Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Presentación................................................................................................ 3
3. La delimitación de palabras……………………........................................ 23
3.1. La palabra......................................................................................... 23
3.2. División silábica................................................................................ 23
3.3. Palabras compuestas....................................................................... 23
3.4. Homónimos....................................................................................... 24
3.5. Sinónimos......................................................................................... 25
3.6. Préstamos......................................................................................... 25
3.7. Neologismos……………………………………………………………... 25
4. Glosario………………………………………………………………………………..26
4.1. Formas de escritura según variante (sinónimos)……………...……....... 26
4.2. Palabras nuevas…………………………………………...…………………... 28
2
PRESENTACIÓN
3
para valorar los avances y actualizar estas normas mediante el análisis y
discusión de su uso en la producción de diversos textos.
4
PRIMERA PARTE
LAS LETRAS Y SUS REGLAS DE USO
y 14 vocales:
nueve orales a, e, i, o, u, a, e, o, u
y cinco nasales ä, ë, ï, ö, ü.
La letra b se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: bätsi (niño), bexa (borrega), buxa (bolsa), biyu
(pollito), bo (quiote).
• Al inicio de palabra antes de la ’, por ejemplo: b’obga (vaca negra), b’a (leche),
b’ahí (palma), b’ida (violín).
• En medio de palabra, por ejemplo: tsibi (fuego), xobo (pato), zubi (gringo), thebe
(collar).
• En medio de palabra, antes de las letras d, g, j, k, r, x, y, como en: ts’ibdo
(nuca, garganta), nsabdo (sábado), dobga (coralillo), ’bobga (vaca negra), xabgägi
(ráscame), xibjä (lámina), njubjä (alcancía), xibk’ö (hoja de camote), ndobru (burro
grande o macho), mbrä (era [verbo]), ñobri (arrepentimiento), obxi (uva), näbxi (nabo),
nubye (ahora), xibya (dile ahora), mabya (vete ahora), hmibya (préstalo).
5
La letra ch se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: chu (anciana), chala (alegre).
• Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: ch’ulo (chico), ch’utho
(poco), ch’uki (encogerse).
• En medio de palabra, como en: bochu (bisabuela), chächä (copete), ngochi
(bolso de mujer).
La letra d se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: demza (nuez), do (piedra), da (ojo), dooni (flor),
dese (capulín o durazno).
• En medio de palabra, como en: tada (señor, máscara), mada (molcajete), ädo
(piedra rasposa), idä (hermano [dice la mujer]), kudu (cosquilla), xida (pestaña).
• En medio de palabra, antes de las letras b, g, j, m, n, r; por ejemplo: n’adbu
(allí mismo), thädbu (amárralo allí), madbu (ve por ahí), madga (lagartija), ’bodga
(negra), tsadga (lagartja negra), xidju (ejote), yodmi (veinticinco centavos), xidni (pétalo),
maadni (vendedora de flores), maadnu (vete por allí), drä (soy), jodri (cempasúchil),
uädri (jardín).
La letra f se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: fani (caballo), faspi (llamarada), fui (sombrero), foge
(ladrar), fo’yo (excremento de perro), fugi (espuma).
• En medio de palabra, por ejemplo: sëfi (panal), xofo (pizca), xifi (petate, dile), xëfo
(tripa).
• En medio de palabra, antes de las letras n y r, como en: dafni (comprador de
caballo), zafni (zacate), zafri (zacate de maíz), ’yofri (aguja), xifri (cuero, piel), kamfri
(creer), dofri (tejocote).
La letra g se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: gu (oreja), gäne (abejorro), gone (mudo), gini
(agua de nixtamal), guto (nueve).
• En medio de palabra, como en: ägi (esconder), tagi (caerse), ’yogu (parte posterior
de la oreja), ndega (manteca), tsoge (encender).
La letra h se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: handi (ver), hangu (cuánto), hoki (hacer), honi
(buscar), hää (sí), hinä (no).
• En medio de palabra, como en: kähä (tuna), mohi (plato), dehe (agua), haaho
(zorro), t’oho (cerro), duhu (cantante).
• La marca de derivación que provoca el cambio de categoría gramatical de
una palabra se escribirá con h o ñ; en las palabras que empiecen con las
letras m, n, ñ la marca de derivación se escribirá con h antes de la base
léxica.
6
EJEMPLOS
mati grítale hmati convocatoria
mihi prestar hmihi se prestaron
munts´i juntar hmunts´i reunión
mä decir hma se dice
mädi amar hmadi lo quieren
mäki apartar hmaki lo apartaron
meya marcar hmeya lo marcaron
nei bailar hnei baile
nats´i atravesar hnats´i atravesado
ne querer hne lo quieren
ñahñu hablante hñahñu idioma
ñuni comer hñuni comida
ñafi masticar hñäfi sobras
La letra j se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: ji (sangre), jihni (saliva), juni (barba), juuni
(metate, masa), jähñä (rezo), jä’t’i (tamal), jät’i (ahogarse).
• En medio de palabra, como en: majä (sacerdote), nijä (iglesia), mejä (madrina),
tajä (padrino).
• En medio de palabra, antes de la letra r, por ejemplo: dejri (machigüe [agua con
masa]), ’bejri (arco iris).
La letra k se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: kuts’i (cueva), kähä (tuna), kueta (oruga), kähai
(golondrina), kuati (pégalo), käts’i (transplantar), kutgu (garrapata), kunthe (nadar),
kuxmähyats’i (ventana).
• Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: k’ani (quelite), k’eñä
(víbora), k’oi (copia), k’une (tartamudo), k’oto (grillo), k’apaxu (jícama).
• En medio de palabra, por ejemplo: miki (concuño), ’raki (dame), ixki (azul), yuki
(estar agachado), xuki (limpiar, lavar), ndeki (cargar con mecapal), xeki (romper, despedazar
o pedazo), ’beki (sacar la lengua).
7
• En medio de palabra, antes de las letras r y ’ como en: tukru (tecolote), uäk’ri
(variedad de quelite), xifik’eñä (ciempiés), ’rok’a (papa), ’rak’a (dame eso).
La letra l se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: lele (bebé), lofe (barba de chivo), lomu (loma).
• En medio de palabra, como en: t’ulo (chico), lolo (bola), koli (guajolote), ulu (tela).
La letra m se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: mada (molcajete), mänxa (elote), Maxuni
(Michoacán), muza (zapote), methuza (flautista), mexe (araña).
• En medio de palabra, como en: jamädi (gracias), ’bomu (arena), xamu (chayote),
däme (esposo), ximo (jícara), ndamu (pepita).
• Al inicio de palabra, antes de las letras b, f, h, p, ’; por ejemplo: mbo
(adentro), mbehe (viernes), mbeni (piensa), mbi’mhai (terremoto), mfeeni
(pensamiento), mfuni (colgado), mfom’i (gabán), mfidi (cama), mpa (día o calor), mpë
(robar), mpa (vender), mpehni (abrazo), m’o (mil), m’aki (garrocha), m’ant’i (pañal),
m’oñä (calandria [ave]), M’onda (México).
• Se escribe en medio de palabra antes de la letra h; cuando se aprecian las
siguientes combinaciones: adjetivo-sustantivo, sustantivo-sustantivo y verbo
sustantivo, como en: domhi (tepalcate o plato roto), ximhai (mundo), jumhoi
(cacahuate).
• En medio de palabra, antes de las letras b, f, p, ’, como en: umbäbi (dale),
tambi (cómprale), pombi (cámbialo), putambo (pájaro carpintero), jumbojä (cadena),
ñämfo (hablante del español), nxumfo (mujer hablante del español), zomfo (renacuajo),
xampate (profesor), xampte (profesor), pempi (mándale), r’am’o (ciempiés), tam’i
(comprar chiles). dädim’axi (jitomate).
La letra n se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: näni (cal), nunu (allí), ne (boca), nuuni (pelota),
namxe (telaraña), ni’tsi (dormirse), nonge (curva inclinada).
• Al inicio de palabra antes de las letras d, g, h, j, k, s, t, th, ts, x, y, z, ’,
como en: ndoo (hombre), ndo (granizo), ndee (tarde), ngo (carne), ngode (falda),
ngun’i (gallinero), njäpi (bendecir), njabu (así es), nju (amargo, hermana), nkooni
(resbaloso), nkoni (negar), nkeni (flojo [no estar apretado]), nsu (cuidar), nsute (guardia),
nsani (volar, cuna, hervir), ntot’i (doblar), ntindo (borracho), ntai (compra), nthähi (lazo),
nthäti (casarse), nthebe (cien), ntsa (morder), ntsaa (competir), ntsuni (cuidarse),
nxuni (hacer el nixtamal), nxuni (águila), nxä (apestoso), nxoki (ábrase), mamänxät’ä
(órgano [variedad de cactus]),, nyuni (huele, aroma), nzafi (escopeta), nzaki (vida), nzofo
(háblale), n’a (uno), n’atho (uno solo), n’ate (veinte), n’itho (temprano).
• En medio de palabra, como en: kooni (resbaloso), dooni (flor), minä (ardilla),
meni (lavar, lavandera), juuni (metate), jäne (lengua).
8
• Las palabras que empiecen con la letra h la marca de derivación se
escribirán con la letra n, antes de la base léxica, como en: huani-nhuani,
(mecer-mécelo), huät’i-nhuätí (mover-temblor), huähi-nhuähi (milpa-sembrado).
