Sunteți pe pagina 1din 60

Normas ortográficas para la escritura de la lengua hñähñu

Guanajuato, Hidalgo, Estado de México, Puebla, Querétaro, Tlaxcala, Michoacán y


Veracruz.
México, D. F., diciembre 2008.
ÍNDICE

Presentación................................................................................................ 3

1. Las letras y sus reglas de uso................................................................ 5


1.1. Las letras de la escritura hñähñu...................................................... 5
1.2. Las consonantes y sus reglas de uso............................................... 5
1.3. Las vocales y sus reglas de uso....................................................... 12

2. Los signos ortográficos........................................................................... 15


2.1. Los tonos.......................................................................................... 15
2.2. Las mayúsculas y minúsculas.......................................................... 16
2.3. Los signos de interrogación.............................................................. 18
2.4. Los signos de admiración................................................................. 18
2.5. Signos de puntuación........................................................................ 19

3. La delimitación de palabras……………………........................................ 23
3.1. La palabra......................................................................................... 23
3.2. División silábica................................................................................ 23
3.3. Palabras compuestas....................................................................... 23
3.4. Homónimos....................................................................................... 24
3.5. Sinónimos......................................................................................... 25
3.6. Préstamos......................................................................................... 25
3.7. Neologismos……………………………………………………………... 25

4. Glosario………………………………………………………………………………..26
4.1. Formas de escritura según variante (sinónimos)……………...……....... 26
4.2. Palabras nuevas…………………………………………...…………………... 28

2
PRESENTACIÓN

El presente documento tiene como propósito dar a conocer los resultados,


acuerdos y propuestas derivados de los ocho talleres interestatales para la
normalización de la escritura de la lengua hñähñu iniciado en el año 2002 a
diciembre de 2008.

De las acciones emprendidas en los diferentes talleres se puntualiza: la


actualización de las normas de escritura, la aplicación de las reglas
ortográficas, la creación de textos de diversos géneros, así como las grafías
que complementan el alfabeto de la lengua hñähñu para conformar y
apropiarse del sistema de escritura.

El proceso de la normalización de la escritura de una lengua comienza por el


establecimiento de las normas ortográficas de un idioma, que aglutina a todas
las variantes dialectales, y continúa con la difusión, aplicación y apropiación de
las normas por parte de los hablantes de una lengua. Así mismo, exige que de
manera periódica se analice, revise, evalúe y actualice sus normas a fin de
lograr su sistematización, por lo que es necesario realizar constantes ajustes a
partir de la aplicación de las reglas en la producción de diversos tipos de
textos; lo cual permitirá consolidar las reglas a partir de su uso.

Los hablantes de la lengua hñähñu hemos venido utilizando diversas formas


de escritura, reconociendo las variantes establecidas en las diferentes
regiones de los estados, además de la representación de los signos. Ante esta
variedad, los hablantes hemos tomado la decisión de unificar la escritura a
nivel de lengua, por ello, definimos algunas de las normas de escritura válidas
para toda el área lingüística hablante. Es necesario aclarar que se trata de la
normalización de la escritura y que de ninguna manera se intenta normalizar el
habla, puesto que las personas seguirán hablando como lo hacen de manera
cotidiana.

En este sentido, las normas de escritura de la lengua hñähñu fueron definidas


por los hablantes con la participación de profesores bilingües, representantes
de la Academia de Lengua y Cultura Hñähñu, representantes de Instituciones,
Universidades y Municipios, así como personas de diversas poblaciones de los
Estados de Guanajuato, Hidalgo, Estado de México, Puebla, Querétaro,
Tlaxcala, Michoacán y Veracruz; con el apoyo de la Secretaría de Educación
de estos estados, en coordinación con la Dirección General de Educación
Indígena. El proceso de normalización de la escritura de la lengua hñähñu, ha
implicado la realización de ocho talleres, en donde finalmente se definieron el
número de letras a nivel de lengua, la promoción y evaluación de las normas,

3
para valorar los avances y actualizar estas normas mediante el análisis y
discusión de su uso en la producción de diversos textos.

Los talleres se han realizado en los siguientes lugares:

1º En Agua de Carrizo, San Pablito, Pahuatlán, Puebla, agosto de 2002.


2º En Bomintza, Tolimán, Querétaro, abril de 2003.
3º En Tzicatlán, Texcatepec, Veracruz, agosto de 2004.
4º En Pueblo Nuevo, Acambay, Estado de México, abril de 2005.
5º En Ixtololoya, Pantepec, Puebla, agosto de 2006.
6º En Ixmiquilpan, Hidalgo, junio de 2007.
7° En Cieneguilla, Tierra Blanca, Guanajuato, julio de 2008.
8° En la Ciudad de México, Distrito Federal, diciembre de 2008.

Como resultado de estos ocho talleres se cuenta con un documento


actualizado denominado en hñähñu: Njaua ra nt’ot’i ra hñähñu, integrado por
cuatro apartados: 1) Las letras y sus reglas de uso, en el cual se presentan las
grafías determinadas en el alfabeto para la escritura de la lengua hñähñu. 2)
Los signos ortográficos y sus reglas de uso para la escritura de esta lengua. 3)
La delimitación de palabras que aborda la descripción de homónimos,
sinónimos, así como la existencia de préstamos derivados de otras lenguas y
4) Un glosario que enuncia las variantes léxicas y la creación de nuevas
palabras.

Finalmente, se convoca a la población hñähñu y se exhorta a los profesores,


así como a las Academias de la Cultura Hñähñu, Instituciones Públicas,
Municipales, Estatales, Federales y Organismos Privados, además de los
medios de comunicación en general, a que utilicen las normas de escritura de
esta lengua en la producción, edición y difusión de diversos tipos de textos en
los diferentes ámbitos en los que se promuevan acciones que fortalezcan la
lectura y escritura, de tal manera que la lengua hñähñu sea un medio de
comunicación social.

4
PRIMERA PARTE
LAS LETRAS Y SUS REGLAS DE USO

Las letras que se presentan para la escritura de la lengua hñähñu se utilizan


en todas sus variantes dialectales, de su uso se deducen las reglas que a
continuación se describen a fin de establecer su normalización en la
producción y comprensión de textos dentro de toda el área lingüística hablante
de esta lengua.

1.1. Las letras de la escritura hñähñu

La lengua hñähñu consta de 22 consonantes:

b, ch, d, f, g, h, j, k, l, m, n, ñ, p, r, s, t, th, ts, x, y, z y ’.

y 14 vocales:

nueve orales a, e, i, o, u, a, e, o, u

y cinco nasales ä, ë, ï, ö, ü.

En total, lo integran 36 letras en el siguiente orden:

a, ä, a, b, ch, d, e, ë, e, f, g, h, i, ï, j, k, l, m, n, ñ, o, ö, o, p, r, s, t, th, ts, u,ü,


u, x, y, z, ’.

1.2. Las consonantes y sus reglas de uso

La letra b se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: bätsi (niño), bexa (borrega), buxa (bolsa), biyu
(pollito), bo (quiote).
• Al inicio de palabra antes de la ’, por ejemplo: b’obga (vaca negra), b’a (leche),
b’ahí (palma), b’ida (violín).
• En medio de palabra, por ejemplo: tsibi (fuego), xobo (pato), zubi (gringo), thebe
(collar).
• En medio de palabra, antes de las letras d, g, j, k, r, x, y, como en: ts’ibdo
(nuca, garganta), nsabdo (sábado), dobga (coralillo), ’bobga (vaca negra), xabgägi
(ráscame), xibjä (lámina), njubjä (alcancía), xibk’ö (hoja de camote), ndobru (burro
grande o macho), mbrä (era [verbo]), ñobri (arrepentimiento), obxi (uva), näbxi (nabo),
nubye (ahora), xibya (dile ahora), mabya (vete ahora), hmibya (préstalo).

5
La letra ch se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: chu (anciana), chala (alegre).
• Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: ch’ulo (chico), ch’utho
(poco), ch’uki (encogerse).
• En medio de palabra, como en: bochu (bisabuela), chächä (copete), ngochi
(bolso de mujer).

La letra d se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: demza (nuez), do (piedra), da (ojo), dooni (flor),
dese (capulín o durazno).
• En medio de palabra, como en: tada (señor, máscara), mada (molcajete), ädo
(piedra rasposa), idä (hermano [dice la mujer]), kudu (cosquilla), xida (pestaña).
• En medio de palabra, antes de las letras b, g, j, m, n, r; por ejemplo: n’adbu
(allí mismo), thädbu (amárralo allí), madbu (ve por ahí), madga (lagartija), ’bodga
(negra), tsadga (lagartja negra), xidju (ejote), yodmi (veinticinco centavos), xidni (pétalo),
maadni (vendedora de flores), maadnu (vete por allí), drä (soy), jodri (cempasúchil),
uädri (jardín).

La letra f se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: fani (caballo), faspi (llamarada), fui (sombrero), foge
(ladrar), fo’yo (excremento de perro), fugi (espuma).
• En medio de palabra, por ejemplo: sëfi (panal), xofo (pizca), xifi (petate, dile), xëfo
(tripa).
• En medio de palabra, antes de las letras n y r, como en: dafni (comprador de
caballo), zafni (zacate), zafri (zacate de maíz), ’yofri (aguja), xifri (cuero, piel), kamfri
(creer), dofri (tejocote).

La letra g se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: gu (oreja), gäne (abejorro), gone (mudo), gini
(agua de nixtamal), guto (nueve).
• En medio de palabra, como en: ägi (esconder), tagi (caerse), ’yogu (parte posterior
de la oreja), ndega (manteca), tsoge (encender).

La letra h se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: handi (ver), hangu (cuánto), hoki (hacer), honi
(buscar), hää (sí), hinä (no).
• En medio de palabra, como en: kähä (tuna), mohi (plato), dehe (agua), haaho
(zorro), t’oho (cerro), duhu (cantante).
• La marca de derivación que provoca el cambio de categoría gramatical de
una palabra se escribirá con h o ñ; en las palabras que empiecen con las
letras m, n, ñ la marca de derivación se escribirá con h antes de la base
léxica.

6
EJEMPLOS
mati grítale hmati convocatoria
mihi prestar hmihi se prestaron
munts´i juntar hmunts´i reunión
mä decir hma se dice
mädi amar hmadi lo quieren
mäki apartar hmaki lo apartaron
meya marcar hmeya lo marcaron
nei bailar hnei baile
nats´i atravesar hnats´i atravesado
ne querer hne lo quieren
ñahñu hablante hñahñu idioma
ñuni comer hñuni comida
ñafi masticar hñäfi sobras

• Al inicio de palabra, antes de las letras m, n, ñ; por ejemplo: hme (tortilla),


hmii (cara), hmuu (patrón), hnini (pueblo), hnoho (gordura), hñäfi (migajas), hñäki
(quitar), hñu (tres), hñäts’i (dentista), hñe (barranca).
• A inicio de palabra antes de la y, por ejemplo: hyadi (sol), hyaki (mugre, separar),
hyoni (buscar), hyote (asesino).
• En medio de palabra, antes de las letras m, n, ñ, como en: thuhme (pan),
maahmi (cara larga), kohmi (familia), kahmi (ladear), pahni (camisa), xahnäte
(profesor, profesora), nzohni (cítalo), dähni (gran ciudad), thehñä (carbón), mpongahñä
(traductor), nt’ohñä (vocal).

La letra j se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: ji (sangre), jihni (saliva), juni (barba), juuni
(metate, masa), jähñä (rezo), jä’t’i (tamal), jät’i (ahogarse).
• En medio de palabra, como en: majä (sacerdote), nijä (iglesia), mejä (madrina),
tajä (padrino).
• En medio de palabra, antes de la letra r, por ejemplo: dejri (machigüe [agua con
masa]), ’bejri (arco iris).

La letra k se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: kuts’i (cueva), kähä (tuna), kueta (oruga), kähai
(golondrina), kuati (pégalo), käts’i (transplantar), kutgu (garrapata), kunthe (nadar),
kuxmähyats’i (ventana).
• Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: k’ani (quelite), k’eñä
(víbora), k’oi (copia), k’une (tartamudo), k’oto (grillo), k’apaxu (jícama).
• En medio de palabra, por ejemplo: miki (concuño), ’raki (dame), ixki (azul), yuki
(estar agachado), xuki (limpiar, lavar), ndeki (cargar con mecapal), xeki (romper, despedazar
o pedazo), ’beki (sacar la lengua).

7
• En medio de palabra, antes de las letras r y ’ como en: tukru (tecolote), uäk’ri
(variedad de quelite), xifik’eñä (ciempiés), ’rok’a (papa), ’rak’a (dame eso).

La letra l se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: lele (bebé), lofe (barba de chivo), lomu (loma).
• En medio de palabra, como en: t’ulo (chico), lolo (bola), koli (guajolote), ulu (tela).

La letra m se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: mada (molcajete), mänxa (elote), Maxuni
(Michoacán), muza (zapote), methuza (flautista), mexe (araña).
• En medio de palabra, como en: jamädi (gracias), ’bomu (arena), xamu (chayote),
däme (esposo), ximo (jícara), ndamu (pepita).
• Al inicio de palabra, antes de las letras b, f, h, p, ’; por ejemplo: mbo
(adentro), mbehe (viernes), mbeni (piensa), mbi’mhai (terremoto), mfeeni
(pensamiento), mfuni (colgado), mfom’i (gabán), mfidi (cama), mpa (día o calor), mpë
(robar), mpa (vender), mpehni (abrazo), m’o (mil), m’aki (garrocha), m’ant’i (pañal),
m’oñä (calandria [ave]), M’onda (México).
• Se escribe en medio de palabra antes de la letra h; cuando se aprecian las
siguientes combinaciones: adjetivo-sustantivo, sustantivo-sustantivo y verbo
sustantivo, como en: domhi (tepalcate o plato roto), ximhai (mundo), jumhoi
(cacahuate).
• En medio de palabra, antes de las letras b, f, p, ’, como en: umbäbi (dale),
tambi (cómprale), pombi (cámbialo), putambo (pájaro carpintero), jumbojä (cadena),
ñämfo (hablante del español), nxumfo (mujer hablante del español), zomfo (renacuajo),
xampate (profesor), xampte (profesor), pempi (mándale), r’am’o (ciempiés), tam’i
(comprar chiles). dädim’axi (jitomate).

