Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
DE
CONTENIDOS
TLATZINTILIZTLI
1
DANZA CONCHERA
MITOTILO CONCHERATY
HISTORIA
NEMILIZCAYOTL
VIENTOS
6
7
8
10
SONAJAS Y AYOYOTES
COPILLI
HUEHUETL
48
AYACACHTLI IBAN AYOYOTLTI 49
COPILI 55
56
61
2 4
HUEHUETL 62
TLEN EJECAME 11
EL DANZANTE 13 CARGOS 66
MITOTY TEKIME 67
EL VESTUARIO Y SUS 14
VARIANTES
TLEN TZOSOLTI IBAN NI 15
3 5
VARIENTEBA
México
2019, Año Internacional de las Lenguas Indígenas
1
DANZA CONCHERA
MITOTILO CONCHERATY
HISTORIA
¡Él es Dios! de evangelización de los frailes
El resonar de aquellos pies descalzos españoles.
que emanan de la tierra energía
para permitirnos admirar un pasado Se cuenta que el ritual de danzar
desconocido, lleno de color y de vida. con fe y devoción hacía un Dios
Es lo que nos muestra la “danza cristiano comenzó en Querétaro,
azteca”, “danza de la conquista”, exactamente en el cerro de San
“danza chichimeca” o mejor conocida Gremal en donde hubo una batalla
como la “danza de los concheros”. entre los guerreros chichimecas, los
españoles y los otomíes conversos.
Nombrada en la actualidad como Se dice que mientras combatían los
Patrimonio Cultural Inmaterial, esta guerreros chichimecas, en el cielo,
danza es una expresión tanto cultural, tras un eclipse, apareció el santo
artística y religiosa, para quienes la Santiago montado en su caballo con
practican. Tuvo su origen después un estandarte. Al mismo tiempo la
de la conquista de los españoles en señal de la Santa Cruz en el cielo. Así
el año de 1531 y, aunque las danzas se dio el anuncio de la derrota de los
religiosas ya se practicaban en el chichimecas. La victoria española
mundo prehispánico para adorar proclamó a Cristo crucificado como
a sus dioses o para celebrar alguna único Dios verdadero y “¡Él es Dios!”
festividad, la concepción ideológica fue y es la palabra para iniciar la
de la danza cambió después conversión de los indígenas
de la conquista por el proceso (Ogaz, 2005, p. 37).
6
NEMILIZCAYOTL
¡Ye yen to yehuatzin! omopatlak zatepa de icuak no tech
Tlen mo kaquin yejonme ikxime tlatlanico por yen no quichitinemian
xipetszike guisan nitech tlalli no tech machtiaya tlen Españoles no
chicabalistly para tech kavilis ce qui qui matia.
mavisos cen yo panoj namo o tik
kixmatia, Tentok de kolor iban yoltiliztly. Te tlapohuia tlen ritual de ce mitotia
Yejo tech nextilia nin “mitotylixtly ica fe,iban ce mo tlatzasililiz itech
azteca”, “mitotyliztly nikuak no tech cen to Yehutzi ye opequin ikcan
tlatlanico”, “mitotiliztly chichimeca” Queretaro, mero itech tepetl san
oyen ocachi quixmaty quemi Gramal mero ompan no katca cen
“mitotyliztly de yejban concheros”. tlamagayotl de yejban gui mo maganin
Tocayo nij axca tlatkiyotl guenic o tla chichimecas , tlen españoles iban
katca, nin mitotylo ye yen quita guenic otomíes omonelobaya. Quita cuando
ti kate, tlacuicany iban yeknemini, o qui momagaya tlen temaganin
para yejban gui chitibin. Oquipixken chichimecas, itech ilhuicatl, icuak o
ni nextiliz satepan de otech tlatlanicon tlatlayuhuak, omonexti tlen santo
Españoles nitech xiwitl ome cezontli Santiago tlecotok itech ni kaballo
huan mahtlahtli cempohualli huan ce tlaquentok. No mero icuak o mottak
cezontli huan macuilli cempohualli Santa Cruz ikcan ilhucalli. Ico ni omo ito
huan cempohualli huan mahtlahtli nin no tlapoloquen chichimecas .pre o
ce, mazkin mitotiani yeknemini ye yo quin tlanguen Españoles o qui toquen
qui chivayan nitech nin tlaltikpaktly tlen Cristo pilcatoc ni seppan san yen
yi huekika para mo tlatzazilistle itech nin Yehuatzi “¡ye yen to Yehuatzi!”
nin yehuatzi o para ce qui chibas cana ico iban yen tlatolli nic o pequi nin
fiesta, nin tlayeyecolli de mitotylo tlapobalis indigenas (Ogaz, 2005, p. 37).