• En medio de palabra, antes de las letras d, g, j, k, s, t, th, ts, x, z, ’, por
ejemplo: hyandi (mira), zändi (amanzar), t’endo (honda), ñunde (cresta de ave, pollo),
toongu (edificio), tängu (ratón grande), tängi (rodar), hänja (como es), nk’injua
(armadillo), ’ronjua (ayate), hänkagi (tráemelo), penki (mándamelo), honse (solo),
tansei (comprador de pulque), hänse (recibe solo), bänte (favor), hinte (no hay), ‘winte
(que da de comer), zante (maldice), dänthe (río caudaloso), monthe (remolino de agua),
tanthe (cascada), dänts’i (quejarse) doonts’i (trastumbar) ents’i (aventar hacia arriba),
mänxa (elote), ngunxadi (escuela), ’ranxu (viuda), manza (charola), ’minza
(huizache), ts’änza (palo puntiagudo), munza (papaya), peents’i (doblar), xäänts’i
(pelar), mun’e (palma de la mano), gin’ue (mosca).
La letra ñ se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ñääni (orilla), ñuni (comer), ñä (cabeza, hablar), ñot’i
(luz, foco), ñäxundo’yo (calavera).
• En medio de palabra, por ejemplo: xiñu (nariz), k’eñä (víbora), zoñä (cabeza
descubierta), m’oñä (calandria [ave]), meñu (dinero), tiñha (sofocado), mpañha
(discusión).
• Las palabras que empiecen con la letra h, cuando se flexionan se le
antepone la ñ a la base léxica.
EJEMPLOS
he abrigo ñhee abrígate
huts’i colocar ñhuts’i colócatelo
häts’i llevar ñhäts’i llévatelo
handi ver ñhandi verse con o pareja
hi bañar ñhi báñate
hote mata ñhote mata (orden)
honi busca ñhoni buscando
hai tierra ñhai se hizo tierra
huxi chifla ñhuxi que chifle
heni corta ñheni se corta
hets’e cobijar ñhets’e cobijarse
hudi sentar ñhudi siéntate
hu peso ñhu que pesa
hoki arreglar ñhoki arréglate
9
La letra p se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: pat’i (calentar), pede (contar), pegi (acuéstalo),
pahni (camisa), pont’änt’edi (punto de cruz), pango (canicería), pozu (víbora de
cascabel).
• En medio de palabra, por ejemplo: mepa (trabajador por día), xipi (dile), ngopa
(día de fiesta), jäpi (bendecir), k’apaxu (jícama), ndäpo (hierba), ts’apo (chicle).
• En medio de palabra antes de las letras y, ’, como en: mepya (vámonos ahora),
dopya (pinacate), hmepyä (herrar), jäpyo (cirio bendito), nep’u (sigue ahí, allí), top’i
(aplastar con las manos), xip’u (dile a ellos), ump’u (dale a ellos).
La letra r se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ra (el, la [artículos]), ri (tu, su [pronombres posesivos]).
• Al inicio de palabra antes de la ’, por ejemplo: r’osjua (conejo), r’onjua (ayate),
r’ani (puente, cruzar), r’ede (escalera).
• En medio de palabra, por ejemplo: nxoro (guajolote esponjado), ngura (cercado).
La letra s se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: suni (nixtamal), sëfi (panal), sifi (dile), sani (peine),
saha (uña), suda’thi (enfermera), sont’i (variedad de durazno), sintsi (hombro, omóplato).
• En medio de palabra, por ejemplo: domisu (paloma), jäse (trae solo).
• En medio de palabra antes de las letras j, p, k, th, como en: r’osjua (conejo),
desji (sangre aguada), faspi (llamarada), despi (braza), b’ospi (ceniza), nespi (fogón),
nsaski (peineta), paski (levántame), peski (guárdame), justho (levantando), zesthi
(zapato).
La letra t se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: taxjuni (voladores [danza]), tini (encontrar), too
(suegra), tudi (algodón).
• Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: t’i (sueño), t’oo (vara),
t’axda (ojos blancos), t’äste (tijeras), t’exu (hoz).
• En medio de palabra, como en: xita (viejo), xito (botella), gätu (colibrí).
• En medio de palabra, antes de las letras k, p y ’ por ejemplo: matki (llámame),
xitka (sírvame), petke (cuéntame), getpu (cerca de allí), kuatpu (pégalo, resguárdate),
xitpu (échalo allí), xät’ä (nopal), pat’i (se calentó), nk’ut’i (hipo, deshilar), xat’i (caer el
pelo), thot’i (hoja para tamal), thit’ua (calcetín).
La letra th se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: thä (mazorca), thebe (collar), thuuhu (nombre),
thoki (pásalo).
• En medio de palabra, por ejemplo: xäthe (agua hedionda), xutha (espalda), xithe
(tabla), ’bothe (café).
10
La letra ts se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: tsithe (tomar agua), tsokmo (escorpión), tsiki (bajar,
probar, trago), tsihai (salitre).
• En medio de palabra, por ejemplo: bätsi (niño, niña), matse (lombriz), motsa
(canoa).
• Al inicio y en medio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: ts’ii (diente),
ts’udi (puerco), ts’afi (caries, muela), ts’änza (palo puntiagudo), ts’apo (chicle), ’nats’i
(brincar), pots’i (manar), mahyats’i (amanecer), hmunts’i (juntar).
La letra x se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: xaha (tortuga), xäju (hormiga), xoza (horcón), xiza
(encino, papatla), Xanxua (Zitácuaro).
• En medio de palabra, por ejemplo: nthaxi (madroño [árbol]), huxi (chiflar), yaxi
(carpintero), bexo (pesar algo), xixixabo (estropajo), paxi (basura), t’exu (hoz).
• En medio de palabra antes de las letras b, d, j, k, m, n, ñ, p, t, th, ’, como
en: huexbo (pelón), huexda (mirada con coraje), t’axda (ojos blancos), t’axdehe (agua
blanca), zexjo (pantalón), puxjuei (lechuza), kaxjo (sobaco), taxjuni (voladores [danza]),
ixkäha (xoconoxtle), ixki (agrio), xaxki (me molesta), duxki (delicado, sagrado),
k’axmuza (zapote amarillo), xaxni (uña de gato), nthuxne (bocón), nk’exni (tronar),
njoxñä (gel, brillantina), käxpu (ponlo allí), nzoxpa (fiebre), tixpu (está colocado), t’axt’ëi
(atole sin azúcar), huiixti (chamuscar), näxt’i (disentería), näxthe (echarle agua), goxthi
(puerta), uxtha (dolor de espalda), ndux’o (caña), max’o (vendedor de cobijas), däx’o
(cobija).
La letra y se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: yopa (dos días), yoho (dos), yuni (codo u olor),
yaha (hígado).
• Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: y’o (perro, chivo), y’e (mano),
y’u (raíz), y’ofri (aguja), y’oua (descalzo), y’ofo (escribir).
• En medio de palabra, como en: biyu (pollito), bayu (pañuelo), nuya (hoy, estos),
nguya (como estos, como éstas)..
La letra z se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: zesni (sabino), zaa (leña), zajä (cedro), zabi,
(poza).
• En medio de palabra, como en: kuzu (perico), däzu (tlacuache), t’azu (paloma
torcaza).
11
1.3. Las vocales y sus reglas de uso
La letra a se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: anxe (ángel), atsmayo (policía), azu (sube y baja).
• En medio de palabra, por ejemplo: pada (zopilote), mada (molcajete), bada (jarro,
florero).
• Al final de palabra, como en: xiza (encino), manxa (elote).
• La vocal a se combina con i y u, por ejemplo: ai (sacar líquido), mai (guía de
plantas), tai (plaza), xai (rocío, humedad), juai (cuchillo), uada (maguey), uaki (quebrar),
uatsi (esculcar), njuat’i (silla), juats’i (recargar), kuati (pégalo, resguardar), maua (vete
por aquí), hua (ala), mohua (armadillo).
La letra ä se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: ähä (dormir), äxi (rasurar), ägi (esconder), ät’i
(apuntar).
• En medio de palabra, como en: kähä (tuna), kädi (tiene), jät’i (tamal), bädi
(conocedor).
• Al final de palabra, por ejemplo: majä (sacerdote), dethä (maíz), bojä (dinero),
bojä (fierro).
• Antes de la vocal i en medio y al final de palabra, como en: ñ’äi (zorrillo), käi
(bájate), uäi (llueve), bäi (adormecer), nzäi (acostumbrarse).
La letra a se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: at’i (sacar líquido), ani (preguntar), api (le pide), agi
(enterrar).
• En medio de palabra, como en: ts’ani (aguacate, pagua), katsi (empollar, agregarle),
xaki (rascar, raspar, destapar).
• Al final de palabra, por ejemplo: ma (vendedor), pa (vender), xa (uña).
• Antes de la vocal i al inicio y final de palabra, como en: ai (sacar), tai (plaza,
tianguis), kai (arrullar), mai (acocil), hai (abajo, tierra).
La letra e se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: efe (guaje), eke (peinar), ets’e (despegar).
• En medio de palabra, como en: pede (contar), thede (risa), tede (criar).
• Al final de palabra, por ejemplo: tode (cuelga del cuello), ngode (falda), thebe
(collar).
• Antes de la vocal i al inicio y al final de palabra, como en: ei (sentarlo), sei
(pulque), t’ei (atole), nei (danzante).
La letra ë se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: ëts’i (coloca), ëka (vengo), ëna (dice).
12
• En medio de la palabra, como en: xëfo (tripa), sëï (aguardiente), sëfi (panal).
• Al final de la palabra, como en: gë (ruge), hhë (arroyo), iehë (peón).
La letra e se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: eni (medir, sacar), ents’i (aventar, poner sobre).
• En medio de palabra, como en: teni (seguir), fehni (mentira), pehni (mándalo), feti
(imitar).
• Al final de palabra, por ejemplo: dese (capulín), honse (solo), matse (lombriz),
ndutse (escalofrío).
• Antes de la vocal i al inicio y al final de palabra, como en: ei (tirar), fei (golpear),
t’ei (trigo, pasto), huei (reluciente), uei (uncir).
La letra i se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: idä (hermano de la mujer), ixkähä (xoconoxtle), ido
(exceso de cal),ixäñ’äi (limón).
