Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
achachay [ačačay, ačačaw, atsatsay] in- Asha kunuklla allpapimi achirataka tarpun.
terj. expresión de frío. Yapa chiri kakpi rimay. achukcha [ačukča, ačugča, ačuxča] s.
Wawakunaka achachay nishpa chayamun. achogcha. Purutushina ankushpa pukuk,
Sin. Chiri chiri. waylla muru, shunkupi yana muyuyuk, ya-
achachaw [ačačaw, ačučuy] interj. amz. nushpa mikuna yuyu.
expresión de calor. Yapa rupay tiyakpi rimay. Wasipika achukcha lukruta mikurkani.
achachaw, mikunaka rupakmi kashka. achupalla [ačupalya, ačupaža, ačupilya]
Sin. Araray, rupakuk. s.s. achupalla. Kashayuk panka, uchilla cha-
achka [ačka, ačika, aška] adv. bastante, warshina, sunilla amuk pankayuk yura.
harto, mucho. Imatapash tawkata, tawka ti- Allpa saywapimi achupalla yurataka tarpuni.
yakta, mana ashallata rikuchik. ahana [axana] v. ofender, insultar, denigrar.
Chakramantaka achka saratami pallarkani. Pitapash piñachishpa rimana.
Sin. Ashtaka, hatunta, pachan, tawka, llas- Yayaka yankamanta, wawatami ahan.
hak. Sin. kamina, takurina.
achik [ačix, ačig, ači] s. luz, claridad, claro. akankaw [akaŋgaw, akaŋgu] s. amz. varie-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik dad de pava. Aw aw nishpa takik, yana pat-
llipyarik; imatapash rikunkapak kak. payuk, puka kunka hatun pishku.
Tamya punchapika achikka mana rikurinchu. Akankaw pishkuka sachapimi kawsan.
achiklla [ačixlya] adj. lúcido, claro, nítido. akapana [akapana, xakapana] s. s. remo-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik lino de viento. Sinchi wayra tukuyta hatari-
ancha llipyarik; imatapash rikunkapaklla kak. chishpa muyuk.
Tamya punchaka mana achikllachu kan. Wasi katataka akapanami aparka.
Sin. chuya. akapana [akapana] s. Júpiter. Intipa ayllupi
achikmama [ačikmama, ačimama] s. S. tiyak rumpu.
madrina. Wawa shutirikukpi markak warmi. akcha [akča, axča, agča] s. pelo, cabello.
Achikmamaka achikwawamanka tantatami Runapa umamanta ñañu puchkashina wiñak.
kamarin. Akcha rutuchishka kashpapash runallatakmi
achikyana [ačixyana, ačigyana] v. brillar. sakirin.
Inti killa llukshimushpa punchayachimuna. akcha shuwa [akča šuwa] s. s. libélula,
Killaka amsa tutapimi achikyachin. cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar-
achikyaya [ačikyaya, ačiyaya] s. S. pa- mak chillikshina rikurik.
drino. Wawata shutirikukpi markak kari. Akchashuwaka larkapimi tiyan.
Ñukaka, kay wawapa achikyayami kani. Sin. chikaru.
achillik-yaya [ačilikyaya, ačilyaya, atsil- akichana [axičana, akičana] v. s. cernir en
yaya] s. sn. dios. Runakunapa yuyaypi tu- harnero o en cedazo. Achka hutkuyuk antapi
kuyta ushak, tukuyta kuk. imatapash shushuna.
Achillikyayami yachaytaka ushachirka. ¿Palanta hakutachu akichakunki?
Sin. Apunchik, pachakamak, achiktayta, atsil, Sin. Shushuna.
achillyaya. akirinri [axiriŋri, axiximbri, axikimbri] s. jen-
achira [ačira, ačera, atsira] s. achera. Pa- gibre. Uchushina hayak, mishki ashnak,
pashina raku muyu, allpa ukupi pukuk mishki wiksa nanaypa, kunka nanaypa upyana
mikuna hampi.
43
AKLLANA
Kunka nanakpika akirinrita timpuchishpa up- Mapa allpawan pukllakpika akwasmi lluk-
yarka. shin.
akllana [aglyana, agžana, aŋlyana] v. elegir, 2. s. pelusa. Wakin kurukunapa, pankaku-
escoger, seleccionar. Allita rikushpa hapina. napa kashalla ñutu millma.
Mamaka kamchankapakka raku saratami ak- Kaspita llakllakpika akwasmi llukshin.
llan. Sin. 1 Izi, shikshi.
aklluna [axlyuna] v. tartamudear. Harkaris- ala [ala] s. amz. hongo. Sisashina, wanuku-
hpa harkarishpa mana alli rimana, wataris- napi, ismu kaspikunapi wiñak. Ismu kaspi-
hpa rimana. manta mikuna alata apamuni.
Manuel wawaka manchaymanta akllurka. Sin. Kallampa.
Sin. Harkarina, shimi-watarina. alalay [alalay, alaw, alay, lay] interj. expre-
akma [agma, akma] adj. sc. Que no se co- sión de temor, miedo o lástima. Mancharis-
cina. Wakin murukuna yanukpipash mana hpa kapariy, rimay.
chayak, mana yanurik. Wawaka machakuywan mancharishpa ala-
Akma papakunatalla yanushkanki. lay nishpa kaparirka.
2. papas peladas que al no ser remojadas alama [alama, ala] s. amz. Trato entre ami-
toman una coloración amarillenta. Llushtis- gos y compañeros. Antisuyu runakuna kari
hka kipa mana yakupi churakpi killuyashka mashipura riksirinkapak rimay.
papakuna. Ñukapa alamaka chuntata apamuni, nirka.
Akma papataka pipash mana mikunchu. alapana [alapana, alazana, arapana] v.
Sin. 1 Llumi, kaluk. snc. liar, rematar. Sinchita watashka sakiri-
aknina [agnina axnina, awnina] v. eructar. chun nishpa maytapash kutin achkata pi-
Mikushka, upyashka kipa shimimanta wayra lluna.
llukshina. Palanta allita pukuchun nishpa alaparkani.
Hayak aswata upyashpami payka aknirka. 2. v. sc. entretejer. Puchkakunata, ankuku-
2. dudar. Imatapash mana añishpashina, ma- nata ashankata awankapakshina churana.
nashina yuyay charina. Warmipa akchata ama kacharishka kachun
Kushipata rimashkata achkatami aknini. nishpa alapakuni.
Sin. akitana. 3. v. manera peculiar de pelear, especial-
aksu [axsu, aksu] s. tipo de falda. Anakus- mente las mujeres. Warmipura makanakuna.
hina, warmipa churana. Chay warmikuna alapanakurka.
Sisa kuytsaka mushuk aksutami churakun. Sin. 1-2 Chaknarina.
Sin. anaku. allawka [<*alyawka] s. lado derecho. Lluki
aktuna [axtuy] v. ss. escupir. Shimimanta chimpapi kak manya.
tukata llukshichishpa shitana. Wakin runakunaka allawka makiwan sinchi-
Yachana pachapika mana aktunichu. tami llamkan.
Sin. Tukana. Sin. Paña, alli.
akuna [akuy] v. sn. masticar. Mikunata kiru- allana [alyana, ažana] v. s. sacar, excavar.
kunawan kashtuna. Imatapash surkunkapak, imatapash satinka-
Hatunyayaka kamchata chayrak allimi pak allpata hutkuna.
akurka. Ukata, papatapash allamuni.
Sin. Kashtuna, kutarina, mukuna, kaskana. 2. v. Nivelar, igualar, aplanar. Allpa kurpaku-
akwa [akwa, axwa] s. amz. árbol de canelo. nata hillaywan waktashpa pampayachina.
Mishkilla ashnak kaspi, sañu tullpuyuk kara Wasita rurankapak yana allpata allakuni.
yura. Sin. 2 Pampayachina.
Akwa karapa yakuta upyanaka allimi kan. alli [alyi, aši, aži] adj. bueno, bien. Mana mi-
akwas [axwas, awas, axuwas] s. amz. llay shunkuta charik, imatapash sumakmi
sarna. Karapi llukshik unkuy. kan ninkapak rimay.
44
AMARU
Wakin mishukunallami alli shunkuyuk kan. dino. Puna suyupi kawsak, llamashina wiwa.
2. lado derecho. lluki manyapi tiyak. Allpaka millmaka awankapakmi allipacha
Wakinkunaka alli makiwan ñapash killkan. kan.
Sin. paña, allawka. allpamama [alypamama, alpamama] s.
allichina [alyčina, ažičina, aličina] v. arre- lugar donde se vive, la tierra. Maypi kawsan-
glar, componer, adornar, decorar, modificar, chik
mejorar. Mana alli kakta sumakyachina, wak- Allpamamapi tukuy muyuta tarpunchik.
llishkata alliman tikrachiy. allu [alyu] adj. amz. moho. Rupashka kaspi-
Kay punkutami allichirkani. kunapi, sara kuruntakunapi wiñak, puka uch-
2. v. sn. guardar, ahorrar, reservar. Muru pashina.
kakpi, kullki kakpi, churana kakpi, ima kakpi- Rupashka yantapika allumi rikurin.
pash wakaychina. 2. s. amz. chicha de yuca asada. Kusashka
Wiwata rantinkapak kullkita allichikuni. lumukunamanta rurashka aswa.
Sin. 1 sumakyachina. Alluta rurankapak lumuta kusakuni.
allikana [alyikana, ažikana, alikana] s. Sin. Pula.
salud, bienestar. Mana unkuywan kana. almayari [almayari] s. amz. tejido de hojas
Allikanata charinkapakka alli mikunatami mi- de palmera. Wasita kumpankapak chilli pan-
kuna kanchik. kamanta, chincha pankamanta, shiwa pan-
allilla [alyilya, ažila] adv. cuidadosamente, kamantapash awashka.
con cuidado, despacio. Imatapash ama pa- Mushuk wasitaka almayariwan katak rinchik.
kirichun, ama wakllirichun, ama piñarichun ama [ama] adv. no. Ima rurashkata harkan-
nishpa hawalla ruray. kapak, sakichinkapak rimay.
Mamaka shilata allilla apamunki, nirka. Wasimanka ama rinkichu.
2. adv. bien. Imapash alli kak. amakulu [amagulu, amalu] s. sn. inflama-
Unkushkaka ñami allilla kan. ción de ganglios. Runapa kunkapi shuk rum-
Sin. 1 Allimanta. pashina, punkirishpa llukshirik.
allimanta [alyimaŋta, alimanda] adv. cuida- Juana warmika amakulu unkuyta charin.
dosamente, con cuidado, despacio, poco a amallatak [amalyatak] adv. sn. ni dios
poco. Imatapash ama pakirichun, mana sin- quiera. Mana munashka ama paktachun.
chita rurana. Amallatak yachashkata kunkarinkichu.
Mankataka allimanta apamunki. Sin. amatak.
Sin. Allilla. amankay [amankay, amankaya] s. lirio,
alliyana [alyiyana, aliyana, ažiyana] v. sa- azucena. Shuk sisa ayllu.
narse, curarse. Unkushkamanta, chukriris- Amankay sisaka pampapi wiñan.
hkamanta hampirina. amapash [amapaš, amapiš] adv. aunque
Sin. Hampirina. no. Ama nikpipash imatapash ruray.
allku [alyku, alku, ažku, ačku, ašku] s. perro. Paykuna amapash shamukpi ñuka rirkani.
Runakunawan mashiyarishpa kawsak wiwa. amarak [amarak, amara] adv. s. todavía.
Wasita kamachun nishpa piñak allkuta cha- Imapash chayrak ama rurarichun nishpa har-
rini. kay.
allpa [alypa, alpa, ažpa, ačpa] s. tierra, Hampishka kashpaka amarak kanchaman
polvo, terreno.Tukuy ñukanchikpa ñawipi llukshinachu.
rikurik pampakuna, allpapachapashmi kan. Sin. Chayrak ama, manarak.
Tawka wakchami mana allpata charinchu. amaru [amaru, amarun] s. boa. Tukuy ma-
2. adj. silvestre. Mana tarpushka yurakuna. chakuymanta ashtawan yalli suni, runata, wi-
Irki allpa kashpami mana alli pukuchin. watapash mikuklla, yakupipash sachapipash
Sin. 2 Sacha. kawsak.
allpaka [alypaka] s. alpaca, camélido an- Ñukapa allkuta kunan puncha shuk amaru
45
AMATAK
46
APARINA
47
APARINA
48
ATUK
armana [armana] v. bañar. Ukkuta may- rascar, firmar. Silluwan imatapash hawalla
llana. kakuy, chukrichiypash.
Wawata kunuk yakuwan armachikuni. Chawar kashaka sinchita aspin.
asha [aša] det. poco. Mana achka. aswa [aswa, asa, asuwa] s. chicha. Muru
Asha kullkita mañankapak rikuni. kutashkata yakuwan mishkiwanpash
Sin. Ansa, piti. yanushpa, pukuchishpa upyana.
ashalla [ašalya, ašala] adv. muy poquito. Raymipika hura aswatami upyani.
Ashtawan piti. aswana [aswana, asana] v. preparar chi-
Kapika, yakuka ashallami llukshin. cha. Sara, chawar mishki, lumu, palantata
ashanka [ašanka, ašanga] s. canasta de yanushpa pukuchina.
fibra de palma. Ukshamanta rurashka, ya- Lumu kutata yanushpa aswakuni.
nuna ukupi mikunata, aychata churankapak atakapi [atakapi] s. variedad de boa gi-
warkurayak. gante. Runata mikuklla hatun, yapa millay
Ashankapi aychata churani. amaru.
ashi [aši] adj. s. amante. Sawarishka kipa Yaku manñakunapi tuta purinaka llakillami
kari kashpa, warmi kashpa shuk kuyashkata atakapi rikurin.
charik. ataku [ataku] s. ss. sangorache. Kapulis-
Ashita rikunkapak shamuni. hina pankayuk, nanaykunata hampik, miku-
Sin. Wayna, kuyak. napash yuyu.
ashnak [ašnax, asna, ašnak, asnak, ašnag, Apita atakuwan yanuni.
asnag] adj. oloroso (agradable o desa- atallpa [atalypa, atalpa, atažpa, atawallpa,
gradable). Imapash alli, mana alli mutkirik. atapa, ataba, atiža, atilpa, atilba, atilypa,
Mishki ashnak sisata tarimuni. atulba, atil] s. snc. gallina. Runapa wasipi
ashnana [ašnana, asnana] v. oler. Imapash kawsak, ishkay chakiyuk, lulunta wachak
ñukanchikpa sinkaman mutkirik. hatun pishku.
Ishpinku pankaka yapata ashnan. Ñukapa wasipika atallpata mikurkani.
ashtawan [aštawan, astawan, aštaun] adv. Sin. Wallpa.
más, además. Imapash charishka, tiyashka, atatay [atatay] interj. expresión que denota
munashka hawa yapa kak. asco. Imakunapash mana alli ashnak.
Mishki mikunata ashtawan mikunayan. ¡atatay! Aychaka ña ismushkami kashka.
Sin. yapana. Sin. millanay.
ashtana [aštana, astana] v. acarrear, tras- atina [atiy] v. vencer, poder, sobresalir. Ut-
ladar, transportar. Imatapash shukmanta kalla imatapash mishashpa rurana.
kutin shukman churay. Utkashun nishpa payta llankaypi atirkani.
Yakuta pukyumanta wasiman ashtakuni. 2. porfiar, exigir, insistir, apurar, prevalecer.
asichik [asičik] s. bromista. Imatapash Mañashka kipa, mana utka tukuchikpi kutin
asichinkapak rimashka. mañana.
Imata nishpapash asichik runaka tukuyta Kanka, ¿ima nishpatak atikunki?
asichinllami. 3. sc. hablar demasiado.Yapata rimana.
Sin. nuspa. Payka imata rimashpapash atikunmi.
asina [asina] v. reir, burlar. Imatapash yuya- Sin.1 Mishana; 2 utkana.
rishpa, rikushpa, uyashpa, shikshichikpi shi- atsikyana [atsikyana, atsiyana] v. estornu-
miwan kushiyarina. dar. Sinka uku shikshikpi atsik niy.
Kushilluka kanwanmi asikun. Allpa haku sinkaman yaykushkamanta,
aspi [aspi] s. raya. Sunipash, kutupash ñañu payka atsikyan.
rawashina kak. atuk [atux, atug, atuk, atu] s. S. lobo. Al-
Allpapi shuk aspita rurashpa sakini. lkushina rikurik: waykupi, kakapi, chiri urkupi
aspina [aspina] v. raspar, arañar, escarbar, kawsak wiwa.
49
ATUK SARA
50
AYSANA
51
CH
chachina [čačina] v.s. sentarse los niños. Wakin pushakkunaka alli rimaykunawan
Maypipash wawakuna tiyarina. chakchun.
María wawaka puñunapimi chachin. chaki [čaki] s. pie, pata. Runakuna, wiwa-
chaka [čaka] s. puente. Mayu hawata kuna purinkapak mutsurik ukku.
chimpankapak kaspikunawan, mana kas- Tiyu allpata sarukpi chaki pamparirka.
hpaka rumi-kutawan rurashka ñan. chakichina [čakičina] v. secar. Ima shutus-
Yachakuk wawakunaka chakatami yallin. hkata, hukurishkatapash intipi churana.
2. cadera, anca. Runapa washa tulluwan is- Hura sarataka aswankapak sumaktami cha-
hkantin chankawan tinkichik siki tullu. kichin.
Payka chaka tullutami nanachikun. chaki chichu [čaki čiču] s. pantorilla. Ru-
chakana [čakana] s. camilla. Kawitushina nakunapa kunkuri washa uraypi sakirik ay-
wañushkakunata, unkushkakunatapash chasapami kan.
wantunkapak rurashka. Mamapa chaki chichupi chupu llukshishka.
Unkushka mashita chakanapi aparkanchik. chaki kati [čaki kati] s. rastro, huella, pi-
2. s. escalera. Ishkay suni kaspipi kinrayman sada. Ima purishkata riksinkapak tarinka-
tawka uchilla kaspikunata watashka. kama rikuy.
Yuramanta palltata hapinkapakka hatun Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka,
chakanatami ruranchik. chayta chaki katita rurakunchik.
chakata [čakata] s. cruz. Shayak kaspipi Sin. Yupi, sarushka.
umaman kinray watashka kaspi. chakka [čaxa, čaga] s. amz. variedad de
Ayapampapika achka chakatami rikurin. raposa. Uchilla añasshina, ashnak yakuta is-
chakatana [čakatana] v. entrecruzar; en- hpak.
trelazar; crucificar. Ishkay kaspita chawpipi Millay chakkaka atallpa lulunta mikurka.
chimpachina. Sin. chucha, sinik.
Juan mashika wasi hawapi kaspikunata cha- chaklla [čaglya, čagža] s. s. palos y carrizos
katan. utilizados para cubiertas y paredes de
Sin. Waskachina. casas, corrales y cercas. Wasita katankapak,
chakchuna [čaxčuna, čakčuna, čagčuna] pirkankapak sukuskunata, kaspikunawan
v. s. descomponer, regar, botar, esparcir watashka.
agua o granos. lmatapash karu karupi shita- Ñawpa wasikunaka sukus chakllawan ru-
na. rashkami kan.
Pichankapak ama allpa hatarichunka yaku- chakmana [čakmana, tsakmana] v. bo. cul-
wan chakchun. tivar la tierra para sembrar; virar la tierra con
2. v. hacer algo a escondidas. Imatapash pa- el azadón. Llachuwan allpata ukumanta ha-
kalla rurana. waman tikrachiy.
Churika mana chariymanta yayapa ruwanata Yana allpapi papata tarpunkapak chakmani.
raymiman chakchun. chakmay (<*čakmay) s. agosto. Pusakniki
Sin. 1 Hichana, chiwana, shitana, tallina, par- killa.
kuna. Chakmay killapika, Sallka suyupika
chakchuna [čaxčuna, šaxšana, šaxšuna, yachakuk wawakunaka sumakta samakun.
šaxšina] v. scs. alabarse, ponderar. Llullas- chaknana [čaknana, tsaknana] v. maniatar,
hpa rimankapaklla alli yuyaykuna. amañar, amarrar, liar, atar pies o manos.
52
CHAMKANA
53
CHAMPA
54
CHAWCHA
55
CHAWCHA
chawcha [čawča] adj. amz. chistoso. Ima- Imatapash manarak tukuchishkata ninkapak
kunatapash nishpa asichik, kushiyachik. shimi.
Raymipika tawka chawcha mashimi asichin. Yachana wasimantami chayrak rikuni.
Sin. asichik. chayrayku [čayrayku] adv. por eso, por
chawpi [čawpi, čawbi] det. mitad, medio, ello. Chaymanta, shinamanta ninkapak
centro. Imakunatapash ishkaypi rakiyta ru- shimi.
rashka. Kipayarkani, chayrayku mana tantanakuy-
Churiman chawpi allpata kurkani. man yaykurkanichu.
chawpina [čawpina] v. dividir, partir en mi- Sin. Chaymanta.
tades; partir un entero en quebrados. Imaku- chay shina [čay šina, časna, čažna, čazna]
natapash ishkaypi pakta pakta rakiy. adv. así, de esta manera. Imakunatapash
Allpataka ishkantillami chawpirkanchik. shinami nik shimi.
chawsirina [čawsirina, čapsirina, časpi- Killkana pankapika chay shina shuyunki.
rina] v. sacudir. Llutarishkakunata sinchita ku- Sin. Kashna, shina.
yuchishpa urmachina. chi [či] expresión para ahuyentar o adelantar
Allpapi tarpunkapakka champakunata chaw- a los animales. Wakin wiwakunata man-
sirinchik. chachinkapak kaparina shimi.
2. amz. dispersar, regarse. Runakuna, wiwa- Chi nishpa atallpakunata wasi ukumanta
kuna kayman, chayman rakiriy. kallpachin.
