j·÷Hê<äT\ kÕe÷õø£

Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T
Á|ü>∑‹øÏ düyêfi¯ó¢ ` |ü]cÕÿsê\T

dü+ø£\q ø£sÔ¡: &܈ˆ |æ.•esêeTø£èwü,í j·T+.m., |æ.ôV≤#Y.&ç

l k˛y˚T|ü*¢ k˛eTj·T´ kÕàs¡ø£ ùdyê n<Ûä´j·Tq dü+düú

Ä+Á<ÁäÛ|<ü X˚ Ÿ
1
 j·÷Hê<äT\ kÕe÷õø£ Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \T
Á|ü>∑‹øÏ düyêfi¯ófl ` |ü]cÕÿsê\T

dü+ø£\q ø£sÔ¡ : &܈ˆ|æ.•esêeTø£èwüí

Á|ü‘·T\T : 1000
eTTÁ<äD : 20 |òÁæ ãe] 2014
Á|ü#T· s¡D : l k˛y˚T|ü*¢ k˛eTj·T´ kÕàs¡ø£ ùdyê n<Û´ä j·Tq dü+düú ,
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, ]õwüºsY HÓ+.373/2005
3`2`106, ì+uÀ* n&ܶ, ø±∫>∑÷&É
ôV’≤<äsêu≤<é ` 500 025
<ä÷s¡yêDÏ : 040`
Á|ü‘·T\≈£î : kÕVæ≤‘·´ìπø‘·Hé
3`4`852, øπ X¯eì\j·T+,
ãs¡ÿ‘Y|⁄ü sê, ôV≤’ <äsêu≤<é ` 27
<ä÷s¡yêDÏ : 040`27563236
kÕVæ≤‘·´ìπø‘·Hé
@\÷s¡Ts√&é, >∑es¡ïs¡Tù|≥,
$»j·Tyê&É ` 520 002
<ä÷s¡yêDÏ : 0866`6667421

yÓ\ : s¡÷. 40/-

2
 uÛ≤>∑´q>∑sY
8.2.2014
eTT+<äTe÷≥
uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑eTT >∑T]Ô+∫q Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì 35 –]»q ‘Ó>\∑ ˝À
j·÷Hê<äT\T ˇø£sT¡ . –]»qT˝À¢ n‘·´+‘· yÓqTø£ã&çq |æ.{Ï.õ.\‘√ düe÷q+>±
j·÷Hê<äT\T ≈£L&Ü u≤>± yÓqTø£ã&˚ ñHêïs¡T. Ä~eT ‘Ó>˝∑ q’… j·÷Hê<äT\T
HÓ\÷¢sT¡ , ∫‘·÷sÔ T¡ , Á|üø±X¯+, >∑T+≥÷s¡T, ø£&|É ü õ˝≤¢˝À¢ m≈£îÿe dü+K´˝À ñ
Hêïs¡T. lXË\’ + n&Ée⁄\˝À ìedæ+#˚ #Ó+#·T\T j·÷Hê<äT\T ˇπø ‘Ó>≈∑ î£
#Ó+~qyês¡H~˚ ø=+<äsT¡ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· n_ÛÁbÕj·T+. j·÷Hê<äT\T n‘·´~Ûø+£ >±
HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À ñHêïs¡T.
1962˝À j·÷Hê<äT\ Jeq+ô|’ Ä+>∑+¢ ˝À l sê|òTü ej·T´>±s¡T ˇø£
Á>∑+<∏ëìï ÁyêXÊs¡T. Ç|üŒ{Ïø° Ä Á>∑+<∏yä T˚ j·÷Hê<äT\ $wüjT· yÓTÆ ÁbÕe÷DÏø£
Á>∑+<∏+ä . Ç<˚ Á>∑+<∏+ä 1974˝À ‘Ó\T>∑T˝À nqTe~+|üã&ç+~. á 51
dü+e‘·‡sê˝À¢ kÕe÷õø£ Jeq+˝À j·÷Hê<äT\ Jeq düs[¡ ˝À nH˚ø£ e÷s¡TŒ\T
e#êÃsTT. n_Ûeè~∆ |ò˝ü ≤\T ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ yê]ø£+<ësTT. ø=~›eT+~ $<ä´qT
bı+~ ñqï‘· ñ<√´>∑dTü \Ô j·÷´s¡T. $$<Ûä j·÷Hê~ n_Ûeè~∆ dü+|ò÷ü \e\¢
ˇø£ Hêj·Tø£‘«· + @s¡Œ&ç+~. nsTT‘˚ Ä•+∫q y˚Ts¡≈î£ j·÷Hê<äT\˝À n_Ûeè~∆
»s¡>∑˝Ò<äT.
j·÷Hê<äT\T mes¡T? |üs+¡ |üsê>∑‘+· >± yê] JeqXË*’ yê] Á|üeè‹Ô
@$T{Ï? yê] JeqXË*’ ˝Àì Á|ü‘´˚ ø£‘\· qT $•wü‘º \· qT ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷H˚
e÷s¡T‘·Tqï kÕe÷õø£ |ü]dæ‘ú T· \ø£qT>∑TD+>± j·÷Hê<äT\ Á|ü>‹∑ øÏ #˚jT· e\dæq
Á|üjT· ‘êï\T yê] eTT+<äTqï düyêfi¯ófl. M{Ïì $e]+#·&yÉ T˚ á |ü⁄düøÔ £ \ø£´å +.
X¯‘êu≤›\T>± n_Ûeè~∆ #Ó+~q Á|ü»\ eT<Û´ä J$dü÷Ô H˚{øÏ ° ≈£L&Ü nìï
$<Ûë\ yÓqTø£ã&çq j·÷Hê<äT\ Jeq |ü]dæ‘ú T· \qT Á|ü»\eTT+<äT ñ+#·&+É
ø√dü+ l k˛y˚T|ü*¢ k˛eTj·T´ kÕàs¡ø£ ùdyê n<Û´ä j·Tq dü+düú á |ü⁄düøÔ ±ìï
3
$&ÉT<ä\ #˚dTü qÔ ï~. kÕ«$T$y˚ø±q+<äTì 150e »j·T+‹ ñ‘·‡yê\ dü+<äs“¡ +¤ >±
20 nø√ºãsY 2013q HÓ\÷¢sT¡ ˝À j·÷Hê~ j·TTe»q düyT˚ àfi¯q+
ìs¡«Væ≤+|üã&ç+~. düyT˚ àfi¯Hêq+‘·s+¡ j·÷Hê<äT\ n_Ûeè~∆ø√dü+ nedüsy¡ TÓ qÆ
düe÷#êsêìï n+~e«&É+˝À uÛ≤>∑+>± á |ü⁄düøÔ +£ $&ÉT<ä\ #˚jT· ã&ÉT‘·Tqï~.
nH˚øe£ T+~ kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T yê]∫Ãq $\TyÓq’ düe÷#êsêìï Áø√&Ûøû ]£ +∫
‘·≈î£ ÿe düeTj·T+˝À á |ü⁄düøÔ ±ìï MT eTT+<äT+#·≥+˝À $X‚wü ø£èwæ #˚dqæ
&܈ˆ|æ.•esêeTø£èwüí >±]øÏ Á|ü‘´˚ ø£ <Ûqä ´yê<äeTT\T. á |ü⁄düøÔ +£ ‘·j÷· Ø˝À
‘·T~ yÓTs¡T>∑T\T ~<ä&› +É ˝À düV≤ü ø£]+∫q nH˚øe£ T+~øÏ ø£è‘·»‘„ \· T.
j·÷Hê<äT\ dæ‹ú >∑‘T· \qT ‘Ó\TdüT≈£îì yê] n_Ûeè~∆øÏ ø£èwæ#j ˚ ÷· \H˚
e´≈£î\Ô ≈£î, dü+dü\ú ≈£î á |ü⁄düøÔ +£ ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ ñ|üj÷Ó >∑|&ü >É \∑ <äT. á ~X¯˝À
eT]+‘· $X‚wyü TÓ qÆ n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· e\dæ ñ+~. j·÷Hê<äT\ JeqXË*’ ô|’
n<Û´ä j·Tq+, yê] Á|ü>‹∑ ø¬ ’ düV≤ü ø±s¡+ M{Ïø=s¡≈î£ nH˚øe£ T+~ kÕe÷õø£
ø±s¡´ø£s\Ô¡ T dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú T eTT+<äT≈£î sêyê\ì l k˛y˚T|ü*¢ k˛eTj·T´
kÕàs¡ø£ ùdyê n<Û´ä j·Tq dü+düú á |ü⁄düøÔ +£ $&ÉT<ä\ dü+<äs“¡ +¤ >± Á|ü»\≈£î
$»„|Ôæ #˚k˛Ô+~.
` Á|üø±X¯≈î£ \T

4
 $wüj·Tdü÷∫ø£
1. j·÷Hê<äT\ |ü⁄≥Tº ` |üPs√«‘·sÔ ê\T ` JeqXË*’ ` 8
eT‘ê#êsê\T ` dü+düÿ è‹
n+¬>&ÉT _j·T´+ ` ‘·+¬>&ÉT ø£f…º

2. j·÷Hê<äT\ Jeq #·øÁ +£ ` 32

3. j·÷Hê<äT\qT u≤ìdü\T>± e÷]Ãq #·]‘Á · ` 35

4. j·÷Hê<äT\¬ø’ ø£èwæ#d
˚ q
æ e´≈£î\Ô T`dü+dü\ú T ` 43

5. j·÷Hê<äT\T ` Äs√>∑´+ ` 48

6. j·÷Hê<äT\T ` $<ä´ ` 52

7. j·÷Hê<äT\ø√dü+ |üì#˚dTü q
Ô ï dü+dü\ú T, Hêj·T≈£î\T ` 54

8. düeTÁ>±_Ûeè~ΔøÏ #˚|≥
ü e
º \dæq $<ÛëHê\T ` ø±s¡´øÁ e
£ ÷\T ` 55

9. j·÷Hê~ ◊.{Ï.&ç.m. ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ` |ü<øä∏ ±\T ` 61

10. õ˝≤¢, eT+&É\+yêØ>± j·÷Hê<äT\ |

Á d
ü Tü ‘Ô · »HêuÛ≤ ` 68

11. Ç‘·s¡ |ü{Ϻø£\T ` 71

5
 j·÷Hê<äT\ ñìøÏ ` n_Ûeè~Δ
düeTTÁ<ä+ ø£jT· ´\˝À` #ÓsT¡ e⁄\ ˇ&ÉTq¶ ∫qï #˚|\ü qT |ü≥Tº≈î£ +≥÷,
n≥M|ò\ü kÕj·T+ b˛>∑T#˚dTü ≈£î+≥÷ ` ‘·|Œü ìdü] nsTTq|ü⁄&ÉT e÷Á‘·yT˚ ≈£L*øÏb˛j˚T
ùd«#êäJe⁄\T j·÷Hê<äT\T. ‹s¡T|ü‹ yÓ+ø£qï, yê] n\T¢&TÉ ô|+#·\ø√q
qs¡d+æ VüQ&ÉT yê] Çwü<º y’Ó ê\T. düTu≤“sêj·TT&çì (Hê>∑dsü Œ¡ eTT) ø=\eì j·÷Hê~
ñ+&É&TÉ . j·÷Hê~ uÛ≤>√‘·+· Á>±eTÁbÕ+‘ê\˝À Á|üd~æ .∆ j·÷Hê<äT\ <ë+|ü‘´· + `
‘·>e∑ ⁄\T rs¡TÃ≈£îH˚ $<ÛëHê\T Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ $.
n&Ée⁄\˝À –]»qT\T, düeTTÁ<ä+˝À eT‘·‡´ø±s¡T\T ` ;&ÉTuÛ÷Ñ eTT\˝À |üXó¯
e⁄\ ø±|üsT¡ \T>± $XÊ\uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À ÄVü‰s¡+ ùdø£]+#·T≈£îH˚ á C≤‘·T\T, ‘Ó>\∑ qT
Çfi¯flø±\˙˝À ˇø£ #√≥ dæsú |¡ sü ∫¡ , uÛ÷Ñ eTT*∫à n_Ûeè~∆#j ˚ ÷· \ì Á|üuTÑÛ ‘ê«\T
|ü<øä∏ ±\qT neT\T|üs#¡ k· Õ>±sTT. á |ü<øä∏ ±\T yê]øÏ ‘·–q$ø±ø£, dü]>±
‘·–q+‘·ø±\+ neT\T #˚jT· ø£b˛e&É+ e\¢ ` á ˝À>± düV≤ü »eqs¡T\T q•+#·&+É
` Ç‘·sT¡ \Vü≤dü>Ô ‘∑ +· ø±e&É+e\¢ yê] J$‘·+ <äTs¡“s¤ +¡ ø±kÕ–+~. ø±\˙\T e~*
eT∞fl yês¡T #ÓsT¡ e⁄>∑≥TºMT<ä >∑T&çôd\T y˚dTü ø√e&É+ ` bı˝≤\T ÄÁø£eTD≈£î >∑Ts¬ ,’
yÓ{#ºÏ êøÏØ yê]øÏ ‘·|Œü &É+˝Ò<Tä . ∫qï#˚|\ü T |ü≥Tºø√e&ÜìøÏ≈L£ &Ü ˇø£]<äj÷· <Ûsä à¡ +
MT<ä yês¡T Ä<Ûës¡|&ü eÉ \dæ edüTqÔ ï~.
>∑‘· dü+e‘·‡s¡+ &çôd+ãs¡THÓ\˝À ˇø£ j·÷Hê~ u≤\ø±]à≈£îì u≤\
Vü≤è<äj÷· ìï ø£\∫y˚dTü +Ô ~. Ä |üdyæ ê&çì s¬ +&ÉTy˚\ s¡÷ˆˆ\≈£î ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T ˇø£
<ëuÛ≤ j·T»e÷ìøÏ ‘êø£≥Tºô|{≤ºsT¡ . n|üŒ{Ïøπ yês¡T Ä j·T»e÷ì<ä>sZ∑ ¡ Çs¡y’Ó y˚\
s¡÷ˆˆ\T n|ü rdüT≈£îHêïs¡T. <˚Xe¯ T+‘ê bı<äT|ü⁄dü+|ò÷ü \T ã˝Àù|‘·eTÚ‘·Tqï <äX˝¯ À
j·÷Hê<äT\˝À Ä dü+|ò÷ü \T n+‘·>± ˝Òøb£ ˛e&É+ ` ∫qï ∫qï n|ü\ø√dü+ yês¡T
yÓ{#ºÏ êøÏ]ø° ‘·\e+#·&+É ñbÕ~ÛV‰ü MT|üqT\T ‘·–q+‘· ˝Òøb£ ˛e&É+ ` n+<ä]ø°
sπ wüHøé ±s¡T\¶ T ˝Òøb£ ˛e&É+ ô|q¸qT¢ \_Û+#·øb£ ˛e&É+ ` Ç˝≤ kÕ+|òTæ ø£, ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘ê
|ü<øä∏ ±\T dü]>± neT\T ø±ø£b˛e&É+e\¢ j·÷Hê~J$‘·+ <äTs¡“s¤ e¡ TÚ‘·T+~.
j·÷Hê<äT\+<ä]˝ÀøÏ #·\j ¢ ÷· Hê<äT\T eTØ yÓqTø£ã&ç ñHêïs¡T.
n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£\T $|ò\ü + ø±e&É+‘√, á C≤‘·T\ dü+Á|ü<ëj·T
eqs¡T\MT<ä Vü≤≈£îÿ\T ø£*Œ+#·&yÉ T˚ ‘·–q e÷s¡+Z >± Á|üuTÑÛ ‘ê«\T #·≥+º #˚jT· kÕ>±sTT.
6
Ç|ü⁄&ÉT neT\e⁄‘·Tqï n≥M Vü≤≈£îÿ\qT >∑T]Ô+|ü⁄ #·≥+º , Jeq yÓ$’ <Û´ä |ü]s¡øD å£
#·≥+º , ‘·«s¡˝À sêqTqï rs¡eT+‘· Ä eT‘·‡´ø±s¡T\ Vü≤≈£îÿ\ >∑T]Ô+|ü⁄#·≥+º
Ç≥Te+{Ï$. kÕ+|òTæ ø£, ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘ê|ü<øä∏ ±\ neT\T‘√bÕ≥T á #·{≤º neT\Tø√dü+
>∑{>ºÏ ± ø£èwæ#j ˚ ÷· *. j·÷Hê<äT\≈£î ‘Ó*dæq eT+<äT\T, yê{ÏøÏ ø±e\dæq eqs¡T\T
JeyÓ$’ <Û´ä #·≥+º ÁøÏ+<ä >∑T]Ô+#˚ neø±X¯+ ñ+~. øπ s¡fi˝¯ À ø±ì‘Ó>y∑ ê] eT+<äTqT
Jeì>± neTTà‘·÷ ` Ä‘Ó>∑ yê]øÏ ˝≤uÛ≤˝À¢ yê{≤ ÇdüTHÔ ês¡T. Ç|ü&ÉT ∫qï#˚|\ü
ô|+|üø+£ MT<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ÁX¯<∆ä ô|]–+~. j·÷Hê<äT\qT Ç+<äT˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT
#˚j÷· *. #ÓHï’Ó jYT˝À bÕeTT\$wü+ rj·T&É+˝À Çs¡T\‘Ó>y∑ ê]øÏ •ø£D å ÇdüTHÔ êïs¡T.
n≥Te+{Ï •ø£D å j·÷Hê<äT\≈£î nedüs+¡ . j·÷Hê<äT\ dü+Á|ü<ëj·T $C≤„Hêìï
>∑T]Ô+#·e\dæq u≤<Û´ä ‘· eTq+<ä]B. eTq n+&É<+ä &É\‘√ n_Ûeè~∆ø±e&É+
j·÷Hê<äT\≈£î nedüs+¡ .
3722 Á>±e÷\˝À eT+∫j·÷Hê<äT\T, n&É$ j·÷Hê<äT\T, bÕøÏj÷· Hê<äT\T,
#·˝j ¢ ÷· Hê<äT\T>± HÓ\÷¢sT¡ , ∫‘·÷sÔ T¡ , Á|üø±X¯+ õ˝≤¢\˝À 166 eT+&É˝≤\˝À>∑\
M] »HêuÛ≤ 4,62,167. M]ø√dü+ j·÷Hê~ –]»Hê_Ûeè~∆ dü+düú @sêŒf…+Æ ~.
s¬ +&ÉT<äXÊu≤›\ eTT+<˚ @s¡Œ&çq #Ó+#·T –]»Hê_Ûeè~∆ dü+düú ‘·sV¡ ‰ü ˝À á
dü+düqú T r]Ã~<äe› \dæ ñqï~. #Ó+#·Tdü+dü≈ú î£ –]»q dü+øπ eå TXÊK ø£MTwüqsY
n<Û´ä ≈£îå &ÉT. 14 eT+~ #Ó+#·T\T á dü+düú bÕ\ø£es¡+Z ˝À düuTÑÛ ´\T, Äs¡THÓ\\ø√kÕ]
á bÕ\ø£es¡+Z düe÷y˚XÊ\T »s¡T>∑T‘êsTT. ñbÕ~ÛV‰ü MT, bı<äT|ü⁄|ü<øä∏ ±\T á dü+düú
<ë«sêH˚ neT\T »s¡T>∑T‘êsTT. –]»Hê_Ûeè~∆d+ü dü˝ú À |üqT\T #˚sTT+#·Tø√e&ÜìøÏ
Á|ü‹ Á>±eT+˝À Á>±eT–]»Hê_Ûeè~∆ dü+dü\ú THêïsTT ($.{Ï.&ç.m). Á|ü‹ õ˝≤¢˝À
–]»Hê_Ûeè~∆ dü+dü∆ ‘·s|¡ ⁄ü q |üì#˚ùd #Ó+#·Tn~Ûø±] ñHêï&ÉT. #·<Tä e⁄≈£îqï
j·÷Hê<äT\T #Ó‘’ q· ´e+‘·T˝…’ á $esê\T ‘Ó\TdüTø=ì n≥T Á|üuTÑÛ ‘·«+`Ç≥T ‘·eT
düe÷»+˝À e÷s¡TŒø√dü+ ø£èwæ#j ˚ ÷· *. #·{≤º\T, kÕ+|òTæ ø£ uÛÁÑ <ä‘\· ≈£î |ü<øä∏ ±\
neT\T ` yê] düe÷»+˝À e÷s¡TŒ düeTq«j·T+‘√ kÕ~Û+#·Tø√e&ÜìøÏ, n+<äsT¡
ejÓ÷»qT\qT z≥s¡T>¢ ± qyÓ÷<äT #˚dTü ø=ì, dü+|òTü {Ï‘· X¯ø‘ÔÏ √ |üì#˚jT· &É+
j·÷Hê<äT\ eTqT>∑&≈É î£ n‘·´edüs+¡ .
&܈ˆ |æ.•esêeTø£èwü,í dü+ø£\q ø£s¡Ô

7
 1. j·÷Hê~ J$‘·+
ªªn+<ä>∑ sêq≥Te+{Ï düTK+ãT\ ø£iT¿ #ê#·<Tä e÷ ≈£î\eTT bı+<ä>∑
sêq≥Te+{Ï |ò\ü +ãT≈£î bıø£ÿ<äT kıø£ÿ<äT e÷ ≈£î\eTTμμ ªªÄø£*<ä|ü \
ø£\eT≥#Ó+<˚ Ä~≈£î\+ j·÷Hê~≈£î\+ #Ó+‘·≈î£ e<ä\ì bı+&Éìø£d]æ q
n+&Éu≤j·Tì~ e÷ ≈£î\eTTμμ
j·÷Hê<äT\ |ü⁄{Ϻ\T¢
lXË\’ + ÁbÕC…≈î£ dº \úü +qT+&ç sêj·T\d”eT<ë«sê l y˚+ø£fXÒ «¯ s¡¢
ìyêdüyTÓ qÆ ‹s¡T|ü‹es¡≈î£ n&É+¶ >± ^‘· ^∫q≥¢sTT‘˚ @s¡Œ&ɶ <˚Xy¯ T˚ j·÷Hê<äT\
nHê~ ñìøÏ.
˙{Ï düeTè~∆ H√#·Tø√ì Á|ü<X˚ e¯ TT ˙{Ïø±≈£î\e˝… eTTDø£\
y˚jT· T#·T+&ÉT j·÷Hê<äT\≈£î u§‹Ô>± –≥ºì uÛ÷Ñ $T. n+<äTø£H˚ bıH˚ïs¡Tq~
eT+<ä>e∑ Tq+˝À dü+#·]+#˚ #Ó+>∑\Œ≥Tº õ˝≤¢˝ÀqT, ô|H˚ïs¡T Á|üj÷· DÏ+#˚
HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝ÀqT, ø£èwüí Á|üeVæ≤+#˚ ø£èwü,í >∑T+≥÷s¡Tõ˝≤¢˝ÀqT, j·÷Hê<äT\T
≈£î|üŒ\T≈£î|üŒ\T>± ø£q|ü&TÉ ‘·T+{≤s¡T. ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\≈£î ne‘·\ ø£&|É ,ü
≈£s÷¡ ï\Tõ˝≤¢˝À¢≈L£ &É ø±e* ø±dæ J$+#˚ j·÷Hê<äT\T ñHêïs¡Tø±ì, yê]dü+K´
n‘·´\Œ+. ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢, j·÷Hê<äT\ ≈£î\<Óe’ yÓTqÆ @&ÉTø=+&É\yêì sê»<Ûëì
ø±ã{Ï,º n#·Ã≥≈£L&É }s¡÷s¡ Ms¡T <äsÙ¡ q$Tdü÷HÔ ˚ ñ+{≤s¡T.
j·÷Hê<äT\T ` ñ|ü≈î£ ˝≤\T
j·÷Hê<äT\qT 4 s¡ø±\T>± $uÛõÑ +#ês¡T. $uÛõÑ +#·ã&çq e´≈£î\Ô qT ã{Ϻ
JeqXË*’ `eè‘·T\Ô T Ä#êsê\T n\yê≥T¢ ≈£î≥T+ã e´edü`ú eT‘ê#êsê\T
Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄HêïsTT.
8
 1. #·˝≤¢ j·÷Hê<äT\T yê] eè‹Ô (1) X¯óuÛ,Ñ nX¯óuÛøÑ ±s¡´eTT\T˝À uÛÀ»q+
‹qï Ä≈£î\T m‹ bÕπsj·T&É+ X¯óÁuÛ+Ñ #˚jT· &É+
2. m\Tø£\T, |ü≈îå£ \T, y˚{≤&ç yê{Ï ÄVü‰s¡+ ‹q&É+
3. #˚|\ü T ∫qï ∫qï ø±\Te˝À |ü{ºÏ neTTàø√e&É+
4. bÕø° j·÷Hê<äT\T :` 1) düàXÊHê˝À¢ |ü&d˚ qæ edüTeÔ ⁄\T @s¡Tø√e&É+
2) #Ó‘≈Ô· î£ +&û˝À¢ì $düfiÔ fl¯ qT+&ç ÄVü‰s¡+ ùdø£]+#·&+É
M] eè‘·T\Ô T, e´eVü‰s¡X*’Ë #·˝≤¢ j·÷Hê<äT\qT b˛* e⁄+{≤sTT.
3) eT+∫ j·÷Hê<äT\T :` 1) e´ekÕj·T ≈£L©\T>±, yÓfifl¯ &É+
2) ø£f\º… T ø=≥º&+É , ô|s’ T¡ ˝À ø£\T|ü⁄ rj·T&É+, Hês¡T y˚jT· &É+
3) |üXó¯ e⁄\T, >=Á¬s\T y˚T|ü&+É
4) s¬ &ç¶ j·÷Hê<äT\T :` 1) bı\+ ø£*– ñ+&ç e´ekÕj·T+ #˚dTü ø=q&É+
2) uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ e<ä› ø±|ü˝≤>± ‘·\ eTqTwüß\T>± ñ+&É≥+
3) ø=+‘·eT+~ Á|üuTÑÛ ‘·«, Áô|y’ ≥ ˚ T ñ<√´>±\T #˚jT· &É+
M] JeqXË*’ düe÷»+˝Àì Ç‘·s¡ esêZ\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± e⁄+≥T+~.
Ä#ês¡eTT\T :` #·˝≤¢ j·÷Hê<äT\T, bÕøÏj÷· Hê<äT\T ô|<ä>› ± Ä#êsê\T
bÕ{Ï+#·sT¡ . eT+∫ j·÷Hê<äT\T, s¬ &ç¶ j·÷Hê<äT\T Væ≤+<ä÷ e´eVü‰s¡
Ä#ês¡eTT\T ø£*– ñ+{≤s¡T.
n\yê≥T¢ ` kÕ<Ûës¡D J$‘·+
1891 »HêuÛ≤ ˝…øÿÏ +|ü⁄˝À j·÷Hê<äT\ ñ|ü≈î£ ˝≤\T 89 nì
ìs¡sí TT+#·ã&çq|üŒ{Ïø,Ï e÷eT÷\T>± n+<ä]øÏ |ü]#·jT· yÓTqÆ $ eT+∫, #·˝¢
nH˚ s¬ +&ÉT s¡ø±˝Ò. eè‹Ôìã{Ϻ ÄVü‰sêìïã{Ϻ ø£|Œü \ j·÷Hê<äT\ì, $T–*q
ÄVü‰s¡+ ùdø£]+#·T≈£îH˚ yê]ì #·\j ¢ ÷· Hê<äT\ì, s¬ &És¶ TT+&É˝¢ À e+≥#˚jT· T
ns¡Ω‘· ø£*–q+<äTq s¬ &çj ¶ ÷· Hê<äT\ì, n&Ée⁄˝À¢ ìedæ+#·T+&ÉTyês¡T
n&ç$j·÷Hê<äT\ì, |æ\T#·T≥ ø£\<äT.
9
 uÛ÷Ñ eT+∫ s¬ &ç¶ j·÷Hê<äT\T : m\Tø£ø\£ T>∑T˝À¢ m\Tø£ <ë∫q <ÛëHê´ìï,
j·÷Hê<äT\T ø£‘T· \Ô ‘√ ‘·$«rdæ, Ä <ÛëHê´ìï yê&ÉTø=ì bı≥ºb˛düTø=ì ø±\+
>∑&TÉ |ü⁄‘ês¡T. ‘=\ø£]˝À j·÷Hê<äT\T |ü⁄≥º\T>∑|Œæ ñdæfió¯ fl |ü&‘É ês¡T. uÛ÷Ñ $Tô|’
<äTìï |ü⁄≥º˝À¢, |ü⁄≥T¢ - |ü⁄≥T¢ ñdæfió¯ fl |ü{,ºÏ n$ <ÛëHê´ìøÏ neTTà≈£î+{≤s¡T.
s¬ +&ÉT$<Ûë\ uÛ÷Ñ $TqT+&ç <ÛëHê´ìï dü+bÕ~+#˚ $<ÛëHêìïã{Ϻ Á|ü»˝À¢
j·÷Hê<äT\≈£î ªªuÛ÷Ñ eT+∫ s¬ &çμ¶ μ j·Tì ‘·\+|ü⁄>∑\<äT.
#·˝j ¢ ÷· Hê<äT\T #ÓeT≥|üfºÒ |üqT\qT e÷qTø=ì ãC≤s¡n¢ +#·T\˝À
Ä\TeT>∑\T ˇs¡TdüTø=+≥÷, <˚ìH√ b˛>=≥Tºø=qï yê]e˝… H˚\qT
|ü]o*+#·T‘·÷ @<Óq’ e÷s¡ì nD√ ˝Òø£ bÕe˝≤HêD…y÷Ó ø£+≥|ü&qç |ü⁄&ÉT,
‘ê‘·\ ø±\+Hê{Ï ø±D≤∫ì ‘·$«rdæq+‘· dü+‘√wü+‘√ |ü⁄\ø±+øÏ‘T· \T
ne⁄‘·T+{≤s¡T. |”*à bÕs¡yd˚ qæ ;&çeTTø£ÿ˝À, s¡+>∑T|üPdü˝À, |ü>T∑ \≈£î+&Ü
bÕs¡yj ˚ T· ã&çq >±E˝À ø£+&É|¢ &ü |¶É ü &ÉT yê] dü+‘√cÕìøÏ y˚Ts¡e⁄+&É<Tä . Çs¡y,’Ó
eTTô|Œ’ ¤ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ+<ä{eÏ s¡≈î£ ˙*Ä≈£îqT ÇqT|ü‘={¢˝À ñ&Éøu£ {… ºÏ kÕsêìï
sê‹‘=≥¢˝ÀøÏ ~+|æ, ø=j·T´‘Ó&‘¢É √ ∫*øÏ ˙*eT+<äTô|fi¯fl\qT n<äø› |£ ⁄ü
yê´bÕsê\≈£î n+<äCdÒ qæ ~ #·˝¢ j·÷Hê<äT˝Òqì eTq+ eTs¡Te≈£L&É<Tä . Ç|üŒ{ÏøÏ
ns¡#‹˚ ‘√\T e÷&çbıj˚T´≥≥T¢ J&çe÷$T&ç |ü|ü qT |ü>T∑ \>=fÒº Nø±≈£î|üì
#˚ùd~ á j·÷Hê<äT˝Ò. Çø£ ◊<ës¡TyÓTfiÆ ¢̄ <ä÷sêqTï+&ç ø£f\º… yÓ÷|ü⁄\qT
qK•K|üs´¡ +‘·+ ø±\Te\T ø£f≥ ºÒ T¢b˛ùd #ÓeT≥≈£î, n\dü≥≈£î zs¡TÃø√>∑*–q
~≥ºsT¡ \T á j·÷Hê<äT˝Ò!
Çø£ ø£f\º… <=&É˝¢ À >=&É*¶ ‘√ ù|fi¯flqT N\Ã&ÉeTT˝À ø±ì, ˝≤yÓq’ yÓ<Tä s¡T
yÓ÷|ü⁄\qT lø±≈£îfi¯+ C≤‘ê|ü⁄\e˝…, $XÊK|ü≥D º + dües¡\e˝… ÄeT&É<÷ä s¡yTÓ qÆ
düsπ n&ç$qT+&ç n‹ #·T\ø£q>± <ë≥y˚jT· &É+˝À ø±ì, j·÷Hê~øÏ ‘·sT¡ yê‘·H˚
sTT‘·sT¡ \T. Çìï ø£wyºü TÓ qÆ |üqT\qT j·÷Hê~ düeTs¡‘ú ‘· √ ne©\>± #˚dTü qÔ ï|ü&ÉT
e&Óy¶ ê]e˝… eT{Ï|º qü T\T #˚jT· ˝Ò&ìÉ , e÷\yê]e˝… <Ûs’Ó ´¡ +>± eT&Ée\qT
ø£≥˝º sÒ ì¡ , ms¡Tø£\yê]e˝… nqïbÕHê<äT\qT e<ä* ~Hê\T HÓ\\T s¡kÕÔ\MT<ä,
n&Ée⁄\n+#·T˝À¢ >±&ç<\ä düV≤ü yêdü+‘√ q&ÉTe˝Òsì¡ , <=eTàs¡T\(Á~eTàs¡T\T)
e˝… |ü+<äT\ eT+<ä\˝À eTdü\˝Òsì¡ , j·÷Hê<äT\qT øÏ+#·|sü #¡ &· +É Hê´j·T+
ø±<äT.
10
 ª#·˝μ¢ j·÷Hê<äT\≈£îqï Vü≤è<äjT· HÓs’ à¡ \´eTT ªeT+∫μ j·÷Hê<äT\≈£î Ç|üŒ{À¢
˝Ò<Tä . #·˝j ¢ ÷· Hê~ u≤\u≤*ø£\qT ãfi¢̄≈î£ , Á|üuTÑÛ ‘·« ñ∫‘·uÀÛ »qedü‹
>∑èVü≤eTT\≈£î s¡|Œæ +#·T≥ Ç+ø£qT ø£w+ºü >±H˚ ñqï~.
j·÷Hê~ >∑T&çôd
ªªø√≥T\T sê˙ ø√≥T\T b˛˙ ` e÷≥qT ‘·|Œü <äT e÷ ≈£î\eTT
@{Ï yÓ\T¢e\ ø¬ ìï{Ïø¬ q’ qT ` #˚≥TqT C…+<ä<Tä e÷ >∑èVü≤eTTμμ
s√ø£* Ä&ÉT≥≈£î M\T|ü&ìÉ ø£|ü \ ≈£îs¡#<· qä eTT, yê´~Ûs≥ ¡ Tº≈î£
ñ|üø]£ +∫Hê, dü+kÕs¡>T∑ ≥TºqT ø±bÕ&É˝ìÒ ÁøÏøÿÏ ]dæq >=\TdüTø£≥&º eÉ TT\T,
e÷eT ø√&É\T ˇπø Ç+{Ïø|£ ü øÏ+<ä ìÁ~+#·≈L£ &É<Hä ˚ Ä#ês¡eTTqï+<äTq,
ø=&ÉT≈£îÿ ø√&É*ì ø£≥Tºu{… qºÏ Hê&˚ eTs=ø£ ∫qï >∑T&çôdqT düMT|ü+˝À
ø£≥Tº≈î£ +{≤&ÉT.
j·÷Hê<äT\ n_ÛsT¡ #·T\T
‘ê{Ïã]ø£\T j·÷Hê~ e+≥#ÓsT¡ ≈£î. #·T+&ÉTø±j·T\uÛdÑ àü eTT`
≥bÕdüT\qT ø=q˝Òì j·÷Hê~ dü+‘êHêìøÏ s¡e\T ∫y˚Tà u≤D≤dü+#ê— ‘ê{Ï
eTT<äTs¡TÄ≈£î\T n‘·ì Ç+{ÏøÏ |üP]ø£|ü — ˝Ò‘sπ· ø£\T ø£+#ê\T, ‘ê{Ïyfi˚ fl¯ ‘˚>\∑ T,
ãTs¡>T∑ +E eT<ÛTä s¡‘s· y¡ TÓ qÆ ‹qTã+&Üs¡eTT. y˚{≤&çq #˚|\ü T, ≈£î+<˚fió¯ fl,
m\Tø£\T, ‘êuÒfió¯ fl, ñ&ÉT‘·\T yÓTT<ä\>∑Tq$ ‘Ó#T· Ã≈£îqï|ü&ÉT >∑T+&Óø±j·T\T,
#Óe⁄\T, ø±fi¯ófl ø±*Ã, |æ\\¢ ≈£î ‹H˚+<äT≈£î ∫s¡T‹+&ç>± ô|&É‘ês¡T.
mÁs¡ì q\¢|Pü dü\ù|s¡T¢ yÓT&Éì+&É Áy˚˝≤&ÉT‘·T+{≤sTT. e÷eT÷\T
»qeT+‘ê mÁs¡ì ≈£î+≈£îeTu§≥T¢ H=dü≥ ô|≥Tº≈î£ +fÒ, #·˝≤¢j÷· Hê~ Ád”\Ô T
}<ë, q\¢, Ä≈£î|ü#÷ u§≥¢+fÒ yÓ÷E ø£q|üsT¡ kÕÔsT¡ .
Ç‘·sT¡ \ ‘·s+¡ >±ì |üqT\T
q\uÛ’… j·÷uÛ’… n&ÉT>∑T\ bı&Éyq’Ó m\Tø£ ø£\T>∑T\ Á‘·e«ø£eTT,
$wüdsü êŒ\qT |ü≥Tºø=ì ø£Ás¡>±j·÷\T @s¡Œ&É≈î£ +&É $Áø£jT· jÓ÷>∑´+>± ñ+&˚≥≥T¢
‘√\Trj·T&ÉeTT, u§ø£ÿ˝À¢ n+≥ø£sT¡ #·Tø=ì ñqï ñ&ÉTeTT\qT C≤&ÉBdæ
yÓ÷ø±fi¯fl_iT¿‘√ yÓ\T|ü*øÏ ˝≤>∑&eÉ TT, yÓTøÆ ±>∑qT\ kıs¡+>±\˝À u§ø£ÿ\T ø={Ϻ
&Óq’ yÓT{Æ Ÿ ‘·Tqø£\qT n+<äT˝À _–+∫ ã+&É\qT |ü>T∑ \>=≥Tº≥ø¬ ’ e‘·T\Ô qT
yÓ*–+∫ n$ ù|˝Ò˝À|ü\H˚ düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ >∑ìø£qTeT\ |üøÿ£ \ø√, ì#ÓÃq\ô|q’
11
>∑qT\ yÓ\T|ü*ø√ #êe⁄ù|s¬ eTT‘√ |üsT¡ >¬ ‘·&Ô eÉ TT, •KsêÁ>∑eTT\qT+&ç
e+<ä\ø=\~ n&ÉT>∑T\ ~>∑Te≈£î yÓ÷ø±\TMT<ä yÓT\≈£îe>± ~– ‘˚HôÓ |s¡\qT
ÁøÏ+<ä sê*b˛≈£î+&É ≈£î&ç#‹˚ ‘√ #ÓøÿÏ , m&ÉeT#˚‹˝Àì |ü+E\‘√ ‘˚H{Ó >° \∑ qT
‘√*, ô|fi¯fl\T ~>∑Te |ü&≈É î£ +&É ãT≥º˝ÀøÏ |ü≥Tºø=ì ô|ø’ Ï yÓ÷≈£îã≥Te⁄MT<äH˚
møÏÿ b˛e&ÉeTT, j·÷Hê<äT\T #˚ùd á |üqT\T Ç‘·sT¡ \ ‘·s+¡ ø±e⁄.
HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝Àì sêePs¡T ‘ê\÷ø± jÓTTø£ÿ nìï nÁuÛøÑ |£ ⁄ü >∑qT\˝Àì
yÓTøÆ ±#ês¡\ bıj˚T´ b˛ø£&qÉ T ø£qT>=H˚ ‘Ó*$‘˚≥\T nø£ÿ{Ï j·÷Hê<äT\πø ø£\e⁄.
Ç|üŒ{Ïø° á ÁbÕ+‘·|⁄ü j·÷Hê<äT\≈£î uÛTÑ C≤q >=&É*¶ , #˚‘· >=s¡døü ‹£ Ô m&Éu≤j·Tì
Äj·TT<Ûë\T. edüTeÔ ⁄\qT bÕs¡Á<√\T≥≈£î ÁX‚wy˜ü TÓ qÆ JeH√bÕj·÷\T, u≤‘·T\
>∑T+|ü⁄\qT yÓ+≥u…≥Tºø=ì m+&Éqø£, yêqnqø£ e+<ä\ø=\~ yÓTfiÆ fl¯
ø√kÕÔÁ>±e÷\ Á|üj÷· D≤\T #˚dTü +Ô &˚ j·÷Hê<äT\ zs¡TŒ, ø±j·Tø£weºü TT
yÓT#·TÃø√‘·–q$. yÓTT–*, ‘ê{Ï, á‘· Ä≈£î\‘√qT düqïì ‘·T+>∑‘√qT HêD´yÓTqÆ
#ê|ü\qT H˚jT· &É+ j·÷Hê<äT\≈£î ñ>∑TbZ Õ\‘√ H˚]Œq $<ä´. HÓ\÷¢sT¡ j·÷Hê~
j·TTe‘·T\T nH˚øs£ ø¡ ±\ s¡+>∑T\ >∑fi‘¢¯ √ H˚ùd ∫]#ê|ü\≈£î ôV≤’ <äsêu≤<äT qT+&ç
&Û©ç ¢ es¡≈î£ n‹ –sêøÏ.X¯q>∑\T, ãsƒêHê\T y˚sTT+∫ |ü|ü #˚jT· &É+ M]øÏ
n‹ #·T\ø£q. ]øå±ã+&ÉT¢ ˝≤– ˝Òø£ ‘=øÏÿ bı≥ºì+|ü⁄≈£îH˚ Ä<ëj·Tø£sy¡ TÓ qÆ JeHêìï
>∑&ùç | j·÷Hê<äT\ dü+K´ ø√kÕÔq>∑sê\˝À y˚\≈£î $T+#·T#·Tqï~.
j·÷Hê<äT\ HÓ|’ ⁄ü D´+
j·÷Hê<äT\≈£î Hê>∑T\+fÒ uÛj Ñ T· eTT ˝Ò<Tä , uÛøÑ ˝ÔÏ <Ò Tä . |ü≥Tº≈î£ qï
bÕeTT\qT bÕeTT\yê]øÏ $Áø£sTTkÕÔsT¡ . #·\¢ j·÷Hê<äT˝À¢ #ê˝≤eT+~
≈£îÁs¡yê+&ÉT≈¢ L£ &É ne©\>± bÕeTT\qT ø£+sƒ+¡ e<ä› |ü+>∑\ |ü⁄\¢‘√ H=øÏÿ|ü{,ºÏ
n~ ø£]#˚˝À>±, ø£D å +˝À dü+∫˝Àì uÒ&¢ TÉ ‘√ ‘·\, yÓTT<ä\T, ‘√ø£es¡≈î£ ^∫
ø£+&É\qT, meTTø£\qT düTHêj·÷dü+>± yÓ\T|ü*øÏ HÓ{,ºÏ #·sêàìï #·T≥º#T· {Ϻ
‘ê{≤≈£î\ ãT≥º˝À C≤s¡$&ç∫, ˇø£ ø£\T>∑TqT+&ç eTs=ø£ ø£\T>∑T≈£î
|üsT¡ >¬ ‘·T‘Ô T· +{≤s¡T. ‘ê{Ï|⁄ü \T>∑T, Hê>∑TbÕeTT, ø£≥b¢ ÕeTT\≈£î, #·sêà\T
dü+bÕ~kÕÔsT¡ . bÕeTT\qT |ü≥&º eÉ TT˝À Ms¡T ∫qï|üŒ{ÏqT+&ç #·÷ù|
Vü≤dü˝Ô ≤|òTü eeTT yÓT#·TÃø√<ä–q~. bÕeTT\T ø£s∫¡ #·ìb˛sTTq j·÷Hê<äT\
dü+K´, Ç‘·sT¡ \‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe.
12
 eT‘ê#êsê\T ` dü+düÿ è‹
<˚e‘·\T ` <äj÷· ´\T
j·÷Hê<äT\ Çwü<º e˚ ⁄&ÉT, ø=+&É Á|üuTÑÛ e⁄ @&ÉTø=+&É\yê&ÉT. Äj·Tq
nÁ>∑|s” e¡ƒ TT ø£qT|ü&e˚ s¡≈î£ j·÷Hê<äT\T Äj·Tq≈£î yÓTT≈£îÿ≈£î+≥÷ ñ+>∑sê\
yÓ+Á≥Tø£\qT n]Œ+#·Tø=+≥÷, m|ü&ÓH’ ê ˇø£kÕ] m>∑Te‹s¡T|ü‹øÏ b˛sTTedü÷,Ô
n#·Ã{Ï dü+ãsê\qT ≈£î\+yê]øÏ #Ó|ü ≈£î+≥÷ ñ+{≤s¡T. @fÒ≥ ø√≥¢<HäÛ êìï
>∑T≥Tº>± dü+bÕ~+#·Tø=H˚ yÓ+ø£qï≈£î, <Ûìä ≈£î&ÉT <ä]Á<äT&ÉT ˇø£fqÒ ì j·÷Hê~øÏ
#·øÿ£ >± ‘Ó\TdüT. j·÷Hê<äT˝À¢ yÓ+ø£jT· ´ ù|s¡T nH˚≈î£ \T ô|≥Tº≈î£ +{≤s¡T
‹s¡|‹ü yÓ+ø£qï _Á≥>∑T+≥ø=+&É yÓ+ø£qï, qs¡•+VüQ\Tø=+&É qs¡dqü ï,
ø√≥|üŒø=+&É ø√≥qï\‘√ bÕ≥T, Á>±e÷ìøÏ q≥ºq&ÉTeT m‘ÓqÌÔ ns¡T>∑TMT<ä
ø±e\dæq+‘· ˙&ÉqT Á|ükÕ~+#˚ y˚|#ü ≥ Ó Tº ÁøÏ+<ä Vü‰sTT>± ‹wüyº d˚ Tü ø=ì ≈£Ls¡TÃqï
eTVü‰\ø£å àeTà, Ä düMT|ü+˝ÀH˚ ìedæ+#˚ b˛˝Òse¡ Tà yÓTT<ä\>∑T u≤~Û+#˚
<˚e‘·\qT, j·÷Hê~ ˇø£ø+£ ≥ ø£ìô|fÒº ñ+{≤&ÉT. M]øÏ ø±düÔ <ä÷s¡+˝ÀH˚
ñ+&ç ‘·q ô|<ä‘› H· êìï s¡TEe⁄|üsT¡ #·Tø=qT≥¬ø,’ ô|<äÁ› bÕø±sê\T, m‘ÓqÌÔ
>√|ü⁄sê\T, yÓ+&çøØÏ {≤\T, yÓ\>∑\ yêVü≤Hê\T, |üP»\T |ü⁄qkÕÿsê\T, ns¡Ãq\T
n\+ø±sê\T, ñ‘·‡yê\T, ñ≥¢y&˚ TÉ ø£\‘√qT, nqT~q Äs¡–+|ü⁄\‘√qT
$˝≤dü+>± ø±\+>∑&ùç | sêeTT\yês¡T, ‘·qe+{Ï düqï»HêìøÏ düT\uÛ+Ñ >± <äsÙ¡ q+
Çj·T´&Éì kÕe÷q´yÓTqÆ j·÷Hê~ qeTàø£yTÓ qÆ +<äTe\¢ Ä e+ø£≈î£ n+‘·
ôV≤#·TÃ>± b˛&ÉT. n‘·ìøÏ f…+ø±j·T˝Ò≈î£ +&ÜH˚ @ y˚fi˝¯ ÀHÓH’ ê #Íø£<sä Ù¡ q$T#˚Ã