• En medio de palabra, como en: fidi (tender), mixt’i (inflado), pixt’i (inflar), pidi
(grueso, espanta).
• Al final de palabra, por ejemplo: mafi (gritar), ts’ii (diente), nthispi (aventador,
soplador).
La letra ï se escribe:
• Al principio de la palabra, por ejemplo: ïti (borracho), ïmhi (grupo), ïni (regar fuera
de).
• En medio de la palabra, como en: hïna (no), xïfi (petate), xïtho (tiéndelo), fïts’i
(encima de algo).
• Al final de la palabra, como en: fïtï (tiéndeselo), kuhnï (remover), kunï (palo para
remover algo), huanhï (sacude).
La letra o se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ot’i (escribe), oki (agujero), otho (nada).
• En medio de palabra, por ejemplo: noki (gordura), xoza (horcón), mot’i
(sembrador).
• Al final de palabra, como en: yoto (siete), xot’o (gancho).
• Antes de la vocal i al final de palabra, por ejemplo: k’oi (copia), ñ’oi (ratón), yoi
(acuéstate).
La letra ö se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ögi (esconder), öt’i (tiro al blanco), öhö (dormido).
• En medio de palabra, como en: t’öxi (chivo), döxyo (cobija).
• Al final de palabra, como en: höö (sí), ñö (cabeza), köhö (tuna).
La letra o se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ote (hoyo, obedece), oni (ave de corral), oke (cortar).
13
• En medio de palabra, por ejemplo: mboho (mestizo), t’oho (cerro), tode (cuelga
del cuello).
• Al final de palabra, como en: nxunfo (mestiza), ngo (carne).
• Antes de la letra e al final de palabra, por ejemplo: ts’oe (olla), hoe (cae), nt’oe
(poner).
La letra u se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: u (sal), udi (mostrar), uni (dale), uxi (salado).
• En medio de palabra, por ejemplo: mudu (concuña), tuhu (cantar), dumui
(aflicción).
• Al final de palabra, como en: muu (calabaza), momu (arena), t’umu (calabacita),
doxmu (flor de calabaza).
La letra ü se escribe:
• Al inicio de palabra como en: üë ( mosca), üdi (enseñar, mostrar).
• En medio de palabra, por ejemplo: xüdi (sombra , mañana).
• Al final de palabra, por ejemplo: tsü (miedo), tühü (cantar), ngüü (casa), xingü
(bello), dangü (ratón).
La letra u se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ugi (dolor), uni (lastimar).
• En medio de palabra, por ejemplo: zuthä (pepenador de maíz), tsut’i (chúpalo),
mfuxhai (arar el terreno), tumu (mariposa).
• Al final de palabra, como en: nubu (allí), tsuju (pepenar frijol), ju (frijol).
• Antes de la letra i, al inicio y al final de palabra; por ejemplo: ui (urdir, ordenar),
mui (corazón), bui (vive), dui (empezar).
14
SEGUNDA PARTE
LOS SIGNOS ORTOGRÁFICOS
2.1 Los tonos
nguu casa
tääpi gánale
maa largo
tsaa suegro
tsii traer
ndee tarde
naani vago
xeeni partir en pedazos
há nguu en mi casa
júni barba, unir
yá adjetivo posesivo
dá ñuni comí
gá hoki lo hiciste
• En las palabras con vocales nasalizadas el tono alto se registra con la tilde
(~). Ejemplos:
mãdi se aman
ãt’i apuntar
ts’ãt’i esquina
hã tiene, poseer, traer
15
tsi comer
nde mecapal, bueno
nani atravesado
xeni pedazo
Ra xaha bi mudi bi ñ’o ’ramäts’uu, ngu nzäntho. Ra xide bi gohi bi ñ’äähä, xi yaa’ä bi
ñ’äähä. Mi nuuhu ra xide bi hyandi’ä ra xaha ya mä dä tsoni. Ra xide bi dämä naangi
‘ne bi nest’iihi dä zudi’ä ra xaha; ra xaha, mäske mi ’yo ’ramäts’uu, bi däähä nge’tho
bi zoni ra mudi di ge’ä ra xide.
• Los apellidos:
’Bot’o ’Boma’ye
Ts’ongua Hmuthe
Ma’ye Muthé
16
Njunthe Pachuca Nt’at’i Guanajuato
Nde’ma Puebla Maxëi Querétaro
Maxuni Michoacan Nhñunthe Hidalgo
Pont’majuani Veracruz Mahme Tlaxcala
Nxamge Acambay Ndätsukuä Ixhuatlán de Madero
Nzesni San Nicolás Mpathe Cieneguillas
Mbitho San Pablito Xahai Tierra Húmeda
Nani Ri n’andi Estados Unidos de
Tenexco
América
Nthekunthe Temoaya Nzuhni Toluca
N’andi däthe Europa Ixtengo Ixtenco
M’ondo Pedregal
Denthi Palma
Nxithi Carrizal
17
• Las palabras comunes se escriben con minúscula.
18
2.5 Signos de puntuación
Bi du’mi ya më njunthe bi mö ge ha
he’mi, xki nangi habu huts’i hanja bi
goi ra nt’ot’i hñähñu.
19
Se escribe punto y coma (;)
• Para marcar una pausa de mayor duración que la coma y para indicar una
secuencia de la oración, por ejemplo:
Mande dä mpefi, nubya hina; nge Ayer trabajé, hoy descansé; porque falleció
bi du ma mengu. un familiar.
• Para marcar una pausa mayor que la del punto y coma, señalando que la
expresión del mensaje todavía no ha concluido, para enumerar palabras u
oraciones, para citar textualmente expresiones como: muy señor mío, mi
querido amigo, estimado licenciado, y para indicar que se inicia un diálogo.
20
Nuga hindä za gä ma ja däthe xi’mu… No iré al mar porque…
Nunä ra jä’i di mpuni made nxui… A media noche esta persona se transforma en…
• Para finalizar una oración cuyo sentido está completo y continuar con otra
vinculada a la primera. Sólo se emplea en oraciones que tienen una
relación estrecha entre sí.
Yä jä’i di mpefi gatho yä pa. La gente trabaja todos los días. Cuando los
Nu’mu di handi di ne gä feti. observo, quiero imitarlos.
Yä bätsi bi ñ’eni ga’tho rä xudí, Los niños jugaron toda la mañana y querían
nge’ä mi ne nda nxadi. estudiar.
Se emplean llaves { }
21
Se utilizan paréntesis ( )
Se usan comillas (“ ”)
22
TERCERA PARTE
LA DELIMITACIÓN DE PALABRAS
3.1. La palabra
• Palabras monosilábicas:
a (pulga), ü (sal), bo (quiote), mboo (dentro), da (ojo), gu (oído), ne (boca),
dë (frente), xtä (cabello).
• Palabras bisilábicas:
a–i (sacar líquido), e–i (sentarlo), jä–do (cerca de piedra), go–ho (cuatro),
ku–t’a (cinco), juu–ni (metate).
• Palabras trisilábicas:
ja–mä–su (cuidado), hä–mpä–bi (tráigaselo), ja-mä-di (gracias).
Son las que se conforman con dos o más palabras, formando una unidad.
23
• Las palabras compuestas por un verbo y un sustantivo, en algunos casos
ambas se alteran en su estructura.
3.4. Homónimos
Son las palabras que se escriben y pronuncian igual, pero tienen diferentes
significados.
