Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Kamachi
Referendum jay sawina pä tunka phisqani uru saraqata jallu qallta phaxsita, pä
waranqha llätunkani marata ukjamaraki paqallqu uru anata phaxsi pä waranqha
llatunkani mara saraqataruxa utt’ayasxiwa.
Constitución Política
del Estado
Aprobada en el Referéndum de 25 de Enero de 2009 y
Promulgada el 7 de febrero de 2009
La Paz, Bolivia
Nayra jaya jani amtkaya pachanakaruwa qullunakaxa utt’asipxana, jawiranakasa aksaru uksaru
jithitatapxana ukatxa qutanakaru tukupxana. Jiwasana ch’umi jawirasa uraqisa, jiwasana waña
ch’umi uraqisa, jiwasana thaya uraqisa ukjamaraki jiwasanakana pampa ch’umi uraqisa, ukatxa llaphi
uraqinakasanxa ch’uxña alinakata ukjamaraki panqaranakata ist’asitapxiwa. Aka pachamamaza
jarphipanxa kunaymana ajanuninakawa jakapxtanxa ukatxa kunaymana walja taqi jaqi yänaka
ukjamaraki jakirinaka ukatxa qutu sarawinaka amuytanxa.ukjamata markanakaxa utt’aytana ukatxa
janiwa kuna pachasa janchita jisk’achasiwi amuyktanti kunjamati nayra t’aqhisiña maranakanxa
t’aqhisiwaytana.
Mä Estado ukjamanakana utt’ayatawa taqini kikipa ukatxa yäqata, soberania amtampi, jaqi
kankaña, phuqachasiwimpi, yanapasiwimpi, munasiña chuymampi ukjamaraki kikipa t’aqanuqawi,
ukjamaraki mayampi yänaka markachiritaki t’aqanuqawi taqi ukanakanxa suma qamañawa
thaqhataraki; kunaymana qullqi irtasiwi, markachiri, jark’aqata, amta ukjamaraki sarawi taqi ukanaka
aka uraqina jakiri markachirinakatakiwa yäqasiñapa; taqinisa umani, irnaqawini yatiqawini, qullawini
ukjamaraki utani ukjamawa qutuchata ukanipxañasa.
3
PREÁMBULO
Un Estado basado en el respeto e igualdad entre todos, con principios de soberanía, dignidad,
complementariedad, solidaridad, armonía y equidad en la distribución y redistribución del producto
social, donde predomine la búsqueda del vivir bien; con respeto a la pluralidad económica, social,
jurídica, política y cultural de los habitantes de esta tierra; en convivencia colectiva con acceso al
agua, trabajo, educación, salud y vivienda para todos.
Honor y gloria a los mártires de la gesta constituyente y liberadora, que han hecho posible esta
nueva historia.
4
EVO MORALES AYMA
PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DE LA REPÚBLICA
Por cuanto, el Pueblo Boliviano a través del Referéndum de fecha 25 de enero de 2009, ha
aprobado el proyecto de Constitución Política del Estado, presentado al H. Congreso Nacional por la
Asamblea Constituyente el 15 de diciembre de 2007 con los ajustes establecidos por el H. Congreso
Nacional. Por la voluntad del soberano se proclama la siguiente:
TÍTULO I
NAYRÏRI UÑAÑCHAWI ESTADO
BASES FUNDAMENTALES DEL
UKANA ASKI AMTANAKA
ESTADO
NAYRÏRI JALJA
CAPÍTULO PRIMERO
ESTADO UKANA THAKHINCHAPA
MODELO DE ESTADO
5
2 Kamachi. Kunjamatixa janira janq’u janchini Artículo 2. Dada la existencia precolonial de
jaqinaka purinipkana ukatpachawa aka las naciones y pueblos indígena originario
pachpankiri markachirinakaxa qamasipxanxa campesinos y su dominio ancestral sobre sus
pachpa uraqipanakana amtawinakapaxa Bolivia territorios, se garantiza su libre determinación
marka mayachasa yäqataxiwa ukjamaraki en el marco de la unidad del Estado, que consiste
amtanakaparjamawa p’iqiñchirinakasa marka en su derecho a la autonomía, al autogobierno,
aqnaqasiñasa sarawinakarjamawa Tayka a su cultura, al reconocimiento de sus
kamachi taypi phuqhasirakini. instituciones y a la consolidación de sus
entidades territoriales, conforme a esta
Constitución y la ley.
3 Kamachi. Bolivia markaxa chacha ukjamraki
warmi ukatxa naciones y pueblos indígena Artículo 3. La nación boliviana está conformada
originario campesinos ayllunakata ch’iyara por la totalidad de las bolivianas y los bolivianos,
janchini markachirinakata taqi markachirinaka las naciones y pueblos indígena originario
utt’ayatawa. campesinos, y las comunidades interculturales
y afrobolivianas que en conjunto constituyen el
pueblo boliviano.
4 Kamachi. Esta do u ka xa ku na yma na
yupaychawinaka sapa markana qamawipar- Artículo 4. El Estado respeta y garantiza la
jamawa yäqi ukjamaraki jay saraki. Estado ukaxa libertad de religión y de creencias espirituales,
yupaychawinxa qhisphitawa. de acuerdo con sus cosmovisiones. El Estado
es independiente de la religión.
5 Kamachi.
6
II. Gobierno Plurinacional ukjamaraki Gobiernos II. El Gobierno plurinacional y los gobiernos
departamental es ukankiri na kaxa pä departamentales deben utilizar al menos
aruta arsuripxañapawa. Mayïrixa kastilla dos idiomas oficiales. Uno de ellos debe
aru ukjarusti kawkniri aruya pachpa ser el castellano, y el otro se decidirá
makachirinakana arsutachi taqina uñt’atachi tomando en cuenta el uso, la conveniencia,
uka aruwa arsutañapa. Gobiernos autónomos las circunstancias, las necesidades y
chhijllatanakaxa pachpa qamawina arsutäki preferencias de la población en su totalidad
uka aru arsupxañapa ukatxa castilla aru o del territorio en cuestión. Los demás
arsupxañaparaki. gobiernos autónomos deben utilizar los
idiomas propios de su territorio, y uno de
ellos debe ser el castellano.
6 Kamachi.
Artículo 6.
I. Sucre markaxa capital de Bolivia
I. Sucre es la Capital de Bolivia.
ukjamawa.
II. Los símbolos del Estado son la bandera
II. Chimpunakapaxa banderanxa kimsa
tricolor rojo, amarillo y verde; el himno
saminakaniwa, chupika, q’illu, ch’uxña;
boliviano; el escudo de armas; la wiphala;
Bolivia jaylliwi, escudo de armas; wiphala;
la escarapela; la flor de la kantuta y la flor
escarapela; kantuta panqara pachparaki
del patujú.
patuju panqara ukanakawa.
7
8 Kamachi. Artículo 8.
I. Estado ukaxa apxaruwa ukjamaraki yäqiwa I. El Estado asume y promueve como principios
sumana qamaña - jakaña taqi markanakana: ético-morales de la sociedad plural: ama
ama qhilla, ama llulla, ama suwa (jani qhilla, ama llulla, ama suwa (no seas
jayramti, jani k’arimti, janiraki lunthatanti), flojo, no seas mentiroso ni seas ladrón),
suma qamaña ( vivir bien ), ñandereko (Vida suma qamaña (vivir bien), ñandereko (vida
armoniosa ), teko kavi (Vida Buena), ivi armoniosa), teko kavi (vida buena), ivi maraei
maraei (Tierra sin mal), ukjamaraki (tierra sin mal) y qhapaj ñan (camino o vida
qhapajñan ( Camino o Vida noble). noble).
II. Estado ukaxa mä amtawimpi, chikachawim- II. El Estado se sustenta en los valores de
pi, taqinimpi, yaqawimpi, amtawiparu unidad, igualdad, inclusión, dignidad,
sarnaqawimpi, yanapasiwimpi, aynimpi, libertad, solidaridad, reciprocidad, respeto,
yaqäwi mpi , phuqachawi mpi , sumana complementariedad, armonía, transparencia,
qamañampi, suma uñjawimpi, puraparu equilibrio, igualdad de oportunidades,
chikachasiwimpi,taqinisamayakiamuyawimpi, equidad social y de género en la participación,
chachasa, warmisa mayaki amtawinakampi, bienestar común, responsabilidad, justicia
suma qamawimpi, phuqawimpi, taqinitakisa social, distribución y redistribución de los
mä phuqawimpi jaljawinakampi, ukjamaraki productos y bienes sociales, para vivir
jalanuqawinakampi achunaka ukjamaraki bien.
aski yänaka, sumana jakañatakiwa amtaparu
phuqani.
9 Kamachi. Estado ukana jach’a amta Artículo 9. Son fines y funciones esenciales
phuqhawinakapawa ukjamarus tayka kamachina del Estado, además de los que establece la
qillqata: Constitución y la ley:
1. Markachirinaka aski qamawi, nayra 1. Constituir una sociedad justa y armoniosa,
amtawirjama, jani jisk’achasa, jani cimentada en la descolonización, sin
jawch’jasa, yaparu taripawina discriminación ni explotación, con
yäqata, taqi markana mayachañataki plena justicia social, para consolidar las
wakt’ayaña. identidades plurinacionales.
2. Aski qamawi, nayraru sartawi, suma 2. Garantizar el bienestar, el desarrollo, la
uñjawi, jani walita jark’aqawi, Kikipata seguridad y la protección e igual
yäqasiwi, markachirinakampi, ukjamaraki dignidad de las personas, las
ayllunakampi ukanaka jay saña ukatxa naciones, los pueblos y las
purapata yäqasiwi, sarawinakarjama comunidades, y fomentar el respeto
arukipawi kunaymana pachpankiri mutuo y el diálogo intracultural,
arunakata ukanaka ch’amañchaña. intercultural y plurilingüe.
8
3. Marka mayachasa taqi markanaka 3. Reafirmar y consolidar la unidad del país,
utnuqayaña. y preservar como patrimonio histórico y
humano la diversidad plurinacional.
4. Nayrïri amtawinaka aski ch’amanchawi
amtawinaka phuqhawinaka uñt’ata aka 4. Garantizar el cumplimiento de los
tayka kamachina yäqaña. principios, valores, derechos y deberes
reconocidos y consagrados en esta
5. Markachirinakan yatiqawiparu janchina
Constitución.
qullawiparu ukjamaraki irnaqawiparu
yäqaña. 5. Garantizar el acceso de las personas a
la educación, a la salud y al trabajo.
6. Akapachankiri yanakaxa aski amuyumpi
amtasa ch’amañchaña luraña ukjamaraki 6. Promover y garantizar el aprovecha-
kunayman aski yänaka tukuyaña jani miento responsable y planificado de
aka pacha ñanqhachasa aski samana los recursos naturales, e impulsar su
uñjasapuni. industrialización, a través del desarrollo y
del fortalecimiento de la base productiva
en sus diferentes dimensiones y niveles,
así como la conservación del medio
ambiente, para el bienestar de las
generaciones actuales y futuras.
I. Boliviaxa mä estado jani ch’axmiri aski I. Bolivia es un Estado pacifista, que promueve
sarawinakampi chika suma qamañaru ukatxa la cultura de la paz y el derecho a la paz, así
kunaymana markanakampi yanapasiwina como la cooperación entre los pueblos de
jach’anchi ukjamata purapata yäqasiñataki la región y del mundo, a fin de contribuir al
kikipa nayraru sarantawina kunaymana conocimiento mutuo, al desarrollo
markanakana yäqasa ukampisa soberania equitativo y a la promoción de la
de los estados yäqaraki ukjamawa. interculturalidad, con pleno respeto a la
soberanía de los estados.
II. B o l i v i a m a r k a x a k u n a y m a n a
ch’awxthaptawinaka, nuwasiñanaka estado II. Bolivia rechaza toda guerra de agresión como
ukanakapura janiwa jayskiti ukjamata instrumento de solución a los diferendos
aski amtawinaka phuqhatañapawa kunatï y conflictos entre estados y se reserva el
sapjtawinakarusa ukjamaraki estado ukana derecho a la legítima defensa en caso de
mayaki phuqawimpi phuqaña. agresión que comprometa la
independencia y la integridad del Estado.
III. Bolivia uraqisaruxa anqata mantaniri palla
pallanakaruxa janiwa utt’ayasipkaspati. III. Se prohíbe la instalación de bases militares
extranjeras en territorio boliviano.
9
KIMSÏRI JALJA CAPÍTULO TERCERO
MARKA APNAQAÑATA SISTEMA DE GOBIERNO
II. Democracia ukaxa akniri kamachinakatwa II. La democracia se ejerce de las siguientes
wakt’ayata: formas, que serán desarrolladas por la ley:
II. Aka tayka kamachina qillqatanakapaxa jani II. Los derechos que proclama esta Constitución
yaqhipa uñt’ayatanakaruxa janiwa phuqkati no serán entendidos como negación de otros
sañäkiti. derechos no enunciados.
III. Aka tayka kamachinxa janiwa khitisa maynita III. La clasificación de los derechos establecida
jila phuqawinikaspati. en esta Constitución no determina jerarquía
alguna ni superioridad de unos derechos
sobre otros.
IV. Tratadoukjamarakiconveniosinternacionales
IV. Los tratados y convenios internacionales
ukanakaxaAsamblea legislativa plurinacional
ratificados por la Asamblea Legislativa
ukawa derechos humanos uñt’asa ukjamaraki
Plurinacional, que reconocen los derechos
estados de excepción marka pachpataki
humanos y que prohíben su limitación en
tuwaqapxarakini. Derechos ukjamaraki
los Estados de Excepción prevalecen en
deberes consagrados aka tayka kamachinxa
el orden interno. Los derechos y deberes
kunjamati tratados internacional de derechos
consagrados en esta Constitución se
humanos jay sataki Bolivia markata
interpretarán de conformidad con los
ukjamarjamawa amuyatarakini.
Tratados internacionales de derechos
humanos ratificados por Bolivia.
11
14 Kamachi. Artículo 14.
I. Aka tayka kamachina taqi jaqiwa, jaqirjama I. Todo ser humano tiene personalidad y
amuyu kamachina qillqatarjama jani kuna capacidad jurídica con arreglo a las leyes y
mayjt’awimpi. goza de los derechos reconocidos por esta
Constitución, sin distinción alguna.
II. Estado ukaxa kunaymana jisk’achawinakaru
chachapasa warmipasa, kuna saminipasa, II. El Estado prohíbe y sanciona toda forma
kawqha maranipasa, chacharu tukuta - de discriminación fundada en razón de
warmiru tukutapasa, kawkhana yuritapasa, sexo, color, edad, orientación sexual,
kawkhana qamiripasa, kuna aru arsuripasa, identidad de género, origen, cultura,
tatituru jaysiripansa, kuna amuyunipasa, nacionalidad, ciudadanía, idioma, credo
kawkiri politicorusa sarpana, sapapansa religioso, ideología, filiación política o
janukaxa jaqichasitapansa, qullqinipasa filosófica, estado civil, condición económica
janisa qullqinipana, kawkirinsa irnaqpana, o social, tipo de ocupación, grado de
kunaniskpansa, usuripansa taqi markachiriwa instrucción, discapacidad, embarazo, u otras
mä amtani phuqhawinitanxa, ukjamata jani que tengan por objetivo o resultado anular
phuqhawiruxa jakhuyatani. o menoscabar el reconocimiento, goce o
ejercicio, en condiciones de igualdad, de los
derechos de toda persona.
III. El Estado garantiza a todas las personas y
III. Estado ukaxa taqi jaqiruwa ukjamaraki colectividades, sin discriminación alguna,
markachirinakawa jani kunata jisk’achata, el libre y eficaz ejercicio de los derechos
jani kamsata tayka kamachiru establecidos en esta Constitución, las leyes
phuqhawinakapaxa, askinjama yäqatawa. y los tratados internacionales de derechos
humanos.
IV. Aka tayka kamachina jani qillqatanakaruxa IV. En el ejercicio de los derechos, nadie será
janiwa khitisa ch’amapampi munkiri jani obligado a hacer lo que la Constitución
munkiri phuqaykaspati. y las leyes no manden, ni a privarse de
lo que éstas no prohíban.
V. Bolivia uraqisanxa, Boliviana qamirirusa,
V. Las leyes bolivianas se aplican a todas las
anqawjata mantaniripasa taqiniruwa
personas, naturales o jurídicas, bolivianas o
kamachimpixa phuqayatani.
extranjeras, en el territorio boliviano.