Uturunkuta mancharishpa wakrakunaka Sin. Chisha chisha, hishi hishi, kisha kisha,
chawsirin. hushu hushu.
Sin. Patpay, chaspiy. chichiku [čičiku] s. amz. el más pequeño
chay [čay, čiy] det. ese, eso, esa. Maykan- de los monos. Yana millmayuk, yurak
pash imapash karulla kashkata ninkapak shimiyuk uchilla kushillu.
shimi. Chichikukunataka kuyashpami charina
Chay urkumanka ninanta purishpami cha- kanchik.
yanchik. chichu [čiču] adj. encinta, embarazada;
chayamuna [čayamuna] v. llegar. May- preñada. Wiksapi wawata charik warmi,
mantapash purishapa, pawashpa, kallpas- wiwa.
hpa shamukta nina shimi. Chichu warmika sinchi ruraykunataka mana
Yayaka Quito llaktamantami chayamun. ushanchu.
Sin. Paktamuna. Sin. wiksayuk.
chay chay [čay čay] interj. amz. sensación chichuyana [čičuyana] v. embarazarse;
que deja la picadura de un gusano. Kasha- preñarse. Warmikuna, wiwakuna wiksapi
yuk kuru chinikpi aychayachishka. wawa-muyuwan sakirina
Chinik kuru makipi chinishkami chay chay Yaku aychakunaka kay killapimi chichuyan.
nanan. chika [čika, čeka] adv. Verdad, cierto. Mana
chaymanta [čaymanta, čaymanda, čay- llullashpa kashkata nina rimay.
munda] adv. de ahí, después. Rimakuk Ñukanchikka chikallatakmi rimanchik.
ashtawan rimashpa katichun nina shimi. chikaksu [čikaxsu] s. amz. tipo de fruta co-
Kayna wasipi awakushpa, chaymanta kiwa- mestible. Yanushpa mikuna sacha muyu.
man rirkani. Mamaka chikaksu muyuta yanushpa karan.
2. por eso. Chayrayku, shinamanta ninkapak Sin. tikasu.
rimay. chikan [čikan, šikan, čhikan] adj. aparte, dis-
Ruku yayakunaka kunashpa rimankuna tinto, ajeno. Imakunapash mana chaypura,
chaymantami uyana kanchik. paypura kashkata nik shimi.
Sin. Chayrayku. Yana sarata, yurak sarata chikanmi churan-
chayrak [čayrak, čayrig] adv. todavía, aún. chik.
56
CHILLPINA
57
CHIMPA
58
CHIWARINA
59
CHIWILLA
2. regar, botar, esparcir. Imatapash karu ka- chuchuka [čučuka] s. choclo cocido deshi-
rupi shitana. dratado. Chukllu yanushkata intipi alli chaki-
Urku allpapi tarpunkapakka achka muruku- chishka. Raymipika chuchuka apitaka
natami chiwanchik. sumaktami mikurkanchik.
3. desgranar. Murukunata ishkuy. 2. adj. arrugado por mojarse. Yakupi tiyay-
Yanunkapak purututa chiwanchik. manta sipu tukushka murukuna, takshakpi
Sin. 2 hichana, chakchuna, shitana; 3 is- sipu tukushka .
hkuna. Chakishka habasta yakuwan churashpa pa-
chiwilla [čiwilya, čiwiža] s. piña. Achupa- karichikpika chuchukami tukun.
llashina pankayuk, yunka llaktapi pukuk mis- chuchu ñawi [čuču ñawi] s. pezón. Chu-
hki hatun muyu. chupa umashina.
Aswa mishki kachunka chiwillatami churan. Llullu wawaka chuchu ñawita chumkan.
chiwillu [čiwilyu] s. sn. pájaro solitario, pá- chuchuna [čučuna, čukuna] v. mamar, lac-
jaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla kasku- tar. Llullu wawakuna, wiwakunapash ñuñuta
yuk pishku. chumkana.
Chiwilluka tutamantapimi sinchita takin. Wawaka alli wiñankapakka, mamapa ñuñuta
Sin. uchukutak. chuchun.
chiwlli [čiwlyi] s. amz. pájaro de verano. chukchina [čuxčina, čugčina] v. recoger re-
Uchpa patpayuk, suni chakiyuk allpapi, chiw- síduos de las cosechas. Chakrakunapi pu-
lli chiwlli nishpa wakak pishku. chushka murukunata pallay.
Usya pacha chayamukpika achka chiwlli Yayaka achka papatami chukchin.
pishkumi chakrakunapika purin. Sin. Challay, challiy.
chiya [čiya, tsiya, tsia, sia] s. liendra. Usa- chukchu-unkuy [čukču unkuy] s. Palu-
kuna wachashka lulun. dismo. Ima millay unkuykuna, chuspi kanis-
Llakimanta kanpa akchapi chiyakuna hun- hkamanta yunka, guzu llaktapi tiyak.
tashka. Chukchu unkuyka sinchimi kan.
chiyun [čiyun] s. amz. pájaro que habita a chukchuwasu [čukčawasa, čučuwasa,
la orilla de los ríos. Yana patpayuk chiyun čučwaša] s. árbol cuya corteza se usa para
chiyun nishpa wakak, yaku manyakunapi curar el reumatismo. Puka karayuk, kara-
kawsak pishku. manta yawarshina llukshik yura. Kara yanus-
Mayu manyapi churashka kukayutaka chi- hka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik.
yun pishkumi mikushka. Chukchuy unkuy hapikpika chukchuwasu
chucha [čuča] s. raposa. Kuchishina suni kaspi yakuta upyani.
sinkayuk, raku millmayuk, suni chupayuk, Sin. Kurikaspi.
mishki aychayuk wiwa. chukchuna [čuxčuna, čukčuna, čugčuna]
Chuchaka lulunkunata mikushpa may mis- v. temblar, tiritar por escalofrío. Manchay-
hki aychayukmi kan. manta, piñaymanta, kushikuymantapash
Sin. Wanchaka, sinik. ukku kuyurina.
chuchi [čuči] s. pollo, polluelo. Lulunmanta Kariwayrasuman rishpaka achka chirimanta
chayrak llukshishkalla llullu atallpa. chukchunchik.
Chuchitaka kuyashpami wiñachina kanchik. Sin. Manchana.
chuchu [čuču, čuku] s. seno, teta, pezón, chuki [čuki] s. tipo de arma. Imapash ma-
ubre. Wawaman tsunkachina ñuñu aycha. kanakuypi ima. Makanakuypika runakuna-
Mamaka kikin chuchuwanmi wawataka wi- taka chukiwan wañuchishka.
ñachin. chuki [čuki] s. amz. perico, tipo de pájaro.
chuchuk [čučuk] s. mamífero. Ñuñuta Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik,
chumkak. yapa uchilla pishku.
Wawa allkuka chuchuk wiwami kan. Chuki pishkukunaka achkatami chakrapika
60
CHULUNYANA
61
CHUMKANA
62
CHUYAN
63
H
hachi [xači, ači] s. amz. tío. Yayapa, halunzu [xaluŋzu] s. sn. manta usada para
mamapa wawki. la cosecha de maíz. Murukunata chaypi tan-
Ñukapa hachi Julián kayman pakta- tachinkapak pacha.
murkachu? Anitaka halunzupi sarata tantachiy, nirka.
2. señor, don. Inti llukshina llaktamanta runa- hamallina [xamažina] v. ss. estar depri-
kuna chikan rukuta llakishpa, kuyashpa mido (decaimiento físico e interno). Mana mi-
rimay. kushpa, shunku kashpa llakiwan unkurina.
¿Maymantatak kikinpa hachika kan? ¿Ima nishpatak payka hamallin?
Sin. 2 yaya. Sin. Impayana, kalakyana.
hakan [xakan] adj. brillante, brillo, luminoso, hamchi [xamči, xamtsi, kaŋtsi, anzi] s. afre-
resplandeciente. Imapash intishina llipyak. cho. Mikuykunapa puchu.
Kuytsapa kuri shiwika hakanmi kan. Hamchi aswataka shushushpami upyanki.
Sin. achiklla, llipyak, palanikuk. 2. adj. amz. pequeño. Tukuy mikuna muyu-
haku [xaku. aku] v. Vámos. Rishun ninka- kuna mana rakuyashpa uchilla tukushka.
pak rimana. ¿Kay sarachu hamchi tukushka?
Raymita rikunkapak haku, nirka. 3. adj. delgado. Mana raku, mana wira.
hakuchik [xakučik. akučik] v. Vámonos. Hamchi runakunaka pankalla purin.
Rishunchik ninkapak rimay. 4. adj. sn. amz. estopa de cabuya. Chawar-
Raymita rikunkapak hakuchik, nirka. manta takshakpi, puchkakpipash llukshik.
hakuna [xakuna, akuna] v. amz. desmenu- Chawarta puchkakpi hamchika allpapi hicha-
zar. Imatapash makiwan ñutuchina. rirka.
Yurak sarata makiwan hakuni. Sin. 2 chusu, ñañu, uchilla, wawa; 3 chusu;
hallinka [xalyiŋga] s. amz. collar de semillas 4 karachi.
silvestres. Sacha muyukunamanta rurashka hamlla [xamlya, xamža] adj. sc. desabrido,
sumak rikurik wallka. insípido. Kachita mishkita mana charik mi-
Kay hallinkaka sacha muyumanta ruras- kuna. Mana mishki churakpika hamlla miku-
hkami. nami llukshin.
Sin. tallika. 2. sc. Apático, sin gracia. Shuk killaysiki,
hallkan [kalykaŋ, alykan] s. amz. variedad mana imatapash munak.
de cucaracha. Wasipi mirak uchilla yana hi- Chay mishuka hamllami karka.
kishina. Sin. 2 Chamuk, upa, chamcha, aminta,
Tamyapi yapa hallkan mirarka. hamu.
hallma [xalma] s. aparejo. Apiwkunapi pall- hampara [xampara] s. mesa. Chusku cha-
tashpa alli watashpa imakunatapash apa- kiyuk, pampayuk, imatapash hawapi chu-
chita ruray. rana.
Runa llamakunata hallmapi papakunata, ha- Hamparapi shimiyukta churakuni.
baskunata apachishpa katunaman apanchik. Sin. Pataku.
hallmana [xalymana, xažmana] v. desyer- hampatu [xambatu, xaŋbatu] s. s. variedad
bar. Chakramanta kiwakunata anchuchiy, all- de sapo. Waykukunapi kawsak yana karayuk
pata yura chakipi churana. uchilla kuwa.
Kaynaka sara chakrata hallmarkani. Hampatu wakakpika, ñami tamyanka, nin-
Sin. Kiwana. chik.
64
HATUKU MAMA
65
HATUKU YAYA
hatuku yaya [xatuku yaya] s. abuelo. das. Winkulakpash yanka hawa hawalla ya-
Yayamamakunapa yaya. nushka.
Hatuku yayaka allimantami purin. Winkulakta hawchatami yanushkanki.
Sin. hatun yaya, hatun tayta. hawchana [xawčana, xawtsana] v. sc. san-
hatun [xatuŋ, atuŋ] adj. inmenso, amplio. cochar, cocer a medias. Hawa hawalla ya-
Imapash mana uchilla. nushka mikunakuna.
Payka hatun allpatami charin. Maria tiyaka yuyuta hawcharka.
2. importante, principal, grande. Shuk man- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, ča-
chanay yachak, llaktata pushak, tantana- wina] v. manchar. Imatapash mapayachiy.
kuyta pushak. Pukllaymantachari wawakunaka churanata
Payka tantanakuypa hatun pushak runami. yapa hawirka.
Sin. 2 kapak. 2. ensuciar. Mapakunawan mapayana, tu-
hatunmama [xatunmama] s. abuela. Ma- ruyana.
makunapa mama. ¿Maypitak shinapachataka hawirkanki?
Hatunmamaka imatapash yallitami yachan. 3. embarrar. Maykanpash; pipash turuyana.
Sin. Wachaku, hatuku, hatuku mama. Kuchikunaka turupi hawirishka.
hatunyachaywasi [xatunyačaywasi] s. 4. untar. Imawanpash kakuna, llutana. Ham-
colegio secundario. Chunka pata yachashka pinata hawiway.
kipa yachaywasi. 5. v. amz. pintar, dibujar. Imatapash ima tull-
Ñukapa churika ñami hatunyachaywasiman puwan imawanpash allichiy.
rirka. Payka tushunkapak ñawita hawirka.
Sin. unanchay wasi. 6. tantear, manosear, palpar, tocar. Imata-
hatunyaya [xatunyaya] s. abuelo. Yayapa, pash makiwan kakuy.
mamapa yaya. Ama chukrita hawinkichu.
Hatunyayawan imashina tapunata yachar- Sin. 1 mapayana, karkayana, wikiyana; 2 tu-
kani. ruyana; 3 armarina; 4 llutana, kakuna; 5 llun-
Sin. Hatuku, hatuku yaya, wachaku. china, shuyuna, llimpina; 6 llamkana.
haw [xaw, xa] interj. ¿qué dijo? ¿qué? ¿per- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, ča-
dón? ¿cómo? Imatak nirkanki nishpa kutintak wina] v. sc. meterse en discusiones. Ima lla-
tapuy, mana kashpaka imatak ninki? niy. kipipash satirina.
¡Haw!.Kanka Quito kitiman¿ risha ninkichu? Kaypika yankamanta hawirishkanki.
hawa [xawa, awa] adv. hawkay [<*xawkay] s. domingo. Kanchis-
arriba, alto, afuera. Mana wichaypi, mana niki puncha.
ukupi kak. hawriyana [xawriyana] v. sc. carbonizarse
María mashipa wasika rumi hawapimi riku- los granos. Imatapash kamchakukpi shinki-
rin. tukushpa rupay.
hawalla [xawalya] adv. superficial; suave- Sara kamchaka hawriyashkami.
cito. Imatapash mana allinta, yankalla ruray. 2. sn. Hacerse amargos los alimentos. Mi-
Kay chukllataka hawallami rurarkani. kunakuna yalli wakllirina.
haway [xaway] s. chim. canción de la cose- Sampu muyuta yalli kamchashpa hawriyas-
cha del trigo. hka.
Siwara kuchuypi taki. hawya [xawya, awya] s. amz. consuegra.
Chimborazo llaktapika siwara kuchuypimi ha- Kusapa, warmipa yayamamapura.
wayta takinchik. Hawyapura raymipi tantanakurka.
haway (<**xaway) s. miércoles. Kimsaniki hay [xay] interj. sn. amz. expresión desobe-
puncha. diente. Killawan kashpa kutipay rimay.
hawcha [xawča, xawtsa, xawtza] s. snc. col ¡Hay!, ¿imapaktak ñalla ñalla mashka-
y nabos a medio cocer, verduras sancocha- wanki?.
66
HIKI
67
HIKIÑAS
68
HUWIN
69
I
icha [iča] adv. ss. quizá, quizás. Imapash abrir, separar; copular, fornicar. Imakunata-
ushay tukunkacha nirik shimi. pash ashallata chiktay.
Luís yayaka icha kullkita mañachinkawa- Lukruta rurankapakka papata ikinchikmi.
chari. ila [ila] s. amz. higuerón. Hatun yura ñañu
Sin. Ichapash, -cha, -chari. pankayuk, yurak wiki llukshik yura.
ichapash [ičapaš] adv. ss. quizá, quizás. Ila kaspiwanmi mikuypak patakukunataka ru-
Imapash ushay tukunkacha nirik shimi. rashka kan.
Luís yayaka ichapash kullkita mañachinka- illak [ilyak] det. cero, vacío. Chushakta riku-
wachari. chik shuyushka rumpa, mana tiyanchu nina
Sin. Icha, -cha, -chari. shimipashmi kan.
ichillu [ičilyu] s. amz. perico, tipo de pájaro. Ishkay chunkata killkankapakka ishkay yu-
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik, paypa kipaka shuk illak rumpatami killkan-
yapa uchilla pishku. chik.
Ichillu pishkukunaka achkatami chakrapika illakta [ilyaxta, ižaxta, ižixta, ižakta, ilyagta,
takin. ižagta] adv. absolutamente todo. Mana pu-
Sin. Chuki, wichu. chuchishpalla tukuyta ruray.
ichu [iču] adj. rápido, apurado, ligero. Ima- Chakrashka papataka illaktami katurkan-
tapash hawalla rurashpa mishashpa rurak chik.
runa. Sin. Tukuypacha, llampu.
Ñukapa yayaka ichu kashpami Hawalla wa- illapa [ilyapa] s. escopeta. Pukuna kaspis-
sita ruran. hina chawpika kaspimanta chawpika hillay-
ichu [iču, ičilyu] s. amz. perico. Yapa uchilla manta rurashka, nina-muruta tukyachikpi
waylla patpayuk, wichu wichu nishpa takik, wiwakunata wañuchik anta.
arawkunapa ayllu pishkumi kan. Wiwakunata kamashpa charinkapakka illa-
Puna suyupika ichu pishkukunataka wich- pataka chinkachinami kanchik.
kashpami charinkuna. Sin. tukyana.
Sin. wichu, chuki. illana [ilyana, ižana] v. faltar, no existir, via-
ichuk [ičuk] adv. lado izquierdo. Imapash jar, ausentarse Imapash mana tiyay.
allawka makiman sakirik. Paykuna tukuy papata katukpimi illan.
Shuk wawaka ichuk makiwanmi pukllak illimpu [ižimbu, ižiŋbu] s. sc. planta espi-
kan. nosa. Kashayuk uchilla yura, urkukunapi
Sin. lluki. wiñak.
ichuna [ičuna] s. hoz. Ima kiwatapash ku- Wawapa chakipi illimpu kasha yaykushka.
chunkapak winkuyashka achka uchilla kiru- illulli [ilyuly i, ilyuži] s. amz. culebra de nom-
yuk hillay. bre ilulo o pudridora. Uchilla yana machakuy,
Ichunawanka siwarata kuchuni. allpa ukupi kuykashina kawsak.
ichuna [ičuna] v. segar, cortar. Kiwakunata, Illulli machakuyka millay kurumi kan.
yurakunata, murukunata pitina. ilta [ilta] s. amz. variedad de guaba. Hatun
Puna suyu ayllullaktakunapika minkawanmi pakay mishki mikunayuk.
siwarata ichunchik. Wawakunaka anti suyupika iltataka sumakta
ikina [ikina] v. partir, fraccionar, picar, cortar mikurka.
en pedazos, rozar, agrietar, rajar, rebanar, ima [ima] det. ¿qué? Tapunkapak shimi.
70
INTUNA
chuspikuna, putankuna, mama kurukuna ishkay [iškay, iški] num. dos. Shuk yupayta
mishki mikunapi tantarina. katik.
Tawka punchata aychata mana wakaychik- Paykunaka ishkay wawallatami charin.
pika chuspikuna intun. ishkuna [iškuna, iskuna, wiškuna] v. des-
intuna [iŋduna] v. amz. amontonarse per- granar. Karata paskashpa murukunata sur-
sonas o animales. Wiwakuna, runakuna tan- kuy.
tarina. Usya pachapika sarata chakichinkapakmi is-
Rimanakuypika achka runami inturka. hkunchik.
2. s. colaboración. Imapipash yanapana. Sin. Chiwana.
Minkapika intuykunawan utkalla llamkan- ishpapuru [išpapuru] s. vejiga. Yaku-ishpa
chik. tantarina puru.
Sin. 1 Waykana; 2 yanapana. Mana ishpapuru yaku-ishpa huntataka cha-
iñil [iñil] s. ss. planta silvestre. Mana tarpus- rinachu kan.
hka muyumanta wiñak yurakuna. ishpana [išpana] v. orinar. Ishpapurupi tan-
Iñilkunaka hampi, mikuna yurakunapashmi tarishka yakukunata pakchaman llukshi-
kan. china.
Sin. Chas, wala, purun, ushun. Yakuta yalli upyashpaka achkatami ishpan-
iñina [iñina] v. creer, asentir, testimoniar, chik.
tener fe. Shukpa yuyaykunata alli kakpi mana Sin. Yaku-ishpana.
alli kakpipash chaskiy. ishpinku [išpiŋgu] s. árbol de canela. Mis-
Umu willashkataka tukuykuna iñinllami. hkita ashnak yura, sisapash, karapash ya-
iñu [iñu] s. s. cosa diminuta invisible. Pikis- kuta mishkiyachikmi kan.
hina yapa uchilla rikurik. Chiripika ishpinkuta timpuchishpa upyas-
Añanku kuruka iñushina may uchillami, hpami kunukyanchik.
mana ñawiwanllaka rikuy ushanachu kan. isi [izi, igzi] exp. amz. expresión despectiva
2. s. nigua. Shuk uchilla pikishina yawarta a los niños (mocosos). Wawata piñashpa
chunkak. rimay.
Kuchikunapa chakikunapi iñu yaykushpaka Isi wawakunataka ama tantanakuyman yay-
kaninllami. kuchinkichu.
3. punto. Shuk takayta rurakpi uchilla hutkus- isi [izi, igzi] s. tu. sarna. Runa aychapi mu-
hina sakirik. ruklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy.
Shuk yuyayta killkashpa tukuchishpaka shuk Wawakunata isi hapikpika achkatami hayak
iñuta churanami kan. yurakunawan hampinchik.
irki [irki] adj. s. débil; flaco, raquítico. Runa isiyana [iziyana, idziyana] v. sc. empe-
kashpa, wiwa kashpapash mana mikushpa rrarse. Wawa yapata wakashpa mamamanta
wañunalla tukushka. Yapa tsalamanta tullulla mana karuyana.
rikurik. Kay wawaka mamamanta isiyanka.