13
‘ê{≤≈£î\#·$ø¬ ˝Àì b˛‘·TsêCÒ n+<äTu≤≥T˝Àì <˚e⁄&ÉT. <äj÷· ´\e÷≥$+fÒ
j·÷Hê~øÏ #Ó&u¶É j ÑÛ T· eTT. ne÷yêdü´Hê&ÉT ø£|Œü ø±$fi¢̄≈î£ b˛e\dæe∫Ãq|ü&ÉT
Äs¡+uÛ+Ñ ˝À yÓ÷≥T<Ûs’Ó ê´ìï ø£qT|üsT¡ kÕÔ&TÉ ø±ì rsê ≈£î|üŒqT #˚s>¡ ±H˚ uÛ÷Ñ ‘ê\T
ø£qT|ü&≈É î£ +&˚+<äT≈£î ÄbÕ<äeTdüøÔ e£ TT ø£|ü ø=ì _i¿_>∑TdüT≈£î+{≤&ÉT.
y˚≥≈£î bıj˚T´>∑T+|ü⁄, n&ç$<˚e⁄&Óq’ ø±Á{≤j·TT&çøÏ (ø±{ÏøÏ nq>± n&ç$øÏ
sêE) yÓTT≈£îÿ≈£î+{≤s¡T. n&ç$ j·÷Hê<äT\T eTìwæ n]∫qfÒ¢ ns¡Te>∑\s¡T.
ø=+&É>=i…\¿ qT, #ês¡\|ü+<äT\qT, eTT+&É|¢ +ü <äT\qT <äT|ü\qT≈£L&Ü
ñ#·TÃ\˝À |ü≥Tºø=H˚ X¯øÔÏ uÛs’… j
¡ T· ´≈£î ø£\<äT. ø±Á{≤j·TT&ÉT eT>∑<e˚ ⁄&ÉT. Äj·Tq≈£î
u§eTà\T, <˚yê\j·÷\T ñ+&Ée⁄. n&ç$ n+‘·{≤ Äj·TH˚ ø±u{Ï,º mø£ÿ&É
ô|<äã› +&É ø£qã&ç‘˚ nø£ÿ&˚ Äj·Tq≈£î |üPC≤|ü⁄qkÕÿsê\T.
Vü≤qTeT+‘·Tìô|ì’ uÛøÑ #ÔÏ ‘˚ · ø√‘·T\qT ‹qs¡T. uÛøÑ Ô£ Vü≤qTeT+‘·T&ÉH˚
>ös¡eeTT, q\¢eTeTT#·TÃ\qT #·÷˝≤\T uÛ≤s¡´\≈£î Á|”‹|üPs¡«ø£+>± yês¡T ‘Ó∫Ã
n]Œ+#·&+É ˝À áwüHêàÁ‘·eTT≈£L&Ü yê]ì u≤~Û+#·<Tä . á‘· ‘Ó*j·Tq+<äTq,
e\\T ø=q˝Òøb£ ˛sTTq+<äTq düeTTÁ<ä|⁄ü #˚|\ü qT ‘Ó#T· Ãø=qs¡T.
j·÷Hê<äT\ Ç+&É˝¢ À eTTK´+>± k˛<Ó#ùÓ |Œyê+&É¢ ìyêdüeTT˝À ‹s¡T|ü‹
yÓ+ø£qï ù|]≥ ˇø£∫qï>∑T&çXqË T e<ä*ô|≥Tº‘ês¡T. uÛ≤sê´uÛsÑ \Ô¡ T n+<äT˝À ø£*dæ
ìÁ~+#·sT¡ . <˚e‘·\|ü{≤\qT >√&É≈î£ Äì+∫ |üP»\T #˚dTü +Ô {≤s¡T. Ä sTT+{ÏøÏ
yÓT\Æ k˛ø£≈L£ &É<ìä ø£≥Tº~≥ºeTT\qT Ä#·]kÕÔsT¡ . ø£&>É b∑ ˛sTTq Ád”\Ô T>±ì,
dü÷‘·øe£ TT ‘·–*q yÓTT>∑yês¡T ø±ì, <˚e⁄ì sTT+{Ï˝ÀøÏ sê≈£L&É<Tä . e÷eT,
ø√&É\T, ˇπø sTT+{Ïø|£ ü øÏ+<ä ìÁ~+#·≈L£ &É<Hä ˚ Ä+ø£å Ä#ês¡eTT˝À ñqï+<äTe\¢
ø=&ÉT≈£îÿ ø√&É*ì ø£≥uº {… qºÏ eTs¡THê&˚ eTs=ø£ ∫qï>∑T&çXqË T ø£≥Tº≈î£ +{≤s¡T.
nìï X¯óuÛøÑ ±sê´\≈£î n_Ûõ‘Y\>∑ïy˚T yê]øÏ X¯sD ¡ ´eTT. lsêeT#·+Á<äTì
d”‘êø£˝≤´DeTT, n+ãT≈£î ˙&É|&ü ìÉ $T≥ºeT<Ûë´Vü≤ïeT|ü⁄&ÉT »]–q≥T¢
j·÷Hê<äT\qeTàø£+.
14
j·÷Hê<äT\ n\T¢&TÉ ô|+#·\ø√q qs¡d+æ Vü‰kÕ«$T
>√qT|ü*˝¢ À ô|qT•\ \ø°àå qs¡d+æ Vü‰kÕ«$T ô|[flø=&ÉTø¬ ’ ` >√qT|ü*¢ –]»q
j·÷Hê~ø±\˙øÏ y˚+#˚kÕÔ&TÉ . j·÷Hê<äT\T ‘·eT n\T¢&TÉ ô|+#·\
qs¡d+æ Vü‰kÕ«$T ‘·eT >∑÷&Ó+≈£î sêe&É+‘√ –]»qT\T y˚≈î£ es¡a≤eTTH˚ ‘·eT‘·eT
Çfi¯fleTT+<äT |ü+~fi¯ófl y˚kÕÔsT¡ . kÕ«$Tyê]øÏ |ü⁄≥Tº‘H˚ ,Ó Ç+CÒ{>Ï &∑ \¶É T, kÕs¡||ü ⁄ü Œ,
ô|<äe› T˝…|¢ Pü \T, Ä]Hês¡ yÓTT\‘ê&ÉTqT n+<äCkÒ ÕÔsT¡ .
j·÷Hê~ uÛ≤>√‘·+ ` $H√<ë\T
<ädsü ê|ü+&ÉT>∑˝À¢ HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ j·÷Hê<äT\ Äq+<ëìøÏ n&ÉT¶ Ä|ü⁄
ñ+&É<Tä . eT>∑yês¡T Ád”\Ô y˚cÕ\‘√ ø£èwüß&í TÉ >√|æøe£ ˝…qT, lsêeTT&ÉT
d”‘e· Tàe˝…qT, bÂsêDÏøb£ ÕÁ‘·\qT <Û]ä +∫ ãC≤s¡T n+>∑fi¢̄ e<ä,› ‘Ó*dæq
j·T»e÷qT\, |ü⁄s¡Á|üeTTKT\ Ç+&Ée¢ <ä› ∫+<äT\T Á‘=øÏÿ, eÁkÕÔ\qT ‹+&ç
–+»\qT ãVüQe÷qeTT\T>± dü+bÕ~+#·Tø√e&É+ ]yêE. n{Ϻ düeTj·÷\˝À
u…+&ÉT‘√ #˚dqæ ø=j·T´ >∑Ti≤¿\˝ÀøÏ <ä÷] q&ÉTdüTHÔ êï, düyê] #˚dTü qÔ ï≥T¢
n_ÛqsTTdü÷,Ô Äø£s¸¡ Dj ° T· +>± s¡+>∑T\T |üPdüTø=ì ≈£Lìsê>±\T rdü÷,Ô M<ÛTä \
yÓ+ã&ç |üsT¡ >∑T\T ‘√\T‘·T+{≤s¡T. b˛©düT\ y˚cÕ\˝À ñqï $<ä÷wü≈î£ \T,
dæ.{Ï. Ä≈£îº H˚sd¡ Tü \Ô qT |ü≥Tºø=qï≥Te+{Ï |òTü {≤º\T, #Ó+#·T\øÏÎì yÓ‘T· ≈£î‘·÷
b˛‘·Tqï Hês¡d+æ VüQì $˝≤bÕ\T, ø±–‘ê\ n≥º\ >∑<\ä ‘√ s¡a&ç|dæ ÷ü ,Ô eT<Û´ä
eT<Û´ä ;&çbı>∑\qT ñcÕs¡T>± e<ä*ô|≥Tº‘÷· , <äTs√´<Ûqä T&çì $&ç∫ô|{Ï,º
<Ûsä à¡ sêEô|ø’ Ï |ü]>¬ ‘·T‘Ô T· +&˚ ;ÛeTT&ç Á|ü˝≤bÕ\T, #·T≥Tº eT÷–q Á>±eTdüT\ú qT
Äq+<ä+˝À eTT+#·T‘·÷ ‘˚\TdüT+Ô {≤sTT. W∫‘ê´ìï ˙fi¢̄˝À ø£*ù| y˚w>ü ±+&É˝¢ À,
u≤{≤ ã÷≥¢qT ‘=&ÉT>∑Tø=qï lø£èwüß\í T, |æ+#·uÀdæq <Û√e‘·T\qT ø£≥Tºø=ì
eø°fi¢̄ q\¢ø√≥¢qT ‘=&ÉT>∑Tø=ì, Hêe÷\T <Û]ä +∫ q\¢øfi£ fl¯ <ë›\‘√ Hê≥´e÷&˚
•e⁄&ÉT, $uÛ÷Ñ ‹ ã÷dæq d”‘êsêeTTfi¯ó,¢ Áù|ø£≈å î£ \˝À bı≥º\T_“+#˚ qe⁄«qT
|ü⁄{Ïdº Tü +Ô {≤s¡T.
$yêVü‰\≈£î, ø£sà¡ \≈£î nH˚ø£ ø±sê´\˝À j·÷Hê~y˚Tfi¯+ ô|≥Tºø=ì,
»s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. s¬ +&Ée~ ªø°\T>∑TÁsê\Tμ Ä≥˝À ø£&TÉ H˚sŒ¡ s¡T\T. HÓeT*Hê≥´+
Ä&ÉT≥ yÓqï‘√ô|{Ïqº $<ä´ HÓeT*H˚ eT]|ækÕÔsT¡ . |æ\q¢ Á>√$ Ä˝≤|üq˝À M]øÏ
15
Mπs kÕ{Ï. Vü‰dü´+, |ü⁄≥Tºø‘£ √ e∫Ãq ≈£LdüT$<ä´, ôd&’ é Á&ÉeTTà\T yêsTT+#·T≥˝À
ìcÕí‘T· \T. ø°\T>∑TÁsê\‘√ Hê≥´uÛ+Ñ –eT\˝À, HÓeT*Ä≥˝À Vü‰dü´q≥Tì
e÷≥\‘√ s¡øÔÏ ø£{+ºÏ ∫ #·÷|üsT¡ \qT ÄX¯Ãs¡´#·ø‘Ï T· \qT #˚kÕÔsT¡ . j·÷Hê~y˚Tfi¯+,
ø°\T>∑TÁsê\T, ãè+<ë\T>± @s¡Œ&ç, ˇø£ eè‹Ô>± ô|≥Tºø=ì, ø=+‘·eT+~
j·÷Hê<äT\T Jeq+ kÕ–kÕÔsT¡ .
ms¡Tø£\ >∑<`›Ó j·÷Hê~ k˛<Ó
ms¡Tø£\•+– #Óù|Œ ªª>∑<≈›Ó î£ μμ≈£î j·÷Hê~ #Óù|Œ ªk˛<Óμ≈£î b˛*ø£\ø£Hêï
N*ø£˝Ò ôV≤#·TÃ. Ç<äs› T¡ Çwü<º y’Ó êìï yÓTT<ä≥ ÁbÕs¡+_ÛkÕÔsT¡ . Çs¡Te⁄s¡T »]–q
˝ÀbÕ\qT sêuÀj˚T e÷s¡TŒ\qTdü÷∫kÕÔsT¡ . ‘·eT nHê<äsD ¡ e\¢ |æ‘s· T¡ \≈£î,
<˚e‘·\≈£î ø£*–q ø√bÕìï b˛>=≥Tºø=qT≥≈£î ø±qTø£\qT, |üP»\qT
düeT]Œ+#·T≥qT n+^ø£]kÕÔsT¡ ø±ì k˛<Ó˝À #Óù|Œ eTìwæø,Ï #Ó|Œæ +#·Tø=H˚
n‘·ìøÏ düŒs¡Ù dü+ã+<Û+ä ñ+&É≈L£ &É<Tä . >∑<˝›Ó À ñ+&ç rs¡T‘·T+~. >∑<›Ó #Óù|Œyês¡T
m\¢|ü &É÷ Ád”˝Ô .Ò k˛<ÓqT #Óù|Œyês¡T m\¢|ü &É÷ |ü⁄s¡Twüß\T>±H˚ ñ+{≤s¡T.
>∑<˝›Ó À k˛<Ó˝Àe˝… ã\ø=≥º|ìü ˝Ò<Tä . s¬ +{Ï˝ÀqT <Óe’ + #Óù|Œyê]øÏ
|üPqT‘·T+~. k˛<Ó >∑+≥\ø=B› »s¡T>∑T‘·T+~. >∑<˝›Ó À #Ó|Œæ +#·Tø=H˚yê&ç
eTTK+˝À ø£*>π e÷s¡TŒ\qT ø£D å ø£D
å ≤ìøÏ ø£ìô|≥Tº‘T· +~ •+–. k˛<Ó˝À Ç~
nedüse¡ TT+&É<Tä .
j·÷Hê~ k˛<Ó ns¡+ú ˝Òì >=\TdüT uÛ»Ñ q. me¬sq’ |ü≥Tº$&ÉT|ü⁄ ˝Òì$<Û+ä >±
ø=+&ÉM{Ï #˚Á‘ê&ÉT e˝… e÷{≤¢&TÉ ‘·T+fÒ ªm+<äTø° k˛<Óμ nH˚ eT+<ä*+|ü⁄ HÓ\÷¢sT¡
õ˝≤¢˝À nHê~ yê&ÉTø£. j·÷Hê~ |ü*øÏq yêø£´+˝À ˇø£ÿ ø£&|É {ü Ï e÷≥
e÷Á‘·+ n+<äTø=ì, <ëìï kÕ>∑Bdæ ø°#T· >=+‘·T˝À eTs¡\ n‘·ìøÏ n+~j·T´&ÉyT˚
ã\ø=≥º&+É . ã\ø=fÒ~º m|ü&ÉT Ä&ÉeTìùw. ÄyÓT ˝Ò≈î£ +fÒ k˛<Ó kÕ>∑H˚
kÕ>∑<Tä . k˛<Ó #Óù|Œ j·÷Hê<äT\T }]øÏ ˇø£ÿs¬ H’ ê ñ+{≤s¡T.
 j·÷Hê~ uÛ≤>√‘ê\T ` ø°\T >∑TÁsê\T Ä&˚ ãè+<ë\qT >∑T]Ô+∫ yê] Ä≥
bÕ≥\≈£î C≤‘·s\¡ ˝À |ü+&ÉT>∑\˝À ø=~› kÕúsTT˝ÀHÓH’ ê neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
 Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ >√qT|ü*¢ j·÷Hê~ <ä+|ü‘T· \‘√ ô|+#·\ø√q
qs¡d+æ Vü≤kÕ«$T ø£˝≤´D+ »]|æ+#ê*.

