SKE ã¨=∞„Q"Æ å~°}

N50,000 PPM HõÅ∞Ѩ٠x

ã¨∂´ÍÅ∞
áÈ+∂¨H<≥Å∞
#
„ѨHõ$u =º=™êÜ«∞ tHõΔ}Ï ˆHO„^ŒOÖ’
tHõΔ} á⁄O^Œ∞`«∞#fl Ô~·`«∞Å∞
 Jâ’H± ‰õΩ=∂~ü H˘‰õΩ¯ (q„âßO`« =∞O_»Å q^•ºkèHÍi, „áêHõ$uHõ Ô~·`«∞)
W.<≥O. 6–5–100, áÈK«=∞‡"å_», [y`åºÅ, HõsO#QÆ~ü lÖÏ¡, `≥ÅOQÍ} – 505 327.
W.<≥O. 1–5–542/1, ã¨∂~åº#QÆ~ü HÍÅh, 25A <≥O. |ãπ™êìÑπ ^ŒQÆæ~°, FÖò¤ JÖÏfiÖò, ã≤H˜O„^•ÉÏ^£ – 500 001.
á¶È<£: 9866192761, W–"≥∞~ÚÖò: ashokkokkujgl@gmail.com YOUTUBE: naturalfarmingbyashokkumar
 Jâ’HÍ „ѨHõ$u =º=™êÜ«∂xH˜ U_»∞ "≥∞@∞¡
ã¨fiÜ«∞OQÍ ¿ãO„kÜ«∞ PǨ~° Ѩ^•~å÷Å L`«ÊuÎ J<Õk =∞# ~°∂áêÜ«∞Å∞ =∞#=Ú =Ú„kOK«∞‰õΩ#fl>Ë¡.
On Farm production of Bio-Control Agents and Microbial Bio Pesticides to pramotc AESA
Based Plant Health Management in Conjunction with Echological Engineering for Pest Management
ÃÑ·™ê Y~°∞Û ÖËx =º=™êÜ«∂xH˜ U_»∞ "≥∞@∞¡
1) <ÕÅ`«e¡ ~°HõΔ}, <ÕÅ™ê~°=Ú ÃÑOK«∞@ (SHõº~å[ºã¨q∞u – FAO)
1) ѨO@‰õΩ XˆH™êi ^Œ∞#fl_»O ѨÓ~°fiHÍÅѨ٠Ѩ^Œú`«∞Å∞
2) z‰õΩ¯_»∞ *Ïu "≥ÚHõ¯Å ÃÑOѨHõ=Ú ("≥Öˇfi\ò c<£û)
3) P‰õΩѨK«Ûx PKåÛù^Œ#O (ѨzÛ~˘@ì)
4) q`«Î#â◊√kú
2) ã¨∂HõΔ ‡r=# Z~°∞=ÙŠѨÙ#s˚=# HõOáÈã¨∞ì
1) P~åæxH± _çZÑ≤ / _®Hõì~ü ™ê~ÚÖò 2) Ѷ¨∞#r"å=∞$`«O
3) =i‡"å+π 4) =i‡HõOáÈã¨∞ì
5) r"åÅ „^Œ=r"å=∞$`«O 6) HÍe¬Ü«∞O „^•=}O
7) ZQ∑ HÍe¬Ü«∞O „^•=}O 8) LAB
9) Ѷ≤+π J"≥∞ÿ<À Ü«∂ã≤_£ 10) P~åæxH± Ü«¸iÜ«∂ 11) "≥∞ÿ„HÀ#∂º„\˜Ü«∂O\òû #∂<≥Å∞
3) p_»Ñ‘_»Å x"å~°}
1) NSKE (Neem Seed Carnel Extract) 50,000 PPM 2) B+¨^èŒ "≥ÚHõ¯Å ¿ãO„kÜ«∞ HõëêÜ«∞O - HOC4N1
3) Z<£.Ñ≤.q. „^•=}O
4) ã¨∂HõΔ ‡r= p_»Ñ‘_»Å x"å~°} – Bio Pesticides (NIPHM ¿Ñ>ˇO@∞¡) H©@Hõ<åt#∞Å∞ Ô~·`«∞™ê÷~ÚÖ’ `«Ü«∂s
1) „>ˇÿHÀ_≥~å‡ qi_ç 2) ã¨∂_À"≥∂<åãπ á¶È¡~ÀÃã<£û
3) |"ÕiÜ«∂ ÉÏã≤Ü«∂<å 4) =iìÃãÅ¡O ÅMÏxÜ«∂ 5) "≥∞\ÏÔ~·[O Jxã≤á¶ÈeÜÕ∞
4
 r=# Z~°∞=ÙÅ `«Ü«∂s (Bio Fertilizers - NIPHM ¿Ñ>ˇO@∞¡)
1) J[\’ÉÏHõì~ü
2) J*’Ãã·ÊiÅ¡O
3) Ô~·*’aÜ«∞O
4) á¶ê™ÈÊÉϺH©ìiÜ«∂
5) "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï 6) J*ÁÖÏ¡ 7) ZSB 8) ã¨ÅÊù~ü 9) NPK
5) p_»Ñ‘_»Å xÜ«∞O„`«}, H©@HÍÅ∞, „H˜=ÚÅ `«Ü«∂i
1) <≥=∞\’_»∞û 2) Ô~_»∞g_»∞ H©@HÍÅ∞
3) „ÉËHÍ#∞¡ 4) ™êÖˇÑ¨Ù~°∞QÆ∞Å∞
6) Ѩ~åº=~°} „¿Ñˆ~Ñ≤`« ™êOˆHuHõ p_»Ñ‘_»Å Ü«∂[=∂#ºO (Ecological Engineering)
7) Z~°Å∞
8) ã¨=∞„QÆ HõÅ∞Ѩ٠x"å~°} (Ѷ¨∞~°ÅHõO~î° HõëêÜ«∞O)
9) KÕѨŠK≥~°∞=ÙŠѨÙ#~°∞^Œú~°} (PHÍfiHõÅÛ~ü)
ã¨Ç¨Ï[, ã¨∞ã≤÷~° =º=™êÜ«∞ ™ê^èŒ#‰õΩ Y~°∞ÛÖËx ™ê^茺"≥∞ÿ#@∞=O\˜ z\ϯÅ∞
„Ѩã¨∞Î`«O =º=™êÜ«∞^•~°∞Å∞ Z^Œ∞~˘¯O@∞#fl „Ѩ^è•# ã¨=∞㨺Šâßâ◊fi`« x"å~°}‰õΩ
ã¨Ç¨Ï[ Ѩ^ŒúuÖ’ <å<À>ˇHÍflÅr`À ã¨∂HõΔ‡r=# =º=™êÜ«∞O :
1) ã¨=∞„QÆ âßâ◊fi`« HõÅ∞Ѩ٠x"å~°}.
2) p_»Ñ‘_»Å Ü«∂[=∂#ºO.
3) <ÕÅ`«e¡ Hõ~°ƒ#âß`«O 5 âß`åxH˜ ÃÑOK«_»O.
4) <ÕÅ#∞ â◊√kúKÕã¨∞HÀ=_»O.
5
 <ÕÅ`«e¡ P~ÀQͺxfl ÃÑOK«_»=Ú
(SHõº~å[ºã¨q∞u – UNO-FAO)
"≥ÚHõ¯Å‰õΩ HÍ=Åã≤# 5 ~°HÍÅ áÈ+¨HÍÅ∞. ã¨Ç¨Ï[ =º=™êÜ«∞OÖ’ QÍe, h~°∞, <ÕÅ ^•fi~å JOkOKåe. nxH˜ HÍ=Åã≤#
7 "≥∞@∞¡..... 1. r"åÅ r"å=∞$`«O, 2. |Ü≥∂ã≤ì=ÚÖˇO@∞¡, 3. |Ü≥∂ ÃѶiìÖˇ·[~üû, 4. |Ü≥∂ ÃÑã≤ìÃã·_£û, 5. P‰õΩÅ∞, yO[Å
HõëêÜ«∞O (HOC N1), 6. =i‡"å+π, 7. QÆOl „^•=}O.
4

"≥ÚHõ¯Å‰õΩ HÍ=Åã≤# ѨOK«áÈ+¨HÍÅ∞ "å`å=~°}OÖ’ =¸ÅHÍÅ ~°∂ѨOÖ’ Åaè™êÎ~Ú. g\˜x ã¨∂´r=ÙÅ∞

ã¨Ç¨Ï[ã≤^ŒúOQÍ ¿ãO„kÜ«∞ ~°∂ѨOÖ’H˜ =∂iÛ "≥ÚHõ¯Å‰õΩ `«y# ã¨=∞Ü«∞OÖ’, `«y# "≥∂`å^Œ∞Ö’ JOk™êÎ~Ú. W=hfl r"åÅ
r"å=∞$`«OÖ’ <≥=∞‡kQÍ Åaè™êÎ~Ú. D „Ѩ„H˜Ü«∞ "ÕQÆ=O`«O KÕÜ«Ú@‰õΩ "≥Ú^Œ\˜ „Ѩܫ∞`«flOÖ’<Õ 100 âß`«O kQÆ∞|_ç
™êkèOK«∞@‰õΩ p_»Ñ‘_»Å#∞ ã¨=∞„QÆOQÍ Z^Œ∞~˘¯#∞@‰õΩ "å`å=~°} Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ `«@∞ìH˘x ZÖÏO\˜ Y~°∞ÛÖˉõΩO_® ѨO@Å
kQÆ∞|_ç ™êkèOK«=K«∞Û.
"≥ÚHõ¯Å‰õΩ HÍ=Åã≤# 5 ~°HÍÅ áÈ+¨HÍÅ∞ : 1. ã¨Ç¨Ï[ áÈ+¨HÍÅ∞ – ÃÇ·Ï„_À[<£, Hõ~°ƒ#O, PH˜û[<£. 2. ã¨∂÷Å áÈ+¨HÍÅ∞:
Z<£.Ñ≤.ÔH. (#„`«[x, á¶ê¿ãÊ\ò, ÉèÏã¨fi~°O), 3. kfifÜ«∞ áÈ+¨HÍÅ∞ : "≥∞wfl+¨Ü«∞O, QÆO^èŒHõO, HÍe¬Ü«∞O. 4. ã¨∂´áÈ+¨HÍÅ∞:
=∂OQÆhã¨∞, W#∞=Ú, ~åy, lO‰õΩ, =∂eaÌ#O. 5. ÖÏÉèíO KÕ‰õĈ~Û áÈ+¨HÍÅ∞: xH˜Öò, ã≤eHÍ<£, ÃãbxÜ«∞O.
=∞# <ÕÅ`«e¡ QÆ~°ƒù=ÚÖ’ 45% q∞#~°Öòû LO\Ï~Ú. "≥ÚHõ¯Å∞ ã¨Ç¨Ï[OQÍ WO_çrxÜ«∞ãπ
ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À "å\˜H˜ J=ã¨~°=Ú#flO`« „QÆÇ≤Ï™êÎ~Ú. J_»=ÙÅ Éèí∂™ê~°OÖ’ 5% L#fl
HÍ~°ƒ#O g\˜ =∞#∞QÆ_»‰õΩ `À_»Ê_»∞`«∞Ok. ǨÏiqѨ¡=O =Å¡ 0.01‰õΩ Hõ~°ƒ# âß`«O Ѩ_çáÈ~ÚOk.
áêÖËHõ~ü q^è•<åÅ∞ `«∂.K«. `«Ñ¨Ê‰õΩO_® áê\˜Oz# Ô~·`«∞Å∞ 3 ã¨O=`«û~åÖ’¡ 1% ÃÑOK«∞HÀQÆeQÍ~°∞.
p_»Ñ‘_»Å‰õΩ `«@∞ìHÀ=_»O ÖË^Œ∞. Ѩâ◊√ѨHΔͺ^Œ∞Å =º~å÷Å∞, =¸„`«=Ú, ¿Ñ_» "≥Ú^ŒÅQÆ∞"å\˜x KåÖÏ `«‰õΩ¯=
Ѩi=∂}OÖ’ "å_»∞`«∂ ‰õÄbÅ Y~°∞Û HõÅ∞Ñ¨Ù Éˇ_»^Œ `«yæOK«∞HÀ=_®xH˜ H˘xfl z\ϯÅ∞. <ÕÅ Hõ~°ƒ# âß`«O
5 âß`«O ÃÑ~°QÍe. Wh¤lxÜ«∞ãπ ÉÏH©ìiÜ«∂ ã¨Ç¨Ï[OQÍ =$kú á⁄O^•e. ^•x H˘~°‰õΩ =∞#=Ú
r"å=∞$`«O Ѩ^Õ Ñ¨^Õ Ñ≤zHÍi KÕã¨∂Î Hõ+¨ìѨ_»∞`«∞<åfl=Ú. XHõ ZHõ~å‰õΩ XHõ „_»=Ú‡ ^Õj P=Ù r"å=∞$`«O,
XHõ „_»=Ú‡ "Õ∞Hõ ÃÑO@ r"å=∞$`«O, XHõ „_»=Ú‡ QÆ∞_»¡ HÀ_ç ÃÑO@ r"å=∞$`«=Ú, J_»q [O`«∞=ÙÅ ÃÑO@ r"å=∞$`«O, =i‡ "å+π.
J_»q [O`«∞=ÙÅ ¿Ñ_» KåÖÏ „âı+¨ª=Ú, L`«Î=∞=Ú (^˘iH˜#KÀ =∂„`«"Õ∞).
6
 r"åÅ J=∞$`«[Å=Ú `«Ü«∂sÖ’ ÉˇÅ¡O, ѨѨÙÊÅ Ñ≤O_ç |^Œ∞Å∞QÍ aÜ«∞ºO
Hõ_»∞QÆ∞ hà◊√§ 50 b@~°¡ K˘Ñ¨ÙÊ# =∞iÜ«Ú =Úiy# ѨO_»∞¡ U"≥·<å 㨈~ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe.
<ÕÅ`«e¡ P~ÀQͺxfl ÃÑOz J_»qÖÏO\˜ J~°}ºá¶êi‡OQ∑ WO`«‰õΩ Ñ¨Ó~°fi=Ú
"å_ç# ~°™êÜ«∞# Z~°∞=ÙÅ J=âıëêÅ∞ `˘ÅyOz Ǩ˙º=∞ãπ ÃÑOz – Hõ~°ƒ#âß`«O
=$kú Ѩ~°K«∞HÀ=_»O „Ѩã¨∞Î`« Ô~·`«∞ Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^äŒ=∞ Hõ~°Î=ºO. ѨO@‰õΩ XˆH™êi ^Œ∞<åfle.
z‰õΩ¯_»∞ *Ïu "≥ÚHõ¯Å∞ ^Œ@ìOQÍ ÃÑOz <ÕÅÃÑ· =∞eÛOQ∑ KÕÜ«∂e.
<ÕÅÖ’ Hõ~°ƒ# âß`«O, q∞„`« ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ#∞ "ÕQÆ=O`«OQÍ ÃÑOK«∞HÀ=_®xH˜
"≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°=Ú =i‡HõOáÈã¨∞ì, Ѷ¨∞#r"å=∞$`«O, ã¨Ñ¨Î^è•`«∞=ÙÅ q∞„â◊=∂xfl
ã¨=∞$kúQÍ JOkOKåe. `«~°∞"å`« HÍÅ=ÚÖ’ <ÕÅ ã¨Ç¨Ï[ã≤^ŒúOQÍ J~°}º =º=™êÜ«∞
Ѩ^ŒúuÖ’ `«<Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ =$kú Ѩ~°K«∞‰õΩO\Ï~Ú. Ô~O_»= ã¨O=`«û~°O #∞O_ç Ô~·`«∞Å∞ r~À |_≥˚\ò =º=™êÜ«∞O KÕÜ«∞=K«∞Û.
<å}º"≥∞ÿ# ¿ãO„kÜ«∞ ѨO@Å∞ ~°™êÜ«∞# =º=™êÜ«∞O HõO>Ë Z‰õΩ¯= âß`«O =$kúѨ~°z ã¨=∂*ÏxH˜ JOkOK«=K«∞Û.
ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ ‰õÄ_® KÕã¨∞‰õΩx Pi÷HõOQÍ xÅ^˘‰õΩ¯HÀ=K«∞Û. Jxfl ~°HÍÅ ¿ãO„kÜ«∞ Ѩ^Œú`«∞Å∞ áê\˜Oz#@¡~Ú`Õ 10%
=ºÜ«∞O`À =∞Oz kQÆ∞|_ç, ~°™êÜ«∞# =º=™êÜ«∞O HõO>Ë Z‰õΩ¯= ™êkèOK«=K«∞Û.
"åº"£∞ – "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï Jxfl ~°HÍÅ "Õ~°¡Ö’ "ÕQÆOQÍ =$kú K≥Ok, <ÕÅÖ’H˜ "åºÑ≤Oz S^Œ∞ g∞@~°¡ Ö’`«∞ #∞O_ç ~°™êÜ«∞<åÅ
J=âıëêÅ#∞ `˘Åyã¨∞ÎOk. Wk á¶êã¨Êù~°ãπ ™êÅ∞º|∞Öˇ·lOQ∑ ÉϺH©ìiÜ«∂ HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å "Õ~°¡Ö’H˜ KÕi ã¨Ç¨Ï[OQÍ Ñ¨O@ʼnõΩ áê~åÃã·\ò
Ѩ~å#flrqÖÏQÍ r=# Z~°∞=ÙÅ∞ JOk™êÎ~Ú. Ô~·`«∞ʼnõΩ HõÅ∞Ѩ٠‰õÄbÅ Éˇ_»^Œ, ÔQ·á¶È¿ã\ò ÖÏO\˜ QÆ_ç¤ HõÅ∞Ѩ٠~°™êÜ«∞<åÅ "å_»HõO
áÈ~Ú q+¨„ѨÉèÏ=O #∞O_ç Ô~·`«∞‰õΩ ~°HõΔ} Hõ=K«O ÖÏQÍ Ñ¨xKÕã≤ Ô~·`«∞ P~ÀQƺO ÃÑiy Pã¨∞Ѩ„`«∞Å Y~°∞Û `«yæ™êÎ~Ú.
`˘ÅHõi =~å¬Å ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ÖˇQÆ∂º"£∞ *Ïu q`«Î<åÅ∞, [#∞=Ú, "≥Öˇfi\ò c<£û, rÅ∞QÆ, ÃÑã¨~°∞¡, HõO^Œ∞Å∞, q∞#∞=ÚÅ∞,
LÅ=Å∞, Ñ≤e¡ÃÑã¨~°, J#∞=ÚÅ∞, JÅã¨O^Œ, "≥ÚHõ¯*Á#fl (J_»q J#∞Ѩ) "≥Ú^ŒÖˇ·#q =º=™êÜ«∞ âßY #∞O_ç ¿ãHõiOz q`«Î#
â◊√kú KÕã≤ q`«∞ÎHÀ"åe. 40 ~ÀAÅ `«~°∞"å`« "Õà◊√§ Éèí∂q∞Ö’<Õ LOz ѨO@HÀã¨O <ÕÅÃÑ·<Õ =∞eÛOQ∑ KÕÜ«∂e.
1) "Õã¨qHÍÅOÖ’ Ö’`«∞ ^Œ∞‰õΩ¯Å∞ KÕã≤ <ÕÅ#∞ ZO_»x"åfie, ÃãìiÖˇ·*ò KÕã¨∞HÀ"åe. ^•x=Å¡ <≥=∞\’_£û x~°∂‡eOK«|_»`å~Ú.
2) q`«Î#â◊√kÌ 3) Ô~·*’aÜ«∞O ѨѨCk#∞ã¨∞Å "≥ÚHõ¯Å∞ =∞iÜ«Ú „w<£ =∂#∂º~ü =∞eÛOQ∑
4) Ѩâ◊√=ÙÅ ¿Ñ_» `«‰õΩ¯= LѨÜ≥∂yOz Z‰õΩ¯= ÖÏÉèíO á⁄O^Œ_»O. (J=∞$`« Ѷ¨∞#r"å=∞$`«O)
5) r=tbO„^•Å∞, ÉϺH©ìiÜ«∂Å`À <ÕÅ#∞ â◊H˜Î=O`«O KÕã¨∞HÀ=_»O.
„ѨHõ$uÖ’ ÅaèOKÕ J=âıëêÅ∞, "≥ÚHõ¯Å∞, [O`«∞=ÙÅ∞ s Ãã·H˜¡OQ∑, ѨÙ#~°∞`«ÊuÎ KÕã¨∞HÀ=_»O ^•fi~å Ô~·`«∞Å∞ WѨÊ\˜ QÆ_»∞¤
Ѩiã≤÷`«∞Åx ^•\˜ „ѨѨOKåxfl P~ÀQƺ"≥∞ÿ# ¿ãO„kÜ«∞ ѨO@Å`À PǨ~° Éèí„^Œ`« ~åÉ’ÜÕ∞ HÍÖÏxH˜ JOkOK«=K«∞Û.
7
 z‰õΩ¯_»∞ *Ïu "≥ÚHõ¯Å ÃÑOѨHõO (Nitrogen Fixation Bacteria)
"≥Öˇfi\ò c<£û J<Õk z‰õΩ¯_»∞ *Ïu "≥ÚHõ¯. D "≥ÚHõ¯
Éèí∂q∞x ™ê~°=O`«O KÕÜ«∞@OÖ’#∞ =∞iÜ«Ú [O`«∞=ÙʼnõΩ
áÈ+¨Hõ PǨ~°O JOkOK«_»OÖ’ ZO`«QÍ<À
LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok. Wk "Õã¨q ÖËHõ Jxfl HÍÖÏʼnõΩ
J#∞"≥·#@∞=O\˜ kfi^Œà◊ ѨѨC*Ïu "≥ÚHõ¯. <ÕÅ Hõ~°ƒ#O
ÃÑOK«_»OÖ’ =∞iÜ«Ú P~ÀQƺ Ѩi~°HõΔ}Ö’ „Ѩ=ÚY áê„`«
=Ç≤Ïã¨∞ÎOk. D "≥ÚHõ¯ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ T`«O WzÛ#ѨÙ_»∞ 18
g∞@~°∞¡, <ÕÅ g∞^Œ 3–5 g∞@~°∞¡ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. nx
"Õ~°¡g∞^Œ Hõ}∞ѨÙÅ∞ Hõey LO_ç Éèí∂q∞ Ö’xH˜ 20–30
J_»∞QÆ∞Å∞ "åºÑ≤ã¨∞ÎOk. "Õã¨qѨO@QÍ ™êQÆ∞KÕã≤ <ÕÅÖ’
^Œ∞xfl`Õ `«^Œ∞Ѩi ѨO@‰õΩ 50 H˜Ö’Å =~°‰õΩ #„`«[x`À
áê@∞QÍ HõÅ∞Ѩ٠L^èŒ$ux `«yæOz #∞e ѨÙ~°∞QÆ∞Å =O\˜ "å\˜x ‰õÄ_® ã¨=∞~°ú=O`«OQÍ x~Àkèã¨∞ÎOk. =∞#O ™ê^è•~°}OQÍ
™êQÆ∞ KÕ¿ã@∞=O\˜ ѨzÛ~˘@ì rÅ∞QÆ, [#∞=Ú ÖÏO\˜ ѨѨC*Ïu "≥ÚHõ¯ÅHõO>Ë Wk 10 Ô~@∞¡ Z‰õΩ¯=QÍ Éèí∂q∞ Hõ~°ƒ#O
ÃÑOK«∞`«∞Ok. ¿ãO„kÜ«∞ =º=™êÜ«∞O KÕ¿ã Ô~·`«∞ʼnõΩ `«‰õΩ¯= Y~°∞Û`À Éèí∂™ê~°O ÃÑOK«∞@‰õΩ J#∞"≥·# "≥ÚHõ¯.
XHõ ZHõ~å á⁄ÅOÖ’ ™êQÆ∞KÕÜ«Ú@‰õΩ „Ѩu 2 g∞@~°¡‰õΩ XHõ q`«Î#O K˘Ñ¨C# 5–10 H˜Ö’Å q`«Î<åÅ∞ ã¨iáÈ`å~Ú.
Wk Jxfl HÍÖÏʼnõΩ J#∞"≥·# ѨO@. H˘|ƒiÖ’ <ÕÅ HÀ`«‰õΩ QÆ∞iH͉õΩO_® ‰õÄ_® HÍáê_»∞`«∞Ok. XHõ ã¨O=`«û~° HÍÅOÖ’ 500
H˜Ö’Å q`«Î<åÅ`À áê@∞QÍ 30 @#∞flŠѨzÛ ~˘@ì#∞ ‰õÄ_® JOkã¨∞ÎOk. `«^Œ∞Ѩi ѨO@ʼnõΩ HÍ=Åã≤# ^•xHõO>Ë ‰õÄ_®
Z‰õΩ¯= "≥∂`å^Œ∞Ö’ #„`«[xx Éèí∂q∞Ö’ ã≤÷sHõiã¨∞ÎOk. Wk 180–270 ~ÀAÖ’¡ KÕuH˘ã¨∞ÎOk, Jxfl <ÕÅÖ’¡ ѨO@ =∂iÊ_çQÍ
"Õã¨∞HÀ^Œy# ѨO@. q`«Î#O q`ÕÎ =ÚO^Œ∞ "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï "Õ~°¡ á⁄_ç, „>ˇÿHÀ_≥~°‡, ã¨∂_À"≥∂<åãπ =∞iÜ«Ú r"å=∞$`«O`À `«Ñ¨Êxã¨iQÍ
q`«Î#â◊√kú KÕã¨∞HÀ"åe.
"≥∞ÿHÀÔ~·*Ï "≥Öˇfi\ò c<£û "Õ~°¡ ^•fi~å Éèí∂q∞ ֒ѨeH˜ 5 g∞@~°¡ =~°‰õΩ "åºÑ≤Oz, JHõ¯_» xÅ= L#fl á¶êã¨Êù~°ãπ#∞ ¿ãHõiOz
`«^Œ∞Ѩi ѨO@‰õΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOK«∞`«∞Ok. "≥Öˇfi\ò c<£û "Õ~°¡ g∞^Œ∞O_Õ Hõ}∞ѨÙÅ∞ =∂#"åo TÇ≤ÏOK«#O`«QÍ Éèí∂q∞Ö’
#„`«[xx ã≤÷sHõiã¨∞ÎOk. JO^Œ∞=Å# Ô~·`«∞ ™È^Œ~°∞Å∞ Z@∞=O\˜ _çUÑ≤, Ü«¸iÜ«∂, á⁄\Ï+π, ã¨ÅÊù~ü ÖÏO\˜ ~°™êÜ«∞<åÅ∞
"å_»#=ã¨~°O ÖË^Œ∞. "≥ÚHõ¯Å‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# HÍѨ~ü, "≥∞wfl+≤Ü«∞O, S~°<£, HÍe¬Ü«∞O "≥Ú^ŒÖˇ·# ã¨∂HõΔ ‡áÈ+¨HÍÅ#∞ =i‡"å+π,
=i‡HõOáÈãπì, r"å=∞$`«O ^•fi~å W=fi=K«∞Û.
8
 Jxfl ~°HÍÅ HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å#∞ x"åiOK«∞@‰õΩ nxx =i á⁄ÅOÖ’ QÆ@¡ g∞^Œ <å@∞H˘x á⁄ÅOÖ’H˜ áêˆH fQÆÅ#∞
HõuÎiOK«=K«∞Û. "≥ÚHõ¯*Á#fl, ѨuÎ, ™ÈÜ«∂ z‰õΩ¯_»∞, HõOk, Jxfl ~°HÍÅ kfi^Œà◊ ѨѨC *Ïu ѨO@Å∞, ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞, q∞~°Ñ¨
=O\˜ ѨO@ÅÖ’ PKåÛù^Œ#QÍ "Õã¨∞H˘x =∞# ѨO@ z=i =~°‰õΩ fQÆÅ∞ áêHõ‰õΩO_® HõuÎiOK«=K«∞Û. L^•º# ѨO@Öˇ·#
=∂q∞_ç, >ˉõΩ "≥Ú^ŒÖˇ·# ѨO@Ö’¡ "Õã≤#KÀ P ѨO@ʼnõΩ HÍ=Åã≤# áÈ+¨HÍÅ#∞ JOkOz kQÆ∞|_»∞Å#∞ ÃÑOK«∞@Ö’
ZO`«QÍ<À `À_»Ê_»∞`«∞Ok.
J_»=ÙÖ’¡ WÖÏO\˜ ~°Hõ~°HÍÅ "≥ÚHõ¯Å∞ =∞# Ѩ~åº=~°}Ïxfl HÍáê_»∞@Ö’ H©ÅHõ áê„`«#∞ áÈ+≤™êÎ~Ú. HÍ=Ù# Ô~·`«∞
™È^Œ~°∞Å∞ Z~°∞=ÙÅ∞, ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å∞, HõÅ∞Ѩ٠=∞O^Œ∞Å Y~°∞ÛÅ#∞ `«yæOK«=K«∞Û.
"≥Öˇfi\ò c<£û Ѩâ◊√=ÙʼnõΩ "Õ∞Ѩ@O =Å# áÈ+¨HÍÅ∞ ã¨=∞$kúQÍ Åaè™êÎ~Ú. á⁄@∞ì #∞O_ç 18% =∞iÜ«Ú yO[Å #∞O_ç
áÈ+¨HÍÅ∞ Åaè™êÎ~Ú. yO[ÅÖ’ áÈ+¨HÍÅ`À áê@∞ eÑ≤_£û, ÃѶ·|~ü Hõey LO_»@O =Å# á¶ê~å‡ã¨∞\˜HõÖòûÖ’ ‰õÄ_® qiqQÍ
qxÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞. =∞# ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ „áêp# PÜ«Úˆ~fi^Œ "≥·^ŒºOÖ’ ‰õÄ_® áê=Ú HÍ@∞, ^ŒQÆ∞æ, HõΔÜ«∞, HõO_»~åÅ <˘Ñ¨CÅ∞,
QÆ<ÕiÜ«∂, =ºO^茺`«fiO, ã¨xfláê`«O, =∞^èŒ∞"Õ∞ǨÏO, Hͺ#û~ü x"åiOK«@OÖ’ LѨÜ≥∂yOKÕ"å~°∞.
"≥Öˇfi\ò c<£û yO[Å#∞ ^À~°QÍ "ÕÑ≤ á⁄_ç KÕã≤ *Ï=QÍ#∞, ‰õΩ_»∞=ÚÅ∞QÍ KÕã¨∞H˘x u#=K«∞Û. ã¨~°fi~ÀQÆ x"å~°}‰õΩ ã¨QÆO
HõѨC <≥¿ã¯Ñ¶π HÍѶ‘ _çHÍHõΔ<£ ÖÏQÍ ~ÀAÖ’ 2–3 ™ê~°∞¡ fã¨∞HÀ=K«∞Û.
W\©=Å [iy# „ѨÜ≥∂QÍÅ`À ã¨Ç¨Ï[ ã≤^ŒúOQÍ >ˇ™⁄ìã‘ì~å<£ „¿Ñˆ~Ѩ}‰õΩ ‰õÄ_® qxÜ≥∂yOK«=K«Ûx `ÕeOk.