La letra n se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: näni (cal), nunu (allí), ne (boca), nuuni (pelota),
namxe (telaraña), ni’tsi (dormirse), nonge (curva inclinada).
• Al inicio de palabra antes de las letras d, g, h, j, k, s, t, th, ts, x, y, z, ’,
como en: ndoo (hombre), ndo (granizo), ndee (tarde), ngo (carne), ngode (falda),
ngun’i (gallinero), njäpi (bendecir), njabu (así es), nju (amargo, hermana), nkooni
(resbaloso), nkoni (negar), nkeni (flojo [no estar apretado]), nsu (cuidar), nsute (guardia),
nsani (volar, cuna, hervir), ntot’i (doblar), ntindo (borracho), ntai (compra), nthähi (lazo),
nthäti (casarse), nthebe (cien), ntsa (morder), ntsaa (competir), ntsuni (cuidarse),
nxuni (hacer el nixtamal), nxuni (águila), nxä (apestoso), nxoki (ábrase), mamänxät’ä
(órgano [variedad de cactus]),, nyuni (huele, aroma), nzafi (escopeta), nzaki (vida), nzofo
(háblale), n’a (uno), n’atho (uno solo), n’ate (veinte), n’itho (temprano).
• En medio de palabra, como en: kooni (resbaloso), dooni (flor), minä (ardilla),
meni (lavar, lavandera), juuni (metate), jäne (lengua).

8
• Las palabras que empiecen con la letra h la marca de derivación se
escribirán con la letra n, antes de la base léxica, como en: huani-nhuani,
(mecer-mécelo), huät’i-nhuätí (mover-temblor), huähi-nhuähi (milpa-sembrado).
• En medio de palabra, antes de las letras d, g, j, k, s, t, th, ts, x, z, ’, por
ejemplo: hyandi (mira), zändi (amanzar), t’endo (honda), ñunde (cresta de ave, pollo),
toongu (edificio), tängu (ratón grande), tängi (rodar), hänja (como es), nk’injua
(armadillo), ’ronjua (ayate), hänkagi (tráemelo), penki (mándamelo), honse (solo),
tansei (comprador de pulque), hänse (recibe solo), bänte (favor), hinte (no hay), ‘winte
(que da de comer), zante (maldice), dänthe (río caudaloso), monthe (remolino de agua),
tanthe (cascada), dänts’i (quejarse) doonts’i (trastumbar) ents’i (aventar hacia arriba),
mänxa (elote), ngunxadi (escuela), ’ranxu (viuda), manza (charola), ’minza
(huizache), ts’änza (palo puntiagudo), munza (papaya), peents’i (doblar), xäänts’i
(pelar), mun’e (palma de la mano), gin’ue (mosca).

La letra ñ se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ñääni (orilla), ñuni (comer), ñä (cabeza, hablar), ñot’i
(luz, foco), ñäxundo’yo (calavera).
• En medio de palabra, por ejemplo: xiñu (nariz), k’eñä (víbora), zoñä (cabeza
descubierta), m’oñä (calandria [ave]), meñu (dinero), tiñha (sofocado), mpañha
(discusión).
• Las palabras que empiecen con la letra h, cuando se flexionan se le
antepone la ñ a la base léxica.

EJEMPLOS
he abrigo ñhee abrígate
huts’i colocar ñhuts’i colócatelo
häts’i llevar ñhäts’i llévatelo
handi ver ñhandi verse con o pareja
hi bañar ñhi báñate
hote mata ñhote mata (orden)
honi busca ñhoni buscando
hai tierra ñhai se hizo tierra
huxi chifla ñhuxi que chifle
heni corta ñheni se corta
hets’e cobijar ñhets’e cobijarse
hudi sentar ñhudi siéntate
hu peso ñhu que pesa
hoki arreglar ñhoki arréglate

• Al inicio y en medio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: ñ’ani (gatear),


ñ’i (chile), ñ’u (dulce), ñ’u (embarazo), ñ’äi (zorrillo), ñ’udi (mostrarse), ñ’ahä (duerme),
thänt’äñ’i (salsa), tsat’äñ’i (cardenal [ave]), joxañ’i (enchilada).

9
La letra p se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: pat’i (calentar), pede (contar), pegi (acuéstalo),
pahni (camisa), pont’änt’edi (punto de cruz), pango (canicería), pozu (víbora de
cascabel).
• En medio de palabra, por ejemplo: mepa (trabajador por día), xipi (dile), ngopa
(día de fiesta), jäpi (bendecir), k’apaxu (jícama), ndäpo (hierba), ts’apo (chicle).
• En medio de palabra antes de las letras y, ’, como en: mepya (vámonos ahora),
dopya (pinacate), hmepyä (herrar), jäpyo (cirio bendito), nep’u (sigue ahí, allí), top’i
(aplastar con las manos), xip’u (dile a ellos), ump’u (dale a ellos).

La letra r se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ra (el, la [artículos]), ri (tu, su [pronombres posesivos]).
• Al inicio de palabra antes de la ’, por ejemplo: r’osjua (conejo), r’onjua (ayate),
r’ani (puente, cruzar), r’ede (escalera).
• En medio de palabra, por ejemplo: nxoro (guajolote esponjado), ngura (cercado).

La letra s se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: suni (nixtamal), sëfi (panal), sifi (dile), sani (peine),
saha (uña), suda’thi (enfermera), sont’i (variedad de durazno), sintsi (hombro, omóplato).
• En medio de palabra, por ejemplo: domisu (paloma), jäse (trae solo).
• En medio de palabra antes de las letras j, p, k, th, como en: r’osjua (conejo),
desji (sangre aguada), faspi (llamarada), despi (braza), b’ospi (ceniza), nespi (fogón),
nsaski (peineta), paski (levántame), peski (guárdame), justho (levantando), zesthi
(zapato).

La letra t se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: taxjuni (voladores [danza]), tini (encontrar), too
(suegra), tudi (algodón).
• Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: t’i (sueño), t’oo (vara),
t’axda (ojos blancos), t’äste (tijeras), t’exu (hoz).
• En medio de palabra, como en: xita (viejo), xito (botella), gätu (colibrí).
• En medio de palabra, antes de las letras k, p y ’ por ejemplo: matki (llámame),
xitka (sírvame), petke (cuéntame), getpu (cerca de allí), kuatpu (pégalo, resguárdate),
xitpu (échalo allí), xät’ä (nopal), pat’i (se calentó), nk’ut’i (hipo, deshilar), xat’i (caer el
pelo), thot’i (hoja para tamal), thit’ua (calcetín).

La letra th se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: thä (mazorca), thebe (collar), thuuhu (nombre),
thoki (pásalo).
• En medio de palabra, por ejemplo: xäthe (agua hedionda), xutha (espalda), xithe
(tabla), ’bothe (café).

10
La letra ts se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: tsithe (tomar agua), tsokmo (escorpión), tsiki (bajar,
probar, trago), tsihai (salitre).
• En medio de palabra, por ejemplo: bätsi (niño, niña), matse (lombriz), motsa
(canoa).
• Al inicio y en medio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: ts’ii (diente),
ts’udi (puerco), ts’afi (caries, muela), ts’änza (palo puntiagudo), ts’apo (chicle), ’nats’i
(brincar), pots’i (manar), mahyats’i (amanecer), hmunts’i (juntar).

La letra x se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: xaha (tortuga), xäju (hormiga), xoza (horcón), xiza
(encino, papatla), Xanxua (Zitácuaro).
• En medio de palabra, por ejemplo: nthaxi (madroño [árbol]), huxi (chiflar), yaxi
(carpintero), bexo (pesar algo), xixixabo (estropajo), paxi (basura), t’exu (hoz).
• En medio de palabra antes de las letras b, d, j, k, m, n, ñ, p, t, th, ’, como
en: huexbo (pelón), huexda (mirada con coraje), t’axda (ojos blancos), t’axdehe (agua
blanca), zexjo (pantalón), puxjuei (lechuza), kaxjo (sobaco), taxjuni (voladores [danza]),
ixkäha (xoconoxtle), ixki (agrio), xaxki (me molesta), duxki (delicado, sagrado),
k’axmuza (zapote amarillo), xaxni (uña de gato), nthuxne (bocón), nk’exni (tronar),
njoxñä (gel, brillantina), käxpu (ponlo allí), nzoxpa (fiebre), tixpu (está colocado), t’axt’ëi
(atole sin azúcar), huiixti (chamuscar), näxt’i (disentería), näxthe (echarle agua), goxthi
(puerta), uxtha (dolor de espalda), ndux’o (caña), max’o (vendedor de cobijas), däx’o
(cobija).

La letra y se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: yopa (dos días), yoho (dos), yuni (codo u olor),
yaha (hígado).
• Al inicio de palabra antes de la letra ’, por ejemplo: y’o (perro, chivo), y’e (mano),
y’u (raíz), y’ofri (aguja), y’oua (descalzo), y’ofo (escribir).
• En medio de palabra, como en: biyu (pollito), bayu (pañuelo), nuya (hoy, estos),
nguya (como estos, como éstas)..

La letra z se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: zesni (sabino), zaa (leña), zajä (cedro), zabi,
(poza).
• En medio de palabra, como en: kuzu (perico), däzu (tlacuache), t’azu (paloma
torcaza).

La letra glotal ’ se escribe:


• En medio de palabra antes de las letras t, ts, por ejemplo: tu’ti (amárrale), xa’ti
(arrancar), r’o’ti (zapatear), fa’tsi (amontonar), xa’tsi (sacar).

11
1.3. Las vocales y sus reglas de uso

Todas las vocales se escriben al inicio, en medio y al final de palabras.

La letra a se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: anxe (ángel), atsmayo (policía), azu (sube y baja).
• En medio de palabra, por ejemplo: pada (zopilote), mada (molcajete), bada (jarro,
florero).
• Al final de palabra, como en: xiza (encino), manxa (elote).
• La vocal a se combina con i y u, por ejemplo: ai (sacar líquido), mai (guía de
plantas), tai (plaza), xai (rocío, humedad), juai (cuchillo), uada (maguey), uaki (quebrar),
uatsi (esculcar), njuat’i (silla), juats’i (recargar), kuati (pégalo, resguardar), maua (vete
por aquí), hua (ala), mohua (armadillo).

La letra ä se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: ähä (dormir), äxi (rasurar), ägi (esconder), ät’i
(apuntar).
• En medio de palabra, como en: kähä (tuna), kädi (tiene), jät’i (tamal), bädi
(conocedor).
• Al final de palabra, por ejemplo: majä (sacerdote), dethä (maíz), bojä (dinero),
bojä (fierro).
• Antes de la vocal i en medio y al final de palabra, como en: ñ’äi (zorrillo), käi
(bájate), uäi (llueve), bäi (adormecer), nzäi (acostumbrarse).

La letra a se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: at’i (sacar líquido), ani (preguntar), api (le pide), agi
(enterrar).
• En medio de palabra, como en: ts’ani (aguacate, pagua), katsi (empollar, agregarle),
xaki (rascar, raspar, destapar).
• Al final de palabra, por ejemplo: ma (vendedor), pa (vender), xa (uña).
• Antes de la vocal i al inicio y final de palabra, como en: ai (sacar), tai (plaza,
tianguis), kai (arrullar), mai (acocil), hai (abajo, tierra).

La letra e se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: efe (guaje), eke (peinar), ets’e (despegar).
• En medio de palabra, como en: pede (contar), thede (risa), tede (criar).
• Al final de palabra, por ejemplo: tode (cuelga del cuello), ngode (falda), thebe
(collar).
• Antes de la vocal i al inicio y al final de palabra, como en: ei (sentarlo), sei
(pulque), t’ei (atole), nei (danzante).

La letra ë se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: ëts’i (coloca), ëka (vengo), ëna (dice).

12
• En medio de la palabra, como en: xëfo (tripa), sëï (aguardiente), sëfi (panal).
• Al final de la palabra, como en: gë (ruge), hhë (arroyo), iehë (peón).

La letra e se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: eni (medir, sacar), ents’i (aventar, poner sobre).
• En medio de palabra, como en: teni (seguir), fehni (mentira), pehni (mándalo), feti
(imitar).
• Al final de palabra, por ejemplo: dese (capulín), honse (solo), matse (lombriz),
ndutse (escalofrío).
• Antes de la vocal i al inicio y al final de palabra, como en: ei (tirar), fei (golpear),
t’ei (trigo, pasto), huei (reluciente), uei (uncir).

La letra i se escribe:
• Al inicio de palabra, por ejemplo: idä (hermano de la mujer), ixkähä (xoconoxtle), ido
(exceso de cal),ixäñ’äi (limón).
• En medio de palabra, como en: fidi (tender), mixt’i (inflado), pixt’i (inflar), pidi
(grueso, espanta).
• Al final de palabra, por ejemplo: mafi (gritar), ts’ii (diente), nthispi (aventador,
soplador).

La letra ï se escribe:
• Al principio de la palabra, por ejemplo: ïti (borracho), ïmhi (grupo), ïni (regar fuera
de).
• En medio de la palabra, como en: hïna (no), xïfi (petate), xïtho (tiéndelo), fïts’i
(encima de algo).
• Al final de la palabra, como en: fïtï (tiéndeselo), kuhnï (remover), kunï (palo para
remover algo), huanhï (sacude).

La letra o se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ot’i (escribe), oki (agujero), otho (nada).
• En medio de palabra, por ejemplo: noki (gordura), xoza (horcón), mot’i
(sembrador).
• Al final de palabra, como en: yoto (siete), xot’o (gancho).
• Antes de la vocal i al final de palabra, por ejemplo: k’oi (copia), ñ’oi (ratón), yoi
(acuéstate).

La letra ö se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ögi (esconder), öt’i (tiro al blanco), öhö (dormido).
• En medio de palabra, como en: t’öxi (chivo), döxyo (cobija).
• Al final de palabra, como en: höö (sí), ñö (cabeza), köhö (tuna).

La letra o se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ote (hoyo, obedece), oni (ave de corral), oke (cortar).