7
Concha de armadillo. Jefe Manuel Rodríguez Gonzáles de Herencia, tocando la mandolina para empezar su danza.
Fiesta al Cristo Negro Esquipulas, Querétaro, Cuartel General del Jefe Manuel Rodríguez Gonzáles, Febrero 2015.
VIENTOS
La danza de los concheros ubican las cuatro iglesias y en Ciudad de México han sido
inicia con un saludo y canto a donde los concheros tienen sitios sagrados desde la
los cuatro puntos cardinales. que ir a danzar. Alabanza época prehispánica, y estos
Estos puntos cardinales “Estrella de Oriente”. son: Amecameca al oriente,
corresponden a los cuatro peregrinación en miércoles
lugares en donde los Este es el primer viento / de ceniza; Chalma al sur, los
concheros van a realizar su que debemos conquistar, / concheros acuden del 12 al
conquista y a demostrar su el ánima de San Lucas / que 19 de mayo; la Virgen de los
fe a la cruz. Anteriormente, en el Evangelio está. Remedios al occidente, se
tenía que ver con la idea de ir Este es el segundo viento/ celebra el 10 de septiembre;
y evangelizar a los indígenas que debemos conquistar, /el Villa de Guadalupe en
paganos. ánima de San Mateo/ que en el norte, acuden el 12 de
el Evangelio está. diciembre.
El inicio de la conquista, en Este es el tercer viento/ que
la ciudad de México, por debemos conquistar, / el En Querétaro los cuatro
ejemplo; comienza con la ánima de San Marcos/ […] vientos corresponden al ex
ceremonia primordial en convento de la Santa Cruz
la Iglesia de Santiago de Este es el cuarto viento/ de los Milagros, el cerro de
Tlatelolco el 24 de julio. que debemos conquistar, / San Gremal, el cerro del
Aquí entra el símbolo de la el ánima de San Juan/ […] Zamorano y el cerro de
cruz que muestra las cuatro (González, 2005, p.97) Cimaterio.
direcciones en donde se Los cuatro santuarios en la
9
TLEN EJECAME
para yen nahui onga ganin tlen monekin tik tla tlanisque itech oriente, ohtlatocaliztli
concheros oyaquen o qui / tlen ni animatzi San Lucas/ itech yeilhuicatl de
chibaton nin tlatlanilo iban pre itech Evangelio caki. cliconextli; Chalma ij tlalchi,
ma motta nin fe ijkan Cruz. Ni yen ome ejecatl / tlen tlen concheros ayaya itech
Achto, omonequia mottas monekin tik tla tlanisque, / mahtlahtli huan ome
tlayeyecolli de tiasque iban ti tlen ni animatzi San Mateo/ azticuak caxtolli huan nahui
quin machtitivin indigenas pre itech Evangelio caki. itech toxcatl tezcaltipoca
namo qui neltoka. Ni yen eyi ejecatl / tlen titlacahuan ; tlen tonanzi
moneki tik tla tlanisque, / de tepati al occidente, qui
Nikuac o pequi o tetlatlanguen, tlen ni animatzi San Marcos/ celebrarilia itech mahtlahtli
ikcan altepetl tenochtitlan , ce […] itech tlaxochimaco; Villa de
quita; opequi ikcan Iglesia de Ni yen nahui ejecatl/ tlen Guadalupe ij tkajpak, yabi
Santiago de Tlatelolco itech moneki tik tlanisqu, / tlen itech mahtlahtki huan ome
cempohualli itech tecuihlitontli ni animatzi San Juan/ […] itech ochpaniliztli.
xilenon. Nican o calakquen (González, 2005, p.97)
tlen teixnescayotl de Cruz tech Ikcan Querétaro tlen nahui
ittitia tlen nahui iglesiati iban Tlen nahui nikcan mo ejecame ye por yen ganin
ganin gui pian concheros para tlatzasilia ikcan altepetl no mo tlatzazililiaya ikcan
yasque mitotitivi. tenochtitlan okatca ompa Santa Cruz tlamavisolli , tlen
ostiocalli desde ikuac no tepetl de San Gremal, tlen
Teokuikatl “citlali de Oriente” tech tlatlangue Españoles, tepetl de Zamorano iban
Nin yen achton cen ejecatl / yejban ninmen: Amecameca tepetl de Cimaterio.
10
Danzantes.
Fiesta de la Virgen de Guadalupe, Basílica de Guadalupe, Diciembre 2014.
