Sunteți pe pagina 1din 253

Machaqa Tayka

Kamachi
Referendum jay sawina pä tunka phisqani uru saraqata jallu qallta phaxsita, pä
waranqha llätunkani marata ukjamaraki paqallqu uru anata phaxsi pä waranqha
llatunkani mara saraqataruxa utt’ayasxiwa.

Constitución Política
del Estado
Aprobada en el Referéndum de 25 de Enero de 2009 y
Promulgada el 7 de febrero de 2009

La Paz, Bolivia

CONSTITUCIÓN POLÍTICA DEL ESTADO 1


2 MACHAQA TAYKA KAMACHI
QALLTAWI

Nayra jaya jani amtkaya pachanakaruwa qullunakaxa utt’asipxana, jawiranakasa aksaru uksaru
jithitatapxana ukatxa qutanakaru tukupxana. Jiwasana ch’umi jawirasa uraqisa, jiwasana waña
ch’umi uraqisa, jiwasana thaya uraqisa ukjamaraki jiwasanakana pampa ch’umi uraqisa, ukatxa llaphi
uraqinakasanxa ch’uxña alinakata ukjamaraki panqaranakata ist’asitapxiwa. Aka pachamamaza
jarphipanxa kunaymana ajanuninakawa jakapxtanxa ukatxa kunaymana walja taqi jaqi yänaka
ukjamaraki jakirinaka ukatxa qutu sarawinaka amuytanxa.ukjamata markanakaxa utt’aytana ukatxa
janiwa kuna pachasa janchita jisk’achasiwi amuyktanti kunjamati nayra t’aqhisiña maranakanxa
t’aqhisiwaytana.

Bolivia markaxa kunaymanata utt’ayata, nayra sarnaqawinakatpacha, nayra ch’axwawinaka


uñjasa , indígena markanakasa janq’u janchini jaqinaka saykatasa, markachirina ch’axwapampi
qhispiwi sapa jikina, indígenas ukanaka unxtasiwinakana ukjamaraki lapaka phaxsina, uraqita
ch’axwawinakana, ukata ch’axwanakana jiwatanakata ukanakata machaqa marka utt’aytana.

Mä Estado ukjamanakana utt’ayatawa taqini kikipa ukatxa yäqata, soberania amtampi, jaqi
kankaña, phuqachasiwimpi, yanapasiwimpi, munasiña chuymampi ukjamaraki kikipa t’aqanuqawi,
ukjamaraki mayampi yänaka markachiritaki t’aqanuqawi taqi ukanakanxa suma qamañawa
thaqhataraki; kunaymana qullqi irtasiwi, markachiri, jark’aqata, amta ukjamaraki sarawi taqi ukanaka
aka uraqina jakiri markachirinakatakiwa yäqasiñapa; taqinisa umani, irnaqawini yatiqawini, qullawini
ukjamaraki utani ukjamawa qutuchata ukanipxañasa.

Estado Colonial, republicano y neocolonial qhipharuwa jaythjtana. Estado Unitario Social de


Derecho Plurinacional comunitario uka amtawxa taqiniwa utnuqaytanxa ukatxa taqi akanakaxa
nayraru Bolivia marka democracia, productiva, t’auwina jakawina mayachi ukjamaraki chikañchi
nayraru sarantañataki ukjamaraki markanaka qhispiyata sarnaqawipana.

Jiwasa warminakaxa ukjamaraki chachanakaxa.Asamblea Constituyente taypiwa poder originario


del pueblo jiwasaxa marka mayachawinxa arsuraktanxa.

Markasanakana ch’amapampi pachamamana amuyupa phuqhasa ukatxa Dios awkiru yuspajarasa


aka marka mayampi utt’aytana.

Jallallatapana constituyente ukjamaraki qhisphita wakiyirinakani aka machaqa sarnaqawinaka


ch’amt’atapata.

3
PREÁMBULO

En tiempos inmemoriales se erigieron montañas, se desplazaron ríos, se formaron lagos. Nuestra


amazonia, nuestro chaco, nuestro altiplano y nuestros llanos y valles se cubrieron de verdores y
flores. Poblamos esta sagrada Madre Tierra con rostros diferentes, y comprendimos desde entonces
la pluralidad vigente de todas las cosas y nuestra diversidad como seres y culturas. Así conformamos
nuestros pueblos, y jamás comprendimos el racismo hasta que lo sufrimos desde los funestos
tiempos de la colonia.

El pueblo boliviano, de composición plural, desde la profundidad de la historia, inspirado en


las luchas del pasado, en la sublevación indígena anticolonial, en la independencia, en las luchas
populares de liberación, en las marchas indígenas, sociales y sindicales, en las guerras del agua y
de octubre, en las luchas por la tierra y territorio, y con la memoria de nuestros mártires, construimos
un nuevo Estado.

Un Estado basado en el respeto e igualdad entre todos, con principios de soberanía, dignidad,
complementariedad, solidaridad, armonía y equidad en la distribución y redistribución del producto
social, donde predomine la búsqueda del vivir bien; con respeto a la pluralidad económica, social,
jurídica, política y cultural de los habitantes de esta tierra; en convivencia colectiva con acceso al
agua, trabajo, educación, salud y vivienda para todos.

Dejamos en el pasado el Estado colonial, republicano y neoliberal. Asumimos el reto histórico


de construir colectivamente el Estado Unitario Social de Derecho Plurinacional Comunitario, que
integra y articula los propósitos de avanzar hacia una Bolivia democrática, productiva, portadora e
inspiradora de la paz, comprometida con el desarrollo integral y con la libre determinación de los
pueblos.

Nosotros, mujeres y hombres, a través de la Asamblea Constituyente y con el poder originario


del pueblo, manifestamos nuestro compromiso con la unidad e integridad del país.

Cumpliendo el mandato de nuestros pueblos, con la fortaleza de nuestra Pachamama y gracias


a Dios, refundamos Bolivia.

Honor y gloria a los mártires de la gesta constituyente y liberadora, que han hecho posible esta
nueva historia.

4
EVO MORALES AYMA
PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DE LA REPÚBLICA
Por cuanto, el Pueblo Boliviano a través del Referéndum de fecha 25 de enero de 2009, ha
aprobado el proyecto de Constitución Política del Estado, presentado al H. Congreso Nacional por la
Asamblea Constituyente el 15 de diciembre de 2007 con los ajustes establecidos por el H. Congreso
Nacional. Por la voluntad del soberano se proclama la siguiente:

MACHAKA TAYKA CONSTITUCIÓN


KAMACHI POLÍTICA DEL
ESTADO
NAYRÏRI T’AQA PRIMERA PARTE
ESTADO UKANA ASKI AMTANAKA BASES FUNDAMENTALES DEL
ESTADO
DERECHOS, DEBERES Y
YÄQAÑANAKA, PHUQHAÑANAKA
GARANTÍAS
UKJAMRAKI GARANTÍAS

TÍTULO I
NAYRÏRI UÑAÑCHAWI ESTADO
BASES FUNDAMENTALES DEL
UKANA ASKI AMTANAKA
ESTADO

NAYRÏRI JALJA
CAPÍTULO PRIMERO
ESTADO UKANA THAKHINCHAPA
MODELO DE ESTADO

1 Kamachi. Bolivia markaxa mayachata Artículo 1. Bolivia se constituye en un Estado


kunaymana pachpa markachiri nakana Unitario Social de Derecho Plurinacional
lurawiparjama yäqata, amtaparjama, qhisphita, Comunitario, libre, independiente, soberano,
p’iqiñchata, p’iqiñchirixa markachirinakata democrático, intercultural, descentralizado y con
chhijnuqata kunaymana nayra markanakata, autonomías. Bolivia se funda en la pluralidad y
pachpa markanakana amtaparjama, utt’ayatawa. el pluralismo político, económico, jurídico,
Bolivia markaxa kunaymana qutu marka cultural y lingüístico, dentro del proceso
amuyirinakata, qullqita amuyirinakata, integrador del país.
taripañata, sarawinakata, arunakata mayachata
utnuqayatawa.

5
2 Kamachi. Kunjamatixa janira janq’u janchini Artículo 2. Dada la existencia precolonial de
jaqinaka purinipkana ukatpachawa aka las naciones y pueblos indígena originario
pachpankiri markachirinakaxa qamasipxanxa campesinos y su dominio ancestral sobre sus
pachpa uraqipanakana amtawinakapaxa Bolivia territorios, se garantiza su libre determinación
marka mayachasa yäqataxiwa ukjamaraki en el marco de la unidad del Estado, que consiste
amtanakaparjamawa p’iqiñchirinakasa marka en su derecho a la autonomía, al autogobierno,
aqnaqasiñasa sarawinakarjamawa Tayka a su cultura, al reconocimiento de sus
kamachi taypi phuqhasirakini. instituciones y a la consolidación de sus
entidades territoriales, conforme a esta
Constitución y la ley.
3 Kamachi. Bolivia markaxa chacha ukjamraki
warmi ukatxa naciones y pueblos indígena Artículo 3. La nación boliviana está conformada
originario campesinos ayllunakata ch’iyara por la totalidad de las bolivianas y los bolivianos,
janchini markachirinakata taqi markachirinaka las naciones y pueblos indígena originario
utt’ayatawa. campesinos, y las comunidades interculturales
y afrobolivianas que en conjunto constituyen el
pueblo boliviano.
4 Kamachi. Esta do u ka xa ku na yma na
yupaychawinaka sapa markana qamawipar- Artículo 4. El Estado respeta y garantiza la
jamawa yäqi ukjamaraki jay saraki. Estado ukaxa libertad de religión y de creencias espirituales,
yupaychawinxa qhisphitawa. de acuerdo con sus cosmovisiones. El Estado
es independiente de la religión.

5 Kamachi.

I. Taqi markanakana, ayllunakana, pata Artículo 5.


jilatanakasana arsuwinakapaxa utjiwa, I. Son idiomas oficiales del Estado el castellano
aymara, araona, baure, bésiro, canichana, y todos los idiomas de las naciones y pueblos
cavineño, cayobaba, chacobo, chiman, indígena originario campesinos, que son el
ese ejja, guarani, guarasuawe, guarayu, aymara, araona, baure, bésiro, canichana,
itoname, leco, machajuyai – kallawaya, cavineño, cayubaba, chácobo, chimán, ese
machineri, maropa, mojeño – trinitario, ejja, guaraní, guarasu’we, guarayu, itonama,
mojeño – ignaciano, moré, mosetén, movida, leco, machajuyai-kallawaya, machineri,
pacawara, puquina, quechua, siriono, tacana, maropa, mojeño-trinitario, mojeño-ignaciano,
tapiete, toromona, uru – chipaya, wenhayek, moré, mosetén, movima, pacawara, puquina,
yaminawa,Auki, yuracaré, ukjamaraki quechua, sirionó, tacana, tapiete, toromona,
zamuco taqi aka arunakawa estado taypixa uru-chipaya, weenhayek, yaminawa, yuki,
yäqata arsuña arunakaxiwa. yuracaré y zamuco.

6
II. Gobierno Plurinacional ukjamaraki Gobiernos II. El Gobierno plurinacional y los gobiernos
departamental es ukankiri na kaxa pä departamentales deben utilizar al menos
aruta arsuripxañapawa. Mayïrixa kastilla dos idiomas oficiales. Uno de ellos debe
aru ukjarusti kawkniri aruya pachpa ser el castellano, y el otro se decidirá
makachirinakana arsutachi taqina uñt’atachi tomando en cuenta el uso, la conveniencia,
uka aruwa arsutañapa. Gobiernos autónomos las circunstancias, las necesidades y
chhijllatanakaxa pachpa qamawina arsutäki preferencias de la población en su totalidad
uka aru arsupxañapa ukatxa castilla aru o del territorio en cuestión. Los demás
arsupxañaparaki. gobiernos autónomos deben utilizar los
idiomas propios de su territorio, y uno de
ellos debe ser el castellano.
6 Kamachi.
Artículo 6.
I. Sucre markaxa capital de Bolivia
I. Sucre es la Capital de Bolivia.
ukjamawa.
II. Los símbolos del Estado son la bandera
II. Chimpunakapaxa banderanxa kimsa
tricolor rojo, amarillo y verde; el himno
saminakaniwa, chupika, q’illu, ch’uxña;
boliviano; el escudo de armas; la wiphala;
Bolivia jaylliwi, escudo de armas; wiphala;
la escarapela; la flor de la kantuta y la flor
escarapela; kantuta panqara pachparaki
del patujú.
patuju panqara ukanakawa.

CAPÍTULO SEGUNDO PRINCIPIOS,


PAYÏRI JALJA ESTADO
VALORES Y FINES DEL
UKANA NAYRIRI
ESTADO
AMTANAKA, ASKINAKA
UKJAMARAKI PHUQHAÑANAKA

7 Kamachi. Soberanía del pueblo boliviano Artículo 7. La soberanía reside en el pueblo


ukaxa chiqapa ukjamaraki p’iqinchiripa taypiwa boliviano, se ejerce de forma directa y delegada.
phuqhasi. Ukakipanwa kunaymana delegación, De ella emanan, por delegación, las funciones y
funciones de los órganos del poder público atribuciones de los órganos del poder público;
saraqaraki; ukatxa inalienable ukjamaraki es inalienable e imprescriptible.
imprescriptible ukjamawa.

7
8 Kamachi. Artículo 8.

I. Estado ukaxa apxaruwa ukjamaraki yäqiwa I. El Estado asume y promueve como principios
sumana qamaña - jakaña taqi markanakana: ético-morales de la sociedad plural: ama
ama qhilla, ama llulla, ama suwa (jani qhilla, ama llulla, ama suwa (no seas
jayramti, jani k’arimti, janiraki lunthatanti), flojo, no seas mentiroso ni seas ladrón),
suma qamaña ( vivir bien ), ñandereko (Vida suma qamaña (vivir bien), ñandereko (vida
armoniosa ), teko kavi (Vida Buena), ivi armoniosa), teko kavi (vida buena), ivi maraei
maraei (Tierra sin mal), ukjamaraki (tierra sin mal) y qhapaj ñan (camino o vida
qhapajñan ( Camino o Vida noble). noble).

II. Estado ukaxa mä amtawimpi, chikachawim- II. El Estado se sustenta en los valores de
pi, taqinimpi, yaqawimpi, amtawiparu unidad, igualdad, inclusión, dignidad,
sarnaqawimpi, yanapasiwimpi, aynimpi, libertad, solidaridad, reciprocidad, respeto,
yaqäwi mpi , phuqachawi mpi , sumana complementariedad, armonía, transparencia,
qamañampi, suma uñjawimpi, puraparu equilibrio, igualdad de oportunidades,
chikachasiwimpi,taqinisamayakiamuyawimpi, equidad social y de género en la participación,
chachasa, warmisa mayaki amtawinakampi, bienestar común, responsabilidad, justicia
suma qamawimpi, phuqawimpi, taqinitakisa social, distribución y redistribución de los
mä phuqawimpi jaljawinakampi, ukjamaraki productos y bienes sociales, para vivir
jalanuqawinakampi achunaka ukjamaraki bien.
aski yänaka, sumana jakañatakiwa amtaparu
phuqani.
9 Kamachi. Estado ukana jach’a amta Artículo 9. Son fines y funciones esenciales
phuqhawinakapawa ukjamarus tayka kamachina del Estado, además de los que establece la
qillqata: Constitución y la ley:
1. Markachirinaka aski qamawi, nayra 1. Constituir una sociedad justa y armoniosa,
amtawirjama, jani jisk’achasa, jani cimentada en la descolonización, sin
jawch’jasa, yaparu taripawina discriminación ni explotación, con
yäqata, taqi markana mayachañataki plena justicia social, para consolidar las
wakt’ayaña. identidades plurinacionales.
2. Aski qamawi, nayraru sartawi, suma 2. Garantizar el bienestar, el desarrollo, la
uñjawi, jani walita jark’aqawi, Kikipata seguridad y la protección e igual
yäqasiwi, markachirinakampi, ukjamaraki dignidad de las personas, las
ayllunakampi ukanaka jay saña ukatxa naciones, los pueblos y las
purapata yäqasiwi, sarawinakarjama comunidades, y fomentar el respeto
arukipawi kunaymana pachpankiri mutuo y el diálogo intracultural,
arunakata ukanaka ch’amañchaña. intercultural y plurilingüe.

8
3. Marka mayachasa taqi markanaka 3. Reafirmar y consolidar la unidad del país,
utnuqayaña. y preservar como patrimonio histórico y
humano la diversidad plurinacional.
4. Nayrïri amtawinaka aski ch’amanchawi
amtawinaka phuqhawinaka uñt’ata aka 4. Garantizar el cumplimiento de los
tayka kamachina yäqaña. principios, valores, derechos y deberes
reconocidos y consagrados en esta
5. Markachirinakan yatiqawiparu janchina
Constitución.
qullawiparu ukjamaraki irnaqawiparu
yäqaña. 5. Garantizar el acceso de las personas a
la educación, a la salud y al trabajo.
6. Akapachankiri yanakaxa aski amuyumpi
amtasa ch’amañchaña luraña ukjamaraki 6. Promover y garantizar el aprovecha-
kunayman aski yänaka tukuyaña jani miento responsable y planificado de
aka pacha ñanqhachasa aski samana los recursos naturales, e impulsar su
uñjasapuni. industrialización, a través del desarrollo y
del fortalecimiento de la base productiva
en sus diferentes dimensiones y niveles,
así como la conservación del medio
ambiente, para el bienestar de las
generaciones actuales y futuras.

10 Kamachi. Artículo 10.

I. Boliviaxa mä estado jani ch’axmiri aski I. Bolivia es un Estado pacifista, que promueve
sarawinakampi chika suma qamañaru ukatxa la cultura de la paz y el derecho a la paz, así
kunaymana markanakampi yanapasiwina como la cooperación entre los pueblos de
jach’anchi ukjamata purapata yäqasiñataki la región y del mundo, a fin de contribuir al
kikipa nayraru sarantawina kunaymana conocimiento mutuo, al desarrollo
markanakana yäqasa ukampisa soberania equitativo y a la promoción de la
de los estados yäqaraki ukjamawa. interculturalidad, con pleno respeto a la
soberanía de los estados.
II. B o l i v i a m a r k a x a k u n a y m a n a
ch’awxthaptawinaka, nuwasiñanaka estado II. Bolivia rechaza toda guerra de agresión como
ukanakapura janiwa jayskiti ukjamata instrumento de solución a los diferendos
aski amtawinaka phuqhatañapawa kunatï y conflictos entre estados y se reserva el
sapjtawinakarusa ukjamaraki estado ukana derecho a la legítima defensa en caso de
mayaki phuqawimpi phuqaña. agresión que comprometa la
independencia y la integridad del Estado.
III. Bolivia uraqisaruxa anqata mantaniri palla
pallanakaruxa janiwa utt’ayasipkaspati. III. Se prohíbe la instalación de bases militares
extranjeras en territorio boliviano.

9
KIMSÏRI JALJA CAPÍTULO TERCERO
MARKA APNAQAÑATA SISTEMA DE GOBIERNO

11 Kamachi. Artículo 11.

I. Bolivia markasaxa irpirïñatakixa democrática I. La República de Bolivia adopta para su


participativa, representativa y comunitaria gobierno la forma democrática participativa,
markachirinakata kikipa ukanakata representativaycomunitaria,conequivalencia
utt’ayatawa. de condiciones entre hombres y mujeres.

II. Democracia ukaxa akniri kamachinakatwa II. La democracia se ejerce de las siguientes
wakt’ayata: formas, que serán desarrolladas por la ley:

1. J i s k t ’ ä w i t a y p i w a c h i q a p a 1. Directa y participativa, por medio


chikañchasiwixa markachirinakata del referendo, la iniciativa legislativa
amtaparjamaxa p’iqinchiri jaqsuñataki ciudadana, la revocatoria de mandato,
tantachasiswina ukjamaraki jiskt’awina. la asamblea, el cabildo y la consulta
Asambleísta ukatxa tantachasiwina previa. Las asambleas y cabildos tendrán
ukana aruskipawixa kamachirjamawa carácter deliberativo conforme a Ley.
phuqhasini.
2. Representativa, por medio de la elección
2. C h h i j l l a w i t a y p i w a i r p i r i n a k a r u x a de representantes por voto universal,
chiqaki ukjamaraki jani khitina uñjata directo y secreto, conforme a Ley.
kamachirjama phuqasa chhijllatäni.
3. Comunitaria, por medio de la elección,
3. N a c i o n e s y p u e b l o s i n d í g e n a designación o nominación de autoridades
originario campesinos ukana- y representantes por normas y
kana p ’iq in ch irin a ka p a xa procedimientos propios de las naciones y
sarawinakaparjamawa chhijllatarakini. pueblos indígena originario
campesinos, entre otros, conforme a
12 Kamachi. Ley .

I. Estado ukaxa pusi tayka qutunakaniwa Artículo 12.


Legislativo, Ejecutivo, Judicial ukjamaraki I. El Estado se organiza y estructura su poder
Electoral. Estado ukana qutuchawipaxa público a través de los órganos Legislativo,
sapaki, t’aqxtawi, chikachata ukjamaraki Ejecutivo, Judicial y Electoral. La organización
yanapsita aka qutunakampi ukjamawa. del Estado está fundamentada en la
II. U ñ j a w i , a r x a t a w i , u k a n a k a x a independencia, separación, coordinación y
markachirinakaru ukatxa estado ukanakaxa cooperación de estos órganos.
estado ukana phuqhawipawa. II. Son funciones estatales la de Control, la de
Defensa de la Sociedad y la de Defensa del
Estado.
10
III. Órganos públicos ukanakaruxa janiwa III. Las funciones de los órganos públicos no
mayachatakaspati phuqawinakapaxa. pueden ser reunidas en un solo órgano ni
son delegables entre si.

PAYÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO II


ASKI YAQAÑANAKA UKJAMARAKI DERECHOS FUNDAMENTALES Y
GARANTÍAS GARANTÍAS

NAYRÏRI JALJA KHUSKHATA CAPÍTULO PRIMERO


PHUQHAÑANAKA DISPOSICIONES GENERALES

13 Kamachi. Artículo 13.

I. Aka tayka kamachina amtawi I. Los derechos reconocidos por esta


p huqawinakap aruxa, janiwa khitisa Constitución son inviolables, universales,
kachxatkaspati, mayachataparu, interdependientes, indivisibles y progresivos.
jaljtawiru, ukjamaraki jach’añchawiparu El Estado tiene el deber de promoverlos,
phuqasiñapawa. Estado ukaxa protegerlos y respetarlos.
jach’añchawiru, uñjañaru ukjamaraki
yaqañarusa phuqañapawa.

II. Aka tayka kamachina qillqatanakapaxa jani II. Los derechos que proclama esta Constitución
yaqhipa uñt’ayatanakaruxa janiwa phuqkati no serán entendidos como negación de otros
sañäkiti. derechos no enunciados.

III. Aka tayka kamachinxa janiwa khitisa maynita III. La clasificación de los derechos establecida
jila phuqawinikaspati. en esta Constitución no determina jerarquía
alguna ni superioridad de unos derechos
sobre otros.
IV. Tratadoukjamarakiconveniosinternacionales
IV. Los tratados y convenios internacionales
ukanakaxaAsamblea legislativa plurinacional
ratificados por la Asamblea Legislativa
ukawa derechos humanos uñt’asa ukjamaraki
Plurinacional, que reconocen los derechos
estados de excepción marka pachpataki
humanos y que prohíben su limitación en
tuwaqapxarakini. Derechos ukjamaraki
los Estados de Excepción prevalecen en
deberes consagrados aka tayka kamachinxa
el orden interno. Los derechos y deberes
kunjamati tratados internacional de derechos
consagrados en esta Constitución se
humanos jay sataki Bolivia markata
interpretarán de conformidad con los
ukjamarjamawa amuyatarakini.
Tratados internacionales de derechos
humanos ratificados por Bolivia.

11
14 Kamachi. Artículo 14.

I. Aka tayka kamachina taqi jaqiwa, jaqirjama I. Todo ser humano tiene personalidad y
amuyu kamachina qillqatarjama jani kuna capacidad jurídica con arreglo a las leyes y
mayjt’awimpi. goza de los derechos reconocidos por esta
Constitución, sin distinción alguna.
II. Estado ukaxa kunaymana jisk’achawinakaru
chachapasa warmipasa, kuna saminipasa, II. El Estado prohíbe y sanciona toda forma
kawqha maranipasa, chacharu tukuta - de discriminación fundada en razón de
warmiru tukutapasa, kawkhana yuritapasa, sexo, color, edad, orientación sexual,
kawkhana qamiripasa, kuna aru arsuripasa, identidad de género, origen, cultura,
tatituru jaysiripansa, kuna amuyunipasa, nacionalidad, ciudadanía, idioma, credo
kawkiri politicorusa sarpana, sapapansa religioso, ideología, filiación política o
janukaxa jaqichasitapansa, qullqinipasa filosófica, estado civil, condición económica
janisa qullqinipana, kawkirinsa irnaqpana, o social, tipo de ocupación, grado de
kunaniskpansa, usuripansa taqi markachiriwa instrucción, discapacidad, embarazo, u otras
mä amtani phuqhawinitanxa, ukjamata jani que tengan por objetivo o resultado anular
phuqhawiruxa jakhuyatani. o menoscabar el reconocimiento, goce o
ejercicio, en condiciones de igualdad, de los
derechos de toda persona.
III. El Estado garantiza a todas las personas y
III. Estado ukaxa taqi jaqiruwa ukjamaraki colectividades, sin discriminación alguna,
markachirinakawa jani kunata jisk’achata, el libre y eficaz ejercicio de los derechos
jani kamsata tayka kamachiru establecidos en esta Constitución, las leyes
phuqhawinakapaxa, askinjama yäqatawa. y los tratados internacionales de derechos
humanos.

IV. Aka tayka kamachina jani qillqatanakaruxa IV. En el ejercicio de los derechos, nadie será
janiwa khitisa ch’amapampi munkiri jani obligado a hacer lo que la Constitución
munkiri phuqaykaspati. y las leyes no manden, ni a privarse de
lo que éstas no prohíban.
V. Bolivia uraqisanxa, Boliviana qamirirusa,
V. Las leyes bolivianas se aplican a todas las
anqawjata mantaniripasa taqiniruwa
personas, naturales o jurídicas, bolivianas o
kamachimpixa phuqayatani.
extranjeras, en el territorio boliviano.
VI. Las extranjeras y los extranjeros en el
VI. Ta y k a k a m a c h i r u , a n q a t a m a n t a n i r i
territorio boliviano tienen los derechos y
jilata ukjamaraki kullakanakaruxa
deben cumplir los deberes establecidos en
Boli vi a uraqi sanxa kamachi rj amaxa la Constitución, salvo las restricciones que
amtanakapampixa phuqañapawa. ésta contenga.

12
PAYÏRI JALJA ASKI CAPÍTULO SEGUNDO
YÄQAÑANAKA DERECHOS FUNDAMENTALES

15 Kamachi. Artículo 15.

I. Taqi jaqiwa jakawiru ukjamaraki integridad I. Toda persona tiene derecho a la vida y a
física, psicológica y sexual derecho ukani. la integridad física, psicológica y sexual.
Janiwa khitisa tratos crueles, inhumanos, Nadie será torturado, ni sufrirá tratos crueles,
degradantes y humillantes ukjamaru inhumanos, degradantes o humillantes. No
uñjatakaspati. Janiwa pena de muerte ukaxa existe la pena de muerte.
utjkiti.
II. Todas las personas, en particular las mujeres,
II. Taqi jaqinakawa juk’ampisa warminakaxa tienen derecho a no sufrir violencia física,
jani wa violen cia físi ca, sexu al o sexual o psicológica, tanto en la familia como
psicológica utjawina markachiri taypinsa en la sociedad.
ñanqhachatakapkaspati.
III. El Estado adoptará las medidas nece-
III. E s t a d o u k a x a ñ a n q h a c h i w i n a k a t x a sarias para prevenir, eliminar y sancionar
jark’aqaniwa ukjamaraki violencia de género la violencia de género y generacional, así
y generacional ukaruxa juchancharakiniwa. como toda acción u omisión que tenga por
objeto degradar la condición humana, causar
muerte, dolor y sufrimiento físico, sexual o
psicológico, tanto en el ámbito público como
privado.

IV. Ninguna persona podrá ser sometida


IV. Janiwa khiti jaqisa ina ch’usata kunakipansa
a desaparición forzada por causa o
chhaqtayatakaspati.
circunstancia alguna.

V. J a n i w a k h i t i j a q i s a i r n a q a w i n a V. Ninguna persona podrá ser sometida a


jawch’jatakaspati. Ina jaqi apnaqañaxa servidumbre ni esclavitud. Se prohíbe la
tuwatawa. trata y tráfico de personas.

16 Kamachi. Artículo 16.

I. Taqi markachiriwa umaru ukjamaraki I. Toda persona tiene derecho al agua y a la


manq’añarusa derechonitanxa. alimentación.

II. Estado ukaxa taqi markachirinakatakixa aski II. El Estado tiene la obligación de garantizar
manq’anak manq’añatakiwa wakiyañapa. la seguridad alimentaria, a través de una
alimentación sana, adecuada y suficiente
para toda la población.

13
17 Kamachi. Taqi markachiriwa kunaymana Artículo 17. Toda persona tiene derecho
yatiqawinaka katuqañapa jakawiparjama inaki a recibir educación en todos los niveles de
wakisiriñapataki jani jisk’achata yatiqañapa. manera universal, productiva, gratuita, integral
e intercultural, sin discriminación.
18 Kamachi. Artículo 18.
I. Ta q i j a q i n a k a w a j a n c h i q u l l a s i ñ a n a I. Todas las personas tienen derecho a la salud.
derechonipxi.
II. El Estado garantiza la inclusión y el acceso a
II. Estado ukaxa jani jisk’achasawa taqiniru la salud de todas las personas, sin exclusión
qullasiñanxa uñji. ni discriminación alguna.
III. Mä thakhi amtawina taqiniru inaki chacha III. El sistema único de salud será universal,
warmiru markachirinak pachpa markapura gratuito, equitativo, intracultural, intercultural,
chikañchasisa aski yaqasiñampiw. Aka participativo, con calidad, calidez y control
thakhi amtawixa aynimpi, aski phuqhasa, social. El sistema se basa en los principios de
estadona amtawiparjam taqi thakhinakaparu solidaridad, eficiencia y corresponsabilidad
wakt’ayatawa. y se desarrolla mediante políticas públicas
en todos los niveles de gobierno.
19 Kamachi.
Artículo 19.
I. Taqi jaqiwa utjawini jaqjama qamañataki
I. Toda persona tiene derecho a un hábitat y
derechoni.
vivienda adecuada, que dignifiquen la vida
II. Estado ukaxa aski amtawinakwa utanaka familiar y comunitaria.
markachirinakataki lurayañataki, aski
II. El Estado, en todos sus niveles de gobierno,
thakhi amtawimpi qullqi irtasa ayni taypi
promoverá planes de vivienda de interés
yanaparakispa. Aka amtawinakaxa pisina
social, mediante sistemas adecuados de
jakasirinakaru jani yanapt’a katuqirinakaru
financiamiento, basándose en los principios
ukjamaraki patana qamasirinakataki
de solidaridad y equidad. Estos planes
wakt’ayatawa.
se destinarán preferentemente a familias
de escasos recursos, a grupos menos
favorecidos y al área rural.
20 Kamachi. Artículo 20.
I. Taqi jaqinakawa khuskhata aknïri pachpa I. Toda persona tiene derecho al acceso
derechonipxiwa: q’uma umaru, q’añu uma universal y equitativo a los servicios
sarayiriru, lusa qhanaru, gas uta manqharu, básicos de agua potable, alcantarillado,
kunaymanatta yatiyasiwiru. electricidad, gas domiciliario, postal y
telecomunicaciones.

14
II. Estado ukaxa taqi marka apnaqaña taypiwa II. Es responsabilidad del Estado, en todos sus niveles
aski qamañataki entidades públicas, de gobierno, la provisión de los servicios básicos a
cooperativas o comunitarias tuqi yanapaña través de entidades públicas, mixtas, cooperativas
wakicharakini. Lusa qhana, gas utana, o comunitarias. En los casos de electricidad, gas
yatiyasiwinaka taqi ukanaka empresas domiciliario y telecomunicaciones se podrá prestar
privadas uksawa apnaqarakispa.Aski qamawi el servicio mediante contratos con la empresa
wakiskiriñapatakixa taqi markachirinakataki privada. La provisión de servicios debe responder
aski amtampi, askinjam wakt’ayasa, jani a los criterios de universalidad, responsabilidad,
phiskhasissa chaninakapasa yäpa taqi accesibilidad, continuidad, calidad, eficiencia,
markachirinakatakiñapawa. eficacia, tarifas equitativas y cobertura necesaria;
con participación y control social.
III. U m a n i ñ a s a , q ’ a ñ u u m a u t a n a III. El acceso al agua y alcantarillado constituyen
sarañaniñasa jaqinakana derechopawa, derechos humanos, no son objeto de
janiwa alxkatatakaspati kamachi tuqiwa concesión ni privatización y están sujetos a
apnaqatarakini. régimen de licencias y registros, conforme
a ley.

KIMSÏRI JALJA CAPÍTULO TERCERO DERECHOS


TAQI JAQI YÁQAÑANAKA CIVILES Y POLÍTICOS
UKJAMRAKI AMTANAKA

MAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN I


TAQI JAQI YÁQAÑANAKA DERECHOS CIVILES

21 Kamachi. Chachacnakasa warminakasa Artículo 21. Las bolivianas y los bolivianos tienen
aknïri derechonipxiwa. los siguientes derechos:

1. Sarawi taypina jiqxatasiña. 1. A la autoidentificación cultural.

2. Privacidad, intimidad, honra, jaqiwa 2. A la privacidad, intimidad, honra, honor,


sasiña. propia imagen y dignidad.

3. L i b e r t a d , e s p i r i t u a l i d a d , r e l i g i ó n , 3. A la libertad de pensamiento, espiritua-


sapa maynita, jani ukaxa qututsa lidad, religión y culto, expresados en forma
uñañchayatanaka. individual o colectiva, tanto en público
como en privado, con fines lícitos.
4. Tantachawinakaru ukjamaraki qutu
utt’ayawinakaru qhanatsa jamsatsa aski 4. A la libertad de reunión y asociación,
amtawimpiñapawa. en forma pública y privada, con fines
lícitos.

15
5. Lup’iwinaka arsuwi kunaymana qillqata 5. A expresar y difundir libremente
arsuta yatiyasiñanakatxa arsuñaru pensamientos u opiniones por cualquier
yatiyañaru. medio de comunicación, de forma oral,
escrita o visual, individual o colectiva.
6. Kunaymana yatiyasiña taypi amuyunaka
sapatsa qututsa amuyaña. 6. A acceder a la información, interpretarla,
analizarla y comunicarla libremente, de
7. Kawkha Bolivia uraqinsa jan ukaxa anqa
manera individual o colectiva.
markanakansa qamasitaspawa.
7. Ala libertad de residencia, permanencia y
circulación en todo el territorio boliviano,
que incluye la salida e ingreso del país.
22 Kamachi. Jaqiru jaqjama uñjaña, uñaqaña, Artículo 22. La dignidad y la libertad de la persona
jani walitsa jark’aqañawa. Yäqaña, jark’aqaña son inviolables. Respetarlas y protegerlas es
ukanakaxa estado ukana amparapankiwa. deber primordial del Estado.

Artículo 23.
23 Kamachi.
I. Toda persona tiene derecho a la libertad y
I. Taqi jaqiwa derecho a la libertad, seguridad
seguridad personal. La libertad personal
personal ukanipxi. Sapa jaqina libertad
sólo podrá ser restringida en los límites
ukaxa kunjamatï kamachinakasa utt’ayataki
señalados por la ley, para asegurar el
ukjamarjamwa chiqatapasa k’aritapasa
descubrimiento de la verdad histórica en la
taripayatarakispa.
actuación de las instancias
II. Q’axullanakaxataripawinakatxajark’aqatawa. jurisdiccionales.
Ta q i q ’ a x u l l a n a k a w a t a r i p i r i n a k a t a
II. Se evitará la imposición a los adolescentes
p’iqinchirinakatxa, pallapallanakata aski
de medidas privativas de libertad. Todo
uñaqäwi katuqapxañapa. Aknïrinakaxa
adolescente que se encuentre privado
askinjamawa taqi pachasa jaqirjama
de libertad recibirá atención preferente
yäqasa, unñaqapa imt’asa uñjapxañapa.
por parte de las autoridades judiciales,
Ta r i p a ñ a u t a n x a j u p a n a k a t a k j a m a
ad mi ni strati vas y poli cial es. Éstas
wakiyata jani chikachasa jilïri jaqinakampi
deberán asegurar en todo momento el
ukjamañapawa.
respeto a su dignidad y la reserva de su
identidad. La detención deberá cumplirse
en recintos distintos de los asignados
para los adultos, teniendo en cuenta las
necesidades propias de su edad.

16
III. Janiwa khitisa ina ch’usata arknaqatakaspati, III. Nadie podrá ser detenido, aprehendido o
taripatakaspati kamchinakatixa utjchi privado de su libertad, salvo en los casos
wakisispawa. Ukjamachi ukjaxa jilïri y según las formas establecidas por la ley.
tari pi ri nakawa qil qata tuqi tari pawi La ejecución del mandamiento requerirá
phuqhayapxarakispa. que éste emane de autoridad competente
y que sea emitido por escrito.
IV. Kawkniriti jani wali lurkiri katjatachi ukaxa
mäkiwa katjirinakaxa jani qillqata tuqi IV. Toda persona que sea encontrada en delito
taripayarakispa.Ukakatjatajaqixajilïritaripayiri flagrante podrá ser aprehendida por cualquier
amparaparuwa katt’ayataspa, ukjamata otra persona, aun sin mandamiento. El único
tunka pusini horata askicharakispa. objeto de la aprehensión será su conducción
ante autoridad judicial competente, quien
deberá resolver su situación jurídica en el
plazo máximo de veinticuatro horas.
V. K u n a p a c h a t ï m ä j a q i x a t a r i p a t ä s p a V. En el momento en que una persona sea
ukjaxa mäkiwa, kunatsa taripata ukaxa privada de su libertad, será informada de
uñt’ayañaspa. los motivos por los que se procede a su
detención, así como de la denuncia o querella
formulada en su contra.

VI. Khitinakatixa taripaña utanakanxa uñjapki VI. Los responsables de los centros de
ukanakaxa qilqata tuqiwa taripatanakxa reclusión deberán llevar el registro de
katuqapxañapa. Janiwa khiti jaqirusa ina personas privadas de libertad. No recibirán
ukjamaki jani qillqata tuqixa taripawiruxa a ninguna persona sin copiar en su registro
katuqapxañapakiti. Jani phuqhirinakaruxa el mandamiento correspondiente. Su
kamachi tuqiwa juchanchataspa. incumplimiento dará lugar al procesamiento
y sanciones que señale la ley.

Artículo 24. Toda persona tiene derecho a la


24 Kamachi. Taqi jaqiwa mayiñataki sapaki jani
petición de manera individual o colectiva, sea
ukaxa qututsa arsuta tuqi jani ukaxa qillqata tuqi
oral o escrita, y a la obtención de respuesta
derecho ukani ukaxa mäkiwa jani phiskhasisa
formal y pronta. Para el ejercicio de este derecho
kutt’yataspa. Aka derecho mayiñatakixa jaqi
no se exigirá más requisito que la identificación
chimpukiwa mayitäspa.
del peticionario.

17
25 Kamachi. Artículo 25.

I. Ta q i j a q i n a u t j a w i n a k a p a x a j a n i w a I. Toda persona tiene derecho a la inviolabilidad


aparatakaspati ukjamaraki jamasata de su domicilio y al secreto de las
yatiyasiñanakasa ukanakaru derechoniwa comunicaciones privadas en todas sus
inasa taripirinakata jay satachispa. formas, salvo autorización judicial.

II. Qillqata tuqi yatiyasiña jamasata qillqata II. Son inviolables la correspondencia, los
laphi kunaymana jamasata qillqatanakaxa papeles privados y las manifestaciones
janiwa jist’arañakiti inasa jilïri taripirinakata privadas contenidas en cualquier soporte,
aparatarakichispa. éstos no podrán ser incautados salvo en
los casos determinados por la ley para la
III. Janiwa khiti marka apnaqirisa khiti jaqisa
investigación penal, en virtud de orden
qutuchatanakasa yatiyasiwinxa mitiskaspati
escrita y motivada de autoridad judicial
uñaqkarakispasa.
competente.
V. Yatiyawinakampi jamasa qillqatanakampixa
III. Ni la autoridad pública, ni persona u organismo
jamasata uñantataxa janiwa chiqapa
alguno podrán interceptar conversaciones
phuqhaskaspati.
o comunicaciones privadas mediante
instalación que las controle o centralice.

IV. Lainformaciónypruebaobtenidasconviolación
de correspondencia y comunicaciones en
cualquiera de sus formas no producirán
efecto legal.

PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II


YAQAÑA AMTANAKA DERECHOS POLÍTICOS

Artículo 26.
26 Kamachi.
I. Todas las ciudadanas y los ciudadanos
I. Ta q i c h a c h a m a r k a c h i r i n a k a m p i tienen derecho a participar libremente en
warmi markachirinakampixa sapapata la formación, ejercicio y control del poder
jani ukaxa p’iqinchiripa tuqisa marka político, directamente o por medio de sus
apnaqaña thakhinsa, wakt’ayasiñansa representantes, y de manera individual o
derechonipxiwa. colectiva. La participación será equitativa y
en igualdad de condiciones entre hombres
y mujeres.

18
II. Derecho ukaxa chikañchasiwinakanxa II. El derecho a la participación comprende:
aknirinakawa:
1. La organización con fines de participación
1. Qutuchasiwinakaxa marka apnaqaña- política, conforme a la Constitución y a
takixa tayka kamachirjamañapawa. la ley.

2. Chhijllawixa voto kikipa, taqinitaki, 2. El sufragio, mediante voto igual,


chiqapa, sapaki, jamasata, jani khitina universal, directo, individual, secreto, libre
mi ti si ta, phuqhaña j akthapitaxa y obligatorio, escrutado públicamente.
ta qi ru uñ t’ a y añ a w a. Ch hi j l l a wi na El sufragio se ejercerá a partir de los
chikañchasiñaxa tunka kimsaqallquni dieciocho años cumplidos.
maranitawa.
3. Donde se practique la democracia
3. kawkhantix democracia comunitariax comunitaria, los procesos electorales se
chhijllawinakax thakhinakax ejercerán según normas y procedimientos
wakt’ayataki, órgano electoral ukanakata propios, supervisados por el Órgano
phuqhatañapawa,kunapachatixapayïrina Electoral, siempre y cuando el acto electoral
sataki ukjamarjama jani phuqatakchi no esté sujeto al voto igual, universal,
ukjawa akjamata phuqasirakispa. directo, secreto, libre y obligatorio.

4. Kunaymana markanakana pueblos 4. La elección, designación y nominación


indígena originario campesinonakampixa directa de los representantes de las
kunjamatixa sarawinakapaxa naciones y pueblos indígena originario
thakhiñchataki ukjamarjamawa campesinos, de acuerdo con sus normas
p’iqiñchirinakapxa chhijllasipxarakispa. y procedimientos propios.

5. M a r k a a p n a q a w i n a k x a j a k ’ a t a 5. La fiscalización de los actos de la función


uñaqapxarakispawa. pública.
27 Kamachi. Artículo 27.

I. Wa r m i m a r k a c h i r i n a k a m p i c h a c h a I. Las bolivianas y los bolivianos residentes en


markachirinakampixa anqa marka el exterior tienen derecho a participar en las
jakasirinakaxa jilïri mallku, ukjamaraki elecciones a la Presidencia y
sullkiri mallku yaqha markana kamachina Vicepresidencia del Estado, y en las
qillqatäki ukjamarjamaxa chhijllaña taypinxa demás señaladas por la ley. El derecho
chikachasiñatakixa órgano electoral taqiwa se ejercerá a través del registro y
qillqataru phuqapxarakispa. empadronamiento realizado por el Órgano
Electoral.

19
II. Warminakampichachanakampianqamarkata II. Las extranjeras y los extranjeros residentes
mantanisa Bolivia markana qamirinakaxa en Bolivia tienen derecho a sufragar en
municipios ukanakana chhijllawipaxa las elecciones municipales, conforme a la
kamachirjama chikañchasipxarakispa ley, aplicando principios de reciprocidad
purapata anqa markanakampi amtanaka internacional.
yanapt’asiñataki.

28Kamachi. Derechospoliticosphuqhañanakaxa Artículo 28. El ejercicio de los derechos políticos


taripawina pixtusitaskchi jani phuqatakchiti uka se suspende en los siguientes casos, previa
pachaxa aknirinakanwa qhiparayataspa: sentencia ejecutoriada mientras la pena no haya
sido cumplida:
1. Ch’axwawi pachanakana awqampi
chikachasiri illapt’iri apnaqiritapata. 1. Por tomar armas y prestar servicio en
fuerzas armadas enemigas en tiempos
2. M a r k a n a y a n a k a p a j a n i w a l i r u de guerra.
tukuyiritapata.
2. Por defraudación de recursos públicos.
3. Pachpa markaru sallqiritapata.
3. Por traición a la patria.
29 Kamachi.
Artículo 29.
I. Anqa markata warminakampi chacha-
nakampixa kamisatixa amtanaka x I. Se reconoce a las extranjeras y los
wakt’ayataki kamachinakarjama mayiñataki extranjeros el derecho a pedir y recibir asilo
katuqañataki qamañataki jani ukaxa o refugio por persecución política o
imantasiwi arknaqata politica amuyu tuqi ideológica, de conformidad con las leyes y
katuqataxapxaspawa, kamisatixa amtanakax los tratados internacionales.
kamachirjama wakt’ayataki ukjamarjama.

II. Taqi jaqiwa khitinakarutix asilo jani II. Toda persona a quien se haya otorgado en
ukaxa imantasiwinxa qamañapataki jay Bolivia asilo o refugio no será expulsada o
sataki, yaqha markanakarux jan jakawipa entregada a un país donde su vida, integridad,
ñanqhachañatakixa,janiwalirupuriñapatakixa seguridad o libertad peligren. El Estado
janiwa Bolivia markata alispayatakaspati. atenderá de manera positiva, humanitaria
y expedita las solicitudes de reunificación
familiar que se presenten por padres o hijos
asilados o refugiados.

20
PUSÏRI JALJA NACIONES Y CAPÍTULO CUARTO DERECHOS
PUEBLOS INDÍGENA DE LAS NACIONES Y
ORIGINARIO CAMPESINOS PUEBLOS INDÍGENA ORIGINARIO
UKANAKANA YAQAÑANAKA CAMPESINOS

Artículo 30.
30 Kamachi.
I. Es nación y pueblo indígena originario
I. Marka pueblo indígena originario campesino
campesino toda la colectividad humana que
ukanakaxa taqi jaqiwa, pachpa nayra
comparta identidad cultural, idioma, tradición
markata jutiri pachpa, aruni, sarawini, pachpa
histórica, instituciones, territorialidad y
markanakapana, uraqini pacha qamawini,
cosmovisión, cuya existencia es anterior a
janiwa janq’u jaqinakaxa purinipkana
la invasión colonial española.
ukjatpachawa aka uraqina qamapxi
ukanakapxiwa.

II. Bolivia marka mayachasa aka machaqa tayka II. En el marco de la unidad del Estado y de
kamachi tuqixa akniri markanakawa, pueblos acuerdo con esta Constitución las naciones
indígena originario campesino ukanakana y pueblos indígena originario campesinos
derechonakapaxa. gozan de los siguientes derechos:

1. Jan taripata utjaña. 1. A existir libremente.

2. Sarawiparjama uñtasa, jay sawiparjama, 2. Asu identidad cultural, creencia religiosa,


amuyuwiparjama, lurawiparjama, pacha espiritualidades, prácticas y costumbres,
uñjawiparjama. y a su propia cosmovisión.

3. Sapa mayni markachirixa kunjamakitixa 3. A que la identidad cultural de cada uno


uñaqapaxa ukjama chimpupana de sus miembros, si así lo desea, se
kunaymana documentos ukanaka inscriba junto a la ciudadanía boliviana
qillqantatañapa. en su cédula de identidad, pasaporte u
otros documentos de identificación con
validez legal.
4. Sapa mayniwa derechoni amtapa
4. A la libre determinación y territo-
amuyuparjama, uraqinakaparjama.
rialidad.
5. Kunaymana instituciones ukanakaxa
5. A que sus instituciones sean parte de la
estado uksawa derechonixi.
estructura general del Estado.
6. Uraqinakapaxa laphi qillqata tuqiwa 6. A la titulación colectiva de tierras y
q’umachataxi. territorios.
7. A l a p r o t e c c i ó n d e s u s l u g a r e s
7. jay sawi uraqinakapaxa jark’atawa. sagrados.

21
8. K u n a y m a n a y a t i y a s i ñ a n a k a x a 8. A crear y administrar sistemas, medios
jupanaka pachpawa utt’ayasipxaspa, y redes de comunicación propios.
apnaqasipxarakispa.
9. A que sus saberes y conocimientos
9. N a y r a p a c h a y a t i w i n a k a p a m p i tradicionales, su medicina tradicional,
amuyuwinakapampix, nayra pacha sus idiomas, sus rituales y sus símbolos y
qullasi winakapaxa, arunakapa, vestimentas sean valorados,
waxat’awinakapa, nayra pacha respetados y promocionados.
chimpunakapasa isinakapasa
10. A vivir en un medio ambiente sano, con
yaqataxiwa.
manejo y aprovechamiento adecuado
10. Aski qamawini aka pachana yänaka de los ecosistemas.
askinjama apnaqasa qamaña.
11. A la propiedad intelectual colectiva de
11. Amuyunaka, yatiñanaka sapa qutuna sus saberes, ciencias y conocimientos,
yäqasa laqañchaña yaqhanakaru así como a su valoración, uso, promoción
uñt’ayaña. y desarrollo.

12. Ya t i q a w i r u s a r a w i t a y p i n a t a q i 12. Auna educación intracultural, intercultural


markanakata yaqasisa, kunaymana y plurilingüe en todo el sistema
tayka arunaka laqañchaña. educativo.

13. Khuskhata qullayasiña katuqaña, jan 13. Al sistema de salud universal y gratuito
chanini qamawiparu qullasiwiparu que respete su cosmovisión y prácticas
yäqasa. tradicionales.

14. Sistemas politicos, taripawinakapaxa, 14. Al ejercicio de sus sistemas políticos,


qullqi apnaqatanakapaxa amtaparjama, jurídicos y económicos acorde a su
sarawinakaparjamawa phuqhapxi. cosmovisión.

15. K u n a y m a n a l u r a w i n a k a x a j a n i 15. A s e r c o n s u l t a d o s m e d i a n t e
walt’awinakata jark’aqañatakix procedimientosapropiados,yenparticula
jiskt’ atañapa. Aka thakhi tuqi wa r a través de sus instituciones, cada
kunaymana aka pachankiri yänaka vez que se prevean medidas
askiru tukuyxañatakixa aski chuymampi, legislativas o administrativas
amtampi utjawinakapana jiskt’atañapa. susceptibles de afectarles. En este
marco, se respetará y garantizará el
derecho a la consulta previa obligatoria,
realizada por el Estado, de buena fe y
concertada, respecto a la explotación
de los recursos naturales no renovables
en el territorio que habitan.

22
16. Ta q i n i w a c h i k a c h a s i p x a ñ a p a a k a 16. A la participación en los beneficios de la
pachana yänaka qullqi jalaqtata aski explotación de los recursos naturales en
lurawiru tukuyañataki. sus territorios.

17. K a w k h a n t i x a u r a q i x a a l a q a s i t ä k i 17. A la gestión territorial indígena autónoma,


ukawjanakanxa alasirixa alasita uraqixa y al uso y aprovechamiento exclusivo
yäqatawa. de los recursos naturales renovables
existentes en su territorio sin perjuicio de
los derechos legítimamente adquiridos
por terceros.
18. Kunaymana órganos instituciones del
18. A la participación en los órganos e
estado ukanakanxa chikañchasipxa-
instituciones del Estado.
rakispawa.
III. El Estado garantiza, respeta y protege los
III. Estado ukaxa naciones y pueblos indígena
derechos de las naciones y pueblos
originario campesinos ukanakaruxa aka
indígena originario campesinos
machaqa tayka kamachi tuqiwa yäqi ukatxa
consagrados en esta Constitución y la ley.
jark’aqaraki.
Artículo 31.
31 Kamachi.
I. Las naciones y pueblos indígena originarios
I. Chhaqañampiki, uñamukuta jan qhanstata
en peligro de extinción, en situación de
naciones y pueblos indígena originario aislamiento voluntario y no contactados,
campesinos ukanakaxa jakawipaxa yäqata serán protegidos y respetados en sus formas
jark’aqatawa. de vida individual y colectiva.
II. Uñamukuta jani qhanstata naciones y II. Las naciones y pueblos indígenas en
pueblos indígena originario ukanakaxa aislamiento y no contactados gozan del
kunjamatï qamasipki derechonipxiwa, uraqi derecho a mantenerse en esa condición,
qurpankiripaxa thakhiparjama jakasipki a la delimitación y consolidación legal del
qamasipki ukjana q’umachatawa. territorio que ocupan y habitan.
32 Kamachi. Ch’iyara janchini markaxa Artículo 32. El pueblo afroboliviano goza, en todo
kunatï wakiski qullqi tuqina qutu pachpana, lo que corresponda, de los derechos económicos,
políticos sarawinakapa taqi ukanakawa derecho sociales, políticos y culturales reconocidos en la
ukanakapaxa naciones y pueblos indígena Constitución para las naciones y pueblos indígena
originario campesinos taypiwa tayka kamachina originario campesinos.
uñt’ataxi.

23
PHISQÏRI JALJA JAQINA CAPÍTULO QUINTO
YAQAÑANAKAPA DERECHOS SOCIALES Y
UKJAMARAKI QULLQINAKATA ECONÓMICOS
SECCIÓN I
MAYÏRI T’AQXTA DERECHO AL MEDIO AMBIENTE
AKA PACHA SAMANA YÄQAÑA
Artículo 33. Las personas tienen derecho
33 Kamachi. Jaqinakaxa aski pacha samana, a un medio ambiente saludable, protegido y
jark’aqata, chikachata ukanakaru derecho equilibrado. El ejercicio de este derecho debe
ukanipxiwa. Aka derechonakaxa sapa jaqitaki, permitir a los individuos y colectividades de
qutu jaqinakataki jichha, jilïri maranakatakiwa, las presentes y futuras generaciones, además
ukjamaraki taqi jiliri yänakataki jakawipana aski de otros seres vivos, desarrollarse de manera
jilarapxañapawa. normal y permanente.

34 Kamachi. Kawknïri jaqisa, sapapasa jani Artículo 34. Cualquier persona, a título individual
ukaxa p’iqiñchiri kankañampixa jan wali aka o en representación de una colectividad, está
pachana yänaka uñjasaxa facultada para ejercitar las acciones legales
kamachinakarjamawa jark’aqaspa, jani en defensa del derecho al medio ambiente, sin
perjuicio de la obligación de las instituciones
instituciones publicas ukanakaru
públicas de actuar de oficio frente a los atentados
aynacht’ayasa.
contra el medio ambiente.

SECCIÓN II DERECHO A LA
PAYÏRI T’AQXTA QULLÄSIÑA
SALUD Y A LA
YÄQAÑA UKJAMARAKI
SEGURIDAD SOCIAL
JAQIRU ASKI UÑJAÑA
Artículo 35.
35 Kamachi.
I. El Estado, en todos sus niveles, protegerá
I. Estado ukaxa kunaymana usutanakatwa
el derecho a la salud, promoviendo políticas
kamachinaka wakt’ayasa aski qamañataki
públicas orientadas a mejorar la calidad de
taqi jaqina jani chani mayisina jark’aqi.
vida, el bienestar colectivo y el acceso gratuito
II. Q u l l a s i ñ a x a m a y a k i w a , u k a m p i r u s a de la población a los servicios de salud.
naciones y pueblos indígena originario
II. El sistema de salud es único e incluye a
campesinos ukanakana qulla wakitanakasa
la medicina tradicional de las naciones y
uñt’ataxarakiwa.
pueblos indígena originario campesinos.

24
36 Kamachi. Artículo 36.

I. Estado ukaxa khuskhata qullasiña I. El Estado garantizará el acceso al seguro


wakt’ayi. universal de salud.

II. Estado ukaxa servicios públicos ukjamaraki II. El Estado controlará el ejercicio de los
privadas irnaqatanakapa uñaqi, kamachi servicios públicos y privados de salud, y lo
tuqiwa phuqawipa uñaqi. regulará mediante la ley.
37 Kamachi. Estado ukaxa qullasiwinxa qullaxa Artículo 37. El Estado tiene la obligación
wakiyañapawa. Kunjamatï mantasa wakiyatäki indeclinable de garantizar y sostener el derecho
ukjamarjama. Qullasiwix taqiniru uñt’ayañawa, a la salud, que se constituye en una función
usunaka jark’aqañataki. suprema y primera responsabilidad financiera. Se
priorizará la promoción de la salud y la
prevención de las enfermedades.

38 Kamachi. Artículo 38.

I. Qullayasiña utana yanakapaxa estado I. Los bienes y servicios públicos de salud


ukankiwa janiwa alxkatatakaspati. son propiedad del Estado, y no podrán ser
privatizados ni concesionados.
II. Qullayasiña utana irnaqawinakaxa janiwa
sayt’ayatakaspati. II. Los servicios de salud serán prestados de
forma ininterrumpida.
39 Kamachi.
Artículo 39.
I. Estado ukaxa taqinitaki qullayasiwi jay saraki
ukjamaraki qullqimpi qullayasiwi uñt’arakiwa; I. El Estado garantizará el servicio de salud
ukatxa kamachirjamawa qullasiwinakanxa público y reconoce el servicio de salud
privado; regulará y vigilará la atención de
qullirinakaru, qullanakata ukajamraki
calidad a través de auditorías médicas
qullayasiña uta ukanakxa chikayarakini
sostenibles que evalúen el trabajo de su
ukjamaraki uñch’ukirakini.
personal, la infraestructura y el equipamiento,
II. Kamachi taypiwa jani wali qullatata de acuerdo con la ley.
qullirinakatxa taripawipaxa juchañchatani.
II. La ley sancionará las acciones u omisiones
negligentes en el ejercicio de la práctica
médica.
40Kamachi.Estadoukaxataqimarkachirinakatwa Artículo 40. El Estado garantizará la partici-
amuyunaka apthapi aski qullasiwi utjañapatakix pación de la población organizada en la toma
ukjamata wakiyi. de decisiones, y en la gestión de todo el
sistema público de salud.

25
41 Kamachi. Artículo 41.

I. Estado ukaxa taqi markachiritakiwa qulla I. El Estado garantizará el acceso de la


wakïtanaka wakiyi. población a los medicamentos.

II. Estado ukaxa wakiskiri qullanakxa pachpa II. El Estado priorizará los medicamentos
markanwa wakiyi jani utjchi ukjaxa anqa genéricos a través del fomento de su
markatwa apantayanirakispa. producción interna y, en su caso,
determinará su importación.
III. Qulla wakt’ayirinakaxa janiwa qullasiñansa,
alxañansa jark’asipkaspati, wakiyatatjamwa III. El derecho a acceder a los medicamentos
uñaqatarakispa. no podrá ser restringido por los derechos de
propiedad intelectual y comercialización, y
contemplará estándares de calidad y primera
generación.
42 Kamachi. Artículo 42.
I. Estado ukaxa kunaymana nayra pacha I. Es responsabilidad del Estado promover
qullasiñanakatxa naciones y pueblos y garantizar el respeto, uso, investigación
indígenas originario campesinos ukanakana y práctica de la medicina tradicional,
qullasiñapatakiwa llakiñapa. rescatando los conocimientos y prácticas
ancestrales desde el pensamiento y valores
II. Estado ukaxa naciones y pueblos indígenas
de todas las naciones y pueblos indígena
originario campesinos ukanaka nayra pacha
originario campesinos.
qullasiwinakapxa uñt’ayañapawa ukjamaraki
uñstayiripata markankatapata taqi ukanaka II. La promoción de la medicina tradicional
jark’aqañapawa. incorporará el registro de medicamentos
naturales y de sus principios activos, así
III. Kamachi tuqiwa nayra pacha qullañanakaxa,
como la protección de su conocimiento como
sumatapata wakiyañapa.
propiedad intelectual, histórica, cultural, y
como patrimonio de las naciones y pueblos
indígena originario campesinos.

III. La ley regulará el ejercicio de la medicina


tradicional y garantizará la calidad de su
servicio.
43 Kamachi. Kamachi tuqiwa anqa markata Artículo 43. La ley regulará las donaciones
waxt’ata qullanakaxa ch’iqiyatani, uka pachparaki o trasplantes de células, tejidos u órganos
janchi yänakasa sapuruwa uñjatani. bajo los principios de humanidad, solidaridad,
oportunidad, gratuidad y eficiencia.

26
44 Kamachi. Artículo 44.

I. Janiwa khiti jaqisa jani jiskt’ataxa jani I. Ningunapersonaserásometidaaintervención


ukaja wila masiparu jiskt’asaxa janchipaxa quirúrgica, examen médico o de laboratorio
kharjatakaspati inasa niya wakischispa sin su consentimiento o el de terceros
jiwañampikipana. legalmente autorizados, salvo peligro
inminente de su vida.
II. Janiwa khiti jaqisa jani jiskt’asa janchipa tuqi
yatxatatakaspati. II. Ninguna persona será sometida a experi-
mentos científicos sin su consentimiento.

45 Kamachi. Artículo 45.

I. Taqi warmi chacha markachirinakawa I. Todas las bolivianas y los bolivianos tienen
seguridad social ukaru derecho ukanipxi. derecho a acceder a la seguridad social .

II. Seguridad social ukaxa khuskha jaqitakiwa, II. La seguridad social se presta bajo los principios
yanapañataki, qullqi tuqita, askina taqi de universalidad, integralidad, equidad,
markanakataki. Estado tuqita, apnaqata, solidaridad, unidad de gestión, economía,
markachirinakampi chikt’ata. oportunidad, interculturalidad y eficacia. Su
dirección y administración corresponde al
Estado, con control y participación social.
III. Regimen de seguridad social ukaxa,
III. El régimen de seguridad social cubre atención
kunaymana usunakata, warmi usunakata;
por enfermedad, epidemias y enfermedades
riesgo profesionales, irnaqawina usuntañata, catastróficas; maternidad y paternidad;
discapacidad, jani irnaqawini jan ukaxa riesgos profesionales, laborales y riesgos
irnaqawita jaqumukuta, wajcha wawanakata, por labores de campo; discapacidad y
awicha achila, utachawina yaqhanakampitaki necesidadesespeciales;desempleoypérdi
wakiyatawa. da de empleo; orfandad, invalidez, viudez,
vejez y muerte; vivienda, asignaciones
familiares y otras previsiones sociales.
IV. Estadoxa jubilación ukxa taqinitakiwa, jani
jisk’achasa wakiyi. IV. El Estado garantiza el derecho a la jubila-ción,
con carácter universal, solidario y equitativo.
V. Warminakatakixa sarawiparjama wawa
ususiñataki saraparjama maternidad segura V. Las mujeres tienen derecho a la maternidad
ukanipxiwa. Estado ukaxa kunapachati mä segura, con una visión y práctica intercultural;
warmixa usurixi wawa usxi, wawa phujirayxi gozarán de especial asistencia y protección
ukjakamawa yanapi. del Estado durante el embarazo, parto y en
los periodos prenatal y posnatal.
VI. Taqi seguridad social público ukanakaxa janiw
VI. Los servicios de seguridad social pública no
alxkatatakaspati concesionatakaspasa.
podrán ser privatizados ni concesionados.

27
KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III DERECHO AL
IRNAQAWIRU UKJAMARAKI TRABAJO Y AL
IRNAQAWIMPI YÄQAWI EMPLEO

46 Kamachi. Artículo 46.

I. Taqi jaqixa akniri derechonakaniwa: I. Toda persona tiene derecho:

1. Aski irnaqawi seguridad industrial, q’uma 1. Al trabajo digno, con seguridad indus-
jan jisk’achasa, chanipaxa phuqhata trial, higiene y salud ocupacional, sin
jaqjama jakañataki wila masipampi discriminación, y con remuneración o
jakañapawa. salario justo, equitativo y satisfactorio,
que le asegure para sí y su familia una
2. Irnaqawisa janiwa mä pachatakikiñapakiti existencia digna.
jan ukaxa estable jan jisk’achasa
2. A una fuente laboral estable, en con-
ukjamañapawa.
diciones equitativas y satisfactorias.
II. E s t a d o u k a x a t a q i i r n a q i r i n a k a r u w a
II. El Estado protegerá el ejercicio del trabajo
kunaymana jan payllasaxa irnaqayañäkiti.
en todas sus formas.
III. kunaymana ch’amtata irnaqawinaka jaqiru
III. Se prohíbe toda forma de trabajo forzoso
lurama zsasaxa jani luraña munkchi ukaxa
u otro modo análogo de explotación que
janiwa lurayatakaspati.
obligue a una persona a realizar labores sin
su consentimiento y justa retribución.
47 Kamachi.
Artículo 47.
I. Taqi jaqiwa kunaymana alxañanaka jaqina
I. Toda persona tiene derecho a dedicarse al
askipataki alxasispa.
comercio, la industria o a cualquier
actividad económica lícita, en condiciones
que no perjudiquen al bien colectivo.

II. Ta q i w a r m i c h a c h a i r n a q i r i n a k a w a II. Las trabajadoras y los trabajadores de


jupanakana kunaymana luratanakapa pequeñas unidades productivas urbanas o
jach’a markanakana pata tuqinakana, rurales, por cuenta propia, y gremialistas en
chanipa yäparu utt’ayasawa general, gozarán por parte del Estado de un
régimen de protección especial, mediante
alxasipxaspa, uka irnaqawinakaruxa
una política de intercambio comercial
estadoxa yanaparakiwa.
equitativo y de precios justos para sus
productos, así como la asignación
preferente de recursos económicos
financieros para incentivar su producción.

28
II. Estado ukaxa kunaymana ayllu taypina, III. El Estado protegerá, fomentará y fortalecerá
qutuna irnaqañanakatakixa yanapiwa. las formas comunitarias de producción.

48 Kamachi. Artículo 48.

I. Disposiciones sociales ukjamaraki laborales I. Las disposiciones sociales y laborales son


ukanakaxa phuqañapuniwa. de cumplimiento obligatorio.

II. K a m a c h i n a k a x a a m u y t ’ a t a ñ a p a w a II. Las normas laborales se interpretarán y


irnaqirinakaru kunaymana tuqina aplicarán bajo los principios de protección
yanapañampi. de las trabajadoras y de los trabajadores
como principal fuerza productiva de la
sociedad; de primacía de la relación laboral;
de continuidad y estabilidad laboral; de no
discriminación y de inversión de la prueba
a favor de la trabajadora y del trabajador.
III. Derechos ukjamaraki beneficios ukanakaxa III. Los derechos y beneficios reconocidos en
irnaqirinakanxa janiwa jani satakaspati, favor de las trabajadoras y los trabajadores
janiwa phiskhasitakaspasa. no pueden renunciarse, y son nulas las
convenciones contrarias o que tiendan a
burlar sus efectos.
I V. J a n p a y l l a t p a y l l a w i n a k a x a j a n i w IV. Los salarios o sueldos devengados, derechos
apaqatakaspati, beneficios laborales, laborales, beneficios sociales y aportes a la
beneficios sociales, aportes ukanakaxa seguridad social no pagados tienen
janirakiwa apaqatakaspati jan ukaxa payllaña privilegio y preferencia sobre cualquier otra
ukjawa. acreencia, y son inembargables e
imprescriptibles.
V. Estado ukaxa chacha warmi irnaqirinakaruxa
khuskhatwa kunaymana instituciones V. El Estado promoverá la incorporación de las
publicas ukjamaraki privadas payllawi tiqinsa mujeres al trabajo y garantizará la misma
jani jisk’achasawa waqaychi. remuneración que a los hombres por un
trabajo de igual valor, tanto en el ámbito
público como en el privado.
VI. Warminakaxa janiwa, wawa usurikasa janchit
usutäkasa, walja wawanikasa irnaqawinxa VI. Las mujeres no podrán ser discriminadas o
jisk’achatakaspati. Wawa usuri warminakaxa despedidas por su estado civil, situación de
wawa mä mara phuqañapkamaxa janiwa embarazo, edad, rasgos físicos o número
irnaqawipata jaqsutakaspati. de hijas o hijos. Se garantiza la inamovilidad
laboral de las mujeres en estado de
embarazo, y de los progenitores, hasta que
la hija o el hijo cumpla un año de edad.

29
VII. Estado ukaxa wayna tawaqunakaruxa VII. El Estado garantizará la incorporación de
irnaqawi taypiruwa yatiqatanakaparjama las jóvenes y los jóvenes en el sistema
katuqani. productivo, de acuerdo con su capacitación
y formación.

49 Kamachi. Artículo 49.


I. Derecho a la negociación colectiva ukaxa I. Se reconoce el derecho a la negociación
uñt’asiwa. colectiva.

II. Kamachi tuqiwa contrato, convenios II. La ley regulará las relaciones laborales
colectivos, juk’a payllawinaka, irxatawinaka, relativas a contratos y convenios colectivos;
incorporación, samarawinaka, samara salarios mínimos generales, sectoriales e
urunaka, taqi mara irnaqatata, horas incrementos salariales; reincorporación;
extras, aruma irnaqawi, willkuru irnaqawita, descansos remunerados y feriados; cómputo
mara payllawinakata, maternidad laboral, de antigüedad, jornada laboral, horas
yatxatawi, derechos sociales taqi ukanakawa extra, recargo nocturno, dominicales;
qhanañchatani. aguinaldos, bonos, primas u otros sistemas
de participación en las utilidades de la
empresa; indemnizaciones y desahucios;
maternidad laboral; capacitación y formación
profesional, y otros derechos sociales.
III. Estado ukaxa estabilidad laboral uñaqi.
III. El Estado protegerá la estabilidad laboral.
Janiwa ina ch’usata jaqsutakaspati. Kamachi
Se prohíbe el despido injustificado y toda
tuqiwa juchañchataspa.
forma de acoso laboral. La ley determinará
las sanciones correspondientes.

50 Kamachi. Estado ukaxa tribunales ukjamaraki Artículo 50. El Estado, mediante tribunales
organismosadministrativosespecializadostuqiwa y organismos administrativos especializados,
irnaqawina jan walt’awinakxa irnaqayirinakata resolverá todos los conflictos emergentes de
irnaqirinakata askicharakispa. las relaciones laborales entre empleadores
y trabajadores, incluidos los de la seguridad
industrial y los de la seguridad social.

30
51 Kamachi. Artículo 51.

I. Ta q i c h a c h a w a r m i i r n a q i r i n a k a w a I. Todas las trabajadoras y los trabajadores


sindi catos qutunakx kamachi rja ma tienen derecho a organizarse en sindicatos
utt’ayasipxarakisma. de acuerdo con la ley.

II. Esta d o u ka xa p ri n ci p i o s si n d i ca l e s, II. El Estado respetará los principios sindicales


democracia sindical, pluralismo de unidad, democracia sindical, pluralismo
politico, autosostenimiento, yanapasiwi, político, autosostenimiento, solidaridad e
internacionalismo.
internacionalismo taqi ukanakwa yäqi.
III. Se reconoce y garantiza la sindicalización
III. Chacha warmi irnaqirinakaxa yatiqawina,
como medio de defensa, representación,
sarawina, jach’a markanakana, pata tuqina,
asistencia, educación y cultura de las
sindicalizacion tuqixa jani wakt’awi ukanakata
trabajadoras y los trabajadores del campo
jark’aqatañatakiwa. y de la ciudad.
IV. Estado ukaxa sindicatonakana pachpa IV. El Estado respetará la independencia
amuyunakapxa kunjamati utt’ayataki ideológica y organizativa de los sindicatos.
ukjamarjamawa yäqani. Sindicatonakaxa Los sindicatos gozarán de personalidad
personeria juridica qutuchañataki jurídica por el solo hecho de organizarse y ser
ukjamarjamawa utnuqayatani. reconocidos por sus entidades matrices.
V. Sindicato qutunakaruxa janiwa khitisa kunasa V. El patrimonio tangible e intangible de las
utnuqawipxa chhaqaykaspati. organizaciones sindicales es inviolable,
inembargable e indelegable.

