Sunteți pe pagina 1din 120

A

achachay [ačačay, ačačaw, atsatsay] in- Asha kunuklla allpapimi achirataka tarpun.
terj. expresión de frío. Yapa chiri kakpi rimay. achukcha [ačukča, ačugča, ačuxča] s.
Wawakunaka achachay nishpa chayamun. achogcha. Purutushina ankushpa pukuk,
Sin. Chiri chiri. waylla muru, shunkupi yana muyuyuk, ya-
achachaw [ačačaw, ačučuy] interj. amz. nushpa mikuna yuyu.
expresión de calor. Yapa rupay tiyakpi rimay. Wasipika achukcha lukruta mikurkani.
achachaw, mikunaka rupakmi kashka. achupalla [ačupalya, ačupaža, ačupilya]
Sin. Araray, rupakuk. s.s. achupalla. Kashayuk panka, uchilla cha-
achka [ačka, ačika, aška] adv. bastante, warshina, sunilla amuk pankayuk yura.
harto, mucho. Imatapash tawkata, tawka ti- Allpa saywapimi achupalla yurataka tarpuni.
yakta, mana ashallata rikuchik. ahana [axana] v. ofender, insultar, denigrar.
Chakramantaka achka saratami pallarkani. Pitapash piñachishpa rimana.
Sin. Ashtaka, hatunta, pachan, tawka, llas- Yayaka yankamanta, wawatami ahan.
hak. Sin. kamina, takurina.
achik [ačix, ačig, ači] s. luz, claridad, claro. akankaw [akaŋgaw, akaŋgu] s. amz. varie-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik dad de pava. Aw aw nishpa takik, yana pat-
llipyarik; imatapash rikunkapak kak. payuk, puka kunka hatun pishku.
Tamya punchapika achikka mana rikurinchu. Akankaw pishkuka sachapimi kawsan.
achiklla [ačixlya] adj. lúcido, claro, nítido. akapana [akapana, xakapana] s. s. remo-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik lino de viento. Sinchi wayra tukuyta hatari-
ancha llipyarik; imatapash rikunkapaklla kak. chishpa muyuk.
Tamya punchaka mana achikllachu kan. Wasi katataka akapanami aparka.
Sin. chuya. akapana [akapana] s. Júpiter. Intipa ayllupi
achikmama [ačikmama, ačimama] s. S. tiyak rumpu.
madrina. Wawa shutirikukpi markak warmi. akcha [akča, axča, agča] s. pelo, cabello.
Achikmamaka achikwawamanka tantatami Runapa umamanta ñañu puchkashina wiñak.
kamarin. Akcha rutuchishka kashpapash runallatakmi
achikyana [ačixyana, ačigyana] v. brillar. sakirin.
Inti killa llukshimushpa punchayachimuna. akcha shuwa [akča šuwa] s. s. libélula,
Killaka amsa tutapimi achikyachin. cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar-
achikyaya [ačikyaya, ačiyaya] s. S. pa- mak chillikshina rikurik.
drino. Wawata shutirikukpi markak kari. Akchashuwaka larkapimi tiyan.
Ñukaka, kay wawapa achikyayami kani. Sin. chikaru.
achillik-yaya [ačilikyaya, ačilyaya, atsil- akichana [axičana, akičana] v. s. cernir en
yaya] s. sn. dios. Runakunapa yuyaypi tu- harnero o en cedazo. Achka hutkuyuk antapi
kuyta ushak, tukuyta kuk. imatapash shushuna.
Achillikyayami yachaytaka ushachirka. ¿Palanta hakutachu akichakunki?
Sin. Apunchik, pachakamak, achiktayta, atsil, Sin. Shushuna.
achillyaya. akirinri [axiriŋri, axiximbri, axikimbri] s. jen-
achira [ačira, ačera, atsira] s. achera. Pa- gibre. Uchushina hayak, mishki ashnak,
pashina raku muyu, allpa ukupi pukuk mishki wiksa nanaypa, kunka nanaypa upyana
mikuna hampi.
43
AKLLANA

Kunka nanakpika akirinrita timpuchishpa up- Mapa allpawan pukllakpika akwasmi lluk-
yarka. shin.
akllana [aglyana, agžana, aŋlyana] v. elegir, 2. s. pelusa. Wakin kurukunapa, pankaku-
escoger, seleccionar. Allita rikushpa hapina. napa kashalla ñutu millma.
Mamaka kamchankapakka raku saratami ak- Kaspita llakllakpika akwasmi llukshin.
llan. Sin. 1 Izi, shikshi.
aklluna [axlyuna] v. tartamudear. Harkaris- ala [ala] s. amz. hongo. Sisashina, wanuku-
hpa harkarishpa mana alli rimana, wataris- napi, ismu kaspikunapi wiñak. Ismu kaspi-
hpa rimana. manta mikuna alata apamuni.
Manuel wawaka manchaymanta akllurka. Sin. Kallampa.
Sin. Harkarina, shimi-watarina. alalay [alalay, alaw, alay, lay] interj. expre-
akma [agma, akma] adj. sc. Que no se co- sión de temor, miedo o lástima. Mancharis-
cina. Wakin murukuna yanukpipash mana hpa kapariy, rimay.
chayak, mana yanurik. Wawaka machakuywan mancharishpa ala-
Akma papakunatalla yanushkanki. lay nishpa kaparirka.
2. papas peladas que al no ser remojadas alama [alama, ala] s. amz. Trato entre ami-
toman una coloración amarillenta. Llushtis- gos y compañeros. Antisuyu runakuna kari
hka kipa mana yakupi churakpi killuyashka mashipura riksirinkapak rimay.
papakuna. Ñukapa alamaka chuntata apamuni, nirka.
Akma papataka pipash mana mikunchu. alapana [alapana, alazana, arapana] v.
Sin. 1 Llumi, kaluk. snc. liar, rematar. Sinchita watashka sakiri-
aknina [agnina axnina, awnina] v. eructar. chun nishpa maytapash kutin achkata pi-
Mikushka, upyashka kipa shimimanta wayra lluna.
llukshina. Palanta allita pukuchun nishpa alaparkani.
Hayak aswata upyashpami payka aknirka. 2. v. sc. entretejer. Puchkakunata, ankuku-
2. dudar. Imatapash mana añishpashina, ma- nata ashankata awankapakshina churana.
nashina yuyay charina. Warmipa akchata ama kacharishka kachun
Kushipata rimashkata achkatami aknini. nishpa alapakuni.
Sin. akitana. 3. v. manera peculiar de pelear, especial-
aksu [axsu, aksu] s. tipo de falda. Anakus- mente las mujeres. Warmipura makanakuna.
hina, warmipa churana. Chay warmikuna alapanakurka.
Sisa kuytsaka mushuk aksutami churakun. Sin. 1-2 Chaknarina.
Sin. anaku. allawka [<*alyawka] s. lado derecho. Lluki
aktuna [axtuy] v. ss. escupir. Shimimanta chimpapi kak manya.
tukata llukshichishpa shitana. Wakin runakunaka allawka makiwan sinchi-
Yachana pachapika mana aktunichu. tami llamkan.
Sin. Tukana. Sin. Paña, alli.
akuna [akuy] v. sn. masticar. Mikunata kiru- allana [alyana, ažana] v. s. sacar, excavar.
kunawan kashtuna. Imatapash surkunkapak, imatapash satinka-
Hatunyayaka kamchata chayrak allimi pak allpata hutkuna.
akurka. Ukata, papatapash allamuni.
Sin. Kashtuna, kutarina, mukuna, kaskana. 2. v. Nivelar, igualar, aplanar. Allpa kurpaku-
akwa [akwa, axwa] s. amz. árbol de canelo. nata hillaywan waktashpa pampayachina.
Mishkilla ashnak kaspi, sañu tullpuyuk kara Wasita rurankapak yana allpata allakuni.
yura. Sin. 2 Pampayachina.
Akwa karapa yakuta upyanaka allimi kan. alli [alyi, aši, aži] adj. bueno, bien. Mana mi-
akwas [axwas, awas, axuwas] s. amz. llay shunkuta charik, imatapash sumakmi
sarna. Karapi llukshik unkuy. kan ninkapak rimay.

44
AMARU

Wakin mishukunallami alli shunkuyuk kan. dino. Puna suyupi kawsak, llamashina wiwa.
2. lado derecho. lluki manyapi tiyak. Allpaka millmaka awankapakmi allipacha
Wakinkunaka alli makiwan ñapash killkan. kan.
Sin. paña, allawka. allpamama [alypamama, alpamama] s.
allichina [alyčina, ažičina, aličina] v. arre- lugar donde se vive, la tierra. Maypi kawsan-
glar, componer, adornar, decorar, modificar, chik
mejorar. Mana alli kakta sumakyachina, wak- Allpamamapi tukuy muyuta tarpunchik.
llishkata alliman tikrachiy. allu [alyu] adj. amz. moho. Rupashka kaspi-
Kay punkutami allichirkani. kunapi, sara kuruntakunapi wiñak, puka uch-
2. v. sn. guardar, ahorrar, reservar. Muru pashina.
kakpi, kullki kakpi, churana kakpi, ima kakpi- Rupashka yantapika allumi rikurin.
pash wakaychina. 2. s. amz. chicha de yuca asada. Kusashka
Wiwata rantinkapak kullkita allichikuni. lumukunamanta rurashka aswa.
Sin. 1 sumakyachina. Alluta rurankapak lumuta kusakuni.
allikana [alyikana, ažikana, alikana] s. Sin. Pula.
salud, bienestar. Mana unkuywan kana. almayari [almayari] s. amz. tejido de hojas
Allikanata charinkapakka alli mikunatami mi- de palmera. Wasita kumpankapak chilli pan-
kuna kanchik. kamanta, chincha pankamanta, shiwa pan-
allilla [alyilya, ažila] adv. cuidadosamente, kamantapash awashka.
con cuidado, despacio. Imatapash ama pa- Mushuk wasitaka almayariwan katak rinchik.
kirichun, ama wakllirichun, ama piñarichun ama [ama] adv. no. Ima rurashkata harkan-
nishpa hawalla ruray. kapak, sakichinkapak rimay.
Mamaka shilata allilla apamunki, nirka. Wasimanka ama rinkichu.
2. adv. bien. Imapash alli kak. amakulu [amagulu, amalu] s. sn. inflama-
Unkushkaka ñami allilla kan. ción de ganglios. Runapa kunkapi shuk rum-
Sin. 1 Allimanta. pashina, punkirishpa llukshirik.
allimanta [alyimaŋta, alimanda] adv. cuida- Juana warmika amakulu unkuyta charin.
dosamente, con cuidado, despacio, poco a amallatak [amalyatak] adv. sn. ni dios
poco. Imatapash ama pakirichun, mana sin- quiera. Mana munashka ama paktachun.
chita rurana. Amallatak yachashkata kunkarinkichu.
Mankataka allimanta apamunki. Sin. amatak.
Sin. Allilla. amankay [amankay, amankaya] s. lirio,
alliyana [alyiyana, aliyana, ažiyana] v. sa- azucena. Shuk sisa ayllu.
narse, curarse. Unkushkamanta, chukriris- Amankay sisaka pampapi wiñan.
hkamanta hampirina. amapash [amapaš, amapiš] adv. aunque
Sin. Hampirina. no. Ama nikpipash imatapash ruray.
allku [alyku, alku, ažku, ačku, ašku] s. perro. Paykuna amapash shamukpi ñuka rirkani.
Runakunawan mashiyarishpa kawsak wiwa. amarak [amarak, amara] adv. s. todavía.
Wasita kamachun nishpa piñak allkuta cha- Imapash chayrak ama rurarichun nishpa har-
rini. kay.
allpa [alypa, alpa, ažpa, ačpa] s. tierra, Hampishka kashpaka amarak kanchaman
polvo, terreno.Tukuy ñukanchikpa ñawipi llukshinachu.
rikurik pampakuna, allpapachapashmi kan. Sin. Chayrak ama, manarak.
Tawka wakchami mana allpata charinchu. amaru [amaru, amarun] s. boa. Tukuy ma-
2. adj. silvestre. Mana tarpushka yurakuna. chakuymanta ashtawan yalli suni, runata, wi-
Irki allpa kashpami mana alli pukuchin. watapash mikuklla, yakupipash sachapipash
Sin. 2 Sacha. kawsak.
allpaka [alypaka] s. alpaca, camélido an- Ñukapa allkuta kunan puncha shuk amaru

45
AMATAK

mikurka. Hatunmamaka llama millma anakuta chura-


amatak [amatak] adv. sn. ni dios quiera. rin.
Mana munashka ama paktachun. Sin. aksu.
Amatak yachashkata kunkarinkichu. ananas [ananas, anunas] s. amz. fruta si-
Sin. amallatak. milar a la chirimoya. Killu pukuk, mishki yurak
amawta [amauta, amawtax] s. sabio, cien- mikunayuk muyu.
tífico del incario. Inkakuna kawsashka pa- Ananas muyuta paktanarayku yuramanta ur-
chapi yuyaysapa runa, yalli yachak runa. markani.
Tawantin suyupika achka amawtami anchayana [aŋchayana] v. s. empeorarse,
kawsarka. agravarse en una enfermedad. Kari, warmi,
Sin. Yachak. ima kashpapash ashtawan unkurishpa ka-
aminta [amiŋda] adj. sn. insípido. Kachita, tina.
mishkita mana charik mikunakuna. Sisaka uhu unkuywanmi anchayakun.
¿Rosaka aminta mikunatachu yanukun? Sin. Kutiparina, tukurina, ayatukuy, kalakyay.
2. apático, sin gracia. Shuk killasiki, imata- anchuchina [ančučina] v. quitar, mermar.
pash mana rimayta, rurayta munak runa. Ima harkakunatapash shuktak kuskaman
Chay runaka amintami tukurka. churana.
Sin. 1, 2 chamuk, upa, chamcha, hamlla, Antawa purichun ñanmanta rumita anchu-
chama, hamun, ñukñu. chirkani.
amina [amina] v. hastiar, empalagar, hartar. 2. restar. Achkamanta mashnatapash kichus-
Ima mikunamanta, shukkunamantapash hka kipa mashna puchushkata yachana.
shaykuna. Yalli kuykuna mirakpi katushpa anchuchini.
Payka aswa upyanataka mana amirkachu. 3. s. resta. Achkamanta mashna puchus-
ampana [aŋpana, ampana] v. s. bostezar. hkata yupaykunawan yachay.
Puñunayakpi shimita paskana. Kunanka anchuchiykunataka ñami yacha-
Wawaka yarkaymanta amparka. kunchik.
Sin. Haynalliy. Sin. suchuchina.
ampuku [aŋbuku] interj. expresión que de- anchurina [aŋčuna] v. retirarse, apartarse,
nota ironía (no friegues). Pipash watukashpa quitarse. Maykanpash shukman rina.
asikpi yankami niwanki ninkapak rimay. Ñami wakraka ñanmanta anchurikun.
Pay ñukata asikpimi ampuku nirkani. Sin. Kichurina, shuchurina, karuyarina.
amsa [amsa, aŋsa] adj. sc, amz. oscuro, ti- anka [aŋga] s. ave de rapiña, águila. Chu-
niebla, crepúsculo. Yana tutashina. chita, urpita mikuk pawak hatun pishku.
Amsa kakpika ama llukshinkichu. Sisapa chuchita anka mikun.
Sin. llantu. ankara [aŋgara] s. snc. recipiente grande
amullina [amulyina, amužina, amulina] v. de mate. Yapa hatun pillchi.
engullir; traer algo en la boca. Mikunata shimi ¿Ankarapichu mutita, challwantin
ukuman kachana. hapirkanki?
Amuklla sara kamchata amullini. 2. adj. excesivamente ancho. Imakunata-
ana [ana] s. lunar. Shuk aycha murushina, pash yapa patak kak.
aycha karapi wiñak. Ankara muchikutami rantipashkanki.
Kari wawapa rikrapi ana wiñakun. ankas [angas, aŋgaš] adj. azul. Hawapa-
anak [anak] adj. duro. Imapash sinchi kak. chashina rikurik tullpu.
Kay rumika anakmi kan. Ñukanchikka ankas muchikutami charin-
Sin. Sinchi. chik.
anaku [anaku] s. saya, falda. Warmikuna 2. adj. amz. pintón. Manarak pukushka mu-
chumpiwan wiksapi watarishpa churarina yukuna.
pachashina. Kay pakayka chayrak ankasmi rikurin.

46
APARINA

anku [aŋgu] s. vena, arteria; raíz. Aycha Llullu aswa.


ukupi yawarta tukuy aychaman pushak was- Llullu antunchita upyashpa unkushka kani.
kashina. 2. chicha de maiz tierno. Chukllu sarata allu-
Ñukapa ankupika mapa yawarmi huntashka. wan kimsa punchapi apiyachishka washa ru-
2. s. guìa de una planta o del bejuco. Yura- rashka aswa.
kunapi, kiwakunapi llullu waskashina llukshik. Yakunayaywan kani, atunchita karaway.
Sampu ankutaka ama pitinkichu. Sin. 1, 2 Kushuk, tikti.
3. s. hojas delgadas de cabuya seca. añanku [añaŋgu, añiŋgu] s. hormiga. Usas-
Chawar kiru sikipi wiñak pankakuna. hina rumi ukupi, yurapi kawsak puka, yana
Chawar ankuwanmi waskata rurakuni. uchilla wiwa.
4. s. amz. tipo de bejuco. Sachapi hatun yu- Runakunaka añankushinami tantanakunchik.
rakunapi kipiriyak waskashina. añañay [añañay, ananay, añañaw, ananaw]
Patas yurapi ankukuna huntashka. interj. s. expresión para referirse a algo her-
Sin. 1sapi. moso. Imakunapash kuyaylla rikurik, sumak
ankulla [aŋgulya, aŋguža, angura] adj. cau- rikurik.
choso; enserenado. Kanchapi pakarichikpi Anti suyu kuytsaka añañaymi karka.
asha llampuyashka. añas [añas, añaŋgu, añiŋgu] s. zorrillo. As-
Kay ukshaka ankulla pakarishka. hnak aychayuk uchilla allkushina allpata
2. adj. medio mojado. Manarak alli chakiris- allankapak tuta llukshirik.
hka takshashkakuna. Kay tuta añas ukata allashka.
Ankulla kaspika mana rupanchu. apachi [apači] s. carga, maleta. Hatun kipi.
ankuyana [aŋguyana] v. marchitarse, Kay apachitaka yachakuk churimanmi
secarse. Yaku illakpi, llantu illakpi yurakuna kachakuni.
tarpushka chakiriy kallarina. apachina [apačina] v. hacer cargar. Imaku-
Yalli usyay kakpi chakra ankuyashka. natapash washapi churana.
Sin. Wañuyana, chakiyana, urmayana. Kurika yantatami wiwaman apachin.
ansa [aŋsa] det. sc. amz. poco. Ashalla, apamama [apamama, apama] adj. s. vieja;
mana achka. abuela. Achka watayuk apa warmikunata
Ansa allpata charini. ninkapak shimi.
Sin. asha. Apamama warmikunaka ninan yachakku-
anta [aŋta] s. cobre, meta; fierrol. Mankata, nami kan.
achik ankukunata, shukkunatapash rurana Sin. Paya.
puka tullpuyuk rumishina. apamuna [apamuna] v. traer. Imatapash
Anta waskaka sinchimi kan. karumanta paktachimuna.
antawa [aŋtawa, antawiwa] s. carro, vehì- Juan mashika wakrata ¿ñachu apamurka?
culo. Antamanta rurashka, pirurushina apankura [apaŋgura] s. amz. cangrejo.
chusku chakiyuk, runata, kipita aparik. Chunka chakiyuk, ñawpaman washaman,
Tukuykuna antawapi shamunchik. alliman llukiman purik, yaku rumi ukupi kaw-
Sin. Anta-chuna. sak wiwa.
anti [aŋti, andi] s. regiòn oriental; oriente, Apankurata yakupi mashkakuni.
este. Inti llkushina. apapa [apapa] s. amz. bùho negro de
Intika antitami llukshin. pecho amarillento. Uchpa tullpu millmayuk
Anti suyu [aŋtisuyu] s. región oriental del tutapi tun tun rikrata uyachik pishku.
Tawantin suyu. Inkakunapa pachapi inti lluks- Wawaka apapa wakakpilla ña mancharin.
hina Cuzco llaktaman sakirik suyu. Sin. Kukupa.
Kanka Antisuyu markamantami kanki. aparina [aparina] s. manta para cargar.
Sin. inti suyu, sacha suyu. Wawakunata, imatapash washapi churashpa
antuchi [aŋduči] s. amz., ss. chicha tierna. shuk pachawan pilluriy.

47
APARINA

Kay aparinawan wawata pachallichini. Sin. Kuraka, pushak, apak.


Sin. pintu. apu [apu] s. amz. tipo de insecto. Uchilla
aparina [aparina] v. cargar. Imatapash chillikshina, hapikpi ashnak wiwa.
waskawan watashpa washapi churay. Apu kuruta hapishka makiwan hilluta
Palantawan ashankataka llashak kakpimi hapini.
mana aparirkani. Sin. Manchu.
2. cargar frutos el árbol. Ima yurakunapash apunchik [apunčik, apunči] s. nuestro
muyuyuk tukuk. dios; Jesús. Pachakamak kachashka, chaka-
Shañu yuraka ñami aparishka. tapi wañushka runa.
apay [apay] s. paquete, bulto. Imapash kur- Iñik runakunaka apunchiktami kuyan.
pashka allita watashpa maymanpash kacha- Sin. Achillikyaya.
nalla. apunchik-wasi [apunčik wasi] s. iglesia,
Kay apayta Quito llaktaman kachasha templo. Pachakamakta willankapak, mañan-
nini. kapak rurashka wasi.
Sin. Kipi, kipishka, watashka, maytushka. Iñikkunaka punchantami apunchikwasiman
apana [apana] v. llevar. Imatapash kay- rin.
manta maymanpash yallichina. Apya yala [apya yala] s. continente ameri-
Kay kamuta yachanawasiman apakunchik. cano. Aztecakuna, mayakuna, chibchakuna,
api [api] s. mazamorra, colada, sopa. Kuta- inkakuna kawsashka hatunllakta.
kunata yakuwan chakrushpa yanushka mi- Apya yalapika achka chikan runami kawsan.
kuna. Sin. Pantinsaya.
Waña apita mashaman kararkani. ara [ara] s. sc. Tipo de piedra; mineral. Allpa
2. adj. suave. Imakunapash mana sinchi kak. ukupi tiyak rumi.
Api palantata apamunchik. Chay urkupika kuri ara rumimi kaman.
3. adj. amz, sc. Débil. Mana sinchi aychayuk araray [araray, araw, aRaRay] interj. s. ex-
runakuna. presión de calor o quemante. Yapa rupaymi
Api kashkamanta payka mana yachankapak ninkapak rimay.
rirka. Rumiñawi wawaka chakipi rupak mikuna ur-
Sin. 1katu; 2 ñutu, sampa, llampu; 3 irki, makpika araray nirka.
kalak. Sin. achachaw.
apichu [apiču] s. camote. Papashina allpa araw [araw] s. amz. variedad de lora. Way-
ukupi pukuk. lla patpayuk, rimayta yachapayak, uma
Apichutaka ñuñuntin mikunchik. chawpipi killu patpayuk, araw araw kaparik
Sin. kumal. hatun pishku.
apiw [apiw, apyu, abiu] s. caballo. Ushkuta Kanka ¿llullu arawtachu hapirkanki?.
ashtawan yalli hatun wiwa, imatapash arawi [arawi, xarawi] s. poesía de la litera-
aparinkapak alli. tura kichwa. Sumakyachishka rimaykuna.
Runa llaktakunapika ashtawan apiwkunami Runa ayllukunaka may sumak arawikuna-
raymipak mutsurin. tami charinchik.
Sin. Hatun paku. arawikuk [arawik, arawikuk] adj. poeta. Al-
apiyana [apiyana] v. suavizarse. Muyuku- lichishka rimayta rimak, killkak runa.
nata, ima murutapash yanukpi amukyana. Arawikukka wawakunata kusichinmi.
Mutika yanukukpillatak apiyarka. ari [ari] adv. si. Munanimi ninkapak rimay.
Sin. Kapiyana. Ari, kayami yanapankapak shamusha
apu [apu, apux, apug, apuk] s. jefe, sobe- yuyani.
rano, autoridad. Hatun tantanakuypi runaku- arina [arina] v. estrenar; impermeabilizar.
nata pushachun shutichishka runa. Mushukta imatapash yachachina.
Apu pushakta akllayman rini. Mushuk mankata arikuni.

48
ATUK

armana [armana] v. bañar. Ukkuta may- rascar, firmar. Silluwan imatapash hawalla
llana. kakuy, chukrichiypash.
Wawata kunuk yakuwan armachikuni. Chawar kashaka sinchita aspin.
asha [aša] det. poco. Mana achka. aswa [aswa, asa, asuwa] s. chicha. Muru
Asha kullkita mañankapak rikuni. kutashkata yakuwan mishkiwanpash
Sin. Ansa, piti. yanushpa, pukuchishpa upyana.
ashalla [ašalya, ašala] adv. muy poquito. Raymipika hura aswatami upyani.
Ashtawan piti. aswana [aswana, asana] v. preparar chi-
Kapika, yakuka ashallami llukshin. cha. Sara, chawar mishki, lumu, palantata
ashanka [ašanka, ašanga] s. canasta de yanushpa pukuchina.
fibra de palma. Ukshamanta rurashka, ya- Lumu kutata yanushpa aswakuni.
nuna ukupi mikunata, aychata churankapak atakapi [atakapi] s. variedad de boa gi-
warkurayak. gante. Runata mikuklla hatun, yapa millay
Ashankapi aychata churani. amaru.
ashi [aši] adj. s. amante. Sawarishka kipa Yaku manñakunapi tuta purinaka llakillami
kari kashpa, warmi kashpa shuk kuyashkata atakapi rikurin.
charik. ataku [ataku] s. ss. sangorache. Kapulis-
Ashita rikunkapak shamuni. hina pankayuk, nanaykunata hampik, miku-
Sin. Wayna, kuyak. napash yuyu.
ashnak [ašnax, asna, ašnak, asnak, ašnag, Apita atakuwan yanuni.
asnag] adj. oloroso (agradable o desa- atallpa [atalypa, atalpa, atažpa, atawallpa,
gradable). Imapash alli, mana alli mutkirik. atapa, ataba, atiža, atilpa, atilba, atilypa,
Mishki ashnak sisata tarimuni. atulba, atil] s. snc. gallina. Runapa wasipi
ashnana [ašnana, asnana] v. oler. Imapash kawsak, ishkay chakiyuk, lulunta wachak
ñukanchikpa sinkaman mutkirik. hatun pishku.
Ishpinku pankaka yapata ashnan. Ñukapa wasipika atallpata mikurkani.
ashtawan [aštawan, astawan, aštaun] adv. Sin. Wallpa.
más, además. Imapash charishka, tiyashka, atatay [atatay] interj. expresión que denota
munashka hawa yapa kak. asco. Imakunapash mana alli ashnak.
Mishki mikunata ashtawan mikunayan. ¡atatay! Aychaka ña ismushkami kashka.
Sin. yapana. Sin. millanay.
ashtana [aštana, astana] v. acarrear, tras- atina [atiy] v. vencer, poder, sobresalir. Ut-
ladar, transportar. Imatapash shukmanta kalla imatapash mishashpa rurana.
kutin shukman churay. Utkashun nishpa payta llankaypi atirkani.
Yakuta pukyumanta wasiman ashtakuni. 2. porfiar, exigir, insistir, apurar, prevalecer.
asichik [asičik] s. bromista. Imatapash Mañashka kipa, mana utka tukuchikpi kutin
asichinkapak rimashka. mañana.
Imata nishpapash asichik runaka tukuyta Kanka, ¿ima nishpatak atikunki?
asichinllami. 3. sc. hablar demasiado.Yapata rimana.
Sin. nuspa. Payka imata rimashpapash atikunmi.
asina [asina] v. reir, burlar. Imatapash yuya- Sin.1 Mishana; 2 utkana.
rishpa, rikushpa, uyashpa, shikshichikpi shi- atsikyana [atsikyana, atsiyana] v. estornu-
miwan kushiyarina. dar. Sinka uku shikshikpi atsik niy.
Kushilluka kanwanmi asikun. Allpa haku sinkaman yaykushkamanta,
aspi [aspi] s. raya. Sunipash, kutupash ñañu payka atsikyan.
rawashina kak. atuk [atux, atug, atuk, atu] s. S. lobo. Al-
Allpapi shuk aspita rurashpa sakini. lkushina rikurik: waykupi, kakapi, chiri urkupi
aspina [aspina] v. raspar, arañar, escarbar, kawsak wiwa.

49
ATUK SARA

Atukka puka atallpata hapishka. Rumi ñawika sinchi awkami karka.


atuk sara [atux sara] s. maíz silvestre. 2. persona inadaptable a las costumbres de
Puka tulluyuk takshanapak muyuta aparik un pueblo. Mana llaktakunapi yacharik runa.
kiwa. Payka kay llaktapika awkami kan.
Warata atuk sara muyuwan takshani. Sin. 1. makanakuk.
atupa [atupa] s. s. maíz plagado.Yana ku- awki [auki] adj. príncipe, persona noble; sa-
tawan chakrurishpa ismushkashina tukushka cerdote; divinidad. Ñawpa pachapi ushayyuk
sara. runa.
Kunanpika chukllukunapash atupami tukun. Ataw wallpaka awkimi karka.
2. s. vieja. Atupa warmi, paya warmi. awkish [aukiš] s. comida ritual de los fune-
Kanka atupa warmishinami mana kallpanata rales. Runa wañuypi chakrushka mikuna-
ushanki. kuna.
3. ss. necio. Mana imatapash uyak. Awkish mikunata ruraytami yachani.
Atupa kashkamanta yachakukta kamirka. awkish [aukiš] s. danza del año nuevo.
Sin. 2 Paya; 3 uparinri. Mushuk watapi tushuna.
atyak [atyak, atyag, atiax] s. babosa. Chaki Runaka awkishta tushun.
illak wiwa, llukashpalla pampakunapi awlakanu [awlaxanu, alwaxanu, alwakanu]
llawsata sakishpa purik kuru. s. sc. repartidor de alimentos en las fiestas.
Tamya pachakunallapimi ashtawan atyakku- Raymipi mikunata rakik.
naka rikurin. Churi sawarikpika awlakanukuna mikunata
Sin. Unik. rakirka.
awanakaspi [awanakaspi] s. s. telar. Sin. Mulumasha.
Chakatashpa rurashka kaspi. awllina [awlyina, awžina, alwina] v. s. urdir.
José awanakaspipimi makanataka awan. Churanata awankapak puchkakunata kaspipi
awasi [awasi, agwasi] adj. amz. inepto en allichina.
la caza y pesca. Wiwata, challwatapash Yachakuk puchkata awllin.
mana hapinata ushak runa. Sin. allwina.
Chay karika awasimi rikurin. aya [aya] s. cadáver. Wañushka runa.
awana [awana] v. tejer. Churanakunata, Kaynaka ayata wantushpa aparkachik.
imakunatapash achka puchkata chimpachis- 2. fantasma, espíritu; poder, fuerza. Chawpi
hpa rurana. tuta unkushkapa ñawipi runashina rikurik.
Maykankunaka chumpikunata awan. Runa yuyaypi manchachishpa purik.
2. v. amz. Poner cubierta a la casa. Ñukapa Uchilla wamrataka ayami manchachishka.
wasita wayuriwan awarkani. 3. silvestre. Imapash mana tarpushpa wiñak.
3. v. amz. Hacer objetos de barro. Manka all- Aya kiwaka achkata wiñanllami.
pawan kallanata ruray. Sin. 1. wañuska; 2. ushay, kallpa, samay; 3
Anti suyupika shinami mukawatapash sacha.
awanchik. ayampakuna
awinchina [awinčina, awinžina] v. ss. re- [ayampakuna, ayumphakuna] v. amz. snc.
sembrar. Mana wiñashkakunapi kutin tarpuy. sancochar, soasar. Hawa hawalla yanushka-
Sarata kaspiwan utkushpa awinchinki. kuna, kusashkakuna ruray.
2. rellenar. Allpawan, imawanpash Ñanpi mikunkapak challwata ayampa-
chushakkunata huntachina. kunchik.
Yachakukka shuyukunata awinchin. Sin. Hawchana.
Sin. 1 Katichina, 2 huntachina. ayapampa [ayapamba, ayapampa] s. ce-
awka [awka, awkak] adj. guerrero, militar, menterio, panteón. Wañushka runapa ay-
soldado. Ñawpamanta pacha sinchi runa, mi- chata pampana.
llay, makanakuk runa. Tukuy runakunami ayapampapi ayakuna-

50
AYSANA

man karankapak rinchik. rik rini.


ayar (<*ayar) s. noviembre. Chunka shuk- ayllu llakta [aylyu lyakta] s. comunidad.
niki killa. Ayllupura, mashipura tantakushpa kawsana
Ayar killapika aya pampaman wañushkaku- suyu.
nata rikunkapak yuyarinkapakpash rinchik. Runakunaka ayllullaktata charinchik.
aycha [ayča] s. carne. Runakunapa, wiwa- ayllu shuti [aylyu šuti, ayžu šuti] s. apellido.
kunapa tukuy ukku. Yayamamamanta chaskishka, mana chinkar-
Ñukaka challwa aychatami kusakuni. ishpa katimuk shuti.
2. cuerpo. Kawsakkunapa ukku. Ñukapa mashipa ayllushutika “Pichisakami”
Tukuy aychami nanawan. kan.
Sin. 2 Ukku. aymuray (<*aymuray) s. mayo. Pichkaniki
ayki [ayki] s. bo. estafa. Imatapash uma- killa.
chishpa kushka. Aymuray killapika llamkakpa punchami kan.
Kachita rantikukpi aykita rurarka. ayri [<*ayri] s. hacha. Millashpa
aykina [aykina] v. bo. estafar. Imatapash wañuchinkapak hillay.
umachina. Ayriwan yantata chiktani.
Kachita rantikukpi kullkita aykirka. ayriwa (<*ayriwa) s. abril. Chuskuniki killa.
Sin. Umachina, muspachina. Ayriwa killapika achkata tamyan.
ayllu [aylyu, ayžu] s. familia, pariente, linaje, aysana [aysana] v. halar, extender, estirar,
genealogía; sistema. Yaya, mama, churi- deslizar, arrastrar. Imatapash makiwan chu-
kuna, hachi, hatunyayamama tantalla kaw- tay.
sakkuna. Mamaka makimanta wawata aysarka.
Kay punchakuna ayllukunata muyunkapak Sin. Chutana, shitana.

51
CH
chachina [čačina] v.s. sentarse los niños. Wakin pushakkunaka alli rimaykunawan
Maypipash wawakuna tiyarina. chakchun.
María wawaka puñunapimi chachin. chaki [čaki] s. pie, pata. Runakuna, wiwa-
chaka [čaka] s. puente. Mayu hawata kuna purinkapak mutsurik ukku.
chimpankapak kaspikunawan, mana kas- Tiyu allpata sarukpi chaki pamparirka.
hpaka rumi-kutawan rurashka ñan. chakichina [čakičina] v. secar. Ima shutus-
Yachakuk wawakunaka chakatami yallin. hkata, hukurishkatapash intipi churana.
2. cadera, anca. Runapa washa tulluwan is- Hura sarataka aswankapak sumaktami cha-
hkantin chankawan tinkichik siki tullu. kichin.
Payka chaka tullutami nanachikun. chaki chichu [čaki čiču] s. pantorilla. Ru-
chakana [čakana] s. camilla. Kawitushina nakunapa kunkuri washa uraypi sakirik ay-
wañushkakunata, unkushkakunatapash chasapami kan.
wantunkapak rurashka. Mamapa chaki chichupi chupu llukshishka.
Unkushka mashita chakanapi aparkanchik. chaki kati [čaki kati] s. rastro, huella, pi-
2. s. escalera. Ishkay suni kaspipi kinrayman sada. Ima purishkata riksinkapak tarinka-
tawka uchilla kaspikunata watashka. kama rikuy.
Yuramanta palltata hapinkapakka hatun Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka,
chakanatami ruranchik. chayta chaki katita rurakunchik.
chakata [čakata] s. cruz. Shayak kaspipi Sin. Yupi, sarushka.
umaman kinray watashka kaspi. chakka [čaxa, čaga] s. amz. variedad de
Ayapampapika achka chakatami rikurin. raposa. Uchilla añasshina, ashnak yakuta is-
chakatana [čakatana] v. entrecruzar; en- hpak.
trelazar; crucificar. Ishkay kaspita chawpipi Millay chakkaka atallpa lulunta mikurka.
chimpachina. Sin. chucha, sinik.
Juan mashika wasi hawapi kaspikunata cha- chaklla [čaglya, čagža] s. s. palos y carrizos
katan. utilizados para cubiertas y paredes de
Sin. Waskachina. casas, corrales y cercas. Wasita katankapak,
chakchuna [čaxčuna, čakčuna, čagčuna] pirkankapak sukuskunata, kaspikunawan
v. s. descomponer, regar, botar, esparcir watashka.
agua o granos. lmatapash karu karupi shita- Ñawpa wasikunaka sukus chakllawan ru-
na. rashkami kan.
Pichankapak ama allpa hatarichunka yaku- chakmana [čakmana, tsakmana] v. bo. cul-
wan chakchun. tivar la tierra para sembrar; virar la tierra con
2. v. hacer algo a escondidas. Imatapash pa- el azadón. Llachuwan allpata ukumanta ha-
kalla rurana. waman tikrachiy.
Churika mana chariymanta yayapa ruwanata Yana allpapi papata tarpunkapak chakmani.
raymiman chakchun. chakmay (<*čakmay) s. agosto. Pusakniki
Sin. 1 Hichana, chiwana, shitana, tallina, par- killa.
kuna. Chakmay killapika, Sallka suyupika
chakchuna [čaxčuna, šaxšana, šaxšuna, yachakuk wawakunaka sumakta samakun.
šaxšina] v. scs. alabarse, ponderar. Llullas- chaknana [čaknana, tsaknana] v. maniatar,
hpa rimankapaklla alli yuyaykuna. amañar, amarrar, liar, atar pies o manos.
52
CHAMKANA

Maykantapash chakita makita waskawan descriarse, dañarse, descarriarse, desviarse


watana. de los valores. Maykanpash wakllirishka
China wakrata ñuñuta kapinkapakka chakita tukuna.
chaknanchik. Wakcha wawakuna hatun llaktakunaman ris-
chakra [čakra, čagra] s. sementera, chacra. hpaka achkatami challan.
Muyukunata tarpushka pampa. Sin. Wakllina.
Tukuy ayllumi sara chakrata hallman. challchina [čalyčina] v. sc. rasgar, peda-
chakrana [čakrana, čagrana] v. s. cultivar, cear la ropa. Ima churanakunapash llikina.
preparar la tierra para la siembra. Allpamanta Wawaka pukllaymanta warata challchirka.
mapa kiwakunata anchuchishpa allichina. Sin. Llikina, chillpina.
Sarata tarpunkapak allpataka wanuwanmi alli challina [čalyina, čažina] v. s. recoger resi-
chakranchik. duos de cosechas. Murukunata pallay washa
2. s. recoger los primeros frutos de la semen- puchushkakunata tantachina.
tera. Pukuy kallarik mushuk murukunata cha- Ayllullakta wamrakunaka papata challin.
kramanta pallana. 2. v. descarriarse. Maytapash riklla.
Yayaka mushuk kapuli murukunata chakran. Ayllu wakllirikpika wawakunaka challin.
chakruna [čakruna, čagruna] v. mezclar, Sin. 1 challana, chukchiyna
combinar. Imatapash shukkunawan cha- challun [čalyun, čalun] s. amz. variedad de
puna. mosquito. Uchilla puka chuspi. Aswa
Alli mikuyta charinkapakka tukuy sami muru- mankapi, mishki mikunakunapipash tantarik.
kunatami chakrun. Aswa hamchipika achka challunmi tiyarinata
Sin. Chapuna. munan.
chakuk [čakuk] s. cazador. Imatapash challwa [čalywa, čazwa, čalua, čawla] s.
hapik. pescado, variedad de pez bocachico. Yakupi
Yayaka alli chakuk kashpa, lumukuchita ha- kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak, tanta-
pirka. nakushpa purik wiwa.
chakukina [čakukina] v. emitir sonidos los Katu pampapi challwata rantinkapak rikuni.
cerdos al masticar. Kuchikuna mikunakunata Sin. Yaku aycha.
akuna. chamcha [čamča, čamža, čaŋžu, čaŋču]
Kuchiman ismu sarata karakpika achkatami adj. sc. apático, sin gracia. Killaysiki, imata-
chakukin. pash mana munak.
chakuna [čakuna] v. ss. desmontar, cazar Payka chamcha runami kan.
Allpakunata allichina, aya kiwakunata anchu- 2. sn. ss. insípido, desabrido, soso. Mishki
china. illak.
Muyukunata tarpunkapakka allpatarakmi Unkushkamanka asha chamcha mikunatami
chakun. karanchik.
challa [čalya, čala] s. ss. Planta seca del Sin. 1 Upa, chamuk, aminta, hamlla. 2 ñukñu,
maíz; productos o granos que se quedan aminta, hamlla.
después de la cosecha. Murukuna pallas- chamiku [čamiku] s. s. chamico, planta sil-
hkapi sakirishka. vestre pequeña. Sisa ukupi kashayuk, waylla
Papa allaypika challa sakirinmi. tullpuyuk yura.
challana [čalyana, čalana] v. ss. recoger Sara chakra ukumanta chamiku yurakunata
granos o residuos de cosechas. Murukuna tantanchik.
pallay kipa puchushkakunata tantachina. chamka [čamka, čanka] adj. mal molido.
Wamrakunaka uchilla papataka achkatami Rakulla kutashka.
challan. Chuchikunaka chamkata mikun.
Sin. Chukchina, challina. chamkana [čamkana, čankana, tsamkana,
challana [čalyana, čažana, čalana] v. ss. tsankana] v. triturar, moler grueso. Ima mu-

53
CHAMPA

rukunata raku rakulla kutana. yukmi kan.


Chuchiman karankapakmi kutana rumipi sa- chanka [čaŋga] s. pierna; muslo. Kunkuri-
rata chamkanchik. manta sikikaman tiyak aycha.
champa [čampa, čamba, čaŋba, žaŋba] s. Wakra chankata charkishpaka raymipak wa-
s. terrón de césped. Allpata kiwantin llukshi- kaychinkuna.
chishka. chankana [čaŋgana] v. entrecruzar las
Tarpunkapak llachuwan champata chak- piernas, sujetar con las piernas. Pitapash
mani. chankawan pilluna.
champayana [čambayana, čaŋbayana, Hatun yuraman sikankapakka chankawan
šaŋbayana] v. sc. tener malestar; decaerse. chankani.
Ñukanchikpa aychakuna shaykushkashina chantasu [čantasu, čantazu] s. sc. Llama;
tukuna. burro. Ushushina hatun wiwa, apachikunata
Ñukapa aychaka aswata upyakpimi cham- aparik
payan. Chantasu wirawanmi wayrashka unkuytaka
Sin. urmarina. hampin.
champira [čambira] s. chambira. Sacha Sin. Llaminku, runallama.
ukupi tiyak, killu puchkayuk yurami, pitashi- chañawi [čañawi] s. amz. variedad de pá-
nalla. jaro que imita a los demás de su especie. Ya-
Champiramanta puchkawan unkutami awar- nawan, killuwan muru pishku, tukuy
kani. pishkukunata yachapak.
champuru [čamburu] s. chamburo. Papa- Anti suyupika chañawi pishkuka sumaktami
yashina mikuna muyuta aparik yura. takin.
Champuru yura alli pukuchunka kamanami chapa [čapa] s. amz. frutos que crecen pe-
kan. gados. Tinkirishpa, llutarishpa wiñak muru-
2. tipo de árbol espinoso. Hatun kashayuk kuna.
api yura. Kay chapa palantata kuchiman karay.
Anti suyupika champuru yuramanta allimi Sin. Misha.
mitsarina kanchik. chapak [čapak] s. vigilante, policía, agente,
Sin. 1 Chilliwakan. detective. Awka runashina, llaktapi kawsak
chamuk [čamuk, čamux, čamug, xamun, runakunata kamak.
čama, čamak] adj. insípido, desabrido, soso. Chapakkunaka millay runakunamanta
Ima mikuykunapash mishkita, kachita mana kaman.
charik. chapana [čapana] v. espíar, mirar, obser-
Unkushpaka chamuk mikunatallami mikun. var. Imatapash pakalla rikuna.
2. apático, sin gracia. Killaysiki, imatapash Ama shuwachunka tukuykuna chapanchik.
mana munak. Sin. Rikuy.
Tantanakuypi Juan mashika chamukmi ya- chapul [čabul] s. mariposa. Sumak
llin. tullpuyuk patak rikra, pawashpa chuspishina
Sin. Ñukñu, hamlla, upa, chamcha, aminta. purik.
chanchana [čaŋčana] v. sc. entablillar. Sisa yurakunapika sumaktami chapulkunaka
Kaspikunapura llutachishpa tullu pakirishkata tiyarin.
chumpiwan pilluchina. Sin. Pillpintu.
Chaki tullu pakirikpika hampi wasiman apan- chapuna [čapuna] v. mezclar, hacer masa,
kapakka kaspikunawanmi chanchanchik. hacer barro; desordenar, confundir, desigua-
Sin. Watana. lar. Imakunatapash shukwan chakruchina.
chani [čani] s. precio, valor. Imakuna mas- Ñuñuta, machkawan mikunkapak chapuni.
hna kak. charapa [čarapa] s. amz. variedad de tor-
Kay kuchika kimsa pachak waranka chani- tuga acuática. Yakupi kawsak yawatishina.

54
CHAWCHA

Charapa wiwaka hatun mayukunapimi Chasukunaka runa kashkataka mana yuyan-


kawsan. chu.
charina [čarina] s. scs. mancera. Yapuna Sin. Chinkarishka.
kaspipi shuk uchilla kaspita hapirichun chawa [čawa] adj. crudo, semi cocido. Ma-
churashka. narak yanurishka mikuna murukuna.
Alli yapunkapakka sinchi charinatami ru- Chawa kamchata mikushpa wiksaka waklli-
ranki. rin.
charina [čarina] v. sujetar, sostener, tener. 2. leña verde. Mana chakishka yanta.
Imatapash harkana, hapina. Chawa yantawan yanunkapakka achka pa-
Yayaka wawa ama urmachun makimanta chatami mutsurinchik.
charin. chawamanku [čawamanku] s. amz. pá-
charki [čarki, tsarki, žarki] s. scs. cecina, jaro chaguamango. Sumak patpayuk pishku.
carne seca. Wiwakunapa chakishka aycha. Chawamankuka anti suyupimi tiyan.
Charki aychata papawan yanushpa mikuni. chawar [čawar, tsawar, sawar] s. s. cabuyo,
charkina [čarkina, tsarkina] v. cecinar, penco, maguey. Sapimantapacha panka-
secar carne al sol. Aychata kayman chayman sapa, suni kashayuk yura.
kuchushpa chakichina. Ñukapa chakrapi chawar harkata chu-
Llama aychata sumakta mishkichishpa intipi rarkani.
charkinki. chawar kiru [čawar kero, čawar kiru,
chas [čas] s.ca. brote de semillas caídas en tsawar kiru] s. s. madera de penco, madero
las sementeras. Chakrapi urmashka muyu- o maguey. Sisa chakirishka washa suni
kuna wiñariy. kaspi tukushpa sakirik.
chas wiñashka papata hallmani. Ñawpa yayakunaka chawar kiruwanmi wasi
Sin. Ushun, purun, wala, iñil. kumpataka rurak karka.
chaska [časka] s. planeta Venus. Hawa pa- 2. adj. persona alta y delgada. Sunilla,
chapi intishina llipyak, tutamantata, chishi- ñañulla runa.
yakpipash rikurik rumpu. Wamraka chawar kirushinalla kan.
Ñawpa pachapika, inkakunaka chaskata Sin. 2 Hatun.
muchak karka. chawar mishki [čawar miški, tsawar
chaski [časki] s. mensajero, correo. Ñawpa miški] s. s. pulque, aguamiel, jugo, acre se-
pachapi, apukunapa willaykunata apak. gregado del penco, bebida extraida de la
Wawakunaka chaskita rurashpa pukllan. base del penco. Pukushka chawar sapita
chaskina [časkina] v. recibir, aceptar, admi- hutkukpi mishki yaku llukshik, mikunakunata
tir. Imakunatapash hapina. mishkichinkapak may alli.
Wawa wasiman tikramukpi mamaka kushilla Ñukapa mamaka chawar mishkiwanmi
chaskin. puka apitaka yanun.
2. s. Recibimiento y bendiciones que dan los chawana [čawana] v. ordeñar, exprimir, es-
padres y padrinos a los novios. Yayamama, currir. Wakra ñuñuta, takshashkata,
achikyayamama kunaykunata kushka. yanushka murukunatapash kapina.
Ruku yaya sawariypika chaskiyta kun. Payka lumu yanushkata aswa rurankapak
chaspina [časpina, čapsina, čawsina] v. sa- chawan.
cudir. Imakunapash urmachun sinchita kuyu- Sin. Kapina.
china. chawcha [čawča] adj. delicado, dulce, sa-
Yurakunamanta allpa llukshichun sinchita broso; que madura o se cocina rápido. Ha-
chaspin. walla, raku, mishki, utka yanurik, pukurikpash
chasu [času, čazu] adj. ss. aculturado. Ki- murukuna. Chawcha papa yanushkaka may
kinpa sapi kawsayta mana charik. Shuktak- sumak mikuymi kan.
kunapa kawsayta hapik. Sin. Mishki, patashka.

55
CHAWCHA

chawcha [čawča] adj. amz. chistoso. Ima- Imatapash manarak tukuchishkata ninkapak
kunatapash nishpa asichik, kushiyachik. shimi.
Raymipika tawka chawcha mashimi asichin. Yachana wasimantami chayrak rikuni.
Sin. asichik. chayrayku [čayrayku] adv. por eso, por
chawpi [čawpi, čawbi] det. mitad, medio, ello. Chaymanta, shinamanta ninkapak
centro. Imakunatapash ishkaypi rakiyta ru- shimi.
rashka. Kipayarkani, chayrayku mana tantanakuy-
Churiman chawpi allpata kurkani. man yaykurkanichu.
chawpina [čawpina] v. dividir, partir en mi- Sin. Chaymanta.
tades; partir un entero en quebrados. Imaku- chay shina [čay šina, časna, čažna, čazna]
natapash ishkaypi pakta pakta rakiy. adv. así, de esta manera. Imakunatapash
Allpataka ishkantillami chawpirkanchik. shinami nik shimi.
chawsirina [čawsirina, čapsirina, časpi- Killkana pankapika chay shina shuyunki.
rina] v. sacudir. Llutarishkakunata sinchita ku- Sin. Kashna, shina.
yuchishpa urmachina. chi [či] expresión para ahuyentar o adelantar
Allpapi tarpunkapakka champakunata chaw- a los animales. Wakin wiwakunata man-
sirinchik. chachinkapak kaparina shimi.
2. amz. dispersar, regarse. Runakuna, wiwa- Chi nishpa atallpakunata wasi ukumanta
kuna kayman, chayman rakiriy. kallpachin.
Uturunkuta mancharishpa wakrakunaka Sin. Chisha chisha, hishi hishi, kisha kisha,
chawsirin. hushu hushu.
Sin. Patpay, chaspiy. chichiku [čičiku] s. amz. el más pequeño
chay [čay, čiy] det. ese, eso, esa. Maykan- de los monos. Yana millmayuk, yurak
pash imapash karulla kashkata ninkapak shimiyuk uchilla kushillu.
shimi. Chichikukunataka kuyashpami charina
Chay urkumanka ninanta purishpami cha- kanchik.
yanchik. chichu [čiču] adj. encinta, embarazada;
chayamuna [čayamuna] v. llegar. May- preñada. Wiksapi wawata charik warmi,
mantapash purishapa, pawashpa, kallpas- wiwa.
hpa shamukta nina shimi. Chichu warmika sinchi ruraykunataka mana
Yayaka Quito llaktamantami chayamun. ushanchu.
Sin. Paktamuna. Sin. wiksayuk.
chay chay [čay čay] interj. amz. sensación chichuyana [čičuyana] v. embarazarse;
que deja la picadura de un gusano. Kasha- preñarse. Warmikuna, wiwakuna wiksapi
yuk kuru chinikpi aychayachishka. wawa-muyuwan sakirina
Chinik kuru makipi chinishkami chay chay Yaku aychakunaka kay killapimi chichuyan.
nanan. chika [čika, čeka] adv. Verdad, cierto. Mana
chaymanta [čaymanta, čaymanda, čay- llullashpa kashkata nina rimay.
munda] adv. de ahí, después. Rimakuk Ñukanchikka chikallatakmi rimanchik.
ashtawan rimashpa katichun nina shimi. chikaksu [čikaxsu] s. amz. tipo de fruta co-
Kayna wasipi awakushpa, chaymanta kiwa- mestible. Yanushpa mikuna sacha muyu.
man rirkani. Mamaka chikaksu muyuta yanushpa karan.
2. por eso. Chayrayku, shinamanta ninkapak Sin. tikasu.
rimay. chikan [čikan, šikan, čhikan] adj. aparte, dis-
Ruku yayakunaka kunashpa rimankuna tinto, ajeno. Imakunapash mana chaypura,
chaymantami uyana kanchik. paypura kashkata nik shimi.
Sin. Chayrayku. Yana sarata, yurak sarata chikanmi churan-
chayrak [čayrak, čayrig] adv. todavía, aún. chik.