16
 ª n+>∑&ç _j·T´+ ` ‘·+>¬ &ÉT ø£fμº…
|üsê´es¡D+‘√bÕ≥T q•düTqÔ ï ã‘·T≈£î‘ÓsT¡ e⁄\T
HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À ø£&*É zs¡≈î£ ø=+&É\≈£L q&ÉTeTq ∫{Ϻ n&Ée⁄\T ñ+{≤sTT.
#·*‘·]˝À ≈£L&Ü Ä≈£î\T sê\Ã≈£î+&Ü m|ü&É÷ |ü#÷ >± ñ+&˚ n&Ée⁄\T Ç$.
∫qï∫qï Ä≈£î\÷ eTTfi¯S¢ ñ+&˚ bı<ä#≥Ó T¢ m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT á n&Ée⁄\˝À.
á #Ó≥˝¢ Àì #ê˝≤s¡ø±\T |ü~|üHïÓ +&ÉT n&ÉT>∑T\≈£î $T+∫ m‘·TÔ m<ä>e∑ ⁄. m‘·T>Ô ±
m~π> e÷qT\T ‘·≈î£ ÿe>± mø£ÿ&√ ˇø£#√≥ ñ+{≤sTT. á n&Ée⁄\˝À #Ó≥÷º,
#˚e÷:
1. bı<ä#≥Ó T¢ : n&ç$ >∑TeTà&ç, n&ç$|ü‹,Ô n*¢, m\T‘·Ts¡, ø£*–, ø√‹
<äTs¡<>ä T∑ +≥, >=+õ, >∑T$Tà&ç, >=&É∫¢ |üŒ, ∫{°‘º ,· ∫qïyê$*, õ˝Ò&¢ TÉ ,
‘·+>π &ÉT, ‘Ó\õ¢ ˝Ò&¢ TÉ , ‘Ó\~¢ +&ç>,∑ ~+&ç>,∑ <äTs¡<>ä T∑ +≥, qs¡>=+õ,
q\¢ô|&ÉeT*¢, ô|&ÉeT*¢, ô|<äy› ê$*, ã+<ë], u§+‘· C…eTT&ÉT, ;s¡, u§*»,
eT+>∑, eT>∑;, eTs¡≥, $Ts¡|>ü =+&É.
2. e÷qT\T : n&ç$ìeTà, n‹Ô, Ä], Ç|üŒ, á‘·, ñ*+<äs,¡ }{Ï, }&É>,∑
mqeT~›, ø£&|É ,ü ø£sø¡ ,£ ø±qT>∑, ø√sTT, ø√]+<ä, >∑T+ô|q, >∑]ø£eTT{Ï,º
>∑Tã“ø√]+<ä, >={Ï,º »$Tà, C≤qøÏ, J\>∑, E$«, ‘·+Á&É, ‘·Ts¡øπ |ü, ‘Ó\ñ¢
|æŒ], ‘Ó\>Ô √ì, ‘Ó\㢠Ts¡T>∑T&ÉT, ‘Ó\‘¢ T· eTà, ‘Ó\e¢ T~›, ‘Ó\e¢ TTdæ,º qøÏÿì,
q\¢ñ|æŒ], q\¢>√ì, q\¢‘T· eTà, q\¢ãTs¡T>∑T&ÉT, q\¢eTTdæ,º HÓ]DÏ, H˚sπ &ÉT,
|ü]–, bÕ\, |ü⁄\>∑s,¡ u§+CÒ&TÉ , u§+‘·, _øÏÿ, uÀ<äeTT, eTÁ], eTTy˚«|ü,
yÓ÷<ä>,∑ sê–, yÓ\>∑, y˚|,ü dæ]e÷$T&ç, d”øHÏ ]˚ .
17
3. r>∑\T : á<˚{,Ï m*ø£#eÓ ⁄«, m\¢>&∑ ,¶É ≈£î+~qø=eTTà, ø£*ôd, ø£dTü |ü⁄
ìeTà{≤sTT, ø√e+≥, >∑T]–+», >¬ s¡&,É bÕ\, ‘ê+uÒ{,Ï ‘·eTà, ‹|üŒ,
‘·÷{Ï, ‘Ó©d¢ sü ,¡ <ä÷dü], q©¢dsü ,¡ Hêπ>{Ï |üD‘·, ìeTà{≤sTT, |ü+C≤≈£î,
kÕeTT<=+&É, bÕ\, bı&É|Áü ‹, u§+øÏq, u§øÏÿq, u§~›, eT+∫ <=+&É,
eT>∑d]æ , eT\¢, y˚Tø£yTÓ ‘·ìÔ , j·÷<ä, $düu§~›, düT>∑+<äbÕ\.
4. >∑&s¶ç ø¡ ±\T : Ç&Ée*, ñ|ü>∑]ø£, }≥T‘·T+>∑, >∑]ø£, >=&ÉT‘¶ T· +>∑, »eTTà,
‘·+&ÉT, <äsã¡ , e{°sº T¡ .
5. H˚\yÓTTø£ÿ\T : n{ÏøeÏ ÷$T&ç, n&ç$‘ê[dæ, n&ç$ùd>∑, n‹Ô|‹ü ,Ô n*¢>&∑ ,¶É
ø£\ã+<ä, ≈£îø£ÿ‘=[dæ, ≈£î|æŒ+{Ï, >±j·TbÕ≈£î, >∑T+≥>∑\>∑s,¡ #Ó+#·*,
#Ó+uÀ‘·T, #Ó|ü ‘√{≤≈£î, »&É|Áü ‹, ‘·T$Tà, qø£ÿms¡>&∑ ,¶É ˙fi¯#¢ +Ó #·*, q˝Òs¢ T¡ ,
|ü\ø±≈£î, bıq>∑+{Ï, u…DTø±≈£î, eø£ÿ>∑&,¶É ùd>∑
6. ˙{ÏyTÓ Tø£ÿ\T : n+‘·s<¡ ëeTs¡, n*¢<ëeTs¡, –{Ï>º &∑ ,¶É >∑TÁs¡|⁄ü –≥º, »*¢bÕ∫,
‘êeTs¡, ‘Ó≥TºbÕ∫.
7. yÓHïÓ eTTø£˝ìÒ ÁbÕDT\T (nø£Xs‚ T¡ ø£eTT\T) : n–Zì eT+&É\+, n&ç$C…Á],
ÇdüTfi¯ó,¢ m+Á≥ø±j·T, mÁs¡, mÁs¡NeT, ø£+‹Ø>∑, ø£{NºÏ eT, ø£eTà≥ |ü⁄s¡T>∑T,
ø£˝s¢Ò T¡ >±ã, ø±ø±dæ>T∑ \¢, ø±dæ|Œü , ø±fi¯#¢ *Ó ~, ≈£îø£ÿÇdüTfi¯ó,¢ ≈£îeTà]|ü⁄s¡T>∑T,
>∑+&ÉTNeT, >∑T+≥#Ó*~, >=+&ÉT|ü⁄s¡T>∑T, >=&És¶ =j·T´, >=\¢u≤eT
#ÓsT¡ e⁄ãT&É,¶ #Óe⁄>∑T\TeTT, J&ç|⁄ü s¡T>∑T, Js¡+øÏ, CÀØ>∑, ‘·\ø±j·Ts=j·T´,
‘·÷˙>∑, ‘˚˙>∑, ‘˚\T, q‘·>Ô T∑ \¢, q\¢NeT, H˚\e÷ìø£\T, |üs+¡ –NeT,
|üs&¡ ,É |æ‹|Ô ⁄ü s¡T>∑T, ô|<ä≈› î£ +ø£, ù|≥C…Á], ù|&É|⁄ü s¡T>∑T, ãÁ]düTfi¯ó,¢ u≤|üqNeT,
eT+Á≥>∑ã“, $T&É‘,· $TDø£sã¡ ÷dæ.
8. yÓHïÓ eTTø£>\∑ $ (düøX£ s‚ T¡ ø£eTT\T):
I. »\#·sê\T : Ä≈£îC…\,¢ ÇdæøÏ |ü⁄Á], ñ\dü, ≈£Ls¡Te÷j·T, ø=s¡yD˚ ,Ï >¬ ]π>DÏ,
#·+#·TeT÷‹ |üøÿÏ , C…\,¢ ‹ø£ÿø=&ç|,æ ‘˚\Ty˚TDÏ, <äTÁs¡T, |üøÿÏ , |ükÕÔsT¡ |üøÿÏ ,
u…fi|¢¯ øü ÿÏ , uÒ&dç ,ü u§eTà&ÜsTT, eT≥º>T∑ &çd,æ e÷|ü⁄sêsTT, MT>∑&CÉ \… ,¢
yÓTT\T>∑T.
18
II. ñuÛjÑ T· #·sê\T : ø£|Œü , >√Á&ÉTø£|Œü , ∫qï‘ê+uÒ*, edüTs¡Tø£|Œü , e⁄s¡\Tø£|Œü ,
ô|<ä‘› ê+uÒ*.
III. ÁbÕπø$ : ñ&ÉTeTT, }düs_ ¡ *¢, ø£{&ºÏ ,ç ≈£îeTà]kÕq, >∑T&çô¶ |+õ], >={Ïøº {£ &ºÏ ,ç
C…Á]b˛‘·T, ‘ê{Ïu§\T>∑T, ‘·Tdüø{£ &ºÏ ,ç ‘=+&É, q*øÏ∫Ã, q\¢<ëdü],
Hê>∑TbÕeTT, ì|üø£{&ºÏ ,ç ˙fi¯H¢ ê>∑T, ˙fi¯b¢ ÕeTT, q÷ìø£{&ºÏ ,ç |ü∫Ã]ø£bÕeTT,
ô|+õ], ô|qTø£{&ºÏ ,ç ã*¢, u§≈£îÿ‘=+&É, $THêï>∑T, s¡øôÔ£ |+õ], yêqø√sTT\.
IV. |ü⁄\T>∑T\T (|ü≈îå£ \T) : nãø£|≥ æ ,º Ädü≥ n|üŒ{≤sTT, Çø£ÿ˝≤dæ>√&ÉT, ñrÔ‘,·
ñ\¢+øÏ, m˝≤¢sTT, @{Ïñ\¢+øÏ, ø£+ø£D≤j·T, ø±øÏ, ø±s¡yêsTT, ≈£î+≈£î\<=&ÉT,¶
ø√–*, ø±îE, >∑<,›ä –\ø£&>˚ ,∑ >∑T&çø¶ =+>∑, >∑T&É>¢ ÷∑ ã, >∑Te«, >=+õ|æ≥,º
∫+‘=≈£îÿ, ∫\e, NøÏsêsTT, »eTTàø√&ç, õ≥º, JqTyêsTT, E≥Tºø‹£ ,Ô
C…eTT&ÉTø±øÏ, ‘Ó&TÉ e¶ T÷‹ø=+>∑, ‘Ó\ø¢ +£ ø£D≤sTT, ‘Ó\ˇ¢ &ç$T, q\¢ˇ&ç$T,
q*¢+∫>√&ÉT, Hêe÷\ø√&ç, Hêq|ü∫Ã, ˙fi¯ø¢ ±øÏ, ˙fi¯ø¢ √&ç, |üd\ü b˛\T>√&ÉT,
bÕ\|æ≥,º ãT&É+ø√&ç, u§*¢ø√&ç, u…fi≤sTT, eT+∫>∑<,›ä e÷\ø±øÏ,
eTT≈£îÿ|æ≥,º sê‹ø±îE, kÕ‹ø=+>∑.
V. bÕ*#˚Ã$ (ø°s å <¡ ë\T) : #Óe⁄\|æ*¢ (≈£î+<˚\T), ø=+ø£qø£ÿ, »+>∑T|æ*,¢
<˚yê+>∑|*æ ,¢ q‘·|Ô *æ ,¢ |ü⁄qT>∑T|æ*,¢ eT+∫qø£ÿ, e÷qT|æ*,¢ eTT+–dü,
yÓT+Á≥e. (}]y˚Tø£\T, >=Á¬s\÷, >=&ÉT)¢ .
á #Ó≥÷º, |ü⁄{≤º n+‘ê e&ç>± ø£qTeTs¡T>∑T ne⁄‘·÷ ñ+~. n≥M
XÊKyês¡T á ∫{Ϻ n&Ée⁄\qT y˚fi‘¢¯ √bÕ≥T ≈£îfi¯–¢ +∫ ‘·y«˚ dæ Ä ‘êe⁄q ‘·–\eTT
(j·T÷ø£*|üdº )t e÷qT\qT ô|+#·T‘·THêïs¡T. ‘·–\eTT e÷qTì qeTTàø=ì ã‹πø
eTqTeTT\T eTq <˚X+¯ ˝À ˝Òe⁄. ÄÁùd*º j·÷˝Àì ªø√˝≤ m\T>∑Tμ nH˚ eTqTeTT
eT≥Tºøπ ‘·–\eTT Ä≈£î*ï ‹+≥T+~. ø±‘ê |üP‘ê˝Òì ‘·–\eTT e÷qT\T eT≥Tºøπ
ñ+&˚ n&É$˝À |ü⁄s¡T>∑÷|ü⁄Á{≤ ã‹πø~ m{≤¢? |ü⁄s¡T>∑÷ |ü⁄Á{≤ <=s¡øø£ b£ ˛‘˚
|æ≥\º ÷ ã\T¢\÷ ã‘·T≈£î‘êj·÷? n$˝Òì n&É$˝À »+‘·Te⁄\T eTq>∑\yê?
Hê≈£î ‘Ó*dæq ˇø£ n&É$n~Ûø±]ì Ç{≤¢ m+<äT≈£î #˚dTü HÔ êïs¡T nì
n&ç–HêqT. <ëìøÏ Äj·Tq ªÇyê«fi¯ e÷qe Hê>∑]ø£‘≈· î£ ø±–‘·+ m+‘√ nedüs+¡ .
ø±–‘·+ ø±yê\+fÒ j·T÷ø£*|üdº Tü qT ô|+#ê*‡+<˚μ nHêï&ÉT.
19
 á n&É$˝À $esê\T Hê≈£î n+~+∫qyês¡T ô|qTuÒ{Ï eTTHÓjT· ´,
yÓ+ø£≥eTà nH˚ &Óã“sTT@fi¯ó¢ ô||’ &ü qç @Hê~ Ä\÷eT>∑\T. M]~ HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢,
∫≥ºeT÷s¡T eT+&É\+˝Àì m\¢d]æ nH˚ |ü˝.¢… Hê≈£î #Ó|⁄ü ‘·÷ yêfi¯ó¢ nqï
e÷≥\qT MTs¡÷ $q+&ç.
ªá ‘·–\+ e÷qT¢ ˇ∫ÃHêø£ y˚TeTT #êHê n>∑kÕ≥T¢ |ü&bç ˛‘·T+&ÜeTT
nãj·÷. ô|s¡øÿ£ ‹H˚<ëìøÏ ;sê_ø°ÿ ø£*– >=+õø±j·T\T ˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTTHêj·÷.
˝À&ÉTø√ì ‹H˚<ëìøÏ n*¢, eø£ÿ, –{Ï,º <ëeTs¡>¬ &É\¶ T ñs¡y˝˚ ≈Ò î£ +&Ü b˛sTTHêj·÷.
n&ç$q+‘ê {≤ø£≥s¡‘¢ √ <äTìï >∑T+{≤ $T{≤º dü<sä ô¡ |fÒdº Hæ ês¡T. ˙fi¯ófl ì*ùd
>∑T+≥\T ˝Òø£ #˚bÕC…˝≤¢ ø£sT¡ esTTb˛sTTHêj·÷. ø£e⁄E\÷ |üPsπ fi¯S¢ ø£+{ÏøÏ
ø£ì|æ+∫ mH˚ïfi¯ó¢ nsTT+<√. n+>∑&_ç j·T´+, ‘·+>π &ÉTø£{ºÏ nqï≥Tº nsTTb˛sTT+~
e÷ ã‘·T≈£î. {Às¡T_j·T´y˚T >∑‹nsTT+~ e÷≈£î Ç|ü&ÉT.
` dü.yÓ+.s¡yT˚ XŸ ` ‘Ó\T>∑TuÛ≤c˛<ä´eT düeTU≤´
IIIII
#˚|\ü ‘√ edüTÔ e÷]Œ&ç :
#˚|\ü T |ü≥&º +É ˇø£ eè‹Ô. e\\T, m\\T, ø=&Ü\T ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø=ì
|ü+≥ ø±\Te˝À¢ #˚|\ü T |ü≥Tºø=+{≤s¡T. Ä |ü{qºÏ #˚|*ü ï |ü≥Tºø=+{≤s¡T. á
|ü{qºÏ #˚|*ü ï ∫qï >∑T&ɶ |”*ø£˝ÀÔ eT÷≥\T ø£{>ºÏ ±ì, ‘ê{≤≈£îeTT+>±+˝À >±ì
‘Ó∫à ePfiÀ¢ neTTà‘ês¡T. ∫\¢s¡ ô|d’ \ü ‘√ u≤≥T ∫+‘· |ü+&ÉT, $Ts¡|øü ±j·T\T
n&ç– ô|{Ï+º #·Tø=+{≤s¡T. #·<q›ä ï+, >∑+õ˙fi¯ófl b˛ùdÔ Äq+<ä+>± ‹q&Éy÷Ó ,
rdæø¬ fi¯fl&Éy÷Ó #˚kÕÔsT¡ . ø=+<äsT¡ ÄkÕeTT\T ø=&Ü\T ø=ì ÇkÕÔsT¡ . n|ü&ÉT yêfi¯fl≈£î
ø=ìï #˚|\ü T Çyê«*. #˚|\ü T u≤>± Çwüeº TTqï Á>±eTdüT\Ô T eTdüø£ Nø£{À¢H˚
ø±\Te\ <ä>sZ∑ ≈¡ î£ b˛sTT ø=&Ü\T rj·T>±H˚ #˚|\ü T ø=qTø=+{≤s¡T. Çfi¯fl <ä>sZ∑ s¡ TT‘˚
∫+‘·|+ü &ÉT, $Ts¡|øü ±j·T\T <Ûësêfi¯+>± Ç∫Ã, >∑+õ˙\Tfl b˛ùd yêfi¯ófl+fÒ #˚|\ü T
Á|ü‘´˚ ø£+>± ‘Ó∫à ÇkÕÔsT¡ @ |üì nsTTHê yêfi¯¢ øÏwyºü TÓ qÆ Ø‹˝À, Çwüyº TÓ T∫Ãq≥T¢
#˚kÕÔsT¡ ‘·|Œæ ‘˚ y˚sπ yê] ˇ‹Ô&‘ç √ |üì#˚jT· s¡T. ñ+fÒ ‹+{≤s¡T. ˝Òøb£ ˛‘˚
20
 |üdTü \Ô T+{≤s¡T. n+‘˚>±ì ªª˝Ò<Tä μμ nH˚ $#ês¡+ e⁄+&É<Tä . ø±ø£b˛‘˚ ePfiÀfl s¬ ‘’ T· \T
ˇø£]<ä]› ï ÄÁX¯sTT+∫ e⁄+{≤s¡T. yêfi¯ófl ô|{Ï+º ~ ‹+≥÷ #Ó|Œæ +~ #˚dTü +Ô {≤s¡T.
e÷<ë ø£ãfi¯+ ` dü+<ë ø£ãfi¯+ :
Ä&Éyêfi¯ófl e÷Á‘·+ Ns¡ C≤¬ø≥Tº y˚dTü ø=+{≤s¡T. ø±ø£b˛‘˚ n$ bÕ‘·
∫s¡T>∑T\ >∑T&É˝¶ .Ò kÕj·T+Á‘·+ |æ\˝¢ ÀÔ ø£\dæ ªne÷à ! e÷<ë ø£ãfi¯+ ` dü+<ë
ø£ãfi¯+μ n+≥÷ ø£ãfi≤ìøÏ b˛‘ês¡T. <ë+‘√H˚ n+‘ê düsT¡ ø› =+{≤s¡T. |æ\\¢ ≈£î
ã≥º\T+&Ée⁄. eT{Ï˝º À, ãTs¡<˝ä À, ˙fi¯fl˝À Ä&ÉTø=+≥÷ e⁄+{≤s¡T. nHês√>∑´+‘√
#·ìb˛‘·÷ e⁄+{≤s¡T. Áã‹øÏq yêfi¯ófl >=|üŒ yê´~Û ìs√<Ûøä X£ ø¯ ‘ÔÏ √ J$kÕÔsT¡ .
»ãT“˝§ùdÔ n˙ï ∫{≤ÿ yÓ<’ ë´\‘√bÕ≥T ~wæº rj·T&É+. y˚|eü T+&É\‘√ eT+Á‘·+
y˚jT· &É+ ≈£L&Ü bÕ{ÏkÕÔsT¡ .
dæìe÷ düs<¡ ë\T :
dæìe÷≈£î b˛e&ÉeT+fÒ #ê˝≤ düs<¡ ë. #·øÿ£ >± ‘·j÷· s¡sTT >∑T+|ü⁄>±
øπ ]+‘·\‘√ Á|üøÿ£ ePs¡T dæìe÷ Vü‰\T≈£î q&ç∫ yÓfi‘¯ ês¡T. |ü+&É>\∑ |ü&ÉT Á|ü‘´˚ ø£+>±
Á>∑÷|ü⁄ &ÜqT‡\T y˚kÕÔsT¡ . ∫qï ∫qï &Ó˝’ ≤>∑T\‘√ eT<Û´ä ˝À s¬ +&ÉT ˝…q’ T¢ dæìe÷
bÕ≥˝ÀÔ ∫+<äT˝ÒkÕÔsT¡ . ªª#·\ì¢ sêC≤ z #·+<äe÷eTμμ ˝≤+{Ï bÕ≥\T ‘·eT
&√\T <äsT¡ e⁄\≈£î nqT>∑TD+>± bÕ&ÉT‘ês¡T. <˚yê\j·÷˝À¢ ñ‘·‡e düeTj·T+˝À
ø°\T >∑Ti≤¿\T, HÓeT* &ÜqT‡\T M] Á|ü‘´˚ ø£‘.·
j·÷Hê<äT\ bÕ≥\T ` kÕyÓT‘·\T :
ªj·÷H√›&øπç +~sê n+‘· ô|<ä› yê\>∑μ
ªqøÏÿ dü–*+#˚<˚ y˚T\H˚ qeTàø£eTTμ
ªj·÷H√›fifl¯ ø¬ +<äTø£j÷· ´ ø£qTï bıj˚T´≥+‘· ø±≥Tø£μ
ªªm+‘· eT+∫yê&Ée÷à ` j·÷&ÉøÏ b˛sTTHê&Ée÷à
>∑T≥ºMT~ ø¬ ø±ÿ&ÉT ` |ü⁄≥º‘H˚ Ó ‘Ó#êÃ&ÉT
XË{<ºÏ =s√¢ <ä÷ø±&ÉT ` eT≥º–&Éd\ü T ‘Ó#êÃ&ÉT
|æ≥\º ≈£î#·TÃ˝ÒkÕÔ&TÉ ` ø£f\º… yÓ÷|ü⁄\T yÓ÷kÕÔ&TÉ
21
 ≈£L{Ï˙fi¢̄≈î£ yêkÕÔ&TÉ ` @{Ï ø±e*ø±kÕÔ&TÉ
|ü⁄{ÏHº ê –{ÏHº ê ˇø£fqÒ +{≤&ÉT ` ø£≥Tºã≥º\‘√H˚ ø±\+ >∑&ùç |kÕÔ&TÉ
m+‘· eT+∫yê&Ée÷à ` j·÷&ÉøuÏ ÀsTTHê&Ée÷à
á&ÉTCÀ&ÉT ñ+fÒ m+‘√ |üì#˚kÕÔ&TÉ
ø±&É÷ m<äTs¬ q’ qT ø£+#·T>∑+≥ yÓ÷–kÕÔ&TÉ
m+‘· eT+∫yê&Ée÷à ` j·÷&çøuÏ ÀsTTHê&Ée÷àμμ
j·÷Hê<äT˝À m≥¢ u§sTT´s√ ` j·÷<ä–] #ÓsT¡ e⁄˝ÀøÏ <˚eu§sTT´s√
yêfi¯ófl sêuÀ‘·sê, eTq+ #·÷&ÉuÀ‘·e÷`#·Tø£ÿu§≥Tº |ü≥Tºø√ì ìø£ÿuÀ‘·e÷?
Ä<äs¡Ù<ë+|ü‘·´+
ô|ì$T{Ï ø£\T>∑T\T ‘·e⁄«‘·Tqï|ü&ÉT uÛ≤s¡´ |üøÿ£ q#˚] ñdæ
>=\TŒ‘·T+≥T+~. uÛsÑ Ô¡ e&ÉT¢ <ä+#·T‘·T+fÒ uÛ≤s¡´ #˚≥‘√ #ÓsT¡ >∑T‘·T+≥T+~.
ô|ì$T{Ï >∑T+≥#˚|\ü T |ü≥Tº‘T· +fÒ, >∑≥Tºq ≈£Ls¡TÃqï uÛ≤s¡´ yê{Ïì @] ‘ê{≤≈£î\
dü+∫˝À y˚dTü +Ô ≥T+~. eT>∑&TÉ k˛<Ó#|Ó ü ‘·T+fÒ Ád”Ô ã\ø=≥Tº‘T· +≥T+~. |üøÿ£
Á>±e÷ìøÏ Á|üj÷· DyÓTÆ b˛sTTHê Ä\TeT>∑\T ø£*dæ ˇs¡TdüT≈£î+≥÷
q&ÉTee\dæq<˚.
|üqT\T |ü&ìÉ ~Hê\˝À »esê* >±sêãTˇ&ç˝À >∑+≥\ø=\~ ≈£L\ã&ç
ù|\T ≈£îøÏÿ+#·Tø√e&ÉyT˚ n‘·ìøÏ ‘Ó*dæq n\yêf…qÆ $ÁXÊ+‹. m\Tø£ ø£\T>∑T˝À
Á‘·e⁄«‘·÷H√, ìs¡bÕj·Tø£sy¡ TÓ qÆ ∫\e\≈£î, bÕ\|æ≥\º ≈£î ñ#·TÃ\T ˇ&ÉT‘¶ ÷· H√,
>∑T+≥#˚|\ü ≈£î #Ó˝≤\ ˙fi¯ófl ≈£î+&Éô|+≈£î\‘√ #·\T¢≥‘√H√ ~qeT+‘ê
ìeT>∑Tï˝…q’ j·THê<äT\T n{Ϻ kÕe÷q´yÓTqÆ |üqT\qT≈£L&Ü ªy˚≥μ nì
|æ\T#·T≈£î+{≤s¡T. j·÷Hê~#˚ùd |üìbÕ≥\T Ç+{Ï˝Àì dü+ø£{Ï ø£cÕºìï ã{Ï>º ±ø£,
|üqT\|òøü ÿ° ì ã{Ï,º n$ ‘·eT+‘·{‘êy˚T n‘·ìï yÓ‘T· ø=ÿì e∫Ãq|ü⁄&ÉT,
n‘·ì≈£î+&çq sTTcÕºìï ã{Ï,º eTT+<äTsêÁ‹ bÕ{Ï~ã“MT<ä ns¡sú êÁ‹ ø√&ç≈L£ ‘·
es¡≈î£ »]–q ‘·ô|Œ≥y˚&TÉ ø£ C≤>∑sD ¡ eTTqTã{Ï,º n|üŒ{Ï o‘√wüdí ‹úæ ìã{Ï,º Ç˝≤¢*
øö–{Ï_>∑Te⁄jÓTTø£ÿ |ü≥Tº$&ÉT|ü⁄\MT<ä Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~.
22
 j·÷Hê~ Ád”\Ô ≈£î yÓ<’ eäÛ ´+ ˝Ò<Tä . m+<äTø£+fÒ, _&É\¶ T ø£*–q ‘·sê«‘·
uÛsÑ Ô¡ #·ìb˛sTTHê, $&ç∫ô|{Ïbº ˛sTTHê, _&É\¶ qT b˛wæ+#·&+É uÛ≤s¡eTì, Ád”\Ô T e÷s¡T
eTqTe⁄≈£î <ëdüT\e⁄‘ês¡T. nsTTHê ø£\dæe⁄qï+‘·es¡≈î£ , ø£\<äT düTKeTì
uÛ≤$+∫, e÷≥˝À¢H˚ $&çb˛‘ês¡T. n+‘ê ‘·è{Ï˝À »]–b˛j˚T<˚. yê] dü+kÕs¡
<ë+|ü‘´· + ì\T|ü⁄, n\T|ü⁄˝Òì Jeq düs[¡ .
j·÷Hê~ yÓ<’ ´ä + :
uÛ≤s¡´≈£î qee÷kÕ\T ì+&É>±H˚ Á|ü‹ j·÷Hê~ n&É$øÏ>±ì bı˝≤˝À¢ì
;fi¯˝¢ ÀøÏ>±ì b˛sTT |ü~ |ü+Á&Ó+&ÉT s¡ø±\ y˚fiq¢¯ T rdüTø=ìe∫à dæ<e∆ä TT>±
ñ+{≤&ÉT. H=|ü\T k˛ø£>±H˚ ≈£î+&É˝À ˙fi¯ó¢ ì+|æ y˚fi‘¢¯ √ ø£cÕj·T+ ø±kÕÔ&TÉ .
ø£qï‘·sT¡ yê‘· |ü~s√E\ es¡≈î£ eT+∫˙{ÏøÏ ã<äT\T á ≈£î+&Éøc£ Õj·÷ìï u≤*+‘·
Á‘ê>∑T‘·T+&Ée\dæq<˚. n+<äTe\¢ u≤*+‘·≈î£ @ »ãT“ sê<äì, ô|>’ ± dü‘T· eÔ qT
ø£cÕj·TeTT Çj·T´>∑\<äì j·÷Hê<äT\ qeTàø£eTT. á ø£cÕj·T+˝À ñ&Éøô£ |fÒº
y˚fi,¢¯ #Óøÿ£ \ù|s¡T¢ ` ô|<äe› ÷qT, Ä≈£î#ÓeTT&ÉT, mÁs¡yê\T&ÉT, q\¢eTTqT≈£î&ÉT bıs¡eTT
yÓTTø£ÿ, yês¡>√>∑T, ‘Ó\㢠\T>∑T&ÉT, q\¢ãT\T>∑T&ÉT, k˛$T, $wüãT~∆, H˚\y˚eTT,
#˚<Tä |ü⁄\¢, H˚\>∑TeTà&ç, ∫\¢, u≤*+‘· dü+<äT$T #Óøÿ£ \T.
Ád”\Ô ≈£î n‹ düTHêj·÷dü+>± ø±qTŒ »s¡T>∑T‘·T+~. ÄdüT|üÁ‘·T\ eT+Á‘·
kÕqT\Tyê]øÏ |üìøÏsês¡T. j·÷Hê<äT\˝ÀH˚ ‘Ó*$‘˚≥\T >∑\ n+<Óyd˚ qæ #˚‘T· \T
}s¡÷s¡ ñ+{≤s¡T. eTq sTT+&É˝¢ Àì e+{Ï+{Ï yÓ<’ ë´\e˝…H˚ j·÷Hê<äT\≈£î
≈£L&É nH˚ø£ ∫qï ∫qï »ãT“\≈£î nH˚ø£ ø£ªÄj·÷\T ñHêïsTT. yê{Ïì e~*ô|{Ϻ
eTq eT+<äT\T |ü⁄#·TÃø=qT≥≈£î yês¡T m+‘·e÷Á‘·+ düeTà‹+#·sT¡ .
Á|ü‹ j·÷Hê~øÏ @<√ ˇø£ eqeT÷*ø£, @<√ ˇø£ yê´~ÛøÏ ‘Ó*j·T≈£î+&É
ñ+&É<Tä . HÓ\÷¢sT¡ , ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢˝À Äj·TTπs«<ä Wwü<ëÛ ìøÏ ø±e\dæq #Ó≥¢
u…s&¡ TÉ \qT, Áy˚fifl¯ qT, >∑&~¶É qTdüT\qT, Ä≈£î\qT, |üP\qT, $‘·HÔ ê\qT yÓ<’ Tä ´\≈£î
‘Ó∫ÃsTT#˚Ã~ j·÷Hê<äT˝Ò.