9
 q`«Î#â◊√kú (Seed Treatment Biopriming)
r= q`«Î# â◊√kú HÍ~°HÍÅ ^•fi~å q`«Î# â◊√kú |Ü≥∂„ÃÑ·q∞OQ∑ KÕÜ«∂e.
1) Jxfl~°HÍÅ q`«Î<åÅ∞, QÆ_»¤Å∞, JÅ¡O, Ѩã¨∞ѨÙ, Ze¡ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q <å>Ë XHõ ~ÀA =ÚO^Œ∞QÍ<Õ q`«Î# â◊√kú KÕÜ«∂e.
2) =¸_»∞ ~ÀAÅ =ÚO^Œ∞ q`«Î#â◊√kú „^•=HõO `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∂e. XHõ H˜fiO\ÏÖò q`«Î<åʼnõΩ
3) XHõ áê¡ã≤ìH± |ÔH\òÖ’ XHõ b@~°∞ ^Õj P=Ù =¸„`«O, H˘OK≥O P=Ù¿Ñ_», =Úiy# ѨO_»¡QÆ∞A˚ ÖËHõ ÉˇÅ¡O ÉÏQÆ∞QÍ
HõeÑ≤ ¿Ñã¨∞ìÖÏ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∂e.
4) 50 q∞.b. K˘Ñ¨ÙÊ# ã¨∂HõΔ ‡ r=# tbO„^•Å∞, "≥∞\ÏÔ~·[O, |"ÕiÜ«∂, „>ˇÿHÀ_≥~å‡ Ç¨i*Ï#O, =iìÃãÅ¡O 50 q∞.b.
ã¨∂_À"≥∂<åãπ, 250 „QÍ. "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï "Õ~°¡ á⁄_ç ÉÏQÆ∞QÍ HõÅáêe.
5) q`«Î<åÅxflO\˜H© 50 „QÍ. Ô~·*’aÜ«∞O HõÅÛ~ü, J[\’ÉÏHõì~ü, J*’Ãã·ÊiÅ¡O, áê™ÈÊùÉϺH©ìiÜ«∂, ZSB, NPK, ã¨ÅÊù~ü
¿Ñã¨∞ì Ѩ\ ˜ìOz h_»Ö’ P~°Éˇ\Ïìe. q`«Î<åÅ ÃÑ·á⁄~°Å =∞O^ŒO P^è•~°OQÍ 3 QÆO@Å #∞O_ç 1 ~ÀA =~°‰õΩ
<å#ɡ\Ïìe. QÆ_»¤Å∞, <å~°∞ "Õ~°∞¡ 15 xq∞ëêÅ∞ <å#ɡ\Ïìe.
6) =∞~°∞<å_»∞ L^ŒÜ«∞O <ÕÅÃÑ· K«ÖÏ¡e. `«~°∞"å`« Hõeì"Õ@~°∞`À XHõ™êi ^Œ∞<åfle.
7) "≥ÚHõ¯Å∞ "≥ÚÅÔHuÎ# `«~°∞"å`«, ѨO@ (q`«Î<åÅ∞) ^è•#ºO ¿ãHõiOKåe.
8) "Õ~°∞¡ Éèí∂q∞Ö’ LOKåe. ÃÑ· P‰õΩѨK«Ûx =∂#∂º~ü HÀã≤ <ÕÅÃÑ· =∞eÛOQ∑ KÕÜ«∂e.
9) <ÕÅÖ’¡ ã¨∂HõΔ ‡r=# Z~°∞=ÙÅ∞ <ÕÅ#∞ P~ÀQƺ=O`«OQÍ, „H˜q∞ã¨OǨ~°HÍÅ∞ ~ÀQÆx~À^èŒHõ â◊H˜Î ÃÑOK«∞`å~Ú.
10) "≥ÚHõ¯ P~ÀQƺ=O`«OQÍ ~ÀQÆx~À^èŒHõ â◊H˜Î`À ѨO@Å kQÆ∞|_ç Y~°∞Û ÖˉõΩO_® `À_»Ê_»`å~Ú.
11) "Õ~°¡Ö’ "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï ("å"£∞) "Õ~°¡ ^•fi~å Éèí∂q∞Ö’xH˜ "åºÑ≤Oz ™ÈÊ~°∞Å∞ 5 g∞@~°¡ =~°‰õΩ "Õ~°∞ =º=ã¨÷ʼnõΩ
J#∞ã¨O^è•#O HõeÑ≤ã¨∞ÎOk.
Z‰õΩ¯= âß`«O q`«Î<åÅ∞ "≥ÚÅÔHuÎ ã¨Ç¨Ï[ ã≤^ŒúOQÍ ~ÀQÆx~À^èŒHõ â◊H˜Î Hõey ã¨fiÜ«∞OQÍ PǨ~°O `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞‰õΩx
p_»Ñ‘_»Å∞ ÖˉõΩO_® JkèHõ kQÆ∞|_ç ZÖÏO\˜ Y~°∞Û ÖˉõΩO_® PkèOK«=K«∞Û.
10
 ã¨∂HõΔ‡r=# Z~°∞=ÙÅ =∞iÜ«Ú |Ü≥∂–ÃÑã≤ìÃã·_£ûŠѨÙ#~°∞r˚=# HõOáÈã¨∞ì `«Ü«∂s
XHõ @#∞fl =i‡HõOáÈã¨∞ì ÖËHõ "ÕѨÑ≤O_ç ÖËHõ Ѷ¨∞#r"å=∞$`«O h_»Ö’ ‰õΩѨÊQÍ áÈã¨∞HÀ"åe. Jxfl~°HÍÅ
HõOáÈã¨∞ìʼnõΩ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe. Ѩk `«@ìÅ∞ 30 H˜Ö’Å =~°‰õΩ z#fl ‰õΩÑ¨Ê fã¨∞‰õΩx ^•xH˜ 250 q∞.b. „>ˇÿHÀ_≥~å‡ Ñ¶¨OQÆãπ
HõÅáêe. `«_çá⁄_çQÍ LOK«∞@‰õΩ =i‡"å+π, r"å=∞$`«O, P‰õΩÅ HõëêÜ«∞O H˘kÌQÍ HõeÑ≤ XHõ "å~°O ~ÀE HõÅ∞ѨÙ`«∂
h_»Ö’ `«@∞ì ã¨Oz HõeÑ≤ LOKåe. 30 H˜Ö’Å „>ˇÿHÀ_≥~å‡ Ñ¶¨OQÆãπ `«Ü«∂~°∞ J=Ù`«∞Ok. J^Õq^èŒOQÍ |"ÕiÜ«∂,
=iìÃãe¡Ü«∞O, "≥∞\ÏÔ~·[O `«Ü«∂~°∞KÕã¨∞HÀ"åe.
ÃÑ· q^èŒOQÍ<Õ 250 q∞.b. ã¨∂_À"≥∂<åãπ, Ñ≤Zãπa, J[\’ÉÏHõì~ü, J*’ÃãÂÊiÅ¡O, Ô~·*’aÜ«∞O, ZSB, NPK, ã¨ÅÊù~ü HõÅ∞ѨÙHÀ"åe.
ÃÑ· Jxfl ‰õΩѨÊÅ∞ HõeÑ≤ ^•xH˜ =O^Œ H˜Ö’Å "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï "Õ~°∞¡, ™ÈÊ~°¡ =∞\˜ì 15 @#∞flÅ qq^èŒ HõOáÈã¨∞ìÖ’¡
HõÅ∞ѨÙHÀ=K«∞Û.
15 @#∞flÅ HõOáÈã¨∞ì `«_çá⁄_çQÍ LO_ÕÖÏQÆ aÜ«∞ºO Hõ_çy# h~°∞ K«ÖÏ¡e. P‰õΩÅ HõëêÜ«∞O K«Å∞¡`«∂, `«_çá⁄_çQÍ
LOK«∞`«∂ "≥Ú`«ÎO ‰õΩѨÊÖ’ ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ∞, ÉϺH©ìiÜ«∂, Ѷ¨OQÆãπ ÃÑiˆQ@@∞¡ h_»Ö’ `«@∞ì ÉÁO`«Å∞ HõÑ≤Ê XHõ <≥Å~ÀAÅ∞
HÍáê_®e. `«_çá⁄_çQÍ LO_»∞#@∞¡ JѨÙÊ_»Ñ¨ÙÊ_»∞ aÜ«∞ºO Hõ_çy# h\˜`À `«_»∞ѨÙ`«∂ LO_®e.
`«Ü«∂Ô~·# ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ q∞„â◊=∂xfl 4 ã¨OK«∞ÅÖ’ xÅ∞= KÕã¨∞H˘x q∞QÆ`å HÍOáÈã¨∞ìÅ#∞ KÕÅÖ’¡ <ÕÅÃÑ· K«Å∞¡HÀ"åe.
Ô~O_»= ^Œâ◊Ö’ `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞H˘<Õ@ѨC_»∞ XHõɡ_£ Z„~°Å Z~°∞=Ù á⁄_çx h_»Ö’ ^•^•Ñ¨Ù 5 ÖËHõ 10 H˜fiO\Ïà◊¡
=i‡HõOáÈã¨ì "≥_»Å∞ÊQÍ áÈã¨∞H˘x ^•xÃÑ· XHõ |™êÎÖ’ ¿ãHõiOz xÅ∞= KÕã¨∞H˘#fl ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ q∞„â◊=∂xfl K«ÖÏ¡e
=∞iÜ«Ú =i‡"å+π, P‰õΩÅ HõëêÜ«∞O K«Å∞¡HÀ"åe. Ô~O_»= á⁄~°QÍ WOHÀ ɡ_£ =i‡HõOáÈã¨∞ì áÈã≤ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe. Jxfl
~°HÍÅ q∞„`« ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ rq`« HÍÅO ã¨Ô~·# `Õ=∞ LëÈ‚„QÆ`«Ö’ 6 <≥ÅÅ∞ ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ∞ ѨÙ#~°∞`«ÊuÎ KÕã¨∞‰õΩO@∂
=i‡HõOáÈã¨∞ìÖ’ #∂`«#OQÍ `«=∞ *Ïux Jaè=$kú KÕã¨∞‰õΩO\Ï~Ú. „Ѩu™ês `å*Ï =i‡HõOáÈã¨∞ì (ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ∞
ã¨=∞$kúQÍ HõÅk) ã¨OK«∞ÅÖ’ xÅ∞= KÕã¨∞HÀ"åe. `«_çá⁄_çQÍ LOK«∞HÀ"åe.
KåÖÏ `«‰õΩ¯= Y~°∞Û`À JO>Ë Ñ¨â◊√=ÙÅ ¿Ñ_»‰õΩ =∂„`«"Õ∞ =∞#O Y~°∞Û KÕÜ«∂e. `«H˜¯#=hfl =∞# `À@ K«∞@∞ì„ѨHõ¯Å
Ѩiã¨~åÅ∞, ѨO@Å =º~å÷Å∞, QÆ_ç¤ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "åx`À =i‡HõOáÈã¨∞ì ɡ_£û `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
11
 xÅ∞= KÕã¨∞‰õΩ#fl r=O QÆÅ ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ q∞„â◊=∞O =i‡HõOáÈã¨∞ì XHõ H˜Ö’`À `À\˜ Ô~·`«∞Å∞ "åˆ~ ã¨fiÜ«∞OQÍ
@#∞flÅH˘nÌ =i‡HõOáÈã¨∞ì `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. Wk |Ü«∞@ =∂Ô~¯\òÖ’ ~°∂. 20 H˜Ö’Å r=O ÖËxk HõbÎk Åaèã¨∞ÎOk.
Pâ◊Û~°ºHõ~°"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞"Õ∞=∞O>Ë ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ∞ ã¨Ç¨Ï[OQÍ =∞#O ZÖÏO\˜ ~°™êÜ«∞<åÅ∞ LѨÜ≥∂yOK«#@¡~Ú`Õ
J"Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ Ñ¨Ù#~°∞r˚=#O á⁄O^Œ∞`å~Ú.
ORGANIC DAP / _®Hõì~ü ™ê~ÚÖò / J=∞$`« Z~°∞=Ù / "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï ("åº"£∞)
¿ãO„kÜ«∞ _çUÑ≤ / Jxfl ~°HÍÅ áÈ+¨HÍÅ Z~°∞=Ù `«Ü«∂s 20% ¿Ñ_» KåÅ∞.
Jxfl ~°HÍŠѨâ◊√=ÙÅ ¿Ñ_» ™ê÷xHõOQÍ ÅaèOKÕ `«‰õΩ¯= ^èŒ~°q *ˇsû P=ÙÅ∞, |„Ô~Å∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q Z‰õΩ¯= áêà◊√¡ – P=Ù
¿Ñ_» H˘O`« `«Ñ¨Êxã¨i. "Õ∞HõÅ∞, Q˘„Ô~Å∞, HÀà◊√§, QÆ∞„~åÅ∞ =s‡ HõOáÈã¨∞ì "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q ¿ãHõiOK«∞HÀ"åe. XHõ\ ˜#fl~° J_»∞QÆ∞
Ö’`«∞ =~°‰õΩ fã≤# =∞Oz =∞\˜ì XHõ áêÅ∞, ѨO@ =º~å÷Å∞ QÆ_ç¤, P‰õΩÅ∞, H˘=∞‡Å∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q.
ÃÑ·=xfl HõeÑ≤ =¸_ç Ѷ‘@∞¡ Z`«∞Î k|ƒÖÏ áÈã¨∞HÀ"åe. h~°∞K«Å∞¡`«∂ =∞QÆæ ɡ\Ïìe. #=^è•<åºÅ∞ JO>Ë #∂<≥yO[Å∞,
z‰õΩ¯_»∞ *Ïu ѨOѨÙÅ q`«Î<åÅ∞, UHõ^Œà◊ c*ÏÅ∞, ã¨∞QÆO^èŒ „^Œ"åºÅ q`«Î<åÅ#∞ ¿ãHõiOz q`«Î#â◊√kú KÕã≤ k|ƒÃÑ· q`«∞ÎHÀ"åe.
"å\˜ÃÑ· "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï á⁄_ç 100 „QÍ. K«Å∞¡HÀ"åe.
`«Ñ¨Êxã¨iQÍ =i‡"å+π, r=# Z~°∞=ÙÅ∞, ÃÑã≤ìÃã·_£Å∞, "Õãπì_çHõOáÈ[~ü, "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï Hõhã¨O XHõ H˜Ö’ k|ƒÃÑ·# K«ÖÏ¡e. Hõhã¨O
Ô~O_»∞ <≥ÅÅ∞ "≥ÚHõ¯Å∞ ÃÑ~°QÆx"åfie. Hõx+¨ìO Ô~O_»∞ <≥ÅÅ∞, QÆi+¨ìO Zxfl~ÀAÖˇ·<å 㨈~. k|ƒÃÑ· P‰õΩѨK«ÛQÍ HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å∞ J~Ú<å
㨈~ LO_Õ@@∞¡ K«∂ã¨∞‰õΩO@∞ `«~°K«∞QÍ h~°∞, =i‡"å+π, r=# Z~°∞=ÙÅ∞, =i‡HõOáÈã¨∞ì, r"å=∞$`«O, "Õãπì_çHõOáÈ[~ü K«Å∞¡`«∂ LO_®e.
k|ƒÖ’x ¿Ñ_» ÉÏQÍ =∞yæ "≥∞`«Îx #Å¡x ¿Ñã¨∞ìÖÏQÍ `«Ü«∂~°=Ù`«∞Ok. nxÖ’ Jxfl ~°HÍÅ ã¨∂HõΔ ‡ ã¨∂÷Å áÈ+¨HÍÅ∞,
"≥∞ÿHÀÔ~·*Ï "Õ~°∞¡, p_»Ñ‘_»Å #∞Oz EPFÅ∞, ã¨∂_À"≥∂<åãπ ÉÏH©ìiÜ«∂ EPB ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ∞ „\˜eÜ«∞<£Å H˘Åk LO\Ï~Ú.
"≥ÚHõ¯Å‰õΩ ™ê^è•~°}OQÍ WKÕÛ ¿Ñ_», Z~°∞=ÙÅÖ’ 20% =¸„`«=ÚÃÑ· J=∞$`« Z~°∞=Ù KåÅ∞. Z‰õΩ¯"≥·<å #+¨ìO ÖË^Œ∞. <ÕÅÖ’
xÅ∞= LO\Ï~Ú. ^Œ∞H˜¯Ö’ ZHõ~å‰õΩ 100 H˜Ö’Å∞ KåÅ∞. „_çѨC ^•fi~å HÍx, HÍÅ= ^•fi~å h\˜x WKÕÛ"å~°∞ J=∞$`« Z~°∞=Ù#∞
P~åæxH± _çUÑ≤x „^Œ=~°∂ѨO=ÚÖ’H˜ =∂iÛ `«~°K«∞QÍ =i‡"å+πÖ’ HõeÑ≤ W"åfie. Ñ≤zHÍi ‰õÄ_® KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
„^Œ=~°∂ѨOÖ’ =∂ˆ~Û q^èŒ=Ú : `˘\˜ì ÖËHõ „_»=Ú‡#∞ aÜ«∞ºO Hõ_çy# h\˜`À xOáêe. ¿+_£<≥\ò *Ïb`À Ѩk H˜Ö’Å
J=∞$`« Z~°∞=Ù =Ú^ŒÌ#∞ =¸@QÆ\ ˜ì „"ÕÖÏ_»nÜ«∂e. „Ѩu~ÀA =¸@#∞ =_çÜ«∞ uѨC`«∞ h\˜Ö’ HõiyOKåe. "å~°O
~ÀAÅ֒Ѩ٠P h\˜x „_çÑπ ^•fi~å ѨOáêe. Ñ≤zHÍiH˜ 25% HõÅáêe. 12
 =i‡"å+π (ã¨Or=x „^•=}O)
XHõ 200 b@~°¡ áê¡ã≤ìH± „_»=Ú‡ fã¨∞HÀ"åe. ^•xH˜ „H˜O^Œ ÉèÏQÍ# XHõ #ÖÏ¡ÃѷѨ٠ayOK«∞HÀ"åe. 10 JOQÆ∞àÏÅ
=~°‰õΩ â◊√„Éèí"≥∞ÿ# ^˘_»∞¤ HõOHõ~° J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÆOÖ’ áÈÜ«∂e. Ô~O_»= =~°∞ã¨Ö’ 10 JOQÆ∞àÏÅ =~°‰õΩ HÍeÛ# W@∞Hõ
=ÚHõ¯Å∞ ¿Ñ~åÛe. =¸_»= ÉèÏQÆOÖ’ â◊√„Éèí"≥∞ÿ# ^˘_»∞¤ Wã¨∞Hõ 10 JOQÆ∞àÏÅ Z`«∞Î =~°‰õΩ Ñ¨~°Kåe. ^•xÃÑ· XHõ áê¡ã≤ìH±
*Ïb 4˛4 J_»∞QÆ∞Åk "≥∞+π ÃÑ·H˜ =KÕÛ@@∞ì Ѩ~°"åe. ^è•~°QÍ h\˜x áÈã¨∂Î H˜Ok 3 ɡ_»∞¡ Hõ_»QÍe. 5 xq∞ëêÖ’¡
=∞e<åÅ∞ "≥Ú`«ÎO |Ü«∞@‰õΩ "≥o§áÈ`å~Ú.
^•xÃÑ·# =∞yæ# ¿Ñ_» ÖËHõ Ѷ¨∞#r"å=∞$`«O (P‰õΩѨK«Ûx K≥`«Î, ѨzÛ¿Ñ_» fã¨∞HÀ~å^Œ∞) ‰õΩo§#k "å_®e. 10
JOQÆ∞àÏÅ =~°‰õΩ ¿Ñ~åÛe (=^Œ∞Å∞QÍ LO_Õ@@∞¡). XHõ 500 Z~°Å∞ KÕ~åÛe. 5 b@~°¡ =∞\˜ì‰õΩO_» ÖË^• áê¡ã≤ìH± |ÔH\ò#∞
fã¨∞H˘x J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÍ# 3 ~°O„^è•Å∞ KÕÜ«∂e. P ~°O„^è•ÅÖ’ =`«∞ÎÅ∞ ÖË^• |@ìÑ‘eHõÅ∞ aQÆ∞`«∞QÍ J=∞~åÛe. ‰õΩO_»‰õΩ
|^Œ∞Å∞ áê¡ã≤ìH± _»Éσ ÖË^• |ÔH\ò ‰õÄ_® fã¨∞HÀ=K«∞Û. ã¨∂k`À z#fl ~°O„^è•Å∞ KÕÜ«∂e. "å\˜ ^•fi~å XHõ ~ÀA‰õΩ
Hõhã¨O 5 b@~°¡ h~°∞ „H˜OkH˜ áÈ"åe.
„Ѩu~ÀE L^ŒÜ«∞O =∞iÜ«Ú ™êÜ«∞O„`«O P áê„`«#∞ h\˜`À xOáêe. J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÍ# HõÅ #ÖÏ¡ ÃѷѨ٠^•fi~å
=zÛ# =i‡"å+π áê¡ã≤ìH± _»ÉσÅÖ’ ¿ãHõiOz xÅ∞= KÕã¨∞HÀ"åe. „Ѩu~ÀE 5 b. =i‡"å+π ¿ãHõiOK«=K«∞Û. Zxfl
~ÀAÖˇ·<å xÅ∞= KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. Wk „^Œ= ¿ãO„kÜ«∞ Z~°∞=Ù.
=i‡"å+π LѨÜ≥∂QÍÅ∞
✦ Wk "≥ÚHõ¯Å‰õΩ HÍ=Åã≤# 28 ~°HÍÅ ã¨∂HõΔ ‡, ã¨∂÷Å áÈ+¨HÍÅ∞ ã¨=∞$kúQÍ Hõey LO\Ï~Ú.
✦ Wk "≥ÚHõ¯Å‰õΩ \ÏxH± ÖÏQÍ Ñ¨xKÕã≤ p_»Ñ‘_»Å #∞O_ç HÍáê_»∞`«∞Ok.
✦ 50 b@~°¡ =i‡"å+π, XHõ b@~°∞ ^Õj P=Ù =¸„`«O, XHõ b@~°∞ P‰õΩÅ HõëêÜ«∞O, XHõ b@~°∞ NSKE 200
b@~°¡ h~°∞, Jxfl ~°HÍÅ p_»Ñ‘_»Å‰õΩ, „H˜q∞ã¨OǨ~åxH˜, „^Œ= Z~°∞=Ù JO>Ë QÆ∂¡HÀ*ò ÖÏQÍ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk.
ÅÉèíº`«#∞ |\˜ì Zxfl™ê~°∞¡ J~Ú<å „¿ãÊ KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. h\˜ ™êÅ∞Ö’ ѨOѨ=K«∞Û. „_çѨC ^•fi~å Jxfl ѨO@ʼnõΩ
ѨOѨ=K«∞Û.
13
✦ 500 Z~°Å∞ =i‡"å+π Ü«¸x\ò „_»=Ú‡Ö’ "Õã≤#q 15
~ÀAÅ `«~°∞"å`« Z~°Å∞ 5000 J=Ù`å~Ú. JO^Œ∞Ö’x
¿Ñ_» ‰õÄ_® =i‡ HõOáÈã¨∞ì J=Ù`«∞Ok.
✦ D Z~°Å∞ Hõeæ# HõOáÈã¨∞ì =i‡ ɡ_£ûÖ’xH˜ =∂~åÛe.
^•x #∞O_ç 500 Z~°Å∞ ^ÀÃã_»∞ =i‡"å+π
„_»=Ú‡Ö’xH˜ =∞~°Å KÕ~åÛe.
✦ <≥ʼnõΩ 150 b@~°¡ =i‡"å+π ¿ãHõiOK«=K«∞Û. ÅHõΔÅH˘nÌ
Z~°Å∞ kfiQÆ}©Hõ$`«=∞=Ù`å~Ú.
✦ Hõh㨠ÃÑ@∞ì|_ç`À Ô~O_»∞ <≥ÅʼnõΩ XHõ ‰õΩѨÊÖ’ XHõ
@#∞fl =i‡HõOáÈã¨∞ì =∞#‰õΩ L`«ÊuÎ J=Ù`«∞Ok.
=i‡ HõOáÈã¨∞ì `«Ü«∂i
Ã+_»∞¤Ö’ W~°∞„ѨHõ¯ÖÏ XHõ g∞@~°∞ "≥_»Å∞Ê`À, <åÅ∞QÆ∞
g∞@~°¡ á⁄_»∞QÆ∞`À Ô~O_»∞ HÍOáÈã¨∞ì ɡ_»∞¡ `«Ü«∂~°∞
KÕã¨∞HÀ"åe. „H˜OkÉèÏQÍ# ã≤"≥∞O@∞ KÕÜ«∞‰õÄ_»^Œ∞. =∞\˜ìÃÑ·<Õ
ѨO@ =º~å÷Å#∞ 2 J_»∞QÆ∞Å Z`«∞Î "Õã≤ ^•xÃÑ·# XHõ J_»∞QÆ∞
¿Ñ_» K«ÖÏ¡e. =∞m§ ^•xÃÑ· 2 J_»∞QÆ∞ŠѨO@ =º~å÷Å ¿Ñ_»
K«ÖÏ¡e. ^•xx „_çѨÙÊ ^•fi~å ~ÀE `«_»∞ѨÙ`«∂ =∞Hõ¯Éˇ\Ïìe.
P ɡ_À¡ =i‡"å+π #∞O_ç "≥Å∞=_»¤ q^Õj "å#áê=ÚÅ#∞
K«ÖÏ¡e. <≥Å ~ÀAÖ’¡ =i‡ HõOáÈã¨∞ì `«Ü«∂~°=Ù`«∞Ok. ^•xx
ZuÎ"Õã≤ h_»‰õΩ áÈã¨∞HÀ"åe. WO^Œ∞Ö’#∞O_ç "≥Å∞=_»¤
"å#áê=ÚÅ#∞ ѨHõ¯ ɡ_£Ö’H˜ =∂~åÛe. =∞m§ ZuÎ# ɡ_£
=^ŒÌ WOHÀ ɡ_£ `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞HÀ"åe.
14
aÜ«∞ºO Hõ_»∞QÆ∞ hà◊√§ (ÖÏHÀìÉÏH©ìiÜ«∂) ÖÏH˜¤H± Pã≤_£
50 b@~°¡ áê¡ã≤ìH± „_»=Ú‡ fã¨∞H˘x ^•x J_»∞QÆ∞ÉèÏQÍ# 10 H˜Ö’Å QÀ<≥ Ѩ\Ïì
aÜ«∞ºO áÈã≤, ^•xÃÑ·# h~°∞ |Ü«∞@‰õΩ áÈÜÕ∞q^èŒOQÍ XHõ \ÏÑπ
ayOK«∞HÀ"åe. ^•xH˜ 30 b@~°¡ ÉÏq ÖËHõ É’~ü h~°∞ HõÅáêe.
Dq^èŒOQÍ „Ѩu~ÀA L^ŒÜ«∞O ã¨=º kâ◊Ö’ HõeÑ≤ ÃÑ·H˜ ¿Ñ~°∞‰õΩ#fl aÜ«∞ºO É’~°∞ / ÉÏq h~°∞
Hõ_»∞QÆ∞ h\˜x „Ѩu~ÀE ¿ãHõiOK«∞‰õΩO@∂ "Õˆ~ áê„`«Ö’ xÅfiKÕã¨∞HÀ"åe.
D q^èŒOQÍ ¿ãHõi¿ãÎ "å~åxH˜ ã¨∞=∂~°∞ 200 b@~°¡ aÜ«∞ºO Hõ_çy# h~°∞
Åaèã¨∞ÎOk. Wk r"å=∞$`«OÖ’ ÉˇÅ¡O, Ñ≤O_ç |^Œ∞Å∞QÍ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe. =Ú`«Hõ aÜ«∞ºO
QÆ∞_»∞¡ÃÑ>Ëì ~°HõO HÀ_ç ÃÑO@`À r"å=∞$`«O `«Ü«∂s
200 b@~°¡ áê¡ã≤ìH± „_»=Ú‡ J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÍ# \ÏÑπ ayOK«∞HÀ"åe.
25 H˜Ö’Å QÆ∞_»∞¡ ÃÑ>Ëì ~°HõO HÀà◊§ ÃÑO@#∞ XHõ ¿+_£<≥\ò "≥∞+π ã¨OzÖ’
áÈã≤ „_»=Ú‡ÃÑ·# J_»¤OQÍ Hõ„~° J=∞~°∞ÛH˘x, Hõ„~°‰õΩ =¸@
"ÕÖÏ_»nÜ«∂e. 10 b@~°¡ É’~ü ÖËHõ ÉÏq h~°∞ „_»=Ú‡Ö’
áÈã¨∞HÀ"åe. 150 b@~°¡ aÜ«∞ºO Hõ_çy# h~°∞ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe.
„Ѩu~ÀE L^ŒÜ«∞O, ™êÜ«∞O„`«O =¸@#∞ "≥∞euÑ≤Ê
Ñ≤O_®e. Ô~O_»=~ÀA r=# Z~°∞=ÙÅ∞ XH˘¯Hõ¯\˜ 100 q∞.b.
K˘Ñ¨ÙÊ# HõÅ∞ѨÙHÀ"åe. 3= ~ÀA r=tbO„^è•Å∞ 100 q∞.b.
K˘Ñ¨ÙÊ# HõÅ∞ѨÙHÀ"åe. 9 ~ÀAÅ `«~åfi`« HÀ_çÃÑO@ r=#
„^•=}=Ú ¿ãHõiOK«∞H˘x „_çѨÙÊÅ ^•fi~å ѨOѨÙHÀ=K«∞Û ÖË^•
Ñ≤zHÍi KÕÜ«∞=K«∞Û ÖË^• =∞H˜¯# ÃÑO@ ‰õΩѨÊÖ’ HõeÑ≤
J=∞$`« HõOáÈã¨∞ì "å~°O ~ÀAÅÖ’ `«Ü«∂~°∞KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
™ê^è•~°} HõOáÈã¨∞ì HõO>Ë 10= =O`«∞ ã¨iáÈ`«∞Ok. "≥Ú^Œ\ ˜
ѨO@ˆH #∂~°∞ âß`«O kQÆ∞|_ç ™êkèOK«=K«∞Û.
15
"Õ∞Hõ ÃÑO@`À r"å=∞$`«O „^•=}O,
J_»q [O`«∞=ÙÅ ÃÑO@`À r"å=∞$`«O
ÃÑ·q^èŒOQÍ<Õ "Õ∞HõÅ ÃÑO@ 25 H˜Ö’Å∞, WOHÀ „_»=Ú‡Ö’ J_»q
r"åÅ ÃÑO@ 25 H˜Ö’Å∞ HõÅ∞ѨÙH˘x r"å=∞$`«O
`«Ü«∂~°∞KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
|Ü≥∂ÃÑã≤ìÃã·_£û, „>ˇÿHÀ_≥~å‡qi_ç, |"ÕiÜ«∂, =iìÃãÅ¡O,
"≥∞\ÏÔ~·[O, Ѷ¨OyÃã·_£, ã¨∂_À"≥∂<åãπ ÉÏH©ìiÜ«∂ =∞iÜ«Ú
|Ü≥∂ÃѶiìÖˇ·[~üû, á¶ê™ÈÊÉÏH©ìiÜ«∂ (Ñ≤Zãπa), Ô~·*’aÜ«∞O,
J[\’ÉÏHõì~ü, J*’Ãã·ÊiÅ¡O =∞iÜ«Ú aÜ«∞ºO Hõ_çy# h~°∞Ö’ QÆÅ
WO_ôrxÜ«∞ãπ ÉϺH©ìiÜ«∂Å∞ ã¨=∞$kúQÍ =$kúá⁄Ok =∞# <ÕÅ`«e¡
P~ÀQƺO "ÕQÆ=O`«OQÍ Ñ¨ÙOAH˘x, =∞# <ÕÅÖ’ Hõ~°ƒ# âß`«O 5
âß`«O =~°‰õΩ "ÕQÆOQÍ ÃÑOK«=K«∞Û.
r"å=∞$`«O ã¨∞ÅÉèí`«~°OQÍ ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅ∞ Hõey#k 20 b@~°¡ ^Õj P=Ù=¸„`«O, 20 b@~°¡ ^Õj P=Ù ¿Ñ_»`À
aÜ«∞ºO Hõ_çy# h~°∞, ‰õΩo§# ѨO_»∞¡, ѨѨÙÊÅ Ñ≤O_ç, ÉˇÅ¡O |^Œ∞Å∞QÍ "å_»∞HÀ=K«∞Û.
ѨÙeã≤# ѨO_»¡ ~°ã¨O FFJ
"Õã¨qHÍÅOÖ’ ^˘iˆH ~åe# =∂q∞_çHÍÜ«∞Å∞, =~å¬HÍÅOÖ’ ÅaèOKÕ `å\˜Ñ¨à◊√§ QÆ\ ˜ìq gÖˇ·#xfl ¿ãHõiOz
„_»=Ú‡Ö’ ÖËHõ ‰õΩO_ôÖ’ xÅfi KÕã¨∞HÀ"åe. É’~°∞ ÖËHõ ÉÏq h\˜`À xOÑ≤ ÃÑ·# QÀ<≥Ѩ\Ïì HõÑ≤Ê h_»Ö’ LOK«∞HÀ"åe.
ã¨O=`«û~°O =~°‰õΩ xÅfi LO\Ï~Ú. áê_»∞ HÍ=Ù. `≥Å¡\ ˜ H˘=Ùfi ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ `«Ü«∂~°=Ù`«∂ H˘=Ùfi P=∂¡Å∞ `«Ü«∂~°=Ù`å~Ú.
ã¨O=`«û~° HÍÅOÖ’ J=ã¨~°O Ѩ_ç#ѨÙÊ_»∞ H˘xfl Ѩà◊√§ ÉˇÅ¡O |^Œ∞Å∞QÍ "å_»∞HÀ"åe. WO`ÕHÍHõ „Ѩu ã‘[<£Ö’ ÅaèOKÕ
=Úiy# Ѩà◊√§ ‰õÄ_® "å_»∞HÀ"åe. Zxfl H˜Ö’Öˇ·<å "å_»∞HÀ=K«∞Û.
16
HÍe¬Ü«∞O „^•=}O
QÆ=fiÅ∞ =∞iÜ«Ú QÆ∞_»¡ ÃÑO‰õΩÅ`À "≥xQÆ~ü „^•=}O ZBNF Ѩ^ŒúuÖ’
`«Ü«∂~°∞KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. ^•ÉÏ Ç¨ÏŸ@à◊§ #∞O_ç áê~°"Õã≤# QÆ∞_»¡ ÃÑO‰õΩÅ∞
¿ãHõiOK«∞HÀ"åe. #`«ÎQÆ∞Å¡Å∞ gÖˇ·#xfl ¿ãHõiOz z`«Q˘æ\ ˜ì á⁄_çÖÏ
=∂~°∞ÛHÀ"åe. XHõ áêÅ∞ á⁄_çH˜ Ô~O_»∞áêà◊§ x=∞‡HÍÜ«∞ ~°ã¨O, zO`« yO[Å
á⁄_ç, zO`«HÍÜ«∞Å á⁄@∞ì, ѨO_»∞¡ z`«Q˘æ\ ˜ì#ѨÙÊ_»∞ =KÕÛ á⁄_ç =º~å÷Å∞ ã≤„\˜H±
Ü«∂ã≤_£ ÅaèOKÕ ZO_ç# á⁄@∞ì HÍÜ«∞Å∞ |`åÎ~Ú, Hõ=∞ÖÏ, x=∞‡, *Ï=∞HÍÜ«∞Å∞
H˘OK≥O HõeÑ≤ *Ï_ôÖ’ áÈã≤ `≥Å¡\ ˜ =¢ã¨ÎO`À =¸uayOz ~ÀE HõÅ∞ѨÙ`«∂
`˘q∞‡k ~ÀAÅ∞ =∂QÆx"åfie. ã≤„\˜H± "≥xQÆ~ü HÍe¬Ü«∞O HÍ<£ÃãO„\˜H± Pã≤_£
`«Ü«∂~°∞. nxx 5% „Ѩu „^•=}ÏÖ’¡ HõÅ∞ѨÙHÀ=K«∞Û.