56
CHILLPINA

Sin. Chuku, hamu, hullu. Sin. 1 Rakina, rakrayana, shallina.


chikanyachina [čikanyačina, šikanyačina, chikwan [čikwan] s. amz. pájarito de plu-
čhikanyačina] v. clasificar, separar, apartar, maje café. Uki patpayuk uchilla pishku.
diferenciar. Imakunatapash tantarishka- Anti suyu runakunaka chikwan pishkutami
manta karuyachishpa churana. wasipi charin.
Wawakuna pukllaykunata riksichunka tanta- chilina [čilina] s. naranja. Yunka llaktakuna-
chichishpa, chikanyachina. pilla wiñashpa pukuk muru, purushina mishki
chikaru [čikaru, tsikaru] s. amz. libélula, mikunata aparik hatun yura.
cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar- Rantina pampaman rishpaka chilinata apa-
mak chillikshina rikurik, shuk llaktakunapi ak- munki.
chashuwa shutiyuk kan. Sin. laranha.
Chikaruka mayukunapimi tiyan. chillchill [čilčil, čilžil] s. s. variedad de
Sin. Akcha-shuwa. planta medicinal. Uchilla tawrishina yura.
chiki [čiki] adj. mal augurio, desgracia, ad- Llama uhu hapikpi chillchill yurawan ham-
versidad, infortunio, crisis. Llaki shamunata pinchik.
rikuchik. chilli [čilyi] s. amz. palmera cuyas hojas
2. amz. inepto en casería. Wiwakunata hapi- sirve para techar viviendas. Chinchashina
napi mana ushak. pankayuk puntsuta charik, awashpa wasita
Sin. 1 Tapya. katankapak, kunampushina rikurik yura.
chikin chikin [čikiŋ čikin] s. amz. variedad Sachamanta chilli pankataka wasita kum-
de pájaro pequeño. Uchpa patpayuk chakra- pankapak, muyutaka mikunkapakmi apa-
kunapi kawsak uchilla pishku. munchik.
Ñukapa chakrapika achka chikin chikinku- chillik [čilyik] s. amz. Langosta. Achkata mi-
nami tiyarishka. rarik, puriykachak, yurakunapi kawsak pala-
chiknina [čixnina, čiknina, čignina, tsixnina, maku.
tsiknina, tsignina] v. snc, amz. Despreciar, Chillikka tukuy yurata mikurka.
odiar, aborrecer. Mana allipi churashpa pi- chillina [čilyina, čilina] s. médula. Tullu
ñana, millana. ukupi tiyak, wirashina.
Millay shunku mishukunataka achkatami Chillinaka kawsayta kun.
chikninchik. chilliwakan [čilyiwakan, čiwalkan] s. sn.
Sin. millana. chamburo pequeño. Papaya yurashina, ñu-
chikta [čixta] s. grieta, partido, resquebra- ñushina yakuta charik yura.
jado, rajado. Mama allpa kashpa, ima sinchi Chilliwakan yurakunata wanuwan tar-
pirkakuna, kaspikuna chawpirishka. pushunchik.
Cotopaxi urku umapi chiktami tiyan. Sin. Champuru.
2. amz. brazo del río. Hatun mayupa yaku chillka [čilyka, čilka] s. Arbusto ramoso co-
rikra. nocido como chilca. Waylla tullpuyuk, tullu-
Uray chiktapimi yaku aychakunataka sapa hampi yura, maypipash wiñak.
hapirkani. Maki kiwirishkapi yana chillkata watanchik.
chiktana [čixtana, čiktana] v. s. rajar, partir, chillpina [čilypina] v. s. sacar tiras, partir en
hender, resquebrajar. Kaspikunata, kulluku- fragmentos o tiras. Imatapash llikishpa sa-
nata rakina. kina.
Wasichinkapakka kaspikunataka chawpipimi Chawarta pitishpaka imatapash watanka-
chiktan. pakmi chillpinchik.
2. amz. desviar un río. Mayu yakuta paypa 2. desramar. Mallkikunata mukupi pitina.
ñanmanta shukman aysay. Yurakuna ama chakrata makachun mallkiku-
Kay mayuta urku washata kachankapakka nata chillpin.
allpata chiktanchik. 3. abrir algo a presión manual. Imatapash

57
CHIMPA

makiwan paskay. chimpilaku [čimpilaku, čimbilaku] s. amz.


Ñawi karata hampinkapakka makiwan allilla murciélago. Ukuchashina ñawi, patpayuk
chillpinchik. wiwa. Wiwakunapa yawarta tsunkak, tutalla
Sin. 1 Challchina, 2 rawmana; 3 paskana. llukshik.
chimpa [čimba, čiŋba] adv. al otro lado, al Chimpilakukunaka hatun kaka ukukunapimi
frente. Ñawpaman sakirik manya. kawsan.
José mashika chimpapimi llamkan. Sin. Mashu, tutapishku.
chimpa [simba, simpa, čimba, čiŋba, chimpu (<**čimpu) s. Saturno. Inti ayllupa
šimba, šiŋba] s. trenza. Akchata, puchkaku- tiyak rumpu.
natapash, kimsapi rakishpa awashkashinata china [čina] adj. hembra. tukuy wiwakuna
ruray. wachak kak, mana kari kak.
Warmikapa akcha chimpaka achka rakumi Yana china kuchika sukta wawa kuchitami
kan. wacharka.
chimpalu [čimbalu, tsimbalu, simbalu] s. china [čina] adj. criada, sirvienta. Yanapak
ss. chimbalo, baya, bellota andina. Luluns- warmi.
hina rikurik papa tsumkana mishki muru. Inka pachapipash chinakunami tiyashka.
Chimpaluka shuk takipashmi tiyan. chinanku [činanku, tsinaŋgu, tsinaku] s.
chimpaluk [čimpaluk, čimbalux] s. rena- amz. caracol grande. Sachapi kawsak hatun
cuajo. Uchilla kuru, chupasapa hampatu, ya- churu.
kullapitak kawsakuk, manarak chupapash Chinanku aychataka mikunallami kan.
pitirishka. chincha [čiŋča] s. amz. variedad de pal-
Wawakunaka chimpalukta yaku kucha- mera. Chillishina pankayuk uchilla yura, shuk
manta hapishpa pukllan. llaktakunapika shipati shutiyuk yura.
Sin. Putu kulu, willi willi. Yachakuk wawakunaka chincha muyuku-
chimpapurachina [čimpapuračina] v. ca- nata pukllankapak pallakun.
rear, aclarar, rendir cuentas, confrontar Sin. Shipati.
ideas. chinchay [čiŋčay] s. norte. Alaska llakta-
Ishkantinmanta ranti ranti rimachina, taripa- man sakirik suyu.
china. Inka pachapika Quito llaktaka chinchaypi
Ayllullaktakunapika pushakkuna rurashka- sakirishka.
manta rimachun chimpapurachinchik. chinchina [činčina, činlyina, činžina] v. ss.
Sin. Ñawinchina. desayunar. Tutamantapi mayllak shunku
chimpana [čimbana, čimbana, šimbana, kashpa ashallata mikuy.
čiŋbana] v. cruzar. Shuk manyamanta shuk Juan mashika llamkanaman rinkapakka ach-
manyakama yalliy. katami chinchin.
Kay mayutaka alli rumikunata rikushpami Sin. pakarinmikuy, Shunkuy, shunkunchiy.
chimpanchik. chini [čini, tsini, sini] s. hortiga. Pankapi ñutu
chimpana [simpana, čimbana] v. trenzar. kashayuk yura, nanaykunata upayachinka-
Akchata, puchkakunata kimsa wankupi rakis- pak alli.
hpa, kawpushkashinata ruray. Chini yurakunaka chakra ukukunapi wiñan-
Imbaya, Cañar runakunapash akchataka llami.
ñakchashpami chimpan. chinina [činina, tsinina, šinina, sinina] v.
chimpi [čimpi, čimbi, čiŋbi] s. sc. verruga. hortigar. Chini yurawan tukuy aychata wak-
Murukunashina chakikunapi, makikunapi tay, mana kashpaka kakuna.
wiñak aycha. Killaywan mana utka llamkakpi chiniwarka.
Chimpi llukshikpika atallpa chaki karata chinkana [čiŋgana] s. sc casucha. Uchilla
kunuchishpami kakuna kan. uksha wasi.
Sin. Mitsa, misha. Wakrakunata kamankapakka shuk chinka-

58
CHIWARINA

natami urkupika charinchik. chakiyuk yurakunapi, kiwakunapi, kallpashpa


2. s. cueva, laberinto, caverna. Machayshina. purik chuspi.
Wawakunaka chinkanata pakakun. Wawakuna utkata purichunka chipuwanmi
Sin. chuklla; 2 machay. chakipi kakun.
chinkana [čiŋgana] s. pa. variedad de gua- Sin. Chilli, hiki, llukllu.
dúa. Yaku manyapi wiñak, wampushina chirapa [čirapa, tsirapa] s. llovizna, lluvia
rikurik yura. menuda con sol. Intikukpi ñutu tamya.
Mayu manyapi chinkanami wiñarka. Chirapaka tarpushkata wakllin.
chinkarina [čiŋgarina, šiŋgarina] v. chirapana [čirapana, tsirapana] v. s. lloviz-
perderse. Shunku shuwarishpa pantashpa nar, caer lluvia menuda mientras hay sol. In-
purina. tikukpi ñutulla tamyana.
Karumanta wawakuna sachaman rishpaka Kunan chishipika chirapakun.
chinkarin. Sin. putsuna.
chinkillis [čiŋkilyis, čiŋgilis] s. amz. bilis. Wi- chiri [čiri] s. frío. Ima kashpapash mana
wakunapa, runakunapa yana shunkupi tiyak kunuk.
waylla rikurik hayak yaku. Chirimantami tullu nanayka hapin.
Wiksayuk kashpaka ama shunku millanka- chirisiki [čirisiki] adj. friolento. Inti rupakpi-
pakka kuy chinkillistami millpuna kan. pash yapa chirichik.
Sin. Hayak, hayakin. Chirisiki wawaka ¿ armarkachu?
chinku [čiŋgu] s. amz. palmera no comesti- chisha chisha [čiša čiša] expresión para
ble. Kasha ankuyuk taraputushina rikurik ahuyentar o adelantar animales. Wakin wi-
yura. wakunata karuyachinkapak manchachik
Puna suyumanta runakunaka chinku mu- rimay.
yuta mikunata munanllami. Wakrakuna utka yapuchunka chisha chisha
chinlla [činlya] adj. amz. chicha recién fer- nishpami manchachin.
mentada. Pukurishkalla aswa. Sin. Chi, kushi kushi, hishi hishi, hushu
Raymipika chinlla aswata sumakta upya- hushu.
chirka. chishi [čiši] adv. tarde. Chawpi puncha-
chinlus [činlus] s. pa. pez sardina. Killu wik- manta tutayankakama pacha.
sayuk uchilla challwa. Chishipi sara tarpuyta tukuchinchik.
Ayllukuna shamukpi karankapakka chinlus chishinmikuna [čišinmikuna] v. merendar.
challwatami hapina kanchik. Tutayakpi mikuna.
chinta [čiŋta, čiŋda] s. amz. chamisa. Cha- Tutapika ashallata chishinmikurka.
krapi muyuntinta kaspikunata, kiwakunata chita [čita] s. chivo. Kari llamashina ishkay
harkata rurashka. kachuyuk wiwa.
Chakra chintamanta llukshishpa yapa lu- Chita ñuñuka uhuta hampinkapakmi alli kan.
muta mikushka. chitus [čitus] s. amz. tallos del racimo, ex-
2. amz. basurero. Mapakunata tantachik. traído los frutos. Palantata, chuntata, lumuta,
Lumu karata chintapi shitay. shiwa muyutapash ishkukpi chushak sakirik
chintana [čiŋtana, čiŋdana] v. amz. depo- tullu.
sitar maleza en las orillas de la chacra. Cha- Chituskunata wanu rurak kuykakunaman
kra manyakunapi kiwakunata muyuntinta karanchik.
kimichina. Sin. Watu.
José mashipa chakraman wiwakuna ama chiwarina [čiwarina, šiwarina] v. desmoro-
yaykuchun. Kiwawan, yurawan chintakun- narse. Kakakuna, rumiyuk allpakuna paylla-
chik. tak tuñirina.
chipu [čipu] s. amz. saltamontes, grillo. Achka tamyakpika kaka manyata yallik
Ñawpaman kutu chakiyuk, washamanka suni ñanka payllatakmi chiwan.

59
CHIWILLA

2. regar, botar, esparcir. Imatapash karu ka- chuchuka [čučuka] s. choclo cocido deshi-
rupi shitana. dratado. Chukllu yanushkata intipi alli chaki-
Urku allpapi tarpunkapakka achka muruku- chishka. Raymipika chuchuka apitaka
natami chiwanchik. sumaktami mikurkanchik.
3. desgranar. Murukunata ishkuy. 2. adj. arrugado por mojarse. Yakupi tiyay-
Yanunkapak purututa chiwanchik. manta sipu tukushka murukuna, takshakpi
Sin. 2 hichana, chakchuna, shitana; 3 is- sipu tukushka .
hkuna. Chakishka habasta yakuwan churashpa pa-
chiwilla [čiwilya, čiwiža] s. piña. Achupa- karichikpika chuchukami tukun.
llashina pankayuk, yunka llaktapi pukuk mis- chuchu ñawi [čuču ñawi] s. pezón. Chu-
hki hatun muyu. chupa umashina.
Aswa mishki kachunka chiwillatami churan. Llullu wawaka chuchu ñawita chumkan.
chiwillu [čiwilyu] s. sn. pájaro solitario, pá- chuchuna [čučuna, čukuna] v. mamar, lac-
jaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla kasku- tar. Llullu wawakuna, wiwakunapash ñuñuta
yuk pishku. chumkana.
Chiwilluka tutamantapimi sinchita takin. Wawaka alli wiñankapakka, mamapa ñuñuta
Sin. uchukutak. chuchun.
chiwlli [čiwlyi] s. amz. pájaro de verano. chukchina [čuxčina, čugčina] v. recoger re-
Uchpa patpayuk, suni chakiyuk allpapi, chiw- síduos de las cosechas. Chakrakunapi pu-
lli chiwlli nishpa wakak pishku. chushka murukunata pallay.
Usya pacha chayamukpika achka chiwlli Yayaka achka papatami chukchin.
pishkumi chakrakunapika purin. Sin. Challay, challiy.
chiya [čiya, tsiya, tsia, sia] s. liendra. Usa- chukchu-unkuy [čukču unkuy] s. Palu-
kuna wachashka lulun. dismo. Ima millay unkuykuna, chuspi kanis-
Llakimanta kanpa akchapi chiyakuna hun- hkamanta yunka, guzu llaktapi tiyak.
tashka. Chukchu unkuyka sinchimi kan.
chiyun [čiyun] s. amz. pájaro que habita a chukchuwasu [čukčawasa, čučuwasa,
la orilla de los ríos. Yana patpayuk chiyun čučwaša] s. árbol cuya corteza se usa para
chiyun nishpa wakak, yaku manyakunapi curar el reumatismo. Puka karayuk, kara-
kawsak pishku. manta yawarshina llukshik yura. Kara yanus-
Mayu manyapi churashka kukayutaka chi- hka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik.
yun pishkumi mikushka. Chukchuy unkuy hapikpika chukchuwasu
chucha [čuča] s. raposa. Kuchishina suni kaspi yakuta upyani.
sinkayuk, raku millmayuk, suni chupayuk, Sin. Kurikaspi.
mishki aychayuk wiwa. chukchuna [čuxčuna, čukčuna, čugčuna]
Chuchaka lulunkunata mikushpa may mis- v. temblar, tiritar por escalofrío. Manchay-
hki aychayukmi kan. manta, piñaymanta, kushikuymantapash
Sin. Wanchaka, sinik. ukku kuyurina.
chuchi [čuči] s. pollo, polluelo. Lulunmanta Kariwayrasuman rishpaka achka chirimanta
chayrak llukshishkalla llullu atallpa. chukchunchik.
Chuchitaka kuyashpami wiñachina kanchik. Sin. Manchana.
chuchu [čuču, čuku] s. seno, teta, pezón, chuki [čuki] s. tipo de arma. Imapash ma-
ubre. Wawaman tsunkachina ñuñu aycha. kanakuypi ima. Makanakuypika runakuna-
Mamaka kikin chuchuwanmi wawataka wi- taka chukiwan wañuchishka.
ñachin. chuki [čuki] s. amz. perico, tipo de pájaro.
chuchuk [čučuk] s. mamífero. Ñuñuta Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik,
chumkak. yapa uchilla pishku.
Wawa allkuka chuchuk wiwami kan. Chuki pishkukunaka achkatami chakrapika

60
CHULUNYANA

takin. chulakyana [čulaxyana] v. ampollarse, re-


Sin. Wichu, ichillu. ventarse. Aycha karakunapi yaku purushina
chukirawa [čukirawa, čukira] s. s. chuqui- llukshirina.
rahua. Killu sisayuk, kashalla pankayuk Inti raymipi achka tushushkamanta chaki
hampi kiwa, urkukunapi wiñak. chulakyan.
Chukirawa yakuwanmi washa nanaytaka Sin. Huklluyana, chullpukyana.
hampin. chulla [čulya, čuža] adj. det. impar. Imapash
chuklla [čuxlya, čuxža, čuklya, čugža] s. shuklla tiyana.
choza, cabaña. Pankakunawan, ukshakuna- Chulla pachallillatami wawaka charin.
wan, katashpalla rurashka uchilla wasi. Sin. chullanik, sapalla.
Wakra kamana chukllaka kunukllami kan. chullanik [čulyanik] adj. det. impar. Ima-
Sin. Chinkana. pash shuklla tiyana.
chukllu [čuxžu, čuxlyu, čuklyu, čukžu, Kimsa yupayka chullanmi kan.
čugžu] s. choclo. Llullu sara mishkilla mikuyta chullku [čulyku, čulku] s. s. planta medicinal
charik muru. de sabor ácido. Uka yurashina hampi yaku-
Chuklluta tullpapi kusashpa karaway. yuk uchilla yura, mishki mishkilla hayaklla ya-
chukni [čukni, tsuxni, tsugni] s. lagaña. kuyuk yura.
Ñawi lulunmanta sanku wikishina llukshik. Uhu unkuy hapikpika chullkutami tsunkan.
Wawapa ñawimanta chukni pakarishka. chullpi [čulypi, čulpi] s. s. variedad de maíz.
chukri [čukri, čugri] s. herida. Ukku aycha Chununyashka, sipuyashkapash uchilla mis-
llikirishka. hki sarami.
Sachaman yura kashaka rikrapi chukrita ru- Chullpi kamchaka sumak mikunami kan.
rarka. chullpukyana [čulpuxyana] v. ampollarse,
chukririna [čukririna, čugririna] v. lasti- reventarse. Aycha karakunapi yaku purus-
marse, herirse. Ima aychapash llikirina. hina llukshirina.
Kapuli yuramanta urmashpa chaki chukrin. Inti raymipi achka tushushkamanta chaki
chuku [čuku] s. amz. árbol cuyas semillas chullpukyan.
se usan para collares. Kashayuk hatun yura, Sin. Huklluyay, chulakyay.
pukata sisak, purutushina pakayta aparik. chullu [čulyu] s. amz. tipo de grillo. Chill-
Wawakuna chuku muyuwan wallkata ruran. ishina rikurik. Punchayakpi, inti punchaku-
chuku [čuku] s. ss. extraño, extranjero, fo- napi wakak wiwa.
rastero, desconocido, ajeno. Shuktak llakta- Anti suyupika sapan punchayaykunapika
manta, mana riksishka runa. achkatami chullukunaka wakan.
Anti suyumanka achka chuku runami riksin- chullumpi [čuyympi, čuyyŋpi, čulyŋpu] s.
kapak yaykun. amz. miel de abeja. Putankuna rurashka
Sin. chikan, hullu. mishki yaku.
chuku [čuku, čugu] s. ss. variedad de ave Chullumpi mishkika hampimi kan.
cantora. Killu patpayuk yana pishku, sumakta 2. s. abeja. Putankunapa shuti.
takik. Chullumpika sisakunata pawan.
Tutamantakunaka chuku pishkuka sumak- Sin. 2 putan chuspi.
tami punchayakushkata willashpa takin. chulunlla [čulunlya, čulunža, čunlya] adj. si-
Sin. wirakchuru. lencioso, desolado. Imapash mana uyarik
chukuri [čukuri] s. variedad de comadreja. upashina.
Kuyshina puka millmayuk, chupayuk uchilla Yachanawasika samay pachapika chulun-
wiwa. Kuykunapa yawarta chumkashpa llami kan.
wañuchik wiwa. Sin. Upalla.
Kunan tutapi chukurika wawa kuykunata chulunyana [čuluŋyana] v. callarse, silen-
wañuchishkami. ciarse. Imatapash achiklla uyankapak upa-

61
CHUMKANA

yana. chunyarina [čuŋyarina] v. callarse, silen-


Ima rimashkata alli hamutankapak chulun- ciarse. Imatapash achiklla uyankapak upa-
yanchik. yana.
Sin. chunyana, Upallana, kasiyana. Ima rimashkata alli hamutankapak chunyan-
chumkana [čumkana, tsumgana, sum- chik.
kana, suŋgana] v. chupar, absorber, succio- Sin. chulunyana, Upallana, kasiyana.
nar. Ima yakutapash shimiwan chuchukshina chupa [čupa] s. sc. rabo, cola; niño que
rurashpa llukshichina. sigue a sus padres. Wakin wiwakunapa siki-
Llullu wawakunaka yarkaywan chuchuta manta suni anku tullu wiñashka.
chumkan. Wakrapa chupaka paypa ukkuta chuspi ama
chumpi [čumbi, čuŋbi] s. correa, faja, cintu- kanichun manchachinkapakmi kan.
rón. Tawka sami tullpuyuk sunilla karashinata 2. adv. último. Ima kashpapash puchukaypi
awashka. Uchilla wawakunata pillunkapak, tiyak, sakirik.
anakukunata watarinkapak. Shuk chaski runaka, chaki wakllirishkamanta
Wawataka sinchi wiñachunmi chumpiwan chupapimi sakirishka.
maytun. Sin. 2 Puchukay.
chuna [čuna] s. ss. Variedad de escarabajo chupana [čupana] v. sn. remendar. Chura-
negro y rojo. Hatun katsu, antawashina uya- nakuna llikirishkata tinkishpa siray.
rik, chuspirukuman rikchakmi. Wakcha runakunaka churanakuna llikirikpika
Wawaka chunawanmi pukllan. chupankuna.
chunchu [čuŋču] s. amz. árbol grande simi- Sin. Lampana, putyuna, llachapana.
lar al cedro. Hatun yura, wampukunata ru- chupu [čupu] s. tumor. Wakin runakunapa,
rana, karapipash hampita charik. wiwakunapa aychapi kiya tukushpa punkirik
Anti suyupika chunchu yurawanmi wampu- unkuy. Puklashina unkuy.
kunataka ruran. Sinchita takarishkamantami chupu wiñan.
chunchulli [čuŋčulyi, čuŋčuŋži, čuŋžulyi, ču- churana [čurana] s. ropa, vestimenta. Ru-
nčul] s. intestinos, tripas. Wiksa ukupi mikus- nakunapa ukkuta killparinkapak awashka.
hkakunata ñutuyachik ankukuna. Mapa churanata takshanaka achka sinchimi
Raymipika kuchi chunchullita karan. kan.
chunka [čunka, čuŋga] num. diez. Iskun yu- Sin. pacha, phacha.
paymanta katik yupay. churana [čurana] v. poner, colocar, ubicar.
Chunka watayuk wawaka aylluta yanapan. Imatapash maypipash sakichina.
chunkana [čunkana, čuŋgay] v. ss. Jugar Yayaka, sara ashankata wasi ukupi churan.
juegos de azar. Rumpapurata haytachishpa churi [čuri] s. hijo. Yaya-mamamanta
pukllana. wacharishka kari wawa.
Wawakunawan rumpata haytashpa chun- Paymi ñukapa ñawpa churi kan.
kaychik. churu [čuru] s. caracol. Chaki illak, llawsas-
Sin. Pukllay. apa uchilla wiwa pampata llukashpa purik.
chunta [čunta] s. chonta. Kunuk llaktapi Kay apika churu hichurikpimi wakllirirka.
wiñak, sinchi, suni, yana tullpuyuk kiru. 2. s. caracol utilizado como instrumento mu-
Anti suyu machikunaka Chunta raymita ru- sical. Takinkapak kayankapak ima.
ranmi. Hatun churuta hutkushpa alli takinata ru-
chunu [čunu, čuñu] adj. arrugado; papa rashka.
deshidratada. Sipuyashka muyukuna, runa- 3. adj. rosca, espiral. Imapash pillurishkas-
kunapika rukuyakpi sipu tukushka aycha hina tukushka.
kara. Wawakunaka churu kaspiwan pukllan.
Yakupi chakishka purututa sakikpika chunu churu anka [čuru anka] s. amz. tipo de pá-
purutumi tukun. jaro. Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni

62
CHUYAN

chakiyuk churuta mikuk anka, shuk chutanakuna [čutaŋakuna] v. amz. force-


markakunapika churu anka shutiyuk. jear. Ishkaypura kayman chayman aysana-
Churu ankami churuta mikushka rikurin. kuy.
Sin. Pusayu. Achkapura kashpa wankurinakushpa maka-
chushak [čusax, čušak] adj. estéril, baldío, nakukshina kuyuriy.
vacío. Murukunata mana pukuchik allpa, Wawakunawan pukllashpa waskamanta
imapachapipash mana tarpushka allpa. chutanakunchik.
Anti suyu llaktapika mana chushak allpaku- chutana [čutana] v.estirar, halar, extender,
naka tiyanchu. lanzar. Imatapash aysashpa wiñachiy.
chushik [čušix] s. s. lechuza. Ankashina Yurata maymanpash urmachinkapakka was-
achka patpayuk tuta pishku. kawan chutanchik.
Chushikka shuwa puriktami willan. Sin. Aysay, shitay.
chusku [čusku] num. cuatro. Kimsa yu- chuti [čuti] s. amz. pez de manchas amari-
payta katik yupay. llas en la cabeza y cola. Suni umayuk, chu-
Ñukanchikka, mama llaktapika pushakku- papi, umapi, rumpashina killu tullpuwan
nataka chusku watapakmi akllanchik. hawirishka, hutkukunapi kawsak challwa.
chuspi [čuspi] s. mosco. Ishkay patpashina Anti suyu runakunaka chuti yaku aychatami
rikrayuk, ñawisapa millay kuru, pawashpa mikun.
kawsak, mishkikunapi, mikunakunapi, ku- chuwalli [čuwalyi, čuliwalyi] s. amz. gavilán
pakunapi ashtawan tantarik. grande. Hatun anka kushilluta mikuk.
Kupa tantachishkapimi achka chuspika Chuwallika pawashpa kushilluta mikunkpak
wiñarin. aparka.
Sin. Mama kuru, waña, challun, pumpushi. chuya [čuya] adj. limpio, aguado. Imapash
chusu [čusu, čuzu, čusa] adj. s. fruto pe- mapa illak, yakulla, mana sanku.
queño. Yapa uchilla hamchi muru, puchu- María mashipa wasika chuya ukukunatami
kayta wiñarik; mana raku. charin.
Kay chusu papataka kuchimanmi karan. chuyaklla [čuyaxlya, čiyuxlya] adj. bien ba-
2. adj. pequeño. Wawa ninkapak shimi. rrido, limpio. Imatapash sumakta pichashka
Chusu wawakunaman karankapak tantata mapa illak.
apamuni. Wasika chuyakllami rikurin.
Sin. 1 Hamchi, ñutu; 2 uchilla, wawa. chuyan [čuyan] adj. amz. ser mítico ma-
chusulunku [čusuluŋgu, čuzaluŋgu] s. ligno. Tarukashina supay tutapi, achka tamya
duende. Hatun muchikuyuk, suni ulluyuk, punchapi rikurik.
uchilla aya, tutakunapi runakunata mancha- Wawaka chuyanmanta rimakpi achkatami
chik. mancharin.
Chusulunkuka urkupi kawsan, ninmi.

63
H
hachi [xači, ači] s. amz. tío. Yayapa, halunzu [xaluŋzu] s. sn. manta usada para
mamapa wawki. la cosecha de maíz. Murukunata chaypi tan-
Ñukapa hachi Julián kayman pakta- tachinkapak pacha.
murkachu? Anitaka halunzupi sarata tantachiy, nirka.
2. señor, don. Inti llukshina llaktamanta runa- hamallina [xamažina] v. ss. estar depri-
kuna chikan rukuta llakishpa, kuyashpa mido (decaimiento físico e interno). Mana mi-
rimay. kushpa, shunku kashpa llakiwan unkurina.
¿Maymantatak kikinpa hachika kan? ¿Ima nishpatak payka hamallin?
Sin. 2 yaya. Sin. Impayana, kalakyana.
hakan [xakan] adj. brillante, brillo, luminoso, hamchi [xamči, xamtsi, kaŋtsi, anzi] s. afre-
resplandeciente. Imapash intishina llipyak. cho. Mikuykunapa puchu.
Kuytsapa kuri shiwika hakanmi kan. Hamchi aswataka shushushpami upyanki.
Sin. achiklla, llipyak, palanikuk. 2. adj. amz. pequeño. Tukuy mikuna muyu-
haku [xaku. aku] v. Vámos. Rishun ninka- kuna mana rakuyashpa uchilla tukushka.
pak rimana. ¿Kay sarachu hamchi tukushka?
Raymita rikunkapak haku, nirka. 3. adj. delgado. Mana raku, mana wira.
hakuchik [xakučik. akučik] v. Vámonos. Hamchi runakunaka pankalla purin.
Rishunchik ninkapak rimay. 4. adj. sn. amz. estopa de cabuya. Chawar-
Raymita rikunkapak hakuchik, nirka. manta takshakpi, puchkakpipash llukshik.
hakuna [xakuna, akuna] v. amz. desmenu- Chawarta puchkakpi hamchika allpapi hicha-
zar. Imatapash makiwan ñutuchina. rirka.
Yurak sarata makiwan hakuni. Sin. 2 chusu, ñañu, uchilla, wawa; 3 chusu;
hallinka [xalyiŋga] s. amz. collar de semillas 4 karachi.
silvestres. Sacha muyukunamanta rurashka hamlla [xamlya, xamža] adj. sc. desabrido,
sumak rikurik wallka. insípido. Kachita mishkita mana charik mi-
Kay hallinkaka sacha muyumanta ruras- kuna. Mana mishki churakpika hamlla miku-
hkami. nami llukshin.
Sin. tallika. 2. sc. Apático, sin gracia. Shuk killaysiki,
hallkan [kalykaŋ, alykan] s. amz. variedad mana imatapash munak.
de cucaracha. Wasipi mirak uchilla yana hi- Chay mishuka hamllami karka.
kishina. Sin. 2 Chamuk, upa, chamcha, aminta,
Tamyapi yapa hallkan mirarka. hamu.
hallma [xalma] s. aparejo. Apiwkunapi pall- hampara [xampara] s. mesa. Chusku cha-
tashpa alli watashpa imakunatapash apa- kiyuk, pampayuk, imatapash hawapi chu-
chita ruray. rana.
Runa llamakunata hallmapi papakunata, ha- Hamparapi shimiyukta churakuni.
baskunata apachishpa katunaman apanchik. Sin. Pataku.
hallmana [xalymana, xažmana] v. desyer- hampatu [xambatu, xaŋbatu] s. s. variedad
bar. Chakramanta kiwakunata anchuchiy, all- de sapo. Waykukunapi kawsak yana karayuk
pata yura chakipi churana. uchilla kuwa.
Kaynaka sara chakrata hallmarkani. Hampatu wakakpika, ñami tamyanka, nin-
Sin. Kiwana. chik.
64
HATUKU MAMA

hampi [xambi, xaŋbi, ambi, aŋbi] s. reme- rikuy.


dio, medicina. Alliyachik, sinchiyachik, tukuy hankana [xaŋkana, aŋgana, xaŋgana] v.
unkuykunata wañuchik kiwakuna, aychata cojear. Chaki unkushka kakpi wishtu wishtu
sinchiyachik muyukuna. puriy.
Kanka ¿ima hampikunata upyashpatak alli- ¿Yuramanta urmashpachu kankakunki?
yarkanki? hapina [xapina, apina] s. trampa, agarra-
2. veneno. Imakunatapash wañuchik. dera, asa. Imatapash charinkapak rurana.
Hillu allkuman hampita rantimupanki. Pishkuka hapinapi urmarka.
hampirina [xambirina, aŋbirina, aŋbirina] v. hapina [xapina, apina] v. coger, apresar,
sanarse, curarse. Ima unkuymantapash alli- asir Imatapash makiwan chariy.
yay. ¿Yayapa ushutatachu hapirkanki?
Churika ñami muru unkuymanta hampirirka. 2. entender. Ima nishkakunata umapi yayku-
Sin. Alliyana. china.
hampiwasi [xampiwasi, xaŋbiwasi] s. hos- Kanka ¿yachachik willashkataka hapirkanki-
pital, centro de salud. Unkushkakunata alli- chu?
yachik wasi. hapiyu [xapiyu, apiyu, xawiyu, awiyu] s.
Wawaka uhu unkuywan ninantami ruparikun, amz. caimito. Ñañu pankayuk, yura wikiyuk
hampiwasiman apanki. mishki muyuta aparik yura.
hampina [xambina, xaŋbina, ambina, aŋ- Wawakunaka hapiyutami mikunakun.
bina] v.curar. Hampita kushpa unkushkaku- harka [xarka, arka] s. obstáculo, barrera.
nata alliyachiy. Ama llukshichun, ama yaykuchun churas-
Manarak ancha kakpi hampichirkani. hka.
2. envenenar. Wañuna yakuta, hampita up- Paykunami punkupi harkata churarka.
yachun mikuchiy. 2. barras divisorias verticales. Ama yallichun
Ñukapa allkuwata millishpa hampirka. shayachishka kaspikuna.
hamun [xamun, gamuŋ, čamun] adj. tu. casi Wakra ama yallichun pallta pallta kaspi har-
desabrido Ashalla kachiyuk mikuna, ashalla kata churarkani.
mishkiyuk mikuna. harkashka [xarkaška] s. amz. corral. Wi-
Kay chawar mishkika hamunmi kashka. wakuna ama llukshichun kaspiwan pirkatas-
hamutana [xamutana] v. comprender, pen- hina rurashka.
sar, razonar, discernir, meditar, reflexionar, Atallpata harkashka ukupi kacharik riy.
entender. Imatapash achiklla yuyaywan ha- Sin. Kincha.
pina. harkana [xarkana, arkana] v. atajar, obsta-
Killkashkataka humutakuniñami. culizar, detener, estorbar. Rurakukta sakichiy.
2. s. comprensión, inteligencia, razón. Achik- Ama larka yaku tallirichun nishpa harkarkan-
lla yuyaymi kan. chik.
Kawsaypika alli hamutaykunatami charin- harnina [xarnina] v. roncar. Puñukukpi
chik. samay sinkamanta shimimantapash harka-
Sin. yuyana. rikshina uyarishpa llukshina.
hanak [xanax, anax, xana, xanan, ana] adv. Manchachinkapak pukllashpalla harnirka.
arriba, encima, alto, parte superior, elevado. hatarina [xatarina, atarina] v. levantarse, al-
Mana uray, wichayman rikuypak. zarse, pararse, ponerse de pie. Tiyakushpa,
Juanchu yayaka hanakpi yapunkapak rikun. sirikushpa shayarina.
hanak pata [xanax pata, xana pata] adv s. Unkushka warmika ñami hatarirka.
parte alta de la pared, de la cuesta, peña, hatuku mama [xatuku mama] s. im.
casa. abuela. Yayamamakunapa mama.
Mana uray kuskapi kak. Chayrak sinchi hatuku mamata charini.
Chay hanak pataman sikashpa wakrata Sin. hatun mama.

65
HATUKU YAYA

hatuku yaya [xatuku yaya] s. abuelo. das. Winkulakpash yanka hawa hawalla ya-
Yayamamakunapa yaya. nushka.
Hatuku yayaka allimantami purin. Winkulakta hawchatami yanushkanki.
Sin. hatun yaya, hatun tayta. hawchana [xawčana, xawtsana] v. sc. san-
hatun [xatuŋ, atuŋ] adj. inmenso, amplio. cochar, cocer a medias. Hawa hawalla ya-
Imapash mana uchilla. nushka mikunakuna.
Payka hatun allpatami charin. Maria tiyaka yuyuta hawcharka.
2. importante, principal, grande. Shuk man- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, ča-
chanay yachak, llaktata pushak, tantana- wina] v. manchar. Imatapash mapayachiy.
kuyta pushak. Pukllaymantachari wawakunaka churanata
Payka tantanakuypa hatun pushak runami. yapa hawirka.
Sin. 2 kapak. 2. ensuciar. Mapakunawan mapayana, tu-
hatunmama [xatunmama] s. abuela. Ma- ruyana.
makunapa mama. ¿Maypitak shinapachataka hawirkanki?
Hatunmamaka imatapash yallitami yachan. 3. embarrar. Maykanpash; pipash turuyana.
Sin. Wachaku, hatuku, hatuku mama. Kuchikunaka turupi hawirishka.
hatunyachaywasi [xatunyačaywasi] s. 4. untar. Imawanpash kakuna, llutana. Ham-
colegio secundario. Chunka pata yachashka pinata hawiway.
kipa yachaywasi. 5. v. amz. pintar, dibujar. Imatapash ima tull-
Ñukapa churika ñami hatunyachaywasiman puwan imawanpash allichiy.
rirka. Payka tushunkapak ñawita hawirka.
Sin. unanchay wasi. 6. tantear, manosear, palpar, tocar. Imata-
hatunyaya [xatunyaya] s. abuelo. Yayapa, pash makiwan kakuy.
mamapa yaya. Ama chukrita hawinkichu.
Hatunyayawan imashina tapunata yachar- Sin. 1 mapayana, karkayana, wikiyana; 2 tu-
kani. ruyana; 3 armarina; 4 llutana, kakuna; 5 llun-
Sin. Hatuku, hatuku yaya, wachaku. china, shuyuna, llimpina; 6 llamkana.
haw [xaw, xa] interj. ¿qué dijo? ¿qué? ¿per- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, ča-
dón? ¿cómo? Imatak nirkanki nishpa kutintak wina] v. sc. meterse en discusiones. Ima lla-
tapuy, mana kashpaka imatak ninki? niy. kipipash satirina.
¡Haw!.Kanka Quito kitiman¿ risha ninkichu? Kaypika yankamanta hawirishkanki.
hawa [xawa, awa] adv. hawkay [<*xawkay] s. domingo. Kanchis-
arriba, alto, afuera. Mana wichaypi, mana niki puncha.
ukupi kak. hawriyana [xawriyana] v. sc. carbonizarse
María mashipa wasika rumi hawapimi riku- los granos. Imatapash kamchakukpi shinki-
rin. tukushpa rupay.
hawalla [xawalya] adv. superficial; suave- Sara kamchaka hawriyashkami.
cito. Imatapash mana allinta, yankalla ruray. 2. sn. Hacerse amargos los alimentos. Mi-
Kay chukllataka hawallami rurarkani. kunakuna yalli wakllirina.
haway [xaway] s. chim. canción de la cose- Sampu muyuta yalli kamchashpa hawriyas-
cha del trigo. hka.
Siwara kuchuypi taki. hawya [xawya, awya] s. amz. consuegra.
Chimborazo llaktapika siwara kuchuypimi ha- Kusapa, warmipa yayamamapura.
wayta takinchik. Hawyapura raymipi tantanakurka.
haway (<**xaway) s. miércoles. Kimsaniki hay [xay] interj. sn. amz. expresión desobe-
puncha. diente. Killawan kashpa kutipay rimay.
hawcha [xawča, xawtsa, xawtza] s. snc. col ¡Hay!, ¿imapaktak ñalla ñalla mashka-
y nabos a medio cocer, verduras sancocha- wanki?.

66
HIKI

2. sn. expresión con llamada de atención en Haykamanta wawakunaka wakarkalla.


una conversación. Shuk rimaypi rik- Sin. Kunkaymanta, zas.
chachinkapak rimay, imatapash rimakushpa haylli [xaylyi] s. canción triunfal de la cose-
tikrachiy. cha o de la guerra; viva. Sara pallay tukurikpi
¡Hay!, kayka karimi. kushilla taki.
hayak [xayak, xayax, xayag, xaya, ayax] Inka pachapika awkakkunaka haylli takita ta-
adj. amargo. Imapash mana mishki kak. Shi- kishka.
mita rawrachik. Sin. haycha.
Hayak kakpimi wantuk upyanataka mana haynallina [xaynažina] v. ss. bostezar. Ru-
munanichu. nakuna yarkachishpa, shaykushpa shimita
2. amz. picante. Uchushina shimita rawra- paskay.
chik. Yachachikka shaykushpa haynallirka.
Kay uchuka yapa hayakmi kashka. Sin. Ampana.
3. snc. agrio. Llullu muyukunapa tani yaku. hayñina [<*xayñina, xayniyna v. s. rezon-
Hayak kakpimi llullu kapulitaka mana mikun- gar, responder. Imamantapash piñarishpa
chikchu. kutichina.
Sin. 3 tani. Wakinka millayrayku piñalla tukushpa hay-
hayakin [kayakin] s. bilis. ñinmi.
Wiwakunapa, runakunapa yana shunkupi hayri (<**xayri) s. minuto. Sukta chunka
tiyak waylla rikurik hayak yaku. uchilla pacha kak.
Wiksayuk kashpaka ama shunku millanka- Murayka sukta chunka hayriyukmi kan.
pakka kuy hayakintami millpuna kan. haytana [xaytay, aytay] v. patear, cocear,
Sin. chinkilis, hayak. pisar el arado. Chakiwan imatapash waktay.
hayampi [xayambi, xayaŋbi, ayambi, Juan wawaka hatun rumpata haytarka.
ayaŋbi] s.amz. iguana. Yanawan, killuwan 2. amz. pisar. Chakiwan imatapash allpapi si-
hawirishka, yakupipash, sachapipash rikta saruy.
kawsak wiwa. Tuta purikuymanta machakuyta haytarkani.
Hatun hayampita chay larkapi llukakukta ri- Sin. 1ñitkay; 2 saruy.
kurkani. hichana [xičana, ičana] v. botar, regar, es-
haycha [xayča] s. canción triunfal de la co- parcir, derramar. Yakuta, muruta pampapi
secha o de la guerra. Sara pallay tukurikpi shitay.
kushilla taki. Pampapimi wakra ñuñuta hichashkanki.
Inka pachapika awkakkunaka haycha takita 2. rebasar. Imapipash yapa yakuta, yapa as-
takishka. wata churashpa tallirinkama huntay.
Sin. haylli. Yakuta rumi hutkupi hicharkani
haycha (<**haycha) s. viernes. Pichkaniki Sin. 1 chiwana, chakchuna, shitana, 2 tallina.
puncha. hichuna [xičuna, ičuna] v. abandonar, des-
hayka [hayka] adv. ss. ¿cuándo? Ima pa- amparar. Churikunata yaya mama piñana,
chapi paktarinata tapuy rimay. imatapash shitay kunkarina.
¿Haykata kayman tikramusha ninki?. Kanpa kuyashkataka ¿ñachu hichurkanki?
2. interj. sc. expresión de admiración. Man- hikama [xikama] s. s. tipo de tubérculo.
charishpa imatapash rikushpa rimay. Allpa ukupi ankukunallapi pukuk, chawata
Chay runaka ima haykata yaykurka. mikuna, mishki kumalshina kak.
haykamanta [haykamanta] adv. s. de Ashtawan mishkiyachun hikamata intipi chu-
golpe, de pronto, el momento menos pen- rani.
sado, en seguida, sorpresivamente, súbita- hiki [xiki, xixi, ixi] s. amz. saltamontes.
mente. Shuk mana yuyashkapi utka utkalla, Sachapi kawsak llukllushina, shuk llaktaku-
rurak katimuk, yallimuk. napi chillik nishka.

67
HIKIÑAS

Sachapi hikita rikurkani. Payka yankamanta huchanchirka.


2. variedad de grillo. Chuklla ukupi kawsak huchu [xuču] s. sc. dulce de cabuya o de
yana chillik. capulí. Capulita yanushpa, chawar mishki-
Yana hikita sachamanta apamuni. wan apita rurashka.
Sin. Chillik. Huchuta yanunkapakka mana mishkita mut-
hikiñas [xixiñas, ixiñas] s. amz. mosquito sunchikchu.
llamado arenilla. Tutapi kaninkapak llukshik huka [xuka] s. sc. huero. Lulunta ukllachik-
uchilla chuspi. pi mana wawa pishku tukuk.
Hikiñas kanishkapi achkata shikshinmi. Huka lulunta ama mikunkichu upa wawatami
hikyana [xikyana, xigyana, xixyana] v. so- wachanki, mana kashpaka kuyashkakuna
llozar. Hatun llakiwan wakay. hichunkami.
Wawaka mamamanta hikyarka. hukana [xukana, hunkana] v. sc. desdeñar.
hillay [xilyay, kilyay] s. hierro, herramienta, Yayamama, ushushita mana kuyana.
instrumento. Imatapash llankankapak ruras- Kanka churanata imamanta hukarkanki.
hka antakuna. 2. no empollar los huevos. Atallpa, pishku lu-
Yapuypa hillayta rantini. lunkunata ukllashpa mana tukyachiy.
hilli [xilyi] s. caldo, jugo, zumo; savia. Ima- Puka atallpa lulunta hukashka.
kunapash yaku mikuna. hukipuna [xuxipuna, uxipuna] v. amz. Sil-
Atallpa hillitami yanunchik. bar. Wirpawan pinkullu takikshina uyachiy.
hillu [xilyux, xižux, xižug, xilyu, xižu] adj. go- Kanchaman llukshichun nishpa kuytsata hu-
loso. Akllashka mikunatalla mikuk. kipuni.
Hillu wawaka mana mikunllachu. huklluyana [xuxlyuyana] v. amz. ampo-
hipana [xipana] v. sc. pujar. Uku wiksa- llarse. Makita yapa kakukpi, chaki yapa pu-
manta sinchi samayta tankashpa kachay. rikpi, kara ukupi yaku puru tukuk.
Rukuyaymanta, unkuymanta yalli aparishka- Paya ushutawan purishpa chakika hukllu-
mantapash kalakyashpa samayta sinchita yarka.
kachay. Sin. Chulakyay, chullpukyay.
Killa runaka, ashatalla aparishpapash hipan- huku [xuku] adj. húmedo, mojado. Imapash
llami. ashalla ankuyashka kak.
hishi hishi [xišixiši, kišikiši] interj. sn. ex- Huku churanatami intiman churanki.
presión utilizada para ahuyentar o hacer ade- hukuna [xukuna, ukina] v. humedecer, mo-
lantar a algún animal. Wakin wiwakunata jarse, estilarse, empaparse. Hawa hawalla
manchachinkapak kapariy rimay. yakuwan zutukyay.
Kuchi ¡hishi hishi!. Runtukpi pampa allpa hukushka.
Sin. Chisha, hisha, hushu hushu, chi. Sin. zutukyana, mutiyana, lapukyana.
hita [xita] s. amz. lago, laguna. Sachapi, hullu [xužu] adj. sc. desconocido, forastero,
urku chakipi sakirishka hatun kucha. extraño, extranjero, ajeno. Imapash mana ki-
Kay hitapika achka charapami tiyan. kinpashina kakpi shuk llaktamanta shamus-
Sin. Kucha. hka.
hucha [xuča] s. culpa, pecado, falta. Shuk Payka, kay llaktapi hullumi kan.
millayta rurashka. Sin. Chikan, chuku, ista.
Payka yankamanta huchata rurarka. hulun [xulun] s. amz. Badea. Purushina an-
2. s. regalo ritual para fiestas. Raymipi kama- kupi aparik muyu.
rikuna. Hayka, hulunta apamuni.
Inti raymipi huchakunata kararka. hulunchi [xuluŋči] s. amz. tipo de árbol de
huchanchina [xučančina ,xučačina] v. cul- madera incorruptible que se usa en construc-
par. Pitapash kakpi, mana kakpi rurashkanki ción. Killu sisayuk, wasi chakita rurana,
nina shimi. achka watapipash mana ismuk kaspi.

68
HUWIN

Hulunchi kaspiwan wasichirkani. parka.


humpi [xumbi, xuŋbi, umbi, uŋbi] s. sudor, hupi [xupi] adj. sn. inútil. Mana imatapash
transpiración. Shaykushpa, intipilla purishpa, ruranata ushak runa.
sinchita llankakpi aychamanta yakushina Chay runaka killamanta hupi tukushpa katin.
llukshik. hura [xura] s. maíz germinado utilizado en
Yayaka yapa allpapi llamkashpami humpita la preparación de la chicha. Aswata ruranka-
llukshichikun. pak sarata allpa ukupi churashpa wiñachis-
humpina [xumbina, xuŋbina, umbina, uŋ- hka.
bina] v. sudar, transpirar. Shaykushpa, intipi- Kay sara hurawan aswata rurarka.
lla purishpa, sinchita llankakpi aychamanta hushu hushu [xusu xusu] interj. amz. ex-
yakushina llukshiy. presión para ahuyentar a los animales. Wi-
Yayaka yapa allpapi llamkashpami humpin. wakunata manchachinkapak rimay.
hunta [xuŋda] adj. lleno, satisfecho, sa- ¡Hushu hushu!, wakrakuna katiychik.
ciado; entero. Imapash mana chushaklla, Sin. chisha, hishi, chi, kisha.
paktakta churashka. hutku [xutku, xuktu, uktu, uxtu, ugtu, utuxu,
Kay mankapi yakuta huntata apamunki. utuču] s. hueco, hoyo, agujero, cueva. Tar-
huntachina [xuŋdačina] v. llenar. Imapi- punkapak, ayata pampankapak allpata uku-
pash ñitina, pakta pakta tukuna. man allashka.
Yana papata ashankapi huntachini. Sarata tarpunkapakka hutkupi churanchik.
huntana [xuŋdana] v. llenarse, inundarse. 2. adj. agujereado. Imapash ñawi ñawiyuk
Achkata tamyakpi yakukuna manchanayakta kak.
achkayay. Mamaka hutku mankata shitarka.
Kunan puncha sara chakrapi yaku huntarka. huwin [xuwiŋ] s. amz. variedad de sapo co-
Sin. Nuyuy, kuchayay. mestible. Muru karayuk, tamya siririshka
hunu [<*xuŋu] num. diez mil. Chunka wa- kipa, tutayakukpi win win kaparik hatun
ranka. kuwa.
Inkakunaka ayllumantaka hunukamami yu- Huwinka kunanmi wakan.

