gurU nwnk dyv jI dy puriKAwN dy

ipMf dw ieiqhws

íÅÂÆ ÃðìÜÆå ÇÃ§Ø ã¯àÆÁ»

ǧàðéËôéñ, ׯñâ îËâÇñÃà êzÚÅðÕ, èðî êzÚÅð
Õî¶àÆ, ô¯zîäÆ ×¹ðç¹ÁÅðÅ êzì§èÕ Õî¶àÆ

öòÅ ÕðÅÂÆ
çå ìÅìÅ ñ¾ÖÅ ÇÃ§Ø ÜÆ Õ¯à¶ òÅñ¶
ÕÅð öòÅ òÅñ¶

[1]
 ×°ð± éÅéÕ ç¶ò ÜÆ ç¶ ê°ðÇÖÁ» ç¶ Çê§â çÆ ×ÅæÅ

êá¶Çò§âê°ÇðéÅîÕÔ§å¶
íÅÂÆ ÃðìÜÆå ÇÃ§Ø ã¯àÆÁ»
çêðÕ é§. +IA HHGB@-@BH@I

© ñ¶ÖÕ

êÇÔñÆ Ûêå
ÁÕåÈìð - 2019

ÇÕåÅì Üóå
îÇÔ§×Å ÇÃ§Ø +IA-IIHHC-CDBAC
ÂÆî¶ñ : mehangasingh78@gmail.com

Ö¯Ü-ÕÅðÜ
ÚðéÜÆå ÇÃ§Ø å¶ÜÅ

êzÕÅôÕ
Ú¾Õ ÃåÅð» êzÕÅôé, ðÅÜê¹ðÅ
+IA-IHGFF-CHIBC, IGH@B-GIFD@

© 2019 All right reserved

This book is sold subject to the condition that it shall not, by way of trade or otherwise, be lent, resold,
hired out, or otherwise circulated without publisher's prior written consent on any form of binding or cover
other then that in which it is published and without a similar condition including this condition being
imposed on the subsequent purchaser and without limiting the rights under copyright reserved above, no
part of this publication may be reroduced, stored in or introduced into a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means (electronic, mechanical, photocoping, recording or otherwise), without the
prior written permission of both the copyright owner and the above-mentioned publisher of this book.

[2]
 ç¯ ôìç

ÁÃƺ ÃÅð¶ òµâíÅ׶ ÜÆò Ô» ÇÜé·» ç¶ ÜÆòé ÕÅñ ÇòµÚ

×°ð-êðî¶ôð ÃÇå×°ð± õڶ êÅåôÅÔ ×°ð± éÅéÕ ç¶ò ÜÆ çÅ EE@
ÃÅñÅ êzÕÅô ê°ðì îéÅÇÂÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔË ¢ À°Ô Ôð æ» ê±Üäï¯× ÔË
ÇÜæ¶ ×°ð± êÅåôÅÔ ç¶ Úðé ê¶ ¢ êÇÔñÆ êÅåôÅÔÆ ×°ð± éÅéÕ ç¶ò
ÜÆ ç¶ ê°ðÇÖÁ» çÅ ê°ðÅåé Çê§â êá¶Çò§â ê°ð ÇòµÚ êÅåôÅÔ çÆ
Úðé Û¯Ô êzÅêå ÁÃæÅé çÆ ÕÅð öòÅ ÕðÇçÁ» îé ÇòµÚ ÚÅÀ°
ÃÆ ÇÕ òµè 寺 òµè ç×å» é±§ ÇÂà êÇòµåð ÁÃæÅé ìÅð¶ ÜÅäÕÅðÆ
î°ÔÂÆÁÅ ÕðòÅÂÆ ÜÅò¶¢ ê°ðÅåé é×ð êá¶Çò§â ê°ð ìÅð¶ Áé¶Õ»
ÇÂÇåÔÅÇÃÕ Ãð¯å» ÇòµÚ ×òÅÔÆÁ» ÇîñçÆÁ» Ôé ¢ Ã Ã å¶
ê§æ ç¶ ÇÃðî½ð ÇñÖÅðÆÁ» é¶ ÇÂà é×ð êá¶Çò§â ê°ð ìÅð¶ ÁÅêä¶
×z§æ» ÇòµÚ ÚÅéäÅ êÅÇÂÁÅ ÔË¢ EE@ ÃÅñÅ ôåÅìçÆ ÃîÅ×î» é±§ î¾°Ö
ðµÖÇçÁ» åòÅðÆÖÆ ò¶ðÇòÁ» ÃÇÔå é×ð êá¶Çò§â ê°ð çŠçê±ðé
ÇÂÇåÔÅà ÇñÖ Õ¶ ûíä å¶ Ã§×å» ÇòµÚ êzÚÅðé ÇÔµå ïåé Áð§í¶
Ôé¢ êÅåôÅÔ é¶ ÁÅê ÃÔÅÂÆ Ô¯ Õ¶ öòÅ ñÂÆ ÔË¢ ÇÂà ÕÅðÜ ñÂÆ
íÅÂÆ ÃðìÜÆå ÇÃ§Ø ã¯àÆÁ» ç¶ è§éòÅçÆ Ô» ¢
çå ìÅìÅ ñµÖÅ ÇÃ§Ø Õ¯à¶ òÅñ¶
ÕÅð öòÅ

[3]
 ðé¶ÔÅ
è§é° è§é° ÃzÆ ×°ð± éÅéÕ ç¶ò ÜÆ ç¶ EE@ ÃÅñÅ êzÕÅô ê°ðì
Óå¶ ç°éÆÁ» ç¶ Ôð Õ¯é¶ ÇòÚ ìËáÅ ÇÃµÖ ×°ð± ç¶ ÇêÁÅð å¶ ÃÇåÕÅð
ÇòµÚ ÇíµÜÕ¶ ÁÅê¯ ÁÅêä¶ åðÆÕ¶ éÅñ ïæÅôÕå À°êðÅñ¶ Õð ÇðÔÅ
ÔË¢ ÁÅî ÇÕðåÆ ÇõÖ, öòÅçÅð, ÇÂÇåÔÅÃÕÅð, ÇñÖÅðÆ, ÕÅð öòÅ
òÅñ¶ îÔ»ê°ðô å¶ Ã§å-Üé ÇéµÜÆ Áå¶ Ã§ÃæÅ×å ð±ê ÇòµÚ îé°ÖåÅ
ç¶ íñ¶ Áå¶ Ã§ÃÅð ÓÚ ÇõÖÆ çÅ ÚÅéä ëËñÅÀ°ä ñÂÆ Õ§î Õð ðÔ¶
Ôé¢ ÇÃµÖ Ü×å çÅ òµâÅ ÇÔµÃÅ ×°ð± éÅéÕ ç¶ò ÜÆ ç¶ ê°ðÇÖÁ»
ç¶ Çê§â êá¶Çò§â ê°ð ìÅð¶ ÜÅäÕÅðÆ éÔƺ ðµÖçÅ¢ ÁÅêä¶ ÇÂÇåÔÅÃ
Áå¶ ÇÂÇåÔÅÃÕ ÁÃæÅé» ìÅð¶ ÁÇÜÔÆ Áä×ÇÔñÆ òÅñÅ ðòµÂÆÁÅ
éÔƺ ÁêäÅÀ°äÅ ÚÅÔÆçÅ¢ ìÅìÅ ñµÖÅ ÇÃ§Ø Õ¯à¶ òÅÇñÁ» å¶ íÅÂÆ
ÃðìÜÆå ÇÃ§Ø ã¯àÆÁ» òèÅÂÆ ç¶ êÅåð Ôé ܯ EE@ ÃÅñÅ ×°ðê°ðì
ç¶ Ãì§è ÇòµÚ ç×å» é±§ êá¶Çò§â ê°ð ç¶ ÇÂÇåÔÅà éÅñ ܯó ðÔ¶
Ôé Áå¶ ôåÅìçÆ ÃîÅ×î» é±§ òµâ¶ êµèð Óå¶ îéÅ ðÔ¶ Ôé¢ ÇÂé·»
ÃîÅ×î» ç½ðÅé îé°ÖåÅ ç¶ íñ¶ Áå¶ Ã¶òÅ ç¶ ÁÇÜÔ¶ ïåé Õðé¶
ÚÅÔÆç¶ Ôé, ÇÜé·» çÅ ÁÃð ×°ð± êÅåôÅÔ» çÆ Úðé-Û¯Ô èðåÆ ç¶Ã
ê§ÜÅì Óå¶ ÇÚð» åÕ ÕÅÇÂî ðÔ¶ ¢
òÅÇÔ×°ð± ÜÆ ÕÅ ÖÅñÃÅ
òÅÇÔ×°ð± ÜÆ ÕÆ ëÇåÔ

íÅÂÆ ðòÆ ÇçØ

ÖÅñʶâ

[4]
 ý ÃÇå×°ð± êzÃÅÇç

åðÆÖ çÆÁ» ðÅÔ» Óå¶...

