Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
1
Cfr. T. Citrini, I sacramenti in un’ecclesiologia in fieri, in La Scuola Cattolica 6
(1974) 744-757
2
S. Dianich, La Chiesa fra la libertà della fede e il sistema sociale della christianitas,
in Rivista di Teologia dell’Evangelizzazione 24 (2008) 303-316.
3
Cfr. A. de Libera, Avant-propos, in I. Rosier-Catach, La parole efficace. Signe, rituel,
sacré, Paris 2004, 11-21 e I. Illich, D. Cayley, La corruption du meilleur engendre le
pire, Arles 2007.
328 F. Mandreoli
4
Cfr. P. Prodi, Controriforma e/o riforma cattolica: superamento di vecchi dilemmi
nei nuovi panorami storiografici, in Römische Historische Mitteilungen 31 (1989)
227-237.
5
Cfr. G. Alberigo, Du Concile de Trente au tridentinisme, in Irénikon 2 (1981) 192-
210.
6
H. Bourgeois, La costituzione della sacramentaria, in H. Bourgeois, B. Sesboüé, P.
Tihon, I segni della Salvezza XII-XX secolo, (Storia dei Dogmi, III) Casale Monfer-
rato 1998, 99.
7
Cfr. C. Giraudo, ‘In Unum Corpus’. Trattato mistagogico sull’eucarestia, Cinisello
Balsamo 2001, 9-32.
8
Cfr. E. Mazza, Continuità e discontinuità. Concezioni medievali dell’eucarestia a
confronto con la tradizione dei Padri e della liturgia, Roma 2001.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 329
9
Cfr. A. Caprioli, Alle origini della definizione di sacramento: da Berengario a Pietro
Lombardo, in La Scuola Cattolica 6 (1974) 718-743.
10
Hugo de Sancto Victore, De sacramentis christianae fidei, I: Prologus, in P.L. 176,
183.
11
Hugo de Sancto Victore, De sacramentis christianae fidei, I, VIII, in P.L. 176, 305.
12
Cfr. R. Berndt, Vernunft des Heils. Die Rationalität der Geschichte in theologischen
Summen des 12. und 13. Jahrhunderts, in Id. (Hrsg.), Vernünftig, Würzburg 2003,
243-246.
13
Cfr. R. Gerardi, Il genus del sacramento e i genera sacramentorum, in F. Giacchetta
(a cura di), Grazia, sacramentalità, sacramenti, Assisi 2008, 89-110.
14
Cfr. C.U. Blessing, Christus de ore ad cor transit. Die Eucharistielehre Hugos von St.
Viktor, Neuried 1997, 36-67.
15
Cfr. Pascasius Radbertus, De corpore et sanguine Domini, III, B. Paulus (ed.), CC
CM XVI, Turnhout 1969, 23-25.
16
Hugo de Sancto Victore, De Sacramentis christianae fidei, I, IX, in P.L. 176, 317.
330 F. Mandreoli
2. I sacramenti e la Chiesa
17
L. Villemin, Pouvoir d’ordre et pouvoir de juridiction, Paris 2003.
18
L. Villemin, Pouvoir d’ordre…, 195-196: “Cette conception s’est développée au
cours de la scolastique pour aboutir à l’idée que le pouvoir d’ordre avait pour objet
le corps réel du Christ alors que le pouvoir de juridiction avait pour objet le corps
mystique du Christ. On a, de plus, limité le domaine sacramentel au corps réel du
Christ et relégué le corps mystique du Christ dans la sphère juridique non sacra-
mentelle”.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 331
19
Cfr. P.-M. Gy, Évangélisation et sacrements au moyen-âge, in C. Kannengiesser, Y.
Marchasson, Humanisme et foi chrétienne, Paris 1976, 570-572.
20
Cfr. L. Villemin, Pouvoir d’ordre…, 115-197.
21
Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, III, q. 60: “Considerandum est de
Ecclesiae sacramentis quae ab ipso Verbo incarnato efficaciam habent”.
22
Bonaventura, Breviloquium, VI, I, in San Bonaventura, Opuscoli Teologici, II: Bre-
viloquio, Roma 1996, 246: “Sacra institutione et benedictione divinitus consecrata,
ad cultum sacratissimum Dei in sacra Ecclesia constituta, ita ut merito dici debeant
Sacramenta”.
23
Cfr. M.Th. Nadeau, Foi de l’Église. Évolution et sens d’une formule, Paris 1988.
24
Cfr. S. Ubbiali, Il Sacramento cristiano, Assisi 2008, 7.
25
Hugo de Sancto Victore, De Sacramentis christianae fidei, II, II, I, in P.L. 176, 416:
“In corpore uno spiritus unus. Nihil in corpore mortuum, nihil extra corpus vivum.
Per fidem membra efficimur, per dilectionem vivificamur. Per fidem accipimus
unionem; per charitatem accipimus vivificationem. In sacramento autem per bap-
tismum unimur, per Corpus Christi et sanguinem vivificamur”.
26
Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 64, art. 2.
332 F. Mandreoli
27
I. Biffi, I sacramenti, Milano 2007, 17.
28
Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 72, 11: “Fideles autem
Christi sunt quoddam divinum opus secundum illud 1 Cor 3,9 ‘Dei aedificatio es-
tis’”.
29
Cfr. T. Citrini, I sacramenti in un’ecclesiologia in fieri, in La Scuola Cattolica 6 (1974)
747: “C’è un’ecclesia congregata ma anche un’ecclesia congregans […]. Come frut-
to della salvezza la Chiesa è certamente prodotta dai sacramenti. Basta pensare al
Battesimo, e più in genere ai sacramenti dell’iniziazione, ianua ecclesiae; o all’Eu-
carestia, la cui grazia propria è l’unità del corpo di Cristo che è la Chiesa. Ma come
struttura attiva a servizio della salvezza essa ‘gestisce’, tra l’altro, i sacramenti stessi,
che tra gli avvenimenti di Chiesa sono indubbiamente al primo posto”.
30
Cfr. A. Caprioli, Alle origini della definizione di sacramento: da Berengario a Pietro
Lombardo, in La Scuola Cattolica 6 (1974) 724-735, in particolare: “Per l’azione
dello Spirito si può dire che l’eucarestia è il sacramentum corporis insieme con il
battesimo, anche se l’eucarestia resta sempre il sacramentum fundamentum come
richiamava lo stesso Ruperto di Deutz. Mentre il fatto di essere fundamentum de-
riva all’eucarestia dall’essere il Corpo e il Sangue di Cristo, il fatto di essere sacra-
mentum corporis deriva all’eucarestia anche dall’essere unita all’azione dello Spirito
nel battesimo. […] In questa visione tradizionale anche la nozione di sacramento
era letta a partire dall’eucarestia vista oltre che nel suo contenuto specifico di sacra-
mento del Corpo stesso di Cristo anche nel suo riferimento alla Chiesa, all’azione in
essa dello Spirito, al battesimo quindi”.
31
Cfr. Y. Congar, L’idea dei sacramenti maggiori o principali, in Concilium 1 (1968)
35-47.
32
Hugo de Sancto Victore, De Sacramentis christianae fidei, I, IX, in P.L. 176, 317-
318.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 333
33
Hugo de Sancto Victore, De Sacramentis christianae fidei, II, VIII, in P.L. 176,
461: “Sacramentum corporis et sanguinis Christi unum est ex his in quibus prin-
cipaliter salus constat, et inter omnia singulare; quia ex ipso omnis sanctificatio
est. Haec enim hostia semel pro mundi salute oblata, omnibus praecedentibus et
subsequentibus sacramentis virtutem dedit, ut ex illa sanctificarent per illam libe-
randos omnes”.
34
Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, III, q. 62, a. 5: “Unde manifestum
est quod sacramenta Ecclesiae specialiter habent virtutem ex passione Christi, cuius
virtus quodammodo nobis copulatur per susceptionem sacramentorum. In cuius si-
gnum, de latere Christi pendentis in cruce fluxerunt aqua et sanguis, quorum unum
pertinet ad Baptismum, aliud ad Eucharistiam, quae sunt potissima sacramenta”.
35
Cfr. P. Sequeri, L’idea della fede. Trattato di teologia fondamentale, Milano 2002,
17-33.
334 F. Mandreoli
36
Cfr. G. Lafont, Storia teologica della Chiesa. Itinerario e formule della teologia,
Cinisello Balsamo 1997, 87-205.
37
Cfr. N. Cusanus, De Concordantia catholica, Lipsiae-Hamburgi 1964.
38
Cfr. Summa de Ecclesia D. Ioan De Turrecremata Tituli Sancti Sixti presbiteri Car-
dinalis, Venetiis 1561.