69
I
icha [iča] adv. ss. quizá, quizás. Imapash abrir, separar; copular, fornicar. Imakunata-
ushay tukunkacha nirik shimi. pash ashallata chiktay.
Luís yayaka icha kullkita mañachinkawa- Lukruta rurankapakka papata ikinchikmi.
chari. ila [ila] s. amz. higuerón. Hatun yura ñañu
Sin. Ichapash, -cha, -chari. pankayuk, yurak wiki llukshik yura.
ichapash [ičapaš] adv. ss. quizá, quizás. Ila kaspiwanmi mikuypak patakukunataka ru-
Imapash ushay tukunkacha nirik shimi. rashka kan.
Luís yayaka ichapash kullkita mañachinka- illak [ilyak] det. cero, vacío. Chushakta riku-
wachari. chik shuyushka rumpa, mana tiyanchu nina
Sin. Icha, -cha, -chari. shimipashmi kan.
ichillu [ičilyu] s. amz. perico, tipo de pájaro. Ishkay chunkata killkankapakka ishkay yu-
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik, paypa kipaka shuk illak rumpatami killkan-
yapa uchilla pishku. chik.
Ichillu pishkukunaka achkatami chakrapika illakta [ilyaxta, ižaxta, ižixta, ižakta, ilyagta,
takin. ižagta] adv. absolutamente todo. Mana pu-
Sin. Chuki, wichu. chuchishpalla tukuyta ruray.
ichu [iču] adj. rápido, apurado, ligero. Ima- Chakrashka papataka illaktami katurkan-
tapash hawalla rurashpa mishashpa rurak chik.
runa. Sin. Tukuypacha, llampu.
Ñukapa yayaka ichu kashpami Hawalla wa- illapa [ilyapa] s. escopeta. Pukuna kaspis-
sita ruran. hina chawpika kaspimanta chawpika hillay-
ichu [iču, ičilyu] s. amz. perico. Yapa uchilla manta rurashka, nina-muruta tukyachikpi
waylla patpayuk, wichu wichu nishpa takik, wiwakunata wañuchik anta.
arawkunapa ayllu pishkumi kan. Wiwakunata kamashpa charinkapakka illa-
Puna suyupika ichu pishkukunataka wich- pataka chinkachinami kanchik.
kashpami charinkuna. Sin. tukyana.
Sin. wichu, chuki. illana [ilyana, ižana] v. faltar, no existir, via-
ichuk [ičuk] adv. lado izquierdo. Imapash jar, ausentarse Imapash mana tiyay.
allawka makiman sakirik. Paykuna tukuy papata katukpimi illan.
Shuk wawaka ichuk makiwanmi pukllak illimpu [ižimbu, ižiŋbu] s. sc. planta espi-
kan. nosa. Kashayuk uchilla yura, urkukunapi
Sin. lluki. wiñak.
ichuna [ičuna] s. hoz. Ima kiwatapash ku- Wawapa chakipi illimpu kasha yaykushka.
chunkapak winkuyashka achka uchilla kiru- illulli [ilyuly i, ilyuži] s. amz. culebra de nom-
yuk hillay. bre ilulo o pudridora. Uchilla yana machakuy,
Ichunawanka siwarata kuchuni. allpa ukupi kuykashina kawsak.
ichuna [ičuna] v. segar, cortar. Kiwakunata, Illulli machakuyka millay kurumi kan.
yurakunata, murukunata pitina. ilta [ilta] s. amz. variedad de guaba. Hatun
Puna suyu ayllullaktakunapika minkawanmi pakay mishki mikunayuk.
siwarata ichunchik. Wawakunaka anti suyupika iltataka sumakta
ikina [ikina] v. partir, fraccionar, picar, cortar mikurka.
en pedazos, rozar, agrietar, rajar, rebanar, ima [ima] det. ¿qué? Tapunkapak shimi.
70
INTUNA

Kunanka, ¿imatatak ninki? 2. s. carne a medio asar. Ninapi ashalla ku-


2. s. cosa, objeto. Maykanpash kak. sarishka aycha.
Yachana wasipika imakuna tiyan. Inlli aychataka wakaychinapimi sakin.
imamanta [imamaŋta, imamaŋda, ima- inta [iŋta, iŋda] s. amz. inflamación por he-
munda] adv. amz. ¿por qué? Imarayku, ima ridas, golpes y picaduras. Aychapi puka mu-
nishpa tapunkapak shimi. yukuna llukshishpa ruparik unkuy.
¿Imamantatak warmikunaka yalli wacharin? Inta nanaymi chuspi kanishkamanta hapirka.
imashi imashi [imaši, imaši] expresión de inta [iŋta, iŋda] s. amz. tizón, leña con
adivinanza. Mana riksishkakunata tapuy. fuego. Tullpamanta surkushka ninayuk yanta.
Imashi, imashi, punchaka chushak, tutaka Yana tutapika inta nina kaspiwanllami purin-
chichu. (chayka wasimi). chik.
imashnaray [imašnaray, imanaray] exp. inti [iŋti, iŋdi] s. sol. Kay pachata achikya-
amz. muletilla del habla. Shutita kunkashpa chishpa rupaywan kunukta kuk.
rimay. Yaya intipa rupayka may mutsuymi kawsay-
Imashnaray, chay runaka piñachu, kushichu pakka kan.
kan? inti (<*inti) junio. Suktaniki killa.
Sin. Imashti. Inti killapika kichwa runakunaka hatun inti
imashti [imašti] exp. muletilla . Shutita kun- raymita ruran.
kashpa rimay. inti anka [inti anka] s. amz. variedad de
Imashtika ¿shamurkachu? gavilán. Takik, inti punchakuna hawapi
Sin. Imashnaray. wampurayak pishku.
impayana [imbayana, iŋbayana] v. estar Inti ankaka sara chakra hawapi wampuraya-
deprimido física y espiritualmente. Unkus- kun.
hkashina, llakikunamanta kalakyashka kaw-
Sin. usturiw.
say.
Payka mama wañushkamanta impayarka. intillama [iŋdi lyama] s. amz. mono pere-
2. resentirse. Piñarishka tukushpa sakiriy. zoso, perico ligero. Uchpa millmayuk, mana
Yachachik rimashkamanta wawaka impaya- utka kuyurik, yura pallkakunapi kawsak kus-
kun. hillumi kan.
Sin. 1 Hamallina, kalakyana; 2 nanakyana. Inti llama wiwaka allimanta yurapi sikakun.
inchik [iŋžix] s. amz. maní. Ñutu pankayuk, intipa ayllu [intipa aylyu] s. sistema solar.
allpa ukupi muyuta aparik uchilla kiwa. Hawa pachapi tiyak rumpukuna.
Raymipika kuy aychata inchikwanmi Intipa aylluka pusak rumpuyukmi kan.
kararka. intipacha [iŋdi pača] s. verano. Rupay kil-
inka [iŋga, iŋka] s. emperador, rey, suprema lakunami kan. Tamyaka manallatak tiyanchu.
autoridad. Ñawpa pachapi tukuyta kamak Inti pachapimi murukunata pallanchik.
apu. Sin. Usyay pacha.
España runakuna shamushpa wañuchishka- inti raymi [inti raymi] s. fiesta del sol. Inti-
mantami mana inkataka charinchikchu. manta hatun raymi. Kunanpipash inti ray-
inku [iŋgu, iŋku] s. carnero. Chusku kachu-
mita ruranchik.
yuk llama.
intina [intina] v. solear. Mana tamyay, mana
Pedro mashika inku llamatami yayapak cha-
puyu tukuy, kunuk achiklla puncha.
rin.
Agosto killataka sumaktami intin.
inlli [iŋlyi] adj. amz. tibio, caliente. Kunuklla
intiyana [intiyana] v. salir el sol. Inti rikuri-
yaku.
muna.
Chiri tutamantaka inlli yakuwan ñawita may-
Tutamantataka inti yayaka sumaktami inti-
llanchik.
yan.
Sin. Kunuk.
intuna [iŋduna] v. amz. mosquearse. Achka
71
INTUNA

chuspikuna, putankuna, mama kurukuna ishkay [iškay, iški] num. dos. Shuk yupayta
mishki mikunapi tantarina. katik.
Tawka punchata aychata mana wakaychik- Paykunaka ishkay wawallatami charin.
pika chuspikuna intun. ishkuna [iškuna, iskuna, wiškuna] v. des-
intuna [iŋduna] v. amz. amontonarse per- granar. Karata paskashpa murukunata sur-
sonas o animales. Wiwakuna, runakuna tan- kuy.
tarina. Usya pachapika sarata chakichinkapakmi is-
Rimanakuypika achka runami inturka. hkunchik.
2. s. colaboración. Imapipash yanapana. Sin. Chiwana.
Minkapika intuykunawan utkalla llamkan- ishpapuru [išpapuru] s. vejiga. Yaku-ishpa
chik. tantarina puru.
Sin. 1 Waykana; 2 yanapana. Mana ishpapuru yaku-ishpa huntataka cha-
iñil [iñil] s. ss. planta silvestre. Mana tarpus- rinachu kan.
hka muyumanta wiñak yurakuna. ishpana [išpana] v. orinar. Ishpapurupi tan-
Iñilkunaka hampi, mikuna yurakunapashmi tarishka yakukunata pakchaman llukshi-
kan. china.
Sin. Chas, wala, purun, ushun. Yakuta yalli upyashpaka achkatami ishpan-
iñina [iñina] v. creer, asentir, testimoniar, chik.
tener fe. Shukpa yuyaykunata alli kakpi mana Sin. Yaku-ishpana.
alli kakpipash chaskiy. ishpinku [išpiŋgu] s. árbol de canela. Mis-
Umu willashkataka tukuykuna iñinllami. hkita ashnak yura, sisapash, karapash ya-
iñu [iñu] s. s. cosa diminuta invisible. Pikis- kuta mishkiyachikmi kan.
hina yapa uchilla rikurik. Chiripika ishpinkuta timpuchishpa upyas-
Añanku kuruka iñushina may uchillami, hpami kunukyanchik.
mana ñawiwanllaka rikuy ushanachu kan. isi [izi, igzi] exp. amz. expresión despectiva
2. s. nigua. Shuk uchilla pikishina yawarta a los niños (mocosos). Wawata piñashpa
chunkak. rimay.
Kuchikunapa chakikunapi iñu yaykushpaka Isi wawakunataka ama tantanakuyman yay-
kaninllami. kuchinkichu.
3. punto. Shuk takayta rurakpi uchilla hutkus- isi [izi, igzi] s. tu. sarna. Runa aychapi mu-
hina sakirik. ruklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy.
Shuk yuyayta killkashpa tukuchishpaka shuk Wawakunata isi hapikpika achkatami hayak
iñuta churanami kan. yurakunawan hampinchik.
irki [irki] adj. s. débil; flaco, raquítico. Runa isiyana [iziyana, idziyana] v. sc. empe-
kashpa, wiwa kashpapash mana mikushpa rrarse. Wawa yapata wakashpa mamamanta
wañunalla tukushka. Yapa tsalamanta tullulla mana karuyana.
rikurik. Kay wawaka mamamanta isiyanka.
Chay irki runaka llakillami tikramushka. iska [iska, isku] s. fósforo. Ninata hapichik
Sin. Api, chusu, sampa. rumishina.
ishkantin [iškaŋdiŋ, iškaŋdi] adv. ambos, Yanunkapakka iska kaspitami mutsunchik.
pareja, par. Ishkaypura. isku [isku, išku] s. cal, yeso. Yurak allpas-
Quito llaktaman ishkantin shamurkanchik. hina wasi pirkakunata tullpukpi yurakta sakik.
ishkantishun [iškaŋdišun] expresión para Kunan pacha wasikunaka iskuwan yurakya-
brindar. Mashipura imatapash upyakushpa chishkallami kan.
rimay. Sin. Pukshi.
Pushakkuna shamushkamantami ishkantis- islampu [islambu, islaŋbu, islabuŋ] s. amz.
hun. bolso tejido de hilo de chambira. Champira
Sin. Upyashun. kawchushkawan awashka uchilla shikra.

72
IWILAN

Ayllu llakta warmikunaka sumak champira is- hnakun.


lamputami rurankuna. Sin. ismu, wañushka.
isma [isma, izma] s. excremento, heces, ismuna [ismuna] v. podrirse, descompo-
mierda, abono, estiércol, deposición. Mikus- nerse. Imapash wakllirishka tukuna.
hka kipa sikimanta llukshik wanu. Wanuka allpapimi ismun.
Wiwakunapa ismawan imatapash tarpukpika itsipu [itsibu] s. im. orzuelo. Ñawi kara sikipi
achkatami murukunaka pukun. shuk uchilla chupushina wiñak.
ismana [ismana, izmana] v. defecar. Mikus- Wawaka itsipu unkuy hapikpimi wakan.
hka kipa aycha mana chaskishkata siki hut- itsipuna [itsibuna] v. im. cerrar los ojos. Pu-
kumanta llukshichina. ñunayakpi ñawita ñalla ñalla sipuy.
Runaka ukupimi isman. Ñawipi allpa yaykukpimi itsipun.
ismu [ismu] adj. podrido. Imapash ña wak- Sin. Sipuna, pimpinrana.
llirishka mana alli. iwa [ixwa] s. amz. tubérculo. Lumushina
Ismu aychataka mana mikuy ushanchikchu. mishki mikunata charik.
Sin. ismushka. Sachapika iwata mikun.
ismushka [ismuška] adj. amz. podrido; iwilan [iwilyan] s. arbusto. Allpa ukupi raku-
mortecina. Wañushka wiwakunapa waklliris- yak, takakpi puskuyak, umata armankapak
hka aycha. alli anku.
Allkupa ismushka aychaka achkatami as- Rukuka, iwilan ankuwan umata arman.

73
K
kacharina [kačarina] v. soltar, safar, permi- tapika tanampu nishka.
tir. Watashkamanta paskay. Anti suyupika kahalli pankawanmi challwa-
Urkupi, sachapipash wakrataka purichun ka- taka hapinkuna.
charin. Sin. tanampu.
2. s. Permiso. Kishpiyta mañana. kahas [kaxas] s. cordillera. hatun urkuna
Samanaman rinkapakka kachariyta ma- kak.
ñarka. Kahaskunapika papata, siwarata tarpunchik.
Sin. Ishkurina, paskana. kaka [khaka, xaka, kaka] s. peña, abismo,
kachana [kačana] v. enviar, mandar. Ima- despeñadero.
kunatapash maymanpash chayachiy. Rumisapa hatun wayku.
Ñukapa killkashkata yayaman kachakuni. Chay kakapi hampi yurakuna tiyan.
2. echar, despedir. Millay kashkamanta pita- kaka [khaka, kaka] s. vaso redondo de ma-
pash ukumanta llukshichiy. dera de cuello largo.
Raymipi makanakuymanta kacharka. Suni kunkayuk kiru.
Sin. 2 karkuna. Kakapi aswata churani.
kachi [kači] s. sal. Yurak ñutu rumishina kakuna [kakuna, xakuna] v. frotar, fregar,
mama kuchapi, wakin urkupilla tiyak, miku- sobar. Imatapash makiwan lluchkachikshina
nata mishkichik. rurana.
Kuy aychapi kachita churani. Chaki kiwirishkata kunuk hampiwan kaku-
kachik [kačix] s. amz, ss. guaba pequeña. way.
Uchilla pakay, mayu manyakunapi pukuk, 2. sc. untar. Wirashina apiwan hawina.
shuk llaktakunapi yaku pakay nishka yura. Utka alliyachun wakra wirawan kakupay.
Sachapika kachik murutami mikun. Sin. Kitina; 2 llutana, hawina.
Sin. Pakay. kalak [kalax] adj. snc. ss. deprimido; depre-
kachi kachi [kači kači] adj. salado, -da. sión física y/o espiritual. Aychapash, yuyay
Imapash ashtawan kachiyuk. samaypash unkushka.
Kay mikunaka kachi kachi kashkamanta Mishuka kalakllami kan.
mana mikunachu. kalamatu [kalamatu, gamalatu] s. amz.
2. interj. expresión de llamada al ganado. pez pequeño casi transparente. Maywa ka-
Wakrakunata kayankapak rimay. rayuk uchilla challwa.
Wakraka kachi kachi nishpa kayakpimi kall- Wamraka yawriwanmi kalamatutaka hapin.
pamun. kalatis [kalatis] s. amz. bejuco. Millmayuk
kachun [kačuŋ, xačuŋ] s. nuera. Churipa pakayta aparik sacha anku, yaku manyapi
warmi. wiñak yura.
Ñukapa kachunka Cotacachi llaktamanta Wawakunaka kalatis ankuwanmi pukllan.
warmimi kan. Sin. Pulanti.
2. cuñada. Wawkipa warmi. kallampa [kalyaŋba, kažaŋba] s. hongo,
Kachunka ñukapa wawkita kuyashpami seta. Sisashina panka illak, wanukunapi, is-
kawsan. mu kaspikunapi wiñak uchilla yura.
kahalli [kaxalyi] s. amz. arbusto cuyas hojas Ambato kitipi kallampata katukllami rini.
se usan como barbasco. Challwata hapinka- Sin. Ala.
pak, yaku hampina pankayuk yura, shuk llak- kallana [kalyana, kažana] s. tiesto. Turu all-
74
KAMANA

pamanta rurashka hatun pukushina rikurik. recho: conjunto de leyes que regulan el com-
Murukunata kamchankapak, tantata kusan- portamiento recíproco de los hombres.
kapak may alli. Kichwa kamachinakuyka rimayllapimi tiyan,
Allpa kallanapi kusashka tantataka may chayrak killkakunmi.
mishkimi kan. kamachina [kamačina] v. amz. aconsejar.
kallari [kalyari, kažari] adv. inicio, comienzo, Ama llakitukuchun alli yuyaykunata kuna.
génesis, principio. Imatapas chayrak rikuriy. Pedro llakita rurakpimi, paytaka pushakku-
Kallari pachapi purun runakuna kawsashka. naka kamachirka.
kallarina [kalyarina, kažarina] v. comenzar, 2. legislar, hacer leyes. Alli kawsachun kama-
principiar, iniciar, empezar. chiykunata rurana.
Imatapash shuknikimanta rurarina. Luis pushak kashpaka allitami kamachirka.
Runakunaka inti rikurishkamantami llam- Sin. 1 Kunana.
kayta kallarin. kamachiy [kamačiy] s. ley, reglamento, ar-
kallcha [kalyča, kalča] s. sc, ss. tallo y hojas tículo. Ama pantachun. Alli kunay yuyayyukta
de maíz seco. Murukunata pallashka washa killkashka.
chakishka sara yura. Alli rurashka kamachiymi kay llaktapika
Kallchawan sarata kamchani. illan.
Sin. Chakishka sara panka, pukus. kamari [kamari] s. regalo, ofrenda. Imata-
kallchay pacha [kalyčay pača] s. tiempo pash shukman karashka.
de siega. Ima chakishka tarpushkata kuchuy. Ñawpakunaka kushipatakunamanka sapan
Kallchay pachapika aswata upyanchik. raymikunapimi kamaritaka sakik karkanchik.
kalli kalli [kalykaly] s. amz. loro pequeño. Sin. Pinzhi, tumina, hucha, karana.
Uchilla arawshina achkapura tantanakushpa kamarina [kamarina] v. regalar. Pimanpash
purik pishku.
imallatapash yanka karay.
Kalli kalli pishkuka sumaktami wakan.
Sin. Shakalli. Raymipika rantipak mikunataka kamarinchik.
kallpana [kalypana, kažpana, kalpana] v. Sin. karana.
correr, trotar. Utka utka tatkishpa purina. kamana [kamana] v. amz. probar, saborear.
Ñukapa churika yachanawasiman ñami kall- Kalluwan mallina: mishkita, chamukta, ha-
parka. yakta, rupakta, chirita. Ima kashkata yachan-
kallwa [kalywa, kažwa, kalwa] s. lengüeta. kapak.
Sawlishina llampuchiska kaspi, ruwanata, Payka mikunata kachi alli kashkata kaman.
chumpita awankapak rurashka. Sin. Mallina.
Chumpita awankapak kallwata rurakuni. kamana [kamana] v. amz. competir. Imaku-
kallu [xažu, kažu, khažu, khalyu, xalyu, kalyu] napipash shukkunawan chimpapurachishpa
s. lengua. Shimi ukupi kuyurishpa rimachik maykan maykan alli kashkata yachankapak
aycha. tupuna.
Manuel runaka wakra kalluta rantinkapak Wawakunaka yachana wasipa muyuntin
rin. ñankunata kallpashpami kaman.
kaluk [kalux, kaluŋ, xalun] adj. amz. ss. se- Sin. Mishana.
micocido, difícil de cocinar. Manallatak ya- kamana [kamana] v. sc. abundar. Tarpus-
nurik muru. hka murukuna, wachashka wiwakunapash
Kaluk lumutami rantishkani. achka wiñariy.
Sin. llumi, akma. Sara chakraka achkatami kaman.
kamachik [kamačik] s. juez, autoridad. Ka- Sin. nanakllakana, usuna.
machiyta paktachichik runa. kamana [kamana] v. cuidar; gobernar. Ru-
Ñukapa kitipika alli kamachikta charinchik. nakuna, apukkuna llaktakunata rikushpa
kamachinakuy (<**kamachinakuy) s. De- kawsay.

75
KAMAY

Ñukapa yayaka wakrata chukllapi kaman. Sin. Mikuna, kashtuna.


Sin. Pushana, wakaychina. kankik [kaŋgix] s. amz. cadera. Mama
kamay (<*kamay) s. enero. Shukniki killa. chanka kallarik tullu.
Kamay killapika, wakin kichwa llaktakuna- Wamra yuramanta urmakpi, kankikmi kuyu-
pika Reyes raymita ruran. rirka.
kamcha [kaŋča, kaŋža, kamča] s. s. tos- kankil [kaŋgil] s. amz. canguil. Kamchakpi
tado. Chakishka murukunata kallanapi ku- tukyak uchilla killu sara.
sashka. Mamaka kankilta pallankapak rirka.
Chullpi sara kamchataka katunkapakmi kankuna [kankuna, xamkuna] pron. ust-
apani. edes. Tawkakunata ishkayniki shutipa ranti
kamchana [kaŋčana, kaŋžana, kamčana, ninkapak rimay.
kamžana] v. tostar . Kallanapi murukunata Kankunaka runa kawsayta sinchiyachish-
kusana. pami kawsana kankichik.
Kukayunkapakmi sarataka kamchan. kantina [kaŋtina] v. amz. buscar peces bajo
kamina [kamina] v. insultar. Pitapash millay piedras. Challwakunata rumi sikipi maskay.
shimiwan rimana. Hatun rumi sikipi challwata kantini.
2. mecer. Mikuna apita, shukkunatapash
Shuwataka achka yayakunami kamikun.
kaspiwan kuyuchina.
Sin. ahana, takurina. Mishkita hampi yakupi kantirka.
kampik [kaŋbix, kaŋbi] s. amz. cacao sil- kapak [kapak, kapax] adj. principal, grande,
vestre. Killu karayuk, mishki mikunayuk chi- importante; grandeza.
wallkanshina mishki muru. May ancha sumak ninkapak shimi.
Shimi kara ama chakirishpa chiktarichunka Ataw wallpaka kapak runami karka.
kampik wirata churay. kapak (<*kayak) s. diciembre. Chunka
kan [kan, xam] pron. Tú, usted. Ishkayniki ishkayniki killa.
shutipa ranti ninkapak rimay. Kapak killapika, Saraguro runakunaka kapak
¿Kanllachu kayna punchaka llamkarkanki? raymita ruran.
kancha [kaŋlla, kaŋča, kaŋža] adv. fuera. kaparina [kaparina] v. gritar, chillar. Yapa
Mana ukupi kak. Punku pampa, wasiman sinchita rimana.
yaykuna pampa. Ñukapa turika shuwata kaparirka.
Punku kanchapimi tushukunkuna. 2. ladrar. Allku, runatapash, wiwatapash aw
2. s. patio de juego. Pukllana punku pampa. aw nina.
Pukllankapakmi kanchataka allichishun. Marìapa allkuka hillu misita kaparikun.
Sin. 1 Hawa. Sin. 2 Awnina.
kanchis [kaŋčis] num. siete. Suktaniki yu- kapi runa [kapi runa] s. amz. árbol con
payta katik yupay. fruto comestible para pavas silvestres. Mu-
Kanchis llamata urkupi charini. yuyuk hatun sinchi sacha yura.
kanichina [kaničina] v. sc. hacer morder. Pishkukuna kapi runa muyuta mikun.
Imatapash pitapash kiruwan kashtuchina. kapina [kapina] v. ordeñar, exprimir. Wakra
Chiri unkuy anchurichunka putanwanmi ka- ñuñuta chawana.
nichirka. Rosa mamaka wakra ñuñutaka kaynami ka-
2. acuñar. Imatapash uchilla tulawan pakta- pirka.
china. Sin. Chawana.
Chay kaspikunataka ñami kanichirkani. kapuli [kapuli, kapus] s. capulí. Pallkasapa,
kanina [kanina] v. morder, picar (insectos). achka pankayuk, uchilla yana mishki muru-
Chuspishina wiwakuna, shimiwan nanakta kunata aparik paza yura.
aychata hapina. Mashiman karankapakmi kapuli murutaka
Añanku wiwaka chakita kanirka. pallani.

76
KASILLA

Sin. usun. riyakun


kapya [kabya] adj. ss. frágil, muy suave. Sin. Alliyana, hampirina.
Imakunapash may amuklla, yapa ñutu kak. karkayana [karkayana] v. s. ensuciarse,
Yanushka mutika ñami kapya tukun. mancharse el rostro y el pecho. Ñawi kas-
Sin. Ñutu, api, llampu, amuk, ishkurik. hpa, churana kashpa, ima kashpapash turu-
kapyarina [kabyarina] v. ss. suavizarse. yay, yana tukuy, mapayaymi kan.
Murukuna pukushpa apiyana, yanukpipash Wawaka apita mikushpa karkayan.
apiyana, ñutuyana. Sin. Mapayana, wikiyana, hawiyana, llunchi-
Lumuka ñami kapyarka. yana.
Sin. Apiyana. karkuna [karkuna] v. arrear, despedir,
kara [kara] s. piel, cuero, pellejo, cáscara. echar. Wiwakunata ñawpachishpa llukshi-
Tukuy runakunapa, wiwakunapa ukkuta pi- china.
llurik. Millay allku ama kanichun karkuni.
Maki karapimi sisu unkuyka hapin. Sin. Kachana.
2. cáscara, corteza. Yura kaspikunata, muyu- karpa [karpa] s. cubierta grande, toldo. Wa-
kunata pilluriyashpa killpak. sitashina rurashpa katallata churashka. Tam-
Habas karata llushtikuni. yamanta, intimantapash mitikunkapak alli.
karacha [karača, karači] s. costra . Aycha Pintushina hatun kata rurashka wasi.
chukrishkapi chakirishka kara. Wakrakamakka karpa ukupimi puñun.
Maki chukri karacha tukurka. karu [karu] adv. lejos, lejano, distante (es-
karachi [karachi, karatsi] s. sn. estopa de pacio). Mana kuchulla ninkapak shimi.
cabuya. Chawar karata takakpi llukshik Turika karu llaktapimi kawsan.
puntsu. karuyana [karuyana] v. alejarse. Kuchu-
Chawar karachita apamuni. manta anchurishpa karuyana.
Sin. Pakpa, pala, puntsu, hamchi. ¿Imamantatak kanka warmimanta karuya-
karana [karana] v. brindar, convidar, servir, kunki?
dar de comer. Imatapash shuk runaman kasa [kasa, kaza] s. s. helada (fenómeno
kuna. atmosférico). Chakishka rasu. Yurakaunapi
Payka kusaman papata karan. tuta urmashpa inti llipyawan yurakunata ru-
2. amz. regalar. Imakunatapash pimanpash pachik rasu.
yanka kuna. Achka kasa urmakpika sarataka ninantami
Lumu yurata mashiman karani wakllichin.
Sin. 2 kamarina, kuna, kuyana. kasana [kasana] v. s. helar, caer la helada.
kari [xari, kari, khari] adj. hombre, varón; Chakishka rasu chakrakunapi urmay.
macho. Runa kashpa, wiwa kashpapash Kunan tutami papa chakrapi kasashka.
mana chichuk. Yurakunaka raku, kasha [kaša] s. espina,-o. Wakin yuraku-
sinchipashmi kan. napi wiñak yawrishina tuksik.
Urkukunapika kari wakrakunatalla char- Wawaka chunta kashapimi tuksirishpa
inchik. wakan.
2. amz. esposo, marido. Kuyashka warmi- kashtuna [kaštuna] v. s. mascar, masticar.
wan kawsankapak sawarik runa. Mikunata kirukunawan mukuna.
Kanpak karika ¿ima shutitak kan? Kiru illak rukukunaka mana alli kashtunchu.
Sin. 2 kusa. Sin. Kaskana, mukuna.
kariyana [kariyana, hariyana, xariyana] v. kashuk [kašux] s. axila. Runapa rikra uku.
reanimarse, convalecerse. Unkurishka kas- Mamaka kipita kashuk ukupimi apan.
hpa, kalakyashka kashpa alliyashpa sinchi- kasilla [kasilla] adj. quieto, tranquilo, pací-
yarina. fico, sereno. Wawa kashpa, wiwa kashpa-
Yayaka uhuymanta hampirishpaka ñami ka- pash upalla tukuy.

77
KASKU

Pushak runaka may kasillami kan. shinchi rimay.


kasku [kasku] s. pecho. Wiksa chushak- Yayaka wakra yuntata kati kati nishpami ya-
manta pilischakakama tiyak tullu. pukun.
Wakra kaskuka may mishkimi kan. Sin. Richun.
kaskana [kaskana] v. scs. desgastar, roer, katina [katina] v. seguir. Shukpa washapi
pelar con los dientes. Mikunakunata, shuk- purina.
kunatapash kirukunawan mukuna. Yayapa washata katikuni.
Chay allkuka wakra tullutami kaskakun. 2. perseguir. Imatapash hapinkapak washalla
Sin. Kashtuna, mukuna. purina.
kaspa [kaspa] s. s. mazorca. Kuruntantin Wawa allkuka chuchuta nishpa katirka
sara, cebada murukunapash manarak is- 3. imitar. Ima rurashkatapash chayshinalla-
hkushka. tak rurana.
Tukuy kaspakunata wayunkashpa warkur- Yachachik hankashpa purikta katikuni.
kani. Sin. Rikchana.
kaspana [kaspana] v. s. chamuscar. Wi- katsu [katsu, kazu, xatsu] s. sn, sc. escara-
wapa millmata rupachishpa anchuchina. bajo. Kuzu kuru rukuyashpa chuspiman ti-
Kuchitaka raymipi mikunkapakmi kaspar- krashka wiwa. Tamya pachakunapi ashtawan
kani. pawashpa purik, wakinkunaka mikunkapak
Sin. Rupachina. allimi.
kaspi [kaspi] s. palo. Yurakunapa tullushina Imbabura llaktapika katsukunata kamchas-
sinchi kak. hpami mikun.
Llamata kaspipi watan. Sin. chuna.
2. amz. madera. Raku sinchi yurakuna, ru- katu [katu] s. amz. colada de plátano verde.
raypi mana wakllirik kaspi. Palanta ñutushkata, sacha aychawan yanus-
Wasita rurankapakmi kaspitaka mashkaklla hka mikuna.
rini. Palanta katuta mikushpaka yuyaysapami
Sin. 2 kiru. kani.
kastilla [kastilya, kaštilya] adj. España, de katuwasi [katuwasi, xatukwasi] s. alma-
Castilla. Españamanta kak. cén, tienda. Mutsurishkakunata katunkapak
Kaypika kastilla shimitapash riman. charik.
katana [katana, khatana, xatana] s. cobija; Katuwasimanta kachita rantirkani.
cobertor. Chirita harkarinkapak awashka- katuna [katuna, xatuna, khatuna] v. snc.
kuna. vender. Imatapash kushpa kullkita chaskina.
Wamra, chay katanata apamuy. Kanka ñukaman wakrata mana katurkanki-
katana [katana, khatana, xatana] v. cobijar, chu.
cubrir. Imawanpash hawamanta killpay. kaw [kaw] adj. choclo bien maduro. Chukllu
Urkupika wayta ukshawan katanchik. pukurishpa saraman tikray kallarik. Manarak
2 s. techar. Pankakunawan, ukshawan, chakirishka muru.
shukkunawanpash wasita killpay. Kaw sarawanmi chukllu tantataka ruran.
Lisan pankawan wasitaka katarkanchik. Sin. Walu, paruk, halun.
katichina [katičina] v. scs. resembrar, kawana [kawana] v. mirar, observar con
hacer seguir. Muru mana wiñashkakunapi detenimiento. Imatapash alli alli rikurayashpa
kutin tarpuna. katiy.
Juan wawaka saratami katichikun. Wiralla wakrata rantinkapakmi kawanchik.
Sin. Awinchina, kumpana. Sin. Chapana, rikuna.
kati kati [kati kati] interj. expresión para kawchu [kawču] s. piola, soguilla. Ima
hacer caminar a personas o animales. Yapu- puchkakunatapash pillushpa pillushpa sinchi
kuk wakrakuna wachuta purishpa richun nina rurashka ñañu waska.

78
KAYAS

Wayakata watankapak kawchuta apani. kawpi [gawpi] s. amz. variedad de tucán


kawchushka [kawčuška] adj. torcido. pequeño. Uchilla suni kiruyuk, sikwankashina
Puchkapura pilluchishka. pishku.
Kanka ¿kawchushka waskata charikun- Kawpika chunta yurapimi tiyakun.
kichu?. kawpuna [kawpuna] v. torcer. Millmaku-
kawchuna [kawčuna] v. torcer. Puchka- nata, puchkakunata maki ukuwan pilluchis-
pura pilluchishpa ishkay makiwan waskana. hpa waskata rurana.
Kanka ¿chawartachu kawchukunki? Kanka ¿chawartachu kawpukunki?
2. hacer soga. Puchkapura pilluchishpa Sin. Kawchuna.
waskata ruray. kawsak [kawsak] s. ser vivo, viviente. May-
Kanka ¿waskata rurankapakchu kaw- kanpash wañunkakama tiyak.
chunki? Kay llaktapi kawsakkunaka tantalla tarpun.
Sin. Kawpuna. kawsay [kawsay] s. vida. Runakuna, wiwa-
kawina [kawina, xawina, kabina] s. amz. kuna, yurakunapash wañunkakama tiyay.
remo. Wampunata yakupi purichik kaspi. Wakcha runapa kawsayka llakillami kan.
Kan wamputa kawinawan purichinki. 2. cultura. Shuk ayllu llakta runakuna imas-
kawirina [kawirina] v. amz. revolcarse; ha- hina kashkata riksichik.
cerse un movimiento en vaivén. Kayman Ñukanchikpa kawsayta kuyanami kan.
chayman kuyurina. 3. v. vivir. Tukuy kuyurikkuna allpa pachapi
Kanpa wawaka turupimi kawirikun. tiyay.
kawitu [kawitu, khawitu, kayutu] s. cama, Ñukaka anti suyupimi kawsani.
catre. Sukusta watashpa pallashka puñunka- 4. habitar. Tukuy runa, wiwa kay allpa pa-
pak patashina rurashka. chapi wacharina, wiñarina.
Puñunkapak kawituta sumaktami allichin. Kay pachamamapi kawsanchik.
Sin. Puñuna. Sin. 3-4 Tiyana.
kawina [kawina, xawina, kabina] v. batir, kawtayana [kawtayana] v. amz. aplastar,
mecer, menear, mover. Imatapash muyuchis- machacar. Ñitikpi waklliriy, llapiriy.
hpa kuyuchina. Ashanka hawapi ama tiyarichun kawtayan-
Aswata rurankapak sara akuta kaspiwanmi kami.
kawin. kana [kana, xana, ay] v. ser, estar. Tiyakta
Sin. Muyuchina, kuyuchina. rikuchik shimi.
kawka [kawka] adj. s. cereales y legumino- Kichwa runakunaka kaypimi kanchik.
sas a medio cocer. Sara, purutu, inchik, shuk kay [kay] pron. este, esta, esto. Imatapash
murukunatapash hawa hawalla yanushka. rikuchinkapak rimay.
Kawka sarata kutashkata yanushka mikuyka Kaymi ñukapa wasi.
sumakmi kan. kaya [kaya] adv. mañana, el día siguiente.
2. s. colada de maíz pelado. Llushtishka sa- Kunan punchata yallishpa shamuk puncha.
rata kutashpa yanushka api. Ñukapa ayllullaktamanka kayami risha yu-
Kawka apita mikurkani. yani.
Sin. Kalun, chawalla. kayantin [kayantin] adv.
kawlla [kawlya] adv. amz. crocante. Imata- Kayapa washa punchami kan.
pash mikukpi kaw kaw uyarik. ¿Kayantintaka shamusha ninkichu?.
Sarataka kawlla uyarayarichunmi kam- Sin. MIncha.
chanki. kayas [gayas] s. amz. lora pequeña de
kawllarina [kawlyarina] v. s. maduración color verde. Waylla patpayuk, yurak ñawiyuk
del choclo. Chukllu sarakuna pukushpa sin- wakamayushina uchilla pishku.
chiyay. Kayas pishku sacha muyuta mikun.
Chay sara chakraka ñami kawllarishka. Sin. Sakan.

79
KAYANA

kayana [kayana] v. llamar. Runakunata, wi- arrebatar. Shukpakta apashpa hapina.


wakunatapash, shamuy nishpa kuchuya- Kullki mañashkata mana tikrachikpika ima
china. Wawa kuchita kayakuni. charishkatami kichun.
2. invitar. Raymikunaman, mikuykunaman, kiki [kiki] s. choclo en formación. Llullu sara
tushuykunaman, upyaykunamanpash sha- chayrak kutulyay kallarik.
muy nina. Ñukapa sara chakraka chayrak kikillami kan.
Kaya puncha ñuka raymiman mashikunata kikin [kikiŋ] adj. mismo, propio, verdadero.
kayasha. Alli kashkata, chayllatak kashkata rikuchik
3. citar, convocar. Maypipash, ima pachapi- shimi.
pash, piwanpash rikurinkapak yuyariy. Kikin yuyaywan rimankichik.
Quito llaktaman tantanakuypak kayarka. kikin [kikiŋ] pron. usted. Kanta ninkapak
kayka [kayka, xayga, xi, xayka] interj. shimi.
toma, he aquí . Imatapash kusha nishpa Kikinka sinchi yuyayyuk hatun yayami kanki.
rimay. Sin. kan.
Kayka, mishki yakuta upyay. kila [kila] s. amz. cacao blanco. Killu kara-
kayllayana [kaylyayana, kayžayana] v. snc, yuk, pukushpa payllatak urmak, ukupi achka
amz. acercarse. Kuchuyashpa kimirina. yurak muyuyuk.
Mashi yachachikka wasiman kayllayarka. Kilamantami mishki tsunkanakunataka ru-
Sin. Kuchuyana, manyayana, llutarina, kimi- rankuna.
rina. Sin. Kula, patas.
kayna [kayna, khayna, xayna] adv. ayer. kilampu [kilampu, kilambu] s. amz. varie-
Ña yallishka puncha. dad de bejuco. Kashayuk waskashina yura.
Kayna punchaka anti suyupika tamyarkami. Sachapi wiñak.
kaynarina [kaynarina] v. demorarse, holga- Allpa manyakunata ama pipash yallichunka
zanear. Ashtawan yalli pachata sakirina. kilampu yuratami tarpunkuna.
Kanka kaynaka, ¿maypitak kaynarkanki? killa [kilya, kiža, khiža] adj. ocioso, vago. Ru-
kaypi [kaypi, kaybi, kayi] adv. aquí. Maypi rayta mana munak runa.
kashkata rikuchik shimi. Killa wawataka kuyashpami kunana kan.
Juan mashika kaypimi yachachirka. killa [kilya, kiža] s. luna. Tutakunalla intishina
kaytu [kaytu] s. hebra de hilo. Imapash punchayachik.
puchkashina. Llullu killapi churanakunata takshakpika ña-
Kay kaytuwan sirakuni. pashmi hutkurin.
kazuk [khazux, kazux] adj. sc. quemado 2. mes (kamay, panchiy, pawkar, ayriwa, ay-
por el sol. Inti llipyakpi yapata ruparishka muray, inti raymi, purun, chakmay, kuya
muyu. raymi, yaku raymi, ayarmaka, kapak inti
Kazuk ukaka intipi mishkiyakun. raymi). Kimsa chunka punchayuk pacha.
kicha [kiča, xiča] s. diarrea. Wiksa waklli- Usya killakuna pallay kan. murukunataka pa-
rikpi yaku tukushpa llukshik isma. llay kan.
Kanpa wawaka kicha unkuywanmi kan. killiku [kilyiku, kiliku]s. variedad de pájaro.
kichana [kičana] v. tener diarrea. Yaku is- Uki patpayuk, killi killi nishpa takik uchilla
mata kachay. pishku.
Wiksa nanay unkuywan kashpaka achkatami Uchilla killikuka ankatami makan.
kichan. killimsa [kilyimsa] s. carbón. Yanta kaspi ru-
kichki [kički, kiški, kičixi, kiski] adj. estrecho, pashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi.
angosto, tupido. Imapash mana chushaklla Sacha rupachishkamanta killimsakunata
rikurik. tantanchik.
Sacha ñankunaka achka kichkimi kan. Sin. shinki.
kichuna [kičuna, ičuna, hičuna] v. quitar, killin [kilyin] adj. terreno duro, estéril, erosio-

80
KIPA

nado. Mana pukuk yanka killuyashka allpa. Tukuykuna minkata rurashpa kuchi kinchata
Killin allpapika chillkallami pukun. rurakunchik.
killka [kilyka, kiška, kilka] s. letra. Killkanka- Sin. Harkashka.
pak shuyu. kinchana [kiŋčana, kiŋžana] v. hacer un co-
Kichwa shimipika: a, ch, h, i, k… killkakunami rral o cerca. Kaspikunawan pirkatashina ru-
tiyan. rashpa harkana.
Wawakunaka killkakunata ruran. Wawakuna pukllachun, yachana wasi
killkakatina [kilykakatina] v. leer. Killka- manya muyuntinta kinchanchik.
shkata ñawiwan rikushpa shimiwan rimashpa kinku [kiŋku] adj. zig-zag, curva, sinuosi-
katina. dad. Imapash achka kutin winkuyashka.
Yachachikka wawakunawan killkakatin. Kuraray mayu yakuka tawka kinkuyukmi
Sin. Ñawirina. kan.
killkana [kilykana] v. escribir. Killkana kaspi- kinkuna [kiŋkuna] v. curvar, ir en zig-zag.
wan pankapi killkakunata shuyuna. Alliman llukiman muyushpa rurana, purina.
Payka killa llamkay willayta killkan. Kay urku chakita manyashpaka alliman
killpana [kilypana, kižpana, kilpana] v. kinkushun.
tapar, cubrir, ocultar. Manka shimita, puntu kinray [kinray, kiŋgray] adv. horizontal-
shimita wichkashpa churana. mente. Chayllapitak suniyashka tiyak.
Yanushka mankata ama imapash yaykuchun Yachakuk wawaka kinrayman sirik kaspita
alli killpan. shuyukun.
killpuntu [kilpuŋdu] s. amz. pájaro verde. kinti [kinti, kiŋdi] s. colibrí. Waylla patpayuk
Waylla patpayuk allpa hutkupi kawsak uchilla suni chupayuk, sisa mishkita chumkak
pishku. uchilla pishku.
Sara chakra ukupika achka killpuntumi kaw- Kinti pishkutaka mana hapinachu kan.
san. kintiyana [kiŋdiyana, kiŋdina] v. encogerse,
killu [kilyu, kižu] s. amarillo. Intishina tullpu- achicarse. Wakin churanakuna takshakpi,
yuk, pukushka palanta karashina tullpu. timpuchikpi kutuyana.
Aswataka killu sarawanmi ruranchik. Pachallinaka timpuchishkamantami kin-
Sin. karwa. tiyashka.
kimirina [kimirina] v. acercarse. Shukpa ku- 2. encanijarse. Chiri yakupi armashpa,
chuman chayarina. tamyapi hukushpa chukchuy.
Wawakuna ña wasiman kimirin. Rasu yakupi armashpa kintiyarkanchik.
Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, llu- Sin. 1 Aysarina, kuruyana, wañurina,
tarina. tusuyana.
kimina [kimina] v. acercar, arrimar, apegar; kinuwa [kinwa, kinuwa, kiniwa, kiñiwa]
reforzar, sostener lo que está por caerse. (<*kiwña) s. quinoa. Rumpashina uchilla
Shukpa manyaman kuchuyana. yurak muru, sisapi muruyuk.
Payka pirkaman kimin. Puna suyupika achkatami kinuwa murutaka
2. pa. linderar. Kikinpa allpa ama shukpa all- tarpunkuna.
pawan pantarichun sayway. kinzhullina [kinzhullina] v.s. guardar algo
Juan mashiwan ama allpakunapa manyata en la cintura.
pantankapak kiminchik. Imatapash uchillakunata chumpillishkapi al-
kimsa [kimsa, kiŋsa] num. tres. Ishkay lichina, wakaychina.
washata katik yupay. Wallka muruta alli kinzhullinki.
Payka kimsa wallinkutami charin. kipa [kipa, khipa, xipa] adv. después, a con-
kincha [kiŋča, kimča, kinža] s. corral, cerco. tinuación, seguidamente. Ñawpakkunata
Kaspikunawan watashpa muyuntinta harkas- katik.
hka, wiwakuna ama llukshichun. Ambato llaktamanta tikramushka, kipaka ya-

81
KIPA

punkapakmi rini. Yurapimi urpika paypa kishataka rurashka.


kipa [xipa, kipa, khipa] s. bocina, ins- Sin. Paya, kusha.
trumento musical. Pukukpi churushina uyarik kisha kisha [kiša kiša, kiši] expresión para
taki. ahuyentar a los animales. Wiwakunata kall-
Tantariyman kipawan kayachina kanchik. pachinkapak kaparina.
kipana [khipana, kipana, xipana] v. ss. tocar Wakrata kisha kisha nishpa kaparishpa ut-
la “quipa”. Kipapi pukushpa uyachina. kata kallpachin.
Utkalla tantarinkapak mashikunaka kipan. Sin. chi, hushu hushu, chisha chisha, kisha
kipchan [kipčan] s. hígado. Wiksa ukupi, kisha.
allawka manyapi tiyak. kishpichina [kišpičina] v. perdonar, discul-
Kipchanka hayakta llukshichin. par, salvar, excusar, dispensar, librar, liberar.
Sin. Yana shunku. Ima hatun llakimanta llukshichina; llakichikta
kipi [kipi] s. maleta, bulto, fardo. Hatun shi- mana millana.
krashina ukupi imatapash churashpa apana- ¿Paytachu apuka kishpichirka?
llata rurashka. Sin. Kishpiy.
Ñuka, kipita antawapi kacharkani. kishpirina [kišpirina] v. salvarse, liberarse.
kipu [kipu] s. nudo, sistema de comunica- Llakimanta llukshirina.
ción; archivo y administración incásica. Tull- Ñukanchikka kichwa shimita rimashpami kis-
puyuk ñañu waskakunata watashpa hpirishun.
llaktakunapi ima tiyashkata willachik. Sin. Kishpikuna.
Kipukuna yachaytaka kunan pachakunapika kishpina [kišpina v. salvar, liberar. Ima lla-
sinchiyachinami kanchik. kikunamanta llukshina.
kipuna [kipuna] v. escribir en nudos. Inka- Ñukanchik, millay unkuymantami kishpir-
kunapa waskapi killkay. kanchik.
Amawtakunaka kikin kawsayta kipushka. kishwar [kišwar, kišuwar]. s. kishuar. Mall-
kiru [kiru] s. diente. Shimi ukupi wachulla wi- talla urku yura.
ñashka yurak uchilla tullukuna. Kishwar ukupika ayami kawsan, nin.
Kaynaka kiru hampichinkapakmi Ambato kita [xita, kita] adj. arisco, indómito. Yapa
llaktamanka rirkani. manchaysiki wiwa.
kiru [kiru, kero] s. palo que nace del cabuyo. Kita kuchi kashkamantami katunkapak rini.
Chawar sapimanta suni kaspi wiñashka. Sin. Millay.
Puna suyumanta ñawpa runakunaka chawar kiti [kiti] s. cantón. Markapi llaktakuna chi-
kiruwanllami wasikunataka rurarka. kan chikan rakirishkata rikuchik shuti.
2. madera. Hatun yurakunapa kaspikuna. Kiti pushakka achka llamkaytami charin.
Ukalitu kirukunata wasichinkapak al- kitilli [kitilli] s. parroquia. Tawka ayllu llakta-
lichikunchik. kunata shukllapi tantachishkata rikuchik
3. viga. Pallkayachishka kaspi. shuti.
Wasipi ishkay shayak kirukunatami al- Sapan kitikunami kitillipi rakirishka kan.
lichikunchik. kitina [kitina] v. amz. fregar. Imatapash
kiruyana [kiruyana] v. brotar lo sembrado. maki ukupi churashpa kakuna.
Tarpushka muyukuna wiñay kallarina. Kay yurata kitikunki.
Papa muyu allipacha kiruyakun. Sin. kakuna.
kiruyuk [kiruyux] s. amz. pez grande con kitiwpi [kitiwpi, kityupi] s. amz. tipo de pá-
dientes, similar al bocachico. Kiruyuk hatun jaro. Kunkamanta chupakama killu patpayuk,
challwa. umapilla yurak tullpuyuk, kitiwpi kitiwpi nis-
Kiruyuk challwata kusakmi rini. hpa takik pishku.
kisha [kiša] s. nido. Pishkukuna, atallpa- Kitiwpi pishkuka sumaktami yura hawa-
kuna, wachana hutku wasi. manta sapan tutamanta takin.

82
KULLISHTITI

kitu [kitu] s. tu. calabaza, zapallo. Mishki mi- uchilla uku.


kuna sampushina muyu charik. Puñuna kuchupimi kullkitaka tarirka.
Mamaka kitu lukrutami yanushka. 2. s. esquina. Ishkay pirkakuna tantarina kus-
Sin. Sapallu. kapi sakirik uku.
kiwa [kiwa, xiwa, khiwa] s. hierba en gene- Kancha kuchupi tiyakun.
ral. Tukuy allpapi wiñak uchilla yurakuna. 3. adv. al lado, cerca. Imakunapash shukpa
Chakrakunata mana allichikpika aya kiwaku- manyapi tiyak.
naka huntanllami. Quito kuchupimi kawsani.
kiwana [kiwana, xiwana, khiwana] v. des- Sin. 3 manya, kaylla.
hierbar, sacar la hierba. Aya kiwakunata an- kuchuna [kučuna] v. cortar. Imatapash pi-
chuchina, tantachina, pitinapashmi kan. tina.
Tukuy ayllukunami chakrapi aya kiwataka ki- Wakraman karankapak kiwata kuchuni.
wanchik. 2. talar. Yurakunata pitishpa urmachina.
2. juntar, cortar hierba. Kuchushka kiwaku- Llullu yurataka ama kuchunkichu.
nata tantachina. Sin. 1 Pitina.
Kunu wiwakunaman kiwanchik. kuchuyarina [kučuyarina] v. acercarse.
Sin. 2 Hallmana. Karumanta kimirina.
kiwina [kiwina, kibina] v. lisiar, torcer, dislo- Yachana punchakunaka ñami kuchuyarin.
car. Chaki tullu, maki tullu kuyurishpa waklli- Sin. Manyayana, kayllayana, kimirina.
rina, wishtushpa kuyuchina. kukawi [kukabi, kukawi, kukayu, kukaw] s.
Atallpata wañuchinkapakka kunkata kiwin- fiambre, tonga, colación. Yarkayta samachin-
chik. kapak asha mikunakuna.
kiya [kiya, kya] s. pus. Aycha punkishka- Minkapika tukuy sami kukawitami mikunchik.
manta chupu tukushpa killu sanku api. kukupa [kukupa] s. búho negro de pecho
Chupumantaka kiyata kapishpami hampi- amarillo. Yana patpayuk, misishina ñawiyuk,
taka churanchik. tutapi tun tun nishpa rikrata uyachik anka.
kiyayana [kiyayana, kiayana] v. enconarse, Kukupa ñawika manchanayaymi kan.
infectarse las heridas. Chukrishkakuna, chu- Sin. Apapa, kuskunku, pukunku.
pukuna killu sanku apiyuk tukuna. kula [kula] s. cacao blanco. Killu karayuk,
Chukrika mana alli hampishkmanta kiyayas- pukushpa paypa munayta urmak, ukupi
hka. achka uchilla yurak muyukunata charik yura.
kucha [kuča, koča] s. lago, laguna, charco. Kula muyumanta mishki mikunata surkuni.
Maypipash allpa hutkukunapi achka tantar- Sin. Kila, patas.
ishpa tiyak yaku. kulla [gulya] s. martes. Ishkayniki puncha.
Kay kuchapika achka challwami tiyan. Wakin hampikkunaka kulla punchapi allita
Sin. Hita, walun, punza. alliyachin.
kuchayana [kučayana] v. inundarse, for- kullan [gulyan, gužan] s. ss. taxo. Yapa su-
marse un lago, charco o algo similar. Yapata nita ankuyashpa wiñarik yura, killulla mishki
tamyakpi yaku huntashpa sakiriy. murata aparik yura..
Yalli tamyakpi kaypika manchanay kucha- Kullanta yuramanta paktankapak rini.
yashka. Sin. Takzu.
Sin. Huntana, nuyuna. kullay suyu [kulyay suyu, kulya suyu] s. re-
kuchi [kuči, xuči, khuči] s. chancho, ma- gión sur. Argentina llaktaman sakirik suyu.
rrano, cerdo, puerco. Chusku chakiyuk, suni Bolivia llaktaka kullay suyupimi sakirin.
sinkayuk, raku millmayuk wiwa. Wirata, ay- kullishtiti [kulyštiti, kulyuštitin] s. amz. pá-
chatapash kuk wiwa. jaro carpintero. Chakirishka yurakunata tap-
Kuchika palantata mikushpa wirayan. sawan takashpa hutkuk pishku.
kuchu [kuču] s. rincón. Maypipash sakirik Kullishtitika sachapimi kawsan.

83
KULLKI

kullki [kulyki, kužki, kulki] s. plata. Allpa wanmi rurashkakuna kan.


ukupi taririk achiklla yurak anta. Sin. lukata.
Warmi tupullinaka kullkimanta rurashkami kunan [kunaŋ, kunuŋ] adv. ahora, hoy, ac-
kan. tual. Kay pacha rurakukta rikuchik shimi.
2. s. dinero. Rantinkapak rurashka antakuna, Ñukapa yayaka kunanmi puñukun.
pankakunapash. kunawaru [kunawaru] s. amz. variedad de
Ishkay chunka panka kullkita apamuy. sapo pequeño. Waylla karayuk, yura hut-
kullpina [kulypina, kužpina] v. dar de nal- kukunapi kawsak uchilla hampatu.
gadas. Wawakunata sikipi makiwan waktana. Wawakuna kunawaruta maskashpa pukllan.
Kaynami paypa churitaka kuyashpa kull- kunana [kunana] v. aconsejar. Sumak yu-
pirka. yayta alli rimaytapash kuy.
kullu [kulyu, kužu, xužu] s. tronco. Yuraku- Sawariy punchapika hatunyayamamaka alli
nata asha asha pitishka. rimaykunawan kunan.
Yantata rurankapakmi kullutaka kuchurkani. 2. s. consejo. Alli rimayta kuna.
Sin. Putu. Sawarina punchapika hatunyayamamaka alli
kulluna [kulyuna] v. acción fallida. Munas- kunaykunata kun.
hka yuyayta mana paktachina. kunchu [kunchu] s. s. residuo de la chicha.
Payta katikushpami kullurirkani. Sanku puchukay aswa.
2. v. mutilar. Imatapash pitina, kuchuna. Kunchu aswata mana munanichu.
¿Imanishpatak kanpa rukata kullurkanki? Sin. tikti.
kulta [kulta] s. pato. Yakupi wampuk, atall- kunti suyu [kunti suyu] s. región occiden-
pashina pishku. tal, occidente. Mama kuchaman sakirik suyu.
Pedroka kultata wampuchishpa pukllan. Yunka llaktaka kunti suyupimi sakirin.
kulun [kuluŋ] onom. trueno. Tamyakuk pa- kunuk [kunuk] adj. caliente, abrigado. Mana
chapi puyupura takarishpa tukyakshina uya- chiri kak.
rik. Yunka llaktaka kunukmi kan.
Sinchi kulun uyarikpimi wawaka man- kuña [kuña, khuña, xuña] s. snc. moco. Ru-
charirka. napa, wiwapa sinkamanta llawsashina lluks-
Sin. Tulun. hik.
kumal [kumal, kumar] s. amz. camote. Wawapa sinkamanta kuñata pichay.
Uchilla lumushina allpa ukupi aparik anku kupa [kupa, xupa] s. basura. Imapash shi-
yura. tashka kak. Kupaka wanuman tikran.
Kumalka mishkipash kachipashmi tiyan. Sin. Ñuku, mapa.
Sin. apichu. kuri [kuri, kori] s. oro. Killu llipyakuk antas-
kumir [kumir] adj. color verde. Mana chakis- hina.
hka, llullu kiwashina llimpi. Nambija llaktapika achka kurimi tiyan.
Yuyuka kumir llimpiyukmi kan. kuri kaspi [kuri kaspi] s. oro. árbol cuya
Sin. waylla. corteza se usa para curar el reumatismo. Pu-
kumu [kumu] adj. scs. jorobado, corcobado. ka karayuk, karamanta yawarshina llukshik
Washa kunka tullukuna wakllirishpa kipishi- yura. Kara yanushka yakuta upyakpi tullu na-
nata aparishka runa. nayta hampik.
Manuel mashika uchillamantami kumu kan. Chukchuy unkuy hapikpika kuri kaspi yakuta
kumuna [kumuna] v. agachar, inclinar. upyani.
Tukuy ukkuta urayachina, tiyarikshina rurana. Sin. Chukchu wasu.
Umata armankapak alli kumuna. kurikinki [kurikinki, kurikinge, kurikinga] s.
kunampu [kunaŋ] s. amz. variedad de pal- curiquingue. Urkupi kawsak umasapa sinchi
mera. Chillishina pankayuk raku yura. silluyuk, ankashina pawak pishku.
Anti suyu wasikunaka kunampu panka- Ishkay kurikinki hawata yallikpimi sawariy ti-

84
KUSHPANA

yanata yachanchik. Ñukapa waraka takshakpimi kuruyashka.


kurpa [kurpa, kulpa] s. s. terrón. Rumiyas- Sin. Kutuyana, kurullayana.
hka allpa muru. kusa [kusa] s. marido, esposo. Kuyashka
Sañuta rurankapakmi allpa kurpakunataka warmiwan kawsankapak sawarik kari.
ñutuy kallarin. Kanpak kusaka ¿ima shutitak kan?
2. adj. enano, rechoncho. Rukuyashka uchi- Sin. Kari.
lla runa. kusana [kusana] v. asar. Aychata, muruta,
Kurpa kashkamanta mana paktarka. shukkunatapash nina murupi chayachina.
Sin. 2 Piruru. Kunanka kuy aychatami kusakuni.
kuru [kuru, xuru, khuru] s. gusano. Tullu kushi [kuši, kusi] s. alegría, felicidad, dicha,
illak, chakisapa uchilla wiwa. Murukunapi, yu- ventura; fortaleza, energía. Llakikuna illak
rakunapi mirarik. sumak kay.
Pinkalaka aychakunapi kuruta churan. Karu llaktamanta churi tikramukpimi kushi
2. adj. amz. corto. Imapash kutulla kak. tukuni.
Takshakpimi kushmaka kuru tukushka. 2. s. amz. canas. Rukuyakpi umapi akcha yu-
kurumama [kurumama, kuruma] s. amz. rakyana.
mosca grande que no pica. Kurukunata wa- Kanpa umapika ñami kushi wiñashka.
chak hatun chuspi. Mishkikunapi, mikunaku- Sin. sami.
napi, mapakunapi tantarik. kushilla [kušilya, kusilya, kušiža, kusiža]
Mishki mankapi kurumamaka tiyarishka. adv. feliz, contento, alegre, dichoso. Llaki i-
Sin. Pinkala. llak, mana llakirik.
kurunta [kuruŋda] s. tusa. Sarata ishkukpi Quito kitimanta wasiman kushilla tikrarkani.
tullushina sakirik kaspi. kushma [kušma, kužma] s. especie de tú-
Chakishka kuruntawan mutitaka yanun. nica, camisa, camiseta. Ukkuta killpankapak
kururu [kururu] s. ovillo. Puchkata pillushka rikra illak churana.
rumpashina rikurik. Kanpa kushmata takshashpa intipi cha-
Puka, waylla kururukunata tantachini. kichikun.
kururu [kururu] s. amz. pez pequeño de Sin. Unku.
franjas amarillas y negras. Yanawan killuwan kushni [kušni, kusni] s. humo, humareda.
tullpurishkashina uchilla challwa. Imatapash rupachikpi wakinpika yurak, wa-
Kururuta mayumanta aychamuni. kinpika yanalla puyushina llukshik.
kururuna [kururuna] v. ovillar. Puchkata pi- Waylla yantata rupachikpika yana kushnimi
lluy. llukshirka.
Llama millmamanta puchkatami kururuni. kushnichina [kušničina] v. humear. Imata-
kuruna [kuruna, xuruna, khuruna] v. agusa- pash rupachishpa puyushinata llukshichiy.
narse; apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi, Kushita hapichun wamrata kushnichirka.
shukkunapipash kurukuna mirarina. kushniyana [kušniyana] v. tiznarse. Kushni
Mana hampishka papaka achkatami kurun. kakuwan imatapash yanayachiy.
Sin. kuruyana, susuna. Chawa yantata rupachishpa yanukpi kushni-
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana] yan.
v. agusanarse; apolillarse. Aychakunapi, mu- kushparina [kušparina] v. sc, amz. pata-
yukunapi, shukkunapipash kurukuna mirariy. lear. Runakuna, wiwakuna chakita sinchita
Mana hampishka papaka achkatami kuru- kuyuchiy.
yan. Kasilla puñunki, ama kushparinkichu.
Sin. kuruna, susuna. 2. molestar. Shayarishpa, tiyarishpa, kuyu-
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana, rishpa tukuykunata kushpachiy.
kuruna] v. encogerse. Awashkakuna taks- Yachakuk wawaka mashikunata kushparin.
hakpi uchilla tukun, kutuyan. kushpana [kušpana] v. s. saltar, brincar.