VI. Las extranjeras y los extranjeros en el
VI. Ta y k a k a m a c h i r u , a n q a t a m a n t a n i r i
territorio boliviano tienen los derechos y
jilata ukjamaraki kullakanakaruxa
deben cumplir los deberes establecidos en
Boli vi a uraqi sanxa kamachi rj amaxa la Constitución, salvo las restricciones que
amtanakapampixa phuqañapawa. ésta contenga.
12
PAYÏRI JALJA ASKI CAPÍTULO SEGUNDO
YÄQAÑANAKA DERECHOS FUNDAMENTALES
I. Taqi jaqiwa jakawiru ukjamaraki integridad I. Toda persona tiene derecho a la vida y a
física, psicológica y sexual derecho ukani. la integridad física, psicológica y sexual.
Janiwa khitisa tratos crueles, inhumanos, Nadie será torturado, ni sufrirá tratos crueles,
degradantes y humillantes ukjamaru inhumanos, degradantes o humillantes. No
uñjatakaspati. Janiwa pena de muerte ukaxa existe la pena de muerte.
utjkiti.
II. Todas las personas, en particular las mujeres,
II. Taqi jaqinakawa juk’ampisa warminakaxa tienen derecho a no sufrir violencia física,
jani wa violen cia físi ca, sexu al o sexual o psicológica, tanto en la familia como
psicológica utjawina markachiri taypinsa en la sociedad.
ñanqhachatakapkaspati.
III. El Estado adoptará las medidas nece-
III. E s t a d o u k a x a ñ a n q h a c h i w i n a k a t x a sarias para prevenir, eliminar y sancionar
jark’aqaniwa ukjamaraki violencia de género la violencia de género y generacional, así
y generacional ukaruxa juchancharakiniwa. como toda acción u omisión que tenga por
objeto degradar la condición humana, causar
muerte, dolor y sufrimiento físico, sexual o
psicológico, tanto en el ámbito público como
privado.
II. Estado ukaxa taqi markachirinakatakixa aski II. El Estado tiene la obligación de garantizar
manq’anak manq’añatakiwa wakiyañapa. la seguridad alimentaria, a través de una
alimentación sana, adecuada y suficiente
para toda la población.
13
17 Kamachi. Taqi markachiriwa kunaymana Artículo 17. Toda persona tiene derecho
yatiqawinaka katuqañapa jakawiparjama inaki a recibir educación en todos los niveles de
wakisiriñapataki jani jisk’achata yatiqañapa. manera universal, productiva, gratuita, integral
e intercultural, sin discriminación.
18 Kamachi. Artículo 18.
I. Ta q i j a q i n a k a w a j a n c h i q u l l a s i ñ a n a I. Todas las personas tienen derecho a la salud.
derechonipxi.
II. El Estado garantiza la inclusión y el acceso a
II. Estado ukaxa jani jisk’achasawa taqiniru la salud de todas las personas, sin exclusión
qullasiñanxa uñji. ni discriminación alguna.
III. Mä thakhi amtawina taqiniru inaki chacha III. El sistema único de salud será universal,
warmiru markachirinak pachpa markapura gratuito, equitativo, intracultural, intercultural,
chikañchasisa aski yaqasiñampiw. Aka participativo, con calidad, calidez y control
thakhi amtawixa aynimpi, aski phuqhasa, social. El sistema se basa en los principios de
estadona amtawiparjam taqi thakhinakaparu solidaridad, eficiencia y corresponsabilidad
wakt’ayatawa. y se desarrolla mediante políticas públicas
en todos los niveles de gobierno.
19 Kamachi.
Artículo 19.
I. Taqi jaqiwa utjawini jaqjama qamañataki
I. Toda persona tiene derecho a un hábitat y
derechoni.
vivienda adecuada, que dignifiquen la vida
II. Estado ukaxa aski amtawinakwa utanaka familiar y comunitaria.
markachirinakataki lurayañataki, aski
II. El Estado, en todos sus niveles de gobierno,
thakhi amtawimpi qullqi irtasa ayni taypi
promoverá planes de vivienda de interés
yanaparakispa. Aka amtawinakaxa pisina
social, mediante sistemas adecuados de
jakasirinakaru jani yanapt’a katuqirinakaru
financiamiento, basándose en los principios
ukjamaraki patana qamasirinakataki
de solidaridad y equidad. Estos planes
wakt’ayatawa.
se destinarán preferentemente a familias
de escasos recursos, a grupos menos
favorecidos y al área rural.
20 Kamachi. Artículo 20.
I. Taqi jaqinakawa khuskhata aknïri pachpa I. Toda persona tiene derecho al acceso
derechonipxiwa: q’uma umaru, q’añu uma universal y equitativo a los servicios
sarayiriru, lusa qhanaru, gas uta manqharu, básicos de agua potable, alcantarillado,
kunaymanatta yatiyasiwiru. electricidad, gas domiciliario, postal y
telecomunicaciones.
14
II. Estado ukaxa taqi marka apnaqaña taypiwa II. Es responsabilidad del Estado, en todos sus niveles
aski qamañataki entidades públicas, de gobierno, la provisión de los servicios básicos a
cooperativas o comunitarias tuqi yanapaña través de entidades públicas, mixtas, cooperativas
wakicharakini. Lusa qhana, gas utana, o comunitarias. En los casos de electricidad, gas
yatiyasiwinaka taqi ukanaka empresas domiciliario y telecomunicaciones se podrá prestar
privadas uksawa apnaqarakispa.Aski qamawi el servicio mediante contratos con la empresa
wakiskiriñapatakixa taqi markachirinakataki privada. La provisión de servicios debe responder
aski amtampi, askinjam wakt’ayasa, jani a los criterios de universalidad, responsabilidad,
phiskhasissa chaninakapasa yäpa taqi accesibilidad, continuidad, calidad, eficiencia,
markachirinakatakiñapawa. eficacia, tarifas equitativas y cobertura necesaria;
con participación y control social.
III. U m a n i ñ a s a , q ’ a ñ u u m a u t a n a III. El acceso al agua y alcantarillado constituyen
sarañaniñasa jaqinakana derechopawa, derechos humanos, no son objeto de
janiwa alxkatatakaspati kamachi tuqiwa concesión ni privatización y están sujetos a
apnaqatarakini. régimen de licencias y registros, conforme
a ley.
21 Kamachi. Chachacnakasa warminakasa Artículo 21. Las bolivianas y los bolivianos tienen
aknïri derechonipxiwa. los siguientes derechos:
15
5. Lup’iwinaka arsuwi kunaymana qillqata 5. A expresar y difundir libremente
arsuta yatiyasiñanakatxa arsuñaru pensamientos u opiniones por cualquier
yatiyañaru. medio de comunicación, de forma oral,
escrita o visual, individual o colectiva.
6. Kunaymana yatiyasiña taypi amuyunaka
sapatsa qututsa amuyaña. 6. A acceder a la información, interpretarla,
analizarla y comunicarla libremente, de
7. Kawkha Bolivia uraqinsa jan ukaxa anqa
manera individual o colectiva.
markanakansa qamasitaspawa.
7. Ala libertad de residencia, permanencia y
circulación en todo el territorio boliviano,
que incluye la salida e ingreso del país.
22 Kamachi. Jaqiru jaqjama uñjaña, uñaqaña, Artículo 22. La dignidad y la libertad de la persona
jani walitsa jark’aqañawa. Yäqaña, jark’aqaña son inviolables. Respetarlas y protegerlas es
ukanakaxa estado ukana amparapankiwa. deber primordial del Estado.
Artículo 23.
23 Kamachi.
I. Toda persona tiene derecho a la libertad y
I. Taqi jaqiwa derecho a la libertad, seguridad
seguridad personal. La libertad personal
personal ukanipxi. Sapa jaqina libertad
sólo podrá ser restringida en los límites
ukaxa kunjamatï kamachinakasa utt’ayataki
señalados por la ley, para asegurar el
ukjamarjamwa chiqatapasa k’aritapasa
descubrimiento de la verdad histórica en la
taripayatarakispa.
actuación de las instancias
II. Q’axullanakaxataripawinakatxajark’aqatawa. jurisdiccionales.
Ta q i q ’ a x u l l a n a k a w a t a r i p i r i n a k a t a
II. Se evitará la imposición a los adolescentes
p’iqinchirinakatxa, pallapallanakata aski
de medidas privativas de libertad. Todo
uñaqäwi katuqapxañapa. Aknïrinakaxa
adolescente que se encuentre privado
askinjamawa taqi pachasa jaqirjama
de libertad recibirá atención preferente
yäqasa, unñaqapa imt’asa uñjapxañapa.
por parte de las autoridades judiciales,
Ta r i p a ñ a u t a n x a j u p a n a k a t a k j a m a
ad mi ni strati vas y poli cial es. Éstas
wakiyata jani chikachasa jilïri jaqinakampi
deberán asegurar en todo momento el
ukjamañapawa.
respeto a su dignidad y la reserva de su
identidad. La detención deberá cumplirse
en recintos distintos de los asignados
para los adultos, teniendo en cuenta las
necesidades propias de su edad.
16
III. Janiwa khitisa ina ch’usata arknaqatakaspati, III. Nadie podrá ser detenido, aprehendido o
taripatakaspati kamchinakatixa utjchi privado de su libertad, salvo en los casos
wakisispawa. Ukjamachi ukjaxa jilïri y según las formas establecidas por la ley.
tari pi ri nakawa qil qata tuqi tari pawi La ejecución del mandamiento requerirá
phuqhayapxarakispa. que éste emane de autoridad competente
y que sea emitido por escrito.
IV. Kawkniriti jani wali lurkiri katjatachi ukaxa
mäkiwa katjirinakaxa jani qillqata tuqi IV. Toda persona que sea encontrada en delito
taripayarakispa.Ukakatjatajaqixajilïritaripayiri flagrante podrá ser aprehendida por cualquier
amparaparuwa katt’ayataspa, ukjamata otra persona, aun sin mandamiento. El único
tunka pusini horata askicharakispa. objeto de la aprehensión será su conducción
ante autoridad judicial competente, quien
deberá resolver su situación jurídica en el
plazo máximo de veinticuatro horas.
V. K u n a p a c h a t ï m ä j a q i x a t a r i p a t ä s p a V. En el momento en que una persona sea
ukjaxa mäkiwa, kunatsa taripata ukaxa privada de su libertad, será informada de
uñt’ayañaspa. los motivos por los que se procede a su
detención, así como de la denuncia o querella
formulada en su contra.
VI. Khitinakatixa taripaña utanakanxa uñjapki VI. Los responsables de los centros de
ukanakaxa qilqata tuqiwa taripatanakxa reclusión deberán llevar el registro de
katuqapxañapa. Janiwa khiti jaqirusa ina personas privadas de libertad. No recibirán
ukjamaki jani qillqata tuqixa taripawiruxa a ninguna persona sin copiar en su registro
katuqapxañapakiti. Jani phuqhirinakaruxa el mandamiento correspondiente. Su
kamachi tuqiwa juchanchataspa. incumplimiento dará lugar al procesamiento
y sanciones que señale la ley.
17
25 Kamachi. Artículo 25.
II. Qillqata tuqi yatiyasiña jamasata qillqata II. Son inviolables la correspondencia, los
laphi kunaymana jamasata qillqatanakaxa papeles privados y las manifestaciones
janiwa jist’arañakiti inasa jilïri taripirinakata privadas contenidas en cualquier soporte,
aparatarakichispa. éstos no podrán ser incautados salvo en
los casos determinados por la ley para la
III. Janiwa khiti marka apnaqirisa khiti jaqisa
investigación penal, en virtud de orden
qutuchatanakasa yatiyasiwinxa mitiskaspati
escrita y motivada de autoridad judicial
uñaqkarakispasa.
competente.
V. Yatiyawinakampi jamasa qillqatanakampixa
III. Ni la autoridad pública, ni persona u organismo
jamasata uñantataxa janiwa chiqapa
alguno podrán interceptar conversaciones
phuqhaskaspati.
o comunicaciones privadas mediante
instalación que las controle o centralice.
IV. Lainformaciónypruebaobtenidasconviolación
de correspondencia y comunicaciones en
cualquiera de sus formas no producirán
efecto legal.
Artículo 26.
26 Kamachi.
I. Todas las ciudadanas y los ciudadanos
I. Ta q i c h a c h a m a r k a c h i r i n a k a m p i tienen derecho a participar libremente en
warmi markachirinakampixa sapapata la formación, ejercicio y control del poder
jani ukaxa p’iqinchiripa tuqisa marka político, directamente o por medio de sus
apnaqaña thakhinsa, wakt’ayasiñansa representantes, y de manera individual o
derechonipxiwa. colectiva. La participación será equitativa y
en igualdad de condiciones entre hombres
y mujeres.
18
II. Derecho ukaxa chikañchasiwinakanxa II. El derecho a la participación comprende:
aknirinakawa:
1. La organización con fines de participación
1. Qutuchasiwinakaxa marka apnaqaña- política, conforme a la Constitución y a
takixa tayka kamachirjamañapawa. la ley.
19
II. Warminakampichachanakampianqamarkata II. Las extranjeras y los extranjeros residentes
mantanisa Bolivia markana qamirinakaxa en Bolivia tienen derecho a sufragar en
municipios ukanakana chhijllawipaxa las elecciones municipales, conforme a la
kamachirjama chikañchasipxarakispa ley, aplicando principios de reciprocidad
purapata anqa markanakampi amtanaka internacional.
yanapt’asiñataki.
II. Taqi jaqiwa khitinakarutix asilo jani II. Toda persona a quien se haya otorgado en
ukaxa imantasiwinxa qamañapataki jay Bolivia asilo o refugio no será expulsada o
sataki, yaqha markanakarux jan jakawipa entregada a un país donde su vida, integridad,
ñanqhachañatakixa,janiwalirupuriñapatakixa seguridad o libertad peligren. El Estado
janiwa Bolivia markata alispayatakaspati. atenderá de manera positiva, humanitaria
y expedita las solicitudes de reunificación
familiar que se presenten por padres o hijos
asilados o refugiados.
20
PUSÏRI JALJA NACIONES Y CAPÍTULO CUARTO DERECHOS
PUEBLOS INDÍGENA DE LAS NACIONES Y
ORIGINARIO CAMPESINOS PUEBLOS INDÍGENA ORIGINARIO
UKANAKANA YAQAÑANAKA CAMPESINOS
Artículo 30.
30 Kamachi.
I. Es nación y pueblo indígena originario
I. Marka pueblo indígena originario campesino
campesino toda la colectividad humana que
ukanakaxa taqi jaqiwa, pachpa nayra
comparta identidad cultural, idioma, tradición
markata jutiri pachpa, aruni, sarawini, pachpa
histórica, instituciones, territorialidad y
markanakapana, uraqini pacha qamawini,
cosmovisión, cuya existencia es anterior a
janiwa janq’u jaqinakaxa purinipkana
la invasión colonial española.
ukjatpachawa aka uraqina qamapxi
ukanakapxiwa.
II. Bolivia marka mayachasa aka machaqa tayka II. En el marco de la unidad del Estado y de
kamachi tuqixa akniri markanakawa, pueblos acuerdo con esta Constitución las naciones
indígena originario campesino ukanakana y pueblos indígena originario campesinos
derechonakapaxa. gozan de los siguientes derechos:
21
8. K u n a y m a n a y a t i y a s i ñ a n a k a x a 8. A crear y administrar sistemas, medios
jupanaka pachpawa utt’ayasipxaspa, y redes de comunicación propios.
apnaqasipxarakispa.
9. A que sus saberes y conocimientos
9. N a y r a p a c h a y a t i w i n a k a p a m p i tradicionales, su medicina tradicional,
amuyuwinakapampix, nayra pacha sus idiomas, sus rituales y sus símbolos y
qullasi winakapaxa, arunakapa, vestimentas sean valorados,
waxat’awinakapa, nayra pacha respetados y promocionados.
chimpunakapasa isinakapasa
10. A vivir en un medio ambiente sano, con
yaqataxiwa.
manejo y aprovechamiento adecuado
10. Aski qamawini aka pachana yänaka de los ecosistemas.
askinjama apnaqasa qamaña.
11. A la propiedad intelectual colectiva de
11. Amuyunaka, yatiñanaka sapa qutuna sus saberes, ciencias y conocimientos,
yäqasa laqañchaña yaqhanakaru así como a su valoración, uso, promoción
uñt’ayaña. y desarrollo.
13. Khuskhata qullayasiña katuqaña, jan 13. Al sistema de salud universal y gratuito
chanini qamawiparu qullasiwiparu que respete su cosmovisión y prácticas
yäqasa. tradicionales.