13
• En medio de palabra, por ejemplo: mboho (mestizo), t’oho (cerro), tode (cuelga
del cuello).
• Al final de palabra, como en: nxunfo (mestiza), ngo (carne).
• Antes de la letra e al final de palabra, por ejemplo: ts’oe (olla), hoe (cae), nt’oe
(poner).

La letra u se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: u (sal), udi (mostrar), uni (dale), uxi (salado).
• En medio de palabra, por ejemplo: mudu (concuña), tuhu (cantar), dumui
(aflicción).
• Al final de palabra, como en: muu (calabaza), momu (arena), t’umu (calabacita),
doxmu (flor de calabaza).

La letra ü se escribe:
• Al inicio de palabra como en: üë ( mosca), üdi (enseñar, mostrar).
• En medio de palabra, por ejemplo: xüdi (sombra , mañana).
• Al final de palabra, por ejemplo: tsü (miedo), tühü (cantar), ngüü (casa), xingü
(bello), dangü (ratón).

La letra u se escribe:
• Al inicio de palabra, como en: ugi (dolor), uni (lastimar).
• En medio de palabra, por ejemplo: zuthä (pepenador de maíz), tsut’i (chúpalo),
mfuxhai (arar el terreno), tumu (mariposa).
• Al final de palabra, como en: nubu (allí), tsuju (pepenar frijol), ju (frijol).
• Antes de la letra i, al inicio y al final de palabra; por ejemplo: ui (urdir, ordenar),
mui (corazón), bui (vive), dui (empezar).

14
SEGUNDA PARTE
LOS SIGNOS ORTOGRÁFICOS
2.1 Los tonos

El tono es la modulación de la voz que emite el hablante al pronunciar una


palabra. El idioma hñähñu tiene tres tonos (alto, bajo y ascendente) y estos
propician el cambio de significado de las palabras.

• El tono ascendente se registra con doble vocal. Ejemplos:

nguu casa
tääpi gánale
maa largo
tsaa suegro
tsii traer
ndee tarde
naani vago
xeeni partir en pedazos

• La tilde (´) se utiliza para representar el tono alto. Ejemplos:

há nguu en mi casa
júni barba, unir
yá adjetivo posesivo
dá ñuni comí
gá hoki lo hiciste

• En las palabras con vocales nasalizadas el tono alto se registra con la tilde
(~). Ejemplos:

mãdi se aman
ãt’i apuntar
ts’ãt’i esquina
hã tiene, poseer, traer

• El tono bajo no se registra gráficamente. Ejemplos:

ngu como (conjunción)


täpi pégale
ma ir
tsa morder

15
tsi comer
nde mecapal, bueno
nani atravesado
xeni pedazo

2.2 Las mayúsculas y minúsculas

Se escribe con mayúscula:

• La primera letra al inicio de un párrafo, oración, frase y después de punto y


seguido y aparte.

Ra xide ’ne ra xaha

N’a ra pa bi nthedetho ra xide di ge’ä ra xaha nge’tho mi ’yo zinjaante. Ra xaha bi


xipä ra xide.

–Dä za gä tää’i n’a ra nhest’iihi.

Ra xide bi nthedetho di ge’ä. Bi mee’tsui n’a ra kohi ’ne bi mudi bi nest’ihi ri ma ha ra


hniini. Ra xide bi ’ñeenä:

–Mä gä tääpi, ha bi m’eeni bi ñ’äähä.

Ra xaha bi mudi bi ñ’o ’ramäts’uu, ngu nzäntho. Ra xide bi gohi bi ñ’äähä, xi yaa’ä bi
ñ’äähä. Mi nuuhu ra xide bi hyandi’ä ra xaha ya mä dä tsoni. Ra xide bi dämä naangi
‘ne bi nest’iihi dä zudi’ä ra xaha; ra xaha, mäske mi ’yo ’ramäts’uu, bi däähä nge’tho
bi zoni ra mudi di ge’ä ra xide.

• Los nombres de persona:

Dätso Lucero Zänä Luna


Hyadi Sol Dooni Flor

• Los apellidos:

’Bot’o ’Boma’ye
Ts’ongua Hmuthe
Ma’ye Muthé

• Nombres de localidades, municipios, ciudades, estados, países y


continentes:

M’onda México Mayotont’oho Chicontepec

16
Njunthe Pachuca Nt’at’i Guanajuato
Nde’ma Puebla Maxëi Querétaro
Maxuni Michoacan Nhñunthe Hidalgo
Pont’majuani Veracruz Mahme Tlaxcala
Nxamge Acambay Ndätsukuä Ixhuatlán de Madero
Nzesni San Nicolás Mpathe Cieneguillas
Mbitho San Pablito Xahai Tierra Húmeda
Nani Ri n’andi Estados Unidos de
Tenexco
América
Nthekunthe Temoaya Nzuhni Toluca
N’andi däthe Europa Ixtengo Ixtenco

• Los nombres de deidades:

Menthe Dios del agua Hmuthe Dios del agua


Mehai Dios de la tierra Makätsibi Fuego sagrado
Hmuhai Diosa de la tierra Zidada Hyadi Dios del Sol
K’anga ndo Diosa de las plantas frutales

• Los nombres de cerros y ríos:

Nts’antho Cerro de la Cruz T’oho Tam’oni Cerro del Guajolote


T’ofani Cerro del Caballo Nxöntho Pinal del Zamorano
Ndäthe Río Tamazunchale Ndädäthe Río Lerma
Thenk’toho Cerro Colorado M’amdo Peña de Bernal

• Los nombres de centros ceremoniales o lugares sagrados:

Manijo Mi santuario (Qro.)


Uamango Pie que va a la fiesta (Mèx.)
Nt’ot’ado Piedra Pintada (Qro.)
Ndönijo Lugar donde se Adora a Dios (Qro.)
Mayonijä Las dos iglesias (Hgo.)
Ndängu Centro Ceremonial Otomí (Edo. Mex.)

• Los nombres de calles:

M’ondo Pedregal
Denthi Palma
Nxithi Carrizal

Si en un párrafo, oración, frase, punto y seguido y aparte o de nombres


propios, inicia con una glotal, la segunda letra se escribirá con mayúscula.

17
• Las palabras comunes se escriben con minúscula.

ñuni comer tsat’yo perro thebe collar


hniini pueblo ’baizaa árbol däthe río

2.3 Los signos de interrogación

• Los signos de interrogación (¿?) se registrarán para formular preguntas.

• Las frases de interrogación siempre iniciarán con mayúscula.

¿Xa pa? ¿Está caliente?


¿Gi mpefi? ¿Estás trabajando?
¿Gi pe’ts’i? ¿Tienes?
¿Gä ehe? ¿Viniste?
¿To’o ga meui? ¿Con quién fuiste?
¿Te’be’ä gi ot’e? ¿Qué haces?
¿Te ri thuhu? ¿Cómo te llamas?
¿Hängu njeya gi pe’ts’i? ¿Cuántos años tienes?
¿Habu gi ‘bui? ¿Dónde vives?
¿Häm’u gi ma? ¿Cuándo te vas?
¿Hänja? ¿Cómo?
¿Te’ä? ¿Mande?
¿Tengu’ä? ¿Cómo es?
¿Yo’ä? ¿Por qué?

2.4 Los signos de admiración

• Los signos de admiración (¡!) se utilizarán para expresar sorpresa,


entusiasmo, alegría, miedo, dolor o bien para llamar la atención hacia
alguna cosa o denotar énfasis y siempre iniciará con mayúscula,
independientemente del lugar en donde aparezca.

¡Gehnu ri ximo! ¡Esa es tu jícara!


¡Te gä ‘yot’e! ¡Que hiciste!
¡Xä nts’o! ¡Que feo!
¡Gehnu ri ta! ¡Ese es tu papá!
¡Ge ri meti! ¡Es tuyo!
¡Maha ja huähi! ¡Vamos a la milpa!

18
2.5 Signos de puntuación

Los signos de puntuación se usan para expresar y comprender claramente el


significado de lo escrito e indicar las pausas de la lectura.

Se escribe coma (,):

• Para separar las palabras de una enumeración.

Nu’u ’met’o mi huts’i ha nxidi rato


ge ya hmö mi ëna: m’o, m’aki,
m’ant’i, m’onda ha nxidi ’ret’a ëna:
ha randui ’minza, ’mifi, ’muni,
’mist’i, ’maña, he’mi, madetho
de’mi, to’mi, ye’mi, ta’mi.

• Para separar del resto de la oración una aclaración o explicación.

Bi du’mi ya më njunthe bi mö ge ha
he’mi, xki nangi habu huts’i hanja bi
goi ra nt’ot’i hñähñu.

• Para separar de la oración expresiones como:

Nepu, njabu’mu, di gehni.


Ga ëthu xa hño ge gatho nu’u ya
hmö da t’ot’i hinda mponi ra nt’ot’i,
nëpu, ha ma ’ra y a nxidi.

• Para separar oraciones muy breves pero con sentido completo.

Ngu ga tsohu, ga hanthu, ga pehu


n’e ga hokihu ra ’befi.

• Cuando se invierte el orden lógico del complemento de la oración.

¡Ko nuna ’befi, hinda za ga ähä!

• Para indicar que se ha omitido un verbo y que se hace referencia al anterior.

’Ra ya xahnate ofo rá k’ut’i, nu ma


’ra, ya nzuni.

19
Se escribe punto y coma (;)

• Para marcar una pausa de mayor duración que la coma y para indicar una
secuencia de la oración, por ejemplo:

Mande dä mpefi, nubya hina; nge Ayer trabajé, hoy descansé; porque falleció
bi du ma mengu. un familiar.

• Para secuenciar dos ideas dentro de una misma oración:

Gä pädi ngetho gä pädi ga ot´i ra


Aprendo porque aprendo a escribir hñähñu;
hñähñu; hontse di ñ’entho mu ya sólo que juego a escribir.
da huts’i.

Se escriben dos puntos (:)

• Para marcar una pausa mayor que la del punto y coma, señalando que la
expresión del mensaje todavía no ha concluido, para enumerar palabras u
oraciones, para citar textualmente expresiones como: muy señor mío, mi
querido amigo, estimado licenciado, y para indicar que se inicia un diálogo.

Di ne ga xi’ä’i: Quiero decirte:

Nu’mu nonixi gä tanga: yä ixi, yä


El lunes compro: duraznos, tortillas y chiles.
hme ’ne yä ñ’i.
Nu’bu gra b’uka ri xudi di ne gä xi’i: Si viviera mañana, quisiera decirte que: me
ge xa da bëña’i, gi nzatho, gra mefi acuerdo de ti, eres bonita, muy trabajadora y
ne di ui’ï. te sueño.

Tada ts’utbi: Muy señor mío:

Xuua Ma’ye ’Beto: Juan Peña Nieto:

Mi xudi Pilo mi ñöui ra Dooni ha ge En la mañana Porfirio platicaba con Flor y


da ode mi möñu: escuché que decían:
– Pilo: Ode tsi dooni xa ga
– Porfirio: Oye Flor, eres muy bonita.
ts’unganza.
– Dooni: ¡Ää!, ngu gi ñömfo. – Flor: ¡Ahhhh!, hablas español.

Se escriben puntos suspensivos (...)

• Para sorprender al lector, expresar duda, temor o algo inesperado, así


como el corte de una frase, una oración, un párrafo o un texto.

20
Nuga hindä za gä ma ja däthe xi’mu… No iré al mar porque…

Nunä ra jä’i di mpuni made nxui… A media noche esta persona se transforma en…

Nuga xi di ne’i, hindi pädi hänja… Yo te quiero, no sé porque…

Di ne ga nxadi pege… Quiero estudiar pero…

Se escribe punto y seguido (.)

• Para finalizar una oración cuyo sentido está completo y continuar con otra
vinculada a la primera. Sólo se emplea en oraciones que tienen una
relación estrecha entre sí.

Yä jä’i di mpefi gatho yä pa. La gente trabaja todos los días. Cuando los
Nu’mu di handi di ne gä feti. observo, quiero imitarlos.

Se escribe punto y aparte (.)

• Para señalar la terminación de una serie de ideas, sin cambiar el sentido


del texto.

Yä bätsi bi ñ’eni ga’tho rä xudí, Los niños jugaron toda la mañana y querían
nge’ä mi ne nda nxadi. estudiar.

Mi ndee bi ma ba su ya deti. Por la tarde se fueron a pastorear las


borregas.

Se escribe guión largo o raya (–)

• Para indicar las intervenciones de los distintos personajes que participan en


un diálogo.

N’a rä pa mä me bi xiki: Un día mi madre me dijo:


– Pot’ä rä dethä. – Siembra maíz.
Nuga dä thädi: Yo le contesté:
– Hää, gä nxofo ndunthi. – Sí, cosecharé mucho

Se emplean llaves { }

• Para englobar términos, ideas, clasificaciones, conceptos y sus


simbologías.

uthe agua dulce


ra dehe ixtehe agua agria
agua xäthe agua apestosa

21
Se utilizan paréntesis ( )

• Para intercalar breves frases aclaratorias o notas en medio de un texto.

Rä ta rä Doni ‘bui ja n’a ra El papá de Flor vive en una casa antigua


ngu maya’mu (M’onda 1910). (México 1910).

Se usan comillas (“ ”)

• Para destacar una frase, un título o palabras que se citan textualmente.

Mä ta mi mää: “Oxki ho yä Mi padre dijo: “No mates las mariposas


tumu ge ya mui ya du”. porque son el alma de los muertos”.