24
tsuti = amamantar, pesar kilos
në = boca, querer, también
fats’i = hierve, colar, ayuda
yuni = brazo, oler, codo
juni = bigote, metate, masa, enlazar,
3.5. Sinónimos
3.6. Préstamos
3.7. Neologismos
25
4. Glosario
4.1. Formas de escritura según variante
Español Hñähñu
abejorro gäne, gäni, göne
abrazo mfemi, mpehmi, ñhufi
acostumbrarse bät’ui, nzäi, nzöi, pat’ui
algodón deti, nda, tudi, xi’yo
allí nuni, nunu, nupu
colibrí gätu, godutu, götu, tuu
amanzar maxo, xohni, zändi
ardilla minä, mindo
armadillo hmujua, k’injua, nts’injua
bañarse mpet’e, nxaha, ñhi
bocón nehñä, nthuxne
borracho ïti, nti, ntixfani, tindo
borrega bexa, deti, de’yo
burro axnu, n’oge, n’ondo
calavera doxhmö, ñäxmu, ñäxundo’yo
cama mfidi, nt’ots’i
cargar con mecapal ndude, ndëki, tutsi
carnicería pamgo, pango
cercado fot’e, jot’i, ngura
colgado mfuni, zudi
comer ñuni, tsimhe
comparar hyeeki, hyetsi
conejo disjua, jua, rosjua
cuánto hangu, tengu
cuchara mohua, nt’ats’i
deidades ajö, ajuä, dähmu, jä, ojä
dejar a otro el trabajo hñoki, hñontho, mpekutho
denota respeto o diminutivo chi, tsi, zi
despegar ets’e, xoke
día de fiesta mbaxjua, ngopa, ntsanigo
dile xifi, xipi
dinero bojä, domi, meñu, meti, t’ofo
discutir mpa’ñha, ñähni, näni
doblar do’mi, dot’i, peents’i, tot’i
escorpión tsokmo, tsokuñomu
flautista hñuxi, methuza
flor deni, doni, dooni
fogón hñui, nespi, nguspi, ntuspi
26
Español Hñähñu
garrapata kutgu, kutk’ü, t’ofani
golondrina kähai, kahai, paxmahetsi, paxt’agui
grupo i’mhi, mhunts’i
guajolote changorgo, däm’oni, dänjua, godo, kodo, koli,
nxoro, ’modä
guárdame kuat’agi, peski, pe’ski
hierba dooni, ndäpo, paxa, paxi
hígado yaa, yaha
hombro si’ntsi, xinxi, xi’xi
hoz t’exi, t’exu, zat’ei
inicio futi, mudi, ndui
jícama k’apaxu, kuaxo, mfemfo
jícara nt’athe, ximo
lastimar möhi, ts’et’i, uni
lazo nthähi, xähi
lechuza äxkä’yo, puxjuai, puxjuei
leer nëhë, nxadi, the’t’i
lengua jahni, jäni, jöne
loma lomu, ndonts’i, ñuni, unts’i
mariposa tubu, tumu, tuxmu
mirada con coraje huexda, huexta, kueda
montado nhati, nhat’i, tooge
mucho ndunthi, xangu
músico memt’a, me’bida
nadar mfem’i, mfet’i, nkunthe, nxaha
ojo da, da
pájaro carpintero kuaza, putanzaa, putombo, puza
paloma domitsu, domizu, taxdoja
papel he’mi, tsuküa
parte del telar ma’be, mö’me
pato badu, xobo
pedregal ’bodo, ma’ye, mbodo, m’odo
peine nsani, ntexä, sani
pelón doxmo, huexbo, muxmo, ngoro, ngoxmo,
ngöña, xonä
peón mefi, mepa, m’ego, ’ñehe
perro chuku, kuchu, ’yo, tsat’yo, fo’yo
pinacate dopiñä, döpiö
policía atsmayo, zute
pollito biyu, oni, t’un’i
profesor ñ’utute, xahnate, xahnate, xambäte, xampate,
xante
27
Español Hñähñu
punto dek’o, gätsi, ’mai, ntotse, tsegi, tsoni
ratón grande dangua, dängu, döngu
ratón dangu, ngu, ñ’oi
remolino de agua monthe, nthethe
si hää, höö
tamal jä’t’i, nzedi, thedi, thengo
terremoto mbimhai, monhai, nxamhai
tuna kähä, köhö
untar nkonts’i, ñhot’e
uña saha, xaa
volar buu, hiatsi, nsani
zapato boxt’i, thiza, xithi, zesthi
tela däkmhi, dutu, mitu, ulu
Español Hñähñu
capítulo xeni
cómo hacer la pregunta t’ot’ant’ani
consonante nt’ohni
frase o idea nt’ofofëni
hilar ideas nguhnamfeni
lector hñetete, nehe, nxodi, tenitema
signo de interrogación tetant’ani
signos gráficos nsihni
suspender hietsi, mom’i, t’ets’i, tsoyo
título del libro ya t’ofo, ya thuhu
traductor mpongahñä, ra’ts’uhña
vocal abierta mpohne
vocal nt’ohña
vocales nasales mpoxhñu
vocales mpohña
28
Njaua nt’ot’i ra Hhähñu
Nt’at’i, Nhñunthe, M’onda, Nde’ma, Maxëi, Mahme, Maxuni në Pont’majuani.
Hnini M’onda, ret’a mä yoho zäna ra jeya yo m’o ne hñäto.
29
Njaua
Nt’uti............................................................................................................. 3
N’a xeni
N’a. Ya nt’ohni në ra nt’ot’i.…………................………...................................... 5
N’a në n’a. Ya nt’ohni……................................................................................. 5
N’a në yoho. Hanja da nt’ot’i ya nt’ohni............................................................. 5
N’a në hñu. Hanja da nt’ot’i ya mpohñö............................................................ 9
Yoho xeni
Yoho. Ra nt’ui nt’ot’i ……………........................................................................11
Yoho në n’a. Ya nzuni....................................................................................... 11
Yoho në yoho. Ya dönt’ohni në ya t’unt’ohni..................................................... 11
Yoho në hñuu. Ya t’ët’änt’ani............................................................................ 13
Yoho në goho. Ya nt’ui dega ’yoo..................................................................... 14
Yoho në k’ut’a. Ya m’ai…………....................................................................... 14
Hñuu xeni
Hñuu. Ya xeka hñä………………………………………......................................... 17
Hñuu në n’a. Ya noya........................................................................................ 17
Hñuu në yoho. Ra ntheke ya hñö...................................................................... 17
Hñuu në hñuu. Ya nthoka hñö…....................................................................... 17
Hñuu në goho. N’aingu nt’ot’i............................................................................ 18
Hñuu në k’ut’a. N’aingu ma n’año nt’ot’i............................................................ 18
Hñuu në ’rato. Ya mhihi…................................................................................. 19
Hñuu në yoto. Ma r’a ya hñö………………………………………………............ 19
Goho xeni
Goho. Nt’ut’ähñä……………………………………………………………............. 20
Goho në n’a. Ya n’año nt’ot’i në n’año nzuni ma ’ra ya hñö………….............. 20
Goho në yoho. Ya ’ra’yo hñö…………………………….………………..…......... 22
30
RA NT’UDI
Nuna hem’i ungä ra mfädi nu ya b’efi xä tsoni, ya kohi n’e ya mfeni xä thoki ha nu’u
ya hñato hmunts’ä b’efi pa ra nt’ui ra kohi ra nt’ot’i ra hñäki hñähñu bi mudi ra jeya
2002 ha ra gäxä zänä 2008.
Rä nt’ui ra nt’ot'i n’a ra hñäki fudi ko ra nt’egi ya kohi nt’ofo n’a ra hñäki, ge munts’i
gatho ya hñetsähñä n’e m’efa da r’atsi, da t’ot’e da ja meti ya kohi pa to’o pädi ra
hñäki. Njabu nehe adi ge dä nja ngetho da hnu, da thandi, t’ot’äuenda nu ya ray’o
kohi, gea da hokua ra nt’ui, hänge ma hyoni da t’ot’e njat’ä ya mpote di mudi ha
nthoki ra n’añ’o ya t’ofo, njabu hopi da zedi ya kohi na’ä xa b’efi.
Mudi hmunts’i: Ndexthi, Nbitho, Ma tsani, Ndema . hñato zäna ra jeya 2002.
Yoho hmunts’i: ’Bo’mintza, Ndenthi, Maxei. Goho zäna ra jeya 2003.
Hñuu hmunts’i: Ntudi, hñetho, Pont’ämajuäni. Hñato zäna ra jeya 2004.
Goho hmunts’i: N’a hnini, Xange, M’onda. Goho zäna ra jeya 2005.
Kut’a hmunts’i: Nxäthe ’Bext’ent’oho, Ndema. Hñato zäna ra jeya 2006.
R’ato hmunts’i: Ntsotk’ani, hñunthe. Rä r’ato zäna ra jeya 2007.
Yoto hmunts’i: Xa hai, t’axahai, Nt’at’i. Rä r’ato zäna ra jeya 2008.
Hñato hmunts’i: rä hnini M’onda. Rä gäxä zänä rä jeya 2008.
Ko nuya hñato ya hmunts’a b’efi ma paya bi thoki n’a ra t’ofo t’embi Njaua ra nt’ot’i
ra Hñahñu, ha pets’ä hñu ya nt’ui; 1 Ya nt’ohni n’e ya kohi habu hutsi ya nt’ohña
petsi ra hñahñu. 2 Ya nsihni n’e ya hña pa ra t’ofo nuna hñaki. 3 Ra ntheke ya noya
ge maa ya puntsa noya, ya hyegi noya, njabu ngu ya hmihi ri ñe mar’a ya hñaki.
31
T’otuabi n’a ra hmati gatho ya jä’i ñähñu, n’e sipäbi ya xahnate, ya ngumfadi ra nt’udi
hñahñu, ya ngu ts’uthui, ne ya ngu ga nsu, njabu nehe gatho ya yonga noya ge da
mpefi ko ra kohi ra nt’ot’a hñahñu, ha ra t’ofo n’e ra hma ra n’anño ya mfeni ha gatho
ya m’ui, habu da manga ya noya da gu ra tsedi ra nt’ofo n’e ra nsadi, njabu ra hñaki
ra hñahñu gea n’a ra hmandui pa gatho ya n’angu.
32
N’A XENI
YA NT’OHNI NË HANJA DA NT’OT’I
Ha ya hmunts’a nt’ohni pa da ’yofo gatho ya ñähñu, ge ’mukua ra nt’ui pa da nt’ofo ya
he’mi.
1.1. Ya nt’ohni
guto ya mpohne a, e, i, o, u, a, e, o, u
në k’ut’a ya mpoxhñu ä, ë, ï, ö, ü.
Ra nt’ofo ra b:
• Ra mudi ra hñö, ngu ya: bätsi, bexa, buxa, biyu, bo.
• Madee ha ya noya, ngu: tsibi, xobo, zubi, thebe.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu: d, g, j, k, r, x, y: ts’ibdo,
nsabdo, dobga, ’bobga, xabgägi, xibjä, njubjä, xibk’ö, ndobru, mbrä, ñobri, obxi,
näbxi, nubye, xibya, mabya, hmibya.
Ra nt’ofo ra ch:
• Ra mudi ra hñö, ngu ya: chu, chala.
• Madee ha ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ot’i ’, ngu: ch’ulo, ch’utho, ch’uki.
• Madee ha ya noya, ngu: bochu, chächä, ngochi.
Ra nt’ofo ra d:
• Ra mudi ra hñö, ngu ya: demza, do, da, dooni, dese.
• Madee ha ya noya, ngu: tada, mada, ädo, idä, kudu, xida.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu b, g, j, m, n, r: n’adbu, thadbu,
madbu, madga, ’bodga, tsadga, xidju, yodmi, xidni, maadni, maadnu, drä, jodri,
uädri.
33
Ra nt’ofo ra f:
• Ra mudi ra hñö, ngu: fani, faspi, fui, foge, fo’yo, fugi.
• Madee ha ya noya, ngu: sëfi, xofo, xifi, xëfo.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu n në r: dafni, zafni, zafri, ’yofri, xifri,
kamfri, dofri.
Ra nt’ofo ra g:
• Ra mudi ra hñö, ngu ya: gu, gäne, gone, gini, guto.