23
dü+‘êqã\+
j·÷Hê<äT\T ≈£L{ÏøÏ ù|<ä˝H’… ê, dü+‘êq+˝À e÷Á‘·+ <Ûqä e+‘·T\H˚
#ÓbÕŒ*. n+<äTøπ H˚y÷Ó ø£\yê]+&É˝¢ À _&É\¶ T|ü⁄{Ï,º |ü⁄{Ïqº yês¡T |ü⁄{Ïqº ≥T¢>±
#·ìb˛‘·Tqïyês¡T, Ä _&É\¶ qT |ü⁄*¢ $düsÔ ê≈£î˝À¢ bı]¢+∫ j·÷Hê~≈£î\+ù|s¡T‘√
j·÷Hê<äjT· ´, j·÷Hê<äeTà nì ù|s¡T¢ ô|≥Tº≈î£ +{≤s¡T.
j·÷Hê~ yÓ<’ Tä ´&ÉT
dæB|∆ ⁄ü s¡+ dü+|ò÷ü ìøÏ #Ó+~q |üÁ{≤ #Ó+#·jT· ´ Ç≥T k˛<Ó n≥T Hê≥TyÓ<’ ´ä +
#˚ùd ns¡T<äT j·÷Hê~. j·÷Hê<äT˝À¢Hø˚ ±ø£ Á>±eT+˝À≈£L&É ø±düÔ e÷≥ kÕ–q
yê&ÉT. n&ç–qyê&çø˝£ ≤¢ ≈£îÁ>±e÷˝À¢ eT+<äT\T˝Òì ÄdüŒÁ‘·T˝À¢ |üì#˚ùd düsêÿs¡T
&Üø£sº T¡ ¢ s√>∑T\qT ‘·è|æ|Ô sü T¡ #·T≥≈£î Ç#˚à ˙fi¯fl Ç+C…øqå£ ¢ e˝… dü+∫˝ÀqT+&ç rdæ
ˇø£ mÁs¡ e÷Á‘· #˚‹˝À ô|&ÉT‘·T+&É&+É e\¢, Çs¡y@’Ó +&É¢ es¡≈î£ #Ó+#·T>±&ÉT>±H˚
ñ+&çq j·÷Hê~, #Ó+#·jT· ´ nsTTHê&ÉT. >∑T+≥ ø£≥qº s¬ &√¶] ø√{≤eTT ø±e*
ø±dü÷Ô y˚sTT+#·Tø=qï ‘·\T|ü⁄˝Òì, ø£+‘·≈î£ +&Ü <ä÷]b˛e\dæq ‘ê{≤≈£î\ >∑T&çôd
‹qï>± ekÕsê>± e÷], ◊<ës¡T dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ+<ä≥ Ä~yêdæ dü+øπ eå TXÊK
|ü⁄D≤´q ô|+≈£î{Ï\T¢>± ne‘ês¡yTÓ ‹Ô+~. #Ó+#·jT· ´ ªªÄj·TTπs«<ä ≈£î{°s+¡ μμ ˝À
Wwü<ëÛ \≈£î yê&˚ zwü<Tä∏ \T Ç$.
»«sê\≈£î : q\¢ñ|üŒ\ #Óøÿ£ , ø√\eTT≈£îÿ#Óøÿ£ , ádüsy¡ fi˚ ó¯ fl,
H˚\y˚eTT#Óøÿ£ , yê>∑T&ÉT #Óøÿ£ , bıq>±ì #Óøÿ£ ,
yÓÁ]_\T¢ #Óøÿ£ , eT+∫_\T¢ #Óøÿ£ , yÓÁ]∫\¢#øÓ ÿ£ ,
eT+∫∫\¢#øÓ ÿ£ , ‘Ó\>¢ T∑ eTà&ç#øÓ ÿ£ , u≤*+‘·
düT<äTeTT#Óøÿ£ , @qT>∑ qs¡>T∑ +õ #Óøÿ£ , eT+∫
qs¡>T∑ +õ #Óøÿ£ , ø£sø¡ ±ÿj·T #Óøÿ£ , ‹|üŒr¬>,
<ä+‹Áy˚fió¯ ,¢ ô|<äe› ÷qT#Óøÿ£ , Ä≈£î#ÓeTT&ÉT #Óøÿ£ .
$s√#·Hê\T ø£≥Tºø=qT≥≈£î : y˚|ãü +ø£, ñ*¢+<äsã¡ +ø£, m<äTk› ˛>∑#øÓ ÿ£
uÛ~Ò ø±e&ÜìøÏ : uÛ~Ò #Óøÿ£ ø£cÕj·TeTT, ø£sø¡ ±ÿj·T ø£cÕj·TeTT,
düT+πø•\ Ä≈£î\T, sπ \ Ä≈£î\T ˝Òø£ |ü+&ÉT.¢
24
ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒøÏ : ø√\eTTøÏÿ #Óøÿ£ ø£cÕj·TeTT, ‘·+>π &ÉT#Óøÿ£
ø£cÕj·TeTT, õ˝Ò&¢ TÉ #Óøÿ£ ø£cÕj·TeTT.
r≥≈£î : <˚e<ës¡T s¡deü TT, düqïeT*¢ Ä≈£î\s¡deü TT.
>±j·÷\≈£î : }{Ï Ä≈£î, |æ∫Ãø£ ;sê≈£î, >∑ãT“ Ä≈£î, sê–#Óøÿ£ ,
|üP&çeT~›#øÓ ÿ£ , m<äTk› Õ>∑#øÓ ÿ£ .
u…DT≈£î\T : eTTwæ˜ |ü+&ÉT,¢ ø£D‹Ï eT÷\T>∑T, >∑+CÒsT¡ Ä≈£î\T,
‘·T‘·TsπÔ DÏ Ä≈£î\T.
bÕeTTø±≥T≈£î : yÓi_¿Ï \T¢ #Óøÿ£ , yÓi_¿Ï \T¢, eT+∫_\T¢, e\¢eTTwæ˜
#Óøÿ£ ˝Òø£ y˚fió¯ fl, q\¢eTTwæ#˜ øÓ ÿ£ ˝Òø£ y˚fió¯ ,¢
bıq>±ì, ˙fi¯fly˚eTT, Hê>∑eTTwæ,˜ |æ∫Ãø£;s¡,
bÕeTT<=+&É, ‹|üŒr¬>, ‘·+‹y˚fió¯ fl.
‘˚H{Ó >° ∑ ø±≥T≈£î : ‘˚HqÓ T sêdüTø√e˝…qT.
@ eqeT÷*ø£\M, m+<äTø£edüsy¡ ÷Ó ! j·÷Hê<äT˝À¢ ø=+<ä]øÏ u≤>± ‘Ó*dæ
j·TT+≥T+~. Ç~ ô|<ä\› Hê{Ï qT+&ç nuÛ≤´dü+>± edüTqÔ ï, ≈£LdüT $<ä´˝≤+{Ï~
á˝≤+{Ïyê]ì Á|üuTÑÛ ‘·«+ >∑T]Ô+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+∫, JeH√bÕ~Û ø£*Œ+∫,
eqeT÷*ø£\qT ùdø£]+|üCdÒ ,æ Äj·÷ –]»q dü+|ò÷ü ˝À¢ Äj·TTπs«<ä yÓ<’ ´ä XÊ\\T
@sêŒ≥T#˚d,æ eqeT÷*ø£\T >∑T]Ô+|ü⁄, yê{Ï düT>∑TD≤\T e÷dæb˛≈£î+&Ü
#˚jT· >∑\s¡ì, ø=+‘·eT+~¬øH’ ê JeH√bÕ~Û‘√, –]»qT\≈£î ‘·≈î£ ÿe Ks¡TÑ√,
ìyês¡D ø±ì eT÷\yê´<ÛTä \ u≤]qT+&ç s¡øDå£ ø£\T>∑>\∑ <äT.
IIIII
j·÷Hê<äT\T ùdø£]+#˚ Ä≈£î\T, >∑&ɶ\T, |òü˝≤\T
Ä≈£î\T : u§~›Ä≈£î, ø£*X¯, ;s¡, >∑&H¶É *Ó ,¢ <˚e<ës¡T, ‘êuÒ{,Ï
bıqï>∑+{Ï, HÓ*¢, >={Ϻ>∑&ɶ\, düqïbÕj·T, >∑Tqï+–,
bı<äbÕÁ‘·, ‘·÷{≤≈£î, ˙s¡T>∑ã“.
>∑&~¶É qTdüT\T : >={Ϻ>∑&ɶ\T, –{Ϻ, >√s¡T#·T≥T¢, Ç+CÒ&ç, ø=+&ÉuÀsêj·T,
25
 ø=+&Ó*¢, |üP]m*¢, n&ç$ ô|+&É\+, uÛÑ÷#·Áø£>∑&ɶ, ô|H˚ïs¡T,
ô|B›‘,· ∫{°‘º ,· ø=+&Éá‘·, yÓTT>∑•], ø£HïÓ ø√eT\, n*¢.
|ò˝ü ≤\T : bı>∑&|É +ü &ÉT,¢ >∑T‹Ô, ;s¡, ø£˝,Ò ø=+&Éá‘·, yÓ÷$, n*¢,
<˚e<ës¡T, ‘·T$Tàø£, yêqø£˝,Ò #ês¡.
j·÷Hê<äT\ kÕ<Ûqä kÕeTÁ–
Ç\T¢ : H˚\ >∑T&çôd, ø√\ >∑T&çôd, ø£‘sÔÓ ¡ >∑T&çôd, #·T≥Tº >∑T&çôd,
‘ê{Ïj÷· bÕ≈£î\ bÕø£.
bÕÁ‘·\T : ≈£î+&É - nqï+ e+&ÉT≥≈£î
eT÷≈£î&ÉT - ≈£î+&Éô|’ eT÷‘·>± yê&É‘ês¡T,
>∑+õyês¡TÃøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ qT
eTT+‘· - ˙fi¯ó¢ Á‘ê>∑T≥≈£î
bı+‘· - ≈£î+&É ì+&Ü ˙fi¯ó¢ b˛dæ, bısTT´øÏ ˇø£u≤Û >∑+˝À,
H˚\ ≈£î<äTs¡TCÒdæ e+≥bÕÁ‘·≈î£ nqTe⁄>± e⁄+≥T+~. Bì˝À
˙s¡T (bı+‘·) ø±–q|ü⁄&ÉT ∫qï_&É\¶ kÕïHêìøÏ yê&ÉT‘·÷
ñ+{≤s¡T.
nãø£ : ns¡#ú +· Á<ëø±s¡|⁄ü f…+ø±j·T∫|üŒ≈£î, Çs¡TyÓ|’ ⁄ü \ s¡+Á<Ûë\T#˚d,æ
>∑{yºÏ <Ó Tä s¡T|ü⁄\¢ <√|æ, _–+∫ >∑+f…>± yê&ÉT≈£î+{≤s¡T.
dæ_“ : á‘·|⁄ü \¢\‘√>±ì, yÓ<Tä s¡T|ü⁄\¢\‘√>±ì, #ê|ü˝≤ >∑T+Á&É+>±
yÓ&\É TŒ>± n\T¢<Tä s¡T. B+{À¢ ñ&çøqÏ #˚|\ü ≈£Ls¡qT
e&ÉuÀkÕÔsT¡ , @ edüTyÔ q’Ó Äs¡u≥… Tºø=qT≥≈£î yê&ÉT≈£î+{≤s¡T.
‘Ó&TÉ ¶ : e+&˚ ÄVü‰s¡|<ü ësêú\qT ø£*j·Tu…f+ºÒ <äT≈£î ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
≈£î<äTs¡T : ‘ê{ÏHês¡‘√ ˝Òø£ e]>∑&‘¶ç √ >∑T+Á&É+>± ]+>∑T˝≤
‘·j÷· s¡TCÒd,æ bÕÁ‘·\T <=]¢b˛≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î yê&ÉT
≈£î+{≤s¡T.
26
eTdæ>T∑ &ɶ : bısTT´MT<äe⁄qï y˚&bç ÕÁ‘·\qT ~+ù|+<äT≈£î yê&ÉT‘ês¡T.
}<äTs¡T>=≥º+ : ˝≤e⁄bÕ{Ï yÓ<Tä s¡Tu§+>∑T, ˇø£ n&ÉT>∑TeTTø£ÿqT <ä+∫,
bısTT´ eT+&Éq|ü⁄&ÉT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
bısTT´ : düe÷qm‘·T˝Ô À eT÷&ÉTyÓ|’ ⁄ü \ sêfi¯óflô|{Ï,º bı+‘·≈î£ +&ÉqT
ˇø£|øü ÿ£ e⁄+#·T‘ês¡T.
ø£+{Ï, ãT+>∑, ø£ãe ` ˙fi¯ófl ‘Ó#T· Ãø=qT≥≈£î yê&É‘ês¡T.
#Ó≈î£ eTTøÏsêsTT : nj·TkÕÿ+‘·+ ÇqT|üeTTø£ÿ! |ü\T≈£î ø£HïÓ sêsTT eTTø£ÿ\T,
C…eTTà<ä÷~ ø£\sTTø£‘√ ì|ü @ ø£Då +˝ÀHÓH’ ê ‘·j÷· s¡T
#˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
*øÏÿ ø=&Ée* : Äj·TT<Û+ä >±, y˚≥düeTj·÷\˝À yê&ÉT‘ês¡T.
ø£‘T· sÔ b¡ Õs¡ : Ç~ j·÷Hê<äT\ JeH√bÕ~Û Äj·TT<Û+ä , ns¡Tq® T&çøÏ bÕX¯ó
|ü‘êÁdü+Ô ˝≤>∑, j·÷Hê<äT\≈£î <˚e⁄&ç∫Ãq es¡+‘√ ≈£L&çq
Äj·TT<Ûeä TH˚ #Ó|Œü e#·TÃqT.
ñ#·TÃ\T : |üøCåÏ ≤‹ì |üf+ºÒ <äT≈£î yê&É‘ês¡T.
e\\T : #˚|\ü T, ≈£î+<˚fió¯ fl yÓTT<ä\>∑T ∫qï ∫qï »+‘·Te⁄\qT |ü{ºÏ
y˚{≤&˚+<äT≈£î ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
‘êuÒ{øÏ ±j·T : eT{Ï‘º √ ‘êuÒ{Ï Äø±s¡+‘√CÒdqæ , ˙{Ï ì\TebÕÁ‘·, y˚d$ü
ø±\+˝À y˚≥≈£î b˛sTTq|ü⁄&ÉT yê&ÉT≈£î+{≤s¡T.
‘ê{ÏãT≥º\T : #˚|\ü T yÓTT<ä\>∑T edüTeÔ ⁄\T y˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î yê&ÉT≈£î+{≤s¡T.
ñ{Ϻ : >∑T&çôd˝Àì u§+>∑T\≈£î ø£{,ºÏ n+<äT˝À nqï+, ≈£Ls¡\T
bÕÁ‘·\˝À ô|{Ϻ <ë#·T≈£î+{≤s¡T.
}‘·\T : ‹Á],ø√&Ü\T, >±\|ü⁄#·Te«\T, #˚|\ü T|üf+ºÒ <äT≈£î yê&ÉT‘ês¡T.
>∑÷&É\T : »eTTà‘√>±ì, ‘ê{Ïj÷· ≈£î\‘√ ‘·j÷· s¡TCÒd,æ m+&Ü,
yêHêø±˝≤\˝À, >=&ÉT>∑T˝≤¢ yê&É‘ês¡T.
27
>=s¡Tdüø‹£ Ô : y˚≥\˝À s¡øDå£ >± yê&É‘ês¡T.
$düTs¡Te\ : eT&ÉT>∑T˝À¢, #ÓsT¡ e⁄˝À¢, @{Ï˝ÀqT, ˙fi¯fl˝À $dü]y˚d,æ
#êø£#ø· ´£ +>± e\qT ˝≤>∑T‘·÷ »$] #˚|\ü qT |ü&‘É ês¡T.
ø£+&Ó\e\ : @{Ï ˙fi¯fl˝À n&É+¶ >±|ü&,ç n≥T Ç≥÷ ‘·TøÏ&\û Tø={Ï,º e\˝À
|ü&qç #˚|\ü qT |ü{,ºÏ >∑≥Tº≈î£ $dü], ‘ê{ÏãT≥º˝À¢
y˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
}<äs≈¡ î£ +&É : m\Tø£\qT |üf+ºÒ <äT≈£î, ≈£î+&É˝À #Ó‘êÔ #Ó<ës¡+y˚dæ
ì|üô|{Ï,º ≈£î+&É n+#·TuÛ≤>∑+, ø£\T>∑TMT<ä ø£|Œæ ≈£î+&É≈î£
düqïì u…»+® @sêŒ≥T#˚d,æ Ä u…»+® <ë«sê, H√{Ï‘√ >±*ì
}~q, ø£qï+˝À|ü\ bı>∑ì+&ÉTø=ì, ˝Àqñqï m\Tø£\T
#·ìb˛j˚T+‘·es¡≈î£ u≤>± }~, ø=~›ùdô|q’ ‘·sê«‘·,
≈£î+&Érdæ, ø£qï+ m+‘·es¡≈î£ b˛sTTe⁄qï<√ ø£‘T· sÔ b¡ Õs¡‘√,
‘·e⁄«≈£î+≥÷b˛>±, n>∑|&ü qç m\Tø£\qT |ü{ºÏ ãT≥º˝À
y˚d≈æ î£ +≥÷ y˚≥kÕ–+kÕÔsT¡ .
ÇqT|üXS¯ \+,
∫qï>∑&b¶É Õs¡ : Ç~ m+Á&Éø±j·T u§ø£ÿ ô|u’ ≤Û >∑+˝À, uÛ÷Ñ $T˝À|ü\ bı&Ée⁄>±,
˝Àqe⁄qï m+Á&Éø±j·T u…{’ øÏ sÏ ê>±, ˇø£ÿ
ì$Twü+˝À m+Á&Éø±j·TqT ãT≥º˝À y˚døæ =ì, y˚≥
kÕ–+#·T#·÷ ãT≥º\T ì+|ü⁄‘ês¡T.
|ü+>∑\T ø£Ás¡ : Hê\T>∑T n&ÉT>∑T\ bı&Ée⁄, }{ÏøÁ£ s¡, m<äTs¡Tø£Ás¡>±ì,
ˇø£|øü ÿ£ |ü+>∑\T‘√e⁄qï ø£Ás¡qT m+#·Tø=ì, n~
Äj·TT<Û+ä >± #˚ã÷ì bÕeTTqT ‘·\ô|’ H=øÏÿ|ü{,ºÏ dü÷ø£àå +>∑
|ü{ºÏ ‘√\Trdæ neTTà≈£î+{≤s¡T.
|ü–*q≈£î+&É\qT u§#ÓÃ\T>± @sêŒ≥TCÒdøæ =ì ∫qï ∫qï
ø±\Te\T, eTTs¡T>∑T\≈£î ø£≥\º Ty˚dæ ˙fi¯ófl ì\«>∑, Ä
28
 ˙{Ïq+‘· #·*,¢ ‘˚*q #˚|\ü qT |ü≥Tºø=ì ãT≥º˝À¢yd˚ øæ =ì
b˛sTT neTTàø=ì bı≥ºb˛düT≈£î+{≤s¡T.
>∑T&çôd(Ç+{Ï) ø√\uÛ≤>∑+˝À, ≈£î+&É\T uÀ]¢kÕÔsT¡ , ≈£î+&Éô|’
ã&çq ∫qT≈£î\T <=]¢, düT\uÛ+Ñ >± C≤], ˙s¡T ì\«≈£î+&Ü
C≤]b˛sTT, >∑T&çôdqT düTs¡ø‘åÏ +· >± ø±bÕ&É>\∑ <äì ≈£î+&É
MT<ä qeTàø£+‘√, Á|ü‹>∑T&çôd ø=quÛ≤>∑+˝À uÀ]¢+∫
ñ+#·T‘ês¡T.
C≤õ#Óøÿ£ \ô|f…º : Ç+{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q ∫qï edüTeÔ ⁄\qT n+<äT˝À <ëkÕÔsT¡ .
≈£î+|ü{Ï : ø√&ç >∑T&ÉT¢ ô|{Ïqº ‘·sê«‘·, n+<äT˝ÀH˚ bı~π>≥≥Tº>±CÒd,æ
|æ\\¢ T #˚sTTkÕÔsT¡ .
‘ê{ÏN|ü⁄sT¡ : ‘ê{Ïu§+<ä\ Hês¡‘√ nqTe⁄>± yÓ&\É TŒ ≈£î+#Ó˝≤>±
‘·j÷· s¡TCÒdøæ =ì, Ç+{≤ ãj·T≥ X¯óÁuÛ+Ñ >± ∫eTTà≈£îH˚+<äT≈£î
yê&ÉT≈£î+{≤s¡T.
á‘ê≈£î#ê|ü : ‘·s‘¡ s· ê\T>± H˚sT¡ Ã≈£îqï $<ä´, á‘· Ä≈£î\‘√ n*¢, #ê|ü\T
H˚sT¡ Œ>± ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . Ç<=ø£ eè‹Ô>± Ád”\Ô T, |æ\\¢ T
‘·j÷· s¡TCÒdæ neTTà≈£î+{≤s¡T. nedüsêìøÏ ˇø£ #ê|üqT
Ç+≥ ñ+#·T≈£î+{≤s¡T. ô|+&ç¢ düeTj·÷\˝À ÄkÕeTT\T
nedüsy¡ TÓ qÆ #ê|ü\qT n\¢eTì j·÷Hê<äT\≈£î ªÄs¡s¶ T¡ ‡μ
ÇkÕÔsT¡ .
>∑T+‘·s√\T : >∑T&çôd ˝À|ü\ ì{≤º&ç |üøÿ£ q H˚\ô|q’ ∫qï>∑T+‘· Á‘·$«
≈£L*øÏe∫Ãq <ÛëHê´ìï <ä+#·T≈£î+{≤s¡T.
ã+&ÉsêsTT : >∑T+Á&ÜsTT ` á s¬ +&ÉT sêfi¯ófl |ü#÷ &ç, ø±s¡+
q÷s¡T≈£îH˚+<äT≈£î, ô|<ä\› qT+&ç edü÷eÔ ⁄qï sêfi¯flqT, >∑T&çôd
ø¬ <äTs¡T>± <ä>sZ∑ ˝¡ À neT]Ã, yês¡d‘ü «· +‘√ e∫Ãq Ädæ˝Ô ≤
uÛ≤$+∫ yê&ÉT≈£î+≥÷ e⁄+{≤s¡T.
29
 #Ó+#·T, q&ÉTeTT#·T≥÷º ms¡Tø£\yê]e˝… #·T≥Tºø=H˚ <äT|üŒ{ÏeT&É‘˝· À
n+ãT\qT ø£‘T· \Ô qT <√|ü⁄≈£î+fÒ, j·÷Hê~ ‘ê{Ïø±j·T\T, Ä≈£î\T qs¡ø&£ ÜìøÏ
|üìøÏe#˚à >=s¡dü ø£‘T· \Ô qT yÓTT\Á‘ê{Ï˝À #Ó≈î£ ÿ≈£î+{≤s¡T.
ª–]»q »>∑‹μ ` bı≥÷¢] ø£èwüj í T· ´
j·÷Hê<äT\T ` eè‘·T\Ô T
j·÷Hê<äT\T e´ekÕj·T ø£eT‘ê\˝À ø±|ü˝≤<ës¡T\T>±, s¬ ‘’ T· ≈£L©\T>±,
Ç+{À¢ |üìeTqTwüß\T>±, #ê|ü\T H˚jT· &É+, #˚|\ü y˚≥, n&É$˝Àì #Ó≥q¢ Tø={Ϻ
e+≥#ÓsT¡ ≈£î>± neTà&É+, ôdø’ ˝Ï Ÿ]øå±\T ‘=ø£ÿ&É+, ∫‘·TÔ ø±–‘ê\qT @s¡&+É `
Ç$ j·÷Hê<äT\T düV≤ü »+>±#˚ùd eè‘·T\Ô T. M]˝À #·˝≤¢ j·÷Hê<äT\T eT]+‘·
yÓqTø£ã&çqyês¡T.
#˚|ü\y˚≥
á‘· ‘Ó*j·Tq+<äTq, e\\T ø=q˝Òøb£ ˛sTTq+<äTq düeTTÁ<ä|⁄ü #˚|\ü qT
‘Ó#T· Ãø=qs¡T. ñ<äjT· eTT>±ì, kÕj·T+Á‘·eTT>±ì #˚|\ü T|ü≥Tº≥≈£î m‹Ôq
düeTj·T+. yÓHïÓ \sêÁ‘·T\ø£qï Nø£{sÏ êÁ‘·T˝Ò nqT≈£L\eTì n‘·ì ‹s¡T>∑T˝Òì
rs¡TŒ.
ª#˚|\ü T e÷ j·÷Hê<äT\+‘·{Ï ‘Ó*$e÷*q Jyê\T ø±e⁄. e÷e˝…
#·˙ïfi¢̄˝À eTTD>∑&ÜìøÏ ˇ|üø√e⁄. qT*yÓ#÷ ì ˙fi¢̄˝À yê{ÏøÏ <˚e˝Àø£+. ˙fi¢̄≈î£
m<äTØ<ä&+É n+fÒ yê{ÏøÏ ãVüQ≈£îXÊ\Tμ nì –*–+‘· ô|{Ïqº ≥T¢ |üø|£ øü £ q$«
eT\¢ sTT˝≤ n+{≤s¡T. ªm+&É≈î£ ‘·≥Tºø√˝Òø,£ y˚TeTT e\\ n+#·TH˚ï y˚dqæ
#Ó≥e¢ T+&É\qT #ê≥Ty˚dTü ≈£î+<ëeTì ‘·T≈£î&û\T ‘·T≈£î&û\T>± #˚sT¡ ø=H˚
|æ\#¢ |˚ \ü T, e÷e˝˝À¢øÏ <ä÷s¡Tø=+{≤sTT— n≥¢H˚ ø£<ë! y˚TeT÷ b˛©düT\T @ùd
e\˝À¢|&ü ~˚ . yê{Ï bÕ*{ÏøÏ j·TeTøÏ+ø£s+¢¡ y˚TeTT—e÷ bÕ*{ÏøÏ j·TeTTfi¯ó¢
b˛©k˛\T¢μ nì ~>∑Te ô|<ä$ $s¡d÷ü Ô nHêï&ÉT. #˚|\ü y˚≥˝À¢ j·÷Hê<äT\T
yê&˚ yÓ\>∑\ $düTs¡Te\\T ø±ø£, #˚e\\T, ø=&ÉTeTT\T, }‘·\T, Ee«\T≈£L&Ü
30
yês¡T yê&ÉT‘ês¡T. »+‘·Te⁄\ìï{Ï˝ÀøÏ ‘Ó*$e÷*q ≈£î+<˚fi≈¢̄ î£ {≤]Ã˝…≥ ’ T
#·÷|æ+∫, ìyÓ«s¡|&ü ç ì\ã&˚ ìs¡bÕj·Tø£sy¡ TÓ qÆ »+‘·Te⁄\qT, @ Á|üj÷· dü˝≈Ò î£ +&É
ãT≥º˝À y˚dTü ≈£î+{≤s¡T. yÓ÷düb˛sTT M+&É¢ e\˝À¢ ∫≈£îÿø=qï ∫\e\qT,
˙{Ïø√fi¢̄qT |ü≥Tºø=ì yê{Ï s¬ ø£ÿ\qT $]∫ <äã“q+‘√ >=+‘·T\T ≈£î{Ϻ <ësêìøÏ
>∑T#·TÃø=qï|ü&ÉT ª>∑ìeTø±ø£sø¡ ±j·T\Tμ nì ùV≤fi¯q>± |æ*#˚ m+Á&Éø±j·T\ ø±fi¯ó¢
$]∫ yê{Ïì ‘ê{≤≈£î\ dü+#·T˝À¢ y˚dTü ≈£îqï|ü&ÉT, >∑ìeT ø£\T>∑T˝À¢ m\Tø£\T
<ë#·T≈£îqï e&É≈¢ +£ ≈£î\‘√ ‘·è|æ|Ô &ü øÉ ,£ yê{Ïì $TqT≈£î $TqT≈£îeTì yÓT]ùdø£+&É‘¢ √
u…<Tä s¡T#·÷|ü⁄\T #·÷dü÷Ô C≤*>=*ù| yê{Ï |æ\\¢ qT ôd‘’ +· , dü≈î£ ≥T+ã+>±qT,
dü|]ü yês¡+>±qT n|üV≤ü ]+#˚≥|ü&ÉT j·÷Hê<äT\T #·÷|æ+#˚ ø±]ƒq´eTT,
ø£kÕsTTyêì ìs¡j › T· ≈£î ne©\>± $T+∫b˛‘·T+~. ªn+<äTø£H˚ eTeTà*ï
N{≤≈£î˝À (ÁøÏ$Tq˝Ÿ ÅfãÆ… T‡ Ä≈£îº ` H˚sd¡ ∆ü C≤‘·T\ ìs¡“+<Û#ä ≥· eº TT) ÇHêïfi¢̄qT+&ç
ô|{Ï+º ~ <˚eTT&ÉTμ nì n+{≤s¡T.
m+&çb˛j˚T ˙{Ï>T∑ +‘·˝À¢ #˚|\ü ø£<*ä ø£ p∫, ø£ìô|fÒº dü«uÛ≤e+
|ü⁄≥Tºø‘£ √ e∫Ãq ≈£LdüT$<ä´. |üø¬ ÿ |æ\#¢ |˚ \ü T |üf+ºÒ <äT≈£î Ä\TeT>∑\T ø£*dæ
|üì#˚jT· &É+ kÕ<Ûës¡D <äèX¯´+. >∑‘+· ˝À sêÁ‹ |ü>\∑ T ‘˚&Ü˝Ò≈î£ +&Ü s¬ ø£ÿ\T -
eTTø£ÿ\T CÒdøæ =ì #ÓsT¡ e⁄ø£≥,º ø±\Te>∑≥Tº\ô|q’ }]øÏ <ä÷s¡+>± >∑T&çôd\T
y˚døæ =ì ø£&TÉ <äTs¡“s¤ ¡ J$‘ê\T >∑&ùç |yês¡T. H˚{Ï Äø±«kÕ>∑T |ò*ü ‘·+>± ø=+‘·yT˚ s¡
yÓTs¡T>∑T JeHê\T kÕ>∑T#·Tqï$.
‹s¡T|ü‹ &ç$»Hé |ü]~Û˝À n≥M |ò\ü kÕj·T ø=qT>√\T øπ +Á<ë\T :
õ˝≤¢ ø=qT>√\T øπ +Á<ë\ ù|s¡T¢ ø=qT>√\T edüTeÔ ⁄\T
HÓ\÷¢sT¡ &ç.õ.ù|≥, ñ<äjT· –], mdt.ÄsY.|ü⁄s¡+, ‘˚H,Ó e÷πs&ÉT >∑&\¶É T,
sêePs¡T eT]j·TT yÓ+ø£≥–]
∫‘·÷sÔ T¡ bÕø±\, #·+Á<ä–], uÛ≤Áø±ù|≥, eTTwæ–º +»\T,
#Í&˚|*ü ,¢ ô|qTeT÷s¡T, |ü\eTH˚sT¡ , m+&ÉTñdæ],
≈£î|üŒ+, ô|<äñ› |üŒs¡|*ü .¢ ø=+&É>√>∑Tã+ø£,
31
 2. j·÷Hê<äT\ Jeq #·øÁ +£
»qe] ` >ös¡eTà(>=u…“eTà) @&Ü~ |ü+&ÉT>∑ N|t*ø£ÿsY, á‘·`f…+ø±j·T ø£\T¢
Á‘ê>∑&+É , ø√&ç≈L£ s¡ Çwü+º >± ‹+{≤s¡T. kı+{Ï nqï+ ‹+{≤s¡T.
b˛˝Òse¡ Tà≈£î ô|&É‘ês¡T. #Ó+#·eTà, n+ø£eTà, |ü⁄{≤º\eTà á HÓ\˝À
n&É$‘˚HÓ <=s¡T≈£î‘·T+~. –]»q ø±s=ŒπswüHé yêfi¯fl≈£î neTTà‘ês¡T.
ô|<ä›ø£˝Ò–|üfi¯ófl, ø=+&Éø£˝Ò–|üfi¯ófl, }{Ï|üfi¯ófl <=s¡T≈£î‘êsTT.
dü+Áø±+‹ |ü+&ÉT>∑s√E, y˚cÕ\Tø£{ºÏ y˚Tfi≤\‘√ yêfi¯fl zqs¡¢ <ä>sZ∑ ≈¡ î£
yÓ[fl yêfi¯flqT Äq+<ä|sü ∫¡ ø±qTø£\T d”«ø£]kÕÔsT¡ . e´ekÕj·T
|üqT\≈£î, ≈£L© |üqT\≈£î yÓfi‘¯ ês¡T (Hê≥T¢yj ˚ T· &É+). @&Ü~
|ü+&ÉT>∑\T |üP]Ô nsTTq ‘·sT¡ yê‘· e\dü\T yÓfi‘¯ ês¡T(Ç≥Tø£
ã{°\º T, düeø£‘√|ü⁄\T, s=j·T´\ >∑T+≥\<ä>sZ∑ ≈¡ î£ , ã+ø£^‘·).
|òÁæ ãe] ` ø£\T|ü⁄rj·TT≥, X¯q>∑ ‘·e«&É+, düeø£ yÓTT\ø£\≈£î ˙s¡T b˛j·T&É+,
ìeTàø±j·T ø√‘·\T, #˚|\ü y˚≥, á HÓ\˝À≈£L&Ü n&É$ ‘˚HÓ
<=s¡T≈£î‘·T+~. ñdæ]ø±j·T\T, e÷πs&ÉT>∑&\¶É T, ã+ø£^‘·, ø£\T¢.
ø=&Ü\T, $düTs¡T&ÉT e\\<ë«sê #˚|\ü T |ü≥&º +É . uÒ˝≤›] |üqT\≈£î
yÓfi‘¯ ês¡T. ô|sTT+{Ÿ |üqT\≈£î yÓfi‘¯ ês¡T.
e÷]à ` $Ts¡|øü ±j·T ø√‘·\T, eT˝…|¢ ⁄ü e⁄«\ ø√‘·\T, X¯q>∑ ô|s¡T≈£î≥.
e÷$T&ç ‘√≥\≈£î ø±|ü˝≤ yÓfi‘¯ ês¡T. düeø£ qs¡ø&£ +É , eT+<äT\T
ø=≥º&+É , e]>∑&¶ç ø£≥Tº≥, #˚|\ü y˚≥. •esêÁ‹ sêÁ‘·+‘ê dæìe÷\T
#·÷kÕÔsT¡ . ø£qT|üPs¡T C≤‘·s,¡ eTT‘ê´\eTà C≤‘·s.¡ _≈£îÿ|üfió¯ fl,
32
 >±s¡|fiü ó¯ fl, ø£f\º… T neTTà≥, ã+ø£^‘·, ø£\T¢, e÷πs&ÉT>∑&(¶É môdHé‡)
‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ . düT>∑+<Ûyä s˚ T¡ , Hê>∑eTTwæ̃, ádüsπ s¡T, k˛+#Óøÿ£ ,
(u≤*+‘·\øÏ) yÓTT<ä\>∑T eqeT÷*ø£\T ‘Ó#T· Ã≈£î+{≤s¡T.
@Á|æ˝Ÿ ` ñ>±~ ` yêfi¯flô|<ä\› ≈£î, ≈£î\<Óy’ êìøÏ ã≥º\T ô|≥Tº≈î£ +{≤s¡T.
lsêeTqe$T |ü+&ÉT>∑s√Eq #˚jT· e\dæq ùde\˙ï #˚kÕÔsT¡ .
<˚yê\j·÷\<ä>sZ∑ ¡ |æ\\¢ T Á|ükÕ<ä+ø√dü+ ñ‘ê‡Vü≤|ü&‘É ês¡T. ø£+ø£s¡
ø=&É‘ês¡T, ÇdüTø£ ˝À&ÉT#˚jT· &ÜìøÏ yÓfi‘¯ ês¡T. #˚|\ü y˚≥≈£î
yÓfi‘¯ ês¡T. á HÓ\˝À kÕs¡||ü ü , á‘·|fiü ó¯ fl, ≈£î+≈£îfi¯ófl, e÷πs&ÉT
>∑&ɶ\T, _≈£îÿ|üfi¯ófl, ‘˚HÓ>∑&ɶ\T, ã+ø£, >={Ϻ>∑&ɶ\T <=s¡T≈£î‘êsTT.
y˚T ` ô|+#·\ø√q, qs¡d+æ Vü≤ø=+&É ‹s¡THêfi¯fl˝À ô|[flfi¯ófl »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T,
‘ê{Ïø\£ T¢ m≈£îÿe>± ‘ê>∑T‘ês¡T. ø=+‘·eT+~ Ä&Éyêfi¯ófl≈£L&Ü
‘ê>∑T‘ês¡T. |üqT\ø=s¡‘· m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. Ç+{Ï<>ä sπZ∑
ñ+{≤s¡T. #ÓsT¡ e⁄˝À¢ |æ\\¢ T á‘·ø=&É‘ês¡T. bÕ\|üfió¯ fl, á‘·|fiü ó¯ fl,
≈£î+≈£îfi¯ófl, ∫+‘·ø±j·T\T, ∫+‘·∫>∑Ts¡T, e÷πs&ÉT>∑&\¶É T, ø£\T¢,
áHÓ\qT+&ç p˝…e’ s¡≈î£ Jeq+ ø£w+ºü .
pHé ` á HÓ\˝À ñbÕ~ÛV‰ü MT |üì ô|{≤º*. |üqT\T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É
e\¢ m≈£îÿeeT+~ U≤∞>± ñ+{≤s¡T. e÷πs&ÉT>∑&\¶É T, ã+ø£,
á‘·|⁄ü \¢\T <=s¡T≈£î‘êsTT. á<äT\T ‘ÓkÕÔsT¡ . á‘· #ê|ü\T
n\T¢‘ês¡T.
E˝…’ ` á HÓ\˝À ñbÕ~ÛV‰ü MT |üì ô|{≤º*. |üqT\T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É
e\¢ m≈£îÿeeT+~ U≤∞>± ñ+{≤s¡T. ∫\¢–+»\T, ã+<ës¡TÄ≈£î
‘·&øç \£ T neTà≥+. |ü+&ÉT¢ <=s¡ø&£ +É ns¡T<äT.
Ä>∑wßü º ` á HÓ\˝À ñbÕ~ÛV‰ü MT |üì ô|{≤º*. |üqT\T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É
e\¢ m≈£îÿeeT+~ U≤∞>± ñ+{≤s¡T. ìeTà#Ó≥T¢ Á‘·e«&É+, ms¡Te⁄
b˛j·T&É+. yêq\T yÓTT<ä\e⁄‘êsTT.

33
ôdô|+º ãsY ` X¯q>∑ ô|s¡T≈£îfi¯ó,¢ ‘ê{ÏeTT≥T¢ @s¡Tø√e&É+. $Hêj·Tø£#$· ‹ |ü+&ÉT>∑.
|üqT\T ñ+&Ée⁄. n|ü\T #˚kÕÔsT¡ . <˚yê\j·÷\<ä>sZ∑ ¡ Á|ükÕ<ë\
ø√dü+ |æ\\¢ T ñ‘ê‡Vü≤+ #·÷|ü⁄‘ês¡T.
nø√ºãsY ` ô|[flfi¯ófl #˚kÕÔsT¡ , <äXs¯ êy˚cÕ\T, düeø£, C≤e÷sTT˝ŸHê≥T¢, $TqTeTT
#·\T¢≥, ø£+#ÓHê≥T≥, HÓ\˝À dü>+∑ s√E\T Ç+{Ï<>ä sπZ∑ ñ+{≤s¡T.
#ê˝≤eT+~ |üdTü \Ô T+{≤s¡T. bı\+|üqT\T Hês¡Ty˚jT· T≥, ø£\T|ü⁄
rj·TT≥, #Ó+>√s¡T.
qe+ãsY ` BbÕe[ |ü+&ÉT>∑, bı\+|üqT\T, Hês¡Tô|s¡T≈£î≥, >√+>∑÷s¡,
>¬ ìyês¡ |üqT\≈£î yÓfi‘¯ ês¡T. á#·Tfi¯ófl |ü≥&º +É ` neTà&É+.
‘·TbòÕqT\T, es¡<\ä T, >∑T&çôd\T b˛>=≥Tº≈î£ +{≤s¡T, düs¬ q’ ÄVü‰s¡+
\_Û+#·<Tä . ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\˙ï eTT+|ü⁄q≈£î >∑T] ne⁄‘êsTT.
ÄVü‰s¡+ø√dü+ |æ\\¢ qT _øå±≥q≈£î |ü+|ü⁄‘ês¡T. #˚|\ü T, s=j·T´\T
|ü&‘É ês¡T.
&çX+¯ ãsY ` #·*ø±\+. |üqT\T <=s¡ø&£ +É ø£w+ºü . HÓ\dü] ` ÁøÏdeºt Tdt. HÓ\dü]
s√E >=_“ì ì\|ü&+É . >=_“‘·{ºÏ &ÉãT“\T, _j·T´+
<ä+&ÉT≈£î+{≤s¡T. ‘·TbòÕqT\T, |üqT\T <=s¡øe£ ⁄, ÄVü‰s¡+ ø=s¡‘,·
e\dü\Tb˛‘ês¡T. HÓ\dü] s√E n&Ü«Hé‡\T ‘Ó#T· Ã≈£î+{≤s¡T.
` mø£H å é |òsü Y s¡÷s¡˝Ÿ &Óe\|tyTÓ +{Ÿ(mÄsY&)ç , >∑÷&É÷s¡T.