15. K u n a y m a n a l u r a w i n a k a x a j a n i 15. A s e r c o n s u l t a d o s m e d i a n t e
walt’awinakata jark’aqañatakix procedimientosapropiados,yenparticula
jiskt’ atañapa. Aka thakhi tuqi wa r a través de sus instituciones, cada
kunaymana aka pachankiri yänaka vez que se prevean medidas
askiru tukuyxañatakixa aski chuymampi, legislativas o administrativas
amtampi utjawinakapana jiskt’atañapa. susceptibles de afectarles. En este
marco, se respetará y garantizará el
derecho a la consulta previa obligatoria,
realizada por el Estado, de buena fe y
concertada, respecto a la explotación
de los recursos naturales no renovables
en el territorio que habitan.
22
16. Ta q i n i w a c h i k a c h a s i p x a ñ a p a a k a 16. A la participación en los beneficios de la
pachana yänaka qullqi jalaqtata aski explotación de los recursos naturales en
lurawiru tukuyañataki. sus territorios.
23
PHISQÏRI JALJA JAQINA CAPÍTULO QUINTO
YAQAÑANAKAPA DERECHOS SOCIALES Y
UKJAMARAKI QULLQINAKATA ECONÓMICOS
SECCIÓN I
MAYÏRI T’AQXTA DERECHO AL MEDIO AMBIENTE
AKA PACHA SAMANA YÄQAÑA
Artículo 33. Las personas tienen derecho
33 Kamachi. Jaqinakaxa aski pacha samana, a un medio ambiente saludable, protegido y
jark’aqata, chikachata ukanakaru derecho equilibrado. El ejercicio de este derecho debe
ukanipxiwa. Aka derechonakaxa sapa jaqitaki, permitir a los individuos y colectividades de
qutu jaqinakataki jichha, jilïri maranakatakiwa, las presentes y futuras generaciones, además
ukjamaraki taqi jiliri yänakataki jakawipana aski de otros seres vivos, desarrollarse de manera
jilarapxañapawa. normal y permanente.
34 Kamachi. Kawknïri jaqisa, sapapasa jani Artículo 34. Cualquier persona, a título individual
ukaxa p’iqiñchiri kankañampixa jan wali aka o en representación de una colectividad, está
pachana yänaka uñjasaxa facultada para ejercitar las acciones legales
kamachinakarjamawa jark’aqaspa, jani en defensa del derecho al medio ambiente, sin
perjuicio de la obligación de las instituciones
instituciones publicas ukanakaru
públicas de actuar de oficio frente a los atentados
aynacht’ayasa.
contra el medio ambiente.
SECCIÓN II DERECHO A LA
PAYÏRI T’AQXTA QULLÄSIÑA
SALUD Y A LA
YÄQAÑA UKJAMARAKI
SEGURIDAD SOCIAL
JAQIRU ASKI UÑJAÑA
Artículo 35.
35 Kamachi.
I. El Estado, en todos sus niveles, protegerá
I. Estado ukaxa kunaymana usutanakatwa
el derecho a la salud, promoviendo políticas
kamachinaka wakt’ayasa aski qamañataki
públicas orientadas a mejorar la calidad de
taqi jaqina jani chani mayisina jark’aqi.
vida, el bienestar colectivo y el acceso gratuito
II. Q u l l a s i ñ a x a m a y a k i w a , u k a m p i r u s a de la población a los servicios de salud.
naciones y pueblos indígena originario
II. El sistema de salud es único e incluye a
campesinos ukanakana qulla wakitanakasa
la medicina tradicional de las naciones y
uñt’ataxarakiwa.
pueblos indígena originario campesinos.
24
36 Kamachi. Artículo 36.
II. Estado ukaxa servicios públicos ukjamaraki II. El Estado controlará el ejercicio de los
privadas irnaqatanakapa uñaqi, kamachi servicios públicos y privados de salud, y lo
tuqiwa phuqawipa uñaqi. regulará mediante la ley.
37 Kamachi. Estado ukaxa qullasiwinxa qullaxa Artículo 37. El Estado tiene la obligación
wakiyañapawa. Kunjamatï mantasa wakiyatäki indeclinable de garantizar y sostener el derecho
ukjamarjama. Qullasiwix taqiniru uñt’ayañawa, a la salud, que se constituye en una función
usunaka jark’aqañataki. suprema y primera responsabilidad financiera. Se
priorizará la promoción de la salud y la
prevención de las enfermedades.
25
41 Kamachi. Artículo 41.
II. Estado ukaxa wakiskiri qullanakxa pachpa II. El Estado priorizará los medicamentos
markanwa wakiyi jani utjchi ukjaxa anqa genéricos a través del fomento de su
markatwa apantayanirakispa. producción interna y, en su caso,
determinará su importación.
III. Qulla wakt’ayirinakaxa janiwa qullasiñansa,
alxañansa jark’asipkaspati, wakiyatatjamwa III. El derecho a acceder a los medicamentos
uñaqatarakispa. no podrá ser restringido por los derechos de
propiedad intelectual y comercialización, y
contemplará estándares de calidad y primera
generación.
42 Kamachi. Artículo 42.
I. Estado ukaxa kunaymana nayra pacha I. Es responsabilidad del Estado promover
qullasiñanakatxa naciones y pueblos y garantizar el respeto, uso, investigación
indígenas originario campesinos ukanakana y práctica de la medicina tradicional,
qullasiñapatakiwa llakiñapa. rescatando los conocimientos y prácticas
ancestrales desde el pensamiento y valores
II. Estado ukaxa naciones y pueblos indígenas
de todas las naciones y pueblos indígena
originario campesinos ukanaka nayra pacha
originario campesinos.
qullasiwinakapxa uñt’ayañapawa ukjamaraki
uñstayiripata markankatapata taqi ukanaka II. La promoción de la medicina tradicional
jark’aqañapawa. incorporará el registro de medicamentos
naturales y de sus principios activos, así
III. Kamachi tuqiwa nayra pacha qullañanakaxa,
como la protección de su conocimiento como
sumatapata wakiyañapa.
propiedad intelectual, histórica, cultural, y
como patrimonio de las naciones y pueblos
indígena originario campesinos.
26
44 Kamachi. Artículo 44.
I. Taqi warmi chacha markachirinakawa I. Todas las bolivianas y los bolivianos tienen
seguridad social ukaru derecho ukanipxi. derecho a acceder a la seguridad social .
II. Seguridad social ukaxa khuskha jaqitakiwa, II. La seguridad social se presta bajo los principios
yanapañataki, qullqi tuqita, askina taqi de universalidad, integralidad, equidad,
markanakataki. Estado tuqita, apnaqata, solidaridad, unidad de gestión, economía,
markachirinakampi chikt’ata. oportunidad, interculturalidad y eficacia. Su
dirección y administración corresponde al
Estado, con control y participación social.
III. Regimen de seguridad social ukaxa,
III. El régimen de seguridad social cubre atención
kunaymana usunakata, warmi usunakata;
por enfermedad, epidemias y enfermedades
riesgo profesionales, irnaqawina usuntañata, catastróficas; maternidad y paternidad;
discapacidad, jani irnaqawini jan ukaxa riesgos profesionales, laborales y riesgos
irnaqawita jaqumukuta, wajcha wawanakata, por labores de campo; discapacidad y
awicha achila, utachawina yaqhanakampitaki necesidadesespeciales;desempleoypérdi
wakiyatawa. da de empleo; orfandad, invalidez, viudez,
vejez y muerte; vivienda, asignaciones
familiares y otras previsiones sociales.
IV. Estadoxa jubilación ukxa taqinitakiwa, jani
jisk’achasa wakiyi. IV. El Estado garantiza el derecho a la jubila-ción,
con carácter universal, solidario y equitativo.
V. Warminakatakixa sarawiparjama wawa
ususiñataki saraparjama maternidad segura V. Las mujeres tienen derecho a la maternidad
ukanipxiwa. Estado ukaxa kunapachati mä segura, con una visión y práctica intercultural;
warmixa usurixi wawa usxi, wawa phujirayxi gozarán de especial asistencia y protección
ukjakamawa yanapi. del Estado durante el embarazo, parto y en
los periodos prenatal y posnatal.
VI. Taqi seguridad social público ukanakaxa janiw
VI. Los servicios de seguridad social pública no
alxkatatakaspati concesionatakaspasa.
podrán ser privatizados ni concesionados.
27
KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III DERECHO AL
IRNAQAWIRU UKJAMARAKI TRABAJO Y AL
IRNAQAWIMPI YÄQAWI EMPLEO
1. Aski irnaqawi seguridad industrial, q’uma 1. Al trabajo digno, con seguridad indus-
jan jisk’achasa, chanipaxa phuqhata trial, higiene y salud ocupacional, sin
jaqjama jakañataki wila masipampi discriminación, y con remuneración o
jakañapawa. salario justo, equitativo y satisfactorio,
que le asegure para sí y su familia una
2. Irnaqawisa janiwa mä pachatakikiñapakiti existencia digna.
jan ukaxa estable jan jisk’achasa
2. A una fuente laboral estable, en con-
ukjamañapawa.
diciones equitativas y satisfactorias.
II. E s t a d o u k a x a t a q i i r n a q i r i n a k a r u w a
II. El Estado protegerá el ejercicio del trabajo
kunaymana jan payllasaxa irnaqayañäkiti.
en todas sus formas.
III. kunaymana ch’amtata irnaqawinaka jaqiru
III. Se prohíbe toda forma de trabajo forzoso
lurama zsasaxa jani luraña munkchi ukaxa
u otro modo análogo de explotación que
janiwa lurayatakaspati.
obligue a una persona a realizar labores sin
su consentimiento y justa retribución.
47 Kamachi.
Artículo 47.
I. Taqi jaqiwa kunaymana alxañanaka jaqina
I. Toda persona tiene derecho a dedicarse al
askipataki alxasispa.
comercio, la industria o a cualquier
actividad económica lícita, en condiciones
que no perjudiquen al bien colectivo.
28
II. Estado ukaxa kunaymana ayllu taypina, III. El Estado protegerá, fomentará y fortalecerá
qutuna irnaqañanakatakixa yanapiwa. las formas comunitarias de producción.
29
VII. Estado ukaxa wayna tawaqunakaruxa VII. El Estado garantizará la incorporación de
irnaqawi taypiruwa yatiqatanakaparjama las jóvenes y los jóvenes en el sistema
katuqani. productivo, de acuerdo con su capacitación
y formación.
II. Kamachi tuqiwa contrato, convenios II. La ley regulará las relaciones laborales
colectivos, juk’a payllawinaka, irxatawinaka, relativas a contratos y convenios colectivos;
incorporación, samarawinaka, samara salarios mínimos generales, sectoriales e
urunaka, taqi mara irnaqatata, horas incrementos salariales; reincorporación;
extras, aruma irnaqawi, willkuru irnaqawita, descansos remunerados y feriados; cómputo
mara payllawinakata, maternidad laboral, de antigüedad, jornada laboral, horas
yatxatawi, derechos sociales taqi ukanakawa extra, recargo nocturno, dominicales;
qhanañchatani. aguinaldos, bonos, primas u otros sistemas
de participación en las utilidades de la
empresa; indemnizaciones y desahucios;
maternidad laboral; capacitación y formación
profesional, y otros derechos sociales.
III. Estado ukaxa estabilidad laboral uñaqi.
III. El Estado protegerá la estabilidad laboral.
Janiwa ina ch’usata jaqsutakaspati. Kamachi
Se prohíbe el despido injustificado y toda
tuqiwa juchañchataspa.
forma de acoso laboral. La ley determinará
las sanciones correspondientes.
50 Kamachi. Estado ukaxa tribunales ukjamaraki Artículo 50. El Estado, mediante tribunales
organismosadministrativosespecializadostuqiwa y organismos administrativos especializados,
irnaqawina jan walt’awinakxa irnaqayirinakata resolverá todos los conflictos emergentes de
irnaqirinakata askicharakispa. las relaciones laborales entre empleadores
y trabajadores, incluidos los de la seguridad
industrial y los de la seguridad social.
30
51 Kamachi. Artículo 51.
IV. Chacha warmi p’iqiñchirinakaxa fuero VI. Las dirigentas y los dirigentes sindicales
sindical, janiwa jaqsutakaspati mä mara gozan de fuero sindical, no se les despedirá
hasta un año después de la finalización de su
phuqasiñapkama irnaqawipatxa, janirakiwa
gestión y no se les disminuirán sus derechos
derechos sociales ukatxa jark’atakaspati,
sociales, ni se les someterá a persecución
juchañchatakaspasa kunjamati irnaqawipwa
ni privación de libertad por actos realizados
phuqaski.
en el cumplimiento de su labor sindical.
VII. Chacha warmi irnaqirinakaxa jupanaka VII. Las trabajadoras y los trabajadores por
pa chpa i rnaqasaxa j ani wali nakata cuenta propia tienen el derecho a organizarse
jark’aqasiñatakixa qutuchasipxaspawa. para la defensa de sus intereses.
31
52 Kamachi. Artículo 52.
53 Kamachi. Manq’ata mutuña, uñtasina chacha Artículo 53. Se garantiza el derecho a la huelga
warmi irnaqirinakatxa kamachinakarjama derecho como el ejercicio de la facultad legal de las
ukanaka arxatañataki ukaxa garantizatawa. trabajadoras y los trabajadores de suspender
labores para la defensa de sus derechos, de
acuerdo con la ley.
54 Kamachi. Artículo 54.
I. Estado ukaxa kunaymana irnaqawinakwa I. Es obligación del Estado establecer políticas
chacha warmi irnaqirinakatakixa aski irnaqäwi de empleo que eviten la desocupación
phuqhata payllawini ch’amañchañapa. y la subocupación, con la finalidad de
crear, mantener y generar condiciones
que garanticen a las trabajadoras y los
trabajadores posibilidades de ocupación
laboral digna y de remuneración justa.
II. E s t a d o u k a m p i m a r k a c h i r i n a k a m p i
chikt’atawa aparato industrial ukjamaraki II. Es deber del Estado y de la sociedad la
servicios estatales ukanaka jani walt’awita protección y defensa del aparato industrial
y de los servicios estatales.
jark’aqasa phuqañawa.
III. Las trabajadoras y los trabajadores, en
III. Chachampi warmimpi irnaqirinakaxa
defensa de sus fuentes de trabajo y en
irnaqawipa jark’aqasa kamachinakarjama
resguardo del interés social podrán, de
utt’ayasa wasitata utt’ayasa empresas acuerdo con la ley, reactivar y reorganizar
comunitarias utnuqayapxaspawa. Estado empresas en proceso de quiebra, concurso
ukaxa akanakaru utnuqaya ñatakixa o liquidación, cerradas o abandonadas
yanapaniwa.
32
de forma injustificada, y conformarán
empresas comunitarias o sociales. El
Estado podrá coadyuvar a la acción de
las trabajadoras y los trabajadores.
Artículo 56.
56 Kamachi.
I. Toda persona tiene derecho a la propiedad
I. Taqi jaqiwa sapata jani ukaxa qutu tuqitsa privada individual o colectiva, siempre que
askiru tukuyañataki uraqinispa. ésta cumpla una función social.
II. Propiedad privada ukaxa ch’amañchatawa II. Se garantiza la propiedad privada siempre
jani taqi jaqiru amtawipana qhiparayasa. que el uso que se haga de ella no sea
III. Taqi yänakaxa qhipharirinakatakiwa. perjudicial al interés colectivo.
57 Kamachi. Uraqi aparawixa estado ukana Artículo 57. La expropiación se impondrá por
wakiskiripatakiwa kamachinakarjama, yaqha causa de necesidad o utilidad pública, calificada
uraqi churañampiwa phuqhasispa. Jach’a conforme con la ley y previa indemnización justa.
markanakana uraqixa janiwa aparatakaspati. La propiedad inmueble urbana no está sujeta a
reversión.
33
PHISQÏRI T’AQXTA SECCIÓN V DERECHOS
WAWANA, Q’AXULLANA DE LA NIÑEZ,
UKJAMARAKI WAYNANA ADOLESCENCIA Y JUVENTUD
YÄQAWINAKAPA
58 Kamachi. Imilla wawa yuqalla wawa q’axulla Artículo 58. Se considera niña, niño o
pisi maraniru uñt’atawa. Imilla wawanakaxa adolescente a toda persona menor de edad.
yuqalla wawanakaxa derecho ukanakapaxa Las niñas, niños y adolescentes son titulares
tayka kamachi tuqiwa jilawipana, markapana de los derechos reconocidos en la Constitución,
sarawiparjama, genero generacional, amtawipa con los límites establecidos en ésta, y de los
phuqañansa ukanakanipxiwa. derechos específicos inherentes a su proceso
de desarrollo; a su identidad étnica,
sociocultural, de género y generacional; y a la
satisfacción de sus necesidades, intereses y
59 Kamachi. aspiraciones.
I. Taqi imilla wawa, yuqalla wawa, q’axulla Artículo 59.
utjawipanajaniukaxa yaqhautjawinajilañataki
I. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho
qamasiñataki derecho ukanipxiwa.
a su desarrollo integral.