IV. Chacha warmi p’iqiñchirinakaxa fuero VI. Las dirigentas y los dirigentes sindicales
sindical, janiwa jaqsutakaspati mä mara gozan de fuero sindical, no se les despedirá
hasta un año después de la finalización de su
phuqasiñapkama irnaqawipatxa, janirakiwa
gestión y no se les disminuirán sus derechos
derechos sociales ukatxa jark’atakaspati,
sociales, ni se les someterá a persecución
juchañchatakaspasa kunjamati irnaqawipwa
ni privación de libertad por actos realizados
phuqaski.
en el cumplimiento de su labor sindical.
VII. Chacha warmi irnaqirinakaxa jupanaka VII. Las trabajadoras y los trabajadores por
pa chpa i rnaqasaxa j ani wali nakata cuenta propia tienen el derecho a organizarse
jark’aqasiñatakixa qutuchasipxaspawa. para la defensa de sus intereses.

31
52 Kamachi. Artículo 52.

I. Walja qullqininakaxa amtaparjamaxa I. Se reconoce y garantiza el derecho a la libre


qutuchasipxaspawa. asociación empresarial.

II. Estado ukaxa asociaciones empresariales II. El Estado garantizará el reconocimiento de


ukanakaruxa personeria juridica la personalidad jurídica de las asociaciones
empresariales, así como las formas
kamachinakaparjama utnuqayata
democráticas organizativas empresariales,
laqañchayarakini.
de acuerdo con sus propios estatutos.
III. Estadoukaxaqutuchatayatxatawimpiyanapiri
III. El Estado reconoce las instituciones
qutuchata empresariales ukanakaruwa de capacitación de las organizaciones
uñt’ani empresariales.
IV. Patrimonio organizaciones empresariales IV. El patrimonio de las organizaciones
ukanakaxa janiwa aparatakaspati, janirakiwa empresariales, tangible e intangible, es
jani waliru tukuyatakaspati. inviolable e inembargable.

53 Kamachi. Manq’ata mutuña, uñtasina chacha Artículo 53. Se garantiza el derecho a la huelga
warmi irnaqirinakatxa kamachinakarjama derecho como el ejercicio de la facultad legal de las
ukanaka arxatañataki ukaxa garantizatawa. trabajadoras y los trabajadores de suspender
labores para la defensa de sus derechos, de
acuerdo con la ley.
54 Kamachi. Artículo 54.
I. Estado ukaxa kunaymana irnaqawinakwa I. Es obligación del Estado establecer políticas
chacha warmi irnaqirinakatakixa aski irnaqäwi de empleo que eviten la desocupación
phuqhata payllawini ch’amañchañapa. y la subocupación, con la finalidad de
crear, mantener y generar condiciones
que garanticen a las trabajadoras y los
trabajadores posibilidades de ocupación
laboral digna y de remuneración justa.
II. E s t a d o u k a m p i m a r k a c h i r i n a k a m p i
chikt’atawa aparato industrial ukjamaraki II. Es deber del Estado y de la sociedad la
servicios estatales ukanaka jani walt’awita protección y defensa del aparato industrial
y de los servicios estatales.
jark’aqasa phuqañawa.
III. Las trabajadoras y los trabajadores, en
III. Chachampi warmimpi irnaqirinakaxa
defensa de sus fuentes de trabajo y en
irnaqawipa jark’aqasa kamachinakarjama
resguardo del interés social podrán, de
utt’ayasa wasitata utt’ayasa empresas acuerdo con la ley, reactivar y reorganizar
comunitarias utnuqayapxaspawa. Estado empresas en proceso de quiebra, concurso
ukaxa akanakaru utnuqaya ñatakixa o liquidación, cerradas o abandonadas
yanapaniwa.

32
de forma injustificada, y conformarán
empresas comunitarias o sociales. El
Estado podrá coadyuvar a la acción de
las trabajadoras y los trabajadores.

55 Kamachi. Sistema cooperativo ukanakaxa Artículo 55. El sistema cooperativo se sustenta


amtaparjama, yanapasisa, jan jisk’achasisa, en los principios de solidaridad, igualdad,
jalaqtanaka jaljasisa jani mayniki qamiriptasaxa reciprocidad, equidad en la distribución,
ukjamañapawa.Estadoxaqutuchatacooperativas finalidad social, y no lucro de sus asociados. El
ukanakxa kamachi tuqiwa ch’amañchi ukjamaraki Estado fomentará y regulará la organización de
utjayi. cooperativas mediante la ley.

PUSÏRI T’AQXTA SECCIÓN IV


YÄNAKARU YÄQAWINI DERECHO A LA PROPIEDAD

Artículo 56.
56 Kamachi.
I. Toda persona tiene derecho a la propiedad
I. Taqi jaqiwa sapata jani ukaxa qutu tuqitsa privada individual o colectiva, siempre que
askiru tukuyañataki uraqinispa. ésta cumpla una función social.
II. Propiedad privada ukaxa ch’amañchatawa II. Se garantiza la propiedad privada siempre
jani taqi jaqiru amtawipana qhiparayasa. que el uso que se haga de ella no sea
III. Taqi yänakaxa qhipharirinakatakiwa. perjudicial al interés colectivo.

III. Se garantiza el derecho a la sucesión


hereditaria.

57 Kamachi. Uraqi aparawixa estado ukana Artículo 57. La expropiación se impondrá por
wakiskiripatakiwa kamachinakarjama, yaqha causa de necesidad o utilidad pública, calificada
uraqi churañampiwa phuqhasispa. Jach’a conforme con la ley y previa indemnización justa.
markanakana uraqixa janiwa aparatakaspati. La propiedad inmueble urbana no está sujeta a
reversión.

33
PHISQÏRI T’AQXTA SECCIÓN V DERECHOS
WAWANA, Q’AXULLANA DE LA NIÑEZ,
UKJAMARAKI WAYNANA ADOLESCENCIA Y JUVENTUD
YÄQAWINAKAPA

58 Kamachi. Imilla wawa yuqalla wawa q’axulla Artículo 58. Se considera niña, niño o
pisi maraniru uñt’atawa. Imilla wawanakaxa adolescente a toda persona menor de edad.
yuqalla wawanakaxa derecho ukanakapaxa Las niñas, niños y adolescentes son titulares
tayka kamachi tuqiwa jilawipana, markapana de los derechos reconocidos en la Constitución,
sarawiparjama, genero generacional, amtawipa con los límites establecidos en ésta, y de los
phuqañansa ukanakanipxiwa. derechos específicos inherentes a su proceso
de desarrollo; a su identidad étnica,
sociocultural, de género y generacional; y a la
satisfacción de sus necesidades, intereses y
59 Kamachi. aspiraciones.
I. Taqi imilla wawa, yuqalla wawa, q’axulla Artículo 59.
utjawipanajaniukaxa yaqhautjawinajilañataki
I. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho
qamasiñataki derecho ukanipxiwa.
a su desarrollo integral.
II. Taqi imilla wawa, yuqalla wawa, qaxulla
II. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho
utxawipana jani ukaxa yaqha utjawina
a vivir y a crecer en el seno de su familia
jilañataki qamasiñataki derecho ukanipxiwa. de origen o adoptiva. Cuando ello no
Jan ukjamakaspaxa sustituta utjawina sea posible, o sea contrario a su interés
kamachinakarjama derecho ukaniwa. superior, tendrá derecho a una familia
III. Taqi imilla wawanaka, yuqalla wawanaka, sustituta, de conformidad con la ley.
q’axullanakawa jan yuriwipa jisk’achasa, III. Todas las niñas, niños y adolescentes, sin
derechos ukjamaraki deberes awkinakapata distincióndesuorigen,tienenigualesderechos
yäqatañapawa. Jisk’achasiwixa wawanaka y deberes respecto a sus progenitores. La
pu ra xa a wki pa ruxa ka ma ch i tuqi wa discriminación entre hijos por parte de los
juchañchataspa. progenitores será sancionada por la ley.

IV. Taqi imilla wawa yuqalla wawaruwa,


q’axulla awkinakapana sutiñcharu derecho
IV. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho
ukanipxi. Jani ukjamakchi ukjaxa kawkniritxa a la identidad y la filiación respecto a sus
uywaskchi ukawa suti sutiñcharakispa. progenitores. Cuando no se conozcan
los progenitores, utilizarán el apellido
convencional elegido por la persona
responsable de su cuidado.

34
V. E s t a d o u k a x a t a q i j a q i x a w a y n a V. El Estado y la sociedad garantizarán la
tawaqunakaruxa desarrollo productivo, protección, promoción y activa partici-
político, social, económico, ukjamaraki pación de las jóvenes y los jóvenes en
cultural ukanakaruxa kamachinakarjamawa el desarrollo productivo, político, social,
jach’añchasa chikañchayapxaspa. económico y cultural, sin discriminación
alguna, de acuerdo con la ley.
60 Kamachi. Estado ukaxa taqi jaqimpi wila Artículo 60. Es deber del Estado, la sociedad y la
masi utjawinkirinakampiwa imilla wawata, familia garantizar la prioridad del interés superior
yuqalla wawata, q’axullata taqi jan walinakatxa, de la niña, niño y adolescente, que comprende
mäkiwa jani chuyma pist’ayasa taripirinakasa la preeminencia de sus derechos, la primacía
pachaparuwa jark’aqañampi uñaqapxarakispa. en recibir protección y socorro en cualquier
circunstancia, la prioridad en la atención de los
servicios públicos y privados, y el acceso a una
administración de justicia pronta, oportuna y
con asistencia de personal especializado.

61 Kamachi. Artículo 61.

I. Imilla wawanakaru, yuqalla wawanakaru, I. Se prohíbe y sanciona toda forma de violencia


q’axullanakaru utjawina pachpa jaqita janiwa contra las niñas, niños y adolescentes, tanto
ñanxachatakaspati, ukjamaspa ukjaxa en la familia como en la sociedad.
juchañchataspawa. II. Se prohíbe el trabajo forzado y la explotación
II. J a n i w a i r n a q a w i n x a c h ’ a m a t u k u ñ a infantil. Las actividades que realicen las
irnaqañanxainach’amach’irwatairnaqkasp niñas, niños y adolescentes en el marco
ati. Irnaqchi ukjaxa ch’amaparjama familiar y social estarán orientadas a su
amuyasawa utt’awinsa, yaqha tuqinsa formación integral como ciudadanas y
ciudadanos, y tendrán una función
irnaqañapa. Derechonakapaxa, garantia
formativa. Sus derechos, garantías y
ukasa kamachi tuqiwa uñjatani.
mecanismos institucionales de protección
serán objeto de regulación especial.
SUXTÏRI T’AQXTA
SECCIÓN VI
WILA MASINAKANA YÄQAÑA
DERECHOS DE LAS FAMILIAS

Artículo 62. El Estado reconoce y protege a


62 Kamachi. Estado ukaxa utjawinkirinakaruwa
las familias como el núcleo fundamental de la
markataki askitaparjama jark’aqi uñjaraki,
sociedad, y garantizará las condiciones
jaqirjama, qullqita, taqi kunata jach’añchi.
sociales y económicas necesarias para su
Sapa mayni utjawinkirinakaxa pacha derechos,
desarrollo integral. Todos sus integrantes
phuqhawinaka ukjamaraki lurawini ukanipxiwa.
tienen igualdad de derechos, obligaciones y
oportunidades.
35
63 Kamachi. Artículo 63.

I. Jaqichasiwixa mä chachampi mä warmimpixa I. El matrimonio entre una mujer y un hombre


kamachi tuqiwa purapata pachpa derecho se constituye por vínculos jurídicos y se basa
ukanakani utt’ayatawa. en la igualdad de derechos y deberes de los
cónyuges.
II. Jani kamachi tuqi panichasitanakaxa II. Las uniones libres o de hecho que reúnan
wa wanakapaxa uy wata wawj amara- condiciones de estabilidad y singularidad,
kispawa. y sean mantenidas entre una mujer y un
hombre sin impedimento legal, producirán
los mismos efectos que el matrimonio civil,
tanto en las relaciones personales y
patrimoniales de los convivientes como en lo
que respecta a las hijas e hijos adoptados
o nacidos de aquéllas.

64 Kamachi. Artículo 64.

I. Jaqichasitanakaxa purapatwa utjawipxa I. Los cónyuges o convivientes tienen


el deber de atender, en igualdad de
jach’añchañapa, ukjamaraki wawanakaruxa
condiciones y mediante el esfuerzo común,
yatiqawina taqikuna yatichañansa
el mantenimiento y responsabilidad del
wawakipana purapata uñjapxañapawa.
hogar, la educación y formación integral de
II. E s t a d o u k a x a u t j a w i n k i r i n a k a r u x a las hijas e hijos mientras sean menores o
phuqawiparuxa jark’aqani yanaparakiniwa. tengan alguna discapacidad.
II. El Estado protegerá y asistirá a quienes sean
responsables de las familias en el ejercicio
de sus obligaciones.
Artículo 65. En virtud del interés superior de las
65 Kamachi. Imilla wawanaka yuqalla wawanaka,
niñas, niños y adolescentes y de su derecho a
q’axullanakaxa sutiñchawipxa awkitsa taykatsa la identidad, la presunción de filiación se hará
kawniritsa wakisikispawa. Inasa jani yatxatawi valer por indicación de la madre o el padre. Esta
tuqi janiwa satachispa. Khithi qillqaychi ukana presunción será válida salvo prueba en contrario
amparapankaspawa. a cargo de quien niegue la filiación. En caso de
que la prueba niegue la presunción, los gastos
incurridos corresponderán a quien haya indicado
la filiación.

66 Kamachi. Ch ac han aka war min aka Artículo 66. Se garantiza a las mujeres y a los
munasipxaspawa ukjamaraki wawanipxa- hombres el ejercicio de sus derechos sexuales
rakispawa. y sus derechos reproductivos.

36
PAQALLQU T’AQXTA SECCIÓN VII DERECHOS DE
CHUYMANI JAQINAKANA LAS PERSONAS
YAQAWINAKAPA ADULTAS MAYORES

67 Kamachi. Artículo 67.


I. Aka tayka kamachina uñt’ayatatxa, ch’ama I. Además de los derechos reconocidos en
tukuta jaqinakatakixa suma qamaña, jaqjama esta Constitución, todas las personas adultas
qamañataki derechonipxiwa. mayores tienen derecho a una vejez digna,
con calidad y calidez humana.
II. Estadoxa kamachi tuqixa renta dignidad
jiwañkama payllani. II. El Estado proveerá una renta vitalicia de
vejez, en el marco del sistema de seguridad
social integral, de acuerdo con la ley.
68 Kamachi.
Artículo 68.
I. Estado ukaxa políticas públicas tuqiwa
I. El Estado adoptará políticas públicas para la
jark’aqañataki, uñaqañataki, irnaqayañataki
protección, atención, recreación, descanso
ch’amaparjama wakiyi.
y ocupación social de las personas adultas
II. C h ’ a m a t u k u t a j a q i n a k a r u x a j a n i w a mayores, de acuerdo con sus capacidades
ñanqhachatakaspati janirakiwa y posibilidades.
jisk’achatakaspati ukanakaxa juchawa
II. Se prohíbe y sanciona toda forma de maltrato,
ukjamaraki taripataspawa.
abandono, violencia y discriminación a las
69 Kamachi. Ch’axwiri sariri awkinakaxa kamachi personas adultas mayores.
tuqixa taqi instituciones públicas ukjamaraki
Artículo 69. Los Beneméritos de la Patria
privadas taqi markachirita yäqatañapawa, uka
merecerán gratitud y respeto de las
pachparaki marka jark’aqirita uñt’ata, kamachi
instituciones públicas, privadas y de la
tuqi jiwañkama payllata.
población en general, serán considerados
héroes y defensores de Bolivia y recibirán del
Estado una pensión vitalicia, de acuerdo con la
ley.

KIMSAQALLQU T’AQXTA JANCHITA


SECCIÓN VIII DERECHOS DE
USUTA YÄQAWINAKAPA
LAS PERSONAS
CON DISCAPACIDAD
70 Kamachi. Taqi janchita usuta jaqinakaxa akniri
derechonakaniwa: Artículo 70. Toda persona con discapacidad
goza de los siguientes derechos:

37
1. Utjawipata estadota jark’aqatawa. 1. A ser protegido por su familia y por el
Estado.
2. Yatichawiru, qullasiwiru jani chanini.
2. A una educación y salud integral
3. Yatiyawiru arupa yatita tuqi.
gratuita.
4. Irnaqawixa ch’amanakaparjamawa
3. A l a c o m u n i c a c i ó n e n l e n g u a j e
aski payllawi jaqjama jakañatakjama
alternativo.
irnaqayatañapa.
4. A trabajar en condiciones adecuadas,
5. saparu ch’amañchawi.
de acuerdo a sus posibilidades y
capacidades, con una remuneración
justa que le asegure una vida digna.

5. Al desarrollo de sus potencialidades


individuales.
71 Kamachi. Artículo 71.
I. Janchita usutanakaruxa janiwa I. Se prohibirá y sancionará cualquier tipo
jik’achatakaspati, janiwa de discriminación, maltrato, violencia
ñaqhachatakaspasa j a n i r a k i w a i r n a q a y explotación a toda persona con
w i n x a c h ’ a m a s a ch’irwatakaspati, discapacidad.
ukaxa juchawa, ukjamarusa
II. El Estado adoptará medidas de acción
taripayatarakispawa.
positiva para promover la efectiva integración
II. Estado ukaxa janchi usuta jaqinakatakixa de las personas con discapacidad en el
lurawinakana, economico, politico social ámbito productivo, económico, político, social
ukjamaraki cultural jan jisk’achasa y cultural, sin discriminación alguna.
yanaparakini.
III. El Estado generará las condiciones que
III. Estadoukaxasapajanchiusutajaqinakatakixa permitan el desarrollo de las
kuna ymana nayr aru sa rta wi nakwa potencialidades i n d i v i d u a l e s d e l a s p
wakiyani. e r s o n a s c o n discapacidad.
72 Kamachi. Estado ukaxa kunaymana Artículo 72. El Estado garantizará a las personas
yanapawinakwa janchi usuta jaqinakaruxa aski con discapacidad los servicios integrales de
jakapxañapataki servicios integrales de prevención y rehabilitación, así como otros
proteccion ukjamaraki rehabilitacion beneficios que se establezcan en la ley.
yanapawinaka kamachi taypiwa wakiyarakini.

38
LLATUNKÏRI T’AQXTA SECCIÓN IX DERECHOS DE LAS
TARIPATA JAQINAKANA PERSONAS
YÄQAWINAKAPA PRIVADAS DE LIBERTAD

Artículo 73.
73 Kamachi.
I. Toda persona sometida a cualquier forma
I. Taqi jaqi juchañchaxa yaqha uñjasjamawa
de privación de libertad será tratada con el
taripatañapa.
debido respeto a la dignidad humana.
II. Taqi taripata jaqinakawa yatiyasiwiru
II. Todas las personas privadas de libertad
wila masinakapampi, arxatirinakapampi,
tienen derecho a comunicarse libremente con
uñt’atanakapampi yatiyasiñataki derechoni.
su defensor, intérprete, familiares y personas
Jani yatiqasiwixa juchañchatawa.
allegadas. Se prohíbe la incomunicación.
Taqi jani yatiyasiwixa jucha yatxataña
Toda limitación a la comunicación sólo podrá
kankañampiwa pä tunka pusini horanakakiwa
tener lugar en el marco de investigaciones
katxasitaspa.
por comisión de delitos, y durará el tiempo
máximo de veinticuatro horas.
74 Kamachi. Artículo 74.

I. Reinsercion social taripata jaqinakata, yäpana I. E s r e s p o n s a b i l i d a d d e l E s t a d o l a


derechota, katjawipana, jani ñanqhachasa reinserción social de las personas
uñj aña, t’ aqj aña j uchanakaparjama, privadas de libertad, velar por el respeto
chachakama warmikama, marapuntkama de sus derechos, y su retención y custodia
taqi ukawa estadona amparapanki. en un ambiente adecuado, de acuerdo a
la clasificación, naturaleza y gravedad
II. Taripata jaqinakaxa wataña utanakanxa
del delito, así como la edad y el sexo de
irnaqaña yatiqaña atipxarakispawa.
las personas retenidas.

II. Las personas privadas de libertad tendrán


la oportunidad de trabajar y estudiar en los
centros penitenciarios.

39
TUNKÏRI T’AQXTA SECCIÓN X DERECHOS DE LAS
ALASIRINAKANA UKJAMARAKI USUARIAS
YÄNAKANI YÄQAWINAKAPA Y LOS USUARIOS Y DE LAS
CONSUMIDORAS Y LOS
CONSUMIDORES
75 Kamachi. Usuarias ukjamaraki usuarios,
consumidoras, cosumidores ukanakaxa akniri Artículo 75. Las usuarias y los usuarios y las
derecho ukanakaniwa: consumidoras y los consumidores gozan de los
siguientes derechos:
1. Manq’anaka wakiyaña, fármacos, taqi
achunaka inocuidad ukani, aski 1. Al suministro de alimentos, fármacos y
wakiyata, walja pachapana productos en general, en condiciones
t’ujtañapataki. de inocuidad, calidad, y cantidad
disponible adecuada y suficiente, con
prestación eficiente y oportuna del
suministro.
2. k u n a t a w a k i y a t a s a , a l a s i r i n a k a r u 2. A la información fidedigna sobre las
yatiyasa. características y contenidos de los
productos que consuman y servicios
que utilicen.
76 Kamachi.
Artículo 76.
I. Estado ukaxa sistema de transporte
I. El Estado garantiza el acceso a un sistema
kun a y ma n a tuq i ta wa ki yi . Usu ario s
de transporte integral en sus diversas
proveedores ukanakaruxa kamachi tuqiwa
modalidades. La ley determinará que el
askinjama phuqhapxañapatakixa wakiyata.
sistema de transporte sea eficiente y eficaz,
II. Janiwa controles aduaneros, retenes, y que genere beneficios a los usuarios y a
puestos Bolivia markanxa ina ukjamaki los proveedores.
utjapxañapakiti, jan ukaxa kamachi tuqi
II. No podrán existir controles aduaneros,
ut’ayatanakawa uñjapxarakispa.
retenes ni puestos de control de ninguna
naturaleza en el territorio boliviano, con
excepción de los que hayan sido creados
por la ley.

40
SUXTÏRI JALJTA CAPÍTULO SEXTO EDUCACIÓN,
INTERCULTURALIDAD YATIQAWI INTERCULTURALIDAD
UKJAMARAKI SARAWINA YÄQAÑA Y DERECHOS CULTURALES

MAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN I


YATIQAWI EDUCACIÓN

77 Kamachi. Artículo 77.

I. Yatiqawixa mä jach’a amta, maynïri I. La educación constituye una función suprema


estadona qullqimpi amparapata phuqhawiwa, y primera responsabilidad financiera del
ukjamaraki obligación indeclinable de Estado, que tiene la obligación indeclinable
sostenerla, garantizarla ukjamaraki de sostenerla, garantizarla y gestionarla.
gestionarla ukjamawa.
II. El Estado y la sociedad tienen tuición plena
II. E s t a d o u k a m p i t a q i j a q i n a k a m p i x a sobre el sistema educativo, que comprende
yatiqawinxa regular alternativa ukjamaraki la educación regular, la alternativa y especial,
especial, superior ukanakanxa tuicion y la educación superior de formación
plena ukanipxiwa. Sistema yatiqawixa profesional. El sistema educativo desarrolla
thakhiparjamawa mayaki mayachasisa sus procesos sobre la base de criterios de
nayraru saranti. armonía y coordinación.

III. Yatichawixa inaki qatiqawi, qullqimpi yatiqawi III. El sistema educativo está compuesto
ukatxa jay sirinakampi yatiqawi ukanakata por las instituciones educativas fiscales,
utt’ayatawa. instituciones educativas privadas y de
convenio.

78 Kamachi. Artículo 78.

I. Yatiqawix mayaki taqinitaki, democrática, I. La educación es unitaria, pública, universal,


participativa, comunitaria, descolonizadora, democrática, participativa, comunitaria,
aski ukjamawa. descolonizadora y de calidad.

II. Yatiqawix intracultural, intercultural, II. La educación es intracultural, intercultural y


plurilingüe ukjamawa. plurilingüe en todo el sistema educativo.

III. Taqiyatiqawixa,educaciónabierta,humanista, III. El sistema educativo se fundamenta en una


científica, técnica ukjamaraki tecnológico, educación abierta, humanista, científica,
revolucionaria, critica ukjamaraki solidaria técnica y tecnológica, productiva, territorial,
ukjama wakt’ayatawa. teórica y práctica, liberadora y revolucionaria,
crítica y solidaria.

41
IV. Warminakampi chachanakampitakixa IV. El Estado garantiza la educación vocacional
jakawiparjama, wisawi mpi nayrar y la enseñanza técnica humanística, para
sartawitakixa educacional vocacional hombres y mujeres, relacionada con la vida,
ukjamaraki enseñanza técnica humanística el trabajo y el desarrollo productivo.
ukjamawa ch’amañchi.
79 Kamachi. Yatiqawixa civismo, diálogo Artículo 79. La educación fomentará el
intercultural ukjamaraki valores éticos morales civismo, el diálogo intercultural y los valores
ch’amanchani. Valores ukanxa equidad de ético morales. Los valores incorporarán la
genero, la no diferencia de roles, la no violencia equidad de género, la no diferencia de roles,
ukjamaraki vigencia de derechos humanos la no violencia y la vigencia plena de los
ukanakaniwa. derechos humanos.
80 Kamachi. Artículo 80.
I. Yatiqawixa formacion integral de las personas I. La educación tendrá como objetivo la
ukjamaraki Fortalecimiento de la conciencia formación integral de las personas y el
social jakawina jakawitaki amtawinakaniwa. fortalecimiento de la conciencia social
Yatiqawixa sapa ukjamaraki qutu jaqinakataki, crítica en la vida y para la vida. La educación
desarrollo de competencias, aptitudes estará orientada a la formación individual y
ukjamaraki habilidades fisicas e intelectuales, colectiva; al desarrollo de competencias,
qillqatana ukjamaraki lurawina ukampi aptitudes y habilidades físicas e
mayachata, aka pacha aski uñjañataki, intelectuales que vincule la teoría con la
taqi jakiri yänakampi aski qamañataki práctica productiva; a la conservación y
ukjamañapawa.Uñaqawipasaphuqhawipasa protección del medio ambiente, la
kamachi tuqiwa wakiyatani. biodiversidad y el territorio para el vivir bien.
Su regulación y cumplimiento serán
II. Yatiqawixa taqiniruwa estado plurinacional establecidos por la ley.
uka taypina identidad ukjamaraki desarrollo
II. La educación contribuirá al fortalecimiento
cultural sapaqata nacion o pueblo indígena
de la unidad e identidad de todas y todos
originario campesino ukanakaruxa askina
como parte del Estado Plurinacional,
yäqasiñataki nayraru ch’amañchasawa
así como a la identidad y desarrollo
yanapañapa.
cultural de los miembros de cada nación
o pueblo indígena originario campesino,
y al entendimiento y enriquecimiento
intercultural dentro del Estado.

42
81 Kamachi. Artículo 81.

I. Ya t i q a w i n x a t a q i n i w a b a c h i l l e r a t o I. La educación es obligatoria hasta el


tukuyapxañapa. bachillerato.

II. Y a t i q a w i x a k u n a y m a n a n i v e l e s II. La educación fiscal es gratuita en todos sus


ukanakanxa jani chani churasawa jach’a niveles hasta el superior.
yatiñutanakankama yatiqañawa. III. A la culminación de los estudios del nivel
III. Bachiller tukuyasaxa título de bachiller secundario se otorgará el diploma de
apsuñaxa mäki jani chanini inakiwa bachiller, con carácter gratuito e inmediato.
apsuñani. Artículo 82.
82 Kamachi. I. El Estado garantizará el acceso a la
educación y la permanencia de todas las
I. Estado ukaxa taqi chacha warmi
ciudadanas y los ciudadanos en
markachirinakatakixa pachpa yatiqawi
condiciones de plena igualdad.
jach’añchayi.
II. El Estado apoyará con prioridad a los
II. Estado ukaxa kamachi tuqiwa pisinkiri
estudiantes con menos posibilidades
yatiqirinakatakixa kunaymana yanapa
económicas para que accedan a los
taqi niveles ukanakatakixa qullqimpi
diferentes niveles del sistema educativo,
manq’añampi, material escolar isimpi, mediante recursos económicos, programas de
k’añaskumpi, material escolarampi jaya alimentación, vestimenta, transporte,
jayana qamasiritakixa qamaña utampi material escolar; y en áreas dispersas, con
kamachi tuqiwa yanapani. residencias estudiantiles, de acuerdo con la
III.Becas ukampiwa aski yatiqirinakaruxa ley.
yanapatani. Taqi imilla wawa, yuqalla III. Se estimulará con becas a estudiantes de
Wa w a q ’ a x u l l a c h u y m a p a t a m i s t u r i excelente aprovechamiento en todos los
yatiwinakapaxa askinjamawa kunaymana niveles del sistema educativo. Toda niña,
yaqha thakhinakampixa jach’añchayatani. niño y adolescente con talento natural
destacado tiene derecho a ser atendido
educativamente con métodos de
formación y aprendizaje que le permitan el
mayor desarrollo de sus aptitudes y
83 Kamachi. Yatiqawinxa taqi jaqiwa, awki
destrezas.
taykanaka naciones y pueblos indigena
originario campesinos p’iqiñchirinakapa taypiwa Artículo 83. Se reconoce y garantiza la
ch’amañchasina chikañchasipxarakispa. participación social, la participación comunitaria y
Kamachi tuqiwa chikañchasiwinakapaxa de los padres de familia en el sistema educativo,
wakt’ayatarakini. mediante organismos representativos en todos
los niveles del Estado y en las naciones y pueblos
indígena originario campesinos. Su composición
43
y atribuciones estarán establecidas en la ley.

44
84 Kamachi. Estado ukampi taqi Artículo 84. El Estado y la sociedad tienen el
markachirinakampiwa chikt’atawa jani ullaña deber de erradicar el analfabetismo a través de
qillqañxa wasaru aski amtawinakampi sarawi programas acordes con la realidad cultural y
tuqi aru tuqi tukjapxarakispa. lingüística de la población.
Artículo 85. El Estado promoverá y garantizará
85 Kamachi. Estado ukaxa imilla, yuqalla la educación permanente de niñas, niños y
q’axulla janchita usutanakatakixa jach’a amta adolescentes con discapacidad, o con talentos
yatiqawirjama yatiqañanaka jach’añchañataki extraordinarios en el aprendizaje, bajo la misma
wakiyarakini. estructura, principios y valores del sistema
educativo, y establecerá una organización y
desarrollo curricular especial.

86 Kamachi. Yatiqaña utanakanxa iyawsañaxa Artículo 86. En los centros educativos se


kunaymana naciones y pueblos indigena reconocerá y garantizará la libertad de
originario ukanakana iyawsawipa yäqasa conciencia y de fe y de la enseñanza de religión,
jach’añchayatarakini jani jisk’achasa así como la espiritualidad de las naciones y
munkiri jan munkirixa janiwa walikiti taqi pueblos indígena originario campesinos, y se
ukanakawa ch’amañchayatani. Uka yatiqaña fomentará el respeto y la convivencia mutua
utanakaruxa janiw kunayman iyawsañana entre las personas con diversas opciones
religiosas, sin imposición dogmática. En estos
chikañchasiñaxa imilla yuqalla yatiqirinakaruxa
centros no se discriminará en la aceptación y
jisk’achatakaspati.
permanencia de las alumnas y los alumnos por
su opción religiosa.
87 Kamachi. Yatiqaña utanakaxa convenio
jaqitaki aski amtampi jani juk’uchasiñampi
Artículo 87. Se reconoce y respeta el funcio-
chikachasirinakaxa jani p’iqiñchirianaka
namiento de unidades educativas de convenio
utt’ayatarjamawa religiosas / religiosos kunamati con fines de servicio social, con acceso libre
thakhinakaxa yatiqawinakasa wakt’ayätaki y sin fines de lucro, que deberán funcionar
ukjamarjamawa yäqata. bajo la tuición de las autoridades públicas,
respetando el derecho de administración de
entidades religiosas sobre dichas unidades
educativas, sin perjuicio de lo establecido en
disposiciones nacionales, y se regirán por las
mismas normas, políticas, planes y programas
del sistema educativo.

45
88 Kamachi. Artículo 88.

I. Qillqampi yatichasina yatiqaña utanakaxa I. Se reconoce y respeta el funcionamiento de


kunaymana thakhinakapanxa kunjamati unidades educativas privadas, en todos los
wakiyataki ukj amarj amawa yati qawi niveles y modalidades, éstas se regirán por
yatichawinakaxa utt’ayataki ukjamarjamawa las políticas, planes, programas y autoridades
phuqawipxa ch’amañcharakini. del sistema educativo. El Estado garantiza
su funcionamiento previa verificación de las
condiciones y cumplimiento de los
requisitos establecidos por la ley.

II. Aw k i t a y k a n a k a n a a m p a r a n a k a p a n a II. Se respeta el derecho de las madres y padres


chhijllaña wawa yatichasiwinxa ukaxa a elegir la educación que convenga para sus
yäqatawa. hijas e hijos.
Artículo 89. El seguimiento, la medición,
89 Kamachi. Aski yatiqawi yatichawixa mä
evaluación y acreditación de la calidad educativa
institución publica, tecnica especializada
en todo el sistema educativo, estará a cargo de
uka tuqiwa uñakipatarakini utnuqawipaxa
una institución pública, técnica especializada,
sarantawipaxa kamachi tuqiwa wakiyatarakini.
independiente del Ministerio del ramo. Su
composición y funcionamiento será
determinado por la ley.
90 Kamachi. Artículo 90.
I. Estado ukaxa intitucion de formacion I. El Estado reconocerá la vigencia de
humanistica, tecnica ukjamaraki tecnología institutos de formación humanística, técnica y
kunaymana thakhipanxa kamachi utt’ayataki tecnológica, en los niveles medio y superior,
ukjamarjamawa uñt’atapxani. previo cumplimiento de las condiciones y
requisitos establecidos en la ley.
II. Estado ukaxa formación técnica ukjamaraki
tecnología, productiva, artistica ukjamaraki II. El Estado promoverá la formación técnica,
lingüística ukanakaxa kunaymana institutos tecnológica, productiva, artística y lingüística,
técnicos tuqiwa ch’amancharakini. a través de institutos técnicos.

III. Estado ukaxa yatichawi taypiwa kunaymana III. El Estado, a través del sistema educativo,
yatiqawi yatichawinaka jayana yatintañataki, promoverá la creación y organización de
jani yatiqaña utaru sasa yatintañatakiwa programas educativos a distancia y
sarawinaka taqi marka taypina nayraru populares no escolarizados, con el objetivo
de elevar el nivel cultural y desarrollar la
sarantañapataki ch’amañcharakini.
conciencia plurinacional del pueblo.

46
PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II
JACH’A YATIQAWI EDUCACIÓN SUPERIOR

91 Kamachi. Artículo 91.


I. Jach’a yatiñutaxa yatxatata mistutanakata, I. La educación superior desarrolla procesos
yatxatata uñanchayañataki markachiri de formación profesional, de generación y
nayraru sartañapatakiwa laqañchayasiraki, divulgación de conocimientos orientados al
uka taypinxa taqi yatiña, naciones ukjamaraki desarrollo integral de la sociedad, para lo
pueblos indígena originario campesinos cual tomará en cuenta los conocimientos
yatiñanakapawa chikañchasirakini. universales y los saberes colectivos de
las naciones y pueblos indígena originario
campesinos.
II. Jach’a yatiñutaxa yatiqawixa intracultural,
II. La educación superior es intracultural,
plurilingüe ukjamawa, ukampirus, aski
intercultural y plurilingüe, y tiene por
m archi ri na ka ut nuqa ya ñata k i xa wal i
misión la formación integral de recur-
yatxatata jaqinaka, kunaymana thakhi
sos humanos con alta calificación y
yatxatawinakampi yatxatiri markachirinaka
competencia profesional; desarrollar
aski yänaka lurasa; aski jach’a amtawinaka
procesos de investigación científica para
kunaymana aru, sarawa yatxawi resolver problemas de la base productiva
jach’añchayaña, aski taripawi chikañchasa y de su entorno social; promover políticas
markachiri qhispiyañataki markachirina de extensión e interacción social para
thakhipana chikañchasisa ukanaka fortalecer la diversidad científica, cultural
amtawiniwa. y lingüística; participar junto a su pueblo
en todos los procesos de liberación social,
para construir una sociedad con mayor
equidad y justicia social.
III. Jach’a yatiñutana yatxatawixa jach’a III. La educación superior está conformada por
yatiñutanakata, escuelas superiores de las universidades, las escuelas superiores
formacion de docente y los institutos técnicos de formación docente, y los institutos
tecnológicos y artísticos fiscales y privadas técnicos, tecnológicos y artísticos, fiscales
ukanakata utt’ayatawa. y privados.

47
92 Kamachi. Artículo 92.

I. Universidades públicas privadas ukanakaxa I. Las universidades públicas son autónomas e


pachpa yaqawinipxiwa. Autonomia ukaxa iguales en jerarquía. La autonomía consiste
pachpankirinaka qullqisa apnaqata; en la libre administración de sus recursos;
p’iqinchirinakata pachpankirinaka el nombramiento de sus autoridades,
yatichirinaka yanapirinaka chhijllata; su personal docente y administrativo; la
kamachinakapasa yatiqawi amtasa elaboración y aprobación de sus estatutos,
marataki yanaka ist’awisa yanapawinaka planes de estudio y presupuestos anuales;
katuqawisa nayraru ch’amanchañatakixa y la aceptación de legados y donaciones,
ukjama sañ muni. Universidades publicas así como la celebración de contratos, para
realizar sus fines y sostener y perfeccionar
nayraru sartawipaxa kunjamati utt’ayataki
sus institutos y facultades. Las universidades
ukjamarjamawa aruskipataspa.
públicas podrán negociar empréstitos con
garantía de sus bienes y recursos, previa
aprobación legislativa.
II. U n i v e r s i d a d e s p u b l i c a s u k a n a k a x a II. Las universidades públicas constituirán, en
qhispita amtawiparjamaxa universidad ejercicio de su autonomía, la Universidad
Boliviana utt’ayasiraki; jach’a amtawinakxa Boliviana, que coordinará y programará sus
phuqawinakxa mä organismo central fines y funciones mediante un organismo
tuqiwa mä plan de desarrollo universitario central, de acuerdo con un plan de desarrollo
utt’ayasawa wakichiyataraki. universitario.

III. Universidades públicas ukanakaxa yatiqa III. Las universidades públicas estarán
chimpunakawa sañani diplomas academicas, autorizadas para extender diplomas
titulos profesionales estado tuqiwa yaqata académicos y títulos profesionales con
luqtatarakini. validez en todo el Estado.

93 Kamachi. Artículo 93.

I. Universidades públicas ukanakaxa estado I. Las universidades públicas serán obligatoria


tuqiwa munasa jani munasa qullqixa jani y suficientemente subvencionadas por el
pachpa qullqipa, municipio, departamental Estado, independientemente de sus recursos
qullqita churatarakini. departamentales, municipales y propios,
creados o por crearse.
II. U n i v e r s i d a d e s p u b l i c a s u k a n a k a x a
II. Las universidades públicas, en el marco de
kamachinakaparjamawa mecanismos de
sus estatutos, establecerán los mecanismos
participacion social de carácter consultivo,
de participación social de carácter consultivo,
de coordinación ukjamaraki asesoramiento
de coordinación y asesoramiento.
wakt’ayarakini.

48
III. U n i v e r s i d a d e s p ú b l i c a s u k a n a k a x a III. Las universidades públicas establecerán
kunaymana qullqi irtata tukjatanakxa mecanismos de rendición de cuentas y
qhanatwa estado plurinal legislativo, transparencia en el uso de sus recursos, a
contraloría general ukjamaraki organo travésdelapresentacióndeestadosfinanci
ejecutivo ukanakaru thakhiparjama yatiyaña eros a la Asamblea Plurinacional Legislativa,
utt’ayarakini. a la Contraloría General y al Órgano
Ejecutivo.
IV. U n i v e r s i d a d e s p ú b l i c a s u k a n a k a x a
kamachinakaprjamawa programas de IV. Las universidades públicas, en el marco
desconcentración academica ukjamaraki de sus estatutos, establecerán programas
interculturalidad estado, naciones y pueblos de desconcentraci ón académi ca y
de interculturalidad, de acuerdo a las
indígenas originario campesinos ukanaka
necesidades del Estado y de las naciones y
mayiwinakaparjamawa yatiqawinaka
pueblos indígena originario campesinos.
utt’ayarakini.

V. Estado ukaxa universidades públicas


ukana kampi chikañchasi sa xa pata V. El Estado, en coordinación con las
tuqinakanxa creación ukjamaraki universidades públicas, promoverá en
fu n cio n a mi en to de uni ve rsi da des e áreas rurales la creación y el funcionamiento
institutos comunitarios pluriculturales de universidades e institutos comunitarios
ukjamanakawa markachirimpi chikt’ata pluriculturales, asegurando la participación
utnuqayarakispa. Ukjama utnuqawinakatxa social. La apertura y funcionamiento de dichas
markachirina mayiwiparjamawa lurawi tuqiwa universidades responderá a las necesidades
ch’amañcharakini. del fortalecimiento productivo de la región,
en función de sus potencialidades.
94 Kamachi.

I. Universidades privadas ukanakaxa kunjamati


Artículo 94.
politicas, planes, programas p’iqiñchirinakaxa
yatiqawina utt’ayataki ukjamarjamawa I. Las universidades privadas se regirán por las
chi ka ñc ha si p xa ña pa. Sa rx ar u wi pa xa políticas, planes, programas y autoridades
kamachi tuqiwa taqi yatiqanakata yänaka del sistema educativo. Su funcionamiento
uñakipasawa jaya satarakini. será autorizado mediante decreto supremo,
previa verificación del cumplimiento de las
II. Universidades privadas ukanakaxa diplomas condiciones y requisitos establecidos por la
academicas churañatakixa jaya satarakiwa, ley.
títulos profesionales Bolivia marrana
yäqatakxa estadowa luqtaraki. II. Las universidades privadas estarán auto-
rizadas para expedir diplomas académicos.
Los títulos profesionales con validez en todo
el país serán otorgados por el Estado.

49
III. Universidades privadas ukanakaxa, diplomas III. En las universidades privadas, para la
académicas katuqañatakixa tribunal de obtención de los diplomas académicos en
examinadores utt’ayata tuqiwa docentes todas las modalidades de titulación, se
titularesuniversidadespublicastuqitakamachi conformarán tribunales examinadores, que
utt’ayatarjamawa wakt’ayasirakini. Estadoxa estarán integrados por docentes titulares,
universidades privadas ukanakatakixa janiwa nombrados por las universidades públicas,
qullqi wakiykaniti. en las condiciones establecidas por la ley. El
Estado no subvencionará a las universidades
privadas.
95 Kamachi.
Artículo 95.
I. Univer sida des ukan aka xa centr os
interculturales de formacion ukjamaraki I. Las universidades deberán crear y sostener
capacitacion técnica ukjamaraki centros interculturales de formación y
cultural inaki markachiritaki yatiqawina capacitación técnica y cultural, de acceso
amtawinakaparjamawa uñstayasa libre al pueblo, en concordancia con los
wakichapxañapa. principios y fines del sistema educativo.

II. U n i v e r s i d a d e s u k a n a k a x a n a c i o n e s II. Las universidades deberán implementar


programasparalarecuperación,preservación,
ukjamaraki pueblos indígena originario
desarrollo, aprendizaje y divulgación de las
campesinos ukanakana arunakapwa
diferentes lenguas de las naciones y pueblos
wakichawinaka taqi tuqiru yatiyasa,
indígena originario campesinos.
jach’añchayasa, waqaychasa, amthapisa
waqaychapxañapa. III. Las universidades promoverán centros de
generación de unidades productivas, en
III. Universidades ukanakaxa centros de
coordinación con las iniciativas productivas
generacion de unidades productivas
comunitarias, públicas y privadas.
ukanakwa iniciativas productivas
comu ni ca ti va s, p ubli cas uk ja ma raki
privadas ukanakampi chikachasisa
ch’amachapxañapa.
Artículo 96.
96 Kamachi.
I. Es responsabilidad del Estado la formación
I. Estado ukawa yatichirinakxa institutos y capacitación docente para el magisterio
superiores de formacion tuqi wakiyarakini. público, a través de escuelas superiores
Wakichawixa mayaki taqi jaqinakaru chiqa de formación. La formación de docentes
yatichawimpiwa sarxaruñapa fiscal gratuito será única, fiscal, gratuita, intracultural,
intracultural, intercultural, plurilingüe, intercultural, plurilingüe, científica y
cientifica ukjamaraki productiva ukjamawa. productiva, y se desarrollará con compromiso
social y vocación de servicio.

50
II. Ya t i c h i r i n a k a x a k u n a y m a n a j i c h h a II. Los docentes del magisterio deberán
yatxatawina yatiqawinakampiwa sapa kuti participar en procesos de actualización y
wakichasipxañapa. capacitación pedagógica continua.

III. Yatichirita irnaqawinxa janiwa kamachinaka III. Se garantiza la carrera docente y la


tuqixa inaki jaqumukutakaspati. inamovilidad del personal docente del
Yatichirinakaxa aski payllawinipxañapawa. magisterio, conforme con la ley. Los docentes
gozarán de un salario digno.
Artículo 97. La formación post-gradual en
97 Kamachi. Post gradual yatiqawixa kunaymana
sus diferentes niveles tendrá como misión
niveles ukanakanxa kunaymana areas ukanakata
fundamental la cualificación de profesionales
aski yatxatatanakawa kunaymana yatxatawinaka
en diferentes áreas, a través de procesos
markachiri jach’añchayañatakiwa utt’ayataraki.
de investigación científica y generación de
Post - gradual yatiqawixa kunaymana instancia,
conocimientos vinculados con la realidad,
universidad taypiwa universidad taypiwa kamachi
para coadyuvar con el desarrollo integral de
tuqiwa chikañchasitarakini.
la sociedad. La formación post-gradual será
coordinada por una instancia conformada por
las universidades del sistema educativo, de
acuerdo con la ley.

KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III


SARAWINAKA CULTURAS
98 Kamachi.
Artículo 98.
I. Kunaymana sarawinakata estado I. La diversidad cultural constituye la base
pluricultural comunitario ukaxa utt’ayatawa. esencialdelEstadoPlurinacionalComunitario.
Intercultaridad ukaxa askina taqi markanaka La interculturalidad es el instrumento para
yaqawina taqi markanakana mayachawiwa. la cohesión y la convivencia armónica
Interculturalidad ukaxa kunaymanata pachpa y equilibrada entre todos los pueblos y
jakawinirjama utt’ayatawa. naciones. La interculturalidad tendrá lugar
con respeto a las diferencias y en igualdad
II. Estado ukaxa kunaymana sarawinaka
de condiciones.
indígena originario campesino utt’ayata-
nakapxa amuyuwinakapa, yatiwinakapa, II. El Estado asumirá como fortaleza la
valores, espiritualidadespacha uñjawipxa existencia de culturas indígena originario
taqi ukanakawa ch’amañcharakini. campesinas, depositarias de saberes,
conocimientos, valores, espiritualidades y
cosmovisiones.

51
III. Estado ukana taqi sarawinakwa waqaychaña, III. Será responsabilidad fundamental del Estado
sarantayana jark’aqaña, uñañchayaña preservar, desarrollar, proteger y difundir las
amparapankarakiniwa. culturas existentes en el país.

99 Kamachi. Artículo 99.

I. Aka marrana patrimonio cultural ukaxa I. El patrimonio cultural del pueblo boliviano es
inalienable inembargable e emprescriptible inalienable, inembargable e imprescriptible.
ukjamawa. Qullqi jalaqtanakaxa ukjamaraki Los recursos económicos que generen
aski uñaqañataki waqaychawi xa, se regularán por la ley, para atender
uñañchawixa kamachi tuqiwa uñjatani. prioritariamente a su conservación,
preservación y promoción.
II. Estadoxa kamachi tuqiwa registro, promocion,
II. El Estado garantizará el registro, protección,
restauración, recuperacion, revitalizacion,
restauración, recuperación, revitalización,
enrequesimiento, promocion difucion de su
enriquecimiento, promoción y difusión de su
patrimonio ch’amañcharakini.
patrimonio cultural, de acuerdo con la ley.
III. Riqueza natural, arquiologica, paleontología,
III. La riqueza natural, arqueológica, paleonto-
hortorica, documental ukjamaraki pracedente
lógica, histórica, documental, y la procedente
del culto religioso ukjmaraki folklore,
del culto religioso y del folklore, es patrimonio
ukanakaxa patrimonio cultural del pueblo cultural del pueblo boliviano, de acuerdo con
boliviano ukanakaxa kamachi tuquwa la ley.
uñt’atani.

100 Kamachi.
Artículo 100.
I. Cosmovisiones, mitos, historia oral, I. Es patrimonio de las naciones y pueblos
danzas, practicas culturales, conocimientos indígena originario campesinos las
ukjamaraki tecnologías tradiciones ukanaka cosmovisiones, los mitos, la historia oral,
patrimonio cultural ukjama uñt’atawa. Uka las danzas, las prácticas culturales, los
patrimonio ukaxa expresión e identidad del conocimientos y las tecnologías
estado taypinkiwa. tradicionales. Este patrimonio forma parte
II. E s t a d o u k a x a n a c i o n e s u k j a m a r a k i de la expresión e identidad del Estado.
pueblos indígena originario campesinos II. El Estado protegerá los saberes y los
interculturales ukjamaraki afro boliviano conocimientos mediante el registro de la
ukanakasaberes,conocimientostaqiukanaka propiedad intelectual que salvaguarde los
waqaychirinakaruxa jark’aqawiwa. derechos intangibles de las naciones y
pueblos indígena originario campesinas
y las comunidades interculturales y afro-
bolivianas.

52
101 Kamachi. Manifestaciones del arte e Artículo 101. Las manifestaciones del arte y
industrias populares ukanakaxa estado taypiwa las industrias populares, en su componente
jani walinakata jark’aqata ch’amañchataniwa. intangible, gozarán de especial protección del
Ukjmaraki sitios ukjamaraki actividades Estado.Asimismo, disfrutarán de esta protección
declarados patrimonio cultural de la humanidad los sitios y actividades declarados patrimonio
en su componente tangible e intangible cultural de la humanidad, en su componente
ukanakaxa jark’aqatapxarakiniwa. tangible e intangible.

102 Kamachi. Estado ukaxa kamachi tuqiwa Artículo 102. El Estado registrará y protegerá
inventores ukjamaraki cientificos, compositores, la propiedad intelectual, individual y colectiva
artistas, panka machaqa uñstayatanakata mä de las obras y descubrimientos de los autores,
artistas, compositores, inventores y científicos,
jaqita, walja jaqinakata propiedad intelectual
en las condiciones que determine la ley.
uka uñaqani jark’aqarakini.

SECCIÓN IV CIENCIA,
PUSÏRI T’AQXTA
TECNOLOGÍA E
MACHAQATA, JICHHA YATXATAWI
INVESTIGACIÓN
103 Kamachi.
Artículo 103.
I. Estado ukaxa markachiritaki aski
I. El Estado garantizará el desarrollo de
jach’añchawi ciencia ukjamaraki
la ciencia y la investigación científica,
investigación cientifica, tecnica ukjamaraki
técnica y tecnológica en beneficio del
tecnologica jach’añchayarakini. Estadoxa interés general. Se destinarán los recursos
qullqimpiwa ciencia ukjamaraki tecnología necesarios y se creará el sistema estatal
chijnuqawipa yanaparakini. de ciencia y tecnología.
II. Estado ukaxa politica de emplementacion II. El Estado asumirá como política la
de estrategias machaqa yatxatawinaka implementación de estrategias para
yatiyañampiwa ch’amañchañapa. incorporar el conocimiento y aplicación
de nuevas tecnologías de información y
comunicación.

53
III. Estado ukaxa, universidades, empresas III. El Estado, las universidades, las empresas
productivas ukjamaraki servicios productivas y de servicio públicas y privadas,
publicas ukjamaraki privadas, naciones y las naciones y pueblos indígena originario
ukjamaraki pueblos indígena originario campesinos, desarrollarán y coordinarán
ukanakaxa taqi ukanakaxa yatxatawimpi, procesos de investigación, innovación,
uñanchawimpi yatiyawimpi taqi ukanaka promoción, divulgación, aplicación y
ch’amañchañataki wa kama chi tuqi transferencia de ciencia y tecnología para
mayachasisa ch’amañchapxañapa. fortalecer la base productiva e impulsar el
desarrollo integral de la sociedad, de
acuerdo con la ley.
PHISQÏRI T’AQXTA
ANATAWI UKJAMARAKI SECCIÓN V DEPORTE Y
K’UCHIRAWI
RECREACIÓN

104 Kamachi. Taqi jaqiwa deporte, cultura fisica Artículo 104. Toda persona tiene derecho al
ukjamaraki ukanakawa derechoni. Estadoxa deporte, a la cultura física y a la recreación.
genero, idioma, religión, orientación, politica, El Estado garantiza el acceso al deporte sin
ubicación, territorial, pertenencia social, distinción de género, idioma, religión, orientación
cultura yaqhanakampita jani jisk’achasawa política, ubicación territorial, pertenencia social,
ch’amanchani. cultural o de cualquier otra índole.
105 Kamachi. Estado ukaxa politicas de Artículo 105. El Estado promoverá, mediante
educacion, recreacion ukjamaraki salud políticas de educación, recreación y salud pública,
publica, desarrollo a la cultura fisica ukjamaraki el desarrollo de la cultura física y de la práctica
practica deportiva kunaymana atipasiwinakana deportiva en sus niveles preventivo, recreativo,
juk’ampisa janchita usutanaru formativo y competitivo, con especial atención
ch’amañcharakini. Estadoxa qullqimpi a las personas con discapacidad. El Estado
phuqawitakixa yanapani. garantizará los medios y los recursos económicos
necesarios para su efectividad.

CAPÍTULO SÉPTIMO
PAQALLQU JALJTA COMUNICACIÓN SOCIAL
JAQI YATIYAWI
Artículo 106.

106 Kamachi. I. El Estado garantiza el derecho a la comu-


nicación y el derecho a la información.
I. Estado ukaxa derecho yatiyasiwiru yatiyañaru
ch’amañchi.

54
II. E s t a d o u k a x a c h a c h a w a r m i II. El Estado garantiza a las bolivianas y
markachirinakaruxa derecho arsuwi, los bolivianos el derecho a la libertad de
lup’iwi arsuñana, yatiyawi ch’iqarst’ayaña expresión, de opinión y de información, a
kutkatasiña kunaymana yatiqasina tuqiwa la rectificación y a la réplica, y el derecho
ch’amañcharaki. a emitir libremente las ideas por cualquier
medio de difusión, sin censura previa.
III. Estado ukaxa chacha warmi prensa ukana
irnaqirinakaruxa libertad, derecho yatiyañana III. El Estado garantiza a las trabajadoras y
yatiyawina ch’amañchi. los trabajadores de la prensa, la libertad de
expresión, el derecho a la comunicación y
a la información.
I V. C l a ú s u l a d e c o n c i e n c i a y a t i y a w i n a
IV. Se reconoce la cláusula de conciencia de
irnaqirinakaxa uñt’atarakiwa.
los trabajadores de la información.

107 Kamachi. Artículo 107.

I. Yawiyawi markaru yatiyirinakaxa kunaymana I. Los medios de comunicación social deberán


yätiyawinaka taypixa valores eticos, morales contribuir a la promoción de los valores
ukj amaraki ci vi cos uñt’ aya ña mpi wa éticos, morales y cívicos de las diferentes
kunaymana arunakata aski culturas del país, con la producción y difusión
yatiyawinakampi yatiyasawa de programas educativos plurilingües y en
phuqhapxañapa. lenguaje alternativo para discapacitados.

II. La información y las opiniones emitidas a


través de los medios de comunicación social
II. Yatiyawimpi arsuta amuyunakampixa medios
deben respetar los principios de veracidad
de comunicación social tuqixa chiqa amta
y responsabilidad. Estos principios se
amuyunaka arsutanakaxa yäqatañapawa.
ejercerán mediante las normas de ética y
Uka amtanakaxa normas de etica ukjamaraki
de autorregulación de las organizaciones
autoregularios qutuchata periodistas tuqiwa
de periodistas y medios de comunicación y
kamachi tuqi phuqhayatarakini.
su ley.

III. Los medios de comunicación social no podrán


III. Medios de comunicación social ukanakaxa conformar, de manera directa o indirecta,
janiwa directa jan ukax indirecta ukjamata monopolios u oligopolios.
monopolios u oligopolios ukjamanakax
utt’askaspati.
IV. El Estado apoyará la creación de medios de
IV. Estado ukaxa medios de comunicación
comunicación comunitarios en igualdad de
comunicati vos jani ji sk’achatanaka
condiciones y oportunidades.
uñstawiparuwa ch’amañcharakini.

55
KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO III
PHUQAWINAKA DEBERES

Artículo 108. Son deberes de las bolivianas y


108 Kamachi. Chacha warmi markachirinakana
los bolivianos:
phuqhawinakapawa:
1. Conocer, cumplir y hacer cumplir la
1. Tayka machaqa kamachi uñt’aña,
Constitución y las leyes
phuqhaña, phuqhayaña.
2. Conocer,respetarypromoverlosderechos
2. Tayka machaqa kamachina derechos
reconocidos en la Constitución.
uñt’atanaka uñt’aña, yaqaña
waqaychaña. 3. Promover y difundir la práctica de los
valores y principios que proclama la
3. Práctica de valores ukjamaraki principios
Constitución.
tayka kamachirjama waqaychaña
yatiyaña. 4. Defender, promover y contribuir al
derecho a la paz y fomentar la cultura
4. Derecho de la paz fomentar la cultura de
de paz.
paz jark’aña, waqaychaña, yanapaña.
5. Trabajar, según su capacidad física
5. S a p a m a y n i n a c h ’ a m a p a r j a m a
e intelectual, en actividades lícitas y
lup’i wi pa rja ma a ski l ur a wi na ka
socialmente útiles.
markachirinakataki irnaqaña.
6. Formarse en el sistema educativo hasta
6. Ta q i m a r k a c h i r i w a b a c h i l l e r k a m a
el bachillerato.
yatiqañapa.
7. Tributar en proporción a su capacidad
7. Qullqi irst’asitaparjamawa kamachirjama
económica, conforme con la ley.
tributañapa.
8. Denunciar y combatir todos los actos de
8. Jamasata qullqi chilltawi yatiyaña,
corrupción.
ch’axwaña.
9. Asistir, alimentar y educar a las hijas e
9. Yu q a l l a i m i l l a w a w a r u y a t i q a ñ a ,
hijos.
manq’ayaña, uñjaña.
10. Asistir, proteger y socorrer a sus
10. Awki taykaru qhispiña, jark’aqaña,
ascendientes.
uñjaña.
11. Socorrer con todo el apoyo necesario,
11. Jani walt’awinakana, aka pachana
en casos de desastres naturales y otras
jani walt’awinakata yanapasiwimpi
contingencias.
qhispiyaña.

56
12. Waynanakaxa munasa jani munasa palla 12. Prestar el servicio militar, obligatorio para
pallata mayt’iri sarapxañapa. los varones.

13. Bolivia uraqi, soberania jark’ana, 13. Defender la unidad, la soberanía y la


chimpunakapa, yäqaña. integridad territorial de Bolivia, y
respetar sus símbolos y valores.
14. Patrimonio natural, economico ukjamaraki
cultural jark’aña tuwaña. 14. Resguardar, defender y proteger el
patrimonio natural, económico y cultural
15. Recursos naturales ukjamaraki contri-
de Bolivia.
buir a su uso sustentable qhipha
markachirinakataki jark’aña tuwaña. 15. Proteger y defender los recursos naturales
y contribuir a su uso sustentable, para
16. Medio ambiente aka pachana aski
preservar los derechos de las futuras
jakapxañapataki jark’aqaña tuwaña.
generaciones.

16. Proteger y defender un medio ambiente


adecuado para el desarrollo de los seres
vivos.

PUSÏRI UÑAÑCHAWI
TÍTULO IV
QAMAWINA JARK’AQAWINAKA
UKJAMARAKI TUWAQAÑA GARANTÍAS JURISDICCIONALES Y
ACCIONES DE DEFENSA

NAYRÏRI JALJTA QAMAWINA CAPÍTULO PRIMERO GARANTÍAS


JARK’AQAWINAKA JURISDICCIONALES

109 Kamachi. Artículo 109.

I. Taqi tayka machaqa kamachina uñt’ata I. Todos los derechos reconocidos en la


derechonakawa phuqhañataki pachpa Constitución son directamente aplicables
garantias jark’aqawina ukanirakiwa. y gozan de iguales garantías para su
protección.
II. Derechos ukjamaraki garantias ukanakaxa
kamachi tuqiwa uñaqatani. II. Los derechos y sus garantías sólo podrán
ser regulados por la ley.

57
110 Kamachi. Artículo 110.

I. jaqinakatakixa kamachirjama utt’ayata I. Las personas que vulneren derechos


derechonaka takichasipxani ukaxa jakawi constitucionales quedan sujetas a la
pachpa markapanwa juchañchawixa marka jurisdicción y competencia de las
p’iqiñchirinaka amparanakapankiwa. autoridades bolivianas.

II. Derechos constitucionales takichasirinakaxa II. L a v u l n e r a c i ó n d e l o s d e r e c h o s


autores intelectuales ukjamaraki materiales constitucionales hace responsables a sus
ukjamarjamawa uñjatarakini. autores intelectuales y materiales.

III. Atentados contra seguridad personal III. Los atentados contra la seguridad personal
lurawinakapaxa mäkiwa ukjama hacenresponsablesasusautoresinmediatos,
luririnakaruxa, inasa jiliripana sin que pueda servirles de excusa el haberlos
amtapachispa juchañchatani. cometido por orden superior.
111 Kamachi. Delitos genocidios de la Artículo 111. Los delitos de genocidio, de lesa
humanidad de traccion a la patria ukjama humanidad, de traición a la patria, crímenes de
jani wali luririnakaruxa juchañchawitxa janiwa guerra son imprescriptibles.
qhisphipkaspati.
Artículo 112. Los delitos cometidos por
112 Kamachi. Servidores públicos jani wali servidores públicos que atenten contra el
lurasa patrimonio del estado ukaru qullqi patrimonio del Estado y causen grave daño
tuqita jani walt’ayañaxa juchañchawitxa janiwa económico, son imprescriptibles y no admiten
qhisphiphkaspati. régimen de inmunidad.

113 Kamachi. Artículo 113.

I. Derechos takichañaxa jaqi masirusa taqi I. La vulneración de los derechos concede a


jani walt’awixa mäkiwa pacha apaqasitatxa las víctimas el derecho a la indemnización,
kutiyatañapa. reparación y resarcimiento de daños y
perjuicios en forma oportuna.
II. Estado ukati condenata kutiyañataki
uñjasispa ukjaxa p’iqiñchiri, servidor publico II. En caso de que el Estado sea condenado
ukaruwa juchañchatarakispa. a la reparación patrimonial de daños y
perjuicios, deberá interponer la acción de
repetición contra la autoridad o servidor
público responsable de la acción u omisión
que provocó el daño.

58
114 Kamachi. Artículo 114.

I. Nuwjawa, chhaqhawi, jayarst’awi, coacion I. Queda prohibida toda forma de tortura,


janchiru wali jakawiru jani walt’awixa juchawa. desaparición, confinamiento, coacción,
Servidoras, públicos marka p’iqiñchirinakaxa exacción o cualquier forma de violencia
jani wali amtayirinakaxa kamachi tuqiwa física o moral. Las servidoras públicas y
irnaqawipatxa jaqumukutarakispa. los servidores públicos o las autoridades
públicas que las apliquen, instiguen o
consientan, serán destituidas y destituidos,
sin perjuicio de las sanciones determinadas
por la ley.
II. Nuwawi, coacion, exacción yaqha jani II. Las declaraciones, acciones u omisiones
walt’awi tuqi arsuyaña, lurayaña taqi obtenidas o realizadas mediante el empleo de
ukanakaxa janiwa derechonipkiti. tortura, coacción, exacción o cualquier forma
de violencia, son nulas de pleno derecho.

115 Kamachi. Artículo 115.

I. Taqi jaqiru yäparu taripiri p’iqiñchirinakatxa I. Toda persona será protegida oportuna y
irnaqawipanxa derechonakaxa efectivamente por los jueces y tribunales
arxatatañapa. en el ejercicio de sus derechos e intereses
legítimos.
II. Estadoxa chiqa taripawi, mäki, jani chanita,
qhana uka derechonakwa qhananchi. II. El Estado garantiza el derecho al debido
proceso, a la defensa y a una justicia plural,
pronta, oportuna, gratuita, transparente y sin
116 Kamachi. dilaciones.

I. Presunción e inocencia ch’amanchi. Taripawi Artículo 116.


thakhinxa payjtawinxa juchañchatatakjama I. Se garantiza la presunción de inocencia.
wakisirakini. Durante el proceso, en caso de duda sobre
la norma aplicable, regirá la más favorable
al imputado o procesado.
II. Kawkiri juchañchawisa kamachi tuqirjama
wayxatatañapawa. II. Cualquier sanción debe fundarse en una ley
anterior al hecho punible.

59
117 Kamachi. Artículo 117.

I. Janiwa khiti jaqisa ina ukjamaki jani taripawi I. Ninguna persona puede ser condenada sin
thakhirjamaxa juchañchatakaspati. Janiwa haber sido oída y juzgada previamente en
khithi jaqisa jani taripiri p’iqiñchirinakaru un debido proceso. Nadie sufrirá sanción
yatiyasaxa juchañchatakaspati. penal que no haya sido impuesta por
autoridad judicial competente en sentencia
ejecutoriada.
II. Janiwa khithisa mä juchataki sapa kutisa
II. Nadie será procesado ni condenado más de
juchañchatakaspati. Rehab ilitación
una vez por el mismo hecho. La rehabilitación
takichata derechonakaparuxa mäkiwa
en sus derechos restringidos será inmediata
kutkatayataspa.
al cumplimiento de su condena.
III. Janiwa sancion privativa de libertad por
III. No se impondrá sanción privativa de libertad
deudas u obligaciones patrimoniales
por deudas u obligaciones patrimoniales,
ukanakatakixa janiwa phuqhappa satapinikiti,
excepto en los casos establecidos por la
inasa kamachi tuqi wakisirakchispa.
ley.

118 Kamachi. Artículo 118.

I. Infamia,muertecivilukjamarakiconfinamiento I. Está prohibida la infamia, la muerte civil


ukanakaxa juchañchatawa. y el confinamiento.

II. Juchaninakaxa kimsa tunka maranakawa II. La máxima sanción penal será de treinta
jani derechoni taripataspa. años de privación de libertad, sin derecho a
indulto.
III. Taripawi phuqhirinakaxa aski amtani
jaqi tukupxañapatakiwa yatichawi tuqi III. El cumplimiento de las sanciones privativas
yanapatani. de libertad y las medidas de seguridad están
orientadas a la educación, habilitación e
inserción social de los condenados, con
respeto a sus derechos.

119 Kamachi. Artículo 119.

I. kawkirinakati, jucha taypinkapki ukanakaruxa I. Las partes en conflicto gozarán de igualdad


chikasawa derechonakaparjama via ordinaria de oportunidades para ejercer durante el
jani ukaxa indígena originaria campesina proceso las facultades y los derechos que
ukanakaruxa iñjatarakini. les asistan, sea por la vía ordinaria o por la
indígena originaria campesina.

60
II. Taqi jaqiwa jani walt’awitxa arxatasiñataki II. Toda persona tiene derecho inviolable a
derechoni. Estadoxa juchanchi, jani la defensa. El Estado proporcionará a las
juchaninakaruxa defensor del pueblo personas denunciadas o imputadas una
tuqiwa arxatasiñanxa jani chani mayisawa defensora o un defensor gratuito, en los casos
yanaparakini. en que éstas no cuenten con los recursos
económicos necesarios.
120 Kamachi.
Artículo 120.
I. Taqi jaqiwa markapana p’iqiñchirinakapata
yäparu ist’atañataki, derechoniwa janiwa I. Toda persona tiene derecho a ser oída por
yaqha comisiones utt’ayatanaka pachpa una autoridad jurisdiccional competente,
markapana arsutaña wakiskiti. independiente e imparcial, y no podrá
ser juzgada por comisiones especiales ni
II. Taqi jaqi juchanixa arupatawa juchañcha- sometida a otras autoridades jurisdiccionales
tañapa; jani ukjamakchi ukjaxa aru jaqukipiri que las establecidas con anterioridad al
tuqiwa qhanañchatarakispa. hecho de la causa.
II. Toda persona sometida a proceso debe ser
juzgada en su idioma; excepcionalmente,
de manera obligatoria, deberá ser asistida
por traductora, traductor o intérprete.
121 Kamachi.
Artículo 121.
I. Materia penal ukaxa janiwa khiti jaqisa jupa
pachpa jani walt’asiñataki, wila I. En materia penal, ninguna persona podrá
masipatakisa cuarto grado janukax ser obligada a declarar contra sí misma, ni
segundo grado de consanguineidad contra sus parientes consanguíneos hasta el
ukjakamawa munasa jani munasa cuarto grado o sus afines hasta el segundo
arskaspati. Derecho jani arsuñatakixa grado. El derecho de guardar silencio no será
jani juchaniwa satakaspati. considerado como indicio de culpabilidad.
II. La víctima en un proceso penal podrá
II. Juchani jaqixa kamachi tuqixa mayiwipaxa
intervenir de acuerdo con la ley, y tendrá
kamachirjamawa wayxatatañapa ukjamaraki
derecho a ser oída antes de cada decisión
sapa kuti seccion judicial ukanxa
judicial. En caso de no contar con los recursos
ist’atanakapawa. Jani qullqinikchi ukjaxa
económicos necesarios, deberá ser asistida
estadowa kamachinaka yatxatata inaki
gratuitamente por una abogada o abogado
churarakispa.
asignado por el Estado.
122 Kamachi. Kunapachati mayni jaqixa jani Artículo 122. Son nulos los actos de las personas
lurañapa lurki ukjaxa ina ch’usawa luri, janirakiwa que usurpen funciones que no les competen, así
kamachi tuqisa wakiskarakiti. como los actos de las que ejercen jurisdicción o
potestad que no emane de la ley.

61
123 Kamachi. Kamachixa nayraxa uñtawitakiwa Artículo 123. La ley sólo dispone para lo venidero
inasa kunapachati irnaqawina irnaqirinakataki y no tendrá efecto retroactivo, excepto en materia
aski; materia penal juchaninakaru yanapañawa, laboral, cuando lo determine expresamente a
qullqi lunthat asi wina ya txa tañat akispa favor de las trabajadoras y de los trabajadores;
juchañchañatakispa estadoru arxatañataki; en materia penal, cuando beneficie a la imputada
yaqhanakana tayka machaqa kamachina o al imputado; en materia de corrupción, para
uñañchayatarjama. investigar, procesar y sancionar los delitos
cometidos por servidores públicos contra los
intereses del Estado; y en el resto de los casos
señalados por la Constitución.
124 Kamachi. Artículo 124.
I. Kawkniri markachirichixa jani walinaka Bolivia I. Comete delito de traición a la patria la
marrana traicion luraspa ukjaxa aknirinaka: boliviana o el boliviano que incurra en los
1. Illapt’aña arma ukampi pachpa taqi siguientes hechos:
markapataki anqa markankirinakampi 1. Que tome armas contra su país, se
chikañchasispa, ch’axwawinaka Bolivia ponga al servicio de estados extranjeros
marka t’unjañataki. participantes, o entre en complicidad
con el enemigo, en caso de guerra
2. Akapachankiri yänaka jani waliru
internacional contra Bolivia.
tukuyaspa.
2. Que viole el régimen constitucional de
3. Bolivia marka t’unjaña.
recursos naturales.
II. Akniri juchanakaxa taqi ch’amampiwa
3. Que atente contra la unidad del país.
juchañchatañapawa.
II. Este delito merecerá la máxima sanción
penal.