×°ð± éÅéÕ êÅåôÅÔ å¶ êá¶Çò§â ê¹ð

×°ð± ç×å ÜÅäçÆ ÔË ÇÕ Ü×å ×°ð± è§é è§é ìÅìÅ ×°ð± éÅéÕ
ç¶ò ÜÆ çÅ êzÕÅô ðÅÇ í¯Ç çÆ åñò§âÆ ÇòÖ¶ çé ADFI ÂÆÃòÆ
鱧 Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆ ¢ ÇÂÔ ðÅÇ í¯Ç çÆ åñò§âÆ ×°ð± éÅéÕ ç¶ò ÜÆ çÅ
ܵçÆ Çê§â éÔƺ ÃÆ ¢ ×°ð± ÃÅÇÔì ç¶ ÇêåÅ îÇÔåÅ ÕÇñÁÅä çÅÃ
ÜÆ ðÅá ðŶ í¯Ç çÆ ÇîÃñ ç¶ êàòÅðÆ å¶ îÅñÕÆ çÅ ñ¶ÖÅ-ܯÖÅ
ðµÖä òÅñ¶ ÁÇÔî î°ñÅ÷î Ãé¢ ðŶ í¯Ç Ãä¶ ìÔ°å ÃÅð¶ íµàÆ
ðÅÜê±å ðÅá ê§çðòƺ ÃçÆ ç¶ Ã°ñ¶ôÅÔÆ ç½ð ÇòÚ ÇçµñÆ ç¶ Ã°ñåÅé»
Õ¯ñ¯º òµâÆÁ» Ü×Æð» ñË Õ¶ î°ÃñîÅé ԯ¶ ÃéÍ ÇÂé·» ðÅÜê±å» 寺
î°ÃñîÅé Ô¯ä òÅÇñÁ» ÇòµÚ ðÅÇ í¯Ç òÆ ÃÆ, ÇÜÃ鱧 ñ¯èÆÁ» òµñ¯º
AE@@ î°ðµì¶ ÷îÆé ÕÅñÆ ìÅð ÇòÚ ÔÅÃñ Ô¯ÂÆ ÃÆ ¢ çÇðÁÅ ÇìÁÅÃ
է㶠òµÃçÅ Çê§â ÜÅîÅðŶ Ô¯ðé» íµàÆ ðÅá» Ãä¶ ðŶ í¯Ç íµàÆ çÅ
òÆ ÇàÕÅäÅ ÇðÔŠ¶¢ ÜÅîðŶ 寺 â¶ã îÆñ êµÛî ÓÚ ì¶çÆ ÖµåðÆÁ»
çÅ ÇÂÕ Çê§â êá¶Çò§â ê°ð ÁìÅç ÃÆ¢ ÇÂà Çê§â ç¶ ì¶çÆ Õ°ñ ÖµåðÆ
Ö¶åÆ Áå¶ òêÅð Õðç¶ Ãé¢ Ü篺 ñ¯èÆÁ» é¶ í¾àÆ ðÅÜêÈå» ù ìÅð
Çò¾Ú Ü×Æð» Çç¾åÆÁ» å» ìÔ¹å ÃÅð îÞËñ ìÅð» ÓÚ ÜÅ Õ¶ Ö¶åÆ å¶
òêÅð Õðé ñ¾×¶Í
î§ÇéÁÅ Ü»çÅ ÔË ÇÕ ðŶ í¯ÇÂ é¶ Ü篺 ÕÅñÆ ìÅð ÁìÅç ÕÆåÆ
å» À°Ãé¶ ÁÅêäÅ ÇàÕÅäÅ î°ÕÅîÆ â±î» çÆ òµÃ¯º Õ¯ñ ÕÆåÅ ¢ íµàÆÁ»
çÆ í¯Ç ò§â (åñ-ò§â) ÇòµÚ ÇÂÔ ÷îÆé ðŶ í¯Ç 鱧 Çîñä ÕðÕ¶
À°Ã鱧 ðÅÇ í¯Ç çÆ åñò§âÆ ÕÇÔ§ç¶ é¶¢ ðÅÇ í¯Ç íµàÆ ÔÆ ×°ð éÅéÕ
ç¶ò ÜÆ ç¶ ÇêåÅ îÇÔåÅ ÕÅñ± 鱧 êá¶Çò§â ê°ð 寺 ÁÅêäÆ ÇîñÖ çÆ
ç¶Ö ð¶Ö ñÂÆ ÁÅêä¶ éÅñ åñò§âÆ ñË ×¶ Ãé¢ ÇÂÇåÔÅÃÕ Ãð¯å»
[5]
Áé¹ÃÅð îÇÔåÅ ÕÇñÁÅä çÅà ÜÆ çÅ Üéî Õ¾åÕ çÆ Ã§×ð»ç,
ADDA ÂÆ. ù ÇÂö é×ð êá¶Çò§â ê¹ð ÇòÖ¶ Ô¯ÇÂÁÅÍ îÇÔåÅ ÕŬ
ÜÆ ç¶ åñò§âÆ ðŶ í¯Ç ÜÅä ÇêÛ¯º ìÅÕÆ êÇðòÅð å¶ ì¶çÆÁ» çÅ
ÇàÕÅäÅ êá¶Çò§â ê°ð ÔÆ ÇðÔÅ ¢ ê°ðÅåé Ãð¯å» ÓÚ Ç÷Õð ÁÅÀ°ºçÅ ÔË
ÇÕ ×°ð± éÅéÕ ÃÅÇÔì ç¶ ÚÅÚÅ ñÅñ Ú§ç é¶ ìÅð ç¶ ÇÂ¾Õ Çê¿â ׯºâ¶
Çò¾Ú ÔµàÆ Õð ñÂÆ ÃÆ Ü篺 ÇÕ ÕÇñÁÅä çÅà çŠçï¯× ðÅÇ í¯ÇÂ
íµàÆ çÆ åñò§âÆ ìä Ç×ÁÅ¢
çîå ê§çðŠï ê±ð¶ ÒñÅñ Ú§çÓ Üéî êÅÇÂÁÅ¢
ÇÕðå ÔµàÆ çÆ Ç×ðÀ° ׯºâÅ ÇòÚ ìÅðÆ ÕÔÅÇÂÁÅ¢
çËò çï¯× ðÅÇ í¯Ç íµàÆ çÆ åñò§âÆ ÁŶ ¢
ÇÕðå çï¯× Õ°Þ í¶ ÇÃòŶ ¢
(ì§ÃÅòñÆéÅîÅ Õ¶Ãð ÇÃ§Ø ÇÛµìð)
çé ADFA ÂÆ. ÓÚ ×°ð± éÅéÕ ç¶ò ÜÆ ç¶ çÅçÅ ÇôòðÅî ÜÆ
ÚñÅäÅ Õð ׶ êð îÇÔåÅ ÕÇñÁÅä çÅà çÅ êá¶Çò§â ê°ð éÅñ
òÅÔ òÅÃåÅ ìÇäÁÅ ÇðÔÅ¢ ì¶ì¶ éÅéÕÆ ÜÆ çÅ ÇòÁÅÔ òÆ ÜµçÆ
Çê§â 寺 Õ°Þ îÆñ ç±ð ðñåÅéê°ð ñ¯èÆ ÓÚ ÕÆåÅ Ç×ÁÅ¢ ×°ð± éÅéÕ
êÅåôÅÔ çÅ ÇòÁÅÔ òÆ ìÅðÆ ç°ÁÅì ç¶ ôÇÔð òàÅñ¶ ÓÚ ÕÆåÅ ¢
À°çÅÃÆÁ» Óå¶ ÜÅä 寺 êÇÔñ» ÔÆ ×°ð± éÅéÕ êÅåôÅÔ çÆ
îÇÔîÅ Ú½Ô Õ°§àÆ ëËñ ×ÂÆ ÃÆ¢ ÇÂÇåÔÅÃÕ Ãð¯å» Áé°ÃÅð ×°ð± éÅéÕ
êÅåôÅÔ ÇÂÕ ò¶ð ÁÅêä¶ Ã§×Æ íÅÂÆ îðçÅéÅ ÜÆ å¶ íÅÂÆ ìÅñÅ ÜÆ
ç¶ éÅñ ðñåÅéê°ð ñ¯èÆ ì¶ì¶ éÅéÕÆ ÜÆ é±§ Çîñä ÁŶ¢ ÁÅÀ°ºç¶
Ã ðÅÔ ÇòÚ êËºç¶ À°Ô ÁÅêä¶ òÇâÇÕÁ» ç¶ Çê§â êá¶Çò§â ê°ð
ÁÅ áÇÔ𶠢 ÁÅêä¶ Ã§×ÆÁ» éÅñ Çê§â ÁŶ ×°ð± éÅéÕ êÅåôÅÔ
çÅ ÚÅÁ îñÅð Õðé æÅò¶º ôðÆÕ ÖµåðÆ Ãó í°Ü ׶ ¢ À°é·» 鱧
ÇÂÔ ÖåðÅ ÜÅÇêÁÅ ÇÕ ÇÕå¶ ÕÅñ± çÅ ê°¾åð ÁÅêäÆ ÜÅÇÂçÅç çÅ
çÅÁòÅ éÅ Õð çò¶ ¢ ì¶çÆ Õµá¶ Ô¯ Õ¶ ×°ð± éÅéÕ êÅåôÅÔ é±§ Çê§â¯º
À°µá ÜÅä ñÂÆ ÕÇÔä ñµ×¶¢ À°é·» åÅÔé¶ îÅð¶ ÇÕ å°Ã» é¶ ëÕÆðÆ í¶Ö
èÅð Õ¶ ì¶çÆÁ» çÆ Õ°ñ 鱧 ñÅÜ ñÅÂÆ Â¶ ¢ À°é·» 鱧 ìÅÔ¯º ëó· À°áÅñä
çÆ èîÕÆ ÇçµåÆ¢ ×°ð± ÃÅÇÔì é¶ ÇÕÔÅ ÇÕ î¶ðÆ Õ¯ÂÆ ÷îÆé ûíä çÆ
ñÅñÃÅ éÔƺ ÚÅð Ççé ðÇÔ ÇÕ À°á ÜÅò»×Å¢ ì¶çÆ Õð¯èòÅé ԯ¶
ÕÇÔä Õ¶ ÃÅ鱧 å¶ð¶ å¶ íð¯ÃÅ éÔƺ ï Ô°ä¶ Çê§â Ûµâ ç¶ ¢ ì¶çÆÁ» çÅ
[6]
ÇÂÔ ÇòÔÅð ò¶Ö Õ¶ êÅåôÅÔ é¶ ÃÇÔÜ Ã°íÅÁ ìÚé ÕÆå¶ ÇÕ å°Ã»
ÇÂà ÇòðÅÃå 鱧 ÇéÜÆ å¶ êµÕÅ ÃîÞ ÇñÁŠ¶¢ ÇÂÔ Ãí Þ±áÅ ÔË
ÇîµàÆ ÓÚ Çîñ ÜÅò¶×Å ¢
êÅåôÅÔ ç¶ ÃÇÔÜ Ã°íÅÁ ì¯ñ ê±ð¶ ԯ¶¢ ÂÆðÖÅñ± ì¶çÆ ÁÅêÃ
ÇòÚ ñóé Çíóé ñµ×¶¢ Õ°Þ Ã ÇêÛ¯º ÁÅêà ÇòÚ ñóç¶ Çíóç¶
Çê§â Ûµâ Õ¶ íµÜ ׶¢ òµÃçÅ Çê§â æ¶Ô ìä Ç×ÁÅ ¢ Õ¶òñ ǾÕ
ê¹ðÅåé ÖÈÔ å¶ À¹Ã ç¶ Õ¯ñ ì¯Ôó çÅ ð¹¾Ö ìÇÚÁÅ, ÇÜà æ¾ñ¶ ×¹ðÈ
êÅåôÅÔ é¶ ì¶çÆÁ» éÅñ ìÚé ÕÆå¶ ÃéÍ
ÇÂÇåÔÅà ÇòÚ Ç÷Õð ÁÅÀ°ºçÅ ÔË ÇÕ Ü篺 Û¶ò¶º ÜÅî¶ Çò¾Ú ×°ð±
ÔÇðׯÇì§ç êÅåôÅÔ Ú¯ÔñÅ ÃÅÔì çÆ èðåÆ é±§ íÅ× ñÅ Õ¶ ÁÅ ðÔ¶
Ãé å» Ú¯ÔñÅ ÃÅÔì 寺 Õ¯ÂÆ Çå§é Õ¯Ô ç±ð ÇÂà æ¶Ô Óå¶ êÔ°§Ú¶ ¢ ×°ð±
ÔÇðׯÇì§ç êÅåôÅÔ é¶ ÇÂà æ¶Ô 鱧 éîÃÕÅð ÕÆåÅ¢ Çõֻ é¶ Ã°ÁÅñ
ÕÆåÅ å» çÇÂÁÅ ç¶ Ãî°§çð ÃÇå×°ð± é¶ çµÇÃÁÅ ÇÕ ÇÂÔ ×°ð± éÅéÕ
êÅåôÅÔ ç¶ òµÇâÁ» çÅ Çê§â ¶ ¢
çïÅ ÇÃ§è° Ã°ä ìÅÇÕ ìÖÅé¶, ÇÂÔ ÃzÆ ×°ð± éÅéÕ Õ¶ ÇÂÃæÅé¶
êá¶Çò§âê°Çð éÅî ÕÔ§å¶ ¢ ÖµåðÆ ì¶çÆ Çìzç ìç嶢
ÃÈðÜ êzÕÅô ×z§æ
×°ð± ÔÇðׯÇì§ç ÃÅÇÔì òµñ¯º ÇÂà ÁÃæÅé 鱧 êð×à Õðé ÇêÛ¯º
Çõֻ çÅ ÇÂà æ¶Ô å¶ ñ×ÅåÅð êÇÔðÅ ÇðÔÅ¢
×°ð± êÅåôÅÔ çÆ ïÅç ÓÚ ÇÂÕ Û¯àÆ ÇÜÔÆ
ïÅç×ð ÕÅÇÂî Õð ÇçµåÆ ×ÂÆ¢ AICA ÂÆ.
Çò¾Ú íÅÂÆ è§éÅ ÇÃ§Ø ïÅåðÆ î±Üì ×°ð±
éÅéÕ êÅåôÅÔ ç¶ ÃÇîÁ» çÅ ñµÇ×ÁÅ
ÇÂÕ ì¯Ôó çÅ ð°Ö æ¶Ô å¶ ÕÅÇÂî ÃÆ Ü¯º ÇêÛ¯º
Çâ× ÇêÁÅ¢ ÇÃµÖ ÇîÃñ» çÅ ðÅÜ Ô¯ÇÂÁ»
å» ÇéÔ§× ÇçØÅ é¶ ÇÂà ÁÃæÅé çÆ Ã¶òÅ Ö±Ô å¶ ÇñÖÆ ÇÂìÅðå :
ûí ñÂÆ ×°ðçòÅðÅ ÃÅÇÔì çÆ æ¯ó·Æ òµâÆ
ý ÃzÆ ×°ð± éÅéÕ ÜÆ
ÇÂîÅðå ìäÅÂÆ ×ÂÆ¢ ܵÃÅ ÇÃ§Ø îÔÅðÅÜÅ ÕÅ Ö±Ô ¢ àÇÔñ ÕðÅÂÆ
Õê±ðæñÅ é¶ ×°ðçòÅð¶ ç¶ é» Õ¹Þ ÷îÆé åÅðÅ ÇÃ§Ø íä¶òÅ
ñÅ ÇçåÆ¢ îÔÅðÅÜÅ ðäÜÆå ÇÃ§Ø ò¶ñ¶ àÇÔñ ÇÃ§Ø òðà çîå
AHHC (AHBF ÂÆ.)

