Optât Chriftophorum videre: idque per d©mefti-
cosindicat,nonignarameilli propter impuramyitamiratum. Vt ergo vel defutura:,
vel fuperfuturç hoc quoque folamcn non défit, oro dignationcm tuam , vt paratis illi
equis duobus comité vnotantum, qui cum tuis vel alienis equis redeat Lucam,iu-
beas ad viam celerare. Hictibieritdeinfano& perdito adolefcente vltimus labor:
pro q uo ас cçteris perpeflîs fum tua; beneuolentiç perpetuo debiturus. Vale. Roma:
XXIV.Íulij M.CCCCLXXIV.
IACOBO VOLATERANO SECRETARIO ШЕО.

DL XI.
QVatridiioiam fínefebre eft mater. Medici falutem promittunt. nos illam oculis
mtuemur.Dei hoc beneficium eft,qui fuafit filio reditum.Redeundi mora,cele-
ritas illi erat ad morteir..Bene igitur poficum eft via:a:ftufque incommodum. Difcri
mine diícrimen eft íbperatum,&pia mater pió filio reddita. Vrget nunc illa vt ad vos
cclcrcm,mihi meifquein his a:ftibus timens. Monitis obfèquar nulli noftrum ingra-
tis.Tu mihi ob feruatam matrem cœnamaducntitiam para,& Vale. Romç.
F O RT EG V E RRiAZ.
DLXII.
TVus languor rationem omnem perturbât meç profecb'onis. Sinereproficifcinô

ftatuo.Nequeenim mihi &mcjseflTet aliquid dulce. ItaquevaJeprimum: Inde
de rchquis ftaruemus.Si eundum erit,ad neminem praeterquam ad patrem meum di-
uertere propofitum eft.Ea domus & publica eft,& aman tiffima mei. Et accepit ohm
inftitutorem meum Firmanum,cuius veftigia ibi impreiîacupio contemplan. Acce-
dit Sc nepos,cui eifern dedecori apud dues Luceniês, nifi idem tectum me caperet.
Itaque bono animo efto : Epifcopo ipfo nil apud mecharius: nil a»ftimabilius tanta -
virtute. Vtinamfaclisidprçftarepoifem, quod verbis hic calamus praftar. Iterum
Valc.
FALCONI STNOBALDO.
DLXIII.
QVid ad te fcribam non habeo : feribere tarnen aliquid cupio. Has igitur accipe
magis vt refponfum qua:rat,quàm Vt noui aliquid afterant. Quieui bid uo Senis,
Cras propero ad aquas Pifanas.Ero ibi integrum menfem.Pro conmetudine tua ope-
ram da.vc nihil vrbanum me lateat. Vicecancellario imprimis Papienfeni eomrtien-
da. Commenda&: Mantuano, cuius in eum humanitas fupra mérita eft. Balnea qua:
peto, prope Lucam funt. Inde euocabo nepotem > vt in famulatum Dignationis (их •
primo tempore veniat.Dico iterum:lmple foiium rcfpondens, & ieiunis iam muiros
dies auribus cibum miniftra. Ex Vicecancellario S¿ Mantuano fugere potes qua: ad
meferipturus esnoua.Senisxxvi.Iulij m.çccclxxiv.
Aaaa
ÍACOBI CARD. PAPIENS.
10. PE. yyíRRIVABENVS CARDINAL! PAPIENSL

DLXIV.
NOn licuit haftenus ob Chriftophori tui xgrotatiunculam obiequium vllum,auc

aliquod officii genus praeftare. Statim enim vt primum in vrbem applicuit , tipo
certiano correptus,confilio medicorum,& Falconis noftri continuit fe domi, v bi di-
ligentcr curatus iam tamen plcnc conualuit, ficuti te domefticorum litteris admoni-
tum non ambigo.lllic parces fuas geffic Falco nofter,qui cum fit in omnes iubente ita
hominis ingenio, officiofiflimusrtum imprimis P«ipieniem, & Papicnfis omnia ar-
denti atq; indefeilo ftudio curat , & nedum quo modo mandata impleat , fed qua via
melius efficiat cogitât. Ego qui fub eius genio defirió ícmper,& taquá minor lucerna
fub maiori luminc pcreo, non aufus fum poneré falcem in meflem alienam. Nondú
enim erat in noitxüreipfaafcitus. Proximahebdomadeintroducctur,&qui Papien-
£s gratia meus Temper fuit,noftercómuniíeruitiofiet. Memor fum, quid mandaue-
ris. Legi qua: litteris tuis in memoria reduxifti, neq; omnino ignoro.quid arcace ill a m ,
quid л dole icen ris in dolcm, q uid eius (latum deceat.nec o bli t u s fum.quac ilium in fa-
mulatuexperiri velis.Puta Arriuabenum tuum , cuius obieruantiam & amorem tibi
fatis perfuafum efle certus fum: nihil magis cogitaturum , quam vt ad probitatem , ac
return vfum crefcat nepos tuus.Totus fit in ocu!is,& mente Domini,& vt omnia vno
verbo concludäjVtiuxtaverbum tuum dirigatur.Eumhodieinuifi domi. Placuicin-
doles,fermo,geirus. Vifus eft pre fe ferre mice ingenium, & ingenuos mores. De eo
quid ageret,& an plenc cóualuiílet, fçpius perçu nctatus eft Mantuanus tuus: videtur
cum beneuolenti animo excepturus. Nam , mihi crede, fincerus & conftans eft aui-
mus eius in te. Нжс de nepote. Puto te nunc publica ex me cxpectare: ftd puteu s al-
tuseft,neque cum quo hauriamhabeo.Myftica enim nunc funtcocli conIilia,vtnon
facile quo tendant dignofci poífit. Videneur fupra omné expeftationem fortiora , ad
expugnationemTypherni omnino procliuia.Etlicec pro concordia multa propolíta
lint: non videntur tamen condiciones recipere. ¡JMulieremfortemquiswnemet? Ecce
iam habemus ecclefiámafculo robore:bonisinquamauibus. ComesVrbini in vexil-
liferum declaracus nudius tercius erat Neapoli abiturus. Si interim Tyfernates non
conciderinc,ibit ad corum oppugnarione.Irurus erat Dominus Zanetinus: fed nunc
studio mucaco confilio non difceílurum. Qualia fine Florencinorum, Sc Ducis coniï-
liatuinfinicimispoficusplenenofti,necminus qúo in ftatu auc di (crimine fie obií-
dio. Dux ipfe exacto Augufto de profectione ad vrbem videtur cogitare , Se iam de-
ícribendis quos íecum du&urus fit vacat.Simulec ne an ex animo dicac incertum eft.
Curia qualem liquifti eft, Sc quoridie tanquam in magis trito fac ü i us incedim us. Be
ne valet Mantuanus tuus. Vale Sc tu Domine,& mihi impera, fi quid eft quod tibiad
animum confici à me potcít.Koma: vi. Augufti м. ccc^lxxív.
10. PETRO k_ARR1VABE?{0.
DLXV.
VAIeo. Aliud quod feri bam non habeo. Ager ieiunusieiunum quoquemefàcic.
Valetudincm vero crear liber curis animuSjVici/IimqjleétiOj&lcriprio.Ligoncs
quoque nonnunquam , quibus ica incumbo ve fudem mulcú, cultura; nil addam. R i-
dent vicini glebas &/axa mouenrem. Qui Romae eriam dimidiato pane rurgebam,
hic tribus vix impleor. Vtinam mecum eífes. Laborum Se ftudiorum communicatio
Ixtiorem multo te redderent quam тогаг Palatinç,aKtus,& puluercs,& addicts vita;
tedia quotidiana.Vale.Ex Syndulano xi. Augufti m.cccclxxi v.
* FALCONI STNOBALDO.
DLXVI.
•
~D Inis tuis fub vnum fere tempus acccptis , his vnis meis , atque Шет breuibus re-
■*-'fpondebo.Grata funt qua; de noftris,& nepotis valetudine nuncias. Melius audi-
rc nil poflum. Ipfum iam ncpotcm datum Mantuano exiftirao , Sc commendarum
quo
EPIS T O L JE. - - S i »?r:
quo afte&u tibi deditiflîmos foies. Hoc ages afíidue: praîfertim fi bene agentem & te
audientem cognoucris. Vnde fit nefcio,ièd tácito augurio repromitterc mihi videor
adolefeentis prope perditi fanitatem, de Mantuana domo id fperanrquod de mea,
ûoddeGuidantonii,&Epifcopi Lucenfisnon fum aflècutus. Id ipfum confirmee
Altiífimus. Vicecancellario noftrogratiasreferinnumeras. Sufpenfionenonme-
diocri me li berauit.Pendebam animo rememorans ea,quç de fuá Dignatione Romç
audiui.Ináuremvtranque quiete nunc dormio. Ipfum vero, & Rothomagenfem,&
Vrímumfatis digne laudare non pofíum,quod in re Sabellicaviros fe praeftitere. 1-
dem,mi Falco,fi praftarentincçteris, meliori longe loco res efíent Romana: Eccle-
ûç. Exprimisnoftri ordinisbonafemper,&malaincaeterosmanant. Scutarenfem
laztitiam id ex tuis litteris perturbauit , quód publice nondum nunciatam fecundam
noftrorumpugnamoftendunt. Si quid certius afferetur, cura vtfciam. Magni adres
Chriftianasrefert, repulfos Turcos, & tante expecbrionis diíTolutam obfidionem.
Protonotarium Arimineníem argui praefens, quod nimia anxietate valetudinem la-
befa&aret : Vcrberarem nuncabíens,fí poflem,quod quantum ex te intelligo,fui im-
memor ex alieno rurfumpendet arbitrio, rurfumqueaígre refurgentes vires quazric
opprimercHçc omnia,quibus immergimur,propter vitam quxrimus.vitam propter
hxc perderé quç dementia eft? Velle fiepe homini aures, &: incenfie voluntatis calcad
riahebeta freno increpationum tuarum. Qupdquotidie&vifas,& videri matrem
totis obfequiis imperes,pietatihuic tuçaeternum debebo.Vale.Perraptim Senisxni.
Augufti M.CCCCLXXIV.
1УОМ1ЩСО LVCENSI.
DLXVII. ,'\
ABfít,Dominice pater, vt pro iis qua; ad me Chriftophoro feribis , fuccenfeam ti
bi: fcio fidelis animi hunc elTc affe&u.Meus in te amor, & tua in me bencuolen-
tia nil debent nifi beneuolum fuadere.Ego ad corre&ionem mente fum facili.Emen-
dantibus nö modo fum çquus,fedgratias ago, refero quoq; cum poiTum , Prophctici
verbi idcmidtiximcmov.CorripiatmeiußwwwfiricordUvberiMk^
impmguct caput meum.Scà paucis rationem noui propofiti audi: referam ea , qua: cçterî
nefcien tesjfuperfluo damnant confilium. Litteras ( vt firpe tecum fum queftus) odit
Chriitophorus.Libros cum prçceptoribus iamdudüm abiecit.Monitores пб patitur.
Abiitflagitiofaadolefcentiain pra:ceps:nil prater male fortunatam in patremiliriam
ípecbns.ímperiismcis cohiberierumpentiavitianonpotuere.MifieumadGuidan-
tonium Picolomineum,neceiTarium meum, vt modeftia, & grauitate hominis tepc-
fceret feruor. Ita au&oritatem eius contempfit , vt defperari à fe fanitatem dementis
adolefeentis fiepe ad mefcripferit.Litteras quia Romç funt,mitterc ad te legendas no
poflum:fed adreditum meum habebis,&leges.Mifi ad Lucenfem Epifcopum,putas
fan£ti Prxfulis veriturum pra;fentiam,& manfurum in officio difciplinse domefticae,
qua: vtfciscaftiorefle non poteft. Quo ludibrio Patrem magna; venerationishabue-
rit,infpice tu ex exemplis litteraru , quas ad Forteguerram qua ad me liberius ícripfit.
iEftum contumacis animi ita efFerri fignificat,vcmaiufculis litteris quafi non erranti
iudicio vltimum eius confilium notet.Non erat cortfeientia: meç,non inftituti facer-
dotalis ad latrocinale ftipendium mitterc. Pra:tuli curiam caftris , 5¿ domum Gar*
dinalis Mantuani tentoriis DucUm. Tu cum Romç eram,fuadebas , vtfinerem il
ium abire, quo iníania raperet : Ego quod ad falutë vitamqj ciuilem fuit propíuquiusj
hoc fa£to delegi: Effe videlicet ilium volui , vbi eíTe diutius poiTet , & vnde difeedere
propter vitam ab ingenio diueriâm no cogerctur.Capitur equis^fine cuftodi bus vulc
euagari. Abfqueludis&fodalibus, & libértate eiTe non poteft. Cum Rothomageníi
propter Gallicam familiam non diu fuiflet: cum Vicecancellario propter Hifpanam:
CumReatino,Spoletano,&noftroRauennate,atque his fimilibus propter difei^
plinam conceptibusfuiscontrariam. Feci quodfapientes Medici in defpcrata vale-
tudine folent: Confumptis remediis permittunt natura; quod fupereft , ôc cibos ofte-
runc,qui ad animum veniant mil minus putantes fuarartiseo tempore eile, quam ex
arte morituro medeçi.Ita ego prxftitis carni quç potui,permittoDco nunc reliqua,ó¿
. - Aaaa z
8vi IACOBI CARD. PAP1ENS.
non quç mci iudicii funr/ed quar n eceffit at is i 1 1 i indulgeo. Sinamus igitur eü cfle vbi
effufo iuuencucis ímpetu , &. dacis xtati quç prarfentis mlaniae funt , aliquando poffit
ita ad fanitatem redire,vt in malefaclis perfiftcre. Grandes morbi nifi pe¡ iculofis cu-
rationibus fànari non folent. Familia Manruana ei fi feftiuius viuat quam velles : tora
tarnen ex nobiIibuscíl,nutrita apud parentes ingenue,apud Dominum dementem
liberal iter habita. Praeílo ad officium conuenit , пес volupratibus ab obiequio trahi-
tur.Areligionequoque noneftaliena.eainquamreligione.non quam coenobite 1er-
uant.ied quam in communi vita laudamus.lpfe vero Dominus, quod negare nó pof-
fumus,generoíí ell cordis: Ingenii veri, pictatis in (uo% prçcipua:, vt nihil llhs patiatur
deerTe,&: aberrare longius iuuentutem non finat,quàm vnde mox ad virtutem fit re-
ditus. Non ftatuo ilium ad litteras edocendas magiftrum , non ad lirigandum quoci-
die.fi quando verbo vno aut cupiditate vna erratur, fed certe infanire domefticorum
quem quam non paritur: vt in leuibus femper indulgens,ita in grauibus nunq ua exo-
rabilis vindex. Qâredenouotyrociniomalenôiêntiamus, necPapicnfemdamne-
mus,neceffitati,non ilbi parentem.Credamus,vt dixi,Deo,quç ipfi lañare non pofiu-
mus. Pater tantas aucloritatis Marchio natus, in Ecclefia Cardinalis faclus, magnorii
Regum,&:Principum Romç patronus,confanguinitatequicquid vbiqueilluilre ha
betur contingens, vel folis nominibus, lis praîftare ad reuerendum adolefcenti pote
nt, quodnec h Jtmlior ego potui.necGuidantonius, пес EpifcopusLucenfispotu>t.
Nam quod in admiratione & fermonibus Patrum factum effc hoc rcfers,rideri qiio-
que,& in alienum rapi fenfum affirmas,habes,fi velis,vndeexcufareid poffis.Sc d ego
confeientia meacontentus loquentibus&ridentibus ilIisfllebo,acreuc rcbor, пес
minus vtar iudicio. Papatû nullis artibus ambio,quöd tu mihi es teílis. Vocem cuiuf-
quam пес petii vnquam,necappetii , quod ipfi quoque poffunt tellari. Minus ctiam
deinceps petam.atqueappetam.Erc&o de ftercore fatis eft benignitateDei ad digni
tatem & commodum vitç.Sed quod pignus coniurationisefle adolcfccntcm dicant,
hoc vno, Dominice, fortem meam Jamentor: vita; videlicet & praneritarumaclionu
fui Papienfis immemores'jtantfi fceleris in eoexcogitant,& quod in iuniore nunqua
vidci u n t,in fene nunc vol un t. Gratias jJlis v t eu nqj de me in hoc mentis habe,& age.
Sed ilium inet Deus eorum corda, & fen fus. Vt au tern mea fola, non fuá ctiam chai i-
tasho ftimulosafFcratjícioquid cogitem,quidcogitarietiam abillis poflítNoti mo
res noftri,fatis me admonen t. Vale,& coníortem meam Sueuam ex me lalu ta. Senis
XIli.Augufti M.CCCCLXXIV.
10. PETRVS ^fRRIVABENFS TAC. CARDINALI

Papienß.
DLXVIII.
HOdieComitituo Vrbinati magni honores impenfi funt. Egrediencis Pontificis
caudamfuftinuit. Adeiustribunalis pedes confedit in capellamaiore. Inmiffa
anteeuangelium titulo ducatus ac vcfte áurea talari, pilcoq; quali 6c Dux Boríius , ac
torque áureo decoratusaonatufq; eft,acmox fupranouiffimü Cardinalem repofitus.
fuit. Poli m i (ta m Vcxilla facris initiata, quorum alterum Ecclcíix',alterum Pontificis
gerebat infigne, reuerfo Pontífice in cubiculü fuum , mox omnes Cardinales egreffi
iunt cú Duce Vrbinati. Erat ad lealas equus ferico rúbeo paflîm tcclus , donatus à Pö-
tifice:folemni pompa prçcedentibus vexillisxomitan teCollegio, vt mos eft,domum
qua: ci adiantos Apollólos parata erat, deducluseíl. Omnia Jartitiar,&'iucunditatis
plena, nifieaprxfagiumquoddam perturbaílet. Ñamad pontem Sancli Angelí tiue
ímpetu ventorum , fiue fatali quodam influxu , fraclis haftis vtrilque vexilla corrue-
runt. Opus fuit vt ex arce ex temporales quxdam furrogarentur. Harcpofthcfter-
nas litteras meas. De Scurarenfi ci uitate male auditun Namfamaeft,autiamàTur-
ciscaptam, autpaulopoft capiendam efTe. aiunc omnes iam fub diu o pernochare,
quod nihil te&orumampliusíuperfit. Conuulfa cnim funt, vt lignis ad ftruendos
aggeres vterentur. Audio Regem fuadere Vitelho , vt fe bomtatí Ponyficis permit-
tat , bonas ab eo conditiones accepturus.Id fi iè faduru m receperit,lcgatum obiidio-
nemfolutULum.EgocitmidconiiiuiulLepturumaibiuorJQon quod. voluntas с upe-
rccjlcd
EPISTOLA 833
ret , fed quod neceffitas coègerit. nefcio quantum fpci habcat in Florentinis , & Du
ce. Lcgarus omni iludió contendit, neabimpugnationedcfiftatur: nilenimaitfe
vcreri, quin breui vrbemexpugnet. Beue valeatDignatio tua. Roma: xxi. Augufti
MCCCCLXXIV.
CARDINAL Г iMANTVANÖ.
DLXIX.
T*\ E Nepote nil amplius fcribo. Eft ilk iam Mantuani mei , non meus.ita i 11 í à më
•■--'datus, vj: vel perpetuo futurus fit fuus,vel me nunquam patruum habiturus.Am-
borum ia&uram neceíTe eft facia t quxrens vnius Faceré. Ego primum gratias Deo a-
go,quod tecum eiblnde tibi,quod tanta: nobilitatis Pater feruuJum humilem non fis
afpern at us. Si minus ille prudenti, & fideli famulatu referet gratias , referam ego fer-
uitute continua , vfque eo nunc per nouum beneficium mus , vt nullius älterius efle
iam poífim. De honoribus Vrbinatis,& Tifernatibus rebus, & colluctatione rerum
veftrarum periucundum fuit ex litteris tuis cognofeere. Hoc habuerut femper nun-
ciata tua: Dignationis, vt mentita fint nunquam. Neque ego eodem iudicio aliorum,
&Mantuani litteras fermonefque expenderé foleo.Certius tu femper hauris ac nun-
cias.Quid autem de Ducatu,& vexi Iiis ас tri butis fen tiam, lus litteris taceo. Seruo о -
mnia ad reditum meum. De obfidione item Tiferni quid cupia , plane nunc loquar.
Diflblui earn videlicet optomon conditionibus, qua: nulla: Tyranno incolumi efle
honefta: Pontifici poflunt. Seddomitaciuitate,in cuius exitu canerç vrbes noftrç vel
J>arendi,vel imperandi nobis funtfumptura:exemplum. Non in Vitcllium, fed amor
in Sedem hoc mihi defiderium excitât. In contentionibus vero, fi quç de Cardinali
bus, vel diftrahendo patrimonio Ecclefia» futura: in Senatu funt,gaudeo qüod Sacer
dotes vos memineritis: vnanimes quantum intelligo ad tuendam dignitatem ördinis
noftri,&: feruandam hxreditatem Patrum noftrorum. Augeat Dominus quod in Vo
bis iam eft operatus,tam quidem Iztandum ac ialutare,quam hact en u s in patribus ra
mm. Ais , conditionem meam hoc tibi meliorem videri , quod abfehs alieno fudoré
vincam,vel fine nota fuccumbam.Mecum,mi Pater, non fentis.Immo ego deteriore
contendo , quodin fpeciofo certamine vel expers veftra: gloriç dicar, vel quod hon
aíFuerim pugnans,in victa caufa partieeps ignominia: reddar. Adefle protinus cupe-
rem & opera m fantta; Sedi nauare,qualem olim magnis meis detn men tis impen íam
vidifti.Sed iam certatum efle apud vos debet, vel ad incertam contentionem leui có-
íilio me moueri noil conuenit.Quod bene valeas, & in fuburbanis hortis agas adhüc
laudo, & laztor. Quod vero operofumtibi fittuo chirographoreípondere, id mihi ec-
iam te tácente certiflimum erat. Ad prebenda litterarum figilla melius , quam ad fu-
mendos calamos magnorum man us à tencris fu nt in ftitu ta:. Non fit tue Dominât io-
ni ea res cura:. Noftra enim an aliena manu perferantur quz volu mus.ad beneuolen •
tía: officium quam minimum intercft.Milu quidem , quanquam feni,ex veteri difei-
plina tam leue eft fe ri bcre, quam tibi iuueni tuo Secretario feribenda iniungere. V a-
1е>& me commendatum habe.Senis xxvi. Augufti m.cccclxxiv.
FALCO NT STNOBALDÖ.
DLXX*
COnditiones inter Pontificem , & Tifernatés áccepi, & legi, &: diligenter notaui.
nefcio ad eas accipiendas quina animus erit Legato. Mihi vero plus verborum,
qua rerum continere videntur , minufq; honoríficos noftris tantis conatibus afFerre.
A ut inchoanda non erat de fubditis noftris obfidio,aut inchoata extremis etiá difcri -
minibus non deferenda. Hie vnuscxitus in vtranque partem ceteris ciuitatibus eft,
legem daturus parendi nobis,vel imperandi. Hoc quanti adres noftras fit,tu ipfe in-
telligis.Perfuaderi poterunt Pontifici multa : multi metus portendi. Hoc quod dico
Sibylla; eft folium. ProtonotarioAriminenfinonfolum gratias habe, quod earum
exemplumtibideditmittendumadme:fed verbis hetiflimis gratulare , quod vitro
dedente Pontífice cocnobium infigne in patria accepit. Ad falutem anima:, & com-
modum vita: vertat id Dominus: Mihi quidem, qui toto animo ilium complcctot;
. Aaaa 3
83+ IACOBI CARD. PAPIENS.
quantum ad fortunameiusaccedit,tantum adiungiadres meas videtur. Dignus gra-
tiaeft,&fummisquibufquehonoribus,magnumque imprimis lucrum feck Eccle-
fia cx facerdotali vefte illi attributa. Vita viuat,& noftcr fit fcmper. De Chr iftopho-
rogratum quod nuncias eft. Idem fentit noftcr Arriuabenus. Iudicaveftravrinam
poft paulo non fint his primisdiuetfa, Igniculia:tatis, vteitofe offerunt, ita cito ia
fumosfoluuntur. Ego tarnen, vtfcripfi, male non fpero: Putans mutationem Do
mini^ domus ad mutandos fenfus valere etiam poíle. Pie , & ex mea imprimis fen-
tentiafecifti, Brixienfi Epifcopo in languore hoc íuo charitatis , & beneuolentia:
noftra; officium fol неге. Plane diuinuses, &c quod placiturum Papienfieft,ftudio
amantilllmo Temper anticipas. Gratiusquicquamprçftare mihi non poteras. Quo-
tiensDignationcmfuam vifurus es (vidercautem quam íacpiífime opto) quod nunc
fecifti , totiens precor vt facias. Magna: virtutis Praslatuseft , & decus in Ecclefia fin-
gulare,votis omnium vtnobifcum fit à Domino depoiccndum.Vale.Senis xxvi. Au-
gufti M.CCCCLXXIV.
IOANN1 PETRÔ KîRRIVABENO.

DLXXI.
M Agis officio tuo fignificandi qua; acia funt Roma; , quam rebus ipfis fum dele-
£tatus. Curitaacciderit,àmeprçfensintelliges, necàmequaesanimi bonitare
diíTentics.Nuncepiftolaíneinalienumincidat.hicpaucisfitmodus. DeScutareníi
fama pernimium trifton Biduo ante de foluta obfidionc nunciatum hic erat Senatus
Vencti litteris: nunc rurfum per te in moeftitiam primam redimus. Rcfpiciatfídeiem
populum Deus,& oppidum íeruet,in cuius falute non tanta pateat in hanc prouinciá
Ianua. Eo etiam refracto clauftro , quid amplius non apertum ad lugendam ruinamí
O miferam Italiam,olim dominam orbis.' cui tam impura, tam impia, & tanto, ramq¿
pra:fencitumultu ftrepens barbaries necaures excitât, пес oculos aperit. Rapimur
ilumine manifefto ad extremum interitum,nobifque haud dubie iratus eft Deus,qui
iis potiífimumconfiliumeripitjáquibus eft propter peccataauerfus, vt videlicet vi
dentes no videant,& audientes non audiant. Sed facilius lamentan, quam perfuade-
re ha;c poíIumus.Quod vero adVitcllium attinet, maleilli fitin hunc íequentemque
annum, fi non FerdinandoRegiaufcultat. Suafioneilla falutariniladfcferuandum,
nefque moleftia liberandos, velbreuiuseíTe,vclcertiuspoteft. Sed hunequoque
vereor ne ad hiendas pra;tcritorum pœnas exca;cauerit Deus. Vtraque pietati íuae,
quando confiIiisnoftrisnequeunt,regcndahnquamus.DeadolefcenteChriftopho--
ro,quod bene fentireiam videaris,fummae mihi eft voluptati: Vtfequcntibus initia
ha:c íint confentanca. Ego quoque nefcio quid in melius augurari incipio. Plçrunq;
enim mutatio loci ad falutem fuit,non corporum tantum,fed etiam mentium. Hoc fi
cx tuo,&: meo defiderio accidet,crit quodgratulemur illi,á¿ Içtemur noftris confiliis.
Si minus.idin malis erit folamen, quod nullum ei charitatis , ôc neceflítudinis officii
nonpra;ftitum abambobus vidcbimus. Qua; vero ad minuendum feruorem, & te-
nendam in disciplina adolefcentiam prxfens monftraui,abfens,&: probo. Vale. Senis
XXVI. Augufti M.CCCCLXXIV.
JO. PE. KyíRRIVABEÑVS С ARDIÑAL! PAPIENSI.

DLXXIL
A Biithinc Vrbinastuus décimo Calendas Septembres recbad excrcitum fuum,
•*• *-quo,vt aiunt, hodieperueniet. Studiofus eft concordia; inter Pontificem & Vi-
tellium:íed nififcminiftro, auórorerege.namquantú video, Ducis gloria;, &cxifti-
mationi infenfior fa&us eft.Si è fententia componi nó poterit armis dirimetur. Pon-
rifex in hanefententiam, quamadeontinuandam expugnationem procliuioreft fuá
íponte.Sedhuncaffcclútollitlegati fpiritus vehemenrior, qua par fit. Nullascondi-
t iones, nifi vt ciuitas, & omnia fuo arbitrio permittantur, videtur admiílurus. Sed in
tanta noftrorum pertinacia, nifi externis armis adiutus fuerit , Vitellius concidat nc-
ci ífe eft. Aiunt tamen,Florentinos quotidie nouos milites feribere, & copias augere,
iamqj ad duo m i¡lia cquitú cocgiíle , vt Vit cilio laboranti fubueniac. an vt ad í üípici'o -
nem,
È I» I S T O L M. 83}
nem,&mccum rerum fuarum prafidia fibi comparent,id facíant,íncemim cft.Ioan-
nesPontificisexfratrenepos,comitatuseft focerumin caftra. UJic celebrabumur
iponfalia-Cardinalisadpaucosdicsrelitlaprouincia Vexillifero in vrbcm rcdibit.
regiorum defideriorum fautor,& prote&or tum curabit,vt Senogallicum negotium
èiêntentiaabfoluatur.IamhucmiffuseftSecretarius Amalphitanenfis Ducis, huic
reicSfenfurus.Namvthocfaceretquxdam Caftellafuocomitatui finítima accepit
à Rege. Video Patrura voluntatem aueriàm:ièd,quod расе tua dixcrim, foJita: incô -
ftantiç mcmor non fatis cófido.Parua ípeaut metu mutari facile poterunt.Iaqi callee
hi,quopugnandiaftufuperentur.Sufurrâri audio nefeio quid de nouis Cardinali-
busrièrio ne,an vt hoc monftro fratres tui ad cofentiendum aliénation! inducantur,
tucqgitato.PoftrcmoSenatu ingreftus curiamPontifex inde exorfus eü.:Ocioßfumus.
(jnando ergo alia negotta nos nonpremuní bomm eft,vt aliqttidde creandis Cardinalib. nugemur
inter nos.mbiccitVrßn[is:ContentaßtSanc7itaiveßra.fitüenim apud efflagitantes purgare
fepotent^quodverbumfecit..Tum vt audio filentmm de ea re fuit»Poft nouiflîmas meas,
quas cuidam familiari noftro ad te dedi,Ikeris Venetorum nun tiatum eft, foluta eile
obfidioncmScutareniem: Turcos omnes deíperatione victoria: prouincia ceflifle,
quod vniuerfoChriftiano nomini gratiflimum efle debet.Falfum fuitquod fcripferá
de locoDucisVrbinatis.Errauiautemfub alieno iudicio. Poft tradita infigniaacce-
perunt eum medium duoDiaconi,deduxeruntq) ad fuggeftum Diaconorum.vbi ей
paulum ftetiflent,illi mox ad cathedramPontificis redierc. Ipfe vero ad fuggeftum
presbyterorum dedu&us poftremus in eo confedir,manferuntq; Diaconorum fub-
iellia vacua.Ha:c funt minoris oraculi difta.Tu fi maiora vis,côfule Delphos,& Am-
monenfcm.Ghriftophorus tuus valet.commendo me dignationi tua:. Roma: xxvn,
Augufti.M.ccccLxxiv.
IACOBVS CMINVTÖLVS IACOSO CARDINAH
Papienfi.
D L X X 1 1 1.
ARmorum ftrepitus,clangor,tumultus abeuntis hunc exercítüs hon fínunt fcri-
bere multa.Et nunc temporis anguftia prohibet,quod antebac vetuit honeftas,
Sc inftitutum Papienfe,vt fecrctarii fuo vientes nomine taceant,quod feci ha¿tenus¿
Veniente tarnen hoc nuntio,vt ex со cognoui,Papienfi numini dicatOjnon potui vl-
terius filere.ResCaftcllana ita eft ccepta,&abfoluta.Pridie qua agrumCaftcllanii at-
tingeret exercitus, miflus (um ad tentandum Caftellanorum ánimos , fi per deditío-
nê,aut honeftam pacem fieri poflet,vt hanc ruinara euitaret hic mifer populus.Con-
ditiones pacis proponebantur pluri mx,&n5 fpernendç. Surda tamë aurc pertranfie-
runt omnia. Venit exercitus.-obfedimus vrbem :fruges defe&ae. Oppidani vt verbis
pradixerant,ita ftrenue propngnabant. Multis ineurfionibus faâis illifqj fortiftlme
défendent! bus ad Bombardas ventum eft. Prima à Perи finis ad и eda primo ictuin
fruftadifiectaeft. Dua:Romanç partim Tyberi, partim terra adueóhc metum inau-
ditumincufleruntobfeffis. Altera tandem poft cceptum opus ad dies ocio maligni-
tatepulueris,tum humiditatedefecit in cauda. Attuleruntduas alias cxCefena. Al
tera tandem codem modo fracta eft. Inter hçc a&um tacite deconditíonibus pacis,
6c res apud Regem,Ducem,ac Florentinos traelabatur. Superuenit Comes Vrbini
DuxnouuSj&iifdemConditionibusremcompofuit: qua: à nobis fticrantinucnt*.
Sub eius fide Nicolaus Vitellius in caftra pcrdu&us eft cum maiore filio. Inde nos in
Vrbem exceptifumus.Hodie pompa Legatorumintroduximus duodecim Exititios
ex primoribus, quos tarnen eodem die reduximus.Nicolaus Vitellius cum honnul-
lis ciuibus Romain venit.Conditiohes ha? fucrunt fcripta: : Ciuitatem libera: difpo -
fitioni Pontificis relincjui pleniori domihio , quam vtiquaro fuerit tempore alicuius
Pontificis.Nicolaus Vitellilis,&r eius bona omniumq}ciuium,&perfonîE,iècurus fit.
Ageromnisreftitutus. Haxhâcdie facía, qua Legatusabiit foluta obfidione cum
Д)исе Vi bini ad fracbm,loco priu> defignato ad arcem in vrbeerigendam.Romam
redimusrcfta,icliclotamen domino Chriftophorodc Forliuio viro ftrenuo,& o-
mnium diligentiam excedentc,ea febre corrcpto,vt non putem vifurum cum quar
tana diem menfis.Qupd fincgeroitu,&: lachry mis referre nequeo. Ita mihi erat cor>
Aaaa 4
83í IACOBI CARD. PAPIENS.
iun¿tus,vt nemo in me maius iure amicitia: imperium haberet. .¿£cas,& remedia plu-
rimum poflunt.Dubitant medici.Ego quoq; in re euá fccuriífima rimco. Multa erat
fcribenda,qu2E&:doIor,& milites expédiantes non finunt: vt ex ftylo & litcrarum
forma cognofcet tua excellcntia, cui deditiffim um Nucerinum commendo.ex ca-
ftrorumlocoapudTyfernum Calendis Septembris inclinante Sole, m.cccclxxiv.
10 ANNES PETRVS ^yíRRIVABENVS 1 ACO В О

Cardinaü Papicnfi.
QLXXIV.
VTinam mukös Papienfes habcrct Refpublica Chtiftiana .' Vtinam tecum alii
fentirent,&faccrent:Au<5roritas Sedis, Religionis Veritas, dominandi poten-
tia nobis con (tarent: Sentiret Turcus diífipari confilia fua,& vires fuas. Ad eius fero -
ciam contundendam falutari exemplo Italiac Principes excitarentur. luuareto-
mncs in officio manere,& veftigia fan£ta fubfequi.Sed,vt inquis,lamentari hace po -
tius,quamperfuaderepoflumus.Deditio Tyfernas magno gaudio à nobis excepta.
Namvbiadvefperamnunciataeft,admolcm Hadriani clangores tubarum exau
dí ri : лс omnia laetitiç figna confpici.Vi&o Spartato aut Sertorio tales fuere populi ac-
clamationes,talis vrbis facies.Rediitin fcntentiam,& defíderium tuum Vitellius , &:
meliorcm mentem induit,quam ípcrabatur.Sibi & Ecclefia: quieti cófuluit. Ego ta
rnen non crediderim,hanc efle vi&oriam dedititiam,quam puto conditiones prifti-
nas pra:ceffííTe,vademqi interceífifle Ducem Vrbinatem.Non torpet ingenium va-
frum.Ignem&aquamfcitfinealteriusiniuriacommifcerc. Hi tarnen deditionem
nuncupant.Et quoniamLegatum,&Ducem cum ViteJlio redituros aiunt,videor in-
tueri Iudaicum triumphum,qui patri ac filio communis fuit. Exercitum Ecclefia: a-
iunt in Spoletanum agrum peruenturum , vt quibus relegatio indiâa erat , íi parère
noluerint,armis cogantur.Non enim in relegationis terminos,fcd quo cuiqj libitum
eratfeceflerant.Reliquaexiitimo quietura.Hçcdenobis.InGcrmania furor ille bel-
licus,qui Coloniam Agrippinaminuaferat/urgitindies. Pulfo Antiftite exvrbe ad
alteram ripam Rheni Burgundus infultat. Oppidum quoddam munitiflimumob-
iidet.in altera eft Lantgrauius HafliaîCanonicisfauens, fuis &totius ferc nationis
praîfidiis potens.Creuic inter illos indignado, ncqjlegatus, qui со accefferat, con
cordia: fpemvllamhabet.Itapoft Moguntiacam cladem huius defolatio fubfeque-
tur.Scutarenfe negotium,Vt accepifti,iam bene proceflit. Venit cum Húngaro ora
tor Vfloncaffàm,quiingentem exercitum pollicetur,modo Húngaro ad fufcipienda
quoq; arma pecunixhinc demur. Nilfevelleprxtet dominium, quod vxori debe-
tur. Quam vera fint femperquacex tamremotis loéis nafcuncur,néfcio.Vale.Romç
iii.Sepccmbris.M.ccccLxxiv.
10АЦЦ1 RETRO KJÍRRIVABENO.
DLXXV.
EXitusTyfernatumrerum non indecorus Ecclefia: eft, íimodo,vt feribis , exte
rior fpeciesturpealiquid non velatinterius. Aut cum Pontífice Vrbinas, auc
cum Vrbinate Vitellius Id pepigit forfan,quod timeo. Aut vero id eft, quod non mi-
rorminus,quàmiaetor,refpexifle Deumin faciem Ecclefiatfua:,oblitumq; errato-
rumnoftrorumcórrexifleconfiIia,qua: non minus adpéftcm,quàmad falutem vi-
debantur procIiuia-Reteget dies,quod forte nunc latet. JBellis Germanicis plurimu
triftor.Quid enim aliud debeoíArdebit inox natío tota. SedesColonicnfisdifccr-
ptaolima vicinislatronibus,nuncetiamabexternis extremo interim cadet. Tum
vires bellicofe gentis vicina: iam Turcis ad magna quçq; idonei fie inter fe colliden-
tur.vt cum maxime tieceílárium fuerit»quictem potius habeant , quam Chrifti opus
depofcere.Hi funt fru¿tus,quos ex dulcís Paftoribus colligit apoftolica Sedes. Tres
iam illufties Ecclefia: Tub talibus cecidere:Maguntina,Leodienfis, & haxinfelix, de
qua nobis eft íermo. Alia: non mutato mínifterio noftro in eafdem calamitates labé-
tur.Deplorare omnibus liceat,quod tierno fanat qui poteft. Nam quod ad Legatum
Caflani attinct,tam puto fpcm longamquamaffèrt, quàm is alongé eft,per quem
iftaia
fe P I S T O L iE. ■» I 8j7
iftaiacbntur.ATranftauranisexpe&abo noftram falutem Maumcthum fequentb

bus,quam Chriftianinonparant,cumvicinihoilibus,tum fuimultum,&Detnoftri
maxime negligentcs?Sed queréis fît finis, Vale.Idcm ego apud Senenfes hos conor.
Senis.rii.Septembris.M.ccccLxxiv.
CARD IN ALI lMAWJTVANO,
DLXXVL
SItibiabfenti non prxftiti fcribendi munus, quod nunc aprafenteaccipio, id ve*
lim mihi indulgeas. Tempora Pauli querelis quotidianis , & fufpicionibus plena
in caufa fuere.Scis nunciatum quodqj etiam leue,quanta acerbitaie folitum eft ab il-
lo caftigari.Rari eranc Senatus,in quibus hunc,vel ilium nunciatarum rerum , qUaii
prodita; EccleGç non deíigharet.Hoc eo magis à me,quam á cdetcris erat caüendum»
quöd propter illatasimmerenti iniürias alieno à Ce animo efle me iudicabat. Sed
nunc in vita liberiore (i te abeíTe continget,almm fenties Papienfem. Nullum acci-
det factum autdictum,etiam in plebe obfcurum, quod abillo primum non audias.
Praíteritis tantum vclut à bono patre fit venia. Ad rem Tifernatem abunde quod la
menter^ refpondeam babeo. Heri ad me venit Bacius Vgolinus paulo ante Tifer-
noprofeclus.Retulitin deditioneciuitatisfearfiiilTe. Nihil illa turpjlus potiníTe fieri
affirmat.Acceptaslegesanoftris,non datas commemorat.Nonadmiflum Legatum
nifi quibus cuftodibus Vitellioplacuit.Peditcs tantum ducentos intus receptos, at-.
quceofdemitaperciuesdifpoficos,vtnonpra;íidereipfí,íed in alieno eífe praríidio
videantur.Venientem Vitelliumin confpedhim Legaticontumacisadhucanimi,&£
vi&oris potius quam vicb' fignurn dediíTe.Non cecíd íTe ;'n genua,non íuppJici víiim,
oratione.Nonfacinons pcenitenciamoílendiíle Leui tantum detcótione câpitis, 8£
colli inclinationcadipeciem,n5 honorem indicaflbibi eile Romana: Eccleiîç Car-
dinalem. Venire nunc Romamfcriptis&obfigoaris ante conditionibm. TuliíTeá
Ferdinando Rege documenta Vrbinatemad obligandam eius pro Vitellio fidem,
obIigatameírcfoIcnniter,quodnonreducenturexules,niíiquos ipíévuluerit,qüod
nec rebus eius,nec vita: nocebitur.quod remittetur incolumis domus,& huiuímodi
quxdam ad confirmandam,non tollendam deciuicate Tytannidem perrinëtia.Hçe
íiveraíunt,miMantuane, vide quam mercedem hic nofter producatu&vexiilo
retulerit-Pluris amicum veterem,quàm nouurn beneficium fecit , vnaq; opera геШ-
mationem Roman« Sedis,& legati ad fuam & Regis graram cft nundinatus. Miíerá
fonunam Eccleíi.e,apud quam nemo iamcrefcereniíi per fuá deti imehta& incom
moda poteft.Sed tu > (thinc qua; ad verum funt fa&a,(êies melius, Sc certiüs huncia-
bis.ßaccii tantum narrata harc funtreattcia qua; in tuisliteriscontinentur, vtfapieh-
ter feripta funr,& amanter fignifïcata,ita à me mille gratiis intellecfa. Bene vale, Be
donee abfum inchoatamcharitatemcontinua.Senisix.Septembris.M.ccccLXxiv.
SACRAMORO PROTONOTARIO xîRIMINENSI.

DLXX VII.
TAmgrara;fueruntIirerçtua;,quamrata\Idvcroinillis gratíífimum, qûod iioil
beneuolentiam modo,fed eruditi quoq; ièrmonis elègantiaro pra;ferunr. Ab
terum in dubiura nunquam venir,alterius me aliquando decepit opinio. Erraflead-
rnodum!a;tor,nectam haden us expend die quid mores, quám quidfagulü militare
meoSacramoro potuiflent afíerre.Sed inftitutio vêtus noua; núc veíti,& rioüa vedi*
Veteriinftiiutioni apte coueniunt.Optabilemhancfocíetatéillc tibi fortunctjCüiUS
forrifapieti confilio te addidifti.DeTyfernatibus rebus, quandoex dignitate Sedis
nunciantur c5pofita;,nil attinet feribi. Vtinam (im ita cömpofita: , vt nul Jam turpitu-
diné celen r,& mox nouos inotus non excitent. Principi tuo neicio quantú illçcôtu-
lerint.Gratiam,quä tanto ingenio,&tantisangoribus ante pauaucrat, vereor ne vel
fiibítulerittotá,velcertelanguidiorcmreddiderit. Scribe quo loco nunceftis; nam
Neapolitanos regnarecítrumor.&íblosin precio eiIe.DeSenogallicaetiäpra;da all-
quid nuncia. Abducbm earn iam puto.Ita inflrmi animi Patrum,& amor Pontificis
ita íuos,& pra;íentis Vrbinatis melliti aflús mihi promittunt. Bis illc de Senogallia,
& Mondauiopaucis annis victor iam retuüt : armis pmno,nunc artibus. Eadem
838 I АСОВ! CARD. PAPIENS.
felicitace,mihi crede,poft paulo Fanum,& Mondauium,&: vicina quoq; nouigene-
ri nomine adimet.O Paule fecunde,vbi tua nunc eft inparandis &retinendis rebus
EccIefiaclaiidataattentio?Seddehisaliàs. Laurentius Medicesimprouifo Sena; me
vifitauit.fermo de rebus his multus.Acris caftigatio mea,vel quód non fiuerint P5-
tificem arbitrio vti, vel quödnon ipil de Vitellio reducendo gratiam praripueriut
Vrbinati.Reliquaapra;fentc cognofees. Nunc vale.
' IOAltjyjS PBTRVS ^ÎRRÏVABENVS IACOBO
Cardinali Papienß.
DLXXVIII.
CVm mihi nunciatumefletjhunccurforemFlorcntinum repente abiturum, fta-
tui has tumultuarias ei ad te dare. Hoc mane redierc Legatus, ôc Dux Vr-
binas ad xdes Beatç Mariai de Populo : ex mandato Pontifias omnes Cardina
les occurrere:fed non potucrunt praeuenireaiTuctumquemaloligurem. Defccnde-
rat ipfe iam in ccclefiam ante ortum Solis veniens ex caftro nouo. Dedudtus eft in
palatium folenni pompa.Prañbat Dux médius inter Pra;fccl:um,& Com item Hiero-
nymum.Hos antecedebat Vitellius inter quofdam nobiles. Afcenderunt Cardi
nales in cameram confiftorialem , ad quos poft paululum euoeatus Vitellius figil-
latim,&quafinomcnclatorisvicem gerente Duce omnibus deofculatus cft dexte-
ram. Hoc pera<3:o,reli£lisillic legato Duce, Sc Vitellio abiere Cardinales non vifo
Pontifice,quemaiuntfebrecontinuaa:grotare,obquam ñeque veiperis, neqi mif-
ix Virginis interfuit.Qujcquid fir,magno ftudio celant,quod & fufpicionem auget,
&C múltorum iudicia adriioc tempus prxferipta nefcio quid accumulant. Defpondit
Ferdinandus Rex fîliam Régi Hungarian. Magna etiam in fpe habent affinitatem
Ducis Burgundia:,cuius vnicam fîliam fit accepturus Fredcricus Ferdinandi filius à
Duceadoptandus.Aiunt moxexpectariNeapoliBaftardum Burgundia:cum qua-
tuortriremibus,vtFredericumfecumabducar. Commendo me D tuac.Roma; ix.
Septembiis.M.ccccLxxiv.
F. CARDINALI LM АЦТУ' ANO.
DLXXIX.
TNSenogalliconegotio dabitismanus,quantumintelligOjVel forte iam cum hare
-Mcribebancur dediftis. Pontificum tormenta multo funt grauiora, quam vt Pa
trum infirmi parietes valeant fuftinere. Sic Flaminia redempta nuper tot noftris
laboribus, à Piceno perconiugium nouum diuiià direptioni veterum & pra?fen-
tium tyranorum linquetur.Miferam Romanam Eccicfiam :cui tantum obeft, &: ob-
futurafemper eft caro. Nam quodad peregrinationem Ducalem attinet, quida-
liuddicamquàm feroaliquando homines fapere, &: plerunque ad damna dedecus
addere?Mediolani feruandus erat Pontificisanimus.-noii Roma; amiffusquçrendus
erat.illudprudentiçfua: , hoc alieni cum fermonis , tum admirationis elt totum
futurum. Veaturumautem ilium nó puto. Viaeftlonga,& autumnales imbres pro-
pinquant.Tum Florentiavrbs ad medium iterobiieitur. Cum libértate feribo quod
fentio.Cura pro fàpientia tua ne libertas hçc obfit.Quod me hic tanquam Hanniba-
lern Capuae timeas encruari,deponetimorem hune Mantuane. Primum enim non
in Afiafuifle,vtinquit Cicero,reprehenfibileeft:fedin Afia incontinenter vixifle.
Deindeattendendaunihi funt radones meçômeftica;. Annorum xin. Cardinalis
adhuccenfu infra mediocrem detincor.Nulla annua à Pontifice penduntur furrra-
gia,nulla abfcns legatio fubuenit.Ex fâcerdotiis meis nondû ex veteri procella quic-
tis non iàtis ad fuftinendum annum porrigitur. Quatuor hi menfes arftiui fecciTus,
quibusexpriuatisprçdiolisalor, magno funt ad miferiam declinandam furfragio,
quos oro mecü benigno animo patiare. Aífim ego vel abfim , neqj cofiliis veftris ac-
ceditquicquam,neqj rebus decedit-Pofteritatiforfan hoc paululum otii afferre ali-
quid,nifi decipior,poterit.Laurcntius Medices his proximis diebus mihi non expe-
¿tantifubitoarFuit,&mec.umdiem integrum fuit. Aduentuseius fpecies, vifitatio
amiciPapienfis eft vifa. An vero aliud re ipía fpc&auei it, plane me latet. Accept us au.
temà
И I' S T O í i gjj,
temàtotaciuitace,&fummomagiftratuhonori(ïce eft. Tura muñere fupra priuatí
condicionen! donatus-Luftrauit vrbcm,6¿ qua: hicípe&atu digna putantur, cupide
inuifitxhams omnibus,& charitatis in bos fuá; documenta relinquens.Bene vale, 6C
me commendatum habe.Senis xx i v. Septem bris.M. cccclxxi v. i
FALCO NI STNOBALDO.
DLXXX.
"VrEceiTario Protonotarii Ariminenfis prorogo ad arbitríum tempus praeturç. Ad-
eunti locum,& beneadminiftranti fucceflor non dabitur. Agentcm íecus Pro- '
tonotarius ¡píe domum remittet.Mea omnia fuá cum iînt,iuitç cur« efle ei illa opor
tet squcacmihi.Tifernates res fi non decipit fpedíes, malum exitum non habuere.
Plusbeneuolentiaeprçftitit Ecclefia: nofter Vrbinas quam credidi. Sedvtinamhis
delinimenris parata ad extorquendamSenogalliam via, poft bcneficium acceptum
non retegat faciem veri. Quod tu de facilitate Patrum vcreri videris, plane timeo
ego.Fortesnonerunt.Seruientdamnofa:gratiçomne$. Atq; itareftituta totdiicri-
minibus,totftipendiisàPioFJaminia,vnolanguentisSenatus decreto in tyrannidc
antiquamredibit.Quideniminterfciuaquafivalio quondam à continente Piccno
prouincianoftriiitmagisquàmalieniarbitrii? De vertiendo in hyemem Chrifto-
phoromirorquodfcribis. Quatfoteperamicitiam noftram, fignifices mihi vtrura
tuo,an alieno iudicio eius me rei admoneas. Verum à me omnino expcdit fciri. Va-
ie.Senisxxiv.Scptcmbris.M.ccccLxxiv.
*
10. PETRO k^íRRIVABENO,
DLXXXL
VT Mantuani ad me litera: tuas faciunt breuiores : ita ad ilium mèâîpr&fentis
breuitatisfuntcauía. Sentio tecum. Ëxtendit paulatim ambitioia Neapolis
inoinnemltaliam brachia,non fuatantum cogí tans retiñere, ícd aliena in eundem
faícem colligerc. Arbitrio autem omnium ad earn mox delato, quid erit nobis aliud
quam feruiendum? Et quàm fubdironoftrö fubiieienda Eccleßa? Caicos, qui Ьхс
non intuenturjSolutos qui negligunr,fibi infenfos qui cum poflunt , non prohibent.
Accepto damno de claudenda îanua cogitabuht,feri fuis & ceteris irridendi. Vale.
Senisxxiv.Septembris.M.ccccLxxiv.
LAVRETiJlO cMEDÎCh
DLXXXII.
NOnmentiortibi,Laurenti, quemamö tanqüath ocuJosmeos: Àduentus tüui
inhancciuitatem , & familiaris illa dicivnius apud me mora , & eorum li.
bensinfpe¿xio,quíeSenenfesprimaapudie putant; ièrmo quoque de publicis ha*
bitusgrauis,&verax,&pacatianimiindex,tantum tibi gratia: apud cines hos pepe*
ric,vtinhancdiem vclíolaearesloquendi & gratulandi occafionem vulgo prafti*
terit. Prédicat te amieum h uic Rcip. Aui imitatorem,qui furgentes diiienfiohes fem-
peroppreifitj&libertati Scîenfium fauit. Admirantur quoqueprudentiam , quaifu*
praconditionemjetatisajquein dicbsfa&ifqjeliceat.Addiintte hominem bonum,
oforemmalorum.quieta con filia tuopte ingenio feraper ípeciantem. Documenta
arFcrunt.quod Foianenfis,&Lucinianenfis concordia: au¿lorfuerisbiennioante,í¿
nunc vix dum reuerfus Florenriam, decerni ciuem ad litem Montepoiicianenfèm
curaueris.QiiorfumhaîCPapienfis?Vtnonfruftra veniíleJasteris: vt non facile ha*
fcentcmbeneuolentiamnegligas : vtqj etiam oblatam occafionem continuanda;
gratiç colas.Inops& renuis Reípublica fi non publicis veftris,atpriuatis tuisamici-
tia; opinione non poteftinutilis efle. Audi rem leuem, fed ad gratia: argumentum
notatam. Decerni muñera publica nifi in concilio ciuitatis lege nonpofllint. Quai
àmagiflratu aliter decernuntur,nifi probenturin populo,priuatoonericedunt. Ra
ro priuatim decreta publice iolent probari.Munustuumcxiisfuit,quod propter di-
eianguftias à populo decerni nonpotUit. Adprübationis autem rogationem cum
ventumeft,tantapoltabitumtuum eftomnium volúntate accepta, vt in trecentis
84o I A CO BI CARD. P APIENS.
atqueeoampIiusfufFragiis,vixduqfintinuentaaduerfa. Perpetuas has populares
voluntares non folere eile confiteor,ficut nee nauigantibusfuntfemper ven ci fecun-
di. Verum vtin tempeihte periti nauta: fluctuum contumelias arte magisquam vi
conantureuadere:iidem tranquillo mari remis veliTqueoccaíloncm fecunda; natii-
gationisadurgent:Ita tu mi Laurenti, qui in ciuili vita es Princeps, & multa quotidie
cum populiscontrahis,etiamcommotioremaliquandohuncpopulmii ingenio per
fekte redeuntem ample¿tere,atqj omni populantatis genere propter te tibi deuinci.
Haftenus ha*c,&: ex fîde non falfi amici.Si quid de Vrbinatis ftipendio aut Vcneto-
rum fœdere apud vos noui côfilii eíhopto quoad per commodum publicum liceat,
id ex te nofcere.Ego ex vrbe accepi hodieliteras à Pâtre ordinis noftri, quarum ad te
mirto exempl um.ínfpice fi quid in his continetur aliunde tibi non fignificatum , 6c
Vale.Senis.vltimaSepccmbris.M.ccccLXxiv.
10. PETRO KîRRIVABEliO.
•ы DLXXXIII.
ERgo fi Senogallia, & Mondauium Duci Ámalphitano iure dcbentur,iure in no-

uum dominum feudum transferetur ? Vbi communis illa vtilitas , fine qua rec"te
пес plenediffinituriuílitiaíAn non tollitur tota fano Fortuna; inter Vrbinatis gene-
ros duos,quàm inter bina caftra obfefíbíCefena quoq; & ßretenoro , & tot munitis
opportunifqj oppidis intcrcIufoPicentum pratfidio hoftium cupiditati reliclis'Quid
aíFerthoneftiípecieshohcftofublator' Vtrum ad verum, an ad veri vmbramerunc
Sacerdotumconfiliaíluíte Amalphitano locailladebentur.Iniuílehauddubiein al-
terum transferentur damnis communibus ita perfpicuisíQuid itaíquia non poflldet
Amalphitanus:quiafipoííideret,nilefteicum Vrhinatecómmune. Pmgite fi vultis,
velatc,& quoduis nomen fa£to imponite.Erit tandem quod dico:Iuftitia* vis arFere-
tur.Mantuanumlaudo,quodfupraannos,&fupra fubiellium diaconale tanta virtu-
terebusnoftrisfubueniat.Egregia Temper ab Pjtreillo expeebui. Dccufïîs pracfçr-
tim iuuentutis iam pra;tcritç floribus. Vir amodo cfr,& cum аггасс íurgic fenfus Sc zc-
lus,& mens confentanea generi. A dexrris illi fit Dominus , ne in arteinum commo-
üeatur. Bene vale,& cura ne fcandalomihiha; literç fint. Tecum ve mecum libere o-
mnialoquor.Senis.VItima Septembres. m.cccclxxi v.
FRANCISCO C^RblNÂLI ^MÂNTVk_ANO.
D L X X X I V.
MEliorealiquanto loco quam iudicabam,resnoftr£Evidenturefle, damnis prar-
fertim communibus dilationcm fumentibus. Qui addit ad diem, ad falutis
fpcmaddit-Sanantur multa rempore,quibus ratio mederi non potefi:. Forfan diffi
cultadbustam mukisinreSenogallicaobiecb'seximm forciemur, quem nunc mi
nime noftri oculi vident. Petrus Apoitolus prarfes Ecclefia;, cuius patrimonitim in
difcriminçcit,caufa;facerdotumfuorum fubueniat.Tcautem, RcuerendiifimePa-
ter,fatis digne laudare non pollum,quod, quantum ex vrb^ accipio, dignirari Sena-
tusnon dees. Libere de publicisfen«s,&fortiterfentcntiamdicis. Inpracfcnti quo-
que confilio itacxplicuiftirationcm omnem conicientianua:, vt пес defuifie tibi
mentcm,nec verbum,ncc zelum in domo Deijnec magnitudinem etiam animi prç-
dicent.Rette pietas diuina te ex manifeftis periculis eripuit,vt clTet,qui accepta; gra
tia; memorperfolueret Vicaria; Sedi,quod in tanta libertatis inopia in plerifq; no-
itrum Гагре requirimus.Ita facito,Mantuane,&in hanc Domini femiram pleno gra-
du incede. Quantum ad dies,tantum ad animi robur accédât. Pretérita omnia in
dulgen annis mérito poflunt.Ha;c initia confirmât^ arratis , ficut infh'tuifti , dicanda
funt Deo,&: quotidicmagisitabiliendapra:clarisopcribus. Sum ma omnia ad fum-
mamin Ecclefiagloriamhabes.-genus^'ngeniumjlinguanâuclion'tacemj&gratiam
hominum conatibus tuisfauentem.Tam charaChi iili talenta defodienda non iunr:
fed ad lucrum commun is open's confetcnda,vr vocemeius merearisaudire: Sentes
hone ф'{iddis\quta mihifuißi fidelisjntrawgaudiumdommi tut Via etiam ha-c, fi merce-
dem in feculo quçris, id fecun'dam inter Рлсгеь opiníoiicm, &: conciliandá beneuo-
1ешшпэ
EPISTOLA. 84t
lentiam, S¿ ftudia comparando , & id denique cqnfequendum, quodà raris noftrum
non cupitur, multo eft breuior , quàm quç ad dedecus & interitum ducit. A fumma
mea in te charitate,pauca ha2c,qua: verbo tecum fiepe egi, Jittcris nunc repetuntur,&
fimul gratis habentur pro iis qua: in CaíTani & Hungari poftulatis aóta in Senatu c5-
memoras. Bene vale Pater &: Domine. Senis die primo O&obris м. cccclxxi v.
CAHUINALI SENENSI.
DLXXXV.
"DAtrctuo Nanne feliciorquifquam Senis per hosanaos non fuit. Viditgloriam

Pii,Coniugernfuam íororem Pontificis fenfít, fobolempraclariífimam tulit, Te
Romana: Ecclefia: Cardinalem cognouit , Aritonium maguí generum Regis , Iaco-
bum &¿ Andream ordine equeftri, opibus & virtute infignes. Ad fummam fenedute
valetudine integra vixit. Patria:eft fundus honoribus. Idemincomplexu fuorum
defundus,inutilisiamperannosfibi,&domui. Tamfecundis rebus adderc fortuna
iiilpoterat. Multa velcafuvnomifcerc: Felicemobitumangoribus longisexcipere
molliciemarguit, non rattonem. Pertulifti hoc anno dura complura: cafumhunc
quoque ea animi comitate perfer,quam tibi dignitas tua & virtus imponit.Patien tia:
exemplaconueniuntcçteris:Sacerdodbusautem nobis funt debita. A zelotypiamea
magis quam ab inopiaconíílii tui hxc pauca funt , qua: bono arnmo accipe. In iuftis
autemmortuoperiblucndis,&funerehoncftando,matri,& fratrinon deero. Sic
Pio , öc tibi , S¡¿ patri tot illuftrium filiorum dcbetur. Vale.Senis. Calcndis Oclobris
M.CCCCLXXIV.
LAVRENTIO CM ED ICI,
DLXXXVI.
FIducia inchoatas inter vos beneuolentix fcribunt ad te Senenfes , 8¿ in te referunt

fpem omnem dirimenda: litis de finibus inter Montepolieianenfcs, S¿ Clancia-
nenfes. Audi eos.te precor,& Papienfi crede.Rcs non magna fruclus paritura eft ma-
gnos.Ego nil aliud conor,niíi vt tua fit ciuitas hax, & ilia vti fidenter tuis temponbus
poffis. Conatum hune meum adiuua bcnefïcentia tua. Maiorem meo iudicio occa-
íionem obligando: tibi publica: voluntatiSj&confirmandi amorisofterre fortuna n5
po'teft. Tam opportunum ad lucrum tempus non eft fincnduminutiliterlabi, quod
pcrhos forte annos rediturum non eft. Meaehuic libertad veniamda,quando ab
amore eft tota. Vale.Senis v.O&obris м. cccclxxi v.
GVILLELMO DE LA CRVCE EREMIT^.

DLXXXVII.
QVamuis nunquam te fim allocutus , dilexi tâmen vt hominem bonum , & Chri-
itum in nuditate iequentem. Roma: etiam Cum de cruce & prxdicatione tua a-
geretur apud Pontificem, pro viribus iuui. Audio Senenícm agrum , <5¿ bona Sencn-
fium mentem tibi non diíplicere.Id fi ita eft,iudicium laudo. Habet vtrunque, quod
hue venientibus mérito placeat. Nam & aér atq; ager ad fanitatem mentium &c cor-
porum perdnet , & hi cines fuapte natura ad cultum religionis funt inclinati. Impri
mis te amant ,шзг integritad omnia ttibuunt , & innocenté vitam veneran tur ас pre
dicant. Si quis dbilocus ad tuam, & aliorum falutem eft deligendus , meo iudicio hie
nulli eft pofthabendus. Vbi Deo feruias, ad arbitrium cuum tibi parabunt : vbi vero
verbo exemploque proficià$,ha:c deuota natío eft,ante alias peropportuna. Non ia-
cietur fernen inter petrofa, & fentes, fed in terrambonam multiplicatum fruclum
Domino afferentem. Egoquoquefiquidmeain te charitas poteft, vtitafacias rogo.
Necpietatevlla, пес patrocinio tibí internos Senenfes agenti vilo tempore deero.
Vocat te pia gens , & Deo amabilis , earn ne neglige. Voco & ego Sacerdos, Epifco-
pu$,<5¿ Cardinalis indignus. Me quoque ne defpice,&: vale fempcr in Domino Jcfu,
fraterdile&e.Senisxxiii.OclobxisMCCccLxxiv.
Bbbb
LAVRENTIO lMEDICI. , -¿.

DLXXXVIII.
PErcndie abirehinc cogito,vt Roma: in folemni Sandorum omnium fini. Si tuus
hic habeor,ita illic non alienus inueniar. Quanto plus opera: à Papienfi repofces,
Canto il 1 í ad diligendi neceifitatem adiicies. Audifti qua? ada nuper funt in Senogal-
Jicare,& Pifana. Patiendanimo,finonxquo,eilferendumvtrunque:roganduser-
iam Deusvt moderara Principibus placeant. Magna quidem illis eft ad affeétuS
quofqueexplendosfacultas.Durares,ièdvtvetus,itatemporibusP 'л ' " л~
tranquille. Dei iudicia hax funt,& in manu Гиа perdido & fimitas. í
brisM.ccccLxxiv. "
2QC0LA0 lMICHELOTIO, CANCELL ARijfc~

Laure»tii deCMedicis.
DLXXXIX.
ORauite prarfentem primo vt me amares : inde vt Marianum Saminiatenfrm
meum Senis Apitium in petitione Гиа iuuares. Vt me ames,nô moneo: fcio , ma-
gis amare non potes: Vt vcroMarianum iuucs,id quidem moneo,& m
pofeo. Occupata: funt hora: oinnesLaurentionoilro. Tuquoque curarum luarum
bonam fers partem. Quamuis ametis,&orficiofi fitis, & memoria valeatis:apud vos
tarnen ficut & canteros minora femper poilhabentur maioribus.Quo mihi fis çquior,
û occupationibus veftris diffidens te, vt poftulati fis memor , admoneo , &admone-
ri Laurcntium peto. Peccatum Mariani publicum patria: fax , non privatum fuum
eil,. & adoleícentia: , non confirmati iudicii , pœnitentia quoque longi temporis
îamexpiatum. Reddi fibi fenipatriam cupit:non vt earn incolat, fcdreuif.it, ir.o-
rienfque notam cxulis ad ièpulchrum non ferat. Quanti apud me Apiriana fint, ex
his littcris vide.meo ehirographo, &c multo aiïeduiunt feripta:. Bene vale. Senis
XXIIi.OdobdSM.CCCCLXXIV. jfx.
CARD Щ ALI ЗхЛЦСТ! THE 0 D О RI. v; ' • v.^5» 1

■. . - i-* JJti* '.
DXC.
PLurimi pendens prasftare tuatdignationi,quodàmetammï
ili,iîgnificareincipioqua:apudnosRoma;agantur. Federico 1
Neapolitan! filio nuper in Butgundiam proficiieente, cum Romamappropinqua-
rct,roga<i Patres de eoaccipiendofententiam funt:erantqui velamicitia,vel affinita-
teFerdinandoconiundi exire ineiusgratiam iuueniobuiam cuperent,propterea-
quehonoribus amplioribus proiequendum confulerent. Sana pars retinendar anti
que d gnitati intenta vnumtantum ex noílro numero mittendum cenfebat: ferua-
tum idem affirmans cum fexennio antecedente Paulo, Romam primo veniiTet : Pri-
mogenitis tantum Regum exiri à Senatu íolitum eile : Sccundogenito id modo pras
ftandum,quod&madbmseiTet,&:exemplo in pofterumnonnoceret. Ha:fithuic
íententiíePontifex , cauerifque exire obuiam vetitis foli Cardinpli Sandi Petri ad
Vincula,nepoti fuo imperauit , vt ad portam Appiam illum exciperet , atque ad Vati-
canum pcrduceretjPraclatis & patrum familiis ex confuetudine proièquentibus. Ita
ad diem tertium Nouembu's ingreflus vrbem eil. Sequenti in fenatum fècretum ad-
mifius: vbi tamdiu procumbere genibus ad folium Pontificis permifíÜs eil,donec vi
tro citroque fermo eiFct peradus. Inde furrexit , &: ad Patres con uei fus figillatim v-
numquenque infubfellio fuo complexibus,&ofculofalutauit, vldmufque omnium -
eil in confefllim receptus. altera die ipfos Patres domiinuifit, idemque officium ab
omnibus in Pontificia tulit,ad quam honoris califa diuet tere illum Ponti tex iuflerat.
Solus Cardinalis Sanda: Sabina:, magna; integritatis&audoritatis Pater, officio illo
abilinuit, dignitatis noilra: non ftatuens , fecundogenitofubdid Ecclefia: Regis taa-
tum pradtari. Vale.
F. EP IS CO-
EPISTOLA. S43
F. EP ISC OP FS CAPVTAgVENSIS CAR- *

dïnali Papienß. f~
DXCI.'
VT habeat Reucrendi/firaa D. V.quod fuis temporibus demandet , collegi accu
rate quicquid in hoc bello Germánico geffit Burgundus. Eric dcfcri benda obfi-
dio Nu(Tia:longiiîima&r duriffima. Scietis interclufam Rheni partem , & amnem
Lareph ex,antiquiifimoalueocum apud muros defluerent, maxima celeritate dedu-
âum. Dicam quorundam caftellorum munitiones & cruentas oppugnationes. N0-
taui cuniculos aggerum , & foflàrum radones , conftructum paucis dicbus fupra
Rhenum cum amphoris pontem. quo artificio Burgundi infulam vrbi adiaccntem
occuparint , eruptiones quafdam Oppidanorum , multorum interitum , adúcela na-
uigia,diuerfas ardificatas machinas, maximam Burgundorum inobfidendo virtu-
tem , nec minorem Oppidanorum induftriam , ac toletantiam in defendendo. Ab
initio fecutus Ducem nunquam difceífi ex caftris. Si Caviar cum Germanorum ma
nu vt iudicatum primo,poftea vulgatum eft, proelium cum Duce commiferit , quod
cquidem futurum non exiftimo , his noftris commentariolis adnotabitur lingua , vt
dudum praxepiftis,patria. Hie Princeps conftituit ab hac obfidione nifi victor rece-
dere, nec etiam hoc oppido potitus militem ad hyberna lege militari remittet. Hyc-
maturus vt dicit,in caftris.non frigore,non glacic,non periculis,deterretur. nuncau-
dito Impcratoris aduentu euocauit vndique auxilia. Sola Flandria x.miliamittit.
Erunt hax fupplementa plus quam xL.milia.ln annum fcquentem bellumGallicum
parat fociis Britannis. Sola huius Principis bella explebunt annules vcftra: Reueren-
diflîma: dominationis: cui me humiliter commendo. Ex caftris Burgundis ad Nuf-
iïam XXVI n. Odobris m. cccclxxiv.
CAMPANFS JACO BO CARDINAL I PAPIENSI.
DXCII.
ROmam veneris ad faftidia nec ne , adhuc compcrtum non habeo , nifi quoniam
rediifleteputo,mihivifumeftad Regem proficifci. Acceptusfum fronte perlf-
bcrali non ab Rege folurn, verum à filiis quoque regis perquä familiariter , & quem-
admodum par fuit Campanumtotiamannosextorrem Campania excipi. Audies&
intclliges à Francifco noftro cçtera.Mitto eum ad te,cuius pratfidio mecu vixit,& pa
trocinio viuir. Quantum illidebeam,quantumq; afficiar cogita. Eaarrate in Germa-
niam euntem fecutus eft. Proximequanquam ftudiis legum deftinatus , & iam non
alienustvbi ad eum fcripfi ftatim accurrit. Vifus eft mihi digniífimus bencn*cio,qnôd
vel per te prçftari, vel per me conferri poffit. cum iam prafidatus mihi non aflînt , <S¿
fpes mihi etiam fit crepta, modum aliquem fuppeditandi victus neceflaria non ha-'
beam,cogitaui Archipresbyteratum SandiEuftachiiciusinfauorem tefignarc: mo
do Reucrendiifimus dominus meus aiTentiat. Hoc tu vt elabores, vt enitaris, quantis
pofliim precibus oro. Scribo adD.Falconem noftrum diffufius. Natura mea,vircus
iuucnis,& aliaqua:dam adhortantur,fedipfum audies. Eo res tendit, vt commenda-
tiffimus tibi fit,quantum efle debeat Campani tui non dicam alumnum , fed chánta
te &meritisfilium. Ex domino Falcone totum defiderium noftrum deprehendes.
Nihil feribo de mea fortuna , quç noua transfretatione in maria noua ia&atür. ч Vti-
narn aufpiciis,quç &c tu optas,& ego non omnino dcfpero.Eft hîc Regius adolefcens
Dominus Ioannes de Aragoniaftudiofiifimuseorum, quilitterasnorunt. Teobfcr-
uat,& veneratur.DigniiTimus eft.quem non Iunonis,vt Octauianum Auguftum,fed
Mineruaepuerumappellcmus.Sedfcribampofthac vberius. Felix vale. Neapoli vin.
Nouembns m. ccccLxxi v.
Ci^íMP^yíNVS Ii^íCOBO Ck_ARD17íALI PIPIEN SI.
DXCIIL
Dîuerfa ratio, diuerfa natura, quo minus à Sencnfi noftro exaudiremurjcrTccerut.
Trahimur quiique ftudio fuo. Qupd û chántate mei factum eft , qiieri ego non
poiïum:Francifctis non debet.li confilio meliore,pcrmittamus hoc,& meliora & ho-
Bbbb z
S44 I A CO BI CARD. PA PIEN S.
lieftiora prouide.Fuit tuum, vt ais,concardinalem precari.Vis ill! non fuit afferent
Ego quoque non fum adeo demens , vt tuam cum illo gratiam , quod Franufco noa
fit íatisfa<Üum,non exiftimen longo intcruallo potiorem. Crede mihi.mi Papienfis,
nihil cx illius iuuenis expectatione decipiamurrlonge plus habet vi rtutum in feceffu,
quàm oftendat in fronte. Sed occafio grandis & rara,&: felicitas que/.á ex eo munerö
parata,&: alia quxdam ad Falconem noftrum confcripta, vt ita facercm,nec cum de-
fererem, fuadebat inopiam:fi gemit,leuabitur: ftudia interrumpere,fi ipfe fibi aderit,
noncogctur.Quis laborauit inopia raaiorequam ego? Quantulum à domo,quantu-
lum à parentibus fuit collatum prajíidii ? Vixi tarnen adiutus à multis: prascipue vero
adiutus àte. Magnis laboribus, magnis diffícultatibus nihil aliud potui obiieere quá
virrutem : quç etú* vento non femper fecundo nauigauit, Temper tarnen aufpieiis ipfa
íuis peruenitadportum. Quod iuuenemfuerisconfolatus,feciftipie,& fi Romas ad-
huc eft,vt itcrum facias idem,obteftor meo nomine. Habet viam & occafionem pa-
ratamad ftudium. Habet me nonitaftatim,vtmultorumeftfpes, motiturum: autft
iim,ncc ipfe parum comparatus & inftru&us ad fortem communem , nec ego parum
gratus in porteros inueniemur.Quod Neapolim venerim,hoc tantumgaudeo,quod
ra&us fum illis vicinior,quimeafHixcrunt.Cçteraex teipfo coniecta. Regis animum
nec dum habco, nec quando fim habiturus intelligo. Mihi ipfe plane rex eft. Attuli
mecum non illa tarn multa,quç expetuntur: pectus &confilium viuax.induftriam re
bus gerendis fortunatam , audaciain periculis adeundis, in fuftinendis laboi ibus pa-
tientiam:Non memoriam vetcrum beneficiorum, non prasfentium bonorum fortu-
n am, non opes , non prxfentix dignitatë, non animum ad patranda qua; accepta fine
Rcgibus.facerdotibus indigna videantur.Quamobrtm quantum fperem,quantum-
que promittam mihi,tuum iudicium efto.Sed tarnen promitto aliquid in tanta copia
xerum,in tanta competitorum gratia diffido. In tam eximia Regis ro oderatione non
omnia defpero.Cumllluftriffimo loanne Aragonenfeiam factum eft initiumbcne-
uolentiç. Altillîma virtus adolefcentis firmiffimum pignus eft ad te comple&endum.
Iuuenis fronte lçtifllmuSjOrepergratuSjerudiûs varia difciplina,gratiaiermonispcr-
facunduSjin fumma licentia modeftiifimus,manuliberalis, longe plus prarftat virtu-
tum,quàm promittit. Et fi quid addi his poílit ornamentis, nullum libi videtur factu
rus modum , quam diu fit quod poffit addifeere. In fumma licentia, & poteftate non
impari vitam agit cuiuis ordinis noftri n6 indignam. Trahuntur exemplo ad precla
ra fad ñora etiá Principes. Laudan t quos audiunt laudari.Tum quos laudan audiunr,
eciam imitant ur. Multa Uli de tui animi, multa de ingenii magnitudine cum prardica-
uenm, diuinamquc oftenderim , cupit fieri tuae Dignationi coniunctiífimus. Nunc
vero cum per Regis abfentiam liceat difpatiari, feceffir Alipham. Cum redierit,fun -
gar officio non negligent! Intcrea fortafTe & ego quoque in precutinos meos ad dies
aliquot remigrabo.VclimdeTyfernatibus meis atiquidfcribas.de Fulginatibus quo
que argumentum à materia eft : fcio in curia nec cíTe, neefuturú videri,quod recrea
re me poflit,nifi cum tu pridïdebis. De noftratibus quid fcribam non babeo. Nam
gratiam vrbis orbe terrarum amœniflîmaî, clementiamcœli,feracitatcm omnium
rerum afferre.nec tibiexpedit,nec mihi citrafufpicionem patrii amoris licerer.Fran-
cifco, fi eft ifthic , confignari iubcas li tteras has : fin difceffit , ne obfecro pigeat Peru-
íiam dirigere. Bene vale, & quo pœnam euites decimarum ad fchbendum accingc-
re.Ncapoli ix.Novembns m.cccclxxiv.
REGI FERDINANDO.
, DXCIV.
QVod tua Serenitas ad bellum in Turcos gerendíi fe paret , bo ni , ас fidelis priftei-
pis officium laudo:quod maturius folito pleniorem clafTem educere cogitet ,rc-
biis opportune gerendis neceflariumduco.Facisquod in magñis es folitus:Vtconû-
Jia anticipcs,& pra?ftcs publicis,qu2c tuç laudi Conueniant. Aflit Dominus piis cona-
tibusjtecumq; iuxta verbum Prophète, apprehendens arma,& fcutû,exurgat in adiu-
toi ifi tibi. Verum quod de Ecclefiarú decimis in hunc etiam annum à Pontífice quç-
ris, & meadiutorem paras , audiendum tibi patienrer eft meum iudicium , & mecu m,
videndum, quantum in iis coiucdendia incommodi videam. Clerus regni tui , Prx-
ÍLauf
EPISTOLA. 84f
ftantiflfme Rex(quod tuam Screnitatem non latet)diucs non eft.Inopem fi dicercm
vero eflbcpropiorvoxrConmbutioneautem anni prçteriti fatigatus, minus certe eft
1 -r " ' - s.Neq;enimegcncis,&¿~ - - J - - - -
fatisfaclioné
lamprouentusi
iubueniar. Pauperi quicquid ex ccnfu tenui dem umma neceffitatc eripi
tur.Ta n cum ad calamicacem addcnci, quantum ad crebritatem oncris addi
i eft,& vnaia&ura fibi cogitur,&: creditis аш'тг
uabEc "l ad miferiam Sacerdotes,nec
étant faculrates,vexanda primo loco Domini facra. Vt leuemus ea,non vt oppri-
mus, has in infideles expeditiones fufcipimus. Quodigitur non placeré Deo co-
gnofcojhoc probare i " ,minulq;lJontifici
" fuadere.Forfan anno pretérito
-----
cum recens ad Го s:xquiore animo decimam vnampotuit Sedes
concedere,fed alteram nunc fuperinducerccu vix ехасЪ fit prima,nefcio qua *qui-
tateidlicear,quamreDuset^
poneflo pndem.quç nupcr apud Eubœam tuis in bello fociis acciderunt Non alienu
eft credere exatas decimis ecclefîas diuino iudicio idaccidifie, parci ей n -
ceífitas n fuo vult Deus, nec plena domi arca de altaris oblationib us с
gitan. quod exemplo tuo fí datur quod petis, rem perniciofam cogis induci,
m. nullietenim Principes, nulli
tidieexigant ,quid cum his decimis agas,qua quid per te fine de-
cimis po amna, nec cum ecclefiam adiüüandam fufceperfSi
velis po; odi magnum i cere. Quam fit
oncrofum erofiusin-
dulca femel non icerum,n5 Temper concederé, vtiq; pro tua fap es. Patereiri
obfeq xcmplo quo cocedendo ceteris n
gando "e.Erittibi
intendi
etfi contemnendanoneft,attamen tanto régi nimis non eft, ficogitaris ctiam quanta
fit, & ex quo genere hominum conftet,quid etiam adiumenti , lege Regni tui ad earn
fubdici conferant.facileintelligesjinopifacerdotum fuftragio arquo animo catere ce
pofle. Maiores fepein armandis exercitibus pro fieculi gloria fine clero fumptus r 1
iifti: Minores hos pro nomine Dei4& fine Clero non indignum eft iubeas. Qnai
rem piam mentemruam recordado fubeat catholici promiffi Pontifici , & Romana;
Ecclefia? fàcbicumfolennibusdocumentis fie
viribus te defeníurum-Videnunc tuis net
fisjfi decimis,quae prima; Sedis íunt,& in r
claílis cogitas adiuuare. Dci beneficio , praclariífime Rex , tuaetiam opera quieícic
Italia. Tranquillum vndiqueeftRegnum. ProuentusampliflîmospollîdeS,
fumpcibusdiftrahat,necundcf A 1 r ^' 1 r
í, qua tua: ma:
abundes,parci interim mendica; Ecclefia; patiare,quç,cum eguifti,fibi ipfi pro te nori
pepercit. nec velis tanto detrimento hoc onus nobis imponi ¿ vt quod tibi cóceditur,
aliis quoque exemplo tuo cogamt e memoria beneficia Domini:
quampietepereccle ~ iot de hoftibus victorias dederit,
quantum in dies ad xftimationem gloriamque addiderit : denique quam clara filio-
rum fobolegaudiumomne tue fclicitatisexpleueric.Horum omnium memor,facer-
dotes fuos egentes, 6c miiêros ab incornmodis non neceíTariis libera , & íeruaEccIe-
iîœ.Pro ce orabuntinterimj&facrificiaorTerentjVt habites in adiutorio Altiiîîmi,& in
proce&ioneDci cœli commoreris.Hajc eadem,quç tibi nunc officio priuato refpon-
deo , Confenatores mei ianeb: Romanas Ecclefia; Cardinales,ad quos de tua petitio-
nereculicPoncifex,pari charitatehortantur.Benignum te vtriíqueprotuaconíuecu-
dinepia:be,&; Vale.Roma:xv.NoucmbrisM.ccccLxxiv.
Bbbb 3
IACOBI CARD. P APIENS.
¿7 SANCTl THEODORl.';-
HOdie Cardinalis San&i Marci , Marcus nomine , qui triginra menfibus Legatus
Annftolica; Sedisabfuerat,inScnatuderebusinprouincia geftis exconfu
lit. Longa fuit diuturna: percgrinationis oratio,horis ferme duabus fin
ne continuata.Dixic enim qua die ab ofculo & benedicbone Pontificis Vc
netiasperueniflet, qua mox Cxfarem conueniflet, qui cum illo habiti eflent for
mones , quique fermonum cxitus : Tranfifle indead Regem Hungarian, & Polonia?,
quodque fuiflet legationis caput, conatum efle vtrunque adpacem, vel indi
diuturnas inducere : Hábitos eade reconuentusnonnii
rios: Nuncíperatum efle, nuncdeiperatum : fummis tandem laboribuspacem íecu-
tam. Confilia interim fuá , & aliena minutatim explicuit. Addidit qua mente fuiflent
adpacificationem Reges , qui adiutores turbatorefquererum , der ' -
Sedem,quarud in regnis religio: Ab iis porro defcendííTe ad conuer
in Germanis erat habendus : Agitata in eo multa , nulla pene decreta : Dacarum tan-
tum Regem, qui paulo ante Roma? fuiflet, egregia de nobis aduerfus detraclotcs
qui palam ambicionem , rapiñas , & corruptelas Romana; cur
dinelamentabantur.AdiecitjdediíTeoperam quam potuir, vt
iliaret , contentionem Prarfulis Colonienfis cum Capitulan!
coi fententia tolleret ,D ucern Burgundorum ad deponenda arma indu-
ceret, Nuffiamque oppidum Colonienfis Eccleíia; ob-
ildebat: et,rediiflc in Italiam ad patrem, qui èum miíif-
iet. Comme 1 que honoribus
. —l . eflet aeeeptus.
r — Adiutores fuos recen
- -
fuit, eoiq; Pontifici commendauit. Poftremo procumbens in genua, venia popofcir,
cjuod nec publicis neceflítatibus , nec imperio Pontificis , nec Patrum expectant
íciret à iè fatis:
gentiç,;
rix
"VANO.
DA veniam Papienfi , fi zelotypia conferuandç beneuolentiaecogitur in dubia fu-

fpicione pane ample<äi,qua: tutior eft. Velim, Mantuane,per immortaléDeurn,
ôc prafides noftrae fortis Petrum ac Paulum, vt fi quis perfuadere tibi conatur alio me
in tuam dignationem animo eíre,quam quem vultu verboque profiteor, maligna ar-
tificiü iudices.Dolet alicui forfan noftra coniundio non tarn mérito vllou "
aliena ambitione,quç redas etia mentes fçpe deprauat.Putat ille amorem Ubi perire,
quem mihi impat tis,& folus eñe in finu vult tuo , quafi amare altcrû fine iaclura ahc-
riusnequeas. Ad nocendum innúmera: prafto funt via? : fie inftructaraftutia,
veri fpeciem faepe compofitç,vt in perfpicue falfis nil mendacio <
Ad benedicendum videlicet hebetes fumus : ad comminifeenda crii
nio.Hec ideo tecum lamentor, quod nudius quartus quidam noftri ordinis i'ater tus
art ifici i s dolens: Et tu,inquit,Papienfis Man tuan o,&¿ mihi es accuiàtus,quod fimula-
ta in vtrumq; fis charitate,S¿ vtrique clanculü noceas. Ingemui corde,& ad conuin-
cendam nequitiam aceufatorem feire cum cuperem , id minimeporui , nec ex Chri-
ftiano officio iudicare ego aliquem vol ui. III um tu ícis, fi amicus eft vt decepit me, fie
te decipi potuiiTc exiftima. In omnes enim malus eft , qui in fratrem impius inueni -
tur.Si inimicus , vide quanta inimici dido fit fides habenda. Etiam fi nec amicus eft,
nec inimicus , puta quam verifimile fit , hominem minime ftultum pcriculofam rem
incertae fidei credidifle. Ego, Man tirane, teamo. Veré te colo , tuis laudibus lèruio.
Nullibi diflentit à lingua mens. Merita in me tuameduliis intimis adhçfere,nec aucl-
li inde facile poíTunt. x'ontificatus auiditas,ne dica infiinia , malignitatum ham eft al-
trix. Ad illum per fidem an perfidiam contendatur , apudpleroiqj cura non eft. Dum
paretur modo, impia qua: qj plena pietatis videtur. Obteftorteitcrü per immortalcm
Deum,
I 'M S t .0 L Ä f+f
î>eum,& fan&os Apoftolos Pecrum & Paulum, vt ambulan ti ad veritatem dile&io -
nis plus habeas fidei, quam iIli,cuiusperfidiamindecipiendo fratreiam cognouifti.
Ego ce propter tenon propter Pontificatum quxro,& ambio. Iaminde à iuuentute
mca mis parentibus,& Gonzagha:domui,tibiq; afrectus,quem idem pater,atq> cade
dies ad Gardinalatum in Ecclefia genuit.Si odero, odium ex fronte cognoíces. Li-
• - -J- — W frontis inferipcione
berumingeni Fe&usnoncontinet.Qua
non cernes,putaPapicnfcm diligere verum efle,&beneficiorum memoriam colere.
Forfan &qui mihi falfum detulit,fratrem in defcrendo ipfe eft falfus,fruftraqj angor.
Sed aucloritas patris magna eft,i: tas nota. i credulitatis ridendç,quàm ne*
i&a finCjConfcien-
Haritas Senenu: m putauit.ïd iili ignofee. Spo»