62
PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO
TUWAÑATA LURAWINAKA ACCIONES DE DEFENSA

NAYRÏRI TAQXTA SECCIÓN I ACCIÓN DE


QHISPITA LURAÑA LIBERTAD

Artículo 125. Toda persona que considere que


125 Kamachi. Taqi jaqitï arknaqata, jani
su vida está en peligro, que es ilegalmente
walina jiqxataskchi jan juchanita taripata
perseguida, o que es indebidamente procesada
uñjaschispa ukjaxa qillqata jani ukaxa arsuta
o privada de libertad personal, podrá interponer
tuqiwa accion de libertad jiqxatañatakixa Acción de Libertad y acudir, de manera oral o
taripiri p’iqiñchirinakaruwa jakawipana libertad escrita, por sí o por cualquiera a su nombre y sin
arknaqawi p’amp’achañatakixa mayt’aspa. ninguna formalidad procesal, ante cualquier juez
o tribunal competente en materia penal, y
solicitará que se guarde tutela a su vida, cese la
persecución indebida, se restablezcan las
126 Kamachi. formalidades legales o se restituya su derecho a
la libertad.
I. Taripiri p’iqiñchirixa mäkiwa uru hora
audiencia pública ukataki sañapa, pusi Artículo 126.
tunka pusini horanakatwa juchani jaqiruxa I. La autoridad judicial señalará de inmediato
taripañaxa yatisispa. Uka ordenampixa jaqi día y hora de la audiencia pública, la cual
chimpu tuqixa jawsataspawa, ukampixa tendrá lugar dentro de las veinticuatro horas
janiwa khititsa jani wali uñjatakaspati taqiwa de interpuesta la acción, y dispondrá que
phuqhapxañapa. la persona accionante sea conducida a su
presencia o acudirá al lugar de la detención.
Con dicha orden se practicará la citación,
personal o por cédula, a la autoridad o a
la persona denunciada, orden que será
obedecida sin observación ni excusa, tanto
por la autoridad o la persona denunciada
como por los encargados de las cárceles o
lugares de detención, sin que éstos, una
II. J a n i w a k u n a k i p a n s a a u d i e n c i a x a vez citados, puedan desobedecer.
qhipharkaspati. Juchanitixa jani ukankaspa
ukjaxa juparu juchañchañatakixa II. En ningún caso podrá suspenderse la
phuqasiskakispawa. audiencia. En ausencia del demandado, por
inasistencia o abandono, se llevará a efecto
en su rebeldía.

63
III. Yatitarjamaxa, ist’atarjamaxa p’iqiñchiri III. Conocidos los antecedentes y oídas
taripirixa wali amuyasawa sentencia pachpa las alegaciones, la autoridad judicial,
audiencia ukanawa luqtañapa. Sentenciaxa obligatoriamente y bajo responsabilidad,
tutela de la vida, restitucion del derecho dictará sentencia en la misma audiencia.
a la libertad, reparacion de los defectos La sentencia podrá ordenar la tutela de la
legales, el derecho el cese de la persecución vida, la restitución del derecho a la libertad,
indibida janukax remision del caso al juez la reparación de los defectos legales, el cese
competencia ukanakwa phuqhayaspa. de la persecución indebida o la remisión del
Taqi akanakanxa sentencia ullawi tuqiwa caso al juez competente. En todos los casos,
yatiyatarakispa. las partes quedarán notificadas con la lectura
de la sentencia.

IV. Fallo judicial ukaxa mäkiñapawa. Ukaxa IV. Elfallojudicialseráejecutadoinmediatamente.


tribunal constitucional plurinacional ukata Sin perjuicio de ello, la decisión se elevará
pä tunka pusini horanakata katuwipata en revisión, de oficio, ante el Tribunal
uñakipatañapawa. Constitucional Plurinacional, en el plazo de las
veinticuatro horas siguientes a su emisión.

127 Kamachi. Artículo 127.

I. Servidores públicos o personas particulares I. Losservidorespúblicosopersonasparticulares


ukanakatï jani taripawina munapkaspa ukaxa que resistan las decisiones judiciales en los
ministerio público p’iqiñchirinaka kamachi casos previstos por esta acción, serán
t’unantatapata mäkiwa katuntatapxaspa. remitidos por orden de la autoridad que
conoció de la acción ante el Ministerio Público
para su procesamiento penal por atentado
contra las garantías constitucionales.
II. Taripiri p’iqiñchiritixa jani kamachinakarjama
II. La autoridad judicial que no proceda
juchañchkaspa ukjaxa tayka kamachi tuqixa
conforme con lo dispuesto por este artículo
juchañchataspawa.
quedará sujeta a sanción, de acuerdo con
la Constitución y la ley.

64
PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II ACCIÓN
TARIPIRINAKARU YATIYASIWI DE AMPARO
CONSTITUCIONAL
128 Kamachi. Acción del amparo constitucional
kunapachati servidores publicos sapa jaqita Artículo 128. LaAcción deAmparo Constitucional
jani ukaxa qututa ukanakana kamachina tendrá lugar contra actos u omisiones ilegales
t’unantatachi, jani yäqasa, tayka machaqa o indebidos de los servidores públicos, o de
kamachirjama derechopaxa takichasitachi. persona individual o colectiva, que restrinjan,
supriman o amenacen restringir o suprimir los
derechos reconocidos por la Constitución y la
ley.
129 Kamachi.
Artículo 129.
I. Acción del amparo constitucional ukaxa
I. La Acción de Amparo Constitucional se
kunapachati jaqixa jani walt’ayata, jisk’achata,
interpondrá por la persona que se crea
jani aski yáqata taripiri p’iqiñchirinakata, tayka
afectada, por otra a su nombre con poder
machaqa kamachi tuqixa wayxatataspawa.
suficiente o por la autoridad correspondiente
de acuerdo con la Constitución, ante
cualquier juez o tribunal competente,
siempre que no exista otro medio o recurso
legal para la protección inmediata de los
derechos y garantías restringidos,
suprimidos o amenazados.
II. Acción del amparo contitucional suxta
phaxsiwa yatiwipata jucha taripawi tuqi II. La Acción de Amparo Constitucional podrá
wakisirakispa. interponerse en el plazo máximo de seis
meses, computable a partir de la comisión
de la vulneración alegada o de notificada la
última decisión administrativa o judicial.

III. Acción del amparo constitucional ukaxa III. La autoridad o persona demandada será
yatiwipata pusi tunka kimsaqallquni citada en la forma prevista para la Acción
horanakatwa yatiyawi mayitarjamaxa de Libertad, con el objeto de que preste
jawsayasa katuqatarakini. información y presente, en su caso, los
actuados concernientes al hecho denunciado,
en el plazo máximo de cuarenta y ocho horas
desde la presentación de la Acción.

65
IV. Qhipa qhipa amtawixa audiencia pública IV. La resolución final se pronunciará en
ukanawa p’iqiñchiriru jani ukaxa juchañchata audiencia pública inmediatamente recibida
jaqiru yatxatatatarjamawa qhant’atarakini. la información de la autoridad o persona
Taripiri p’iqinchirixa p’iqinchiri juchanchata demandada y, a falta de ésta, lo hará sobre
jaqiruxa taqi ukanakaruxa askinjamawa la base de la prueba que ofrezca la persona
uñakipañapa ukjamata amparo mayt’añataki. accionante. La autoridad judicial examinará
A m t a w i x a Tr i b u n a l C o n s t i t u c i o n a l la competencia de la servidora pública o del
Plurinacional ukaruwa katuyatani ukaxa pä servidor público o de la persona demandada
tunka pusini horanakatwa emisión del fallo y, en caso de encontrar cierta y efectiva la
ukaxa yatisispa. demanda, concederá el amparo solicitado.
La decisión que se pronuncie se elevará, de
oficio, en revisión ante el Tribunal
Constitucional Plurinacional en el plazo de
las veinticuatro horas siguientes a la emisión
del fallo.
V. Q h i p h a a m t a t a A c c i ó n d e A m p a r o
V. La decisión final que conceda la Acción
Constitucional ukaxa makiwa jan kuna
de Amparo Constitucional será ejecutada
sasawa phuqhatarakispa. Jani yäqataspa
inmediatamente y sin observación. En caso
ukjaxa kunjamati Acción de Libertad
de resistencia se procederá de acuerdo con
thathinchatarakispa. Taripiri p’iqinchiritixa
lo señalado en la Acción de Libertad. La
jani aka amtarjama jani phuqhkaspaxa
autoridad judicial que no proceda conforme
kamchinakarjamwa juchapaxa
con lo dispuesto por este artículo, quedará
wayxatatarakispa.
sujeta a las sanciones previstas por la ley.

66
KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III
LURAWINAKATA JARK’AQAWI ACCIÓN DE PROTECCIÓN DE
PRIVACIDAD
130 Kamachi. Artículo 130.
I. taqi jaqiwa sapata qututa jani walt’ayata I. Toda persona individual o colectiva
jiqxataschi sutipa picharañatsa, askichañatsa que crea estar indebida o ilegalmente
kunamana medio físico, electrónico, impedida de conocer, objetar u obtener
magnético informativo, archivos o bancos de la eliminación o rectificación de los datos
datos públicos o privados jaqiru, wila amsiru, registrados por cualquier medio físico,
imagen, honra, ukjamaspa ukjaxa acción de electrónico, magnético o informático,
protección de privacidad phuqhasirakispa. en archivos o bancos de datos públicos
o privados, o que afecten a su derecho
II. Acción de privacidad y protección janiwa
fundamental a la intimidad y privacidad
prensaruxa mayitakaspati.
personal o familiar, o a su propia imagen,
honra y reputación, podrá interponer la
Acción de Protección de Privacidad.
II. La Acción de Protección de Privacidad no
procederá para levantar el secreto en
materia de prensa.
131 Kamachi. Artículo 131.

I. Acción de protección de privacidad kunjamatï I. LaAcción de Protección de Privacidad tendrá


thakhinchataki amparo constitucional lugar de acuerdo con el procedimiento previsto
ukjamaruwa phuqhasirakini. para la acción de Amparo Constitucional.

II. Tribunal ukatixa jani ukaxa juez competente II. Si el tribunal o juez competente declara
ukatixa jay sischini ukjaxa mayi wi procedente la acción, ord enará la
askichawinakaxa phuqhasispawa. revelación, eliminación o rectificación de
los datos cuyo registro fue impugnado.
III. A m t a n a u ñ a k i p a w i p a x a T r i b u n a l
Constitucional Plurinacional ukankirinakawa III. La decisión se elevará, de oficio, en revisión
pä tunka pusini horanakata emisión del fallo ante el Tribunal Constitucional Plurinacional
en el plazo de las veinticuatro horas
ukxa jani sayt’ayasa saratayarakispa.
siguientes a la emisión del fallo, sin que por
ello se suspenda su ejecución.

67
IV. Qhipha amtawixa acción de protección IV. La decisión final que conceda la Acción de
de privacidad ukaxa jan kuna sasawa Protección de Privacidad será ejecutada
phuqhasiñapa. Jani yaqataspa ukjaxa inmediatamente y sin observación. En caso
kunjamatï acción de libertad utjki ukjamaruwa de resistencia se procederá de acuerdo con
thakhinchatarakispa. Taripiri p’iqinchiritixa lo señalado en la Acción de Libertad. La
jani aka amtarjama phuqhkaspaxa autoridad judicial que no proceda conforme
kamachinakarjamawa juchapaxa con lo dispuesto por este artículo quedará
juchanchatarakispa. sujeta a las sanciones previstas por la ley.

SECCIÓN IV
PUSÏRI T’AQXTA
ACCIÓN DE
JUCHA P’AMP’ACHAWI INCONSTITUCIONALIDAD

132 Kamachi. Taqi jaqi sapata jan ukaxa qututa Artículo 132. Toda persona individual o
jan tayka kamachirjama juchanchatakchi ukjaxa colectiva afectada por una norma jurídica
acción de inconstitucional kamachirjamawa contraria a la Constitución tendrá derecho a
derecho ukanipxi. presentar la Acción de Inconstitucionalidad,
de acuerdo con los procedimientos
establecidos por la ley.
133 Kamachi. Sentencia mä kamachitxa Artículo 133. La sentencia que declare la
inconstitucional ukjamaspa ukjaxa janiwa inconstitucionalidad de una ley, decreto o
phuqhatakaspati. cualquier género de resolución no judicial, hace
inaplicable la norma impugnada y surte plenos
efectos respecto a todos.

PHISQïRI T’AQXTA SECCIÓN V


LURAWI PHUQAWI ACCIÓN DE CUMPLIMIENTO

134 Kamachi. Artículo 134.

I. Acción de cumplimiento ukaxa kunapachatï I. La Acción de Cumplimiento procederá en


servidorespúblicosukanakatajankunaymana caso de incumplimiento de disposiciones
kamachinakaxa jani phuqhatakaspa ukjawa constitucionales o de la ley por parte de
aka kamachixa phuqhayatarakispa. servidores públicos, con el objeto de
garantizar la ejecución de la norma omitida.

68
II. Acción ukaxa sapa jaqita jan ukaxa qutu II. La acción se interpondrá por la persona
jaqita juchanchatanakatwa jan ukaxa sutipa individual o colectiva afectada, o por otra a
yatxatata taripirinakata phuqhayataspawa su nombre con poder suficiente, ante juez
niya acción de amparo constitucional o tribunal competente, y se tramitará de
ukjamaru wakichataspawa. la misma forma que la Acción de Amparo
Constitucional.
III. Qhipha qhipha amtawixa audiencia pública
ukanwa uñt’ayatani ukampinsa mäkiwa III. La resolución final se pronunciará en
yatxatata yatisaxa yant’anakaxa yatitati audiencia pública, inmediatamente
ukjamarjama lurasiñapa. Taripiri p’iqinchirixa recibida la información de la autoridad
luratanakapa chiqapa uñakipañapawa demandada y, a falta de ésta, lo hará
ukjamachi ukjaxa mäkiwa phuqhasiñapataki sobre la base de la prueba que ofrezca
procedente sañaparaki. el demandante. La autoridad judicial
e x a m i n a r á l o s a n t e c e d e n t e s y, s i
encuentra cierta y efectiva la demanda,
declarará procedente la acción y
ordenará el cumplimiento inmediato del
deber omitido.
IV. Decisión ukaxa Tribunal Constitucional
IV. La decisión se elevará, de oficio, en revisión
Plurinacional taypi uñakipasa pä tunka pusini
ante el Tribunal Constitucional Plurinacional
horanakata emisión del fallo jan suyt’asa
en el plazo de las veinticuatro horas
qhanañchatarakini.
siguientes a la emisión del fallo, sin que por
ello se suspenda su ejecución.
V. Q h i p h a d i c i s i ó n u k a x a a c c i ó n d e V. La decisión final que conceda la Acción de
cumplimiento ukarjamawa mäki jan kun sasa Cumplimientoseráejecutadainmediatament
phuqhayatarakini. Jani munkaspa ukjaxa e y sin observación. En caso de resistencia,
kunjamatï acción de libertad ukjamarjamawa se procederá de acuerdo con lo señalado
wakichatarakispa. Taripiri p’iqinchiritixa en la Acción de Libertad. La autoridad
jani yäparu phuqhkaspa ukjaxa kunjamatï judicial que no proceda conforme con lo
kamachixa wakiyataki ukjamarjamawa dispuesto por este artículo quedará sujeta a
juchanchatarakispa. las sanciones previstas por la ley.

69
SUXTÏRI T’AQXTA SECCIÓN VI
MARKACHIRINA LURAWI ACCIÓN POPULAR

Artículo 135. La Acción Popular procederá


135 Kamachi. Acción Popular ukaxa kunaymana
contra todo acto u omisión de las autoridades o
jani wali p’iqinchirinakata sapa jaqita qutu jaqita
de personas individuales o colectivas que violen
luratanakaxa aski jakawiru ñanqhachaspa
o amenacen con violar derechos e intereses
patrimonio ukanakaspa aka pacha ñanqhachaspa
colectivos, relacionados con el patrimonio, el
aka tayka kamachina uñt’atäki ukjama
espacio, la seguridad y salubridad pública, el
ñanqhachirinakaruxa juchanchataspawa.
medio ambiente y otros de similar naturaleza
reconocidos por esta Constitución.
136 Kamachi. Artículo 136.

I. Acción popular uka kunapachatï jani I. La Acción Popular podrá interponerse


walt’awinakaxa jaqinakana qamawiparu durante el tiempo que subsista la vulneración
ñanqhachchi ukjawa phuqhasiraki. Aka o la amenaza a los derechos e intereses
phuqhawitakixa janiwa kamachi thakhi colectivos. Para interponer esta acción
tukusiwipaxa suyañakiti jani ukaxa mäkiwa no será necesario agotar la vía judicial o
phuqhayataraki. administrativa que pueda existir.

II. Aka phuqhawipatakixa sapa jaqisa jan II. Podrá interponer esta acción cualquier
ukaxa qutuchasa jani wali uñjasaxa persona, a título individual o en representación
mäkiwa Ministerio Público, Defensor del de una colectividad y, con carácter obligatorio,
Pueblo ukanakampi chikanchasisinxa el Ministerio Público y el Defensor del Pueblo,
phuqhayatarakispa. Amparo Constitucional cuando por el ejercicio de sus funciones
kikpa thakhimpiwa phuqhayatarakispa. tengan conocimiento de estos actos. Se
aplicará el procedimiento de la Acción de
Amparo Constitucional.

70
KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO
UNXTASIWI T’AKUYAWI ESTADOS DE EXCEPCIÓN

Artículo 137. En caso de peligro para la seguridad


137 Kamachi. Kunapachatï jan walt’awinakaxa
del Estado, amenaza externa, conmoción interna
utjaspa uñch’ukisiwi anqa markata unxtasiwinaka
o desastre natural, la Presidenta o el Presidente
utjaspa aka pachankirita jan walt’awi jilïri mallkuxa
del Estado tendrá la potestad de declarar el
jani ukaxa kullakaspa Bolivia ukch’pachaataki jan
estado de excepción, en todo o en la parte del
ukaxa mawjataki estado de excepción ukawa
territorio donde fuera necesario. La declaración
utt’ayataspawa. Ukjamaspa ukjaxa garantías de
del estado de excepción no podrá en ningún
derechos, derechos fundamentales, derechos
caso suspender las garantías de los derechos,
al proceso, derecho a la información
ni los derechos fundamentales, el derecho al
ukjamaraki derechos de personas privadas
debido proceso, el derecho a la información y
de libertad ukanakaxa janiwa
los derechos de las personas privadas de
sayt’ayatakaspati.
libertad.
138 Kamachi.
Artículo 138.
I. Kunapachatï estado de excepción
I. La vigencia de la declaración del estado
ukaxa utjaspa ukjaxa paqallqu tunka
de excepción dependerá de la aprobación
payani uruyt’anakata utt’ayasitapata posterior de la Asamblea Legislativa
Asamblea Ligistativa Plurinacional tuqiwa Plurinacional, que tendrá lugar apenas las
pachaxa wakichatarakispa. Iyaw sasispa circunstancias lo permitan y, en todo caso,
ukjaxa facultades conferidas ukanaka dentro de las siguientes setenta y dos horas
uñachayarakispa ukjamaraki relación y a la declaración del estado de excepción.
proporción wakiskirinaka iyaw sarakispa. La aprobación de la declaración indicará las
Taqi derechos ukanakaxa qillqantataki tayka facultades conferidas y guardará estricta
kamachinxa janiwa taqi phuqhaskaspati. relación y proporción con el caso de necesidad
atendida por el estado de excepción. Los
derechos consagrados en la Constitución
no quedarán en general suspendidos por la
declaración del estado de excepción.
II. Mä marana mä estado de excepción
II. Una vez finalizado el estado de excepción, no
utjchi janiwa mayampi utjkaspati inasa podrá declararse otro estado de excepción
Asamblea Legislativa Plurinacional taypi dentro del siguiente año, salvo autorización
utt’ayatachispa. legislativa previa.

71
139 Kamachi. Artículo 139.

I. Ej ecuti vo ukanki ri nakaxa Asam bl ea I. El Ejecutivo rendirá cuentas a la Asamblea


Legislativa Plurinacional ukankirinakaruwa Legislativa Plurinacional de los motivos que
kunatsa estado de excepción ukaxa dieron lugar a la declaración del estado
phuqhasiwiyi tayka kamachirjama taqi de excepción, así como del uso que haya
ukanakatwa yatiyapxañapa. hecho de las facultades conferidas por la
Constitución y la ley.
II. K h i t i n a k a t i x a a k a t a y k a k a m a c h i r u
derecho ukanaka p’akintasa jani II. Quienes violen los derechos establecidos en
phuqhapkanixa proceso penal ukampiwa esta Constitución serán objeto de proceso
sarantayatarakispa. penal por atentado contra los derechos.
III. Los estados de excepción serán regulados
III. Esatado de excepción ukaxa kamachi tuqiwa
por la ley.
utt’ayatarakispa.

Artículo 140.
140 Kamachi.
I. Ni la Asamblea Legislativa Plurinacional, ni
I. Janiwa Asamblea Legislativa Plurinacional
ningún otro órgano o institución, ni
yaqha órgano o institución qutuchatanakasa
asociación o reunión popular de ninguna
jaqirusa quturusa facultades extraordnarias
clase, podrán conceder a órgano o
amtatäki ukaruxa yaqha amtanaka aka tayka persona alguna facultades
kamachirjamaxa phuqhaskaspati. extraordinarias diferentes a las
II. Janiwa poder público utjkaspati janirakiwa establecidas en esta Constitución.
supremacia ukasa luqtaskaspati kunjamatï II. No podrá acumularse el Poder Público,
derechos y garantías tayka kamachina ni otorgarse supremacía por la que los
uñt’ataki ukjakarjama. derechos y garantías reconocidos en esta
II. E s t a d o d e e x c e p c i ó n p a c h p a n x a Constitución queden a merced de órgano o
persona alguna.
phuqhasiwinxa janiwa tayka kamachixa
mayjt’ayatakaspati. III. La reforma de la Constitución no podrá
iniciarse mientras esté vigente un estado
de excepción.

72
PHISQÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO V NACIONALIDAD Y
MARKANKIRI UKJAMARAKI CIUDADANIA
MARKACHIRI

CAPITULO I
MAYÏRI JALJTA
NACIONALIDAD
MARKANKIRI

141 Kamachi. Artículo 141.

I. Nacionalidad boliviana ukaxa uyriwi taypiya I. La nacionalidad boliviana se adquiere


jiqxatataraki. Taqi Bolivia marka yurita por nacimiento o por naturalización. Son
markachirinakawa bolivianos ukjamapxi bolivianas y bolivianos por nacimiento, las
ukatxa anqa markata mantanirinakana personas nacidas en el territorio boliviano,
ukj a maraki di plo má ti cos u kan akan a con excepción de las hijas y los hijos de
wawanakapaxa janiwa ukjamakarakispati; personal extranjero en misión diplomática;
ukatxa anqa markana yurita awki ukjamaraki y las personas nacidas en el extranjero, de
taykata bolivianos. madre boliviana o de padre boliviano.

142 Kamachi.
Artículo 142.
I. Anqa markata mantaniri chiqa thalhi
I. Podrán adquirir la nacionalidad boliviana
markachirinakaxa bolivianos ukjañatakixa
por naturalización las extranjeras y los
kimsa tunka maranakawa jan mistusa
extranjeros en situación legal, con más de
aka markana qamapxañapa ukjamaraki
tres años de residencia ininterrumpida en
kamachinakarjamawa phuqhapxañapa.
el país bajo supervisión del Estado, que
manifiesten expresamente su voluntad de
obtener la nacionalidad boliviana y cumplan
con los requisitos establecidos en la ley.
II. Aka markana qamawixa anqa markan-
kirinakatakixa pä marakiniwa aknirinakana: II. El tiempo de residencia se reducirá a dos
años en el caso de extranjeras y extranjeros
que se encuentren en una de las situaciones
siguientes:

73
1. Khitinaktixa Bolivia markata chacha- 1. Que tengan cónyuge boliviana o boliviano,
nipxaspa jan ukaxa warminipxaspa hijas bolivianas o hijos bolivianos o padres
wawanipxaspa awkinipxaspa ukaninaka. sustitutos bolivianos. Las ciudadanas
Kawkmirinakatixa chachasipxaspa extranjeras o los ciudadanos extranjeros
warmisipxapa boliviano jan ukaxa que adquieran la ciudadanía por
boliviana ukampi ukatxa sapjtasa jan matrimonio con ciudadanas bolivianas
ukaxa jaljtasawa chhaqhayatarakispa. o ciudadanos bolivianos no la perderán
en caso de viudez o divorcio.
2. Cuartel ukaru mayt’iri kamachirjama 2. Que presten el servicio militar en Bolivia
saraña. a la edad requerida y de acuerdo con la
ley.
3. Asamblea Legislativa Plurinacional taypi
3. Que, por su servicio al país, obtengan la
jay sata aski irnaqawi phuqhatapata.
nacionalidad boliviana concedida por la
Asamblea Legislativa Plurinacional.

III. Boliviamarakaqamawixaanqamarkanakampi III. El tiempo de residencia para la obtención


aski apasi tj amaruwa chi kasiraki spa de la nacionalidad podrá ser modificado
latinoamericanos ukanakaru. cuando existan, a título de reciprocidad,
convenios con otros estados, prioritariamente
latinoamericanos.

Artículo 143.
143 Kamachi.
I. Las bolivianas y los bolivianos que contraigan
I. Bolivianas ukjamraki bolivianos
matrimonio con ciudadanas extranjeras
ukanakatixa yaqha anqa makankirinakampi
o ciudadanos extranjeros no perderán su
jaqichasipxaspa ukjaxa janiwa nacionalidad
nacionalidad de origen. La nacionalidad
de origen chhaqhayapkiti. Ukatxa janirakiwa
boliviana tampoco se perderá por adquirir
nacionalidad boliviana ukxa anqa markana
una ciudadanía extranjera.
jakirixasaxa chhaqhayapkiti.
II. Las extranjeras o los extranjeros que
II. Anqa markata mantaniri markachirinakaruxa
adquieran la nacionalidad boliviana no
janiwa nacionalidad ukapa chhaqhayma
serán obligados a renunciar a su
satakaspati.
nacionalidad de origen.

74
PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO II
MARKACHIRI CIUDADANÍA

144 Kamachi. Artículo 144.


I. Markachirinakata uñt’ataxapxaspawa taqi I. Son ciudadanas y ciudadanos todas las
markachirinakawa tunka kimsaqallquni bolivianas y todos los bolivianos, y
maranita yatxatatanaka jani yatxatatatanaka ejercerán su ciudadanía a partir de los 18
kuynaymanata irnaqirinakata utt’ayatawa. años de edad, cualesquiera sean sus niveles
II. Ciudadanía ukaxa wakt’ayatawa: de instrucción, ocupación o renta.

1. Chhijllawina ukjamaraki chhijllataña II. La ciudadanía consiste:


ukjamaraki funciones en los órganos del 1. En concurrir como elector o elegible a la
poder público ukankaña. formación y al ejercicio de funciones en
2. Funciones públicas ukana irnaqañaru los órganos del poder público, y
derecho ukaniña aski irnaqawimpi 2. En el derecho a ejercer funciones públicas
kamachi taypiwa utt’ayatarakini. sin otro requisito que la idoneidad, salvo
las excepciones establecidas en la Ley.

III. Derechos de los ciudadanos ukxa artículo III. Los derechos de ciudadanía se suspenden
28 tayka kamachina qhanañchataki por las causales y en la forma prevista en
ukjamarjamawa suyt’yatani. el artículo 28 de esta Constitución.

75
PAYÏRI T’AQA SEGUNDA PARTE ESTRUCTURA
ESTADO UKANA PHUQAWIPANA Y ORGANIZACIÓN
T’AQANAKA FUNCIONAL DEL ESTADO

TÍTULO I ÓRGANO
MAYÏRI UÑAÑCHAWI
LEGISLATIVO
KAMACHINAKA UTT’AYIRI

NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO


ASAMBLEA LEGISLATIVA COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES
PLURINACIONAL UKANA UTT’AWIPA DE LA ASAMBLEA LEGISLATIVA
UKJAMARAKI PHUQHAWINAKAPA PLURINACIONAL

145 Kamachi. Asamblea Legislativa Plurinacional Artículo 145. La Asamblea Legislativa Pluri-
ukaxa pä cámaras ukata utt’ayatawa Cámara de nacional está compuesta por dos cámaras,
Diputados ukxa Cámara de Senadores aka la Cámara de Diputados y la Cámara de
taypiwa kunaymana kamachinakaxa Bolivia Senadores, y es la única con facultad de
markpachana phuqhañataki utt’ayapxarakispa. aprobar y sancionar leyes que rigen para
todo el territorio boliviano.

Artículo 146.
146 Kamachi.
I. La Cámara de Diputados estará conformada
I. Cámara de Diputados ukaxa kimsa tunkanita
por 130 miembros.
utt’ayatawa.
II. EncadaDepartamento,seeligenlamitaddelos
II. Saapa departamentos ukanakanxa chikata
Diputados en circunscripciones uninominales.
Diputados ukanakakiwa circunscripciones
La otra mitad se elige en circunscripciones
uninominales ukana chhijllata. Chhikatasti
plurinominales departamentales, de las
circunscripciones plurinominales ukanrakwa
listas encabezadas por los candidatos a
p’iqinchiri, sullka p’iqinchiri ukatxa senadores
Presidente, Vicepresidente y Senadores de
ukanakaxa chhijllasiraki.
la República.
III. Diputados ukanakxa votación universal
III. Los Diputados son elegidos en votación
jamasata taypiwa chhijllatapxaraki.
universal, directa y secreta. En las
Circunscripciones uninominales ukanakanxa
ci rcu n scri p ci o n e s u n i n o mi n a l e s p o r
por simple mayoría. Circunscripciones
simple mayoría de sufragios. En las
plurin o min ales u kan a ka nxa si ste ma
circunscripciones plurinominales mediante
de representación taypi kamachina
el sistema de representación que establece
qhanañchatarjama utt’asirakini.
la ley.

76
IV. Número de Diputados ukaxa votación IV. El número de Diputados debe reflejar la
ukarjamawasapapartido,agrupacióncuidada votación proporcional obtenida por cada
jan ukaxa pueblo indígena wakisirakini. partido, agrupación ciudadana o pueblo
indígena.

V. Escaños sapa departamentos ukana- V. La distribución del total de escaños entre


ka ta ki xa órg ano El ec to ral ta y pi wa los departamentos se determinará por el
marakachirinakarjamawa kamachirjama Órgano Electoral en base al número de
wakiyatani. Kamachi taypiwa khuskhata habitantes de cada uno de ellos, de acuerdo
escaños ukanakaxa markachirinakatjama al último Censo Nacional, de acuerdo a la
aynachjt’tarjama wa utt’aya tarakini. Ley. Por equidad la ley asignará un número
Escaños ukatixa departamentos ukanakana de escaños mínimo a los departamentos con
ch’ulljtaspa ukjaxa escaño uninominal ukawa menor población y menor grado de desarrollo
churataraki. económico. Si la distribución de escaños para
cualquier departamento resultare impar, se
dará preferencia a la asignación de escaños
uninominales.

VI. Circunscripciones uninominales ukanakaxa VI. Las circunscripciones uninominales deben


kunjantï uraqipaxa, qurpasinakapasa, tener continuidad geográfica, afinidad y
marakachirinakaparjama taqi continuidad territorial, no trascender los
ukanipxaañapawa. Órgano Electoral límites de cada departamento y basarse
ukawa circunscripciones uninominales en criterios de población y extensión
wakicharakini. territorial. El Órgano Electoral delimitará las
circunscripciones uninominales.

VII. Las circunscripciones especiales indígena


VII. Circunscripciones especiales indígena
originario campesinas, se regirán por
originario indígena campesino
el principio de densidad poblacional
markachirinakarjamawa wakisirakini.
en cada departamento. No deberán
Janiwa yaqha departamentos
trascender los límites departamentales. Se
ukanakaru wat’ ayatakaspati . Ukaxa
establecerán solamente en el área rural,
patankirinakatakikiwa kawkhanakantixa
y en aquellos departamentos en los que
pueblos o naciones indígena originario
estos pueblos y naciones indígena originario
campesinos ukanakxa qamasipkchi
campesinos constituyan una minoría
ukawjanakatakiwa. Órgano electoral ukawa
poblacional. El Órgano Electoral determinará
circunscripciones especiales wakiyarakini.
las circunscripciones especiales. Estas
Aka circunscripciones ukanakaxa número
circunscripciones forman parte del número
de diputados taypinkapxiwa.
total de diputados.

77
147 Kamachi. Artículo 147.

I. Asambleístas chhijllawinxa chacha ujamaraki I. En la elección de asambleístas se garantizará


war mi xa pu ra p a chi ka n ch a si wi wa la igual participación de hombres y
ch’machatani. mujeres.

II. Asambleístas chhijllawinxa naciones y II. En la elección de asambleístas se garantizará


pueblos indígena originario campesinos la participación proporcional de las naciones
ukanakaxa ukjapura chikanchasiwipawa y pueblos indígena originario campesinos.
ch’amachatani.
III. La ley determinará las circunscripciones
III. Kamachiwa circunscripciones especiales especiales indígena originario campesinas,
indígena originario campesinas ukanakaxa donde no deberán ser considerados
kawknirinakaya wakischini ukjamarjama como criterios condicionales la densidad
qhanañcharakini. poblacional, ni la continuidad geográfica.

148 Kamachi. Artículo 148.

I. Cámara de Senadores ukaxa kimsa tunka I. La Cámara de Senadores estará conformada


suxtanita utt’ayatawa. por un total de 36 miembros.

II. Sapa departamentos ukanxa pusi Senadores II. En cada departamento se eligen 4 Senadores
ukanakawa circunscripción departamental en circunscripción departamental, por
ukana votación universal, directa ukjamaraki votación universal, directa y secreta.
secreta taypi chhijllasirakini.
III. L a a s i g n a c i ó n d e l o s e s c a ñ o s d e
III. Escaños de Senadores ukanakatakixa Senadores en cada departamento se
sistema proporcional taypi kamachirjamawa hará mediante el sistema proporcional,
phuqhasirakini. de acuerdo a la Ley.

149 Kamachi. Candidatas ukjamaraki candidatos Artículo 149. Para ser candidata o candidato a la
Asamblea Legislativa Plurinacional ukatakixa Asamblea Legislativa Plurinacional se requerirá
kamisatixa servidores públicos ukanakaru cumplir con las condiciones generales de acceso
mayitaki ukjamarjamarakiwa mayitarakini tunka al servicio público, contar con dieciocho años de
kimsaqallquni mara chhijllawi ururu phuqhatani edad cumplidos al momento de la elección, haber
ukatxa pä mara chhijllawi ururu qamawini. residido de forma permanente al menos los dos
años inmediatamente anteriores a la elección en
la circunscripción correspondiente.

78
150 Kamachi. Artículo 150.

I. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa I. La Asamblea Legislativa Plurinacional


suplentes ukanipxani wa uk anakaxa contará con asambleístas suplentes que no
janiwa payllawi katuqapkaniti titular percibirán remuneración salvo en los casos
lanti irnaqapxaspa ukjaxa wakisispawa en que efectivamente realicen suplencia. La
payllaña. Kamachi tuqiwa lantintawipaxa ley determinará la forma de sustitución de
wakichatarakini. sus integrantes.

II. Asambleístas ukanakaxa janiwa yaqha II. Los asambleístas no podrán desempeñar
irnaqawinakana función pública ukanxa ninguna otra función pública, bajo pena de
irnaqapkaspatiinasa yatichirita jach’a jatiqañ perder su mandato, excepto la docencia
utana irnaqapchisa. universitaria.

III. A s a m b l e í s t a j a y t j a ñ a t a k i x a j a n i w a III. La renuncia al cargo de asambleísta será


licencia, suplencia yaqha irnaqawinakana definitiva, sin que puedan tener lugar
qhipharañatakikaspati. licencias ni suplencias temporales con el
propósito de desempeñar otras funciones

151 Kamachi. Artículo 151.

I. Chacha jani ukaxa warmi asambleísta I. Las asambleístas y los asambleístas


ukanakaxa janiwa proceso penal gozarán de inviolabilidad personal durante
taypi juchanchatakapxaspati pacha el tiempo de su mandato y con posterioridad
wakt’ayatarjamaxa opiniones, a éste, por las opiniones, comunicaciones,
comunicaciones, representaciones, representaciones, requerimientos,
requerimientos, interpelaciones, interpelaciones, denuncias, propuestas,
denuncias, propuestas exp resiones expresiones o cualquier acto de legislación,
yaqhanakampinakanxa inviolable información o fiscalización que formulen o
kankañanipxiwa. realicen en el desempeño de sus funciones
no podrán ser procesados penalmente.
II. Chacha jani ukaxa warmi asambleístas
ukanakana utja winakapa xa janiwa II. El domicilio, la residencia o la habitación de
kunakipansa ñanqhachatakapxaspati. las asambleístas y los asambleístas serán
Janirakiw k’añaskunakapasa oficinas inviolables, y no podrán ser allanados en
de uso legislativo ukanakasa ninguna circunstancia. Esta previsión se
ñanqhachatakapxaspati. aplicará a los vehículos de su uso particular
u oficial y a las oficinas de uso legislativo.

79
152 Kamachi. Artículo 152. Las asambleístas y los asambleístas
no gozarán de inmunidad. Durante su mandato,
Chacha jan ukaxa warmi asambleístas
en los procesos penales, no se les aplicará la
ukanakaxa janiwa inmunidad ukanipkiti. Irnaqawi
medida cautelar de la detención preventiva, salvo
phuqhawipanxa procesos penales, medida
delito flagrante.
cautelar de la detención preventiva ukanakatxa
qhisphitaxiwa inasa jani wali lurkiri katjatata
wakischispa juchanchañaxa.
153 Kamachi. Artículo 153.

I. Sullkïri chacha ja ukaxa warmi Bolivia I. La Vicepresidenta o el Vicepresidente del


marka p’iqinchiriwa Asamblea legislativa Estado presidirá la Asamblea Legislativa
Plurinacional p’iqincharakini. Plurinacional.

II. Sesiones ordinarias ukanakaxa Asamblea II. Las sesiones ordinarias de la Asamblea
Legislativa Plurinacional ukankirinakaxa Legislativa Plurinacional serán inauguradas
sapa suxta uru lakani phaxsina saraqataruwa el 6 de Agosto de cada año.
qallaratarakini.

III. Sesiones ordinarias ukanakaxa Asamblea III. Las sesiones ordinarias de la Asamblea
Legislativa Plurinacional taypiwa sapa kutiwa Legislativa Plurinacional serán permanentes
phuqhasirakini ukampirusa sapa maynixa y contarán con dos recesos de quince días
mä maranxa tunka phisqani urunakawa cada uno, por año.
samararakini.

IV. Asamblea Legistlativa Plurinacional ukaxa IV. La Asamblea Legislativa Plurinacional podrá
Bolivia uraqpachanwa sesiones ukanakxa sesionar en un lugar distinto al habitual dentro
phuqhapxaspa kunjamatï p’iqinchiripa tuqi el territorio del Estado, por decisión de la
ukankirinakampi kuna amtataspa sesiones Plenaria y a convocatoria de su Presidenta
de plenaria taypi jawsawi wakichkaspa o Presidente.
ukjamaruwa phuqhataspa.
154 Kamachi. Samarawi pachanxa comisión de Artículo 154. Durante los recesos, funcionará
asamblea ukaxa kunjamatixa kamachinakaxa la Comisión de Asamblea, en la forma y con las
Cámara de Diputados ukjamarjamawa jan atribuciones que determine el Reglamento de la
sayt’asa phuqhasirakini. Kunapachatï mäki Cámara de Diputados. De manera
wakiskiri amtanakaxa utjchini ukjaxa extraordinaria, por asuntos de urgencia, la
p’iqinchiripa taypiwa jawsthapiyataspa. Asamblea podrá ser convocada por su
Kunjamatï jawsawina amtataki ukjamarjamawa Presidenta o Presidente, o por la Presidenta o
phuqhasiñapa. el Presidente del Estado. Sólo se ocupará de
los asuntos consignados en la convocatoria.

80
155 Kamachi. Asamblea Legislativa Plurinacional Artículo 155. La Asamblea Legislativa
ukaxa sesiones ukanakxa suxta uru laakani Plurinacional inaugurará sus sesiones el 6 de
phaxsina saraqkipanwa qallaratarakini inasa Agosto en la Capital de Bolivia, salvo convocatoria
p’iqinchiripata mayjt’ayatachispa. expresa de su Presidenta o Presidente.
156 Kamachi. Asambleísta ukanakaxa phisqa Artículo 156. El tiempo del mandato de las y
marawa irnaqawipampixa phuqhapxañapa los asambleístas es de cinco años pudiendo
maykutikiwa mayampi chhijllatapxarakispa. ser reelectas y reelectos por una sola vez de
manera continua.

Artículo 157. El mandato de asambleísta se


157 Kamachi. Asambleísta kankañxa jiwawimpi
pierde por fallecimiento, renuncia, revocatoria
jaytjawimpi markachirita jaqsuwimpi sentencia
de mandato, sentencia condenatoria
condenatoria ejecutoriada, causas penales
ejecutoriada en causas penales o abandono
kjamaraki irnaqawi ina ukjamaki suxta urunaka
injustificado de sus funciones por más de seis
sapüru jaytjaña ukjamaraki tunka maykipa
días de trabajo continuos y once
urunaka jatjañampiwa utjasirakispa.
discontinuos en el año, calificados de
158 Kamachi. acuerdo con el Reglamento.
I. Asamblea Legislativa Plurinacional Artículo 158.
ukankirinakawa phuqhawinakapawa aka
I. Son atribuciones de la Asamblea Legislativa
tayka kamachina qhanañchatarjama:
Plurinacional, además de las que determina
1. Qullqi wakiyañampita lurawunakana esta Constitución y la ley:
tukjañampita jay saña; yanapirinakaru
1. Aprobar autónomamente su presupuesto
yanapirinakaru utt’ayaña ukjamaraki
y ejecutarlo; nombrar y remover a su
turkaña qullqi ch’iqiyata pachana
personal administrativo, y atender todo
uñjaña.
lo relativo a su economía y régimen
2. Payllawi chacha ukjamaraki warmi interno.
asambleístas ukanakataki utt’ayaña
2. Fijar la remuneración de las asambleístas
janiwa kunakipansa Bolivia marka
y los asambleístas, que en ningún caso
p’iqinchirita ukjamaraki sullkïri p’iqinchirita
será superior al de la Vicepresidenta o
jila payllawi payllatakaspati. Janiwa
Vicepresidente del Estado. Se prohíbe
yaqha tuqina irnaqasax yaqha payllawi
percibir cualquier ingreso adicional por
katuqapkaspati.
actividad remunerada.
3. Kamachinaka wakiyaña uñakipasa
amuyaña, askichaña ukjamaraki 3. Dictar leyes, interpretarlas, derogarlas,
t’unjaña. abrogarlas y modificarlas.

81
4. Suxta miembros del Órgano Electoral 4. Elegir a seis de los miembros del Órgano
Plurinacional dos tercios de voto Electoral Plurinacional, por dos tercios de
ukankirinakampi chhijllaña. votos de sus miembros presentes.

5. Candidatas ukjamaraki candidatos 5. Preseleccionar a las candidatas y a los


Tribunal Constitucional Plurinacional, candidatos para la conformación del
Tribuna Supremo de Justicia, Tribunal Tribunal Constitucional Plurinacional,
Agroambiental ukjamaraki Consejo de Tribunal Supremo de Justicia, Tribunal
la Magistratura ukanakaru niyaspa sasa Agroambiental y Consejo de la
chhijllaña. Magistratura.

6. Tayka kamachi tuqi ukjamaraki sullka 6. Aprobar la creación de nuevas unidades


kamachi tuqi markanaka, ayllunaka territoriales y establecer sus límites, de
qurpasinakapa machaqata utt’yaña. acuerdo con la Constitución y con la
ley.
7. Plan de Desarrollo Económico Social
ukaxa Órgano Ejecutivo taypita wakiyata 7. Aprobar el plan de desarrollo económico
jay saña. y social presentado por el Órgano
Ejecutivo.
8. Sulka kamachinaka tuqi qullqi wakiya
manuchjatata qullqi ch’iqiya uñch’ukiña 8. Aprobarleyesenmateriadepresupuestos,
ukjamaraki recursos estatales de crédito endeudamiento, control y fiscalización de
público ukjamaraki subvenciones lurawi recursos estatales de crédito público
chhijnuqawinakataki jay saña. y subvenciones, para la realización de
obras públicas y de necesidad social.
9. Medidas económicas estatalesma-
yiwinakarjama utt’ayaña. 9. Decidir las medidas económicas estatales
imprescindibles en caso de necesidad
10. Contratación de empréstitos que pública.
comprometen la rentas del estado
10. Aprobar la contratación de empréstitos
ukanaka iyaw saña; ukjamaraki
que comprometan las rentas generales
universidades ukanakana contratación
del Estado y autorizar a las universidades
de empréstitos ch’amachaña.
la contratación de empréstitos.
11. Presupuesto General del Estado ukaxa
11. Aprobar el Presupuesto General del
Órgano Ejecutivo ukana wakiyata Estado presentado por el Órgano
jay saña. Proyecto de ley katuqataxa Ejecutivo. Recibido el proyecto de
Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa ley, éste deberá ser considerado en
suxta unka horanakata uñakipatañapawa. la Asamblea Legislativa Plurinacional
Janitixa uka pachana uñakipatakanixa jay dentro del término de sesenta días. En
satawa uka kamachixa uñjasirakispa. caso de no ser aprobado en este plazo,
el proyecto se dará por aprobado.

82
12. Contratos de interés público ukanakaxa 12. Aprobar los contratos de interés público
recursos naturales y áreas estratégicas referidos a recursos naturales y áreas
ukanakaxa Órgano Ejecutivo ukana estratégicas, firmados por el Órgano
rixintatawa jay saña. Ejecutivo.

13. Enajenación de biene de dominio del 13. Aprobar la enajenación de bienes de


estado jay saña. dominio público del Estado.

14. Tratados Internacionales ukanakaxa 14. Ratificar los tratados internacionales


ejecutivo ukata utt’ayataxa aka celebrados por el Ejecutivo, en las formas
tayka ka machirjama wa ma ya mpi establecidas por esta Constitución.
kutxatayaña. 15. Establecer el sistema monetario.
15. Qullqi thakhi utt’ayaña. 16. Establecer el sistema de medidas.
16. Sistema de medidas utt’ayaña. 17. Controlar y fiscalizar los órganos del
17. Órganos del estado ukjamaraki Estado y las instituciones públicas.
instituciones públicas uñch’ukiña 18. Interpelar, a iniciativa de cualquier
ukjamaraki uñaqaña. asambleísta, a las Ministras o los Ministros
18. Sapa mayni asambleísta amuyuparjama de Estado, individual o colectivamente,
Ministros ukjamaraki Ministras sapa y acordar la censura por dos tercios
mayniru jani ukaxa quturusa jisksuña de los miembros de la Asamblea. La
ukjamaraki dos tercios de votos ukampi interpelación podrá ser promovida por
jan wali uñjata utkuyaña. Jiskhiwixa cualquiera de las Cámaras. La censura
kawkmiri Cámara uksatsa wakisikispawa. implicará la destitución de la Ministra o
Censura ukaxa Ministro jani ukaxa del Ministro.
Ministra jaqsuñatakiwa. 19. Realizar investigaciones en el marco de
19. Chhijllata Comisiones utt’ayata tuqiwa sus atribuciones fiscalizadoras, mediante
irnaqawi phuqhawirjama yatxataña la comisión o comisiones elegidas para
irnaqirirnakana phuqhawinakapa jan el efecto, sin perjuicio del control que
maysar uñtayasa. realicen los órganos competentes.

20. Ku n a yman a e mp re sas pú bli cas 20. Controlar y fiscalizar las empresas
ukjamaraki mixtas ukanakatakixa públicas, las de capital mixto y toda
estado ukaxa qullqimpi chikanchaschi entidad en la que tenga participación
ukanaka uñch’ukiña ukjamaraki económica el Estado.
uñaqaña.

83
21. Palla pallanaka, armamento y material 21. Autorizar la salida de tropas militares,
bélico Bolivia markata mistuwipa jay armamento y material bélico del territorio
saña ukjamaraki pacha ch’usasiwipa del Estado, y determinar el motivo y
amtaña. tiempo de su ausencia.

22.Anqa markata mantaniri pallapallanakaru 22. Autorizar excepcionalmente el ingreso


jay saña ukjamaraki pacha qhipharawipa y tránsito temporal de fuerzas militares
jay saña. extranjeras, determinando el motivo y el
tiempo de permanencia.
23. Órgano Ejecutivo ukana amtaparjama
impuestos de competenciadel nivel 23. A iniciativa del Órgano Ejecutivo, crear o
central del estado ukanaka machaqata modificar impuestos de competencia del
uñstayaña ukjamaraki mayjt’ayaña. Jani nivel central del Estado. Sin embargo,
ukaxaAsamblea Legislativo Plurinacional la Asamblea Legislativa Plurinacional
mayniri ukankirita mayitaparjama Órgano a pedido de uno de sus miembros,
Ejecutivoukawa proyecto wakiyata podrá requerir del Órgano Ejecutivo
wakisirakispa. Órgano Ejecutivo la presentación de proyectos sobre la
ukatakixa pä tunka urunakata proyecto materia. Si el Órgano Ejecutivo, en el
mayita jan wakiykanixa mayniri jani ukaxa término de veinte días no presenta el
p’iqinchirita wakiyata proyecto ukawa proyecto solicitado, o la justificación
amuyasa jay satarakispa. para no hacerlo, el representante que lo
requirió u otro, podrá presentar el suyo
para su consideración y aprobación.

II. Asambles Legislativa Plurinacional ukana II. La organización y las funciones de la


wakiyawipaxa ukjamaraki irnaqawipaxa Asamblea Legislativa Plurinacional se
reglamento Cámara de Diputados ukata regulará por el Reglamento de la Cámara
utt’ayataniwa. de Diputados.
Artículo 159. Son atribuciones de la Cámara de
159 Kamachi. Cámara de diputados Diputados, además de las que determina esta
ukankirinakana phuqhawipa aka tayka Constitución y la ley:
kamachina qhanañchataraki:
1. Elaborar y aprobar su Reglamento.
1. Sullka kamachipa luraña ukjamaraki jay
saña.

2. C r e d e n c i a l e s Ó r g a n o E l e c t o r a l 2. Calificar las credenciales otorgadas por


Plurinacional uka luqtata uñakipaña. el Órgano Electoral Plurinacional.

3. P’iqinchiripa chhijllaña qutuchawipa 3. Elegir a su directiva, determinar su orga-


irnaqawipa thakhinchaña. nización interna y su funcionamiento.

84
4. Chacha ukjamaraki warmi diputados 4. Aplicar sanciones a las diputadas o
ukanakaru juchanakapata dos tercios a los diputados, de acuerdo con el
de votos ukankirinakata kamachirjama Reglamento, por decisión de dos tercios
wayxataña. de los miembros presentes.

5. Qullqi wakiyañata lurawiru tukjañataki 5. Aprobar su presupuesto y ejecutarlo;


jay saña; yanapirinakapa utt’ayaña nombrar y remover a su personal
ukjamaraki mayjt’ayaña qhipharusti administrativo y atender todo lo relativo
qullqi pachpa cámara uka manqhana con su economía y régimen interno.
churaña.
6. Iniciar la aprobación del Presupuesto
6. Presupuesto General de Estado qalltawi General del Estado.
jay saña.
7. Iniciar la aprobación del plan de desarrollo
7. Plan de Desarrrollo Económico y Social económico y social presentado por el
uka Órgano Ejecutivo ukana luqtata Órgano Ejecutivo.
qallatawi jay saña.
8. Iniciar la aprobación o modificación de
8. Kamachi tributaria de crédito o de leyes en materia tributaria, de crédito
subvenciones ukanaka jay saña público o de subvenciones.
ukjamaraki mayt’awi qalltawi jay saña.
9. Iniciar la aprobación de la contratación de
9. Contratación de empréstitos que empréstitos que comprometan las rentas
comprometan las rentas generales generales del Estado, y la autorización
del estado y la autorización de las a las universidades para la contratación
universidades y la contratación de de empréstitos.
empréstitos qalltawi jay saña.
10. Aprobar en cada legislatura la fuerza militar
10. Sapa legislatura ukana fuerza militar ukan que ha de mantenerse en tiempo de paz.
tiempodepaztaypinachikanchasiñapataki
11. Acusar ante la Cámara de Senadores a
jay saña.
los miembros del Tribunal Constitucional
11. Cámara de Senadores ukaru miembros Plurinacional, del Tribunal Supremo y del
del Tribunal Constitucional Plurinacional, Control Administrativo de Justicia por delitos
Tribunal Supremo, CentralAdministrativo cometidos en el ejercicio de sus funciones.
de Justicia jani wali apnaqatanakapata
12. Proponer ternas a la Presidenta o al
tumpaña.
Presidente del Estado para la designación
12. Bolivia marka p’iqinchiriru kunaymana de presidentas o presidentes de entidades
entidades económicas y sociales económicas y sociales, y otros cargos en que
p’iqinchiriñapataki sutinaka chhijllata taqi participe el Estado, por mayoría absoluta de
ukankirikakata jay sata luqtaña. acuerdo con la Constitución.

85
13. P’iqinchiri taripiriñapataki atipt’asirinaka 13. Preseleccionar a los postulantes al Control
chhijllaña ukatxa Órgano Electoral Administrativo de Justicia y remitir al Órgano
Plurinacional ukaru suti chhijllatanaka Electoral Plurinacional la nómina de los
utt’ayañapataki phuqhawinakaparjama precalificados para que éste proceda a la
phuqhañapawa. organización, única y exclusiva, del proceso
electoral.
Artículo 160. Son atribuciones de la Cámara de
160 Kamachi. Cámara de senadores ukan
Senadores, además de las que determina esta
phuqhawinakapa kunjamatï aka tayka kamachina
Constitución y la ley:
wakt’ayataki ukjamarjama:
1. Elaborar y aprobar su Reglamento.
1. K a m a c h i p a l u r a ñ a u k j a m a r a k i
utt’ayaña. 2. Calificar las credenciales otorgadas por
el Órgano Electoral Plurinacional.
2. C r e d e n c i a l e s Ó r g a n o E l e c t o r a l
Plurinacional uka luqtata uñakipaña. 3. Elegir a su directiva, determinar su
organización interna y su funciona-
3. P’iqinchiripa chhijllaña qutuchawipa miento.
irnaqawipa thakhinchaña.
4. Aplicar sanciones a las Senadoras y los
4. Chacha ukjamaraki warmi diputados Senadores, de acuerdo al Reglamento,
ukanakaru juchanakapata dos tercios por decisión de dos tercios de los
de votos ukankirinakata kamachirjama miembros presentes.
wayxataña.
5. Aprobar su presupuesto y ejecutarlo;
5. Qullqi wakiyañata lurawiru tukjañataki nombrar y remover a su personal
jay saña; yanapirinakapa utt’ayaña administrativo, y atender todo lo relativo
ukjamaraki mayjt’ayaña qhipharusti con su economía y régimen interno.
qullqi pachpa cámara uka manqhana
churaña. 6. Juzgar en única instancia a los miembros
del Tribunal Constitucional Plurinacional,
6. Ministros del Tribunal Constitucional del Tribunal Supremo, del Tribunal
Plurinacional, Tribunal Supreno, Tribunal AgroambientalydelControlAdministrativo
Agroambiental ukjamaraki Control de Justicia por delitos cometidos en el
Administrativo de Justicia ukanakaru dos ejercicio de sus funciones, cuya
tercios de votos ukankirinakaru jani wali sentencia será aprobada por al menos
luratapa juchanchaña. dos tercios de los miembros presentes,
de acuerdo con la ley.
7. Héroes públicos ukanakaru aski estado
ukaru luratapata jach’anchaña. 7. Reconocer honores públicos a quienes
lo merezcan por servicios eminentes al
Estado.

86
8. Ascensos ukamnakaxa Órgano Ejecutivo 8. Ratificar los ascensos, a propuesta
tuqita yatiyatarjamaxa General del del Órgano Ejecutivo, a General de
Ejércto, Fuerza Aérea, División y de Ejército, de Fuerza Aérea, de División y
Brigada; Almirante, Vicealmirante, de Brigada; a Almirante, Vicealmirante,
Contralmirante ukjamaraki General de la Contralmirante y General de Policía
policía nacional ukanakaru utt’ayaña. Boliviana.

9. Embajadores jani ukaxa Ministros 9. Aprobar o negar el nombramiento de


Plenipotenciarios marka irpirita embajadores y Ministros
yatiyatarjama jay saña jani ukaxa janiw plenipotenciarios propuestos por el
saña. Presidente del Estado.

161 Kamachi. Paypacha Cámaras ukanakaxa Artículo 161. Las Cámaras se reunirán en
asamblea Legislativa Plurinacional ukjamaxiwa Asamblea Legislativa Plurinacional para
akïrinakawa phuqhawipaxa kunjamatï tayka ejercer las siguientes funciones, además de las
kamachina wakt’ayataki ukajmarjama: señaladas en la Constitución:

1. S e s i o n e s q a l l a r a ñ a u k a j a m r a k i 1. Inaugurar y clausurar sus sesiones.


tukuyaña.
2. Recibir el juramento de la Presidenta
2. Chacha jani ukaxa warmi p’iqinchirita o del Presidente del Estado, y de la
jani ukaxa sullka p’iqinchirita juramento Vicepresidenta o del Vicepresidente del
katuqaña. Estado.

3. Jayjawi chacha jani ukaxa warmi 3. Admitir o negar la renuncia de la


p’iqinchirita jani ukax sullka p’iqinchirita Presidenta o del Presidente del Estado, y
jay saña jan ukax janiwa saña. de la Vicepresidenta o del Vicepresidente
del Estado.

4. Considerar las leyes vetadas por el


4. Órgano ejecutivo ukana kamachinaka
Órgano Ejecutivo.
Murata uñakipaña.
5. Considerar los proyectos de ley que,
5. Cámara de Diputados ukana thakhinchata
aprobados en la Cámara de origen,
kamachinaka jani jay sataki ukanaka
no fueran aprobados en la Cámara
uñakipaña.
revisora.
6. Estados de excepción jay saña.
6. Aprobar los estados de excepción.
7. Chacha jani ukaxa warmi p’iqinchiriru
7. Autorizar el enjuiciamiento de la
jan wali lurawipata juchanchawipa jay
Presidenta o del Presidente, o de la
saña.
Vicepresidenta o del Vicepresidente del
Estado.

87
8. Fiscal general ukjamaraki Defensor del 8. Designar al Fiscal General del Estado y
Pueblo utt’ayaña. al Defensor del Pueblo.

CAPÍTULO SEGUNDO
PAYÏRI JALJTA
PROCEDIMIENTO LEGISLATIVO
KAMACHI UTT’AYAÑA THAKHINCHA
Artículo 162.
162 Kamachi.
I. Tienen la facultad de iniciativa legislativa,
I. Asamblea Legislativa Plurinacional para su tratamiento obligatorio en la
ukankirinakaxa chikachasipxapuniñapawa Asamblea Legislativa Plurinacional:
ukaxa phuqhawipawa:
1. Las ciudadanas y los ciudadanos.
1. Chachanakampi warminakampi.
2. Las asambleístas y los asambleístas en
2. Chacha ukjamaraki warmi asambleístas cada una de sus Cámaras.
sapa cámaras ukana.
3. El Órgano Ejecutivo.
3. Qutu p’iqinchi.
4. El Tribunal Supremo, en el caso
4. Tribunal Supremo jan ukakaspaxa de iniciativas relacionadas con la
administración de justicia amtani administración de justicia.
Amtaparjama.
5. Los gobiernos autónomos de las
5. Gobiernos Autónomos uraqinakana. entidades territoriales.
II. kamachi jani ukaxa sullka kamchinakaxa II. La ley y los reglamentos de cada Cámara
paypacha cámaras ukanakataki kuyamana desarrollarán los procedimientos y requisitos
phuqhawinaka phuqhañatakiwa. para ejercer la facultad de iniciativa
legislativa.

163 Kamachi. Thakhincha legislativo ukanxa Artículo 163. El procedimiento legislativo se


akjamatwa phuqhasirakini. desarrollará de la siguiente manera:

1. Asambleístas ukanakata kawkmiri 1. El proyecto de ley presentado por


cámara uksataspasa proyecto de asambleístas de una de las Cámaras,
ley wakichata comisiones uksana iniciará el procedimiento legislativo
uñakipañapawa ukjamata jay sañataki. en e sa Cá mara, q ue la re mi tirá
a la comisión o comisiones que
correspondan para su tratamiento y
aprobación inicial.

88
2. Proyecto de ley wakiyataxa Cámara de 2. El proyecto de ley presentado por otra
Diputados uksaruwa apayatani ukatxa iniciativa será enviado a la Cámara de
comisiones ukarurakiwa luqtasirakini. Diputados, que lo remitirá a la comisión
o las comisiones.

3. Las iniciativas legislativas en materia


3. Iniciativas legislativas ukanakaxa
de descentralización, autonomías
descentralización, autonomías
y ordena mi ento terri tori al serán
ukjamaraki ordenamiento territorial
de conocimiento de la Cámara de
ukanakaxa Cámara de Senadores ukana
Senadores.
yatitañapawa.
4. Cuando el proyecto haya sido informado
4. Kunapachatixa comisiones ukanakaru
por la comisión o las comisiones
yatiyatani ukjaxa Plenaria de Cámara
correspondientes, pasará a consideración
ukaru wa mä kiptayatani ukan wa
de la plenaria de la Cámara, donde será
aruskipapxani ukjamaraki jay satán.
discutido y aprobado en grande y en
Jay sañaxa ukankirinakatjamaniwa.
detalle. Cada aprobación requerirá de
la mayoría absoluta de los miembros
presentes.
5. Proyecto cámara uksata jay sataxa
cámara revisora uksaruwa aruskipañataki 5. El proyecto aprobado por la Cámara de
mäkiptayatani. Cámara revisora origen será remitido a la Cámara revisora
ukatixa jay sanixa Órgano Ejecutivo para su discusión. Si la Cámara revisora
ukaruwa mäkiptayatani markaru lo aprueba, será enviado al Órgano
yatiyasiñapataki. Ejecutivo para su promulgación.
6. Cámara revisora ukatixa proyecto 6. Si la Cámara revisora enmienda o
uka mayjt’ayani ukjaxa cámara de modifica el proyecto, éste se
origen ukaruwa kutiqani mayjt’ayata considerará aprobado si la Cámara
ukankirinakampi jay sañataki. de origen acepta por mayoría
Janitixa jay satakaspaxa paypacha absoluta de los miembros presentes
cá ma ra u ka na ka wa tan ta ch asisa las enmiendas o modificaciones. En
pä tunka urunakana proyecto ukata caso de que no las acepte, las dos
amuykipapxaspa. Amtawixa Asamblea Cámaras se reunirán a requerimiento
Legi sl ati va Pl uri naci onal walj ani de la Cámara de origen dentro de los
ukankirinakatwa yatisirakispa. veinte días siguientes y deliberarán
sobre el proyecto. La decisión será
tomada por el Pleno de la Asamblea
Legislativa Plurinacional por mayoría
absoluta de sus miembros presentes.

89
7. Janitixa kimsa tunka urunakata cámara 7. En caso de que pasen treinta días sin
revisora ukaxa proyecto de ley que la Cámara revisora se pronuncie
uñakipkaspaxa Asamblea Legislativa sobre el proyecto de ley, el proyecto será
Plurinacional taypiwa amuyatarakispa. considerado en el Pleno de la Asamblea
Legislativa Plurinacional.
8. Poryecto de ley jay sataxa Órgano 8. Elproyectoaprobado,unavezsancionado,
Ejecutivo uksaruwa mäkiptayatani ukana será remitido al Órgano Ejecutivo para
kamachjama uñt’ayañataki. su promulgación como ley.
9. Khä proyecto de ley ukatixa janiw 9. Aquel proyecto que haya sido rechazado
sataspaxa jutïri legislatura ukanwa podrá ser propuesto nuevamente en la
wasitata uñt’ayatarakispa. Legislatura siguiente.
10. Asamblea Legislativa Plurinacional 10. La ley sancionada por la Asamblea
ukana jay sata kamachixa tunka Legislativa Plurinacional y remitida al
urunakanwa marka p’iqinchirita jay sata Órgano Ejecutivo, podrá ser observada
jan ukaxa janiw satasa yatisirakispa. por la Presidenta o el Presidente del
Jani askiki Órgano Ejecutivo ukatxa Estado en el término de diez días hábiles
Asamblea ukaruwa yatiyatarakispa. desde el momento de su recepción. Las
Ukatixa samarawina jiqxatasispa ukjaxa observaciones del Órgano Ejecutivo se
comisión de asamblea ukaruwa jani dirigirán a la Asamblea. Si ésta estuviera
walinanakakaxa uñt’ayatarakispa. en receso, la Presidenta o el Presidente
del Estado remitirá sus observaciones a
la Comisión de Asamblea.
11.Asamblea Legislativa Plurinacional ukatixa 11. Si la Asamblea Legislativa Plurinacional
askinjama jani walinakata amuychini considera fundadas las observaciones
ukjaxa uka jani walinakxa askichaspawa modificará la ley conforme a éstas y la
ukjamata Órgano Ejecutivo ukaru devolverá al Órgano Ejecutivo para su
mäkiptayataniutt’ayañapataki.Janitixajan promulgación. En el caso de que
walinakakaxa ina ukjamaki satachi ukjaxa considere infundadas las
asamblea p’iqinchiriwa uka kamachi observaciones, la ley será promulgada
utt’yarakispa. Amuyunakaxa akankiri por la Presidenta o el Presidente de
waljaniritjamawa jay sasirakispa. laAsamblea. Las decisiones de la
Asamblea se tomarán por mayoría
absoluta de sus miembros presentes.

90
12. K a m a c h i t i x a p a c h a p a r j a m a j a n i 12. La ley que no sea observada dentro del
uñakipatakanixa jilïri marka plazo correspondiente será promulgada
p’iqinchiriwa utt’ayarakispa. por la Presidenta o Presidente del Estado.
Kamachinakatixa Órgano Ejecutivo Las leyes no promulgadas por el Órgano
jani pachaparjama u t t ’ a y a t a k Ejecutivo en los plazos previstos en los
aspa ukjaxa asamblea numerales anteriores serán
p’iqinchiriwa utt’ayaspa. promulgadas por la Presidenta o el
Presidente de la Asamblea.
Artículo 164.
164 Kamachi.
I. La ley promulgada será publicada en la
I. Utt’yata kamachixa Gaceta Oficial tuqiwa Gaceta Oficial de manera inmediata.
markaru yatiyataspa.
II. La ley será de cumplimiento obligatorio desde
II. Kamachixa markaru uñt’ayataki ukjatwa el día de su publicación, salvo que en ella
phuqhasiñapa inasa má pacha utjchispa jani se establezca un plazo diferente para su
phuqhasiñapataki. entrada en vigencia.

TÍTULO II ÓRGANO
PAYÏRI UÑAÑCHAWI EJECUTIVO
MARKA APNAQIRITA
CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES
MARKA APNAQIRINA UTT’AWIPA DEL ÓRGANO EJECUTIVO
UKJAMARAKI PHUQAWIPA
SECCIÓN I DISPOSICIÓN
GENERAL
NAYRÏRI T’AQXTA KHUSKHATA
PHUQHAÑANAKA
Artículo 165.
165 Kamachi. I. El Órgano Ejecutivo está compuesto por
la Presidenta o el Presidente del Estado,
I. Órgano Ejecutivo ukaxa marka p’iqinchirita
la Vicepresidenta o el Vicepresidente del
janukax sullkiri p’iqinchirita ukjamaraki
Estado, y las Ministras y los Ministros de
Ministras ukatsti Ministros ukanakata
Estado.
utt’ayatawa.
II. Las determinaciones adoptadas en Consejo
II. Amtanakaxa Consejo de Ministros ukanxa
de Ministros son de responsabilidad
taqinina amparanakapankiwa.
solidaria.

91
PAYÏRI T’AQXTA ESTADO SECCIÓN II PRESIDENCIA Y
UKANA JILIRI IRPIRITA VICEPRESIDENCIA
UKJAMARAKI SULLKIRI IRPIRITA DEL ESTADO

166 Kamachi. Artículo 166.

I. Bolivia marka p’iqinchirixa ukjamaraki I. La Presidenta o el Presidente y la


sullkiri p’iqinchirixa sufragio universal Vicepresidenta o el Vicepresidente del
taypiwa obligatorio, libre, chiqapa, jamasata Estado serán elegidas o elegidos por
chhijllatapxaspa. Jilïri p’iqinchiritakixa sufragio universal, obligatorio, directo,
ukjamaraki sullkiri p’iqinchiritakixa libre y secreto. Será proclamada a la
cincuenta por ciento más uno ukja votos Presidencia y a la Vicepresidencia la
jaquntatanakampiwa utt’yatarakispa; jani candidatura que haya reunido el cincuenta
ukaxa mínimo del cuarenta por ciento por ciento más uno de los votos válidos; o
votos jaquntatanaka con una diferencia de que haya obtenido un mínimo del cuarenta
diez por ciento segunda candidatura ukaru por ciento de los votos válidos, con una
ukjamarakispawa. diferencia de al menos diez por ciento en
relación con la segunda candidatura.
II. Jan ukjamakaspa ukjaxa paya candidatos
jila votos jaquntatanakawa payiri kuti II. En caso de que ninguna de las candidaturas
chhijllawina suxta tunka urunakatwa cumpla estas condiciones se realizará
nayriri chhijllawi uka uruta jakhutarjamawa una segunda vuelta electoral entre las dos
phuqhasirakispa. Kawkmiri candidatura candidaturas más votadas, en el plazo de
ukaya jila votos ukanichini ukawa p’iqinchiritxa sesenta días computables a partir de la votación
anterior. Será proclamada a la Presidencia y
utt’ayatarakispa.
a la Vicepresidencia del Estado la candidatura
que haya obtenido la mayoría de los votos.
167 Kamachi. Candidatura p’iqinchiritaki jan Artículo 167. Para acceder a la candidatura a la
ukjamaraki sullkiri p’iqinchiritaki Presidencia o a la Vicepresidencia del Estado
jumanakatakixa phisqa maratakiwa se requiere cumplir con las condiciones
ukjamaraki kimsa tunka maraniña chhijllawi generales de acceso al servicio público, contar
urukama ukjamaraki phisqa mara aka markan con treinta años de edad cumplidos al día de la
qamawiniñapawa. elección, y haber residido de forma
permanente en el país al menos cinco años
inmediatamente anteriores a la elección.

92
168 Kamachi. Bolivia marka p’iqinchirixa Artículo 168. El periodo de mandato de la
ukj a ma ra ki sull kiri p’iqi n chi rixa phi sqa Presidenta o del Presidente y de la
maratakiwa ukampirsa maykutikiwa mayampi Vicepresidenta o del Vicepresidente del Estado
chhijllatapxarakispa. es de cinco años, y pueden ser reelectas o
reelectos por una sola vez de manera
continua.
169 Kamachi.
Artículo 169.
I. Bolivia marka p’iqinchiritixa chhaqhasispa
I. En caso de impedimento o ausencia definitiva
ukjaxa sullkïri p’iqinchiriwa utt’asirakispa
de la Presidenta o del Presidente del Estado,
p’iqinchirita akatixa chhaqhasispa ukjaxa
será reemplazada o reemplazado en el cargo
senado p’iqinchiriwa utt’asirakispa akniritixa
por la Vicepresidenta o el Vicepresidente y,
chhaqhasispa ukjaxa diputados p’iqinchiriwa
a falta de ésta o éste, por la Presidenta o el
makatarakispa. Aka qhiphirinxa llatunk tunka
Presidente del Senado, y a falta de ésta o
urunakatwa machaqata chhijllatarakispa.
éste por la Presidente o el Presidente de la
II. Kunapachatï juk’a pacha ch’usasispa ukjaxa Cámara de Diputados. En este último caso,
sullkiri p’iqinchiriwa llatuk tunka urutaki se convocarán nuevas elecciones en el plazo
utt’asispa. máximo de noventa días.
II. En caso de ausencia temporal, asumirá
la Presidencia del Estado quien ejerza la
Vicepresidencia, por un periodo que no
170 Kamachi. Bolivia marka p’iqinchirixa
podrá exceder los noventa días.
jiwañampiwa jaytjaspa jan ukaxa Asamblea
legislativa Plurinacional ukaruwa renuncia Artículo 170. La Presidenta o el Presidente
jaytaspa; sentencia condenatoria ejecutoriada del Estado cesará en su mandato por muerte;
enmateria penal; revocatoria de mandato taqi por renuncia presentada ante la Asamblea
ukanaka tuqiwa suyt’ayataspa. Legislativa Plurinacional; por ausencia
o impedimento definitivo; por sentencia
condenatoria ejecutoriada en materia penal; y
por revocatoria del mandato.
171 Kamachi. Revocatoria de mandato ukjaspa
Artículo 171. En caso de revocatoria del
ukjaxa sullkiri p’iqinchiriwa utt’ayatarakispa
mandato, la Presidenta o el Presidente del
ukatxa mäkiwa llatunk tunka urunakata
Estado cesará de inmediato en sus funciones,
chhijllawiru jawsatarakispa.
debiendo asumir la Presidencia la persona que
ejerza la Vicepresidencia, quien convocará de
forma inmediata a elecciones a la Presidencia
del Estado a realizarse en el plazo máximo de
noventa días.