39
Cfr. I. Wyclif, Tractatus de Ecclesia, I. Loserth (ed.), London 1886.
40
Cfr. T. Dietrich, Die Theologie der Kirche bei Robert Bellarmin (1542-1621), Pader-
born 1999.
41
Cfr. N.P. Tanner, I concili della Chiesa, Milano 1999, 55-60.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 335
42
Cfr. G. Canobbio, Il destino dell’anima. Elementi per una teologia, Brescia 2009,
86.
43
Un significativo esempio di tale interazione tra il dato pastorale, la canonistica, la
teologia e le dichiarazioni conciliari in O. Capitani, Verso un diritto del quotidiano,
in Dalla penitenza all’ascolto delle confessioni: il ruolo dei frati mendicanti. (Atti del
XXIII convegno internazionale della Società internazionale di studi francescani),
Spoleto 1996, 18-21.
44
Cfr. G. Alberigo, Concilio, in G. Barbaglio, G. Bof, S. Dianich (a cura di), Teologia,
Cinisello Balsamo 2002, 276-292.
336 F. Mandreoli
4. Il Concilio Lateranense IV
45
Cfr. G. Basetti-Sani, La Chiesa in crisi alla fine del sec. XII e inizio del sec. XIII, in
Concilium 7 (1968) 28-31.
46
Cfr. Conciliorum oecumenicorum decreta (d’ora in poi COD) 233-235.
47
Cfr. H. Bacht, Zur Ekklesiologie des Lateranum IV, in H. Wolter (Hrsg.), Testimo-
nium Veritati, Frankfurt am Main 1971, 102-103.
48
Cfr. H. Bacht, Zur Ekklesiologie des Lateranum IV…, 104-106.
49
Cfr. Alanus de Insulis, Contra haereticos libri quatuor, I, LI-LII, in P.L. 210, 356.
50
Alanus de Insulis, Contra haereticos libri quatuor…, 369: “Dicunt enim fidei catho-
licae inimici, ordinem ut diaconatum vel sacerdotium, non esse sacramentum”.
51
Cfr. Alanus de Insulis, Contra haereticos libri quatuor…, 377-400.
52
COD 230.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 337
5. L’eucarestia
53
Cfr. Y. Congar, Romanité et catholicité, in Revue des sciences philosophiques et
théologiques 71 (1987) 166-168.
54
Cfr. H. Jorissen, Die Entfaltung der Transubstantiationslehre bis zum Beginn der
Hochscholastik, Münster 1965. Per la complessa ricostruzione delle origini di tale
linguaggio, cfr. J. Goering, The Invention of Transubstantiation, in Traditio 46
(1991) 147-170.
55
Cfr. G. Colombo, La transustanziazione, in Id., Teologia sacramentaria, Milano
1997, 177-178.
56
Cfr. F. Buzzi, Il Concilio di Trento (1545-1563), Milano 1995, 133.
338 F. Mandreoli
hoc utique sacramentum nemo potest conficere, nisi sacerdos, qui rite
fuerit ordinatus, secundum claves Ecclesiae, quas ipse concessit Apostolis
eorumque successoribus Iesus Christus.
57
Alanus de Insulis, Contra haereticos libri quatuor, I, LVII, in P.L. 210, 359: “Dicunt
etiam praefati haeretici, panem non transsubstantiari in corpus Christi per sancta
verba quae a sacerdote dicuntur in missa” e I, LIX, in P.L. 210, 363: “Quaerunt
etiam haeretici utrum sit articulus fidei Christianae panem transsubstantiari in cor-
pus Christi, cum de hoc non fiat mentio in aliquo symbolo”.
58
Cfr. C. Scordato, Il Settenario sacramentale, Trapani 2007, 106.
59
Cfr. A. Caprioli, Alle origini della definizione di sacramento: da Berengario a Pietro
Lombardo, in La Scuola Cattolica 6 (1974) 742: “Dobbiamo richiamare il peso
esercitato dallo sviluppo della teologia eucaristica a partire dalla controversia con
Berengario con la tendenza a dogmatizzare l’aspetto cristologico della presenza
reale ed a lasciar cadere invece quello pneumatologico-ecclesiale. […] Avviene
come una separazione [in particolare si tratta della teologia di Pietro Lombardo]
tra l’eucarestia e la chiesa, almeno a livello di causalità che ormai la nozione di
sacramento comportava”.
60
Cfr. H. Bacht, Zur Ekklesiologie des Lateranum IV…, 108-109.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 339
6. Il battesimo
61
Cfr. H. Denzinger, F. Hünermann, Enchiridion symbolorum definitionum et decla-
rationum de rebus fidei et morum, (d’ora in poi DH) 794: “Approbamus ergo bap-
tismum infantium, qui si defuncti fuerint post baptismum, antequam peccata com-
mittant, fatemur eos salvari et credimus; et in baptismate omnia peccata, tam illud
originale peccatum contractum quam illa, quae volontarie commissa sunt, dimitti
credimus”.
62
Alanus de Insulis, Contra haereticos libri quatuor, I, XXXIX, in P.L. 210, 345: “Prae-
dicti haeretici sacramentis ecclesiasticis obviant: dicunt enim baptismum non valere
homini ante annos discretionis. Sed super hunc haereseos articulum, diversi hae-
reticorum diversa sentiunt. Dicunt enim quidam parvulos non habere peccatum, et
ideo parvulis baptismum non esse necessarium. Alii dicunt parvulos habere pecca-
tum, sed remissionem peccati, vel virtutem baptismi non habere locum sine fide” e
I, XLI, in P.L. 210, 346: “Alii haereticorum dicunt, quod parvuli peccatum habent,
sed eis non prodest baptismus ante discretionis annos, quia fidem non habent”.
340 F. Mandreoli
63
COD 236.
64
COD 267.
65
Ibidem.
66
Ibidem.
67
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 66-69.
68
Cfr. A. Landgraf, Die frühscholastische Definition der Taufe, in Gregorianum 27
(1946) 200-219; 353-383 e Id., Kindertaufe und Glaube in der Frühscholastik, in
Gregorianum 9 (1928) 337-372, 497-543.
69
Cfr. COD 265-266.
70
Cfr. K. Stow, Medieval Jews on Christianity, in Rivista di storia del Cristianesimo 4
(2007)/1, 73-99.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 341
7. La penitenza
71
Cfr. A. Prosperi, Dare l’anima, Torino 2005.
72
Cfr. P. Stefani, L’antigiudaismo. Storia di un’idea, Roma-Bari 2004, 132-162.
73
G. Le Bras, La personne dans le droit canonique classique de l’Église, in Problèmes
de la personne, Colloque du Centre de recherches de psychologie comparative, I.
Meyerson (éd.), Paris la Haye 1973, 189-201 in particolare: “Tout homme est con-
sidéré comme de même composition et comme soumis au même droit naturel et
au même droit politique. Mais par le baptême l’homme renait. Le bâpteme produit
une seconde naissance et le sujet devient à ce moment homo christianus, il devient
persona. […] Il est devenu chrétien, il est devenu une personne dans l’Église, avec
tous les droits”.
74
Cfr. E. Brambilla, Appartenenza di nascita e di fede. Battesimo e giuramenti di
cittadinanza confessionale, in P. Prodi (a cura di), La fiducia secondo i linguaggi del
potere, Bologna 2007, 179-199.
75
Cfr. E. Brambilla, La giustizia intollerante. Inquisizione e tribunali confessionali in
Europa (secoli IV-XVIII), Roma 2006, 11-14.
76
Cfr. A. Prosperi, Battesimo e identità cristiana nella prima età moderna, in Salvezza
delle anime, disciplina dei corpi. Un seminario sulla storia del battesimo, Pisa 2006,
15.
77
Cfr. B.D. Spinks, Early and Medieval Rituals and Theologies of Baptism, Yale
2006.
78
Cfr. A. Prosperi, Battesimo e identità cristiana nella prima età moderna…, 8-11.
342 F. Mandreoli
79
Per un’introduzione all’evoluzione teologica del sacramento della penitenza tra il
XII e il XIV secolo, cfr. G. Moioli, Il quarto sacramento, Milano 1996, 218-321.
80
O. Capitani, Verso un diritto del quotidiano, in Dalla penitenza all’ascolto delle con-
fessioni: il ruolo dei frati mendicanti. Atti del XXIII convegno internazionale della
Società internazionale di studi francescani, Spoleto 1996, 8-11, in particolare: “La
pastorale si inscrive sempre in una ecclesiologia, cioè in una teologia dell’ecclesia
[…] e questa stessa Constitutio si pone all’interno di una coerente consapevolezza
di richiamare e ridefinire l’ordine della Christianitas […] come istituzione identifi-
cata nella Chiesa”.
81
COD 245.