Chay irki runaka llakillami tikramushka. iska [iska, isku] s. fósforo. Ninata hapichik
Sin. Api, chusu, sampa. rumishina.
ishkantin [iškaŋdiŋ, iškaŋdi] adv. ambos, Yanunkapakka iska kaspitami mutsunchik.
pareja, par. Ishkaypura. isku [isku, išku] s. cal, yeso. Yurak allpas-
Quito llaktaman ishkantin shamurkanchik. hina wasi pirkakunata tullpukpi yurakta sakik.
ishkantishun [iškaŋdišun] expresión para Kunan pacha wasikunaka iskuwan yurakya-
brindar. Mashipura imatapash upyakushpa chishkallami kan.
rimay. Sin. Pukshi.
Pushakkuna shamushkamantami ishkantis- islampu [islambu, islaŋbu, islabuŋ] s. amz.
hun. bolso tejido de hilo de chambira. Champira
Sin. Upyashun. kawchushkawan awashka uchilla shikra.
72
IWILAN
73
K
kacharina [kačarina] v. soltar, safar, permi- tapika tanampu nishka.
tir. Watashkamanta paskay. Anti suyupika kahalli pankawanmi challwa-
Urkupi, sachapipash wakrataka purichun ka- taka hapinkuna.
charin. Sin. tanampu.
2. s. Permiso. Kishpiyta mañana. kahas [kaxas] s. cordillera. hatun urkuna
Samanaman rinkapakka kachariyta ma- kak.
ñarka. Kahaskunapika papata, siwarata tarpunchik.
Sin. Ishkurina, paskana. kaka [khaka, xaka, kaka] s. peña, abismo,
kachana [kačana] v. enviar, mandar. Ima- despeñadero.
kunatapash maymanpash chayachiy. Rumisapa hatun wayku.
Ñukapa killkashkata yayaman kachakuni. Chay kakapi hampi yurakuna tiyan.
2. echar, despedir. Millay kashkamanta pita- kaka [khaka, kaka] s. vaso redondo de ma-
pash ukumanta llukshichiy. dera de cuello largo.
Raymipi makanakuymanta kacharka. Suni kunkayuk kiru.
Sin. 2 karkuna. Kakapi aswata churani.
kachi [kači] s. sal. Yurak ñutu rumishina kakuna [kakuna, xakuna] v. frotar, fregar,
mama kuchapi, wakin urkupilla tiyak, miku- sobar. Imatapash makiwan lluchkachikshina
nata mishkichik. rurana.
Kuy aychapi kachita churani. Chaki kiwirishkata kunuk hampiwan kaku-
kachik [kačix] s. amz, ss. guaba pequeña. way.
Uchilla pakay, mayu manyakunapi pukuk, 2. sc. untar. Wirashina apiwan hawina.
shuk llaktakunapi yaku pakay nishka yura. Utka alliyachun wakra wirawan kakupay.
Sachapika kachik murutami mikun. Sin. Kitina; 2 llutana, hawina.
Sin. Pakay. kalak [kalax] adj. snc. ss. deprimido; depre-
kachi kachi [kači kači] adj. salado, -da. sión física y/o espiritual. Aychapash, yuyay
Imapash ashtawan kachiyuk. samaypash unkushka.
Kay mikunaka kachi kachi kashkamanta Mishuka kalakllami kan.
mana mikunachu. kalamatu [kalamatu, gamalatu] s. amz.
2. interj. expresión de llamada al ganado. pez pequeño casi transparente. Maywa ka-
Wakrakunata kayankapak rimay. rayuk uchilla challwa.
Wakraka kachi kachi nishpa kayakpimi kall- Wamraka yawriwanmi kalamatutaka hapin.
pamun. kalatis [kalatis] s. amz. bejuco. Millmayuk
kachun [kačuŋ, xačuŋ] s. nuera. Churipa pakayta aparik sacha anku, yaku manyapi
warmi. wiñak yura.
Ñukapa kachunka Cotacachi llaktamanta Wawakunaka kalatis ankuwanmi pukllan.
warmimi kan. Sin. Pulanti.
2. cuñada. Wawkipa warmi. kallampa [kalyaŋba, kažaŋba] s. hongo,
Kachunka ñukapa wawkita kuyashpami seta. Sisashina panka illak, wanukunapi, is-
kawsan. mu kaspikunapi wiñak uchilla yura.
kahalli [kaxalyi] s. amz. arbusto cuyas hojas Ambato kitipi kallampata katukllami rini.
se usan como barbasco. Challwata hapinka- Sin. Ala.
pak, yaku hampina pankayuk yura, shuk llak- kallana [kalyana, kažana] s. tiesto. Turu all-
74
KAMANA
pamanta rurashka hatun pukushina rikurik. recho: conjunto de leyes que regulan el com-
Murukunata kamchankapak, tantata kusan- portamiento recíproco de los hombres.
kapak may alli. Kichwa kamachinakuyka rimayllapimi tiyan,
Allpa kallanapi kusashka tantataka may chayrak killkakunmi.
mishkimi kan. kamachina [kamačina] v. amz. aconsejar.
kallari [kalyari, kažari] adv. inicio, comienzo, Ama llakitukuchun alli yuyaykunata kuna.
génesis, principio. Imatapas chayrak rikuriy. Pedro llakita rurakpimi, paytaka pushakku-
Kallari pachapi purun runakuna kawsashka. naka kamachirka.
kallarina [kalyarina, kažarina] v. comenzar, 2. legislar, hacer leyes. Alli kawsachun kama-
principiar, iniciar, empezar. chiykunata rurana.
Imatapash shuknikimanta rurarina. Luis pushak kashpaka allitami kamachirka.
Runakunaka inti rikurishkamantami llam- Sin. 1 Kunana.
kayta kallarin. kamachiy [kamačiy] s. ley, reglamento, ar-
kallcha [kalyča, kalča] s. sc, ss. tallo y hojas tículo. Ama pantachun. Alli kunay yuyayyukta
de maíz seco. Murukunata pallashka washa killkashka.
chakishka sara yura. Alli rurashka kamachiymi kay llaktapika
Kallchawan sarata kamchani. illan.
Sin. Chakishka sara panka, pukus. kamari [kamari] s. regalo, ofrenda. Imata-
kallchay pacha [kalyčay pača] s. tiempo pash shukman karashka.
de siega. Ima chakishka tarpushkata kuchuy. Ñawpakunaka kushipatakunamanka sapan
Kallchay pachapika aswata upyanchik. raymikunapimi kamaritaka sakik karkanchik.
kalli kalli [kalykaly] s. amz. loro pequeño. Sin. Pinzhi, tumina, hucha, karana.
Uchilla arawshina achkapura tantanakushpa kamarina [kamarina] v. regalar. Pimanpash
purik pishku.
imallatapash yanka karay.
Kalli kalli pishkuka sumaktami wakan.
Sin. Shakalli. Raymipika rantipak mikunataka kamarinchik.
kallpana [kalypana, kažpana, kalpana] v. Sin. karana.
correr, trotar. Utka utka tatkishpa purina. kamana [kamana] v. amz. probar, saborear.
Ñukapa churika yachanawasiman ñami kall- Kalluwan mallina: mishkita, chamukta, ha-
parka. yakta, rupakta, chirita. Ima kashkata yachan-
kallwa [kalywa, kažwa, kalwa] s. lengüeta. kapak.
Sawlishina llampuchiska kaspi, ruwanata, Payka mikunata kachi alli kashkata kaman.
chumpita awankapak rurashka. Sin. Mallina.
Chumpita awankapak kallwata rurakuni. kamana [kamana] v. amz. competir. Imaku-
kallu [xažu, kažu, khažu, khalyu, xalyu, kalyu] napipash shukkunawan chimpapurachishpa
s. lengua. Shimi ukupi kuyurishpa rimachik maykan maykan alli kashkata yachankapak
aycha. tupuna.
Manuel runaka wakra kalluta rantinkapak Wawakunaka yachana wasipa muyuntin
rin. ñankunata kallpashpami kaman.
kaluk [kalux, kaluŋ, xalun] adj. amz. ss. se- Sin. Mishana.
micocido, difícil de cocinar. Manallatak ya- kamana [kamana] v. sc. abundar. Tarpus-
nurik muru. hka murukuna, wachashka wiwakunapash
Kaluk lumutami rantishkani. achka wiñariy.
Sin. llumi, akma. Sara chakraka achkatami kaman.
kamachik [kamačik] s. juez, autoridad. Ka- Sin. nanakllakana, usuna.
machiyta paktachichik runa. kamana [kamana] v. cuidar; gobernar. Ru-
Ñukapa kitipika alli kamachikta charinchik. nakuna, apukkuna llaktakunata rikushpa
kamachinakuy (<**kamachinakuy) s. De- kawsay.
75
KAMAY
76
KASILLA
77
KASKU
78
KAYAS
79
KAYANA
80
KIPA
nado. Mana pukuk yanka killuyashka allpa. Tukuykuna minkata rurashpa kuchi kinchata
Killin allpapika chillkallami pukun. rurakunchik.
killka [kilyka, kiška, kilka] s. letra. Killkanka- Sin. Harkashka.
pak shuyu. kinchana [kiŋčana, kiŋžana] v. hacer un co-
Kichwa shimipika: a, ch, h, i, k… killkakunami rral o cerca. Kaspikunawan pirkatashina ru-
tiyan. rashpa harkana.
Wawakunaka killkakunata ruran. Wawakuna pukllachun, yachana wasi
killkakatina [kilykakatina] v. leer. Killka- manya muyuntinta kinchanchik.
shkata ñawiwan rikushpa shimiwan rimashpa kinku [kiŋku] adj. zig-zag, curva, sinuosi-
katina. dad. Imapash achka kutin winkuyashka.
Yachachikka wawakunawan killkakatin. Kuraray mayu yakuka tawka kinkuyukmi
Sin. Ñawirina. kan.
killkana [kilykana] v. escribir. Killkana kaspi- kinkuna [kiŋkuna] v. curvar, ir en zig-zag.
wan pankapi killkakunata shuyuna. Alliman llukiman muyushpa rurana, purina.
Payka killa llamkay willayta killkan. Kay urku chakita manyashpaka alliman
killpana [kilypana, kižpana, kilpana] v. kinkushun.
tapar, cubrir, ocultar. Manka shimita, puntu kinray [kinray, kiŋgray] adv. horizontal-
shimita wichkashpa churana. mente. Chayllapitak suniyashka tiyak.
Yanushka mankata ama imapash yaykuchun Yachakuk wawaka kinrayman sirik kaspita
alli killpan. shuyukun.
killpuntu [kilpuŋdu] s. amz. pájaro verde. kinti [kinti, kiŋdi] s. colibrí. Waylla patpayuk
Waylla patpayuk allpa hutkupi kawsak uchilla suni chupayuk, sisa mishkita chumkak
pishku. uchilla pishku.
Sara chakra ukupika achka killpuntumi kaw- Kinti pishkutaka mana hapinachu kan.
san. kintiyana [kiŋdiyana, kiŋdina] v. encogerse,
killu [kilyu, kižu] s. amarillo. Intishina tullpu- achicarse. Wakin churanakuna takshakpi,
yuk, pukushka palanta karashina tullpu. timpuchikpi kutuyana.
Aswataka killu sarawanmi ruranchik. Pachallinaka timpuchishkamantami kin-
Sin. karwa. tiyashka.
kimirina [kimirina] v. acercarse. Shukpa ku- 2. encanijarse. Chiri yakupi armashpa,
chuman chayarina. tamyapi hukushpa chukchuy.
Wawakuna ña wasiman kimirin. Rasu yakupi armashpa kintiyarkanchik.
Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, llu- Sin. 1 Aysarina, kuruyana, wañurina,
tarina. tusuyana.
kimina [kimina] v. acercar, arrimar, apegar; kinuwa [kinwa, kinuwa, kiniwa, kiñiwa]
reforzar, sostener lo que está por caerse. (<*kiwña) s. quinoa. Rumpashina uchilla
Shukpa manyaman kuchuyana. yurak muru, sisapi muruyuk.
Payka pirkaman kimin. Puna suyupika achkatami kinuwa murutaka
2. pa. linderar. Kikinpa allpa ama shukpa all- tarpunkuna.
pawan pantarichun sayway. kinzhullina [kinzhullina] v.s. guardar algo
Juan mashiwan ama allpakunapa manyata en la cintura.
pantankapak kiminchik. Imatapash uchillakunata chumpillishkapi al-
kimsa [kimsa, kiŋsa] num. tres. Ishkay lichina, wakaychina.
washata katik yupay. Wallka muruta alli kinzhullinki.
Payka kimsa wallinkutami charin. kipa [kipa, khipa, xipa] adv. después, a con-
kincha [kiŋča, kimča, kinža] s. corral, cerco. tinuación, seguidamente. Ñawpakkunata
Kaspikunawan watashpa muyuntinta harkas- katik.
hka, wiwakuna ama llukshichun. Ambato llaktamanta tikramushka, kipaka ya-
81
KIPA
82
KULLISHTITI
83
KULLKI
84
KUSHPANA
85
KUSHPI
Runakuna wiwakuna, pishkukunapash hay- kutsi [kutsi, kusi] adj. s. ligero, ágil. Imata-
tarishpa hawaman pawan. pash hawalla utka utka rurak runa.
Payka pampapi kushparka. Chay runataka kutsi kakpimi sawarirka.
kushpi [kušpi] s. peonza. muyuchinkapak 2. amz. laborioso. Mana killa runa.
pukllana. Payka kutsi kashpami alli kawsan.
Wawaka kushpiwanmi pukllan. Sin. 1 Utka.
Sin. piruru. kutu [kutu] s. bocio. Kunka punkirishpa
kuska [kuska] s. amz. puesto, lugar, direc- rumpashina wiñak aycha.
ción, sitio. Maypi kashkata, kawsashkata rik- Wawapa kunkapi kutu wiñashka.
sichik shimi. 2. s. s. corto. Imapash mana suni, kutulla ri-
Kay kuskapimi wasita rurasha. kurik.
Sin. tiyaskan, suyu. Wawaka kutu warayukmi kan.
kuskunku [kuskuŋgu] s. sns. búho. Uchpa Sin. 2 kuru, kurulla.
patpayuk, misi ñawishina tutapi pawak anka. kutu [kutu] s. amz. variedad de mono. Killu
Kuskunku wakakpika wañuy tiyachun ninku- millmayuk, sinchita kaparik sachapi kawsak
nami. shuktak sami kushillu wiwa.
Sin. Pukunku, apapa. Sachapi kututa riksinkapak rini.
kutama [kutama] s. costal. Tulushina, ima- kutul [kutul, xatulu, katul, katulu] s. s. hoja
pash wakaychinkapak rurashka. que cubre al choclo. Sara kaspata pillurik
Atukka kutamapi urpita, yututapash panka.
churashka. Chukllu tantata kutulwan pillurka.
kutashka [kutaška] s. harina. Murukunata kutuyana [kutuyana] v. s. encogerse.
ñutukpi llukshik haku. Awashkakunata takshakpi kichkiyashpa uchi-
Kutashkata utka yanunki. lla tukuy.
Sin. kuta, haku. Ruwana awashkata timpushka yakuwan sa-
kutana [kutana] v. moler. Murukunata ku- rukpi alli kutuyarin.
tana rumiwan ñutuchiy. Sin. Kuruyay, kurullayay, kurpayay.
Payka apita rurankapakmi sarata kutarka. kuwa [kuwa] s. amz. sapo que habita en ár-
Sin. Chamkana. boles. Yurakuna hawapi kuwa kuwa nishpa
kutichina [kutičina] v. contestar. Pipash, kaparik, mikuna hampatushina rikurik wiwa.
maykanpash imata nikpi rimashpa tikrachiy. Kuwa hampatuka yurapimi kawsan.
Wawakuna ñuka nishkata kutichirka. kuwayu [kuwayu] s. amz. pájaro nocturno
2. devolver. Mañashkakunata tikrachiy. denominado huacharro. Muru patpayuk
Mañachishka llamata ñami kutichirka. uchilla pishku, tutalla llukshik, mikunkapak
Sin. 1 Kutipana, tikrachina, rantimpana. mana alli.
kutimpu [kutimbu, kutiŋbu] s. amz. armadi- Kunan tutamantaka kuwayumi yallita wa-
llo grande. Suni silluyuk, raku karayuk cha- karka.
rapashina rumi washayuk, allpa hutkupi kuwayu [kuwayu] s. amz. sapo pequeño
kawsak wiwa. comestible. Ñawisapa uchilla rikrayuk ku-
Kutimpuka allpata aspishpa ukuman chin- wayu kuwayu nishpa kaparik wiwa, mikuypak
karirka. alli.
kutimuna [kutimuna] v. retornar, regresar, Kuwayu aychaka mishkimi kan.
volver. Maymantapash kikin suyuman tikray. kuna [kuna] v. dar. Ima charishkakunata
Wakin kichwa runakunaka kikin llaktaman shukman karay.
kutimun. Kanpa shuyushkataka payman kurkani.
kutin [kutiŋ] adv. otra vez, de nuevo, nue- Sin. karana.
vamente. Chayllatatak ruray. kuy [kuy, kuwi, kowi] s. cuy, conejillo de in-
Ña wasiman kutin tikrakun. dias. Wasi ukupi, uchilla, mishki aychayuk
86
KUZU
87
L
lalu [lalu] s. amz. tipo de planta. Hatun pan- lapuna [lapuna] v. amz. doblar. Shuk kas-
kayuk, yurak wiki¬yuk, shikshichik kiwa. pita hapishpa kumuchiy, suni churanakunata
Wawakuna lalu kiwawan pukllashpa makita patarichina.
shikshichin. Shuk kaspita winkuyachinkapakka
lampa [lampa] s. pala. Llamkana hillay. waskawan watashpami lapunchik.
Larkataka lampawan pichani. Sin. Patarina.
lampana [lampana] v. im. remendar. Chu- larka [larka, larga, rarka] s. acequia. Allpa
rana llikirishkakunata asha llachapawan kill- ukuta wachushina allashkata yaku purichun
pashpa siray. rurashka, yakupa ñan.
Ruku yayakunaka paykunapa kushmaku- Ayllullaktakunapika larkakunataka allitami
nata, allimanta lampan. charinkuna.
Sin. Chupana, llachapana, putyuna. larkana [larkana, rarkana] v. hacer acequia.
lan [laŋ] s. amz. árbol cuya resina es medi- Yaku purina ñanta allpa ukuta allay.
cinal. Balsa yurashina pankayuk, puka wi- Chakishka allpakunapi murukuna puku-
kiyuk, yaku manyakunapi wiñak hampi yura. chunka, yaku ñantami minkawan larkanchik.
Lan yurataka hampi kashkamantami achkata latsik [latsix, lačix] s. amz. gusano blanco.
maskan. Yurak, suni, ñañu kuru.
lancha [laŋča] s. s. plaga de plantas. Tam- Yachachikka yachakukkunaman yachachin-
yashina urmashpa yurapa pankakunata ru- kapakka latsik kuruta hapin.
pachik, llullu murukunata chakichik, ismuchik laychu [layču] adj. ss. mestizo. Mana chay-
ñutu tamya. purallatak, runawan mishuwan chapuy-
Kay yurata lanchami hapishka, chayman- manta wacharishka runa.
tami chakirikun. Tawka laychumi ñukanchikwan tantarin.
Sin. Pitsik. Sin. Mishu, misti, tsala.
lanchana [laŋčana] v. destruir plantas y/o liklik [liglik, ligli] s. ave que anuncia la lluvia.
frutos por plaga. Tamya urmakpi tarpushka Tamya shamuchun liklik liklik nishpa takik pis-
yurakuna, murukuna, ismushpa, wakllishpa, hku.
chakirina. Ñallami tamyanka, liklik nishpa pishkunaka
Kay llullu papa chakrataka achkatami lan- takikunmi.
chan. linchi [linči] s. red. Kawpushka puchkapura
Sin. Sulayana. watashpa watashpa rurashka llika. Rumpa-
lanta [laŋda] adj. pa. turbio Tamyakpi turulla wan pukllankapak, challwakunata hapinka-
tukushka yaku. pak rurashka.
Urkuta tamyakpika mayuka lantami tukun. Challwata hapinkapak Pedro mashika lin-
Sin. Sanku. chita rantikun.
lapukyana [lapukyana] v. linchi [linči] s. arbusto. Purun pampakunapi
estilarse, empaparse, mojarse. Churanakuna wiñak yura.
shutunkakama yakuwan, tamyawan huku- Mamaka linchi kiwata wiwakunaman
yay. kuchun.
Yayaka allpapi llankakushpa yallita lapuk- lisan [lisaŋ] s. paja toquilla. Uchilla panka-
yarka. sapa yura, muchikuta awankapak panka,
Sin. mutiyana, hukuyana, zutukyana. wasi katatapash rurarik yura.
88
LUYU LUYU
89
LL
llachapa [lyačapa, žačapa] s. trapos, pañal, Sin. Kuyaylla.
remiendo. Awashkakunamanta pitishka uchi- llakina [lyakina, žakina] v. sufrir, lamentar,
lla pintukunami, llullu wawakunata sikita pi- apenar, tener pena. Nanayta charina
llunkapak rurashka. Kikinpa wawakunataka achkatami llakinchik.
Mawka churanakunataka llachapakunatami 2. amz. amar, querer. pitapash yuyashpalla
wawakunaman ruran. kawsay.
2. adj. mendigo. Imatapash mana charik Ñukapa wawata achkata llakikuni.
runa. Sin. 2 kuyana, munana.
Llachapa runaka ñantakunata mañashpa- llakirina [lyakirina, žakirina] v. entristecerse,
llami kawsan. afligirse, tener pena, apenarse. Kushi illak
Sin. 2 wakcha. tukuy.
llachapana [lyačapana, žačapana] v. s. re- Pachamamaka runakuna wakllichishka-
mendar. Llikirishka churakunata tawka pintu- manta achkatami llakirin.
kunawan tinkishpa siray. llakllana [lyaklyana, žaxlyana, žagžana] s.
