Sunteți pe pagina 1din 129

A

Símbolos de la Patria CH
MINISTERIO DE EDUCACIÓN
H
I
Bandera Coro del Himno Nacional Escudo
Yachakuqkunapa K

Declaración Universal de los Derechos Humanos


El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó la Declaración
Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Shimi Qullqa LL
L

Artículo 1.- Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y (...) deben comportarse Artículo 21.-
M

YACHAKUQKUNAPA SHIMI QULLQA


fraternalmente los unos con los otros. 1. Toda persona tiene derecho a participar en el gobierno de su país, directamente o por medio de representantes
libremente escogidos.
Artículo 2.- Toda persona tiene todos los derechos y libertades proclamados en esta Declaración, sin distinción 2. Toda persona tiene el derecho de accceso, en condiciones de igualdad, a las funciones públicas de su país.
alguna de raza, color, sexo, idioma, religión, opinión política o de cualquier otra índole, origen nacional o social, 3. La voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder público; esta voluntad se expresará mediante
posición económica, nacimiento o cualquier otra condición. Además, no se hará distinción alguna fundada en la Chacharay. (r). Nuna, ashmapis pununar hitaraykaptin.
elecciones auténticas que habrán de celebrarse periódicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto u Recostarse, estar echado.

N
condición política, jurídica o internacional del país o territorio de cuya jurisdicción dependa una persona (...) otro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto.
- Wamra chacharaykan mamanpa mill-qanchaw.
- El niño está recostado en las faldas de su madre.
Artículo 3.- Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona. Artículo 22.-

Artículo 4.- Nadie estará sometido a esclavitud ni a servidumbre, la esclavitud y la trata de esclavos están
Toda persona (...) tiene derecho a la seguridad social, y a obtener (...) habida cuenta de la organización y los Ch Chakay. (r). Kayshiwan allpata tikray. Voltear
la tierra.

prohibidas en todas sus formas.

Artículo 5.- Nadie será sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes.

Artículo 6.- Todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurídica.
recursos de cada Estado, la satisfacción de los derechos económicos, sociales y culturales, indispensables a su
dignidad y al libre desarrollo de su personalidad.

Artículo 23.-
1. Toda persona tiene derecho al trabajo, a la libre elección de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias q ak
un
a-
ch
aw
.

ay
llu
y.
ch - ch
- Nunakunam chakrata chakayan muru-yaananpaq.
- Los hombres voltean la tierra para sembrar.

Chaki. (h). Nunakunapa, ashmakunapa


purinanpaq kaqninkuna. Pie.

- Wamrapa chakinmi hakaykan.


- El pie del niño está hinchado. H Ha
k
mik a. (h
Ñ
qa s.

Artículo 7.- Todos son iguales ante la ley y tienen, sin distinción, derecho a igual protección de la ley. Todos tienen
de trabajo y a la protección contra el desempleo.
a
n
ya roc
a
k iw
an
Chakra. (h). Murukunapaq kaq patsa. Chacra, h- - Q
un )
a. . Ichik
Cu
y. lla

derecho a igual protección contra toda discriminación que infrinja esta Declaración (...)
2. Toda persona tiene derecho, sin discriminación alguna, a igual salario por trabajo igual.
3. Toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneración equitativa y satisfactoria, que le asegure, así como m
na pa
hi
ac en
p as

n
l

is
hk
an
m
a

aa n l
Chay. (r). Imapis mikunapaq yanushqa kay.
n. Cocer.
ya as
do
s
se
sementera.

- Nunakunam uryaykaayan chakrachaw.


h - A a n y
yer an w
co a
mim yiich
lla
na
sh
ma
wa
yic
ku tre s
pi s. yk co - Kay aytsaqa rochashqanam. - Los hombres están trabajando en la chacra. os aw h ha
a su familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que será completada, en caso necesario, por ra os a u ot Ha cu aka ww
Artículo 8.- Toda persona tiene derecho a un recurso efectivo ante los tribunales nacionales competentes, que la am iñ at no hk do - Esta carne e ya está bien cocida. ch ye aa
W sn Im ma ac ien qu a. ( n m ta m tan
cualesquiera otros medios de protección social. - o r ). s t a g c e r n. - N
h).
Ha i ca ikuy a,
ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales (...) L ( la a co Ha ya sa arq
- y. on nw re si - E unam tun . uu
4. Toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses. ku r c ki án iy. at l ho h ku
llu .
ch ts ya mb acha yu
A cog
e am est . i ña a- tro. re t qy
Artículo 9.- Nadie podrá ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado. e
n
u es u a p a h s co a wa ura
R ik s ae
rta ll .Á
Artículo 24.- m er uin pi nt
a árb un ya rbo
ar uj q ta ni m ole m l.
W sm la Pi iq a su s p tapa
- s ). ts
Artículo 10.- Toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oída públicamente y con Toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitación razonable de la duración del La no (r ha jar
ara q
leñ .
- a i y. r. c o a.
justicia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinación de sus derechos y obligaciones o para el trabajo y a vacaciones periódicas pagadas. m s
at lest
a ya en
ya o m n
ha e; m na ce
examen de cualquier acusación contra ella en materia penal. A ku ha Ha
oj uq os ach
Artículo 25.- en
h ak mn Ha
cha
a. (
h).

P
c lu . Mu
Artículo 11.-
1. Toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe su
1. Toda persona tiene derecho a un nivel de vida adecuado que le asegure, así como a su familia, la salud y el
A a -
Ya s a
-
Lo - R
tun
ap
aq

-
bienestar, y en especial la alimentación, el vestido, la vivienda, la asistencia médica y los servicios sociales am ,w
ras all
- E hta un
ap

a
culpabilidad (...) e, stá
necesarios; tiene asimismo derecho a los seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez u nt nc wa
llu
aq
rur
ta or t yka as
2. Nadie será condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos según el otros casos de pérdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad. as an
do aya hq
.B el a nh
a.
Derecho nacional o internacional. Tampoco se impondrá pena más grave que la aplicable en el momento de la in liso aa
2. La maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. Todos los niños, nacidos de pt co ch
ka aw nu a wa
comisión del delito. a nh nm
matrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual protección social. hq ch i.
s . pi ac
ha
ira am m .

Q
m an ra
Artículo 12.- Nadie será objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, su familia, su domicilio o su i s sk de ka
Artículo 26.- ap a t
es
a
m qa al hq .
correspondencia, ni de ataques a su honra o a su reputación. Toda persona tiene derecho a la protección de la ley .I is dad
1. Toda persona tiene derecho a la educación. La educación debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a la h) na nim ar i Ha
.( ku a ts clar ka
contra tales injerencias o ataques. ka . an s is , Chay. (r) . Maymanpis nuna ashma witiy. ayt y. (
instrucción elemental y fundamental. La instrucción elemental será obligatoria. La instrucción técnica y profesional ts
A cho h m n lo ap dad Ha sa r).
1.
m i ch nts
mu as s so i
i, inos Llegar.
. a-h win ik w Imap
habrá de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores será igual para todos, en función de los méritos a e h r a ch a y. A is q
Artículo 13.- up ant . i w
c um
l b ra - A a. ( i u
iña
ku ara
i k ia m quchaman chaariyannam. t u h). me rku
respectivos. - T as os
t
, ch uz, - Ashmakunalu rur qmi Ats quw 1
nta
r y. H
nts
ikc
1. Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado. t i L A llegando a la laguna. - E inch ach y . de
-
B od
e . In q. - Los
ay. animales ya están l z a a
ka a
a qa .
h
Wa
m v o
inc
har
ha
wt
orr w n cha rap lum aka
2. Toda persona tiene derecho a salir de cualquier país, incluso del propio, y a regresar a su país. 2. La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a T h) pa ik k o v . (s).qAycha inw . Ymikhuq. h a k Yaqa quwi tak a en. se.
.i ( na s k i
tsalli llapan Ha Achuqalla. ive a q ac a a yku c ha 2. yka
s k a a ! at Chachaq. (h). Imatapis n ch e hu hacllq qa ptin. - L
a s nk Mik ma
sh
los derechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecerá la comprensión, la tolerancia y la amistad entre t
A r ri
k i y
aw
!
kallpantsikwan ar
watashqa, a waqupashqa. aq a. (
tsa sayaylla,
n i
tutaelpuriykachaqk
sa ha thsallqacha.
in Bos pie h qa an un qa
up uz! h ay q h). b m
o a q u r n k mi ap ,

R S
y q u ch e. p a h uw
Artículo 14.- todas las naciones y todos los grupos étnicos o religiosos, y promoverá el desarrollo de las actividades de las ka ita la l pi
c Fuertemente.
k
si e! ar
yu Pii
q. sutinqa
Huk nu ychukuru.
c ha sqhaue Llulla a
s sutinqa a ea
do
ad
el n
ptin aka ar
k m t y - R ubio nAap ka c dll 2 .Ha co . s hq
ts a A dr sh e. Ya lu e qu nu iño ak
¡A pag .) A a i - n a . ). is y L ra e
(s Comadreja.
1. En caso de persecución, toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de él, en cualquier país. t a q rs sa qataycha. ri qall u. inu na stá a
Naciones Unidas para el mantenimiento de la paz. - (r y ki - mChachaqmi r, yamtataa
watashun. El
h ap . u r ale - E
l
mu
t p h
yka
¡A y. a tu- Amarremos y a r
bfuertemente .
ladleña. ij od a a p w
u as. s. m im ie dra in n rum
2. Este derecho no podrá ser invocado contra una acción judicial realmente originada por delitos comunes o por - ya am a a ur fie an
.
da e m tsaulrlin uta huk ah ote all ch
3. Los padres tendrán derecho preferente a escoger el tipo de educación que habrá de darse a sus hijos. ik w ,a w me i, i uaqm ,m t ej , puk ha
ce de aa
pa
. ad
ap ita
ts , m br ha se ya m i c dr all he ma ha or
actos opuestos a los propósitos y principios de las Naciones Unidas. ra um r ar ch yigllao nhqaach ma ish rvir íz a kan ha
A tic car sh nfe A ei ao u um be
am , al In o qi e li
w
. ya uts rub. C . Ha . en pu rse
Artículo 27.- ¡W iño r ). Sof u n l a al uja sa k s h a io. ku
. (h
ta
de
wa
t s go
- ( ik on a r ish l-
¡N y. ay
.
ts an . B H
u yc Ma ). M ma qa
Artículo 15.- 1. Toda persona tiene derecho a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y a - ha n k aa ca
c
, m paq
ta nta illw sia .
ac o. , . qa par ap do
a ch fo aw an az an an a c ita cu
1. Toda persona tiene derecho a una nacionalidad. ch iw ha so ch n lin m hq - W arg aw an
do
participar en el progreso científico y en los beneficios que de él resulten. A mp ac se al an as ar.
u kuy iku n . g t arm as
h q
se
2. A nadie se privará arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad. h am bre a m l aq uq - L iqa a,
2. Toda persona tiene derecho a la protección de los intereses morales y materiales que le correspondan por razón ill n ku a a w y ll am im
un W wa pu nt
llu ata
N hom ). u ta u kp
a a uje llu
nta pis
- (h a s a reg ip rc qip
de las producciones científicas, literarias o artísticas de que sea autora. El y. rt hu sar arg ap ina
Artículo 16.- - at ku le p s t aa arin

SH
i k a un i s a pi m su
hij
ha
ku
pa
q.
k a a
1. Los hombres y las mujeres, a partir de la edad núbil, tienen derecho, sin restricción alguna por motivos de raza, ch ra i w ruj h m -n oc nw
A h u on a
Artículo 28.- w
am a ys la b , as ruk
i
su nm
i.
nacionalidad o religión, a casarse y fundar una familia (...) ik ue na , q ma
h u nta
Toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos y libertades Ac ce q . N ma
n .
2. Sólo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podrá contraerse el matrimonio. -
Di
r)
proclamados en esta Declaración se hagan plenamente efectivos. .( an
- ay ch
3. La familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la protección de la sociedad y ip pa bir.
ch s u
del Estado. A api r, s

T
Artículo 29.- im epa
Tr 35
1. Toda persona tiene deberes respecto a la comunidad (...)
Artículo 17.-
1. Toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente. 2. En el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estará solamente sujeta a las
2. Nadie será privado arbitrariamente de su propiedad. limitaciones establecidas por la ley con el único fin de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos y
libertades de los demás, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden público y del bienestar general
Artículo 18.- Toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religión; este derecho
incluye la libertad de cambiar de religión (...)

Artículo 19.- Todo individuo tiene derecho a la libertad de opinión y de expresión (...)
en una sociedad democrática.
3. Estos derechos y libertades no podrán, en ningún caso, ser ejercidos en oposición a los propósitos y principios de
las Naciones Unidas.

Artículo 30.-
TS
Artículo 20.-
Nadie en esta Declaración podrá interpretarse en el sentido de que confiere derechos algunos al Estado, a un grupo

U
1. Toda persona tiene derecho a la libertad de reunión y de asociación pacíficas.
o a una persona, para emprender y desarrollar actividades (...) tendientes a la supresión de cualquiera de los
2. Nadie podrá ser obligado a pertenecer a una asociación.
derechos y libertades proclamados en esta Declaración.

Anqash Qichwa
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA Shimichaw W
Y
A
CH
H
I
Yachakuqkunapa K

Shimi Qullqa LL
L

M
Chacharay. (r). Nuna, ashmapis pununar hitaraykaptin.
Recostarse, estar echado.

Ch
- Wamra chacharaykan mamanpa mill-qanchaw.
- El niño está recostado en las faldas de su madre.

Chakay. (r). Kayshiwan allpata tikray. Voltear


la tierra. N
qa
ku
na
-ch
aw
.

ay
llu
y.
ch - ch
- Nunakunam chakrata chakayan muru-yaananpaq.
- Los hombres voltean la tierra para sembrar.

Chaki. (h). Nunakunapa, ashmakunapa


purinanpaq kaqninkuna. Pie.

- Wamrapa chakinmi hakaykan.


- El pie del niño está hinchado. H Ha
k
mik a. (h
Ñ
qa s.
an
ay s ro
ca
ki
w
an
Chakra. (h). Murukunapaq kaq patsa. Chacra, h- - Q
un
Cu
)
a. . Ichik
y. lla

u
m
na epa
hi
ac en
p

n
la

is
hk
an
m
a

ya as
aa n l
Chay. (r). Imapis mikunapaq yanushqa kay.
n. Cocer. do
s
se
sementera.

- Nunakunam uryaykaayan chakrachaw.


h - A anya
yer n w
co ayii
mim ch
lla
na
sh
ma
wa
yic
k t r i s k o - Kay aytsaqa rochashqanam. - Los hombres están trabajando en la chacra. os aw ha
ra os t ap os. k uy o c ot Ha cu hak ww
am iñ a h - Esta carne e ya está bien cocida. ch ye a aa
W sn m man ac ien
d qu a. ( n m ta m tan
.I r . h). i ca ikuy a,
-
Lo ( r) las a ta og
a ce an - N Ha sa arq
- y. on nw re
c H
ts
iy - E unam tun . uu
ku r c ki án y. l ho ku .
si aa h
mb acha
llu
ch e m t at -y . yu
A cog u na s es a. p iñ ha stro re t
co a wa
qy
ura
e ik e u s a rta ll .Á
R m er uin pi ta ae árb un ya rbo
ar uj q ita in m ole m l.
W sm la .P qn su s p tapa
- s r) si
La no .( at ra ara q
leñ .
-
m
a
s iy ar. a ch oja a.
n
at lest y e
ya o am en

P
ha e; m un ac Ha
A
oj qk s h ach
en ku no Ha a. (
c ha um cha h).
l . Mu
A a -
Ya s a
-
Lo - R
tun
ap
aq

- am ,w
ra all
- E sh un
ap

a e, stá ta aq
nt nc wa rur
a ort llu
ast an y kaa as
hq
do
.B el a yan a.
in liso ha
pt co
ac
ha
ka aw nu wa
a nh nm
q ch i.
sh . pi ac
ha
ira m m .

Q
m a na ra
is a
sk de k
ap at es a
m a l hq .
.I aq ima is dad
h) un ar i Ha
.( n ts clar ka
ka . a nk s a is , ayt y. (
t s l o p
a da d Chay. (r) . Maymanpis nuna ashma witiy. Ha r).
A cho hm on m i ch sa
nts 1.
mu a s s , i o s Llegar. a-h win ik w Imap
p a tes c hi in a r. ach ay. iña is q
m br
- a. ( Au
i ku tan ia. h iw , lu m quchaman chaariyannam.
Atu
q h w
i me ku
rku
ara
nts
- Ashmakuna
lu ) nta
- T as os i,
c uz A animales ya están llegando a la laguna.
rur mi
inc yac
.A
tsk qu 1. r d y. H ikc
B od n t . L - Los. - El ah a W e v inc ha
-
Te ) . I aq k ay zor haw. han q Y aq acha. am
ra olu
me
har
se.
wt
aka
h p ki ro inw . mikhuq. tak pa
i . ( na s (h). Imatapis s ik llapan
alli H Achuqalla.viv (s). Aycha a
u q a ch a kaYaqa p
quwi ay ch
n. 2. yka
k a a t Chachaq. t ach ee h hacllq a tin. - L ku an Mik ma
ts rika i y! w ! watashqa,ra n
waqupashqa. a q a sayaylla,
. n
tuta e i
puriykachaq k a h a q
sallqacha.
n B ap sh
q kan un sh
kallpantsikwan
ay thi a osq ier ap qa
A r up uz! ha qa tsa (h). l bm
os aq
s ue. na
ak mi ,

R S
a a l c ky r y u P a s u c h p e a p h a uw
t pi Fuertemente.
si e! q. sutinqa ii ch cqhue dLlulla sutinqaa ad de t kas ar
k
s ki la m t h ya - Huk Ru nunaychukuru. l la 2.H oc l niñ in. h q
t a A dr Y an bio . A pis k a u e on ak
¡A pag ) .A i t a a q is
s e. - a s qataycha. . s) Comadreja.
i yq . Ll quin -
ara
m un oe
s a y
r , yamtata r watashun. E l hij aap r
u allrw ua a tá kan
-
¡A y .( a yk u- mChachaqmi y ar bra . o a a .( p u
u
a les El
m
utim pie
d hin r
t . la dleña. ts l l s. . o c u
- ya am a a
- Amarremos ur fie fuertemente an da
de
mi qaurinm
a k
ut chu reja , puk
h ha te
de
all
aa
ra. ha
da
mit
a
ik w ,a w me i, uam , t i ce pa
ts , m br ha rse ya m d all ma ha po
ra um ic
r ar ch yigllao nhqaach ma ish he
rvir íz a kan rh
A
nt foca sh nfe A ei ao u um ab
am , al .I qi e li
w
. ya uts rub. C . Ha . en pu ers
¡W iño r) . So un n la al uja sa k s h a io. ku
.
ta
d
wa
tsis
eg
o
- ( i k a r u c Ma ( h). e ma l-
¡N y. ay ts co an B H y nta hq
- ha n k aa ca m aq. ta Mil sia a.
ac w, np zo
. , . qa par lwa do
a ch fo an qan a c pit cu
ch iw ha so ha na na arg aa an
A mp ac se yc u lli nm h - W ar. wa do
hu e ku mik n .
l ga q ta qas arm sh
q a
se
m a - iq
a br ill an ku a a a
w y ll
u La a ll , im
un pu t mu ull ata
N hom W
). suw ta gun kpa ipa jer un
t pis
- l ( h a r c arg a q
-
E y. ta rt pre hu sa a
ap
arin
ipin
a
a u s t

SH
a k i a p
ik kun is le ap am
su
hij
ha
ku
aq
.
ch ra w uja
A hi r hm u-n oc
on
nw
an
am ys la b as uk su mi.
w ka a, qir ma
c hi que un n, nta
A ce . N a .
- r) m
Di .( an
- ay ch
ip pa bir.
ch s u
A api r, s

T
im epa
Tr 35

TS
U
Anqash Qichwa
Shimichaw W
Y
Ministro de Educación
Javier Sota Nadal

Vice Ministro de Gestión Pedagógica


Idel Vexler Talledo

Director Nacional de Educación Bilingüe Intercultural


Modesto Gálvez Ríos

Ruraq: Título del Diccionario:


Leonel Alexander Menacho López Yachakuqkunapa Shimi Qullqa

Yanapaqkuna: Biblioteca:
Víctor Paredes Estela Educación Primaria

Ñawintsaspa Allichatsiq: ISBN: 9972-881-30-X


Dr. Rodolfo Cerrón-Palomino
Hecho en el Depósito Legal:
Allitsaq: BNP: 2005-3381
Leonel Alexander Menacho López
Nonato Rufino Chuquimamani Valer Impreso en:
Corporación Gráfica Navarrete S.A.
Siqikuna huqarimuq:
Lupo R. Chuquimamani Torres Programa de Educación en Áreas
Gary L. Chuquimamani Torres Rurales (PEAR)-Convenio de
Préstamo Nª7176-PE
Wakitsiq:
Mónica Isela Ramírez Vigo

Lima - Perú
c Ministerio de Educación - 2005
Derechos Reservados.
- Wamrakunam achipayan qaqakuna-
chaw.
- Los niños trepan en las rocas.

Achkuy. (r). Imatapis ishkan makiwan


aylluy. Recoger con las manos.
A
- Warmikunam kinwata achkuykaayan.
a -a - Las mujeres están recogiendo con las
dos manos la quinua.

Ahayaatsiy. (r). Pitapis piñatsiy. Hacer que


otro se enoje; molestar.

- Yachakuqkunam yachatsiqninta aha-


Atska. (h). Imapis mirashqa kaptin. yaatsiyan.
Bastante, mucho. - Los alumnos hacen enojar a su maestro.

Akaka. (h) Hirkakunachaw akaka, akaka


- Tikupa ashmankunaqa atskanam.
nishpa waqaq pishqu. Pájaro carpintero,
- Bastantes son los animales de Teodosia.
pito.
Atski. (h). Inti, chiwchi, imapis tsarishqa
- Akakam rumita uchkun.
kar ampichaw kar rikaanapaq. Luz, lumi- - El pájaro carpintero agujerea la piedra.
nosidad, claridad.
Akllakuna. (h). Intipa warminpaq
- ¡Atskita upiy! akrashqa shipashkuna. Escogidas del sol.
- ¡Apaga la luz!
- Akllakunam inkapa ratashninkunata
Atsikyay. (r). Ampichaw atski kay. Alum- awayan.
brar. - Las vírgenes del sol tejen la ropa del
inca.
- ¡Wamra, mamaykita Atsikyay!
- ¡Niño, alumbra a tu madre! Akray. (r). Atska imakunapis kaqchaw
imalaya kashqantapis rikaykur, rakipa
Achachay. (r). Intichaw uryar, qishyar rakir, qutuy. Escoger, seleccionar.
qarantsik humpiwan kay. S o f o c a r s e ,
afiebrarse. - Warmikunam papata akrayan rantiku-
yaananpaq.
- Las mujeres escogen papas para
- Nunam achachaatsikun qishyawan.
vender.
- El hombre se sofoca con la enfermedad.
Aksay. (h). Piñashqalla nuna, mana
Achikay. (h). Willakuychaw, mana alli
rimapay. Yaqa, yanqa. Hombre malo.
warmi, wamrakunata suwan mikunanpaq.
Bruja. - Aksay nunam tsurinta maqan.
- El hombre malo golpea a su hijo.
- Achikayshi wiskurta tapukun.
- Dice que la bruja le pregunta al galli- Alalashqa. (h). Nunakuna allaapa alalay-
nazo. chaw kayaptin alalay pasashqa. Resfriado.

Achipay. (r). Nuna, ashmapis hukpa - Qaha ratamuptin wamrakuna alalashqa


waqtanman, imapis pachanman, qiruku- qishyaykaayan.
nam tsaripay lluqashqan. Trepar, subir. - Cuando cae la helada los niños se resfrían.

9
Alay. (h). Imapis rahunaw kaptin. Frío. Allwi. (h). Mikunapaq murukuy, tullunpitam
mikunan wayuran runkun rurinchaw.
- Shipashmi alalaatsikun hirkachaw mit- Arvejas.
sikur.
- Wamrakunam allwita pallayan miku-
- La joven siente frío cuando pastorea
yaananpaq.
en los cerros.
- Los niños cosechan arvejas para comer.
Allawka. (h). Imapis itsuqpa tsimpan- Alsakuy. (r). Nunakuna allqutsaakuptin,
chaw kaq. Derecha. tsayta tikratsinapaq nunakuna imatapis
ruray. Levantamiento, rebelión.
- Yanasaa allawka makintam pakishqa.
- Mi amigo se fracturó el brazo derecho. - Hatun markachaw uryaq nunakunam
alsakuyan uryankunata chanintsaatsir.
Allay. (r) Puqushqa papata, uqata, - Los hombres que trabajan en la gran
ullukutapis patsapita hurqay. Cosecha de ciudad se levantan en protesta para
tubérculos. revindicar el valor de su trabajo.

Altsay. (r). Imatapis mana alli kaqta


- Malli papatam allaykan chakranchaw. shumaq ruray. Arreglar.
- María cosecha papas en su chacra.
- Taqay nunakunam huchushqa wayiita
Allitsay. (r). Imatapis rurar shumaq altsaykaayan.
waytakunawan, imakunawanpis alliyaat- - Aquellos hombres están arreglando mi
siy alli rikakunanpaq. Adornar, arreglar. casa derruida.

Ama. (h). Mana munayta ninapaq. No


- Wamrantsikpa aqtsanta allitsay.
(prohibitivo).
- Adorna bien el pelo de nuestra hija.
- Ama pukllaytsu.
Allpa. (h). Llapan patsachaw kaq, - No juegues.
tsaychaw imatapis muruntsik, liqitatapis
rurantsik. Tierra. Amaa. (h). Unay nunakunapa pampa-
kuyaanan. Tumba antigua.
- Nunakunam allpapita tikata rurayan.
- Yanasaami amaata tarishqa taqay hir-
- Los hombres hacen adobes de tierra.
kachaw.
- Mi amigo encontró una tumba antigua
Allqu. (h). Wayi taapakuq ashma, ima-
en aquel cerro.
tapis maakur kanikun. Perro.

- Allqum nunata kanin.


- El perro muerde al hombre.

10
Amaru. (h). Hupayyuq machaku. Serpiente Anka. (h). Hirkakunachaw paariq hatun
sagrada. pishqu, ichik ashmakunata mikuq. Aguila.

- Unay taytantsikkunaqa amarutam qun- - Ankam wanushqa uushata mikun.


quripaayarqan. - El águila come una oveja muerta.
- Los antiguos peruanos adoraron a la
serpiente sagrada.

Ampi. (h). Inti hiqaptin, mana atski kaptin,


tsaymi ampi. Tuta. Noche, oscurirdad.

- Qanyan ampim uushaata suwayaa-


mashqa.
- La noche de ayer me robaron mis ovejas.

Amuku. (h). Kuchikunapa, uushaku-


napa qaranchaw kawakuq kurukuna.
Garrapata.

- Uushakunatam amuku uyuyaatsin.


- Las garrapatas enflaquecen a las
ovejas.

Amuqllu. (h). Ruminaw qarantsikchaw


winaq. Tumor.

- Chankaachawmi huk amuqllu yurishqa.


- Me ha crecido un tumor en la pierna.
Anka. (h). Nunapa, ashmakunapapis siki
Anaq.(h) Imapis allaapa chukru kaq. uraynin. Cadera, rabadilla.
Raku. Duro.
- Tumpum ashnuta ankanchaw kanin.
- Kay chakraqa allaapa anaqmi kanaq. - El moscardón pica al burro en la raba-
- Esta chacra había sido muy dura. dilla.

Antsay. (r). Nuna, ashmapis qishyar Ankash. (h). Imakunapapis ichiklla


mana alliyaakuriptin. Agravarse. lasaynin kaptin. Liviano.

- Qishyaq wamram antsaakurishqa. - Nuqapa qipiiqa ankashllam.


- El niño enfermo se ha agravado. - Mi bulto es liviano.

Aniillu. (h) Rukanakunaman churakuna. Anqash. (h). Imapis hanan patsa niraq
Anillo. kaptin. Azul.

- Shipashmi aniilluta rantin. - Llushapa ruripanqa anqash niraq.


- Una joven compra un anillo. - La pollera de Rosa es de color azul.

Ankay. (r). Harata, imapis tsaynaw kaqta


kallanachaw chaatsiy. Tostar.

- Mamaami harata ankan kamtsapaq.


- Mi madre tuesta el maíz para cancha.

11
Anku. (h). Ima ashmapa, nunapa aytsan - Las mujeres cosen los costales con
rurinchaw waskanaw kaq. Tendón. Ropa aguja de arriero.
no seca.

- Nunapa ankunmi rachirishqa.


- Los tendones de un hombre se han roto.

Anku. (h). imakunapis ichik uqu kaq.


Semiseco.
Anwaqshuy. (h). Ichikllallan kuru, mayu
- Wamrakunapa ayunmi anku kaykan. kuchunchaw, chakra kuchunchaw allpata
- Los pañales de los niños están semisecos. qutuykur wayin ruraq. Sisi. Hormiga.

Ankuy. (r). Kastantsik, yanasantsik kaq- - Anwaqshuykunam wayinkunata rura-


ta, markantsiktapis yarpaykur llakikuy. yan patsa rurinchaw.
Extrañar. - Las hormigas hacen sus casas debajo
de la tierra.
- Tsuriitam allaapa ankuu.
- Extraño mucho a mi hijo. Añas. (h) Mana waatana ashma, ishpa-
kuynin allaapa asyan. Zorrillo.
Anqa. (h). Imapis allaapa kachiyuq kaq.
Salado. - Añasmi papata uqtin.
- El zorrillo escarba la papa.
- Kay mikunaqa allaapa anqaqmi kaykan.
- Esta comida está muy salada.
Aña. (h). Yana pushpunaw qarantsikchaw
kaq. Lunar.
Anta. (h). Patsa rurinchaw kaq, tsaypita
imatapis rurantsik alli achachaaratsir.
- Taytaapa qaqllanchawmi ishkay aña kan.
Color, ductibilidad... Cobre.
- Mi padre tiene dos lunares en la cara.
- Nunakunam miinachaw antata uqtiyan.
Aparikarkallaamay. (h). Willakuykuna-
- Los hombres sacan cobre en la mina.
chaw yuripaakuq llullu. Ser mítico (niño
que se sube a la espalda de los viajeros).
Antaara. (h). Llanulla shuqushta kinray-
payan watashqa puukaypa waqatsinapaq.
Zampoña. - Aparikarkallamayshi nunapa waqtan-
man achipakurkushqa.
- Wamrakuna antaaratam puukayan - Se dice que un aparikarkallaamay se
yanasankuna qatswayaananpaq. subió a la espalda de un hombre.
- Los niños tocan la antara para que bai-
len sus amigos. Apariy. (r). Qipikunata waqtachaw apay.
Cargar en la espalda.

- Wawqiikunam papata wayiiman apariy-


kaayan.
- Mis hermanos están cargando papas
en la espalda para mi casa.

Api. (h). Kay mikuyqa triigu kukupata


Antakasha. (h). Hatun awha kustalku- yakuchaw awishqa, mishkin winashqam,
nata hiranapaq. Aguja de arriero. alli puwatsishqa. Mazamorra.

- Warmikunam kustalta antakashawan - Awilaami triigu apita arukuykan.


hirayan - Mi abuela prepara mazamorra de trigo.

12
Apichu. (h). Papanaw mikuy, itsanqa Aqay. (r). Harata, triiguta, siwadata ku-
mishki, yunka markakunachaw winaq. kupaatsiy. Moler.
Camote.
- Warmikuna triiguta aqayan kukupapaq.
- Nuqakunam apichuta yanukuyaa miku- - Las mujeres muelen el trigo para ha-
yaanaapaq. rina.
- Nosotros cocinamos camote para comer. Aqnu. (h). Ichikllallan tupu, imapapis
lasayninta musyanapaq. Gramo.

- Taytaami pachak aqnu qiwa muruta


rantin.
- Mi padre compra cien gramos de se-
milla de alfalfa.

Aqshu. (h). Millwapita awashqa waqtan-


tsikman churakunapaq. Manta.

- Paniimi aqshunta churakun.