II. Taqi imilla wawa, yuqalla wawa, qaxulla
II. Toda niña, niño y adolescente tiene derecho
utxawipana jani ukaxa yaqha utjawina
a vivir y a crecer en el seno de su familia
jilañataki qamasiñataki derecho ukanipxiwa. de origen o adoptiva. Cuando ello no
Jan ukjamakaspaxa sustituta utjawina sea posible, o sea contrario a su interés
kamachinakarjama derecho ukaniwa. superior, tendrá derecho a una familia
III. Taqi imilla wawanaka, yuqalla wawanaka, sustituta, de conformidad con la ley.
q’axullanakawa jan yuriwipa jisk’achasa, III. Todas las niñas, niños y adolescentes, sin
derechos ukjamaraki deberes awkinakapata distincióndesuorigen,tienenigualesderechos
yäqatañapawa. Jisk’achasiwixa wawanaka y deberes respecto a sus progenitores. La
pu ra xa a wki pa ruxa ka ma ch i tuqi wa discriminación entre hijos por parte de los
juchañchataspa. progenitores será sancionada por la ley.
34
V. E s t a d o u k a x a t a q i j a q i x a w a y n a V. El Estado y la sociedad garantizarán la
tawaqunakaruxa desarrollo productivo, protección, promoción y activa partici-
político, social, económico, ukjamaraki pación de las jóvenes y los jóvenes en
cultural ukanakaruxa kamachinakarjamawa el desarrollo productivo, político, social,
jach’añchasa chikañchayapxaspa. económico y cultural, sin discriminación
alguna, de acuerdo con la ley.
60 Kamachi. Estado ukaxa taqi jaqimpi wila Artículo 60. Es deber del Estado, la sociedad y la
masi utjawinkirinakampiwa imilla wawata, familia garantizar la prioridad del interés superior
yuqalla wawata, q’axullata taqi jan walinakatxa, de la niña, niño y adolescente, que comprende
mäkiwa jani chuyma pist’ayasa taripirinakasa la preeminencia de sus derechos, la primacía
pachaparuwa jark’aqañampi uñaqapxarakispa. en recibir protección y socorro en cualquier
circunstancia, la prioridad en la atención de los
servicios públicos y privados, y el acceso a una
administración de justicia pronta, oportuna y
con asistencia de personal especializado.
66 Kamachi. Ch ac han aka war min aka Artículo 66. Se garantiza a las mujeres y a los
munasipxaspawa ukjamaraki wawanipxa- hombres el ejercicio de sus derechos sexuales
rakispawa. y sus derechos reproductivos.
36
PAQALLQU T’AQXTA SECCIÓN VII DERECHOS DE
CHUYMANI JAQINAKANA LAS PERSONAS
YAQAWINAKAPA ADULTAS MAYORES
37
1. Utjawipata estadota jark’aqatawa. 1. A ser protegido por su familia y por el
Estado.
2. Yatichawiru, qullasiwiru jani chanini.
2. A una educación y salud integral
3. Yatiyawiru arupa yatita tuqi.
gratuita.
4. Irnaqawixa ch’amanakaparjamawa
3. A l a c o m u n i c a c i ó n e n l e n g u a j e
aski payllawi jaqjama jakañatakjama
alternativo.
irnaqayatañapa.
4. A trabajar en condiciones adecuadas,
5. saparu ch’amañchawi.
de acuerdo a sus posibilidades y
capacidades, con una remuneración
justa que le asegure una vida digna.
38
LLATUNKÏRI T’AQXTA SECCIÓN IX DERECHOS DE LAS
TARIPATA JAQINAKANA PERSONAS
YÄQAWINAKAPA PRIVADAS DE LIBERTAD
Artículo 73.
73 Kamachi.
I. Toda persona sometida a cualquier forma
I. Taqi jaqi juchañchaxa yaqha uñjasjamawa
de privación de libertad será tratada con el
taripatañapa.
debido respeto a la dignidad humana.
II. Taqi taripata jaqinakawa yatiyasiwiru
II. Todas las personas privadas de libertad
wila masinakapampi, arxatirinakapampi,
tienen derecho a comunicarse libremente con
uñt’atanakapampi yatiyasiñataki derechoni.
su defensor, intérprete, familiares y personas
Jani yatiqasiwixa juchañchatawa.
allegadas. Se prohíbe la incomunicación.
Taqi jani yatiyasiwixa jucha yatxataña
Toda limitación a la comunicación sólo podrá
kankañampiwa pä tunka pusini horanakakiwa
tener lugar en el marco de investigaciones
katxasitaspa.
por comisión de delitos, y durará el tiempo
máximo de veinticuatro horas.
74 Kamachi. Artículo 74.
39
TUNKÏRI T’AQXTA SECCIÓN X DERECHOS DE LAS
ALASIRINAKANA UKJAMARAKI USUARIAS
YÄNAKANI YÄQAWINAKAPA Y LOS USUARIOS Y DE LAS
CONSUMIDORAS Y LOS
CONSUMIDORES
75 Kamachi. Usuarias ukjamaraki usuarios,
consumidoras, cosumidores ukanakaxa akniri Artículo 75. Las usuarias y los usuarios y las
derecho ukanakaniwa: consumidoras y los consumidores gozan de los
siguientes derechos:
1. Manq’anaka wakiyaña, fármacos, taqi
achunaka inocuidad ukani, aski 1. Al suministro de alimentos, fármacos y
wakiyata, walja pachapana productos en general, en condiciones
t’ujtañapataki. de inocuidad, calidad, y cantidad
disponible adecuada y suficiente, con
prestación eficiente y oportuna del
suministro.
2. k u n a t a w a k i y a t a s a , a l a s i r i n a k a r u 2. A la información fidedigna sobre las
yatiyasa. características y contenidos de los
productos que consuman y servicios
que utilicen.
76 Kamachi.
Artículo 76.
I. Estado ukaxa sistema de transporte
I. El Estado garantiza el acceso a un sistema
kun a y ma n a tuq i ta wa ki yi . Usu ario s
de transporte integral en sus diversas
proveedores ukanakaruxa kamachi tuqiwa
modalidades. La ley determinará que el
askinjama phuqhapxañapatakixa wakiyata.
sistema de transporte sea eficiente y eficaz,
II. Janiwa controles aduaneros, retenes, y que genere beneficios a los usuarios y a
puestos Bolivia markanxa ina ukjamaki los proveedores.
utjapxañapakiti, jan ukaxa kamachi tuqi
II. No podrán existir controles aduaneros,
ut’ayatanakawa uñjapxarakispa.
retenes ni puestos de control de ninguna
naturaleza en el territorio boliviano, con
excepción de los que hayan sido creados
por la ley.
40
SUXTÏRI JALJTA CAPÍTULO SEXTO EDUCACIÓN,
INTERCULTURALIDAD YATIQAWI INTERCULTURALIDAD
UKJAMARAKI SARAWINA YÄQAÑA Y DERECHOS CULTURALES
III. Yatichawixa inaki qatiqawi, qullqimpi yatiqawi III. El sistema educativo está compuesto
ukatxa jay sirinakampi yatiqawi ukanakata por las instituciones educativas fiscales,
utt’ayatawa. instituciones educativas privadas y de
convenio.
41
IV. Warminakampi chachanakampitakixa IV. El Estado garantiza la educación vocacional
jakawiparjama, wisawi mpi nayrar y la enseñanza técnica humanística, para
sartawitakixa educacional vocacional hombres y mujeres, relacionada con la vida,
ukjamaraki enseñanza técnica humanística el trabajo y el desarrollo productivo.
ukjamawa ch’amañchi.
79 Kamachi. Yatiqawixa civismo, diálogo Artículo 79. La educación fomentará el
intercultural ukjamaraki valores éticos morales civismo, el diálogo intercultural y los valores
ch’amanchani. Valores ukanxa equidad de ético morales. Los valores incorporarán la
genero, la no diferencia de roles, la no violencia equidad de género, la no diferencia de roles,
ukjamaraki vigencia de derechos humanos la no violencia y la vigencia plena de los
ukanakaniwa. derechos humanos.
80 Kamachi. Artículo 80.
I. Yatiqawixa formacion integral de las personas I. La educación tendrá como objetivo la
ukjamaraki Fortalecimiento de la conciencia formación integral de las personas y el
social jakawina jakawitaki amtawinakaniwa. fortalecimiento de la conciencia social
Yatiqawixa sapa ukjamaraki qutu jaqinakataki, crítica en la vida y para la vida. La educación
desarrollo de competencias, aptitudes estará orientada a la formación individual y
ukjamaraki habilidades fisicas e intelectuales, colectiva; al desarrollo de competencias,
qillqatana ukjamaraki lurawina ukampi aptitudes y habilidades físicas e
mayachata, aka pacha aski uñjañataki, intelectuales que vincule la teoría con la
taqi jakiri yänakampi aski qamañataki práctica productiva; a la conservación y
ukjamañapawa.Uñaqawipasaphuqhawipasa protección del medio ambiente, la
kamachi tuqiwa wakiyatani. biodiversidad y el territorio para el vivir bien.
Su regulación y cumplimiento serán
II. Yatiqawixa taqiniruwa estado plurinacional establecidos por la ley.
uka taypina identidad ukjamaraki desarrollo
II. La educación contribuirá al fortalecimiento
cultural sapaqata nacion o pueblo indígena
de la unidad e identidad de todas y todos
originario campesino ukanakaruxa askina
como parte del Estado Plurinacional,
yäqasiñataki nayraru ch’amañchasawa
así como a la identidad y desarrollo
yanapañapa.
cultural de los miembros de cada nación
o pueblo indígena originario campesino,
y al entendimiento y enriquecimiento
intercultural dentro del Estado.
42
81 Kamachi. Artículo 81.
44
84 Kamachi. Estado ukampi taqi Artículo 84. El Estado y la sociedad tienen el
markachirinakampiwa chikt’atawa jani ullaña deber de erradicar el analfabetismo a través de
qillqañxa wasaru aski amtawinakampi sarawi programas acordes con la realidad cultural y
tuqi aru tuqi tukjapxarakispa. lingüística de la población.
Artículo 85. El Estado promoverá y garantizará
85 Kamachi. Estado ukaxa imilla, yuqalla la educación permanente de niñas, niños y
q’axulla janchita usutanakatakixa jach’a amta adolescentes con discapacidad, o con talentos
yatiqawirjama yatiqañanaka jach’añchañataki extraordinarios en el aprendizaje, bajo la misma
wakiyarakini. estructura, principios y valores del sistema
educativo, y establecerá una organización y
desarrollo curricular especial.
45
88 Kamachi. Artículo 88.
III. Estado ukaxa yatichawi taypiwa kunaymana III. El Estado, a través del sistema educativo,
yatiqawi yatichawinaka jayana yatintañataki, promoverá la creación y organización de
jani yatiqaña utaru sasa yatintañatakiwa programas educativos a distancia y
sarawinaka taqi marka taypina nayraru populares no escolarizados, con el objetivo
de elevar el nivel cultural y desarrollar la
sarantañapataki ch’amañcharakini.
conciencia plurinacional del pueblo.
46
PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II
JACH’A YATIQAWI EDUCACIÓN SUPERIOR
47
92 Kamachi. Artículo 92.
III. Universidades públicas ukanakaxa yatiqa III. Las universidades públicas estarán
chimpunakawa sañani diplomas academicas, autorizadas para extender diplomas
titulos profesionales estado tuqiwa yaqata académicos y títulos profesionales con
luqtatarakini. validez en todo el Estado.
48
III. U n i v e r s i d a d e s p ú b l i c a s u k a n a k a x a III. Las universidades públicas establecerán
kunaymana qullqi irtata tukjatanakxa mecanismos de rendición de cuentas y
qhanatwa estado plurinal legislativo, transparencia en el uso de sus recursos, a
contraloría general ukjamaraki organo travésdelapresentacióndeestadosfinanci
ejecutivo ukanakaru thakhiparjama yatiyaña eros a la Asamblea Plurinacional Legislativa,
utt’ayarakini. a la Contraloría General y al Órgano
Ejecutivo.
IV. U n i v e r s i d a d e s p ú b l i c a s u k a n a k a x a
kamachinakaprjamawa programas de IV. Las universidades públicas, en el marco
desconcentración academica ukjamaraki de sus estatutos, establecerán programas
interculturalidad estado, naciones y pueblos de desconcentraci ón académi ca y
de interculturalidad, de acuerdo a las
indígenas originario campesinos ukanaka
necesidades del Estado y de las naciones y
mayiwinakaparjamawa yatiqawinaka
pueblos indígena originario campesinos.
utt’ayarakini.
49
III. Universidades privadas ukanakaxa, diplomas III. En las universidades privadas, para la
académicas katuqañatakixa tribunal de obtención de los diplomas académicos en
examinadores utt’ayata tuqiwa docentes todas las modalidades de titulación, se
titularesuniversidadespublicastuqitakamachi conformarán tribunales examinadores, que
utt’ayatarjamawa wakt’ayasirakini. Estadoxa estarán integrados por docentes titulares,
universidades privadas ukanakatakixa janiwa nombrados por las universidades públicas,
qullqi wakiykaniti. en las condiciones establecidas por la ley. El
Estado no subvencionará a las universidades
privadas.
95 Kamachi.
Artículo 95.
I. Univer sida des ukan aka xa centr os
interculturales de formacion ukjamaraki I. Las universidades deberán crear y sostener
capacitacion técnica ukjamaraki centros interculturales de formación y
cultural inaki markachiritaki yatiqawina capacitación técnica y cultural, de acceso
amtawinakaparjamawa uñstayasa libre al pueblo, en concordancia con los
wakichapxañapa. principios y fines del sistema educativo.
50
II. Ya t i c h i r i n a k a x a k u n a y m a n a j i c h h a II. Los docentes del magisterio deberán
yatxatawina yatiqawinakampiwa sapa kuti participar en procesos de actualización y
wakichasipxañapa. capacitación pedagógica continua.
51
III. Estado ukana taqi sarawinakwa waqaychaña, III. Será responsabilidad fundamental del Estado
sarantayana jark’aqaña, uñañchayaña preservar, desarrollar, proteger y difundir las
amparapankarakiniwa. culturas existentes en el país.
I. Aka marrana patrimonio cultural ukaxa I. El patrimonio cultural del pueblo boliviano es
inalienable inembargable e emprescriptible inalienable, inembargable e imprescriptible.
ukjamawa. Qullqi jalaqtanakaxa ukjamaraki Los recursos económicos que generen
aski uñaqañataki waqaychawi xa, se regularán por la ley, para atender
uñañchawixa kamachi tuqiwa uñjatani. prioritariamente a su conservación,
preservación y promoción.
II. Estadoxa kamachi tuqiwa registro, promocion,
II. El Estado garantizará el registro, protección,
restauración, recuperacion, revitalizacion,
restauración, recuperación, revitalización,
enrequesimiento, promocion difucion de su
enriquecimiento, promoción y difusión de su
patrimonio ch’amañcharakini.
patrimonio cultural, de acuerdo con la ley.
III. Riqueza natural, arquiologica, paleontología,
III. La riqueza natural, arqueológica, paleonto-
hortorica, documental ukjamaraki pracedente
lógica, histórica, documental, y la procedente
del culto religioso ukjmaraki folklore,
del culto religioso y del folklore, es patrimonio
ukanakaxa patrimonio cultural del pueblo cultural del pueblo boliviano, de acuerdo con
boliviano ukanakaxa kamachi tuquwa la ley.
uñt’atani.
100 Kamachi.
Artículo 100.