Ruwanataka achka kullki kashkamantaka amz. azuela.Uchilla llachushina, kaspikunata
llachapankunami. ñañuyachinkapak anta.
llachu [lyaču, žaču] s. azadón. Suni kaspi- Kaspitaka llakllanawan llampuyachini.
wan manyapi patak hillaywan rurashka takl- llakllana [lyaklyana, žaxlyana, žagžana] v.
lashina. labrar, desgajar, esculpir. Kaspikunata, yura-
Sara chakrataka llachuwanmi hallmanchik. kunatapash ñañuyachina, mallkikunata pi-
llakana [lyakay] v. magullar, remellar, des- tina.
pellejar, descascarar. Aycha takarishpa chu- Payka Apunchikpa ñawita kaspipi llakllan.
krina. llakta [lyakta, lyaxta, žaxta, žagta] s. pueblo,
Payka rumikunapi urmashpa maki llakan. ciudad, comarca. Maypipash runakunapura
2. v. trozar. Chukllukunata kutulkunantin yu- tantalla kawsana kuska.
ramanta llukshichina. Kichwa runa llaktakunaka achkami kan.
Shuwakunami chukllutaka tukuyta llakashka. 2. s. nación, patria, país. Mama llaktayuk ru-
3. v. ss. deshojar. Pankakunata anchuchina. nakuna kawsana.
Wirunkapak nishpami sara pankata llakakun. Ecuador llaktaka chinchay suyu shutiyukmi
Sin. 1-2 Rawmana, lluchuna. 3 llushtina, raw- karka.
chana, tipina, saklana. Sin. 1 ayllullakta; 2 Mamallakta.
llaki [lyaki, žaki] s. dolor, sufrimiento, pena, llaktana [lyaxtana, žaxtana, žagtana] v. s.
amargura, desventura, problema, accidente, regresar al lugar de origen. Maykan llakta-
lástima. Nanariy tiyaymanta rimana shimi, mantapash kikinpa llaktaman tikray.
kuyaytapash nina shimi. ¿Ñachu llaktakunki?
Ñukanchikka mama wañushkamantaka 2. amz. poblar. Mushuk llaktata ruray kallariy.
achka llakitami charinchik. Karumanta shamuk runakunaka ¿kaypichu
llakinayak [lyakinayax, lyakinay, žakinayax, llaktarikun?
žakinay] adv. expresión de lástima. Imata- llakwarina [lyakwarina] v. almorzar.
pash rikushpa shunkuta llakichik. Chawpi punchapi mikuy.
Shuk ayllu unkukpika llakinayaktami kaw- Kuy aychata papantinmi llakwarinchik.
sanchik. llama [lyama, žama] s. camélido andino,
90
LLATANANA
llama; borrego. Millmasapa wiwa, aychata- llantu [lyaŋdu, žaŋdu] s. sombra. Inti yaya-
pash kuk. manta pakak rupay illak.
Runa llaktakunapika achka llamatami charin- Shaykushpaka llantupi samapay.
chik. 2. tiniebla, oscuro. Yana tutashina inti yaya
llama uhu [lyama uhu] s. coscoja, tos per- mana achiklla rikurin.
sistente. Tunkurita rawrachik unkuy. Llantu tuta kakpika ama llukshinkichu.
Llama uhu hapikpi chillchill yurawan ham- Sin. Amsa, phakna.
pinchik. llapitukuna [lyapitukuna, žapitukuna] v.
llaminku [lyamiŋgu, žamiŋgu] s. s. variedad tener pesadillas. Puñuypi ayakunata rikus-
de llama. Millmata kuk hatun wiwa. hpa kaparina.
Ushushina aparik. Payka yallita mikushpa puñukushpaka llapi-
Urkukunamantaka llaminkupimi ima kipiku- tukun.
nataka apachimunchik. Sin. nuspana.
Sin. Chantazu, runa llama. llapina [lyapina, žapina] v. aplastar. Ima-
llamkana [lyamkana, lyaŋkana, žaŋgana, tapash ñitiy.
lyaŋgana, žaŋkana] v. trabajar. Imakunata- Wawaman papata karankapak llapiy.
pash ruray. 2. sn. amz. apuñar, estrujar. Imatapash maki
Ayllullaktapika tukuykunami makita kushpa ukupi charishpa sinchita kapiy.
llamkanchik. Ñuñuta llukshichinkapakka makiwanmi lla-
Sin. rurana. pin.
llamkana [lyamkana, lyaŋkana žaŋgana, llapitukuna [lyapitukuna] v. tener pesadi-
lyaŋgana, žaŋkana, maki lyaŋkana] v. tocar, llas.
manosear, palpar, tantear. Imakunatapash Puñuypi ayakunata rikushpa kaparina.
makiwan riksiy. Payka yallita mikushpa puñukushpaka llapi-
Piñarikpika ama llamkaychu. tukun.
Sin. Kawina. Sin. nuspana.
llampu [lyambu, žambu] adv. totalidad, llashak [lyšax, žašax, žašag] adj. pesado.
todos. Tukuylla ninkapak shimi. Imapash ruku rumishina mana pankalla.
Minkamanka llampullami shamunkichik. Kay papa ashankaka yapa llashakmi kan.
Sin. tukuy. 2. det. s. mucho, bastante, harto. Yapa ach-
llampu [lyambu, žambu] adj. liso. Imakuna- kata ninkapak shimi.
pash illak, llushkashka kaspi. Yayaka llashak palantatami apamurka.
Llampu kaspiwanmi puñunataka rurashun- Sin. 2 Tawka, manchanayakta, ashtaka,
chik. achka.
Sin. lluchka. llashana [lyašana, žašana] v. pesar. Ima-
llampuna [lyaŋbuna, žaŋbuna] v. cepillar, li- tapash tupuna.
mar, pulir. Kaspipa mukukunata, chamkaku- Kay ruwana kipika llashakun.
nata anchuchiy. llatan [lyataŋ, žataŋ] adj. desnudo. Churana
Payka awana kaspikunatami kaynamanta illak runa. Millma illak wiwa.
llampukun. Kanpa wawakunaka llatanllami pukllarka.
2. v. suavisarse, ablandarse. Imapash apiya- Sin. Lluchu, llushti.
riy, murukuna pukushpa apiyarina. llatanana [lyatanana, žatanana] v. desves-
Timpuska yakupika papakunaka tukuyllami tirse, desnudarse. Churanakunata anchu-
llampun. chishpa lluchulla sakiriy.
3. v. amz. enlucir. Pirka hutkukunata llutarik Wawaka armankapak allimanta llatanan.
allpawan chinkachishpa sakiy. 2. v. im. alzar el vestido hasta la cintura.
Ayllullakta wasikunataka yurak iskuwanmi Churanata wiksakama hawayachiy.
llampunkuna. Wayraka anakuta hawakamami llatanarka.
91
LLAWANA
92
LLUTARINA
93
LLUTANA
llutana [lyutana, žutana] v. pegar con subs- lla pakay, yapa pakirik, yaku manyakunapi
tancias adherentes. Hapiriklla llawsawan ki- wiñak yura.
michina. Chay hatun llutipa yuraka tukuykunapakmi
Kay pankakunata pirkapi llutay. kan.
2. tu. amz. juntar, unir. Ishkurishkata, pitirish- lluya [lyuya] s. na. gaviota. Shuk kari a-
kata, pakirishkata chayllapitak churashpa ha- tallpashina rikurik puka patpayuk hatun
pichina. pishku.
Kay kaspita chayshuk kaspiwan llutani. Sumak lluya pishkuka anti suyu sachapimi
Sin. Tinkuna, tantana, hawina. kawsan.
llutipa [lyutipa] s. pa. guabo pequeño. Uchi-
94
M
machakuy [mačakuy, mačakway] s. ser- Shuwakukta hapishpa makarkani.
piente, culebra. Chaki illak llukarishpa purik, maki [maki] s. mano, antebrazo. Pichka ru-
kuykashina yapa suni wiwa.Sachakunapi kayuk rikra tukuri tullu. Imatapash hapinka-
kawsak. pak alli.
Machakuyka payta piñachikpimi kanin; Makiwan rurashka churanatami churanchik.
chaymanta mana piñachinachu. makipura [makipura] s. trabajo recíproco.
Sin. amaru, palu. Imatapash rantinpak kunakuy, ruranakuy.
machana [mačana] s. borrachera. Hayak Runakunaka makipurami allpakunataka
yakuta upyakpi yuyay chinkariy. llamkanchik.
Machayka alli yuyayta chinkachik unkuymi makiwatana [makiwatana] s. pulsera,
kan. manillas. Makipi pillunkapak pallashka mul-
2. v. emborracharse, embriagarse. Machana lukuna.
yakuta upyashpa yuyayta chinkachina. Otavalo kuytsakunaka puka wallkawanmi
Karu llaktamanta shuk ayllu shamukpi ray- makiwatanata ruran.
mishpa macharkani. mallik [malyix, mažix] adj. snc. sobrio, en
Sin. 2 Shinkayana. sano juicio. Yuyayyuk, manarak shinkaya-
machay [mačay, mači, matsi] s. scs. shka
Cueva, gruta. Kaka uku payllatak kinrayman runa.
utkurishka. Wasishina hatun uku. Hatun yayaka mallikmi chayamun.
Wakrakunaka runtumanta machaypi pakay- Sin. Mayllik.
tukushka. mallik [malyix, mažix] s. co. tipo de hierba.
machin [mačin] s. amz. mico, variedad de Shuk uchilla puzu kiwa.
mono. Shuk uchpa millmayuk, tsala ñawiyuk Mallik kiwata sacha ukupi tarirkani.
kushillushina sacha wiwa. mallina [malyina, mažina, malina] v. probar,
Shuk machinta sachapi rikurkani. saborear. Imatapash kalluwan mishkita,ka-
machka [mačka] s. harina de cebada. chita yachay.
Wakin muru kamchata kutashka ñutu kuta. Yanushka mikunata mallirka.
Mishki yakuwan chapushpami machkata Sin. kamana.
mikunchik. mallki [malyki, malki, mažki] s. s. rama;
machu [maču] s. amz. alimento envuelto en planta en general. Yurakunamanta rikraku-
hojas para cocer. Mikunata yanunkapak pan- nashina wiñashka pallka.
kapi maytushka. Yurapa mallkitaka mana pakinachu kan.
Mamaka machuta yanukun. Sin. Pallka.
makana [makana] s. chalina a colores. mallta [malyta, malta] adj. mediano. Wiwa
Sumak tullpukunawan awashka pachallina. kashpapash mana rukuchu.
Chay waminsi makanata churaripay. Katuna pampamanta mallta kuchita ranti-
makana [makana] s. amz. mazo. Wiwaku- muni.
nata wañuchinkapak, makanakunkapak llakl- mallta [malyta, malta] adj. mediano; a-
lashka kaspi. dolescente, joven. Runa kashpapash mana
Shuwataka makanawan waktarka. rukuchu.
makana [makana] v. pegar, golpear. Pita- Mallta wawaka chayrak yachana wasipimi
pash makiwan, imawanpash waktay. yachakun.
95
MAMA
96
MASHALLI
manka [manka, maŋga] s. olla. Turu allpa- mapa [mapa] adj. s. sucio. Imapash karka-
manta rurashka puntushina, yanunkapak. yashka, mana takshashka, mana chuyalla.
Allpa mankapi yanushka mikunaka mishki- Mapa umami kanki, utka armanki.
llami yanurin. 2. s. expresión de desprecio. Pitapash piñay-
manku [maŋgu] s. amz. tipo de pájaro. wan nina shimi.
Yurak kiruyuk, killu sikiyuk, killu rikrayuk, Mishuka, mapa runa nishpa kamiwarka.
yana patpayuk, chuntata mikuk pishku. mapamari [mapamari] s.amz. sanguijuela.
Manku chunta muyuta mikushka rikurin. Pala rikurik, yana washayuk, yurak wiksayuk,
mantakakiru [mantakakiru, mantakiru] s. turu kuchakunapi kawsak, yawarta tsunkak
horcón, horqueta. Wasita rurakushpa chakl- palamaku.
lata sirichina kiru. Mapamari wiwaka anti suyu kuchakunapimi
Ama wayra apachun mantakakirupi uks- tiyan.
hata watani. mapayana [mapayana] v. ensuciarse,
Sin. pallka. mancharse. Imakunapash turuyariy, kawiriy.
mantana [mandana] v. tender, extender. Wawaka pukllashpa mapayarka.
Imatapash katay, chutachina. Sin. Karkayana, llunchina, hawina, wikiyana.
Takshashkakunata mantanki. mara [mara] adj. niño, niña. Wachashkalla,
manya [manya, mayan, manña] s. orilla, kawsay kallariy pachapi kak.
borde, filo. Ima kashpapash tukuri kuska. Kanpa maraka wayrallami kallpan.
Mana yaku manyata purinkichu, urmankimi. Sin. wawa.
manyayana [manyayana, manñayana] v. marka [marka] s. provincia. Mamallaktata
s. acercarse. Maymanpash kimiriy. rakishka kitikunayuk llakta.
Yakuman manyayana. Ecuador llaktaka ñami ishkay chunka chusku
Sin. Kuchuyana, kayllayana, llutarina, kimi- markayuk kan.
rina. markakmama [markakmama] s. madrina
maña [maña] s. amz. bejuco amarrado en de bautizo. Chikan mama wawata markash-
forma circular. Waskata rumpalla rurashpa pa shutichichik.
watashka. Paymi, ñukapa markakmama kan.
Mañata watashpa chincha yurapi sikashun. Sin. Achikmama, achiku.
mañachina [mañačina, mañčina] v. pres- markakyaya [markakyaya, markaktayta]
tar. Imatapash tikrachichun nishpa shukman s. s. padrino de bautizo. Chikan runa,
kuna. wawata markashpa shutichichik.
Kaya tikrachipashallami kullkita mañachi- Mashi Intimi ñukapa markakyaya kan.
way. Sin. Achikyaya, achiku.
mañana [mañana] v. pedir, solicitar, pedir markana [markana] v. llevar en brazos.
prestado. Maykantapash imatapash kuway Imatapash maki rikrawan mikllay.
nina shimi. Wawata maytushpa markay.
Minkapi llamkankapak llachuta mañamuni. marku [marku] s. altamisa.Chillpishkashina
2. rogar, suplicar, invocar, rezar. Yanapachun yana kumir pankayuk ashnak hatunlla hampi
nishpa, tukuy shunkuwan muchay. yura.
Kawsaypika urku yayata kuyarayashpami Papa ama ismuchunka marku yuratami shi-
mañanchik. tanchik.
Sin. 2 muchana. masha [maša] s. yerno. Ushushipa kusa.
mañayachina [mañayačina] v. amz. en- Kanpa mashaka amawta yuyaytami charin.
rollar bejuco. Suni ankuta pillushpa rumpay- mashalli [mašalyi] s. amz. variedad de
achina. garza. Suni kunkayuk, suni chakiyuk hatun
Wamputa watankapak ankuta mañayachi- yurak patpayuk pishku.
pay. Mashallitaka mana wañuchinachu kanchik.
97
MASHANA
mashana [mašana] v. ss. solear, asolear. may [may] adv. s. muy, mucho; exagera-
Inti rupaypi ukunta rupakyarina. ción. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
Ñukanchikka tutamanta intipimi mashanchik. shimi.
mashi [maši, masi] s. s. compañero, amigo. May karuta purimuni.
Riksishka kari, warmi runa. Sin. Yapa, ninan, yalli.
Kanpa mashita yanapakmi rini. maykama [maykama] pron. ¿hasta
Sin. riksik. dónde?. May kuskakama nishpa tapuchik
mashna [mašna,mažna, masna] pron. shimi.
¿cuántos?. Ima charishkakunata tapuchik ¿Maykama rikunki?.
shimi. maykan [maykan, mayxan] pron. ¿cuál?.
¿Mashna llamakunatatak charinki? Imatak nishpa tapuchik shimi.
mashu [mašu] s. s. murciélago. Pawashpa Kanpak llamaka ¿maykantak kan?.
purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa maylla [mayža]adj. sns. sobrio, en sano jui-
yawarta chumkak. cio. Tukuy yuyayyuk, mana shinka, mana
Mashuka wakra yawarta, apyu yawartapas- machashka runa.
hmi tsumkan. Raymimanta yayaka mayllami shamushka.
Sin. chimpilaku, tutapishku. mayllakshunku [mayža šuŋku] adj. s. en
mashu [mašu, masu] s. amz. tejón. Muru ayunas. Imatapash manarak mikushka,
millmayuk, muru chupayuk wiwa, achkapura chushak wiksa.
tantarishpa purik. 2 s. murciélago. Sin. chim- Yawarta surkuchinkapakka mayllak
pilaku. shunkumi rini.
Mashuta chay pampapi rikumuni. mayllana [maylyana, mayžana] v. lavar.
mashuwa [mašuwa] s. s. variedad de tu- Tukuy mapata chuya yakuwan turuta anchu-
bérculo. Ukashina killu muru, ashnaklla miku- china.
nayuk. Kay mankata mayllapay.
Mashuwataka hampipak rantinkuna. mayma [mayma] adj. sn. inmenso. Yapa
maskana [maskana, maškana] v. buscar el hatun.
sustento o la vida. Ima kawsaytapash, chin- Napo mayuka mayma yakupimi yaykun.
kashkatapash tapuna. mayman [mayman, maymun, mayma,
Tukuykuna alli kawsayta maskashun. maymu] interrog. ¿dónde? , ¿adónde?. Ta-
maskana [maskana, maškana] v. in- puchik shimi.
vestigar. Ima chinkashkatapash, yachayta- ¿Mayman rikunki?.
pash tapuy. maypi [maypi] pron. en dónde. Llaktapa
Imatapash yachankapakka allita maskan- kuskata tapuchik shimi.
chik. Kanka ¿maypitak kanki?
Sin. Taripana. mayta [mayta, mayda] pron. ¿por dónde?
mati [mati] s. mate. Imatapash wishinkapak Maykan kuskata tapuchik shimi.
hatun pillchishina. ¿Mayta purirkanki?.
Kay mati hunta aswata upyachiway. maytu [maytu] s. envoltorio, envuelto. Ima-
mawka [mawka] adj. antiguo, usado, viejo kunawanpash pillushka kipi.
(para objetos). Ima kashpapash payayashka, Chaki nanakpi chillca pankawan, maytu-
wakllirishka tukurikukpashmi kan. wanpash waktarkani.
Mawka llachuwan chakmani. 2. amz. paquete atado en hojas . Imatapash
Sin. Paya. pankawan pillushka kipi.
mawma [mawma, magma, maxma] s. Maytutaka anti suyupimi yanunkuna.
sncs. vasija grande de barro, tinaja. Yapa maytuna [maytuna] v. enrollar, envolver.
hatun allpa manka, aswata pukuchik manka. Imatapash ukupi churashpa pilluna.
Mawmapi yakuta huntachirkani. Wawataka allita maytunchik.
98
MINKARINA
99
MINKANA
100
MUNANAYAY
Ñawpa Wao mashikunaka sachapillami wi- manka, sumak shuyuyuk. Aswata upyan-
wakunata mitayushka. kapak mutsurik.
Sin. Purina. Mukawataka shitashpa pakishkanki.
mitikuna [mitikuna] v. huir, fugarse, escon- muklupuna [muxlupuna] v. amz. hacer gár-
derse. Maymanpash rishpa pakakuy. garas. Yakuta amullishpa kunkakama ka-
Ushushika mana sawarinata munashpa mi- chashpa, kutinllatak tikrachishpa shitay.
tikurka. Wayusata kashtushpa muklupuni.
Sin. pakakuna. muku [muku] s. articulación, nudo. Ishkay
mitsa [miča, mitsa, miša] s. verruga. Chaki tullupura tantarik amuklla yurak sinchi aycha.
aychapi, maki aychapi wiñak muyushina. ¿Imamantachari, maki mukumi achkata
Chay uchilla wawapa makipika mitsami nanan?
wiñakun. mukuna [mukuna] v. sn, amz. mascar, mas-
Sin. Chimpi, michamuyu. ticar. Kiruwan mikunata ñutuna.
mitsak [mičak, mitsak, mitsax, mitsa, misa] Sara kamchataka allitami mukunki.
adj. ávaro, -a, mezquino, miserable. Kara- Sin. Kaskana, kashtuna, akuna.
nata manallatak munak runa. mullapa [mulyapa] s. envoltorio; nudo, en-
Chay runaka mitsakmi kashka. vuelto; racimo. Kullkita watanami.
mitsamuyu [mičamuyu, mitsamuyu, miša- Ñawpa yayakunaka mullapapimi kullkita wa-
muyu] s. verruga. Chakipi makipi wiñak mu- kaychik karka.
yushina. mullchi [mulychi] s. amz. árbol silvestre con
Chay uchilla wawapa makipika mitsamu- fruto. Muyuyuk sacha yura. Pishkukuna mi-
yumi wiñakun. kuna muyuyuk.
Sin. Chimpi, mitsa, micha. Wakamayuka mullchi muyuta mikun.
mitsana [mitsana, misana, mičana] v. mez- mullu [mulyu, mužu] s. cuenta de collar.
quinar; defender. Imatapash mana karay. Kunkapi, makipi churarinkapak rurashka wal-
Makanakuypi kishpichina. lka murukuna.
Inti raymipika aswata ama mitsankichu. Otavalumanta mulluta rantimuni.
miyu [miyu] s. veneno. Wañuchina hampi. Sin. Wallka.
Shanshi muyuka miyumi kan. mullu (<**mulyu) s. Marte. Intipa ayllupi tiyak
miyuna [miyuna] v. envenenar, contaminar. rumpu.
Wañuna hampita upyashpa wañuy. mulu [mulu, muluku] s. ss. plato. Mikunata
Ima achka llakikunata charishpapash, rima- churankapak rurashka kallanashina rikurik.
rinami, ama miyunkichu. Apitaka ¿anta mulupichu kararka?