22
TERCERA PARTE
LA DELIMITACIÓN DE PALABRAS
3.1. La palabra

En el idioma hñähñu la palabra se entiende como la unidad mínima


independiente con significado propio. En esta lengua todas las palabras
terminan en vocal.

donza (orquídea) xide (liebre) dofri (tejocote) ngo (carne)


däza (plátano) huhme (horno para pan) jo (hongo) thumngo (barbacoa)
pada (zopilote) efe (vaina, guaje) do’yo (comal) ’bitso (estrella fugaz)
nt’eñä (peine) bokue (enojón) esfoho (escarabajo) imu (calabacita)
mehuä (pescador) anxe (ángel) xibkö (hoja de camote) ’bomu (arena)
t’ust’ä (nopalito) matse (lombriz) xät’ä (nopal) demu (chilacayote)
xida (pestaña) uti (tarántula) maaxtö (vendedora de däju (haba)
ma (vendedor) m’ats’i (coladera) nopales) ’yu (mano del metate)
nuga (yo) a (pulga) ü (sal) gätu (colibrí)

3.2. División silábica

Las sílabas en la lengua hñähñu terminan en vocal y pueden ser:

• Palabras monosilábicas:
a (pulga), ü (sal), bo (quiote), mboo (dentro), da (ojo), gu (oído), ne (boca),
dë (frente), xtä (cabello).

• Palabras bisilábicas:
a–i (sacar líquido), e–i (sentarlo), jä–do (cerca de piedra), go–ho (cuatro),
ku–t’a (cinco), juu–ni (metate).

• Palabras trisilábicas:
ja–mä–su (cuidado), hä–mpä–bi (tráigaselo), ja-mä-di (gracias).

3.3. Palabras compuestas

Son las que se conforman con dos o más palabras, formando una unidad.

• Las palabras compuestas por un verbo y un pronombre, al formar una


unidad, ambas pierden una parte.

mpefi (trabajar) + nuga (yo) = mpeka (yo trabajo)


tsi (comer) + nu’ähu (ustedes) = tsihu (ustedes coman)

23
• Las palabras compuestas por un verbo y un sustantivo, en algunos casos
ambas se alteran en su estructura.

poho (emanar) + dehe (agua) = pothe (manatial)


ma (vender) + xöt’ö (nopal) = maxt’ö (vendedora de nopales)
k’agi (reventar) + ua (pie) = k’angua (pies reventados)
ugi (doler) + xutha (espalda) = uxtha (dolor de espalda)
tsi (comer) + ü (sal) = tsi’ü (come sal)
ma (vender) + thuhme (pan) = mathuhme (vededor de pan)
tsi (comer) + hme (tortilla) = tsihme (cucaracha, come tortilla)

• Las palabras compuestas por un adjetivo y un sustantivo, en ocasiones,


ambas pierden parte de su estructura.

k’axt’i (amarillo) + ’yo (perro) = k’axt’yo (perro amarillo)


ju (amargo) + dehe (agua) = juthe (cerveza)
u (dulce) + dehe (agua) = uthe (agua dulce)

• Las palabras compuestas por dos sustantivos forman otro sustantivo y en


algunos casos se agrega una consonante (n o m).

nguu (casa) + zaa (madera) = ngunza (casa de madera)


nguu (casa) + t’ei (zacate) = ngunt’ei (casa de zacate)
nguu (casa) + bo (quiote) = ngumbo (casa de quiote)
mbo (dentro) + dehe (agua) = mbonthe (adentro del agua)

3.4. Homónimos

Son las palabras que se escriben y pronuncian igual, pero tienen diferentes
significados.

’bots’e = canasta, ofrenda, costilla


’yo = perro, caminar
pite = espanta, vacuna, fantasma, espantapájaros
pe = tejer, biznaga
juu = fríjol, agarrado
juäni = derecho, verdad
ñ’äi = zorrillo, epazote
pa = día, calor, ir
ñ’u = preñada, dolor, embarazada
deni = seguir, luciérnaga
tai = plaza, comprar
tuki = corta, poquito

24
tsuti = amamantar, pesar kilos
në = boca, querer, también
fats’i = hierve, colar, ayuda
yuni = brazo, oler, codo
juni = bigote, metate, masa, enlazar,

3.5. Sinónimos

Son las palabras que se escriben y se pronuncian de forma distinta, pero


tienen el mismo significado.

perro = ’yo, nxido, tsat’yo chuku, fo’yo


dinero = bojä, t’ofo, meti, meñu, k’axt’i
cerdo = ts’udi, bizu, zajua
mujer = dänxu, ’behñä, bome, xitsu, peja, dötsu
gallo = meta, taamfo, boxi, mede, menjä, mingua, tangua, me’n’i
bonito = entho, nzatho, mahotho, ts’unganza
papá = ta, dada, tada
cuaderno = tsukuä, mfixhe’mi

3.6. Préstamos

Los préstamos son palabras adoptadas de otras lenguas y algunas se


pronuncian de acuerdo a la estructura fonológica de la lengua hñähñu. Éstas
se escribirán de acuerdo a la norma de escritura establecida a excepción de
los nombres propios.

landro = cilantro bexo = peso


bi nthöki = ajonjolí nsabudo = sábado
axnu = asno xabo = jabón
lamä = mar xebo = cebo
mixa= misa mexa= mesa

3.7. Neologismos

Se proponen otras nuevas palabras y éstas son:

nt’oxyabu radio t’ut’uenda, t’utpede calculadora


thandayabu televisión ’bets’afëni, ’besfëni pets’afëni usb (memoria)
t’oxgu teléfono njuänapazu, njuanadadhmi, plancha
njoxt’adutu
ninfenibojä computadora madatsibi, madsbi licuadora

25
4. Glosario
4.1. Formas de escritura según variante

Español Hñähñu
abejorro gäne, gäni, göne
abrazo mfemi, mpehmi, ñhufi
acostumbrarse bät’ui, nzäi, nzöi, pat’ui
algodón deti, nda, tudi, xi’yo
allí nuni, nunu, nupu
colibrí gätu, godutu, götu, tuu
amanzar maxo, xohni, zändi
ardilla minä, mindo
armadillo hmujua, k’injua, nts’injua
bañarse mpet’e, nxaha, ñhi
bocón nehñä, nthuxne
borracho ïti, nti, ntixfani, tindo
borrega bexa, deti, de’yo
burro axnu, n’oge, n’ondo
calavera doxhmö, ñäxmu, ñäxundo’yo
cama mfidi, nt’ots’i
cargar con mecapal ndude, ndëki, tutsi
carnicería pamgo, pango
cercado fot’e, jot’i, ngura
colgado mfuni, zudi
comer ñuni, tsimhe
comparar hyeeki, hyetsi
conejo disjua, jua, rosjua
cuánto hangu, tengu
cuchara mohua, nt’ats’i
deidades ajö, ajuä, dähmu, jä, ojä
dejar a otro el trabajo hñoki, hñontho, mpekutho
denota respeto o diminutivo chi, tsi, zi
despegar ets’e, xoke
día de fiesta mbaxjua, ngopa, ntsanigo
dile xifi, xipi
dinero bojä, domi, meñu, meti, t’ofo
discutir mpa’ñha, ñähni, näni
doblar do’mi, dot’i, peents’i, tot’i
escorpión tsokmo, tsokuñomu
flautista hñuxi, methuza
flor deni, doni, dooni
fogón hñui, nespi, nguspi, ntuspi

26
Español Hñähñu
garrapata kutgu, kutk’ü, t’ofani
golondrina kähai, kahai, paxmahetsi, paxt’agui
grupo i’mhi, mhunts’i
guajolote changorgo, däm’oni, dänjua, godo, kodo, koli,
nxoro, ’modä
guárdame kuat’agi, peski, pe’ski
hierba dooni, ndäpo, paxa, paxi
hígado yaa, yaha
hombro si’ntsi, xinxi, xi’xi
hoz t’exi, t’exu, zat’ei
inicio futi, mudi, ndui
jícama k’apaxu, kuaxo, mfemfo
jícara nt’athe, ximo
lastimar möhi, ts’et’i, uni
lazo nthähi, xähi
lechuza äxkä’yo, puxjuai, puxjuei
leer nëhë, nxadi, the’t’i
lengua jahni, jäni, jöne
loma lomu, ndonts’i, ñuni, unts’i
mariposa tubu, tumu, tuxmu
mirada con coraje huexda, huexta, kueda
montado nhati, nhat’i, tooge
mucho ndunthi, xangu
músico memt’a, me’bida
nadar mfem’i, mfet’i, nkunthe, nxaha
ojo da, da
pájaro carpintero kuaza, putanzaa, putombo, puza
paloma domitsu, domizu, taxdoja
papel he’mi, tsuküa
parte del telar ma’be, mö’me
pato badu, xobo
pedregal ’bodo, ma’ye, mbodo, m’odo
peine nsani, ntexä, sani
pelón doxmo, huexbo, muxmo, ngoro, ngoxmo,
ngöña, xonä
peón mefi, mepa, m’ego, ’ñehe
perro chuku, kuchu, ’yo, tsat’yo, fo’yo
pinacate dopiñä, döpiö
policía atsmayo, zute
pollito biyu, oni, t’un’i
profesor ñ’utute, xahnate, xahnate, xambäte, xampate,
xante

27
Español Hñähñu
punto dek’o, gätsi, ’mai, ntotse, tsegi, tsoni
ratón grande dangua, dängu, döngu
ratón dangu, ngu, ñ’oi
remolino de agua monthe, nthethe
si hää, höö
tamal jä’t’i, nzedi, thedi, thengo
terremoto mbimhai, monhai, nxamhai
tuna kähä, köhö
untar nkonts’i, ñhot’e
uña saha, xaa
volar buu, hiatsi, nsani
zapato boxt’i, thiza, xithi, zesthi
tela däkmhi, dutu, mitu, ulu

4.2. Palabras nuevas

Español Hñähñu
capítulo xeni
cómo hacer la pregunta t’ot’ant’ani
consonante nt’ohni
frase o idea nt’ofofëni
hilar ideas nguhnamfeni
lector hñetete, nehe, nxodi, tenitema
signo de interrogación tetant’ani
signos gráficos nsihni
suspender hietsi, mom’i, t’ets’i, tsoyo
título del libro ya t’ofo, ya thuhu
traductor mpongahñä, ra’ts’uhña
vocal abierta mpohne
vocal nt’ohña
vocales nasales mpoxhñu
vocales mpohña

28
Njaua nt’ot’i ra Hhähñu
Nt’at’i, Nhñunthe, M’onda, Nde’ma, Maxëi, Mahme, Maxuni në Pont’majuani.
Hnini M’onda, ret’a mä yoho zäna ra jeya yo m’o ne hñäto.

29
Njaua
Nt’uti............................................................................................................. 3

N’a xeni
N’a. Ya nt’ohni në ra nt’ot’i.…………................………...................................... 5
N’a në n’a. Ya nt’ohni……................................................................................. 5
N’a në yoho. Hanja da nt’ot’i ya nt’ohni............................................................. 5
N’a në hñu. Hanja da nt’ot’i ya mpohñö............................................................ 9

Yoho xeni
Yoho. Ra nt’ui nt’ot’i ……………........................................................................11
Yoho në n’a. Ya nzuni....................................................................................... 11
Yoho në yoho. Ya dönt’ohni në ya t’unt’ohni..................................................... 11
Yoho në hñuu. Ya t’ët’änt’ani............................................................................ 13
Yoho në goho. Ya nt’ui dega ’yoo..................................................................... 14
Yoho në k’ut’a. Ya m’ai…………....................................................................... 14

Hñuu xeni
Hñuu. Ya xeka hñä………………………………………......................................... 17
Hñuu në n’a. Ya noya........................................................................................ 17
Hñuu në yoho. Ra ntheke ya hñö...................................................................... 17
Hñuu në hñuu. Ya nthoka hñö…....................................................................... 17
Hñuu në goho. N’aingu nt’ot’i............................................................................ 18
Hñuu në k’ut’a. N’aingu ma n’año nt’ot’i............................................................ 18
Hñuu në ’rato. Ya mhihi…................................................................................. 19
Hñuu në yoto. Ma r’a ya hñö………………………………………………............ 19

Goho xeni
Goho. Nt’ut’ähñä……………………………………………………………............. 20
Goho në n’a. Ya n’año nt’ot’i në n’año nzuni ma ’ra ya hñö………….............. 20
Goho në yoho. Ya ’ra’yo hñö…………………………….………………..…......... 22

30
RA NT’UDI

Nuna hem’i ungä ra mfädi nu ya b’efi xä tsoni, ya kohi n’e ya mfeni xä thoki ha nu’u
ya hñato hmunts’ä b’efi pa ra nt’ui ra kohi ra nt’ot’i ra hñäki hñähñu bi mudi ra jeya
2002 ha ra gäxä zänä 2008.

Nu ya b’efi bi thoki ma nxotho ya hmunts’ä b’efi, di thandi ya ray’o mfädi ya kohi ra


nt’ot’i, n’e ya nt’ui, hängu tho ya nthokä nt’ofo, njabu n’ehe mä ’ra ya nsihni da fats’i ra
nt’ot’i ra hñähñu ha njabu gä pähu xä hño ra nt’ui ra nt’ofo.

Rä nt’ui ra nt’ot'i n’a ra hñäki fudi ko ra nt’egi ya kohi nt’ofo n’a ra hñäki, ge munts’i
gatho ya hñetsähñä n’e m’efa da r’atsi, da t’ot’e da ja meti ya kohi pa to’o pädi ra
hñäki. Njabu nehe adi ge dä nja ngetho da hnu, da thandi, t’ot’äuenda nu ya ray’o
kohi, gea da hokua ra nt’ui, hänge ma hyoni da t’ot’e njat’ä ya mpote di mudi ha
nthoki ra n’añ’o ya t’ofo, njabu hopi da zedi ya kohi na’ä xa b’efi.

Nu ya ñähñu sta hñahe ra n’añ’o ya nt’ofo, hinda za ga hakju ya hñets’ahñä hma ha


ra n’añ’o ya danga hnini, ko nu ya nt’ot’i xa nt’ofo. Ko ra n’añ’o ya hñaki sta mbehñe
da nja n’a ra nt’ui pa da t’ot’i nuna hñaki, hange sta mambihe r’a ya kohi pa gatho to’o
ña nuna hñaki, hange njabu sta behñe ge ma hyoni dä nt’ui nu ya t’ofo. Ma hyoni da
hma ge nuna kohi hontsa pa ra nt’ot’i, ha hinge pa ra hña ngetho ya ja’i da ñatho ngu
nzantho ña.