2
EL DANZANTE
MITOTY
EL VESTUARIO
Y SUS VARIANTES
El vestuario de los concheros dos piezas, se les agregan accesorios
depende de la ubicación geográfica con referencias prehispánicas como
de los danzantes, ya que en la son las grecas (escaleras, bandas
actualidad podemos verlos en los cruzadas, rombos, cuadrados,
estados de Querétaro, que es la cuna círculos, caracoles), además de usar
de esta danza, el Estado de México, muñequeras y brazaletes, coyollis o
Morelos, la Ciudad de México, entre Ayoyotls, huaraches, aretes grandes,
otros. escudo y el copilli.
13
TLEN TZOSOLTI
IBAN NI VARIENTEBA
Tlen nin tzosol concheros ye por yen quemin grecas (escalerati,
ganin gate mitotia , pre naxcan viliz patlaktique mo nepanoba, kobitl
tiquin mittasque san ganin nikcan chichiltik, cuadradoti, tangachique,
Queretaro, pre ompa nicha nin xoktli),noiquin nijkan inma gui mo
mitotiliztli, tlen Estado de mexica, tlalilia iban ma mecatl, coyollis o
Morelos, altepetl tenochtitlan, iban Ayoyotls, cajkme, wewey aretety,
oksequime. chimalli iban copilli.
Axkan ninmen tzosolty veliz ce Tlen nin tzosol tlacame qui vika
quin tlaliliz tlatlamantli telaty iban cen maxtla ye cen te tsacuilia, cen
tla ojquitka ce qui tzicoliz tla o qui quechquetl ye cen guelpan vika ye
huelittak mitoty iban tla caxilian ni no qui pia adornoti san cocoltique
tomi para qui pepenas cualli tzosolty. parejoti . Qui nenekin mamecatl,
Tlen nik qui chichiba veliz yetos de miltl, cohuatl, in tlangua vicallo,
yemangui tzosolli, chichetl, manta cajkme iban copilli. Tlen ifiome
o tzosolti guisan nitech fabricati . veliz de yen cochotl, de kettsaltotoli,
Nochin tzosolty quin yejtlalia ikan de chaquirinno, vebecho, coxolitli,
ifiome, chichetl o de yen chaquira. tlacatototl oitla y cerka. Tlantik, qui
Tlen nin tzosol masitanme vekiz tlalian cen chimalli, ye no quixmatin
yetos san cen tzosolly hueyak o quemi chimalli, ye tangachtik iban
de ome tlatejtli, qui mashitilia gui yejkaba ijkan grecas iban ifiome
itla guemi yi huequika no catka ijkannni nanacaztla.
14
Danzante portando su atuendo y arma para danzar.
Fiesta al Niño Limosnerito, Ciudad de México, Enero 2015.
Danzante con vestuario de manta bordado y mandalina. Danzante. Vestuario tradicional de la región. con plumas de águila.
Fiesta de la Virgen de la Purísima Concepción, Misión de Fiesta al Niño Limosnerito, Ciudad de México. Fiesta de San Judas Tadeo, Grupo Kuritnit, Centro de Querétaro.
Arnedos, Congregación Chichimeca. Enero 2015.
Enero 2015.
Atuendo de manta usado tradicionalmente en la región del oriente.
Fiesta Virgen de los Remedios, Cholula, Septiembre 2014.
22
ITECOJYO AYOTOCHI
IBAN MANDOLINATLI
Tlen nin tlatzosonalban ye moneki teba para velis
mitotisque tlen gui mo mamachtian concheros. Ge
quitha quemi in tepos de tetlatlanillo, ican yejban
tlen concheros que chiba yabi quin tlatlanitivi
oksequime noniqui ma qui adoarocan, cox yen
Virgen o yen Santo tlen gui tlalilian tlapechtli.
23
Danzante del grupo de Cieneguilla, tocando su concha para empezar a danzar.
Fiesta de San Judas Tadeo, Centro de Querétaro.
Danzante con concha de armadilla tocando para empezar su danza.
Fiesta de la Virgen de los Remedios, Cholula, Semptiembre 2014.
Danzante en el círculo de danza portando sus armas. Danzante tocando con concha de armadillo.
Fiesta de la Virgen de Guadalupe, Cieneguilla de Victoria, Fiesta de la Virgen de Guadalupe, Basílica de Guadalupe, Diciembre 2014.
Guanajuato, Sierra Gorda, Diciembre 2014.
Superior izquierda
Danzante portando su concha de armadillo para cantar
Fiesta al Niño Limosnerito, Ciudad de México,
Enero 2015.