[7]
AHBF ÂÆ. ÇòµÚ æ¶Ô Óå¶ Çîñ¶ ê°ðÅåé Ö±Ô çÆ
öòÅ Ô¯ÂÆ¢ ÇÂà öòÅ ìÅð¶ Ö±Ô ÇòÚ ÇÂÕ ÇÃñ
òÆ ñµ×Æ Ô¯ÂÆ ÔË¢ ÖÅñÃÅ ðÅÜ ç¶ ÇÖ§â ÜÅä
Óå¶ ÇéÔ§× ÇÃ§Ø ÇÂ毺 Õ±Ú Õð ׶ ¢ ÇÂà ÇêÛ¯º
×°ðçòÅð¶ çÆ Ã¶òÅ ê°äÛ ç¶ ìÅÔîä ê°ÜÅðÆÁ»
Ôµæ ðÔÆ, ÇÜé·» çÆ ñÅêðòÅÔÆ ÕðÕ¶ ×°ðçòÅðÅ ÃÅÇÔì çÆ ÷îÆé
Ö°ðç ì°ðç Ô¯ ×ÂÆ¢ ê°ðÅåé ×°ðçòÅðÅ ÃÅÇÔì çÆ ÇÂîÅðå òÆ Çìðè
Ô¯ Õ¶ ãÇÔ ã¶ðÆ Ô¯ ×ÂÆ ¢
AIAH-AI ÂÆ. ç¶ ç½ðÅé ÜÅîÅðŶ Çê§â ç¶
ðÅÂÆà Ãz. íÅé ÇÃ§Ø é¶ ìÔ°å ÇÔ§îå ÕðÕ¶ ç×å»
ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ ×°ðçòÅðÅ â¶ÔðÅ ÃÅÇÔì çÆ î°ó
À°ÃÅðÆ ÕðòÅÂÆ ¢ ×°ðçòÅðÅ â¶ÔðÅ ÃÅÇÔì ç¶ Õ¯ñ
ÔÅÂÆ ÃÕ±ñ òÆ ìäÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ¢ ܯ ÁµÜ òÆ Úµñ
ÇðÔÅ ÔË ¢
çé AID@ ÂÆ. ÇòÚ Ã§å ìÅìÅ ×°ðî°Ö ÇçØ, çå ìÅìÅ ÃÅè± ÇçØ
ÜÆ êÇàÁÅñ¶ òÅÇñÁ» é¶ êµÕ¶ Ãð¯òð å¶ Ô§ÃñÆ çÆ Ã¶òÅ ÕðòÅÂÆ¢
çå ìÅìÅ ×°ðî°Ö ÇÃ§Ø ÜÆ ç¶ òðï¶ çå ìÅìÅ Þ§âÅ ÇÃ§Ø Ã¶òŠçíÅñ
Õðç¶ ðÔ¶¢ À°é·» çÆ Á×òÅÂÆ ÇòÚ AIEH ÂÆ. ÓÚ Ã§å ìÅìÅ ÖóÕ
ÇçØ, çå ìÅìÅ ÜÆòé ÇçØ, çå ìÅìÅ çÆòÅé ÇçØ, çå ìÅìÅ
ÖÜÅé ÇçØ, çå ìÅìÅ ìÃåÅ ÇÃ§Ø é¶ ×°ðçòÅðÅ ÃÅÇÔì çÆ î½Ü±çÅ
ÇÂîÅðÅå çÆ Ã¶òÅ ÕðòÅÂÆ¢ ÁµÜ F@ ÃÅñ ìÅÁç òÆ ×°ðçòÅðÅ
ÃÅÇÔì çÅ F@ ë°à ñ§îÅ å¶ D@ ë°à Ú½óÅ ÔÅñ ìÔ°å ê°ÖåÅ å¶ Ã°§çð ÔËÍ
ÇÂà ÇêÛ¯º ×°ðçòÅðÅ ÃÅÇÔì ç¶ òµâ ÁÕÅðÆ åñÅÁ çÆ Ã¶òÅ ÕÅð öòÅ
òÅÇñÁ» îÔ»ê¹ðô» òñ¯º ÕðòÅÂÆ ×ÂÆ¢ ×¹ðç¹ÁÅðÅ â¶ÔðÅ ÃÅÇÔì ÇòÖ¶
Ú¶åð, ÔÅó, ÕµåÕ çÆ ê°§ÇéÁź å¶ îÅØÆ çÅ î¶ñÅ íðçÅ ÔË¢
î½Ü±çÅ Ã ÇòµÚ êÇÔñÆ êÅåôÅÔÆ ÃzÆ ×°ð± éÅéÕ ç¶ò ÜÆ ç¶
EE@ ÃÅñÅ ê°ðì Óå¶ ×°ðçòÅðÅ â¶ÔðÅ ÃÅÇÔì (ñ°ÔÅð) ÇòÖ¶ çå ìÅìÅ
åÅðÅ ÇÃ§Ø ÜÆ ÃðÔÅñÆ òÅÇñÁ» ç¶ òðïÇ ìÅìÅ ñµÖÅ ÇÃ§Ø çÆÁ»
öòÅò» ñ×Ååð Úµñ ðÔÆÁ» Ôé ¢
ñ¯Õñ ×°ðç°ÁÅðÅ êzì§èÕ Õî¶àÆ å¶ ìÅìÅ îÇÔåÅ ÕÅñ± ÜÆ Ã¶òÅ
ïÃÅÇÂàÆ â¶ÔðÅ ÃÅÇÔì çÅ ÃÅð¶ ÕÅðÜ» ÇòµÚ ê±ðé ÃÇÔï¯× ðÇÔ§çÅ ÔË ¢
[8]
 èé¹ è§é¹ ÇêåÅ èé¹ è§é¹ Õ°ñ¹
Dnu DMnu ipqw Dnu DMnu kulu Dnu Dnu su jnnI
ijin gurU jixAw mwie [
Dnu DMnu gurU ijin nwmu ArwiDAw,
Awip qirAw ijnI ifTw iqnw ley Cfwie[
(gurU gRMQ swihb jI)