82
Cfr. E. Brambilla, The Definitions of Citizenship and the Sacramental System of the
Churches, in A. Cimdina (ed.), Religion and Political Change in Europe: Past and
Present, Pisa 2003, 75-86.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 343
83
Cfr. P.-M. Gy, Évangélisation et sacrements au moyen age, in C. Kannengiesser, Y.
Marchasson, Humanisme et foi chrétienne, Paris 1976, 570.
84
Cfr. P. Prodi, Discorso conclusivo, in Dalla penitenza all’ascolto delle confessioni: il
ruolo dei frati mendicanti, Spoleto 1996, 294-295.
85
Cfr. R. Rusconi, L’ordine dei peccati. La confessione tra medioevo ed età moderna,
Bologna 2002, 21-22.
86
P. Prodi, Una storia della giustizia. Dal pluralismo dei fori al moderno dualismo tra
coscienza e diritto, Bologna 2000, 80.
87
Cfr. O. Capitani, Verso un diritto del quotidiano…, 3-30.
88
A. Melloni, Les sept conciles médiévaux Pontificaux, in G. Alberigo (éd.), Les con-
ciles œcuméniques, Paris 1994, 187.
89
Cfr. P.-M. Gy, Les définitions de la confession après le quatrième concile du Latran,
in L’aveu. Antiquité et Moyen-Âge. Actes de la table ronde de Rome, 28-30 mars
1984, Rome 1986, 287.
344 F. Mandreoli
90
COD 245.
91
Cfr. G. Canobbio, Fede per il battesimo, fede dal battesimo, in G. Canobbio, F. Dalla
Vecchia, R. Tononi, Quaderni Teologici del Seminario di Brescia. Iniziazione cristia-
na, Brescia 2002, 53-54; cfr. anche in generale P. Caspani, Battesimo e professione
di fede, in Rassegna di Teologia 50 (2009) 455-486.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 345
92
Hugo de Sancto Victore, De Sacramentis christianae fidei, I, IX, V, in P.L. 176, 323:
“Institutio sacramentorum quantum ad Deum autorem dispensationis est, quantum
vero ad hominem oboedientem necessitatis. Quoniam in potestate Dei est praeter
ista hominem salvare, sed in potestate hominis non est sine istis ad salutem per-
venire. Potuit enim Deus hominem salvare etiam si ista non istituisset, sed homo
nullatenus salvari posset si ista contemneret […]. Deus autem sine his hominem
salvare potest, qui virtutem suam et sanctificationem et salutem quocunque ipse
voluerit modo homini largiri potest. Illo namque spiritu quo docet hominem sine
verbo, justificare etiam valet si voluerit sine sacramento; quia virtus Dei ex neces-
sitate elementis non subditur, etiam si gratia Dei ex dispensatione per sacramenta
donetur”.
93
Cfr. Hugo de Sancto Victore, De Sacramentis christianae fidei, I, IX, V, in P.L. 176,
324-326.
94
Petrus Lombardus, In Libros Sententiarum, IV, dist. IV, 1, in P.L. 192, 846: “Hic
dicendum est aliquos suscipere sacramentum et rem sacramenti, aliquos sacramen-
tum et non rem, aliquos rem et non sacramentum”.
95
Cfr. Petrus Lombardus, In Libros Sententiarum, IV, dist. VII, 4, in P.L. 192, 857-
858.
96
Petrus Lombardus, In Libros Sententiarum, IV, dist. V, 5, in P.L. 192, 847-848:
“Sunt et alii, ut supra posuimus qui suscipiunt rem et non sacramentum. Qui enim
effundunt sanguinem pro nomine Jesu, etsi non sacramentum, rem tamen acci-
piunt. […] Quantum ergo fides valeat, etiam sine visibilis Baptismi sacramento;
quod Apostolus ait, Rom 10: Corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit
ad salutem; in illo latrone declaratum est; sed tunc impletur invisibiliter, cum mys-
terium Baptismi non contemptus religionis, sed articulus necessitatis excludit. Et
Baptismus quidem potest esse ubi conversio cordis defuerit; conversio autem cordis
346 F. Mandreoli
potest quidem inesse non percepto Baptismo; sed contempto Baptismo non potest,
nec ullo modo dicenda est conversio cordis ad Deum, cum Dei sacramentum con-
temnitur. Ecce hic habes non solum passionem, sed etiam fidem et contritionem
conferre remissionem, ubi non contemnitur sacramentum, ut in latrone illo osten-
ditur, qui non per passionem, sed per fidem salvatus est sine baptismo”.
97
Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 68, art. 2: “Respondeo
dicendum quod sacramentum Baptismi dupliciter potest alicui deesse. Uno modo,
et re et voto, quod contingit in illis qui nec baptizantur nec baptizari volunt. Quod
manifeste ad contemptum sacramenti pertinet, quantum ad illos qui habent usum
liberi arbitrii. Et ideo hi quibus hoc modo deest Baptismus, salutem consequi non
possunt, quia nec sacramentaliter nec mentaliter Christo incorporantur, per quem
solum est salus. Alio modo potest sacramentum Baptismi alicui deesse re, sed non
voto, sicut cum aliquis baptizari desiderat, sed aliquo casu praevenitur morte ante-
quam Baptismum suscipiat. Talis autem sine Baptismo actuali salutem consequi po-
test, propter desiderium Baptismi, quod procedit ex fide per dilectionem operante,
per quam Deus interius hominem sanctificat, cuius potentia sacramentis visibilibus
non alligatur. Unde Ambrosius dicit de Valentiniano, qui catechumenus mortuus
fuit, quem regeneraturus eram, amisi, veruntamen ille gratiam quam poposcit, non
amisit”.
98
Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 73, art. 3: “Respondeo di-
cendum quod in hoc sacramento duo est considerare, scilicet ipsum sacramentum,
et rem sacramenti. Dictum est autem quod res sacramenti est unitas corporis my-
stici, sine qua non potest esse salus, nulli enim patet aditus salutis extra Ecclesiam,
sicut nec in diluvio absque arca Noe, quae significat Ecclesiam, ut habetur I Petr.
III. Dictum est autem supra quod res alicuius sacramenti haberi potest ante percep-
tionem sacramenti, ex ipso voto sacramenti percipiendi. Unde ante perceptionem
huius sacramenti, potest homo habere salutem ex voto percipiendi hoc sacramen-
tum, sicut et ante Baptismum ex voto Baptismi, ut supra dictum est. Tamen est dif-
ferentia quantum ad duo. Primo quidem, quia Baptismus est principium spiritualis
vitae, et ianua sacramentorum. Eucharistia vero est quasi consummatio spiritualis
vitae, et omnium sacramentorum finis, ut supra dictum est, per sanctificationes
enim omnium sacramentorum fit praeparatio ad suscipiendam vel consecrandam
Eucharistiam. Et ideo perceptio Baptismi est necessaria ad inchoandam spiritualem
vitam, perceptio autem Eucharistiae est necessaria ad consummandam ipsam, non
ad hoc quod simpliciter habeatur, sed sufficit eam habere in voto, sicut et finis ha-
betur in desiderio et intentione. Alia differentia est, quia per Baptismum ordinatur
homo ad Eucharistiam. Et ideo ex hoc ipso quod pueri baptizantur, ordinantur per
Ecclesiam ad Eucharistiam. Et sic, sicut ex fide Ecclesiae credunt, sic ex intentione
Ecclesiae desiderant Eucharistiam, et per consequens recipiunt rem ipsius. Sed
ad Baptismum non ordinantur per aliud praecedens sacramentum. Et ideo, ante
susceptionem Baptismi, non habent pueri aliquo modo Baptismum in voto, sed soli
adulti. Unde rem sacramenti percipere non possunt sine perceptione sacramenti. Et
ideo hoc sacramentum non hoc modo est de necessitate salutis sicut Baptismus”.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 347
Deus virtutem suam non alligavit sacramentis, quin possit sine sacra-
mentis effectum sacramentorum conferre.99
99
Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 64, art. 7.
100
Cfr. J.P. Torrell, Saint Thomas et les non-chrétiennes, in Revue Thomiste, 106 (2006)
17-49.
101
A. Melloni, Les sept conciles médiévaux Pontificaux…, 186-189.
102
In proposito i commentatori hanno mostrato come il concilio Lateranense IV pare
riecheggiare, per tenore complessivo, il testo di una professione di fede di Leone IX
del 1053. Cfr. DH 684: “Credo sanctam, catholicam et apostolicam, unam esse veram
Ecclesiam, in qua unus datur baptismus et vera omnium remissio peccatorum”.
103
Cfr. H. Bacht, Zur Ekklesiologie des Lateranum IV…, 109.
104
Cfr. G. Canobbio, Chiesa perché, Cinisello Balsamo 1994, 94-100.