- Mi hemana se pone su manta.

Aptay. (h). Maki tinku imatapis qunakuy.


Puñado.

- ¡Huk aptay kamtsan wamrata quy!


- ¡Dale un puñado de cancha al niño!

Aqtsa. (h). Nunapa piqanchaw millwanaw


winaq. Cabello.

- Wamrapa aqtsantam rutuykaayan.


- Están cortando el cabello del muchacho.

Aqtsa suwa. (h). Ichikllallan ashma,


shukshunawlla paarir aywan pillpishnaw;
tsaypaq niyan: aqtsantsiktash suwakun
achikayman apananpaq; wakinna hina
Aptay. (r). Pitapis huk aptayta quy. Em- niyan tsayqa pipis watukamaanan-
puñar. tsikpaqmi. Libélula.
- Yachatsikuq wamrakunata shintin ap- - Aqtsa suwa punkuntsikmanmi chaara-
tapan. mushqa.
- El profesor da sendos puñados de ha- - La libélula ha llegado a nuestra puerta.
bas sancochadas a sus alumnos.
Aqu. (h). Kiwichanawlla ichikllallan rumi-
Apu. (h). Markantsikkuna taapaq hirka- kuna mayu kuchunchaw quturaq. Arena.
kuna. Dios tutelar.
- Wamrakunam aquwan pukllayan ma-
- Nunakuna mañakuyan apunman tamya- yuchaw.
nanpaq. - Los niños juegan con la arena en el río.
- Los hombres piden a su dios tutelar que
haga llover. Arampakuy. (h) ver atapuquy.

13
Aranwa. (h). Asikunapaq willakuynaw Aruy. (r). Mikunata ninawan chaatsiy.
qillqashqa. Comedia. Yanuy. Cocinar.

- Yachaywayichawmi wamrakuna aran- - Awilaami mikunata arukuykan.


wata yachakuykaayan. - Mi abuela está cocinando la comida.
- Los muchachos están aprendiendo una
comedia en la escuela. Aruy. (r). Imatapis chakrachaw, wayi-
chaw ruray. Trabajar.
Aranway. (h). Ashmakuna parlayashqan
willakuykuna. Tsayqa ushan huk yacha- - Taytaawanmi chakrachaw uryayaa.
tsikuywan. Fábula. - Nosotros trabajamos con mi padre en
la chacra.
- Atuqpawan ratsakpa aranwaynintam
nawintsaykaa.
- Estoy leyendo la fábula del zorro y el
sapo.

Arash. (h). Ashma ichikllallan chakin-


kunawan latarayllapa purin. Lagartija.

- Arash lataraykan rumi hananchaw.


- La lagartija está recostada sobre la
piedra.

Arwa. (h). Llantu . Sombra.

- Ramrashpa arwanllachawmi hamari-


shun.
- Descansaremos bajo la sombra del
aliso.

Asiy. (r). Nuna imapiqpis kushishqa


kanqan. Reír.

- Yachatsikuqmi wamrakunata asitsin.


- El profesor hace reír a los niños.
Arkuy. (r). Harata ayllupakur shumaq
tulluntawan shaaratsintsik, tsaychaw alli Asqa. (h). Imapis qalluntsikman chu-
tsakinanpaq. Cosecha de maíz. rashqa mana alli maakutsiq. Amargo.

- Nunakuna harata arkuraykaayan mar- - Puchqushqa mikunam allaapam asqan.


- La comida avinagrada amarga dema-
kaachaw.
siado.
- Los hombres están cosechando el maíz
en mi pueblo.
Aswa. (h). Yakuchaw puwatsishqa shura,
upunapaq rurashqa. Chicha.
Armakuy. (r). Nunakuna llapan qaranta
paqakuy. Bañarse. - Yanasaami aswata rantin yakunaynin-
paq.
- Wamrakuna armakuyan mayuchaw. - Mi amigo compra chicha para calmar
- Los niños se bañan en el río. su sed.

14
Ashpiy. (r). Makiwan, shilluwan, imawanpis
patsata, imatapis uqtipay. Escarbar, arañar.

- Añasqa chakrata ashpin papata ashirmi.


- El zorrillo escarba la chacra buscando
Asya. (h). Imapis sinqantsikta mana alli papa.
maakutsiq. Olores desagradables.
Ashtay. (r). Huk imapis patsaraakuqta
- Wanushqa allqu allaapa asyan. huk patsayman apay. Trasladar, acarrear.
- El perro muerto emana olores desagra-
dables. - Nunakunam kapuqninkunata ashtayan
huk wayipita hukman.
Ashay (r). Pitapis qayapay. Insultar. - Los hombres trasladan sus pertenen-
cias de una casa a otra.
- Yachay wayi wamrakunam ashana-
kuyan.
- Los niños de la escuela se insultan.

Ashkash. (h). Uushapa wawan. Achkas.


Cría de oveja.

- Ashkashmi waqan mamanta ashir.


- La cría de la oveja llora buscando a su
madre.

Ashma. (h). Kawayyuq, puriq kaqkuna.


Animal.

- Ashmakuna qiwata mikuyan.


- Los animales comen alfalfa.

Ashnu. (h). Hatun ashma, wayintsikchaw


waatantsik paywan imatapis ashtanapaq.
Burro.

- Nunakuna atska papata ashtayan ash-


nukunawan.
- Los hombres acarrean bastante papa
con los burros.

15
Atapuquy. (h). Hatun pachka, llapan Awikuy. (r). Yakuwan makintsik, qaqllan-
qaranchaw atska millwayuq. Arampakuy. tsik paqay. Lavarse, enjuagar.
Tarántula.
- Yachay wayi wamrakunam qaqllanku-
- Wawqiimi atapuquyta tarishqa wayii- nata awikuyan.
chaw. - Los niños de la escuela se lavan la cara.
- Mi hermano encontró una tarántula en
mi casa. Awila. (h). Mamantsikpa, taytantsikpa
maman. Abuela.
Atipaq. (h). Imachawpis tinkuq mayinku-
nata llalliq. Vencedor. - Awilaami putskakuykan.
- Mi abuela está hilando.
- Maqanakuychawqa Aliichum atipaq
kanqa. Awilu. (h). Taytantsikpa, mamantsikpa
- Alejandro será el vencedor de la pelea. taytan. Abuelo.

Atipay. (r). Imachawpis llallinakuy. Ganar, - Awiluumi unay willakuykunata musyan.


vencer. - Mi abuelo sabe cuentos antiguos.

Awkin. (h). Atska watayuqna nuna. Anciano.


- Rosam llapan yanasankunata atipanqa
taqshakuychaw. - Awkinmi puriykan tukrunwan.
- Rosa vencerá a sus amigas en el lavado - El anciano camina con su bastón.
de ropas.

Atuq. (h). Hallqa ashma, uusha, wallpa


suwaq. Zorro.

- Atuqqa wallpatam mikun hirkachaw.


- El zorro come una gallina en el cerro.

Atuq - kuru. (h). Waqrayuq, kanikuq


patsa kuru. Alacrán.

- Atuq-kuru allquuta kanishqa.


- El alacrán mordió a mi perro.

Awaq. (h). Putskashqa millwapita, ra-


tashkuna, mantakuna, punchukuna ru-
raq. Tejedor.

- Awaqmi punchuu ruraykan.


- El tejedor esta tejiendo mi poncho.

16
Awllina. (h). Awanapaq hilukunata - Aynita rurar wawqiipa wayinta usha-
patsatsiy. Urdimbre. riyarquu.
- Con el trabajo mutuo hemos terminado
- Awaqmi awlliykan hiluta uryananpaq. la construcción de la casa de mi her-
- El tejedor está haciendo la urdimbre mano.
para tejer.
Ayqiy (r). Nuna, ashmapis ras, ras puriy.
Aya. (h). Manana kawaq nuna. Muerto, Correr.
cadáver. - Wamrakuna ayqir hiqariyan.
- Los niños se van corriendo.
- Huk ayatam pampakuykaayan.
- Están enterrando un muerto. Aytsa. (h). Nunakunapa, ashmakunapa
tullun tsapaq. Carne, músculos.
Ayaq. (h). Nunapa, ashmapapis ñatinnin-
chaw uchukllallan piksha, allaapa asqaq - Warmikuna waakapa aytsanta ruquyan
yakuyuq. Vesícula biliar. arukuyaananpaq.
- Las mujeres cortan la carne de vaca
- Uushapa ayaqninmi pashtarishqa. para cocinar.
- La vesícula de la oveja ha reventado.
Ayway. (r). Nuna, ashmakunapis puriy. Ir.
Ayaq. (h). Puqushqa utsu mikushqa
shimita llupapaq. Picante. - Taqay warmim aywan Tayapampaman.
- Aquella mujer va a Tayapampa.
- Kay papa utsu allaapam ayan.
- Este picante de papas está muy pi- Aywakuy. (r). Nuna kikin munayninta
cante. rurar, maychaw kashqanpita aywakuna.
Despedida.
Ayllu. (h). Huk chakrakunachaw pa-
tsaakushqa kastakuna. Comunidad, par- - Warmiimi aywakuychaw kaykan.
cialidad. - Mi mujer está en la despedida.

- Nuqapa ayllumi pintsa aruychaw kaykan. Aaniy. (r). Pitapis mañakushqanpaq


- Mi familia (comunidad) está en el tra- yanapayta munay. Aceptar, estar de acuerdo.
bajo de limpieza de un canal de re-
gadío. - Yanasaami aanimashqa pukllayaa-
naapaq.
Aylluy. (r). Nunata, ashmakunata, muru- - Mi amigo aceptó jugar conmigo.
kuykunata, ashir, hurqar waatanapaq, wa-
yichaw katsiy. Recoger, amparar, proteger, Aayay. (r). Shimi kichay. Abrir la boca.
cobijar.
- Maa aayay qalluykita rikaamunaapaq.
- Mitsikuqmi uushankunata ayllun atuq - A ver, abre la boca para ver tu lengua.
mana suwananpaq.
- El pastor recoge a sus ovejas para pro- Aayapaakuy. (r). Mallaqar, pununar,
geterlos del zorro. qilayar shimi kichakay. Bostezar.

Ayni. (h). Uryakunachaw yanapanakuy. - Wamrakunam aayapaakuyan.


Rantin. Ayuda mutua. - Los niños están bostezando.

17
Chacharay. (r). Nuna, ashmapis pununar
hitaraykaptin. Recostarse, estar echado.

- Wamra chacharaykan mamanpa mill-


qanchaw.
- El niño está recostado en las faldas de
CH su madre.

Chakay. (r). Kayshiwan allpata tikray.


ch - ch Voltear la tierra.

- Nunakunam chakrata chakayan muru-


yaananpaq.
- Los hombres voltean la tierra para
sembrar.

Chay. (r). Imapis mikunapaq yanushqa Chaki. (h). Nunakunapa, ashmakunapa


kay. Cocer. purinanpaq kaqninkuna. Pie.

- Kay aytsaqa chashqanam. - Wamrapa chakinmi hakaykan.


- Esta carne ya está bien cocida. - El pie del niño está hinchado.

Chakra. (h). Murukunapaq kaq patsa.


Chacra, sementera.

- Nunakunam uryaykaayan chakrachaw.


- Los hombres están trabajando en la
chacra.

Chakwa. (h). Purun kutulla chupayuq,


ichikllallan wallpanaw ashma. Perdiz.

- Chakwam papata tawshin.


- La perdiz picotea la papa.
Chay. (r) . Maymanpis nuna ashma witiy.
Llegar.

- Ashmakuna quchaman chaariyannam.


- Los animales ya están llegando a la
laguna.

Chachaq. (h). Imatapis alli llapan kall-


pantsikwan watashqa, waqupashqa.
Fuertemente.

- Chachaqmi yamtata watashun.


- Amarremos fuertemente la leña.

18
Chala. (h). Lamar kuchunchaw patsakuna. Chaqallwi. (h). Nunapa, ashmakunapa
Costa. ura kaq kirunkuna tsaraq. Chakallwa
Quijada.
- Chala markakunachawmi utkuta muruyan.
- Hakapa chakallwintam mikuykaa.
- El algodón se siembra en la costa.
- Estoy comiendo la quijada del cuy.
Challwa. (h). Yaku rurinchaw kawaq ash- Chaqay. (r). Matiwan, wishllawan yaku
ma. Pez, pescado. hurqay. Wisiy . Sacar agua.

- Wamrakuna tsariyan challwata mayu- - Ichikllata kashkillaa, chaqaramay.


chaw. - Por favor, sírveme un poco de agua.
- Los niños pescan peces en el río.
Charanku. (h). Llullu guitarranaw.
Charango.

- Wamrakunam yachay wayichaw cha-


rankuta ashpiyan.
- Los niños tocan el charango en la es-
cuela.

Charapa. (h). Yunka markakunapa


Challwakuy. (r). Mayukunachaw challwa mayunchaw taraq ashma, waqtannam
tsariy. Pescar. waqranaw allaapa anaq. Tortuga de río.

- Yanasaawanmi challwakuq aywayaa- - Nunakunam charapata tsariyan mayu-


shaq. chaw wayinchaw waatayaananpaq.
- Iremos a pescar con mi amigo. - Los hombres atrapan las tortugas de
río para criarlas en su casa.
Chani. (h). Imatapis rantikur qillayta ma- Charki. (h). Kachitaarir tsakishqa aytsa.
ñakushqantsik. Precio. Carne seca.

- Taqay tsuku allaapa chaniyuqmi. - Yanasaawanmi charkita kankayaa miku-


- Aquel sombrero tiene demasiado precio. yaanapaq.
- Estamos asando carne seca con mi
Chanka. (h). Nunakunapa, ashmakuna- amigo para comer.
papis tita tulluyuq aytsa, chakin hana-
chaw kaq. Pierna, muslo.

- Paypa tita chankayuqmi.


- Él tiene la pierna gruesa.

Chankaka. (h). Azucarpa yakunta


hanalla tsakiratsir uyrulla taqllashqa;
apiman, aswaman winarkur mishkitsi-
napaq. Chancaca.

- Taqay warmish chankakata rantin as-


waman winananpaq.
- Dice que aquella mujer compra chan-
caca para llenarla a la chicha.

19
Chashqa. (h). Ima mikunapis alli arushqa Chikinakuy. (r). Nunakunapa mana alli
kar. Cocinado. kawayin. Odiarse.

- ¡Mama, papa yanu chashqanam! - Taqay wawqikunam chikinakuyan.


- ¡Madre ya está cocinado la papa! - Aquellos hermanos se odian.

Chaskiy. (r). Huk nunapita imapis huk Chikiy. (r). Nuna pura mana kuyanakuy.
nunaman chay. Recibir. Odiar.

- Wawqiimi qillayta chaskishqa yanasan- - Kay warmim nananta chikin.


pita. - Esta mujer odia a su hermana.
- Mi hermano recibió dinero de su amigo.
Chiklu. (h). Hukllaylla ruruyuq ashma-
Chawa. (h). Mana yanushqa mikuna. kuna. Animal nacido con un solo testículo.
Crudo.
- Taqay turum chiklu.
- Kuchim chawa papata mikuykan. - Aquel toro tiene un solo testículo.
- El chancho está comiendo papa cruda.
Chiku. (h). Ashmakunata llawiraatsi-
Chawaatsiy. (r). Imapis nuna ruraykan- napaq rumipita, kinchapita rurashqa.
qanta tsuqlliy. Interrumpir una acción. Corral.

- Wamra punukuykaq awilunta chawa- - Uushakunam chikunchaw kaykaayan.


aratsishqa. - Las ovejas están en el corral.
- El niño le interrumpió el sueño a su
abuelo. Chikuy. (r). Ashmakunata chikunman
qaykuy. Encorralar animales.
Chawpi. (h). Imapis ishkaq kaqkunapa
pullanninachaw kaq. Centro, medio. - Wamram ashmakunata chikuykan.
- Un niño está encorralando a los ani-
- Waakam chakra chawpinchaw kaykan. males.
- La vaca está en medio de la chacra.
Chili-hara. (h). Ichikllallan muruyuq hara.
Chichu. (h). Warmi, china ashmapis Maíz pequeño.
pachanchaw wawayuq kaq. Embarazada,
preñada. - Yanasaami chili harata tarishqa chak-
ranchaw.
- Taqay warmim chichu kaykan. - Mi amigo encontró maíz pequeño en su
- Aquella señora está embarazada. chacra.

Chikikuy. (h). Nunakuna mana alli Chilliiwa. (h). Qachipita llanulla rurashqa
rikaanakuy, imapitapis michanakuy, waska. Soga de paja.
hamuranakuy. Envidia, mezquindad.
- Taytaami chilliiwata ruraykan.
- Taqay nunakunam chikinakuyan. - Mi padre está preparando una soga de
- Aquellos hombres se tienen envidia. paja.

Chikina. (h). Mana alli nuna, mana alli


rurakuq. Enemigo.

- Chikina nunam puriykan hirkakuna-


chaw.
- El enemigo está caminando por los
cerros.

20
Chinchis. (h). Ichikllallan qallwashwan Chipyaq (h). Yupashqa, rikashqa llapan
yana niraq pishqu. Jilguero. kaq. Todos.

- Chinchiskunam ramrash rurinchaw - Chipyaq nunakuna aywakuyashqa.


qutsuykaayan. - Todos los hombres se han ido.
- Los jilgueros están cantando en medio
del aliso. Chiqlliy. (r). Yurakunapa yuriynin qallay-
kuy. Tsiqlliy. Brotar.
Chinchu. (h). Utsuwan aqanapaq yura.
Huacatay silvestre. - Qinwam tsiqlliraykaamun.
- El quinual está brotando.
- Paniimi utsutawan chinchuta aqaykan.
- Mi hermana está moliendo ají con hua-
Chirapa. (h). Tamya ichiklla shutur qallay-
catay.
kamunan. Garúa.

- Chirapam shikwaraykaamun.
- Está garuando.

Chiri. (h). Ima kaq ratash (hana) qaran-


tsikman laqakashqa, kichki kaq. Ropa
ajustada.

- Taqay wamrapa waran allaapa chirim.


- El pantalón de aquel joven es muy
ajustado.

Chiwa. (h). Uushanaw ashma, itsanqa


waqrayuq, kuchkayuq. Cabra.

- Chiwam qiwata mikuykan.


- La cabra está comiendo alfalfa.

Chiwchi. (h). Lataman kirusin winashqa,


hilun tsariptin atskikun. Lamparín.

- Wayiichawqa chiwchiwanmi atskiku-


yaa ampikunapa.
- En mi casa nos alumbramos con un
lamparín.
Chinkus. (h). Tiñinapaq rikraman muyu-
tsishpa tupushqa hilu. Madeja. Chiwchiw. (h). Chipikunapa waqaynin. El
piar de los pájaros.
- Putskakuq warmim chinkusta ruraykan.
- La hilandera está preparando una ma- - Chipikunam waqayan chiwchiw nishpa.
deja de hilo. - Los pollos lloran diciendo «chiwchiw».

Chipapay. (r). Imapis inti rataptin, atski- Chiwiillu. (h). Hatunlla yana, qarwa tup-
yuqnaw kay. Brillar. shuyuq pishqu. Chiwaku. Tordo.

- Intim qishpita chipapatsin. - Chiwiwiillum tsuqlluta mikuykan.


- El sol hace brillar el sol. - El tordo está comiendo el choclo.

Chipi. (h). Wallpapa wawan. Pollo. Chuchin. (h). Paqway tsakishqana, mana
- Chipim waqaykan mamanta ashir. imaypis tamya chaq chakra. Lugar seco
- El pollo llora buscando a su madre. no cultivado.

21
- Taqay chakraqa chuchinmi. Chunka. (h). Imatapis isqun kaqman
- Aquella chacra es muy seca. hukta churarkushqa. Diez.

Chuchuqa. (h). Chawa chawalla yanushqa - Yachatsikuqmi chunka tantata rantishqa.


hara, niykur aqarishqa. Harina de maíz - El profesor ha comprado diez panes.
medio seco y cocido.
Chunkay. (r). Chulukikunata takanatsi-
- Yachay wayiikunachawmi chuchuqa
kur, pilutawan pukllay. Jugar a las bolas o
kashkita upuyarquu.
pelota.
- En mi escuela hemos tomado sopa de
chochoca.
- Wamrakunam pilutawan chunkaykaa-
Chuchwa. (h). Mana lasaq qiru, qaarapa yan pampachaw.
chawpinpita winaq tullun. Maguey. - Los niños están jugando con la pelota
en la planicie.
- Yanasaami chuchwata mutuykan wayin-
man churananpaq. Chuñu. (h). Mana shiprayuq papa,
- Mi amigo está cortando maguey para qahachaw tsakitsishqa, niykur aqashqa.
colocarla en su casa. Chuño.

- Markaanunachawmi chuñuta rurayan


apipaq.
- En nuestro pueblo preparan chuño para
mazamorra.

Chupa. (h). Ashmakunapa qipanchaw


waskanaw kaqninkuna. Cola, rabo.
- Allquupa chupanmi yana.
- La cola de mi perro es negra.

Chuqa. (h). Puywanman mana alli wayra


Chukaru. (h). Mana wayichaw watashqa yaykuptin qishya. Tos.
ashmakuna. Animal chúcaro.
- Awiluukunam chuqawan qishyaykan.
- Chukaru ashnu ayqin hirkapa. - Nuestro abuelo está enfermo con la tos.
- El burro chúcaro corre por el cerro.
Chuqay. (r). Puywanman tuqa mana yay-
Chukllush. (h). Ichikllallan kuru pintipa kunanpaq chuqa tsarimashqa. Toser.
pintir puriq. Grillo.
- Warmi wamran allaapa chuqaykan.
- La niña está tosiendo demasiado.

Chuqpay. (r). Yamtata, imatapis ishkay,


kimamanpis rurarkur churapakuy. Jun-
tar, doblar en forma ordenada, superponer
objetos.

22
- Taytaawanmi chuqpayaa yamtata wayi- - Chuspim kanimashqa makiichaw.
man apayaanaapaq. - La mosca me ha picado en la mano.
- Ordenamos la leña con mi padre para
llevarla a la casa.

Chuqu. (h). Atska rumikuna, imakunapis


hananman hananman churashqa. Montón,
pila.

- Wamrakunam huk chuquta ruraykaa-


yan rumikunawan.
- Los niños están haciendo un montón
con piedras.

Chuquy . (r). Imatapis hukpa hananman


churay. Monton, pila.
Chuullu. (h). Millwapita awashqa piqa-
- Nunakunam rumita chuquykaayan cha-
man churakuna. Gorro.
krachaw.
- Los niños están haciendo un montón
- Mallim chuulluta awaykan llullunpaq.
con piedras.
- María está tejiendo un gorro para su
bebé.
Chuqyaq. (h). Puqushqa ratsak. Sapo
maduro.

- Chuqyaqmi wayii waqtanchaw chuq-


yaykan.
- El sapo viejo está croando a la vuelta
de mi casa.

Chuspi. (h). Tumpunaw ichikllan ashma.


Tushpi . Mosca.

23
Haka. (h). Ichikllallan ashma wayichaw
waatana, mikuna. Cuy.
- Qanyan wayiichaw hakata mikuyarquu.
- Ayer comimos cuy en mi casa.

H
h -h

Haacha. (h). Mutunapaq, wallunapaq


Hacha. (h). Hatun kulluyuq yura. Árbol. rurashqa. Hacha.
- Nunam hachata wallun yamtapaq. - Ramrashta walluykaayan haachawanmi.
- El hombre corta árboles para leña. - Están cortando el aliso con un hacha.

Hakay. (r). 1. Imapis qarantsikchaw


takaykamashqa, aytsantsik wiñakurkuy.
Hincharse. 2. Mikuna puwar winay. Aumen-
tar de volumen.
1. Wamrapa chankanmi hakashqa kaykan
rumita takaykushqa kaptin.
- La pierna del niño está hinchada por
haberse golpeado con una piedra.
2. Hara mutim allaapa hakan puwatsishqa.
- El mote de maiz aumenta demasiado
cuando se hace hervir.

Haku. (h). Millwapita awashqa, imatapis


qipinapaq. Manta para cargar.

Hacha-hacha. (h). Atska hacha kaptin. - Warmiqa llullunta aparin hakunwanmi.


Bosque. - La mujer carga a su hijo con su manta.

- Atuqmi yachan qinwa hacha hacha rurin-


chaw.
- El zorro vive en el bosque de quinuales.

Hacha. (h). Pii nunapis qallwash, puka-


llishu aqtsayuq. Rubio.

- Yanasaapa tsurinmi hacha.


- El hijo de mi amigo es rubio.

24
Hallqa. (h). Hirkakuna kunkan patsaku- Hapay. (r). Nuna huk kashqanpita huk
na. Cordillera, puna. kaqman chankanwan ayway. Dar pasos.

- Llamakunam qachita mikuyan hallqa- - Awkinmi hapaykan wayin nawpanchaw.


chaw. - El viejito está dando pasos delante de
- Las llamas comen paja brava en las su casa.
punas.
Haqchiwsay. (r). Wishqawan kar, shimin-
Hamay. (r). Puywannintsikman wayrata tsikpa chirapatanaw hitay. Estornudar.
yaykutsiy, hitaypis. Shuutay. Respirar.
- Wamram allaapam haqchiwsan wish-
- Llullupa hamayninta wiyaaramushaq. qawan kar.
- Voy a escuchar la respiración del niño. - El niño estornuda demasiado porque
está con resfrío.
Hamay. (r). Imatapis ruraykashqa
taakuriy. Descansar. Hara. (h). Mikuna, kirunaw muruyuq
quruntachaw laqaran. Maíz.
- Taqay nunakunam hamaykaayan.
- Aquellos hombres están descansando. - Tikum harata muruykan chakrachaw.
- Teodoro está sembrando maíz en mi
Hampiy. (r). Qishyaq nunata hampin chacra.
churay, uputsiy. Curar.

- Mamaatam hampikaayan.
- Están curando a mi madre.

Hamutsiy. (h). Imakunapapis kaqninta


wiyaarir, hutinta musyay. Hacerse adivi-
nanzas.

- Wamrakunam hamutsinakuykaayan.
- Los niños se están haciendo adivinanzas.

Hamuchiy. (h). ver hammutsinakuy.


Harawi. (h). Qillqashqa shumaq yarpa-
Hana. (h). Imapapis hanan patsapamanpa chakuy. Poesía.
kaqninchaw. Parte de arriba, encima.
- Yachay wayichawmi wamrakuna qill-
- Wayipa hananpam pishqu paariykan. qaykaayan harawita.
- El pájaro vuela arriba de la casa. - Los niños están escribiendo poesía en
la escuela.
Hanan patsa. (h). Patsapa hanachaw
kaqnin, wayra, pukutay purinan. Hunish. Harutsiy. (r). Siwarata, triguta iirachaw
Cielo. kawalluwan harutsiy. Trillar.

- Wawqiimi hunishta rikaran. - Llapan kastaami siwarankunata haru-


- Mi hermano observa el cielo. tsikaayan.
- Toda mi familia está haciendo trillar su
Hapallan. (h). Pipis, imapis mana cebada.
yanasan kaptin, mana kastan kaptin. Solo,
único. Hatun. (h). Grande, alto.

- Hapallaykim shamunki. - Mashim llapan wawqinkunapita hatun


- Vendrás tú solo. kaq.

25
- Marcelino es el más alto de sus her- - Una mujer sopla a su hijo en la barriga
manos. para calentarle.

Hawya. (h). Runkuman millwa winashqa.


Pununapaq piqantsikta tsayman churan-
tsik. Almohada.

- Mamaa hawyaa churamun pununaapaq.


- Mi madre me acomoda una almohada
para dormir.

Hayay. (r). Mana murushqa chakra,


wayichaw mana imapis kay. Desocuparse.

- Nuqapa wayii hayaykanmi.


Hichay. (r). Imapis yakunaw kaqta
- Mi casa está desocupada.
patsaman tikray. Derramar, echar.

- Yakuta hichay mana patsa quntataa-


Haytana. (h). Haytar pukllanapaq pukllana. nanpaq.
Pelota. - Echa agua a la tierra para que no haya
polvareda.
- Yanasaakunawanmi haytanawan puk-
llayaa yachay wayichaw. Hichiy. (r). Millwata sutay, mashtapash-
- Jugamos pelota en el camino con mis panaw, putskanaapaq. Escarmenar.
amigos de la escuela.
- Warmikunam millwata hichikaayan.
- Las mujeres están escarmenando la
lana.

Hichkay. (r). Imapis qachqa kaptin


hukwan llushuqyaatsiy. Raspar.

- Warmikuna mankapa sikinta ashpiyan


taqran yarqunanpaq.
- Las mujeres están raspando la base de
la olla para sacar la mugre.

Hiktsuy. (r). Harinanaw papata mikush-


qa millpuqtuntsikpa wayrata hitamun-
tsik. Hipar.

- Wayru papata mikuptiimi hiktsutsiman.


Haytay. (r). Chakintsikwan takar pitapis - Cuando como papa wayro me hace
maqay. Patear, dar de puntapiés. hipar.
- Wamrakunam haytanakuyan. Hikutay. (r). Imatapis ras ras ruray.
- Los niños se dan de puntapiés. Apurar.
Haakay. (r). Puywannintsikpita wayrawan - Wamrakuna hanankunata taqshar hi-
pitapis waqtanchaw, pachanchaw puukay, kutayan.
quñutsinanpaq. Soplar para calentar algo, - Los niños se apuran en lavar sus ro-
dar aliento. pas.

- Huk warmim wawanta haakan pachan- Hinanpa. (h). Imapis llapan patsapa
chaw. kaptin. Por doquiera.

26
- Hinanpam pishqukuna kan. Humpi. (h). Uryashqa, intichaw purishqa
- Hay pájaros por todas partes. yakunaw qarantsikpita yarquq. Sudor.

Hiqamuy. (r). Imatapis murushqa yuri- - Wamra ayqikachaptinmi humpin pi-


muptin. Germinar. qanpa shikwamun.
- Cuando el muchacho corretea le cae
- Papantsik hiqaraykaamun. el sudor de la cabeza.
- La papa está germinando.
Hunaq. (h) Inti ullumushqanpita inti
Hiray. (r). Ratashkunata rurar awhawan, hiqashqanyaq. Día.
hiluwan laqay. Coser.
- Kanan hunaqmi uryashun yachay wa-
- Warmim ruripanta hiraykan. yichaw.
- Una mujer está cosiendo su pollera. - Hoy trabajaremos en la escuela.

Hirka. (h). Patsapa hatun qurunkunanaw Hunaqay. (r). Maymanpis aywar imapis
kaqnin. Cerro. qallashqamanna chay. Hacerse tarde, de-
morar.
- Ashmakunam purikaayan hirkakunapa.
- Mis animales están andando por los cerros. - Yanasaami hunaqaamushqa uryaman.
- Mi amigo llegó tarde al trabajo.

Hunqu. (h) Pampakunachaw yaku mana


yarqur allpata mituyaatsin. Uquna . Pan-
tano.

- Uusham yaykukuykushqa hunquman.


- La oveja se ha metido al pantano.

Huñunakuy. (h). Nunakuna imatapis


yarpachakuyaananpaq qurikaayay.
Qurikay. Sesión.
Huchuy. (r). Imakunapis kanqanpita
mashtakay. Derrumbar. - Llapan marka mayiikunam huñunakuy-
chaw kaykaayan alkaldita herramien-
- Uushakunapa kanchanmi huchukuy- takunata mañakuyaananpaq.
kan allaapa tamyawan. - Los hombres de mi pueblo están en se-
- El corral de las ovejas se está derrum- sión para solicitar herramientas al al-
bando con tanta lluvia. calde.

Huk. (h). Imapis hapallanlla kar. Uno, otro.

- Huk nunash puriykan mayuchaw.


- Se dice que un hombre está andando
por el río.

Huklla. (h). Imatapis rurashqantsikta


hikutar. Ras. Rápido, de una vez.

- Huklla ushashun ruraykashqantsikta. Hupay. (h) Pipis wanushqana kaykaptin,


- Terminemos rápido lo que estamos mana kaqnin mantsatsiykur purin. Alma,
haciendo. espíritu.