ÖÏH˜ìH± Ü«∂ã≤_£ ÉϺH©ìiÜ«∂, SZO"À, „^•=}ÏÅ `«Ü«∂s

ÖϺÉò `«Ü«∂s Ѩ^Œúu :
H˜Ö’ aÜ«∞ºOÖ’ b@~°∞ hà◊√¡ áÈã≤ ÉÏQÍ HõeÜ«∞ɡ\Ïìe. P hà◊§#∞
áê¡ã≤ìH± áê„`«/aO^≥Ö’ xÅfi LOz ÃÑ·# QÆ∞_»¤ HõáêÊe. S^À ~ÀA 3 b@~°¡
ѨzÛ áêÅ∞ HõÅáêe. D „^•=}Ïxfl S^Œ∞ ~ÀAÅ∞ ѨÙeÜ«∞ɡ_ç`Õ ÃÑ·#
g∞QÆ_» `≥@∞ìÖÏ á⁄~° Hõ_»∞`«∞Ok. ^•xx `˘ÅyOz K«∂¿ãÎ... „^•=}O
ÖË`« Ѩã¨∞Ѩ٠~°OQÆ∞Ö’ LO@∞Ok. nxfl P "≥O@<Õ "å_»∞HÀ=K«∞Û. H˜Ö’
ÉˇÅ¡O HõÅ∞ѨىõΩO>Ë 15–20 ~ÀAÅ áê@∞ xÅfi LO@∞Ok.