• Madee ha ya noya, ngu: ägi, tagi, ’yogu, ndega, tsoge.
Ra nt’ofo ra h:
• Ra mudi ra hñö, ngu: handi, hangu, hoki, honi, hää, hinä.
• Madee ha ya noya, ngu: kähä, mohi, dehe, haaho, t’oho, duhu.
• Ra mudi ra hñö, ngu ya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu, m, n, ñ, y: hme, hmii,
hmuu, hnini, hnoho, hñäfi, hñäki, hñu, hñäts’i, hñe, hyadi, hyaki, hyoni, hyote.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu, m, n, ñ: thuhme, mahmi, kohmi,
kahmi, pahni, xahnäte, nzohni, dähni, thehñä, mpoongahñä, nt’ohñä.
Ra nt’ofo ra j:
• Ra mudi ra hñö, ngu ya: ji, jihni, juni, juuni, jähñä, jä’t’i, jät’i.
• Madee ha ya noya, ngu: majä, nijä, mejä, tajä.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuna ra nt’ohni r: dejri, ’bejri.
Ra nt’ofo ra k:
• Ra mudi ra hñö, ngu: kuts’i, kähä, kueta, kähai, kuati, käts’i, kutgu, kunthe,
kuxmähyats’i.
• Ra mudi ya hñö ge ’bet’o nuna nt’ohni ’, ngu: k’ani, k’eñä, k’oi, k’une, k’oto,
k’apaxu.
• Madee ha ya noya, ngu: miki, ’raki, ixki, yuki, xuki, ndeki, xeki, ’beki.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni r në ’: tukru, uäk’ri, xifik’eñä, ’rok’a,
’rak’a.
Ra nt’ofo ra l:
• Ra mudi ra hñö, ngu: lele, lofe, lomu.
• Madee ha ya noya, ngu: t’ulo, lolo, koli, ulu.
Ra nt’ofo ra m:
• Ra mudi ra hñö, ngu: mada, mänxa, Maxuni, muza, methuza, mexe.
• Madee ha ya noya, ngu: jamädi, ’bomu, xamu, däme, ximo, ndamu.
• Ra mudi ra hñö, ngu ya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu b, f, p në ’: mbo, mbehe,
mbeni, mbi’mhai, mfeeni, mfuni, mfo’mi, mfidi, mhipi, mhää, mhäni, mhadi, mpa,
mpe, mpa, mpehni, m’o, m’aki, m’ant’i, m’oñä, M’onda
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu: b, f, h, p në ’: umbäbi, tambi,
pombi, putambo, jumbojä, ñämfo, nxumfo, zomfo, ju’mhai, xi’mhai, domhi,
xampate, pempi, ’ram’o, tam’i, dädim’axi.
34
Ra nt’ofo ra n:
• Ra mudi ra hñö, ngu: näni, nunu, ne, nuuni, namxe, ni’tsi, nonge.
• Ra mudi ra hñö, ngu ya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu d, g, h, j, k, s, t, th, ts, x, y, z
në ’: ndoo , ndo, ndee, ngo, ngode, ngu’ni, nhani, nhati, nhooni, njäpi, njabu, nju,
nkooni, nkoni, nkeni, nsu, nsute, nsani, ntot’i, ntindo, ntai, nthähi, nthäti, nthebe,
ntsa, ntsaa, ntsuni, nxuni, nxuni, nxä, nxoki, mamänxät’ä, nyuni, nzafi, nzaki,
nzofo, n’itho, n’ohni, n’a, n’ate, n’ondo.
• Madee ha ya noya, ngu: kooni, dooni, minä, meni, juuni, jäne.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu d, g, j, k, s, t, th, ts, x, z në ’:
hyandi, zändi, t’endo, ñunde, toongu, tängu, tangi, hänja, nk’injua, ’ronjua,
hänkagi, penki, honse, tansei, hänse, bänte, hinte, uinte, zante, dänthe, monthe,
tanthe, dänts’i, doonts’i, ents’i, mänxa, ngunxadi, ’ranxu, manza, ’minza, ts’änza,
munza, dänts’i, peents’i, xäänts’i, mun’e, gin’ue.
Ra nt’ofo ra ñ:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ñääni, ñuni, ñä, ñot’i, ñäxundo’yo.
• Madee ha ya noya, ngu: xiñu, k’eñä, zoñä, m’oñä, meñu, ti’ñha, mpa’ñha.
• Ra mudi ra hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni: h në ’: nhää, ñhi, ñhandi ñhot’e, ñhontho,
ñhoki, ñ’ani, ñ’i, ñ’u, ñ’u, ñ’äi, ñ’udi, ñ’ahä.
• Madee ha ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ohni ’ ngu: thänt’äñ’i, tsat’äñ’i, joxañ’i.
Ra nt’ofo ra p:
• Ra mudi ra hñö, ngu: pat’i, pede, pegi, pahni, pont’änt’edi, pango, pozu.
• Madee ha ya noya, ngu: mepa, xipi, ngopa, jäpi, k’apaxu, ndäpo, ts’apo.
• Ra mudi ya hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni y në ’, ngu: mepya, dopya, hmepya, jäpyo,
nep’u, top’i, xip’u, ump’u.
Ra nt’ofo ra r:
• Ra mudi ra hñö, ngu: rä, ri.
• Made ha ya noya, ngu: nxoro, ngura.
Ra nt’ofo ra s:
• Ra mudi ra hñö, ngu: suni, sëfi, sifi, sani, saha, suda’thi, sont’i, si’ntsi.
• Madee ha ya noya, ngu: domisu, jäse.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu j, p, k, th: ’rosjua, desji, faspi,
despi, ’bospi, nespi, nsaski, paski, peski, ju’stho, zesthi.
Ra nt’ofo ra t:
• Ra mudi ra hñö, ngu: taxjuni, tini, too, tudi.
• Ha ra mudi ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ohni ’ ngu: t’i, t’oo, t’axda, t’äste, t’exu.
• Madee ha ya noya, ngu: xita, xito, gätu.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu: k, p në ’: matki, xitka, petke,
getpu, kuatpu, xitpu, xät’ä, pa’t’i, nk’ut’i, xat’i, thot’i, thit’ua.
35
Ra nt’ofo ra th:
• Ra mudi ra hñö, ngu: thä, thebe, thuuhu, thoki.
• Made ha ya noya, ngu: xäthe, xutha, xithe, ’bothe.
Ra nt’ofo ra ts:
• Ra mudi ra hñö, ngu: tsithe, tsokmo, tsiki, tsihai.
• Madee ha ya noya, ngu: bätsi, matse, motsa.
• Ra mudi në madee ha ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ohni ’, ngu: ts’ii, ts’udi, ts’afi,
ts’änza, ts’apo, ’nats’i, pots’i, mahyats’i, hmuntsei
Ra nt’ofo ra w:
• Ge ’bet’o gehya mpohñä e, e, i ra ndui, made në ra ngäts’i ya hñö ngu: ’we, ’weke,
hweki, nwent’i, zu’we, gi’we, wene, we, hweti, weti, k’wets’i, nkwe, ’wi, wite, wini,
winte, hwiki, hwihni, hwi’tsi, hwi, mahwi.
Ra nt’ofo ra x:
• Ra mudi ra hñö, ngu: xaha, xäju, xoza, xiza, Xanxua.
• Madee ha ya noya, ngu: nthaxi, huxi, yaxi, bexo, xixixabo, paxi, t’exu.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu b, d, j, k, m, n, ñ, p, t, th:
huexbo, huexda, t’axda, t’axdehe, zexjo, puxjuei, kaxjo, taxjuni, ixkäha, ixki,xaxki,
duxki, muxmo, k’axmuza, xaxni, nthuxne, nk’exni, njoxñä, koxpu, nzoxpa, tixpu,
t’axt’ei, huiixt’i, näxt’i, näxthe, goxthi, uxtha.
Ra nt’ofo ra y:
• Ra mudi ra hñö, ngu: yopa, yoho, yuni, ya.
• Madee ha ya noya, ngu: biyu, bayu, nuya, nguya.
Ra nt’ofo ra z:
• Ra mudi ra hñö, ngu: zesni, zaa, zajä, zabi.
• Madee ha ya noya, ngu: kuzu, däzu, t’azu.
Ra nt’ofo ra ’:
• Ra mudi ra hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu b, m, n, ñ, r në y: ’baxi, ’bomu, ’bot’i,
’bothe, ’minza, ’mifi, ’muni, ’mist’i, ’mañä, ’nepu, ’nehe, ’neki, ’nondo, ’ñustha, ’ñu,
’ñugi, ’ñatso, ’ñägi, ’ñudi, ’ñustha, ’rani, ’ronza, ’rede, ’ronjua, ’ye, ’yo, ’yu, ’yafi.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu b, m, n, ñ, r, në y: xi’ba, ma’be,
me’vida, he’mi, de’mi, to’mi, xe’mi, ta’mi, me’mda, ta’ni, pu’ni, xi’ni, xä’ñäi, ma’ra,
jombe’ra, za’rihi, mfo’ye, xa’ye, ma’ye.
• Ra mudi ra hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu ch, k, t, ts: ch’ulo, ch’utho, ch’uki,
k’ani, k’eñä, k’oi, k’une, k’oto, k’apaxu , xät’ä, pat’i, nk’ut’i, xat’i, thot’i, thit’ua, ts’ii,
ts’udi, ts’afi, ts’änza, ts’apo, ’nats’i, pots’i, mahyats’i, hmunts’i.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu k, t, ts, p: uäk’ri, xifik’eñä, ’rok’a,
’rak’a, xät’ä, pat’i, nk’ut’i, xat’i, thot’i, thit’ua, ’nats’i, pots’i, mahyats’i, hmunts’i,
nep’u, top’i , xip’u, ump’u.
36
1.3. Hanja da nt’o’t’i ya mpohñä
Ra nt’ofo ra a:
• Ra mudi ra hñö, ngu: anxe, atsmayo, azu.