93
172 Kamachi. Bolivia marka p’iqinchirina Artículo 172. Son atribuciones de la Presidenta
tayka kamachirjamaxa aknirinakawa o del Presidente del Estado, además de las que
phuqhawinakapaxa: establece esta Constitución y la ley:

1. Tayka kamachi ukjamaraki sullka 1. Cumplir y hacer cumplir la Constitución


kamachinaka phuqhaña ukjamaraki y las leyes.
phuqhayaña.
2. Mantener y preservar la unidad del
2. Bolivia marka mayachata uñjaña Estado boliviano.
ukajamraki waqaychaña.
3. Proponer y dirigir las políticas de
3. Políticas de gobierno y de estado gobierno y de Estado.
wakiyaña ukjamaraki p’iqinchaña.
4. Dirigir la administración pública y
4. Administración pública p’iqinchaña coordinar la acción de los Ministros
ukjamaraki acción de Ministros de estado de Estado.
purapata aruskipaña.
5. Dirigir la política exterior; suscribir
5. Anqa marka amta p’iqinchaña; tratados tratados internacionales; nombrar
internacionales qillqantaña, servidores servidores públicos diplomáticos y
públicos ukjamaraki diplomáticos consulares de acuerdo a la ley; y admitir a
utt’ayaña, funcionarios extranjeros los funcionarios extranjeros en general.
ukanakaru jay saña.
6. Solicitar la convocatoria a sesiones
6. Akatjamata tantachawi asamblea extraordinarias al Presidente o Presi-
legislativa Plurinacional p’iqinchiriru denta de la Asamblea Legislativa
achikaña. Plurinacional.

7. Asamblea Legislativa Plurinacional ukata 7. Promulgar las leyes sancionadas por la


jay sata kamachinakata utt’ayaña. Asamblea Legislativa Plurinacional.

8. D e c r e t o S u p r e m o s u k j a m a r a k i 8. Dictar decretos supremos y resolu-


resoluciones wakiyaña. ciones.

9. Rentas estatales uñjaña ukjamaraki 9. Administrar las rentas estatales y decretar


Ministerio de Hacienda taypi inversión su inversión por intermedio del Ministerio
ukataki kamachinaka tuqi Tesoro General del ramo, de acuerdo a las leyes y con
de la Nación ukana uñxasiwipampi estricta sujeción al Presupuesto General
decreto wakiyaña. del Estado.

10. N a y r a r u q u l l q i a m t a u k j a m a r a k i 10. Presentar el plan de desarrollo económico


markachirinakata Asamblea legilativa y social a la Asamblea Legislativa
Plurinacional ukaru luqtaña. Plurinacional.

94
11. Asamblea Legislativa Plurinacional 11. Presentar a la Asamblea Legislativa
ukaru kimsa tunka nayriri sesiones taypi Plurinacional, dentro de las treinta
kamachi amta Presupuesto General de la primeras sesiones, el proyecto de Ley
Nación jutiri marataki del Presupuesto General del Estado para
mayjt’ayatañapampi luqtaña. Qullqi la siguiente gestión fiscal y proponer,
tukjatatata yatiyawi sapa marata durante su vigencia, las modificaciones
luqtaña. que estime necesarias. El informe de los
gastos públicos conforme al presupuesto
se presentará anualmente.

12. Presentar anualmente a la Asamblea


12. Asamblea Legislativa Plurinacional Legislativa Plurinacional, en su primera
ukaru sapa mara qillqata taypi curso y sesión, el informe escrito acerca del curso
administración pública ukata memorias y estado de la Administración Pública
ministeriales ukampi luqtaña. durante la gestión anual, acompañado
de las memorias ministeriales.

13. Hacer cumplir las sentencias de los


13. Sentencia de tribunales ukanaka
tribunales.
phuqhayaña.
14. Decretar amnistía o indulto, con la
14. Amnistía o indulto uka Asamblea
aprobación de la Asamblea Legislativa
Legislativa Plurinacional taypi jay sayasa
Plurinacional.
utt’ayaña.
15. Nombrar, de entre las ternas propuestas
15. Asamblea legislativa Plurinacional por laAsamblea Legislativa Plurinacional,
taypita chhijllatanaka contralora jani a la Contralora o al Contralor General del
ukaxa contralor General del Estado, Estado, a la Presidenta o al Presidente
p’iqinchiri Banco Central de Bolivia, del Banco Central de Bolivia, a la máxima
Órganos de Regulación de Bancos autoridad del Órgano de Regulación de
y entidades financieras ukjamaraki Bancos y Entidades Financieras, y a
entidades económicas y social estado las Presidentas o a los Presidentes de
ukata apnaqatanaka utt’ayaña. entidades de función económica y social
en las cuales interviene el Estado.
16. Seguridad ukjamaraki defensa del estado
waqaychaña. 16. Preservar la seguridad y la defensa
del Estado.
17. Fuerzas Armadas p’iqinchiri, Ejército 17. Designar y destituir al Comandante en
p’iqinchiri ukjamaraki Fuerza Aérea y de Jefe de las Fuerzas Armadas y a los
Armada utt’ayaña ukjamaraki jaqsuña. Comandantes del Ejército, de la Fuerza
Aérea y de la Armada.

95
18. Comandante General de la Policía 18. Designar y destituir al Comandante
utt’ayaña ukjamaraki jaqsuña. General de la Policía Boliviana.
19. Proponer a la Asamblea Legislativa
19. Asamblea Legislativa Plurinacional ukana
Plurinacional los ascensos a General de
ascensos de categoría general de ejército,
fuerza aérea, de división ukjamaraki Ejército, de Fuerza Aérea, de División y
brigada, almirante, vicealmirante y de Brigada; a Almirante, Vicealmirante y
Contralmirante, y a General de la
contralmirante ukjamaraki general
Policía, de acuerdo a informe de sus
de la policía irnaqatanakaparjama
servicios y promociones.
promociones ukarjama uñt’ayaña.

20. P u e r t o s u ñ s t a y a ñ a u k j a m a r a k i 20. Crear y habilitar puertos.


askichaña. 21. Designar a sus representantes ante el
21. Representantes Órgano Electoral ukana Órgano Electoral.
utt’ayaña. 22. Designar a las Ministras y a los Ministros
de Estado, respetando el carácter
22. Ministras ukjamaraki Ministros del estado
plurinacional y la equidad de género en
ukanaka plirnacional taypi ukjamaraki
la composición del gabinete ministerial.
equidad de género ukanakampi
chikanchasa utt’ayaña. 23. Designar a la Procuradora o al Procurador
23. Chacha jan ukaxa warmi procuradora del General del Estado.
estado utt’ayaña. 24. Presentar proyectos de ley de urgencia
económica, para su consideración por la
24. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaru
Asamblea Legislativa Plurinacional, que
proyectos de ley deurgencia económica
deberá tratarlos con prioridad.
luqtaña mäki uñakipatañapataki.
25. Ejercer el mando de Capitana o Capitán
25. Capitana jan ukaxa capitan General de
General de las Fuerzas Armadas, y
las fuerzas armadas kankaña phuqhaña disponer de ellas para la defensa del
ukjamaraki estado ukaru taqi jani walita Estado, su independencia y la integridad
jark’aqaña. del territorio.
26. Estado de excepción jay saña. 26. Declarar el estado de excepción.
27. Jilïrir p’iqinchiri ukjamaraki servicio 27. Ejercer la autoridad máxima del Servicio
boliviano de Reforma Agraria kankaña Boliviano de Reforma Agraria y otorgar
phuqhañaukjamarakiTítulosejecutoriales títulos ejecutoriales en la distribución y
uraqi jalasiwita luqtaña. redistribución de las tierras.

96
173 Kamachi. Bolivia marka piqinchirixa anqa Artículo 173. La Presidenta o el Presidente del
markaruxa misión oficial taypiwa jan jay sasa Estado podrá ausentarse del territorio boliviano
Asamblea Legislativa Plurinacional tunka por misión oficial, sin autorización de laAsamblea
urunakawa mistuspa. Legislativa Plurinacional, hasta un máximo de
diez días.
174 Kamachi. Bolivia marka sullkiri p’iqinchirina
phuqhawinakapawa kunjamatï aka tayka Artículo174.SonatribucionesdelaVicepresidenta
kamachina utt’yataki ukjamarjama: o del Vicepresidente del Estado, además de las
que establece esta Constitución y la ley:
1. Bolivia marka p’iqinchaña tayka kamachi
utt’ayatarjama phuqhaña. 1. Asumir la Presidencia del Estado, en
los casos establecidos en la presente
Constitución.
2. Aruskipawinaka Órgano Ejecutivo ukjamaraki 2. Coordinar las relaciones entre el
Asamblea Legislativa Plurinacional ukatxa Órgano Ejecutivo, la Asamblea
Gobiernos Autónomos ukanakampi chikawa Legislativa Plurinacional y los gobiernos
p’iqt’pxañapa. autónomos.

3. Sesión de Consejo de Ministros ukana 3. Participar en las sesiones del Consejo


chikäña. de Ministros.

4. Bolivia marka p’iqinchirimpi chika Política 4. Coadyuvar con la Presidenta o el


General de Gobierno phuqhawi yañapaña. Presidente del Estado en la dirección de
la política general del Gobierno.
5. Bolivia marka p’iqinchirimpi chika Política
exterior ukjamaraki misiones diplomáticas 5. P a r t i c i p a r c o n j u n t a m e n t e c o n l a
ukanakana chikanchaña. Presidenta o el Presidente del Estado
en la formulación de la política exterior,
así como desempeñar misiones
diplomáticas.

KIMSA T’AQXTA ESTADO SECCIÓN III


UKANA P’IQT’IRINAKA MINISTERIOS DE ESTADO

Artículo 175.
175 Kamachi.
I. Las Ministras y los Ministros de Estado son
I. Ministras ukjamaraki Ministros ukanakaxa servidoras públicas y servidores públicos,
servidores públicos ukajapxiwa ukampirusa y tienen como atribuciones, además de las
phuqhawinipxiwa kunjamatï aka tayka determinadas en esta Constitución y la ley:
kamachina wakt’ayataki ukjamaru:

97
1. Formulación de Políticas generales del 1. Proponer y coadyuvar en la formulación de
Gobierno taypina arsuña ukjamaraki las políticas generales del Gobierno.
yanapaña.
2. P r o p o n e r y d i r i g i r l a s p o l í t i c a s
2. Políticas Gubernamentales thakhipana gubernamentales en su sector.
arsuña ukjamaraki p’iqinchaña.
3. La gestión de la Administración Pública
3. Gestión deAdministración Pública thakhipa en el ramo correspondiente.
thakhinchaña.
4. Dictar normas administrativas en el
4. Normas Administrativas thakhipa ámbito de su competencia.
qillqaña.
5. Proponer proyectos de decreto supremo
5. Proyectos de Decreto Supremo amtaña y suscribirlos con la Presidenta o el
ukxa Bolivia marka p’iqinchirimpi chika Presidente del Estado.

Qillqantxaaña. 6. Resolver en última instancia todo asunto


administrativo que corresponda al
6. Ministerio irpxaruwina jani askichata
Ministerio.
jani walt’awinaka qhipha qhipharu
askichaña. 7. Presentar a la Asamblea Legislativa
Plurinacional los informes que les
7. Asamblea legislativa Plurinacional ukana
soliciten.
mayitaparjama yatiyawinaka luqtaña.
8. Coordinar con los otros Ministerios la
8. Yaqha Ministros ukanakampi amtawi
planificación y ejecución de las políticas
ukjamaraki phuqhawi políticas del
del gobierno.
gobierno ukana chikanchasiña.
II. Las Ministras y los Ministros de Estado son
II. M i n i s t r a s u k j a m a r a k i M i n i s t r o s d e l
responsables de los actos de
estado ukanakan p’iqinchañaxa
administración adoptados en sus
amparanakapankiwa.
respectivas carteras.

98
176 Kamachi. Ministra jan ukaxa Ministro Artículo 176. Para ser designada o designado
ukjama utt’ayatañatakixa condiciones generales Ministra o Ministro de Estado se requiere cumplir
de acceso al servicio público phuqhañawa; con las condiciones generales de acceso al
pä tunka phisqani mara chhijllawi ururu servicio público; tener cumplidos veinticinco
phuqhatañapawa; janiwa asamblea Legislativa años al día del nombramiento; no formar parte
plurinacional taypina chikachaskaspati; janirakiwa de la Asamblea Legislativa Plurinacional; no
directivo, accionista, socios de entidades ser directivo, accionista ni socio de entidades
financieras jani ukaxa empresas estado ukampi financieras o empresas que mantengan relación
uñkatasiñatakjamakaspati; janirakiwa jaya contractual o que enfrenten intereses opuestos
ukjamaraki jak’a Bolivia marka p’iqinchirina jani con el Estado; no ser cónyuge ni pariente
ukaxa sullka p’iqinchirina wila masipakaspati. consanguíneo o afín dentro del segundo grado de
quienes se hallaren en ejercicio de la Presidencia
177 Kamachi. Ministra jani ukaxa Ministro de
o la Vicepresidencia del Estado.
Estado ukañatakixa kawknirinakatixa contratos
pendientes phuqhawipana jan ukaxa deudas Artículo 177. No podrá ser designada como
ejecutoriadas con el estado uka taypina Ministra o Ministro de Estado la persona que,
jikxatasirinakaxa janiwa utt’ayatakapxaspati. en forma directa o como representante legal de
persona jurídica, tenga contratos pendientes
de su cumplimiento o deudas ejecutoriadas
con el Estado.

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO III ÓRGANO


TARIPIRI UKJAMARAKI JUDICIAL Y
ARXATIRINAKA TAQI TRIBUNAL CONSTITUCIONAL
MARKANAKATA PLURINACIONAL

NAYRÏRI JALJTA KHUSKHATA CAPÍTULO PRIMERO


PHUQHAÑANAKA DISPOSICIONES GENERALES

178 Kamachi. Artículo 178.


I. Justicia apnaqañaxa pueblo boliviano ukata I. La potestad de impartir justicia emana
yurita ukjamaraki amtawixa utt’ayatawa del pueblo boliviano y se sustenta en los
principios de independencia, imparcialidad, principios de independencia, imparcialidad,
seguridad jurídica, publicidad, probidad, seguridad jurídica, publicidad, probidad,
celeridad, gratuidad, pluralismo jurídico, celeridad, gratuidad, pluralismo jurídico,
interculturalidad, equidad, servicio a la interculturalidad, equidad, servicio a la
sociedad, participación ciudadana, norma sociedad, participación ciudadana, armonía
social ukjamaraki yäqasiña akanaka taypina social y respeto a los derechos.
phuqhasiñapa.

99
II. Garantías de la independencia judicial II. Constituyen garantías de la independencia
ukaxa utt’ayatawa: Jueces ukanakana judicial:
irnaqawipanxa kunjamatï carrera judicial
1. El desempeño de los jueces de acuerdo
ukanautjkiukjamañapawaukjamarakiqullqixa
a la carrera judicial
jupanaka pachpawa apnaqasipxañapa.
2. La autonomía presupuestaria de los
órganos judiciales.
179 Kamachi.
Artículo 179.
I. Fu n ci ón ju du cial u ka xa ma ya ki wa.
Jurisdicción ordinaria ukaxa Tribunal I. La función judicial es única. La jurisdicción
S u p r e m o d e J u s t i c i a , Tr i b u n a l e s ordinaria se ejerce por el Tribunal Supremo
Departamentales de justicia, Tribunales de de Justicia, los tribunales departamentales
Sentencia ukjamaraki Jueces ukanakaruwa de justicia, los tribunales de sentencia y los
p’iqinchi; jurisdicción Agroambiental ukaxa jueces; la jurisdicción agroambiental por
tribunal de Jueces Agroambientales tuqi; el Tribunal y jueces agroambientales; la
Jurisdicción indígena originaria campesina jurisdicción indígena originaria campesina
pachpa p’iqinchirinakapata phuqhatawa; se ejerce por sus propias autoridades;
jurisdicciones especiales kamachi tuqiwa existirán jurisdicciones especializadas
uñakipatani. reguladas por la ley.

II. Jurisdicción ordinaria ukjamaraki jurisdicción II. La jurisdicción ordinaria y la jurisdicción


indígena originanario campesino kikipata indígena originario campesina gozarán de
yaqatapxiwa. igual jerarquía.

III. Justicia constitucional ukaxa Tribunal III. La justicia constitucional se ejerce por el
Constitucional tuqiwa phuqhi. Tribunal Constitucional Plurinacional.

IV. Consejo de la Magistratura ukaxa Órgano IV. El Consejo de la Magistratura es parte del
Judicial taypinkiwa. Órgano Judicial.

10
PAYÏRI JALJTA QILLQATA CAPÍTULO SEGUNDO
TAYPI TARIPAÑA JURISDICCIÓN ORDINARIA

180 Kamachi. Artículo 180.


I. Jurisdicción ordinaria ukaxa principios I. La jurisdicción ordinaria se fundamenta
procesales de gratitud, publicidad, en los principios procesales de gratuidad,
transparencia, oralidad, celeridad, probidad, publicidad, transparencia, oralidad, celeridad,
honestidad, legalidad, eficacia, accesibilidad, probidad, honestidad, legalidad, eficacia,
inmediatez, verdad material, debido proceso eficiencia, accesibilidad, inmediatez, verdad
igualdad las partes ante el juez ukanakana material, debido proceso e igualdad de las
utt’ayatawa. partes ante el juez.
II. Principios de de impugnación de los procesos II. Se garantiza el principio de impugnación en
judiciales jay sawiwa. los procesos judiciales.
III. Jurisdicción ordinaria ukaxa fueros, III. La jurisdicción ordinaria no reconocerá
privilegios ni tribunales de excepción fueros, privilegios ni tribunales de excepción.
janiwa uñt’atakaniti. Jurisdicción militar La jurisdicción militar juzgará los delitos de
ukaxa pachpa kamachinakapa tuqiwa naturaleza militar regulados por la ley.
juchanchasirakini.

NAYRÏRI T’AQXTA
SECCIÓN I
JILIRI TARIPIRI
TRIBUNAL SUPREMO DE JUSTICIA

181 Kamachi. Tribunal Supremo de Justicia Artículo 181. El Tribunal Supremo de Justicia
ukaxa tayka tribunal de la jurisdicción ordinaria es el máximo tribunal de la jurisdicción ordinaria.
ukjamawa. Magistrados ukjamaraki Magistrados Está integrado por Magistradas y Magistrados. Se
ukanakata utt’ayatawa. Pachpa taypina salas organiza internamente en salas especializadas.
especiales ukanakata utt’ayatawa. Composición Su composición y organización se determinará
ukjamaraki organización ukanakaxa kamachi por la ley.
tuqiwa wakt’ayatani.

101
182 Kamachi. Artículo 182.

I. Magistrados ukjamaraki Magistrados del I. Las Magistradas y los Magistrados del


Tribunal Supremo de Justicia Tribunal Supremo de Justicia serán elegidas
ukankirinakaxa sufragio universal taypiwa y elegidos mediante sufragio universal.
chhijllatapxani.
II. La Asamblea Legislativa Plurinacional
II. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa efectuará por dos tercios de sus
dos tercios devotos ukankirinakata sapa miembros presentes la preselección
departamento p’iqinchiritakiphuqharakini de las postulantes y los postulantes
preseleccionados ukanakaxa Órgano por cada departamento y remitirá al
Electoral ukaruwa wakichxañapataki órgano electoral la nómina de los
luqtarakispa. precalificados para que éste proceda a
la organización, única y exclusiva, del
proceso electoral.

III. Las y los postulantes o persona alguna,


III. Postulantes jan ukaxa yaqha jaqisa no podrán realizar campaña electoral a
janiwa campaña electoral lurkaspati jan favor de sus candidaturas, bajo sanción de
ukaxa jaqsutaspawa. Órgano Electoral inhabilitación. El Órgano Electoral será el
atipirinakata ukjamaraki atipt’asirinakata único responsable de difundir los méritos
qhanañcharakispa. de las candidatas y los candidatos.

IV. Las magistradas y magistrados no podrán


IV. Magistradas ukjamaraki Magistrados pertenecer a organizaciones políticas.
ukanakaxa janiwa organizaciones políticas
taypina chikanchasipkaspati.
V. Serán elegidas y elegidos las candidatas y
V. Chacha jan ukaxa warmi chhijllatanakaxa los candidatos que obtengan mayoría simple
atpt’asi rinakata chhijllatapxañapawa de votos. La Presidenta o el Presidente del
k a wk mi ri na ka ti xa si m pl e m ay ría de Estado ministrará posesión en sus cargos.
votos ukanipxani ukanakawa atipiripxani.
Boliviamaraka p’iqinchiriwa cargo ukxa
utt’yarakini.

10
VI. Magistratura del Tribunal Supremo de Justicia VI. Para optar a la Magistratura del Tribunal
ukatakixa kunjamtï servidores públicos Supremo de Justicia será necesario
ukjamarjamawa phuqhapxarakini: kimsa cumplir con los requisitos generales
tunka phuqhata maraniñapawa, título de establecidos para los servidores públicos:
abogado ukani, irnaqatani, honestidad ética haber cumplido treinta años de edad, poseer
ukani, funciones judiciales ukani, arxatawina título de abogado, haber desempeñado, con
irnaqawini, jani ukaxa jach’a yatiqaña honestidad y ética, funciones judiciales,
utanakana kimsaqallqu maranaka yatichiri profesión de abogado o cátedra universitaria
ukjamaraki jani destitución del consejo de la durante ocho años y no contar con sanción
magistratura ukani. Calificación de méritos de destitución del Consejo de la Magistratura.
ukatakixa autoridad originaria bajo su sistema Para la calificación de méritos se tomará
de justicia ukaniñapawa. en cuenta el haber ejercido la calidad de
autoridad originaria bajo su sistema de
justicia.
VII. Sistema de prohibiciones e incompatibilidades
VII. El sistema de prohibiciones e incompa-
Magistrados ukjamaraki Magistrados del
tibilidades aplicado a las Magistradas y a
Tribunal Supremo de Justicia phuqha
los Magistrados del Tribunal Supremo de
ukanakaxa kunjamatï servidores públicos
Justicia será el mismo que para los servidores
ukankirinakjamarakiwa.
públicos.
183 Kamachi.
Artículo 183.
I. Magistradas ukjamaraki Magistrados
I. Las Magistradas y los Magistrados, no podrán
ukanakaxajaniwamayampichhijllatapkaspati.
ser reelegidas ni reelegidos. Su periodo de
Suxta marakiwa irnaqawipaxa.
mandato será de seis años.
II. Magistradas ukjamaraki Magistrados del
II. Las Magistradas y Magistrados del Tribunal
Tribunal Supremo de Justicia
Supremo de Justicia cesarán en sus
ukankirinakaxa irnaqawipatxa
funciones por cumplimiento de mandato,
kunapachatixa sentencia ejecutoriada
sentencia ejecutoriada emergente de juicio
emergente de juicio de
de responsabilidades, renuncia, fallecimiento
responsabilidades, renuncia, fallecimiento
y demás causales previstas en la ley.
yaqhanakampi kamachinjama qhanañchataki
ukjamarjamawa suyt’ayatapxaspa.

103
184 Kamachi. Tribunal Supremo de Justicia Artículo 184. Son atribuciones del Tribunal
ukana phuqhawinakapaxa kunjamatï kamachina Supremo de Justicia, además de las señaladas
qhanañchataki ukjamawa: por la ley:

1. Tribunal de cesión ukjama phuqhaña 1. Actuar como tribunal de casación y


ukjamaraki recursos de nulidad conocer recursos de nulidad en los casos
kamachinjama qhanañchata uñt’aaña. expresamente señalados por la ley.

2. Departamentos ukakana jan walt’awinaka 2. Dirimir conflictos de competencias suscitados


jan kunaru tukuyaña. entre los tribunales departamentales de
justicia.
3. Jaya markanakata juchaniru waytaniña,
uñt’ña, askichaña ukjamaraki mayiña. 3. Conocer, resolver y solicitar en única
instancia los procesos de extradición.

4. Juzgar, como tribunal colegiado en pleno


4. Tribunal colegiado kankañampixa Bolivia
y en única instancia, a la Presidenta o al
marka p’iqinchiriruxa jan ukaxa sullka
Presidente del Estado, o a la
p’iqinchiriruxa jan wali luratanakapata
Vicepresidenta o al Vicepresidente del
juchanchaña.Juchanchawixa Asamblea
Estado, por delitos cometidos en el
Legislativa Plurinacional ukata ods
ejercicio de su mandato. El juicio se llevará
tercios de votos ukankirinakata jay
a cabo previa autorización de la Asamblea
satañapawa ukjamaraki Fiscal General
Legislativa Plurinacional, por decisión de
del Estado ukankirita mayitrarjam
al menos dos tercios de los miembros
jupawa chiqpacha yatxatasaxa juchaniri
presentes, y a requerimiento fundado de la
juchanchayarakispa. Thakhixa arsuta,
Fiscal o del Fiscal General del Estado,
público continúo e interrumpido
quien formulará acusación si estima que la
ukjamawa. Kamachi taypiwa thakhixa
investigación proporcionó fundamento para
uñt’ayatani.
el enjuiciamiento. El proceso será oral,
5. Consejo de Magistratura ukata uñt’ayata público, continuo e ininterrumpido. La ley
sutinakaxa vocales de los tribunales determinará el procedimiento.
departamentales de Jusrticia ukanakaru
5. Designar, de las ternas presentadas por el
uñt’ayata.
Consejo de la Magistratura, a los vocales de
6. Proyecto de leyes wakichatanaka los tribunales departamentales de justicia.
asamblea Legislativa Plurinacional ukaru
6. Preparar proyectos de leyes judiciales y
uñt’ayaña.
presentarlos a la Asamblea Legislativa
7. Casos de revisión extraordinaria de Plurinacional.
sentencia uñt’aña ukjamaraki
7. Conocer y resolver casos de revisión
askichaña.
extraordinaria de sentencia.

10
185 Kamachi. Magistratura del Tribunal Artículo 185. La magistratura del Tribunal
Supremo de Justicia ukana irnaqawipaxa Supremo de Justicia será ejercida de manera
phuqhatapuniniwa. exclusiva.

KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO


SAMANA ARXATIRI JURISDICCIÓN AGROAMBIENTAL

186 Kamachi. Tribunal Agroambiental ukaxa Artículo 186. El Tribunal Agroambiental es el


jilïri tribunal especializado ukjamawa. Función máximo tribunal especializado de la jurisdicción
social, integridad, inmediatez, sustentabilidad e agroambiental. Se rige en particular por los
interculturalidad taypiwa phuqhasi. principios de función social, integralidad,
inmediatez, sustentabilidad e interculturalidad.
187 Kamachi. Magistrada jan ukaxa Magistrado Artículo 187. Para ser elegida Magistrada o
del tribunal Agroambiental ukañatakixa Tribunal elegido Magistrado del Tribunal Agroambiental
de Supremo de Justicia ukataki mayitaki serán necesarios los mismos requisitos que los
ukjamarakiwa aka yatxatawita yatxatata, miembros del Tribunal Supremo de Justicia,
idoneidad ukani, ética honestidad, judicatura además de contar con especialidad en estas
agraria ukata, jani ukaxa yatichirir materias y haber ejercido con idoneidad, ética y
universidad ukana kimsaqallqu maranaka honestidad la judicatura agraria, la profesión
taqi ukanakawa mayitarakini. Chhijllatanaka libre o la cátedra universitaria en el área, durante
uñt’asaxa composición plural taypi plurinacional ocho años. En la preselección de las candidatas
amuyurjamawa jay satarakini. y los candidatos se garantizará la composición
188 Kamachi. plural, considerando criterios de
plurinacionalidad.
I. Magistradas jani ukaxa Magistrados ukaxadel
TribunalAgroambiental ukañatakixa sufragio Artículo 188.
universal taypi kunjamatï procedimientos, I. Las Magistradas y los Magistrados del
mecanismos ukjamaraki formalidades Tribunal Agroambiental serán elegidas
Tribunal Supremo de Justicia ukjamarjamawa y elegidos mediante sufragio universal,
chhijllatapxaspa. según el procedimiento, mecanismos
II. Sistemadeprohibicioneseincompatibilidades y formalidades para los miembros del
phuqhata magistrdas jani ukaxza Magistrados Tribunal Supremo de Justicia.
del Tribunal Agroambiental ukankirinakaxa II. El sistema de prohibiciones e incompa-
servidores públicos ukajapxiwa. tibilidades aplicado a las Magistradas y los
Magistrados del Tribunal Agroambiental
será el de los servidores públicos.

105
III. Pachaxa kunjamatï Magistradas jani III. El tiempo de ejercicio, la permanencia y la
ukaxa Magistrados ukanakataki wakiyataki cesación en el cargo establecidos para las
pachparakiwaTribunal Agroambiental Magistradas y los Magistrados del Tribunal
ukankirinakatakixa phuqhayatarakini. Supremo de Justicia serán de aplicación a
los miembros del Tribunal Agroambiental.
Artículo 189. Son atribuciones del Tribunal
189 Kamachi. Tribunal Agroambienta ukana
Agroambiental, además de las señaladas por
phuqha winakapaxa kunjamatï kamachi
la ley:
qhanañchataki ukjamarakiwa:
1. Resolver los recursos de casación
1. Recursos de casación y nulidad
y nulidad en las acciones reales
uraqinakana, forestales, ambientales, de
agrarias, forestales, ambientales,
agua,derechosdeusoyaprovechamiento,
de aguas, derechos de uso y apro-
hídricos, forestales y de la biodiversidad
vechamiento de los recursos naturales
ukanaka askichaña; ñanqhachawinaka
renovables, hídricos, forestales y de la
quqanakaru, uywanakaru, umaru,
biodiversidad; demandas sobre actos
aka pacha samanaru; ukjamaraki taqi
que atenten contra la fauna, la flora, el
akapachankirinakata jark’aqaña.
agua y el medio ambiente; y demandas
sobre prácticas que pongan en peligro
el sistema ecológico y la conservación
de especies o animales.
2. Única instancia demandas de nulidad
2. Conocer y resolver en única instancia
y anulabilidad de títulos ejecutoriales
las demandas de nulidad y anulabilidad
uñt’aña ukjamaraki askichaña.
de títulos ejecutoriales.
3 Úni ca i ns ta nci a uk a wa pro ce sos
3. Conocer y resolver en única instancia los
contencioso administrativos contratos,
procesos contencioso administrativos
negociaciones, autorizaciones,
que resulten de los contratos,
otorgación, distribución ukjamaraki
negociaciones, autorizaciones,
redistribución de derechos de
otorgación, distribución y redistribución
aprovechamientoakapachankiriyanakat
de derechos de aprovechamiento de
a yaqhanakampita uñt’aña
los recursos naturales renovables, y
ukjamaraki askichaña.
de los demás actos y resoluciones
administrativas.
4. Juzgados Agroambientales wakichaña. 4. O r g a n i z a r l o s j u z g a d o s a g r o a m -
bientales.

10
PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO
INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA JURISDICCIÓN INDÍGENA
URAQI ORIGINARIA CAMPESINA

Artículo 190.
190 Kamachi.
I. Las naciones y pueblos indígena originario
I. Naciones y pueblos indígena originario
campesinos ejercerán sus funciones
campesinos ukanakaxa funciones
jurisdiccionales y de competencia a
jurisdiccionales ukjamaraki p’iqinchipa
través de sus autoridades, y aplicarán
paypi phuqhapxarakispa ukatsti
sus principios, valores culturales, normas
sara wina kaparja mawa, principios,
y procedimientos propios.
valores culturales, normas ukjamaraki
procedinmientos taqi ukanakarjamwa
phuqhapxarakispa.

II. Jurisdicciónindígenaoriginariocampesinauka
II. La jurisdicción indígena originaria campesina
jakawiru jark’aqawiruukjamaraki
respeta el derecho a la vida, el derecho a
tayka kamachina derecho ukanakaxa
la defensa y demás derechos y garantías
qhanañchataki ukjamarjamawa yäqi.
establecidos en la presente Constitución.
191 Kamachi.
Artículo 191.
I. Jurisdicción indígena originario campesina
I. La jurisdicción indígena originario campesina
ukaxa pachpa jaqinakampi nación o
se fundamenta en un vínculo particular
pueblo indígena originario campesino
de las personas que son miembros de
ukanakampiwa chikachasi.
la respectiva nación o pueblo indígena
originario campesino.

II. Jurisdicción indígena originario campesino II. La jurisdicción indígena originario campesina
ukaxa vigencia personal, material, ukjamaraki se ejerce en los siguientes ámbitos de
territorial ukanakampiwa phuqhasi. vigencia personal, material y territorial:

1. Aka jurisdicción ukaruwa nación o 1. Están sujetos a esta jurisdicción los


pueblo indígena originario campesino miembros de la nación o pueblo
ukankiri jaqinakaxa kunjamatï actores o indígena originario campesino, sea
demandado, denunciantes o recurridos que actúen
ukankirinakaxa phuqhapxañapa. comoactoresodemandado,denunciantes
o querellantes, denunciados o imputados,
recurrentes o recurridos.

107
2. A k a j u r i s d i c c i ó n u k a x a a s u n t o s 2. Esta jurisdicción conoce los asuntos
indígena originario campesinos indígena originario campesinos de
deslinde jurisdiccional mä kamachi conformidad a lo establecido en una Ley
wakt’ayatarjama uñji. de Deslinde Jurisdiccional.

3. Aka jurisdicción ukaxa relacines tuqiruwa 3. Esta jurisdicción se aplica a las relaciones
apnaqasi ukjamaraki hechos jurídicos y hechos jurídicos que se realizan o
wakt’ayata jan ukaxa jurisdicción o pueblo cuyos efectos se producen dentro de
indígena originario campesina taypina la jurisdicción de un pueblo indígena
lurasi. originario campesino.

192 Kamachi. Artículo 192.

I. Taqi autoridad pública jani ukaxa jaqixa I. Toda autoridad pública o persona acatará
jurisdicción indígena originario campesina las decisiones de la jurisdicción indígena
amtawiparuwa phuqhañapa. originaria campesina.

II. Jurisdicción indígena originario campesina II. Para el cumplimiento de las decisiones de la
amtawinaka phuqhatañapatakixa jurisdicción indígena originario campesina,
p’iqinchirinakapaxa órgano competentes sus autoridades podrán solicitar el apoyo de
del estado ukaruxa mayiwi los órganos competentes del Estado.
mayipxarakispa.
III. El Estado promoverá y fortalecerá la justicia
III. Estado ukaxa justicia indígena originario indígena originaria campesina. La Ley de
campesi na uka waqaychapxaspa Deslinde Jurisdiccional, determinará los
ukjamaraki ch’amañchapxaspa. Deslinde mecanismos de coordinación y
jurisdiccional kamachixa mecanismos cooperación entre la jurisdicción
de coordinación ukjamaraki cooperación indígena originaria campesina con la
jurisdicción indígena originario campesina jurisdicción ordinaria y la jurisdicción
ukampi jurisdicción ordinaria ukjamaraki agroambiental y todas las jurisdicciones
juriusdicción agroambiental qhipharusti constitucionalmente reconocidas.
taqi jurisdicciones constitucionalmente
uñt’atanaka qhanañcharakini.

10
PHISQÏRI JALJTA CAPÍTULO QUINTO
QUTUCHATA TARIPIRI CONSEJO DE LA MAGISTRATURA

193 Kamachi. Artículo 193.


I. Co ns ejo de la Ma gis tr a tura u ka xa I. El Consejo de la Magistratura es la instancia
régimen disciplinario de la jurisdicción responsable del régimen disciplinario de la
ordinaria, agroambiental y las jurisdic- jurisdicción ordinaria, agroambiental y de
ciones especializadas ukanakaxa las jurisdicciones especializadas; del
amparanakapankiwa; uñjaña ukajamraki control y fiscalización de su manejo
jak’ata uñjaña apnaqawina ukjamaraki administrativo y financiero; y de la
qullqi irtawina ukatxa apnaqawi amta luraña. formulación de políticas de su gestión. El
Consejo de Magistratura ukaxa markachirina Consejo de la Magistratura se regirá por el
amtawinakaparjamawa phuqhañapa. principio de participación ciudadana.
II. Utt’ayawipaxa, estructura phuqhawipaxa II. Su conformación, estructura y funciones
kamachinakarjamawa utt’ayatani. estarán determinadas por la ley.
194 Kamachi. Artículo 194.
I. Miembros del consejo de la Magistratura I. Los miembros del Consejo de la Magistratura
ukankirinakaxa sufragio universal taypiwa se elegirán mediante sufragio universal
atipt’asiwinakaxa kunjamatï Asamblea de entre las candidatas y los candidatos
legislativa Plurinacional sutinaka chhijllankani propuestos por la Asamblea Legislativa
ukjamawa chhijllatarakini. Proceso Electoral Plurinacional. La organización y ejecución del
utt’aya wixa ukja maraki phu qha wixa proceso electoral estará a cargo del Órgano
órgano electoral plurinacional ukana Electoral Plurinacional.
amaparanakapamkiwa.
II. Los miembros del Consejo de la Magistratura
II. Consejo de la magistratura de justicia de Justicia requerirán, además de las
ukankirina ka xa servidores públicos condiciones generales de acceso al servicio
ukjamapxi wa ki msa tunka marani, público, haber cumplido treinta años de
irnaqawipata yatxatatanaka taqi chuymampi edad, poseer conocimientos en el área de
irnaqirinaka ukjamañapawa. sus atribuciones y haber desempeñado sus
funciones con ética y honestidad.

III. Miembros del consejo de la magistratura III. Los miembros del consejo de la Magistratura
de justicia jupanakana irnaqawipaxa de Justicia durarán en sus funciones
suxta marawa ukjamarki janiwa wastata seis años, y no podrán ser reelegidas ni
chhijllataxaspati. reelegidos.

109
195 Kamachi. Consejo de la Magistratura de Artículo 195. Son atribuciones del Consejo
justicia ukana phuqhawinakapaxa aknirinakawa de la Magistratura de Justicia, además de las
kunjamatï tayka kamachi jan utt’yataki establecidas en la Constitución y en la ley:
ukjamarjama:
1. Promover la revocatoria de mandato de
1. Revocatoriademandatoalasmagistrados las Magistradas y de los Magistrados
ukjamaraki magistrados del tribunal del Tribunal Supremo de Justicia y del
Supremo de Justicia ukjamaraki Tribunal Tribunal Agroambiental, cuando, en el
Agroambientalukankirinakatakixajaniwali ejercicio de sus funciones, cometan
lurawuinakapatxa irnaqawi phuqhawinxa faltas gravísimas determinadas por la
wamachi taypiwa wakiyatani. ley.

2. Juezas jani ukaxa jueces, warmi vocales 2. Ejercer el control disciplinario de las
jani ukaxa chacha vocales ukanakaru; vocales y los vocales, juezas y jueces;
ukjamaraki yanapairinakaparu, y personal auxiliar y administrativo del
adminidstrativos del órgano judicial Órgano Judicial. El ejercicio de esta
ukanakaru uñaqaña. Aka irnaqawina facultad comprenderá la posibilidad de
jani wali lurawinakata ka mchina cesación del cargo por faltas
qhanañchatarjamawa jaqsutaspa. disciplinarias gravísimas, expresamente
establecidas en la ley.
3. Ó r g a n o J u d i c i a l u k a n a q u l l q i p a
ukjamaraki yänakapa aski apnaqawi 3. Controlar y fiscalizar la administración
uñjaña ukjamaraki uñaqaña. económica financiera y todos los bienes
del Órgano Judicial.
4. Lurawi phuqhatanaka warmi jani ukaxa
chacha apnaqirinakana ukjamaraki 4. Evaluar el desempeño de funciones de
yanapirinakana yant’awi uñakipaña las administradoras y los administradores
akipaña. de justicia, y del personal auxiliar.

5. Auditorias jurídicas ukjamaraki gestión 5. Elaborar auditorías jurídicas y de gestión


financiera luraña. financiera.

6. Estudios técnicos ukjamaraki estadísticos 6. R e a l i z a r e s t u d i o s t é c n i c o s y


luraña. estadísticos.

7. Candidatas ukjamaraki candidatos 7. Preseleccionar a las candidatas y a los


tribunales departamentales ukanakaru candidatos para la conformación de los
utt’ayatañapataki chhijllaña. tribunales departamentales de justicia
que serán designados por el Tribunal
Supremo de Justicia.

11
8. Jueces de partido de institución urasaru 8. Designar, mediante concurso de méritos
atipt’asiwi taypi utt’ayaña. y exámenes de competencia, a los jueces
de partido y de instrucción.
9. P e r s o n a l a d m i n i s t r a t i v o u k a p a
utt’ayaña. 9. Designar a su personal administrativo.

SUXTÏRI JALJTA CAPÍTULO SEXTO TRIBUNAL


JILIRI TARIPIRI CONSTITUCIONAL
PLURINACIONAL

196 Kamachi. Artículo 196.


I. Tribunalconstitucionalukaxasupremacíadela I. El Tribunal Constitucional Plurinacional vela
constitución uñji, control de constitucionalidad por la supremacía de la Constitución, ejerce
phuqhi ukjamaraki yaqawimpi nayrar el control de constitucionalidad, y precautela
sarantawimpi derechos ukjamaraki garantías el respeto y la vigencia de los derechos y las
constitucionales yäpañapataki uñji. garantías constitucionales.
II. Función interpretativa ukapanxa, tribunal II. En su función interpretativa, el Tribunal
constitucional plurinacional ukaxa criterio de Constitucional Plurinacional aplicará como
interpretación kunjamati yäparu utt’ayataki criterio de interpretación, con preferencia, la
ukjamarjamawa phuqhi. voluntad del constituyente, de acuerdo con
sus documentos, actas y resoluciones, así
como el tenor literal del texto.

197 Kamachi. Artículo 197.

I. Tribunal constitucional plurinacional I. El Tribunal Constitucional Plurinacional estará


ukankirinakaxa, magistradas ukjamaraki integrado por Magistradas y Magistrados
magistrados plurinacionalidad elegidos con criterios de plurinacionalidad,
amuyumpi si stema ordinario con representación del sistema ordinario y
ukjamaraki sistema indígena originario del sistema indígena originario campesino.
campesinoukanakata utt’ayatawa. II. Las Magistradas y los Magistrados suplentes
II. Magistradas ukjamaraki magistrados del Tribunal Constitucional Plurinacional no
suplentes del Tribunal Constitucional recibirán remuneración, y asumirán
ukankirinakaxa janiwa payllawi funciones exclusivamente en caso de
katuqapkaspati kunapachatï titular ukaxa ausencia del titular, o por otros motivos
ch’usasispa ukjawa kamchinakarjama establecidos en la ley.
qhananchataru wakisirakispa.

111
III. Composición, organización y funcionamiento III. L a c o m p o s i c i ó n , o r g a n i z a c i ó n y
del Tribunal Constitucional Plurinacional funcionamiento del Tribunal Constitucional
kamachirjamawa sarantayatani. Plurinacional serán regulados por la ley.
198 Kamachi. Magi strad as u kja ma ra ki Artículo 198. Las Magistradas y los Magistrados
Magistrados del Tribunal Constitucional del Tribunal Constitucional Plurinacional se
Plurinacional ukanakaxa sufragio universal elegirán mediante sufragio universal, según el
taypi wa, procedi mientos, mecanismos procedimiento, mecanismo y formalidades de los
ukjamaraki formalidades de los miembros del miembros del Tribunal Supremo de Justicia.
tribunal Suprema de Justicia ukjamarjamawa
chhijllatapxani.

199 Kamachi. Artículo 199.


I. Magistradas ukjamaraki Magistrados I. Para optar a la magistratura del Tribunal
del tribunal Constitucional Plurinacional Constitucional Plurinacional se requerirá,
ukañatakixa kunjamatï servidor público además de los requisitos generales para el
ukataki wakiski ukjamarakiwa kimsa acceso al servicio público, haber cumplido
tunka mara phuqhatani, kimsaqallqu mara treinta y cinco años y tener especialización
especialidad de derechos constitucionales o experiencia acreditada de por lo menos
ukjamaraki ukana irnaqawini. Atipiriñatakixa ocho años en las disciplinas de Derecho
autoridad originario arxatawi taypina Constitucional, Administrativo o Derechos
luratañapawa. Humanos. Para la calificación de méritos
se tomará en cuenta el haber ejercido
la calidad de autoridad originaria bajo su
sistema de justicia.
II. Candidatas ukjamaraki candidatos Tribunal II. Las candidatas y los candidatos al Tribunal
Constitucional Plurinacional ukatakixa Constitucional Plurinacional podrán ser
sociedad civil ukjamaraki naciones y pueblos propuestas y propuestos por organizaciones
indígena originario campesinos ukata de la sociedad civil y de las naciones y
chhijllatapxañapawa. pueblos indígena originario campesinos.

200 Kamachi. Pacha akankañaxa kunjamatï Artículo 200. El tiempo de ejercicio, la


magistradas ukjamaraki magistrados del tribunal permanencia y la cesación en el cargo
Suprema de Justicia ukanakataki wakt’ayataki establecidos para las Magistradas y los
u k j a m a r j a m a w a Tr i b u n a l C o n s t i t u c i o n a l Magistrados del Tribunal Supremo de Justicia
Plurinacional ukatakixa utt’ayataraki. será de aplicación a los miembros del Tribunal
Constitucional Plurinacional.

111
201 Kamachi. Magistrados ukjamaraki Artículo 201. Las Magistradas y los Magistrados
magistrados del Tribunal Constitucional del Tribunal Constitucional Plurinacional se
Plurinacionalukankirinakaxakunjamatïsistemade regirán por el mismo sistema de prohibiciones e
prohibiciones e incompatibilidades de servidores incompatibilidades de los servidores públicos.
públicos ukjamaruwa phuqhapxarakini.
Artículo 202. Son atribuciones del Tribunal
2 0 2 K a m a c h i . Tr i b u n a l C o n s t i t u c i o n a l Constitucional Plurinacional, además de las
Plurinacional ukankirinakana phuqhawinakapaxa establecidas en la Constitución y la ley, conocer
kunjamatï tayka kamachina qhanañchataki y resolver:
ukjamarjamawa uñt’aña ukjamaraki phuqhaña:
1. En única instancia, los asuntos de puro
1. Ú n i c a i n s t a n c i a d e d e r e c h o d e derecho sobre la inconstitucionalidad de
inconstitucionalidad de leyes, estatutos leyes, Estatutos Autonómicos, Cartas
autonomías, cartas orgánicas, decretos Orgánicas, decretos y todo género de
ukjamaraki taqi género de ordenanzas y ordenanzas y resoluciones no judiciales. Si
resoluciones no judiciales. Ukanakatixa la acción es de carácter abstracto, sólo
jani qhanakaspaxa Bolivia marka podrán interponerla la Presidenta o
p’iqinchiriwa, senadores, diputados, Presidente de la República, Senadoras y
legisladores territoriales autonómicas Senadores, Diputadas y Diputados,
ukankirinakawa uñt’ayapxarakispa. Legisladores, Legisladoras y
máximas autoridades ejecutivas de
las entidades territoriales autónomas,
2. Q h u q h a w i n a k a u k j a m a r a k i j a n i
2. Los conflictos de competencias y
walt’awinakaxa órganos del poder
atribuciones entre órganos del poder
público.
público.

3. Conflictos de competencia gobierna 3. L o s c o n f l i c t o s d e c o m p e t e n c i a s


Plurinacional ukampi, entidades entre el gobierno plurinacional, las
territoriales autonómicas y entidades territoriales autónomas y
descentralizadas ukanakampi. descentralizadas, y entre éstas.

4. Recursoscontratributos,impuestostasas, 4. Los recursos contra tributos, impuestos,


patentes, derechos o contribuciones tasas,patentes,derechosocontribuciones
creados, modificados o suprimidos en creados, modificados o suprimidos en
contravenciónaka tayka kamachina contravención a lo dispuesto en esta
qhanañchataru. Constitución.

112
5. Procesos contra resoluciones del órgano 5. Los recursos contra resoluciones
legislativo kunapachatï resoluciones del Órgano Legislativo, cuando sus
ukanakaxa derechos ukanakaru jani resoluciones afecten a uno o más
walt’ayaspa jani walt’ayata jaqinakaxa derechos, cualesquiera sean las personas
kawkniripansa. afectadas.

6. Revisión de las acciones de libertad, de 6. La revisión de las acciones de Libertad, de


amparo de constitucional, de protección Amparo Constitucional, de Protección de
de privacidad, popular y de cumplimiento. Privacidad, Popular y de Cumplimiento.
Aka uñakipawixa janiwa phuqhawipanxa Esta revisión no impedirá la aplicación
aynacht’aykaspati. inmediata y obligatoria de la resolución
que resuelva la acción.
7. Bolivia marka p’iqinchiriru, asamblea
Legislativa Plurinacional, del Tribunal 7. Las consultas de la Presidenta o del
S u p r e m o d e J u s t i c i a o Tr i b u n a l Presidente de la República, de la
Agroambiental sobre la inconstitucional de Asamblea Legislativa Plurinacional,
proyectos de proyectos de ley del Tribunal Supremo de Justicia o
ukanakaru jiskt’awi. Tribunal del Tribunal Agroambiental sobre la
Constitucional ukana amtawipaxa constitucionalidad de proyectos de ley.
phuqhatapuniñapawa. La decisión del Tribunal Constitucional
es de cumplimiento obligatorio.

8. Las consultas de las autoridades


8. Indígena originario campesino indígenas originario campesinas sobre
p’iqinchirinakaxa jiskt’awixa la aplicación de sus normas jurídicas
kamachinakarjamawa phuqhasiñapa. aplicadas a un caso concreto. La
Tribunal constitucional amtawipaxa decisión del Tribunal Constitucional es
phuqhatapuniñapawa. obligatoria.

9. Elcontrolpreviodeconstitucionalidadenla
9. Constitucionalidad uñjawixa tratados ratificación de tratados internacionales.
internacionales ukjamarjamawa.
10. La constitucionalidad del procedimiento
10. Constitucionalidad del procedimiento de reforma parcial de la Constitución.
ukaxa tayka kamachi askichawi.
11. Los conflictos de competencia entre
11. Jani walt’awixa, jurisdicción indígena la jurisdicción indígena originaria
originario campesina, jurisdicción campesina y la jurisdicción ordinaria y
ordinaria qhipharusti Agroambiental agroambiental.
ukampi.
12. Los recursos directos de nulidad.
12. Yánaka ina ch’usaru tukuyaña.

113
203 Kamachi. Decisiones ukjamaraki sentencias Artículo 203. Las decisiones y sentencias del
del Tribunal Constitucional Plurinacional uka Tribunal Constitucional Plurinacional son de
amtawinakapaxa phuqhatapuniñapawa. carácter vinculante y de cumplimiento obligatorio,
y contra ellas no cabe recurso ordinario ulterior
alguno.

204 Kamachi. Kamachi taypiwa procedimientos Artículo 204. La ley determinará los proce-
ukanakaxa Tribunal constitucional plurinacional dimientos que regirán ante el Tribunal
nayraxapana qhanañchatarakini. Constitucional Plurinacional.

TÍTULO IV ÓRGANO
PUSÏRI UÑAÑCHAWI
ELECTORAL
CHHIJLLAWI PHUQHAYIRI
CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA CHHIJLLAWI ÓRGANO ELECTORAL
PHUQHAYIRI TAQI PLURINACIONAL
MARKANAKARU

205 Kamachi. Artículo 205.

I. Órgano Electoral Plurinacional ukaxa I. El Órgano Electoral Plurinacional está


akjamata utt’ayatawa: compuesto por:

1. Tribunal Supremo Electoral 1. El Tribunal Supremo Electoral.

2. Tribunal Electoral Departamental 2. Los Tribunales Electorales Departa-


mentales.
3. Juzgados Electorales
3. Los Juzgados Electorales.
4. Jurados de las mesas de sufragio
4. Los Jurados de las Mesas de sufragio.
5. Notarios Electorales.
5. Los Notarios Electorales.
II. Jurisdicción, competencias ukjamaraki
II. La jurisdicción, competencias y atribuciones
atribuciones del órgano electoral en sus
del Órgano Electoral y de sus diferentes
diferentes niveles tayka kamachirjamawa
niveles se definen, en esta Constitución y
phuqhasini.
la ley.
206 Kamachi.
Artículo 206.
I. Tribunal Supremo Electoral ukaxa tayka
I. El Tribunal Supremo Electoral es el máximo
wakichawiwa órgano electoral ukjama
nivel del Órgano Electoral, tiene jurisdicción
utt’ayata jurisdicción nacional ukaniwa. nacional.

114
II. TribunalSupremoElectoralukaxapaqallqunita II. ElTribunal Supremo Electoral está compuesto
utt’ayata suxta maranaka phuqhapxañapataki por siete miembros, quienes durarán en
jani mayampisa utt’atañataki paninixa sus funciones seis años sin posibilidad de
indígena originario uksatapxañapawa. reelección, y al menos dos de los cuales
serán de origen indígena originario
III. Asamblea legislativa Plurinacional ukaxa campesino.
dos tercios de votos ukankirinakata órgano
electoral plurinacional ukanxa suxtaniruwa III. La Asamblea Legislativa Plurinacional,
chhijllpxarakispa. Bolivia marka p’iqinchirixa por dos tercios de votos de los miembros
mayni ukankiriruwa utt’ayarakini. presentes, elegirá a seis de los miembros
del Órgano Electoral Plurinacional. La
Presidenta o el Presidente del Estado
IV. Ó r g a n o E l e c t o r a l P l u r i n a c i o n a l designará a uno de sus miembros.
ukankañatakixa mä jawsawi taqina yatita IV. La elección de los miembros del Órgano
ukjamarja mawa yatxatatanakapaxa Electoral Plurinacional requerirá de
uñakipasa chhijllapxarakini. convocatoria pública previa, y calificación
de capacidad y méritos a través de concurso
público.
V. AsambleaLegislativaDepartamentalesukaxa
V. Las Asambleas Legislativas Departamentales
Consejos Departamentales ukanakxa dos
o Consejos Departamentales seleccionarán
tercios de votos ukankirinakata mä terna sapa por dos tercios de votos de sus miembros
tribunales departamentales presentes, una terna por cada uno de los
ukjamarjamawa chhijllatani. Aka vocales de los Tribunales Departamentales
chhijllatarjamawa cámara dediputados Electorales. De estas ternas la Cámara de
ukankirinakaxa dos tercios de votos Diputados elegirá a los miembros de los
ukankirinakata ukanxa mayniwa naciones Tribunales Departamentales Electorales,
o pueblos indígena originario por dos tercios de votos de los miembros
campesinos del departamento ukatañapa presentes, garantizando que al menos uno
ukjamaruwa chhijllatani. de sus miembros sea perteneciente a las
naciones y pueblos indígenas originarios
campesinos del Departamento.
207 Kamachi. Vocal del Tribunal Supremo
Artículo 207. Para ser designada Vocal del
Electoral y Departamental ukañatakixa servidor
Tribunal Supremo Electoral y Departamental,
público ukan mayitarjamawa phuqhañapa
se requiere cumplir con las condiciones
ukampirusa kimsa tunka marani ukatxa generales de acceso al servicio público, haber
yatxatatañaparakiwa. cumplido treinta años de edad al momento de su
designación y tener formación académica.

115
208 Kamachi. Artículo 208.

I. Tribunal Supremo Electoral ukaxa procesos I. El Tribunal Supremo Electoral es el respon-


electorales wakiyaña, uñjaña, phuqhayaña sable de organizar, administrar y ejecutar
qhipharusti atipirinakata qhanañchaña taqi los procesos electorales y proclamar sus
ukanakawa amparanakapamki. resultados.

II. Tribunal ukaxa kunjamatï tayka kamachina II. El Tribunal garantizará que el sufragio
artículo 26 ukarjamawa phuqhañapa. se ejercite efectivamente, conforme a
lo dispuesto en el artículo 26 de esta
III. Tr i b u n a l S u p r e m o E l e c t o r a l u k a n a Constitución.
phuqhawipaxa registro civil uñjaña ukatxa
padrón electoral wakichaña ukjamaraki III. Es función del Tribunal Supremo Electoral
organizar y administrar el Registro Civil y el
apnaqaña.
Padrón Electoral.

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO


QUTUCHATA MARKA REPRESENTACIÓN POLÍTICA
APNAQAÑATAKI

209 Kamachi. Candidatas ukjamaraki candidatos Artículo 209. Las candidatas y los candidatos a
cargos públicos electos con excepción de cargos los cargos públicos electos, con excepción de los
elegibles del órgano Judicial y del Tribunal cargos elegibles del Órgano Judicial y del Tribunal
Constitucional Plurinacional ukankirinakaxa Constitucional Plurinacional serán postuladas
organizaciones de naciones o pueblos indígena y postulados a través de las organizaciones
originarioscampesinos,agrupacionesciudadanas de las naciones y pueblos indígena originario
ukjamaraki partidos políticos kamachirjama jan campesinos, las agrupaciones ciudadanas y los
sikt’achasawa chhijllatapxarakispa. partidos políticos, en igualdad de condiciones y
de acuerdo con la ley.
210 Kamachi.
Artículo 210.
I. Naciones o pueblos indígena originario
campesinos candidatos de agrupaciones I. La organización y funcionamiento de
ciudadanas ukjamaraki partidos políticos las organizaciones de las naciones y
qutuchasiwipana ukjamaraki irnaqawipanxa pueblos indígena originario campesinos,
democráticos ukjamapxañapawa. las agrupaciones ciudadanas y los partidos
políticos deberán ser democráticos.

116
II. Organizaciones ukanakata p’iqinchirinakaxa II. La elección interna de las dirigentes y los
candidatas ukjamaraki candidatos, dirigentes y de las candidatas y los candidatos
agrupaciones ciudadanas ukanakata de las agrupaciones ciudadanas y de los
partidoa políticia ukanakata chhijllawinxa partidos políticos será regulada y
Órgano Electoral Plurinacional taypiwa jani fiscalizada por el Órgano Electoral
jisk’achasa wakt’ayatarakini ukjamaraki Plurinacional, que garantizará la igual
uñaqatarakini. participación de hombres y mujeres.

III. Naciones o pueblos indígena originario III. Las organizaciones de las naciones y pueblos
campesinos qutuchawipaxa candidatas indígena originario campesinos podrán elegir
ukjamaraki candidatos ukanakaxa kunjamaytï a sus candidatas o candidatos de acuerdo
jakawipana thakhinakaxa utjki ukjamaruwa con sus normas propias de democracia
chhijllatapxarakini. comunitaria.

211 Kamachi. Artículo 211.

I. Naciones o pueblos indígena originario I. Las naciones y pueblos indígena


campesinos ukankirinakaxa candidatos originario campesinos podrán elegir a sus
políticos ukanakaxa kunjamatï representantes políticos en las instancias
jakawipanxa thakhinakaxa utjki ukjamaraki que corresponda, de acuerdo con sus formas
thakhinkaxa qillqata utjki ukjamaruwa propias de elección.
chhijllatapxarakispa.
II. El Órgano Electoral supervisará que en la
II. Órgano Electoral ukaxa p’iqinchirinaka, elección de autoridades, representantes y
representantes ukjamaraki candidatos de candidatas y candidatos de los pueblos y
pueblos indígena originario campesinos naciones indígena originario campesinos
ukankirinakaruxa thakhiparjamawa mediante normas y procedimientos propios,
uñakiparakini. se de estricto cumplimiento a la normativa
de esos pueblos y naciones.
212 Kamachi. Janiwa candidata jan ukaxa
candidato ukanakaxa pä cargo taypina Artículo 212. Ninguna candidata ni ningún
chhijllawinxa wakichaskaspati. candidato podrán postularse simultáneamente
a más de un cargo electivo, ni por más de una
circunscripción electoral al mismo tiempo.

117
PHISQÏRI UÑAÑCHAWI TITULO V FUNCIONES DE
UÑAQAWI PHUQAWI, CONTROL, DE
MARKACHIRITA JARK’AQAWI DEFENSA
UKJAMARAKI ESTADO UKATA DE LA SOCIEDAD Y DE DEFENSA
DEL ESTADO
NAYRÏRI JALJTA
CAPÍTULO PRIMERO
UÑAQAWI PHUQAWI
FUNCIÓN DE CONTROL

NAYRÏRI T’AQXTA SECCIÓN I CONTRALORÍA


ESTADO UKANA QULLQICHASIWITA GENERAL DEL
UÑAQAWI ESTADO

Artículo 213.
213 Kamachi.
I. La Contraloría General del Estado es la
I. Contraloría General de Estado ukaxa
institución técnica que ejerce la función de
institución técnica ukjama utt’ayatawa
control de la administración de las entidades
control de administraciónde entidades
públicas y de aquéllas en las que el Estado
públicas ukjamaraki kawkmirinakatixa estado
tenga participación o interés económico. La
ukaxa qullqimpi chikanchaschi ukanakanwa
Contraloría está facultada para determinar
chikanchasini. Contraloría ukaxa utt’ayatawa
indicios de responsabilidad administrativa,
indicios de responsabilidad ad ministrativa,
ejecutiva, civil y penal; tiene autonomía
ejecutiva y penal uñaqañataki; autonomía
funcional, financiera, administrativa y
fun cio nal, fin anci era, ad min istrativa
organizativa.
ukjamaraki organizativa ukaniwa.
II. S u o r g a n i z a c i ó n , f u n c i o n a m i e n t o y
II. Organización, funcionamiento ukjamaraki
atribuciones, que deben estar fundados en
atribuciones ukanaka xa prin cipios los principios de legalidad, transparencia,
de legalidad, transparencia, eficacia, eficacia, eficiencia, economía, equidad,
economía, equidad, oportunidad ukjamaraki oportunidad y objetividad, se determinarán
objetividad ukanakaxa kamachirjamawa por la ley.
utt’ayatarakini.
214 Kamachi. Contraloría jani ukaxa
Artículo 214. La Contralora o Contralor General
contralor general del estado ukaxa Asamblea
del Estado se designará por dos tercios
Legislativa Plurinacional ukata dos tercios
de votos de los presentes de la Asamblea
devotos ukankirinakata utt’ayatapxaniwa.
Legislativa Plurinacional. La elección requerirá
Chhijllawixa taqina yatita jawsaw taypiwa
de convocatoria pública previa, y calificación
yatxatatanakapatjama atipt’asiwi taypixa
de capacidad profesional y méritos a través de
wakisirakini.
concurso público.

118
215Kamachi. ContraloríaukaxacontralorGeneral Artículo 215. Para ser designada Contralora o
del Estado ukjamañatakixa kujamatï servidores ser designado Contralor General del Estado se
públicos ukataki mayitaki ukjamarakiwa; kimsa requiere cumplir con las condiciones generales
tunka mara phuqhataniñapawa utt’asiwiparu; de acceso al servicio público; contar con al
profesión ukaxa irnaqawiparjamañapawa; menos treinta años de edad al momento de su
irnaqawinxa kimsaqallqu mara irnaqataniñapawa; designación; haber obtenido título profesional
askita jaqita uñt’ata irnaqiriñapawa. en una rama afín al cargo y haber ejercido la
profesión por un mínimo de ocho años; contar con
probada integridad personal y ética, determinadas
a través de la observación pública.

216 Kamachi. Contralora jani ukaxa Contralor Artículo 216. La Contralora o Contralor General
General del Estado ukaxa suxta marawa jan del Estado ejercerá sus funciones por un
periodo de seis años, sin posibilidad de nueva
mayampi kutt’aniñapataki chhijllataraki
designación.

217 Kamachi. Artículo 217.

I. Contraloría General del Estado ukaxa I. La Contraloría General del Estado será
entidades públicas ukatxa kawknirinakatixa responsable de la supervisión y del control
interés económico del estado taypina externo posterior de las entidades públicas y
chikachasipki ukanaka uñjaña ukjamaraki de aquéllas en las que tenga participación o
uñaqañataki utt’ayatapxiwa. Uñaqawi interés económico el Estado. La supervisión
ukjamaraki uñjañaxa adquisición, manejo y el control se realizará asimismo sobre la
ukjamaraki disposición de bienes estratégicos adquisición, manejo y disposición de bienes
y servicios estratégicos para el interés
markachirinakataki phuqhañapawa.
colectivo.
II. Contraloría General de Estado ukaxa sapa
II. L a C o n t r a l o r í a G e n e r a l d e l E s t a d o
marawa Asamblea Legislativa Plurinacional
presentará cada año un informe sobre su
ukaru irnaqawirta luqtarakini.
labor de fiscalización del sector público a
la Asamblea Legislativa Plurinacional.

119
PAYÏRI JALJTA MARKACHIRITA CAPÍTULO SEGUNDO
JARK’AQAWIWA FUNCIÓN DE DEFENSA DE LA
SOCIEDAD
MAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN I DEFENSORÍA
MARKACHIRITA ARXATIRI DEL PUEBLO

218 Kamachi. Artículo 218.

I. Defensor del Pueblo ukaxa vigencia, I. La Defensoría del Pueblo velará por la
promoción, difusión ukjamaraki cumplimiento vigencia, promoción, difusión y cumplimiento
de los derechos humanos, individuales de los derechos humanos, individuales
ukjamaraki colectivos uñaqarakini ukjamaraki y colectivos, que se establecen en la
tayka kamachi na sull ka ka machi na Constitución, las leyes y los instrumentos
ukjamaraki instrumentos internacionales internacionales. La función de la Defensoría
utjki ukjamaru wakt’ayatawa. Defensoría alcanzará a la actividad administrativa de
ukana phuqhawipaxa actividad todo el sector público y a la actividad de las
administrativa taqi sector público instituciones privadas que presten servicios
ukjamaraki actividad de instituciones públicos.
privadas ukanakatakjama wakt’ayatawa. II. Corresponderá asimismo a la Defensoría del
II. Ukampirusa Defensoría del Pueblo ukaxa Pueblo la promoción de la defensa de los
derecho de los pueblos indígena originario derechos de las naciones y pueblos
campesinos, de la comunidades urbanas indígena originario campesinos, de las
e interculturales ukjamaraki anqa markana comunidades urbanas e interculturales, y de
jakiri markachirinakata arxatiriwa. las bolivianas y los bolivianos en el
exterior.
III. Defensoría del Pueblo ukaxa mä institución
conautonomíafuncionalfinancieraukjamaraki III. La Defensoría del Pueblo es una institución
administrativa ukjama kamachirjama con autonomía funcional, financiera y
utt’ayatawa. Irnaqawipaxa principios de administrativa, en el marco de la ley. Sus
gratuidad, accesibilidad, celeridad ukjamaraki funciones se regirán bajo los principios
solidaridad ukanaka taypina phuqhasi. de gratuidad, accesibilidad, celeridad y
Irnaqawipanxa janiwa órgano del estado uka solidaridad. En el ejercicio de sus funciones
amtaparu phuqkiti. no recibe instrucciones de los órganos del
Estado.

120
219 Kamachi. Artículo 219.

I. Defensoría del Pueblo ukaxa chachata jan I. La Defensoría del Pueblo estará dirigida
ukaxa warmita p’iqinchatawa suxta mara por la Defensora o el Defensor del Pueblo,
irnaqawini jani mayampisa chhijllatañataki. que ejercerá sus funciones por un periodo
de seis años, sin posibilidad de nueva
II. Chacha jani ukaxa warmi defensor del designación.
pueblo ukankirixa janiwa persecución,
detención, acusación janirakiwa II. La Defensora o el Defensor del Pueblo no será
enjuiciamiento ukanakana irnaqawinkasinxa objeto de persecución, detención, acusación
phuqhatakaspati. ni enjuiciamiento por los actos realizados en
el ejercicio de sus atribuciones.
220 Kamachi. Chacha jani ukaxa warmi
Artículo 220. La Defensora o el Defensor del
Defensor del Pueblo ukaxaAsamblea Legislativa
Pueblo se designará por al menos dos tercios
Plurinacional dos tercios de votos ukankirinakata
de los presentes de la Asamblea Legislativa
utt’ayatarakini. Utt’ayawixa taqina yatita
Plurinacional. La designación requerirá de
jawsawi taypiwa irnaqataparjama atipasiwinxa
convocatoria pública previa y calificación de
uñakipatarakini.
capacidad profesional y méritos a través de
concurso público, entre personas reconocidas
por su trayectoria en la defensa de los derechos
humanos.
221 Kamachi. Chacha jani ukaxa warmi Artículo 221. Para ser designada Defensora o
Defensor del Pueblo chhijllatañatakixa kunjamatï ser designado Defensor del Pueblo se requerirá
servidor público ukaru mayitaki ukjamarjamawa cumplir con las condiciones generales de acceso
qhuqhatañapa ukjamaraki kimsa tunka mara al servicio público, contar con treinta años de
phuqhatani utt’ayawiparu askita taqi jaqita edad cumplidos al momento de su designación
uñt’atañapawa. y contar con probada integridad personal y
ética, determinada a través de la observación
pública.
222 Kamachi. Defensoría del Pueblo ukana
Artículo 222. Son atribuciones de la Defensoría
phuqhawinakapawa kunjamtï tayka kamachina del Pueblo, además de las que establecen la
qhanañchataki ukjamarjama: Constitución y la ley:
1. Acciones de inconstitucionalidad, 1. Interponer las acciones de Inconstitu-
libertad, de amparo constitucional, cionalidad, de Libertad, de Amparo
protección, de protección de privacidad, Constitucional, de Protección de
pupilar, de cumplimiento y el recurso Privacidad, Popular, de Cumplimiento y el
directo de nulidad sin necesidad de recurso directo de nulidad, sin necesidad
mandato ukanakana chikanchasiña. de mandato.

121
2. Proyecto de ley luqtaña ukjamaraki 2. Presentar proyectos de ley y proponer
jupana irnaqawipana kamachinaka, modificaciones a leyes, decretos y
decretos ukjamaraki resoluciones resoluciones no judiciales en materia de
mayt’ayatanaka uñañchayaña. su competencia.

3. Mayiwinakaru, actos de omisiones, 3. Investigar, de oficio o a solicitud de parte,


derechos humanos sapa jaqina los actos u omisiones que impliquen
t’unantata ukjamaraki qututa tayka violación de los derechos, individuales
kamachirjama sullka kamachinakana y colectivos, que se establecen en la
utt’yatarjama ukjamaraki Ministerio Constitución, las leyes y los instrumentos
Público chiqaparjama taqi ukanakata internacionales, e instar al Ministerio
Público al inicio de las acciones legales
yatxataña.
que correspondan.
4. P’iqinchirinakaru ukjamaraki servidores
4. Solicitar a las autoridades y servidores
públicos ukanakaru defensoría de Pueblo
públicos información respecto a las
ukana yatxatawinakaparu jani imt’ata
investigaciones que realice la Defensoría
yatiyawinaka mayiña.
del Pueblo, sin que puedan oponer
5. Iwxawinaka, amtawinaka deberes legales reserva alguna.
ukanakata ukjamaraki ukjamaspa 5. Formularrecomendaciones,recordatorios
sañanaka mäki adopción correctivos de deberes legales, y sugerencias para
ukjamaraki medidas taqi órganos e la inmediata adopción de correctivos
instituciones del estado ukanakataki y medidas a todos los órganos e
amuyuamtañaukjamarakicensurapública instituciones del Estado, y emitir
aka amtanakaru jan walt’ayirinakata censura pública por actos o
saña. comportamientos contrarios a dichas
formulaciones.
6. Taripawi utanakaru ina ukjamaki
mantaña. 6. Acceder libremente a los centros de
detención e internación, sin que pueda
7. irnaqawinakapanx ajaniwa khtisa
oponerse objeción alguna.
kunakipansa sayt’aykaspati uka
phuqhaña. 7. Ejercer sus funciones sin interrupción
de ninguna naturaleza, aun en caso de
8. Mäki ukankaña ukjamaraki yanapt’a
declaratoria de estado de excepción.
thaqhiri jaqinakaruxa jan jisk’achaña.
8. Asistir con prontitud y sin discriminación a
9. kamachinaka aski phuqhawipataki las personas que soliciten sus servicios.
luraña.
9. Elaborar los reglamentos necesarios para
el ejercicio de sus funciones.

122
223 Kamachi. P’iqinchirinakxa ukjamaraki Artículo 223. Las autoridades y los servidores
servidores públicos ukanakaxa Defensoría del públicos tienen la obligación de proporcionar a la
Pueblo ukaruwa yatiyawinaka irnaqawinakapata Defensoría del Pueblo la información que solicite
mayiwinakaparjama phuqhapxani. Janitixa en relación con el ejercicio de sus funciones.
ukjamaru phuqhatakaspaxa Defensoría de En caso de no ser debidamente atendida en su
Pueblo ukaxa jani phuqhiriruxa juchanchaspawa solicitud, la Defensoría interpondrá las acciones
ukjamaraki irnaqawipatxa jaqsutarakispawa. correspondientes contra la autoridad, que podrá
ser procesada y destituida si se demuestra el
incumplimiento.

224 Kamachi. Defensoría del Pueblo ukaxa Artículo 224. Cada año, la Defensora o el
sapa marawaAsamblea Legislativa Plurinacional Defensor del Pueblo informará a la Asamblea
ukaruxa derechos humanos markachirinakata Legislativa Plurinacional y al Control Social
yatiyañapa. Chacha jani ukaxa warmi Defensor sobre la situación de los derechos humanos en
del Pueblo ukaxa kunapachasa Asamablea el país y sobre la gestión de su administración.
Legislativa Plurinacional ukaru yatiyañapatakixa La Defensora o Defensor del Pueblo podrá ser
jawsatarakispawa. convocada o convocado en cualquier momento
por la Asamblea Legislativa Plurinacional o el
Control Social, para rendir informe respecto al
ejercicio de sus funciones.