^-'liari videlicet Campanum s non eft,vt donatis indumentis alius veftirerur.
Mihi quoqi fit venia,fi conatus qua: potui,qua: volüifti adim enonvalui. Con-
cardinaleralicuitdeprecari,eundcm 1 Ft
aliunde afpirabitforruna,pra:fertim fi
lens akerius tollere expcâationem non Ifet.' Iuuenis eft, nunc primu
peraîcacemidoneus. Sufpirarifructum long. aditu primo viae
uenit.Gemicinopiam,&multiin afionem fi
rumpi timet f .Etnos,C
rebus caufam ft udiorum tenuimus.Remetire pretérita tua,vt mea fçpe remerior:Vi-
debis virtutem fegerîs noftra: non aliu nde,quàm à rebus duris fuifle. Mollicie
&immaturus habendi amor.Reliqua r ' ' 1 ^
fum iuuenenijhis teilli patrem bono
gécontrariisarFecl;ib.uscogoraccipcre.Ingratuseft,quodtui carendum quàm diu-
tiffime videorgratus quod melius noftra a:rate ex Principum, quàm Sedis cultura e»
roergitur.Qua:rucrancGlimnoftri,nuncillorum facta font benefîcii. Ad obiequen-
dum tantum magnis ^ imercedemingenii &literarum
ta multos annos non cul iili,à nobis i Шип с facile eft vt breue aífeq uare. Iraq; occafio -
nem hanc cole,vcl potius vrge,& regium tibi animum ferua. Idq; inprimis daoperá,
ne continuatione fortuna: veteris minus boni confilii fuifife videatur nouam tern
ir r-, i -;Aragonenfimediuc CA-¡
. .. )cumentum:colere <
poteftatem addere ornamenta litcrarum prudenti confilio voluit,vt videlicet ièmi •
raremur,non fua,&inftrueretur iuuenis,quibus grandis natu eflètvtendum. Orna-
wntHmaureum,mqüitEccleriz&cs,prude»ndo¿írtna, ¿rquafibrachiale in brachio dextro.
Hortareillum nomine meo ad cotinuationem laudis hu¡ us,eo quidem maioris, quo
in principibus rarior,S¿ fimul hifee bonis arm ciífime gratulare, quibus vita ícquens,
fine feculum fpe&er,fiueecclefiam,illuftriorfiecJnprimisautcm gracias habe, quöd
Papieníem audi tum tantum,non viíum, bene uolentiaprofequatur. gloria: hoc mihi
afcribo:quando
Principibuiplacuijjevirisnonvltimaiameß.
Meum viciífim animum cuilli teftare, fie amante fui, fie complecbntem commen-
dationemhancchariflimseindolis, vtnectu quidem affeftu me vincas, neevinci
pofthac à quoquam temeré patiar.Quod addam his feriptis non habeo.Pœnam tan
tum tibi grauem cd i со, ni fi decima quaqj die literas chirographi tui accepero.Ingra-
tisfilenciisfzpeamicicia: tepucrc.Vale.Roma:.xxix.Ñouernbris.M.ccccLxxiv.
EPISGOPO SOANET^SL
DXCVIir.
Dira feabics occupet dígitos ícribentcs raendacia, qua: me modo tam anxium
habuerunc. Soluto faíciculo literarum Senas allato , prima: tua: ad manum
venere.Legi.placueruncca:cera:illudpupugit,quodCiternam,&Monfindolaná(io-
Bbbb 4 ~r "
M I ACOBI CARD. P APIENS.
mum rimas agere nunciabas.Crcdidi veram rem efle,par
m'stua^quodqjhifcedolisaliquandomecrucias. Studio nofcendi maliiolui illico
meorum literas,in quibus aiebas fígnificari plcnius vtriuiqj operis vitium : ncutrius
cum fieri mentionem viderem,primoiratusfum eis:indecogitaui auertendarmole-
ltiç cauià,tacitum damnum. Poft reuerfus ad i
rediens fallaciam not : fateor,atq; in rete me intimi i cecidiiTe.Do
lui non mediocriter,laborifq;&impenfe vnacogitatione pcenituit.Exujca,Soanefis,
aftutia tua de liberiore Papieníis animo egregie triumphauit. Sec
impune.Cumulatemercesreddetur,tuifq5an "'
ícendaSjVix curfu poteris vltionem effugere.Sed hçc ioco:illa feriç
noftro non defuiíb',quod pramunifti viam ad eludcndos hoftes,fi vcnerint,quodq>
imminentemindemetum omnibus fuftulifti.Perfuadereíi poflumus, morbum ad
valerudinem facere,& pra'fenti discrimine operis affines eximere,videdum poílhac
crit,quibus nam a:ftimationem,&faIute noftram credamus.Egregia ha?c i
doloribusnonbencemuntur.Vale.Roma>xxix.Nouembris.M.ccccLXxr
GREGORIO LO ILIO. . ,ДцД,

DXCIX. HEW**
SÊpe in familiares tuas fuípicionesrecidis,Lolli.ía!peranguinem eltcis, dum ni-
miummungis.Scribisfcirerequemmanubalifta mea fcopulum petat: quafi e-
niminnuastuum.Errashicmultum.aliorum quoq; petit cum tuo ~ ~
maiorem tcneri veteris amicitia* memoriam in collegio vcftro,
Сводит exempla.qiue mifi.Recenfc figillatim collegas,& vide, n
cumaliisquoq; vêtus fit amicitia.occurrent quidam, quos longi tempo
coiunxit,&: in quos,eorumq; neceíTarios,ac filios mea pleraq; intercefler
Peregrinus nimium,atqj homo nouus Senis haberer, fi tibi tantum
micus.-Sed valere probationem hanc nolo. Do materna; diligentia: aliqui
Tufce edoctum contendis, vt etiam obfeure dicta, & facta , feriptaq; fidas exoluere.
Vicino tuo Loyfio Petri voló fidem adhibeas, viro graui, & rei huius Iocupletiflimo
tefti. Require ab eo(ett enim tibi amicus)literas chirographi mei eadém die , '
lucubrationc,iifdemquoqj de rebus feriptas adíe. Plane lament
telliges,non vniusadmiratum mecíTeamicitiam veterem, пес vnius tantum fcopu
lum manu balifta mea petitum.Te quoqjcognofces materna: difciplinarnon tantum
haufifle,vt errare aliquando iudicio nequeas. Narras quod nemo cxpoftulat, exilia
coenobitarum duorum,Vincentii acBartholoma:i,quos ciedlos à parraj 1
uemuiralimonituais.Anouem virisillieiectosfe prçdicant. Magiftrat
eftdurumnon credereríédcccnobitxidnegantteftes denuncian edicti : etiam co
dices publici negantjin quos illorum funt annotata exilia.Neq; ego factum ve
lamentor.-Id viderit defuisfacerdotibusDeus:meumdedccus, facti veítri с
vulgatamhoclamentor, &dolco, cum Bartholomarumprçterquam femel ex oc-
curfuviderimnunquam,Vincentium vero arctifíima commendatione Cardinalis
Theanefis ab impugnatione coenobitarum fuorum prius defenfum: inde eo defun-
cto,& fuperante inuidia à me domi receptum,moxPerufiam ad patrem or?'^ '
catum,poftSenas venientem,vtPiftorium ad reuifendas neceífitudir
virum putauerim,& indigna paíTum cum mea,ó¿:domeíticifamulatt :onten-
dam. Vulgata: infamiç facta,& dicta affirmatione omnium,cum ego próxime Senis
eiTcm,in veftrumreJatafuntordine,&fi verum quaris, in tevnum prçcipue, ci
ante alios ad erogandam explcndamq) pcenam feruidius noratum eft ftudium. (
cumueniri poíTum,Lolli,vthomo,&: prauisaceufationibusdecipi, feddiflj Л i
multorum vocibus non commoueri.eorum inprimis,quos olim perte cor
& mihi in amicitiam traditos aiTcrtorcs habeo horu,quç dico.Si veri funt reftes , do-
leo nimium prima: &chariifimç omnium amicitixnullopeccato meo faâ;amiactu«4
ram. Sin falíi:etia triftor plures tibi elfe occultos liofles,quàm amicos apertos.quorii
tarnen amicorum copiam,fi ex pubiieis in te collatis honoribus arguis,p¡ çteiKorbm
redi in mente, & Giacchorumoblitusnefis,cateroiumq;qui àpopulari mulritu-
; • » * dinein
EPISTOLA. Ъ+ф
dineinaltumieuati,prcmemibus pautis in imum permiflî íunt rucre. Certecrc-
dashocvelim,inquonontefallit epiftola, nullum tuumde rebus meis confilium
publicum,nullumque minus familiäre priuatura colloquium non mihi ftatim,aut
ifthicrenunciatumfuiiTe,autRomamperfcriptum.Tanquam publica; omnium, Sç
priuata;fiñgulorum fortuna? in hoc vno vertantur: ita ad obferuahdas excipiendaf-
quetuascriminationesaduigilariincelligo. Quo magis,LoIli,efletoperxtuç, meœ
poil tuam,qui ad tracbndum longe fum mollior,videre potius quo nam peccaro tol-
lifermones hi poflcnt,& farciri vêtus beneuolentia noftra vinculo fan&iffimi Pii, Se
multis inter nos meritis iunc"ra,quam in diem magis pati vexacam ¡Se laceram no mo
do ad nihilum malignis plaudentibusredigi,fcdinhancquoq; acerbitatem conuer-
ti.Homo facerdos vnum non praueribo,ne aut inani fuipicione tu erres,aut errorem
tuum tacendo ego confirmem. Videris à ftilo exempli literarum au&orem ipfum li-
terarumretinere.Pra*reritinoftri fcrmones,&multorum habita communicatio fa-
cit,vt quem notes,ipfe quoq; agnofeam. Erras hic etiam femita tota. Non eft quem
putas.In iníbntcm gratus accenderis.mendaciq; iudicio inproximum peccas , & in
animam tuam.Secundioris aeftimationiseft ciuis tibi probatus, atq; ita opinione tua
tibiadiun&us,vt mirerpermultumàtam perito lingua: Tufcçhominenondum ho
minis Tuíciintelledosfermones.Nec tibi ilium, пес Collegio indico ne pro chán
tate odium reddam,&diíTenfionesalam,quasdiuina lege iubeor tollere. Etiam ex
eorumeftgenere,in quos nonxquefacile^tinCcenobitas foletis decerncre. Vale,
Roma:xvii.Dccembris.M.ccccLxxiv.
С A M P A N Ô.
DC
REdiit Perufiam FranciTcus tuus,mi nus familiari vultu à me iñ difceífu accepts
Parum enim memor monitorum meorum,quibus ad tolerandam inopiam fue-
ramfa:peadhortatus,etiamtunc cummolliusdeploraretincommoda quam adole-
fcenti conueniatjbilem commouit;,qualem patri non damnamus in filiosi Agnouit
illico culpam:ac quanquam increpitum fe miraretur à me,pra:íertim qui blandiri il-
li femper fum folitus:reucrenter tamen caftigationem accepit,ac ita difccífit,vt lar u-
rus pofthac.non damnaturus fit difficultates fuas. Ad cum m Шаг funt literç, q ua: erat
cum meis.Fortunam aulas Regiç dubiam videti tibi plurimum triftor. Certiore fpe
pucaui Neapolim te profe&um eiTe,magifq}admetendas,quam ad ferendas ftuges
noukatemcontilii pertinere.Nuncquoniam de integro colcnduscftager,ad raftros
te compara,& tibi ne defis.Terret me folum,quod пес in Rege,nec in iis quiRegem
circunftant,eae literç funt.vt tux efle in precio poífint. Magis apud eos fentitur, vt
bene clangat tuba,quam v t bene cadat ad numerum vcrfus,& de equis inaior quam
de libris eft cura.Raro iis ftudiis fauent Principes quibus ipfi non capiuntur. Diui-
nae pietatis,& tua* diligentia; fit inchoatislaboribus fecundiorcs exitus, quam ргге-
tcritisinuenire.Tudertumprimo,indeTyfernumitaexercuere te haclenus, vt ex-
tremx defperationis iam fit ad languores quicq uam adiungi.Fama eft , Regem ven-
tutumRomamIubileicaufa.IdqjhefternoSenaruPontifcx affirmauit. Vide num
aduentus hie impetrare tibi aliquid poífit.lmplebuntur manus eius libellis petenti-
um:inter eos quid oberit tuum concludiîSpargenti ad multa vncos íaepe eft aliquid
trahere.De Tyferno qua;ris,& Fulginio. Verbo vno de vtroqj intellige:ad exftirpan-
dam Tyrannidem Tyfernatesinclinant.etiam qui primi Tyranno fauebant: fed no-
ftram veriti facilitatem non plane fe detegunr. Arcem clara pofeunt, &ViteIlium
perditum cupiunt. Vt nos in illo diftinendo erimus diligentes, itailli ad retinendam
libertatcm acres inuenietur. Aretii exulatipfe Vitellius. Fulginium vero ferio trium-
phatjtranquiJlis. rebusinterfe,atq; extra Saluiato, quodpene exciderat, cum gran
di Ecclefia grandes curaeacceflere. Tarn funt ab ea tradenda Florentini auerfí,
quàm ipf"adaccipiendamconuerfus.Habesadomnia:nunc Vale. Roma; xx. De-
cembris.M.ccccLxxiVi
gyo IACOBI CARD. P APIENS.
NICOLAO CMICHELOTIO, ET xîNGELO ,

Pelitiatio.. '
DCI.
7Í1 Quo animo fereds ambo, fi vacui temporis raro aliquid babeos fero, atque
./JL/Vna tanmmepiftolavtriq;refpondeo.Legitraduclionem tuam, Angele, dili-
genter fads pro otii copia. Quarrend quidfentiam,prompdus eft quod refpondeam,
quàm quod bene refponderi poife ab indocto confidam. Vos me еЛГс aliquid cre-
ditis:ego infra öpinionem veftram fum mulco.Si quid olim hue attuli Iucis , infufca-
mmidefttenebriscuria:.Paupertasdudum,nunc dignitas diuerfa à primis inftitu-
tis coegerunc tracbre.Indba fucceffit ambrofia?,&guftui ingluuies. Tarn malennnc
poflum de oratoriis&poedcisiudicare,quam inepte de muficis capti auribus iudi-
canc. Nc defim tarnen expectadoni veftra:, accipite quod bcneuolentia: potius,
quam retenta; difciplina: fit fignum.Oratio tua, quantum rerr.ctior, prarterita, La
tina eft,&iUuftris,vt huiccommendationiaddinilpoífit.PIenietiam verfus, S¿ fuis
numeris magnifiée auribus feruicntes. Intamrecenti actate laudis, &admiratio-
nish£cfunt,ncquecgofufceptumlaborem inutilem puto. Ad edifcendum Ho-
merum pertinet,ad alendum grandibus fpiritum,ad ea tandem fuicipienda , in qui-
busnoftrogradu , nonalienis veftigiisincederehabeamus. Homerum tamcn ft
quis roget,num Latinum fe velit fieri,vcrfumque verfui reddi,vereor nc videns tráf-
marina multagrauitatis Latina: non cflc,mirabiliora multa inter Graecos, quam no-
ftros fentiri:lingua: porro cuiufq; fuam excellentiam eíTe)quam vix in aliena eft afle-
qui:Deniq; barbam mcti,nec Latinum plane arguere, ncc Grarcum referre: vcreor
inquamnerefpondcat,malle fe Colophonium quam Florçntinum haben, &pal-
lium quam togam Graxis membris aptius conuenire. Turn eorum indicium lau-
det,qui magnoingeniopraditijcumdiffiderenteundem reddi poflcnoftris, quieft
apud fuos,maluerunt imitari quam verteré. Ccnfeo tarnen, vt dixi , operam inchoa-
tamnondeferendam,bocq5exerccndi ftili ftudium colendum a<fiduo,à vereribus
quidem laudatum,& ad compk ndum peefus maxime neceiïàiium. Si non aífcque-
risquodvis,reinonfinif,magisquamno(tr£efacundiíeinopia. Coçqualis tui Phae-
tontis laudem inuenies,vt idem de fufeepto à te caelefti Homero,quod ab illo de ex-
Jefticurrud'catur.
Hunefi non tcnuitjnagnis tomen excidit aufis.
Meuñi hoc eft vtimprudcns,fidcle tarnen de labore tuo iudicium. Traduftionem
ipfamremitto,vtpetis,& tibi gradas ago: te vero in meura fufeipio, tamalreamo-
rem condens,quam alte defeendit admirado virtutisinfolitíe.Eftiam tuusPapienflS,
tibiq; in iludió literarumcurrentivocibusfecundis acclamât vt pergas, vt non fad-
geris,vt calcem ipfam contends oculis fpeâes,& huic palma: nil anteferendum exi-
ftimes, viuenti ac mortuo profutura?. Ad te vertor,Micheloci: Attende quid agas.
In bona tua viderisiniurius. Ais coepifle te ipfum amare, moxvtame amari escœ-
ptus.Sinullumeftiudiciummeum:teautem amas ex meo iudicio, non fentis fine
caufa (boni de te ipfo efle amorcm. Atqui magna: funt caufa: , qui bus te ipfum aefti-
madonc propria debes diligere:Ingenium, litera^ humanitas,ad obfequium dexter
rnodus,inprimisLaurentiinoftri fides ас grada, quando principibus placuifle viris
nonvltima laus eft. Quarecaue pofthacex meo magis quam tuo iudicio ipfum te
ames.Papienfi etiam hactenus tribuc.vt eius bcneuolentiam ex dignitate, non me-
ritis,ornamentotibieuЪcxiftimes.DeBa^duccIЪgratiashabeo.Quotidianisoiтlciis
tuum animum probas. Huncego,quodfolusFlorentia: ex omnibus neceíTarüs eft,
commendoliberiuSj&benigniusaccipicupio. Tua diligentia reliqua abfolue, &c
meama:Inq5amicorumrationarium, non inter poftremos relatum te feito, fixum
etiam cordi trabalibus clauis. Vale.Roma: Calendis Ianuarii.M.ccccLxxv.
С А M-
F ï> ï s t o 1 M;
CAMPAUVS IACOBO CAÄDINALI
Paplenß.
DCII.
ANimocupicntifa'ciliadifficillimajdifîîcillima facillimafïunt. Spem cum mul
ta adiuuant,Papienfis vnius ad omniareddit.' DeTheanenfi ecclefia loquor,
aut fi defperanda hxc fir,deTricaricenfi,nunquid taceri me in hoc congreflu patie-
re,quem preterid in coraitiis cardinalium negas te efle paiTurum? Contendere cum
tantapotentia in curia tamis erga Regem meritis praedurum eft. Dices, nullam ego
indimicationem te voco,nuIlampropono contentionem, quam tarnen fi tu fubi-
fes,quis tibi non ignofccret pro Campano Cardinali do&iífimo? pro Epifcoponon
omnino indocto. Auulfifti olim Epifcopatum Tudcrtinum à reliqua rua pro-
uincia.Fulginatem, quantum in te fuit, prardeftinafti. priora beneficia vt&infîni -
ta,& maxima taceo.fedhxcpropedicamièruilia funt & momentánea, nataque ex
nutu aliens fortunaj.Solidum&ftabile eftquodquarro. Nondum tempus eft, in-
quis:eft vero tempus,fi non Solis,& Luna;,ftellarum tarnen & aurorae.Bieuiffima eft
occafio qua: optima. .*
x_Alatipennisfugiunt velocibm апщ
Perniciß volat tempus vt aurapede-j.
Cum oratore tentandum eft Regio. Aflume perfonam,quam debes: etiamfi non ad
prseientem occafionem,tamen ad fpem futurorum íufFe£turus. Sed ha;c cumulatius
alterisliteris,quasAntonioMeuaniatiproximededi.D.SiJueftrum BaldulumFulgi-
natem,amiciífimummeum mira incefleratcupi ditas tibi famulädi: Cöfirmauifem*
per confiliumeius.Efteodempropofito nunc quoqj. Sententia Campani indignus
eftquireiiciatur.Moribus, &prsfentia grauis , facundus eloquiis, manfuetudine
gratus,literatura hacnoftra plus quam mediocri, iuris habens plus reconditi quam
aperti proférât. Vocationcm expecbt indien Vcniet non ingratus, & fi dcfint catcra,
quiaàmecommendatus.Iterum vale.FuIginiiiii.Ianuarii.M.ccccLXxv.
G. L O L L I 0» #
DC1II.
DE tua epiftolaajquiflimo animo prçtereo cantera. Expertdens ehim quç fcripfí,
&¿ quaerefcripfiftijcerno non minus probari à me porte mea, quàm tua tibi pla
ceré. Vt non damnent nos calami,mentes quidem noftrae, fi aliud fentimus, aliud
fcribimus,tacito nos damnât iudicio.Illud fi lendum non puto,fiue vim vcrbi non te-
neo ego,fiue tu fenfu alio loqueris. Ais cum decœnobitis eieftis refpondes,mirari te
aliena crimina me tantia.'ftimare.Plenafucconigr£eloligmis eft hçc admirario,noft
tatnquod m-ireris.quàmquodfentias doces. Plane dixi, Lolliîplaniuïrepeto, &ea
voce vt me tandem intelligas.aliena crimina non sftimari à me.quorum affinis non
fum,fed alienas de me criminationes,quibus iniqj vulgandis non Veritas initium fe-
cir;fed id quod taceo adhuc, &: memor forus meç fanari potius quàm exulceran de-
fidero. Vale^Romxxj.Ianuarii.M.ccccLxxv.
CAMPANTS tACOBÔ CARDINAL/
Papimfi.
DCÍV*
F Vi Neapoli magna cum fpc,cum frucbialiquânto minore. Vide &hicfortunam
aduerfariconfiliismeis.Redii Teramum promiilismagnisoneratusiSpeseft ali-»
qua in Regiis libens:quorum natu maximus vifuseftnonnihilteneri defideriomei.
Nec minus tertius clariflimus mea fententia adolefcens,& cui nihil défit praeter coa«
¿tiorem fortunam.Tametfi cum pifíente fie púgnar.vt nulla ex parte (uperari fe pa-
íütur.Scripfideilloadtealiás vberius.Egofortunam Neapoli,neqj fpei vacuam,ne-
queprçfidii plenam rehqui.Cum feribere ad me pro humanitäre, 6¿ pietare tua vo
les, literas aut Aquilam,aut tutius Aículum diriges. Bene vale mi numen vnicum , S¿
prarfencancum.Tcrami.Diexvi.Ianuarii.M.cccCLxxv.
8ft IACOBI CARD. PAPIENS.
CAMPANTS 1ACOBO CARDINAL!
Papienfi.
DCV.
i»
MEorum quifquis Romam venit,nifî ad te veniat,nequicquam vcnit : adeo for-
cunarummearumomniuraportusin tevnocft.Abhoceodem licebit intelli-
gcre,qua;fpcs confiliorum cogitacionumqi mcarum, quo fim animo in negotiis,
quo in cafibus perfercdis,quam nulli aduerfitati fuccumba:fed (quod inquit ille) co
rra audentior ire non dubitcmrfaluo tein tuto nauigatur.De aJiis quid fpcrem,quid-
que deiperem non vidco.Sedgrauiseft,inquis,hec fortuna: perpetua & conrinens
Jamentatio. Grauis&mihiquoqj.fedaduerfa ingemiícere quxdartí alleuatio eft
maJorum.HuncPrxpoGtumGarnplenibm,familiariflirnurn mcum,virum nobilcm,
& domi clarum,quem & tu mecum vna alias in menía exccpiíti,vt oculis folicis aípi-
cias oro,& me coramendatum habe. Terami xxi i.lanuarii.M.ccccLxxvi1,;«^ , ■
CARDlNjlLI \MA2{JVAN0. *f .
DCVI. . л .
VTpafchalem agnum Domini non modo pura mente,fed puris etiam lineéis c5-
edas, feruicttasduodecimmittoad te opere & textura tenuii non contemnen-
das.Exiguum munus eft,ícd non cxiguus anlor.Hunc tufemper muneribus praefer,
&mentem non manus attende. Illa fedulo eft plena. ha: Temper inanes. Arguit iJia
fidemrhaíopes.Ne veterestuajadieiuniaadhibitepifcem fapiant, nouas has accipe:
recordatus ïemper in munufculis fuis cotum Papicnfem venire. Vale.
FEDERICO III. RO. IMPERATOR1 OîV- "■'
guflofroXyflo.
DCV1I.
ACcepimus &: legimus ternas literas manu tua: Celfitudinis rcripra5,quibus pro-
motionem venerabilis Tratris Epifcopi Brixienfis & diledi filii Georgii Hesler,
Notariinoftrijadchgnitatem Cardinalatuscommendas: Audiuimus quoqjeadere
aecuratiífime intercedentem dile&um filium noftrum , Franci ícum Sandra; Maria:
nouxDiaconunijCardinalem Mantuanum,tibi acnationi valdeaffc¿tum.Idquoq;
circumípeclioniTux verbo refpondimus,tua;ImpcrialiCelÍJtudini hisbreuibus re-
fpondemus.Nos literas tuas benigne Temper videmus. PoftuJata íhidioíe 06
muSj&adfatisfaciendumdeíideriisprompto animo inclinamus. Perfonari
quibus fcribis,nota:funtnobis,acccpta: nobis, Sc tuo ас noftro beneficio digna:.
Nec adeashonorandas magis tua interceflío quam noftra voluntas inclinar, fed
creandis Cardmalibus témpora nunc opportunanon funt. Multa: ac graues necef-
litatescoegerunt ha¿tenus teinprxfentiarum coguntrem totamdifrbri. Scimus
protuapietatenilcupisautvis quodoneri fit&damno Apoftolica: Sedi. Natuia
tua,S¿clemensconfuetudo Temper id tulit. Proindc candem Celfitudinem horra-
mur inDominOjVt dilationem neccíTariam moleftam nonhabeat. Quia non contc-
mnuntur preces tua:,fed tantum detrimenta Ecclefia: declinantur. Cum Opportuni
täten! obtulerit Deus,hç ipík petitiones honorifice proponentur. lilis fauebirur, ac
quantum in nobis erit,accedentibus fratrum noftrorum conííliis, digna votorum
tuorum ratio habebitur.Interim Brixienfis apud nos íinehonorenon erit, & Geor-
giumtua:fublimitari, GermanifquePrincipibusgratum,nos quoquein corde no
ftro geremus. ' "-"
G. L O L L I O.
DCVIÍI.
DE Fontanili domo in matris obfequium commod.ua tibigratias ago. Scripfir ad
me Vi(5torius,quàm beneuole,qu«im fine vlla cunclarionciJIam permifens. Li-
beralitatemaccipio,ac(quanquam tibi,& familia: iucommodam me rem faceré vi
deo) noíh л tamen bcncuolentia fretus fenile parentis defiderium paucis Riorum
menfibus
EPISTOLA.. 853
menfibusprxferam. Necvinetointerimnocebitur,neca:dibus. Materna diligentia
cunda prçftabir, alienisplus quam fuis parcere folita. Dedi negotium Vi&orio rc-
liqua expédiât. Patere ab illo continuari,qua: interiori vfui funt. officiis quidem tui$,
addietiara curas non conuenit. Adxx.Iunii illam prasmittam.Tuvale. Roma: ш.
MaüMecccLxxv.
G. L O L L I O.
•Ratulorconiugio Victoria: noftra::Éiusetiamíígnifícandi diligentia Jxtor. Pa

wn's alteram , Compatris alterum officium fuit. Quantum'veftratia nota mihi
funt,bene vtrique profpe&um exiftimo. Ex carta , & honefti ordinis domo in farai-
liammigrâtpuellagratia&honoribusnonpœnitendam. Quod ergo in talibusdici
vulgo folet, hoc à me tibi amico animo feribitur. Féliciter Lolli ( Reliquainaduen-
tum) nunc Vale.Romç xv.Maii m. cccclxxv.
■
F. EPISCOPVS CAPVTAgVENSIS 1ACOBO CAR-
dinati Papenfi.
COgnoföetReuerendiffimaD. V. iitteris,quç San&iflîmo Pontifíci fcribuntur,vt

fe habentres Germanica , quarum caufa Reuerendum EK Forliuienfem legaui-
ftis:cuius prüdentia , induftria , & conftantia cffe&um eft , vt duo validiífimi ас fero-
eiffimi exercitusvix mille paífibus diftanres, intra paueos dies fuerint reconciliati
maxima Sedis A poftolica:gloria. Veri tus fum aliquando ne feçus eueniret:Tot ven
ds agitan noftra nauigia vidi.Nouit Reuerendiffima dominatio veftra, quam aduer-
la omnia fucce/Terint Cardinali Niceno , & qui port ilium venere, aut venturi craar.
Agendçgratia;Deo:&optandum,vteademrelicitatefcdaripoffintreliquçChriftia-
tforumdifcordiar.In Galliaapertum bellum eft, exacb'sinduciis Galli fines Ducis iri-
fcítarecceperunt,prius in Piccardia, vbi quçdam oppidula occupauérunt,deinde in
Burgundia.Tum cognito traníituBritannorum,fe, vt nunciatura eft,intra Norman-
diamrecepere. TranfmiíTa iam ex Regno Britannia: bellatorum patsin continen-
rrm.Rex ipfe ad xxv r. Maii ad littus, vnde breuior eft tranfmiífio, copias reetnfebar,
ve paulo poft Calefiam traiiccrec,quo hicetiam Princeps contendit, vt cumeo Rege
I oquatur, Sc bellum fimul aggrediatur non iifdem caftris, пес vno tantum latere , íed
Bucanniadeam Gallia: partem,quç fpecbtadinfularr. : Dux vero per Campaniam.
Ouod confilium vel rei frumentaria*,& pabuli cauía, vel ad euitandos tumultus , qui
'acileintanta hominum diuerfi generis multitudine concitari potuiífent, vtrique
probatur.Imperatorfecum habet in caftris MarchionemBrandeburgenfem,Ducem
Saxonia.* , Landgrauium ilium fratrem huius, qui obíidionis tempore Nuflia:pra:-
fait,armukisAtchiepiícopi.SuntetiampraclatiTreuerenfis,Moneftenenfis,& Aite-
tenfis. Maguntinus xgrotat Colonias. Credo Germanorú eíTe numerumxLv. aut l.
milium.Equitumhabentadxvi.milia:pcditum,&colle£ticiç turba; fatis. Qupdiead
propinquum oppidum venere,acceffit ad eorum caftraDux,vt illos ad pugnam edu-
ceret,quam vifi funt detretbre.Cum inde proceíliflent, & caftra vbi nunc funt Ioca-
uüTent , iterum inftruxic acies Princeps,tormenta eduxit. cum Burgundi Germano-
rum caftris appropinquarenr,emiíere illi equitum 11. milia aut ixr.milia, & magnum.
peditamm.Cum intrahoram bis conflixiflent, repulG ab iis, quos Italici generis Dux
prauniferat, fe intra municiones receperunt , occifis eorum , vt accepi , lxx. pluribus
vulncratis.Burgundi vi.tantumamifere. Noxprceliumdiremit. Sunt qui dicant,eo
temporein caftris Germanicisfatisfuifletrepidatum, & à pluribus defuga cogitatu.
Dei bonitate concordia fac"ta,& Germanorumadhíec caftra, Burgundorumad illos
impune conueniunt, vt eadem videantur caílra.In quo magnaeft Dei gloria , &laus
SandiftímiPontificis. MereuerendiffimœDominationi veftraecommcndo. Exea-
ftrisBurgundisadNuffiamvir.IunÜM.ccccLxxv.
*
8j4 I AC OBI CARD. PA PI ENS.

EFISCOPO SOANENSI.
■*шШВш. dcxi-
TRiftiatuatriftem quoquemefaciunt. Quidenfmamarum tibi eflépoteft que
mihi idem fit dulce ? Lamenta video exlitteris:fed lamentationum cauías rió vi-
deo.Tantum ingrati aliquidex verború ambagibusfufpicor. Difcriminis efle opor-
tet,quod non audes epiftola: credere. Ad me pra:íertim,quem de mis intimis nunquá
celafti.Sed teconfoletur Deus:prafcns ego quoque idem praftabo. Inprimis autem
benefaótorum confcientialeuetmœftitiam : Malifque alios tibi,quamtealiis ingra-
tum videri. Mercedes huiuftnodi communes funr multis , rariqj alienara gratitudiné
laudant. Sed de iis coram,atque exprefllus. Quod Monfindolana mea tam bene tibi
arrirerint,iucundumfuicaudire.Placentimpendialaborum&fpeifruâusiamcolli-
gi. Laudanti ea tibi nccefleeft credi , quando ad me vexandum qua:rere nodum in
icirpo foles,&: refta omniadeprauare. Fingere etiam aliquando nec audita , пес viià.
Vel fola ha?c villula me ad vos trahet , alioquin veftris omnibus arquo iam animo ca-
riturum. Vale.Roma;ix.lunii m.cccclxxv. ^ЗНИКвдРде
In Laudem Beati Petri, Apoftolorum Principis.
ÉEt curgrata dornus tamfelix muriere Petri
Nön Petrum cantuperfinet afiduo?
lile rudiquondamßgniqueadтитл vitл
Vim deditâcpuras, ejrßnelabemanus.
lllei»opem,nudum,mendicipanisegentem,
Impleuit,texitdtuitcvefieDei.
'ehumilem,ignotum, vulgarifanguine vilem
Extulit,vnde mihi nomen, ejr vndegenus.
Ilk Patrum tttuloaßripßt,finc7ique Senatus.:
Uledédit linguam,pe£Íus&tile dedit. ¿yj¡
Jguodquefui cumuli eßjnens his contenta quiefiii
Nonfibtplura cupit,nonfibi blura rogat.
M
Ergofinent Petrum nofira atharaque, lyraque:
Totadomus Petrum confinet, vnda,nemw.
'tque magisplaceant modulâta in carmina nerui.
V9ce alacri túnelim concinat illapuer.
CARDINAL Г CMANTVANO
DCXiim;;; :h
H Odie Viteibiumpropinquanti Prafes Prouincia: ad fceundum miliare procefc
fit obuiam. I ngreflum vrbcm,& hortos tuos vifentem, ex via coé'git apud fe efle.
Pran dio magnifico accepit Nec fcio vultu an animo5an Ioco;an vero etiam apparatu
íplendidior merit. Quia beneficio ttio fada ha;c íunt.cuius me clientulum nofcit.pu-
taui fignificanda ea efle , &gratiás tibi agendas. Studia tua ètiarn per tuos abfenci
non defunt. Bene vale,atque j ta bene , vt additum ad valetudinem bonam in reditu
videam. Patrocinii de me tui oblitus ne fis. Quicquid Papienfi périt , perit & tibi. Vi-
terbii vi.Iulij m. ccccLxxv.
SACRAMORO.
DCXIII.
•T> Vfticanis voluptatibus ad fupercilium vfque immeríüsliíecfcribo¿ &quidem
-■^cálamo male temperato. Littera: tuç tam mihi gfatç acciderunt, quam iucunda
eft Theutoni fitienti patera mulfi. Eramdubiusanimi,quem exitum tuliflent res
Nuífieníes. Varia pro afFecTribus referebantur. Nam in vnum aliquodiudicium con-
fiftere opinio non poterat. Nunc illas finem cerium ante oculos pofuere, qui & fine
erFuíioneChriftianifanguinisfuit,&bcnef¡ciumfenfit Apoftolicç Sedis.Benedidus
in donis fuis,&: fan dus Deus in omnibus opetibus fuis.Eandem fortunam fi Gallica
ns: res fortiencur,ad quas rollendas, v t ícribis , legatio Cxfaris eft profeéta , erit quod
noftris fcculis gloriemur, & vel fperemus multa in publicis , vel magna timeamusin
pi lUatis.Comenii noft¿o decommendaco ccenobiü gratulor,uon modo quodid co
mo di
EPISTOLA. . 8ÎS
modi fibi,ièd quod Monafterio expiranti occafio refpirádi acceflit. Spes eft,diligcn-
tia prasfulis boni continuatam iam annos multos rerum iafturam finem, Domino
concédeme , habituram. Pietas diuina hanc accefllonern fibi fortunée. Amici noftri
glorias tecum corriíi.Tam multa folus,fi poflèt, quam multa fine alienis fubfidiis ne-
quit. Qui nunc vanitatem inanem ferre non poflu m us, vix fine füga efficacem ftulti-
loquentiam ferre poflemus. Sed de hoc coram , & fiepius. Ccenas Hieron ymianas,
Vianefianas, Falconianas non damno : ièd hercle fi tenues adhuc lóculos non pre-
munt. Ná de Forliuienfi met us mihi exigüus. Minor illi quS formica: eft ftomachus,
"primis tri bus amplior venter,& quidem etiam ambitiofior ocuíus. Volüiflem q uin-
tum me tibi conuiuam affuifle : plus longe fuaue id fodalitium dele&aflet, quam hax
Senenfia plena iam fatietatis & faftidii. Qujefo te, Ariminenfis, vt inchoatum fignifi-
candi officium femes j 6c abfenti amico ne défis : Papienfi cum obfequeris , & te im
pertís^ quo ante alios,etiam ante Falconem tuum diligeris.Vale,& Mantuano meo¿
Comiciq; meo me diligenter commenda.Ex Suburbano xt v.Iulii m. cccc lxxv.
FÂLCONI STNOBALDÓ.
DCXIV.
VEnimus Senas,Falco,ita quidem incólumes,vt praeter fomnum,quem antelucá*
num iter ademit,addi ad incoliimitatem nil poflit. Nulli lastitiie eft parfum, qua;
fufeipi à cafta familia foleat.Cantatum obiter,& ledum, & quasfiti de via fontes , пес
negle&a vina tempori idónea. Syni baMulus tuus , vel meus iam potius , ante omnes
hilaris venit : non equo, non a:ftu , non (quod ferre teñera astas non folet) vigilia no
cturna ofTenfus , tanquam ad teftaceos ludos > fie ad hanc vrbem cüpide acce/fit. Vi
ta: eius hxc ratio eft inftituta , vt diebus feftis puerilibüs íúis indulgeat , quç ad men-
fam placuiíTe mihi es memor: aliis à prarceptore , & libris Поп abeat , etiam fub согпге
tempusadlyram verfusedifcat.Stans cibum mecum fumit, nein familiari cœnacu-
lolicentiusimpleatur.&adcubiculumquoquecuftosilli, & contubernalis eft da-
tus Cofmus Ferrinus,vir omnium optimus,vtfcis, atque integerrimus. Filius fi effet,
chariori apud me cultu haberi non poflet. Itaque Se tu bono animo efto , & eodem
matremeífeiubeto. lpfeiamtarocapiturloco,&cœlo,vtRomanarumconfuerudi-
num fit pene oblitus,atq; ad argritudincm vfqucdcfideraturus hue fit in annos fingid
los reditum.Inter feribendum reddita: funt litterç tua: , tarn grata: illç quidem , quam
non tarn cito cxpe&atç. Ago pro iis,quç fignificas gratias.Imprimis autem quod apud
Mantuanum meum no immemorem mei futurum te fpondes. Hunc Patrem arden-
riífime amo,& femare mihi omnibus offieiis cupio:non quidem, mi Falco, ípe.quod
nonnulli putanc , Pontirlcatus, quem nee quarro , пес appeto , fed magnis fuis in mè
mericis:qua: qualiafuerint,continuoquc fint,nec tu ignoras, пес ego ingratis ponde*
ribus expenderé folco.Valexvi.Iulii м. ccccLxxv.
CARD12{ALI СМА?(ТГАЯ{0<
DCXV.
OMitto ex litteris tuis, amplifllme Pater: Plena enim funt officii, idem femper r¿-
fponfum habencia, vt videlicet tibi grätiasagam, mihi beneuolentia tanti Patris
congratuler. De Germanicis rebus quam varia aíFerri fignificas,puto iam certa ifthic
nunciaca.Hic quidem omniu exitus eft indicatus ab homine, qui omnibus interfuit.
Reccnfuit difceflum à Nuífiíi eífe Burgundü,in fuá reduxiífe exerciru: Cçfaris copias
diíTolutas,Principes euocatos pene omnes domum rediifle,c5uentibus nunc de Co-
lonienfi controuerfia cognoícendu. Condiciones feriptas efle protulit,quarü exem-
plum ab vrbe quoq; hodie acccpi.His ergo,vt puto iam non ambiguis audies mox,ni
fallor , rempeftaccm omnem in Gallos conuerfam.Britanno enim, & Burgundo ad-
iunftis quid turbarum Regno ? Quid curarum Ludouico Regi futurum exiftimasí'
Veterem nimirum fortunam Ioannis abaui fui , & nuper Caroli patris, non alienum
eftformidare:calamitofaha:cfunr. At plena ludtus Caphenfis direptio. Calcydcm
fexennioante amiíímusmúc vrbem opportunam tot annos , tot Chriftianorú fufTra-
giis ex TurciSjScythifqs feruata vna infœlicitate proiccimus. Circuitur vndiqj noftra
Cccc г
^6 IACOBICARD. PAPIENS.
religio Infidelibus armis per gyrum appetimurmô ante credicuri vera efle , quç nun-
ciantur dtfcrimina,quam Hannibalcm efle ad Collinam fenferimus.Scripfit ad prin
cipes Pontifex.officium fane patris, non peftis remedium. Quid enim audiant ii vo-
cem monentis , quorum aures armorum ftrepitu , corda irarum a:ftu tantopere tene-
antur?Sed &aliud quid poteft pius Paftor,egenus omnium, atq; exhauftus, nifi con-
fugcre ad filios?Dcnunciare pericula, quodq; ipfe non puteft , vt velint illilachrymis
obteftari?Mihi hoc animo iamdud urn infedic , Mantuanc chariifime , nec auelli vllis
iuafionibus poteft, nullam in Chriftianisponendam vltraprar.fidiifpem:foliusDei
effe omnem redemptionem : Earn autem non antefuturam , quam ingentibus malis
admoniti iniquitatum noftrarum fuerimus. Tu in Agarhenfi feceflu icripfifti,egoitt
Syndolano tibi refpondeo : fimul quasfo, vt Papienfis tui mcmoriam habeas. Vale
XXVII.Iulii M.CCCCLXXV.
F. PORTVENS. EPISCOPO S.R.E. VlCECATiCELLARW.
DCXVI.
GAudeo quod tanti nominis Pater humilisCardinaIisdeGderiotenearis,eiufque
litteras cupias. Aliquid meefleputo.cu placeo tibi,qui in fublimi es pofitus. Sed
qusefo.paucis audi Papienfem loquendo liberum , &fcribendo. Non ilium ilitteris
auocant Senenfes deliti«e,vt feribis, quas mediocribus etiá officiis femper pofthabui,
fed tua(quod cum venia dictum fit) negligentia. Oraui prxfens, vt n5 immemor efles
abfentis.Perliberalitcrfaclurum id te recepifti: quam feceris,nunc attende. Magna
in Germanicis accidere poft abitum meumrmagna ex Hifpania nunciata , magna ex
BriranniaadPontificemicripta.'cladesetiam ex ciuitate Caphenil ingens accepta.
Quidhorum,oro,abs te mihiimpertitum?Aut quid non filentio ingrato prarteritum?
Litterasergoqua?ris,quasnonpreftaSj&officiaexigis,qu£ipfe non pendis. Nimia:
curae tibi funt grandia : colis Reges tantum , & Principes , humiles collcgas prareriri
facile pateris. A nonnullis Cardinalibus , cum quibus mihi vix eft centcííma amoris
jpars,quç tecú fedulo fuit.amantiífime hçc funt perfoluta. Sed non propterca tibi ira-
ícor. Scio quodin grauibus amantes tui non deferís. Plerumqj pro iisetiam animam
ponis.Teneo etiam,quod tuapte natura grauate calamum fumis,grauatc ícribis. Sine
moleftia quoq; non iniungis feribenda. Plus vna cum Mantuano meo comunicado:
vria nocturna cum tuis domefticis in lucem víq; confabulado animú capit,quam de
cern à paruis clien tulis expe&ata officia. Accipe autem de Papienfi tuo qua? petis. Va-
let,raro eft Senis:In Suburbano frequenter.Dele&at ilium libri,& littcrç.Tam eft ab
omni auaritia,ambitione , & curis fuperuaeuis alicnus,quam illi vira, & valetudo eft
chara.ProximoSeptembri Balnea Lucenfiapetet. Ad te defíneme O&obriredibir»
tam tibi in omnem amplitudinem tuam deditus,quam olim non purafti,& nunc cer-
tilîîmum habcs.Valeex Monfindolo xxvii.Iulii m.cccclxxv.
Ik^íCOBVS VOL^ÍTERRk^íNVS CÂRBlIiÂLl
PapienfiDomino meo.
DCXVII.
EVoluebam nuper epiftolas omnes,qua: ad te funt icriptar ex eo rempore,quo vervi
in familiam tuam,cum iân&ae expeditionis caufa Anconam pergeret Pius Ponti-
fex, vt feiigerem illas,& in témpora digererem.ne il quando tibi his opus eflet , nimio
taîdio arficereris ad eas reperiendas-cum prarfertim didicerim , tibi cuiufcunque rai-
niftri tui diligentiam gratiflimam foreJnter euoluendum comperi plures verfus feri-
ptos ad amplitudinem tuam. Dubitanti autem mihi, an illos in faiciculum congeftos
epiftolis aggregarem,vifum eft potius feiigere ,& in libra referre,ne puluere, & tinca
confumpti pemtus dépérirent. Dignatio vero tua aliquando i claxandi animi gratia
codicem intuens,opinor,meum hoc officium non damnabir, &: magis amicorum fi-
dei memor erit , qui etil omnes non funt elegantes , & forte minus digni diiêrtiffimis
auribus tuistamen ob eorumfidem,& tui ampliifimi nominis obferuantia, minime
iudicio meo funt contemnédi. Campanus igitur q uemadmodum dignitate & elega-
tia carteros antccellit:ita iure óptimo antealioscollocabitur ,alleóT:uruselegantialua
tuam Amplitudinem ad legendum с «¿teros, qu i quanto funt le i nfcriores,ta n t о magis
ci erunc
EPISTOLA. s57
ci erunt obnoxii,quod fua gratia fxpius à D. tua legantur. Deinceps autem cum eiuf-
modi vermsaccipies,moleftum tibi non fit dare operam , vt illico exfcribantur,ne
aceruo fcriptorum tuorum obruti perçant, & tui nominis ftudiofi fuo iludió & labo
re fraudenturapudeum, quemeultorem littcrarum&doótrinae inprimis veneran-
tur &colunt.Val&Roma:M.ccccLxxv.
SÂC Rk^íMO RÖ.
DCXVIII.
OFfíciofior nemo te efr,mi Ariminefis. Sic nuncias,qua: vbilibet fiut, vt veríári v-
no tempore inter Hifpanos,Britannos, Gallos, Germanofq) videar,à tranfmari-
nisetiam non longe errare. Gratiflim us omnium hic labor eft,tantavoluptateanimü
tenens , vt Senis agens vobifcü Roma: nihilominus verier. Cardinalis fum beneficio
Dei. Ab hac dignitate alienum non eft nofeere quid vbiq; gentium confilii capiatur,
quando & fummi confilii nofter ordo eft,& in fpecula pofitis turpe fit ignorare, pace
an tumultum Ghriftiana: res agant. Тиге igitur diligentiç gradas ago : Nec minus ite-
rum per noftram beneuolentiam peto, vtquod fecifti haótenus , & facturus pofthac
es, pro Mediolanenfi Duce vno factos tibi duos me abfcnñs exiftimes,quamq; prin -
cipilocupleti fedulitatem feribendi prssftas, hanc Cardinaji amiciflimo impertiré.
Ule tibi rem,ego animum abunde remedar. Sed bone Deus,quanta nunc rerum fa
ciès in Gallia,atque in Hifpania furgit ? Putabam nugas , quae de Britanni tranfitu fe-
rebantur: Ecce paratis copiis in Ludouicum tranfmittit. Burgundo illi adiun&o.,
quisfuftinereamborumiracundiampoterit? EftDuciexercitusà rebus Nufllenfi-
bus,non alacer modo ,fed quod plurimi ad vi&oriam refert , diuturno malo duratus:
Ludouico autem ab otio anni vnius fane non íi milis. Videre vídeor.nifi Deus íübue-
niat, vel Ioannis abaui fui fortunam.vel nuper Caroli patris.Bene igitur Pontifex,qui
ad furgenté peftem, vel continuante magis Mutinenfcm legat.Prxíul eft virtutis,atq¿
ingenii,fed vtinam ad rem tantam idónea dignitas. Qnanquam &: inferiorum opera
aliquando plus profuit,quam maiorú inanis ambitio. Qupdolim Nicolaus quintus,
quod tot Oratores inter Francifcu Sfortiam, & Vénetos non potuere,potuit occulta
diligentia heremitabarbatus:& quod nuper ad Nuíliáinter Germanos Burgundolqi
fummaslegationis nomencumfumma virtute non valuit, ex fecunda Epifcöpörum
clafle Forliuicnfis Epifcopus fecit. Dcus ipfi Mutinenfi opem ferat , &: confiliu omne
fuum confirmet.Motibus quoq; Hifpanicis,quid ad miferabilem calamitaté propiiv-
quiusí Armati Reges duo,Portugalenfium videlicet, atqj Siculorum : idem Caítella*
Regnü, alter ab forore,altcr ab filia defunfti Henrici fuum volentes infeftis fignis fe
petunt. V trobieji in Hifpania &c Gallia confligetur, vt in procliui funt omnia. Quid in
tanta multitudine,tam pugnaci,&contemptrice mords,ftragis,& fanguinis futurum
exiftimasíNos miferos,Sacramore,qui hçc audientes nequimus auertere.Fortunam
etiam prasfentium temporum dolenda , quod inter fe Chriftiani pugnant : Lugendá,
quodRcgnacaduntadfummaquxq5Ídonea:5sternis doloribus, profequendá, quód
craflanubus in nos quotidie hoftibusDei:Calcyde nuper expugnata,Scuttaro proxi-
me appetita : Nunc Caphenfi ciuitate nofttis adempta , maioribus mox arFuturis. Mi
qui redimere pereuntem populum poíiunt,pr£eftare Dco hoc obièquiu m debent :ar-
maquç totiens vocati,& monitiinduere in Barbaros noluerunt,íponte nunc in eiuf-
dem religionis,fortis,& baptifmi fratres tanta impictate exercent. Sed finis fit quere-
larum.Deiomnipotentis in tanta caxitate eft omnisredemptio. Exemplaillalittera-
rum,quç mififti, prater me nemo intelliget. Fide fecretorum integerrima à Papienfi
femperintelliges,accipiefqj.AdPhilippumnoftrum tarnen eaantcperucnere,qujm
me.Mandatorum oblid tabellarii praeterue&i funt Senas.Sed in hoc nulla iactura.Pi-
ituraetuçdomefticç fabulam etiam inter has moleftias rifi. Aquilaillafiiperindu£ta
nihil feftiuius.Medicina fuit nafcenti morbo conueniens. Videor fpe&are toruos ad
primum inidum Falconis oculos, non benehabentis inuerfam fibi efleimaginem ex
Sfortiano argumento conceptç iam fpci.Sed heus,Sacramore,Falcone nofcis.vt ego.
Proteus eft,fi vel paululum incaluerit ei fanguis, & ex confuetudine fua fcalpfcrir ge-
nas, vel gripeSjftatim aquilç fupet ftabit,vel ipfam aquilam in paflerem rediget. V Itio-
nesfuas legare teftamcnto non folet.lpfeeasviuensfemperadimplet. Primi tarnen
Cccc 3
8j8 IACOBI CARD. PAPIENS.
fpecbculi voluptatcm, vtcumquc res cadat , nec tibi videnti adi mct,nec mihi legen-
ti.Ei íaJutcm meo nomine dices. Addes quoque,fi eadem fibi eflet calami, quç linguç
facilkas,plures me, & pleniores ab eo litteras habiturum fuifle. Commenda me Re-
uerendiífimo Mantuano meo, & Comiti quoque meo. Vale. Senis xxvu. Iulii
M. CCCCLXXV.
F. kjíRCHIEPISCOPO PISANO.
DCXIX.
QVo in loco res tua: fint, ex litteris Francifci Cafati puto teaccepifle. Quantum,
illeadmefcripfit, meliore multo efíe,meo iudicio , poflent. Pcríeuerat cadera
• duriras,eadem repetido promiíTorum.Quid vitra dicamnó babeo. Quid opérer non
íane fuecurrit. Expendenti Angula diligenter altcrum ex duobus confiliis fupereft,
quxtibi Romxmonftraui. In vtrummagis inclines, tuvidercuinotiores funtdo-
mefticícrationes. Mihi inter vtrumque penderé, nilinutiliusefle videtur. Coníum-
ptis iam c2Eteris,aut liberalitate vincendum eft, aut poteftate. Bene vale. Senisxx vik
IuIümcccclxxv.
IO*iNNI TETRO ÂRRIVABENO.
DCXX.
QVod valeas bene cftrquod ex tua cofuetudinc nunties,quç hic ßepe ignoro, gra-
tias ago,& vt pergas efflagito.Plura non poflum.Idque ignofce.Fatigatus çira,&:
multa diei fcriptione,malo tibi , quàm ambitioíls amicis breuitatem neceíTariam ex-
cuiàre.Mei memor,vt Toles. Vafe. Ex Suburbano meoxxix.Iulii mxccclxxv.
CAMPANVS CARDI2{ALI PAPIENSI.

DCXXI.
ANtonioSenenfi, quem nunc & amor patria:, &ftudiorum íuorumadferapir,

mandata quçdam ad te dedi.Eum vt audias, atq; porro vt exaudías oro. Magna
petet. Verum in tanta ípe, atq; adeo in tanra diuerfitate fortuna: quicquid menfurari
poteft,etiam fi maximum fit,exiguum eíl. Pii memoria prarterita beneficia tua , & ©f-
ficiorum continuatio, pollicitationefq, non minores officiis omnia mihi de Papienâ
щео promittunt.Bene vale.Terami xxx.Iulii mcccclxxv.
S AC RAMO RO.
DCXXIL
PAmpinos hue vfq ue.mi Pater,amodo vüis eft opus.Eas cum proximis Iirterfs pro-
ferre velles,metu fuadentecelafti , verbumSS. viuimus ter repetitum, quid fibi
Vult , Sacramore ? Hoc quaîro , hoc doceri cupio. Placatum efle Pontificem , bene-
djxiireinterfecloribus piratarum, addidilîe Iubileum,& dona: Corficam quoque ad
officium vêtus coa&am : communia funt quotidianis noftris moribus confentanca,
& cuiq; etiam a:ftimanda,facile fie euentura. illud in voto erat.occultum myfterium
nofcere,plenum fucci,& pondetis quantum puto ego , & quantum feripta tua often-
dunt. Ais enim,fenties tandem quid fibi verbum id velit. Non fenfi adhuc:fentire ex-
peto.Sed peream,ni tu eodem meturetrahente adhuces celaturus , & noua figmenta
ad pafeendum animum inuenturus.Sed vide quid agas.Cum Papicnfi tibi negotium
cft,homineacri,&naribusadcognofcendú fagacibus. Non ram erisin comminiícé-
do dexter,quam ego adiutrice veritatein iudicando acutus.Fidcs tua, & amici expe-
ératio non bene in vna diiïïmulatiotte falletur. Vide quam acerbe exigam debita. In
genio fum muliebri:nifi reintclle&a non conquiefeo. A promiifis, qua; implere non
cogitas,eft tibi pofthac abftincndüm. Malo continúan pampinos , quam vuas fem el
indicatas non promi. Hxc hactenus. De Cardinalibus difFerendis placet fufeeptum
confilium:Labare autem quofdam ex nobis,& memores condiâi eiTe,nó placet. Ad
profligandumpauci pluspofliint, Duce Pontifice, quam multiadaciem iuftinendä.
Vfu alîîduo hoc ipfum fçpe deprehendimus.Sed paucos hos explica. Ni erret opinio,
Viiinum puto eíle,&: Mantuanum,& tuum quoque Sanc'H Petriad vincula. Nam de
gloriólo
EPISTOLA. 259
gloriofo noftro fcis penderé illum à vultu imperantis.Mercatorum literis,qui nego-
tiantur Neapoli,Ggnificatum hic eft,Ferdinandum Regem quaternas ftipendii pen-
fioneserogaflenupercopiis fuis,&:adfeptem milliaequitum cogeré ad Trucnrum.
Vanam fignificationem efle exiftimo. Quae ea fit,tu ifthinc feribe, cui cunera fu nt
notiora.Hic in frequenti Senatu contentionem omnem de 6nibus,qu£e eft cum Pó-
tiííce,ad Regium judicium retulere,proptereaqs Oratorem mittunt ad Vos. Eam íí
íedat,pubIicaomnisciuitatis beneuolentia,etiamnouo hoc beneficio clauotrabali
figetur.Bene vaIe,&,quod Temper peco, commenda me Mantuano meo, & Comiti
meo.Senis vi i i.Augu fti.M.ccccLxxv.
R CARD1NALI (ЖАЪ(ТГА^О.
DCXXIII.
DVabus epiftolis vno tempore redditis multa complecbris , omnia grata, o-'
mnia obfequium confueta: behignitatis babentia. Delçcbri te afleris lite^
ris meis.Excufas quod non manu tua refpondeas. Miífíohem Mutinenfis, ¿¿inte
riores miflioniscauiàsmecum non taces. Addis qua»gefta cum piratis ad Tyberim
funt.In Germanicisquoquc& Gallicisnondumcertaomniaeflecontendis. lllud
certiiIîmum,quod ad Cardinalatum repetitur Hesler. Ad Cardinalatum Vlysboné-
fem,altertertioiamad Pontificem,& te, chirographo Casiàris, alter nouisPortu-
gallcnfium Regis de Hifpalenfiquerelis. Illudquoque non dubium, quodmiifio-
nenouioratorisColonienfis Antiftesadpriuationem depoicitur. Etiam nuncias
quid in vtraqj re confilii apud vos fuerit.Quod litera: теж délectent , grat ulor indi»
ció tuo:íed vtinam veritatis,non amoris fit hoc teftimonium. Qui enim mihi ipfi n5
placeo,vnde aliis placeam fane non video.Quod etiam te calami grauettt > rem hon,
incognitamrefers.Acalamisnon venitforstua, neccreuit. Melius legendo oculos,
quam feribendo manum exercerees folitus,& meditari vtilius,quam atramenta tra-
cïare.Dummodo te in tuo Secretario agnofcam,libenter remittamoperam,& men-
tem accipiam.Mutineniem autem gratulor in Galliam proficifei. Gratulationis haï
mihi funt cauiàî,quod homini mecum à teneris educato,cum quo paupertatem , 8£
Pädagogium pertulijhonoraîftimatçLegationisdefertur. Etiam quodis prxfuUe*
gatur,qui fi maximèaduerfantefortuna non implebitmandata,vtiq;necvrgence cu>
pidirate manus implebit.Non referet quoq; ad nos plenum dedecoris nomen. Et le/
tor quod nondum collatis л Gallo,& Burgundo caftris,fufpeniîs vt vinq¡ adhuc anï-
mis exitu tantarum rerum incerto,partito inter ambos (vt aiunt) mctu,non alienum
eft credere diligentia íenfati , & accuratiPatris locum aliquem ad pacificationem
futurum. IdannuatDominus.De Piratis ad triremes fuas maie acceptis id mihinúc
ruccurrit,quod Scipioni olim de Gracilis occifis.SS.
Sicpereant aliitftú talia quœrerepcrgtmt. SS.
Memor vexari per hyemem noftri maris, obfefl^çvrbis,excrcitâ: in miferos nego
tiators diuturnaecalamitatis: folcnnis etiam anathematis, quo illi die Соепаг Do-
mini extra Chriftianam communionem de tribunali ecclefia: flunt : in eofqj eoruq;
fortunas ius liberum comprehenforibusdacur,necdedecore noftro, fi qüod eft, пес
illorum damno poíTum doleré. Id Dcus indulgeat. Vtrunqj vero Senarus decretum*
& dedifterendisadreditum Patrum Cardinalibus,&ad retinendum penes Sedem
de Colonienfiiudicium,plurimum laudo : plurimum quoqj in coperfifti defidero.
ïâ:fulemquanquammalum,obiicifufpedopergratiampôtenmm iudicio, &im-
pium eft,&: non (uni exempli. Numerus etiam noftri ordinis quantus fit,vides.Tan-
tus is eft,vtEpifcoporum loco iamhabeamur. Ignominia hxc non folum Roma? o-
culisafpicientium patet/edforis etiam in audientium conftricta eft animis. Vbi*-
queea facilitate contemnimur,qua apud Sedem creamur. Quem decorem à Patri-
busnoftrisaccepimus,hunc,Mantuane,moleftumeftnon retinen. Creari vnum
fine mukis non licet.Multi addi fine iniun'a noftrac xftimationis non pofltmt. Quid
ergOjinquiesíFidemnonferuandamcenfebis? Vtiqueièruandamcenfeo. Sed ea
non violatur, cum temporis tantum cauia d:frertur. Eam quoq5 minus aliquan-
do licet feruari:pra;fettim cumin eaprarftanda plus nocemus nobis, quàm illiprofu«
8¿o IACOBICARD. PAPIENS.
muscuieftobligata. Expende vtilitatemCçfaris& damna Ecclefíar, videbisdetri-
mcntanoftralongc plus premere quam diu mendicatas, argre tarnen conceflas Im
perator, s commendationes. Georgium diligo, ftudiofum femper mei atquea-
imntemrfeddecoredomusDei.&noftrisornamentis nil mihi antiquius. Oro re,
Jv4antuane,quodfeduIofacis,vt commune incommodum quantum fit, animo re
putes, in c#dendifque vinetis tuisneproperes. Magnus es à paterno Marchiona-
tu, àCardinabtutamcnnon minor. Succèdent in illo fratres, hic tibi ad hono
rem &opesrc!iquus fîet. Quanto hic idem honoratior crit,quanto hominum
opinionepratftantior, rantotuin Ecclcfiamaior& clarior. Sciibo hxc planius,
quod quantum augurorabfens,quantumpra;fens ex te ipfecollegi, in fufpicionem
adducor,ne tu qui magna Temper fpe¿tas,& ad gratia hominum es inftitutus , ftudio
retinenda: Germanice, clientela; , comparandi ctiam Catfaris , diligentius creatio-
nem hanc vrgeas, quam prafentia témpora poftulent. Hanc fufpicionem augent
cuiufdamadmeex Vrbe litera;, quibus labare Patrum nonnullorum ánimos feri-
bit,firmos ante & confentientes cum cxteris.Sedquicunquererum futurus eft exi-
tus,quando ad noftrum reditum difeeptatio eft reieruata , de his coram agemus , Ii-
benterque tecum aut cadam aut ftabo.Nunc vale. ExSuburbanulo met> xi. Augufti.
M.CCCCLXXV.
PRO XTSTO IF. PONTIFICE CMAXIMO

ad Regem Dacu.
DCXXIV.
COgnouimusexliteris tua: Serenitatis,initinereteeíTe, vt ad faneb Apoftolo-
rum limina venias,& fucceflorem Petri in terra hac vifites, Martyrum fangui-
ne confecrata. Lattati eo nuncio plurimum fumus, videntes peregrinationem tuam
plenam efle propofiti boni,ac fidelis,&: de falute anima: non minus quam rebus rer-
renis te cogitare.Speciofa eft fides tua,fili charilfime : religiofa etiam ex tarn Iongin-
quo profc£tio,tantoquidem inte Rege deuotior, quanto in magnis prineipibus ra-
rior. futrís Dominum dum imtcmripotefi , & inuocas cum dam propeêß. Viarum
incommoda prxtuIiftiquietidomeftica:,&regnumfa:culi teliquifti, vt carlefte re-
gnum parares, illud Saluatoris attendens, nullam fatis dignam cowmutatwncm dares
bomincmpoJftL^proanimaßia. Si ergo fuerint , iuxta verbum ifaix, peccata tua vt
coccinum,per hac fan&a opera quafi nix dealbabuntut :& fi fuerint rubra quafi ver-
miculuSjvelut lana albaerunt.Omnipotens Deus,cui labor bic fcruit,vcnientem tc,
atq; abeuntem incolumem feruet, Angelifq; fuis mandet de tc, vt euftodiant te in o-
mnibus viis tuis.Nos,quituam Serenitatem, Comitatumq; tuum omnem in tem
pore accipiant,<S¿ in vrbem vfq; profequantur,ad fines ditionisEcclefia: cfleiubebi-
mus.S'ineincommodo venies.Sineincommodo abibis. Difcrimen nullum in do
mo patris tibi erit timendum. Vbiq; fi non pro meritis:at pro ftudio noftro prçfto ci it
lïctitia,&: chantas. ingrefllis vero vrbcm accipierisobuiis manibus , &: paterno linu
foueberemullaq; pietatis,&:deuotionisofficia,qua: piçftaricatholicis Regibus foie -
ant,à nobis venerabilibufq; fratribus noftris fanebe Romanç Ecclefia:Cardinalibus,
tibi bene mérito deerunt. Veni ergo in bcnedi£honepatris, fili charilîime, &pium
propofitum féliciter impie.
PAPIENSI VOLATERRAHO.
DCXXV.
LEgi annotationes tuas diurnas anni fuperioris: profecb'onem feilicet noftram in
Etruriam,& reditum ad vrbem. Sentis quandoq; mecuminmulris, &nonnun-
quam defiderii noftri vates es,& inrerpres. Ego dum famulabar Cardinali Firma-
no, memor fumfcripfiflelegationemeius omnem ad Genuenfes, quamfipolîcm
reperireinfcriniismcisRoma:,Iibenterillamrecognofcerem, eifetque ea tibi non
inutilis ad imitationem. Nam minuta qua?q; etiam leuia, qua: video te non omififle,
legentemdeleólant , prouteft obiurgatio illa nolha, cummaleleporariumemiiî-
fti in excitatum ab Auguftino leporem pi ope Aquam pendentem,&: paulo poft cum
fubripui-
E P I S T O L iE. 861
ftibripüíftius Trebelliani vmi vafcula quçdam à mulionc Florencinoleiufmodi eni m
etiam leuium recordado iucunditatem aliquam afterc. Moneo ergo vt perfeueres,
nec grauet ce labor. Vrbana quoque,cum erimus Romaí,eciam annotare poteris ; fed
publica tantum.Nos vero Senatoria nonnulla, quod aliquando fecimus, & Pii,&:
nunc Pauli Poneificacu,qua: hue nobifeum detulimus: fed vulganda illa nonfunc,
ne videremur nimiura curioG.cu in feceíTu hoc noftro ea omnia legere poteris , eaqj
rucceffiuistemporibus male à Colonienfi notario noftro excepta manu tua exferi-
bere.Re£tiusille;Iudicum Rotar ambages.Vale. CrasmittemusadteHenricumcu-
bicu]ariumcumliteris.adillasrefcribito,adprimamtabellariorumoccafionem Ro»
mam mittendas.Iterum vale. Piencia?. Venerum etiam ad manus hodie poft feriptam
&obfignatamepiftolamnonnullaannocacaperPium.opinorquódilIa effet rclatu-
rus in commentarios fuos.mitto ea ad te etiam vt referibantur : fed cuftodi vepupil-
iam oculi.Roma: cum erimus rememora,& vale.
CARD1NALI CMATISCOÊNSL
DCXXVI.
HOcfolobreueshasfcribo,vtíciasabfentemPapieníem hon minus quàm prç*
fernem Matifconenfis fui memoremelTe:ipíumque valere: idemque de te, &
tuis omnibus cupere. Quem exitum Germanica tulerint, in voto eft intelligere.
Tarn vacie hie eft nunciacus,vt cui potiflîmum habenda fit fides ignorem. Integram
tibi.fi fcripferiSjfummamq} habebo. Féliciter Vale. ExSuburbanulo prope Senas xi.
Augufti.M CCCCLXXV.
CAMFANO DECORI CMEQ.