34
 3. j·÷Hê<äT\qT u≤ìdü\T>± e÷]Ãq
eTq #·]‘Á ·
j·÷Hê<äT\ e+{Ï ‘Ó>\∑ Jeq $<Ûëq+|ü≥¢ ∫qï#·÷|ü⁄ :
Á_{°wßü Á|üuTÑÛ ‘·«eTT eTq nHê~ ˙‘·T\qT eT+≥˝À >∑*|æ, Áø=‘·Ô H˚sê\
C≤_‘êqT eTq≈£î n+≥>∑{qºÏ |üŒ{ÏqT+&ç, Á|ü‹~ ªHê<ë ˙<ëμ nH˚ ^≥Tsê‹øÏ
˝Àã&Ée\dæ e∫Ãq~. mes¡÷ ø£w£ +ºæ ∫ |ü+&ç+#·ì #ÓsT¡ e⁄ #˚|\ü T, ø£|ü ‘·T+>∑\T,
n&É$ø£f\º… T, #ê\T#Ó≥,¢ ‘√|ü⁄, b˛s¡+uÀ≈£î\ |ò*ü ‘ê\T, á |ü+#êj·Tr sêE\T
sêø£eTTqT|ü⁄ ù|<äkÕ<ä nqTuÛ$Ñ +#·T #·T+&çq|ü⁄&ÉT, j·÷Hê~øÏ ‹+&ç ø£sT¡ y˚
˝Ò≈î£ +&ÓqT. n‘·ì dü+kÕs¡ ã\>∑eTT ãs¡Ty˚ø±≈£î+&ÓqT— n|üŒ{ÏøÏ n‘·&TÉ ‹qï~
Hê>∑Ce… TT&ÉT|ü+&ÉT—¢ ìedæ+∫q~ ø±\Teø£≥qº — Á‘ê–q~ <=s¡Te⁄˙s¡T— ø£{qºÏ ~
bÕs¡yd˚ qæ |üsêsTT ø£≥Tº>T∑ &É.¶ n{Ϻ ìs¡|sü ê~Ûø,Ï ìcÕÿeTø£]àøÏ, ˇπøkÕ] Ç<äs› T¡
Ç˝≤¢+&ÉT¢ ñ+&É≈L£ &É<ìä , u§≥Tºø≥ £ ìº Ád”‘Ô √&ç ø£\sTTø£ e´_Û#ês¡eTì, @
|üì#˚jT· ø£ dæsú ì¡ yêdüeTT H√#·Tø√ø£, ‹s¡T>∑TuÀ‘·T>± qT+&ÉT≥ me]øÏ
nbÕj·Tø£se¡ TT ø±≈£îqï|üŒ{ÏøÏ •øå±s¡ΩeTì, ~düyTÓ T\‘√ ‹s¡T>∑T≥ H˚se¡ Tì,
Á>±e÷ìï e<ä* eTs√ Á>±e÷ìøÏ b˛e&É+ ô|<äH› s˚ e¡ Tì, yÓTT<ä\>∑T nH˚ø£
Áø=‘·Ô H˚sê\qT n‘·ì H=dü{ôÏ |q’ eTq+ ÁyêùdÔ n~ me] ‘·|ü ?
ÁøÏ$Tq˝Ÿ Åf…ÆuŸ Äøº̆
Çs¡yH’Ó ê\T>∑T dü+e‘·‡sê\(1924`1948) u≤ìdü‘«· eTT j·÷Hê<äT\qT
;Ûse¡ ⁄\qT>± e÷]Ãq+<äT≈£î ÁøÏ$Tq˝Ÿ Áf…ãÆ T‡ #·≥yº T˚ eTTK´ø±s¡DeTT. ø£qT|ü&¶É
j·÷Hê~ø£\¢ @<√y=ø£ J‘·+ã‘Ó+Ô ˝Òì |üì ø£*Œ+∫, yÓ{#ºÏ êøÏ] #˚sTT+#·T
35
 ø=qT≥≈£î n\yê≥T|ü&qç b˛©düT ñ<√´>∑T\T, Á>±eT eTTqdüãT\T, n‘·ì J$‘·
düs[¡ H˚ e÷s¡TŒ#˚XÊs¡T. Ä $wü|*üò ‘ê\T Ç+ø£qT yê]ì yÓqï+≥T‘·÷H˚ ñqï$.
Ç|üŒ{ÏøÏ j·÷Hê~ì Á>±eT+ ù|s¡T n&É>+∑ &ç, #·ùdÔ #Ó|Œü &ÉT. ‘·÷s¡TŒHê&ÉH√
ñ‘·sÔ ê~nH√ <äøD åÏ ≤~nH√ Á|ü‘T· ´‘·sÔ $¡ TkÕÔ&TÉ .
b˛©düT\≈£î, n~Ûø±s¡≈¢ î£ @ù|s¡T #Ó|Œæ ‘˚ j˚TyÓ÷H˚ nH˚ uÛj Ñ T· +#˚‘H· ˚
á nedünú +‘ê— á˝À>± e´e~Û ø£*dæedüT+Ô ~. Ä˝À∫+#·Tø=ì @<√ ˇø£
»yêãT #Ó|Œü e#·TÃqì dæ.{Ï.Ä≈£îº u≤<Û\ä ≈£î q*– qT•nsTTb˛sTTq á
eT+<äu≤Û >∑T´\ ìs¡+‘·s¡ Äy˚<qä . Ç≥Te+{Ï düe÷<ÛëHê\T Á|ü•ï+#˚yê]
dü+<˚V‰ü \qT ã\|üsT¡ kÕÔsTT— ø√bÕìï s¡|Œæ kÕÔsTT— #Ó+|ü<ãÓ “\qT M|ü⁄ >∑T<äT\› qT
<Ûësêfi¯eTT>± ≈£î]|ækÕÔsTT. Ç{Ϻ Á|üXÀï‘·sÔ ê\T Á|ü•ï+#˚yê] zs¡TŒqT »yêãT#Óù|Œ
yêì M|ü⁄qT #·øÿ£ >± |üØøÏ+å ∫, ø=+‘·ùd|ü{øÏ Ï ˇø£ X¯è‹øÏ rdüTø=ìe∫à sê>±q
|ü&<É √kÕÔsTT. Ç≥Te+{Ï düe÷<ÛëHê\T #Ó|Œü &É+˝À j·÷Hê~ ñ<˚X› ´¯ + ‹qï>±
n&ç>π yê] #˚‘T· ˝À¢qT+&ç ‘·|Œæ +#·Tø=ì u…≥ ’ |ü&TÉ ‘êeTH˚ø±ì, yÓ÷dü+#˚kÕÔeTì
ø±<äT. $dæ–b˛sTTq b˛©düT\T eT]›+∫q ‘·sT¡ yê‘· <Óã“\≈£î ‘êfi¯˝øÒ £
edüTeÔ ⁄\qT <ë∫ô|{Ïqº dü˝ú ≤ìï #·÷ô|≥Tº≥≈£î j·÷Hê~ n+^ø£]kÕÔ&TÉ . ˇø£{Ï
s¬ +&ÉT dü˝ú ≤\≈£î rdüTø=ìb˛‘ê&ÉT. Äe\ #˚‘T· \T yÓ*ø¢ \£ y˚kÕÔ&TÉ . eT∞¢ <Óã“\T
‹≥T¢, ‹≥T¢<ãÓ “\T, á$<Û+ä >± kÕ–b˛‘·T+~.
Ç≥Te+{Ï j·TeTu≤<Û\ä T dü«sê»´eTT˝À≈£L&É j·÷Hê<äT\≈£î |üP]Ô>±
‘·|Œæ b˛˝Ò<Tä . b˛©düTyê]ì #·÷&É>±H˚ |üsê] nsTTHê&Éì, ‘·]$T bı<ä˝À¢
|ü≥Tº≈î£ HêïeTì, n‘·ìe<ä› ø£iT¿, ì|üô|f…º <=]øÏqeì, ‘·è|æøÔ s£ y¡ TÓ qÆ
düe÷<ÛëHê\qT Çj·T´˝Òøb£ ˛sTTHê&Éì, ìØí‘y· TÓ qÆ JeHê<Ûës¡eTT ˝Ò<ìä ,
C≤MTqT øπ düT\qT j·÷Hê<äT\ô|’ b˛©düT\T ãHêsTT+#·&+É Ç|üŒ{ÏøÏ ‘·|Œü ˝Ò<Tä .
nq>± ô|’ \ø£D å ≤\≈£î Ä≥|ü≥sº TTq ù|<ä‘q· y˚T ˇø£ H˚se¡ TT>± |ü]>∑D+Ï #·T≥≈£î
#·{≤º\T n+^ø£]+#·eqïe÷≥! ˝Ò≈î£ +fÒ m+<ä]øÏ á ø±\+˝À düŒwüyº TÓ qÆ
JeH√bÕ~Û ñqï~? m+<äsT¡ ‘·è|æøÔ s£ y¡ TÓ qÆ düe÷<ÛëHê\qT n&ç–q|ü⁄&ÉT eTq˝À

36
#Ó|Œü >∑*–j·TTHêïeTT? me]øÏ ‘·è|æìÔ ø£*–+#·e˝…qT? m+<äT≈£î? ô|’ dæ‹ú jÓTTø£ÿ
Hê´j·÷Hê´j·÷\qT, dü‘ê´dü‘ê´\qT, j·÷Hê<äT\ <ÓH’ ê´ìï Á>∑V≤æ +∫ yê]ì
ìs√›ªwüß\T>± ìs¡sí TT+∫ e~*y˚ùd b˛©düT ñ<√´>∑T\˝ÀqT, Hê´j·TeT÷s¡T\Ô
˝ÀqT ìC≤sTTr ˝Òøb£ ˛˝Ò<Tä . ø±ì yê] dü+K´ n‘·´\ŒeTT!
kÕe÷q´eTT>± j·÷Hê<äT\T ìs√›wßü \qT≥≈£î Ç+&Éq¢ T, ô|s’ T¡ \qT,
≈£î|üŒ\qT ø±j·T&ÜìøÏ <ë<ë|ü⁄ ‘Ó\T>∑T<˚X|¯ ⁄ü s¬ ‘’ T· \+<äsT¡ yê]ì ≈£î|üŒø±$fi¢̄≈î£
ìj·T$T+#·Tø√e&ÉyT˚ Á|üã\ ì<äsÙ¡ qeTT. nìï õ˝≤¢\˝ÀqT Á>±eTø±$fi¯ó¢ n˙ï
yê]y˚. <Ûqä e+‘·T\ Ç+&É˝¢ À ≈£L&É ùdeø£eè‹ÔøÏ ≈£î~] qeTàø±ìï bı+~q
Ád”Ô |ü⁄s¡Twü HÍø£s¡¢≈£î ˝…Kâ˝Ò<äT.
ø£q|ü&¶É j·÷Hê~q˝≤¢ ªmø£ÿ&çqT+&ç edüTHÔ êïe⁄?μ@ eP]øÏ b˛‘·THêïe⁄?
nH˚ Á|üXï¯ \qT mÁs¡{À|” ô|≥Tº≈î£ qï Á|ü‹ b˛©düT »yêqT n&ç>π ø±\+ b˛sTT+~.
dü«sê»´Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<ës¡‘e· \¢, sêÁwüeº T+‘·≥ yÓ\dæq Ä+Á<Ûä Ä~eTC≤‹
ùdyêdü+|ò÷ü \ n$s¡fiø¯ è£ wæe\¢ j·÷Hê<äT\T≈£L&É Á|üuTÑÛ ‘·« HÍø£s˝¢¡ À Á|üy•˚ +∫
ñqï‘√<√´>±\T düV≤æ ‘·eTT dü+bÕ~+#·Tø=Hêïs¡T. ø±\#·Áø£+ –iT¿q m<äTs¡T
‹]–+~. j·÷Hê~øÏ Ä‘·à$XÊ«dü+ <Ûs’Ó ´¡ + n+≈£î]düTqÔ ï~. dæ.{Ï.Ä≈£îº s¡<Tä ›
nsTTq|üŒ{ÏqT+&ç j·÷Hê<äT\T C…\’ T•ø£\å T ns¡T<Óq’ $.
j·÷Hê~ U…B’ \≈£î $eTTøÏÔ
Äø±\+˝À nq>± 1930 <ë|ü⁄˝À y˚\÷s¡T, sê»eTùV≤+Á<äes¡+
ôd+Á≥˝ŸCfi’… ˝¢̄ À bÕø°|ìü #˚ùdyês¡T $&ÉT<ä˝,’… ã<äT\T U…B’ \T Áø=‘·>Ô ±
sêø£b˛sTTq|ü⁄&ÉT, ˝À≥T uÛØÑ Ô #˚jT· T≥≈£î #·˝≤¢j÷· Hê<äT\T dæ.{Ï. Ä≈£îº <ë«sê
C…fi’ ≈¢̄ î£ nedüsy¡ TÓ qÆ •ø£\å qT bı+<äT‘·T+&˚yês¡T. Ç+{Ïøq£ ï >∑T&ç |ü~\eTH˚
qeTàø£+‘√ n≥Te+{Ï U…B’ \T ≈£L&É #˚jT· ì H˚sê\≈£î n+‘·T˝Òì •ø£\å qT
nqTuÛ$Ñ +#·T#·T ˇø£$<Û+ä >± }s¡≥ #Ó+<˚yês¡T. ø=+<äsT¡ C…fi’ q¢̄ T+&ç ã*dæ
e#˚Ãyês¡T. $&ÉT<ä\ |æeTà≥ }fi¢̄≈î£ düsêÿs¡T Ks¡TÑ√ s¡yêD≤nsTTq sTT*¢≥|ü⁄
U…B’ \T s¬ +&ÉT eT÷&ÉT HÓ\\es¡≈î£ b˛©düT\, C…fi’ ¢̄ Á|ükÕÔeq e∫Ãq|ü&É˝≤¢
37
#ÓsT¡ e⁄ø£≥Mº T~ ∫+‘·#≥Ó Á¢ øÏ+<ä #˚]q, ñqï, ø±qTqï, dæ.{Ï. Ä≈£îº düuTÑÛ ´\≈£î
ªªH˚qT @\÷s¡T˝À ñ+&çq|ü⁄&ÉTμμ nì ÁbÕs¡+_Û+∫ »]–q »s¡>ì∑ ø£<\ä∏ ˝À
Á|ü>˝∑ ≤“¤\T #Ó|ü ø=+≥÷ q$«düT+Ô &˚yês¡T. ô|’ C…\’ T u≤<Û\ä T |ü&˝É øÒ H£ ˚
ø£|Œü sêfi¯fl‹|üŒ (_Á≥>∑T+≥) nHê~ ôd{Ï˝ŸyTÓ +{ŸqT+&ç y˚\÷s¡T C…\’ TqT
n‘·yÔ ê]\T¢>± #˚dTü ø=qï 500 U…B’ \T, lsê|òTü ej·T´>±s¡T 1921 &çôd+ãs¡T
HÓ\˝À »]|æ+∫q yÓTT<ä{Ï C…\’ T düyTÓ à »j·TÁ|ü<+ä #˚d,æ C…\’ Tyês¡s¶ ¢¡ yÓ÷ø±{Ï
<Óã“\T, ã+&É#êøÏØ, ne÷qTwüyTÓ qÆ ã÷‘·T‹≥¢qT+&ç $eTTøÏÔ bı+~Hês¡T.
Äø£* <=+>∑\T
ø£qï+ y˚jT· &É+˝À j·÷Hê~ ì»+>± H˚sŒ¡ sπ , ø±ì Ç+{Ï˝À Á|üy•˚ +∫q
‘·sê«‘· e+≥bÕÁ‘·\qT k˛<ë #˚ùd+‘·es¡≈î£ , ø£&TÉ |ü⁄ì+&Ü nqï+ ‹qï<ëø£,
<ë{Ïbıj˚T´e÷≥ n‘·&TÉ ‘·\ô|≥º&TÉ . @ #√Ø øπ düT˝ÀHÓH’ ê ‘·«s¡‘«· s¡>± ‹ì e~*
ô|{Ïqº $dü]Ô ø£qï+ <=+>∑‘q· + »]–q sTT+{Ï˝À ñqï≥¢sTT‘˚ Ä H˚s+¡ ‘√
j·÷Hê~yê]øÏ dü+ã+<Û+ä ñ+&çrs¡e˝…qH˚ b˛©düT\ Ä#·÷øÏ n+#·Hê.
j·÷Hê<äT\T H˚sd¡ Tü \ú ì ‘˚*Ãq øπ düT\˝À Hê\T–+≥ eT÷&ÉTbÕfi¯ó¢ ‹+&ç–+»\≈£î
dü+ã+~Û+∫qy˚.
ãHêsTT+|ü⁄ øπ düT\T
á eT<Û´ä ø±\+˝À b˛©düT\ ∫‘·+Ô e∫Ãq+‘·, øπ düT˝À¢ <Ûqä e+‘·T\T
eTT<ë›sTT\T>± ∫øÏÿq≥¢sTT‘˚, eTT+<äT C≤Á>∑‘>Ô· \∑ b˛©düT\T ‘·eT ‘·eT
ªªsêC≤´\˝Àμμ ∫≈£îÿã&çjT· Tqï ~≈£îÿyÓTT≈£îÿ˝Òì j·÷Hê<äT\qT ˇø£]<ä]› ì øπ düT˝À
\+øÏ+∫, $T>∑‘êyês¡T ìs√›wßü \ì e<ä*y˚jT· >±, H√s¡T˝Òì j·÷Hê~øÏ
•ø£yå s˚ TT+∫ ø±ìùd㺠T˝ŸqT+&ç ôV≤&éø±ìùd㺠T˝Ÿ >±qT, ‘·sê«‘· düuŸÇHéôdŒø£sº T¡
>±qT, Ä‘·sê«‘· dü]ÿ˝ŸÇHéôdŒø£sº T¡ >±qT, #Ó|Œü <ä–q #·<Tä e⁄dü+<Û´ä \T H√#·T
ø√≈£îHêï, õ˝≤¢ dü÷|ü]+&Ó+≥¢es¡≈î£ ãHêsTT+|ü⁄øπ düT\ >¬ \T|ü⁄yÓT≥¢‘√ ø£{ôºÏ |{Ïqº
ì#ÓÃq\ô|ø’ Ï bÕøÏb˛sTTq b˛©düT ñ<√´>∑T\≈£î ˝…øÿ£ ˝Ò<Tä . Ä $<Û+ä >± e+<ä\
ø=\~ j·÷Hê<äT\ uÛ≤s¡´\qT >√&ÉT>√&ÉTeTì|æ+∫ ô|ø’ Ï b˛sTTqyê&˚ b˛©düT
38
ø=+&ÉjT· ´. n‘·q+fÒ Ä s√E˝À¢ j·÷Hê~C≤‹øÏ dæ+Vü≤dü«|üï+. ù|s¡T #Ó|Œü >±H˚
|üd|æ \æ \¢ T j˚T&ÉT|ü⁄ ì*ù|yês¡T. ø=+&ÉjT· ´ #·∫Ãqs√E j·÷Hê<äT\T HÓ\÷¢sT¡
s¡+>∑Hêj·T≈£î\≈£î e+<äf+… ø±j·T\T ø={ÏHº ês¡T. ˇø£ j·÷Hê~ø£$ ø=+&ÉjT· ´MT<ä
ÁyêdæqbÕ≥ sTT~.
ø=+&ÉjT· ´ ø=+&ÉjT· ´ b˛©düT ø=+&ÉjT· ´
b˛øÏs√&ÉT ø=+&ÉjT· ´— bı+∫ bı+∫ #·÷kÕÔ&TÉ —
bı>∑sT¡ uÀ‘·T ø=+&ÉjT· ´ m–] m–] ø=&É‘ê&ÉT
qø£ÿ˝À&ÉT ø=+&ÉjT· ´ qøÏÿ qøÏÿ q&ÉTkÕÔ&TÉ
e>∑\e÷] ø=+&ÉjT· ´ e+– e+– yÓTT≈£îÿ‘ê&ÉT
ø=+&ÉjT· ´ ø=+&ÉjT· ´ ø=+|ü≈L£ ˝…Ã ø=+&ÉjT· ´
∫{Ïb¢ ˛sTTq ≈£î≥T+u≤\T
j·÷Hê~ C…\’ T≈£î b˛e&É+ á Á|ü|+ü #·+˝À ‘Ó>‘∑ +Ó |ü⁄\T #˚dTü ø=qïfÒ.¢
‘ê‘·\Hê{Ï Ç+&Éd¢ \úü +ø±ì, ø£≥Tº≈î£ qï Ç\T¢>±ì, #˚dTü ≈£îqï uÛ≤s¡´ø±ì, ˝Òìyê]øÏ
$&ÉT<ä\ nsTTq|æeTà≥, e#˚Ã~ mø£ÿ&çø?Ï C…\’ T J$‘·+˝À n‘·ìì #·÷&Ée#˚Ã
yêπs ñ+&ÉsT¡ . ø£\TdüT≈£îqï sTT˝≤¢\T ‘·qTï, _&É\¶ qT b˛wæ+#·Tø√˝Òø£ eTs=ø£
|ü⁄s¡Twüßì, eTs=ø£ Á>±e÷ìï, eTs=ø£ U≤eT+<äTqT yÓ‘T· ≈£îÿ+≥÷ b˛‘·T+~. ‘êqT
e⁄+&çq Á>±e÷ìøÏb˛‘˚ |ü\ø£]+#˚yê¬se¬sH’ ê ñ+fÒø<£ ë! ˇø£|Pü ≥ nsTTHê
‹+&çô|fÒyº ês¡T ndü˝Ò e⁄+&ÉsT¡ ø£<ë! eT∞fl Áø=‘·Ô dü+kÕs¡+ me]‘√? mø£ÿ&É,
mHêïfi¯fl≈£î? n$ n‘·ìï u≤~Û+#˚ Á|üXï¯ \T. Äø£*, b˛©düT\ m&Éu≤j·Tì ˙&É,
‘√&çj÷· Hê<äT\ ìs¡dqü b˛©düT\qT ‘·è|æ|Ô sü #¡ T· ≥≈£î nHÓï+ |ü⁄HÓï+ ms¡T>∑ì
|ü≈îå£ \e+{Ï j·÷Hê~ì |ü{sºÏ TT∫Ãq Á>±eTdüT\ú Áøös¡´eTT, n‘·ìï y˚~+Û #˚
u≤<Û\ä T. ªªbÕ|ü+ jÓT+øÏ{>Ï ±&ÉT eT∞fl jÓTHêïfi¯fl≈£î e#êÃ&Éj÷· ´! jÓT+ø£j÷· ´
j·÷&ÉqT+&ç, jÓT|ü&ÉT e#êÃe⁄sêμ nì ÄbÕ´j·T+>± mes¡Hêï eTT<äTdü*
j·÷Hê~ |ü\ø£]ùdÔ |ü\ø£]+#·e#·Tà >±ì, yÓ+ø£≥kÕ«$T ø£&TÉ |ü⁄#·÷∫ |æ&ø¬ç &ÉT
nqï+ô|fÒº X¯øÔÏ ÄyÓT≈£î mø£ÿ&ç~?
39
 $&ÉT<ä˝q’… dü+‘√wü+ yÓ+ø£≥kÕ«$TøÏ ñ+&ÉH˚ ñ+&É<Tä . ˝À|ü\ y˚fi≈¯ î£
>∑+CÀ n+ã˝À b˛düT+Ô &˚yês¡T. yÓ\T|ü\ <ëìøÏ≈L£ &É ø£sT¡ esTT+~. b˛©düT\‘√
#Ó|ü ø=ì #˚jT· ì H˚sêìøÏ #˚dqæ ≥T¢ ˇ|üø=ì, bÕ‘·Hs˚ d¡ Tü &Ô q’Ó +<äT≈£î s¬ +&ç+‘·\
•ø£qå T≈£L&É nqTuÛ$Ñ +#·T≥≈£î düeTà‹+∫ Äø£*u≤<Û,ä HÍø£]˝Òì e´<Û,ä ‘·|Œæ +#·T
ø=+<ëeTqT≈£îqï yÓ+ø£≥kÕ$TøÏ, ˇø£ÿ ø√¬sÿ e÷Á‘·+ dü+ø¬ \e˝… ã+~Û+∫
b˛©düTùdwº Hü <é ëø£ yÓ[flqyêìì #˚sTT|ü{ºÏ ˝≤–q{À¢, ˝Òø£ ùdwº qü TqT+&ç yÓT&É|{ü ºÏ
HÓ{qºÏ {À¢ nì|æ+∫+~. C…\’ T≈£î b˛©düT\T ˝≤>∑T‘·T+&çq|ü⁄&ÉT, ø£+&É˙¢ fi¯ófl
ô|≥Tºø=ì e\e\ @&ÉTdüTqÔ ï Ç˝≤¢\T ø±$T yÓTTVü≤+, n+‘·øH£ êï á m&Éu≤≥T
s¡udÑÛ #ü ÷· ∫ uÛjÑ T· |ü&,ç ‘·q#êj·T n<˚ #·÷|ü⁄ #·÷düT+Ô &çq Äs¡THÓ\\ yÓTT>∑#+· {Ï
_&ɶ b˛\T>±&ç _ø£ÿyÓTTVü≤+ ø£+&É≈¢ î£ ø£{qºÏ ≥T¢ ø£q|ü&~¶É . ø±$T ø£q|ü&HÉ ˚
ø£q|ü&<É ë? ø£q|ü&ܶ, b˛\T>±&çHH’Ó ê ‘·q≈£î e<ä*ô|≥º<ë? Ç<äs› T¡ ø£q|ü&øÉ b£ ˛‘˚
` ÄHê{Ïøπ ‘êqT, ‘·q C…\’ T, C…\’ T˝À Ç≥Te+{Ï y˚\ø=\~ <äèXÊ´\qT j·÷uÛ’…
dü+e‘·‡sê\qT+&ç #·÷düT,Ô e+<ä\ø=\~ U…B’ \≈£î ÄÁX¯jT· $Tdü÷,Ô n+<äTø£ì
|üÁ‹ø£˝À¢ Á|üø{£ +Ï #·Tø√≈£î+&É, J$‘·ø±˝≤ìï C…\’ T˝ÀH˚ Á‘√dæ|⁄ü #·TÑ·Tqï
ìcÕÿeTø£sà¡ , ‘·q sê$#Ó≥Tº, ñ+&ÉH˚ ñHêïsTT.
>∑‘· 40 dü+e‘·‡sê\˝À HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À j·÷Hê~ dü+J$ #˚dqæ K÷˙
ˇø£≥+fÒ ˇø£f.Ò nB dæ.{Ï. Ä≈£îº ‘·ìø° HÓbÕq b˛©düT ;≥T ø±ìùd㺠T˝Ÿ,
#·÷|ü] nsTTq dü+J$ uÛ≤s¡´ø√dü+e∫Ã, ô|ì$T{Ïì yÓ\T|ü*øÏ @<√ |üì#Ó|Œæ
|ü+|æ, düT_“ì |ü≥Tºø=H˚≥|üŒ{ÏøÏ düT_“ n]∫+~. øπ ø£$qï dü+J$ |üsT¡ >∑Tq
e∫à #˚‹˝Àe⁄qï >=s¡døü ‹£ ‘Ô √ b˛©düTqT >=+‘·Tø√XÊ&ÉT. ø√s¡T˝º À ìC≤ìï #Ó|Œæ
ø£+&É¢˙fi¯ó¢ ô|≥Tº≈£îHêï&ÉT. Ç+^¢wüß»&ç® J$‘·U…’<äT $~Û+#ês¡T. ôV’≤ø√s¡Tº˝À Ä
•ø£qå T s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î ‘·–+Z #ês¡T. y˚\÷s¡T C…\’ T≈£î rdüTø=ìb˛‘·T+&É>±
düT_“ bÕ¢≥TbòÕs¡+ ø£≥ø£{≤\T |ü≥Tºø=ì ªªb˛‘·THêïyê e÷e÷!μμ nì ô|<äô› |≥Tºq
@&çÃ+~— n<˚ düeTj·T+˝À nø£ÿ&É Ç<ä+‘ê#·÷dü÷,Ô dü+J$øÏ <Ûs’Ó ´¡ +
#Ó|ü #·T+&çq j·÷Hê~dü+|ò÷ü \ Áô|dæ&+Ó ≥T, n‘·ìøÏ n+~+∫q ◊<äT
s¡÷bÕj·T\qT, düT_“#˚‹˝Àô|{Ï,º dü+J$ uÛÀs¡Tq@&ÜÃ&ÉT. s¬ \’ Tø=s¡≈î£ ø±#·T≈£îqï
40
 Á|üj÷· D°≈î£ \T, b˛©düT\T ø£+≥‘·&ôç |{≤ºsT¡ . Ç+‘·˝À s¬ \’ T e∫à ì*∫+~.
dü+J$ <ä>sZ∑ ≈¡ î£ düT_“ì b˛©düT\T sêì#êÃs¡T. Ç˝≤¢* s¬ +&ÉT#˚‘T· \T |ü≥Tºø=qï
dü+J$ uÛ≤s¡´≈£î <äD+í ô|{Ϻ @&ÉTdü÷Ô s¬ \’ T mø±ÿ&ÉT. s¬ \’ Tbı>∑ ø£q|ü&e˚ s¡≈î£
s¬ \’ T≈£L‘· $q|ü&e˚ s¡≈î£ düT_“ #·÷dü÷HÔ ˚ e⁄+&ç+~.
eT∞¢ dü+J$, düT_“ ø£\TdüTø=qï~ ôV≤’ ø√s¡Tº rs¡TŒ#Ó|Œæ •ø£å s¡<Tä #› d˚ qæ
eTs¡THê&ÉT. dü+J$ HÓ\÷¢sT¡ s¬ \’ Tùdwº qü T˝À ~– bÕ‘·>T∑ &çôd≈£î ãs¡ãs¡
|üs¡T¬>‘êÔ&ÉT. düT_“˝Ò<äT— >∑T&çôd≈£L&É ˝Ò<äT. Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑Tyê]ì $#ê]ùdÔ
eTs=ø£]ì ø£≥Tº≈î£ qï<äì #ÓbÕŒs¡T. mø£ÿ&É e⁄+&˚~ Ä#·÷ø°‘\˚ ˝Ò<Tä . j·÷Hê<äT\
dü+|òTü Hêj·T≈£î\e<ä≈› î£ dü+J$ yÓ[¢ #Ó|ü ≈£îHêï&ÉT. yês¡T düT_“ì |æ\Teq+|æ
Ç<ä]› ì ˇø£{#Ï X˚ Ês¡T. #Ó&qç dü+kÕs¡+ ≈£î<äT≥|ü&+ç ~. bıs¡|&ü qç düT_“ì,
dü+J$ düeTø£+å ˝À j·÷Hê<äT\ Áô|dæ&+Ó ≥T n&ç>±&ÉT. ªªm+<äT≈£î eTs=ø£DíÏ
ø£≥Tº≈î£ Hêïe⁄μμ nì— düT_“ #ÓeTà–*¢q ø£qT<√sTT‘√ dæ>T∑ |Z &ü ç ‘·\e+#·Tø=ì,
≈£î&çø±* u§≥qy˚*‘√ H˚\MT<ä ^‘·\T^dü÷Ô yÓT\¢>± nqï~ ª_&É*¶ ï
ø±bÕ&ÉTø√˝Òøμ£ nì. j·÷Hê~dü+|òTü +yês¡T Ç<ä]› øÏ Áø=‘·>Ô T∑ &çXË ø£{+ºÏ ∫sTT#êÃs¡T.
eT∞¢ ø=ìï dü+e‘·‡sê\bÕ≥T ã+&ç kÕ–b˛sTT+~.
<Ís¡H® ê´ìøÏ j·÷Hê~øÏ bı‘·TÔ ≈£î<äs<¡ Tä . ø£\TdüT≈£îqï Ç˝≤¢*ì ø=fÒº
j·÷Hê<äT\T düøè£ ‘·T. eT#·TÃ≈£î ≈£L&É ∫ø£ÿs¡T. ˇø£yfi˚ ¯ ø√bÕìï |ü≥˝º øÒ ,£ Ç‘·sT¡ \T
m>∑‘ê[ #˚kÕÔsq¡ ï uÛj Ñ T· +‘√, Ç˝≤¢*‘√ ‘·>e∑ ⁄˝≤&Ée\dæq≥T¢ $~Û˝øÒ £ @s¡Œ&ç‘,˚
|ü+&ÉT¢ |ü≥|ü≥ø=]øÏ, Á>∑T&ÉT¢ mÁs¡#˚dæ ø£Ás¡ ô|’¬ø‹Ô ˇfi¯fl+‘ê eDÏøÏ+∫ ø=fÒº≥+‘·
n|ò÷ü sTT‘·´eTT #˚kÕÔ&ø˚ ±ì Ä*ì ‘êø£H‘˚ êø£&TÉ . Çø£ sêsTT{Ï+>∑T\≈£î, ìs¡dqü
ñ‘·‡yê\≈£î, n\¢]eT÷ø£\≈£î j·÷Hê~øÏ ÄeT&É\ <ä÷s¡+.
j·÷Hê<äT˝À¢ C…\’ T•ø£\å T n+<ä]øÏ ˇø£Hê&ÉT |ü]bÕfÒ ø±ã{Ï,º yê{Ïì
nqTuÛ$Ñ +∫q yê]jÓT&É\ ∫qï#·÷|ü⁄ n+≥÷ e⁄+&˚~ø±<äT. ªª˙≈£î N{≤≈£î
(dæ.{Ï.Ä≈£î≈º î£ j·÷Hê<äT\ yê&ÉTø£ù|s¡T) m|ü&ÉT ô|{≤ºsT¡ j·÷<ä–Øμμ nì
ˇ‘·T\Ô T˝Òì |ü<ë\≈£î ˇ‘·T\Ô T düTHêj·÷dü+>± ø£*|æ+#˚ j·÷<ä–] ªªHê
41
u≤eTà]›ì >∑T]+∫ e∫Ã+~ |ü+‘·T\÷μμ nì ø=+#·+ ‘·\e+∫ #Ó|⁄ü ‘ê&ÉT.
n‘·ì ô|<äø› =&ÉT≈£îÿ, b˛©düT ø=+&ÉjT· ´ Äs¡THÓ\T¢ yÓ{#ºÏ êøÏ] #˚sTT+#·Tø=ì,
yÓTTqïH˚ Ç|æŒ+∫q #Ó|ü \T˝Òì ø±ìùd㺠T˝Ÿ |üì Ç|æŒ+∫q+<äTe\¢ ñ+&Ée#·TÃ
ø±ì HÍø£] e∫Ã+<ëø£ j·÷Hê~qì, e∫Ãq‘·sê«‘· yÓTTs¡ø]£ qì, #Ó|ü ø=ì
≈£î˝≤ìï <ë∫ô|fÒº ªãTwtwsü T¡ μº #=ø±ÿ\ H˚{Ï düsêÿs¡T j·÷Hê~ >∑Te÷kÕÔ\e˝…,
•dü˝q’… ø±\Teø£≥º j·÷Hê<äT\T #Ó|ü ø√s¡T.
ø=ìï dü+e‘·‡sê\ÁøÏ‘+· ù|s¡T sê>∑*–q ô|<ä› øπ düT\qT ÄdæeÔ +‘·T˝…q’
yê] MT<ä ô|{Ïqº |ü⁄&ÉT yês¡T ˇø£yfi˚ ¯ eø°fiq¢̄ T @sêŒ≥T#˚dTü ø=ì ‘·|Œæ +#·T
ø=+{≤πsyÓ÷ qH˚ uÛj Ñ T· eTT‘√, b˛©düT\T ˇø£]<äs› T¡ j·÷Hê<äT\qT ≈£L&É
eTT<ë›sTT\T>± #˚sT¡ Ãø=H˚yês¡T. <Ûqä e+‘·T\T ‘·|Œæ +#·Tø=Hêï j·÷Hê~øÏ •ø£å
‘·|Œü <äTø£<ë! øπ düT >¬ *Ãq≥T¢, b˛©düT\≈£î ù|s¡T e∫Ãq≥T¢.
j·÷Hê<äT\≈£î ‘·eT¬ø’ ‘êeTT ø√s¡T≈º î£ mø£ÿe\dæq nedüse¡ TT J$‘·+˝À
mqï&É÷ ñ+&É<Tä . Ädæ˝ú ìÒ <ä]Á<ëìï e÷Á‘·yT˚ |ü+#·Tø=H˚ C≤‹˝À uÛsÑ D ¡ +
<ëyê\ì, |ü+|üø±\ <ëyê\ì, e÷qqwü+º <ëyê\ì, ÄdæqÔ wü+º <ëyê\ì
ø=≥Tº ‹≥Tº <ëyê\ì ñ+&ÉH˚ ñ+&Ée⁄. ‹{Ï‘º ˚ qy˚«~, ø={Ï‘º ˚ ø£qTu§eT\T
∫{Ïd¢ ÷ü Ô yÓT\¢>± <ë{Ïbıj˚T´~ e÷qe Á|ü|+ü #·+˝À j·÷Hê<äT˝§ø£ÿsπ .
ø√s¡T\º ‘√ n‘·ìøÏ |üì˝Ò<Tä .