27
- Wamratash hupay mantsakaatsishqa. - Llapan wamrakunam hutinkunata ya-
- Se dice que el alma asustó al niño. chayan.
- Todos los niños saben su nombre.
Hurkita. (h). Kima pallqayuq shukshu
uqshata tikranapaq. Horqueta. Hutinyaatsiy. (r). Nawintsikwan rikaykur
imapis, imanawpis kashqanta nishqantsik,
- Nunakuman siwada ayllupakuychaw qillqashqantsikpis. Descripción.
hurkitawan pajata tikrayan.
- Yachay wayichaw wamrakunam hutin-
- Los hombres voltean la paja en la trilla
yaatsikaayan hirkakunata.
de la cebada.
- Los niños de la escuela están descri-
biendo los cerros.
Hurquy. (r). Imapis kashqanpita wak-
manninman apay. Sacar, extraer. Hutsa. (h). Mana alli rurashqantsikpita
yarpachakuy. Pecado.
- Wamrakunam ultuta hurqayan yakupita.
- Los niños sacan renacuajos del agua. - Llapan hutsayuq nunakunam risakuy-
kaayan inlisyachaw.
Huti. (h). Llapan imapis kaqpa hutin. - Todos los hombres con pecado están
Nombre. rezando en la iglesia

28
- Nawpa kaq inkapa hutinmi karqan Man-
ku Qapaq.
- El nombre del primer inca fue Manco
Cápac.

Inku. (h) Ratash, qarapis mana sutaru-


I kaq kaq. Arrugado, encogido.

i -i - Chakwaskunapa qaranmi inku kashqa.


- La piel de las viejitas es arrugada.

Inti. (h). Hunaqpa llapan aktsi atskiq. Sol.

- Inti chaaramuptin achachar qallaykun.


- Cuando sale el sol el ambiente co-
Ichik. (h). Imapis takshalla, wallkalla kaq. mienza a calentarse.
Pequeño, poco.
Inti - watana. (h) Inti purishqanta tupuna.
- Ichik allqum kaniman. Reloj.
- El perro pequeño me muerde.
- Inti-watanata rikarmi wamrakuna yachay
Ichik - ullqu. (h). Willakuykunachaw wayiman aywayaananta musyayan.
yuripaakuq ichikllallan puka aqtsayuq
- Los niños saben la hora de ir a la es-
nuna. Duende.
cuela observando el intiwatana.
- Ichik ullqush yuripaanaq huk warmita
mayu kuchunchaw.
- Dicen que a una mujer se le apareció
un duende en el río.

Ichik - warmi. (h). Mana alli winashqa


warmi. Enana.
Isanka. (h) Shuqushpita awashqa
- Ichik warmim chaaramushqa Limapita. warmikuna awayninta, imatapis puritsi-
- Ha llegado una enana de Lima. yaananpaq. Canasta.

Illa. (h). Ima mana kaq kaqpinaw yuri- - Warmim millwata apan isankanchaw.
mushqa alli kawaynintsikpaq. Amuleto. - La mujer lleva lana en su canasta.

- Taqay warmipam illan kan, tsaymi uu-


shan miraykun.
- Las ovejas de aquella mujer aumentan
bastante porque tiene amuleto.

Illawa. (h). Awakunapaq hilupita rurash-


qa. Hilo de tejido.

- Nuna awakuykaptin illawanmi rachi-


rishqa.
- Cuando el tejedor estaba tejiendo se
le ha roto el hilo del tejido.

Inka. (h) Unay hatun markantsikchaw


nunakunapa hatun umalliqnin. Inca, auto-
ridad suprema del imperio incaico.

29
Iski. (h) Uhapa (uwapa) wawan. Liendre. Ismay qaltiq. (h) Ichikllallan yana kuru
ismayta kumarlla imaypis kakun. Escarabajo.
- Wamrakunapa piqanchawmi iski kan.
- Hay liendres en la cabeza de los niños. - Ismay qaltiqmi waakapa ismayninta ku-
maykan.
Isku (h). Yuraq ñanpulla rumi; tsaytam - El escarabajo está empujando las he-
nunakun kukatawan chaqchayan. Cal. ces de la vaca.

- Nunakuna iskuta kayaykaayan aqayaa- Ismuy. (r). Imapis, mana aytsayuq kaq,
nanpaq. kashqanpita mana alliyay. Podrir.
- Los hombres están quemando piedra
- Awkis qirum ismuykan.
caliza para molerla.
- La madera vieja se está pudriendo.

Isqamray. (r). Yakuwan, harinawan, qush-


tawan, tuqaynintsikwanpis, hamaynintsikta
tsapapaakuy. Asfixiarse, atorarse.

- Chakwan isqamraykun machkawan.


- La viejita se asfixia con la machka.

Isqicha. (h). Nunapa, ashmapapis yaku-


yashqa ismaynin. Diarrea.

- Wamrakunam isqichawan qishyayan.


Iskuy. (r). Harapa murunkunata qurun- - Los niños están enfermos con la dia-
tanpita hurqay. Ishkuy. Desgranar maíz. rrea.

Isqiy. (h). Qiri antsaptin hurupa kash-


- Wamrakunam harata ishkuraykaayan.
kinaw yarqamuq. Pus.
- Los niños están desgranando el maíz.
- Qiriipitam atska isqiy yarqamushqa.
- Ha salido bastante pus de mi herida.

Ishpay. (r). Nuna, ashmapis ishpayninta


hitay. Orinar.

- Allqum ishpan wayi hawanchaw.


- El perro orina debajo de la casa.
Ishpay. (h). Nunapa, ashmapapis pukash-
ninpita yarquq. Orina.

- Añashpa ishpaninmi allaapa asyan.


- La orina del zorrillo huele muy mal.

Ishpana. (h). Ishpakunapaq uchku. Uretra.


Ismay. (r). Nuna, ashmapis ismaynin
yarquy. Defecar. - Wamrapa ishpananmi llupapan.
- Llullu wamram ismakuykan. - La niña tiene escozor en la uretra.
- El niño está defecando.
Itsuq. (h). Allawkapa tsinpanchaw kaq-
Ismay (h). Nunapa, ashmapapis pachan- kuna. Izquierda.
pita putsunqan. Heces.
- Hirkaman chaarir itsuqmanpa aywanki.
- Awkismi ismayta haluykushqa. - Llegando al cerro debes ir hacia la iz-
- El viejito ha pisado heces. quierda.

30
Kachitay. (r). Mikunakunaman kachin wi-
nay. Salar.

- Arukuqkunam kachitaykaayan aytsata


kankayaananpaq.

K - Las cocineras están salando la carne


para asarla.

k -k Kachupi. (h). Imatapis hanalla kachurir


hitashqa. Restos de algo masticado.

- Wamram wiru kachupita aqturin.


- El niño escupe los restos de la caña
que masticaba.
Kachay. (r). Imatapis tsararaykar mana-
Kachuy. (r). Kiruntsikwan mikuna aqay.
na tsararay. Soltar, dejar libre.
Masticar.
- Taytaami waakakunata kacharamushqa
hirkakunachaw. - Wamra mayiimi anaaq tantata kachuy-
- Mi padre dejó en libertad a las vacas en kan.
los cerros. - Un niño como yo está masticando pan.

Kacha. (h). Pitapis markaakur rantipakuq, Kakash. (h). Wallpapa urqun. Gallo.
willakuq aywaptin. Mensajero. Hacedor de
mandados. - Kakashmi qutsun patsa waraymanpa.
- El gallo canta al amanecer.
- Kachakushqaami yanasaakunata wi-
llaykan uryaq shayaamunanpaq.
- Mi mensajero está avisando a mis ami-
gos para que vengan a trabajar.

Kachi. (h). Mikunaman winanapaq tsulluq


yuraq rumi. Sal.

- Warmim kachita winan kashkiman.


- La mujer echa sal a la sopa.

Kakyay. (r). Atskata mikurir pachantsik-


pita shimintsikpa atska wayra yarqa-
muptin. Eructar.

- Wamram lichinta upurir kakyaramun.


- El niño ha eructado luego de tomar su
leche.

31
Kalawasu. (h). Hatun piqanaw apichaw - El hombre se esfuerza para trasladar
mikuna, llullu kaptin kashkichaw, utsu- las piedras.
chaw; puqushqa kaptinna apichaw mi-
kuna. Chila. Calabaza. Kallwa. (h). Awayta takananpaq awaq
iñishishqan shukshu. Instrumento para
- Nanallaami kalawasu apita arukuykan. tejer.
- Mi hermanita está cocinando mazamo-
rra de calabaza. - Awaqmi awayninta kallwawan takaykan.
- El tejedor está golpeando con la kallwa.

Kamatsikuq. (h). Huk markachaw llapan-


ta yarpaatsikuq, imapaqpis nunakuna
quriq. Autoridad.

- Markantsikpa kamatsikuqninmi llapan


nunata qayaykan naanintsikkunata
altsanapaq.
- Nuestra autoridad está llamando a to-
dos los hombres para arreglar nues-
tros caminos.

Kamtsa (h). Ankashqa hara. Maíz tostado.

- Nuqaqa kamtsatawan kiisutam mirka-


Kallana. (h). Mitupita anqaranaw anka- papaq apashaq.
kunapaq manka. Tostador. - Yo llevaré de fiambre maíz tostado con
queso.
- Harataqa kallanachawmi ankantsik.
- El maíz se tuesta en el tostador.

Kallishtu. (h). Harinawan, yanashtuwan


llushinakuy puklla. Carnaval.

- Chiinakunam kallishtuta pukllaykaayan.


- Las mujeres están jugando carnaval.

Kallki. (h). Rumikunachaw, hirkakuna-


chaw rurikama qashqashqa kaq. Encañada.

- Taqay kallkimanmi ishkishqa luychu.


- El venado ha caído en aquel callejón. Kanan. (h) Qanyanpa nawpan, waraypa
qipan. Hoy, ahora.
Kallpa. (h). Imatapis alli ruranapaq qa-
rantsikchaw kaqnintsik. Fuerza. - Kananmi uushata pishtayaashaq wayii-
chaw.
- Taqay nunapam allaapa kallpan kan. - Hoy degollaremos la oveja en mi casa.
- Ese hombre tiene demasiada fuerza.
Kancha. (h). Ichik chakra hiruruqnin
Kallpatsay. (r). Imatapis llapan kallpan- pirqashqa, ashmakunata wichqanapaq.
tsikwan ruray. Esforzarse. Corral.

- Nunam rumita apananpaq kallpa- - Uushakunam kanchanchaw kaykaayan.


tsakun. - Las ovejas están en su corral.

32
Kaniy. (r). Ashma, nunapis kirunwan Kasha. (h). Ima yurakunapapis awhanaw
rachita munar tsariy. Morder. kaqnin. Espina.

- Allqu kanin wamrakunata. - Waakata tuksiyan kashawan.


- El perro muerde a los niños. - Hincan a la vaca con la espina.

Kanka. (h). Ninachaw chashqa aytsa. Asado. Kashki (h). Kukupapita upunapaq rurashqa.
Sopa de harina.
- Warmim kankata mikuykan.
- Una mujer está comiendo asado.
- Nuna kashkita upuykan.
- El hombre está tomando sopa de ha-
rina.

Katatay. (r). Llapan qarantsik tsururush-


qanaw kay. Temblar.

- Awkinpa makinmi katatan.


- La mano del viejito tiembla.

Kawallu. (h). Hatun ashma muntanapaq


watashqantsik. Caballo.

- Kamatsikuqmi kawallun muntashqa


sharaykaamun.
- La autoridad está viniendo a caballo.
Karu. (h). Imapis mana nawpantsikchaw
kay. Lejos.

- Kaypita mayukamaqa karuran.


- De aquí al río es lejos todavía.

Kasamintu. (h). Warmiwan ullqu kawaku-


yananpaq qurikay. Matrimonio.

- Wawqiimi kasamintuman aywashqa.


- Mi hermano ha ido al casamiento.
Kawariy. (h). Ashma, nunapis wanush-
qanpita kutimuy. Resucitar.

- Qishayaqmi kawariramushqa.
- El enfermo ha resucitado.

Kaway. (r). Mana wanushqa kay. Vivir.

- Panii alliran kawaykan.


- Mi hermana todavía vive bien.

Kayay. (r). Ninawan imatapis waykay.


Quemar.

- Wamrakuna uqshata kayaykaayan hir-


kachaw.
- Los niños están quemando ichu en el
cerro.

33
Kaaha (h). Hatun tinya. Tambor grande.

- Qatswachawmi kaahata wiluyan.


- En el baile tocan el tambor grande.

Kaasukuy. (r). Pipis willapaamashqan-


tsikqa wiyay. Wiyaakuy. Obedecer.

- Wamrakunaqa taytantam kaasukun.


- Los niños obedecen a sus padres.

Kichay. (r). Mana wichqay. Abrir.

- ¡Punkuta kichay!
- ¡Abre la puerta!

Kichkipakuy. (r). Imapis mana ras yar-


quy. Estreñirse. atorarse, atracarse.

- Mishi kichkipakushqa punkuchaw. Kinray. (h). 1. Nuqantsik kaykanqan-


- El gato se ha atracado en la puerta. tsikpita imapis makintsikmanpa kaqkuna.
Ladera. 2. Nawpaman witiy. Aproximarse,
Kikintsay. (r). Nunakunata, imatapis dirigirse en forma horizontal.
riqiy. Identificar.
- Taqay kinraychawmi atuq puriykan.
- El zorro está caminando por aquella
- Yachay wayichawmi wamrakunata ya-
ladera.
chatsikuq kikintsaykan. - Uusham kinraykan qiwaman.
- En la escuela el profesor identifica a - La oveja se dirige hacia la alfalfa.
los alumnos.
Kinwa. (h) Ichikllallan, aqunaw mikuna.
Killa. (h). 1. Quyllurnaw patsapa hiruruq- Quinua.
nin muyuq, hanan patsachaw ampikunapa
yarqamuq. Luna. 2. Kima chunka hunaq- - Yachay wayichawmi kinwa utsuta mikuy-
pa hutin. Mes. kaayaa.
- Estamos comiendo picante de quinua
en la escuela.
- Kanan ampim llullu killata rikaashun.
- Esta noche veremos el cuarto cre-
ciente de la luna.
- Shamuq killam wayiita rurashaq.
- El mes próximo construiré mi casa.

Killiksha. (h). Hatunlla pishqu, arashta,


ukushta, ichikllallan pishqukunatapis mi-
kuq. Cernícalo.

- Killiksham arashta apakuykan miku-


nanpaq.
- El cernícalo lleva una lagartija para
comer.

34
Kipu. (h). 1. Hilu, waska, imapis mana pas- - Atska kallpayuq kayaanapaqmi kiwi-
kapaananpaq watashqa. Nudo. 2. Unay chata mikuyaa.
marka mayintsikkuna yupayaananpaaq - Nosotros comemos kihuicha para tener
watashqan hilukuna. Cifra. bastante fuerza.

- Nanaami hiluwan kiputa ruran.


- Mi hermana hace nudos con el hilo.
- Mallim kiputa rikaykur, ayka uushan-
kuna kashqantapis musyan.
- María sabe cuántas ovejas tiene viendo
el kipu.

Kirma. (h). Hatun hakuman llanulla


shukshukuna watashqa, qishyaqkunata
wanturkur puritsinapaq. Camilla.

- Qishyaq wamratam apaykaayan hospi-


talman kirmachaw.
- Están llevando a un enfermo en una
camilla al hospital.

Kiru (h). Shimintsikchaw yuraq haranaw


kaq, imatapis mikur kachunapaq. Diente.
Kiisu. (h). Mikunapaq lichipita kuwa-
- Llullupa kirunmi yarqaraykaamun.
huwan uryukuna rurashqa. Queso.
- Están saliendo los dientes del bebé.
- Nuqantsik papatawan kiisuta mikuntsik.
Kiswar. (h). Hirkakunachaw huk winaq - Nosotros comemos papa con queso.
hacha. Arbol nativo, de la familia de la
oliváceas, quishuar.

- Pishqukuna qishunta rurayan kiswar-


chaw.
- Los pajarillos hacen su nido en el quis-
huar.

Kita. (h). Patsachaw hatun uchku yakuta


tsaraanapaq rurashqa. Estanque.

- Kitapita yakuwanmi chakrata parquyan.


- Están regando la chakra con el agua
del estanque.

Kitañaakuy. (r). Wamrakunapaq warkan Kriyikuy. (r). Pimanpis, imamanpis mar-


rutuy. Primer corte de pelo. kaakuy mañakuy. Creer.

- Tsuriipa kitañaakuyninmi kanan kanqa. - Markaachawqa nunakuna Diyusmanmi


- Hoy será el primer corte de pelo de mi kriyikuyan.
hijo. - La gente de mi pueblo cree en Dios.

Kiwicha. (h). Kinwa kasta mikuna. Kuchi. (h). Wayichaw waatana ashma,
Quihuicha. aytsanpis chicharuta ruranapaq. Chancho.

35
- Wamrakuna kuchita mitsikuykayan.
- Los niños están pastando los chanchos.

Kuchkuy. (r). Imapis anaq kaqta kiruwan


Kukuti. (h). Aptashqa maki. Puño.
kachkay. Roer.
- Wamrakuna kukutinkunata rikaatsina-
- Ukushmi chukru tantata kuchkuykan.
- El ratón está royendo el pan duro. kuyan.
- Los niños se muestras sus puños.
Kuchun. (h). Imapis hukwan tinkushqan.
Orilla. Kulli. (h) Atska uyrulla raprayuq ichik
hacha. Árbol de zona quechua y yunga.
- Wamrakunam pukllayan mayu kuchun-
chaw. - Nunakuna kulliwan chakrankunata
- Los niños juegan en la orilla del río. rakiyan.
- Los hombres linderan sus chacras con
Kukuchi. (h). Rikrantsik chuqpakashqan. el culli.
Codo.
Kullku. (h). Kukulinaw ichikllan chuku
- Wamrapa kukuchinmi qiriyuq. niraq. Tórtola.
- El codo del niño tiene una herida.
- Wamrakuna tsariyan kullkuta.
Kukuli (h). Huk laaya pishqu, uqi waqta- - Los niños atrapan una tórtola.
yuq, yuraq chupayuq. Paloma torcaza.

- Ramrash rurinchawmi kukuli qutsuykan.


- La paloma está cantando en el aliso.

Kukun (h). Nunapa, ashmapapis awkis


kaqnin. Ruku. Anciano.

- Chiwakunapa kukunmi waqaykan hir-


kachaw.
- El más viejo de los chivos está llorando
en el cerro.

Kukupa. (h). Triigu, siwada, awas, imapis Kullu. (h). Hachakunapa titan kaqnin,
aqashqa kaq. Harina. patsawan tinkuq. Tronco.

- Maraychawmi kukupata aqaykaayan. - Wawqiimi kulluta tsiqtaykan.


- Están moliendo la harina en el batán. - Mi hermano está partiendo el tronco.

36
Kuma. (h). Mana imapis kaykaptin iman-
tsikpis nananqan. Malestar psicosomático.

- Nanaapa rikranmi kumayuq.


- Mi hermana tiene un malestar en el brazo.

Kumay. (r). Imatapis patsallapa maytapis


apay. Empujar. Kunkush. (h). Hallqachaw qaaranaw wi-
naq, itsanqa chawpinpita winan hatun
- Wayi ruraqmi rumita kuman wayita rura- chuchawnaw. Puya Raimondi.
nanpaq.
- Uusham shinrikashqa kunkushpa ka-
- El albañil empuja una piedra para hacer
shanchaw.
la casa.
- La oveja se ha enredado en las espi-
nas de la puya.

Kunka. (h) Piqata (umata) qasqutawan


tinkutsik. Cuello, pescuezo.

- Winchusmi llanu kunka.


- El picaflor tiene el cuello delgado.

Kunku. (h). Ichik kullupita rurashqa taa-


kuna. Banco. Kuntu. (h). Aswata ruranapaq kunkayuq
hatun manka. Cántaro grande.
- Yachay wayichawqa kunkukunachawmi - Atska aswatam winaykaayan kuntuman.
taakuyaa. - Están llenando bastante chicha en el
- En la escuela nos sentamos en bancos. cántaro.

37
Kuntur. (h). Hatun yana pishqu, yuraq Kuru. (h). Patsa rurinchaw kawaq ashma-
kunkayuq. Llapan pishqukunapita hatun kuna. Gusano.
kaq. Cóndor.
- Kurukunam papata mikuyan.
- Kunturqa yana riprayuq, yuraq kunka- - Los gusanos comen la papa.
yuqmi.
- El cóndor tiene alas negras y cuello Kururay. (r). Hiluta pilutatanaw ruray.
blanco. Ovillar.

- Wamrakuna hiluta kururaayan.


- Los niños enrollan el hilo.

Kuri. (h). Uyrulla wankushqa hilu. Ovillo.

- Wamrakuna mamanpa kuriyninwan


pukllaykaayan.
- Los niños están jugando con el ovillo
de su madre.

Kupay. (r). Imatapis makiwan llaptsiy.


Sobar.

- Warmikunam masata kupayan.


- Las mujeres soban la masa.

Kupsay. (r). Mankakunata, imakunatapis


uramanpa shiminta churay. Dejar boca
abajo las cosas.

- Llusham mankata awirir kupsarin. Kushikuy. (r). Pii nunapis shunqun alli
- Luego de lavar la olla Rosa la coloca kaptin asikunqan, alli imapis kay. Ale-
boca abajo. grarse.
Kurniita. (h). Puukaypa yachay wayi-
- Nuqa allaapam kushikuu yachay wa-
chaw tukayan wamrakuna marchayaa-
yichaw.
nanpaq. Trompeta.
- Yo me alegro bastante en la escuela.
- Yachay wayichaw wamrakunam kurnii-
tata tukayan. Kushma. (h). Waqtantsik churakuna
- Los niños tocan la corneta en la escuela. ratash. Camisa.

Kurpa. (h). Ruminaw chukrukashqa allpa. - Wamrakunash kushmanta taqshayan


Terrón. pukyuchaw.
- Se dice que los niños lavan su camisa
- Nunakuna patsa mankata rurayaanan- en el manantial.
paq hurnuta kurpakunawan rurayan.
- Los hombres hacen un horno de terro- Kushuru. (h). Yaku rurinchaw miraq,
nes para la pachamanca. yana yakuchalla mikuna. Alga.

38
- Taytaami quchata aywashqa kushuru - Kutu maki hukllaylla makinwan rumita
hurqamuq. ashtan.
- Mi padre ha ido a la laguna a sacar - El manco lleva piedras con una sola
algas. mano.

Kututu. (h). Hakapa urqun. Cuy macho.

- Warmim kutututa rantikuykan qatukuy-


chaw.
- Una mujer vende un cuy macho en la
feria.

Kutay. (r). Makintsikta aptarkur maqakuy.


Dar puñetazos.

- Wamrakunam kutanakuyan.
- Los niños se dan de puñetazos.

Kutitsinakuy- (h). Uryachaw, mikuychaw,


llamitsikuychawpis qunakuy. Reciprocidad.

- Mamaami yanasanwan kutitsinakuyan Kuyay. (r). Nunakuna alli shunquwan


kuchita pishtar. rikaanakur, yanasa kar, warmiwan ullqu
- Mi madre le devuelve la invitación a su ishkan kawayaananpaq kay. Amar.
amiga cuando matan el chancho.
- Mallim wawankunata kuyan.
Kutsuy. (r). Ratashqa tihirawan ruquy. - María quiere a sus hijos.
Cortar.

- Wallim kutsuykan ratashta waraa rura-


munanpaq.
- Valentina está cortando tela para hacer
mi pantalón.

Kutu - maki. (h). Nunapa mana huk kaq


makin mana kay. Corto, mutilado.

39
Lawatiwa. (h). Nuna siki rurinpa hampi
churay. Enema.

- Qishyaq nunatam lawatiwan churayan.


- Al hombre enfermo le ponen enema.

L Laatay. (r). Nuna patsaman pachanta


churaykur sutakar ayway. Gatear.
l -l
- Wamrakunam laatayan.
- Los niños gatean.

Lichi. (h). Waakapa chichinpita upunapaq


yarquq. Leche.
Lamati. (h). Shimintsikpita tuqay shik-
- Nuqaqa lichitam upuu wayiichaw.
waq. Baba.
- Yo tomo leche en mi casa.

- Wamrapa lamatinmi qasqunta uqun. Liqita. (h). Allpawan yaku takushqa. Mitu.
- La baba del niño moja su pecho. Barro.

Laqatu. (h). Muyushqa waqranaw kikin - Nunakuna liqitata haruyan tikata rura-
wayiyuq ashma, puriptin lamatitanaw yaananpaq.
haqin. Caracol. - Los hombres pisotean el barro para
preparar adobe.
- Laqatum papapa yuranta mutun.
- El caracol corta el tallo de las papas. Liwru. (h). Atska qillqashqayuq: yachay-
kuna, willakuykunapis. Libro.

- Wamrakunam liwruta liyiyan.


- Los niños leen el libro.

Laqway. (r). Ashmakuna qalluwan wa-


wankunata kuyapaptin, nunakuna miku-
nakunata qallunwan pitsay. Lamer.

- Waakam wishinta laqwan.


- La vaca lame a su becerro.

Lasaq. (h). Imatapis pallarishqa kallpa-


tsatsimashqa. Pesado.

- Wila kuchiqa allaapam lasan.


- El chancho gordo es muy pesado.

40
Lukma. (h). Ruminaw muruyuq, qallwash Luuru. (h). Hatunlla pishqu, quru sinqa.
shunquyuq, hatun hacha wachashqan Wakin rimayan yachapaakushpa. Loro.
mikuna. Lúcuma.
- Luurukunam tsuqlluta mikuyan.
- Paniimi rantikun lukmata. - Los loros comen choclo.
- Mi hermana vende lúcuma.

Luychu. (h). Hatun chiwanaw ashma,


hirkakunachaw taaraq, uqi niraq aqtsan.
Lluytsu . Venado.

- Luychum qiwata mikun.


- El venado come alfalfa.

41
- Mi padre fabrica sandalias para vender.

LL
ll - ll

Llaki. (h). Nuna allaapa yarpachakuywan


kay. Tristeza.
Llanu. (h). Imapis mana tita kaq. Delgado,
- Mamallaami llakishqa kaykan turii wa- angosto.
nushqa kaptin.
- Mi madre está triste por la muerte de - Chiwakuna puriyan llanulla naanipa.
mi hermano. - Las cabras caminan por caminos an-
gostos.
Llakun. (h). Papanaw, itsanqa mishkiyuq
chawalla mikuna. Lakun, rakun. Especie de Llaplla (h). Llanulla aqtsanaw rikrantsik-
papa. chaw, chankantsikchaw kaq. Vellosidad.
- Nuqam llakunta mikuu wayiichaw. - Awkinpa rikranchaw atska llaplla kan. -
- Yo como llacón en mi casa. El brazo del viejito tiene bastante vello-
Llalliy. (r). Imatapis ruraqkuna ras sidad.
rurayan mayqanpis punta nawpata
ushay. Competencia. Llaptsiy. (r). Makiwan imatapis kupay
ñanpuyaananpaq. Laptsiy. Ablandar.
- Yachay wayiichawmi llallinakuy kanqa.
- En mi escuela habrá una competencia. - Manka ruraq nunam raquta llaptsiykan.
- El alfarero está ablandando la arcilla.
Llama. (h). Hatun ashma hirkakunachaw
kawaq, qipikunata apananpaq waatantsik. Llaqllay. (r). Qiruta imapis uryapaq shu-
Llama. maq kutsillukunawannaw ruqupay. Labrar
madera.
- Nunam llamata qatin qipin aparishqata.
- El hombre arrea la llama con carga. - Wayi ruraqmi qiruta llaqllaykan wayipa
kumpanpaq.
Llamiy. (r). Ima mikunatapis ichikllata mi-
- El albañil está labrando la madera para
kuy. Llaway. Probar, saborear.
el soporte del techo.
- Arukuq warmim llamirin kashkinta.
- La cocinera prueba la sopa. Llika. (h). Pachkakunana wayin awashqan.
Telaraña.
Llanqi. (h). Purinapaq chakintsikman
churakuna. Sandalia. - Pachkakunam llikanta rurayan wayi
kutankunachaw.
- Taytaami llanqikunata ruran rantiku- - Las arañas tejen su telaraña en los rin-
nanpaq. cones de la casa.

42
Llikiy. (r). Ratashkunata, aytsata shillu- Llullu. (h). Manaraq puriq wamra, maman
wan rachiy. Rasgar. chichikaqraq ashmakunapis. Bebé.

- Wamrakunam llikiyan huk ratashta. - Llulluukunam qishyan chuqawan.


- Los niños rasgan un trapo. - Nuestro bebé está enfermo con la tos.

Lliklla. (h). Warmikunapa waqtaman, pi- Llumay. (r). Hachakunapa ramranta hur-
qamanpis ichikllallan churakuyaanan qay. Podar.
haku. Manta, prenda femenina.
- Taqay nunam ramrashta llumaykan.
- Yanasaami shumaq llikllanta churakun - Aquel hombre está podando el aliso.
mitsikuq aywananpaq.
- Mi amiga se pone su hermosa manta pa- Llumtsiy. (h). Taytakunapa tsurinpa war-
ra ir a pastorear. min. Nuera.

Llikllakshu. (h). Rikrantsikpa hawan kuta. - Mamaami llumtsiyninta taqshatsin ra-


Axila. tashkunata.
- Mi madre hace lavar ropa a su nuera.
- Yachakuq wamrakunam llikllanshunta
paqakuyan.
Llunka. (h). Triigu ushmashqa, hana hana
- Los escolares se lavan las axilas.
aqar qaranta hurqashqa. Cereal remojado
y pelado.
Llilli. (h). Ishkay chankantsik tinkushqan.
Ingle.
- Llumtsiniimi llunkata ruraykan wayiichaw.
- Mi nuera está preparando llunka en mi
- Waynapa llillin nanan.
casa.
- Al joven le duele la ingle.

Llupapay. (r). Qarantsik shinwawan ku-


Llillishqa. (h). Llullupa sikin ishpanqanwan
llupapaptin. Escaldado. pashqanaw kay. Escocer.

- Paniipa llullunmi llillishqa kaykan. - Waqtaami allaapa llupapan.


- El bebé de mi hermana está escaldado. - Siento mucho escozor en la espalda.

Lliqllish. (h). Hirkakunachaw taaraq pish- Lluqay. (r). Nuna, ashmapis witsaymanpa
qu, lliq, lliq nishpa pintikachan nunata maa- ayway. Subir.
kur. Ave centinela.
- Wamrakunam lluqaykaayan hirkapa.
- Allquumi lliqllishta qatikachan. - Los niños están subiendo por el cerro.
- Mi perro persigue al ave centinela.
Lluqi. (h). Ullqupa tukrun, muqu muqu qi-
Llulla. (h). Rikash uli rupita rurashqa. Tipo de bastón.

Llullay. (r). Huk nuna pitapis aanirir mana - Awiluumi lluqinwan wilun allquta.
ninqanta patsaatsiy. Mentir, engañar. - Mi abuelo golpea al perro con su bastón.

- Uryaq nunam llullapaayaamashqa, Lluqlla. (h). Allaapa tamyaptin, patsa


tsaymi kanankama chaamushqatsu. uqukar, huchur atska yakuwan llapanta
- El trabajador nos ha engañado por esa nawpanchaw kaqta apakun. Torrentera,
razón no llega hasta ahora. aluvión.

43
- Lluqllam chakrakunata qashqarishqa. Llushtuy. (r). Triiguta, siwarata, harata
- Un aluvión arrasó las chacras. uchpawan puwaratsir, qaranta hurqarir alli
awiy. Pelar cereal.
Llushiy. (r). Yanashtuwan, imawanpis ima-
- Warmikunam triiguta llushtaykaayan
tapis hichapay. Pintar. mayuchaw.
- Las mujeres están pelando trigo en el río.
- Wamrakunam cuadernunta llushiyan.
- Los niños pintan su cuaderno. Llushtu. (h). Triiguta, sebadata, harata
uchpawan puwaratsir, qaranta hurqarir alli
awishqa mikunapa kaq. Cereal pelado.

- Warmikunam llushtuta awikaayan ma-


yuchaw.
- Las mujeres están lavando el mote en
el río.

Llushuq. (h). Mana qachqa kaq. Liso.