DCXXVIÍ
EXmediocribus loculismittunturadteaureixxV.quos poftularti. Quodegeas
doleo:quodegensamepoftularis,gratiashabeo. Acceptius nil mihi eft, quàm
fubucnireCampano.EtiamcommendabiliusnihiJ,quàm tanta: virtutis prafuli do
na Dei impertiri.Sic facitofemper,cumdurate premunt. Eritfempervnde finon
magna, gratatamencolligasmeiinteanimifigna. Secundam cuam ad Ferdinandií
profe&ionem meliore oculo refpiciat Deus : prima: quidem fucoeiTus non fuit.Eric
officii cuiindefignificare,quçcunq;acciderint,vtlçta, S¿ criftiaaffe<5tu eodem nos
habeanc.RogauiRome^vc epigram maca tua diligenti curafele£ta,decicfq¡ Horatii
praecepto diligenter ad vnguem caftigata,iam candem in librum colligeres,& ipfe tu
edercs,ad quorum perpetuitatcm plurimi referre puto,Campani,nonalterius, inge
nio cmendata inueniri.Si es obfecutus,vel obfequi iam ccepifti, Jattor labore : fí mi-
nus,fc¡co,mi Chauellane,eaambos anace eíTc,vt canendum iam receptui fie, & mili
tes recenfendi.Ab vrbe Roma rus veni,& rure Senas, vt folennia Affumptionis cum
meo Senenfi,& his ciuibusagerem.Redeo eras, ve liberiorelocoliberior faclus le-
¿tiunculis&fcciptiunculismeismeibiobledem. Ciuicatis quidem iam tenet facie*
tas.Valexvi.Augufti.M.ccccLxxv.
СARDIÑAL Г kMAÑTVA2{0>
DCXXVIII.
Ilfdem Uteris de morbo , & valetudihe cúa cognöui. Vtra res magis aftecíu
me mouerit, incertum eft mihi. Triftatus ícque fum » & lactams. Triftitia
plenum locum non reliquit httitiç, nec lartitia valere diu triftitiam fiuit> Deo
gratias ago , quod languentem adiuuit : Tibiquod abfentera ignorare domeftica
tuapaffusnoncs. Temperantiuspofthacrcfpicienduseftftoma'chus. Vexatus o-
limfaîpequietemdefiderat.ea canco eft procurandaatteñcius,quaco eft ad familiäre
malum via procliuior.Mifcerc afta elixis,acida dulcibus, & mollia duris , quern non
excitent inter tumultumíluueni mihi ab aífiduitate ftudiorum eadem fuerunc fto*
machi incommoda.Sicaliquando fine viribus fuie, vc omnibus horis reiectarec in-
fufa. Tempcaca balnea nil pcofucre.Medicina tandem muliebris fuie faluci. Ea à re-
iniflioribusftudiis^lignoalocs^rorismariniaquaprouenit. Lignum aloes do«
Î6i I AC ÖB I CARD. P APIENS.
cuit cum pane edere:aquam vero, qua: duos rresve roris marini furculos in phiala
per no£tem tenuerit,vino mixtamcbiberc. Vixfecundum continuara menfem fie
Iibcrauir,vt toleran fine offenfione fint multorum iam annorum extrerai languo-
rcs.Ridébis medicum,íedfalutaria multa fiepe ridentur. Quod profuit mónftro.
Et medicorum ars aliud non eft,quàra experimenta in libros relata.Sed de his haâe-
nus.Dedi hoctriduumfolcnnibus Aflumptionis. Fui Senis,oftcndi me populo,
ame eum diem ci u i ta ti inui fus. Lu dor um íüorum nullum, prarter equorum curfus
fpedaui,atq; hune quidcra non tarn voluptatis,quam vifenda: Ambrofiana: domus
ftudio.Ea tan tx laxi ta tis,& molis,&magnificencix eft, v t longe fuperet tuam ,& meä.
Exterior fpecies regiam profert.Interior ornat us,& amplitudo à Regia nil alien um.
Is fe tua; dignationi commendat,&ad fc diuerti cupit,fi quando tibi erit hac iter.Pro-
ximisdiebusgermanusfraterSynolphifcriptoris Apoftolici, Guido nomine, qui
Florentinorumfaciebat ftipendia,& propter contentiones,quacilIi cum Senenfibus
mnt,fc&oppidulumfuumLothariumPontificicommendarat, ad fines horum eft
interceptusrhuc quoqj perdu&us carcere nunc,& catafta, ¿¿ferréis pedicis aflerua-
tur Comendunt vtaSynolpho,&fratribus ccdatur loco, Sc loci precium capianr.
Hoc fcripfi,non ram quod te digna res fit,quàm ne fi à me earn non intelligeres,male
reiponderi in officio duceres. Rcdii rus,& ruri hxc feribo valens, Sc mihi vni nunc
viuens. Ex Suburbano meo.xvn.Augufti.M.ccccLxxv.
10. PB. KjiRRlVABEUVS IAC. CARDINALI

Papienß.
DCXXIX.
TIbine,an ligonibus iftis tuis magis gratuler,nefcio. Illi te operatore gloriari pof-
funt,& quicquid manu tua plan tabis,& feres,vbcrius proueniet , fi vera eft fen-
tentia V\\rúi:gaudenteterravomereUureato,&íríumphaUaratore\ Sc \\\uàtHoBeflis moni-
bits Ut ms ommaf>rouenittnt,quoniam(jrcurioJiusfiunt. Tibi vero quanta felicitatis ac-
ceffio , quod liberum curis animum ex medio follicitudinum arftu vendicas, fi-
mulque corporis valetudinemcuraSjfelicior es, inquam,ifta animi quiete, quàm
toro Cardinalatu. Nam quicquid iuuat, quicquid placet, iddumtaxarin haevi-
tabeatumeft. ÜeafFectibusloquor. Auarus non minus iucunditatis in ipiâre-
rum omnium indigentia ex folaauricoaceruationefent.it, quàm liberalis domefti-
cofplendore.atque omni fuá munificencia. Scioaliam efle rationem , vbi de ve
ra felicirarc dilTercndum eft. Vtinam accederé pofTem ad quod me inuicas. Nil enim
magis vnquam optaui,quàm liberum animum,liberam operam , in qua nil eft difH-
cile,nihillaboriofum. Nos vrbanis,&Palatinis non tarn nutrimur, quam fatiga-
mur curis.ln his omnino plus eft amaritudinis.Sed ferre oportet quod neceífitas té-
porum,non vlla ambitio mea mihi prxfcripfit.Fiet fortaíTe aliquando , vt te au (pi ce
hoc pelagus euadamus. Francifcus Malleta , vt iam audifle te puto, reuocatus à
Duce hic fuit.Mcdiolanum rcdicns,Orator Venerus indem abibir. Rex etiam fuos
reuocauir.Signafunthxchoftilisanimi. Sed tandem Gallicos zraulabimur impe-
tus,qui plus habentminarum,quàmcaedis.Vale numen meum terreftre. Roma: xix.
Augufti.M.CCCCLXXV.
FALCONI ST2Ï0BALD0.
DCXXX.
GRatiatua,&Manellimei,quem vnicediligo,&cui plurimumdebeo, ad Lau-
rentium fcripfi , petitionem ita commendans , vt maiore ftudio пес po£
fi m,nec foleam.Quid lit refponfurus,aut beneuolentia: Papienfis daturus , in dubio
eft. Operofa res petitur,nonpetitaante, пес quanta, пес à Pontífice data, in qua
plus difficultatis confideroab exemplo,quam re. Ne nos tarnen noftrimet pœnirear,
mouenda funt omnia.Prxftitilibenterliterarum officium. Alia prxftanda fi iudica-
bitis,non vos pluraqua?retis,quam ego impendam. Vrbana qua: nuncias ex confue-
tudinegratafuerunt.lllud gratiifimum, quod Mafîbus noftercôcanonicus tibi eft
fa&us. Qnod olim ego abfenteMantuano impetrare illi non potui, hoc Man-
tuanus
EPISTOLA щ
tuantis agente merurivalentioribus laceras extorfir. Gratulare ambobus nomine
** ancifci,& mores ingenuos, fummam-
^ • anemlionoribusí ,
Cardmalibus qua: fcripfi,magnometufcripfi,mi Falco. Veritus fum ne animum
tantiPatrisofrendcrem:íedfiduciaamoris noftri, & Secks Apoftolica: Charitas in
idmanumfcribendoprouexit. Quod confideratior alter, minus tarnen amans
communia, forfitan declinaflèt,quodin bonam partem acceperit omnia , ago gra
nas Deo,& dignationem fuam fumma: bonitatis cum fumma benignitate commen-
do. Amicorumquidemïibertas,prxfcrtim quçvacat fuperbia, nunquam non&
patientcr,& grate à bene in ftitutis accipienda eft animis. Sacramoro meo hoc tan tu
nuncia verbis meis,fi propter peritas ab eovuascarendum&pampinis efl: , pampi
nas ex confuetudinemittat,vuas miiTasfaciat.Aliquídquam nihil accepifle efl; fati-
us.Si non pafcar pampinisego,pafcenturforran circunftantesme beftia:, qua: iis fa
cile nutriuntur.Mira res RufFc:ex quanto inchoato ícribendi íhidio,ad quantam te-
piditstem illcredierit.Viceíimum iam diem non ííletmecum, fed mutit. Vale. Ex
Suburbano meo XXI ii.Augufti.M.ccccLxxv. ■
F. THOLETANO ELECTO CAVRIENSL

Dcxxxi. .;:>v *¿>> • fV~ ¿j\
A Domino Deo eft omnispoteftas. De manuíua accipieturregnum Hifpanir,

quemcunqs contendêntium volet regnare. AbyiTus multa funtcius iudicia. In
illorum profúndumdefpicereoculi noftri non poflunt, altitudini tanta: non pares.
Si noua lponfa,filiaHerrticidefunóti non eft, magna Aragoneníi ex iufta cauía eft
ípes. Legimus cmm,Exorieturtn teñefoü lumen rec7ü,<friuflihtereditabunt terramêji-ha-
bitabuntinßeculumfiemlifupeream. Sin illam eandem è folio patris aliena deiccit am-
bitio, illud contra eiufdcm prophetz Portugallenfi ofFertur : Domino derehcíus eß
tauper.Orphano, drpupiüoerit adiutor. Atque alibi : Regnum à gentium gentem trans*
fereturpropter iniufiitias , inturios, & conturne , ejrdiuerfos <
func,necfallentes,necdubia:. Dubiam vero nos iufti patris fidem habentes, ad
futura etiam ca:ci, illuminatorem expedemus tenebrarum noftrarum. Veniec
cito,& non tardabit,ô£ in luminefuoomnes lumen videbimus. Haec mea de Hi-
fpanicis rebus íententia eft, atque expe&atio. Multos Aragonenfis caufx afíer>
tores audiui, te inprimis,& faeptus» Multos quoque repudiata: filia: legitimum or-
tum probantes. Vtrinqueargumenta,atque ingenia, vtrinque auótores non conte.
mnendi.Magnofeiudicequifquetuetur. Iudex autemnon errans ferutansômi»
num renes & corda,i nter hos verius iudicabit.In vtrunq; vero opto, & precor inc. H-
net misericordia fua.In eum pra:cipue,cui pia funt arma.Me quidem nil in his angit,
prastcr difciilîregnimœftitia, temper Apoftolica: Sedifidelis,&ad magna idonei.
Obituautem Afteniisdolendumeftplurimum. Vir erat cum doâus, tum bonus,
tumvcroetiaminEcclefiavtilis.Abraxfinusilliiît requies. Legioneniem autem
fi idem cafus eripiet,opto tibi in ea Ecclefia fucceifionem , maxime fi Caurieniî tua
eft tutior,lamentatifqj impedimentis te libérât. G attus nofter,quandogattus eft,ve-
reor nemuremexcipere cogitans,indecipulamipfeinciderit, &captiui mûris aui*
ditatem nimiam damnet.Pra:fertim fi ea conditionetranslatuseft,quam proximeii-
gnificafti. Frigentem fartaginern exilire plerunq; cupientes (vt in prouerbio eft)
in fubie&as prunas decidimus.Sibi ipfi vel ftabit,vel cadet.De piâura illa Maffea , Se
canonicatu nihilominus in MafFeum colIato:Scriptoria eciam Jiberaliter à Pontifico
vcndica,libentercognoui.In his non difcrepantnoftra iudicia. Litera:, quasferibis,
vtmntfempergratiffima:,ita temihigratiifimumfaciunt.Frcquentcrergofcribe,5i
multum,0¿Vale.ExSuburbanulomcoxxii.Auguíti.M.ccccLxxv.
S A С R A M O R O.
DCXXXII.
»Onuenifti cum Autumno vuas iam proferens. Antehac diiTentireàluIio no-
'luifti, cuius eftpampinos dare. Et poftremxlitcrxtua:, &: ingenuusadole
8*4 IAC OBI CARD. P APIENS.
rcensM,iiateftatims,quimccumfuit,vuisnoncaruerunt.Idgiatumbabui,5<rgratias
habeo.Omniun^qux pra:times,{pondeo nullum futurum. Inter cancsPaliliacos nc-
gocium eft,latraremagis,quàm pugnare afluetos. Auaritia, & lafciuia magna catena
eft.ad tenendos ánimos molli otio deditos.Certius Propheta: didto btích abe, & mi-
bi potius crede,quam iis,qua: per inane volitare nunc cernís. Si qüid tarnen aliter
erit,nonmemorumimmutatorumcclabis. Marinus Tbomacellus nouemdiebus
hie fuir,dccima iufiu Regis difceflit. Me per hoc tempus bis adiit.Sermo pene omnis
definibus inter Sencnfes,&Xyftum:Communiareliqua. De intcrioribus neuter
prornpfiiTet.Eft enim interualli nimis à Ticino Neapolim : &tu me intus nofti , & in
cutcFuturo Cefcnnateplurimum lxtor.Vt fit futurus adiuuaquoâd potes. Vir ido-
neus eft,&: peramicus noftrum vtriq;.Sarnenfí tarn puto efle rem j quam nomen fa-
milia:.Aragonenfcinfignefrontiinuífit, &fiquidcxpríeteritis eíatftomachi ab <
familiaLaurentionoftio.naufeamhocpraïfcnsfaclumcomplebit. Idem
linis pra-nuncio,quos prçftaiet Brotianos rectores efle, quàm prarlules Neapolita-
nos.NimefallitiudicmmjpropeeftjCumnouatritici purgatit
cennalis eratCofmo.Nonîo. Non longiorem Nc¡
longioremNcpotiLaurenrio« "
rum íeges,quantumpurgamentiferat,& quàm tollendum.inprimis tu
fcis,cui Florentina funtnota,& Laurentius notus. Cottis tuis honore Nouarienfis,
& tuojdabitur quod per commodum cœnobii commendati licebît-
piam eit Carolus CremoncnfiSjhuiusipfius rei à me habens mand;
ente,& volente Petro Cœli aurei potero, tantis commendationib
pfura tarnen Petrum,quod moleftum eile non conucnit,otnnibus p
à ineilli fides ica depofcit.Vale.ExSuburbano meo xxiv. Augufti.M?
• ' I0A2ÍNI STEPHANO COTT*s£.
"DCXXXIII.
bYricis tuis,& elegis tu:s,hercle eiiam foluta oratione tua fum delegatus. Ad ru .
fticanas voluptates meas hxç Vrbana acceflu:bcnefecifti,& benefa
tequamdiuabfum pœniteat. Ab amicis nullum gratiusabfentio'
tem epiftolac eiufdem diuerfitas calatum mihi Virgiliana: Naidis
Palientes violas, cj-fummapapaueracarpens,
l^rctjfum¡crfloremiunxitbenc oientis aneti>
Tum caßa-,atque aliis intexensfuauibus herbis
ollia lut (oi.ipinxit vaccinia calta :
Itatu à lyricis orfusíokita oratione excipiens,ad ciegos moxconuerfus,ad eat
oratio nem vltimo rediens,munus varietate gratum mififti,vnde, tanquam ex ca
tofuauesmifccnturodores.Gratiasitaqjhabeo.Sednonpropterea
diragum accipies. AíTeníote opus eft prxfide Cœli aurei Petro, qui
nilve inutile iubet decerni. Ab Nouarienfi meo,& Ariminenfi meo,
mendatoribus vtcris,rempleniusnofces. Vale. Ex Suburbano
fti. M CCCCLXXV.
СARB INALI lMANTFANO.
DCXXXIV.
IGnofce fi pluribus tecum non ago. Canes,& retia in coturnices para
Data hebdomadctotalibellis,dandum nunc eft aliquidagris.De ven;
dura eft lex, de aucupe nulla. Infanientcm poft ftudiaorone carpe.
Flacci eft :
SumeßultitiamconßUisbrcuent. * л*.
Duke efi defipere in loco.
Hunc ego diem duodecim Hesler:& duodecim Carfanbus prœfero.
Vale.ExSuburbano meoxxv.Augufti.M.ccccLxxv.
. f
EPISTOLA 26s
k^ÍNELLO NAPOLITANO ORATORl REGIO.
DCXXXV.
VEnit Orator Sencnfis Romam ad Veterem ïitcm de finibus,non tam iuribus fuá:
, ciuitatisfretus^quàmRegiç beneficentia: opera. ProRegetuifthices,SenenGü
amans,& mandatorum perquam ftudiofus.Scio eos commendari tibi opus non cíTe:
aftuifti enim Temper tüa íponteeorum cafibus i &nofti ad rem Ecclefia:, & Regiam
quanti hçc cofltentio referai Hic vnus exitus redditurüs cft Xyfto filios iuos, & Fer-
dinando a:ternum ius in eos daturus.Si aliter accidat,quid propterea iperent non ha-
bent. Confumptis iam omhibiis perpetuam fibi diiTenfionem rch'nqui intelligunr.
Gratia mea fi quid apud te poteft , Anelle , tantum diligentia: tua: adiieiat , quantum
ïesperfeclaaddituraeftmeointeanimo. Vale.Senisxxv.AuguftiM.ccccLxxv.
OL. CARDINAL! NEAPOLITANO. ♦
DCXXXVI.
C|Cisquam frequenter commendarim tua: dignationi Senenicm hanc ciuitatem,

•^ftudiofam Regis , &tuiinprimis amantem. Scisetiam qua: aliquando rebus eius
impenderis. Qupd fecifti, Pater,nuhc etiam facito. Älittun t rurfum Oratorem Ro -
xnam adeontentionem an ci quam de fini bus: i dque Regís con filio. Audieum beni-
gnitate qua foies , cauiàmq; amiciffima: ciuitatis adiuua. Vno patrocinio multa pra>
ílantur. Retinetur Ecclefia: deuotafemper Res publica. Augetür in Ferdinand um
amor,&r ftudium,in te Charitas, in me rides fuafionum mearum. Suaíi enim femper,
vtípem Regia plenafiduciafequerentur.Addequod locus houis conílliisnon relin-
quetur. Multa aliunde funt fa:pe oblata : qua: etil in plebe non male audiantur,vincit
tarnen amor in Sedem& Regem. Non eft periclitandafçpiuspopularis voluntas. Vi-
£ta malis deniq; cedit,tam procliuis ad odia, cum deeife fpem videt , quam ad colen-
dumferuens, cum iufta: cura: feefíe intelligit. Huncfibieflevltimum aflequenda:
pacisconatumeXiftimant. Itum eft primo ad Pontificem, nunc ad Regem. Quem
prastcrea implorent hifimutata Volúntate non habent.Quo magis teprecor,vt Ancl-
lumexcites.Tuipfeihcumbas,non antefinem diligentiaTFaciens,quam publicisno-
ftris*,atque horum eXpedationi fatisfa&um cognoueris.Benc vale mi Pater,fi¿ domi-
ne.Senis XXV. Augufti M.ccccLxxv;
• CÂMP^ÍNVS I^yíCOBO CÂRD INCALI

Papienß.
DCXXXVIL
CVm fecundiores aíHabunt venti,maioribus ex loculis rccreabimur.Ego animum

tuum magis quam meam neceffitatem confidero. Alter ad omnia fuppctit.-alcerç
nunquam offerri poteft tantum , vt non plufeulum expetatur. Gratias tanta: benefi
centia: ne expe&es à me, fedvelàteipfo,cuiaccrefcitha:c gloriaapud pofteros no-
bifeum vidura,vel à Pii noftri beneficiis , apud quem quantus fuerim , quantumque
me efficere conareris , fit in rerum à te geftarum filentio : duris me premi viuo te non
cogico.De profeebonead Ferdinandumipfe viderit:mihi fatis erit prçicntia non dé
faille. Ordineintelligesomnia,qua:cunqueacciderint.Epigrammatum,quandoita
eft iudicium tuum , habebimus deledum, quç ventura àd pofteritatem videbuntur,
auctorc te colligcmus: quae minus habebunt roboris,aut gratia:, vel contemnentur,
vel fupprimentur. Decipimurplerumqucftudio noftri, fedtamenin limam afFe-
rentur. Gratiores erunt verfus , quos ipfi emendabimus , quam quos exteri ibmnia-
bunt.Nulli deeft interpretado fua, necgrauis erit is labor, etiam pro cauellis a:tas ad-
monet. Cani iam diu receptui cecinerunt. Sed tibi magis cauendum eft Sems,
nedummilitcsrecenfentur,aliquidinterca eftîuat temp©ns,dum fecurius dormi-
turifthic.
Dddd
*
%66 I AC OBI CARD. Р APIENS.

CMulta тел quondam mtofotuerecautlU,
Sollicitât mo/les,qu<e nequiere Sen*.
Vale.Terrami 1 1 . Septem bris м . er ce lxxv.
P. EP1SCOPO TTRASONENSL
DCXXXV1II.
A D litrcras,quibus poftuhta mea implcta fignificas,ha:c pauca in müítis oceupá-
■* ^-tionibustuis fine íatis.Palatinanegotia,miTyrafonenfis,quoda;tatr rhearecor-
dcr,miniftrum re rreliorem non inucnere. Hominum defideria pacientiiljmeaudis,
audita intelligis,intellccbcxequcris.Dubium, iludió maiorean voluntare. Tempo
ra Pauli,&Xylti eundem te liabuere. Illiustaiditasceleritate tua adiuta eft. Hurus
nunc pia mens etiam augcturlaboribus.Addoquod nec gratia iuftitiarnunquamob-
fuit,nec veritati cupiditas. Innocentem operam de te vfq; cognouimus, fiue magno*,
fiue paruo infpendi illam oportuit. Mihi quidem omni tempore fie aftuifti, vt quod
teamarimPetrum,amcmnunc Tyraionenfi m,non fit pecnirendum. Nemo vn-
quam meorum retulit, non facile admiflum fcefle.non benigne auditum, non fufe е-
pta ctiam libenrer qua» vel meo vel fuo nomine imperranda íunt data. Rcferre pro iis
gratiascupio.Tedtua poteftas referendi tulit occafionem. Per reenim omnia apud
Pontificcm potes. Habeo igitt*r quam beneuolentiiïîmas & quam máximas poll um,
tequeoro , vt eundem in me , & meos amraum férues , quando in te& tuos eundem
ego fim habiturus. Vt vero familiäre aliquid de Papienfi intclligas, icitoillum in agus
eile, fuburban ulum colère vicinum Senis, atque ameenum , obketare mentem libris
&calamis,interdum quoqüe voluerefaxa, ¿¿glebas. Voluptatis huius fiefleme-
cum partieeps poíTcs , puto grata: vicis te non peeniteret. Vale. хш. Septembris
M.CCCCLXXV.
CARDIN A Li lM A NTFANO.
DCXXXIX.
AD diem donati Domini refetuntur munufeula mea. Obtulerunt i Iii hodie Ma
gi aurum,thus,ó¿ mytrham, magnorummyfteriorúpra'nuntia. TuquodDcus
Поп es , tarn multorum non eges. Quod Rex ego non fum , tarn multa pra ílare поп
pofium. Seruo igitur diem. Dimitto myfteria. Muneror te argumento artis egregia:,
ad exemplum non amittenda: fortitudinis inrexto. Non quo tibi fit opus, fed quoin-
ípe&ioneaífidua nunquam fit opus. Cape id lartus oftio vel parieti accommoda:
non pretii,(ed amoris tui Papienfis gratum fpectaculum. Vale. Romx die Ëpiphaniac
M.CCCCLXXV. %
Cardinali Vrfinö.
Confuere Vrßnus nuptr birreta folebat,
lncipit[vt video)carmtna nunc fuerce.
Illa manumjuc mentem délectant ludiera: rißt
Vtfuá tanganturpetlora^noßra crêpent.
Confiât vtra tarnen meliusßqu*ritur,<eque
Et birretafuit¡carmina & Ulefuit.
Ad eundem.
Stmt tibtdiuitufunt mores, vita, poteßas,
Relligio mgenium,gratia,nobiütas.
His mentis deerat,nifallorJolapoeßs,
Ecce z/ênit:mirum,quàm bene culta venit.
Clona iam no/Ira es: Luidat tua dicta Senatus^ ^
Romafidem-t'vates carmina Utatóeos.
Carmina eude Pater.producunt carmina vttam'i
Carminibu-iferuentfrígida corda fenum.
Epigramma Carnpani ad Papicnfém in fine epi-
ftolç,qua; ineip t, Trumen meum longo &с*
ißforsfletit antefores dígitospreßiira mmaces,
Calua comam^nig'as,hórridafalce¿nanus.
EPISTOLA. ïé7
Decedens trifli ünquebamfidera notfes,
Gampani Stygias vmbrapetebat aquas.
Phœbus adeß,CMußequeßmul,moftemque repeüunt>
Et clamat: Nihilhtc impia iuris habes.
Campanum tenuit Papienßs,nunc habewllum
Petrus,fub Petri numine tutus agit.
Ceßit, dr auditоpetii qu<e nomine,nobis
Рлгсеге nolueratfaua,pepercit hero. ' »
"Nil veteri Papienßs habes de iure: Poetл
Sub maiore tum numinefacrafacit.
LAMENTATIO CARDINAL1S PAPlENSIsl

DCXL.
/^\Mantuane Pater, quam difficile eft etiam in benefacb's detrahentium Jinguas
AêfFugererquam durum in easincidere ? Quieti licet fimus, nulli moleftiam infe-
ramuSjOculos improborum longe vitemus,declinare tamen peftiferum flagellum no
pofliimus. Vbiquc nos inuenit,vbiq; nos quatit , in bene qua male méritos plerumqj
crudeli us ficuit. Cum Dauid Propheta ziv.Beati immaculati in via, qui ambutatin lege Do
mini, quid aliud fenfit, quam optandam potius,quam fperandam vitandç detraftio-
nis fortuna? Alio loco dicit Scriptuta: Beatus qui tecJuseß à lingua nequam,& quiiniracun-
diaillius non tranßuit,&invincliseius non ^«/¿¿¿¿«í.Nonnc etiam idem cum Propheta
fentire eft vifumílacobus quoq; Apoftolus,cum члх.,Отп'и natura befliarum,&fèrpentS,
& volucrum domatur: Linguam nullus hominupotefi domare. Inquietum malum eß,plenum ve
neno mortífero. Nonne ctia vim mali totius planius expreflit-? Quid harc peftis non me-
ditatur,conatur,& perficit ? Vita: innocenti eft inimica. virtutis curfum infirmât, be-
neuolentia foluit, patrem atmat in filios, in fratres bella accendit, funeftat domos, be
ciuitates gentcfqj {\xh\xcmt.Filtihominumß4ntgladii,dentes torum arma &fagitt<e : LinguA
eorumgladitts acutus.ln ablentes autê, quam pratfentes eft farpe nocentior. Naóta(vt eft
íemper animi abiecb) vacuum aduerfario locum bacchatur licentius,canit facía, atqj
infc£ta,tam facile aflenfores inueniens,qua eft ad male,quam bene audiendum con-
íiietudo noftraprocliuior.Iniquitatishuius fi excmplu quxris, à Papiëfi longe neabi:
recens eft fuumsatq; propinquu. Scis que, abfentiimmcrentiq; nuper acciderint. In-
iiirrexit in eum teftis iniquus,&: mentita eft iniquitas fibi. Rem omnë licet teneas, li-
bet tamen ad laxamentum mentis etiam his fcriptis referre. Agcbam ruri in fuburba-
no meo Senis propinquo, oblecbbant me ibi littera , & libri , viciffim animi caufa a-
gri non male culti diligens cura. Totus in his eram duobus. Raro nifi cum neceifitas
auocabat,inde abibam. SeceiTu, quem per arftatem indulfcrat Pontifex , tranquille
fruc bar.ecce mihi iuxta Propheta: vcrbuw,homopads mea,in quojperabam, quiedebatpa-
nesmeos,magnificauit fuper meßtpplantatione. Vel fuá volúntate,vel aliena gratiafid quod
aliis magis quam mihi eft cognitum)ea comment us,mentitufqj eft,quç , ne tantu im-
pictatisfub vefte Domini latere homines fciant.libenterreticeoiLenonibusêdum
Cardinale Romana; Sedis indigna , &c turpia, perditeaflTerens publica efle Senis , paf-
fim fermonibus agitari ; publico etiam ciuitatis iudicio vindicata. Нагс Roma? cum
vulgata eíTcnt,admira^da nonnullis videri, plerifq; incredibilia, plurimis, quod tam
prarlenti audacia referrentur,non contemnenda, à quibufdam vero, quod male affe-
cbs in mc animis eflent,non folu pro veris habita,fed propagande turpitudinis caufa,
ad nefcios circummifia. Amicorû nonnulli, qui & ipfi primis nunciati mali diebus in
communem dubitationem abierant, reuerfi ad fe confeiiq; confuetudinis mea;, qua
non temeré folerë me duris obiicere , miferati quoq; fortuna abfentis ad mercatores
pergunt,rogant,nunquid Senis de Papienfinoui?Negantquicquam prêter idipfum,
quod fingulis tabcllariis foleret afterri,valere illum,& ruri vt plurimü agere.Redeunt
noticjuidam negotii caufa dies ibiplurimos commorati:rogatieadem,rennncianc
eadem. Venit ad Xyftum Senenfiú Orator finium caufa , ex со quod notiora fibi efle
patria fuá: publica putabatur.de his malisdiligentius quxritur. Admiraturquodau-
dir.Nil taleaccidifle Senis feprçfente confirmât.Vanamomnino rem docet.Redit ab
Dddd г
868 I A COBI CARD. PA PI EN S.
Scnenfi Ecclefia.vbi çftatcm exegerat,optimus&grauiflîmus Pater Francifcus Саг-
dinaJis Scnenfis:Circumftant cum noftri ordinis plurcs,decriminibus ementitis ve
ri fides cxigitur. Me quern inter fuos,& in tancociuium fuorum concurfufecretum
nullum, nedum Romani Cardinalis vulgatum facinus potuiffet latere, non modo id
dcteftatur,fed religiofoiureiurando negat^l ipium vcl admiffum a mc effe,vel audi-
tum à ferimpoífibile docens feel us cam grande , de quo publice cognitu m effet , non
primum ad fe pcrucniffe.Quod erat prudens Pater, contendit earn inuidiç flammam
ciTe,non allatam Senis.fed Roma ab iis cxcitatam,quorü oculos lux iecundç arftima-
tionis meç forfan perftringeret.Confequor ego feptimum,vt puto,poft diem,feceffu
eodem reuerfus. Domcfticum incommodum nefeio. Nulli meorum vulnus illatum
aperiunt, partim quod extintos iamrumoiestantis his teftibus nofeerent, partim
quod lztitiä* reditus rrifti nuncio nollent corrumpi. Anniuerfariû prodefunâis facru
со die apud Pontifico* agebatur,quo & Patres om nés de more conuenerant.côfedero
cafumeapudRodericu Vicecancellariumcontigit.Is vtconfefforumeft mos,adrer-
jnoneminuitans icifcirarur primum, ve me Scnis xftate illa habuiílem:Reí'pondcntf,
arque vtproximis ann¡s,valetudine bona,& animo vrbanis moleftiis vacuo:Quanta,
inquit,dc te interim hîc funt nuntiata?quanta vita: obiecla ? Fui (Ii men les nonnullos
omnium fermo atque admiratio: Suadeo vt pofthac vbiuis gentium effe malis,quam
Sen is.Perculfus diclo atroci, & quznam effent obiecla exquirens , non difficile cun-
«fta , vt vulgata erant intelligo, punfto illo temporis fie animo afFc&us , ac tam non ad
mepertinere illam exillimans, vt quafi non audita ad verum, fed accepta perfo-
mniumviderentur.Audorem tarnen facinoris, quem vnumprzcipue effe mon ftra-
bat,cum diutius premerem , haudquaquam intelligerc valui. Ad nefeio quas merca-
torum litteras caput malediâorum omnium retulit. Reuerfus domum , atque hxc
mecum recogitans, Opportune,inqua, in hune diem hic nuntius incidir, vt fimul Se
defun&orum,& obiedorû iifdem ocul:s deflendi fint cafus. Non quiefeo animo: ad
perquircnduminiquitatisarchite&umconuertor.Patres nonnullos appello,quos ab
initio indigna collegçabfentis fortuna cómouerat,& per commune facerdotiú obre-
ftor,vt non finant tantum hoftem me ignorare:monftrent cuius fceleratz infidiç fine
pofthac przcauendç. Vno omnium teftimonio, vt non funt loquelae, ñeque íermo-
nes,quorum non audiantur voces eorum,impietatis fabricatorcs,& impietatis femi-
natores funt indican .Egi granas Deo , quod mérito aullo meo gratis in me effent ac«
cenfi.probencficiisctiam inhac mcamediocritatc noncontemnendis mercedem
contumelia; retuliffent.Dixi cum Propheta: Domine vimpotior -.rejpondeprome. Ñeques
iniquitas mea,nequepeccatum meurn.Sineiniqiútatedirexi , dreucurri: Tu mihi teflis es in celo,
С? ш terra.Locutifuntpacem cumproximofuo, mala autein сordibusfuisggrebant. Da illisfecun-
diimoptrailloru^&fecunduncqtutiamadinMntionufuarum. Fateor,Paterampliifime,hoc
loco poteram(quç viaad vltionê proximaeratjfidë PontificisimpIorare,noftrarû in-
iurtarum femper participis,rem adSenatum retcrre,communë fortunam noftri ordi
nis lamentari,au clore criminum aperire,iudiciú petere, pœnai eas repofcere, quz in
talium patratores facris legibus decernuntur:fed ego,que natura ad ignofcendu faci-
]em, ad deponendä memoria m veteris beneuolentix difficile fecit: non fuftinui ani -
mo in tantum rerum fuam difcrimen ilium adducerc.Prçtuli lenitatc dolori,&: faluté
amici olim hominis,vtcunqj de me meriti,legitimç vltioni . Afolui ilium à me moni tu
verbis, quam iudicio correcîum abire,& (entire Papienfis larrrcntantis,quam conde-
mnantis iudicis vocem. Vertor ergo ad te infandç nequitiç Princeps,non in hominû,
ícd Dei iudiciú vocans.Quid egifti infelix?quç ranta poena peccatorü tuorum te fati-
gauit,vt de Sacerdote,de bene promerito,de Romana: Ecclefiç Cardinale confinge-
res,quz honeftis auribus intelligi nequeunt?& de Lenoneerubcfceret Leno? Vfque-
adeoabiiftiprecepsamencia,vtomnino nonfenferis,quem criminandumaffumpie-
ris?quanto errore fis criminatus ? quod etiam anima: piaculum criminado admiferis?
Hare mecum paululú recognofcc,tantifper dum loquorfanitatem mentis recipient.
Si es ípóte tua lapíus,quid te oro ingratius,&: male reputatis facris tuis indignius? Re-
tei diclum aut factum, q uo à me laceílitus iuftsr iracundia,* caufam inuen cris.Rcfcrre
vllum fi potes,fi cogitare,do,falfo etiá inuenta iure inuenta fuiffe. Sed quid ¿me non
amice,
EPISTOLA S69
amice,non pie,non patris pro tecurafufceptum? Remetirecofilia fidclis Temper ani-
mi plena, patrociniaadanxietatem vfq; temporibusruisadhibita,communicatione
amantiffimam rerum omnium, arque verborum:Interiora multa,& quotidiana.qui-
bus arque mecum indulgenter,& benigne temper es habitus. Si homo es , fi tangcris
gratia, íi fenfum humanitatis reliquum vllum fccifti, minim ni hac recordatione pee-
nitentiaingratifa¿tianimumfubeat,& magno redemptum optes velmenunquam
cognitumfuiíTetibi, veltenunctam improbumnoneíleinuentum. Atfiineunda:
potenciorum grat>x , quos mihi minus amicos fentires , tua feruiuit impietas : nonne
intelligis mifer primam veneni partem à te ebibitam еПе î probafti illis ingratam per
ildiam, quod es fallax in benemeritumcognitus. Dcclarafti qualiineofdem eileali-
quando animo polTes,cum in me ipfum tam peftifero fueris. Leuitatênunc illi tuam
videntes, leuitati adiuncbmbeneficiorumobliuionéjobliuioninequitiamfociam,
credemihi,necteamant,necprobanr. Imaginemdifcriminumfuorumintucnturin
meo,& hominem putant,cuius confuetudo contagium rerens temporis tantum cau-
fa,non fruótu beneuolentia: fit adhibenda. Tua illis forfan, vel quod fefe nimium a-
mant , vel quod me multum non diligunt, grata improbitas fuit:fed tu cette non gra-
tus,quem meo exemploiamtimerecoguntur.Itahomoamensquxftuduorumami-
corum faceré damno vnius quarrens.peccato ita pofeente, omnium iafturam fecifti.
Age veroinconfingendis criminibusquid tecommëcoreinfaniusiftupornehomi-
nis fuit,an peçudis , dé tanta dignitate id arrumare , quod nifi cafuris mox mendaciis
probare non pofles ? Voluntas,vt video,ad nocendum afrmt,confiliumdefuit.Quid,
oro^minus eft hominis,quam ea priuatim obiieere , qua: publico teftimonio illico re-:
uinci poflint.Excxcauir Deus impiam mentem,vt ixuire diu in infontë non poi!èt,&
venenum ante oppreífit,quam ad interitum corpus totum apprehenderet.Si vno,aut
altero teile diluenda mihi obiedafuiiïent:plures autem citari ad innocentix caufam
non licuiiïet,forfan apud male fanos argumentorum fides veni (Te t in dubium. Tam 1
tibi credere homines,quam meis teftibüs potuiflent,qui & inftrui aliquando , & emi
pecunia,& deliniri gratia ad mendacium folent. Nunc vet o cum tota vna República
tefte,inquahominumilliacontinentur,&corruptelis locus noncftjinuentaneceíla- 1
riarcfellantur,quiddicialiud poteft?nifilinguam tibieíTe,non mente: fcelus, non a- '
nimum.fallendi curam,non artem.Prxuideri démens hxc ante oportuit , ac fi maxi
me fcelus erat mifeendum, vtique non tanta excítate mifcendum. Patet nunc fraus
tua. Commenta impiain apertum venere. Vulgata eft paífim ignorata iniquitas. O-
dium publicum es omnium , qui Romx in numero aliquo funt. Nemo te yidet , qui ,
non deteftetur. Nemo audit,qui non dignum fupplicio iudicet. Gonuerfus eft dolor
tuus in caput tuum,& in vértice tuum iniquitas tua defcendit:fed humanx conditio
ns hçc eft poena,quam memoro. Vltionë diuinam mifer attende tremenda,fifapis,&
tibi moxafrututá,nifi pœnitendofubueneris. Quaerocxterurfum(ideftenim necef- ;
iàriûjqaid egifti infœlix? An nefcis,quanta fit animi labes detracb'o, & quam Deo in-
grata?Quioccidit,&: qui detrahit,efthomicida.lllecorpus,hicanimam ad interitum
quxnt.Tanto autem eft detractor homicida nocentior,quanto maiora animx,quam
corporisfunt detrimëta.Et huius breuiora.illius diuturniora funt vulnera : atqj huius •
adpaucoSjillius ad multos àamnz^zmcmunt.Jfy&fimmauerit homofac &metet,à\c\t
Apoftolus.Seminafti nomini fratris tui funeftu interitum , vtiq; & anima: tuç xternu *
exitium metes.Celebre & non fallens eft illud íoannis : Omnis qui détrahitfratrifuo ho- 1
mtcidaeft-.&homtcidano habetpartein regno Chrißi,&Dei. Quod ergo iam talis es, & tan-
tipeccati reus manifefte conuinceris,magnitudinë futurs vltionis tecum confidera: :
fed audi porro,& vide quanta dirumfacinusgrauent. Lacerafti Sacerdotem Dei,di-
uinxforti afcriptu,5¿ verbo fuo vetitum tangi.fcriptum eft eni m: dits non detrahes. Ma
gna: plebis Epifcopum maJedicb's es infeftatus: cuius quanto eft vitç commédatio ad
faluté fubditorii vtilior,tanto tu nequior, & diuino iudicio grauius iam codemnatus.
Etia Romani Senatus Cardinale opprobriis arfecifti , in cuius dedecore Patru & P5-
tificis nota eft , atqj oftenfio. Impius in Dcum , in populum mihi creditum noxius: !n
totû prima; Sedis minifterifi turpis.at fi hxcgrauia funt,fi xternis fuppliciis vindican-
da,cum tarnen in veris fxpe criminibus accidant,quid impudenter mentiriífalfa cô-
>m Dddd ?t.
I
87o I AC OBI CARD. P APIENS.

fingere?tniquum teftimoniú circumferre, quid oro eflfe diccmus , aut quibus piaculi'
à Domino deprecandum'ô perdita cçcitas, & error omni tempore praedicandus. No
fentis , iniâne: non fentis obftru&am tibi viam emerenda* diuinç pictatis? atque
iiateinimpedita damnationis demiflum, vt quo indeeleuamentoeximipoifis pla
ne non videam. Notumillud in lege Chriftiana eft, nec tibi abfeonditum, ita in fa-
mam, vt in res noftras furtum hominum exerceri : eo autem grau юга i n hanc , qua in
illas admitti.Quo iuxta verbú Scripnir$:meüuseßnomen bonum,quadwitiamuU*.Pono
autem,quod iulti iudicii eft , n5 prius peccatis his parci , quam de ademptis fit fatisfa-
öum. Tu quomodo infelix falfo à te aecuíato núc fatisfacies ? Aut qua racione adem-
ptam çibmationé nomenqj reftitues ? Fama mali ab vno iam peruolauitad plurimos.
Inauribus Pacrú.&vulgituafunt maledi£ta.Habet vrbs tota quod infame os vomuit.
Nulloiamconacutam longe diftru&am pofleflíonem nominismeicontrahereinv-
sum,& legitimo poíleflori reddcre potcs.Et fi no reddis,pcccati tanti reus ad interkú
ícmpitcrnum teneris fed nec id vnquam puto conabere. Venifti in profundú malo-
rum.reditum iam ad fanitatem non habens.Períinacia indómita: mentis emendatio-
niobftabit AíTererenihilominusquereris,quodert femel proterucementita. Pudor
etiam fatend je improbitatis os obftruet, breuem opinionem hominu íaluti perpetua*
praeferens.ludicium denique domefticç turpitudmis mentem cófunder, quod baud
dubie fubiturum te nofeis perfidiam tuam.meam innocentiam confitcndo.Fun:buí
fimibus his tuis iuxta Propheta* di&um,ô peccator,aftringeris,atq) vndiqj miíerrimis
vrgeris anguftiis , qua; nec tencre te fine aeterno inreiitu, nec dimitiere fine diuturna
turpitudine poífint. Quid ergo in tarn duris rebus cófilii capicsíaut q ua mercede ca-
ptam in exitium an mam redimes ? Nunquid illius Chriftiano tibi eft cura, qua* per
baptifmum renata Deo , te moriente fuperftes ad fupplicium viuet. Perire earn tarn
jniíerepatiere.flammifquevindicibus vri? Nifi refanefees démens, nifiadmiflumfa-
cinus lachrymis aífiduis deprecabere , oíFenfo mihi inprinvs faciès fatis : qui nomine
non reftitdto nec venia do.nec d ire vlla legeaíb ingor.Erunt oneroía viueti, & mor-
tuo lu&us,& pœna.Sed quid ego indigni hominis fcelus tam multis lamentor ? Nóne
& Patrun nonnullocum dolencius eft mihi deploranda facilicas ? qui no modo fufti-
nere auribus , fed ferre animo tantü iniquitatis de me poniere. Primo auditu fi fuiíTet
ille abieclusjfi nefandi fa£H increpitus verbum n5 eflet progreíTus. Eo in lococœpif-
lètfinemimpietas,vbiinitium fumpfrrat. Nemoenimlibenterinuitumauditorera
alloquirunnemo magnis ingrata inculcat. Ventm aquilo , vt eftin Prouerbiis,^//^^/
pluitiasfociestrißuUngnam detrahentem Sed videlicet attentioculi,cupidusintelligcndi
animus,crebrafciícitatio,clemenfq¡ auditio non folum fingendi audacia prxbuerút,
fed paífim quoqialiisdiuulg^ndi. Amamusnosipfosnimium,&noftra*fpcinimiuro
indulgemns. So'ielTevolumus, quos publica vox lauder,& dignos honore iudicer,
seftimationcm auicm omnem fi arris noftram iaduram efle putamus , nec fiare illam
diu incolumem patimur Peftis huius,Mantuanc,i) requiriturcaufa,qua:nam eft alia,
aut qua: cogitari alia poteft,qua d¡ra aílequédi Pontificatus cupidoínec bcneuolétiaí
interim, nec coniundrioni,nec vllis meritis parcens.In eo auté quaerendo, quod vnus
cft,vnum taniú capir,adipiíci plurcs non polfunr. Fit Temper tanta cótentio,vt veteri
fernen tia dífficillimum fit feruare fancbm focieraté. Etiam, fi Deo placet,illud apud
nos ex Phœniffis increbu t , turpe quidem gentilibus , Chriftianis infame, Dei vero
facerdotibus iceleratum: Si iuiviolandumeß^violandumregnandtcaujk. Quam male hoc
loco verum artendimus? Quam contrariam afte&i bus caeca cupiditateviamtene-
mus?Licet enim illecebrç vni alicui multar fint ad traducendos in fufFragium ánimos
cupidorum : folae illa: tarnen ad cxplendos conatus faüs non funt. Maioribus delini-
mentis eft opus,qwibus Cxpc defieimur. Non omnes inter nos cupidi funt.Nó omnes
aberrant via. Prarferunt multi bonumnomendiuitiis,integritatemgratia:,&: publi
cum falutê expeebtioni priuatx. Patrum fecunda opinio inprimis eft neceflaria,qua
in fa&is di&ifque veri efle putemur,non fallaces,non vani.non varii,non circumuë-
toresinnocentiumfratrum.non noftri tantum amanees: Referentes pla*runquead
alienam falutcm ftudia noftra:Bcngni, pl*c.ibiles,in publicis Romana* Sedis, & no-
fti ж religionis non hebetcs. Haxmentibus infitacogitatio conciliât ánimos, ad fuf-
fragium
\
EPISTOLA лп
frâgiuminclinat.Sine illa raro illecebre/ucceflum habent,ea fiueillecebris fçpe fí-
biiecundumcxitumreperit.Hocexgencreaflurnptiones próxima; Pontificum tri*
umfucre,Pii,Pauli,&Xyfti,quibus inprimis fratrum gratia, & chantas, & proba
ta vita: opinio adiumento ad Ponrificatum fuere. Sed iam lamentatis crimina»
tionibus meis,dcplorato Patrum nonnullorum fecundiore in malis aílenfu, quid
mihiadleniendum dolorem nunc fupereft ? Aut quem Dcum adiutorem appel
lera prxtcrDeumnoftrumverum,&viuum,in cuius non mododifeiplina, fed ex-
emploquoquefummaeftanxietatum quies, ac confolatio. Ille feit fine offen-
fionevlla meagracis me odio habitum: beneficiis etiam iniquitatem repofitam,
vitara quoque à íceleribus, quorum eft infimulata, tam abfuiiïè, quàm abeft àfa-
nitate mentis icelerum fabricator: Vulnera porro hax non iudicii eflcifedliuoris.fed
ambitionis, fed maie diiïïmulati amoris: Denique confpiratione non ratione fa-
&um,quodabfentis,innocentifquetaminiquepetitum fit caput. Addeponcndam
memoriamdolorismagnopercharc pertinent. Vacanscnim culpa cooicientiagran*
de folamen eft,& iudex veri Deus ferendis hominum iniqu is iudiciis cette adiume-
toeft.Illud quoqj non mediocriter Ieuat,quodin tam malcdica cántate efFugere ne*
mohasinfidiaspotcft. Apprehenduntomnestanto quidemad facinusfeueriorcs,
quanto i.lorum potcftas,& vita maior,in quos exercentur. AiTunt etiam gentiliura
exemplapermulta,Chriítianorumêne innúmera, quçcollata prçfentibus medici
nara certiífimamaíFerant.Quotusenimquifq5 martyrum Dei hare flagella viuens
non fenfitíQuam fiepe méritos bene ingrata iudicia circumuenere? Quam crebro
pneftantes gloria lingua inuidaperdidití' Quam frequenter infontes, immaculatos,
in via Domini ambulantes,faliî telles ad fupplicia rapuerc-r' Voluminis immenfi , n5
Jamentationishuius.illorumeftnumerusXibri, hiftoria: legentibus paifim ifta mi-
niftrant.Fuitfemperinimicaveritatiiniquitas,virtutiinuidia,tencbra:luci, fed vnu ,
hoc Domini Saluatoris, fi abeiTent cajtera, nonne fatisfuperqj eft, ad noftra non
modo patientijfed libenti etiam animo perferenda?Filius Dei via, & Veritas , Agnus
immaculatus, qui peccatum non fecit, &c in oreeius non eft dolus inuentus. Fi
lius inquam Dei declinare hanc peftem non valuit. Quanti caeflet exemplo fuo fa-
tisedocui^viniônuiuiorumôracitatis^lafphem'^pcccatorisconfortii.menda-
ciijDatmoniorumjfeditioniseftinfimulatusnonnunquamJapidibusaliquandoap-
pctituSjfallïs demum teftibus aecufatusmorci addi¿tus,atq¡ ( vt vtar Iíaia: verbo ) cu
íceleratis etiam reputatus. Mollis eíTem nimium animi, nimiumq5 mihi indul-
gentis,fi nollem id in me pati quod Chriftus eft paflus,& in me admirari , quod ab fc
ille Dominus, &¿ magifter abiudicandum non cenfuit. Per gloriar», ejr ignominiam^
inquit Apoftolus,/><r infamia»*, dr bona*»famam , vtfeduflores, ^-veraces. Acque
alibi-.L^lits odor viu in vitam-.aliis odor mortis in mortem. Feram ergo falfum hunc
teftem,falfos ho< fratres,quanto in hac infirmitatc valentius potero , putaboque ad
mcamialutcm inducía ha;c veibera,vtnon fupetbiam, vt bona; asftimationis opi-
nionenoninfler,vtdeniquegratumDeo me purem, qui quos diligit caftigat, & ar-
guit.Nonfolusquoq3ietate noftra ex noftro ordineharcfero.Tormentiseifdem pul
ían funtplures.Scis nuper,vt de ca;terisfileam,Cardinalesquinq; fide , vita & veri-
tateinfignes proditar maieftatis Pontifici accufatos. credirumaliquandiu crimen,
ac perquifitiim,necanterredcndi&perquirendifinemfa£tum,quàmreuelanteab-
fcondita Domino lux ortacftiufto,& reâis corde Jxtitia. IncidiíTent fiilliinferuidu.
aliquem prçcipircmq; Ponti ficem.poterant primo illo falfie accufationis auditu , vel
capitis, vclcerrcdiuturna; ignominia; iniuftum fupplicium, inemeritumq;fubirc:
fed piahuiusnoftrimens elemenfq; natura medicamento remporisvfaînnocentiç
filiorumexpedando (ubuenit.Dura íes, Mantuane,atq} omnium ad perferendum
duriilima, fed camen ferenda, quando aliter declinan nonpoteft. Horror autera
banc detra&orem meum,ac iuxta praeceptum Apoftoli in fpititu lenitatis admoneo:
primum,vt peccatipœnitensorrenfofaciatfatis,& lingua fanet vulnus,quaintulit:
Rcdimere alia ratione amiifim falutem non poteft. Deinde vt qtiicfcat , fatis fibi
haben s praefens facinus impune prxteritum , nullamque vl tioncm à bono facerdo-
tc qu«elitam.Non fçpe camen hominis vnius periclitandam patientiam putet.Irafci
87г IACOBI CARD. PAI#ENS.
mur iufte nonn unqu am,& refpondere ftulto iuxta ftultitiam fuam monemur.Porro
aucem vtvidcat quam difpar gratia fuis meritishabeatur : Ule in mc gratis accenfus
eft,cgoprouocatusnccilliirafcor. IJleamici vitam falfis criminibus perculit.ego
fuam ne veris quidemvna litera attigi. Illemcum nomenad caiumniam palam cir-
icumtulit:ego fuum tegendi turpis fa&icaufa reticui. IIlc vt perdcrer voluit : Ego vc
faluusfiat,opto&:qua:ro.Hisbeneficiisvinci fi poterit, eritquod lauer : fi minus,
iniquitatem pertinacem vindicandamillirelinquo, qui dixit, CMiht uindtctam &
egoretribuam.Nccviucmi,nec mortuo vllivnquam fuadefuit operummerccs. Re-
deoadhos,quosfiepenotauicollegas, & Patres obtredationum mearum affines.
Liberioriam interior acerbiraseftretegenda.vtfi quid ab initio lamentationis eft à
mediflimulatum,non proptereaignoratum:fi quid nunc quoq; omiflum , non pro -
pterea remiflum fibiexiftiment. Oro per communis dignitatis, & loci noftri rcligio-
nem primum,vt in amorem mihi reípondeant,amentq; qui amant. Si minus id pof-
funt,nehabeantodio.Idquoq;finequeunt, maledicbs ne lacèrent. Auctores illa
fuos grauius fiepe orFendunt,quàm quos indigne fatigant.Omnibus eft turpis detra-
¿lio, noftra; vero ford turpilîima.lniuamdignitatéiçuit, quiincollega; fa mam eft
impius.Non funt qua; dicam inania,magnis ea teftibus poflum referre.In cubiculis,
incœtibusamicorum, vbicunq; eos fors offert , adomnem mcinominiscomme-
morationem in contumelias meas fie accendugtur, vt exiisfolis ftare totas corum
fortunas appareat.NonCardinalium,non prçfulum, non quod indigniuseft, Ínfi
ma; fortis hominum auribus parcunt. Implent eas confratris , & confacerdoris op-
probriis.Rogantidentidem, vt,neex profefloexercere inimicitias videantur , non
renuncient mihi,nó fuá nominaindicent.Plerofq; etiam iurifiurandi &confeflíonis
religionenitunturaftringere. Aiunttamen fefcfcire,quç criminentur vera efle,
nondubitanda,diligenterquçfita,&certisaucToribusintellc£ra. Plenos diétorum
fide dimitiere fe illosexiftimant:abeunt illi inanes. Taciturnos fperant futuros; ad
me illico veniunt. Renunciantfingula , & deteftati nequitiam , dolent in tanta
frontiumnoftrarumconiun&ionetantum animorum diícidium inueniri. Pertuli
eos,Mantuane,hucufq;:diífimulaui multa,morbis animorum multa indulfi, ambiri-
oni,non impictati aferipli calumnias,etiam nouiífimam hanc fecurim. Cui grauius
infligendxmanusiunxcrc/erovtpoíTum. Irafciamicisnon temeré foleo, neceum
merenturquidcm.tü íacerdotem mefcio,cui eftdiâum -.Inquire pacem, & proßquerc
eam:Sc,N<>b vinciamalo:fed vince in bono malum. Vereor tarnen ne indignationum
cumulus tantopere in dicmcrefcensaliquando fuo pondere ruat, &afHi<äa conti-
nuationemalipatientia,cedereinfirmitati cogatur.Humanifumusomnes. Tangi-
murgratia,tangimurodio.lgnominia;,&:laudiobnoxii funt noftri aifeâus. Non eft
fatiganda mens hominis totiens,nec tarn diu aliena abutendum modeftia. Nimium
onuftanauisplerunq;deprimitur,& contempti nimium funes rumpuneur. Lan-
guorisiam,non patientix funt mea filentia:&: quod diu contineo, nonadvirtutis,
ied ad confcicntixfignumrefcrtur.Iterumdico: Vereor ne longo vexatus tempore
fpretus femper,maliloquiofinem nonvidens,quodin aliis damno.inuitus cogar ipic
fufciperc.Idfifcccro,Mantuanc,mihiipfinondeero.Adloquendum,&fcribendum
abunde fuppetet feges.Scio quam ferax fit ager.Ulorum dicta continebuntur mœni -
bus vrbis.mea qualiacunq; fuerint,fi non Alpes tranicendent, extra tarnen Latiura
vagabuntur. Adpaucosfuaperuenient, adplurimosmea. Illa breui interibunt,
hscc,nifallor,adpoftcrosperferentur.Difcent ingrati vexatores, quid fueritlucri,
amicuminnocentcm,quietum,&nullimoleftum,primo à fedefertum fuiiTe, poil
proditum,poftremo oppugnatum. etiam nofcent,quàm inutile ridendumq; fitina-
lios dicere,qui de fe facile pofluntaudire. Da veniam,Pater Ampliflime, fi feruidius
loquor,& mitiífimis fenfibus tuis lamentando non feruio.aliena id inclcmentia co-
git. Sine iracundia tarnen cunóla lamentor:nihil fine dolore.Tecum mihi eft fermo,
qüi non modo me amas.fed fcis,quam indigna finí paílus. Afpice propius Fortunam
amici,& quantum potes,abinfidiisinimicorú illum tuere. Meaomniaiuíbefemper
tibi curç funt habita. Aftuifti confilio,fpc non defuifti. Etiam memoria diei illius ar
que horx non excidit animo, in qua ambo ad minifterium Котапаг Sedisabvno
, * . ' .1 eodemq;
EPISTOLA %7i
eodemq}Pacre,vnacademq} dexciabenediâionis iîgnum iuncb'm acccpimuS. Ex
jilo tempore mum meexiftimafti,& familiar tux çterna fide add.dtum. Non es paf-
fus proteri me,aut vllis inuidorum machinispdli. Acctflïones meas tuas put^fti,
detrimcntameavtiqi&tua.Nuperquoq;cum tam impie lacerarer, indoîebas, an-
gebaris,negabascredcnda quaîdicebaritur.Sinemœrore aures ferre non porcranc
crimina indigna.&tamturpiterementita. Hune quaefofemper in me animum reti-
ne,vt certe volúntate tua,& meis officiis retenturum te fpero : incolumique amante
Mamuanoinimicorummeorum conatus,etfi aliquando dolituros, nunquam ca-
men mihi nocituros confido. Vale.
LAVDIVIVS VEZANENSIS LVNENSIS EgVES
Hierofolymitanus Cordimil P4-
fienfi.
D С X L I.
QVx nuper apud Scythas Europa: ab immaniflîmo Rege Turcorum in Ponto
,gefta func,etfi omnia calamitatibus plena videantur,eatibi paucis referre in-
ftitui,vtfentiat tandem Romanus Poncifex, atque vniuerfusorbis Senatus, hanc
taaximam omnium cladem cum fummo Chriftiana: Reipublica: detrimenro acce-
ptam,quum tanca: prçfertim victoriç Barbaris accefllo facta fir, vt non modo rei h u-
ius noua perturbatio vniucrfi quidem Orientis animo- inuaferit: fed om nia Turco
rum polTe viribusexpugnari prardicent homines,& qui Euxinum mare atcj; ^geurn
tencntjfugam potiusquàm arma medircntur,atq; ea vis animorum, quar olim maio-
ribus noftris fuit in exercituChriftiano fra£ta,ncc vllam fpem falutis pofita in noftris
intclligo,niiî Occidensvmuerfusadarmaconiurec, acqjvno tempore terra mariqj
Turcusoppugnctur. nam tot bellorum impeniîs rem protrahere non video quid
profuturum Grrpoft enim captam Bizantium,quç in Propontide fira eft, quanra> ca-
lamicates Chriftiani acceperint,mfi teneres omnia, referrem. Jtaqj Grarcis prim urn
ludibrio habicis.mox ad Barbaros ferro pcnctrauit,Miifiofjue S¿ Treballos fu perio-
ribusannisvariis afflixit cladibus. nuper vero in Tauricam Cherfonefum ingen*
ti claiTe comparata nauigauic.&quum legiones militum in terram expofuiflec, ia*
fperato Scythas aggreíTus,arque vi bem Theodoxiam,qua: nunca barbaris Cafa ap-
pellatur, Genuenfiumcoloniam magna vi cœpit oppugnare: Rex ipfe vero Scy-
tbarum tanta belli mole oppreíTus cum mille, & quingentis equitibus in vrbêm
fefe recepit:carteri vero qui in aciem eduífci fuerant,militum prod¡tione ad Turcum
defciuere.Itaq> nulla pugnandi intermiífione oppidanii facta, diebus quatuor, Sc
totidem continuis noctibus exercitu propius admoto pergit obfe/Tos expugnare,
pars vero ciuium,quifefeintra vrbis vallum, ac mœniatutabantur, quum vim ho«
ftium ingruentem ferre diutius non po(Teht,ab obfidioneliberari apud magiftratus
fuos flagitab snt. reclamantibus illis feditio orta eft: itaque oppidan i prodicione
facía fefe mox hofti dediderunt. Turcusveto poft vrbis capta: vi&oriam, quum
ingentemprxdammilitibusíuis diuifiífet, mox ad omnia fuppliciorum genera in
captiuos animum conuertit. Itaque ímpetu facto ex licentia ferri deíkuire bar*
bati cœperunt:Quotquot enim obuiam excepti militum gladiis trucidabantur.NuI-
lus fuit in captiuos mifericordiaelocus,nulla in Deum pietas, & religio, nullum et-
iam crudelitatis genus omiflum. Alii quidé inexcogitato fuppliciorum genere tor-
quebantur.alii inter varios cruciatus miferabili fato exanimati funt: nonnullos vero
ad песет vfq; verberibus ca;di Rexipfe imperauit. Confulem quoq; ipfum atque
vrbis Prartorem capitetruncauit.Patricios vero omnes,&vniuerfum quidem Sena
tum ferro aggrcíTuseft.Ciues enim ex fenioribus trecentos ad vnum interemir,mox
inreliquam plcbis multitudinem furore debacchatus. audires teneros infancium
vagitus, & crûtes paren tu m lachrymas, atq; vrbetota feuospaííim matrum vlula-
tus.ôquàm tnfteomnibuslpectaculumfuir,in cata vrbis atq; hominum ftragevbiq;
morientiumgemitus.&opéimplorantiumvotaexaudire. Sed Turcus multo fero-
ciorad omnia ftetitimmobilis,nec vnquamoculos ad mifericordiam deflexit, fed
concempta Dei religionc tam immane facinus aggrcflus, vt humana fimul& diurna
874 I ACORI CARD. P APIENS.
permîfcucrit.Non arisilleSan&orumpepercit, non templis maiorum,nonpueris
deniq; nec virginibus,quos fatellitum manibus attraclosin confpe&u parentum iuf-
fit occidi. matronas quoqj nobiles & iam fenio confedas nullo fexusdifcrimine ha
bito trucidariimperauit. Iraq;nullus fuit crudelitati modus, poftea vero prafidiis
militum in vrbe capta difpofitis, ipfeomnem Pontici maris oram clafle depopula-
tus. hincad Geras,qui trans Danubiumincolunt,armaconuertit, vt arcem eorum
munitiffimamexpugnarer,&iamcaftraadmouit. Huic tarnen ab oppidanis in dies
acrius reiiftitur,vt incertum fit ad quos potius viftoria declinet. Hates igitur infeli-
cis belli exitum, quod nuper in Táurica Cherfonefogeftum. Quid enim grauio-
raexpeclamus/'quotidie maiora quidem Turcus in Chriftianos molitur, &: incredi -
bilicxcrcitucomparato bellum renquauit,vt in Italiam claíTe tráiiciat. atqj de infu-
lis ./Egei omnibus a£tum,fi verafuntquaî nobis quotidic formidolofa nunciantur.
Quidfacimus igitur Chriftianiíquid in tanta belli moledormitamus? tanquam ni
hil ad nos fpeclet.nemo eft qui tanta: cladismeminerit,quantaxx. fere fupcrioribus
flnnis accepimus. Vbi vis illaanimorum eft,qua:olim maioribus noftris fuit? vbi no-
minis Latini maieftas?vbi denique bellica Romanorum virtus,& Imperii gloriafat-
que vtinam falfus fim:de Chriftianis actum nil! maturius hofti occurratur. Iam mi-
noridominatur Afia:,&omnis Pontici maris ora nuper illi adiedla. Signa quoque
ad Tanaim&Mxotidemvfq;prouexirj& Grecia omnis in poteftarcm Ье1ф rcda-
cb.pauca: tarnen adhuc maritima: vrbes in fide rctinentur,liberrate Venetorum de
fence. Deincredibilivero Rhodiorum virtute, ac militum noftrorum conftantia
bencfperandumefbnam magnitudine quidèm animi, & armorum exercitatione
longe ceteris pra:ftarevidentur5atq; omnia ad ncceflarios belli vfus indies compa-
ramus,&nobis rerum commeatus abunde fuppetunt: vrbem vero ipfam mœnibus
& ingenti vallo claufimus,atq5 omncs machinas & tormentorum genera ad vim ho-
ftiumarcendammurorumpropugnaculisereximus, vtfiquando belli vfus euene-
rit,non tarn conftanter hoftem exciperc videamur , quam fortiter propuliare. Vale
felix,acLaudiuiituimemor, quern fcias tui profecto ftudiofiiîlmum eífe, actuum
nomeninhosvfq; Orientis populos extollerc, ас predicare. Valciterum. Rhodi
Calendis Augufti.M.ccccLxxv.
DE infularum Geographia, quam tuo nomine edidi , iudicium expeclo : quam-
щ uis Roma: nunc pueri nafum rhinocerotis habent : & ipfe do&omm aures
acurasnimiumreformido:fcdteiudice forum non declinabo, etiam 11 omnes ré
clament: nam fcio ceteris placitura, qua: tu non improbaueris. fentiant maledici
quid velint: nos quidem cain communi fcripfimus vtilitate, non dicendi gloriara
qua:fiuimus. Vale.
G. LOLLIO PICOLOMITÊO.
DCXLII.
QVid hoc IanuarioSencnfi agro accident neiciotaquis abforptus eft Rornanus.
Creuit ex niuibusTybris tranfeendes muros hortorum meorum,aiq5 intra atria
ardium quatuor prope vinas afcendens. Cimba iri ad me exiriqj oportuit. In iupc-
riora etiam domus fe recepit familia.Scxta is die menfis aluei fummam xquauit : fe-
ptimaefHuxit,ocl:aua in earn quam dico altitudinem venit,qui& nonmultum im-
minutus nunc quoqj continuât. Serpentum visingens delata in mare ex cauernis
agrifq; excita,ac rapta.Prata qua: fub Vaticano funt,xque ac alueus plana, & plena.
Porta Adriani fluftibus in earn delatis,inferri quicquam efFerriqj non potuit. Qua>
quc hoc remiíIíonisanno,peregrevndiq; venientes accepir,confluentesnuncvndi-
quegurgitescapit. ViaadPontificemobfeflairi infenatumper Adriani molcm o-
portuit.Cellaria pene omnia humiliori parte vrbis deprefla iaíturam feniêre.Intra A-
poftoli Pauli a:dem ad primum fummi altarisgradum aqua confccndit.Lignatorum
damna non refero.magnaeafuerunr.IntegrasJignorum ftrucsauferri ipfe ex fene-
ftris totas confpexi.In vinetis palorum nihil rcli¿tum eft. Auulfae arbores multar.cau-
ponulis quoq¡, &: mapalibus ad Ту brrim pofitis omnifariam fupellex abacb. Ni-
uesaltiorcs, diuturniores imbres dihmium Roma: maius annos ab hinc fexagima
meminiç
E P I S T О L Ж. irf
meminit nemo.Timuimus temporaNoe,delen'q) ircrum qua» funt fùper terram cre-
didimus.Vocatu mei Senenfis confugi ad eum,vbi ÔC Curb. Domus ad facerdotalem
frugalitatem , non minus ad dignitatem Cardinalatus conftrucla vtrunque com
mode capitiQuam ab eo benigne accipiar,tu Lolliconfidera, qui fcis quam pioille
ingenio fic,& quo aflèftu me amet.Ëacerte eft charitas, vtgratia; referenda; adem-
pta pene fit omnis noftrafacultas.Scd quam à rebus non potero,ab animo gratitüdi-
nem fumam. Aiuntfcriptores,futurorum vatem eíTe hunc fluuíum , grande aliquid
inundationibus fuis protendere.Hiftoria; Liuiana? hoc doccnt: hoc admönet Plini-
us,Lyricis fuis idem flaccüs teftatur.Sedcnte Pelagio fecundo,& imperante Maürí-
tio,cumvfq;adcofeextuli{Tet,vttranfcenderet muros Vrbis, draconcm magnitu
de's mira;,reptilium vim infinitamfccumconuolueret,his poftmodum ad licus e-
iectis,SoIeq; corruptis,& Auitris ad proximatabcm ferentibus , peftilentia: tantum
fucccflit,vt ad paucitatem redadas Roma; familia; ímt,vacua; faftae domus innume-
ra;:IpfeauteminprimisabfumptusPelagius. Quid nobis accidct nefcio. Subuehiât
DominuSjacquiccjuideirjquodmaliTybrisprarnunciatjin caput btafphemantium
nomen fuum vertatur.f-Lec raptim fcripii,vt noftra non ignorares,&: te refpondente
veftra ego cognofcerem.Salutameis verbis vxorem, &liberos,&vaIe. Roma;.Ia-
nuarii.M.ccccLxxvi.
Cremt adhocßgnum,tranßendens Итптл Tybris ':
Oftлил Ianii commemoranda dies.
Twrit* Roma: 7S(oeredeimt nunc tempora,dixit,
Diluuio ac rurfum corruet omnegenus.
Hunc annum verfu longum est deßribere,verum
Subdita de питeris te notaplane docet.
7ûUa%i,vt video,eß Papienfis cura, Latines;
O bruitur Tybrifubuenis at mhilum.
Fina natant,délitpañis,confumptafarina eft ,
Et tremit aßiduisftuciibus iffa domus.
farил in mefpes еЯ-.obßßus tenderepalmas
Ficino impeller, da Pater auxiltum.
Pifiesfunt,fateer.fednonfunt retia, non e/l #
Sartago,atque oleum,non qnoque mica filis.
Cuntía improuifusfècum tuUt impetus, .vet tu
CMe tuua,ve¿ crimen tupereuntis habes .
\jM.AgnA quidem Vrfino debetur gratia-.noshi eß
Etmemor,&qu<tritnepereamusaquîs. •
Offert ob(eßU,qu&funtgratifsima quajfo
Oblata à magnUgr-ande leuarnen bavent.
Ftgenus infigne eftßcfatta,& dic7a,Latintî
Насfitntnamfpeeimen nominis,acgeneris
Figetur сиnoputas monftrata trabali ,
Tupater aternum,tu mihi reclor erts.
Ad ovindem.
%{ilmihi refcrib'is,nilßcribis,mortm Muß eft
Tarnfefliuaprius,tam bona,tamfacilis.
t>tß>ereamnicaußillaeil,tUarvnica,quodte^j ,
Л>иагentern vexatfyllaba,longajoreuis.
CAMPANVS IACOBO CA RDITÂLI P AP 1 ENSt
D С X L I 1 1.
DEus Deus metis,qui nunquam mc dereliquifti, qiiin fuerim cxaüditus , qúotiéü
opemimplorauhnuncdormioin dexteram la;uamq;iecurus. Nihil a tepo-
ftulo.nifi vt charitate erga me perftes tua. Viuo te fans eft mihi fortunarum , nullius^
rei egeo.Neapolim ad hunc dieproficifci no placuit.Regio puero inicruire tä grand^F
. '276 IACOBI CARD. PAPÏENS.
aeuum : addo etiam cam imperiofum homi nem,in dccoru m cxiftim aui. Quod fi da
tum eilet à Superis,vein íeruitioconíenefeerem, honcftior Roma: vita tranfigi inter
ordinismeianciítitespotuiflét,& fortuna expe&ari , apud te prxfertim, à quo ran -
tum mihi ad hunc diem collatum extitit , quantum mea: neccflicudines poftu-
larunt.
Stat vitл ratio quailsfilet ejfi beatis :
Et magnas is habet¡(jttipropejpermt opes.
Poílemtibircddererationemingenii.-fedriet cum erimusvna. AntoniumScnen-
fem audies,atq; exaudies.Vale.Terami vi.Februarii.M.ccccLxxvi.
G. EPISCOPO iîGRIEltJI.
DCXLIV.
SI te ha&enus volúntate dilexi, neceffitate quidem nunc cogor diligere. Ea enim
funt opera tua in publica Chriftianorum , & priuataSedis Apoftolica: cauiä, vt
Agrienfis non me meminifle ingratum fít:illum non amare nefarium. Amo te, Pa
te r,a mori tociens acceífio fu, quo tiens recitatis in Senatu 1 i teds tuis, etiam action um
documenta fimultenentur.Nedubita.Tuus eft Papienfis: non tam fcribendiquàm
praftandi cupidus,nec tarn ad iram quàm ad opera promptus. Idipium planius no-
fces,cum de praemiis difcriminum,& Jaborum tuorum ad nos refcretuf.Quod opta-
uipriuato,& in tunica adhucFrancifciagenti, id crede publice miniftranti, &ad
prajfulatumaflumpto non modo opto, fed modis omnibus quarro. Offrant adhuc
tempora,aliena ambitionemagis quàm noftra volúntate tibi aduerfa. Sed non ob-
ftabunt diu. Breui,vt puto,erit quod cupimus , & quod inprimis ad commune o-
pus eft vtile.Pietate fuá id Dominus tribuat.RexMatthias in ccelo apud nos eft.Glo-
riainuicti Principis maioreife Roma: non poteft. Prçdicancur omniiâh linguis fa
cta ingentia,priuatimq;,& publice pro eius falute vota fufcipiuntur.Sed vtinam,quç
noftra eft,aliorum quoq; mens eilet.Duriilïmam hyemem pro fide nunc patienti,&:
caput vnumobiicienti pro omnibusmondeeflentlubfidia, qua; vel dilata diutius,
vel parcius miniftrata quam oporterer.vereor ne magnarum calamitatum fint cau-
ia.MuIti qua; fua funt intuenturjnon qua; Iefu Chrifti,afre¿tum adhibentes, non ra-
tionem adcapiendum confilium.HictamenPontifcxnoiterfupra vires contendés,
omnia molitur,&: temptat.Oratores Italos non dimittit à iè,v t maiora decimali con-
tributione pra:ftent,fedulo adnititur.Dç decimis cleficorum , & vigefimis Iudxoru
eftimpetratum. Sed quantula hare funt ad tantum bellum fuftinendum prxfidia?
Quid enim centena milliainopiRegi contra Afia; , & bona; partis Europç potcn-
tiffimum dominum?Contributionem autem iatcularem nondum impetr'auit.Ei im-
petrandç totum fe exhibet.Nos patris fideliter laborantis fequimur quoad poflumus
ítudia.EmolliacDeuscordadura,mentcfq5ca:casilluminet,neambulemusin tene-
bris,& in vmbra mortis, acdefenfore tanto deferto,fero lugeamus, noncognitam
priusfuiiTeviam noftra; falutis. In periculis his & rebus tam afperis ferua teipfum
Pater,quodqj tua: virtutis,& religionis femper fuit,Sacerdotem te recordare. Vale.
Roma:.vii.Martii.M.ccccLxxvii.
CARDINAL I \MANTVANO.
DCXLV.
~\K Antuane ptote£tor viue,&: vale.Heri vefperi Senam ingreiTus ftjm , dies com-
•*^-*-pluresanteinfuburbanuIocommorâtus,quod dubiis his temporibus ingra
tos eíTeSeneníibus eos cognoucram,qui à vobis recens adueniunt. Paro ad vicinas
aquas procedere,quarumpotatio iàlutieftrenibus.Abhisinciuitatem reuerrar, Ъс
nunc hic,nuncruri,fi perpeftilentiam propinquantem licebit, a:ftatis reliquum exi-
gam Inuafit enim &c dure vexatvicinaagri huius oppidaduo, Paganicum, atq; Ar-
chidoxum,vnde neceflario funt crebra comercia. Tu interim vale pater. Incolumi-
«¿Ípatis memoriam habe,& Papienfem ferua.Tuus ert enim:quicqud illi rerum &fama:
acccdit,atqj deccdit,poifeffionis tuç eft ia¿tura,& lucrum. Quod apud vos , & Gal
ium^
E P I S T O L iE. «77
ium,& В urgu n dum, & Hungarum agitur, ex te vero Temper aucbre opto cognofce-
re.Sena:xxiii.Iunii m.cccclxxvi.
IACOBO VOLATERRATÔ. »
DCXLVI.
Д1 Arianus faber lignarius dolauit iam alleres , & pinxit regulas. Accinâus eft ad
-*-"-*-lacunarium opus , ad quod ftruehdi funt pontes. In iis firmandis puto lateritiu
dnToluetur,nifi vt tu fcribis,fit fuprcma pars operis. Quare vide, & prouide. Ipfc , vt
putOjCras veniet-Finem dierum, quanti! video, proponit feruare. Lignario operante
poterit ex iifdem pontibus pi&or depingere.Hoc quoque mente ne excidat. Satisfa-
¿tionem de Frofino accipio. Cura , vt terra depifcina erTofla a:qua portione ad latera
& frontes feratur. Vale*
F. CARDINALIS CHA^T^^VS IACOBO CARDI2{A- .
DCXLVií.
"^Tlhil ambigo«m ad aures Rcuerendiffima: D. veitra: delatu eíTc nuntium obi tus
■*■ ^ bonç memoriç Domini Cardinalis Bononienfis, quem non potui nonmaxime
deplorare ob meam in cum pra:cipuam obferuantiam,& feruitutem.fuitque mihi со
accrbior,quo breuiore tempore , tanquam ex plena incolumitate , pro illius Patris as-
cate^ valctudine,veluci fubtra&us vifus eft. Scio idem vobis accidifle : Sc propterea
mei oiEcii eft , primum fimul conlugerc : deinde pro confueto humanar, fortis reme
dio communemhanc triftitiamlenire, quodeo paucioribus verbis apudReueren-
diifimam D.veftram profequar , quo illam fcio in huiufmodi patientia:, ас fortitudi-
nis documentis efle vberiorem. Heri cum allatar eflentrecentiores ex Auinionclit-
terar,euocati fuimus ad confiftorium vefpertinum. Ex illis coniicitur , Patriarcharn
Antiochenum Cardinali fan&i Petri fígnificafle dceohic circumferri,qùodceflloni
Renati Regis coniênferit, quod Archicpifcopo Lugdunenfi perpettjam Galliarum
Legatioaem promifcrit. Reфondet Patriarchs: Cardmalis,neutrum horum verum
eíTc-imo fe nedum conceffiíTe, fed néque ad ea facienda requifitum eiTe. fi faclum ef-
fct,non com miflurüm fuilTe fe, vt ca íllentio pertranfiret,iêd vt alia fignificâflet. Ha:
ad Patriarcham litterar publice leda?, vt tollerem rumorem inter nos fatis vulgatum,
& conftantem.Sunt tamen,qui propterea nihil minus credant¿ & in opinione ilia ad-
hue perfeuerant-Eocohfiftorio fpolia Bononienfis diftributa funt. Vicecancellarius
ad Portuenfem translatas eft.Neàpolitanus Albenfis creatus. Titulus iancti Lauren-
tii,& domus dati funt MeJphitenfi. Prior illius titulus fanebe Cecilia: Mediolanehfi
concelfus.Monafterium faxi viui in agro Fulginati Cardinali fan&i Marci commen-
datum. Ego Bononienfis ecclefia: adminiftrationem habui. Epifcopus Albinganen-
fis monafterium delà ftrata nuncupatum in Bononienfi agro, Cardinali Rothoma-
genfi, quod in vltimis prodignitatereieruaui , monafterium Ceretc commendatum
Fuit.Orficium pcenitentiariar,vt puto,abfehti Cardinali nepoti defignatum eft. Hare
fpoliorum diuifio. Hoc totum eft,quod per vniuerfam hebdomadam nuntiare pof-
fum.Vaíe.Narnia;xxvxi.IuliiM.ccccLxxvii
F. CARDINAL! \MANTVANO.
DCXLV1II.
NVUum habendç gratiç genus.etiam diligentia meditanti occurrit,quod vel par
tuis officiis fit,vel meo animo faciat fatiSiVincunt quotidiana beneficia Papien-
fis conatum.Tuque quod ab inopi non expeclas,pia volúntate fuperimpendis.Habe-
bo tarnen quas potero, infigni virtute tua fretus , qua: ad tribuendum iêmper intenta
deberi fibimauult.quam cuiquam deberé. Habeoigitur máximas, & quod fupra
menfuram hanc eft , irremuneracum non finat Akilfimus. Le&is litteris tuis ingens
iubito eft orta , cum voluptas, turn admiratio, turn vero etiá ab dubiis rebus anxietas.
Oblecbuit quidem varietas.noua confilia permoucrunt.ancipites exitus diferiminu
Ecee
plcni moleftiam attulere. Singulis brcuiterrefpondebo , ne longioribus ncnits tardia
qua: non praeftas,accipias. De Cardmalatu noftri Hesler,& veftris decrctis plus mul-
■ to concipio,quam litteras préférant. Indici niii magnis de rebus, no folent filentia,ec
ego iis in Jicendis affuetus fcio quid plerumq; contineant. Fortunet Deus , quod vel
fponfumCa:ià«ieft,velcerteàvobisdecretum. Accepturusarquo animo fum.quod
tibi cordi effe cognouero,cum fine te triftari,fine telastari pater no debeam. Grande
eft filiam Ducis Burgundorum ipfius Cxfaris filio denupfiffe,atqiüÜfuorú,huicRo-
manorumRegnum cxpofci. Primi confilii iudicio meo magna faciliras,fecundi diffi-
cultas non parua. Ne amici quidem ele&ores addo & neceíTarÍ!,Fcderico requirent!
affentient,quorum, vt fcis,in ea re eft totapoteftas. Legatum peti tc ad conuentum in
Germanishabendum plurimum lxtondecerni vero plurimum triftor. Gloria: quide
eft, expetitum à tanto Principe iuuenem effe, iaâura: fine fru&u abeffe, & cum vita:
periculocircumagi.Exitusconfilioruminea nationefuntnouorum femper confilio-
rum initia, magnifque apud eas conatibus nihil vnquam perficitur. Vtilius multo eft
colère te Apoftolicam Sedem,cui es charus.teq ue ipfum , & fpcm tuam ièq uetes vna
prouidentiaconferuare. ObteftorigiturDignationcm tuam neexeas, neuepatiaris
emittijcum alterum non fit neceffarium, alterum turpe po/fit videri. Mihi quodfine
jaflentatione affirmo,nec ingratius quicquam nec moeftius,nec damnofius poflet ac-
eidercScribis huic te poftulationi fedulo aduerfari: Laudo quod facis : hortorq; idi-
jpfum ad rem perfecbm ne definas faceré. Omnisperegrinatio,inquitCicero,obfcu-
ra,&fordidd eft iis,quoruminduftriaRomçpoteftefleilluftris. Altera iam Burgundi
plaga audita tantum hie erat,fed in hanc diem non credita.Tuç litterx dubitationera
omncm protinus fuftuleremon femper fecunda? res vni. Quern aduerfa fxpepreter-
jcunt.aliquando inueniunt, & cui in aperto fubueniunt vires, inter angufta pJxrumqj
jnon affunt. Pugnaces femper Hcluetii montanis inclufi : per omnë vitam vid or Ca-
irolusDux procliis tampeftnbus affuctus,fcd operolum valde eft,procliucqi ad perni-
ciem alienolo;opugnare,nonfuo.Patrocinium SabaudienfeàDucenoftrofufceptu
quidilli allaturum fit nefcio. Plenum quidem vidctur officio , vt illi funt piainitra,ita
felices fint exitus precor.Nuncium cladis illatç publica Jetitiaà Ludouicorege fufec-
ptum,necmiror,necdubito. Gallicares non Itala fuit ingenio tranfalpinomultü co-
gnata. Olim Pompei magni capite ad Cxfaré hoftem relato illachrymauitad cius in-
tcrituro,vltuiq5 eft occifores:fi in manifefti, & armati hoftis occafu militaris Impera
tor fie egit , quid Regem agere in iactura tantum reconciliad oportuit.?Sed illi fuum,
nos noftrum captu feruemus , aliter inter cordatos excordefq, nullum effet àiCctimê.
Gallici honores,quos memoras,à qua die funt nunciati,fuípe¿ti mihi fuere, non fine
mercede ingenti hábitos xfti manti: mercedé autem ipfam, & graue effe, Se Ramanx;
Scdi inprimis calamitofamputanii.Huiciudicio Pontifîcis vultus contra naturam,vc
fciibis,confuetudinemq; non lxms,& diligentia celandi facile affentiunt.Cum tem-
peftati. internç ad fronte nubes eru!iipcreibIent,eorumqjvt plurimum noftroscele-
inus,quorum nos au&ores maxime pudet.Rccipicnde Auinionis cupiditas,dclendas
jnotx cura, q uod culpa Legati nepotis ea ciuitas diceretur amiffa , facile potuit ad de-
trimétofas pa&iones illu inducere : fed obftruclio hxc nec diuturna effe poterir,neq;
îta obdu£ta,vt acres mei Matuani oculos poflît effugere.Quicquid ergo id erit,quod
in lucem aliquando eft peruenturü,cura oro vt fciam,negementibus vobis ego ynus
lachrymarum veftrarum fim expers. FugaRegii filii fiue Cyprum fpe¿ret,fiue infide-
lem Soldanum, vera item fit an àffecbta, non poteft ad auertendos à Turco Venetos
pertinere. Male conciliatx voluntates,& artes Hifpanicx,quid illis non trepidi affe-
rantîScd funeftum confilium intercipiat Dominus,impiarum cogitationum femper
infpedor. De minore Defpoto equidem cum adhuc Romxeffem , & lamentante!»
jllum audirem,quodad arbitriu/n non pafeeretur , eius inertia planefum vaticinatus
<yuod accidie abiturd ilium ad Turcos, quo iamdudú iníídelis natura, & inexhaufta
cupiditas rapiebat.Si fides effet tenuiCardinali,fuaderé quoqj penfione adempta ma-
iorem emitti, vt vbiuis locorum effet,quâRomç.Crede,qua inter Ce ambo erant con-
iun¿Uone,fi ne fratris cófilio à Chriftianis fratré non defeciffe, rurfum futura pofthac
inter eos per nuncios ignoratos cómercia,plus innatç perfidia;,quam commodorum
noftro-
EPISTOLA. %79
noftrorum habentia.Honore Cardinalibus pari, annuaqj pecunia noftra, eaqj nö lc-
ui,apud nos retinebitur qui pro Turco , quç agantur exploret,&: in candé ípurci tiam
fe randem conférât. Amplior multo animi follicitudo de Turcorum in Moldauos de-
fcenfueftfufpicienda. ¡Tanta quingentom milium multitudo.tamqjimmaniSjquem
iufte no terreat ? Exercitata illa quidem fie ad noftra eft bella,ac fie flos eius ex noftris
transfugis conftat,vt mérito non manus noftrç modo,fed noftra quoq5 in nos milita-
ris iam pugnet induftria. quod moliti funt hactenus mari , in metu non fuit. Littora
tantum , & littoribus próxima clafle vexantur. Summa rerum in diferimen no venit.
Tune timendö eft extremum exitium, cum terreftribus copiis petimur , viasqj certa?,
n5 dubio mari barbara vires creduntur. Galli, Afri,Gothi,Oftrogothi,Hunni,& Va-
dali , atq; id omne genus externorú examinum terra, no mari ad nos irrupere, & mi-
icram Italiam oppreflere.Nunquam Mantuane Pater,moueri in Húngaros hçc arma
intelligo,vt non totus mente concutiar,ante oculofq; verfetur futura fors noftra. Di-
uino muñere datum id regnü Chriftianis reliquis eft,vt pro omnibus pugnet, peten-
tefque nos tempeftates virtute fuá diftineat. Si femel (quod Deus fanftiq; proíubeSt)
cedat plagamqueaccipiat,qualeminrerrevicbix barbaries folet,quid impedid, quid
claufi interim eft, vt non illico increduli nos atq; ad praefidiú feri , vel iugulum gladio
prxbeamusjvel iugo miferrimae feruitutis colla íubdamus ? Orandus eft Dcus,vt im-
pietatum noftrarum oblitus,memor fit mifericordia: fua:,detqueChriftiano homini
quod opera Chriftiana minus funt merita.Ego quidem & penderé animo, & angi, 5c
formidare ante non definam,quam intellexero conatus tantos, aut fraclros prcclio cf-
fe,aut anni tempore difîolutos. Quam ob caufam, fi quid amplius de bis perfertur ad
vos,pro rua in mc charitatecura vt fciam.Qupd ad nepotem Chriftophorum attinet,
me hercle quid refpondeam nefcio,quid fperem ignoro, quid repromittam , non ba
beo. Lubrica jetas licentiae aíTrffcta figere certum aliquid mente non fink. Quod оссаь
lîonum inopia in lafciuis nunc afFeâibus tegitur,vcreor ne erumpat in copia,ac velu-
ti ex apertis aggeribus retenta: aqua», ímpetu maiori in procliue Voluatur. Te tarnen
pió rectore nihil eft deíperandum. Amas meagratia iuueiiem,patremque illi príeftas,
•non dominum. Animum bonum,quo eíTe me iubes,tuo imperio induo. Spero quod
íperas: fed beneficium tibi mihique hoc Dominus prasftet , vt ficut amantiífime feri-
biSjVitulum aliquando euangelicum comedamus. Officia in ilium , vel verius in Pa-
pienfem tua,quantafint nofco,quá me obligent video. Sic habe, Pater, fi merces ali-
qua eft pro beneficio accepto , boni , & grati Cardinalis perpetua feruitusmea fie cft
meritis tuis addi¿ia,vt non prius qua vita,fit dcfitüra.Ctiius propofici fidem de rebus,
non verbis perfpicicupio. Erat epiftola: шаг breuisincluiafignificatio.de inclinante
ad nouam Cardinalium ordinationem Pontífice , & Regio filio inter illos futuro. V-
trumque,miPater,vtgraue:fic non neceflarium, fed multo poftremumhocgrauius.
Cur ita fie diceré,ni tu(qua es ad futura prçuidenda diuinitate ) plenius interiuftjj illa
cognofeeres. Sed heus,Mantuane , Pontificis huius creator, fi Neapolitans accipi-
tur,Mediolanenfis cxcluditur: quid Galeacius María de miífione Germani fratris ad
vrbem , & centum milibus tefponfore oblatis ,&¿ tuo non reditu , fed volatu putabit?
An non tandem intelliget citiflîmis iumentis fuis inueclum fibi damnü , &: dedecusí
Deique non confiliorum fuorum efle exitus bonos? Sed hax ad Iitteras tuas. Ad mea
priuata item ha;c pauca.Multos iam dies , quod pridem faóturú me fcripferam , Bor-
ranam aquam ebibi , purgandis renibus falubrem. Rcuerfus fum Senas, vbi fi biduo
maneo,quatriduo me ruri contineo. Ad faturitatem lego, ad laífitudinem feribo , ad
plenam voluptatem voluendis faxis glebifq; inter rufticos operor. Nil mein dome"
fticis anxi um habet,pra:terquam mutandi loci necelîîtas. Peftilentia lmcufque apud
vicinos fuit acri fem per cuftode exclufa.Nunc vero omnem cuftodiam fallens in vr
bem e ft Iapfa. Node praîterita ad medium СатШге via; , loco freq uenti , & celebri,
contacta eft mulier,ad vefperum hodie,vt nunciatum eft,mortua.Territa tota eft ci-i
uitas,defun£ta: necelTarii eie¿ti,& domus publice claufa. Paucis dicbus ab iis initiis
progrciTum interitum veniali cognofcens confulam,vt potcro,mihi & meis. Claufis
vndiqueitincribus,nullis non modo nouis rebus, fed netabellariis quidem ad nos
venkntibus.Hacc habco in Senenfi inopia,qua: tibi fignificem. Senenfis Cardinalis
Ееее г
88o I АС О В I CARD. P API EN S.
valet.Montisferrari Ilcini eft.Nondum nos illc,nec ilium nos vidimus.ValcSenis die
XXVIII. lulij M.CCCCLXXVII.
HIsfcriptisnpnciatumhiceft,D. Bononienfem vitamigraiTe. Idfiitaeft,memo-
ro primum presbyterorum me eíle,&: non abundare, &: nil toto Pontificatu Xy-
ftiin meumcommodumaccepifle. Sicut execra, ita&hoccurx,& pietatitua»relin-
quo. Si tarnen tibi cordi hic Epifcopatuscft, & mihi ex loco prarrogatiuaîaliquidà
confuetudine fit,eam tuo beneficio linquo & dedo,& ve crefeas exopto.Icerum vale.
F. CAVRIENSI EP1SC0P0.
DCXL1X.
DVbitare videris,miCaurienfis, neAlbana velPortuenfisEcclefia pimóturaííc
cor, quod primo presbytero Patrum confuetudine debita , illo pretérito data fit
proximo. Dubitationcm hanc tolle. Nec pupugit , nec pun ¿tura eft cor. Acúleos illa
non habet, S¿ bene rectus ego fum armis. Nocere quidem alii poflunt, mihi ipfi no-
cendum non ftatui Vfus,lirterç,& artas fatis ad quotidiana me inftiuxere. Ea fl vt no-
ua,& vifa nunquam admirer,non hofpes modo, &: peregrinusapud Apoftolicam Se-
dem,fed pene fim puer. Iterum dico/ne time. Tantum abeft vt mœream fa£to: vr et-
iam quod ita fit factum praeter expecbtum non venerit. Audi fie recenfentem, non te
fallam in vera fententia.Erit idem mentis orifique judicium. Abfentium quod vidifti,
fa:pe raracft rccordatio. Vulgato iam prouerbio,habentur illi pro mortuis. Oculom
quidem acet eft fenfus,aurium hebes. Quod tot olim patribus, me tefte,& infpc âço-
re,iam contigit egregia virtute pr£eftantibus,inrraillorum mérita pofito inibütum ef-
fe non debet. Quoique illi ford animo pertulere, pudor çft hoc a-tatis iacerdoti fra-^
¿to,molliveaccipere.Multum in omnibus excmpla nos leuant, malumque commu
ne focietate ipfa fit lcuius.Noftrç conditionis exfortem'ime nolo,minufq¡ reculo cum
Cumma virtute exemplis iisiungi fenfato Cardmali cum vrbem egredimr,aut volens,
aut miflus.cxpcctandus hic exitus eft,atque hxc cogitanda,qua? dicô.Hçc eadem cu-
gitauiegOjatquecxpedauiprarfcntisanni, &¿ prxteritorum ieCwiTibus. Prruiforum
autemincommodorum Temper eft minor offen fi o: fedeonfuetudmem tranfi, argu
mentum aliud vide.Nil mihi Pontifcx debet, viribus fuis, non meo fufft agio ad Pon-
tificitumaíTumptus. Innúmera ego fua: beneficentiar debeo pie gratifque accepta.
Eftmo'eftumabiisnonimpendi.quibusfit anteimpcmfum,datorumqueobliuioil.
los potiílímum torquet.qui dediflefefentiunt. Nö igitur in nullis meis obfequiis ram
mihi conuenit ехрссЪге, tarn de non aeeeptit doleré , quam de iam habitis gratias a-
gere.Quxdedit Xyftus,funtgrata:quçnegauit,nôgrjuia. Addequodrerum & tem-
porum ratio cogit aliquando Pontífices eflè,quod nolunt. Neapolitanum confer , 8z
me: Videbis ab illo omnia,a me nulla pofle prxftari. Gratiaille apud vicinum regem
plurimum valet. Ncccifitudine quoque iunótus iis eft , àquibus Rex ipie fumir affe-
¿rus. Mihi quid tale ? qui nec fuffragio Principum creui ,necillorum patrocinio fum
gloriatus,nec nifi Romanam Sedcm in hanc diem aipexi , quod iola: vires CardinaUs
exigui poterant , hoc fperari licebat de me. quod Neapolitans poteft,& fui poflunt,
& Rex poteft,expe¿tari de illo mérito debua.Prbuide igitur,Pontifex:maiora mino-
ribus in dando beneficio praîferens,non improuideego,indig!iandum non cenfens,
quod vberiori ecclefia: frudu is mihi collega fix folo loco prelatus , qui anteferri mc-
ritis omni tempore debuit:íed aliam patris noftri neceificatem attende, no à memo-
do qui diligo, &: debeo , fed à minus amantibus , minufque debentibus mérito igno-
fcendam.Dedcrat,vtaudio,cardinalibus duobus primç vacatura: domus diploman,
Neapolitano huic noftro,& Malphetano vrbis Legato,qua: vno eodemque tempore
ab vtroq, prolata anxium ilium habebant.Repetcbatabiis defun&i Bonunienfis do-
mum Neapolitanus,ab iifdé & Malphetanus. Priorem iuuabai poteftac,quá dixi,¿£
gratia.Pofteriorem adica рогГеШо iam, & vita quotidiano in difcrimine pofita , quod
peftilenti anno Legationem non deferat. Satisfácete eadem res ambobus non po'te-
rat,& de eadem tarnen preftanda ambobus erat ícripta,& vulgataiam fides.Milii nec
Albana.nec Portuenfis promifl'a erat Ecclefia : nulla inde data diplomata. quid agere
to his anguft:is Patrem clementiifimum decuit ? aut cui iuftius debuit ? vel Neapoli
tano
Е Р I S Т О L Ж. 88х
taño coropenfationeeiusEcclefiíE dedomo fîdcm per fol ni : v8$Pnpicnfi nilrcpofcc-
ti vkro bencficium fieri?Maior certe, ni fallor, feruand* n'dei , quam augcndi mei iti
fuit neceiïitas. Collegaz quoq; mei in eandé fententia fi conceifereupfa hçc illis,quod
,puto,& alia,quod non dubito,cogitatio aftuit.Sperabat iibi tunc quifqj quod habuit,
mutacionerci vniusmutaripoíTefuam putabat.Adconfiliú ventuficeíl.vtaíTequcdi
ipes, & ami ttendi per mora timor procliuioi e ad decernend um confenfum effecerir.
Itacumnon mihiillorum-, non Pontificis defuerit chantas , alterumtantum permo-
ûeritfides,alterosfuares magis quam mca,quidlameter non culpameame,fedalio-
rumiuftaneceflitateprarteritum? Verum defeendemecum mterius, arque abimis,vt
aiunt, medullis rem totam ferurare. Vir es artate n oftra doc~biîïmus,que nec vana ra-
tio,nec tecla fállete poflitambitio. Qujcoro perepifeopatum Albanenicmcommo-
dis mers , vel honoribus fiebat acceifio ? Titulum , vt fcis,magis habejalle,quam rem,
&ego Papienfis Epifcopus fieri epifeopior per Albaneníem non poteram. Nouusor-
do,nouafacranondantur. Primo accepta plenum perfeftumqueEpifcopatusius af-
ferunt:fi nec magis Epifcopum, vtiq; neemagis Cardinalcm. Si neutrum magis prç-
ftabar,quid bonus homo,& prudens,inani titulo fe poílhabitum doleat i Ita in Sena
tum ad mictar3vt ante. Itaeritadconfulendumlocus,vtante. Itameapresbvteri, vt
prions Epifcopi vox numerabicur. Confimilis geilabitur pilcus,conumilis veilis.Ea-
dem nec obolo minus,cx pileo emolumenraprouenient. Pra'ildcrc autem fubfeilio
vno,aut altero, & dextro latere , non laruo incedere , apud Cbri flianos quidèm fi cùj
piatur,vani eil hominis:!! quadrat ur,elati,fí contendatur,amentis. Notati in Euange-
liofunt Domini voce,qui dilatant philacêria fua, & magnificant fimbrias, quiquea-
mant recubitus primos in ccenis, &¿ cathedra s primas in fynagogis , &falatationes in
foro. De primatu ipfo cohtendentes difcipulos acriter ille incrcpuir. Ipíe vero expeti-
tus qu«Efitufqucad regnum,fugit folus in montem, ne ad idraperctur. Humilcs ipiii-
tu faluat,& oculos fuperborum humiliât. Honore-, inquit Apoitolus,m«/«w/?/ve*iV7.'V»-
tes,S~ nihilpcr тлпетфшт :ßdiniiumtätateßtperioresßbitmkem arbitrantes: cuius pra>
cepti nosimitatores,qui Apoilolorum typum tenemus, venicnti ad ilium fubfellium
Cardinalireligiofaconfuetudinenoftrumfcmperinnuimus.Quodtotienscgo Nca-
policano inferiori iam innui,& obtuli,à Pontífice datum non patienter accip aímen-
tkumqugüli me tanto tempo re fal fis nutibusdoceamíínfania; huius crimen compos
m ent Ls Я1 q uam fu b ; bo. Exaltatum noneß cor тент : nequt el.ilifunt oeuh тег, ntqm а n -
buloinrtiâçnis, crmirabÜibtfißtprame.lmmcxk\xs aliquis 3 qualem aliquando neltra fors
habet,fi mihi effet pratlatus, plena forfan res ftomachi potuiflet vi<ècri:ièd cum pratla
tus collega fit nobilitateinfignis , vita egregius , do¿trmapra*ílans , cuius шша o-
mnis longe meamexcedit,quidtriftcrredditam mcritiseíTefuam mcrcedenlW'çf; i -
timcumrecufuicritdiujocumqueineptaîcôfuetudinideditumdlfiàfedcprecatiis,
amicoPapicnfi ilium optarit. Coniun¿tae'runtfubrellianoítra3vtpiius. Defamilbri
colloquendij&fufpicandij&riocandi.&ridendiquoqueconfuetudincnihilquoquc
mutabitur. Omnino nulla veteri voluptati decedent. Nouo lucro hoc inprimis aecc-
der,quodin dicendis fententiis vno plus monflratorecrudiar , &in lumine fapientis
Patns регГафе lumen videbo.Grauia etenim,quod nofti,funt fua confilia.plena fem-
gper virtutis,atque doftrinae. Si arTuifiemScnacui illi, nemo me anteiflet fufrragio, vt
quinquennio antePortuenfem Epifcopum tune CardinalemDiaconú,noníumin-
dignatus ab vltimis fubfelliis fcntëtia mea mihi prçferre : fie nue presbyterum aman-
tílfimum gratia cftuturna coniunclum , dolenter pailus non elTem à proximo excira-
tum vitro pra:poncre.Habeat quod datum cil benedicente me, atque lçtantc , fortu-
netque Dominus honoris huius afeenfum. Ego decreta Pontificum,&|^natus,vt
reuerenterpatienterqueaccepifemper,fic&: pra:iènslibenteraccipio. Sublimis po
terías \лщ eft, à Domino ordinata. Sublimioti potcflati fubditos nos efle iubet Apo-
llulus, quia qui illi refiíliíjordinationi Dei refiflits &: qui refiilit,damnationëfibiac-
quirit. Obedio diclo, non blafphemo,non litigo , quin Sc facïum laudo, &. probo. I-
plum vero Neapolitanura curarum mearurn Temper interprétera, dolorura aliquan-
do confolatorem:perpetuas veroconfortiinoilri del nias, meo nomine complccîere
g; atulans.Inprimiíque folate, quod quantum ex litteris tuis,& fermonc tecum ha-
Eeee; 3
I
882. I ACOBI CARP. P APIENS.