17
 P~åæxH± Ü«¸iÜ«∂ `«Ü«∂s
XHõ @#∞fl =∞\˜ì Hõeã≤# Wã¨∞Hõ (Ѷ≤Åì~ü ™êO_£) ¿ãHõiOz ‰õΩѨÊÖÏ áÈã¨∞H˘x ^•xx Ѩâ◊√=ÙÅ =¸„`«O`À ѨÓiÎQÍ
HõÅáêe. =∞^茺֒ XHõ™êi Hõhã¨O 20 b@~°¡ ^ÕjÜ«∞ P=Ù =¸„`«O HõÅáêe. P ‰õΩѨÊ#∞ Hõhã¨O 20 ~ÀAÅ∞ `«_çQÍ
LOKåe. `«~°∞"å`« 5 b@~°¡ NSKE 50000 Ñ≤Ñ≤Ü«∞O „^•=}O, XH˘¯Hõ¯ b@~°∞ K˘Ñ¨ÙÊ# PPF, EPBÅ∞, #∂<≥Å∞ 100
b@~°¡ h\˜Ö’ HõÅ∞ѨÙH˘x P ‰õΩѨÊ#∞ `«_»áêe. ^•xÃÑ· QÍe K˘~°‰õΩO_® XHõ |@ì ÖË^• áê¡ã≤ìH± Hõ=~ü HõáêÊe. K«∞@∂ì
~åà◊√§ ÃÑ\˜ì h~°∞, QÍe K˘~°‰õΩO_® Hõhã¨O 10 ~ÀAÅ∞ =∞QÆæɡ\Ïìe.
P =∞yæ# ã≤eHÍ<£, =∞\˜ì QÆ∞oHõÅ∞ #Å¡QÍ yO[Å∞QÍ `«Ü«∂~°=Ù`å~Ú. "å\˜x Zxfl~ÀAÖˇ·<å áêenä<£ ã¨OK«∞Ö’¡
xÅ∞= KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. ~°™êÜ«∞# Ü«¸iÜ«∂ |™êÎÅ J^Õ Ñ¨i=∂}O g\˜x "å_»∞HÀ=K«∞Û.
=i <å~°∞=∞_çÖ’ P~åæxH± Ü«¸iÜ«∂ K«e¡`Õ =i<å~°∞ ã¨=∂O`«~°OQÍ XˆHsuÖ’ |ÅOQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. <å~°∞
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ 10% Hõeã≤=ã¨∞ÎOk. `«~°∞QÆ∞ ~å^Œ∞.
=i á⁄ÅOÖ’ XHõ =∞_çÖ’ ~°™êÜ«∞# Ü«¸iÜ«∂ K«e¡, WOHÀ =∞_çÖ’ P~åæxH± Ü«¸iÜ«∂ K«e¡ QÆ=∞x¿ãÎ ~°ã≤Ü«∞#
=∞_çÖ’ Ü«¸iÜ«∂ JkèHõOQÍ Ñ¨_ç#KÀ@ =∂_çáÈ`«∞Ok. Ѩ_»xKÀ@ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ LO_»^Œ∞. ã¨iQÍ Ñ¨_ç#KÀ@ UѨÙQÍ
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. J^Õ P~åæxH± Ü«¸iÜ«∂ "Õã≤# =∞_çÖ’ =i "≥ÚÅHõÅ∞ ã¨=∂#"≥∞ÿ# Z`«∞ÎÖ’ |ÅOQÍ „QÍãπ Hõ@ì~ü`À
HõuÎiOz# ÖÏ<£ÖÏ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. Z‰õΩ¯= "≥ÚÅHõÅ∞ =™êÎ~Ú. 10% ѨO@ kQÆ∞|_ç ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
=i <å\˜# 35 ~ÀAÅ `«~°∞"å`« ÃÑ·# ^Œ∞|∞ƒÅ∞ 5 JOQÆ∞àÏÅ∞ HõuÎiOz "ÕÜ«∂e. ^Œ∞|∞ƒÅ∞ Ô~\˜ìOѨÙQÍ =™êÎ~Ú.
ZHõ~å‰õΩ Hõhã¨O 70 |™êÎÅ kQÆ∞|_ç ™êkèOK«=K«∞Û. Jxfl ѨO@ʼnõΩ D QÆ∞oHõÅ∞ "Õã¨∞HÀ=K«∞Û.
Ô~·`«∞Å∞ `«=∞ HÍà◊§ÃÑ·# `å"Õ∞ xÅ|_®e. Z=iÃÑ·<å P^è•~°Ñ¨_»‰õÄ_»^Œ∞. Ô~·`«∞Å∞ XHõiH˘Hõ~°∞ ã¨Ç¨Ü«∞O
KÕã¨∞HÀ"åe. `«=∞ J#∞Éèí"åÅ∞, J#∞Éèí∂`«∞Å∞, q[Ü«∂Å∞, JѨ[Ü«∂Å∞ ѨOK«∞HÀ"åe. q`«Î# =∂iÊ_ç
KÕã¨∞HÀ"åe. ã¨OѶ¨∞\˜`«OQÍ áÈ~å@O ã¨Åáêe. D~ÀA# g∞~°∞ Jxfl p_»Ñ‘_»Å‰õΩ ã¨∂÷Å, ã¨∂HõΔ‡ áÈ+¨HÍʼnõΩ,
HõÅ∞Ѩ٠x"å~°}‰õΩ ‰õÄbÅ Y~°∞Û, ™êQÆ∞ Y~°∞Û `«yæOK«∞H˘#∞@‰õΩ Z<Àfl LáêÜ«∂Å∞ =∞#=ÚO^Œ∞ L<åfl~Ú.
~°™êÜ«∞<åÅ∞ =∞iÜ«Ú |Ü≥∂L`«Ê`«∞ÎÅ∞ "≥∂ã¨áÈ~Ú H˘#‰õÄ_»^Œ∞.
300 b@~°¡ qq^èŒ ~°HÍÅ ¿Ñ_» „^•=}ÏÅ`À XHõ ZHõ~å ™êQÆ∞|_ç ™êkèOK«=K«∞Û. 700 H˜Ö’Å
Ѷ¨∞#r"å=∞$`«O ã¨iáÈ`«∞Ok. "≥Ú`åÎxH˜ XHõ H˜fiO\ÏÅ∞ ¿Ñ_»`À XHõ ZHõ~å ™êQÆ∞|_ç KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
18
 Z<£.Ñ≤.q. „^•=}O (Ü«∂O\˜ "≥·~°ãπ „^•=}O ) : 100 Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å#∞ ¿ãHõiOz q∞H˜ûÖ’ "Õã≤ 1 b@~ü h\˜Ö’
HõeÑ≤ „ÔQ·O_£ KÕÜ«∂e. ^•xH˜ Z<£.S.Ñ≤.ÃÇÏKü.ZO. #∞O_ç Z<£.Ñ≤.q. =∞^Œ~ü HõÅÛ~ü fã¨∞HÀ=zÛ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe. nxx XHõ
ZHõ~åxH˜ Ñ≤zHÍi KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
Ѷ≤+π Z"≥∞ÿ<À Ü«∂ã≤_£ : XHõ áê¡ã≤ìH± |ÔH\òÖ’ XHõ H˜Ö’ KÕѨ =º~å÷Å∞ â◊√„ÉèíѨ~°z =ÚHõ¯Å∞ =ÚHõ¯Å∞QÍ KÕã¨∞H˘x ^•xH˜
2 H˜Ö’Å #Å¡ÉˇÅ¡O `«∞~°∞=Ù HõÅ∞ѨÙHÀ"åe. ÃÑ·# =¸ux `≥Å¡x |@ì`À ayOKåe. „Ѩu~ÀA HõÅ∞ѨÙ`«∞O_®e. 20 ~ÀAÅ
`«~°∞"å`« Ѷ≤+π Z"≥∞ÿ<À Ü«∂ã≤_£ 3 b@~°∞¡ `«Ü«∂~°=Ù`«∞Ok. ^•xx =_»QÆ\˜ì ÉˇÅ¡O HõeÑ≤ 10 ~ÀAÖ’¡ "å_»∞HÀ"åe.
ã¨∂´r=# áÈ+¨HÍÅ∞ – #∂<≥Å `«Ü«∂s
"≥∞ÿ„HÀ #∂º„\˜Ü«∞O\òû ֒ѨO x"å~°}‰õΩ Jxfl ~°HÍÅ #∂<≥Å∞ ã¨∞ÅÉèíOQÍ WO\˜Ö’ `«Ü«∂~°∞KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. Z=∞eûѶ¨Ü«∞~ü
"å_»=Åã≤# J=ã¨~°O ÖË^Œ∞. =Ú_ç #∂<≥Å∞ H˘#=Åã≤# J=ã¨~°O ÖË^Œ∞.
100 „QÍ. #∂<≥ yO[Å`À 400 b@~°¡ #∂<≥Å PůÖÏ~Ú_»¡ `«Ü«∂s. W^Õ Ñ¨^ŒúuÖ’ H˜Ö’ #∂<≥ yO[Å á⁄_ç #∞O_ç
2000 b@~°¡ #∂<≥ `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
=∞#‰õΩ ÅaèOz# ™ê^茺"≥∞ÿ#xfl #∂<≥yO[Å∞ ¿ãHõiOKåe. HÍ#∞QÆ, "ÕѨ, ã‘`åѶ¨ÅO, „á⁄^Œ∞Ìu~°∞QÆ∞_»∞, "Õ~°∞â◊#QÆ – Ѩb¡Å∞,
#∞=ÙfiÅ∞, ™ÈÜ«∂ yO[Å∞, P=Ú^•Å∞, J_»q P=Ú^ŒO, Lã≤i, P"åÅ∞, ZO_ç# H˘|ƒi "≥Ú^ŒÖˇ·#q ¿ãHõiOK«∞HÀ"åe.
ZO_ç# yO[Å∞ Ñ≤O_çQÍ =∂~°∞ÛH˘x xÅfiKÕã¨∞HÀ"åe.
á¶ê~°∞‡ÖÏ : 100 „QÍ. #∂<≥ yO[Å Ñ≤O_çH˜ XHõ b@~°∞ Ѷ≤Åì~°∞ h~°∞ HõeÑ≤ 3 ~ÀAÅ∞ 3 ѨÓ@ÖÏ yÅH˘\Ïìe. P „^•=}Ïxfl
ã¨#flx ã‘ìÖò *Ïb`À =_»áÈÜ«∂e. 2= ™êi HÍ\<£ Å∞OwÖ’ =_»áÈÜ«∂e. 3= q_»`« ã¨#flx ^èÀf |@ì (=∞ã≤¡<£ HÍ¡`ü)Ö’ Ãã_≥‡O\ò
"≥Ú`«ÎO áÈÜÕ∞ÖÏ 2, 3 ™ê~°∞¡ =_»áÈÜ«∂e. ^•xH˜ WOH˘Hõ b@~°∞ h~°∞ HõÅáêe. =∞#‰õΩ 2 b@~°¡ #∂<≥ `«Ü«∂s. nxx 200
b@~°¡ É’~°∞ ÉÏq h\˜H˜ XHõ b@~°∞ K˘Ñ¨ÙÊ# HõÅ∞ѨىõΩx Ñ≤zHÍi KÕÜ«∞=K«∞Û. JxflO\˜x HõeÑ≤ ‰õÄ_® Ñ≤zHÍi KÕÜ«∞=K«∞Û.
=_»áÈÜ«∞QÍ q∞ye# Jxfl~°HÍÅ Ñ≤O_çx "Õãπì_çHõOáÈ[~üÖ’ HõeÑ≤ 7 ~ÀAÅ∞ HõeÜ«∞ɡ\Ïìe. nxH˜ =i‡"å+π, WÑ≤a,
WÑ≤Ü«∞Ѷπ, r"å=∞$`«O, ÖÏÉò, aÜ«∞ºO Hõ_çy# hà◊√§, g∞‰õΩ ÅaèOz# "å@xflO\˜Ö’ HõÅ∞ѨÙHÀ=K«∞Û. nxx „_çÑπ ^•fi~å, HÍÅfiÅ
^•fi~å "Õ~°¡‰õΩ JOkOKåe. "≥ÚHõ¯Å‰õΩ HÍ=Åã≤# ã¨∂´ áÈ+¨HÍÅ∞ KåÖÏ=~°‰õΩ JO^Œ∞`å~Ú. =∞#O =Ú_ç #∂<≥Å∞,
Z=∞eûѶ¨Ü«∞~üÅ∞ H˘#=Åã≤# J=ã¨~°O ÖË^Œ∞.
19
 B+¨^èŒ "≥ÚHõ¯Å ¿ãO„nÜ«∞ HõëêÜ«∞O - HOC4N1
~°™êÜ«∞# ѨÙ~°∞QÆ∞=∞O^Œ∞Å∞ "å_»‰õΩO_® Jxfl ~°HÍŠѨO@Å∞, ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞, ѨO_»∞¡, P‰õΩ‰õÄ~°Å∞, `«$}^è•<åºÅ∞, ѨѨC
k#∞ã¨∞Å∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ѨO@Å∞ ZÖÏO\˜ Y~°∞Û ÖˉõΩO_® p_»Ñ‘_»Å x"å~°} KÕã¨∂Î „Ѩ[ʼnõΩ Ñ¨Ù~°∞QÆ∞=∞O^Œ∞Å J=âıëêÅ∞ ÖËx
PǨ~°=Ú uxÑ≤OK«_»O Ô~·`«∞Å „Ѩ^è•# Hõ~°Î=ºO. =∞iÜ«Ú PHõ~°¬}©Ü«∞"≥∞ÿ# ÖÏÉèÏÅ∞ QÆ_çOK«=K«∞Û.
"≥Ú^Œ@ XHõ `˘\˜ì ÖËHõ áê¡ã≤ìH± „_»=Ú‡Ö’ yO[Å∞, ZO_ç# HÍÜ«∞Å∞
– "ÕѨ, ã‘`åѶ¨Öò, J_»q P=Ú^ŒO, Lã≤i, =∂ˆ~_»∞, JÅ¡<Õˆ~_»∞, q+¨=Ú+≤ì,
‰õΩO‰õΩ_»∞. J_»qÖ’H˜ ¿ãHõ~°}ÔH· "≥o§#@¡~Ú`Õ Z<Àfl ~°HÍÅ HÍÜ«∞Å∞,
yO[Å∞ =∞#‰õΩ `≥Å=x ~°HÍÅq =∞#‰õΩ K≥@¡ „H˜O^Œ Åaè™êÎ~Ú. W=hfl
B+¨^èŒ yO[Å∞, HÍÜ«∞Å∞ g\˜x ¿ãHõiOz gÅ~Ú#q =∞#‰õΩ ÅaèOz#q 5
b@~°¡ P=Ù =¸„`«OÖ’ =Ú~°QÆɡ\Ïìe.
Ô~O_»=~ÀA Ѩâ◊√=ÙÅ∞ u#x P‰õΩÅ∞ ^Œ∞~åfiã¨#, KÕ^Œ∞, |OHõáêÅ∞,
fÑ≤, ѨÙÅ∞ѨÙ, Ѷ¨∂@∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ~°HÍÅ~Ú#q `«y#xfl ¿ãHõiOK«∞HÀ"åe.
Ѩâ◊√=ÙÅ∞ u#x P‰õΩÅ∞, yO[Å∞ =∞# =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`«O K«∞@∞ìѨHõ¯Å
=∞iÜ«Ú J_»qÖ’ ѨÙ+¨¯ÅOQÍ Åaè™êÎ~Ú. (KÕ^Œ∞, =QÆ~°, HÍ~°O, áêÅ∞QÍ~°∞#q, ÉË+¨~°O / ÖÁ@ìÑ‘ã¨∞ / áêÅã¨=Ú„^ŒO P‰õΩ
fÑ≤q) L^• : "ÕѨyO[Å∞, ã‘`åѶ¨ÅyO[Å∞, HÍ#∞QÆ, Lã≤i, JÅ¡<Õˆ~_»∞,
áêÅã¨=Ú„^Œ=Ú P‰õΩ, "åqe, HõÅ|O^Œ, lÖË¡_»∞, ‰õΩHõ¯ á⁄Q͉õΩ, Éèí∂`«∞Åã≤,
<ÕÅ"å=Ú, =Ü«∂ºiÉèÏ=∞, P=Ú^ŒO yO[Å∞ =∞iÜ«Ú P‰õΩ, `«OˆQ_»∞, "ÕѨ
"≥Ú^ŒÅQÆ∞#q 25 ~°HÍÅ∞ Lz`«OQÍ Åaè™êÎ~Ú. "å~°O ~ÀAÅ∞ =Ú~°QÆɡ\ ˜ì
=∞QÆæx"åfie. „Ѩu~ÀE Ô~O_»∞™ê~°∞¡ ã¨=ºkâ◊Ö’ ÉÏQÆ∞QÍ Hõ„~°`À HõÅáêe.
J_»qÖ’ "≥uH˜#@¡~Ú`Õ Z<Àfl ~°HÍÅ B+¨^èŒ "≥ÚHõ¯Å HÍÜ«∞Å∞, yO[Å∞ =∞#‰õΩ
¿Ñ~°∞¡ `≥eÜ«∞xq qiqQÍ Åaè™êÎ~Ú. (=ÚYºOQÍ =Ú#QÆ ZO_ç# P‰õΩÅ∞,
yO[Å∞, HÍÜ«∞Å∞, ɡ~°_»∞, "Õ~°∞¡). P‰õΩ ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å =º~å÷Å∞ ‰õÄ_® HõÅáêe.
20
 „_»=Ú‡Ö’ ¿ãHõiOz# P‰õΩÅ∞, HÍÜ«∞Å∞, ѨÙ=ÙfiÅ∞, Jxfl "≥ÚHõ¯Å∞ =ÚHõ¯Å∞QÍ HÀã≤ xOáêe. h\˜`À „_»=Ú‡#∞ xOáêe. "å~°O
~ÀAÅ∞ =Ú~°QÆɡ\ ˜ì =_»É’ã≤ áê¡ã≤ìH± _»ÉσÅÖ’ xÅ∞=KÕã¨∞HÀ"åe. 10% HõëêÜ«∂xfl h\˜Ö’ HõÅ∞ѨÙH˘x Ñ≤zHÍs `«~°K«∞QÍ p_»Ñ‘_»Å
L^èŒ$ux J#∞ã¨iOz KÕã¨∞HÀ"åe
P q∞„â◊=∞=Ú HõëêÜ«∂xH˜ `«y#O`« =i‡"å+π, P=Ù=¸„`«O, h~°∞ KÕiÛ h\˜ ™êà◊¡Ö’, „_çÑπ ^•fi~å Ñ≤zHÍs ^•fi~å
"å_»∞HÀ=K«∞Û. q∞ye#k =i‡HõOáÈã¨∞ì, Ѷ¨∞# r"å=∞$`«OÖ’ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe.
D „H˜Okq ™ê^茺"≥∞ÿ#=hfl ¿ãHõiOz áê¡ã≤ìH± „_»=Ú‡ ÖËHõ ã≤"≥∞O@∞ ‰õΩO_ôÅÖ’ =Ú~°QÆ Éˇ@ì=K«∞Û. "å~°O `«~°∞"å`«
"å_»∞HÀ=K«∞Û. Wk 6 <≥ÅÅ =~°‰õΩ xÅfi LO@∞Ok.
"ÕѨyO[Å HõëêÜ«∞O : Z<£.Zãπ.ÔH.W. „^•=}O : NSKE 50000 PPM
● "ÕѨ ѨO_»∞¡ ÖËHõ ZO_ç# yO[Å∞ ¿ãHõiOz 24 QÆO@Å∞ h\˜Ö’ <å#ɡ\Ïìe.
● yO[Å∞ ÃÑ·á⁄~° áÈÜÕ∞@@∞¡ ÉÏQÍ Hõ_çy `≥Å¡QÍ yO[Å∞ =∂i# `«~°∞"å`« ZO_»Éˇ\Ïìe.
● ZO_ç# yO[Å∞ Ñ≤O_ç =∂~åÛe. „ÔQ·O_»~üÖ’ HÍx Ñ≤O_ç=∞~°Ö’ HÍx "≥∞`«Îx á⁄_çQÍ =∂~°∞#@∞¡ KÕã¨∞HÀ"åe. _»Éσ֒ QÍe
K˘~°‰õΩO_® xÅ∞= KÕã¨∞HÀ"åe.
● 100 „QÍ=ÚÅ "ÕѨ yO[Å Ñ≤O_çx XHõ b@~°∞ P~Àfi/Ѷ≤Åì~°∞ h\˜Ö’ ÉÏQÍ HõeÑ≤ Hõhã¨O 24 QÆO@Å∞ =∞QÆæɡ\Ïìe.
● =∞yæ# „^•=}Ïxfl =¸_»∞ <åÅ∞QÆ∞ ™ê~°∞¡ ѨÅ∞K«x `≥Å¡QÆ∞_»¤`À =_»QÆ\Ïìe. ^•xÖ’x yO[ÅÃÑ·# `≥Å¡á⁄~°, "ÕѨ ѨѨCÅ ÃÑ·á⁄~°
=∞e<åÅ∞ ѨÜÕ∞@@∞¡ =_»QÆ\Ïìe.
● =_»QÆ\ ˜ì# ã¨fiK«Ûù"≥∞ÿ# "ÕѨѨѨCÅ Ñ≤O_ç HõëêÜ«∂xH˜ XHõ b@~°∞ Ѷ≤Åì~°∞ h~°∞ HõÅáêe.
● Ô~O_»∞ b@~°¡ NSKE-50000 ppm HõëêÜ«∞O QÍe K˘~°x áê„`«ÅÖ’ xÅ∞= KÕã¨∞HÀ"åe. Zxfl ~ÀAÖˇ·<å xÅ∞= LO@∞Ok.
● 100 b@~°¡ h\˜H˜ J~° b@~°∞ „^•=}O HõÖáêe JO>Ë 0.5%.
● "å~°O ~ÀAÅ =º=kèÖ’ Ñ≤zHÍi KÕã¨∞‰õΩ#fl =ÚO^Œã¨∞Î x"å~°}QÍ ZÖÏO\˜ p_»Ñ‘_»Å∞ ™ÈHõ=Ù. Prevention is better than
cure. |Ü«∞@H˘#fl "ÕѨ #∂<≥ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q 300 Ñ≤Ñ≤ZO #∞O_ç 5000 Ñ≤Ñ≤ZO =~°‰õΩ LO\Ï~Ú. nxH˜ Ãã·_£ ZÃѶH±ì
LO@∞Ok. ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ Ñ¨xKÕÜ«∞=Ù. =∂Ô~¯\òÖ’ 100 Ñ≤Ñ≤ZO =O^Œ ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨C# Åaèã¨∞ÎOk. g∞~°∞ ÃÑ·™ê Y~°∞Û
ÖˉõΩO_® `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞‰õΩxfl Z<£ZãπÔHD–50000Ñ≤Ñ≤ZO ZÖÏO\˜ Ãã·_£ ZÃѶH±ì û ÖˉõΩO_® ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ Ñ¨x KÕã¨∞ÎOk.
21
Z<£.Zãπ.ÔH.W. „^•=}O (NSKE 50000 PPM) ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`«ÎOÖ’ `«Ü«∂s
● ZO_®HÍÅO "Õ∞ =∂ã¨O z=~° =∞#‰õΩ "ÕѨѨà◊√§ qiqQÍ K≥@¡„H˜O^Œ ~åÅ`å~Ú. "ÕѨ K≥@¡ „H˜O^Œ â◊√„ÉèíO KÕã¨∞H˘x XHõ \Ï~åÊe<£
Hõ=~ü Ѩ~°K«∞HÀ"åe. ~ÀE ~åe# "ÕѨѨO_»∞¡ ¿ãHõiOz xÅfiKÕã¨∞HÀ"åe. ѨzÛ"å\˜x @|∞ƒÖ’ áÈã≤ Ñ≤ã≤H˜"ÕÜ«∂e ÖËHõ
z#flÑ≤Å¡Å`À `˘H˜¯OKåe. "å\˜ÃÑ·# lQÆ∞@ á⁄@∞ì áÈÜÕ∞ÖÏQÍ h\˜Ö’ Hõ_çy `≥Å¡x yO[Å∞ JÜÕ∞º=~°‰õΩ â◊√„ÉèíѨ~°K«∞HÀ"åe.
P yO[Å#∞ ÉÏQÍ ZO_»Éˇ\Ïìe. ZO_ç# yO[efl „ÔQ·O_£ KÕã≤ á⁄_çQÍ =∂~°∞ÛHÀ"åe.
● XHõ ˆHr "ÕѨá⁄_çx 20 b@~°¡ Hͺ<À¡ áÈã¨∞H˘x ^•xH˜ 10 b@~°¡ ™ê^è•~°} Ѷ≤Åì~°∞ h~°∞ KÕiÛ Hõhã¨O 24 QÆO@Å∞ HõÅ∞ѨÙ`«∂
=∞QÆæɡ\Ïìe. ÉÏQÍ HõeÑ≤ 3 ^Œâ◊Ö’¡ 3 ~°HÍÖ á⁄~°Ö’¡ =_»áÈÜ«∂e. "≥Ú^Œ@ ã¨#flx W#∞Ѩ *ÏbÖ’ =_»áÈÜ«∂e. yO[Å Ñ≤Ñ≤Ê
"≥Ú`«ÎO "Õ~°=Ù`«∞Ok. Ô~O_»=™êi HÍ@<£ Å∞Ow |@ìÖ’ =_»áÈÜ«∂e. JѨÙÊ_»∞ "ÕѨ Ñ≤O_ç "Õ~°=Ù`«∞Ok. z=i 3= ^Œâ◊Ö’ ã¨#flx
^èÀf |@ì (=∞ã≤¡<£ HÍ¡`ü)Ö’ Ô~O_»∞–=¸_»∞ ™ê~°∞¡ Ãã_≥‡O\ò "≥Ú`«ÎO áÈÜÕ∞ÖÏ =_»QÆ\Ïìe. D 10 b@~°¡ ã¨fiK«Ûù"≥∞ÿ# "ÕѨ
PůÖÏ~Ú_£ „^•=}ÏxH˜ WOH˘Hõ 10 b@~°¡ Ѷ≤Åì~ü "å@~ü HõeÑ≤ Zxfl~ÀAÖˇ·<å xÅfi LOK«∞HÀ=K«∞Û. nxH˜ ZH±ûÃÑ·s ÖË^Œ∞.
● 20 b@~°¡ NSKE 50000 PPM „^•=}Ïxfl 0.5% K˘Ñ¨ÙÊ# ™ê^è•~°} h\˜Ö’ HõÅ∞ѨÙH˘x Ñ≤zHÍi KÕã¨∞HÀ=K«∞Û, <ÕʼnõΩ „_çÑπ
^•fi~å, HÍÅfiÅ ^•fi~å ѨOѨÙHÀ=K«∞Û.
● =_»É’Ü«∞QÍ q∞ye# Ñ≤Ñ≤Ê Ñ≤O_çx "Õãπì_çHõOáÈ[~üÖ’ HõeÑ≤ 7 ~ÀAÅ `«~°∞"å`« "≥ÚHõ¯Å "Õ~°¡‰õΩ JOk¿ãÎ <ÕÅ`«e¡ P~ÀQƺO
ÃÑiy <≥=∞\’_£û ÖÏO\˜q JiHõ@ì|_»`å~Ú.

★ NSKE 50000 PPM „^•=}Ïxfl =∞# WO\’¡ Jxfl~°HÍÅ∞QÍ "å_»∞HÀ=K«∞Û. \Ï~ÚÖˇ\ò H©¡xOQ∑‰õΩ, á¶È¡~ü H©¡xOQ∑‰õΩ,
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å H©¡xOQ∑H˜, y<≥flÅ∞ Hõ_»QÆ\ÏxH˜ "å_»∞HÀ"åe. =∞#=Ú ™êfl#O KÕÜ«∞_®xH˜ 0.5% "å_»∞‰õΩ#fl ZO_®HÍÅO
K≥=∞@HÍÜ«∞Å∞, ZO_» ^≥|ƒ#∞O_ç ~°H˜ΔOѨ|_»`å=Ú. z#flÑ≤šʼnõΩ `«@∞ì, á⁄OQÆ∞ ~å‰õΩO_® x"åiOK«|_»∞`«∞Ok. KåÖÏ
K«Å∞= KÕã¨∞ÎOk. WO\’¡ p=∞Å∞, ^À=∞Å∞, ÉÁkÌOHõÅ∞, K≥^ŒÅ∞ x"åiOK«|_»`å~Ú.

22
 Jxfl ѨO@ʼnõΩ p_»Ñ‘_»Å x"å~°}‰õΩ `«HõΔ}K«~°º
„Ѩã¨∞Î`«O Jxfl ѨO@ʼnõΩ p_»Ñ‘_»Å∞ ™È‰õΩ`«∞#flq. q∞~°Ñ¨
ÃÑ·=Ú_»`«, „H˜Ok=Ú_»`«, „ѨuÎH˜ `≥Å¡^À=∞, ѨK«Û^À=∞, P‰õΩÅ„H˜O^Œ
#∂#∞QÆ∞ „QÆ∞_»∞¡, Å^≥ÌѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, QÆ∞ÖÏa~°OQÆ∞ ѨÙ~°∞QÆ∞ „QÆ∞_»∞¡,
ÖÏ~åfiÅ∞ HÍÜ«∞ÅÖ’xH˜ K˘K«∞ÛH˘xáÈÜ«∂Hõ x"å~°} Hõ+¨ìO.
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞, P‰õΩ‰õÄ~°Å∞, ѨO_»¡Ö’ Ñ≤O_ç#e¡, |∂_ç^Œ `≥QÆ∞Å∞,
P‰õΩѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, QÆ∞_»¡`À Jxfl ѨO@Å P‰õΩÅ∞, ѨÓ`«, HÍÜ«∞Å∞
y_»ã¨ÉÏiáÈ`«∞<åfl~Ú. ѨO@ kQÆ∞|_ç QÆ}hÜ«∞OQÍ
`«yæáÈ`«∞#flk. `«HõΔ} x"å~°}‰õΩ 1 H˜Ö’ QÆOl á⁄_çx h\˜Ö’ ÉÏQÍ
HõeÑ≤, 5 xq∞ëêÅ∞ "Õ_çKÕã≤ ÉÏQÍ HõÅ∞ѨÙ`«∂ QÆOlÖÏQÍ =∂~åÛe.
100 b@~°¡ h\˜Ö’ HõeÑ≤ áê=Ù H˜Ö’ ‰õΩO‰õΩ_»∞HÍÜ«∞ ~°ã¨O HõeÑ≤
J*ÁÖÏ¡ 3 b@~°¡ P=Ù=¸„`«O ÉÏQÍ HõeÑ≤, P‰õΩÅ „H˜Ok ÉèÏQÍÅ #∞O_ç
ѨO@ á⁄ÖÏÖ’¡ HõÅ∞Ѩ٠ÃÑ·=~°‰õÄ `«_çKÕ@@∞¡ Ñ≤zHÍi KÕÜ«∂e. XHõ ~ÀAÖ’ Ѷ¨e`«O
x"åi}˜, #„`«[xH˜ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. =¸_»=~ÀA |"ÕiÜ«∂ ÉÏã≤Ü«∂<å, =iìÃãÅ¡O
J"≥∂Ѷ¨∞OQÍ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk. ÅMÏxÜ«∂, "≥∞\ÏÔ~·[O Jxã≤á¶ÈxÜ«∂, „>ˇÿHÀ_≥~å‡ qi_ç, NSKE
Wk h~°∞ xÅfi LO_Õ Ñ≤zHÍi KÕÜ«∂e.
á⁄ÖÏÖ’¡ =∂„`«"Õ∞
"å_»∞HÀ=K«∞Û. Ѩâ◊√=ÙʼnõΩ Jxfl ѨO@ʼnõΩ =ÚO^Œã¨∞Î x"å~°}‰õΩ ‰õÄ_® Ñ≤zHÍi
^•}ÏQÍ ‰õÄ_® W=fi=K«∞Û. KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
23
 ã¨Ñ¨Î^è•`«∞ q∞„â◊=∞O – J=∞$`«[ÅO – áêâ◊√Ѩ`åGO
Jxfl ѨO@ʼnõΩ `≥QÆ∞à◊§ x"å~°}‰õΩ
ã¨∂HõΔ ‡ ã¨∂÷Å áÈ+¨HÍÅ∞ ã¨=∞$kúQÍ
JOkOK«∞@‰õΩ J=∞$`«[ÅO ѨHõΔO ~ÀAÅ (15
~ÀAÅ∞) =º=kèÖ’ ѨO@Å kQÆ∞|_çH˜
ã¨ã¨º~°HõΔ}‰õΩ Ñ¨O@HÍÅOÖ’ Ñ≤zHÍs ^•fi~å
JOkOKåe.
1. Ѩâ◊√=ÙÅ∞ u#x yO[Å∞, P‰õΩÅ HõëêÜ«∞O
HOC4N1 / NSKE 50000 PPM „^•=}=Ú.