PAYÏRI T’AXQTA SECCIÓN II


JUCHANAKATA YATXATIRI MINISTERIO PÚBLICO

225 Kamachi. Artículo 225.


I. Ministerio Público ukaxa chiqapa ukjamaraki I. El Ministerio Público defenderá la legalidad
intereses generales de la sociedad y los intereses generales de la sociedad,
jarkáqarakini ukjamaraki acción penal y ejercerá la acción penal pública. El
pública phuqharakini. Ministerio Público Ministerio Público tiene autonomía funcional,
ukaxa autonomía funcional administrativa y administrativa y financiera.
financiera ukaniwa.

II. Ministerio Público ukaxa phuqhawinakapanxa


II. El Ministerio Público ejercerá sus funciones
principios de legalidad, oportunidad,
de acuerdo con los principios de legalidad,
objetividad, responsabilidad, autonomía,
oportunidad, objetividad, responsabilidad,
unidad y jerarquía ukjamaruwa
autonomía, unidad y jerarquía.
phuqharakini.

123
226 Kamachi. Artículo 226.

I. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal General I. La Fiscal o el Fiscal General del Estado
del Estado ukaxa Ministerio Público ukana es la autoridad jerárquica superior
jilïri p’iqinchiripawa pachpa institución del Ministerio Público y ejerce la
irpxaruriwa. representación de la institución.

II. Mi nisterio Público ukaxa Fi scales II. El Ministerio Público contará con fiscales
departamentales, Fiscales de materia yaqha departamentales, fiscales de materia y
Fiscales ukanakampi utt’ayatawa. demás fiscales establecidos por la ley.

227 Kamachi. Artículo 227.

I. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal del estado I. La Fiscal o el Fiscal General del Estado
ukaxa dos tercios de votos ukankirinakata se designará por dos tercios de votos de
asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa los miembros presentes de la Asamblea
chhijllatani. Utt’ayawixa jawsawi taypiwa aka Legislativa Plurinacional. La designación
irnaqawiru yatxatatarjamawa wakisirakini requerirá de convocatoria pública previa,
chijllawipaxa. y calificación de capacidad profesional y
méritos, a través de concurso público.
II. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal del
Estado ukaxa servidores públicos II. La Fiscal o el Fiscal General del Estado
ukakirinakjamarakiwa phuqharakini ukatxa reunirá los requisitos generales de los
Magistratura del Tribunal Supremo de Justicia servidores públicos, así como los específicos
ukataki wakiyataki kikparakiwa. establecidos para la Magistratura del Tribunal
Supremo de Justicia.

228 Kamachi. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal


del Estado ukaxa suxta marawa jan mayampi Artículo 228. La Fiscal o el Fiscal General del
chhijllkaya phuqharakini. Estado ejercerá sus funciones por seis años, sin
posibilidad de nueva designación.

124
KIMSÏRI JALJTA ESTADO CAPÍTULO TERCERO
UKANA ARXATAWI FUNCIÓN DE DEFENSA DEL
PHUQAWI ESTADO

NAYRÏRI T’AQXTA ESTADO SECCIÓN I PROCURADURÍA


UKANA QANAKAPATA GENERAL DEL
ARXATIRI ESTADO

229 Kamachi. Procuraduría General del Artículo 229. La Procuraduría General del
Estado ukaxa institución de representación Estado es la institución de representación jurídica
jurídica pública ukjamawa ukatxa promover, pública que tiene como atribución promover,
defender ukjamaraki precautelar intereses defender y precautelar los intereses del Estado.
del estado phuqhawiniwa. Utnuqawipaxa Su organización y estructura serán determinadas
ukjamaraki t’aqanakapaxa kamachi taypiwa por la ley.
qhanañchatarakini.

230 Kamachi. Artículo 230.


I. Procuraduría General del Estado ukaxa I. La Procuraduría General del Estado está
chacha jani ukaxa warmi procurador ukata conformada por la Procuradora o el Procu-
utt’ayatawa ukjamaraki servidores públicos rador General, que la dirigirá, y los demás
ukanakata kamachi taypi utt’ayataraki. servidores públicos que determine la ley.
II. Chacha jani ukaxa warmi Procurador II. La designación de la Procuradora o el
General del Estado utt’ayawixa Bolivia marka ProcuradorGeneraldelEstadocorresponderá
p’iqinchiriruwa wakt’i: markachirinakata a la Presidenta o al Presidente del Estado.
chhijllata ukjamaraki Magistratura del Tribuna La persona designada debe cumplir con los
Supremo de Justicia ukataki mayitaki kikipa requisitos exigidos para la Magistratura del
mayitarakiwa. Tribunal Supremo de Justicia.
III. Chhijllawipaxa dosa tercios de votos III. La designación podrá ser objetada por
ukankirinakata Asamablea Legislativa decisión de al menos dos tercios de los
Plurinacional taypiwa niya suxta tunka miembros presentes de la Asamblea
urunakata utt’awipaxa janiwa satarakispa. Legislativa Plurinacional, en un plazo no
Janiwa sataspa ukjaxa utt’ayata markachirixa mayor a sesenta días calendario desde
irnaqawipatxa suyt’ayataxaspawa. su nombramiento. La objeción tendrá por
efecto el cese en las funciones de la persona
designada.

125
231 Kamachi. Procuradoría General del Estado Artículo 231. Son funciones de la Procuraduría
ukana phuqhawinakapaxa tayka kamachina General del Estado, además de las determinadas
qhanañchataki ukjamaru wakt’ayatawa: por la Constitución y la ley:

1. Intereses del Estado judicial ukjamaraki 1. Defender judicial y extrajudicialmente


extrajudicialmente jark’aqaña ukjamaraki los intereses del Estado, asumiendo su
tayka kamachirjama representación representación jurídica e interviniendo
jurídica ukatxa sujeto procesal ukjama como sujeto procesal de pleno derecho
kunayma na acciones ju diciales en todas las acciones judiciales y
ukjamaraki administrativas taypina administrativas, en el marco de la
uñstaña. Constitución y la ley.

2. Recursos ordinarios ukjamaraki acciones 2. Interponer recursos ordinarios y acciones


de defensa de los intereses del estado en defensa de los intereses del Estado.
irnaqiwi taypi qhanstaña.
3. Evaluar y velar por el ejercicio de las
3. Ejercicio de las acciones diligentes de las acciones diligentes de las unidades
unidades jurídicas de la administración jurídicas de la Administración Pública
pública en los procesos que sustancien en los procesos que se sustancien
ante autoridades jurisdiccionales ante autoridades jurisdiccionales o
administrativas irnaqawipa uñakipaña administrativas. En caso de acción
ukjamaraki uñjaña. Ch’ama laq’a negligente, debe instar al inicio de las
amuyasaxa kunjamatixa thakhinakaxa acciones que correspondan.
utjki ukjamaruwa sañapa.
4. Requerir a las servidoras públicas o a
4. Chacha jani ukaxa warmi servidores los servidores públicos, y a las personas
público, personas particulares particulares, la información que considere
ukanakata yatiyawi mayiña kunjamatÏ necesaria a los fines del ejercicio de
amuyuparjamaxa wakiski ukjamajama. sus atribuciones. Esta información no
Aka yatiyawixa janiwa kunakipansa se le podrá negar por ninguna causa ni
satakaspati; kamachi taypi wa motivo; la ley establecerá las sanciones
juchanchawixa wakt’ayatarakini. correspondientes.

5. Entidades públicas ukan p¡iqinchirinaka 5. R e q u e r i r a l a m á x i m a a u t o r i d a d


taypichacha jan ukaxa warmi ejecutiva de las entidades públicas
servidores públicos ukanakaru jani el enjuiciamiento de las servidoras
wali lurawinakapata estado ukaru públicas o los servidores públicos que,
jani walt’ayatapata juchañchañataki por negligencia o corrupción, ocasionen
mayiña. daños al patrimonio del Estado.

126
6. Markachirinakana jan walt’awinakapa 6. Atender las denuncias y los reclamos
yatiyatanaka uñjaña. motivados de ciudadanos y entidades
que conforman el Control Social, en los
casos en que se lesionen los intereses
del Estado.
7. FiscalíaGeneraldelEstadoukaruacciones 7. Instar a la Fiscalía General del Estado al
judiciales utjaspa ukanakata patrimonio ejercicio de las acciones judiciales a que
público ukanakaru ñanqhachatanakata hubiera lugar por los delitos cometidos
yatiwiparjama arsuña. contra el patrimonio público de los cuales
tenga conocimiento.

8. Presentar proyectos de ley sobre


8. Proyectos de ley irnaqawipataki luqtaña.
materias relativas a su competencia.

PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO


ESTADO UKA TAYPINA SERVIDORAS PÚBLICAS Y
IRNAQIRINAKA SERVIDORES PÚBLICOS

232 Kamachi. Administración pública ukaxa Artículo 232. La Administración Pública se


principios de legitimidad, legalidad, imparcialidad, rige por los principios de legitimidad, legalidad,
publicidad, compromiso e interés social, ética, imparcialidad, publicidad, compromiso e
transparencia, igualdad, competencia, eficiencia, interés social, ética, transparencia, igualdad,
calidad, calidez, honestidad, responsabilidad competencia, eficiencia, calidad, calidez,
ukjamaraki resultados ukana ka mpi wa honestidad, responsabilidad y resultados.
chikañchasi.
233 Kamachi. Chacha ukjamaraki warmi Artículo 233. Son servidoras y servidores
servidores públicos ukanakaxa khitinakatixa públicos las personas que desempeñan
funcionario públicos phuqhapki ukanakawa. funciones públicas. Las servidoras y los
Ukjama irnaqirinakaxa carrera administrativa servidores públicos forman parte de la carrera
taypina chikanchasipxi uka taypinxa janiwa administrativa, excepto aquellas personas que
kawknirinakatixa cargos electivos ukankapki desempeñen cargos electivos, las designadas
ukanakaxa ukjamapkiti ukatxa khirinakatixa y los designados, y quienes ejerzan funciones
fun cionarios de libre nombramiento de libre nombramiento.
ukankapkiukanakasa janirakiwa ukankapkiti.

127
234 Kamachi. Funciones públicas taypina Artículo 234. Para acceder al desempeño de
chikanchasiñatakixa akanakawa mayita: funciones públicas se requiere:

1. Bolivia markana yurita. 1. Contar con la nacionalidad boliviana.

2. JIlïri jaqiña. 2. Ser mayor de edad.

3. Cuartel ukaru sarata. 3. Haber cumplido con los deberes


militares.
4. Jani pliego de cargo janiraki sentencia
condenatoria ejecutoriada materia 4. No tener pliego de cargo ejecutoriado,
penal ukana janiraki pendiente de ni sentencia condenatoria ejecutoriada
incumplimiento ukanakaniñasa. en materia penal, pendientes de
cumplimiento.
5. Jani chikañchata janiraki chikachasita
casos de prohibición y de incompatibilidad 5. No estar comprendida ni comprendido
tayka kamachirjama. en los casos de prohibición y de
incompatibilidad establecidos en la
Constitución.
6. Padrón electoral taypina qillqantataña.
6. Estar inscrita o inscrito en el padrón
electoral.
7. Pä arunaka arsuña.
7. Hablar al menos dos idiomas oficiales
del país.
235 Kamachi. Chacha ukjamaraki
wa r mi se rvi d o re s p ú bl i co s u ka n a ka na Artículo 235. Son obligaciones de las servidoras
phuqhawinakapawa: y los servidores públicos:

1 . Ta y k a k a m c h i u k j a m a r a k i s u l l k a
1. Cumplir la Constitución y las leyes.
kamachinaka phuqhaña.
2. Cumplir con sus responsabilidades, de
2. Principios de función pública taypi
acuerdo con los principios de la función
askinjama irnaqawi phuqhaña.
pública.
3. declaración jurada yänakata
3. Prestar declaración jurada de bienes
ukj am araki payl l awi ta nayr t’ asa,
y rentas antes, durante y después del
irnaqawinkasaukatxa irnaqawita mistusa ejercicio del cargo.
qhanañchaña.
4. Rendir cuentas sobre las responsabili-
4. Irnaqawina p’iqinchawinakata, qullqi dades económicas, políticas, técnicas
apnaqawita, política apnaqawita, y administrativas en el ejercicio de la
técnicas apnaqawita taqi ukanakata función pública.
qhanañchaña.

128
5. Estado ukana yänakapa yäqaña 5. Respetar y proteger los bienes del Estado,
janiraki yaqha irnakqawinakana jani y abstenerse de utilizarlos para fines
chhijllawinakatakisa apnaqaña. electorales u otros ajenos a la función
pública.
236 Kamachi. Función pública ukana janiwa Artículo 236. Son prohibiciones para el ejercicio
satanaka: de la función pública:
I. Janiwa pä chiqana pacha phuqhata I. Desempeñar simultáneamente más de
irnaqañakiti. un cargo público remunerado a tiempo
completo.
II. Kunapachatixa intereses ukanakapaxa jan
walt’awina irnaqawipana jiqxataschi ukjawa II. Actuar cuando sus intereses entren en
unxtasiña ukjamaraki contratos ukatxa conflicto con los de la entidad donde prestan
negocios administración pública yaqha sus servicios, y celebrar contratos o realizar
jaqinaka taypi jay saña. negocios con la Administración Pública
directa, indirectamente o en representación
III. Función pública ukana wila masisaru cuarto de tercera persona.
grado de consanguinidad ukajamaraki
segundo de afinidad utt’ayaña. III. Nombrar en la función pública a personas
con las cuales tengan parentesco hasta el
cuarto grado de consanguinidad y segundo
de afinidad.
237 Kamachi.
Artículo 237.
I. Phuqhawinakaxa función pública ukanxa
aknirinakawa: I. Son obligaciones para el ejercicio de la
función pública:
1. O f i c i n a s p ú b l i c a s u k a n a k a n a
documentos propios de la función 1. Inventariar y custodiar en oficinas públicas
pública ukanaka chimpuntaña ukjamaraki los documentos propios de la función
suma imaña jan chhaqhayasa janiraki pública, sin que puedan sustraerlos ni
t’unjasa. Kamachi tuqiwa archivos destruirlos. La ley regulará el manejo
apnaqawitakixa ukjamaraki documentos de los archivos y las condiciones
jani walt’awinakaru tukuyañatakixa de destrucción de los documentos
uñjatarakini. públicos.
2. Jan arsuña yatiyawinaka chuyma 2. Guardar secreto respecto a las informa-
manqhana imaña.ukaxa janiwa ciones reservadas, que no podrán ser
irnaqawina mistxasasa arsutakaspati. comunicadas incluso después de haber
Jani arsuña yatiyawixa kamachi taypiwa cesado en las funciones. El procedimiento
uñakipatani. de calificación de la información reservada
estará previsto en la ley.

129
II. J a n i t i x a a k a p h u q h a w i n a k a r u x a II. La ley determinará las sanciones en caso
p huqhata kas paxa ka ma chi taypi wa de violación de estas obligaciones.
juchañchataspa.
238 Kamachi. Janiwa cargos públicos electivos Artículo 238. No podrán acceder a cargos
empresas ukanakaru chikañchasipkaspati públicos electivos aquellas personas que incurran
kawkniri markachirinakatixa aknirinakana en las siguientes causales de inelegibilidad:
chikanchasipxaspa ukaja:

1. Khitinakatixa cargos directivos empresas


1. Quienes ocuparon u ocupen cargos
jani ukaxa corporaciones ukanakana
directivos en empresas o corporaciones
chikañchasipxaspa ukjamaraki contratos
que tengan contratos o convenios con el
jani ukaxa convenios estado ukampi
Estado, y no hayan renunciado al menos
chikañchasipxaspa ukampirusa janira
tres meses antes al día de la elección.
kimsa phaxsikipana cargo jaytjaña.
2. Quienes hayan ocupado cargos directivos
2. Khitinakatixa cargos directivos empresas
en empresas extranjeras transnacionales
transnaci onal es ukankapxaspaxa
que tengan contratos o convenios con el
ukatxa contratos estado ukampi ukatxa
Estado, y no hayan renunciado al menos
convenios ukatxa janiraki phisqa mara
cinco años antes al día de la elección.
chhijllawi janirakipa jaytjaña.
3. Quienes ocupen cargos electivos, de
3. Khitinakartixa cargos electivos ukana
designación o de libre nombramiento,
utt’ayatapxaspa ukatxa jan jaytjasa
que no hayan renunciado a éste, al
kimsa phaxsinaka janira chhijllawi
menos tres meses antes al día de la
phuqhaskipana inasa Bolivia marka
elección, excepto el Presidente y el
p’iqinchiriya jan ukaxa sullkiri p’iqinchirita
Vicepresidente de la República.
jay satachispa.
4. Los miembros de las Fuerzas Armadas y
4. Fuerzas Armadas ukjamaraki policía de la Policía Boliviana en servicio activo
ukankirinakaxa irnaqkasaxa kimsa phaxsi que no hayan renunciado al menos tres
chhijllawitaki janirakipanxa jaytjaña. meses antes al día de la elección.
5. Kawkmiri Ministros ukanakatixa kawkniri 5. Los ministros de cualquier culto religioso
culto religioso jan kimsa phaxsina janira que no hayan renunciado al menos tres
chhijllawikipana jaytjapchi. meses antes al día de la elección.

130
239 Kamachi. Incompatible ukjamwa ejercicio Artículo 239. Es incompatible con el ejercicio
de función pública ukaxa: de la función pública:

1. Bienes públicos ukanakaxa janiwa chacha 1. La adquisición o arrendamiento de bienes


ukjamaraki warmi servidores públicos públicos a nombre de la servidora pública
ukanakaxa sutipxaru jan ukaxa yaqha o del servidor público, o de terceras
sutiru katusipkaspati. personas.

2. Celebración de contratos administrativos 2. La celebración de contratos adminis-


jani ukaxa maysata mayni pachpataki. trativos o la obtención de otra clase de
ventajas personales del Estado.
3. Ejercicio profesional empleado ukata,
apoderadas o apoderados, asesoras 3. El ejercicio profesional como empleadas
o empleados, apoderadas o apoderados,
o asesores, gestoras o gestores de
asesoras o asesores, gestoras o gestores
entidades o empresas contractual estado
de entidades, sociedades o empresas
taypina chikañchasirinaka.
que tengan relación contractual con el
Estado.

240 Kamachi. Artículo 240.

I. Taqi chhijllata jaqiwa irnaqawipatxa I. Toda persona que ejerza un cargo electo
jaqsutaspa órgano judicial ukakiwa jani podrá ser revocada de su mandato, excepto
jaqsutakaspati. el Órgano Judicial, de acuerdo con la ley.

II. Revocatoria de mandato ukaxa chika pacha II. La revocatoria del mandato podrá solicitarse
irnaqawi phuqhataruwa mayitarakispa. cuando haya transcurrido al menos la mitad
Revocatoria de mandato ukaxa janiwa qhipha del periodo del mandato. La revocatoria del
mara irnaqawinakasaxa wakiskaspati. mandato no podrá tener lugar durante el
último año de la gestión en el cargo.
III. Referendo revocatorio ukaxa marka-
chirinakata ukjamaraki quince por ciento III. El referendo revocatorio procederá por
jaquntirinaka ukatxa servidores públicos iniciativa ciudadana, a solicitud de al menos
ukankirinakaxa jaqsutarakispa. el quince por ciento de votantes del padrón
electoral de la circunscripción que eligió a la
servidora o al servidor público.
I V. R e v o c a t o r i a d e m a n d a t o u k a x a IV. La revocatoria del mandato de la servidora
kamachirjamawa phuqhayatarakini. o del servidor público procederá de acuerdo
a Ley.

131
V. Revocatoria phuqhasipanxa mäkiwa cargo V. Producida la revocatoria de mandato el
ukaxa jaytjataxañapa ukatxa suplente ukawa afectado cesará inmediatamente en el cargo,
qhipharxarakispa. proveyéndose su suplencia conforme a
ley.
VI. Revocatoria ukaxa mä kutikiwa mandato
constitucional ukjama phuqhasiñapa. VI. La revocatoria procederá una sola vez en
cada mandato constitucional del cargo
electo.

SUXTÏRI UÑAÑCHAWI
TÍTULO VI PARTICIPACIÓN Y
CHIKAÑCHASIWI UKJAMARAKI
CONTROL
MARKACHIRITA UÑAQAWI
SOCIAL

241 Kamachi. Artículo 241.

I. Pueblo soberano ukaxa tantachawinaka I. El pueblo soberano, por medio de la sociedad


taypiwa políticas públicas ukanakanxa civil organizada, participará en el diseño de
chikanchasipxarakispa. las políticas públicas.

II. S o c i e d a d c i v i l q u t u c h a t a x a m a r k a II. La sociedad civil organizada ejercerá el


apnaqirinakaruxa gestión pública control social a la gestión pública en todos
ukana kunaymana niveles del estado, los niveles del Estado, y a las empresas e
empresas e instituciones públicas, mixtos instituciones públicas, mixtas y privadas
y privados ukanakana apnaqawipxa que administren recursos fiscales.
uñch’ukipxaspawa.

III. Servidores públicos ukanakana irnaqawipa


III. Ejercerá control social a la calidad de los
uñch’ukipxaspawa.
servicios públicos
IV. Markachirixa kamachi taypiwa marka
IV. La Ley establecerá el marco general para
apnaqirinakaru uñch’ukiñatakixa
el ejercicio del control social.
wakiyatani.
V. La sociedad civil se organizará para definir la
V. M a r k a c h i r i x a m a r k a a p n a q a w i
estructura y composición de la
uñch’ukiñatakixa ukjamaraki
participación y control social.
chikañchasiñatakixa qutuchasipxaspawa.

VI. E n t i d a d e s d e l e s t a d o u k a n a k a x a VI. Las entidades del Estado generarán espacios


markachirinaka chikañchasipxañapatakixa de participación y control social por parte de
ukjamaraki uñaqapxañapatakixa la sociedad.
wakiyapxañapawa.

132
242 Kamachi. Markachirinakana Artículo 242. La participación y el control social
chikañchasiwipaxa ukjamaraki uñaqawipaxa implica, además de las previsiones establecidas
tayka kamachina wakt’ayatawa. en la Constitución y la ley:

1. P o l í t i c a s d e l e s t a d o t a y p i n a 1. Participar en la formulación de las


chikañchasiña. políticas de Estado.

2. Órgano legislativo taypina kamachi 2. Apoyar al Órgano Legislativo en la


amtanaka wakichaña ukja maraki construcción colectiva de las leyes.
yanapaña.
3. Desarrollar el control social en todos
3. Kunaymanamarkaapnaqawinaentidades los niveles del gobierno y las entidades
territoriales autónomas, autárquicas, territoriales autónomas, autárquicas,
descentralizadas, desconcentradas descentralizadas y desconcentradas.
taypina wakichaña.
4. Generar un manejo transparente de la
4. K u n a y m a n a m a r k a a p n a q a w i n a información y del uso de los recursos
qhana yatiyawi arsuña. Kunapachatixa en todos los espacios de la gestión
yatiyawixa achikataspa ukjaxa chiqa pública. La información solicitada por el
yatiyawiwa yatiyatarakispa. control social no podrá denegarse, y será
entregada de manera completa, veraz,
adecuada y oportuna.
5. Yatiyawi revocatoria de mandato ukata
5. Formular informes que fundamenten la
suma qhanañchaña kunjamatï tayka
solicitud de la revocatoria de mandato,
kamachina utt’ayataki ukjamarjama
de acuerdo al procedimiento establecido
wakichaña.
en la Constitución y la Ley.
6. Órganos ukjamaraki funciones del estado
6. Conocer y pronunciarse sobre los
ukana sapa mara yatiyawinakapata
informes de gestión de los órganos y
uñtaña ukjamaraki arsuña.
funciones del Estado.
7. Órganos ukjamaraki funciones del estado
7. Coordinar la planificación y control con
ukana lurawinakapana chikanchasiña.
los órganos y funciones del Estado.

8. D e n u n c i a r a n t e l a s i n s t i t u c i o n e s
8. Jani wali apnaqawinakata amuyatata correspondientes para la investigación
yatxatasa juchañchañataki yatiyaña. y procesamiento, en los casos que se
considere conveniente.
9. K u n a y m a n a e s t a d o u k a n a
p’iqinchirinakana irnaqirinakana 9. Colaborar en los procedimientos de
chhijllawinaka jak’ata uñch’ukiña. observación pública para la designación de
los cargos que correspondan.

133
10. Órgano electoral ukaru candidatos 10. Apoyar al órgano electoral en transparentar
ukana karu jak’ata chhijllawina las postulaciones de los candidatos para los
uñch’ukiña. cargos públicos que correspondan.

TÍTULO VII
PAQALLQÜRI UÑAÑCHAWI
FUERZAS ARMADAS Y POLICÍA
PALLA PALLANAKATA BOLIVIANA
NAYRÏRI JALJTA
CAPÍTULO PRIMERO
PALLAPALLANAKA
FUERZAS ARMADAS

243 Kamachi. Fuerzas Armadas del Estado Artículo 243. Las Fuerzas Armadas del
ukankirinakaxa thakhiparjamawa Comandante en Estado están orgánicamente constituidas por
Jefe, Ejército, Fuerza Aérea ukjamaraki Armada el Comando en Jefe, Ejército, la Fuerza Aérea
boliviana ukanakata utt’yatawa ukjamaraki palla y la Armada Boliviana, cuyos efectivos serán
pallanakaxa Asamblea Legislativa Plurinacional fijados por la Asamblea Legislativa Plurinacional
taypiwa uñjatarakini. a propuesta del Órgano Ejecutivo.
244 Kamachi. Fuerzas Armadas ukankirinakaxa Artículo 244. Las Fuerzas Armadas tienen
indepedencia, seguridad, estabilidad del por misión fundamental defender y conservar
estado, honor y soberanía uñjiripxiwa; tayka la independencia, seguridad y estabilidad del
kamachi phuqhayiri; Bolivia p’iqinchiriru Estado, su honor y la soberanía del país; asegurar
jay saña ukjamaraki marka jach’añchañaru el imperio de la Constitución, garantizar la
chikañchasiña. estabilidad del Gobierno legalmente
constituido, y participar en el desarrollo integral
del país.
245 Kamachi. Fuerzas Armadas qutucha-
taparjamawa jerarquía disciplina taypina Artículo 245. La organización de las Fuerzas
utt’ ayatawa. Jani wa amuyunaka mpixa Armadas descansa en su jerarquía y disciplina.
chikañchaskaspati janirakiwa arxaykaspati Es esencialmente obediente, no delibera y está
kamachinakarjama phuqhañapawa. Janiwa sujeta a las leyes y a los reglamentos militares.
acción política ukampi chikañchaskaspati Como organismo institucional no realiza acción
ukatxa ta qi uka nkirina kaxa jaqja maxa política; individualmente, sus miembros gozan
kamachinakarjamawa phuqhapxaraki. y ejercen los derechos de ciudadanía en las
condiciones establecidas por la ley.

134
246 Kamachi. Artículo 246.

I. Fuerzas Armadas ukankirinakaxa Bolivia I. Las Fuerzas Armadas dependen de la


marka p’iqinchirina amparapankiwa ukana Presidenta o del Presidente del Estado y
iwxaparjamawa Ministro de Defensa reciben sus órdenes, en lo administrativo,
jani ukaxa Comandante en Jefe taypi por intermedio de la Ministra o del Ministro
phuqhapxaraki. de Defensa y en lo técnico, del Comandante
en Jefe.
II. Ch’axwawinxa Comandante en Jefe de
Fuerzas Armadas taypiwa p’iqinchataraki. II. En caso de guerra, el Comandante en
Jefe de las Fuerzas Armadas dirigirá las
operaciones.
247 Kamachi.
Artículo 247.
I. Janiwa anqa makata markachirixa Fuerz<as
I. Ninguna extranjera ni ningún extranjero
Armadas p’iqinchkaspati jani Capitan
ejercerá mando ni empleo o cargo
General ukana jay sawipampi.
administrativo en las Fuerzas Armadas sin
previa autorización del Capitán General.
II. Fuerzas Armadas, Jefe de Estado Mayor II. Para desempeñar los cargos de Comandante
General,ComandanteyJefesdelEstadoMayor en Jefe de las Fuerzas Armadas, Jefe del
del Ejército, Fuerza Aérea, Armada boliviana Estado Mayor General, Comandantes y Jefes
ukjamaraki jach’a qutunaka p’iqinchañatakixa de Estado Mayor del Ejército, Fuerza Aérea,
aka marrana yuritapxañapawa ukjamaraki Armada Boliviana y de grandes unidades,
kamachina qhanañchataki ukjamarjamawa será indispensable ser boliviana o boliviano
phuqhapxañapa. Pachparakiwa Viceministro por nacimiento y reunir los requisitos
de Defensa ukjamaraki Ministro de Defensa que señale la ley. Iguales condiciones
ukatakixa mayitaraki. serán necesarias para ser Viceministra o
Viceministro del Ministerio de Defensa.

Artículo 248. El Consejo Supremo de Defensa


248 Kamachi. Consejo de Supremo de Defensa
del Estado Plurinacional, cuya composición,
del estado Plurinacional composición ukaxa
organización y atribuciones determinará la ley,
organización ukjamaraki atribuciones kamachi
estará presidido por el Capitán General de las
taypiwa utt’ayatani ukaxa Capitan General de
Fuerzas Armadas.
Fuerzas Armadas ukatawa irpxarutäni.
Artículo 249. Todo boliviano estará obligado a
249 Kamachi. Taqi boliviano jaqinakawa servicio
prestar servicio militar, de acuerdo con la ley.
militar mayt’iri kamachirjama sarapxañapa.

135
250 Kamachi. Ascen sos de Fue r zas Artículo 250. Los ascensos en las Fuerzas
Armadas ukankirinakatakixa kamachi taypiwa Armadas serán otorgados conforme con la ley
utt’ayatäni. respectiva.

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO


BOLIVIA MARKANA POLICÍA BOLIVIANA
PALLAPALLANAKAPA
Artículo 251.
251 Kamachi.
I. La Policía Boliviana, como fuerza pública,
I. Bolivia palla pallanakaxa, markachirina
tiene la misión específica de la defensa de la
ch’amapxamaxa markachiriru arxatañataki
sociedad y la conservación del orden
yäparu markachiriru uñjañataki público, y el cumplimiento de las leyes en
ukjamaraki kamachinaka phuqhañataki todo el territorio boliviano. Ejercerá la función
Bolivia uraqpachana phuqhañapataki policial de manera integral, indivisible y bajo
utt’ayatapxiwa. Palla palljama phuqasa mä mando único, en conformidad con la Ley
wawaki jani t’aqjasa mä p’iqinchirini Orgánica de la Policía Boliviana y las demás
kunjamatï ukjamarjamawa leyes del Estado.
phuqhapxañapa.
II. Como institución, no delibera ni participa en
II. Institución ukankirjamaxa janiwa partidos acciónpolíticapartidaria,peroindividualment
políticos taypinxa chikañchasipkaspati e sus miembros gozan y ejercen sus
ukjamakipanxa sapa maynixa derechos derechos ciudadanos, de acuerdo con la
ciudadanos ukarjamawa kamachirjamaxa ley.
phuqhapxaraki.

252 Kamachi. Palla pallanakaxa Bolivia marka Artículo 252. Las Fuerzas de la Policía Boliviana
p’iqinchirina Ministra jan ukaxa Ministro de dependen de la Presidenta o del Presidente del
Gobierno taypi apnaqatawa. Estado por intermedio de la Ministra o Ministro
de Gobierno.
253 Kamachi. Comandante Gebneral de la
Artículo 253. Para ser designado Comandante
Policía Boliviana ukjamañatakixa Bolivia marrana
General de la Policía Boliviana será indispensable
yurita General pachpa qutuna ukjamaraki kamachi ser boliviana o boliviano por nacimiento, General
taypi mayitaki ukjamaruwa phuqhatañapa. de la institución, y reunir los requisitos que
señala la ley.
254 Kamachi. Anqa markampi ch’axwawi utjaspa Artículo 254. En caso de guerra internacional,
ukjaxa palla pallanakaxa Comando en Jefe de las fuerzas de la Policía Boliviana pasarán a
las Fuerzas Armadas ukana apnaqataxaspawa depender del Comando en Jefe de las Fuerzas
kunapachkamaya ch’axwawixa utjchispa Armadas por el tiempo que dure el conflicto.
ukjamarjamawa chikañchasipxarakispa.

136
KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO VIII RELACIONES
ANQA MARKANAKAMPI INTERNACIONALES,
CHIKAÑCHASIWI, QURPANAKATA, FRONTERAS, INTEGRACIÓN Y
MAYACHAWI UKJAMARAKI LAMAR REIVINDICACIÓN MARÍTIMA
QUTARU MISTUWI AMTA

NAYRÏRI JALJTA ANQA CAPÍTULO PRIMERO


MARKANAKAMPI RELACIONES INTERNACIONALES
CHIKAÑCHASIWI

255 Kamachi.
Artículo 255.
I. Anqa markanakampi chikañchasiñatakixa
I. Las relaciones internacionales y la
amuyunaka qillqantawinaka lurawinaka
negociación, suscripción y ratificación de
amtatäki ukanakaxa aka markana
los tratados internacionales responden a los
amtawinakaparjamawa phuqasiñapa.
fines del Estado en función de la soberanía
II. Aruskipawixa uka pachparaki amuyawixa y de los intereses del pueblo.
ukjamaraki jaysawixa anqa markanakampi
II. La negociación, suscripción y ratificación
aknïri amtawinakarjamawa phuqhasirakini:
de tratados internacionales se regirá por los
1. Estado ukanakaxa pachpapxiwa jani principios de:
mitisiñampiirnaqawinakapanaukjamaraki
1. Independencia e igualdad entre los
jani walt’awinaka llamp’u chuymampi
estados, no intervención en asuntos
askichaña.
internos y solución pacífica de los
2. Ta q i D i c t a d u r a , c o l o n i a l i s m o , conflictos.
neocolonialismo ukjamaru janiwa saña
2. Rechazo y condena a toda forma de
ukjamaraki juchanchaña.
dictadura, colonialismo, neocolonialismo
3. Janchi tuqita ukjamaraki jisk’achawinaka e imperialismo.
qullqi tuqita qamawi tuqita sarawinakata
3. Defensa y promoción de los derechos
markachiri nakata taqi ukanakata
humanos, económicos, sociales,
derechos humanos jark’aqaña
culturales y ambientales, con
ukjamaraki unañchayaña.
repudio a toda forma de racismo y
4. Pueblosindígenasoriginarioscampesinos discriminación.
ukanakana derchos ukanaka yäqaña.
4. Respeto a los derechos de los pueblos
5. Estados ukjamaraki markanakampixa indígenas originarios campesinos.
utjañapawa yanapasïwi ukjamaraki
5. Cooperación y solidaridad entre los
aynjasiwi.
estados y los pueblos.

137
6. Nayra yänaka waqaychawi aski irnaqawi 6. Preservación del patrimonio, capacidad
ukjamaraki regulación del estado. de gestión y regulación del Estado.

7. Aka pachankirinakampi aski mayachasiwi 7. Armonía con la naturaleza, defensa


aka pachana jakirinakata jark’aqawi de la biodiversidad, y prohibición de
ukjamaraki quqanaka uywanaka jisk’a jani formas de apropiación privada para el
uñjaya jakirinaka ukjamaraki jakirinaka uso y explotación exclusiva de plantas,
taqi ukanakata inaki katuntasiñata jani animales, microorganismos y cualquier
walt’ayañataki jark’aqaña. materia viva.

8. Taqi markachiritaki manq’añanakaxa 8. Seguridad y soberanía alimentaria


yäpa wa ukjamaraki yäqaña wa; para toda la población; prohibición
kuna ymana jani wali achunaka de importación, producción y
ukjamaraki elementos tóxicos comercialización de organi smos
satanaka janchiru ñanqhachirinaka genéticamente modificados y
samanaru jan wat’ayirinaka janiwa elementos tóxicos que dañen la salud
alxatakaspati janirakiwa aka markaru y el medio ambiente.
apantanitakaspati.

9. Taqi markachirixa servicios básicos


9. Acceso de toda la población a los servicios
ukanipxañapawa aski qamañapataki
básicos para su bienestar y desarrollo.
ukjamaraki nayraru sartañataki.
10. Preservación del derecho de la población
10. Taqi markachirixa wakiskiri qullanaka
al acceso a todos los medicamentos,
jark’aqasiñataki derecho ukanipxiwa.
principalmente los genéricos.
11. Bolivia markana achunayata ukjamaraki
11. Protección y preferencias para la
yänaka luratanakata arxataña
producción boliviana, y fomento a las
ukjamaraki yäqaña ukampirusa anqa
exportaciones con valor agregado.
markaru apsuñataki volor agredo taypi
jach’añchaña.

256 Kamachi.
Artículo 256.
I. Tr a t a d o s u k j a m a r a k i i n s t r u m e n t o s
internacionales ukanakaxa derechos I. Los tratados e instrumentos internacionales
humanos ukana amtatäki mayampisa jay en materia de derechos humanos que hayan
satäki estado taypinjamaxa aka amtanakaxa sido firmados, ratificados o a los que se
qhanañchataki tayka kamachinxa hubiera adherido el Estado, que declaren
ukjamarjamawa askinjama phuqhatani. derechos más favorables a los contenidos
en la Constitución, se aplicarán de manera
preferente sobre ésta.

138
II. Tayka kamachina derechos uñt’atäki II. Los derechos reconocidos en la Constitución
ukanakaxa tratados internacionales serán interpretados de acuerdo a los
ukarjamawa derechos humanos ukanakaxa tratados internacionales de derechos
amuyatarakini kunapachatï akanakaxa humanos cuando éstos prevean normas
kamachi taypinkani askiñapataki ukjawa más favorables.
wakisini.

257 Kamachi.
Artículo 257.
I. Tratados internacionales mayampisa
I. Los tratados internacionales ratificados
jay satäki ukanakaxa ordenamiento
forman parte del ordenamiento jurídico
jurídico interno kamachiru uñtasitjamawa
interno con rango de ley.
wakisxaraki.
II. Requerirán de aprobación mediante
II. Referendo popular vinculante taypiwa jay
referendo popular vinculante previo a la
sawipaxa wakisirakini kunjamatï tratados
ratificación los tratados internacionales que
internacionales ukana mayampisa jay sataki
impliquen:
ukjamarjama akjamata wakisisrakini:
1. Cuestiones limítrofes.
1. Qurpasiwinaka
2. Integración monetaria.
2. Qullqi mayachawi
3. Integración económica estructural.
3. Mayachawi económica estructural
4. Cesión de competencias institucionales
4. Institucionales apnaqawinakaxa t’akuspa
a organismos internacionales o supra-
ukanakaxa organismos internacionales
nacionales, en el marco de procesos de
jani ukaxa supranacionales ukanakana
integración.
mayachasiwi amta thakhina.

Artículo 258. Los procedimientos de celebración


258 Kamachi. Tratados internacionales
de tratados internacionales se regularán por
thakhinaka utnuqawixa kamachi taypiwa
la ley.
wakiyatarakini.

139
259 Kamachi. Artículo 259.

I. Kawkmiripasa tratado internacional ukaxa I. Cualquier tratado internacional requerirá


markachiriru jiskt’awi taypiwa kunapachatï de aprobación mediante referendo popular
5% markachirixa padrón electoral taypina cuando así lo solicite el cinco por ciento de
qillqantatanakaxa mayipkani jani ukaxa los ciudadanos registrados en el padrón
35% Asamblea Legislativa Plurinacionalana electoral, o el treinta y cinco por ciento
ukankanrinakaxa mayipkarakini ukjawa de los representantes de la Asamblea
munasirakini. Akjamaxa mayitarakispawa Legislativa Plurinacional. Estas iniciativas
Órgano Ejecutivo ukankirinakaru amtawi podrán utilizarse también para solicitar
phuqhañataki. al Órgano Ejecutivo la suscripción de un
tratado.
II. M a k a c h i r i r u j i s t ’ a w i x a k u n j a m a t i x a
kamichi taypina wakiyataki ukjamarjama II. El anuncio de convocatoria a referendo
sayt’ayataspa ukjamaraki tratados suspenderá, de acuerdo a los plazos
internacionales ukanakaxa establecidos por la ley, el proceso de
jiqxatañkamawa thakhinchaytarakini. ratificación del tratado internacional hasta
la obtención del resultado.

260 Kamachi.
Artículo 260.
I. Yatiyawixatratadosinternacionalespachpawa
I. La denuncia de los tratados internacionales
thakhiwa kamachinakarjama derecho
seguirá los procedimientos establecidos en
internacional ukjamaraki tayka kamachina
el propio tratado internacional, las normas
mayampi jay sataki ukjamarjamawa
generales del Derecho internacional, y
sarantarakini.
los procedimientos establecidos en la
II. Ya t i y a w i a m t a w i n a k a x a A s a m b l e a Constitución y la ley para su ratificación.
Legislativa Plurinacional taypiwa jay
II. La denuncia de los tratados ratificados deberá
satañapa ukjamata Bolivia marka p’iqinchirina
ser aprobada por la Asamblea Legislativa
phuqhañapataki.
Plurinacional antes de ser ejecutada por la
III. Tratados ukaxa jiskt’awina jay sataxa Presidenta o Presidente del Estado.
mayampi jiskt’atañapawa janira Bolivia
III. Los tratados aprobados por referendo
p’iqinchiri yatiykipana.
deberán ser sometidos a un nuevo referendo
antes de su denuncia por la Presidenta o
Presidente del Estado.

140
PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO
ESTADO UKANA QURPANAKAPA FRONTERAS DEL ESTADO

Artículo 261. La integridad territorial, la


261 Kamachi. Estado taypiwa uraqixa
preservación y el desarrollo de zonas
mayachata jak’aqataraki ukjamaraki qurpasinkiri
fronterizas constituyen un deber del Estado.
markanakaxa nayraru mist uñapatakixa
phuqhataraki.
262 Kamachi. Artículo 262.

I. Qurpasita phisqa tunka kilómetros I. Constituye zona de seguridad fronteriza


ukjakamawa zona de seguridad ukjama los cincuenta kilómetros a partir de la línea
uñt’ata. Janiwa anqa markata jutiri jaqixa de frontera. Ninguna persona extranjera,
ukawjanakana uraqi uma yaqhanakampi individualmente o en sociedad, podrá
katuntaskaspati; inasa dos tercios Asamblea adquirir propiedad en este espacio, directa
Legislativa Plurinacional taypi kamachi taypi o indirectamente, ni poseer por ningún
tuqi jay sataru wakischispa. Aka kamachiru título aguas, suelo ni subsuelo; excepto
phuqhasaxa ukjama luririnakaruxa uka en el caso de necesidad estatal declarada
uraqinakaxa aparataspawa inaki jani por ley expresa aprobada por dos tercios
kunampi tutiyasa. de la Asamblea Legislativa Plurinacional.
La propiedad o la posesión afectadas en
caso de incumplimiento de esta prohibición
pasarán a beneficio del Estado, sin ninguna
indemnización.

II. La zona de seguridad fronteriza estará


II. Qurpasixa régimen jurídico, económico,
sujeta a un régimen jurídico, económico,
administrativo ukjamaraki segurdad especial
administrativo y de seguridad especial,
ukjamaru jach’anchaña ukatxa uñajaña
orientado a promover y priorizar su desarrollo,
Bolivia marka mayakiñapataki ukjamaru
y a garantizar la integridad del Estado.
phuqhañawa.
Artículo 263. Es deber fundamental de las
263 Kamachi. Fuerzas Armadas ukankirinakaxa
Fuerzas Armadas la defensa, seguridad y
arxatawi jark’aqawi ukatxa qurpasinaka uñjawi
control de las zonas de seguridad fronteriza.
ukawa phuqhawipaxa. Fuerzas Armadas
Las Fuerzas Armadas participarán en las
ukankirinakaxa qurpasinakanxa naynaru sartawi
políticas de desarrollo integral y sostenible de
amtampiwa chikanchasipxi ukatxa pacha
estas zonas, y garantizarán su presencia física
qurpasinakanwa qhipharapxañapa.
permanente en ellas.

141
264 Kamachi. Artículo 264.

I. Estadoxa desarrollo armónico, integral, I. ElEstadoestableceráunapolíticapermanente


sostenible ukjamaraki estratégico de desarrollo armónico, integral, sostenible y
ukanakwa qurpasinakanxa pachpankiri estratégico de las fronteras, con la finalidad
markachirinakaru nayraru artañapataki de mejorar las condiciones de vida de su
juk’ampisa naciones y pueblos indígena población, y en especial de las naciones
originario campesinos akjama amtäwi y pueblos indígena originario campesinos
utnuqayarakini. fronterizos.

II. Estadoxa aka pachankiri yänakata taqi II. Es deber del Estado ejecutar políticas de
qurpasinakana waqaychawi uñaqawi preservación y control de los recursos
phuqhañapawa. naturales en las áreas fronterizas.

III. Qurpasiwinakanxa regulación del régimen III. La regulación del régimen de fronteras será
ukaxa kamachi taypiwa wakiyatarakini. establecida por la Ley.

KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO


MAYACHASIWI INTEGRACIÓN

265 Kamachi. Artículo 265.

I. Estadoxa chiqa mayacha wi, kikipa I. El Estado promoverá, sobre los principios
ukatxa ch’ulljtawinaka jawina amuyasa de una relación justa, equitativa y con
ukjamaraki mayachawi markachirinakata reconocimiento de las asimetrías, las
ukatxa amtawi ukjamaraki sarawi ukatxa relaciones de integración social, política,
qullqi taqi ukanakampi mayachasisawa cultural y económica con los demás estados,
markanakampi ukatxa naciones y pueblos naciones y pueblos del mundo y, en particular,
uraqpachankirinakampiwamayachasirakispa promoverá la integración latinoamericana.
juk’ampisa Latinoamérica ukankirinakampiwa
mayachasirakispa.
II. El Estado fortalecerá la integración de sus
II. Estadoxa naciones y pueblos indígena naciones y pueblos indígena originario
originario campesinos ukanakaruxa yaqha campesinos con los pueblos indígenas del
kikipa aka uraqpachana markanakampiwa mundo.
mayachasiña yach’añcharakini.
Artículo 266. Las representantes y los
266 Kamachi. Bolivia markata p’iqinchirinakaxa representantes de Bolivia ante organismos
organismos parlamentarios supraestatales uka parlamentarios supraestatales emergentes de
uñstañapataxixa mayachasiwi taypixa chhijllawi los procesos de integración se elegirán mediante
taypiwa utt’ayatarakini. sufragio universal.

142
PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO
LAMAR QUTARU MISTUWI AMTA REIVINDICACIÓN MARÍTIMA

Artículo 267.
267 Kamachi.
I. El Estado boliviano declara su derecho
I. Estado Bolivianuxa derecho irrenunciable
irrenunciable e imprescriptible sobre el
ukjamaraki imprescriptible uraqi tuqnama
territorio que le dé acceso al océano
océano pacífico ukjamaraki lamara quta
Pacífico y su espacio marítimo.
lakaru uraqi mayi.
II. La solución efectiva al diferendo marítimo
II. Lamara qutaru mistuñaniñaxa aski askichäwi
a través de medios pacíficos y el ejercicio
taypiwa jan armkaya sapa tukisa mayiwixa
pleno de la soberanía sobre dicho territorio
mayita ukjama utt’ayatawa.
constituyen objetivos permanentes e
irrenunciables del Estado boliviano.
268 Kamachi. Jach’a qhura umanakaxa estado Artículo 268. El desarrollo de los intereses
taypiwa uñaqatani ukatxa ujawipaxa ukjamaraki marítimos, fluviales y lacustres, y de la marina
jark’aqawipaxa armada Boliviana taypiwa mercante será prioridad del Estado, y su
kamachi tuqi phuqhatarakini. administración y protección será ejercida por la
Armada Boliviana, de acuerdo con la Ley.

KIMSÏRI T’AQA TERCERA PARTE ESTRUCTURA


ESTADO UKANA URAQINAKAPA Y ORGANIZACIÓN
UTT’AYATA UKJAMARAKI TERRITORIAL DEL ESTADO
QUTUCHATA
TÍTULO I ORGANIZACIÓN
NAYRÏRI UÑAÑCHAWI
TERRITORIAL DEL
ESTADO UKANA URAQIPA ESTADO
QUTUCHAWI
CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA
DISPOSICIONES GENERALES
KHUSKHATA PHUQAWI
Artículo 269.
269 Kamachi.
I. Bolivia se organiza territorialmente en
I. Bolivia markaxa departamentos, provincias,
departamentos, provincias, municipios y
municipios ukjamaraki indígena originario
territorios indígena originario campesinos.
campesinos uraqinakata utt’ayasi.

143
II. Utnuqawi ukatxa mayjt’awi ukjamaraki II. La creación, modificación y delimitación
qurpasiwinakaxa markachirinakana de las unidades territoriales se hará por
amtaparjamawa tayka kamachi taypina voluntad democrática de sus habitantes, de
wakt’ayatäki ukjamarjamawa phuqhasini. acuerdo a las condiciones establecidas en
la Constitución y la ley.
III. Thaya ukatxa llaphi ukjamaraki junt’u III. Lasregionesformaránpartedelaorganización
uraqinakaxa kamachina qhanañchatäki territorial, en los términos y las condiciones
ukjamarjamawa chikañchasipxarakini. que determinen la ley.
270 Kamachi. Jach’a amtawinakaxa uraqi Artículo 270. Los principios que rigen la
utnuqawinxa ukjamaraki t’aqanuqata ukatxa organización territorial y las entidades
autónomas uraqi nakaxa akjamapxi wa: territoriales descentralizadas y autónomas son:
mayaki, yanapasiwi, kikipa, taqinitaki aski, la unidad, voluntariedad, solidaridad, equidad,
inaki, aynita,qhana, chikañchasita, uñaqata, bien común, autogobierno, igualdad,
taqi chuyma, warmi – chacha wakt’ayaña complementariedad, reciprocidad, equidad de
pachpankirinakata apnaqata, lealtad institucional género, subsidiariedad, gradualidad,
ukatxa qullqi churaña utjaskapxañapataki coordinación y lealtad institucional,
naciones y pueblos indígena originario transparencia, participación y control social,
campesinos ukanakaru tayka kamachina provisión de recursos económicos y preexistencia
utt’ayataki ukjama. de las naciones y pueblos indígena originario
campesinos, en los términos establecidos en
esta Constitución.
271 Kamachi.
Artículo 271.
I. Ley marco de autonomías ukatxa
descentralización ukaxa e statutos I. La Ley Marco de Autonomías y Descen-
autonómicos ukatxa cartas orgánicas, tralización regulará el procedimiento para
trasferencia ukatxa delegación competencial, la elaboración de Estatutos autonómicos
régimen económico financiero mayachawi y Cartas Orgánicas, la transferencia y
amtaxa nivel central ukampi ukatxa delegación competencial, el régimen
entidades descentralizadas ukatxa económico financiero, y la coordinación entre
autónomas ukjamarjama wakt’ayañatakiwa el nivel central y las entidades territoriales
uñaqarakini. descentralizadas y autónomas.

II. Ley marco de autonomías ukatxa descen-


II. L a L e y M a r c o d e A u t o n o m í a s y
tralización ukaxa dos tercios de votos
Descentralización será aprobada por dos
ukankirinakata Asamblea Legislativa
tercios de votos de los miembros presentes
Plurinacional taypiwa jay satarakispa.
de la Asamblea Legislativa Plurinacional.

144
272 Kamachi. Autonomía ukaxa pachapana Artículo 272. La autonomía implica la elección
chiqapa marchirinakata p’iqinchirinakapaxa directa de sus autoridades por las ciudadanas y
chhijllata qullqixa pachpana apnaqata pachpana los ciudadanos, la administración de sus recursos
amatawixa phuqhata jisk’a kamachinaka taypi económicos, y el ejercicio de las facultades
ukatxa uñaqata gobiernos autónomos taypi legislativa, reglamentaria, fiscalizadora y
pachpa uraqpachana phuqhawinaka phuqhaña ejecutiva, por sus órganos del gobierno autónomo
saña muniwa. en el ámbito de su jurisdicción y competencias
y atribuciones.

273Kamachi.Kamachitaypiwamancomunidades Artículo 273. La ley regulará la conformación de


de municipios, regiones ukatxa indígena originario mancomunidades entre municipios, regiones y
campesinos uraqinakxata phuqhawinakapataki territorios indígena originario campesinos para
qhanañchatarakini. el logro de sus objetivos.

274 Kamachi. Departamentos descentralizados Artículo 274. En los departamentos descen-


ukanakanxa prefectos ukjamaraki consejeros tralizados se efectuará la elección de prefectos
depatamentales ukanakaxa chhijläwi taypiwa y consejeros departamentales mediante
phuqhasirakini. Aka departamentos ukanakaxa sufragio universal. Estos departamentos podrán
autonomía departamental markachiriru jiskt’awi acceder a la autonomía departamental mediante
taypiwa ukjamaru tukupxarakispa. referendo.

275 Kamachi. Sapa órgano deliberativo de las Artículo 275. Cada órgano deliberativo de las
entidades territoriales ukanakaxa proyecto de entidades territoriales elaborará de manera
estatuto o carta órganica ukwa utt’ayani ukaxa participativa el proyecto de Estatuto o Carta
dos tercios ukankirinakatwa jay satañapa ukaxa Orgánica que deberá ser aprobado por dos
norma institucional básica de entidades territorial tercios del total de sus miembros, y previo
ukjamawa uñt’ataxarakispawa. control de constitucionalidad, entrará en vigencia
como norma institucional básica de la entidad
territorial mediante referendo aprobatorio en su
jurisdicción.

276 Kamachi. Entidades territoriales autónomas Artículo 276. Las entidades territoriales
ukanakaxa janiwa jisk’achasipkaspati taqisa autónomas no estarán subordinadas entre ellas
pachpapxiwa. y tendrán igual rango constitucional.

145
PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO
DEPARTAMENTAL SAPA APNAQAWI AUTONOMÍA DEPARTAMENTAL
Artículo 277. El gobierno autónomo departa-
277Kamachi. Gobiernoautónomodepartamental
mental está constituido por una Asamblea
ukaxa Asamblea Departamental ukata, facultad
Departamental, con facultad deliberativa,
deliberativa fiscalizadora ukjamaraki pachpana
fiscalizadora y legislativa departamental en el
apnaqawi amtanakaparjama qp’iqinchirita
ámbito de sus competencias y por un órgano
utt’yatawa.
ejecutivo.
278 Kamachi.
Artículo 278.
I. AsambleaDepartamentalukaxaAsambleístas
I. La Asa mb lea De pa rta men tal e stará
departamentales chhijllawi taypi chiqaki,
compuesta por asambleístas departa-
jani khitinsa uñjata ukjamaraki obligatorio
mentales, elegidas y elegidos por votación
ukjamata wakt’ayataniwa; ukampirusa
universal, directa, libre, secreta y obligatoria;
Asambleístas departamentales ukanakaxa
y por asambleístas departamentales elegidos
naciones y pueblos indígena originario
por las naciones y pueblos indígena originario
campesinos jakawiparjama chhijllatanakata
campesinos, de acuerdo a sus propias
wakt’ayatawa.
normas y procedimientos.
II. K a m a c h i t a y p i w a a s a m b l e í s t a s
II. LaLeydeterminaráloscriteriosgeneralespara
departamentales ukatakixa walja ukatxa
la elección de asambleístas departamentales,
juk’a markachiritjamawa uraqipa, sarawipa,
to mando en cuenta repre senta ci ón
arupa, chacha warmitjama amuyasawa
poblacional, territorial, de identidad cultural
qhanañchatarakini. Estatutos autonómicos
y lingüística cuando son minorías indígena
taypiwa phuqhawipaxa pachpa uraqina
originario campesinas, y paridad y alternancia
markachirinakana jakawipa uñjasawa
de género. Los Estatutos Autonómicos
phuqhatarakini.
definirán su aplicación de acuerdo a la
realidad y condiciones específicas de su
jurisdicción.
279 Kamachi. Órgano ejecutivo departamental Artículo 279. El órgano ejecutivo departamental
ukaxa gobernadora jan ukaxa gobernador sutimpi está dirigido por la Gobernadora o el Gobernador,
uñt’ata p’iqinchirina apnaqawixa p’iqinchatawa. en condición de máxima autoridad ejecutiva.

146
KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO
REGIONAL SAPA APNAQAWI AUTONOMÍA REGIONAL

280 Kamachi. Artículo 280.

I. Región ukatixa walja municipios jan ukaxa I. La región, conformada por varios municipios
suyus uraqipanakaxa pachpachi ukjaxa o provincias con continuidad geográfica y
janiwa qurpanakaxa unuqiyatakaspati uka sin trascender límites departamentales, que
taypinxa sarawi, aru, nayra sarnaqawi, qullqi, compartancultura,lenguas,historia,economí
kunaymana pachpa uraqina jakirinaka sapa a y ecosistemas en cada departamento,
departamentos ukjamata wakt’ayatachi ukaxa se constituirá como un espacio de
wakisiwa amtawinaka ukatxa phuqhawinaka planificación y gestión.
lurañataki.
Excepcionalmente una región podrá estar
Mä provincia ukaxa región ukjamata conformada únicamente por una provincia,
uñt’atasp a wa kuna pacha tï sa paxa que por sí sola tenga las características
wakisiriki región ukjama uñt’atañataki definidas para la región. En las conurbaciones
phuqkani ukjamawa wakisirakini. Jach’a mayores a 500.000 habitantes, podrán
markanakaxa phisqa pataka markachirinaka conformarse regiones metropolitanas.
utt’ayataspawa.
II. L a L e y M a r c o d e A u t o n o m í a s y
II. Ley marco de autonomía ukjamaraki Descentralización establecerá los términos
descentralización ukaxa regiones y procedimientos para la conformación
ukanaka utt’ayañatakiwa ukatxa yäparu ordenada y planificada de las regiones.
amatawinaka phuqhayañatakiwa. Kawkintixa
Donde se conformen regiones no se podrá
regiones ukanakaxa utt’ayasini ukanxa
elegir autoridades provinciales.
janiwa provinciales p’iqinchirinakaxa
chhijllatakaspati. III. La región podrá constituirse en autonomía
regional, a iniciativa de los municipios que la
III. R e g i ó n u k a x a m u n i c i p i o s u k a n a
integran, vía referendo en sus jurisdicciones.
amtawinakapampixa pacha uraqpacha
Sus competencias deben ser conferidas por
jiskt’awi taypiwa autonomía regional ukjama
dos tercios de votos del total de los miembros
utt’asirakispa. Apnaqawipaxa dos tercios
del órgano deliberativo departamental.
de votos órgano deliberativo departamental
taypiwa katuyatarakispa.

147
281 Kamachi. Artículo 281. El gobierno de cada autonomía
regional estará constituido por una Asamblea
Gobierno de cada autonomía regional ukaxa
Regional con facultad deliberativa, normativo-
Asamblea Regional taypiwa phuqhawinakapaxa,
administrativa y fiscalizadora, en el ámbito de
facultad deliberativa, normativa - administrativa
sus competencias, y un órgano ejecutivo.
ukjamaraki fiscalizadora taqi ukanakwa
phuqharakispa.

282 Kamachi. Artículo 282.

I. Chacha jani ukaxa warmiAsamblea Regional I. Las y los miembros de la Asamblea


ukankirinakaxa sapa municipios concejales Regional serán elegidas y elegidos en cada
municipales chikawa markachiritjama ukatxa municipio junto con las listas de candidatos
uraqitjamawa chhijllatarakini. a concejales municipales, de acuerdo a
criterios poblacionales y territoriales.
II. R e g i ó n u k a n x a t a q i m a r k a c h i r i m p i
chikañchasisawa estatutos regionales II. La región elaborará de manera participativa
amtawi thakhirjamawa lurasiñapa. su Estatuto, de acuerdo a los procedimientos
establecidos para las autonomías
regionales.

PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO


MUNICIPAL SAPA APNAQAWI AUTONOMÍA MUNICIPAL

283 Kamachi. Gobierno autónomo municipal Artículo 283. El gobierno autónomo municipal
ukaxa concejo municipal taypiwa wakt’ayata está constituido por un Concejo Municipal con
ukuxa facultad deliberativo, fiscalizadora facultad deliberativa, fiscalizadora y legislativa
ukjamaraki legislativa municipal pachpa municipal en el ámbito de sus competencias; y
uraqpana phuqhasiñapa ukjamaraki chacha jani un órgano ejecutivo, presidido por la Alcaldesa
ukaxa warmi alcalde ukana p’iqinchtawa. o el Alcalde.

284 Kamachi. Artículo 284.

I. Concejo municipal ukaxa concejalas I. El Concejo Municipal estará compuesto por


ukjamaraki concejales ukanakata chhijllawi concejalas y concejales elegidas y elegidos
taypi utt’ayatawa. mediante sufragio universal.

148
II. Kawkha municipios ukjantï naciones o II. En los municipios donde existan naciones
pueblos indígena originario campesinos o pueblos indígena originario campesinos,
utjkchi ukjanakanxa uka makachirinakaxa que no constituyan una autonomía indígena
Concejo Municipal ukaruxa chhijllatanakapxa originaria campesina, éstos podrán elegir sus
Carta örganica Municipal ukjamarjamaxa representantes ante el Concejo Municipal
chhijllasipxaspawa. de forma directa mediante normas y
procedimientos propios y de acuerdo a la
III. Sullka kamachi taypiwa qawkha concejalas
Carta Orgánica Municipal.
ukjamaraki concejal es municipales
chhijl l añaki wakt’ ayataraki ni. Carta III. La Ley determinará los criterios generales
Orgánica Municipal pachpa municipio para la elección y cálculo del número
ukana qamawirjamawa qhanañcharakini. de concejalas y concejales municipales.
La Carta Orgánica Municipal definirá su
IV. Concejo municipal ukaxa proyecto de carga
aplicación de acuerdo a la realidad y
orgánica lurarakini aka tayka kamachina
condiciones específicas de su jurisdicción.
qhanañchataki ukjamarjama.
IV. El Concejo Municipal podrá elaborar el
proyecto de Carta Orgánica, que será
aprobado según lo dispuesto por esta
Constitución..

PHISQÏRI JALJTA CAPÍTULO QUINTO ÓRGANOS


SAPA APNAQIRINAKA EJECUTIVOS DE LOS
GOBIERNOS AUTÓNOMOS
285 Kamachi. Artículo 285.
I. Atipt’asiriñataki chhijllawinxa I. Para ser candidata o candidato a un cargo
p’iqinchiriñatakixa gobiernos autónomos electivo de los órganos ejecutivos de las
ukañatakixa wakisiwa kunjamatï servidor gobiernos autónomos se requerirá cumplir
público ukataki mayitäki ukanakampi con las condiciones generales de acceso al
phuqhaña: servicio público, y:
1. Pä mara departamento, región jani ukaxa 1. Haber residido de forma permanente
municipio tuqina utjasiriñapawa. al menos los dos años inmediatamente
anterioresalaeleccióneneldepartamento,
región o municipio correspondiente.
2. Alcaldesa jani ukaxa alcalde ukjamaraki
regional p’qinchiriñatakixa chhijllawiru pä 2. En el caso de la elección de la Alcaldesa
tunka mayani mara phuqataniñapawa. o del Alcalde y de la autoridad regional
haber cumplido veintiún años.

149
3. Prefecta jani ukaxa prefecto ukjamaraki 3. En el caso de la elección de Prefecta o
gobernador jani ukaxa gobernadora, Prefecto y Gobernador o Gobernadora
ukañatakixa pä tunka phisqani mara haber cumplido veinticinco años.
phuqataniñapawa.
II. El periodo de mandato de las máximas
II. Gobiernos autonómicos p’iqinchirinakaxa autoridades ejecutivas de los gobiernos
phisqa marawa irnaqapxaspa ukatsti autónomos es de cinco años, y podrán ser
maykutikiwa mayampi chhijllatapxarakispa. reelectas o reelectos de manera continua
por una sola vez.
286 Kamachi.
Artículo 286.
I. Gobierno Autónomo ukaru lantintirixa
mayni Concejo jani ukaxa Asamblea I. La suplencia temporal de la máxima
pachpankirita kunjamatï estatuto ukana autoridad ejecutiva de un gobierno autónomo
qhanañchataki ukjamarjamawa lantintawixa corresponderá a un miembro del Concejo o
phuqhasirakini. Asamblea de acuerdo al EstatutoAutonómico
o Carta Orgánica según corresponda.
II. Kunapachatï gobierno autónomo p’iqinchirixa
jaytjaspa, jiwaswa jani atxchispati jani ukaxa II. En caso de renuncia o muerte, inhabilidad
jaqsutaspa ukaxa mäkiwa machaqata permanente o revocatoria de la máxima
chhijllataspa ukampirusa chika pacha autoridad ejecutiva de un gobierno autónomo,
irnaqawinixañapawa. Janiti ukjamakaspa se procederá a una nueva elección, siempre
ukjaxa lantintiripaxa kunjamatï estatu y cuando no hubiere transcurrido la mitad de
uka na qhanañ cha taki u kja mar u wa su mandato. En caso contrario, la sustituta o
chhijllataxarakispa. sustituto será una autoridad ya electa definida
de acuerdo al Estatuto Autonómico o Carta
Orgánica según corresponda.
SUXTÏRI JALJTA KAMACHINAKA
UTT’AYIRINAKA, CAPÍTULO SEXTO
AMUYIRINAKA UKJAMARAKI ÓRGANOS LEGISLATIVOS,
UÑAQIRINAKA SAPA DELIBERATIVOS Y
APNAQIRINAKANA FISCALIZADORES DE LOS
GOBIERNOS AUTÓNOMOS
287 Kamachi. Artículo 287.
I. Atipt’asirinakaxa concejos ukatxa asambleas I. Las candidatas y los candidatos a los
de los gobiernos autónomos ukankañatakixa concejos y a las asambleas de los
kunjamatï servidor público ukataki mayitäki gobiernos autónomos deberán
ukjamarjamawa phuqhapxañapa: cumplir con las condiciones generales
de acceso al servicio público, y:

150
1. Pä mara janira chhijllawikipana pachpa 1. Haber residido de forma permanente
markan qamawinipxañapawa. al menos los dos años inmediatamente
anteriores a la elección en la jurisdicción
2. Tunka kimsaqalquni mara chhijllawiru
correspondiente.
phuqhatanipxañapawa.
2. Tener 18 años cumplidos al día de la
elección.
II. Asamblea ukjamaraki concejos de gobiernos
II. La elección de las Asambleas y Concejos
autónomos ukanakaru chhijllañatakixa
de los gobiernos autónomos tendrá lugar
sutinakapaxa p’iqinchirinakana sutinakapatxa
en listas separadas de los ejecutivos.
yaqhapxañapawa.
Artículo 288. El período de mandato de los
288 Kamachi. Concejos ukatxa asamblea de los
integrantes de los Concejos y Asambleas de
gobiernos autonómicos ukankirinakaxa phisqa
los gobiernos autónomos será de cinco años,
marawa irnaqapxaspa ukatsti maykutikiwa
y podrán ser reelectas o reelectos de manera
mayampi chhijllatapxarakispa.
continua por una sola vez.

PAQALLQÜRI JALJTA INDÍGENA CAPÍTULO SÉPTIMO AUTONOMÍA


ORIGINARIA CAMPESINA INDÍGENA ORIGINARIA
SAPA APNAQAWI CAMPESINA

Artículo 289. La autonomía indígena originaria


289 Kamachi. Autonomía indígena originaria campesina consiste en el autogobierno como
campesina ukaxa jupanaka pachpata p’iqinchata ejercicio de la libre determinación de las naciones
kunjamatï amtawinakapaxa wakiski naciones y y los pueblos indígena originario campesinos,
pueblos indígena originario campesinos ukatxa cuya población comparte territorio, cultura,
ukankirinakaxa pachpa uraqina, sarawina, nayra historia, lenguas, y organización o instituciones
qamawina, aruna, juchanchawina, amtawina, jurídicas, políticas, sociales y económicas
qullqina mayakipxi ukjama saña muniwa. propias.
290 Kamachi. Artículo 290.
I. Autonomía indígena originario campesina I. La conformación de la autonomía indígena
ukaxa nayra laq’a achachilanakana originario campesina se basa en los territorios
uraqipanakana utt’ayatawa jichha ancestrales, actualmente habitados por
pachanxa naciones y pueblos ukanakata esos pueblos y naciones, y en la voluntad
qamataxiwa k u n j a m a t ï t a y k a k a m a c h i de su población, expresada en consulta, de
n a u k a t x a kamachinakana jiskt’atäki acuerdo a la Constitución y la ley.
ukjamarjamawa utt’ayatawa.

151
II. Autonomías indígenas originario campesinas II. El autogobierno de las autonomías indígenas
pachpa p’iqinchirixa kunjamatï sarawinakaxa originario campesinas se ejercerá de acuerdo
p’iqinchañataki thakhinakaxa wakt’ayataki a sus normas, instituciones, autoridades y
tayka kamachimpi ukatxa kamachinakampi procedimientos, conforme a sus atribuciones
kisayasawa phuqhayarakini. y competencias, en armonía con la
Constitución y la ley.
291 Kamachi. Artículo 291.
I. Autonomías indígena originario campesinas I. Son autonomías indígena originario
ukanakaxa indígena originario campesino campesinas los territorios indígena originario
uraqina, municipios ukatxa regiones campesinos, y los municipios, y regiones
kunja matï tayka kam achi na u katxa que adoptan tal cualidad de acuerdo a lo
kamachinakana qhanañchatäki ukanakawa establecido en esta Constitución y la ley.
ukjamata uñt’atapxaraki.
II. Dos o más pueblos indígenas originarios
II. Paya jan ukaxa walja pueblos indígenas campesinos podrán conformar una sola
originarios campesinos ukanakaxa mä sapa autonomía indígena originaria campesina.
autonomía indígena originario campesino
utt’ayasispa.
292 Kamachi. Sapa autonomía indígena Artículo 292. Cada autonomía indígena
originario campesina ukaxa Estatuto ukxa originario campesina elaborará su Estatuto, de
thakhinakarjamawa tayka kamachirjamawa acuerdo a sus normas y procedimientos
ukatxa kamachirjamawa luratarakini. propios, según la Constitución y la Ley.

293 Kamachi. Artículo 293.

I. Au ton o mía in díg ena u ka na indígen a I. La autonomía indígena basada en territorios


uraqipanakana ukatxa thakhikirinakana indígenas consolidados y aquellos en
ukatxa kunapachatï q’umachataxani ukjaxa proceso, una vez consolidados, se
ukankiri markachirinaka arsuwiparjamawa constituirá por la voluntad expresada de su
ukatxaqamawinakaparjamawautt’qyatarakini población en consulta en conformidad a sus
ukatakixa wakisiwa ukjamarjama normas y procedimientos propios como
phuqhaña. único requisito exigible.

152
II. Kunapachatï mä autonomía indígena II. Si la conformación de una autonomía
originario campesino ukaxa pachpa indígena originario campesina afectase
mu nicipios uk ana kana qur pasi wi na límites de distritos municipales, el pueblo
wat’antaspa ukxaja pueblo o nación o nación indígena originario campesino
indígena originario campesino ukampi y el gobierno municipal deberán acordar
gobierno municipal ukankirinakampiwa una nueva delimitación distrital. Si afectase
qurpasinaka mayjt’ayapxarakispa. Ukatxa límites municipales, deberá seguirse un
kunapachatï muni ci pi o qur pasi na ka procedimiento ante la Asamblea Legislativa
wat’antaspa ukjaxa Asamblea Legislativa Plurinacional para su aprobación, previo
Plurinacional taypiwa thakhinakarjama, cumplimiento de los requisitos y condiciones
mayitanakarjama, kamachina qhanchatäki particulares que señale la Ley.
ukjamaru sarantatarakini.
III. La Ley establecerá requisitos mínimos de
III. S u l l k a k a m a c h i t a y p i w a k u n a t i x a población y otros diferenciados para la
markachiritjama mayitäki autonomía constitución de autonomía indígena originario
indígena originario campesina ukati campesina.
qhanañchatarakini.
IV. Para constituir una autonomía indígena
IV. Kunapachatï autonomía indígena originario originario campesina cuyos territorios se
campesina uraqinakapaxa may maya encuentren en uno o más municipios, la ley
municipios ukankchini ukjaxa kamachi señalará los mecanismos de articulación ,
taypiwa askiñapataki p’iqinchawinapa coordinación y cooperación para el ejercicio
qhanañcharakini. de su gobierno.