Superior derecha
Danzante tocando mandolina
Fiesta de la Virgen de Guadalupe, Basílica de Guadalupe,
Diciembre 2014.
Inferior central
Palabras cantando el permiso para empezar el ritual
de velación.
Fiesta de Huitzilopochtli, Casa Resistencia Chanti Ollin,
Chapultepec, Diciembre 2014.
Danzantes tocando su danza.
Fiesta al Niño Limosnerito, Ciudad de México, Enero 2015.
ESTANDARTE
El estandarte tiene carácter sagrado, es
considerado una reliquia y es importante su
presencia en toda ceremonia. Los estandartes son
conocidos como “árboles”, que fueron entregados
por misioneros en la Colonia. En cada estandarte
se especifica el santo al que está dedicado, el
nombre del capitán y la fecha en que se fundó. Los
estandartes son puestos en las cuatro esquinas y
en el centro, mientras los danzantes realizan su
ceremonia.
28
TE YECANA
Tlen te yecana qui pia cen ostiocalli, ye caki
quemi cen yi huiquica o panok iban importante
nompa yetos itech tlatzasililistli. Tlen estandartes
ye quimixmati quemi “ocome”, o yaque o quin
temacaquen por yejban misioneros nitech Colonia.
Cesen estandarte qui tlalia cen santo para ye gui
chibilisque, tlen ni toca capitán iban guemanian
no mochichi. Tlen estandartes ye cate itech nahui
ladoti iban tlatlaco, mientras tlen mitotiani qui
chiba nin tlatzasililis.
29
Estandarte del grupo de Cieneguilla.
Victoria, Guanajuato.
Sahumadora saludando el estandarte del Dulce nombre de
Jesús de Tepetlixpa.
23
Estandarte del grupo del Niño Teopinzintecutli de la Piedra del Conejo Ameca. Estandarte formados en peregrinación.
Izquierda
Estandarte dentro de la iglesia.
Derecha
Estandartes formados después de las
Sahumadoras para entrar a la iglesia.
Fiesta a la Virgen de Guadalupe, Cieneguilla
de Victoria Guanajuato, Sierra Gorda.
Diciembre 2015.
Estandartes saludando a los cuatro vientos.
Fiesta de la Virgen de los Remedios, Cholula, Puebla.
Septiembre 2014.
36
TEPOPOCHVI
Tlen tepopochvi ye moneneki para qui purificaros
iban gui chipabas itech tlatzasililiztli mitotilo de
yejban concheros, ya que es el símbolo del tlitl tla
chipaba qui quixtia amo cualli chicabalistli o yen
tlilibik nompa mo caban chaneque. Ni yen nin
tepos nocachi chicabak de yejban concheros.
38
Sahumadora dejando un baston de flores realizado en la velación. Sahumadora sahumando el estandarte de Cholula de la virgen de los remedios
Fiesta de la Virgen de los Remedios, Cholula, Puebla.
Septiembre 2014.
Sin título. Sahumadores puestos en el altar para velarlos y poder prender.
Fiesta de muertos, Cieneguilla de Victoria Guanajuato,
Sierra gorda.
Noviembre 2014.
Sahumadora ofrendando copal
Fiesta de la Virgen de Guadalupe, Basílica de Guadalupe.
Diciembre 2014.
Altar de animas, sahumadores y conchas descansando.
Fiesta de ánimas, Puerto del Aire Guanajuato, Sierra gorda.
Noviembre 2014.
Superior izquierda
Sahumadores en el altar durante la velación.
Fiesta a Huitzilopochtli, Chapultepec, Ciudad de México,
Casa en resistencia Chanti Ollin.
Diciembre 2014.
Superior derecha
Altar con la forma del sol y los sahumadores en la danza.
Inferior derecha
Sahumando el parande de cucharilla mientras los compadres cantan alabanzas.
Sangremal, Fiesta de la Santa Cruz, Querétaro.
Septiembre 2014.
Sahumadora recibiendo para que entren al círculo de danza.
CARACOL
Es un instrumento de aliento que representa la
fertilidad, la vida, y la creación. Suele relacionarse
con el dios Tláloc que antiguamente era la
divinidad del agua y de la lluvia. Este instrumento
es utilizado para invocar y pedir permiso a los
cuatro vientos.
43
TOCHACATl
Ye cen tlazosonalli de ehecatl qui representaroba
cualli talli, tlen yolistli, iban tlen mochibalo. Mo
setilia iban dios Tláloc pre yi huequika o catka la
divinidad de yen atl iban guiabitl. Nin tlazosonalli
mo nenequi para ce tesazilis iban ce qui tlatlanis
cox velis ce panos nitech nahui ehecame.