• Madee ha ya noya ngu: pada, mada, bada.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: xiza, manxa.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra mudi ra hñö, ngu ya: ai, mai, tai, xai, juai.
• ’Befa de gehna mpohñä u ra mudi, madee në ra ngäts’i ya hñö ngu: uada, uaki,
uatsi, njuat’i, juats’i, kuati, maua, hua, mohua.
Ra nt’ofo ra ä:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ähä, äxi, ägi, ät’i.
• Madee ha ya noya ngu: kähä, kädi, jät’i, bädi.
• Ra ngäts’i ya hñö ngu: majä, dethä, bojä, bojä.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i madee në ra ngäts’i ya hñö ngu: ñäi, käi, uäi, bäi, nzäi.
Ra nt’ofo ra a:
• Ra mudi ra hñö, ngu: at’i, ani, api, agi.
• Madee ha ya noya ngu: tsani, katsi, xaki.
• Ra ngäts’i ya hñö ngu: ma, pa, xa.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ai, dai, kai, mai, hai.
Ra nt’ofo ra e:
• Ra mudi ra hñö, ngu: efe, eke, ets’e.
• Madee ha ya noya ngu: pede, thede, tede.
• Ra ngäts’i ya hñö ngu: tode, ngode, thebe.
Ra nt’ofo ra ë:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ëts’i, ëka, ëna.
• Madee ha ya noya ngu: xëfo, sëï, sëfi.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: gë, hië, iehë.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ëi, sëi, t’ëi, nëi.
Ra nt’ofo ra e:
• Ra mudi ra hñö, ngu: eni, ents’i.
• Madee ha ya noya ngu: teni, fehni, pehni, feti.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: dese, honse, matse, ndutse.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ei, fei, t’ei, huei, uei.
Ra nt’ofo ra i:
• Ra mudi ra hñö, ngu: idä, ixkähä, ido, ixäñ’äi.
• Madee ha ya noya ngu: fidi, mixt’i, pixt’i, pidi.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: mafi, ts’ii, nthispi.
37
Ra nt’ofo ra ï:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ïti, ïmhi, ïni.
• Madee ha ya noya ngu: hïna, xïfi, xïto, fïts’i.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: fïtï, kunhï, kunï, huanhï.
Ra nt’ofo ra o:
• Ra mudi ra hñö ngu: ot’i, oki, otho.
• Madee ha ya noya ngu: noki, xooza, mot’i.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: yoto, xot’o.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ngäts’i ya hñö ngu: k’oi, ñ’oi, yoi.
Ra nt’ofo ra ö:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ögi, öt’i, öhö.
• Madee ha ya noya ngu: t’öxi, döxyo.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: höö, ñö, köhö.
Ra nt’ofo ra o:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ote, oni, oke.
• Madee ha ya noya ngu: mboho, t’oho, tode.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: nxumfo, ngo.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä e ra ngäts’i ya hñö ngu: ts’oe, hoe, nt’oe.
Ra nt’ofo ra u:
• Ra mudi ra hñö, ngu: u, udi, uni, uxi.
• Madee ha ya noya ngu: mudu, tuhu, dumui.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: muu, momu, t’umu, doxmu.
• Ge ’bet’o gehna mpoñhä a ra ngäts’i ya hñö ngu: hua, jua.
• Ge ’bet’o gehna mpoñhä a madee ya hñö ngu: huähi, huäki, njuäti.
Ra nt’ofo ra ü:
• Ra mudi ra hñö, ngu: üni, ügi,üe, üdi
• Madee ha ya noya ngu: tsü, tühü, ngü, xingü, hangü.
Ra nt’ofo ra u:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ugi, uni.
• Madee ha ya noya ngu: zuthä, tsut’i, mfuxhai.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: nubu, tsuju, juu.
• Ge ’bet’o gehya mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ui, mui, bui, dui.
38
YOHO XENI
YA NT’UI NT’OT’I
2.1. Ya nzuni
Ra nzuni ra noya manga ra Hñähñu, ge’ä di nt’ode num’u gra ña. Ha ra Hñähñu ja
hñu ya nzuni: ra nts’edi, ra zinjante ne mä ra xa maa. Nu ya nzuni poti nu’a ri boni nu
ya noya.
nguu tsii
tääpi ndee
maa naani
tsaa xeeni
• Ya hña u nzuni nts’edi ga kaxhu n’a ra ch’ulo juäna nt’ot’i (´) ja ya ch’ulo hña u
poxa ja ma nehu, ngu njagua:
há nguu
júni
yá
dá ñuni
gá hoki
• Ne da kohe ge nu’u ya hña pánga ja ma xiñuhu ne nzuni nts’edi nga huxhu n’a ra
ch’ulo mpat’a nt’ot’i (~), ngu njagua:
mädi mãdi
at’i ãt’i
ts’äät’i ts’ãt’i
hää hã
ngu tsi
täpi nde
ma nani
tsa xeni
39
• Ha ra mudi noya nu ra nt’ot’i ne ra ngäts’i ha n’a ra ntots’e.
Ra xide ne ra xaha
Ra xaha bi mudi bi ñ’o ’ramäts’uu, ngu nzäntho. Ra xide bi gohi bi ñ’äähä, xi yaa’ä bi
ñ’äähä. Mi nuuhu ra xide bi hyandi’ä ra xaha ya mä dä tsoni. Ra xide bi dämä naangi
’ne bi nest’iihi dä zudi’ä ra xaha; ra xaha, mäske mi ’yo ’ramäts’uu, bi däähä nge’tho
bi zoni ra mudi di ge’ä ra xide.
• Ya thuhu ya jä’i:
Dätso Zänä
Hiadi Dooni
• Poxthuhu:
’Bot’o ’Boma’ye
Ts’ongua Hmuthe
Ma’ye Muthé
M’onda Mayotont’oho
Njunthe Nt’at’i
Nde’ma Maxëi
Maxuni Nhñunthe
Pont’majuani Mahme
Nxamge Ndätsukuä
Nzesni Mpathe
Mbitho Xahai
Nani Ri n’andi
Nthekunthe Nzuhni
N’andi däthe Ixtengo
• Ya thuhu ya dähmu:
40
Menthe Hmuthe
Mehai Makätsibi
Hmuhai Zidada Hiadi
K’anga ndo
• Ya thuhu ya makahai:
Manijo Ndönijo
Uamango Mayonijä
Nt’ot’ado Ndängu
• Ya thuhu ya däñ’u:
M’ondo
Denthi
Nxithi
Hyandi: Ra ’bet’o hñö ya nt’ofo, ha ya thuhu në ’bu bi tho n’a nt’ots’e. ’Bu ba ma n’a’,
da ma n’a dönt’ohni.
2.3. Ya t’ët’änt’ani
¿Xa pa?
¿Gi mpefi?
¿Gi pe’ts’i?
¿Gä ehe?
¿To’o ga meui?
¿Te’be’ä gi ot’e?
¿Te ri thuhu?
¿Hängu njeya gi pe’ts’i?
¿Habu gi ’bui?
41
¿Häm’u gi ma?
¿Hänja?
¿Te’ä?
¿Tengu’ä?
¿Yo’ä?
¡Gehnu ri ximo!
¡Te gä ’yot’e!
¡Xä nts’o!
¡Gehnu ri ta!
¡Ge ri meti!
¡Maha ja huähi!
2.5. Ya m’ai
• Pa da hmää habu ja n’a ra t’ulo m’ai ha ya nt’ot’i, nëp’u honse thuts’i ha ya mfëni
di nthee nu’ä maa.
Me, xi di ne’i.
’Bu ndomgo gä ma ntai ne gä tu: yä demxi, yä ñ’i, yä denxi, yä axo, ya
muu ’ne ya ts’ani.
42
Da nt’o’t’i yoho ya nto’ts’e (:)
• Pa da nja n’a ra dängä m’ai në da hneki ge hingi juadi nu’ä ra mfeni hmaa, në ’bu
da mudi ya nt’ui mfeni në ’bu da ue’ke ma’ra ya mfeni, ngu ya noya ena: zi ndä, zi
ñ’oui, nda ñante në ma ra, në pa da mudi ma n’a ra mpoti hñä.
Di në ga x’iä’i:
Nu’mu nonxi gä tanga: yä ixi, ya hme në yä ñ’i.
Nu’bu di ’buka ri xudi di në gä xi’i: ge xa da bëña’i, gi nzatho, gra mefi,
ne di ui’ï.
Tada ts’utbi:
Xuwa Ma’ye ’Beto:
Mi ndee bi ma ba su ya deti.
43
Da nt’ot’i n’a ra nthet’i (–)
N’a rä pa mä me bi xiki:
– Pot’ä rä dethä.
Nuga dä thädi:
– Hää, gä nxofo ndunthi.
Da japi ya nsogi. { }
uthe
ra dehe ixtehe
xäthe
44
HÑUU XENI
YA XEKA HÑÄ ’YOMFENI
3.1. Ra hñö
Ra noya hñahñu di nt’ode ngu n’a xeni n’ambuse di bonse. Ha nuna hñäki ga’tho ya
noya juadi ko ra mpohña.
• N’a xehñö
a, ü, bo, mboo, da, gu, ne, dë, xtä.
• Yoho xehñö
a–i, e–i, jä–do, go–ho, ku–t’a, juu–ni.
• Hñu xehñö
ja–mä–su, hä–mpä–bi, ja-mä-di.
3.3. Ya mpehñö
• Ya mpehño ko n’a nt’ot’e ne n’a nonthuhu, gatho yoho da ’bedi n’a xeni.
45
ma + xöt’ö = maxt’ö
k’agi + ua = k’angua
ugi + xutha = uxtha
tsi + ü = tsi’ü
ma + thuhme = mathuhme
tsi + hme = tsihme
• Ya mpehñö habu mö ya nhoni ne ’na thuhu di pehni, njabu ’na de ge’u yoho ya
hñö di ’bedi na xeni.