348 F. Mandreoli
105
G.G. Merlo, Inquisitori e Inquisizione del Medioevo, Bologna 2008, 22: “La difesa
dell’ortodossia coincide con la difesa dell’istituzione ecclesiastica […]. La difesa del
‘sistema dell’ortodossia’ è il fine, per il quale ogni mezzo si giustifica: non per una
sorta di cinismo pragmatico, bensì nella piena consapevolezza dell’ineludibile com-
pito di dover difendere un bene assoluto, di mantenere incorrotto, vivo e operante
un contesto sociopolitico che si vuole prima di tutto come contesto soteriologico”.
106
Cfr. A. Vauchez, Der Kampf gegen Häresie und Abweichungen von der Norm im
Westen, in Die Geschichte des Christentums, 2: Machtfülle des Papsttums (1054-
1274), Freiburg-Basel-Wien 2007, 886-911.
107
Cfr. A. Vauchez, Présentation, in Faire croire, Modalités de la diffusion et de la ré-
ception des messages religieux du XIIe au XVe siècle, Rome 1981, 7-16.
108
Y. Congar, «Ecclesia Romana», in Cristianesimo nella Storia 5 (1984) 233.
109
Cfr. COD 267-270.
110
Cfr. COD 265-267.
111
Cfr. COD 239.
112
H. Bacht, Zur Ekklesiologie des Lateranum IV…, 104: “Zum ersten Male seit der
Trennung zwischen Griechen und Lateinern, aber in den Illusion der wiederge-
wonnenen Einheit, definierten die Konsilsväter den Glauben wie einst im Himblick
auf die Häresie”.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 349
113
DH 870.
114
DH 871: “Hanc autem veneramur et unicam, dicente Domino in Propheta: Erue
a framea, animam meam, et de manu canis unicam meam. Pro anima enim, id est
pro se ipso, capite simul oravit et corpore, quod corpus unicam scilicet Ecclesiam
nominavit, propter sponsi, fidei, sacramentorum et caritatis Ecclesiae unitatem”.
115
Cfr. S. Xeres, La Chiesa corpo inquieto, Milano 2003, 99-102.
116
Cfr. H. de Lubac, Corpus Mysticum. L’Eucarestia e la Chiesa nel Medioevo, Milano
1996.
117
J. Stern, Henri de Lubac et le Mystère de l’église, in Gregorianum 78 (1997)/4,
652: “Le mystère de l’église disparaissait ainsi des horizons de la pensée. Le Pére
de Lubac voit une signe de cette disparition dans l’évolution […] du sens donné à
l’expression corps mystique. à l’origine, elle désigne l’Eucharistie. Puis elle désigne
l’église en lien avec l’Eucharistie, et enfin l’église, indépendamment de ce lien,
oublié pur ainsi dire”. Una valutazione diversa si ha in G. Macy, The theologies of
the Eucharist in the Early Scholastic Period. A Study of the salvific function of the
Sacrament according to the Theologians c. 1080-1220, Oxford 1984.
350 F. Mandreoli
10. Il Lionese II
118
Cfr. S. Pié-Ninot, Ecclesiologia. La sacramentalità della comunità cristiana, Brescia
2008, 164-165.
119
G. Canobbio, Nessuna salvezza fuori della Chiesa? Storia e senso di un controverso
principio teologico, Brescia 2009, 219.
120
Cfr. COD 309.
121
Cfr. A. Melloni, Les sept conciles médiévaux Pontificaux…, 192-195.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 351
122
Cfr. G. Alberigo, Ecumenismo cristiano nel XIII secolo?, in Id., Nostalgie di unità.
Saggi di storia dell’ecumenismo, Genova 1989, 72-92.
123
DH 854.
124
DH 860.
125
Petrus Lombardus, In Libros Sententiarum, IV, dist. II, 1, in P.L. 192, 841: “Jam
ad sacramenta novae legis accedamus; quae sunt Baptismus, Confirmatio, panis
benedictio, id est, Eucharistia, Poenitentia, Unctio extrema, Ordo, Conjugium”.
352 F. Mandreoli
126
Cfr. P. de Clerck, La dimensione sacramentale e i sette sacramenti, in Id., Liturgia
viva, Magnano 2008, 5-22.
127
DH 860.
128
Cfr. B. Neunheuser, L’Eucharistie, II: Au Moyen Age et à l’Époque moderne, Paris
1966, 91.
129
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 75-77.
130
Cfr. G. Colombo, La transustanziazione, in Id., Teologia sacramentaria, Milano
1997, 178.
131
Cfr. E. Franceschini, Origini e stile della bolla Transiturus, in Studi eucaristici, To-
rino 1966, 285-317.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 353
del Corpus Domini nell’agosto del 1264. Tale festa viene percepita dai
contemporanei come una vera novità132 e ciò può segnalare una sen-
sibilità teologica e spirituale differente – appunto: nuova – rispetto
alla tradizione.
Per quanto attiene alla comprensione del testo conciliare non si
può certo argomentare e silentio, quindi dall’assenza di notazioni non
possiamo affermare che nella teologia del concilio la relazione di
identità del sacramentum corporis con il Cristo totale, capo e corpo,
si attenui né tantomeno che scompaia,133 ma è innegabile che nella
lettura del testo l’attenzione è condotta a sottolineare l’identità tra il
Cristo glorioso e il Cristo presente realmente negli elementi transu-
stanziati.
In Tommaso, che negli anni precedenti propone con attenzione
una riflessione sull’eucarestia, la dottrina della transustanziazione è
attentamente elaborata e continuamente riprecisata:134 lo stesso uf-
ficio della festa del Corpus Domini risulta essere opera sua.135 A ben
vedere essa risulta inserita in un quadro molto ampio in cui si va-
lorizza la connessione intima esistente tra l’eucarestia e l’unità del
corpo mistico di Cristo, la Chiesa. Nella sua dottrina res et sacramen-
tum dell’eucarestia è il corpo vero di Cristo, mentre la res sacramenti
dell’eucarestia è propriamente l’unità della Chiesa e l’unità dei fedeli
con Cristo:136
Duplex autem est res huius sacramenti, sicut supra dictum est, una
quidem quae est significata et contenta, scilicet ipse Christus; alia autem
est significata et non contenta, scilicet corpus Christi mysticum, quod est
societas sanctorum.137
132
Cfr. P.-M. Gy, L’Office du Corpus Christi, oeuvre de S. Thomas d’Aquin, in Id., La
liturgie dans l’histoire, Paris 1990, 236.
133
Cfr. C. Scordato, Il settenario sacramentale, 1/II, Trapani 2007, 115.
134
Cfr. P.-M. Gy, Avancées du Traité de l’eucharistie de S. Thomas, in Revue de sciences
philosophiques et theologiques 77 (1993), 222-223.
135
Cfr. P.-M. Gy, L’Office du Corpus Christi…, 223-245.
136
Cfr. I. Biffi, L’eucarestia. Comunione della Chiesa alla Passione del Signore, Milano
2004, 44-51.
137
Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 80, a. 4.
354 F. Mandreoli
138
Cfr. P. De Clerck, Liturgia viva, Magnano 2008, 37-40.
139
Y. Congar, «Ecclesia Romana», in Cristianesimo nella storia 5 (1984) 233.
140
Cfr. A. Vauchez, Der Kirchenbegriff im lateinischen Abendland, in Die Geschichte
des Christentums, 3: Die Zeit der Zerreissproben (1274-1449), Freiburg-Basel-Wien
2007, 264-294.
141
Cfr. J. Lecler, Vienne, in G. Dumeige (éd.), Historie des Conciles Oecuménique, VIII,
Paris 1964.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 355
12. Il battesimo
142
Cfr. D. Burr, Olivi e la povertà francescana, Milano 1992.
143
COD 360-361.
144
Cfr. R. Manselli, Pietro di Giovanni Olivi spirituale, in Chi erano gli spirituali. Atti
del III convegno internazionale di Studi Francescani, Assisi, 16-18 Ottobre 1975,
Assisi 1976, 181-204 e Id., Spirituali e beghini in Provenza, Roma 1959.
145
Cfr. T. Schneider, Die Einheit des Menschen. Die anthropologische Formel “anima
forma coporis” im sogenannten Korrectorienstreit und bei Petrus Johannis Olivi. Ein
Beitrag zur Vorgeschichte des Konzils von Vienne, Münster 1988.
146
COD 361.