ê°ðÅåé èðî ×z§æ» å¶ íÇòÖ ìÅäÆÁ» ç¶ ÇòôòÅôÆ î§éç¶ é¶ ÇÕ

Ü篺 êðî¶ôð é¶ ÁÅê èðåÆ å¶ íÅ× ñÅÀ°ä ÁÅÀ°äÅ Ô°§çÅ Ú§ç, åÅð¶,
ñðÜ Ãä¶ Õ°ñ ÁÅñî èðå çÆ êzçÖäÅ Õðé ñµ× Ü»ç¶ é¶ ¢ ÁÕÅô
å¶ èðå îÅ鯺 åÆðæ éÔÅ Õ¶ êÇòåð Ô¯ Ü»ç¶ é¶ ¢ ê½ä» Õ°ñ ÁÅñî
鱧 îÇÔÕÅ Çç§çÆÁ» é¶ ¢ ØÅÔ çÆÁ» êµåÆÁ» ×ÅÀ°ºçÆÁ» é¶, è°§ç Ûà
Ü»çÆ Â¶, Üñ¶ ÔðÆ æñ¶ ÔðÆ Ô¯ä ñ×çÅ ÔË ¢ ÇÜò¶º ÇÕ òÅñÆ-¶-Õ°ñ-
ÁÅñî, Ü×å ×°ð±, êÅåôÅÔ» ç¶ êÅåôÅÔ ìÅìÅ ÇÃðÆ ×°ð± éÅéÕ ç¶ò
ÜÆ èðå Óå¶ ÁŶ å» ç¶òÆ, ç¶òå¶, êÆð, êקìð, Á½ñƶ Ãí Þ°Õ Õ¶
Ãí 寺 òµâ¶ 鱧 ÇÃÜçÅ Õðé ÁŶ¢
êz¯. ê±ðé ÇÃ§Ø é¶ ÇÂà ׵ñ 鱧 ÇÂÀ°º ÇñÇÖÁŠ¶:
[9]
 À°á éÆ ÃÖÆ Úµñ ò¶Öä Úµñƶ
Õ½ä Õ½ä ÇðÖ ÁŶ éÆ
ÇôòÜÆ éÅñ ×½ðÜ» ñË Õ¶,
Úó· Õ§èÆ À°Ô èŶ éÆ
éÆÞ ñÅÇ ն ç¶Ö¯ ÃÖÆÀ°
Çòô鱧 ÁÅä ÃÔÅÇ éÆ

Õ§òñ éËä À°Ô ñÛîÆ ÁÅÂÆ
ðԵêä ××é ð§×Ŷ éÆ
òÆäÅ Ôµæ ÇòÚ éÅðç ÁŶ
ðÅ× ð§×Æé òÜŶ éÆ
èð± êzñÅÇÔç ÁÅä ìÅì¶ Øð
ÇÃëå ÃñÅÔ ×Ŷ éÆ