46
3.6. Ya mhihi
• Ya mhihi noya ha ra hñähñu di mha ngu xa gohi ra nt’ot’i. Honde ya thuhu hindi
mpadi.
landro bexo
bi nthöki sabudo
axnu xabo
lamä xebo
mixa mexa
47
4. Nt’ut’ähñä
48
ïti, nti, ntixfani, tindo
jä’t’i, nzedi, thedi, thengo
jahni, jäni, jöne
kähä, köhö
kähai, kahai, paxmahetsi, paxt’agui
kuat’agi, peski, pe’ski
kuaza, putanzaa, putombo, puza
kutgu, kutk’ü, t’ofani
k’apaxu, kuaxo, mfemfo
lomu, ndonts’i, ñuni, unts’i
maxo, xohni, zändi
ma’be, mö’me
mbaxjua, ngopa, ntsanigo
mbimhai, monhai, nxamhai
mefi, mepa, m’ego, ’ñehe
memt’a, me’bida
mfem’i, mfet’i, nkunthe, nxaha
mfemi, mpehmi, ñhufi
mfidi, nt’ots’i
mfuni, zudi
minä, mindo
möhi, ts’et’i, uni
mohua, nt’ats’i
monthe, nthethe
mpa’ñha, ñähni, näni
mpet’e, nxaha, ñhi
ndude, ndëki, tutsi
ndunthi, xangu
nehñä, nthuxne
nëhë, nxadi, the’t’i
nhati, nhat’i, tooge
nkonts’i, ñhot’e
nsani, ntexä, sani
nthähi, xähi
nt’athe, ximo
nuni, nunu, nupu
ñuni, tsimhe
ñ’utute, xahnate, xahnate, xambäte, xampate, xante
pamgo, pango
saha, xaa
si’ntsi, xinxi, xi’xi
t’exi, t’exu, zat’ei
tsokmo, tsokuñomu
tubu, tumu, tuxmu
xifi, xipi
yaa, yaha
’bodo, ma’ye, mbodo, m’odo
49
4.2. Ya ’ra’yo hñö
50
RELACIÓN DE PARTICIPANTES EN LOS TALLERES INTERESTATALES DE
NORMALIZACIÓN DE LA ESCRITURA DE LA LENGUA HÑÄHÑU.
51
40. María Luisa Biñuelo Villa Hidalgo
41. Anastasio Marcelino Botho Gaspar Hidalgo
42. Feliciano Bravo Peña Hidalgo
43. Ramiro Cajero José Hidalgo
44. Maria Caramaya Ambrosio Hidalgo
45. Lucía Claro Cruz Hidalgo
46. Gilberto Claro Moreno Hidalgo
47. Mardonio Coello Muthe Hidalgo
48. Sandra Edith Contreras Rangel Hidalgo
49. Rubén Cortés González Hidalgo
50. Balbina Mariana Cruz Cardón Hidalgo
51. Tomás Marcelino Cruz Cardón Hidalgo
52. Sofía Cruz Ramírez Hidalgo
53. Sabina de la Cruz Huerta Hidalgo
54. José Luis Dohui Rosales Hidalgo
55. José Chárrez Pedraza Hidalgo
56. Andrés Flores Cruz Hidalgo
57. Genaro García Mendoza Hidalgo
58. Pedro Martín Godínez Salas Hidalgo
59. Victorino Vicente Gómez Barranco Hidalgo
60. Federico González Monroy Hidalgo
61. Rufina Hernández Chavez Hidalgo
62. Roberto Hernández González Hidalgo
63. Justino Hernández López Hidalgo
64. Benigno Hernández Ramírez Hidalgo
65. Alberta Hernández Rosquero Hidalgo
66. Reyna Hernández Rosquero Hidalgo
67. Abel Cayetano Huizache Roque Hidalgo
68. Floriberto Huizache Roque Hidalgo
69. Magdalena Isidro Abeu Hidalgo
70. Vicente Lara Hernández Hidalgo
71. Andrés López Pérez Hidalgo
72. Florentino López Pérez Hidalgo
73. Armando Lucas Asiaín Hidalgo
74. Raúl Macuil Martínez Hidalgo
75. Juan Carlos Martínez Simón Hidalgo
76. Javier Mendoza Mejía Hidalgo
77. Sofía Mendoza Meza Hidalgo
78. Celia Mendoza Ramírez Hidalgo
79. María Féliz Montes Santos Hidalgo
80. Ruperta Montes Santos Hidalgo
81. José Reyes Ortiz Cruz Hidalgo
82. Gumersindo Ortiz Pérez Hidalgo
83. Guillermo Ortiz Ramírez Hidalgo
84. Emilio Jaime Padre Hormiga Hidalgo
52
85. Federico Pedraza Catalán Hidalgo
86. Juan Pedraza N. Hidalgo
87. Germán Peña Lora Hidalgo
88. José Manuel Pérez Cruz Hidalgo
89. Pedro Pablo Pérez Paredes Hidalgo
90. Domingo Pérez Pérez Hidalgo
91. Virginia Quezada Pérez Hidalgo
92. Braulio Ramírez Ángeles Hidalgo
93. Silvestre Rodríguez Doñú Hidalgo
94. Hermenegildo Salas Huizache Hidalgo
95. Leobardo San Agustín Martínez Hidalgo
96. Miguel San Juan Mérida Hidalgo
97. Fernando Secundino Tepetate Hidalgo
98. Rosendo Sevilla García Hidalgo
99. Irma Sevilla Pérez Hidalgo
100. Camila Torres Federica Hidalgo
101. Amalia Trejo Trejo Hidalgo
102. Francisco Vaquero Cortés Hidalgo
103. Sixto Vargas Paulino Hidalgo
104. Juan Velasco Cabrera Hidalgo
105. Guillermo Velasco Sampayo Hidalgo
106. Maribel Xaxni Ambrosio Hidalgo
107. Pablo Timoteo Xaxni Muthe Hidalgo
108. Cecilio Yeso Baltasar Hidalgo
109. Gabino Zapote Pedraza Hidalgo
110. María Matilde Zapote Pérez Hidalgo
111. Crisóforo Zapote Simón Hidalgo
112. Alicia Cano Rangel Hidalgo
113. Sofía Irene Tapia Cleofás México
114. María Josefina Aguilar Sánchez México
115. Asunción Mario Alcántara Hernández México
116. Juan Leonides Alcántara M. México
117. Manuel Álvarez Florencio México
118. Hugo Arteaga Álvarez México
119. Misael G. Basilio Águila México
120. José Bayón Gutiérrez México
121. Luis Becerril Escobar México
122. Emilio Benítez Martínez México
123. Gabina Benítez Martínez México
124. Ángela S. Bermúdez Rivera México
125. Roberto Bernal Melitón México
126. Aurelio Cervantes Velázquez México
127. Benita J. Contreras Miguel México
128. Salvador de la Cruz Miranda México
129. Víctor Chávez Agustín México
53
130. Mariano Dionisio Miguel de Jesús México
131. José Domingo Cleofás México
132. Martha Domínguez García México
133. Jesús Domínguez Gaspar México
134. Jorge Domínguez Pascual México
135. Antonia Florencio Dámaso México
136. Emma Flores Esquivel México
137. Sabás García Morales México
138. Florencia González Cipriano México
139. Víctor Marcelo González Cruz México
140. Luis Alonso González Espinoza México
141. Eusebio Guzmán Ortega México
142. Claudia Hernández Martínez México
143. Pedro Hernández Sánchez México
144. Ignacia Gregoria Juan Ocampo México
145. Mario Martínez Becerril México
146. Antonia Martínez González México
147. Hortensia Martínez Martínez México
148. Plácido Martínez Reyes México
149. Antio Morales Vega México
150. Genaro Ortega Delfino México
151. Carolina Paredes Hernández México
152. Victoriana Peña Molina México
153. José Rayón Gutiérrez México
154. María del Carmen Valente Martínez México
155. Fernando Valentín Valencia México
156. Avelino Álvarez Espinoza Michoacán
157. Sergio Bautista Martínez Michoacán
158. Salvador Cruz Adán Michoacán
159. Homero Hernández Contreras Michoacán
160. Tiburcio Soto Sebastián Michoacán
161. Jorge Abogado Santos Aguacuata Puebla
162. Omar Almazán Castillo Puebla
163. Efrén Álvarez Méndez Puebla
164. Ignacia Cantero Santos Puebla
165. Heriberta Corona Salvador Puebla
166. Oscar Cruz y Cruz Puebla
167. Eugenio Chichicastla Bonilla Puebla
168. Juan Manuel Chichicastla Mendoza Puebla
169. Victoriano Dothe Pérez Puebla
170. José Luis Espinosa Claudio Puebla
171. Genaro Fuentes Luna Puebla
172. Edna Yadira García Hernández Puebla
173. Nayeli García Hernández Puebla
174. José Francisco García Lechuga Puebla
54
175. Pablo González Francisco Puebla
176. Catalina Hernández Abraham Puebla
177. Yazmín X. Hernández Flores Puebla
178. Alonso M. Hernández Hernández Puebla
179. Francisco Hernández Manzano Puebla
180. Diego Hernández Reyes Puebla
181. Sabino Hernández Reyes Puebla
182. Citlali Hernández Sánchez Puebla
183. Joel Licona Ventura Puebla
184. Martina Licona Ventura Puebla
185. Fátima Leonardo Basilio Puebla
186. Raúl Martínez Martínez Puebla
187. Margarita Mérida San Agustín Puebla
188. Heriberto Monroy Marín Puebla
189. Jorge Monroy Vargas Puebla
190. Edna Yadira Narváez Álvarez Puebla
191. Fabián Narváez Álvarez Puebla
192. Donato Narváez Ríos Puebla
193. Beatriz Negrete Martínez Puebla
194. Diómedes Tito Negrete Martínez Puebla
195. Inés Ortega Pérez Puebla
196. Adriana Ortiz Niño Puebla
197. Gumersindo Paredes Ramírez Puebla
198. Gudelia Peña Hernández Puebla
199. Juliana Peña Pedraza Puebla
200. Horacio la Pila Aguacuata Puebla
201. Genaro Puentes Luna Puebla
202. Herminio de la Puerta Chichicastla Puebla
203. Paulina Rello Álvarez Puebla
204. Juan Lorenzo Ríos Aparicio Puebla