2. s. contaminación. Imawanpash mapaya- munachina [munačina] v. hacer antojar.
chiy. Imallatapash rikuchishpa mana karay.
Anti llaktapika maytapash miyuymi tiyan. Ama ñukapa wawaman mishkita munachin-
Sin. 1 Hampirina. kichu.
muchana [mučana] v. besar, respetar, ve- munanayak [munanayax, munanayag,
nerar. Shimipura tantachiy. munanayak] adv. hermoso, bello, lindo. Ima-
Kuyashkamanta, llakishkamanta payta mu- kunapash sumak rikurikta ninkapak shimi.
chani. Chay urkupika rasuka munanayaktami riku-
2. adorar, invocar. Apunchikta, apukunata rin.
kuyay. Sin. munanayay, sumak.
Iñikkunaka apunchikta yanapachun nishpami munanayay [munanayay] adv. hermoso,
mucharka. bello, lindo. Imakunapash sumak rikurikta
Sin. 2 mañana. ninkapak shimi.
mukawa [mukawa] s. amz. vasija de barro Chay urkupika rasuka munanayaytami
para bebida. Turu allpamanta rurashka rikurin.
101
MUNANA
102
MUYUNA
103
N
nanakllakana [(<*nanakllakana)] v. abun- ración. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
dar. Muyukuna, mikunakuna, churanakuna, shimi.
imakunapash achka tiyay, achka tukuy. Ninan karuta purimuni.
Ñukapa chakrapi achka palantami nanaklla- Sin. Yapa, may, yalli.
kan. ninanta [ninanta, ninanda, ninandax] adv.
Sin. kamana, usuna. im. amz. a gusto. Imatapash yapata, achkata
nanakyana [nanaxyana, nanakyana, na- rikuchik.
nagyana] v. sn. resentirse, enojarse, encapri- Ñukapa wasipika ninantami mikumuni.
charse. Rimashkamanta, piñashkamanta ninanta [ninanta] adv. Rapidísimo, veloz.
shunkupi nanarina. Utka ruray.
Paypa shutita hapishpa llullakpika, payka na- Yachanawasimanka ninanta kallpashpa pak-
nakyanmi. tarkani.
Sin. Impayana, piñarina. Sin. Utka.
nanampi [nanambi, nanaŋbi] s. amz. be- nitkana [nitkana, nixtana, niktana, nitixana,
juco. Suniyashka waska yura, pallkapi wiñak. ñiktana, mitkana] v. tropezar. Purikushpa
Tiyarinataka nanampi ankuwanmi rurashka. chakiwan takarina.
nanarina [nanarina] v. arrepentirse, tener Ñukaka kay ñanpimi nitkarkani.
remordimiento, dolerse. Runapura mana nina [nina, ñina] v. decir. Ñukapa yuyayta
allita rurashkamanta llakiriy. shukman uyachinkapak rimana.
Mamaka paypa kuyashka churi karu llakta- Sumak yuyaytami wawaman nini.
man rikpika achkatami nanarin. 2. v. forma verbal auxiliar para expresar ono-
nanay [nanay] s. dolor. Aycha ukku unkuriy. matopeyas. Rimaypi uyarishkakunata chu-
Uma nanaywan llakillami kan. ray.
2. v. doler. Imatapash yapa rurakpi aycha Tamyakpika sinchitami kulun nin.
unkuriy. nuna [nuna] s. alma, espíritu. Samayshina
Yapa purishkamanta chakika yapata nana- sinchiyashka mana rikuypak kak, mana
wan. hapiklla kak.
napana [napana] v. na. estar en celo, estar Sacha llaktapika, chikan nunami purin.
en época de apareamiento. Warmi wiwa- Sin. Aya, samay.
kuna, kari wiwanayachiy. nuspa [nuspa] s. pa. bromista. Imatapash
Wakraka kay punchakunaka napakun. asichinkapak rimashka.
Sin. Salinana. Imata nishpapash nuspa runaka tukuyta asi-
napaykuna [napaykuna, napana] v. salu- chinllami.
dar. Maypipash, piwanpash rikurishpa makita Sin. asichik.
kushpapash rimariy. nuspana [nuspana, muspana] v. tener pe-
Kankunata tukuy shunkuwan napaykuni. sadillas. Puñuypi ayakunata rikushpa kapa-
nina [nina] s. fuego, candela. Yantata rupa- riy.
chikpi kunuklla punchakllapash rikurik. Payka yallita mikushpa puñukushpaka nus-
Papata yanunkapakka ninatami mutsurin- pan.
chik. Sin. llapitukuna.
Sin. rupay. nuya [nuya] s. variedad de haba. Shuk ha-
ninan [ninan] adv. s. muy, mucho; exage- basshina muru.
104
NUYUNA
105
Ñ
ña [ña] adv. ya, al instante. Ari ninkapak ranti Ama tamyapi rinkichu, ñatak urmankiman.
shimimi kan. Sin. paktarak.
Ña llaktamanta shamunimi. ñawchi [ñawči] adj. punta, agudo, aguzado.
ñachak [ñačax, ñačak, ñača, ñačix] s. ss. Imapash kasha, yawri umashina kak.
planta medicinal de flor amarilla. Killu sisa- Shuarkunapa wachika ñawchimi kashka.
yuk, pampakunapi wiñak uchilla kiwa. Rupay ñawi [ñawi, ñabi, ñiwi] s. ojo, vista. Runaku-
unkuyta hampik yura. napi, wiwakunapi tukuyta rikuk.
Unkuyta hampirinkapakka ñachak kiwa ya- Rukuyakpika ñawika ñawsatami rikun.
kuta upyanchik. 2. s. cogollo. Yurakunapi, kiwakunapi chaw-
ñaka [ñaka, ñaxa] adv. antes. Yallishka pa- pimanta llukshik llullu panka.
chata rikuchinkapak shimi. Yakuta, wanuta churakpika yurapa ñawika
Wasipika ñakami purikurkani. sumaktami wiñan.
ñakalla [ñakalya] adv. recién, hace poco. 3. cara, rostro. Shimi, sinka, rinri, tirkutapash
Kunanlla pacha ninkapak shimi. charik, shuk llaktakunapi uya shutiyukmi kan.
Kanpa yayaka ñakallami kaymanta rirka. Runakunapa ñawika kushillami kan.
ñakarina [ñakarina, ñaxarina] v. atorme- Sin. 2 llulluk, 3 uya.
tarse, lamentarse. Ima llakikunamantapash ñawpa [ñawpa, ñaŋpa] adv. antiguo, re-
shunkupi nanarina. moto; adelante. Kawsaykuna kallarik pacha.
Paypa warmi wañushkamanta achkatami ña- Runakunaka ñawpa yayakunapa kawsayta
karin. katina kanchik.
Sin. nanarina. ñawpak [ñawpax, ñawpak, ñawpag, ñaw-
ñakchana [ñaxčana, ñagčana] v. peinar. bug] adv. delante, primero, delantero, pre-
Akchata allichinkapak ñakchawan llampuy. decesor. Imakunapash payrak tiyak, mana
Akchata yakuwan hukuyachishpa ñakchan. washaman sakirik.
ñalla [ñalya, ñaža] adv. casi, ya mismo, en- Ñukapa ñawpakpimi llamakunata rantirka.
seguida. Imatapash utkarinmi nina shimi. ñawpana [ñawpana, ñaŋpana] v. adelan-
Pachamamaka mana alli kamakpika ñallami tarse, anticiparse. Imapipash shukta yallish-
achkata llakichinka. pa ruray.
ñan [ñaŋ, ñampi] s. camino, sendero, vía. Yachachikka hatun ñanta ñawpakun.
Maymanpash purishpa chayankapak ruras- ñawsa [ñawsa] adj. ciego. Mana ñawiwan
hka. rikuyta ushak, ñawi wakllirishka.
Kay ñanta katishpami urkumanka chayanki. Ñawsa ñawi tukushpaka achka llakimi kan.
ñaña [ñaña] s. hermana a hermana. Chay ñirak [ñirak, nirak] comp. Clase, variedad.
mamamantallatak wacharishka ushushipura Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay.
nina shimi. Kay sisaka amankayñirakmi kan.
Paymi ñukapa kipa ñaña kan, María nirka. Sin. sami, -shina.
ñañu [ñañu] adj. delgado. Imapash ashta- ñitina [ñitina, nitina] v. oprimir, apretar, apa-
wan chusulla. Runa warmikunapa puchkaka churrar, comprimir, hacer presión, apiñar,
achka ñañumi kan. agolpar, atracar, embutir. Imatapash sinchita
ñatak [ñatak, ñatax, ñata, ñatag] interj. ex- llapiy ama wakllirichun.
presión prohibitiva ¡cuidado!. Ama chayta ru- Chay churanakuna ama wayrapi richun rumi-
raychu ninkapak shimi. wan ñitin.
106
ÑUTUNA
ñuka [ñuka, ñuxa, ñux, ñuku] pron. yo. Kikin Tawka kuytsakunamanta akllashka sumak
shutipa ranti ninkapak shimi. warmi.
Ñukaka kaypimi kawsani. Sara ñustaka, may sumak warmimi kan.
ñukanchik [ñukančix, ñukančik, ñukunčik, ñutku [ñutu, ñuxtu, ñutuxu] s. cerebro,
ñukunčig, ñukunčix, ñukunči, kwanchik] pron. seso. Runakunapa, wiwakunapa uma tullu
nosotros. Ñukawan shukkunawanpash tan- ukupi tiyak yurak api.
talla kashkamanta rimana shimi. Taruka umapika achka ñutkumi tiyan.
Ñukanchik alli kawsankapakka alli mikuyta 2. s. médula. Tullu ukupi tiyak wira api.
mikuna kanchik. Ruku yayakuna chiri unkuywan nanachik-
ñukñu [ñugñu] adj. soso, desabrido. Mana pika wakra ñutkuta ninapi kunukyachis-
kachita, mana mishkita charik mikuna. hpami kakun.
Kachi illak mikunaka ñukñumi kashka. Sin. 2 Chillina.
2. tu. empalagoso. Yapa mishkiyuk. ñutu [ñutu] s. amz. planta que da fruto. Mis-
Kay mikuyka ñukñu mikuymi kan. hki mikunata aparik kiwashina uchilla yura.
Sin. 1 Chamuk, chamcha. Anti suyuman rishpaka ñututami mikunchik.
ñuku [ñuku] s. basura, residuo, aserrín. Ima- ñutu [ñutu] adj. pulverizado, suave. Ima mu-
pash shitashka, sakirishka kak. rukunapash kutashinami kan. Chukllu tantata
Ñukuka wanuman tikran. rurankapakka ñututami kutanchik.
ñuñu [ñuñu] s. leche materna humana. War- 2. adj. ss. na. pequeño. Imakunapash yapa
mikunapa chuchumanta llukshik yurak yaku, uchilla.
mikuypa may alli. Sachapika ñutu kiwakunaka ashallami tiyan.
Llullu wawaka mamapa ñuñutami chuchun. Sin. 1 kapya, api, llampu; 2 chusu, wawa,
ñuñukina [ñuñukina] v.s. uchilla, hamchi.
guardar algo en el ceno. Imatapash chuchupi ñutuna [ñutuna] v. pulverizar, suavizar, re-
allichina, wakaychina. finar. Imakunatapash kutatashina ruray.
Kullkita alli alli ñuñukinki. Yayaka ukata tarpunkapakmi allpata ñutun.
ñusta [ñusta] s. princesa, reina soltera.
107
P
pacha [pača] s. mundo, espacio, natura- 2. trasnochar. Tutapi mana puñuy.
leza; ecosistema. Tukuy mashna wiñay, kaw- Shuwata chapashpa pakarirkani.
say kay. pakana [pakana] v. ocultar, esconder. Ima
Kay allpa pachapillatak kawsanchik. kashpapash mitikuy.
2. época, tiempo. Imakuna, runakuna kaw- Kuchitaka ama unkuchun wasi ukupi pakar-
say mita. kani.
Chay runaka ñukanchikpa pachamanta kas- pakay [pakay] s. sns, amz. guaba. Mishki
hpapash rukumi rikurin mikunata kara ukupi charik, yana muyuyuk
Sin. 1. pachamama; 2 mita. hatun purutushina.
pachak [pačak, patsax, patsak, patsag, Juanchuka tulupi pakayta pallankapak rirka.
pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin chun- Sin. Kachik.
kachikpi tukuk yupay. pakcha [paxča, phaxča, faxča] s. fuente de
Shuk apiwta pachak kullkipimi katurkani. agua, chorrera, cascada. Allpa ukumanta
pachakamak [pačakamak] s. dios. Wakin llukshik, kaka urmak yaku.
runakunapa yuyaypika tukuyta ushak, kaw- Unkushka wawataka pakchapimi arma-
sayta kuk, wiñaypak kawsak. chirka.
Wakin runakunaka pachakamakta yupay- Sin. 1 taski.
chashpami sumakta tushurka. paki [paki, phaki, faki] adj. pedazo, rotura,
Sin. Achillikyaya. fractura; fracción (quebrado en matemáti-
pachallina [pačalyina] s. Ima puchkawan- cas). Llikishka, ñutuyachiska, chiktarishka.
pash awashka, warmipa washata pillurina. Paki lumuta kuchiman shitay.
Kusaka pachallinata warmipakmi awan. Sin. piti, chawpi, iki.
pachamama [pačamama] s. hábitat, natu- pakina [pakina, phakina, fakina] v. peda-
raleza, medio ambiente, ecosistema. Tukuy cear, romper, quebrar, fracturar, dividir. Ima-
tiyakpa tiyana. tapash tawkapi ñutukshina pitiy.
Pachamamaka yurakuna mana tiyashka- Yayaka ¿wasitachu pakishka?
manta llaki tukun. Sin. Pitina.
Sin. pacha. paklla [paxlya, pakža] adj. amz. despejado,
pakarichina [pakaričina] v. amz. alumbrar, claro. Sachapi yurata, kiwata pitikpi chushak
dar a luz. Chichu warmi wachariy. punchaklla sakirina.
Rosa mashika wachana wasipimi pakari- Paklla pampata yallimuni.
chirka. pakllana [paxlyana] v. amz. despejar; dejar
Sin. Wacharina, mirarina. algo al descubierto. Sachapi yurakunata ku-
pakarinmikuna [pakarinmikuna] v. des- chushpa chushakyachiy.
ayunar. v. desayunar. Tutamantapi mayllak Sarata tarpunkapak sachata pakllarka.
shunku kashpa ashallata mikuy. Sin. paskana.
Mashika llamkanaman rinkapakka achkatami pakta [paxta] adj. amz. concluido, termi-
pakarinmikun. nado, finalizado. Imatapash tukuchinkakama
Sin. chinchina, Shunkuna, shunkunchina. llamkay.
pakarina [pakarina] v. amanecer. Inti lluks- Yachaytaka paktami kan.
hinkapak achikyashpa punchayay. Sin. Tukurishka, tukuchishka.
Hatun mayupi challwakukpi pakarirka. paktachina [paxtačina] v. igualar, comple-
108
PALLA
109
PALLANA
110
PATAS
111
PATI
112
PIÑANA
113
PIRCHA
114
PULAK
115
PULANTI
116
PUTSA
117
PUTSU
118
R
raka [řaka, raka] s. vagina, vulva. Warmiku- Manuelka kay rimashkata kipalla rantiparka.
napa ishpana, wachana hutku. rantina [řandina, randina] v. comprar, inter-
Rakataka mayllarayashpa, rikurayashpami cambiar Imatapash kullkita kushpa hapina.
kawsana kan. Otavalo llaktapi kay ruwanata rantimuni.
rakiy [rakiy, řakiy] s. división, parte, pedazo. Sin. mintalana.
Imatapash chay tupullapi chawpina. rapyana [rapyana] v. contraerse los múscu-
Yayapa chunka waranka kullkitaka pich- los. Shuk runapa ñawi, shimi, rikra, chanka,
kantinmi rakiyta ruranchik. ima kashpapash, aycha yankamanta kuyuriy.
rakina [rakina, řakina] v. distribuir, dividir, Yapa purishkamanta chankapash paylla rap-
repartir. Ima charikushkakunata yan.
chawpishpa kuy. rasu [řasu, rasu] s. nieve, hielo. Rumishina
Sapan punchakunami wawakunaman miku- chiriwan sinchiyashka yaku.
nakunataka rakinchik. Rasuwan chakrushka yakuka chirikllami kan.
2. partir. Imatapash chawpiy, chiktay. Sin. riti.
Kay kaspikunata rakinchik. rasuna [řasuna, rasuna] v. nevar. Urkuku-
Sin. 1-2 Chiktana, shallina. napi achka rasu tamya urmay.
rakrayana [řagrayana] v. resquebrajarse, Chimborazo urku rasuwan kashpaka kayta-
agrietarse. Ima sinchikunapash yantashina pash rasun.
chiktariy, chillpiriy. rawa [řawa] v. sc. surco. Allpapi larkashina
Allpa kuyuymanta wasi pirkaka rakrayarka. kak.
Sin. chiktay. Rawapika sarata tarpunchik.
raku [raku, řaku] adj. grueso. Imakunapash Sin. wachu.
mana ñañu, mana ñutu. rawana [řawana] v. sc. Hacer surcos. All-
Payka raku palantata rikushpa rantin. papi wachuta ruray.
rakuyana [rakuyana] v. engrosarse. Ima- Wakrakunawan utkalla rawanchik.
pash hatunlla tukuy. Sin. wachuna.
Papaka ñami rakuyakun. rawchana [řawčana] v. desramar. Mallki-
ransiw [ransiw, ransiyu, yansu] adj. extran- kunata mukupi pitina.
jero. Urupa llaktamanta shamushka runa. Kapuli yurapa mallkikunata rawchankichik.
Ransiwkunaka tukuyta rikushpa purin. 2. tu. deshojar. Pankakunata anchuchiy.
Sin. wayra apamushka, ista. Wirunkapak nishpami sarata rawchani.
ranti [randi, řandi] adv. a cambio de, reci- Sin. 1-2 Rawmana, chillpina.
procidad. Shukmanta shuktak ruray, shuktak rawmana [řawmana] v. magullarse, reme-
yanapay. llarse. Aspirishpa chukririy.
Tushuymanka yayapa ranti churimi rirka. Rumikunapi urmashpa maki rawmarini.
rantimpa [řandimpa] adv. ayuda mútua. 2. im. Desramar, deshojar; descascarar, des-
Mashipura ima yanapayta kunakuy. pellejar. Mallkita mukupi pitiy; karata llushtiy.
Ñukanchikka rantimpa llamkashpami kaw- Yurapa mallkikunata ama sara chakrata ma-
sanchik. kachun rawmakuni.
rantipana [řandipana, řandibana, randi- Sin. Llakana, rawchana, chillpina, lluchuna,
pana] v. s. contestar, responder. Imata nikpi- saklana.
pash kutichiy. rawrana [řawrana, rawrana, lawrana] v.
119
RAYMI
120
RUWANA
121
S
sacha [sača] s. monte, maleza, bos¬que. Sin. Paku, salamanka, yachak.
Achka yurakunalla huntashka allpa.Ñukaka saksana [saksana, saxsana, sagsana] v.
sachapimi kawsani. hartarse. Wiksa huntakta mikuy.
sacha [sača] adj. salvaje; silvestre; medio- Katunkapak rina kuchika allimi saksarka.
cre. Imatapash mana rikuk, mana riksik; Sin. Amina.
mana alli yachak; manchaysiki wiwa. salamanka [salamaŋga, tsalaŋga] s. brujo.
Uturunkuka sacha wiwami kan. Imakunawampash hawalla hampinata ya-
Sin. Aya. chak runa.
sacharuna [sačaruna] s. na. variedad de Shuk salamanka runaka alli hampikmi kan.
lagartija. Waylla karayuk puka kunkayuk, Sin. Sakra, yachak, paku.
washa tullupi kashata charik hayampi, yura- salinana [salinana] v. estar en celo. Warmi
kunapi kawsak. wiwakuna kariñachina.
Sacharuna hayampika sumak wiwami, chay- Warmi wakraka pacha paktakpika ñami sali-
mantami mana wañuchinachu kanchik. nan.
sachawakra [sačawagra, sačawakra] s. Sin. napana.
danta. Kachu illak, suni sinkayuk, kurulla chu- sallka [salyka, salka] s. sierra, páramo. Chi-
payuk, sachapi kawsak wakrashina hatun rilla urkuman sakirik suyu.
wiwa. Sallkamantami kanchik.
Anti suyupika sachawakratami yallika mi- Sin. puna.
kunkuna. sallka runa [salyka runa] s. serrano. Sallka
sakina [sakina] v. dejar; abandonar, dejar suyupi kawsak runa.
en testamento. Imakunatapash shukpi chu- Sallka runakunaka papata, siwarata, tawri-
rak rina. tapash tarpun.
Payka ushushipa muchikuta allichichun samarina [samarina] v. calmarse, cesarse.
sakin. Imakunapash chinkarina, tukurina, upayana.
saklana [saglana, saklana] v. deshojar el ¿Kanpa nanayka samarinchu?.
maíz. Sara pankakunata chukllumanta an- Sin. Tukurina.
chuchina. samay [samay, samiy, sami] s. respiración,
Chukllu wiruta kuchikunaman saklanchik. aire, aliento. Kawsak runakuna, wiwakuna,
Sin. Pitina. wayrata hapishpa ukumanta kutin kachariy.
sakra [sagra, šagra, tsaka, tsagra, zagra] Samayka kawsaytami kun.
adj. tosco, áspero, escabroso. Imakunapash 2. s. descanso. Runakuna, wiwakunapash
wakinpi hutku hutku kashalla paza kara. shaykushka kipa llankayta sakiy pacha.
Allpapi punchantin llankakpika makika sa- Wakrakunaka yapushka kipaka samaytami
krami tukun. munan.