44
Caracol.
Fiesta de Ánimas, Puerto del Aire Guanajuato Sierra Gorda.
Noviembre 2014.
Caracolero tocando para abrir a los cuatro vientos.
Fiesta de Ánimas, Puerto del Aire Guanajuato Sierra Gorda.
Noviembre 2014.
SONAJA
Y AYOYOTES
47
AYACACHTLI
IBAN AYOYOTLTI
48
Ayoyotes
Fiesta de Muertos, Cieneguilla de Victoria Guanajuato, Sierra Gorda.
Noviembre 2014
Tercera palabra abriendo a los vientos
Fiesta a San Pablo Huijazoo, Huitzo Oaxaca.
Enero 2015.
Tercera palabra abriendo a los vientos.
Sonaja.
Fiesta de la Virgen de la Purísima Concepción,
Misión de Arnedos, Congregación.
Chichimeca, Enero 2015.
Ayoyotes, semillas también llamadas hueso de fraile.
Fiesta al Niño Limosnerito, Ciudad de México.
Enero 2015.
COPILI
Copilli significa corona o tocado. son las de quetzal, águila y cóndor,
El copilli es parte del atuendo y se anteriormente sólo las utilizaban
porta en la cabeza del danzante. Hay los abuelos más sabios o más
varias formas de tocado: el que tiene importantes del pueblo.
un sol en la parte de atrás. Hay con
carrilleras al frente, de lado, circulares La función de las plumas es dar
de media luna, en forma de sol, energía al danzante y generar
dedicados a la muerte, en forma de una conexión entre el corazón del
bandera y en doble bandera. danzante y el cielo, debido a que
las plumas son un símbolo solar.
Las plumas que se utilizan son de Las plumas de avestruz son las que
diferentes aves: faisán, guacamaya, por lo regular utilizan los danzantes
de gallo, guajolote, paloma, halcón, concheros, explica Claudia Ogaz en
tucán, plumas sintéticas o de su tesis La danza de los concheros:
avestruz. Las plumas de más respeto testimonio de una identidad.
para los ancestros y los danzantes Reportaje.
54
COPILLI
Copilli quitosneki ishcatepotzo nocachi qui respetaroba ancestros
o tocado. Tlen copilli ye iaxcayo iban tlen mitotique ye yejban de
atuendo iban gui tlalian ijkan nin quetzal, águila y cóndor, achto san o
tzonteco mitoti. Mieck tlatlamnti: quin nenequia abueloti no qui matia
tlen gui pia cen tlnalziijkan ni o yen nocachi tlasoti de yen altepetl.
cuitlapa. Caki gui pia carrilleras ni Tlen ifime qui chiba qui macan
yecapa, ni nacastla, tlangachique chicabalistli mitoti iban ma yeto
de tlajko metzi, quemin tonalzi, para ma mosetili ni yollo mitoti iban
yen mijkatl, caki qquemin bandera ilhuicak, pre quemin tlen ifime qui
iban ome bandera. tlalia cen tlapetlanalli. Tlen ifioban
avestruz ye yen nocachi qui nenekin
Tlen ifime moneneki ye de tlen mitotiquen concheros, qui
tlatlamanti yolcame: faisán, ta Claudia Ogaz itech y tesis tlen
guacamaya, de chaquirinno,vevecho, mitotiani concheroti: tlapohualistli
palomash, halcón, tucán, plumas de ijko no catka. Reportaje.
sintéticas o de avestruz. Tlen ifime
55
Vestuario
Fiesta a San Pablo Huijazoo, Huitzo Oaxaca.
Enero 2015.
Danzantes danzando con copillis de plumas de faisan de colores.
Fiesta de la Virgen de la Purísima Concepción,
Misión de Arnedos, Congregación.
Chichimeca, Enero 2015.
60
HUEHUETL
Itlazosonalli mik maye gui capanilian para ma
mocaquin mitotilo. Caki quemin yen yolticuini.
Ye cen tambor patlajtik ikan cen pedazo ebatl yi
huiequica o catka de venado o jaguar, o chichitoka
ijkan cen trozo cobitl ahuecada, nakcan velis
yetos de cotchi o de yen vaca. Qui pixtok sicuilitok
cen imagen de cen yolcatl o ce de yejban nahui
cate: atl, tlitl, tlalli iban ejecatl.
61
Huehuetl, El centro del círculo lleno de Huehuetls para tocar en la danza.
Sangremal, Fiesta de la Santa Cruz, Querétaro.
Septiembre 2014.