42
 4. j·÷Hê<äT\¬ø’ ø£èwæ#d
˚ qæ e´≈£î\Ô T ` dü+dü\ú T
dü«ØZjT· l yÓHïÓ \ø£+{Ï sê|òTü ej·T´ :
HÓ\÷¢sT¡ ≈£î #Ó+~q ø°.X‚.l yÓHïÓ \ø£+{Ï sê|òTü ej·T´>±s¡T j·÷Hê<äT\
$wüjT· yÓTÆ ˝À‘Óq’ n<Û´ä j·Tq+ #˚kÕs¡T. 1929˝ÀH˚ ø=+<äsT¡ $TÁ‘·T\‘√ ø£\dæ
ªªÄ~, Ä+Á<Ûä ñ<äs∆ D ¡ dü+|òTü +μμ ù|s¡Tq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
j·÷Hê<äT\T Ç‘·s¡ –]»qT\T m<äTs=ÿ+≥Tqï ÁøÏ$Tq˝Ÿ Áf…ãÆ ˝Ÿ #·{≤ºìøÏ
e´‹πsø£+>± 1937 |òsü TTCŸ|Pü sY ø±+Á¬>dt eTVü‰düu˝ÑÛ À dæ.{Ï.ÄsY. s¡<Tä ≈› î£
rsêàq+ Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . 1946˝À l sê|òTü ej·T´>±] Á|üjT· ‘êï\e\¢ eTÁ<ëdüT
sêheT+‘·{≤ 1947˝À á #·≥+º s¡<Tä › nsTT+~. 1952˝À ÁøÏ$Tq˝Ÿ Áf…uÆ Ÿ‡
#·{≤ºìï yÓTT‘·+Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ T+‘·{≤ s¡<Tä › #˚jT· ã&ç+~. 1962˝À j·÷Hê<äT\
Jeq+ô|’ Ä+>∑+¢ ˝À l sê|òTü ej·T´>±s¡T ˇø£ Á>∑+<∏ëìï ÁyêXÊs¡T. Ç|üŒ{Ïø°
Ä Á>∑+<∏yä T˚ j·÷Hê<äT\ $wüjT· yÓTÆ ÁbÕe÷DÏø£ Á>∑+<∏+ä . Ç<˚ Á>∑+<∏+ä 1974˝À
yês¡T ‘Ó\T>∑T˝À ÁyêXÊs¡T. á |ü⁄düøÔ +£ ˝À #ê˝≤ uÛ≤>∑+ Ä Á>∑+<∏+ä qT+&˚
j·T<∏ë‘·<+ä∏ >± d”«ø£]+#êeTT.
Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ôV≤#·Ã]ø£ :
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À qø£‡˝…{’ Ÿ ñ<ä´e÷ìøÏ øπ +Á<äkÕúqyÓTqÆ lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À
qø£‡˝…≥’ ¢ ñ<ä´e÷ìï ìs¡÷à*+#·&ÜìøÏ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ ô|≈£îÿ #·s´¡ \qT >öø=qï~.
–]»qT\≈£î ‘·>T∑ Hê´j·÷ìï ø£*Œ+#·&+É . Ä ÁbÕ+‘ê\qT nìï $<Ûë˝≤
n_Ûeè~∆ |üs#¡ &· +É yê{Ï˝À eTTK´yÓTqÆ $. Ä~yêdüT\ n+‘·sê‘·à nsTTq l
sê|òTü ej·T´ düV≤ü »+>±H˚ nø£ÿ&É @ y˚Ts¡≈î£ n_Ûeè~∆ »]–+~. |ü]o*+#·&ÜìøÏ
43
1970 qe+ãs¡T s¬ +&Ée yês¡+˝À yÓ[fl ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À –]»qT\‘√ ø£*|æ
|üs´¡ {Ï+#ês¡T.
qø£‡˝…{’ Ÿ Hêj·T≈£î\qT. yê] ≈£î≥T+u≤\qT Væ≤+dædTü qÔ ï rs¡TqT l
sê|òTü ej·T´ Á|ükÕú$dü÷Ô @&˚+&ÉT>¢ ± $XÊK C…\’ T˝À ÁeT>∑T‘Z T· qï >∑»|ü‹
jÓTÁ+&ÉTÇ+{Ïì b˛©düT\T H˚\eT≥º+ #˚XÊs¡ì, <ëìì Á|üuTÑÛ ‘·«+ e´j·T+‘√
|ü⁄q]ï+#·e˝…qì &çe÷+&é #˚XÊs¡T. n‘·ì uÛ≤s¡´qT ≈£L&Ü C…\’ T˝À
ìs¡“+~Û+#ês¡T. yê] eTT>∑TsZ T¡ |ü⁄Á‘·T\≈£î ~≈£îÿ˝Ò<Tä . yê]˝§ ˇø£‘q· T
»ãT“|ü&ܶ&TÉ .
n|üŒ{ÏøÏ s¬ +&ÉT HÓ\\ ÁøÏ‘+· ªm<äTs¡T ø±\TŒ\Tμ ù|s¡ ªu§]μ ø=+&É\˝À
b˛©düT\T ø±*à #·+|æq l Ä~uÛ≥ Ñ ¢ ø¬ ˝’ ≤dü+ ≈£î≥T+ã+ ˇø£|ü &ÉT u≤>±
Áã‹øÏq<˚ nsTTHê Çyê«fi¯ ~≈£îÿ˝Òì yês¡j÷· s¡T. n˝≤π> nø£ÿ&˚ ìVü≤‘·T&Óq’
l yÓ+|ü{≤|ü⁄ dü‘´· + uÛ≤s¡´\T nHê<∏\ä j·÷s¡T. |ü+#ê~ l ø£èwüeí T÷]Ô uÛ≤s¡´
ìs¡à\qT, n‘·ì ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\qT ≈£L&Ü ªm<äTs¡T <ë&ÉTμ\ ù|s¡ ø±*Ãy˚XÊs¡T.
Ç{Ϻ eT] ô|≈£îÿ dü+|òTü ≥q\qT l sê|òTü ej·T´ ñ<äV≤ü ]dü÷,Ô Ms¡+<ä]ì
sê»ø° U…B’ \T>± |üs>¡ D ∑ +Ï #·e˝…qì düŒw”øº ]£ +#ês¡T. yê]ì Vü≤+‘·≈î£ \T>±
#·÷&Ésê<äì |ü≥Tº|{ü ≤ºsT¡ . eTVü‰‘·à >±+BÛ eT] |üø+å£ s√E\≈£î eTs¡DkÏ ÕÔsq¡ >±
dü«j·T+>± #Ó|Œæ q≥T¢ eTs¡D •ø£\å qT s¡<Tä |› sü #¡ e· ˝…qì, n{Ϻ •ø£\å qT j·÷eJ®e
ø±sê>±s¡yêdü •ø£\å T>± e÷s¡Ãe˝…qì nuÛ´Ñ ]ú+#ês¡T.
Ç‘·s¡ #√≥¢ uÛ÷Ñ $T•düT˝Ô À uÛ≤>∑+>±H˚ $<ë´ ì~Ûì edü÷\T #˚dTü qÔ ≥T¢
n≥M dü+|ü<ä neTàø£+˝À ≈£L&Ü –]»Hê_Ûeè~∆ |üqTïqT $~Û>±
$~Û+#·e˝…qì. ‘·<ë«sê ù||üsT¡ $T\T¢yê] qT+∫, fÒ≈î£ , yÓ<Tä s¡T, ø£\|ü,
n&Ée⁄\˝À <=]πø Ç‘·s¡ nìï edüTeÔ ⁄\ m>∑TeT‘·T\≈£î, Ç{Ϻ ôddüT‡qT $~Û+∫,
<ëìì ø£]qƒ +>± neT\T|üs∫¡ –]»Hê_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T≈£î Ä]úø£
eqs¡T\qT m+‘ÓH’ ê ùdø£]+#·<>ä T∑ qì Äj·Tq dü÷∫+#ês¡T.
44
j·÷Hê~ Hêj·Tø£‘«· +
1924˝À dæ.{Ï.Ä≈£îº ÁøÏ+<äøÏ ‘˚ã&çq|üŒ{ÏqT+&ç mH√ï ~≈£îÿ˝Òì u≤<Û\ä T
nqTuÛ$Ñ +∫q á C≤‹˝À kÕVü≤düe+‘·T\T |ü⁄≥ºøb£ ˛˝Ò<Tä . ìeTàfi¢̄ X‚wj ü T· ´
nHê~qT+∫ yÓ{#ºÏ êøÏ] #˚sTT+#·Tø=+≥T ñ+&çq ˇø£ »$T+<ës¡T≈£î yÓ{|ºÏ ìü øÏ
b˛˙j·T≈£î+&É y˚sTTeT+~ j·÷Hê<äT\qT düyTÓ à #˚sTT+∫, <ëì |ò*ü ‘·eTT>∑
‘êqT ‘·q ≈£îe÷s¡T&ÉT, |ü+~ì ø±fi¯óø¢ {£ ºÏ yÓ÷düTø=ìbıj˚T´ $<Ûeä TT>± M<ÛTä ˝À¢
yÓ÷j·Tã&ç, »$T+<ës¡T#˚‘· q\uÛ’… ø£Ás¡<ãÓ “\T qK•K|üs´¡ +‘·+ ‹Hêï&ÉT.
j·÷Hê~dü+|ò÷ü \ Hêj·T≈£î\ n+&É #·÷#·Tø=ì »$T+<ës¡TqT eTT<ë›sTT>± #˚dæ
|òsæ ê´<äT#˚d,æ Áyê‘·eT÷\yÓTqÆ eTT<ë›sTT sTT∫Ãq ø£eå ÷|üDqT dü+‘√wüeTT>∑
n+^ø£]+∫ n‘·ìì ø£$å T+∫, n\yê≥T>± s¬ ‘’ T· \#˚‘T· ˝À¢ j·÷Hê<äT\T
nqTuÛ$Ñ +#·T#·T+&çq j·TeTu≤<Û\ä qT n+‘·yTÓ T+~+∫ ø°]Ô dü+bÕ~+#ê&ÉT.
#·˝≤¢ j·÷Hê~, ø£‹Ô #Ó\e¢ Tà, 1937 qT+&ç 1939 es¡≈î£ dæ.{Ï. Ä≈£îqº T
s¡<Tä › |ü]|æ+#·T≥≈£î sêÁwüº j·÷Hê~ dü+|òTü eTT @s¡Œs¡∫q nH˚ø£ düu˝ÑÛ À¢ <Ûs’Ó ´¡ eTT>∑
ñ|üq´dæ+∫, eTÁ<ëdüT ôV≤’ ø√s¡Tº »&ç® l uÛ≤wü´+ nj·T´+>±] Á|üX+¯ düqT
bı+~+~. n+‘˚ø±<äT, ‘·|Œü ‘ê– ‘·+<äHê˝≤&É‘T· qï ô|ì$T{Ïì b˛©düT\≈£î
|ü{ºÏ sTT∫Ã+~.
mi¿ düTã“j·T´ <Ís¡q® ´|üsT¡ \>∑T s¬ ‘’ T· \qT, b˛©düT ñ<√´>∑T\qT
~Û:ø£ÿ]+∫ ø±˙≈£L&Ü rdüTø√≈£î+&É e+<äeT+~‘√ ô|<ä› dü+|ò÷ü ìï düeT≈£L]Ã
dü+|òTü ùde #˚XÊ&ÉT. ø±+Á¬>dt Á|üd&æ +Ó ≥T <Û̊ãs¡T Á|üX+¯ düqT bı+<ë&ÉT. ]øå±,
#˚ã+&Éq¢ T ˝≤>∑T#·T J$+#·T#·T+&çq #=ø±ÿ düTã“j·T´ j·÷Hê<äT\qT dü+|òTü {Ï‘·
|ü]∫ >±+~Û>±] e´øÏÔ dü‘ê´Á>∑V≤ü ñ<ä´eT+˝À ‘=$Tà~e÷kÕ\ C…\’ T•ø£å
nqTuÛ$Ñ +∫, sêÁcÕºìø£+‘·{øÏ Ï Á|ü<eä∏ TT&ÉT>± ø£èwüí »qàkÕúHêìï 1940˝À
Á|üy•˚ +#ê&ÉT. ø£\àªyÓTs¡T>∑ì ø±+Á¬>dt uÛ≈Ñ î£ &Ô H’Ó ê&ÉT. ‘·sT¡ yê‘· 15dü+e‘·‡sê\T
dü+|òüTùde#˚dæ dü«s¡ZdüTú&Ó’Hê&ÉT.
}≥T≈£Ls¡T ø√≥j·T´ HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À dæ.{Ï.Ä≈£îº u≤<Û\ä ≈£î yÓTT<ä{ãÏ *.
45
á ne÷qTwü #·{≤ºìï ~Û:ø£ÿ]+∫ ø±sê>∑èVü‰ìï ‘·|Œæ +#·Tø=ì Á>±e÷~Ûø±s¡q¢ T
kÕúìø£ b˛©düT ñ<√´>∑T\ MT<äqT yÓT{Ïø\£ T $]∫ |ü]Vü≤dæ+∫q yÓTT<ä{Ï y˚T{Ï.
|ü]düsÁ¡ bÕ+‘ê\ j·÷Hê<äT\T, s¬ ‘’ T· \T n‘·ì ù|s¡TqT Ç+ø± eTs¡Te˝Ò<Tä .
y˚DT+u≤ø£ sêeTj·T´ dæ.{Ï.Ä≈£îº u≤<Û\ä qT ìyê]+#·T≥≈£î sêÁwüº
j·÷Hê~dü+|òTü + #˚dqæ Á|ü<eä∏ T Á|üjT· ‘êï\≈£î düV‰ü j·T|ü&ç uÛøÑ ÁÔÏ X¯<\∆ä ‘√ ñ<ä´eT
$»j·÷ìøÏ bÕ≥T|ü&¶É BÛsT¡ &ÉT, kÂeTT´&ÉT ˙‹|üsT¡ &ÉT.
j·÷Hê<äT\ $eTTøÏÔ ñ<ä´eTeTT dü«sê»´ b˛sê≥+˝À ˇø£ eTTK´yÓTqÆ
uÛ≤>∑eTT. yÓTT<ä≥ Ä+Á<Ûsä êÁwüº j·÷Hê~ dü+|òTü eTT (1927) ‘·sT¡ yê‘· j·÷Hê~
n_Ûeè~∆d+ü |òTü eTT (1937) n≥T‘·sê«‘· Ä+Á<Ûsä êÁwüº Ä~eTC≤‹ ùdyêdü+|òTü eTT
(1948) j·÷Hê<äT\≈£î, ms¡Tø£\yê]øÏ, düT>±©\≈£î, ãVüQ$<Ûeä TT˝…q’
JeH√bÕj·÷\qT, <Óì’ ø£ edü‘T· \qT, dü+|òT” uÛ≤yêìï ø£*Œ+∫ yê]øÏ
Ä<äTø=qï$. H˚sd¡ Tü \ú H˚ ì+<äqT yê]qT+&ç ‘=\–+∫q$. |ü~eT+~˝À
‘·\jÓT‘·TøÔ =ì ‹s¡T>∑T≥≈£î ø£qï‘·*e¢ ˝… n+&É>± ì*à ø±bÕ&çq$. dü+|òTü eTT˝À
>ös¡ekÕúHêìï yê]øÏ dü+bÕ~+∫q$. uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìø£+‘·≈î£ Á|üÁ|ü<eäÛ TsTTq dæ.{Ï.
Ä≈£îº qT+&ç $eTTøÏbÔ ı+~q j·÷Hê~, ms¡Tø£\, düT>±©\ô|q’ ø£s√ÿ≥≈£î˝…q’
b˛©düT ñ<√´>∑T\T ãHêsTT+∫q düTe÷s¡T 500 <ëyê\qT ñ∫‘·eTT>±
yê~+∫ yê]ì >∑føº… ÿÏ +∫q$.
bıqï\÷] s¡eTDeTà - kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<ä´eT ø±s¡´ø£sÔ¡ :
HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ - Ç+<äT≈£Ls¡Tù|≥ eT+&É\eTT, |ü⁄q÷ïs¡T eT÷\bÕ&ÉT
dü+|òTü yêdüeÔ ⁄´sê\T, yêø£Œ{ÏeT>∑\ BÛse¡ ì‘·. >∑T+≥÷s¡Tõ˝≤¢˝À ‹s¡TM<ÛTä \
kÕ+ãj·T´, bı≥÷¢] #Ó+#Ûj · T· ´, n\÷¢sT¡ ø£\j
¢ T· ´, |ü⁄\T>∑T C≤\j·T´, bıqï\÷]
\ø£àå j·T´, ø=‘·|Ô *ü ¢ sêeTø£èwüj
í T· ´, ˝≤\÷Hêj·Tø˘, <˚es¡ø=+&É Vü≤qTeT+‘·sêe⁄,
Vü≤qTeTj·T´, bÕ\|ü]Ô Ms¡jT· ´, #·<\ä C≤qøÏ sêe÷sêe⁄, ø°.X‚.l yÓHïÓ \ø£+{Ï
sê|òTü ej·T´ |ü+‘·T\T>±]‘√ ø£*dæ ùde #˚dqæ yês¡T.
46
 l bı{Ϻ lsêeTT\T‘√ bÕ≥T j·TTe≈£î&ÉT ªbı≥÷¢] Hêπ>X¯«s¡sêe⁄μ
neTs¡T&Ó’ j·÷Hê<äT\≈£î >∑T]Ô+|ü⁄ ‘Ó#êÃ&ÉT.
j·÷Hê~ <˚V≤ü <ës¡T&Û´É +
1938 dü+ˆˆeTT ø±\+˝À HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À ø=~›bÕ{Ï #·<Tä e⁄‘√,
<˚V≤ü <ës¡T&Û´É +>∑\ j·÷Hê<äT\≈£î - ‘Ó\<¢ =s¡\T ]»s¡T«-b˛©dt XÊK˝À nH˚ø£
eT+~øÏ ø±ìùd㺠T˝Ÿ‡>± ñ<√´>±\T düeT≈£LsêÃs¡T. n+<äT˝À ø=eTs¡–] >∑Ts¡ej·T´
]»sY˝À kÕs¡+® ≥T y˚T»sY>± |üì#˚XÊs¡T. ]»πs«wüHé ˝Òìø±\+˝À j·÷Hê<äT\T
∫qï∫qï b˛©dt ñ<√´>∑T\T>± nH˚øe£ T+~ #˚XÊs¡T. HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À ô|<äô› |<ä›
»$T+<ës¡T>¢ ± dü+kÕúq+˝À e+<ä\ mø£sê\ bı\+ kÕ>∑T#˚sTTdü÷,Ô |ü⁄≥¢<ëÛ q´+
|ü+&ç+#·>\∑ j·÷Hê~ ~≥º\T- s¬ &ç>¶ ±] ªª‘·\eTqwüß\Tμμ>± ù|s=+~qyês¡T -
1) n\÷¢sT¡ Á>±eT+˝À #·\+#·s¢¡ \ø°àå qs¡T‡, 2) #·\+#·s¢¡ qs¡d+æ Vü≤à+,
3)Ç+<äT≈£Ls¡T ù|≥ Á>±eT+˝À ã÷<ä÷s¡T #Ó+#·jT· ´. 10 |ü⁄≥¢ <Ûëq´+ ˇø£ÿ&˚
10 eT+~ n+~+#˚ |üqT\qT n+~dü÷eÔ ⁄+fÒ ‘ê{Ï‘√ n+<äTø=ì, ˇπø<Óã“‘√
|æ&bç Õ≥+ ø={Ï,º bı<äTb› ı&ÉT|ü⁄‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫ bı<äT>› ÷∑ øπ ˝À|ü\ 10 |ü⁄≥T¢ e&ÉT¢
ø={Ϻ kÕ~Û+∫q j·÷Hê~ |òTü qT&ÉT, 10 dües¡¢ ã+>±s¡T ø£+ø£D+ - ãT∫ìs&ç>¶ ±]
#˚‘T· \MT<äT>± bı+~, Á{≤ø£sº T¡ ô|’ }πs–q j·÷Hê<äT\˝À ~≥º.

47
 5. j·÷Hê<äT\T ` Äs√>∑´+
n\yê≥Tø±ì ø=‘·Ô yÓ<’ ´ä kÂø£sê´\T
{°ø±\T : ∫qï|æ\\¢ T |ü⁄{Ïqº |üŒ{ÏqT+&ç @@{°ø±\T y˚sTT+#ê˝À
‘Ó*j·Tø£ y˚sTT+#·&+É ˝Ò<Tä . n~ø±≈£î+&É {°ø±\T y˚sTT+#·T
≈£î+fÒ |æ\\¢ ≈£î »ãT“\T ekÕÔjT· ì uÛj Ñ T· + e⁄+&É&+É e\q
≈£L&É {°ø±\T y˚sTT+#·&+É ˝Ò<Tä . Á|üuTÑÛ ‘·«|üs+¡ >± ≈£L&Ü
düs¬ q’ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·˝øÒ b£ ˛e&É+ n+fÒ ÁøÏ+~kÕúsTTøÏ
yÓ[fl {°ø±\MT<ä ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·øb£ ˛e&É+, kÕúìø£+>±
e⁄qï n+>∑Hyé ê&ç ôd+≥s¡T¢ düÁø£eT+>±, |üP]Ô>±≈£L&Ü
˝Òøb£ ˛e&É+ ø±s¡D≤\T.
ø±qTŒ\T : 70 eT+~ >∑s“¡ e¤ ‘·T\˝À 50 eT+~ es¡≈î£ kÕ<Ûës¡D
ø±qTŒ\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT. 20 eT+~øÏ e÷Á‘·yT˚ Ä|üsπ wüHé
ø±qTŒ\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT. Ä|üsπ wüHé #˚sTT+#·Tø√e&É+e\q
≈£L*|üqT\T #˚dTü ø√˝Òøb£ ˛‘·THêïs¡T.
kÕ<Ûës¡Dyê´<ÛTä \T : s¡øbÔ£ ˛≥T, #·ø¬ ÿs¡yê´<ÛTä \T ≈£L&É ø=+<ä]˝À e⁄HêïsTT. Ç~
≈£L&É ne>±Vü≤q ˝Òøb£ ˛e&É+ ø±s¡D+>± |üøyå£ ê‘·+ÁøÏ+<ä
edüTHÔ êïsTT. M]˝À ø=+<ä]øÏ e+X¯bÕs¡+|üs´¡ +>± ≈£L&É
edüTHÔ êïsTT.

48
3. Äs√>∑´+ : HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À ñqï –]»q ‘Ó>\∑ ˝À j·÷Hê<äT\T
n‘·´~Ûø+£ >± e⁄Hêïs¡T. M]˝À #ê˝≤eT+~ ìs¡øså£ êdüT´\T.
Äs√>∑´+ô|’ ne>±Vü≤q˝À|ü+ ñ+~. m≈£îÿe>±
Hê≥TyÓ<’ ´ä +, eT+Á‘ê\T, ‘êsTT‘·T\T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
#ê˝≤ es¡≈î£ M] |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À e⁄qï eèøå±\
qT+∫ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ eT÷*ø£\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
Ç|ü&ç|ü &˚ kÕúìø£+>± e⁄qï yÓ<’ ´ä XÊ\\≈£î yÓfió¯ fl‘·THêïs¡T.
eTTK´+>± Äs√>∑´ düeTdü´\T
1) s¡øVÔ£ ≤” q‘· : #ê˝≤ eT+~ es¡≈î£ s¡øVÔ£ ≤” q‘·‘√ u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·Tqï yês¡T
m≈£îÿe>± e⁄Hêïs¡T. Bì ø±s¡D+>± ø±fi¯ófl #˚‘T· \T yê|ü⁄
sêe&É+ »s¡T>∑T‘·THêïsTT. BìøÏ ø±s¡D+ düs¬ q’ ÄVü‰s¡+
˝Òøb£ ˛e&É+. 100 eT+~˝À düTe÷s¡T 50% eT+~
5%ø£qï ‘·≈î£ ÿe s¡ø+Ô£ ‘√ Vü‰dæŒ≥\T≈£î edüTHÔ êïs¡T.
2) øÏ&çï, *esY düeTdü´ : Á|ü‹ –]»q ø±\˙˝À ‘ê{Ïø\£ T¢ <äTø±D≤\T e⁄HêïsTT.
Bìì ny˚Tàyês¡T ø£\T¢˝À eT‘·TøÔ √dü+ nH˚ø£ s¡kÕj·Tq
|ü<ësêú\qT ø£\T|ü⁄‘ês¡T. á |ü<ës¡+ú e\q *esY
eT]j·TT øÏ&ïç \T bÕ&Ób’ ˛‘·THêïsTT. á düeTdü´ yês¡T
>∑T]Ô+#˚˝Àù| yê´~Û rÁe+>± ñ+≥T+~. BìøÏ ‘√&ÉT
>±´Ádæøº ˘ düeTdü´ ≈£L&Ü ‘√&Ée⁄‘·T+~. Bì‘√ nH˚øe£ T+~øÏ
Ä|üsπ wüHé #˚jT· e\dæ edüT+Ô ~. düTe÷s¡T 100 eT+~˝À
25% eT+~ á $<Û+ä >± u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·THêïs¡T. ø£\T¢
Á‘ê>∑&+É ø±s¡D+>± *esY yê´~Û ø±yÓTs¡T>¢ ±
e÷s¡T‘·THêïsTT. yê{ÏøÏ yês¡T kÕúìø£ eqs¡T\‘√ yÓ<’ ´ä +
#˚kÕÔs¡T. yê{ÏøÏ ‘·>∑Z<äT |òü*‘·+ eTs¡DÏdüTÔHêïs¡T. Ç~
m≈£îÿe |ü⁄s¡Twüß\˝À edüTHÔ êïsTT.
49
3) u≤\´$yêVü‰\T j·÷Hê<äT\˝À m≈£îÿe>± 12 dü+ˆˆ qT+∫ 15 dü+ˆˆ˝Àù|
ô|[flfi¯ófl #˚dTü HÔ êïs¡T. yê]˝À ô|[flfi¯ófl ej·TdüT‡
‘Ó*j·Tø£b˛e&É+. n<˚$<Û+ä >± eT>∑, Ád”\Ô eT<Û´ä ≈£L&É
ej·TdüT‡ #ê˝≤ ‘˚&Ü e⁄+≥T+~. Ád”\Ô ej·TdüT‡ ‘·≈î£ ÿe>±
e⁄+&ÉT≥, Ád”˝Ô ˝À s¡øVÔ£ ≤” q‘·e\q ø±qTŒ\T #ê˝≤ ø£w+ºü >±
e⁄+≥THêïsTT. Bì‘√ |æ\\¢ T ≈£L&Ü nHês√>∑´+>±
|ü⁄≥Tº‘T· Hêïs¡T. #ê˝≤eT+~ |æ\\¢ ≈£î düs¬ q’ yÓ<’ ´ä + ˝Òø£
#·ìb˛‘·THêïs¡T. eTVæ≤fi¯\\T >∑s“¡ e¤ ‘·T\T nsTTq|üŒ{Ï
qT+N &Üø£sº ‡Y øÏ #·÷|æ+#·&+É ˝Ò<Tä . n+<äTe\q yê]˝À
˝ÀbÕ\qT >∑T]Ô+#·˝øÒ b£ ˛‘·THêïs¡T. #ê˝≤es¡≈î£ Ç+{Ï
<ä>sπZ∑ ø±qTŒ\T #˚dTü HÔ êïs¡T. 100 eT+~˝À 30% eT+~
e÷Á‘·yT˚ Vü‰dæŒ≥\˝À ø±qTŒ\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT.
4) {°ø±\T : ∫qï |æ\\¢ T |ü⁄{Ïqº |üŒ{Ï qT+∫ @ @ {°ø±\T y˚sTT+#ê˝À
‘Ó*j·Tø£ y˚sTT+#·&+É ˝Ò<Tä . {°ø±\T y˚ùdÔ |æ\\¢ ≈£î »ãT“\T
ekÕÔjT· ì eT÷&ÉqeTàø£+ e⁄+&É&+É e\q ≈£L&Ü {°ø±\T
y˚sTT+#·&+É ˝Ò<Tä . Á|üuTÑÛ ‘·«|üs+¡ >± ≈£L&Ü düs¬ q’
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·˝øÒ b£ ˛&É+ n+fÒ ÁøÏ+~ kÕúsTTøÏ yÓ[fl
{°ø±\T MT<ä ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·øb£ ˛e&É+ kÕúìø£+>± ñ
qï n+>∑Hyé ê&ç ôd+≥s¡T¢ düÁø£eT+>± ˝Òøb£ ˛e&É+, |üP]Ô>±
≈£L&Ü ˝Òøb£ ˛e&É+ ø±s¡D+.
5) kÕ<Ûës¡D yê´<ÛTä \T : s¡øbÔ£ ˛≥T, #·ø¬ ÿs¡yê´<ÛTä \T ≈£L&Ü ø=+<ä]˝À e⁄HêïsTT.
Ç~ ≈£L&Ü ne>±Vü≤q ˝Òøb£ ˛e&É+ ø±s¡D+>± |üøyå£ ê‘·+
ÁøÏ+~ edüTHÔ êïsTT. M]˝À ø=+<ä]øÏ e+X¯bÕs¡+|üs´¡ +>±
≈£L&Ü edüTHÔ êïsTT.
ô|q’ ‘Ó*|æq düeTdü´ Çø£ÿ&É j·÷Hê<äT\˝À m≈£îÿe>± e⁄HêïsTT.
50
 ìyês¡D #·s´¡ \T :
j·÷Hê<äT\T ‹H˚ ÄVü‰s¡+˝À b˛wüø£ |ü<ësêú\T, |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ · ‘·≈î£ ÿe yês¡T
e] _j·÷´ìï, ø±j·T≈£Ls¡\qT, <äT+|ü\qT m≈£îÿe>± ÄVü‰s¡+>± d”«ø£]kÕÔsT¡ .
Ms¡T ìedæ+#˚ ø±\˙\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± b˛wüø£ |ü<ësêú\qT n+~+#˚ (q÷´Á{°wHü é
&˚ øπ sY ôd+≥sY‡) qT ÁbÕs¡+_Û+#ê*.
yÓ<’ ë´ìøÏ dü+ã+~Û+∫ j·÷Hê<äT\ ø±\˙ es¡≈î£ yÓ[fl ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#ê*
Á|ü‹ 5 øÏ.MT. |ü]~Û˝À j·÷Hê<äT\T ìedæ+#·T Á|ü<X˚ Ê\˝À Á|ü‘´˚ ø£+>±
Äs√>∑´ ø±s¡´ø£s\Ô¡ qT ìj·T$T+#ê*.
ø±\˙\˝À e⁄+&Ée\dæqìï n+>∑Hyé ê&ç øπ +Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚j÷· *.
ø=ìï ø±\˙\˝À |üP]Ô>± ˝Òe⁄. ø=ìï ø±\˙\˝À |æ\\¢ dü+K´≈£î ‘·>Z∑
n+>∑Hyé ê&û øπ +Á<ë\T ˝Òe⁄.
Á|” Áô|e’ TØ $<ë´πø+Á<ë\T m≈£îÿe>± @sêŒ≥T #˚j÷· *.
yê]øÏ ns¡eú Tj˚T´$<Û+ä >± ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.