bito intelligo, angi ob earn caufam videtur, quod apud me ignarofquc fuae recuiatkr
nis , & extorta? per Pontificem obediential fidem , & modeftiam eius venifle in iud i-
cium timet.Timerc definatrapud me quidem non venic.MuIticudinis autem impcri-
taenullailIifitcura:abeaenimnemo fapiens vnquam pependic. Ego ilium venicns
affeótu roto complccbr: venerabor Epifcopum , frarernitatem feruabo, bonorum
fuorumerofidusadiutor, follicitus femperiuxta eiufdem Apoftoli verbumferuare
vnitatcm fpiritus in vinculo pacis. Vnum corpus, & vnus ípiritus, ficut vocari fumus
in vna fpe vocationis noftrar.Scribant abfenri qui volunt,praefenti loquantur qui cu-
piunt.ab hac mente non excidam,illud Comicum identidem KzyticwuValeant quiin-
ternosdifcidmmcjuxrunt. Quin & te oro, Pater, vt quando ad teftandam tibi banc ani-
milenitatem pr^fentem dicbuiepiftolam,&;manumeadefcripfi,tuquoqueadean-
demaliisprobandam.hancipfam meiamantibus,ac nonamantibns,paruis",&ma-
gniSjPontifici quoque, & Patribus , fi ita videbirur , Jegas, tranquillitatemquequam
dico intrépido iuramento confirmes. Promitto enim , nec tu periurus, пес mendax
cgoinueniar. Vale.Senism.AuguftiM.ccccLxxvi.
ÔVARIENSI CARDINALI.
- DCL
TEilimonio Parmenfis noftri primum , inde tuo cognoui , quo in me animo fue~
ris,cumde A!bana,&PortuenfiEcclefiain Senatu eftadum. nec tua me fides>
nec mea de te fefellit opinio. Dcbebam antea tibi : nunc vero etiam tanto beneficio
reruituteiiiprofiteor.Mcminifleabfentis,intrepidedixiflefcntcntiam,non obfequu-
tum eiTe prçientis arfeclui , magna: , & multum confirmatç bencuolentia: eft fignum.
Non habeo vndc nunc tibi retribuam. Futuram autem omnem retribucndi occafio -
nem fie auide obferuabo.&c cupide excipiam, vt fixum apud me trabali dauo hoc pa-
trocinium iudiccs.Omn sgratitudo eft debita , fed defcnfi honoris inprimis necefla-
ria.Dolco in diripiendis exuuiis defun&i Patris nütibi obtigifle. Ceretis ccenobium,
quid homini Gallo ad verticem pleno, quam Italo tibi multorum egeno coHuenien-
tiusfuit?Reipicimus magna,& vulcus potentium inclinant ad fe.
Kîdmarefie vaßumflumina cunttaßntmt.
Tu inter haec bono animo fis : non fi male nunc , & olim fie erit. Aliqu^do virtu-
ti eximias iufta foluentur. De me fi vis cognofcere, qua mente dccreturrmPtulerim,
lege 010 Epiftola.*exempIum,quamadCaurienfem Epiicopum feribo, à Neapoli-
tanoaccerfitum .ifleièicribitrogatum, vtnecelTitatemmibifuam de AlbanaEccle*
iîaexe^t,preceturqucinveteiibcneuoIentiamaneam:Rcftitiflediure,atqueoblu-
claturrme illam acciperct : accepiiTe autem in uitum, & paratum , fi velim, dimittei c-
MultaquciJ genus eo quidem fpcctantia,vt vim non voluntatem fibi aftuifTcintelli -
gam. Neceflarium fuit referibere , ne tacendo retiñere in finu iracundiam credercr.
Eo autem pluribus rationibus tueri factum, & rranquillitatcm mei animi confirmare
oporMit,quo in ea re, v t vides,eft difficilior fides. Sic putaui vt fcripfi, & fie fcripfi , vc
nolim vilo tempore faâi , & feripti diuerfum exitum inueniri. In renui re natus non
tenuem fpiritum gero. Maiori ego ad hxc contemnenda propofito fum, qua ad dan -
da alii.vel accipienda volumate.Hoc lucii hic mihi fecifle videor,quod tuus in me a-*
mor verbo antea declaratus,nunc etiam faâo eft confirmatus. In eo feruando fit mi
hi Deus adiutor.Valc.Senis v.AuguftiM.ccccLXxvi.
IOA^TÎ PETRO k^ÎRRIVABENO. *

a DCLI.
QVicfce animo,frater.Primas fecun da?, & nunc tertiär íitcerac redditx fide-
liter funt,atque ca fidelitate apud me afíeruata:,quam petis. Pu taba binis primis
arnigmate vno íatisrefponfumíquádoidemambardocente^vnamámefecretiintel-
leâi fignificationem fcrebant:íed diligentior ero pofthac,nec coramina, vt vel pún
elo temporis m rebus huiufmodipendeas. Prob uas autem tibi meas efíede Albana
Ecclefia non mediocriter lxt»r. Lucub'ationis illius tarn neepiget, nec pœnitct:
quando Arriuabenoita eft vifum: cuius ego iudicium ceteris multo anrefero. Puro
* tamenj
* epístola: щ
tamen,quod ru etiam innuis, variam earum intcrpretationcm fuifle, пес inuenros
mukös quîmihi congruerent.fed tu vnam hanc tene,hanc proba, & milleiuramen-
tiscontende,eaa:quanimitare me ad icribendum fuifle, quam prima epiftolie fad
es prefertmil rexi,nildifljmulaui.Nullafuirdigirorum,&íenfus difcordia. Quam
Caunenfi prafuli conatus fum perfuadereanimUranquillirarem, hac indui primus,
& conftanrer probata conftanter quoa in h¿tnc diem retinco.Fallere fi cçteros quç-
rcrcm : te ipfum, Arriuabene,nö fallero amantcm mei, & fidü fcmpcr fecretorum
interpieté.QuicquideíTetvelítomachi,vel vcneniquod male Papienfem haberer,
cuomi tutiusnullo teile Iiceret,quàm te infpe£torc,qui vna fide mederi pofles, &ttí-
gcre.Sed purent alii quod libet,meamihi in hoc fai is fuperq; eft confcientia.Grarum,
eft illas ipfas literas pluribuseiTecommunicatas, ea prxfertim moderatione, quam
fcribis.Teftor beneuolcntiam noftram.inuitum me id poftulafle, cum mea mihi no
placeant,&fuperftitioforumiudicum plena finr omnia. Sed vis reific impulit, eo
quidcm.quodàlongevidebamaddicla, vrnifimanibus me meis nudarem , viien-
dumq; omnibus paffimoftenderem, verfare interius magnos iracundiarum xftus
facile crederer.Habeo gratias, q uod ncccfl'ario amici defiderio iaris eft factum. Gum
Procheoautemcollucbcum temeacaufaintelligo.fedquadere fiscollucbrus te fí
lente non teneo.Me tarnen cogitante vidcorcernerc.# Artes antiqua: continuant,
eoclsmqj ariete innocentia boni Cardinals appetitur,tam illi ingrata, quam illi difli-
milis.VinculisArifteisDeovolentcaliquandotcncbitur, qua: vtopratodiutiustar-
dentjillud quidem interim male pacata; menti nondeerit,quodeftin noftratepro-
uerbio , aliena: quietis vexatores ipfos quoque minus quiefcere, & primam vcneni
fui parteminiquitaremfemperebibere.Tibi omnia dcbeo,&in artern- m dcbebo:
quodconftantillime amas,&amorem amici tenuis gratia: potcntium pra:fers. Quä-
ti à me oro,pra:íéns vultus tuus,pra:fenfque in tutando Papienfe oratio , quam cogi-
tationeipiîivideorintueri,efta:il:imanda?DiiTolueretamgçandisdebitinomennui-
lis orficiis,vix etiam grata volúntate vilo tempore potero. Colluebrionem autein
ipíam,&: quid fit de teille cum miniftris fuis commentus, vt ad reditum ièruas, iraia
reditu opto ego cognofcere.De corona ad Hungarorum Reginammifl*, & profe-
ctione Antioceni noftri ad excipiendumLegati Auinionenfis defcenium libenrer.
cognoui.ObitumLaurcntiiSinybaldi dolens acccpi. Adoleicenserat, vtfumma:
virtutis,atq; ingenii,fic fummas inter Romanos expec"tationis,& ípei. Periit tibi , &:
mihi ex illafamilia,quod eflc aliquando ambobus voluptati,& vfui poterat. Ad pa-
truum Falconem fifcribis.adde ex mein calce literarum denuntiatiunculam hanc,
breuemquidem,fedmeaconfuetudine impenofe charitatisplenam: Etiam atque
etiam videatneeodem aftectu fuosgemat,quo amat. Pietatis quidem à mulieribus»
nonetiamàvirislaudariconftanria:poflet.Vale.ExSuburbanulo meo ix. Seprem-
bris.M.CCCCLXXVI»
F. EPISCOPO CAVRIENSÏ.
D С L 1 1.
TAmindiesaugentur tua in me mérita, quàm frequenresfe orferunt bene me-»
rendí occafiones. Ad prabendam Traieftenfem tua opera impetraran) addun-
t4ir nuncXanronenfispriuilegii diplomata:ldeoadmcmiira,vrEcclefiailla,inqua
Archidiaconus fedeo,de manu mea beneficium capiens,mihi amplius debear : Ideo
ctiam gratis exempta,quodnominiPapienfis,quemin peririonc praferrividifti, id
honoris habendum purafti.Grarum vtriufq; rei officium : fed gratior animus, quo
ifta pra;ftanrur,antiqui noftri contubernii memor, & cum dignitare anniiquc adau-
cbis.Habeogratias.Rcferendi facultatem.fi dèderit Deus , vidcbismead redden
dum quam accipiendumfegniorem non eflc Mandata Sancbe Marias in porticu
rifi.Ex pharetra vbcri femper aliquid promit, Papicníem fuum quod pungit. RefpÓ-
de hoc tantum,pccnitere me iam quod Albanus, autPortuenfis non fim, ne fortu
na: eiusílm exiors,quam tot Patres tot iam farculis pertulere. Homini in re tenui
nato.ex ftercorc manuDei erc¿to>&cu Pnncipibus fui populi collocato,(atis luperqj
cftTranftiberinusChryfogonus.Dignationi faasme, quantum potes,commenda,
Eeec 4
884 IACOBI CARD. PAPIENS. *
Vnus hie eft ex numero noftro,quem propter egrcgiumanimum, &: fidem indile-
ftioneconftantem,eximiecolo&diligo.Heri vefpen Federicus AragohenfisSena
venit,honorifice,&: iiifrequenti populo acceptus,quiiam per rura morbi m ecu di-
fperfuseft.Egoillum non vidi, quod & cum paucis fum,&:metuconfimilitencor.
Vale.Ex Suburbano mcoScpccmjîs.M.ccccLxxvi.
Г AVI E N S IS G T. N 7Ш, í VR В i N Л T I.
¥ DCLm.
TEncbrxmihivndiqucfunt,Gentil:scbariftime.Innullam partem expediré ad-
hucaciem poiFum. Si dixcro, vidiile mc hominem, cum videro vmbram ina-
nem,errem ego,&cui monftraucro in errorem inducam. Fidcm intucor Laurentii
inmereamfallerenec poiTumprudens, necvolo imprudens. Hanc puta caufam,
quod non refponderim tibi.Doncc plus Iucis affulicric tacebo, atq; amabo magnum
lucrum paruumve fit quod in hoc noftro eft faChim.totum certc me vendicaftis.Era
ante vefter.Putaretis ne veftrum veniebat in du bium,nunc & putatis vcftrum, &: e-
go id videns ad priftina multum adiunxi.SuadeLaurcnrio,in hac rerum fufpenfione
ruasomncscircumfpiciatrationes,primamq;àreipfofiduciampetat,abamicispro-
ximam.Amicorumautcmiedelec1:umhabeat,vtconuenirepublici4, &priuatisin-
telligit.Supraa:tatemrapit,neeinconfultihominiscgetconfilio:red fialiquandpgu-
bernatoresadmoncriàve&oribusvtiliterin tempeitatibusfolent, videat num &?in
his verbis frugis aliquid infit. Vale.
IACOBO VOLATERRANO.
DCLIV.
TEmiror,Iacobe,quitotiamannosnon ignarus confuetudinis mexad omnem
querelamPapienfistuitantopcrecommouearis. Aut íuperbus nimiumes,auc
mollis.Ferredominorum incommoda xqulus eft quam indignan. Si queruntur iu-T
fte,emendandaqu3rdifplicent:fiiniufte,etiamnonc5tcndcndacxa;quo. Patiendo
non virtus tantum,ièd fides quoqj probatur.Non damno innoccntiam cxcufari:da-
rano tanti te faceré omnem accuiàtionem tuam,vc dicas malle te febremîquàm tur-
bationem meam: Et non probo,acceptoiam damno de claudenda; anua me admo-
neri.De Diego fieapredixiiFcs,qux nunc eft fuperfluum memoran, & tibi, vtfoleo,
cgiflemgratias,& detriment's domefticis profpexiílem. Sxpeadprxftandamchari-
tatem tuo domino es ferus.FIoc pofthac emenda,& bono femper de me animo efto.
Non omnes querelas meas iúftas exiftimo.Irj cos vt plurimum3fi quid aliunde amari
conceptum eft,euomo,quos maxime dihgo,& mei amantiifimos puto.Nilï tux dili
gentia; credcrc,& fidei,nonciTesfecrcrorum interpres, ac domefticorum meorum
magiftcr.In omnem qui pofthac accidat cafum hace tibi fintdi<5ra,& fcripra.Dixi fx-
pius,&repeto,vtproluuioFortegiierrxnon indulgcasquxilliadanimum veniunr.
Expendequxhonorimco,&famiIixcommodisnecelFiria funt atqj ea tantum lili
indulge. Vociferationescius,& lamenta ne plus habe,quammevelleinteliigas, nec
ilium plus time.quàm fors fuaexpofcat.Paret tibi domus,paretobfonator. Cura ne
tu,quod non inftitui ego,voluntate tua pareas Forteguerrx. Tua inde eíFct culpa o-
mnis,non fua.Exquifiui figillaiim de Petro,& fratre Angelo,qux mihi indicafti , va-
tuleruntomnia:IntelligoproluuiumpanisindefuiíFe,quodin propatulo linqueba-
tur.Cœpit Petrus iamclauderemecnifi neceíTario promit. Idem de vino obferuat.
Cofmumcœnaculo,&culinxprefeci,admonensquxidentidemà te monitusfum.
Credo omnijjpofthacmagis ex tuoiudicio fient. Tu autcmquod fumma omnium
eft,ad numerum eorum qui mecum erunt neceflaria mitte, qux amplius poftulan-
rurobaudi,&oífíciotuoferui,nonalienxlaxitati. Difperderc qux hic non erunt,
nonpotcrunt.VoIovttuquoqucaliquando reercandi animi caufa cum Francifco
Miuinenfi mecum hic fis. Cogita quem pro te,& il lo dimitiere ifthic commode pof-
fim.poírconfciftasculcitras,&:lodicc.s venire incipics.Promitto, melius tibi hic erit,
quàmiftbic. Vale.
10. PE TR о
EPISTOLA. ièf
m ^
10. PETRO kJIRRIVABENÛ.
* D С L V. "
TRium epiftolarum tibi fum debitor.totidem Mantûarto. Reddendi ícrius de->
biti renes caufa fuere : qui dies totostredeeim partim debilitate , partim do-
loribus me afflixerunt. Nil minus interim quàm vel ad feribendum manus, vel ad
commentandum animus valuit.Refpirauitandem,& fatisfacere ineipio. De reditu
Legati,& difceiTu Pontificis,&: confilio repetenda; vrbis , &c profectione Regia; vir-
ginis in Hungarian) libenter cognoui , ac tibi gratias ago. Etiam de redditis lite*
ris Vicecancellario noftro,quibus Volaterranum noftrum, & Lucenfcm commen*
dabam,gratum officium mit. Scribis,D.fuam infpecto chitograpljo meo,mereri di*
xifïèmanum Papienfis,vtcommcndationiaffcntireturàfe.Pergratafignificatiofuic
non tarn meorumb'enefîcio,quod iam impetratum exiftimo, quam continuationo
fui in me animi,quem omnibus antepono.Manusquidem mea fi ab illo cum volu-
ptateinfpicitur,iufteitainfpicitur.Honoribusenimiuis femper feruiuit, nec pra;*
fentidefuit.autabfentemreliquit. Miratum quoq5 fe dicit , quod ante has lite
ras oinnino nilfcripferim.Amantiseft admiratib, &c quaerentis quod optat. Sed
quid mireturamplifiimusPater,fi homo vacuus oceupatiífimo parcitf Ратиus ma
gnum non interpellat?6¿ in rure angufiro, ad quod itineribus claufis, nedum noua
fignificatu digna,fed nc tabell jrii quidem propinquät, mauult modefte filere quam
importune nil fcribereíPIacerefibiaddiditingenium meum,facundiam,&: pruden*
tiam,& Ьагс magnifacere.Patris,non veri iudicis func ha:c teftimonia. Laudai quod
amat,&quod amatplurimi pendit. Sedqualiacunqjcafint» mi Artiuabene, aufira
fine mendaciodicere.meritoilli placeré. Vtfidelibus cnim miniftris indefideriis
fuis omnibus femper illiseiïvfus,ncc vnquamimpeiancisoneierccufarunt. Amare
fe Papicnfem adiungit.nec dubitare quin a Papienfi amerar. Caufie quidem veri in *
timiqjamorisinnullisvnquamnoítriordinis meo iudicio maiores quam in nobis
fuerunt.Eas dignationi fuç fiepe recenfui. Vrqj eas tota diligentia coleremus , fiepe
fum obteftatus,docensquod paucorum mihi fit opus,multorum illi:Non minus ve-
ram banc animorum coniunctionem rebus fuis fruc~tuofam,quàm meis futura. Ego
ilium amo,coIo,atq5 obferuo. Ita tibi non feriberem , fi vt vereri videtur , alienaflent
me opera malignorum. Recenfeat vitam omnem pmeritam non à primismodo
Cardinalatusmeidiebus,fedabilla ctiam hora, qua venientem in curiam & Car*
dinalem factum fum veneratus. Actione« quoqj omnes vndecunq) fer utetur, fem
per fe adiutum.nunquam oppugnatum à Papienfi inuenict. Plane tarnen confíteor
nec defuiífe olim qui confirmatam bentuolentiam noftram conarentur difundere»
nec decile nunc quoqj qui multoi um opinione difcilTam conentur fie in frufta con-
cidere,vt farciri nullo tempore poíHc. Sed ego quinquagefimum & íecundum iani
annum emenfus,inter bonos,& malos diu verfatus multa expcrimentisedoctus,fci-
ens, vt eWapudSatyrum,quid diftent arra lupinis.-aures quibufdá honoris caufa attri-
buo,animum nullis.Si quid autem acrocius aliquando incidir , in quo пб fuerunt et
iam malorumteftimonianegligenda,vtproximefuitProtonotarii de Mancyofce-
luSjidquide nontacuiamiciscómunibus primo, poftdignationi fuá; palamaperui*
Purgauic ipfe innocentiam fuam credulitatem meam necefiariam, etiam habuit ex -
cufatam.In carterisquid vercatur, aut fufpicetur non video. Uli ml imputo: mihi
quid imputera nefcio.Si meum filencium,vt videtur innuere, alienationéexiftimat,
audifti iam filentii caufas. Vera: illa; funt,nec répugnât os cordis Sed te oro , frater,
vtri noftrum maior feribendi occaíio in prxtentum fuit ? Mihi ne in de.uiis pofito,
anfibiapudPoncificemagenti & cognitione omnium pleno? Rurfumcui inpra;-
fentiarum veriorlamentandieft ratiorSibi ne, qui iam meas literas accepit, an mi-
hi,qui literis , &: poftulatis in hune vique diem refponfum nonhabeo ? Ha;cea*
dem anno anee cum per Secretanum fuum mecum expoftulafler,familiari quodam
lirerar и m conuicio admonicus apei tiffimc eft, fi literas vellet , literas dare t : cum re-
fpôde. e facilius poilim quam prouocare.Nulli pacrú quod icis,ne inferiorum quoqj,
quiadmeexcuriafcribuni, auaräcalamorum &atramenti mci mercedem accipi
m IACOBI CARD. PAPIENS.
unt.Profex Iineolisxn.reddo.Summaeft,vtdeanimo Papienfisnonduî>itet,fuum
ita confirmerai eiusftabilirateetiam ad confiftendum mens vires accipiat. Qup¿
verbis frontequeoftendimus,intellgantomnesoperibuscomprobari. Itanec iilcn-
cia diuturna,nec malorum artificia fufpicionem immutata: mentis prxftabunr. In-
primis quantum potes,&fcies,dignationifuae me commendabis. Obitu Valleniîs
Lxlii plurimura doleo.Periic (их patria: optimusciuis , ApoftolicaîSedi fidelis alu-
mnus,mihi amicus non mcdiocris. In finu Abra:illi íítquies. Ego adhuc in Subur-
banulo meo fumxonfilium reditus ex veftro reditu íufcepturus. Valexi v. Odobris.
M.CCCCLXXVI.
F. CARDINALI CMANTVANO.
e DCLVI.
SI non prius refpondi ternis literis tuis reucrentcr à me femper acceptis, & le
áis , a;quus mihi fis rogo,non ignofcens modo,fed vltro etiam condolens. Tre-
dccimdiestotos (quod raroante hunc diem) dolor me Jareris fie cruciauic, vt &c
tuiolimiacentisdeficientifque quafiquandam imaginem viderim, & ipfe adea:-
terapraíterquamadeiulanduminutflisfuerim. Officiis tuis eternas gratias babeo:
plena funt femper,&continua,& curarum mearum fida leuamina.Ex vJtimis nofeo,
quo tandem reciderit annuus de Hungarica contributione tra&atus. Parturicrunc
longo tempore montes: natus cil mus Matthia: Regiridcndus, quinecabroderc
íua vincula poterit,necexpcc"rationem noftri tumoris implerc. Italorum afíeótuum
ii efieexitus folent.Caîfari fi Hungarorum nuptia: dolcnt,dic tuquid illi non doleat?
cani hortulano femper aifimili,qui allium ipfe horrens, non minus tarnen legentem
allatrat.Inpacisconditionibusfuit, neduceret Matthias vxorem. Id Cao & mc-
mini.Scd qua: alia: irfpace illa non genens huius, afperç, indignar, ftomachi ple-
na:,pcr neceflkatem metumq; extortxîSi nefcis,ha?c iola caufa duTenfionum eft in -
ter vtrunq;,eritq; dum venient. Quod praftari Regno incolumi conditiones illç
non poiTunr,pra:ftari eas nihilominus СжГаг depofcit,nullam moderationem a:qui-
tatemq; admittens.V'os redè,& ex publiciscommodis,quineeotum foluanturin-
duciar,initis confilia. Abitum veftrum ex Fulginto fonunetDominus.Tibi inprimis
affiftat,in cuius falute mea omnisincluditur.Expeótocognofcere, vbinam tandem
peregrinationes veftra: confiftcnt,vt& ipfe fi videbitur in idem conueniam:dignira •
titamenfatisfa&urus,nonanimo.Fugaenimacuria veftra nil vitç mea: melius, nil
menti quietius. Vale Pater,& Domine,Papienfis tui non immemor.Ex Suburbanu-
lo meo folito xiv.O&obris.M.ccccLxxvi.
F. tARDITÂLI lMANTFANO.
D С L V 1 1:
PVto Dignationem tuam ex proximis literis meis cognouifle caufam intermif-
fae confuetudinisferibendi ad te : ab ¡lia die vnas tantum tuas accept pon
dus non leuc habentcs.De Cardinalibus enim illaium erat fententia. Video quid
fan&i Petri conetur: quid noui confilii Vicecancellarius capiat, vtneutrum inex-
peclatum fuit: fie neutrum mirabile. Ais, parem me in proximum natalcm Domi
ni ad noua certam ina. Certandi nulla eft ratio, non voluntas quoque. In medi л pu
gna fum fscpedefertus. Semel etiam luculentaplagamaccepi. quodacies nunc pri
ma non audet,fecunda,promitto,nonfuftinebit.Pontificisamor, vt plerifq) ad rem
optabiliseft,ficmihiad pacempercharus.Contendi ha£rcnus fatis, verum intrépi
de dixi,potentis vultum non horrui,quod animus temeritati,firmitas pertinacia: , Sc
libertas infania: eft femper afcripta.non eft prarfentis confilii fine fpe redire in aciem,
autfinefru&u dimicareiamíenem.velpriorüPatrumíequarfcntentiam: vel certe
meam ad prçfidentem rciiciam.Hoc tantum inftitui,fi quid tu, cui fum alterne addi-
cbis,aut vitare voles,autaíTequi,inidipfum meo conatu incumbere. Optas fcircin
cxtremaepiftolaquandovifurusmefis.Mantuane,horis omnibus videre te cupio:
fed tamen(fi per çftimationemCardinalarusliccretjdicamapeitc, abeflem Jibenter
reh'quum vitç.Idq; ipfum horis omnibus meditor.fcd viam non video. Reccns ergo
reditus
EPISTOLA 887
rcditusvefterinvrbem,atqjvrbs ipfa non munda in décembre proximum veniam
facile dabuncEandem tu quoq; oro Papieníí ne nega. Ad incantantem non inuitius
trahitur ferpens,quàm ego ad inanes dcfatigationes noftras accedo. Valcfœliciter.
Ex Suburbanulomeo.xv.O<äobris.M.cccGLxxvi.
10 ANNI PE TRO t^íRRIVABENJ).
DCLVIII.
INaurem ha?c audi.Soli tibi epiftola loquitur. Quid non etiam incommodiin par-
turitione,quamfuades?Arïui farpius. Nulla die, nullishoris non fuípirata ab-
fentia. A principe inchoarquid non í Iii molefti? Accerilris ad fe. Sententia tua
inYuam expofcitur.fi negas, odio es: fi tribuís, publica Ia:dis. omnis fufpenfio eft
illi aperta ncgatio. Defcende ad patres. In certamen te quifquc horratur. O-
mnesinpradiodcfcrunt. Temptat alter vt fallat : Iuuat alter vt noceat. Nullius
noninfidiofusconatus, &fermo. Criminationes interim multac,& delationes, &
zelotypias,&: curç,atque vt plus nofcas,inexpiabilcs aliquando oíFenfiones. Gene-
ratim hxc memoro.fed bone Deus quam longum ab his malorum agmen confequi-
tur?Tranfi ad candidatos. Hic vero mel,& delitiç.Quotidie domus eft plena mole-
ftiismon menfa,non quies,non cubiculum ftomacho vacat. Proterve nimium pe-
titur. Impudenterambitur. Importunerecurritur. Iracunde quoque excipitur,
quicquid id eft quod modeftius paulo refponderis. Si non fpondco, iJIico is fum qui
obfifto.Si fpondco,non pratfto quod dico.Inimicitiç Princip >m,ipforumq; acbturn,
paratsc.Opusiniquiustoto Cardinalatu non tracb, minorquemihicft de Pontífice
quàm de Cardinale creando anxietas. His follicitudinibus quanto dierum plus adi-
mo,tanto animi tranquillitati adiungo.Sed hec quoque audi, &c tace. Non fit tande,
vtfcis,nifiquodcupit,quipoteft.Inaniseftaductíacontentio. Multa cft eius pote-
ftas.ingensnoftra cupiditas. Vbihuius velillius famelici Cerben herrare vida tarn
colla colubr'ts: ftatim
CMellefoporatam,& medicatisfrugibus offam
obiicit/llefame rábidafuagutturapandens
Corripit obiettamâtque immania terga refoluit
Fufmhumiytotoqtte ingens extendíturantro.
Ita m> frater :
Occupât tuneas aditum cuflodefepulto,
Euaditfy viam celer irremeabilis vnd&.
Prxfeíisegodeclinare,quxdamno,n5pofium.CordihiscífeintdIigo, quibus fum
pugnando inferior. Offx quoq; aperiregutturnecolimIuuenis,nec nunc iènex in-
íbtui Id boni aíTequarlongioremparturitionemdeuitans,quod parturietis eiulatus
tarn diu non audiam.minufq; tanto ofFendan^quanto diu minus parturienti nó ob*
fequai.Propter publica tantumignominiofacomitiadolent,propterpriuatafunt ri-
fui. Vacuus enim omniP5tificatus cupiditatc amici an inimici creentur,cum nocero
aliter ncqueant,magna animi communitatcaccipio. Vale ergo, пес propter literas
tuas deíententiaDecebrisdecefliíí'emeputa.Senisvii.Nouembris.M ccccLxxvi.
С ARD INALI CMANTVANO.
DCLIX.
EXpetere videris reditum meum ad capiendum de nobis comitiis confilium.
Fallit te amor Mantuane. Expcrs ego çoniîlii fum : & tu errare per infeitiam
nequis. Pacrefapientiflimonacus , egregiam naturam fortitus:vfu xv. prope an-
norumedodus,inmagnis temper vcriatuSjVides iamvirquaîfenes fçpe non vident.
Quoaciestua non peruenit, mea minus afpirat. Indubiisnoftris feiste reclore S¿
moderatoremevti,nccchiiographiilliusiminemores,quofuperioribusannis ama-
tiífimemonuifti,dirctremcautius negociad. Monitorem ergo meum admoneam?
Acq; illi fimduclorrqui jirçluceremiuiintenebrisibletf Portare in filuam ligna id
eílcc,&: iolem faeibus adiuuare.Pra:fcntes candidatos tu prarfens cognofeis. Ulorum
nemo te fallit.Tépora quoq; quid poftulét,quid tui ordinis ratio quçrat; quis поЛгц
quifqj vitet,acvelit,quidtectiam deceatfumma: fpei nobiliratfq; Patrerh non latet :
noraha:cribi cam func quàm manus,quàmdigici. Errare nifi volens non potes, abiïc
prasfensve fit Papienfis,nil accedit,aut deceditMantuani iudicio.Te ipfum crgo,hoc
efc,m:ncem à Domino dacamaccende,& quod íinemetimes,pcriclitari Поп pores.
Vnumcancum cogence bcneuolcnciahinc vfq; non cam monebo, quàmrepecam.
Scis qua: in arcanis condióta de ce incer nos íunc,ac confticuca. Ea Temper fpe&enc
oculi cui,ac concemplencur.Idqi omni conacu accende , vt quod facis, & fa&urum re
fcribis , etiam bonis confilia tua probencur. Ad opus quod quxtimus, iudicio meo
mali íacis non funt.Proborum quoqj neceile eft accedan tfufTragia. Verbum erat iâ-
pientis Firmani, fernen nullum fallacius,quàm Cardinaliuminueniri. Profrugitûs
fepe meti tribulos,&: lappas,& lolium,neq; eandem in creatis, quae in creandis beni-
gnicacé cognofci.Prudens dictum integerrimi Patris ingrata: mentesfçpius compro-
barunt.Quem laudata: virtutis efle cqgnoueris,hunc &grace futurum confidito,cx-
teris meaicncentiamultum necredc.vtdecepcruntdecipient. Veniamqua*fo dali-
bere tecum agenti.Non Papienfis,fed amor fuus hare loquicur.Ego ineunce Decem-
bri ero cecum, vc puto.Deiis rebus alccr alcerum audier. Ad ieiuniorum cëpora fi res
procrahecur,dierum ad bene confticuendumfac eric. Incerim nulli fidem fentenria:
obligafle.Sufpenfo fuilTe iudicio mulcum,vc puto.ad libercaccm deliberandi integri-
tatemqspertinct.Beneac féliciter Vale.Senis.vn.Nouembris.M.ccccLxxvi.
VICECANCELLARIO.
DCLX.
BReueerit,quod fcribam,fedneceflarium inter te,ac me pondus habebit. Lege
precor, & cace. Ad a:ftimacionem vcriufq; fic expedic.Tribuac piecace fua Domi-
nus,vcpra:cerirorum omnium vereoblici nouum horoinem induamus, &:pra:lre-
musambo,quodfcribimus.Bonorum non modo Cardinalium , fed Chriftianorum
.quoq; opus id erir.Ira vero fiobferuabimus, promuto, пес chariratis parui hominis
te pœniccbic,necegd non glorian ranci Pacris beneuolenriaporero.fequencurvcilia
mulcacogicandafarpiusabvcroq;, & horis omnibus prouidenda: (cd illa inprimis
non venienc quoeidie in hominum (ermonem res tua: , ac mea:. Nos non ridebunc
quibusnoâra mala func volupcaci. Non lxcabuntur, quibusambo, velinuidia: fu-
mus,velodio.SpesfuascamerTufe nonpafcent, quibus aliena: concencionis opinio
crefeendi nunc animum facic.Qoiefcenc incerim menees noftrç,non ad impugnan-
dum,nonadrepugnanduminccma:. Incerim quoq; officiis quotidianis noftra do-
mefticaiuuabunrur,&: qui nobis domifamulancur, vel foris nos colunc, in leticia
erunc,vidences Patres duosmomenci non leuis, quibus corum labor inferuicolim
Califti,poft Pii vincul.siuncîos in anriqua chantare adfuumaliorumqj beneficium
degere.Poftremo, Pacer ampliilime,quod nacura magisquàm ratio monftrar,in Ion -
ga,& concinuaca,&: mucuis obftquiis probaca beneuolentia nil erit.vel tam difficile,
veltamalceri placens.quodnonaltei ab altero fperare,& expeclare, &¿ impetrare
facile poifir.Fructusii meo iudicio mirifîcifunt qua:rendi, fi fapimus, ac conferuan-
di.Iterumdico.-tribuat pietate fua Dominus, vtprœteritorum omnium vereobliti
nouum hominéinduamus,&pra:itemus ambo,quodfcribimus. Pra:ftare id ipfum
ego fideli corde inftituo,idqi his literis fpondeo.Fafturum te idem pro tua fapientia,
&bonicaceconfido,quodantiqua mérita noftra, & quafi quxdam natura in ambo-
busconciliat.nonfinamus,oro,communiamborum damno,&nota dilTolui.lunga-
mus in Domino vifcera,& ad mutuum íolamen ánimos copulemus. Tibi cartecis
abundantiadferuandaqua:habes, fracrum gracia eft necelTaria. Mihimulcorum e-
genci ad paranda qua: défunt patrocinio cuo inprimis eft opus. Hanc epiftolam veris
arredlibusfcripcamquçfofecrerariisruisferuandamnedes:fed in cubículo condas,
eo quidem loco, vnde femel in hune annum earn refumere, & fi vacar, ас placee rele-
gere poflls. multa aliquando melius noftrar, quàm alienç euftodix permircunrur, &
noftra,quàm fecrecariorum manus plus fîdci fempei ,& beneuolencixarTerr. In ami-
corum ego literis non tam ornatum,quàm animum qua:ro.Vale. Senis.xv. Nouem-
bris.M.ccccLxxvi.
10 AN-
889
IOANNES PETRVS i^4RRIVABENVS IACOBO
Cardinali Papienfi.
DCLXI.
TNnegotioVicecancellariiprobatur omni ex parte confilium tuum, placent litte-
■'■rx.Grauia &prudentiç plena funt capita earum,nihil inexaminatü reliquifti.Qua-
cunque mente accioiat,nihil eft quod de te ridere poffit,&quod magni intereft,qua-
1cm Papienfem Ijatfeuy" ucundam illi non dubito futuram epiftolam tuam. Egored-
denda ne efltt.cSlwHendú putaui neminem, trito & aperto calle ambulantibus mi
nime opus eft du&arc.Si quid afruifler,quod vel la:derea:ftimationem tuam, vel eius
mentem commouercpoflet,alterius iudifîi monitu tuo confilium tentaiTemî-fed ift-
faic nil taleoccurrebat. Tum illud deuitandum duxi , ne vnquam aliunde pra:libatas
audire poflit. Deperiûet omnis illarum fru6tus,& ad fucum omnia.non ad veritatem
propofiti tui enunciandam fcriptaeíTetfufpicatus. Scis quam facile interdum verba
hominibus excidanr. Tum ille ad eliciendú dallidus eft artifex, & in confucta pifca-
tione fcit oprime,vbi reda tendat. Laudo concordiam v^tram,communi animorum
quietivtilem}ac rebus vtriufque pcrneceiTariam. SiZephyriperftabunt,leui ac fe
cunda aura portum attingere iucundiffimum fuerit. Quod Ci forte medio mari vis
tempeftatisingruerit, paratusinomnem fortuna: euencumGubernator,nec cœlo
nimium confifus fercno vti opus fuerit ad euadendum periculum remos anchorafqj
expediet:quod interim fecurç nauigationis fortitus fuerit,in lucro deputabit,procel-
Leimpetum non reformidans firmo nauigio, acnauiculariis omnibus prxmunitus.
abeft nuncVicecancellarius Portuenfi feceiTu.Horum dierum qui vfque in quartam
feriamfequentis hebdómada: iènatoriismuneribus vacant, occafionem na&us ac-
ceflîflè puto ctiamgrauiusquoddam confilium. DifplicuiiTe videt multis exPatri-
bus ftudium,quod ha&enus tarn aperte amplificationi Patriarche impendit. Dedu
cía autem nunc re ad faftigium rota: beneficio fuo fecedere paululû voluit , vt abfcns
inuidiamfugiat,redlensvidcat,quolocoresfint,&ex tempore vel receptui canat,
vel prœlium continuet. Patriarch« promotion!-, quod nunquam veriti fumus,Vifi-
nus,& Spoletanus annuunt,va«is titillationibus expugnati.Rothomagenfis in furias
ignemque ruittentatusreípondit/ufrragio ie aduerfiturum. Aduerlàtur& ipfe, ne
aJiquis fiat , nouas creationes minime necciTarias inquiens , immo de quibus agiuir,
vel dctrimentofas,vcl minus vtiles. Vcneti tres quibus poiTunt , & fuis,& amicorum
viribus in Patriarcham armanturj&ipfifibimagnarepromiïÇunt.Hicvcrocertiilimà
fpem fouet auxiliis,quibus innititur Pontifîcis potiflîmiÂjî nö oum vt Venerum,
ièd vt fuumhabereinanimuminduxit. DenouishisSenácoribus nullusadhuccon-
fiftorialiter habitus eft fermo.Seruatur,vt arbict^lin comfbodius tempus , vt explo-
ratisprius vniufcuiufqueaffeftibus certiorcvicîoriaincampumdefcendi poflícSdo
à Pontífice feptem efle nominatos , quos fe promoturum affirmauit. Lugduneniem
Epifcopum.de Fufo Vlysbonenfem , & protonotariu Hefler. In his quatuor fugien-
das quotidianas elfe Principum moleftias.Tum Tiraionenfem Vrbinatem, &: Patri
archam vt fuos. Si rex pro filio, Dux pro fratre petierint,iè huius rei curam ad Cardi
nales remittere.Dc nepote Racannatenfi nulla prorfus adhuc metio. Orator Regius
nondumrediir.Expcftaturquidaduentufuofitallaturus. Si ille vrferir, Parmeniiin-
iun¿himeft,vt pro fratre ambiat. QuantumVeneti patres profc&uri fint in defideriis
fuis incertum eitfieri poflet, vt eor urn impugnatîo , vel ilium excluderet , vel со per-
turbationisremtraheret, vt nouusaliquis fungus nafceretur. Ego non ad interiora
penetro,neque harum rerum peritus fum.Tibi fideliter feribo quç fcio,qua: fufpicor.
Tu me nullius au&orem nomines. Expediret vt hie eftes pro Falcone noftro nuper
yeucrfo,vttuj& Mcccenas iunâis confîïiis rem aggredéremini. Infirma reseftfi-
nete. Nifi nos verbis faUitVrfinus, fieri poflet, vtvna cum Vrbinate admitteretur.
Si ei locus efletjdeponcrem ftomachum.Plus eflet,quod placeret,quam quod often-
derec. Ad Vicecanccllarium redeo : obfignatas figno , quod mififti alienis mani bus
reddi faciamlitteras tuas,fccutus mandatum tuum. Eius ad tefcriptas,& fignum fer-
uabo in reditumtuum. Illud non omittamêbere me tibi ob multa, ñeque quicquá
Ffff
A.
8*o > IACOBI CARD. PAPIENS.
tantas obligationis pa:niterc:ied hoc prçcipuum eft,quod dc me vcl fentis.vefloque»
ris fupralimices ingenii mei. Totum hoc bonitati tuíe aicribo. Fides mea nihil eft in-
ferioriudiciotuo,nequefn'gida,nequefallaxapudteinuenieturvnquam , л '
nedum fidcm expendis,reliqua quçrequiris minus attendas, & in eorum ttt
ne fallaris. Si enim ilia non fucceilcrin r,tu in culpafueris.qui non adu
rtpercuffkmaligHC^
Rejpondct virtdi non cotíafidelia limo.
Hascadtuasnouiílímas hodierno mane mihi redditas. HcÄteras ad vefperani
habui feptima menu's obfignatas,ferius quidem , & lentius ad noipcrlaras.Illis expli-
ce quçfo refpondenti.In vocatione qua vocatus es,ambulare oportet,& (bruire Deo:

& fi vel Deo placeré vis,velhominibus abfentia infru&uefa eft.Minifteriü tuumne-
mini pra:ftas,ita nemini in eo gratus efficeris. Si Dei,fi Ecclefia: 2elus comedit te, dc-
fcende in duellum Munus erit tibi paratú à Domino , etiam iî fuccubueris.Si pracièn-
tia Sc terrena confíderas,&^la te mouent,cum'illis confenti. Contumacia: interdum
abfentis non minor eft ofFenGo,quam prçfentis contradiebonis. Militem,fi militiam
in pugna dimittat,defcrtoré appellant. Si conftiterit,íernpcr eft euadendifpesaliqua.
. Si rem bene geflerit,laudis & gloria: plurimum. Si occubuerit, & gloriofus eft obit us
pulchrumq; mori fuccurrit in armis.In militia veftra quid no omni ex parte fru&uo-
fum?Deum ргаг oculis habcs.Confcientia times.Illo rcmuneracore nihil certius.Hac
quieta nihil voluptuofius. Homines vereris,abiiciendi metus viç multç.Obfequîô il-
li,q uale ab amico volunt , continentur i n amore. Ita in hac re am bo dexteri eile non
pottiimus.Siadhuc hominibusplacerem, Chrishferuus non eßem. Melius eft in altera lucran,
quamin vtraqueperire. Nunquam mihi probatus eft locus illemcdius, vbi bono
rum^ maîorum fenfus abeft.Hxc mihi fuccurrebant priufquálitteras tuaslegiflem,
& niiî me moueret au&oritas tua , ego aliorfum meis rationibus traducerer : fed tant i
Pattis,acfenfatiffimi Domini oráculo facile acquiefco. AdRothoma "
ConfulitisfolumLugdunenfemcrearij poftquam res Gallica:,
expoicunt. NihilneceflltatisinFuxoinquit. Vlysbonenf dariregi nuncinopi, 6c
mendicojvnde Hiipani potentis , & victoris animus irritetur ftultum efle. In Heiler
non defuturas legitimas ad inne&endam moram excufationes.In tribus aliis, i
paucitatem Patrum nouam furFeótionem expetere , ñeque alienatr 'r
acccdere.Immodifcri^^ alerta; offenfionbReipublica: Veneur*, , r
lantisadiri, coç* "-*ï| JôJiâiftxpcftari poíTe. Нгесех me: ex aliis forre interio
ra ^maioraauuie-- 'кщ^Щлш. : ■ I 'it. Ncapohtanus nondum. Ab extern is nihil
omnino noui. ^toiTO^ , . nes in ^ У a noftra.ego me Reuerendiífima: D^*jg
mendo.Roma: xxa.NoVembris м. c^cclxxvj.
10ANN1 PETRO ÂRRIFABENO.
DCLXII.
A D Mœcenatis noftri verbum,veni que/o,íédentem commouit. Ар
-^-gratias diligentia: tuas habiturus verbo , quas capere calamisi
nonpoteft.Vale.Senisdiexxíii.NovembrisM.ccccLxxvi.
10 ANNI ARAGONEN SI CARD IN ALI PRO XTS^

{ Pontífice Papienfîs,
DCLXIII.
TN diem magis de indole tua fpem bonam coneipimus. Audiuimusdci
-■■multa, perfuafimus nobis multa. Regiamquoque inftitutionemc¿
mores tuos , & religionem te iuniore intentam.- fed littera» nunc tua: «
mulum grandem huic fp. i fecerunt. V idemus circumfpe&ionem tuam nonmodo
gratias pro acceptpCardinalaru méritas ágete, fed pleno affectu oftendere,quantum
noftris laboribus debeas,& quantum fis paratus perioluere.Eft prudentis animi j
cium oblati honoris cognitio, &c virtus ingés in alienis bencficiis gratitudo. Ad i
EPISTOLA. S9i
fumendum paterna mérita plurimum valucríit : fed пес in te tua bonitas vndiq; tefti-
ficata minim um iuuit. Libentcr te in hunc gradú cxtulimus, multo ante te extuliífe-
mus,niíí tempori fuilTct magis qua noftro iudicio obfequendú. DiJatum cft , non re-
pulfum defiderium tuum. Tunc tandem impletum, cum nulli rei obeflcjprodefleo-
mnibus eft iudicatum.Gratulamur igitur tibi, qui dicatus Deo iam es.Gratulamur &
nobis,qui talem naffi filiú fumus. EíTe te со in ecelefiam animo non dubitamus , que
nobis fignifícas,& faóturum te omnia credimus,qua: tuas Jitterç conrinent,vt ita prç-
ftes etiam, atq; etiam in Domino exhortamur. Preclara opera propria funt Regii ge-
neris.aciànguinisj'necà te Deus in Eccleíla fuá idem quod a mediocribus exigit.Iilis
funt iâtisarra tria in Gazophylacium pofita. Tux forti maiora conueniunr. Ideo fie
mentéjíic acliones copara,rili,vt quanto genere prxftas,tanto & operibüs antecellas,
ac quanto es imior per patre &: domum,tanto per te ipfum benignior,& humilior vi-
dearis. Sic cómendabitur in te ailumpto minifteriü nollrum, fie tu afTumptus in pu
blica omnium cris benedicb'one. Aduentú hunc tuum credimus defiderari à te. Eum
ipfum defideramus & nos. Quando ergo per Regia volúntate, &: commodú tux cir-
cumfpe&ionis liccbit,ad vcmendii te comparabis. Venicns vero tanta noftra, & fra-
trum noftrot u accipieris la'titia,quanta tuis meritis,& fpei de te concepta: debetur.
FLORENTINS PRO XTS TO PAPIETfJIS.
DCLXIV,
Z*"*1 Vpitis , íicut fignificatum eft nobis,eos praefulcs dari ciuitatibus veftris , quorum
^-'non modo doctrina , & vita apud Apoftolicam Sedem , fed apud vos quoque fi
des probetur , putantes ad conferuationé flatus veílri cam rem plurimum pertinere.
Proprereaqueoptatis, vt anteprouifiones noftras, quod fit veílri iudiciiexpectare
dies aliquot nó dedignemur nos , qui prçter animarum falutem & cómoda populorú
aliud nobis in dandisepiicopisnô proponimus : Remp. autem vcftrafemperamaui-
mus,S¿ faluam voluimus, huic defiderio paterne annuétes fignificamus, daturos nos
deinceps opera,quantum cum Deo poterimus , vt cum vacare cathédrales Ecclefias
Dominii Florétini contigerir,veftris petitionibus liberaliser fatisfiar. Erit tarnen gra-
tum duas , aut tres perfonas meritis , & virtute idóneas , femper proponi, vt in fati sfa-
¿lione publica ctiam nos,quod melius fit oiFcrre Deo ex noftro officio valeamus.
FLORENTINIS.
DCLXV.
N On tulerunttempora,vtantehac ornare veftraRem^ Çardinali Rom. Ecclefia:
potuerimusjficut certenon modo optauimur, fedur jando etiam fumus cona-
ti,neceifitatis,non animifuitomnisdilatio.ScifiiusamOiiin nos veftro,deuotioni in
Apoftolicam Scdem , &¿ nobilitati ampliiîïma: Reip. earn dignitatem deberi. vt ergo
bono animo fitis,& de gratia Sedis Apoftolicx non diffîdatis, feitote nos in prima
Cardinaliumcreationc cum aliis,quibus data fpes eft fatisfiet, habituros, quantum
cum Deo licuerit,rationcm Reip. veftre,pra:fertim fi in cam perfonam inclinabit
commendatio c¡u¡tatis,qua: nobis,(S¿ Sedi lañóla: prçdidlx mérito po/fit probari. Ex -
perti aliquando ad tuenda publica vcftra animum noftrum , & iam ad eadem ornan-
da,Deo volentc,cxperiemini gratiam.
XTSTO IF. PONTIFICl CM.AXIMO.
DCLXVÍ.
MAgna eft pictas B. veftra: in humilem feruum fuum Papienf non rogantem, no
expecbntem,ncc cupientem etiam alTumpfit ad Tufculanam Ecclefiam. Eun-
dem abfcntem,& propter charitatem patria: fupplicantem fumma benignitate prefe-
cit Lucenfi : In vtraq; aperte deelarans , quam me amet , &: in fuis chariilîmis habcaf.
Cum cogito de agendis gratiis,nullü genus verborum inuenio,quod voluntati faciac
fatis.Puer fum,& loqui nefcio.Magnitudo meritorû fuperat omnem conatu icriben-
di.Quas tarnen humilis infirmitas poteft ago,& habeo. Procumbenfqj in genua Do
minum omnipotente oro.vt pro me ipfe retribuat,detqi pietativeftrae vitamfclicë,&
diuturnam , &: plenam gloria in confpe&u populi fui.Ego vero cum nil aliud poífim,
Ffff ¿
29г I AC OBI CARD. РА PIEN S.
au&is bcneficiis véftris augebo fîdem,&: íeruir uté,& praedicationem n<
íimi Xyfti.neqî in mandatis fuis fegnis vnquá inueniar,mortem ргеса|ц ^ ..... .
ingratitudine cogitabo. Ipfi vero Lucenfi Ecclefía: ficprxero, & fie muneris mei ero
memor,vt nullo tempore Beatitudiniveílr2BdatiPaftoris,autpIcbiiIliaccepti,&pc-
STEPHANO cbiRDI2{A £f. '<JM ED 10 LANE N^mfit

"■■J dclxvií.;*' ГЛ .-/í
Go fem pitern as granas pietati Djjígínte^ ^ -n. _
'Confundi,qua:illumfidcliopcraadiuuic,&vbicunqucopus cognouit,re &c ver
bo clementiifimêarTuit. Video in diem magis no modo conr , J :
confirmatam beneuolentiam noftram, quam fie inter nos íi
vtimpium fit officiis omnibus illam nócolere. Nunciauerunpi,,
ftudium D. V. in peticione Lucenfi adhibitum : fed inprimis teftimonio amplifllmo
praful Agathenfisfuislitteris confírmauit. In quibus dixiíTe illam fignificat, de fuá,
non mea caufa agi putafle, &¿ ita rem adiuuandam fumpfifle, vt no ~ :>ienfi,fedChri-
ftophoro fuo videretur adeífcMagnum onus beneficii hoc eft rr
ria»,& intimis fenfibusrecondendum. Dcofmtgratiç,quime
folum.fed fuffragioetiam tanti Patris, & Domini fecit, praeftetq; pietarefua , vt nJum
perpetuo mihi conícruem:quo duceambulare fidenter,& femita charitatiis errare no
poífim.Mi pater Mediolanenfis vicine in pra:fuIatu)multorumlaborum o
uium dolorum focie, à Deo femper dileóte , & exáltate mecum ad dignitat
pneteritis aerumnis debitam, amemus nos inter nos. Tradamus muicem operas mu
tuas: & ita in Domino eolligemusvifeeranoftra, vt nulla calamitas poflít vnquam
diflbluere. Ecce Papienfis vefterin hoctotuseflr.
IOANNI CARDINALI k^ÍRAGONENSL
DCLXVIÍI.
PRo mea in amplitudinem tuam chantare duo his litteris contendo à te : Altern vt
in bonam partem,quç loquor accipias: Alterum vt prafentem epiftolâ nemo prae
ter te légat. Amici rides damno íII í efle non debet. Incertum quoq; eft mihi а#0й
bus fit placiturum confilium. creatus iam dudum es Cardinalis, & tribus*!^*
menfibusfolemni more apud nos publicatus. Pileusetiam contra veteremi"a¡
confuetndinem miflus. Accumulata denique omnia , quae pertincread fignificatio-
ncm noftri in te animi poffunt Exgcclabaris pofthax Romç quamprimum,vt Ponti
fici benedi£ho*nis fuae opus oitenderes,& prjefentia Regiç prolis curia la?taretur. ^ '
tulifti in hunc diem, ac differs, nec quando fis venturus vllis litteris nuntiifvi
tur. Credo id finecauía non efle , patremque fapientiífimum bene omnia defilio co
gitare. Etiam 'Hud atiendo, nö fatisconfiderati hominis efle in tanta ifthic prociden
tia rerum aliter fuadere.Quia tarnen multa aliquando nota funt Romç, qua: Neapoli
latentjmultafciunturNeapoiijquçRomaîignorantunvideorexcuianduSjfivttc ego
cum caufa puto dirTerre,itatu mecum ratione credas ad maturandü hortari. Audi er
go & tace.conferam breui , quaein vtramqj partem commodo efle, vel incommodo
poifint.Scis qua: nuper Fauentix acciderint.Scis qua: inde fint confecuta.Nil horum
non iam pal am eft omnibus. Hare nunc tarn longa mora in tanra loci propinquiratc,
&intamdiu expetito Cardinalatu nóminusfacilereferriadtcmporú conditionem,
quam ad tuas res domefticas poteft. Vt videlicet cóíortio illius digni noniudicemur,
cuius domus feà nobis ofFcnfam exiftimet. Hoc primum me mouet , medicamenta
nonexulcerationes probantem,Liberar,vtfcis,funtcuique cogitationes fuar,ac fufpi-
cioncs,magifqj in malum femper , quam bonum inclinant iudicia. Adde quod cum
tantus fis, quantü Deus efle te voluit, accepiife iam Cardinalatu , & tarnen ad locum
cxercend'Cardinalatus non venire.fignificareforfan malignisanimis poreft,te vide
licet dignitatem ipfam in pretio habere, muñera dignitatis defpicere, Cornamenta
eius probare,de ornamentorum confortibus non bene fentire. Libere tecum loquor,
nilàtuamanfuetudineprartercommendationem praríentis officii expe&ans. Vide
nunc
EPISTOLA. 8P5
nunc contra quid lucri ex prafcntia colligam. Duo primum hxc mala, qua; monftro
vnoaduentu defugies.Proxime autem xftimare beneficcntiam acccptam vidcbere,
nec tam Regiis,quám noftris titulis in íígnem te credere , quod ad opinioné reJigioías
humilitatis plurimum pertinet.Patri deindeían¿Hiíimo,qui te eleuauit,& vnice dili-
git,fumma;erisla;titia;,intuenti apudfceíTc, qui&confolari fenilem animumpoflít,
& Romanam rem firmis prarfidiis íuftentare.Tu quoque cui à Deo gratia,& dexteri-
taseft, per te ipfurn multa, &peramicos perficere apud eum inpublicispoteris,cum
«atura dementi, ac facili fit , inccdentique fecum fideliter nil non ab со fit expectan-
dum. Porro autem gaudioingenti eos arficies,qui tuam prarftantiam venerantur,teq;
in fuis priuatis adiutorem proponunt. Quos cum in alTequendo Gardinalatu fuffira-
gatores habueris, a;quum eft, vt cbnfuetudinis quoque tua; nunc velis еЯЬ particeps.
ii vero tam diu tua caufa nil iè cgiiTe putabunt , quam diu tu à fru¿tu adeptç rei abfti-
ncbis.Confirmabis quoq; in diem magis hos quos dico, & quos nunc habes amicos.
Quos vero non habes,etiam fuauitatemorum, aifiduaquegratificandi diligentia tibi
afcifces , vt huic fraftui nil anteferendum exiftimem. Hoc autem , etfi nihilominus
venturo anno,aut altero te fa£turuconfidas,referre tarnen in vtramq; partem ad plu-
rima poteft mature ne,an fero id feceris. Addam & aliud: Sunt apud nos noftra infti-
tuta: i'unt mores , fun t ritus , font cerimonia; , à patri bus ante tradita , & in hunc diem
cura ingenti feruata. Hxc ignorare,imperiria; cuiufdam eiTe videtur:Ineleganter tra-
£tare,natura; hebctis atqueinepta; .Quanto ergo maturius vcnies, tanto осу us difces
perfe&i Cardinalis opus implere.Etfi enim ingenio fecundo,ac facili fis,tuarque reli-
gioni addi quicquam vix poifit.- eft tarnen aliquid in noftris officiis, quod Roma; me-
Iius,quam alibi difcitur.Tuam quoque Dignationem non mouear,quod témpora x-
ftiua propinquent, non íatis Romam primumwenientibus tura Nam & Februarius
nondum aclus eft,& ad Calendas vfque Iulias,nil diicriminis habet hic acr.mcnfefqj
intercedunt quatuor, confuetudine quoq; annua noftrum pleriqs eo tempore abeút,
tibiq; in tam propinquo Patris regno, fi tunc quoq; abeundum putabis, ad leuitatem
afcnbinilpoterit. Non tencat quoq; teûodadveniendumitaforfaninftruûsno
fis,vt Regio filio conuenit. Nam fatis Regio filio conuenit, quod bono Cardinali eft
laudi. Familiç grandes, veftitus illuftrior, abaci argento atq; auro in excelfum extru-
£ti:aula:a quoq; peregrini cariqueoperis.huiufmodique omnis pompa quxfita íécu-
li magis quam noftrç fortis efle videtur. Componcda ita meo iudicie domeftica fimt,
vtnon vulgiimperitirumoribuSjfcdbonorumgrauiumqjiudiciisferuunt.Sciunto-
mnes poflb te omnia:fed faceré omnia aliena; fortune, beneficiü putant. Nolle omn ia
tuç tantum virtuti cfleproprium ducent. Non çqueaufem potentem atq; imponen-
tem commendat modeftia.Hunc perfçpe in officio neccftitas continet:illum femper
voluncas.Loquiturfapientia:i:r¿/////¿^
ffK:fdcercmaL,& nonfecit. Hxc cum ita íehabeát , nifi maius aliud grauiufq; impediar,
quodPapienfisignoret:Veni,oro,adnos,ReuerendifllmePater,&:quampnmü veni.
Promittoenimexpedatusaduenies.Sumatela;titiaPontifex,fummaPatres,fumma
omnis curia excipiet, neq; exaduentunoui alicuius Cardinalistantíi gaudii, vcl fu»
íceptu m eiTe hacienus, vel fufeeptú iri in futuru intelliges. Multa publicu hoc defidc-
rium fufcirant : fed n5 in poftremis anni antehac feptimi memoria,cú profitendar pa
terna- obediential caufa Romam venifti. Pra;fentia tunc tua , & fupra annos grauitas,
oratio quoq; ilia illuftris,tam prasfenti animo,& tam iucunda voce in publico Senatu
pro Patre ad Pontificem habitare omniú cordi adha;Gt , vt & iure nunc creatu Car
dinale te predicent,& gratia incredibiliReuerendiifimi Ioann. Aragonenfis nomen
circumferatur.appetuntetiam dies fan£ti,& dies parandajfaluti ex totoannoidonei:
Quibus diebus cum anima; caufa ab vltimis terrarum adeflehomines foleant, tibi in
ianuis prope azdium tuarum hanc vrbem habend anima; fimul, & perfolucndxgrati-
tudinis officio.-non rehgiofum modo eft conuenire,fed pene etiam neccflariii. Qua-
re fi ad veniendum inclinas,ad veniendum te firma.fi ad veniendum te firmas,ad ve-
niendü te prxpara,fi ad veniendú te prçparas,regio apparatu dimilTo,illum aflume,&:
cum eoaccelera,quinontamdiuirem,quammoderarum,&religiofumCardinaIcm
oftendat.Feliciter valc,Reuerendiffime Pater,atque hanc epiftolam leclam fic apud
Ffff 3
85,4 I A COBI CARD. PA PIEN S.
te contine, vt ne quem fidelis amici exhortatio pungat.Quod libenter ¿V libere fació*
opto pertuum filentium,vt faceré fxpius poífim.
I ACO Б FS iMINVTOLVS EP IS СОР FS ^yíGATENSIS,
DCLXIX.
DEerat hoc vnum ad tuorum beneficiorum cumulum , vt poftqua me & praeíens,
& abfens tua Dignatio ornauerat,familiam etiam meam hont ftaret,quod nunc
fecit officioVicecomkis.Habebo perpetuas gratiasnomini,numinique Papienfi,qui
non fpreuit preces meas.Fide & obferaantia germanum meum fuperabit nemo. Rc-
liquaíupplebitau&oritasrua. Mediolanenfis deûderiumimpletumeft périmeras,
quas nuper à Reuerendiífima Dominatione veftra accepit. Seruat illas, vt pupillam
oculi.Refpondet ac pra: lartitia vix mecum continuit lachrymas. Tanti facit hoc no-
uum amicitie veftríe teftimonium,vtfupraillud nihil videatur defideraífe, vfquead-
eo vt ego quoque qui litteras reddidi.magnam mihi videar fecifle acceflionem. Scio
quami fit futurum momenti hçc duplicatio exercirus3fi res aut tempus exegerit.Cer-
ta vi&oria, quar promitti videtut , facit, vt nos etiam bellum cupiamus , qui alias pa-
cem,aut inducías fummis optauimus votis. Quid agamus nemo feire poreft: quod e-
nim nihil eft non cadit in fcienciam,nihil otiofius.Doleo fublatam mihi eile hanc ex-
cufationem,cum non feribo, quod impedimento fuerint negotia. Orenia hic vn us
digito temperantur,in demortui Lucenfis locum Spolctanus furîeclus eft in picentes
haud noftris fuffragiis , qui nihil ex illis prçter ftipem referemus. Hoc quoque ma
gnum eft,neque abfuit à diferimine. Tanti eft eile Carfaris nepotem. Scd volenti &:
ícienti non fit iniuria,neq; dolus.Ex GalJis nihil habemus noui.Reliqua & hçc fciunc
veftri,qui Roma: funt. Quis eas ignoret? Felix fit Dignationi tux iter, & Ecclefia,&:
patria-Impleat Deus omnipotens cogitationes tuç Reueréndiflîmç D. cui medeuo*
tiifimecommendo. Roma:. Ociobrisx M-ÇCÇCtxxviI.
CîROLVS BERARDFS CESENNAS.