85
KUSHPI

Runakuna wiwakuna, pishkukunapash hay- kutsi [kutsi, kusi] adj. s. ligero, ágil. Imata-
tarishpa hawaman pawan. pash hawalla utka utka rurak runa.
Payka pampapi kushparka. Chay runataka kutsi kakpimi sawarirka.
kushpi [kušpi] s. peonza. muyuchinkapak 2. amz. laborioso. Mana killa runa.
pukllana. Payka kutsi kashpami alli kawsan.
Wawaka kushpiwanmi pukllan. Sin. 1 Utka.
Sin. piruru. kutu [kutu] s. bocio. Kunka punkirishpa
kuska [kuska] s. amz. puesto, lugar, direc- rumpashina wiñak aycha.
ción, sitio. Maypi kashkata, kawsashkata rik- Wawapa kunkapi kutu wiñashka.
sichik shimi. 2. s. s. corto. Imapash mana suni, kutulla ri-
Kay kuskapimi wasita rurasha. kurik.
Sin. tiyaskan, suyu. Wawaka kutu warayukmi kan.
kuskunku [kuskuŋgu] s. sns. búho. Uchpa Sin. 2 kuru, kurulla.
patpayuk, misi ñawishina tutapi pawak anka. kutu [kutu] s. amz. variedad de mono. Killu
Kuskunku wakakpika wañuy tiyachun ninku- millmayuk, sinchita kaparik sachapi kawsak
nami. shuktak sami kushillu wiwa.
Sin. Pukunku, apapa. Sachapi kututa riksinkapak rini.
kutama [kutama] s. costal. Tulushina, ima- kutul [kutul, xatulu, katul, katulu] s. s. hoja
pash wakaychinkapak rurashka. que cubre al choclo. Sara kaspata pillurik
Atukka kutamapi urpita, yututapash panka.
churashka. Chukllu tantata kutulwan pillurka.
kutashka [kutaška] s. harina. Murukunata kutuyana [kutuyana] v. s. encogerse.
ñutukpi llukshik haku. Awashkakunata takshakpi kichkiyashpa uchi-
Kutashkata utka yanunki. lla tukuy.
Sin. kuta, haku. Ruwana awashkata timpushka yakuwan sa-
kutana [kutana] v. moler. Murukunata ku- rukpi alli kutuyarin.
tana rumiwan ñutuchiy. Sin. Kuruyay, kurullayay, kurpayay.
Payka apita rurankapakmi sarata kutarka. kuwa [kuwa] s. amz. sapo que habita en ár-
Sin. Chamkana. boles. Yurakuna hawapi kuwa kuwa nishpa
kutichina [kutičina] v. contestar. Pipash, kaparik, mikuna hampatushina rikurik wiwa.
maykanpash imata nikpi rimashpa tikrachiy. Kuwa hampatuka yurapimi kawsan.
Wawakuna ñuka nishkata kutichirka. kuwayu [kuwayu] s. amz. pájaro nocturno
2. devolver. Mañashkakunata tikrachiy. denominado huacharro. Muru patpayuk
Mañachishka llamata ñami kutichirka. uchilla pishku, tutalla llukshik, mikunkapak
Sin. 1 Kutipana, tikrachina, rantimpana. mana alli.
kutimpu [kutimbu, kutiŋbu] s. amz. armadi- Kunan tutamantaka kuwayumi yallita wa-
llo grande. Suni silluyuk, raku karayuk cha- karka.
rapashina rumi washayuk, allpa hutkupi kuwayu [kuwayu] s. amz. sapo pequeño
kawsak wiwa. comestible. Ñawisapa uchilla rikrayuk ku-
Kutimpuka allpata aspishpa ukuman chin- wayu kuwayu nishpa kaparik wiwa, mikuypak
karirka. alli.
kutimuna [kutimuna] v. retornar, regresar, Kuwayu aychaka mishkimi kan.
volver. Maymantapash kikin suyuman tikray. kuna [kuna] v. dar. Ima charishkakunata
Wakin kichwa runakunaka kikin llaktaman shukman karay.
kutimun. Kanpa shuyushkataka payman kurkani.
kutin [kutiŋ] adv. otra vez, de nuevo, nue- Sin. karana.
vamente. Chayllatatak ruray. kuy [kuy, kuwi, kowi] s. cuy, conejillo de in-
Ña wasiman kutin tikrakun. dias. Wasi ukupi, uchilla, mishki aychayuk

86
KUZU

wiwa. ukllarishpa kushikuy.


Inti raymípica kuy aychata mikunchik. Ñukapa wawkitami kuyarka.
kuya [kuya, koya] s. esposa del inka. Sin. 1. llakina, munana.
Ñawpa kawsaypi inkapa warmi. kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. rega-
Inka pachapika shuk killapi kuyakuna ray- lar, obsequiar. Imatapash tukuy shunkuwan
mita rurak karka. karay.
kuya [kuya] s. amz. tipo de árbol grande. Kay mishki muyuta kuyani.
Pillchi muyuta aparik hatun yura. Sin. Karana, kuna.
Kuya purupi yakuta apamuy. kuyaylla [xuyayža, kuyaylya, kuyayža, khu-
2. amz. palmera para hacer bodoquera. yayža] adj. snc, amz. bonito, lindo, amoroso,
Chuntashina rikurik hatun yura, pu- hermoso, -a. Imakunapash sumaklla rikurik.
kunakunata rurankapak alli. Kuyaylla millmayuk llamawata rantimuni.
Pukunata rurankapak kuyata apamuy. 2. adj. ss., amz. triste, digno de lástima. Lla-
Sin. 1 pillchi killa purik, llakinayakta rikurik runa.
kuya (<*kuya) s. septiembre. Iskunniki killa. Runaka kuyayllami purikushka.
Kuya killapika, Cotacachi runakunaka kuya Sin. 1 sumak, 2 llakilla.
raymita ruran. kuytsa [kuytsa] s. sn. muchacha, señorita,
kuyachina [kuyačina, xuyačina] v. seducir, jovencita. Manarak sawarishka mallta warmi.
acariciar. Imallatapash huchachishpa mishki Chay kuytsaka sumak yuyayyukmi kan.
rimaywan kimirayak tukushpa kakuriy. Sin. Wamra, chinunka, mallta, pasña.
Alli shunkuta rikuchishpa kuyachirkani. kuyuchina [kuyučina] v. mover, menear,
Sin. munachina. mecer, batir, girar. Imakunatapash muyuchiy.
Kuyachina [kuyačina, xuyačina] v. dar pal- Api mankata rikushpa alli alli kuyuchin.
madas. Pitapash makiwan waktashpa kuyay. kuyuna [kuyuna] v. moverse, agitarse. Ima-
Tikramuk mashita paypa mamaman kuya- pash mana shuklla kuskapi tiyak.
chirkani. Allpa chukchukpimi wasika kuyurirka.
kuyachina [kuyačina, xuyačina] v. s. amz. kuzu [kusu, kuzu, gusu, xuzu] s. gusano
regalo de ahijados a sus padrinos. Achikwa- grande subterráneo. Hatun yurak kuru. Allpa
wakuna imatapash achikyayaman karana. ukupilla kawsak ukata, papata mikuk.
Kusaman kuyachiyta kararkani. Achka kuzukunatami atallpaman kararka.
kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. s. kuzu [kusu, kuzu, gusu, guzu, xuzu] s. ss.
amar. Karipash warmipash tukuy shunkuwan ciénega, fango, pantano. Turu pampakuna,
llakirina. urkumanta llukshik yaku.
Ñukapa yayaka alli kuyawashka. Kuzupi kuchika yaykushpa pamparirka.
2. acariciar, mimar. Wawakunata, pitapash

87
L
lalu [lalu] s. amz. tipo de planta. Hatun pan- lapuna [lapuna] v. amz. doblar. Shuk kas-
kayuk, yurak wiki¬yuk, shikshichik kiwa. pita hapishpa kumuchiy, suni churanakunata
Wawakuna lalu kiwawan pukllashpa makita patarichina.
shikshichin. Shuk kaspita winkuyachinkapakka
lampa [lampa] s. pala. Llamkana hillay. waskawan watashpami lapunchik.
Larkataka lampawan pichani. Sin. Patarina.
lampana [lampana] v. im. remendar. Chu- larka [larka, larga, rarka] s. acequia. Allpa
rana llikirishkakunata asha llachapawan kill- ukuta wachushina allashkata yaku purichun
pashpa siray. rurashka, yakupa ñan.
Ruku yayakunaka paykunapa kushmaku- Ayllullaktakunapika larkakunataka allitami
nata, allimanta lampan. charinkuna.
Sin. Chupana, llachapana, putyuna. larkana [larkana, rarkana] v. hacer acequia.
lan [laŋ] s. amz. árbol cuya resina es medi- Yaku purina ñanta allpa ukuta allay.
cinal. Balsa yurashina pankayuk, puka wi- Chakishka allpakunapi murukuna puku-
kiyuk, yaku manyakunapi wiñak hampi yura. chunka, yaku ñantami minkawan larkanchik.
Lan yurataka hampi kashkamantami achkata latsik [latsix, lačix] s. amz. gusano blanco.
maskan. Yurak, suni, ñañu kuru.
lancha [laŋča] s. s. plaga de plantas. Tam- Yachachikka yachakukkunaman yachachin-
yashina urmashpa yurapa pankakunata ru- kapakka latsik kuruta hapin.
pachik, llullu murukunata chakichik, ismuchik laychu [layču] adj. ss. mestizo. Mana chay-
ñutu tamya. purallatak, runawan mishuwan chapuy-
Kay yurata lanchami hapishka, chayman- manta wacharishka runa.
tami chakirikun. Tawka laychumi ñukanchikwan tantarin.
Sin. Pitsik. Sin. Mishu, misti, tsala.
lanchana [laŋčana] v. destruir plantas y/o liklik [liglik, ligli] s. ave que anuncia la lluvia.
frutos por plaga. Tamya urmakpi tarpushka Tamya shamuchun liklik liklik nishpa takik pis-
yurakuna, murukuna, ismushpa, wakllishpa, hku.
chakirina. Ñallami tamyanka, liklik nishpa pishkunaka
Kay llullu papa chakrataka achkatami lan- takikunmi.
chan. linchi [linči] s. red. Kawpushka puchkapura
Sin. Sulayana. watashpa watashpa rurashka llika. Rumpa-
lanta [laŋda] adj. pa. turbio Tamyakpi turulla wan pukllankapak, challwakunata hapinka-
tukushka yaku. pak rurashka.
Urkuta tamyakpika mayuka lantami tukun. Challwata hapinkapak Pedro mashika lin-
Sin. Sanku. chita rantikun.
lapukyana [lapukyana] v. linchi [linči] s. arbusto. Purun pampakunapi
estilarse, empaparse, mojarse. Churanakuna wiñak yura.
shutunkakama yakuwan, tamyawan huku- Mamaka linchi kiwata wiwakunaman
yay. kuchun.
Yayaka allpapi llankakushpa yallita lapuk- lisan [lisaŋ] s. paja toquilla. Uchilla panka-
yarka. sapa yura, muchikuta awankapak panka,
Sin. mutiyana, hukuyana, zutukyana. wasi katatapash rurarik yura.
88
LUYU LUYU

Manabí marka warmikunaka sumak millmayuk sacha wiwa, punchanashina lu-


muchikukunatami lisan pankawan ruran. muta mikuk.
lukarya [lukarya, ukarya] s. amz. variedad Anti suyu ayllukunaka lumuchatami mikun-
de sapo. Shuk uchilla hampatu puka pukalla kapak hapin.
karayuk, tutakunapi lukarya lukarya nishpa lumu kuchi [lumukuči] s. amz. saíno. Suni
kaparik. sinkayuk, karu karullapi suni akchayuk, kutu
Lukarya hampatuka tamya shamunata ñaw- chupayuk, kunka washa chawpipi pupushi-
pashpatakmi kaparin. namanta ashnak samayta shitak sachapi
lukata [lukata] s. amz. variedad de pal- kawsak kuchi.
mera. Chillishina pankayuk raku yura. Anti suyupika lumu kuchitaka wasi kuchu-
Pankakunaka wasi katata rurankapak alli. kunapimi wiñachinkuna.
Anti suyu wasikunaka lukata pankaku- lunchik [luŋčik] s. amz. tipo de árbol. Yu-
nawanmi rurashkakuna kan. rakta sisak, ñañu pankayuk yura.
Sin. Kunampu. Lunchik yuraka anti suyu sachakunapimi
lukllikirina [luglyikirina] v. bo. buscar insis- wiñan.
tentemente hasta encontrar. Imatapash ash- lunkuchina [luŋkučina] v. amz. cubrir la ca-
tawan kutin, kutin, hapinkakama mashkay. beza. Umata imawanpash killpay.
Mama Rosa mashika kuchita chinkachishpa Wawataka pintuwan umata lunkuchin.
lukllikirin. Sin. Tiyunkullina, killpana.
Sin. maskapayana. luntsa [luŋtsa] s. s. racimo pequeño. Uchilla
lukma [luxma, rukma] s. amz. tipo de fruta. watupi murusapa tiyak mallki, uchilla tika.
Uchpa karayuk sacha muyu, siku mikuna Kapuli luntsata paktashpa mikunchik.
muru. Sin. Tika, putsa.
Siku wiwaka sumaktami lukma muyutaka lupi [lupi] s. amz. pez pequeño. Uchilla
mikun. challwa rumi ukupi kawsak.
lulun [luluŋ, ruruŋ] s. huevo; testículo. Pis- Lupi yaku aychataka kusashpami mish-
hkukuna wachashka aycha tukuna muyu- kichishpa mikunchik.
kuna, karikunapa ullu sapipi warkuriyak lutsana [lutsana] v. estrujar; chupar. Imata-
ishkay rumpashina aychakuna. pash rukakunawan sinchita charishpa ka-
Wirayachunmi kuchitaka lulunta surkukun- pina.
chik. Antonio mashika chilinata lutsan.
lumarisu [lumarisu, rumarisu] s. amz. Sin. Llapina, tsutsukina.
moco. Runapa, wiwapa sinkamanta llukshik lutsu [lutsu] det. sc. puñado. Imakunata-
llawsa. pash maki huntakta hapina.
Wawapa sinkamanta lumarisuta pichay. Shuk lutsu sarata atallpakunaman karay.
Sin. Kuña. Sin. Maki, tsutsuk.
lumu [lumu] s. amz. yuca. Papashina allpa luyu luyu [luyu luyu, liwliw] adj. amz. pin-
ukupi pukuk, yunka llaktakunapi wiñak muru. tado como el tigre. Uturunku karashina tull-
Chawpi puncha mikunataka atallpata lumu- purishka.
wan yanunki. Luyu luyu millmayuk allkuka achka piñami
lumucha [lumuča] s. amz. guanta. Puka kan.

89
LL
llachapa [lyačapa, žačapa] s. trapos, pañal, Sin. Kuyaylla.
remiendo. Awashkakunamanta pitishka uchi- llakina [lyakina, žakina] v. sufrir, lamentar,
lla pintukunami, llullu wawakunata sikita pi- apenar, tener pena. Nanayta charina
llunkapak rurashka. Kikinpa wawakunataka achkatami llakinchik.
Mawka churanakunataka llachapakunatami 2. amz. amar, querer. pitapash yuyashpalla
wawakunaman ruran. kawsay.
2. adj. mendigo. Imatapash mana charik Ñukapa wawata achkata llakikuni.
runa. Sin. 2 kuyana, munana.
Llachapa runaka ñantakunata mañashpa- llakirina [lyakirina, žakirina] v. entristecerse,
llami kawsan. afligirse, tener pena, apenarse. Kushi illak
Sin. 2 wakcha. tukuy.
llachapana [lyačapana, žačapana] v. s. re- Pachamamaka runakuna wakllichishka-
mendar. Llikirishka churakunata tawka pintu- manta achkatami llakirin.
kunawan tinkishpa siray. llakllana [lyaklyana, žaxlyana, žagžana] s.
Ruwanataka achka kullki kashkamantaka amz. azuela.Uchilla llachushina, kaspikunata
llachapankunami. ñañuyachinkapak anta.
llachu [lyaču, žaču] s. azadón. Suni kaspi- Kaspitaka llakllanawan llampuyachini.
wan manyapi patak hillaywan rurashka takl- llakllana [lyaklyana, žaxlyana, žagžana] v.
lashina. labrar, desgajar, esculpir. Kaspikunata, yura-
Sara chakrataka llachuwanmi hallmanchik. kunatapash ñañuyachina, mallkikunata pi-
llakana [lyakay] v. magullar, remellar, des- tina.
pellejar, descascarar. Aycha takarishpa chu- Payka Apunchikpa ñawita kaspipi llakllan.
krina. llakta [lyakta, lyaxta, žaxta, žagta] s. pueblo,
Payka rumikunapi urmashpa maki llakan. ciudad, comarca. Maypipash runakunapura
2. v. trozar. Chukllukunata kutulkunantin yu- tantalla kawsana kuska.
ramanta llukshichina. Kichwa runa llaktakunaka achkami kan.
Shuwakunami chukllutaka tukuyta llakashka. 2. s. nación, patria, país. Mama llaktayuk ru-
3. v. ss. deshojar. Pankakunata anchuchina. nakuna kawsana.
Wirunkapak nishpami sara pankata llakakun. Ecuador llaktaka chinchay suyu shutiyukmi
Sin. 1-2 Rawmana, lluchuna. 3 llushtina, raw- karka.
chana, tipina, saklana. Sin. 1 ayllullakta; 2 Mamallakta.
llaki [lyaki, žaki] s. dolor, sufrimiento, pena, llaktana [lyaxtana, žaxtana, žagtana] v. s.
amargura, desventura, problema, accidente, regresar al lugar de origen. Maykan llakta-
lástima. Nanariy tiyaymanta rimana shimi, mantapash kikinpa llaktaman tikray.
kuyaytapash nina shimi. ¿Ñachu llaktakunki?
Ñukanchikka mama wañushkamantaka 2. amz. poblar. Mushuk llaktata ruray kallariy.
achka llakitami charinchik. Karumanta shamuk runakunaka ¿kaypichu
llakinayak [lyakinayax, lyakinay, žakinayax, llaktarikun?
žakinay] adv. expresión de lástima. Imata- llakwarina [lyakwarina] v. almorzar.
pash rikushpa shunkuta llakichik. Chawpi punchapi mikuy.
Shuk ayllu unkukpika llakinayaktami kaw- Kuy aychata papantinmi llakwarinchik.
sanchik. llama [lyama, žama] s. camélido andino,
90
LLATANANA

llama; borrego. Millmasapa wiwa, aychata- llantu [lyaŋdu, žaŋdu] s. sombra. Inti yaya-
pash kuk. manta pakak rupay illak.
Runa llaktakunapika achka llamatami charin- Shaykushpaka llantupi samapay.
chik. 2. tiniebla, oscuro. Yana tutashina inti yaya
llama uhu [lyama uhu] s. coscoja, tos per- mana achiklla rikurin.
sistente. Tunkurita rawrachik unkuy. Llantu tuta kakpika ama llukshinkichu.
Llama uhu hapikpi chillchill yurawan ham- Sin. Amsa, phakna.
pinchik. llapitukuna [lyapitukuna, žapitukuna] v.
llaminku [lyamiŋgu, žamiŋgu] s. s. variedad tener pesadillas. Puñuypi ayakunata rikus-
de llama. Millmata kuk hatun wiwa. hpa kaparina.
Ushushina aparik. Payka yallita mikushpa puñukushpaka llapi-
Urkukunamantaka llaminkupimi ima kipiku- tukun.
nataka apachimunchik. Sin. nuspana.
Sin. Chantazu, runa llama. llapina [lyapina, žapina] v. aplastar. Ima-
llamkana [lyamkana, lyaŋkana, žaŋgana, tapash ñitiy.
lyaŋgana, žaŋkana] v. trabajar. Imakunata- Wawaman papata karankapak llapiy.
pash ruray. 2. sn. amz. apuñar, estrujar. Imatapash maki
Ayllullaktapika tukuykunami makita kushpa ukupi charishpa sinchita kapiy.
llamkanchik. Ñuñuta llukshichinkapakka makiwanmi lla-
Sin. rurana. pin.
llamkana [lyamkana, lyaŋkana žaŋgana, llapitukuna [lyapitukuna] v. tener pesadi-
lyaŋgana, žaŋkana, maki lyaŋkana] v. tocar, llas.
manosear, palpar, tantear. Imakunatapash Puñuypi ayakunata rikushpa kaparina.
makiwan riksiy. Payka yallita mikushpa puñukushpaka llapi-
Piñarikpika ama llamkaychu. tukun.
Sin. Kawina. Sin. nuspana.
llampu [lyambu, žambu] adv. totalidad, llashak [lyšax, žašax, žašag] adj. pesado.
todos. Tukuylla ninkapak shimi. Imapash ruku rumishina mana pankalla.
Minkamanka llampullami shamunkichik. Kay papa ashankaka yapa llashakmi kan.
Sin. tukuy. 2. det. s. mucho, bastante, harto. Yapa ach-
llampu [lyambu, žambu] adj. liso. Imakuna- kata ninkapak shimi.
pash illak, llushkashka kaspi. Yayaka llashak palantatami apamurka.
Llampu kaspiwanmi puñunataka rurashun- Sin. 2 Tawka, manchanayakta, ashtaka,
chik. achka.
Sin. lluchka. llashana [lyašana, žašana] v. pesar. Ima-
llampuna [lyaŋbuna, žaŋbuna] v. cepillar, li- tapash tupuna.
mar, pulir. Kaspipa mukukunata, chamkaku- Kay ruwana kipika llashakun.
nata anchuchiy. llatan [lyataŋ, žataŋ] adj. desnudo. Churana
Payka awana kaspikunatami kaynamanta illak runa. Millma illak wiwa.
llampukun. Kanpa wawakunaka llatanllami pukllarka.
2. v. suavisarse, ablandarse. Imapash apiya- Sin. Lluchu, llushti.
riy, murukuna pukushpa apiyarina. llatanana [lyatanana, žatanana] v. desves-
Timpuska yakupika papakunaka tukuyllami tirse, desnudarse. Churanakunata anchu-
llampun. chishpa lluchulla sakiriy.
3. v. amz. enlucir. Pirka hutkukunata llutarik Wawaka armankapak allimanta llatanan.
allpawan chinkachishpa sakiy. 2. v. im. alzar el vestido hasta la cintura.
Ayllullakta wasikunataka yurak iskuwanmi Churanata wiksakama hawayachiy.
llampunkuna. Wayraka anakuta hawakamami llatanarka.

91
LLAWANA

Sin. 1 Llushtina, lluchuna. Tigua llaktapi runakunaka sumakta llimpi-


llawana [lyawana, žawana, lyawkana] v. sc, kun.
amz. lamer. Imatapash kalluwan pichana. Sin. tullpuna.
Maykan wiwakuna kalluwanlla hapishpa mi- llipinshi [lypinši] s. pa. pestañas. Ñawi
kuna. hutku manyapi tiyak millmakuna.
Misika paypa mulutaka mayllashkashinatami Rosa warmika hatun llipinshita charin.
llawashka. llipyana [lyipyana, lyimpiyana, žimpyana,
llawsa [lyawsa, žawsa] s. savia de las plan- žiŋyana, žimpiyana] v. relampaguear, brillar,
tas; baba. Yura karakunata purishpa llukshik resplandecer. Hatun tamyapi punchalla ni-
yaku. nashina rikurik.
Wakin yurakunamanta llukshik llawsaka Achkata tamyakukpimi llipyakun.
hampimi kan. Sin. Phalanina.
2. adj. viscoso. Apishina tukushka yaku. lluchka [lyučka, lyuča, lyuška, žučka, žuška]
Sávila pankamanta llukshik llawsaka hampi adj. resbaloso. Imakunapash yakulla llushpi-
yakumi kan. rinalla kak.
llawtu [lyawtu, lyaytu, žawtu] s. corona, dia- Wichay ñankunaka tamyakpika achka lluch-
dema. Patpakunamanta, sisakunamanta mu- kami tukun.
yuchishpa rurashkata umapi pillurina. 2. adj. liso. Ima kakpipash sumak llampus-
Sara ñustaka sumak llawtutami churarka. hkami kan.
llika [lyika] s. amz. red para pescar. Chall- Wasichinkapak maru kulluka may lluchkami
wakunata hapinkapak awashka hatun linchi. kan.
Katunkapakmi llikataka awakuni. Sin. 2 Llampu.
llikchalla [lyixčalya] adv. pa. a tiempo. lluchkana [lyuškana, lyučkana, žuškana,
Imatapash chay pachallapitak ruray. žučkana] v. resbalar, deslizar. Turu allpapi,
Mikukushkapi llikchalla chayashkanki. ima karakunapipash sarushpa chakikuna
lliki lliki [lyiki, lyiki] adj. destrozado, despe- llushpina.
dazado. Imapash llikishka. Tamyapi rumpawan pukllashpaka lluchkan-
Wakcha runaka lliki lliki churanakunata chu- chikllami.
rarishka kawsan. Sin. Llushpina.
llikina [lyikina, žikina] v. romper, rasgar. lluchu [lyuču, žuču] adj. desnudo, pobre.
Chawar karata, churanakunata, pankaku- Millma illak wiwa, churana illak runa.
nata, imakunatapash chawpishpa chillpina. Wawataka mana lluchullata charinachu
Wawaka pukllashpa ruwanataka llikishka. kanchik.
lliklla [lyiglya, žigža] s. ss. rebozo. Warmiku- Sin. Llatan, llushti.
napa hatun pachallina. lluchunka [lyučuŋga, lyučuna] s. amz. ca-
Kayka ñukapa warmipa llikllami kan. marón. Chillikshina rikurik wiwa.Yakupi sirik
2. s. rebozo matrimonial. Sawarik warmi ru- rumi sikikunapi kawsak wiwa.
rarichun rurashka pachallina. Chay hatun rumi sikipika achka lluchunkami
Sawariypak llikllata maskakuni. mitikushpa tiyakun.
llikuy [lyikuy] s. amz. loro hablador. Araws- lluchuna [lyučuna, žučuna] v. pelar, despe-
hina rimak waylla patpayuk hatun pishku. llejar por completo. Muyukunapa karata llus-
Runashinami llikuy pishkuka riman. htina, wiwakunapa karatapash surkuna.
llimpi [lyimpi, žimpi] adv. pa. Cuerdo, en sus Raymipi karankapak wakrata lluchukunchik.
cabales. Tukuy yuyayyuk mana machashka. Sin. Llushtina.
Wawakunata yachachinkapakka alli llimpi- llukana [lyukana, žukana] v. gatear. Kunku-
wanmi rina kan. riwan makiwanlla purina.
llimpina [lyimpina] v. pintar. Ima llimpikuna- Mashipa wawaka ñami llukan.
wan, tullpunawanpash shuyuy. lluki [lyuki, žuki] adj. izquierdo, zurdo. Ima-

92
LLUTARINA

pash allawka makiman sakirik. yak murukunami.


Shuk wawaka lluki makiwanmi pukllak kan. Kay llumi papaka mana yanurinchu.
Sin. ichuk. 2. adj. s. emperrado, aferrado. Imata yachas-
llukllu [lyuklyu] s. grillo. hpa mana sakik.
saltamontes. Ñawpaman kutu chakiyuk, was- Imata ruray nikpipash llumi wawami kan.
hamanka suni chakiyuk yurakunapi, ki- Sin. 1 Akma, kaluk.
wakunapi, kallpashpa purik chuspi. llunchina [žuŋčina, žunžina] v. snc. pintar.
Wawakuna utkata purichunka lluklluwanmi Imatapash ima tullpuwanpash hawina.
chakipi kakun. Ñukami wasita llunchikuni.
Sin. Chilli, hiki, chipu. 2. im. co. manchar. Imatapash, imawanpash
llukshichina [lyuxšičina,lyuxčina,žuxšičina, mapayachina.
žuxčičina, žugčina] v. sacar. Ukumanta kan- Paymi ñukapa churanataka tukuyta
chaman surkuy. llunchikurka.
Tantanakuymanta allkukunata kanchaman Sin. 1. llimpina; 2 mapayachina, hawina, kar-
llukshichinchik. kayachina, wikiyachina.
Sin. Surkuna. lluru [lyuru, žuru, zuru] adj. amz. áspero.
llukshina [lyušina, žuxšina, žugšina] v. salir. Ima karakunapash hutku hutkuyuk, hamchi-
Ukumanta kanchaman riy. yuk. Shuk llaktakunapi tsaka nishka.
Wasi ukumanta llukshimuni. Payka muru unkuy hapishkamantami lluru
llulla [lyulya, žuža] adj. mentiroso, falso. ñawi tukushka.
Umachik runa. Imatapash yanka rimak. Sin. sakra.
Wakin pushakkunaka llulla runakunami kan. llushpina [lyušpina, žušpina] v. resbalarse,
llullawawa [lyulyawawa] s. muñeca, mu- deslizarse. Turu allpapi, ima karakunapipash
ñeco. Imatapash wawashinata rurashpa puk- sarushpa chakikuna ñitkariy.
llana. Kay turu allpa ñanta rikushpa llushpirka.
Wawaka saytikunawanmi pukllan. Sin. Lluchkana.
llullana [lyulyana, žužana] v. mentir, falsear. llushti [lyušti, žušti] adj. ss. desnudo. Chu-
Imatapash yanka rimana. rana illak runa, millma illak wiwa.
Wakin runakunaka tukuyta llullan. Millmata wiwakuta rutukpika llushtimi saki-
llullu [lyulyu, žužu] adj. tierno, blando. Ima- rin.
kunapash hawalla, apilla, chayrak wacharis- Sin. Lluchu, llatan.
hkalla. llushtina [lyuština, žuština] v. pelar. Ima ka-
Wachashkalla wawapa tulluka llullumi kan. rakunatapash anchuchiy.
2. amz. fruto verde. Waylla murukuna, mu- Papata yanunkapakka karata llushtinchik.
yukunami. 2. ss. despellejar por completo. Wiwa karata
Apyuka llullu saratami mikushka. anchuchiy.
llulluk [lyulyux,lyulyu] s. amz. retoño. Yuraku- Wakra wañukpika karataka tukuytami llus-
namanta, kiwakunamanta mushuk wiñarik htinchik.
pankakuna, mallkikunami. Sin. 1-2 Lluchuna.
Lumupa llullukta aswapi churankapak apa- llutarina [lyutarina] v. acercarse, apegarse.
muni. Maymanpash kimiriy, kuchuyay.
2. cogollo. Chuntakunamanta, lisankuna- Wawakunaka pukllanaman llutarin.
manta llukshik mushuk panka. 2. v. adherirse, afiliarse. Imapipash shukman
Shiwa yuraka llulluk illakka achka yuyutami hapirina.
charin. Tantanakuypika ñukanchikpa yuyayman llu-
Sin. 1 Ñawi, mallki. tarirkakuna.
llumi [lyumi, žumi] adj. s. duro, difícil de Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, ki-
cocer. Yanukpipash mana chayak, mana api- mirina.

93
LLUTANA

llutana [lyutana, žutana] v. pegar con subs- lla pakay, yapa pakirik, yaku manyakunapi
tancias adherentes. Hapiriklla llawsawan ki- wiñak yura.
michina. Chay hatun llutipa yuraka tukuykunapakmi
Kay pankakunata pirkapi llutay. kan.
2. tu. amz. juntar, unir. Ishkurishkata, pitirish- lluya [lyuya] s. na. gaviota. Shuk kari a-
kata, pakirishkata chayllapitak churashpa ha- tallpashina rikurik puka patpayuk hatun
pichina. pishku.
Kay kaspita chayshuk kaspiwan llutani. Sumak lluya pishkuka anti suyu sachapimi
Sin. Tinkuna, tantana, hawina. kawsan.
llutipa [lyutipa] s. pa. guabo pequeño. Uchi-

94
M
machakuy [mačakuy, mačakway] s. ser- Shuwakukta hapishpa makarkani.
piente, culebra. Chaki illak llukarishpa purik, maki [maki] s. mano, antebrazo. Pichka ru-
kuykashina yapa suni wiwa.Sachakunapi kayuk rikra tukuri tullu. Imatapash hapinka-
kawsak. pak alli.
Machakuyka payta piñachikpimi kanin; Makiwan rurashka churanatami churanchik.
chaymanta mana piñachinachu. makipura [makipura] s. trabajo recíproco.
Sin. amaru, palu. Imatapash rantinpak kunakuy, ruranakuy.
machana [mačana] s. borrachera. Hayak Runakunaka makipurami allpakunataka
yakuta upyakpi yuyay chinkariy. llamkanchik.
Machayka alli yuyayta chinkachik unkuymi makiwatana [makiwatana] s. pulsera,
kan. manillas. Makipi pillunkapak pallashka mul-
2. v. emborracharse, embriagarse. Machana lukuna.
yakuta upyashpa yuyayta chinkachina. Otavalo kuytsakunaka puka wallkawanmi
Karu llaktamanta shuk ayllu shamukpi ray- makiwatanata ruran.
mishpa macharkani. mallik [malyix, mažix] adj. snc. sobrio, en
Sin. 2 Shinkayana. sano juicio. Yuyayyuk, manarak shinkaya-
machay [mačay, mači, matsi] s. scs. shka
Cueva, gruta. Kaka uku payllatak kinrayman runa.
utkurishka. Wasishina hatun uku. Hatun yayaka mallikmi chayamun.
Wakrakunaka runtumanta machaypi pakay- Sin. Mayllik.
tukushka. mallik [malyix, mažix] s. co. tipo de hierba.
machin [mačin] s. amz. mico, variedad de Shuk uchilla puzu kiwa.
mono. Shuk uchpa millmayuk, tsala ñawiyuk Mallik kiwata sacha ukupi tarirkani.
kushillushina sacha wiwa. mallina [malyina, mažina, malina] v. probar,
Shuk machinta sachapi rikurkani. saborear. Imatapash kalluwan mishkita,ka-
machka [mačka] s. harina de cebada. chita yachay.
Wakin muru kamchata kutashka ñutu kuta. Yanushka mikunata mallirka.
Mishki yakuwan chapushpami machkata Sin. kamana.
mikunchik. mallki [malyki, malki, mažki] s. s. rama;
machu [maču] s. amz. alimento envuelto en planta en general. Yurakunamanta rikraku-
hojas para cocer. Mikunata yanunkapak pan- nashina wiñashka pallka.
kapi maytushka. Yurapa mallkitaka mana pakinachu kan.
Mamaka machuta yanukun. Sin. Pallka.
makana [makana] s. chalina a colores. mallta [malyta, malta] adj. mediano. Wiwa
Sumak tullpukunawan awashka pachallina. kashpapash mana rukuchu.
Chay waminsi makanata churaripay. Katuna pampamanta mallta kuchita ranti-
makana [makana] s. amz. mazo. Wiwaku- muni.
nata wañuchinkapak, makanakunkapak llakl- mallta [malyta, malta] adj. mediano; a-
lashka kaspi. dolescente, joven. Runa kashpapash mana
Shuwataka makanawan waktarka. rukuchu.
makana [makana] v. pegar, golpear. Pita- Mallta wawaka chayrak yachana wasipimi
pash makiwan, imawanpash waktay. yachakun.
95
MAMA

mama [mama] s. mamá, madre, señora; ari ninkapak shimi.


doña, matrona. Wawayuk warmi, sawarishka Mana ñuka chaytaka rurarkanichu.
warmi. manachu [manaču, naču, maŋču] exp. ¿no
Mamataka kuyanami kanchik. es cierto?, ¿es verdad?. Shinachu karka nis-
mamachanka [mamačanga] s. muslo. hpa tapuy.
Runapa, wiwapa raku ñutu aychayuk Paymi kaytaka rurarka, ¡manachu!.
chanka. mana-ima [mana-ima] det. Nada. Imapash
Wawaka mamachankapimi haytarishpa na- illak.
nachikun. Mana-imata yachashpaka mana rimanachu.
Sin. raku chanka. manapi [manapi, nipi] det. s. nadie. May-
Mamaku [mamaku, mamagu]exp. s. mu- kanpash mana rikurikpi rimay.
chachita, mujercita; expresión cariñosa diri- Kunan tutamantaka manapi shamurkachu.
gida a las señoritas. Kuytsakunata kuyashpa Sin. Manapipash.
rimay. manapipash [manapipaš, manapiš, man-
Mamaku, ¿kanpa yayaka wasipichu kan?. apiwas, manapi, nipipaš] det. s. nadie.
2. amz. expresión cariñosa a madres y mu- Maykanpash mana rikurishkata ninkapak
jeres adultas. Mamata, payamamata kuyay- shimi.
wan ninkapak shimi. Kunan tutamantaka manapipash
Ñukapa mamakumi kanki. shamurkachu.
Sin. Payaku. Sin. Manapi.
mamakucha [mamakuča] s. mar, océano. manarak [manarax] adv. todavía no. Ima-
Allpa mamata yalli killpak yaku kucha. tapash chayrakmi ninkapak shimi.
Mamakuchapika achka sami challwakunami Manarak killkanata yachanichu.
tiyan. Sin. Chayrak mana, amarak.
Sin. hatun kucha. manchachina [mančačina, manžačina] v.
mamallakta [mamažakta] s. país, patria, espantar, asustar, hacer tener miedo. Pita-
nación. Tukuy hatun llaktapa shuti. pash shunkuta chukchuchina.
Colombia mamallaktapipash qichwa runa- Wawakunataka mana manchachinkichu.
kuna kawsanmi. Sin. kallpachina.
Sin. Llakta, hatunllakta. manchanayana [mančanayay, manžana-
mamallaw [mamažau] interj. pi. amz. ex- yay, mančanay] s. miedo, espanto, susto.
presión de temor o susto. Mancharishpa ka- Manchayta chariy.
pariy. Manchanayaymanta ayapampamanka
May hatun kurumi, ¡mamallaw!. mana yaykunichu.
mamapuzun [mamapuzun, mama uspun] manchariy [mančariy] s. espanto, susto,
s. estómago. Runapa, wiwapa ukupi mikus- miedo. Shunku chukchuy.
hkakunata tantachik tulushina, raku chunchu- Puma rikurikpi, wawaka manchariymanta
lliwan kimirayak wiksa. kaparirka.
Wakrapa mamapuzunka mishki mikuymi manchana [mančana, manžana] v. tener
kan. miedo, espantarse, asustarse, atemorizarse,
mama tullu [mama tulyu] s. fémur. Mama temer. Millayta rikushpa, rurashpa, llaki
chanka ukupi tiyak suni tullu. willayta uyashpa chukchuna.
Mama tullutaka allita rikurayanami kan. Ama yachayta manchankichu.
mama wiksa [mama wiksa] s. vientre. Wa- Sin. Chukchuna.
watiyana. manchu [manču] s. amz. insecto. Hapikpi
Llullu wacharikpika, mamawiksa ukumanta ashnakta ishpak uchpa karayuk chuspi.
llukshin. Manchutaka ama hapinkichu.
mana [mana, na] adv. no. Imatapash ama Sin. Apu.

96
MASHALLI

manka [manka, maŋga] s. olla. Turu allpa- mapa [mapa] adj. s. sucio. Imapash karka-
manta rurashka puntushina, yanunkapak. yashka, mana takshashka, mana chuyalla.
Allpa mankapi yanushka mikunaka mishki- Mapa umami kanki, utka armanki.
llami yanurin. 2. s. expresión de desprecio. Pitapash piñay-
manku [maŋgu] s. amz. tipo de pájaro. wan nina shimi.
Yurak kiruyuk, killu sikiyuk, killu rikrayuk, Mishuka, mapa runa nishpa kamiwarka.
yana patpayuk, chuntata mikuk pishku. mapamari [mapamari] s.amz. sanguijuela.
Manku chunta muyuta mikushka rikurin. Pala rikurik, yana washayuk, yurak wiksayuk,
mantakakiru [mantakakiru, mantakiru] s. turu kuchakunapi kawsak, yawarta tsunkak
horcón, horqueta. Wasita rurakushpa chakl- palamaku.
lata sirichina kiru. Mapamari wiwaka anti suyu kuchakunapimi
Ama wayra apachun mantakakirupi uks- tiyan.
hata watani. mapayana [mapayana] v. ensuciarse,
Sin. pallka. mancharse. Imakunapash turuyariy, kawiriy.
mantana [mandana] v. tender, extender. Wawaka pukllashpa mapayarka.
Imatapash katay, chutachina. Sin. Karkayana, llunchina, hawina, wikiyana.
Takshashkakunata mantanki. mara [mara] adj. niño, niña. Wachashkalla,
manya [manya, mayan, manña] s. orilla, kawsay kallariy pachapi kak.
borde, filo. Ima kashpapash tukuri kuska. Kanpa maraka wayrallami kallpan.
Mana yaku manyata purinkichu, urmankimi. Sin. wawa.
manyayana [manyayana, manñayana] v. marka [marka] s. provincia. Mamallaktata
s. acercarse. Maymanpash kimiriy. rakishka kitikunayuk llakta.
Yakuman manyayana. Ecuador llaktaka ñami ishkay chunka chusku
Sin. Kuchuyana, kayllayana, llutarina, kimi- markayuk kan.
rina. markakmama [markakmama] s. madrina
maña [maña] s. amz. bejuco amarrado en de bautizo. Chikan mama wawata markash-
forma circular. Waskata rumpalla rurashpa pa shutichichik.
watashka. Paymi, ñukapa markakmama kan.
Mañata watashpa chincha yurapi sikashun. Sin. Achikmama, achiku.
mañachina [mañačina, mañčina] v. pres- markakyaya [markakyaya, markaktayta]
tar. Imatapash tikrachichun nishpa shukman s. s. padrino de bautizo. Chikan runa,
kuna. wawata markashpa shutichichik.
Kaya tikrachipashallami kullkita mañachi- Mashi Intimi ñukapa markakyaya kan.
way. Sin. Achikyaya, achiku.
mañana [mañana] v. pedir, solicitar, pedir markana [markana] v. llevar en brazos.
prestado. Maykantapash imatapash kuway Imatapash maki rikrawan mikllay.
nina shimi. Wawata maytushpa markay.
Minkapi llamkankapak llachuta mañamuni. marku [marku] s. altamisa.Chillpishkashina
2. rogar, suplicar, invocar, rezar. Yanapachun yana kumir pankayuk ashnak hatunlla hampi
nishpa, tukuy shunkuwan muchay. yura.
Kawsaypika urku yayata kuyarayashpami Papa ama ismuchunka marku yuratami shi-
mañanchik. tanchik.
Sin. 2 muchana. masha [maša] s. yerno. Ushushipa kusa.
mañayachina [mañayačina] v. amz. en- Kanpa mashaka amawta yuyaytami charin.
rollar bejuco. Suni ankuta pillushpa rumpay- mashalli [mašalyi] s. amz. variedad de
achina. garza. Suni kunkayuk, suni chakiyuk hatun
Wamputa watankapak ankuta mañayachi- yurak patpayuk pishku.
pay. Mashallitaka mana wañuchinachu kanchik.

97
MASHANA

mashana [mašana] v. ss. solear, asolear. may [may] adv. s. muy, mucho; exagera-
Inti rupaypi ukunta rupakyarina. ción. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
Ñukanchikka tutamanta intipimi mashanchik. shimi.
mashi [maši, masi] s. s. compañero, amigo. May karuta purimuni.
Riksishka kari, warmi runa. Sin. Yapa, ninan, yalli.
Kanpa mashita yanapakmi rini. maykama [maykama] pron. ¿hasta
Sin. riksik. dónde?. May kuskakama nishpa tapuchik
mashna [mašna,mažna, masna] pron. shimi.
¿cuántos?. Ima charishkakunata tapuchik ¿Maykama rikunki?.
shimi. maykan [maykan, mayxan] pron. ¿cuál?.
¿Mashna llamakunatatak charinki? Imatak nishpa tapuchik shimi.
mashu [mašu] s. s. murciélago. Pawashpa Kanpak llamaka ¿maykantak kan?.
purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa maylla [mayža]adj. sns. sobrio, en sano jui-
yawarta chumkak. cio. Tukuy yuyayyuk, mana shinka, mana
Mashuka wakra yawarta, apyu yawartapas- machashka runa.
hmi tsumkan. Raymimanta yayaka mayllami shamushka.
Sin. chimpilaku, tutapishku. mayllakshunku [mayža šuŋku] adj. s. en
mashu [mašu, masu] s. amz. tejón. Muru ayunas. Imatapash manarak mikushka,
millmayuk, muru chupayuk wiwa, achkapura chushak wiksa.
tantarishpa purik. 2 s. murciélago. Sin. chim- Yawarta surkuchinkapakka mayllak
pilaku. shunkumi rini.
Mashuta chay pampapi rikumuni. mayllana [maylyana, mayžana] v. lavar.
mashuwa [mašuwa] s. s. variedad de tu- Tukuy mapata chuya yakuwan turuta anchu-
bérculo. Ukashina killu muru, ashnaklla miku- china.
nayuk. Kay mankata mayllapay.
Mashuwataka hampipak rantinkuna. mayma [mayma] adj. sn. inmenso. Yapa
maskana [maskana, maškana] v. buscar el hatun.
sustento o la vida. Ima kawsaytapash, chin- Napo mayuka mayma yakupimi yaykun.
kashkatapash tapuna. mayman [mayman, maymun, mayma,
Tukuykuna alli kawsayta maskashun. maymu] interrog. ¿dónde? , ¿adónde?. Ta-
maskana [maskana, maškana] v. in- puchik shimi.
vestigar. Ima chinkashkatapash, yachayta- ¿Mayman rikunki?.
pash tapuy. maypi [maypi] pron. en dónde. Llaktapa
Imatapash yachankapakka allita maskan- kuskata tapuchik shimi.
chik. Kanka ¿maypitak kanki?
Sin. Taripana. mayta [mayta, mayda] pron. ¿por dónde?
mati [mati] s. mate. Imatapash wishinkapak Maykan kuskata tapuchik shimi.
hatun pillchishina. ¿Mayta purirkanki?.
Kay mati hunta aswata upyachiway. maytu [maytu] s. envoltorio, envuelto. Ima-
mawka [mawka] adj. antiguo, usado, viejo kunawanpash pillushka kipi.
(para objetos). Ima kashpapash payayashka, Chaki nanakpi chillca pankawan, maytu-
wakllirishka tukurikukpashmi kan. wanpash waktarkani.
Mawka llachuwan chakmani. 2. amz. paquete atado en hojas . Imatapash
Sin. Paya. pankawan pillushka kipi.
mawma [mawma, magma, maxma] s. Maytutaka anti suyupimi yanunkuna.
sncs. vasija grande de barro, tinaja. Yapa maytuna [maytuna] v. enrollar, envolver.
hatun allpa manka, aswata pukuchik manka. Imatapash ukupi churashpa pilluna.
Mawmapi yakuta huntachirkani. Wawataka allita maytunchik.

98
MINKARINA

Sin. Pilluna. alli shunkuyuk.


mayu [ mayu] s. río. Tukuy pacha hatun Wakin runakunaka millay yuyaytami charin.
ñanshinata purik yaku . millana [milyana, milyana. mižana] v. as-
¿Tukuy mayukunapi wampuwan puriyta quear, repugnar, tener asco; aborrecer. Ima-
ushanchikchu?. tapash ashnayta charik runa.
Sin. Hatun yaku. Runapura kashkamantaka mana milla-
mayu (<*mayu) s. vía láctea. Hawa pachapi rkachu.
ñuñushina suni ñan. 2. amz. tener náusea. Kuynanayay, wiksa
Mayupika achka kuylluryukmi kan. waklliy kakpi mikushkakunata tikrachinayay.
Sin. kasa anku. Unkuymanta kutin kutin millarka.
maywa [maywa] adj. snc. morado, lila. millayana [milyayana, milyiyana, mižayana]
Puka tullputa ankas tullpuwan chapukpi papa v. enojarse, enfurecerse, malhumorarse. Alli
sisashina rikurik tullpu. kashpa piñariy.
Yachachikka maywa sisata apamunki nirka. Kan millay kakpimi millayani.
Sin. Sañi. Sin. Piñarina.
mayzana [mayzana, mayzina] v. ss. perder millchina [milyina, milžina] v. ss. expulgar.
el conocimiento. Uma muyushkashina unkuy. Pikikunata, piliskunata umamanta, kataman-
Paytaka irki runa kakpimi mayzarka. tapash chawsishpa anchuchiy.
Sin. Shinkana. Piki kanikukpimi millchikunki.
michik [mičix,mičig,mičex,miči] s. s. pastor, millma [milyma, mišma, mižma, wilyma,
-a. Punchanta wiwakunaman kiwata miku- ilyma] s. lana, vello, cerda. Runapa, wiwapa
chishpa purik runa. karapipash akchashina tiyak.
Michik runaka llamakunata urkuman pus- Wawapa rinri mana uyakpika llaminku mill-
han. matami rinri hutkupi satirka.
michina [mičina] v. s. pastar, pastorear. millpuna [milypuna, mižpuna, nilypuna, ñily-
Achka wiwakunata pampakunaman pushas- puna] v. tragar. Mikunata, upyanata shimi-
hpa mapa kiwakunata mikuchiy. manta wiksaman kachay.
Wakin wawakunami llamakunata michin. Mishki muyuta wiksa ukuman millpurkani.
mikllana [miglyana, mixllyana, migžana, milluku [milyuku, mižuku, ulluku] s. s. me-
miškana] v. s. llevar algo en la falda. Imata- lloco. Llawsayuk, papashina allpa ukupi pu-
pash churashka punchupi, anakupi apana. kuk muru.
Papa muyuta tupunkapak mikllakuni. Minkaman rinkapak millukuta timpuchipanki.
mikmichu [mixmiču] s. amz. variedad de mimish [mimiš, mismiš] s. amz. encías.
gavilán. Inti punchapi mik mik mik kaparish- Kiru sikipi tiyak aycha.
pa purik anka. Kirukuna llukshikpika mimishllami sakirin.
Mikmichu anka wakakta uyarkani. mincha [minča, minža] adv. pasado ma-
mikuna [mikuna] s. comida, alimento. ñana, traspasado mañana. Kayapa washa
Wiksa yarkayta anchuchik. punchami kan.
Minkapika achka mikunami tiyan. ¿Minchataka shamusha ninkichu?.
mikuna [mikuna] v. comer, alimentarse. Sin. Kayantin.
Yarkay richun mikunata millpuna. minka [minka, miŋga] s. trabajo comunal.
Kunanka tantata mikukuni. Ayllullaktapura tantarishpa llamkana.
mikya [mikya] interj. amz. expresión de cor- Tukuykunami minkaman rina kanchik.
tesía dirijido a las mujeres. Kusayuk warmita minkachina [miŋgačina] v. brindar posada,
ama shutipi kayankapak shimi. hospedar. Kikinpa wasipi shuk kuchuta pu-
Mashi Tamyaka ñami mikya kan. ñuchun mañachiy.
millay [milyay, mižay, milyi, milyik, milyig] adj. Kayaka kikinpa wasipi minkachiwanki.
mal genio, mal humorado. Piñak runa, mana minkarina [miŋgarina] v. snc. hospedarse.

99
MINKANA

Shukpak wasipi puñunkapak chayay. 2. s. pulque de cabuya. Chawar sapita hut-


Runapuraka kikinpa wasipi minkarin. kukpi wikishina llukshichik yaku.
minkana [miŋgana] v. pedir ayuda a otro. Mishkita pukushka chawar yuramanta apa-
Shuktak mashikunata yanapachun mañay. muni.
Llakta mashiman wasita rikuchun minkar- 3. raspadura. Wiru yakuta timpuchikpi sin-
kani. chiyashka rumishina muru.
2. encargar, encomendar. Imakunatapash Sara apipika mishkita churarkani.
shukman kushpa sakiy. Sin. 1 chawcha.
Churana kipita Quito llaktaman minkarkani. mishkichina [miškičina] s. condimento. Mi-
mintalana [mindalana] v. comercializar. kunata sumakyachik kiwakuna, kutakuna,
Imatapash katuy, rantiy. shukkunapashmi kan.
Otavalo runakunaka Europa llaktapipash Chawpi puncha mikunata mishkichinawan
awashkakunata mintalanmi. yanunki.
2. s. comercio. Imatapash katuy, rantiy. mishkichuspi [miškičuspi] s. abeja. Mis-
Awashkakunapika alli mintalaymi kan. hkita kuk chuspi.
mirachina [miračina] v. multiplicar, acre- Mishki chuspika sisakunata mishkita mas-
centar. Chayllatak tawka kutin yapachishpa kakun.
achkayachiy. Sin. putan chuspi.
Kay yupaykunata mirachirka. mishkishimi [miški šimi] adj. lisonjero.
mirana [mirana] v. multiplicarse. Ima- Imatapash mishkilla rimak.
kunapash ashtawan wachariy. Chay wamraka mishki shimimi kashka, pak-
Shuk watapilla kay llaktapika mirarkanchik. tarak.
2. s. propagación, aumento. Imapash achka mishu [mišu, misti] adj. mestizo. Español
tukuy. runawan, Abya-yala runawan tantarishka-
Kaypika kuykunamantaka miraykunami riku- manta wacharishka runa.
rin. Tawka mishumi kay mamallaktapika kaw-
mirka [mirka, mirga] s. peca. Aycha karapi san.
llukshik yana shuyu. Sin. laychu, tsala.
Chay warmika achka mirkayukmi kan. mishun [mišun] s. herramienta para desho-
2. manchas del rostro (paño).Yana sisushina jar. Atallpa chankamanta llukshichishka tullu.
ñawipi llukshik. Sarata tipinkapak rurashka tullu.
Kanpa uyapi mirka llukshishka. Mishunwanmi sarata sumakta tipinchik.
misha [miša] adj. snc. dos frutos pegados. Sin. Tipina.
Ishkay tinkirishka wiñak murukuna, muyu- misi [misi, miši, mišu] s. gato. Ñutu millma-
kuna. yuk, suni chupayuk, uchilla rinriyuk wiwa.
Tipikushpa misha sarata tarirkani. Ukuchata hapik, runakunawan kawsak.
2. amz. podrido. Ismushka muru, kuruyuk Wawa misiman mikunata yanushpa karanki.
muyu. mita [mita] s. época, período, edad. Tukuy-
Misha sarata tarpushkanki. kuna kawsay pacha.
Sin. 1 Chapa; 2 ismu. Chay mashika ñukanchikpa mitamantami
mishana [mišana] v. s. competir, ganar. kan.
Chayllatatak rurakushpa ñawpashpa tuku- Sin. pacha.
chiy. mitayu [mitayu] s. amz. carne ahumada.
Yachaykunapi mishakuni. Kushniyachishka aycha.
Sin. Kamana, yallina. Mitayu aychata yachachikman kararkani.
mishki [miški] adj. dulce, fragante; mitayuna [mitayuna] s. amz. ir de cacería
sabroso. Sumak ashnarik, mana hayak. y pesca. Sachaman wiwakunata hapinkapak
Mishki ukata ñukaman karaway. riy.