51
 6. j·÷Hê<äT\T ` $<ä´
10 ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ ‘·|Œü ìdü] $<ä´ ` $<ä´ô|’ ÄdüøìÔÏ ô|+#·≥+ :
10e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ j·÷Hê~ u≤\u≤*ø£\+<äs÷¡ ‘·|Œü ìdü]>±
#·<Tä e⁄≈£îH˚≥≥T¢ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î q#·ÃC…bÕŒ*‡q nedüs+¡ ñ+~. j·÷Hê~
ø±\˙\≈£î <ä>sZ∑ >¡ ± ñ+&˚ Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T á |üì #˚ùd≥T¢
ˇø£ |ü<øä∏ ±ìï s¡÷bı+~+#ê*. ‘·eT ‘·eT bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ j·÷Hê~ $<ë´s¡T\ú T
m+‘· eT+~ #˚sT¡ ‘·THêïs¡T. Á&Ü|tW{Ÿ‡ dü+<äs“¡ +¤ >± ñbÕ<Ûë´j·TT\<ë«sê
Á>±eT+˝Àì kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T dü+dü\ú <ë«sê #˚jT· e\dæq Á|üjT· ‘êï\ô|’
ˇø£ $<ÛëHêìï |ü<øä∏ ±ìï s¡÷bı+~+#ê*. á õ˝≤¢˝À¢ ñqï –]»q ÄÁX¯eT
bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ ‘·>T∑ dü+K´˝À j·÷Hê~ $<ë´]ú˙ $<ë´s¡T\ú T ñ+&ÉTq≥T¢ #·÷&Ü*.
dæ+Vü≤|ü⁄] $X¯«$<ë´\j·T+`j·÷Hê<äT\ô|’ |ü]XÀ<Ûqä \≈£î ÁbÕeTTK´‘· :
á eT<Û´ä ø±\+˝À HÓ\÷¢sT¡ ˝À dæ+Vü≤|ü⁄] $X¯«$<ë´\j·T+
ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±e&É+ dü+‘√wüøs£ +¡ . HÓ\÷¢sT¡ ˝À >∑D˙j·T+>± ìedæd÷ü Ô n‘·´+‘·
yÓqTø£ã&çq j·÷Hê<äT\ $•wüº JeqXË*’ yê] yÓqTø£u≤≥T‘·q+ yê] n_Ûeè~∆øÏ
#˚jT· e\dæq Á|üjT· ‘êï\T yê]ø£edüsy¡ TÓ qÆ $<ë´$<Ûëq+ Ç≥Te+{Ï n+XÊ\ô|’
$X¯«$<ë´\j·T+˝À ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ $uÛ≤>±ìï @sêŒ≥T #˚j÷· *. k˛wæj÷· \J
$uÛ≤>±ìï @sêŒ≥T#˚dæ ô|’ n+XÊ\ô|’ |ü]XÀ<Ûqä \≈£î ÁbÕeTTK´‘·ìyê«*.
eè‹Ô •ø£Då :
10e ‘·s>¡ ‹∑ nq+‘·s+¡ yê]˝À >∑\ Á|ü‹uÛqÑ T >∑T]Ô+∫ ñqï‘·
#·<Tä e⁄\ø√dü+ Á|ü‘´˚ ø£+>± edü‘T· \T ø£*Œ+#ê*. Á|ü‹uÛÑ ‘·≈î£ ÿe>±ñqï $<ë´]ú˙,
$<ë´s¡T\ú ≈£î Ç+≥sY, &çÁ^ e+{Ï kÕ<Ûës¡D #·<Tä e⁄\ø√dü+ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É ø±ø£
eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ •ø£D
å Çe«&É+ø√dü+ @sêŒ≥T#˚j÷· *. M] e÷qdæø£ kÕúsTT
dü«uÛ≤e+ <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì eè‹Ô •ø£D å ≤ øπ +Á<ë\qT ÁbÕs¡+_Û+#ê*.
j·TTe≈£î\≈£î ôd≈£î´]{°>±s¡T\¶ T, Ä{ÀÁ&Óe’ s¡T,¢ ø±s¡T Á&Óe’ s¡T>¢ ± ‘·ØŒ¤<Tä .
u≤*ø£\≈£î ÁbÕ<∏$ä Tø£ Äs√>∑´eTT, ÁbÕ<∏$ä Tø£$<ä´, n+>∑Hyé ê&û\T>±
‘·ØŒ¤<Tä dü+ã+<Ûä n+XÊ\ô|’ •ø£D å ≤ ‘·s>¡ ‘∑ T· \T.

52
 Á>±MTD j·TTe≈£î\≈£î Á>±e÷˝˝À düV≤ü »+>± \_Û+#˚ yÓ<’ ë´ìøÏ
ñ|üj÷Ó –+#˚ eT+<äTyÓTTø£ÿ\ >∑T]Ô+|ü⁄, ô|+|üø+£ .
>∑eTì+#·<ä>∑T ø=ìï $es¡eTT\T :
HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À 24 ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê˝˝À¢ –]»q $<ë´s¡T\ú ˝À 351
eT+~ u≤\Ts¡Tø±>±, 321eT+~ u≤*ø£\T. n+fÒ ÁbÕ<∏$ä Tø£ $<ä´˝À u≤\Ts¡T‘√
düe÷q+>± u≤*ø£\T ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\\≈£î Vü‰»s¡e⁄‘·THêïs¡T.
–]»q dü+πøåeT edü‹ >∑èVü‰\T (3`10e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î) :
HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝Àì 18 –]»q u≤\Ts¡ edü‹ >∑èVü‰\˝À 1800 u≤\Ts¡≈î£
neø±X¯+ ñ+&É>± 1251 eT+~ u≤\Ts¡T e÷Á‘·yT˚ edü‹ >∑èVü‰˝À¢ ñ+≥THêïs¡T.
7 –]»q u≤*ø£ edü‹ >∑èVü‰\˝À 750 eT+~ $<ë´]úì\≈£î
neø±X¯eTT+&É>± 757 eT+~ $<ë´]úqT\T ñ+≥THêïs¡T. n+fÒ u≤*ø£\T
edü‹ >∑èVü‰\˝À #·<Tä e⁄ø√e&É+ ø√dü+ ÄdüøÔÏ #·÷|ü⁄‘·Tqï≥Tº ‘Ó\Tk˛Ô+~.
–]»qT\˝À¢ $<ë´XÊ‘·+ ô|+#·&ÜìøÏ >∑Ts¡T≈£î˝≤\qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À 284 >∑Ts¡T≈£î˝≤\T ñ+&É>± HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À ◊.{Ï.&ç.m.
|ü]~Û˝À 6 >∑Ts¡T≈£î˝≤\T |üì#˚dTü HÔ êïsTT.
 ÁøÏ+~ >∑D≤+ø±\T bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ j·÷Hê<äT\ dü+K´ Á|üyX˚ +¯ $esê\T
‘Ó*j·T |üsT¡ kÕÔsTT. #ê˝≤#√≥¢ eTTK´+>± ôV≤’ dü÷ÿ\T kÕúsTT˝À d”≥T¢
m≈£îÿe>± ñHêï ì+&É&+É ˝Ò<Tä . Á|üjT· ‘·ï+#˚ùdÔ á dü+K´ ô|+#·e#·TÃ.
n+<äTe\¢ ∫qï‘·q+˝À $yêVü‰\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT.
Áø£.dü. Á>±eTeTT eT+&É\+ ‘·s>¡ ‘∑ T· \T ñ+&É<>ä T∑ ñqï
$<ë´s¡T´ú \T $<ë´s¡T\ú T
1. ∫fÒ&º TÉ ø√≥ 3`10 u≤\Ts¡T 640 618
2. k˛eT•\ Ä‘·à≈£Ls¡T 3`10 u≤\Ts¡T 640 277
3. dæ.mdt.|ü⁄s¡+ ø=&Ée\÷s¡T 5`10 u≤*ø£\T 480 478
4. >∑÷&É÷s¡T >∑÷&É÷s¡T 1`5 u≤*ø£\T 150 136
5. ∫fÒ&º TÉ Ç+≥sY u≤\Ts¡T 340 195
6. dæ.mdt.|ü⁄s¡+ ø=&Ée\÷s¡T Ç+≥sY u≤*ø£\T 230 206
53
 7. j·÷Hê<äT\ø√dü+ |üì#˚dTü qÔ ï dü+dü\ú T
–]»q (j·÷Hê~) dü+|ò÷ü \T
1. j·÷Hê~ ùdyê dü+|òTü +, HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢
2. j·÷Hê~ n_Ûeè~∆ ùdyê dü+|òTü +
3. j·÷Hê~ düe÷q‘·
4. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ j·÷Hê~ ùdyê dü+|òTü +
5. Ä+Á<Ûsä êh Ä~eTC≤‘·T\ ùdeø˘ dü+|òTt
6. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ –]»q ñ<√´>∑T\ dü+øπ eå T dü+|òTü +
ñqï‘√<√´>±\˝À j·÷Hê<äT\T
1. l y˚T*ø£ ô|<ä yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡ kÕ«$T, j·T+.m., ◊.ÄsY.mdt. ø£dyºü Té ‡
  ôd+Á≥˝Ÿ m¬ø‡’ CŸ &çbÕsYyº TÓ +{Ÿ. (]f…sÆ )¶Y . &ç|Pü ´{° ø£$TwüqsY.
2. m+&É¢ l<Ûsä ,Y ◊.m.mdt. C….dæ., ôV≤’ <äsêu≤<é
3. y˚Tø£\ yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡T,¢ nøöÿ+f…+{Ÿ, ø£eT]¸jT· ˝Ÿ &çbÕsYyº TÓ +{Ÿ
4. C≤e>∑T+≥ yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡T,¢ ◊.m.mdt. {Ï.&ç., &çbÕsYyº TÓ +{Ÿ
5. #˚eP] düTu≤“sêe⁄. {Ï.$. &Ós¬’ ø£sº ,Y q÷´&Û©ç ¢
6. sê≈£L] düTu≤“sêe⁄ mdt.dæ., ø±s√ŒπswüHé
7. j·÷ø£d]æ yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡T,¢ ◊.{Ï.&ç.@. HÓ\÷¢sT¡
8. ø=eT≥–] q+<ä≈î£ e÷sY, _.f…ø˘ dü÷|ü]+&Ó+{Ÿ Ç+»˙sY, HÓ\÷¢sT¡
9. ìeTà\ <äXs¯ <¡ ä∏ sêeTj·T´, &ç.j·T+.   ôV≤#Y.ˇ
10. ø¬ . |ü<ëàe‹, &ç.j·T+.  ôV≤#Y.ˇ.
11. bı≥÷¢] lìyêdüT\T, s¬ ˝’ «Ò &çbÕsYyº TÓ +{Ÿ
12. e÷DÏø\£ @&ÉTø=+&É\T, ◊.ÄsY.mdt. ]f…sÆ ¶Y
13. ø¬ . Ä~X‚wj ü T· ´, Ä+Á<Ûuä ≤´+ø˘
54
 8. düeTÁ>±_Ûeè~ΔøÏ #˚|≥ü eº \dæq
$<ÛëHê\T ` ø±s¡´øÁ e£ ÷\T
kÕe÷õø£ Hêj·Tø£‘«· •øå±D≤•_sê\T :
j·÷Hê<äT\T HÓ\÷¢sT¡ Á|üø±X¯+, ∫‘·÷sÔ T¡ ˝≤+{Ï nìï$<Ûë˝≤ n_Ûeè~∆
#Ó+~q õ˝≤¢˝À¢ X¯‘êu≤›\T>± J$düTHÔ êï yê]˝À Ç|üŒ{Ïø° u…sT¡ ≈£î‘·q+ b˛˝Ò<Tä .
‘·eT düeTdü´\>√&ÉT #Ó|ü ø=H˚ n\yê≥T ø£\>∑˝<Ò Tä . |ü~eT+~ ø£\dæ j·÷Hê~
Á|ü»\ n_Ûeè~∆øÏ Á|üjT· ‘·ï+ #˚j÷· \H˚ ø√]ø£ ñqïyês¡T eTq≈£î j·÷Hê<äT\˝À
‘·≈î£ ÿe ø£qã&É‘ês¡T. ‘·s‘¡ s· ê\T>± j·÷Hê<äT\ Á|üeè‹Ô dü«uÛ≤yê\qT >∑T]Ô+∫
j·÷Hê~ |ü⁄s¡Twüß\, Ád”\Ô ˝À Hêj·Tø£‘«· \ø£D å ≤\T ñqï e´≈£î\Ô qT >∑T]Ô+∫
yê] Hêj·Tø£‘«· \ø£D å ≤\qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &É+ø√dü+ Á|ü‹ Äs¡THÓ\\ø√kÕ]
•ø£D
å ≤‘·s>¡ ‘∑ T· \qT ìs¡«Væ≤+#ê*. nH˚ø£ #√≥¢ eTVæ≤fi¯\T #·Ts¡T≈£î>± eTT+<äT≈£î
edüTHÔ êïs¡T. #·<Tä e⁄\T bı+~ ñ<√´>±\T#˚d÷ü ,Ô ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ Ä]úø±_Ûeè~∆ì
kÕ~Û+∫q j·÷Hê~ ñ<√´>∑dTü \Ô T M] n_Ûeè~∆ø√dü+ ø£èwæ#j ˚ T· &É+˝Ò<Tä . ø£qTø£
#·<Tä e⁄‘√ ì$T‘·+Ô ˝Ò≈î£ +&Ü Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝Àì ø±\˙˝˝À ìedædTü qÔ ï
e´ekÕj·T+ Ç‘·s¡ eè‘·T˝Ô À¢ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï j·÷Hê~ |ü⁄s¡Twüß\T, Ád”\Ô ≈£î á
kÕe÷õø£ Hêj·Tø£‘«· •ø£D å ≤ ‘·s>¡ ‘∑ T· \qT ìs¡«Væ≤+#ê*. M]<ë«sê j·÷Hê~
Á|ü»\+<ä] ñqï‹øÏ |ü<øä∏ ±\qT s¡÷bı+~+#ê*.
j·÷Hê<äT\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ #·≥º düu\ÑÛ ˝À ÁbÕ‹ì<∏´ä + :
ôw&É÷´\T¶ ‘Ó>\∑ sê»ø°jT· ]»πs«wüq¢ ø±s¡D+>± õ˝≤¢˝À¢ nH˚øe£ T+~
$$<Ûä –]»q ‘Ó>\∑ ≈£î #Ó+~qyês¡T düsŒ¡ +#·T\T>±, j·T+.|æ.{Ï.dæ. düuTÑÛ ´\T>±
C…&.é |æ.{Ï.dæ. düuTÑÛ ´\T>± mìïø£ ne⁄‘·THêïs¡T. düV≤ü »+>± M]˝À m≈£îÿeeT+~
j·÷Hê<äT˝Ò. j·÷Hê<äT\T kÕúìø£ dü+dü˝ú À¢ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \T>± mìï¬øq’
nq+‘·s+¡ yê] dü«uÛ≤eØ‘ê´ dü«‘·+Á‘· ìs¡j í ÷· \T rdüTø√˝Òøb£ ˛‘·THêïs¡T. Ä
Á>±eT+˝Àì Á>±eT sê»ø°jT· ô|<ä\› T mìï¬øq’ j·÷Hê~ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \qT

55
eTT+<äT+∫ yêπs |ü]bÕ\q ø=qkÕ–düTHÔ êïs¡T. á <äècÕº´ õ˝≤¢ Á|üuTÑÛ ‘·«
j·T+Á‘ê+>∑+ mìï¬øq’ j·÷Hê~ ‘·~‘·s¡ –]»q ôw&É÷´\T¶ ≈£î˝≤\
Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \ düeTdü´\qT >∑T]Ô+∫ |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ ÁbÕeTTK´‘·ìyê«*.
mìï¬øq’ á Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \≈£î ‘êeTT #˚j÷· *‡q $<ÛTä \ô|’ ‘·ØŒ¤<Tä ìyê«*.
ìj·T$T‘·+>± M]ø£edüsy¡ TÓ qÆ Á|üC≤ |ü]bÕ\q˝À düV‰ü j·TdüV≤ü ø±sê\qT
n+~+#·&ÜìøÏ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ e´edüqú T #˚jT· e\dæ ñ+~.
j·÷Hê~ m+|üs¢ TTyÓT+{Ÿ mø˘‡#Û̊+CŸ ` ‘·ØŒ¤<Tä øπ +Á<ä+ :
j·÷Hê<äT\˝À ñqï‘·$<ä´qT bı+~qyês¡T n+‘·+‘·e÷Á‘·yT˚ ôV≤’ dü÷ÿ\T
Ç+≥sY kÕúsTT˝ÀH˚ nH˚øe£ T+~ $$<Ûä ø±s¡D≤\e\¢ #·<Tä e⁄ e÷H˚dTü +Ô {≤s¡T.
$T–*q Á|ü»\‘√ düe÷q+>± b˛{°#j ˚ T· >∑*–q e÷qdæø£ düeTs¡‘∆ · M]˝À
n+‘·+‘· e÷Á‘·yT˚ . &çÁ^, |”.õ., Ç+»˙]+>¥, e+{Ï ñqï‘· #·<Tä e⁄\T
@<√$<Û+ä >± |üP]Ô#d˚ Hæ ê #·<Tä e⁄≈£î‘·>Z∑ kÕúsTT˝Òì ø±s¡D+>± b˛{°˝À bı+<ä&+É
ø£w+ºü >± ñ+~. ˇø£ Á|üøÿ£ –]»qT\ø√dü+ øπ {≤sTT+∫q Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>±\T
ns¡TΩ˝q’… e´≈£î\Ô T ˝Òø£ U≤∞>± ñ+≥THêïsTT. á kÕúHê\qT Ç‘·s¡ –]»qT\T
ÄÁø£$T+#·T≈£î+≥THêïs¡T. ‘·eT $<ä´≈£î ‘·–q ñ<√´>±\T <=s¡øø£ £ ∫qï ∫qï
ñ<√´>±˝À¢ #˚sT¡ ‘·THêïs¡T. ;.f…ø˘ |üP]Ô#d˚ qæ ˇø£ j·÷Hê~ j·TTe≈£î&ÉT Á{≤ø£sº Y
Á&Óe’ sY>± |üì #˚dTü HÔ êï&ÉT. Ç˝≤+{Ï ñ<ëVü≤s¡D\T mH√ï. j·÷Hê~ ◊.{Ï.&ç.m.,
j·÷Hê<äT˝˝À n_Ûeè~∆ #Ó+~qyês¡T, Ç‘·s¡ kÕe÷õø£ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T Á|üuTÑÛ ‘·«
ñ<√´>±\˝À mø£ÿ&Óøÿ£ &É U≤∞\T ñHêïsTT, yê{Ï düe÷#êsêìï ìs¡T<√´>∑
j·÷Hê~ j·TTer j·TTe≈£î\≈£î ‘Ó*j·TCÒd÷ü Ô Ä ñ<√´>±\qT yês¡T bı+<ä&ÜìøÏ
nedüsy¡ TÓ qÆ ‘·ØŒ¤<Tä ì#˚à e´edü\ú qT @sêŒ≥T#˚j÷· *. n|ü&˚ j·÷Hê~
$<ë´e+‘·T\T Á|üuTÑÛ ‘·« ñ<√´>±\qT bı+<ä>\∑ TZ‘ês¡T.
n+‘·sY $yêVü‰\‘√ j·÷Hê~ Ád”\Ô n>∑#ê≥T¢ :
Ç‘·s¡ ≈£î˝≤\‘√ $yêVü‰\T »]– _&É\¶ T|ü⁄{Ïqº ‘·sê«‘· j·÷Hê~Ád”\Ô qT,
e~˝ÒdTü HÔ êïs¡T. <ëìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+yês¡T bÕ]‘√wæø±\T Ç∫à Áb˛‘·‡Væ≤düTHÔ êïs¡T.
56
_&É\¶ ≈£î ‘·+Á&çìã{Ϻ ST ]»πs«wüHé ø£*ŒdüTHÔ êïs¡T. ‘·+Á&ç Ç‘·s¡ ≈£î\düT˝Ô ,’… Ç+{Ïù|s¡T
e÷]q+<äTq Ç+{Ïù|s¡q¢ Tã{Ϻ - ‘·+Á&ç y˚sπ ≈£î\düT&Ô q’Ó +<äTq _&É\¶ ≈£î ]»πs«wüHé
ø£*Œ+#·T≥˝À - –]»q dü+øπ eå TXÊK n+^ø£]+#·T≥ ˝Ò<Tä .
Ç‘·s¡ ≈£î\düT&Ô ‘ç √ j·÷Hê~Ád”Ô - ≈£î\eTT e÷s¡T≥≈£î #·{≤º\T
ˇ|üø√q+<äTq á dü+ø√#·+‘√, uÛ≤s¡´>±ñqï j·÷Hê~Ád”ìÔ e~*, Ç‘·s¡
≈£î\düT&Ô q’Ó uÛsÑ Ô¡ - ‘·q≈£î |ü⁄{Ïqº _&É\¶ qT, uÛ≤s¡´qT e<ä* - y˚sπ uÛ≤s¡´qT
#·÷#·T≈£î+≥THêïs¡T. j·÷Hê~Ád”øÔ Ï |ü⁄{Ïqº _&É\¶ ≈£î kÕ+|òTæ ø£|sü +¡ >± (Social
status)‘√ mdt.{Ï. ]»πs«wüHé ø£*Œ+#·e˝…qì, j·÷Hê~ ≈£î\ ùdyêdü+|ò÷ ü \T,
á˝≤+{Ï _&É\¶ ≈£î, yê] ‘·*ø¢ ,Ï Á|üuTÑÛ ‘·«+<ë«sê Hê´j·T+ »]|æ+#ê*.
j·÷Hê<äT\˝À ‘·s‘¡ s· ê\T>± e∫Ãq dü«uÛ≤e<äècÕº´ yê]˝À ìs¡«Vü≤D≤
kÕeTs¡´ú + ‘·≈î£ ÿe. Ç∫Ãq |üìì q∫Ãq |üìì #·øÿ£ >± #˚jT· >∑\s¡T. >∑‘+· ˝À
25 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+· HÓ\÷¢sT¡ ‘·~‘·s¡ |ü≥Dº ≤˝À¢ m≈£îÿe>± ]øå±\T+&˚$ á
]øå±\qT Á‘=πøÿyê]˝À 70%eT+~ j·÷Hê<äT˝Ò. yê] dü«uÛ≤yêìøÏ ÄHê&ÉT n~
yê]øÏ dü]b˛sTTq eè‹Ô. e÷s¡T‘·Tqï |ü]dæ‘ú T· \<äècÕº´ H˚&TÉ ]øå±\T
n<äèX¯´eTj·÷´sTT. Ä{À\T e#êÃsTT. Ä{À\qT ø=q&É+, n<Ó≈› î£ rdüTø√e&É+˝À
nedüsy¡ TÓ qÆ #=s¡e Ä]úøe£ qs¡T\T ˝Òì ø±s¡D+>± H˚&TÉ Ä{À Á&Óe’ s¡˝¢ À ‘·–q
dü+K´˝À j·÷Hê<äT\ ˝ÒsT¡ . nsTT‘˚ j·÷Hê<äT\T Ä{À Á&Óe’ s¡>¢ ±, ø±s¡T Á&Óe’ s¡>¢ ±
yÓTø±ìø˘\T>± ‘·ØŒ¤<Tä ÇùdÔ #·øÿ£ >± |üì#˚jT· >∑\s¡T. ø£qTø£ á s¡+>∑+˝À
j·÷Hê<äT\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ ‘·ØŒ¤<Tä qT Áb˛‘ê‡Vü‰ìï ø£*Œ+#ê*.
Á>±MTD j·÷Hê<äT\≈£î Wwü<äÛ yÓTTø£ÿ\T, ≈£Ls¡>±j·T\ ô|+|üø+£ ˝À düV≤ü ø±s¡+ :
Á>±MTD j·÷Hê<äT\≈£î eT>∑yê]øÏ, eTVæ≤fi¯\≈£î yê] Ç+{Ï #·T≥÷º \_Û+#˚
Wwü<äÛ yÓTTø£ÿ\qT >∑T]Ô+#·&+É ˝À yê]øÏ eT+∫ H˚sT¡ Œ ñ+~. ø£qTø£ ∫qï ∫qï
ø£eT‘ê\qT j·÷Hê~ ≈£î≥T+u≤\≈£î n+<äCdÒ æ Ä uÛ÷Ñ eTT\˝À Wwü<äÛ yÓTTø£ÿ\qT,
≈£Ls¡>±j·÷\qT ô|+#·Tø√e&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ‘·ØŒ¤<Tä qT s¡TD≤\qT
n+<äCj Ò ÷· *. á ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î e] e˝… m≈£îÿe˙s¡T nedüse¡ TT+&É<Tä . á
ñ‘·Œ‘·T\Ô qT neTTàø√e&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ e÷¬sÿ{Ÿ düV≤ü ø±sêìï ≈£L&Ü
n+~+#·e\dæ ñ+≥T+~.
57
ôd≈£L´]{° s¡+>∑+˝À :
H˚&TÉ $$<Ûä |ü]ÁX¯eT\e<ä› Á|üuTÑÛ ‘·« Áô|y’ ≥˚ T ø±sê´\j·T+ e<ä› ø±\˙\
e<ä› ôd≈£L´]{° nedüs+¡ m+‘√ @s¡Œ&ç+~. ‘·–q ‘·ØŒ¤<Tä qT $XÊ«kÕìï yê]øÏ
ø£*ùZ dÔ ôd≈£L´]{° s¡+>∑+˝À j·÷Hê<äT\T #·øÿ£ >± |üì#˚jT· >∑\T>∑T‘ês¡T. BìøÏ
nedüse¡ T>∑T ‘·ØŒ¤<Tä e´edüqú T Çe«&É+ nedüs+¡ .
kÕe÷õø£ >ös¡e+ :
ôw&É÷´\T¶≈î£ ˝≤\ e˝… j·÷Hê<äT\|ü≥¢ n+≥sêì‘·q+ ˝Ò<Tä . j·÷Hê<äT\T
qeTàø£dTü \Ô T. yê]øÏ q∫Ñ˚ m+‘· ÁX¯$T+∫ nsTTHê qeTàø£+>± |üì#˚kÕÔsT¡ .
ø£˝≤¢ø|£ ≥ü + yÓ÷dü+ ms¡T>∑ìyês¡T. HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ s¬ &É¢ ≈£î≥T+u≤\˝À e+{Ï+{À¢
ôd‘’ +· yÓfifl¯ Ç+{Ïì X¯óÁuÛ+Ñ #˚jT· &É+ e+≥ |üì #˚jT· &É+ nìï |üqT˝qT #˚jT· &É+
eT>∑yês¡T #˚dTü +Ô {≤s¡T. nsTTHê j·÷Hê<äT\ ne÷j·Tø£‘«· + #=s¡e ˝Òøb£ ˛e&É+
ø±s¡D+>± yê] n_Ûeè~∆øÏ ‘·–q Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_Û+#·≥+˝Ò<Tä . Á|ü•ï+#˚ dü«uÛ≤e+
˝Òì ø±s¡D+>± ‘·≈î£ ÿe y˚‘H· ê\≈£î ÁX¯eTqT |æ+&ÉTø√e&É+ nìï #√≥¢ ø£ì|ædTü +Ô ~.
yê]˝À $XÊ«kÕìï ìsêàD+#˚ùdÔ øπ e\+ ≈£L© |üqT\≈£î |ü]$T‘·+ ø±e&É+
ø±ø£ Ç‘·s¡ |üqT\˝À≈£L&Ü yês¡T sêDÏ+#˚≥≥T¢ $T–*q Á|üC≤˙ø£+ yê]ì
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*‡q nedüs+¡ ñ+~. dü«uÛ≤eØ‘ê´ j·÷q<äT\≈£î >∑\ yÓT‘·ø<£ qä +
Ädüsê>± yê]ì ùV≤fi¯q #˚jT· &É+, <√|æ&ç #˚jT· &É+, |”&+ç #·&+É $T–*q düe÷»+
e÷qT≈£îì yê]ì düe÷q+>± >ös¡$+#·&+É H˚{Ï nedüs+¡ .
j·÷Hê~ eTVæ≤fi¯
>∑‘+· ˝À j·÷Hê<äT\˝À eT>∑yês¡T ø£\T¢ Á‘ê>∑&+É yê] dü«uÛ≤e+>± ñ+&˚~.
ø=ìï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ≈£î≥T+ã+ |üs+¡ >±‘ê>∑&+É >∑‘+· ˝À ñ+&˚~. Á>±eT Á>±e÷q
Ä<ëj·T+ø=s¡≈î£ sêh Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|üuTÑÛ ‘·« kÕsêsTT <äTø±D≤\T, Áu≤+B <äTø±D≤\T
ìs¡«Væ≤+|üCdÒ ÷ü Ô Á|ü»\T Á‘ê>∑T&ÉT≈£î n\yê≥T #˚dTü ≈£îH˚ |ü]dæ‘ú T· ˝˝À j·÷Hê<äT\˝À
eT>∑yês¡T ôd‘’ +· m≈£îÿeeT+~ Á‘ê>∑T&ÉTe+{Ï <äTs¡«´düHê\≈£î H˚&TÉ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T.
|ò*ü ‘·+>± j·÷Hê~ eTVæ≤fi≤ >∑èVü≤Væ≤+dü≈£ >∑Ts¡e⁄‘·Tqï~. Ä]úø+£ >± ≈£î≥T+u≤\T
∫Hêï_ÛqïeTÚ‘·THêïsTT.
58
eTT+<äT≈£î edüTqÔ ï j·÷Hê~ eTVæ≤fi¯ :
>∑‘+· ‘√ b˛*ùdÔ j·÷Hê~ u≤*ø£˝À¢ nø£så êdü´‘· ô|]–+~. nsTTq|üŒ{Ïø°
10e ‘·s>¡ ‹∑ |üPs¡sÔ TT´ ø±ø£eTT+<˚ $yêVü≤+ #˚jT· &É+ nH˚ø#£ √≥¢ Ç|üŒ{Ïø°
ø=qkÕ>∑T‘·T+~. |ò*ü ‘·+ ∫qïHê≥H˚ yês¡T ‘·\T¢\e⁄‘·THêïs¡T. |ü*‘·+>± |ü⁄{Ïqº
•X¯óe⁄\T nHês√>∑´+‘√ ã\V”≤q‘·\‘√ ñ+≥THêïs¡T. $T–*q Á>±MTD Ç‘·s¡
≈£î˝≤\≈£î #Ó+~q u≤*ø£\‘√ b˛*ùdÔ 10e ‘·s>¡ ‹∑ ô|q’ #·~y˚ j·÷Hê~ u≤*ø£\
dü+K´ ‘·≈î£ ÿy˚. –]»q ø±\˙\T dü+<ä]ÙùdÔ –]»q eT>∑yê]ø£+fÒ –]»q eTVæ≤fi¯˝Ò
#=s¡e>± eTT+<äT≈£î e∫à ‘·eT düeTdü´\qT #Ó|x ü ø√e&É+ Á>±MTD n_Ûeè~∆˝À
eTT+<äT≈£î sêe&É+ nH˚ø£ #√≥¢ #·÷düTHÔ êï+. j·÷Hê~ eTVæ≤fi¯˝À¢ ø£qã&ÉT‘·Tqï á
Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\qT >∑T]Ô+∫ yê]øÏ nedüs¡yÓTÆq düVü≤ø±sêìï ‘·ØŒ¤<äT ø£\>∑CÒùdÔ
j·÷Hê<äT\ n_Ûeè~∆øÏ j·÷Hê~ eT>∑yê]ø£+fÒ j·÷Hê~ eTVæ≤fi¯\T m≈£îÿe>±
eTT+<äT≈£î sê>∑\TZ‘ês¡T.
Á|üuTÑÛ ‘·«+ kÕ<Ûës¡D$<ä´≈£î #ê˝≤ ì<ÛTä \T øπ {≤sTTdüT+Ô ~. |ü<øä∏ ±\T ø=+<ä]øπ
˝≤_ÛdTü HÔ êïsTT. ø±ì eè‹Ô$<ä´˝À ø±e\dæq+‘· Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_Û+#·&+É ˝Ò<Tä .
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇ&ÉTy¶ +Ó ≥ #˚|\ü T|ü≥TºøH£ ˚ j·÷Hê<äT\T ` $T–*q eT‘·´‡ø±s¡T\e˝…
˝À|ü*øÏ b˛˝ÒsT¡ . ‘Ó–b˛sTTq e\\T ≈£î≥Tºø√˝ÒsT¡ .n+<äT≈£î ‘·–q •ø£D å ø±yê*.
ˇø£ düe÷»+ eè‘·T\Ô ˝À ì\<=≈£îÿø√e&É+ ` n_Ûeè~∆˝À yÓTT<ä{yÏ TÓ ≥Tº. ñbÕ~Û
m≈£îÿe>± <=]øÏ, j·÷Hê<äT\T ‘˚*ø£>± H˚sT¡ Ã≈£îH˚ eè‘·T\Ô qT m+|æø£ #˚dTü ø√yê*.
n˝≤+{Ï eè‘·T\Ô qT >∑T]Ô+∫ yê]øÏ ‘·–q ‘·ØŒ¤<Tä qT Çyê«*.
$<ë´yê´|æÔ ` ≈£î≥T+ã dü\Vü‰ øπ +Á<ë\T:
j·÷Hê<äT\ $yêVü≤e´edüMú T<ä »q+˝À ∫qï#·÷|ü⁄ ñ+~. ø±ì
e÷s¡TeTqTe⁄ e´edüú ` n&Ée⁄\T, ;fi¯ófl, düeTTÁ<ä+MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç dü+#ês¡
C≤‘·T\˝À yÓTT<ä{qÏ T+&ç ñ+~. Ç|ü&ÉT q>∑sê\˝À≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ
yê]øÏ ˙‘·T\T #Óô|Œ ã<äT\T ≈£î≥T+ã dü\Vü‰øπ +Á<ë\T ìs¡«Væ≤+∫, q#·ÃC…|Œæ
dü]jÓTÆ q <ë]˝ÀøÏ, e#˚Ã≥≥Tº Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. u≤\ø±]àø£ e´edüú ‘·>T∑ eZ TTK+
|ü{≤º\Hêï, j·TTø£eÔ j·TdüT˝À $yêVü‰\T »s¡>±\Hêï $<ë´yê´|æÔ #ê˝≤ nedüs+¡ .
ø±ã{Ϻ Á>±eTkÕúsTT˝À ø£èwæ »]–q|ü&˚ á |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ e÷s¡TŒ edüT+Ô ~.
59
eT‘·e÷]Œ&ç :
j·÷Hê<äT˝À¢ì ù|<ä]ø£+, ne÷j·Tø£‘«· + Ädüsê rdüTø=ì H˚&TÉ nH˚ø£ Á¬ød’ eÔü dü+dü\ú T
eT‘·e÷]Œ&ç ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤düTHÔ êïsTT. j·÷Hê<äT˝À¢ eT‘·e÷]Œ&ç á
eT<Û´ä ø±\+˝À $dü]Ô düTqÔ ï~.
Á>±eTkÕúsTT˝À ø±s¡´ø£s¡Ô #˚j·T<ä–q/ #˚j·Te\dæq |üqT\T
 ˇø£{Ï s¬ +&ÉT j·÷Hê~ ø±\˙\qT <ä‘‘Ô· · rdüTø=ì nø£ÿ&ç |ü]dæ‘ú T· \qT
>∑eTì+#·&+É y√≥s¡T qyÓ÷<äT ` sπ wüHé ø±s¡T`¶ C≤uŸ ø±s¡T¶ ` ô|q¸qT¢
n+<˚yê]/ n+<äe\dæq yê] C≤_‘ê ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√e&É+. ‘·–q
düeTj·T+˝À <Ûsä U¡ ≤düTÔ #˚sTT+#·&+É .
 bÕsƒX¡ Ê\\T ‘Ó]#˚yfi˚ ˝¯ À ` m≈£îÿe>± yê]ì #˚]Œ+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚jT· &É+
n|ü⁄&É|⁄ü &ÉT bÕsƒX¡ Ê\˝À, edü‹ >∑èVü‰\≈£î yÓ[fl |ü]dæ‘ú T· \T yêø£ãT #˚jT· ≥+.
 j·÷Hê~ ø±\˙øÏ <ë‘·\ düV≤ü ø±s¡+‘√ Ä≥ edüTeÔ ⁄\T, ]+>∑T\T, dæÿ|æŒ+>¥
‘êfi¯ófl, yê©u≤˝Ÿ, ≈£î≥Tº$TwüqT¢ s¬ +N\T, eÁ&É+– |üìeTT≥T¢ Ç≥Te+{Ï
|ü]ø£sê\T düeT≈£Lsπ à Á|üjT· ‘·ï+#˚ùdÔ eT+∫~. n˝≤π> Vü‰wüfiº ó¯ fl, dü÷ÿfi¯flfiÀ¢
∫qï ∫qï nedüsê\T ]ù|s¡T,¢ #˚sTT+#·&+É , #ê*qìï ø£+#ê\T, bÕsƒ´¡
|ü⁄düøÔ ±\T ˝Òì#√≥¢ yê{Ïì düeT≈£Ls¡Ã&É+, bÕ‘· ã≥º\T, ôdø’ fiÏ ó¯ fl, kÕe÷qT¢
ùdø£]+∫ ø=~› bÕ{Ï ]ù|s¡T #˚sTT+∫ yê{Ïì ø±\˙˝À¢ |ü+∫ô|≥º&+É e+{Ï
∫qï ∫qï |üqT\T m+‘√ Á|üu≤Û e+ #·÷|ü⁄‘êsTT.
 eè‹Ô|ìü ˝À y˚TÁd”\Ô T <=]øÏ‘˚ j·÷Hê~ ø±\˙˝À¢ ∫qï ∫qï •ø£D å
ø±s¡´Áø£e÷\T ˇø£{`Ï s¬ +&ÉT s√E\bÕ≥T @sêŒ≥T #˚jT· &É+. e\\T
≈£î≥Tºø√e&É+, ÇqT|ü, eÁ&É+– |üqT\T, m\ÁøÏøº ˝£ Ÿ |üqT\T, ôdø’ ˝Ï Ÿ ]ù|s¡T
e¬>s’ ê.
 ≈£L© sπ ≥T¢ `u≤\ ø±]àø£ e´edüú ` $yêVü≤ dü+ã+<Ûë\T` e\dü\T ìs¡T<√´>∑
j·TTe‘· ` <äTs¡«´düHê\T ` M{Ï b˛ø£&\É T >∑eTì+#·&+É #ê‘·Hq’Ó
dü\Vü‰*e«&É+ ` yπ̊s <ë]#·÷|æ+#·&+É . á $esê\T s¬ +&ÉT HÓ\\ø√kÕ]
Áyê‘·˝À ô|≥º&+É ø±s¡´ø£s\Ô¡ düe÷y˚X+¯ ˝À #·]Ã+#·&+É .
60
 9. j·÷Hê~ ◊.{Ï.&ç.m. ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ` |ü<øä∏ ±\T
j·÷Hê~ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δd+ü düú (◊{Ï&mç )
1. Á|üuTÑÛ ‘·« ñ‘·sÔ T¡ «\ HÓ+. 58, 136, 60 eT]j·TT ◊.{Ï.&ç.m. yÓTyÓ÷sê+&ÉyTé
Ä|òt nk˛dæjT˚ wüHé Á|üø±s¡eTT HÓ\÷¢sT¡ , ∫‘·÷sÔ T¡ , Á|üø±X¯+ eT]j·TT ø£&|É ü
õ˝≤¢˝Àì (4 eT+&É˝≤\T e÷Á‘·yT˚ ) –]»q (j·÷Hê~) ≈£î≥T+ãeTT\
yê]øÏ $$<Ûä JeH√bÕ~Û düV‰ü j·T‘ê |ü<øä∏ e£ TT neT\T#˚jT· T≥≈£î>±qT
HÓ\÷¢sT¡ |ü≥Dº eTT q+<äT ◊.{Ï.&ç.@qT Á|ü<ëÛ q ø±sê´\j·TeTT>± ‘˚~
05-02-2002q kÕú|+æ #·T≥ »]–q~. ø±ì, ◊.{Ï.&ç.@.
kÕú|+æ ∫q|üŒ{ÏqT+&ç ◊.{Ï.&ç.@. |ü]~Û˝Àì Hê\T>∑T õ˝≤¢\ –]»q
j·÷Hê~ ≈£î≥T+ãeTT\ yê]øÏ dü+ã+~Û+∫ $&ÉT<ä\#˚jT· T#·Tqï ì<ÛTä \T
Äj·÷ õ˝≤¢\ –]»q dü+øπ eå T ø±sê´\j·TeTTq≈£î $&ÉT<ä\#˚jT· T#·THêïs¡T.
Ä ì<ÛTä \T ÁbÕC…≈î£ º n~Ûø±] yê]øÏ $&ÉT<ä\#˚dæ |ü<øä∏ e£ TT\qT yê]
n»e÷sTTw”˝À neT\T #˚jT· e\dæ ñqï~.
2. ◊.{Ï.&ç.@. ÁbÕC…≈î£ º |ü]~Û˝Àì ∫‘·÷sÔ T¡ , Á|üø±X¯+ eT]j·TT ø£&|É ü
õ˝≤¢\j·T+<äT uÛ÷Ñ $T n_Ûeè~∆ |ü<øä∏ e£ TT eT]j·TT Ç‘·s¡ j·÷Hê~
≈£î≥T+ãeTT\ yê]øÏ neT\Tø±ã&ÉT#·Tqï |ü<øä∏ e£ TT\qT |üs´¡ y˚ø+åÏ #·T≥≈£î
Á|ü‹ õ˝≤¢˝À ˇø£ düV‰ü j·T ÁbÕC…≈î£ º n~Ûø±] eT]j·TT Ç<äs› T¡ ˝Àø£˝Ÿ
ÁbÕC…≈î£ º y˚TH˚»s¡¢ yê]ì ìj·T$T+∫, |üs´¡ y˚ø+åÏ #·e˝…qT.
eTVü‰‘êà>±+~Û C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~ÛV‰ü MT |ü<øä∏ e£ TT <ë«sê –]»q
j·÷Hê<äT\≈£î eTT+<ädTü Ô #Ó*+¢ |ü⁄\ $wüjT· yÓTÆ ø±sê´#·sD¡ Á|üD≤[ø£ 16
eT+&É˝≤\˝Àì 370 Á>±eT |ü+#êsTTr˝À 22566 eT+~ –]»q
j·÷Hê~ ≈£î≥T+u≤\yê]ì >∑T]Ô+∫ 1892 mdtmdtmdt-yÓ’ Á>∑÷|ü⁄\T>±
@sêŒ≥T#˚dæ yê]øÏ 21230 C≤uŸ ø±s¡T\¶ qT eT+ps¡T#˚jT· &ÉyTÓ qÆ ~.
61
 j·÷Hê~ n_Ûeè~ΔøÏ eT]ø=ìï |
Á j
ü T· ‘êï\T
 HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝À 13,125 j·÷Hê~ ≈£î≥T+u≤\ ‘Ó\ø¢ ±s¡T\¶ T n+‘√´<äjT·
ø±s¡T\¶ T>± e÷s¡Ã&É+
 Á|üø±X¯+ õ˝≤¢, ø£+<äT≈£Ls¡T ìjÓ÷»ø£ es¡+Z ˝À n~Ûø£ dü+K´˝À >∑\
j·÷Hê<äT\≈£î Á|ü‘´˚ ø£ Á|üD≤[ø£ (2011`2012) neT\T #˚XÊs¡T. ø£Ásπ &ÉT
eT+&É\+.
 #·\¢ j·÷Hê<äT\≈£î e\\T, ôdø’ fiÏ ó¯ fl e¬>s’ ê |ü+|æD° #˚XÊs¡T.
 $Áø£eTdæ+Vü≤|ü⁄ $X¯«$<ë´\j·T+˝À e#˚à dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç –]»q
n<Û´ä j·Tq øπ +Á<ëìï ÁbÕs¡+_Û+#·qTHêïs¡T.
 lVü≤]ø√≥˝À ªcÕsYμ ˇø£ j·÷Hê~ dü+øπ eå T øπ +Á<ä+ ìs¡«Væ≤düT+Ô ~.
 HÓ\÷¢sT¡ |ü≥Dº +˝Àì ø=‘·÷sÔ T¡ e<ä› j·÷Hê<äT\≈£î eè‹Ô$<ä´ •ø£Då ø√dü+
ˇø£ ◊.{Ï.◊. øπ +Á<ä+ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ø±qTqï~.
 yÓ+ø£{≤#·\+˝À j·÷Hê~ j·TTe≈£î\≈£î •ø£Då øπ +Á<ëìï ÁbÕs¡+uÛ+Ñ
ø±qTqï~.