Tocando para empezar a danzar.
65
TEKIME
Nik o mo organizarobayan mitotiquen
caki por tlayecapan iban tlen tlalchi
Ni tequib ome capita, ye yen tlajcuilo
iban gui palevian capita nochi nabatil
caten . Ico iban guemin nik o catka quemi yen ce qui tocas cuando ye
tlen chantik español, ompo catkan amo ompa caki.
tlayecapanme, tenabatiquen, alférez Intlampa de yejban capitanme
y soldadoti, icon gui temachitia ompa cakin tlen alférez. Yen tequitl
González Torres: nik ashkan cakin cen nocachi tlatlampa caki de yejban
tlapowilis chichitok tlayecapan gaten mitotiqueniban nintech gakin gui
oyen tenabatianin tetlatlangue. Caki vicasken tlen banderati.
ome tlamantli te yejvika iban veliz Tlen sargento yen nitech cakin
asitivi yesque tlayecapa:tlen de estli, gui tlatis ma cualli yeto nin tequib
tlatquiyotl de teconeba iban devo mitotiquen; quin maca atl, patli iban
te tlatlangue,tlen gui tlani oksen ni gui temachitia cuando ce mosevis.
tequib nitech tlapechti. Tlen malinche ye cen tequitl pafa
yejban masitanme casi iparejo
Gui tocayotian cen capita tebanati tlen sargento, mo shesheloba
ye por yen o mo caque yejban nochi tlatlamantli : abanderadati; de
tenabatiani iban tlen gui mo cabian campo, tlen nintech caqui ma
tlen guin makan nicuak ma qui quimalvican tlen tlatzasikiliztli iban
yejtlalican cen mo nabatilo tech altar ma cualzin yeto para yen para
importaroba o por yen nikan gui yen ce mocochizalos; malinche de
mati, veli qui chiba, yi huequikan niko somador ye moneneki de yen copalli
mitotiaya iban por yejban tlapechti iban de yen sahumerio. Malinche de
no quin tla tlangue. bastón, gui chiba yen guin celitias
Nin tequib tlen tlayecapan gate tlen tebanmen grupo guin tlatlattas
iban te tlayecapan gaten no te tla nin tzosol mitotiquen cualli ma yeto
tlanguen de yen nin tlatquiyo. (González, 2005, pp.59- 60)
66
Sahumadoras cantando frente al altar.
Fiesta a la Virgen de Guadalupe, Cieneguilla de Victoria Guanajuato, Sierra Gorda.
Diciembre 2015.
Altar con la forma del sol y los sahumadores en la danza. Estandarte y Sahumadoras.
Cargos tercera palabra esperando para danzar.
Fiesta a la Virgen de Guadalupe, Cieneguilla de Victoria Guanajuato, Sierra Gorda.
Diciembre 2015.
Sin título.
Cargos dentro de su círculo poniendo su danza.
Fiesta de la Virgen de la Purísima Concepción, Misión de Arnedos, Congregación Chichimeca.
Enero 2015.
Tercera palabra abriendo a los vientos.
Fiesta a San Pablo Huijazoo, Huitzo Oaxaca.
Enero 2015.
Sahumadoras y Estandartes.
5
TRABAJO DEL DANZANTE
TLEN NI TEQUIB MITOTIANI
VELACIÓN
Buenas noches señor General / De de los capitanes, generales muertos
esta conformidad. / Con el Ave María/ y otros espíritus poderosos que son
y el Ave María/ El Ave María/ Hemos llamados para dar fuerza y protección
de llegar […] (González, 2005, p. 79). a quienes los están convocando.
74
MOCOCHIZALO
Cualli tiotlajqui pazito de nochi / nin almati tlen tenabatiani, tlayecana
yo ti mo cake . / nikan Ave María/ ojkatcan o mikque iban ojsekime
iban tlen Ave María/ tlen Ave María/ chicabak espíritoti ye quin notxa para
shamo tiazitivi […] (González, 2005, maqui temacacan chicabaliztli iban
p. 79). ma quin malvican tlen mo tlatzasilia
intech.