147
Cfr. Y. Congar, Les positions ecclésiologiques de Pierre Jean-Olivi, in Franciscains
d’Oc. Les Spirituels ca 1280-1324, Toulouse 1975, 155-165, in particolare: “Le cen-
tre d’intéret d’Olivi n’est pas l’Église, mais la forme évangélique de vie, caractérisée
par la pauvreté, dont la verité a été révélée à François, vécue per lui, transmise par
356 F. Mandreoli
13. L’eucarestia
lui aux Frères Mineurs. Mais ni François ni son Ordre ne sont concevables sans
l’Église, et dehors d’une unité de forme institutionelle dont, de par la volonté du
Christ, le Siège romain occupe le sommet”.
148
Cfr. P. Vian, Introduzione, in Pietro di Giovanni Olivi, Scritti scelti, Roma 1989,
26-30.
149
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologia, IIIª, q. 69.
150
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 69, a. 6.
151
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 69, a. 4: “Ad hoc bap-
tismus valet, ut baptizati Christo incorporentur ut membra eius. A capite autem
Christo in omnia membra eius gratiae et virtutis plenitudo derivatur”.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 357
152
COD 384.
153
Cfr. M. Sensi, Le forme dell’adorazione e della pietà eucaristica, in Lateranum 32
(2008)/2, 283-287, in particolare: “L’elevazione, che attirava le folle, non solo di-
venne un rito essenziale che ricevette l’approvazione dei papi, ma costituì anche
una delle devozioni più caratteristiche dei secoli XIII-XIV, favorita da numerosi
miracoli”.
154
Cfr. V. Mauro, Vedere l’ostia, in Vivens Homo 18 (2007) 38-48.
155
J.A. Jungmann, Missarum sollemnia, Casale Monferrato 1963, 103.
358 F. Mandreoli
156
Cfr. C. Vogel, Une mutation cultuelle inexpliquée: le passage de l’eucharestie com-
munautaire à la messe privée, in Revue des Sciences Religieuses 54 (1980) 231-
250.
157
Cfr. J.A. Jungmann, Missarum sollemnia…, 105.
158
Interessanti osservazioni sul tipo di legame che si instaura tra l’eucarestia contem-
plata e la dimensione comunitaria ed ecclesiale della vita cristiana in A. Vauchez,
Le vie della salvezza nella chiesa latina, in M. Mollat, A. Vauchez (a cura di), Storia
del cristianesimo. Un tempo di prove (1274-1449), Roma 1998, 400-420.
159
Non a caso nel prosieguo del decreto tra i tre elementi qualificanti per valutare l’or-
todossia delle beghine e dei begardi vi è la valutazione del loro modo di intendere
i sacramenti della Chiesa, cfr. COD 384.
160
Cfr. J.A. Jungmann, Missarum sollemnia…, 100-101.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 359
161
Cfr. S. Xeres, La Chiesa, Corpo inquieto, Milano 2003, 112-125.
162
Cfr. G. Ruggieri, I sinodi tra storia e teologia, in Associazione Teologica Italiana (a
cura di), Chiesa e Sinodalità, Milano 2007, 144-145 e G. Alberigo, Chiesa concilia-
re. Identità e significato del conciliarismo, Brescia 1981.
163
COD 409: “Haec sancta synodus Costantiensis generale concilium faciens, pro ex-
stirpatione praesentis schismatis, et unione ac reformatione ecclesiae Dei in capite
et in membris fienda […], ad consequendum facilius, securius, uberius et liberius
unionem ac reformationem ecclesiae Dei ordinat, diffidit, statuit, decernit, et decla-
rat, ut sequitur. Et primo declarat, quod ipsa in Spiritu sancto legitime congregata,
generale concilium faciens, et ecclesiam catholicam militantem repraesentans, po-
testatem a Christo immediate habet, cui quilibet cuiuscumque status vel dignitatis,
etiam si papalis exsistat, obedire tenetur”.
164
Cfr. U. Köpf, Wycliff, in LThK, 10, Freiburg-Basel-Rom-Wien 2001, 1337-1340.
165
Cfr. COD 433-434.
166
DH 1247-1279.
360 F. Mandreoli
Chiesa nel suo capo e nelle sue membra.167 Possiamo ricordare, come
esempio che aiuta a contestualizzare le posizioni di impronta spiri-
tualista e radicale di Wycliff e di Hus,168 l’affermazione di un Bartolo-
meo di Lucca che già all’inizio del XIV secolo arriva a sostenere nel
suo De regimine principum:
cum enim summus pontifex sit caput in corpore mystico omnium fi-
delium.169
167
Cfr. Magistri Johannis Hus, Tractatus de Ecclesia, S.H. Thomson (ed.), Cambridge
1956.
168
Magistri Johannis Hus, Tractatus de Ecclesia…, 7: “Sancta universalis ecclesia est
numerus omnium predestinatorum et corpus Christi misticum, cuius ipse est caput,
et sponsa Christi, quam ex dileccione maxima redemit suo sangwine, ut possideret
eam gloriosam finaliter, non habentem rugam peccati mortalis aut maculam pec-
cati venialis aut aliquid aliud ipsam vilificans, sed ut sit sancta et inmaculata per-
petue amplexans Christum sponsum” e 51-52: “Nec papa est caput nec cardinales
corpus totum sancte universalis ecclesie katholice, nam solus Christus est caput
illius ecclesie et singuli predestinati simul corpus et quilibet membrum, quia una
est persona cum Christo Ihesu ipsa sponsa”.
169
L. Benito (ed.), Regimiento de principes de Santo Tomàs de Aquino, Valencia 1931,
citato in S. Pié-Ninot, Ecclesiologia. La sacramentalità della comunità cristiana,
Brescia 2008, 163.
170
H. Jedin, Breve Storia dei Concili, Roma 1960, 110.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 361
171
COD 411. Per l’omologo errore di Hus, cfr. COD, 429: “Sacerdotes quomodolibet
criminose viventes, sacerdotii polluunt potestatem et sicut filii infideles sentiunt
infideliter de septem sacramentis ecclesiae”.
172
COD 431.
173
Magistri Johannis Hus, Tractatus de Ecclesia, S.H. Thomson (ed.), Cambridge 1956,
47: “Certum est quod papa errare potest”; 97: “Subesse romano pontifici omni
humane creature est de necessitate salutis [cfr. Unam Sanctam]. Sed non est alius
talis pontifex, nisi ipse dominus Ihesus Christus, pontifex noster”.
174
COD 412: “Licet alicui diacono vel presbytero predicare verbum Dei, absque auc-
toritate sedis apostolicae vel episcopi catholici”. Per affermazioni simili attribuite a
Hus, cfr. COD 430: “Oboedientia ecclesiastica est oboedientia secundum adinven-
tionem sacerdotum ecclesiae, praeter expressam auctoritatem scripturae”.
175
COD 412.
176
COD 423.
362 F. Mandreoli
177
Cfr. Inter cunctas, DH 1262: “Item, utrum credat, quod malus sacerdos cum debita
materia et forma et cum intentione faciendi, quod facit Ecclesia, vere conficiat, vere
absolvat, vere baptizet, vere conferat alia sacramenta”.
178
Cfr. S. Sousedìk, Hus et la doctrine eucharistique ‘remanentiste’, in Divinitas 21
(1977) 383-407 e G. Leff, Wycliff and Hus: a doctrinal comparaison, in A. Kenny
(ed.), Wycliffe in his Times, Oxford 1986, 119-120.
179
COD 411: “Substantia panis materialis, et similiter substantia vini materialis, ma-
nent in sacramento altaris”.
180
COD 411: “Accidentia panis non manent sine subiecto in eodem sacramento”.
181
COD 411: “Christus non est in eodem sacramento identice et realiter in propria
persona corporali”.
182
COD 422-423.
183
COD 422.
184
Cfr. P.J.J.M. Baker, La doctrine eucharistique de Jean Wyclif, in M. Fumagalli Beo-
nio Brocchieri, S. Simonetta (a cura di), John Wyclif. Logica, Politica, Teologia,
Firenze 2003, 91-95.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 363
185
Cfr. I. Wycliff, De Eucharistia Tractatus maior, J. Loserth (ed.), Frankfurt am Main
1966, 61: “Nemo debet credere eciam pape in materia fidei nisi de quanto se
fundaverit in Scriptura” e I.C. Levy, Christus qui mentiri non potest: John Wyclif’s
Rejection of Transubstantiation, in Recherches de Théologie et Philosophie médiéva-
le 66 (1999) 316-334.
186
Cfr. P.J.J.M. Baker, La doctrine eucharistique de Jean Wyclif…, 111-112.
187
Cfr. I. Wycliff, De Eucharistia Tractatus maior…, 48.
188
Ibid. …, 47.