62
 Ä+Á<|ÁäÛ <
ü X
˚ Ÿ |Á u
ü TÑÛ ‘·«eTT
–]»q dü+øπ eå TXÊK
düMTø£è‘· –]»Hê_Ûeè~Δ dü+düú (j·÷Hê<äT\T)
l bı{Ϻ lsêeTT\T HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢

HÓ\÷¢sT¡ , ∫‘·÷sÔ T¡ , Á|üø±X¯+ eT]j·TT yÓ.’ mdt.ÄsY. ø£&|É ü õ˝≤¢\˝À

ìedædTü qÔ ï j·÷Hê~ –]»q ‘Ó>\∑ kÕe÷õø£ Ä]∆ø±_Ûeè~∆ ø=s¡≈î£ , HÓ\÷¢sT¡
øπ +Á<ä+>± ‘˚~: 5`02`2002q á ◊.{Ï.&ç.@ qT @sêŒ≥T#˚jT· T≥ »]–q~.
á dü+düú jÓTTø£ÿ eTTK´ \ø£åD≤\T :
1. –]»qT\T dü]jÓTÆ q Jeq $<ÛëHêìï bı+<äT≥≈£î eT]j·TT Jeq
kÕúsTTì ô|+bı+~+#˚ $<Û+ä >± $$<Ûä uÛ÷Ñ $T n_Ûeè~∆, JeH√bÕ~Û
|ü<øä∏ ±\qT neT\T#˚jT· T≥.
2. $$<Ûä |ü<øä∏ ±\qT #˚|≥ ü Tº≥‘√ bÕ≥T, yê{ÏøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„qeTT, j·÷»e÷q´ ìs¡«Vü≤D, Ä]úø£ düV‰ü j·TeTTqT n+~+#·T≥.
3. Ç‘·s¡ nqTã+<Ûä XÊK\ qT+&ç eT]j·TT C≤rj·T #˚jT· ã&çq u≤´+≈£î\
qT+&ç ãTTDeTTqT eT+ps¡T#˚dæ á dü+dü<ú ë«sê dü_‡&ç‘√ ø£*|æ
–]»qT\ Ä]úø£ k˛úeT‘·qT ô|+bı+~+#·T≥≈£î nH˚ø£ |ü<øä∏ ±\qT
neT\T#˚dæ ‘·<ë«sê –]»Hê_Ûeè~∆øÏ ø£èwæ#j ˚ T· T≥.
4. dü+øπ eå T Vü‰dü˝º Ÿ‡ eT]j·TT $<ë´\j·÷\ <ë«sê ñ∫‘·eTT>± bÕsƒX¡ Ê\/
ø£fi≤XÊ\ $<ä´q+~+#·T≥.
5. –]»q ñ|ü ` Á|üD≤[ø£ $wüjT· yÓTÆ Á|üuTÑÛ ‘·«+ #·≥㺠<ä‘› · ø£*Œ+∫q+<äTq
Á|üuTÑÛ ‘·«+ $&ÉT<ä\#˚dqæ ì<ÛTä \qT –]»q Á>±e÷˝À¢ eTÚ[ø£
dü<Tä bÕj·TeTT\T ø£\Œq $wüjT· yÓTÆ ‘·>T∑ #·s´¡ \T #˚|≥ ü 㺠&ÉT#·Tqï~.

63
ãTTD≤\ eT+ps¡T #˚jT· T≥≈£î ns¡Ω‘\· T :
 <Ûsä U¡ ≤düT<Ô ës¡T\ –]»q ‘Ó>\∑ ≈£î #Ó+~qyê¬s’ ñ+&Ée\j·TTqT.
 <ë]Á<ä´sπ K≈£î ~>∑Teq ñqï –]»q ‘Ó>\∑ ≈£î eT]j·TT Ç|üŒ{Ïes¡≈î£
\_∆bı+<äì yê]øÏ $$<Ûä |ü<øä∏ e£ TT\≈£î>±qT Ä]úø£ düV‰ü j·TeTT,
ãTTDeTT\T eT+ps¡T #˚jT· &É+ »s¡T>∑TqT.
 @<ÓH’ ê JeH√bÕ~Û düV‰ü j·T‘ê |ü<øä∏ e£ TT\qT eT+ps¡T#˚jT· T≥≈£î
j·T÷ì{Ÿ <Ûsä ˝¡ À 50XÊ‘·eTT ˝Òø£ s¡÷.30,000/`\≈£î $T+#·≈î£ +&Ü á
dü+dü<ú ë«sê dü_‡&çì $&ÉT<ä\ #˚jT· ã&ÉTqT.
 ø£˙dü+ 5 mø£sê\ uÛ÷Ñ $T $d”sÔ +í¡ ø£*,Z 3 ˝Òø£ 4 –]»q e´ekÕ´<ës¡T\T
uÀs¡Tu≤$ j·T÷ì{Ÿ eT+ps¡Tø=s¡≈î£ <Ûsä U¡ ≤düTÔ #˚dTü ø=qe#·TÃqT.
 uÀs¡Tu≤e⁄\T ø£*qZ –]»q s¬ ‘’ T· \≈£î yê] uÀs¡Tu≤e⁄\≈£î $<äT´‘Y
kÂø£s´¡ eTT ø£*Œ+#·T≥≈£î s¡÷.50,000/`\T $<äT´‘YXÊK yê] yê{≤\‘√
s¡÷.30,000/` ◊.{Ï.&ç.@ <ë«sê dü_‡&çì eT+ps¡T #˚jT· ã&ÉTqT.
 Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT Á|üuTÑÛ ‘·«+#˚ ÄyÓ÷~+|üã&çq yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£
Á|üø±s¡eTT u≤´+≈£î\≈£î \øå±´\qT @sêŒ≥T#˚d,æ ø£˝ø… sº£ T¡ >±]
ÄyÓ÷<äeTT‘√ ãTTD≤\ |ü+|æDÏ
 ø£˙dü+ 5 mø£sê\ uÛ÷Ñ $T $d”sÔ +í¡ ø£*qZ –]»q e´ekÕj·T s¬ ‘’ T· \
kÕ>∑T#˚jT· ì uÛ÷Ñ eTT\˝À &Ü«e÷ yê] düeTq«j·TeTT‘√ ñbÕ~Û Vü‰MT
|ü<øä∏ e£ TT Ç+~s¡ »\Á|üuÑÛ ÁøÏ+<ä uÛ÷Ñ $T n_Ûeè~∆ |üs#¡ T· ≥, e´ekÕj·T,
ñ<ë´q |ü+≥\≈£î ‘√&ÜŒ≥T.
 eT‘·‡´XÊK yê] düeTq«j·TeTT‘√ –]»qT\qT eT‘·‡´ø±s¡ düV≤ü ø±s¡
dü+dü\ú ˝À #˚]à yê]øÏ eT‘·‡´ø±s¡ düV‰ü j·T‘ê j·T÷ì≥¢qT
eT+ps¡T#˚jT· T≥.
 ñ<ë´qeqXÊK yê] düeTq«j·TeTT‘√ 50% dü_‡&ç‘√ |üìeTT≥T¢
eT+ps¡T #˚jT· ã&ÉTqT.
64
ô|’ d”ÿeTT\ô|’ |üP]Ô $es¡eTT\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î, ÁbÕC…≈î£ º n~Ûø±] yê]ì
>±ì ñ<Ûë´Hê~Ûø±] yÓTTu…˝’ Ÿ HÓ+. 9618002028, düV‰ü j·T ÁbÕC…≈î£ º n~Ûø±]
yÓTTu…˝’ Ÿ HÓ. 9618002027 yê]ì >±ì dü+Á|ü~+#·>\∑ s¡T.
 Á|üuTÑÛ ‘·«+ sêJyé j·TTeøÏsD ¡ ≤\T <ë«sê Á|ü‘´˚ ø£+>± ñ∫‘· •ø£D
å ≤
‘·s>¡ ‘∑ T· \T eT]j·TT ‘·<qä +‘·se¡ TT ñbÕ~Û neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·T≥.
Bìø=s¡≈î£ õ˝≤¢ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ dü+düú (&ç.ÄsY.&ç.m/◊.¬ø.|æ)ì Á|ü‘´˚ ø£
$uÛ≤>∑eTTqT @sêŒ≥T #˚jT· &ÉyTÓ qÆ ~.
ø√s¡T‡\ eT]j·TT Ç‘·s¡ $es¡eTT\ ø=s¡≈î£ C….&ç.j·T+ (C≤uŸ‡), &ç.ÄsY.&ç.@,
HÓ\÷¢sT¡ yê]ì yÓTTu…˝’ Ÿ HÓ+. 9704501012 q+<äT dü+Á|ü~+#·>\∑ s¡T.
 ìs¡T<√´>∑ –]»q j·TTe‘·≈î£ sêJyé j·TTeøÏsD ¡ ≤\ (Øe÷´|t) yê]
düeTq«j·TeTT‘√ ÁøÏcÕí|≥ü ï+ b˛s¡Tº yê] k»q´+‘√ á ÁøÏ+~
eè‹Ô$<ë´ •ø£Då ≤ ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|≥ ü 㺠&ÉT#·Tqï$.
e. •ø£Då ≤ •ø£Då ≤ ø£˙dü düsº TT|ò+ü &é
HÓ+. ø±s¡´Áø£eTeTT ø±\|ü]$T‹ $<ë´s¡Ω‘\· T (HÓ\≈£î s¡÷.\˝À)
1. ôd≈£L´]{° >±s¡T¶ 3 HÓ\\T 10e ‘·s>¡ ‹∑ 1500/`
bÕdt/ô|sò TT˝Ÿ
2. Á&Ó$’ +>¥q+<äT •ø£D å 30 s√E\T m˝Ÿ.m˝Ÿ.ÄsY. 1500/`
˝…ô’ dqT‡ ø£*Z
8e ‘·s>¡ ‹∑ bÕdt
3. yÓ*+¶ >¥q+<äT •ø£D å 11 HÓ\\T 8e ‘·s>¡ ‹∑ bÕdt 5000/`
•ø£Då nq+‘·s+¡ ñ<√´>∑+ ø£*Œ+#·ã&ÉTqT
ô|’ d”ÿeTT\ô|’ |üP]Ô $es¡eTT\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î, ÁbÕC…≈î£ º n~Ûø±] yê]ì
>±ì d”ìj·TsY düV‰ü j·T≈£î\T yÓTTu…˝’ Ÿ HÓ.9618002024 >±ì
dü+Á|ü~+#·>∑\s¡T.

65
 Á|üuTÑÛ ‘·«+ –]»qT\≈£î ñ∫‘·eTT>± øπ {≤sTT+∫q uÛ÷Ñ eTT\T Ç‘·sT¡ \#˚
nHê´Áø±+‘·eTT nsTTq≥¢sTT‘˚ dü<sä T¡ $es¡eTT\qT ◊.{Ï.&ç.@
ø±sê´\j·TeTT q+<äT ‘·>T∑ |ü]cÕÿs¡ ì$T‘·+Ô ‘Ó*j·TCÒjT· e˝…qT.
$<ë´_Ûeè~Δ |ü<∏äø£eTT\ $es¡eTT\T :
 õ˝≤¢˝Àì 18 u≤\Ts¡T, 6 u≤*ø£\T, 1 ÄÁX¯eT bÕsƒX¡ Ê\˝À 2500
eT+~ $<ë´s¡T\ú ≈£î 3e ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç 10e ‘·s>¡ ‹∑ es¡≈î£ ns¡Ω‘·
y˚Ts¡≈î£ edü‹ ø£*Œ+#·ã&ÉTqT.
 edü‹ >∑èVü≤eTT˝˝À >∑\ $<ë´s¡T\ú ≈£î ñ∫‘· uÛÀ»qeTT, 4 »‘·\
<äTdüT\Ô T, <äT|üŒ≥T¢/ø±¬sŒ≥T¢ n\+ø±s¡ edüTeÔ ⁄\T ñ∫‘·eTT>± Çe«ã&ÉTqT.
 Á|üuTÑÛ ‘·«+ yês¡T &çôd+ãs¡T 9 qT+&ç ô|+∫q &Ó{’ Ÿ #êØ®\qT (3 qT+&ç
7e ‘·s>¡ ‹∑ #·<Tä e⁄ $<ë´s¡T\ú ≈£î s¡÷.750/`\ #=|üq eT]j·TT 8
qT+&ç 10e ‘·s>¡ ‹∑ #·<Tä e⁄ $<ë´s¡T\ú ≈£î 850/`\T) dü+øπ eå T Vü‰düfiº ó¯ fl
eT]j·TT >∑Ts¡T≈£î\ bÕsƒX¡ Ê\˝À HêD´yÓTqÆ uÛÀ»q+ @sêŒ≥T.
 Á≥+≈£î ô|f…\º T, ù|≥ ¢ T¢, >±¢dTü \T ≈£L&Ü ñ∫‘·eTT>± |ü+|æD° #˚jT· ã&ÉTqT.
 edü‹ >∑èVü‰˝À¢ Á|üuTÑÛ ‘·« Ä<˚XÊ\y˚Ts¡≈î£ yÓTqTq÷ ‘·j÷· sπ #˚dæ Á|ü‹
~qeTT yÓTqT y˚Ts¡≈î£ ñ∫‘· uÛÀ»qeTT.
 õ˝≤¢˝Àì ø£fi≤XÊ\˝À¢ #·<Tä e⁄≈£îqï $<ë´s¡T\ú ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ yê]¸ø£
Ä<ëj·TeTT s¡÷.2.00 \ø£\å T ø£*qZ yê]øÏ ø£fi≤XÊ\ |òE ” \T eT]j·TT
yÓTdt #êØ®\ ÁøÏ+<ä ñ|üø±s¡ y˚‘q· eTT\T #Ó*+¢ |üã&ÉTqT.
 õ˝≤¢˝Àì Á|ü‹uÛÑ ø£*qZ –]»q $<ë´s¡T\ú qT ø±s√Œπs{Ÿ ø£fi≤XÊ\˝À
Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ ø√s¡T‡ q+<äT Á|üyX˚ e¯ TT ø£*Œ+#·T≥.
 ≈£î˝≤+‘·s¡ $yêVü≤eTT #˚dTü ø=qï yê]øÏ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ ãVüQeT‹ì Á|üuTÑÛ ‘·«
ìj·TeTìã+<Ûqä \ y˚Ts¡≈î£ (Á|üdTü ‘Ô e· TT s¡÷. 50,000)\T eT+ps¡T
#˚j·TT≥.
 eT+∫ ù|s¬ ìïø£ >∑\ bÕsƒX¡ Ê\˝À 5 eT]j·TT 8e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|üyX˚ e¯ TTqT
bı+<äT≥≈£î ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ yê]¸ø£ Ä<ëj·TeTT s¡÷.18000/`\T
$T+#·≈î£ +&Ü e⁄qï yês¡T <Ûsä U¡ ≤düTÔ #˚dTü ø=qe#·TÃqT.
66
 yÓTÁ{Ïø˘ nq+‘·s¡ ø√s¡T‡\qT (Ç+≥sY, &çÁ^, bÕ*f…øïÏ ø˘, Ç+»˙]+>¥,
|æ.õ., yÓTT<ä˝q’… $) nuÛ´Ñ dæ+#·T#·Tqï –]»q $<ë´]úì\≈£î ø£fi≤XÊ\
edü‹ >∑èVü≤eTTqT HÓ\÷¢sT¡ |ü≥D º + q+<äT Á|ü‘´˚ ø£eTT>± @sêŒ≥T
#˚jT· &ÉyTÓ +Æ ~.
Ç‘·s¡ $es¡eTT\¬ø’ õ˝≤¢ –]»q dü+øπ eå T XÊU≤~Ûø±], HÓ\÷¢sT¡ yê]ì
yÓTTu…˝’ Ÿ HÓ+. 9490957020, düV‰ü j·T –]»q dü+øπ eå T n~Ûø±] yê]ì
yÓTTu…˝’ Ÿ HÓ.9490957186 dü+Á|ü~+#·>\∑ s¡T.
 õ˝≤¢˝Àì ∫fÒ&º TÉ , k˛eT•\ –]»q u≤\Ts¡ (j·÷Hê<äT\≈£î) Á|ü‘´˚
neø±X¯+ ø£*Œ+#·ã&ÉTqT) >∑Ts¡T≈£î\ bÕsƒX¡ Ê\˝À 3e ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç
eT]j·TT ø=&Ée\÷s¡T q+<äT 5e ‘·s>¡ ‹∑ ˝ÀqT, u≤*ø£\ bÕsƒX¡ Ê\,
>∑÷&É÷s¡T q+<äT $Tì >∑Ts¡T≈£î\+ bÕsƒX¡ Ê\˝À 1e ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç
Á|üyX˚ +¯ ø£*Œ+#·T≥≈£î Á|üuTÑÛ ‘·« ìj·TeT ìã+<Ûqä y˚Ts¡≈î£ s¡÷.60,000/
`˝À|ü⁄ yê]¸ø£ Ä<ëj·T+ ø£*qZ yês¡T ns¡TΩ\T.
 n<˚ $<Û+ä >± ∫fÒ&º TÉ u≤\Ts¡T eT]j·TT ø=&Ée\÷s¡T q+<äT u≤*ø£\≈£î
Ç+≥Øà&çjT· {Ÿ ø√s¡T‡q+<äT Á|üyX˚ e¯ TT ø=s¡≈î£ >∑Ts¡T≈£î\ ø£fi≤XÊ\qT
@sêŒ≥T#˚jT· T≥ »]–q~. ìã+<äq\ y˚Ts¡≈î£ s¡÷.100\ø£\å yê]¸ø£
Ä<ëj·TeTT ø£*qZ yês¡T ns¡TΩ\T.
Ç‘·s¡ $es¡eTT\¬ø’ |üs´¡ y˚ø≈å£ î£ \T, >∑Ts¡T≈£î\+ ôd˝Ÿ yê]ì yÓTTu…˝’ Ÿ HÓ+.
9618002025 dü+Á|ü~+#·>\∑ s¡T.
Ç‘·s¡ $es¡eTT\¬ø’ n_Ûeè~Δ n~Ûø±], ◊.{Ï.&ç.@ HÓ\÷¢sT¡ yê]ì yÓTTu…˝’ Ÿ
HÓ+. 9618002022, y˚TH˚»s¡T yÓTTu…\’ HÓ+. 9618002026
dü+Á|ü~+#·>∑\s¡T.

Y
67
68
õ˝≤¢, eT+&É\+ yêØ>± j·÷Hê<äT\ |Á dü Tü ‘Ô · »HêuÛ≤
bÁ ÕC…≈î£ º |ü]~Û :

eT+&É˝≤\ $d”sÔ eí¡ TT yÓTT‘·+Ô

j·THê~ »HêuÛ≤ mdt.{Ï. »HêuÛ≤ %
õ˝≤¢ dü+K´ (#·.MT) »HêuÛ≤ 2001 j·÷Hê~ Ç‘·sT¡ \T yÓTT‘·+Ô mdt.{Ï. j·÷Hê~
(ÁbıC…ø¬ &º )é
HÓ\÷¢sT¡ 46 13076 2963557 213187 251677 34320 285997 9.65 88.00
Á|üø±X¯+ 56 17626 3397448 61011 77990 73115 151145 4.45 51.60
∫‘·÷sÔ T¡ 66 15152 4174064 81773 101610 57555 159165 3.81 63.84
ø£&|É ü 51 15359 2882469 23570 29147 46739 75886 2.63 38.40
yÓTT‘·+Ô 219 61213 13417538 379541 460424 211729 672193 5.01 68.49

 yês¡T¶ yÓT+ãs¡T>¢ ±, düsŒ¡ +#·T\T>±, j·T+.|æ.{Ï.dæ. »&é.|æ.{Ï.dæ.\T>± j·÷Hê<äT\T #ê˝≤eT+~ mìïøö‘·THêïs¡T. ø±ì n+‘·ø+£ f…
ô|’ kÕúsTT˝ÀøÏ yês¡T Á|üy•˚ +#·&+É ˝Ò<Tä . n+<äTe\¢ õ˝≤¢ |ü]wü‘˝Y À, XÊdüq eT+&É*˝À, ø√Äô|&º /é Hê$TH˚f&… é düuTÑÛ ´\T>±
M]øÏ kÕúq+ ø£*Œ+#ê*.
 eT+&É\+ yêØ>± HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ j·÷Hê<äT\
` #·˝≤¢ j·÷Hê<äT\ »HêuÛ≤
Áø£.dü+. eT+&É\+ j·÷Hê<äT\ #·˝≤¢ j·÷Hê<äT\
»HêuÛ≤ »HêuÛ≤
1. ø√ePs¡T 10876 837
2. $&Ée\÷s¡T 9247 2538
3. ãT∫ìs&çb¶ Õ˝…+ 8498 2236
4. n\÷¢sT¡ 8210 2045
5. yÓ+ø£{≤#·\+ 7143 237
6. >∑÷&É÷s¡T 7116
7. ø=&Ée\÷s¡T 7095 3039
8. ø√≥ 6849 118
9. Ç+<äT≈£LsYù|≥ 6181 2010
10. dü÷fi¯÷fls¡Tù|≥ 5910
11. Hêj·TT&ÉTù|≥ 5879 143
12. ∫\¢≈L£ s¡T 5676 106
13. ôd<’ ë|ü⁄s¡+ 5645 43
14. sê|üPs¡T 5584 120
15. ø±e* 5487 647
16. HÓ\÷¢sT¡ 5095
17. eT÷‘·T≈Ô L£ s¡T 4889 771
18. bı<ä\≈£Ls¡T 4806 131
19. zõ* 4803 16
20. dü+>∑+ 4753 1229
21. <äøÿÏ * 4589 12
22. eTqTuÀ\T 4561 182
69
23. yêø±&ÉT 4269
24. »\<ä+øÏ 4073 635
25. yÓ+ø£≥–] 4070
26. ø±e* 3992 242
27. &ç.$.düÁ‘·+ 3862
28. Ä‘·à≈£Ls¡T 3593 371
29. u≤˝≤j·T|ü*¢ 3543 9
30. ∫≥ºeT÷s¡T 3506 47
31. ô|fi¯≈¢ L£ s¡T 2953
32. uÀ>√\T 2868 1071
33. <ä>∑<ä]Ô 2782 671
34. ‘·&É 2756 12
35. ø£\Tyêj·T 2705 132
36. {Ï.|æ.>∑÷&É÷s¡T 2585 589
37. nq+‘· kÕ>∑s+¡ 2329 208
38. #˚»s¡¢ 2033 137
39. ø£*–] 1568 66
40. >∑÷&É÷s¡T 1562 12
41. $+»eT÷s¡T 1478
42. eTÁ]bÕ&ÉT 1401
43. m.mdt.ù|≥ 1057 81
44. ø=+&Ü|ü⁄s+¡ 1034 208
45. $.¬ø.bÕ&ÉT 988
46. ñ<äj·T–] 846
47. mdt.ÄsY.|ü⁄s¡+ 810
48. <äT‘·\Ô ÷s¡T 501 2
yÓTT‘·+Ô 202056

70
 SEX WISE EDUCATIONAL LEVELS
OF YANADIS IN
ANDHRA PRADESH - 2001 CENSUS

Total Male Female

Total 462,167 236,137 226,030
Illiterates 325,625 157,344 168,281
Iiterates 136,542 78,793 57,749
Literates without 13,188 6,648 6,540
Educational level
Below Primary 64,109 34,409 29,700
Primary 40,492 24,761 15,731
Middle 7,304 4,892 2,412
Matric/ Secondary 6,797 4,702 2,095
Higher Secondary/ 2,625 1,833 792
Intermediate/Pre-University/
Senior Secondary
Non technical diploma 34 21 13
of certificate not equal
to degree
Technical diploma or 512 435 77
certificate not equal to degree
Graduate and above 1,447 1,081 366

71
 1) |Á uü TÑÛ ‘·« bÁ Õ<∏$ä Tø£ (–]»q) bÕsƒX¡ Ê\\T (õ. $. $. ø¬ . bÕsƒX¡ Ê\\T) :

2) |Á uü TÑÛ ‘·« –]»q ÄÁXe¯ T bÕsƒX¡ Ê\\T :

72
3) |Á uü TÑÛ ‘·« –]»q u≤\ u≤*ø£\ edü‹ >∑èVü‰\T :

4) $<ë´CÀ´‹ ` Çq«s¡sº ¢¡ |ü+|æD° :

73
 5) 2010`11, 2011`12 eT]j·TT 2012`13 |ü<eä ‘·s>¡ ‹∑ |üØøå± |ò*ü ‘·eT\T :

6) –]»q >∑Ts¡T≈£î\ bÕsƒX¡ Ê\\T :

74
7) >∑Ts¡T≈£î\ bÕsƒX¡ Ê\˝À 2011 ` 12   2012 `13 |ü<eä ‘·s>¡ ‹∑ |ò*ü ‘ê\T :

8) >∑Ts¡T≈£î\ ø£fi≤XÊ\˝À $<ë´s¡T\ú qyÓ÷<äT $es¡eTT\T :

9) ø£fi≤XÊ\˝À 2011`12,   2012`13 d”ìj·TsY Ç+≥sY |üØøå± |ò*ü ‘ê\T :

75
 10) $Tì >∑Ts¡T≈£î\+ :

11) ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢˝Àì ø¬ . õ. _. $ \ $es¡eTT\T :

76