DCLXX.
GRatulor tibi , Reuerendifllme D. maiorem in modum , quod breui tempore du-
plici auctus es dignirate, duabufque clarifllmis ecclefiis,&locis praepofituses:
ctfi enim virtus Jprobitas, ac doctrina, qua: inte fumma funt, tuaque ampliiTîmain
rempub.Chriftianam metita,vel hçc,vel longe maiora fibi iure fuo expofcebant.Lç-
tandum tarnen fuit in tanta temporum peruerfitate omniumqj rerum côfufione мп-
tum cum in Pontífice Maximo tum m ReuerendiíTimisPatribus in re ornando ftudi-
um,ac confenfum extitifie,vt fe beneficium accipere exiftimarent,fuçq; amplitudini
confulere vidcrentur,cum te fummis honoribusdignitatibufqi cumularentrtihqui-
dem,vt debeo,gratulor:fed multo magis ipfis locis,quibus piíefeclus es,gratulandum
exiftimo: vt cnim omittam quod tuus fplcndor,& am plitudo plus illis à ignitatis art u-
lit, quam ab eisaeeeperis : quid congruentius accidere potuit , quam vt tu Ciceronis
Tuículano prxficereris?qui cu fumma do£trina,eloquentia,fuauitate, ac lepore pra:-
ditus fit.Ciceronis alumnus & heres mérito haberi & efle debuifti. Quid porro Lu-
cenfi Ecclefiç,ac ciuitati gratius aut gloriofius euenire potuit , qua vt ciuem fuum toc
virtutibus dignitatibufqj decoratum,quem vniuerfie Italia? ciuitates , & hareipfa Ro
ma fibi aliquando praefidere exoptent,gubernacula Reipublicç tenere populique fui
Paftorem eíTcintueretur.Gaude igitur tu hoc tanto tuo bono.lçtentur illx tanto pre
mie glorióla:. Tibi,precor,clemens ac benignus Deus dignitatis iftasfortunet. Illas
vero tarn diu dignetur conferuare,donec ad id dignitatis faftigium euaferis, vt iam te
non fibi duntaxar,fed vniuerfie reipublicç Chriftiana: prxfidente totiuicp gregis Do -
minici Paftorem intucntes gaudere nobiícum,ac lxtari mérito valeant. Bene valeat
tua Dominatio Reuerendiífima, cuimededitiffimumfcruulúhumillimecommen-
do,ac dcuoueo. Memineritq} obleero corum, qua; funt apud Ciceronem feripta ià-
picnter, Vrbem colendam eife, & in hac luce viuendum omnemq; peregrinationem
obícuram,& fordidam eífe iis, quorú induftria Rome poteft clTe illuihis.Irerum felix
vale prxfidium,& dulce dccusmeum.Romaj.IdibusOclobrisM.ccccLxxvi i.
XTSTо
Ë P I S T O L M. Í9j
XrSTÖ IV. tOT^TIFICl CM АХ то,
DCLXXI.
SVm debitor Beatitudini veftra: omnia nuneiandi, quäe aliquö modo pertiheré
ad rem Ecclefiac iudico. Нагс qua: fcribam , ex eodcm genere funt , & ex eo-
dcm obediencia; genere prodeunt.Supplico humilité^ vtfecreta omnia íint,necegó
quomodo Übet nominer,non debet bono filio charitas in patrem fuum obeiTe. he
rum hoc iècretum ton's vifceribus deprccor.Nefcio quam putet Sanéb'tas veftra nö-
uum,5¿ priuatum fœdus Senehfium meorum cum Rege referre ad ftatü Apoftolicç
Sedis.SivtiIepucat,idemputádummihiexiítimo,& Deogratiasago,quodin lanuis
huiufcemodi Confiliafint:findamnofumcenièt,veftra:curç particcps fio,&criftante
Domino non agit bctitiamfilius. Referam qua: per hos dies tra&acaapud hosci-
ues funt.Eorum Orator qui Neapoîiagit,priuatis quibufdam hue fcripfic, audifle fe
ex incerioribus quibufdam áulicisRegiis, optari vehementer à Serenitate fuá hoc
fœdus,quoddico:fed ideo non apcrtepeti,quodtimcat, ne ciuicas iudicet pet fub-
fidia data contra Comitcm Carolum id ipfum quantum, & non tam adiutos Se-
neniês,quàmhancconiun£tionemfibi propofitam. Ha:cobliqua inuitatfo diueríís
animis accepta hiceft,atqueeomagis mentes fufpendit, quo iam biseft repetitä.
• Sunt qui vitro ofFerendam Régi pucauerint, nullo prius à Beacicudine veftra coil-
filio habito, nec caufa noua: miifionis ad Regem oratorum ici tranfitu indicacà.'
Tantummodo gratiis habitis de prarbico illis pra:fidioj& gratulatione facía de mon
tano rccepto.Harc pars ciuium nec exigua eft,nec gracia parum hic Valens. Alii qui-
buscotdifemperfuitantiquainEccIefiamRomanamdeuotio, & fanius medican-
tur diuerfum longe cenfebanc,aicnces miilîonem illam ad Regem, non indicata pri
us caufa Beatitudini veftra?,non fumpto prius ab ea confilio,n5 illà deprecaca: vc hoc
ipfum fœdus fufeipiat opus ingracum cfie decepeionem prçfeferre,ad comouendaril
iuftamdignacionem V.B.pert¡nere,qua:collato exdimidia parce fubfidio frudunt
honoris,&: gracia: comm deferriad voum videret. Magnis vtrinqjcocencionibus res
eft agicata.íllis folum Regem, his vero primumBeatitudinem veftram indeRege ípe-
ebneibus Nec fine Beatitudine veitraâuc fuo expreílb confilio fœdus vllum probä-
cibus. Vicit hare fanior,&:prudentior pars, nec infrequenti confilio populi decerni
contra hancfentcnciamquicquampermific.Cum tarnen ab horaxx. vfq; ad quinta
noiítts exrracbi eíTet contentiorSecundo vero concilio,quod hcri eft habitum , cum
partem alteram puderet negle&a: ecclefia:, Boni animum firmius fumèrent pailim,
cognofceretur iadtura publica ex negle&u huiufmodi, itum in hatte fehtenciam fe
re ab omnibus eft, vt duo oratores primum ad Bcaticudinem veftram vehiant,illi
gracias agantjdcmontonogratulentur, Regis obliquam poftulationem proponanc*
Scifcicencurnum fœdus hoc probec,&numfufcipere id velit, atquc itaomniamo-
derentur,vcBcaticudini veftra: placereincelligent. Oratores dcleeti hi furtt, tra
cer germanusCardinalisScnenfisIacobus nomine, & Laurentius Bottinfegnia eJ
queftrisordinis Princeps femper&ardens tam in Senatu, quam in concilio populi
ad tuendam aeftimationem Ecclcfia:,& prçftandam femper gratitudinemBeacitudi-
ni veftra:,quç beneficio fuo iure debetur. Hic vir magnaîintegricatis eft, magna: co-
gnacionisj&affinicacummulcarurn. Profcquendus 6c accipiendus humane à Bea
titudine veftra propter omnemcafumEcclefiaTiRcpeto, quod ab initio dixi. Aut
vcilemaucinucilemiudicatSanditas veftra hanc nouam , & priuatara cum Rege
coniun&ionem. Si vtilem credit ex arbitrio Sanétitatis veftra: illam fufcipient,
ncccunftabuntur. Si ideo inutilem putac, quod aliena incrementa fa:pe ños pte-
mant,& per illam vécus deuocio populi huiusadaliumfictrânfitura, & fuípicionem
multis Italia: populisallatura in manu fua eft hunc exirum declinare. Reíponfum
- breue,molle,communc,nonferuens,ièmiretcntum inter labia,& denies hoc ipfum
- prçftabic quod dico.Luca: etiam,vt inde quocidie certior fio,idem , fed aperce téptat
- rex.Ecnefcioinquam partem confilii ciuicas inclinabic.DeusdirigatgreiTuseorum,
&eorda. Ago gracias infinitas pietati veftra: de Pallio dacode plcnaria remiffioflc
conceiTa,& emolumencis capelli cotum Noucmbrem permiflls. Quicquid die ilia
Ffff 4
%96 IACOBI CARD. PAPIENS.
folemniex aItaricolligetur,nonexdimidio,vtadmonctSan£litasveftra,ibd ex in
tegro ad earn fideliter perferam. Eram paratus eras iter Lucam arripere, fed ve-
ritusneacceflusmeuscodem tempore in acccifum Duciflie Ferraricnfis incurrar,
quaï& ipfa Lucam diuertit,biduo adhuc,aut triduo remorabor. Inde ibo, & breui
rebus noua: fponfa:compofitis ad piiffimum Patrem,& dominum mcura Xyftum
reuertar,cuiDeusomnipotem fit Temper à dextris,necommoueatur. Senis xx. O-
ctobris.M.ccccLxxvn. #
HIE. Б ALB AN V S.
DCLXXII.
MVltumdiuquedubitaui vtrum poftaflecutam Lucenièm ecclefiam vt ciuis
D.que veftraReuercndiifima:obferuantiffimus,&: per literas meas cum de
bita reucrentia gratulareran id penitus omitterem tanquam temerarium , &impu-
dcns,nece,tati,ingenio,autconditionimeaífatisconueniens. Hinc boni ciuis offi-
cium,meaqj in D.V.Reuerendiilîmam íeruitus hortabatur. JJlinc amplitudo no-
minis,eius dignitas,au¿toritas plurimum deterrebat. Vicit tandem рат'ге amor, ас
ftudiummeum,quotaIemfcribendiaudaciam,& fi minus neceflariam non tarnen
reprehendendamiudicaui.Itaq; vt veteriprafationevcar,quod D. veftra Reueren-
diiIImae,omnibufq}Lucenfibusbenevcrtat,nonfo'um ipfius felicitan", ас fortuna:
noftracongratulor/edimmortali Deo gratias ago, quód ad gubernandam regen-
damcj5 Lucenfem ecclefiam V.ReuerendiifimaD.potiffimum delecta eft,cuius ma-
ieftas fummis parta virtutibus tantum iplcndoris,& gloria: allatura eft Reip. noftrar,
quantum verbis exprimere aut cogitare nemo poíTer. Beatos equidem duco,qui -
bus Dei muñere datum eft,eum antiftitemhabere,quifumma probicate,integrira-
te,iuftitia,atqueprudentia praditus fit: fed multo bcatiores, fi tantis virtutibus do
ctrina fcientiaqucacceflcrit. Nam quemadmodum с Piatonis fententia felices Cunt
illîEciuitates,quibus fapiens,aut fapientix ftudiofus imperat:fic felix eft habenda ilia
Ecclefia,quçtalem na¿tare£lorcm fummacum iuftitia, &xquuatcadminiftratur.
Quod quia dubitaré'nonpoiî"umus,quinecclefia;noftrç bene confultum, aeréete
prouifumfuerit.Neqjenim nunc verendumcft.quodmultis inlociseuenire-perfpi-
cimus,vtPrincipisignorantiaEcclefia male regatur,aur nullum fitdifcrimen futuru
inter bonos & malos,do¿tos & indoctos^quos & iniquos.Nota eft omnibus fi ngu-
Jarisinomnirciufticiaac prudentiaveftraeReuerendiiîîmçD.quçnon patieturhoc
Lucenfi Ecclcfixaccidcre, fed pro mentis cuiufq; honores ас facerdotia decernet,
ipfamq3 Ecclefiam fummocultuacreligioneexcolendamcurabit,vt quam fui anre-
cefloris diligentia fads ornatam,& inftructam accepit,eam quam ornati íEmam am-
pliífimamq;reddat. Quocirca omnibus profedto Lucenfibus eftgloriandum de
tanto ас tarn óptimo Prxfule,qui máximo honori Sc vtil tatiReip. noftra femper eft
futurus.Ego vero pro virili mea tantum gaudeo,&gratulor quantum prater ¿lios ci-
ues plus debcoRcuerendifiimçD.V.pro mea ас fratris meiTimothei pracipuain
illam obferuantia.Itaq; fífuiinfcribendoaudacior,quamxquumfucrat, id feci te-
ftificandi ac declarandi officii mei caufa.frcrus fingulat i humanitäre D. V.Reueren-
diíTimx,quamadextremumoro,&:obfecro>mein numero eorum habendum exi-
ftimet,quos fui óptimos cultores,&obíeruatorcscííenouit. Quanuis enim re ipía
par illisefle non potero,voluntate tarnen acftudio eos fi non vicero, faltim arquare
conabor.Bene ac diutiífime valeat D. V.Reuerendiífima,cui me vnice commendo.
Ex vrbcxxiii.Odobris.M.ccccLxxvii.
. . F. GARDINjíLI сЖ A NT VANO.
DCLXXIII.
QVodetiamLucenfísfimfactus,nonfine grandi patrocinio tuoeft factum. Vf-
queeototoftudioincubuifti adcaufam,vt competitores venientes ad te mi
nus amice acceperis,&: iurgiis vexatos dimiíeris.Id habeo gratiam, qualcm S¡¿ quan-
tamPapienfis poteft.Ad referendum nccimmemorero,necfegnis.Interim debitor,
&:perfolutor fit Deus.LiteraîRegiç importuna; funt tumisJpfcetiamimpericfus ni-
mis.
.EPÍSTOLA-./ $5»7
mis.Fâcilitas noftra horum eft caufa. Plusxquo vicinum, & fubditum expertum-
quequid in vtranq; partem pofllt Ecclefia veremur,arq; fufpicimus.DcSabello non
fan's amigma intclligo.Scribis enim SS.fi res noftrae firma: eflent , affirmarem exclu-
fionem Sabelli firmam efle SS. Aut infirmitas>quam vcreris,in nobis eft,aut Pontifi-
ce.Si non in Pontifice,fatis multi fumusad eius animum confirmandunu Si nos va-
cillamuj,& Pontifex vrgeat,dccafu eft nobis timendum. Ad reditum abfentium
fi res protrahetur3aliquam falutis viam forte Deus inueniet. Tu interim ex condicto
noftro ftainacie,&pugna,&pedemnerefer.Mandatum mitro adCarolumCremo-
nenfem,vtmones. Daoperamvt fine condi&ione aflequenda; poíTeífionis omnia
fiant,& mihi ex confuetudine noftra non negetur regreflus. Reliqua ex ipfo Carolo.
QuoddevaletudinemeaRomanonpotuit,&Roncilio non eft aíTccutus id plenc
prçftitit Monfindolus meus. Sic valeo vt melius nunquam.Tu etiam vale,fpes Sccó-
folatio mea.Adii.Oclobris.M.cccGLxxvib
G. L 0 L L Ï 0,
DCLXXIVw
OBitum matris a:quo non folum,íed forti animo pertuli: obeunda ilíi aiiqüandö
erat dies,quaî vitari non poteft.Eo autem tern pore eft obita,qüo matura omnia
erant.Nihilqjacerbiderlendumreftabar. Ad folamen autem mentis id plurimum
pertiner,quodpia:Matrinilnonà bono filio,&:viuentieft,& mortui prœftitura. I-
pfaqjin Domino moriensin Abra: nunc fin u quiefcit.Tibi gratias habeo, Pater Lol-
li,quodamantifómisliterisconfolacusesme&: vicemiílius indoluifti. Suburbana
noftra fi minus lae. itiam ex fuo acceflu pofthac fentient,lenire íaltem ex noftra con
fuetudine fuumdefideriumpoteruntjfaciundumnuhc curo eius fepulchrum bre*
ucq5epitaphiumiamcogitaui:Qiipdm¡ttoadte,vti]loinípe¿to Ariftarchus fis mi
hi. Matremalloquor filius.non tarn confuctudinem quàm afte&um fecutus. Tu id
tace,& corrige,& vale,& refcribe.
Кtua Deoydefunfta mihi, Cmßanria mater.
PETRO k^íCCIAIOLOx
DCLXXV;
QVanto dolore me affecerit,dulciftimePetre, immatura rhórs cariífiniá; arqué
optima: fororistuse,reftis mihi eft Deus , fenfuum meoruin iuftus interpres:
teftes etiam oculi, qui ad primumnuncium huius calamitatis tarn multas lachry-
mas crfnderuntjVt haudfciamanfuneri materno toti^m fintpra?bíturi. Tetigic
primo mentem bonitas integerrimaradolefoentismeufq; in fe amoríingtilarís, qué
mérito virtutum fuarum non fecüs ei femper impendi,ac fi eadem patria iiidemqüe
parentibus effet creata.Tum tuus,& fratris optimi mccror, quo fciebâm nècefle efle,
vosopprimiobfummampietatem,quam ei viuenti continuo prá:ftitiftís. Hue et
iam acccífit communis omniúmortalium,acmiíérac5ditio,apudquos in tanta faî-
culorurn labe fi quid pium eft,fi caftum,& à cômuhi fcelerum cÓtagiorte inta&um,
id nobis fortuna obftinata quadam fententia antea omninoadimit, quàm dedcrir,
& quos in primo lucís veftigio fublatos oportuir, éofum vita:prçcipûe fáuet. Sed
quidamplius mifcri homunculi poíTumus? Num me fi Deus confortio bonorum
indignos nos iudicat, ob earn tarnen rem afrlicbri tantoperè cónüenit? & lamen
ts continuo qua:rere,quod eífc iam aliter & immutari nonpoteft? Lugendam non
diffiueor vicem tarn egregiae fotoris,& iuftas lacry mas natura: rcddendas: nam & ego
quiteipfum cupioconfolari,parcere oculisrionporui,&: in huiufmodi iafturis in
motum fe omnino pra:ftare,vix hominis efle cxiftimo,qui &C bonitatis, &rationis fit
particeps.Attamdiuin fquaIoreiacere,no¿tefq;ac dies mifere angi reuocando fe-
dulo mentem ad dcfideriú niortuç,quidh(»c mediüsfidiUscítaliud,quám&tibiqüi
gemis,&illi,quam gemis,iniuriamfacere?Tum cogère amiciflîmostuos,quibus tua
falus eft curx,nö minus tuo quàm forons luctu fol licitos efle? Neqj enim cuiufquam
lachrymas fîagitat Bartholoma:a, quippe quas vfui nullo fibi efleintelligit: quin
lî quis defun&iseft iènfus qui cette eft maximus, dolet potius pii fratris mœftitia»
8<>8 IACOBI CARD. PAPIENS.
cuius nondum finis firmara: valetudini nulla remagis videtur poflc noccri quàm af-
fidiiis angoribus.Volo igitur,mi Pecrc,fi per dolorem tuura liceat , rantifper mihi au-
rcspacienteraccommodes,dumquxmenreagiraui,nonmultis expono. qua: ipfa fi
itaiciunafuerint&inualida.vtadleuandaslacrymas tuasnon mulcum attulifie vi-
deantunacfperomotum te volúntate & fide optima Iacobi cui conceiTurum id eile
amori,quodcpiílole dare nequiueris.Ecenim cum mente mecumrequiro,qua;nam
iintil!ccaui;ç,curexicueorumquinobiscarifuerunt,tamdiu lugeamus. Has de-
mum rcperio vel potiílímas eire,quod aut eos commodis fuis, aut nos noftris , auc v-
trifq, iafimul & nos 3¿illos videmus orbaros.Quod tibi cum amiífione fororis forte
cueniar,acnon tamtuacaura,quametiamfuaafHicl:cr,nitarinhaccxiguitateingenii
oífondere,nectuacaufanecfuaamodolugédum,vtíciashoclocovtin ceteris mul-
tisopinionemagisquàm renoslaborarc.Quidenim dicemusincommodihancno-
irram mortem perpeffam,quç ram fan&e atq; integre cum domeilica diiciplina rum
bonitatc natura: cotinuo vixerit. Vc fingulis non dicam diebus, fed horis, &: odio la-
beftc"b:fenili,&:fpe futura: beatitudinis fupremum eitempus appetendum videre-
turrQuidenim vita hare noftra,quam mortem verius diceremus, in fe habet boni?
quid commodiíquannoleftiarumcontinuatione no's femper habet follicitos, fem-
pertcrrorealiquoverfat,acnunquam vacuos elfe finit infurgentibus calamitatibus.
Hincmorbi&obitusfiliorumaffiduo vrgent,hinc exilia &noftra & amicorum pa-
ma:qj etiam calamiratesfedulopremunr,finifq; mali vniusgraduseft femper alteri«
uSjVtqui mortem rerum omnium optimam iudicarint,ii foli veré ítatuiíTc appareát,
no eo folum,quod fit zrumnarum omnium quies,fed quod totiens in doloribus nos
emorinofinit.Scdcgohíec prçtermitto,qusegrandiore pagina qneru nr. Redcoad
Bartholomxam.Ha:cigitur,quoad vira fu permit, omnib.iis rebus eft funda, quaeà
pudicismulieribusexpeti poilu nt aut no expetita,cara, fi 3cciderinr, eiTeconfueue-
runt.Parentibus orta eft Sc gcnerc& extimationefuç ciuitacis primariis. Educata ca
cum pudicitia,vt bene agendi confuetudinc nil a:que iam fibi effet cognatum ac re
ligio &fan£timoniamorum.Venuftatcinfuper & forma egrcgia,quam magispudo-
reatq] modeftiaquàm vllaimpenfa cura excoluit.Maritum porro maturisiamannis
experta cfr,quo cum fie vnice vixit,vt ne minima vnquam inter cos querela ditödii
vllius caufamprabuerir.Exeo libelos mlit,&plures,&omnesindolisfpc<5tara:, quos
íl adultos no vidir,ne vtiq; vidit ea, quibus interdum dolore adduóri parentes natorú
fuñera coguntur optare. Habuit poírremotcq;,&Donatum Germa nos ea vluutcac
gratia(ncficin verirate crimen affentationis) eoinfeamore arque pietate, vt etiam fí
cetera defuiffent, his tamerrrolis beatam fe mérito poflet appellare. Tum aípexir,
qimd vnum femper optauit, ex grauiífima&diuturna corporis vexationciratelibe-
ratum,vtpriftinaincolumitaseifetporiusfperanda,quAm aliud grauius percimefee-
dum. Poftaemo incidens in fupremum dicita ex hac hominum coliuuione deceffir,
, vt mors ciusanteadx vire, teftimonium facerec,nihil eorumomittens, qua:adfutu-
rambcatitudinemfpc£larevidentur,quin vtpercepi exiis, qui afrucrunc delato ad
fe Dominicorpore.cum Se membra iam pene effent coníumpta,<S¿ anima agre reri-
ncrctur,úrauitfan¿tiífimapuella êcubiliadtcrram nudisgenibus: ftatui indignum
omnino rata tantum a fe Sacramentum aliter fufeipi, quo loco lachrymis multis de-
flens fuá errata,fi qua in vita commiferatjhaud multo pofl in confpe&u dileflifïîmi
coniugis,in coplexu amantilîîmi fratris, Deo,à quo acceperar,animam rcddidir.H: с
tu,mi chariffime Petre, quid pertuliíTe mali hanc tuam contendes, cuius vitamtoc
iam dierum luctu requirisíquidnon potius boni adeptam? qu x perpetuam requiem
cum affiduis moleíliis morte mutauir,atq; ita vixit dum vixit , vt acceílio paucorum
annorumnontamaliquidaddcrefuperiori fortunx fuç iam poffet, quàmdemere.
Num quçfo й (quod Deus aucrtat)c5tinuos filiorú obitus coaita effet fentire, chut i
item coiugisperferreruinas,quxmultç femper impendcntjnonf.icultatibus folum,
fed etiam vita?:Veíhum vtiq; mortem aípicere,quos habuit vitachariores num vn
quam mifeicndum magisarHiclçfuiiTer,quàm núceum rebus his omnibus intrgris
contenta excefsitíQûámiíere,bone Üeus,mentem pia'adolefccntis dolor verfiílu?
quo cumulcuanimum diítu!iiTci.?ü quid aut in aliquo veílrum , aut in vtroq¡ gtuiiîus
accidfí-
EPISTOLA. 299
accidiiïèt. Turnet nofti fcnfus germane, arq; adeo cxpertus es intuohocdiuturno
languore,quem illa fie tulit dolencer Se anxie,vt donee inter fpem metumq;pepen-
difti,diligenterfitaflerüatum,nequidquodte periculoíius vrgerer, ad eam nuncia-
retur.Nurn deniq;,quod iam fieri non porerat,fed tarnen, quia mortales fumus, fi fa
ctum fm'íTetjVtea mores mutafler, num oro longe tunc magis non fuam modo, fed
tuam infimul fortem deflendam cenferesfac iam vira eius odio elfe inciperet , cuius
nunc mors tanti doloris eft caufa?Nefcimus,mi amantiffime frarer,quid votis prece-
raur.ducimurq; vt plurimum cÓmuni omnium erro re, arq; ,vt ille inquit,ea Ггвре rai
led expeti m us,quç omnino non impetrarle melius forct.Has ergo calamitates &do-
Jorum caufas cum illa deceíTu fuovitarit,quisvel paululum modo lana: mentis non
fecum melius a&umfatebitur,quàm nobifeum, qui in hoc procellolo mari fingulis
momentisexpofid fumus fortunç ludibrio' At inquiesfortaiTerSi non fuá, veílra ta
rnen interfuuTe íllam diutius viuere. Amantis fcipfum id eft,non veri fratris officium
praeftancis.Sedeflepermeliceai:id ipfam quale fit,oroconfidercmus. Magno fola-
tio Se confolatione non parua priuatum te eius interitu fateor,qua cum Sc partid cu
ras tuas,& cogitationes tuto poteras credere,quam fa:pe videre,fa'peaf¥ari,cuiufq5 in
bcneuolentiaiucunditacisplurimumact.ipcre.Hocq; íolumeftillud,curegodolcn-
dümtibialiquantifperaírcnciar,S¿primisIachrymisignofccndum. Qupd ipfum ta
rnen cum anguftiis cópenfatu,quas deinceps ea viuens poterar fubire,magna ex par
te leinuur. At cómo da rerum veftrarum fi requirantur,&:perdita morte fuá lugentur,
qua:,oro,potcrantha:cipfacommodaeftè?Ceflcratpnmum domo paterna, ceíTerar,
cognatorum familia,maritoqj fie iure coniugii erat addicb, vt praeter ortu m eorun-
demparentumiam nihil ampJius cum eavobiscflèc commune, toraqjcú farcinulis
.fuisinaliamgentemcómigrairevideretur,aciamcuiafilioruu" , quosin dies g'gne-
bat,auerti camoporteretàcuftodiafratrum.Hucadde,quod ei virofucratnupta,qui
etfi genere fat clarus,bonitaceautemmelior elle non pofTet. vitio tarnen cômunium
temporumnoniiseratin fuá república opibus, vt vos& pra:ftareaborrenfionibus
mtos,6¿fubleuareadhonoresdignitatefq5pofl"et: Cuius tarnen m vtrunq; veftruni
fummam beneuolentiamaeftimandum non eft yxorisamilfioneerTedeleraro. Nam»
&c dcfun<5ra:memona,quafaepe,obeximiam eius in fe fidem tangí animum fuum
ronueniet, & charitas filiorum,quifupcrftitesmatri reftarunt , vinculo erunt vel
máximo adeontinuandam affinitatis coniiinclionem,vt iis viuentibus dubium ribn
fictalcmin vos,& operaqua poteft, &animo íimul futurum ,qualisantea omnino
exticerat. Quodfiitaeft,mi chariffime Petre, quid tibi reliare incelligis, quo te
angi vlterius ceníeas oportere ? Vides vtreor, nec in tuis, nec in lilis rebus, &ia-
¿turam vllam fie grauem eius exitu faüam, vt tantis lit lachrymis profequi digna.hoc
folo minus commodetecum fortunan» egille,quodabfentis defiderium eft tibi re-
licrum:illam vero quamdiu nobifeum fuit, perfan&c vixilfe, omnibus prope bonis
cíl'eperfun£lain:vitaauteniitaceíÍiííe, vt einec tardior mors, nec alia mois quam
quç obtigir,fuerit optanoa.Sed ílluc video te (xpc humanitas reuocat,lu<äuofum fo-
rorem amittcrc,lu¿tuoíum tanta íuauitate pr¡uari. Non omnino repugno: fed non-
nelu&uofius multo eft parentes, fratres,filios adimiî quorum vita charior eífe fo-
let. Cogita paúl um, fihaec dura fors in fratrem potius quam fororem cecidiflet,
quonam modo tuis rebus eíTct confultum,&quid tibi in tanta orbitate agendum pu-
tares,atqj ita maioris a:ftimatione lcuius detrimentifhi pati condifce.Tum ante ocu-
losponemnumeraaliorumexempla,quos fortuna non in hac re modo, led ino-
mnigencrecalamitatisafperiusverfauit:quxlíminusdolori tuo fuecurrunt, verte
cogitationem ad patruelem tuum,Equitem ornatiílímum, cuius vt omittam paren-
tumobitus, fed adhuc pene infanti iaóturas moxfacultatum, inpublicisvecb'gali-
busciuilesflu£tu',in quibus fepeeftvolutatus, fororis interitum, quaevirofuaeci-
uitatis primario erat coniun¿ra,quod nam id S¿ vulnusfuifleputandum eft.?cum v-
no tempore eie¿tus patria, in terra aliena exul paucis horis tres iam adultos filios tu-
liradrogum? Quid huic infligí grauiuspoterat? quidmagisacerbum? Attamenca
cúnela íic tulit gtauiífimus vir, vt S¿ fuá maiorumq) vinutefe dignum praeftarer.
Hums cu,mi frater,ín tuo hoc luctuai"nmumimicaie,eoetiámagis,quód&:damnum.
5>oo I АСОВ I CARD. P APIENS.
tuumeftleuius,& minus vrgerisaliiscalamitatibus. Haec cum cartera parfis fratri
chariífimo,hacfolarevidcarisinfcrior,qui,vtaudio,fic adfuit infracto animo lan-
guori íororiSjfic exitum cius ingcnueeft paílus, vt <S¿ gloriolác mentis,& fummac co-
ftanciae documenta nobis permaxima dederit. Dcnique hoc tecû fàc fxpememinc-
riSjtranigrefioresmandatorum Dei noscfle,puniriqueà fe errata hominum flagel-
liseiufmodi,quat cum eucniantjCorrigendoseflcpotius errores noftros, quam fup-
plicialugcnda:cumpra:fertiroeafintclariflima indicia diuinae erga nos mifericor-
dia:.nequecnim,vtnofti,caftigatDeus,nifi quosdi!igit,&in fuos elegit: vndeper
Ezechielem prophetam adHierufalem loquitur:/^ tibi non ambitus irafearHterufalem:
z¿lus enim meus rtceßtt à te:8¿ Hieronym us nofter.CMagna7inquit>eßira, quando peccan-
//¿«íw^/ni/tt/wrD^.PoftremOjidquoque nonnunquam fuccurrat, ègraui morbo
cœpifle te refpirare.-nonomnino vires eílereceptas, facileque aifiduis curisin ean-
dem calamitatem recidi pbiTe. Turn tuos omnes, auiam , cognatos, fratrem , ami-
cos,meqi inpnmis anxios penderé periculo tuo,nec anre quieturos , quàm abieciíTc
te ex animo mccroremomnemaudiuerint.Da ergo amori in tcnoftro, da precibus
quod tantoperccupimus,ac perte liceat aliquando bac nos leuari follicitudincnam
iimcerorej&lucluharcnoftrainvitam pofletreftitui, non modo liigendum plcnis
oculis nobis cenferem,fed alios item precio conducendos, qui fuas lachrymas no-
ftrisadiicerent. At cum hoc totum munus inane fit ac vacuum , nec mortuis
quicquam profit,viuis vero plurimum obfit:ignofcamus nobifmetipfis, &c difcamus
modiceferre,quodiam aliter nequit.Reftat tibi altera foror,nec virtute, nec fobole
fi]iorum,nccconiugisfortunainferior. Reftat amantiffimus frater, qui vel folus
dum ubi fupererit,non modo vniusfororis, fed nemultarumquidem mortem cen-
f-js à te magnoperelugcndam.Quanquam morsea noneftappcllanda, qua: icm-
pitcrna: vita: eft caufa.Nec enim fi ex hac vita migrauit,&: Deo tarnen arftimandum
non eft illam non viucre.Viuit,mi dulciflime Petre,Bartholoma*a noftra,S¿ quidem
itaviuit,vt vita hxc cius vfuimaiori nobis quàm priftina eile poilu. Neq; enim du-
bi4o,cumàprimisannisincaftifllmadomopudicefitaiTeruaca,ciimmaiitali iurire-
ligioièinferuieritjCum natos ex fcfiifceptos tanta pietate alucrit, cum denique fu-
ptemahoraeuocationem Domini patientifíime tulerit, quin fanct.iiîîma anima ex
hoc caltginoío carceread Pattern sternum beatorumqj fedes protinus euolarit, ibi-
que fruatur fempiterno fanâorum confortio.Ea igitur è cœlefti fede ad nos iiepe de-
fpiciensjquosamauittantopcre, aquibufque tarn picdilc&aeft, miíerebiturlabo-
rum noftrorum,Dcoqueafllftens continuis ptecibus amantifllmos f"ratre> non finie
periclitari.Quod ergo ad nos attinetjColamus perpetuo tamfan&a: femina; memo-
riam non lachtymis,G fieri poteft,fed gaudio & cxultatione.Tu m opcemus,neque in
vita,neqi in morte nobifeum deteriusagi.Habes epiftolam,mi Petre, maiorem mul-
to,quam ab initio ftatueram,qua: fi tuo dolori aliqua ex parte profuent , non eft cur
operam fruftra defiímpferim.Si minus, credo non rem, fedanimum íciibentis ex-
pcndes,actibihoctemporeab amiciífimo tuo, quoad pocuit , íátisfa&um putabis.
cum vero mente paululum quieueris refpondebo aman tiífi mis literis, quas a te pro -
ximeaccepi, fimul tecum vnacommentabor, quo pacb ftudiatua abíq; oríenfio-
ne corporis fintprofequenda.Nam à prima epiftolaad vltimamfic ftilustuus vfque
fuccciTit,vtomniafintdetenonmultolaboreexpecl:anda. Vale. Florentine quarto
Idus Augufti.M.ccccLxxviir. •
1AC0BVS GARDIliALIS PAPIET^SIS IACOBO V0-

lattrrano Secretariofno.
DCLXXVI.
NOnerit forte labor inutilis , Iacobe,refcribcrc orationem hanc meam,quam
meo chirographo feriptam ad te mitto,habita initio Ie&ionis mea: inGymnafio
Florentino in adolefccntiamea.Memor fum commendatam earn tune fuifle à pra»-
ftantibusvirisillis quidem veteranis,&:eruditis, qui honoris caufadignati funt me
tyronem audire tunc primum in aciem defeendenrem .Tu vel reícribe, fi placer , vel
íerua.In cuoluendis ícriuiolis noftris veteribus,& pene vetuftate confumptis multa
eiuímodi
E P I S T О L M. 9oi
eiufmodi rcuencrunt ad manus meas. Romç cum erimus,credo inuenicmus etiam
legationem Cardinalis Firmani ad Genucnfes pro pace inter eos firmanda, quame-
minituncfcripfifleinftar itincrarii cuiufdam , prout pluriesmonui tevt facercs,&
ccepifti anno pretérito cum ab vrbe hue venimus, vbi & nonnulla noftra manu mu-
tauimus,&addidimus,non tarn vtemendaremus, quam vt tibi animíi ad profequen-
dum addcremus. Vale. Molza: dicito,mandati noftri fit raemor,& tu Frofinum vrge
ad opus iniun&um. Vale.Ex Sindolano noftro.
Oratio vereide quafuprajj&x eß qu¿fiquitur, videlicet.

\J[ Inor natu cum fim ex his omnibus, quos mea tempeftate hunc locum docendi
\-*"caufa afcendiíTc meminerim , vcreor ne quis veftrum exiftimet , hoc me onus,
quod fuftuli,magis adeo temeritate quadam,& iuuenili errore deceptum, quam vlla '
fatis certa aut excogitataratione fumpfiiTe,quod ego cum ficpe mecum tacite voluta-
rem , & quam longe poteram , memoria mea repeterem , qui dudum viri , qua xute,
quo vfu,quibus ingenii, & naturae muneribus inftrufti , in eodem hoc ipfo curriculo
fumma laude , & commendatione fuerint verfati , cum infuper mea: iuuentutis con-
fcius forem, imperitiç haud eíTem ignarus,fufceptumque munus cum viribus noftris
íiepc conferrem, in earn potius fententiam animus inclinabat,*vt longe tutius efle ar-
bitraretur, eamprouinciam omninorelinquere, in qua retinendamaior ignominia:
metus, quam laudisípes vlla videreturinefle» Videbam prim um quam durxmeç
parres eílent futura: , qui iis viris hoc loco fuccederem , quibus cum ícirem me nulla
in parte poíTe accederé, haud tarnen nefeiuseram, quam turpe efíet videri omnino
diffimilem. Illud etiam fuecurrebat , multo mihi honeftius licere his potiífimum an-
nis.in quibusdiTcercquamdocerecommodiuspoflcm^lioium dedcremedifcipli-
nis,quammeçdeditos retinere,acvelutimiliiia:expcrs tyrunculus, de bellicos rebus
fententiam ferre intelligebam. Deniq; quam graue eilet hoc onus.quam difpar cer-
uicibus noftris j qua: mihi ad id fuftinendum deficerent , quam magno effet impedi
mento defuetudo facundia: , nouitas fidci, auttoritati a:tas, commoditati ingenium.
Rurfus cum animaduerterem , quam pauci repcrirentur , qui fibi hunc laborem de-
pofcerent , aut vitro delatum reciperent , virofque do£tiffimos , qui id faceré egregie
poffent , aut maioribus rebus intendere , aut eiufmodi defunftos officio , &: quad de-
curfo iam fpatio quieti fe,&: otio tradere, futurum neminem arbitrabar , cui fi non o-
mnino vires:at noftrum hoc faltem officium non probaretur^qui quod alii nullo ne-
gotio fumraa cum laude agcre poiTent,id ego ipfo magno labore,minima: fpe gloria;,
máximo dedecoris metu fufceperim. Frucïum infuper ftudiorum cum mihi perfua-
íifTem,viridem adhuc,& dulcem oporterc non femper in vmbram,& te
dio delitefcendum:prodeundumaIiquando in lucem,temptaBdamqueviam, vein-
quit fummus poéta,qua nos humo attollere,& vi&ores per ora virum volitare poífe-
inus.Spcrabam hoc quoque iuuenile inceptum pofTe non venia modo,fcd commen
datione etiam dignum videri. Cum porro legiiTcmhacipfaxtate, aut etiam inferiori
muí ta ab adolefcenribus aufa eíTe fumma cum laude , annofque non modo d ¡gnitati
corum non obftitifTe ас gloriXjVerum etiam magno inprimis adiumentofuiflèrDe-
mofthenem admodum puerum acciones populares fiepe habuiíTe, Caluum, Csfarc,
Pollionem , L. CrafTum,complurefquc alios iuuenilibus annis grauiffima iudicia fu-
feepifle, Auguftum denique Cajfarem annos xii. natum Auiam fuam pro roftris lau
darle , nullo modo verebar , ne quod illis id a:tatis adolefcentulis fummis in rebus in
confpe&u populijin ciuium,& patria: diferimine laudi dabatur , id mihi in hac tantu-
Ia re in ccetu paueorum, in hoc breui, &c angullo Gy mnafio vitio verteretur. Quibus
ego rationibus exempLifque addudus hoc pondus , ctfi aliisleue, mihi verograuiffi-
mum,fubii,quç fi à vobis improbatur, fit in culpa noftra temeritas, comunifq; hie er
ror cum clariffimis adolefcentibus efle putetur:fin vero,quod potius reor,& ratio fu-
icepti muncris iudicio veftro probatur , & officium placet , magna equidem fpe reli-
quum noftri laborisaggredior:ac primum.quoniamita mos tuht,vt ab his , qui hanc
prouinciam fuftincrent,oratoriç leclioni coniungeretur poëma.idque à meis prece
pt oribus meminifa£titatum,nos quoque eandem viam ingreffi, quantum infirmitas
Gggg
9оь IAC OBI CARD. Р APIENS.
noflri ingenii patictur,haùd fane immerito extollemus. Res enim preclara eft , &r o-
mniû prorfus commendatione digniifima,atq; vt poétaru conatus omnis hue fertnr'
vt aut profînt,aut obleélent,aut ctia vtrumq5 ftmul efficiant, nos itide vtrumq; fecuti
vtilitatem primo, iucunditatë poftremo laudabimus. Qua; duo dum aflequi conor,
quçfo mc,vt cœpiftis,atcente audiatis. Veflra etenim benignitas S¿ orationi démet ti
moré, & iuuentuti mea: fiduciam faciei. Vt igitur ab incunabulis noflrç eruditionis
exordiar.qui melius.quam poeta; aditum ad doctrinam patefacere poiîunt? qui faci-
lius ánimos pueriles ad fludia al licere? qui iucundius retiñere ? qui commpdius eorii
mores, & inflituta vita: formare ? qui deniq; copia & ornatu vberius , aclautius rude
ingeniú alere.'Hi enim qui modus,quz ftrudura oran'Onis exiflat.vel cçteris elegan-
dus edocent.Horu cura,& (ludio qua: verboru fît vis,quata interpretationis varietas,
plane elucefcit,ab his fermo incorruptus, pura oratio , & pronunciad)' rectiíhmus fo-
nus percipere. Vt enim de ceteris fileam ,.quid Virgilio ? quid item Tercn по primis
ftudiorü elementis accommodatius? quid arque aptum vel ad norma verborum , vei
ad vfumeloquii poteílinueniri?Quamplurirna liquidé aliarum faeulratü volumina,
etíi accurate cöpofita fplédore,& copiaorationis íínt illuílrata.habeantqj ¡n fuo que
que genere digniraté,non tarnen id habent, vt teñeras mentes tam poífint latenter,&;
iucunde arrepere qují feripta poétarum.ad fermonis quippe elcgan tià,quç fum-т.а in
ipfiscft,tumadduntearumrerum,quasfíngunt, fuauitaté,quadeccptianimi pueriles
amorc quodáincredibili litterarü capiuntur , atqj ca figmenta cum cupide fccbntiir,
cruditionis&difciplina:iaciunt fundamenta. Multi etenim noflra,nonnulli etia¡n
prifeorum memoria funt inuenci, quorum ingenia cum à ftudiis eíTent auería , meces
nulla ratione flecTri ad litteras poíTent:omnia perpeti qua difeere mallent : oblatis de-
mumfabellis,vatúdulcedineguílata,tam maxime iludía adamarunr, qua vehemen
ter antea oderant.Quid quod ad mores colédos, ad excitandam animi magnirudme,
ad comprimendam formidinem,ad propuühndu dedecus adeo in tcneris annis ciuf-
modi valent poé'tarum commentait nulla valere plus po/fint. Ea etenim artas , qua:
cum primum virtuté iufcipere,& rortia facía incipit admiran, cum in re fi ¿la tam eñe
inpretio probitatem tuetur, cumlabori, & au umnis, qua: propria pro fuis plurima
fubeuntur, tantalaudûpra;miaexpofiravidet, ducitur&ipfalaudiscupiditace, optât
re vera imitari , qua: feit longe à veritate abefl'e, alienis exemplis, quid fit turpe, quid
gloriofum,quid fugiendum, quid rurfus obeundum,agnoícit.Crefcunt in animo his
adminiculis eavirtutumfemina,qua;inmentibusnoílris natura difperfit.Innafcitur
vna cum annis odium ignominiar,&: fcelerum,amor bonitatis,& gloria: exorirur. In-
furgit praetereafpiritus magnitudo qua:dam,qua:nil fordidû, nil humile non finit ap-
petere.Mitto Comicos.à quibus in omni vita , & xtatc precepta viuendi poíTunr ab
unde peti , quofq; noller Cicero ídeirco ea cxcogiraíTc arbitratur , vt efficlos noftrcs
mores in alienis perfonis,expreí!amq3 imaginem noílrá vira: quotidiana: vidererr.us.
Prartereo item quos Satvros appellant, quibus nulli funt acriores fíagítiorum , S¿ ne-
quitiç holies , nulli magis federaros oppugnant , nulli deni^j; ab improbitate nos ter-
' rent vehementius. De tragicis fileo, quos certc non minus q uam eruditioni prodefle
moribus confiât. Ad heroicos venio? quid poéfisHomeri ? quid item aliorúin eo ge
nere affermit feripta í Nempe laudé virtutis , pradicationem fortitudinis, timiditatis
dedecus, improbitatis obprobriüm. Quid ad fummam virtuté defuit Virgiliano Ai-
nea:?quiddiuinumillud Maronisingeniumpra:termifit,quodinèo ornando defide-
rari vlteriuspoilît?quam multçin vno nomine accumulate virtutesíquam pulcher-
rimum vitç exemplar excogitatum,ad cuius imaginé fe quifqj effingere cupiat? Vnde
facilius poteft quáab hoc ipfo eXemplum fortitudinis fumi ? qui nil vnquá mediocre
appetierit, qui magna femper, & excclfa affetbirit, cuius animus no laborum magni-
tudine.quos plurimos pertulic,non periculorum formidine, que innúmera fçpiffime
adiit,autabinílitutocurfudeflex¡t,aut à fpe,&à mente concepta animumreuocauir,
cui id fedulo coniîlium fuit , vt mortem dedecori , & ignominia; pra:fercndam puta-
ret,gloriofc morf, quam un piter viheere fatius ducere^pro patria,& parente,nato,S£
fociis nullum vita: dilcrimen reçu faret. Quid enim poteratgloriofius appetere.quam
id regnú quod orbi vniuerfo pra;futurú acceperat ? quid minus íbrdidum cupere,qua
EPISTOLA. 9C)
id Imperium ítatuere, cuius vires omnibus gcntibus rerrori futuras fperabat? quas
porro grauioresaerumnas fubftincre,quamimmcritumexilium,errorcsterrieac ma
ris , peitem in Thracia jVexationem apud Strophadum Ínfulas, tempeftates vento-
rum , fubmerfas ante oculos naues , iter per vr bes hoftilcs cyclopum , metum , amif-
fionem parentis.-difieclaclafle3difpcrfis ibciis,immanitati barbarorum fe credere, ab
eifdem rerum afflicbrum implorare auxilium:In terra ignota,in regno alieno grauif-
iïmum bellum périme, contrafe vnum cunctam pene ltaliam vidcre excitS , totiens
vitam fuam morti oíFerrc,dum diis penatibus,dum fibi, & foeiis fedes expofcit. Hu
mana hxc funt,& fçpe in vita hominum vifa. Quid iram deorurn tolerare?quid coha-
tum furibundç Iunonis patientia fua fedare: &: quam caput laborum, hoftem quietis,
& otiijinfcftam nomini Troiano agnouerat,eam potiifi m u veneran',eius facra & nu
men prçcipue colercrhçc oro etfi magna ex parte confiera eile fciamus, quem tarnen
non mouent? que cafus aduerfos tolerare non docent?cui no item oftendunt,fine la
bore nil egregiú fieriíneminé poíTe & voluptati,& laudi fímul inferrWrviam qua: ad
gloría ducit, confragofitm eflè?&: fudoris continui plena ? Age vero ne in hac fola vir-
tute immoremur,qui melius iuftitiç animus à philofophis explicari,quam in hoc vno
ab eminentiífimo poeta exprimí potucrit ? quibus alii feribendo praxeptis, quàm hic
agendo exemplis ad rc&e facía nos pofluntfaciliushortari? Quis ad patriar charita-
tem fuo ardentius impellere,quàm qui in cius obfidione nullum vita; diferimen.
Sine fine est.
XTSTO IV. PONTIFICI MAXIMO.

DCLXXVII.
VIdens ex breuiB.V.non ingrata fuifie.qua: nuper de rebus publicis fcripfi,audeo

rurfum de eifdem aliquid feribere : fed vt prima illa benigne à fideli femó acee-
pit:itafecunda precor patienter accipiat.Premit me omnis cafus Ecclefia:,cogorque
dies ас no&es in tanta fufpicionc rerú fufpenfo animo eile, &¿ de exiru cogitare. Cer-
tior faétus fum à bono viro, & Deum tímente , & non ignoto etiá Bcatitudini vcftra:,
venire ad nos à Rege Francorum oratorem multa: asftimationis in Galliis,& fuperba
admodum mandata afFerre, nifi reuocentur in Florentinos cenfurç, nifi luant poenas
qui Iuliani caedem patrarunt,vel patratoribus aflenferunt , nifi etiam aótutum à bello
inchoato ceiTetur, magno animo prxftitam obedientiam tollat , & ad concilium vo-
cet,prxlatofque,&: inferiores quofquc adfacerdotiareuocct,adhancdenumiatio-
nem conuenturosefle Oratorem Venetum, & Mediolanenfem, cófenfurofq; ídem,
ac petituros,& nifi impetrent iuflbs eíTe domú redire.Si vera hxc funt,nota puto fuif-
fe Beatitudini veílrx antcquam mihi : credo etia pro fua fapientia prçuidilîè , quid fie
refpondendum: cummetutamendicam quidinhiscenfeam, non ignarus, imma
tura folereefle confilia.qua: non poftulantur , & ridendx operx iudicari in filuam li
gna portare. Malo tarnen ftultitix argui , quam charitatis patri non prxftitx. Angu-
ítiarum meo iudicio eft plena reíponfio: ficnim poftulata repellimus,finemora ílli
minas implebunt,intumultumqjfpiritualiú adducent Ecclefiam. Quatuor tam v: i-
des potentatus Rex maximus trans Alpes, in Italia infignes tres St;t:us perhdia vni
conftricti , grande in íc habent momentum , &¿ periculum eft ne in idem ехехг.рл: m
complures inducant: partim qui ApoftolicaîSedi fads pacaci non fnnt , partim qui
de operibus noftris bene non fentiùnt , partim quoquequi cupiditatibuscorum fa-
tisfa&um non effe fxpiusdoluerunt. Hos fuperuacaneum eft memorare , facilitas
veílra vno oculorum circuitu receniêre omnes facile poteft. Vbi vero ruina hxc cœ-
pcrit,male fuftineri noftris humeris poterit. Lapis lapide trahet, atqs vna improbitate
de bonis quoq; Ecclefiarum,& quoddolentius refero, de integritate Catholicx fidei
impie decernetur.Rurfum vero iî illis confentimus,iî nondü ííceato atramento tanta
& tam nota, ac late vulgata decreta propter metum delemus , quid ignominiofius,&:
morti acerba: fimilius? Plagam maiorem infligere rebus Romanis San&itas veftra
non poiTet.quod vnum flagcllum ad nos feruandos conceflit Deus,id caderec de ma-
nibus noftris , nec Apoftolica virga ad côfringenda inutilia vaià fuá vim pofthac ob-
.. Gggg *
504 IAC OBI CARD. P APIENS.
tíncret. Ad faîcularem poteftatem hoc excmplo effet contra cenfuras refugïum , S£
quod languide permififïemus fèmel,reftitucre fortiter nunquä poflcmus. Occurre-
bat in hoc ancipiti confilium medium , non tarn malu imminens fanans , quam forte
dilationemaliquam pratbens ad parandam aliunde noftrafalutem , vt videlicet Ora-
tore audito doleré fe diceret Sanditas veftra , potuiife tantum apud fapiente , & fide-
lem Regem faifa crimina impiorum,vt tamlonginquam Lcgationem fufceperit,tan-
taGne caufa doluerit, contra confuetudinem etiammaiorum fuorú,Deoingrata,&:
detrimentofa Apoftolicç Scdi petierit, non quidem fimilia ceteris operibus iuis, nee
digna mentis, quç in cum Sanditas V.aifidua & magna hadenus contulit. Defccn-
dendum indc paulatim effet in iuftificationem vulgatç fententiç , monûrandumque
quanta fuiffet Florentinorumin facerdotes Dei crudelitas,quanta fine caufa, & fine
difcrimineca:des,quantus in retinendo Cardinali contemptus facinoris illius exper
te atqj ignaro , quanta denique Apoftolicç Scdis ad hçc vlcifcenda neceífitas , parata
nihilominus futuram fuiffeBeatitudinem V. ad paternam remiffionem,fi vel medio
cre fignum pcenitentia: in peccatoribus cognouiffet , fed defccndiifeillos in profun-
dum malorum,&: in fenfum reprobum datos .- Vt videntes non videanr , & audientes
nonintelligant: Scire BcatitudinemV. Vénetos, Mediolanenfes,complurefq; alios
Rcip.illius amicos ad petendam veniam eile illos hortatos,recognofcendumq; Vica-
rium Chriftijfed non modo non aífeníiííe:verum quod ita fuaderent,moleftè tuliífe,
vtiam in aperta: haerefis crimen incidere appareant: Cum talibusautem,etfiRegii
officii eíTet communicationem nullam accipere, nec ad patrociniú tam grandis pec-
cati accederé : tamen non negligere Beatitudiné veftram fuá: Celíitudinis poftulata,
ficuc & in hunc diem nunquam neglexit : videre tamen grauia illa eífe , magnum in
vtranque partem momentum afferre,aliudque pendendum magis,& diligencius c5-
fulendum totoPontificatuvcfttononaccidiífe: NecefFariumproptercaeiTeadueli-
berationem fumendá frequens collegium , fine quo mediocria , nedum maxima de-
cerninon folent : Conuocariautem inpra-fentiarum Cardinales non poffe , partim
quodlonge abfunt, partim quod anno peftilemi fine diferimine vita: conuocari non
poífuntjpartim quoque quod locus,in quem feceífi t Sanditas veftra , vix priuatx fa
milia: eft capax: Proinde a:quo animo ferat non longi temporis expeclationé : Lega
tos veftros ad Regem fuum non folitos eífe admitti ftatim,& refponfum accipere nó-
nunquam fuiífe repulfos,quandoq; etiam poft annum auditosrln vicinum ac falubre
aliquod oppidum conférant fe , prxbiturum iuflu veftro qua: illis fint ncceflaria : Fu
turum autem Deo adiutore,vt citius opinione rediri in vrbcm poílit.quo tempore &
Cardinales adcrunt,& fi ita opportunum videbitur, conuocari ad fynodum ex curia,
&: circumftanti prouincia prçlati idoneiin idem confilium poterút. Si huic reíponfo,
quod probabile témpora indicar, acquieícet Gallus, habet interim ípatium Sanditas
veftra ad multa cogitanda,& prouidenda.qua: ad declinanda vel reiieieda tela mimi-
ci pertineant.Deus quoq; ab excelfo multa fçpe inexpedata demittit, tum mifericor-
dia faciensjCÚ eífe procul à mifericordia apparct. Sin mora: impatiens nó acquiefcer,
nil ei iam negatum eñe videbitur. Sui criminis íiet quicquid per impatientiam fier.
Hoc autem lucro Sanditati veftra: accedet,quod iufte lamentan iniurias Regias po-
terit, non modo quod arroganter petierit, fed quod breuemiuftamq; moram veftra
arrogantiusfpreuerit,arrogantiífime autem Sedem Romanam de fe benemeritam
alieno frudu magis quam fuo oífenderit. Indc Deo totam fe credat Sandiras veftra,
& fortem animura pra:fter.Maior eft enim qui in cœlis regnat,qua qui in terra,& qui
ingrauioribus contentionibus fuis facerdotibus aífuit,in leuiore non deerit. Pugnác
pro peccato illi,nos contra peccatum. Atque ill í perdi nos voIunt,nos illos faluos fie
ri^ viuercin tam diffimili caufa de iufta,&Deo plácente nimirum habenda eft fpes.
Hçc cogitado feru i inutilis fi frudum aliquemhabet,placet,& la:tor. Sin eximbecil-
litate mentis vel ignoratione rerum eft ridenda,&: vana opera quidem rideatur: fides
vero boni Cardinalis in precio fit.Commendo me humiliter pedibus Sanditatis vo-
ftra.quam Deus incolumem preftare dignetur.Ex Sando Laurcntio ad Griptas xvr.
Iulii M.CCCCLXXVIII.
F. CAR-
E P I S T О L Ж. 5>oj
F. CARDINAL I CMA7S(TVAN0.\\
DCLXXVIII.
T)Recor,MantuanechariiIime,vt fide his, qua: ad prçfens bellum pertinent, non
fcriboadte, mihi fis a:quus. Facile eft perturbatistcmporibus non bene litteras
reddi,&: que, fideli ftudio fignificantur, his aut illis efle ingrata. Obferuor immeritus,
neq; is fum, quem me dimififti.accipe ergo,quç in cocione recitan fine periculo pof-
funt.Exordiar à meis.Redii ex Vulfiniefibus incolumis, Se fum Roma: incolumis,lit-
teris tantum,& domefticis vacans: publicis autera quantum per dignitatem imponi-
tur. Emi intra vrbem vineolam , quae Sc ducendo tempori , & curanda: valetudini eft
opportuna. Ad earn ferena quaq; die me confero, vna opera interpellatores vitans , &:
curas. In beneuolentia Vicecancellariinoftriperfeueroconftanter. Illepariftudio
in mea.De tua Dig. íunt inter nos crebri fermones : defiderium vero praientiç pene
continuu.temporiambo fuccenfcntes,cuius caufa es nobis iùbtractus. Sedillud abi-
bit aliquando,& tu nobis redderis.In alienis h arc etiam habe: Mortuus eft Barchino-
ncnfisnoftcrpra;cipuafuorum,&totius curia? mœftitia.Eiusracerdotia,ecclefiam,&:
qua:exercebatapudauunculummuniaipfiauunculopermifitPontifex, vt adquos
velit fingula deferatur. Affuimus omnes folamini fuo. Cenfeo ide tu per litteras agas.
De cœnobio Laurentiano perfeuerat c5tentio,&: fiio loco quifq; fe continet. Quan
tum intelligo in Ncapolitanum Palatinus ¡nclinat.Nouaricnfis,vt mihi affirmauit x-
quiusde Cardinalatuquádefemeladitapofleflionepatieturdepelli.Doleo inter nos
iftaincidereopinioncmqj facerdotalismodeftia: apudfarcularesperire. Numera tu
quoe talia breui tempore,& cuius culpa acciderc. Exequias Reatini , Sc Tyrafonenfis
hodie abfoluimus, vt religiofas quidë.fic & frugales. Mellinas vero peftileti arftate no
plene impletas inftaurari Pontifex iubet,nec id fine fratris nepotumque mœrore. De
Gardinalibus creandis rumufeuli quida in plebe, apud nos ne veftigium quidé.Pefti-
lentia per banc hyemem te&um magis fernen habet,quam proferac.Sed profert non-
nunquam,iparfim tarnen &raro. Vereorneappetentcvereexirerurfum)&: peregri
nan nos cogat. Quaîreti quid nunciare amplius poflim,nil fane fc offert. Vt ieiuna cil
curia,fic fuafunt omnia. Ego fi forfan ciTes oblitus , iile tuus fum Papienfis , tibi tora
mete addicrus, vt iam in noftra forte fit nemo, que ardentius amem , cui plus debeam, •
plufque optem perfoluere. Bene vale Pater amplülime. Romçxxix. Novembris
M.ccccLxxvni.Poftfcriptashas litteras Gundifaluus Regis Aragonum orator po-
ftulante ita Vicecancellario,ad Barchinonenfem Ecclefiam afïumptus eft.
F. CARD INALI CMANTFAWJ).
DCLXXIX.
POft vlcimas meas , quas Iacobo Àretino mittendas dedi ad te, hxc habeo , quç D4
tua; fignificem. Venit ad nos Ducis Burgundorum orator patria Veronenfis , duo
à Pontífice petens: Alterum,vt Tornaceafem epifeopum vel pronunciet Cardinale
ex ben tñcio Pauli , vel fuo nouum inftituat. Alterum quoque , vt ad pacem in Italia
reducendam mentem conu#tat,aflerens,vereri fe ne continuante bello damnis no-
ftris multa immineant. Hancautem partem ita tradauit,vtconfiliiefle magis quam
poftulacioftcnderet.DeTornacenfîpra:bitaeftfpes:temporaautempluribusexcu-
îata tanquam noua: ordinationi minus klonea. De pace refponfum non eile fe ab ea
alienum, modoiisconditionibusfiat,qua:Deoingratanonfit, 6c Sedi Apoftolica;
turpis. Audi &C aliud proximo Senatu decretum fpecie quam re magis infigne: Intro-
dutti funt duo ex familia Regina Bofnenfium defunda: nuper , vt feis, quibus ab illa
viuente hoc negotii erat iniuncbim. Übtulerunt Pontifici teftamentum, quo illa re-
gnum fuum Ecclefia;. Ro.legabat, addita conditione , fi filius ex Turcis rediret,defe-
¿tionis anteadla: pœni teret , Sc Chriftianam fidem refumeret , in auita reftitueretur à
nobis.In fignum autem legati Regni enfem dederunt , Sc calcada , qua: Pontifex be-
n igne accepta prehendi figillatim à quoque Cardinalium voluit , ipfumq; teftamen
tum , Sc noftrum reeepti regni decretum , in Archiuis Apoftolicis condi imperauit.
Miftionem oratorum noftrorum ad Cœfarem audifle te vel vidifle potius puto, qua
Gggg 3
:
роб I A CO BI CARP. PA PIEN S.

doiam iter ingrcífi venturi Bononiam funt. Qua: au tern mandara in Germaniam fc
rant,ex ipfis melius quam ex Papienfi cognofces. Cardinalis Aragonenfis anre nata-
lem Domini futurus Roma; eft. Ica affirmant íui,& parara iam domus fupdlexque
aduecta fignificat. Quid ad hare addam non habeo. Me ama & Vale. Roma: ad Dc-
cembris.M. cccclxxvui.
CARDINALI PAPIENSI IACOBVS

quariut S.D.
DCLXXX.
QVoufqiiedormis,Papicnfis:quoufque tandem dormis ? Pores ne in tanto rerum
ftrcpitu nonexpergiíciíEx Acheronte Buccinator cecinit. Mifcentur , confun-
duntur,ruunt omnia. Cœpicdirumclaflïcumabimmortaliumaltaribus. Paceiana
coniurarionc actum pene fuerat de humani generis delictis, confoflo i ulianoMedi-
ce,nifi Laurentius frarer acccpto tarnen circa iugulum vulnere fuperfuiíTer. Inter fa-
etificandum de peragenda carde conuenersr. Erar dies folemnis. Celebriorem fece-
rat ex priftina bcneuolentia paratum feeleratis percuiïonbus conuiuium. Non ardes
facra,non fides hofpitiiapud illos valuii: verum libertatis fux vindcx populus tumul-
tuatim corrcptisarmisaliquanto grauiusdefaunc in aliquot miferorum capita pero-
grinorum. Graciani tresfratres Perufini nobili genere, ad quos cares nihil pertine-
bat, fimulcçfi funt : ftatimcradhb magnis clamoiibus Saluiatus iuxta Jacob um Pac-
cium equeftris ordinis cordatu virum laqueo pependir. Hinc Xyftus vJciicenda- ma-
ieftatis prartextu bellum Florentine intulit afeito in focietarem Ferdinando Rcgc:In
fuppetias veroamiciiTima: Reip.quodirafœdererenebantur,àPrir!cipibusMedio!a-
nenfibus itum eft. Flagrat icaqj tua Etruria indigna rancis malis. Inccnduncur pafî; m
diripiunturq;oppida, nihil ferro autflammisincaótum rclinquitur.Gcnuenfesqucqi
abiectoMediolancnfi iugoin libertatis fpeciemufdem armis adiuti fcfccrcxerunt.
Videbanturquippemaiorcsillinc vires noftra',quaœ que Ferdnando placèrent. Ad
hxetamen oculos aurcfq; claufifle vider is. Quo abiit illa animi tui femper laudara fi-
bcrcas?Cerre fenator pedaneus fa&us es,nifi quod rc clius ominamur , opporrunitate
aliquam vt boni confuías aucuparis: taméfipluftulumadhuctaceas,periculofèpec-
* catur. Sollicitati per nuritios Pontificis Eluetii cum in noftros fines irrupwenr, intra
pecuaria fuá alpina refugere coacti funt. Interim legationes de pace Romam ex roto
orbe miflarinfecto negotiodomum redierunt.OccIufit aures SanccifiîmusDominus
ad vindicbim, quam ad quietem procliuior. In poftulatis ilia eft prarcipua contentio,
vt Laurentius Mediccs dedatur. Scd pudet repetentem fanguinaria huius belli prin-
cipia.Perditiifimum SaUuari caput vindicatur.Eratillcquidem Archiepifcopus Pi fa-
iwrü:fedquid fibi rutumefte voIuit,qui aras fummofeelere cruentare eft aufus ? No-
feis ergo qua; rua: fine partes. Optima &: arquiífima velle confuefti. Da opçram circa
fummi Ponrificis aures, qualcm boni omnescupiunt. Satpugnatum eft, necfortaiîè
nifi témete vtrobiq;. Sed ea fit fan&itîimi áfcmini gloria,nolle etiam fi pollit dolorem
vitra vlcifci. Quietem honertis conditionibus conftituere poteft: qua; Apoftolica;
Scdi accepta referatur. Sit vnus paftor, & vnumfiatoulfe, ne inuadantilludlupi ra
paces. Cernís quo in periculo verfemur. Immaniifimi hoftes Turci pro foribus funr,
quibusRcfpu. Chriftianainteftinis difcordiis proditur. O quantum vereor ne fera
íint poft tergum confilia : fi appetence veré fortuna ad extremum collatis vndiq; viri
bus tentabitur. Vale. Calcndis Ianuariis. mcccclxxviiii.
F. CARDINALI с_Ж ANTV АЩ).

DCLXXXI.
H Odie cum nil talcexpectarem , tale nil crederem, rem à rais rationibus alienam
putarem, legacus in Germaniam es defignatus in pluuiali & mitra. Si hune labo -
rem quefifti bentdicentc Domino, fit facbim quod placuit: Si aiTenfifti, obediencia:
tua* diuina bonitas alTit.Si te infciodemandatalegatioeft.dolentamici.- fed fecundos
r'biexitusopratit. Iergo, fieundum videbitur,ac Papienfi aufcultans matura qua:
demandantur, 6c cito in Italiam redi. Magno Cardi nali longa in externis peregrina-
tio after-
E P I S Т О L Ж. : ,07
tío afferre facile pcenitentiam poteft. Orator i bus Italici foederis paccm petentibus
datafunt Pontificispoftulata.Eailliadfuosftatim mifére.Exeadie filentium conti
nuum fuir.Expecbmus poft non multos dies cognofcere,quo animo accept-a fint,&:
quern finem fufpenfioni noftra; daturus fit Deus. Labor m ulcus, voluntas muka , di-
uerfuminprimisiudicium.Dcberi cúnela nobis ab iiJisputamus. lllinos iuos acce-
ptorum damnorum debicorcs cxiftimant.Tam diifenticns de fumma rcrum opinio
quid afferre ad con ueniendumpofílt,tuipfe expende. Si qua conueniendi eft fpes,
vt plane fatcar,in Deo eft tota. Vale Reuerendiííime atq; ampliffime pater,6¿ tuiPa-
pieniîsobJitusneLJS.Roma: x. Mardi. м ccccLxxix.
PHILIBERTO CARDINALI lM A-
tifconenfi. . ^ .
DCLXXXIÎ. *
QVadienunciusVeftrjcRcuerendifllma: Dominationi ad me venir, recreandae
valetudinis cauia ad infulam Bifuntinam eram profeclus, quam ob caufam
refpondereliteris fuis non potui. Reípondeonunc, &: tamis officiis quas poflum,
non quas debeo gratias ago. Conduntur hxc intimis fenfibus meis, mag'íque
ad illam venerandam,obferuandam,perpetuoque colendam inducun t.íic qua:fo,&:
precor,cum fineincommodo poteft,feruum fldelem huiufmodi ílgnificatibus con-
íolecur.QuaB D.Laurentius dctulit,íi veraíunt, magnopere mihi ad paccm ргагш'а
efTevidentur.Sedquidctedam,indubioapudmeelt. Hinc viri referencia aucïo-
ritasmouetjillinc ratio rerum, &temporis,& fecretorumquorundam affectuura
plurimumdiiTuadet.Si vana (une nimciata,puto ego intra quintum decimum diem
veredi&urumeíTeReuercndi/ílma: Dominationi veftrx.pacem ne babituri Turnus,
anarma.Ineumarticulum deduótareseft, vt vnicorcfponíb in alterna am partem
iicftatuendum.ProaquarofaceaexruilisalbiTquerorHjramornciofcad memilladi-
gneDeus rétribuât. Vtorca frequenter adleuamen valetudinis non benerefumprç.
ViuatMatifconenfísmeus, atq; ilium Deus diu mihi conferuet. Ex Criptis Vulü-
nienfibirs.viii.Augufti.M.ccccLxxxx. . •
TESTAMENTVM IACOBI CARDINALIS

P A P l E N I S.
R А с i L i s eft vita noßra„ eamcj^ cafus circumftantinnumeri. J¡>uodvitemm
ffeprMilderenfatis nonpoßumus. ilium dmtuma agriludo , hune breuU languor',
i ahum improuifi mors rapit. Omnibus antcm ineerta vocationis eß hora. Jguo in
j loco,quo in temporeел nosexpettet,ncfcin,ut.Expeclareillamnos omni tempore^,
omni loco debemus,memores verbi ijdpoßoli.qnia tila non tardât:& quodс]ил dc_j
terrafuntjn terram vertuntur. Infeitи estfecuritate vitлje exitit non cogitare : difpenfitionem
quofy domefticam in idtempus diftcrre, in quo mens granata plurimis , advnurn aliqutd non eft
Jipe idónea.Angit timor mortis ,torquctinfirTnttMycmumftantÍHmeftmolestacupiditaá,quifua,
ггоп nostra qu<erentes,abanim£curaadterrenanosreuocant,cogentcs ftepe perturbationibusfuis
earn mori,qeuvelmoriturm nonerat,velcertc^> tamàtonon mortturits. Vt ergo concèdent^
Лео ißa denitem , é" ad тент , non aüenum arbttrium qux meditorßant:putans qu* ab ifaia-
ProphetaE^chuRegifuntdicta,mihtecclefMRo.Cardinaliimperata: Difpone domui tuar,
quiamorieristu, <S£ nonviues. illud etiam Saluatorisformtdans; Vigilate,quia nefeitis
diem neque horam,qua Domim-s vefter venturus ik, feio an mane, an galli cantu :
ßatui teftamentum hoc condere meo Chirographefcriptumxui itл ejfe; vim volofiidipftim , vel
tiuspartem antc_j mortem non reuocem. Eft vero huiufmodi. lnprim'is conuerjus in Deum au*
florem,ej?redemptoremmcum.,cumanxii4¿ftmfuturidememdtcii, ey nefcim vtrum odio an
accepttonefimdigrwsfciensauiemin manu eins vilam effe atque inttrttum : per vifceramift-
rtcordiœfua, tn quibus ex alto nos vtfttauit, humiftratus oro vifiant aures fux intendentes in
njocemdeprccatwnis темпов tntret in indicio cumferuojuo, aduerfus folium quod vento rapt-
tur,non exerceatpotentiamfuam.necftccam ßipulamprofequatur,p(enitentts Sacerdot'is anima
wn dedtgnttur : tgnofcat till deütlapratenta, & ignoramusfuas: Sufciptat creaturam Creator>
érjaclorfgmentumfuum. memmerit quod homo immundus de immundo conceptas fumfc-
5>o8 IACOBI CARD. PAPIENS.
mine , ejr quodinpeccatis concept me mater тел. Veniat ante ocnlospictatisfua vit* human*
infirmitas-.tnquaper отпетfuccejfumnouis fimper defideriorumfacibus incitait extinguerefi
ne Hütts ope Ígnea inimici tela nonpofifumus. Smita eflpueritia,inanis adokficentia,iuuentus lubri -
ca.Virileßudium adambitionern inclinât. Frigetfeneclus,dr deficit. Sinonfusiinet Dominus,с ut
eHfperandißducta ? aut quernfircina tantafinas alleuamento eius nonpremat?Recordetur Pau •
liferutfmad Romanos bac lamentantis:Non,inqutt,quod volo boniim,hocago, fed quod
odio malunijid facio.Eßmifirator,drmißricors Dominus , longanimis & multum miferi-
corsfuntqtie mißrationes eiusfuper omnia opera eius. SecUdum ergopeccata mea nonfaciat mihi,
ñequefecimdum iniquitates meas rétribuât mihi-quianon tußißcabitur in conßptclufuo omnis vi-
шnsfedperfanc1ammtiuitatemfuam,pafstonem,&mortem,&refillrrcШ
incœlum,& aditcntum Spiritus Smellparacktifaluct humiliation animam ,cumbeattsfipiriti-
btts m vitam aternam. Proxime autemfiquidcontra Pafloremprincipen* тент , Ro. Pontificem
vittenspeccaui (peccafifiautern multa meputofiquiddiclo,autfaclo contumacius egi ,finonfiitm,
digne reueritusfinonparui,ßcontrißaui,ßcarpßprofuis in me meritisfinen dignerctribui ,Jù-
premameiuspietatemgemensimploro,vtmibiignoficat,çy-oblitus omnium defuncli anima be-
nedicat.Hac démens, ey ab animoprofiecfacbaritaspetenti erit leuamini, & dantimerces a Do
mino. Cum Patribus quoque, ér Collegis meis,quoniamfrequentier vfiusfuit,fireqiientiorem vti -
queefifioportuitoffcndendioccafionemln multisenimpcccamus omnes , zelotypia, conten-
tw,obtrec7atio, ira,inuidiafollicitare noßros ánimosfolet. quicquidin hos admifi, quicquid amari
a meacceptumrefierunt,oroobteßorquepercommuneconfiortium, çjr (pern mifertcordia , quamà
Domino iudicandi expédiant\vt idomne deponant,iniurias condonent, &placentur defunctо , ел
requiem fratri optantes,quam defe impetraría Domino cupiiint.Exccutori,quem m сalces teßa-
menti défigno,hoc officiumpietatis relinquo, vtfiita indulgeat Pon/tficx, primopofi obttum confi-
fiorio hanc veniam çjr remtfsionem non tnanisgloriafedfaintis cauß mt о nommefuppliater pe •
taf.identidcm poßulans,vt qua diJpono,qua teßor,pius Paßurpaterna indulgentia probet , rjr río
mutetfiamihamque телт de mefideliter meritampie confióletur, ejr iuuet. Vt vero adglorian*
Dei,& integritatem communionisfideliusperfiuerantisßcetpeccatoris feruipateat fides-.alta vo-
çeprofiiuor,tenti[!fiemc alauacrofianctiBaptifimatisvfique indient prafentem fanctam orthodo-
xamFukni caibolkam, Sywbolumab Ksípofiolis conditum ,expofitionemfiidet magni Tîcani
Cota ilibs('"4themAtizajj¿ ettamme, cranalhemati\arc отпет harefim exlol/entem fie ad-
ucrfiumfiinclam,ejrimmaculatamfidem:in qua,vt dittumefi ,vittere & mon intendo: hocfie-
quens confiefiionis тел chirographuomnipotentt Deo in extremo iudicio reprafientans. Credo ejre.
Corpus meum contaminâturnfiagitits licet indignum(it,cut habeatur honor,jepulcbriq; fiacilisfit
fimper iafiura,rationem tarnen habens dignitatis,qnam deditEcclefia : Ponttficalis quoque officii\
per quodpkbihonoratifisimxprafiuifacractiamvnciionis, quaper inuifibtlemfipeciem inuifibtlis
efi imprejfus cbarafter,tradioro eeckfiafticafcpultura,atquc its infignibus adornal um, qttacon-
fiuetudo nofilri ordints tulit. Saptant tarnen omnia modeßtamfuпегalern, nonficulipompam. Si
Roma,vi opto,morior,condicitptoin Bafilica Âpoftokrum Principis Petri,poH altare beati Gre-
gorii,ad dextramfepttlchri Ponitfiicü Pii:vt quirne extultt vinens, mortuus iuxtaßs habeat.
Condi illttdtpfium humi volo marmore tantum non charo contecïunr.quodparietiEcclefia сопит -
Bum habeat caput. In ipfo aitternpañetes honore defiuncJi Pontifieis admemoriarn meam mlfa -
bricetur.'JÄiarmoreatabulavlnis tribus aterraextansparieti infieratur : quafiuprafiepukhrum
parieti infita epitaphiumfiequens inctfium bonis Uteris habeat :
Luca ortu,Sena lege fuit mihi patria: nomen
Dum vixi,Iacobus:mcns bona pro genere. .
Papa Pius fedem Papicniem dctulit:idem
Cardineo ornauit munere5gente,domo.
Quem colui viuens,non Jinquo momius,hic fum,
Ec prope fan&a pacris Alius ofla cubo.
Viuite quilegicis, cxleföaquauite,noftraha:c
In ciñeres tandem gloria tota redit.
Sin alibi in Italia obitum meum eßecontingat , Romam nihtlominus ad huncipfium locum volo
corpus meumreferri,diciaiamratione humandum. Trans tsflpes vero aut mare m cathedral*
Ecclefia,m cuius velciuitate,veldiœceft mea vocattofuerit. Tunc vero executoris curafepukhru
relinquens , quintuiasitum,d¡fixtum verfium demi ex epitaphio volo. Vbtcunque aute exceßero,
tefiamenti infiituttonem,quajequitur, volo. Impendía
TESTÄMENTVM. ßof
impendíafuneris , qua adhiberi adfolamenfuperßitummagis quam defun&orum leuamen
filent,fummam milk 'ducatorumaureorum -veto excederé: in qua includatur etiam veflitusfa-
milia.ûantohacexhibebunturparcius,tantoeritpknius vnde & t/íi beneßat ,&meaanima
confulatur.Superuacua песplacent Deo,пес Uudes inter homines habent. Tranfit breui memoria
funeris,diupermanent damna. Tempora in hocpatrum noflrorum magisfunt attendenda, quam
noßra,qui gloria benefaérorum,non luminum multitudinc illuftrari volebant fepul -
ch ra. Jfuicquidamptiuefumetur,quicquidflus erogabitur,piaculum executorisfit , non peccatu
fobriaftatuent'is. Cafirum doloris cubito angußius in circuitиfit,quàm noflratiafoleant. Ipfè ettí
kBus adpropertionem angusiior. Stratum vero le¿ti,quodpallium dtcitur , advetus exemplum,
exfimplisi damafceno violáceofit,ßne vilo omninoauro,autargento,ßmbriaslaterumhabensex
ßmplici ite damafieno cœUfiini coloris,in quibus lateraßngulaßngula tantüinßgmafamilia ha-
beat. Veto in circuitu ecckfia appendt tot inßgnium depifla ltntea,ludis meo iu^cto aptiora, quam
funeri.Pendeant tantumfuper altari.Jn quo CMißa maior cantabttur,ejr in circuitu cafiri,dr in
edito laterum Ecclcßa,quantum caßrum ipfumporrigitur. Eandem volo cße collocationem funfr
lium,qttam dr infignium.KÂrdere ea tot in bcisfinefacrorum necefiitate^j quem habeant vfitm
non video.Legem in his Ubcnter executori do:ne honorisfui caufa,adaliena exempla magis quam
àdfeipfum cogatur re/ficere.Sermonem enim de his отпет teßantis jittnrinti, пои exequatur fi-
dentins. Cereorum qmtidiana,&promifeua dtjperfio magis quam difpenfatio multum äuget im -
penfam,necfruc7um,quiproponttur habet.x^íuaritia in hisßuderi videtur,non orationi. i^/íd
eos rapiendos concurritur vndify ex tota eccleßa,pugnatur,clamatur,facra omnia perturbantury
quodqueindtgnius ecckfia eß,adhos compefcendos tumultuspubüciplerunque vindiees adhibe-
tur,hafiis,gladiifîn domo Dominiperfirepentes.Ea ne accidant precefque, nonrixa, meum cé
lèbrentfunus,nolo nificonfidentibus adorationem, & diuina canentibus illos dtßribui. Perpie-
tatem,quadebetur mortuis,id'non negligat executorfuneris. ûa^dieinfalutem anim<e тел
leganturper deuotos Chrifli facerdotes xxx.mißa tantum. Си its vna cantetur .qutcantauerit , ф
Prälatusfuturus eß,ferat in ekemofyna Carlinos quatuor infingulis mtßis,vnum qui legerit. Et
hisfoluenduftdelis adhibeatur minifier,quifeipfum, ejrpauperes,ó- ammam meam nonfiaudet.
Solent moriids Cardinalibusfamiliares non veriadaccipiendasfamiliarium verorum vefies ac-
currere,inßare vt denturfinon dantur,mdignari,ac lamentari. Vt error nonfit,eos veßiri voh,
quiinnotulamanumea fubfcripta,velannulemeofignata,prafintitfctefiamento inclufa inueni-
entur appofiti,dr CapeUanis quatuor canna,Scutiferis,inter quos Parafienanos , & prtmum Co -
qmm,&Cellarium,&difpenfatoremnornino,primafort'istres,reliquis dimidiam cannam mi
nusfedfecundafortis htheo dari.Ita tarnen vt diebusfuneris adorationem omnes conueniant,&
j/romedeprecentur.ffac adrationemfuneris.
FINIS.
INDEX IN UJEC PH PON-
TIFICK, ET IACOBI CARDINALIS PA-