- Yachay wayiikunachaw pizarraqa llu-


shuqmi.
- La pizarra de mi escuela es lisa.

44
- Siwara machkallatam mikuyan.
- Sólo comen harina de cebada.

Maki. (h). Rikrantsik ushanqan rukana-


yuq kaqnintsik. Mano.

M - Wamrakuna pukllayan makinkunawan.


- Los niños juegan con las manos.
m -m
Mallaqay. (r). Pachantsikchaw mana ima-
pis kaptin. Wiksanay. Hambre.

- Warmikunam mallaqaywan ayapaa-


kuyan.
Machaku. (h). Hatun kuru laatayllapa - Las mujeres bostezan con el hambre.
puriq. Serpiente.
Mama. (h). Wachamaqnintsik warmi.
- Huk warmim machakuta tarishqa wa- Madre.
yinchaw.
- Una mujer encontró una culebra en su - Mamaami allaapa kuyaman.
casa. - Mi madre me quiere mucho.

Machay. (h). Hatun qaqakunachaw wayi-


naw kaq. Caverna, cueva.

- Atuqmi yaykuykan taqay machayman.


- El zorro está entrando a esa cueva.

Machay. (r). Mana maakushqantsikyaq


atska aswata, washkutapis upyay. Embo-
rracharse.
Mañay. (r). Imapis mana kapamashqa wa-
kinta rimapay qumanay. Pedir.
- Atska nunakunam machakuykaayan
raymichaw.
- Muchos hombres se emborrachan en - Wawqiimi mañakun yanasanpa takllanta.
la fiesta. - Mi hermano se presta el arado de su
amigo.
Machka. (h). Ankashqa niykur aqashqa
siwara, triigupis. Harina de cebada y trigo Mañakuna. (h). Diyosman rimakuna, ima-
tostados. tapis munashqantsikta mañakur. Oración.

45
- Wamrakunam yachakuyan huk maña-
kunata.
- Los niños aprenden una oración en la
escuela.

Manka. (h). Puka allpapita arukunapaq


(yanukunapaq) rurashqa kaq. Olla.

- Mamaami mankata awin papata aruku-


nanpaq.
- Mi madre lava la olla para cocinar pa-
pas. Marka. (h). Atska wayikuna kaq, nunaku-
na taarayanqan. Pueblo, cultura.

- Nuqapa markaachawmi wamrakunata


kanan hampiyanqa.
- Hoy día curarán a los niños en mi pue-
blo.

Masha. (h). Taytakunapa warmi tsurinpa


quwan. Yerno.

- Yanasaapa mashanmi hirkapa aywan.


- El yerno de mi amigo va por el cerro.

Mashtay. (r). Ratashta taqsharir intiman


Mantsay (r). Nuna imapitapis yarpacha-
churay. Tender, extender.
kuynin pinti pintilla kay. Tener miedo.
- Warmikuna ratashta taqshakurir hacha
- Wamrakuna mantsayan hupayta. hananman mashtariyan.
- Los niños tienen miedo al alma. - Las mujeres, luego de lavar la ropa, la
tienden sobre los arbustos.
Maqtsiy. (r). Siwarata, triguta muruy. Ap-
tarkuryan wakpa kaypa hitay. Esparcir la Mashwa. (h). Qallwash uyrulla papanaw
semilla. mikuna. Isaño.

- Yanasaami maqtsiykan siwarata chak- - Wawqiikunawanmi mashwata mikuyaa.


ranchaw. - Comemos isaño con mis hermanos.
- Mi amigo está esparciendo la cebada
en su chacra. Matanka. (h). Waqtantsikpa umam kaq.
Nuca.
Maqllu. (h). Pii nunapis mana alli makiyuq,
- Taytaami llullu wawqiita apan matan-
rikrayuq, chankayuq kaq. Lisiado.
kanchaw.
- Mi padre carga a mi hermanito en la
- Taqay nunaqa maqllum. nuca.
- Ese hombre es lisiado.
Mayu. (h). Raqrakunapa atska yaku ay-
Maray. (h). Hatun palta aqakunapaq rumi. waq. Río.
Batán.
- Nunakunaqa challwatam tsariyan mayu-
- Utsutaqa aqantsik maraychawmi. chaw.
- El ají se muele en el batán. - Los hombres atrapan peces en el río.

46
Mikuna. (h). Llapan imapis nunakuna
mikunqan. Comida.

- Waraymi atska mikunata rantishaq.


- Mañana compraré bastante comida.

Mikuykunapa shinrinakuynin. (h). Pi-


kuna, imakunatapis, imapaqpis mikuyan-
qanta musyay. Cadena alimenticia.

Micha. (h). Imatapis mikuykar mana - Yachay wayiichawmi wamrakuna yacha-


llamitsikushqa. Mezquino. kuykaayan imanawpis mikuykunapa
shinrinakuynin kashqanta.
- Micha nuna hapallan mikuykan kuchi - Los niños de mi escuela están apren-
kankata. diendo cómo es la cadena alimenticia.
- El hombre mezquino está comiendo
solo el asado de chancho. Milanay. (r). Imatapis rikar, muskirpis
shunqu kutimuyta munay. Dar náuseas, as-
Michakuy. (r). Markakunachaw, wayi- quear.
kunachaw ima ruraypis mana aanishqa
kaptin. Prohibir, mezquinar. - Pii nunapis ismaytaqa milananmi.
- Cualquier hombre tiene asco de las heces.
- Nunakuna michakuyan wamrankuna
chakra hanachaw pukllayaananta. Millwa. (h). Uushapa, imapis tsaynaw ni-
- Los hombres prohíben a los mucha- raq ashmakunapa qaran tsapaq. Lana.
chos jugar en las chakras.
- Warmikuna millwata putskayan.
Mikuy. (r). Nuna ashmapis mikunata - Las mujeres hilan la lana.
shimintsikman churarkur, alli kachurir
ñuqtay. Comer.

- Qanyanmi wamrakuna papa yanuta


mikuyarqan.
- Los niños comieron papa sancochada
ayer.

Millqay. (r). Warmikunapa qunqurin


hananman imatapis churaraatsiy. Cargar
algo en la falda.

- Warmikunam wawankunata millqaraa-


yan.
- Las mujeres cargan a sus hijos en la
falda.

Mini (h). Awaq hilukunata awananpaq


patsatsishqan. Trama.

47
- Awaqmi minita ruraykan punchuta awa-
nanpaq.
- El tejedor está preparando la trama
para tejer el poncho.

Minka. (h). Nunakuna ima laya uryaku-


nachawpis yanapanakuyanqan. Ayuda
remunerada en dinero o producto.

- Minkakuna chakraman chaaraykaya-


munna.
- Los hombres que ayudan ya están en
la chacra. Mishki (h). 1. Imapis mikuna azucarnaw
kaptin. Dulce. 2. Tumpu kastakunapa
Miratsiy. (r). Imatapis ayka kutipis mira- mishkiq ismanin. Miel de abeja.
tsiy. Multiplicar.
1. Kay apiqa allaapam mishkin.
- Esta mazamorra es demasiado dulce.
- Rantikuq nuna qillayninta miratsin ish-
2. Tumpukunapa mishkinqa chuqapaqmi
kaypayan. alli.
- El vendedor multiplica su dinero por - La miel de abeja es bueno para la tos.
dos.
Mitsina. (h). Atska uushakuna. Rebaño.
Miray. (r). Nuna, ashma, murukuykuna ats- - Mitsinaatam qatikuykaa.
kayaptin. Wachay. Aumentar, Reproducir. - Estoy arreando mi rebaño.

- Awilaapa uushankunam allaapa miray- Mitsiy. (r). Hirkakunapa, qiwakunapa


kuyan. ashmakuna mikuyanqanyaq taapay. Pas-
- Las ovejas de mi abuela aumentan de- tear.
masiado.
- Shullka wawqiimi uushakunata mitsiy-
Mirkapa. (h). Uryaq aywar, mitsikuq ay- kan.
war mikuna apay. Fiambre. - Mi hermano menor está pasteando las
ovejas.
- Wamrakuna mirkapan ruraykaayan.
- Los niños están preparando su fiambre.

Mismiy. (r). Yamta, imapis rawraq ichiklla-


payan kayakay. Extenderse el fuego.

- Uqsham mismiykan tullpachaw.


- La paja encendida se está extendien-
do en el fogón.
Miya. (h). Patsa rurinchaw allwinaw
Mishi. (h). Wayichaw taaraq ashma, u- winaq mikuna. Untsik. Maní.
kushta mikuq. Gato.
- Paniimi miyata ankaykan mikuyaanapaq.
- Yana mishim ukushta qatikachan. - Mi hermana está tostando maní para
- El gato negro persigue al ratón. comer.

48
Miina. (h). Hirkakuna rurinchaw uchku- Mullka. (h). Uushapa akapa ismaynin. Es-
kuna, tsaypita hurquyan qullqita, antata tiércol de ovinos y auquénidos.
imaykakunatapis tsaynaw kaqta. Mina.
- Uushapa mullkantam hichayan chakra-
- Waras marka nunakunam miinachaw
kunaman wanupaayananpaq.
uryayan.
- Los hombres de Huaraz trabajan en la - Esparcen el estiércol de la oveja en la
mina. chacra para abonarla.

Miisa. (h). Qillqakunapaq, imata chura-


kunapaqpis chusku chakiyuq. Mesa.

- Yachatsikuq miisa hananchaw qillqa-


kuykan.
- El profesor está escribiendo sobre la
mesa.

Mullu. (h). Imapis ishkay, kimapis


niraqyuq kaptin. Muru. De dos o más colo-
res, manchado.

- Mullu waakatam suwakuq apakushqa.


- El ladrón se llevó la vaca moteada.

Munay-ruray. (h). Nunakuna kikintsik alli


Mukmuy. (h). Warmikuna millwata puts- imatapis yarpachakurkur ruray. Libertad.
kar pirwata muyutsiy. Torcer la lana.
- Munashqantsikta rurarmi pitapis alcal-
- Taqay warmim shumaq mukmutsin puts- dipaq churashun.
kakuyninta. - Haciendo uso de nuestra libertad ele-
- Aquella mujer tuerce la lana muy bien. giremos a cualquiera para alcalde.

Mulinu. (h). Aqakunapaq ishkay llaq- Muntura. (h). Kawalluta muntanapaq


llashqa muyu rumikuna. Molino de piedra. waakapa qaranpita rurashqa. Montura.

- Nuqam triiguta aqaatsii mulinuchaw. - Pedrum kawalluta munturan churayan


- Yo hago moler el trigo en el molino. muntayaananpaq.

49
- Pedro está ensillando el caballo para Mutsay. (r). Imamanpis kuyaywan wirpan-
montarlo. tsik churay. Besar.

Muru. (h). Murunapaq akrashqa mikuna. - Nuna warminta mutsan.


Semilla. - El hombre besa a su mujer.

- Nunakunam papa muruta apaykaayan Mutsakuy. (r). Imatapis qunqurikuy mu-


chakrachaw muruyaananpaq. tsay. Adorar, venerar.
- Los hombres están llevando semilla de
papas para sembrarla en la chacra. - Cruz mutsakuymanmi llapan nunakuna
aywaykaayan.
- Todos los hombres están yendo a la
adoración de la cruz.

Mutuy. (r). Haachawan, imawanpis hacha-


kunapa kullun walluy, ashmakunapa chu-
pan ruquypis. Cortar, cercenar.

- Ramrashtam mutushwan punkuta rura-


napaq.
- Debemos cortar aliso para preparar
la puerta.
Murukuy. (h). Muruy patsa. Siembra.
Muyanakuy. (r). Ima qishyapis tsarimashqa,
- Murukuy chaaramunqanam. tsay wakinta tsariy. Contagiarse.
- La época de siembra ya llegará.
- Wamrakuna chuqata muyanakuyan.
Muruy. (r). Muruta patsa rurinman chu- - Los niños se contagian la tos.
ray. Sembrar.
Muyuy. (r). Imapis kikinllachaw tumay.
- Nuqakunam muruyaa kinwata chakra
kuchunchaw. Girar.
- Nosotros sembramos la quinua en los
bordes de la chacra. - Wamrakuna muyuyan chakrachaw.
- Los niños giran a su alrededor en la cha-
Muskiy. (r). Sinqantsikwan asyaqta, pu- cra.
kutaytapis maakuy. Oler, olfatear.
Muyunay. (r). Pachantsikchaw mikuy
- Wawqiimi muskin mamaa arukushqanta. kutimuyta munaptin, piqantsik muyuptin.
- Mi hermano huele lo que cocina mi Shunqu tikranay. Mareo.
madre.
- Wamrapa piqan muyuykan.
Muspay. (h). Punuynintsikchaw piqantsik- - El niño se está mareando.
chaw imakunapis kanqan. Musquy. Sueño.
Muuka. (h). Mana waatana ashma, qas-
- Muspayniichawmi paarir aywakurqaa.
qunchaw pikshayuq, hara suwakuq.
- En mis sueños me fui volando.
Achaku, paqlla Zarigüeya.
Muti. (h). Yanushqa yuraq hara. Maíz, trigo
cocidos. - Muukam tsuqlluta mikuykan taqay cha-
krachaw.
- Pampakuychawqa mutitam qarakuyan. - La zarigüeya está comiendo el choclo
- En los entierros sirven mote. en aquella chacra.

50
Naqtsa. (h). Aqtsata shumaq tsaraanapaq.
Peine.

- Naqtsatam rantishaq tsuriipaq.


- Compraré un peine para mi hijo.

N
n -n

Nakay. (r). Kawaynintsik mana alli kap- Naqtsay. (r). Naqtsawan aqtsata altsa-
tin. Ñakay. Sufrir; demorar. pay. Peinar.

- Warmikunam nakariyan quwankuna - Wamrakunam naqtsapaakuyan yachay


maqayaptin. wayiman aywayaananpaq.
- Las mujeres sufren porque sus espo- - Los niños se peinan para ir a la escuela.
sos las maltratan.
Nawi. (h). Qaqllantsikchaw rikaanapaq
Nana. (h). Huk warmipa ishkay warmi kaq. Ojos.
wawankuna ninakuyanqan. Ñaña. Herma-
na de la mujer. - Yanasaapa nawinmi hatun.
- Los ojos de mi amigo son muy grandes.
- Mikam nananta allaapa kuyan.
- Micaela quiere mucho a su hermana. Nawintsay. (r). Qillqashqa kaqta rikay-
kur, nishqanta rimay. Leer.
Nanay. (r). Imantsikpis mana alli maakuy.
Dolor. - Yachay wayichawmi wamrakuna li-
brunkunata ñawitsaykaayan.
- Awiluupa pachanmi allaapa nanan. - Los niños de la escuela están leyendo
- A mi abuelo le duele demasiado el es-
sus libros.
tómago.
Nawpa. (h). Huk imapis kaqpa qaqllan-
Napay. (r).Nunakuna kawayninpaq tapu-
manpa kaq. Ñawpa . Adelante, antes, tiempo
nakuynin. Saludar.
antiguo.
- Napanki awiluykita.
- Saludas a tu abuelo. - Ashnupa nawpantam kuchi aywaykan.
- El burro va delante del chancho.
Napaanakuy. (r). Ishkay nunakuna may-
chawpis tinkur imanaw kayashqantapis Naya. (h). Imapis rikashqantsik, imawan-
tapupaanakuy. Saludarse. pis tinkushqantsik mana alli imapis ka-
nanpaq willakuq. Mal agüero.
- Ishkay yanasakunam napaanakuyan
naanichaw tinkur. - Wayintsikchaw tuku qutsuptinqa nayam.
- Dos amigos que se encuentran en el - Cuando el búho canta en nuestra casa
camino se saludan. es señal de mal agüero.

51
Naani. (h). Maypapis purinapaq kaq pa- Niraqkuna. (h). waytakunapa, imapis
tsaatsishqa. Camino. kaqkunapa niraqnin. Colores.

- Taqay naanipam markaaman chantsik. - Taqay warmim tukuy niraqkuna pinturata


- Por aquel camino llegamos a mi pueblo. rantikun.
- Aquella mujer vende todos los colores.

Nitiy. (r). Imapis huk kaqpa hananman


imapis hukkuna katsiy. Aplastar.

- Huk qaqam waakata nitishqa.


- Una roca aplastó la vaca.

Niy. (r). Nuna pitapis rimapanqan. Decir.

- Wamram mamanta nirqan tantan ranti-


Nina. (h). Imapis rawraq kaq, aktsik kaq. nanpaq.
Fuego. - El niño le dijo a su madre que le com-
prara pan.
- Tullpachawmi ninata tsaritsiyan.
- Prenden fuego en el fogón.
Numya. (h). Ankanapaq purutu. Tipo de
frijol.

- Mamaami numyata ankaykan mirkapa-


paq.
- Mi madre está tostando frijol para
fiambre.

Nuna. (h). Yarpachakuq, rimaq kaq ash-


ma. Runa . Gente, persona.

- Nunakunam yarpachakuyan imanawpis


raymita rurayaananpaq.
- Los hombres están pensando cómo ha
cer la fiesta.

Nina-kuru. (h). Ichik ashma ampikunapa Nuqtay. (r). Mikunakunata, yakuta, ima-
atskinyuq puriq. Luciérnaga. tapis tunquripa ullutsiy. Ultay. Tragar.

- Ampikunapa purirmi ninakuruta rikan- - Qishyaq nunam hampita nuqtaykan.


tsik. - El enfermo está tragando el remedio.
- Caminando en las noches se ven luciér-
nagas. Nuyuy. (r). Imatapis yakuwan hichapay,
tamyachaw uqutaakuy. Mojar.
Niraq. (h). Imakunapis huknin kaqnaw
kaq. Parecido a, semejante. - Yachay wayi wamrakunam nuyukuyan
mayuchaw.
- Taqay warmiqa taytan niraqmi. - Los niños de la escuela se mojan en
- Aquella mujer es parecida a su padre. el río.

52
Ñ
ñ -ñ Ñiqi (h). Wamrakuna yachay wayichaw
mayqan watachaw kashqanpis.
Grado.

- Wawqiqa ishkay ñiqichawmi kaykan.


- Mi hermano está en el segundo grado.

Ñakay. (r). Rikash nakay. Ñukiy. (r). Nuna, ashmapis umamanpa


(hunishmanpa) rikay. Mirar arriba.
Ñampu. (h). Tsarishqa mana chukru kaq.
Suave. - Wamrakunam ñukiraykaayan.
- Los niños están mirando hacia arriba.
- Kay ratashqa ñamputaq kaykan.
- Este trapo está suave. Ñushpi. (h). Kimakama watayuqlla
wamra. Niño de hasta tres años.
Ñatin. (h). Pacha hanachaw ayaqyuq kaq.
Hígado. - Wawqiiqa ñuspillaran kaykan.
- Mi hermanito todavía tiene más o menos
- Paniikunam uushapa ñatinninta ruquy- tres años.
kaayan arukuyaananpaq.
- Mis hermanas trozan el hígado de la
oveja para cocinar.

Ñillpuqtun. (h). Tunquri qipamapa puy-


wankama wayra apaq. Tráquea.

- Wamrapa ñillpuqtun kishkikashqa chu-


qawan.
- La tráquea del niño se ha obstruido
con la tos.

53
- Yachay wayichawmi pachak wamrakuna
kan.
- En mi escuela hay cien niños.

Pachak chaki. (h). Puka, latayllapa puriq,


akapalla atska chakiyuq ashma. Ciempiés.
P
- Pachak chakitam wamrakuna tari-
p -p yashqa naanichaw.
- Los niños encontraron un ciempiés en
el camino.

Pachilla. (h). Rumiwan, tikawan, qiruwan


imatapis rurar, hatun kaqkunapa chaw-
pinman ichik rumi, tika, qirun churakuna.
Paalla. (h). Shumaq ratashninkuna chu- Cuña.
rapaakushqa raymikunachaw qatswaq
warmikuna. Mujer danzante. - Wayi ruraqmi rumikunata churan pa-
chillayuqta.
- Paallakunam qatswaykaayan raymi- - El albañil acomoda las piedras con una
chaw. cuña.
- Las pallas están bailando en la fiesta.
Pachka. (h). Ichikllallan kuru llikan awaq.
Paariy. (r). Pishqukuna patsapita pintir Uru. Araña grande.
wayranaw ayway. Volar.
- Unay wayiichawmi atska pachkakuna
kan.
- Wiskurmi paariykan wallpata qawar.
- En mi casa antigua hay muchas arañas.
- El gallinazo vuela mirando la gallina.
Pakapaka. (h). Ampillapa paariq tukunaw
Pacha. (h). Nunapa, ashmapapis tunqu- ashma. Wayikunachaw qutsuptinqa na-
rinpa hawanchaw pikshanaw mikunqan yam. Lechuza.
winanantsik. Wiksa. Estómago.
- Pakapakam qutsurqan taytaa wanu-
- Pachaa tinkunqanyaqmi mikurqaa nanpaq.
qanyan. - La lechuza cantó anunciando la
- Ayer comí hasta saciar mi estómago. muerte de mi padre.

Pachak. (h). Isqun chunka isqunman


hukta churaparkushqa. Cien.

54
Palta. (h). Yunkachaw winaq hachapa - En aquel cementerio enterramos a mi
mikuna rurun. Palta. madre.

- Paltataqa mikushaq wayiichawmi. Panaka. (h). Yawar mayikuna, atska


- Voy a comer palta en mi casa. kapuqyuqkuna. Linaje, casta.

- Warmiipa panakanqa atska chakrayuqmi


kayarqan.
- La casta de mi mujer era propietaria
de muchos terrenos.

Pani. (h). Ishkay tsuripita, ullqu kaq warmi


kaqta nin pani. Hermana del varón.

- Yachatsikuqpa paninmi chaaramushqa


Limapiq.
- La hermana del profesor ha llegado de
Pakiy. (r). Tullu, shukshu, imapis ishkay- Lima.
man, aykamanpis rurakashqa. Romper,
quebrar. Pankay. (r). Ashmakunapa, nunakunapa
makinta, chakintapis watay. Maniatar.
- Wamrapa chankanmi pakishqa.
- La pierna del niño está fracturada. - Awiluumi pankaykan ashnunta.
- Mi abuelo está maniatando su burro.
Pallay. (r). 1. Aawasta, allwita, siwarata
aylluy, imatapis patsachaw kaqta aylluy. Pantatsiy. (r). Ashmata, nunatapis kastan-
Cosechar cereales. 2. Imatapis patsapita pita uqrakaatsir. Engañar, confundir, hacer
aylluy. Recoger, alzar. equivocar.

1. Warmikunam aawasta pallaykaayan. - Wamrata pantaykaatsiyan.


- Las mujeres están recogiendo habas. - Están haciendo que el niño se con-
2. Shipash tsukunta pallarin. funda.
- La señorita levanta su sombrero.
Pantay. (r). Imatapis qillqaykay, yupaykar
Pampa. (h). Chakrakuna maraynawlla
mana alli ruray. Equivocar, errar.
kaq. Llanura.
- Wamram yapaykunata rurar pantan.
- Taqay pampachawmi atska uqsha kan.
- En aquella llanura hay bastante ichu. - El niño se equivoca al realizar la suma.

Pampatsay. (r). Nuna allqutsamash- Paqaritsiy. (r). Markakunaqa patsatsiy,


qantsikta qunqay. Perdonar. yuritsiy. Fundar, crear.

- Nuqaqa ashamashqaykita pampatsay- - Nunakunam mushuq markata paqari-


kurquunam. tsiyan.
- Ya perdoné tus ofensas. - Los hombres fundan un pueblo nuevo.

Pampay. (r). Patsachaw uchkuta ruray- Paqay. (r). Yakuwan imatapis tsuyayaatsiy.
kur tsayman imatapis churay, niykur Lavar.
allpawan tsapay. Enterrar.
- Wamrakunam chakinkunata paqay-
- Mamallaatam pampayarqaa taqay aya kaayan mayuchaw.
markachaw. - Los niños están lavando sus pies en el río.

55
- Paqupa millwanpitam warmikuna ratash-
kunata awayan.
- Las mujeres tejen ropa de la lana de la
alpaca.

Paqchiy. (r). Makintsikpa paltanta atska


kuti takatsiy. Taqllay . Aplaudir. Pariwana. (h). Wachwanaw hatun pishqu,
yuraqwan puka raprayuq. Flamenco.
- Tsuriikuman paqchiykayan yanasan-
kuna qutsuriptin. - Banderantsikqa pariwana niraqmi.
- Mis hijos están aplaudiendo porque can- - Nuestra bandera es parecida al fla-
taron sus amigos. menco.

Paqtsa. (h). Pachanpa, qachpikunapa yaku Parquy. (r). Murukushqa chakrakunaman


ishkiq. Catarata, cascada, caída de agua. yakun apay. Regar.

- Paqtsa rurinchawmi wamrakuna pukllay- - Warmikunam harata parquykaayan.


kaayan. - Las mujeres están regando el maíz.
- Los niños están jugando debajo de la
catarata. Paska (h). Llaqllanapaq rumi. Mármol suave.

- Wamrakunam paskapita ashmakunata


rurayan.
- Los niños están tallando animales de
mármol.

Paskay. (r). Imapis wataraqta, shumaq


churashqata huchuy. Desatar.

- Wataraykaq ashmakunatam paskay-


kaayan.
- Están desatando a los animales ama-
rrados.

Patak. (h). Hirkakunachaw murukunapaq


pampatsashqa. Andén.

- Patakkunachawmi muruykaayan kin-


wata.
Paqu. (h). Llamapa kastan ashma. Alpaca. - Están sembrando quinua en los andenes.

56
- Pillpismi purin wayta hananpa.
- La mariposa se pasea sobre las flores.

Patsa. (h). 1. Llapan kaqkunapa yachaynin.


Tierra. 2. Imapis rurakashqantsik wata-
Piltay. (r). Aqtsata, imapis tsaynaw kaqta
kuna. Época, tiempo.
kimapayan away. Trenzar.
1. Paqasmi patsa kuyushqa. - Warmi wamrakunam aqtsanta piltakuyan.
- Anoche hubo temblor. - Las niñas se hacen trenzas.
2 . Qishyanqaapita patsam uryayta ati-
patsu. Pinkullu. (h). Shuqushpita kima uchku-
- No puedo trabajar desde el tiempo en yuq, puukashpa waqatsinapaq rurashqa.
que estuve enfermo. Flauta.

Pichis. (h). Ichikllallan allqu. Perro pequeño. - Waynakunaqa pinkullu tukaytam yacha-
kuykaayan.
- Los jóvenes están aprendiendo a tocar
- Pichisniimi nunakunata kanin.
la flauta.
- Mi pequeño perro muerde a la gente.
Pintiy. (r). Ashmakuna nunakunapis yu-
Pichisanka. (h). Ichikllallan pishqu, pi- kisnaw puriy. Tiwyay. Saltar.
chiw, pichiw nishpa paariq. Gorrión.
- Wamrakunam pintipa pintir yachay wa-
- Pichisankakunam papata tawshiyan. yiman chaariyan.
- Los gorriones picotean la papa. - Los niños llegan saltando a la escuela.

Piki. (h). Uhanaw ichikllallan ashma kuchi Pintsa. (h). Patsachaw naaninaw uqtishqa,
rurunchaw taaraq. Pique. tsaypa yaku aywananpaq. Canal, acequia.

- Llapan ullqukunam pintsata pitsay-


- Pikim kuchita uyuyaatsin. kaayan.
- El pique enflaquece al chancho. - Todos los hombres están limpiando el
canal.
Piksha. (h). Kukata, imallatapis winarina-
paq awashqa. Bolsa.

- Wamrakunam mirkapanta apayanpik-


shankunachaw.
- Los niños llevan sus fiambres en sus
bolsas.

Pillpis. (h). Tukuy niraq ichikllallan ri-


prayuq ashma. Pillpintu. Mariposa.

57
Piñay. (r). Pipis, huk mana allita ruraptin, - Aquella mujer coloca el disco de pie-
mana kay. Ahayay. Encolerizarse, moles- dra en su huso.
tarse.

- Awkinmi piñashqa kaykan.


- El viejito está molesto.

Piña. (h). Waqrakuq waaka, tuurupis. Toro


bravo.

- Raymipaqmi qatiykaayan piñakunata.


- Están arreando toros bravos para la
fiesta. Pirwa. (h). 1. Triigupa, awiinapa, siwa-
rapa tullun chuqpakashqa. Atado de tallo
Piqa. (h). Nunapa matankan hananchaw seco de cereales. 2. Putskakunapaq lla-
aqtsayuq kaqnin, yarpachakunapaq kaq- nulla shukshu. Huso.
nintsik. Uma. Cabeza.
1. Ullqukunam pirwata ruraykaayan wayita
- Wamram umanta yatan.
- El niño se toca la cabeza. qatayaananpaq.
- Los hombres están preparando atados
Pirqa. (h). Rumikunawan, tikakunawanpis de paja de trigo para techar la casa.
hananman hananman churar rurashqa. 2. Putskakuq warmim pirwanta muyutsin.
Pared. - La hilandera hace girar su huso.

- Taqay pirqam huchunaykan. Pisqa. (h). Sinqapita apinaw shutuq. Moco.


- Aquella pared está por derrumbarse.
- Wamrakunam pisqanta pitsakuyan.
- Los niños se limpian los mocos.

Pishi. (h). Imallapis mana atska kaq. Wall-


ka. Poco.

- Taqay markachaw qarakuyanqan pishi-


llam kashqa.
- La comida que sirvieron en aquel pue-
blo fue poca.

Pirqay. (r). Pirqa ruray. Pircar, levantar una Pishipay. (r). Uryar mana kallpayuq kay.
pared. Flojear.

- Kuchipa wayinpaqmi pirqaykaayan. - Yanasaa pishipan uryachaw.


- Están levantando una pared para cons- - Mi amaigo flojea en el trabajo.
truir la casa de los chanchos.
Pishqu. (h). Wallpanaw kaq, paariq ash-
Piruru. (h). Pirwaman churana muyulla
makuna. Pájaro.
rumi. Shuntu. Perinola, disco de piedra para
el huso.
- Pishqukunaqa hacha rurinchawmi taa-
- Taqay warmim piruruta churan pir- rayan.
wanman. - Los pájaros viven dentro de los arbustos.

58
- Limunqa allaapam puchqun.
- El limón amarga mucho.

Puka. (h). Imapis yawarnintsik niraq kaq.


Rojo.

- Puka ruripanmi rantipaashaq warmii-


paq.
- Compraré una pollera colorada para mi
mujer.

Pukllay. (r). Wamrakuna kushikachar


imatapis rurayay. Jugar.

- Wamrakunam pilutata haytar pukllayan.


Pishqurukus. (h). Pichisankanawlla - Los niños juegan pateando la pelota.
shumaq qutsuq uqi pishqu. Ruiseñor.

- Pishqurukusmi qinwa rurinchaw qutsuy-


kaamun.
- El ruiseñor está cantando dentro del
quinual.

Pitsana. (h). Ichupita, ukushpa chupan


qurakunapita rurashqa puqita hurqanapaq.
Pichana. Escoba.

- Wamrakunam yachay wayiman pitsa-


nata apayan.
- Los niños llevan escobas a la escuela.

Pishtay. (r). Ashmakunapa kunkanta ru-


quypa wanutsiy. Degollar.

- Llikum uushata pishtaykan. Pukru. (h). Pampakuna uqtishqanaw kaq.


- Gregorio está degollando a la oveja. Ukru. Hondonada.

Pitsay. (r). Maypitapis puqi hurqay. Barrer, - Pukrukunachawmi yaku quchakan.


limpiar. - En las hondonadas se empoza el agua.

- Warmikunam wayinkunata pitsapakuyan. Pukutay. (h). Qushtaman tikrashqa yaku,


- Las mujeres barren sus casas. millwanaw wayrawan tamyananpaq pu-
rin. Nube.
Puru. (h). Pishqukunapa, wallpa kaqkuna-
panaw qaranchaw kaq. Pluma. - Pukutay shaariykan tamyapaq.
- La nube se está levantando para llover.
- Chakwapa purun rutuykaayan manana
paarinanpaq.
- Están cortando las plumas de la perdiz
para que no vuele.

Puchquy (r). Shimintsikman mikunata


churashqa nawintsik qimtsipaatsiy.
Amargar.