189
I. Wycliff, De apostasia, 3, 46-47: “Quia error de eukaristia et error apostasie ut
plurimum se sequuntur, ideo pro maiori declaracione utriusque materie oportet
parumper mixtim procedere. Mendacium enim fictum a cultoribus signorum tam
proprietarie quam exproprietarie viventibus et specialiter in ista materia de euka-
restia modo perturbat ecclesiam. Ideo ulterius notandum quod in secundo millen-
nario matris nostre (sc Ecclesie), quo solutus est sathanas […]. Medium autem quo
dyabolus illudit ecclesie est irreligiositatis in signis, et specialiter sacramentis, ut
patet de sacramento eukaristie et penitencie”.
190
P.J.J.M. Baker, La doctrine eucharistique de Jean Wyclif…, 103, nota 43.
191
Cfr. U. Köpf, Wyclifismus, in LThK 10, Freiburg-Basel-Rom-Wien 2001, 1340-
1341.
364 F. Mandreoli
192
Cfr. I. Wycliff, De Eucharistia Tractatus maior…, 228: “Si vero tam materia quam
forma panis et vini remanet, videtur quod integre suppositum panis et vini remanet;
et cum neutra illarum fit natura corporis et sanguinis, videtur quod remanent cor-
pora omnino distincta ut in principio, preter hoc quod per consecracionem habent
habitudinem ut signum et significatum, sicut dicit antiqua sanctorum sentencia”.
193
Cfr. U. Köpf, Wycliff…, 1339.
194
P.J.J.M. Baker, La doctrine eucharistique de Jean Wyclif…, 103: “Wyclif déclare que
la substance du pain […], elle demeure après la consécration. Plus précisément, la
matière et la forme substantielle du pain demeurent. Le pain et le corps de Christ
restent deux corps entièrement distincts l’un de l’autre excepté que, en vertu de la
consécration, le pain devient un signe (signum) du corps de Christ”.
195
Cfr. G. Colombo, La transustanziazione, in Id., Teologia sacramentaria, Milano
1997, 178.
196
Cfr. G. Colombo, La transustanziazione…, 182
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 365
197
D. Di Domizio, Jan Hus’s De Ecclesia, in Theological Studies 60 (1999) 256-257:
“Hus seems to have accepted all of sacraments of the Church. […] He insisted
that Christ is present and active both in the sacramental life and in the governing
structures of the Church. He costantly warned against the danger of civil or canon
law usurping the spiritual activity and tutelage of Christ. Without a spiritual bond
with Christ realized by a faithful living out of the gospel, no one – not even the
pope – can claim authority in the Church”.
198
Cfr. W. Eberhard, Hus, in LThK 5, Freiburg-Basel-Rom-Wien 1996, 340.
199
Cfr. J. Otter, The First Unified Church in the Heart of Europe: The Evangelical
Church of Czech Brethren, Prague 1992, 11-15.
200
Cfr. W. Eberhard, Hus…, 342.
201
Cfr. Y. Congar, «Ecclesia Romana», in Cristianesimo nella Storia 5 (1984) 235.
202
COD 418.
366 F. Mandreoli
203
COD 419.
204
Ibidem.
205
Cfr. Inter cunctas, DH 1257: “Item, utrum credat et asserat, quod facta consecratio-
ne per sacerdotem, sub sola specie panis tantum, et praeter speciem vini, sit vera
caro Christi et sanguis et anima et deitas et totus Christus, ac idem corpus absolute
et sub unaqualibet illarum specie rum singulariter”.
206
Cfr. Inter cunctas, DH 1258: “Item, utrum credat, quod consuetudo comunicandi
personas laicales sub specie panis tantum, ab Ecclesia universali observata, et per
sacrum Concilium Constantiae approbata, sit servanda sic, quod non liceat eam
reprobare aut sine Ecclesiae auctoritate pro libito immutare. Et quod dicentes per-
tinaciter oppositum praemissorum, tamquam haeretici vel sapientes haeresi, sint
arcendi et puniendi”.
207
Cfr. F. Buzzi, Il Concilio di Trento (1545-1563), Milano 1995, 129-131.
208
COD 419.
209
Cfr. J. Wohlmuth, Le concile de Constance et le concile de Bâle, in Les Conciles
Oecuméniques, Paris 1994, 214.
210
Cfr. Magistri Johannis Hus, Tractatus de Ecclesia, S.H. Thomson (ed.), Cambridge
1956, 8-9.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 367
211
Cfr. G. Canobbio, Laici o cristiani?, Brescia 1997, 127-129.
212
COD 460-461 e 478.
213
Cfr. P. de Vooght, La confrontation des thèses hussites et romanines au concile de
Bâle, in Recherches de Théologie ancienne et médiévale 37 (1970) 97-137, 254-
291.
214
Cfr. A. Melloni, L’istituzione e la cristianità. Aspetti dell’ecclesiologia latina nel re-
troterra delle discussioni del concilio di Ferrara-Firenze, in G. Alberigo (ed.), Chri-
stian Unity, Leuven 1991, 471-489.
215
COD 478-482 e 506-513.
216
Cfr. G. Alberigo, The Unity of Christians, in Id. (ed.), Christian Unity, Leuven 1991,
1-19.
368 F. Mandreoli
217
DH 1016: “Item quod Armeni dicunt et tenent, quod ad hoc, quod si baptismus
verus, ista requiruntur, scilicet aqua, chrisma… et Eucharistia; ita quod, si aliquis
baptizaret in aqua aliquem dicendo: Ego te baptizo in nomine Patris et Filii et
Spiritus Sancti. Amen, et postea non inungeretur dicto chrismate, non esset bapti-
smus. Si etiam non daretur ei Eucharestiae sacramentum, baptizatus non esset”.
218
DH 1017: “Item omnes Armeni communiter dicunt et tenent, quod per verba po-
sita in eorum canone Missae, quando dicitur per sacerdotem «Accepit panem et
gratias agens fregit et dedit suis sanctis electis et recumbentibus discipulis dicens:
Accipite et manducate ex hoc omnes, hoc est Corpus meum…; similiter et cali-
cem accipiens… dicens: Accipite et bibite ex hoc omnes, hic est Sanguis meus…
in remissionem peccatorum» non conficitur nec ipsi conficere intendunt Corpus et
Sanguinem Christi, sed solum dicunt verba recitative, recitando scilicet quod Do-
minus fecit, quando sacramento instituit. Et post dicta verba dicit sacerdos multas
orationes positas in eorum canone, et post dictas orationes venit ad locum, ubi sic
in eorum canone dicitur: Adoramus, supplicamus et petimus a te, benigne Deus,
mitte in nobis et in hoc propositum donum coessentialem tibi Spiritum Sanctum
per quem pane benedictum Corpus veraciter efficies Domini nostri et Salvatoris
Iesu Christi – et dicta verba dicit sacerdos ter, deinde dicit sacerdos super calicem
et vinum benedictum: Sanguinem veraciter efficies Domini Nostri Salvatoris Iesu
Christi, et per haec verba credunt, quod conficiantur Corpus Christi et Sanguis”.
219
Cfr. J. Meyendorff, Note sull’interpretazione ortodossa dell’eucarestia, in Concilium
4 (1967) 66-74, in particolare: “La presenza quindi della epiclesi nel canone eu-
caristico è più che un semplice dettaglio liturgico. Nelle polemiche antilatine […]
l’epiclesi esclude l’idea essenziale che i sacramenti sono compiuti solo quando la
formula è pronunciata con retta intenzione dal ministro adatto. L’invocare lo Spi-
rito santo nell’eucarestia non è semplicemente un’altra formula sacramentale: ciò
implica una dottrina della salvezza ed una ecclesiologia”.
220
Cfr. DH 1052.
221
DH 1050: “Si creditis tu et ecclesia Armenorum, quae tibi obedit, omnes illos, qui
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 369
229
COD 527: “Item, in azimo sive fermentato pane triticeo, corpus Christi veraciter con-
fici, sacerdotesque in altero ipsum Domini corpus conficere debere, unumquemque
scilicet iuxta sue ecclesie sive occidentalis sive orientalis consuetudinem”.
230
Cfr. G. Alberigo, The Unity of Christians, in Id. (ed.), Christian Unity, Leuven 1991,
8-9.
231
COD 578: “Firmiter credit, profitetur et predicat nullos extra ecclesiam catholi-
cam existentes, non solum paganos, sed nec Iudeos aut hereticos atque scismaticos
eterne vite fieri posse participes, sed in ignem eternum ituros, qui paratus est dy-
abolo et angeli suis, nisi ante finem vite eidem fuerint aggregati”.
232
COD 578.