100
MUNANAYAY

Ñawpa Wao mashikunaka sachapillami wi- manka, sumak shuyuyuk. Aswata upyan-
wakunata mitayushka. kapak mutsurik.
Sin. Purina. Mukawataka shitashpa pakishkanki.
mitikuna [mitikuna] v. huir, fugarse, escon- muklupuna [muxlupuna] v. amz. hacer gár-
derse. Maymanpash rishpa pakakuy. garas. Yakuta amullishpa kunkakama ka-
Ushushika mana sawarinata munashpa mi- chashpa, kutinllatak tikrachishpa shitay.
tikurka. Wayusata kashtushpa muklupuni.
Sin. pakakuna. muku [muku] s. articulación, nudo. Ishkay
mitsa [miča, mitsa, miša] s. verruga. Chaki tullupura tantarik amuklla yurak sinchi aycha.
aychapi, maki aychapi wiñak muyushina. ¿Imamantachari, maki mukumi achkata
Chay uchilla wawapa makipika mitsami nanan?
wiñakun. mukuna [mukuna] v. sn, amz. mascar, mas-
Sin. Chimpi, michamuyu. ticar. Kiruwan mikunata ñutuna.
mitsak [mičak, mitsak, mitsax, mitsa, misa] Sara kamchataka allitami mukunki.
adj. ávaro, -a, mezquino, miserable. Kara- Sin. Kaskana, kashtuna, akuna.
nata manallatak munak runa. mullapa [mulyapa] s. envoltorio; nudo, en-
Chay runaka mitsakmi kashka. vuelto; racimo. Kullkita watanami.
mitsamuyu [mičamuyu, mitsamuyu, miša- Ñawpa yayakunaka mullapapimi kullkita wa-
muyu] s. verruga. Chakipi makipi wiñak mu- kaychik karka.
yushina. mullchi [mulychi] s. amz. árbol silvestre con
Chay uchilla wawapa makipika mitsamu- fruto. Muyuyuk sacha yura. Pishkukuna mi-
yumi wiñakun. kuna muyuyuk.
Sin. Chimpi, mitsa, micha. Wakamayuka mullchi muyuta mikun.
mitsana [mitsana, misana, mičana] v. mez- mullu [mulyu, mužu] s. cuenta de collar.
quinar; defender. Imatapash mana karay. Kunkapi, makipi churarinkapak rurashka wal-
Makanakuypi kishpichina. lka murukuna.
Inti raymipika aswata ama mitsankichu. Otavalumanta mulluta rantimuni.
miyu [miyu] s. veneno. Wañuchina hampi. Sin. Wallka.
Shanshi muyuka miyumi kan. mullu (<**mulyu) s. Marte. Intipa ayllupi tiyak
miyuna [miyuna] v. envenenar, contaminar. rumpu.
Wañuna hampita upyashpa wañuy. mulu [mulu, muluku] s. ss. plato. Mikunata
Ima achka llakikunata charishpapash, rima- churankapak rurashka kallanashina rikurik.
rinami, ama miyunkichu. Apitaka ¿anta mulupichu kararka?
2. s. contaminación. Imawanpash mapaya- munachina [munačina] v. hacer antojar.
chiy. Imallatapash rikuchishpa mana karay.
Anti llaktapika maytapash miyuymi tiyan. Ama ñukapa wawaman mishkita munachin-
Sin. 1 Hampirina. kichu.
muchana [mučana] v. besar, respetar, ve- munanayak [munanayax, munanayag,
nerar. Shimipura tantachiy. munanayak] adv. hermoso, bello, lindo. Ima-
Kuyashkamanta, llakishkamanta payta mu- kunapash sumak rikurikta ninkapak shimi.
chani. Chay urkupika rasuka munanayaktami riku-
2. adorar, invocar. Apunchikta, apukunata rin.
kuyay. Sin. munanayay, sumak.
Iñikkunaka apunchikta yanapachun nishpami munanayay [munanayay] adv. hermoso,
mucharka. bello, lindo. Imakunapash sumak rikurikta
Sin. 2 mañana. ninkapak shimi.
mukawa [mukawa] s. amz. vasija de barro Chay urkupika rasuka munanayaytami
para bebida. Turu allpamanta rurashka rikurin.

101
MUNANA

Sin. munanayak, sumak. wakunapa kara.


munana [munana] v. querer, desear, anto- Muru wakratami raymipika wañuchirkanchik.
jar, aficionar, tener deseos de algo. Imata- muru-unkuy [muru uŋkuy] s. viruela, sa-
pash tukuy shunkuwan charinayay, rampión. Puka murukunawan aychata katak
rikunayay. wakinpika wañuchik unkuy.
Payka chay warmita kuyankapak munarka. Wakin llaktakunapika muru-unkuyka ña
2. amar. Karipash, warmipash llakiy, tukuy chinkarirkami.
shunkuwan kuyana. mushuk [mušuk, mušux, mušu, musuk] adj.
Paytami tukuy shunkuwan munani. nuevo (objetos y tiempo). Imapash chayrak
Sin. 2 kuyana, llakina. llukshirishkalla, manarak riksishka, kallarish-
munchi [muŋči] s. ss. ave, pájaro. Tukuy ka, churashka kak.
pishkunapa shuti. Mushuk punchuwan raymiman rirkani.
Wamra kashpaka munchikunata muskuna [muskuna, nuskuna] v. soñar.
hapirkanchik. Puñukuy pacha imakunatapash mana usha-
Sin. zhuta, pisku. rinata rikuy.
munchi [muŋči] s. co. variedad de planta Kunan tutaka¿ imatatak muskurkanki?
subtropical. Wasi uku mapa kakpi pichan- muspa [muspa, mušpa] adj. s. torpe, tonto,
kapak pankalla yura. imbécil, ingenuo, zonzo, idiota, bruto, bobo.
Wasi kanchata munchiwan picharkani. Mana imatapash ushak, mana yachak runa.
muntiti [munditi] s. amz. pavo nocturno. Yayaka llakita rikushpa muspalla tukurka.
Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha Sin. Upa, upayashka.
pishku. muspana [muspana] v. tontear. Rimak kas-
Muntitika tutami pawashpa purin. hpapash ñapash upa tukuy.
Sin. Waturitu. Rikchariy, ama wawashina muspakuychu.
munzira [munzira, munza] s. bo. constela- muspayana [muspayana] v.
ción. Hawa pachapi ñanshina achka kuyllur enmudecerse, embobarse, anonadarse.
rikurin. Mancharishkashina sakirina.
Mashna munzira tiyashkata mana yachan- Wawaka raymipi supaytukushka runata ri-
chikchu. kushpaka muspayan.
muray (<**muray) s. hora. Punchapa ishkay Sin. upayana.
chunka chusku rakishka kak. musyana [musyana, misyana] v. amz. pre-
Ecuador llaktapìka, wakin pachapika, sukta veer. Imatapash ña paktarinata yachay.
muraypi intimi rikurin. Ñukapa yaya shamunata ñami musyarkani.
murintu [murindu] s. amz. variedad de mutilun [mutilun] s.amz. tortuga terrestre.
sapo. Hatun muru, puka karayuk, pur pur nik Kutu chakiyuk, allpapi llukashpa purik, kas-
mikuna hampatu. pishina sinchi karayuk, sachapi kawsak ya-
Chay waykupi murintu wakakun. wati.
Sin. Puy. Llullu mutilunta hapimuni.
muriti [muriti] s. amz. palmera con fruto co- Sin. Yawati, tsawata.
mestible. Hatun pankayuk, chuntashina mu- mutiyana [mutiyana] v. amz. estilarse, em-
yuyuk, turu pampakunapi wiñak yura. paparse, mojarse. Churanakuna shutunka-
Turu pampapi muriti yurata rikurkani. kama yakuwan, tamyawan hukuyana.
muru [muru] s. s. fruto. Tawka yuramanta Yayaka allpapi llamkakushpa yallita muti-
wiñarik muyu, ashtawanka sisatukuk. yarka.
Sara murukunata wayrachini. Sin. Lapukyana, hukuna, zutukyana.
Sin. muyu, ñawi. mutki [mutki] s. olfato. Tukuy kawsak kuyu-
muru [muru] adj. bicolor: de pintas negras rikkuna ashnayta riksik yuyay.
con blancas. Puma karashina tullpurishka wi- Runakunaka mana wiwakunashina mutkita

102
MUYUNA

charinchu. pak rinchik.


mutkina [mutkina, muxtina] v. oler. Sinka- muyan muyan [muyaŋ muyaŋ] adj. amz.
wan samayta aysashpa, ima samaytapash fruto desagradable. Wakin chuntata, mikukpi
riksina. shimita shikshichik muyu.
Pay warmika may sumak ashnak yakutami Muyan muyan chuntata mikurkani, chayka
mutkirka. shimita shikshirka.
mutul [mutul, mutulu] s. amz. cartílago. muyu [muyu] s. semilla, pepa, grano. Raku
Tullu mukukunapi tiyak amuklla tullu. raku murukunata tarpunkapak akllashka
José wawami tikrashpa mutulpi waktarirka. muru; wiñanalla muru.
mutulu [mutulu] s. amz. serpiente mataca- Papa muyuta tarpunkapak akllakuni.
ballo. Uchpa tullpuyuk hatun machakuy zar muyuntin [muyuŋdiŋ, muyuŋdi] adv. alre-
zar nishpa tutakunapi wakak. dedor. Imakunatapash muyushpa tiyak.
Chay sachapimi mutuluka tutapi wakarka. Wasi muyuntintami sisakunataka tarpurkani.
muya [muya] s. huerta, potrero, pastos es- muyuna [muyuna] v. girar, dar vueltas alre-
cojidos. Ñutu wayllalla yura, mana yapa dedor. Pirurushina puriy.
hatun, achka yakuwan wiñak kiwa pampa. Kushpika, utkalla muyun.
Ñukanchikka wakrata muyapimi michinka-

103
N
nanakllakana [(<*nanakllakana)] v. abun- ración. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
dar. Muyukuna, mikunakuna, churanakuna, shimi.
imakunapash achka tiyay, achka tukuy. Ninan karuta purimuni.
Ñukapa chakrapi achka palantami nanaklla- Sin. Yapa, may, yalli.
kan. ninanta [ninanta, ninanda, ninandax] adv.
Sin. kamana, usuna. im. amz. a gusto. Imatapash yapata, achkata
nanakyana [nanaxyana, nanakyana, na- rikuchik.
nagyana] v. sn. resentirse, enojarse, encapri- Ñukapa wasipika ninantami mikumuni.
charse. Rimashkamanta, piñashkamanta ninanta [ninanta] adv. Rapidísimo, veloz.
shunkupi nanarina. Utka ruray.
Paypa shutita hapishpa llullakpika, payka na- Yachanawasimanka ninanta kallpashpa pak-
nakyanmi. tarkani.
Sin. Impayana, piñarina. Sin. Utka.
nanampi [nanambi, nanaŋbi] s. amz. be- nitkana [nitkana, nixtana, niktana, nitixana,
juco. Suniyashka waska yura, pallkapi wiñak. ñiktana, mitkana] v. tropezar. Purikushpa
Tiyarinataka nanampi ankuwanmi rurashka. chakiwan takarina.
nanarina [nanarina] v. arrepentirse, tener Ñukaka kay ñanpimi nitkarkani.
remordimiento, dolerse. Runapura mana nina [nina, ñina] v. decir. Ñukapa yuyayta
allita rurashkamanta llakiriy. shukman uyachinkapak rimana.
Mamaka paypa kuyashka churi karu llakta- Sumak yuyaytami wawaman nini.
man rikpika achkatami nanarin. 2. v. forma verbal auxiliar para expresar ono-
nanay [nanay] s. dolor. Aycha ukku unkuriy. matopeyas. Rimaypi uyarishkakunata chu-
Uma nanaywan llakillami kan. ray.
2. v. doler. Imatapash yapa rurakpi aycha Tamyakpika sinchitami kulun nin.
unkuriy. nuna [nuna] s. alma, espíritu. Samayshina
Yapa purishkamanta chakika yapata nana- sinchiyashka mana rikuypak kak, mana
wan. hapiklla kak.
napana [napana] v. na. estar en celo, estar Sacha llaktapika, chikan nunami purin.
en época de apareamiento. Warmi wiwa- Sin. Aya, samay.
kuna, kari wiwanayachiy. nuspa [nuspa] s. pa. bromista. Imatapash
Wakraka kay punchakunaka napakun. asichinkapak rimashka.
Sin. Salinana. Imata nishpapash nuspa runaka tukuyta asi-
napaykuna [napaykuna, napana] v. salu- chinllami.
dar. Maypipash, piwanpash rikurishpa makita Sin. asichik.
kushpapash rimariy. nuspana [nuspana, muspana] v. tener pe-
Kankunata tukuy shunkuwan napaykuni. sadillas. Puñuypi ayakunata rikushpa kapa-
nina [nina] s. fuego, candela. Yantata rupa- riy.
chikpi kunuklla punchakllapash rikurik. Payka yallita mikushpa puñukushpaka nus-
Papata yanunkapakka ninatami mutsurin- pan.
chik. Sin. llapitukuna.
Sin. rupay. nuya [nuya] s. variedad de haba. Shuk ha-
ninan [ninan] adv. s. muy, mucho; exage- basshina muru.
104
NUYUNA

Llullu nuyuka mishki mikuymi kan. ray.


nuyuna [nuyuna] v. s. inundarse. Yapa tam- Saraka yakupi urmashpa nuyun.
yakpi achka yaku huntay. 3. v. desleirse, derretirse. Imakunapash ya-
Achka yaku shamukpi chakaka nuyurka. kuyay.
2. v. s. remojarse, humedecerse.Sinchi mu- Kachipi yaku yaykushpaka tukuymi nuyun.
rukuna utka yanurichun nishpa yakupi chu- Sin. 1 kuchayana; 2 Huntana, hukuyana.

105
Ñ
ña [ña] adv. ya, al instante. Ari ninkapak ranti Ama tamyapi rinkichu, ñatak urmankiman.
shimimi kan. Sin. paktarak.
Ña llaktamanta shamunimi. ñawchi [ñawči] adj. punta, agudo, aguzado.
ñachak [ñačax, ñačak, ñača, ñačix] s. ss. Imapash kasha, yawri umashina kak.
planta medicinal de flor amarilla. Killu sisa- Shuarkunapa wachika ñawchimi kashka.
yuk, pampakunapi wiñak uchilla kiwa. Rupay ñawi [ñawi, ñabi, ñiwi] s. ojo, vista. Runaku-
unkuyta hampik yura. napi, wiwakunapi tukuyta rikuk.
Unkuyta hampirinkapakka ñachak kiwa ya- Rukuyakpika ñawika ñawsatami rikun.
kuta upyanchik. 2. s. cogollo. Yurakunapi, kiwakunapi chaw-
ñaka [ñaka, ñaxa] adv. antes. Yallishka pa- pimanta llukshik llullu panka.
chata rikuchinkapak shimi. Yakuta, wanuta churakpika yurapa ñawika
Wasipika ñakami purikurkani. sumaktami wiñan.
ñakalla [ñakalya] adv. recién, hace poco. 3. cara, rostro. Shimi, sinka, rinri, tirkutapash
Kunanlla pacha ninkapak shimi. charik, shuk llaktakunapi uya shutiyukmi kan.
Kanpa yayaka ñakallami kaymanta rirka. Runakunapa ñawika kushillami kan.
ñakarina [ñakarina, ñaxarina] v. atorme- Sin. 2 llulluk, 3 uya.
tarse, lamentarse. Ima llakikunamantapash ñawpa [ñawpa, ñaŋpa] adv. antiguo, re-
shunkupi nanarina. moto; adelante. Kawsaykuna kallarik pacha.
Paypa warmi wañushkamanta achkatami ña- Runakunaka ñawpa yayakunapa kawsayta
karin. katina kanchik.
Sin. nanarina. ñawpak [ñawpax, ñawpak, ñawpag, ñaw-
ñakchana [ñaxčana, ñagčana] v. peinar. bug] adv. delante, primero, delantero, pre-
Akchata allichinkapak ñakchawan llampuy. decesor. Imakunapash payrak tiyak, mana
Akchata yakuwan hukuyachishpa ñakchan. washaman sakirik.
ñalla [ñalya, ñaža] adv. casi, ya mismo, en- Ñukapa ñawpakpimi llamakunata rantirka.
seguida. Imatapash utkarinmi nina shimi. ñawpana [ñawpana, ñaŋpana] v. adelan-
Pachamamaka mana alli kamakpika ñallami tarse, anticiparse. Imapipash shukta yallish-
achkata llakichinka. pa ruray.
ñan [ñaŋ, ñampi] s. camino, sendero, vía. Yachachikka hatun ñanta ñawpakun.
Maymanpash purishpa chayankapak ruras- ñawsa [ñawsa] adj. ciego. Mana ñawiwan
hka. rikuyta ushak, ñawi wakllirishka.
Kay ñanta katishpami urkumanka chayanki. Ñawsa ñawi tukushpaka achka llakimi kan.
ñaña [ñaña] s. hermana a hermana. Chay ñirak [ñirak, nirak] comp. Clase, variedad.
mamamantallatak wacharishka ushushipura Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay.
nina shimi. Kay sisaka amankayñirakmi kan.
Paymi ñukapa kipa ñaña kan, María nirka. Sin. sami, -shina.
ñañu [ñañu] adj. delgado. Imapash ashta- ñitina [ñitina, nitina] v. oprimir, apretar, apa-
wan chusulla. Runa warmikunapa puchkaka churrar, comprimir, hacer presión, apiñar,
achka ñañumi kan. agolpar, atracar, embutir. Imatapash sinchita
ñatak [ñatak, ñatax, ñata, ñatag] interj. ex- llapiy ama wakllirichun.
presión prohibitiva ¡cuidado!. Ama chayta ru- Chay churanakuna ama wayrapi richun rumi-
raychu ninkapak shimi. wan ñitin.
106
ÑUTUNA

ñuka [ñuka, ñuxa, ñux, ñuku] pron. yo. Kikin Tawka kuytsakunamanta akllashka sumak
shutipa ranti ninkapak shimi. warmi.
Ñukaka kaypimi kawsani. Sara ñustaka, may sumak warmimi kan.
ñukanchik [ñukančix, ñukančik, ñukunčik, ñutku [ñutu, ñuxtu, ñutuxu] s. cerebro,
ñukunčig, ñukunčix, ñukunči, kwanchik] pron. seso. Runakunapa, wiwakunapa uma tullu
nosotros. Ñukawan shukkunawanpash tan- ukupi tiyak yurak api.
talla kashkamanta rimana shimi. Taruka umapika achka ñutkumi tiyan.
Ñukanchik alli kawsankapakka alli mikuyta 2. s. médula. Tullu ukupi tiyak wira api.
mikuna kanchik. Ruku yayakuna chiri unkuywan nanachik-
ñukñu [ñugñu] adj. soso, desabrido. Mana pika wakra ñutkuta ninapi kunukyachis-
kachita, mana mishkita charik mikuna. hpami kakun.
Kachi illak mikunaka ñukñumi kashka. Sin. 2 Chillina.
2. tu. empalagoso. Yapa mishkiyuk. ñutu [ñutu] s. amz. planta que da fruto. Mis-
Kay mikuyka ñukñu mikuymi kan. hki mikunata aparik kiwashina uchilla yura.
Sin. 1 Chamuk, chamcha. Anti suyuman rishpaka ñututami mikunchik.
ñuku [ñuku] s. basura, residuo, aserrín. Ima- ñutu [ñutu] adj. pulverizado, suave. Ima mu-
pash shitashka, sakirishka kak. rukunapash kutashinami kan. Chukllu tantata
Ñukuka wanuman tikran. rurankapakka ñututami kutanchik.
ñuñu [ñuñu] s. leche materna humana. War- 2. adj. ss. na. pequeño. Imakunapash yapa
mikunapa chuchumanta llukshik yurak yaku, uchilla.
mikuypa may alli. Sachapika ñutu kiwakunaka ashallami tiyan.
Llullu wawaka mamapa ñuñutami chuchun. Sin. 1 kapya, api, llampu; 2 chusu, wawa,
ñuñukina [ñuñukina] v.s. uchilla, hamchi.
guardar algo en el ceno. Imatapash chuchupi ñutuna [ñutuna] v. pulverizar, suavizar, re-
allichina, wakaychina. finar. Imakunatapash kutatashina ruray.
Kullkita alli alli ñuñukinki. Yayaka ukata tarpunkapakmi allpata ñutun.
ñusta [ñusta] s. princesa, reina soltera.

107
P
pacha [pača] s. mundo, espacio, natura- 2. trasnochar. Tutapi mana puñuy.
leza; ecosistema. Tukuy mashna wiñay, kaw- Shuwata chapashpa pakarirkani.
say kay. pakana [pakana] v. ocultar, esconder. Ima
Kay allpa pachapillatak kawsanchik. kashpapash mitikuy.
2. época, tiempo. Imakuna, runakuna kaw- Kuchitaka ama unkuchun wasi ukupi pakar-
say mita. kani.
Chay runaka ñukanchikpa pachamanta kas- pakay [pakay] s. sns, amz. guaba. Mishki
hpapash rukumi rikurin mikunata kara ukupi charik, yana muyuyuk
Sin. 1. pachamama; 2 mita. hatun purutushina.
pachak [pačak, patsax, patsak, patsag, Juanchuka tulupi pakayta pallankapak rirka.
pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin chun- Sin. Kachik.
kachikpi tukuk yupay. pakcha [paxča, phaxča, faxča] s. fuente de
Shuk apiwta pachak kullkipimi katurkani. agua, chorrera, cascada. Allpa ukumanta
pachakamak [pačakamak] s. dios. Wakin llukshik, kaka urmak yaku.
runakunapa yuyaypika tukuyta ushak, kaw- Unkushka wawataka pakchapimi arma-
sayta kuk, wiñaypak kawsak. chirka.
Wakin runakunaka pachakamakta yupay- Sin. 1 taski.
chashpami sumakta tushurka. paki [paki, phaki, faki] adj. pedazo, rotura,
Sin. Achillikyaya. fractura; fracción (quebrado en matemáti-
pachallina [pačalyina] s. Ima puchkawan- cas). Llikishka, ñutuyachiska, chiktarishka.
pash awashka, warmipa washata pillurina. Paki lumuta kuchiman shitay.
Kusaka pachallinata warmipakmi awan. Sin. piti, chawpi, iki.
pachamama [pačamama] s. hábitat, natu- pakina [pakina, phakina, fakina] v. peda-
raleza, medio ambiente, ecosistema. Tukuy cear, romper, quebrar, fracturar, dividir. Ima-
tiyakpa tiyana. tapash tawkapi ñutukshina pitiy.
Pachamamaka yurakuna mana tiyashka- Yayaka ¿wasitachu pakishka?
manta llaki tukun. Sin. Pitina.
Sin. pacha. paklla [paxlya, pakža] adj. amz. despejado,
pakarichina [pakaričina] v. amz. alumbrar, claro. Sachapi yurata, kiwata pitikpi chushak
dar a luz. Chichu warmi wachariy. punchaklla sakirina.
Rosa mashika wachana wasipimi pakari- Paklla pampata yallimuni.
chirka. pakllana [paxlyana] v. amz. despejar; dejar
Sin. Wacharina, mirarina. algo al descubierto. Sachapi yurakunata ku-
pakarinmikuna [pakarinmikuna] v. des- chushpa chushakyachiy.
ayunar. v. desayunar. Tutamantapi mayllak Sarata tarpunkapak sachata pakllarka.
shunku kashpa ashallata mikuy. Sin. paskana.
Mashika llamkanaman rinkapakka achkatami pakta [paxta] adj. amz. concluido, termi-
pakarinmikun. nado, finalizado. Imatapash tukuchinkakama
Sin. chinchina, Shunkuna, shunkunchina. llamkay.
pakarina [pakarina] v. amanecer. Inti lluks- Yachaytaka paktami kan.
hinkapak achikyashpa punchayay. Sin. Tukurishka, tukuchishka.
Hatun mayupi challwakukpi pakarirka. paktachina [paxtačina] v. igualar, comple-
108
PALLA

tar. Imatapash tuputa churay. takyashka.


Yanunkapak yantata paktachirkani. Mashika pala kaspita rantirka.
paktalla [paxtalya, paktaža] adj. mediano. Sin. patak.
Imapash chawpiyashka, mana hatun, mana palak [phalag] s. sc. afrecho de cebada.
uchillachu. Machka hakuta shushukpi sakirik hamchi.
Paktalla wakrata katushpa warata rantirka. Kuchi mikunapi palakta churarka.
Sin. Mallta. Sin. Hamchi.
paktamuna [paktamuna] v. llegar. May- palamaku [palamaku, falamaku, palama]
manpash chayana. s. bo. divinidad que originó los insectos.
Wayraka chishikamami paktamunka. Ñawpa pacha runapa yuyaypika tukuysami
Sin. Chayamuna. chuspita wachachishka.
paktarak [paxtarak] interj. expresión prohi- Palamaku apuka tukuy chuspita wiñachis-
bitiva ¡cuidado!. Ama chayta ruraychu ninka- hka.
pak shimi. 2. bo. insecto en general. Tukuy uchilla chus-
Ama tamyapi rinkichu, paktarak, urmanki- pikunapa, kurukunapa shuti.
man. Chay wawa mashika mana rikshishka pala-
Sin. ñatak. makuwan unkurka.
paktana [paxtana] v. alcanzar. Imatapash palanikuk [palanikuk, phalanigux] adj. sc.
tukuyman kuy. brillante, resplandeciente. Ima antakunapash
Killu palantaka tukuy mashiman paktarka. llipyarikuk.
2. amz. terminarse. Ima ruraykunatapash tu- Palanikuk kullkimi rikurin.
kuchiy. Sin. Llimpik.
Allpa llamkaytaka ñami paktarka. palanina [phalanina] v. brillar, resplandecer.
3. amz. pedir la mano por segunda vez. Kuyt- Ima antakunapash llipyarik.
sapa makita ishkay kutin mañay. Kunan tutamantaka intika ¡manchanay! pa-
Sawarinarayku chay kuytsapa makita pak- lanin.
tarkani. Sin. Llipyana.
paku [paku, paxu, paxo] s. amz. brujo, cu- palanta [palaŋta, palanda] s. plátano, gui-
randero. Imatapash hawalla usharik hampik neo. Killu karayuk, maki rukashina suni mis-
runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika kiwaku- hki mikunayuk.
natapash upyashpa rikuk. Palantata rantinkapak yunkaman rikuni.
Paku runaka yurakunawan unkushkata ham- palata [palata, balata] s. amz. caucho.
pikun. Shuk hatun pankayuk, achka yurak wikiyuk
Sin. sakra, salamanka, yachak. yura.
paku [paku, paxu] s. amz. pez grande. Tu- Palata yuraka anti suyu sachapimi wiñan.
kuyta yalli hatun challwa. palik [palik, phalix] s. bo. migaja. Tanta-
Pakuta mayumanta hapimuni. manta, kamchamanta urmashka haku.
paku [paku, pako] adj. sn. color café oscuro. Wawa chuchimi palik tantataka mikukun.
Turu allpashina rikurik tullpu. palikina [palikina, phalikina, pharikina] v. bo.
Paku rumita waykumanta apamuni. desmenuzar. Imatapash ñutuy.
paku [paku, pako] adj. amz. mal acostum- Pedro mashimi, misiman tantata palikirka.
brado, temático; anormal. Mamapa wiksa Sin. Hakuna.
ukumanta unkushka llukshik runa. Imatapash palla [palya] s. mujer noble, escogida en el
yuyaysapashina rikurik, wakinkunaka ay- tiempo del incario. Kapak warmi, inkapa ak-
chakuna wakllirishka runa. llashka warmi.
Kay runaka paku kashpami puñunapi is- Pallaka akllashka warmi karka nin.
hpan. palla [palya] s. rondador. Sukus pitishkaku-
pala [pala] adj. amz. ancho. Kinrayman pa- nata kimichishpa watashka pukuna takik.

109
PALLANA

Wamrakuna pallapi takishpa rikuchirka. pachami kan.


pallana [palyana, pažana] v. cosechar, re- pani [pani] s. de hermano a hermana. Chay
coger granos. Murukuna pukukpi tantachiy, mamamantallatak llukshishka kari churi
imapipash hapiy. warmi ushushita ninkapak.
Kay punchaka sacha sarata pallarka. Mashi, kanpa paniwanmi sawarina kani.
pallka [palyka, pažka, palka, parka] s. hor- panka [paŋga, phaŋga, fanga] s. hoja.
queta, bifurcación. Yura wiñarishpa ishkaypi Tukuy yurapa pallkakunapi wayllalla wiñas-
rakirishka. hka.
Pallka kaspiwan kupata wayrachirkani. Wayusa pankaka wayllallami kan.
2. catapulta. Rumita warakankapak rurashka 2. página. Killkankapak rurashka kara.
kaspi. Kay pankapi killkashpa katinki.
Andres wamraka pallkawan rumita karuman Sin. patara.
shitarka. pankalla [paŋgalya] adj. ágil, veloz, liviano.
Sin. 1 mantakakiru. Imapash Hawalla, mana llashak kak.
pallkayana [palykayana, palkayana] v. cre- Wawakunaka pankallami kallpan.
cer pegado los frutos. Ishkaypura tinkirishpa Sin. wayralla.
wiñarik murukuna. panshi [paŋši, paŋsi] s. amz. armazón de
Sacha sara ña kaspa tukushpaka pallkayas- palos pequeños colocados dentro de la olla
hka. para cocinar. Yanunkapak manka ukupi chu-
pallta [palytay, palta] s. aguacate. Waylla ka- rana kaspikuna.
rayuk, waylla mikunayuk, sinchi muyuyuk Lumuta yanunkapak panshita ruraychik.
muru. pantay [panday] s. error, equivocación,
Salasaca llaktapika, aya punchakunapimi, confusión. Waklliy ruraykuna, yuyaykunapas-
achka palltataka mikunchik. hmi kan.
palltana [palytana, paltana] v. poner una Kay pantayta allichipay.
cosa sobre otra, sobreponer. Imatapash pantana [pandana] v. errar, equivocar,
shukpa hawapi churay. confundir. Waklliyta ruray, mana alli ñanta riy.
Papa yanu hawapi kuy kusata palltarka. Chaki ñanta rishpa pantarka.
palu [palu] s. lagartija. Uchilla waksashina, panti [paŋti] s. yerba para teñir. Imatapash
allpapi llukashpa purik wiwa. tullpuk kiwa.
Chay sirik kaspi hawata paluka kallparka. Panti kiwawan tullpuyta yachachishunchik.
2. amz. culebra. Witapi kawsak machakuy. Pantinsaya (<** paŋtinsaya:
Ishpinku yurapi shuk sumak tullpuyuk pa- pa+ntin+saya) s. Continente americano. Pa-
lumi llukan. cificopa, Atlanticopa chawpipi sakirik suyu,
Sin. 2 Machakuy. hatunllakta.
pampa [pamba, paŋba] s. suelo, planicie, Pantinsayapika azteca, maya, chibcha, inka,
llanura, valle. Pukrukunapi suniyashka allpa. guarani runami kawsan.
Wayllalla pampapi piña wakra mikukun. Sin Apya Yala.
pampa [pamba, paŋba] adj. común, gene- pantu [paŋdu] s. amz. animal denominado
ral. Tukuyta ninkapak shimi. “cabeza de mate”, similar al tigre. Yana mill-
Pampa unkuyta warwar yakuwan hampirini. mayuk, killu kunkayuk, pala umayuk papa-
pampana [pambana, paŋbana] v. enterrar, yata, palantata, chiwillata mikuk uchilla
inhumar. Allpata allashpa, ukupi imatapash pumashina wiwa.
allpawan killpay. Pantu ama palantata mikuchun kamana
Wañushka allkuta allpapi pamparka. kanchik.
panchiy (<*pančiy) s. febrero. Ishkayniki Sin. Tuwi.
killa. panwa [paŋwa, paŋgua] s. amz. trampa de
Panchiy killapika, 12 punchapi, Anti suyupa cacería para animales pequeños. Uchilla

110
PATAS

sacha wiwakunata hapinkapak rurashka. pasña [pasña] s. adolescente, muchacha,


Kay tutamanta shuk siku panwapi urmashka mozuela.
panzaw [paŋzaw] s. amz. tipo de pájaro. Malltalla warmi.
Yana patpayuk suni kishata rurak, yurak shi- Paypa ushushika pasñallami kan.
miyuk, panzaw panzaw kaparik pishku. Sin. Kuytsa.
Llullu panzawta yuramanta hapini. paspa [paspa] s. paspa. Aycha kara chaki-
paña [paña] s. amz. piraña. Puka ñawiyuk, rishpa karachashka.
sinchi shinchi kiruyuk, aycha mikuk, yakupi ¿Imamantatak paspa ñawi kanki?.
kawsak challwa. paspayana [paspayana] v. agrietarse, res-
Paña aychapash sumakmi kan. quebrajarse la piel. Yapa inti rupaywan aycha
paña [paña] adv. lado derecho. Lluki chim- kara uchpalla tukushpa llushtiriy.
papi kak manya. Payka sumak ñawimi karka, kunanka ñawika
Wakin runakunaka paña makiwan sinchitami paspayarka.
llamkan. pasu [pasu] s. amz. tipo de árbol de frutos
Sin. allawka, alli. comestibles. Raku yura ñañu pankayuk, mi-
papa [papa] s. papa, patata. Allpa ukupi kuna muyuta aparik.
tiyak ankukunapi mikuna muruta aparik yuyu. Pasuta hapinkapakmi mamaka rirka.
¿Mashna ashanka papatatak kanpa chakra- pata [pata] s. grada, orilla. Wichkankapak,
manta allarkanki?. urayankapakpash chakanashinata rurashka.
paparawa [paparawa] s. amz. árbol de fru- Wasi hawaman sikankapak patata rurarkani.
tos comestibles. Achka hatun muyuta aparik 2. grado, curso. Yachakuykunapi ima wata-
yura, yurak wikiyuk, achka hatun pankayuk kunapi purikushkata willak.
yura. Pichka patapimi yachakushpa rikuni.
Yayaka paparawa muyuta apamurka. 3. piso. Wasi ukupi hatun kawitushina, chay
paramuna [paramuna, paramuyana] v. s. hawapi kawsankapak rurashka.
lloviznar. Ñutu tamya urmay. Pata hawa allpaman urmarkani.
Kunan chishipimi paramurka. patak [phatax, phatix] adj. ancho. Tupuypi
parawaku [parawaku] s. amz. variedad de imapash hatun pankashina.
mono. Puzu millmayuk kushillu, shuk llakta- Patak rinriyuk wakrami achka aychata
kunapika sipuru nishka. charin.
Parawaku kushillu sachapi kaparikun. Sin. Pala.
Sin. Sipuru. pataku [pataku] s. mesa; altar. Chusku cha-
parkuna [parkuna, parkona] v. ss. regar o kiyuk patak pampayuk, imatapash palltashpa
esparcir agua. Tarpushkakunapi yakuta talliy, churankapak alli.
hichay. Yachanawasikunapi yachachik kamukunata
Papa chakrapi parkurkani. patakupi palltashpa churan.
Sin. Tallina, chakchuna. patara [patara] s. hoja, página. Killkanka-
paruk [paruk] s. pulmón. Kawsakkunaman pak rurashka karallashina.
samayta chaskik. Kay patarapi killkashpa katinki.
Parukpi chiri ama yaykuchunka washata alli- Sin. panka.
tapacha killpanchik. patarina [patarina] v. doblar, plegar. Shuk
Sin. surkan, yurak shunku. kaspita hapishpa kumuchiy, imakunatapash
paskana [paskana] v. abrir, despegar. lapuchiy.
Wichkashkata, watashkatapash kachachiriy, Waylla kaspita patarirka.
karuyachiy. Sin. Lapuna.
¿Imaraykutak punkutaka mana utka paskar- patas [patas] s. amz. cacao blanco. Killu
kanki? karayuk pukurishpa payllatak urmak, ukupi
Sin. pakllana. achka yurak muyukunata charik hatun muru.

111
PATI

Pukushka patasta yunkamanta apamuni. kan.


Sin. Kula, kila. Sin. Apamama.
pati [pati, badi] s. ss. bolso. Shikrashina payaku [payagu] exp. amz. expresión para
imatapash apankapakmi kan. referirse a la hija apreciada. Kuyashka us-
Patipi kullkita wakaychini. hushita nina shimi.
Sin. Shikra, tulu, wayaka. Payaku, aswata upyachiway.
patma <**patma) s. jueves. Chuskuniki Sin. Mamaku.
puncha. paychi [payči, paysi, payši] s. amz. una va-
patpa [patpa] s. s. pluma. Tukuy pishkuku- riedad de pez. Chutishina rikurik challwa,
napa millma. hatun sachapi, kuchakunapi kawsak.
Kintipa patpaka wayllami kan. Chay kuchamanta paychita hapimuni.
patpana [patpana] v. s. sacudir las aves payku [payku, payko] s. s. yerba medicinal.
sus plumas. Pishkukuna paypa millmakunata Mishkilla ashnarik uchilla yura. Yuyayta ka-
kuyuchiy, chawsiriy. machik, kuykapak hampi, lukrupi churashpa
Kari atallpaka ninantami patparka. mishkichina.
Sin. Chawsirina. Yuyay mirarichun payku yakuta rurashpa up-
patsak [patsak, patsya, batsak] s. co. baga- yanki.
zo. Muyukunapa kara. paykuna [paykuna] pron. ellos, ellas. Karu-
Wanu tukuchun, wiru patsakta allpapi pam- llapi tiyak wakin runata mana shutichishpalla
panki. rimay.
patsak [pačak, patsax, patsak, patsag, Paykunaka urkupi kuchukushpami hawayta
pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin achkata takin.
chunkachikpi tukuk yupay. paza [paza] adj. áspero, escabroso, tosco.
Shuk apiwuta patsak kullkipimi katurkani. Ima karakunapash kapulí yurapa karashina
pawana [pawana, phawana, fawana] v. kashallalla.
volar. Imakunapash hawa wayrata puriy. Yapa chiripi, wayrapi paza maki tukushkanki.
Uchilla pishkuka mana karuta pawarkachu. Sin. lluru, sakra.
2. brincar. Maykanpash wichayman, uray- pi [pi] pron. ¿quién?. Maykantak nishpa ta-
man, tukuy manyaman tushukshina tukuy. puna shimi.
Ñukapa wawaka patamantami pukllashpa ¿Pitak shamurka?
pawarka. pichana [fičana, pičana, phičana] s. escoba,
Sin. 1wampuna; 2 tushuna. borrador. Sunilla sinchi kiwakunata shuk
pawkar (<*pawkar) s. marzo. Kimsaniki kaspi manyapi watashka. Pampakunata
killa. chuyachinkapak rurashka.
Pawkar killapi, 21-22 punchaka equinoc- Llaktamanta shuk pichanata rantimuni.
ciomi kan. pichana [fičana, pičana, phičana] v. barrer,
pawshi [pawši] s. amz. pava de monte de- limpiar. Wasi ukukunamanta tukuy mapaku-
nominada “paujil”; ganzo. Hatun atallpashina, nata pichanawan anchuchiy.
yana millmayuk, puka shimiyuk, sikipi yurak Yachana wasi ukutami pichakunchik.
millmayuk pishku. pichka [pička, pičika, piška, piča] num.
Pawshikuna ama tukurichunka kamanami cinco. Chusku yupayta katik yupay.
kanchik. Pichka wiralla kuchita charini.
pay [pay] pron. él, ella. Karullapi tiyak runata piki [piki] s. pulga. Kayman chayman pa-
mana shutichishpalla rimay. washpa purik uchilla palamaku. Yawarta
Paymi ñukapa kuyashka warmi. tsumkak wiwa.
paya [paya] adj. s. vieja; abuela. Achka Kay allkuka yapatami pikita mirachishka.
watayuk apa warmikunata ninkapak shimi. 2. amz. nigua. Yapa uchilla piki. Chaki ruka-
Paya warmikunaka ninan yachakkunami kunapi yaykushpa wiñak.

112
PIÑANA

Ushuta illak purikpimi, pikika chakipi yaykus- kunapi tantarik.


hka. Mishki mankapi pinkalaka tiyarishka.
Sin. 2 Iñu. Sin. kurumama.
pilis [pilis, pigli] s. s. piojo blanco. Kuchiku- pinkay [piŋgay] s. vergüenza, rubor, recelo.
napi, runakunapipash tiyak usashina yawarta Asha manchay ñawiman rikurik.
tsunkashpa kawsak. Pinkaymanta wasi ukuman yaykurka.
Kay kuchika pilis huntashpami irkiyashka. pinkana [piŋgana] v. avergonzarse, rubo-
pilis [pilis] s. amz. frutos caídos antes de rizarse. Runapa ñawi pukayay, llakishina sa-
madurar. Yankamanta ishkurishpa urmak llu- kiriy.
llu muyukuna. Mana riksishka ayllu kakpi pinkarkani.
Pilis muyuwan wawaka pukllarka. pinkullu [piŋgulyu, piŋgužu] s. pingullo, tipo
pillchi [pilyči, pilči] s. recipiente de la cás- de flauta. Kimsa hutkuyuk, pukukpi uyarik ta-
cara del coco. Shuk kuku karamanta chaw- kina kaspi.
pishka rumpalla rikurik. Yakuta, aswata Pinkullupi takishpa tushunchik.
upyankapak rurashka. 2. canilla. Kunkurimanta chakikama shayak
Shuk pillchi aswata karaway. tullu.
2. amz. tipo de árbol. Pillchi muyu nishkata Allpata tulakushpa pinkulluta takarini.
aparik yura. Sin. 2 sampi.
Ankarata rurankapak, yuramanta shuk pill- pinllu [piŋlyu, pinžu] s. lechero. Mallkita,
chi muyuta apamuni. pankata pitikpi yurak ñuñushina llukshik
Sin. 2 kuya. yura.
pilluna [pilyuna, pižuna] v. enrollar, envol- Pinllu yurapi anka tiyakun.
ver, enredar. Imatapash waskawan sumakta pintu [piŋtu] s. s. tela. Tukuy sami ñañu
kipiy, maytuy. puchkakunamanta awashka.
Warmika wawatami chumpiwan pillurka. Uku churanata rurankapak yurak pintuta
Sin. Maytuna. rantimuni.
pillpintu [pilypiŋtu, piŋpilyitu, pimpillitu pil- pintuk [piŋtuk, pintu] s. amz. caña brava.
piŋdi] s. mariposa. Tawka tullpuyuk uchilla ri- Ashankata, kawituta, wasi chakllatapash ru-
krayuk pawashpa purik chapul. rana, waykukunapi wiñak sukusshina hut-
Pillpintuka sumak tullpukunatami charin. kuyuk yura.
Sin. Chapul. Anti suyupika pintukwanmi wasikataka ru-
pimpirana [piŋpirana] v. amz. pestañar. rankuna.
Ñawita ñalla ñalla sipuy. piña [fiña, piña, phiña] adj. bravo, furioso.
Ñawipi allpa yaykukpi pimpirakuni. Maykanpash imamantapash millay kak.
Sin. Sipuna, itsipuna. Piña allkuka wawata kanirka.
pimpis [pimpis, piŋpis] s. amz. aleta de pez. piñarina [fiñarina, piñarina, phiñarina] v. re-
Challwakunapa waytarik uchilla rikrashina sentirse, enojarse, encapricharse. Rimas-
tullu. hkamanta, piñashkamanta shunkupi nanariy.
Challwakunaka pimpiswan utkashpa way- Paypa shutita hapishpa llullakpika, payka pi-
tan. ñarinmi.
Sin. Winkanas. Sin. Impayana, nanakyana.
pinchi [pinči] s. amz. canelo. Mishki ash- piñana [fiñana, piñana, phiñana] v. enojar,
nayuk killu kaspi yura. disgustar, encolerizar alterar. Shuk runa pay-
Pinchi yurawanka sumak tiyarinatami ruran. llatak, shukkunawanpash milliyay.
Sin. Akwa. Antawata pushakmi ñukata kullki mañashpa
pinkala [piŋgala] s. amz. mosca grande piñarka.
que no pica. Kurukunata wachak hatun 2. reprender, reclamar con enojo, criticar, re-
chuspi, mishkikunapi, mikunakunapi, mapa- gañar. Imamantapash shuk runata sinchita ri-

113
PIRCHA

may. millmayuk, pala umayuk, yakupipash, all-


Pay ñukata, yanka shuwa nishkamanta piña- papipash kawsak wiwa.
rini. Pishña wiwakunataka mana tukuchinachu
Sin. 1milliyana. kanchik.
pircha [pirča] s. bo. cardo. Sisapi sinchi Sin. Yaku ukucha.
kashayuk uchilla yura. Millmakunata ñak- pitakaya [pitakaya] s. amz. tipo de fruta.
chankapak alli. Yurak mishki mikunayuk muyuta aparik kas-
Pirchawan llama millmata amukyachini. hayuk yura.
piripiri [piripiri] s. amz. variedad de sapo Wamraka pitakaya muyuta yachana wasi-
pequeño. Shuk sami uchilla hampatu. Tam- man aparka.
yashka kipa sachakunapi piripiri nishpa ka- pitalala [pitalala] s. amz. culebra “x”. Killu
parik. wiksayuk, uchpa washayuk, miyuta charik
Kayna chishi yurapi piripiri kaparirka. machakuy.
Sin. hampatu. Anti suyupika, pitalala machakuywan man-
piripiri [piripiri] s. amz. ceremonial para la charirkani.
lluvia y como talismán en la caza y pesca. piti [piti] det. Mana achka.
Sinchi tamyata kayankapak kapariy Piti tantatami mikun.
Tamyankami, ñami piripiri takiyta kaparin. Sin. Asha.
pirka [pirka] s.s. pared, muro. Wasikunata pitirina [fitirina, pitirina, phitirina] v. expirar,
shayachinkapak rurashka sinchi pata. morir. Imapash samay chinkariy.
Wakra ama llukshichun chunta palamanta Llullu wawaka uhu unkuywanmi pitirirka.
pirkata rurarkani. Sin. Wañuna.
Sin. Kincha, pata. pitita [pitita] s. departamento, alcoba. Wasi
piruru [piruru] s. tortero para hilar, disco. ukupi pirkawan, imawanpash rakishka.
Rumpashina chawpipi hutkuyuk kallana paki. Pititapika sumakta puñunchik.
Puchkana siksikpi llashakyachun churana. Sin. Killi.
Puchkana piruruwanmi wawaka pukllakun. pitina [fitina, pitina, phitina] v. cortar, romper
2. sn. trompo. Allpaman shitashpa pukllan- en pedazos pequeños; deshojar. Waskata,
kapak rurashka kushpishina kaspi muyu. pitalala kaspita imatapash kuchuy.
Piruruwan haku pukllashun. Kuchi aychata pitini.
piruru [piruru] s. amz. tipo de pez. Pala ri- Sin. Kuchuna, saklana.
kurik uchilla challwa. pitsik [pitsik] s. planta silvestre proliferante.
Kaynaka piruruta hatun mayupi hapirkani. Purun yura maypipash mirariklla.
pishi [piši] adv. poco, escaso. imapash as- Inchik chakrapi pitsik wiñashka.
halla kak. pitun [pituŋ] s. amz. árbol de frutos comes-
Wiwakunamanka pishi kachita kunchik. tible y medicinal. Pala, suni pankayuk, shina-
Sin. asha. llatak suni mikuna muyuta aparik yura, paypa
pishiyana [pišiyana] v. escasear. Ashalla uku muyuka kuynankapak upyana hampi,
tukuy, illak tukuy, ansalla tukuy. kay muyuka aswata rurankapak alli.
Allpa chakirishkamanta murukuna pishi- Pitun muyuta upyashpa kuynarkani.
yanmi. piyan piyan [piyan piyan] s. amz. tipo de
Sin. Mutsuyana. pájaro. Muru patpayuk, killu wiksayuk uchilla
pishku [pišku, pisku, piško] s. ave, pájaro. pishku. Lisan muyuta mikuk, piyan piyan nik.
Patpayuk wiwakuna. Wakinka pawak, wa- Piyan piyan pishkuka lulunta wachashkami.
kinka mana pawakkuna. puchka [pučka, puška, puča] s. hilo, hebra.
Kay pishkupa shutika chawamankumi kan. Ima millmakunamantapash awana ankuta ru-
Sin. zhuta, munchi. rashka. Wiwa millmamanta, chawarmanta,
pishña [pišña] s. amz. nutria. Kushillushina champiramanta shukkunamantapash kak.

114
PULAK

Yana puchkawan anakuta awarkani. Imamantapash yalli piñarikpika shunkuka


puchkana [pučakana, puškana, pučana] v. nananllami.
hilar. Millmata, chawarta, champirata ñañu Sin. shunku.
ankuta awankapak ruray. pukla [pugla] s. amz. lobanillo. Aycha pun-
Punchuta awankapak llama millmata puch- kirishpa chupushina tukushka.
kakuni. Rumipi uma takarishpa pukla wiñawarka.
puchu [puču] adj. sobra, resto. Imapash 2. amz. Roncha. Chuspikuna tuksikpi aycha
mana tukurishpa sakirik. kara chupushina tukushka.
Mikuna puchuta allkuman karay. Wawapa chakipimi pukla tukushka.
2. resíduo matemático. Yupaykunamanta sa- Sin. 1 Muku.
kishkakuna. pukllana [puglyana, pugžana] v. jugar.
Mirachikpika kay puchumi sakirirka. Imata rurashpapash kushiyay.
Sin. 1 patsak. Wawakunaka rumpawan pukllan.
puchukay [pučukay] adv. último. Imapash Sin. Chunkana.
washapi, tukuripi sakirik. pukru [pukru, pugro] s. hondonada. Way-
Kallpakuymantaka puchukaypi sakirirkanki. kupi tiyak hutku pampa. Shuk uchilla kuchas-
Sin. Chupa. hina rikurik.
puchukana [pučukana] v. acabar, con- Pukru allpapi sarata tarpuni.
cluir. Rurakushkata tukuchiy. pukshi [puxši] s. ss. cal. Yurak ñutu kutas-
Ñukapa wasita puchukarkani. hina allpa, wasi pirkata yurakyachina.
puchul [pučul, fučul] s. sc. Vainas trilladas Wasita tullpunkapak pukshita rantina kan-
luego de sacar los granos. Wayrachishka chik.
murukunapa, muyukunapapash kara. Sin. Isku.
Purutu puchulta ismuchikuni. puku [phuku] s. plato de madera. Raku kas-
puchuna [pučuna] v. sobrar. Imapash pak- pita hutkushpa kallanashinata, mulushinata
tachishka kipa sakiriy. Rakishka kipa, katus- rurashka.
hka kipa. Ñawpa pachaka pukupimi mikuk karkanchik.
Rantishka kipaka ¿mashna kullkitak pukuna [pukuna, phukuna] s. bodoquera.
puchurka? Chuntata, kuyata aspishpa rurashka suni
puka [puka] adj. rojo. Yawarshina rikurik kaspi. Pishkukunata, wiwakunata wañuchin-
tullpu. kapak alli.
Puka chuntamanta rurashka aswami kan. Sachaman rishpaka pukunata apanki.
pukara [pukara] s. castillo, fortaleza en el pukuna [phukuna] v soplar. Shimimanta
tiempo del incario; lugar sagrado, sitio cere- wayrata kacharina.
monial. Makanakuypi ama runakuna yayku- Yanta rupachun ninata pukurkani.
chun nishpa hatun pirkakunawan urkukunapi pukuy [phukuy] s. soplo de curación. Un-
rurashka wasi. kuyta kallpachiy, llukshichiy.
Chay pukaramanka mana yaykunallachu Mancharishka unkuy anchurichun pukuyku-
kan. nata rurarkani.
2. s. sns. pelea ritual. Wakin raymikunapi pukuna [phukuna, pokona] v. madurar. Mu-
apunchikpa wasita hapirinkapak shuk ayllu yukuna may raku, sinchi, mishkipash
llaktamanta runakunawan makanakuy. tukushka.
Kunan punchaka pukaratami makanakun- Saraka ñami pukushka.
chik. pukyu [pukyu] s. vertiente, pozo, manantial.
Sin. 1 pata, tula. Allpa ukumanta yaku llukshirik.
puka shunku [puka šungo] s. corazón. Tu- Chachimbiru llaktapika kunuk yaku pukyumi
kuy runakunapa, wiwakunapa yawarta rakik tiyan.
aycha. pulak [phulax] s. scs. alimentos enmoheci-

115
PULANTI

dos. Ima mikunapipash ismushkashina puzu kan.


millma wiñashka. punkara [puŋgara] s. amz. tipo de fruta.
Mishki tantapi pulak wiñashka. Killu wikiyuk mishki mikuna muyu.
pulanti [bulandi] s. amz. variedad de be- Punkara yura wikita sinchiyachishka.
juco. Taruka ñawi nishka muyuta aparik 2. petróleo. Allpa mamapi tiyak yana wira.
anku, shuk llaktakunapika kalatis anku nis- Punkaraka tukuy runakunapakmi kan.
hka. Sin. 1 Kuytansiw; 2 allpawira.
Pulanti muyuwanka wallkakunatami ruran- punkina [puŋgina, phuŋgina, fuŋgina] v. hin-
chik. charse, inflarse. Unkurishpa aycha wiñariy,
Sin. kalatis wiksayuk warmishina aycha chutarina.
pullu [pulyu] s. amz. tronco seco. Pallkaku- Kiru nanaymanta uya punkirka.
na illak chakishka kutu kaspi. punku [punku, puŋgu] s. puerta, entrada.
Chakishka pulluta rupachinkapak apakuni. Wasi ukuta wichkankapak rurashka.
pullukuku [bulyukuku] s. amz. variedad de Wasi punkuta wichkay.
lechuza. Uchilla muru patpayuk, tutalla purik, punsa [phunza, punsa] s. bo. charco. Sa-
puka ñawiyuk pishku. chapi, maypipash achka yaku tantarishka
Pullukukuka tutami pawashpa purin. kucha.
puluna [puluna, puruna] v. amz. agujerear. Kay punsapika achka wawami pukllan.
Imatapash hutkuy. Sin. Kucha, walun.
¿Pitak ñukapa hamparata pulurka? puntu [fuŋdu] s. s. vasija, pondo. Ñañu siki-
puma [puma] s. amz. Tigre, puma. Hatun yuk manka. Yakuta apankapak rurashka.
misishina rikurik, muru millmayuk, yurapi, ¿Puntupi aswata ña churankichu?.
hutkukunapi puñuk, aychallata mikuk sacha puntulunku [phuŋtuluŋgu, putuluŋgu] s.
wiwa. sn., sc. recipiente hecho del tronco de ca-
Sacha pumakunataka mana wañuchinachu buya. Chawar yurapa sapiwan puntutashina
kanchik. rurashka.
puna [puna] s. sierra, cordillera; altiplano. Puntulunkuta haytashpa pukllanchik.
Hatun urkuyuk chirisapa llakta. punzu [puŋzu, puŋtsu, phuŋtsu] s. s. resíduo
Punapika achka rasu urkumi tiyan. de hierba o paja que dejan los animales
puna suyu [puna suyu] s. región de la sie- luego de alimentarse. Ima kiwakunapash wi-
rra. Urkukunayuk chirisapa llakta. wakuna mikushka kipa tamushina sakirik.
Puna suyupika chiri chirimi kan, shinapash Wakra mikushka puchu punzuta rupachini.
achka kichwa runami kawsan. 2. adj. enredado. Patanyashka llama mill-
Sin. sallka suyu. mashina kak.
puncha [puŋča, punža, punša, punlya] s. Sachamanta punzu kiwata tantamuni.
día. Inti yaya allpa mamata muyushpa cha- 3. s. amz. viruta. Kaspita aspikpi llukshik ñutu
yay: sullka, kulla, haway, patma, haycha, hamchikuna.
tinki, hawkay. Punzuta llukshichinkapak kaspita llakllarkani.
Kay punchaka sumak intiyukmi kan.
punchana [puŋžana, puŋčana] s. guatusa. punzuyana [puŋzuyana, puntsuyana] v.
Kuyshina umayuk, puka rinriyuk, yana mill- amz. erizarse. Wayrawan akcha chawsiriy.
mayuk, lumuta chakrapi mikuk sacha wiwa. Kanpa umaka punzuyashkami.
Punchana aychaka sumak mishkimi kan. puñu [puñu, puyñu] s. s. cántaro de una
Sin. Siku. oreja; pondo. Turu allpamanta rurashka shuk
punchantin [puŋžandiŋ, puŋčandiŋ] adv. rinriyuk manka.
amz. diariamente, a diario. Tukuy puncha- Apita yanunkapak puñu mankata rantini.
kuna ninkapak shimi. puñuna [puñuna] v. dormir. Ñawi wichka-
Juan mashika yayawan punchantin llam- rishpa samariy.