2. =i‡"å+π
3. á¶êº\©, J"≥∞ÿ<ÀP=∂¡Å∞, áêb™êHõÔ~·_»∞¡, Ѷ≤+π Z"≥∞ÿ<À Pã≤_£, ZQ∑ HÍe¬Ü«∞O, "Õãπì_çHõOáÈ[~ü.
4. tbO„^•Å∞ : |"ÕiÜ«∂ ÉÏã≤Ü«∂<å, „>ˇÿHÀ_≥~å‡ qi_ç, =iìÃãÅ¡O ÅMÏxÜ«∂, "≥∞\ÏÔ~·[O, Jxã≤á¶ÈxÜ≥∂
5. ã¨∂_À"≥∂<åãπ á¶È¡~ÀÃã<£û ÉϺH©ìiÜ«∂ r=# Z~°∞=ÙÅ∞, J[\’ÉÏHõì~ü, J*’Ãã·ÊiÅ¡O, Ô~·*’aÜ«∞O HõÅÛ~ü, áê™ÈÊùÉÏH©ìiÜ«∂, ZSB,
ã¨ÅÊù~ü, NPK, NSKE.
6. QÆOl „^•=}O / aÜ«∞ºO Hõ_çy# h~°∞
7. r"åÅ r"å=∞$`«O

24
 Ô~·`«∞ ™ê÷~ÚÖ’ ã¨Ç¨Ï[ „H˜q∞ã¨OǨ~°HÍÅ∞ EPFÅ∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞‰õΩ<Õ q^è•#O
Ô~·`«∞ #ëêìʼnõΩ HÍ~°}O ã¨Ç¨Ï[^èŒ~å‡xH˜ q~°∞^ŒúOQÍ W|ƒ_ç =∞∞|ƒ_çQÍ Z~°∞=ÙÅ∞, ѨÙ~°∞QÆ∞=∞O^Œ∞Å∞ k=∞‡iOK«_»"Õ∞. ÃÑ~°\˜
`À>ˇÿ<å, =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`«"≥∞ÿ<å ÃÑ·~°∞ P~ÀQƺ"Õ∞ Ü«∞[=∂xH˜ ÉèÏQƺO. Ô~·`«∞ʼnõΩ J#∞x`«ºO ѨxH˜ =KÕÛ, ÃÑ·~°¡ P~ÀQͺxH˜
Éèí~À™êQÍ xeKÕ r=# Z~°∞=ÙÅ∞, r= tbO„„^•Å∞, r= ÉϺH©ìiÜ«∂Å∞, "≥∞ÿHÀÔ~·*ÏÅ#∞ ˆHΔ„`« ™ê÷~∞∞Ö’ `«Ü«∂~°∞
KÕã¨∞‰õΩ<Õ q^è•<åÅ#∞ WѨC_»∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•O.
|Ü≥∂ ÃÑã≤ìÃã·_»∞ tbO„^•Å∞
1. |"ÕiÜ«∂ ÉÏã≤Ü«∂#: Wk q∞e¯ "≥·\ò ~°OQÆ∞Ö’ LO@∞Ok. Q˘OQÆo ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å∞,
â◊#QÆѨK«Û ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, Hõ\ò "å~ü‡, É’~°~üÅ#∞, Jxfl ~°HÍÅ HÍ@<£ Ñ≤Å¡~°¡#∞, „Ѷ¨Ó\ò ÃÑ¡ãπ, „QÍ<≥ c\˜Öò, „QÍãπ
ǨÏ∏Ѩ~üû, >ˇ~ü"≥∞ÿ\òû, „uÑπû, ZÑ≤_£û xÜ«∞O„`«}‰õΩ J"≥∂ǨÏOQÍ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk. Wk "Õ~°¡ÃÑ· "ÕQÆOQÍ =$kú
á⁄O^Œ∞`«∂ ^•x ™ÈÊ~°∞Å∞ KåÖÏ ~ÀAÅ∞ Jaè=$kú K≥O^Œ∞`å~Ú. nxx Ñ≤zHÍi ^•fi~å „_çѨ٠^•fi~å,
HÍÅfiÅ∞ ^•fi~å ѨOѨ=K«∞Û. ã¨∂HõΔ‡r=ÙÅ∞ „H˜q∞ K«~°‡O ^•fi~å „Ñ¨"Õtã¨∞ÎOk.
2. =sìÃãÅ¡O ÖÏMÏxÜ«∂ : Wk Ѷ¨Ó~ü"≥·\ò ~°OQÆ∞Ö’ LO@∞Ok. Wk `å=∞~°Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å∞, ÃÑ#∞|OHõ,
~°ã¨O Ñ‘ÖËÛ Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å∞, Ñ≤O_ç#e¡, Z„~°#e¡, `≥Å¡^À=∞, ѨK«Û^À=∞, „\˜Ñπû, ã¨∂_ç^À, "≥∞ÿ\òû, `å=∞~°Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å∞,
ZÑ≤\òû, ~°ãπѶ¨OѶ‘∞, ¿ã¯Öò W<£ ÃãH±ìû, „w<£Ç¨Ï∫ãπ "≥·\ò ÃÑ¡, áœ_»s¡ q∞b¡ _»∂º "≥Ú^ŒÅQÆ∞ â◊„`«∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞ Jx
^Œâ◊Ö’¡ JO>Ë „QÆ∞_»∞, ÖÏ~åfi, Ѷ¨Óá¶ê, Ô~Hõ¯Å ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ ^Œâ◊Ö’ J"≥∂ǨÏOQÍ xÜ«∞O„uã¨∞ÎOk. nxx Ñ≤zHÍi
^•fi~å „_çѨ٠^•fi~å, HÍÅfiÅ∞ ^•fi~å ѨOѨ=K«∞Û. ã¨∂HõΔ‡r=ÙÅ∞ „H˜q∞ <À\˜^•fi~å „Ñ¨"Õtã¨∞ÎOk.
3. "≥∞\ÏÔ~·[O Jxã≤áÈeÜÕ∞ : Wk =Ú^Œ∞~°∞ ~°OQÆ∞Ö’ LO@∞Ok. Wk "Õ~°∞ ‰õÄÅ∞¡, ~°∂\òQÆ~üƒû,
"≥·<£gqÖò, HÍO_»O ‰õΩÅ∞¡, =Ú=fi `≥QÆ∞Å∞, @~ü"≥∞ÿ\òû, <≥=∂\’_£û "≥Ú^ŒÅQÆ∞ p_»Ñ‘_»Å#∞
JiHõ_»∞`«∞Ok. <ÕÅ #∞O_ç =KÕÛ Jxfl ~°HÍÅ `≥QÆ∞à◊§#∞ JiHõ_»∞`«∞Ok. <ÕÅ#∞ P~ÀQƺ=O`«OQÍ â◊√kú
KÕã¨∞ÎOk. q`«Î# â◊√kúÖ’ `«Ñ¨ÊHõ "å_»∞HÀ"åe. nxx „_çÑπ ^•fi~å HÍÅ∞=Å ^•fi~å JOkOKåe.
ã¨∂HõΔ‡r=ÙÅ∞ „H˜q∞K«~°‡O ^•fi~å „Ñ¨"Õtã¨∞ÎOk.
25
4. „>ˇÿHÀ_≥~å‡ Ç¨i*Ï#O: Wk áêÅ =Öˇ LO@∞Ok. Wk "Õ~°∞‰õΩà◊√§, ^Œ∞OѨ ‰õΩà◊√§,
HÍO_»O ‰õΩà◊√§, ZO_»∞`≥QÆ∞à◊√§ HõÅ∞QÆ*Ë¿ã tbO„^è•Å#∞ JiHõ_»∞`«∞Ok. <ÕÅ#∞ â◊√kú KÕã¨∞ÎOk.
<ÕÅ P~ÀQͺxfl ÃÑOK«∞`«∞Ok. "≥ÚHõ¯ÅH˜ tbO„^Œ ã¨O|O^èŒ"≥∞ÿ# `≥QÆ∞Å∞ ~å‰õΩO_®
HÍáê_»∞`«∞Ok. Wk "Õ~°¡ÃÑ·# JO\˜ÃÑ@∞ì‰õΩx "ÕQÆOQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
`«Ü«∂s q^è•#O : 1 ˛ 2 Ѷ‘@¡ <å}º"≥∞ÿ# áê¡ã≤ìH± „>ËÅ∞ <åÅ∞QÆ∞ qq^èŒ ~°OQÆ∞Ö’¡
fã¨∞HÀ"åe. "å\˜ÃÑ·# HõѨÙÊ ayOK«_®xH˜ `≥Å¡ áê¡ã≤ìH± Hõ=~ü fã¨∞HÀ"åe. ^•xx ã¨i˚HõÖò
ã≤Ês_£`À â◊√„ÉèíѨiz ÃãìiÖˇ·*ò KÕÜ«∂e.
XHõ z#fl ã‘ìÅ∞ y<≥fl fã¨∞‰õΩx ^•xÖ’ áê=Ù H˜Ö’ â◊√„Éèí"≥∞ÿ# "≥∞ÿ^• Ñ≤O_çx áÈã≤ ^•xH˜
H˘O`« Ѷ≤Åì~ü "å@~ü HõeÑ≤ ÉÏQÍ LO_»Å∞ Hõ@ì‰õΩO_® áêÅÖÏQÍ =∂ˆ~=~°‰õÄ HõÅáêe. ^•xx "Õ_ç KÕã≤ <≥=∞‡kQÍ HõÅ∞ѨÙ`«∂
LO_»Å∞ Hõ@ì‰õΩO_® ÃÑ· á⁄~° ~å‰õΩO_® zHõ¯x QÆOl „^•=}OQÍ =∂~åÛe.
"Õ_çQÍ =Ù#flѨC_Õ D „^•=}Ïxfl 4 „>ËÅÖ’ ã¨=∂#OQÍ Ñ¨OK«∞HÀ"åe. „>ËÅ#∞ <≥=∞‡kQÍ HõÅ∞ѨÙ`«∂ „>Ë J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÍ# XHõ
q∞.g∞. =∞O^ŒO / ~°∂áê~Ú aà◊§ =∞O^ŒO á⁄~°ÖÏ J@∞ìÖÏQÍ =KÕÛ@@∞¡ áÈã¨∞HÀ"åe. QÆk LëÈ‚„QÆ`«‰õΩ K«ÖÏ¡i# `«~°∞"å`«
Z<£.S.Ñ≤.ÃÇÏKü.ZO. ÖËHõ <Õ#∞ WzÛ# =∞^Œ~ü HõÅÛ~°¡#∞ 10 q∞.b. K˘Ñ¨C# HõÅ∞ѨÙHÀ"åe. „>ËÖ’x QÆOlÖ’ Hõeã≤áÈÜÕ∞@@∞¡ „>Ë#∞
Hõ^Œáêe. ^•xÃÑ·# áê¡ã≤ìH± Hõ=~ü#∞ ayOz ~°|ƒ~ü |O_£`À QÍe K˘~°|_»‰õΩO_® |OkèOKåe. P „>ËÅÃÑ·# Ѩ~å‡<≥O\ò
=∂~°¯~ü`À HõeÑ≤# =∞^Œ~ü HõÅÛ~°¡ ¿Ñ~°¡#∞ „"åã¨∞HÀ"åe. D „>ËÅ#∞ `«^Œ∞Ѩi HõÅÛ~ü `«Ü«∂i KÕÜ«Ú#ѨÙ_»∞ =∂~°Û‰õÄ_»^Œ∞.
WOHÀ™êi ‰õÄ_® J^Õ tbO„^è•Å#∞ ˆH\Ï~ÚOz# „>ËÖ’ `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞HÀ"åe. D „>ËÅxflO\˜x pHõ\˜ QÆkÖ’ HõÉ’~ü¤Ö’¡ QÆk
LëÈ‚„QÆ`« =^ŒÌ *Ï„QÆ`«Î Ѩ~°K«∞HÀ"åe. 5 ~ÀAÅ `«~°∞"å`« „>ËÅ#∞ QÆ=∞xOKåe. „>ËÖ’ tbO„^èŒO |∂AQÍ =∂i qq^èŒ
~°OQÆ∞Ö’¡H˜ =∂i#>ˇÂ¡`Õ ^•xH˜ XH˘¯Hõ¯ b@~°∞ Ѷ≤Åì~ü "å@~ü HõeÑ≤ q∞H±û KÕã¨∞HÀ"åe. g∞ =^ŒÌ XH˘¯Hõ¯ b@~ü K˘Ñ¨C# =∞^Œ~ü
HõÅÛ~ü `«Ü«∂~°∞ J=Ù`«∞Ok. XHõ b@~ü =∞^Œ~ü HõÅÛ~ü#∞ 10 b. Ѷ¨VÅì~ü "å@~üÖ’ HõÅ∞ѨÙHÀ=K«∞Û. Wk LëÈ‚„QÆ`« =^ŒÌ 6 =∂™êÅ∞
xÅ∞= LO@∞Ok. „Ѷ‘AÖ’ J~Ú`Õ Zxfl ~ÀAÅ~Ú# LO@∞Ok. 15 ~ÀAÖ’¡ ÃÑ·# `≥>ˇìÖÏQÍ =∞m§ á⁄~° U~°Ê_ç`Õ 10 b@~°¡
Ѷ≤Åì~ü "å@~ü HõÅ∞ѨÙHÀ=K«∞Û. ^•xH˜ áê=Ùb@~°∞ NSKE 50,000 „^•=}O HõÅ∞ѨÙH˘x KåÖÏ ~ÀAÅ∞ xÅ∞= LO@∞Ok.
XHõ b@~ü h\˜H˜ 0.5 q∞.b. HõÅ∞ѨÙH˘x Ñ≤zHÍi KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. „_çÑπ ^•fi~å ѨOѨ=K«∞Û. 200 b@~°¡ h\˜H˜ XHõ b@~°∞ HõÅÛ~ü
26
5 ~ÀAÅ `«Ü«∂s `«~°∞"å`« HõÅ∞ѨÙHÀ=K«∞Û. h~°∞ HõeÑ≤# `«~°∞"å`« qq^èŒ ~°OQÆ∞Ö’¡H˜ =∂~°`å~Ú. ÃÑ· ã¨∂HõΔ‡r=ÙÅ∞ ÖË|ˆ~@s
#∞O_ç |Ü«∞@‰õΩ fã≤ ™ê^è•~°} Ô~·`«∞ WO\˜Ö’ `«Ü«∂s =Å¡ W=hfl <å@∞ ã¨∂´r=ÙÅ∞QÍ =∂i#q. KåÖÏ `ÕeHõQÍ `«Ü«∂~°∞
KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
ã¨∂HõΔ‡r=# ÉϺH©ìiÜ«∂ Z~°∞=ÙÅ∞ (EPB) `«Ü«∂s
1. ã¨∂_À"≥∂<åãπ, 2. Ô~·*’aÜ«∞O HõÅÛ~ü, 4.
J[\’ÉÏHõì~ü, 4. J*’Ãã·ÊiÅ¡O, 5. áê™ÈÊùÉϺH©ìiÜ«∂, 6. ZSB
(lOH± ™êÅ∞ºÉˇ·lOQ∑ ÉϺH©ìiÜ«∂), 7. NPK 19:19:19
ÉϺH©ìiÜ«∂Å∞, 8. á¶êã¨Êù~°ãπ (QÆO^äŒHõO) ÉϺH©ìiÜ«∂Å∞
`«Ü«∂sH˜ XHõ b@~°∞ h\˜H˜ 10 „QÍ=∞∞Å ÉˇÅ¡O, 1 „QÍ=∞∞
™ê^è•~°} LѨÙÊ HõÅ∞ѨÙH˘x P h\˜x =∞iyOz â◊√kú
KÕã¨∞HÀ"åe. h~°∞ =∞iyOz â◊√kú KÕã¨∞HÀ=_®xH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ѩ^•~åúÅ∞ – =ã¨∞Î=ÙÅ∞ : 1) „ÃÑ[~ü ‰õΩHõ¯~ü, JO^Œ∞Ö’
Jq∞ˆ~ ã‘ìÅ∞ _»Éσ – aQÆ∞`«∞QÍ =¸`« QÆÅk† 2) ã≤fii\ò,
^Œ∂k† 3) Qͺ㣙œì"£† 4) 20 b@~°¡ h\˜ Hͺ#∞¡ – Zxq∞k.
`«Ü«∂s q^è•#O (á¶ê~°∞‡ÖÏ 1 b@~°∞ h\˜H˜ 10 „QÍ. ÉˇÅ¡O, 1 „QÍ HõÅ∞¡ LѨÙÊ) :
„ÃÑ[~ü‰õΩHõ¯~üÖ’ ã‘ìÖò _»Éσ â◊√„ÉèíѨiÛ J=∞~°∞ÛHÀ"åe. ‰õΩHõ¯~üÖ’ ÃÑ\˜ì _»Éσ K«∞@∂ì JOQÆ∞à◊O "Õ∞~° MÏm LO_»∞#@∞¡
K«∂_®e. D ã‘ìÖò _»Éσ‰õΩ =¸`« aQÆ∞`«∞QÍ LO_®e. g∞~°∞ ZOÑ≤Hõ KÕã¨∞‰õΩ#fl ‰õΩHõ¯~ü Ѩi=∂}Ïxfl|\˜ì _»ÉσŠZOÑ≤Hõ
LO_®e. ZOÑ≤Hõ KÕã¨∞‰õΩ#fl ã‘ìÖò _»Éσ֒ ã¨∂zOz# Ѩi=∂}OÖ’ h~°∞, ÉˇÅ¡O, ^˘_»∞¤ LѨÙÊ fã¨∞HÀ"åe. 200
„QÍ=ÚÅ ™ê^è•~°} ÉˇÅ¡O, 20 „QÍ=ÚÅ LѨÙÊ ã‘ìÖò _»Éσ֒ "Õã¨∞H˘x, _»Éσ֒ h~°∞ XHõ JOQÆ∞à◊O MÏm LO_Õ@@∞¡
áÈã¨∞HÀ"åe. WѨÙÊ_»∞ _»Éσ =¸`« aQÆ∞`«∞QÍ ayOzÃÑ\Ïìe. WѨÙÊ_»∞ ‰õΩHõ¯~üÖ’ _»Éσ K«∞@∂ì MÏm ã¨÷ÅOÖ’ ‰õÄ_®
‰õΩHõ¯~üÖ’ ã¨QÆO =~°‰õΩ h~°∞ áÈã≤, =∞∂`« ÃÑ\˜ì, ÃÑ·# qlÖò ÃÑ\˜ì ™œì"£ g∞^Œ Ѷ¨ÙÖò ¿Ñ¶¡"£∞Ö’ "Õ_ç KÕÜ«∂e. "≥∞∞^Œ\˜ qlÖò
=zÛ# `«~°∞"å`« =∞~À #ÅÉèˇ· xq∞ëêÅáê@∞ ã≤¡"£∞ ¿Ñ¶¡"£∞Ö’ ÃãìiÖˇ·*ò / "Õ_ç KÕÜ«∂e. ÉˇÅ¡O h~°∞ =∞iy ã¨∂HõΔ‡rq
~°Ç≤Ï`«OQÍ =∂~°∞`«∞Ok. ™œì"£ PÑ≤"Õã≤ ‰õΩHõ¯~ü#∞ kOz QÆk "å`å=~°}OÖ’ K«Å¡|_ç# `«~°∞"å`« ã‘ìÖò _»Éσ֒x ÉˇÅ¡O
27
„^•=}Ïxfl 20 b@~°¡ "å@~ü Hͺ<À¡ áÈã≤ ^•xflO_® Ѷ≤Åì~ü h~°∞ HõÅáêe. Lz`«OQÍ =∞^Œ~ü HõÅÛ~ü ÅaèOKÕ q∞h ÖÏÉòû
"Õ~°∞"Õ~°∞QÍ 8 áê¡ã≤ìH± Hͺ#∞¡ fã¨∞H˘x "å\˜ÃÑ· Ѩi‡<≥O\ò =∂~°¯~ü`À 1. H˘‰õΩ¯ Jâ’H± ‰õΩ=∂~ü, ÃãÖò: 9866192761
J[\’ÉϺHõì~ü, ã¨∂_À"≥∂<åãπ, J*’Ãã·ÊiÅ¡O, Ô~·*’aÜ«∞O, ã¨∂~°º#QÆ~ü HÍÅh, FÖò¤ PÖÏfiÖòò, ã≤H˜O„^•ÉÏ^£.
áê™ÈÊùÉϺH©ìiÜ«∂ ZSB, NPK, ã¨ÅÊù~ü =O\˜ ¿Ñ~°¡#∞ Hͺ#¡ÃÑ· ~åÜ«∂e. 2. Ô~·`«∞<Õã¨ÎO ᶜO_Õ+¨<£, ÃãÖò: 8374422599
PÜ«∂ Hͺ#¡Ö’ PÜ«∂ ÉϺH©ìiÜ«∂, =∞^Œ~üHõÅÛ~ü#∞ 10 q∞.b. H˘Ô~fláê_»∞, QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡
Ѩi=∂}OÖ’ HõÅ∞ѨÙH˘x =¸`« =^Œ∞Å∞QÍ ÃÑ@∞ìHÀ"åe. 5 ~ÀAÅ 3. ~å[âı Y~ü, ÃãÖò: 9849683936
=~°‰õΩ „Ѩu ~ÀA ã‘™êÅ#∞ `ÕeHõQÍ TѨÙHÀ"åe. =Ú^Œ∞~°∞~°OQÆ∞Ö’ L#fl 4. HÀ~° ∞@¡, [y`åºÅ lÖÏ¡
~å=∞~åA, ÃãÖò: 9848046740
ÉˇÅ¡O g∞_çÜ«∂ ÖË`« Ѩã¨∞Ѩ٠~°OQÆ∞Ö’H˜ =∂~°∞`«∞Ok. ѨÙeã≤# „^•=}O "≥OHõ>Ëâ◊fi~å QÍÔ~¤<£û, ã¨∞z„`«, ã≤H˜O„^•ÉÏ^£.
"åã¨# =ã¨∞ÎOk. Wk =∞^Œ~üHõÅÛ~üQÍ =∂~°∞`«∞Ok. nxx x~°O`«~°O 5. #O^ŒH˜â’~ü, ÃãÖò: 9492889878, q[Ü«∞"å_»
ѨÙ#~°∞`«ÊuÎ KÕã¨∞HÀ"åe. nxH˜ XH˘¯Hõ¯ HõÅÛ~ü áê=Ù b@~ü NSKE 50000 6. J~°∞}ü, UÅ∂~°∞, ÃãÖò: 7032966667
PPM HõÅѨÙH˘x xÅfiKÕã¨∞‰õΩO>Ë Zxfl ã¨O=`«û~åÖˇ·<å ã¨∂´r=ÙÅ∞
7. K«O^Œ# „|^Œ~üû, ÃãÖò: 9848123459
P~ÀQƺOQÍ LO\Ï~Ú. "Õ_çH˜ `«@∞ì‰õΩO\Ï~Ú. ˆH^•~ü<å^ä£ q[Ü«∞"å_»
XHõ b@~°∞ „^•=}Ïxfl 100 ˆHrÅ HõOáÈã¨∞ì ÖË^• =i‡HõOáÈã¨∞ìÖ’ 8. ÔH. <åQÆÉèí∂+¨}~å=Ù, ÃãÖò: 9885396969
HõÅ∞ѨÙHÀ"åe. 7 ~ÀAÖ’¡ 100 H˜Ö’ŠѶ¨∞#~°∂ѨѨ٠r=# Z~°∞=ÙÅ∞, ^Õ=~°QÆ∞O@, #∂lg_»∞ =∞O_»Öò, Hõ$ëê‚ lÖÏ¡
r= tbO„^Œ<åt#∞Å∞ `«Ü«∂~°=Ù`å~Ú. 9. l. t=~å"£∞ „Ѩ™ê^£, ÃãÖò: 9441781397
200 b@~°¡ h\˜H˜ 1 b@~°∞ „^•=}Ïxfl „_çÑπ ^•fi~å, HÍÅfiÅ `«_çHõÅѨÓ_ç, ѨtÛ=∞ QÀ^•=i lÖÏ¡
^•fi~å XHõ ZHõ~å‰õΩ Ñ¨OÑ≤#, XHõ ѨO@ HÍÖÏxH˜ ã¨iáÈ`«∞Ok. 10. Z. ~å=∞Hõ$+¨‚, ÃãÖò: 9440963401
=∞^Œ~ü HõÅÛ~ü ¿ãHõ~°} : „>ˇHÀ_≥~å‡ Ç¨i*Ï#O, |"ÕiÜ«∂ 11. q.=∞‰õ~°Ω¯=, q[Ü«∞#QÆ~°O lÖÏ¡
ÉÏã≤Ü«∂<å, =iìÃãÅ¡O ÅMÏxÜ«∂, "≥∞\ÏÔ~·[O Jxã≤á¶ÈeÜÕ∞, 12. Ñ≤. JK«OQÍ~å=Ù , Kå@Ѩ„~°∞. ÃãÖò: 9989414567
∞º`« ~å=∂~å=Ù, ÃãÖò: 9959918448
ã¨∂_À"≥∂<åãπ á¶È¡~ÀÃã<≥ûãπ, Jl\’ÉϺHõì~ü, J*’Ãã·ÊiÅ¡O, =∞H˜¯<å"åi QÆ∂_≥O, ѨtÛ=∞QÀ^•=i lÖÏ¡
Ô~·*’aÜ«∞O, Ñ≤Zãπa á¶ê™ÈÊ ÉϺH©ìiÜ«∂, ZSB, NPK, ã¨ÅÊù~ü, 13. JxÖò ‰õΩ=∂~ü |O^Œ~°H˘O_» Z.,
"≥∞ÿHÀÔ~·*Ï =O\˜ =∞^Œ~ü HõÅÛ~°∞¡ NIPHM Ѩiâ’^èŒ<åâßÅ #∞Oz HÍh, ɡOQÆ∞à◊¥~°∞, á¶È<£: 7019619462
'Ô~·`«∞<Õã¨ÎO ᶜO_Õ+¨<£—, H˘Ô~fláê_»∞, QÆ∞O@∂~°∞ #∞O_çQÍh, <å#∞O_ç QÍh 14. PÅáê\˜ #ˆ~O„^Œ, ~å[OáêÖˇO,
Lz`«OQÍ ¿ãHõiOK«∞HÀ=K«∞Û. ѨtÛ=∞ QÀ^•=i lÖÏ¡. á¶È<£: 98669 69376
28
 "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï "å"£∞ (VAM) (NIPHM Patents)
Ô~·`«∞Å∞ q`«Î#â◊√kúÖ’ "å"£∞ `«Ñ¨Ê‰õΩO_® "å_»∞`å~°∞. |Ü«∞@ =∂Ô~¯\òÖ’ =∞eì<Õ+¨#Öò HõOÃÑh „ÉÏO_»∞ H˘<åÅO>Ë
ã¨∞=∂~°∞ 2 ˆHrH˜ 800 ~°∂. Y~°∞Û KÕÜ«∞|_»∞`«∞Ok. nxÖ’ 2 ˆHrÅ KåH± áœ_»~üH˜ 100 „QÍ.Å "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï „QÍ#∂ºÖòû g\˜Ö’ 5%
=∂„`«"Õ∞ „"Õà◊√§ LO\Ï~Ú.
"≥∞ÿHÀÔ~·*Ï "Õ~°∞¡ =∞#=Ú =∞# =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`«=ÚÖ’ H˜fiO\Ïà◊§ H˘kÌ =$kú KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
"≥∞ÿHÀÔ~·*Ï Ñ¶¨OQÆãπ ™ÈÊ~°∞Å∞ q`«Î#â◊√kú ^•fi~å q`«Î<åÅÖ’ HõeÑ≤#q <ÕÅÖ’ `˘O^Œ~°QÍ "ÕQÆOQÍ "Õ~°¡ ^•fi~å "åºÑ≤Oz Ñ≤Å¡"Õ~°¡#∞
J<ÕHõOQÍ L`«ÊuÎ KÕã¨∞H˘x "Õ~°¡ ɡ~°_»∞Ö’ =$kú á⁄O^Œ∞`å~Ú. D ™ÈÊ~°∞Å∞ h~°∞, QÍe KÕ~°x QÆ\˜ì <ÕÅ á⁄~°Ö’¡H˜ ‰õÄ_®
KÕ~°∞‰õΩO\Ï~Ú.
S^Œ∞ g∞@~°¡ =~°‰õΩ <ÕÅÖ’x =¸ÅHÍÅ#∞ ¿ãHõiOz á¶ê¿ãÊ@¡#∞ Hõ~°yOz "≥ÚHõ¯Å‰õΩ HÍ=Åã≤#O`« P2 O5 ã¨Ç¨Ï[OQÍ
JOk™êÎ~Ú. ã¨∂´, ã¨∂÷Å áÈ+¨HÍÅ#∞ <ÕÅ #∞O_ç ã¨Ç¨Ï[ã≤^ŒúOQÍ fã¨∞‰õΩx "Õ~°∞ =º=ã¨÷ ^•fi~å XHõ "≥ÚHõ¯ #∞O_ç WOH˘Hõ "≥ÚHõ¯
"å~°kè ÖÏQÍ "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»∞`«∞Ok.
Wxfl ã¨O=`«û~åÅ∞ =∞#=Ú "å_ç# ~°™êÜ«∞# Z~°∞=ÙÅ J=âıëêÅ∞ Éèí∂q∞Ö’xH˜ 5 g∞. Ö’`«∞ =~°‰õΩ K˘K«∞ÛH˘xáÈ~Ú ã¨Ç¨Ï[
ã¨∂´r=ÙÅ =$kúx Ö’`«∞ <ÕÅÖ’¡ J_»∞¤‰õΩO@∞<åfl~Ú. Ѩ^Õ Ñ¨^Õ ^Œ∞#fl_»=Ú =Å# Éèí∂q∞ á⁄~°Å∞ QÆ\˜ìѨ_ç#q.
"≥∞ÿHÀÔ~·*Ï <ÕÅ#∞ ã¨Ç¨Ï[ã≤^ŒúOQÍ ™ê~°=O`«=Ú KÕã≤ Éèí∂q∞Ö’x ~°™êÜ«∞<åÅ#∞ ¿ãO„nÜ«∞ Z~°∞=ÙÅ∞QÍ =∂~°∞Û`«∞Ok.
Ô~·`«∞Å∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ `«=∞ KÕÅÖ’ "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï `«‰õΩ¯= Y~°∞Û`À H˜fiO\Ïà◊§ H˘nÌ `«Ü«∂~°∞KÕã¨∞H˘x J~° g∞II "≥_»Å∞Ê, J~°÷ QÆ[O Ö’`«∞
Q˘~Úº fã≤ P =∞\˜ì =∞$^Œ∞=ÙQÍ LO>Ë "å_»∞H˘#=K«∞Û ÖË^• "Õˆ~ „Ѩ^Õâ◊=Ú #∞O_ç ã¨#flx =∞Oz ѨÙ@ì=∞#∞fl ¿ãHõiOz ZO_»‰õΩ
Ô~O_»∞~ÀAÅ∞ P~°Éˇ\˜ì ÃãìiÖˇ·*ò KÕÜ«∂e. ^•xH˜ Zé]Å Z~°∞=Ù HõÅáêe. 20 ˆHrÅ =∞\˜ìÖ’ 80 ˆHrÅ Zé‚Å Z~°∞=Ù ÖËHõ Ѷ¨∞#
r"å=∞$`« á⁄_ç ÖËHõ ™ê^è•~°} ÃÑO_» á⁄_ç HõÅáêe. _®Hõì~ü ™ê~ÚÖò / J=∞$`«=∞\˜ì / P~åæxH± _çUÑ‘Ö’ ‰õÄ_® "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï HõeÑ≤
<åÅ∞QÆ∞ ~°HÍÅ ^è•<åºÅ∞, #∂<≥yO[Å∞, ã¨∞QÆO^茄^Œ"åºÅ∞, kfi^ŒàÏÅ∞, UHõ^ŒàÏÅ∞ =∞#‰õΩ ÅaèOz#=hfl k|ƒÃÑ· ÃÑOK«∞HÀ"åe.
Ѩ^≥Ìxq∞k ~°HÍÅ "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï "Õ~°∞¡ ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú.
29
1. QÆ∞O`«Ö’ XHõ \Ï~åÊe<£ áê¡ã≤ìH± +‘\ò Ѩ~°"åe. ^•xÃÑ· "≥∞`«Î\˜ =∞\˜ì XHõáêÅ∞, =¸_»∞ áêà◊√§ HõOáÈã¨∞ì á⁄_ç`À xOáêe.
2. 100 „QÍ. "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï "Õ~°∞¡ Hõeã≤# =∞\˜ì á⁄_çx QÆ∞O`«Ö’ ÃÑ·ÃÑ·# K«ÖÏ¡e.
3. QÆ∞ÃÑÊ_»∞ =iyO[Å∞ K«Å∞¡H˘x ÃÑOKåe.
4. 30 ~ÀAÅ =~°‰õΩ ÃÑOK«∞HÀ"åe. "å~°=Ú =ÚO^Œ∞ h\˜ `«_ç PÑ≤, <ÕÅ á⁄_çQÍ =∂i# `«~°∞"å`« ÃÑ· ѨO@ HÍ_»Å∞ „H˜OkH˜
=Oz HÀã≤"ÕÜ«∂e.
5. <ÕÅÖ’x "Õ~°∞¡ =∞\˜ì`À ã¨Ç¨ ¿ãHõiOz á⁄_çá⁄_çQÍ KÕã¨∞H˘x ã¨OK«∞ÅÖ’ ¿ãHõiOK«∞H˘x ÃÑ@∞ìHÀ"åe.
6. H˜fiO\ÏŧH˘nÌ "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï Ñ¶¨OQÆãπ ™ÈÊ~°∞¡ ã≤^ŒúOQÍ LO\Ï~Ú.
7. XHõ ÃÇÏHÍì~°∞‰õΩ Ô~O_»∞ ZHõ~åʼnõΩ 8 #∞O_ç 10 ˆHrÅ á¶êã¨Ê~°ãπ ÃÑO\ÏÔH·û_£ ã¨Ç¨Ï[ã≤^ŒúOQÍ JOkã¨∞ÎOk.
8. =i, "≥ÚHõ¯*Á#fl, ™ÈÜ«∂c<£û, QÀ^èŒ∞=∞, "Õ~°∞â◊#QÆ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q ÖˇQÆ∂º=Ú *Ïu "≥ÚHõ¯Å∞, JѨ~åÅ∞, ѨÓÅ, ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å
ѨO@ÅxflO\˜H© `À_»Ê_»∞`«∞Ok. QÆ_ç¤*Ïu "≥ÚHõ¯Å "Õ~°∞¡ ‰õÄ_® J=ã¨~°"Õ∞.
9. g\˜ "Õ~°¡#∂ ѨO@ HÀ`« `«~°∞"å`« <ÕÅÖ’<Õ LOKåe. ѨO@Å J=âıëêʼnõΩ P‰õΩѨK«Û PKåÛù^Œ#O =∂#∂º~üQÍ "å_»∞HÀ"åe.
10. Z\˜ìѨiã≤÷`«∞ÅÖ’ ѨO@Å J=âıëêÅ#∞ HÍÖɡ@ì=^Œ∞Ì. ÔQ¡áÈÃã\ò ÖÏO\˜ QÆ_ç¤ x"å~°} =∞O^Œ∞Å∞ Jã¨ÖË "å_»=^Œ∞Ì.
30
q∞„`« ѨÙ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHõO p_»Ñ‘_»Å xÜ«∞O„`«} â◊„`«∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å <åâ◊#O
EPNs - <≥=∞\’_»∞û: (NIPHM Patents)
ã¨∂HõΔ ‡ #∞eѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ "Õ~°∞ =º=ã¨÷Ö’ J"≥∂Ѷ¨∞OQÍ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú. Wq
"≥ÚHõ¯Å∞ (áê~åÃã·@∞¡) Ѩ~å#flr=ÙÅ∞. Wq <ÕÅ P~ÀQͺxfl "≥ÚHõ¯Å
P~ÀQͺxfl â◊„`«∞"≥·~°ã¨∞Å∞, ÉÏH©ìiÜ«∂Å∞, „H˜=ÚʼnõΩ EPNs
#∞eã¨∂HõΔ ‡Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å#∞ K˘Ñ≤ÊOz K«OÑ≤ x"åi™êÎ~Ú. ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ
"Õ~°∞‰õΩà◊√§ x"å~°}‰õΩ `À_»Ê_»`å~Ú.
XHõ z#fl áê¡ã≤ìH± _»Éσ fã¨∞H˘x ^•x J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÆ=ÚÖ’ ã¨#flx
™êÊOl +‘@∞ ÖËHõ ÉÏ¡O\˜OQ∑ ¿ÑѨ~ü J=∞~åÛe. ^•xÃÑ·# J=ã¨~°"≥∞ÿ#xfl
rqOz L#fl ÖÏ~åfiÅ∞ áÈÜ«∂e. ^•xÃÑ· EPNs#∞ <≥=∞\’_»∞û
„^•=}O`À `«_»áêe. áê„`« =¸ux ѨÅ∞K«x |@ì`À =¸Ü«∂e.
ÖÏ~åfiÅ∞, aÜ«∞ºÑ¨Ù ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, `Õ<≥`«@∞ì ÖÏ~åfiÅ∞ ÖËHõ ÃÑO_»Ö’x
ÖÏ~åfiÅ∞, J~° WOK«∞ ÖÏ~åfiÅ #∞O_ç z\˜Hõ<≥ „"ÕÅ∞ JO`« ÖÏ~åfiÅ∞
Jxfl "å_»∞H˘#=K«∞Û#∞. 24 QÆO@ÅÖ’ ÖÏ~åfiÅ∞ =¸~°ÛùáÈ`å~Ú.
Ô~O_»∞ =¸_»∞ ~ÀAÅ `«~°∞"å`« K«xáÈ~Ú# ÖÏ~åfiÅ#∞ QÍA¿Ñ@¡
_ç+πÅÖ’, "åKüQÍ¡ãπ É’i¡Oz ^•xÃÑ· ÉÏ¡O\˜OQ∑ ¿ÑѨ~ü ÖËHõ J^Œ∞Ì_»∞
HÍy`«=Ú Ñ¨~°"åe. QÆ∞O„_»OQÍ EPNs „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ì# ÖÏ~åfiÅ∞ ¿Ñ~åÛe.
H˘kÌQÍ K«Å¡x „`åˆQ #ÖÏ¡ h~°∞ `«_ç¿ã@@∞¡ Ô~O_»∞ \©ã¨∂Ê#∞¡ áÈÜ«∂e.
31
K«Å¡x „Ѩ^Õâ◊=ÚÖ’ Ô~O_»∞ ~ÀAÅ∞ LOKåe. HÀ\Ï#∞ HÀ@¡ EPNs Å∞ H˘`«ÎQÍ Ñ¨Ù_»∞`å~Ú. ~ÀA q_çz ~ÀA W^Õ
Ѩ^Œúu =¸_»∞ <≥ÅÅ =~°‰õΩ áê\˜OKåe.
● „Ѩu™êi H˘`«ÎQÍ Ñ¨Ù\˜ì# <≥=∞\’_»∞û#∞ XHõ áê¡ã≤ìH± Hõ=~ü (Self Sealing Plastic Pouch) Ö’ ã¨#flx
™êÊOl =ÚHõ¯#∞ J=∞iÛ ^•xÖ’ ¿ãHõiOKåe. bˆHr ÖˉõΩO_® ÉϺQÆ∞Å#∞ ѨsH˜ΔOKåe.
● áêÔH@¡#∞ XHõ áê¡ã≤ìH± _»Éσ֒ xÅ∞= KÕã¨∞H˘x K«Å¡x „Ѩ^Õâ◊OÖ’ LOK«∞HÀ"åe.
● áêÔH@¡Ö’x „^•=}Ïxfl 10 q∞.b. 20 b. h\˜Ö’ HõÅ∞ѨÙH˘x „¿ãÊ KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. h\˜áêà◊√¡. „_çÑπ ÃѷѨÙÅ ^•fi~å
Jxfl ѨO@ʼnõΩ JOkOK«=K«∞Û#∞.
● FYM Z„~°Ö Z~°∞=Ù, Ѷ¨∞#r"å=∞$`«=ÚÖ’ H˜fiO\ÏÅ Z~°∞=Ù‰õΩ 100 EPNs „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ì# K«xáÈ~Ú# ¿Ñ_»
ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe.
● `«y# `Õ=∞ LO_Õ@@∞¡ =i‡"å+π, P‰õΩÅ HõëêÜ«∞O, „^Œ= r"å=∞$`«O h\˜Ö’ Hõeã≤# P=Ù =¸„`«OÖ’ ‰õΩѨÊÅ#∞
`«_»∞ѨÙ`«∂ `«@∞ì ã¨OK«∞Å`À h_»Ö’ HõÑ≤Ê LOKåe.
● EPNs <≥=∞\’_»∞û <ÕÅÖ’ ÅaèOKÕ Jxfl ~°HÍÅ Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å#∞ P„â◊~ÚOz Ѩ~å#flÉèí∞‰õΩ¯Å∞QÍ "å\˜x
‰õΩà◊¡Q˘_»∞`«∂ ã¨O=`«û~åÅ `«~°|_ç <ÕʼnõΩ, "≥ÚHõ¯Å‰õΩ HÍ=Åã≤# P~ÀQƺ=Ú#∞, ~ÀQÆx~À^èŒHõ â◊H˜Îx ã¨Ç¨Ï[OQÍ
JOk™êÎ~Ú. Jxfl ѨO@ÅÖ’ <ÕÅ ^•fi~å ã¨O„Hõq∞OKÕ "Õ~°∞‰õΩà◊√¡ `≥QÆ∞à◊¡ #∞O_ç HÍáê_»∞`å~Ú.
● XHõ =O^Œ ~°∂áêÜ«∞Å Y~°∞Û`À Ô~·`«∞ `«# WO\’¡ h\˜x =$kú KÕã¨∞H˘x qiqQÍ "å_»∞HÀ=K«∞Û.