ì°è ÁŶ å¶ ÜÆéÅ ÁŶ

è§é ×°ð± éÅéÕ ×ÅÇÂÁÅ ÂÆ
ÂÆÃÅ éÅñ îÔ°§îç ÁŶ,
éÅéÕ è§é ÁñÅÇÂÁÅ ÂÆ
ÁÅÖ¶ Ãí 寺 òµâÅ ìÅìÅ
ç°éÆÁÅ åÅðé ÁÅÇÂÁÅ ÂÆ ¢
ÇÂÔ ÃÇå×ð± çÅ Õðî ÔË, À°Ã çÅ Ú¯Ü ÔË ÇÕ À°Ô èðå ç¶ ÇÕÃ
à°Õó¶ 鱧 ÁòåÅð èÅðé ñÂÆ Ú°äç¶ é¶¢ Ãí 寺 òµâ¶ ÃÇå×°ð± éÅéÕ
êÅåôÅÔ ÜÆ çÅ êzÕÅô ðÅÇ í¯Ç çÆ åñò§âÆ ÓÚ Ô¯ÇÂÁÅ, ܯ ÇÕ
îÅÔðÅÜ ç¶ Üéî ÇêÛ¯º ééÕÅäÅ ÃÅÇÔì Ô¯ ×ÂÆ¢ êð ÁÕÅñ ð±ê
ìÅì¶ ç¶ Ü×å êèÅðé éÅñ ê±ð¶ ê§ÜÅì çÆ èðåÆ çÅ êzåÅê å¶ ÜµÃ
Õ°ñ ç°éÆÁ» ÓÚ Ô¯ Ç×ÁÅ¢ ÇÜæ¶ êÅåôÅÔ é¶ êËð èÇðÁÅ, À°Ô èðå
ê±Üäï¯× Ô¯ ×ÂÆ¢ ÇÜé·» ðÅÔ» 寺 Ü×å ×°ð± ñ§Ø¶ À°Ô ÃçÅ ñÂÆ
ð½ÃéÅÂÆÁ» ×ÂÆÁ»¢ ×°ð± éÅéÕ êÅåôÅÔ ç¶ ÁÅ×îé éÅñ ÇÂÃ
ñ¯ÕÅÂÆ ÇòÚ Ü¯ ìçÇñÁÅ, ܯ ÜÅÔð¶ ëðÕ ê¶ À°Ã çÆÁ» Ã˺Õó¶
ÇîÃÅñ» é¶ ¢
ÇÃÁÅä¶ î§éç¶ é¶ ÇÕ ÇÕö òµâ¶ ê°ðÖ ç¶ ç°éÆÁÅ Óå¶ ÁÅÀ°ä ç¶
[10]
ñµÛä À°Ãç¶ Üéî 寺 ÕÂÆ Ã½ ÃÅñ êÇÔñ» ÔÆ ÇçÃä¶ ô°ð± Ô¯ Ü»ç¶ é¶Í
ÕòÆ ÔðîéÜÆå ÇÃ§Ø ÇñÖçË, ÒÒÀ°é·» ç¶ Üéî ñÂÆ Ü°§î¶òÅð ð°µå»
ÃçÆÁ» êÇÔñ» î½ñä ñµ×çÆÁ» é¶, è°¾ê» ÓÚ À°Ô åµå Ü×ä ñ×
Ü»çÅ ÔË¢ÓÓ À°Ô ÇîµàÆ, ÔòÅ, Áµ×, êÅäÆ, ÇÜé·» 寺 îÔ»-ê°ðÖ é¶
ÁÕÅð ñËäÅ ÔË, À°Ô À°Ã ÖÅà î½Õ¶ ñÂÆ Ü°óé ñ×çÆÁ» é¶ ¢ íñ¶
ê°ðÖ» å¶ éÅðÆÁ» ç¶ î¶ñ Ô°§ç¶ é¶ ¢ Ôµâ îÅÃ ç¶ ì°µå» ÓÚ À°Ô îÔÅéåÅ
ÃÅÕÅð Ô¯ä ñ×çÆ ÔË¢ ÇÕÀ°º Õð ÇÂÔ ñµÛä îÔ»ê°ðÖ» ç¶ é¶ å»
Õ°çðå ¶éÅ î¶ñ-ܯñ ÕðçÆ Â¶ ¢ Ü篺 êzî¶ôð é¶ ÁÅê ç°éÆÁ» å¶
ÁòåÅð èÅðéÅ Ô¯ò¶ À°ç¯º ÕËÃÆ Çìè ìäçÆ Ô¯ò¶×Æ ?

í¾àÆÁ» å¶ ì¶çÆÁ» çÆ åðÆÖ

åÅðÆÖ ç¶ À°Ã òðÕ¶ Óå¶ íÅò¶º éò¶º ï°× çÆ Ú½èòƺ ÃçÆ ÓÚ Ã
ç¶ ÔÅÕî ñ¯èÆÁ» ç¶ é» À°Õð¶ Ô¯ä êð ê§ÜÅì ÇòµÚ çÇðÁÅ ÇìÁÅà 寺
Õ°Þ Õ¯Ô ç±ð òµÃ¶ ÇéÕ¶ ÇÜÔ¶ Çê§â» çÆÁ» ÇÞóÆÁ» ÓÚ è°µê» å¶ ÛÅò»,
ÕµÕ¶ ð¶ÇåÁ» éÅñ ÃñÅÔ» ÕðçÆÁ» é¶ ¢ î°ÃñîÅé ðÅÜê±å Ú½èðÆÁ»
çÆ Ûåð ÛÅÇÂÁÅ ÓÚ òÃç¶ Çê§â êá¶Çò§â ê°ð ÓÚ ìÅìÅ ðÅî éðÅÇÂä
(êóçÅçÅ ×°ð± éÅéÕ êÅåôÅÔ ÜÆ) ç¶ éÕô» ÓÚ¯º ÁÅÀ°ºä òÅñ¶ “òµâ¶”
ç¶ ÞñÕÅð¶ ÇçÃä ñµ×¶ é¶ ¢
ÇÃµÖ ÇîÃñ» ç¶ ç½ð ÓÚ ÇñÖÆ Ô¯ÂÆ ì§ÃÅòñÆéÅîÅ (AGFI ÂÆ.)
ÇÂÕ ÇÃÕ¶ì§ç ê°ðÅåé ÇñÖå ÔË, ÇÜà ÇòµÚ Õ¶Ãð ÇÃ§Ø ÇÛµìð ×°ð±
éÅéÕ êÅåôÅÔ ÜÆ ç¶ Õ°ðÃÆéÅî¶ ìÅð¶ ÇñÖç¶ Ôé :-
ì¶çÆÁ» ÕÆ Õ°ñ îÇÔ íÇÂÁÅ ÁîzÅ îé¢
ï íÇÂÁÅ ê°§éòÅé èÅî ÁÇîå èé ¢
å» ÕÆ Á§Ã ÚñÆ ÔÆ ÁÅÂÆ Ç×éå¯ éÅî éŠçÇÖÁÅ êÅÂÆ ¢ (IG)¢
ÁðæÅå : ì¶çÆÁ» çÆ Õ°ñ ÓÚ ÁîzÅ îé Ô¯ÇÂÁŠ¶ ܯ ê°§é çÅé
Õðé òÅñÅ èðîÆ ê°ðÖ ÃÆ¢ À°ÔçÆ Á§Ã ÚñçÆ ×ÂÆ ÇÜÃçÆ Ç×äåÆ
êzÅêå éÔƺ ¢
å» ÕÆ Õ°ñ îÇÔ ÇÂÕ “éÅæ ÜÆ” ò¶çÆ ÕÔÅÇ¢
å» ÇÕ èÅî ê±å êÅÚ Üé¯ ÇÂÕ îÅÂÆ ¢
ç°Ç çÆðØ, ç°Ç ñر, îè ÕÅ éÅÇî “Ã§í°ÜÆ” íÇÂÁÅ ¢
å» ÇÕ Á§Ã “êzÜÅêÇå” À°êÇÜÁÅ ¢ IH¢
[11]
 ÁðæÅå : ÁîzÅ îé çÆ Õ°ñ ÇòÚ éÅæ ÜÆ ò¶çÆ Ô¯Â¶, ÇÜé·» çÆ
×zÇÔ îÅÂÆ é¶ ê§Ü ê°µå Ü§î¶ ¢ ç¯ òµâ¶ , ç¯ Û¯à¶ Ûµâ Õ¶ ÇòÚÕÅðñ¶ çÅ
é» Ã§í°ÜÆ ÃÆ ¢ ÇÜ毺 êzÜÅêÇå çÆ Á§Ã Ú¾ñÆÍ
êzÜÅêÇå Õ¶ éÅåÆ ðÅî éðÅÇÂä í¶ ¢
éðÅÇÂä èÅî ÇôòðÅî Áð ÃÅéêÅå, ç°Ç ðå À°êܶ¢
å» Õ¶ èÅî îÅåÅ ìéÅðÃÆ êðéÆ ÁÅÂÆ¢
å» å¶ ç°Ç ðå À°êܶ ç°Ç íÅÂÆ ¢ (II)
ÁðæÅå : êzÜÅêÇå ç¶ ê¯åðÅ ðÅî éðÅÇÂä Ô¯ÇÂÁÅ å¶ éðÅÇÂä
ç¶ Øð¶ ÇôòðÅî å¶ ÃÅéêÅå é» ç¶ ç¯ ê°å ԯ¶ ¢ Á¾×¯º ÇôòðÅî ç¶
ØðòÅñÆ îÅåÅ ìéÅðÃÆ é¶ ç¯ ê¾°å» é±§ Üéî ÇçåÅ¢
ÕÇñÁÅé Ú§ç Áð ñÅñ Ú§ç ¢ Üéî¶ ç°Ç ê°å íÇÂÁÅ Áé§ç¢
À°åî Õ°ñ ò¶çÆ Ã° í¶ ¢
ÇÜé Õ¶ èÅî ×°ð± éÅéÕ ÜÆ ÁòåÅð ñ¶¢ (A@@)
ÁðæÅå : ÇôòðÅî ç¶ Øð¶ îÅåÅ ìéÅðÃÆ çÆ Õ°Ö¯º ÕÇñÁÅé Ú§ç
å¶ ñÅñ Ú§ç êËçŠԯ¶ ¢ ÇÂÀ°º ÇÂÔ ì¶çÆÁ» çÆ Õ°ñ ×°ð± éÅéÕ ÜÆ ç¶
ÁòåÅð èÅðé éÅñ À°åî Ô¯ ×ÂÆ¢