59
Pukutay. (h). Wayrawan sinqantsikpa - Cuando ayer llovía, en el cielo había
yaykur shumaq kay. Despedir olor agradable. truenos.

- Tsayraq ayllurishqa waytakunam shumaq Punuy. (r). Hamanapaq ampipa patsaakuy.


pukutan. Dormir.
- Las flores frescas huelen agradable-
mente. - Llullunawmi awkin punukuykan.
- El viejito está durmiendo como un bebé.
Pukyu. (h). Patsapita yarqamuq yaku.
Manantial. Pupu. (r). Ashmapa, nunapapis pachan-
chaw aqish kipuyashqan. Ombligo.
- Pukyuchawmi ashmakuna yakuykaa-
yan.
- Yanasaami pupunta yatan.
- Los animales están bebiendo agua en
- Mi amigo se toca el ombligo.
el manantial.

Punchu. (h). Chusku kuchuyuq awashqa, Puqi. (h). Wayichaw, maychawpis imapis
chawpinchaw uchkuyuq ullqukuna chura- rakcha kaq. Basura.
kuyaananpaq. Poncho.
- ¡Markantsikchaw ama puqita tsara-
- Nuqaqa punchuuta katarkurmi hirkapa shuntsu!
hiqarii. - ¡No hay que permitir la basura en nues-
- Yo voy por el cerro con mi poncho al tro pueblo!
hombro.
Puqla. (h). Nuna mana yuduyuq kachita
mikushqa kunka kuriinaw winaq. Qutu .
Bocio.

- Taqay warmim puqlayuq.


- Aquella mujer tiene bocio.

Puquy. (r). Mikunakuna mikunapaqna


kar. Madurar.

- Papaqa puquykannam.
- La papa ya está madurando.

Puriy. (h). Ashmakuna, nunakunapis ka-


yanqanpita huk kaqman aywayay. Caminar.

- Shipashkunam puriykaayan shumaq


ruripankunawan.
Punku. (h). Wayi pirqanchaw uchku, tsay- - Las muchachas casaderas están cami-
pa yaykunapaq, yarqunapaqpis. Puerta. nando con sus hermosas polleras.
- Wayiipa punkunqa allaapa hatunmi.
Purun. (h). Murunapaq mana alli chakra.
- La puerta de mi casa es muy grande.
Terreno virgen.
Punruru. (h). Tamyananpaq, tamya-
chawpis hanan patsachaw (hunishchaw) - Purunchawqa manam muruntsiktsu.
pashtaq. Trueno. - No se debe sembrar en el terreno virgen.

- Qanyan tamyaptin hunishchawmi pun- Purush. (h). Huk mikuna fruta, ichik yana
rururqan. muruyuq. Granadilla.

60
- Nuqakuna purushtam pallayaa mikuyaa- - El alumno guía a su maestro por el
nanpaq. cerro.
- Nosotros recogemos granadilla para
comer. Pushllu. (h). Llullu qarantsik achachaywan
yakuyuq hakaptin. Ampolla.

- Wamrapa makin pushlluyuq.


- La mano del niño tiene ampolla.

Pusway. (r). Imapis puwaykar mankapita


yarkuptin. Rebalsar.

- Puwaykaq lichim puswaykan.


- La leche que está hirviendo está rebal-
sando.

Putskay. (h). Millwata hichirir kallwaman


Purutu. (h). Allwinaw mikuy tukuy rikuq (kallaman) churaykur pirwawan muyutsir
kan. Frijol. muyutsir hiluman tikratsiy. Hilar lana.

- Mamallaami purututa arukuykan. - Chakwanmi putskakuykan.


- Mi mamita está cocinando frijoles. - La viejita está hilando lana.

Pututu. (h). Laqatunaw mama quchachaw


kawaq ashmapa wayinpita puukanapaq
rurashqa. Trompeta de caracol.

- Raymipaqmi putututa puukayan.


- Tocan la trompeta de caracol para anun-
ciar la fiesta.

Puway. (r). Mankachaw churkashqa kaq


pululur qallaykuptin. Timpuy . Hervir.

- Mamaapa churkakuyninmi puwaykan.


Pushay. (r). Mana rikaqta, mana riqiqta - La olla que puso al fuego mi madre está
maypapis apay. Guiar, conducir. hirviendo.

- Yachakuqmi yachatsikninta pushan Puyñu. (h). Liqitapita kunkayuq manka.


hirkakunapa. Cántaro.

61
- Yakutam puwaratsishun puyñuchaw. - Wamra chuqaptin puywanninkunam
- Hay que hacer hervir agua en el cántaro. nanan.
- Cuando el niño tose le duelen los pul-
mones.

Puukana. (h). Ninata puukanapaq


sikinchaw uchkuyuq shuqush. Soplete, so-
plador.
Puyu. (h). Pillpishnaw ashma, ratashku- - Taytaami puukana rurayta yachan.
na, qirukuna mikuq. Polilla. - Mi padre sabe hacer sopladores

- Wayiykipa punkuntam puyu mikuykan. Puukay. (r). Atska wayrata shuqurkur


- La polilla está comiendo la madera de shimintsikpa hitay. Soplar.
la puerta.
- Yachatsikuqmi puukan achachaq kash-
Puywan. (h). Qasqu rurinchaw hakay kinta.
tsaraqnintsik. Pulmones. - El profesor sopla su sopa caliente.

62
- Wamrakunam pukllayan qalapachu ma-
yuchaw.
- Los niños juegan desnudos en el río.

Qallpay. (r). Yakuwan murushqa chakra-


kunata ushmatsiy. Parquy . Regar.
Q - Waynam qiwata qallpaykan.
- El joven está regando la alfalfa.
q -q Qallu. (h). Nunakunapa, ashmakunapapis
shimin rurinchaw puka, muyuq kaq. Lengua.

- Wamrakunam qallunkunata hurqapaa-


nakuyan.
- Los niños se sacan la lengua.
Qatsway. (r). Rikash tushuy.
Qallwash. (h). Ritamapa waytan niraq kaq-
kuna. Amarillo.
Qachi. (h). Yuraqashqa qallwash uqsha,
ñampulla imatapis awanapaq alli. Paja brava. - Warmikunapa hakunkunaqa qallwashmi.
- Los mantos de las mujeres son de color
- Qachipitam istirata awantsik. amarillo.
- La estera se teje de la paja brava.
Qamla. (h). Mana kachiyuq, mana mishki-
Qachpi. (h). Hirkakunachaw rumilla pa- yuq kaq. Insípido.
chankuna. Barranco.
- Kay mikunaqa qamlam kaykan.
- Nunaqa qachpipa ishkirmi wanushqa. - Esta comida está insípida.
- El hombre murió al caerse por el ba-
Qantu. (h). Huk laya kaq wayta, puka,
rranco.
qallwash waytayuq. Cantuta.
Qachqa. (h). Mana llushu kaq. Aspero. - Taqay shipashmi qantuta apan tsukun-
chaw.
- Qachqa rumiwanmi hichkantsik qiruta. - Aquella muchacha lleva flor de cantuta
- La madera se pule con piedra áspera. en el sombrero.

Qaha (h). Ampikunapa allaapa alalay


imapa rapranpis kayarin. Helada.

- Qaham papata usharin.


- La helada acabó con la papa.

Qala. (h). Nunapa, ashmapapis mana mill-


wayuq kaqnin. Pelado, calvo, lampiño.

- Qala kunka wallpa harata mikun.


- La gallina de cuello pelado come maíz.

Qala-putu. (h). Mana aqtsayuq nuna. Calvo.

- Awilukunam qala putu kayan.


- Los abuelos son calvos.

Qalapaachu. (h). Mana ratashyuq. Desnudo.

63
Qanyan. (h). Ushakashqana hunaq. Ka- Qaqa. (h). Hatun rumi. Roca.
nanpa qipan hunaq. Ayer.
- Wiskurmi taaraykan qaqa hananchaw.
- Qanyanmi wanurqan yanasaa.
- El gallinazo está sentado sobre la roca.
- Ayer murió mi amigo.

Qapaq. (h). Alli kastapita kaqkuna. Noble.


Distinguido.

- Taqay nunaqa qapaqmi.


- Aquel hombre es de buena familia.

Qapariy (r). Ichiykur, piñashqa rimay. Gritar.

- Yachatsikuqmi qaparin yachakuqku-


nata.
- El profesor les grita a los alumnos.

Qapiy (r). China ashmakunapiq lichin


hurqay. Ordeñar.
Qaqlla. (h). Nawintsik, shimintsik, sinqan-
- Warmiykim waakata qapiykan. tsik kanqan. Cara.
- Tu esposa está ordeñando a la vaca.
- Wamrakunam qaqllanta awikuyan.
Qapra. (h). Hukllaylla nawiyuq nuna. Tuerto. - Los niños se lavan la cara.

- Qapra nunam tukrunwan purin.


Qara. (h). 1. Mikunakunapa tsapanin. Cás-
- El hombre tuerto camina con su bastón.
cara. 2. Nunakunapa llapan aytsanta tsapaq.
Qaptsiy. (r). Uqushqa ratashta millurkur Piel.3. Zapatuta, sakukunata ruranapaq
yakun hurqay. Exprimir. ashmakunapa tsakishqa qaran. Cuero.

- Taqshakuqkunam ratashninkunata qap- - Papapa qarantam hakakuna mikuyan.


tsikaayan. - Los cuyes comen la cáscara de las pa-
- Las lavanderas están exprimiendo la pas.
ropa.
- Wamrakunapa qaranmi alalaywan ka-
yakan.
- La piel de los niños se quema con el frío.
- Waakapa qaranpitam zapatukunata
rurayan.
- Del cuero de la vaca preparan los za-
patos.

64
Qaracha. (h). Ichikllallan ashmakuna qa- Qatay. (r). Wayita uqshawan tsapay. Te-
rantsikman laqakayan llupapatsima- char, cubrir.
napaq. Caracha, sarna.
- Wayiitam qataykaayan uqshawan.
- Wamrakunapa makinmi qarachayuq. - Están techando mi casa con paja.
- Las manos de los niños tienen caracha.
Qatiy. (r). Ashmakunata nawpantsikllapa
apay. Arrear.
Qarachaakuy. (r). Arashnaw puriy. Arras-
trarse, reptar. - Mitsiqmi uushakunata qatiykan.
- El pastor está arreando las ovejas.
- Yachay wayichaw wamrakunam qara-
chaanakun.
- Los niños de la escuela se arrastran.

Qaray (r). Pitapis mikunan, imanpis quy.


Servir comida.

- Mamakunam wawankunata mikunan-


kuna qarayan.
- Las madres sirven la comida a sus hijos.

Qatu. (h). Imatapis rantikunapaq patsaa-


tsishqa. Mercado, plaza.

- Qatuchawmi hakata rantikuyan.


- En el mercado venden cuyes.

Qashpay. (r). Ashmakunapa aqtsanta, cha-


krakunachaw tsakishqa qurakunata rupa-
tsiy. Quemar para limpiar.

- Awilum kuchita qashpan.


- El abuelo está quemando el chancho pa-
ra pelarlo. Qatuq. (h). Imatapis qatuchaw rantikuq.
Vendedor.
Qashqa. (h). Papata murunapaq rurashqa
kaq. Wachu. Surco. - Qatuqmi sharaykaamun.
- El vendedor está viniendo.
- Papataqa muruyan wachukunachawmi.
Qatuy. (r). Rantikuyta ruray. Vender.
- Las papas se siembran en surcos.
- Mamaami qatukuykan naanichaw.
Qashya. (h). Papa murushqa chakra ñam- - Mi madre está vendiendo en el camino.
pulla kaq. Tierra suave.
Qaway. (r). Imatapis rikay. Mirar, observar.
- Hashipa papa chakranqa qashyallan
kaykan. - Nunakunam qatswaq wamrakunata qa-
- La chacra de Jacinta está muy suave. waraayan.

65
- Los hombres observan a los niños que - Wamrakunam tantata rantiyan qullqiwan.
bailan. - Los niños compran pan con dinero.

Qawiy. (r). Arukuyta wishllawan kuyutsiy.


Batir.

- Mamaami apita qawin mana rupananpaq.


- Mi madre bate la mazamorra para evi-
tar que se queme.

Qayakuy. (r). Imachawpis pipis yana-


pamanantsikta munar qayay. Llamar.

- Wamram taytanman qayakun


Qillichakuy. (r). Rakchakunata mayuman,
yanapa- nanpaq.
maymanpis hichay. Contaminar.
- El niño llama a su padre para que
lo ayude. - Mayukunatam nunakuna qillichayan.
- Los hombres ensucian el río.
Qaara (h). Shuqush wachaq hacha. Maguey.
Qillqana. (h). Yana shunqushqa llanulla
- Nunakunam waskata rurayan qaarapita. qiru. Lápiz.
- Los hombres hacen sogas de maguey.
- Yachakuq wamram qillqananwan siqiku-
Qichu. (h). Imapis atska kaqpita hurqay. nata ruraykan.
Quchi. Resta o sustracción. - El estudiante está dibujando con su
lápiz.
- Wamrakuna qichuyta rurayan.
- Los niños realizan sustracciones.

Qichwa. (h). 1. Hatun raqrakunapa mayu


aywaq kuchun pampakuna. Valle interan-
dino. 2. Tawantinsuyuchaw taaraq nuna- Qillqay. (r). Rimashqa kaqta qillqanawan
kunapa rimakuynin. Idioma quechua. rapraman churay. Escribir.

- Haraqa allaapam miran qichwa chakra- - Wamrakunam hutinta qillqayan.


kunachaw. - Los niños escriben sus nombres.
- El maíz produce muy bien en los valles
Qina. (h). Shuqushpita puwaq uchkuyuq
interandinos.
tukanapaq rurashqa. Quena.
- Castilla rimaq wamrakunam yachay
wayichaw qichwata yachakuykaayan. - Wawqiimi qinata shumaq tukan.
- Los niños castellanohablantes están - Mi hermano toca bien la quena.
aprendiendo a hablar quechua.

Qila. (h). Mana uryay munaq nuna. Ocio-


so, flojo.

- Qila nunaqa manam uryata tarintsu.


- El hombre ocioso no encuentra trabajo.

Qillay. (h). Imatapis rantinapaq kaq.


Qullqi. Dinero, plata.

66
Qinrash. (h). Hatun yana chuspi. Moscardón. - Warmipa makinmi qiriyuq.
- La mano de la mujer tiene una herida.
- Qinrashmi aytsa hananchaw puriykan.
- El moscardón se pasea encima de la Qiru. (h). Yakuta, aswata upunapaq mitu-
carne. pita inkakuna rurashqan. Vaso incaico.

Qinwa. (h). Akapa raprayuq qallwash niraq - Raymikunachawmi aswata upuyan qiru-
kulluyuq hacha. Quingual. chaw.
- En las fiestas toman chicha en vaso
- Qinwa rurinchawmi chinchiskuna taa- incaico.
raayan.
Qishpi. (h). Butillakunata ruranapaq kaq
- Los jilgueros viven en los quinguales.
laya rumi. Vidrio.
Qipa. (h). Imapis waqtantsikmannaw kaq-
- Ashnum qishpita halushqanpita chakin-
kuna. Detrás, parte posterior.
chaw qiriyuq kaykan.
- El burro tiene una herida en la pata por-
- Allqum nuna qipanta aywan. que pisó un vidrio.
- El perro va detrás del hombre.
Qishpitsiq. (r). Allqutsakuq nunakunapita
Qipi. (h). Imapis apanapaq pitushqa kaq. hurqakuq. Libertador.
Atado, bulto.
- San Martinqa qishpitsiqmi.
- Shipashmi qipita apan. - San Matín es un Libertador.
- La muchacha carga el bulto.
Qishu. (h). Wallpa, pishqukuna rurunta wa-
Qipiy. (r). Mantawan, ratashwan imatapis chayaananpaq kaqninkuna. Nido.
pituy aparinapaq. Envolver.
- kullkupa rurunmi qishunchaw kaykan.
- Chakwanmi papata qipiykan aparinanpaq. - Los huevos de la tórtola están en su
- La viejita está envolviendo papas para nido.
cargar a la espalda.
Qishya. (h). Mana alli kay, imantsikpis na-
Qipsha. (h). Nawintsikchaw aqtsanaw kaq. nay. Enfermedad.
Pestaña.
- Mana alli mikushqaqa qishyam tsari-
- Taqay nunapa qipshanmi hatun. mantsik.
- Las pestañas de aquel hombre son - Si no comemos bien nos atacan las en-
fermedades.
grandes.
Qishyay. (r). Warmikunapa killatayan
Qirara. (h). Markakunapa kapushqan-
yawarnin shutumuq patsakuna. Menstruar.
kunawan riqinapaq rurashqa kaqnin. Es-
cudo. - Shipashqa qishyanwan kaykan.
- La joven está menstruando.
- Peruwnintsikpa qiraranchawmi wikuña
kan. Qiwlla. (h). Hatunlla uyulla pishqu, llanu
- El escudo de nuestra patria tiene una riprayuq, mayu hananpa, mama qucha
vicuña. kuchunchaw paariq. Gaviota.

Qiri. (h). Yawartsashqa qarantsik. Herida, - Qiwllam paariykan pampachaw.


úlcera, llaga. - La gaviota está volando en la pampa.

67
Qumir. (h). Imapis yurakunapa rapran ni-
raq kaptin. Quyu. Verde.

- Wawqiipa tsukunqa qumirmi.


- El sombrero de mi hermano es de color
verde.

Qunqu. (h). Chanka chuqpakashqa, piruru


tullu kashqan. Rodilla.

- Wamra yaykun yakuman qunqurinyaq.


- El muchacho entra al agua hasta las
rodillas.

Qutsuy. (r). Yarpachakuykunata (qutsuta) Qunqurikuy. (r). Chankata chuqparkur


shumaq qaparipanaw niy. Takiy. Cantar. qunquriyta patsaman churakuy. Arrodillarse.

- Yachay wayiichawmi allaapa shumaq - Nunakunam qunqurikuyan misata wiyar.


waynukunata wamrakuna qutsuyan. - Las personas se arrodillan cuando oyen
- Los niños de mi escuela cantan hermo- la misa.
sos huainos.
Quñuq. (h). Imapis ichik achachashqa kaq.
Caliente.

- Mamaa llullunpa piqanta awin quñuq


yakuwan.
- Mi madre enjuaga la cabeza de su bebé
con agua caliente.

Qura. (h). Mana pipis murushqa winakuq.


Hierba.

- Ashmakunam mikuyan qurakunata.


- Los animales comen la hierba.

Qucha. (h). Atska mana ushakaq yakuyuq


pukru. Lago, laguna.
Quray. (h). Mana alli qurakunata muru-
- Wachwaqa quchachawmi kawan. kuykunapita hurqay. Deshierbar.
- El ganso vive en la laguna.
- Wamrakunam chakrankunachaw quray-
kaayan.
- Los niños están deshierbando en sus
chacras.

Quriy. (r). Imatapis hukllaman churay.


Purway. Juntar, agrupar.

68
- Uushakunam qurikaayan kancha ku- - Yanasaapa tsurinmi qushru yurishqa.
tanman. - El hijo de mi amigo nació crespo.
- Las ovejas se juntan en un rincón del
corral.

Qurpa. (h). Pipapis chakran ushashqan


qallashqanpis. Límite, lindero.

- Chakrapa qurpanchawmi kiswarta mu-


rushaq.
- Sembraré quishuar en el límite de la
chacra.

Qurquryay. (r). Punuq nunapa kaarrunaw


waqaynin. Roncar.
Qutu. (h). Huk kaqllachaw imapis hana-
- Taytaaqa allaapam qurquryaykan.
warashqa kaq. Quchu. Grupo de cosas.
- Mi padre ronca demasiado.
- Rumikunam quturaykan chakra kuchun-
Quru. (h). Nunapa waqtan chuqpashqa chaw.
kaq. Joroba. - Las piedras están amontonadas en el
borde de la chacra.
- Awiluykipa waqtanmi quru.
- La espalda de tu abuelo es jorobada. Quwa. (h). Warmiwan kawaq ullqu. Esposo,
marido.
Quruta. (h). Urqu ashmapa, nunapapis
chankan chawpinchaw, runkunaw rurin- - Warmipa quwanmi wanushqa.
chaw kaqnin. Testículo. - Ha muerto el esposo de una mujer.

- Kuchipa qurutantam kapaq nuna hur- Quy. (r). Imatapis, pitapis imallatapis pay-
qurishqa. pa kananpaq haqiriy. Dar.
- El castrador ha sacado los testículos
del cerdo. - Yachatsikuqmi qillqanankunata quykan
wamrakunata.
Qusñiy. (r). Mana alli tsakishqa yamtata - El profesor da lápices a los niños.
waykashqa pukutaynaw yarkuy. Humear.
Quyllur. (h). Ampikunapa hunishchaw (ha-
- Tullpaqa qushñiykan. nan patsachaw) chipapaqkuna. Estrella.
- El fogón está humeando.
- Ampikunachawmi quyllurkunata rikan-
Qushnitsiy (r). Murukuykunaman hampin tsik.
wiktsipay. Fumigar. - En las noches se observan las estrellas.

- Tayta Lluumum papanta qushnitsiykan. Quyu. (h). Imapis yurakunapa rapran


- Don Rómulo está fumigando sus papas. nirak. Verde.

Qushru. (h). Nunapa, ashmapa aqtsan - Shipashpa ruripanqa quyum.


allaapa millukashqa kaq. Crespo. - La pollera de la joven es de color verde.

69
Rakacha. (h). Mikunapaq papanaw kaq
mikuna. Arracacha.

- Mamaami hakata rakachatawan aru-


kuykan.
- Mi madre está preparando cuy con
R arracacha.

r -r Rakiy. (r). Ashmakunata, imatapis


hukllayllachaw kaqta ishkayman, ayka-
manpis churay. Separar.

- Taqay nunam uushakunata rakiykan


rantinanpaq.
- Aquel hombre está separando las ove-
Ratsak. (h). Hatun shimiyuq, yakuman jas para comprarlas.
yaykuriryan kawaq ashma. Tuk, tuk, nish-
pa pintikachaq. Sapo. Raku. (h). Rikash tita.

- Ratsakmi wayi punkunchaw kaykan. Rakwa (h). Chakrata tikrar uryanapaq


- El sapo está delante de la casa. kaq. Azadón.

Rachiy. (r). Ratashta, rapita ishkay kima- - Rakwaqa papata allanapaqmi alli.
man ruray. Romper, arrancar. - El azadón es bueno para cosechar papas.

- Wamrakunam rapita rachiyan piturpuk-


llayaananpaq.
- Los niños rompen hojas de papel para
jugar doblándolas.

Rahay. (r). Chakrakunata, yanasakunata


watukay. Visitar, echar de menos.
Ramay. (r). Imatapis imapa rurinchaw
- Awiluukunam rahakuq chaaramushqa. kaykaqta patsaman tikrar. Derramar.
- Mi abuelo nos ha visitado.
- Wamram mikunanta ramarishqa pat-
saman.
Rahu. (h). Hatun hirkakunachaw ruminaw
- El niño ha derramado su comida en el
tsururashqa yaku. Hielo.
suelo.
- Huk nunam rahuta apan raspata ranti- Rampuqchu. (h). Papapa ramranchaw
kunanpaq. murun wayuraqkuna. Frutecencia de la papa.
- Un hombre lleva hielo para vender ras-
padilla. - Chakrachaw nunakunam rampuqchu-
wan qumpanakuyan.
Raka. (h). Warmikunapa chankan chaw- - Los hombres que están en la chacra jue-
pinchaw uchku. Órgano sexual femenino. gan aventándose los frutos de la papa.

- Warmikunapa qishyan uramun rakan- Ramrash. (h). Aliso.


pam.
- A las mujeres les baja la menstruación - Pishisanka qutsun ramrash rurinchaw.
por la vagina. - El gorrión canta dentro del aliso.

70
Rani. (h). Ullqupa ishpakunanpaq kaqnin. Rara. (h). Imapapapis umanchaw kaq.
Pene. Parte alta.

- Llullupa raninta pitsayan. - Rarachawmi hachata walluykaayan.


- Están limpiando el pene del niño. - En la parte alta están derribando ár-
boles.
Ranra. (h). Maypis atska rumiyuq kaq
patsakuna. Pedregal. Rashtay. (r). Tsururunaw tamya shikwa-
muq. Nevar.
- Ranrachawqa manam ima yurapis wi-
nantsu. - Hirkachawmi rashtaykan.
- En el pedregal no crece ninguna hierba. - Está nevando en el cerro.

Rantiy. (r). Qatukuqkunata imapis mu- Ratakuy. (r). Pitapis mana rikashqan-
nashqantsikpaq qullqin quykur apakuy. man churakay. Esconderse.
Comprar.
- Wallpakunam ratakuyan wamanpita.
- Huk warmim tsukuta rantin quwanpaq. - Las gallinas se esconden para no ser
vistas por el gavilán.
- Una mujer compra sombrero para su
esposo.
Ratash. (h). Nunakunapa qaran tsapaq.
Vestido.
Rapi. (h). Cuadernukunapa qillqanapaq
kaqninkuna, librukunapapis. Papel, página.
- Warmikuna ratashninkunata taqshayan.
- Las mujeres lavan su ropa.
- Wamrakunam qillqayan cuadernupa
rapinchaw. Ratay. (r). Ima qishyapis tsarimashqa,
- Los niños escriben en las páginas del tsayta pikunapis muyanakuyaptin. Muya-
cuaderno. nakuy . Contagiar, infectar.
Raqra. (h). Patsa maychawpis kicha- - Wamrakunatam chuqa rataramushqa
kashqa kaq. Quebrada Abra. yachay wayichaw.
- Mis hijos fueron contagiados con la tos
- Taqay raqrachawmi puma yachan. en la escuela.
- El puma vive en aquella quebrada.
Rawray. (r). Nina mana upitsiy. Arder.
Raqu. (h). Mankata ruranapaq mitu. Arcilla.
- Hirkakunachaw uqshakunam rawray-
- Manka ruraqkunam raquta ashiyan. kan.
- Los alfareros buscan arcilla. - La paja está ardiendo en los cerros.

Rayan. (h). Huk kaq hacha, yanalla miku-


nayuq. Saúco.

- Yukismi rayanpa mikunanta mikuykan.


- El zorzal está comiendo el fruto del saúco.

Raymi. (h). Markakunachaw, kastakuna-


chaw nunakuna kushikuyaananpaq ru-
rashqa kaq, qatswawan, qutsuywan,
mikuywanpis. Fiesta.

- Markaapa rayminchawmi tuurukuna


pukllayanqa.

71
- En la fiesta de mi pueblo habrá corrida - Rinrii tsaparaptinmi manam imatapis
de toros. wiyaatsu.
- Cuando mis orejas están tapadas no
escucho nada.

Ripra. (h). Tukuy laya pishqukunapa ri-


kranaw paariyaananpaq kaqninkuna. Ala.

- Pishqupa ripranmi pakishqa.


- El ala de un pájaro está rota.

Rikay. (r). Nawintsikwan imanawpis Riqiy. (r). Pita, imatapis rikaykur piqantsik-
kashqanta musyay. Ver. chaw kaq tinkuy. Conocer.

- Llapan wamrakunam Waskaran rahuta


- Yachakuqkuna librunkunata rikaayan.
riqiyan.
- Los escolares ven sus libros.
- Todos los niños conocen el nevado de
Huascarán.
Rikaatsiy. (r). Imantsiktapis nuna rikaa-
nanpaq churay. Mostrar, demostrar. Rukana. (h). Makintsik ushanqan kaqkuna.
Dedo.
- Taqay nunam qullqinta rikaatsikun.
- Aquel hombre muestra su dinero. - Ñatim rukananwan utsuta llamin.
- Natalia prueba el ají con su dedo.
Rikra. (h). Nunapa kullunchaw laqaraq,
makichaw ushaqnin. Brazo. Rumi. (h). Qaqanaw kaqkuna, itsanqa
ichik kaqkuna. Piedra.
- Taqay nunapa rikranmi hatun.
- Aquel hombre tiene los brazos grandes. - Chakrachawmi atska rumikuna kan.
- En la chacra hay muchas piedras.
Rimay. (h). Nunakuna imatapis nanaku-
yaptin. Parlay. Hablar. Rumiyashqa. (h). 1. Imapis allaapa chuk-
ru kaq. Endurecido, petrificado. 2. Unay
- Taytaami rimaykan Limapita chaamush- imakunapis kaqkuna rumiman tikrashqa
qa wawqiiwan. kaqkuna. Fósil.
- Mi padre está hablando con mi herma-
1. Nunakunam rumiyashqa tantata mi-
no que ha llegado de Lima.
kuykan.
- Los hombres están comiendo pan en-
Rimanakuy. (r). 1. Nunakuna qurikarkur
durecido.
imatapis rurayaananpaq rimayaptin. Dia-
2. Wamrakunam rumiyashqa laqatuta ta-
logar. Asamblea. 2. Nunakuna qurikarkur riyashqa hirkakunachaw.
imatapis rurayaananpaq rimay. Asamblea. - Los niños han encontrado un caracol
fosilizado en el cerro.
- Markaachawmi rimanakuypaq nuna-
kunata qayaykaayan. Runtu. (h). Ichikllallan uyru tsururushqa
- En mi pueblo están citando a la gente shutumuq. Granizo.
para una asamblea.
- Runtum papapa rapranta paqway ra-
Rinri. (h). Nunapa, ashmapapis wiyaana- chirin.
paq kaqninkuna. Orejas, oído. - El granizo destroza las hojas de la papa.

72
Ruru. (h). Wallpa wachashqan kaq, tsay-
pita chipi pashtan. Runtu. Huevo.

- Wallpaakunam rurunta uqllaraykaayan.


- Nuestras gallinas están incubando sus
huevos.

Ruqu. (h). Imapis luqtu kaq, mana punta-


yuq kaq. Luqtu. Mana ruquq kaq. Romo,
Sin punta.

- Kay rakwaqa ruqunam kaykan.


- Este azadón está sin punta. Ruru. (h). Murushqantsikkunapa miku-
nankuna. Fruto.
Ruquy. (r). Kutsilluwan, serruchuwan
- Allwipa ruruntam warmikuna pallay-
imatapis rakiy. Cortar. kaayan.
- Las mujeres están recogiendo los fru-
- Luwismi kulluta ruquykan serruchuwan. tos de la alverja.
- Luís está cortando los troncos con un
serrucho. Rutuy. (r). 1. Nunapa aqtsanta tihirawan
rutuy. Warka rutuy. Wamrakunapa punta
Ruri. (h). Imapis mana waqtachaw kaq. kaq aqtsanta rutuy. Corte de pelo. 2. Uu-
Dentro. shapa, paqupaq, wikuñapapis millwanta
hurquy. Esquilar. 3. Uusiwan cebada, tri-
- Mamaaqa wayi rurinchawmi kaykan. guta halutsinapaq ruquy. Segar.
- Mi madre está dentro de la casa.
1. Taytaakunaqa warka rutuy raymichaw-
mi qatswaykaayan.
Ruripa. (h). Warmikunapa hawa ratash- - Nuestros padres están bailando en la
nin. Pollera. fiesta del corte de pelo.
2. Nuqapis uusha rutuyta yachaanam.
- Warmikunaqa ruripanta tsarirkurmi - Yo también ya sé esquilar la oveja.
qatswayan. 3. Markaachawmi siwarata rutuykaayan.
- Las mujeres bailan cogiendo su pollera. - En mi pueblo están segando la cebada.

73
Siqiy. (h). Qillqanawan imapis rikashqan-
tsikta ruray. Dibujar.

- Yachakuq wamrakunam siqiykaayan


wayikunata.
- Los escolares están dibujando casas.
S
s -s

Salwiya (h). Anqash niraq waytayuq ichik


hacha. Salvia.

- Chiwakunam salwiyata mikuykaayan.


- Las cabras están comiendo salvia. Sira. (h). Qiri kashqan kachakashqa.
Cicatriz.

- Taqay nunam sira qaqllayuq.


- Aquel hombre tiene una cicatriz en la
cara.

Siwara. (h). Akapalla muruyuq mikuna.


Cebada.

- Siwaratam ankashun machkapaq.


- Hay que tostar cebada para preparar
harina.