PIENSIS COMMENTARIA LVCVLENTVS, RERVM
ac verborum foecundus.
Tournerusprior vnamquamfypaginamßgnißcat, lineam dter.
tus г. 42:11. у. пес nona Felice V.Papa 8. 32
Bacusquid ^4$. $9 laureapoética coronatus 8. 42 protonotari9
AbbatU oppidißtus zi6. inania Cafirca cffecîus 8. ¿i.Ecclefia vallis
19. etymon ibid.ô Sarantanaprafeflus 9. 30 Aenea adCar-
Acctaioli Florentim capti - dinalatum prometió 2$.i Florentine apud
mUs 3 1 6. i j Cardinalem fancla cruetsfecretarii ofßcio
Accipitrttm ejr Сornorurn fundus 3. 41 cumêopacem inter Cardum
in agro Leodienßpu- Francorum & Henne. \_Anglorum reges
gnaominoft iyo./z pacecompoßturoiu Franciam profiÜusxbi.
Achaia hodie Могел dicta Peloponeßiprouincia 4JÓ4fiqq- Varmienß Eccleßaprafeclus2 8.
J92.a,.6.perK_yipoßolüAndreacouerßib.io 1 $ Germanorum defenfor ¿8.15 aCardina -
АШгйfamilia inurbeTuderti imperiÜ2jo. 40 leS.CrmisinScotiammtfßus 4.9 к_Аспел
Adoard9Marßa duxfamilia ColumneßsôS. 4 r adEugeniurnpotißcem oratio ejr cum t o re-
K_Aduardtinconiugiocum Cobella tmpotentta conciltatio 10.7.26 legatio adAlphofumRe -
gern Aragonum 16.^ ad Alphonfam item
*71- 37
Adolfuminter ejrDyetherum Francfordia co- Sicilia Regempro impetranda pace 26.46
cordta trattatш 3 4 j\ 48 ad CaliHum II I. Papapro Germanorüobe -
KÂdria nunc mari &paludib.immerfa 76.$ dientiapraßanda г s ■ 3 o apudprimoresVn-
KÂdrienfes à Véneta vióíi 78-13 garianomincGafarUFridcriciIll.oratio 2 1.
Adulphi à Najjàu in Archiepifiopum Mogun- jo.x/ crin Commis Ratisbonenf. 2^.1 ora-
tinurn elettio r 4 6. 4 о bellum cumDycthero tiones dux Romapro eodem habita 21. íjdc
depoßto 147.15 fœduspacis 147.19 expedíiione contra Turcot in conuentu Fra-
zAEgei maris infuU à Venet/s occupâta 79.26 cofurtenft2 3 . j 1prudétia in dtßo luedo Fra-
bAEgypùomm Reges quondam Pharaones vel cofurtenßconuentu ejr dirimenda netitrali
Ptolomaos vocatos 64..1 tate 12.7,2peroratio coramEugenio Papa 1 3 .
isEdtßcitpulchritudodrdignitttsfumptm то - i $ coßruatio dtttinacjrper Angliapericulos9
Lßiam admit ¿31.4/ trafitms j.i9geßa in cocilioBaßlienßб.ц ad
bíneos Sil/uißIm 2. ii.qui &Aeneas Siinms prapoßturaMediolanenßmfublimatie h . 40
Bartholom*^fuit apfeUatusejr quare ibid. infirmitasgrauis j.n cura rmrabilit S . 2
12.2yAeneanattu1tas2.24. lapfusi.26 \_yíeneaoratione,quamin[chola ?аНг.;Ьл-
vulmts2.2jfanatioibtd. 29 rudimenta & bu!t,rec~îora?its digniias McMd net!: ¿re
progreßusinßudiis ibid.$4.3 y modestia 2$. pta Tôuaricnßtradeкниг $.32.. Л-v v,v E-
51: 3 1. %patientia9.¿.legattones varie9.21. pißopusTtrgeßinuspromnciatus 14.13.17,
50:11.21:13.4: 14. 3<f. yr.- iy. 10 infenatu 3 0.2,9 Aenea fublimatie ad posnifcstum к
cardinaüum&contentiontb.Au3oritas 29 . CafareFriderко ИЧ.рглсШа 2 0.22 mas
y. 1 3 vEneas à boue in altum iaclus diuint- Pontifex Rom. falutatut 30.5/ Pins IT.
tus cofiruatus 2.50 aNicodemoScaligeroE- mminatm 3г. 20 Aenea Siluit pxtnmomU
pißcopo Frtßgenßy ejrpoßea à Bartholome 2.10 mors 2. n.vxoràrproles ib. 12 Vide
Vicecomite Epißopo 2(euarienß diclandi pluram Pius.
atfcfignandi epißolas officioprapoßtus 3 . 21 KÂerufabrica inutntorcs 204.12
' ejrfèqq.à Dominico in Secrttarium coopta- \Âetatem
Kervm et VERBORVM.
v^fetatem bona indolesfupplet tp.p , indómita fauities dfodiu'internecinu eo.49
iÂeterna caducispraponenda jp.i 3 Albertus marchw Brandeburgenßs ^chilles
teignesPhiüppi Burgudtforor, CaroliBorbonii Teutonicus dicius pi. 2 4 ottieslôrtmber-
ducts vxor 229.38 Agnetis adfiatre fre genfes vicit ib. 2 j LudouicuBauaria Duce
cesfupplices oppugnareiuffus€i.i 0 cumeortcociliatus
^yiger Sabintu $° 9-4-7 63 1 4<^flbertt ad conciliu'Mantuanu ad-
Âger Campanus 30 9.4.% uetus,pralia, victoria, bella cuLudoukoBa-
K^ígriSinueffaniadificia 3 1 $.Revintfrugutfo uaria Duce&auxilii contraTwcaspromiß
fertilitas eo.4\ calí clementiaejrvbertasfoli ßo pi.i%.2i&ßeqq.
eod.42 introitus eod. 4 6 arx. eod. 48 dim yjílbiola à Pipino Rege Italia capta 78.4т
Francifci teplum $16.1 3 vici direpti eo. 1 p i^ílceipoetapatria 244.2S
turris adBabeas vocata diruta eo. 41 Alexander Oliita de Saxoferrato Cardmalis
Kîgrisentinavrbisfitus ^8.24 ereatus p8.2i
planus CardinalisÂuinionenfis à Ludouico Akxandri Sfirtia cum exercitu itinera ejr res
Francia rege temporaiitateprtuatus з$о. 6 geßa $38.7 adfuos &Picininit oratio $20.
{_yílani Britonis Cardmalis nobilttas &ad $$'.32 1.6 cuPicininopads ¿odttiones eo.27.
Gallos legatio 3 6p .43 330.30 tnPoruviclu in Indiafauitia 2p f.
Kîlarict Gothorum Regis interims 134.4J / 4 aduers9 Piiininnhoflëimbecillitas2 4 6.
Alba, vrbs \_Afcanit xjhnea/Ниfides 3 о 6.21 18 (Âlexadri cohortes apudfoncJaSeuera
K^ílbajitus 55. 2 L nominisfiti ratid 306. intercepta318. tfîlexandri in Aprutlis
22^ílbaá Tullo Hoßilio euerfa eo. 2$ in- geßa 135.22 KÂlexandri III. Papa in Ve-
ßaurata ejr amplificata eo. 2 4 Alba murorît I netos beneficia 79-14
ambitus со. 2 j tonde abfierico III. Teuto ■ Kjílexandri Cardinalisfan&ta Sufanna mors
nicagetis Imperatorefubuerfi eo. fuper 3¿p■. 1 2fanclimontavitaeo.13 infide Ca-
Alba ruin'ts caßellü adificatU3 0 <f 3 6 à Pa- tholtcaconfiavtiaeo 15 eruditto eodem 22
triarchaAlexadrino deßruclueo. 3 7 repara exequiaeo.25 teïlameticondtturaeo. 1 pA-
titeo. 3 / palatiiAfcanü rudera eod. 3 8 Ther- lexader Comertina ecclefiaprafccJ9 eo. г ó
maeo.ijp Thermaruforniceseo. 40 ampli Alexandria Aegypttorum à Cathalinis&GaL-
tude ев. 41pyramidesforma rotundafubli- tisdirepta
mcscod. 4} Curtailorum tumulus eod. 4J Alexia vrbs ab Hercule condita 22}. 3
Albam monoßeriü S.Pauü$o6.r. villa diruta Alfonfi regis cognomento Boni mors 2<í$.^
eo.j aquaducíus eo. 8 firataexatroacdu- Algebres vrbs Chrißianorum domicilii* 16f.
rißtmopitee eo дfreqritesfepulchroru moles 21 Allenfium cum Firmanis controuerfi*
inßar turriufpoliatamarmorib.eo. 1 0fins 362. i2Allenfes áFirmianiseuerfi^¿3. g.
pi } chis со. ¡4 ctflernaeo. 1 $ aereod.veti eo. Aloyfii AcliSaxiferratt tyrannt in cognatum
Monafierwh Ludouico réparâtи eo. 2 0 adt- crudelefacinus 124.44
fictoruveftigiaeo. 2j Thcatrit cod. 2p for AlpesfanäiGothardt 3.16
mées eo. 3 1 aquaru conferuatoria 30 6.52 Alphonß Cardinalispatria,fcientia,adfedeA-
K_sfIbamapars olim Macedonia 1 6^s poßol.fubtimattoejrnominis миtat102 5.3.1z
Âlbanerum contempt ш i66origotbid. 43 Alphonß'AragonudrSictliaRegis encomiu 121.
Albanus Locus Caflelli appellatus $06. $ $ Al- $ i m oppugnadis Senenfib. auxilia 26.20
bam lacus amcenitas $01 grapes eo.$ Silua Alphonfusà Genuenfib.vicJus ejr captus 4.
ев. y iÂlbani lacusfoma eo 6 ambitus eod. 6 i irJU regno Sicilia ab Eugenio Papa inueßi-
aptißimusNaumachia loi useo.j aquaejrpi tus зу.зг Alphonßcu Ludouico^Jíndagaue-
fceseo.S lacusprofudttas eo. p mola eod. /3 fiргайаз 4.24 cu Califlo III. Papa intmici -
anguillorum captura 1 3 antrum Dryadum tlx 5).4j morsib.17Q.26 ö"fucceffor rius
domiciltum cod. 1 p prata eod. 2/ a p.2p. ^2 Alphonß& Venetorи feedus ejr
Albertus K_yíuflrta Dux Cafar inuitis Hun- bcllü¿otra FrancifiuDucê'Mediolanum &
garisdtfius 7.18 37 Floretinos,72. i3horu recociliatio ibid. 2$
Albertiindtctisfattisfy lautas & inconßatta Altißodorenfis,popuü Burgundia 22^.2
24 1, s 4 filberti conittgiü ^2 5. г, 6 Imperii Aluernorumpugna PhiltppoBurgundo denurt-
Germanici acquifitio eo. 3 7 morbus & mors ciatafugaturpis 2 30. S
eod.3% Albertus Vienna ingreffus ab inco- tÂbtminis in agro Tolfano inuentio 18
lis benigne df comiter exceptus г 41. 46 maximufcfeprouentus 18 6.6
Alberti infratre'FedericttmBohemorum Im- KÂmalaßmta Gothorum regitht cades 212*
feratereinarçembiiuQccbtsii&ôppugnÂtiÎ 17 '"'
INDEX
xÂmalphitanarupisfitus 1 33. / Angelus Perufu ciartat 42. 5 3
xÂmalpbitani Ducts rebt/üo 9 4-3 S Angelus Capranieus Cardinalis ereatus 98.2 s
xÂmantt omnia fùntfacilia 33-?- 47 Angelus Pergulanus Principa Mediólanenfis
x^ímbiani^populi Belgarum Z23.13 aduerfusCarolumDux 257 9 fub Carolo
K^ímbitio hotnimm 56. /8 militia tjro eod. 10
xÂmbitionis vitium fere omnibus commune AngelíRomaniCardinaUsvitaintegritas 370.
75. 40 xÂmbitiodifcordiarumfomentum 3 Bononia legatio esd. 6.
134.37 Anglia generi Gallieofemperinfefla 222. 14
xÂmbitio diputando quodprobibet , humani- pene totavnius anni praliis exhaufia 221.
tatefacilius impetratur ^25.^5 45 Anglia pars Scotis vicina qualis 5.50
xÂmedeusprimus DuxSabaudia 180. 4 8fum- Anglia Regis adconcilium Mantuanum vi-
maprudeHti,ipraditus 181.3 relíelo Duca- lis legatio 88.51 Anglia Regum resgeßa ejr
tu eremitafactus 181.10 Amedeiineremo bella contra Gallos 1 51.9.1 б Angliaregnu
geHa 18 i.iäffocii ibid.21. ad Pontifica- ab Henrico violenter occupatum 151 .10
tumfublimatio 181. so coronatiofoknnis Anglt Scotisexofi 5.4abobfidionevrblsAure-
Baßlea celebrata 18 2.i$renunciatio & ей lianenfisrepulfiejrvirtute puellacuiufdam
Tjicolao V.Papa reconciliatio 183.11 mon proßrati 155.40:1 5 6. s
ibid.13 xÂmedcus in tremo 8 annos voh- Anglorumortus&e Britannia ejr Gallia eie-
ftuofampotius quampanitentialem vitam cJio 8 6.8:159.6.10 exvrbe Remenfifuga.
tgit 3.4.8 quipofimodumindeeuocatusPa- 1 56.40 infelix bellum adnerfus Francos,
pafuitfalutatus ibid.s 4 16'г. 5 de Francis viciaría 152.7 auxilia ch
x^dmedeus Sabлиdix ductsfrater a Turéis eui- ira Turcas h Pió II. Papaexquifita 88. 4.4
ratus 325.29 auro redemptus eod. 30 Anglici ejr Gallici belli caufa 1 48. г9
:Kyímiata montisfitus 21 6.1 Anguillaria oppidi fitus ¡ etymon ejr domini
xÂmtcoiniqtta petenti adfenfus non preben 39.40
das ' 37-44 AngmllariagôitisToparchatus ad tus Roma
K^ímor omnia vincit 19%. 21 nafedis reduclus 3J3 1
t^ímoris vis 27.16 Amorisfuror слеш 14р. xÂntenifcaturigines 315.20 aqua eod. 22
Anienisfitusejramœnitas 167.9.34
Amur ata , Turcarum Imperator 32 6.2 Amu xÂnima Deo per beatitudinem femel vmtA
ratisobitus eod. 2j nunquam dijjiciatur 2.82.5
xÂnachoritarum religio 41-23 (minimalfinefanguine vitam agere nequit
K_yínchonitani agri opptdorum adEcclefiam de- 2*7-7
feclio 255.13 xÂnna Ludouici Sabaudix Ducisvxor regime
tÂncona-fpefiifera lue obfefft 359.18 adfetraxit 183.18.0but 183. 37
x^ínconitana eccleßaprouifio too. s o Annonia, terra Brabantia contigua 225.38
x^ínconitanifapius à Venetis exciß Si. tí Annonixfcrtilitas eod. 39
x^íncus, terttus ex prtfcis Romanorum regi flumen.efid.oppida.eod. 4.0. Barones. eo.Mo-
bus 301. 47 nachi cod.
x^ândreas Bondelmeriuspatriarcha Vtnetus Anfurolim vocata,quanunc Terraeina dici-
ejfeclus 100.4% tur 130.47
x^índrea Apofloli in Achdammodo Morearn Anteceffor'em opera fuçccfioris commendant
dictammigratio , ejr pradicatio 192. 4. 6 73-43
crucifixio,ibid.v.i3 . miracula ejr corporis AnthimiS.monafteriifitusejrconditor 20 6. 5
fepulturasv.13.cjr 1 8 .caput Romam trans- Antifià,vrbs Lesbi infula 244.19
latum in frequentia hominum mußtatа л Anttfiites Romani mittisfericeisvfi 370. 47
Pió II. Papa cumfumma deuottone exce- Antonelii Foroliuienfis in adeundis pertculis
ptum 194.5 0:1дy .2Lper Vrbem ad bafili- fortitudo Z59. 18
camS. Petri infoUmnißima pompa delatu AntontiyTarentiniPrincipisauaritia 346.49
197-35 encomium 200.41patrocinium im mercaturaeo. 50. cum Tunis comercia eod.
plorâtum l9S-f6 53.gaz,d 347-7. Antonii Piicontra Turcas
asfndrta Dux cum PicininO réconciliai us profecliommperturbandimoUmen 346. 14.
246.12 pufillantmitas ejrfuperbia eo.39. morbus eo.
xÂndroniciperipateticipatria 20s. t 38. mors eod. 44. latitidJubditis ex obitu
Angeli mom oUm Garganus dictus 140.5$ eius ingeßa eod. 47
* • Antonii
RERVM ET VERBORVM.
i.yíntoniiPti IL Papanepotisinregnum Sici- 276.16
liaprofetfio i 3 I . з y. 1 7 4. 2 2 \_Aquilanorum ad Papar» P'tum légatio 106.
iÂntonii Petrucii Senenfis virtutes & vitta 12 ta Pium animus hofiilis 304.39 Aqui-
139.37. 41 Captura 140.34 lanitnduciarumfaderumviclatoreseod.iS
^íntonii Senenßs archiepifcopiobitus 577. 23 48
^yíntonii Spinellipertinacia 3r4.11 amicitia AquiLworum aduerfus Ferdinandumfieditio
Ferdtnandi contemptus eod. 2 8 atas eod. eod. 3 6 Aquilanorum & publicanorum de
3o.morseod. ouibus conuentiones ios- 2 ^yíquilano-
yyíntonii Ducts Brabantia interitus \yi. и rum contumacia (¿-perfidia eod. 31
Antonius Vergeius л Philippo Burgundiadu- Kîquilanorttouium multitude Apoflolicofifco
çelibertatirefiitutus 224.27 applicanda 304.17 Ufa maiefiatis crimen
Ântonius 2{opetanus ad Ludouicum Fran- 3 05. 4 Pio Ponttßcideditio 3 11. 49 Fer-
cia Regem mijfus 2 to.2% diñando 3^0.40
i^/íntonmi Florentin<e Ecclefia archiepificopi Aquileiafitus 76.$ Aquilcia ab Attila Rege
mors s 0.24 virtutes eximia ibid. Hunnorumexcift j6.i6
Kaimts,oppidum Montorii comitis ab Ecclefia- Aragonenßum & Venetorumfadus 80.32
ßicis captum 521. 46 lueobfißum eod.49 Aragonenßumpluriumad Cathalanos de-
xÂpenninumiugur» 309. 47 feclto 170.18
KÂpenninus mens quantus , & "wde dkatur Âragonum Regi aduerfus Cathalanos à Lu-
Í4.11.26.31 douico Francia Regefippetiamijfa 121.52
Âpolloniipatria 20/. 6 Aragonum Regina ad'Ludouicum Francia Re-
Apofiolica Sedes^portacali 2 40. 3%ntinquam gern expoßulatio 294.49
redeuntibus adfefiliisfinum pietatis occlu- Ararßuuius Burgundorum campos irrigans , л
dit 167.16 KÂpoßolicaßdls eminentta in monte Iura exortus non longe à Lugdunoin
concilio Baßlienßeneruata i^P-jO Rhodaniimfluit
^sfppellatio adfuturum concilium à Gregorio Archangeltfancti oppidi deditio 166.30
Moguntino interpofita 143.% reuocata 1 4$ Archarum arx,vrbs agri Caudolenßum 3 1 9.
} y à Friderico Palatino Comitéfaóta & yo
reuocata 146.1a Pio IL Papaper décretиm t^írchiepifiopus H'tfpalenfis in ade Pientina
abrogata9i. 4j<^yfppellatio adßipcriorem à Pio II. Papa extrucla per Cardinaltm
fieri debet 144. jadfuturum concilium in Portuenfem conferatus ,fua^ is manu mi-
tsMantuano concilio interdicta 145.12 tram impofuit Uli ас benedtxit 156.6
xÂppia viadecor 307. 13 antiqua ruina in ArdeaTurmpatria 309.51
mentispartefintfira,fib quo reliquia adi- Arecuria vir magna inter Gallos nobilitatis
ficiorum veterurn eod. 27 K_Appia viacu- Burgundarum partium cxifiimatus, cjra
ra adPontificempertinet . 308.36 philippo inpaucis amatus 113.11 Ârecu-
K_yfpruttiregionis ajperitas 261.10 ria resgesta eod. nArecuriaex oppido Ra-
iÂprutinumpraiium inter Picininum & Ec- querofuga dilapfus cumpaucis euafit 214.
clefiaßicos 105.32.40 20
KÂpulia , prouincia non tarn equitibus quam Arelatcnßsprouinciafitus 18о. 4 j
bubulcisacpafioribusaptA 3^8.3$ ArgentinenfesaGa/lisoppugnati 161.41
\Âpulia opptda à Ferdiñando Sicilia Rege de- Arginufa, Ínfula 24 4. 15
vafiata 1Sb-U tÂricinaruina }^9-}i
tÂquadia oppidiab Amano difiantia 146. Aricinuslacus 307. 30 vide in Lacus.
2 3 Kîquadiafitus eod.2 sfifia eod. 2 6 tur- Ariminenfis principatus à CMalatefia & Ga
res асpropugnacula eod.^íquadia à Ferdi- leotto occupâtus 154.6 ad Pandulphum
nando obfejfum 246.15 excifumejrcom- OUabtefiini germanum deuolutus 151.
büßurn , eod. 40 47
tÂquapendens oppid. 114.10 Ariminenfis agri caftella cúnela CMalatefia
iÂquila CMarfdrum vrbs 35. 14 à Braccio refiituta 1$ j. 35 oppidorum à Malateftis
Monionioobfefia 43.1 defieftHo 155. 17 Ariminenfisfitb iugum
{Âquilina terra animalium altrix 139. 8 CMalatefiarum remißi 2/4.3 Arimtnen-
AqmUni ab ecclefia Rom. ductbus inuafi1 39. Jium aduerfus Galeottum Dominumfuum
6 Spoluti 159. 2i inducías impetrarunt fieditio 1 $j. 37 fidttiofidata 45 Ârimi-
ibid. 3 o induciarumfiadcra vtolaffe vifi nenfium m Galeottum defuncJum cultus
Hhhh -
INDEX
eod.ôAriminiciuitatisßtut 407.49 Art- Auarit'uvis i47>-37
mima Malatcßafuba£tu2^2. гр à Rober- Auäere^vicijfeeß ггг. 2j
torn hdreditat'tspartemfufceptum 2<¡y. 3/ {^dudet maiora , quißne pcriculo minorарa-
adSedemApoßolicaredu£tü$j%.ij:ift. trauit 277.^
28 CMalateft* in vicariatum concejfum yyiuenionUbalnea 3ЪЬ-29
2tf. zißratagemate tentatum 408. 36 A- Auezumumab Ecckß*Rom. Ducibus occupa-
rtmim principalis ad Sigifmundum de- tum *\9-2S
whims 257. jo Âriminumab Eccleßa- Augußi defimniisfuis dramicoräcura
ßicit obfejfum 40g. 6 KÂrimini obfeßto Auinion'ts balnea 2183z
foluta 4/3. 6 Auiumpraliummirabik&ominofum /50.13
Jringherij Senenfium Legati ad Pium Il.Pa- Culona Turcorum imperiofubdtta 268.1
pam oratio 2.1p. 19 Aurelianum ab Anglicis obfißum 75 .23 vir-
xÂrioncitharœdus a pr/edonibus in mari ob- tutecuiufdampuellaliberatumitf (51
rtttus & à Delphine incolumis dcuectu* Auru vcriiquoddicatur zSy.4pAuri vif цг.
adTenarum 244.^5 Auri extorßone nihil difßcilitts \çq.\z
\_Arißoclispatria 204.6 AußrUßtttsejr Duces 53. 2.8. II. Auflri<efub-
Armavetertbttsvßtata 13 6-27 diti cum Venetis réconciliait 25. 37 tnter
Armeniaci adeppidu SanèJi Deßderii deuicJi Barones Auflrix éf Federicum Imperato-
224.37 Amtt 'tiacorücum Burgttndts bella rem concordiafrußraquafita 2 +z . >r
152. 181/80. 54proceres in carcerem detruß Auftritteorй bellum aduerfus Fndencum Iii.
/52-3/ Imycratoremmoturn z1.4yz4i.2j
Arpadium à Ferdiñando Sicilitt Rege occupa- Außrialium contra Fridericum Imperatorem
tum r 13 $-3J con(J>iratio$z6. 18 Außrtales Cafaremdd
Arpinatu Eccleßa deditio 313. 42 Arpinates, 7(ouam ciuitatem obßdione ciaufere ее. 14
TulüiautCMarüappellati eod.44 Autumnusfuinaiurapluuioßts 16659
Arpinum, Romanorum municipium 3 1 3 .4'. à Aitxonufluuius \ 5-7. 3j
Cato Mario armis,à M. Cicerone Uteris i/lu-
ßratum eod.41 S
Arrianum oppidum terrae motufundttusfub-
uerfum 29.17 T> Adenßs marchion'u cum Palatino inimicp-
ArtaxcrxiPerfarumRegiiterfacientiapaßo tut Н7-Ч
recomprehenfa vtrafypalmâ aquaporreóla Badenßum & iMaguntinorum pugna 220.
2/0.и 48 videplurain Caroltis Badenßs
Afciajburgiißttts 14.22 Bagnartaagrilmoknßscaßtllnm 385.4
Afculum ciuitas à Ferdiñando in dedit10пет Вatoarii corrupte vocantur Bauart 54 : 8
accepta • 249.46 Batomeciuitatisfitus 29i-4]
Afivdefcriptio 136.38 Baldus Perußxtttradocuit' 42.53
AfoUvrbtsßtus 273. 21 ad'Eccleßam defeclto Balne* Petriolenfes 102.5
eod.zz , Balneoregwrum (jr Frbevetanorum dcltmi-
Aßra1oppidumSabelli 2-73-4& tth.contcntio m.jj
Aßißum Vmbru ciuitas à Piccininoproditorie Baptifmus CManichaorum
occupata$6. i reßituta 39. 23 CAßtfiime- Baptißa: Florentinierudtttoantiqmtatumqut
morabilta ^2.31 indagandarumfolertia 306. $3
Affumptum à verbo nunquam dimißitm , qui Barba/ie,ret militarisperitia 228.^1
intelligendum2%át.at2 (i6<¡.$2 Barbofts Melloduni Dominus à PhiUppoBur-
Aßorgius à Silueßro Placentino caßris ехиш gundi* duce captm , & tanquam reus capi-
Aflorgti Fouetta tyrant ad Pitt legatio 265. 2.6 fis in carcerem соп:е£1ш eft 224.50
contraDominicüMalateftambetíuz6<¡. 30 Barchi oppidum ab Eccleßaßiciscaptuejrexu-
Atabyrismons loutfacer íoS-i7 ß,tm 260.11
Athenienßumin Mityleneosfeuities 244.4$ Barchinen CathalonU vrbs à Gallis etlfißa
tîtrebatenßsin Vituruio Pontifex 220.25 172.^0 Henrico CaßelLe regi eins deditio
Kîtrebates,poptili Bclgarttm oblataibid. v. 46 ab obßdioneper eundem
^yitrebatum cittitKS Gallic 199.50 liberata 173.21
Aualonis caße/lu?n, furttm Delphinimüttum Barißlämemerabilevitainfortuntii $64.19
occupatio à Burgnndisrecuperatum 2 Л.г$ Baroveßeducaliindutus,dcxtro m Burgun-
diorum
RERVM ET VERBORVM.
diorumparte cornuprafeclus , interfectas Btntiusà Roberto Malateßa ad Ferdinand»
223. yo in dus Sago Armeniacus quidam regem mißiisinterceptus A°S-b7
iddnçisintercmptifpotiüeßeautumans bel Berardi Narnii CardtnalüSanctx Sabina le-
ie deceptus tod. s г. gatioPerufinayyo.pBerardivirtusjs 6.2
Barents ab Vngaria Rege adPium IL Pontifi- Bernardi Iußinianus eques a VenetisadPoti-
cem mißt oratio izo .10 (tus 1.2$ ßcem mißus 2.67.4 Bernardi doctrina¡clo
Bartholomaus ab Indorum barbaris decorta- quearía &granitos eod. $ Bernardi oratio
Bartholomaus Rouerella archiepifiopusRouen- deprecatoria adPium Ponttßcempro Sigifi-
nos Cardmalis créâtus /84. 9 RouerelU müdo Malateßaeo. 1 oBcrnardimons hodie
prudentia ejr intégrités 370. 13 inAnglia dicitur, qui 0lim Iouifmtnueupatus 3. +y
ejr reçnum Neapolitanum légatio eo.11.14 BernardusHerculmCardinalis ereatш p 8.28
Bartholomai Bergomenfis cognomentoColtirei Bernardo Boßco EceleßaAgrigentina commißa
militarisperttia 382. j$ Bartholomaus 38.25 (//#140.10
Duxaduerfus Turcam еШш $91.10 eins Bernardini S. religio ejr virtutes 13p. $г obi-
ßipendium eod.11 Bernecha Brixonenßs eccleßa oppidum à Si-
BartoliPerußacckbritas 4M3 gifmundo AufiriaDucecaptum102.16.20
BartuaciLucemburgenfisappellati 213. iy Bernhardus Florentinas Tempil Pientiniar-
Baßltenfi Conciliumfub Eugenio I V. Papa cé tificiojißimi architect 235.18 л Pie II.pra
lébrâtum 158.27 concilii memorabilia 6.1$ ter opinione benigne ejr comiterhabitus eo.
Bafilienßesa Gaäisoppugnati 1 6t.Xf 2 1 dona ei ab eod. collata. eo. 2 7 Bernhardt
Baßardus Treuanto oppido à Philippo prafe- pragaudtolacryma eod.ip
¿íus 126.38pecunia corruptus adArmeni- Beßario CardmalU TußulanusadPatriarcha-
асos defecit eod. tus culmen euectm 300. 10 Biffarionis elo
Bedapresbyteri Santtifepulcrum 5. / 2 quentia ejrlegationes 569.14 cur Cardina
BelegentisHungarica regis Ciaritas latи ab Eugenio dorntus со.19 Beßario Ve
BeIgradum , oppidum Taurunum 0Um vocalй netias appelles à Висetaunprinapeejrfena -
1,2.6. 42 altera Alba a Germanis appella- tu benigne ejr comiter except9 32.9.3% Beß
tumeod.45 ßarionis in concilio Mantuano oratio%2. 4.J
BclLtviUe oppidum à Philippo Burgundo ob- oratio de Andrea , Petro ejr Paulo Apoßolis
fißum 12ßi pincelarum сlades Burgundis 200. 4/ Beßarionis Cardinalis Ntceniad
tncußa eod. s 1 oppidani à Fame witaß 230. Venetos ablegatio 3 15. 12 adPium moribun-
2 incolq qua dtdutoncm legefecerint eod. 1о dum oratio 360.2
oppidum tandem à Burgundis direptÜeo. 1 r BettuliaperfceminamfiruatA iS5-io
Bellum proCiuiumejr Ecckfiafalutefufieptu Bianca Nauarrenßum regina nupt'ut 1 7 с . 4
iniußumnoneß i¿3>49 mors ibid. 34
de Belli euentibusfuturis certaferri [ententta Вleda Euerfanorum ciuitas ab exercitu Eccle-
nonpotefi 2.6i. y. 2 6%. \ ßaßicorecuperata 377.32,
Bellorum incommoda 62. 48:121.39: 74.41 Blondi Flauti obittu 3 1 o. 28 . 4 5 dignitas apud
Belli domina victoria IJ°-23 Pium eod. 19 Blondi monumenta eod. 32.
in BeUo nihil tarn nocet quam hoßem conte 43 eaimpotitaadhueeod. 34caute legenda
mnere 229.1 7 eod.42 erroribusinquinata 310. 43 Blondi
Bello'fublato querela non audienda 230.48 familia eod 4 j.patrimonium eod. 4 6
Bellum male exteris wdiät,qui domi cumfuis Bobazium , oppidu regni Bofna caput3 11.28
ciuibuscontendit 66.38 aMahumeth Turcorum Imperatorefiuba-
Beltramus Epißcopus oßienfisApofiolica Sсdis cium tod.53
Legatus 2 > 3 . 1 7 Beltrami cum Ferrantто Bohemiaregnumfeudü Imperii 48. p diuerfa
pacisfadus eod 34 religionis hofpkium 47. 43 Bohemia regni
Benedicti S. afperrima habitatio 168.1 6 ordi . flos 2^8. 20 viroruatq; opum abundaría eo.
ntsfanctimonia ejr vita dura ib.tf.40 Be- ßudtorücultura eo. 2 2 ruina Bohemia eod.
nedttfijpecu Ц7-19 23.2% mandatorumPonüficis conteptus eo.
Beneßcentia inpauperesexemplum 50.35 2 apoßaßa àfana doctrina eod. 2 4 adRom.
Beneuentu ab Eccleßa Rom. recuperatü 133.4Г Eccleßamrcdituscod.yperfidia eod. 37
Remuentam Regis Sicilia légat1 de Genuenfib. Bohémica hißoria abAenea in balneis coßeripta
coram Pto Papaimporttmaquerimonia , ejr 29.2S (238.7p
соггеШо 71-47 BohemiapopиIi in Romanos Pontífices deuotto
Hhhh 2
V
INDEX -,
Bobemorum aduerfits Albertum ejr Viennen- Brandenburgici <Sdarchionis ejr Nortnber-
ßs bellum 24ys<tdPtum II. Papamlegatio genfiumconientio ы.$2
i%%.z$petitiones infina ejr hareßs ibtd.v. Brenna,oppidum Annoniaa Philippo Burgu-
$4.41:1 8 .sBohemiBotorurcliqut* dooccupata 2iß. 45
Bombardarum muent10 & deferiptto 10 4. s s Bretenorenfium ^tpoftolica Sedi dedttío 5 7 S
BonanniinEcclefiamRomanaconiuratioU7 $$ {eiufquefitus%6.j
2 <¡ captura и 8. \6fufpenfio 120.1$ Britannia Gallia porfió aliaí Albion diel.г
Воnattentигa ordmis «JMinorum prefeßor ad Britannia Dux infecularibtts fuis viuit legi-
Romana Eccleßa Cardinalatum prouefíus bus,necfùperiorereçognofctt %6.i 3 Pio Pa~
284,. 33 (¿3 pa I 1, per legatos obedientiam praßat ejr
Bono vita breuis, malo qua diuttßima eß$29- auxdm contra Tunaspromittit 8 6.2 о . 3 о
Bonipramiisadßciendi 46.1t DucislegamadMantuanumconciliu8G.\
Bonitii oppidtfitus ejr munitio 4$. 40 Bono- В ritones Gaíüarum populi regni hoßes ob de-
niaotim Boionia átela s 4. $$ Bononiafi- negatum homagium declarati 149. 20
tttsycommodtt¿¿ ejrc. $ 4.4 s Brixia Cifalpina Gallia ciuitas278. $$ inter
Bononienfes к Venet'ts vieli 81.1 s Bononien- Monachos Brixienfes acérrima orta difpu -
ßum ejr Lucenßum de bello contra Turca tatio , anfangu'ts Chrißtin triduopaßtonis
fumendofintentia 3 4 2 . $ 8fùbfidiorucon- à corporefiparatus , diuinitsti vnitusper-
traTurcasoblatioj).42Bononienßumfa- Jeuerarit eod. Broccardus prapoßtus Sals-
ffionts ss. 14 ltcentta $$. 4g ßhola ilitt- burgenfis Cardinalis treatus 98.52
ßris $б. г Bromeardi Picinini сaneellarii cu Euer[o An-
Bcrßus in Ducem creatus 21.37 ôrfii corpo- guillaría Comité m песет Pit confpiratio
risforma,moresyresgeßa $7.7 3 0 i • Л veae/ti praßntißimi ad earn rem
Borfius Ferrariavicarius Pii 11. 269.1$ inucntio eod.42
Borfii (_Mutinenfis de bello Tureis meuendo Broliioppidißtus W- 47
fintentia Ь42.^8 Brun Romanorum Conful'u infiltos aduetfius
Bofius Flora dominiumfortitut 2x8.46 'patnam cum Tarquintis confpirantes vin -
Bofha.fluuius 311.10 dt¿la 268.Ц
Bo/па regni fittss ejr Íncola 6$. 4p Bêfhcnfis Bubanum agri Tmolenßs caHellum $81.4
proutneta ambitus 3 1 1 .11 Bulgaria, inferior tJMyfia dida jjy,4sBttl-
Bofna Regis Legatorum adPium oratio con - garia ad Turcas difecho 3¿f$4
traTurcas29j.4iinttitutieejrfideseo.M Bulgarorurn idioma
Во/ha regnum à TunisfibacJum $ 1 r. S-.y+o Bulla complutes Baßlienßs ejr Conßanttenßs
3 Bofna rex contra datarnfidem obtгипса- concilii Fantino oblata 2 4 1 20
tus eod. 4 7 Bofna regina, capttuitas $12.1 Burdegala ab Anglis récupérâta 162.28 rur-
Bofnenfes nomine tenus Chrißiani $11.44 fies Francisfubiugata 163.1a
Bofnenfium Reges olim Stephant vocati Burgundia quoad Ducatif Regí Francia quo
6áf.\ ad comitatum ImperatoriRom.fubefl 1 49
Bofnenfium lingua y^-S-4 4 Philippo à Carolo fratre nomine dotis
Bcßinenßs regis emendatio l^S-25 data i*ys
Bouinarum oppidum à Leodienfibus obfeffum Burgundi inter delicias laßiuia , luxuria ejr
2 28 .6 obfidiofamefiimulantefolutaeo. 11 mollifies $23 .16 Burgundi inpromtßisPio
Bouifiaput у Cacilia dwctella fèpukhri ruina facJts^xequendis tarditas eod. 2 о morbus
306.7 fubitaneuseo.2p Sanitatisreßitutioeo.32
Brabantia, olim pars Bélgica 211.4z de Legatispro expedittone cotra Turcas ad
Braceiant ad\ jinglarium oppidumfuß3 69. Ptumtttendisfirma deliberatio eo. 44 Bur
3 6 Bracliani Latium ejr Sabinos infeßa- gundomorigo 222. 46gens barbaraejrfe-
runt 1 17 .XyBraccianorum cum Ferdtnadi rox,Romaniq\ imperii mímica 2 22.47 a¿~
Regis exercitu ad Vrfartampralittm 147. uerfus Conßantinitnagnifiscccffores varia
4 6feditioforum ad Pium preces fupplices fixtefortuna contendtt eo. 49 de Gandan с -
$6$$l fioHsvicloria 227 .46Burgundorü ejrAn-
Braccius CMontonius plures Vmbriaciuita- gloru mutuafimultas 224. s 4 Burgundo-
tesfibißbegit 41 s4 *d vrbem Âquilam rum ejr Armeniacoru dtßtdia 18 o.s4 bella,
confojfusperiit '. 4y i 1 s 2.1 S Burgunderum cum ÂrmeniacU
Braccmi Perufinifacinus crudelifitmui2$. ¡.o praliumfine exemplo in Galüa acerrimÜ
t
RERVM ET VERBORVM-
223. 44 Armeniaciabillisvicli &fugati Campouarenfium cum Mallianenfibus lis 36J
224. 1 4 de ArmeaiactsadoppidumSancli Cana,infula 24^.25; (24
Defideriiviötoria 2 z 4.37 ad PiüTybure Canalenfium internecio 337.1%
ágeteUgatto 329.$ cu Venetis é-Pioad- Candela oppidum à Ferdiñando rege direptÜ
tterfití Turcaspaííü 344. 26 cu Scotts ad atquecombufium 249.49 (27
ripam Treuanti oppidi pralium atrox ejr Candía ohm Creta diela a Venetis empta 7 9 .
ancepS2zy.ij aduerfus Lotharingiospu- Canes Turcarum Chrißianos odorecognofcen*
gnaturortt exercitusinfiruclio 2 2%. 44 de testo 5440 (¿°S-9
LotharingiisvióforiaiUufiris 229.12. Camirenßum invrbem Rhodiam migratio
Burfilla oppiduBrabantia nobilißimÜ, Prin- Cantalupi incolarü in Pium Pontífice deuotiû
cipumfrequentcreocUuertentiumhofpitiÜ 2.73. /4 iisprtuilegiaà Pió indulta 27 4.1
2.31.2 Canußum\oppidum Gr-auinecomitis 2,4.6. 14
С Сapeluce äcioris Parifievfis immanißima cru-
CAchi Latronis facinora 378.10 délitas 1$2.3 S pœna condigna iS3.6
Caciliafilk Gtiidonis Comitis Bofio Fra- Capifirami ordinis Minerum profeßoris eru»
■ cifciSfortia germano nupta 218.44 ditto cum vitefanäitateconiunfta 3 z£, 53
Cacilia CMetellœ/êpulcbri ruina 306.6 mors 3z 7 .2 4 {¿pultura еШГг/
Cailinus copiarum Dragula dux âb eo palo Capra Syria 306.18
transfixus 296.49 CapranicavrbsEuerfiàfiruitutisiugoEccle-
Gefirianorum Viennafuga ex pralio & cía- Ciafltcorüßubßdio liberata^-jj.-î {-$77.31
des 243 ly. 2 9 6. 4 Caprarolavrbs Etierfiab Ecclefiafitctsfitbafta
СлИш mons alias Montice/lus vocatus 136. zi Caprularum Venetorй vrbis deflruclio 77.41
Cafena à Dominico Pandulphifilio in haredi- Capua,olimmetropolisSicilitf f.17 (/«377.3/
mispartem accepta г $7.32 ab Eccleßaßi- CarbonianüoppiduEuerfiabEcclefia recupera-
cii capta 2 s 5.26 (2.3 Cardinalts AtrtbaMßßs h rege Francie ceteris
Cafenates à Beltramo anathema decreti 24s- oratoribusprefeclus 264.31
Cat netus Aquitanorüprafechts in armis cla- Cardinaüs Rauennatis ad Antonium Princt-
rw 22.4.22,aPhilippoaddeditwnemcom- pem Tarenttnum de pace^> intereum&
pulfus eod.z3 Ferdinandum regem tranfacturi legatio
Calabriabbatismonaßerii Cripta Serratalt- ^0.3 (¿01.39
tigta340. 1 6 Calaber Romanis odio eod. 17 Cardinaüs Rothomagenßs,epifcopus Oftienfis
à Pio in Siciltam translatas eo. iSmonaße- Cardinalis Theanenßs in Picenum ablegatio
riumnouisacpulcherrimis adificiisà Bef- z6 1 .^cumFranaficoInteramnenfi Epi-
farione Cardinale Nicenotnfiauratüeo.iQ ficopoamicitia 27 .f.3
Calabria mutatio 134.32. Cardinales qualeseßfeoporteat 99.2.2 Regtbus
Calamitas nullafila /об. 2,4 Calamitatem pares habentur 66. 13 Cardinaliudignitas
excipit infamia " zW-32 fordefeit 98.11 Cardinalmnouorumcreatio
Calefii oppidifitm 4.13 5>8. 14 Cardinalium conßenfuscum Pto de
Califii III. adSedemApoßolicamfublimatio hello contraTurcafufcipiendo 341-33 Car-
2 $.u in creandis Cardinalibus aflutia 2 6.3 dinahuma Pit initiaere aduerfus Turcam
Caltßt eyAlphonfiArragonuregis inimict- obitu Romam rcitcrfio 367.1 Cardinalium
tia 35. 4 s Calßtpro Rhodiis contra Turcas deconelauiPapqfuturo deßmado difputa-
auxilia 2 о f. 2 s Califti cotra Turcos bellÜ ' ¿10367.$ Cardt^lium PetrtB.trbt in Pon-
2¿.i J Calfius, Rom.Ecclefiaprofit^ Z6.47 ttfieem Romanum екШоттprefenttâfui
Cahfit Ш. Papa obitm &fepultura 2^.42 illuftrantium nomina 36p.11
Camerapapaiisprouentus annuus $39. 1 3 CardtnaHbtts,à Paulo II. Pontífice mitrqferi-
Camimtarum oppidum ab Aflorgio Faucntia ceq impertite 370.4s
tyrannoexf tgnatum г6$.3$ Carlotareginq CypriadPiumll. Papampro-
Сатрапл quandcprimitus in Greciavifq77 fecltoi74. $$ mariti 176. 21. 46 tllufio
46 Carnpanie fitus 169. 4 Campaniaho- 176.22m Italiamprofeóiio 17p. 4forma,
die terra Laboris tocata ejrquare, 1 32.7 mores & adPiumll.Papamorjitioquerula
kDuceSorqmfeß'ata ¡39-32. & auxilii imploratio 17р. p. ij.tf
Campanus Poetaà Pto ILadPontificalemeue- Caritasinter Prmcipesfeculares rara \%2. 42
clus honorem 2 17.19 CarolinaJterbaaduerfuspefliferamluemfalu-
Campouarieppidilitus x6$.zzturris eod.36 taris, à Carolo magno diuinittssinueta 217
r Je Hhhh 3
ft
INDEX ;
¡¡ Carolina qui tabeißaobfießisapparanda principefiadus ^6.19
218.5.4 * CarrariiaVenetisexpulß Si. /6
Carolus Francia & Henricus Angl'ta regesper Caß/nenfiis monaßerii offida recuperata 314.
Cardinalemfanfta Cruets Florentia reco- 36
alia// 4. 7 Carol/ legatio adCWantuanum Cafianea proceritatis inßgn'/s nomine nohiles -
contantum 66.6 2.17.3
Caroli IV.Romacoronatio 254. 5 1 inpraliocü CaftelU Regis legatio adconcilium CMañtua-
Tweis commijfo clades 3 1 ; . 2 o ciada cau- mm 8 7 . 11
fiaeod.11 Caßellanavrbisfitus 4/.3
Caroü IV.Regis Francia obitus 148.2л Caßellifianfti Andrea deditio 260.1z
Сarolиs V.patri Ioanni in regno FrancUfuc- Qaßrum nomm , oppidum ab Eccleßaßicis сл-
ceßit 148.36 bellum cum Angl/s continua- ptum 261.45"
»//148. úf\pacem cum Rege Nauarra con- Cataßum Florentia innouatum yo-4
fiituit Anglos regno expellens ibid. 4.$ Cathaloniaprincipal us Carolo Nauarrenßu
Carol/ VI. Regis FrancU vxor 148.52 mania Regitfilio commififius 171.20
^9 . 2 Afinproßernendis Frundenßbmße- Cathalani Henrico régi Caßellafefie dederunt
licitas 1 49. 8 ей Grandauenßbmpactspa- 172.44
¿lio ibid. 1 2 captura 1/2.30 mors 1/4.15' С athAtanorum defiettio ejr de miracubßsfa-
Caroltts VII. Rex Francorum dum adhuc in- ¿íis commenta ij г.3 .$pro Carole apudpa-
ßans efifièt , Parißis è manibus hoßmereptus trem Ioannem Kâuarra Rege_j interceßt»
1/2.27 Ямпя coronatus 1 $ 6. 47 eu Phi- 170. 32 contra Ioannem Nauarra Regem
lippo BurgundU Duceingratiarediiti^. rebellioxj 1 .binteßinabeüa 171-39
2 regnum GallU eiecJis Anglis recuperauit Catharina S/lui/fil/a 2 и
1 S 9 • 8pragmaticam Sanfttönern aduerfius Ça/harinafororis adPium ad/tentш 2.72.13
Apofiolicam fide promu[gata1 1/9.14 Ca- Catholicorum Bohemicorum aduerfius Ferdt -
roll libido 160,38: 1 6 3Л5 cumfilio inimtci- nandum Regem vnanime auxtlium 240.
titj\6o.^preconc/l/atio 160. $$cum An- 6 infide conflant'ia cod. 36
glis inducUi6\.$ mors 16 4.40 Cauarum opp/dum quidam Cabios exißimat
Caroli SuetU Regis eieclio&fiucceßbr 19.13 169.16
Caroltts Badenfis cumfratre Epifiopo. Metenß Саиагш mens vndeßc appelâtut 307.2.5
ejrcomite'Wirtenburgiicaptus &manicis Caud/na vallis à Ferdinand» Sicilia Reges
vinftusferréis in carcerem compaclus 111 . inuafia 133-^4
2 Caroit Badenfis marchionis aduerfius Co- Cau/llalionibus/ion vtendttm , vbi bonafides
mitemPalatinumexercitus 220.3% requiritur 4!->°
Caroli cum pâtre Ioanne Nauarenfium rege Cauillonesûrgund/apopuli 22^.1
bella 170.16 Caufidicorumfiubt/ütas 41>A7
Carolide Galeatio ad Guberniu viÛoria 2 s6. Cecholtnus Laudentiityrannus 254.34
4 1 aduerfius Húngaros pro V'.netts bellum Celanum UHarfirum ciuüas 367.11per de-
eod. 4 4 Carolus à Brachio Montonio apud d/tionem captum 33.1.2^
Tybertm capt/ts 257.3 auro ndemptus eo. Celant ager a Pianino vaßatus atque_j oectt-
$ Carolus Florentinorum aduerfius Philip- patus 275.19
pum Mariam (JHediolanenßum princ/pem Celant comitatm ad Sfiortianos defieclto 277.
dux 2 /7 .7abAngelo£ergvlano eiusquon- 30
dam tyrone ca.ptus eod.i /.dimtßuseod. 17 Cerretanus comitatus Ferdinande Régi Sici-
Caroli magni exercitus Romam pettturus lue liafiubiugatus 1 33.3 о
peßifiera occupâtus Carolina herba ab eo Cerete oppidum Euerfianorum ab EccUßaß/ck
\¿Angeli indicio reparta virtute confierua- fiubaclum Y77-3b
tus 117. я CerinesCypricaßriexpugnatio 178-4*
Caroli MxÜTêcephoro Gracorum Imperatore CerretiadEcclefiam defettio 261.36
& Hyrcoe Impératricefiadus 79. 37 Caro- Ceruiaa Venetis empta 299. 1 1 Salinarum
lo magno nullus ex antiquis prafierendus prouentudiucseo.iyfialispraflantiaeod.ij.
222.10 Carolo magno Alexandri CMace- Ceruiafeudum Romana Ecclefia eod. 1 7
donismiraculaadficripta 218.9 Charcatum,vrbs Euerfianorum ab Ecclefiaßi-
CarolusCaluusOHagnißlittsinterit /8.30 eis recupera/um 377.3^ (IO-x7
Carrarienßumcum GaUatio Mediolanenfi/tm Charybdirn vitansfiapius in Scyllam incidit
Cherr*
RERVM ET VERBORVM.
Chcrroncfus , ampBßima nobilifima^totius Clementis S.babitatiorfrcultus 1 6^24
Gracia vrbs $*4«4* Qlcobolifapicntispatria 2 о 4. Я
Qhirnonisoppidum Burgundiak Carolo Bor- Clcrici& Laicipeccatorum dißrimen 334.50
bonii duce infeßatum 229.40 Cliuenfisoppidtfitus&vbértas 67.19
Qhius,Samus ejr Rhodas inßuU curfortunate Cliuenfis Ducis in terrant Colonienfis <^fr*
appeäata 244.18 infitlarumaerisfialubritas cbicpißopi irruptio 67 .ij inconuentuMa-
cod. 19 tuano honorificaexceptio 66.24 cumTheS'
Chous infida к Genuenfibm capta 8c. 2% dórico Qolonienfiantifiite dißordia 66.44
Qhrifius cur infiua сапа corpuspariter ejrfian- bellum atrox 67.27.55 compofitio ibitL
gmnem fuis min'tßrarit difeipulis 18 -г. 58 <$f pro Sufiatenfibus obßcßis fiuppetU
qui totus infuis totustfe in nofiris fit 2S8. 67.^3 Cliuenfis adinßonttarn Pius IJ.Papd
19.18 monitoriumreuocattit 66.1$
Qhrifius ejfufus,anprobe diclît 290 .3 1 Qhri- Qliuenßs comitatus к Sigismundo Imperatort
fius quicarnifia£l9hypofiafis 282.31 Qhri- ad Ducalem dignit.ttemfiublimatus 6j.
fiidiuinitatisfimgutni in corpore eius exu 20
ßentt^mediante ipfo corporejnfitio 285.54 Qloatinorumidiomd Ь^-Ь
mors curpretiofa 284.20 Qhrißi morte non Qloceßriscum Philippo duce Burgundia iur-
cruentacur homoßaluari nccjttißfet 191. 4$ gium& bellica aduerfiuseumexpetitio 224,
corpus in fepulchro reconditum an dtuini- 26 kQloccfire tota deficitAnnonia 226. 2
tatifitvnitum 282.42 Qlufiivrbisantiqua commemoratio 44. 6
Qhrißifiangu'is , humana redemptions pretiu Qobe/ü Qclani comitißfa àfilio Rogeretto cx-
280.41 an minus dignumßuerit pretium pugnata 17 4.2$
ad humantgeneris redemptionemtanquam Qœnobiûrti à Qamaldulcnfibiis monachisin*
manimatus pro antmato 291. S4fiinguini tuition 218.22
qui eajribuantur, qua diuimtati conueni- Qolaioannes Imperator Conßantinopoütanus
mit 2 8$. 48 Qhrißi ßanguis pretiofus in kCantacuzinoarmispuljus 145.27-
paßionefujus an hypoßatica verbi vnione^j Colera qui in corpore humano igni reßondeat
ßueritpriuatus 279.58: 282. 4j: 185.51: 288.37
2 8 $ . 4 0 videplura infangtiis. Chrifii vi- Colonienßs Epißopi aduerßus Sufiatenfies belitt
tajedemptionisnoftrapretium 290.44 1 4.30
Qhrtfiianorum deTurcisadfÂlbamvicloria Qoloßifiatttd 204.56
3-27.18 Coloßi oppidum à Rhodiîs occupatum 179.2
Chnßophorus Maurus in PafichalisCMalipetri Coltimnenfis Princeps Cynthiani cafletii do-
locumfiujfecius 246. $5 Eius probitas & ininus 508.5$.
pietœs eo.¿4fiamiliaritas cum diuoBetnar- Comacluni ciuitás kVenet'iscapta 77.48
di го Scncnßeo. $ 4 eius magißratufe abdt- Corner^ Thentonicjducíor auxilii 218.49
candi defiderium ■247-i Comerêiiexpraliofuga 229.9
Qicchi Brandoltniproditio &ortus 141.19 С mitdtus VaUntinenfis ac D'tenfis in Gallid
Cimmimontisßitus 20.10 recuperan 1.20.26
Qircei culmina mentis J><>9^9 Comes Virtembergenfis a Palatino сaptus &
Qiuitasfiare nulla diupotefi, ni/i malos depri- incarcererncomeclus 294.2$ dimißfuseoi.
mat ejr bonos extollat 26%. 26 Comes Varuici cum Duce Eboracenfipropter
Quittâtes concordia confieruantur iiq.j fitdttionemexulatummifius 221.29
Ciuiteüa,ciuttas ab ^fiorgio adobediential ComttisQocbi Sigifmundo confœderati adEc-
compulfia 265.56 clefiamdefieclto 165.58
Qiues Reipublica perniciofie medio tollendi Qomitis Ghiaccioli CMalatefiinitm è me-
268.45 Ctuibus libertas diuturna nonJfe- dio tollendi clandefiinus conatus 151. 45
randa^necfepcrpetuo metuédafieruitus 2 44. \^4rimtnenfisprinctpatus affectatio eo. 5 4
7 Ciuium amor , difficile emitatis muni- mors 245.1
menturn 219.46 Qomitis Tîcdßri adFerdinandnm Regem de-
Qlaniiamnisfiuxus Л4-4 feclio 14.6.4z
Clarentia dticis,Henrici Anglia Regisfratris, Qomitis Palatini aduerjùsfedem iMagunti-
apudAndos inpugna tmeritus 225.29 nam bellum 5 4 s. 2 S
dementia exemplum 136.41:1 64.12 Comttis Vademontenfis aduerßus Rhenatum
Hhhh 4
I N D Е X
Sicilia regem expeditio 22Î.Z7 Согрш humamm vtdementis conßet ejr hu
Comttes Mtrabelli Aloyßus & "Robertus ad■ve mortbus vegetetur 2% 7. 7 Corporisprtnei -
nts Eçclefiia iщепum reducli z 6o.i palespartes 2%ч 7 mebra quotupliria Z87.
Comitia Francofurtenfiafub Cafare Friderico 21
III 27,.Z8 Corporamixta ejr humores in homine ad me-
Comitia Ratisboncnßajub Friderico Ill.Impe- braquomodofihabeant 288.39
ratore 22>ЬЬ Corradi Aluiamnfis audacia i¿9-rs?
Comrnunionis vtrius^ Jpeciei in Sacramento Corrupti abofficiisremouendi 37.2.3
inuentor i8%.ô Corruptio a curits debet effe aliena 3 7 . r <f
Compendium , oppidum ab Singlis obfiffum Corßnianioppidißt9 ejrmemorabilia 4.4.1j.20
Corfinianum oppidum vallis Vrcia 2.1 p
Conatuscuinonfuccedit, hnncßulte meditattí Cortona-vaUisßtus 2ЗУ23
exißimatpopulas îiX-P Coßä quafe lege Verdipando Régi dediderit
Conctüigeneralis conuocatio Papaefi non Mo- 249.Z6
gimtini 1 4*. 3.2 Coruorum accipitrumfo pugna ominofa in
Со»' ilium Saßlea indiBum 2.40 agro Leodienfi 150.12
CoHcili: Confiantienfis de Joanne HuffoejrHie- CofentiaadGallosdefecíio,recuperatio,direptÍ9
ronymo Pragenßdecreta A24-S dropes /34.38.^4.^6
Concordia interpotentes rara 70.15 Concor- Cofina Viccnfis Epifcopi ßmttlandi ejr dißi-
diafùaderi,pretfarinonpotesi 219.47, Con mulandiperitia 171.16 diuittaejrpotentia,
cordia resparил crefeunt 4S-47 4p . 4P corporis ejr ammi do(es 50 .r 5
Cones oppidum Burgundofubiefium à Dclp/n- Cofmi Media's Florentina citutatisprincipatus
no inua/ùm 22). I 37p. Sfaptentia ejr diiutia eo. <?filius eo. 14
Coniurationispœna ni. 16 fillus articulari morbo oppreffus eo. 16 Cof
Coniurationisaduerfus Pium Papam déteft10 mi cum Luca Pittofamiliaritas etfd. iz
ioS.sï Crepi, oppidum in agro Siluaneclenßu 22.4. 2t
Conrad*peruerßim dogma 21,8.2$ Creta,quanunc Candta dicitur, à Venelis em •
Confcienttafacinorisß>em venia adimit 22 y pta 79-27
Crimina inaudita obleflant, çjrnouorum fee
Conßientia iurisfubtilitatib.praferenda41.s4 lerum laudantur artifices 242-Ь5
Confiliis mortalib. nulla ineß certitude301.^7 Criptaferrata,monafieriuminagroTufculano
Conßantiaexemplum 1,9.6:48 . 32 infieUs 3io.j.àbarbaris Gracis incttltum eo. s Cri-
Chrißiana 1 7 s-tf ftaferratatemplum 3x0.6 templi effigies
ConHantiacißtus ejr condttor 76.46 eo.7 effigieifolennis cultus eo. 8 monachom
ConflantinopolisyVrbs regia ejr fedes patriar- circa aquamfefio Pernéeosles ritus Grасus
chatis,®* Gracia columen zp S. 24 л Vene- eo./o hortieo.iyfons eod.pifiinaeod. 15
tis ¿uttcJúFrancis bis capta 7 р.гба tJMau- Criptenfiumantiqua fidélités 214.12
methe Turcarurn Imperatore capta cjr dim - Croatinipopuliquales 6$-54
ta 22.26: 7,2.6.2p Crotonia marchioms ad Ferdinandum regem
Conßattnopolitana regio aluminisferax 1 8 s- 21 defecto Z46. 42
Confiantmus vUimus Gracorum Imperator Cruris lignum cur adorandum 281.16
цо.13 Crudelitatis cxemplum 152.38 pœna 15^.6
Contemßabiles à Gallicisprafeflus mlitta vo - Cuniculi quid 3 1 8 . 4p
catut i^2A7 Curenfium in Piumperfidia 27 3.$2
Confulisquartiapud romanosgloria грг.^о Curefiusfiuuius * 2j4-.jp
Conuerßotrium Principum i-S-3l Curia impinguat vrbes^ficutgrex ouiurn agros
Copriola monastermm àù. Bernardo exßruclü 2ip.tf
ioo. J4 Curta Romana, catifarum tribunal 362.1z
Corintht reliquia 61.38 Cormihi vrbis in Curialtum Romanorum mores lapfi ad Patrit
THTcarumfide conßantia 3 43. 2 1 difiiplinaa Paulo Il.Potifice reftriclt 171.21
Cornetam Tufctapoputi 1 3 /. y Curialtum naturaplerung¿ maledica 74-39
Corniccs,plutcorum cimitta 2 3 1 . y у Curialtorum cum Romanis Horati'is trigemi-
Comices in Scotia t ara $.7 norum pí o libértate certantium pugna ejr
Corporis Chrifitfißit a Pio II. Papaincredibt- tnteritus 7,06.4.7
lifolennttatc ejr cum ciuium magnificentif Cycladüinfularufuccußo Turcarüiugoad Ус-
fimo apparatи Viturttii célébrâtum 2 0 S. 17 netos dcficlto 343.2p Cyn
RË.RVM ET VERBORVM.
Cynthid, Diana vocatd i о 7.32 Deodatu oppidum a Sabcll't Gentiiibus in dcdi~
Cynthi. шит с,fieHum vnde nomenfuumfor- tionem acceptum 566.19
titum 307.5 / caßelli 7(emuseod.48. lacus Deßderiifiancli oppidum à Philipp« Burgunds
eod.49 iuxtalacumvillaa lulio Cafare ex ducecaptum 224.28
trucJa$c8.$ vil¿* ruin* eo.4. in Cynthia- Defides regnare^j turpe at% indignum 520,
ni caßelli Leu nauis muentлforma illußris 41
& mira 508.7 nauis corpus eo. 8 . craßitudo Defiotus quis 326.3%
eod.p lamin* eod. 11 incrußatio eo.15 Ion- Detifiluü,in Petrum Cofmi Florentinerum
gitudodrlatitudoeo.jyfupranauimdsmus ( dominißlium,odium Ъ79-Ъх
<edtficataeod.i8eiusconditor Tiberius С* JHutn»thtyMÍm 121.5s
fareod.22Cyntbiani caßelli incolarumpro - Dies multa adfcrt>qu* nemo exislimauit euen-
UxißimainPiÜadfecJiodrreueretiace.27 tura 268.$
Cyprus eietfis Grлеи h Riccdrdo <Ângli* Re • Digentina rinùs Myrieti Rodil oppidi 274.10
ge occupâta df Guidoni Lufiniano coneeßfa Diligentia exemplum ! 29.2%
17 $.5.9 inpoteßatem Genuenßnm reda- DionyfiiTbractspatria 205.6
¿faijj.¿3 Âegyptiorum tributariafacia Diophanis orator иpatria 2-44-55
175.4$ à Gr*cis récupérâta ij6.i8 Dijputatio de SanguineChrißipretiofi in Си-
Суprit à xJMechela Soldano Aegyp;i proßrati ria Papali memorabilis ejr illufiris 279.3$
1 7 5.41 Diuinitas qui httmanitatem aßumfirit ejrdi-
Cypriorumlegdtorumexplofio 165.24 miferit 284.51 Dignitatis à toto Chrifli
Cyrceus mons Ц0-49 ßanguine in triduo paßunis eßttfofeparatio
Cyriin Croefium deutetum in Kyiftdfieuiiies 284.47 Diuinitatis ejrfianguinis in triduo
' 295.5s paßiontsvnitasanimportetidiomatumco*
D • munientionem 2% 4 10:290 .2^
Diuitespr*fintibusillec7idelitiü baudquaquí
D Almau VenetUfiubiccli' 198.15 futura mquirunt 526.52
Dalmatarum idioma 32 543 DtuitUdificordiarumfiomentum 134-17
Dalmatia ab Andrea Vngarorum Rege Ve- DiuitU CofmtejrCraß 49-49
netisconceffa 79-bl Dolishofiemçapere^lausefi 265.52,
Daym internus miferandus 296.44 Dominatumvnusquis^latiuscupit 334.47"
Decemuiratus in emitate Florentina reßitutus Dominicus Capranicus à CMartinoPapa V.aâ
3 8.2.-?8 ."■ cardmaUt't/s dignitatem eueftus ab Euge*
m Dei jrcanis latentia ó" ab illiusfuprem*po - то £>uarto répudiâtus 2.58. 59 reßitutui
teßatis volúntate dependentia nonperßnt- in Synodo BafiUenfiprocurâtore к_Аепеа 3 .
tanda 285.3 1 aduerfiusDeïioluntatemper- ip Dominicus eiuffcdomeflici ab Italtafiel-
tinacipugnare.mimoßultum 177.42 uentes Gcnuatnnauigaturivna die ас noch
Deitatis à corpore Cbrißi crucißxi & anima inter iluam & Corficam in Aßicam pro*
infeparabilitas 284.2p pul// 3>io>
Deiphebi rei militarisperitia 377.42 adexer- Dominicus Malateßa Pió reconciliatus 29%.52
citum Eccleßaßicum fi obruentem tremor Dominicipaupertas 5.20'
ejfßupor eo.49 л Vetralla ad Bled* arcem Dominiez contra Malatefiam aftutißimus do~
fugaeod. 51 lus 266.5 DominiciPandulphifilii morbus
DeiphebiEuerßßliiRomam aduentus 575. 40 arteticus 257 .55 religionù cotemptuseo. 5$
Detphebus benigne ас comiter à Paulo Papa Dominici de Dominicis Torcelùtm Epifiopi
acceptuseo. 42 ad Paulum Papam rejpon- théologie*fiapientUperitia xSo.6
fummodeiiiafingulari conditum 371-51 Dominioprius quampriuetur homines, omntd
perfidia 576.4.17 experiuntur 267.49
Deliciisprafitntibus daimсlus animusfutura¿ Donadeum oppidufiamUi* SabeHorum 566.19
afiernatur 5441 Donumdet oppidum ab Ecclefi* Rom. miltti -
Deltclaimpunitatecreficunt 27 7 .19 Delicia busoppugnatumii7.2i receptum 120.32
atrociagrauem quoifcexiguntpœna 2 GÜ.i% à Sfortianis direptum 120.55
DelphinicapturafiuturatepeßatisßgnÜ3 03.16 Dorienfium colonia 204.20
DemetrtifratrU ConßanttniGrxcorum Impe- DraguUimmanis atrocitas 2.96.22 Dragul*
ratoris ad Turcas defiecJio 192.27 perfidia inter Valachosficelera cod. 25 inconßantia,
61.45 29 6. 50 mors eod. 33
INDEX
Drágalafilius л tMatthia Hungert* rege in- EUadespoß Teichines Rhodum temeré 20 4
tcraptus 2pj.\6 1%
Draguí* filii crudeUtas ejr fciätia 296 Embryonis in corporematerno natura ig ^.so
3 y Turcarumprafettos ad x^fndrinopoUm Emendatio noßra ejr Deiprofit tatto nulla eH
immanttas ¿P7-5 ßnefanguine Ai.\%
DunelmUciuitatií memorabilia y. ум Enembergium oppidum medio mari Flandr/*
' Dunois,cafiellumà Burguud/s crematum 229 obiettumJpccuUmcemmercatoribm 226.
43 \6 expugna/u difficilimum eod. 1 Sfameta,'
DyetherusHifemburgenfisMoguntinus archie- demwdeditwnem acceptum cod. z8
pifcopuselettus6ae.$2DyetheritnMagun- Enivaüis ^ 12..Í
tia сlades 195.12 Dyetheri excommunica- Enßspreñofue Gallorum Régi à Pio П. Papa do-
tio}adfuturum concilium appellatio ejr ad- notus 1 g 4. 37
uerfits eccUfiam Romanam ejr Imperatore Enßs Philippo Duci Burgunds à Pio Papa
aufùsi^yy^.oratioinconuentuGermanico mißus 129. 33 ,
perniciojâ 143. го refutatio 144. 2 rudttas Epar,generatiuumfitnguinü 2%6. \p
/4^.38 deprecations -4% periurium, bel- Ephefiorum impenfas in adificiumfacías re-
laejrflagttia 14.6. 4. depoßtio 146. $0 firciendilex *\S-if
cumßtcceJforebeßai4j. iffeedus ejr eius Epifiopi Ferrarienßs in doctrina Theologieл
violatio 147,20.3 2 contrafidemtÂpoßo- praßantia 280.7
lie am mуст exaucl'oratio 346.3.6 Epifiopi Ferrarienßs ad Philippum Burgunds
mot bo obfeßum legatго ejr aditm 231.1per
E Brabantiam tranßtus 22.41
Epifiopus Ferrarienßs ad Regem Fronet* Lu -
EBoracenßs Duxpropter feditionem in exi- douicum à Pontífice ablegatus zji.i 1
Hum miffus 221.2% à ^Margareta An- Epifiopus Metenßs à Palatino CMagtmti* ca-
gU* Regina praUo vittus ejr interfetttu ptusin^carceremconiettus 2p 5. 2$ inde-j
cod. 34 Uberatus eod. k
Ebotacenfis Dueis cum Henrico VI. de regno Epifiopi Tricaricenßs in Germania adres eius
kyingU* contentio ejrciuscopofitio%$.2p. Ecclß* componendas mißio 3-fS~*S
4/ interfettio %p-io Epifiopi Stnueffani ad Âßorgium Fauentiai
Eborachivrbfsmemorabiüa $.54 tyrannum obligatio 26$. 2g
Ecclefia principes primi pauperes tjr ignobiles Eptßola Friderici Palatini ad Ludouicum Ba -
fuere 9%-f* -uarutDucem 63. .27
EcclefiaPragenßs vicarius à Ferdinandolmpe- Eptßola Ioannis y^dntonii Tarentini Principtt
ratore int&cipi ejr adfeduetiuffus 240 adGeorgiern Scandcrbcchium 166.4
in Ecclefia Romana agris res geß* Wl'22 Equicolorum domicilia zbÂS
EccUßaflica bona non aUenanda зу. 4 4 Eraldorum apud occidentales reges aßimatio
Eccleßaßtcomm ducum aduerfus comités Mi- 2p 4.1 s
rabelit Aloyßum ejr Robertum exercitus Eremiußretofeculopenulam (jrbaculumfe-
3)9. ¿4 cum adfumerein morehabent y¿o
EccUfiaßicorum deEuerfinisfunditusfubuer- Ereffusoppidum in Lesbo infida 2 44. iS px -
fisvittoria 37Í.3 triaTheophrafliejr Phanmt philofiphoru
Ecclefiaflicorumad\îriminu clades 416^1 peripateticorumeod 3/
Ecclcßaßicorum de сlaße Ariminenfi in Uttore Error tintentis minus nocet quamßdentis 29.
Fanenßvittoria $i9-if
EduardusßUus ducis Eboracenfis iÂngU* Erroremfatentiignofeendum 10.2 S
K eietto Henrico IV. Rex déclarâtus 21t. 41: Eßenßum Marchionum origo ejrinßgnia vndc
' po.jperiurioinfamis згх.Ц $6.^
Eduardide Scotts GaUis^vittoria ¿77.37 Euaogeliumetiamcumpericulovit* defende-
Eduardi regmm confirmatum eod. 45 dum 34*40
Egidii Cardinalis obitus ejr fepultura 2 / <f. 3 Eudemipatria 2 о 4.2
Ekelto Pontifcum Romanorum defiribitur Euerfiinorum in Paulum Pontißcem eiasâu-
" 30. 15 ttontatemtniuria $7.6.41
Elettoruaduerfus Eugeniurn Papam coniura- Euerfanorum oppida 377 -S°
\tio U.II Euerfanorum inficurantiam odium yj6.2%
• Euerß
RERVM ET VERBORVM.
EuerfiDeihominumfa cotemptus¿73.? latro- Famagusta Ínfula Cyprtpracipuum emporium
cinia eo. 6.cades eod. 1 o tyrannis eodem 2 4 a Genuenfibus caption 17 /.37
Euerßinfamia^ i, 2% Euerfus rio hominisfid Fames¡omntumvitfrix 2 2 6. 2 S .511.1
portentinomen habebat eod. ip Fames Bauaria 7.43
Euerß'libido eod.jj virgitternfponfam adта- Famisadvrbes expugnandaspotentia 276.4.
ritum deducendam intercipiendt & libídi Famempefiis rabiesfiquifilet , 7 .4 $
nepolluendifacinus eod3 s Familiarum mores mutantur 166. 37
íuerfiAnguillariacomitisperfidias о $ 33 E- Fantinui ad Ferdinandum Bohemia Regem
uerfi adwerfus Fium e medio tollen iÂpnfiolicafedis legatos 237.4$ cía
dum machinл ejrinßdta eodem 3 4 Euerfus odio erat 25 8. 1 Fantini confiantia eod. 3:
detectas quofdae fuis quafi Pontifica iuffu
fibi infidiantesfuppücio afficit Зоу. Fantini ad Regem acris cjrmafiula oratio eo.p
48 Fantinus,procurator Ferdtnandi Cafaris 25p.
Euerfi ^nguillaria cornais cal/icLi mandata il incarcèrent ab eo comedies, ejr vincula
ortgo^bellum cum Vrfiniscf induсix arclißimis alligatttí eod. 42
iß 42.4$ Fantini a Ferdinande Cafarein careerem com
Euerfi /lnguiIlaria oppidorum furta цб. 39 patit aduerfui cum magnanimitas 241. g
Euerfi Viterbium vrbern opprimendi conatus Fantinш ex carcere liberatus ejr dimißus 2+1.
irram 374-Ь7 13 сafus miraculofus et obttgit eo. i<¡
Euerfiсum îndegauenfibus ejr nonnullisper Fantinus , epifcopali honore àtgnus à Pió II.
Latium Toparehis conturatio 37^.4^ Pontifice.fi¡matas 241.24
Euerfi veneno Pium mterimendifielerafißt ■ Fam vrbis magna &potentisfitus 357.31
тш conatus 374- S 4 Fanum à Stgifmundo PandulpbifiUopro bare-
Euerfitt Iuuentutis Romana negligentia Pra- ditatis parte aaeptum 397. 5/ à Federico
fidnm ferocius fi gèrentisfieleribusfene- Vrbinateejr Cardinale The.inenfiobfeffitm
fl/am aperuit 37 4 •3 1 ¿18.48 Fant incolafamepreßt eod. ^4
Euerfiin Piunimcfc Ecclefiam Romanam ini Fanum oppidum à Cardinale Theanenfiejr Fe
quités 374.11:74.9.1? derico Vr bínate oppugnatum ¿42. 4. dedi-
Euerfm cur tempore hiermit expugnan non tionem fecit eod. 22
po.uerit 3~j$.z.% Fanum oppidum CMalateßa in vicariatum
Euer(imors 37 s- 2 7 Eiterß liberi 37)27 conceffum 2 $4.21
Еи^екti Ра о л depofit'o S .23: 18 i.tp Faniprtncipatus à Maltteßa arrepttis2$ 4.2.8
Engenias IV. Rom.mafediprafectas 1)8.26 Fani сontitatиs oppidorum quorundam re-
Ettgenif IV. Papa cumpat ribas concila Bafili- bcllio 2.98.40 adSigtfmundum deft ¿lio eo.
enfis difiordia 1 S 9-22 48
Eitzen 7 IV. in Euerfiim humanitas ¿73.47 Fauentia¿iuitas Ecclefia reftituta 2 4 $.27
Eugcmi Papa leqatio ad PhtUppum Burgtindia Fauenttni à Beltrarno anathema confiituti
Duam il. 41 2<jS.2b
Eugenio Papa Germani obedientiam praßite- Fauilla minima maximum fapè excitât incen -
rant 13.35 daim 2 67. 4$
EtigemtPapa obir'&fucctjfi>r 1 4.2.$: 1 8 3.10 Federicas Feretrantus Regiis copia aduerfas
Examiltumquid 3<\y7 Eturfanosprafeétus }77-21
Expeditio contra Turca* inconuentu Ratisbo- Federicas BohemiaRexperfidia accufatas 257.
nenfifub Frideriso III.decreta 2 3. / 9 Fran- i j Federici in hareticam prauttatem 0-
cofurtiinnouata ibid.$6 dtum eodem 14. in fide Catholica confian
tia eod. г i Federici in Pontifieem obedientiA
25З -soperfidia 2 3 p. 6
Federici m Fantimmfèdis i^fpofiolica nuntitt
FAcies hominisfape differt ab animo 20 7.58 virus 239.7 m ^yipofioltcamfedem calu
Facinorofisplecií re riofemper tutu 124.20 mnia 259. ¿4
Facía magna nonfiuntfineper¿culo н$-7 Federicus Cafar ob légatum Apojlolicafidis in
Fagi ó- Caft.inea vmbra[ocia & mutua 218. carcem conieéíum л Ludouico Baioaria du*
n ce accufatus 241.10
Falißorum vrbisfitas 1 12.45 Fede, aus Hußitarü harefin abiurauit 259 .21
Fama raro quadrat ver» - . 327.20 Fcderici ejr Heapoleonis mutua fimultatts
2 ii. 1/
\
INDEX
Federicas Imperator in arce Viennenfi ab op- minenßum decías 253. 4 Terrantini ad'
pidanü rebelübus oppugnatus 2 42 . 46 Fe- uerfus Rambertum exercitus & obfidio eo-
derico ex Styria dr Carinthia auxilia miffa dem 16
Z4¿.o~ Ferramini Nouelliinteritm 254-bg
Fcdertci Imperatoris ad Ftennenfis rebelles Ferrantiniinvrbem Criminum intromißio
portisexclufioratio 24\.2%iufwrandum,fi- 24\-44
demque ei obßgnatam reßgnauere 242 à Ferramino principalus Ariminenßs repetí-
40 tus 25 3-i$
Federicus Frbinàs capitalis Sigifmundi hoß'ts Ferrahtini xÂrminenßum dominiparricidm
261.5 143-13
Felicis F.adpomi/icatumßblimatioS. 32 Co- Ferrantim cum Galeottoreconciliatio 253.40
ronatioiSi.is resgeßa Baßlea 182. 20 re- Ferrantini inforo ^yirminiicumEcclefiaßicU
nunciatio&in Cardmalemcreatio 183.// ргаИитг^.^ Ferràntinus captas in^car-
mors ejrfepultura v.13 cerem conieclus гs4.6 inde dimtffuseod.
Felici bcllaadieftis caufispraditta , 1S2. 30. 33 FerrantinicumRambertopaxfimulata 253.18
Felicitas quandoge hebetat intelleólum /47. Ferrariafitus,etymon,conditor>ad Germanos
13 defeclio, recuperatio 56. 31. 34.1,9- 47
Feltrenßs Eccleßaprouißo 100.4$ Ferraría à Бегtramo obfiffa 2S3 -35 à Mitbilde
Ferdinandi Regis Sicilia resgeßa 133. 29 ad comitißa vendicata 79.3p л Fenetis осей •
Samum clades 245.49 in {Âpuliafuccefi pata ibid.40
fits minus ex voto 246. 2.ex Âprutiofuga Ferrarien/is Eccleßapreuifio 100.4$
2J7.7 Fernfabrica inuentores 204.12
Ferdinande Alphonßregis Siciliafilio regnum Ficulla à Pio II. Papa capta J 12.24
à Caltßo III. Papa denegatum 35. 48 i» Fidelita1is exemplum 214.12
fenatu Cardinaltum rurfus conceffmn 36. Ftdesinter potentes rara 70. i^quininter 0-
55 de bello contra Turcasfufcipiendo fin- mnes mortales 94-39
tentia 342.3 7:7 3.52 cum Antonio Ta- Fideminuitus non rumpit no S3
rentino Principefardas Шит 250. i o ad- Films patri leges prafcribcrt non debet 164
uerfas Picininum exerettas 2 s 8. 3p da- 22
des, frugtbas agri Tbeanenßs ineuffa 31$. Fiüt peccatuma patres Uni mulctatar рсепл
3 4 res gefta in regno Neapolitano & eias 268.22
hoßes s 7 4.4.4S exerettas cum Picinmo ad Filiiparcntumpeccataportant 180.10
i_yiquadiam certame acre 246.34 *d Tro - Firmanorum cum AÜenßbus Iis 162.18
iamvicJoria memorabilis 249.21 Firmiani agri oppida cur Gettlireßituta2tf,6
Ferdinandi de SinueßanU victoria 1,16.9 ad- Firmum,oppidum ab Allienßbus expugnaturn-
uerfus Ftennenfisfeditiofos bellum 1,01.8 363.11
Ferdinandipartes & in Aprath & Terra U* Flauiani S. oppidum a Mattbao Capuano exptt -
borisproßigata2j 7. 24 aduerj'us Frfarien- gnatum Jb4iS
fis exercitus 247.11 exercituspro loci com - Flora,oppidum Amiata 218.37 à veteri qua-
moditatedißoßtioeod.32 adFrfariam andam&nobiliprofapiaolim Scnenßbus ch
eepsfortuna 148. il militis vicemfortiter fiederatapoßeffaeod. Flora dominium à Se-
feeit eod. 20 fuis non parua ineuffa clades nenfibustnuafumeod. 38
249.1 pro impetrando auxilio contra re- Flora oppidifitus ti8. 49 limpidißimis ornatu
belles ad Pium Pontificem legatio 95.4** fontibus eod. s 3pifiationibus eod.54fiuuio,
tertio belli annogeßa in Terra labora & A- trutas pra cateris Italia fapiSßimas gi-
pulia 2 46.2:140.46 in Coßamcaptumcle- gnenteinßgne 21p.}
mentíafingularis 249.34 locopatrisAlfonß Florentiaorigo 49'.2.3
defunfti in regno ЩароШапо fueeeßio Florentina vrbU viri illußres referuntur so.
37* »f *2<
inter Ferdinandum regem tjr Sinueßanum Florentinià Romano Pontífice exeommanica-
tyrannum vanas pads traslatas 316.43 ti 2 $5.1 4
Ferdinande Sicilia Régi Fenetorum auxilia со- Florentinorumprudentia 316.2
tra Francos denegata Si. 29 Ferdinandlab Florentinorum adifíciorum magnificentia ejr
obfidienc_j Sarm repulfio , ios 21 apparatus indieras 51. 27. 40 in Francos
Ferdmandas <JMaUteßinifilias dominusAri~ штата 2 ó7 . s 2 in CMcdtelanenfis odiií
• " 180. s 5
RERVM ET VERBORVM.
180. yy it bcüo Turcarum d'tßuaßio 334. пит 8y. 42 obedientia P'to PapapraBita.
¿fxftwnes 379. у: г.9. 2\ UgatiprocMa- 86.41
litateftisapud Ptum interceßio 271. $âd Francifii Patricii Caietana Ecclcfi* prafulis
Paulum II. Pontifican legado 3/3. 48 doítrina&pietas $6y\6 Patriciusprafi-
legati in comuntи cMantuano & oblatio datufuopulfus eod. 2у
7j. 4* Francifii cMediolanen/ium Ducts origo,glo-
Fcemina Dux bellifalta IJWÍ riarei bellicafingularis ,vxor 70.12. jz.
Foeasinacordataexemplum 176. (2 ^4:71. ¿8
Faeminarum virtutc Bettultaejraliaciuitatts Francifii CMcdiolanenftum ducts de_j bello
hberata Щ-го aduerfus Turcas fufeipiendo fiffragiunt
Fœminis Imperium natura denegat 177.14. jOft.jj animi dotes /fortuna & inpuni-
Foeminei imperii exemplum 1S3.18 endis delictisfeueritas 7\3$ magnificas
Fontis vtui pulcherrimi deferiptto 217.49: inCMantuamingreffus 72. 49 ad Papam
218.10 ' Ршт II. acceffus 7 i.\falta heroica ab ipfo
Fontana Ecclefis Ram. rcddttx 140.41 Papa enarrata 7313
•■ Formellifitus it j.34 Francifeus & Deiphobusfilii Euerfipatriper
Formicorumpugna ominofa /ус. 40 uerfißimo confimiles 3 7 y. 2 8
Form¿cularиm oppidum à Ferdiñando Sicilia Francifii Euerfifilii ad Paulum 1 1. Pontiß.
Regeexpugnatum Щ-ь9 cemacceffus 576.2a
ForсItиiсnfis agir à Beltramo deuastatus 2^. Francifii Euerfontftliorumtjue vt & Dcipho-
28 bi primogeniti in Pauli Pontifieis pote-
Foroliuienfis à Beltramo anathema decreti ilalem redaltorum vincula & mtfiria
lj<j. túfame inobfidtonemaceratieod. 3/ 378 2
inducios nat'h eod. 4 3 deditionemfecerunt Francifii regula à Diuo Bernardo reformata
eod. 44 J40i7
Forteguerrapatrom ecclefia Senenfis 2.16 Francifii Gatelufii Gentienfis ope imperio re-
Fortiburgium , oppidum in Padi ripa 2 s 6. fiitutuseod. 28
Francifii CMantuam generisfflendor , pru-
Fortunafauorinconíians \?37- 18 4Л 17p. dentia ejrgrauttas 370. 2 S
Si Francifius CM antuaniprincipiéfilins Cardi-
Fortuna ibiplurimum eft , vbi minus eftpru- naliscreatus 18^.12
dentia 33<M4 Francifii CMirandula captiuitas 2y5>. 35- di-
Foforfioppidifitus i6i.yo mißtocod. 4y
Franca villa a GaUis capta *7b-2S Francifii Britinr.ia principis aduerfus c/fn-
Francia, magna exparte defolata CMargarita glos bellum 162.6
S" Henrici çoniugio reparata 221.2.4 Francifii ojfi y ordo&nebttifsimumttmplum
Francia armispotens 2 6. s о 42.1,1
Francia Regis cit Imperatoribus Romanisfie- Francifius Interamnenfis Epifiopuslegatione
derл 65-41 KÂnqficana perperam defunltus 277. 48
Francia Reges altera die^jpofifaltam coronл- arnbttionz-j &promifiis amplis inducías
ttönern templum S. CM'archonisfrecuenta eodem\xaPio interceptus 27%. 7 Romam
re dr agros curare adfdent 1 y¿" y o mißus ф examinâtus à iиdieibus eodem 8 .
Francia Regum coronationes Remis celtbrari Franàfiificlerum confeßtoeod. $. incar-
filent ífí-io ctremcompaltuseod. /y
Francia cúratela litem arduam inter Principes Francifiuspane loco epifcopatu priuatus , in-
moutt /49.43 quemonafierium dttrufus 2.7S.19 inpres
Franci Liliati 87.16 byteratus ordine à minifiermm commifi-
Franci cMediolanum ó" totam ifubriam fium eodem 3 1 pro Francifco 1gnatü nomen
intiafitri apud i^flcxandridm deleti 7 1 . affumptumeod. 32
46 Francifius Sfortia magnis pcBicitationibus
Francortim gefiorum celebritas Z2z if ad adpradamRomani agriab Euerfi indue!us
Imperium Italia aMiratio 267. sore- 374-1
gnum pane collapfitm per quandam puel- Francifii Sfortiafiententia deexercitu Eccle-
lamrefiitutum 1 $ 7.^4 fia in ¿yéprutios mitttndo a Pió II. Papa
Francortim legatio ad concilium CMantua- pente eturfi 2C0.4.J
Hit
I N E D X . - '
Francißus ForoUuienfîum Dominus 255.43 Belgis¿x[eGaüixnomendediteod. * /
Francifciobituseod. +s Galeatii Francifii Sfirtia CMediolanenfium
Francijcus Spinolacaptus %i-9 Principisfiliiinfignes virtutes 4%.^
Francfordia enconium 345. 32 templaeodem GaUottiingenium 2 57.3zreligionisßudium
3 7 ciuinm domas eodem. teclorum lapides eod.gloria atque imperii contemptus eod.
eodern3 Sflumen eodem 4 о pons lapideus Ó" 42 iußitia си1ш eod. 3 3 à Sivifтинdo
eodem 42pontisformées eodem 43flumi- ' fiatreinfidioßrcgnofuodeiecluseod. reßi-
nispißes eodem ^merciumneceßnax eod. tutu*eod.4$obiiteod, 41
4.7 Galeotti & CMalateßa captmitas Z53 38 li-
Frandenfes Occani accola & populi be/ücoßß- beratio eorundem eod. 43
fimi 148. $±aFrantis proïtrali /451.8 Galeotti ad oppidum PaternumcUdes 2.55.14.
Fraßatum , vith olim Luculli , nunc oppidum Galeottus in ibi captus eod. 15
3¿/. 4/ Fraßati tuin* eod. 4.2 regiafun- Galeotti 2S(ouelliobitus 256.21
damentaeod.^sforniceseod. 46 Galliavndenomenfuumfortita 225.5
Fraterna difcordia vltto grauißima 153- Gallia oppidamultavirtutepuella recupérala
Fratricidapoena ij 5. зь 15J.3.Z5
FridcricusIII.AuflrixDuxRom.Imperator Gallia ab Anglis & HifpanU deuaßata 14$.
еШш 8.¿ 4 4¿ i 5%. 16 adprtfitnumflatum reduela
Friderici 1 1 I. Imperatoris vxor ij.i des 159^0
KîEneavaticinium го. 2 г Gallia pralatorum eminentia per pragmati-
Fridericue III. Imperator Papa Calißo III. cam SanÛionem diminuta 160.14
obedientiampraßitit ^$.30 Galli¿tfafilones 152.19
Federкит inter Imperatorem & Albertum Galli à CloctßrixDuce multis cladibtts adßcii
odium implacabile 145.1/ 154. ¡iklacobo Cypri Rege pralio fuper,ui
Friderico III. Imperatori VladifUus Vngarix 178 54 a SuizzarU infimbus vrbUBafileç
Rex réconciliâtes zz.ip proßrati iéi.31
Friderici 1 1 1. Imperatoris in Italiam profe- Ga/liciér Anglici belli cauß 148.^5»
¿lio /8.73 invrbem Romam ingrejfus & Gallicorum oratorum de induciis (uper hello
coronatio 20.32. }6[omnium го. 41 regni Sicilia tranfaclitrorumad Pium 11.
Friderici III. Imperatoris legati in conuen- aditus 2.6'4. ¿lamas eod. 25
tuxMantuano бs.i^noualeqatio 87.8 Gallorumcurialium leuitas ioS-5S
Friderici Palatini cum ma/chione Badenßdr Ga/lorum copia in Cathaloniam adreprimen-
comite*Wirtenbergenfiinimicitia 1 47.2,3 dam rebelüonem traduclq 172.51 in truci-
pater iA.j.a.oflagitia\a.%. ri bella 1 48. dandis captiuis fauitia 172.37 indues
1 3 littera ad Ludouicum Bauaria ducem Francevillf furor 17 3.27 exzrrbe Genu-
6}.2 j adfuturum concilium appdlatiodr cnfieicclio&cruentacedesxz 6.Z4.4.4.49
eiufd.reuocatio 146.1 Gandaui,populiFkndrenßs,aveteribusqui-
FugamilititurpU /63.1 bufdamVeUocaffesappellati 227. tft
Fugiendo raro vincitur 151.2% Gandauorum triumpernicioß Philcfophia , 0-
Fulginiumciuitasà Romana Eccleßa recupe- mnes homines natura ingenuos nafii , пес
rata 42.16 legibus, пес magißt-atibas , песprincipe 0-
Fuluiiin Capitanesfmitits 24J-i puseße,afferentium eod. 1,0 Gandauorum
Fußaquid 31Ç-7 aduerfus Pbiltppum rebe/äoeod. ¿3 abco-
Futura , mortaltum iudicia fugiunt 27$. dem edomiti eod. 47 quibusfi legibus Phi-
44 " lippodediderinteod. 49
G ' Garganus hodie S. Angelimós dicitur 140. 55
GebeItarum oppidum à Caßella rege expugna-
GAbiorumarx №7-24 tum2Ó4. 4g eoSaraceni adres Hifpanicas
Galeatii exercitus epidimiaafßißus zy 6 oßioquodamvßeod.50 Gebeltarifitueeod.
43 y iportus eod. 54 Cñíaurorum receptáculo"
Gabriel Picolomineut ex ordines Minorum eod. 5$ Gebeltarumab HifpanU oppugnati
Temploà Pio II. Pontífice егеШ Antißes гб^лгрег deditionemaeeeptum eodem 13
praßélus 236. s cur vacuum ab incolis reliclum eod. 16 in
Galathtfilius Herculis Alexiagen'ttus гг 3 . 4 Chrißianorumpojpßionereuerßumeo. 1%
odditis ad Celtarum imperii* Aquitanuac G'benncciuitatisßtus jSo.45
Gemini
RERVM ET VERBORVM.
Geminißnc7i , oppidißtus 271.19 vineл & сonetHatto ~ 63. г 4
oliueta eod. 3 1fluuius eod. à Narnia diflan- Germanorum exercitus cotra Turcas in Man-
tiacod. tuano concilio quantuspromißits 90.30
Gemmanum oppidum ab Eccleßaßicis occupa- Gerunda à Cathalanis occupâta 1 7 2. 2 j
tum 161.45 Giouedia,caße//um 251.50
Gentiiis exilium ЪЪ7Л9 Gabelt Saracenorumpoffeßto 2 6^frufiraà Ca-
Gentilium templa cod. 2 naiiale eod. 3 Portuen- ßella regibtts oppugnatum cod. 2
ßs olim deßruclio ,poßea in caßelliformam Gradarл vrb'is EccUßaßicU deditio 3 4.2. 3 о
redaftaeod. 10 Gradaria,oppidum inexpugnable Z60.55
Genua nouitatis ïludiofa fuper omnes Italos Gracia Suriл oppidum 41.35-
Zßz. уз Gracia Turcüfibiugata îoz.zy
Genua à Turcis afßcia 293. 36 à Francis in- Gr*ciperfidi&Latinisinimiciij6. izexin^
uafaeod. 33 fula CypneiecJil j$.$Sabaudta pußiSj.
Genua inconttantiaejr motmperpetuus 292. 33
y4 Grafnecherm equitumViennenßum ducJor ab
Genua ducatm aFulgoßis Principibus dirерш Holzerofiditionis auclore in vincula con-
2¡>z.z% iettus z^z.25
Genuenfes Clugia obfeßi à VenetU addeditio- Granata regnum Saracenorum Sedes Z65.8
пет adaeji 8о .уr Grandauenßum сит Carolo VI. Franciq Rege
Genuenfes auxilium Regis i_Aragonum ó* pactspaého
Imperatoris Gracorum contra Vénetos ex- Graneenfe^> oppidum à Philippe Burgundo in
petierunt %o.tf archiepifcopoCMediola- deditionemacceptum zlP-tf
nofededidere 80.3У Grandifpratorum Comitum careeratio 14г. 3/
Genuenßumfecular'isimperijfaBidium 29 3 . 8 Gregorii Patrtarcha Conßantmopolitani obi-
Genuenßum aduerftts Francos pugna &vitus 30 c . 8
¿toria 126. yo mutaúones perpetua 127. Gregorius duodecimus ejr Benediclus tertuts
1 1feditio грг. 21 cum Venetis varia bella decimus in concilio Pífano à Cardtnalibus
79. 33: So. 2. y. 13. 33. 41. 4y: ÍSi.Squin- Pontißcali culminen mdigni pronuncian
quennalispax 80. ¿y cumiifdem de priori 257.10
confeßu concertatio 1 7y. 1 8 in Regem Cypri Gregorius Haimburgenßs h*reticus à Catholt- .
infidiaejrearumpœna 175. 20. 24 legatio eis Errorius appeüatus 145. 2oeiufdemex-
adconuentumCMantuanum%6.5obedien- communicatio 2< 3.*
tiaPio Papapraßita %6,/SfZpromißioauxi- Gualdenßum adPiccininum defetfw 36.3
lit contra Turcas 73*44 Guelforumejr Gibelünorum m Italiafacltones
Georgii Bohemia Regis ad Piumll. Papamle- 151.20
gatio /88. 23 petitiones infana &harefes Guido Carignanenßs Fani tyrannus 2y4. 27
/88.3^.41 Guido comes abfque viriltdecedensprole, fibas
Georgii Scanderbergii Albania Domini ad tres relictas Senenßbusvltima volúntale
Piumexcufatiodefadere cum Turcis icio. commendauit,qui eos condigne nuptut ira-
330. .21 conßansamtcitiacunt Ferdinando derent 218. 41
RegeSiciliaejrresgeßai65.tfperßdiai66 Guidonismors Z54.Q
1 mordax re/ponfum ad litteras Twentini Guidoni Lufiniano Cyprus commifa 1 75.9
Principes \66.zt Guilelmi epifeopi Tornacenßs ad Pium légat1
Georgim Cafarinus Sedis Apoßolica Notarius Burgundorum oratio 331.5-5*
3 6 6. 1 2 à Sabellis obfißus inque deditioneni H
acceptus eod. 20 contumeliofts Balumba^ TT'Alziurnyoppidum ^yínnonia a Philippo
riarnperductus carceriqueinclufuseed. 22 Burgundia duccindedttionem acce-
Georgius Poggebracius ad regnum Bohemia ptum 125. 42
euettusttufitaruharefinabiurauit Haußaoppidifitus 1б7-ЗГ
Gerardí cuiufàam Gallt magna pollicitations Helena Cypri Regina viuente adhuc rege gu-
deficietatcÎeßtcongreganda, &demum bernatio 176.i4filia1bid.z1 mors v. уз
compertamendacia ¿zz.14.46 Helena Conßantinibtatris templum 67.30
Germant Eugenio Papa obedientiam praßite- Helifabetha ^ílberti ^Jußrie ducis contugis
runt /3-33 Vladislao Polonia regt dejponfanda proles
Germanorum dißidia ptrimlofa 6z. 7. 1 8 re - 3 4- 42
Ii i i 2
i
INDEX
Heluetiaßttts 1 61.17 cißimum ¿4/.38
Heluetii qui bodie Suizâri appellantur dim Holzarfedtttonis Vienntnfit auclor interce
GaUicavfiingua 161.1p pting quatuorpartes diffeclus 296.1
Heineйогum cum Ga/lis ad Baßleampralium Holzari in Simonis 3{uncioli negotiatoris di-
acerrimum 161.33 aduerfus Kîußriales tifimi domo,eiufque bonis occupâtis, Impe
odtum 1Ы.13 rator eque cum Impératrice in arce claufis
Henrici Regis Anglia cum Philippe Burgundia fieltts 241.16
Ducefadus 143. $6 in Tôrtmanntam re Homocurmicrocofmus2%%.3 3 animalmuta-
itérala irrupt10 ifJ. i S. /уi • 3 о vxor 154. bile it f.fi
i Imperium in Parifienfes, Burgudos, Nort. Hominum natura di{par гбл
mannos drc ibid. 5 mors tjr resgeßa 1 $4. Honofiii ad Leodienfcs legatio S97-H
Honor incttamentumvirtutis 99.2
Henrictpartiumin Angliaclades 277. 39 л/ Honorati Сaietant Sermonettç Domini rebel-
Eduardum defectio cod. 41 violenta regni bo 94.33
Anglia occupatio &parricidium 1 у/. / о Horathpatria 17 4.2 1
d<_j fubiugandaGaUiaconatus /yi. 16 in Hoßia cruenta itt. Ц (dum 2!9.1 6
Tôrtmanntam irruptio ibid. \% ad com- Humanitäten* Betts affumfit , qui inteUtgen-
mtlitones oratio ¿¿i-tf aduerfus Gallos vi Humüttatis exemplum $6.46
ctoria *S*-7 Humores in corpore humano quomodoJe^> ha
Henineш Rex Anglia regni Franciaguberna- beant t%%.3S anima rational* quiperfici
tor dr bares appсHatm /54. $ Scotи Re- antureod. 47
gem cepit ibid. 10 Humorum ab elementisdijferentia ¿84.4
Heinrici VI. K^íngliéi Regis timiditas ejr con- Hungaria vnde nomenfirtitafuum 3 2 4. 3 $
temptus 8 <?. 4*. ^ о cum Joanne Varuieico- Hungaria ambitus 514.55 regna 321.2
mitepugna ejr captiuitas ¡9. 12 cum Ebo- Hungaria, Chrifiiani nominis murtu 3 1 o. yj
racenfiDuce dc_j regno contentio & corurn Hungaricafelicitatis ruina i*S-i*
compofitio 89. 29. 4/ cum coniuge ejrfilio Hungarorumfitusejrorigo 314. ^ idolorum
e regno eiecJto 90.7 cultus eod. 40fierificta eod. 4 4 1mmanitas
Henrici VII. Imperatoris mors 4 4. 4 у ejr barbaries 3x4. so de Germanis pralia
Henrici CaflelU regis ad Pium Papam legatio (£• victoria eod. ¿zadÂugufiam Vinde-
103.11 licorum сlades ejr internecio eod. y 3 Hunga-
Heinrico Regt CaßelU Cathalanife dedere^j ricqgentispropagatio eod. / у pro religione
172.4J certandi conftantia fit. г clades 326. 10
Henrici CMed na dttcisobitus Ниmatis pro Ladtßaopuero regni Hungarici
Heracles etymon 76-47 adminißratio 526.1s à regnt Hungariagu-
Hercults column* ¿64.;! bernatione adTwcas defect10 196.51 mors
Hieronymi Pra^.eloquentia 414.33 327.14
Hieronymus Pragenßs cum Hußb ad Synodü Huffus ejr Hieronymus adconcilium Conßan-
Conßantienßm euocatus ^146 tienfeeuocati 414 f
Hildeshetmenßs emitas metropolitico iure^> Hußt natales , dialécticafientta 421. 2 4 do
fubefi EcclefiaLMoguntina 6 4. 39 gmata 412.17 martyrium 4.2 4 j *
Hippodromi apudfanclum Sebaßianum ruin* Hußtarum harefis 25p. 2s errores euicli 241.
3o6.y
Hippolyta Planee LMediolanenfium prineipis Hymnus in honorem capitis Ândrea Apoßo-
filta Latine coram Pio IL Pontíficeperora- li Remam delati decantatus 196. 3 ¿rquts
uit S933 eiusfueritauc~ioribid.v. 46
Hijpani Legati à Ludouico FrancU rege comi- Hypoßaticavnioqua 179.40
terexcepti 294.21 Î
Htfpanorum atq-, Italorum iurisgentium vio- IAcoba Cloceßria duciconiugemßôbtuiü
latio ejrpoena 21$.2 4 22 y. 1% Phtlippi dueis Burgundt* con-
Holandicarum Nympharum venereum com- fanguineaeod. 2,1
mifeendifermonemprobitas 215.13 lacoba Holandta ac Zelandia princeps loanni
Holzari imifubfillii hominisfenatum cum co- Brabantte duci пирta 22 $ . 1 1 lacoba de vi-
plicibus fuis inuadentis primorefque qua riin venere impotentta <jrfiigore querela
tuor incarcérer» confidentitfacinus auda- eod. 1 4
lacobelli
RERVM ET VERBORVM.
Iacobelli dogmaprauum , 13 8. 25 left nome» D.Bernardus in tabella depclum
Jacobi CMarchiani ordints Minorurn Br'txia circumtttlit J 4° • 7
profefforts doclrina adpopulum in с ôncio- Iefûaldum oppidum à Ferdiñando Rege Sicilia
neoflentatio 178. 36 de Chrißifanguine oppugnatum • 1-74.4
fretiofo error eod. 4 y errorit retraclâtto eo- Ignorantía à delicio excufat 10.24
dem 54 Iacobus hareticus proclamâtus llcini opptdifitus 206.5
279.7 lllyricagens ¿5-53
lacobi archiepifiopi Beneuentanidepofitio dr Imperatoris Turcarum in Lesbo infitlaflrages
ßcceßor 185.5.8 144.2
lacobi & Inquifitorisprauitatis heretic* aclio Imperator пит Papa obedientia praftarefit
ad Curiam Papalem mijfa 279.12 adfiriclus efr *n ImperioRomano tlludfieri
lacobiiV Lucenfis epifcopus Papienfis Cardina- conducat 25 .19
Us ereatus 1 S4.11 Imperatorum Rom. cum Francia Regibusfœ-
lacobi Cardinalis Papienfis morbus 356. 13. derл 6 $.41
2 } prafagium mortis codent 3 2 fomnium Imperium nullum metи vacar 267.44
codem -.357.7 ad p*um redituseodem Imperium Ecclefia Romana quibus artibus
3$ à maioribuspartum 559-57
lacobi Romani Cardinalis benignitas ejreon- Imperium terra non tarnfacile quam maris
filiorum falubritas 569. S 3 officia eodem acquiritur 3JS-if
54 , Imperium Rcmanum quandofuifecerit rui-
Iacobus Picinius Ferdinando Sicilia régi in * nam 510.31
fenfits 9 $ . 48 ex agro Rom.pulfus 195.2% Imperii Romanifafces ad Naffauienfium fa-
lacobi Picinini cum Ferdiñando Sicilia Rege miltam aliquando delati 146.17
bellum 174.6.20 cum Francisfcedus¡>$. Imperiifâcerdotalts efrftcuUris dtuerfitas 19$
jtf л Ferdiñando Sicilia reges defeclio 15^.505.10
97.54 Impietatispana 4\.2\
lacobi Papienßs epifcopi in Picenum profeclio Impiorum mentes excacate malis lumenfalu -
141. 8 t'ts non vident, & adconfuetoffemperfes
lacobi IoannU Cypri Regisfilii illegitimi fies referunt tenebras 573.5-4
ejr conatus des adqutrendo regno 176. Inamoratifcelus ¿r captura 106.46.50 rela-
54-47. ex Ínfulafugai7j.¿adSoldanum xatio 107.7
AEgypti profeclio ejr de regntpriuatione lnconftantiarerumhumanarum 18.46
conqueliio 177. 5.11 in Ftancos contume- Infamia calamitatis comes 145.52.
liajbid.v. 2 oforma corporis & animi do- Ingratitudinis exemplum 139.2.0
tes 177. ¿2 iuramentum Soldanoeum Re- Ínfula, oppidum à Neapoleone captum 3/3. 5
gem decLranti praflitum 177.36 in Су- Infulafluuius trutis abundans eod. 1o
prum cum magna manu nauigatio /78. Infitlanorumdeditioeod. 7
41 ad Pium II. Papam legatio ibidem Infula in Egeo pelago quando emerfirit 29.
47 Л
Iacobus epifcopus Vrgellenfis Cardinalis crea- Infula oppidi deditio 2.60.1.5
tus 18 a. 18 Integritatis exemplum 37. 25.44
lacobo Sabello curfeptem a Pió oppida adem- Interamna à Spoleto dtftantia 556.16
pta 366.6 Inuidia nihil tutumrelinquit 70.16
Iacobus Scotorum Rex ^ínglis infenfißimus I0anna Regina Sicilia Alphonfum Aragonum
165.2% regem adfücceßionemregni'vocauit 55. 20
Ioannis Solerii in interpretandisfacrisfiler- IoannafiliaGuidonis Comitis Galeaciot^frci
tiadrreßitutio 37-Зг>37 Comiti,AEneaquoadvixit,amico¡matri-
IacobusTreitironßsArchiepifcopusauclorita- monioiuncla 2.18.44
tem Papa reprimere conatus 15.20 eiufi IoannaNauarrenfium regina tnperfuadendis
demdepofitio 11.12 Cathalinis des admitiendo Regeftudtum
lanas Cypriorum Rex captus 175. 45 iÂE- 171. 57 fuga iji. 55 obfidio ejr liberatto
gyptiorum tributariusfíclusibid.45 mor- 172.24. 5 у
tuus 17^-f loanna pueIIa miraculofa gefta ejr flupenda
lafyli conditores 204.15 in dtßipandis Anglis ejr Burgundsfortitu-
laßUnfium invrbem Rhodia migratio 2oy9 do &felicitas 154. 33 ejr feqq. vulneratio
Iii i 3
INDEX
1 57.1 о слр1игл &fupplicium i $ 7. 3 2 . 52 loannU Regis Cypri animus effœminatus & v-
Ioannis AndegauiaRhenatifilu aduerfus Chri- xores 176.6.8.11 luxuriaibi.v. /7 ïiberivé
(hanos claßis 336.2.? zo mors.forma & mores 17<>-S\
Ioannis AntoniiTarentini Principis luter* ad Ioannis Turrecrematq Sabinorum Epifcopi
Georgium Scanderbecbium 166.4. gloria vmbrattlis 3 6p. z 7 diuinarurerum
Joannes Burgundia dux à Tvrcis сaptus 325. CommentarH eod. 31
zSauroredemptuseod. 30 Ioannis Vaiuoda ad' Turcarum Imperatoren»
Ioannis Baptißa Toparcha Stabia audaciaejr litter* zp7-iß
rapadlas 365-. 43 inter Baptißam ejr Pan- Ioannis Zamorenßs Cardinalis iußitiaßudiü
dolphum Sabellumtnimicitiaeod. 44 Ba- & virtus 36p. ¿o
ptißainagrum Arianenfem cumcopiisim- Ioannisi^ Pontificis in conßlio Conßantienß
peius eod. 50 Ioannis Baptißa pradaexa- depoßtiodreußodia
groÂrianenßcapta 365-5l lonaßuuius ad Treuantum oppidum 2.26.5$
Ioannis Bohemia Regis internecio /48.33 loßaAprutinorumtyrannirebelüo 94-31
Ioannis Caruagialis epifcopt Pertuenßs in iure Ioutum ciuitas Euerß ab Eccleßa Romdna in
Pontificio &Ciuïliexcellentiai)6p.zi lega- dedttionemaeeeptum 377.31
tioneseod.zîntcgritas&continentiaeod. Ißdori Cardinalis epifcopi Sabinenßs obitus
26 ad Pium aditus & affatus 35-4. 31: 299. ¡2 Apoßoltcafedis legatus eod. âb
35-5-. 8 legationes eodem 17patientia eod. 25 Eugenio Pontífice ad CardtnaUtwfafligt*
dentés àfiigoreemoti eod. zjvitaejrmo- eueclus \oc.idefuncliiniuriaeod. 3
res 45.^.25 obitus 4УЗ-7 ißhmusk Venet'tsfirmißimo atque altomunt-
loannes Caruagiales Cardinalis Rom. effectus tus muro 343.13porte eiu* eo. 21
iz. 55 Italia bellistncenfacommodum 3.20.37
Ioannis Claudi CWalateßafilii parricidium Itali&populiarmispraßantes 84/6
2jz.+i mors 14z. 46 Italia maiorpars Petrifuccefforumque eiuspa-
loannes Comes Dunois à Francis Neforfuus trimonium 299. 42 oppidamultaü Pyrrho
appellatus 2.27.25 Epirotarum Reqe oceupata 166.45
Ioannes Entoreliapiratafamofus tf.En- Italorum ingeniafufpelta 267. ^3 fides apiid
torelia in Ferdtnandumperfidia eod. 35 Francos agrotat 169. 34 omnium prater
Ioannes epifcopus ^ítrebas Cardinalis creatm Flot entines confenfus des лихUlis contra
1S4.15 Turcas mittendis 3*1.3*
Ioannis Cardinalis Âtrebatis omnimoda le- Iubtkusfub Nicolao F. Pontífices célébrâtus
#¿7343.34 • ip7.u
Ioannis Francia Regis in bello contra Anglos Iubilei caftelli à Roma dißantia 3 Г* • 8
noproculaPic7auiocaptura,abduc7io}morst ludaicuiufdamconuerfio 87 12
liberii^S. 3* Iudiciiejrbefliratiodiuerfà 1Ьо гЬ
Ioannes Fronetfeus ^Mantua Dominus Mar- lusfummum iniuriamfipit 4 1 . лр
chionatus dignitatem adeptus 58.38 Iudicia quandoque daudicant 150.14 Detoc-
loannis Nauarrenßu regis uxorprior ejr übtri culta il 6. 21
ijo.4.7 Secunda vxor ibid. ) 5 cum ßlio Iudicis decretum meticulofum inualidum 89.
Carolo ob reßitutionem regm bella 170.16 34
réconciliâtto ibid. 3 3 cum Cathalinis bellum luliani Cardinalis fanfti Klingelt , Apoßolica.
/71.25' fedis legatimors 326.5
Ioannis Odonacheri plebis Viennenßs concisa- luramenti Turcico Imperatori à Fafallispra-
torispœna 296.1J ßandiformula /77.36
Ioannis Papienfis Cardinalis obitus ^9.51 Iußtcia in beUoplurimum valet 151.33
Ioannis Philippi Audacis Ducis Burgundiafi- Iußiciadeßriptio 45.49 exemplum j j,iS.2 j
liiparrictdium 1 50. 5 in Flandriafuga ib. 8 44
invrbemparifienfimhoßilisingrejfus 151. Iußinopolis à Genuenfibus incendio fubiccía
2 0ßratagema in depellendis Litrombus ex 8 1. 3
vrbeParifienfi/53.14 internecio 153.4* Itiuentus gubernandi rationis nefeia loo.z
Ioannes PortugallenßsCypriadmtnißrator ve
neno extinclus ij6.$o • ^
Ioanni Portugallenfi viuo adhuc altero loanne T Acus yÂlbanus Caïielli vocatus 306.5/
regni Cypri adm'mißratiocomiffa, 176.22 vide in Albanus ¿acus.
Lacm
RERVM ET VERBORVM.
tacus i^rificinus $OJ.j9 Leodienf. ad Philippum Ысгутл & preces
Lactu Шигпл 508.38 Nemorenfis 307. 23 jupplices 128.14 quibus exaudiи legibus ел
•vide in Nemorenßs Lacus. RegillusCripho - 19
rumpalus vocatus 3°9-49 Leodienßum ferocitus 3.28. 57 cum Philipp»
Ladislaus Draguí* Valachorum prxfecli (uc- Burgundopropter turrtm in 'Namorcenßü
cejfor 296.1,3 territorio lis 228'.i cum corum epifcopo re-
Ladislai in iÂußriam ex Buda fuga 527. 3 conciltatio' $18.58
obitus eod. 38 Leodium л Burgundis captum,duobui ejr tri'
Laici & Clerici peceatorum diuerfitas 293. ginta mïIiibus ex Leodienfibuscaßs 150.52
/8 ferro atqueigni adinternccionem к Carolo
LairaAquitamrum prafetíus armorum tra- Burgundorum Duce ejr Ludouico Gallo»
clandorumperitiâclarus 12.1.2.1 rum Rege deletü396.13 incenfum 401.52
Lancedonia cautas a Ferdiñando capta 249.41 Leonardi Beneuolenti in Pium II. Pontífice?»
Latini Frfini Cardinalis ingenium & mores blanditu 219. 22 maior Leonardi quam
369.4.1 resgefl* eod. 42 Pontifieis audioritas eod. 4. 0
Latium Bracciani infcflarunt 1 17.14 Leonid* Stoicipatria 201.i
Laudentium oppidum àFerrantino occupâtum Leonis caßri fitus 107. $4:26. 26. 31 obfidio
244-9 eod.
Laudomia Silniifilia 2. 21 Leonis caßrtim Antonio nepoti Pii II. Papal
Lauinium nometbfuum vnde habeat 50 p. 34. datum io%.z$
Lauretum Genuenfes vi expugnauerunt So. Leonora regis TortugallUforor Fridertco 11Ъ
4p Pianinus obtitmt 1 3 4. 3 Imperatori nupfit IP-')0
Làufan* ciuitatisßtus 180.4s Lesbos injitla agenerofi ejr mafquli (piritusfee'
Laîoppidum i'J-34 mina à Turcorum infultibus extremes vin-
Lecliplumei \_Anglis ab Henrico Rege intcr- dicata 245.58
dicli i $ 4.IX Lesbon ínfula а Тигслгит Imperatore tn Afid
LegatioBaroniscuiufdam л Rege Fngari<e ad capta 244.1
Piumll.Papam 2 г 0.8 Lesbos Eolicarum vrbium altera metropolU
Legatio Mat ihu regis Hungaru ad Pium Po - 244.1 2 Lesbi imperturn tod. /3 ambitus
•tificcm yo 4p 244.\5ßtuseod.iimaterU claßtbus confi*
Legalisnis Henrici CafielU Regis pompa 294. ciendisfacientisfertilkas eod. 1 s .aChio Le-
8 mnoefo dißantia eod. vrbes 1f
Legätionesvarixad Pium IL Papamin ccn Lesbo üTurcarum cUßibus ingentia incommo-
uentu CMantuano directл 63.40 daineußa ¿45.3.?
Legatorum libertas in mandatis dominorum Lesbos,qu*Jubierit imperia 244. 23 Francifco
exequendis ty-fanctitasinuioUbilis 238. p Gatelufio Genuenfidono data à Сиlawanne
Legatorum Bohemorum Pragam reuerforum^ lmperatore ConßantinopoUtano 24s. 38
Poniificismandatorum ad Regem expoßtio Lesbus Ínfula vndefuumjortita поте 244.16
3-17-2 à quibusprimitusinculta 245.8
Legaloram Francorum fuper induciis in bello Lesbus,Lapttifilius 245.14
SicUmрас/fendis ad Pium aditm 27 1.14 Ligukfluminis defriptio 17.12,
infeclis rebus difießus eod. 44 Ligures in Cypro cafi 17 $.2/
Lcgatorum SenenfiumadPtum H.Papamadi - Ligitrum cxpugnatio difficilis 26p. 50
tus zip. i y muñera eioblataeod. LiliiinfulaÂntonio nepoti Pii IL Рарл daté
Legati Siculorum & Tranfiluanorum a Dra~ 108. 2¿
gulafilwin vincula conieclt 2p 6.46 Lindl condttores 204.15
Leges tnvnaprouinciafanci* in altera dana- Lingones,populi Burgundiat 2-25.1
tur 300.13 LizjfiaCMi[i<tproutncteciuitâs 421.40
Legesfilent inter arma 141.12 Locorum opportunités in hello magnumftp}
Lelius Vallenfisconßßorii Apoßolia' adносatus affert momentum Z47.26
^66.13 Ludouici Palatini Eleftoris vxor obitus &fi
Lemnes vicus in Traiccfenfium agro 22 6. 6 lius 147-48
Lemnis amnis eod. 7 Lombardia ad Sfortiados delata 72.Z7
Liodienfis Epifcopatus Burgundiœ Duci vrbe Londinium à Regina K_Angli* Henrici VI. v-
captafitbiugatus xoreinfaußofucceßuoppugnatum %p-49^
litt 4
I N D E X
Longobardufitus ejrprißcumnomen 67. 7: Ludouici ejr Henrici mutus contemptus ejrcul-
76-44 patio 294.40
Longobardorumortus 6rj.^ Ludouicus Fulgoßorum Principum gentHis ab
Lotharingi* Gallia prouinci*fittts 228.19 eis in vincula come¿lusycaptufique admona-
Loth,iringia vndenomenfortita eod. 3о fteriumdiuiFrancißiraptus г p 2.2 4
Luc* Pitti cum Cofmo ^Medice Florentino™ Ludouicus et]ues Cammatenßs/agitta confoßus
dominofamibaritas 3 79. 12 adFlorentinu ejrperemptus ■ 2<iI-f5
principatumadßiratioeod. /8 Ludouicus Lebittus Cardinalis creattts 1Í4.
LuceruSaracenorum ad Ferâinandum defe- 16
clto 346.2.6 Ludouicus Ioannis Regis Franci* filius regnê
Lucerienßs agri ejr Seuerini ab Alexandre Skill* à Frandenfibus expulßus 148. s S
Sfortia vaflati 3 1 8. 3 6 Ludouici cum patre Carolo Regt Francorum
Lucerienßum deditio 131S.fi inimiciti* 160.4p reconeibatio 160. 55
Lucretuformofitasjrtus, amores, caslitas 27 noua dißenfio 163. 11 vxores 163.51.
7.17 37
Lucret i.e KÂlfonfi amafi* cumfilio Iohann'is Ludouicus KÂmedeifilius Sabaudi* Dux
CoJfitinDalmatiamfuga 347-13 creatusi%2.8 Philippivxor 183.1 7 bberi
Luftus rißumfequitur 211.1s V.21
Lucullanum,Luculü quondam villa , Frafiatu Ludouicus Sabaudi* Ducisfilius Rex Cypri
dictum 309.^4 ßlutatusi77- 2 regno aj>ires à Solda»»
Ladomei yÂndagauenfis cum iÂlphonfo k^í- iußits 178.2
ragoni* rege bella ejr obitus 35- 2 4 Ludouici adSoldanumttgatioibtd. 7
Ludoutci iîrchidiaconi Bononienfis ApofloU- Ludouici Regis Siciü* obitus 14$. 37
c* Sedis doctrina ejrfacundia 524.24 Ludouici Bauari* Ducis oppugnatio Alberto
Ludoutci Caroh VH.Francorum regisfiliiexi- CMarchioni Brandeburg.à Cxßare deman -
lium 163.42 honorífica in Burgundia ex data 62. 1 0
ceptio 16^.2 reditus ab exilio 1 ¿4. 4^ in Ludouici Ferdinandi C*ßaris iÂpoßolicum
regnofucceßtOyCoronatio, resgeft* 164. s 1 legatum in careerem compingentis aecuja-
dementia 16^.12 tio г 41. 10
Ludouici ejr Ulberti réconciliâtto 63.14 Ludouici Comitis Palatini vxßr 14.2.9
Ludouicus Franci* Rex cum Hercule collâtus Ludouici Stephani Hungarorum regis gloria,
222.1 32^. 1 3 Ludouico a Pontífice Romanocorona
Ludouicus Franci* Rex qua conditione ab vi- gemmis ejrauropreciofiamißaeod.i $ Ludo
timo terrorum domino hères nuncupatus uici hberi eod. 17
220 31 Ludouici Librettonis Cardinalis nobibtascol-
Ludouici Francu Regis in Pium deuotionis at • legiique Cardinabum amor ас dtIiti* $70.
que cultusfiigus ¿13. $2 ad Pium liter* 17 mors eod.
eodem y 4 tniquißima decreta 520.. 13 ad Ludouici CMarchionisUWantuani de~> bello
PiuII. Papa liter* exindignationeßript* aduerfiut Tчгсагпfententia 3 4г. 3 8
ejrlegatio 207.28.38 deabolenda pragmá Ludouici media m Petrum Paulum odium
tica fanctione promißo iurata 1S3.47, lé 369.3
gatio ad Pium II. Papam dignißima ejr le- Ludoutci Patriarch* K_yfquileienfis res ge-
gatorumoratio 1S6. sy. 1 87. 12 in legato ft* ejr commendatio $69. 32. apud Eu-
^yfpoßolico Ioanne C*ßarino interceptofa- genium auttcritas ejr gratia eodem.
cinus 3 3 о . 4 contra fingios expeditio i}\.
19 vno anno Ângüam atque Htfpanicas Lupon'ismons 141.18
contentionespacaturiiactantia $4.0.40 ad Luporum in Scotia raritos j. 7
Pium Ugatio eod. 48 Ludouici Franci* ejr Luporum rabien Parifienfis emitas diuex.u.1
Henrici Caßellx regum apudBaionam con- Ц3.19
uentus 295.4$ vtriußque^j de concordia Lupus regni Siciü* gubernator 170.
cum Âragonenfi regeos leges 29^.2^ 27
mutим eorum amplexus eodem. 33 Lufitani* Regis legatio ad concilium CMan-
magmßcenti* ejr luxus oftentatio cod. tuanurn 8 7.15
35 Lygtrisflumen 148.28
Lyris,
ч
fcÈRVM HT VERBORVM.
Lyrk , fluuius 315.10 à moderna GariHanas nam ejr Bretonorum[илfubitcit ditioni сб.
vocatus 26. 55 Lyris arx eod. 18 ab<j4e- i9<JWalateftaru familiaparricidta 255.41:
thwpe quodam ejr aliis nudatis corpórea 253.2.23:2.54.10 ч
txpugnataeod. 36 cMalateftarum excommunicato 205.8
t^MalateftinitJMalateftafiln audacia & inge-
fjií mi ardor 252. 38 Malateßtmts patris in
Ariminofucceffbr eod- 3 9 Malaie/hm mors
Acareas Cyrnaci louis filias qui Lesbo eod.4y.z5 4.9
M — tnßtläpotitus2$$.i2Macareihuma- Maläanum,Sabinorum oppidum 275.17 Mal'
nitas ejr tuflitta eod. 13 apudLesbios lex, leo ädnifttus 3 65.41 Malhanum à Campoua-
appellata eod. 21 renfibosfundítasfubuerfum 564.40
KMacedonum in beIiis alacritas &felicitas MaUianenjium cum Campouarenfibos littgm
166.^7 365.Z4
Maguntiaab Adolfo\Ârchiepifcöpo Uttagun- Malo nullt deeßpatrocinium 363.Z3
tino occupâta 295.14 (JMàhrum confortio omnisfœdatur muItundo
Maguntinorum concordia traclatas, & leges 240 .27felicitas non diuturm 43-¡S
paris 528. 51 piuría referiré eft m Mogun- Malya,infula 244.24
tia Manfredonia à Ferdinande in dt dutone?» ac
KMahumethipfeudopropheta ortos,fttiprum, cepta 546.29
dogma eiasfy mirapropagatio 55. зу. 54.1 Manichaorum errores 65.50 Manichai árciter
ingenii acrimonia regnandit^ Itbido 326. duo milita baptizan * 12-5-^7
гу Mahumeth-,Turcorum imperator Z97. Mantuefitas , origo, amplitude ejr reliqua me
43 <JMahumethis Occidentis impertí adfe- morabilia 54.z4.5i. /8.-25
Batió 220,16:294.29fub mantilla vulnus Mantuanum concilium à Pío II. Papa mdtBu
1,27.29 defiribtiurpag.6o.ejrfeqq 'J/ifantuant co-
xJMaiefiatis Ufa. criminenfettdum perditur uentHs intttum 6 0 . 5 progrejfus 8 1. з/de-J
/30. Ii bello contra Turcos,quo milite , quanto nu-
Maiorumvirtasaboletpeccatd minorum z6f. merofoitem ,quibosve modiscjfèt inettndu
tjrvndepecunia exigenda, ardua dcubcra-
3*
Malateftaindufiriaejrrobur ¿51. 1 6 <JAtála U085.24 quaimbi de auxilia centra Tur
tefta adequeflrem militiam ргоиеЯт eod. cos confondis excttffa 92.34 Mint иam со -
Malatefta confito animifopromptitudine_j etlit dt[fointío P3-12
Guelfompartes mdies excrefcebant eyauge- Mapbei Contareni Patriarcha Venetiobttas&
batur eo.52potëtia inimmensuaucJa Z54. fncceffor 100.47
41 'uxor 2s1.54familia incrementum eod. Mará Marchionis Bâdenfis Carolifiatris,Ro-
57 ínter CMaldtefiam ejr Parcitatem odití perú Scholafiici Ctáaguntini cum duobui
eod.59 vtriastfrÂrmini pugnd tjr fiditio K_yilfonß пероtibas ad Pium legatio 329.
eod. 50 LMalatefta & Farcitas ab afino
7 . .
Ubidinofe afinam profeqaente adpralium Marchio Вadenfis à Palatino Maguntia captas
mutaum contitatÍ2$i.4j ingratiammu- info careeremcOmpaclas 295. 24 inde dt-
tuamredutti 552. 10 Malatefta fub amí- mtffuseod.
citia pratextи in Parcitatemfiaos eo. 16 Mam Euangebfia corpas Alexandria Vene
tMalateßaaduerfos Ioannemfiatrem bellum nas translatum 77-54
251.50 Mará tnaocatione^j VenetiinpraUo vfi 568
Malatefta Gueífts Princepsprofecías Z51.24 47
crucefignatw 2 tf.tjMalatefia obit9 252. Mará Cremónenfis àMontifaragonenfibas de-
34:2144* feclio 517.21 de Sinueffanis ad Montifarà
<JMalateßa Húngaros curfic mocatas 254.46 gonumvtâorià 317^4$
CMalatefia Hungari mors 2 55. 1 o Marcas Pompeiasà Cafare x^Áugnfio curator
CWalateßawfamilia origo &progref[as зу. Afiaconfiitutas 244.56
13 inter Italos vetuftasdr nobilttas 16J.31 Margarita Henrico Regí ^Ángüa in rnatri -
ciarttas eod. $2 in fide constantia 246. /7 moniumcollocata z 21.23
Unitas eod 1 8 Malateßarumfamilia Café- Margarita magnanimitas ejrfortitudo heroic
I N D E X ,
со 22 i.28.ad exercitumoLudouico Fran- lanenfesfalutarunt 7 2.S cum Friderico III.
çorum Regefuggeflum oratio 222. 1 7 An- Imperatore,pac7ai6. 2 0 cum Venetisfie-
glta Regina ad'Ludouicum itemregem 1 гг. dus & eins violâtio ibid. 4p apud CMacha -
20 aduerfus ducem Eboracenfem praltum loumclades2$8.27 adPiumpro Malateßa-
2.21.14. rumeaufapreces 272.4.
Margarita cumfilioinjpcmregni nato &cum CMelancholia humana qui terra correßondeat
viro,regnopulfa 2/21.3 6 Scotorum auxilia
implorauit eo. 37 à Scotts benigne habita Melçhela K^íegypti Soldant in Cyprum irru-
21/. 40 ptio ns-V
Morianü, Columnenßsfamilia oppidiï $op.tf CMelletenfiumadEcclefiamdefet~lio 261.36
Marini Roßaniprincipisperfidia p 4. 13 CMellodunum Senonum oppidum 224. 3S
Marinns Sinuejfa tyrannus 3 3 1 . 29 inter CMe/loduni Dominus Barbofas inter к_А~
Marinum & Ferdinandum pacts confie tio quítanos magna nobilitatù ас nominis eod.
ejrmutuaaffinitas eod. 31 IPfame obßdente defatifiës à Phiüppo Bur-
Moronisflatua à Carob euerfa гs7.18 gundia duce dr Carolo Ânglia Rege expu -
Martл oppidißtus 212.5 gnatum », eod.$o
Martiniacum oppidum à Philippe Burgundo CMenapii,Belgarumpopuli 2 j 3.7-2.
сupturn 21p. 45 Menghinus Laudentiityrannus 254.1s
Martini F. Papain Germaniam drGalliam le Mens malis innutrita domefiieisfo exemplis
gations i58.i$.2$obitus drJuccefifor ibi. corrupta,ab ingenio difiedere nequit 1,76.2
2 sfipernegftio Clocefiris& Iacobamfen- Metamauci vrbis deletio 77.^6:^0.48
tentia 22$. 3 4 CMetenfisà Carolo VII. Rege Francorum de
Martinus Romanics Pontifex pro Chrißi be//at1 161.14
nomine martyrio сoronatus г j 0.20 CMethymna,ciuitas inLesbo Ínfula 244. 19
Martyriiexemplummemorabile *7S-tf patria Arionis citharadi 244.45
Martyria tnEcclefia quando cejfarint tfp. 50 CMethymniafiliaCMacarfiLesbi dommÍ24S.
Mattfiones,Burgundtapopuli 2.2 у 2
Mutth, a Sunit cognomento Runt* ad carmen CMicbaelis CMatthia auuncttli capí'mitas dr
temporU momento expediendum prompti- mors Ь27ЛЪ
tudo . , гбугб CMignanum oppidum nobilium Neapolitano-
CMatthias à Ladislao in carcerem conieclus rum 7^л44
32?.^$wdedimiffu«eod. 45 in regem Bo- CMiles durants malts ejr Princip'tsfuipatientia
hemu electas eod. 45 CMotthia cum Fede admirâtus omoiaperfirt 22 6. 2 S
rico inimicitu capitales со. у/ reconciliatio- Militisarmatifidesrara 134.2.9
nis leges3 2%.2 3:324.3 2 CMatthia Vnga- CMtlitum ingenia mutabilia drregnandi cu-
rue regis cum Venetisfœdus 34^-3 1 pida 741%
CMauritii S. internecio 181.2 S CMintiifluminis origo & magnituào 5$. 17
Medicorum ex corpore humanopútridas carnes CMifer nemofinc caufa iSo.ri
ferro ó* coûter¿o demendt mos г 6%. 43 CMtffaorigo 282.28
CMediolanum oFrancifio Sjortia vicecomite CMtira Ser¿cea Cardinalibus à Paulo II. Pon
obfeßum 15.p cafo Venetorum legato récu tífice indulta 370.46
pérâtum ié. si CWitylene,vrbs Lesbi infitla 244. 17 CMtty-
CMediolanenfis aduerfus Venetos ji.40 poß- lenesßtuseod.20 nominisfit ratio 245. 17
ea à Franctfco Duce oppugnati ad eos confit- CMitylene rebus omnibus pulcherrime inßru-
geruntjv.$i Venetorum legato cafo Fran- ¿10244.21 CMityUnes portus eodem. л
сißum Dominumfalutarunt 72.8 CMalya,Cana, Arginußs dißantia eod. 24
CMediolanenfis Imperatorem Rom. dominum CMitylena patria illußrium virorum Pt-
fuumfißt 14-4S thaci, vnius è fiptemfapientibus-,K_Alcei
Mediolanenßum cum Florentines rjr Venetis Poeta,dr Anchimenidisfiatris eiuseod. 2 S
dißidium 180.5$ Sapphas muHeris admiranda eod. 3/ Dio-
CMcdiolancnfium aduerfus Venetos bellum phants oratoris eodem $3 Potamonts >Les-
71.40 poßea о Franci/co Duce oppugnatorü boclis, Crinagora, Theophanis eod. Terban-
adeos confugiumeod.î Venctorum legato driCMuficesartißcisincomparabtliseo. 4 7
perempto Francißum dominum CMedto- Hcl/,ma,Ca/liaeod.<)i MitjUnes iatefim*
fedttiones
1
kËRVM ET VE&BÖRVM.
fiditiones 245. 50MityleneâpluribmTy- 261 .yincenfaeod, • .. .. „■ . 58
rannisopprejfaeod. •. OMonsgridolfi ad Eccleßam Èomanam dcfe-
OMitylenai à Pythaco inprifiinam Ubertattm ¿lio 261.36
reßituti 2 4S- $ CWityltneorum cum Athe • Monsgrimanus vrbs ad Eccleßaßicisßibâcla
nienfibmcertamina244.s2 CMitylenm- 261.57
ßttm reciprocafortuna 2 4 $.12 OMosleon'is Vrfinorum oppidum à Picinino cd -
OModeßiaexemplum 15.49:25.51:31.8 ptumtiy .2 ab Eccleßa Romana récupérât»
OMoganiorigo&curfus 54S-4-0 117.1r.120.17
OMoguntiaßttts 64.35 MonsmartianusabAnconitanisdoiooccupatus
OMoguntina Eccleßafußraganei otim trede- 5 iß. 40 ab ïtfdem Eccleßa traduits 3 4г. 31
cm 64.59 OMonsrotundt*sjppidumSabinorum27 4.23
Moguntini inter Elecl,'oresprimatш 64.58 OMontisrotundißtus eo. 25fertiätas eo. Z4:
OMellaccianum,oppidumabEccleßaßicisoccu- OMontagna Parcitatis genttlis i» carcerem а
putum 261.45 OMalateßa coméelas inibiênecatus 252.
Mollauianiab Arimino dißantia 261.4.6 24.
OMonica diu* i^/fureüi \Âugußini matris OMontemapertum à Ferdinande Sicilia Regè
corpus Oßia inuentum Romain deLitum, expugnatum ^33 3 7
•ejr apudûgußinenfes reconditumjverß- OMonterani oppidi Euerfanorumßtus 153. 56
basques Majfei Vegii poeta infignitum OMonteranum ab Eccleßa Romanafitba?-
402.4 etum 377-5¿
Monachi Senenßs miraculum 124-1)b ^Monteßleros oppidum à Philippe Burgundia
Monachorum Sancli Benedicli habitas 165. 5 Duceexpugnatum 224.26
vfas iis carnium interdiclas eo. 6 OMontefiutulum,oppidum ab Eccleßaßicis ca-
Monaßeriißncla ^ínna defcriptio 262.41 ptum z 6 1.45 Mohlefcutuli arx munitißi-
in medio colits templum nobile eod. 47 tem- maeod. $%
pli cœnacula,deambulatoria,porticas eo. 4 8 Monticellumoppidum Euerfanorum ab exer -
monachorum habitas dr cultas inveflittt citu Eccleßaßtcofubaclum Î77-52
263.5 carnium vfus eisinterdiclas eod. 6 OMontifaragonum , oppidum à Ferdinand»
eiufdemrnonachis ob Pit ll.in eos ciernen- obfijjùm 317. иски obfeßtoßoluta 31^. g
tiam lacryma pra gaudio excußa eodem Montoriiißtas 134.20
2 $ priuilegifs drindulgentiis ab eo donati \Morbasfolo Regis Francia tacJu cu raidis
eod2$. i$6.$z
OMonaßeriifancli OMartini deßriptio zu. Mordanumagriimolenßscaßelhm 385. 4
2o OMorea Peloponeßprouincia olim K^chaia dt-
OMonaßerium fupra Ionam ßtum à Phi- cía 192.4.6per Andream Apoßolum adfi-
Uppo Burgundia duce fubactum 2Z4. dem Chrißianamconuerfa ibid. 10
OMorialis exercitas in Picenum ductus qui л
OMondainum aFerrantino Tôuello occupât» OMalateßaßnenoxa ei illatâauerfas 2.54
154.9 à Malateßaobfeßum 2$4.17 окоп- 44
duinißluta obfidw eodem zo à ОМálate- Morialis Roma capites &fccurif>ercuffus eo. 5 ó
ßatandemoccupatum z54-3b Morini,populi BeIgtл 225.1 я
OMonouaßiavrbisßtus^legatio ad Pium II. OVLorsbonamalamvitamredimit 340. iS
Рлрат ejr deditio 103.37.4p OMorfenfisfamilia nomenunde 500.25
OMmfcorbinas oppidum à Ferdinande fuba- OMortalium naturafragüis 15 S.21
clum . 249.51 OMortariumjormcntumaneum 242. $z
OMonsflorus , oppidum inuiclum 260. OMotta,ciuitas к Ferdinande capta 249.51
55 , OMoyfispugnante aduerfas K^îmalechitas if
Mönsflorus oppidum a Cardinali Theattßnfi raelejnmonteadDeumprecesfufa 541.7
obfeßum 262.1 Sigifmundi refugium eod. OMuldauiukSigifmundoMaUtefaocatpatum
5 Montisflori arx eod. 6.tunes eod. S muri 336.43 **'
eod. oppugndtto eodem 10 OMuliebre regime cotemptu no caret 176.23
Montisflori oppidanorum aduerfus prafeflum OMulierisbelltcofaexemplum 89.48 doclif
arcisfiaus ac deditio eod. 21 OMontisflori ßma item 5^ -40: $9.55
oppidum captum eod. 27 OMulier es naturafuntreligioßores 97 л 6
OHonsgiardtnas cmiloí ab Eccleßaßicis capta, OMulierumingemumßempercredttlu 564.5s
i N to E X
<jMundainum, oppidum inexpugnable 260. ibi cJMufarum domicilia todem 47
I âBertramoobfeffum 2^.3 xm deditio- Tiepofivrbis defcriptto 115.26
nem acceptum cod. 41л CardwaleTheanêfc Nept unit mcolarum venatmejr aucupta 309.
obfeffum (fr oppugnatum 261.52 äb Ессй-
fiaßicis obfeffum гбо.ц oppugnatum to. Z2 Nerii Epifcopi Senenßs mors &fueeeßhr 17.
aua legt'deditum tod. 33 г ó. 30
UMundauium à Stgijmundo Malateßa Eccle - Neruii,populi Btlgarum 2 1 3.73
ft* Roman* crepturn 12 4. 2 8 Neula amnis 141-19
iß>[undauienfisjub Ecclefix. Romano; iugum Nicephon Imperatoris Grлсorum cum Carolo
mißt 2Í0.37 M-fœdus 78-37
<Jblutin*comitatus in Ducatam creel10 /7. Tiictphori cum Pipino Caroli M.ßlio contun
9 do 7*-î$
OtfyrtetiPodiioppidißtus л 7 Of. I orx cod. у Nicodemus Scaügcr Epifiopus Frißgtnßs j.
rupes&preapitiaeod.rtum со. 9 ZI
(JMyßpopttüqut 3*5-4 Nicolai Бeilonii Pifani Nuetri*propreßdü iu
risfeientia 364.8 internus miftrabtlis eod.
*L 22
Nicolai Eymtrici defanguint Chrißi in terra
NAffauicnßum familia ad Imperium Ro- iacente errorftedtßtmus 253-26
manumfubltmata 1 46.27 Nicolai marchionis Eßenßs in HugonemfiltZ
2(atura humana vera аил dicaíur 287.49 feuchtas 168.57
Tintura humana qutconßituatur 288. 3 аил Nicolai Picinini in Eccleßam Rom. tyrannis,
item contintat cod. 2 1fpteifica аил 28J.51 fortunajnors 43.5'./. I/ Nicolai Euer/ùm
Natur* human* cur ßngularis competat opprimendt conatos 374-7
fama 2S&.2 Nicolaifand* Cecils* Cardinalis ad Pium le-
Haturalia immutabilia 2lj.ll gatto 3S+'7
Naualisccrtaminis dtferiptio -2/3.7 NicolaifancTt Petri Cardinalis cum Sigtfmun -
Tôuarrcnfes bellis adßitfi 170.Jp do xîußri* Duce réconciliâtio tentata o i .
Naupaclum à Tunis contraftedus dircptum 4
3H-H Nicolai Epifcopi Tergeßini mors Ц'43
Têapolio Vrßnorum Princeps Eccleßaßico tx • 2(icolaus Tacca duxjedutonis Bracchian* im
eratuipr*fec7us 142. zi ittm Regiis copi'u Italia 3 6yt$ a Nicolao У.сопиШш ejrfup-
adutrfm Eutrfanos У77. 22 N¿apoUonit plicio ajfcclus eod. 2 2feruatuseod 24 über
pro Senogaäenßbus fuppeti* 258. $2 cum facius adingemnm redut eod. 25
exercitu in agrum CelaniprofecJto 3 /9.46 Nicolaus Vin Papam Rom.locoEugeniieleclus
NeapoleonUfanftt exeratus dueloris inln • 14 S.i8 y 10 deCardinalatu Acne*pro-
/uldySorá dr к^Агрто Sorano creptis virtus mißio2i.$ mors 24.18 virtutes,patria , res
3l7.¡4N¿apoleonUresgefl* 3 58.1 geß* &qu*mdiufediîpoßoheprefuent
Ntapolis olim Parthenope dittajnctropoUs St 24r.24.2%
ella* tf.ió Ntcoßa Cyprivrbspracipua à ^Mekhela Sol-
N¿apolitanum regnum infclito terra motu dano Aegyptidirepta I7S-43
cumoppreßionetrigintamiäium homtnum Nocentes curpuniendi 269-4$
concujfum 19лf Nola opptdum in Terra laboris fiturn 174.
Neceari amnis с Sueuicis agris in Rhenum cur- 28
fits 220.46 T(olanireißitmentari*penuriapreßt 174.5
Tieccrinorum adPicininum deftEl10 $6. j Nomina rebusftpiufcuU aduerfa 1S2.ii
Neceßitas omniafuadet 17 6.26 iuftum facti Norimbergenfium tjr Odarchionis Brandt-
'33-44 burgenßs contention/. 52 Norimbergenfes
2(egligtntia alterius deßdia non excufatur ocl es ab Âlberto Brandcburgenß villi
4^-57 91.2t
Nemorenßs lacas curßeculum Dion* vol attu Tfortmanrita Calli* prouincia Oceanum per-
307.^1 lacus Nemorenfis ambitus $07.36 tingens 1 48. 2$ ab Henrico Angli* Rtgc_j
planifies eod. j 7 rupes ев. 39 ibi caß'anear-um inttafa i у/. /8 iterum ab eodtm debeНил
nueum ejr malarum copia to. 4/ mejpilorum
item &prunorum codem 43 vmbr* codem Notariorum conßlium in cementи Mantua-
пороНи-
RERVM ET VERBORVM.
nopoßulatum 34.31 Palatini in Principes CMaguntia сaptos bar
Nouerшит inpriuignos blandimenía 1 70. barafieüities
40 Palatii Pientini magnißcentißimi deßriptio
Noxiaßepts tanquam profutura eliguntur Z31. 4.?formaeodem 42 lapides eodem 4$
27S-4S compluuium eo.^y.2 3 z. 2 latera eod. 48
Nuceria , vrbs praßdatus Francifii Patricii longitudo eod. $ oporticus eod. z3z.1s.i4-
364.7 feneftrA eodem $2pluteorum eimitia eod.
Numiciamnisfons 30 7. .$-4 Numicus amn'ts SSfeuta lapídea 231. qferrei annuli eo. sß-
ab AEnea abforptus tod. yy diliaeod.8porta eod.ioianu* eod. 12 colu
Nurfiaalpes no.3'2 mna lapídea eod. 1 6 deambulatio eodem 1 7
manfiohyberno tempore cod. 1 8 Palatii te-
Horum compluuia 132.21 eifiernaeod. 22
turres eod. 24 perifiilium eodem 2 б Ârea
f~\Ccafiononnegtigenda цб.12 eodem. Triclinia eodem z$ eubicula eodem
Oerladt tumultus ^6j.zo 30. celta promptuaria , vinaria & olearia
Oclaui turrisfitus 13 $.2 eodem 31 Scala eodem 3 6 deambulatorium
Oenotriorumfides ejrhabitatio 1.72.4.% eodem 41 aula quadrata eodem 43 concla-
Oleum B.RemigioRemenßantißitiperalbam ue eius interius eodem 44 eubicula duo eo
columbamattatum 156.17 dem 4 4 aula eodem 4 б oßia eodem 47 ca •
Oliuerii domus Ecckfia Rom. reddita 140. minus eodem p lacunar eodem 42 сanacu
tum Z33.2 Oratorium eodem 4 hoc à Pon
Olmeti month exatta deßriptio ' tífice Pio II. inhabitatum eodem 6 laque-
Ophiufa vetus nomen infuU Rhodt 204.9 aria eodem 8 trabes abiegnamagnitudine
Orientalts Ecckfia obedientia Pontifici Rom. (jrpukhritudtne refpondentesoperi eodem
profita 103.3 г p ajfères ¿r tigna eodem.pauimenta eodem
Orientaüumvariaad Pium II. Papamkga- wconcameraitones eodem 14 Palatiißtus
tiones, diiterß habittts, inaudita voractios eodem 17 vnde lattßtmus patetprojpeclus
eorumque oratio 12 7. 30.3«?. 49 eodem Z2 coquina eodem ^zhortuspenfilk
Orientalium legationesfujpefta 128.3 о eodem 4 r circa hertumfediliafaxea &plu
Orlandiprafulis Florentim ambitio &finita teapecJoribus tenus eodem 43
mors 140.12.z6 Palatini Comitis equitatus in animahins Ba
Ortuchtum oppidum à Neарокопе expugna- denfiurn immantm edidtt firagem zzo
tum 331.0 S4
Offadr cerebrumfenfutacluscarent 287.40 Palatini de Вadenfibus vicJoria eodem s s Pa~
Oßia,vrbs abAnco condita 101.47 Oßia ru latini liberalitas animiques magnificentta
dera eodem 4 8 ampIitudo code/», portion ¿9S-H
columnaßatua eodem 4g templum eo. so Palatioli monafierii depicJio 30«?. 45 Ecclefia
mœnia eodem s 1 adesfiera 30 z. 1faneto- fornix eodem 46 columnс eodem 47 mo-
rum oßium recondüorium eodem 3 nachorum habitacula eodem 47 fpelunca
palatium epifiopale ¿02. 6 Turris eodem eodem 4p fontes eodem so hortuscod. 49
p Ofiu celehntas eodem 13 Pifiatorum e antrum eodem s1) in quo Ifidorus Cardina
Dalmatia profeflorum domicilium eod. lis Ruthenusprandium ftbi afiumfugiens
14 Ofiiaager eod. ï-taquxâuctus 401. $1 fecit 309. i olim Carthußenfium domicili
302. 16fiagnum eodem 19 Olorumrece- um eodem 2.ante monafierii ingreßum ru-
ptacutum eodem 18 pes,in quafa/ces Co»fitlum Romanorum &
Oßia à Ladißao Sicilia Regelt deßrufta 30/. duodecimfecuresfculpta eodem 6 i_Arcù
SS Papafitus eodem 9 Arcisprofpeftus eodem
Ofualdi Reicolßfeditionîs Vitnnenfis affecla 26
ßipplicium zyff.iz Pakaamn'ts 216.1$
Patlianum oppidum à Nicolao V. Papa Comiti*
famtliçereptum , j 69. y
Paludiifitus 133 . 3 8
PAct's commendatio izi.36 Palumbaria 309. 47
Padifluminisorigoejr magnitude S7-S4 Pатасhit Patricii Romani ad Portuenfem vr-
Pœnttentia exemplum *Sl"f7 bem xenodochium 303.8
Kkkk
I N D E X
Pampalonia caput regni Tâuarrenfts 170. Pontiftci Pio 1 1. obtuiit л 19*9
21 Patauiiwßauratio ejrcombnßio 76.27
Vandolphus Sabellus\yirionioppidi Princeps Patau ine Eccleßaprouifio 100.44
36j. 4$ Pandolphi aduerfus Ioannem To- Paterпит oppidum ab Eccleßa Romana Du-
parcham Stable inimicitia eod. 4 óPondol- eibuscapturn i\9-i$
phi ingenium mite & соtent10mm fugiem PatientU ехетрЫт 9. s: i S. 4P
eodem4d>- Patriarcharum Orientalium cum Romana ec-
Vandolphi Pondoni capttuttas 3 / 6. 1 у cleßa réconciliât10 /03.
Pandulphus Fani ejrPtceni oppidorum Dornt - Patrißlius legespraferiberes run debet 164.
nUSCOnßitUtUS 2$6.2\ • 22
Pandulphus Galeotti filins Pifauro prafeetus Pauli K^fpoßoli encomium 2 01.55 martjrium
г $ j. i г Pandulpbt obitits eod. 139-V
Pandulpbt CMalateftini gtrmani conuiuium Pauli iÂpoßoli caput vbißt conditum 19$.
2yt. 47 Ludorum milttarгит inHitutto 44
2 $2.50 impiétés ejr vitadißoluta 257.2$ Pauli Kîrchtepifcopi Lazarini, Pauli Benedi-
perfidia eod. 27 Ûi&CMartineti Fulgoßagentisprincipu
VOrmont* ambitus 324. ^.бРаппота à Ro coniuratio 19г. 12 PaulusDux Genua ere'
manis inculta eo. 48 л Gothü et). 49 Hunts atus eod. 3 3 Pauli ad Ptum littera eo.3 3 de
eo.Longobardiseod $\.Hungariseo. Francis viclorio 191-36
F'apa non nifi Deo ejrfieris UtterisßtbiecJus Pauli Cardtnalis cum Euerfoamicitia 175.3 3
3%. и Papa non obcdire_j nefas 1 09. 40 Paulus mediator pacis inter ilium ejr Pium
Vapx vtrum Rom. Imperator obedires te- II. Papameod.
neatur ; ejrnumilludßerifitconfultum 2y. Pauli II. Pontifieisftatuta37 \. 23 de Concilio
19 Vapanemomaiorin terris 1 45.5 generaü inftituendo cod. 1 4 de expedítione
Papatus à Sorano contemptш /40.17 contra Turcas eod. ij? de Cardmaltum crto-
Papienßsecclefia Rom. VontißciJubelt /04. tione eorum^numeroeo. 27 de Sacerdotiis
10 matoí ibus decernendiseod. 3; de Epifcopis
Vapienßum Francifco Duci (jMediolano de- fedefuá nonpulfandis eodem 3 7 de Eccleßa
ditioji. 4i communipatnmonio eod. 40 de Tflamen-
Parcitas Gibe/ltnorum Princeps 151. 2ociui- tu curtailum eod. 43 deportorOs eod 4 4 de
tatisperdttor 2<i.2j Parcitatis CMolote- Arcium eußodibus eod. 4$ des Prafidibus
ßaamicitia aßeclatio 2$\. 33 inter Par prouincia decedent¿bus eod. 49 de Ecclefia-
titatemur CMaloteftamfimultas ejrodiu ßici exercitus duce eo.50 Pauli in Epifcopos
eodem 3 9 mutuum m Armiño praUum eo. fedibusfuis eiecJos out mopes libéraittas
SoParcitatifuppetiemtffaeod. 151.2 ЗУ 0.4.9 inreos Clementiaeod. s 1pecunia
Parcitas a CM.alóteft0 amicitiamfingente cir- corroded* auiditas eo. $ 1 cugemmis lapti
cumuentusi$2. i6 Parcitasejr MalateHo ltfe] ; delûâfatio 371.1 vigilia nodurna eo.
ingratiam reduciimutuam i$2. 10 Par 7 exnocíediemfaciendi mos eo. 9 leges ab-
eilatisà ciuibusfuis deferíi ex Armiñofuga olendi conatus eod. 11 tut amentum eod. 18
2)1.2} Paulus lapfo s curiaüum mores ad Patrum
Parißenßs vrbs à Burgundis capta 1 52.14 in difcipltnam reftrinxit 371.21 Cardinales
audita latrociniis expoßta ibid. 51 purgatл vt legibusfuisÇubfcriberent,vifubegit $72
/УЗ- / 8 luporum rabie diuexata ibid. 36 Pauli contra Euerfonos bellum ejr auxi
Parmactuitas ab Henrico V.obfejfa л $1.25 liary 6. 51 cum Venetisfadus 406. 43 in
Parpinianum ^yírogonum oppidum à Gallis Turcas expeditio 196.2%
сaptum /73.52 Pauli CMalateßafilii cum loannis Cloudiger-
Parricida raranon cruenta mors 2$ 4.2.6 maniconiuge adulterium 241. 39 ambo ob
Parricidiiexemplum 1 51.10poena /24.^2 eo interfeeti eod. 41
Pafchalis CMalipetri dueis Venetorttm mors Pauperis ad Ducatumfubliwatio 72. 28 пес
24.6.50 non od Cardinalatum 0$. 49
PaJJàranttm oppidum *¿9-37 Paupertas dignitatem alieuius impediré non
i» Paftone Chrißt qutcquid Deus operatus eft, debet fiï-S^
idhominitradendum 290.1% Pauperum eß regnum calorum 326.
faßorgregis emimcJa vocea catinum, ex quo Я
corpus curares cönßtcuerat, lacle plenum Peccato confitenti'condonando- 10.27
Pecunia
RERVM ET V ERBORVM.
Ресины vis zó.19 eod.vifîoria eod. 2z trophaaeo.Z4 ingenii
Pedofaqu'is , 301.30 prqflantia eodem z6 Philippiopes & délitiç
Pelafgia , ínfula,prias IJfa dietл vnde hocfor-
332. 4P prouinciq eod. yo vrbes ejrgentes
titanomen 2 4y. 11 eod. in сaptos àfe reges liberalitas zp¿.$$
Pelafgi quifedemfuam &domicilium inLesbo Philippas equitandofagittandoque^j curfit
fortiti 245.8 acfaltu ad militarefe robur exercuit zz\.
Pelopennefi de vectigalibus proventas 314. 1 8 Philippi aduerfasArmcniacosprima ex-
/4 Péloponnefifitas 315. 1 Peloponnefus peditio eod. 2 o apudBurfellam morbas ¿31.
mercatorumfides codem 4 vint & trittei i aduentu EpifiopiFerrarienfisfanitati re-
fertilis eodem.¿ Peloponnefuspane omnis à ßitntaseod.9 a Tunis patrisfui captiuita-
TurcisfubaBa 343-11 tem vindicandi ardor 23 1. 11 Philippi &
Pennarum vrbs à Picinino capta 13 4.3 Regis Franciafimultates 6y. ¿p. 4 б legatio
Percent oppidt variaexpugnatio 1 1 0.3p adCAlantuanum conuentum 64.^0 Philip
Perfidia exemplum 61.43:1^6.49 pi cum Anglichfœdas цз. $6 diffenfio&
Pinada , qua ingruerepoffunt , animo cogita eias caufa 1 y 4. 27 in Francos odium obpa
re г.и]не deuitare,prudentis efl 193 .43 tris cedem ibi. ^Philippus aduerfos regem
Ptruimfimcl, iterum peierare non verétur FrancieabAnglorumpàrtibas 4.4. Philip
piadfitperba Sigifmundi Cafaris mandata
Perujia vrbls defiriptio 4-2.43 magnanimumrejponfitm zzp.Z4Cum Ca
Pefiusmons 133.30 rolo Francia Regepax 159. z: ¿30. 49 ad
Peßiscuraincerta 8. 3 Peßiscuratio mirabilis exercitumfuumcum Armeniacis congref-
refertur 8.4 fitrum oratio 2¿3. 3 y ÂnglicisadBrofi-
Pe/lis Bafilienfis 7.46 Pragenßs *7-53 fauum oppidum victoria 22 6. 33 ad oppi
Petrtolenfis balnea 1o2. $ dum Cones de Delphine Z2¡. 9 de Borbo-
Petriolia'éris infalultritas z6p.¿q. niofororisfuá viro zzp.^2deScotis advr-
Petras Guidonis regis Cypri afiatre interfe bem Treuantum mémorabilis 227. 19 ¿&
ctas tjf.is Leodienfibus ad Bouinarum oppidum 218.
Petrus Lalla CMontorii comes\vir vxorios & 9 Philippi duabas ha/lis transfoßi çonflan-
fid? imperio mulicris} 30.47 cius lerntoí & tia immota zzq.y Philippusfuis recidiuus
mollicellus eod. yo eo. 1 2 adPhilippum Burgundum Brabm-
Petrus S. miarci Cardinalis Ecclefia Patauine tie hareditas deuoluta ¿28. iz Philippas
profecías 44-4- Ъгabatía duxmortuus 228.11 videinBur-
Petri Kyípofioü encomium 201.12. gundi. Philippus IoannisFranciçRegisfilins
Petri marty rium 3 39. 4 1 quare i^dudax diffus 1 4$. 38 ab Aurelia-
Petri Apofioli caput vbifit conditum 193.44 nefipercufias 14p. 47Philippi vxor 149.2
Petrus Barbas in Pontificem Romanum ele- Philippas \jAmedei Sabaudia Ducisfilias Co
£las 568. 27fine cuiufquam inuidia aut mes Gebennarum creatas 182. % mortuas
dtffenfu eod. jz Formo// nomenpro more_^>
adPontificaturn eueclorumfibi mdidh cod. PhilppiLudouiciSabaudiaDucisfilitcrudeli-
41 in CAtarcumillud mutauit eod. 46 il-
' ludqucj in Paukrn 1 1, conuertit codent Philippi CMarie Ducis OMediolani mors &
48 ■•"
heres 14.34:71.37
Petri Poeta opera & óbitos 274I3 Philippi SarezaniiinPicenis leçatio 36p. 4 8
phalaris monafieriifitas, rudera ejr vetufias candor ejr integritaseod. 49
206.31 Philippi Ducis CMediolanióbitos 7Щ7
phannia Philofophiperipatetki patria 244. Phcebas pofi nubila iSo.iz
Piccardie excidium Ц7-3+
philippiinfignum dueHi à Carolo Francia Re FHeinini ortos 12^4fortitude 246. п. 18 in
ge detrecJatitrophaum 2Ze>.}6 vrbes Ecclefia Romanainuafio г f. 1. 17 cit
Philippas Burgundia dux 2Z2. 42 Ioannis cornue Grauinç inducía со. zSPicininifa-
Regis Franciafilins. Carolí magnifiater таfepulta/urfos erec~ía2y 6-42:2уу.9 in
Z2}.$ Philippi coniugiiimeod. 7 imperium agrum Rheatinum irruptio uy.iin Sicilia
eod. S ítempartes 129. tfin capiendts vrbibasa-
Philippi Burgundia dims laudes 332.1./ gene- gri Rom.progreffus /14. 32 contra Señenfes
risfplendor eod. 1 8 corporis & animt dotes bellum 26. 14fuga ibid. 26
Kkkk л
I N D E X
пегis depiftio eo.adoßiaTyberinaamaniß
cum Alexandre Sforda conuentus 320.17
ßmusfee[S'ils 301.3 i in Albanutn ßcejfus
vtriufque oratio militariseod. 21.55 inCul-
топ* вbßdtone calamita 276.51 vióíorta 50 6л in Bonoma ingreßus $s-4Q tn vrlte
Ferrarienfem $7. 2 S invrbem Fbrentu
eod. 42 exprabo ad Vrfariam commiffo
45) . i о in vrbem Senenfium 4 4 . yi Piiiter
cumfuisfuga ¿47.y3.-248. 39 ex Troiano
iMantuanumà Senenfibus multisrationi-
confîtflu in Aprudosfuga 2 7у. 11 inApru-
busdißuafum 48. 21. in Mantuam ingref-
tiis bella ejrvi¿loria 134.1
fuspompofus y8. 54 mandatain сопнепт
Pkininusfenexpecuntofùs 250.1
Mantuano ad Fridericum III. Cafaren*
Ptcimmfilti adFrancos defe¿lio 13 6 . 3 $
miffa 6y. /8 horis tribus in ^Mantuano co
Picólominс'a domus humiliâtio 2.9
dito perorado 82. 41 grauis inßrmitas ejr
Picólomineorumfamilia ab vrbe Roma in Se
mira animi magnitudo 87. 31.56 inde ad
nas tranßata 2. y: \13.2j
vrbem Romam reditus ejrfeßiuus tngref-
Pternи сtututis etymon 20 $.46 adificia тл -
fus 116. y ex Mantuano concibo Romam re-
guifea eyfpkndida %з$.$а Pienda Pala
uerßadûirites oratio izt.13 Pitin
tli augußißimidefcripdo 221.42
fiendnoruminCMatthaum Apoßolum cul- colaum Taccamproditorem odium 363.52
tus ejr religio 256.9feßum eins dttierfo cer- inperfequendis barотbusfacJiofis confian -
taminücurrentium lufu celebrant eod. 1 o da 13s. Of de tuenda Repub. Chrißiana con
quavicJoribuspramiaconßitutaeod. 2! tra Turcas cum Cardtnabbus confultado
PÜILadPontißcatumfubbmatio 31.20 ex- iSp.lpconfibum ipo. 32 aduerfus Tur-
oficulatio ejradorado 31. 22. 43 coronatio cam cum exercitufuopro nomine Chrißia-
ejr diuina соferиalio3 3.y. i o aduerfus Tur nopugnandi ardor 359.1 cum exercitu ad-
cas délibérâtio & inditt10 conciUi Mantu- uerfus Turcas idnerifiacdncíuri, regimi-
ani3 4. i 2. г 3 pro defendida rebgione cura nis Romaniconßitudo 347.16:5^4.16//;-
34. ^sinPapam elect10 tod Italia alitfique neris eifdem qua ineunda ratio 354.1 ad
nattotubus acceptißtma 3/. уо P/V origo 4о Venetos ob claßem contra Tчгса* paranda
4 7patria 44.13 vide compluria in Aeneas Ugatio 95. /y à CMantua dtfeeffus 95. 2 у
humtbtas%6. 46 integritas3/ 2.3. 44m- pro Hungarisfuppeda 220. 20:317.3
PU II. Pap* ad Orientales legado 127. zjod
uiclaconflantia 104. 23: /36. 7 : 208. / /
in VirginemCMariam cultus 360. z? in Phibppum Burgundia ducem z51.fi ad
fanclo Euangebo defendendofcruor 333. Bofna Regís Legatos reßonfum Z9S.29
22 P« martyrium quotidianum 561. 14. adoradonem legatorum Ducts Burgundia
ViusVontifex I I.amanitatefiluarum capita, 66.55-.55z.il adFerdinandiOratores 17/.
variât^ videndi cupidus 21J. i8vic~ioria- 4 y adFlorentinos bellum aduerfus Tчгсат
rumfehcifucccffamattus eod. 2 j plebiex- itmclis Venetorü viribus diffuadentes 3*4.
o/us 155.49. appellationem adfuturum co- 27 ad Legatos Francos 271. 2z ad Itab*
ciliufufiubt 9 í . 4 у in armortifplendore ob- legatos oratio eorumttre/¡>on/á,ej- Veneto-
leсIat10 11,62.$ fermo cu Federico Vt bína rum magnifica verba 353.59. ad Orate -
te de antiqиis hißoriis ibid. 40 profitSIto ad res Romanos in vrbe Vituruio /1 3 . 2у ad Se
vrbïTybur 1 3 à.izgloriojâtb.exceptio 13 6. nenfium legatos acr'is ejrcordattßtma orado
4.3 dementia ibid. 51 advrbem Mantuam 219.24 adPaubArcbiepificopiducisfyGenu-
profeclio 39л y enfium bteras refponsu Z92.49 liberale re-
Vu in Abbatiainualettido Z5 1.53 ex Abbaliл fponfum Carlota Cjpri Reginadatum 1 79.
peße obßeffa abitusVientiam 2,31.53 ibi cor 49 munificentta in ipfam i!o. 13
poris vires reeepit 231. qoPtipro templo Piill.Papaexfuofibo in conuentu ^Mantua
Vkndno augußißimo conferuando сdiel¡i no grauis oratio ejr de contemptи reltgte-
2^.30 P/«í indecoäatione loannis bapdßq nis Chrißiana querela 60. 14 ad exapien-
temphtm ¿rabanaper Сardinaiem Oßien- dum caput AndreaApofioli apparatus dus£
fem dedteauit 126.1 adfanda <^Ânn* mo- oratio deuodßima 19 4. 27. у 3: 195. 46 ad
naßerium aditus 1.62. 2 9 ad Petriebt 2 63 finatüSenenfem 4y . ! adCardinales in co
3 4 ibi balneis vfus eo. 3 5 varia eius dt lechi liflorto ardendßima oratio , adamatints ar
no eo. tndeq; addiui Antonitfacellu iocun- gumenté beНи соtrt Turcasfußeipiendum
dusfeeffus ac loci deferipdo eo. 3 8 èPetriolo oßendens 536.Z2 adnouos Сardiñalesgua
dtfeeffus ejr ad Tudertuprofeclio2 69.ZJ0. les eos eßeoporteat 99-20
no è Tudertodifceßuszjz. 25 1otitis iti- Pit ad RodulphuM btera Apoßobca 32.S.IJ
PU ad
R E R V M ET VERBORVM.
pH ad Francifcum CMediolanenfem dc_j tatitranfcripta244. 34 Pompeii M. thea-
exêditione contra Turcas epißola 343. $2. trum 1p p. 4j
Tins a Boßo Flor* Dominofplendide exceptus Pons argenteus hoßibusfugientibusfiernen-
í 1 8 . 4 8 a Sublacenfibus non minus honori- dus i$l-27
ßiciöj. $0 ab Interamnenßpopulo 27 г. Pons corui oppidum ab Eccleßaßico exercittt
33 à Comité Sánela Flora imitâtus 218. fubaclum 314.17
3 6 PH in defendendo Ferdinande Sicilia Pontelandolfum oppidum à Ferdinande dire-
Regeprovifio 100.34 PH cum Oratoribus ptum губ. 4p
Galluis fuper bello regni Sicilia inducia- Pons latronus, oppidumRoßaniprineipis 276
rum traclatus2 64.4 cum ^yíquilanis in- So à Ferdiñando obfeßum eodem }iobß-
duciarumpatlum 304.40 dtoneßlutum 277'7
inter Pium ejrDominicumMaktefiam pacts Vontiainßtla Alfonfiregis captiuitate nobili-
leges 148. si PH in Thornam Pakologum tata 30^.40
munificentia 130.1$ in ^yiquilanos de Vontifex Roma eligedus $ 02.11 Vontificis Ro
mentia 30 s. i S liberalitas eodem 26 in mani eligendi antecedetia $67.8 leges 3 68
Brachiana Seditionisfamiliares dementia intus 7,68. 6 ratio 30. 1^:368. 20 creati
363. s S in Celani item Comittjfam 351. i<f nomen mutandt mos 568.45
Piiingentem Bohemicamfauor ejradfeffiio Vontifex Romanus Chrißi vicarius 103. 52:
prolixa 11,8.52 Pius hißoriamBohemicam 1 14. 9 fiicceßbr Petri 121. и Vontificis eß
barbare fcriptam Romano illußrauit elo- indicare de Sanclorit honoribus 193.6 Von
quio eodem s\ in gentern Columnenfium tificis codants eußodes367.41 Vontifici Ro
fauor300. 21 : 308. 44 in CMalüanenßs mano lonîßima manus , nthilque eiusau-
humanitas 155.48 manßtetißima in cati tforitatt neçatum 25p. 19
no laclepleno à paflore accipiendo comitas Vontis Legti à Bononiadißantia $83.46
2 19.13 Piicum curia fua tempefiate hor Vopttlusfui natura Regibus &principibus ini-
renda Ofiia ingruente_jpericulum304¡. 3 mtcus 2.5.25 Vopulo nihil dißcilius, quam
cbituslenifiimus 561.6 iufia eodem 45fe- fiimptumfúndeos 342. ^Vopulo Reipu-
pultura 367. 2 blica z'tbernatto пит tuto comrnittatur
Pincenßs agri à Francißo Mediolano Duce_j 40.11:4.5.24
deuaßati j1.19.zS Vopulonia depopulatio 78.41
Pipini Caroli CW.filii & Regis Italia cum Ve ■ Vortuenfis, vrbsvndenornenfirtita 302.55
net/s bellum ¿r vicJoria 77 .21 Vortuenfisruderaeodem.porta 30.7.1 mu
Pifint Regis Italia cum Nicephoro Grçcontm ri eodem.
lmperatorefadus /9.1 Poßapraftfli caßelli Monttßiragonenfis vul
Pifanorum dr Venetorum fadus contra Ge nera & captiuitas 317-30
nuenfis 80.1 bellum cum Venet'u 79-4 6 Poßeßionc^fuanemofine caufa deflituendus
Pifanderpoeta Rhodius 2 о 5. 5 122.41
Pifaurum oppidum OHalateßa in vicariatu Poffeßtonem iniußam non eße diuturnam me-
concejfum 255. 21 à Galeatio Alexandre morabtli exemplo edocetur 8p . 3 y9 о . 7
Sfortia venditum z 58.21 Peßidoniipatria 205.2
Pithaci èfipte Sapienttbus vniuspatria 244. Potentia nulla diuturna *79-$i
2% PraLitorum in Gallia dignitas per pragmati-
Placentia à Francifco Ulíediolano Duce vi ca cam Sanclionem diminuta 1 óo . 1 4
fta 71.44 Praliumprater neceßitatem committere in-
Pliniimaiorismors /53.22, cautießDueüi 154.6
Pluma vires eneruant *S4-i4 Pranefiaoppidtfitus& rudera гбр.ьб
Poetis питfides adhibenda 1 3 6.3 3 Prafuiis Rornanimunus 23 8.1s
Poianelluma Ferdinandoper concordiamob- Praga Bohemorum metropolis 327. 36
tentum 176.49 Pragmática Sanclioà ludoitiсо Francia Rege
Pola a Genucnfibus capta 81.4m iflria à Ve- fublata 184.^0:187.17
netis reculerata 70. 49 Principiis obßandum 2.3.14
Poloni ab ЛEnea defenfi 2 8. 3 5 Prtnctpumfecularium caritas rara 70.15:182
Polonorttm ad MantuanaComitialegatioj 4г
28 Probitas non dignafertpramia , quafilos ef-
Pompeii magnires geßa à Theophane pofieri- fertauftores 2 67. $5
Кккк з
INDEX
Гrocofim ejr Cofia Бohemorum adPontificem Rattennaßtw 7b S f
Ugati ZJ7- 7 Procopius Rabefteynus offi Reatinusager vmbilicus Itdix зу./j
cio camellarи à Ferdiñando Regepriuatus Rebtlliottis exemplum 106. 24 pœna 1 6i.y,
239-43 /го. 1 4
Proditoris egregii exemplum 117.25.31:11%. Regalia GaUis quid 324.12
S:i33.^9.pcena 13 4.4fr * 5 W2- Regia omnisproditoribusplena tm¿J*77- t
Profperi Cardmalis Columnenßs obittts ¡00. Regnandtinjatiabilis cupido ñuflas habet me-
12 mors etus Pió Romanifque acerba соdem tas\%.m ¿98.14
Regnandi cupiditatem nulla coercet honeflas
Protogenis Hyalins ejr Satyrus 2.04.43 29351
Regnum nullumftlabile *79~$*
Prußtafitus &prifia appelâtio 2, S. ¡5
Publicapraferendapriuatis 73-51 Regni comitem nemofaciU_j admittit 46.27
PuelU cuiufdamgeßa miraculoß ejrßupenda, Regnifocietas nullafantta & 1Ilibata 17$.
inprofiernendis hoßibusfortitude /54. 33 /рад/.; s
Régna àperniciofis auferenda x6ç.%
ejrfiqq.
Pulehäufenpicbis Viennenfis concitatoris poe Regnor
na 296.16 *49-Зг
Pupiliainfula à Venet'u occupata 77-44 Rege nihildignius, quam Regibus indignafe-
Г11¡>¡Hi defendendi поло rentibus орет afierre 2.21. 49» in Regis
Г ele-
Pyrrhaciuitas Ínfula Lesbi 244-17 tf.52
Pyrrbi Epirotarurn Regis potentia 166.
Regum ejr Imperatorumin Rom.mum Pontifi
44
cem cultus ejr obferuantia 29943
ÂngliaHe,
fß.49extltum ■-■ 90.7