ì¶çÆÁ» çÅ ÔÅñ
×°ð± éÅéÕ êÅåôÅÔ ç¶ Üéî 寺 ÕÂÆ ÃçÆÁ» êÇÔñ» ì¶çÆ ðÅܶ
ê§ÜÅì ÓÚ ÁÅ òµÃ¶ Ãé¢ ê°ðÅåé ÇÂÇåÔÅÃÕÅð Õ¶Ãð ÇÃ§Ø ÇÛµìð
Áé°ÃÅð ì¶çÆ ðÅܶ Áï°ÇèÁÅ ç¶ é¶ó¶-å¶ó¶ ç¶ ÇÂñÅÇÕÁ» ÓÚ ðÅÜ
Õðç¶ ÃÆ ¢ ÇÕðå çŠçï¯× ÁËÃÅ ìÇäÁÅ ÇÕ ê§ÜÅì ÁŠ׶ ¢
ï ÇÚ§ðÕÅñ ðÔ¶ çµÖä ç¶Ã, é×ðÆ ÁÜ°ÇèÁÅ ç¶ ÁÅà êÅà ìÔ°å ò¶Ã ¢
ÇÕðå Ã§Ü¯× ë°Çà ë°Çà Ãí ׶¢ ì¶çÆ ìÅÇð òµñ Õ°Û ÁÅòÇå í¶ ¢
ïãÆ é×ð ñÅÔ½ð 鱧 À°á ׶ ¢  (ì§ÃÅòñÆéÅîÅ)
ðñ¶ÃÅÔÆ ç¶ ç½ð ÓÚ Ü§×» ï¾°è» é¶ ì¶çÆÁ» 鱧 Çéðìñ Õð ÇçåÅ¢
ÇÕö ò¶ñ¶ ç¶ ðÅܶ B@ Çê§â» çÆ Ü×Æð ÓÚ ÇÕÃÅéÆ Õðé ñµ×¶¢
ìÆà ×ÅÀ°º Çåé Õ¶ ðÇÔ ×¶ Çåé îÇÔ Õðå ÇÕzÃÅéÆ í¶¢
(ì§ÃÅòñÆéÅîÅ)
ÇÂÀ°º ×°ð± éÅéÕ êÅåôÅÔ ç¶ òµâ-òâ¶ð¶ ê§ÜÅì ç¶ Çê§â» ÓÚ ì¶çÆ
ÖµåðÆ ÇÕÃÅéÆ å¶ Û¯à¶-î¯à¶ òêÅð ÕðÕ¶ ×°ÜÅðÅ Õðç¶ Ãé¢
[12]
 ðŶ í¯ÇÂ å¶ íµàÆ ðÅÜê±å» çÅ ÇÂÇåÔÅÃ

ðÅÜÃæÅé ç¶ ÁÅÇðÁÅÂÆ Ú§çðò§ôÆ êÇÔñ» ïÅç°òêåÆ å¶ ÇêÛ¯º

í¾àÆ ðÅÜê±å ÁÖòŶ¢ ÇçµñÆ Ãñåéå å¶ Ã°ñ¶ôÅÔÆ çÅ ðÅÜ Ô¯ä ÇêÛ¯º
Ú½èòÆ ÃçÆ ÇòÚ ìÔ°å ÃÅð¶ íµàÆ ðÅÜê±å ÃðçÅð» 鱧 ÁñÅÀ°çÆé
ÇÖñÜÆ å¶ ÇêÛ¯º ñ¯èÆÁ» é¶ òµâÆÁ» Ü×Æð» ç¶ Õ¶ î°ÃñîÅé ìäÅ
ÇñÁÅ¢ ÖÅÇñç îÔ°§îç (éËéðÖ) ÁÅêäÆ ÇÕåÅì ÇòÚ ÇñÖçÅ ÔË ÇÕ
ÁñÅÀ°çÆé ÇÖñÜÆ, Çëð¯÷ ôÅÔ å°×ñÕ, ç½ñå Ö» ñ¯èÆ å¶ ÁÕìð
ÁÅêä¶ ÁÅêä¶ ò¶ñ¶ ë½ÜÆ ÇÖçîå ç¶ ìçñ¶ ÇÕö ðÅÜê±å 鱧 ôÅÔÆ
Ô°Õî Çç§ç¶ “ÜÅÔ è§îÆ å¯º éîÅôÅ (Ãò¶ð 寺 ôÅî) åÅÂƺ ÇܧéŠدóÅ
íÜÅ ñò¶º À°éÆ ÷îÆé å¶ðÆ Ô¯ÂÆ¢ ÇÂéÅî ÓÚ Çîñ¶ ÇÂà ðÕì¶ é±§
ÇîÃñ ÕÇÔ§ç¶ ¢ ÇÂé·» é¶ ìÅð ÇòµÚ ÷îÆé» ÁÅìÅç ÕÆåÆÁ» å¶ ìÅð
ç¶ îµñ-îÅð ðÅá (ðÅÜêÈå) ÁÖòŶ¢ ÜËÃñî¶ð, ìÆÕÅé¶ð, ìàé¶ð
ìÇáÁÅä¶ Ú¯º A@A ðÅÜê±å ðÅܶ ìÅð ÇòµÚ ÁŶ¢ ðŶ ÜËÃñ, ðŶ
ì°èñ, ðŶ ç¯Ãñ, ðŶ Áôñ, ðŶ À°âñ, ðŶ ô§Õð å¶ ðŶ í¯ÇÂ
鱧 ìÔ°å¶ íÅ× ñµ×¶¢ íÅÂÆ î§×ñ ÇÃ§Ø À¹êç¶ôÕ Ç´å ÜÆòé ÚÇð¾åð
ìÅìÅ ì¹¾ãÅ ÃÅÇÔì ÜÆ Çò¾Ú ðŶ í¯Ç çÆ ìÅð Çò¾Ú ÁÅÀ¹ä çÅ ÃÅñ
ADC@ ÂÆ. ÇñÇÖÁÅ þÍ ÇÃµÖ ðòÅÇÂå Áé°ÃÅð ðŶ í¯Ç 鱧 ìÅð ÇòµÚ
AE@@ î°ðµìÅ ÷îÆé ÇîñÆ, ܯ ÇÕ À°é·» ç¶ ê°¾åð ðŶ ì°ñÅð é¶ ÇêÛ¯º
GE@ î°ðµì¶ ×°ð± éÅéÕ êÅåôÅÔ ç¶ é» Õð Ççµå¶¢ (ÕÇÔ§ç¶ é¶ ÇÕ îÅñ
îÇÔÕî¶ ç¶ ÇðÕÅðâ ÇòÚ ÇÂÔ ÷îÆé ÁµÜ òÆ ×°ð± éÅéÕ êÅåôÅÔ ç¶
é» ì¯ñçÆ ÔË) åñ-ò§âÆ íÅò ÷îÆé çÆ ò§â ÇòÚ ðŶ í¯ÇÂ ç¶ ðÕì¶
ÇòÚ â±î» çÆ ìÃåÆ ÃÆ ÇÜæ¶ ðŶ í¯ÇÂ é¶ ÇàÕÅäÅ ÕÆåÅ ¢ åñò§âÆ
òÅñÆ ìÅð 鱧 ÕÅñÆ ìÅð ÕÇÔ§ç¶ ÃÆ¢ çµÇÃÁÅ Ü»çÅ ÔË ÇÕ ÜÅîÅ ðŶ
íµàÆ ðÅÜê±å» çÅ òµâÅ Çê§â ÃÆ å¶ ðŶ í¯Ç çÅ åñò§âÆ ÜÅä 寺
êÇÔñ» ÇÂæ¶ ÔÆ òöì ÃÆÍ

êá¶Çò§â ê°ð ÇÕà Çìè æ¶Ô Ô¯ÇÂÁÅ?