I. Cosmovisiones, mitos, historia oral, I. Es patrimonio de las naciones y pueblos
danzas, practicas culturales, conocimientos indígena originario campesinos las
ukjamaraki tecnologías tradiciones ukanaka cosmovisiones, los mitos, la historia oral,
patrimonio cultural ukjama uñt’atawa. Uka las danzas, las prácticas culturales, los
patrimonio ukaxa expresión e identidad del conocimientos y las tecnologías
estado taypinkiwa. tradicionales. Este patrimonio forma parte
II. E s t a d o u k a x a n a c i o n e s u k j a m a r a k i de la expresión e identidad del Estado.
pueblos indígena originario campesinos II. El Estado protegerá los saberes y los
interculturales ukjamaraki afro boliviano conocimientos mediante el registro de la
ukanakasaberes,conocimientostaqiukanaka propiedad intelectual que salvaguarde los
waqaychirinakaruxa jark’aqawiwa. derechos intangibles de las naciones y
pueblos indígena originario campesinas
y las comunidades interculturales y afro-
bolivianas.
52
101 Kamachi. Manifestaciones del arte e Artículo 101. Las manifestaciones del arte y
industrias populares ukanakaxa estado taypiwa las industrias populares, en su componente
jani walinakata jark’aqata ch’amañchataniwa. intangible, gozarán de especial protección del
Ukjmaraki sitios ukjamaraki actividades Estado.Asimismo, disfrutarán de esta protección
declarados patrimonio cultural de la humanidad los sitios y actividades declarados patrimonio
en su componente tangible e intangible cultural de la humanidad, en su componente
ukanakaxa jark’aqatapxarakiniwa. tangible e intangible.
102 Kamachi. Estado ukaxa kamachi tuqiwa Artículo 102. El Estado registrará y protegerá
inventores ukjamaraki cientificos, compositores, la propiedad intelectual, individual y colectiva
artistas, panka machaqa uñstayatanakata mä de las obras y descubrimientos de los autores,
artistas, compositores, inventores y científicos,
jaqita, walja jaqinakata propiedad intelectual
en las condiciones que determine la ley.
uka uñaqani jark’aqarakini.
SECCIÓN IV CIENCIA,
PUSÏRI T’AQXTA
TECNOLOGÍA E
MACHAQATA, JICHHA YATXATAWI
INVESTIGACIÓN
103 Kamachi.
Artículo 103.
I. Estado ukaxa markachiritaki aski
I. El Estado garantizará el desarrollo de
jach’añchawi ciencia ukjamaraki
la ciencia y la investigación científica,
investigación cientifica, tecnica ukjamaraki
técnica y tecnológica en beneficio del
tecnologica jach’añchayarakini. Estadoxa interés general. Se destinarán los recursos
qullqimpiwa ciencia ukjamaraki tecnología necesarios y se creará el sistema estatal
chijnuqawipa yanaparakini. de ciencia y tecnología.
II. Estado ukaxa politica de emplementacion II. El Estado asumirá como política la
de estrategias machaqa yatxatawinaka implementación de estrategias para
yatiyañampiwa ch’amañchañapa. incorporar el conocimiento y aplicación
de nuevas tecnologías de información y
comunicación.
53
III. Estado ukaxa, universidades, empresas III. El Estado, las universidades, las empresas
productivas ukjamaraki servicios productivas y de servicio públicas y privadas,
publicas ukjamaraki privadas, naciones y las naciones y pueblos indígena originario
ukjamaraki pueblos indígena originario campesinos, desarrollarán y coordinarán
ukanakaxa taqi ukanakaxa yatxatawimpi, procesos de investigación, innovación,
uñanchawimpi yatiyawimpi taqi ukanaka promoción, divulgación, aplicación y
ch’amañchañataki wa kama chi tuqi transferencia de ciencia y tecnología para
mayachasisa ch’amañchapxañapa. fortalecer la base productiva e impulsar el
desarrollo integral de la sociedad, de
acuerdo con la ley.
PHISQÏRI T’AQXTA
ANATAWI UKJAMARAKI SECCIÓN V DEPORTE Y
K’UCHIRAWI
RECREACIÓN
104 Kamachi. Taqi jaqiwa deporte, cultura fisica Artículo 104. Toda persona tiene derecho al
ukjamaraki ukanakawa derechoni. Estadoxa deporte, a la cultura física y a la recreación.
genero, idioma, religión, orientación, politica, El Estado garantiza el acceso al deporte sin
ubicación, territorial, pertenencia social, distinción de género, idioma, religión, orientación
cultura yaqhanakampita jani jisk’achasawa política, ubicación territorial, pertenencia social,
ch’amanchani. cultural o de cualquier otra índole.
105 Kamachi. Estado ukaxa politicas de Artículo 105. El Estado promoverá, mediante
educacion, recreacion ukjamaraki salud políticas de educación, recreación y salud pública,
publica, desarrollo a la cultura fisica ukjamaraki el desarrollo de la cultura física y de la práctica
practica deportiva kunaymana atipasiwinakana deportiva en sus niveles preventivo, recreativo,
juk’ampisa janchita usutanaru formativo y competitivo, con especial atención
ch’amañcharakini. Estadoxa qullqimpi a las personas con discapacidad. El Estado
phuqawitakixa yanapani. garantizará los medios y los recursos económicos
necesarios para su efectividad.
CAPÍTULO SÉPTIMO
PAQALLQU JALJTA COMUNICACIÓN SOCIAL
JAQI YATIYAWI
Artículo 106.
54
II. E s t a d o u k a x a c h a c h a w a r m i II. El Estado garantiza a las bolivianas y
markachirinakaruxa derecho arsuwi, los bolivianos el derecho a la libertad de
lup’iwi arsuñana, yatiyawi ch’iqarst’ayaña expresión, de opinión y de información, a
kutkatasiña kunaymana yatiqasina tuqiwa la rectificación y a la réplica, y el derecho
ch’amañcharaki. a emitir libremente las ideas por cualquier
medio de difusión, sin censura previa.
III. Estado ukaxa chacha warmi prensa ukana
irnaqirinakaruxa libertad, derecho yatiyañana III. El Estado garantiza a las trabajadoras y
yatiyawina ch’amañchi. los trabajadores de la prensa, la libertad de
expresión, el derecho a la comunicación y
a la información.
I V. C l a ú s u l a d e c o n c i e n c i a y a t i y a w i n a
IV. Se reconoce la cláusula de conciencia de
irnaqirinakaxa uñt’atarakiwa.
los trabajadores de la información.
55
KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO III
PHUQAWINAKA DEBERES
56
12. Waynanakaxa munasa jani munasa palla 12. Prestar el servicio militar, obligatorio para
pallata mayt’iri sarapxañapa. los varones.
PUSÏRI UÑAÑCHAWI
TÍTULO IV
QAMAWINA JARK’AQAWINAKA
UKJAMARAKI TUWAQAÑA GARANTÍAS JURISDICCIONALES Y
ACCIONES DE DEFENSA
57
110 Kamachi. Artículo 110.
III. Atentados contra seguridad personal III. Los atentados contra la seguridad personal
lurawinakapaxa mäkiwa ukjama hacenresponsablesasusautoresinmediatos,
luririnakaruxa, inasa jiliripana sin que pueda servirles de excusa el haberlos
amtapachispa juchañchatani. cometido por orden superior.
111 Kamachi. Delitos genocidios de la Artículo 111. Los delitos de genocidio, de lesa
humanidad de traccion a la patria ukjama humanidad, de traición a la patria, crímenes de
jani wali luririnakaruxa juchañchawitxa janiwa guerra son imprescriptibles.
qhisphipkaspati.
Artículo 112. Los delitos cometidos por
112 Kamachi. Servidores públicos jani wali servidores públicos que atenten contra el
lurasa patrimonio del estado ukaru qullqi patrimonio del Estado y causen grave daño
tuqita jani walt’ayañaxa juchañchawitxa janiwa económico, son imprescriptibles y no admiten
qhisphiphkaspati. régimen de inmunidad.
58
114 Kamachi. Artículo 114.
I. Taqi jaqiru yäparu taripiri p’iqiñchirinakatxa I. Toda persona será protegida oportuna y
irnaqawipanxa derechonakaxa efectivamente por los jueces y tribunales
arxatatañapa. en el ejercicio de sus derechos e intereses
legítimos.
II. Estadoxa chiqa taripawi, mäki, jani chanita,
qhana uka derechonakwa qhananchi. II. El Estado garantiza el derecho al debido
proceso, a la defensa y a una justicia plural,
pronta, oportuna, gratuita, transparente y sin
116 Kamachi. dilaciones.
59
117 Kamachi. Artículo 117.
I. Janiwa khiti jaqisa ina ukjamaki jani taripawi I. Ninguna persona puede ser condenada sin
thakhirjamaxa juchañchatakaspati. Janiwa haber sido oída y juzgada previamente en
khithi jaqisa jani taripiri p’iqiñchirinakaru un debido proceso. Nadie sufrirá sanción
yatiyasaxa juchañchatakaspati. penal que no haya sido impuesta por
autoridad judicial competente en sentencia
ejecutoriada.
II. Janiwa khithisa mä juchataki sapa kutisa
II. Nadie será procesado ni condenado más de
juchañchatakaspati. Rehab ilitación
una vez por el mismo hecho. La rehabilitación
takichata derechonakaparuxa mäkiwa
en sus derechos restringidos será inmediata
kutkatayataspa.
al cumplimiento de su condena.
III. Janiwa sancion privativa de libertad por
III. No se impondrá sanción privativa de libertad
deudas u obligaciones patrimoniales
por deudas u obligaciones patrimoniales,
ukanakatakixa janiwa phuqhappa satapinikiti,
excepto en los casos establecidos por la
inasa kamachi tuqi wakisirakchispa.
ley.
II. Juchaninakaxa kimsa tunka maranakawa II. La máxima sanción penal será de treinta
jani derechoni taripataspa. años de privación de libertad, sin derecho a
indulto.
III. Taripawi phuqhirinakaxa aski amtani
jaqi tukupxañapatakiwa yatichawi tuqi III. El cumplimiento de las sanciones privativas
yanapatani. de libertad y las medidas de seguridad están
orientadas a la educación, habilitación e
inserción social de los condenados, con
respeto a sus derechos.
60
II. Taqi jaqiwa jani walt’awitxa arxatasiñataki II. Toda persona tiene derecho inviolable a
derechoni. Estadoxa juchanchi, jani la defensa. El Estado proporcionará a las
juchaninakaruxa defensor del pueblo personas denunciadas o imputadas una
tuqiwa arxatasiñanxa jani chani mayisawa defensora o un defensor gratuito, en los casos
yanaparakini. en que éstas no cuenten con los recursos
económicos necesarios.
120 Kamachi.
Artículo 120.
I. Taqi jaqiwa markapana p’iqiñchirinakapata
yäparu ist’atañataki, derechoniwa janiwa I. Toda persona tiene derecho a ser oída por
yaqha comisiones utt’ayatanaka pachpa una autoridad jurisdiccional competente,
markapana arsutaña wakiskiti. independiente e imparcial, y no podrá
ser juzgada por comisiones especiales ni
II. Taqi jaqi juchanixa arupatawa juchañcha- sometida a otras autoridades jurisdiccionales
tañapa; jani ukjamakchi ukjaxa aru jaqukipiri que las establecidas con anterioridad al
tuqiwa qhanañchatarakispa. hecho de la causa.
II. Toda persona sometida a proceso debe ser
juzgada en su idioma; excepcionalmente,
de manera obligatoria, deberá ser asistida
por traductora, traductor o intérprete.
121 Kamachi.
Artículo 121.
I. Materia penal ukaxa janiwa khiti jaqisa jupa
pachpa jani walt’asiñataki, wila I. En materia penal, ninguna persona podrá
masipatakisa cuarto grado janukax ser obligada a declarar contra sí misma, ni
segundo grado de consanguineidad contra sus parientes consanguíneos hasta el
ukjakamawa munasa jani munasa cuarto grado o sus afines hasta el segundo
arskaspati. Derecho jani arsuñatakixa grado. El derecho de guardar silencio no será
jani juchaniwa satakaspati. considerado como indicio de culpabilidad.
II. La víctima en un proceso penal podrá
II. Juchani jaqixa kamachi tuqixa mayiwipaxa
intervenir de acuerdo con la ley, y tendrá
kamachirjamawa wayxatatañapa ukjamaraki
derecho a ser oída antes de cada decisión
sapa kuti seccion judicial ukanxa
judicial. En caso de no contar con los recursos
ist’atanakapawa. Jani qullqinikchi ukjaxa
económicos necesarios, deberá ser asistida
estadowa kamachinaka yatxatata inaki
gratuitamente por una abogada o abogado
churarakispa.
asignado por el Estado.
122 Kamachi. Kunapachati mayni jaqixa jani Artículo 122. Son nulos los actos de las personas
lurañapa lurki ukjaxa ina ch’usawa luri, janirakiwa que usurpen funciones que no les competen, así
kamachi tuqisa wakiskarakiti. como los actos de las que ejercen jurisdicción o
potestad que no emane de la ley.
61
123 Kamachi. Kamachixa nayraxa uñtawitakiwa Artículo 123. La ley sólo dispone para lo venidero
inasa kunapachati irnaqawina irnaqirinakataki y no tendrá efecto retroactivo, excepto en materia
aski; materia penal juchaninakaru yanapañawa, laboral, cuando lo determine expresamente a
qullqi lunthat asi wina ya txa tañat akispa favor de las trabajadoras y de los trabajadores;
juchañchañatakispa estadoru arxatañataki; en materia penal, cuando beneficie a la imputada
yaqhanakana tayka machaqa kamachina o al imputado; en materia de corrupción, para
uñañchayatarjama. investigar, procesar y sancionar los delitos
cometidos por servidores públicos contra los
intereses del Estado; y en el resto de los casos
señalados por la Constitución.
124 Kamachi. Artículo 124.
I. Kawkniri markachirichixa jani walinaka Bolivia I. Comete delito de traición a la patria la
marrana traicion luraspa ukjaxa aknirinaka: boliviana o el boliviano que incurra en los
1. Illapt’aña arma ukampi pachpa taqi siguientes hechos:
markapataki anqa markankirinakampi 1. Que tome armas contra su país, se
chikañchasispa, ch’axwawinaka Bolivia ponga al servicio de estados extranjeros
marka t’unjañataki. participantes, o entre en complicidad
con el enemigo, en caso de guerra
2. Akapachankiri yänaka jani waliru
internacional contra Bolivia.
tukuyaspa.
2. Que viole el régimen constitucional de
3. Bolivia marka t’unjaña.
recursos naturales.
II. Akniri juchanakaxa taqi ch’amampiwa
3. Que atente contra la unidad del país.
juchañchatañapawa.
II. Este delito merecerá la máxima sanción
penal.
62
PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO
TUWAÑATA LURAWINAKA ACCIONES DE DEFENSA
63
III. Yatitarjamaxa, ist’atarjamaxa p’iqiñchiri III. Conocidos los antecedentes y oídas
taripirixa wali amuyasawa sentencia pachpa las alegaciones, la autoridad judicial,
audiencia ukanawa luqtañapa. Sentenciaxa obligatoriamente y bajo responsabilidad,
tutela de la vida, restitucion del derecho dictará sentencia en la misma audiencia.
a la libertad, reparacion de los defectos La sentencia podrá ordenar la tutela de la
legales, el derecho el cese de la persecución vida, la restitución del derecho a la libertad,
indibida janukax remision del caso al juez la reparación de los defectos legales, el cese
competencia ukanakwa phuqhayaspa. de la persecución indebida o la remisión del
Taqi akanakanxa sentencia ullawi tuqiwa caso al juez competente. En todos los casos,
yatiyatarakispa. las partes quedarán notificadas con la lectura
de la sentencia.
64
PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II ACCIÓN
TARIPIRINAKARU YATIYASIWI DE AMPARO
CONSTITUCIONAL
128 Kamachi. Acción del amparo constitucional
kunapachati servidores publicos sapa jaqita Artículo 128. LaAcción deAmparo Constitucional
jani ukaxa qututa ukanakana kamachina tendrá lugar contra actos u omisiones ilegales
t’unantatachi, jani yäqasa, tayka machaqa o indebidos de los servidores públicos, o de
kamachirjama derechopaxa takichasitachi. persona individual o colectiva, que restrinjan,
supriman o amenacen restringir o suprimir los
derechos reconocidos por la Constitución y la
ley.
129 Kamachi.
Artículo 129.
I. Acción del amparo constitucional ukaxa
I. La Acción de Amparo Constitucional se
kunapachati jaqixa jani walt’ayata, jisk’achata,
interpondrá por la persona que se crea
jani aski yáqata taripiri p’iqiñchirinakata, tayka
afectada, por otra a su nombre con poder
machaqa kamachi tuqixa wayxatataspawa.
suficiente o por la autoridad correspondiente
de acuerdo con la Constitución, ante
cualquier juez o tribunal competente,
siempre que no exista otro medio o recurso
legal para la protección inmediata de los
derechos y garantías restringidos,
suprimidos o amenazados.