116
PUTSA

Kayna tutaka kay puñunapimi puñurkani. llakta runa tantarikunata ñawpachik.


pupu [pupu] s. ombligo. Wacharishka an- Alli pushak runata charinchik.
kuta pitishka wiksapi tiyak hutku. Sin. Kuraka, apu.
Pupupi ama wayra shitachun kushmawan pushana [pušana] v. guiar, dirigir, conducir.
katariy. Ñawpashpa purik, imatapash riksichik.
purina [purina] v. caminar, andar. Chakita Mashikuna pakchata riksichun pusharkani.
kuyuchishpa maymanpash tatkichiy. 2. gobernar. Kurakashina tukushpa paypa
Sacha ukuta yayawan purirkani. llakta runakunata alli ñanta apay.
2. amz. ir de cacería. Sacha aychata mas- Mamallaktata alli pusharka.
kankapak sachaman riy. Sin. Kamana.
Kayami ñukaka chay pampata purik rini. pushinshi [pušiŋši] s. amz. hormiga
Sin. 2 mitayuna. conga. Shuk yana, uchilla, yuturishina sikipi
puru [puru] s. tutuma. Pillchishina ukupi tuksinayuk añanku.
chushakyuk. Pushinshika sinchitami tuksiyta yachan.
¿Puruwan takinata ushankichu? pushllu [pušlyu] s. amz. variedad de ser-
2. amz. objetos pequeños de barro. Turu all- piente. Ismu panka ukupi sirik millay macha-
pamanta rurashka uchilla mankakuna, wallu- kuy.
kuna. Pushllu machakuyka pakallami sirinata ya-
Purupi yakuta apakuni. chan.
purun [purun, purum] adj. silvestre, rústico. Sin. Ushukullin.
Mana llamkashka allpa, mana tarpushkapas- pusku [pusku, putsuxu] s. espuma; fer-
hmi kan. mento, levadura. Yaku timpurishpa yurak si-
Wakraka purun pampapi kawsan. sashina tukushka.
2. adj. lugar abandonado. Shitashkalla, chu- Yaku puskuwan pukllani.
lunlla pampa. puskuna [puskuna] v. hacer espuma.
Sin. Aya, sacha; 2 chulunlla. Chawar karata rumipi takshakshina kakukpi
purun [purun, purum] sc. planta silvestre. apishina tukuy.
Hicharishka muyukunamanta wiñak yura. Mamaka ankas chawar ankuta puskurka.
Kuykunaka purun kiwatapash mikunllami. puskuyana [puskuyana] v. agriarse, ha-
Sin. chas, wala, ushun. cerse agrio. Yanushka mikunata achka pa-
purun (<**purun) s. julio. Kanchisniki killa. chakunata sakikpi hayakyay.
Purun killapipash wakin llaktakunapika inti Atallpawan yanushka mikunaka puskuyarka.
raymita tushun. pusun [pusun, puzun, buzun, uspun] s.
purutu [purutu] s. fréjol. Ankupi, pakay panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak
ukupi muyuyuk mikuna muru. mikushka tantarina hatun chunchulli.
Llullu purututa chuklluwan yanurkani. Wakra pusunta yanunkapak rantiklla rini.
pusak [pusax, pusak, pusag, pusa, pusux, Sin. uspun.
pusuk, pusug, pusu] num. ocho. Kanchis yu- putan chuspi [putan čuspi] s. abeja. Mis-
payta katik yupay. hkita kuk chuspi.
Pusak watayuk wawata charini. Putan chuspika sisakunata mishkita maska-
pusayu [pusayu] s. amz. tipo de pájaro. kun.
Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni chakiyuk Sin. Mishki chuspi, chullumpi.
churuta mikuk anka, shuk markakunapika putasyana [putasyana, putusyana] v. sc,
churu anka shutiyuk. amz. podrirse, iniciarse la descomposición
Pusayu churuta mikushka rikurin. de algo. Aychakuna ismuy kallarina, ashnay
Sin. churu anka. kallarina.
pushak [pušax, pušak, pušag, puša] s. di- Allku wañushkaka putasyakun.
rigente, líder, presidente, gobernante. Ayllu- putsa [phutsa] s. sc. racimo pequeño. Uchi-

117
PUTSU

lla watushina, luntsashina. Sin. willi willi.


Kapuli putsata paktashpa kupay. puy [puy] s. amz. variedad de sapo. Hatun
2. bo. nido mal formado. Yanka rurashka pis- muru, puka karayuk, pur pur nik mikuna ham-
hku kisha. patu.
Urpika putsapi lulunta churashka. Chay waykupika puy hampatumi wakakun.
Sin. 1 Luntsa, 2 kisha. Sin. murintu.
putsu [putsu] s. s. hierba espinosa. Sisa puyu [puyu, phuyu, fuyu] s. nube, niebla, ne-
chakirishpa kashalla tukuk kiwa. blina. Hawa pachapi yurak, yana, puka kus-
Sachapi purikpimi putsukuna hapirishka. hnishina tiyak.
putu [putu] adj. snc, mocho. Kutushina. Puyu punchapi ñanta pantarini.
Chay allkuka putu chupayuk kashka. puzu [puzu, pusu] adj. color gris, blanco y
2. s. sn. tronco. Kuchushka yurakunamanta negro jaspeado. Yurakpi yanata chapu-
llukshik kullu. chishka tullpu.
Pututa apamupay. Puzu kuyta hapishpa papawan yanunki.
putu [putu] s. amz. ceibo. Hatun, ñañu pan- 2 adj. cana, cabello blanco o gris. Yuraklla
kayuk, putu muyuta aparik yura. akcha.
Putu yurata urmachikpika, sachaka tuku- Hatun yayaka puzu umayukmi kan.
rinka. puzun [pusun, puzun, buzun, uspun] s.
2. amz. algodón silvestre. Sacha hatun utku. panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak
Putu millmaka wayrata pawan. mikushka tantarina hatun chunchulli.
putukulu [putukulu] s. amz. renacuajo. Llu- Wakra puzunta yanunkapak rantiklla rini.
llu wawa hampatu. Sin. uspun.
Putukulukunaka chinkarikunmi.

118
R
raka [řaka, raka] s. vagina, vulva. Warmiku- Manuelka kay rimashkata kipalla rantiparka.
napa ishpana, wachana hutku. rantina [řandina, randina] v. comprar, inter-
Rakataka mayllarayashpa, rikurayashpami cambiar Imatapash kullkita kushpa hapina.
kawsana kan. Otavalo llaktapi kay ruwanata rantimuni.
rakiy [rakiy, řakiy] s. división, parte, pedazo. Sin. mintalana.
Imatapash chay tupullapi chawpina. rapyana [rapyana] v. contraerse los múscu-
Yayapa chunka waranka kullkitaka pich- los. Shuk runapa ñawi, shimi, rikra, chanka,
kantinmi rakiyta ruranchik. ima kashpapash, aycha yankamanta kuyuriy.
rakina [rakina, řakina] v. distribuir, dividir, Yapa purishkamanta chankapash paylla rap-
repartir. Ima charikushkakunata yan.
chawpishpa kuy. rasu [řasu, rasu] s. nieve, hielo. Rumishina
Sapan punchakunami wawakunaman miku- chiriwan sinchiyashka yaku.
nakunataka rakinchik. Rasuwan chakrushka yakuka chirikllami kan.
2. partir. Imatapash chawpiy, chiktay. Sin. riti.
Kay kaspikunata rakinchik. rasuna [řasuna, rasuna] v. nevar. Urkuku-
Sin. 1-2 Chiktana, shallina. napi achka rasu tamya urmay.
rakrayana [řagrayana] v. resquebrajarse, Chimborazo urku rasuwan kashpaka kayta-
agrietarse. Ima sinchikunapash yantashina pash rasun.
chiktariy, chillpiriy. rawa [řawa] v. sc. surco. Allpapi larkashina
Allpa kuyuymanta wasi pirkaka rakrayarka. kak.
Sin. chiktay. Rawapika sarata tarpunchik.
raku [raku, řaku] adj. grueso. Imakunapash Sin. wachu.
mana ñañu, mana ñutu. rawana [řawana] v. sc. Hacer surcos. All-
Payka raku palantata rikushpa rantin. papi wachuta ruray.
rakuyana [rakuyana] v. engrosarse. Ima- Wakrakunawan utkalla rawanchik.
pash hatunlla tukuy. Sin. wachuna.
Papaka ñami rakuyakun. rawchana [řawčana] v. desramar. Mallki-
ransiw [ransiw, ransiyu, yansu] adj. extran- kunata mukupi pitina.
jero. Urupa llaktamanta shamushka runa. Kapuli yurapa mallkikunata rawchankichik.
Ransiwkunaka tukuyta rikushpa purin. 2. tu. deshojar. Pankakunata anchuchiy.
Sin. wayra apamushka, ista. Wirunkapak nishpami sarata rawchani.
ranti [randi, řandi] adv. a cambio de, reci- Sin. 1-2 Rawmana, chillpina.
procidad. Shukmanta shuktak ruray, shuktak rawmana [řawmana] v. magullarse, reme-
yanapay. llarse. Aspirishpa chukririy.
Tushuymanka yayapa ranti churimi rirka. Rumikunapi urmashpa maki rawmarini.
rantimpa [řandimpa] adv. ayuda mútua. 2. im. Desramar, deshojar; descascarar, des-
Mashipura ima yanapayta kunakuy. pellejar. Mallkita mukupi pitiy; karata llushtiy.
Ñukanchikka rantimpa llamkashpami kaw- Yurapa mallkikunata ama sara chakrata ma-
sanchik. kachun rawmakuni.
rantipana [řandipana, řandibana, randi- Sin. Llakana, rawchana, chillpina, lluchuna,
pana] v. s. contestar, responder. Imata nikpi- saklana.
pash kutichiy. rawrana [řawrana, rawrana, lawrana] v.
119
RAYMI

arder. Imapipash ninata churakpi rupay. Kay sisatami rikukunchik.


Rupay unkuywan tukuy aycha rupariy. Sin. Kawana, chapana.
Uksha wasipi ninata churakpimi rawrakun. rimanakuna [řimanakuna] v. dialogar.
raymi [raymi] s. fiesta, festividad. Tukuy ru- Ñawi ñawi rimay.
nakuna upyashpa, tushushpa rimashpa Tantanakuypika yuyashpalla rimanakunchik.
shunkuta kushiyachina. rimana [řimana, rimana] v. hablar, con-
Churi sawarikpi hatun raymitami ru- versar. Imatapash shimiwan niy.
rarkanchik. Wawakuna yachachunka kuyashpami riman-
rikchak [řixčak, řigčak] adj. idéntico, igual, chik.
semejanza. Imakunapash chayshina pakta, rimay [řimay, rimay] s. palabra, expresión.
pakta rikurik. Ima shimipash kak.
Churika yayashina rikchakmi kashka. Wawaka asha rimayta nikun.
2. fotografía, retrato, imagen figura. Runa- Sin. shimi.
kunapa shukkunapash kikinshinata pankapi rimsi (<**rimsi) s. mercurio, el planeta. Inti-
shuyushka llukchirishka. man kuchulla sakirik rumpu.
Kay rikchakka ñukapa yayashinami kan. rinri [řiŋri, řinři, iŋri, řiŋgri, niŋgri, rinrin] s.
rikcharina [řixčarina, řikčarina, rigčariy] v. oído, oreja. Ñawi manyapi rimashkata uyana
despertarse. Puñukuymanta ñawita paskay. hutku.
Allpamama kuyukun, rikchariychik. Rinrika may mutsurik ukhu aychami kan.
rikchana [řixčana, řigčana] v. parecerse, rinriwarkuna [rinriwarkuna] s. aretes, zar-
asemejarse. Imapash chayshinallatak rikuriy. cillos. rinripi warkuska ima.
Ñukapa panika hatun mamaman rikchan. Saraguro warmika sumak rinriwarkunata
2. s. imitar. Imatapash chayllatatak katishpa rikuchin.
ruray. rirpu [řirpu, irpu, lirpu] s. espejo. Kikin ña-
Yachachik mana alli rimashkata wawakuna willatatak rikuchik.
rikchan. Kay rirpupimi rikuni.
Sin. 2 katina. riti [riti] s. nieve, hielo. Rumishina chiriwan
rikra [řigra, řikra] s. brazo. Maki mukumanta sinchiyashka yaku.
wichayman sakirik tulluyuk aycha. Tukuyta Ritiwan chakrushka yakuka chirikllami kan.
rurankapak yanapak aycha tullu. Sin. rasu.
Papata rikrapi apani. riti [(<**plutón)] s. Intipa ayllumanta puchu-
2. ala. Pishkukunata pawachik patpayuk kaypi tiyak rumpu.
tullu. rina [řina, rina] v. ir, viajar. Shuk llaktamanta
Urpika yuraman rikrawan pawashpa sikan. shukman purishpa, pawashpa imashinapash
riksina [řixsina, řiksina, rigsina] v. conocer. anchuriy.
Rikushpa, uyashpa, hapishpa, mallishpa Ñukapa llaktamanta rini.
umapi hapiy, yachay. ruku [řuku, ruku] adj. viejo, anciano. Achka
Chikan runata riksini. watayuk runa.
rikuchina [řikučina] v. mostrar, indicar, se- Kanpa ruku yayaka ¿maypitak kawsan?
ñalar, hacer ver, devolver la vista. Imatapash 2. amz. vieja, anciana. Achka watayuk paya
kaymi kan nina shimi. warmi.
Hachipa wasita rikuchin. Ruku warmita, alli kawsachun allimi charina
rikurina [řikurina] v. asomarse, aparecerse, kanchik.
presentarse. Imakunapash maymantapash Sin. 2 Paya.
llukshiy. rumi [řumi, rumi] s. piedra, roca. Yapa sin-
Mashika chakra ukumanta ñapash rikurin. chi kurpa tika.
rikuna [řikuna] v. ver, mirar, observar. Ña- Hatun rumipi takarishpa wampu tikrarka.
wiwan muyuriypi tiyakkunata riksiy. rumikuta [rumikuta] s. cemento. Kutashka

120
RUWANA

rumi. Rasu muru tamyashina urmay.


Kunanka, rumikutawan wasichin. Kayna punchaka achkatami runturka.
rumiyana [rumiyana] v. petrificarse. Ima- rupachina [řupačina, rupačina] v. quemar,
pash sinchitukuy. incendiar. Imatapash ninawan hapichiy.
Kay shitashka allpaka sinchita rumiyashka. Sacha yurakunataka ama rupachinkichu.
rumpa [rumpu, rumpa] s. círculo, redondo, ruparina [řuparina, ruparina] v. quemarse,
esfera, circunferencia. Imapash muyushka. arder, inflamarse. Imapipash nina hapiriy.
Kay hatun rumpa ukupi pukllachin. Kupata rupachikushka ninawanka achkata
2. pelota, bola. Muyuklla punkichishka puk- ruparinchik.
llana kara. rupay [řupay, rupay] s. calor. Imakuna kash-
Shuk pukllana rumpata rantirkani. papash sinchita kunuk.
rumpu (<*rumpu) s. planeta. Hawa pachata Kunanka sinchi rupaymi kan.
muyurik. 2. calentura. Rupay unkuy.
Intipa ayllupika iskun rumpumi tiyan: rimsi, Rupay unkuywanmi kani.
chaska, tiksimuyu, mullu, akapana, chimpu, rurana [řurana, rurana, řana, ruwana] v.
tinkullpa, turumanya, riti. hacer, realizar, trabajar. Imatapash llamkay.
runa [řuna, runa] s. ser humano; persona. Chakra hallmayta rurani.
Kari kashpa, warmi kashpapash tukuy yu- 2. s. actividad. Imapash llamkay.
yayyuk shimiwan rimak. Wawakunaka rurayta allichin.
Tukuy runapurami tantanakushpa kawsana Sin. Llamkana.
kanchik. ruru [ruru] s. pepa, semilla. Imapash muyus-
runakay [runakay] s. humanidad. Runapa hina. Palltaka hatun ruruta charin.
nuna, yuyaypash. rutuna [řutuna, rutuna] v. trasquilar, corte
Kay mamapachapi runakaytami sinchiya- de cabello.
chinchik. Akchata, millmata pitiy.
runtu [řuŋdu, ruŋdu] s. granizo. Yana puyu- Llama millmata rutukuni.
manta yakumi rasu muru tukushpa urmak. ruwana [ruwana, ruana] s. tipo de poncho.
Runtu urmakpi tukuy pampa yuraklla saqui- Awashka churakuna. Ruwanaka mushukmi
rirka. kan.
runtuna [řuŋduna, ruŋduna] v. s. granizar.

121
S
sacha [sača] s. monte, maleza, bos¬que. Sin. Paku, salamanka, yachak.
Achka yurakunalla huntashka allpa.Ñukaka saksana [saksana, saxsana, sagsana] v.
sachapimi kawsani. hartarse. Wiksa huntakta mikuy.
sacha [sača] adj. salvaje; silvestre; medio- Katunkapak rina kuchika allimi saksarka.
cre. Imatapash mana rikuk, mana riksik; Sin. Amina.
mana alli yachak; manchaysiki wiwa. salamanka [salamaŋga, tsalaŋga] s. brujo.
Uturunkuka sacha wiwami kan. Imakunawampash hawalla hampinata ya-
Sin. Aya. chak runa.
sacharuna [sačaruna] s. na. variedad de Shuk salamanka runaka alli hampikmi kan.
lagartija. Waylla karayuk puka kunkayuk, Sin. Sakra, yachak, paku.
washa tullupi kashata charik hayampi, yura- salinana [salinana] v. estar en celo. Warmi
kunapi kawsak. wiwakuna kariñachina.
Sacharuna hayampika sumak wiwami, chay- Warmi wakraka pacha paktakpika ñami sali-
mantami mana wañuchinachu kanchik. nan.
sachawakra [sačawagra, sačawakra] s. Sin. napana.
danta. Kachu illak, suni sinkayuk, kurulla chu- sallka [salyka, salka] s. sierra, páramo. Chi-
payuk, sachapi kawsak wakrashina hatun rilla urkuman sakirik suyu.
wiwa. Sallkamantami kanchik.
Anti suyupika sachawakratami yallika mi- Sin. puna.
kunkuna. sallka runa [salyka runa] s. serrano. Sallka
sakina [sakina] v. dejar; abandonar, dejar suyupi kawsak runa.
en testamento. Imakunatapash shukpi chu- Sallka runakunaka papata, siwarata, tawri-
rak rina. tapash tarpun.
Payka ushushipa muchikuta allichichun samarina [samarina] v. calmarse, cesarse.
sakin. Imakunapash chinkarina, tukurina, upayana.
saklana [saglana, saklana] v. deshojar el ¿Kanpa nanayka samarinchu?.
maíz. Sara pankakunata chukllumanta an- Sin. Tukurina.
chuchina. samay [samay, samiy, sami] s. respiración,
Chukllu wiruta kuchikunaman saklanchik. aire, aliento. Kawsak runakuna, wiwakuna,
Sin. Pitina. wayrata hapishpa ukumanta kutin kachariy.
sakra [sagra, šagra, tsaka, tsagra, zagra] Samayka kawsaytami kun.
adj. tosco, áspero, escabroso. Imakunapash 2. s. descanso. Runakuna, wiwakunapash
wakinpi hutku hutku kashalla paza kara. shaykushka kipa llankayta sakiy pacha.
Allpapi punchantin llankakpika makika sa- Wakrakunaka yapushka kipaka samaytami
krami tukun. munan.
Sin. lluru, paza. 3. s. espíritu, alma. Kawsakkunaman kaw-
sakra [sagra, šagra, tsagra] s. amz. brujo, sayta, yuyayta kuk.
curandero. Imatapash hawalla usharik ham- Runa wañukpika samayka chinkarin.
pik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika ki- samana [samana] v. descansar. Sampa-
wakunatapash upyashpa rikuk. yashpa, shaykushpa rurakushkata sakina.
Sakra runaka yurakunawan unkushkata ¿Achka llamkay kipaka samankichikchu?
hampikun. sami [sami]. Dicha, alegría, alegría, felici-
122
SARUN

dad, dicha, ventura; fortaleza, energía. Llaki- wasi kata.


kuna illak sumak kay. Sañuwan rurashka wasika sumakmi rikurin.
Karu llaktapipash samiyukmi kanchik. sapalla [sapalya, sapaža] adj. solo, aban-
Sin. kuchi. donado. Shuklla wakchalla sakirishka.
sami [-sami] comp. Clase, variedad. Kayka Kay wasipika yuyak mamaka sapallami kaw-
chayshina rikurikmi kan nishpa rimay. san.
Kaysami sisakunami tiyan. sapallu [sapalyu, sapažu] s. sapallo. Pan-
Sin. Ñirak, shina. kasapa ankuyashpa wiñak yura, shuk hatun
sampa [samba, saŋba, šampa] adj. débil, rumpashina killu mikunayuk muyu.
suave; perezoso, cobarde. Imapash mana Chamuk mikunataka sapalluwanmi yanun-
sinchi. chik.
Payka unkushka kashpami yapa sampa kan. sapan [sapaŋ] det. cada. Ima shutikunapa
Sin. Irki, wañullanki. kipapi usharik shimi.
sampayana [sambayana, saŋbayana] v. Payka sapan punchami killkachishpa purin.
amz. cansarse, fatigarse, agotarse. Imata- sapi [sapi] s. raíz; origen, cimiento, principio.
pash achkata llamkashpa shaykuriy. Yurakunapi anku wiñay kallari kuska.
Kayna tukuy puncha tarpushpami achkata Allpapi tarpunkapak yurapa sapikunata
sampayarkani. surkukunchik.
Sin. Shaykuna. Sin. Anku.
sampi [sambi, saŋbi] s. canilla. Kunkuri- sapiyana [sapiyana] v. enraizarse. Tarpus-
manta chakikama tullu. hka yurakunamanta anku wiñay kallariy; yu-
Payka sampi takarishpami achkata nana- rakuna achka ankuyuk tukuy.
chin. Kapuli yuraka allpa ukupika achkatami sapi-
Sin. Pinkullu. yan.
sampu [sampu, zambu, zaŋbu] s. s. sambo, sara [sara] s. maíz. Hatunlla suni yura, suni
mate, calabaza. Waylla karayuk suni sapa- pankayuk, wiruyuk, kutul ukupi wiñak muru.
llushina mikuna muyu. Minkakunamanka sara kamcha kukayu-
Waylla samputa turiman kararkani. wanmi rinchik.
san [saŋ] s. pa. un tejido con hojas de pal- sara panka [sara paŋga, sara faŋga] s.
mera. Chilli pankamanta awashka. Pirutita hoja de maíz. Sara tullupi llutariyak suni
wakaychinkapak rurashka. panka.
San hukukpimi hampiyuk pirutikunaka wakl- Llullu sarapankataka wakramanmi karan-
lirka. chik.
sanku [saŋgu] adj. turbio. Uki yaku, mana 2. amz. hojas que cubren al choclo. Chuklluta
chuyaklla. killpak panka.
Sanku aswata upyankapak munani. Chukllu tantataka sarapankawanmi ru-
2. adj. espeso. Imapash apishina. ranchik.
Mishki mikuyka achka sankumi karka. Sin. 1 Kallcha, 2 kutul.
Sin. 1 Lanta, 2 tikti. sarpa [sarpa] s. rocío, escarcha. Tutamanta
sañi [sañi, sani] s. hierba morada. Puka shuk tamyashina urmak.
pankayuk uchilla yura, churanata sumakta Sarpa kiwata mikushpa wiwakunaka wiksa
tullpunkapak tarpushka. punkishpa wañunkuna.
Sañi yurakunataka katunkapakmi tarpunchik. Sin. shulla.
2. adj. morado. Tsimpalu sisa tullpushina, sarpana [sarpana, zarpana] v. rociar, caer
shuk llaktakunapi maywa shutiyuk. el rocío. Ñutu tamya urmay, sullayachiy.
Sañi pachallinatami rantirkani. Kunan punchayaktaka achkatami sarpan.
Sin. Maywa. Sin. Shullana.
sañu [sañu] s. teja . Turu allpawan rurashka sarun [saruŋ] adv. pasado, antes, hace

123
SARUSHKA

tiempo. Yallishka pachakunata nina shimi. mamata ama mapayanchinkapakka mana


Sarun pachapika kaypi mikuk karkanchik. sayrinchikchu.
Sin. ñawpa. sayti [sayti, siti] s. muñeca, muñeco. Imata-
sarushka [saruška] s. pash wawashinata rurashpa pukllana.
rastro, huella, pisada. Ima purishkata riksin- Wawaka saytikunawanmi pukllan.
kapak tarinkakama rikuy. Sin. llullawawa.
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, saywa [saywa] s. lindero, límite, mojón.
chayta sarushkata rurakunchik. Llaktakunapa allpapura ama pantay tiyachun
Sin. Yupi, chaki kati. imawanpash harkayta rurashka. Ñukapa
saruna [saruna] v. pisar, atropellar. Imata- allpa saywataka rikurayashpami kawsani.
pash, imawanpash allpapi llapichiy. saywana [saywana] v. limitar, poner lindero
Aya kiwakunataka hutkupi shitashpa sarun- o mojón. Harkayta churay.
chik. Ñawpa pachamanta allpa manyapika say-
Sin. Haytana. wankuna.
sasi [sasi] s. ayuno, dieta, abstención. Ima- sichi [siči] s. amz. variedad de pez. Yapa
pash mana mikuy upyay. uchilla yaku aycha.
Inkakunaka wakin kapak raymipika sasi- Napo mayupi sichita mikunkapak hapini.
yukmi kashka. sikana [sikana] v. montar, subir, ascender.
sasina [sasina] v. ayunar. Imatapash mana Hawaman wichiyay.
mikushpalla yalliy. Kapulita hapinkapakka yurapimi sikanchik.
Kunan punchallami sasikuni. Sin. Wichiyana.
satina [satina] v. meter, introducir. Imaku- siki [siki] s. nalga, glúteos. Washa tullu tu-
natapash ukuman yaykuchina. kurishkapi tiyarinkapak mutsushka ñutu
Aswata wishinkapakmi matita satikuni. aycha.
sawarinalla warmi [sawarinalya warmi] Karu llaktaman antawapi rikpika sikika ach-
s. novia. Karipa warmi tukuna kuytsa. katami nanan.
Raymipika sawarinalla warmiwan tushur- siksik [sixsix, sixsi, sigsix, sigsi] s. s. paja
kani. gruesa de hojas ásperas. Ukshashina, ak-
sawarina [sawarina] v. casarse, contraer chashinata charik yura.
matrimonio. Kariwan warmiwan pakta pakta Wasita katankapakmi siksikta pitinchik.
kawsankapak arininakuy. siku [siku] s. amz. guatusa. Yana millmayuk,
Wakin runakunaka apunchik wasipi sawarin. lumuta mikuk, yapa kita, sachapi kawsak
sawna [sawna] s. cabecera, almohada. Ka- wiwa.
witupi puñunkapak umata kimichina kipi. Anti suyupika siku aychatami sumakta mi-
Sawnata umapi churankapak mañachipay. kunchik.
sawnana [sawnana] v. arrimar la cabeza Sin. Punchana.
(sobre la almohada). Umata hawayachishpa sillkukis (<**silykukis) s. semana. Kanchis
churay, imapipash umata kimichiy. punchayuk pacha.
Sumakta puñunkapakka umataka allimi saw- sillu [silyu, sižu] s. uña, casco, pezuña. Tul-
nanchik. lushina, maki, chaki rukakunapi llukshik.
sayri [sayri, šayri] s. tabaco, cigarrillo. As- Ñukapa chakitaka wakra sillumi
hnak ñutu kiwata pankapi pilluchishka tsun-
chukrichirka.
kankapak rurashka.
simpa [simba, simpa, čimba, čiŋba, šimba,
Wakin runakunaka chirimanta sayrita
šiŋba] s. trenza. Akchata, puchkakuna-
kunukyankapak tsunkan.
tapash, kimsapi rakishpa awashkashinata
sayrina [sayrina, šayrina] v. fumar. Sayri
ruray.
kushnita kunkakama yaykuchishpa, shimi-
Warmipa akcha simpaka achka rakumi kan.
manta sinkamantapash llukshichiy. Pacha-
simpana [simpana, čimbana] v. trenzar.
124
SUCHU

Akchakunata, puchkakunata kimsa wankupi Ñawita ñalla ñalla, wichkay.


rakishpa, kawpushkashina ruray. Payta kayankapakmi ñawita sipuni.
Imbaya, Cañar runakunapash akchataka 2. fruncir, arrugar. Ñawi lulun karata wichkay.
ñakchashpami simpan. Kay wawa piñarishpaka sinchimi ñawita
sinchi [siŋči, siŋži, xiŋči] adj. duro, fuerte, sipun.
robusto, resistente, sólido; difícil; recio, vale- sirana [sirana] v. coser, zurcir. Ima churana
roso. Imakunapipash karilla kay, mana ur- manyakunata kumpay, llikirishkakunata lluta-
marishka kay, mana imatapash manchak, chiy.
unkuy illak runa. Kaya puncha raymiman rinkapak ruwana lli-
Runakunaka sinchimi kanchik. kitami sirakuni.
Sin. Anak, tiyaylla. Sin. chupana.
sinik [sinix] s. pa. variedad de raposa. Atall- sirichiy [siričiy] s. ceremonia nupcial.
pata maskashpa tuta purik ashnak aychayuk Sawarishkakunata kari warmiwan
wiwa. chankachishpa puñuchiy.
Sawarikpika sirichiyta rurashpami achka
Sinik wiwaka ishkay atallpatami mikushka.
mashikuna kushiyashpa upyan.
Sin. Chakka, chucha.
siririna [siririna] v. acostarse, echarse. Ima-
sinka [siŋga] s. nariz, trompa. Runakuna,
pipash, maypipash chutariy.
wiwakuna imatapash mutkinkapak charishka
Samankapak nishpami ashata siririni.
hutkukuna.
sirik aspi [sirik aspi] s. línea horizontal. Kin-
Sinkawanmi sumak, waklli ashnakkunata-
ray wachushina sunilla rikurik.
pash mutkinchik
Pankapi shuk sirik aspita shuyuy.
sinkuna [siŋguna] v. revolcarse, rodar. Ur-
sisa [sisa] s. flor. Yurakunapi tukuy tullpuyuk
mashpa kushpariy.
pankakunashina muruyankapak llukshik-
Wawakunaka uray muya pampapi sinkun.
kuna.
Sin. Kawirina.
Wasi manyakunapi sisakunatami tarpuna
sipichi [sipiči, sipi] s. amz. variedad de
kanchik.
árbol medicinal. Yurak wikiyuk, ñañu panka-
sisa pacha [sisa pača] s. primavera.Yura-
yuk, hampi yura.
kuna sisana pacha.
Sipichi yurata hampi kashkamanta wiña-
Sisa pachapi purinaka sumakmi kan.
chinchik.
sisa pampa [sisapamba, sisapampa] s. jar-
sipina [sipina] v. ajustar, estrangular, ahor-
dín. Sisakunata tarpushka pampa.
car. Imakunatapash kunkapi sinchita watas-
Sisa pampapi rimanakunkapakmi rikunakus-
hpa, llapishpapash wañuchiy.
hun.
Wakin llaktakunapika wallinkuta wañuchinka-
sisu [sisu] s. hongos de la piel. Aycha karata
pakka sipinkunami.
wakllichik kallampa unkuy.
sipri [sipri] s. labio inferior (ver wirpa). Ri-
Kallampa unkuy hapikpimi sisu chaki tukus-
makpi, mikukpi kuyurik uray hawa shimi kara.
hkani.
Payka sipritami chukrichirka.
2. bo. ronchas. Chuspikuna kanikpi aychapi
sipu [sipu, tsipu] s. arruga. Imapash mana
chupushina llukshik.
chutalla kak.
Chakipi chuspi kanikpi sisu tukushpa purin.
Hatuku yayaka achka siputami charin.
3. im. enfermedad de un ser mítico. Runa-
sipuru [sipuru] s. pa. variedad de mono.
kuna yuyaypi, ayamanta shamuk aychata
Shuk uchpa, puntsu millmayuk, hatun
chupuyachik unkuy.
chichikushina rikurik kushillu.
Paypa makipika ayami sisuta churashka.
Sipuru wiwaka sacha ukullapimi mitikushpa
suchu [suču] adj. tullido. Mana purinata
kawsan.
ushak.
Sin. Parawaku.
Imamantachari chay warmika suchu tukun.
sipuna [sipuna, tsipuna] v. pestañar, guiñar.
125
SUCHUCHINA

suchuchina [sučučina] v. retirar, apartar. ñantami rina kanchik.


Chaymanta anchuchishpa shukman churay. sunka [sunka] s. barba, bigote. Karikunapa
Kay rumikunata achka llashak kashkamanta shimi muyuntinpi wiñak akcha.
wayka tukushpami suchuchinchik. Mashaka sunkatami rutukun.
Sin. Anchuchina. Sin. munza.
suchuna [sučuna] v. s. arrastrarse. Mana supay [supay] s. espíritu, ser mítico. Mana
puriyta ushay, chankakuna wañushkashina tukuypak ñawipi rikurik ayashina.
kakpi, mana tatkiyta ushay. Wawaka supayta manchashpami tutaka
Yapa rukuyashpami yayaka suchukun. mana llukshinchu.
suksu [suxsu, sugsu, tsuxtsu] s. mirlo. Killu supi [supi] s. pedo. Sikimanta llukshik
chakiyuk, killu tapsayuk, yana patpayuk pis- samay.
hku. Chirimanta wiksa punkishpaka supita kacha-
Suksu pishkutaka kuyashpami charina kan- rinchik.
chik. supina [supina] s. peer. Supita llukshichiy.
sukta [suxta, sukta, sogta] num. seis. Chawa mikukpika supinllami.
Pichka yupayta katik yupay. surkan [surkan] s. pulmón. Kawsakkuna-
Sukta wawa atallpata, sukta dólar kullkipimi man samayta chaskik.
katurkani. Surkanpi chiri ama yaykuchunka washata al-
sukus [sukus] s. carrizo. Ashankata, kawi- litapacha killpanchik.
tuta, wasi chakllatapash rurana, waykuku- Sin. paruk, yurak shunku.
napi wiñak pintukshina ñañu yura. surkuna [surkuna, surkona] v. sacar. Hutku
Puna suyupika sukuswanmi wasikataka ru- ukumanta imatapash pakllaman aysay.
rankuna. Mankamanta yanushka papata surkunchik.
sullka [sulyka] s. lunes. Shukniki puncha. Sin. Llukshichina.
sulluy [sulyuy, suzuy] s. aborto. Shuk wawa suru [suru] s. variedad de carrizo. Yaku
manarak puncha paktashkapi llukshiy. kucha manyakunapi wiñak suni pankayuk
Sulluyka mana allichu, shuk hatun llakimi kiwa.
kan. Suruwan kawitupi churankapak ruranchik.
sumak [sumax, sumak, sumag, suma] adj. susu [susu] s. polilla. Kaspita, churanata,
bello, bonito, lindo, precioso, delicioso, dis- murukunata mikushpa ismuchik uchilla wiwa.
tinguido. Imapash may alli kak. Sara wakaychishkataka susuka tukuytami
Chay wasipi shuk sumak warmimi kawsan. mikushka.
Sin. Kuyaylla, kapak. susuna [susuna] v. apolillarse. Murukuna,
sumakyachina [sumakyačina] v. arreglar, kaspikunapash, kuruyashpa hutkuriy, ismu-
componer, adornar, decorar, mejorar. Mana riy.
alli rikurikta sumak rikurikta ruray, wakllichis- Mana utka mikukpi saraka susun.
hkata allichiy. Sin. Kuruyana.
Payka yura shuyuta sumakyachin. sutukyana [sutukyana, zutuxyana, zutug-
Sin. Allichina. yana] v. sc. humedecerse, mojarse; gotear.
sumpu [sumphu, suŋfu] s. hierba aromática Yakuwan hawa hawalla hukuy.
del páramo. Timpuchishpa nanayta hampirin- Armashka kipa umaka sutukyan.
kapak upyana kiwa. Sin. hukuna, mutiyana.
Ñukapa nanayta sumpu yura pankawan suyu [suyu] s. región. Imashinapash shuk
hampirini. mamallaktata, imakunamantapash rakishka.
suni [suni] adj. largo, extenso. Imakunapash Ecuador mamallaktaka Yunka suyu, Puna
wichayman, urayman, maymanpash kashpa suyu Anti suyupi, Yawati suyupimi rakishka
hatun kak. kan.
Ayllu llaktaman chayankapakka kay suni

126
SUYU

suyu [suyu] s. na. variedad de golondrina. Suyu pishkukunaka mana tamyapi


Yana patpayuk, wayrapi, tamyapi pawak hukunchu.
pishku. Sin. Shillishilli.

127
SH
shakalli [šakalyi] s. na. loro pequeño. Uchi- shapaka [šapaxa] s. variedad de palmera.
lla arawshina pishku, achkapura tantanakus- Kunampushina kashpallata ñuñu pankayuk,
hpa purik. suni muyuta aparik, paypa pankaka mana
Shakalli pishkuka paylla sakirishpami puri- wasi awankapakka allichu.
kun. Shapaka kunanpika achka muyutami kay
Sin. Kallikalli. wataka aparishka.
shakan [šakaŋ] s. na. variedad de lora. shayak [šayak] adv. vertical. Hawamanta
Waylla patpayuk, yurak ñawiyuk uchilla wa- urayman tiyak.
kamayushina pishku. Hatun runaka shayakmi rikurin.
Shakan pishkukunaka anti suyu sachapimi shayak aspi [šayak aspi] s. línea vertical.
kawsan. Hawamanta urayman aspishka aspi.
Sin. Kayas. Hatun shayak aspita pankapi killkay.
shallipu [šalyipu] s. amz. tipo de árbol con shayarina [šayarina] v. detenerse, pararse;
semillas. Ñañu pankayuk, pishkukuna mi- ponerse de pie. Maypipash harkariy, sakiriy,
kuna muyuta aparik yura. tiyakushkamanta hatariy.
Pishkukuna mikuchun nishpami shallipu yu- Shuk mashi rikurikpimi rimanakunkapak sha-
rataka tarpunchik. yarirkani.
shallina [šalyina, čalyina] v. amz. rajar, hen- shayana [šayay] v. parar, detener. Hataris-
der. Yantata rurankapak kaspita chiktay. hka kana.
Payka yantatami shallirka. Wasikamakkunaka punku yaykunapimi sha-
Sin. Chiktana. yan.
shampana [šaŋbana] v. im. Desenredar el shaykuna [šaykuna] v. s. cansar, fatigar, a-
pelo (y otras cosas semejantes). Punzu tu- gotar. Achkata imatapash rurashpa sampa-
kushka akchata ñakchay. yashpa sakirina.
Ushushika akchata shampakun. Tukuy puncha llamkashpa achkata shayku-
shamuk [šamux] adv. futuro, venidero, lo ni.
que vendrá. Kipapa yuyarishka, pacha kipa- Sin. Sampayana, kalakyana.
lla chayamuk. shikitu [šikitu] s. amz. Uchilla siklli challwa.
Shamuk killakunapimi wasita rurasha. Shikitu aychaka mishkimi kan.
2. s. el que viene. Pipash shuk kuskaman shikina [šiŋkina] v. amz. descamar. Yaku
chayamuk, rikurik. aychapa karapi llutarayakuk hawa karata an-
Payka sapan punchakunami shamuk runa chuchiy.
kan. Payka, yaku aychata kusankapak shikikun.
Sin. chayak. 2. amz. rallar. Lumuta, palantata, chuntata,
shamuna [šamuna] v. venir. Maypi kashpa karata llukshichiy.
kutin tikramuna. Challwawan sankuyachishpa yanunkapakmi
Ñukaka kaya puncha ushashpami sha- palantata shikikuni.
musha. Sin. 1-2 shikitana.
shañu [šañu] s. café, planta y bebida. Yun- shikra [šikra, sigra] s. bolso. Chawarmanta
kapi pukuk hatunlla yura, puka muruyukmi patishina, imatapash wakaychishpa apanka-
tukun. pak rurashka.
Shañu yakuka puñuyta anchuchinmi. Sarata shikrapi katunkapak apani.
128
SHINAMI

shikshi [šixši, šigši] s. sarna. Runa aychapi shimi-chinkachina [šimi čingačina] v. de-
muyuklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy. lirar. Wañukushpa, yuyay chinkarishpa may-
Wawataka hatun shikshi unkuymi hapishka, tapash rimay.
hampinami kan. Mashika yuramanta urmashpa mana hamu-
2. comezón. Imamantapash ukkuta aspina- tay rimaywan shimi-chinkachin.
yachiy. Sin. Musparina.
Ama chawarta llikishpa pukllankichu, shik- shiminchina [šiminčina, šimiŋžina] v.
shita kunkami. hacer bordes. Imakunapipash manyakunata
Sin. 1 Isi. churay.
shikshina [šikšina, šigšina] v. dar come- Sawariypak llikllata shiminchikuni.
zón. Aycha karapi aspiyta munay. shimiyuk [šimiyuk] s. diccionario. Achka
Umata yapa shikshin. shimita tantachina.
shiktikuy [šixtikuy] s. na. ciempiés. Yana Yachakuk wawakunaka mushuk shimiyukpi
tullpuyuk, achka chakiyuk kuru. mana riksishka shimita maskakun.
Tarpuna allpakunapika achka shiktikuymi shimpi [šiŋbi, šimbu, čimpu] s. variedad de
purin. palmera. Shiwashina mikuna muyuta aparik
Sin. Shiway, tatis. yura.
shila [šila, šilya] s. vasija de barro, jarra, Kayashkakunaman karankapak shimpi mu-
taza. Aswata, yakuta upyankapak allpamanta yuta pallakunchik.
rurashka mulu. shina [šina, čina, sina, žina, xina] adv.
Aswataka shilapimi upyanchik. como. Kayka chay sami rikurikmi kan nishpa
shillinkuk [šilyiŋkux] adj. travieso. Imata- rimay.
pash hapishpa yapa piñachik wawa. Kay shina punchuta rantinata munani.
Wawakuna ama yapa shillinkukkuna ka- 2. igual que. Imapash pakta pakta kak.
chunka pukllashpa, rurachishpami llamkana Kayshina rikurikta ruranki.
kan. 3. parecido, -a. Piwanpash rikchak rikurik.
shillinkuna [šilyiŋguy] v. amz. fastidiar. Ka- Ñukashina rikurik wawkitami charini.
nishpa, waktashpa, sillushpa, tankashpa pi- 4. ejemplar, por ejemplo. Imakunapash
ñachiy. achka tiyakpi wakinkunatalla hapiy.
Yachana wasipika wakin wawakunaka Imbabura markapi, kiti llaktakunata charin-
achkatami shillinkun. chik, shina: Otavalo, Cotacachi, Ibarra, Atun-
shillishilli [šilyišilyi] s. amz. variedad de taqui…
golondrina. Yana tullpu, sinchita wayrata 5. similar, semejante. Ashalla, rikchak kakpi.
musyashpa, achkapura tantarishpa shillishilli Kanpa yayashina llukshishkanki.
nishpa takik, hawapi wampurik pishku. Sin. chashna, –sami, ñirak.
Shillishillimi wayrata pawan. shinallatak [šinallatax, šinaladig, činala-
Sin. Suyu. dig] conj. pero. Shinapash ninkapak rimay.
shilltipu [šilytipu] s. amz. variedad de Ñuka llaktaman tikranata munani; shinalla-
mono. Chichikushina kashpallatak yana mill- tak, wasi illak kashpa mana ushani.
mayuk yapa uchilla wiwa. 2. igualmente, de la misma manera, así
Anti suyuman rishpaka shilltipu wiwata mismo, de la misma forma. Chaypuralla
sumaktami rikunchik. kachun ninkapak rimay.
shimi [šimi, simi] s. idioma, lenguaje articu- Imashinami kanman kullkita mañachirkani,
lado. Runakunapa shuk shuk rimaykuna. shinallatak kutichiway.
Kanka ¿ima shimipitak rimanki? shinami [šinami] adv. por supuesto.
2. Boca. Rimay llukshina, mikuna yaykuchina Chashna kakpika ninkapak rimay.
hutku. Raymipi shinami tushurkani.
Ama shimita manchanayta paskaychu. Sin. Manakayari, shinaykuti, shinayka.

129
SHINAPASH

shinapash [šinapaš, šinapiš] conj. pero, de Shuk shinka runaka sinkawan shinshi shin-
todas maneras. Chashna kakpipash, ninka- shin nishpami wakakun.
pak rimay. shipati [šipati] s. na. Una variedad de pal-
Kimsa tantanakuyman mana shamushkachu, mera. Chillishina kashpallatak uchilla, pan-
shinapash yallichishunchik. kaka wasi awankapak; muyuka mikunkapak;
shinana [šinana] v. hacer siguiendo un mo- shuk llaktakunapika chincha nishka yura.
delo. Kayshinata ruray ninkapak shimi. Ashankapi shipati muyuta katunkapakmi pa-
Shuyay, kashnami makita shinanchik. llani.
Sin. Rurana. Sin. Chincha.
shinayka [šinayga, šinaga] adv. na. por su- shirinka [širiŋka, širiŋga] s. amz. caucho.
puesto. Chashna kakpika ninkapak rimay. Yurak wikiyuk yura.
Shinayka, raymipika tushuk rishallatakmari. Shirinka yuramantami tukuy sami wiñariklla
Sin. Manakayari, shinaymi, shinaykuti. imakunataka rurankuna.
shinaykuti [šinaykuti] adv. por supuesto. shitana [šitana] v. botar, arrojar, tirar, lan-
Chashna kakpika ninkapak rimay. zar. Imatapash kachariy, hichuy, tuksiy.
Raymipi, shinaykuti tushurkankilla. Palanta karakunataka chintapi shitanchik.
Sin. manakayari, shinami, shinayka. 2. amz. cazar con bodoquera. Wiwakunata
shinka [šinga] adj. borracho, chumado, em- wañuchinkapak yawrita pukuna ukupi chu-
briagado. Pukushka aswata upyashpa yuyay rashkata sinchita pukuy.
chinkay. Ñukapa churika sacha wiwakunata hapinka-
shinka runaka, aswata upyashpa alliman- pak shitakun.
tami shamurkani. Sin. 1 Chutana, aysana, karkuna.
Sin. Machashka. shitana [šitana] v. amz. brujear. Yachak
shinkana [šiŋgana] v. marearse, desma- runa imatapash mana alli kaskamanta llaki-
yarse. Ashalla pukushka aswata upyashpa, chiy.
uma takarishpa, shukmantapash muspashi- Wakin hampikkunaka millay runataka shitan-
na sakiriy. llami.
Payka umapi takarishpa shinkan. shiwa [šiwa] s. pa. variedad de palmera.
Sin. mayzana. Mishki yuyuta charik, achka yana muyuta
shinkayana [šiŋgayana] v. emborracharse, aparik, sachapi wiñak chuntashina yura.
chumarse, embriagarse. Aswata, hayak ya- Akchata shiwa muyu wirawan armakpika
kuta upyashpa machay. sumakmi wiñan.
Ayllullakta raymipi mashikunawan shinka- Sin. Unkurawa.
yarkani. shiway [šiway] s. pa. ciempiés. Yana
Sin. Machay. tullpuyuk, achka chakiyuk kuru.
shinki [šiŋki] s. amz. carbón. Yanta kaspi ru- Wawakunaka shiway kuruwanmi pukllan.
pashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi. Sin. Shiktikuy, tatis.
Sacha rupachishkamanta shinki yantaku- shiwi [šiwi, siwi] s. anillo, sortija. Maki rukapi
nata tantanchik. churachinkapak antakunamanta rurashka.
Sin. killimsa. Payka sawarinkapak shiwita rantin.
shinshin [šiŋšiŋ, šinšiŋ] s. amz. serpiente shiwtana [šiwtana] v. amz. desbordarse,
pequeña. Muru karayuk, killu chupayuk, regarse. Yaku timpushpa talliriy.
wañuy hampiyuk uchilla machakuy. Wakra ñuñuka huntashkamantami shiw-
Anti suyuman rishpaka shinshin machakuy- takun.
taka alli rikushpami purinchik. Sin. Tallirina.
shinshin [šiŋšiŋ, šinšiŋ] onom. amz. ono- shuk [šuk, šug, šux, šu] num. uno. Kallarik
matopeya del gemido. Shuk runa yupay.
wakakushpa sinkawan uyachiy. Ñukaka shuk watayuk wawatami charini.

130
SHUYU

shukkuna [šux] s. unidades. Ima kashpa- shunkuchinchik.


pash shuk shuklla iskunkama yuparik. shunkuy [šuŋguy] v. s. desayunar.
Kay pankapi shukkunata killkashunchik. Tutamantapi mikuy, mayllak shunkupi mikuy.
shukarina [šukarina, čukarina] v. atrancar. Achka karu purinaman rina kashkamantami
Imatapash mikushpa harkariy. alli shunkunchik.
Yachakukka challwata mikukushpami shuka- Sin. Pakarimikuna, chinchina.
rirka. shunkuna [šuŋguna] v. amz. indicar, seña-
2. hincharse. Yallikta mikushpa wiksa punkis- lar. Ama pantachun, kashna ruranki nishpa
hkashina tukuy. shukta yachachiy.
Yapa chirita yallishpami wiksa shukarishka. Payka ñukapa wasiman paktamushkallami
Sin. 2 Punkina. pitakshi alli shunkuchishka.
shuklla [šuklya, šukža] adj. único. Shuk shunkuyuk [šunguyuk] adj. adulto, pen-
runa, imakunapash sapalla kak. sante. Alli yuyak runa.
Ñukapa shuklla churika karu llaktamanmi Paya ushushika ña shunkuyukmi kan.
rirka. Sin. Yuyayyuk, yuyak.
Sin. Chulla. shushuna [šušuna] s. cedazo. Huku huku-
shulla [šulya ] s. rocío, escarcha. Tutamanta yuk rurashka hillay.
shuk tamyashina urmak. Ñukaka shushunapimi kutata shushukuni.
Shulla kiwata mikushpa wiwakunaka wiksa shushuna [šušuna] v. cernir. Ima kutaman-
punkishpa wañunkuna. tapash palakta llukshichiy.
Sin. sarpa. Sara kutata shushukuni.
shullana [šulyana, šužana] v. caer el rocío. shuti [šuti] s. nombre. Runakunata, llak-
Tutapi amsalla tamyashina urmay. takunata imashina rimanata yachay.
Puyu pachamanta tamyarikshina sisakunapi Kay allkuka ¿ima shutiyuktak kan?
shullan. shutu [šutu] s. gota. Ima huku kashpapash
Sin. sarpana. wikishina talliriy.
shulluy [šulyuy, šužuy] s. aborto. Shuk Hampimantaka ishkay shutullatami upyan.
wawa manarak puncha paktashkapi llukshiy. Sin. Wiki.
Warmikunapa shulluyka mana allichu, lla- shuturina [šuturina] v. mojarse. Ima yakupi,
kimi kan. tamyapi mutiyay.
2. v. abortar. Chichu kashpa manarak pun- Tamyapimi shuturirkani.
cha paktakpi wacharina. Sin. Hukuna, mutiyana.
Imatapash munashpa wakin warmikunaka shutuna [šutuna] v. filtrar, gotear, chorrear.
shullunllami. Yaku kashpa, mikuna kashpapash hicharis-
shunku [šungu, šungo, sunko] s. corazón. hkashina urmay.
Tukuy runakunapa, wiwakunapa yawarta Mawka wasimanta tamya yakuka shutun.
rakik aycha. shuwa [šuwa, šua] s. ladrón. Shukpa ima-
Imamantapash yalli piñarikpika shunkuka kunatapash hapishpa apak.
nananllami. Tawka shuwami ñukapa wasiman yaykurka.
2. médula de vegetales, el núcleo o el centro shuwana [šuwana] v. robar. Shukpa ima
de objetos. Tukuy yurakunapa, rumikunapa charishkakunata apay.
chawpi ukupi tiyak. Chakrata chapakpika mana shuwankuna-
Kapuli shunkuwan awana kaspita rurakuni. chu.
Sin. 1 Puka shunku. shuyana [šuyana] v. esperar, aguardar.
shunkuchina [šunkučina] v. curar del es- lmatapash chapay.
panto. Ima unkuykunata, mancharishkaku- Tukuy llama chayamuchun shuyakuni.
nata anchuchishpa hampina. shuyu [šuyu] s. dibujo, cuadro. Pankapi,
Wawataka manchariy unkuywan kakpimi kaspipi, karakunapipash tullpukunawan ha-

131
SHUYUNA

wishkakuna. Pirkapi shuyunki.