32
 Ô~_»∞q_»∞ |Q∑û (Reduvidu Bugs) (Assosination Bugs) (NIPHM Patents)
● ÖÏ~åfiÅ∞, áê~åã≤\Ï~Ú_»∞¡ r=xÜ«∞O„`«}Ö’ „Ѩ^è•# áê„`« áÈ+≤™êÎ~Ú. „Ѩ^è•#"≥∞ÿ# Ѩ~å#flÉèí∞‰õΩ¯Å∞.
● Wq J_»=ÙÖ’¡, =∞é˜] K≥@¡ „H˜O^Œ, „H˜q∞ã¨OǨ~°HÍÅ∞ "å_»x =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`åÖ’¡ Åaè™êÎ~Ú.
● XHõ [`« P_» =∞QÆ „ÃÑ\©ì _ç+πÖ’ KÕiÛ L`«ÊuÎ KÕã¨∞H˘#=K«∞Û. P_» Ô~_»q_»∞ L^Œ~°O Lɡƒ`«∞ÎQÍ LO@∞Ok.
● Wk Jxfl ~°HÍÅ Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å∞ ã¨∞=∂~°∞ =∞# z\˜ÔH# „"ÕÅO`« ÖÏ~åfiÅ#∞ PtOz "å\˜ "≥∞_»ÃÑ· `«=∞
=Ú‰õΩ¯`À ‰õΩzÛ "ÕÖÏ_ç K«OÑ≤ ~°ã¨O Ñ‘Å∞ÛH˘x rqã¨∞ÎOk.
● Ô~O_»∞ =¸_»∞ ~ÀAÖ’¡ 45 „QÆ∞_»¡ ã¨=Ú^•Ü«∞O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. XHõ "å~°OÖ’ "å\˜ #∞O_ç Ñ≤Å¡ Ô~_»∞q_»∞Å∞
"≥Å∞=_»`å~Ú. Wq `«=∞ rq`«HÍÅO Ñ≤Å¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ ^Œâ◊Å∞ Hõey LO@∞Ok. „Hõ=∞O `«Ñ¨Ê‰õΩO_® K«~å‡xfl =ke
‰õÄã¨O =ke `«=∞ Ѩi=∂}O ÃÑOK«∞H˘x JOu=∞OQÍ 10 ~ÀAÖ’¡ Ô~Hõ¯Å ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞QÍ Z^Œ∞QÆ∞`å~Ú. QÆ∞_»¡
ã¨=Ú^•Ü«∂xfl "Õˆ~ ÃÑ„\˜ _ç+πÖ’H˜ =∂~°∞ÛHÀ"åe.
● ^Œâ◊‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ z#fl ÖÏ~åfiÅ∞, ÃÑ^ŒÌ Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å∞ JOkOKåe. Ô~O_»∞ ~ÀAʼnõΩ XHõ =∂~°∞ `Õ<≥ ^Œ∂k
=∂~°∞Û`«∞O_®e.
● JkèHõ âß`«OÖ’ L`«ÊuÎH˜ â◊√„Éèí"≥∞ÿ#
XHõ áê¡ã≤ìH± @Éò fã¨∞H˘x ^•x
J_»∞QÆ∞ ÉèÏQÆOÖ’ â◊√„ÉèíѨ~°z# Wã¨∞Hõ
Ô~O_»∞ JOQÆ∞àÏÅ∞ =∞O^ŒO
áÈã¨∞HÀ"åe. XHõ QÆ∞ÅHõ~å~Ú Ô~O_»∞
`≥Å¡x „_®~ÚOQ∑ +‘\ò =ÚHõ¯Å∞
=∞_»`«Å∞QÍ =∞Åz LOKåe. @Éò
JOK«∞ʼnõΩ ã¨=∞áêà◊¡Ö’ `Õ<≥ h~°∞
33
 HõeÑ≤# ^Œ∂k JO\˜OKåe. P =∞_»`«ÅÃÑ· „QÆ∞_»¡ ã¨=Ú^•Ü«∞O ÃÑ_»`å~Ú.
● 10 [`«Å Ô~_»∞q_»∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞ KÕ~åÛe. "å\˜H˜ PǨ~°OQÍ Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å∞ ã¨iáÈ~Ú#xfl „Ѩu~ÀE
JOkOKåe.
● @Éò#∞ ѨÅ∞K«x QÆ∞_»¤`À HõÑ≤Ê ~°|ƒ~°∞ ÉϺO_»∞ ÖËHõ `å_»∞`À ayOKåe.
● „Ѩu~ÀE QÆ∞_»∞¡ ¿ãHõiã¨∂Î _»ÉσÅÖ’xH˜ =∂~°∞ÛHÀ"åe.
● ZÖÏO\˜ Y~°∞Û ÖˉõΩO_® "ÕÅH˘kÌ
Ô~_»∞q_»∞Å∞ Jaè=$kú J=Ù`å~Ú.
Wq Ô~·`«∞ Ãã·#ºO. ~åÔH\ò ÖÏOK«~°¡
ÖÏQÍ "å_»∞H˘x p_»Ñ‘_»Å #∞O_ç
=∞# ѨO@Å#∞ HÍáê_»∞HÀ=K«∞Û.
● `«y# Ѩiã≤÷`«∞Å∞ "å`å=~°}O,
„H˜q∞ã¨OǨ~°Hõ <åâ◊#=ÚÅ∞ ÖˉõΩO_® =∞# `À@ Ѩiã¨~åÅ∞ ZѨC_»∂ ѨÓÅ"≥ÚHõ¯Å∞, P‰õΩѨK«Û ã¨Ç¨Ï[ J_»q
"å`å=~°}O ÖÏQÍ "≥ÚHõ¯Å`À Hõà◊Hõà◊ÖÏ_»∞`«∂ LOK«∞H˘#fl@¡~Ú`Õ =∞# q∞„`« ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ ã¨Ç¨Ï[ "å`å=~°}OÖ’
`«=∞ *Ïux Jaè=$kú KÕã¨∞H˘x Ô~·`«∞‰õΩ ÉÏ_ôQÍ~°∞¤ÖÏQÍ LѨÜ≥∂QÆѨ_»`å~Ú. =∞#O =∞# Ô~·`«∞ q∞„`«∞ʼnõΩ ‰õÄ_®
Ô~_»∞q_»∞ |Q∑û H˘xfl W=fi=K«∞Û.
● Ô~·`«∞Å∞ ã¨OѶ¨∞\˜`«OQÍ `«=∞ =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`åÅ`À Ѩ~åº=~°} ã¨=∞`«∞ź`« áê\˜ã¨∂Î ~°™êÜ«∞<åÅ "å_»HõO `«yæ¿ãÎ
=∞# Ô~·`«∞ q∞„`«∞Å∞, Ãã·#ºO ã¨Ç¨Ï[ "å`å=~°}OÖ’ „ѨHõ$uÖ’ `«=∞ *Ïux J"Õ =$kú Ѩ~°K«∞H˘x ~°™êÜ«∞<åÅ
HõÅ∞+≤`«OÖËx PǨ~åxfl r=~åtH˜ JOk™êÎ~Ú. H˘xfl ã¨O=`«û~åÅ `«~°∞"å`« =∞#O g\˜ L`«ÊuÎ Hõ$„u=∞OQÍ
KÕÜ«∞=Åã≤# J=ã¨~°O U =∂„`«O LO_»^Œ∞.
● =∞#O „ѨHõ$u ã¨=∞`«∞ź`« Ñ≤_çˆ~+≤Ü«∂ HÍáê_ç`Õ KåÅ∞.
34
 „ÉËHÍ<£ (Bracons) (NIPHM Patents)
● ÖÏ~°fiÖò áê~åã≤\Ï~Ú_£û â◊„`«∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å ÖÏ~åfiÅÃÑ· rqOKÕ
Ѩ~å#flÉèí∞‰õΩ¯Å∞. r=# xÜ«∞O„`«}Ö’ g\˜ áê„`« J"≥∂Ѷ¨∞O.
#Å¡qQÍ LO_ç z#fl DQÆÅ#∞ áÈe LO\Ï~Ú. qq^èŒ ~°HÍÅ
ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞ PtOz J~°\ ˜Ñ¨O_»¡#∞ áÈe# QÆ∞_»¡#∞ ÉÏǨϺ
K«~°‡=ÚÃÑ· á⁄ky rqã¨∞ÎOk.
● â◊#QÆѨK«Û ѨÙ~°∞QÆ∞, =∂~°∞HÍ =∞K«ÛŠѨÙ~°∞QÆ∞, ѨuÎÖ’ P‰õΩѨK«Û
ѨÙ~°∞QÆ∞, H˘|ƒiÖ’ #Å¡ Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞, HͺÉËrÖ’ HÍÜ«∞`˘Å∞K«∞
ѨÙ~°∞QÆ∞, á⁄Q͉õΩ Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å#∞ PtOz rqã¨∞ÎOk. `«# *Ïux Jaè=$kú KÕã¨∞H˘O@∞Ok. r=
ã¨=∞`«∞ź`«#∞ HÍáê_»∞`«∞Ok.
● ѨO@HÍÅOÖ’ =keÃÑ\˜ì#@¡~Ú`Õ Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å#∞ K«OÑ≤ p_»Ñ‘_»Å #∞O_ç ã¨Ç¨Ï[OQÍ HÍáê_»∞`«∞Ok.
● ZÖÏO\˜ ~°™êÜ«∞<åÅ∞ „¿ãÊ KÕÜ«∞~å^Œ∞. ~°™êÜ«∞#, „H˜q∞ã¨OǨ~°Hõ =∞O^Œ∞Å#∞ qK«ÛÅq_çQÍ "å_ç g\˜ *Ïux
#tOѨKÕã¨∞Î<åfl~°∞.
● @Éò q^è•#O =∞iÜ«Ú ™êO_£qKü Ѩ^ŒúuÖ’ =∞#O WO\’¡ =$kú KÕÜ«∞=K«∞Û.
● XHõ áê¡ã≤ìH± @ÉòÖ’ =ÚHõ¯Å∞ =ÚHõ¯Å∞ KÕã≤# 250 „QÍ=ÚÅ =∞~° Ѩ\ ˜ì# *Á#fl q`«∞ÎÅ∞ ÖËHõ #∂HõÅ∞ fã¨∞HÀ"åe.
200 ÖÏ~åfi ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ HÍiû~å ÖËHõ `Õ<≥`≥@∞ì ÖÏ~åfiÅ∞ 100 =~°‰õΩ KÕ~åÛe. @Éò JOK«∞ʼnõΩ ã¨=∞áêà◊§Ö’ `Õ<≥
h~°∞ HõeÑ≤# ^Œ∂k JO@∞ÃÑ\Ïìe. „ÉÏHÍ<£ DQÆʼnõΩ PǨ~°OQÍ Ñ¨xKÕã¨∞ÎOk. @Éò ÃÑ·# ѨÅ∞K«x QÆ∞_»¤`À HõÑ≤Ê
~°|ƒ~°∞ ÉϺO_»∞ ÖË^• ^•~°O`À ayOKåe. 50 ÖÏ~åfiÅ∞ J=∞iÛ WOH˘Hõ QÆ∞_»¤ HõÑ≤Ê aQÆ∞`«∞QÍ ^•~°O`À @Éò
JOK«∞Å∞ ayOKåe. ™êO_£qKü KÕÜ«∂e.
35
● „ÉÏHÍ<£ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ ÖÏ~åfi#∞ JKÕ`«#O KÕã≤ "åxÃÑ· QÆ∞_»∞¡ ÃÑ_»`å~Ú. ÖÏ~åfiÅ â◊s~° „^•=HÍÅ#∞ „ÉÏHÍ<£
ÖÏ~åfiÅ∞ PǨ~°OQÍ fã¨∞H˘O\Ï~Ú.
● D QÆ∞_»¡ ^Œâ◊ #∞O_ç 4 #∞O_ç 6 ~ÀAÅÖ’ ѨӺáê^Œâ◊‰õΩ KÕ~°∞‰õΩO@∞Ok. 2 #∞O_ç 3 ~ÀAÅÖ’ „ÉÏHÍ<£ Ô~Hõ¯Å
ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ |Ü«∞@‰õΩ =™êÎ~Ú.
● *Ï„QÆ`«ÎQÍ ¿ãHõiOz á⁄ÅO Ѩiã¨~åÖ’¡ q_»∞^ŒÅ KÕÜ«∂e.
● @ÉòÖ’ 2 ~ÀAʼnõΩ XHõ™êi `Õ<≥ ^Œ∂k =∂~°∞Û`«∂ LO_®e.
● <≥Å ~ÀAÖ’¡ ã¨∞=∂~°∞ 2000 „ÉÏHÍ<£ ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞ á⁄O^Œ=K«∞Û. QÆk LëÈ‚„QÆ`«Ö’ g\˜x LOKåe.
● ~°™êÜ«∞# „H˜q∞ã¨OǨ~°HÍÅ∞ „¿ãÊ „QÆ∞_»∞¡