II. Acción del amparo contitucional suxta
phaxsiwa yatiwipata jucha taripawi tuqi II. La Acción de Amparo Constitucional podrá
wakisirakispa. interponerse en el plazo máximo de seis
meses, computable a partir de la comisión
de la vulneración alegada o de notificada la
última decisión administrativa o judicial.
III. Acción del amparo constitucional ukaxa III. La autoridad o persona demandada será
yatiwipata pusi tunka kimsaqallquni citada en la forma prevista para la Acción
horanakatwa yatiyawi mayitarjamaxa de Libertad, con el objeto de que preste
jawsayasa katuqatarakini. información y presente, en su caso, los
actuados concernientes al hecho denunciado,
en el plazo máximo de cuarenta y ocho horas
desde la presentación de la Acción.
65
IV. Qhipa qhipa amtawixa audiencia pública IV. La resolución final se pronunciará en
ukanawa p’iqiñchiriru jani ukaxa juchañchata audiencia pública inmediatamente recibida
jaqiru yatxatatatarjamawa qhant’atarakini. la información de la autoridad o persona
Taripiri p’iqinchirixa p’iqinchiri juchanchata demandada y, a falta de ésta, lo hará sobre
jaqiruxa taqi ukanakaruxa askinjamawa la base de la prueba que ofrezca la persona
uñakipañapa ukjamata amparo mayt’añataki. accionante. La autoridad judicial examinará
A m t a w i x a Tr i b u n a l C o n s t i t u c i o n a l la competencia de la servidora pública o del
Plurinacional ukaruwa katuyatani ukaxa pä servidor público o de la persona demandada
tunka pusini horanakatwa emisión del fallo y, en caso de encontrar cierta y efectiva la
ukaxa yatisispa. demanda, concederá el amparo solicitado.
La decisión que se pronuncie se elevará, de
oficio, en revisión ante el Tribunal
Constitucional Plurinacional en el plazo de
las veinticuatro horas siguientes a la emisión
del fallo.
V. Q h i p h a a m t a t a A c c i ó n d e A m p a r o
V. La decisión final que conceda la Acción
Constitucional ukaxa makiwa jan kuna
de Amparo Constitucional será ejecutada
sasawa phuqhatarakispa. Jani yäqataspa
inmediatamente y sin observación. En caso
ukjaxa kunjamati Acción de Libertad
de resistencia se procederá de acuerdo con
thathinchatarakispa. Taripiri p’iqinchiritixa
lo señalado en la Acción de Libertad. La
jani aka amtarjama jani phuqhkaspaxa
autoridad judicial que no proceda conforme
kamchinakarjamwa juchapaxa
con lo dispuesto por este artículo, quedará
wayxatatarakispa.
sujeta a las sanciones previstas por la ley.
66
KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III
LURAWINAKATA JARK’AQAWI ACCIÓN DE PROTECCIÓN DE
PRIVACIDAD
130 Kamachi. Artículo 130.
I. taqi jaqiwa sapata qututa jani walt’ayata I. Toda persona individual o colectiva
jiqxataschi sutipa picharañatsa, askichañatsa que crea estar indebida o ilegalmente
kunamana medio físico, electrónico, impedida de conocer, objetar u obtener
magnético informativo, archivos o bancos de la eliminación o rectificación de los datos
datos públicos o privados jaqiru, wila amsiru, registrados por cualquier medio físico,
imagen, honra, ukjamaspa ukjaxa acción de electrónico, magnético o informático,
protección de privacidad phuqhasirakispa. en archivos o bancos de datos públicos
o privados, o que afecten a su derecho
II. Acción de privacidad y protección janiwa
fundamental a la intimidad y privacidad
prensaruxa mayitakaspati.
personal o familiar, o a su propia imagen,
honra y reputación, podrá interponer la
Acción de Protección de Privacidad.
II. La Acción de Protección de Privacidad no
procederá para levantar el secreto en
materia de prensa.
131 Kamachi. Artículo 131.
II. Tribunal ukatixa jani ukaxa juez competente II. Si el tribunal o juez competente declara
ukatixa jay sischini ukjaxa mayi wi procedente la acción, ord enará la
askichawinakaxa phuqhasispawa. revelación, eliminación o rectificación de
los datos cuyo registro fue impugnado.
III. A m t a n a u ñ a k i p a w i p a x a T r i b u n a l
Constitucional Plurinacional ukankirinakawa III. La decisión se elevará, de oficio, en revisión
pä tunka pusini horanakata emisión del fallo ante el Tribunal Constitucional Plurinacional
en el plazo de las veinticuatro horas
ukxa jani sayt’ayasa saratayarakispa.
siguientes a la emisión del fallo, sin que por
ello se suspenda su ejecución.
67
IV. Qhipha amtawixa acción de protección IV. La decisión final que conceda la Acción de
de privacidad ukaxa jan kuna sasawa Protección de Privacidad será ejecutada
phuqhasiñapa. Jani yaqataspa ukjaxa inmediatamente y sin observación. En caso
kunjamatï acción de libertad utjki ukjamaruwa de resistencia se procederá de acuerdo con
thakhinchatarakispa. Taripiri p’iqinchiritixa lo señalado en la Acción de Libertad. La
jani aka amtarjama phuqhkaspaxa autoridad judicial que no proceda conforme
kamachinakarjamawa juchapaxa con lo dispuesto por este artículo quedará
juchanchatarakispa. sujeta a las sanciones previstas por la ley.
SECCIÓN IV
PUSÏRI T’AQXTA
ACCIÓN DE
JUCHA P’AMP’ACHAWI INCONSTITUCIONALIDAD
132 Kamachi. Taqi jaqi sapata jan ukaxa qututa Artículo 132. Toda persona individual o
jan tayka kamachirjama juchanchatakchi ukjaxa colectiva afectada por una norma jurídica
acción de inconstitucional kamachirjamawa contraria a la Constitución tendrá derecho a
derecho ukanipxi. presentar la Acción de Inconstitucionalidad,
de acuerdo con los procedimientos
establecidos por la ley.
133 Kamachi. Sentencia mä kamachitxa Artículo 133. La sentencia que declare la
inconstitucional ukjamaspa ukjaxa janiwa inconstitucionalidad de una ley, decreto o
phuqhatakaspati. cualquier género de resolución no judicial, hace
inaplicable la norma impugnada y surte plenos
efectos respecto a todos.
68
II. Acción ukaxa sapa jaqita jan ukaxa qutu II. La acción se interpondrá por la persona
jaqita juchanchatanakatwa jan ukaxa sutipa individual o colectiva afectada, o por otra a
yatxatata taripirinakata phuqhayataspawa su nombre con poder suficiente, ante juez
niya acción de amparo constitucional o tribunal competente, y se tramitará de
ukjamaru wakichataspawa. la misma forma que la Acción de Amparo
Constitucional.
III. Qhipha qhipha amtawixa audiencia pública
ukanwa uñt’ayatani ukampinsa mäkiwa III. La resolución final se pronunciará en
yatxatata yatisaxa yant’anakaxa yatitati audiencia pública, inmediatamente
ukjamarjama lurasiñapa. Taripiri p’iqinchirixa recibida la información de la autoridad
luratanakapa chiqapa uñakipañapawa demandada y, a falta de ésta, lo hará
ukjamachi ukjaxa mäkiwa phuqhasiñapataki sobre la base de la prueba que ofrezca
procedente sañaparaki. el demandante. La autoridad judicial
e x a m i n a r á l o s a n t e c e d e n t e s y, s i
encuentra cierta y efectiva la demanda,
declarará procedente la acción y
ordenará el cumplimiento inmediato del
deber omitido.
IV. Decisión ukaxa Tribunal Constitucional
IV. La decisión se elevará, de oficio, en revisión
Plurinacional taypi uñakipasa pä tunka pusini
ante el Tribunal Constitucional Plurinacional
horanakata emisión del fallo jan suyt’asa
en el plazo de las veinticuatro horas
qhanañchatarakini.
siguientes a la emisión del fallo, sin que por
ello se suspenda su ejecución.
V. Q h i p h a d i c i s i ó n u k a x a a c c i ó n d e V. La decisión final que conceda la Acción de
cumplimiento ukarjamawa mäki jan kun sasa Cumplimientoseráejecutadainmediatament
phuqhayatarakini. Jani munkaspa ukjaxa e y sin observación. En caso de resistencia,
kunjamatï acción de libertad ukjamarjamawa se procederá de acuerdo con lo señalado
wakichatarakispa. Taripiri p’iqinchiritixa en la Acción de Libertad. La autoridad
jani yäparu phuqhkaspa ukjaxa kunjamatï judicial que no proceda conforme con lo
kamachixa wakiyataki ukjamarjamawa dispuesto por este artículo quedará sujeta a
juchanchatarakispa. las sanciones previstas por la ley.
69
SUXTÏRI T’AQXTA SECCIÓN VI
MARKACHIRINA LURAWI ACCIÓN POPULAR
II. Aka phuqhawipatakixa sapa jaqisa jan II. Podrá interponer esta acción cualquier
ukaxa qutuchasa jani wali uñjasaxa persona, a título individual o en representación
mäkiwa Ministerio Público, Defensor del de una colectividad y, con carácter obligatorio,
Pueblo ukanakampi chikanchasisinxa el Ministerio Público y el Defensor del Pueblo,
phuqhayatarakispa. Amparo Constitucional cuando por el ejercicio de sus funciones
kikpa thakhimpiwa phuqhayatarakispa. tengan conocimiento de estos actos. Se
aplicará el procedimiento de la Acción de
Amparo Constitucional.
70
KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO
UNXTASIWI T’AKUYAWI ESTADOS DE EXCEPCIÓN
71
139 Kamachi. Artículo 139.
Artículo 140.
140 Kamachi.
I. Ni la Asamblea Legislativa Plurinacional, ni
I. Janiwa Asamblea Legislativa Plurinacional
ningún otro órgano o institución, ni
yaqha órgano o institución qutuchatanakasa
asociación o reunión popular de ninguna
jaqirusa quturusa facultades extraordnarias
clase, podrán conceder a órgano o
amtatäki ukaruxa yaqha amtanaka aka tayka persona alguna facultades
kamachirjamaxa phuqhaskaspati. extraordinarias diferentes a las
II. Janiwa poder público utjkaspati janirakiwa establecidas en esta Constitución.
supremacia ukasa luqtaskaspati kunjamatï II. No podrá acumularse el Poder Público,
derechos y garantías tayka kamachina ni otorgarse supremacía por la que los
uñt’ataki ukjakarjama. derechos y garantías reconocidos en esta
II. E s t a d o d e e x c e p c i ó n p a c h p a n x a Constitución queden a merced de órgano o
persona alguna.
phuqhasiwinxa janiwa tayka kamachixa
mayjt’ayatakaspati. III. La reforma de la Constitución no podrá
iniciarse mientras esté vigente un estado
de excepción.
72
PHISQÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO V NACIONALIDAD Y
MARKANKIRI UKJAMARAKI CIUDADANIA
MARKACHIRI
CAPITULO I
MAYÏRI JALJTA
NACIONALIDAD
MARKANKIRI
142 Kamachi.
Artículo 142.
I. Anqa markata mantaniri chiqa thalhi
I. Podrán adquirir la nacionalidad boliviana
markachirinakaxa bolivianos ukjañatakixa
por naturalización las extranjeras y los
kimsa tunka maranakawa jan mistusa
extranjeros en situación legal, con más de
aka markana qamapxañapa ukjamaraki
tres años de residencia ininterrumpida en
kamachinakarjamawa phuqhapxañapa.
el país bajo supervisión del Estado, que
manifiesten expresamente su voluntad de
obtener la nacionalidad boliviana y cumplan
con los requisitos establecidos en la ley.
II. Aka markana qamawixa anqa markan-
kirinakatakixa pä marakiniwa aknirinakana: II. El tiempo de residencia se reducirá a dos
años en el caso de extranjeras y extranjeros
que se encuentren en una de las situaciones
siguientes:
73
1. Khitinaktixa Bolivia markata chacha- 1. Que tengan cónyuge boliviana o boliviano,
nipxaspa jan ukaxa warminipxaspa hijas bolivianas o hijos bolivianos o padres
wawanipxaspa awkinipxaspa ukaninaka. sustitutos bolivianos. Las ciudadanas
Kawkmirinakatixa chachasipxaspa extranjeras o los ciudadanos extranjeros
warmisipxapa boliviano jan ukaxa que adquieran la ciudadanía por
boliviana ukampi ukatxa sapjtasa jan matrimonio con ciudadanas bolivianas
ukaxa jaljtasawa chhaqhayatarakispa. o ciudadanos bolivianos no la perderán
en caso de viudez o divorcio.
2. Cuartel ukaru mayt’iri kamachirjama 2. Que presten el servicio militar en Bolivia
saraña. a la edad requerida y de acuerdo con la
ley.
3. Asamblea Legislativa Plurinacional taypi
3. Que, por su servicio al país, obtengan la
jay sata aski irnaqawi phuqhatapata.
nacionalidad boliviana concedida por la
Asamblea Legislativa Plurinacional.
Artículo 143.
143 Kamachi.
I. Las bolivianas y los bolivianos que contraigan
I. Bolivianas ukjamraki bolivianos
matrimonio con ciudadanas extranjeras
ukanakatixa yaqha anqa makankirinakampi
o ciudadanos extranjeros no perderán su
jaqichasipxaspa ukjaxa janiwa nacionalidad
nacionalidad de origen. La nacionalidad
de origen chhaqhayapkiti. Ukatxa janirakiwa
boliviana tampoco se perderá por adquirir
nacionalidad boliviana ukxa anqa markana
una ciudadanía extranjera.
jakirixasaxa chhaqhayapkiti.
II. Las extranjeras o los extranjeros que
II. Anqa markata mantaniri markachirinakaruxa
adquieran la nacionalidad boliviana no
janiwa nacionalidad ukapa chhaqhayma
serán obligados a renunciar a su
satakaspati.
nacionalidad de origen.
74
PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO II
MARKACHIRI CIUDADANÍA
III. Derechos de los ciudadanos ukxa artículo III. Los derechos de ciudadanía se suspenden
28 tayka kamachina qhanañchataki por las causales y en la forma prevista en
ukjamarjamawa suyt’yatani. el artículo 28 de esta Constitución.
75
PAYÏRI T’AQA SEGUNDA PARTE ESTRUCTURA
ESTADO UKANA PHUQAWIPANA Y ORGANIZACIÓN
T’AQANAKA FUNCIONAL DEL ESTADO
TÍTULO I ÓRGANO
MAYÏRI UÑAÑCHAWI
LEGISLATIVO
KAMACHINAKA UTT’AYIRI
145 Kamachi. Asamblea Legislativa Plurinacional Artículo 145. La Asamblea Legislativa Pluri-
ukaxa pä cámaras ukata utt’ayatawa Cámara de nacional está compuesta por dos cámaras,
Diputados ukxa Cámara de Senadores aka la Cámara de Diputados y la Cámara de
taypiwa kunaymana kamachinakaxa Bolivia Senadores, y es la única con facultad de
markpachana phuqhañataki utt’ayapxarakispa. aprobar y sancionar leyes que rigen para
todo el territorio boliviano.
Artículo 146.
146 Kamachi.
I. La Cámara de Diputados estará conformada
I. Cámara de Diputados ukaxa kimsa tunkanita
por 130 miembros.
utt’ayatawa.
II. EncadaDepartamento,seeligenlamitaddelos
II. Saapa departamentos ukanakanxa chikata
Diputados en circunscripciones uninominales.
Diputados ukanakakiwa circunscripciones
La otra mitad se elige en circunscripciones
uninominales ukana chhijllata. Chhikatasti
plurinominales departamentales, de las
circunscripciones plurinominales ukanrakwa
listas encabezadas por los candidatos a
p’iqinchiri, sullka p’iqinchiri ukatxa senadores
Presidente, Vicepresidente y Senadores de
ukanakaxa chhijllasiraki.
la República.
III. Diputados ukanakxa votación universal
III. Los Diputados son elegidos en votación
jamasata taypiwa chhijllatapxaraki.
universal, directa y secreta. En las
Circunscripciones uninominales ukanakanxa
ci rcu n scri p ci o n e s u n i n o mi n a l e s p o r
por simple mayoría. Circunscripciones
simple mayoría de sufragios. En las
plurin o min ales u kan a ka nxa si ste ma
circunscripciones plurinominales mediante
de representación taypi kamachina
el sistema de representación que establece
qhanañchatarjama utt’asirakini.
la ley.