233
G. Canobbio, Nessuna salvezza fuori della Chiesa? Storia e senso di un contro-
verso principio teologico, Brescia 2009, 220-221: “Ci si può domandare anzitutto
perché in una confessione di fede che intende ristabilire l’unità con cristiani che
condividono per molti aspetti la medesima fede cristiana, pur apparendo scisma-
tici, si introduca un riferimento anche ai pagani e ai giudei. Va ricordato che nel
linguaggio cristiano medievale pagani tendeva a corrispondere ai musulmani. Si
tratta perciò delle due categorie religiose con le quali la chiesa si confrontava. La
ragione dell’inserzione sta nel convincimento che costoro rappresentano quanti
avendo avuto notitia del vangelo lo avevano rifiutato. Accanto a questi si pongono
gli eretici e gli scismatici, altri gruppi che hanno rifiutato la vera fede o si sono
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 371
separati dal corpo della chiesa. L’equiparazione dei diversi gruppi in relazione alla
salvezza vuole rimarcare che da essa si è esclusi per una scelta”.
234
Cfr. B. Sesboüé, “Fuori dalla Chiesa nessuna salvezza…, 75-88.
235
Cfr. G. Canobbio, Nessuna salvezza fuori della Chiesa…, 222.
236
Cfr. COD 535-536: “Orantes et obsecrantes, ut quemadmodum ipsi Greci atque Ar-
meni unum cum ecclesia Romana effecti sunt, ita fiant et cetere nationes, presertim
Christi caractere insignite”.
237
COD 537.
238
Ibidem.
372 F. Mandreoli
239
COD 541: “Nove legis septem sunt sacramenta, vide licet baptismus, confirmatio,
eucarestia, penitentia, extrema unctio, ordo et matrimonium, que multum a sacra-
mentis differunt antique legis”.
240
COD 541: “Hec vero nostra et continent gratiam et ipsam digne suscipientibus
conferunt”.
241
Petrus Lombardus, In Libros Sententiarum IV, dist. IV, 2, in P.L. 192, 839.
242
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, De articulis fidei et ecclesiae sacramentis, Opuscula
teologica, Taurini 1954: “Fuerunt autem in veteri lege quaedam sacramenta, idest
sacrae rei signa, sicut agnus paschalis, et alia sacramenta legalia, quae quidem so-
lum significabant Christi gratiam, non tamen eam causabant”.
243
COD 541.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 373
244
Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 65, a. 1.
245
COD 537.
246
COD 541: “Per baptismum enim spiritualiter renascimur; per confirmationem auge-
mur in gratia et roboramur in fide. Renati autem et roborati nutrimur divine eucari-
stie alimonia. Quod si per peccatum egritudinem incurrimus anime, per penitentium
spiritualiter sanamur. Spiritualiter etiam et corporaliter, prout anime expedit, per
estrema unctionem”.
247
COD 541: “Per ordinem vero ecclesia gubernatur et multiplicatur spiritualiter, per
matrimonium corporaliter augetur”.
248
H. Bourgeois, La costituzione della sacramentaria…, 109.
374 F. Mandreoli
249
Sanctus Thomas de Aquino, De articulis fidei et ecclesiae sacramentis, Opuscula teo-
logica, Taurini 1954: “Impeditur etiam effectus sacramenti per culpam recipientis,
puta, si fictus accedat, et non corde parato ad suscipiendum sacramentum. Talis
enim licet sacramentum suscipiat, effectum tamen sacramenti, idest gratiam spiri-
tus sancti, non recipit, ut dicitur Sap 1, 5: spiritus sanctus disciplinae effugiet fic-
tum. E contrario autem sunt alii qui nunquam recipiunt sacramentum, qui tamen
effectum sacramenti suscipiunt propter devotionem quam habent ad sacramentum,
quod habent in voto, sive desiderio”.
250
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª q. 60, a. 6 ad 2: “Ad secun-
dum dicendum quod, quamvis verba et aliae res sensibiles sint in diverso genere
quantum pertinet ad naturam rei, conveniunt tamen ratione significandi. Quae per-
fectius est in verbis quam in aliis rebus. Et ideo ex verbis et rebus fit quodammodo
unum in sacramentis sicut ex forma et materia, inquantum scilicet per verba per-
ficitur significatio rerum, ut dictum est. Sub rebus autem comprehenduntur etiam
ipsi actus sensibiles, puta ablutio et unctio et alia huiusmodi, quia in his est eadem
ratio significandi et in rebus”.
251
H. Bourgeois, La costituzione della sacramentaria…, 111.
252
Cfr. I. Rosier-Catach, La parole efficace. Signe, rituel, sacré, Paris 2004, 263-295.
253
DH 794: “Et fidelis intentio proferentis”.
254
Cfr. DH 1262.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 375
20. Il battesimo
255
Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 64, art. 1: “Nam eadem ra-
tio est ministri et instrumenti: utriusque enim actio exterius adhibetur, sed sortitur
effectum interiorem ex virtute principalis agentis, quod est Deus”.
256
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 64, art. 2.
257
Cfr. I. Biffi, I sacramenti, Milano 2007, 55-69.
258
Cfr. Innocentius III, Maiores Ecclesiae causas, DH 781.
259
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 63, art. 1-6.
260
Sanctus Thomas de Aquino, De articulis fidei et ecclesiae sacramentis, Opuscula
teologica, Textum Taurini 1954: “His visis in communi circa Ecclesiae sacramenta,
oportet quaedam in speciali de singulis dicere”.
261
COD 542.
376 F. Mandreoli
21. L’eucarestia
262
COD 542-543: “Quoniam cum principalis causa, ex qua baptisma virtutem habet,
sic sancta Trinitas, instrumentalis autem sit minister, qui tradit exterius sacramen-
tum”.
263
COD 543.
264
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 69, art. 7.
265
Cfr. ibid., q. 66-69.
266
Cfr. ibid., q. 65, art. 2.
267
Cfr. COD 544.
268
COD 545.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 377
269
COD 546: “Cum ergo tam sancta Romana ecclesia a beatissimis apostolis Petro et
Paulo edocta quam relique omnes Latinorum Grecorumque ecclesie, in quibus
omnis sanctitatis et doctrine lumina claruerunt, ab initio nascentis ecclesie sic ser-
vaverint et modo servent, inconveniens admodum videtur, ut alia quevis regio ab
hac universali et rationabili discrepet observantia. Decernimus igitur, ut etiam ipsi
Armeni se cum universo orbe cristiano conforment eorumque sacerdotes in calicis
oblatione paululum aque, prout dictum est, vino admisceant”.
270
COD 546: “Non enim debet in calice Domini aut vinum solum aut aqua sola offerri,
sed utrunque permixtum, quia utrunque, id est sanguis et aqua ex latere Christi
profluxisse legitur, tum etiam quod convenit ad significandum huius sacramenti
effectum, qui est unio populi cristiani ad Christum”.
271
COD 546.
272
Cfr. G.D. Cova, Israele, Chiesa, Umma. Contributo per un dibattito, in Rivista di
Teologia dell’Evangelizzazione 20 (2006) 359-371.
273
Cfr. W. Kölmel, Chiesa, cristianità, genere umano: riflessioni sull’autocomprensione
della società medievale, in Cristianesimo nella storia 5 (1984) 507-522.
378 F. Mandreoli
274
COD 581: “Verum quia in superscripto decreto Armenorum non est explicata for-
ma verborum, quibus in consecratione corporis et sanguinis Domini sacrosanta
Romana ecclesia, apostolorum Petri et Pauli doctrina et auctoritate firmata semper
uti consuevit, illam presentibus duximus inserendam. In consecratione corporis
Domini hac utitur forma verborum: Hoc est enim corpus meum. Sanguinis vero:
Hic est enim calix sanguinis mei, novi et eterni testamenti, misterium fidei, qui pro
vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum”.
275
Sanctus Thomas de Aquino, De articulis fidei et ecclesiae sacramentis, Opuscula
teologica, Taurini 1954: “Forma autem huius sacramenti sunt ipsa verba Christi
dicentis: hoc est corpus meum; et hic est calis sanguinis mei, novi et aeterni te-
stamenti, mysterium fidei, qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem
peccatorum: quia sacerdos in persona Christi loquens”.
276
COD 546.
277
Cfr. E. Castellucci, Il ministero ordinato, Brescia 2002, 161-166.
278
Cfr. I. Biffi, I Sacramenti, Milano 2007, 60-61.
279
COD 549.