Viriles vndeditii 17J-J5 Regi/lus locus Griphorum palus vocatns 309.
Q
49 vide in lacus.
Rctpublica gubernatio пит populo tuto com-
mittatur exemplo declaratur jq. 21 :^y.
RAcanatenfium ad Ecclefiam Romanam 2-4
defeclto Ц5-Ч Reisquandoignofiendum 268 41
Radaces ¿Manichaus Bobazio oppido prafe- Remvrum vrbs virtutc^jpuellaa Francis re
clus blI-29 cupérala \$6. 40
Radicofanum oppidum in monte <^ímiata Se- Resfecunda cacos reddunt homines 220. 45
nenßbusa Pío I I.PapaconceJfum 46.52 rebusfecundts
' '' infilefierez , inconueniens
Ragufiaecclcfiaprouifio /09.14 zó%.6
V-
Ragufit auxilia pet1turi ad Pium Ugatio 315 Reruml
Raçufeis cotra Turcas auxilia decreta ji s.ió i» KcfurrecJionequf omnia refumantur , qua
Ragufiactuitatisjitus Зу8.л8 Jtint de veritate natura humana 2S9.S3
Ramberti conuiuium cruentum 253. 5princi- Khenati in regnum Sicilia inuafio ejrexpulfto
patus\_Âriminenfisinua[ioeod. p 1,4.27:161.7
Rttmbertus Cióla à Ferrantino obpjjus 253. Khenattts Kex Sicilia 228. 28 Lotharmgia
16 interuentu ^yípoflolici Legati obfidtone prafeclus eodem 3 / Khenatt aduerfus Co
liberatus eod. 1 8 à Ferrantino , cuije comi - mitem Vademontenfem exercitus t
tern in venatu iunxerat obtruncatus eodem 3 2 legatto ad concilium CMan
21 2
Raquerum oppidum Ambianenfis agri ab Are- Khenatus ,fiptem ejr decernfrincipum Ger-
curia oceupatum 223. 22 a Philippo Bur- manorum adiutus fippettis 1,2%. it im
gundiaduceobfefiumeod. 25 ab eodem re pralio capíus
cuperatum 2x4.19 Khenati in Pium П. A
Rafcianorumfirmo 32<¡.4 iniuria 271.42
Ralpantum extüum 257.6 R hodi Ínfulafitus ejrvaria appellationes 20^.
Ratio iudtciorum domina \30.24 6.9 etymon ejr rcliqua memorabilia 20 .
Ratisbonafitus 2*33 y&feff.
Rhodiai
RERVM ET VERBORVM.
Rhodt& vrbls conditores <jrfitus 204. 26.^1 Rogerotti Comittß* Celantfilii in matre im-
vrbis bella ejr calamitates zos.it petas ejr bellum 27 5. i^matris expugna-
Rhodtorum origo 204. 19 vetufias 204. tioejrcaptiuitaseod. zj
24 Romaorbis caput n^.fo
Rhodiorum in terra imperium 3 3 s . 1 6 Galli- Rom* libertas ejr dignitas 1 14. 3 .7
cum xMagiflrum militiafibiplerurntjue^j Roma pefiifera lue mafia 275. 5 Pioredeunte
eligendimos zo 3.4p Rfodlisà Califio III. inUtitiam verfa. cod.6 Apoftolorum mar-
VontificeJuppeti* contra Turcas Utл 1 0 J. tyrio confieratа j 4 4. .2 2 Rom* tumult us
г6 auclore Tiburtio ejr Valeriano motus 1 о 6.
Ricardi Normani Cardinalts celebritas 370. .24 Roman* iuuentutis auffore Tiburtio in
i Ricardo olim iufitti* adminifiranda ejr Ecclefiamconfpiratio .. 'ziß.ji
rcgendiconfiliiprimus a Carolo Francorum Romana ecelefia Catholicorum mater nutrix
locus coneeßus cod. 2 ejr doctrina ver* magiftra 1 45.26
Ricardo \yingli* Rex àfio nepote captus ejr Romanares Confiantinopolim tranfiata 245.
incarcère oeeifus 151.8 2$
Ridrerer Federtet Imperatoris Confiliarius à Roman* Reipublic* ordinatio ejr Curiaüum
Nicoiao Holzer0 facinorof* multitudinis confiitutio a Fio ïl.Papaf"acia 37.4
сapite in vincula conietfus 242.25 cufiodi - Romani à Gallis deleti 2J4.ZI Romanorum ob
bus attt collide circumuentis ant corruptis екШопет Pap* Pii Il.fumma Utitia 3 /.
indeliberate ¿13-33 33"#8 adPiumPontificemprofuoadeosrc-
Ridrereri obitus lucittojus ejr miferabilis 243. ditи légatio 272,17 Romanorum baronиm
37 iuris peritia eodem ¡9 facundia eod. 40 faftio ejr expugnatio 1^4. 52. 55 Romano
ingenium verfatile eodem. Ridrereri песis rum ejr Senenfium amicitia 1*4.8
caufaeod. 41 Ridrerer facr'ts ordtnibus ini- Romandiola à Teutonis direpta z $ 1 . 1 8 à pri-
tiarirenuit eodem ^âuaritumancipium fits Сafaribus Roman* Ecclefia refiituta
eodem 4 6 Ridrereri diuiti* eod. 47 eodem.
Rigettus T'icentinus Vandulphin* gentisVi- Romulus cur £>uirinus vocatus 2,73-36
cariusxÂrimtm zji.ig еш reditus eodem Roncilio oppidum Euerfoab Ecclefia ereptum
Roberti CMalatefia in Paulttm Pontificeni Ropertus Bauart* Dux Ecclefia Ratisbonenli