Yolotl González Torres en su libro
Yolotl González Torres itech ni Cen ánimatzi, para yejban concheros
amoch mitotilli mo tlatol: mitotilo ye yen cuando o yoltoka o tlahtlacolchi
de yejban concheros, tech ilvian tlen iban satepan de o ixpolibik,por cen
mocochizalo ye cen ni parte ni vicallo tlamahuitzolli, mo copa cen santo.
nin ritual de yejban concheros. Qui Nitech nin motlatzasililistli caki eyi
yohualchiba canin tlacualcan, veliz tik chitias yejban iquii yen o qui
itech cen iglesia o itech altar, iban huelittaya , tlen otetlatlangue iban
san yejban veliz nompa yezquen mo popobalistli. Iban nelitok jo qui
tlen tebanme nitech tlapechtli iban huelittaya, mikiliztli iban no mo yolik
mitotiani no qui milviquen. Mo Jesús. Nik o tlangui, tonalzi o kisqui,
cochizalo, quita, ye cen tlatzasililistli Cristo omo yolik iban tlen mitotiani
para yejban santoti iban tlen oquichibaya chipabaliztli ijkan cen
“ánimatzisinti no qui chique, tlapopobaliztli.
tlamalvitoquen iban no tetlatlanguen (González, 2005, p. 80)
nijkan nahui ejecatl” oyeskia yejban
75
Velación. Forma tendida en el altar del Jefe Manuel Rodríguez de la mesa
de la Santa Cruz de los Milagros, Cuartel General.
Fiesta a la Santa Cruz, Sangremal, Querétaro.
Septiembre 2014.
Sin título.
Sin título.
Danzantes durante el rito de velación plantando la forma del santo ollin. Velación. Forma tendida en el altar del Jefe Manuel Rodríguez de la mesa de la
Fiesta de la Virgen de Guadalupe Basilica de Guadalupe. Santa Cruz de los Milagros, Cuartel General.
Diciembre 2014. Fiesta a la Santa Cruz, Sangremal, Querétaro.
Septiembre 2014.
Superior izquierda
Altar con las formas del olllin con rosas
blancas y rojas.
Fiesta de la Virgen de Guadalupe Basilica de
Guadalupe, Diciembre 2014.
Superior derecha
Velacion. sol con rosas rojas y blancas.
Fiesta a la Virgen de Guadalupe, Cieneguilla
de Victoria Guanajuato, Sierra Gorda.
Diciembre 2014.
Inferior izquierda
Velación forma tendida hecha de cucharilla
tradición del Bajío.
Fiesta a la Virgen de Guadalupe, Cieneguilla
de Victoria Guanajuato, Sierra Gorda.
Diciembre 2014.
Superior izquierda
Sin título.
Superior derecha
Altar
Fiesta a la Virgen de Guadalupe, Cieneguilla
de Victoria Guanajuato, Sierra Gorda.
Diciembre 2014.
Inferior derecha
Velación. Forma tendida en el altar del Jefe
Manuel Rodríguez de la mesa de la
Santa Cruz de los Milagros, Cuartel General.
Fiesta a la Santa Cruz, Sangremal,Querétaro.
Septiembre 2014.
Altar.
Altar de animas, enfrente ceras que se prenden en el ritual de velación.
Fiesta de Ánimas, Puerto del Aire Guanajuato Sierra Gorda.
Noviembre 2014.
ALTARES
El altar está conformado por una mesa o
plataforma grande de varios pisos, cubierta con
manteles bordados o con papel china. También
hay una serie de imágenes del santo que protege
la mesa y la imagen del santo Santiago y los
cuatro vientos, además del retrato de los jefes
anteriores que son las ánimas conquistadoras;
hay madera que se utiliza para las ceremonias
de velación; una campana; flores y adornos; un
objeto llamado nahualiyolo (generalmente un
cráneo que es utilizado para curar); copal; piedras
de hormiguero; aceites; espinas de maguey; velas;
estandartes y banderas.
82
ALTARTI
Tlen altar ye caki de cen tlapechtli o wei patlajtik
de miec pisoti,quimilitok ijkan cualzin mantel o
ijkan amatl china. No iki caten imagenes de yen
santo tlen gui malvian tlapechtli iban tlen imagen
de yen santo Santiago iban nahui ejecame, tlen ni
mixnescayo achton o tla nabatiya yejban animas
no quin tlatlangue; cakin cobitl tlen gui neneki
paravyen ce mo tlatzasililis nipan yoballi; cen
tlatzinililli; xochime iban adornoti; itla cen ni toka
nahualiyolo (ye cen tzontecomatl gui nenequin
para te patiske); copalli; asca tepexitl ; aceiteti;
bitsme de yen mexcalli ; tlavilti; te yecana iban
banderati.
83
Altar.
Fiesta a San Pablo Huijazoo, Huitzo Oaxaca.
Enero 2015.
Cruz de animas tradición chichimeca con bastones realizados Altar ofrendado a Huitzilopochtli.
por los mayordomos de la comunidad. Fiesta a Huitzilopochtli, Chapultepec Ciudad de México,
Casa en resistencia Chanti Ollin.