Hange ra nge’a ra nt’ui ra t’ofo Hñahñu bi t’ot’e ko ya mfats’i yä ñahñu ne ya xahnate


yohñaki, yä mfaste ngumfadi hñaka hñahñu ya mengu di gehni Nt’at’i, Hñunthe,
M’onda, Ndema, Maxei, Mahme, Maxuni ne Pont’ämajuani, ko ra njut’äñuu ra data
ngunsadi M’onda n’e ra ngu nsadi pa ra nt’utate ya b’efi yo hñaki. Pa dä nt’ofo ngu di
ñ’ehe nuna nt’ui xa y’ot’ä ra b’edi da fädi te xa b’efi ko nuna hñaki, hange ra nge’a ma
paya xa t’ot’e hñato ya hmunts’ä b’efi pa xa thandi tengu ri ma nu ya t’ofo.

Ya hmunts’a b’efi bi nja ha nu ya hnini.

Mudi hmunts’i: Ndexthi, Nbitho, Ma tsani, Ndema . hñato zäna ra jeya 2002.
Yoho hmunts’i: ’Bo’mintza, Ndenthi, Maxei. Goho zäna ra jeya 2003.
Hñuu hmunts’i: Ntudi, hñetho, Pont’ämajuäni. Hñato zäna ra jeya 2004.
Goho hmunts’i: N’a hnini, Xange, M’onda. Goho zäna ra jeya 2005.
Kut’a hmunts’i: Nxäthe ’Bext’ent’oho, Ndema. Hñato zäna ra jeya 2006.
R’ato hmunts’i: Ntsotk’ani, hñunthe. Rä r’ato zäna ra jeya 2007.
Yoto hmunts’i: Xa hai, t’axahai, Nt’at’i. Rä r’ato zäna ra jeya 2008.
Hñato hmunts’i: rä hnini M’onda. Rä gäxä zänä rä jeya 2008.
Ko nuya hñato ya hmunts’a b’efi ma paya bi thoki n’a ra t’ofo t’embi Njaua ra nt’ot’i
ra Hñahñu, ha pets’ä hñu ya nt’ui; 1 Ya nt’ohni n’e ya kohi habu hutsi ya nt’ohña
petsi ra hñahñu. 2 Ya nsihni n’e ya hña pa ra t’ofo nuna hñaki. 3 Ra ntheke ya noya
ge maa ya puntsa noya, ya hyegi noya, njabu ngu ya hmihi ri ñe mar’a ya hñaki.

31
T’otuabi n’a ra hmati gatho ya jä’i ñähñu, n’e sipäbi ya xahnate, ya ngumfadi ra nt’udi
hñahñu, ya ngu ts’uthui, ne ya ngu ga nsu, njabu nehe gatho ya yonga noya ge da
mpefi ko ra kohi ra nt’ot’a hñahñu, ha ra t’ofo n’e ra hma ra n’anño ya mfeni ha gatho
ya m’ui, habu da manga ya noya da gu ra tsedi ra nt’ofo n’e ra nsadi, njabu ra hñaki
ra hñahñu gea n’a ra hmandui pa gatho ya n’angu.

32
N’A XENI
YA NT’OHNI NË HANJA DA NT’OT’I
Ha ya hmunts’a nt’ohni pa da ’yofo gatho ya ñähñu, ge ’mukua ra nt’ui pa da nt’ofo ya
he’mi.

1.1. Ya nt’ohni

Ra hmunts’a nt’ohni pets’i n’ate ma hñu ya nt’ot’i, njaua:

b, ch, d, f, g, h, j, k, l, m, n, ñ, p, r, s, t, th, ts, x, y, z në ’.

Në ’ret’a ma goho ya mpohñä:

guto ya mpohne a, e, i, o, u, a, e, o, u

në k’ut’a ya mpoxhñu ä, ë, ï, ö, ü.

Maxoge ya nt’ot’i, ge n’ate ma ’ret’a në yoto ya nt’ohni, ngu njaua:

a, ä, a, b, ch, d, e, ë, e, f, g, h, i, ï, j, k, l, m, n, ñ, o, ö, o, p, r, s, t, th, ts,w, u,ü u, x,


y, z, ’.

1.2. Hanja da nt’ot’i ya nt’ohni

Ra nt’ofo ra b:
• Ra mudi ra hñö, ngu ya: bätsi, bexa, buxa, biyu, bo.
• Madee ha ya noya, ngu: tsibi, xobo, zubi, thebe.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu: d, g, j, k, r, x, y: ts’ibdo,
nsabdo, dobga, ’bobga, xabgägi, xibjä, njubjä, xibk’ö, ndobru, mbrä, ñobri, obxi,
näbxi, nubye, xibya, mabya, hmibya.

Ra nt’ofo ra ch:
• Ra mudi ra hñö, ngu ya: chu, chala.
• Madee ha ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ot’i ’, ngu: ch’ulo, ch’utho, ch’uki.
• Madee ha ya noya, ngu: bochu, chächä, ngochi.

Ra nt’ofo ra d:
• Ra mudi ra hñö, ngu ya: demza, do, da, dooni, dese.
• Madee ha ya noya, ngu: tada, mada, ädo, idä, kudu, xida.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu b, g, j, m, n, r: n’adbu, thadbu,
madbu, madga, ’bodga, tsadga, xidju, yodmi, xidni, maadni, maadnu, drä, jodri,
uädri.

33
Ra nt’ofo ra f:
• Ra mudi ra hñö, ngu: fani, faspi, fui, foge, fo’yo, fugi.
• Madee ha ya noya, ngu: sëfi, xofo, xifi, xëfo.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu n në r: dafni, zafni, zafri, ’yofri, xifri,
kamfri, dofri.

Ra nt’ofo ra g:
• Ra mudi ra hñö, ngu ya: gu, gäne, gone, gini, guto.
• Madee ha ya noya, ngu: ägi, tagi, ’yogu, ndega, tsoge.

Ra nt’ofo ra h:
• Ra mudi ra hñö, ngu: handi, hangu, hoki, honi, hää, hinä.
• Madee ha ya noya, ngu: kähä, mohi, dehe, haaho, t’oho, duhu.
• Ra mudi ra hñö, ngu ya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu, m, n, ñ, y: hme, hmii,
hmuu, hnini, hnoho, hñäfi, hñäki, hñu, hñäts’i, hñe, hyadi, hyaki, hyoni, hyote.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu, m, n, ñ: thuhme, mahmi, kohmi,
kahmi, pahni, xahnäte, nzohni, dähni, thehñä, mpoongahñä, nt’ohñä.

Ra nt’ofo ra j:
• Ra mudi ra hñö, ngu ya: ji, jihni, juni, juuni, jähñä, jä’t’i, jät’i.
• Madee ha ya noya, ngu: majä, nijä, mejä, tajä.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuna ra nt’ohni r: dejri, ’bejri.

Ra nt’ofo ra k:
• Ra mudi ra hñö, ngu: kuts’i, kähä, kueta, kähai, kuati, käts’i, kutgu, kunthe,
kuxmähyats’i.
• Ra mudi ya hñö ge ’bet’o nuna nt’ohni ’, ngu: k’ani, k’eñä, k’oi, k’une, k’oto,
k’apaxu.
• Madee ha ya noya, ngu: miki, ’raki, ixki, yuki, xuki, ndeki, xeki, ’beki.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni r në ’: tukru, uäk’ri, xifik’eñä, ’rok’a,
’rak’a.

Ra nt’ofo ra l:
• Ra mudi ra hñö, ngu: lele, lofe, lomu.
• Madee ha ya noya, ngu: t’ulo, lolo, koli, ulu.

Ra nt’ofo ra m:
• Ra mudi ra hñö, ngu: mada, mänxa, Maxuni, muza, methuza, mexe.
• Madee ha ya noya, ngu: jamädi, ’bomu, xamu, däme, ximo, ndamu.
• Ra mudi ra hñö, ngu ya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu b, f, p në ’: mbo, mbehe,
mbeni, mbi’mhai, mfeeni, mfuni, mfo’mi, mfidi, mhipi, mhää, mhäni, mhadi, mpa,
mpe, mpa, mpehni, m’o, m’aki, m’ant’i, m’oñä, M’onda
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu: b, f, h, p në ’: umbäbi, tambi,
pombi, putambo, jumbojä, ñämfo, nxumfo, zomfo, ju’mhai, xi’mhai, domhi,
xampate, pempi, ’ram’o, tam’i, dädim’axi.

34
Ra nt’ofo ra n:
• Ra mudi ra hñö, ngu: näni, nunu, ne, nuuni, namxe, ni’tsi, nonge.
• Ra mudi ra hñö, ngu ya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu d, g, h, j, k, s, t, th, ts, x, y, z
në ’: ndoo , ndo, ndee, ngo, ngode, ngu’ni, nhani, nhati, nhooni, njäpi, njabu, nju,
nkooni, nkoni, nkeni, nsu, nsute, nsani, ntot’i, ntindo, ntai, nthähi, nthäti, nthebe,
ntsa, ntsaa, ntsuni, nxuni, nxuni, nxä, nxoki, mamänxät’ä, nyuni, nzafi, nzaki,
nzofo, n’itho, n’ohni, n’a, n’ate, n’ondo.
• Madee ha ya noya, ngu: kooni, dooni, minä, meni, juuni, jäne.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu d, g, j, k, s, t, th, ts, x, z në ’:
hyandi, zändi, t’endo, ñunde, toongu, tängu, tangi, hänja, nk’injua, ’ronjua,
hänkagi, penki, honse, tansei, hänse, bänte, hinte, uinte, zante, dänthe, monthe,
tanthe, dänts’i, doonts’i, ents’i, mänxa, ngunxadi, ’ranxu, manza, ’minza, ts’änza,
munza, dänts’i, peents’i, xäänts’i, mun’e, gin’ue.

Ra nt’ofo ra ñ:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ñääni, ñuni, ñä, ñot’i, ñäxundo’yo.
• Madee ha ya noya, ngu: xiñu, k’eñä, zoñä, m’oñä, meñu, ti’ñha, mpa’ñha.
• Ra mudi ra hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni: h në ’: nhää, ñhi, ñhandi ñhot’e, ñhontho,
ñhoki, ñ’ani, ñ’i, ñ’u, ñ’u, ñ’äi, ñ’udi, ñ’ahä.
• Madee ha ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ohni ’ ngu: thänt’äñ’i, tsat’äñ’i, joxañ’i.

Ra nt’ofo ra p:
• Ra mudi ra hñö, ngu: pat’i, pede, pegi, pahni, pont’änt’edi, pango, pozu.
• Madee ha ya noya, ngu: mepa, xipi, ngopa, jäpi, k’apaxu, ndäpo, ts’apo.
• Ra mudi ya hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni y në ’, ngu: mepya, dopya, hmepya, jäpyo,
nep’u, top’i, xip’u, ump’u.

Ra nt’ofo ra r:
• Ra mudi ra hñö, ngu: rä, ri.
• Made ha ya noya, ngu: nxoro, ngura.

Ra nt’ofo ra s:
• Ra mudi ra hñö, ngu: suni, sëfi, sifi, sani, saha, suda’thi, sont’i, si’ntsi.
• Madee ha ya noya, ngu: domisu, jäse.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu j, p, k, th: ’rosjua, desji, faspi,
despi, ’bospi, nespi, nsaski, paski, peski, ju’stho, zesthi.

Ra nt’ofo ra t:
• Ra mudi ra hñö, ngu: taxjuni, tini, too, tudi.
• Ha ra mudi ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ohni ’ ngu: t’i, t’oo, t’axda, t’äste, t’exu.
• Madee ha ya noya, ngu: xita, xito, gätu.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu: k, p në ’: matki, xitka, petke,
getpu, kuatpu, xitpu, xät’ä, pa’t’i, nk’ut’i, xat’i, thot’i, thit’ua.

35
Ra nt’ofo ra th:
• Ra mudi ra hñö, ngu: thä, thebe, thuuhu, thoki.
• Made ha ya noya, ngu: xäthe, xutha, xithe, ’bothe.

Ra nt’ofo ra ts:
• Ra mudi ra hñö, ngu: tsithe, tsokmo, tsiki, tsihai.
• Madee ha ya noya, ngu: bätsi, matse, motsa.
• Ra mudi në madee ha ya hñö, ge ’bet’o nuna nt’ohni ’, ngu: ts’ii, ts’udi, ts’afi,
ts’änza, ts’apo, ’nats’i, pots’i, mahyats’i, hmuntsei

Ra nt’ofo ra w:
• Ge ’bet’o gehya mpohñä e, e, i ra ndui, made në ra ngäts’i ya hñö ngu: ’we, ’weke,
hweki, nwent’i, zu’we, gi’we, wene, we, hweti, weti, k’wets’i, nkwe, ’wi, wite, wini,
winte, hwiki, hwihni, hwi’tsi, hwi, mahwi.

Ra nt’ofo ra x:
• Ra mudi ra hñö, ngu: xaha, xäju, xoza, xiza, Xanxua.
• Madee ha ya noya, ngu: nthaxi, huxi, yaxi, bexo, xixixabo, paxi, t’exu.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya ya nt’ohni, ngu b, d, j, k, m, n, ñ, p, t, th:
huexbo, huexda, t’axda, t’axdehe, zexjo, puxjuei, kaxjo, taxjuni, ixkäha, ixki,xaxki,
duxki, muxmo, k’axmuza, xaxni, nthuxne, nk’exni, njoxñä, koxpu, nzoxpa, tixpu,
t’axt’ei, huiixt’i, näxt’i, näxthe, goxthi, uxtha.

Ra nt’ofo ra y:
• Ra mudi ra hñö, ngu: yopa, yoho, yuni, ya.
• Madee ha ya noya, ngu: biyu, bayu, nuya, nguya.

Ra nt’ofo ra z:
• Ra mudi ra hñö, ngu: zesni, zaa, zajä, zabi.
• Madee ha ya noya, ngu: kuzu, däzu, t’azu.