294 Kamachi. Artículo 294.

I. Autonomía indígena originario campesina I. La decisión de constituir una autonomía


amtatayi utt’ayañatakixa jiskt’awi thakhirjama indígena originario campesina se adoptará
mayitäki tayka kamchina ukatxa kamachiru de acuerdo a las normas y procedimientos
ukjamarjamawa phuqhasirakini. de consulta , conforme a los requisitos
y condiciones establecidos por la
Constitución y la ley.
II. Kunapachatï mä municipio ukaxa autonomía
II. La decisión de convertir un municipio en
indígena originario campesino ukjama tukuña
autonomía indígena originario campesina
munichi ukjaxa jiskt’awi taypiwa mayitáki
se adoptará mediante referendo conforme
kamachina ukjamarjamawa phuqhasirakini.
a los requisitos y condiciones establecidos
por ley.

153
III. Kawkïri municipios ukanakanaya ayllunakaxa III. En los municipios donde existan comunidades
yäparu mayachata uraqinakapaxa kikipa campesinas con estructuras organizativas
kamächi ukanakaxa municipios ukjamawa propias que las articulen y con continuidad
utt’yasipxaspa ukatakixa kunjamtï geográfica, podrá conformarse un nuevo
mayi winakaxa Asamblea Legislativa municipio, siguiendo el procedimiento
Plurinacional ukana mayitäki ukjamaraki ante la Asamblea Legislativa Plurinacional
tayka kamachina ukatxa kamachinakana para su aprobación, previo cumplimiento
mayitäki ukjamarjamawa phuqhapxañapa. de requisitos y condiciones conforme a la
Constitución y la ley.
295 Kamachi. Artículo 295.
I. Región indígena originario campesina I. Para conformar una región indígena
utt’ayañatakixa municipios qurpasinaka originario campesina que afecte límites
wat’antañapatakixa Asamblea Legislativa municipales deberá previamente seguirse un
Plurinacional thakhipwa mayitäki ukjamaraki procedimiento ante la Asamblea Legislativa
tayka kamachina ukatxa kamachina mayitäki Plurinacional cumpliendo los requisitos y
ukjarjamawa phuqhapxañapa. condiciones particulares señalados por
II. Municipios, distritos municipales ukatxa Ley.
autonomía indígena originario campesina II. La agregación de municipios, distritos
mayachatañapataki región indígena originario municipales y/o autonomías indígena
campesina ukatakixa jiskt’äwi taypi ukatxa originario campesinas para conformar una
kujamatï mayitäki tayka kamachina ukatxa región indígena originario campesina, se
kamachina qhanañchatáki ukjamarjamawa decidirá mediante referendo y/o de acuerdo
phuqhapxañapa. a sus normas y procedimientos de consulta
según corresponda y conforme a los
requisitos y condiciones establecidos por la
Constitución y la Ley.
296 Kamachi. Gobierno de las autonomías Artículo 296. El gobierno de las autonomías
indígenas originario campesinas indígena originario campesinas se ejercerá
ukanakaxa saranakaparjama ukatxa a través de sus propias normas y formas
qutuchasiwinakaparjamawa sutinakasapa de organización, con la denominación que
pachpa markana sutinakapampiwa corresponda a cada pueblo, nación o comunidad,
sutichasipxarakispa ukatxa estatutos ukanakasa establecidas en sus estatutos y en sujeción a la
tayka kamachirjamawa ukatxa kamachi Constitución y a la Ley.
ukarjamawa phuqhatarakini.

154
KIMSAQALLQÜRI JALJTA CAPÍTULO OCTAVO DISTRIBUCIÓN
PHUQAWI JALANUQAWI DE COMPETENCIAS

297 Kamachi. Artículo 297.

I. Aka tayka kamachina utt’ata phuqhawi- I. Las competencias definidas en esta


nakapaxa aknirinakawa: Constitución son:

1. Jani lurañanaka, apnaqawinaka ukatxa 1. Privativas, aquellas cuya legislación,


kamachi lurañanaka phuqhañanakaxa reglamentación y ejecución no se
janirakiwa yaqharuxa khitirusa transfiere ni delega, y están reservadas
khithatakaspati taqi ukarjamawa nivel para el nivel central del Estado.
central ukaxa waqaychañapa. 2. Exclusivas, aquellas en las que un nivel
2. Ukanakapuni, marka apnaqawinxa sapa de gobierno tiene sobre una determinada
mayniwa thakhiparjama wakt’ayatañapa materia las facultades legislativa,
apnaqañataki, kamachinaka reglamentaria y ejecutiva, pudiendo
lurañataki ukatxa phuqhayañataki uka transferir y delegar estas dos últimas.
qhiphankirinakasti khithataspawa.
3. Concurrentes, aquellas en las que
3. Concurrentes, taypinkirinakaxa nivel la legislación corresponde al nivel
central ukana lurawipawa ukaxa yaqha central del Estado y los otros niveles
niveles ukanakampi khuskhata kamachi ejercen simultáneamente las facultades
phuqhawimpi phuqhañampi chikasiwa. reglamentaria y ejecutiva.
4. Compartidas,ukanxaAsamblealegislativa 4. Compartidas, aquellas sujetas a una
plurinacional ukana lurawinakapawa legislación básica de la Asamblea
kunjamtï entidades territoriales Legislativa Plurinacional cuya legislación
autónomas ukana saranakapawa. de desarrollo corresponde a las entidades
Qillqata amuyu sarantayañatakixa
territoriales autónomas, de acuerdo
ukatxa phuqhawixa entidades territoriales
a su característica y naturaleza. La
ukaruwa wakt’araki.
reglamentaciónyejecucióncorresponder
á a las entidades territoriales
autónomas.
II. Taqi phuqhawitixa jani aka tayka kamachina
qhanañchatakchi ukaxa kamachi taypiwa II. Toda competencia que no esté incluida en
churasirakispa ukatxa khithatarakispa. esta Constitución será atribuida al nivel
central del Estado, que podrá transferirla o
delegarla por Ley.

155
298 Kamachi. Artículo 298.
I. Nivel central del estado ukana privativa I. Son competencias privativas del nivel central
phuqhawinakapawa: del Estado:
1. Qullqi ch’iqiyawi (sistema financiero). 1. Sistema financiero.
2. Qullqi tuqi amtäwi, Qullqi imaña uta 2. Políticamonetaria,BancoCentral,sistema
(Banco Central), qullqi uñaqäwi monetario, y la política cambiaria.
(sistema monetario) ukjamaraki turkawi
amtawi (plítica cambiaria).
3. Yänaka tupuchäwi (Sistema de pesas) 3. Sistema de pesas y medidas, así como
ukjamaraki tuptawi (medidas) ukatxa la determinación de la hora oficial.
uruyt’a utnuqawi.
4. Amtawi wakiyaña anqa yänakata 4 Régimen aduanero.
(Régimen aduanero).
5. A n q a m a r k a r u a l x a w i ( C o m e r c i o 5. Comercio Exterior.
exterior).

6. Aka uraqina markachirinaka uñjawi 6. Seguridad del Estado, Defensa, Fuerzas


(Seguridad del estado), jark’aqawi Armadas y Policía boliviana.
(Defensa), Fuerzas Armadas ukjamaraki
Policía boliviana.

7. Illapt’añanaka(Armasdefuego)ukjamaraki 7. Armas de fuego y explosivos.


phallayañanaka (explosivos).

8. Anqa markataki amtawi (pol ítica 8. Política exterior.


exterior).

9. Aka markana markachiri (Nacionalidad),


9. Nacionalidad, ciudadanía, extranjería,
yaqáwi markachirita (ciudadanía), anqa
derecho de asilo y refugio.
makachirita (extranjería), jani wali
jaqinakataki qamawi (derecho de asilo)
ukjamaraki janwali jaqiru qatuqawi
(refugio).

10. Qurpasinaka askinjama mayachata


10. Control de fronteras en relación a la
marka uñjawi.
seguridad del Estado.
11. Anqa markaru misturinaka ukatxa
11. Regulación y políticas migratorias.
matanirinaka uñjawi.

156
12. Kunaymana jach’a empresas públicas 12. Creación, control y administración de las
a nivel del estado utt’ayäwi ukjamaraki empresas públicas estratégicas del
uñjawi. nivel central del Estado.

13. Nayra yänaka estado plurinacional 13. Administración del patrimonio del Estado
ukankirinaka ukatxa entidades públicas Plurinacional y de las entidades públicas
del nivel central del estado apnaqaña. del nivel central del Estado.

14. Akapacha uñjawi ukatxa lata jamach’ina 14. Control del espacio y tránsito aéreo,en
t’uyuwipa Bolivia uraqpachana uñjawi. todo el territorio nacional. Construcción,
Ukatxa lata jamach’inaka jaltañanaka mantenimiento y administración de
ukatxa puriñanaka anqa markata aeropuertos internacionales y de tráfico
ukjamaraki departamental ukanaka interdepartamental.
askichaña ukjamaraki lurayaña.

15. Markachiri qillqawi (Registro civil). 15. Registro Civil.

16. Markachiri jakthapiwi (Censos oficiales). 16. Censos oficiales.


17. Tayka amta uraqinakata ukjamaraki 17. Política general sobre tierras y territorio,
q’umachawinakata. y su titulación.
18. Ch’iyar khusu umanakata (Hidrocar- 18. Hidrocarburos.
buros).
19. Creación de impuestos nacionales , tasas
19. Bolivia markana yänakata qullqi irtawi, y contribuciones especiales de dominio
yänakaru chaniñchaña ukatxa yänakata tributario del nivel central del Estado.
qullqi irtawi nivel central del estado
ukataki.

20. Tayka amatawi akapachana jakirinakata 20. Política general de Biodiversidad y Medio
ukjamaraki akapacha samanata. Ambiente.
21. Yäparu sutinchata ukatxa sutunchirita 21. Codificación sustantiva y adjetiva en
ukaxa materia civil, familiar, penal, materia civil, familiar, penal, tributaria,
tributaria, laboral, comercial, minería laboral, comercial, minería y electoral.
ukatxa electoral.
22. Política económica y planificación
22.QullqiamtawiukatxaBoliviamarkpachataki
nacional
wakichawi.

157
II. Nayriri phuqhawinakaxa nivel central del II. Son competencias exclusivas del nivel central
Estado ukanxa akanakawa: del Estado:

1. Amtawi wakiyaña Bolivia p’iqinchiri 1. Régimen electoral nacional para la


chhijllañataki ukatxa jisk’a markanakana elección de autoridades nacionales y
p’iqinchirinaka chhijllañataki ukjamaraki subnacionales, y consultas nacionales.
Bolivia ukch’pachana jiskt’awinakataki.
2. Régimen general de las comunicaciones
2. Amtawi wakiyaña yatiyasiwinakata y las telecomunicaciones.
ukatxa jayaru yatiyasiwinakata.
3. Servicio postal.
3. Yatiyawinaka apaña (Servicio postal).

4. A k a p a c h a n k i r i y ä n a k a s a ñ ä n i : 4. Recursos naturales estratégicos,


qhuyanaka, yänaka qhantayirinaka que comprenden minerales, espectro
(espectro electromagnético), yänaka electromagnético, recursos genéticos y
yuriwinaka (recursos genéticos), jakiri biogenéticos y las fuentes de agua.
yänaka (biogenéticas) ukjamaraki pacha
samana (medio ambiente).

5. A m t a w i w a k i y a ñ a u m a t a u k a t x a 5. Régimen general de recursos hídricos y


ch’iqiyañata. sus servicios.

6. A m t a w i w a k i y a ñ a a k a p a c h a n a 6. Régimen general de biodiversidad y


jakirinakata ukatxa pacha samanata medio ambiente.
(medio ambiente).
7. Política Forestal y régimen general de
7. Quqata ukatxa uraqinakata, yänakata, suelos, recursos forestales y bosques.
ch’uminakata amtawi.
8. Política de generación, producción,
8. Amtawi qhantawitaki akjamanakana control, transmisión y distribución de
lurawina, apnaqawina, utt’ayawina, energía en el sistema interconectado.
ch’iqiyawina, t’akt’ayawina.
9. Planificación, diseño, construcción,
9. Jach’a thakhinaka lurañakati ukatxa conservación y administración de
askina uñjañataki wakichaña. carreteras de la Red Fundamental.

10. Ferrocarriles thakhinaka lurayaña, uñjaña 10. C o n s t r u c c i ó n , m a n t e n i m i e n t o y


ukatxa askichaña. administración de líneas férreas y
ferrocarriles de la Red Fundamental.
11. Nivel central del estado amtaparjama
utachawinaka luraña. 11. Obras públicas de infraestructura de
interés del nivel central del Estado

158
12. Uraqi jamuqawinaka suma luraña 12. Elaboración y aprobación de planos
kunjamakitixa ukjama ukatxa jay saña. y mapas cartográfi cos ofi c ial es;
geodesia.
13. Jakthapiwi luraña ukatxa jay saña.
13. Elaboración y aprobación de estadísticas
oficiales.

14. Personería jurídica qutuchawinakaru 14. Otorgación de personalidad jurídica


kunaymana lurawinaka phuqhañapataki a organizaciones sociales que
luqtaña. desarrollen Actividades en más de un
Departamento.
15. Personería jurídica qutuchawinakaru
ukjamaraki no gubernamentales 15. Otorgación y registro de personalidad
ukanakaru luqtaña; jani juk’uchasiñataki jurídica a Organizaciones No Gu-
kunaymana departamentos ukanakana. bernamentales, Fundaciones y enti-
dades civiles sin fines de lucro que
desarrollen actividades en más de un
Departamento.
16. A m t a w i w a k i y a ñ a markachiri
16. Régimen de Seguridad Social.
jark’aqañataki.
17. Políticas del sistema de educación y
17. Yatiqawinakata ukatxa qullasiñata amta
salud
wakiyaña.
18. Sistema de Derechos Reales en
18. Derechos Reales ukaxa thakhinjamawa
obligatoria coordinación con el registro
registro técnico municipal ukampixa
técnico municipal.
chikacahsirakini.
19. Áreas protegidas bajo responsabilidad
19. Jark’ata uraqinakaxa nivel central del
del nivel central del Estado.
estado ukana amparanakapankiwa.

20. Yänaka jark’ata uraqinakana. 20. Reservas fiscales respecto a recursos


naturales.
21. Yapuchawina ukatxa uywachawina jani
21. Sanidad e inocuidad agropecuaria.
wat’ayiri usunakata.

22.Uraqi yäparu sutinchaña ukatxa uñjaña. 22. Control de la administración agraria y


catastro rural .
23. Amta yatxatirina.
23. Política fiscal
24. Taripawi apnaqaña. 24. Administración de Justicia

159
25. Sarawinaka, nayra yatiyawinaka, 25. Promoción de la cultura y conservación
lurawinaka, muspharkaya lurata, yänaka del patrimonio cultural. histórico,
k’achachata, nayra yänaka, yatxatawi artístico, monumental, arquitectónico,
katt’ata ukatxa jani katt’kaya nivel arqueológico, paleontológico, científico,
central del estado ukana amuyuparjama tangible e intangible de interés del nivel
uñanchayaña ukatxa waqaychaña. central del Estado.

26. K a m a c h i n a q h a n a ñ c h a t a k i 26. Expropiación de inmuebles por razones


ukjamarjamawa yäparu tukuñapataki de utilidad y necesidad pública, conforme
uraqixa aparatarakini. al procedimiento establecido por Ley.

27. Panka imañanaka, museos, archivos, 27. Centros de información y documentación,


hemerotecas, ukatxa yaqhanakampixa archivos, bibliotecas, museos, heme-
ukanakaxa askiwa nivel central del estado rotecas y otros de interés del nivel central
ukatakixa. del Estado.

28. Empresas públicas del nivel central del 28. Empresas públicas del nivel central
Estado. del Estado.

29. Patana jakasirinakaru amuyt’ayaña. 29. Asentamientos humanos rurales

30. Servicios Básicos ukataki amtawi. 30. Políticas de servicios básicos

31. Irnaqawinakataki amtawi. 31. Políticas y régimen laborales

32. K’añaskunakata, uraqnama, akapa- 32. Transporte, terrestre, aéreo, fluvial


chnama, umnama walja departamentos y otros cuando alcance a mas de un
uknamakchi ukja. departamento.

33. Uraqita wakichaña amta ukatxa yäparu 33. Políticas de planificación territorial y
utt’ayaña. ordenamiento territorial

34. A k a p a c h p a n a u k a t x a a n q a t a 34. Deuda pública interna y externa


manjasiwi.

35. Lurawinaka nayraru sartayaña tayka


35. Políticas generales de desarrollo
amta.
productivo
36. Utachawi tayka amta.
36. Políticas generales de vivienda
37. K’acha markanaka, yänaka saraña tayka
37. Políticas generales de turismo
amta.

160
38. Amtawi wakiyaña uraqita. Kamachi 38. Régimen de la tierra. La ley determinará
taypiwa churatañatakixa jani ukaxa las facultades a ser transferidas o
atonomías ukaruwa churañatakisa delegadas a las autonomías.
qhanañchtarakini.

299 Kamachi. Artículo 299.

I. Ni vel c ent ral uk am pi entidades I. Las siguientes competencias se ejercerán


territoriales autónomas ukampi chikachata de forma compartida entre el nivel central
phuqhawinakaxa aknirinakawa: del Estado y las entidades territoriales
autónomas:

1. Régimen electoral departamental y


1. A m t a w i w a k i y a ñ a d e p a r t a m e n t a l municipal.
ukjamaraki municipal chhijllawitaki.
2. Servicios de telefonía fija, móvil y
2. Utana jawsañani, laq’u jawsasiña ukataxa telecomunicaciones.
jayaru yatiyasiñanaka.
3. Electrificación urbana
3. Jach’a markanaka lusa qhananiña.
4. Juegos de lotería y de azar.
4. Toleria anatawi ukjamaraki mä akatjamata
wakt’araki. 5. Relaciones internacionales en el marco
de la política exterior del Estado.
5. Anqa markanakampi anqa amta estado
taypi mayachasiña. 6. Establecimiento de Instancias de
Conciliación ciudadana para resolución
6. Jach’a markanakana jakirinakampi de conflictos entre vecinos sobre asuntos
municipios ukanakampi jani walinakata de carácter municipal.
amta mayachaña.
7. Regulación para la creación y/o
7. Yänakata qullqi irtäwi gobiernos autónmos modificación de impuestos de dominio
ukataki mayjt’ayaña. exclusivo de los gobiernos autónomos.

II. Las siguientes competencias se ejercerán


II. Aknïri phuqhawinakaxa nivel central del
de forma concurrente por el nivel central
estado ukampi entidades territoriales
autónomas ukanakampitaki phuqhawiwa: del Estado y las entidades territoriales
autónomas:
1. Pacha samana ukjamaraki jani jaqimpi
jakiri uywanaka aka pachampi chikt’ata 1. Preservar, conservar y contribuir a la
uñjaña, waqa yc haña u kja maraki protección del medio ambiente y fauna
jark’aqaña. silvestre manteniendo el equilibrio
ecológico y el control de la contaminación
ambiental.

161
2. Qullasiwi ukjamaraki yatiqawinaka 2. G e s t i ó n d e l s i s t e m a d e s a l u d y
apnaqaña. educación.
3. Yatxatawi, qhipha uñsta yatxataña. 3. Ciencia, tecnología e investigación.
4. Uraqi, quqanaka ukjamaraki ch’uminaka 4. Conservación de suelos, recursos
uñjaña. forestales y bosques.
5. Pacha uñch’ukiña. 5. Servicio metereológico.
6. Uraqipana lusa qhantawi estado ukana 6. Frecuencias electromagnéticas en el
amtaparjama. ámbito de su jurisdicción y en el marco
7. Uma salsukana amta taypi uñjaña de las políticas del Estado.
ukjamaraki jach’anchayaña. 7. Promoción y administración de proyectos
8. Janwali jilt’anaka ukjamaraki samana hidráulicos y energéticos.
ñanqhachirinaka.
8. Residuos industriales y tóxicos.
9. Uma umaña amtanaka ukjamaraki
9. Proyectos de agua potable y tratamiento
ch’ullqhi yänaka aski wakiyaña.
de residuos sólidos
10. Uma qhich’a amatanaka.
10. Proyectos de riego.
11. Jach’a larqanaka jark’aqawi.
11. Protección de cuencas.
12. Uma laka puriña ukatxa mistuña
apnaqaña. 12. Administración de puertos fluviales

13. Markachirita jaek’aqaña. 13. Seguridad ciudadana.

14. Marka apnaqawi uñjaña. 14. Sistema de control gubernamental.

15. U t a c h a u k j a m a r a k i m a r c h i r i t a k i 15. Vivienda y vivienda social.


utachawi. 16. Agricultura, ganadería, caza y pesca
16. Yapuchawi, uywachawi, jani jaqimpi jakiri
uywa jiwawi ukjamaraki jakjawi.

300 Kamachi. Artículo 300.


I. Gobiernos departamentales autónomos I. Son competencias exclusivas de los
uraqipanakana phuqhawipa: gobiernos departamentales autónomos, en
1. Estatuto tayka kamachi thakhirjama su jurisdicción:
kamachina qhanañchatki ukjamaru 1. Elaborar su Estatuto de acuerdo a los
luraña. procedimientos establecidos en esta
Constitución y en la Ley.

162
2. N a y n a r u m a r k a c h i r i n a s a r t a w i p a 2. Planificar y promover el desarrollo
uraqipana wakichaña ukjamaraki humano en su jurisdicción.
jach’anchayaña.
3. Iniciativa y convocatoria de consultas
3. Jiskt’awi ukjamaraki jawsawinaka y referendos departamentales en las
departamentales phuqhawinakaparjama materias de su competencia
jawsaña ukjamaraki amtaña.
4. Promoción del empleo y mejora de las
4. Irnaqawi ukjamaraki aski irnaqañanaka condiciones laborales, en el marco de
amta aka markpachataki utt’ayaña. las políticas nacionales.

5. Uraqinaka yäparu nivel central del 5. Elaboración y ejecución de Planes de


municipio ukampi indígena originario Ordenamiento Territorial y de uso de
campesino ukampi mayachasa luraña suelos, en coordinación con los planes
ukjamaraki phuqhaña. del nivel central del Estado municipales
e indígena originario campesino.
6. K ’ a ñ a s k u u t j a w i s a r n a q a w i a m t a
wakiyaña. 6. Proyectos de generación y transporte
de energía en los sistemas aislados.
7. Jach’a thakhinaka departamentales 7. Planificación, diseño, construcción
ukatxa nivel central ukanaka tayka conservación y administración de
kamachirjama wakichaña , lurayaña carreteras de la red departamental
ukjamaraki apnaqaña. de acuerdo a las políticas estatales,
incluyendo las de la Red Fundamental
en defecto del nivel central, conforme a
las normas establecidas por éste.
8. F e r r o c a r r i l e s d e p a r t a m e n t a l e s 8. Construcción y mantenimiento de
tayka kamachirja ma ukj amaraki líneas férreas y ferrocarriles en el
amtawinakarjama nivel central ukampi departamento de acuerdo a las políticas
chikt’ata lurayaña ukjamaki askchañ. estatales, interviniendo en los de las Red
fundamental en coordinación con el nivel
central del Estado.

9. Provincia tuqiru sariri k’añaskunakata, 9. Transporte interprovincial terrestre,


umnama saririrnakata, ferrocarriles fluvial, ferrocarriles y otros medios de
yaqhanakampi departamento taypina. transporte en el departamento.

10. Lata jamch’inaka jaltaña ukjamaraki 10. C o n s t r u c c i ó n , m a n t e n i m i e n t o y


puriña departamento ukana lurayaña administración de aeropuertos públicos
ukjamaraki apnaqaña. departamentales.

163
11. Departamentales jakthapiwinaka. 11. Estadísticas departamentales

12.Personalidadjurídicajaqiqutuchawinakaru 12. O t o r g a r p e r s o n a l i d a d j u r í d i c a a
lurawinaka phuqhañapataki luqtaña. organizaciones sociales que
desarrollen actividades en el
13. Personalidad jurídica jaqi qutucha-
departamento.
wina karu No guber na me ntales,
fundaciones ukjamaraki entidades 13. O t o r g a r p e r s o n a l i d a d j u r í d i c a a
civiles deparatamento taypina jani Organizaciones No Gubernamentales,
qamiriptañapataki lurapxañapaki fundaciones y entidades civiles sin fines
luqtaña. de lucro que desarrollen actividades en
el departamento.
14. Yapuchawina ukatxa uywachawina jani
wat’ayiri usunakata. 14. Servicios de sanidad e inocuidad
agropecuaria.
15. Pata uraqina tuqina lusa qhantawi
amta. 15. Proyectos de electrificación rural.

16. K u n a y m a y ä n a k a w a l j a p t a y i r i 16. Proyectos de fuentes alternativas y


departamentos taypina aski manq’anaka renovables de energía de alcance
waqaychasa amta wakiyaña. departamental preservando la seguridad
alimentaria.
17. Anatawinaka pachpa uraqina.
17. Deporte en el ámbito de su jurisdicción
18. J a n j a q i n a l u r a t a n a y r a y ä n a k a
departamento taypina uñanchayaña 18. Promoción y conservación del patrimonio
ukjamaraki uñjaña. natural departamental.

19. Sarawinaka, nayra yatiyawinaka,


lurawi naka, muspharkaya l urata, 19. Promoción y conservación de cultu-
yánaka k’achachata, nayra yänaka, ra, patrimonio cultural. histórico,
yatxatawi katt’ata ukatxa jani katt’kaya artístico, monumental, arquitectónico,
departamento ukana amuyuparjama arqueológico, paleontológico, científico,
uñanchayaña ukatxa waqaychaña. tangible e intangible departamental.
20. K’acha markanaka, yänaka saraña tayka
amta. 20. Políticas de turismo departamental.
21. Utachawinaka departamento taypina
lurawinakaru yanapañataki amta.
21. Proyectos de infraestructura departa-
mental para el apoyo a la producción.

164
22. Yänakata qullqi irtawi uñstayawi 22. Creación y administración de impuestos
ukjamaraki apnaqawi departamento de carácter departamental, cuyos hechos
taypina jani mayachasa nivel central imponibles no sean análogos a los
ukampi ukatxa municipios ukanakampi. impuestos nacionales o municipales .

23. Deparatamento ukana yänakata qullqi 23. Creación y administración de tasas y


irtawi, yänakaru chaniñchaña uñstayaña contribuciones especiales de carácter
ukjamaraki apnaqaña. departamental.

24. Deparatamento ukana alxawi, yänaka 24. Comercio, industria y servicios para el
lurawi ukajamaraki servicios nayraqataru desarrollo y la competitividad en el
sarantañataki. ámbito departamental.

25. Deparatamento ukana uraqi aparaña 25. Expropiación de inmuebles en su


askiru tukuyañataki kunjamatixa kamachi jurisdicción por razones de utilidad
taypina qhanañchataki ukjamarjama y necesidad pública departamental,
ukataxa apnaqa wi qurpa uñjaña conforme al procedimiento establecido
ukjamaraki irnaqawina jawch’jawi taqina porLey,asícomoestablecerlimitaciones
askipataki thakhinchataki ukjamarjama. administrativas y de servidumbre a la
propiedad, por razones de orden
técnico, jurídico y de interés público.
26. A m t a w i n a k a l u r a w i u k j a m a r a k i
26. Elaborar,aprobaryejecutarsusprogramas
wakt’ayata qullqi luraña, jay saña ukatxa
de operaciones y su presupuesto.
phuqhaña.
27. Fondos fiduciarios, fondos de inversión y
27. Jaytjata qullqinaka, tukjaña qullqinaka
mecanismos de transferencia de
ukjamaraki maysanchjaña qullqinaka
recursos necesarios e inherentes a los
pachpa uraqi irnaqawina phuqhaña.
ámbitos de sus competencias.

28. Ya t i y ä w i u t a n a k a u k j a m a r a k i 28. C e n t r o s d e i n f o r m a c i ó n y d o c u -
documentación, documentos imaña mentación, archivos, bibliotecas, museos,
uta, machaqta uñstayata yänaka imaña hemerotecas y otros departamentales.
uta, yatiyawi qillqata imaña uta ukatxa
yaqhanakampi departamento taypina.

29. Yänakata qullqichasiwi markachiritaki 29. Empresas públicas departamentales.


departamentos ukana.

165
30. Wawakati, q’axullakataki, warmitaki, 30. Promoción y desarrollo de proyectos
chuymani jaqitaki ukjamaraki janchita y políticas para niñez y adolescencia,
usutataki amatawinaka uñañachayaña mujer, adulto mayor y personas con
nayraru mistsuñakati. discapacidad.

31. Nayraru lurawi ukataxa yapuchawi 31. Promoción y administración de los


uywachawi uñañchayaña ukjamaraki servicios para el desarrollo productivo y
apnaqaña. agropecuario.

32. Qullqita nayararu sartañataki ukjamaraki 32. Elaboración y ejecución de planes


markachirina sartañapataki amatanaka de desarrollo económico y social
luraña ukjamraki phuqhaña. departamental.

33. Yänakata qullqichasiwina, ch’iyara 33.Participarenempresasdeindustrialización,


khusu uma alxawina ukatxa chiqiyawina distribución y comercialización de
deparatamento ukana jilïri ukana Hidrocarburos en el territorio
p’iqinchirimpi chikanchasiña. departamental en asociación con las
entidades nacionales del sector.
34. Uñañchawi inversión privada ukana
deparatamento taypina Bolivia markana 34. Promoción de la inversión privada en el
qullqi amtawiparjama. departamento en el marco de las políticas
económicas nacionales

35. Planificación del desarrollo departamental


35. Deparatamento taypina nayraru sarña
en concordancia con la planificación
amtawinakaBoliviamarkaamtawiparjama
nacional
chikañchaña.
36. Administración de sus recursos por
36. Qullqi waxt’ata, qullqi churata uñjaña
regalías en el marco del presupuesto
ukatxa tesoro departamental uksaruwa
general de la nación, los que serán
mäkiptayataxi.
transferidos automáticamente al Tesoro
Departamental.
II. Estatutos Autonómicos Departamentales
II. Los EstatutosAutonómicos Departamentales
ukanakaxaphuqhawinakapxadepartamentos
podrán a su vez definir como concurrentes
uraqpachataki utt’ayasipxaspawa.
algunas de sus competencias exclusivas,
con otras entidades territoriales del
departamento.

III. Mäkiptayata jan ukaxa lantintatanaka III. Serán también de ejecución departamental
deparatamento ukanaxa las competencias que le sean transferidas
phuqhapxañaparakiwa. o delegadas.

166
301 Kamachi. Región ukaxa autonomía Artículo 301. La región, una vez constituida como
regional satäxchi ukaxa mäkiptayata jani autonomía regional, recibirá las competencias
u kaxa lantintat anaka phuq ha winak axa que le sean transferidas o delegadas.
katuqarakiniwa.
302 Kamachi. Artículo 302.

I. Gobiernos municipales autónomos I. Son competencias exclusivas de los


uraqipanakana phuqhawinakapa: gobiernos municipales autónomos, en su
jurisdicción:

1. CartaOrgánicaMunicipaltaykakamachina 1. Elaborar su Carta Orgánica Municipal


qhanañchataki ukjamarjama luraña. de acuerdo a los procedimientos
establecidos en esta Constitución y la
Ley.
2. Markachirina nayraru sartañapataki amta
2. Planificar y promover el desarrollo
wakichaña ukjamaraki jach’anchaña.
humano en su jurisdicción.
3. Jiskt’awinaka ukjamaraki chhijllawinaka
3. Iniciativa y convocatoria de consultas y
amta ukatxa jawsaw municipio taypina
referendos municipales en las materias
phuqhaña.
de su competencia
4. Irnaqawi uñañachawi ukjamaraki aski
4. Promoción del empleo y mejora de las
irnaqañanaka yäqasa Bolivia marka
condiciones laborales en el marco de
amtaparjama.
las políticas nacionales.

5. Pacha samana ukjamaraki jan jaqimpi 5. Preservar, conservar y contribuir a la


jakiri uywanaka aka pachampi chikt’ata protección del medio ambiente y recursos
uñjaña, waqa yc haña u kja maraki naturales, fauna silvestre y animales
jark’aqaña. domésticos

6. Uraqi yäparu amta wakiyaña nivel central 6. Elaboración de Planes de Ordenamiento


del estado ukampi deparatamentales Territorial y de uso de suelos, en
ukatxa indígena ukanakampi coordinación con los planes del nivel
chikachaña. central del Estado, departamentales e
indígenas.

7. Planificar, diseñar, construir, conservar


7. Municipios taypina thakhinaka pueblos y ad mi ni strar ca mi n os ve ci nal es
indígena originario campesinos en coordinación con los pueblos
ukanakampi chikañchasisa amtaña, indígena originario campesinos cuando
waqaychaña, luraña, apnaqaña. corresponda.

167
8. Lata jamch’inaka jaltaña ukatxa puriña 8. C o n s t r u c c i ó n , m a n t e n i m i e n t o y
luraña, waqaychaña ukjamaraki administración de aeropuertos públicos
adnaqaña. locales.

9. Municipios ukana markachiri jaqtha- 9. Estadísticas municipales


piña.
10.Catastro urbano en el ámbito de su
10. Gobiernos Municipales utt’ayatanakana jurisdicciónenconformidadalosprecepto
thakhinakarjama marakanakana uraqi s y parámetros técnicos establecidos
katthapiwi. para los Gobiernos Municipales.

11. J a k ’ a q a t a u r a q i n a k a m u n i c i p i o s 11. Áreas protegidas municipales en


taypina aski amtanakarjama Gobiernos conformidad con los parámetros y
Municipales. condiciones establecidas para los
Gobiernos Municipales.

12. Proyectos de fuentes alternativas y


12. Kunayma yänaka waljaptayiri municipio
renovables de energía preservando
taypina aski manq’anaka waqaychasa
la seguridad alimentaria de alcance
amta wakiyaña.
municipal.
13. Jaqi ukjamaraki uywa manq’añanaka
13. Controlar la calidad y sanidad en la
yäparu lurawi, apawi, alxawi uñjaña.
elaboración, transporte y venta de
productos alimenticios para el consumo
humano y animal.
14. Anatawi uraqipana. 14. Deporte en el ámbito de su jurisdicción
15. Jan jaqina lurata yänaka municipio ukana 15. Promoción y conservación del patrimonio
uñañchawi ukatxa waqaychawi. natural municipal.
16. Sarawinaka, nayra yatiyawinaka, 16. Promoci ón y conservación de
lurawinaka, muspharkaya lurata, yänaka cultura, patrimonio cultural. histórico,
k’achachata, nayra yänaka lurata, nayara artístico, monumental, arquitectónico,
uywanakata ukjamaraki yatxatawi katt’ata arqueológico, paleontológico, científico,
ukatxa jan katt’kaya municipio taypina tangible e intangible municipal.
ukana amuyuparjama uñanchayaña
ukatxa waqaychaña.

17. K’acha markanaka ukatxa yänaka uñjiri


17. Políticas de turismo local.
saraña municipio taypina amta.

168
18. Marka k’añaskunakata, k’añasku jaqiparu 18. Transporte urbano, registro de propiedad
sutiyaña, yäparu k’añasku sarnaqaña automotor, ordenamiento y educación
thakhinaka palla pallanka taypi uñjaña vial, administración y control del tránsito
ukjamaraki apnaqaña. urbano.

19. Yänakata qullqi irtawi uñstayawi 19. Creación y admi ni straci ón de


ukjamaraki apnaqawi municipio taypina impuestos de carácter municipal,
jani mayachasa departamental ukampi. cuyos hechos imponibles no sean
análogos a los impuestos nacionales o
departamentales.

20. Municipio ukana yänakata qullqi irtawi, 20 Creación y administración de tasas,


yänakaru chaniñchaña uñstayaña patentes a la actividad económica y
ukjamaraki apnaqaña. contribuciones especiales de carácter
municipal.

21. U t a c h a w i n a k a m u n i c i p i o t a y p i n a 21. Proyectos de infraestructura produc-


lurawinakaru yanapañataki amta. tiva.

22. Municipio ukana uraqi aparaña askiru 22. Expropiación de inmuebles en su


tukuyañataki kunjamatixa kamchi taypina jurisdicción por razones de utilidad y
qhanañchataki ukjamarjama ukataxa necesidad pública municipal, conforme
apnaqawi qurpa uñjaña ukjamaraki al procedimiento establecido por Ley,
irnaqawina jawch’jawi taqina askipataki así como establecer limitaciones
thakhinchataki ukjamarjama. administrativas y de servidumbre a la
propiedad, por razones de orden técnico,
jurídico y de interés público
23. A m t a w i n a k a l u r a w i u k j a m a r a k i
23. Elaborar, aprobar y ejecutar sus
wakt’ayata qullqi luraña, jay saña ukatxa
programas de operaciones y su
phuqhaña.
presupuesto.
24. Jaytjata qullqinaka, tukjaña qullqinaka
24. Fondos fiduciarios, fondos de inversión y
ukjamaraki maysanchjaña qullqinaka
mecanismos de transferencia de
pachpa uraqi irnaqawina phuqhaña.
recursos necesarios e inherentes a los
ámbitos de sus competencias.
25. Municipio taypina yatiyäwi utanaka 25. Centros de información y documentación,
ukjamaraki documentación, documentos archivos, bibliotecas, museos,
imaña uta, machaqta uñstayata yänaka hemerotecas y otros municipales.
imaña uta, yatiyawi qillqata imaña uta
ukatxa yaqhanakampi.

169
26. Yänakata qullqichasiwi markachiritaki 26. Empresas públicas municipales.
departamentos ukana.

27. T’unanaka apthapiwi ukjamaraki Bolivia 27. Aseo urbano, manejo y tratamiento de
marka amtawirjama askiru tukuyaña. residuos sólidos en el marco de la
política del Estado.
28. Kunaymana jaqitaki aski utanaka
municipio taypina waraqaña lurañataki, 28. Diseñar, construir, equipar y mantener la
luraña, yänaka uchaña ukjamaraki infraestructura y obras de interés
waqaychaña. público y bienes de dominio municipal,
dentro de su jurisdicción territorial.
29. M a r k a n a y a r a r u k u n k a n c h a y a w i
ukjamaraki jaqinaka uraqina utnuqawi. 29. Desarrollo urbano y asentamientos
humanos urbanos.

30. Uraqiwjpana lusa qhantawi. 30. Servicio de alumbrado público de su


jurisdicción.
31. Sarawinaka ukatxa lurawinaka munici- 31. Promoción de la Cultura y actividades
pioukch’pachama uñañchayaña. artísticas en el ámbito de su
jurisdicción
32. K ’ u c h i r t ’ a w i u ñ t a s i ñ a u k j a m a r a k i
32. Espectáculos públicos y juegos
anatawinaka.
recreativos.
33. Markana yänakata uñt’ayawi ukjamaraki
33. Publicidad y propaganda urbana.
manq’aña yänaka uñt’ayawi.
34. Promover y suscribir convenios de
34. Yaqha municipios ukanakampi amta
asociación o mancomunidad municipal
chikayawi ch’amañchaña ukjamaraki
con otros municipios.
qillqantaña.
35. Convenios y/o contratos con personas
35. J a q i n a k a m p i u k a t x a q u t u c h a t a
naturales o colectivas, públicas y privadas
jaqina ka mpi lu ra wi ph uq ha ñata ki
para el desarrollo y cumplimiento de sus
municipio jach’anchañataki
atribuciones, competencias y fines.
phuqhawinakarjama aski amtaru
puriña.

36. Guardia Municipal ukankirinakana aski 36. Constituir y reglamentar la Guardia


yanapasisaphuqhapxañapatakimunicipio Municipalparacoadyuvarelcumplimiento,
amtanaka phuqhañataki utnuqayaña ejercicio y ejecución de sus competencias
ukjamaraki kamachi luraña. así como el cumplimiento de las normas
municipales y de sus resoluciones
emitidas.

170
37. Kunaymana yänaka alxirinakata ukatxa 37. Políticas que garanticen la defensa de
alasirinakata jark’aqawi amta. los consumidores y usuarios en el ámbito
municipal.

38. Sistemas de microriego en coordinación


38. Q h i c h ’ a w i n a k a p u e b l o s i n d í g e n a
con los pueblos indígena originario
originario campesinos ukanakampi
campesinos.
amta chikachaña.
39. Promoción y desarrollo de proyectos
39. Wawakati, q’axullakataki, warmitaki,
y políticas para niñez y adolescencia,
chuymani jaqinakataki ukjamaraki
mujer, adulto mayor y personas con
janchita usutanakataki amtawinaka
discapacidad.
uañañchayaña nayraru mistsuñakati.
40. Servicios básicos así como aprobación
40. Wakiskiri yänaka municipio taypina
las tasas que correspondan en su
chaninaka utt’ayaña.
jurisdicción.
41. Uraqininakampi ukjamaraki uraqi
41. Aridos y agregados, en coordinación
katurinakampi pueblos indígena originario
con los pueblos indígena originario
campesinos ukanakampi wakiski ukja
campesinos, cuando corresponda.
chikañchasiña.
42. Planificacion del desarrollo municipal
42. Municipio nauyraru sartawi departamental
en concordancia con la planificación
ukjamaraki Bolivia markampi
departamental y nacional.
chikañchasisa amtawi wakichaña.
43.Participarenempresasdeindustrialización,
43. Yänakata qullqichasiwina, ch’iyara
distribución y comercialización de
khusu uma alxawina ukatxa chiqiyawina
Hidrocarburos en el territorio municipal en
municipio ukana jilïri ukana p’iqinchirimpi
asociación con las entidades nacionales
chikanchasiña.
del sector.

II. Mäkiptayata jan ukaxa lantintatanaka


II. Serán también de ejecución municipal las
municipio ukanaxa phuqhapxañaparakiwa.
competencias que le sean transferidas o
delegadas.

171
303 Kamachi. Artículo 303.

I. Autonomía indígena originario campesina I. La autonomía indígena originario campesina,


ukana phuqhawinakapaxa municipio además de sus competencias, asumirá
uka phuqhawinakapwa phuqhapxaraki las de los municipios, de acuerdo con un
kunjamati xa saranakaxa utj ki tayka proceso de desarrollo institucional y con
kamachinsa,marcodeautonomíasukjamara las características culturales propias de
ki descentralización ukansa conformidad a la Constitución y a la Ley
qhanañchataki ukjamaruwa Marco de Autonomías y Descentralización.
phuqhasirakini.
II. La región indígena originario campesina,
II. Región indígena originario campesinos asumirá las competencias que le sean
mäkiptayata jan ukaxa lantintatanaka transferidas o delegadas.
ukanaxa phuqhapxañaparakiwa.
Artículo 304.
304 Kamachi.
I. Las autonomías indígena originario
I. Autonomía indígena originario cam- campesinas podrán ejercer las siguientes
pesina ukaxa aknïri phuqhañanaka competencias exclusivas:
phuqhapxañapa:
1. Elaborar su Estatuto para el ejercicio de
1. Estatuto uka phuqhañataki tayka su autonomía conforme a la Constitución
kamachirjama ukjamaraki kamachirjama y la ley.
luraña. 2. Definición y gestión de formas propias
2. Nayraru sartawi qullqita, markachirita, de desarrollo económico, social, político,
amtawita ukjamaraki sarawita marka organizativo y cultural, de acuerdo con
uñaqawirjama. su identidad y visión de cada pueblo.
3. Gestión y administración de los recursos
3. Akapachankiri waljapta yänaka tayaka naturales renovables, de acuerdo a la
kamachirjama utnuqayaña ukjamaraki Constitución.
apnaqaña. 4. Elaboración de Planes de Ordenamiento
4. Uraqi yäparu amta wakiyaña nivel central Territorial y de uso de suelos, en
del estado, departamental ukjamaraki coordinación con los planes del nivel
municipios ukanakampi chikachaña. central del Estado, departamentales, y
municipales.
5. Electrificación en sistemas aislados
5. L usa qha nta wi j aya ma rkana ka dentro de su jurisdicción.
uraqpana.
6. Mantenimiento y administración de
6. Thakhinaka ayllunakana waqaychaña caminos vecinales y comunales.
ukjamaraki apnaqaña.
172
7. Jak’aqata uraqinaka uraqipana Bolivia 7. Administración y preservación de áreas
marka na a mta pa rja ma a pn aq aña protegidas en su jurisdicción, en el marco
ukjamaraki waqaychaña. de la política del Estado.

8. Juchanchawinaka ukatxa jan walinaka 8. Ejercicio de la jurisdicción indígena


thakhinakarjama tayka kamachirjama, originaria campesina para la aplicación de
ka ma chi rj a ma a ski cha wi ta ypi na justicia y resolución de conflictos a través
phuqhaña. de normas y procedimientos propios de
acuerdo a la Constitución y la ley.
9. Anatawi, k’uchirawi ukjamaraki chuyma
qhanarawi. 9. Deporte, esparcimiento y recreación.

10. Uñt’ata jan uñt’ata uraqpachana. 10. Patrimonio cultural, tangible e intangible.
Sarawinakapa, lurawinakapa, nayra Resguardo, fomento y promoción de
sawinakata, iyawsaña uraqinakata sus culturas, arte, identidad, centros
ukj am ara ki ma chaqata yatxatata arqueológicos, lugares religiosos,
utanakata jark’ aqaña ukjamaraki culturales y museos.
jach’anchaña.
11. Políticas de Turismo.
11. K’acha markanaka ukatxa yänaka uñjiri
saraña amta. 12. Crear y administrar tasas, patentes y
contribuciones especiales en el ámbito
12. Uraqipana yänakata qullqi irtawi,
de su jurisdicción de acuerdo a Ley.
yänakaru chaniñchaña uñstayaña
ukjamaraki apnaqaña. 13. Administrar los impuestos de su
competencia en el ámbito de su
13. Yänakata qullqi irtatanaka phuqhawirjama
jurisdicción.
apnaqaña.
14. Elaborar, aprobar y ejecutara sus
14. Amtanakapa ukatxa qullqi wakichatanaka
programas de operaciones y su
luraña, jay saña ukjamaraki phuqhaña.
presupuesto.
15. Uraqi qamawita wakichaña ukjamaraki
15. Planificación y gestión de la ocupación
phuqhaña.
territorial.
16. Utachawi, markachawi ukjamaraki
16. Vivienda, urbanismo y redistribución
markachiri jalanuqawi uraq ipana
poblacional conforme a sus prácticas
saranakarjama.
culturales en el ámbito de su
17. y a q h a m a r k a n a k a m p i , m a r k a jurisdicción.
apnaqirinakampi Katia privadas
17. Promover y suscribir acuerdos de
ukanakampi amtanaka jach’anchayaña
cooperación con otros pueblos y
ukjaramaki qillqantaña.
entidades públicas y privadas.

173
18. Qhich’anakapa askinjama uñjaña 18. Mantenimiento y administración de sus
ukjamaraki apnaqaña. sistemas de microriego.

19. Aski lurawinaka jach’anchaña nayraru 19. Fomento y desarrollo de su vocación


sartayaña. productiva.

20. Jaqitaki aski utachawinaka uraqipana 20. C o n s t r u c c i ó n , m a n t e n i m i e n t o y


lurayaña, askinjama uñjaña ukjamaraki administración de la infraestructura
apnaqaña. necesaria para el desarrollo en su
jurisdicción.
21. Jiskt’awi thakhinaka jan walt’awina 21. Participar, desarrollar y ejecutar los
lurañataki, phuqhañataki ukjamaraki mecanismos de consulta previa, libre
apnaqañataki chikañchasiña, nayraru e informada relativos a la aplicación
sartayaña ukjamaraki luraña. de medidas legislativas, ejecutivas y
administrativas que los afecten.
22. Kunaymana jiwaki uñtayiri yänakata 22. Preservación del hábitat y el paisaje,
sarawinakaparjama, qhipha conforme a sus principios, normas
yatxatawinakarjama waqaychawi. y prácticas culturales, tecnológicas,
espaciales e históricas.
23. Kunaymana instituciones utt’yatanakapa
23. Desarrollo y ejercicio de sus instituciones
sarnaqawinakaparjama ukjamaraki
democráticas conforme a sus normas y
thakhinchawinakaparjama nayraru
procedimientos propios.
sartawi ukjamaraki phuqhawi.
II. Las autonomías indígena originario
II. Autonomías indígena originario campesinas
campesinas podrán ejercer las siguientes
ukanakaxa janiwa aknïri phuqhawinakxa
competencias compartidas:
phuqhapkaspati:
1. Intercambios internacionales en el
1. Anqa markanakampi chikachasiwi
marco de la política exterior del Esta-
amtanakaxa utjki ukjamarjama.
do.
2. J a n i w a l t ’ a w i n a j a y s a ñ a u k a n a
2. Participación y control en el aprove-
chikañchasiña ukjamaraki uñaqaña.
chamiento de áridos.
3. Qutu amuyunakata, jakirinakana jathata,
3. Resguardo y registro de los derechos
ch’uxaña jisk’a quqanakampi qullasiwita
intelectuales colectivos, referidos a
ukjamaraki germoplasma ukanakata
conocimientos de recursos genéticos,
kamachirjama jark’aqaña ukjamaraki
medicina tradicional y germoplasma, de
uñjasa qillqaqaña.
acuerdo con la ley.

174
4. Anqata mantaniri nayraru satañataki 4. Control y regulación a las instituciones y
sarawina, pacha samanana ukatxa organizaciones externas que desarrollen
aski yänaka lurawi phuqhiri qutunakaru actividades en su jurisdicción, inherentes
uñch’ukiña ukjamaraki thakhiñchaña. al desarrollo de su institucionalidad,
cultura, medio ambiente y patrimonio
natural.
III. Atonomias indígen ariginario campeinas
III. Las autonomías indígena originario
aknïri phuqhawinakwa phuqhapxarakispa.
campesinas podrán ejercer las siguientes
1. Qullasiwi amta uraqipana qutuchaña, competencias concurrentes:
wakichaña ukjamaraki luraña.
1. Organización, planificación y ejecución
2. Ta y k a a m t a n a k a y a t i c h a w i n a , de políticas de salud en su jurisdicción.
yatxatawina, machaqa yatxatawina,
2. Organización, planificación y ejecución
kamachinaka uñakipatarjama Katia
de planes, programas y proyectos
apnaqawirjama qutuchaña, waichaña de educación, ciencia, tecnología
ukjamaraki phuqhaña. e investigación, en el marco de la
legislación del Estado.
3. J a c h ’ a q u q a n a k a , a k a p a c h a n a 3. Conservación de recursos forestales,
jakirinakata ukatxa aka pacha samanata biodiversidad y medio ambiente
waqaychaña.
4. Sistemas de riego, recursos hídricos,
4. Qhich’awinaka, umanaka, uma jalsunaka fuentes de agua y energía, en el marco
lusa qhantayirita Bolivia marka amtarjama de la política del Estado, al interior de su
pachpa uraqina phuqhaña. jurisdicción.

5. Qhich’awinaka luraña. 5. Construcción de sistemas de micro-


riego.
6. Ayllunakana thakhinaka luraña.
6. Construcción de caminos vecinales y
7. Aski Irnaqawinaka phuqhaña utanaka comunales.
utachaña.
7. Promoción de la construcción de
8. Yapuchawiru ukatxa uywachawiru infraestructuras productivas.
uñañchayaña ukjamaraki
jach’anchyaña. 8. Promoción y fomento a la agricultura y
ganadería.
9. Ch’iyar khusu uma salsuwita ukjamaraki
9. Control y monitoreo socioambiental a las
qhuyanakata uraqipana uñch’ukiña
actividades hidrocarburíferas y mineras
ukatxa jak’ata lurawi uñch’ukiña.
que se desarrollan en su jurisdicción.

175
10. Yánakata ukjamaraki jaqitaki askinakata 10. Sistemas de control fiscal y administración
thakhinchatarjama uñch’ukiña. de bienes y servicios.

IV. Wakiskiri yänakaxa phuqhawinakapatakixa IV. Los recursos necesarios para el cumplimiento
mäkiwa estado plurinacional ukaxa kamachi de sus competencias serán transferidos
taypi makiptayxarakini. automáticamente por el Estado Plurinacional
de acuerdo a la ley.
305 Kamachi. Taqi katxaruwi phuqhawinakxa
qullqi taypi ukjamaraki qullqi irtawi phuqhaañataki Artículo 305. Toda asignación o transferencia de
ukjamarjamawa chikañchayatarakini. competencias deberá estar acompañada de la
definición de la fuente de los recursos
económicos y financieros necesarios para su
ejercicio.

PUSÏRI T’AQA ESTADO


UKANA QULLQI CUARTA PARTE ESTRUCTURA Y
UTT’AYAWIPA UKJAMARAKI
CH’IQIYAWI ORGANIZACIÓN
ECONÓMICA DEL ESTADO
NAYRÏRI UÑAÑCHAWI
TÍTULO I ORGANIZACIÓN
ESTADO UKANA QULLQI
APNAQAWIPA ECONÓMICA DEL
ESTADO
NAYRÏRI JALJTA
CAPÍTULO PRIMERO
KHUSKHATA PHUQAWI
DISPOSICIONES GENERALES
306 Kamachi.
Artículo 306.
I. Qullqi thakhi amtaxa waljawa ukaxa
markachirinakana aski qamañapataki I. El modelo económico boliviano es plural
ukajamraki jakañapatakiwa. y está orientado a mejorar la calidad de
vida y el vivir bien de todas las bolivianas
II. Walja qullqi thakhi amataxa akjamanakana y los bolivianos.
utt’atawa economia comunitaria, estatal,
II. La economía plural está constituida por
privada ukjamaraki social cooperativa.
las formas de organización económica
comunitaria, estatal, privada y social
cooperativa.

176
III. Walja qullqi thakhi amataxa kunaymana III. La economía plural articula las diferentes
qutuchata qullqi amtanakaruwa formas de organización económica sobre
phuqhachasiwi, ayni, yanapt’asiwi, mayampi los principios de complementariedad,
jalanuqawi, kikipa, arxatata, jan tukuskaya, reciprocidad, solidaridad, redistribución,
juchata ukatxa qhanañchata ukanakampi igualdad, seguridad jurídica, sustentabilidad,
kisatawa. equilibrio,justiciaytransparencia.Laeconomía
social y comunitaria complementará el interés
individual con el vivir bien colectivo.
IV. Qullqitaqutuchasitaanakaxataykakamachina IV. Las formas de organización económica
uñt’atarjamaxa jaljanimpi chikachasisa reconocidas en esta Constitución podrán
qullqichasiña ukjamawa tukupxaspa. constituir empresas mixtas.
V. E s t a d o u k a x a j a q i r u w a a s k i t a p a t a V. El Estado tiene como máximo valor al ser
uñji ukjamakipanxa qullqi jilt’anakaxa humano y asegurará el desarrollo mediante
khuskhatawa qullasiwina, yatiqawina, la redistribución equitativa de los excedentes
sarawina aski jaqitaki amtanakarjam económicos en políticas sociales, de salud,
churarakini. educación, cultura, y en la reinversión en
desarrollo económico productivo.
307 Kamachi. Estado ukaxa qullqi qutuchawi Artículo 307. El Estado reconocerá, respetará,
taqinina uñt’ani, yäqani, jak’aqani ukatxa protegerá y promoverá la organización económica
jach’anchani. Akjama qutuchasiwixa aski comunitaria. Esta forma de organización
lurañataki ukjamaraki aski jakawi kujamatixa económica comunitaria comprende los sistemas
amtatäki ukjamaraki pueblos indígena originario de producción y reproducción de la vida social,
campesinos ukan uñtawiparjam. fundados en los principios y visión propios de
las naciones y pueblos indígena originario y
campesinos.

308 Kamachi. Artículo 308.

I. Estado ukaxa iniciativa privada ukaruxa I. El Estado reconoce, respeta y protege la


markan qullqita nayraru sartawitaki ukatxa iniciativa privada, para que contribuya al
ch’amanchañataki uñt’iwa, yäqiwa ukatxa desarrollo económico, social y fortalezca la
jark’aqarakiwa. independencia económica del país.

II. Q u l l q i c h a s i r i n a k a r u x a j a y s a t a w a II. Se garantiza la libertad de empresa y el pleno


irnaqawinakampi phuqhapxañapataki ejercicio de las actividades empresariales,
ukampirusa kamchi taypiwa uñjatarakini. que serán reguladas por la ley.

177
309 Kamachi. Qullqi qutu apnaqawixa estado Artículo 309. La forma de organización
ukanxa qullqichasiri ukjamaraki entidades económica estatal comprende a las empresas y
estatales económicas ukanakawa ukatxa aknïri otras entidades económicas de propiedad estatal,
amta phuqhapxañapa: que cumplirán los siguientes objetivos:

1. Markachirina sutipxaru yánakapata irtata 1. Administrar a nombre del pueblo boliviano


walja yänaka lurawita industrialización los derechos propietarios de los recursos
ukanaka apnaqaña. naturales y ejercer el control estratégico
de las cadenas productivas y los procesos
2. Jaqitaki aski yänaka umata, q’añu uma
de industrialización de dichos recursos.
sarañata qullqichasiwi qutunakampi,
comunitarias, cooperativas o mixtas 2. Administrar los servicios básicos de agua
ukanaka apnaqaña.aski yánaka jaqinakataki potable y alcantarillado directamente
ukjamaraki o por medio de empresas públicas,
comunitarias, cooperativas o mixtas.
3. Aski yänaka jaqinakataki ukjamaraki
mayt’añanaka achuqayaña. 3. P r o d u c i r d i r e c t a m e n t e b i e n e s y
servicios.
4. Democracia económica ukjamaraki aski
jiqxatatanaka markachiritaki manq’anaka 4. Promover la democracia económica y el
jach’añchayaña. logro de la soberanía alimentaria de la
población.
5. Chikañchasiwi ukjamaraki marachirita
uñch’ukiwi qutu apnaqawinakata ukatxa 5. Garantizar la participación y el control
irnaqirinakana amtawinakapa jupanakana social sobre su organización y gestión, así
askipaki jay saña. como la participación de los trabajadores
en la toma de decisiones y en los
beneficios.
310 Kamachi. Estado ukaxa cooperativas Artículo 310. El Estado reconoce y protege las
sutinchatanakaruxa irnaqawina yanapasiwi jani cooperativas como formas de trabajo solidario y
ina ch’usata qamiriptañataki uñt’i ukjamaraki de cooperación, sin fines de lucro. Se promoverá
jark’aqi. Qutuchawi cooperativas ukanakata aski principalmente la organización de cooperativas
lurawi uñstayirinakaruxa jach’añchaniwa. en actividades de producción.
311 Kamachi. Artículo 311.
I. Kunaymana qullqita qutuchatanakaxa I. Todas las formas de organización económica
aka tayka kamchirjamaxa utt’ayatanakaxa establecidas en esta Constitución gozarán
khuskhata yäqatapxiwa. de igualdad jurídica ante la ley.

II. Walja thakhi qullqi mataxa akjamanakata II. La economía plural comprende los siguientes
utt’ayatawa: aspectos:

178
1. E s t a d o u k a w a q u l l q i t a n a y a r a r u 1. El Estado ejercerá la dirección integral
sartawi ukjamaraki wakichawi p’iqt’asa del desarrollo económico y sus procesos
phuqharakini. de planificación.

2. A k a p a c h a n k i r i y ä n a k a x a t a q i 2. Los recursos naturales son de propiedad


markachirinkiwa ukatxa e stado del pueblo boliviano y serán administrados
ukawa apnaqarakini. Sapa jaqina por el Estado. Se respetará y garantizará
ukjamaraki qutu jaqina aka uraqina la propiedad individual y colectiva sobre
yänakapaxayáqata ukatxa jay satawa. la tierra. La agricultura, la ganadería, así
Yapuchawi ukjamaraki uywachawixa como las actividades de caza y pesca
ukatxajanjaqimpijakiriuywanakajiwayaña que no involucren especies animales
protegidas, son actividades que se rigen
jani ukaxa katjaña kunjamatixa tayka
por lo establecido en la cuarta parte de
kamchina qhanañchataki pusïri t’aqana
esta Constitución referida a la estructura
ukjamaru lurañawa ukampirusa jark’ata
y organización económica del Estado.
uywanakaxa janiwa jiwayañakiti.
3. La industrialización de los recursos
3. Kunaymana aka pachankiri yänakata
naturales para superar la dependencia
lurañaxa jani anqa markanakata materias
de la exportación de materias primas y
primas satanakaxa mantaniñapataki lograr una economía de base productiva,
nayrankaña ukatxa aski qullqi jiqxatawi en el marco del desarrollo sostenible, en
nayraru pacha mamampi chikt’asa armonía con la naturaleza.
jiqxataña.
4. El Estado podrá intervenir en toda la
4. Estado ukaxa kunaymana aski qullqi cadena productiva de los sectores
irtawi yänakata chikañchasiwa ukaxa estratégicos, buscando garantizar su
aski qamawi makachirinakataki jan abastecimiento para preservar la
pisintañana qamañataki. calidad de vida de todas las bolivianas
y todos los bolivianos.

5. Qullqichasiwi amtawi ukjamaraki jan 5. El respeto a la iniciativa empresarial y la


jasaki jaqsuña. seguridad jurídica.

6. Estado ukaxa taqinina qullqi apnaqawi 6. El Estado fomentará y promocionará el


yaqha aski amtjama pata tuqina jach’a área comunitaria de la economía como
markana jach’ancharakini ukjamaraki alternativa solidaria en el área rural y
uñañchayarakini. urbana.

179
312 Kamachi. Artículo 312.

I. Kunaymanata qullqi irtawinakaxa Bolivia I. Toda actividad económica debe contribuir al


markana qullqita jan pisinkañapatakiwa fortalecimiento de la soberanía económica
churasiñapa. Janiwa walja qullqini jamasata del país. No se permitirá la acumulación
tukuña marka aynacht’ayañataki jay privada de poder económico en grado tal que
satakaniti. ponga en peligro la soberanía económica del
Estado.
II. Kunaymana qullqita qutuchasitanakaxa
kunaymana aski irnaqawi phuqhapxani II. Todas las formas de organización económica
ukjamaraki khuskhachañataki ukatxa pisina tienen la obligación de generar trabajo digno y
jakañata mistuñataki yanapapxañapa. contribuir a la reducción de las desigualdades
y a la erradicación de la pobreza.
III. Kunaymana qullqita qutuchasitanakaxa
aka pacha samana jark’aqaña III. Todas las formas de organización económica
phuqhawinipxiwa. tienen la obligación de proteger el medio
ambiente.
313 Kamachi. Pisina jakañata mistuñataki
ukatxa jisk’achawita mistuñakatixa ukjamaraki Artículo 313. Para eliminar la pobreza y la
qullqi tuqitxa aski jakawi jiqxatañatakixa Bolivia exclusión social y económica, para el logro
markana qullita qutuchanakaxa aknïri amtanaka del vivir bien en sus múltiples dimensiones, la
phuqhapxañapa: organización económica boliviana establece los
siguientes propósitos:
1. Walja yänaka markachirita sapa jaqiru
yäqasa sañani pueblos y las naciones 1. Generación del producto social en el marco del
ukanakaru Yáqasa. respeto de los derechos individuales, así como de
los derechos de los pueblos y las naciones.
2. Qullqi wakt’ayatanaka ukjamaraki
jilt’anaka yäparu waljaptayaña, ch’iqiyaña, 2. Laproducción,distribuciónyredistribución
ukatxa mayampi ch’iqiyaña. justa de la riqueza y de los excedentes
económicos.
3. Pisiqtawi jan aski ch’iqiyatanaka yänaka
waljaptawina. 3. La reducción de las desigualdades de
acceso a los recursos productivos.
4. Regionales taypina pisinkaña juk’ap-
täña. 4. La reducción de las desigualdades
regionales.
5. Nayraru sartawi aka pachana yänaka
aski yänakaru tukuyasa. 5. El desarrollo productivo industrializador
de los recursos naturales.
6. Taqina qullqipata ukjamaraki comunitario
6. La participación activa de las economías
waljachawina taqi ch’amampi
pública y comunitaria en el aparato
chikañchasiña.
productivo.

180
314 Kamachi. Mayni sapana apnaqawi ukatxa Artículo 314. Se prohíbe el monopolio y el
juk’anina apnaqawixa qutu jan ukaxa sapa oligopolio privado, así como cualquier otra
markachirita anaqa markachirinakata ukanakaxa forma de asociación o acuerdo de personas
yänaka ukjamaraki lurawi phuqhaña munapxaspa naturales o jurídicas privadas, bolivianas o
ukjaxa janiwa satawa. extranjeras, que pretendan el control y la
exclusividad en la producción y
comercialización de bienes y servicios.
315 Kamachi. Artículo 315.
I. Estado ukaxa yäparu utt’ayata askinjama I. El Estado reconoce la propiedad de tierra a
apnaqata, irnaqawi uñstayañataki ukjamaraki todas aquellas personas jurídicas legalmente
yänaka lasaña markachirina uraqipxa uñt’i. constituidas en territorio nacional siempre y
cuando sea utilizada para el cumplimiento
del objeto de la creación del agente
económico, la generación de empleos y la
producción y comercialización de bienes
II. Ta q i j a q i n a k a t a k i x a j u r í d i c a s s a t a
y/o servicios.
uñañ cha yata na ka xa ma ch a qa ta yka
kamachirjama phisqa waranqha hectáreas II. Las personas jurídicas señaladas en el
ukjwa jakhuwirjama katupxaspa. parágrafo anterior que se constituyan con
posterioridad a la presente Constitución
tendrán una estructura societaria con un
número de socios no menor a la división de
la superficie total entre cinco mil hectáreas,
redondeando el resultado hacia el inmediato
número entero superior.
PAYÏRI JALJTA ESTADO
CAPÍTULO SEGUNDO
TAYPINA QULLQI
APNAQAWI FUNCIÓN DEL ESTADO EN LA
ECONOMÍA
316 Kamachi. Estado ukana phuqhawipaxa qullqi
taypinxa aknïrinakawa. Artículo 316. La función del Estado en la
economía consiste en:
1. Q u l l q i w a k i c h a w i u k j a m a r a k i
1. Conducir el proceso de planificación
markataki markachirinakana
económica y social, con participación y
chikañchasiña ukatxa jiskt’awi taypi
consulta ciudadana. La ley establecerá
kunkanchayaña. Kamachi taypiwa
un sistema de planificación integral
estado ukataki phuqhata wakichawixa
estatal, que incorporará a todas las
qhanañchatani ukaruxa entidades
entidades territoriales.
territorialeschikañchayarakini.

181
2. Qullqi apnaqaña ukjamaraki yäparu 2. Dirigir la economía y regular, conforme
uñjaña kunjamatixa tayka kamachina con los principios establecidos en esta
waljaptayañaxa, ch’iqiyañaxa, yänaka Constitución, los procesos de producción,
jaqitaki luraña alxañaxa ukanakataki distribución, y comercialización de bienes
wakiyataki ukjamarjama. y servicios.

3. Qullqi waljaptayiri yänaka p’iqinchawina 3. Ejercer la dirección y el control de los


phuqhaña. sectores estratégicos de la economía

4. Qullqichasiwi taypina aski yänakata 4. Participar directamente en la economía


ukatxa markachirinakataki chikañchasiwi mediante el incentivo y la producción de
ukaxa qullqi khuskhata ch’iqiyawina, bienes y servicios económicos y sociales
para promover la equidad económica y
nayraru satañataki, jani juk’aniki qullqi
social, e impulsar el desarrollo, evitando
apnaqañapataki.
el control oligopólico de la economía
5. kunaymana lurawita qullqi jiqxatawina
5. Promover la integración de las diferentes
jach’añchaña ukaxa qullqi tuqina nayraru
formas económicas de producción, con el
sartañataki ukjamaraki markachirinsa
objeto de lograr el desarrollo económico
jiqxatañataki.
y social.
6. Aka pachankiri miriri jani mayampikati 6. Promoverprioritariamentelaindustrialización
chhaqhiri yänakata aski yänakaru de los recursos naturales renovables y
tukuyaña aka pacha samana yäqasa no renovables, en el marco del respeto
irnaqawinaka waljaptayañataki ukatxa y protección del medio ambiente, para
qullqichasiña yánaka ukja maraki garantizar la generación de empleo y de
markachirinakataki jach’añchaña. insumos económicos y sociales para la
7. Yänaka ukajamaraki Bolivia markana población.
qullqipa yäparu ch’iqiyawi amta 7. Promover políticas de distribución
ukaxa khuskhata uñjatañataki, jani equitativa de la riqueza y de los recursos
jisk’achatañataki kunaymakna pisina económicos del país, con el objeto de
jakañata mistuñataki ch’amañchaña. evitar la desigualdad, la exclusión social
y económica, y erradicar la pobreza en
sus múltiples dimensiones.
8. Estado sapana apnaqawi lurawinakan
ukjamaraki phuqhawinakana jaqitaki 8. Determinar el monopolio estatal de las
askïki ukanakan jay saña. actividades productivas y comerciales
que se consideren imprescindibles en
caso de necesidad pública.

182
9. Chikachasiwi ukjamaraki jiskt’awi tayka 9. F o r m u l a r p e r i ó d i c a m e n t e , c o n
amta phuqhañataki ukaxa kunaymana participación y consulta ciudadana, el
qullqi qutuchatanakana phuqhawi plan general de desarrollo, cuya ejecución
wakt’ayaña. es obligatoria para todas las formas de
organización económica.

10. Gestionar recursos económicos para


10. Y a t x a t a w i n a k a t a k i , y a t x a t a t a
la investigación, la asistencia técnica
irnaqirinakataki, jichha uñstata yänaka
y la transferencia de tecnologías para
makiptayañataki ukaxa yänaka askir
promover actividades productivas y de
tukuyañataki mayiña.
industrialización.
11. Akapachana t’uyurinaka ukatxa aka
11. Regular la actividad aeronáutica en el
pacha uñjaña.
espacio aéreo del país.
317 Kamachi.
Artículo 317. El Estado garantizará la creación,
Estado ukaxa uñstayawi, qutuchawi ukataxa organización y funcionamiento de una entidad
sarantawi amtawi chikanchasiwina kunaynmana de planificación participativa que incluya a
qutu p’iqinchirinakaru chikañchasiwipa jay representantes de las instituciones públicas y
sani. de la sociedad civil organizada.

KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO


QULLQITA AMTAWI POLÍTICAS ECONÓMICAS

318 Kamachi. Artículo 318.


I. Estado ukaxa yänaka lurawinaka ukatxa I. El Estado determinará una política productiva
alxawi amta lurawinaka utt’ayana ukaxa aski industrial y comercial que garantice una oferta
yänaka ukatxa jaqitaki wakiskiri lurawinaka de bienes y servicios suficientes para cubrir
yäparu wakiskiri yänaka anqa markaru de forma adecuada las necesidades básicas
apsuñataki jay sataraki. internas, y para fortalecer la capacidad
exportadora.

II. E s t a d o u k a x a t ’ a q a n a k a t a u t t ’ a y a t a II. El Estado reconoce y priorizará el apoyo a


qutunakaruxa jisk’a, tantityu qullqichasiwi la organización de estructuras asociativas
luririrnakaruxa pata tuqina ukjamaraki de micro, pequeñas y medianas empresas
markanakana ukanakaru uñt’araki ni productoras, urbanas y rurales.
ukjamaraki amtarakini.

183
III. E s t a d o u k a x a l u r a w i u t a c h a w i n a k a , III. El Estado fortalecerá la infraestructura
amaparampi lurañanaka, makinampi productiva, manufactura e industrial y los
lurañanaka ukataxa wakiskiri yänaka servicios básicos para el sector productivo.
lurirrirnakataki ch’amañcharakini.

IV. E s t a d o u k a x a p a t a q u t i n a l u r a w i IV. El Estado priorizará la promoción del


uñañchawinaka nayraru sartaña amta desarrollo productivo rural como
wakiyatarjama mäki phuqhañataki fundamento de las políticas de desarrollo
wakiyarakini. del país.

V. Estadoukaxayänakaanqatuqiruapsuñatakixa V. El Estado promoverá y apoyará la exportación


valor agredo y servicios ch’amañcharakini de bienes con valor agregado y los
ukjamaraki yanaparakini. servicios.

319 Kamachi.

I. Aka pachankiri yänakata aski yänaka luraña Artículo 319.


qullqi irtawi amtarjama ukanaxa aka pacha I. La industrialización de los recursos naturales
samana ukjamaraki pueblos indígena será prioridad en las políticas económicas, en
originario campesinos derecho ukanakapa el marco del respeto y protección del medio
ukatxa uraqipanaka yäqasa mäki phuqhaña. ambiente y de los derechos de las naciones y
Aka pachankiri yänaka apsuñana aparato pueblos indígena originario campesinos y
producto ukampi qullqi irtawi amtampi sus territorios. La articulación de la
mayachawinxa mäki luraña. explotación de los recursos naturales con
II. Akapachankiriyänakaukatxanaktayiriyänaka el aparato productivo interno será
alxawixa estado ukawa alxawi chanipxa, prioritaria en las políticas económicas del
alxata qullqi irtawi, qullqi waxt’awinaka Estado.
ukjamaraki chikañchasiwinaka markan qullqi II. En la comercialización de los recursos
apnaqiriparu wakt’ayarakini. naturales y energéticos estratégicos, el
Estado considerará, para la definición del
precio de su comercialización, los impuestos,
regalías y participaciones correspondientes
320 Kamachi. que deban pagarse a la hacienda pública.