ÇìÁÅà çÇðÁÅ ç¶ é¶ó¶ ñÅÔ½ð çÆ åÇÔÃÆñ êµàÆ ÇòµÚ ׯǧçòÅñ
寺 Áµá îÆñ (AC ÇÕñ¯îÆàð) íµàÆ ðÅÜê±å» çÅ ÜÅîÅ ðŶ Çê§â
ÁìÅç ÃÆ ¢ ÜÅîðŶ 寺 â¶ã îÆñ êµÛî ÓÚ ì¶çÆ ÖµåðÆÁ» çÅ
[13]
Çê§â êá¶Çò§â ê°ð òµÃçÅ ÃÆ ¢ ÃzÆ ×°ð± êzåÅê ñðÜ ×z§æ ç¶ ÕðåÅ
Ú±óÅîéÆ íÅÂÆ Ã§å¯Ö ÇÃ§Ø ç¶ ðÅà G Á§Ã± AD ÓÚ êá¶Çò§â ê°ð ìÅð¶
ÇòÃæÅð ÇòÚ ÇîñçÅ ÔË ¢ Û¶ò¶º êÅåôÅÔ ÃzÆ ×°ð± ÔÇðׯÇì§ç ÃÅÇÔì
ÜÆ Ü篺 Ú¯ÔñÅ ÃÅÇÔì 寺 ÁÅÀ°ºç¶ ԯ¶ æ¶Ô Õ¯ñ ð°Õ¶ å» À°é·» Çõֻ
鱧 ÇÂà æ¶Ô ԯ¶ Çê§â ìÅð¶ ÇÂÀ°º çµÇÃÁÅ :-
ÇÂÔ ÃzÆ éÅéÕ Õ¯ ÇÂÃæÅé¶, êá¶Çò§âê°Çð éÅî ÕÔ§å¶ ¢
ÖµåðÆ ì¶çÆ Çìzç ìç嶢
Ã§× Ô°å¶ ìÅñÅ îðçÅéÅ, ÃzÆ éÅéÕ ÁÅÇ ÇÂÃæÅéÅ ¢
ÇÂÔ æ» ×°ð± éÅéÕ ÜÆ çÅ ÔË, ÇÜÃçÅ é» êá¶Çò§â ê°ð ÕÇÔ§ç¶ é¶¢
ÇÂæ¶ ì¶çÆ ÖµåðÆÁ» ç¶ ì÷¹ð× òÃç¶ ðÔ¶ Ôé ¢ ìÅñ¶ Áå¶ îðçÅé¶ ç¶
éÅñ ÃzÆ ×°ð± éÅéÕ ÜÆ ÇÂÃ æ» ÁŶ ¢
ÁÅÇé ì¶çÆÁé ÜæÇÔ ÇéÔÅð¶¢Õðå Õ°åðÕé ìÅÕ À°ÚÅð¶¢
ÕÔ» ì¶çÆïÇé ì§Ã ñÜÅòÅ? ì¶Ö ëÕÆð Õ°ðÅÔ° ÚñÅòÅ ¨
ì¶çÆ êÅåôÅÔ ç¶ îÅð× å¶ Õ°åðÕ Õðé ñµ×¶ ÇÕ å°Ãƺ ì¶çÆÁ»
ç¶ ò§Ã 鱧 ÇÕÔó¶ êÅö ñÅ ÇñÁÅ ÔË Áå¶ ëÕÆðÆ í¶Ö èÅð Õð Õ°ðÅÔ¶
êË ×¶ Ô¯ ¢
ÇÂà ê°ð ízÅåé îÇÔ ÚÇÔ¢ ÕðÇÔ êÃÅðÇé ç§í îÔÅé¨
Ôî ÃðÆÕ å°î ìÃé éÅ çËÔ˺ ¢ ÜÅÔ° ÁìÇÔ éÇÔ êÕó À°á˺ ÔË ¨
å°Ãƺ ÇÂà Çê§â íðÅò» ÇòÚ æ» ÚÅÔ°§ç¶ Ô¯ å» ÇÕ ÁÅêä¶ ç§í 鱧
îÔÅé Õð Õ¶ êÃÅ悁êð ÁÃƺ ôðÆÕ é±§ òµÃä éÔƺ ç¶äÅ ¢ Ô°ä¶ ÜÅÀ¹
éÔƺ Óå¶ ëó Õ¶ À°áÅò»×¶¢
ÕÇÔï¯ ×°ð± Ôî ìÅà éÅ ÕðË¢ Õ¯ Ççé ìÃÇÔ, ÁÅé æñ Çëð˺¨
éÔƺ ôðÆÕÇé Ã§× ÃðÆÕÆ¢ åÜÆ ñÅñÃÅ, éÅÇÔé éÆÕÆ ¨
×°ð± ÜÆ é¶ ÇÕÔÅ ÇÕ î˺ ÇÂæ¶ òÃäÅ éÔƺ ¢ Õ°Þ Ççé ðÇÔ Õ¶ Áµ×¶
Úñ¶ ÜÅòäÅ ÔË¢ î¶ðÅ éÅ å» ôðÆÕ» éÅñ Õ¯ÂÆ ôðÆÕŠ¶ å¶ éÅ ÔÆ
Õ¯ÂÆ ñÅñÚ ÔË¢
ðÇé ì¶Ççé Õ¯ê Õð ÕÔï¯ ¢ ÇÂÔ° å°ò çÅò ÃÇíÇé Ôî ñÅÔï¯ ¨
ÇîÇñ ÁêéÅÇ ñ¶ÇԺ׶ Õ¶ÂÆ ¢ìä¶ ÃñÇÔ ÃÔÅÇÂÕ å°ò åÇì å¶ÂÆ¢
ÇÂÔ Ã°ä Õ¶ ì¶çÆÁ» é¶ ×°µÃÅ ÕðÕ¶ ÇÕÔÅ, ÇÂÔ ÃÅð¶ çÅÁ ÁÃƺ
ÃîÞç¶ Ô»¢ å°Ãƺ î¶ñ-ܯñ ÕðÕ¶ ÕÂÆÁ» 鱧 ÁÅêä¶ òµñ Õð ñò¯×¶
å°ÔÅ鱧 å¶ÂÆ Üä¶ ÃñÅÔ» ç¶ä òÅñ¶ å¶ ÃÔÅÇÂÕ Çîñ ÜÅä׶¢
[14]
 ï»å¶ ÁìÇÔ À°áÅòÇé Õð˺ ¢ å°ò ìÚ êð éÅ íð¯ÃÅ èð˺¢
À°á ÜÅÔ° ðÇé ìÅÕ ÔîÅ𶢠éå í°Ü×ÇÔ ÕË å°ðå À°áÅ𶺨
å°ÔÅⶠìÚé» å¶ ÃÅ鱧 íð¯ÃÅ éÔƺ, Ô°ä¶ ÔÆ Ü»ç¶ Ô¯ Ü» À°áÅÂƶ¢
ÃÅâÆ ×µñ ðä Õ¶ À°á ÜÅÀ° éÔƺ å¶ ì»Ô ëó Õ¶ å°ð§å À°áÅò»×¶¢
åì ÃzÆ éÅéÕ ìÅÕ ìÖÅéÅ¢ å°î ÇòðÃÅ ØÇð ÇéÜ Ççã ÜÅéÅ ¢
ï Ãí Õ±ðÛÅð ÇîÇñ ÜÅò˨ ê°Çð À°ÚðÇÔ ÇÕå Ö¯Ü éÅ êÅòË¢
Çëð ÃzÆ ×°ð± éÅéÕ ÜÆ é¶ ë°ðîÅÇÂÁÅ ÇÕ å°ÃÆ ÇÂà Øð 鱧
ÁÅêäÆ êµÕÆ ÇéÜÆ îÅñÕÆ î§éÆ ìËᶠԯ¢ ÇÂÔ Ãí ÇîàÆ Øµà¶ ÇòÚ
Çîñ ÜÅò¶×Å å¶ å°Ãƺ ÇÂÃ鱧 ñµí òÆ éÔƺ Ãկ׶¢
ÇÂÔ ÕÇÔ ×îé ÕÆÇé ×°é ÖÅéÆ¢ ÃzÆ éÅéÕ ÇõÖÇé ðÖçÅéÆ ¢
ê°é Õ°Û Ãî» êÅÇ ê°ð î»ÔÆ ÚèÆ ÃêðèÅ ÇîàÇÔ Ü° é»ÔÆ ¨
ÇÂÔ ÕÇÔ Õ¶ ×°ä» çÆ ÖÅä Çõֻ 鱧 ÃçÅ Ã°Ö ç¶ä òÅñ¶ ×°ð±
éÅéÕ êÅåôÅÔ ÜÆ é¶ ÚÅñ¶ êÅ Çç嶢 Õ°Þ Ã ÇêÛ¯º Çê§â ÇòÚ
èó¶ì§çÆ Ô¯ ×ÂÆ ¢
ñÇð ñÇð íÅÜË ê°ð Õ¯ Û¯Çð ¢ êÇðï¯ æ¶Ô åì Õ¯ ÇÂà á¯ð ¨
ôzÆ ÔðׯÇì§ç ×Åæ ðéÅÂÆ ¢Ã°é Ã×ð¶ ÇéÜ ÃÆà ÇéòÅÂÆ ¨
ÃÅð¶ ì¶çÆ ÖµåðÆ ÁÅêà ÇòÚ ñó ñó Õ¶ Çê§â Ûµâ Õ¶ í¾Ü ׶
å¶ ÇÂÔ æ» æ¶Ô Ô¯ ×ÂÆ¢ ÃzÆ ×°ð± ÔðׯÇì§ç ÇÃ§Ø ÜÆ é¶ ÇÂÔ ×ÅæÅ
ðäÅÂÆ å¶ Ãí é¶ Ã°ä Õ¶ ÇÃð ÇéòÅÇÂÁÅ¢
ÇÂÔ ÃæÅé ¦îÅ Ãî» À¹ÜÅó æ¶Ô ðÇÔä ç¶ ìÅòÜÈç Á¾Ü òÆ
ÇÂ毺 ÇîñçÆÁ» Çî¾àÆ çÆÁ» áÆÕðÆÁ» Áå¶ í¾ÜÆÁ» Ô¯ÂÆÁ» Çà§â»
ÇÂÔ ç¾Ã êÅÀ¹ºçÆÁ» Ôé ÇÕ ÇÂæ¶ ÇÕö ò¶ñ¶ Çê¿â ÁìÅç ÃÆÍ ×¹ðÈ
ÔðׯÇì§ç êÅåôÅÔ ò¾ñ¯º ÇÂà Çê¿â ù î¹ó ùðÜÆå Õðé ÇêÛ¯º Á¾Ü
ÇÂÔ é×ð â¶ÔðÅ ÃÅÇÔì «ÔÅð Çê¿â çÆ Ô¾ç ìÃå Çò¾Ú òÃçÅ þÍ
ÇÂÇåÔÅÃÕ Ãð¯å Áå¶ ÔòÅñ¶ :
r ×°ðôìç ðåéÅÕÅð îÔÅé Õ¯ô, ò¶Ö¯ : â¶ÔðÅ ÃÅÇÔì , ÕðåÅ : íÅÂÆ ÕÅÔé ÇÃ§Ø éÅíÅ
r ôzÆ ×°ð± êzåÅê ñðÜ ×z§æ, ðÅà G Á§Ã± AD , ÕðåÅ : ÕòÆ Ã§å¯Ö ÇçØ
r ì§ÃÅòñÆéÅîÅ , ê§éÅ DD-DF, ÕðåÅ : Õ¶Ãð ÇÃ§Ø ÇÛµìð
r ×°ðèÅî çÆçÅð, ê§éÅ DH, çêÅçÕ Ç×ÁÅéÆ ×°ðÇçµå ÇçØ, ÛÅêÕ : Ãz¯.×¹. êz. Õî¶àÆ
r ×¹ð åÆðæ ÃÅÂÆÕñ ïÅåðÅ , ê¿éÅ CAE, ÕðåÅ : è§éÅ ÇÃ§Ø ÚÇÔñ êÇàÁÅñòÆ
r ÜÆòé ÚÇð¾åð ìÅìÅ ì¹¾ãÅ ÃÅÇÔì ÜÆ, ÕðåÅ : íÅÂÆ î§×ñ ÇÃ§Ø À¹êç¶ôÕ, ÛÅêÕ
ÚÆø õÅñÃÅ çÆòÅé
r https://iamdaarji.blogspot.com/2010/11/guru-nanaks-ancestral-villagein-
india.html?m=1
[15]
öòÕ ÕÀ° öòÅ ìÇé ÁÅÂƨ Ô°Õî° ì±ÇÞ êðî êç° êÅÂƨ