Ra nt’ofo ra ’:
• Ra mudi ra hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu b, m, n, ñ, r në y: ’baxi, ’bomu, ’bot’i,
’bothe, ’minza, ’mifi, ’muni, ’mist’i, ’mañä, ’nepu, ’nehe, ’neki, ’nondo, ’ñustha, ’ñu,
’ñugi, ’ñatso, ’ñägi, ’ñudi, ’ñustha, ’rani, ’ronza, ’rede, ’ronjua, ’ye, ’yo, ’yu, ’yafi.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu b, m, n, ñ, r, në y: xi’ba, ma’be,
me’vida, he’mi, de’mi, to’mi, xe’mi, ta’mi, me’mda, ta’ni, pu’ni, xi’ni, xä’ñäi, ma’ra,
jombe’ra, za’rihi, mfo’ye, xa’ye, ma’ye.
• Ra mudi ra hñö, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu ch, k, t, ts: ch’ulo, ch’utho, ch’uki,
k’ani, k’eñä, k’oi, k’une, k’oto, k’apaxu , xät’ä, pat’i, nk’ut’i, xat’i, thot’i, thit’ua, ts’ii,
ts’udi, ts’afi, ts’änza, ts’apo, ’nats’i, pots’i, mahyats’i, hmunts’i.
• Madee ha ya noya, ge ’bet’o nuya nt’ohni, ngu k, t, ts, p: uäk’ri, xifik’eñä, ’rok’a,
’rak’a, xät’ä, pat’i, nk’ut’i, xat’i, thot’i, thit’ua, ’nats’i, pots’i, mahyats’i, hmunts’i,
nep’u, top’i , xip’u, ump’u.

36
1.3. Hanja da nt’o’t’i ya mpohñä

Gatho ya mpohñä ri nt’ot’i, ra mudi, madee ya nt’ohni në ra ngäts’i ra hñä.

Ra nt’ofo ra a:
• Ra mudi ra hñö, ngu: anxe, atsmayo, azu.
• Madee ha ya noya ngu: pada, mada, bada.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: xiza, manxa.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra mudi ra hñö, ngu ya: ai, mai, tai, xai, juai.
• ’Befa de gehna mpohñä u ra mudi, madee në ra ngäts’i ya hñö ngu: uada, uaki,
uatsi, njuat’i, juats’i, kuati, maua, hua, mohua.

Ra nt’ofo ra ä:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ähä, äxi, ägi, ät’i.
• Madee ha ya noya ngu: kähä, kädi, jät’i, bädi.
• Ra ngäts’i ya hñö ngu: majä, dethä, bojä, bojä.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i madee në ra ngäts’i ya hñö ngu: ñäi, käi, uäi, bäi, nzäi.

Ra nt’ofo ra a:
• Ra mudi ra hñö, ngu: at’i, ani, api, agi.
• Madee ha ya noya ngu: tsani, katsi, xaki.
• Ra ngäts’i ya hñö ngu: ma, pa, xa.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ai, dai, kai, mai, hai.

Ra nt’ofo ra e:
• Ra mudi ra hñö, ngu: efe, eke, ets’e.
• Madee ha ya noya ngu: pede, thede, tede.
• Ra ngäts’i ya hñö ngu: tode, ngode, thebe.

Ra nt’ofo ra ë:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ëts’i, ëka, ëna.
• Madee ha ya noya ngu: xëfo, sëï, sëfi.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: gë, hië, iehë.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ëi, sëi, t’ëi, nëi.

Ra nt’ofo ra e:
• Ra mudi ra hñö, ngu: eni, ents’i.
• Madee ha ya noya ngu: teni, fehni, pehni, feti.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: dese, honse, matse, ndutse.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ei, fei, t’ei, huei, uei.

Ra nt’ofo ra i:
• Ra mudi ra hñö, ngu: idä, ixkähä, ido, ixäñ’äi.
• Madee ha ya noya ngu: fidi, mixt’i, pixt’i, pidi.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: mafi, ts’ii, nthispi.

37
Ra nt’ofo ra ï:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ïti, ïmhi, ïni.
• Madee ha ya noya ngu: hïna, xïfi, xïto, fïts’i.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: fïtï, kunhï, kunï, huanhï.

Ra nt’ofo ra o:
• Ra mudi ra hñö ngu: ot’i, oki, otho.
• Madee ha ya noya ngu: noki, xooza, mot’i.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: yoto, xot’o.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä i ra ngäts’i ya hñö ngu: k’oi, ñ’oi, yoi.

Ra nt’ofo ra ö:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ögi, öt’i, öhö.
• Madee ha ya noya ngu: t’öxi, döxyo.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: höö, ñö, köhö.

Ra nt’ofo ra o:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ote, oni, oke.
• Madee ha ya noya ngu: mboho, t’oho, tode.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: nxumfo, ngo.
• Ge ’bet’o gehna mpohñä e ra ngäts’i ya hñö ngu: ts’oe, hoe, nt’oe.

Ra nt’ofo ra u:
• Ra mudi ra hñö, ngu: u, udi, uni, uxi.
• Madee ha ya noya ngu: mudu, tuhu, dumui.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: muu, momu, t’umu, doxmu.
• Ge ’bet’o gehna mpoñhä a ra ngäts’i ya hñö ngu: hua, jua.
• Ge ’bet’o gehna mpoñhä a madee ya hñö ngu: huähi, huäki, njuäti.

Ra nt’ofo ra ü:
• Ra mudi ra hñö, ngu: üni, ügi,üe, üdi
• Madee ha ya noya ngu: tsü, tühü, ngü, xingü, hangü.

Ra nt’ofo ra u:
• Ra mudi ra hñö, ngu: ugi, uni.
• Madee ha ya noya ngu: zuthä, tsut’i, mfuxhai.
• Ra ngöts’i ya hñö ngu: nubu, tsuju, juu.
• Ge ’bet’o gehya mpohñä i ra ndui në ra ngäts’i ya hñö ngu: ui, mui, bui, dui.

38
YOHO XENI
YA NT’UI NT’OT’I
2.1. Ya nzuni

Ra nzuni ra noya manga ra Hñähñu, ge’ä di nt’ode num’u gra ña. Ha ra Hñähñu ja
hñu ya nzuni: ra nts’edi, ra zinjante ne mä ra xa maa. Nu ya nzuni poti nu’a ri boni nu
ya noya.

• Nu’ä ra nzuni xa maa di t’ot’i ko yoho ya pohñä pa da hyets’i yoho ne ma ra ya


noya di nt’ode ma hyegi.

nguu tsii
tääpi ndee
maa naani
tsaa xeeni

• Ya hña u nzuni nts’edi ga kaxhu n’a ra ch’ulo juäna nt’ot’i (´) ja ya ch’ulo hña u
poxa ja ma nehu, ngu njagua:

há nguu
júni

dá ñuni
gá hoki

• Ne da kohe ge nu’u ya hña pánga ja ma xiñuhu ne nzuni nts’edi nga huxhu n’a ra
ch’ulo mpat’a nt’ot’i (~), ngu njagua:

mädi mãdi
at’i ãt’i
ts’äät’i ts’ãt’i
hää hã

• Nu ya hñä nu’u hingui nzuni nts’edi, hinte ga huxhu, ngu njagua:

ngu tsi
täpi nde
ma nani
tsa xeni

2.2. Ya dänt’ohni ne ya t’unt’ohni

Da t’ot’i ko ra dänt’ohni ha ra mudi:

39
• Ha ra mudi noya nu ra nt’ot’i ne ra ngäts’i ha n’a ra ntots’e.

Ra xide ne ra xaha

N’a ra pa bi nthedetho ra xide di ge’ä ra xaha nge’tho mi ’yo zinjaante. Ra xaha bi


xipä ra xide.

–Dä za gä tää’i n’a ra nhest’iihi.

Ra xide bi nthedetho di ge’ä. Bi mee’tsui n’a ra kohi ’ne bi mudi bi nest’ihi ri ma ha ra


hniini. Ra xide bi ’ñeenä:

–Mä gä tääpi, ha bi m’eeni bi ñ’äähä.

Ra xaha bi mudi bi ñ’o ’ramäts’uu, ngu nzäntho. Ra xide bi gohi bi ñ’äähä, xi yaa’ä bi
ñ’äähä. Mi nuuhu ra xide bi hyandi’ä ra xaha ya mä dä tsoni. Ra xide bi dämä naangi
’ne bi nest’iihi dä zudi’ä ra xaha; ra xaha, mäske mi ’yo ’ramäts’uu, bi däähä nge’tho
bi zoni ra mudi di ge’ä ra xide.

• Ya thuhu ya jä’i:

Dätso Zänä
Hiadi Dooni

• Poxthuhu:

’Bot’o ’Boma’ye
Ts’ongua Hmuthe
Ma’ye Muthé

• Ya thuu dähni ne nanguadi, ya t’uhnini ne ñaxuhnini:

M’onda Mayotont’oho
Njunthe Nt’at’i
Nde’ma Maxëi
Maxuni Nhñunthe
Pont’majuani Mahme
Nxamge Ndätsukuä
Nzesni Mpathe
Mbitho Xahai
Nani Ri n’andi
Nthekunthe Nzuhni
N’andi däthe Ixtengo

• Ya thuhu ya dähmu:

40
Menthe Hmuthe
Mehai Makätsibi
Hmuhai Zidada Hiadi
K’anga ndo

• Ya thuhu ya t’oho ne ya däthe:

Nts’antho T’oho Tam’oni


T’ofani Nxöntho
Ndäthe Ndädäthe
Thenk’toho M’amdo

• Ya thuhu ya makahai:

Manijo Ndönijo
Uamango Mayonijä
Nt’ot’ado Ndängu

• Ya thuhu ya däñ’u:

M’ondo
Denthi
Nxithi

Hyandi: Ra ’bet’o hñö ya nt’ofo, ha ya thuhu në ’bu bi tho n’a nt’ots’e. ’Bu ba ma n’a’,
da ma n’a dönt’ohni.

• Ndunthi ya noya di thuts’i ko ya t’unt’ohni.

ñuni tsat’yo thebe


hniini ’baizaa däthe

2.3. Ya t’ët’änt’ani

Ya nt’uint’ani (¿?) di pets’ihu pa ya t’ët’änt’ani.

¿Xa pa?
¿Gi mpefi?
¿Gi pe’ts’i?
¿Gä ehe?
¿To’o ga meui?
¿Te’be’ä gi ot’e?
¿Te ri thuhu?
¿Hängu njeya gi pe’ts’i?
¿Habu gi ’bui?

41
¿Häm’u gi ma?
¿Hänja?
¿Te’ä?
¿Tengu’ä?
¿Yo’ä?

2.4. Ya nt’ui de ga ’yoo

Num’u di johyahu, nkuehu, nts’omihu, tsuhu ne pa da t’oxkähu di hohñu nu ya nt’ui de


ga ’yo (¡!).

¡Gehnu ri ximo!
¡Te gä ’yot’e!
¡Xä nts’o!
¡Gehnu ri ta!
¡Ge ri meti!
¡Maha ja huähi!

2.5. Ya m’ai

Ya nt’ui nk’äts’i di hähu pa ga padihu xa hño nu’a di ot’ihu ne ya m’ai ma hyoni pa


num’u da thë’t’i na ra nt’ofonfëni.

Da nt’ot’i n’a ra nkät’i (,)

• Pa da hmää habu ja n’a ra t’ulo m’ai ha ya nt’ot’i, nëp’u honse thuts’i ha ya mfëni
di nthee nu’ä maa.

Me, xi di ne’i.
’Bu ndomgo gä ma ntai ne gä tu: yä demxi, yä ñ’i, yä denxi, yä axo, ya
muu ’ne ya ts’ani.

Da t’ot’i ra nto’ts’e ne ra t’um’ai (;)

• Pa da hneki habu ja n’a ra danga m’ai hinge ma hyegi ko ra nkät’i ne da ma habu


ja ra nguhnamfëni:

Mande dä mpefi, nubya hina; nge bi du ma mengu.

• Pa da ue’ke yoho ya mfeni ha ra nt’ot’i.

Gä pädi gä ohnä tsukuä nge hñähñu; hontho di ñ’ëntho mudä huts’i.

42
Da nt’o’t’i yoho ya nto’ts’e (:)

• Pa da nja n’a ra dängä m’ai në da hneki ge hingi juadi nu’ä ra mfeni hmaa, në ’bu
da mudi ya nt’ui mfeni në ’bu da ue’ke ma’ra ya mfeni, ngu ya noya ena: zi ndä, zi
ñ’oui, nda ñante në ma ra, në pa da mudi ma n’a ra mpoti hñä.

Di në ga x’iä’i:
Nu’mu nonxi gä tanga: yä ixi, ya hme në yä ñ’i.
Nu’bu di ’buka ri xudi di në gä xi’i: ge xa da bëña’i, gi nzatho, gra mefi,
ne di ui’ï.

Tada ts’utbi:
Xuwa Ma’ye ’Beto:

Ma xudi Pilo mi ñöui ra Dooni ha ge da ode mi möñu:


– Pilo: Ode tsi dooni xa ga ts’unganza.
– Dooni: ¡ää!, ngu gi ñömfo.

Da nt’ot’i hñuu ya nto’ts’e hingi juadi. (...)

• Pa da njapäbi da’yobeni ra hñëtate, në da ntsu, në pa da theki n’a ra t’ofo mfëni


ha n’a ra nt’ot’i.

Nuga hindä za gä ma ja däthe xi’mu…


Nunä jä’i di punzate ’bu made nxui…
Nuga xi di ne’i, hindi pädi hänja…
Di ne ga nxadi pege…

Da nt’ot’i nto’ts’e ne nteni (.)

• Pa da gäts’i n’a ra t’ofomfeni në da t’ets’i. Ko ma n’a, ngetho manga ma hiegi

Yä jä’i di mpefi gatho yä pa. Nu’mu di handi di ne gä feti.

Da nt’ot’i nto’ts’e pa gi du man’a (.)

• Pa da hnëki habu juadi ra nt’uimfëni në da thogi ko ma n’a ra t’ot’i.

Yä bätsi bi ñ’eni ga’tho rä xudí, nge’ä mi ne nda nxadi.

Mi ndee bi ma ba su ya deti.

43
Da nt’ot’i n’a ra nthet’i (–)

• Pa da t’ungä uenda nu’ä manga n’a ngu n’a ha n’a ra potihñä

N’a rä pa mä me bi xiki:
– Pot’ä rä dethä.
Nuga dä thädi:
– Hää, gä nxofo ndunthi.