76
IV. Número de Diputados ukaxa votación IV. El número de Diputados debe reflejar la
ukarjamawasapapartido,agrupacióncuidada votación proporcional obtenida por cada
jan ukaxa pueblo indígena wakisirakini. partido, agrupación ciudadana o pueblo
indígena.
77
147 Kamachi. Artículo 147.
II. Sapa departamentos ukanxa pusi Senadores II. En cada departamento se eligen 4 Senadores
ukanakawa circunscripción departamental en circunscripción departamental, por
ukana votación universal, directa ukjamaraki votación universal, directa y secreta.
secreta taypi chhijllasirakini.
III. L a a s i g n a c i ó n d e l o s e s c a ñ o s d e
III. Escaños de Senadores ukanakatakixa Senadores en cada departamento se
sistema proporcional taypi kamachirjamawa hará mediante el sistema proporcional,
phuqhasirakini. de acuerdo a la Ley.
149 Kamachi. Candidatas ukjamaraki candidatos Artículo 149. Para ser candidata o candidato a la
Asamblea Legislativa Plurinacional ukatakixa Asamblea Legislativa Plurinacional se requerirá
kamisatixa servidores públicos ukanakaru cumplir con las condiciones generales de acceso
mayitaki ukjamarjamarakiwa mayitarakini tunka al servicio público, contar con dieciocho años de
kimsaqallquni mara chhijllawi ururu phuqhatani edad cumplidos al momento de la elección, haber
ukatxa pä mara chhijllawi ururu qamawini. residido de forma permanente al menos los dos
años inmediatamente anteriores a la elección en
la circunscripción correspondiente.
78
150 Kamachi. Artículo 150.
II. Asambleístas ukanakaxa janiwa yaqha II. Los asambleístas no podrán desempeñar
irnaqawinakana función pública ukanxa ninguna otra función pública, bajo pena de
irnaqapkaspatiinasa yatichirita jach’a jatiqañ perder su mandato, excepto la docencia
utana irnaqapchisa. universitaria.
79
152 Kamachi. Artículo 152. Las asambleístas y los asambleístas
no gozarán de inmunidad. Durante su mandato,
Chacha jan ukaxa warmi asambleístas
en los procesos penales, no se les aplicará la
ukanakaxa janiwa inmunidad ukanipkiti. Irnaqawi
medida cautelar de la detención preventiva, salvo
phuqhawipanxa procesos penales, medida
delito flagrante.
cautelar de la detención preventiva ukanakatxa
qhisphitaxiwa inasa jani wali lurkiri katjatata
wakischispa juchanchañaxa.
153 Kamachi. Artículo 153.
II. Sesiones ordinarias ukanakaxa Asamblea II. Las sesiones ordinarias de la Asamblea
Legislativa Plurinacional ukankirinakaxa Legislativa Plurinacional serán inauguradas
sapa suxta uru lakani phaxsina saraqataruwa el 6 de Agosto de cada año.
qallaratarakini.
III. Sesiones ordinarias ukanakaxa Asamblea III. Las sesiones ordinarias de la Asamblea
Legislativa Plurinacional taypiwa sapa kutiwa Legislativa Plurinacional serán permanentes
phuqhasirakini ukampirusa sapa maynixa y contarán con dos recesos de quince días
mä maranxa tunka phisqani urunakawa cada uno, por año.
samararakini.
IV. Asamblea Legistlativa Plurinacional ukaxa IV. La Asamblea Legislativa Plurinacional podrá
Bolivia uraqpachanwa sesiones ukanakxa sesionar en un lugar distinto al habitual dentro
phuqhapxaspa kunjamatï p’iqinchiripa tuqi el territorio del Estado, por decisión de la
ukankirinakampi kuna amtataspa sesiones Plenaria y a convocatoria de su Presidenta
de plenaria taypi jawsawi wakichkaspa o Presidente.
ukjamaruwa phuqhataspa.
154 Kamachi. Samarawi pachanxa comisión de Artículo 154. Durante los recesos, funcionará
asamblea ukaxa kunjamatixa kamachinakaxa la Comisión de Asamblea, en la forma y con las
Cámara de Diputados ukjamarjamawa jan atribuciones que determine el Reglamento de la
sayt’asa phuqhasirakini. Kunapachatï mäki Cámara de Diputados. De manera
wakiskiri amtanakaxa utjchini ukjaxa extraordinaria, por asuntos de urgencia, la
p’iqinchiripa taypiwa jawsthapiyataspa. Asamblea podrá ser convocada por su
Kunjamatï jawsawina amtataki ukjamarjamawa Presidenta o Presidente, o por la Presidenta o
phuqhasiñapa. el Presidente del Estado. Sólo se ocupará de
los asuntos consignados en la convocatoria.
80
155 Kamachi. Asamblea Legislativa Plurinacional Artículo 155. La Asamblea Legislativa
ukaxa sesiones ukanakxa suxta uru laakani Plurinacional inaugurará sus sesiones el 6 de
phaxsina saraqkipanwa qallaratarakini inasa Agosto en la Capital de Bolivia, salvo convocatoria
p’iqinchiripata mayjt’ayatachispa. expresa de su Presidenta o Presidente.
156 Kamachi. Asambleísta ukanakaxa phisqa Artículo 156. El tiempo del mandato de las y
marawa irnaqawipampixa phuqhapxañapa los asambleístas es de cinco años pudiendo
maykutikiwa mayampi chhijllatapxarakispa. ser reelectas y reelectos por una sola vez de
manera continua.
81
4. Suxta miembros del Órgano Electoral 4. Elegir a seis de los miembros del Órgano
Plurinacional dos tercios de voto Electoral Plurinacional, por dos tercios de
ukankirinakampi chhijllaña. votos de sus miembros presentes.
82
12. Contratos de interés público ukanakaxa 12. Aprobar los contratos de interés público
recursos naturales y áreas estratégicas referidos a recursos naturales y áreas
ukanakaxa Órgano Ejecutivo ukana estratégicas, firmados por el Órgano
rixintatawa jay saña. Ejecutivo.
20. Ku n a yman a e mp re sas pú bli cas 20. Controlar y fiscalizar las empresas
ukjamaraki mixtas ukanakatakixa públicas, las de capital mixto y toda
estado ukaxa qullqimpi chikanchaschi entidad en la que tenga participación
ukanaka uñch’ukiña ukjamaraki económica el Estado.
uñaqaña.
83
21. Palla pallanaka, armamento y material 21. Autorizar la salida de tropas militares,
bélico Bolivia markata mistuwipa jay armamento y material bélico del territorio
saña ukjamaraki pacha ch’usasiwipa del Estado, y determinar el motivo y
amtaña. tiempo de su ausencia.
84
4. Chacha ukjamaraki warmi diputados 4. Aplicar sanciones a las diputadas o
ukanakaru juchanakapata dos tercios a los diputados, de acuerdo con el
de votos ukankirinakata kamachirjama Reglamento, por decisión de dos tercios
wayxataña. de los miembros presentes.
85
13. P’iqinchiri taripiriñapataki atipt’asirinaka 13. Preseleccionar a los postulantes al Control
chhijllaña ukatxa Órgano Electoral Administrativo de Justicia y remitir al Órgano
Plurinacional ukaru suti chhijllatanaka Electoral Plurinacional la nómina de los
utt’ayañapataki phuqhawinakaparjama precalificados para que éste proceda a la
phuqhañapawa. organización, única y exclusiva, del proceso
electoral.
Artículo 160. Son atribuciones de la Cámara de
160 Kamachi. Cámara de senadores ukan
Senadores, además de las que determina esta
phuqhawinakapa kunjamatï aka tayka kamachina
Constitución y la ley:
wakt’ayataki ukjamarjama:
1. Elaborar y aprobar su Reglamento.
1. K a m a c h i p a l u r a ñ a u k j a m a r a k i
utt’ayaña. 2. Calificar las credenciales otorgadas por
el Órgano Electoral Plurinacional.
2. C r e d e n c i a l e s Ó r g a n o E l e c t o r a l
Plurinacional uka luqtata uñakipaña. 3. Elegir a su directiva, determinar su
organización interna y su funciona-
3. P’iqinchiripa chhijllaña qutuchawipa miento.
irnaqawipa thakhinchaña.
4. Aplicar sanciones a las Senadoras y los
4. Chacha ukjamaraki warmi diputados Senadores, de acuerdo al Reglamento,
ukanakaru juchanakapata dos tercios por decisión de dos tercios de los
de votos ukankirinakata kamachirjama miembros presentes.
wayxataña.
5. Aprobar su presupuesto y ejecutarlo;
5. Qullqi wakiyañata lurawiru tukjañataki nombrar y remover a su personal
jay saña; yanapirinakapa utt’ayaña administrativo, y atender todo lo relativo
ukjamaraki mayjt’ayaña qhipharusti con su economía y régimen interno.
qullqi pachpa cámara uka manqhana
churaña. 6. Juzgar en única instancia a los miembros
del Tribunal Constitucional Plurinacional,
6. Ministros del Tribunal Constitucional del Tribunal Supremo, del Tribunal
Plurinacional, Tribunal Supreno, Tribunal AgroambientalydelControlAdministrativo
Agroambiental ukjamaraki Control de Justicia por delitos cometidos en el
Administrativo de Justicia ukanakaru dos ejercicio de sus funciones, cuya
tercios de votos ukankirinakaru jani wali sentencia será aprobada por al menos
luratapa juchanchaña. dos tercios de los miembros presentes,
de acuerdo con la ley.
7. Héroes públicos ukanakaru aski estado
ukaru luratapata jach’anchaña. 7. Reconocer honores públicos a quienes
lo merezcan por servicios eminentes al
Estado.
86
8. Ascensos ukamnakaxa Órgano Ejecutivo 8. Ratificar los ascensos, a propuesta
tuqita yatiyatarjamaxa General del del Órgano Ejecutivo, a General de
Ejércto, Fuerza Aérea, División y de Ejército, de Fuerza Aérea, de División y
Brigada; Almirante, Vicealmirante, de Brigada; a Almirante, Vicealmirante,
Contralmirante ukjamaraki General de la Contralmirante y General de Policía
policía nacional ukanakaru utt’ayaña. Boliviana.
161 Kamachi. Paypacha Cámaras ukanakaxa Artículo 161. Las Cámaras se reunirán en
asamblea Legislativa Plurinacional ukjamaxiwa Asamblea Legislativa Plurinacional para
akïrinakawa phuqhawipaxa kunjamatï tayka ejercer las siguientes funciones, además de las
kamachina wakt’ayataki ukajmarjama: señaladas en la Constitución:
87
8. Fiscal general ukjamaraki Defensor del 8. Designar al Fiscal General del Estado y
Pueblo utt’ayaña. al Defensor del Pueblo.
CAPÍTULO SEGUNDO
PAYÏRI JALJTA
PROCEDIMIENTO LEGISLATIVO
KAMACHI UTT’AYAÑA THAKHINCHA
Artículo 162.
162 Kamachi.
I. Tienen la facultad de iniciativa legislativa,
I. Asamblea Legislativa Plurinacional para su tratamiento obligatorio en la
ukankirinakaxa chikachasipxapuniñapawa Asamblea Legislativa Plurinacional:
ukaxa phuqhawipawa:
1. Las ciudadanas y los ciudadanos.
1. Chachanakampi warminakampi.
2. Las asambleístas y los asambleístas en
2. Chacha ukjamaraki warmi asambleístas cada una de sus Cámaras.
sapa cámaras ukana.
3. El Órgano Ejecutivo.
3. Qutu p’iqinchi.
4. El Tribunal Supremo, en el caso
4. Tribunal Supremo jan ukakaspaxa de iniciativas relacionadas con la
administración de justicia amtani administración de justicia.
Amtaparjama.
5. Los gobiernos autónomos de las
5. Gobiernos Autónomos uraqinakana. entidades territoriales.
II. kamachi jani ukaxa sullka kamchinakaxa II. La ley y los reglamentos de cada Cámara
paypacha cámaras ukanakataki kuyamana desarrollarán los procedimientos y requisitos
phuqhawinaka phuqhañatakiwa. para ejercer la facultad de iniciativa
legislativa.
88
2. Proyecto de ley wakiyataxa Cámara de 2. El proyecto de ley presentado por otra
Diputados uksaruwa apayatani ukatxa iniciativa será enviado a la Cámara de
comisiones ukarurakiwa luqtasirakini. Diputados, que lo remitirá a la comisión
o las comisiones.
89
7. Janitixa kimsa tunka urunakata cámara 7. En caso de que pasen treinta días sin
revisora ukaxa proyecto de ley que la Cámara revisora se pronuncie
uñakipkaspaxa Asamblea Legislativa sobre el proyecto de ley, el proyecto será
Plurinacional taypiwa amuyatarakispa. considerado en el Pleno de la Asamblea
Legislativa Plurinacional.
8. Poryecto de ley jay sataxa Órgano 8. Elproyectoaprobado,unavezsancionado,
Ejecutivo uksaruwa mäkiptayatani ukana será remitido al Órgano Ejecutivo para
kamachjama uñt’ayañataki. su promulgación como ley.
9. Khä proyecto de ley ukatixa janiw 9. Aquel proyecto que haya sido rechazado
sataspaxa jutïri legislatura ukanwa podrá ser propuesto nuevamente en la
wasitata uñt’ayatarakispa. Legislatura siguiente.
10. Asamblea Legislativa Plurinacional 10. La ley sancionada por la Asamblea
ukana jay sata kamachixa tunka Legislativa Plurinacional y remitida al
urunakanwa marka p’iqinchirita jay sata Órgano Ejecutivo, podrá ser observada
jan ukaxa janiw satasa yatisirakispa. por la Presidenta o el Presidente del
Jani askiki Órgano Ejecutivo ukatxa Estado en el término de diez días hábiles
Asamblea ukaruwa yatiyatarakispa. desde el momento de su recepción. Las
Ukatixa samarawina jiqxatasispa ukjaxa observaciones del Órgano Ejecutivo se
comisión de asamblea ukaruwa jani dirigirán a la Asamblea. Si ésta estuviera
walinanakakaxa uñt’ayatarakispa. en receso, la Presidenta o el Presidente
del Estado remitirá sus observaciones a
la Comisión de Asamblea.
11.Asamblea Legislativa Plurinacional ukatixa 11. Si la Asamblea Legislativa Plurinacional
askinjama jani walinakata amuychini considera fundadas las observaciones
ukjaxa uka jani walinakxa askichaspawa modificará la ley conforme a éstas y la
ukjamata Órgano Ejecutivo ukaru devolverá al Órgano Ejecutivo para su
mäkiptayataniutt’ayañapataki.Janitixajan promulgación. En el caso de que
walinakakaxa ina ukjamaki satachi ukjaxa considere infundadas las
asamblea p’iqinchiriwa uka kamachi observaciones, la ley será promulgada
utt’yarakispa. Amuyunakaxa akankiri por la Presidenta o el Presidente de
waljaniritjamawa jay sasirakispa. laAsamblea. Las decisiones de la
Asamblea se tomarán por mayoría
absoluta de sus miembros presentes.
90
12. K a m a c h i t i x a p a c h a p a r j a m a j a n i 12. La ley que no sea observada dentro del
uñakipatakanixa jilïri marka plazo correspondiente será promulgada
p’iqinchiriwa utt’ayarakispa. por la Presidenta o Presidente del Estado.
Kamachinakatixa Órgano Ejecutivo Las leyes no promulgadas por el Órgano
jani pachaparjama u t t ’ a y a t a k Ejecutivo en los plazos previstos en los
aspa ukjaxa asamblea numerales anteriores serán
p’iqinchiriwa utt’ayaspa. promulgadas por la Presidenta o el
Presidente de la Asamblea.
Artículo 164.
164 Kamachi.
I. La ley promulgada será publicada en la
I. Utt’yata kamachixa Gaceta Oficial tuqiwa Gaceta Oficial de manera inmediata.
markaru yatiyataspa.
II. La ley será de cumplimiento obligatorio desde
II. Kamachixa markaru uñt’ayataki ukjatwa el día de su publicación, salvo que en ella
phuqhasiñapa inasa má pacha utjchispa jani se establezca un plazo diferente para su
phuqhasiñapataki. entrada en vigencia.