Sin. lluru, paza. 3. s. espíritu, alma. Kawsakkunaman kaw-
sakra [sagra, šagra, tsagra] s. amz. brujo, sayta, yuyayta kuk.
curandero. Imatapash hawalla usharik ham- Runa wañukpika samayka chinkarin.
pik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika ki- samana [samana] v. descansar. Sampa-
wakunatapash upyashpa rikuk. yashpa, shaykushpa rurakushkata sakina.
Sakra runaka yurakunawan unkushkata ¿Achka llamkay kipaka samankichikchu?
hampikun. sami [sami]. Dicha, alegría, alegría, felici-
122
SARUN
123
SARUSHKA
126
SUYU
127
SH
shakalli [šakalyi] s. na. loro pequeño. Uchi- shapaka [šapaxa] s. variedad de palmera.
lla arawshina pishku, achkapura tantanakus- Kunampushina kashpallata ñuñu pankayuk,
hpa purik. suni muyuta aparik, paypa pankaka mana
Shakalli pishkuka paylla sakirishpami puri- wasi awankapakka allichu.
kun. Shapaka kunanpika achka muyutami kay
Sin. Kallikalli. wataka aparishka.
shakan [šakaŋ] s. na. variedad de lora. shayak [šayak] adv. vertical. Hawamanta
Waylla patpayuk, yurak ñawiyuk uchilla wa- urayman tiyak.
kamayushina pishku. Hatun runaka shayakmi rikurin.
Shakan pishkukunaka anti suyu sachapimi shayak aspi [šayak aspi] s. línea vertical.
kawsan. Hawamanta urayman aspishka aspi.
Sin. Kayas. Hatun shayak aspita pankapi killkay.
shallipu [šalyipu] s. amz. tipo de árbol con shayarina [šayarina] v. detenerse, pararse;
semillas. Ñañu pankayuk, pishkukuna mi- ponerse de pie. Maypipash harkariy, sakiriy,
kuna muyuta aparik yura. tiyakushkamanta hatariy.
Pishkukuna mikuchun nishpami shallipu yu- Shuk mashi rikurikpimi rimanakunkapak sha-
rataka tarpunchik. yarirkani.
shallina [šalyina, čalyina] v. amz. rajar, hen- shayana [šayay] v. parar, detener. Hataris-
der. Yantata rurankapak kaspita chiktay. hka kana.
Payka yantatami shallirka. Wasikamakkunaka punku yaykunapimi sha-
Sin. Chiktana. yan.
shampana [šaŋbana] v. im. Desenredar el shaykuna [šaykuna] v. s. cansar, fatigar, a-
pelo (y otras cosas semejantes). Punzu tu- gotar. Achkata imatapash rurashpa sampa-
kushka akchata ñakchay. yashpa sakirina.
Ushushika akchata shampakun. Tukuy puncha llamkashpa achkata shayku-
shamuk [šamux] adv. futuro, venidero, lo ni.
que vendrá. Kipapa yuyarishka, pacha kipa- Sin. Sampayana, kalakyana.
lla chayamuk. shikitu [šikitu] s. amz. Uchilla siklli challwa.
Shamuk killakunapimi wasita rurasha. Shikitu aychaka mishkimi kan.
2. s. el que viene. Pipash shuk kuskaman shikina [šiŋkina] v. amz. descamar. Yaku
chayamuk, rikurik. aychapa karapi llutarayakuk hawa karata an-
Payka sapan punchakunami shamuk runa chuchiy.
kan. Payka, yaku aychata kusankapak shikikun.
Sin. chayak. 2. amz. rallar. Lumuta, palantata, chuntata,
shamuna [šamuna] v. venir. Maypi kashpa karata llukshichiy.
kutin tikramuna. Challwawan sankuyachishpa yanunkapakmi
Ñukaka kaya puncha ushashpami sha- palantata shikikuni.
musha. Sin. 1-2 shikitana.
shañu [šañu] s. café, planta y bebida. Yun- shikra [šikra, sigra] s. bolso. Chawarmanta
kapi pukuk hatunlla yura, puka muruyukmi patishina, imatapash wakaychishpa apanka-
tukun. pak rurashka.
Shañu yakuka puñuyta anchuchinmi. Sarata shikrapi katunkapak apani.
128
SHINAMI
shikshi [šixši, šigši] s. sarna. Runa aychapi shimi-chinkachina [šimi čingačina] v. de-
muyuklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy. lirar. Wañukushpa, yuyay chinkarishpa may-
Wawataka hatun shikshi unkuymi hapishka, tapash rimay.
hampinami kan. Mashika yuramanta urmashpa mana hamu-
2. comezón. Imamantapash ukkuta aspina- tay rimaywan shimi-chinkachin.
yachiy. Sin. Musparina.
Ama chawarta llikishpa pukllankichu, shik- shiminchina [šiminčina, šimiŋžina] v.
shita kunkami. hacer bordes. Imakunapipash manyakunata
Sin. 1 Isi. churay.
shikshina [šikšina, šigšina] v. dar come- Sawariypak llikllata shiminchikuni.
zón. Aycha karapi aspiyta munay. shimiyuk [šimiyuk] s. diccionario. Achka
Umata yapa shikshin. shimita tantachina.
shiktikuy [šixtikuy] s. na. ciempiés. Yana Yachakuk wawakunaka mushuk shimiyukpi
tullpuyuk, achka chakiyuk kuru. mana riksishka shimita maskakun.
Tarpuna allpakunapika achka shiktikuymi shimpi [šiŋbi, šimbu, čimpu] s. variedad de
purin. palmera. Shiwashina mikuna muyuta aparik
Sin. Shiway, tatis. yura.
shila [šila, šilya] s. vasija de barro, jarra, Kayashkakunaman karankapak shimpi mu-
taza. Aswata, yakuta upyankapak allpamanta yuta pallakunchik.
rurashka mulu. shina [šina, čina, sina, žina, xina] adv.
Aswataka shilapimi upyanchik. como. Kayka chay sami rikurikmi kan nishpa
shillinkuk [šilyiŋkux] adj. travieso. Imata- rimay.
pash hapishpa yapa piñachik wawa. Kay shina punchuta rantinata munani.
Wawakuna ama yapa shillinkukkuna ka- 2. igual que. Imapash pakta pakta kak.
chunka pukllashpa, rurachishpami llamkana Kayshina rikurikta ruranki.
kan. 3. parecido, -a. Piwanpash rikchak rikurik.
shillinkuna [šilyiŋguy] v. amz. fastidiar. Ka- Ñukashina rikurik wawkitami charini.
nishpa, waktashpa, sillushpa, tankashpa pi- 4. ejemplar, por ejemplo. Imakunapash
ñachiy. achka tiyakpi wakinkunatalla hapiy.
Yachana wasipika wakin wawakunaka Imbabura markapi, kiti llaktakunata charin-
achkatami shillinkun. chik, shina: Otavalo, Cotacachi, Ibarra, Atun-
shillishilli [šilyišilyi] s. amz. variedad de taqui…
golondrina. Yana tullpu, sinchita wayrata 5. similar, semejante. Ashalla, rikchak kakpi.
musyashpa, achkapura tantarishpa shillishilli Kanpa yayashina llukshishkanki.
nishpa takik, hawapi wampurik pishku. Sin. chashna, –sami, ñirak.
Shillishillimi wayrata pawan. shinallatak [šinallatax, šinaladig, činala-
Sin. Suyu. dig] conj. pero. Shinapash ninkapak rimay.
shilltipu [šilytipu] s. amz. variedad de Ñuka llaktaman tikranata munani; shinalla-
mono. Chichikushina kashpallatak yana mill- tak, wasi illak kashpa mana ushani.
mayuk yapa uchilla wiwa. 2. igualmente, de la misma manera, así
Anti suyuman rishpaka shilltipu wiwata mismo, de la misma forma. Chaypuralla
sumaktami rikunchik. kachun ninkapak rimay.
shimi [šimi, simi] s. idioma, lenguaje articu- Imashinami kanman kullkita mañachirkani,
lado. Runakunapa shuk shuk rimaykuna. shinallatak kutichiway.
Kanka ¿ima shimipitak rimanki? shinami [šinami] adv. por supuesto.
2. Boca. Rimay llukshina, mikuna yaykuchina Chashna kakpika ninkapak rimay.
hutku. Raymipi shinami tushurkani.
Ama shimita manchanayta paskaychu. Sin. Manakayari, shinaykuti, shinayka.
129
SHINAPASH
shinapash [šinapaš, šinapiš] conj. pero, de Shuk shinka runaka sinkawan shinshi shin-
todas maneras. Chashna kakpipash, ninka- shin nishpami wakakun.
pak rimay. shipati [šipati] s. na. Una variedad de pal-
Kimsa tantanakuyman mana shamushkachu, mera. Chillishina kashpallatak uchilla, pan-
shinapash yallichishunchik. kaka wasi awankapak; muyuka mikunkapak;
shinana [šinana] v. hacer siguiendo un mo- shuk llaktakunapika chincha nishka yura.
delo. Kayshinata ruray ninkapak shimi. Ashankapi shipati muyuta katunkapakmi pa-
Shuyay, kashnami makita shinanchik. llani.
Sin. Rurana. Sin. Chincha.
shinayka [šinayga, šinaga] adv. na. por su- shirinka [širiŋka, širiŋga] s. amz. caucho.
puesto. Chashna kakpika ninkapak rimay. Yurak wikiyuk yura.
Shinayka, raymipika tushuk rishallatakmari. Shirinka yuramantami tukuy sami wiñariklla
Sin. Manakayari, shinaymi, shinaykuti. imakunataka rurankuna.
shinaykuti [šinaykuti] adv. por supuesto. shitana [šitana] v. botar, arrojar, tirar, lan-
Chashna kakpika ninkapak rimay. zar. Imatapash kachariy, hichuy, tuksiy.
Raymipi, shinaykuti tushurkankilla. Palanta karakunataka chintapi shitanchik.
Sin. manakayari, shinami, shinayka. 2. amz. cazar con bodoquera. Wiwakunata
shinka [šinga] adj. borracho, chumado, em- wañuchinkapak yawrita pukuna ukupi chu-
briagado. Pukushka aswata upyashpa yuyay rashkata sinchita pukuy.
chinkay. Ñukapa churika sacha wiwakunata hapinka-
shinka runaka, aswata upyashpa alliman- pak shitakun.
tami shamurkani. Sin. 1 Chutana, aysana, karkuna.
Sin. Machashka. shitana [šitana] v. amz. brujear. Yachak
shinkana [šiŋgana] v. marearse, desma- runa imatapash mana alli kaskamanta llaki-
yarse. Ashalla pukushka aswata upyashpa, chiy.
uma takarishpa, shukmantapash muspashi- Wakin hampikkunaka millay runataka shitan-
na sakiriy. llami.
Payka umapi takarishpa shinkan. shiwa [šiwa] s. pa. variedad de palmera.
Sin. mayzana. Mishki yuyuta charik, achka yana muyuta
shinkayana [šiŋgayana] v. emborracharse, aparik, sachapi wiñak chuntashina yura.
chumarse, embriagarse. Aswata, hayak ya- Akchata shiwa muyu wirawan armakpika
kuta upyashpa machay. sumakmi wiñan.
Ayllullakta raymipi mashikunawan shinka- Sin. Unkurawa.
yarkani. shiway [šiway] s. pa. ciempiés. Yana
Sin. Machay. tullpuyuk, achka chakiyuk kuru.
shinki [šiŋki] s. amz. carbón. Yanta kaspi ru- Wawakunaka shiway kuruwanmi pukllan.
pashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi. Sin. Shiktikuy, tatis.
Sacha rupachishkamanta shinki yantaku- shiwi [šiwi, siwi] s. anillo, sortija. Maki rukapi
nata tantanchik. churachinkapak antakunamanta rurashka.
Sin. killimsa. Payka sawarinkapak shiwita rantin.
shinshin [šiŋšiŋ, šinšiŋ] s. amz. serpiente shiwtana [šiwtana] v. amz. desbordarse,
pequeña. Muru karayuk, killu chupayuk, regarse. Yaku timpushpa talliriy.
wañuy hampiyuk uchilla machakuy. Wakra ñuñuka huntashkamantami shiw-
Anti suyuman rishpaka shinshin machakuy- takun.
taka alli rikushpami purinchik. Sin. Tallirina.
shinshin [šiŋšiŋ, šinšiŋ] onom. amz. ono- shuk [šuk, šug, šux, šu] num. uno. Kallarik
matopeya del gemido. Shuk runa yupay.
wakakushpa sinkawan uyachiy. Ñukaka shuk watayuk wawatami charini.
130
SHUYU
131
SHUYUNA
132
T
takallina [takalyna, taxažina, taxalina] v. s. Kay muchikuta takllapay.
ceñir de forma cruzada. Shukpa ukunpi ima- takllu [taxlyu] adj. tartamudo. Shuk mana al-
tapash chimpakta watay. lita rimak, harka harkalla rimak runa.
Ñustakunataka ñami takallikun. Takllu wawaka harkarishpami riman.
takarina [takarina] v. rozarse, golpearse, Sin. Taytiw, tiyarpa.
tropezarse. lmapipash waktariy. takshana [taxšana, tagšana, taxsana] v.
Yayaka shinka shamukushpa yurapi chakita lavar ropa. Ima churanakunata yakupi chu-
takarirka. yayachina.
Sin. Waktarina. Kanka ¿ñachu warata taksharkanki?
takarpu [takarpu] s. estaca; clavo. Ñañu taksu [tagzu, tagsu, tawzu] s. scn. taxo. An-
chupayuk, satina kaspi. kupi aparik, mana yapa mishki, hulunshina
Wakrataka takarpupi watarkani. mikunayuk suni, killu muru.
takana [takana] v. machacar, pedacear, Taksu muyuta yuramanta paktarkani.
martillar. Imakunatapash waktashpa ñutuya- Sin. Kullan.
chiy. taktarina [taxtarina] v. ss. endurarse. Turu
Aswata rurankapak lumuta takakuni. allpa, millmapash, ima kashpapash sinchi
2. sc. afilar. Imatapash kuchunkapak antaku- tukuy.
nata llampuyachiy. Yalli tamyakpi tarpuna allpa taktarishka.
Kiwata pitinkapak kuchunata takak riy. takurina [takurina] v. sn. insultar. Ima mana
Sin. 1 Waktana. alli rimashkamanta kikinpash tikrachiy.
taki [taki] s. canción, pieza musical. Uyay- Wawataka mana yallika takurinachu.
pak, tushuypak, sumaklla uyarichiy. Sin. Kamina.
Siku anka nishkatami takirkani. takyak-unkuy [taxyay-uŋkuy] s. bo. enfer-
taki [taki, take] s. troje. Muyukunata medad persistente. Mana utka, utka hampirik
wakaychinkapak rurashka kincha. unkuy.
Papata takipi wakaychirkani. Ñukapa yayapa unkuyka takyak-unkuypimi
takina [takina] v. entonar un instrumento tikrashka.
musical. Pinkulluta, churuta, imatapash pu- takyarina [taxyarina] v. bo. enfermarse
kushpa sumakta uyachiy. persistentemente. Pipash tukuy pacha un-
Tantanakuyman kayashpa kachupi takini. kushkalla yallina.
2. cantar . Shimiwan rimashpa, kinkuchishpa Chay wawaka kutinllatak takyarin.
sumaklla uyachiy. tallika [talyiga] s.collar de pepas. Muyuku-
Hachi yayami arawitaka sumaktami takirka. nawan, tullukunawan, millmakunawan
takla [taxla] adj. amz. flojo. Shuk yapa rurashka aparina wallka.
hatun churay, churarikpi mana allita rikurik. Tallikata watarishpa raymiman haku.
Kay waraka taklami sakirin. Sin. Hallinka.
taklla [taxlya] s. arado. Yapuykunapi allpata tallirina [talyirina, tažirina] v. sc., amz. ir en
chiktak, suni anta muyuk. aglomeración, aglomerarse; regarse. Achka-
¿Takllatachu rantikunki? pura tantarishpa rina.
takllana [taxlyana] v. amz. ajustar. Imata- Ñami runakunaka larkaman tallirirka.
pash, imapipash sinchi sinchi watay, llapiy, tallina [talyina] v. S. regar, esparcir. Imapi-
churaypashmi kan. pash huntachishkata chawsichiy, imapipash
133
TALPA
134
TIKASU
135
TIKAYANA
136
TUKILU
chayman tikray tikray riy, shayakuy. tiyaskan [tiyaskan] s. sitio, lugar. Imapash
Tawka runami tushuypi tinkurka. maypi tiyak kak.
2. unir. Imatapash shukwan shuktawan llutay Kay tiyaskanpi kawsani.
Ishkay mayuka kaypimi tinkun. Sin. suyu.
tipina [tipina] s. herramienta para deshojar tiyatina [tiyatina] s. amz. planta medicinal
(el maíz en las cosechas). Kaspimanta lluks- desinflamante. Shuk uchilla ñañu pankayuk
hichishka rurana. Sarata tipinkapak rurashka chaki shikshita hampik kiwa.
kaspi. Tiyatina kiwata chaki shikshipak apamuni.
Tipinawanmi killu sarata sumakta tipinchik. tiyana [tiyana, tiana] v. haber, existir, estar.
Sin. Mishun. Wasipi kashpa, maypi kashpapash chayllap-
tipina [tipina] v. deshojar el maíz. Sara- itak kay.
manta, chukllumantapash kutuluta anchu- Yayaka wasipimi tiyakun.
china. tiyu [tiyu, thiu, tiu] s. arena fina. Ñutu tsatsa.
Kunan yanunkapakmi chuklluta tipirkani. Wasi pirkata llutachinkapak tiyu allpata ran-
tisana [tisana] v. snc. escamar, cardar. timuni.
Puchkana millmakunata, awashkakunata su- Sin. illul.
makta allichina. tiyunkullina [tiuŋgulyina, tiuŋgužina,
María, puchkachunmi millmata tisanki. t iuŋžina, tiyunkurina] v. sn., cs. cubrirse la
h
titi [th iti, titi] s. plomo . Chuya rikurik mana cabeza. Umata imawanpash pillurina, katay-
yapa sinchi anta. pashmi kan.
Titika ñukanchikpa ukunpakka mana allichu Llantushpa umata tiyunkullirkani.
kan. tiyunti [tiuŋdi, tiuŋdi, tindi] s. amz. tipo de
tiwinkulu [tiwinkulu, tiuwiŋkulyu] s. amz. pájaro. Yana millmayuk, achkapura tan-
tipo de pájaro. Yana millmayuk, puka tapsa- tanakushpa purik, sara chakrakunata
yuk uchilla pishku. mikushpa tukuchik pishku.
Ñukapa churika tiwinkulutami sachamanta Tiyunti pishkukuna sara chakrapi wakakun.
hapishka. tiyuti [tiwti] s. amz. variedad de gavilán. Ya-
tiw tiw tiw [tiw tiw tiw] interj. amz. expre- na millmayuk, killu chakiyuk uchilla anka.
sión que se dice a los perros cazadores para Tiyutita rikushpa shamuni.
seguir el rastro de personas o animales. tuka [tuka, thiuka, tiyuka, tiwka, čuka] s. sa-
Shuk sacha wiwata katichun nishpa allkuta liva. Shimimanta llukshik pusku, llawsalla
kaparina shimi. yaku.
Juan mashika tiw tiw tiw nishpami allkuta Ama wasi ukupika tukata shitankichu.
kayarka. Sin. Llawsa.
tiyamshi [tyamši, tanši] s. amz. bejuco, tukana [tukana, thiukana, tiyukana] v. es-
mimbre. Ashanka awana waska. cupir, salivar. Shimimanta pusku yakuta
Tiyamshita maskankapak ripay. llukshishpa shitay.
tiyarina [tiyarina, tyarina] s. banco, silla, ¿Pitak kaypika tukarka?
asiento. Sikiwan samankapak rurashka ima. 2. v. soplar el espanto. Manchaymanta un-
Sumak tiyarinata rurarkani. kushkakuna hampiy.
tiyarina [tiyarina, tyarina] v. sentarse, tomar Kay unkushka wawata hampinkapak shuk
asiento. Allpapi kashpa, imapi kashpapash yachak tukarka.
sikiwan samay. Sin. 2 pukuna.
Kay kaspi hawapi tiyaripay. tukilu [tukilu, tugilu] s. amz. variedad de
tiyarpa [thyarpa, thyapa] adj. tartamudo. perdiz. Uchpa millmayuk allpata purik uchilla
Waktarishpa, unayashpa rimak. yutu.
Shuk tiyarpa wawkitami charini. Tukilu kishata rikurkani.
Sin. Takllu, tyatiu. Sin. yutu.
137
TUKLLA
tuklla [tuxlya, tuxža, tugža] s. lazo, agujero terminado, finalizado. Imatapash tukuchin-
de una cuerda. Waskata rinritashina ruras- kakama llamkay.
hka. Kay yachaytaka tukuchishkami kan.
Llamataka tukllawanmi hapirkani. Sin. Tukurishka.
2. trampa para cacería. Sacha wiwakunata tukuchina [tukučina] v. terminar, acabar,
hapinkapak kaspikunata waskakunawan wa- finalizar. Ima ruraykunatapash puchukay.
tashpa rurashka. Ñuka, kallarishka shuyuta kunan puncha tu-
Ñukapa churashka tukllapi añas urmashka. kuchisha.
tukru [tugru] s. cuágulo. Aychamanta lluks- tukuri [tukuri] s. fin, culminación. Ña rurana
hishpa sinchiyashka yawar. illakta rikuchik rimay.