Wawakunaka shuyuta ruranmi. 2. dibujar. Llimpiwan rikuchiy.
shuyuna [šuyuna] v. manchar. Imakunata- Tránsito Amaguaña warmita shuyushun.
pash mapayachiy. Sin. 1 Llunchina; 2. llimpina.

132
T
takallina [takalyna, taxažina, taxalina] v. s. Kay muchikuta takllapay.
ceñir de forma cruzada. Shukpa ukunpi ima- takllu [taxlyu] adj. tartamudo. Shuk mana al-
tapash chimpakta watay. lita rimak, harka harkalla rimak runa.
Ñustakunataka ñami takallikun. Takllu wawaka harkarishpami riman.
takarina [takarina] v. rozarse, golpearse, Sin. Taytiw, tiyarpa.
tropezarse. lmapipash waktariy. takshana [taxšana, tagšana, taxsana] v.
Yayaka shinka shamukushpa yurapi chakita lavar ropa. Ima churanakunata yakupi chu-
takarirka. yayachina.
Sin. Waktarina. Kanka ¿ñachu warata taksharkanki?
takarpu [takarpu] s. estaca; clavo. Ñañu taksu [tagzu, tagsu, tawzu] s. scn. taxo. An-
chupayuk, satina kaspi. kupi aparik, mana yapa mishki, hulunshina
Wakrataka takarpupi watarkani. mikunayuk suni, killu muru.
takana [takana] v. machacar, pedacear, Taksu muyuta yuramanta paktarkani.
martillar. Imakunatapash waktashpa ñutuya- Sin. Kullan.
chiy. taktarina [taxtarina] v. ss. endurarse. Turu
Aswata rurankapak lumuta takakuni. allpa, millmapash, ima kashpapash sinchi
2. sc. afilar. Imatapash kuchunkapak antaku- tukuy.
nata llampuyachiy. Yalli tamyakpi tarpuna allpa taktarishka.
Kiwata pitinkapak kuchunata takak riy. takurina [takurina] v. sn. insultar. Ima mana
Sin. 1 Waktana. alli rimashkamanta kikinpash tikrachiy.
taki [taki] s. canción, pieza musical. Uyay- Wawataka mana yallika takurinachu.
pak, tushuypak, sumaklla uyarichiy. Sin. Kamina.
Siku anka nishkatami takirkani. takyak-unkuy [taxyay-uŋkuy] s. bo. enfer-
taki [taki, take] s. troje. Muyukunata medad persistente. Mana utka, utka hampirik
wakaychinkapak rurashka kincha. unkuy.
Papata takipi wakaychirkani. Ñukapa yayapa unkuyka takyak-unkuypimi
takina [takina] v. entonar un instrumento tikrashka.
musical. Pinkulluta, churuta, imatapash pu- takyarina [taxyarina] v. bo. enfermarse
kushpa sumakta uyachiy. persistentemente. Pipash tukuy pacha un-
Tantanakuyman kayashpa kachupi takini. kushkalla yallina.
2. cantar . Shimiwan rimashpa, kinkuchishpa Chay wawaka kutinllatak takyarin.
sumaklla uyachiy. tallika [talyiga] s.collar de pepas. Muyuku-
Hachi yayami arawitaka sumaktami takirka. nawan, tullukunawan, millmakunawan
takla [taxla] adj. amz. flojo. Shuk yapa rurashka aparina wallka.
hatun churay, churarikpi mana allita rikurik. Tallikata watarishpa raymiman haku.
Kay waraka taklami sakirin. Sin. Hallinka.
taklla [taxlya] s. arado. Yapuykunapi allpata tallirina [talyirina, tažirina] v. sc., amz. ir en
chiktak, suni anta muyuk. aglomeración, aglomerarse; regarse. Achka-
¿Takllatachu rantikunki? pura tantarishpa rina.
takllana [taxlyana] v. amz. ajustar. Imata- Ñami runakunaka larkaman tallirirka.
pash, imapipash sinchi sinchi watay, llapiy, tallina [talyina] v. S. regar, esparcir. Imapi-
churaypashmi kan. pash huntachishkata chawsichiy, imapipash
133
TALPA

churay. tashpa yakupi apiyachishpa ninapi kusashka


¿Pitak sara huntachishkataka tallirka? mikuna.
2. verter, regar agua. Yakuta, aswata, ima ya- Ñukanchikpa mamaka chukllu tantata rura-
kutapash shitay. kun.
¿Pitak kawitupi aswata tallirka?. tantachiy [taŋdačiy] s. agrupación, unión.
Sin. 1 chakchuna, hichana, chiwana, 2 par- Imatapash shukllapi churay.
kuna. Kullkita tantachiyka allimi kan.
talpa [talpa] s. ss. blusa. Kunkamanta wik- 2. v. amontonar, agrupar, reunir. Tukuyta
sakama warmipa churana. shukllapi tawkachiy.
Ushushika mushuk talpatami churakun. Papata kay uksha chukllapi tantachirkani.
tampu [tampu, taŋbu] s. depósitos del inca- Sin. 1 Tantana.
rio; posada. Mikuna muyukunata wakay- tantanakuy [taŋdanakuy] s. reunión,
chinkapak, samankapakpash ñankunapi asamblea, congreso. Achka runa, wiwa, ima-
rurashka wasikuna. pash shuklla kuskapi kay.
Kunanpipashmi tampu llaktakunaka tiyan. Kay tantanakuypika ñukanchikpa mutsuyku-
tamya [tamya] s. lluvia. Hawa puyumanta namantami rimashun.
urmak yaku. tantana [taŋdana] v. recolectar, recoger,
Kunan yalli tamya urmarka. juntar. Shukllapi mikuna muyukunata shuk-
tamya pacha [tamya pacha] s. invierno. llapi churay.
Ashtawan yapa tamyana killakuna. Kay sarata kancha pampapimi tantarkani.
Tamya pachapika sumak wayllallami rikurin. Sin. Llutana, tinkina, tantachina.
tamyana [tamyana] v. llover. Puyumanta tapsa [tapsa] s. pico de aves. Pishkupa
achka yaku allpaman talliriy. shimi.
Kunan pachataka yapa tamyakun. Kultaka patak tapsayukmi kan.
tanampu [tanaŋbu] s. amz. arbusto cuyas tapuna [tapuna] v. preguntar, averiguar, in-
hojas se usan como barbasco. Challwaku- terrogar. Yachankapak, riksinkapak shuk-
nata hapinkapak yura, shuk llaktakunapi ka- kunata taripay.
halli nishka. Shamushkata yachak chayankapakmi tapur-
Tananpu yurataka mana yapa yakupi shita- kani.
nachu, tukuylla challwakunami wañun. tapya [tapya] s. amz. mal augurio. Llakta-
Sin. kahalli. kunaman, runakunaman llakikuna shamu-
tani [tani, tañi] adj. sc. agrio. Llullu mu- nata rikuchik wiwakuna.
yukunapa hayak yaku. Wañushkata muskushpaka tapyashina ya-
Limón yakuka tanimi kan. llinkapakmi kan.
2. amargo. Mana mishki, hayak. Sin. Chiki.
Llullu kapuli muyuka mana mikuypakchu, ta- tapyana [tabyana] v. sc, amz. hablar sin
nimi mallirin. sentido, desvariar. Imatapash mana yuyay-
Sin. 1 hayak. wan rimay.
tankana [taŋgana] s. amz. variedad de Kanka mana alli kachun tapyashkanki.
árbol. Yurakta sisak, wasikunata rurana kaspi Sin. pantayrimay.
Tankana yurata ama pitiychu. taraputu [taraputu] s. amz. palmera de co-
tankana [taŋgana] v. empujar. Imatapash gollo comestible.
sinchi suchuchina. Chinkushina hatun suni rikurik yura.
Chay hatun rumita tankashun. Anti suyupika achka taraputu yurami tiyan.
tanla [tanla] s. amz. variedad de pez. Killu- tarinakuna [tarinakuna] v. encontrarse.
wan yanawan tullpuyuk hatun challwa. Ashtawanka runapuralla shuk pampapi, shuk
Tanlaka hatun mayupimi kawsan. wasipi maypipash rikunakuy.
tanta [taŋda] s. pan. Sarata, chuklluta ku- Mamawan yayawanka Napo llaktapimi ta-

134
TIKASU

rinakushka. Sin. chusku.


Sin. Rikunakuna, tinkunakuna. Tawantin suyu [tawantin suyu] s. el Ta-
taripay [taripay] s. examen. Yachankapak wantin suyu, cuatro regiones interrelaciona-
rikuy kallariy, maskay kallariy. das. Mawlli mayumanta Ankas mayukama
Kaya punchaka shuk taripaytami charishun- inkakunapa hatun, suni llakta.
chik. Wayna Kapakka Tawantin suyumanta
2. v. amz. juzgar, examinar, investigar. Ima apumi kashka.
tukushkata yachankapak kallarishkamanta tawka [tawka] det. algunos, bastante. Ima-
puchukaykama sumakta maskaymi kan. tapash ashalla kashkata hawalla yupay.
Yachachikka, ima yachachishkatami tari- Kay llaktapika tawka wasimi tiyashka.
parka. Sin. Achka, ashtaka, manchayakta, pachan,
Sin. Maskana. llashak.
tarina [tarina] v. encontrar, hallar. Hi- tawna [tawna] s. bastón. Ruku yayakuna,
chushkata, kunkashkata, pay munay rikurikta paya mamakuna yanaparishpa purina kaspi.
hapiriy. Yaya Wayrami paypa tawnawan waktarka.
Shuk muchikuta ñanpimi tarirkani. 2. amz. remo, bastón usado para impulsar
tarpuna [tarpuna] v. sembrar. Muyukunata, las canoas al navegar contra corriente. Shuk
mallkikunata, kaspikunata allpapi pampay. suni, ñañu kaspi, wampunata purichinkapak
Hatun pampapi lumuta, saratapashmi tar- rurashka.
purkani. Tawnata maykanchari hapirka.
taruka [taruka, taruga] s. venado. Shuk tawnana [tawnana] v. apoyar en el bastón,
puka millmayuk, yurak chupayuk, umapi is- apuntalar. Shuk kaspiwan yanaparishpa sin-
hkay kachuyuk hatun wiwa. chita shayariy.
Urkupika puka tarukatami rikurkani. Kay llampushka kaspiwanmi tawnarinki.
taski [taski] s. ss. cascada. kakamanta tawri [tawri, tarwi] s. S. chocho. Yurak ri-
urmak yaku. kurik, chawapi hayak kak, yakupi hayakta an-
Azuay runakunaka taskipimi armakun. chuchishpa mikuna muyu.
Sin. pakcha. Tawrita hayak richun yakupi churarkani.
taslla [taslya] adj. amz. elegante, gallardo. taylla [taylya] adj. duro, resistente. Muyu,
Karilla runa, mana unkushka runa, llakipash kaspi, imapash mana pakiypak tukushka ya-
illak runa. pakta sinchiyashka.
Taslla churakushka hachitami charini. Taylla chakami kan.
tatis [tatis] s. tu. ciempiés. Achka chakiyuk Sin Sinchi.
sunilla kuru. taznu [taznu] s. s. granos tostados y coci-
Tatis tiyanapika huku allpami kan. nados. Yanushka, kamchashka mikuna mu-
tatki [tatki, taxti, tiyaxti] s. paso. Purinkapak rukuna.
shuk chakita ñawpachiy. Sara taznuta urkuman apani.
Llukiwan shuk tatkita kupay. tika [th ika, tika] s. adobe. Wasita, pirkata ru-
2. s. metro. Shuk tatkishina tupu. rankapak rurashka allpa paki.
Chunka tatkita tupushpa yurataka pitinki. Wasita rurankapakmi tikata apakuni.
tatkina [tatkina, taxtina, tiyaxtina] v. dar pa- tika [th ika] s. amz. racimo de chonta.
sos, marchar. Chankakunata chutachishpa Chunta muyuyuk luntsa, chunta muyuyuk
shukpi shukpi puriy. watu.
Hatun yayaka yapa sampayashpa mana Aswata rurankapak chunta tikata apashun.
utka tatkinchu. tikasu [tikasu, čikaksu] s. amz. tipo de fruta.
tawa [tawa] num. cuatro. Kimsapa katik Ankupi aparik, yanushpa, kusashpapash mi-
yupay. kuna muyu.
Wakraka tawa chakiyukmi kan. Tikasu muyuta apamurkani.

135
TIKAYANA

Sin. Chikaksu. chakunamantapash yachay.


tikayana [tikayana] v. ss. ensuciarse hasta Anitaka kunan watami tiksimuyuyachayta
hacerse negro. Churanakuna, imakunapash paktarka.
yapata mapayay. tikta [tixta] s. amz. trampa de cacería para
Ñukapa yayapa churanaka yallimi tikayas- animales grandes. Kaspiwan waskawan
hka. sachapi kawsak wiwakunata hapinkapak
tiklla [tixlya, tixža] s. snc. mancha. Ima wi- rurashka.
kipash aychapi, churanapi urmashpa ya- Tiktawanmi sikuta hapirkani.
nayachishka, pukayachishka, tikti [tixti] s. s. residuo, concho de la chicha.
mapayachishka. Sanku aswa.
Mushuk warapi tikllami rikurin. Tikti aswata mana munanichu.
Adj. manchado. Ima wiki urmashkamanta 2. adj. espeso Sanku, api mikuna, api upya-
mapayasha. Tiklla muchikutami churas- nakuna.
hkanki. Yamur aswata yanukushpaka tiktitami hawa-
tikrachina [tigračina] v. contestar, respon- manta tantachina.
der; traducir. Mana upalla sakirishpa ashta- Sin. Sanku, kunchu.
wan kutichiy. tillimanku [tilyimaŋgu] s. amz. garrapata
Pay tapushkata tikrachikuni. pequeña. Uchilla añankushina aychapi lluta-
2. voltear, poner boca abajo, virar. Imakuna- rishpa yawarta tsumkak.
tapash allpaman, hawaman ñawiyachishpa Wawa allkuta tillimanku katishpa yapata ir-
churay. kiyachikun.
Chay mañachishka mankatami tikrachikuni. Sin Waku.
3. devolver. Ima mañashkakunata kutichiy. tillimpu [tilyimbu] s. amz. luciérnaga. Tuta
Ñukapa mañachishka kullkita ¿ima puncha- llukshik, ñawipi ninayuk chuspi.
tak tikrachimunki? Tillimpu achikwanmi amsa tutapi chaya-
Sin. 1kutipana, kutichina, rantipana; 2 muyu- muni.
china. Sin. ninakuru.
tikramuna [tigramuna] v. retornar, regre- timpuna [timbuna, tiŋbuna] v. hervir, borbo-
sar, volver. Maymanta llukshishpa chayman- tear, fermentarse. Yakuta ninapi churakpi
llatak rina. achkata rupakyay, aswakuna ima upyanaku-
Hachika Quito llaktaman mana paktashpalla- napash pukuriy.
tak unkushpa tikramurka. ¡Chay yakuka ñami timpukun!.
Sin. Tikrana. tinkana [tiŋgana] v. papirotear. Rukawan
tikrana [tigrana] v. volver, regresar, retor- tankay.
nar. Kutin chaymanllatak rina. Amsa tutapi chay añankutaka pukllashpami
Kaymantalla kushikushpa wasiman tikra- tinkarkani.
kuni. tinki [tinki] s. sábado. Suktaniki puncha.
2. sc. voltear. Imatapash wichayman ñawiy- tinkina [tiŋgina] v. apegar, unir, juntar.
achiy. Shuk imakunatapash llutachiy.
Chay puñushka wawaka wichayman Hachika kay kaspita pirkapimi tinkichirka.
tikrashka. Sin. Llutay, tantay, tinkuy, kimiriy.
Sin. Tikramuna. tinkula [tiŋgula] s. amz. variedad de lora.
tiksimuyu [tigsimuyu] s. planeta tierra. In- Waylla millmayuk, tinkula tinkula tinkula ka-
tipa ayllupa tiyak rumpu. parik waylla pishku.
Runakuna, wiwakuna, yurakuna tiksimuyupi Tinkula pishkutami hapirkani.
kawsan. tinkullpa [tinkulypa] s. planeta urano. Intipa
tiksimuyuyachay [tiskimuyuyačay] s. ayllupi tiyak rumpu.
geografía. Allpamanta, kawsaymanta, pak- tinkuna [tiŋguna] v. ss. tambalear, Kayman

136
TUKILU

chayman tikray tikray riy, shayakuy. tiyaskan [tiyaskan] s. sitio, lugar. Imapash
Tawka runami tushuypi tinkurka. maypi tiyak kak.
2. unir. Imatapash shukwan shuktawan llutay Kay tiyaskanpi kawsani.
Ishkay mayuka kaypimi tinkun. Sin. suyu.
tipina [tipina] s. herramienta para deshojar tiyatina [tiyatina] s. amz. planta medicinal
(el maíz en las cosechas). Kaspimanta lluks- desinflamante. Shuk uchilla ñañu pankayuk
hichishka rurana. Sarata tipinkapak rurashka chaki shikshita hampik kiwa.
kaspi. Tiyatina kiwata chaki shikshipak apamuni.
Tipinawanmi killu sarata sumakta tipinchik. tiyana [tiyana, tiana] v. haber, existir, estar.
Sin. Mishun. Wasipi kashpa, maypi kashpapash chayllap-
tipina [tipina] v. deshojar el maíz. Sara- itak kay.
manta, chukllumantapash kutuluta anchu- Yayaka wasipimi tiyakun.
china. tiyu [tiyu, thiu, tiu] s. arena fina. Ñutu tsatsa.
Kunan yanunkapakmi chuklluta tipirkani. Wasi pirkata llutachinkapak tiyu allpata ran-
tisana [tisana] v. snc. escamar, cardar. timuni.
Puchkana millmakunata, awashkakunata su- Sin. illul.
makta allichina. tiyunkullina [tiuŋgulyina, tiuŋgužina,
María, puchkachunmi millmata tisanki. t iuŋžina, tiyunkurina] v. sn., cs. cubrirse la
h

titi [th iti, titi] s. plomo . Chuya rikurik mana cabeza. Umata imawanpash pillurina, katay-
yapa sinchi anta. pashmi kan.
Titika ñukanchikpa ukunpakka mana allichu Llantushpa umata tiyunkullirkani.
kan. tiyunti [tiuŋdi, tiuŋdi, tindi] s. amz. tipo de
tiwinkulu [tiwinkulu, tiuwiŋkulyu] s. amz. pájaro. Yana millmayuk, achkapura tan-
tipo de pájaro. Yana millmayuk, puka tapsa- tanakushpa purik, sara chakrakunata
yuk uchilla pishku. mikushpa tukuchik pishku.
Ñukapa churika tiwinkulutami sachamanta Tiyunti pishkukuna sara chakrapi wakakun.
hapishka. tiyuti [tiwti] s. amz. variedad de gavilán. Ya-
tiw tiw tiw [tiw tiw tiw] interj. amz. expre- na millmayuk, killu chakiyuk uchilla anka.
sión que se dice a los perros cazadores para Tiyutita rikushpa shamuni.
seguir el rastro de personas o animales. tuka [tuka, thiuka, tiyuka, tiwka, čuka] s. sa-
Shuk sacha wiwata katichun nishpa allkuta liva. Shimimanta llukshik pusku, llawsalla
kaparina shimi. yaku.
Juan mashika tiw tiw tiw nishpami allkuta Ama wasi ukupika tukata shitankichu.
kayarka. Sin. Llawsa.
tiyamshi [tyamši, tanši] s. amz. bejuco, tukana [tukana, thiukana, tiyukana] v. es-
mimbre. Ashanka awana waska. cupir, salivar. Shimimanta pusku yakuta
Tiyamshita maskankapak ripay. llukshishpa shitay.
tiyarina [tiyarina, tyarina] s. banco, silla, ¿Pitak kaypika tukarka?
asiento. Sikiwan samankapak rurashka ima. 2. v. soplar el espanto. Manchaymanta un-
Sumak tiyarinata rurarkani. kushkakuna hampiy.
tiyarina [tiyarina, tyarina] v. sentarse, tomar Kay unkushka wawata hampinkapak shuk
asiento. Allpapi kashpa, imapi kashpapash yachak tukarka.
sikiwan samay. Sin. 2 pukuna.
Kay kaspi hawapi tiyaripay. tukilu [tukilu, tugilu] s. amz. variedad de
tiyarpa [thyarpa, thyapa] adj. tartamudo. perdiz. Uchpa millmayuk allpata purik uchilla
Waktarishpa, unayashpa rimak. yutu.
Shuk tiyarpa wawkitami charini. Tukilu kishata rikurkani.
Sin. Takllu, tyatiu. Sin. yutu.

137
TUKLLA

tuklla [tuxlya, tuxža, tugža] s. lazo, agujero terminado, finalizado. Imatapash tukuchin-
de una cuerda. Waskata rinritashina ruras- kakama llamkay.
hka. Kay yachaytaka tukuchishkami kan.
Llamataka tukllawanmi hapirkani. Sin. Tukurishka.
2. trampa para cacería. Sacha wiwakunata tukuchina [tukučina] v. terminar, acabar,
hapinkapak kaspikunata waskakunawan wa- finalizar. Ima ruraykunatapash puchukay.
tashpa rurashka. Ñuka, kallarishka shuyuta kunan puncha tu-
Ñukapa churashka tukllapi añas urmashka. kuchisha.
tukru [tugru] s. cuágulo. Aychamanta lluks- tukuri [tukuri] s. fin, culminación. Ña rurana
hishpa sinchiyashka yawar. illakta rikuchik rimay.
Ñukapa rukataka tukru yawarmi killpashka. Kallpakuymantaka tukuripimi sakirirka.
tuksik [tuksix] s. amz. tipo de pez. Yurak Sin. Puchukay.
karayuk, winkanaspi kashayuk, tuksishpa tukurishka [tukuriška] adj. concluido, ter-
sinchi nanachik uchilla challwa. minado, finalizado. Imatapash tukuchin-
Tuksik challwaka mana yapa aychata cha- kakama llamkay.
rinchu. Kay yachayka tukurishkami kan.
tuksina [tuksina] s. jeringuilla. Hampita Sin. Tukuchishka.
ukunman yaykuchinkapak. tukurina [tukurina] v. terminarse, aca-
Hampik runaka tuksinapi hampita churarka. barse; cesar. Chinkariy, illakyay.
tuksina [tuxsina, tugsina] v. amz. clavar, es- Runakunaka tantanakushpa kawsaymantami
tacar, punzar. Imatapash shuk ñañuyachis- mana tukurinchikchu.
hka kaspiwan aychapi takay. 2. expirar, morir, fallecer. Runapa samay pi-
Shuk hatun challwata hapinkapak tuk- tirikpi wañuy.
sirkani. Hachipa kawsay ñami tukurishka.
2. inyectar. Tuksinawan hampita aycha uku- Sin. 1. samarina; 1-2 Puchukana.
man churay. tukurpilla [tukurpilya, tukurpiža, thyukurpi-
Kunka nanay unkuymanta hampita tuk- lya, thyukur] s. scns. variedad de tórtola.
sirkani. Uchpa patpayuk, uchilla yapa kita, urpishina
tuktu [tuxtu, tugtu] s. flor de maíz. Sara pishku.
sisa. Tukurpillataka mana katiykachanachu kan-
Tuktuta mikuchunmi wakraman shitani. chik.
tuktuma [tuxtuma, tuktu] s. sn. flor de tukuy [tukuy] det. todo, todos, entero.
maíz. Sara sisa. Mana rakishka.
Wawakunaka sara tuktumakunawan su- Tukuy llamata harka ukumanmi yaykuchirka.
makta pukllan. tukuna [tukuna] v. volverse, transformarse,
tuktuma [tuxtuma, tuktuna ] adj. amz. ga- convertirse, hacerse, fingir, aparentar; suce-
llina que empolla. Lulunkunata ukllakuk der. Shukshina kay, shukman tikrariy.
mama atallpa. Achiklla yuyayka mana shukman tukunchu.
Puka tuktuma atallpa putsamanta pawan. Sin. 1. Llampu, illakta, mashnalla kak.
Sin. Turuk. tukuymashna [tukuymašna, tukuymažna]
tuku [tuku] s. amz. gusano comestible de la adv. ss. absolutamente todo. Tukuy tiyakku-
palmera. Shiwa yurakunapi muriti yurakunapi nata kayankapak shimi.
wiñak mikuna kuru. Tukuymashna wasipi tiyak runakunaka ray-
Tuku kurutami shiwa yuramanta apamuni. mimanmi rishka.
tuku [tuku, toko] s. ventana. Wasi ukuman Sin. Illakta, tukuypacha, llampu, pachan.
achik yaykuchun pirkata hutkushka kak. Ni- tukuypacha [tukuypača] adv. snc. abso-
nakuruka tukuta ukuman yaykushka. lutamente todo. Tukuy tiyakkunata kayanka-
tukuchishka [tukučiška] adj. concluido, pak shimi.

138
TUMPIKI

Tukuypachami raymiman rirka. rumikuna chawpipi yantata churashpa miku-


tukyachina [tuxyačina, tugyačina] v. re- nata yanuna kuska.
ventar. Sinchita uyarishpa rakirichun nishpa Tullpapi yantata churapay.
imatapash ruray. tullpu [tulypu, tušpu, tulpu] s. color, tintura,
Kayka ninapi shitashpa tukyachinmi. pintura. Puka, yana, yurak, waylla, killu, sani,
2. v. disparar. Illapa ukumanta wañuchik nina shukkunapash tukuy rikurikkuna.
llukshichun nishpa takayta ñitina. Kanpa ruwanapa tullpuka yanami kan.
Tarukata machachishpalla illapataka tuk- Sin. Llimpi.
yachirka. tullu [tulyu, tužu] s. hueso; caña; tallo. Ru-
Sin 1 hulakyana, huklluyana. nakunapa, wiwakunapa aychata shayachik.
tukyana [tuxyana, tugyana] v. reventarse, Ñukaka chayrak mana tullu unkuyta charini-
erupcionar; brotar vegetales. Imatapash ni- chu.
napi churakpi sinchita uyarishpa rakiriy. 2. adj. flaco, raquítico. Shuk ima wira illak
Ninapi churashka lulunmi tukyarka. runa, wiwapash.
2. amz. despostillarse. Allpamanta rurashka Raymipika tullu wakratami wañuchirkakuna.
mankakunata ninapi kusakukpi wakinpi Sin. 2 irki, tsala, charki.
hutku, hutku tukushpa waklliriy. tullumpa [tulyumba, tulyuŋba] s. amz. varie-
Chay kallanaka nina ukupi churakpimi tuk- dad de rana comestible. Uchpa karayuk, tuta
yarka. tutalla kaparik, karata anchuchishpa mikuna
tula [tula] s. estaca. Sarata, purututa, lumuta kuwa.
tarpunkapak chakiman ñañuyachishka kaspi. Tullumpata mikunkapak aysamunimi.
Tulawan yana allpapi lumuta tarpuni. tullumpa [tulyumba, tulyuŋba] s. amz. pa-
2. amz. Palanca. Takana kaspi. lanca. Tankana kaspi.
Tulapi wakrata watakmi rini. Tullumpawanmi kay rumitaka kuyuchirkani.
tularina [tularina] v. derrumbarse. Yura, all- tulu [tulu] s. ss. saquillo, bolso. Shikrashina
papash pay munay tuñirishpa urmay. awashka.
Yapa tamyakpi allpa tularishka. ¿Mashna kullkipitak kanpa tulutaka katur-
2. erosionarse. Tarpuna allpa tuñirishpa tullu kanki?
allpa sakiriy. Sin. Wayaka.
Tarpuna allpa kunan wata tularishka. tulun [tulun] s. trueno.Tamyakuk pachapi
Sin. 1 tuñirina. puyupura takanakushpa sinchi uyarik.
tulana [tulana] v. amz. empujar árboles Hawa pachapimi tulunka uyarin.
para tumbar. Shuk yurata makiwan tankas- Sin. Kulun.
hpa urmachina. tumi [*tumi] s. variedad de cuchillo, como
Chay yurata tularkani. segur. Yantata chiktankapak antamanta ru-
2. S. barbechar. Allpata shuk kaspiwan rashka hillay.
ñutuy, aya kiwakunata anchuchishpa surkuy. Tumiwan aychata kuchuni.
Papa chakramantami kiwata tularkanki. tumpana [tumbana, tuŋbana] v. amz. tener
3. ss. amz. Hacer hoyos para sembrar el celos de alguien, celar. Shuktatak munanki
maíz. Sarata tarpunkapak allpata shuk kas- nishpa warmi kusawantin piñanakuy.
piwan hutkuy. ¿Imamantatak kanpa warmita ñukawan tum-
Sarata tarpunkapak nuyushka allpata tular- panki?
kanchik. tumpiki [tumbiki, tuŋbiki, dumbiki, duŋbiki]
tullik [tulyix] s. amz. tipo de pájaro. Yana s. amz. pájaro tucán. Suni kiruyuk, kunkapi
millmayuk, tullik tullik nishpa sachapi allpata millmayuk achkapura tantanakushpa purik
purik pishku. hatun pishku.
Kayna tamyakuk pacha tullikta rikurkani. Tumpiki pawakushpa patpata pampamanmi
tullpa [tulypa, tušpa, tulpa] s. fogón. Kimsa shitarka.

139
TUMPINA

tumpina [thumbina, thuŋbina] v. bo. apun- nina shimi.


talar. lmatapash ama urmachun nishpa shuk Saraguro llaktamanta María warmipa turimi
kaspita kimichishpa sinchiyachiy. shamunka.
Mishki muyuyuk yura ama urmachun nishpa turu [turu] s. lodo, barro. Api allpa, yakuyas-
tumpirkani. hka.
tunchi [tuŋči] s amz. una variedad de pá- Turupi urmarkani.
jaro. Witapi tunchi tunchi kaparik uchilla turuk [turux, turug] s. scs. gallina que
pishku. empolla. Lulunkunata ukllakuk atallpa.
Tunchi kapariktami uyarkani. Turuk atallpaka luluntami ukllakun.
tunchi [tuŋči] s. (mitología) amz. alma. Sin. Tuktuma.
Runa yuyaypi, runapa shunkuta shuk tuta turumanya [turumanya] s. planeta nep-
mikushpa purik supay. tuno. Intipa ayllupi tiyak rumpa.
Tunchi supay mana alli runapa shunkuta mi- turuyana [turuyana] v. enlodarse, emba-
kushka nin. rrarse. Mapayay, turupi yanayay.
tunkuri [tuŋguri] s. garganta, esófago. Mi- Wamraka mushuk churanata turupi turuyas-
kunata millpuk hutku, mikunata wiksa u- hka.
kuman yaykuchik hutku. Sin. Armarina, kawirina.
Yalli uhukpi tunkuri nanawan. tushuna [tušuna] v. bailar. Takishkakunapi,
tunsa [tuŋsa] s. amz. variedad de pez. Killu ishkantin, shukllapash sumakta kuyurishpa
karayuk, puyu ñawiyuk uchilla yaku aycha kushiyay.
Tunsata llikawan yakumanta hapini. Shamuy, ñukawan tushushun.
tuntu [tuŋdu] s. amz. tipo de pájaro. Tuntu 2. v. s. brincar. Hawaman pawarikshina ruray.
tuntu kaparishpa purik muru millmayuk uchi- Chay sarami kallanapi tushukun.
lla pishku. 3. insultar. Runata piñashpa kapariy.
Tuntu pishkutaka tukuykunami kamana kan- Wasiman mana utka chayakpimi tushurkani.
chik. Sin 2. Kushparina, 3 kamina.
tuñirina [tuñirina] v. derrumbarse. Yura- tuta [tuta] s. noche. Inti yaykushka pacha ki-
kuna hawalla suchuriy, allpa yapa tamyakpi pa, shamuk yana llantu.
tulariy. Kayna tuta Ambato kitimanta chayamurkani.
Sarata tarpuna allpaka ñami tuñirishka. Sin. chishituta.
Sin. Tularina. tutamanta [tutamanda] s. la madrugada,
tupana [tupana] v. encontrarse. Shukku- la mañana. Manarak allita punchayashpa
nawan ñanpi, wasipi maypipash tarinakuy. llantu llantu kak.
Mashi Juan Quito llaktapimi tuparka. Payakunaka tutamantapi rimanakunñami.
Sin Tarinakuna, tinkunakuna. tuta pishku [tutapišku] s. s. murciélago.
tupu [tupu] s. s. prendedor. Pachallina ama Pawashpa purik ukuchashina rikurik, tutaku-
urmachun nishpa tuksichina ñañu anta. napi wiwapa yawarta chumkak.
Mariaka mushuk pachallinata kullki tupu- Tuta pishkuka wakra yawarta, apyu yawar-
wanmi tupullin. tapashmi tsumkan.
2. medida, metro. Imakunapash chaypuralla Sin. mashu.
kashkata yacharinkapak rurashka. tutayana [tutayana] v. anochecerse. Inti
Chay allpata mashna kashkata yachankapak yaykukpi, puncha tukurikpi llantu paktamuy.
tuputa apamuy. Ñukapa wawkika paypa wasipimi tutayarka.
tupuna [tupu] v. medir. Imapash mashna tutipa [tutipa] s. amz. variedad de lagartija.
kashkata shuk hillaywan yachay. Waylla karayuk, puka kunkayuk, washa tu-
Allpata rantinkapak tupushunchik. llupi kashata charik, yurakunapi kawsak ha-
turi [turi] s. hermano de hermana. Warmi- yampishina.
kuna paypa yayamamapa kari churikuna Yalli suni tutipa ñanmi sirikurka.

140
TUZUYANA

Sin. Sacharuna. tapash mikuk uchilla pumashina wiwa.


tutu [tutu] s. sc. Caña hueca delgada; tubo. Tuwita hapinkapak chapakllami rini.
Hutkuyuk kaspi, sukusshina. Sin. Pantu.
Siwara tulluka tutumi kan. tuyaka [tuyaka] s. remanso. Purik yaku all-
tutuna [tutuna] v. snc. cargar a un bebé. paman yaykushpa hawalla kucha tukushka.
Llullu wawakunata apariy. Ñan pampapi tuyakakuna tiyarishka.
Llullu wawata shutichinkapak tutukuni. Sin. Walun.
tuwaman [tuwaman] adv. amz. boca abajo. tuylla [tuylya] s. segundo, en relación con el
Washata hawaman churashpa; wiksata, ña- tiempo, componente del minuto.
wita allpaman kimichishpa siriy. Shuk hayrika sukta chunka tuyllayukmi kan.
Yayaka wiksa nanaywan tuwaman sirikun. tuzuyana [tuzuyana] v. ss. encogerse,
Sin. uray sinka. achicarse. Ima kashpapash uchillayay.
tuwi [tuwi] s. amz. animal similar al tigre, Wamrapa churanaka tuzuyashkami.
denominado cabeza de mate. Yana millma- Sin. Wañurina, kintiyana, kuruyana, aysarina,
yuk, papayata, pukushka palantata, chiwilla- yaykurina, kichkiyana.

141
TS
tsala [tsala, tsalan, sala, čala, zala] adj. gruesa. Killu rikurik raku tiyu.
flaco, delgado, raquítico, desnutrido, pálido; Hatun mayumanta tsatsata surkurkanchik.
alto. Runakuna, wiwakunapash ima wira tsawata [tsawata] s. amz. tortuga terrestre.
illak; shukkunapika un-kushkashina tukushpa Sachapi kawsak charapashina.
tullukunapash rikurik. Tsawata allpapi llukan.
Raymipika tsala wakratami wañuchishka. tsiklla [tsixlya] adj. amz. recto; directo
2. Mestizo. Kastilla yawarwan runa yawar- (hacia una dirección). Shuk mana wistu, mu-
wan chakrurishka runakuna. kupash illak kaspi.
Tawka tsalami mana ñukanchikta riksinchu. Tawnarayku tsiklla kaspita rikushpa piti-
Sin.1 irki, charki, 2 laychu, mishu, misti. munki.
tsalak manku [tsalax manku] s. amz. tipo tsili anku [tsili anku] s. variedad de bejuco.
de pájaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak Shuk sukusshina ayllu.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak tsalak Yayaka tsili ankuwan ashankata awakun.
shutiyuk. tsilinkitsi [tsiliŋkitsi, tsilyikitsin] s. sc. va-
Tsalak manku pishkuta yuramanta pawa- riedad de lagartija. Shuk puzu ñañu palu.
chirkani. Tsilinkitsi intipi kununkapak llukshishka.
Sin. Tsalak tsalak. tsimpiyu [tsiŋbiyu] s. amz. planta medicinal
tsalakulun [tsalakulun] s. amz. variedad desinflamante. Hayak pankayuk, puka muyu-
de lagartija. Shuk yanawan wayllawan hawi- yuk, uchilla hampi suni yura.
rishka intipi kunuk uchilla hayampi, shuk llak- Tsimpiyu yuraka hampimi kan.
takunapi palu nishka wiwa. tsimukina [tsimukina] v. sc. Pestañear.
Tsalakulun intipi kunukushka. Ñawita ñalla ñalla sipuy.
tsalak tsalak [tsalax tsalax] s. amz. tipo Mapa ñawi ukuman yaykukpi kutin kutin tsi-
de pájaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak mukin.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak manku Sin. sipuna, kimllana, pimpirana.
shutiyuk. tsintsimpu [tsintsimpu] s. amz. Variedad
Tsalak tsalak pishkuta yuramanta pawachir- de planta ritual. Alli hampi yurami kan.
kani. Kay tsintsimpu yura yakuta upyashpaka
Sin. Tsalak manku. wamraka alli chakukmi tukun.
tsalanchuspi [tsalančuspi] s. zancudo. tsinzu [tsiŋzu, tsintsu] s. variedad de planta
Suni chaki chuspi. denominada tsinzu. Ashnak yuyu, wayras-
Tsalanchuspika ninantami kanin. hkata pichankapak kak.
tsalayarina [tsalayarina] v. palidecer; adel- Wayrashkata tsinzuwan pichaway.
gazarse. Imapash ñañulla tukuy. tsinzu [tsiŋzu, tsintsu] adj. amz. raquítico.
Wakraka mana mikushkarayku tsalayaris- Mana mikunata munak wawa, tullu, irki wiwa.
hkami. Tsinzu kakpimi kuchitaka mana
tsan [tsaŋ] adj. amz. inclinado, vertical. rantirkanichu.
Mana sikaypak urku, yura, imapash shayak Sin. Irki, tsala, charki, tullu.
kak. tsitsi [tsitsi] adj. arruga de la piel de los
Tsan urku kakpimi mana sikayta ojos. Ñawipi sipuyashka.
usharkanichu. Yayapa ñawika tsitsiyukmi kan.
tsatsa [tsatsa] s. amz. tipo de arena tsitsikina [tsitsikina] v. sc. pellizcar. Maki
142
TSUWAN

silluwan imatapash tipsiy. mana charik runa.


Wawapa makita ama tsitsikiychu. Runaka sachapi chinkashpami tsuntsu tuku-
Sin. Tipsiy. mushka.
tsiwi [tsiwi] s. sc. choclo maduro. Shuk Sin. wakcha.
pukushka chukllu ashtawan sumak mishki tsutsuk [tsutsuk] s. sc. Puñado. Imapash
kak. maki hunta.
Tsiwita akllashpa kamchanki. Sarataka tsutsuktami kurka.
Sin Kaw. tsutsukina [tsutsukina, tsuktsukina] v. sc.
tsiyampitsu [tsiyampitsu] s. amz. variedad estrujar, apuñar. Imatapash maki ukupi char-
de mono. Killu millmayuk, muru ñawiyuk, ishpa sinchita llapiy.
llushti chupayuk pukushka palantata tuta mi- ¿Imatatak lluki makiwanka tsutsukirkanki?
kushpa purik uchilla wiwa. 2. atar. Kipi shimikunata ñañu waskawan
Tsiyampitsu wiwaka tutakunapi purin. watay.
tsuklupuna [tsuglupuna, čukulpuna, tsulu- Mushuk shikra shimita watuwan tsutsuk-
puna] v. amz. enfriar líquidos. Shuk timpuk ishka.
yakuta shuk pillchiwan wishishpa, achka Sin. 1 lutsana, llapina, 2 wankuna, watana.
kutin chiriyankakama talliy. tsutu [tsutu, soto] s. scs. Amarrado en las
Apita shuk pillchiwan utkalla chiriyachun tsu- puntas de un pañuelo; nudo. Pintu manyaku-
klupunki. napi ashalla watashkami.
2. agitar. Timpuk yakuta shuk kaspiwan chi- Yayaka rantishkakunata tsututa rurashpami
riyachinkapak kawina, kuyuchina. aparin.
Allkupa mikunata tsuklupurkani. tsutuna [tsutuna] v. sc. Amarrar, anudar (las
tsumkana [čumkana, tsumgana, sumkana, esquinas de mantel o pañuelo). Tsututa
suŋgana] v. chupar, absorber, succionar. ruray.
Ima yakutapash shimiwan chuchukshina ru- Kullkitaka pintupimi tsutuni.
rashpa llukshichiy. tsuwan [tsuwaŋ] s. amz. ave denominado
Llullu wawaka yarkaywan chuchuta tsum- guajalito. Amsa puka millmayuk, yura hut-
kan. kupi, kuruta mikushpa purik pishku.
tsunzu [tsuŋtsu, tsunzu] adj. andrajoso; Tsuwan pishkuta chay kaspi hutkupi tiya-
pobre. Piti, piti, lliki, lliki churanakunata chu- kurka.
rarishka runa; allpata, kullkita, imatapash

143
U
uchilla [učilya, učiža, učuylya, ičuklya, ičila, Karuman rishpaka uka timputami kukayus-
utila] adj. pequeño. Mana yapa hatun, mana hpa apanchik.
yapa suni, mana raku. ukku [ukku, ukun] s. cuerpo. Tulluntin
Uchilla allpata charishkamanta mana maypi yawarnintin tukuy tiyak aycha.
tarpuyta ushanchik. Sinchi ukkuta charinkapakka yuyuta mikuna
2. Niño. Chayrak wiñakuk wamra. kanchik.
Uchillakunaka maypipas pukllan. Sin. aycha, ukun.
Sin. 1 Chusu, wawa, hamchi, ñutu; 2 wamra, ukllana [uglyana, ugžana] v. abrazar. Rikra-
wawa. wan kunkapi, imapi kashpapash muyuchis-
uchpa [učpa, ušpa, učupa, učufa] s. ceniza. hpa hapiy.
Kaspikuna rupashkamanta puchuk kuta. Ñukapa warmitaka kuyaymanta ukllani.
Tullpapi achka uchpa tantarirka. 2. empollar. Wawa pishkukuna llukshichun
2. adj. gris. Yanawan yurakwan chapukpi nishpa, lulunkunapa hawapi mama pishku-
llukshik tullpu. kuna siririy.
Uchpa tullpuyuk katanata awachikmi rini. Ñukapa atallpaka chunka ishkay lulunta uk-
uchu [uču] s. ají. Puka, killu, waylla llakun.
tullpuyuk, hayakyachik, mikunakunapi uksha [uxša, ugša, uksa] s. paja blanca.
churashpa mikuna muyu. Wasikunata katana panka, urkukunapi wiñak.
Chiri pachapika mikunata uchuwan cha- Urkupika achka ukshami wiñan.
pushpa mikuyka sumakmi. 2. amz. variedad de hoja para cubierta de
uchukutak [učukutak] s. sn. pájaro solita- casas. Wasikunata katana hatun panka.
rio, pájaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla Sachamanta apamushka ukshawan wasita
kaskuyuk pishku. katakunchik.
Uchukutak pishkuka tutamantapimi sinchita uku [ukhu, uku] adv. interior; debajo de.
takin. Tukuy harkashka chawpipi sakirik.
Sin. chiwillu. Puñuna ukuka washaman sakirin.
uchutikan [učutikan] s. (mit.) amz. ser mí- 2. s. cuarto. Wasikunapi pirkakunawan har-
tico. Tamya punchakuna hatun yura ankuku- kashka kuchukuna.
napi makanawan takashpa purik supay. Ñukapa kawsana ukuka kunukllami kan.
Machashka purikpika uchutikanmi rikurin. Sin. 2 Pitita, killi.
uchuna [učuna] v. comer colada. Yanushka ukucha [ukuča] s. ratón. Ñañu sinkayuk,
kachiyuk apita mikuy. uchpa millmayuk, suni chupayuk, sarata
Raymiyuk wasipi uchurkani. mikuk uchilla wiwa.
uhu [uxu] s. tos. Kunkata shikshichishpa Ukuchaka sara tuluta hutkushpami mikus-
hapik unkuy, kunka unkuy. hka.
Kayka, uhu chinkachik hampimi kan. ukumpi [ukumbi] s. amz. culebra subterrá-
uhuna [uxuna] v. toser. Uhuy unkuy nea. Shuk killuwan, yanawan, pukawan
hapishkapi uhu uhu kapariy. hawirishka mana kanik machakuy.
Ñukapa wawata lumarisu hapikpi sinchita Ukumpi machakuy rikurikpika mana man-
uhukun. charinachu kanchik.
uka [uka] s. oca. Mishki mashuwashina, ukun [ukun, ukku] s. cuerpo. Tulluntin
allpa ukupi pukuk muyu. yawarnintin tukuy tiyak aycha.
144
UPALLA

Sinchi ukunta charinkapakka yuyuta mikuna unay [unay] adv. hace mucho tiempo. Suni
kanchik. pacha, achka pacha yallishka.
Sin. aycha, ukku. Llaktamanta ñuka llukshishkaka unaymi kan.
ukunchina [ukunčina, ukunči, ukunča] s. unayana [unayana, uniyana] v. demorarse,
refajo, debajero. Ukuman churana ñutulla tardarse. Mayman rishpa achka pachata sa-
anaku. kiriy.
Waynaka ukunchinata awakun. ¿Imamantatak achkata unayarkanki?
ukuy [ukuy] s. amz. hormiga comestible. Mi- unaylla [unaylya] adv. hace un momento.
kuna añanku. Mana yapa unay ninkapak shimi.
Ukuy añankutaka kamchashpami mikunchik. Paypa wasiman paktay unayllapimi sha-
ullawanka [ulyawaŋga, ilyawaŋga] s. galli- murka.
nazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpa- Sin. Unaynik.
yuk pishku. unaynik [unaynik] adv. hace un momento.
Ullawankakunaka ashnak ismushka aycha- Mana yapa unaylla ninkapak shimi.
kunata mikushpa anchuchin. Paypa wasiman paktay unaynikpimi
Sin. Ushku. shamurka.
ullkana [ulykana] v. hilar a mano. Makiwan- Sin. Unaylla.
lla puchkay. unku [uŋku] s. especie de túnica, camisa,
Yayaka millmata ullkakun. camiseta. Ukkuta killpankapak rikra illak chu-
ullu [ulyu, užu] s. pene. Yumankapak, is- rana.
hpankapakpash kari charishka ankushina Kanpa unkuta takshashpa intipi chakichikun.
aycha. Sin. kushma.
Ullutaka rikurayanami kan. unkurawa [uŋgurawa] s. na. variedad de
uma [uma] s. cabeza. Sinka, shimi, ñawi, palmera. Chuntashina kashpapash kasha
rinri, akchata runakuna charina kuska. illak, achka yana muyuta aparik, muyuta, yu-
Runakunapa wiwakunapa ñawikunaka uma yutapash mikuna, sachapi wiñak yura.
ñawpapi rikurin. Akchata unkurawa wirawan armakpika su-
umana [umana] v. engañar, embobar. Pan- maktami wiñan.
tata, mana kikintak, llullashpa rimay. Sin. Shiwa.
Hampi katuk runami umarka. unkushka [uŋguška] adj. enfermo. Mana
Sin. pantachiy. alli kay, unkuy hapishka runa.
umu [umu] s. sacerdote. Pachakamakmanta Unkushka runata hampina wasiman pushar-
yachashpa rimak. kani.
Inka pachapi, inti raymipika umukunalla hu- unkuy [uŋguy] s. enfermedad. Runakuna-
chakunata kurka. ta, wiwakunatapash ukkuta wakllichik nanay.
umutu [umutu] adj. enano. Mana hatun wi- Ñukapa wakrata unkuy hapishpa wañuchir-
ñashka runa. ka.
Umutu runaka achkatami pukllak kan. unkuna [uŋguna] v. enfermarse. Ñu-
Sin. Hatak, antsala, uchilla. kanchikpa aycha nanaywan kay.
unancha [unanča] s. bandera, emblema. Ñukapa warmika achka chirimanta unkurka.
Rikuchinkapak nik. Ecuadormanta Kichwa upa [upa] adj. mudo, bruto, idiota. Shuk
runakunapa unanchaka kimsa llimpiyukmi mana rimak runa.
kan: puka, yurak, yana. Yaya kashpa, mama kashpapash unkuywan
unanchaywasi [unančaywasi] s. colegio kakpika wawaka upami wacharin.
secundario. Chunka pata yachashka kipa ya- upalla [upalya, upaža] adv. en silencio, si-
chay wasi. lenciosamente, calladamente. Chulunlla kay.
Ñukapa churika ñami unanchaywasiman Ama allku hatarichun, upalla llukshinki.
rirka. Sin. Chulunlla.

145
UPALLANA

upallana [upalyana, upažana] v. callarse. Sin. Uraykuna.


Mana rimana. uraykuna [uraykuna, urayguna, urayxuna,
Ima yuyaykunata rimashkata alli hamutanka- urikuna, urixuna, uriguna, igruna] v. bajar,
pakka upallanchik. descender, apearse. Hawamanta, patakuna-
Sin. Chunyana. manta, wiwakunamantapash allpaman sha-
upayana [upayana] v. enmudecerse, em- yariy.
bobarse, anonadarse. Mancharishkashina Payka, Quito llaktamanta apiwpi shamushpa,
sakiriy. shaykushka uraykun.
Wawaka raymipi supaytukushka runata ri- Sin. Urayana.
kushpaka upayan. uray sinka [uray singa] adv. amz. boca
2. amortiguarse. Chaki, makipash nitishka, abajo. Washata hawaman churashpa; wik-
llapishka kashpa wañushka aychashina sata, ñawita allpaman kimichishpa siriy.
tukuy. Ruku yayaka nitkashpa uray sinkami ur-
Mana alli antawapi tiyashpa shamukpi chaki marka.
upayashka. Sin. tuwaman.
Sin. 1 Muspayana. uritu [uritu] s. amz. lora. Waylla patpayuk,
upina [upina] v. ss. copular, hacer el amor, uritu uritu nishpa kaparik arawshina hatun
tener relaciones sexuales. Kariwan warmi- pishku.
wan yumanakuy. Uritu pishkuka sumaktami paypa shutita ta-
Warmi unkushka kakpimi mana upirkanichu. kishpa yurapi tiyakun.
Sin. Yukuna, yumana. urku [urku] s. cerro, monte, montaña, colina,
uputinti [uputiŋdi] s. amz. alacrán. Shuk a- volcán, loma. Allpa hatunta hawaman kurpa-
pankurashina, sinchi millay tuksinayuk hatun yashka.
kurushina. Kay urkuka Chimborazo shutiyukmi kan.
Uputinti may ukkupipash tuksishpa urmarina [urmarina] v. tu. decaerse, mar-
kanikpika aychaka ñapash punkin. chitarse. Wañunalla, champayashka tukuy;
upyanayana [upyanayana, upinayana] v. yurakuna wañuriy.
tener sed, tener ganas o deseos de beber Kay sisakunaka yaku illaymanta urmarishka.
algo. Ñukanchikpa aycha yakunayay. 2. tu. avergonzarse. Pinkaymanta ñawi pu-
Pukllashpa shaykushka kipaka yakuta upya- kayay, uma kumurishpa sakiriy.
nayan. Llulla runaka tukuyta chimpapurakpika urma-
upyana [upyana, upina, ufiana, uphiana, rirka.
uxyana] v. beber, tomar líquido. Yakuta, as- Sin. 1 Wañurina, ankuyana, champayana; 2
wata imatapash shimimanta wiksaman hun- pinkarina.
tachiy. urmana [urmana, řumana] v. caerse. Ha-
Achka shaykushka kipaka aswata upyan- wamanta urayman shitarina.
chik. Kapuli yuramanta urmarkani.
uray [uray, ura, uri, urin] adv. abajo. Hawa- urpi [urpi, urpay] s. tórtola. Uchpa patpayuk,
manta allpaman sakirik, urku umamanta urku puka chakiyuk, allpata purik, hawatapash pa-
chakiman sakirik. wak pishku.
Kikinpa tarpuna allpaka uray waykupimi sa- Puna suyupika ñawpakunaka illapawanmi
kirin. urpikunataka hapikkuna karka.
2. s. declive. Ima pampapash waykuman uru [araña] s. araña. Achka makiyuk, allpa
sirik. hutkukunapi, wasi kuchukunapi, llikata paypa
Ñukapa ayllullaktaka uray allpami kan. sikimanta llukshik puchkawan awashpa kaw-
urayana [urayana, uriyana, uryana] v. s. sak kuru.
bajar, descender. Urkumanta pampaman riy. Uruka wasi patakunapi llikatami rurashka.
Wawakunaka sumakta kushiyashpa urayan. usa [usa] s. piojo. Mana armakpika akchapi

146
UTURUNKU

kawsak, pilisshina mirarik. shuk llaktakunapika inti anka nishka.