Da japi ya nsogi. { }

• Pa da mhunts’i ya mfeni, nthahni, dämfeni në ya nt’udi.

uthe
ra dehe ixtehe
xäthe

Da japi ya njot’i hñä ( )

• Pa da te’pi ya hoga mfëni ma dee ra nt’ot’i.

Rä ta rä Doni ’bui ja n’a ra ngu maya’mu (M’onda 1910).

Da japi ya njot’a mfëni (“ ”)

• Pa da neki n’a ra dämfeni, na ra hñä nehe nu’ä hñäki.

Mä ta mi mää: “Oxki ho yä tumu ge ya mui ya du”.

44
HÑUU XENI
YA XEKA HÑÄ ’YOMFENI
3.1. Ra hñö

Ra noya hñahñu di nt’ode ngu n’a xeni n’ambuse di bonse. Ha nuna hñäki ga’tho ya
noya juadi ko ra mpohña.

donza xide dofri ngo


däza huhme jo thumngo
pada efe do’yo ’bitso
nt’eñä bokue esfoho imu
mehuä anxe xibkö ’bomu
t’ust’ä matse xät’ä demu
xida uti maaxtö däju
ma m’ats’i ’yu
nuga a ü gätu

3.2. Ra theke ya hñä

Ra theke ya hñä xikagihu ge nu’u ya xeni nzantho juadi ko n’a mpohñä.

• N’a xehñö
a, ü, bo, mboo, da, gu, ne, dë, xtä.

• Yoho xehñö
a–i, e–i, jä–do, go–ho, ku–t’a, juu–ni.

• Hñu xehñö
ja–mä–su, hä–mpä–bi, ja-mä-di.

3.3. Ya mpehñö

Go ge’u da thoki ko yoho o ma ’ra ya hñö ha në di nt’ot’i mahyetho nu’mu:

• Na ’mefi në na ’bu da mhunts’i ga’tho yoho ya hñö di ’medi ra ndui.

mpefi + nuga = mpeka


tsi + nu’ähu = tsihu

• Ya mpehño ko n’a nt’ot’e ne n’a nonthuhu, gatho yoho da ’bedi n’a xeni.

poho + dehe = pothe

45
ma + xöt’ö = maxt’ö
k’agi + ua = k’angua
ugi + xutha = uxtha
tsi + ü = tsi’ü
ma + thuhme = mathuhme
tsi + hme = tsihme

• Ya mpehñö habu mö ya nhoni ne ’na thuhu di pehni, njabu ’na de ge’u yoho ya
hñö di ’bedi na xeni.

k’axt’i + ’yo = k’axt’yo


ju + dehe = juthe
u + dehe = uthe

• Ya mpehño habu di nthe yoho ya thuhu pa da hoki ma na ngu’ätho. Ra ya thogi di


ëts’i n’a ntakhñö pa da mpeehni ya thuhu.

nguu + zaa = ngunza


nguu + t’ei = ngunt’ei
nguu + bo = ngumbo
mbo + dehe = mbonthe

3.4. N’at’ä nt’ot’i

• Gehya ya hñö di t’ot’i ne di mhä mahyetho, ne ’ra n’añ’o ya mhä.

’bots’e pite pe juäni tuki ñ’u


’yo bo ju ñ’äi pa deni
tsuti në fats’i yuni juni tai

3.5. N’añ’o nt’ot’i

• Gehya ya ñhö di nt’ot’i ne di hmä n’añ’o pe ra mhä ge n’at’a.

’yo, nxido, tsat’yo, chuku, fo’yo


bojä, t’ofo, meti, meñu, k’axt’i
ts’udi, bizu, zajua
dänxu, ’behñä, bome, xitsu, peja, dötsu
meta, taamfo, boxi, mede, menjä, mingua, tangua
entho, nzatho, mahotho, ts’unganza
ta, dada, tada
tsukuä, mfixhe’mi

46
3.6. Ya mhihi

• Ya mhihi noya ha ra hñähñu di mha ngu xa gohi ra nt’ot’i. Honde ya thuhu hindi
mpadi.

landro bexo
bi nthöki sabudo
axnu xabo
lamä xebo
mixa mexa

3.7. Ma r’a ya hñö

NUNA MEXA BI HOKI MA ’RA YA ’RA’YO HÑÄ NE GOGEHYA:


nt’oxyabu t’ut’uenda, t’utpede
thandayabu ’bets’afëni, ’besfëni pets’afëni
t’oxgu njuänapazu, njuanadadhmi, njoxt’adutu
ninfenibojä madatsibi, madsbi

47
4. Nt’ut’ähñä

4.1. Ya n’año nt’ot’i në n’año nzuni ma ’ra ya hñö.

ajö, ajuä, dähmu, jä, ojä


atsmayo, zute
axnu, n’oge, n’ondo
äxkä’yo, puxjuai, puxjuei
badu, xobo
bät’ui, nzäi, nzöi, pat’ui
bexa, deti, de’yo
biyu, oni, t’un’i
bojä, domi, meñu, meti, t’ofo
boxt’i, thiza, xithi, zesthi
buu, hiatsi, nsani
changorgo, däm’oni, dänjua, godo, kodo, koli, nxoro, ’modä
chi, tsi, zi
chuku, kuchu, ’yo, tsat’yo, fo’yo
da, da
dangu, ngu, ñ’oi
dangua, dängu, döngu
däkmhi, dutu, mitu, ulu
deni, doni, dooni
dek’o, gätsi, ’mai, ntotse, tsegi, tsoni
deti, nda, tudi, xi’yo
disjua, jua, rosjua
domitsu, domizu, taxdoja
dopiñä, döpiö
doxhmö, ñäxmu, ñäxundo’yo
doxmo, huexbo, muxmo, ngoro, ngoxmo, ngöña, xonä
do’mi, dot’i, peents’i, tot’i
dooni, ndäpo, paxa, paxi
ets’e, xoke
fot’e, jot’i, ngura
futi, mudi, ndui
gäne, gäni, göne
gätu, godutu, götu, tuu
hangu, tengu
hää, höö
he’mi, tsuküa
hmujua, k’injua, nts’injua
hñoki, hñontho, mpekutho
hñui, nespi, nguspi, ntuspi
hñuxi, methuza
huexda, huexta, kueda
hyeeki, hyetsi
i’mhi, mhunts’i

48
ïti, nti, ntixfani, tindo
jä’t’i, nzedi, thedi, thengo
jahni, jäni, jöne
kähä, köhö
kähai, kahai, paxmahetsi, paxt’agui
kuat’agi, peski, pe’ski
kuaza, putanzaa, putombo, puza
kutgu, kutk’ü, t’ofani
k’apaxu, kuaxo, mfemfo
lomu, ndonts’i, ñuni, unts’i
maxo, xohni, zändi
ma’be, mö’me
mbaxjua, ngopa, ntsanigo
mbimhai, monhai, nxamhai
mefi, mepa, m’ego, ’ñehe
memt’a, me’bida
mfem’i, mfet’i, nkunthe, nxaha
mfemi, mpehmi, ñhufi
mfidi, nt’ots’i
mfuni, zudi
minä, mindo
möhi, ts’et’i, uni
mohua, nt’ats’i
monthe, nthethe
mpa’ñha, ñähni, näni
mpet’e, nxaha, ñhi
ndude, ndëki, tutsi
ndunthi, xangu
nehñä, nthuxne
nëhë, nxadi, the’t’i
nhati, nhat’i, tooge
nkonts’i, ñhot’e
nsani, ntexä, sani
nthähi, xähi
nt’athe, ximo
nuni, nunu, nupu
ñuni, tsimhe
ñ’utute, xahnate, xahnate, xambäte, xampate, xante
pamgo, pango
saha, xaa
si’ntsi, xinxi, xi’xi
t’exi, t’exu, zat’ei
tsokmo, tsokuñomu
tubu, tumu, tuxmu
xifi, xipi
yaa, yaha
’bodo, ma’ye, mbodo, m’odo

49
4.2. Ya ’ra’yo hñö

hietsi, mom’i, t’ets’i, tsoyo


hñetete, nehe, nxodi, tenitema
mpohne
mpohña
mpongahñä, ra’ts’uhña
mpoxhñu
nguhnamfeni
nsihni
nt’ofofëni
nt’ohni
nt’ohña
t’ot’ant’ani
tetant’ani
xeni
ya t’ofo, ya thuhu

NOTA: Los agregados y/o modificaciones realizadas en el 8º Taller, aparecen en la versión


en español, más no se reflejan en esta versión en hñähñu. Pendiente de actualizar esta
versión.

50
RELACIÓN DE PARTICIPANTES EN LOS TALLERES INTERESTATALES DE
NORMALIZACIÓN DE LA ESCRITURA DE LA LENGUA HÑÄHÑU.

No. NOMBRE ESTADO Y/O


PROG.. INSTITUCIÓN
1. Alejandro Ávalos Rincón Guanajuato
2. Celestino García Cruz Guanajuato
3. Rigoberto González González Guanajuato
4. José Guerrero Martínez Guanajuato
5. Yolanda de León de Santiago Guanajuato
6. Juan Martínez de Santiago Guanajuato
7. Joaquín Morales de León Guanajuato
8. Efraín Morales de Santiago Guanajuato
9. Saúl Morales Melquiades Guanajuato
10. Antonio Ramírez Cruz Guanajuato
11. Adriana Reséndiz de Santiago Guanajuato
12. Joel Reséndiz de Santiago Guanajuato
13. José Luis Reséndiz de Santiago Guanajuato
14. Mª Guadalupe Reséndiz de Santiago Guanajuato
15. María del Carmen Rincón de Santiago Guanajuato
16. Rosa Elia Rincón de Santiago Guanajuato
17. Tranquilino Rincón de Santiago Guanajuato
18. Laura Estela Sabino Hernández Guanajuato
19. Abraham Sánchez Gudiño Guanajuato
20. Hilaria Sánchez Morales Guanajuato
21. María Cristina Sánchez de Santiago Guanajuato
22. Teófilo Sánchez de Santiago Guanajuato
23. Ana Lilia Sánchez Trejo Guanajuato
24. Mª Rosalina de Santiago González Guanajuato
25. Eliacín de Santiago Martínez Guanajuato
26. Áurea de Santiago Sánchez Guanajuato
27. Fragancia de Santiago Sánchez Guanajuato
28. Heriberto de Santiago Sánchez Guanajuato
29. Isaías de Santiago Sánchez Guanajuato
30. Teodora de Santiago Sánchez Guanajuato
31. Margarita Solorio Hernández Guanajuato
32. Eulogio Trejo Reséndiz Guanajuato
33. Eusebio Velásquez Cristóbal Guanajuato
34. Juan Lara Sánchez Hidalgo
35. Gudelio Treviño Cruz Hidalgo
36. Eusebio H. Agua Bomaye Hidalgo
37. Saturnino M. Ambrosio Mezquite Hidalgo
38. Reyna Barquera Pedraza Hidalgo
39. José Basilio Santiago Hidalgo

51
40. María Luisa Biñuelo Villa Hidalgo
41. Anastasio Marcelino Botho Gaspar Hidalgo
42. Feliciano Bravo Peña Hidalgo
43. Ramiro Cajero José Hidalgo
44. Maria Caramaya Ambrosio Hidalgo
45. Lucía Claro Cruz Hidalgo
46. Gilberto Claro Moreno Hidalgo
47. Mardonio Coello Muthe Hidalgo
48. Sandra Edith Contreras Rangel Hidalgo
49. Rubén Cortés González Hidalgo
50. Balbina Mariana Cruz Cardón Hidalgo
51. Tomás Marcelino Cruz Cardón Hidalgo
52. Sofía Cruz Ramírez Hidalgo
53. Sabina de la Cruz Huerta Hidalgo
54. José Luis Dohui Rosales Hidalgo
55. José Chárrez Pedraza Hidalgo
56. Andrés Flores Cruz Hidalgo
57. Genaro García Mendoza Hidalgo
58. Pedro Martín Godínez Salas Hidalgo
59. Victorino Vicente Gómez Barranco Hidalgo
60. Federico González Monroy Hidalgo
61. Rufina Hernández Chavez Hidalgo
62. Roberto Hernández González Hidalgo
63. Justino Hernández López Hidalgo
64. Benigno Hernández Ramírez Hidalgo
65. Alberta Hernández Rosquero Hidalgo
66. Reyna Hernández Rosquero Hidalgo
67. Abel Cayetano Huizache Roque Hidalgo
68. Floriberto Huizache Roque Hidalgo
69. Magdalena Isidro Abeu Hidalgo
70. Vicente Lara Hernández Hidalgo
71. Andrés López Pérez Hidalgo
72. Florentino López Pérez Hidalgo
73. Armando Lucas Asiaín Hidalgo
74. Raúl Macuil Martínez Hidalgo
75. Juan Carlos Martínez Simón Hidalgo
76. Javier Mendoza Mejía Hidalgo
77. Sofía Mendoza Meza Hidalgo
78. Celia Mendoza Ramírez Hidalgo
79. María Féliz Montes Santos Hidalgo
80. Ruperta Montes Santos Hidalgo
81. José Reyes Ortiz Cruz Hidalgo
82. Gumersindo Ortiz Pérez Hidalgo
83. Guillermo Ortiz Ramírez Hidalgo
84. Emilio Jaime Padre Hormiga Hidalgo