I. Aka pachpa markana qullqi tukjañataki Máki


jat sata anqa makatakixa janiwa satawa. Artículo 320.

I. La inversión boliviana se priorizará frente a


la inversión extranjera.

184
II. Ta q i a n q a m a r k a t a q u l l q i t u k j a w i x a II. Toda inversión extranjera estará sometida
kunjamatixa kunjamatixa kamachinakaxa a la jurisdicción, a las leyes y a las
utt’ayataki ukatxa p’iqinchirinakasa utt’ayataki autoridades bolivianas, y nadie podrá
ukjarjamawa wakisirakini ukatxa janiwa khitisa invocar situación de excepción, ni apelar a
sayt’aykaspati ukatxa janirakiwa diplomáticos reclamaciones diplomáticas para obtener
ukanakaru mayisiri sarkaspati. un tratamiento más favorable.

III. A n q a m a r k a n a k a m p i u k a t x a III. Las relaciones económicas con estados


qullqichasirinakampisa qullqi irta wi o empresas extranjeras se realizarán en
chikachasiwinxa jani alkatasa purapata condiciones de independencia, respeto
yäqasisawa lurasirakini. Janiwa anqa mutuo y equidad. No se podrá otorgar a
markata qullqichasirinakaruxa jila qullqixa Estados o empresas extranjeras condiciones
churatakasati akana markachirinakati más beneficiosas que las establecidas para
utt’ayatarjamaxa. los bolivianos.

IV. Estado ukaxa qullqi irtawi amtawinxa janiwa IV. El Estado es independiente en todas las
anqa markanakata qullqi imaña utanakaruxa, decisiones de política económica interna, y
amtanakaparusa, walja qullqininakarusa no aceptará imposiciones ni
alkatkaniti janirakiwa jay siskaniti. condicionamientos sobre esta política por
parte de estados, bancos o instituciones
financieras bolivianas o extranjeras,
entidades multilaterales ni empresas
transnacionales.
V. K u n a y m a n a B o l i v i a m a r k a n a l u r a t a
yänakawa pachpa markana tukjañataki V. Las políticas públicas promocionarán el
amta uñañachayarakini. consumo interno de productos hechos en
Bolivia.

NAYRÏRI T’AQXTA
FISCAL AMTAWI SECCIÓN I
POLÍTICA FISCAL
321 Kamachi.
Artículo 321.
I. Esrtado ukana qullqi apnaqawipa ukatxa
qullqi irtawipaxa kunaymana entidades I. La administración económica y financiera del
públicas ukanakanxa qullqi wakiyatampiwa Estado y de todas las entidades públicas se
saranti. rige por su presupuesto.

185
II. Qullqi tukjawi ukatxa markataki qullqi II. La determinación del gasto y de la
tukjawixa thakhinakarjamwa markachirimpi inversión pública tendrá lugar por medio de
chikt’ata ukatxa yatxatatanakampi mecanismos de participación ciudadana y
uñakipasaukjamaraki marka p’iqinchirimpi de planificación técnica y ejecutiva estatal.
phuqhasirakini. Juk’ampisa yatiqawina, Las asignaciones atenderán especialmente
qullasiwina, manq’awina, utachawina ukatxa a la educación, la salud, la alimentación, la
nayraru lurawimpi sarantawina ukanakataki vivienda y el desarrollo productivo.
churasirakini.

III. Marka apnaqirinakaxa pä phaxsi janira


III. El Órgano Ejecutivo presentará a laAsamblea
mara tukuypanawa Asamblea Legislativa
Legislativa Plurinacional, al menos dos
Plurinacional ukaru qullqi tukjawi amta
meses antes de la finalización de cada año
kamachi kunaymana entidades del estado
fiscal, el proyecto de ley del Presupuesto
ukataki jutïri marataki jay satañapataki
General para la siguiente gestión anual,
luqtapxi.
que incluirá a todas las entidades del sector
público.

IV. Taqi amtawi kamachixa kunapachatixa IV. Todo proyecto de ley que implique gastos o
qullqi tukjañatakispa ukjaxa estado ukaxa inversiones para el Estado deberá
qullqi jan pist’ayañatakixa jan ukaxa qullqi establecer la fuente de los recursos, la
tukjañatakisa estado ukawa wakt’ayarakini. manera de cubrirlos y la forma de su
Aka taypinxa palla pallanakataki ukatxa inversión. Si el pro-yecto no fue de
Fuerzas Armadas ukataki kunawa. iniciativa del Órgano Ejecutivo, requerirá
de consulta previa a éste.
V. Marka p’iqinchirinakaxa Ministerio taypiwa V. El Órgano Ejecutivo, a través del Minis-
qullqi wakiyata tukjatanakatxa yatipxarakispa. terio del ramo, tendrá acceso directo a
Ukatxa qullqi tukjawi palla pallanakata la información del gasto presupuestado
ukatxa Fuerzas Armadas qullqi tukjawipa y ejecutado de todo el sector público. El
yatipxarakispa. acceso incluirá la información del gasto
presupuestado y ejecutado de las Fuerzas
Armadas y la Policía Boliviana.
322 Kamachi.
Artículo 322.
I. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa
contratación de duda pública kunapachatixa I. La Asamblea Legislativa Plurinacional
qullqi waljaptayaspa ukatxa yäparu aski autorizará la contratación de deuda pública
markataki qullqi jilxatawi pacha, qawqha cuando se demuestre la capacidad de
qullqsa ukatxa yaqhanakampi jay sarakini. generar ingresos para cubrir el capital y los
intereses, y se justifiquen técnicamente las

186
II. Deuda pública sataxa janiwa munkiri jan condiciones más ventajosas en las tasas, los
munkiri Asamblea Legislativa Plurinacional plazos, los montos y otras circunstancias.
jay sataparuxa chikañchkiti.
II. La deuda pública no incluirá obligaciones que
no hayan sido autorizadas y garantizadas
expresamente por la Asamblea Legislativa
Plurinacional.
323 Kamachi.
Artículo 323.
I. Fiscal amtaxa akjama amtawinakarjamawa
I. La política fiscal se basa en los principios
saranti askiqullqichawi, kikipa, nayraru
de capacidad económica, igualdad,
sartawi,purapatachikañchasa,qhanañchasa,
progresividad, proporcionalidad, trans-
taqinitaki, uñch’ukiwi, jasa apnaqawi, walja
parencia, universalidad, control, sencillez
qullqi apthapiwi.
administrativa y capacidad recaudatoria.
II. Yänakata qullqi markpachata irtañaxa
II. Los impuestos que pertenecen al dominio
Asamblea Legislativa Plurinacional tuqitwa
tributario nacional serán aprobados por la
jay satarakini. Yänakata qullqi irtañaxa
Asamblea Legislativa Plurinacional. Los
departamentos jani ukaxa municipios
impuestos que pertenecen al dominio
ukanakakchi ukjaxa concejos jani ukaxa
exclusivo de las autonomías departamental
asambleas taypiwa p’iqinchirinakana amta
o municipal, serán aprobados, modificados
luqtataparjama jay satarakini.
o eliminados por sus Concejos o Asambleas,
a propuesta de sus órganos ejecutivos. El
dominio tributario de los Departamentos
Descentralizados, y regiones estará
conformado por impuestos departamentales
tasas y contribuciones especiales,
respectivamente..
III. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa
III. La Asamblea Legislativa Plurinacional
kamachi taypiwa yänakata irtaña qullqxa
mediante ley, clasificará y definirá los
Bolivia markpachataki, departamental
impuestos que pertenecen al dominio
ukjamaraki municipal t’aqanuqarakini
tributario nacional, departamental y
ukjamaraki jay sarakini.
municipal.

IV. La creación, supresión o modificación de los


IV. Yänakata qullqi irtaña uñstayawi, jani impuestos bajo dominio de los gobiernos
irsuña, mayjt’ayawi gobiernos autónomos autónomos facultados para ello se efectuará
amparanakapa taypinxa jani lurañanakawa dentro de los límites siguientes:
phuqhasirakini:

187
1. Janiwa yänakata qullqi irtaña hechos 1. No podrán crear impuestos cuyos
imponibles satanaka análogos impuestos hechos imponibles sean análogos a
nacionales jani ukaxa yaqhanakampisa los correspondientes a los impuestos
departamentales jani ukaxa municipales nacionales u otros impuestos
utjki ukanakampixa uñstayapkaspati. departamentales o munici pales
existentes, independientemente del
2. Janiwa qullqi irtañaxa aski lurawinaka,
dominio tributario al que pertenezcan.
payllawinakata, nayra lurawinakata yaqha
uraqinakata mayiña uñstayaytakaspati 2. No podrán crear impuestos que graven
inasa markachirina irnaqawipata jani bienes, actividades rentas o patrimonios
ukaxa qullqichasirinakata anqa markata localizados fuera de su jurisdicción
payllawixa wakischispa. Aka jani territorial, salvo las rentas generadas
phuqhawixa chani utt’ayañana, por sus ciudadanos o empresas en el
alxasiwita qullqi irtañata ukxa jani exterior del país. Esta prohibición se
qhanañchata yänakataki hace extensiva a las tasas, patentes y
ukanakatakirakiwa. contribuciones especiales.

3. Janiwa qullqi irtañaxa sarnaqañataki 3. N o p o d r á n c r e a r i m p u e s t o s q u e


ukatxa jaqinaka ut’ayañataki, obstaculicen la libre circulación y el
yänakata, lurawinakata pachpa uraqina establecimiento de personas, bienes,
uñstayaytakaspati impuestos satxa actividades o servicios dentro de su
uñstaskaspati obstáculos sata libre jurisdicción territorial. Esta prohibición
circulación ukjamaraki establecimiento se hace extensiva a las tasas, patentes
sata jaqinakata, utjawinaka, lurawinaka y contribuciones especiales.
jan ukaxa jurisdicción territorial taypina
4. N o p o d r á n c r e a r i m p u e s t o s q u e
thuljtayiri. Aka jani phuqhawixa chani
generen privilegios para sus residentes
utt’ayañana, alxasiwita qullqi irtañata
discriminando a los que no lo son. Esta
ukxa jani qhanañchata yänakataki
prohibición se hace extensiva a las tasas,
ukanakatakirakiwa.
patentes y contribuciones especiales.
4. Janiwa qullqi irtañaxa anqankirinakatakiki
uñstayaytakaspati.kaspati privilegios
sata residentes jisk’achawiru uñjatanxa
sarayaspa. Aka jani phuqhawixa chani
utt’ayañana, alxasiwita qullqi irtañata
ukxa jani qhanañchata yänakataki
ukanakatakirakiwa.
Artículo 324. No prescribirán las deudas por
324 Kamachi. Estado ukaruxa janiwa kunaymana
daños económicos causados al Estado.
manunakata taqi jani wali lurawinakata
juchapakaspati.
188
325 Kamachi. Jani waliru qullqi tukuyawi, jani Artículo 325. El ilícito económico, la especulación,
wakiskiri arsuwi, atintasiwi, jamasata el acaparamiento, el agio, la usura, el contrabando,
apnaqaña, sallqjawi, qullqi la evasión impositiva y otros delitos económicos
maytjawimpiamiriptaña yaqha jani wali qullqi conexos serán penados por ley.
taypi lurañanakaxa kamachi taypiwa
juchañchatani. SECCIÓN II POLÍTICA
MONETARIA
PAYÏRI T’AQXTA
QULLQI WAKICHAÑA AMTA Artículo 326.

I. El Estado, a través del Órgano Ejecutivo,


326 Kamachi.
determinará los objetivos de la política
I. Estado ukaxa marka p’iqinchirinaka taypiwa monetaria y cambiaria del país, en
markana qullqi majt’awipxa ukjamaraki coordinación con el Banco Central de
turkawipxa Bolivia qullqi imaña utampixa Bolivia.
amtawinakxa utt’ayapxani.
II. Las transacciones públicas en el país se
II. Q u l l q i m p i y ä n a k a n a a l a s i ñ a n a k a x a realizarán en moneda nacional.
Bolivia marakanxa pachpa qullqipampiwa
Artículo 327. El Banco Central de Bolivia es una
lurasirakini.
institución de derecho público, con
327 Kamachi. Bolivia ukana qullqi imaña utaxa personalidad jurídica y patrimonio propio.. En
yäparu utt’ayata taqi markachirinkiwa. Qullqi el marco de la política económica del Estado,
amta apnaqawixa Bolivia qullqi imaña utana es función del Banco Central de Bolivia
phuqhawipawa ukatxa qullqi pachpankañapataki mantener la estabilidad del poder adquisitivo
nayraru qullqita sartañataki markachirinakampi interno de la moneda, para contribuir al
chika. desarrollo económico y social.

328 Kamachi. Artículo 328.

I. Bolivia markana qullqi imaña utana I. Son atribuciones del Banco Central de
marka apnaqirinakata qullqi amta taypi Bolivia, en coordinación con la política
kamachina qhanañchataki ukjamarjama económica determinada por el Órgano
phuqhawinaka: Ejecutivo, además de las señaladas por la
ley:
1. Qullqi amta qhanañchaña ukjamaraki
phuqhaña. 1. Determinar y ejecutar la política
monetaria.
2. mayt’awi amta phuqhaña.
2. Ejecutar la política cambiaria.
3. Payllawi thakhi wakiyaña.
3. Regular el sistema de pagos.
4. Qullqi churawi jay saña.
4. Autorizar la emisión de la moneda.
189
5. A n q a m a r t a k a t a q u l l q i j i l t ’ a n a k a 5. Administrar las reservas interna-
apnaqaña. cionales.

329 Kamachi. Artículo 329.

I. Bolivia markana qullqi imaña utana I. El Directorio del Banco Central de Bolivia
apnaqirinakaxa mä p’iqinchirita phisqa estará conformado por una Presidenta o un
irpirinakata kunjamatixa sapa maynixa Presidente, y cinco directoras o directores
jilïri p’iqinchitta ukjamaraki Asamblea designados por la Presidenta o el Presidente
Legislativa Plurinacional ukata chhijllatäki del Estado de entre las ternas presentadas
ukjamarjamawa utt’ayatarakini. por la Asamblea Legislativa Plurinacional
para cada uno de los cargos.
II. Boliviamarkanaqullqiimañautanasapamayni
irqirinakaxa phisqa marawa jani mayampi II. Los miembros del Directorio del Banco
Central de Bolivia durarán en sus funciones
kutt’aniñataki phuqhapxarakini. Ukanakaxa
cinco años, sin posibilidad de reelección.
servidores públicos kamachi taypixa ukjamata
Serán considerados servidoras y servidores
uñt’atapxiwa. Mayiwinakaxa ukankañatakixa
públicos, de acuerdo con la Constitución y la
kamachi taypiwa uñt’ayatani.
ley. Los requisitos particulares para el acceso
al cargo serán determinados por la ley.

III. Bolivia markana qullqi imaña utana III. La Presidenta o el Presidente del Banco
p’iqinchiripaxa irnaqawipatxa kunapachaya Central de Bolivia deberá rendir informes y
wakiski yatiyaña Asamblea Legislativa cuentas sobre las funciones de la
Plurinacional mayitaparjama ukampiwa institución, cuantas veces sean
phuqharakini. Bolivia markana qullqi solicitados por la Asamblea Legislativa
imaña utaxa sapa marawa Asamblea Plurinacional o sus Cámaras. El Banco
Legislativa ukaru askina qhanañchatarjama Central de Bolivia elevará un informe
p’iqinchirinakata ukjamaraki fiscal del estado anual a la Asamblea Legislativa y está
sometido al sistema de control
taypi churatarakini.
gubernamental y fiscal del Estado.

SECCIÓN III
KIMSÏRI T’AQXTA
POLÍTICA FINANCIERA
QULLQI IRTAWI AMTA
Artículo 330.
330 Kamachi.
I. El Estado regulará el sistema financiero
I. Estado ukaxa thakhi qullqi tukjawi taqinitaki con criterios de igualdad de oportunidades,
yanapasiwi, ch’iqiyawi ukjamaraki mayampi solidaridad, distribución y redistribución
kikipa jaljawi thakhincharakini. equitativa.

190
II. Estado ukaxa qullqi tukjawi amta taypixa II. El Estado, a través de su política financiera,
micro y pequeña empresa, k’acha yänaka priorizará la demanda de servicios
luririnakaru, alxasirinakaru, jaqitaki aski financieros de los sectores de la micro y
luririnakaru, comunitarias qutuchatanakaru pequeña empresa, artesanía, comercio,
ukjamaraki cooperativa s luririnakaru mäki servicios, organizaciones comunitarias y
yanapani. cooperativas de producción.

III. E s t a d o u k a x a e n t i d a d e s f i n a c i e r o s III. El Estado fomentará la creación de entidades


no bancarias sataruwa askiqullqimpi financieras no bancarias con fines de
markachirinakru yanapiriruwa inversión socialmente productiva.
jach’anchani.

IV. Bolivia markana qullqi imaña utana IV. El Banco Central de Bolivia y las entidades
entidades, instituciones publicas ukaxa e instituciones públicas no reconocerán
janiwa entidades bancarias privadas adeudos de la banca o de entidades
ukanakarurajaysapkaniti.Akanakaxafondode financieras privadas. Éstas obligatoriamente
reestructuración financiera ukaruxa munasa aportarán y fortalecerán un fondo de
jani munasa churapxarakini ukajamraki reestructuración financiera, que será usado
ch’amachapxarakini ukax insolvencia en caso de insolvencia bancaria.
financiera ukataki aptataxarakiniwa. V. Las operaciones financieras de la Admi-
nistración Pública, en sus diferentes niveles
de gobierno, serán realizadas por una
entidad bancaria pública. La ley preverá su
creación.
331 Kamachi. Intermediacion financiera Artículo 331. Las actividades de intermediación
lurawi, mayt’asiwi, kunaymana qullqimpi lurawi, financiera, la prestación de servicios financieros
aski qullqi tantawi ukanakaxa markachirina y cualquier otra actividad relacionada con
amtawiparjamawa kamachinakarjama jay el manejo, aprovechamiento e inversión del
sarakini. ahorro, son de interés público y sólo pueden
ser ejercidas previa autorización del Estado,
conforme con la ley.
332 Kamachi.
Artículo 332.
I. Entidades financieras satanakaxa regulación
I. Las entidades financieras estarán reguladas y
de bancos y entidades finacieras taypiwa
supervisadas por una institución de regulación
thakhinchatarakini ukjamaraki uñjatarakini.
de bancos y entidades financieras. Esta
Aka uñaqiri institución ukaxa Bolivia
institución tendrá carácter de derecho público
uraqpachana utt’ayatawa.
y jurisdicción en todo el territorio boliviano.

191
II. Intitución de regulación de bancos y entidades II. La máxima autoridad de la institución de
financieras p’iqinchirixa Bolivia marka regulación de bancos y entidades financieras
p’iqinchita kunjamatixaAsamblea Legislativa será designada por la Presidenta o Presidente
Plurinacional taypita chhijllatäki katxa del Estado, de entre una terna propuesta por la
kamachina qhanañchatäki ukjamarjamawa AsambleaLegislativaPlurinacional,deacuerdo
utt’ayarakini. con el procedimiento establecido en la ley.

333 Kamachi. Operaciones financieras Artículo 333. Las operaciones financieras


jaqinakata ukatxa lantintatanakata lurawixa taqi realizadas por personas naturales o jurídicas,
aka markana ukatxa anqa markata mantaniri bolivianas o extranjeras, gozarán del derecho de
markachirinakana taqi ukanakaxa drecho confidencialidad, salvo en los procesos
ukanipxiwa ukatxa jani wali qullqi apnaqirinakata judiciales, en los casos en que se presuma
ukatxa ina ch’usata qullqiniptirinaka kamachina comisión de delitos financieros, en los que
qhanañchataki ukjamarjama amuyatanaka. se investiguen fortunas y los demás definidos
Ukjama amuyatanakaxa mäkiwa jani taripirina por la ley. Las instancias llamadas por la ley a
jay sawipampixa yatxatatarakispa. investigar estos casos tendrán la atribución para
conocer dichas operaciones financieras, sin
que sea necesaria autorización judicial.

PUSÏRI T’AQXTA SECCIÓN IV


T’AQA AMTANAKA POLÍTICAS SECTORIALES

334 Kamachi. Estado ukaxa sectoriales Artículo 334. En el marco de las políticas
amtarjamaxa akjamanakata jark’aqani ukjamaraki sectoriales, el Estado protegerá y fomentará:
jach’añchani: 1. L a s o r g a n i z a c i o n e s e c o n ó m i c a s
1. Qullqita qutuchata pata markachirinakaxa campesinas, y las asociaciones u
ukatxa markanakan qutuchata k’acha organizaciones de pequeños
yänaka luriri ukatxa jisk’a qutuchata productores urbanos, artesanos, como
luririnaka yanapasiwimpi ukjamaraki alternativas solidarias y recíprocas.
aynjasiwimpi. Qullqi amtawixa jichha La política económica facilitará el
uñstawi lurawinaka, qullqi mayt’asiñana, acceso a la capacitación técnica y a la
qhathu jist’arawina aski lurawinaka jasaki tecnología, a los créditos, a la apertura de
mayt’asiñataki. mercados y al mejoramiento de
procesos productivos.
2. K u n a y m a n a y ä n a k a q h a t h u n a
alxirinakaxa, sapa irnaqirinakaxa, 2. El sector gremial, el trabajo por cuenta
jaqitaki aski luririnakaxa ukanakaxa propia, y el comercio minorista, en las
yatxatawi taypi ch’amañchatarakini. áreas de producción, servicios y comercio,
será fortalecido por medio del acceso al
crédito y a la asistencia técnica.
192
3. K’acha yänaka sarawinakarjama. 3. La producción artesanal con identidad
cultural.
4. Micro ukjamaraki pequeñas empresas,
organizaciones económicas campesinas, 4. Las micro y pequeñas empresas, así
organizaciones, asociaciones jisk’a como las organizaciones económicas
productores satanakatwa estado ukaxa campesinas y las organizaciones o
chiqapa yänakapa alarakini. asociaciones de pequeños productores,
quienes gozarán de preferencias en las
compras del Estado.

335 Kamachi. Cooperativas servicios públicos Artículo 335. Las cooperativas de servicios
ukanaxa qutuchata aski markachirinaru públicos serán organizaciones de interés
yanapiripxañapawa jani qamiriptaña colectivo, sin fines de lucro y sometidas a
amtampi ukatxa irnaqawinapaxa marka control gubernamental y serán administradas
p’iqinchirinakata uñjatawa. Apnaqawina ukatxa democráticamente. La elección de sus
uñch’ukiwinxa p’iqinchirinakapa chhijllawixa autoridades de administración y vigilancia será
saranakaparjamawa phuqhasirakini ukatxa realizada de acuerdo a sus propias normas
órgano Electoral Plurinacional taypita uñch’ukita. estatutarias y supervisada por el Órgano
Qutuchawipa ukatxa nayraru sarantawipaxa Electoral Plurinacional. Su organización y
kamachi taypiwa uñjatarakini. funcionamiento serán regulados por la ley.

336 Kamachi. Estado ukaxa qullqi qutuchäwi Artículo 336. El Estado apoyará a las
comunitaria ukankirinakaruxa qullqi mayt’añampi organizaciones de economía comunitaria
ukatxa katuqapxañapataki yanaparakini. para que sean sujetos de crédito y accedan al
financiamiento.
337 Kamachi. Artículo 337.
I. K’acha marka yänaka uñjiri sarañaxa ukanxa I. El turismo es una actividad económica
qullqi irtawiwa ukatwa jach’añchañaspa aski estratégica que deberá desarrollarse de
sarawinaka ukjamaraki aka pacha samana manera sustentable para lo que tomará en
askina uñjasa. cuenta la riqueza de las culturas y el respeto
al medio ambiente.

II. K’acha marka yänaka uñjiri ayllunakanxa II. El Estado promoverá y protegerá el turismo
sarañanakaxa markanaka, pata comunitario con el objetivo de beneficiar
uraqina ukatax pueblos indígena a las comunidades urbanas y rurales, y
originario campesinos ukanakana las naciones y pueblos indígena originario
nayraru sartañapatakixa Estado campesinos donde se desarrolle esta
ukaxa jach’añchaniwa ukjamaraki actividad.
jark’aqarakiniwa.

193
338 Kamachi. Estado ukaxa qamawi taypina Artículo 338. El Estado reconoce el valor
irtañaki irnaqawxa aski irnaqawjamru uñt’iwa económico del trabajo del hogar como fuente
ukjamaraki jakthapiñapawa cuentas públicas de riqueza y deberá cuantificarse en las cuentas
ukjamarjama. públicas.

PUSÏRI JALJTA ESTADO CAPÍTULO CUARTO


UKANA YÄNAKA BIENES Y RECURSOS DEL ESTADO
UKJAMARAKI QULLQINAKA Y SU DISTRIBUCIÓN
CH’IQIYAWI

339 Kamachi. Artículo 339.

I. Bolivia marka p’iqinchixa kumapachatixa I. El Presidente de la República podrá


jani walt’awinakaxa utjaspa, unxtasiwinaka, decretar pagos no autorizados por la ley
qullqita pisint’aña jani sayt’ayañatakixa del presupuesto, únicamente para atender
mäkiwa mä ka mchi apsu spa qullqi necesidades impostergables derivadas de
kamachi amta jani phuqhasa jan ukaxa calamidades públicas, de conmoción
interna o del agotamiento de recursos
jani walt’añanakawa utjaspa. Akjamanakati
destinados a mantener servicios cuya
qullqi tukjañaxa janiwa uno por ciento ukata
paralización causaría graves daños
jilakaspati taqpacha presupuesto general jay
Los gastos destinados a estos fines no
sata mantawirjama.
excederán del uno por ciento del total de
II. Patrimonio Estado ukana yänakapaxa egresos autorizados por el Presupuesto
ukjamaraki entidades públicas taqi General.
markachirinakana, jani ampara luqantkaya, II. Los bienes de patrimonio del Estado y de las
inembargable, imprescriptible e inexpropiable entidades públicas constituyen propiedad del
ukjamawa; janiwa mayni sapataki aski pueblo boliviano, inviolable, inembargable,
apnaqatakaspati. Uñakipa wipaxa, imprescriptible e inexpropiable; no podrán ser
sutiñchatapaxa, apnaqawipaxa, empleados en provecho particular alguno.
uñjawipaxa, tumpawipaxa ukjamraki Su calificación, inventario, administración,
nayra amthapiwjamaxa kamachi taypiwa disposición, registro obligatorio y formas de
uñjatarakini. reivindicación serán regulados por la ley.

III. Qullqi apthapiwinakaxa Estado taypiwa


nayraru markan qullqita markachirinata III. Los ingresos del Estado se invertirán
sartawirjamwa Presupuesto General Estado conforme con el plan general de desarrollo
kamachirjama tukjatarakini. económico y social del país, el Presupuesto
General del Estado y con la ley.

194
340 Kamachi. Artículo 340.

I. Estado ukana paylawinakapaxa nacionales, I. Las rentas del Estado se dividen en


departamentales, municipales, e nacionales, departamentales, municipales,
indígena originaria campesinos ukjamaru e indígena originario campesinas y se
t’aqanuqatawa ukatxa qullqi imawiparjamawa invertirán independientemente por sus
tukjasirakini. Tesoros, conforme a sus respectivos
presupuestos.
II. Kamachi taypiwa qullqi mantawinakatxa
II. La ley clasificará los ingresos nacionales,
nacionales, departamentales, municipales
departamentales, municipales e indígena
e indígena originaria ca mpesinos
originario campesinos.
t’aqanuqarakini.
III. Los recursos departamentales, municipales,
III. Q u l l q i i r t a t a n a k a d e p a r t a m e n t a l e s ,
de autonomías indígena originario cam-
municipales, autonomía indígena orinario
pesi nas, judi ci al es y uni ve rsi tari os
acampesinas, judiciales, universitarios
recaudados por oficinas dependientes del
ukanakaxa janiwa Tesoro Nacional ukaru
nivel nacional, no serán centralizados en el
apthapitakaniti.
Tesoro Nacional.
IV. ÓrganoEjecutivonacionalukaxakhakhinakwa
IV. El Órgano Ejecutivo nacional establecerá
qullqiamta lurañatakixa sector público ukatxa
las normas destinadas a la elaboración
autonomías ukanakataki wakiyani.
y presentación del los proyectos de
presupuestos de todo el sector público,
incluidas las autonomías.
341 Kamachi. Departamentales yänakaxa
aknirinakawa: Artículo 341. Son recursos departamentales:

1. Departamentales kamachina waxt’a- 1. Las regalías departamentales creadas


winaka. por ley;

2. Ch’iyara khusu umata qullqi irtawi 2. La participación en recursos provenientes


kamachirjama chikañchasiwi. de impuestos a los Hidrocarburos según
los porcentajes previstos en la Ley;
3. Departamentales taypina aka pachana
yänakata irtawi, yänakata irtawi, 3. Impuestos, tasas, contribuciones espe-
chaniñchatata,contribucionesespeciales, ciales y patentes departamentales sobre
alxasiwinakata. los recursos naturales;

4. Tesoro General de la Nación ukata


maykiptawi markachiriru qullirinakaru,
4. Las transferencias del Tesoro General de
yatichawita, ukatxa jaqiru yanapawita.
la Nación destinadas a cubrir el gasto en
servicios personales de salud, educación
y asistencia social;
195
5. Tesoro General de la Nación ukata 5. Las transferencias extraordinarias del
maykiptawi kunjamtixa aka tayka Tesoro General de la Nación, en los
kamchina 339. I ukan qhanañchataki casos establecidos en el artículo 339.I
ukjamaru. de esta Constitución;

6. C r é d i t o s u k j a m a r a k i e m p r é s t i t o s 6. Los créditos y empréstitos internos y


internos y externos ukanxa kunjamtixa externos contraídos de acuerdo a las
thakhinchanakanxa endeudamiento normas de endeudamiento público y del
público ukjamaraki sistema nacional de sistema Nacional de Tesorería y Crédito
tesorería y crédito público. Público;

7. Aski yänakata alxawita, jaqitaki lurawita 7. Los ingresos provenientes de la venta


ukatxa aparawinakata qullqi irtatanaka. de bienes, servicios y enajenación de
activos;
8. Markata waxt’ata, waxt’atanaka kipka
yaqhanakampi. 8. Los legados, donaciones y otros ingresos
similares.

PAYÏRI UÑAÑCHAWI AKA TÍTULO II MEDIO


PACHA SAMANA, AKA AMBIENTE,
PACHANKIRI YÄNAKA, URAQI RECURSOS NATURALES,
UKJAMARAKI URAQINA QAMAWI TIERRA Y TERRITORIO

CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA AKA
MEDIO AMBIENTE
PACHA SAMANA
Artículo 342. Es deber del Estado y de la
342 Kamachi. Estado ukata markachirinakata población conservar, proteger y aprovechar de
akapachankiri yänakata ukjamaraki akapacha manera sustentable los recursos naturales y la
yakirinakata aski aka pacha tukuyapxañapataki biodiversidad, así como mantener el equilibrio
waqaychaña, jark’aqaña ukjamaraki askiru del medio ambiente.
tukuyaña.

343 Kamachi. Markachiriru aka pacha samana Artículo 343. La población tiene derecho a
apnaqawinxa sikt’atañapa ukatxa yatiyatañapa la participación en la gestión ambiental, a ser
amtawinaka phuqhawina ukana derecho ukaniwa
consultado e informado previamente sobre
ukatxa jani walt’awixa aka pacharu utjaspa. decisiones que pudieran afectar a la calidad del
medio ambiente.

196
344 Kamachi. Artículo 344.

I. Jaqi jiwayañanaka luraña, jani walt’ayiri I. Se prohíbe la fabricación y uso de armas


yänaka, biológicas y nucleares ukatxa químicas, biológicas y nucleares en el
apantaniña aka yänaka, apnaqaña, imaña territorio boliviano, así como la internación,
ukatxa jani wali q’aphinaka Bolivia markana tránsito y depósito de residuos nucleares y
lurañaxa juchawa. desechos tóxicos.

II. Estado ukaxa luratanaka, alxañanaka II. El Estado regulará la internación, producción,
ukjamraki empleo de técnicas, insumos y comercialización y empleo de técnicas,
sustancias usuni katuyirinaka ukjamaraki aka métodos, insumos y sustancias que afecten
pacharu jani walt’ayirinaka apantaniñatakixa a la salud y al medio ambiente.
uñaqarakini.
345Kamachi.Akapachaapnaqawiamtawinakaxa Artículo 345. Las políticas de gestión ambiental
akanakawa: se basarán en:
1. Wakichawina ukjamaraki apnaqawina 1. La planificación y gestión participativas,
chikanchasiñanaka marchirina con control social.
uñaqawipampi.
2. La aplicación de los sistemas de evalua-
2. Uñaqawina phuqhawi ukataxa akapacha ción de impacto ambiental y el control
yäparu uñjaña, kunaymana lurawinakata de calidad ambiental, sin excepción y
akapacha jani walt’ayiri uñjaña aka pacha de manera transversal a toda actividad
samanaru ukatxa akana jakirinakaru de producción de bienes y servicios que
ñanqhachaspa ukanakata uñaqaña. use, transforme o afecte a los recursos
naturales y al medio ambiente.
3. Khitinakatixa lurawinakana aka pacha
samana ukjaxa taqpacha jark’aqawi 3. La responsabilidad por ejecución de
kamachirjamawa juchancharakispa. toda actividad que produzca daños
medioambientales y su sanción civil, penal
y administrativa por incumplimiento de las
normas de protección del medio ambiente.
346 Kamachi. Aka pacha nayra jakiri yänaka Artículo 346. El patrimonio natural es de
taqiniwa uñjapxañasaukanakaxa saki nayraru interés público y de carácter estratégico para el
sartañataki yänakawa. Aqaychawi ukjamaraki desarrollo sustentable del país. Su
yänaka aski tukuyawi xa estado ukana conservación y aprovechamiento para beneficio
amaparanakapankiwa uñjawixa ukatxa janiwa de la población será responsabilidad y
aka pachankiri yánakampixa kunsa turkaskaspati. atribución exclusiva del Estado, y no
Apnaqawinakapatakixa kamachi taypiwa comprometerá la soberanía sobre los recursos
qhanachatarakini. naturales. La ley establecerá los principios y
disposiciones para su gestión.

197
347 Kamachi. Artículo 347.
I. Estado ukampi markachirinakampiwa I. ElEstadoylasociedadpromoveránlamitigación
aka pacharu jani walt’ayirinakaruxa jani de los efectos nocivos al medio ambiente, y de
aka marka uraqi ñanqhachañapataki los pasivos ambientales que afectan al país.
ch’amachapxani. Khitinakatixa aka pacha Se declara la responsabilidad por los daños
ñanqhachapxaspa ukjaxa aka pacha ambientales históricos y la imprescriptibilidad
jark’aqaña kamachirjamawa wayxatataspa. de los delitos ambientales.

II. Khitinakatixa aka pacha samana jani II. Quienes realicen actividades de impacto sobre
walt’ayapkani ukanakaxa mákiwa el medio ambiente deberán, en todas las etapas
jark’aqapxañapa, t’akuyapxañapa, de la producción, evitar, minimizar, mitigar,
qhisphiyapxañapa, tutiyapxañaparaki remediar, reparar y resarcir los daños que
ukatxa jaqinakaruwa jani usuntayaspa ukatxa se ocasionen al medio ambiente y a la salud
wañsuta aka pachankiri yänakata pachparu de las personas, y establecerán las medidas
jark’aqaña. de seguridad necesarias para neutralizar los
efectos posibles de los pasivos ambientales.

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO


AKA PACHANKIRI YÄNAKA RECURSOS NATURALES

348 Kamachi. Artículo 348.

I. Aka pachankiri yänakaxa qhuyanaka, I. Son recursos naturales los minerales en


ch’iyara khusu uma, uma, samana, uraqi, todos sus estados, los hidrocarburos, el agua,
manqha uraqi, ch’uminaka, aka pachana el aire, el suelo y el subsuelo, los bosques, la
jakirinaka, aka pacha qhana kunaymana jathi biodiversidad, el espectro electromagnético
yänaka yaqha aski yänakampi ukanakawa. y todos aquellos elementos y fuerzas físicas
susceptibles de aprovechamiento.
II. Aka pachankiri aski yänakaxa taqitaki aski
nayraru sartañatakiwa. II. Los recursos naturales son de carácter
estratégico y de interés público para el
desarrollo del país.
349 Kamachi.
Artículo 349.
I. Aka pachankiri yänakaxa taqi
I. Los recursos naturales son de propiedad y
m ar ka chi ri n ki wa a p na qa wi tha kh i x a
dominio directo, indivisible e imprescriptible
markachirinakana amtaparjamaxa estado
del pueblo boliviano, y corresponderá al
ukana amparapankarakiwa.
Estado su administración en función del
interés colectivo.

198
II. Estado ukaxa sapa jaqina uraqinakapa II. El Estado reconocerá, respetará y otorgará
ukataxa qutu jaqina uraqipanaka lurawina derechos propietarios individuales y
ukjamaraki askiru kutuyawiru uñt’araki, colectivos sobre la tierra, así como
yäqaraki ukjamaraki luqtarakini. derechos de uso y aprovechamiento
sobre otros recursos naturales.
III. Yapuchawi ukatxa uywacahawi jani jark’ata III. La agricultura, la ganadería, así como
uywanakata katjaña ukjamaraki jiwayaña las actividades de caza y pesca que no
ukanakaxa kamisatixa pusïri t’aqana involucren especies animales protegidas,
estructura y organización económica ukata son actividades que se rigen por lo
qhanañchataki ukjamaru phuqhañawa. establecido en la cuarta parte de esta
Constitución referida a la estructura y
organización económica del Estado.
350 Kamachi. Jark’ata uraqinakata sutipa
Artículo 350. Cualquier título otorgado sobre
luqtataxa jani inaruwa tuku inasa wakiskiri
reserva fiscal será nulo de pleno derecho, salvo
estado ukana taqinitaki aski kamachi taypi
autorización expresa por necesidad estatal y
wakischispa.
utilidad pública, de acuerdo con la ley.

351 Kamachi. Artículo 351.

I. Estado ukaxa uñaqawi, uñjawi, apsuwi, I. ElEstado,asumiráelcontrolyladirecciónsobre


askiru tukuyawi, apawi ukjamaraki alxawi la exploración, explotación, industrialización,
aski akapachankiri yänakatxa entidades transporte y comercialización de los recursos
públicas, cooperativas o comunitarias ukatxa naturales estratégicos a través de entidades
empresas privadas ukjamaraki empresas públicas, cooperativas o comunitarias, las
mixtas ukanaka taypiwa uñjarakini. que podrán a su vez contratar a empresas
privadas y constituir empresas mixtas.
II. Estado ukaxa aka pachankiri yänaka aski
II. El Estado podrá suscribir contratos de
tukuyañatakixa persona jurídicas aka
asociación con personas jurídicas,
markankiri jan ukaxa anqa markankirimpixa
bolivianas o extranjeras, para el
contratos satanakxa qillqantaspawa.
aprovechamiento de los recursos naturales.
Ukatxa qullqi kutjawija pachpa markana
Debiendo asegurarse la reinversión de las
qhipharañapa.
utilidades económicas en el país.

199
III. Aka pachankiri yänaka phuqhawi ukatxa III. La gestión y administración de los recursos
apnaqawixa markachirinakampi chikasawa naturales se realizará garantizando
sectoriales amtarjama lurasirakini. Phuqhawi el control y la participación social en
ukatxa apnaqawinxa entidades mixtas el diseño de las políticas sectoriales .
ukjamanakaspawa ukatxa ukanakaxa En la gestión y administración podrán
representación estatal y de la sociedad esta bl ece rse e nti da d es mi xta s, con
markachirinakana tuwaqiripxiwa. representación estatal y de la sociedad, y
se precautelará el bienestar colectivo.
IV. Empresas privadas, bolivianas extranjeras
ukanakaxa yänaka apsusaxa qullqi IV. Las empresas privadas, bolivianas o
irtapxañapawa ukatxa waxt’apxañapawa extranjeras, pagarán impuestos y regalías
cuando intervengan en la explotación de
ukatxa walja yänaka apsutarjamaxa
los recursos naturales, y los cobros a que
churapxañaparakiwa. Yänaka apsuwitxa
den lugar no serán reembolsables. Las
waxt’apxañapawa ukatxa tayka
regalías por el aprovechamiento de los
kamachirjamawa ukjamaraki
recursos naturales son un derecho y una
kamchirjamawa uñaqatarakini.
compensación por su explotación, y se
regularán por la Constitución y la ley.

352 Kamachi. Aka pachankiri yänaka aka uraqita Artículo 352. La explotación de recursos
apsuñaxa jani walt’ayata marchirinakaruwa naturales en determinado territorio estará
estado ukata ijskt’awi wakt’ayatarjamaniwa sujeta a un proceso de consulta a la población
ukatxa qhispkhita yatiyañawa. Markachirinka afectada, convocada por el Estado, que será
ch i ka ñ cha si wi p a xa a ka p a cha sa ma na libre, previa e informada. Se garantiza la
apnaqawinxa jay sasiwa ukjamaraki aka participación ciudadana en el proceso de gestión
pachampi chikt’ata jakirinakaxa tayka ambiental y se promoverá la conservación de los
ecosistemas, de acuerdo con la Constitución y
kamchirjama ukatxa kamachirjama
la ley. En las naciones y pueblos indígena
ch’amañchaña. Naciones y pueblos
originario campesinos, la consulta tendrá lugar
indígena originario campesinos t h a k h i s a r
respetando sus normas y procedimientos
awinakaparjamawa jikt’awixa
propios.
phuqhasirakini.
Artículo 353. El pueblo boliviano tendrá acceso
353 Kamachi. Bolivia markachirinakaxa
equitativo a los beneficios provenientes del
khaskhatawa aka pachana yänaka askiru aprovechamiento de todos los recursos
tukuyawitxa katuxani. Kawkmiri uraqinakantixa naturales. Se asignará una participación
aski yänakaxa jiqxatatachini ukjamaraki prioritaria a los territorios donde se encuentren
naciones y pueblos indígena originario estos recursos, y a las naciones y pueblos
campesinos ukanakana chikañchasiwinakapaxa indígena originario campesinos.
wakisirakiniwa.

200
354 Kamachi. Estado ukaxa aka pachana yänaka Artículo 354. El Estado desarrollará y promoverá
ukjamaraki kunaymara aka pachana jakirinakatxa la investigación relativa al manejo, conservación
yatxatawi apnaqawina, waqaychawi ukjamaraki y aprovechamiento de los recursos naturales y
aka pachana yänaka askiru tukuyawi jach’añchayi la biodiversidad.
ukjamaraki naynaru sarantayi.
355 Kamachi. Artículo 355.
I. Aka pachankiri yänaka askiru kutukuyaña I. La industrialización y comercialización de los
ukatxa alxañaxa Estado ukana recursos naturales será prioridad del Estado.
amparapankiwa.
II. Las utilidades obtenidas por la explotación
II. Aka pachankiri yänaka apsutatxa ukatxa e industrialización de los recursos naturales
alxatatxa ukaxa taqi Bolivia pachpana serán distribuidas y reinvertidas para
kunaym ana uraqinakaruwa qullqi xa promover la diversificación económica en
mayjt’ayata ch’iqiyatarakini ukjamaraki los diferentes niveles territoriales del Estado.
mayampi tukjatarakini. Ch’iqiyawi porcentual La distribución porcentual de los beneficios
ukaxa kamachi taypiwa jay starakini. será sancionada por la ley.

III. Askiru tukuyaña aka pachankiri yänakaxa III. Los procesos de industrialización se
kawkhantïutjkiukjanwalurasirakiniukatxaaka realizarán con preferencia en el lugar de
pachpa markana ukjamaraki anqa markana origen de la producción y crearán condiciones
aski atipt’siwirjamawa uñstayatarakini. que favorezcan la competitividad en el
mercado interno e internacional.
356 Kamachi. Jani mayampisa apskaya aka
pachankiri yänaka uñakipawi, apsuwi, yäparu Artículo 356. Las actividades de exploración,
tukuyawi, aski yänakaru tuyawi, q’ipsuwi, explotación, refinación, industrialización,
alxawi ukanakaxa Estado ukana ukatxa taqitaki transporte y comercialización de los recursos
wakiskiriwa. naturales no renovables tendrán el carácter de
necesidad estatal y utilidad pública.

357 Kamachi. Taqi markachirinakankirjamaxa Artículo 357. Por ser propiedad social del
janiwa khiti jaqisa egresa extranjera, empresa pueblo boliviano, ninguna persona ni empresa
privada boliviana aka pachankiri yänakaxa extranjera, ni ninguna persona o empresa
sutixaru anqa makana qillqantaykaspati privada boliviana podrá inscribir la propiedad de
ukatxa janirakiwa qullqi mayt’asiñatakisa, los recursos naturales bolivianos en mercados
apsuñatakisa apnaqkaspati. Jark’ata aka de valores, ni los podrá utilizar como medios
pachankiri yänakan aqillqantawipaxa Estado para operaciones financieras de titularización o
ukana phuqhawipawa. seguridad. La anotación y registro de reservas
es una atribución exclusiva del Estado.

201
358 Kamachi. Aka pachankiri yänaka apnaqaña Artículo 358. Los derechos de uso y
ukatxa askiru tukuyañaxa derecho ukaxa aprovechamiento sobre los recursos naturales
tayka kamachina qhanañchataki ukjamaraki deberán sujetarse a lo establecido en la
kamchinsa ukjamarjamawa phuqhapxañapa. Constitución y la ley. Estos derechos estarán
Aka derechos ukanakaxa kamisakixa sapa sujetos a control periódico del cumplimiento
kutixa yäparu uñaqataki, qullqinaka ukjamaraki de las regulaciones técnicas, económicas y
aka pacha askiru tukuyirinaka ukarjamawa ambientales. El incumplimiento de la ley dará
phuqhasirakini. Aka kamachiru jani phuqhañaxa lugar a la reversión o anulación de los derechos
apnaqawi derecho ukaxa askiru tukuyañaxa de uso o aprovechamiento.
kutkatayataspawa jani ukaxa ina ch’usaru
tukuyataspawa.

CAPÍTULO TERCERO
KIMSÏRI JALJTA
HIDROCARBUROS
CH’IYARA KHUSU UMATA

359 Kamachi. Artículo 359.

I. Ch’iyara khusu umanakaxa kunjamasaja I. Los hidrocarburos, cualquiera sea el estado


jiqxatasipana janiwa alxkatatakaspati en que se encuentren o la forma en la que
ukjamaraki imprescriptible ukama taqi se presenten, son de propiedad inalienable
Bolivia ukana markachirinkipankiwa. Estado e imprescriptible del pueblo boliviano. El
ukakiwa Bolivia markachirina sutipxaruxa Estado, en nombre y representación del
Bolivia markankiri ch’iyara khusu umanakxa pueblo boliviano, ejerce la propiedad de toda
alxañatakixa jay sataraki. Taqpacha ch’iyara la producción de hidrocarburos del país y es
khusu uma qullqi irtatanakaxa Estado el único facultado para su comercialización.
ukankiwa. La totalidad de los ingresos percibidos por la
comercialización de los hidrocarburos será
propiedad del Estado.
II. Janiwa contrato, mayachasiwi, aruskipawi, II. Ningún contrato, acuerdo o convenio, de
c h i q a p a ta j a n i u k a x a m a y s a ta , a k a forma, directa o indirecta, tácita o expresa,
kamchina utt’ayatarjamaxa podrá vulnerar total o parcialmente lo
mayjt’aykaspati. Mayjt’ayaspa ukjaxa establecido en el presente artículo. En el caso
uka contratos taqi ukanakaxa ina de vulneración los contratos serán nulos de
ch’usaruwa tukuspa ukatxa ukjamaraki pleno derecho y quienes los hayan acordado,
luririnakaxa aka markaru firmado, aprobado o ejecutado, cometerán
sallqantiripxiwa. delito de traición a la patria.

202
360 Kamachi. Estado ukaxa ch’iyara khusu Artículo 360. El Estado definirá la política
umata utt’ayarakini ukatxa nayraru satawipa, de hidrocarburos, promoverá su desarrollo
jani tukusiñapa, kikipa, ch’amanchi ukjamaraki integral, sustentable y equitativo, y garantizará
soberanía energética jay saraki. la soberanía energética.

361 Kamachi. Artículo 361.

I. Yacimiento Petrolíferos Fiscales Bolivianos I. Yacimientos Petrolíferos Fiscales Bolivianos


(YP FB) u ka xa ch’iyara khusu u ma (YPFB) es una empresa autárquica
amtawirjamaxa janiwa jark’atakaspati, de derecho público, inembargable, con
pachpana apnaqata, jichha yäpa amta autonomía de gestión administrativa, técnica
taypi ukjamaraki qullqi taypi, ch’iyara khusu y económica, en el marco de la política estatal
umaxa taqinina derecho qullqichasiwipawa. de hidrocarburos. YPFB, bajo tuición del
YPFB ukaxa Ministerio ch’iyara khusu uma Ministerio del ramo y como brazo operativo
ukawa jark’aqaspa ukjamaraki umaspa del Estado, es la única facultada para realizar
amparankirjamaxa apsuwixa aka taypikiwa las actividades de la cadena productiva de
ch’iyara khusu uma apsuwixa ukataxa hidrocarburos y su comercialización.
alxawixa jay satarakispa.

II. YPFB ukaxa derechos ukatxa phuqha-


II. YPFB no podrá transferir sus derechos u
winakapxa satatsa ukjamaraki jani satatsa,
obligaciones en ninguna forma o
chiqapa ukjamaraki maysatsa janiwa
modalidad, tácita o expresa, directa o
churkaspati.
indirectamente.
362 Kamachi.

I. YPFB ukaruxa taqinina qullqichasiwipampixa, Artículo 362.


mixtas o privadas, aka pachpankirinakampi
I. Se autoriza a YPFB suscribir contratos,
jani ukaxa anqa markankirinakampi
bajo el régimen de prestación de servicios,
ukanakampixa irnaqawi amtakanxa
con empresas públicas, mixtas o privadas,
qillqantaspawa taqi uka qullqichasirinakaxa
bolivianas o extranjeras, para que dichas
sutipxaru lurawi apsuwinakapatxa qullqi
empresas, a su nombre y en su representación,
churapxañapawa.Irnaqawiamtaqillqantawisti
realicen determinadas actividades de la
janiwa kunakispansa YPFB Estado ukatakixa
cadena productiva a cambio de una
qullqi p’akintawikaspaki.
retribución o pago por sus servicios. La
suscripción de estos contratos no podrá
significar en ningún caso pérdidas para
YPFB o para el Estado.

203
II. Irnaqawi amtanakaxa ch’iyara khusu uma II. Los contratos referidos a actividades de
uñakipañatakixa ukatxa apsuñatakixa exploración y explotación de hidrocarburos
Asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa deberán contar con previa autorización
arsutaparjam ukatxa jay sataparjamawa y aprobación expresa de la Asamblea
lurasirakini. Janitixa akjamaru phuqhaskanixa Legislativa Plurinacional. En caso de no
ina ch’usaru ukatxa inawa taripirinakasa obtener esta autorización serán nulos de
kunsa saskaspa ukjamaruwa tukuspa. pleno derecho, sin necesidad de declaración
judicial ni extrajudicial alguna.
363 Kamachi. Artículo 363.
I. Empresa Boliviana de Industrialización I. La Empresa Boliviana de Industrialización
de Hidrocarburos (EBIH) ukaxa janiwa de Hidrocarburos (EBIH) es una empresa
jark’atakaspati, pachpana apnaqata, autárquica de derecho público, con
jichha yäpa amta taypi ukjamaraki qullqi autonomía de gestión administrativa, técnica
taypi ukatxa Ministerio ch’iyara khusu y económica, bajo la tuición del Ministerio del
umata apnaqirita ukatxa YPFB ukanakawa ramo y de YPFB, que actúa en el marco de la
jark’aqaspa ukjamaraki imaspa ch’iyara política estatal de hidrocarburos. EBIH será
khusu umxa ukanakaxa ch’iyara khusu responsable de ejecutar, en representación
uma amtawirjamaxa taqinina derecho del Estado y dentro de su territorio, la
qullqichasiwipawa. EBIH ukakiwa Estado industrialización de los hidrocarburos.
ukana sutipxaruxa Bolivia urqpachana
ch’iyara khusu umatxa aski yänakaru
tukuyarakispa.

II. YPFB ukaxa asociaciones jani ukaxa II. YPFB podrá conformar asociaciones o
sociedad mixta uñakipañataki, apsuñataki, sociedades de economía mixta para la
aski yänakaru, q’ipnaqaña, alxaña taqi ejecución de las actividades de exploración,
ukanaka ch’iyara khusu umata lurañataki explotación, refinación, industrialización,
wakicharakispa.Aka asociaciones jani ukaxa transporte y comercialización de los
sociedades ukanakanxa YPFB munasa jani hidrocarburos. En estas asociaciones o
munasawa phisqa tunka mayani del total sociedades, YPFB contará
del capital público ukana obligatoriamente con una participación
chikañchasirakini. accionaria no menor al cincuenta y uno
por ciento del total del capital social.
Artículo 364. YPFB, en nombre y representación
364 Kamachi. YPFB ukaxa Estado boliviano del Estado boliviano, operará y ejercerá derechos
sutipxaruxa yaqha markanakanxa derecho de de propiedad en territorios de otros estados.
propiedad phuqharakini ukjamaraki lurarakini.

204
365 Kamachi. Mä institución ukaxa jamiwa Artículo 365. Una institución autárquica de
jark’atakaspati, jichha yäpa amta taypi ukjamaraki derecho público, con autonomía de gestión
qullqi taypi ukatxa pachpata apnaqata Ministerio administrativa, técnica y económica, bajo la
ch’iyara khusu umata apnaqirita jark’ata ukatxa tuición del Ministerio del ramo, será responsable
imata ukjamawa ukampirusa ukakirakiwa de regular, controlar, supervisar y fiscalizar las
uñch’ukiña, uñaqaña, jak’ata uñch’ukiña ch’iyara actividades de toda la cadena productiva hasta la
khusu uma amtarjamaxa kamachi taypixa industrialización, en el marco de la política estatal
apsuwipata ukatxa aski yänakaru tukuyawkamaxa de hidrocarburos conforme con la ley.
Ministerio ukana amparapankiwa.
366 Kamachi. Taqpacha anqa markata
Artículo 366. Todas las empresas extranjeras
qullqichasirinakaxa ch’iyara khusu uma
que realicen actividades en la cadena productiva
a p s u w i n x a k u n j a ma ti x a k a m a ch i n a k a xa
hidrocarburífera en nombre y representación del
ukaxta piqinchirinakaxa utji ukjamaruwa jay
Estado estarán sometidas a la soberanía del
sapxani. Janiwa kunakipansa thirurusa anqaxa
Estado, a la dependencia de las leyes y de las
taripirinakaruxa kunayamana yanapawinaka
autoridades del Estado. No se reconocerá en
mayipkaspati janirakiwa anqa markana
ningún caso tribunal ni jurisdicción extranjera y
arsurinakarusa mayipkaspati arxatawxa.
no podrán invocar situación excepcional alguna
de arbitraje internacional, ni recurrir a
reclamaciones diplomáticas.
367 Kamachi. Ch’iyara khusu uma apsuwi, Artículo 367. La explotación, consumo y
mayiwi ukjamaraki alxawixa ukatxa aski yänakaru comercialización de los hidrocarburos y sus
tukuyawixa nayraru sartawi amtarjamawa pacha derivados deberán sujetarse a una política de
markana jani pist’añapatakixa jay satani. Anqa desarrollo que garantice el consumo interno.
markaru jilt’a apsuwixa walja qullqi utjayaspa. La exportación de la producción excedente
incorporará la mayor cantidad de valor
agregado.
368 Kamachi. Departamentos ukanakana Artículo 368. Los departamentos productores
ch’iyara khusu uma utjatapatxa once por ciento de hidrocarburos percibirán una regalía del
utjawipatxa ch’iyara khusu uma apnaqiritxa once por ciento de su producción departamental
katuqapxani. Ukapachparaki jani utjayiri fiscalizada de hidrocarburos. De igual forma, los
departamentos ukanaxa Tesoro General del departamentos no productores de hidrocarburos
Estado taypixa kamachirjama katuqawipaxa y el Tesoro General del Estado obtendrán una
uñjatani. participación en los porcentajes, que serán
fijados mediante una ley especial.

205
PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO
QHUYA UKJAMARAKI MINERÍA Y METALURGIA
QHUYANAKATA LURAWI
Artículo 369.
369 Kamachi.
I. El Estado será responsable de las riquezas
I. Uraqi qhuyanakaxa kawkhantï uraqi mineralógicas que se encuentren en el
ukjamaraki uraqi manqhana jikqhatatäki suelo y subsuelo cualquiera sea su origen
Estado ukana amparapankiwa ukatxa y su aplicación será regulada por la ley. Se
phuqhawipaxa kamachi taypiwa reconoce como actores productivos a la
khuskhachatani. Qhuya apsurinaka estatal industria minera estatal, industria minera
ukankirinakampi, privadas ukankirinakampi privada y sociedades cooperativas.
ukjamaraki cooperativas ukankirinakaruwa
uñt’atani.
II. Los recursos naturales no metálicos
II. Aka pachankiri yänakaxa jani jayunaka
existentes en los salares, salmueras,
taypina qhutyanakaxa utjawipatxa, jalsu jayu
evaporíticos, azufres y otros, son de carácter
uma, umata jujuriri, ukatxa yaqhanakampi
estratégico para el país.
markatakixa aski utjirinakawa.
III. Será responsabilidad del Estado la dirección
III. Jach’anchawi, uñañchawi ukjamaraki
de la política minera y metalúrgica, así como
aski qhuya apnaqawixa Estado ukana
el fomento, promoción y control de la actividad
amtaparjamawa amparapankirjamaxa
minera.
phuqhatani.
IV. El Estado ejercerá control y fiscalización en
IV. Estado ukaxa qhuya apsuwi uñaqawxa
toda la cadena productiva minera y sobre
ukjamaraki jak’ata uñaqawxa kunaymana
las actividades que desarrollen los titulares
irnaqawinakanxa uñaqawi phuqharakini
de derechos mineros, contratos mineros o
ukataxa derechos ukanaka qhuyana
derechos preconstituidos.
irnaqirinakaruxa, irnaqawi amta jani ukaxa
derechos preconstituidos phuqhapxaspa.
370 Kamachi. Artículo 370.
I. Estado ukaxa derecho s qhuyana I. El Estado otorgará derechos mineros en toda
irnaqirinakaruxa luqtaniwa ukatxa sapa jani la cadena productiva, suscribirá contratos
ukaxa qutuchata kamachirjama mineros con personas individuales y
wakt’ayataki ukarjamawa lurawi amta colectivas previo cumplimiento de las normas
qillqantani. establecidas en la ley.

206
II. Estado ukaxa cooperativas mineras II. El Estado promoverá y fortalecerá las
ukanakaruxa qullqimpi nayraru markaru cooperativas mineras para que contribuyan
satawitxa jach’añchaniwa ukjamaraki al desarrollo económico social del país.
ch’amañchaniwa.

III. Derecho minero taqpacha cadena productiva III. El derecho minero en toda la cadena produc-
qhuya amtanxa aski qullqi irtäwi jaqitaki tiva así como los contratos mineros tienen
chiqapa irnaqirinakataki askiñapawa. que cumplir una función económica social
ejercida directamente por sus titulares.
IV. Derecho minero ukaxa akjamanakata
utt’ayatawa qullqi irtawi ukjamaraki irnaqawi IV. El derecho minero que comprende las
amatawi, uñaqawi, apsuwi, tantachawi, aski inversiones y trabajo en la prospección,
yänakaru tukuyawi jani ukaxa alxawi taqi exploración, explotación, concentración,
ukanaxa ukankirinakankiwa. Aka derecho industria o comercialización de los minerales
ukaruxa kamachi taypiwa wakisiripaxa o metales es de dominio de los titulares. La
wakt’ayatani. ley definirá los alcances de este derecho.

V. Irnaqawi qhuya amtaxa irnaqirinakaruxa V. El contrato minero obligará a los beneficiarios


askinjama nayrary sartaña ukatxa markaru a desarrollar la actividad minera para
qullqimpi nayraru sartayaña phuqhañapawa. satisfacer el interés económico social. El
incumplimiento de esta obligación dará
Aka phuqhawixa jank’a lura wiru wa
lugar a su resolución inmediata.
phuqhani.

VI. Estado ukaxa qhuya nayraru sartayañatakixa VI. El Estado, a través de sus entidades
pachpa yänaka uñjirinakata ukatxa apnaqawi autárquicas, promoverá y desarrollará políticas
amta, uñaqawi, apsuwi, aski yánakaru de administración, prospección, exploración,
tukuyawi, alxawi, yant’awi jani ukaxa yatiyawi, explotación,industrialización,comercialización,
urraqi uñakipawi, aka pachankiri jani miriri evaluación e información técnica, geológica
yänakana jach’añcharakini ukjamaraki y científica de los recursos naturales no
nayraru sarantayarakini. renovables para el desarrollo minero.
371 Kamachi. Artículo 371.
I. Qhuya apsuwi uraqinakaxa janiz kunakipansa I. Lasáreasdeexplotaciónmineraotorgadaspor
alxkatatakaspati, inaki churakarakispati, contrato son intransferibles, inembargables
ukaxa wiñaya kankirinakwa. e intransmisibles por sucesión hereditaria.

II. Qullqichasiwi apsurinakaxa kawkhantixa II. El domicilio legal de las empresas mineras
qhuyaxa utjki ukjanwa utnuqayasipxaspa. se establecerá en la jurisdicción local donde
se realice la mayor explotación minera.

207
372 Kamachi. Artículo 372.

I. Plantas industriales ukjamaraki fundiciones I. Pertenecen al patrimonio del pueblo los


ukanakaxa patrimonio del pueblo grupos grupos mineros nacionalizados, sus plantas
mineros nacionalizados ukanakakxiwa ukatxa industriales y sus fundiciones, los cuales no
ukanakaxa janiwa khitirusa kunakipansa podrán ser transferidos o adjudicados en
alxkatatakaspati. propiedad a empresas privadas por ningún
título.

II. Dirección ukjamaraki apnaqawixa qhuyata II. La dirección y administración superiores de


aski yänakaru tukuyawixa kamachirjamawa la industria minera estarán a cargo de una
yänakapampi phuqhatani. entidad autárquica con las atribuciones que
determine la ley.
III. Estado ukaxa aski yäkan qhuayanakata
tukuyawitxa ukatxa jani qhuyanakatxa III. E l E s t a d o d e b e r á p a r t i c i p a r e n l a
kamachirjamawa chikachasini. industrialización y comercialización de
los recursos mineralógicos metálicos y
no metálicos, regulado mediante la ley.
IV. Machaqa qullqichasiwi aski yänakanjamaxa IV. Las nuevas empresas autárquicas creadas
Estado taypita utt’ayatanakaxa pachpa por el Estado establecerán su domicilio legal
departamento taypinwa walja qhuyanaka en los departamentos de mayor producción
utjataparjamaxa Potosí, Oruro, ukanaka minera, Potosí y Oruro.
taypinwa utt’ayasipxaspa.
CAPÍTULO QUINTO
PHISQÏRI JALJTA RECURSOS HÍDRICOS
UMANAKATA
Artículo 373.
373 Kamachi.
I. El agua constituye un derecho funda-
I. Umaxa aski derecho jakirinakataki soberanía mentalísimo para la vida, en el marco
del pueblo taypina utt’ayatawa. Estado ukaxa de la soberanía del pueblo. El Estado
apnaqawiukjamarakijak’achawiumataypinxa promoverá el uso y acceso al agua sobre
akjama amtawinakampiwa phuqhachawimpi, la base de principios de solidaridad,
aynimpi, kikipa, kunaymana ukjamaraki jani complementariedad, reciprocidad, equidad,
pist’añampi ch’amachani. diversidad y sustentabilidad.

208
II. Umaxa kunaymana tukuyawina uraqi II. Los recursos hídricos en todos sus estados,
patxana ukjamaraki uraqi manqhana jani superficiales y subterráneos, constituyen
tukuskiri, apnaqatapuni, estratégicos ukjama recursos finitos, vulnerables, estratégicos
utt’ayatawa ukatxa jaqitaki qamawina y cumplen una función social, cultural y
ukatxa pacha taypinxa puqharakini. ambiental. Estos recursos no podrán ser
Aka umaxa janiwa uma ukjatxa khitisa objeto de apropiaciones privadas y tanto ellos
katuntatakaspati janirakiwa alxkatatakaspaki como sus servicios no serán concesionados
ukatxa kamachirjamawa mayiwinakaxa, y están sujetos a un régimen de licencias,
qillqantawinakasa ukjamaraki jay sawinakasa registros y autorizaciones conforme a Ley.
jay satañapa.

374 Kamachi. Artículo 374.


I. Estado ukaxa jakawitakixa umxa jark’aqani I. El Estado protegerá y garantizará el uso
ukjamaraki aski qamawitaki jay sani.Uma prioritario del agua para la vida. Es deber
apnaqawinxa chikachawi, jark’aqawi, del Estado gestionar, regular, proteger y
amtawi ukanakanxa markachirinakampi planificar el uso adecuado y sustentable
chikanchasisawa taqi markachirinakataki de los recursos hídricos, con participación
taqi ukaxa estado ukana phuqhawipawa. social, garantizando el acceso al agua a
Kamachi taypiwa aski apnaqawja ukjmaraki todos sus habitantes. La ley establecerá
jani apnaqawxa phuqhayarakini. las condiciones y limitaciones de todos los
usos.
II. Estado ukaxa aski uma apnaqawxa ukatxa
janiumapisintawinxaqutuchatanakaindígena II. E l E s t a d o r e c o n o c e r á , r e s p e t a r á y
originaria campesinas saranakaparjamawa protegerá los usos y costumbres de las
comunidades, de sus autoridades locales
apnaqawxa uñt’ani, yáqani ukjamaraki
y de las organizaciones indígena originaria
tuwaqani.
campesinas sobre el derecho, el manejo
y la gestión sustentable del agua.
III. Jalsu umanaka, jallu umanaka, uraqi manqha III. Las aguas fósiles, glaciales, humedales,
umanaka, qhuya umanaka, qullaumanaka subterráneas, minerales, medicinales y otras
yaqhanakampixa estado ukana uñjawipawa son prioritarias para el Estado, que deberá
ukatxa uma imaña, tuwaqawi, imaña, garantizar su conservación, protección,
uma jalsu lurawi, jani pisintawi ukjamaraki preservación, restauración, uso sustentable
taqi apnaqawinakaruxa jay sani; janiwa y gestión integral; son inalienables,
alxkatatakaspati, inembargables ukjamaraki inembargables e imprescriptibles.
imprescriptibles ukjamawa.

209
375 Kamachi. Artículo 375.
I. Estado ukana nayraru uma apanaqawi I. Es deber del Estado desarrollar planes de uso,
amtawi ukatxa imawi ukjamaraki aski conservación, manejo y aprovechamiento
tukuyawiru jani pisintawi jach’a jawiranaka sustentable de las cuencas hidrográficas.
phuqhawipawa.
II. El Estado regulará el manejo y gestión
II. Estadoukaxaumaapnaqawinxaqhich’añataki, sustentable de los recursos hídricos y de las
manq’awitaki ukjamaraki kunaymana cuencas para riego, seguridad alimentaria
lurawitaki ayllunakana sarawinakaparjama y servicios básicos, respetando los usos y
yäqasawa chikachani. costumbres de las comunidades.
III. Estado ukana uma qutuchata uraqi III. Es deber del Estado realizar los estudios
manqhana yatxataña jark’aqawi, apnaqawi
para la identificación de aguas fósiles
ukjamaraki jani tukusiñapataki apnaqawi
y su consiguiente protección, manejo y
phuqhañapawa.
aprovechamiento sustentable.

376 Ka ma chi. Rec ur s os hí dri cos sa ta Artículo 376. Los recursos hídricos de los ríos,
jawiranakata, jach’a qutanakata, ukjamaraki lagos y lagunas que conforman las cuencas
qutanakata jach’a jawiranaka askitaparjamaxa hidrográficas, por su potencialidad, por la
ukatxa kunaymana aka pachankiri yänaka variedad de recursos naturales que contienen y
ukanakawa ukatxa ukanakxa aka pachankiri por ser parte fundamental de los ecosistemas,
jakirinakataki ukjamaraki nayraru sartañataki se consideran recursos estratégicos para el
amuyatawa. Estado ukaxa uma yuriri ukjamaraki desarrollo y la soberanía boliviana. El Estado
jawira lakanakatxa jani walt’awiru tukuyaspa jani evitará acciones en las nacientes y zonas
ukaxa psiqtayaspa taqi ukanaka uñjani ukatxa intermedias de los ríos que ocasionen daños
suma markasana qamawi uñjarakini. a los ecosistemas o disminuyan los caudales,
preservará el estado natural y velará por el
desarrollo y bienestar de la población.
377 Kamachi.
Artículo 377.
I. Taqi uma amta anqa markampixa Estado
ukaxa aka markana qamirinakaruwa I. Todo tratado internacional que suscriba
ukjamraki estado ukana amtanakapa el Estado sobre los recursos hídricos
laqanchani. garantizará la soberanía del país y priorizará
el interés del Estado.
II. Estado ukaxa qurpasiwinakanxa ukatxa
maysa markampi qurpasiwinxa uma II. El Estado resguardará de forma permanente
jark’aqawxa jark’aqani uka jark’aqawimpixa las aguas fronterizas y transfronterizas, para
akankiri markanakaruwa mayachasa la conservación de la riqueza hídrica que
jach’añchani. contribuirá a la integración de los pueblos.

210
SUXTÏRI JALJTA CAPÍTULO SEXTO
YÄNAKA NAKTAYIRINAKATA ENERGÍA

378 Kamachi. Artículo 378.

I. Kunaymana yänaka naktayirinakaxa I. Las diferentes formas de energía y sus


ukjamaraki uñstawinapaxa askipxiwa fuentes constituyen un recurso estratégico,
apnaqawipaxa aski derecho ukjamawa su acceso es un derecho fundamental y
nayraru markasa sartañapataki ukatxa esencial para el desarrollo integral y social
askinjamawa phuqhañapa aka pacha del país, y se regirá por los principios de
samana uñjasa sarantarakini. eficiencia, continuidad, adaptabilidad y
preservación del medio ambiente.

II. Estado ukana nayraru sartawi naktayiri II. Es facultad privativa del Estado el desarrollo
yänakaruxa, q’ipnaqawipatxa ukjamraki de la cadena productiva energética en
ch’iqiya wipatxa e mpre sas publicas, las etapas de generación, transporte
mixtas, instituciones jani amt’añampi y distribución, a través de empresas
qamiriptañataki, cooperativas, empresas públicas, mixtas, instituciones sin fines de
privadas ukjamaraki empresas comunitarias lucro, cooperativas, empresas privadas,
taypiwa markachirimpi chikañchasisa y empresas comunitarias y sociales, con
ukjamaraki uñaqasa phuqhawipawa. participación y control social. La cadena
productiva energética no podrá estar sujeta
exclusivamente a intereses privados ni podrá
concesionarse. La participación privada será
regulada por la Ley.
379 Kamachi
Artículo 379.
I. Estado ukaxa naktayiri yänaka yatiñataki
I. El Estado desarrollará y promoverá la
ukjamaraki apnaqañatakixa naynaruwa
investigación y el uso de nuevas formas
laqañchayani ukjamaraki jach’añcharakini
de producción de energías alternativas,
aka pacha samanampi chikt’ayasa.
compatibles con la conservación del
II. Estado ukaxa qhantayiri yänakxa aka ambiente.
markanxa utjawipxa jach’añchayaniwa;
II. El Estado garantizará la generación de energía
jilt’anaka anqa markaru apsuwixa aka pacha
para el consumo interno; la exportación de
markatakiwa qhipharañapa.
los excedentes de energía debe prever las
reservas necesarias para el país.