KÕÜ«∞#@¡~Ú`Õ „ÉËHÍ#∞¡
ã¨Ç¨Ï[ã≤^ŒúOQÍ `«=∞ *Ïux ~ÀAÅ∞ ~ÀAÅ∞
ÃÑOK«∞H˘O\Ï~Ú. â◊„`«∞ ÖÏ~åfiÅ∞
ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞ <åâ◊#O KÕã¨∂Î
Ô~·`«∞ʼnõΩ "≥·=∂xHõ ^Œà◊OQÍ „ÉÏÔH<£ ÃÇÏɡ@~ü rq`« K«i„`«
ѨxKÕã¨∂Î p_»Ñ‘_»Å∞ ÖËx, HÀâ◊ã¨÷ ^Œâ◊
„H˜q∞ã¨OǨ~°Hõ =∞O^Œ∞Å J=âıëêÅ∞
ÖËx ѨÅ∞ ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞ `å*ÏQÍ
~ÀAÅ∞
=∞#‰õΩ Åaè™êÎ~Ú. ~ÀAÅ∞

36
 „>ˇÿHÀ„QÍ=∂ (Tricocards) (NIPHM Patents)
● „>ˇÿHÀQÍ=∂ „QÆ∞_»¡ÃÑ·# rqOKÕ Ñ¨~å#flÉèí∞‰õΩ¯Å∞ „QÆ∞_»¡ ^Œâ◊Ö’<Õ #tOѨKÕã≤ "≥ÚHõ¯Å#∞ HÍáê_ç Ѩ~åº=~°}
ã¨=∞`«∞ź`« HÍáê_»∞`«∞Ok.
● HÍO_»O`˘Å∞K«∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, P‰õΩ=Ú_»∞`« ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞Å∞ "≥ÚHõ¯Å‰õΩ #+¨ìO HõÅ∞QÆ*Ë Jxfl ~°HÍÅ
ÖÏ~åfi ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞, Ô~Hõ¯Å ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, `≥Å¡^À=∞, ѨK«Û^À=∞, "åx „QÆ∞_»¡ ^Œâ◊Ö’<Õ QÆ∞O„_»OQÍ ~°O„^èŒ=Ú KÕã≤
„>ˇÿHÀ„QÍ=∂ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ #tOѨ*Ë™êÎ~Ú.
● XHõ â◊√„Éèí"≥∞ÿ# áê¡ã≤ìH± `«@ìÖ’ Ô~O_»∞#fl~° H˜Ö’Å #∂HõÅ∞ áÈã≤ ^•xÖ’ H˘‰õΩ¯Ñ¨Ù~°∞QÆ∞ QÆ∞_»∞¡ H˘x KÕ~åÛe. `«@ì
JOK«∞ʼnõΩ 50% h~°∞, `Õ<≥ q∞„â◊=∂xfl ^Œ∂kÖ’ =ÚOz JO\˜OKåe. 35–40 ~ÀAÅÖ’ `«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞
`«Ü«∂~°=Ù`å~Ú. "å\˜x *Ï„QÆ`«ÎQÍ ¿ãHõiOz "≥∞+π`À =¸ã≤# QÆ~å@∞Ö’ KÕ~åÛe. QÆ~å@∞ ã¨#flx Q˘@ìOÖ’
^•~°O`À ^Œ∂kx 50% h~°∞, `Õ<≥ HõeÑ≤ „"ÕÖÏ_»nÜ«∂e. ^Œ∂k Ѩ¡Q∑`À =¸ã≤ ÃÑ\˜ì QÆ~å@∞#∞ XHõ áê¡ã≤ìH± „>ËÖ’
¿ÑѨ~üÃÑ· LOKåe. XH˘Hõ¯ `«e¡ 300 =~°‰õΩ „QÆ∞_»∞¡ ÃÑ_»∞`«∞Ok.
● P „QÆ∞_»∞¡ XHõ B#∞û =~°‰õΩ ¿ãHõiOz XHõ ¿ÑѨ~ü HÍ~ü¤ QÆO ѨÓã≤ \© *Ïb`À Ѩ~°Kåe. P ¿ÑѨ~ü =ÚHõ¯Å∞ Ü«Úq
KèåO|~üÖ’ ÃãìiÖˇ·*ò (â◊√kú) KÕÜ«∂e.
● =¸_»∞ „QÆ∞_»¡ +‘@¡‰õΩ XHõ „>ˇÿHÀQÍ=∂ áê~°ã≤\Ï~Ú_£û +‘\ò [`«Ñ¨~°z Hõ=~üÖ’ LOKåe.
● „H˘ÃãÖÏ¡ „QÆ∞_»∞¡ #šѨ_ç<åHõ XHõ "å~°OÖ’ =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`«OÖ’ ZHõ~åxH˜ 4 K˘Ñ¨C# J=∞~åÛe. "å\˜#∞O_ç
"≥Å∞=_ç# „>ˇÿHÀQÍ=∂ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`«OÖ’x â◊„`«∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ „QÆ∞_»¡ÃÑ· "åe "å\˜x xsfi~°ºO
KÕ™êÎ~Ú. â◊„`«∞ ÖÏ~åfiÅ∞, ѨÙ~°∞QÆ∞Å L`«ÊuÎx xÜ«∞O„u™êÎ~Ú.
37
● Ñ≤_ç ˆ~+≤Ü≥∂ „ѨHÍ~°O ѨO@HÍÅOÖ’ <åÅ∞QÆ∞™ê~°∞¡ „>ˇÿHÀHÍ~ü¤û J=∞iÛ Ñ¨~åº=~°} ã¨=∞`«∞ź`« HÍáê_ç
ѨO@Å#∞ p_»Ñ‘_»Å #∞Oz ~°H˜Δã¨∞ÎOk. ZÖÏO\˜ ~°™êÜ«∞# „H˜q∞ ã¨OǨ~°HÍÅ∞ „¿ãÊ KÕÜ«∞=Åã≤# J=ã¨~°O
ÖË^Œ∞.
● Ô~·`«∞Å∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ „>ˇÿHÀHÍ~ü¤û `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞HÀ=_»O H˘OK≥O Hõ+¨ì"Õ∞. nxH˜ „Ѩ`åº=∂flÜ«∞OQÍ J„yHõÅÛ~ü
_çáê~üì"≥∞O\ò ^•fi~å ã¨aû_ôÃÑ· =ÚO^Œ∞QÍ<Õ `≥eÑ≤ `«‰õΩ¯= Y~°∞Û`À „>ˇÿHÀHÍ~°∞¤Å∞ `≥Ñ≤ÊOK«∞H˘x =∞# =º=™êÜ«∞
ˆHΔ„`«=ÚÅÖ’ LѨÜ≥∂yOK«=K«∞Û.

™êÖˇ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ (Spiders) : Ѩ~å#fl r=ÙÅ∞ (NIPHM Patents)

● Ô~·`«∞<Õ™êÎÅ∞, Wq ã¨Ç¨Ï[ã≤^ŒúOQÍ `«=∞
*Ïux =$kú KÕã¨∞‰õΩO\Ï~Ú. â◊„`«∞
H©@HÍÅ#∞ `«=∞ *ÏÅOÖ’H˜
PHõi¬OK«∞H˘x "å\˜x K«OÑ≤ uO\Ï~Ú.
(ÃÑãπìHõO„\’Öò) â◊„`«∞ „H˜q∞H©@HÍÅ#∞
xÜ«∞O„uOz ѨO@ʼnõΩ =KÕÛ p_»Ñ‘_»Å
x"å~°}‰õΩ „Ѩ^è•#áê„`« áÈ+≤™êÎ~Ú.
● ~°™êÜ«∞#„H˜q∞ ã¨OǨ~°HÍÅ qK«ÛÅq_ç "å_»HõO =Å# g\˜ Jaè=$kú `«yæáÈ`«∞Ok.
● Ô~·`«∞™ê÷~ÚÖ’ ZÖÏO\˜ Y~°∞Û ÖˉõΩO_® g\˜x =$kú KÕã¨∞H˘x =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`«=ÚÖ’ ÃÑOá⁄OkOK«∞HÀ"åe.
38
● z#fl QÍA WO[HõΔ<£ =Ü«∞Öò h\˜`À xOÑ≤ XHõ z#fl "≥ÚHõ¯ ÖËHõ H˘=∞‡ J=∞iÛ "≥_»Å∞Ê =¸u QÍA*Ï_ô ÖË^•
áê¡ã≤ìH± _»Éσ֒ =¸_»∞ H˘iû~å ÖÏ~åfiÅ∞ *Ï_ôÖ’ "ÕÜ«∂e.
● XHõ P_» ™êb_»∞ ^•x L^Œ~°O QÆ∞O„_»OQÍ ÖÏ=ÙQÍ LO@∞Ok. =∞# =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`«O #∞O_ç ¿ãHõiOz *Ï_ôÖ’
KÕiÛ *Ï_ô =¸`« ѨÅ∞K«x |@ì`À HõÑ≤Ê ~°|ƒ~°∞ ÉϺO_£`À =¸ã≤ÃÑ\Ïìe. Z\˜ì Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ Ô~O_»∞ ™êb_»¡#∞
=^Œ∞Å~å^Œ∞.
● Ô~O_»∞ ~ÀAʼnõΩ XHõ™êi =_»eáÈ~Ú# "≥ÚHõ¯#∞ =∂~åÛe. PǨ~°OÔH· ÖÏ~åfiÅ∞ "ÕÜ«∂e.
● =¸_»∞<åÅ∞QÆ∞ ~ÀAÅÖ’ „QÆ∞_»¡ ã¨=Ú^•Ü«∞=Ú *Ï_ôÖ’ Åaèã¨∞ÎOk. 200–300 „QÆ∞_»∞¡ ã≤Å∞¯ ã¨OzÖ’
ÃÑ_»∞`«∞Ok.
● 21 #∞O_ç 28 ~ÀAÅÖ’ „QÆ∞_»¡ ã¨=Ú^•Ü«∞O #∞O_ç z#fl z#fl Ñ≤Å¡ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ ѨÙ_»`å~Ú.
● g\˜x á⁄ÅO Ѩiã¨~åÖ’¡ =^Œe`Õ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L#fl p_»Ñ‘_»ÅÃÑ· Ѩ_ç ux PǨ~åxfl fã¨∞H˘x `«=∞ *Ïux
=$kú KÕã¨∞‰õΩO\Ï~Ú.
★★★

39
 ѨO@Å<åtOKÕ â◊„`«∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞

=iÖ’ HÍO_»O `˘Å∞K«∞ ѨÙ~°∞QÆ∞ q∞#∞=ÚÖ’ =∂~°∞HÍ =∞K«ÛŠѨÙ~°∞QÆ∞ q∞~°Ñ¨Ö’ `å=∞~° ѨÙ~°∞QÆ∞

q∞~°Ñ¨Ö’ á⁄Q͉õΩÅ^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞ „ѨuÎÖ’ â◊#QÆѨK«Û ѨÙ~°∞QÆ∞ â◊#QÆÖ’ â◊#QÆѨK«Û ѨÙ~°∞QÆ∞

40
 Ô~·`«∞q∞„`« ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞
ѨK«Û~°OQÆ∞ Je¡Hõ Ô~Hõ¯Å ѨÙ~°∞QÆ∞ 6 =∞K«ÛÅ `å=∞~° ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞

`«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ Ñ≤šѨÙ~°∞QÆ∞ `«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ Ñ≤šѨÙ~°∞QÆ∞

QÀ^èŒ∞=∞~°OQÆ∞ Je¡Hõ Ô~Hõ¯Å ѨÙ~°∞QÆ∞ "≥¢ã¨ì<£ Ѷ¨¡=~ü „käÑπû

`«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ Ñ≤šѨÙ~°∞QÆ∞ `«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ Ñ≤šѨÙ~°∞QÆ∞

ã≤iÊù_£ DQÆ JH˜ΔO`«Å ѨÙ~°∞QÆ∞

`«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ Ñ≤šѨÙ~°∞QÆ∞ `«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ ÖÏ~åfi

Ju z#fl ÃÑ·ˆ~\ò #e¡ H˘ÖÏ¡Ñπû c\˜Öò _®"≥∞ûÖò #e¡

`«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ Ñ≤šѨÙ~°∞QÆ∞ `«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ („H˜O^Œ), Ñ≤šѨÙ~°∞QÆ∞ (ÃÑ·#)

J™êã≤<£ #e¡ Ѩ~å#flrq HõOksQÆ ÃÑ^ŒÌHõà◊§ #e¡

`«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ (Z_»=∞), Ñ≤šѨÙ~°∞QÆ∞ (‰õΩ_ç) `«e¡ ѨÙ~°∞QÆ∞ Ñ≤šѨÙ~°∞QÆ∞

41
 Ѩ~åº=~°} „¿Ñˆ~Ñ≤`« ™êOˆHuHõ p_»Ñ‘_»Å Ü«∂*=∂#ºO
Ô~·`«∞Å∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å =∞O^Œ∞Å∞ "å_»‰õΩO_® „ѨHõ$u =º=™êÜ«∞O ^•fi~å ã¨Ç¨Ï[ ã≤^ŒúOQÍ p_»Ñ‘_»Å ÉÏi #∞O_ç `«=∞
ѨO@Å#∞ HÍáê_»∞HÀ=_»O „Ѩ^è•# á⁄ÅO K«∞@∂ì qq^èŒ ~°HÍŠѨÓÅ "≥ÚHõ¯Å#∞ ÃÑOK«_»O, nx ^•fi~å p_»Ñ‘_»Å ÉÏi
#∞O_ç `«=∞ ѨO@Å#∞ HÍáê_ç kQÆ∞|_ç ÃÑOK«∞HÀ=K«∞Û. `«=∞ ѨO@ á⁄ÖÏÅ K«∞@∂ì ã¨Ç¨Ï["≥∞ÿ# PǨ¡^ŒHõ~°"≥∞ÿ# ~°HõΔ}
HõOK≥ U~åÊ@∞ KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.
=¸_»∞ ~°HÍÅ ~°OQÆ∞ "≥ÚHõ¯Å∞ `≥Å∞ѨÙ, Z~°∞ѨÙ, Ѩã¨∞Ѩ٠ѨÓÅ "≥ÚHõ¯Å∞
1. Z~° ѨO@ "≥ÚHõ¯Å∞
2. áê~°„^ÀÅ∞ "≥ÚHõ¯Å∞
3. PHõ~°¬Hõ "≥ÚHõ¯Å∞.
1. Z~° ѨO@Å∞
|Ou – â◊#QÆѨK«Û ѨÙ~°∞QÆ∞
z‰õΩ¯_»∞ – ¿Ñ#∞|OHõ
P=Ú^ŒO – á⁄Q͉õΩ Å^≥Ì Ñ¨Ù~°∞QÆ∞
2. áê~°„^ÀÅ∞ "≥ÚHõ¯Å∞
ѨÙn<å – HͺÉËr ã‘`åHÀHõ zÅ∞HõÅ∞
"≥Å∞¡e¡ – ¿Ñ#∞|OHõ
`«∞Åã≤ – @=∂@ HÍÜ«∞`˘Å∞K«∞ ѨÙ~°∞QÆ∞
3. PHõ~°¬Hõ "≥ÚHõ¯Å∞
HͺÔ~\ò – Ñ≤Ñ≤i ѨÙ~°∞QÆ∞, Ô~_»∞q_»∞ ѨÙ~°∞QÆ∞,
JH˜ΔO`«Å ѨÙ~°∞QÆ∞, Je¡Hõ Ô~Hõ¯Å ѨÙ~°∞QÆ∞
„á⁄^Œ∞Ìu~°∞QÆ∞_»∞ – Ñ≤Ñ≤i ѨÙ~°∞QÆ∞, Ô~_»∞q_»∞
ѨÙ~°∞QÆ∞, JH˜ΔO`«Å ѨÙ~°∞QÆ∞, Je¡Hõ Ô~Hõ¯Å ѨÙ~°∞QÆ∞
42
 P="≥ÚHõ¯ – „>ˇÿHÀ„QÍ=∂ „ɡHÍ<£
|Ou, Kå=∞Ou – ™êb_»∞ ѨO@ Ѩ~å#flÉèí∞‰õΩ¯Å∞
4. H͙ȇãπ "≥ÚHõ¯Å∞ – Q˘Å¡ÉèÏ=∞, „_®QÆ<£ ÃѶ¡Â (|∂QÆ)
=iÖ’ – ‰õÄ~°QÍÜ«∞ÅÖ’
â◊„`«∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞: `≥Å¡^À=∞, ѨK«Û^À=∞, HÍO_»O`˘Å∞K«∞ ѨÙ~°∞QÆ∞, Jyæ`≥QÆ∞Å∞, "Õ~°∞‰õΩà◊√¡
q∞„`« ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞: ™êb_»∞, Ô~_»∞q_»∞, „ÉËHÍ<£, „>ˇÿHÀ„QÍ=∂, Q˘Å¡ÉèÏ=∞, <À=∞\’_»∞û
ѨÓÅ "≥ÚHõ¯Å∞: Le¡, „á⁄^Œ∞Ìu~°∞QÆ∞_»∞, |Ou, Kå=∞Ou, ɡO_», `«∞Åã≤, #∞=ÙfiÅ∞, QÆ_ç¤ Kå=∞Ou, =ÚÅ¡Oy, ÉÁ|ƒ~°