Diciembre 2014.
Altar dentro del círculo de danza.
Altar con estandartes y los elementos de la velación hechos de cucharilla.
Fiesta a la Virgen de Guadalupe, Cieneguilla de Victoria Guanajuato, Sierra Gorda.
Diciembre 2015.
Izquierda
Altar de animas, enfrente ceras que se
prenden en el ritual de velación.
Fiesta de Ánimas, Puerto del Aire
Guanajuato Sierra Gorda.
Noviembre 2014.
Derecha
Altar de la iglesia de Cieneguilla
iesta a la Virgen de Guadalupe, Cieneguilla
de Victoria Guanajuato, Sierra Gorda.
Diciembre 2015.
REFERENCIAS
Arellano. M, J, J (comp). (2017). La danza de concheros: una tradición El tlacuache. (2018). Concheros. Recuperado el 16 de enero del 2018 de:
ancestral que vive, nos define y se transforma con el tiempo. Estado de https://www.danzasmexicanas.com/concheros/
Querétaro, México. México: Universidad Autónoma de Querétaro. Facultad
de Bellas Artes. Gómez, Palacio. (2014). Danza, tradición ancestral: la danza es una
manifestación de
González, T.Y. (2005). Danza tu palabra: la danza de los concheros. México: devoción, una ofrenda, un culto. El siglo de torreón. Recuperado el
Plaza y Valdés. 12 de diciembre de 2018 de: https://www.elsiglodetorreon.com.mx/
noticia/1063063.danza-tradicion-ancestral.html
Ogaz, C. (2005). La danza de los concheros: testimonio de una identidad.
Reportaje (tesis de licenciatura). Universidad Nacional Autónoma de Guevara, A. (2016). Tradición conchera de los danzantes. Recuperado el 24
México. de enero del
2019 de: https://edicionesga.com/tradicion-conchera-de-los-danzantes/
Referencias electrónicas
Guerrero, R. (s.f.) Danzas mexicanas: La danza de los concheros. Escenarios
Arriaga, v. (2017). Danza de los concheros es nombrada Patrimonio en donde se desarrolla. Recuperado el 16 de enero de 2019 del: https://
Cultural Inmaterial. El Universal. Recuperado el 19 enero del 2019 de: mna.inah.gob.mx/docs/anales/652.pdf
http://www.eluniversalqueretaro.mx/cultura/12-09-2017/sabes-cual-es-el-
significado-de-la-danza-de-los-concheros Gutiérrez Barraza, J. (2016). La danza de los concheros. La opinión.
Recuperado 01 de enero del 2018 de: https://laopinion.com/2016/03/03/la-
Ambaramarillo. (2011). Festividad de la Cruz en Santiago de Querétaro, 2011: danza-de-los-concheros/
Símbolos, ofrendas, capitanes y más. Recuperado el 20 de enero del 2019
de: https://motivosdelamarea.wordpress.com/2011/09/17/festividad-de-la- Instituto Nacional de Antropología e Historia. Recuperado el 20 de
cruz-en-santiago-de-quertaro-2011-smbolos-ofrendas-capitanes-y-ms/ diciembre del 2018 de: https://mediateca.inah.gob.mx/repositorio/
islandora/object/disco:12
Cordido, D. I., Bermúdez, B.N. (2013). Una experiencia de investigación
audiovisual: los cantos ceremoniales de los Concheros. Recuperado el Madrid, Jane. (2016). Muestrario de instrumentos prehispánicos.
11 de febrero de 2019 de: http://www.rchav.cl/2013_22_etn02_cordido_&_ Recuperado el 11 de febrero del 2019 de: https://masdemx.com/2016/05/
bermudez.html#13 muestrario-de-instrumentos-musciales-prehispanicos/
Danza de los concheros. (2016). [Entrada de blog]. Recuperado el 05 de Origen de las danzas religiosas. (2018). Recuperado el 01 enero del 2019 de:
febrero de 2019 de: https://www.danzasmexicanas.com/origen-de-las-danzas-religiosas/
https://vivetemascalcingo.blogspot.com/2016/01/danza-de-los-concheros.
html Pinol A. R. (210). Nombres inciertos de algunos instrumentos
prehispánicos. [Entrada de blog]. Recuperado el 10 enero del 2019 de:
El tlacuache. (2014). Teksispitsali- caracol. Recuperado el 16 de enero del http://yollocuicanimeh.blogspot.com/2010/08/nombres-inciertos-de-
2019 de: algunos.html
https://www.danzasmexicanas.com/teksispitsali-caracol/