52
85. Federico Pedraza Catalán Hidalgo
86. Juan Pedraza N. Hidalgo
87. Germán Peña Lora Hidalgo
88. José Manuel Pérez Cruz Hidalgo
89. Pedro Pablo Pérez Paredes Hidalgo
90. Domingo Pérez Pérez Hidalgo
91. Virginia Quezada Pérez Hidalgo
92. Braulio Ramírez Ángeles Hidalgo
93. Silvestre Rodríguez Doñú Hidalgo
94. Hermenegildo Salas Huizache Hidalgo
95. Leobardo San Agustín Martínez Hidalgo
96. Miguel San Juan Mérida Hidalgo
97. Fernando Secundino Tepetate Hidalgo
98. Rosendo Sevilla García Hidalgo
99. Irma Sevilla Pérez Hidalgo
100. Camila Torres Federica Hidalgo
101. Amalia Trejo Trejo Hidalgo
102. Francisco Vaquero Cortés Hidalgo
103. Sixto Vargas Paulino Hidalgo
104. Juan Velasco Cabrera Hidalgo
105. Guillermo Velasco Sampayo Hidalgo
106. Maribel Xaxni Ambrosio Hidalgo
107. Pablo Timoteo Xaxni Muthe Hidalgo
108. Cecilio Yeso Baltasar Hidalgo
109. Gabino Zapote Pedraza Hidalgo
110. María Matilde Zapote Pérez Hidalgo
111. Crisóforo Zapote Simón Hidalgo
112. Alicia Cano Rangel Hidalgo
113. Sofía Irene Tapia Cleofás México
114. María Josefina Aguilar Sánchez México
115. Asunción Mario Alcántara Hernández México
116. Juan Leonides Alcántara M. México
117. Manuel Álvarez Florencio México
118. Hugo Arteaga Álvarez México
119. Misael G. Basilio Águila México
120. José Bayón Gutiérrez México
121. Luis Becerril Escobar México
122. Emilio Benítez Martínez México
123. Gabina Benítez Martínez México
124. Ángela S. Bermúdez Rivera México
125. Roberto Bernal Melitón México
126. Aurelio Cervantes Velázquez México
127. Benita J. Contreras Miguel México
128. Salvador de la Cruz Miranda México
129. Víctor Chávez Agustín México

53
130. Mariano Dionisio Miguel de Jesús México
131. José Domingo Cleofás México
132. Martha Domínguez García México
133. Jesús Domínguez Gaspar México
134. Jorge Domínguez Pascual México
135. Antonia Florencio Dámaso México
136. Emma Flores Esquivel México
137. Sabás García Morales México
138. Florencia González Cipriano México
139. Víctor Marcelo González Cruz México
140. Luis Alonso González Espinoza México
141. Eusebio Guzmán Ortega México
142. Claudia Hernández Martínez México
143. Pedro Hernández Sánchez México
144. Ignacia Gregoria Juan Ocampo México
145. Mario Martínez Becerril México
146. Antonia Martínez González México
147. Hortensia Martínez Martínez México
148. Plácido Martínez Reyes México
149. Antio Morales Vega México
150. Genaro Ortega Delfino México
151. Carolina Paredes Hernández México
152. Victoriana Peña Molina México
153. José Rayón Gutiérrez México
154. María del Carmen Valente Martínez México
155. Fernando Valentín Valencia México
156. Avelino Álvarez Espinoza Michoacán
157. Sergio Bautista Martínez Michoacán
158. Salvador Cruz Adán Michoacán
159. Homero Hernández Contreras Michoacán
160. Tiburcio Soto Sebastián Michoacán
161. Jorge Abogado Santos Aguacuata Puebla
162. Omar Almazán Castillo Puebla
163. Efrén Álvarez Méndez Puebla
164. Ignacia Cantero Santos Puebla
165. Heriberta Corona Salvador Puebla
166. Oscar Cruz y Cruz Puebla
167. Eugenio Chichicastla Bonilla Puebla
168. Juan Manuel Chichicastla Mendoza Puebla
169. Victoriano Dothe Pérez Puebla
170. José Luis Espinosa Claudio Puebla
171. Genaro Fuentes Luna Puebla
172. Edna Yadira García Hernández Puebla
173. Nayeli García Hernández Puebla
174. José Francisco García Lechuga Puebla

54
175. Pablo González Francisco Puebla
176. Catalina Hernández Abraham Puebla
177. Yazmín X. Hernández Flores Puebla
178. Alonso M. Hernández Hernández Puebla
179. Francisco Hernández Manzano Puebla
180. Diego Hernández Reyes Puebla
181. Sabino Hernández Reyes Puebla
182. Citlali Hernández Sánchez Puebla
183. Joel Licona Ventura Puebla
184. Martina Licona Ventura Puebla
185. Fátima Leonardo Basilio Puebla
186. Raúl Martínez Martínez Puebla
187. Margarita Mérida San Agustín Puebla
188. Heriberto Monroy Marín Puebla
189. Jorge Monroy Vargas Puebla
190. Edna Yadira Narváez Álvarez Puebla
191. Fabián Narváez Álvarez Puebla
192. Donato Narváez Ríos Puebla
193. Beatriz Negrete Martínez Puebla
194. Diómedes Tito Negrete Martínez Puebla
195. Inés Ortega Pérez Puebla
196. Adriana Ortiz Niño Puebla
197. Gumersindo Paredes Ramírez Puebla
198. Gudelia Peña Hernández Puebla
199. Juliana Peña Pedraza Puebla
200. Horacio la Pila Aguacuata Puebla
201. Genaro Puentes Luna Puebla
202. Herminio de la Puerta Chichicastla Puebla
203. Paulina Rello Álvarez Puebla
204. Juan Lorenzo Ríos Aparicio Puebla
205. Crecencia Rodríguez Octaméndez Puebla
206. Juana Rojas Albino Puebla
207. Gabriela Román Lobato Puebla
208. Alberto Rosario Tolentino Puebla
209. Maribel Rosario Tolentino Puebla
210. Marciano Rubio Vergara Puebla
211. Mateo Salazar Pérez Puebla
212. Jesús Salazar Tolentino Puebla
213. María Magdalena Salitre Demha Puebla
214. Eulalia Salitre Huizache Puebla
215. Guillermo Rey Santos Aguacuata Puebla
216. Cira Solís Islas Puebla
217. Florida Solís Mendoza Puebla
218. Luz Tienda Castro Puebla
219. Gilberto Tolentino Martínez Puebla

55
220. Javier Tolentino Martínez Puebla
221. Jerónimo Tolentino Mendoza Puebla
222. Hilda Tolentino Mérida Puebla
223. León Vargas Cabrera Puebla
224. Justa Paula Vicente Ortega Puebla
225. Silvia Aparicio C. Puebla
226. Gabriela Román Lobato Puebla
227. Mª de los Ángeles Hernández Bautista Puebla
228. José Pérez Dondiego Querétaro
229. José Celso Alejandro Aparicio Querétaro
230. José Alejandro Ángeles González Querétaro
231. Evaristo Bernabé Chávez Querétaro
232. Claudio Cabañas Martínez Querétaro
233. Juan Manuel Cayetano Querétaro
234. Felipa Claro Mayorga Querétaro
235. Antonio Donmiguel Ángeles Querétaro
236. Eustacio Esteban Ventura Querétaro
237. Benjamín Estellez Pérez Querétaro
238. Eulogio García Hernández Querétaro
239. Florentina García Sabanilla Querétaro
240. Juan Bernardino González Melchor Querétaro
241. Hilarión González Morales Querétaro
242. Vicente González Morales Querétaro
243. José Hernández F. Querétaro
244. José Julián Hernández Guerrero Querétaro
245. Ángel Hernández Valencia Querétaro
246. Saúl Jiménez Pérez Querétaro
247. Anselmo Juan Filomena Querétaro
248. Juan Marcos García Querétaro
249. Ambrosio Moreno Gómez Querétaro
250. Atanasio Martínez Querétaro
251. Justina Nicolás Julián Querétaro
252. Raúl Ortiz de la Concha Querétaro
253. María del Carmen Pascual Blas Querétaro
254. Adolfo Pérez Anselma Querétaro
255. Felipe Pioquinto Ventura Querétaro
256. Cristóbal Ramos López Querétaro
257. Sara Reséndiz Carranza Querétaro
258. María Merced Reséndiz Morales Querétaro
259. Ranulfo Reséndiz de Santiago Querétaro
260. Sabino Sánchez Martínez Querétaro
261. Margarita Sánchez Morales Querétaro
262. Porfirio Sánchez Morales Querétaro
263. Timoteo Sánchez Morales Querétaro
264. Juan Saúl Sánchez Sánchez Querétaro

56
265. Antonia Sánchez de Santiago Querétaro
266. Samuel Santiago Buenaventura Querétaro
267. Clotilde de Santiago Dondiego Querétaro
268. Donaciano de Santiago González Querétaro
269. Alberta de Santiago de Santiago Querétaro
270. Antonio de Santiago de Santiago Querétaro
271. Cirila Trejo González Querétaro
272. María Luisa Trejo González Querétaro
273. José Luis Trejo Medina Querétaro
274. Aurelio Renato Valencia Jiménez Querétaro
275. Mateo Yerbafría Santiago Querétaro
276. Angice Alonso León Tlaxcala
277. Raquel Angoa Rojas Tlaxcala
278. Marisa Cuapio Cuapio Tlaxcala
279. Filiberto de la Cruz Estrada Tlaxcala
280. Rosa Domínguez Ortega Tlaxcala
281. Francisco Durán Escribano Tlaxcala
282. Miguel Ángel Escribano Tlaxcala
283. Reyna Hernández Sangrador Tlaxcala
284. Rosalía López Martínez Tlaxcala
285. Zenaida Mexicano Cajero Tlaxcala
286. Mariley Pérez Zepeda Tlaxcala
287. Marina Rivera Gómez Tlaxcala
288. Rosa Rojas Aguilar Tlaxcala
289. Margarita Tzoni Aguilar Tlaxcala
290. Reynaldo Alonso Bonilla Veracruz
291. Carmela Antonio Modesta Veracruz
292. Cristina Bonilla Flores Veracruz
293. Refugio Cervantes López Veracruz
294. Pedro Cruz Carlos Veracruz
295. Pedro Escamilla Jiménez Veracruz
296. Adán Flores Zacarías Veracruz
297. Luis García Antonio Veracruz
298. Francisco García Gregorio Veracruz
299. Juana García Quiroz Veracruz
300. Margarito García Velázquez Veracruz
301. Octavio García Velázquez Veracruz
302. Alberto Granada Martínez Veracruz
303. Rocío Guzmán Gabino Veracruz
304. Odilón Guzmán Hernández Veracruz
305. Lucas Guzmán Tolentino Veracruz
306. Enrique Hernández Hernández Veracruz
307. Tranquilino Hernández Hernández Veracruz
308. Juan Hernández Ramírez Veracruz
309. Eloy Luna Flores Veracruz

57
310. Víctor Luna Flores Veracruz
311. Galindo Martínez Rocha Veracruz
312. Nicolás Mauricio Máximo Veracruz
313. Julio Méndez Desiderio Veracruz
314. Pedro Méndez Desiderio Veracruz
315. Reynaldo Méndez Desiderio Veracruz
316. Gonzalo José Morales Veracruz
317. Juana Muthe Polvadera Veracruz
318. José Ortega Ignacio Veracruz
319. Yolanda Pérez Cayetano Veracruz
320. Javier Ramírez Flores Veracruz
321. René Ramírez Pérez Veracruz
322. Felipe Sánchez Alonso Veracruz
323. Máximo Teodoro Méndez Veracruz
324. Adán Teodoro Mauricio Veracruz
325. Román Teodoro Mauricio Veracruz
326. Gerardo Tolentino García Veracruz
327. Celerino Tolentino Tolentino Veracruz
328. Venancio Trejo Marín Veracruz
329. Rosa Valentín Mateo Veracruz
330. Hortensia Zacarías Granada Veracruz
331. Adolfo Bibiano Piquinto Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
332. Pedro Godinez Salas Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
333. Donaciana Martín Contreras Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
334. Moises roque Cerro Blanco Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
335. Diego Olguín Mezquite Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
336. Maribel Lugo Trajo Academia de la Cultura Hñähñu
(Hgo.)
337. Petra Benítez Navarrete Univ. Intercultural Bilingüe Edo.
de Méx.
338. Lourdes de la Cruz Miranda Univ. Intercultural Bilingüe Edo.
de Méx.
339. Margarita de la Vega Lázaro Univ. Intercultural Bilingüe Edo.
de Méx.
340. Directora de la DEII de
Sandra Edith Contreras R.
Hidalgo
341. Jacinto Cruz Huerta CELCI (Hgo.)
342. Tiburcio Cruz Lugo CELCI (Hgo.)
343. Alberto Avilés Cortés CELCI (Hgo.)
344. Francisco García Maldonado CELCI (Hgo.)
345. Juana González García CELCI (Hgo.)
346. Raúl Macuil CELCI (Hgo.)
347. Flor Elisa Nóhpal Cuéllar CELCI (Hgo.)

58
348. León Ramírez Ortiz CELCI (Hgo.)
349. Moisés Roque Mayé CELCI (Hgo.)
350.
351. CONAFE / Jefe Depto.
Rosa María Daffundio
Ling. (D.F.)
352. Francisco Javier Félix Valdez CONAFE
353. Imelda Hernández Páez CONAFE
354. Valentín Isidro R. CONAFE / Estudiante
355.
356. Liv Kony Vergara Romañí INEA. Distrito Federal
357. María Luisa González González INEA (Qro.)
358. Dr. Enrique Fernando Nava Director General INALI
359. José Antonio Luna Reyes INALI
360. Severo López Callejas INALI
361. Cristina López Llaveros INALI
362. Dr. Ernesto Díaz Couder UPN (D.F.)
363. Dra. María Soledad Pérez UPN (D.F.)
364. José Luis Godínez López UPN / Estudiante
365. María Luisa Hernández Vargas UPN (Hgo.)
366. Adriana Roque Corona UPN / Estudiante
367. José Carmen Díaz Miguel Ling. INAH
368. Severo López Callejas CIESAS
369. Alonso López Mar CGEIB
370. Marcelino Hernández B. Subdirector de Área. DGEI.
México, D.F.
371. Pilar Rivera Sánchez Personal Técnico. DGEI
372. Patricia Lagos Preisser Personal Técnico. DGEI
373. Ledia Avilés y Pool Personal Técnico. DGEI
Coordinación de los Talleres Interestatales
374. Director de Área. DGEI.
Mtro. Eleuterio Olarte Tiburcio México, D.F.
375. Subdirectora de Área. DGEI.
Mtra. Juana Zacarías Candelario México, D.F.

59
Normas ortográficas para la escritura de la lengua hñähñu
Instituciones que participan en el proceso de normalización de escritura de la lengua hñahñu.

60

S-ar putea să vă placă și