43
8. ã¨=∞„QÆ HõÅ∞Ѩ٠x"å~°} (Ѷ¨∞~°ÅHõO~î° HõëêÜ«∞O)
=∞#‰õΩ J=ã¨~°=ÚÖËx HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å∞, QÆ_»¤Å∞, "Õ~°∞¡ ѨÙ=ÙfiÅ∞, HÍÜ«∞Å∞ Jxfl
ÉèÏQÍÅ∞, Jxfl~°HÍÅ "≥ÚHõ¯Å∞ HõeÑ≤ ¿ãHõiOKåe. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ QÆiHõ, `«∞OQÆ, QÆ∞#∞QÆ∞,
=Ü«∂ºiÉèÏ=∞, T^Œ, áêÜ«∞ÖωõΩ, JÅO... XHõ>Ëq∞\˜. ã¨"åÅHõΔ HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å∞
=∞#Hõ=ã¨~°O ÖËxq HõÅ∞Ѩ٠x"å~°}‰õΩ „Ѩã¨∞Î`«O QÆ_ç¤ =∞O^Œ∞Å∞ ÔQ·¡á¶È¿ã\ò "å_»_»O =Å¡
KåÖÏ #+¨ìáÈ`«∞<åfl=Ú. ‰õÄbÅ Éˇ_»^Œ`À HõÅ∞Ѩ٠fÜ«∞ÖËHõáÈ`«∞<åfl=Ú.
¿ãHõiOz# HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å "Õ~°¡#∞ â◊√„ÉèíOQÍ =∞\˜ì ÖˉõΩO_® Hõ_çy ѨzÛ"å\˜<Õ
ZO_»Éˇ@ì‰õΩO_® ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# ¿ãHõiOz =ÚHõ¯Å∞ =ÚHõ¯Å∞QÍ H˘@∞ìH˘x XHõ ÃÑ^ŒÌ W#∞Ѩ Hõ_®~ÚÖ’
"Õã≤ =∂~åÛe. ã¨∞=∂~°∞ 1 #∞O_ç 2 QÆO@Å ã¨=∞Ü«∞O =~°‰õΩ =∂_çÛ, "Õ~ÚOz# Z„~°\ ˜ ÉÁQÆ∞æÅ∞QÍ J=Ù`å~Ú. P ÉÁQÆ∞æÅ#∞ K«∂~°‚O KÕã¨∞H˘x QÍeK˘~°‰õΩO_®
_»Éσ֒ =¸`«ayOz Zxfl~ÀAÖˇ·<å xÅfi KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. nxÖ’ =∞#Hõ=ã¨~°=Ú#fl „Ѩ^è•# ѨO@Å J=âıëêÅ∞ ~åx=fi‰õÄ_»^Œ∞.
á¶ê~°∞‡ÖÏ: 100 „QÍ=ÚÅ HõÅ∞ѨÙ"≥ÚHõ¯Å ÉÁQÆ∞æá⁄_ç, 100 „QÍ=ÚŠѨOK«^•~°#∞ J~°b@~°∞ <å@∞ P=٠ѨzÛáêÅ∞ (h~°∞
HõÅ=xk) XHõ b@~°∞ â◊√„Éèí"≥∞ÿ# _»Éσ֒ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe.
3 #∞O_ç 4 ~ÀAÅ =~°‰õΩ b@~°∞ _»Éσ =¸`« QÆ\ ˜ìQÍ ayOz ~ÀA‰õΩ 4–5 ™ê~°∞¡ ÉÏQÍ XHõ xq∞+¨O¿ãѨ٠^•xÖ’x
„^•=}O ÃãO„\˜Ñ¶¨Óº*ò JÜÕ∞ºÖÏQÍ yÅH˘\Ïìe. ^•xÖ’x H˘=Ùfi HõiyáÈ~Ú P „^•=}O #Å¡QÍ, zHõ¯QÍ „‰õÄ_®~ÚÖòÖÏ
`«Ü«∂~°=Ù`«∞Ok. ^•<À¡ HÍ~°ƒ<£"≥∂<åÔH· û_£ U~°Ê_»∞`«∞Ok. ~ÀAH˘Hõ™êi =¸`«fã≤ P QÍex q_»∞^ŒÅKÕÜ«∂e.
D „^•=}Ïxfl QÆi+¨ìOQÍ 100 b@~°¡ h\˜Ö’ HõÅ∞ѨÙH˘x 3 ~ÀAÅ∞ ~ÀA‰õΩ 3 ™ê~°∞¡ ã¨=ºkâ◊Ö’ Hõ„~°`À uáêÊe. „^•=}O
ѨÙeã≤áÈ~Ú he~°OQÆ∞QÍ, ѨÙÅ¡QÍ =∂~°∞`«∞Ok. ^ä≥·"å<£ „ÃÑ+¨~ü „¿ãÊÜ«∞~üÖ’ Ug∞ HõÅѨ‰õΩO_® P„^•=}Ïxfl fã¨∞H˘x HõÅ∞ѨÙ"≥ÚHõ¯Å
"Õ~°∞¡ `«_çKÕÖÏQÍ „ÃÑ+¨~ü`À <ÕÅÃÑ· Ñ≤zHÍi KÕã¨∂Î "≥ÚHõ¯#∞ `«_»áêe.
nxÖ’ L#fl HõÅ∞ѨÙ"≥ÚHõ¯Å‰õΩ ã¨O|OkèOz# PůÖÏ~Ú_»∞¡ "Õ~°¡ÃÑ·#, QÆ_»¤ÅÃÑ·# Hõ=K«OQÍ U~°Ê_ç 3 QÆO@Ö’¡QÍ Jq
<ÕÅ #∞O_ç h~°∞, PǨ~°=Ú fã¨∞HÀÖË=Ù. `ÕeHõáê\˜ HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å∞ =Ü«∂ºiÉèÏ=∞ÖÏO\˜q 30 ~ÀAÖ’¡ =_»eáÈ~Ú ^•xÖ’x
Ѩ„`«Ç¨Ïi`«O H©Δ}˜Oz P‰õΩÅ∞ =∂_çáÈ~Ú K«zÛáÈ`å~Ú. JÖψQ QÆiHõ, `«∞OQÆ ÖÏO\˜ QÆ\ ˜ì HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å∞ 30 ~ÀAÅ `«~°∞"å`«
=∂_çáÈ`å~Ú. "å\˜ #∞O_ç HÍe¬Ü«∞O, "≥∞wfl+≤Ü«∞O, "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ã¨∂HõΔ ‡áÈ+¨HÍefl „Ѩ^è•# ѨO@ "≥ÚHõ¯Å∞ „QÆÇ≤Ï™êÎ~Ú.
™ê^è•~°}OQÍ =∞m§ P HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å∞ "≥ÚÅÔH`«Î=Ù. HÍh q`«Î<åÅ∞ =∞m§ <ÕÅÃÑ· Ѩ_»¤Ñ¨ÙÊ_»∞ "≥ÚÅÔH`ÕÎ P™ê¯~°=ÚOk.
44
 _»Éσ֒ ¿ãHõiOK«∞H˘x ÃÑ\˜ì# HõÅ∞ѨÙ"≥ÚHõ¯Å ÉÁQÆ∞æá⁄_ç# `˘ÅHõi "å#Å∞ Ѩ_»QÍ<Õ HõÅ∞Ѩ٠3 P‰õΩÅ ^Œâ◊‰õΩ
=zÛ#ѨÙÊ_»∞ "≥O@<Õ QÆ~°à◊HõO~î° HõëêÜ«∞O Ñ≤zHÍi KÕã≤# "≥O@<Õ ã¨=¸ÅOQÍ x~°∂‡eOK«|_»`å~Ú.
<ÕÅ `«_çQÍ LO_®e. „Ѩ^è•# ѨO@ÃÑ· D QÆ~°à◊HõO~î° HõëêÜ«∞O Ѩ_ç`Õ ZÖÏO\˜ #+¨ìO "å\˜Å¡^Œ∞. U HõÅ∞ѨÙ"≥ÚHõ¯
Ü≥ÚHõ¯ PůÖÏ~Ú_»∞¡ P HõÅ∞ѨÙ"≥ÚHõ¯Å∞ =∂„`«"Õ∞ x~°∂‡e™êÎ~Ú.
ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# `«Ü«∂s : H˜Ö’ ÉÁQÆ∞æá⁄_çH˜ H˜Ö’ ѨOK«^•~°, 5 b@~°¡ áêÅ∞ áê„`«Ö’ áÈã¨∞H˘x |¡O_»~ü (ZÅ„H˜ìH±
Hõ=fiO)`À zÅHÍe. 3 ~ÀAÖ’¡ „^•=}OÖ’ "≥#flѨÓ㨠HõiyáÈ~Ú #Å¡\ ˜ „‰õÄ_®~ÚÖòÖÏO\˜ „^•=}O `«Ü«∂~°=Ù`«∞Ok.
^•xx XHõ „_»=Ú‡Ö’ b@~°∞ÃÑ·# HõeÑ≤ 3 ~ÀAÅ∞, =¸_»∞ѨÓ@ÖÏ Hõ„~°`À HõeÜ«∞ɡ_ç`Õ Ñ¨Ùeã≤áÈ~Ú QÆ~°à◊HõO~î°
HõëêÜ«∞O `«Ü«∂~°=Ù`«∞Ok. ^•xx <ÕÅ `«_çQÍ KÕã≤ „_çÑπ ^•fi~åQÍx, =~°¬O Ѩ_»¤Ñ¨ÙÊ_»∞ Ñ≤zHÍi KÕã≤#@¡~Ú`Õ "Õ~°¡‰õΩ
K«∞@∞ì‰õΩáÈ~Ú XHõ <≥ÅÖ’ Ѷ¨e`«O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. =~å¬HÍÅO HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å∞ =¸_®‰õΩÅ ^Œâ◊Ö’ ÃÑiy#ѨÙÊ_»∞ =∞m§
XHõ™êi Ñ≤zHÍi KÕ¿ãÎ ã¨=¸ÖÏ„QÆOQÍ áÈ`«∞Ok. XHõ ZHõ~åxH˜ Hõhã¨O 400
b@~°¡ HõëêÜ«∞O Ѷ¨∞~°ÅHõO~î° HõëêÜ«∞O ѨOáêe.
9) KÕѨŠK≥~°∞=ÙŠѨÙ#~°∞^Œú~°} (PHÍfiHõÅÛ~ü)
ã¨Ç¨Ï[ PHÍfiHõÅÛ~ü `«Ü«∂s : KÕѨŠK≥~°∞=ÙÖ’¡ qK«ÛÅq_çQÍ ~°™êÜ«∞<åÅ∞
"å_»_»O=Å¡ h\˜Ü≥ÚHõ¯ ph ÃÑiyOk. <ÕÅÖ’, h\˜Ö’ ~°™êÜ«∞<åÅ HÍÅ∞+¨ºO
ÃÑiyáÈ~Ú ~˘Ü«∞ºÅ‰õΩ, KÕѨʼnõΩ p_»Ñ‘_»Å∞ KåÖÏ ™È‰õΩ`«∞<åfl~Ú. Ô~·`«∞ʼnõΩ "å\˜
x~°fiǨÏ} Y~°∞Û W|ƒ_ç=Ú|ƒ_çQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
"≥Ú^Œ@ K≥~°∞=Ù J_»∞QÆ∞ÉèÏQÆO <ÕÅ#∞ â◊√kúKÕã¨∞‰õΩ<Õ q^è•#O. _®Hõì~ü ™ê~ÚÖò (P~åæxH± _çZÑ≤) ZHõ~åH˜ 3 H˜fiO\ÏÅ∞
HõÅ∞ѨÙHÀ"åe. nxx WDC, VAM, =i‡HõOáÈã¨∞ì `«Ñ¨Ê‰õΩO_® HõÅ∞ѨÙHÀ"åe.
XH˘¯Hõ¯ b@~°∞ EPF (Entamo Pathagenic Fungi) â◊bO„^Œ<åt#∞Å∞, EPB (Entamo Pathagenic
Bacteria)Å∞ „^Œ=~°∂ѨOÖ’q HõÅ∞ѨÙHÀ"åe.
NSKE 50000 Ñ≤Ñ≤ZO 100 „QÍ. "ÕѨ yO[Å Ñ≤O_ç #∞O_ç Ô~·`«∞Å∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ `«Ü«∂~°∞KÕã¨∞‰õΩ#fl 2 b@~°¡ „^•=}Ïxfl
h\˜Ö’ K≥~°∞=ÙÖ’ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe.
~˘Ü«∞ºÅ∞, KÕѨÅ∞ ã‘_£ =kÖÏHõ "å\˜ÃÑ· `«~°K«∞QÍ =i‡"å+π, r"åÅ r"å=∞$`«O `«~°K«∞QÍ K≥~°∞=ÙÖ’ HõÅ∞ѨÙHÀ"åe.
nx=Å¡ =ÚO^Œã¨∞Î x"å~°}QÍ ~˘Ü«∞ºÅ‰õΩ, KÕѨʼnõΩ ZÖÏO\˜ ~ÀQÍÅ∞ ~å‰õΩO_® HÍáê_»|_»`å~Ú. 100 âß`«O
kQÆ∞|_ç ™êkèOK«=K«∞Û. Ô~·`«∞Å∞ EPF, EPBÅ∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ `«Ü«∂~°∞KÕã¨∞HÀ"åe. g\˜x H˘#‰õÄ_»^Œ∞.
45
 á¶ÈHõãπ áê~ÚO@∞¡
"å#áê=ÚÅ∞ :
✦ ^Õâ◊"åm Z~°Å∞ Ǩ˙º=∞ãπ =∞iÜ«Ú P=Ù [O`«∞=ÙÅ ¿Ñ_»Ö’ ¿ãO„kÜ«∞ Ѩ^ŒúuÖ’ "ÕQÆOQÍ =$kúK≥O^Œ∞`å~Ú.
✦ ~°™êÜ«∞xHõ =º=™êÜ«∞O`À Éèí∂q∞ aQÆ∞ã¨∞‰õΩx y_»ã¨ÉÏiáÈ`«∞Ok.
✦ ¿ãO„kÜ«∞ =º=™êÜ«∞O`À #ÖË "≥∞`«ÎÉÏ~°∞`«∞Ok.
✦ ^Õj"å#áê=ÚÅ∞ Éèí∂q∞Ö’xH˜ 18 J_»∞QÆ∞Å P~°∞ g∞@~°¡
=~°‰õΩ Ö’`«∞#∞O_ç ™ê~°=O`«"≥∞ÿ# =∞\˜ìx ÃÑ·H˜ fã¨∞‰õΩ
=™êÎ~Ú,
✦ Wq XHõ™êi =zÛ# ~°O„^èŒOÖ’Oz =∞m§ ÃÑ·H˜ ~å=Ù. WÖÏ
Ѩ^Õ Ñ¨^Õ KÕÜ«∞_»O =Å¡ <ÕÅ QÆ∞Å¡ÉÏi "å#áê=Ú
qã¨i˚Oz# =∞\˜ì <ÕÅ#∞ ™ê~°=O`«O KÕã≤ ѨO@ʼnõΩ
Z~°∞=ÙÖÏQÆ Ñ¨xKÕ™êÎ~Ú.
✦ q^Õj "å#áê=ÚÅ∞ Z#~ÀaH±Å∞ Wq =º~°úѨ^•~å÷Å#∞, ¿Ñ_»#∞ `˘O^Œ~°QÍ ã¨∂HõΔ ‡ˆ~}∞=ÙÅ∞QÍ qÉèílOz
"≥ÚHõ¯Å‰õΩ "ÕQÆOQÍ ã¨∂÷Å, ã¨∂HõΔ ‡ áÈ+¨HÍÅ#∞ JOk™êÎ~Ú.
„ѨHõ$u ã¨=∞`«∞ź`«
✦ <ÕÅÃÑ· LO_Õ „Ѩu r=~åt =∞#Hõ ZO`À LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok.
✦ H˘OQÆÅ∞, Ѩ‰õΔΩÅ∞ =∞#‰õΩ Ç¨x KÕU ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞ uO\Ï~Ú.
✦ HÀ_ç á⁄ÖÏxfl, ÃÑO@‰õΩѨÊÅx ^Œ∞#∞fl`«∞Ok. Ѷ¨∞#r"å=∞$`åxfl =∞$^Œ∞=ÙQÍ `«Ü«∂~°∞ KÕ™êÎ~Ú. ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞ uO\Ï~Ú.
✦ ZÅ∞HõÅ∞ <ÕÅÖ’ ÉÁiÜ«∞Å∞ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å á⁄ÖÏxH˜ h\˜=#~°∞Å#∞ ÃÑOK«∞`«∞O\Ï~Ú.
46
✦ ~°Hõ~°HÍŠѨ‰õΔΩÅ∞, J_»q
[O`«∞=ÙÅ∞ `«=∞ =∞Å
=¸„`åÅ#∞ ˆHΔ„`«OÖ’ qã¨i˚Oz
<ÕʼnõΩ HÍ=Åã≤# Jxfl ~°HÍÅ
KÕѨÅ#∞ ÃÑOK«∞`å~Ú.
Ѷ¨e`«OQÍ KÕÅÖ’¡ ѨO_»¡
=$HΔÍÅ∞ UѨÙQÍ ÃÑiy =∞Oz
kQÆ∞|_çx W™êÎ~Ú.
✦ Ѩ~åº=~°}O ã¨=∞`«∞ź`«
HÍáê_»_»O =∞# „Ѩ^äŒ=∞
Hõ~°Î=ºO. U rqx K«O¿Ñ ǨωõΩ¯
=∞#‰õΩ ÖË^Œ∞.
✦ HõÅ∞Ѩ٠=∞O^Œ∞Å∞ ÔQ¡Âá¶È¿ã\ò
ÖÏO\˜q "å_ç =∞# <ÕÅ`«e¡x xsfi~°ºO KÕã¨∞Î<åflO.
✦ =i á⁄ÖÏxfl HÀ`«Å `«~°∞"å`« QÆ_ç¤x, "≥∂_»∞Å#∞ HÍÅÛ_»O J=∂#∞+¨O. <ÕÅ`«e¡ Hõ_»∞Ѩ٠HÍÅÛ_»O =Å# q∞„`«
ã¨∂HõΔ ‡r=ÙÅxflO\˜x XHõ g∞@~°∞ Ö’`«∞=~°‰õΩ #tOѨ*Ë™êÎ~Ú. Hõ#fl`«e¡ Hõ_»∞Ѩ٠=∞O@ Ô~·`«∞‰õΩ =∞Ozk HÍ^Œ∞.
✦ "å\˜ "Õ~°∞¡, HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å "Õ~°¡Ö’ =∞#O VAM "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï ÉϺH©ìiÜ«∂ ™ÈÊ~°∞Å∞ =$kú KÕã¨∞H˘x ã¨Ç¨Ï[ã≤^ŒúOQÍ
P2O5 =$kú KÕã¨∞HÀ"åe.

✦ J_»qÖÏO\˜ ˆHΔ„`«O JO>Ë =∞# á⁄ÅOÖ’ ÃÑiy Jxfl ~°HÍÅ HõÅ∞Ѩ٠"≥ÚHõ¯Å∞ =∞#‰õΩ J`«º=ã¨~°O. Jq ã¨Ç¨Ï[
ã≤^ŒúOQÍ â◊„`«∞H©@HÍÅ#∞ áê~°„^ÀÅ∞`å~Ú. =∞\˜ìÖ’ Hõ~°ƒ#âß`åxfl ÃÑOz, <ÕʼnõΩ PKåÛù^Œ#OQÍ Ñ¨xKÕã¨∂Î h\˜x,
`Õ=∞#∞ xÅ∞= KÕ™êÎ~Ú.
47
✦ =∞# KÕÅÖ’¡ Jxfl HÍŠѨO@Å∞ `«$}^è•<åºÅ∞, ÖˇQÆ∂º"£∞Å∞, ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞, HõO^ŒÅ ÖÏO\˜ "å\˜x ѨO@
=∂~°∞Ê_»∞Å ^•fi~å ѨO_çOKåe. UHõ HÍÅOÖ’ ™ê^è£Ü«∞"≥∞ÿ#xfl ~°HÍŠѨO@Å#∞ =∂~°∞ã¨∂ΠѨO_çOKåe. <ÕÅ
ZѨC_»∂ J_»q <ÕÅ=ÖË P‰õΩѨK«Ûx PKåÛù^Œ#O`À LO_ÕÖÏ K«∂ã¨∞HÀ"åe. "å\˜ "Õ~°∞¡ "≥∞ÿHÀÔ~·*Ï`À
Ãã·HõΔ ‡r=ÙÅ`À ѨÙ+¨¯ÅOQÍ LO_Õ@@∞¡ K«∂ã¨∞HÀ"åe. ѨO@Å =º~å÷Å#∞ „w<£=∞eÛOQ∑QÍ "å_»∞HÀ"åe.
✦ „ѨѨOKåxH˜ ~°™êÜ«∞# ~°Ç≤Ï`« ¿ãO„kÜ«∞ PǨ~°O#∞ JOkOK«_®xH˜, PǨ~° Éèí„^Œ`«`À `«‰õΩ¯= Y~°∞Û`À Z‰õΩ¯=
áÈ+¨Hõ qÅ∞=Å∞ HõÅ, ~ÀQÆx~À^èŒHõ â◊H˜Îx ÃÑOKÕ ã¨Ç¨Ï[ „ѨHõ$u JOkOKÕ PǨ~° Ѩ^•~å÷Å#∞ r=~åtH˜
JOkOK«_»"Õ∞ „Ѩã¨∞Î`«O Ô~·`«∞ÅO^Œi Hõ~°Î=ºO, ÅHõΔ ºO.
✦ qK«ÛÅq_çQÍ ~°™êÜ«∞# Z~°∞=ÙÅ∞, „H˜q∞ã¨OǨ~°Hõ =∞O^Œ∞Å∞ "å_»HõO =Å# Éèí∂q∞ ™ê~°=∞O`å HÀÖ’Ê`«∞Ok.
ѨO@Å∞ ~ÀQÆx~À^èŒHõ â◊H˜Î HÀÖ’Ê~Ú#q, Ѩ~åº=~°} ã¨=∞`«∞ź`« kâ◊QÍ *ÏiáÈ~Ú#k.
✦ ÔQ¡Âá¶È¿ã\ò ÖÏO\˜ QÆ_ç¤ =∞O^Œ∞Å =Å¡ <ÕÅ P‰õΩѨK«Û^Œ#O =∂„`«"Õ∞ HÀ֒ʉõΩO_® `À@Å∞ Jxfl ZO_çáÈÜÕ∞ =~°‰õΩ
KÕ~°∞‰õΩO@∞<åfl~Ú.
✦ =∂#=*Ïu Ѩâ◊√ѨHΔͺ^Œ∞Åxfl J<å~ÀQƺ „ѨÉèÏ=O ÉÏi#Ѩ_ç ~°Hõ~°HÍÅ ~ÀQÍʼnõΩ =∞#O Z‰õΩ¯= _»|∞ƒÅ∞
K≥e¡OK«|_»∞`«∞#flk. K«~°‡"åº^èŒ∞Å∞, Zã≤_ç\ ˜, Hͺ#û~ü, H˜_ôflÅ [Å|∞ƒ, ~°HõÎÇ‘Ï#`«, Ñ≤Å¡ÅÖ’ |∞kú=∂O^Œº=Ú,
|ÅÇ‘Ï`«# "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "åº^èŒ∞Å ÉÏi# Ѩ_»∞`«∞<åfl~°∞.
✦ ~°™êÜ«∞<åÅ "≥∂`å^Œ∞ ÃÑOK«=Åã≤ =ã¨∞ÎOk. nx=Å¡ Ô~·`«∞ʼnõΩ kQÆ∞|_ç `«QÆ∞æ`«∂ Y~°∞ÛÅ∞ Ô~\˜ìOѨÙ
J=Ù`«∞<åfl~Ú. 2017–18 #∞O_ç =º=™êÜ«∞O J<Õk Ô~·`«∞ʼnõΩ ™ê^茺O HÍ^Œ∞.
✦ =º=™êÜ«∞OÃÑ· =ºÜ«∞O =ÚO^Œ∞ HÍÅOÖ’ Ô~\˜ìOѨ٠J=_»O =Å# ~°∞}=∂Ѷ‘Å∞, ã¨aû_ôÅ∞ U Ô~·`«∞#∞ P^Œ∞HÀÖË=Ù.
P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ∞ PѨÖË=Ù.
✦ ÔQ¡Âá¶È¿ã\ò ÖÏO\˜ QÆ_ç¤=∞O^Œ∞Å∞, z#fl z#fl ^ÕâßÅ∞ x¿+kèOz#q. =∞# ^Õâ◊O ‰õÄ_® WÖÏO\˜ ~°™êÜ«∞<åÅ#∞
x¿+kèOz, ~°™êÜ«∞# Z~°∞=ÙÅ∞, „H˜q∞ã¨OǨ~°HÍÅ kQÆ∞|_ç QÆ}hÜ«∞OQÍ `«yæOK«∞HÀ"åe.
48
✦ nxH˜ UÔH·Hõ Ѩiëê¯~°O „ѨHõ$u ã¨Ç¨Ï[ =º=™êÜ«∞O, ã¨=∞„QÆ ã¨ã¨º~°HõΔ}`À ã¨Ô~·# =º=™êÜ«∞ Ü«∂[=∂#º Ѩ^Œú`«∞Å∞
áê\˜OK«_»"Õ∞ Ô~·`«∞Å#∞ |Ö’¿Ñ`«O KÕã≤ J#fl^•`«Å∞QÍ =∂~°∞Û`«∞Ok. Ô~·`«∞ÅÖ’ P`«‡Ãã÷Â~°ºO ÃÑOz
^èŒ#=O`«∞Å∞QÍ =∂ˆ~Û J=HÍâßÅ∞ KåÖÏ HõÅ=Ù.
✦ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi *ÏfÜ«∞ "≥ÚHõ¯Å P~ÀQƺ Ü«∂[=∂#º ã¨Oã¨÷ Ѩiâ’^èŒ<åÅÜ«∞O r=# Z~°∞=ÙÅ∞, ÉϺH©ìiÜ«∂,
Ѷ¨OQÆãπ, Ѩ~å#flÉèí∞‰õΩ¯Å∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "åxÃÑ· qã¨Î $`« Ѩiâ’^èŒ#Å#∞ [iÑ≤ 10 =~°‰õΩ ¿Ñ>ˇO@∞ ǨωõΩ¯Å∞
ÉèÏ~°`«^ÕâßxH˜ JOkOz#k.
✦ qq^èŒ ^ÕâßÅ #∞O_ç ZO^Œ~À âßGA˝Å∞ =∞# ã¨Oã¨÷Å tHõΔ} á⁄Ok "åi ^ÕâßÅÖ’ ¿ãO„kÜ«∞ =º=™êÜ«∞
Ѩ^Œú`«∞Å∞ áê\˜ã¨∞Î<åfl~°∞. =∞# „ѨHõ¯ ~å„ëêìÅ∞ ‰õÄ_® =ÚO^ŒO[Ö’ L<åflWÜ«∞.
✦ "åi =^ŒÌ tHõΔ} á⁄Ok <Õ#∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ Ô~·`«∞™ê÷~ÚÖ’ r~À |_≥˚\ò`À 15 „áê[‰õΩìÅ∞ q[Ü«∞=O`«OQÍ QÆ`« =¸_»∞
ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ <å =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`«O Ѷ¨e`«O ™êkèOz ѨÓ~°fiHõO Hõ#fl Z‰õΩ¯= ÖÏÉèíO á⁄O^•#∞.
✦ Ô~·`«∞Å∞, =º=™êÜ«∞ JkèHÍ~°∞Å∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞"å~°∞ `«=∞ JáÈǨÏÅ∞ q_»<å_®e. ¿ãO„kÜ«∞ =º=™êÜ«∞OÖ’ kQÆ∞|_ç
ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú Hõh `«yæáÈ=Ù. WѨC_»∞ ¿ãO„kÜ«∞ =º=™êÜ«∞ Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’ kQÆ∞|_ç P~ÀǨÏ} „Hõ=∞OÖ’ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂
P^•Ü«∞O ÃÑOK«∞`å~Ú. ^•x`Àáê@∞ =∞# P~ÀQƺO ‰õÄ_® "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_»∞`«∞Ok.
✦ ~°™êÜ«∞# =º=™êÜ«∞O`À J=~ÀǨÏ} „Hõ=∞OÖ’ kQÆ∞|_»∞Å∞ `«QÆ∞æ`«∂ P~ÀǨÏ} „Hõ=∞OÖ’ Y~°∞ÛÅ∞
ÃÑ~°∞QÆ∞`å~Ú. P~ÀQƺO H©Δ}˜OzáÈ`«∞Ok. <ÕÅ x™êû~°=∞=Ù`«∞Ok.
✦ D z#fl „Ѩܫ∞`«flO`À <å Jâ’HÍ „ѨHõ$u =º=™êÜ«∞ Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’ <å 15 „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ 㨄Hõ=∞OQÍ áê\˜Oz#
r~À|_≥˚\ò Ju `«‰õΩ¯= Y~°∞Û`À Ô~·`«∞Å∞ ÖÏÉèíѨ_»=K«∞Û. nxH˜ Ô~·`«∞Å ã¨q∞+≤ì, Ѩ~°ã¨Ê~° ã¨Ç¨ÏHÍ~°O J=ã¨~°O.

★★★★★

49
 QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡ H˘Ô~fláê_»∞Ö’ 'Ô~·`«∞<Õã¨ÎO ᶜO_Õ+¨<£—
„ѨHõ$u =º=™êÜ«∞ ˆHΔ„`«OÖ’x "≥ÚHõ¯*Á#fl ѨO@#∞ Ѩijeã¨∞Î#fl
K≥·~°‡<£ "≥·. "ÕOHõ>Ëâ◊fi~°~å=Ù
K«^Œ=O_ç... ÃÑ@∞ì|_ç ÖËx =º=™êÜ«∞O HÀã¨O 'Ô~·`«∞<Õã¨ÎO Ѩa¡ˆH+¨<£û— K«kqOK«O_ç...

„ѨHõ$u =º=™êÜ«∞OÖ’
„ѨHõ$u<Õã¨ÎO =∂ã¨Ñ¨„uHõ „Ñq∞„¨Hõ$uâ¿ã◊=^Œ∂Å∞,
ºO HÀã¨O "≥Å : ~°∂. 50/– „ѨHõ$u<Õ™êÎÅ∞ JO`«~° ѨO@Å∞ „ѨuÎ, q∞~°Ñ¨ ™êQÆ∞
HõëêÜ«∂Å∞ "≥Å : ~°∂. 150/– "≥Å : ~°∂. 20/– "≥Å : ~°∂. 30/– ¿ãfi^Œ"Õ^ŒO
"≥Å : ~°∂. 300/–
ã¨O=`«û~° K«O^• : ~°∂. 300/–
áêÖÏk Å˛<å~åÜ«∞} áêÖÏk Å˛<å~åÜ«∞}

„á⁄II H˘ã¨~åA K«O„^ŒâıY~°~å=Ù

áÈ¿ãìl Kèås˚Å∞ J^Œ#O

„ѨHõ$u =º=™êÜ«∞OÖ’

✱
„ѨHõ$u =º=™êÜ«∞O =i,ѨJѨ ~åÅ∞, „ѨuÎ, q∞~°Ñ¨ z~°∞^è•<åºÅ∞ =∞# WÅ∞¡, =∞# ѨO@
O@Ö’¡ ã¨ã¨º~°HõΔ}
ѨOK«QÆ=º –
"≥Å : ~°∂. 50/–
"≥Å : ~°∂. 50/– "≥Å : ~°∂. 100/– =∞# P~ÀQƺO r"å=∞$`«O
"≥Å : ~°∂. 100/– "≥Å : ~°∂.50/–
# 6-2-959,^ŒH˜Δ} ÉèÏ~°`« Ç≤ÏOn „ѨKå~°ã¨Éèí HÍOÃÑ¡H±û, Mˇ·~°`åÉÏ^£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ – 500004
á¶È<£: 040-23395979, 9676 79 77 77
„Ѩ`«∞ʼnõΩ ç _À.<≥O. 8–198, ѨÙÅ¡_çQÆ∞O@ ^ŒQÆæ~°, H˘Ô~fláê_»∞ áÈãπì, =\˜ìK≥~°∞‰õÄ~°∞ =∞OII, QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡ – 522 017 (PO.„Ѩ.)
ã¨O„ѨkOK«O_ á¶È<£: 0863–2286228, 9705383666, 83744 22599
 "≥·. "ÕOHõ>Ëâ◊fi~°~å=Ù
K≥·~°‡<£ – 'Ô~·`«∞<Õã¨ÎO ᶜO_Õ+¨<£—
il+¨ì~ü¤ PѶ‘ãπ: _À~ü <≥O. 8–198, ѨÙÅ¡_çQÆ∞O@ ^ŒQÆæ~°, H˘Ô~fláê_»∞ áÈã¨∞ì, =\˜ìK≥~°∞‰õÄ~°∞ =∞OII, QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡ – 522 017, PO„^茄Ѩ^Õâò, á¶È<£: 0863-2286255, 83744 22599
„ÉÏOKü PѶ‘ãπ : 6–2–959, ^ŒH˜Δ}ÉèÏ~°`« Ç≤ÏOn „ѨKå~° ã¨Éèí HÍOÃÑ¡H±û, Mˇ·~°`åÉÏ^£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, `≥ÅOQÍ} – 500 004. á¶È<£: 040-23395979, 9676797777
Website: www.ritunestham.com ● E-mail: rythunesthamfoundation@gmail.com ● YouTube: Rythunestham Venkateswara Rao