fiaus 40^. i cum Ferdinando rege tracla- prafeffus 2ß.i$
tus eodem 41 afi'us ejr verfittia 4/1.12 Rojfan*ecclefi*prouifio 109.16
Robertus Baioari* dux Federici comit'ts Pala- Rojfani Princeps Sinuejf* dux \ol. J9 Roßani
tint Germanus Theoderici Colonienfis Pra- perfidia xoz.4c.46
1idisfucceffor 300-43 Rofitltonis Comitatus à Fractsfubiugatus 17 2.
Roberti Frfini mors 3 3 1 ..2 8 54
Roccha Sicca ab exercitu Ecclefiafiicoper dedi- Rugerotti Celam comit'ts per matremfttam ad
tionem accepta $14.10 Pontifсет Pium legatio 33 M
Roçbamedi* Neapoleoni Romana Ecclefia no- Runchusfiigidus,caßellum *Я-Зо
mine deditio ¿3o- 33 Rufcia olimfitperiorCMyfia dttfa 27.3/
Rochetta oppidum à Ferdinando rege fubaclu Rufiicorum rude ingenium rib intelligit artes,
z 49.51 & libertatem perpetuo duraturam exifii-
Rochezan* dogmapeßiferttm 238. 2 s Roche- .ntat 2.48.^
zana errores confutati 241. 2¿ S
Roderici Borgt* Cardinalis legatio Picena^jo
2 o Rodenсus Romana Ecclefia Ficecancel- O Abaudia in Ecckfiam Romanam contem-
lariusdtcluscod. ti ^ tus-iSo. ^fitusejr amplttudo 1S0. 4/.
Rodulpht decani Vormatienfis in conuentu origo ejr in Ducatumerecltoibid. v. 46
Germánico ad propofitionem (Jlíeguntini Sabella familia vnde nomenfttumfortita 308.
ref>cnfi:mefficax&fan£íuM 144.2 38
Roforzaticafiellum ab Ecclefiafiicis per dedi- Sabellumcafiellum 308.38
tionem acceptum ±60.2 Sabe/lus hofiis Ecclefi*Roman* declaratusiij
Rogerti Canis adutrfus Húngaros ad Forum zo
Ittlium virtus -256.47 SabellicumPicininoconfpiratio **}-43
Rogerotti natales xj $ .42 Sabimrttm virginum rapiña 173. 41
Kkkk 4
I N D ex;
Salmorum regionisfitas 271. ¿3 Sabinorum Sanguis meus vere eß potus ,qai inteHigatur
fortñudo&dtuiti* ¿73. 3 in Vacumnam
cultaseod. y Sahmt à Braccianis oppugnati Sanguis an in caliceßne Deoßt 1%г. i 9
1 17. 1 4 Sabinorum cum Tito Taciofeedus Sanguis Chrißi hircorum & taurormnfort'
27 3. 42 infpeluncisfiluifquecomentaseo. guini comparatus iSi.I
4sfuperßitioneseod. умИ^Дйа^Ж^ Sanguis agnifufus , tjr vitularum él" hireorй,
Sacerdotis drplebispeccatorum dtfirimenj 3 4 . Chrißtfanguinisfundendi typas i%i.2ff
у Sanguis immaculatiagni antiqueрглиапса-
Sacerdotes qui odit & Deum,cui minifirifunt tionispeccatadeleuiteod. ъх
Sanguis Tcßamentipollutus Paulo quis 2%}.
Sлигdotum vita-, inferioribmfpeculi vicem Ii
Sanguinisin Vtteri Teßamentofigur* virtus
Sacerdotum Bohemicorum[cetera 140.15 iur- 281.40 Ш
giaeodem.iniuriain defínelos со. i6adul- Sanguini Chrißi dann* attribute proprietor
teriaeod.ijteßer*lujas eod. 18 tes 285.10
Sacrilegitim Deo abominable 141.6 Sanguis Chrißi miraculofùs LMa*tu* vifiss
Sala a Pio IL Papa capta & diruta 112.24. 58.2%
Salerniprincipis adFrancos defectio loj.zz Sanguis curfit vitalts 287. 27. 2S4-\zßnon
Salernitanus ager , alias Foriavocotas , à Fer- animatus,cur neepars hominisfit 2S4. 14
g diñando Sicilia Kege occupâtes 1^3. .. Sanguis humanas anfit deveníate huma-
n*natur*i%6. ii. 4$ : 1S7. 16: i$y 4y.
SalomemMalatefi*filia ImperatoriConßanti- • , 2 8 8. 1 4 tWo>generetur ejr producátur
politano nupta ь$%.% 2%y^3\2%6.S^
Samasy Rhodas Chios, infuU curfortunataru Sanguinisin humano corpore^ officium 287.
nomine macla г 4y. i%aerefalubriconfpi- 2* IЫ
cu*eod.\p Sanguis cur non habeat animate rei actionem
Sancîiicharillicaptiuitas 3x6.16 2SJ.2.4 WŒà
Sanctimonuiaciantta 109.27 cur nutriatur 28 у. 30 qui agrotet 2Í7.
Sanctionispragmatic* in Gallia a Carolo VU.
promulgate origo is p. 20 obrogatio 160. Sanguis humanas , асri confermis 28
1y.164.s1 37
Sancíorum honores à Papa *ßimandi груб Sanguini quando vis purgatiua tj? conferua-
Sanguis Chrifii cur omni humano genere di- tiuainfit 2%i. 30
gnior2p2. i reconciliando mundo qui pre- Sanguinis menßruifamin.e natura ejr орегл-
tium ejfpoculum ip 1 . 3 s Sanguis in Chri- tio 2%7.г>
flo quotuplex 190.1 s Sapphus,mulieris admirad*,poetic*fineriua-
SangtiisCbrifii anpro vita velmorte accipien- äexacJißimaperitia 244.31
dusiyi.ij&feqq. 2%$Л2.2$ Saracenorum Granat* regnum in BeticaHi-
Sanguis Chrißi extra corpus effufus an reti- fpani*regioneoccupantium feditt026s- 8
nuerit verbi vnionern z8o. 16: 183. Sarantana voll'is eiufque incolarura mores 9.
40 32 Щ
Sanguis Chrifii qui Trinitati traditus 2% 1 .so Saratana Tufci* oppidum 3 69-47
cur Sanguinemfeorfuma corpore conßciedum Sarezan*fitus 24.2s
Chrißas docuerit 1S2.11 Sarnum oppidum à Ferdiñando rege Stellt*
an Sanguini vnio hypoßatica conueniat 291. oppugnatum 1 4 s • s ° tn dediltönern acce •
3 pturneod. S3
Sanguini dominico qui verbumdiuinumfue- Sarnifitas 104.2p
ritvnitum 2%\.yp Sarnifluuiifrigiditas 104.32
an Sanguis Chrißi incorpore retentas femper Sarteanum oppidum à Ladiflaofiußra oppu
vnitas,àcorporefeparatusfemper à verbo gnatum 44.12
fitdifiunclus 2% 2. 2 4 Saxoferratum oppidum in Piceno 114.44
Sanguinis Chrißi extra corpus manentisqu* Saxoferratum à Francißo Cardinale Pttnepo-
fuerit hypoßaßs 185.34 tereceptum yjo.24.
Sanguis Chrißi fufus cur diuinitatis vnio Scaligerorum Veronenfium pro Ferrarienfi-
nern amtßrit zip. 4 basfitppetuti^yyjinltaiidpottntia %x.iS
cum
&ERVM feT V Ë R б O R V M.
cu loaune GaleatioMediolanenßumprincipe Seruicnßttm linguá 3'/-4
Seruitus ejr Libertasfibi xinuicemfuccedunt^
fœdus г$6.3 о
Scaphatißtus ejr expugnatio i3î-44 vtmontibm valles 2 4$. 7
Sctpioms Kîßricanifepukrum 94.22. Seffitra ratione lis inter legatùs Ffincipum
ScipoUnßum in Pap* Füll, turbampedeßrem Mantua mota 64.18
' benignitas 272.37 Seuera,vrbs Euerfinorum ab Ecclefiaßtcis in
Sdauorumin Venetorumfinesirruptio 77. 41 deditionem accepta 377. 52 aFerdinandó
profligatioibid. 41 regeitem 27 7 .14: 249. 43 incolarum re-
Scoppeterii qui dicantur , 104.7 beliio - 277.16
Scoppeteriorum à Ferdinande Sicilia Rege ad Seuerinefis quafe legeFerdinando regi permiß
hoßes defettio 104 45 furiejrdedituri 318. 59 Seuerineßum apud
Scorticata oppidi Eccleßa deditio ±66.31, legatum ^poßvlicum defita réconciliâtio-
ScotU ejr eius incolarum defiriptio 4. 45 Sco - netratlatio 547 .xi
tiaviniexßors 4.$4Scottaquotuplex 4.4 Seuerus mons,niger appellattts 1.7 2.$%
Scott ^dnglorum odio expofiti 4. 4 Sextini plebanattts ab eccleßaßicis occupâtus
Scotorum Silueßrium cibtts ejr ¿tagua 4. 6 266.52
Scotorum regismors miferabilis 12$. 22. Sfortiadum Trota recuperatio 249 24
Scytharumorigo 324.4paupertas eod.7 Super- Sfortianoruimmanis crudelitas ejrfaffuper-
bia eodem 8 tributa eodem 9 ßtpendia cod. ßdurn 120.57. ¿5 in Apulis hiberna 277. 1 i
12 Sfortiani apud janctam Scueram oppida-
Sebafiiani Zigelauferifaciiomm Viennenßum norum rebellione direptt eod. 2o
adßecU poena 296.14 Sfortianorttminviros ac midieres contumelia
Sedesfancla qua 259.39 2.77-2*
Sedis îpoßolica poß Pii exceffum vacantis Siciltaprifcumnomen,fitus ejr amplitudo 35.
tncommoda 366.3t 9 Sicilia regnum diredo ad Fsclefiarn Ro
Sendorouiaßtus ejr deditio 64.6.10 manan pertinet 34. 18 Ga/i'is infeudum
Senarum vrbis ßtus ejr conditor 40. 4. conceffumejrpoftea ad Aragonenfes trans.
16 Шит 54.19. 2 7)aGaUisinuafitm 357.7
Sencnßs vrbisfitvs 101.31 dignitas ejr condi- Sicilia regis ad Pium II. Papam legatio ej- que-
tto 18. 29 reformatio trattata 101.77 relai%7-43 ad concilium item ^Mantua-
Senenßs Eccleßa indulgentia 101.34fublima • пит 86.2 obedientta Pio Papapraßita 8 6.
tio 47 -f
Senenßs Reipublicaßatus trißißimus 4S-±3 SigifmundiMalateßaortus, mores 41. 44. 48
reßitutio 4б-43 bellicupiditas 42. 3:142.2 cum impietate^f
Senenßs à IacoboPuininodebelLiti 26.16 ей cumuiatapcrfiduii24 2% nefandafeelerA
eodcmrecoruiluti 27. 45 Senenßs décretis ejrpublica aceußatto \29.2.io:xú%.30 ha-
infilltis ejrinhoneßis Pii П. Papa animum refisydamnatio ejr exußio 18^.40.42:378.
abalienare conati 2.19. 3 / 19: 344. 44fœdifragta ejrmenàacia /08.
Senenßum origo ejr Refpublica 40.4. 21.28 2.8. цгеЬеШо ejrvilîoria. 141.14. în
Senenßum in duaspartes diuifio ejr in PtÜ commoda ejr clades Eccleßa Romana im
Papam contumelia 102. s2 cum Romanis portâta 556.42 feelera patrandt perlina,
amicitiai2¿rS erga Pium Pontificem dona cia 2.6% у4 cum Ferdinande Sicilian*
269. 45 de auxilio contra Turcas in conuen- ge^j ejr FridericoVrbinate recönciüatio 7 4.
tu CMantuano,dcclaratio 7 у 42. in expedi • 45
ttonem contra Turcasfymbola 54%. 49 Sigifmundtk^MalateßaltaUcifeederis parti*
Senogallia oppidum a Sigißmundo obfeffum ceps 7$.6
248 .41per deditionem aeeeptum 2.49.8 ab Sigifmundits cMalateßa regt Rhenato confie-
Eccleßaßicis captum 342-29 deratits 271.58 de religions peßimefintäs
Sentrailles Pontonus ^rmeniaçerum dux damnatm eod 40
à Philippe BurgundorumDuce captus 2 г 4 . Sigißmundi ad Senatum Venetum aeeeßus
i6 i.66.40
Senum inadolefcentulasconiugesamor 170.56 Sigifmundi clades adSenogaüiam accepta 14/.
SequahipopuliBurgundia 222..}$ 10:249.24
Serra à Ferdinande Sicilia Rege expúgnala Sigifmundi Pandulpbifilii infiatrem Galeottü
'33-57 mutdta *57-}*
I N D E X
Sigifmunduscur Galeatio nepoti réconciliâtus Somnium quo tempore verum videatur 357.
2$ 8.x 4 hoßis impelum apud Senogalliam 21 ". f-V
proieclis armisfugit 2^9.26 Sотmisfap'ientum calculofides non commotio, -
Sigifmundtin Pium Pontificem piacula z6j. da ' . W" ЗУ7./7
Sora%n !»;v' ■ ■ 9.47
12
Sigifmundus à ventis quaßatus atque atto- Sora Ducis rebellio
mtu5 in Ddimлил httus eieftus 266. 48 Sorana vrbis
Submerfuscreditus 266.47
SigtfmundiCMalateßa excommunicato 73 г. Sorani ducatus controuerfia Z ¿13-48
17 aduerfusfedem Apoßolicamnixiexau- Sorani Dueis in Papam ¿r eius exercitum
c~íoratio .Й^-З imelia 140.12 perfidia ibid. Ч
Sigifmundus anathemates irretitus z66.
54 pacispetition3.1 °uafiatto {
SigifmundiCMalateftaad Pium legatio $44. depopulatio
$S Sigifmundoa Piopaximperttta cod 42 Sorbi longum,oppidum ab Ecclefiafitcis caption
Sigifmundus harefis accufatus eod. 44 Sigif- 260.6 "^TîPS*!
mundi errorum confeßto,&deprecatio ¿45. ?nr;*«inb*iAi fou*
Sorianioppidifitus i*a¡it*
' <Щ0& ля
17 mors " 403.29 Spelüoppidifitus . "^.JÂ^V^H'-r
Sigifmundi Außria Ducts ad concilium Ma- Spesmortaliumincerta\&rataperraro
tuanum adventus 90.40 cum Nicolao S. lia
Petri Cardinale inimicttie 91. 4 indoles
bonafperuerßdegeneratio}vxor,ibid.9.i2i Hegern Francia creptum
Spinelli prçcipui Gallici no
Sigifmundus a Papa Pió II. excommunieatus obitus
i$i.Xé:zo$.2 ' ";. ■ Spoletona arcis rea
Sigifmundi Imperatoris Eraldi ad PhiUppum Spoletanusducatus .' i'^'
Burgundum fuperbis mandatis inßrucli Spoletißtm 41.19
ablegatio 229. 1 S mors Crfucceffor $.2$ Stadia olimditta> qua nunc Rhodt«
Signia à Genuenftbus capta 81.4 9
Siluiieducatio2. /3 fortuna 2. is vxor2. i6 Staliminus infida Lemnits olim d'icia '.
UberÍ2.\S eorumfytnteritus 2.20 rum imperio à Calißo III. Papa adt
Siluius^yieneaSiluiipoßhumus z. 12 205.28
StluiiÂeneapoflea PU diéïifipulcrum nobile Status idem nunquam diu manet 26%. 4.
47.2$ videplurtd in Pius Stelle contitatus', pars regni Nauarra 294.
Simonetti interitus \о$.п
Stephani Nardt»1 adFerdinandum wem ab
Simplicii Rom.PontificU ortus 1 38.^2,
legatio 377'U
Sinuejfe Tyranni ex pralio fuga уб. iS eius StephanuspatrisfuiBoJna regis defunîfuc
oppidacttraLyrim plerag} à TêapoleontLs ceffor .\ 297.^9
expugnataeod. 30 in Concordia pacíis cum Stephani dueis Bofhen/ts potentia 311.49
Ferdiñando rege iciis perfidia 317. ¡ eius Stephanus Manichaorum harefi mfecius eod.
deperfidia fuá interrogan reßonfum ¿18. Stephani erga CMatthiam Hungaria regem
13 aduerfus Antonium contemptus commodum 29%. 41
21 Stratoclispatria 205.1
Simeffana planitiei aditus difficiles 33 S. Stronconii OppidifitUS2J2.4lj
'7 ab Interamniadifi
Sinuejfanus Ducatus Antonio PU II. Papa Sturionum^pifcium t
nepoti donatus 130.20 45.4-7 Sturiones, lupi '.
Socii regni fidèles non reperitmtur 17 $. 46
Styriaolim Valeria diela
1
Soldant ad Ludouicum Cypri Regent litera Subaudienfium ad conuentum CM
*77-54 legatio 74.3 1 dfcum Venetiswibi de]
Somnium memoratudignum ¿0-39 ra grauis contentio 2$жЛ-1б
Somnioftdempantpericulum ¿/8.4 Sublacenfis oppidifitus '^ТЭДг
i■
RERVM ET VERBORVM.
Stfccejforh ópera antecefforem commendant Terracina t^ínxur л Volfcis vocata 509.
41
73*3 Terracina deditio,prifium потея ejrfitus 130.
Sudartum Cbrifii vbi referuetur ¿03.33
Suizzaroruregio,virtutes, bella $ 3 . 3л 45. $ о 27-47
cum Gatiis adБafileampugna acérrima \6\. Terracinenfiuma Ferdinande Sicilia Rege de
feclio 150.35
13 Terra motus inauditus in regno Neapolitans
Sulianum à Longobardis сярtum 2$$.г,р
SиImоm à Picinino obfeffa 276.2 incoUfa
mepreß tod. 7 i $ its à Pio II.fuppetiq miß Thaboritarum mores ejr errores 1S.0
ft cod. Sfames mitigata eod.2j Sulmonen- Thaurinifitustjr obfidio 27.32
fesproditieo.^s déditionem fecerunteo.41 Thenodos ínfula a Caloñe Gracorum Impera
Suf.itum oppidum ^Weïiphalia, non proculà tore Venetis tradita S 0.59
C/iuis 67. 1.1S olim villa tantum 67-/0 à Theodori Taruifini,mgenii ejr doclrinapra-
Colonienfe îrchiepifiopo obfeßimi ibid. 1 7 fiantia372i3morseod. $\
defertum ibid.27 Theodorici Colonienfis<_yfrchiepifiopicumCli-
Sufatenfium rebellio 67.13 adDucem Cliuen- uenfiDuce dtfiordia 66. s 4 bellum atrox
fem defeclio 6y>iS obfeßts à CltuenfiBuce 67 .27 .33Compofitio 67.
fuppetUlat* 67 -гЬ Theodorici Colonienfis Ecckfia prafulis obittit
2,00.22fiatura atque agilitas eod. 2 8 pro
Ecckfia bella eod. ^4 cemitas, Uberalttas
ejrprudentia eodem 35 peregrinatio eod.
T\yfgliacotiicaßellapartim vi,partim co- 37
uentionibus ab Eccleßa Rom. Ducibus Theodorici Moguntini KÂrchiepifcopi obi'
obtenía 15p. 2j tus 64-55
Tarentim Principeperiurium efrproditio 7 4. Theophanes rerum feriptor, Pompeio magno
6 rtbelüo Ç4- г4. adFerdinandum defetito admodumfamtUarts 2.44.34 TheOphanis
fcriptaejr-patria 244.1,5
Tarentiniprincipis regio attrita 164.56 litera TheophrafliPhilofophiperipateticipatria 244.
adScanderbechium 1 66. 4 3 8 cur hoc ei nomen ab i^írtfloteleindttum
Tarentinorumconttmpttts 166.46 eodem 40
Ttrentum akag; compluria Italialoca à Pyrrbo Thirtarno Philofophui per'tpatetkus ab i^íri-
Epirotarttm Rege occupâtum 166.4s ßotele Theophrafius vocatus 144. 35» inditi
Taruifii emitdtU J 'enetis déditio Si. 11 nomints ratio eod. 40 eius eloquentia eod.
Teichines Ínfula Rhodt incoU malefici à non •
nul/ts eximii artifices habiti 2.0 4. p Thomas Bononienfis antifies ad Cardinalatus
Tempeflatis horrenda memorabile exemplum dignitatemproutSlus 13.5 ad Pontificatus
ÎOyiS culmenprometus 14.$
Tfmplum Pietinum beat* t^Maria honori con Thomairatris Conßantini Gracorum Impera-
fieratum ¿33. 48 Tempil Pientini funda toris confiantia & è Peloponefi migratio
menta eod. 40 murorumßißttudo 254. $ 192.2%
columns cod.-feneßra eodem 8 aharia eod. Thomas Montacutus Salesbericenfium Comes
23 S- S fom baptifinatis eod. p fuperioris 227.9
adu ambitus eodem 11 Thoma Paleologi in Italiam fuga ejr benigna
Tempil Pientmifitus 2.5414forum eodem 14 exceptio Ч°-*5
fronsTemplivt exornata cod.ij marmor Ttburtti de adferenda Romanorum libértate-*
iod. 1 8 columna ,Jpira ejr hemicусIi eod. ip ejr demendo iugo Ecclefiafitco aufus ternera-
porta eod.20 ñaues eodem 2 p forniees eod. rius 118.24 captura 1x9.1% illufio ibid. 2 3
41parieus eodem 45 adicula media eodem tortura & confeßioib. 53.3% confiUum do
46 altariapelis ornata tabulis, illuflrium interfictedopbtiüce R0.12C . 9 fujpëfio ib. 1 4
рШогит operibm eodem 4<Ffeneßra eod. Tolpba ctuitatisfitus 1ÏJ.51 Tolpha ab Êccle-
tf.lauacra 2}s-ifiicraritimeodcm 6 furris fiaßicis obfeffa 4*7 -2*
сapañarta eodem 6fiai* cod. 8 puteus aqua Tolphenoua oppidum Vrfinisab Euerfo adem-
viuaeod. 10 ptum 371-7
Terbanda <JMufices perilißimus , primus pro Tormentoruminuentioejr defertptio /04.5/
tetra cbotda lyraheptachordovfus 244.4.7 Tornacenfispax *49*+xi
I N D E X-
Torquati infiltum contra hoßem pugnantem Turcarum vieloria , Euangelii euerfio 33/.
feueritasejrvindicJa 2 6 S.) ó 7
Totila Gothorum Imperator 49-25 Twcarum in îfia dr Europa prinop.itш
Traiecli oppidifitus Р4.21 b3W?
Trateclcnjes Holandia atqtte Zelandia con- Turcarum maris imperii affeclatio 24.4. 7
fœderati 22 6. 4populus in armis validus adItalia imperium adjpiratio г9%. 16 ad
eod'. . inuadendam Hungarian* apparatus 52.6.
Trateclenfibus negotiationum commeattts à 47per Bofnamfuror ¿r dcbacchatio 3 12. 4.
Pbilippo Burgundo interclu/us Z26.13 fa in Bofnienfis-adfc_j defeelttros blonditix
meJubaclimitlto auropacem emere eodem 298.8
Turcarum ingenia & potentU Venetis nota.
Tranum oppidum à Picinino Principe Taren- 190.47
tino obfeffum 146. 3 fuba&um eod. 4 à Turca Fenetorum hoßes declarati 329.39
Gallis ex federe Genuenfibus promtffum Tчгсагит cum Fenetisfedus 72.22
eod. 7 Ferdinande Sicilia Regt redditum Turcarumin Valachiafelixfucceffus г.43. 51
165. 46 incommoda circa Sauum Dalmatis 1liâtл
Tranenßs arris prxfefti cum boßibus conßi- 2 43. $ 2 in Lesbo Ínfula ciados 24.5.41 op
ratioejr captura 165.41 pidum Thaurinum obßdentium proßgatio
Tranßluanorum idioma 52j. s 27. 41 Turcarum Tranßluanam tngreßo-
Traßmenus lacm 4 5 • * 3 'vide in Lacus rumprouinciam opima prada inde capiatл
Trebus,cafiellum 251.50
Trcuanti oppidifitus 2 2 6.37 oppidanifames Tunis ad Criminum via inteulufa 26p.
preß deditionem parauere 12/ fed ani-
mum auxilio Pbilippi eßalgente mutauere Turres, oppidum Sabinorum 273.27 eins ca-
eod. S piendi difficultas eod. 3/ Turres pro curnb.
Trigurienfis Adriatici maris accola 6y$3 diela eod. 33
Trtßiciagaudmmfequitur 211.15 Tufadanum,villa Ciceron'is 510.3
Trota к Ferdiñando regeobfißi 1.49- *2 fob- Tufculanus mons à Romanis expugnatus 33г.
acta eod.21 à Sforciadis recuperataeod. 25 43
Troianum bellum confertur Цб.54 Tufculi ruina 309.49 Tufculum à Romanis
Tropbaa, ereclo lapidum aceruo, confiituta dirutum 3 09.50 ibi regia apparatus magni-
ficentißmieodem s 1 vrbisfundamenta eo.
Tudati vrbis inter Vmbros primaria fitus
27 o .140b Pü Il.aduentum latitia eod. ib Tyberisamnisflexus z7c.50.50p.51
incoU Gibellinarum partium eod. 16 am Tyberis brachia 7,02.40 Ecclefia Portuenßs ibi
bitus eod. i 8 viri illußres eod. 2. o ruderaeod.41 Tyburis ínfula eod. 41 infuU
Tudcrtttm à Braccio Perußno Eccleß<e Roma ambitus eod.4j Tyberisportus eod. 4p fur
na ereptum cod 21 Tuderti cpifcopale pala- ris eod. 43 Tyberis oßiurn quas reeipiat ña
tium eodem 2 $ inibi perpetuus ventorum ues 302.27 inibi naufiagn periculum eod.
flatus eod. 2j Tudertiproßeciits eodem 2$ 2% Tyberis oßii a Carthagine dißantia eo.
fertilités eod. 29 colles vitibus conßti eod. 51 • ' #si
32. Tudertum inteßmis agitatum fedi- Tyburisfitus, adificia,amœnitas & reiiqua de -
tionibus eodem 37 Tyrannidepreffum eod. fcrtbuntur 157.28 ejrfiqq. origo 138. 43
curfuperbum vocetur 138.46a Fridertco I.
Tudertinorum ad Piurn IT. pro patriaflatu Imperatore récupérâtum' ib. i 3
corrigendopreces 1 7 о . у2 régimen inßaura - Tyburtinorumperfidia ejrfditto 1 3 5.4p: 156.
tum 271.7 leges eod. 8 45 venia ibid. .• ■'.* 55
Tullenfes л Carolo VП.Rege Francorum debel- Туburtinus lapis ty'SS
lati 161.14.
Titbaagella vrbs à Cardinale Theanenficapta
261.jP
Turcarum origo & progreffus 33- *S- 24 AcumnaDeaàSabinisculta 27 3.5
Turcicartimrcrumincrementum &ßos 525. V Vacumna oppidum vnde^jfie vocatum
35 27b 7
RERVM ET VERBORVM.
ValachiAaprifcis Batía vocata 3^$. 46 Venetorum cum Burgundis ejr Pio contra Tur-
Valacni,quipopuli 296. 24. Valachorum lin- camfœdui 344. 26 pro Húngaria Pegc_J
guaeoàem26:3%%.$ Valachi cur Placetpri- auxilia 2 20. го
mitui appellati cod. 19 Valachorum prafes Veneti tur bellum Tateis indixerint $14.
Dragulaeod. 13.3 r
Valachi vltra Danubium^x italiéis aditerfus Venetorum claps Tunis terrori 244.. 3 </c->
Sarmatat addefendendos imperiifines mif- Tureis Illyridisvittoria 3^4. 48feedus cum
fijpfis barbaris barbariores euafere 222. yi Tunis 4i.-12-.72 22
Valona Tчгсагит dominiofubieÜa 2 68. 1 Chriftophori Mauronis Venetorum ducis ad
Vaticanus , dntiqua Pontificum fides 3 if/. Cardinales oratio 36l-*S
24 Venetorum prafeejus Tîcolaus Pifanus cum
Velademittentium in naue reuerentiafignum
quinqués millibus homimm captus 80.
37 ' .
Veflocajfis,populiBelgil 2 i. $.12
Venetorum Bucesfere omnes velocuUs,velvi-
Venetia ejr vrb'is &prouincia nomen 7 y* 49
ta priuati 77.3.8.12:79.19 contra Sara -
•vbifita ibid.
cenós bellum & -viÛoria 79. 2 z лиxiluim
Venetiarumvrbsquandoejrà quibus condita
ChrifiianisHierofolymamobtinentibuspra-
"76.13.1% Venetiarum mobilisvolubiittas
(liturn ibid. 2$
2.46.9
Venetiarum fitus naualis, ad'ficta drreliqua Venetorum cum ^drienfibus congrefßts ejr
deferibuntur S 1.31 vieleria 78.14 libertas 78. 18:79.1.11
Venetorum origo 76.8 cum Longobardis oHm cum Pipino Corolt CM.filiodrregeÎtalix
definibus controuerfia 76. 41 modus gu- bellum &fuga 77. 22 bella Itálica varia 8/.
16. &fiqq.tn Mediolanenfis odium 180.
bernandivarius 76. yo potentia confian-
tía &incrementum 2 68. 2% in clajfe ma
ritima excelUntia $35.1 o in coercendis cri- Venetorum ejr Alphonß Sicilia Regis contra
minibusfeueritas 268.27 Francifcum CMedtolanum <& Florentinos
Venetorum rejpublica îpofiolica fidisfilia fœdtts & bellum 72.13 illorum réconci
obfequentißima 267. 40:268. 10 Veneti liai¡0 ibid. 23
ab Alexandre III. Pontíficepraclar'ispri ■ Venetorum rjr Sabàudienfium in concilio
utlegiis donati 7 9.17 legumfuarum accr- (JVCantuanodefijJuragrauis contentio 82.
rimi difenfires ibid. ir 3 6 cum Genuenfibm item de eadem alter*
Venetorum wMam¡uno concilio abfintia сau - calió 175.18 aduerfus eofdem bella 79.3 y.
Ja 7 s -i 4 adconcilium CMantuanumfirUs îi. 2. s. 21.^3.4.1: deufdem viéïoria 81.
aduentHi, oratio er Pü Рарл refponfio Ü2. 1 3 contra Pífanos 79.46feedus cum Pifa-
13 . 1 7 . 2 4 in concilio CMantuano tcrgiuer- nis contra Genuenfes 80.1 cum Gemenfi-
fatio 84.10 buspax quinquennalis 80.2s сит <^Лга-
Venetorum & ^yiufiriafubditorum lites di- gonenfibus fùedus 80.32 adaerfus Carra*
remu 2 у .37 rium auxilia 254.. 14
Venetorum cum Imperio Gracorum rationed Venetorum terra ab Vngaris hofiilittr muafit
mercaturaamicitia 79. 8 regt/idr digni 78.J
tatispropagado 79-12 Vencto prinetpifacer À Pio gladius donatus
Venetorum & Friderici III. Imperatoria ratio - 27S.%
nefiniumeompofitio *¿.-S2 Veneta res in Heraclea primum gubernata
Venetorum Ferdinande Sicilia Regi auxilio- 76. 54 ad tJMetamaucum 77. 4 (je
rum aduerfus Francos denegatio 8i indent in Riuum altum translata 7/.
inPiumll.Papam de bello aduerfus Sigif-
tnundumfauor гб 1 .22 ob Ceruiam à Do VenufiumàPkinimcaptum t74-*t
minico ijMaldtefià emptam apudPium in - Vtrbum quodfemelaßumpfitjiuHquam dimt-
commodity г9 9 . 3 о fityqutintelligendum 2%ç.22
Venetorum apudPiiim Pontificempro <JMala - Verbum quifanguinifufofuerii vnitum 2&f.
teftis intercefiio 267.17 49:2%6.za.
V¿netorum ejr Turcarum odium interneciníí Verbi cumfanguinefufo coniunftionis media
qua гЬ-5*
INDEX
Ferdea oppidum à Ludouico Елилги Duces Fincilai Bohemorum Regis de regno ir.
fubaclum6í. 8 reßitutum 6$ & voluptatumßudtum 4¿*$o
Feritas cuius^rei quid 287.0.7 Vinum vires débilitât : ■■ л.. : -
Fernas fapiußuUfupprimitur 204. 1 4 Veri- Firgiliipatria íS.rj
täte diespatefacit 2^4.4 Ferttatis comme- Firisturpe minus anderes quam fie,
dam /-'1.;д 222.40
Ferona Scaligeris a Fenetis ademta 181.17 Firtut тегаßipft contenta verberem кяоег-
Ferruchium ^.Malatcßarum oppidum i6s- niajpernit by2*?
4j inexpugnabile 2 60.5j à Federico Frbi- Firtuspreclarapiигсs iUußrat otates 267.3 b
nate dolls occupâturn 266.20 Firtusßepramtiexcitatur 99.1
Ferruchn arces 26.4.7 г/ Ferruchium à
~ '— 'Ferran- r tuMjumiriHmiragius
Fitabomtnumfragilis 3JI
i.v.-гг
ti»operdedtttonemacceptum2S4.22. re- Fimwdüscrefiwa&ilUmut&mpretuefl*
ßitutumeod. 24 quifacinus magüimpium t
Fefiuus monsfulphureus /33.14./?
34
Fefuntioncsfopult Burgundu 21^.1 Fitriacum,oppidum in agro Campania Cadra •
Ft rjüa ciuttas Euerß ab Eccleßaßicis recu Unico a PhilippoDuce Burgundia expmgr:a-
pérala Ь77-Ьг tttm 224-.-L*
Vunum oppidum Euerfmorum inpoteßatem Fituruium vrbs ameenißtma &fiumentorü
Eccleßaredäclum 577-i'2 ferах г 07. j Fituruiifact'iones 7I3-3
Ficanorioppididtuerfaappellatio&fitus 1 67. Fituruium ab Euerß <¿yínguiüaria сетиа »
и сaptum drper Rauennatem prsfulemrc:u -
Ficentia Scaligeris à Fenetis ademta 81.17 peratum *$S-9-x5
Ficlefihareßs 421.1 FtcUphttan* hareßs dog Fituruienßs pene omnes peße extinffi 212.
mata 422.16
Ficloria оптis à Deo 112.49 belli domina Fiuaeremifontis luculenta deßriptio 218.2$
i$o. 23 Vittoria omniaparent 136. 18 Fi- fonsmoüs^quaperaßatis ardores , cumea-
¿loria eicedit,inquo minor culpa /^/.4* teradeßciunt,Pientia vicinis^ oppidisfj -
Ficlortavxor Stluit 2.16 rtnamfuggerentibusinslrucluseod. 26
FicloriqPtill.Papamatrisfepulcrum nobiltf- Fladislaus Polonia rex in Hungaru electas
fimum 47-?3 regem 3-г/-4°
FtäoriaUdartini V.Pontißcis nept'is Caroli Fladislai Regis VngarucumFriderko III. Im-
vxor 2^.1 ißerilis eod. 12 jeratorc reconciUatio 21.19
Ficlortni Sonett ßtus Ц9-Ч Fladislai interitus 32 6.$ Fladislaus martjria
Fiduadefcndcnda 110.10 dtgnuseod. » 4
Vienna Ksiußria vrbs mercatura & ßudiis FlmerigtahodiePrufiadttta 2%.iy
illußris Flrici Ctliacomitis virtus 325.50 cumVla-
Fienna & i^fußria Albertogubernanda per- dislae Polonurcgefœdus eod.$$ obtrunca-
miffa 2 43 19 110 eod. 5г
Fienna in Ulberti Federici Imperatoris ger- Fmbrorum metus vacante fede ^poßolica
mampoteßatemvindicata 295. a6\ 296.
$6.S
20 aduerfus Senatum rebeiüo iai.^ß- Fngarorum in Italiam irruptto 78.2m con
cintoforton m Federicumlmpcratorem oditi cilio UMantuano oratio ó* Pit Papa refpon-
30
301.$
i.âaucrjus
aduerfus rcaencumaijuaiumey
Federicum dtßidium ejr oei-
bel ßo
fio g
lumvteompoßtum &inuicem reconcilian Fngues&CapiOi>dumfecanturicur non fin-
2\2.I7.243.l8 tiant 287.32
Fiennenßum Ladislai ptteri in Regemfium Folchangifeditèonis Fiennenßsfamiliark ple
coronandi vendicatio $26.19 na 296.1S
Filhelmiordine CMinoris in doclгш.г excel- Voluptatemfimper mœror comes confequitur
Untiaincomparabilis 279. 2$ nominisfui
tactига eod. 16 mors eod. 33 fipultura eod. Fratislauienßum de Georgio Bohemia Reges
З4 apud Pium II. Papam querimonia 4%.
Filhelmi Rocehe, oppidißtus y. a. 26 quibus
SS
inter oppidanos dr Ferrarienfem Epifco- FrbetellumàPicinino occupâtum 26.29 Se-
pum ac Neapoleonem legibus cornentum (it nenßbus redditum 27. 4S
eod. 32 Frbwatis Principis aduerfus Perufmos ex-
ercitus
RERVM ET VERBORVM
tratus 2i 4. ц> Vulturnißmiidecurßts
Vrbs vetus по. eins anathema, nobiliß- Vulfinenßilacus&inßtlarum in eoenatarum
mutemplum&catcramemorabilUiii. 8. defiriptio т. 4$: 211.44:211. 14 vide
in locus
VrbeuetanorumejrVulßnenßnm dc^>finibns Vulfienenfium& Vrbeuetanorum de limitibm
contenttopericuloß ">-S$ contentiopericuloß //o.jj
Vrbeuetanorum cum Balneoregienfibus deli
mittbm contentio 112.^6
Frciafluuitts Ii6.1 y
Prfiria,agriTroiani oppidum 20.7. % a ïcr- wHafitu* 67.2
dmnndo Rege obfißumeod. 10 VrfarUa
PicinianofuppetU Шл eod.14 expugnaneU
dtßcfdtdl 248.
Vrfati lußinianifort'ttudo 3tf-4P
Vrß Vrßni Tarentmi Principe prafeSH ad 'XfAnftiti Pelafgorrum Rex я 4$.i
FerdinandumSiciltx regem defecito 174. •^-Xeniaaa Re<?ien/î,
Regienfibus Pió Papa oblata 112.
18 4*
Vrß^yfnguHlari* captiuitas yi6.i6 Xenodochium in Saxia ab Euerfi captum
Fulgi mconßmtiA ejrinprincipes odium inter J7ÍS
necimm 2^.гу.ц6.8:1 ¡9.30
Vulgus rebellione evneitatum non verborum
lenocinio , fid vi armorum edomandum
227. 4/ ryina7¿aniconditor tÍfi.0
Vulgi cenßtiacxvtilttatependent 136.9
INDICIS FINIS.
I
I N D E X
Sigifmundus cur Culmte пероti réconciliâtus Somnium quo tempore verum videatur 357.
2 s 8. г 4 hoßis impelum apud Senogalliam 21
proieclis armisfugit 2^9.26 Somniisfapientum calculofides non сomniodí -
Sigifmundi in Pium Pontificem pineи1л i6j.
12 SoraeJe '. . V ^ф»>-47
Sigifmundus a ventis quajfatus atque atto- Sora Ducts rebellion ■ ■fyS? ¿éf-b ь
nitusin DalmatU littus eieclus 266. 48 Sorana vrbis EccUftA Roman* diditto
Submerfuscreditus 266.47
Sigifmundi CMalatefla excommunicato 151. Sorani ducatus controuerfia 39\4*
г7 aduerfusfedem Apoßoticam nixi exau Sorani Ducis in 1
díoratio 34^-3
Sigifmundus anatbernâtes irretitus 16 if.
S4
Sigifmundi CMalatefiл ad Pium kgatio 344.
3 8 Sigifmundoa Piopaximperttta eod. 4-2 Sorbil
Sigifmundus h<ereßs accufatus eod. 44 Sigif-
mundi errorum confefito^&deprecatio з^у. Sorianioppidifitus 206.40
ij mors '; 4-o\2g Spellioppidifitus . ¿í4Í-**V4&y-r
SigifmundiAuflria Ducts ad concilium MÍ- Spes mortalium incertaf& rata perraro (
:¿ ■
' —t adventus 90.40 cum Nicolao S.
Petri Cardinale inimicitiq 91.4 indoles Spinale Epifcopo CMetenfip " '
bona,peruerja degeneratio,vxor,ibid.9. 1 2 : Regem Francia ereptum
16^3 < ^ Spinelli preeipui Callici no
Sigifmundus a Papa Pio II. excommunicato obitus ■\^tJ,
iî.iâiio^ ■ i1 arcisn
Sigifmundi ImperatorU Eraldi ad Pbilippum Spoletanus ducatus
ßurgundum fuperbis mandatis inßrucli Spoletifitus
ablegatto 229.1$ mors ejrfucceffor £7.2$ Stadia olim diela > qua nunc
Signia a Genuenftbus capta 81.4
Stluiieducatio2. /3 fortuna 2. is vxor2. 16 Staliminus infida Lemnus olim dicta Turca-
UbcrÍ2.\8 eorumyfinteritus 2.20 rum imperio à Calißo III. Papa adempta
Siluius к^Лепел Siluttpofthumus г. 12 205.28 У
Stluti^yíeneapofiea Pii dicJifipulcrum nobile Status tdemnunquam dm manet - 36S.4
47.2$ videpluria in Pius Stelle comitates, pars regnt Цаиагга 294.
Simonettiinteritus -, ïo$.n гб
Stephani NardiniadFerdinandum rfgem ab
Simplicii Rom. Pontificis ortus 138.fi
legate 377-1*
Simteflk Tyranni ex pralio fuga уб. i8 dus StephanuspatrisfitiSoJna regis defunvtifuc-
oppidacitraLyrim plera^ à 7(eapoleon^>
expúgnala eod. ¿oin Concordia рас!is cum Stephani ducis Bofhenfis potentia ^11.49*
Ferdiñando rege i£tis perfidia ^/7. s eius Stephanus Manichaorum hare/tin
deperfidia fua interrogati rejponfum 31%. Stephani erva UWattbiam Hu>
15 aduerfus Antonium contemptш 31Л commodttm
21 Stratoclispatria
Sinuejfana planitiei aditus difficiles 33/. Stronconiioppidifitus 27 2.41fértil
ab Interamnia dißantia rmr¿><
Sinuejfanus Ducatus Antonio Pii IL Papa Sturionumypifiium afiimatio drpo,
пероti donatas /30.-20 4S-4J St ufiones; lupi Tyberini r,
Socii regni fidèles non reperiuntut 17$.
*1 Styriaolim Valeria dieta
Soldant ad Ludouicum Cypri Regent litera Subaudienfium ad conuentum CMantuanum
legatio7^.3 1 ejreum Venetiswibi defiffu~
Somnium memoratu dignum 20.^9 ragrauiscontentio -^¡§2,36
Somniofidemparitpericulim ¿/8.4 Sublacenfis oppidtfitus ^Ш7-^°
RERVM ET VERBORVM.
Succejjórh opera antecejjorem commendant Terracina K^ínxur a Volfcis vocata $09.
Sudárium Chrißi vbi referuetur * o 3. 3 3 Terracin* deditio,prifeum потея ¿rfitus 1 3 о.

Sutzzaroruregio,virtutes, bella $ 3 . 3л 4y. $ o *7'+7
cum Gallis adБaßkampugna acérrima 1 6r . Terracinenßum à Ferdinande SiciIi* Rege dt-
fetfio 17>°-ЗЪ
Sulianum à Longobardis captum ¿Sí-W Terr* motus inauditus in regno Neapolitan*
Sulmona л Picinino obfeffa 2 y 6.2 incoUfa 29.14
mepreßt tod. 7 1$ Os a Pió il. fuppetïe mif- Thaboritarummores éf errores 18.S
f* cod. Sfames mitigataeod.27 Sulmonen- Thaurinifitusejr obftdio 27-3 2
fesprodttieo.^s dedttionemfecerunteo.41 Thenodos ínfula a Caloñe Gr*corum Impera-
Sufatum oppidum "Weilphali*, non proculà tore Venetis tradita Se
Cliuis 67.1.18 olim -villa tantum 67. 10 à Theodort Tvruifini, ingenii & doflrin* pr*-
Coknienfeîrchiepifcopo obfeßiim ibid. 1 7 fiantia 372 . 13 mors eod. $5
defertum ibid.27 TheodorictColonienßs^rchiepifcopicumCli-
Sufatenfium rebella 67.13 adDucem Cüuen ■ uenßDuce difcordia 66. $4 bellum atrox
fem defeclio 6j>iS obfeßis à CliuenßBuce 67 .27 .ззсотро/itio 67.fi
fuppetialat* 6-)\¿rj Theodorici Colonienßs Eccleß* pr*fulis ob;ins
$00.22ßaturaatque agilitas eod. 2 S pro
Ecclefia bella eod. 1,4 comitas, Uberalitas
&prudentia eodem 3/ peregrinatio eod.
TxyigUacotii caßellapartim vi,partim cb- 37
uentiombus ab Ecclefi* Rom. Ducibus Theodorici Moguntini yîrchiepifcopi obi'
obtenía J}p. 2j tus 64.Ц
Tarentim Prmcipisperiurium &proditio 7 4. Theophanes rerum feriptor, Pompeio magno
6 rvbellio 94 i\adFerdinandumdefe£íio admodumfamiUaris Z44.34 Theophanis
fcriptaejrpatria 244.^
347-У
Tarentiniprincipis regio attritai бу. 36 liter* TheophrafiiPhilofophiperipateticipatria г 4 4.
adScanderbechium 1 66. 4 3 8 cur hoc ei nomen ab iîrißoteleinditum
Tarentinorumcontemptus 166.46 eodem 40
Tarentum altaefe compluria Itali* loca a Ругrho Thirtarno Philofophws peripateticus ab ^_sfri-
Epirotarum Rege occupâtum 166.4s fiotele Theophraflus vocatus 14a. 35) inditi
Tarttißt сmuâtis J 'enetis deditio Si. 11 nominis ratio eod. 40 eius eUquentia eod.
THebines tnfuLe Rhodi incoU maleßci à non •
nu/lis eximii artifices habiti 1.04.9 Thomas Bononienßs antißes ad Cardinalatus
Tempeflatis horrenda mcmorabileexemplum dignitatemprouedus 13.$ ad Pontificatm
b°rlS culmenpromotus 14.Í
Ttmplum Pietinum beat* UWari* honori con Thorn* fratris Conflantini Grxcornm Impera-
feratum ¿33.48 Tempil Pientini funda- tor'is conßantia ejr € Ptloponeß migratio
mentaeod. jo murorumßißttudo 254. $ 192.2%
column* eod. 7feneßr* eodem 8 altaria eod. Thomas Montacutus Salesberkenfium Comes
23 5- 5 fms baptifmatis eod. 9 ßuperioris 227.9
adis ambitus eodem 11 Thorn* Paleologi in ïtaliamfuga & benigna
Tempil Pientinifitus 11,414forum eodem 14 exceptio I3°-/J
fronsTemplivt exornata cod.ij marmor Ttburtn de adferenda Romanorum libértate
eod. 1 8 column* ,jpir* & hemteych eod. 1 9 & demende iugo Eccleßaßko aufus ternera-
port* eod.20 nattes eodem 29 f¿mices eod. rius 118.24 captura 1x9.1% illufio ibid. 2 3
47parietes eodem 4,$ *dtcula media eodem tortura ejrconfeßioib.^3. 3% confitium de
46 altarta.ptflis ornata tabulis, illuflriurn interficiedopotШее Ro.i2c . 9Jùjpëfio ib. 1 4.
рШогит operibm eodem 4«?feneflr* eod. Tolph* cmitattsfitusiS^.y Tolpha ab Eccle-
fö.lauacra 255./facrarium eodem 6 furris fiaflicisobfejja 417-22
capanaria eodem бßaUcod.8putetts aqua Tolphenou* oppidum Vrfînisab Euerfo adem-
njiu*eod. 10 ptum 37Î-7
Ter bander CMufices peritißimus, primus pro Tormentoruminuentioô- defiriptio /04.7/
tetra chotda Ijra heptachordovfus 244.47 Tarnacenftspax 149 J4
I N D E X
Torqnoti infilium contra, hofiem pugnantem Turсarum vielorta , Euangeüi euerfio 33/.
feneritas ejr vindtcJa 2 6 S.) ó 7
Totila Gothörum Imperator 49 , 2 3 Tiurcarum in Kîfia dr Europa principalus
Traiecli oppidifitus 94.21 3J5-'9
Traieclcnfs Hola»du atque Zelandia con Tur cat um maris imperii affeftatio 24.4. 7
federan 22 6. 4populas in armis validus adltalia imperium adjpiratio 2.9%. 16 ad
eod'. inuadendam Hungariam apparatus 52.6.
Traiecienßbus negotiationum commeatus à 47per Bofnamfuror ejr debacchatio 312. 4.
Philippe Burgundointerclufus 126.13 fa in Bofnienfes-ady<L> defetturos blandítu
mefùbacli multo auropacem emere соdem 298.8
Turсarum ingenia ejr potentia Venet¿s notл
'ч
Tranum oppidum à Picinino Principe Taren- 190. 47
tino obfijfum 146. i fnbaclum eod. 4.1 Tчгса Venetorum hoftes déclarait 329.39
Collis ex federe Gemienßbns promiffum Tчгсагит cum Venetisfedus 72.22
eod. 7 Terdiñando Sicilia Regí redditum Turcarumin Valachiafelixfucceffus ш yz
16^.46 mcommsda circa Soutint Dolmatis illatA
Tranenfis arcis prafefti cum hofiibus conjpi- 2 43. $ 2 in Lesbo infula сlades 24^41 op
ratiodr captura 16$.41 pidum Thaurinum obfidentium profligatio
Tranfiluanorurn idioma 32S- S 2j. 41 Turcarum Tranfilaanam ingreffo-
Traßmenm lacm 45.43 vide in Lacm rumprouinciam opima prada inde captatл
Trebus,cafiellum 2'iI'30
Treuanti oppidifitus 226.37 oppidanifame_j Tureis ad Criminum via
preß deditionem parauere 2.27 fed ani- 34
mum auxilio Philippi efiulgente mutauere Turres, oppidum Sabinorum 273.27 eius ca-
eod. " 8 piendi difficultas eod. 3/ Turres pro currib.
Trigtirienfis Adriatici maris .utoLe 6у$з dietл eod. 33
Trtfiiciagaudtumfequitиг 2П.\<^ Tufculantim¿villa CiceronU 510.3
Trota к Perdiñando regeobfejfi 149. 12 fub- Tufculonus mons à Romanis expugnatus 331.
acfoeod.2\ à Sforciadis recupérala eod. 2¿ 41
Troionum bellum confertur 156.54 Tufculi ruina 309.49 T'ifculum a. Romanis
Trophaa, erecto lapidant aceruo , confiituta dirutum 509.^0 ibiregia apparatus magni-
ficentißmicodem s 1 vrbüfundamenta eo.
Tudetti vrbk inter Vmbros primaria fitm
2 j 0.140b Pu Il.aduentum latitia eod. ib Tyberis amnisflexus 170.50.309.31
incolt Gibellinarum partium cod. 16 am Tyberis brachia 302.40 Ecclefia Portuenfis ibi
bitus eod. i S viri illafires cod. 2о rudera eod. 41 Туburis infula eod. 41 infuU
Tudcrttim о Braccio Perufino Ecclefia Roma- ambitus eod.4j Tyberisportuseod.49 tur-
naereptumcod 21 Tudcrti cpifcopale pala- riseed.42 Tyberis oftium quas recipiat ña
tturneodem 2$ inibi perpetuus ventorurn ues 302.27 mihi naufragii periculum eod.
flatus eod. 2j Tuderttproßecl1ш eodem 28 2% Tyberis cfiii a Carthagine difiantia eo.
fértil:tas eod. 29 colles vitibus confiti eod. 31 ifi >•
32. Tudcrtum intefiinis agitaturnfedi- Tуburisfitusâd'tficiaâmœnitas ejr reitqua de -
tionibus eodem 57 Tyrannideprejfum eod. feribuntur 137.28 dr feqq. origo 138. 43
curfupcrbum "jocetur 138.46 a Friderico Г.
Tudertinorum ad Pium IT. pro patriafiatи Imperatorerecup'eratum ib.i$
corrigendopreces 170. ¿2 regimen rnfiaura • Tyburtmorumperfidia ejrfiditio 134, 49: 136.
tum 2 7 1.7 leges eod. 8 45 venia ibid. . yj"
Tullenfes к Carolo VII.Rege Francorum debel- Tyburtinus lapis г}1. fj
• < ■
lati 161.14.
Tuhoagella vrbs ¿I Cardinale Theanenficapta V
261.59
Turcarum origo er progrefius 33. 15. 25 VAciQvinaDeaaSabinisculta 2-73-5
Turcicarum rerum incrementum &flos 52$. Vocumna oppidum vnde^>fic vocatum
2737 *
35
• Valaehi*.
RERVM ET VERBORVM.
ValachiaàfrifcisDat'tavocata 3^$. 46 Venetorum cum Burgundis ejr Pio contra Tчг-
Valachi,quipopuli 296. 24 Valachorum lin- CamfœduS 344. 26 pro HtingarU Reges
guaeodem 26:314. s Valachi curPlaccipri- auxilia 2 20. го
mitusappellatieod.ip Valachorum prafies Veneti tur bellum Tufeis indixerint 3/ 4.
Dragulaeod. i3-3/ S*
Valachi -vitra Danubium,ex ttalieis aduerfius Venetorum claJÛs Tunis terfori 244.. 3 des
Sarmât<u addefendendos imperiifines miß Tunis IllyridisvicJoria j 3 4. 4 8fœdus cum
fijipfis barharis barbariores tuafere 222. yi Tunis 4t.12-.72 22
Valona Turcarum dominiofubitcla 268.1 Chrifiophori Mauronis Vtnetorum ducis ad
Vaticanus , äntiqua Pontßcum fides $67. Cardinales oratio З^'-^У
24 Venetorum pr<efe£tus Tijtolaus Pifianus cum
Vela demittentium in ñaue reuerentùefignum quinqués millibus hominum captus 80.
VP'S
37
Ve!iocaJjfès,populiÈelgii 22.^.12 Venetorum Ducesfere omnes veloculis^velvi-
Venetia ejrvrbisej'proumcunomen 74.49 tapriuati 77.3.8 1 2:7 9.1 9 contraSara- ,
vbifita ibid. ceños bellum & viÛoria 79. гг. auxilium
Venetiarumvrbsquandoejrii cjuibus condita
ChrifiianisHierofiolymamobtinentibuspra-
76.13.1% Venetiarum mobilisvolubilitas
ßitum ibid. ¿y
146.9
Venetorum cum ^drienfibus congrefißss ejr
Venetiarum fitus naualis, adificia ejrreliqua
vi¿íoriay8.i4 libertas 78. 18:79.1.11
defiribuntur S 1.31
cum Pipino Coroli UM ßlioejr regesItali*
Venetorum origo 7 6. 8 cum Longobardts olim
bellum &fuga 77.22 bella Itálica varia 8/.
definibus controuerfU 76.42. modus gu-
1 6. &fiqq.m MedioUnenfis odium 180.
bernandi varias 7 6. yo potentix confian-
tia&incrementum 268.2% in claffe ma И
Venetorum ejr Alphonß Sicilu Regis contra
ritima excellentia 7,34.10 m coercendis cri-
Francifium CMcdtolanum & Florentinos
minibusfeueritas 268.27
Venetorum re[publica. tÂpofiolic* fedisfilia fiœdus & bellum 72.1 3 illorum recoaci-
obfiequentißima 267. 40.26S.10 Veneti llatio ibid. 23
ab iîlexandro III. Pontífice prxclarispti - Venetorum ejr Sabàudienfium in concilio
uilegiU donati 7 9.1 J legumfiuarum accr- KjMantuanodefejfuragrauis contentio 82.
rimi defenfires ibid. ¿1 3 6 cum Genuenfibus item de eadem alter*
Venetorum mMantuano concilio abfintU сau - catio 174.18 aduerfius eofdem bella 79.3 y.
fit 7 $.34 adconcilium Ultantuanumfirus 8 à. 2. s. í 3.3^.41: dctifidem vicloria 8/.
aduentus, oratio çrPii Рарл refponfio 8 2. 1 3 contra Pífanos 79.46ficedus cum Pifia-
13.17 .2 4 in concilio CMantuano tergiuef- nis contra Genuenfes 80.1 cum Genuenfi
fiatio 84. lo buspax quinquennalis 80.2s сит к^Ага-
Venetorum ejr \^4ufiri&fubditorum lites di- gonenfibus fùedus 80.32 aduerfius Carra*
remu 24.37 rium auxilia 244.14
Venetorum cum Imperio Grxcorum rationed Venetorum terra ab Vngaris hoßiliter inuafik
mercaturaamicitta 79. 8 regniejr digni~ 78.J
гatispropagado 79^2 Véneto princípifiacer À Pio gladius donatus
Venetorum ejr Priderici III. Imperatoris ratio - 27S.%
nefiniumcompofitio 14.$2 Véneta reí in tieraclea primum gubernata
Venetorum Ferdinande Sicilix Regi auxilio- 7 6. 44 ad (.JHetamaucum 77. 4 ejr
rum aduerfius Francos denegat10 8119 indes in Riuum altum translata 7/4
inPiumll.Papam de bello aduerfius Sigifi-
mundumfiauor 16 1 .22 ob Ceruiam à Do Venufiùmà Pkininocaptum /74.2t
minico mtalatefiâemptamapudPium in- Verbum quodfemelaffumpfitjiunquam dimi-
commoditas 199.1,0 fit>qui intelligendum 2%9.2i
Venetorum aptidPium Ponttficempro CMala - Verbumquifianguinifufifuerii vniturn -?8y.
tefiis interceßio 267.2.7 49:286.2,4
Venetorum ($> Turcarum odium internecinU Verbi cumfianguinefufo coniunttionis media
qua 'Sy.yj
I N D E X
Verdea oppidum à Ludouico Влиaria Duces Vincilai Bohemorum Regis de regno incur Li
fibacJum 6z. 8 reflitutum 6$ ejr voluftatumßudium 42\.$o
Veritas cuim^rei quid 287.47 Vinum vires débilitât 1 $4.14
Veritas fttpiufculefupprimitur 204. 14 Vert VirgiIiipatria s 8 • гS
íate diespatefacit 2^4.4 Veritatis commë- Viristигре minm attderes quam fœminam
datio 121. 34 ■ 222.40
Verona Scaligeris à Venefis admitл 181.17 Virtus verafeiffa contenta verborttm tenoci -
Verruehtum CM'alateßarum oppidum 16 s. niaßernit Ь\2-27
44 inexpugnabile 2 60.55 à Federico Vrbi~ Virtmpreciarapluresillußrata-totes 267. 36
nate doits occupâtum 266.20 Virtmßeframiiexcitatur 9д.г
Verruchii arces 26.47 Verruchium à Ferran- Vitahominumlragilis zu.41
tino per deditionem acceptum 2 s 4. 21 re- Vitia in dies crefeunt, ejr illemagis infretto eßy
ßttutumeod. 24 quifacinus magis impium excogite
Vefeum тотßlphurem /33. 14. iß
34
Vefientioncs,populi Burgunds 2Z$.i Vitriacum\oppidum in agro Campa
to:ralla ciuitas Euerß ab Eccleßaßicis reçu- lan'ico à PhiliffoDuce Burgundia exf/tgna-
perau Ь77-Ь2 tum 224-ъ ¿
Vtanum oppidum Eue?'fmorum in poteßatem Vitttruium vrbs ameenißma ejr frumentom
Eccleßared<%i7um $77-3 2 ferax 207.5 Vituruiifactiones 11$.$
VUdttori oppidt diuerfa appe¡latió ejrßtm 167. Vituruium ab Euerfe CdnguillarU confites
Ii сaftum ejrfer Raitennatem frafulemrecu -
Vicentia Scaligeris à Venttis ademta 81.17 feratum . *чЩ.9• т 5
Vicleßhareßs 411.1 Vtclephitan« harefis dog Vituruienßs ftne omnesfeße extineti 211.
mata 422.16
Victoria omnis à Deo 12.2.49 belli domina Viuaeremifontis luculenta deferiftio 218. 2$
i$o.i$ Victoria omniaparent 136. 18 Vi fonsmolis,quafer aflatis ardores, cum ce
ctoria ei cedityin quo minor culpa 1j 1.44 tera deßciunt,Pientia vicinUfo offidisfa-
Victoria vxor Silutt 2.16 rinamßiggerentibm instructm eed. 26
Victorie Pit II. Pap* matrisftfulcrum nobtltf Vladislam Polonia rex in Hungarta electm
fimum 47'~i regem $25.40
Victoria (Jtfartini V.Pontißcis neftis Caroli Vladislai Regis Vngaria cumFriderico III. Im-
vxor 2 s 8. 1 1ßeriUs cod. 12 jeratore reconciliatio 2 z. 19
Vielorini Sanctifitm Ц9-ч Vladislai interitm $г6. $ Vladislam martirio
Vidua defendenda 110.10 dignuseod. ' - 4
Vienna Rufina vrbs merсatигл ejr ßudiis VlmerigiahodiePrußia dicta 2%. is
illußris ц.12 Virici Cilia comitis virtm 325.50 cumVla-
Vienna & <siußria Albertogubernanda per- dislao Polontaregefcedm eod. /3 obtrunca-
mijfa 2^19 tioeod. .3Г
Vienna in filberti Federici Imperatoris ger- Vmbrorum metm vacante fede Âfoßoltca
manipoteßatem vindícala 295. 46: 2p 6. $6.S
¿oaduerfits Senatum rebeläo 2,4/. 33^- Vngarorumin Italiam irruftio 78.2m con
ditioforum in Federicumlmperatorem odtit cilio OMantuano oratio ejr Pit Pafa rejpon-
$oi.$ aduerfits Federicum dißidium ejr bel fio S$.4
lum vt compofitum ejrinuicem réconciliâti Pngues ejr Cafilli,dumßcantur, cur nonfen-
2x2.17.24i.18. tiant 287.32
Viennenßum Ladislai pneri in Regem fuum Volchangifedithnis Viennenßsfamiliaris pce-
coronandt vendicatio $26.19 na 296.18
Vilhelmiordine CMinoris in doctrina excel- Voluftatemßmfer mœror comes confequitur
Untiaincomparabilis 279.2$ nomin'tsfui 2$I.$S
iactura eod.i6morseod. 33 ßpultura eod. Vratislauienßum de Georgio Bohemia Reges
54 apudPium II. Pafam querimonia 4%.
VilhelmiRocche, oppidißtm $14.26 quibm SS
inter ofpídanos ejr Ferrarienfem Epifco- Vrbetellum à Picinino occupâtum 26.29 Se-
fum ac Neapoleonem legibm cornentum fit nenßbm redditum 27.4s
eod. 32 Vrbinatis Principis aduerfm Perußnos ex-
ercitm
RERVM ET VERB OR V-M.
tratus 2$4. ip Vulturmfluuii decurfus Ц2.^
Frbs vetus ijo. eius anathema, nobilißi- VulßnenfnUcut&infularum in eoenatarum
mutemplum&cateramemorabilia 111. 8> defcriptio m.+s: 211.44:211. 14 -vide
in locus
VrbeuttanorumejrVulßnenßum d<-jfinibus Vulfenenßum& Vrbeuetanorum de limitibus
fomenttopericulofa u»-S$ contentiopericulofa "o.tf
Vrbeuetanorum cum Balneoregienßbus deli-
mitibuscontentio 112.56
Vrciafluuius I16.1J
Vrßariaâ^riTroianioppidum ¿47. 8 à Ter- Eßphalußtus 67.2
dinandú Rege objeßum eod. 10 VrfarUà
Ticmiañofuppetix lotл eod.14. expugnando
dißcultat 248. 4f
Vrfati Iuftinianifortitudê 3 33 .4^
Vrfi Vrßni Tarentini Principis prafeäfi ad "XTAnSlm Pelafgorum Rex 245.8
FerdinandumSicilU regem defettio 174. •J^XeniaaReqienfibusPio
ta Regieaßbus Pío lPapл oblata /12.
18 4*
Vrfix^ínguiUaritcaptwtas фблб Xenodochium in Saxia ab Euerfi captum
Vulgi тсonßantia ejrinprtncipei odium inter 375-3
necinum 2}.гу.ц6, 8:1 $9.30
Vulgus rebeOione concitatum non verborum
lenocinio , fed vi armorum edomandum
¿¿7.4/
Vulgi conßliaex vtilitatependent 136.fi
INDICIS FINIS.
/
—д
* с ■

Aeneas Piccolomini - Pius Secundus Pontifex Maximus - Commentarii

Încărcat de

Informații document

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Aeneas Piccolomini - Pius Secundus Pontifex Maximus - Commentarii

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

^ERVM *MEMORABILIVM , QVjE

Senenfi ex 'vetufio original*

Quibus hac editionc accedunt

ACOBI PICOLOMINEI, CAL

JLiuflemfie Epístola f>erelegantes3rerum recondi-

Proftat Francofurti in Officina Av в ri a n a.

*ANNQ M 2> a XIV

GREGORIVS PAPA XIII.

Venerabili Fratri Francifco Archi-

Enerabilis £raterßalutem^ aApoßolicant

Qùm3ficut nobis пирer exponifecißi, Ti

extra Italiam inßatu Sccleßaßico Ç^terrts SanclARomanA Seele-

(tf Senatori,ас garnerл Apofiolic&generali Auditori,aliisqf Vrbis

ribus,altififcmintfirùquibufcumque ,Nec non venera bilibus fra*

displena Readern prörßusfides vbique tam in iudtcio,quàm extra

DOMINO a GREGORIO XIIL

Francifcm TSandintts î^icolomineus Árchiepi[copus

Vm Ioannes Picolomineus Cardinalis Sehenfisj

Vi tibiabEoo repetitas littore cónchate

Qui virtute о limfedern prouecius ad ißami

Idylltum oo. с i x x x i x. eíicontextumlitterU.Triaemm&trigintaJúnt carmtna.qué.primitm

RVM PII II, PÖNTI-

1périt morte animus'(v't falfi cenfuit Epicurus) nihil habt tfa

2>¿ origine tyicól&mintt domas, $ Bii Maiorihut.

A m 1 1 i-X 2Picblomrnéorum ex Romain Senas translata, inter

ï V s fecundus PontïFex maxi m us Romas coronatus eft apad |* f*"?2

bcmfrminx^cpueri b!afphemare,acvirimaledicere:fencsqui plusfcnfi haberenr,

Tocios aícifcercrillis partiri honores aegreferebant, hi lucra communicare excluTura

t RVM PII IL PONTI-

A L E N t> ï is Iuniis , qua: dies ftatuta iniriando comientui fuit*

Chriíliani robur exercitus in fefe fcrrum ftringere.Intelligit fapiens Praríul Germa-

LIBER TERT ITS 79

ífimumrPro religione farpe clanes armaucrcCum Saracenis diu vario re-

uetenfis.&monachus quidam ordinisMinorum ex ludáis ad Chnftianam religio-

RVM PII IL PONTI-

lexnn'uRhe- Vm hxc agunrurjoannes Rhenati regis filius,neque ingctiîo, ne*-

PII II . PONT- MAX.

sigifmundi Dum illa fiunt, arcianum

lis ad Oriente Amalphitana rupes iácct,Caírellis,palatiis, & oppidis adornata quam-

at? РИ II . PONT- MAX.

PII II. PONT- MAX.

Ceß* f$ in. Ac in Italia dum gcruntur, apud citeriores Hiípanos interpa-

1*4 - COMMENT. PÍI PÁPiE iV

» Philippus Bürgundrac dux quo anno Conftant,inopolis amiiTaeft.votumvouit

LIBER OCT A VV S. ici

: PII II. PONT. MAX. -

АтШгто- ^BjÊÊffk^ÊÉL M i а т a mons eft in agro Senenfij Apenninis no inferior iugis,

LIBER NONVS. гзя

134 COMMENT. PII PAPiE IL

PII II. PONT. MAX.

LIBER DECIMVS. 141

cunctorum oppidorum fitum ac naturam callere,& ingenium hoftis. Sigifmundum

PII II. PON Т. МАХ.

Ivscxindc decimoquinto calendas Januarias ad vrbem rediit, tümwim

t paulo polt certamen Vilhelmus, exmorbocorreptusobiit Koma:: corpus

!$4- COMMENT. PII PAPiE П.-

quendapraefuifle,aquoFlacciprimu,dcinde Valachi,mutatis litteris fint appellati;

PII IL PONT. MAX.

ipfeiamalbefcente aurora cum rcliquiscopiismouct. Cumque hora diei ferme tcr-

Picininus regiarum omniucopiarumimperator efto:aureorum nenaginta millia ^i""""

bus Romam venit.profc&urus in Grxciam.fi ftipendio iuuaretur. Cum nihil acce-

33* COMMENT; *Р 1 1 РЛРЛ IL i ¡