280
COD 581: “Panis vero triticeus, in quo sacramentum conficitur, an eo die an
antea decoctus sit, nichil omnino refert; dummodo enim panis substantia maneat,
nullatenus dubitandum est, quin post predicta verba consecrationis corporis a
sacerdote cum intentione conficiendi prolata, mox in verum Christi corpus tran-
substantietur”.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 379
Si tratta della comunione con Cristo del credente che assume l’eu-
carestia. Comunione che, oltre a una dimensione di alimento della
vita spirituale del credente, ha una dimensione ecclesiale segnalata
dall’espressione adunatio hominis e dal riferimento all’incorporazio-
ne a Cristo e alle sue membra.282 Va però riconosciuto che rispetto al
testo di Tommaso la dimensione ecclesiale del sacramento dell’euca-
restia presente in questa parte della bolla perde, forse, in forza teo-
logica in quanto la scelta della bolla sembra quella di sviluppare, in
senso più individuale, la – sempre di origine tommasiana – analogia
tra la vita dell’anima e la vita corporale dell’uomo.283
Un’ultima osservazione sull’eucarestia può essere svolta a partire
dalla breve trattazione dell’ordine sacro. È evidente la difficoltà di
fare rientrare tale sacramento dentro lo schema di materia e forma.
In particolare per la nostra analisi è utile mostrare come nelle parole
della forma si asserisca la destinazione del ministero sacerdotale:
Forma sacerdotii est talis: Accipe potestatem offerendi sacrificium in
ecclesia pro vivis et mortuis, in nomine Patris et Filii et Spiritus san-
cti.284
281
COD 547.
282
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, De articulis fidei et ecclesiae sacramentis, Opuscula
teologica, Textum Taurini 1954: “Et quia per gratiam homo Christo incorporatur et
membris eius unitur, dignum est quod hoc sacramentum sumentibus digne gratia
augeatur. Sic igitur in hoc sacramento est aliquid quod est sacramentum tantum,
scilicet ipsa species panis et vini, et aliquid quod est res et sacramentum, scilicet
corpus Christi verum; et aliquid quod est res tantum, scilicet unitas corporis mysti-
ci, idest Ecclesiae, quam hoc sacramentum et significate causat”.
283
COD 547: “Huius sacramenti effectus, quem in anima operatur digne sumentis, est
adunatio hominis ad Christum. Et quia per gratiam homo Christo incorporatur et
membris eius unitur, consequens est, quod per hoc sacramentum in sumentibus
digne gratia augeatur, omnemque effectum, quem materialis cibus et potus quoad
vitam agunt corporalem, sustentando, augendo, reparando et delectando, sacra-
mentum hoc quoad vitam operatur spiritualem […]”.
284
COD 549.
380 F. Mandreoli
285
Cfr. Sanctus Thomas de Aquino, Summa Theologiae, IIIª, q. 83 e I. Biffi, L’Eucare-
stia in San Tommaso, Siena 2005, 9-17.
286
Cfr. B. Lohse, Luthers Theologie, Göttingen 1995, 324-333.
287
Cfr. COD 732-753.
288
Cfr. J. Ratzinger, L’eucarestia è un sacrificio?, in Concilium 4 (1967) 83-96 e J.M.
Tillard, Vocabulaire sacrificiel et eucharistie, in Irénikon 2 (1980) 145-174.
289
Cfr. H.G. Koenigsberger, The unity of the Church and the Reformation, in Id., Politi-
cians and Virtuosi. Essays in Early Modern History, London 1986, 169-178.
290
Cfr. B. Lohse, Luthers Theologie, Göttingen 1995, 143-154.
291
W. Kasper, Sacramento dell’unità, Brescia 2004, 104: “Tale unità del tutto andò
perduta nel corso del medioevo. Nella misura in cui l’offerta dei doni accompagna-
ta dal rendimento di grazie non fu più vista come la veste sacramentale, sotto cui
l’unico sacrificio di Gesù Cristo è anamnesticamente presente, si correva il pericolo
di autonomizzare il sacrificio della messa”.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 381
295
G. Colombo, Eucarestia e Chiesa nella riflessione sistematica, in Id., Teologia sacra-
mentaria, Milano 1997, 205-209, in particolare: “Nella comprensione scolastica e
quindi tridentina […] la considerazione del sacramento tende ad essere puntuale,
risponde all’esigenza teorica e pratica della scolastica”.
296
Cfr. E. Mazza, Elementi agostiniani necessari per la concezione sacramentale della
liturgia, in E. Carr (a cura di), Per ritus et preces. Sacramentalità della liturgia,
Roma 2009.
297
O.H. Pesch, Martin Lutero. Introduzione storica e teologica, Brescia 2007, 161-172.
298
Cfr. J. Bossy, Dalla comunità all’individuo. Per una storia sociale dei sacramenti
nell’Europa moderna, Torino 1998.
299
Cfr. C. Scordato, Rapporto tra liturgia e teologia: il modello della scolastica, in
Rivista Liturgica 94 (2007)/3, 376-392.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 383
300
Cfr. I.C. Levy, Christus qui mentiri non potest: John Wyclif’s rejection of transubstan-
tiation, in Recherches de Théologie ancienne et médiévale 66 (1999)/2, 316-334.
301
Cfr. H.J. Sieben, Die Via Concilii zur Wiedervereinigung der Kirche. Stellungnah-
men, Hindernisse, Konkrete Projekte. Ein historischer Exkurs (13.-17. Jhd.), in G.
Alberigo (ed.), Christian Unity, Leuven 1991, 23-56.
302
Cfr. S. Xeres, Ecclesia semper reformanda. Un itinerario storico, in Teologia 29
(2004)/2, 152-179.
384 F. Mandreoli
303
Cfr. W. Kölmel, Regimen christianum. Weg und Ergebnisse des Gewaltenverhält-
nisses und das Gewaltenverständnis (8. bis 14. Jhd.), Berlin 1970, 580-584.
304
Cfr. G. Ruggieri, Cristianesimo, in Id., Cristianesimo, Chiese, Vangelo, Bologna
2002, 46.
305
Cfr. H. Vorgrimler, Teologia dei sacramenti, Brescia 1992, 72-87.
306
Cfr. G. Colombo, Eucarestia e Chiesa nella riflessione sistematica…, 207.
307
Cfr. J. Werbick, Grundfragen der Ekklesiologie, Freiburg im Breisgau 2009.
Note sulla teologia sacramentaria tra il XII e il XV secolo 385
308
H. Bourgeois, La costituzione della sacramentaria…, 122.
309
Cfr. J. Guiral-Hadziiossif, F. Rapp, Christen und Nichtchristen im Schoss der rö-
mischen Christenheit: Araber und Juden e J. Richard, Die römische Kirche und die
Nichtchristen ausserhalb der Christenheit: Kreuzzüge und Missionierung, in Die Ge-
schichte des Christentums, 3: Die Zeit der Zerreissproben (1274-1449), Freiburg-
Basel-Wien 2007, 840-887.
310
Cfr. G. Lafont, Promenade en Théologie, Paris 2003, 91-103.
311
Cfr. A. Prosperi, America e Apocalisse. Note sulla conquista spirituale del Nuovo
Mondo, in Id., America e Apocalisse e altri saggi, Roma 1999, 15-63.
312
Cfr. A. Prosperi, Come fanciulli: problemi di comunicazione nelle missioni del Cin-
quecento, in A. Prosperi, P. Schiera, G. Zarri, Chiesa cattolica e mondo moderno,
Bologna 2007, 85-106.
313
Cfr. T. Todorov, La conquista dell’America. Il problema dell’«altro», Torino 1984.
314
Cfr. S. Xeres, Chiaro di Luna. Tempi e fasi della missione nella storia della Chiesa,
Milano 2008, 167-193.
315
L. Rota, Tramonto della Christianitas ed affermazione dell’Humanitas. La scoperta
dell’America e la ‘crisi’ della coscienza europea, in G. Canobbio, F. dalla Vecchia, G.
Montini (a cura di), Cristianesimo e religioni in dialogo, Brescia 1994, 21-44.
386 F. Mandreoli
Fabrizio Mandreoli
Facoltà Teologica dell’Emilia-Romagna
Riassunto: Il contributo si concentra sulla storia della teologia sacramentaria, che
ha conosciuto nel periodo dal XII al XV secolo uno sviluppo singolare e sistematico.
Si scelgono come fonte primaria della riflessione le attestazioni della teologia dei sa-
cramenti, in particolare del battesimo e dell'eucarestia, presenti nelle deliberazioni
conciliari del periodo. In tale indagine emerge sia lo sviluppo proprio della riflessione
teologica sia i fattori sociali, antropologici e istituzionali che sempre interagiscono con
la riflessione della Chiesa. Tra questi si segnala l'importanza, per la comprensione dei
sacramenti fondamentali della vita della Chiesa, del tipo di lettura data nei confronti
delle varie figure di differenza e alterità di cui i Concili si trovano a trattare.
316
Cfr. G. Alberigo, I. Rogger, Il Concilio di Trento nella prospettiva del terzo millennio,
Brescia 1997.
317
Cfr. P. Prodi, Nuove dimensioni della Chiesa: il problema delle missioni e la ‘con-
quista spirituale’ dell’America, in Problemi di storia della Chiesa, Napoli 1979, 267-
293.