Siki. (h). Waqtantsikpa tsiqlla hawan. Siwilla. (h). Kashkikunata ruranapaq


Taakunapaq kaqnintsik. Glúteo. mikuna yura. Cebolla.

- Wamratam chikutiwan maqayan sikin- - Warmi siwillata rukuykan kashkita ru-


chaw. rananpaq.
- Azotan al niño en sus glúteos. - Una señora está picando la cebolla
para preparar sopa.
Sinqa. (h). Muskinantsikpaq kaqnintsik.
Nariz.

- Taqay nunaqa sinqasapam.


- Aquel hombre es narigón.

Sinrichakuy. (r). Imatapis hukkunapa qi-


panman churakay. Formar fila.
Supi. (h). Nunapa, ashmapapis pachanpita
- Yachay wayichawmi wamrakuna lla- wayra uqitinpa yarquq. Pedo.
pan quya sinrichakuyan.
- En la escuela todas las mañanas los - Allqupa supinmi asyan.
niños forman filas. - El pedo del perro apesta.

74
Suqru. (h). Mana wiyaq nuna. Sordo. - Markaachawmi suwayashqa waakata.
- En mi pueblo han robado una vaca.
- Yanasaami suqru.
- Mi amigo es sordo. Suyu. (h). Hatun markakuna. Región, te-
rritorio.
Suwaq. (h). Nunakunapa imapis kaqninta
pakayllapa apakuq. Ladrón. - Suyuupa hutinqa Chavinmi.
- Mi región se llama Chavín.
- Taqay nunaqa suwakuqmi.
- Aquel hombre es ladrón. Suyucha. (h). Markakuna. Provincia.

Suway. (r). Pipa imantapis pakayllapa - Suyuchaaqa Pumapampam.


apakuy. Robar. - Mi provincia es Pomabamba.

75
Sh
sh - sh

Shaqsha. (h). Huk kaq laya qatswa.


Chakinkunaman shaqshan churakurkur
Shama. (h). Wamra mana alli mikushqa kar, qatswaqkuna. Danzante típico.
shiminchaw yuraq murukunanaw qishya
kaq. Escorbuto. - Shaqshakunam qatswaykaayan Wara
markapa raymichaw.
- Llulluumi shamawan qishyaykan. - Los shacshas están bailando en la fies-
- Mi bebé está enfermo con escorbuto. ta de Huarás.

Shamuy. (r). Pii nunapis nuqantsik kash- Shawintu. (h). Hatunlla mikunayuq yura.
qantsikman witiyaamuy. Venir. Qalwash ñampulla mikunayuq ruru. Guayaba.

- Yanasaami shamuykan pukllayaanaa- - Wamrakunam shawintuta mukuykaa-


paq. yan.
- Mi amigo está viniendo a jugar. - Los niños están comiendo guayaba.

Shana. (h). Quñushqa mikuna. Comida re- Shillku. (h). Qallwash waytayuq hampipaq
calentada. yura, kaykashqanpa purishqa, waytan tsa-
kiptin ichikllallan kashankuna ratash-
- Shanallatam mikuykaayaa. nintsikman laqakaamun. Hierba llamada
- Estamos comiendo sólo comida reca- amor seco.
lentada.
- Shillkupa waytanmi allaapa asqan.
- La flor del amor seco es muy amarga.
Shapra. (h). Qaqllachaw aqtsanaw kaq.
Barba.
Shillu. (h). Rukaanantsikpa ushaq hanan-
chaw kaqkuna. Uñas.
- Taytaami shapranta rutuykan.
- Mi padre está recortando su barba. - Warmikunam shillunta llushikuyan.
- Las mujeres se pintan las uñas.
Shaqsha. (h). Murupita, latapita rurashqa,
qatswaqkuna chankanman watarkuyaptin Shimi. (h). Rimanapaq, mikunapaq kaq-
shumaq waqan. Cascabel, sonaja. nintsik. Boca.

- Waynakunam shaqshankuna rurayan - Shimintsikta kichashqa qalluntsiktam


qatswayaananpaq. rikantsik.
- Los jóvenes preparan cascabeles para - Cuando abrimos la boca se observa
danzar. nuestra lengua.

76
Shinqashyay (r). Nunapa, ashmapapis
sinqanpa atska yaku yaykuptin wanuy.
Ahogarse.

- Nunash mayuchaw shinqashqa.


- Dice que un hombre se ahogó en el río.

Shinti. (h). Llullu aawas kachiwan miku-


napaq yanushqa. Habas sancochadas.

- Nunakunam llullu aawasta pallaykaayan


warminkuna shintita rurayaananpaq.
- Los hombres recogen habas verdes
para que sus mujeres las preparen
sancochadas.

Shinwa. (h). Shishuyuq yura qarantsik-


man chaptin allaapa llupapan. Ishanka.
Ortiga.

- Chankaami shinwa ratashqa kaptin


allaapa llupapaman.
- Tengo mucho escozor en la pierna por-
que me rozó la ortiga.

Shipray. (h). Papata, yukata, tsay kasta


mikunakuna kaqkunapa qaran hurquy. Pe-
lar, mondar.

- Wamrakuna yanushqa papata shiprayan


mikuyaananpaq.
- Los niños pelan las papas sancochadas
para comer.

Shiraka. (h). Atska ichik kashayuq yura,


waskanaw tulluyuq, akapa yana miku-
napaq ruruyuq. Zarzaparrilla.

- Warmikunam shirakata aylluyan mish-


kita rurayaananpaq.
- Las mujeres reogen la fruta de la zar-
zaparrilla para preparar dulce.

Shipash. (h). Chunka pitsqa watapita wi-


tsayman watayuq warmikuna. Mujer joven.

- Shipashkunam armakuykaayan mayu-


chaw.
- Las jóvenes se están bañando en el río.

77
Shukukuy. (h). Atska hatun wayra. Hura- Shuquy. (r). Wirpallawan ima mikuypa-
cán, remolino. tapis yakunta hurqay. Chupar.

- Shukukuymi wayikunapa qatanta hurqa- - Wamrakunam naranhata shuquyan.


rishqa. - Los niños chupan la naranja.
- El huracán removió el techo de las casas.
Shura. (h). Aswata ruranapaq tsakishqa,
watsitsishqa hara. Jora.
Shullka. (h). Llapan tsurikunapa qipan
kaq. Hijo menor. - Yachay wayichawmi mamakuna shurata
puwatsiyan aswapaq.
- Shullka tsuriimi pukllaykan. - En la escuela las madres están hacien-
- Mi hijo menor está jugando. do hervir jora para la chicha.

Shullu. (h). Warmikunapa, china ashmaku-


napa pachanchaw kaykaq llullun wa-
nushqa yarqaramuq. Feto.

- Uushapa shulluntam naanichaw tari-


yarqaa.
- Nosotros encontramos un feto de oveja
en el camino.

Shulluy. (r). Warmikuna, china ashma-


kuna manaraq puqushqa llullunaw pachan- Shutuy. (r). Imapis yakunaw kaq maypi-
chaw kaqta wachariyashqa. Abortar. tapis ichikllapayan yarquq. Gotear.

- Taqshashqa ratashpitam yaku shutuykan.


- Warmim shullurishqa mantsakuywan.
- Está goteando agua de la ropa lavada.
- Una mujer ha abortado de susto.
Shuyay. (r). Pitapis chamunanta munar
Shumaqtsay. (r). Ima kaqtapis shumaq kay. Esperar.
kananpaq ruray. Hacer bonito, hermosear.
- Yanasakunam shuyanakuyan.
- Raymipaqmi nunakuna wayinkunata - Los amigos se esperan.
shumaqyatsiyan.
- Los hombres hermosean sus casas Shuyapaakuy. (h). Imatapis markakushpa
para la fiesta. yarpachakushqantsikta shuyay. Esperanza.

- Tamya kanantam nunakuna shuyapaku-


Shunqu. (h). Yawarnintsikqa llapan kaq-
yan murukuyanqan alli wachananpaq.
nintsikman apatsiq. Corazón.
- Los hombres tienen la esperanza de que
llueva para tener buena producción.
- Chakwanpa shunqunshi allaapa nanan.
- Dice que a la viejita le duele demasia- Shuyshuy. (r). Imatapis shuyshunapa ya-
do el corazón. kunllata, quchqunllata tapsiy. Colar.

- Nanaami aswata shuyshuykan.


- Mi hermana está colando la chicha.

Shuyshuna. (h). Machkapa shapunta, ima-


tapis rakinapaq kaq. Cernidor, colador.

- Shuyshunawanmi machkapa shapunta


hurquykaayan.
- Están sacando el afrecho de la harina
de cebada con el cernidor.

78
Taksha. (h). Ichikllan wayi, hacha, nuna-
pis. Bajo de estatura, pequeño.

- Shullka wawqiiqa takshallam.


- Mi hermano menor es bajito.
T Takuy. (r). Ishkay kaqkunata hukman pi-
t -t chukaananpaq winay. Mezclar.

- Nuna takun ishkay laaya papakunata.


- El hombre mezcla dos clases de
papas.

Tahu. (h). Manaraq tsakishqa trigu, siwa- Takushqa. (h). Ishkay huk laya kaqkuna
rapis. Cereal semimaduro. hukllaman tikrashqa. Mezcla.

- Ashnum tahu siwarata mikuykan. - Machka yakuwan takushqa.


- El burro está comiendo la cebada semi- - Harina mezclada con agua.
seca.
Talulu. (h). Parlaykar qallun watapakuq.
Taakuna. (h). Qirupita, rumipitapis hama- Hakllu. Tartamudo.
kunapaq rurashqa. Asiento.
- Kay wamraqa talulum.
- Yachay wayichawmi atska taakunakuna
- Este niño es tartamudo.
kan.
- En la escuela hay muchos asientos.
Tamal. (h). Hara harinapita, aytsan shun-
Takay. (r). Imatapis, makintsikwan, ima- qutsashqa, achirawan watashqa niikur
wanpis tsaktay. Golpear. alli yanushqa mikunapaq rurashqa. Tamal.

- Nuna rumita takan. - Mamaami tamalta ruraykan rantikunan-


- El hombre golpea la piedra. paq.
- Mi madre está preparando tamales para
Takakuy. (r). 1. Pipa wayintapis yarqa- vender.
munanpaq tsaktay. Tocar una puerta. 2. Ha-
pallantsik imawanpis tsaktakuy. Golpearse. Tamya. (h). Hunishpita (hanan patsapita)
shikwamuq yaku. Lluvia.
1. Huk wamram awilanpa punkunta taka-
kuykan. - Tamya patsa chaaramushqanam.
- Un niño está tocando la puerta de la casa
- Ya llegó la época de lluvias.
de su abuela.
2. Awkin chakinta takaykushqa rumichaw.
Tanta. (h). Harinawan, wira, yaku, kachi
- El viejito se ha golpeado el pie.
takushqa, taqllashqa niikur hurnuchaw
Taklla. (h). Yuntawan yapyanapaq qirupi- chashqa. Pan.
ta rurashqa kaq. Arado.
- Wamrakunam tantata apayan pikshan-
- Awiluupa takllanmi pakishqa kaykan. kunachaw.
- El arado de mi abuelo está roto. - Los niños llevan pan en sus bolsas.

79
Taqllapay. (r). Makipa paltawan pitapis
waqtanchaw takay. Dar palmadas.

- Ishkay yanasakunam taqllapaanakuyan.


- Dos amigos se dan palmadas.

Taqllay. (r). Tanta ruray. Amasar.

- Paypa wayinchawmi tantata taqllay-


kaayan.
- Están amasando panes en su casa.

Taruka. (h). Luychunaw, itsanqa tita (ra-


Tantakshu. (h). Harina ichik yakuwan, qu) aqtsayuq. Tipo de venado.
kachiwan takushqa tullpallachaw chaa-
tsishqa. Panecillo de harina. - Taqay hirkachawmi tarukata rikarqaa.
- En aquel cerro vi un venado.
- Nuqam yachaa tantakshu rurayta.
- Yo sé preparar panecillos.

Tantiyay. (r). Imatapis, mana yupashpa,


ayka kashqanta musyapay. Calcular.

- Kay wamram tantiyan runkuchaw ayka


tantakuna kashqanta.
- Este niño calcula cuántos panes hay en
el costalillo.

Tanuy. (r). Imatapis makintsikpa kallpan-


wan nitiy. Aplastar, embutir.
Tatki. (h). Tupunapaq rurashqa. Metro.

- Nunam millwata tanun pikshanman. - Taytaami rantimushqa pitsqa tatki was-


- Un hombre embute lana en su bolsa. kata.
- Mi padre ha comprado cinco metros de
Tapash. (h). Ampillapa paariq hatun pillpis. soga.
Mariposa nocturna.
Tawri. (h). Mikunapaq yuraq palta puru-
tunaw. Tarhui. Chocho, altramuz.
- Qanyanmi hatun tapashta tarirqaa wa-
yiichaw. - Kaychawmi tawri utsuta rantikuyan.
- Ayer encontré una mariposa nocturna - Aquí venden picante de chocho.
en mi casa.

80
Tawshiy. (r). Wallpanaw kaq ashmakuna, - Hatun ratashtam kutsuykaayan tihira-
pishqukuna imatapis tapsanwan ruray. wan llullupa ayun rurayaananpaq.
Picar. - Están cortando una tela grande para
preparar pañales para el bebé.
- Pishqukunam papata tawshiyan.
Taakuna. (h). qirupita, rumipitapis hama-
- Los pájaros picotean las papas.
kunapaq rurashqa. Asiento, silla.
Tawshipay. (r). Unayllatayan tawshiy. - Yachay wayichawmi taakuna kan.
Picotear. - En la escuela hay muchas sillas.

- Wallpam papata tawshipaykan. Tikpi (h). Warmikuna hakunta churaku-


- La gallina está picoteando de rato en yaananpaq. Imperdible.
rato la papa.
- Warmiykim hakunta tsaritsin tikpiwan.
- Tu mujer asegura su manto con un im-
Tayta. (h). Kay patsaman wamra apamuq perdible.
ullqu. Padre.

- Taytaykim qatswaykan mamaykiwan.


- Tu padre está bailando con tu madre.

Tikti. (h). Pushpunaw makintsikchaw


yuriq qishya. Verruga.

- Kay wamrapa makinchawmi atska tikti


kan.
- En la mano de este niño hay bastante
verruga.

Tinya. (h). Kunkushqa kullunchaw shunqun


hurqurishqa, uushapa qaranwan tsapash-
qa, wilur waqatsinapaq kaq. Bombo.

- Raymichawmi tinyata tukakuykaayan.


- Están tocando el bombo en la fiesta.

Tihira. (h). Ratashta kutsunapaq, aqtsata


ruqunapaq kaq. Tijera.

81
Tipshiy. (r). Nuna shillunwan imatapis
llikinaptin. Pellizcar.

- Achikaymi wamrakunata tipshin.


- La bruja pellizca a los niños.

Tita. (h). Imapis wila chankanaw kaq. Ra-


ku. Grueso en objetos cilíndricos.

- Kay kulluqa allaapa titam.


- Este tronco es muy grueso.

Titi. (h) Uqi, allaapa lasaq mital. Titi. Plomo.

- Atarayapa kuchunmanmi titita churayan


ras yakuman ullurkunanpaq.
- El plomo se coloca en el borde de la
atarraya para que se hunda rápido en
el agua.

Trukay. (r). Imantsiktapis hukpa kaqnin-


Tukru. (h). Purinapaq yanapamaqnintsik
tawan qunakuy. Intercambiar, trocar.
shukshu. Bastón.
- Kay wallpata trukashun kima hakatawan.
- Vamos a trocar la gallina con tres cuyes. - Awiluumi tukrunta uqrashqa.
- Mi abuelo ha perdido su bastón.
Tsaka. (h). Mayu hananchaw naani ru-
rashqa kaq. Puente. Tuku. (h). Ampillapa paariq hatun pishqu,
tukuu, tukuu nishpa hacha rurinchaw qu-
- Ishkay nunakunam tsakachaw parlay- tsun. Búho.
kaayan.
- Dos hombres están hablando sobre el - Qinwa rurinchawmi tuku punuykan.
puente. - El búho está durmiendo en medio del
quingual.

Tukllu. (h). Uqu kaqchaw ichikllan tsuku-


naw winaq yura. Hongo. Tulumpi. (h). Mitalpita rurashqa, rinri-
chaw churakuna. Arete.
- Kay wamrakunam tuklluta kankayan
mikuyaananpaq. - Quri tulumpita rantii warmiipaq.
- Estos niños asan hongos para comer. - Compro un arete de oro para mi mujer.

82
- Los danzantes están bailando dando
vueltas.

Tumpay. (r). Pitapis mana imatapis ru-


rashqa kaptin paymi rurashqa niy. Acusar,
culpar.

- Kay wamrakunam yanasankunata tum-


Tullpa. (h). Arukunapaq (yanukunapaq) payan uusshankuna uqrayashqanta.
tikapita, rumipitapis mankata churanapaq - Estos niños acusan a sus amigos de la
rurashqa. Fogón. pérdida de sus ovejas.

- Tullpachawmi manka puwaykan. Tuna. (h). Ima markapapis ichik karun


- La olla está hirviendo en el fogón. kaq chakrakuna. Sitio apartado.

- Yanasaawanmi tunapa aywayaashaq


qiwa ayllupakuq.
- Yo y mi amigo iremos por lugares ale-
jados a recoger pasto.

Tunay. (h). Uyrulla rumi maraychaw


kuyutsinapaq. Moledor.

- Paniimi charkita tsaktaykan tunaywan


maraychaw.
- Mi hermana está golpeando el charqui
Tullpuy. (r). Imatapis atska yaku rurin- con el moledor sobre el batán.
man yakay. Remojar tejidos.

- Mamaami ratashniikunata tullpuykan


taqshakunanpaq.
- Mi madre está remojando nuestra ropa
para lavar.

Tullu. (h). 1. Nunakunapa, ashmakunapa


aytsan tsararaqnin. Hueso. 2. Ima muru-
kuykuna, yurakunapa shukshunaw kaqnin,
rapran tsaraq. Tallo.

- Allqum hatun tulluta waqruykan.


Tunkashqa. (h). Chankan, makin qishya-
- El perro está mordisqueando un hueso
wan mana iñishiq. Maqllu. Paralítico.
grande.
- Habaspa tullunta ruquykaayan ashnu
- Awkinmi maqlluyashqa.
mikunanpaq.
- Están cortando el tallo de las habas - El anciano está paralítico.
para que coma el burro.
Tunquri. (h). Kunkantsikchaw hatun
Tumay. (r). Kikintsik kashqantsikchaw, uchku, tsaypa mikuna pachaman aywan.
imapapis hiruruqninchaw puriy. Girar, dar Faringe.
vueltas.
- Mamaapa tunqurinmi allaapa nanan.
- Qatswaqkunam tumariryan qatswakuy- - A mi madre le duele demasiado la
kaayan. faringe.

83
Tupra. (h). Umiñakunapa qitsqan. Qitsqa. - ¡Rikay taqay turmanyayta!
Arista. - ¡Mira aquel arcoiris!

- Wamrakuna umiñapa tupranta yupayan. Tushuy. (r). Tukaqkuna qutsukunata


- Los niños cuentan las aristas de un só- tukayaptin pintikachay. Qatsway. Tunay.
lido geométrico. Bailar.
Tuqa. (h). Shimichaw yakunaw kaq. Saliva.
- Raymichawqa llapan nunam tushun.
- Wamrapa tuqanmi wirpanpa shikwan. - Toda la gente baila en la fiesta.
- La saliva del niño le cae por sus labios.

Tuqshu. (h). Washa tullu chawpinchaw


kaq. Médula, tuétano.

- Nunakunam uushapa tuqshunta miku-


yan.
- Los hombres comen la médula de la
oveja.

Turi. (h). Warmi tsuri ullqu tsurita ninqan.


Hermano de la mujer.

- Taqay shipashqa turinwanmi pukllay-


kaayan. Tuyuy. (r). Yaku hanananllapa chankata,
- Aquella joven está jugando con su her- rikrata muyutsir ayway. Tuytuy. Nadar,
mano. flotar.

Turmanyay. (h). Tamyachaw inti rata- - Wamrakunam tuytuyyaykaayan mayu-


muptin tukuy niraq hanan patsachaw chaw.
shaariq. Arcoiris. - Los niños están nadando en el río.

84
Tsapay. (r). Uchkuta, mankata tsapanan
churay. Tapar.

- Nanaa mankata tsapan.


- Mi hermana tapa la olla.

Ts Tsaray. (r). Imatapis makichaw, wayi-


chaw katsiy. Sostener en la mano.
ts - ts - Taqay wamram pukllanata tsaran makin-
chaw.
- Aquel niño sostiene los juguetes en la
mano.

Tsimpay. (r). Raqrakunapa, mayupa huk


Tsakmay. (r). Chakrakunapa allpanta kuchunpita huknin kuchunman ayway.
tikray. Barbechar, roturar. Cruzar.

- Chakraatam tsakmaykaayan papata - Turiimi tsimparin mayupa.


- Mi hermano cruza el río.
murunaapaq.
- Están barbechando mi chacra para
Tsinkay. (r). Nuna, ashmapis maychaw
sembrar papas. kashqanpita pakayllapa aywakuptin. Esca-
par, perderse.
Tsampa. (h). watsikunawan pitukashqa
tikanaw allpa. Champa. - Wawqiimi tsinkar aywakushqa Limapa.
- Mi hermano se ha ido escapando a Lima.
- Papata murunapaq tsampakunata wi-
luntsik. Tsiqlla. (h). Pupuntsikpa hiruruqnin
- Para sembrar papas se golpean las wachuku churana. Cintura.
champas.
- Tsiqllaami allaapa nanan.
- Me duele demasiado la cintura.
Tsamqay. (r). Maraychaw hana hanalla
triigu aqay. Moler a medias, frangollar.
Tsiqlliy. (r). Rikash chiqlliy.

- Nanaami tsamqaykan wayichaw. Tsiqtay. (r). Yamtata haachawan llanulla-


- Mi hermana está frangollando trigo en man, waykanapaq, ruray. Partir.
la casa.
- Taytaami yamtata tsiqtaykan.
Tsamqa. (h). Hana hanalla aqashqa triigu. - Mi padre está partiendo leña.
Trigo semimolido.
Tsiqtsi. (h). 1. Pishqunaw paariq ashma,
- Nuqam munaa tsamqa kashki upuyta. ampillapa puriq, ashnupa yawarnin shuquq.
- Yo quiero tomar sopa de trigo semi- Murciélago. 2. Imapis niraqnin ichik huk
niraqman tamashqa kaptin. Jaspeado.
molido.
- Taqay machaychawmi tsiqtsita tariyar-
Tsapana. (h). Manka shiminman churana. qaa.
Tapa de olla. - En aquella cueva encontramos un mur-
ciélago.
- Mankapa tsapananmi pakishqa kaykan. - Waakakunam puka tsiqtsi niraq.
- La tapa de la olla está rota. - Nuestra vaca es de color rojo jaspeado.

85
Tsuklla. (h). Huk kaq laya wayi, uqsha- - Chakraapitam tsuqlluta suwakuyashqa.
llawan rurashqa. Choza. - Los choclos fueron robados de mi chacra.

- Uusha mitsiqkunaqa yachayan tsukllalla-


chawmi.
- Los pastores de ovejas viven sólo en
las chozas.

Tsuri. (h). Taytantsikpa kaq wamra. Hijo.

- Wawqiimi tsurinwan uryaykaayan kita-


chaw.
- Mi hermano está trabajando con su hijo
en el estanque.

Tsurikuy. (r). Warmichaw tsuri ruray. En-


Tsuktsu. (h). Huk laya chuspi kanimashqa gendrar, procrear.
llapan kaqnintsik achachaywan, katatay-
wan qishyay. Malaria. - Wawqiimi tsurikushqa paniykiwan.
- Mi hermano ha engendrado un hijo con
- Taytaatam tsuktsu tsarimushqa yunka tu hermana.
markakunachaw.
- Mi padre se contagió de malaria en la Tsururu. (h). Quyakunapa alalaywan
selva. rahuyashqa yaku. Escarcha.

Tsulluy. (r). Imapapis wiran achachay- - Wamrakunam tsururuta mikuykaayan.


wan yakunaw tikranqan. Derretirse. - Los niños están comiendo escarcha.
- Kuchipa wiran tsullun ninachaw.
Tsururushqa. (h). Yaku tsururuman
- La grasa del chancho se derrite en el
tikrashqa. Congelado.
fuego.

Tsullutsiy. (r). Wirata mankaman churay- - Pukyuntsik paqway tsururushqam wara-


kur ninawan quñutsishpa yakuyaatsiy. Ha- mushqa.
cer derretir. - Nuestro manantial ha amanecido total-
mente escarchado.
- Mamaami mantikata tsullutsin aruku-
nanpaq. Tsuya. (h). Imapis mana rakchayuq kaq,
- Mi madre derrite la manteca para co- yuraq yakunaw. Limpio.
cinar.
- Rahupitaqa tsuya yakum uraamun.
Tsunya. (h). Maychawpis mana ima wiyay.
- De los nevados baja agua limpia.
Chusyaq. Silencio.

- Hirkakunachawqa tsunyallam kan. Tsuyaatsiy. (r). Imatapis mana rakchayuq


- En los cerros sólo hay silencio. tikratsiy. Purificar el agua; aclarar.

Tsuqllu. (h). Llullulla wayunchaw hara. - Yarpachakuynintsikta tsuyaatsishun.


Choclo. - Hay que aclarar nuestros pensamientos.

86
U
u -u

Uha. (h). Ichikllallan ashma nunapa, wakin


ashmapa yawarninta shuqur kawaq. Uwa.
Piojo.
Utsu. (h). Ayaq mikuna kaq. Ají.
- Uham ashnuta uyuyaatsin.
- Nuqakunaqa papata utsuntinmi mi- - El piojo enflaquece al burro.
kuyaa.
- Nosotros comemos papa con ají. Ukshi. (h). Wallpa kunkanchaw piksha,
mikunqanta winananpaq. Buche.

- Wallpapa ukshinmi pashtanaraykan.


- El buche de la gallina está por reventar.

Ukuku. (h). Hatun mana waatashqa ash-


ma, yunka markakunapa hachan rurin-
chaw kawaq. Oso.

- Nunakunam tushuyan ukuku qatswata.


- Los hombres bailan la danza del oso.

Ukush. (h). Ichikllallan ashma hatun chu-


payuq, wayikunachaw suwakuq. Ratón.

- Ukushmi harata mikun.


- El ratón come el maíz.
Utsu putu. (h). Chakichaw kupsashqa
putunaw kaqnintsik. Tobillo.

- Pukllachawmi wamraata utsu putun-


chaw haytayashqa.
- En el juego patearon a mi hijo en su to-
billo.

Uchpa. (h). Paqway rawrashqa yamtapa


putsun. Ceniza.
Uli. (h). Mana imapis kashqannaw. Llulla.
- Mamaami uchpata puwatsin mutita rura- Mentira.
nanpaq.
- Mi madre hace hervir la ceniza para pre- - Wamrakuna manam ulita rimanmantsu.
parar mote. - Los niños no deben hablar mentiras.

87
Ulla. (h). Unay imapis kayakashqa yana Ultu. (h). Ratsakpa llullu chupayuq wawan.
ruminaw kaq, ninata ruranapaq alli. Car- Renacuajo.
bón.
- Pukyuchawmi atska ultukuna kan.
- Ullawanmi wayiichaw yanukuyan. - Hay muchos renacuajos en el manantial.
- En mi casa cocinan con la ulla.

Uma. (h). Rikash piqa.


Ullqu. (h). Ruruyuq nuna. Varón.
Umalliq. (h). Markakunachaw llapan nu-
- Ullqu tsuriimi pukllaykan. nata qayaq, imatapis ruratsiq. Dirigente.
- Mi hijo varón está jugando.
- Qurikashqa nunakunachawmi umalliq
Ulluku. (h). Papanaw qarwa qarayuq mi- rimaykan.
kunapaq kaq. Olluco. - El dirigente está hablando en medio de
un grupo de personas.
- Ulluku utsuta rurashun.
- Hay que preparar picante de olluco. Umayuq. (h). Nunapa yarpachakunanpaq
kaqnin. Inteligencia.

- Wamrakunaqa atska umayuqmi kayan.


- Los niños son inteligentes.

Umiña. (h). Atska chaniyuq huk laya rumi.


Piedra preciosa.

- Miinachawmi umiñata tariyashqa.


- Han encontrado una piedra preciosa
en la mina.

Umiita. (h). Hara harinawan, panqawan


pitushqa, mishki rurashqa. Humita.
Ulluy. (h). Tullu muqunpita yarqurishqa.
Luxación. - Mamaawan paniimi umiitata ruraykaa-
yan.
- Yachatsikuqpa makinmi ullushqa. - Mi madre y mi hermana están preparan-
- La mano del profesor está luxada. do humitas.

88
Upichu. (h). Wamrakuna mana alli mi-
kushqanpita qishyay. Anemia.

- Waktsa nunakunapa wawankunam upi-


chuwan kayan.
- Los hijos de los pobres tienen anemia.

Upiy. (r). Ninata mana rawrananpaq


imawanpis tsapay. Apagar.

- Kayakaykaq wayitam upiykaayan.


- Están apagando la casa incendiada.

Unancha. (h). Markakunata riqitsinapaq Upyay. (r). Yakuta shimintsikpa pacha-


ratashnin. Bandera. man chaatsiy. Beber, tomar.

- Wamrakunam Peruwpa unanchanta - Raymichawqa atska aswatam nuna-


aparkur marchaykaayan. kuna upuyan.
- Los niños están marchando llevando la - Los hombres toman mucha chicha en
bandera peruana. la fiesta.

Uqa. (h). Papa kasta mishki mikuna. Oca.

- Yachay wayichawmi uqata arukuykaa-


yan wamrakuna mikuyaananpaq.
- En la escuela están cocinando ocas
para que coman los niños.

Unkuy. (r). Papata atska allpawan alli


wayunanpaq pitupay. Aporcar la papa.

- Unkuy hunaqkunam chaaraykaamun.


- Están llegando los tiempos de aporcar
las papas.

Upa. (h). Mana alli yarpachakuqyuq kaq


nuna, mana rimaq. Mudo, tonto, sordo.

- Upa nunaqa manam allitsu riman.


- El hombre tonto no habla bien.

Upaallakuy. (r). Nunakuna rimaykaayan-


qanchaw manana imatapis rimayay. Callar. Uqi. (h). Imapis uchpaniraq kaq. Color
plomo.
- Yachatsikuqmi wamrakunata upaallatsin
rimashqanta wiyayaananpaq. - Uqi tsukutam rantishaq mamaapaq.
- El profesor hace callar a sus alumnos - Voy a comprar un sombrero plomo para
para que le escuchen. mi madre.

89
Uqiti. (h). Nunapa, ashmapis ismaynin
yarqunanpaq kaqnin. Ano.

- Llullupa uqitintam ismariptin paqaykaa-


yan.
- Están lavando el ano del niño después
que ha defecado.

Uqray. (r). Imapis kaqnintsikta manana


tsaray. Perder.

- Mitsikuq uushanta uqrashqa.


- El pastor ha perdido su oveja.
Uray. (r). Uramanpa ayway. Yarpuy. Bajar.
Uqtiy. (r). Patsachaw uchkukunata ruray.
Excavar. - Awkinmi uraykaamun markapita.
- El viejito está bajando del pueblo.
- Nunakuna patsata uqtiyan.
- Los hombres excavan la tierra. Urku. (h). Sinqapa hananchaw palta
kaqnintsik. Frente.
Uqsha. (h). Hirkakunachaw siwaranaw
winaq yurakuna. Paja. - Wamraapa urkun hatunmi.
- La frente de mi hijo es grande.
- Uushakunam uqshata mikuykaayan
hirkakunachaw. Urpi. (h). Unkuu, unkuu nishqa qutsuq
- Las ovejas están comiendo paja en los pishqu. Paloma.
cerros.
- Urpipa qishuntam tarirqaa ramrashchaw.
- Encontré un nido de una paloma en el
aliso.

Urus. (h). Piqantsik (umantsik) rurinchaw


yarpachakunapaq kaqnintsik. Cerebro.