ÃzÆ îÅé çå ìÅìÅ åÅðÅ ÇÃ§Ø ÃðÔÅñÆ òÅÇñÁ» ç¶ òð¯ÃŶ çå
ìÅìÅ ñµÖÅ ÇÃ§Ø ÜÆ Õ¯à¶ òÅñ¶ ÇõÖÆ çÆ Ã¶òŠ鱧 ÃîðÇêå éÅî ìÅäÆ
òÅñÆ ð±Ô Ôé ¢ ×¹ðÈ ìÅìÅ éÅéÕ ç¶ò ÜÆ ç¶ ô¹ðÈ ÕÆå¶ Ô¯Â¶ B@ ð¹ê¶
ç¶ ¦×ð» çÆ ìõÇôô éÅñ ìÅìÅ ñ¾ÖÅ ÇÃ§Ø ÜÆ é¶ ê§ÜÅì 寺 ìÅÔð
ÇìÖî ðÃÇåÁ» å¶ ×°ð± Øð» çÆ Ã¶òŠçíÅñ çÅ ÇܧîÅ Ú°ÇÕÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ
ÔË ¢ Õ°Þ çÔÅÕ¶ êÇÔñ» åµÕ ê§ÜÅì 寺 ìÅÔð ìÔ°å ÃÅð¶ ÇÂÇåÔÅÃÕ
ÇÃµÖ ×°ðçòÅð¶ îÅó¶ êzì§è» ÕÅðé ìÔ°å åðÃï¯× ÔÅñå ÇòÚ Ãé¢
ÁµÜ ìÅìÅ ñµÖÅ ÇÃ§Ø òµñ¯º ê§ Ü Åì, ðÅÜÃæÅé Áå¶ ×¹ Ü ðÅå ç¶
ÇÂÇåÔÃÕ ×¹ðÈ êÅåôÅÔ» çÆ Úðé Û¯Ô êzÅêå ÁÃæÅé» çÆ Ã¶òÅ
çíÅñ ÕÆåÆ ÜÅ ðÔÆ þÍ ÇÂé·» ç±ð ç°ð¶â¶ ÁÃæÅé» Óå¶ ÇÜæ¶ ×°ð±
ç×å» çÅ ÁÅÀ°ä ÜÅä ìÔ°å ÃÆîå ÔË, À°æ¶ ÃæÅéÕ Çõֻ 鱧 ×°ð±
Øð éÅñ ܯóé Áå¶ ÇõÇÖÁ» çÃæÅò» ÚñÅÀ°ä çÆ Ã¶òÅ ç¶ ÕÅðÜ
òÆ ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ Ôé ¢
ÃzÆ ×°ð± éÅéÕ ç¶ò ÜÆ ç¶ EE@ ÃÅñÅ êzÕÅô ê°ðì å¶ ×°ð± ÜÆ
ç¶ ê°ðÇÖÁ» ç¶ é×ð êá¶Çò§â ê¹ð ñ°ÔÅð, Ç÷ñ·Å åðéåÅðé ÇòÖ¶
ÁÅÀ¹ä òÅñ¶ Ã Çò¾Ú Áñ¯ÇÕÕ ×°ðîå ÃîÅ×î ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ Ôé ¢
ÇÜæ¶ ç¶Ã Çòç¶Ã 寺 ñµÖ» ç×å» å¶ À°µÚ ÃÖôÆÁå» íÅ× ñË ðÔÆÁ»
Ôé¢ ÇÂñÅÕ¶ íð ç¶ Çê¿â ÇÜé·» Çò¾Ú â¶ÔðÅ ÃÅÇÔì «ÔÅð, ÜÅîÅðŶ,
ܽÔñ ãŶ òÅñÅ, ÇçñÅòñê¹ð, í¾áñ íÅÂÆ Õ¶, ÕÅÔñò», íËñ ãŶ
òÅñÅ, ã¯àÆÁ», Õ¯à î¹Ô§îç Ö», ðÅÔñ ÚÅÔñ, ç×åêðÅ, ÖÅé,
ÛÅêóÆ ÃÅÇÔì, âÅ Çê¿â å¶ Ú§ìÅ é¶ ôåÅìçÆ ÃîÅ×î» Çò¾Ú ìÔ¹å
ÔÆ åé îé éÅñ ÇÔ¾ÃÅ êÅÇÂÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ þÍ ÇÂñÅÕ¶ íð ç¶ Ã§å
îÔ»ê¹ðÖ, ÇéÔ§× ÇÃ§Ø Üæ¶ì§çÆÁ» å¶ ÖÅÃÕð çêðçÅÇ ÃðÔÅñÆ
ÃÅÇÔì çÅ è§éòÅç ÇÜé·» é¶ Ôð åð·» çÅ ÃÇÔï¯× Çç¾åÅ þÍ ÁÃƺ
ôz¯îäÆ ×¹ðç¹ÁÅðÅ êzì§èÕ Õî¶àÆ Áå¶ ñ¯Õñ ×¹ðç¹ÁÅðÅ êzì§èÕ
Õî¶àÆ ç¶ òÆ è§éòÅçÆ Ô»Í
Ãí ç×å» é±§ ì¶éåÆ ÔË ÇÕ ÇÂé·» ÃîÅ×î» ÇòÚ Ô°§î Ô°îÅ Õ¶
ÇôðÕå ÕðÕ¶ ×°ð± Øð çÆÁ» Ö°ôÆÁ» êzÅêå Õðé ¢
[16]