Ñukapa rukataka tukru yawarmi killpashka. Kallpakuymantaka tukuripimi sakirirka.
tuksik [tuksix] s. amz. tipo de pez. Yurak Sin. Puchukay.
karayuk, winkanaspi kashayuk, tuksishpa tukurishka [tukuriška] adj. concluido, ter-
sinchi nanachik uchilla challwa. minado, finalizado. Imatapash tukuchin-
Tuksik challwaka mana yapa aychata cha- kakama llamkay.
rinchu. Kay yachayka tukurishkami kan.
tuksina [tuksina] s. jeringuilla. Hampita Sin. Tukuchishka.
ukunman yaykuchinkapak. tukurina [tukurina] v. terminarse, aca-
Hampik runaka tuksinapi hampita churarka. barse; cesar. Chinkariy, illakyay.
tuksina [tuxsina, tugsina] v. amz. clavar, es- Runakunaka tantanakushpa kawsaymantami
tacar, punzar. Imatapash shuk ñañuyachis- mana tukurinchikchu.
hka kaspiwan aychapi takay. 2. expirar, morir, fallecer. Runapa samay pi-
Shuk hatun challwata hapinkapak tuk- tirikpi wañuy.
sirkani. Hachipa kawsay ñami tukurishka.
2. inyectar. Tuksinawan hampita aycha uku- Sin. 1. samarina; 1-2 Puchukana.
man churay. tukurpilla [tukurpilya, tukurpiža, thyukurpi-
Kunka nanay unkuymanta hampita tuk- lya, thyukur] s. scns. variedad de tórtola.
sirkani. Uchpa patpayuk, uchilla yapa kita, urpishina
tuktu [tuxtu, tugtu] s. flor de maíz. Sara pishku.
sisa. Tukurpillataka mana katiykachanachu kan-
Tuktuta mikuchunmi wakraman shitani. chik.
tuktuma [tuxtuma, tuktu] s. sn. flor de tukuy [tukuy] det. todo, todos, entero.
maíz. Sara sisa. Mana rakishka.
Wawakunaka sara tuktumakunawan su- Tukuy llamata harka ukumanmi yaykuchirka.
makta pukllan. tukuna [tukuna] v. volverse, transformarse,
tuktuma [tuxtuma, tuktuna ] adj. amz. ga- convertirse, hacerse, fingir, aparentar; suce-
llina que empolla. Lulunkunata ukllakuk der. Shukshina kay, shukman tikrariy.
mama atallpa. Achiklla yuyayka mana shukman tukunchu.
Puka tuktuma atallpa putsamanta pawan. Sin. 1. Llampu, illakta, mashnalla kak.
Sin. Turuk. tukuymashna [tukuymašna, tukuymažna]
tuku [tuku] s. amz. gusano comestible de la adv. ss. absolutamente todo. Tukuy tiyakku-
palmera. Shiwa yurakunapi muriti yurakunapi nata kayankapak shimi.
wiñak mikuna kuru. Tukuymashna wasipi tiyak runakunaka ray-
Tuku kurutami shiwa yuramanta apamuni. mimanmi rishka.
tuku [tuku, toko] s. ventana. Wasi ukuman Sin. Illakta, tukuypacha, llampu, pachan.
achik yaykuchun pirkata hutkushka kak. Ni- tukuypacha [tukuypača] adv. snc. abso-
nakuruka tukuta ukuman yaykushka. lutamente todo. Tukuy tiyakkunata kayanka-
tukuchishka [tukučiška] adj. concluido, pak shimi.
138
TUMPIKI
139
TUMPINA
140
TUZUYANA
141
TS
tsala [tsala, tsalan, sala, čala, zala] adj. gruesa. Killu rikurik raku tiyu.
flaco, delgado, raquítico, desnutrido, pálido; Hatun mayumanta tsatsata surkurkanchik.
alto. Runakuna, wiwakunapash ima wira tsawata [tsawata] s. amz. tortuga terrestre.
illak; shukkunapika un-kushkashina tukushpa Sachapi kawsak charapashina.
tullukunapash rikurik. Tsawata allpapi llukan.
Raymipika tsala wakratami wañuchishka. tsiklla [tsixlya] adj. amz. recto; directo
2. Mestizo. Kastilla yawarwan runa yawar- (hacia una dirección). Shuk mana wistu, mu-
wan chakrurishka runakuna. kupash illak kaspi.
Tawka tsalami mana ñukanchikta riksinchu. Tawnarayku tsiklla kaspita rikushpa piti-
Sin.1 irki, charki, 2 laychu, mishu, misti. munki.
tsalak manku [tsalax manku] s. amz. tipo tsili anku [tsili anku] s. variedad de bejuco.
de pájaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak Shuk sukusshina ayllu.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak tsalak Yayaka tsili ankuwan ashankata awakun.
shutiyuk. tsilinkitsi [tsiliŋkitsi, tsilyikitsin] s. sc. va-
Tsalak manku pishkuta yuramanta pawa- riedad de lagartija. Shuk puzu ñañu palu.
chirkani. Tsilinkitsi intipi kununkapak llukshishka.
Sin. Tsalak tsalak. tsimpiyu [tsiŋbiyu] s. amz. planta medicinal
tsalakulun [tsalakulun] s. amz. variedad desinflamante. Hayak pankayuk, puka muyu-
de lagartija. Shuk yanawan wayllawan hawi- yuk, uchilla hampi suni yura.
rishka intipi kunuk uchilla hayampi, shuk llak- Tsimpiyu yuraka hampimi kan.
takunapi palu nishka wiwa. tsimukina [tsimukina] v. sc. Pestañear.
Tsalakulun intipi kunukushka. Ñawita ñalla ñalla sipuy.
tsalak tsalak [tsalax tsalax] s. amz. tipo Mapa ñawi ukuman yaykukpi kutin kutin tsi-
de pájaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak mukin.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak manku Sin. sipuna, kimllana, pimpirana.
shutiyuk. tsintsimpu [tsintsimpu] s. amz. Variedad
Tsalak tsalak pishkuta yuramanta pawachir- de planta ritual. Alli hampi yurami kan.
kani. Kay tsintsimpu yura yakuta upyashpaka
Sin. Tsalak manku. wamraka alli chakukmi tukun.
tsalanchuspi [tsalančuspi] s. zancudo. tsinzu [tsiŋzu, tsintsu] s. variedad de planta
Suni chaki chuspi. denominada tsinzu. Ashnak yuyu, wayras-
Tsalanchuspika ninantami kanin. hkata pichankapak kak.
tsalayarina [tsalayarina] v. palidecer; adel- Wayrashkata tsinzuwan pichaway.
gazarse. Imapash ñañulla tukuy. tsinzu [tsiŋzu, tsintsu] adj. amz. raquítico.
Wakraka mana mikushkarayku tsalayaris- Mana mikunata munak wawa, tullu, irki wiwa.
hkami. Tsinzu kakpimi kuchitaka mana
tsan [tsaŋ] adj. amz. inclinado, vertical. rantirkanichu.
Mana sikaypak urku, yura, imapash shayak Sin. Irki, tsala, charki, tullu.
kak. tsitsi [tsitsi] adj. arruga de la piel de los
Tsan urku kakpimi mana sikayta ojos. Ñawipi sipuyashka.
usharkanichu. Yayapa ñawika tsitsiyukmi kan.
tsatsa [tsatsa] s. amz. tipo de arena tsitsikina [tsitsikina] v. sc. pellizcar. Maki
142
TSUWAN
143
U
uchilla [učilya, učiža, učuylya, ičuklya, ičila, Karuman rishpaka uka timputami kukayus-
utila] adj. pequeño. Mana yapa hatun, mana hpa apanchik.
yapa suni, mana raku. ukku [ukku, ukun] s. cuerpo. Tulluntin
Uchilla allpata charishkamanta mana maypi yawarnintin tukuy tiyak aycha.
tarpuyta ushanchik. Sinchi ukkuta charinkapakka yuyuta mikuna
2. Niño. Chayrak wiñakuk wamra. kanchik.
Uchillakunaka maypipas pukllan. Sin. aycha, ukun.
Sin. 1 Chusu, wawa, hamchi, ñutu; 2 wamra, ukllana [uglyana, ugžana] v. abrazar. Rikra-
wawa. wan kunkapi, imapi kashpapash muyuchis-
uchpa [učpa, ušpa, učupa, učufa] s. ceniza. hpa hapiy.
Kaspikuna rupashkamanta puchuk kuta. Ñukapa warmitaka kuyaymanta ukllani.
Tullpapi achka uchpa tantarirka. 2. empollar. Wawa pishkukuna llukshichun
2. adj. gris. Yanawan yurakwan chapukpi nishpa, lulunkunapa hawapi mama pishku-
llukshik tullpu. kuna siririy.
Uchpa tullpuyuk katanata awachikmi rini. Ñukapa atallpaka chunka ishkay lulunta uk-
uchu [uču] s. ají. Puka, killu, waylla llakun.
tullpuyuk, hayakyachik, mikunakunapi uksha [uxša, ugša, uksa] s. paja blanca.
churashpa mikuna muyu. Wasikunata katana panka, urkukunapi wiñak.
Chiri pachapika mikunata uchuwan cha- Urkupika achka ukshami wiñan.
pushpa mikuyka sumakmi. 2. amz. variedad de hoja para cubierta de
uchukutak [učukutak] s. sn. pájaro solita- casas. Wasikunata katana hatun panka.
rio, pájaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla Sachamanta apamushka ukshawan wasita
kaskuyuk pishku. katakunchik.
Uchukutak pishkuka tutamantapimi sinchita uku [ukhu, uku] adv. interior; debajo de.
takin. Tukuy harkashka chawpipi sakirik.
Sin. chiwillu. Puñuna ukuka washaman sakirin.
uchutikan [učutikan] s. (mit.) amz. ser mí- 2. s. cuarto. Wasikunapi pirkakunawan har-
tico. Tamya punchakuna hatun yura ankuku- kashka kuchukuna.
napi makanawan takashpa purik supay. Ñukapa kawsana ukuka kunukllami kan.
Machashka purikpika uchutikanmi rikurin. Sin. 2 Pitita, killi.
uchuna [učuna] v. comer colada. Yanushka ukucha [ukuča] s. ratón. Ñañu sinkayuk,
kachiyuk apita mikuy. uchpa millmayuk, suni chupayuk, sarata
Raymiyuk wasipi uchurkani. mikuk uchilla wiwa.
uhu [uxu] s. tos. Kunkata shikshichishpa Ukuchaka sara tuluta hutkushpami mikus-
hapik unkuy, kunka unkuy. hka.
Kayka, uhu chinkachik hampimi kan. ukumpi [ukumbi] s. amz. culebra subterrá-
uhuna [uxuna] v. toser. Uhuy unkuy nea. Shuk killuwan, yanawan, pukawan
hapishkapi uhu uhu kapariy. hawirishka mana kanik machakuy.
Ñukapa wawata lumarisu hapikpi sinchita Ukumpi machakuy rikurikpika mana man-
uhukun. charinachu kanchik.
uka [uka] s. oca. Mishki mashuwashina, ukun [ukun, ukku] s. cuerpo. Tulluntin
allpa ukupi pukuk muyu. yawarnintin tukuy tiyak aycha.
144
UPALLA
Sinchi ukunta charinkapakka yuyuta mikuna unay [unay] adv. hace mucho tiempo. Suni
kanchik. pacha, achka pacha yallishka.
Sin. aycha, ukku. Llaktamanta ñuka llukshishkaka unaymi kan.
ukunchina [ukunčina, ukunči, ukunča] s. unayana [unayana, uniyana] v. demorarse,
refajo, debajero. Ukuman churana ñutulla tardarse. Mayman rishpa achka pachata sa-
anaku. kiriy.
Waynaka ukunchinata awakun. ¿Imamantatak achkata unayarkanki?
ukuy [ukuy] s. amz. hormiga comestible. Mi- unaylla [unaylya] adv. hace un momento.
kuna añanku. Mana yapa unay ninkapak shimi.
Ukuy añankutaka kamchashpami mikunchik. Paypa wasiman paktay unayllapimi sha-
ullawanka [ulyawaŋga, ilyawaŋga] s. galli- murka.
nazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpa- Sin. Unaynik.
yuk pishku. unaynik [unaynik] adv. hace un momento.
Ullawankakunaka ashnak ismushka aycha- Mana yapa unaylla ninkapak shimi.
kunata mikushpa anchuchin. Paypa wasiman paktay unaynikpimi
Sin. Ushku. shamurka.
ullkana [ulykana] v. hilar a mano. Makiwan- Sin. Unaylla.
lla puchkay. unku [uŋku] s. especie de túnica, camisa,
Yayaka millmata ullkakun. camiseta. Ukkuta killpankapak rikra illak chu-
ullu [ulyu, užu] s. pene. Yumankapak, is- rana.
hpankapakpash kari charishka ankushina Kanpa unkuta takshashpa intipi chakichikun.
aycha. Sin. kushma.
Ullutaka rikurayanami kan. unkurawa [uŋgurawa] s. na. variedad de
uma [uma] s. cabeza. Sinka, shimi, ñawi, palmera. Chuntashina kashpapash kasha
rinri, akchata runakuna charina kuska. illak, achka yana muyuta aparik, muyuta, yu-
Runakunapa wiwakunapa ñawikunaka uma yutapash mikuna, sachapi wiñak yura.
ñawpapi rikurin. Akchata unkurawa wirawan armakpika su-
umana [umana] v. engañar, embobar. Pan- maktami wiñan.
tata, mana kikintak, llullashpa rimay. Sin. Shiwa.
Hampi katuk runami umarka. unkushka [uŋguška] adj. enfermo. Mana
Sin. pantachiy. alli kay, unkuy hapishka runa.
umu [umu] s. sacerdote. Pachakamakmanta Unkushka runata hampina wasiman pushar-
yachashpa rimak. kani.
Inka pachapi, inti raymipika umukunalla hu- unkuy [uŋguy] s. enfermedad. Runakuna-
chakunata kurka. ta, wiwakunatapash ukkuta wakllichik nanay.
umutu [umutu] adj. enano. Mana hatun wi- Ñukapa wakrata unkuy hapishpa wañuchir-
ñashka runa. ka.
Umutu runaka achkatami pukllak kan. unkuna [uŋguna] v. enfermarse. Ñu-
Sin. Hatak, antsala, uchilla. kanchikpa aycha nanaywan kay.
unancha [unanča] s. bandera, emblema. Ñukapa warmika achka chirimanta unkurka.
Rikuchinkapak nik. Ecuadormanta Kichwa upa [upa] adj. mudo, bruto, idiota. Shuk
runakunapa unanchaka kimsa llimpiyukmi mana rimak runa.
kan: puka, yurak, yana. Yaya kashpa, mama kashpapash unkuywan
unanchaywasi [unančaywasi] s. colegio kakpika wawaka upami wacharin.
secundario. Chunka pata yachashka kipa ya- upalla [upalya, upaža] adv. en silencio, si-
chay wasi. lenciosamente, calladamente. Chulunlla kay.
Ñukapa churika ñami unanchaywasiman Ama allku hatarichun, upalla llukshinki.
rirka. Sin. Chulunlla.
145
UPALLANA
146
UTURUNKU
uya [uya] s. ss. cara, rostro, faz. Runaku- atender. Shukkuna rimashkata rinriwan
napa, wiwakunapapash ñawipi, ñawpa kak. hapiy.
Urmashpami uyata chukrirkani. Ñuka rimashkata uyapanki.
uyana [uyana, xuyana] v. oir, escuchar,
148
W
wachansu [wačaŋsu, wačaŋsi, ačaŋsu] s. wachariy.
amz. maní del monte. Hatun sacha yura, in- Waka wirpa kashpaka hampichinami kanki.
chikshina muyuta aparik, chay muyu kam- Sin. 1 chulla, 3 wantukshimi.
chashpa mikuna. waka [waka] s. lugar u objeto sagrado,
Wachansu yurataka mana pitinachu. tumba antigua, dios familiar. Ñawpa pachapi
wacharina [wačarina] v. nacer. Mama- wañushka apukunata pampana ukukuna.
wiksa ukumanta llukshina. Ñawpa yayakunaka wakapimi Pachakamak-
Ñukaka Latacungapimi wacharirkani. taka mañak karka.
Sin. Pakarina. wakamayu [wakamayu, wakamaya] s.
wachana [wačana] v. sns, amz. dar a luz, amz. guacamayo. Uritushina killu, ankas,
alumbrar; parir; poner huevos. Maykan war- puka patpayuk hatun pishku.
mikuna wawata wiksa ukumanta llukshichiy. Anti suyupika wakamayu urkukunami tiyan.
Kanpa paniwa ¿ñachu wawata wacharka? wakar [wakar] s. garza. Sunilla yuraklla
Sin. 1 pakarichina, mirachina. kunkayuk kultashina pishku.
wachi [wači] s. amz. lanza. Challwakunata Wakarkunaka kucha manyapi purin.
tuksinkapak rurashka kaspi. wakarina [wakarina] v. sc, amz. oxidarse.
Ñawpa yayakunaka wiwata wañuchinka- Antakuna, hillaykuna tamyawan, yakuwan is-
pakka wachitami charirka. muriy.
2. flecha, saeta. Wiwakunata wañuchinkapak Antawaka mana purishpami wakarirka.
rurashka kaspikuna. wakana [wakana, waxana] v. llorar. Llaki-
Pishkukunataka wachiwanmi hapin. manta, nanaymanta ñawimanta wiki talliriy.
wachi [wači] s. amz. tejón. Suni ñañu sin- Wawaka nanaymantami achka wakarka.
kayuk, achkapura purik, sacha wiwa. 2. v. emitir voces o sonidos los animales. Wi-
Wachi purikukta rikuni. wakunapa kapariy.
wachu [waču] s. surco. Allpapi yapushka Wakrami achkata wakarka.
shuk ñanshina rikurik. wakayana [wakayana] v. s. desigualarse.
Sarataka wachuta katishpa tarpunki. Imakunatapash chullayachiy.
2. fila, hilera; línea. Imatapash shukpa Awashkakunaka ñami wakayashka.
washa, shayarishka kak. wakaychina [wakayčina, wakičina] v. guar-
Purututapash wachuta katishpami tarpunki. dar, ahorrar, conservar. Mikuna kakpi, kullki
Sin.1 rawa. kakpi, imatapash kipa punchakunapak nis-
wachuna [wačuna] s. surcar, hacer surcos. hpa allichiy.
Allpapi yapushka shuk ñanshinata ruray. Kay papa muyuta tarpunkapakmi wakaychi-
Sarata tarpunkapak ka wachunchik. kuni.
Sin. Rawana. Sin. Allichina.
waka [waka] s. s. desigual. Imakunapash wakcha [waxča, waxču] adj. s. pobre. All-
chulla chulla churashka, mana alli pitishka. pata, kullkita, imatapash mana charik runa.
Llachu payayashpaka wakami tukurka. Juan mashika wakcha kashpami mana ya-
2. adj hendido, agrietado. Shuk hutku hutku chana wasiman rirkachu.
tukushkakuna, mana alli pirkashkakuna. 2. viudo, -a. Wañuskamanta shuk kari warmi
Waka pirka kuchupi llachuka sirikun. illak sakirik, shuk warmi kusa illak sakirik.
3. adj. sc. labio leporino. Shimikara llikishka Warmi wañuymanta wakchalla tukurkani.
149
WAKIN
151
WANKUNA
152
WAWA
153
WAWA MAMA
2. adj. pequeño. Chayrak wiñakuk wamra, 2. adj. amancebado, amante. Kari kashpa,
uchilla wamra, wiwapash. warmi kashpapash sawarishka kipa, shuk-
Wawa llamata makimanta chutamuni. wan kawsak.
Sin. 1. mara; 2 chusu, uchilla, hamchi. Paypa karika waynallami kan.
wawa mama [wawa mama] s. placenta. Sin. 1 wamralla, 2 Ashi.
Wiksa ukupi wawa wiñana wayakashina wayra [wayra] s. viento. Sinchita pukuk
aycha. samay.
Chay warmika ñami wawamamata shitarka. Kunuk wayrawan pukllani.
wawa muyu [wawa muyu] s. feto. Wiksa wayra apamushka [wayra apamuška]
ukupi kawsay kak. adj. extranjero. Urupa llaktamanta
Wawamuyuka punchanta punchanta runa- shamushka runa.
man tukun. Wayra apamushkami kichwa llaktata purin.
wawa tiyana [wawa tiyana] s. útero. Sin. ransiw.
Wiksa ukupi wawa tukuna. wayra pacha [wayra pača] s. otoño. Yura-
Wawa tiyanapi wawaka tukun. kunamanta pankakuna urmana pacha.
wawki [wawki, wuki, wawke] s. hermano de Kishwar pankaka wayra pacha kakpimi ur-
hermano. Shuk mamamantallatak lluk- marka.
shishka kari churipura rimay. wayrana [wayrana] v. contraer “el mal aire”
Ñukaka chusku wawkiyukmi kani. . Wawakunapash, rukukunapash millay
wayaka [wayaka, wayaga] s. ss. bolsa, wayramanta unkuy.
bolso, talega, alforja. Imatapash apankapak Wawaka wayrashkami.
shikrashina . wayru [wayru] s. hueso de juego en vela-
¿Mashnapitak kanpa wayakataka katur- ciones. Wañushkakunapi pukllankapak llak-
kanki? llashka tullu.
Sin. Tulu. Sarun pachapika wayruwanmi pukllashka-
wayka [wayka] det. s. aglomeración, tu- kuna.
multo. Minkapi, makanakuypi tukuylla tanta- wayta [wayta] s. clavel, flor. Shuksami sisa.
riy. Wayta sisa yakuka shunku nanaypak alli
Wayka runaka wasi rurayta tukuchirka. hampimi kan.
Sin. tantariy. waytana [waytana] v. nadar. Rikrata,
waykana [waykana] v. s. agruparse para chakita kuyuchishpa yakuta chimpay.
acelerar un trabajo. Ima ruraykunata utka tu- Wampu illakpimi hatun mayuta waytarkani.
kuchinkapak, tantarishpa ruray. Sin. Wampuna.