- Nunapa urusninqa allaapa chaniyuqmi.


- El cerebro del hombre es muy valioso.

Uryay. (r). Nunakuna mikunanpaq, alli


kawananpaq llapan rurashqan. Aruy. Tra-
bajar.

- Taytaakunam uryaykaayan chakrachaw.


- Nuestros padres están trabajando en la
Uqshishqa. (h). Mana alli llushtushqa mu- chacra.
ti. Mote mal pelado.
Ushay. (r). Imatapis tsaynaw kananpaq
- Wallim mutita uqshitsishqa.
ruray. Terminar.
- Valentina peló mal el mote.

Uqururu. (h). Yakullachaw winaq yura. - Nuna uryanta usharishqa.


Mikunapaq alli. Berro. - El hombre ha terminado su trabajo.

- Uqururutaqa papawanmi mikuntsik. Ushqu mishi. (h). Hirkakunachaw kawaq


- El berro se come con papas. mishi. Nuna mantsaq nunakuna. Gato montés.

90
- Yanasaami ushqu mishita tsarishqa Uusha. (h). Millwayuq hatun ashma. Ay-
taqay hirkachaw. tsanta mikuntsik. Oveja.
- Mi amigo atrapó un gato montés en
aquel cerro. - Raymipaqmi uushata pishtaykaayan.
- Están degollando ovejas para la fiesta.

Uusi. (h). Qiwata, siwarata, tsaynaw kaq-


kunata rutunapaq kaq. Hoz.

- Nunakunam triguta rutuykaayan uusi-


Usya. (h). Mana tamya kaq hunaqkuna. wan.
Sequía. - Los hombres están segando el trigo
con una hoz.
- Mana tamyaptinqa usyam kanqa.
- Si no llueve habrá sequía.

Utiy. (r). Manana kallpa kay. Pishipay.


Cansarse.

- Wamrakunaqa pishipanran uryakuna-


chaw.
- Los niños se cansan rápido en los tra-
bajos.

Utku. (h). Yuraq millwanaw huk laya


Uywa. (h). Mana yuranaw kawaq kaq.
yurapita yarquq. Algodón.
Ashma. Animal.
- Warmikunam utkuta putskayan haku-
kunata awatsiyaananpaq. - Mallim ashmankunata mitsiykan.
- Las mujeres hilan el algodón para ha- - María está pastoreando sus animales.
cer tejer mantos.

Uturunku. (h). Hatun ashma, mishinaw


qallwash, mullu, yunka markakunachaw
yachaq. Otorongo.

- Uturunkum kuchikunata mikun.


- El otorongo come chanchos.

91
Wachuku. (h). Tsiqllachaw warata, ruri-
pata watanapaq rurashqa. Faja, cinturón.

- Kay wachukupa chaninqa kima chunka


sulismi.
- El precio de esta faja es de treinta soles.
W
Wachwa. (h). Hatun wallpanaw qucha-
w -w kunachaw kawaq ashma. Ganso andino.

- Taqay quchachawmi kan atska wachwa-


kuna.
- En aquella laguna hay muchos gansos.

Wachay. (r). 1. China ashmakuna kay pa-


tsaman llullu ashmakuna apayaamunqan.
Parir. 2. Warmikuna kay patsaman llullu-
kuna apayaamunqan. Dar a luz. 3. Patsa
ima murukuytapis miratsiynin. Producción
de la tierra.

1. Waakantsik yana wishita wachashqa.


- Nuestra vaca ha parido un becerro
negro.
2. Warmiimi ullquta wachakushqa.
- Mi esposa ha dado a luz un varón. Waktsa. (h). 1. Maman, taytan wanushqa
3. Chakraami atska papata wachamushqa. wamra. Huérfano. 2. Imanpis pishipaq,
- Mi chacra ha producido mucha papa. mana kapuqyuq nunakuna. Pobre.

Wachi. (h). Ichikllallan shukshunaw tuksi- - Kay wamrakunaqa waktsam kayan.


- Estos niños son huérfanos.
kunayuq kaq. Flecha.
- Kay nunakunaqa allaapa waktsam
kayan.
- Wamrakuna wachikunata rurar pukllayan.
- Estos hombres son muy pobres.
- Los niños juegan haciendo flechas.
Wallpa. (h). Waatana ashma, ruru wachaq.
Wachu. (h). Papata murunapaq rurashqa.
Gallina.
Camellones.
- Wallpakunam harata mikuyan.
- Yapyaqmi wachuta ruraykan papata
- Las gallinas comen maíz.
murunanpaq.
- El arador está haciendo camellones
para sembrar la papa.

92
Wallqa. (h). Kunkaman churakuna shin- - Kay wankakamam nuqantsikpa mar-
rinakushqa shumaq rumikuna. Collar. kantsik.
- El dominio de nuestro pueblo es hasta
- Warmikunam raymipaqqa wallqanta este hito.
churakuyan.
- Las mujeres se ponen sus collares para Wanka. (h). Taksha rumikuna huk hukpa
la fiesta. hananman churashqa. Apacheta.

- Puriqkunam wankata rurayan naani-


kunachaw.
- Los caminantes hacen apachetas en
los caminos.

Wankilla. (h). Huk laya kaq tushuq, yuraq


ratashnishqa, piqanchaw purushqa,
raymikunapaq qatswaq. Danzante.

- Waynakunam wankilla tushuta yacha-


kuykaayan.
- Los jóvenes están aprendiendo la dan-
Walluy. (r). Hatun hachakunata haacha- za de los huanquillas.
wan ruquy. Talar.
Wankuy. Hiluta, imatapis tsaynaw kaqta
- Nunakunam qinwata walluykaayan yam- muyutsir muyutsir uyruyaatsiy. Envolver.
tapaq.
- Los hombres están talando quinguales - Llapan warmikunam wankuykaayan
para leña. putskayanqanta.
- Todas las mujeres están envolviendo su
Waman. (h). Hatun pishqu, wallpa suwaq. hilado.
Halcón.
Wanquyru. (h). Mishki ismaq tumpushnaw.
- Wamankunanam wallpaakunata apa- Lachiwa. Abeja.
kushqa.
- Los halcones se llevaron nuestras ga- - Wankuyrupa mishkintam nuqa mikuu.
- Yo como miel de abeja.
llinas.
Wanti. (h). Warmipa, ullqupa qishya kaq-
Wamiy. (r). Kukupata yakuwan takuy.
kuna. Enfermedad venérea.
Batir agua con harina evitando que se
hagan grumos.
- Taqay nunam wanti qishyawan qishyan.
- Aquel hombre tiene enfermedad vené-
- Mamaami shaqwita wamiykan. rea.
- Mi madre está batiendo la sopa.
Wantuy. (r). Imatapis lasaq kaqta ishkay
Wanaku. (h). Takshalla ashma, llama nunakuna apayaptin. Llevar algo entre dos
kasta, mana waatashqa ashma. Guanaco. o más personas.

- Yanasaawanmi wanakukunata rikaa- - Ishkay wamrakunam huk kustal papata


kuyaa. wantuykaayan.
- Mi amigo y yo vemos guanacos. - Dos muchachos están cargando un
costal de papas.
Wanka. (h). Maykamapis chakrakuna
kashqanta musyanapaq hatun rumi Wanu. (h). Kanchakunachaw ashmakuna
churashqa. Hito. ismanqan. Estiércol, abono.

93
- Wamrakunam wanuta ashtaykaayan - Waakapa waqrantam ruquykaayan
chakraman. mana wishtukunanpaq.
- Los muchachos están acarreando abo- - Están cortando los cuernos de la vaca
no a la chacra. para que no cornee.

Waqruy. (r). Tulluta ichikllapayan kaniy.


Morder un hueso para desmenuzarlo, mor-
disquear.

- Allqum tulluta waqrukuykan.


- El perro está mordisqueando un hueso.

Waqsallu. (h). Pacha nanaypaq hampi


yura. Planta medicinal llamada «pájaro
Wanunaykaq. (h). Imapis manana alli ka- bobo».
waq. Agonizante.
- Waqsallutam puwaykaatsiyan pachaa
- Qishyaq nunaqa wanunaykanmi. nanaypaq upunaapaq.
- El hombre enfermo está agonizante. - Están preparando agua de «pájaro
bobo» para tomar y calmar mi dolor de
Wanuy. (r). Manana kaway. Morir. estómago.

- Wawqiimi pacha qishyawan wanushqa. Waqta. (h). Qasquntsikpa qipanchaw


- Mi hermano ha muerto con una enfer- kaqnintsik. Espalda.
medad estomacal.
- Kay wamraqa qalapachu waqtam kaykan.
Wanwa. (h). Hatun chuspinaw llanulla - Este niño tiene la espalda descubierta.
hatun chankayuq. Qiti. Zancudo.
Waquy. (r). Rikrantsikta nuna mayintsik-
- Atska wanwakunam kan uqukunachaw. man churapay. Mallakay. Abrazar.
- En los lugares húmedos hay bastante
zancudo. - Nunam warminta waqupaykan.
- Un hombre está abrazando a su mujer.
Wapull. (h). Imapis wayranaw kaq. Gaseoso.

- Yakum wapullman tikrashqa.


- El agua está en estado gaseoso.

Waqachay. (r). Hupayta maakur allqu


waqanqan. Aullido.

- Yanasaapa allqunmi waqachaykan.


- El perro de mi amigo está aullando.

Waqay (r). Llakikuywan, nanatsikuywan


nawintsikpa wiqi yarqamushqan. Llorar.

- Taqay warmim waqaykan maman wa-


nushqa kaptin.
- Aquella mujer llora porque su madre
murió.

Waqra. (h). Wakin ashmakunapa tullu-


naw piqanchaw kaqninkuna. Cuerno, asta.

94
Wara. (h). Ullqukuna tsiqllanpita chankan - Waraquwanmi yakuta tsuyaatsintsik.
urayman churakunan ratash. Pantalón. - El agua se destila con el cactus.

- Yana waraatam taqshakuykaa.


- Estoy lavando mi pantalón negro.

Waraka. (h). Rumita qumpanapaq hilu-


pita awashqa. Honda.

- Nuqaqa warakaawanmi atuqkunata


mantsakaatsiy.
Waray. (h). Kanan hunaqman shamuq
- Yo asusto a los zorros con mi honda.
hunaq. Mañana, día siguiente.
Waranqa. (h). Isqun pachak, isqun chun-
- Waraymi tsuriipa qirinta hampiyanqa.
ka isqunman huknin churapashqa. Millar.
- Mañana curarán la herida de mi hija.
- Taqay hirkachawmi waranqa uusha- Warka. (h). Wamrakunapa mana rutushqa
kunata mitsikaayan. aqtsan. Pelo de niño antes del primer corte.
- En aquel cerro están pasteando mil
ovejas. - Wawqiipa warkantam waray rutuyanqa.
- Mañana cortarán por primera vez el
Waraq. (h). Patsaman atsikyay chaara- pelo de mi hermano.
muy. Amanecer.
Warka rutuy. (r). Wamrakunapa warkan
- Pishqukuna waqayan patsa waraptin. rutuna. Primer corte de pelo.
- Los pájaros cantan al amanecer.
- Paykunaqa warka rutuychawmi qats-
Waraq quyllur. (h). Quyalla yarqamuq wakuykaayan.
hatun puka aktsiyuq quyllur. Lucero, Venus. - Ellos están bailando durante el corte
de pelo.
- Waraqquyllur yarqaramuptinmi kuchita
pishtashun. Warmi. (h). 1. China kaq nuna. Mujer.
- Cuando salga el lucero mataremos el 2. Ullquwan kawaq. Esposa.
chancho.
1. Taqay warmi putskan.
Waraqu. (h). Tita shukshunaw atska - Aquella mujer hila.
shunqunchaw yakuyuq, kashayuqpis 2. Taqaymi wawqiipa warmin.
yura. Cactus (sanpedro). - Aquella es la esposa de mi hermano.

95
- Waakakunam qiwachaw wataraykaa-
yan.
- Las vacas están amarradas en el pasto.

Watsu. (h) Yurakunapa patsa rurinchaw


kaqninkuna. Watsi. Hawa. Raíz.

- Hachakunapa watsunqa allaapa titam.


- Las raíces de los árboles son muy
gruesas.

Watya. (h). Kurpapita rurashqa hurnu-


chaw papa, uqa chaatsishqa. Pachamanca.

- Taqay chakrachawmi pachamankata


ruraykaayan.
- Están preparando pachamanca en
aquella chacra.

Wawa. (h). 1. Warmikunapa llullu wamra


kaqninkuna. Hijo de la madre. 2. Nuna-
kunapa, ashmakunapa llullu kaqninkuna.
Cría.
Washa ruru. (h). Ñatinnintsik qipanchaw
rurunaw kaqnintsik. Riñón. - Wawallaakunam yachay wayichaw kay-
kaayan.
- Awkinpa washa rurunchawshi rumita - Mis hijos están en la escuela.
tariyashqa hampikuqkuna. - Mishikunam wawankunawan pukllay-
- Dice que encontraron cálculos en los kaayan wayi hananchaw.
riñones del anciano. - La gata está jugando encima de la casa
con sus crías.
Waska. (h). Millwapita, qarapita, uqsha-
pitapis hilunaw kaq millushqa. Soga. Wawqi. (h). Huk tayta mamapa ishkay
ullqu tsurinkuna. Hermano de hermano.
- Yamtataqa waskawan watarkurmi apa-
rintsik.
- Wawqiimi yamtata aylluykan hirkachaw.
- La leña se carga atando con la soga.
- Mi hermano está recogiendo leña en-
el cerro.

Waya. (h). Mana alli kutsushqa ratash.


Tela cortada desigualmente.

- Ratash hiraq warmin ruripata waya


kutushqa.
- La costurera cortó desigualmente la
Wata. (h). Chunka ishkay killayuq kaq pollera.
patsa. Año.
Wayanita. (h). Takshalla yana pishqu, us-
- Kay wamrakunaqa huqta watayuqmi ya hunaqkuna maypitapis chaamuq. Go-
kayan. londrina.
- Estos niños tienen seis años.
- Atska wayanitakunam kita hananchaw
Watay. (r). Waskawan, hiluwanpis ima- paarikaayan.
kunatapis tsaraatsiy. Atar, amarrar. - Muchas golondrinas están volando so-
bre el estanque.

96
Wayaw. (h). Huk laya hacha. Ramrash. Wayllapampa. (h). Atska yurakuna kaq
Aliso. pampa. Prado, pradera.

- Wayaw rurinpam yaku aywaykan. - Wamrakunaqa ashmakunatam mitsikuy-


kaayan wayllapampachaw.
- El agua corre debajo del aliso.
- Los niños están pastoreando a los ani-
males en la pradera.
Wayi. (h). Tsaychaw taaraanapaq ru-
rashqa, tamyapita, wayrapita, achachay- Wayllayu. (h). Mana shunqunchaw,
pitapis ratakunapaq. Casa, hogar. yarpakuyninchaw kallpayuq kaq. Cobarde,
tímido.
- Mushusq wayita usharatsirqa raymitam
rurantsik. - Wayllayu nunatam atuq uushanta suwa-
- Luego de terminar la construcción de pashqa.
la casa se hace fiesta. - El zorro robó la oveja del hombre tímido.

Waylluy. (r). Pitapis kuyapay. Amar.

- Taqay shipashtam nuqa allaapa waylluu.


- Yo amo demasiado a aquella muchacha.

Wayna. (h). Chunka pitsqapita ishkay


chunka patsakama watayuq ullqu. Joven
varón.

- Waynakunam chinakunata akrayan


warminpaq.
Wayiita. (h). Putskashqa hilupita hatun
- Los jóvenes están escogiendo sus mu-
ratash awashqa. Bayeta.
jeres.
- Wayitatam kutsuykaayan ruripata hira- Wayta. (h). Yurakunapa tukuy niraq
yaananpaq. kaqninkuna, tsaypita murun yarquq. Flor.
- Están cortando la bayeta para coser
una pollera. - Shipashkunaqa waytatam churakuyan
tsukunman.
- Las muchachas se colocan flores en
sus sombreros.

Waykay (r) Puukashpa ninata alli tsaray.


Wayta chakra. (h). Atska waytayuq
Atizar el fuego.
chakra. Jardín.
- Warmiykim tullpachaw ninata waykan- - Wayta chakrachawmi waytata aylluy-
kan. kaayan.
- Tu mujer está atizando el fogón. - Están recogiendo flores del jardín.

97
Wayuy. (r). Waskawan, imawanpis watar- - Wamra waataqmi llulluta pukllatsin.
kur mana patsa tinkuqta tsaray. Colgar. - La nodriza hace jugar al bebé.

- Aytsaqa wayuraykan. Waatay. (r). Ashmata, nunatapis kawa-


- La carne está colgada. tsiy, hatunyaatsiy. Criar.
Wayuraakuna. (h). Imapis hachachaw - Mamaami willkanta waataykan.
kaqpita waska watarashqa, tsaypita - Mi madre está criando a su nieto.
pukllar warkuraanapaq. Columpio.
Wichqay. (r). Kicharaq punkuta, runku,
- Nanaami pukllaykan wayuraaqkuna-
uchku, imatapis tsapay. Cerrar.
chaw.
- Mi hermana está jugando en el columpio.
- Aku yachay wayipa punkunta wichqa-
Waywash. (h). Hatun chupayuq takshalla mushun.
ashma, hakapa yawarnin shuquq. Coma- - Vayamos a cerrar la puerta de la es-
dreja. cuela.

- Yanasaapa hakantam waywash usha- Wichyay. (r). Wirpantsikta wichqashpa


rishqa. puukay. Silbar.
- Los cuyes de mi amiga fueron extermi-
nados por la comadreja. - Wamrakunam wichyanakuyan pukutay
rurinchaw.
- Los muchachos se silban en medio de
la neblina.

Wikapay. (r). Shukshuta makintsikwan


karuman hitay. Arrojar un objeto.

- Awiluumi tukrunta wikapan.


- Mi abuelo lanza su bastón.

Wiki (h). Huk puqushqa uushapa llapan


millwan rutushqa. Vellón de lana.

- Ishkay wikitam rantikushaq.


- Voy a vender dos vellones de lana.
Waaka. (h). Hatun ashma, ishkay waqra-
yuq, chichinpita atska lichita hurqantsik.
Wikllu. (h). Shukshu, qiru ichik tumashqa
Vaca.
kaq. Torcido.
- Nanaami waakata qapiykan.
- Wikllu shukshuwanmi purushta hur-
- Mi hermana está ordeñando a la vaca.
qantsik.
Waallu. (h). Awkis ratashkunapita nuna- - La granadilla se recoge con un palo tor-
tanaw rurarkur chakra chawpinman cido.
churantsik pishqukunata mantsakaatsi-
nanpaq. Espantapájaros. Wikuña. (h). Llama kasta ashma, shumaq
llanulla kunkayuq, shumaq millwayuq.
- Pishqukunam waalluta mantsayan. Vicuña.
- Los pájaros tienen miedo al espanta-
pájaros. - Wikuñapa millwanpitam punchuu awa-
tsishaq.
Waataq. (h). Wamrakuna pukllatsishpa - Me mandaré hacer un poncho de lana
tsaraq. Nodriza. de vicuña.

98
- Aquel señor está llevando a su nieto a
la escuela.

Wiñay. (r). Yurakuna, ashmakuna, nuna-


kunapis hatunyanqan. Winay. Crecer.

- Wamrakunaqa rasmi wiñaykaayan.


- Los niños están creciendo rápido.

Winchus. (h). Shumaq chusulla, llanulla


pishqu, hatun rakwayuq. Picaflor.

Wiluy. (r). Nuna imatapis, pitapis shuk- - Winchuskunaqa waytapa mishkintam


shunwan maqay. Apalear. shuquyan.
- Los picaflores sorben la miel de las flores.
- Taqay nunakunam shinkashqa wiluna-
kuyan. Winku. (h). Huk llapan yakunaw kaqta
- Aquellos hombres embriagados se apa- tupuna. Litro.
lean.
- Llapan nunam huk winku yakuta upunan
Willakuy. (h). Mana imapis kaqta willa- llapan hunaq.
kushqantsik. Cuento, narración. - Todos los hombres deben tomar un litro
de agua todos los días.
- Taqay awkinmi shumaq willakuykunata
yachan.
Wiqi. (h). Nawintsikpita yakunaw yarquq.
- Aquel anciano sabe buenos cuentos.
Lágrima.
Willapaakuy. (r). Pipis alli kaynintsikpaq
niy. Consejo, orientación. - Wishqawan qishyashqaqa allaapam
wiqintsik aywakamun.
- Awiluntsikkunam alli willapaakuyan. - Cuando uno está enfermo con la gripe
- Los abuelos dan buenos consejos. salen muchas lágrimas de los ojos.

Willay. (r). Huk nuna hukta imatapis mus- Wiqu. (h). Tumaq, tikraq naani, imapis.
yanqanta niy. Avisar, contar. Curvo, torcido.

- Llapan yachanqaatam taytaata willaa. - Taqay naaniqa wiqullam.


- Yo le cuento todo lo que aprendo a mi - Aquel camino es muy curvado.
padre.
Wiqru. (h). Tsulla chaki, wiksu chanka
Willchi. (h). Aawaspa, allwipapis llullu ru- nuna. Cojo.
runkuna. Fruto tierno de cereales.
- Yanasaami wiqru.
- Willchi aawastam pishqukuna mikuy-
- Mi amigo es cojo.
kaayan.
- Los pájaros comen los frutos tiernos de
Wira. (h). Ashmapa, nunapapis qaran
las habas.
rurinchaw tsulluq kaqnin. Grasa.
Willka. (h). Huk taytapa, mamapapis tsu-
rinpa, wawanpa tsurin kaq. Nieto. - Mamaami wallpapa wiranta ashiykan
hampipaq.
- Taqay nunam willkanta yachay wayi- - Mi madre está buscando grasa de ga-
man apaykan. llina para remedio.

99
Wirpa. (h). Shimintsikpa kuchun. Labios. Wishqa. (h). Allaapa alalaychaw kash-
qam tsarikun, sinqantsikpa atska yaku-
- Yanasaami tita wirpayuq. yashqa pisqa yarqun, llapan qarantsik
- Mi amigo tiene labios gruesos. achachaywan qishya kaq. Catarro, gripe.

Wiru. (h). Puqushqana harapa tullun. - Wamrakunam wishqawan kaykaayan.


Caña de maíz. - Los niños están con gripe.

- Yana wirum allaapa mishkin. Witiy. (r). Maypitapis aywakuy, yarquypis.


- La caña negra es muy dulce. Retirarse.

Wisku. (h). Mana rikaq nuna, ashmapis. - Mishi waqaptinqa ukushkuna witiri-
Ciego. yanmi.
- Cuando maúlla el gato los ratones se
- Wisku nunaqa tukrunllawanmi purin. retiran.
- El ciego camina sólo con su bastón.
Wiyay. (r). Ima kaqtapis rinrintsikwan
Wiskur. (h). Hatun yana pishqu, wanush- maakuy. Oír.
qa ashmakuna mikuq. Gallinazo.
- Yachatsikuq rimaptin yachakuqkunam
- Wiskurmi wanushqa waakata mikuykan. wiyaayan.
- El gallinazo está comiendo una vaca - Cuando el profesor habla los alumnos
muerta. le escuchan.

Wishi. (h). Waakapa llullu wawan. Becerro. Wiyaakuy. (r). Pipis willapaamash-
qantsikta wiyay. Kaasukuy. Obedecer, ha-
- Wishim mamanta chichiykan. cer caso.
- El becerro está mamando a su madre.
- Wamrakunaqa taytantam wiyaakuyan.
Wishka. (h). Kunishnaw, itsanqa hatun - Los niños obedecen a sus padres.
chupayuq ashma. Vizcacha.
Wiiqu. (h). Patsa rurinchaw kawaq kuru.
- Wishkaqa qaqa rurinkunachawmi kawan. Lombriz.
- La vizcacha vive en medio de las rocas.
- Wamrakunam wiiquta ashikaayan chall-
wakuyaananpaq.
- Los niños están buscando lombrices
para carnada de su pesca.

Wishlla. (h). Qirupita llaqllashqa mikuna-


paq kaq. Cucharón.

- Warmi wishllawan kashkita qawin.


Wachakuq. (h). Yachay wayichaw
- La mujer bate la sopa con un cucharón.
wamrakuna. Alumno.

- Yachakuqkunam yachay wayichaw


qutsuykaayan.
- Los alumnos están cantando en la es-
cuela.

100
- Los hombres están limpiando los ca-
nales para que corra bastante agua.

Yakuchay. (r). Imapis hurupa kaqta ya-


kun winay. Yakutsay. Aguar.

Y - Wayi ruraqmi liqitata yakuchaykan.


- El albañil está aguando el barro.
y -y
Yakunay. (r). Yaku upuyta munay. Turu-
suy. Sed.

- Wamrakuna pukllarir allaapam ya-


kunan.
- Los niños tienen mucha sed después
Yachaq. (h). Allaapa imatapis yachaq
de jugar.
nuna. Sabio.

- Yachaq rimaptinqa llapan nunam wiyan. Yamta. (h). Tullpachaw waykanapaq


- Todos escuchan cuando habla el sabio. tsiqtashqa qirukuna, tsakishqa hacha-
kuna. Leña.
Yachatsikuq. (h). Yachay wayichaw
wamrakuna yachatsiq. Profesor. - Tamya hunaqkunaqa yamta pishipanmi.
- En días de lluvia la leña escasea.
- Yachatsikuqmi rimaykan taytaawan.
- El profesor está hablando con mi padre. Yana. (h). Imapis ulla niraq kaqkuna. Negro.

Yachay. (h). Imatapis yarpachakuynin- - Yana tsukuutam uqrarquu.


tsikchaw tsaray, imatapis alli ruray. Saber. - Perdí mi sombrero negro.

- Paniimi qutsuyta yachan. Yana pukutay. (h). Hanan patsa yana


- Mi hermana sabe cantar.
pukutaywan tsapakaaramuptin. Nubarrón.
Yachay wayi. (h). Wamrakuna yachatsi-
- Hirkatam yana pukutay tsaparamun.
kuqwan yachakuyaananpaq rurashqa
wayi. Escuela. - El nubarrón cubre el cerro.

- Markaachawmi yachay wayita qatay- Yanapay. (r). Pitapis ruraykanqanchaw


kaayan. pishipaptin rurashqanta ruray. Ayudar,
- En mi pueblo están techando la es- colaborar.
cuela.
- Kay markachawqa llapan nunam yana-
Yakatsiy. (r). Pitapis ratashnin churatsiy. panakuyan.
Vestir. - En este pueblo todos se ayudan.

- Wawqiitam taytaa waranta yakatsin. Yanasa. (h). Imatapis willapaanakuq nuna


- Mi padre le viste a mi hermano su pan-
mayi. Amigo.
talón.

Yaku. (h). Mayukunachaw, quchakuna- - Yanasaawanmi maytapis aywayaa.


chaw upunapaq kaq. Agua. - Yo voy a todas partes con mi amigo.

- Nunakunaqa pintsakunatam pitsaykaa- Yanashtu. (h). Mankapa yana kaqninwan


yan atska yaku aywananpaq. llushiy. Tizne.

101
- Kallishtuchawmi nunakuna yanash- - Llapantsikmi yarpantsik mamantsikta.
tushqa puriyan. - Todos recordamos a nuestra madre.
- En carnavales los hombres andan tiz-
nados. Yarquy. (r). Wayipita waqtaman ayway.
Lluqsiy. Salir.

- Yachakuqkunaqa yarqaraykaayamun-
nam yachay wayipita.
- Los estudiantes ya están saliendo de
la escuela.

Yawapay. (r). Quyapa mikunqantsik.


Desayunar.
Yanuy. (r). Ima kaq mikuytapis yakun
- Uryaqkunam yawapaykaayan.
winarkur puwatsiy. Cocer, cocinar.
- Los trabajadores están desayunando.
- Paniimi papata yanuykan.
Yawar. (h). Qarantsikchaw yakunaw pu-
- Mi hermana está cocinando papas.
ka kaq. Sangre.
Yapay. (r). 1. Ishkay qutuchaw kaqkunata
- Wamrapa sinqanpitam yawar yarqay-
hukllaman yupay. Sumar, agregar. 2. Ima-
kaamun.
tapis qarakur, rantikurpis hananman
ichikllata winapay. Agregar, repetir. - Está saliendo sangre de la nariz del niño.

1. Wamrakunam yapayta yachakuykaa- Yawarpa naanin. (h). Llapan qarantsik-


yan yachay wayichaw. man yawarnintsik chaatsik. Venas.
- Los niños están aprendiendo a sumar
en la escuela. - Yawarpa naanin rachiptinqa yawar-
2. Awiluumi apita yapaykan. nintsikmi yarqamun.
- Mi abuelo está repitiendo la mazamorra. - Cuando se rompen las venas sale nues-
tra sangre.
Yapyay. (r). Yuntawan chakrakunapa
allpanta tikray. Arar. Yaya. (h). Tsuriyuq nuna. Padre.

- Wawqiimi chakrakunata yapyaykan. - Yayaami Yanakanchata aywashqa.


- Mi hermano está arando las chacras. - Mi padre ha viajado a Yanacancha.

Yarayma. (h). Qutsukunapa rakishqa Yayan. (h). Ashmakunapa puqushqa ur-


kaqnin. Estrofa. qun kaq. Padrillo.

- Ishkay kaq yaraymata qutsushun. - Uushakunapa yayanmi atuqta waqrashqa.


- Hay que cantar la segunda estrofa. - El padrillo de las ovejas corneó al zorro.

Yarpaakuy. (r). Imapis kananpaq kaqta Yaykuy. (r). Wayikunaman, maymanpis


yarpachakuy. Imaginarse. rurinman chay. Entrar.

- Wamrakunam yarpaakuyan imanaw - Suwakuqmi wayiman yaykuykan pakay-


willakuy kashqanta. llapa.
- Los niños se imaginan cómo es el cuento. - El ladrón entra a escondidas a la casa.

Yarpay. (r). Imatapis umantsikchaw Yuka (h). Shuytu papanaw mikunapaq


kaqta raslla niy. Recordar. kaq. Yuca.

102
- Qatuqmi yukata rantikuykan. Yura. (h). Llapan patsapita yurimuq.
- El negociante vende yucas. Planta.

- Kay papapa yuranmi shumaq.


- La planta de esta papa es bonita.

Yukis. (h). Tamyata mañakur pintikaq


takshalla yana pishqu. Zorzal.

- Yukismi tsuqlluta mikuykan.


- El zorzal está comiendo choclo.

Yunka. (h). Atska hachakuna winaq


patsakuna. Región selvática.

- Yunkachawmi yukata muruykaayan.


- Están sembrando yuca en la selva.

Yunta. (h). Ishkay tuuru yuguwan


watashqa taklla sutaq. Yunta. Yuraq. (h). Imapis rayu niraq kaptin.
Blanco.
- Chakrakunachawmi yapyaykaayan yun-
takunawan. - Taqay nunapa punchunqa yuraqmi.
- Están arando en las chacras con las - El poncho de aquel hombre es blanco.
yuntas.
Yuriy. (r). Llullukuna kay patsaman chaa-
Yupay. Imakunatapis hukllaayllapayan mushqan. Nacer.
rikay, aykapis kashqanta musyanapaq.
Contar. - Qanyanmi llullu wawqii yurishqa.
- Ayer nació mi hermanito.
- Willkaami lichukunata yupaykan.
- Mi nieta está contando los lechones. Yuyay. (h). Umantsikchaw (piqantsik-
chaw) yarpaatsimaqnintsik. Memoria.
Yupi. (h). Nuna, ashmapis purinqanchaw
chakin halushqan kaq. Huella, rastro. - Llapan yachakushqantsikmi yuyaynin-
tsikman aywan.
- Allqupa yupintam kaychaw tarirquu. - Todo lo que aprendemos va a la me-
- Aquí encontré la huella de un perro. moria.