205. Crecencia Rodríguez Octaméndez Puebla
206. Juana Rojas Albino Puebla
207. Gabriela Román Lobato Puebla
208. Alberto Rosario Tolentino Puebla
209. Maribel Rosario Tolentino Puebla
210. Marciano Rubio Vergara Puebla
211. Mateo Salazar Pérez Puebla
212. Jesús Salazar Tolentino Puebla
213. María Magdalena Salitre Demha Puebla
214. Eulalia Salitre Huizache Puebla
215. Guillermo Rey Santos Aguacuata Puebla
216. Cira Solís Islas Puebla
217. Florida Solís Mendoza Puebla
218. Luz Tienda Castro Puebla
219. Gilberto Tolentino Martínez Puebla
55
220. Javier Tolentino Martínez Puebla
221. Jerónimo Tolentino Mendoza Puebla
222. Hilda Tolentino Mérida Puebla
223. León Vargas Cabrera Puebla
224. Justa Paula Vicente Ortega Puebla
225. Silvia Aparicio C. Puebla
226. Gabriela Román Lobato Puebla
227. Mª de los Ángeles Hernández Bautista Puebla
228. José Pérez Dondiego Querétaro
229. José Celso Alejandro Aparicio Querétaro
230. José Alejandro Ángeles González Querétaro
231. Evaristo Bernabé Chávez Querétaro
232. Claudio Cabañas Martínez Querétaro
233. Juan Manuel Cayetano Querétaro
234. Felipa Claro Mayorga Querétaro
235. Antonio Donmiguel Ángeles Querétaro
236. Eustacio Esteban Ventura Querétaro
237. Benjamín Estellez Pérez Querétaro
238. Eulogio García Hernández Querétaro
239. Florentina García Sabanilla Querétaro
240. Juan Bernardino González Melchor Querétaro
241. Hilarión González Morales Querétaro
242. Vicente González Morales Querétaro
243. José Hernández F. Querétaro
244. José Julián Hernández Guerrero Querétaro
245. Ángel Hernández Valencia Querétaro
246. Saúl Jiménez Pérez Querétaro
247. Anselmo Juan Filomena Querétaro
248. Juan Marcos García Querétaro
249. Ambrosio Moreno Gómez Querétaro
250. Atanasio Martínez Querétaro
251. Justina Nicolás Julián Querétaro
252. Raúl Ortiz de la Concha Querétaro
253. María del Carmen Pascual Blas Querétaro
254. Adolfo Pérez Anselma Querétaro
255. Felipe Pioquinto Ventura Querétaro
256. Cristóbal Ramos López Querétaro
257. Sara Reséndiz Carranza Querétaro
258. María Merced Reséndiz Morales Querétaro
259. Ranulfo Reséndiz de Santiago Querétaro
260. Sabino Sánchez Martínez Querétaro
261. Margarita Sánchez Morales Querétaro
262. Porfirio Sánchez Morales Querétaro
263. Timoteo Sánchez Morales Querétaro
264. Juan Saúl Sánchez Sánchez Querétaro
56
265. Antonia Sánchez de Santiago Querétaro
266. Samuel Santiago Buenaventura Querétaro
267. Clotilde de Santiago Dondiego Querétaro
268. Donaciano de Santiago González Querétaro
269. Alberta de Santiago de Santiago Querétaro
270. Antonio de Santiago de Santiago Querétaro
271. Cirila Trejo González Querétaro
272. María Luisa Trejo González Querétaro
273. José Luis Trejo Medina Querétaro
274. Aurelio Renato Valencia Jiménez Querétaro
275. Mateo Yerbafría Santiago Querétaro
276. Angice Alonso León Tlaxcala
277. Raquel Angoa Rojas Tlaxcala
278. Marisa Cuapio Cuapio Tlaxcala
279. Filiberto de la Cruz Estrada Tlaxcala
280. Rosa Domínguez Ortega Tlaxcala
281. Francisco Durán Escribano Tlaxcala
282. Miguel Ángel Escribano Tlaxcala
283. Reyna Hernández Sangrador Tlaxcala
284. Rosalía López Martínez Tlaxcala
285. Zenaida Mexicano Cajero Tlaxcala
286. Mariley Pérez Zepeda Tlaxcala
287. Marina Rivera Gómez Tlaxcala
288. Rosa Rojas Aguilar Tlaxcala
289. Margarita Tzoni Aguilar Tlaxcala
290. Reynaldo Alonso Bonilla Veracruz
291. Carmela Antonio Modesta Veracruz
292. Cristina Bonilla Flores Veracruz
293. Refugio Cervantes López Veracruz
294. Pedro Cruz Carlos Veracruz
295. Pedro Escamilla Jiménez Veracruz
296. Adán Flores Zacarías Veracruz
297. Luis García Antonio Veracruz
298. Francisco García Gregorio Veracruz
299. Juana García Quiroz Veracruz
300. Margarito García Velázquez Veracruz
301. Octavio García Velázquez Veracruz
302. Alberto Granada Martínez Veracruz
303. Rocío Guzmán Gabino Veracruz
304. Odilón Guzmán Hernández Veracruz
305. Lucas Guzmán Tolentino Veracruz
306. Enrique Hernández Hernández Veracruz
307. Tranquilino Hernández Hernández Veracruz
308. Juan Hernández Ramírez Veracruz
309. Eloy Luna Flores Veracruz
57
310. Víctor Luna Flores Veracruz
311. Galindo Martínez Rocha Veracruz
312. Nicolás Mauricio Máximo Veracruz
313. Julio Méndez Desiderio Veracruz
314. Pedro Méndez Desiderio Veracruz
315. Reynaldo Méndez Desiderio Veracruz
316. Gonzalo José Morales Veracruz
317. Juana Muthe Polvadera Veracruz
318. José Ortega Ignacio Veracruz
319. Yolanda Pérez Cayetano Veracruz
320. Javier Ramírez Flores Veracruz
321. René Ramírez Pérez Veracruz
322. Felipe Sánchez Alonso Veracruz
323. Máximo Teodoro Méndez Veracruz
324. Adán Teodoro Mauricio Veracruz
325. Román Teodoro Mauricio Veracruz
326. Gerardo Tolentino García Veracruz
327. Celerino Tolentino Tolentino Veracruz
328. Venancio Trejo Marín Veracruz
329. Rosa Valentín Mateo Veracruz
330. Hortensia Zacarías Granada Veracruz
331. Adolfo Bibiano Piquinto Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
332. Pedro Godinez Salas Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
333. Donaciana Martín Contreras Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
334. Moises roque Cerro Blanco Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
335. Diego Olguín Mezquite Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
336. Maribel Lugo Trajo Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
337. Petra Benítez Navarrete Univ. Intercultural Bilingüe Edo.
de Méx.
338. Lourdes de la Cruz Miranda Univ. Intercultural Bilingüe Edo.
de Méx.
339. Margarita de la Vega Lázaro Univ. Intercultural Bilingüe Edo.
de Méx.
340. Directora de la DEII de
Sandra Edith Contreras R.
Hidalgo
341. Jacinto Cruz Huerta CELCI (Hgo.)
342. Tiburcio Cruz Lugo CELCI (Hgo.)
343. Alberto Avilés Cortés CELCI (Hgo.)
344. Francisco García Maldonado CELCI (Hgo.)
345. Juana González García CELCI (Hgo.)
346. Raúl Macuil CELCI (Hgo.)
347. Flor Elisa Nóhpal Cuéllar CELCI (Hgo.)
58
348. León Ramírez Ortiz CELCI (Hgo.)
349. Moisés Roque Mayé CELCI (Hgo.)
350.
351. CONAFE / Jefe Depto.
Rosa María Daffundio
Ling. (D.F.)
352. Francisco Javier Félix Valdez CONAFE
353. Imelda Hernández Páez CONAFE
354. Valentín Isidro R. CONAFE / Estudiante
355.
356. Liv Kony Vergara Romañí INEA. Distrito Federal
357. María Luisa González González INEA (Qro.)
358. Dr. Enrique Fernando Nava Director General INALI
359. José Antonio Luna Reyes INALI
360. Severo López Callejas INALI
361. Cristina López Llaveros INALI
362. Dr. Ernesto Díaz Couder UPN (D.F.)
363. Dra. María Soledad Pérez UPN (D.F.)
364. José Luis Godínez López UPN / Estudiante
365. María Luisa Hernández Vargas UPN (Hgo.)
366. Adriana Roque Corona UPN / Estudiante
367. José Carmen Díaz Miguel Ling. INAH
368. Severo López Callejas CIESAS
369. Alonso López Mar CGEIB
370. Marcelino Hernández B. Subdirector de Área. DGEI.
México, D.F.
371. Pilar Rivera Sánchez Personal Técnico. DGEI
372. Patricia Lagos Preisser Personal Técnico. DGEI
373. Ledia Avilés y Pool Personal Técnico. DGEI
Coordinación de los Talleres Interestatales
374. Director de Área. DGEI.
Mtro. Eleuterio Olarte Tiburcio México, D.F.
375. Subdirectora de Área. DGEI.
Mtra. Juana Zacarías Candelario México, D.F.
59
Normas ortográficas para la escritura de la lengua hñähñu
Instituciones que participan en el proceso de normalización de escritura de la lengua hñahñu.
60