Wamrapa umapika ñami usa huntashka. Usturiw pishkuka sara chakra hawapimi
usana [usana] v. despiojar. Usakunata uma- paypa shutita takishpa wampurayakun.
manta anchuchina. Sin. Inti anka.
Paypa mamami wawataka usakurka. usuchina [usučina] v. amz. derrochar, des-
ushay [ušay] v. poder, ser capaz de... Ima perdiciar. Achka murukuna pukukpi mana
llamkaytapash rurayta utipana. wakaychishpa usu usu mikuy.
Allpata wachuy punchapika minkata ruray Achka muru pukukpika ama usuchinkichu.
ushanchik. usun [usun] s. ciruela, capulí. Mishki muyu-
ushku [ušku] s. amz. gallinazo. Ismu aycha- yuk, pukayashpa, yana tukushpa muru.
kunata mikuk, yana patpayuk, llushti umayuk Cañar llaktapika mishki usunmi pukun.
pishku. Sin. kapuli.
Ushkuka ushu wañushkata mikukun. usuna [usuna] v. amz. abundar. Muyukuna,
Sin. Ullawanka. mikunakuna, churanakuna, imakunapash
ushpitu [ušpitu] s. amz. variedad de ve- achka tiyay, achka tukuy.
nado. Uchpa millmayuk uchilla taruka. Ñukapa chakrapi achka palantami usukun.
Ushpitu wiwaka sacha ukullapimi kawsan. Sin. kamana, nanakllakana.
Sin. Taruka. usu usu [usu usu] adv. despercio, malver-
ushu [ušu] s. burro, asno. Kipikunata aparik, sación. imapash ñapash tukuchik.
mana runakunapa mikuna aychayuk wiwa. Wawaka tantataka usu usumi mikurka.
Kiwakunata ushupi apachishpa llaktakuna- usyay pacha [usyay pača] s. verano.
pika wiwakunaman karanchik. Rupay killakunami kan. Tamyaka manallatak
ushukullin [ušukulyin] s. na. variedad de tiyanchu.
culebra. Pala aychayuk, ismu panka ukupi Usyay pachapimi murukunata pallanchik.
sirik millay machakuy. Sin. Inti pacha.
Ushukullin kanikpika wañunallami kan. utipana [utipana] v. amz. poder, ser capaz.
Sin. Pushllu. Imatapash rurayta ushay.
ushun [ušun] s. amz. planta silvestre. Ima Wawakunaka imata rurankapakpash yapa
yurapash mana tarpushka muyumanta utipanmi.
wiñak. Sin. Ushana, tukuna.
Chinika ushun yurami kan. utka [utka, uxta, ugta, utixa, utya, uča] adv.
Sin. Chas, wala, purun, iñil. rápido, pronto, breve, apurado. Mana una-
ushushi [ušuši, uši] s. hija. Yaya, mamapa yay, wayrashina imatapash ruray.
warmi wawa. Ñalla tamyanka, wasiman utka shamuy.
Kanpa ushushika kunan punchakunaka Sin. Ninanta.
hatun pushak warmimi tukushka. utkana [utkana, uxtana, utixana, ugtana, ut-
ushuta [ušuta] s. sandalia, zapato. Kara- yana, učana] v. apurar, acelerar, hacer con
manta, shukkunamantapash, chakipi chura- rapidez. Imatapash mana unayashpa ruray.
rinkapak rurashka. Tukuy minkapi llamkakkuna utkashunchik.
Paypa yurak ushutami churakuni. utku [utku] s. algodón. Yurak millmashina,
uspun [uspun, puzun, pusun] s. s. panza. yurapi pukuk, puchkashpa churanakunata
Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak mikus- awana yura millma.
hka tantarina hatun chunchulli. Utku churanakunami ñukanchikpa ukkun-
Wakra uspunta yanunkapak rantiklla rini. pakka alli kan.
Sin. pusun. uturunku [uturunku] s. tigre. Misishina riku-
usturiw [usturiw, usturyu] s. na. variedad rik, muru millmayuk, yurapi, hutkupi puñuk,
de gavilán. Usturiw usturiw nishpa takik, inti aychallata mikuk sacha wiwa.
punchakuna hawapi wampurayak pishku, Sachakunallapimi uturunku wiwaka kawsan.
147
UYA

uya [uya] s. ss. cara, rostro, faz. Runaku- atender. Shukkuna rimashkata rinriwan
napa, wiwakunapapash ñawipi, ñawpa kak. hapiy.
Urmashpami uyata chukrirkani. Ñuka rimashkata uyapanki.
uyana [uyana, xuyana] v. oir, escuchar,

148
W
wachansu [wačaŋsu, wačaŋsi, ačaŋsu] s. wachariy.
amz. maní del monte. Hatun sacha yura, in- Waka wirpa kashpaka hampichinami kanki.
chikshina muyuta aparik, chay muyu kam- Sin. 1 chulla, 3 wantukshimi.
chashpa mikuna. waka [waka] s. lugar u objeto sagrado,
Wachansu yurataka mana pitinachu. tumba antigua, dios familiar. Ñawpa pachapi
wacharina [wačarina] v. nacer. Mama- wañushka apukunata pampana ukukuna.
wiksa ukumanta llukshina. Ñawpa yayakunaka wakapimi Pachakamak-
Ñukaka Latacungapimi wacharirkani. taka mañak karka.
Sin. Pakarina. wakamayu [wakamayu, wakamaya] s.
wachana [wačana] v. sns, amz. dar a luz, amz. guacamayo. Uritushina killu, ankas,
alumbrar; parir; poner huevos. Maykan war- puka patpayuk hatun pishku.
mikuna wawata wiksa ukumanta llukshichiy. Anti suyupika wakamayu urkukunami tiyan.
Kanpa paniwa ¿ñachu wawata wacharka? wakar [wakar] s. garza. Sunilla yuraklla
Sin. 1 pakarichina, mirachina. kunkayuk kultashina pishku.
wachi [wači] s. amz. lanza. Challwakunata Wakarkunaka kucha manyapi purin.
tuksinkapak rurashka kaspi. wakarina [wakarina] v. sc, amz. oxidarse.
Ñawpa yayakunaka wiwata wañuchinka- Antakuna, hillaykuna tamyawan, yakuwan is-
pakka wachitami charirka. muriy.
2. flecha, saeta. Wiwakunata wañuchinkapak Antawaka mana purishpami wakarirka.
rurashka kaspikuna. wakana [wakana, waxana] v. llorar. Llaki-
Pishkukunataka wachiwanmi hapin. manta, nanaymanta ñawimanta wiki talliriy.
wachi [wači] s. amz. tejón. Suni ñañu sin- Wawaka nanaymantami achka wakarka.
kayuk, achkapura purik, sacha wiwa. 2. v. emitir voces o sonidos los animales. Wi-
Wachi purikukta rikuni. wakunapa kapariy.
wachu [waču] s. surco. Allpapi yapushka Wakrami achkata wakarka.
shuk ñanshina rikurik. wakayana [wakayana] v. s. desigualarse.
Sarataka wachuta katishpa tarpunki. Imakunatapash chullayachiy.
2. fila, hilera; línea. Imatapash shukpa Awashkakunaka ñami wakayashka.
washa, shayarishka kak. wakaychina [wakayčina, wakičina] v. guar-
Purututapash wachuta katishpami tarpunki. dar, ahorrar, conservar. Mikuna kakpi, kullki
Sin.1 rawa. kakpi, imatapash kipa punchakunapak nis-
wachuna [wačuna] s. surcar, hacer surcos. hpa allichiy.
Allpapi yapushka shuk ñanshinata ruray. Kay papa muyuta tarpunkapakmi wakaychi-
Sarata tarpunkapak ka wachunchik. kuni.
Sin. Rawana. Sin. Allichina.
waka [waka] s. s. desigual. Imakunapash wakcha [waxča, waxču] adj. s. pobre. All-
chulla chulla churashka, mana alli pitishka. pata, kullkita, imatapash mana charik runa.
Llachu payayashpaka wakami tukurka. Juan mashika wakcha kashpami mana ya-
2. adj hendido, agrietado. Shuk hutku hutku chana wasiman rirkachu.
tukushkakuna, mana alli pirkashkakuna. 2. viudo, -a. Wañuskamanta shuk kari warmi
Waka pirka kuchupi llachuka sirikun. illak sakirik, shuk warmi kusa illak sakirik.
3. adj. sc. labio leporino. Shimikara llikishka Warmi wañuymanta wakchalla tukurkani.
149
WAKIN

3. huérfano, animal o persona. Yaya, mama rishpa yawarta chumkak.


illak runa, wiwapash kak. Ñukapa chankapi waku llutarishka.
Wawaka yayamama wañukpimi wakcha Sin. Tillimanku.
kan. wakuyashka [wakuyaška] adj. bo. tusa
Sin. 1 tsuntsu, llachapa; 2 sapalla. sin choclo. Chukllushinalla kak, muyu illak
wakin [wakin] det. algún, -no, -a. kurunta.
Ashalla kashkata achiklla rikuchik. Tawka wakuyashka sarakunata kuchikuna-
Wakin wawaka mana unkushkachu. man shitamuni.
wakllichina [waglyičina, wagličina, wa- wal [wal] s. amz. variedad de pez grande
xžičina] v. violar, hacer daño, deteriorar, con dientes, similar al bocachico. Kiruyuk
dañar. Imatapash alli kakmanta mana alliman hatun challwa.
tikrachiy. Kayna punchaka wal kusashkata mikurkani.
Mamallaktata pushakkunaka kamachiytami Sin. Kiruyuk.
wakllichin. wala [wala] s. planta silvestre. Ima yurapash
wakllina [waglyina, wagžana, waglina] v. mana tarpushka muyumanta wiñak.
dañar Imapash alli kashkamanta kipa mana Kay chakrapika wala papa wiñashka.
alli tukuy. Sin. Chas, ushun, purun.
¿Ima nishpatak wakllirikunki? wala [wala] s. sc. surcos muy apegados.
Sin. Challana. Llutariklla wachukunata rurashka.
wakra [wagra] s. ganado vacuno. Llamata Wala wachuta allichikuni.
yalli hatun kachuyuk, warmika ñuñuta kuk Sin. waru.
wiwa. walak [walax] s. sc. calabaza tierna cor-
Allpata rantinkapak wakrata katunkapak tada. Manarak pukukllapitak pitishka zampu.
rirka. Walak zamputa kuchiman karani.
waksa [waxsa, wagza] s. variedad de lagar- walampariw [walambariu, walaŋbariu] s.
tija. Shuk hatun raku palu. im. (mit.) tipo de arco iris, ser mítico referente
Wawaka waksa paluwanmi mancharirka. a la sexualidad. Pakchakunapi tiyak kuychis-
waktarina [waxtarina] v. rozarse, golpe- hina, warmikunata hapishpaka wiksayuk
arse, tropezarse. lmapipash takariy. sakik; karikunata hapishpaka shikshi unkuyta
Yayaka tutapi shamukushpa yurapi wakta- hapichik aya.
rirka. Kakakunapi, pakchakunapipash walampa-
Sin. takarina. riwtaka rikurkanchik.
waktaway [waxtaway, wastawi] s. amz. ga- walinyana [walinyana] v. oscilar, balancearse.
vilán que se alimenta de culebras. Waktaway Ima kashpapash kayman chayman kuyuriy.
waktaway nishpa kaparik anka, machakuyta Wamrakunaka pukllay pachapika achkatami
mikushpa kawsak. walinyakun.
Waktawayka machakuytami mikukun.
waktana [waxtana, waktana, wagtana] v. s. wallinku [walliŋku] s. s. conejo. Shuk llak-
golpear; pegar. Makiwan, kaspiwan takay. takunapi kunu shutiwan riksishka wiwa.
Mamaka chakishka tawrita muyu lluk- Wallinkuta sumakta kusashpa mikurkanchik.
shichunmi waktan. Sin. Kunu.
2. amz. talar, rozar. Kipa hatun muruta ku- wallka [walyka, walka, waška] s. collar,
chunkapak, uchilla yurakunata pitiy. cuentas de collares. Warmikuna kunkapi
Payka lumuta tarpunkapak nishpa yuraku- aparina.
nata waktarka. Warmi yachachikka killu wallkata churarin.
Sin. 1 takana, 2 kuchuna, tulana. Sin. mullu.
waku [waku] s. amz. variedad de garrapata wallpa [walypa, wašpa] s. ss. gallina. Ayl-
pequeña. Uchilla añankushina aychapi lluta- luwan kawsak, kishapi lulunta wachak hatun
150
WANKURINA

pishku. wampuna [wambuna, waŋbuna] v. s. nave-


Kullkiyukman mana wallpata kurkanichu. gar, nadar, flotar. Runa kashpa, ima kashpa-
Sin. Atallpa. pash yaku hawapi chutariy.
wallu [wažu , waly u] s. cántaro. Shuk Hatun yakupi wampurkani.
mankashina, puntushina rinriyuk. 2. volar. Ima pishkukuna, ankakuna hawata
Ñawpa yayakunaka wallupimi aswataka paway.
karakkuna karka. Chay yuramantaka ñami pishkuna wam-
waluk [walux] adj. ropa sucia. Mapayashka purka.
churanakuna. Sin. 1 waytana; 2 pawana.
Waluk churanaka unkuytami katichin. wamra [wamra, waŋra, wambra, warma]
walun [walun, walu] s. amz. gusano que adj. adolescente, muchacho. Sukta watayuk-
produce abscesos en animales. Wiwakuna manta, chunka ishkay watayukkama runa.
aychapi chupushina rurashpa wiñak kuru. Chay wamraka ñami sawariyta munan.
Sin. Mara, warma.
Chitapa washa tullupi walun wiñashka. wanaku [wanaku] s. s. variedad de llama.
Chantazushina, llamashina wiwa.
walun [walun, walu] s. sn. charco. Allpapi Perumanta shuk wanakuta apamuni.
kuchashina yaku tantarishka. wanchaka [waŋčaka] s. ss. raposa.
Kuchikunaka walunpimi sinkurin. Uchilla allkushina, akllashpalla mikuk, mishki
2. sn. remanso. Mana sinchita purik yaku. aychayuk wiwa.
Walun yakuta purimuni. Sara chakrapimi wanchakataka allkuwan
Sin. 1 hita, kucha, punza; 2 tuyaka. hapirkanchik.
wamak [wamax] s. amz. caña guadúa. Ña- Sin. Chucha, sinik.
ñu pankayuk, kaspipi kashayuk, sukusshina wanka [waŋka] s. palanca. Tankana kaspi.
achkapura wiñak, kinchata wasita rurana Wasi kaspita wantunkapak wankakunata
yura. markamukmi rini.
Wasita rurankapak wamakta apamuni. 2. amz. bastón o remo para impulsar canoas.
waman [waman, guaman] s. gavilán, hal- Tawnarishpa wampupi tankashpa purina
cón. Shuk atallpashina hatun pishku, mallta kaspi.
chuchita, urpita mikuk. Shuk llaktakunapika Wamputa wankawan tankashun.
anka shutiyukmi. Sin. 1 tula, 2 tawna.
Waman chuchita ama mikuchun kaparinki. wankana [waŋgana] s. amz. jabalí.
wamintsi [wamintsi, waminsi, waminči] s. Sachapi kawsak hatun kuchishina wiwa.
sn. planta medicinal de flores rosadas. Wankana aychata yanunkapak hapimuni.
Rupay unkuyta hampinkapak uchilla yura. wankar [waŋkar] s. tambor. Piruru kaspipi
Wamintsi yakuwan rupak unkuyta hampirini. wiwa karata pillushka, takinkapak wik-
2. adj. sn. fucsia, rosado, lila. Shuk pukalla sashina rikurik.
rikurik tullpu. Wankarpi takishpa tushunchik.
Pachallinataka wamintsi tullpuwan tullpuni. wankana [waŋkana, waŋgana] v. levantar
wampu [wambu] s. barco. yakuta, mayuta haciendo palanca. Imatapash kaspikunawan
purina. hawayachiy.
Puna runakunaka wampukunapi purik karka. Urmashka antawata llukshichinkapak wan-
wampula [wambula, waŋbula] s. amz. árbol kashunchik.
de madera incorruptible para construcciones. wanku [waŋgu] s. atado, carga. Imatapash
Wasi chakikunata rurakpi, achka watata watashpa kipishinata rurashka.
mana ismuk kaspi. Wasichinkapak sacha panka wankuta rurani.
Wampula wasi chakika pichka chunka wa- wankurina [waŋgurina] s. amz. amonto-
tata charin. narse, aglomerarse. Rikunkapak, uyankapak

151
WANKUNA

achka runakuna tantariy. piñariy.


Marka pushak rimashkata uyankapakmi Yankamantaka ama wañuriychu.
wankurishun. 2. marchitarse. Ima yurakuna, kiwakuna cha-
Sin. Waykana, tantanakuna. kirinkapak kallariy.
wankuna [waŋguna] v. atar, amarrar, liar. Kay sisaka ñami wañurishka.
Imakunatapash pillushpa watay. 3. encogerse, achicarse. Awashkakuna uchi-
Raku kulluta yantapak wankurkani. llayay.
Sin. Tsutsukina, sipuna. Ñukapa punchuka takshakpimi wañurirka.
wanlla [waŋlya, wanža] adj. producto óp- Sin. 2 ankuyana, urmarina, 3 kuruyana, kin-
timo. Alli, hatun, sumak mikuna murukuna. tiyana, tuzuyana.
Wanlla papata apani. wañushka [wañuška] adj. s. mortecina.
2. reserva de alimentos que se lleva. Raymi Runapash, wiwapash kawsayta mana charik.
wasikunapi mikunata karakpi wakaychishpa Ushkukuna wañushka wakrata mikurka.
kikin wasiman apana. 2. muerto, difunto, cadáver. Kawsay illak.
Sara pallaypika wanllatami hapirkani. Unkuywan wañushka wiwataka mana miku-
3. s. bulla, griterío. Amsa amsa rimay. nachu.
Makanakuypika wanllallami uyarin. Sin. 1 ismu; 2 aya.
wanllana [waŋlyana, waŋžana] v. guardar wañuna [wañuna] v. morir, fallecer, apagar.
comida para llevar. Mashipa wasipi Kawsay tukuriy.
karakushka sumak mishki mikunata wasiman Llullu wawaka sipik uhuwanmi wañurka.
apay. wañuy [wañuy] s. muerte. kawsay pitirik
Sisa tiyaka atallpa raku aychata churiman pacha.
wanllamurka. Wañuyka tukuy kawsakkunapak chayan.
wantuk [waŋtux, wantug, wantu] s. floripon- Sin. pitiriy.
dio. Killu, yurak sisayuk, unkuyta pichashpa wapsi [wapsi] s. vapor; atmósfera. Allpa-
hampina yura. manta lluksik samayshina, yakulla samay.
Wayrashka unkuyta wantukwan picharkani. Tamyashka kipa, intikukpika wapsi rikurin.
wantuk shimi [waŋtug šimi] adj. labio lep- wara [wara] s. pantalón. Siki tullumanta
orino Llikirishka shimi wacharik wawa. chakikama ishkay tutuyuk churana.
Kay wawaka wantukshimi wacharirka, ku- Inka pachapika warata churankapakka wa-
nanka ñami alliyashka. rachikuy raymita rurak kashka.
Sin. Waka. warak warak [warak warak] adv. sc. de
wantuna [waŋduna, wiŋduna] v. llevar en mal humor. Piñarishpalla rimak.
camilla. Kawitushina rurashpa chay hawapi Mana yachashkamantami warak warak ya-
imatapash churashpa apariy. chachinki.
Unkuywan wañushka wakrata allpa utkuman waranka [waraŋga] num. mil. Chunka
wanturkanchik. kutin patsakyashka.
wanu [wanu] s. abono. Tukuy wiwakunapa Waranka kullkita mana charinichu, chay-
isma. manta mana rantinipashchu.
Yapushkapi churankapak wanuta ñutukuni. waranku [waraŋgu] s. hojas de árbol medi-
waña [waña] s. tipo de mosca. Shuk cinal para lavar el cabello. Uchilla pankayuk,
chuspi. pankapi hampita charik, umata mayllankapak
Wañakunaka kupakunapi tantarin. alli yura.
wañuchina [wañučina, wančina] v. matar, Warankuwan akchata mayllani.
asesinar. Pikunatapash kawsayta kichuy. An- 2. planta con vainas similar al chocho, útil
tawa llapishpa allkutaka wañuchirka. para curtir el cuero. Tawrishina rikurik yura,
wañurina [wañurina] v. enojarse, morirse wiwa karakunata chakichinkapak kak.
de iras. Imamantapash shunku ukupi sinchita Warankuwan llama karata amukyachini.

152
WAWA

warapu [warapu] s. jugo fermentado de Wasipunku allpatalla charini.


caña de azúcar Pukuchishka puskuk wiru waska [waska] s. soga. Imatapash watan-
yaku. kapak puchkata, chawarta pilluchishpa ruras-
Minkapi warapu yakuta upyashkani. hka ankushina.
warkuna [warkuna] s. colgar. Imatapash Waskata rantinkapak kullkita mutsuni.
wallinyachishpa, wayunkatashina churay. Sin. Kawchu.
Takshashka churanata warkukuni. waska [waska] s. amz. bejuco. Tukuy
warma [wama] adj. adolescente, mucha- sachapi rikurik ankukuna.
cho. Sukta watayukmanta, chunka ishkay Kay waskataka sachamanta apamuni.
watayukkama runa. Sin. Anku.
Chay warmaka ñami sawariyta munan. wata [wata] s. año. Chunka ishkay killayuk
Sin. Mara, wamra. pacha.
warmi [wami] adj. mujer, hembra. Wiksa 1533 watapimi Ataw wallpakta wañichurka.
ukupi wawata wiñachiy ushayta charik. watawata [watawata] s. amz. salaman-
Chay warmika yachachikmi kan. quesa Mawka wasikunapi kawsak tsalakulun
2. s. esposa. Sawarishka warmi kak. tupu uchpa karayuk hayampishina.
Juanchupa warmika ¿ima shutiyuk kan?. Chay shitashka wasipika manchanayakta
waru [waru] s. sc. surcos muy apegados. watawataka mirashka.
Llutariklla wachukunata rurashka. watana [watana] v. amarrar, maniatar. Imat-
Waru wachuta allichikuni. apash waskawan pilluchishpa churay. Ku-
Sin. wala. chita kiwapi watarkani.
warwar [warwar] s. s. zumo del floripondio. watu [watu] s. s. cordel, cadena. Imatapash
Wantuk yaku. watankapak ñañu waskashina rurashka.
Pampa unkuyta warwar yakuwan hampirini. Wawa kuchita watankapak shuk watuta apa-
was [was] interj. amz. hojas y yerbas rese- munki.
cas convertible en polvo. Kiwakuna, wayta- 2. ss. especie de pretina. Anakupi, shuktak
kuna, pankakunapash sumakta intipi churanakunapipash sirashka, chumpishina
chakirishkata ninkapak rimay. watarinkapak kak.
Chakirishka pankata hapirikpi was nin. Chumpi watupi kupa aparishka.
washa [waša] s. espalda, lomo. Kipaman watu [watu] s. amz., tu. tallo de un racimo
sakirik, mana ñawpakpi kak. sin frutos. Murukunata ishkukpi sakirik tullu.
Wawata washapi apariy. Palanta watuta pitinki.
2. adv. atrás. Kipapi tiyak. Wawaka mamapa 2. sc. racimo de gran tamaño. Achka mu-
washapi katin. ruyuk hatun wanku.
washakuna [wašakuna] v. sumergirse, Kay pakayka achka watuta charin.
hundirse. Maymanpash urmay. Sin. 1 Chitus.
Chantazuka waykuman washakushka. waturitu [waturitu] s. amz. pavo nocturno.
Sin. Matuyana. Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha
wasi [wasi] s. casa, vivienda. Kawsankapak pishku.
rurashka uku. Waturituka tukuy tutami pawashpa purin.
Ñukanchikpa wasika ukshawan katashkami Sin. Muntiti.
kan. watuna [watuna] v. adivinar. Ima mana ya-
Sin. tiyana. chashkata yuyarishpa, umawan maskashpa
wasipunku [wasipuŋku] s. s. retazo de tie- yachay.
rra entregada a los trabajadores por prestar Llulla yachakka kunan watushun, nin.
servicios en las haciendas. Hatun allpayuk- wawa [wawa] s. niño, bebé. Wachashkalla
man llankashkamanta, shuk runaman karas- runa.
hka uchilla allpa. Kanpa wawaka ¿ima shutiyuk kan?.

153
WAWA MAMA

2. adj. pequeño. Chayrak wiñakuk wamra, 2. adj. amancebado, amante. Kari kashpa,
uchilla wamra, wiwapash. warmi kashpapash sawarishka kipa, shuk-
Wawa llamata makimanta chutamuni. wan kawsak.
Sin. 1. mara; 2 chusu, uchilla, hamchi. Paypa karika waynallami kan.
wawa mama [wawa mama] s. placenta. Sin. 1 wamralla, 2 Ashi.
Wiksa ukupi wawa wiñana wayakashina wayra [wayra] s. viento. Sinchita pukuk
aycha. samay.
Chay warmika ñami wawamamata shitarka. Kunuk wayrawan pukllani.
wawa muyu [wawa muyu] s. feto. Wiksa wayra apamushka [wayra apamuška]
ukupi kawsay kak. adj. extranjero. Urupa llaktamanta
Wawamuyuka punchanta punchanta runa- shamushka runa.
man tukun. Wayra apamushkami kichwa llaktata purin.
wawa tiyana [wawa tiyana] s. útero. Sin. ransiw.
Wiksa ukupi wawa tukuna. wayra pacha [wayra pača] s. otoño. Yura-
Wawa tiyanapi wawaka tukun. kunamanta pankakuna urmana pacha.
wawki [wawki, wuki, wawke] s. hermano de Kishwar pankaka wayra pacha kakpimi ur-
hermano. Shuk mamamantallatak lluk- marka.
shishka kari churipura rimay. wayrana [wayrana] v. contraer “el mal aire”
Ñukaka chusku wawkiyukmi kani. . Wawakunapash, rukukunapash millay
wayaka [wayaka, wayaga] s. ss. bolsa, wayramanta unkuy.
bolso, talega, alforja. Imatapash apankapak Wawaka wayrashkami.
shikrashina . wayru [wayru] s. hueso de juego en vela-
¿Mashnapitak kanpa wayakataka katur- ciones. Wañushkakunapi pukllankapak llak-
kanki? llashka tullu.
Sin. Tulu. Sarun pachapika wayruwanmi pukllashka-
wayka [wayka] det. s. aglomeración, tu- kuna.
multo. Minkapi, makanakuypi tukuylla tanta- wayta [wayta] s. clavel, flor. Shuksami sisa.
riy. Wayta sisa yakuka shunku nanaypak alli
Wayka runaka wasi rurayta tukuchirka. hampimi kan.
Sin. tantariy. waytana [waytana] v. nadar. Rikrata,
waykana [waykana] v. s. agruparse para chakita kuyuchishpa yakuta chimpay.
acelerar un trabajo. Ima ruraykunata utka tu- Wampu illakpimi hatun mayuta waytarkani.
kuchinkapak, tantarishpa ruray. Sin. Wampuna.
Tukuykunami sara pallayta waykarka. wayunka [ wayuŋga, wayuna] s. atado de
Sin. tantarina. frutos que se cuelgan en el interior de las vi-
wayku [wayku, wayko] s. quebrada, ba- viendas. Akllashka murukunata, kaspaku-
rranco Tuñirishpa uray pukru tukushka allpa. nata, tinkishpa wasi punkupi warkushka.
Rumika waykuman urmarka. Sara wayunkata warkuni.
waylla [waylya] adj. verde. Yurakunapa pan- wayunkana [wayungana, wayuŋgina] v. s.
kashina rikurik tullpu. estar, colgado. Tinkishpa warkurayachiy.
Ñuka pachallitaka wayllapi tullpukuni. Wawakunaka tukuy punchami kapuli yurapi
Sin. Kumir. wayunkan.
waylla aycha [waylya aycha] s. col. Winku wayuri [wayuri] s. amz. paja para techar
sinchilla pankayuk yuyu. casas. Wasita katankapak sacha panka.
Rupariypika waylla aycha pankata churan. Wayuriwan kuchi wasita katani.
wayna [wayna] adj. joven. Manarak ruku, wazik [wazix] s. sc. instrumento para peda-
wamraraklla kari. cear la cabuya. Chawarta chillpinkapak,
Wayna Kapak inkaka sinchi runami kashka. wakra chaki tullumanta rurashka hillay.

154
WIPALA

Chawar pankata wazikwan chillpirka. Wiksayuk warmika may alli mikunatami mi-
wazikina [wazikina] v. sc. pedacear la kuna kan.
cabuya fresca. Yurak chawarta chillpina. Sin. Chichu, unkunalla.
Yurak chawar pankata wazikipanki. willak [wilyak, wižak, bilyak, bižak] s. infor-
wichayana [wičayana, wičiyana, bitsyana, mante. Imatapash nik.
ičiyana] v. subir, ascender. Hawaman sikay. Willak runaka mushuk yuyayta nin.
Yachakukkunaka urkuman wichayarka. 2. verbo. Chikan yuyayta nik.
Sin. Sikana. Kuyay, yuyay, willakmi kan.
wichi [wiči] s. scs. cazuela. Mikunata chu- willana [wilyana, wižana, bilyana, bižana] v.
rankapak allpamanta rurashka hatun kalla- avisar, informar, advertir, declarar. Ima ya-
nashina. chashkata shukman chimpachiy.
Kachi tantata wichipi churani. Churi rimashkata yayaman willarka.
wichkana [wičkana, wičikana, wiškana, willi willi [wilyi wilyi] s. renacuajo. Uchilla,
wičana, bičana, ičkana] v. cerrar, encerrar. chupayuk wawa hampatu.
Ama llukshichun, ama yaykuchun nishpa Yawaryashka ñawi luluntaka willi willipa
punkukunata, hutkukunata imawanpash har- chupawan picharka.
kay. Sin. Putukulu, tushil, pinkulu, williku, chim-
Hillu misita manka ukupi wichkarka. paluk, pimpalu.
wichu [wiču] s. s. escorbuto. Shuk llullu wi- winkanas [wiŋkanas] s. amz. aletas de
wakunapa kicha unkuy. pescado. Challwapa washapi, kunka sapipi
Wichu unkuyyuk wakraka utkami irkiyan. wiñak, pala uchilla rikrashina.
wichu [wiču] s. amz. perico. Waylla millma- Kay challwapa winkanastami kuchurkani.
yuk, wichu wichu wichu nisha kaparik yapa Sin. Pimpis.
uchilla pishku. winku [wiŋku] adj. encorvado. Imakuna-
Llullu wichuta yuramanta hapini. pash kumuklla tukuk.
Sin. ichu, chuki. Llullu killaka winkumi kan.
wiki [wiki, biki, irki, wirki] s. lágrima. Wa- Sin. Wistu.
kakpi ñawimanta llukshik yaku. wiñachik [wiñačix, wiñačik, wiñačig,
Ñukapa wawaka achka wikita shitashpami biñačix, iñačix] adj. adoptivo. Chikan wawata
wakakun. kikinpa churitashina kuyashpa hatunyachiy.
2. sn. gota. Yaku shutuy. Wiñachik yaya chayamun.
Pinllumanta wikita llukshichini. wiñachishka [wiñačiška, biñačiska,
Sin. 2 shutu. iñačiška] s. adoptado. Shuktak ayllupa
wikiyana [wikiyama] v. lagrimear. Runapa, makipi wiñak, kipaka churishina wawa.
wiwapa ñawi urmay. Kanka wiñachishkallatami yalli kuyanki.
Ñawika allpa yaykushpa wikiyashka. wiñana [wiñana, biñana, iñana] v. crecer,
2. amz. mancharse. Churarina yura wikipi ya- desarrollarse; retoñar. Llullumanta hatunyas-
nayay. hpa katiy.
Ñukapa churanaka wikiyashka. Ñukapa churika mana unkuysiki kashpa ha-
Sin. 2 Mapayana. tunta wiñarka.
wiksa [wixsa, wiksa, wigsa, bixsa, ixsa] s. wiñakun.
barriga, vientre, estómago, abdómen. Chun- wiñay [wiñay] adv. siempre. Ima pachapi-
chullita katak aycha kara. pash shinalla punchanta punchanta katiy.
Wiksa nanakpika kunuk kiwa yakuta upyar- Kantaka wiñaypak kuyashami.
kani. wipala [wipala] s. bandera, emblema del
wiksayuk [wigsayuk, bixsayux] adj. en Tawantin suyu. Kanchis tullpuwan kuychishi-
cinta, embarazada, preñada. Wiksa ukupi nata awashka.
wawata charik, chichu warmi. Abya Yalapa unanchaka wipalami kan.

155
WIRA

Sin. Unancha. hatun shikrashina rikurik.


wira [wira, bira, ira] s. manteca, aceite, Wishinkawanka challwata hapirkani.
grasa. Mikunapi churankapak, kamchanka- wishina [wišina, bišina, išina] v. coger líqui-
pak wiwamanta, yuramantapash surkushka dos y granos. Murukunata, mikunata, ya-
yakuyaklla apishina. kuta, mulupi hapishpa churay.
Wirawan sarata kamcharkani. Aswata pillchipi wishiy.
2 adj. gordo, grasoso. Rakulla, mana irki kak. wisiyana [wisiyana, wisyana] v. scs. ex-
Wira kuchita wañuchirkani. pandirse substancias grasosas. Wirakuna
wirakchuru [wirakčuru, virakčuru] s. huirac yakuyashpa talliriy.
churo. variedad de ave cantora. Killu patpa- Kuy wiraka ninapi wisiyarka.
yuk yana pishku, sumakta takik. wistu [wistu, wištu, wiksu, ] adj. encorvado;
Tutamantakunaka wirak churu pishkuka su- deforme de la boca, torcido, baldado. Ima-
maktami takin. pash chulla chulla kak; patay pukru kakmi.
Sin. chuku. Paypa shimika wistumi kan.
wirakucha [wirakuča, virakuča, wiraxuča] Sin. winku.
s. divinidad del incario. Inkakunapa apun- wistuna [wistuna, istuna, wištuna, ištuna] v.
chik yaya. s. torcerse, deformarse. Ñañu kaspikunata
Wirakuchaka inkakunata samayta kuk kas- imakunatapash kumuyachiy.
hka. Wakrata watakpi kapuli yura wisturka.
2. término que se refiere a los españoles y wita [wita] s. amz. lugar lleno de maleza.
mestizos. Mana runa kakpi mishukuna nis- Achka kiwayuk, kashayuk, ankukunayuk,
hpa rimay. uchilla yurakunayuk pampa.
Panika wirakuchawan sawarishka llaki tu- Kayaka witaman risha nini.
kurka. witayana [witayana, itayana] v. amz. cu-
wirakwirak [wirakwirax] interj. sc. grito in- brirse de maleza. Chushak pankakuna,
inteligible. Achka runakunapa kapariy. Upa chushak chakrakuna, kiwamuy tukuy.
runami wirakwirak rik uyarin. Chakrapimi witayashka.
wiriwiri [wiriwiri] s. amz. variedad de pá- wituk [witux, itux] s. amz. árbol con fruto
jaro. Yana rikurik, wiriwiri nisha kaparik pis- colorante para pintar la cara y el cabello.
hku. Akchata yanayachinkapak, ñawita, rikrata
Wawa wiriwirita yuramanta hapimuni. shuyurinkapak yana yakuyuk muyu.
wirpa [wirpa] s. labio superior (ver sipri). Ri- Pukllashpa wituwan ñawita yanayachini.
makpi, mikukpi kuyurik hawa shimi kara. wiwa [wiwa, wiba, uywa] s. s. animal. Wa-
Payka waku wirpatami charin. kinka runata yanapak, wakinka runa mikuna
wiru [wiru, biru, iru] s. caña . Mishki ya- aychata charik, runata manchachik.
kuyuk, sukusshina tulluyuk, sarashina panka- Wakin wiwallami runata yanapashpa kaw-
yuk yura. san.
Wirutaka chumkankapak rantirkani. 2. amz. animal doméstico. Wakra, allku, misi,
wishina [wišina, bišina, išina, wiša] s. cu- kuchi, shukkunapash runawan kawsak.
chara. Kallanamanta mikuna sankuta wishin- Chay wiwaka ukuchata hapin.
kapak rurashka. wiwana [wiwana, wibana, uyway] v. amz.
Kaspi wishinata rantimuni. domesticar, amansar. Wiwata wasipi yacha-
wishinka [wišiŋga, išiŋga, wišina] s. amz. chiy.
red pequeña para pescar. Challwata ha- Andréska wawa kushilluta wiwarka.
pinkapak champira kawchumanta awashka

156
Y
yachachik [yačačix, yačačig, yačači] s. Yupayta, mirachiyta, anchuchiytapash allita
profesor, maestro, educador, docente. Shuk yacharkani.
ñanshina wawakunaman, malltakunaman, pi- yachay [yačay] s. sabiduría, inteligencia,
manpash yuyayta paskachishpa riksichiy. juicio, razonamiento. Kawsaypi riksishka,
Ñukapa mamaka yachachikmi kan. umapi yuyay tukushpa sakirik kak.
yachachikuy [yačačikuy] s. educación. Ya- Kichwa shimimanta yachayka sumakmi kan.
chaykunata riksichiy. yachay wasi [yačaywasi] s. escuela. Kill-
Kunan pachapika mushuk yachachikuytami kayta, yupayta, shukkunatapash yachakun-
katinchik. kapak uku.
yachak [yačak, yačax, yačag, yača] s. Killkata yachakunkapakka yachay wasiman
sabio, cococedor. Imamantapash allita rinami kanchik.
yuyak, hamutak. Sin. Yachana wasi.
Yachakka, uku kawsayta yuyashpami yachik [yačix] s. amz. sabor. Imatapash
shunku yuyayta yachan. mallishpa alli, mana alli kakta ninkapak rimay.
2. médico. Manchanayakta hampi yuramanta Kay hampika hayak yachikmi.
tukuyta riksik runa. yachina [yačina] v. amz. saber a. Wakin mi-
Riksishka yachakmi ñukataka shunku na- kunakuna chay mikuy shinallatakmi kan nin-
nayta hampirka. kapak rimay.
Sin. 1. Amawta; 2 hampik, paku, sakra. Yutu aychaka atallpa aychashina yachinmi.
yachakuk [yačakux, yačakuk, yačakug, yakami [yakami, yami] s. amz. ave trompe-
yačagux, yačaxuk, yačaxug] s. alumno, tero. Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni
aprendiz, estudiante. Yachachikpa yachayta chakiyuk allpata purik hatun pishku.
katik runa. Yakamitaka mana wañuchinachu kanchik.
Chunka yachakukllami yachana wasimanka yaku [yaku] s. agua, líquido. Tukuy kaw-
purinchik. sakkunapa upyana.
yachakuna [yačakuna, yačaxuna, yača- Yakuta upyashpami kawsanchik.
guna] v. estudiar, aprender. Yachachishkata yaku (<*yaku) s. octubre. Chunkaniki killa.
umapi yaykuchiy, yachashpa katiy. Yaku killapika, Inka pachapika, uma raymita,
Yachanawasipi killka katinata yachakuni. para mañaytapash rurashka.
yachanawasi [yačanawasi] s. escuela. yaku aycha [yaku ayča] s. pez, pescado.
Killkayta, yupayta, shukkunatapash yacha- Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak,
kunkapak ukukuna. tantanakushpa purik wiwa.
Killkata yachakunkapakka yachanawasiman Katu pampapi yaku aychata rantinkapak rikuni.
rinami kanchik. Sin. challwa.
Sin. Yachay wasi. yaku-ishpana [yaku išpana] v. ss. orinar.
yacharina [yačarina] v. acostumbrarse, en- Ukkunmanta llukshik mapayashka yaku.
señarse, habituarse. Runakunapa, Ilaktaku- Rupak yakuta upyashkamanta yaku-ishpa-
napa kawsayta hapina. kun.
Karu llaktamanta runakunaka Ecuadorpi ya- Sin. ishpana.
charirkami. yaku ukucha [yaku ukuča] s. amz. varie-
yachana [yačana] v. saber. Imatapash rik- dad de nutria. pishñashina millmayuk, pala
siy, alli ruray. umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak
157
YAKUYACHINA

wiwa. 2. inservible, en vano. Imapakpash mana alli


Yaku ukucha wiwakunataka mana tukuchi- kak.
nachu kanchik. Kayka yankatakmi kaypi ñitkarikun.
Sin. pishña. Sin. 2 yankamanta, yankata.
yakuyachina [yakuyačina] v. desleír, di- yankamanta [yaŋgamanta] adv. de balde,
solver, diluír. Imata kashpapash yakuman ti- en vano, sin motivo. Imamantapash yanka
krachiy. huchachiy tukuy.
Kay rasuta yakuyachishun. Yankamanta ñukata piñawarkanki.
yalli [yalyi, yaži, yali] adv. demasiado, Sin. Yanka, yankata.
demás, en exceso, excesivamente. Yapa yankata [yaŋgata] adv. de balde, en vano,
imatapash churay, ruray, rimay, yapa hatun sin motivo. Imamantapash yanka huchachiy
achka, suni. tukuy.
Paymi yalli sumak shuyuta rurashka. Yankata ñukata piñawarkanki.
Sin. Yapa, ninan, may. Sin. Yanka, yankamanta.
yallika [yalyika] s. amz. bejuco para tejer yanta [yaŋta] s. leña. Ninapi churankapak
canastos. Hatun yurakunamanta warkurimuk shallishka, chiktashka kaspikuna.
ashanka awana waska. Hatun llaktakunapika mana yantawan yu-
Yallikawan ashankata awani. nunchikchu.
yallina [yalyina, yažina] v. pasar, exceder, yantana [yaŋdana] v. hacer leña, leñar, ir a
sobrepasar. Maymanpash chimpay, may- buscar leña. Shuk yurata shallishpa, chiktas-
pipash pitapash mishana. hpa ñutuyachiy. Yurakunamanta urmashka
José mashintin kallpakushpa, payta yal- kaspikunata, pankakunata pallashpa ninapi
lirkani. churay.
yami [yami, yakami] s. amz. variedad de ave Chakishka kapuli yurata yantani.
trompetero. Uchpa millmayuk, suni kunka- yanuna [yanuna] v. cocinar. Chawa ay-
yuk, suni chakiyuk allpata purik hatun pishku. chata, chawa muruta, ima mikunatapash
Yami pishkuka kaypi sachapimi kawsan. unayta timpuchiy.
yana [yana] adj. negro. Tutashina tullpu. Yana papata alli yanunki.
Yana millmayuk llamata charini. yapa [yapa] adv. demasiado, mucho, muy.
yana [yana] adj. ayudante, criado, servidor, Yalli ninkapak shimi.
sirviente. Imapipash yanapak runa. Yapa hillumi kanki.
Inkakunaka achka yana runata charik kashka. 2. s. vendaje. Rantishka hawapi ashtawan
yanapana [yanapana] v. ayudar, auxiliar, churay.
socorrer, favorecer, servir. Kayka yapami kan.
Shukta imatapash rurashpa kuy. Sin. 1 yalli, may, ninan.
Kanpa chakrapi kiwa pitinapi yanaparkani. yapachina [yapačina] v. amz. ganar, ganar
yanapay [yanapay] s. ayuda, auxilio, coo- dinero. Ñukanchikpa imatapash charishkata
peración. Imapipash shukman rurayta kuy. achkayachiy, mirachiy.
Yanapayta munashpaka, kayawankilla. Kimsa punchata llamkashpa pichka pachak
yana shunku [yana šunku] s. hígado. kullkita yapachirkani.
Wiksa ukupi, allawka manyapi tiyak. yapay [yapay] s. suma. Chaypurallata shuk-
Kipchanka hayakta llukshichin. llapi tantachishpa mashna kashkata yachay.
Sin. kipchan. Yachachikka kay yapaykunata rurachun ma-
yanka [yaŋga] adv. gratuitamente, de balde. ñarka.
Imatapash mana rantina, imatapash mana yapana [yapana] v. aumentar, agregar.
kullkipak rurana. Shukmanta hapishpa shuktakpi achkayachiy.
Antonio mashika kayna chawpi tutamanta María mashika pukcha papata katushpa as-
yanka shuyakurka. hata yapachirka.

158
YUPANA

3. sumar. Shukmanta, kutin shukman mas- Shuk yanawan killuwan tullpuyuk uchilla
hna kashkata shukllapi tantachishpa yachay. challwa.
Kayta ishkaypi pichkata yapay. Ñukapa yayaka yawisunkunatami mayupi
yapuna [yapuna] v. s. arar. Muyukunata hapirka.
tarpunkapak allpata sumakta allichina. yawri [yawri] s. aguja, dardo. Sirankapak
Ñukapa wawkika paypa allpata yapurka. rurashka sikipi hutkuyuk hillaymi.
yarina [yarina] s. amz. tipo de palmera, Llikirishkataka yawriwan sirakuni.
marfil vegetal. Sachapi wiñak yura. yaya [yaya] s. papá, padre, tayta; semental.
Yarina kaspiwanka pukllanata ruranchik. Taytata ninkapak shimi.
yarkay [yarkay, yarxay, yarikay, yarixiy] s. Ñuka yaya rimashkata katirkani.
hambre. Runakunata, wiwakunata mikuna- yaykuna [yaykuna, ikuna, waykuna] v. en-
yay hapiy. trar. Kanchamanta ukuman churay, satiy.
Wawaka tukuy punchata yarkaywanmi kay- Waka hutkuman hampinata yachankapak
narka. yaykurkani.
yarkana [yarkana] v. tener hambre. Miku- yayu [yayu] s. amz. variedad de pez. Shuk
nayay, wiksa mikunata mañay. yana, raku challwa.
Tukuy puncha mana mikushkamanta yar- Raku yayutami kunanka hapishka.
kanmi. yayuna [yayuna] v. sc. inseminar, polinizar.
yata [yata] s. terreno pisoteado de anima- Karipa yumanata imawanpash warmipa wa-
les, paredes de una casa abandonada. Wi- wamama ukupi churana; yurapa sisa muyuta
wakuna achkata sarushpa sakishka pampa, chaysamillatak yurapa sisapi hichachina.
hichushka wasipa pirkakuna. Shuk llaktakunapika warmi wakrakuna chi-
Mushuk wasita wasichinkapak yatata picha- chuchunka yayunmi.
kunchik. 2. v. bo. arrojar. Imatapash pakllaman shitay.
yawar [yawar, raway] s. sangre. Ñukan- Llama wanuta papa chakrapi yayurkani.
chikpa aycha ukkuta purik, kawsayta kuk, yuksi [yukzi] s. cc. arena fina. Wayrapi pa-
puka yakushina. wariklla allpa, yapa ñutu rumi allpa.
Yawar mirachunka alli mikunatami mikuna Mayu manyapimi yuksi allpaka tiyan.
kanchik. Sin. Tiyu.
yawari [yawari] s. na. animal amazónico. yukuna [yukuna] v. amz. copular, hacer el
Sachapi kawsak wiwa. Ruku llaktapi yawari- amor, tener relaciones sexuales. Shuk kari
kuna tiyan. paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
yawar kicha [yawar kiča] s. disentería. Wamrarak kashkmanta mana yukunchu.
Yawarta ismachik unkuy. Sin. Upina, yumana, rurana.
Yawar kichawan ñukapa wawaka wañurka. yumana [yumana] v. s. hacer el amor, tener
yawati [yawati, tsawata] s. amz. tortuga relaciones sexuales, copular. Shuk kari
terrestre y acuática. Sachapi, yaku ukupi- paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
pash kawsak, charapashina rikurik, shuk llak- Machashka kashpaka mana yumanachu.
takunapi tsawata shutiyuk wiwa. Sin. Upina, yukuna, rurana.
Kayna chishika yawati aychata yunkarak [yuŋgarax] s. sn. papa rojiza.
mikurkanchik. Shuk puka karayuk papa.
Sin. Mutilun, tsawata. Chishipi mikunkapak yunkarak papata ya-
yawati suyu [yawati suyu] s. región insular nunki.
de Galápagos. Pacífico mama kuchapi saki- yupay [yupay] s. número. Imakunatapash
rik marka. yupankapak killkashkakuna.
Yawati suyupika, yawatikuna, chitakuna, ¿Ima yupaytatak killkana kanchik?.
pishkukuna, kichwa runakunapash kawsan. yupana [yupana] v. contar, enumerar. Mas-
yawisun [yawisun] s. amz. variedad de pez. hna runa, mashna wiwa, mashna muyu,

159
YUPAYCHANA

mashna yura, mashna imatapash rikuy. Yuyak runaka mana wawashina imatapash
Shukmanta patsakkama yachashkata yupar- ninachu.
kani. Sin. Yuyayyuk, shunkuyuk.
yupaychana [yupayčana] v. agradecer; yuyarina [yuyarina, yarina] v. acordarse, re-
honrar. Shuk runa imatapash karakpi, sumak cordar. Kunkashkakunata yuyaywan mas-
shimiwan rantipay. kashpa kawsachina.
Ñukata yanapashkamanta achkatami kan- Ñukapa warmitaka karumanta yuyarini.
taka yupaychani. 2. estar pensativo. lmakunapipash yuyashpa
yupi [yupi] s. rastro, huella, pisada. Ima pu- tiyay.
rishkata riksinkapak tarinkakama rikuy. Imashina shamuk wata llamkanata yuya-
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, rirkanchik.
chayta yupita rurakunchik. yuyay [yuyay] s. pensamiento, idea, memo-
Sin. chaki kati, sarushka. ria. Umawan allita yuyarishpa imatapash
yura [yura, yula, ruya] s. árbol, mata, planta, rimay.
vegetal. Pankakunata charik kirukuna. Wakinpi musparishpaka yuyaytapash chin-
Kishwar llullu yurata tarpurkani. kachirinllami.
yurak [yurax, yurag, yurug] adj. blanco. Ñu- yuyana [yuyana] v. pensar. Ama pantan-
ñushina rikurik tullpu. kapak umawan taripashpa rurana.
Kaynaka yurak millmata ruturkani. Kan alli kashkamanta achkata yuyanki.
yurak shunku [yurak šunku] s. pulmón. 3. suponer. Yuyarishpalla imatapash niy,
Kawsakkunaman samayta chaskik. rimay, rurana.
Yurak shunkupi chiri ama yaykuchunka Paychari chaypi pakashka tantataka mikurka,
washata allitapacha killpanchik. yuyani.
Sin. paruk, surkan. yuyaychinkana [yuyayčiŋgana] v. perder
yurimawas [yurimawas, yurimas] s. amz. el conocimiento. Uma takarishpa wañus-
plátano maqueño. Raku, mana yapa suni, hkashina sakirina.
hatun uma tukuk uki tullpuyuk palanta. Mashika uma takarishpa yuyaychinkan.
Kayaka yurimawas palantata tarpuna kanchik. Sin. Umamuyuna.
yutsu [yutsu] s. amz. árbol de corteza me- yuyayyuk [yuyayyux, yuyayux] s. amz.
dicinal. Shuk ñañu pankayuk sumakta sisak, pensante. Imatapash taripashka kipa, yuya-
yaku manñapi wiñak raku yura, karaka ham- rishka kipa rimak runa.
pimi kan. Yuyayyukka mana wawashina imatapash ri-
Yutsupa karawanmi hampirkani. manachu.
yutu [yutu] s. perdiz. Uchpa millmayuk, all- Sin. Yuyak, shunkuyuk.
pata purik, waylla lulunta wachak, yunyun yuyu [yuyu] s. s. verduras, yerbas comesti-
yunyun nishpa chishikunapi kaparik hatun bles; hortalizas. Mikuna kiwa.
pishku. Uka yuyuta kuyman karankapak apakllami
Yutu lulun waylla kashkata riksimuni. rini.
Sin. tukilu. 2. cogollo comestible de las palmeras. Chun-
yuturi [yuturi, yutsuri] s. amz. hormiga takunapi, kiwakunapi llukshik mikuna llullu
conga. Hatun, yana, paypa sikipi tuksina sin- panka.
chi kashata charik, miyutapash charik Chunta yuyuta pitishpa mikunata rurashun.
añanku. Sin. 1 kiwa.
Mishki mikunapi yapatami yuturi wiwaka yuyuna [yuyuna] v. amz. descogollar pal-
huntashka. meras. Chuntamanta, taraputumanta, ku-
yuyak [yuyax, yuyak, yuyik] adj. adulto pen- nampumanta, shiwamanta, chillimanta
sante. Imatapash taripashka kipa, yuyarishka yuyuta mikunkapak surkuy.
kipa rimak, ruku runa. Tukuy chuntatami yuyunkichik.

160
Z
zakzikina [zagzikina] s. bo. extenderse las kariy.
guías de un bejuco o calabaza. Mallki anku- Hatun llaki tiyakpimi runakunaka zimpunirka.
kunata pushay. Sapalluka ñami zaksikikun. Sin. waykana.
zalan [zalipa, lazipa] s. s. tipo de árbol. zinzin [zinzin] adj. ss. resistencia que pone
Hatun suni yura. la persona al ser halada. Mana munakta ay-
Zalan yurata rikurayani. sakukpi sinchita shayariy.
zalipa [zalipa, lazipa] s. s. energía sexual Zinzin nishpa mana shamusha nirka.
negativa que causa enfermedad diarreica, no zinzin [zinzin] s. amz. dolor agudo por tu-
definida ni identificada por la medicina actual. mores, heridas, etc. Tuksikukpishina nanay.
Shuk kari, shuk warmi yumashpa wasiman ti- Ñukapa kunkuri zinzin nikun.
krakpi wawakunata, kuykunatapash unkuchik Sin. shikshik.
unkuy. zipi [zipi] s. ss. paspa. Aycha karata inti ru-
¿Wawaka zalipawanchu unkushka? pachikpi karachashina tukuy.
zalipana [zalipana, lazipana] v. s. transmi- Zipi ñawita hampikunimi.
tir la enfermedad zalipa. Zalipa unkuyta shuk zirka [zirga, řizka, řirka] s.
wasiman apay. ss. Árbol de cuya madera se fabrican cucha-
Wawaka ñapash zalipakun. ras. Mikuna wishinakunata, kallanakunata-
zanzan [zaŋzan, saŋsaŋ] adj. ss. mujer de pash rurana yura.
trabajo lento. Unayashpa llamkak warmi. Zirka yuraka pukru ukupi wiñakun.
Zanzan warmi kashpami mana utka utka ya- zulayana [zulayana] v. ss. dañarse los fru-
nuyta ushanchu. tos. Muyukuna yana tukushpa ismuriy, cha-
zas [zas] adv. amz. de golpe, de pronto, mo- kiriy.
mento menos pensado, rápido, sorpresiva- Papa muyuka hukushpa zulayan.
mente, en seguida, súbitamente. Sin. Lanchana.
Kunkaymanta imatapash mana unayashpa zullu [zulyu, žuyu,] s. amz. cigarra. Pakari-
ruray. napi, inti punchakuna kaparik chillik.
Chay warmika zaslla yakumanta shamus- Zulluka chay yurapi yaykun.
hka. zupu [zupu] s. ss. chichón, chibolo. Runaku-
Sin. Haykamanta, kunkaymanta. napa, wiwakunapa umapi chupushina lluk-
zimpunina [zimbunina, ziŋbunina] v. sc. shik.
aglomerarse, conglomerarse. Runakuna taw- Yayapa umapika zupumi llukshishka.

161
ZH
zhapra [žapra], s. hojarasca. Imapash ur- Zhilik saraka ñutulla kashayukmi kan.
mashka ismu yura panka. zhima [žima, čima] adj. ss. Maíz perla. Yu-
Zhapra ukupika ima kurukuna tiyan. raklla pukalla sara.
zharpi [žarpi, žirpi, žarpi, žarpa] s. maíz de Zhima saraka allita wiñan.
tusa fina con grano abundante. Achka muyu- zhiripi [žiripi] s. ss. Tipo de árbol.
yuk sara. Chugu pishkuka zhiripi muyuta mikun.
Zharpi sara apika mishkimi kan. zhiru [žiru] adj. ss. color gris. Ukillashina llimpi.
zharu [žaru] s. ca. piedras pequeñas, ripio, Llama millmaka mapamanta zhirumi kan.
granillo. Wasichinkapak chusu rumikuna. 2. lana de oveja blanca y negra. Yanantin yu-
Cañar runakunaka zharu rumikunata wasi- raknintin llama millma.
chinkapak pallakun. Zhiru millmawan awakun.
zharu [žaru] s. especie de arroz hecho de zhuta [žuta] s. ca. ave, pájaro. Tukuy pis-
maíz. Chamka sarashina. hkukunata ninkapak shimi.
Zharu apita mikunchik. Allpamamapi zhutakuna ama chinkarichunka
zhilik [žilik] adj. ss. Maíz blanco. Yuraklla kamanami kan.
sara. Sin. Munchi, pishku.

162

S-ar putea să vă placă și