Tukuykunami sara pallayta waykarka. wayunka [ wayuŋga, wayuna] s. atado de
Sin. tantarina. frutos que se cuelgan en el interior de las vi-
wayku [wayku, wayko] s. quebrada, ba- viendas. Akllashka murukunata, kaspaku-
rranco Tuñirishpa uray pukru tukushka allpa. nata, tinkishpa wasi punkupi warkushka.
Rumika waykuman urmarka. Sara wayunkata warkuni.
waylla [waylya] adj. verde. Yurakunapa pan- wayunkana [wayungana, wayuŋgina] v. s.
kashina rikurik tullpu. estar, colgado. Tinkishpa warkurayachiy.
Ñuka pachallitaka wayllapi tullpukuni. Wawakunaka tukuy punchami kapuli yurapi
Sin. Kumir. wayunkan.
waylla aycha [waylya aycha] s. col. Winku wayuri [wayuri] s. amz. paja para techar
sinchilla pankayuk yuyu. casas. Wasita katankapak sacha panka.
Rupariypika waylla aycha pankata churan. Wayuriwan kuchi wasita katani.
wayna [wayna] adj. joven. Manarak ruku, wazik [wazix] s. sc. instrumento para peda-
wamraraklla kari. cear la cabuya. Chawarta chillpinkapak,
Wayna Kapak inkaka sinchi runami kashka. wakra chaki tullumanta rurashka hillay.
154
WIPALA
Chawar pankata wazikwan chillpirka. Wiksayuk warmika may alli mikunatami mi-
wazikina [wazikina] v. sc. pedacear la kuna kan.
cabuya fresca. Yurak chawarta chillpina. Sin. Chichu, unkunalla.
Yurak chawar pankata wazikipanki. willak [wilyak, wižak, bilyak, bižak] s. infor-
wichayana [wičayana, wičiyana, bitsyana, mante. Imatapash nik.
ičiyana] v. subir, ascender. Hawaman sikay. Willak runaka mushuk yuyayta nin.
Yachakukkunaka urkuman wichayarka. 2. verbo. Chikan yuyayta nik.
Sin. Sikana. Kuyay, yuyay, willakmi kan.
wichi [wiči] s. scs. cazuela. Mikunata chu- willana [wilyana, wižana, bilyana, bižana] v.
rankapak allpamanta rurashka hatun kalla- avisar, informar, advertir, declarar. Ima ya-
nashina. chashkata shukman chimpachiy.
Kachi tantata wichipi churani. Churi rimashkata yayaman willarka.
wichkana [wičkana, wičikana, wiškana, willi willi [wilyi wilyi] s. renacuajo. Uchilla,
wičana, bičana, ičkana] v. cerrar, encerrar. chupayuk wawa hampatu.
Ama llukshichun, ama yaykuchun nishpa Yawaryashka ñawi luluntaka willi willipa
punkukunata, hutkukunata imawanpash har- chupawan picharka.
kay. Sin. Putukulu, tushil, pinkulu, williku, chim-
Hillu misita manka ukupi wichkarka. paluk, pimpalu.
wichu [wiču] s. s. escorbuto. Shuk llullu wi- winkanas [wiŋkanas] s. amz. aletas de
wakunapa kicha unkuy. pescado. Challwapa washapi, kunka sapipi
Wichu unkuyyuk wakraka utkami irkiyan. wiñak, pala uchilla rikrashina.
wichu [wiču] s. amz. perico. Waylla millma- Kay challwapa winkanastami kuchurkani.
yuk, wichu wichu wichu nisha kaparik yapa Sin. Pimpis.
uchilla pishku. winku [wiŋku] adj. encorvado. Imakuna-
Llullu wichuta yuramanta hapini. pash kumuklla tukuk.
Sin. ichu, chuki. Llullu killaka winkumi kan.
wiki [wiki, biki, irki, wirki] s. lágrima. Wa- Sin. Wistu.
kakpi ñawimanta llukshik yaku. wiñachik [wiñačix, wiñačik, wiñačig,
Ñukapa wawaka achka wikita shitashpami biñačix, iñačix] adj. adoptivo. Chikan wawata
wakakun. kikinpa churitashina kuyashpa hatunyachiy.
2. sn. gota. Yaku shutuy. Wiñachik yaya chayamun.
Pinllumanta wikita llukshichini. wiñachishka [wiñačiška, biñačiska,
Sin. 2 shutu. iñačiška] s. adoptado. Shuktak ayllupa
wikiyana [wikiyama] v. lagrimear. Runapa, makipi wiñak, kipaka churishina wawa.
wiwapa ñawi urmay. Kanka wiñachishkallatami yalli kuyanki.
Ñawika allpa yaykushpa wikiyashka. wiñana [wiñana, biñana, iñana] v. crecer,
2. amz. mancharse. Churarina yura wikipi ya- desarrollarse; retoñar. Llullumanta hatunyas-
nayay. hpa katiy.
Ñukapa churanaka wikiyashka. Ñukapa churika mana unkuysiki kashpa ha-
Sin. 2 Mapayana. tunta wiñarka.
wiksa [wixsa, wiksa, wigsa, bixsa, ixsa] s. wiñakun.
barriga, vientre, estómago, abdómen. Chun- wiñay [wiñay] adv. siempre. Ima pachapi-
chullita katak aycha kara. pash shinalla punchanta punchanta katiy.
Wiksa nanakpika kunuk kiwa yakuta upyar- Kantaka wiñaypak kuyashami.
kani. wipala [wipala] s. bandera, emblema del
wiksayuk [wigsayuk, bixsayux] adj. en Tawantin suyu. Kanchis tullpuwan kuychishi-
cinta, embarazada, preñada. Wiksa ukupi nata awashka.
wawata charik, chichu warmi. Abya Yalapa unanchaka wipalami kan.
155
WIRA
156
Y
yachachik [yačačix, yačačig, yačači] s. Yupayta, mirachiyta, anchuchiytapash allita
profesor, maestro, educador, docente. Shuk yacharkani.
ñanshina wawakunaman, malltakunaman, pi- yachay [yačay] s. sabiduría, inteligencia,
manpash yuyayta paskachishpa riksichiy. juicio, razonamiento. Kawsaypi riksishka,
Ñukapa mamaka yachachikmi kan. umapi yuyay tukushpa sakirik kak.
yachachikuy [yačačikuy] s. educación. Ya- Kichwa shimimanta yachayka sumakmi kan.
chaykunata riksichiy. yachay wasi [yačaywasi] s. escuela. Kill-
Kunan pachapika mushuk yachachikuytami kayta, yupayta, shukkunatapash yachakun-
katinchik. kapak uku.
yachak [yačak, yačax, yačag, yača] s. Killkata yachakunkapakka yachay wasiman
sabio, cococedor. Imamantapash allita rinami kanchik.
yuyak, hamutak. Sin. Yachana wasi.
Yachakka, uku kawsayta yuyashpami yachik [yačix] s. amz. sabor. Imatapash
shunku yuyayta yachan. mallishpa alli, mana alli kakta ninkapak rimay.
2. médico. Manchanayakta hampi yuramanta Kay hampika hayak yachikmi.
tukuyta riksik runa. yachina [yačina] v. amz. saber a. Wakin mi-
Riksishka yachakmi ñukataka shunku na- kunakuna chay mikuy shinallatakmi kan nin-
nayta hampirka. kapak rimay.
Sin. 1. Amawta; 2 hampik, paku, sakra. Yutu aychaka atallpa aychashina yachinmi.
yachakuk [yačakux, yačakuk, yačakug, yakami [yakami, yami] s. amz. ave trompe-
yačagux, yačaxuk, yačaxug] s. alumno, tero. Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni
aprendiz, estudiante. Yachachikpa yachayta chakiyuk allpata purik hatun pishku.
katik runa. Yakamitaka mana wañuchinachu kanchik.
Chunka yachakukllami yachana wasimanka yaku [yaku] s. agua, líquido. Tukuy kaw-
purinchik. sakkunapa upyana.
yachakuna [yačakuna, yačaxuna, yača- Yakuta upyashpami kawsanchik.
guna] v. estudiar, aprender. Yachachishkata yaku (<*yaku) s. octubre. Chunkaniki killa.
umapi yaykuchiy, yachashpa katiy. Yaku killapika, Inka pachapika, uma raymita,
Yachanawasipi killka katinata yachakuni. para mañaytapash rurashka.
yachanawasi [yačanawasi] s. escuela. yaku aycha [yaku ayča] s. pez, pescado.
Killkayta, yupayta, shukkunatapash yacha- Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak,
kunkapak ukukuna. tantanakushpa purik wiwa.
Killkata yachakunkapakka yachanawasiman Katu pampapi yaku aychata rantinkapak rikuni.
rinami kanchik. Sin. challwa.
Sin. Yachay wasi. yaku-ishpana [yaku išpana] v. ss. orinar.
yacharina [yačarina] v. acostumbrarse, en- Ukkunmanta llukshik mapayashka yaku.
señarse, habituarse. Runakunapa, Ilaktaku- Rupak yakuta upyashkamanta yaku-ishpa-
napa kawsayta hapina. kun.
Karu llaktamanta runakunaka Ecuadorpi ya- Sin. ishpana.
charirkami. yaku ukucha [yaku ukuča] s. amz. varie-
yachana [yačana] v. saber. Imatapash rik- dad de nutria. pishñashina millmayuk, pala
siy, alli ruray. umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak
157
YAKUYACHINA
158
YUPANA
3. sumar. Shukmanta, kutin shukman mas- Shuk yanawan killuwan tullpuyuk uchilla
hna kashkata shukllapi tantachishpa yachay. challwa.
Kayta ishkaypi pichkata yapay. Ñukapa yayaka yawisunkunatami mayupi
yapuna [yapuna] v. s. arar. Muyukunata hapirka.
tarpunkapak allpata sumakta allichina. yawri [yawri] s. aguja, dardo. Sirankapak
Ñukapa wawkika paypa allpata yapurka. rurashka sikipi hutkuyuk hillaymi.
yarina [yarina] s. amz. tipo de palmera, Llikirishkataka yawriwan sirakuni.
marfil vegetal. Sachapi wiñak yura. yaya [yaya] s. papá, padre, tayta; semental.
Yarina kaspiwanka pukllanata ruranchik. Taytata ninkapak shimi.
yarkay [yarkay, yarxay, yarikay, yarixiy] s. Ñuka yaya rimashkata katirkani.
hambre. Runakunata, wiwakunata mikuna- yaykuna [yaykuna, ikuna, waykuna] v. en-
yay hapiy. trar. Kanchamanta ukuman churay, satiy.
Wawaka tukuy punchata yarkaywanmi kay- Waka hutkuman hampinata yachankapak
narka. yaykurkani.
yarkana [yarkana] v. tener hambre. Miku- yayu [yayu] s. amz. variedad de pez. Shuk
nayay, wiksa mikunata mañay. yana, raku challwa.
Tukuy puncha mana mikushkamanta yar- Raku yayutami kunanka hapishka.
kanmi. yayuna [yayuna] v. sc. inseminar, polinizar.
yata [yata] s. terreno pisoteado de anima- Karipa yumanata imawanpash warmipa wa-
les, paredes de una casa abandonada. Wi- wamama ukupi churana; yurapa sisa muyuta
wakuna achkata sarushpa sakishka pampa, chaysamillatak yurapa sisapi hichachina.
hichushka wasipa pirkakuna. Shuk llaktakunapika warmi wakrakuna chi-
Mushuk wasita wasichinkapak yatata picha- chuchunka yayunmi.
kunchik. 2. v. bo. arrojar. Imatapash pakllaman shitay.
yawar [yawar, raway] s. sangre. Ñukan- Llama wanuta papa chakrapi yayurkani.
chikpa aycha ukkuta purik, kawsayta kuk, yuksi [yukzi] s. cc. arena fina. Wayrapi pa-
puka yakushina. wariklla allpa, yapa ñutu rumi allpa.
Yawar mirachunka alli mikunatami mikuna Mayu manyapimi yuksi allpaka tiyan.
kanchik. Sin. Tiyu.
yawari [yawari] s. na. animal amazónico. yukuna [yukuna] v. amz. copular, hacer el
Sachapi kawsak wiwa. Ruku llaktapi yawari- amor, tener relaciones sexuales. Shuk kari
kuna tiyan. paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
yawar kicha [yawar kiča] s. disentería. Wamrarak kashkmanta mana yukunchu.
Yawarta ismachik unkuy. Sin. Upina, yumana, rurana.
Yawar kichawan ñukapa wawaka wañurka. yumana [yumana] v. s. hacer el amor, tener
yawati [yawati, tsawata] s. amz. tortuga relaciones sexuales, copular. Shuk kari
terrestre y acuática. Sachapi, yaku ukupi- paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
pash kawsak, charapashina rikurik, shuk llak- Machashka kashpaka mana yumanachu.
takunapi tsawata shutiyuk wiwa. Sin. Upina, yukuna, rurana.
Kayna chishika yawati aychata yunkarak [yuŋgarax] s. sn. papa rojiza.
mikurkanchik. Shuk puka karayuk papa.
Sin. Mutilun, tsawata. Chishipi mikunkapak yunkarak papata ya-
yawati suyu [yawati suyu] s. región insular nunki.
de Galápagos. Pacífico mama kuchapi saki- yupay [yupay] s. número. Imakunatapash
rik marka. yupankapak killkashkakuna.
Yawati suyupika, yawatikuna, chitakuna, ¿Ima yupaytatak killkana kanchik?.
pishkukuna, kichwa runakunapash kawsan. yupana [yupana] v. contar, enumerar. Mas-
yawisun [yawisun] s. amz. variedad de pez. hna runa, mashna wiwa, mashna muyu,
159
YUPAYCHANA
mashna yura, mashna imatapash rikuy. Yuyak runaka mana wawashina imatapash
Shukmanta patsakkama yachashkata yupar- ninachu.
kani. Sin. Yuyayyuk, shunkuyuk.
yupaychana [yupayčana] v. agradecer; yuyarina [yuyarina, yarina] v. acordarse, re-
honrar. Shuk runa imatapash karakpi, sumak cordar. Kunkashkakunata yuyaywan mas-
shimiwan rantipay. kashpa kawsachina.
Ñukata yanapashkamanta achkatami kan- Ñukapa warmitaka karumanta yuyarini.
taka yupaychani. 2. estar pensativo. lmakunapipash yuyashpa
yupi [yupi] s. rastro, huella, pisada. Ima pu- tiyay.
rishkata riksinkapak tarinkakama rikuy. Imashina shamuk wata llamkanata yuya-
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, rirkanchik.
chayta yupita rurakunchik. yuyay [yuyay] s. pensamiento, idea, memo-
Sin. chaki kati, sarushka. ria. Umawan allita yuyarishpa imatapash
yura [yura, yula, ruya] s. árbol, mata, planta, rimay.
vegetal. Pankakunata charik kirukuna. Wakinpi musparishpaka yuyaytapash chin-
Kishwar llullu yurata tarpurkani. kachirinllami.
yurak [yurax, yurag, yurug] adj. blanco. Ñu- yuyana [yuyana] v. pensar. Ama pantan-
ñushina rikurik tullpu. kapak umawan taripashpa rurana.
Kaynaka yurak millmata ruturkani. Kan alli kashkamanta achkata yuyanki.
yurak shunku [yurak šunku] s. pulmón. 3. suponer. Yuyarishpalla imatapash niy,
Kawsakkunaman samayta chaskik. rimay, rurana.
Yurak shunkupi chiri ama yaykuchunka Paychari chaypi pakashka tantataka mikurka,
washata allitapacha killpanchik. yuyani.
Sin. paruk, surkan. yuyaychinkana [yuyayčiŋgana] v. perder
yurimawas [yurimawas, yurimas] s. amz. el conocimiento. Uma takarishpa wañus-
plátano maqueño. Raku, mana yapa suni, hkashina sakirina.
hatun uma tukuk uki tullpuyuk palanta. Mashika uma takarishpa yuyaychinkan.
Kayaka yurimawas palantata tarpuna kanchik. Sin. Umamuyuna.
yutsu [yutsu] s. amz. árbol de corteza me- yuyayyuk [yuyayyux, yuyayux] s. amz.
dicinal. Shuk ñañu pankayuk sumakta sisak, pensante. Imatapash taripashka kipa, yuya-
yaku manñapi wiñak raku yura, karaka ham- rishka kipa rimak runa.
pimi kan. Yuyayyukka mana wawashina imatapash ri-
Yutsupa karawanmi hampirkani. manachu.
yutu [yutu] s. perdiz. Uchpa millmayuk, all- Sin. Yuyak, shunkuyuk.
pata purik, waylla lulunta wachak, yunyun yuyu [yuyu] s. s. verduras, yerbas comesti-
yunyun nishpa chishikunapi kaparik hatun bles; hortalizas. Mikuna kiwa.
pishku. Uka yuyuta kuyman karankapak apakllami
Yutu lulun waylla kashkata riksimuni. rini.
Sin. tukilu. 2. cogollo comestible de las palmeras. Chun-
yuturi [yuturi, yutsuri] s. amz. hormiga takunapi, kiwakunapi llukshik mikuna llullu
conga. Hatun, yana, paypa sikipi tuksina sin- panka.
chi kashata charik, miyutapash charik Chunta yuyuta pitishpa mikunata rurashun.
añanku. Sin. 1 kiwa.
Mishki mikunapi yapatami yuturi wiwaka yuyuna [yuyuna] v. amz. descogollar pal-
huntashka. meras. Chuntamanta, taraputumanta, ku-
yuyak [yuyax, yuyak, yuyik] adj. adulto pen- nampumanta, shiwamanta, chillimanta
sante. Imatapash taripashka kipa, yuyarishka yuyuta mikunkapak surkuy.
kipa rimak, ruku runa. Tukuy chuntatami yuyunkichik.
160
Z
zakzikina [zagzikina] s. bo. extenderse las kariy.
guías de un bejuco o calabaza. Mallki anku- Hatun llaki tiyakpimi runakunaka zimpunirka.
kunata pushay. Sapalluka ñami zaksikikun. Sin. waykana.
zalan [zalipa, lazipa] s. s. tipo de árbol. zinzin [zinzin] adj. ss. resistencia que pone
Hatun suni yura. la persona al ser halada. Mana munakta ay-
Zalan yurata rikurayani. sakukpi sinchita shayariy.
zalipa [zalipa, lazipa] s. s. energía sexual Zinzin nishpa mana shamusha nirka.
negativa que causa enfermedad diarreica, no zinzin [zinzin] s. amz. dolor agudo por tu-
definida ni identificada por la medicina actual. mores, heridas, etc. Tuksikukpishina nanay.
Shuk kari, shuk warmi yumashpa wasiman ti- Ñukapa kunkuri zinzin nikun.
krakpi wawakunata, kuykunatapash unkuchik Sin. shikshik.
unkuy. zipi [zipi] s. ss. paspa. Aycha karata inti ru-
¿Wawaka zalipawanchu unkushka? pachikpi karachashina tukuy.
zalipana [zalipana, lazipana] v. s. transmi- Zipi ñawita hampikunimi.
tir la enfermedad zalipa. Zalipa unkuyta shuk zirka [zirga, řizka, řirka] s.
wasiman apay. ss. Árbol de cuya madera se fabrican cucha-
Wawaka ñapash zalipakun. ras. Mikuna wishinakunata, kallanakunata-
zanzan [zaŋzan, saŋsaŋ] adj. ss. mujer de pash rurana yura.
trabajo lento. Unayashpa llamkak warmi. Zirka yuraka pukru ukupi wiñakun.
Zanzan warmi kashpami mana utka utka ya- zulayana [zulayana] v. ss. dañarse los fru-
nuyta ushanchu. tos. Muyukuna yana tukushpa ismuriy, cha-
zas [zas] adv. amz. de golpe, de pronto, mo- kiriy.
mento menos pensado, rápido, sorpresiva- Papa muyuka hukushpa zulayan.
mente, en seguida, súbitamente. Sin. Lanchana.
Kunkaymanta imatapash mana unayashpa zullu [zulyu, žuyu,] s. amz. cigarra. Pakari-
ruray. napi, inti punchakuna kaparik chillik.
Chay warmika zaslla yakumanta shamus- Zulluka chay yurapi yaykun.
hka. zupu [zupu] s. ss. chichón, chibolo. Runaku-
Sin. Haykamanta, kunkaymanta. napa, wiwakunapa umapi chupushina lluk-
zimpunina [zimbunina, ziŋbunina] v. sc. shik.
aglomerarse, conglomerarse. Runakuna taw- Yayapa umapika zupumi llukshishka.
161
ZH
zhapra [žapra], s. hojarasca. Imapash ur- Zhilik saraka ñutulla kashayukmi kan.
mashka ismu yura panka. zhima [žima, čima] adj. ss. Maíz perla. Yu-
Zhapra ukupika ima kurukuna tiyan. raklla pukalla sara.
zharpi [žarpi, žirpi, žarpi, žarpa] s. maíz de Zhima saraka allita wiñan.
tusa fina con grano abundante. Achka muyu- zhiripi [žiripi] s. ss. Tipo de árbol.
yuk sara. Chugu pishkuka zhiripi muyuta mikun.
Zharpi sara apika mishkimi kan. zhiru [žiru] adj. ss. color gris. Ukillashina llimpi.
zharu [žaru] s. ca. piedras pequeñas, ripio, Llama millmaka mapamanta zhirumi kan.
granillo. Wasichinkapak chusu rumikuna. 2. lana de oveja blanca y negra. Yanantin yu-
Cañar runakunaka zharu rumikunata wasi- raknintin llama millma.
chinkapak pallakun. Zhiru millmawan awakun.
zharu [žaru] s. especie de arroz hecho de zhuta [žuta] s. ca. ave, pájaro. Tukuy pis-
maíz. Chamka sarashina. hkukunata ninkapak shimi.
Zharu apita mikunchik. Allpamamapi zhutakuna ama chinkarichunka
zhilik [žilik] adj. ss. Maíz blanco. Yuraklla kamanami kan.
sara. Sin. Munchi, pishku.
162