211
PAQALLQÜRI JALJTA KUNAYMANA CAPÍTULO SÉPTIMO
JAKIRINAKATA, INAL BIODIVERSIDAD, COCA, ÁREAS
MAMA, JARK’ATA URAQINAKATA PROTEGIDAS Y RECURSOS
UKJAMARAKI QUQANAKATA FORESTALES

NAYRÏRI T’AQXTA SECCIÓN I


KUNAYMANA JAKIRINAKATA BIODIVERSIDAD

380 Kamachi. Artículo 380.


I. Aka pachankiri miriri yänakaxa jani I. Los recursos naturales renovables se
chhaqhayaña amtampiwa yäqata jaqha aprovecharán de manera sustentable,
aka pachankiri jakirinakampiwa yäparu respetando las características y el valor
lurawipaxa luratarakini. natural de cada ecosistema.
II. Aka pachankiri jakirinakampi ukaxa aka II. Para garantizar el equilibrio ecológico,
pacha samanampi chikañchayañatakixa los suelos deberán utilizarse conforme
uraqinakaxa kunaymana lurawinakanxa con su capacidad de uso mayor en el
askinjamawa sarawinakarjama, amta- marco del proceso de organización del
nakarja ma, jakiri naka utja ta parja ma uso y ocupación del espacio, consi-
apnaqasiñapa. Phuqhawipxa kamachi derando sus características biofísicas,
taypiwa chikachatani. socioeconómicas, culturales y político
institucionales. La ley regulará su
aplicación.
381 Kamachi. Artículo 381.
I. Uraqina jakirinaka uywanaka ukjamaraki I. Son patrimonio natural las especies nativas
kunaymana ch’uxña ququnakaxa aka de origen animal y vegetal. El Estado
pachankiri patrimonio ukjamawa. Estado establecerá las medidas necesarias para
ukawa waqaychawipa ukatxa askiru su conservación, aprovechamiento y
tukuyawipxa yäparu utt’ayarakini. desarrollo.

212
II. Estado ukaxa taqpacha aka pachankiri II. El Estado protegerá todos los recursos
jach’a ukjamaraki jisk’a jakirinakatxa genéticos y microorganismos que se
aski lurawipata ukatxa apnaqawipata encuentren en los ecosistemas del
jark’aqarakini. Jark’aqawipatakixa qillqawi territorio, así como los conocimientos
taypiwa utt’ayasirakini ukaxa jakawipa asociados con su uso y aprovechamiento.
jark’aqarakini ukjamaraki Estado ukatawa Para su protección se establecerá un
yatxatarakini mayitarjama. Jani yänaka sistema de registro que salvaguarde su
tumpthapitanakaxa Estado ukaxa kamachi existencia, así como la propiedad
taypiwa jark’aqawipxa utt’ayarakini. intelectual en favor del Estado o de los
sujetos sociales locales que la reclamen.
Para todos aquellos recursos no registrados,
el Estado establecerá los procedimientos
382 Kamachi. Estado ukaxa aka pachata para su protección mediante la ley.
aski jakiri yänaka misturi yänakwa jark’aqawi, Artículo 382. Es facultad y deber del Esta-
pachparu kutt’niwi, anqa markata aptaniwi do la defensa, recuperación, protección
nayra yatiwirjama ukanakata phuqhañapa y repatriación del material biológico pro-
ukatax yaqhanakampi uñstaspa ukanakatsa veniente de los recursos naturales, de los
uka pachparaki. conocimientos ancestrales y otros que se
originen en el territorio.

383 Kamachi. Estado ukaxa kunaymana


phuqhata jani ukaxa chikata, mä juk’a pachatakiki Artículo 383. El Estado establecerá medidas de
jani ukaxa jaya pachataki kunaymana aka restricción parcial o total, temporal o permanente,
pachana jakiri yänaka apsuñanakatxa amta sobre los usos extractivos de los recursos de la
wakiyani. Amtanakaxa aka pachana jakiri biodiversidad. Las medidas estarán orientadas
yänaka askina jark’aqañataki, waqaychañataki, a las necesidades de preservación,
kutkatayasiñataki jani chhaqtañapataki ukjamaru conservación, recuperación y restauración de la
amtaxa wakt’ayatawa. Aka pachana jakiri biodiversidad en riesgo de extinción. Se
yänaka jamasata uywawi ukatxa apnaqawixa sancionará penalmente la tenencia, manejo y
juchachasitarjamawa juchañchatarakini. tráfico ilegal de especies de la biodiversidad.

213
PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II
INAL MAMA COCA

Artículo 384. El Estado protege a la coca


384 Kamachi. Estado ukaxa nayratpacha
originaria y ancestral como patrimonio cultural,
ukatxa sarawi nakarj amaxa mi rirj maxa
recurso natural renovable de la biodiversidad
aka pachana jakirjamaxa aruskipawitaki
de Bolivia, y como factor de cohesión social;
askitaparjamxa inalmamaruxa jark’aqiwa; ukatxa
en su estado natural no es estupefaciente. La
uñjataparjamaxa janiwa jani kali ch’uxña alikiti.
revalorización, producción, comercialización e
Amthapiwipaxa, yapuchawipaxa, alxawipaxa,
industrialización se regirá mediante la ley.
aski yäru tukuyawipaxa kamachi taypiwa
sarayatani.

KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III ÁREAS


JARK’ATA URAQINAKATA PROTEGIDAS

385 Kamachi. Artículo 385.

I. Jark’ata uraqina aski markata nayra pachata I. Las áreas protegidas constituyen un bien
katuta miriri yänakaxa ukatxa taqinina taqi común y forman parte del patrimonio
ukanakawa; ukampirusa aski samana, natural y cultural del país; cumplen
sarwi, markachiritaki, qullqichasiñataki jani funciones ambientales, culturales, sociales y
chhaqtayasa nayraru sartañataki ukanaka económicas para el desarrollo sustentable.
phuqhi. II. Donde exista sobreposición de áreas
II. K a w k h a n t i x a j a r k ’ a t a u r a q i n a k a n a protegidas y territorios indígena originario
ukjamaraki indígena originario campesinos campesinos, la gestión compartida se
uraqipanakana qamantawixa utjaspa ukaxa realizará con sujeción a las normas y
gestión compartida ukaxa Pueblos indígena procedimientos propios de las naciones y
originario campesinos ukanakana sarawi pueblos indígena originaria campesinos,
thakhinakaparjama yäqasawa jark’ata respetando el objeto de creación de estas
uraqinakana uñstawipaxa lurasirakini. áreas.

214
PUSÏRI T’AQXTA SECCIÓN IV
QUQANAKATA RECURSOS FORESTALES

Artículo 386. Los bosques naturales y los


386 Kamachi. Quqanakaxa ukjamaraki
suelos forestales son de carácter estratégico
quqani uraqinakaxa aka Bolivia marka nayraru
para el desarrollo del pueblo boliviano. El Estado
sartañatakiwa. Estado ukawa ayllunakaru ukatxa
reconocerá derechos de aprovechamiento
apsurinakaru derechos ukanakxa apsuñataki
forestal a favor de comunidades y operadores
uñt’arakini. Pachparakiwa jani tuksuwi ukatxa
particulares.Asimismo promoverá las actividades
yäparu apnaqawi, qullqi irtawi, wasitata lurawi,
de conservación y aprovechamiento sustentable,
q’ara uraqinakana ayruwi ch’amañcharakini.
la generación de valor agregado a sus productos,
la rehabilitación y reforestación de áreas
degradadas.
387 Kamachi.
Artículo 387.
I. Estado ukaxa jani jaqina ayruta quqanakani
I. El Estado deberá garantizar la conservación
uraqinakxa jani tuksusa apsuwi, waqaychawi
de los bosques naturales en las áreas de
ukjamata uywanaka ukatxa ch’uxña achunaka
vocación forestal, su aprovechamiento
jay saña phuqhaña.
sustentable, la conservación y recuperación
II. kamachi taypiwa jark’aqawipaxa ukatxa de la flora, fauna y áreas degradadas.
apsuwipaxa kunaymana aski ququqnakatxa
II. Laleyregularálaprotecciónyaprovechamiento
sarawirjama, qullqichasiwirjama, aka
de las especies forestales de relevancia
pachankiri jakirinakampi aka pacha
socioeconómica, cultural y ecológica.
samanampi yäpataki chikañchayatarakini.
Artículo 388. Las comunidades indígena
388 Kamachi.
originario campesinas situadas dentro de áreas
Indígenas originarias campesinas ayllunakatixa forestales serán titulares del derecho exclusivo
jark’ata uraqinakankchixa jumanakawa de su aprovechamiento y de su gestión, de
phuqhawi amtarjamaxa ukatxa kamachina acuerdo con la ley.
qhanañchatarjamaxa apsupxaspa.

389 Kamachi. Artículo 389.

I. Ch’umiurqimayjt’awixayapuchawinakatakixa I. La conversión de uso de tierras con cobertura


kunjamatixa ukataki wakiyataki wakichawi boscosa a usos agropecuarios u otros,
amtarjamaxa ukjamaraki kamchirjamxa sólo procederá en los espacios legalmente
ukamaruwa phuqhasirakini. asignados para ello, de acuerdo con las
políticas de planificación y conforme con la
ley.

215
II. Servidumbres ecológicas ukjamaraki II. La ley determinará las servidumbres
zonificación pachpana apnaqawixa jaya ecológicas y la zonificación de los usos
pachana jani tukusiñapataki ukatxa uma internos, con el fin de garantizar a largo plazo
jalsuwisa ukatakixa kamachi taypiwa la conservación de los suelos y cuerpos de
qhanañchatani. agua.

III. Ta q p a c h a u r a q i j a n i y a p u c h a ñ a t a k i III. Toda conversión de suelos en áreas no


t’aqataki uka mayjt’ayawixa juchawa clasificadas para tales fines constituirá
ukjama luririnakaruxa jani wali lurawipatxa infracción punible y generará la obligación
tutiyarakispawa. de reparar los daños causados.

CAPÍTULO OCTAVO
KIMSAQALLQÜRI JALJTA
AMAZONIA
CH’UMI JAWIRA

390 Kamachi. Artículo 390.

I. Bolivia markana ch’uminkiri jach’a jawiraxa I. La cuenca amazónica boliviana constituye


aski nayraru sartañataki aski aka pachankiri un espacio estratégi co de especial
jakirinakata ukatxa umanakata regiones protección para el desarrollo integral
ukanakana aski samanañchiri ukanakata del país por su elevada sensibilidad
utt’ayatawa. ambi ental, bi odi versi dad exi stente,
recursos hídricos y por las ecoregiones.
II. Bolivia markana ch’uminkiri jach’a jawiraxa
taqpacha departamento de Pando, provincia II. La amazonia boliviana comprende la
Iturralde La Paz departamento unta ukatxa totalidad del departamento de Pando, la
provincias de Vaca Diez ukjamaraki provincia Iturralde del departamento de La
Bollivian Beni departamento ukatanakatawa Paz y las provincias Vaca Díez y Ballivián del
utt’ayatawa. Aski ch’umi uraqi nayraru departamento del Beni. El desarrollo
sartayawixa kunaymana ch’uxña quqanaka integral de la amazonia boliviana, como
utjataparjamaxa pachpa markachirinakataki espacio territorial selvático de bosques
aski ukjamaraki aka markpachataki aski húmedos tropicales, de acuerdo a sus
ukjamarjamawa kamachi taypi sarayatani. específicas características de riqueza
forestal extractiva y recolectora, se regirá
por ley especial en beneficio de la región y
del país.

216
391 Kamachi. Artículo 391.

I. Estado ukaxa jani tuksiña mpi aski I. El Estado priorizará el desarrollo integral
apnaqawi, chikachasiwi, kikipa ukjamawa sustentable de la amazonia boliviana,
ch’umi uraqinakatxa nayraru sartayawxa a través de una administración integral,
mäki amtarakini. Apnaqawixa irnaqawi participativa, compartida y equitativa de la
utjayañataki ukjamaraki markachirinakana selva amazónica. La administración estará
qullqi irtasiwipataki jark’aqasa ukatxa jani orientada a la generación de empleo y a
aka pacha samana ñanqhachawi uksaruwa mejorar los ingresos para sus habitantes,
uñtayatani en el marco de la protección y
sustentabilidad del medio ambiente.
II. Estado ukaxa qullqi mayt’awi k’acha
lurawinakataki, aski samanani k’acha II. ElEstadofomentaráelaccesoalfinanciamiento
lurawinakati ukatxa pachpana aski para actividades turísticas, ecoturísticas
amtawinaka ch’amañcharakini. y otras iniciativas de emprendimiento
regional.
III. Estado ukaxa indígena originario campesinas
ukana p’iqinchiripampi chikt’asaxa ukjamaraki III. El Estado en coordinación con las
ukana jakiri markachirinakampixa mä aski autoridades indígena originario campesinas
qutuchawi sapjtata pachpana irnaqawi utani y los habitantes de la amazonia, creará
kunaymana nayraru sartañataki lurawinaka un organismo especial, descentralizado,
uñstayarakini. con sede en la amazonia, para promover
actividades propias de la región.
392 Kamachi.
Artículo 392.
I. Estado ukaxa naciones y pueblos indígena
I. El Estado implementará políticas especiales
originario campesinos ukana jakirinakatakixa
en beneficio de las naciones y pueblos
aski jakasipxañapatakixa kunaymana
indígena originario campesinos de la región
lurawinakana, yänaka aski yänakaru
para generar las condiciones necesarias para
tukuyawinxa, alxasiwina, jark’aqawina,
la reactivación, incentivo, industrialización,
waqaychawina ukatxa nayra lurawinaka
comercialización, protección y conservación
ch’amañachañatakixa aski amtawinaka
de los productos extractivos tradicionales.
wakiyarakini.
II. Se reconoce el valor histórico cultural y
II. Sringa ukatxa castaño ukanakaxa nayra
económico de la siringa y del castaño,
aski sarawi yätapatxa ukjamaraki qullqi
símbolos de la amazonia boliviana, cuya
irtasiñapatxa uka ch’umi jawiranxa ukama
tala será penalizada, salvo en los casos de
uñt’atawa khuchhurawipasti juchañchatawa
interés público regulados por la ley.
inasa taqinitaki amtarjama kamachi taypi
chiñchayatachispa.

217
LLATUNKÏRI JALJTA URAQI CAPÍTULO NOVENO
UKJAMARAKI URAQINA TIERRA Y TERRITORIO
QAMIRI
Artículo 393. El Estado reconoce, protege y
393 Kamachi. Sapa jaqina uraqipa jani ukaxa garantiza la propiedad individual y comunitaria
comunitario uraqi ukjamaraki qutu jaqina uraqipa o colectiva de la tierra, en tanto cumpla una
markachiritaki, qullqi irtasiñataki askïchi ukaxa función social o una función económica social,
Estado ukaxa uñt’araki, jark’aqaraki ukatxa jay según corresponda.
saraki.

394 Kamachi.
Artículo 394.
I. Propi edad agraria indi vi dual ukaxa
I. La propiedad agraria individual se clasifica
k i msa ru wa j al j ti ta nti y u, uk j am ara ki
en pequeña, mediana y empresarial, en
qullqichasiñataki ukaxa urakitjam
función a la superficie, a la producción y a
lurañataki ukatxa nayraru sartañataki
los criterios de desarrollo. Sus extensiones
ukjama t’aqxatawa. Walja ukatxa juk’a
máximas y mínimas, características y formas
uraqinakaxa ukampirusa kutkatayañanaxa
de conversión serán reguladas por la ley.
kamachi taypiwa chikañchayatani. Uraqi
Se garantizan los derechos legalmente
qhanata alasirinakaruxa indígena originario
adquiridos por propietarios particulares cuyos
campesina taypina jay satawa.
predios se encuentren ubicados al interior de
II. Jisk’a uraqinakaxa janiwa t’aqanuqatakaspati territorios indígena originario campesinos.
janirakiwa alxkatatakaspati wila masina
II. La pequeña propiedad es indivisible,
askina katura uraqiwa ukatxa janiwa qullqixa
constituye patrimonio familiar inembargable,
irtatakaspati. Jisk’aru t’aqanuqawixa janiwa
y no está sujeta al pago de impuestos a la
derecho de sucesión hereditaria ukaru
propiedad agraria. La indivisibilidad no
kamachkisa kamachina qhanañchataniwa.
afecta el derecho a la sucesión hereditaria
en las condiciones establecidas por ley.

218
III. Estado ukaxa propiedad comunitaria jani III. El Estado reconoce, protege y garantiza
ukaxa qutuchatasa ukanakxa uñt’iwa, la propiedad comunitaria o colectiva, que
jark’aqiwa ukjamaraki jay sarakiwa ukaxa comprende el territorio indígena originario
indígena originario campesina, comunidades campesino, las comunidades interculturales
interculturales originarios ukjamaraki originarias y de las comunidades campesinas.
comunidades campesinas ukanakata La propiedad colectiva se declara indivisible,
utt’yatawa. Qutu uraqixa janiwa jaljatakaspati, imprescriptible, inembargable, inalienable
imprescriptible, inembargable, janiwa e irreversible y no está sujeta al pago
ina ukjamaki churatakaspati, irreversible de impuestos a la propiedad agraria.
ukjamarakiwa ukatxa propiedad agraria Las comunidades podrán ser tituladas
ukaruxa jani wa chani ñchatakaspati . reconociendo la complementariedad entre
Comunidades ukanakaxa phuqhasiwi derechos colectivos e individuales respetando
qutu derecho uñt’atarjama ukjamaraki la unidad territorial con identidad.
sapata mayachata marka yäqasawa
sutinchataspa.

395 Kamachi. Artículo 395.


I. Fiscales uraqinakaxa indígena originaria I. Las tierras fiscales serán dotadas a indígena
campesina, comunidades interculturales originario campesinos, comunidades
originarias, afrobolivianas ukanakaruwa interculturales originarias, afrobolivianos
luqtatani ukanaxa janiwa uraqinipxañapakiti, y comunidades campesinas que no las
jisk’a uraqininaka ukjamapxañapawa ukatxa posean o las posean insuficientemente, de
Estado ukana amtaparjamaxa jani wali acuerdo con una política estatal que atienda
uraqini markachirinakana mayitaparjama, a las realidades ecológicas y geográficas,
qullqi irtasiwirjama, sarwinakarjamawa así como a las necesidades poblacionales,
phuqhasirakini. Uraqi luqtawixa nayraru sociales, culturales y económicas. La
sartawi amtarjamawa chacha warmiru jani dotación se realizará de acuerdo con las
jisk’achasa t’aqanuqawinxa phuqhasirakini. políticas de desarrollo rural sustentable
y la titularidad de las mujeres al acceso,
distribución y redistribución de la tierra,
sin discriminación por estado civil o unión
conyugal.
II. Janiwa pä kuti uraqixa churatakaspati
II. Se prohíben las dobles dotaciones y la
ukatxa churata uraqixa janiwa alxatakaspati
compraventa, permuta y donación de
janirakiwa yaqhampi turkatakaspati.
tierras entregadas en dotación.

219
III. Taqina aski amtaparu mayja amtaxa III. Por ser contraria al interés colectivo, está
ukarjamaxa renta fundiaria katuqawixa ukaxa prohibida la obtención de renta fundiaria
uraqita jani wali sataxa janisatawa. generada por el uso especulativo de la
tierra.
396 Kamachi.
Artículo 396.
I. Estado ukawa uraqi alxaña qhatxa jani mayniki
walja uraqi katuntasiñapatakixa kunjamatixa I. El Estado regulará el mercado de tierras,
kamachina qhanañchataki ukatxa jisk’a uraqi evitando la acumulación en superficies
t’aqanuqawixa chikañchayarakini. mayores a las reconocidas por la ley, así
como su división en superficies menores a
II. Anqata chacha warmi mantanirinakaxa la establecida para la pequeña propiedad.
janiwa kunakipansa Estado ukatxa uraqi
II. Las extranjeras y los extranjeros bajo ningún
katuqapkaspati.
título podrán adquirir tierras del Estado.
397 Kamachi.
Artículo 397.
I. Uraqiniñataki ukjamaraki waqaychañatakixa
I. El trabajo es la fuente fundamental para la
wali askiwa agraria uraqinxa irnaqañaxa.
adquisición y conservación de la propiedad
Uraqinakaxaaskiphuqhawijaqitakijaniukatxa
agraria. Las propiedades deberán cumplir
jaqina qullqichasiwi derecho jark’aqañataki
con la función social o con la función
aka pachankirjamaru phuqhañapawa. económica social para salvaguardar su
derecho, de acuerdo a la naturaleza de la
propiedad.
II. Aski phuqhawi jaqitakixa saña muniwa
uraqi askinjama apnaqaña ukaxa pueblos y II. La función social se entenderá como el
comunidades indígena originario aprovechamiento sustentable de la tierra
campesinos kunjamatixa jisk’a uraqina por parte de pueblos y comunidades
lurasipki uka taypiwa nayararu jakawina indígena originario campesinos, así
como el que se realiza en pequeñas
sartañataki. Aski phuqhawi jaqitakixa
propiedades, y constituye la fuente de
comunidades taypiwa phuqhasirakini.
subsistencia y de bienestar y desarrollo
sociocultural de sus titulares. En el
cumplimiento de la función social se
reconocen las normas propias de las
comunidades.

220
III. Askiqullqichasiwijaqitakixaukaxakunaymana III. La función económica social debe entenderse
achunakana ukatxa lurawinaka jani uraqi como el empleo sustentable de la tierra en
ñanqhachasa taqinitaki aski amtarjama el desarrollo de actividades productivas,
luraña saña muniwa. Qullqichasiwi uraqixa conforme a su capacidad de uso mayor, en
kamachirjamawa aski irnaqawixa ukatxa beneficio de la sociedad, del interés
yapuchawixa uñjatarakini. colectivo y de su propietario. La propiedad
empresarial está sujeta a revisión de
acuerdo con la ley, para verificar el
cumplimiento de la función económica y
social.
398 Kamachi. Latifundio ukjamaraki pä titulación
ukani contrarios al interés colectivo ukjamaraki Artículo 398. Se prohíbe el latifundio y la doble
desarrollo del país, sarawiruxa janiwa jay titulación por ser contrarios al interés colectivo y
al desarrollo del país. Se entiende por latifundio
satakaspati. Latifundio uksata improductiva uraqi
la tenencia improductiva de la tierra; la tierra
sataruwa amuyasi; kawkiri uraqiti jani función
que no cumpla la función económica social; la
económica social ukampi phuqchi; uraqi taypita
explotación de la tierra que aplica un sistema de
mä sistema de servidumbre, semiesclavitud
servidumbre, semiesclavitud o esclavitud en la
janukaxa esclavitud kunaymana irnaqawina
relación laboral o la propiedad que sobrepasa la
jilpacha superficie maxima zonificada sata
superficie máxima zonificada establecida en la
kamachirjama uñt’atanxa wakt’ayi. Superficie
ley. En ningún caso la superficie máxima podrá
maxima ukaxa phisqa waranqha hectáreas satxa exceder las cinco mil hectáreas.
jilakipkaspati.

399 Kamachi. Artículo 399.

I. Machaqa qurpasinakaxa propiedad agraria I. Los nuevos límites de la propiedad agraria


zonificada ukanaxa aka tayka kamachi zonificada se aplicarán a predios que se
utt’asitaruwa phuqhasini. Akjamarjamaxa hayan adquirido con posterioridad a la
nayrakamachinaqhanañchatarjamaxajaniwa vigencia de esta Constitución. A los efectos
kutt’atakaspati uka kamachirjama katuta de la irretroactividad de la Ley, se reconocen
uraqinakaxa kamchirjamaxa yäqataukatxa y respetan los derechos de posesión y
propiedad agraria de acuerdo a Ley.
uñt’atarakiwa.
II. Las superficies excedentes que cumplan la
II. Jilt’a uraqinakaxa aski qullaichawi jaqitakixa
Función Económico Social serán expro-
phuqhirixa aparataniwa. Pä kuti churata
piadas.. La doble titulación prevista en
uraqixa Consejo Nacional de ReformaAgraria
el artículo anterior se refiere a las dobles
ukana sutinchataxa nayriri kamachirjamawa
dotaciones tramitadas ante el ex - Consejo
phuqhasini. Pä kuti churata uraqixa
Nacional de Reforma Agraria, CNRA. La
janiwa kimsïri katurinakaruxa phuqhawixa prohibición de la doble dotación no se
wakiskiti. aplica a derechos de terceros legalmente
adquiridos.
221
400 Kamachi. Jani aski yäparu taqinitakjamaxa Artículo 400. Por afectar a su aprovechamiento
uraqi jisk’aru t’aqanuqawixa kamchina uñt’ataki sustentable y por ser contrario al interés colectivo,
uraqi uñxatasawa janiwa satani. Estado se prohíbe la división de las propiedades en
ukaxa kamachirjamwa jani t’aqanuqañataki superficies menores a la superficie máxima
wakiyarakini. de la pequeña propiedad reconocida por la ley
que, para su establecimiento, tendrá en cuenta
las características de las zonas geográficas.
El Estado establecerá mecanismos legales
para evitar el fraccionamiento de la pequeña
propiedad.
401 Kamachi.
Artículo 401.
I. Uraqina jani aski jaqinataki uktaxa qullqi
I. El incumplimiento de la función económica
irtasiwinsa phuqkaspa ukjaxa uka uraqixa
social o la tenencia latifundista de la tierra,
pa ra ta s pa wa ta qi ma r ka c hi ri n a ka na
serán causales de reversión y la tierra
amparanakapankxaspawa.
pasará a dominio y propiedad del pueblo
II. Uraqi aparawixa aski mayiwirjamawa ukatxa boliviano.
apnaqawirjama aski qullqi churasawa
II. La expropiación de la tierra procederá por
thakhinchatarakini.
causa de necesidad y utilidad pública, y
previo pago de una indemnización justa.
402 Ka machi. Estados ukaxa aknïri Artículo 402. El Estado tiene la obligación de:
phuqhawinakaniwa:
1. Fomentar planes de asentamientos
1. Uraqina markachirinakaru utnuqawi yäparu humanos para alcanzar una racional
t’aqanuqawiamtaukjamarakiaskiuraqiyäparu distribución demográfica y un mejor
apnaqawi ukjamaraki akaa pachankiri yänaka aprovechamiento de la tierra y los
ukampirusa machaqata utnuqayatanakaruxa recursos naturales, otorgando a los
yatiqawi, qullasawi, manq’aña ukatxa lurawi nuevos asentados facilidades de acceso
ukanaka Ordenamiento Territorial del Estado a la educación, salud, seguridad
taypina aka pacha samana kuna ukanaka alimentaría y producción, en el marco
ch’amañchaña. del Ordenamiento Territorial del Estado
2. Warminakataki aski amtanaka uraqi y la conservación del medio ambiente.
katuwina ukjamaraki uraqiru churawita 2. Promover políticas dirigidas a eliminar
ukanakana kunaymana jisk’achawinakawa todas las formas de discriminación contra
chhaqayaña. las mujeres en el acceso, tenencia y
herencia de la tierra.

222
403 Kamachi. Artículo 403.

I. Indígena originario campesino taqi I. Se reconoce la integralidad del territorio


uraqinakapa xa u ñt’ata wa ukar uxa indígena originario campesino, que
chikañchasiwa aski irnaqawi ukatxa aka incluye el derecho a la tierra, al uso y
pachankiri yänaka askiru kamachirjama aprovechamiento exclusivo de los recursos
tukuyawi; uraqipanakana aski yänaka naturales renovables en las condiciones
jani miriri apsuwita yatiyaña ukjamaraki determinadas por la ley; a la consulta
chikanchasiwi; qamawi sarawinakaparjama previa e informada y a la participación en
apnaqawina ukatxa nayraru sartawina los beneficios por la explotación de los
ukjamaraki aka pachankirinakampi aski recursos naturales no renovables que se
jakawi. Indígena originarios campesinos encuentran en sus territorios; la facultad de
uraqinakaxa ayllunakata utt’ayataspawa. aplicar sus normas propias, administrados
por sus estructuras de representación y la
definición de su desarrollo de acuerdo a sus
criterios culturales y principios de convivencia
armónica con la naturaleza. Los territorios
indígena originario campesinos podrán estar
compuestos por comunidades.
II. Indígena originario campesino uraqinakanxa II. El territorio indígena originario campesino
lurawi, aski lurañanaka ukjamaraki aka pacha comprende áreas de producción, áreas
yänaka waqaychawi ukatxa markachirinaka de aprovechamiento y conservación de
waljaptañapataki sarawinakampi chika los recursos naturales y espacios de
ukanakawa. Kamachi taypiwa derechos reproducción social, espiritual y cultural.
ukanakaxa uñt’atani. La ley establecerá el procedimiento para el
reconocimiento de estos derechos.
404 Kamachi. Servicio Boliviano ReformaAgraria Artículo 404. El Servicio Boliviano de Reforma
ukatxa Bolivia marka apnaqiriwa p’iqinchirixa Agraria, cuya máxima autoridad es el Presidente
ukaxa wakichaña, phuqhaña ukatxa yäparu del Estado, es la entidad responsable de
reforma agraria thakhinchi ukjamaraki Bolivia planificar, ejecutar y consolidar el proceso de
uraqpachana uta yatiyiriniwa. reforma agraria y tiene jurisdicción en todo el
territorio del país.

223
KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO III DESARROLLO RURAL
PATA TUQINA ASKI QAMAWI INTEGRAL
SUSTENTABLE
405 Kamachi. Desarrollo rural integral sustentable
ukaxa Estado ukana qullqi amta taypinkiwa Artículo 405. El desarrollo rural integral
ukatxa kunaymana aski lurawinakaruwa sustentable es parte fundamental de las
comunitarios satanakaru pata uraqinkirinakaru políticas económicas del Estado, que
lurawinaka ukataxa manq’añanakalaqanchayani priorizará sus acciones para el fomento de
akjamata: todos los emprendimientos económicos
comunitarios y del conjunto de los actores
rurales, con énfasis en la seguridad y en la
soberanía alimentaria, a través de:

1. J a c h ’ a ñ c h a w i y a p u c h a w i n a , 1. El incremento sostenido y sustentable


uywachawina, amparampi luwina, jichha de la productividad agrícola, pecuaria,
pacha uñstawimpi lurawi ukjamaraki manufacturera, agroindustrial y turística,
k’acha yänaka uñjawina. así como su capacidad de competencia
comercial.
2. Yapuchawina ukjamaraki jach’a uraqina
yapuchawinaka chikachawi ukjamaraki 2. La articulación y complementariedad
phuqhachawi. interna de las estructuras de producción
agropecuarias y agroindustriales.

3. Yänaka pata uraqina yapuchata qullqimpi 3. El logro de mejores condiciones de


aski turkawiru yaqhanakampi phuqawi. intercambio económico del sector
productivo rural en relación con el resto
de la economía boliviana.
4. Indígenas Originario Campesinos 4. La significación y el respeto de las comu-
ukanakana ayllunakapa jakawipa nidades indígena originario campesinas
yaqaña. en todas las dimensiones de su vida.
5. Qutu yapuchawina ukatxa wila masina 5. El fortalecimiento de la economía de los
yapuchawina ukjamaraki qullqichasiwina pequeños productores agropecuarios y
ch’amañchaña. de la economía familiar y comunitaria.

224
406 Kamachi. Artículo 406.

I. Estado ukaxa desarrollo rural sustentable I. ElEstadogarantizaráeldesarrolloruralintegral


amtanakarjama, wakichawinakarjama, sustentable por medio de políticas, planes,
amtanakarja ma ukatxa yapuchawi , programas y proyectos integrales de fomento
maparampi lurawina, quqa uywawina, k’acha a la producción agropecuaria, artesanal,
yänaka uñjañana ukanaka lurañanakana forestal y al turismo, con el objetivo de obtener
jach’añchaña ukampirusa aka pachankiri el mejor aprovechamiento, transformación,
yänaka aski luraña, aski yäparu tukuyaña industrialización y comercialización de los
ukjamraki alaxaña. recursos naturales renovables.

II. Estado ukaxa pata uraqina qullqichasiña II. El Estado promoverá y fortalecerá las
organizaciones económicas productivas
qutunakaru ukanaxa amparampi
rurales, entre ellas a los artesanos, las
yänaka luri ri nakaru, qutuchatanaka
cooperativas,lasasociacionesdeproductores
yapuchirinakaru ukjamaraki amparampi
agropecuarios y manufactureros, y las micro,
luratanakaru ukatxa jisk’a ukatxa
pequeñas y medianas empresas comunitarias
jach’a mayachata yapuchi rinakaru
agropecuarias, que contribuyan al desarrollo
qullqichasiñana markaru saranakaparjama
económico social del país, de acuerdo a su
yanapasitapata jach’añcharakini ukjamaraki identidad cultural y productiva.
ch’amañcharakini.

407 Kamachi. Desarrollo rural integral del Artículo 407. Son objetivos de la política
Estado ukana entidades territoriales autónomas de desarrollo rural integral del Estado, en
y descentralizadas amtawinakapawa: coordinación con las entidades territoriales
autónomas y descentralizadas:
1. Soberanía ukatxa manq’añanaka aka
uraqina yapuchatanaka yapuchawi jay 1. Garantizar la soberanía y seguridad
saña. alimentaria, priorizando la producción
y el consumo de alimentos de origen
agropecuario producidos en el territorio
boliviano.
2. U r a q i s a n a a c h u p u q u w i n a k a t a 2. Establecer mecanismos de protección a
jark’aqaña. la producción agropecuaria boliviana.

3. Achu yapuchatanaka ukjamaraki alxawixa 3. Promoverlaproducciónycomercialización


aka pachan askiparjama jach’añchaña. de productos agro ecológicos.

4. Yapuchawinaka ukjamaraki jach’a 4. Proteger la producción agropecuaria y


uraqina yapuchawinaka aka pachana agroindustrial ante desastres naturales
ñanqhachawinakata jark’aqaña. Kamachi e inclemencias climáticas, geológicas y
taypiwa seguro agario wakichatarakini. siniestros. La ley preverá la creación del
seguro agrario.

225
5. Kunaymata aski yapuchawi yatiqaña 5. Implementar y desarrollar la educación
ukatxa aka pacha jani ñanqhachasa técnica productiva y ecológica en todos
nayraru sartayaña ukjamaraki churaña. sus niveles y modalidades.

6. Aski amtawinaka uraqi aka pachana 6. Establecerpolíticasyproyectosdemanera


jakirinakampi chikayasa ukatxa askinjama sustentable, procurando la conservación
uñjasa ukjmaraki jani wali uraqinaka y recuperación de suelos.
askiru tukuyasa utt’ayaña. 7. Promover sistemas de riego, con el fin de
7. Q h i c h ’ a n a k a y a p u c h a ñ a t a k i garantizar la producción agropecuaria.
jach’anchayaña. 8. Garantizar la asistencia técnica y
8. Kunaymana yapuchawinaka aski jichha establecer mecanismos de innovación
uñtata yänakampi yäparu tukuyaña y transferencia tecnológica en toda la
ukjamaraki uñaqawi jaysaña. cadena productiva agropecuaria.

9. Kunaymana jatha uta imañanaka ukatxa 9. Establecer la creación del banco de


yatxatawinaka uñstawi utt’ayaña. semillas y centros de investigación
genética.
10. Kunaymana yapuchirinakaru jani aski
uraqininakaru yanapawi ukjamaraki 10. Establecer políticas de fomento y apoyo
jach’añchawi amta utt’ayaña. a sectores productivos agropecuarios con
debilidad estructural natural.
11. Jakiri yänaka ukjaramaki jathanaka
markaru mantaniwipa ukatxa mistuwipa 11. Controlar la salida y entrada al país de
uñjaña. recursos biológicos y genéticos.

12. Wakichawinaka achunaka usunakata 12. Establecer políticas y programas para


ukatxa inocuidad alimentaría amtanaka garantizar la sanidad agropecuaria y la
utt’ayaña. inocuidad alimentaria.

13. Luraña utanaka luraña ukjamaraki 13. Proveer infraestructura productiva,


yanaka aski yänakaru tukuyaña ukatxa manufactura e industrial y servicios
yapuchawina aski yänaka mayita básicos para el sector agropecuario.
churaña.
408 Kamachi. Estado ukaxa jisk’a ukatxa Artículo 408. El Estado determinará estímulos
tantiyu luririrnakaruxa yapuchatanakapatxa en beneficio de los pequeños y medianos
ukaxa uywachatanakapatxa yaqhanakampi productores con el objetivo de compensar las
chikayañatakixa qullqi irtawinxa nayraru desventajas del intercambio inequitativo entre
sartañataki yanapaniwa. los productos agrícolas y pecuarios con el resto
de la economía.

226
409 Kamachi. Lurawixa, apantaniwixa, alxawixa Artículo 409. La producción, importación y
transgenéticos ukanakxa kamachi taypiwa comercialización de transgénicos será regulada
chikachatani. por Ley.

QUINTA PARTE
PHISQÏRI T’AQA KAMACHI
JERARQUÍA NORMATIVA Y
UÑAQAWI UKJAMARAKI REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN
TAYKA KAMACHI MAYJT’AWI

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI TAYKA TÍTULO ÚNICO PRIMACÍA Y


KAMACHI MAYJT’AWI REFORMA DE LA
CONSTITUCIÓN

410 Kamachi. Artículo 410.

I. Taqi markachirinakawa, naturales ukjamaraki I. Todas las personas, naturales y jurídicas,


jurídicas, órganos públicos, funciones así como los órganos públicos, funciones
publicas e instituciones ukanakaxa aka tayka públicas e instituciones, se encuentran
kamachiru phuqhapxañapawa. sometidos a la presente Constitución.
II. Tayka kamachiwa taqi kamachinakatxa II. La Constitución es la norma suprema del
markachir phuqhapxañapatakixa jilïrixa. ordenamiento jurídico boliviano y goza de
Constitucionalidad ukatxa tratados y primacía frente a cualquier otra disposición
convenios internaciones jaqiru arxatawinxa normativa. El bloque de constitucionalidad
ukjamaraki derecho comunitario aka kamachi está integrado por los Tratados y Convenios
taypina uñt’atarakiwa ukanakata utt’ayatawa. internacionales en materia de Derechos
Kamachinaka phuqhawixa kunaymana Humanos y las normas de Derecho
uraqinakana phuqhañanaka rjamawa Comunitario, ratificados por el país. La
phuqhatani akjamata: aplicación de las normas jurídicas se regirá
por la siguiente jerarquía, de acuerdo
a las competencias de las entidades
territoriales:
1. Tayka kamachi. 1. Constitución Política del Estado.
2. Anqa markanakampi amtawi. 2. Los tratados internacionales
3. Tayka kamachi, estatutos autonómicos, 3. Las leyes nacionales, los estatutos
cartas orgánicas ukjamaraki legislación autonómicos, las cartas orgánicas y
departamental, municipal e indígena. el resto de legislación departamental,
municipal e indígena

227
4. K u n a y m a n a s u l l k a k a m a c h i n a k a 4. Los decretos, reglamentos y demás
p’iqinchirinakata utt’ayata. resoluciones emanadas de los órganos
ejecutivos correspondientes.
411 Kamachi. Artículo 411.
I. Tayka kamachina turkawixa kunjamatixa I. La reforma total de la Constitución, o aquella
derechos, deberes y garantías ukanakaxa jani que afecte a sus bases fundamentales, a los
ukaxa taqita jilïri kamachixa ukaxa Asamblea derechos, deberes y garantías, o a la
Constituyente originario plenipotenciaria primacía y reforma de la Constitución,
taypiwa markachirinakaru jiskt’awi utt’ayata. tendrá lugar a través de una Asamblea
Jist’awi jawsawitakixa pä tunka por ciento Constituyente originaria plenipotenciaria,
chhijllirinakatwa; ukatxaAsamblea Legislativa activada por voluntad popular mediante
Plurinacional walja ukankirinakata; jani ukaxa referendo. La convocatoria del referendo
aka marka p’iqinchirta phuqhatarakini. se realizará por iniciativa ciudadana, con
Asamblea Constituyente ukaxa pä tercios la firma de al menos el veinte por ciento
ukankirinakata taypiwa tayka kamachi del electorado; por mayoría absoluta de
jay sawipaxa chikachatani. Mayjt’ayata los miembros de la Asamblea Legislativa
tayka kamachixa jiskt’awi taypiwa taqinina Plurinacional; o por la Presidenta o el
phuqhatarakini. Presidente del Estado. La Asamblea
Constituyente se autorregulará a todos los
efectos, debiendo aprobar el texto
constitucional por dos tercios del total de
sus miembros presentes. La vigencia de la
reforma necesitará referendo constitucional
aprobatorio.
II. Tayka kamachi mayjt’ayawixa markachiri
amtarjamawa pä tunka por ciento chhijllirinaka II. La reforma parcial de la Constitución podrá
jani ukaxaAsamblea Legislativa Plurinacional iniciarse por iniciativa popular, con la
ukata mayjt’ayañataki jay sata kamachi firma de al menos el veinte por ciento del
dos tercios taqpacha Asamblea Legislativa electorado; o por la Asamblea Legislativa
Plurinacional ukankirinaka qalltataspa. Tayka Plurinacional, mediante ley de reforma
kamachi mayjt’awixa jiskt’aiw taypiwa jay constitucional aprobada por dos tercios
sawixa wakisirakini. del total de los miembros presentes de
la Asamblea Legislativa Plurinacional.
Cualquier reforma parcial necesitará
referendo constitucional aprobatorio.

228
SARTA PHUQAWINAKA DISPOSICIONES TRANSITORIAS

Primera.
Nayrïri.
I. El Congreso de la República en el plazo de
I. Suxta tunka urunaka machaqa tayka
60 días desde la promulgación de la presente
kamachi utt’asiwipata Congreso de la
Constitución, sancionará un nuevo régimen
República ukankirinakaxa machaqa
electoral para la elección de la Asamblea
chhijllawi Asamblea Legislativa Plurinacional,
Legislativa Plurinacional, Presidente y
Jiliri irpiri ukjamaraki sullka irpiritaki
Vicepresidente de la República; la elección
machaqa amta wakiyarakini; chhijllawixa
tendrá lugar el día 6 de diciembre de 2009.
suxta uru jallu qallta phaxsi saraqataruwa pä
waranqha llatunkani marana II. Los mandatos anteriores a la vigencia de esta
phuqasirakini. Constitución serán tomados en cuenta a los
efectos del cómputo de los nuevos periodos
II. Nayrïri phuqawirjamaxa machaka tayka
de funciones.
kamachiru sarxaruwirjamawa kunaymana
lurawinakaxa phuqasirakini. III. L a s e l e c c i o n e s d e a u t o r i d a d e s
departamentales y municipales se realizarán
III. Departamentales ukjamaraki municipales
el 4 de abril de 2010.
ukanakanxa pusi uru qasiwi phaxsi saraqata
pä waranqha tunkani maranwa chhijllasini IV. Excepcionalmente se prorroga el mandato de
Alcaldes, Concejales Municipales y Prefectos
IV. Alcaldes, Concejales Municipales ukjamaraki
de Departamento hasta la posesión de las
Prefectos departamento tuqinakatxa
nuevas autoridades electas de conformidad
irptawinakapaxajittawinwairnaqawinakapaxa
con el párrafo anterior.
uñjasini kunapachati machaqa irpirinaka
mantañapkama. Segunda. LaAsamblea Legislativa Plurinacional
sancionará, en el plazo máximo de ciento ochenta
Payïri. Asamblea Legislativa Plurinacional
días a partir de su instalación, la Ley del Órgano
ukaxa pataka kimsa tunaka urunakawa
Electoral Plurinacional, la Ley del Régimen
utnuqawipatxa niyapuni jakhuyatäni, Organo
Electoral, la Ley del Órgano Judicial, la Ley del
Electoral Plurinacional kamachi, Organo Judicial
Tribunal Constitucional Plurinacional y la Ley
kamachi, Tribunal Constitucional Plurinacional
Marco de Autonomías y Descentralización.
ukjamaraki sapata apnaqasiwi ukjamaraki
t’aqatattawi kamachinakaxa jay sasirakini.

229
Kimsïri. Tercera.

I. kawkiri departamentos ukanakasa sapa I. Los departamentos que optaron por las
apnaqawitaki referéndum sata pä uru autonomías departamentales en el referendo
willka kuti phaxsita pä waranqha suxtani del 2 de julio de 2006, accederán directamente
mara chhijllapta, sapa apnaqawiruwa al régimen de autonomías departamentales,
chiqaki saratani machaqa tayka kamachiru de acuerdo con la Constitución.
phuqasa.
II. Los departamentos que optaron por la
II. kawkiri departamentos ukanakasa sapa autonomía departamental en el referéndum
apnaqawitaki referéndum sata pä uru willka del 2 de julio de 2006, deberán adecuar sus
kuti phaxsita pä waranqha suxtani mara estatutos a esta Constitución y sujetarlos a
chhijllapta, machaqa kamachirjamawa control de constitucionalidad.
kamachinakapaxa phuqatarakini.
Pusïri. Payïri t’aqana qh anañchatäki Cuarta. La elección de las autoridades de
ukjamarjamaxa p’iqiñchirinakaxa chhijllawi los órganos comprendidos en la disposición
uñaqirinakatakixa kunjamatixa pachaxa segunda, se realizarán de conformidad al
wakiyataki Organo Electoral Plurinacional taypixa calendario electoral establecido por el Órgano
ukjamarjamaxa phuqasirakini. Electoral Plurinacional.

Phi sqï ri . Na y rï ri As a m bl ea Le gi sl a ti va Quinta. Durante el primer mandato de la


Plurinacional utt’yata taypinwa kunaymana Asamblea Legislativa Plurinacional se aprobarán
wakiskiri kamachinakaxa nayraru sartañataki las leyes necesarias para el desarrollo de las
jay sasirakini. disposiciones constitucionales.

Suxtïri. Mä mara machaqa tayka kamachimpi Sexta. En el plazo máximo de un año después
sarxarutaruwa taripirinakana qullqi payllawi de que entre en vigencia la Ley del Órgano
thakhinchaxa uñakipataspa. Judicial, y de acuerdo con ésta, se procederá a
la revisión del escalafón judicial.
Paqallqüri. 293 kamachi phuqhawixa aka tayka
kamachinxa pata uraqinakanxa indígena ukana Séptima. A efectos de la aplicación del parágrafo
uraqinakapaxa tierras comunitarias de origen I del artículo 293 de esta Constitución, el territorio
ukjamaru uñt’ataxarakiwa. Mä mara chhijllata indígena tendrá como base de su delimitación
Organo Ejecutivo ukjamaraki Legislativo taypiwa a las Tierras Comunitarias de Origen. En el
tierra comunitaria ukaxa mä thakhincha taypiwa plazo de un año desde la elección del Órgano
Territorio Indígena Originario Campesino sutimpi Ejecutivo y Legislativo, la categoría de Tierra
aka tayka kamachirjamaxa katuyatarakini. Comunitaria de Origen se sujetará a un trámite
administrativo de conversión a Territorio Indígena
Originario Campesino, en el marco establecido
en esta Constitución.

230
Kimsaqallqüri. Octava.

I. Mä mara Organo Ejecutivo ukjamaraki I. En el plazo de un año desde la elección del


Organo Legislativo chhijllawipata aka Órgano Ejecutivo y del Órgano Legislativo,
pachankiri yanakata, qhantayiri, uñch’ukiña las concesiones sobre recursos naturales,
yatiyirinaka ukjamaraki markachirina electricidad, telecomunicaciones y servicios
aski yänakapa taqi ukanakaxa machaqa básicos deberán adecuarse al nuevo
uñakip a wirja ma wa u ñta yata rakisp a. ordenamiento jurídico. La migración de las
Makiptawixa machaqa amtawirjamaxa concesiones a un nuevo régimen jurídico en
makiptayasa xa janiwa kunakipansa ningún caso supondrá desconocimiento de
mayiwinakapaxa aparatakaspati. derechos adquiridos..

II. Pachpa pachanwa mayisiwixa qhuyanakatxa II. En el mismo plazo, se dejarán sin efecto las
ukjamaraki jani qhuyanakatxa, junt’u uma concesiones mineras de minerales
jalsuwi, jayu jalsuwi, azufre ukanaka ukatxa metálicos y no metálicos, evaporíticos,
yaqhanakampi mayitaru aka uraqi pachana salares, azufreras y otros, concedidas en las
jani kunaru tukuyatarakini. reservas fiscales del territorio boliviano .

III. Qullqichasiri aka markata ukjamaraki anqa III. Las concesiones mineras otorgadas a las
markata Qhuyanakata jay satanakaxa janira empresas nacionales y extranjeras con
machaqa tayka kamachi sarxaruyatakana anterioridad a la promulgación de la presente
ukanakaxa jichha machaqa tayka Constitución, en el plazo de un año, deberán
kamachirjamawa amtawirjamawa qhuya adecuarse a ésta, a través de los contratos
irnaqañatakixa phuqapxañapa. mineros.

IV. E s t a d o u k a x a q u t u c h a t a q h u y a IV. El Estado reconoce y respeta los derechos pre-


irnaqirinakaruxa aski irnaqapxatanakapata constituidos de las sociedades
yaqiwa ukjamaraki uñt’iwa. cooperativas mineras, por su carácter
productivo social.
V. Aski naktayiri qhuyanakaxa nayra tayka
ka ma chi rj a ma wa ki ya ta ki u kn a ka xa V. Las concesiones de minerales radioactivos
machaqa kamachirjamaxa Estado ukaruwa otorgadas con anterioridad a la promulgación
kutkatxarakini. de la Constitución quedan resueltas, y se
revierten a favor del Estado.

231
Llatunkïri. Anqa markampi nayrïri amtatanakaxa Novena. Los tratados internacionales anteriores
machaqa tayka kamachirjamaxa janiwa a la Constitución y que no la contradigan se
kunsa sapxañapakiti amtanaka kamachi taypi mantendrán en el ordenamiento jurídico interno,
utnuqawinxa. Pusi mara machaqa Organo con rango de ley. En el plazo de cuatro años
Ejecutivo taypiwa anqa markampi amtawinakaxa desde la elección del nuevo Órgano Ejecutivo,
wasitata sarxarusa yatiyatarakini. éste denunciará y, en su caso, renegociará los
tratados internacionales que sean contrarios a
la Constitución.

Tunkïri. Askinjamawa pä aruta arsusiwixa Décima. El requisito de hablar al menos dos


kunaymana irnaqawinakana arsutani 234. idiomas oficiales para el desempeño de funciones
Kamachirjama juk’ata juk’ata phuqayatani. públicas determinado en el Artículo 234. 7 será
de aplicación progresiva de acuerdo a Ley.

SARTA T’UNJAWI
DISPOSICIÓN ABROGATORIA
Wakt’ayataru jani jay sata. Waranqha llatunka
pataka suxta tunka paqallquni mara ukjamaraki Disposición abrogatoria. Queda abrogada la
nayrïri ka machi n aka wa kt’ ayata tayka Constitución Política del Estado de 1967 y sus
kamachjamaxa janiwa jaysatakiti. reformas posteriores.

SARTA TUKUYAWI DISPOSICIÓN FINAL

Aka machaqa Tayka kamachi, Referendo ukana Esta Constitución, aprobada en referendo por el
Bolivia markachirina jay sataruxa Gaseta Oficial pueblo boliviano entrará en vigencia el día de su
taypi yatiyataki uka pachatwa phuqasirakini. publicación en la Gaceta Oficial.

Poder Ejecutivo tuqiru chikañchasina, kamachi Remítase al Poder Ejecutivo, para fines
amtampi. constitucionales.

Ukj amaki panxa, mä mach aqa Estado Por tanto, la promulgo para que se tenga y cumpla
Plurinacional tuqi markachirinakampi kamachi como Ley fundamental del nuevo Estado Unitario
thakhiru phuqasa sapa apnaqawimpiru jay Social de Derecho Plurinacional Comunitario,
satawa. descentralizado y con autonomías.

Ciudad de El Alto, La Paz paqallqu uru Ciudad de El Alto de La Paz, a los siete días del
anata phaxsi pä waranqha llatunkani mara mes de febrero de dos mil nueve años.
saraqata.

Irpiri jilata Evo MoralesAyma republica markasa F D O . E v o M o r a l e s Ay m a , P r e s i d e n t e


p’iqiñchirixa rixintawayiwa. Constitucional de la República.

232
Índice

Machaqa Tayka Kamachi

Constitución Política del Estado

NAYRÏRI T’AQA PRIMERA PARTE .......................................... 5

ESTADO UKANA ASKI AMTANAKA ............5 BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO .. 5

YÄQAÑANAKA, PHUQHAÑANAKA DERECHOS, DEBERES Y


UKJAMRAKI GARANTÍAS ............................5 GARANTÍAS................................................... 5

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO I

ESTADO UKANA ASKI AMTANAKA ............5 BASES FUNDAMENTALES DEL ESTADO .. 5

NAYRÏRI JALJA CAPÍTULO PRIMERO

ESTADO UKANA THAKHINCHAPA ..............5 MODELO DE ESTADO .................................. 5

PAYÏRI JALJA CAPÍTULO SEGUNDO

ESTADO UKANA NAYRIRI PRINCIPIOS, VALORES Y FINES


AMTANAKA, ASKINAKA UKJAMARAKI DEL ESTADO ................................................. 7
PHUQHAÑANAKA..........................................7

KIMSÏRI JALJA CAPÍTULO TERCERO

MARKA APNAQAÑATA ................................10 SISTEMA DE GOBIERNO............................ 10

233
PAYÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO II

ASKI YAQAÑANAKA UKJAMARAKI DERECHOS FUNDAMENTALES Y


GARANTÍAS ................................................ GARANTÍAS ................................................ 11
11

CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJA
DISPOSICIONES GENERALES .................. 11
KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA ................. 11

CAPÍTULO SEGUNDO
PAYÏRI JALJA
DERECHOS FUNDAMENTALES................. 13
ASKI YÄQAÑANAKA....................................13

CAPÍTULO TERCERO
KIMSÏRI JALJA
DERECHOS CIVILES Y POLÍTICOS ........... 15
TAQI JAQI YÁQAÑANAKA UKJAMRAKI
AMTANAKA
..................................................15
SECCIÓN I

DERECHOS CIVILES .................................. 15


MAYÏRI T’AQXTA

TAQI JAQI YÁQAÑANAKA ..........................15


SECCIÓN II .................................................. 18

DERECHOS POLÍTICOS ............................. 18


PAYÏRI T’AQXTA...........................................18

YAQAÑA AMTANAKA...................................18
CAPÍTULO CUARTO

DERECHOS DE LAS NACIONES Y PUEBLOS


PUSÏRI JALJA
INDÍGENA ORIGINARIO
NACIONES Y PUEBLOS INDÍGENA CAMPESINOS.............................................. 21
ORIGINARIO CAMPESINOS
UKANAKANA YAQAÑANAKA ......................21
CAPÍTULO QUINTO

DERECHOS SOCIALES Y
PHISQÏRI JALJA
ECONÓMICOS...........................................
JAQINA YAQAÑANAKAPA UKJAMARAKI .. 24
QULLQINAKATA
234 ..........................................24
MAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN I

AKA PACHA SAMANA YÄQAÑA .................24 DERECHO AL MEDIO AMBIENTE .............. 24

PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II

QULLÄSIÑA YÄQAÑA UKJAMARAKI JAQIRU DERECHO A LA SALUD Y A LA


ASKI UÑJAÑA .............................................24 SEGURIDAD SOCIAL .................................. 24

KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III

IRNAQAWIRU UKJAMARAKI DERECHO AL TRABAJO


IRNAQAWIMPI YÄQAWI ..............................28 Y AL EMPLEO .............................................. 28

PUSÏRI T’AQXTA SECCIÓN IV

YÄNAKARU YÄQAWINI ...............................33 DERECHO A LA PROPIEDAD .................... 33

PHISQÏRI T’AQXTA SECCIÓN V

WAWANA, Q’AXULLANA UKJAMARAKI DERECHOS DE LA NIÑEZ,


WAYNANA YÄQAWINAKAPA.......................34 ADOLESCENCIA Y JUVENTUD .................. 34

SUXTÏRI T’AQXTA SECCIÓN VI

WILA MASINAKANA YÄQAÑA.....................35 DERECHOS DE LAS FAMILIAS ................. 35

PAQALLQU T’AQXTA SECCIÓN VII

CHUYMANI JAQINAKANA DERECHOS DE LAS PERSONAS


YAQAWINAKAPA .........................................37 ADULTAS MAYORES................................... 37

KIMSAQALLQU T’AQXTA SECCIÓN VIII

JANCHITA USUTA DERECHOS DE LAS PERSONAS


YÄQAWINAKAPA .........................................37 CON DISCAPACIDAD.................................. 37

235
LLATUNKÏRI T’AQXTA SECCIÓN IX

TARIPATA JAQINAKANA DERECHOS DE LAS PERSONAS


YÄQAWINAKAPA .........................................39 PRIVADAS DE LIBERTAD ........................... 39

TUNKÏRI T’AQXTA SECCIÓN X

ALASIRINAKANA UKJAMARAKI DERECHOS DE LAS USUARIAS Y LOS


YÄNAKANI YÄQAWINAKAPA......................40 USUARIOS Y DE LAS CONSUMIDORAS
Y LOS CONSUMIDORES ............................ 40

SUXTÏRI JALJTA CAPÍTULO SEXTO


INTERCULTURALIDAD YATIQAWI EDUCACIÓN, INTERCULTURALIDAD Y
UKJAMARAKI SARAWINA YÄQAÑA...........41 DERECHOS CULTURALES......................... 41

MAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN I


YATIQAWI.....................................................4 EDUCACIÓN ................................................ 41
1

SECCIÓN II
PAYÏRI T’AQXTA EDUCACIÓN SUPERIOR ............................ 46
JACH’A YATIQAWI .......................................46

SECCIÓN III
KIMSÏRI T’AQXTA CULTURAS .................................................. 50
SARAWINAKA..............................................50

SECCIÓN IV
PUSÏRI T’AQXTA CIENCIA, TECNOLOGÍA E
INVESTIGACIÓN ......................................... 52
MACHAQATA, JICHHA YATXATAWI ............52

236
PHISQÏRI T’AQXTA SECCIÓN V

ANATAWI UKJAMARAKI K’UCHIRAWI........53 DEPORTE Y RECREACIÓN ........................ 53

PAQALLQU JALJTA CAPÍTULO SÉPTIMO

JAQI YATIYAWI ............................................53 COMUNICACIÓN SOCIAL........................... 53

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO III

PHUQAWINAKA ..........................................55 DEBERES .................................................... 55

PUSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO IV

QAMAWINA JARK’AQAWINAKA GARANTÍAS JURISDICCIONALES Y


UKJAMARAKI TUWAQAÑA .......................56 ACCIONES DE DEFENSA .......................... 56

NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO

QAMAWINA JARK’AQAWINAKA .................56 GARANTÍAS JURISDICCIONALES ............. 56

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO

TUWAÑATA LURAWINAKA..........................62 ACCIONES DE DEFENSA........................... 62

NAYRÏRI TAQXTA SECCIÓN I

QHISPITA LURAÑA.....................................62 ACCIÓN DE LIBERTAD ............................... 62

PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II

TARIPIRINAKARU YATIYASIWI ...................64 ACCIÓN DE AMPARO


CONSTITUCIONAL...................................... 64

237
KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III

LURAWINAKATA JARK’AQAWI ..................66 ACCIÓN DE PROTECCIÓN


DE PRIVACIDAD.......................................... 66

PUSÏRI T’AQXTA..........................................67 SECCIÓN IV................................................. 67

JUCHA P’AMP’ACHAWI...............................67 ACCIÓN DE INCONSTITUCIONALIDAD..... 67

PHISQïRI T’AQXTA SECCIÓN V

LURAWI PHUQAWI......................................67 ACCIÓN DE CUMPLIMIENTO ..................... 67

SUXTÏRI T’AQXTA SECCIÓN VI

MARKACHIRINA LURAWI ...........................69 ACCIÓN POPULAR ..................................... 69

KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO

UNXTASIWI T’AKUYAWI..............................70 ESTADOS DE EXCEPCIÓN ........................ 70

PHISQÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO V

MARKANKIRI UKJAMARAKI NACIONALIDAD Y CIUDADANIA............... 72


MARKACHIRI ..............................................72

MAYÏRI JALJTA CAPITULO I

MARKANKIRI ...............................................72 NACIONALIDAD........................................... 72

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO II

MARKACHIRI ...............................................74 CIUDADANÍA................................................ 74

238
PAYÏRI T’AQA SEGUNDA PARTE

ESTADO UKANA PHUQAWIPANA ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN


T’AQANAKA FUNCIONAL DEL ESTADO......................... 75
................................................75

TÍTULO I
MAYÏRI UÑAÑCHAWI
ÓRGANO LEGISLATIVO............................. 75
KAMACHINAKA UTT’AYIRI ........................75

CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA
COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES
ASAMBLEA LEGISLATIVA PLURINACIONAL DE LA ASAMBLEA LEGISLATIVA
UKANA UTT’AWIPA UKJAMARAKI PLURINACIONAL......................................... 75
PHUQHAWINAKAPA....................................75

CAPÍTULO SEGUNDO
PAYÏRI JALJTA
PROCEDIMIENTO LEGISLATIVO ............... 87
KAMACHI UTT’AYAÑA THAKHINCHA.........87

TÍTULO II
PAYÏRI UÑAÑCHAWI
ÓRGANO EJECUTIVO ................................ 90
MARKA APNAQIRITA .................................90

CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA
COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DEL
MARKA APNAQIRINA UTT’AWIPA ÓRGANO EJECUTIVO ................................ 90
UKJAMARAKI PHUQAWIPA ........................90

SECCIÓN I
NAYRÏRI T’AQXTA
DISPOSICIÓN GENERAL............................ 90
KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA ................90

SECCIÓN II
PAYÏRI T’AQXTA
PRESIDENCIA Y VICEPRESIDENCIA
ESTADO UKANA JILIRI IRPIRITA DEL ESTADO ............................................... 91
UKJAMARAKI SULLKIRI IRPIRITA..............91
239
KIMSA T’AQXTA SECCIÓN III

ESTADO UKANA P’IQT’IRINAKA.................96 MINISTERIOS DE ESTADO......................... 96

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO III..................................................... 98

TARIPIRI UKJAMARAKI ARXATIRINAKA ÓRGANO JUDICIAL Y TRIBUNAL


TAQI MARKANAKATA..................................98 CONSTITUCIONAL
PLURINACIONAL......................................... 98

NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO

KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA .................98 DISPOSICIONES GENERALES .................. 98

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO

QILLQATA TAYPI TARIPAÑA......................100 JURISDICCIÓN ORDINARIA ..................... 100

NAYRÏRI T’AQXTA SECCIÓN I

JILIRI TARIPIRI ..........................................100 TRIBUNAL SUPREMO DE JUSTICIA........ 100

KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO

SAMANA ARXATIRI ...................................104 JURISDICCIÓN AGROAMBIENTAL........... 104

PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO

INDÍGENA ORIGINARIA JURISDICCIÓN INDÍGENA


CAMPESINA URAQI ..................................106 ORIGINARIA CAMPESINA ........................ 106

PHISQÏRI JALJTA CAPÍTULO QUINTO

QUTUCHATA TARIPIRI ..............................108 CONSEJO DE LA MAGISTRATURA.......... 108

240
SUXTÏRI JALJTA CAPÍTULO SEXTO

JILIRI TARIPIRI .......................................... 110 TRIBUNAL CONSTITUCIONAL


PLURINACIONAL....................................... 110

PUSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO IV


CHHIJLLAWI PHUQHAYIRI ...................... 114 ÓRGANO ELECTORAL ............................ 114

NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO


CHHIJLLAWI PHUQHAYIRI TAQI ÓRGANO ELECTORAL
MARKANAKARU........................................ 114 PLURINACIONAL....................................... 114

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO


QUTUCHATA MARKA REPRESENTACIÓN POLÍTICA ................. 116
APNAQAÑATAKI ....................................... 116

PHISQÏRI UÑAÑCHAWI TITULO V ................................................... 118


UÑAQAWI PHUQAWI, MARKACHIRITA FUNCIONES DE CONTROL, DE
JARK’AQAWI UKJAMARAKI DEFENSA DE LA SOCIEDAD Y DE
ESTADO UKATA........................................ 118 DEFENSA DEL ESTADO........................... 118

NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO


UÑAQAWI PHUQAWI ................................ 118 FUNCIÓN DE CONTROL........................... 118

NAYRÏRI T’AQXTA SECCIÓN I


ESTADO UKANA QULLQICHASIWITA CONTRALORÍA GENERAL
UÑAQAWI .................................................. 118 DEL ESTADO ............................................. 118

241
PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO

MARKACHIRITA JARK’AQAWIWA ............120 FUNCIÓN DE DEFENSA


DE LA SOCIEDAD...................................... 120

MAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN I

MARKACHIRITA ARXATIRI........................120 DEFENSORÍA DEL PUEBLO ..................... 120

PAYÏRI T’AXQTA SECCIÓN II

JUCHANAKATA YATXATIRI .......................123 MINISTERIO PÚBLICO.............................. 123

KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO

ESTADO UKANA ARXATAWI PHUQAWI...125 FUNCIÓN DE DEFENSA DEL ESTADO .... 125

NAYRÏRI T’AQXTA SECCIÓN I

ESTADO UKANA QANAKAPATA PROCURADURÍA GENERAL


ARXATIRI ...................................................125 DEL ESTADO ............................................. 125

PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO

ESTADO UKA TAYPINA SERVIDORAS PÚBLICAS Y


IRNAQIRINAKA..........................................127 SERVIDORES PÚBLICOS......................... 127

SUXTÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO VI

CHIKAÑCHASIWI UKJAMARAKI PARTICIPACIÓN Y CONTROL SOCIAL ... 132


MARKACHIRITA UÑAQAWI......................132

PAQALLQÜRI UÑAÑCHAWI TÍTULO VII

PALLA PALLANAKATA.............................134 FUERZAS ARMADAS Y


POLICÍA BOLIVIANA ................................ 134

242
NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO

PALLAPALLANAKA ....................................134 FUERZAS ARMADAS ................................ 134

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO

BOLIVIA MARKANA POLICÍA BOLIVIANA.................................. 136


PALLAPALLANAKAPA................................136

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO VIII

ANQA MARKANAKAMPI RELACIONES INTERNACIONALES,


CHIKAÑCHASIWI, QURPANAKATA, FRONTERAS, INTEGRACIÓN Y
MAYACHAWI UKJAMARAKI LAMAR REIVINDICACIÓN MARÍTIMA................... 137
QUTARU MISTUWI AMTA ........................137

NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO


ANQA MARKANAKAMPI RELACIONES INTERNACIONALES ......... 137
CHIKAÑCHASIWI ......................................137

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO


ESTADO UKANA QURPANAKAPA ............141 FRONTERAS DEL ESTADO ...................... 141

KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO


MAYACHASIWI ..........................................142 INTEGRACIÓN........................................... 142

PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO


LAMAR QUTARU MISTUWI AMTA ............143 REIVINDICACIÓN MARÍTIMA ................... 143

243
KIMSÏRI T’AQA TERCERA PARTE

ESTADO UKANA URAQINAKAPA ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN


UTT’AYATA UKJAMARAKI TERRITORIAL DEL ESTADO.................... 143
QUTUCHATA .............................................143

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI..............................143 TÍTULO I

ESTADO UKANA URAQIPA ORGANIZACIÓN TERRITORIAL


QUTUCHAWI .............................................143 DEL ESTADO............................................. 143

NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO

KHUSKHATA PHUQAWI ............................143 DISPOSICIONES GENERALES ................ 143

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO

DEPARTAMENTAL SAPA APNAQAWI.......146 AUTONOMÍA DEPARTAMENTAL .............. 146

KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO

REGIONAL SAPA APNAQAWI ...................147 AUTONOMÍA REGIONAL........................... 147

PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO

MUNICIPAL SAPA APNAQAWI ..................148 AUTONOMÍA MUNICIPAL.......................... 148

PHISQÏRI JALJTA CAPÍTULO QUINTO

SAPA APNAQIRINAKA...............................149 ÓRGANOS EJECUTIVOS DE LOS


GOBIERNOS AUTÓNOMOS ..................... 149

SUXTÏRI JALJTA CAPÍTULO SEXTO

KAMACHINAKA UTT’AYIRINAKA, ÓRGANOS LEGISLATIVOS,


AMUYIRINAKA UKJAMARAKI UÑAQIRINAKA DELIBERATIVOS Y FISCALIZADORES DE
SAPA APNAQIRINAKANA..........................150 LOS GOBIERNOS AUTÓNOMOS ............. 150

244
PAQALLQÜRI JALJTA CAPÍTULO SÉPTIMO

INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA AUTONOMÍA INDÍGENA


SAPA APNAQAWI ......................................151 ORIGINARIA CAMPESINA......................... 151

KIMSAQALLQÜRI JALJTA CAPÍTULO OCTAVO

PHUQAWI JALANUQAWI .........................155 DISTRIBUCIÓN DE COMPETENCIAS ...... 155

PUSÏRI T’AQA CUARTA PARTE

ESTADO UKANA QULLQI UTT’AYAWIPA ESTRUCTURA Y ORGANIZACIÓN


UKJAMARAKI CH’IQIYAWI ......................176 ECONÓMICA DEL ESTADO ..................... 176

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO I

ESTADO UKANA QULLQI ORGANIZACIÓN ECONÓMICA


APNAQAWIPA ...........................................176 DEL ESTADO............................................. 176

NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO

KHUSKHATA PHUQAWI ............................176 DISPOSICIONES GENERALES ................ 176

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO

ESTADO TAYPINA QULLQI FUNCIÓN DEL ESTADO


APNAQAWI ................................................181 EN LA ECONOMÍA..................................... 181

KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO

QULLQITA AMTAWI ...................................183 POLÍTICAS ECONÓMICAS ....................... 183

NAYRÏRI T’AQXTA SECCIÓN I

FISCAL AMTAWI ........................................185 POLÍTICA FISCAL...................................... 185

245
PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II

QULLQI WAKICHAÑA AMTA......................189 POLÍTICA MONETARIA ............................. 189

KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III

QULLQI IRTAWI AMTA...............................190 POLÍTICA FINANCIERA............................. 190

PUSÏRI T’AQXTA SECCIÓN IV

T’AQA AMTANAKA.....................................192 POLÍTICAS SECTORIALES....................... 192

PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO

ESTADO UKANA YÄNAKA UKJAMARAKI BIENES Y RECURSOS DEL ESTADO


QULLQINAKA CH’IQIYAWI ........................194 Y SU DISTRIBUCIÓN .............................. 194

PAYÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO II

AKA PACHA SAMANA, AKA PACHANKIRI MEDIO AMBIENTE,


YÄNAKA, URAQI UKJAMARAKI RECURSOS NATURALES,
URAQINA QAMAWI ...................................196 TIERRA Y TERRITORIO ........................... 196

NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO

AKA PACHA SAMANA...............................196 MEDIO AMBIENTE..................................... 196

PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO

AKA PACHANKIRI YÄNAKA ......................198 RECURSOS NATURALES......................... 198

KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO

CH’IYARA KHUSU UMATA.........................202 HIDROCARBUROS.................................... 202

246
PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO

QHUYA UKJAMARAKI QHUYANAKATA MINERÍA Y METALURGIA.......................... 206


LURAWI......................................................206

PHISQÏRI JALJTA CAPÍTULO QUINTO


UMANAKATA..............................................20 RECURSOS HÍDRICOS............................. 208
8

CAPÍTULO SEXTO
SUXTÏRI JALJTA ENERGÍA.................................................... 211
YÄNAKA NAKTAYIRINAKATA.................... 211

CAPÍTULO SÉPTIMO
PAQALLQÜRI JALJTA BIODIVERSIDAD, COCA, ÁREAS
KUNAYMANA JAKIRINAKATA, INAL MAMA, PROTEGIDAS Y RECURSOS FORESTALES
JARK’ATA URAQINAKATA UKJAMARAKI ............................................ 212
QUQANAKATA ...................212

SECCIÓN I

NAYRÏRI T’AQXTA BIODIVERSIDAD ....................................... 212

KUNAYMANA JAKIRINAKATA ...................212


SECCIÓN II ................................................ 214

PAYÏRI T’AQXTA COCA ......................................................... 214

INAL MAMA ................................................214

KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III

JARK’ATA URAQINAKATA .........................214 ÁREAS PROTEGIDAS............................... 214

SECCIÓN IV

PUSÏRI T’AQXTA QUQANAKATA RECURSOS FORESTALES....................... 215

...........................................215

247
KIMSAQALLQÜRI JALJTA CAPÍTULO OCTAVO

CH’UMI JAWIRA.........................................216 AMAZONIA................................................. 216

LLATUNKÏRI JALJTA CAPÍTULO NOVENO

URAQI UKJAMARAKI TIERRA Y TERRITORIO ............................ 218


URAQINA QAMIRI......................................218

KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO III


PATA TUQINA ASKI QAMAWI ..................224 DESARROLLO RURAL INTEGRAL
SUSTENTABLE ......................................... 224

PHISQÏRI T’AQA QUINTA PARTE


KAMACHI UÑAQAWI UKJAMARAKI JERARQUÍA NORMATIVA Y REFORMA
TAYKA KAMACHI MAYJT’AWI ...................227 DE LA CONSTITUCIÓN ............................ 227

NAYRÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO ÚNICO .......................................... 227


TAYKA KAMACHI MAYJT’AWI .................227 PRIMACÍA Y REFORMA DE LA
CONSTITUCIÓN ........................................ 227

SARTA PHUQAWINAKA ............................229 DISPOSICIONES TRANSITORIAS............ 229

SARTA T’UNJAWI ......................................232 DISPOSICIÓN ABROGATORIA ................. 232

SARTA TUKUYAWI.....................................232 DISPOSICIÓN FINAL................................. 232

248
249
250
251

S-ar putea să vă placă și