103
A
a-a

Abeja Wanquyru
Ablandar Llaptsiy
Abortar Shulluy
Abrazar Waquy
Abrir Kichay
Abrir la boca Aayay
Abuela Awila
Abuelo Awilu
Aceptar, estar de acuerdo Aniy
Acusar,culpar Tumpay
Adelante, antes, tiempo antiguo Nawpa
Adorar, venerar Mutsakuy
Adornar, arreglar Allitsay
Agonizante Wanunaykaq
Agravarse Antsay
Agregar, repetir Yapay
Agua Yaku
Aguar Yakuchay
Aguila Anka
Aguja de arriero Antakasha
Ahogamiento Shinqashyay
Ají Utsu
Ala Ripra
Alacrán Atuq kuru
Alegrarse Kushikuy
Alga Kushuru
Algodón Utku
Aliso Ramrash
Aliso Wayaw
Alma, espíritu Hupay
Almohada Hawya
Alpaca Paqu
Alumbrar Atsikyay
Alumno Yachakuq
Amanecer Waraq
Amar Kuyay
Amar Waylluy
Amargar Puchquy

107
Amargo Asqa
Amarillo Qallwash
Amasar Taqllay
Amigo Yanasa
Ampolla Pushllu
Amuleto Illa
Anciano Awkin
Anciano Kukun
Andenes Patakuna
Anemia Upichu
Anillo Aniillu
Animal Uywa
Animal nacido con un solo testículo Chiklu
Animal salvaje Chukaru
Ano Uqiti
Año Wata
Apacheta Wanka
Apagar Upiy
Apalear Wiluy
Aplastar Nitiy
Aplastar, embutir Tanuy
Aplaudir Paqchiy
Aporcar la papa Unkuy
Aproximarse, dirigirse en forma horizontal Kinray
Apurar Hikutay
Arado Taklla
Araña grande Pachka
Arar Yapyay
Árbol Hacha
Árbol de zona quechua y yunga Kulli
Arbol nativo, de la familia de la aliváceas Kiswar
Arcilla Raqu
Arco iris Turmanyay
Arder Rawray
Arena Aqu
Arista Tupra
Arracacha Rakacha
Arrastrarse, reptar Qarachaakuy
Arrear Qatiy
Arreglar Altsay
Arrodillarse Qunqurikuy
Arrojar un objeto Wikapay
Arrugado, encogido Inku
Arvejas Allwi
Asado Kanka
Asamblea Rimanakuy
Asco, dar náuseas, asquear Milanay
Asfixia, atorarse Isqamray
Asiento Taakuna
Asiento, silla Taakuna
Aspero Qachqa
Atado de tallo seco de cereales Pirwa
Atado, bulto Qipi

108
Atar, amarrar Watay
Atizar el fuego Waykay
Aullido Waqachay
Aumentar de volumen Hakay
Aumentar, reproducir Miray
Autoridad Kamatsikuq
Ave centinela Lliqllish
Avisar, contar Willay
Axila Llikllakshu
Ayer Qanyan
Ayuda mutua Ayni
Ayuda remunerada en dinero o producto Minka
Ayudar, colaborar Yanapay
Azadón Rakwa
Azul Anqash

B
b-b

Baba Lamati
Bailar Tushuy
Bajar Uray
Bajo de estatura, pequeño Taksha
Banco Kunku
Bandera Unancha
Bañarse Armakuy
Barba Shapra
Barbechar, roturar Tsakmay
Barranco Qachpi
Barrer, limpiar Pitsay
Barro Liqita
Bastante, mucho Atska
Bastón Tukru
Basura Puqi
Batán Maray
Batir Qawiy
Bayeta Wayiita
Bebé Llullu
Beber, tomar Upyay
Becerro Wishi
Berro Uqururu
Besar Mutsay
Blanco Yuraq
Boca Shimi

109
Bocio Puqla
Bolsa Piksha
Bombo Tinya
Bosque Hacha hacha
Bostezar Aayapaakuy
Brazo Rikra
Brillo Chipapa
Brotar Chiqlliy
Bruja Achikay
Buche Ukshi
Búho Tuku
Burro Ashnu

C
c-c

Caballo Kawallu
Cabello Aqtsa
Cabeza Piqa
Cabra Chiwa
Cactus Waraqu
Cadena alimenticia Mikuykunapa shinrinakuynin
Cadera, rabadilla Anka
Cal Isku
Calabaza Kalawasu
Calcular Tantiyay
Caliente Quñuq
Callar Upaallakuy
Calvo. Qala putu
Camellones Wachu
Camilla Kirma
Caminar Puriy
Camino Naani
Camisa Kushma
Camote Apichu
Canal, acequia Pintsa
Canasta Isanka
Canicas de semillas de choloque Chuluki
Cansarse Utiy
Cantar Qutsuy
Cántaro Puyñu
Cántaro grande Kuntu
Cantuta Qantu
Caña de maíz Wiru

110
Cara Qaqlla
Caracha, sarna Qaracha
Caracol Laqatu
Carbón Ulla
Cargar algo en la falda Millqay
Cargar en la espalda Apariy
Carnaval Kallishtu
Carne seca Charki
Carne, músculos Aytsa
Casa, hogar Wayi
Cascabel, sonaja Shaqsha
Cáscaras Qara
Catarata, cascada, caída de agua Paqtsa
Catarro, gripe Wishqa
Caverna, cueva Machay
Cebada Siwara
Cebolla Siwilla
Ceniza Uchpa
Centro, medio Chawpi
Cereal pelado Llushtu
Cereal remojado y pelado Llunka
Cereal semimaduro Tahu
Cerebro Urus
Cernícalo Killiksha
Cernidor, colador Shuyshuna
Cerrar Wichqay
Cerro Hirka
Champa Tsampa
Chancaca Chankaka
Chancho Kuchi
Charango Charanku
Chicha Aswa
Chocho Tawri
Choclo Tsuqllu
Choza Tsuklla
Chuño Chuñu
Chupar Shuquy
Cicatriz Sira
Ciego Wisku
Cielo Hanan patsa
Ciempiés Pachak chaki
Cien Pachak
Cifra Kipu
Cintura Tsiqlla
Cobarde, tímido Wayllayu
Cocer, cocinar Yanuy
Cocinado Chay
Cocinado Chashqa
Cocinar Aruy
Codo Kukuchi
Coito Sipuy
Cojo Wiqru

111
Cola, rabo Chupa
Colar Shuyshuy
Colgar Wayuy
Collar Wallqa
Color plomo Uqi
Color, ductibilidad.... Cobre Anta
Colores Niraqkuna
Columpio Wayuraakuna
Comadreja Waywash
Comedia Aranwa
Comer Mikuy
Comida Mikuna
Comida recalentada Shana
Competencia Llalliy
Comprar Rantiy
Comunidad, parcialidad Ayllu
Cóndor Kuntur
Congelado Tsururushqa
Conocer Riqiy
Consejo, orientación Willapaakuy
Contagiar, infectar Ratay
Contagiarse Muyanakuy
Contaminar Qillichakuy
Contar Yupay
Corazón Shunqu
Cordillera, puna Hallqa
Corral Chiku
Corral Kancha
Correr Ayqiy
Cortar Ruquy
Cortar Kutsuy
Cortar arbustos, árboles, mutilar
la cola de los animales, cercenar Mutuy
Corte de pelo Rutuy
Corto, mutilado Kutu maki
Cosas amontonadas Chuqu
Cosecha de maíz Arkuy
Cosecha de tubérculos Allay
Cosechar cereales Pallay
Coser Hiray
Costa Chala
Crecer Wiñay
Creer Kriyikuy
Crespo Qushru
Cría Wawa
Cría de oveja Ashkash
Criar Waatay
Crudo Chawa
Cruzar Tsimpay
Cucharón Wishlla
Cuello, pescuezo Kunka
Cuento, narración Willakuy
Cuerno Waqra

112
Cuero Qara
Cuña Pachilla
Curar Hampiy
Curvo, torcido Wiqu
Cuy Haka
Cuy macho Kututu

D
d-d

Danzante Wankilla
Danzante típico Shaqsha
Dar Quy
Dar a luz, parir Wachay
Dar palmadas Taqllapay
Dar pasos Hapay
Dar puñetazos Kutay
Decir Niy
Dedo Rukana
Defecar Ismay
Degollar Pishtay
Dejar boca abajo las cosas Kupsay
Delgado, angosto Llanu
Dentro Ruri
Derecha Allawka
Derramar Ramay
Derramar, echar Hichay
Derretir Tsulluy
Derrumbar Huchuy
Desatar Paskay
Desayunar Yawapay
Descansar Hamay
Descripción Hutinyaatsiy
Desgranar maíz Iskuy
Deshierbar Quray
Desnudo Qalapaachu
Desocupado Hayaq
Despedida Aywakuy
Despedir olor agradable Pukutay
Detrás, parte posterior Qipa
Día Hunaq
Dialogar Rimanakuy
Diarrea Isqicha
Dibujar Siqiy

113
Diente Kiru
Diez Chunka
Dinero, plata Qillay
Dios tutelar Apu
Dirigente Umalliq
Dolor Nanay
Dormir Punuy
Duende Ichik ullqu
Dulce Mishki
Duro Anaq

E
e-e

Embarazada, preñada Chichu


Emborracharse Machay
Empujar Kumay
Empuñar Aptay
Enana Ichik warmi
Encañada Kallki
Encolerizarse, molestarse Piñay
Encorralar animales Chikuy
Endurecido, petrificado Rumiyashqa
Enema Lawatiwa
Enemigo Chikina
Enfermedad Qishya
Enfermedad venérea Wanti
Engañar, confundir, hacer equivocar Pantatsiy
Enterrar Pampay
Entrar Yaykuy
Envidia, mezquindad Chikikuy
Envolver Qipiy
Envolver Wankuy
Época, tiempo Patsa
Equivocación, error Pantay
Eructar Kakyay
Escaldado Llillishqa
Escapar, perderse Tsinkay
Escarabajo Ismay qaltiq
Escarbar, arañar Ashpiy
Escarcha Tsururu
Escarmenar Hichiy
Escoba Pitsana
Escoger, seleccionar Akray

114
Escogidas del sol Akllakuna
Esconderse Ratakuy
Escorbuto Shama
Escozor Llupapay
Escribir Qillqay
Escudo Qirara
Escuela Yachay wayi
Esforzarse Kallpatsay
Espalda Waqta
Espantapájaros Waallu
Esparcir la semilla Maqtsiy
Esperanza Shuyapaakuy
Esperar Shuyay
Espina Kasha
Esposo, marido Quwa
Esquilar Rutuy
Estanque Kita
Estiércol de ovinos y auquénidos Mullka
Estiércol, abono Wanu
Estómago Pacha
Estornudar Haqchiwsay
Estrella Quyllur
Estreñirse, atorarse, atracarse Kichkipakuy
Estrofa Yarayma
Exprimir Qaptsiy
Extenderse el fuego Mismiy
Extrañar Ankuy

F
f-f

Fábula Aranway
Faja, cinturón Wachuku
Feto Shullu
Fiambre Mirkapa
Fiesta Raymi
Fila Sinrichakuy
Flamenco Pariwana
Flauta Pinkullu
Flecha Wachi
Flor Wayta
Fogón Tullpa
Fósil Rumiyashqa
Frente Urku

115
Frijol Purutu
Frío Alay
Frutecencia de la papa Rampuqchu
Fruto Ruru
Fruto tierno de cereales Willchi
Fuego Nina
Fuertemente Chachaq
Fuerza Kallpa
Fumigar Qushnitsiy
Fundar, crear Paqaritsiy

G
g-g

Gallina Wallpa
Gallinazo Wiskur
Gallo Kakash
Ganar, vencer Atipay
Ganso andino Wachwa
Garrapata Amuku
Garúa Chirapa
Gaseoso Wapull
Gatear Laatay
Gato Mishi
Gato montés Ushqu mishi
Gaviota Qiwlla
Gente, persona Nuna
Germinar Hiqamuy
Girar Muyuy
Girar, dar vueltas Tumay
Glúteo Siki
Golondrina Wayanita
Golpear Takay
Gorrión Pichisanka
Gorro Chuullu
Gotear Shutuy
Grado Ñiqi
Gramo Aqnu
Granadilla Purush
Grande, alto Hatun
Granizo Runtu
Grasa Wira
Grillo Chukllush
Gritar Qapariy

116
Grueso Tita
Grupo de cosas Qutu
Grupo de personas o animales Quri
Guanaco Wanaku
Guayaba Shawintu
Guiar, conducir Pushay
Gusano Kuru

H
h-h

Habas sancochadas Shinti


Hablar Rimay
Hacer bonito, hermosear Shumaqtsay
Hacer derretir Tsullutsiy
Hacer que otro se enoje, molestar Ahayaatsiy
Hacerse adivinanzas Hamutsiy
Hacerse tarde, demorar Hunaqay
Hacha Haacha
Halcón Waman
Hambre Mallaqay
Harina Kukupa
Harina de cebada y trigo tostados Machka
Harina de maíz medio seco y cocido Chuchuqa
Heces Ismay
Helada Qaha
Herida, úlcera, llaga Qiri
Hermana de la mujer Nana
Hermana del varón Pani
Hermano de hermano Wawqi
Hermano de la mujer Turi
Hervir Puway
Hielo Rahu
Hierba Qura
Hierba llamada amor seco Shillku
Hígado Ñatin
Hija del padre Warmi tsuri
Hijo Tsuri
Hijo de la madre Wawa
Hijo menor Shullka
Hilar lana Putskay
Hincharse Hakay

117
Hipar Hiktsuy
Hito Wanka
Hombre malo Aksay
Honda Waraka
Hondonada Pukru
Hongo Tukllu
Hormiga Anwaqshuy
Horqueta Hurkita
Hoy, ahora Kanan
Hoz Uusi
Huacatay silvestre Chinchu
Huella, rastro Yupi
Huérfano Waktsa
Hueso Tullu
Huevo Ruru
Humear Qusñiy
Humita Umiita
Huracán, remolino Shukukuy
Huso Pirwa

I
i-i

Identificar Kikintsay
Idioma quechua Qichwa
Imaginarse Yarpaakuy
Imperdible Tikpi
Inca, dirigente del imperio incaico Inka
Ingle Llilli
Insípido Qamla
Instrumento para tejer Kallwa
Insultar Ashay
Inteligencia Umayuq
Intercambiar, trocar Trukay
Interrumpir una acción Chawaatsiy
Ir Aywa
Isaño Mashwa
Izquierda Itsuq

118
J
j-j

Jardín Wayta chakra


Jaspeado Tsiqtsi
Jilguero Chinchis
Jora Shura
Joroba Quru
Joven varón Wayna
Jugar Pukllay
Jugar a las bolas o pelota Chunkay
Juntar, agrupar Quriy
Juntar, doblar en forma ordenada,
superponer objetos Chuqpay

L
l-l

Labios Wirpa
Labrar madera Llaqllay
Ladera Kinray
Ladrón Suwaq
Lagartija Arash
Lago, laguna Qucha
Lágrima Wiqi
Lamer Laqway
Lamparín Chiwchi
Lana Millwa
Lápiz Qillqana
Laringe Tunquri
Lavar Paqay
Lavarse, enjuagar Awikuy
Leche Lichi
Lechuza Pakapaka
Leer Nawintsay

119
Lejos Karu
Lengua Qallu
Leña Yamta
Levantamiento, rebelión Alsakuy
Libélula Aqtsa suwa
Libertad Munashqaykita ruray
Libertador Qishpitsiq
Libro Liwru
Liendre Iski
Límite, lindero Qurpa
Limpio Tsuya
Linaje, casta Panaka
Liso Llushuq
Litro Winku
Liviano Ankash
Llacón, especie de papa Llakun
Llama Llama
Llamar Qayakuy
Llanura Pampa
Llegar Chay
Llevar algo entre dos o más personas Wantuy
Llorar Waqay
Lluvia Tamya
Lombriz Wiiqu
Loro Luuru
Lucero, Venus Waraq quyllur
Luciérnaga Nina kuru
Lúcuma Lukma
Lugar seco no cultivado Chuchin
Luna Killa
Lunar Aña
Luxación Ulluy
Luz, luminosidad, claridad Atski

M
m-m

Madeja Chinkus
Madre Mama
Madurar Puquy
Maguey Chuchwa
Maguey Qaara
Maíz Hara
Maíz pequeño Chili hara
Maíz tostado Kamtsa

120
Maíz, trigo cocidos Muti
Mal agüero Naya
Malaria Tsuktsu
Malestar psicosomático Kuma
Manantial Pukyu
Mangada Yana pukutay
Maní Miya
Maniatar Pankay
Mano Maki
Manta Aqshu
Manta para cargar Haku
Manta, prenda femenina Lliklla
Mañana, día siguiente Waray
Mareo Muyunay
Mariposa Pillpis
Mariposa nocturna Tapash
Mármol suave Paska
Masticar Kachuy
Matrimonio Kasamintu
Mazamorra Api
Médula Tuqshu
Memoria Yuyay
Mensajero, hacedor de mandados Kacha
Menstruar Qishyay
Mentir, engañar Llullay
Mentira Uli
Mercado, plaza Qatu
Mes Killa
Mesa Miisa
Metro Tatki
Mezcla Takushqa
Mezclar Takuy
Mezclar agua con harina
evitando que se hagan grumos Wamiy
Mezquino Micha
Miel de abeja Mishki
Millar Waranqa
Mina Miina
Mirar arriba Ñukiy
Mirar, observar Qaway
Moco Pisqa
Mojar Nuyuy
Moledor Tunay
Moler Aqay
Molino de piedra Mulinu
Montón, pila Chuquy
Montura Muntura
Morder Kaniy
Morir Wanuy
Mosca Chuspi
Moscardón Qinrash
Mostrar, demostrar Rikaatsiy
Mote mal pelado Uqshishqa

121
Mudo, tonto, sordo Upa
Muerto, cadáver Aya
Mujer danzante Paalla
Mujer joven Shipash
Mujer, esposa Warmi
Multiplicar Miratsiy
Murciélago Tsiqtsi
Muru Mullu

N
n-n

Nacer Yuriy
Nadar, flotar Tuyuy
Nariz Sinqa
Negro Yana
Nevar Rashtay
Nido Qishu
Nieto Willka
Niño de hasta tres años Ñushpi
No (prohibitivo) Ama
Noble, distinguido Qapaq
Noche, oscuridad Ampi
Nodriza Waataq
Nube Pukutay
Nuca Matanka
Nudo Kipu
Nuera Llumtsiy

O
o-o

Obedecer, hacer caso Wiyaakuy


Obediencia Kaasukuy
Oca Uqa
Ocioso, flojo Qila

122
Odiar Chikiy
Odiarse Chikinakuy
Oír Wiyay
Ojos Nawi
Oler, olfatear Muskiy
Olla Manka
Olluco Ulluku
Olores desagradables Asya
Ombligo Pupu
Oración (petición) Mañakuna
Ordeñar Qapiy
Orejas, oído Rinri
Órgano sexual femenino Raka
Orilla Kuchun
Orina Ishpay
Orinar Ishpay
Oro Quri
Ortiga Shinwa
Oso Ukuku
Otorongo Uturunku
Oveja Uusha
Ovillar Kururay
Ovillo Kuriy

P
p-p

Pachamanca Watya
Padre Yaya
Padre Tayta
Padrillo Yayan
Página, papel Rapi
Paja Uqsha
Paja brava Qachi
Pájaro Pishqu
Pájaro carpintero, pito Akaka
Paloma Urpi
Palta Palta
Pan Tanta
Panecillo de harina Tantakshu
Pantalón Wara
Pantano Hunqu
Paralítico Tunkashqa
Parecido a, semejante Niraq

123
Pared Pirqa
Parte alta Rara
Parte de arriba, encima Hana
Partir leña Tsiqtay
Pastear Mitsiy
Patear, dar de puntapíes Haytay
Pecado Hutsa
Pedir Mañay
Pedo Supi
Pedregal Ranra
Peinar Naqtsay
Peine Naqtsa
Pelado, calvo, lampiño Qala
Pelar cereal Llushtuy
Pelar, mondar Shipray
Pellizcar Tipshiy
Pelo de niño antes del primer corte Warka
Pelota Haytana
Pene Rani
Pequeño, poco Ichik
Perdiz Chakwa
Perdonar Pampatsay
Perinola, disco de piedra para el uso Piruru
Perro Allqu
Perro pequeño Pichis
Pesado Lasaq
Pescar Challwakuy
Pestaña Qipsha
Pez, pescado Challwa
Piar de los pájaros Chiwchiw
Picaflor Winchus
Picante Ayaq
Picar Tawshiy
Picotear Tawshipay
Pie Chaki
Piedra Rumi
Piedra preciosa Umiña
Piel Qara
Pierna, muslo Chanka
Pintar Llushiy
Piojo Uha
Pique Piki
Pircar, levantar una pared Pirqay
Pita de tejido Illawa
Planta Yura
Planta medicinal llamado «pájaro bobo» Waqsallu
Plomo Titi
Pluma Puru
Pobre Waktsa
Poco Pishi

124
Podar Llumay
Podrir Ismuy
Poesía Harawi
Polilla Puyu
Pollera Ruripa
Pollo Chipi
Poncho Punchu
Por doquiera Hinanpa
Prado, pradera Wayllapampa
Precio Chani
Preparar el trigo semimolido Tsamqay
Primer corte de pelo Warka rutuy
Primer corte de pelo Kitañaakuy
Probar, saborear Llamiy
Procrear el hombre Tsurikuy
Profesor Yachatsikuq
Prohibir, mezquinar Michakuy
Provincia Suyucha
Pueblo, cultura Marka
Puente Tsaka
Puerta Punku
Pulmones Puywan
Puñado Aptay
Puño Kukuchi
Purificar el agua; aclarar Tsuyaatsiy
Pus Isqiy
Puya Raimondi Kunkush

Q
q-q

Quebrada, abra Raqra


Quemar Kayay
Quemar, para limpiar Qashpay
Quena Qina
Queso Kiisu
Quihuicha Kiwicha
Quijada Chaqallwi
Quingual Qinwa
Quinua Kinwa

125
R
r-r

Raíz Watsu
Rápido, de una vez Huklla
Rasgar Llikiy
Raspar Hichkay
Ratón Ukush
Rebalsar Pusway
Rebaño Mitsina
Recibir Chaskiy
Reciprocidad Kutitsinakuy
Recoger con las manos Achkuy
Recoger, alzar Pallay
Recoger, amparar, proteger, cobijar,envolver Aylluy
Recordar Yarpay
Recostarse, estar echado Chacharay
Regar Qallpay
Regar Parquy
Región selvática Yunka
Región, territorio Suyu
Reír Asiy
Reloj Intiwatana
Remojar Tullpuy
Renacuajo Ultu
Resfriado Alalashqa
Respirar Hamay
Resta o sustracción Qichu
Restos de algo masticado Kachupi
Resucitar Kawariy
Retirarse Witiy
Riñón Washa ruru
Río Mayu
Robar Suway
Roca Qaqa
Rodilla Qunqu
Roer Kuchkuy
Rojo Puka
Romo, Sin punta Ruqu
Romper, arrancar Rachiy
Romper, quebrar Pakiy
Roncar Qurquryay
Ropa ajustada Chiri
Rubio Hacha
Ruiseñor Pishqurukus

126
S
s-s

Saber Yachay
Sabio Yachaq
Sacar agua Chaqay
Sacar, extraer Hurquy
Sal Kachi
Salado Anqa
Salar Kachitay
Salir Yarquy
Saliva Tuqa
Saltar Pintiy
Saludar Napay
Saludarse Napaanakuy
Salvia Salwiya
Sandalia Llanqi
Sangre Yawar
Sapo Ratsak
Sapo maduro Chuqyaq
Saúco Rayan
Sed Yakunay
Segar Rutuy
Sembrar Muruy
Semilla Muru
Semiseco Anku
Separar Rakiy
Sequía Usya
Ser mítico Aparikarkallaamay
Serpiente Machaku
Serpiente sagrada Amaru
Servir comida Qaray
Sesión Huñunakuy
Siembra Murukuy
Silbar Wichyay
Silencio Tsunya
Sitio apartado Tuna
Sobar Kupay
Sofocarse, afiebrarse Achachay
Soga Waska
Soga de paja Chilliiwa
Sol Inti
Solo, único Hapallay
Soltar, dejar libre Kachay

127
Sombra Arwa
Soplar Puukay
Soplar, para calentar algo, dar aliento Hakay
Soplete, soplador Puukana
Sordo Suqru
Suave Ñampu
Subir Lluqay
Sudor Humpi
Sueño Muspay
Sufrir, demorar Nakay
Sumar, agregar Yapay
Surco Qashqa
Sustantivo, nombre Huti

T
t-t

Talar Walluy
Tallo Tullu
Tamal Tamal
Tambor grande Kaaha
Tapa de olla Tsapana
Tarántula Atapuquy
Tartamudo Talulu
Tarugo (Tipo de venado) Taruka
Techar, cubrir Qatay
Tejedor Awaq
Tela cortada desigual Waya
Telaraña Llika
Temblar Katatay
Tender, extender Mashtay
Tendón Anku
Tener Tsaray
Tener miedo Mantsay
Terreno de cultivo Chakra
Terreno virgen Purun
Terrón Kurpa
Testículo Quruta
Tierra Allpa
Tierra Patsa
Tierra suave Qashya
Tijera Tihira
Tipo de bastón Lluqi
Tipo de frijol Numya

128
Tizna Yanashtu
Tobillo Utsu putu
Tocar una puerta Takakuy
Todos Chipyaq
Torcaza Kukuli
Torcer la lana Mukmuy
Torcido Wikllu
Tordo Chiwiillu
Toro bravo Piña
Torrentera, aluvión Lluqlla
Tórtola Kullku
Tortuga de río Charapa
Tos Chuqa
Toser Chuqay
Tostador Kallana
Tostar Ankay
Trabajar Aruy
Trabajar Uryay
Tragar Nuqtay
Trama Mini
Trasladar, acarrear Ashtay
Trenzar Piltay
Trepar, subir Achipay
Trigo semimolido Tsamqa
Trillar Harutsiy
Tristeza Llaki
Trompeta Kurniita
Trompeta de caracol Pututu
Tronco Kullu
Trueno Punruru
Tuerto Qapra
Tumba antigua Amaa
Tumor Amuqllu

U
u-u

Uno, otro Huk


Uña Shillu
Urdimbre Awllina
Uretra Ishpana

129
V
v-v

Vaca Waaka
Valle interandino Qichwa
Varón Ullqu
Vaso incaico Qiiru
Vellón de lana Wiki
Vellosidad Llaplla
Venado Luychu
Venas Yawarpa naanin
Vencedor Atipaq
Vendedor Qatuq
Vender Qatuy
Venir Shamuy
Ver Rikay
Verde Qumir
Verruga Tikti
Vesícula biliar Ayaq
Vestir Yakatsiy
Vicuña Wikuña
Vidrio Qishpi
Visitar, echar de menos Rahay
Vivir Kaway
Vizcacha Wishka
Volar Paariy
Voltear la tierra Chakay

Y
y-y

Yerno Masha
Yuca Yuka
Yunta Yunta

130
Z
z-z

Zampoña Antaara
Zancudo Wanwa
Zarigüeya Muuka
Zarzaparrilla Shiraka
Zorrillo Añas
Zorro Atuq
Zorzal Yukis

131
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
I IV
La democracia y el sistema interamericano Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática
Artículo 1 Artículo 17
Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso
de promoverla y defenderla. político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al
La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el
pueblos de las Américas. fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática.
Artículo 2 Artículo 18
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el
y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del
Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento
participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de
legalidad conforme al respectivo orden constitucional. hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo
Artículo 3 Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad
los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su democrática y su fortalecimiento.
ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, Artículo 19
libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresión de la Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en
soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de
separación e independencia de los poderes públicos. Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional
Artículo 4 que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye,
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en
las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de
la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de
prensa. trabajo y demás órganos de la Organización.
La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad Artículo 20
civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional
y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario
Artículo 5 General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente.
para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones
de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de
equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. la institucionalidad democrática.
Artículo 6 Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo
La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de
un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime
y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización,
participación fortalece la democracia. el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática.
II Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los
La democracia y los derechos humanos buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.
Artículo 7 Artículo 21
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones,
y los derechos humanos, en su carácter universal, indivisible e interdependiente, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro
consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la
interamericanos e internacionales de derechos humanos. OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su
Artículo 8 derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato.
sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando
de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular
establecidos en el mismo. en materia de derechos humanos.
Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones
de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Hemisferio. Artículo 22
Artículo 9 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o
La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la
género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados
promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y religiosa en las Américas, V
contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana. La democracia y las misiones de observación electoral
Artículo 10 Artículo 23
La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar
eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales procesos electorales libres y justos.
básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la Organización Internacional Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA
del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones
su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.
la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales Artículo 24
y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio. Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro
III interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un
Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que
Artículo 11 se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la
La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan información y amplia cooperación con la misión de observación electoral.
mutuamente. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y
Artículo 12 normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de
inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada.
OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al Consejo
de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades.
teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Artículo 25
Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a
también destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la
imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia. realización de elecciones libres y justas.
Artículo 13 La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin
La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la VI
consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio. Promoción de la cultura democrática
Artículo 14 Artículo 26
Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios
ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando
para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico,
medidas oportunas para promover estos objetivos. social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los
Artículo 15 Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que
El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio trabajen en esos ámbitos.
ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y Artículo 27
estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los
convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones
generaciones. de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para
Artículo 16 la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores
La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el democráticos, incluidas la libertad y la justicia social.
desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor Artículo 28
entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las
educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la
los habitantes de las zonas rurales y las personas que pertenecen a las minorías. promoción y ejercicio de la cultura democrática.
Impreso en
Corporación Gráfica NA NAVVARRETE S.A.
Carretera Central 759 km 2 - Santa Anita
Telf.: 362-0606 - Fax: 3620723
E-mail: corporacion@navarrete.com.pe
http://www.navarrete.com.pe
Lima - Perú
El Acuerdo Nacional
El 22 de julio de 2002, los representantes de mos parte de ella. Con este fin, el Acuerdo
las organizaciones políticas, religiosas, del promoverá el acceso a las oportunidades
Gobierno y de la sociedad civil firmaron el económicas, sociales, culturales y políticas.
compromiso de trabajar, todos, para conseguir Todos los peruanos tenemos derecho a un
el bienestar y desarrollo del país. Este com- empleo digno, a una educación de calidad,
promiso es el Acuerdo Nacional. a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos funda-
mentales. Para alcanzarlos, todos los peruanos 3. Competitividad del País
de buena voluntad tenemos, desde el lugar Para afianzar la economía, el Acuerdo se
que ocupemos o el rol que desempeñemos, el compromete a fomentar el espíritu de
deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servi-
Estos son tan importantes que serán respeta- cios, asegurar el acceso a la formalización
dos como políticas permanentes para el futuro. de las pequeñas empresas y sumar esfuer-
zos para fomentar la colocación de nuestros
Por esta razón, como niños, niñas, adoles- productos en los mercados internacionales.
centes o adultos, ya sea como estudiantes o
trabajadores, debemos promover y fortalecer 4. Estado Eficiente, Transparente y
acciones que garanticen el cumplimiento de Descentralizado
Es de vital importancia que el Estado
esos cuatro objetivos que son los siguientes:
cumpla con sus obligaciones de manera
eficiente y transparente para ponerse al
1. Democracia y Estado de Derecho
servicio de todos los peruanos. El Acuerdo
La justicia, la paz y el desarrollo que ne-
se compromete a modernizar la admi-
cesitamos los peruanos sólo se pueden dar
nistración pública, desarrollar instrumentos
si conseguimos una verdadera democracia. que eliminen la corrupción o el uso indebido
El compromiso del Acuerdo Nacional es ga- del poder. Asimismo, descentralizar el
rantizar una sociedad en la que los derechos poder y la economía para asegurar que el
son respetados y los ciudadanos viven se- Estado sirva a todos los peruanos sin
guros y expresan con libertad sus opiniones excepción.
a partir del diálogo abierto y enriquecedor;
decidiendo lo mejor para el país. Mediante el Acuerdo Nacional nos compro-
metemos a desarrollar maneras de contro-
2. Equidad y Justicia Social lar el cumplimiento de estas políticas de
Para poder construir nuestra democracia, Estado, a brindar apoyo y difundir constan-
es necesario que cada una de las personas temente sus acciones a la sociedad en
que conformamos esta sociedad, nos sinta- general.

S-ar putea să vă placă și