TÍTULO II ÓRGANO
PAYÏRI UÑAÑCHAWI EJECUTIVO
MARKA APNAQIRITA
CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES
MARKA APNAQIRINA UTT’AWIPA DEL ÓRGANO EJECUTIVO
UKJAMARAKI PHUQAWIPA
SECCIÓN I DISPOSICIÓN
GENERAL
NAYRÏRI T’AQXTA KHUSKHATA
PHUQHAÑANAKA
Artículo 165.
165 Kamachi. I. El Órgano Ejecutivo está compuesto por
la Presidenta o el Presidente del Estado,
I. Órgano Ejecutivo ukaxa marka p’iqinchirita
la Vicepresidenta o el Vicepresidente del
janukax sullkiri p’iqinchirita ukjamaraki
Estado, y las Ministras y los Ministros de
Ministras ukatsti Ministros ukanakata
Estado.
utt’ayatawa.
II. Las determinaciones adoptadas en Consejo
II. Amtanakaxa Consejo de Ministros ukanxa
de Ministros son de responsabilidad
taqinina amparanakapankiwa.
solidaria.
91
PAYÏRI T’AQXTA ESTADO SECCIÓN II PRESIDENCIA Y
UKANA JILIRI IRPIRITA VICEPRESIDENCIA
UKJAMARAKI SULLKIRI IRPIRITA DEL ESTADO
92
168 Kamachi. Bolivia marka p’iqinchirixa Artículo 168. El periodo de mandato de la
ukj a ma ra ki sull kiri p’iqi n chi rixa phi sqa Presidenta o del Presidente y de la
maratakiwa ukampirsa maykutikiwa mayampi Vicepresidenta o del Vicepresidente del Estado
chhijllatapxarakispa. es de cinco años, y pueden ser reelectas o
reelectos por una sola vez de manera
continua.
169 Kamachi.
Artículo 169.
I. Bolivia marka p’iqinchiritixa chhaqhasispa
I. En caso de impedimento o ausencia definitiva
ukjaxa sullkïri p’iqinchiriwa utt’asirakispa
de la Presidenta o del Presidente del Estado,
p’iqinchirita akatixa chhaqhasispa ukjaxa
será reemplazada o reemplazado en el cargo
senado p’iqinchiriwa utt’asirakispa akniritixa
por la Vicepresidenta o el Vicepresidente y,
chhaqhasispa ukjaxa diputados p’iqinchiriwa
a falta de ésta o éste, por la Presidenta o el
makatarakispa. Aka qhiphirinxa llatunk tunka
Presidente del Senado, y a falta de ésta o
urunakatwa machaqata chhijllatarakispa.
éste por la Presidente o el Presidente de la
II. Kunapachatï juk’a pacha ch’usasispa ukjaxa Cámara de Diputados. En este último caso,
sullkiri p’iqinchiriwa llatuk tunka urutaki se convocarán nuevas elecciones en el plazo
utt’asispa. máximo de noventa días.
II. En caso de ausencia temporal, asumirá
la Presidencia del Estado quien ejerza la
Vicepresidencia, por un periodo que no
170 Kamachi. Bolivia marka p’iqinchirixa
podrá exceder los noventa días.
jiwañampiwa jaytjaspa jan ukaxa Asamblea
legislativa Plurinacional ukaruwa renuncia Artículo 170. La Presidenta o el Presidente
jaytaspa; sentencia condenatoria ejecutoriada del Estado cesará en su mandato por muerte;
enmateria penal; revocatoria de mandato taqi por renuncia presentada ante la Asamblea
ukanaka tuqiwa suyt’ayataspa. Legislativa Plurinacional; por ausencia
o impedimento definitivo; por sentencia
condenatoria ejecutoriada en materia penal; y
por revocatoria del mandato.
171 Kamachi. Revocatoria de mandato ukjaspa
Artículo 171. En caso de revocatoria del
ukjaxa sullkiri p’iqinchiriwa utt’ayatarakispa
mandato, la Presidenta o el Presidente del
ukatxa mäkiwa llatunk tunka urunakata
Estado cesará de inmediato en sus funciones,
chhijllawiru jawsatarakispa.
debiendo asumir la Presidencia la persona que
ejerza la Vicepresidencia, quien convocará de
forma inmediata a elecciones a la Presidencia
del Estado a realizarse en el plazo máximo de
noventa días.
93
172 Kamachi. Bolivia marka p’iqinchirina Artículo 172. Son atribuciones de la Presidenta
tayka kamachirjamaxa aknirinakawa o del Presidente del Estado, además de las que
phuqhawinakapaxa: establece esta Constitución y la ley:
94
11. Asamblea Legislativa Plurinacional 11. Presentar a la Asamblea Legislativa
ukaru kimsa tunka nayriri sesiones taypi Plurinacional, dentro de las treinta
kamachi amta Presupuesto General de la primeras sesiones, el proyecto de Ley
Nación jutiri marataki del Presupuesto General del Estado para
mayjt’ayatañapampi luqtaña. Qullqi la siguiente gestión fiscal y proponer,
tukjatatata yatiyawi sapa marata durante su vigencia, las modificaciones
luqtaña. que estime necesarias. El informe de los
gastos públicos conforme al presupuesto
se presentará anualmente.
95
18. Comandante General de la Policía 18. Designar y destituir al Comandante
utt’ayaña ukjamaraki jaqsuña. General de la Policía Boliviana.
19. Proponer a la Asamblea Legislativa
19. Asamblea Legislativa Plurinacional ukana
Plurinacional los ascensos a General de
ascensos de categoría general de ejército,
fuerza aérea, de división ukjamaraki Ejército, de Fuerza Aérea, de División y
brigada, almirante, vicealmirante y de Brigada; a Almirante, Vicealmirante y
Contralmirante, y a General de la
contralmirante ukjamaraki general
Policía, de acuerdo a informe de sus
de la policía irnaqatanakaparjama
servicios y promociones.
promociones ukarjama uñt’ayaña.
96
173 Kamachi. Bolivia marka piqinchirixa anqa Artículo 173. La Presidenta o el Presidente del
markaruxa misión oficial taypiwa jan jay sasa Estado podrá ausentarse del territorio boliviano
Asamblea Legislativa Plurinacional tunka por misión oficial, sin autorización de laAsamblea
urunakawa mistuspa. Legislativa Plurinacional, hasta un máximo de
diez días.
174 Kamachi. Bolivia marka sullkiri p’iqinchirina
phuqhawinakapawa kunjamatï aka tayka Artículo174.SonatribucionesdelaVicepresidenta
kamachina utt’yataki ukjamarjama: o del Vicepresidente del Estado, además de las
que establece esta Constitución y la ley:
1. Bolivia marka p’iqinchaña tayka kamachi
utt’ayatarjama phuqhaña. 1. Asumir la Presidencia del Estado, en
los casos establecidos en la presente
Constitución.
2. Aruskipawinaka Órgano Ejecutivo ukjamaraki 2. Coordinar las relaciones entre el
Asamblea Legislativa Plurinacional ukatxa Órgano Ejecutivo, la Asamblea
Gobiernos Autónomos ukanakampi chikawa Legislativa Plurinacional y los gobiernos
p’iqt’pxañapa. autónomos.
Artículo 175.
175 Kamachi.
I. Las Ministras y los Ministros de Estado son
I. Ministras ukjamaraki Ministros ukanakaxa servidoras públicas y servidores públicos,
servidores públicos ukajapxiwa ukampirusa y tienen como atribuciones, además de las
phuqhawinipxiwa kunjamatï aka tayka determinadas en esta Constitución y la ley:
kamachina wakt’ayataki ukjamaru:
97
1. Formulación de Políticas generales del 1. Proponer y coadyuvar en la formulación de
Gobierno taypina arsuña ukjamaraki las políticas generales del Gobierno.
yanapaña.
2. P r o p o n e r y d i r i g i r l a s p o l í t i c a s
2. Políticas Gubernamentales thakhipana gubernamentales en su sector.
arsuña ukjamaraki p’iqinchaña.
3. La gestión de la Administración Pública
3. Gestión deAdministración Pública thakhipa en el ramo correspondiente.
thakhinchaña.
4. Dictar normas administrativas en el
4. Normas Administrativas thakhipa ámbito de su competencia.
qillqaña.
5. Proponer proyectos de decreto supremo
5. Proyectos de Decreto Supremo amtaña y suscribirlos con la Presidenta o el
ukxa Bolivia marka p’iqinchirimpi chika Presidente del Estado.
98
176 Kamachi. Ministra jan ukaxa Ministro Artículo 176. Para ser designada o designado
ukjama utt’ayatañatakixa condiciones generales Ministra o Ministro de Estado se requiere cumplir
de acceso al servicio público phuqhañawa; con las condiciones generales de acceso al
pä tunka phisqani mara chhijllawi ururu servicio público; tener cumplidos veinticinco
phuqhatañapawa; janiwa asamblea Legislativa años al día del nombramiento; no formar parte
plurinacional taypina chikachaskaspati; janirakiwa de la Asamblea Legislativa Plurinacional; no
directivo, accionista, socios de entidades ser directivo, accionista ni socio de entidades
financieras jani ukaxa empresas estado ukampi financieras o empresas que mantengan relación
uñkatasiñatakjamakaspati; janirakiwa jaya contractual o que enfrenten intereses opuestos
ukjamaraki jak’a Bolivia marka p’iqinchirina jani con el Estado; no ser cónyuge ni pariente
ukaxa sullka p’iqinchirina wila masipakaspati. consanguíneo o afín dentro del segundo grado de
quienes se hallaren en ejercicio de la Presidencia
177 Kamachi. Ministra jani ukaxa Ministro de
o la Vicepresidencia del Estado.
Estado ukañatakixa kawknirinakatixa contratos
pendientes phuqhawipana jan ukaxa deudas Artículo 177. No podrá ser designada como
ejecutoriadas con el estado uka taypina Ministra o Ministro de Estado la persona que,
jikxatasirinakaxa janiwa utt’ayatakapxaspati. en forma directa o como representante legal de
persona jurídica, tenga contratos pendientes
de su cumplimiento o deudas ejecutoriadas
con el Estado.
99
II. Garantías de la independencia judicial II. Constituyen garantías de la independencia
ukaxa utt’ayatawa: Jueces ukanakana judicial:
irnaqawipanxa kunjamatï carrera judicial
1. El desempeño de los jueces de acuerdo
ukanautjkiukjamañapawaukjamarakiqullqixa
a la carrera judicial
jupanaka pachpawa apnaqasipxañapa.
2. La autonomía presupuestaria de los
órganos judiciales.
179 Kamachi.
Artículo 179.
I. Fu n ci ón ju du cial u ka xa ma ya ki wa.
Jurisdicción ordinaria ukaxa Tribunal I. La función judicial es única. La jurisdicción
S u p r e m o d e J u s t i c i a , Tr i b u n a l e s ordinaria se ejerce por el Tribunal Supremo
Departamentales de justicia, Tribunales de de Justicia, los tribunales departamentales
Sentencia ukjamaraki Jueces ukanakaruwa de justicia, los tribunales de sentencia y los
p’iqinchi; jurisdicción Agroambiental ukaxa jueces; la jurisdicción agroambiental por
tribunal de Jueces Agroambientales tuqi; el Tribunal y jueces agroambientales; la
Jurisdicción indígena originaria campesina jurisdicción indígena originaria campesina
pachpa p’iqinchirinakapata phuqhatawa; se ejerce por sus propias autoridades;
jurisdicciones especiales kamachi tuqiwa existirán jurisdicciones especializadas
uñakipatani. reguladas por la ley.
III. Justicia constitucional ukaxa Tribunal III. La justicia constitucional se ejerce por el
Constitucional tuqiwa phuqhi. Tribunal Constitucional Plurinacional.
IV. Consejo de la Magistratura ukaxa Órgano IV. El Consejo de la Magistratura es parte del
Judicial taypinkiwa. Órgano Judicial.
10
PAYÏRI JALJTA QILLQATA CAPÍTULO SEGUNDO
TAYPI TARIPAÑA JURISDICCIÓN ORDINARIA
NAYRÏRI T’AQXTA
SECCIÓN I
JILIRI TARIPIRI
TRIBUNAL SUPREMO DE JUSTICIA
181 Kamachi. Tribunal Supremo de Justicia Artículo 181. El Tribunal Supremo de Justicia
ukaxa tayka tribunal de la jurisdicción ordinaria es el máximo tribunal de la jurisdicción ordinaria.
ukjamawa. Magistrados ukjamaraki Magistrados Está integrado por Magistradas y Magistrados. Se
ukanakata utt’ayatawa. Pachpa taypina salas organiza internamente en salas especializadas.
especiales ukanakata utt’ayatawa. Composición Su composición y organización se determinará
ukjamaraki organización ukanakaxa kamachi por la ley.
tuqiwa wakt’ayatani.
101
182 Kamachi. Artículo 182.
10
VI. Magistratura del Tribunal Supremo de Justicia VI. Para optar a la Magistratura del Tribunal
ukatakixa kunjamtï servidores públicos Supremo de Justicia será necesario
ukjamarjamawa phuqhapxarakini: kimsa cumplir con los requisitos generales
tunka phuqhata maraniñapawa, título de establecidos para los servidores públicos:
abogado ukani, irnaqatani, honestidad ética haber cumplido treinta años de edad, poseer
ukani, funciones judiciales ukani, arxatawina título de abogado, haber desempeñado, con
irnaqawini, jani ukaxa jach’a yatiqaña honestidad y ética, funciones judiciales,
utanakana kimsaqallqu maranaka yatichiri profesión de abogado o cátedra universitaria
ukjamaraki jani destitución del consejo de la durante ocho años y no contar con sanción
magistratura ukani. Calificación de méritos de destitución del Consejo de la Magistratura.
ukatakixa autoridad originaria bajo su sistema Para la calificación de méritos se tomará
de justicia ukaniñapawa. en cuenta el haber ejercido la calidad de
autoridad originaria bajo su sistema de
justicia.
VII. Sistema de prohibiciones e incompatibilidades
VII. El sistema de prohibiciones e incompa-
Magistrados ukjamaraki Magistrados del
tibilidades aplicado a las Magistradas y a
Tribunal Supremo de Justicia phuqha
los Magistrados del Tribunal Supremo de
ukanakaxa kunjamatï servidores públicos
Justicia será el mismo que para los servidores
ukankirinakjamarakiwa.
públicos.
183 Kamachi.
Artículo 183.
I. Magistradas ukjamaraki Magistrados
I. Las Magistradas y los Magistrados, no podrán
ukanakaxajaniwamayampichhijllatapkaspati.
ser reelegidas ni reelegidos. Su periodo de
Suxta marakiwa irnaqawipaxa.
mandato será de seis años.
II. Magistradas ukjamaraki Magistrados del
II. Las Magistradas y Magistrados del Tribunal
Tribunal Supremo de Justicia
Supremo de Justicia cesarán en sus
ukankirinakaxa irnaqawipatxa
funciones por cumplimiento de mandato,
kunapachatixa sentencia ejecutoriada
sentencia ejecutoriada emergente de juicio
emergente de juicio de
de responsabilidades, renuncia, fallecimiento
responsabilidades, renuncia, fallecimiento
y demás causales previstas en la ley.
yaqhanakampi kamachinjama qhanañchataki
ukjamarjamawa suyt’ayatapxaspa.
103
184 Kamachi. Tribunal Supremo de Justicia Artículo 184. Son atribuciones del Tribunal
ukana phuqhawinakapaxa kunjamatï kamachina Supremo de Justicia, además de las señaladas
qhanañchataki ukjamawa: por la ley:
10
185 Kamachi. Magistratura del Tribunal Artículo 185. La magistratura del Tribunal
Supremo de Justicia ukana irnaqawipaxa Supremo de Justicia será ejercida de manera
phuqhatapuniniwa. exclusiva.
105
III. Pachaxa kunjamatï Magistradas jani III. El tiempo de ejercicio, la permanencia y la
ukaxa Magistrados ukanakataki wakiyataki cesación en el cargo establecidos para las
pachparakiwaTribunal Agroambiental Magistradas y los Magistrados del Tribunal
ukankirinakatakixa phuqhayatarakini. Supremo de Justicia serán de aplicación a
los miembros del Tribunal Agroambiental.
Artículo 189. Son atribuciones del Tribunal
189 Kamachi. Tribunal Agroambienta ukana
Agroambiental, además de las señaladas por
phuqha winakapaxa kunjamatï kamachi
la ley:
qhanañchataki ukjamarakiwa:
1. Resolver los recursos de casación
1. Recursos de casación y nulidad
y nulidad en las acciones reales
uraqinakana, forestales, ambientales, de
agrarias, forestales, ambientales,
agua,derechosdeusoyaprovechamiento,
de aguas, derechos de uso y apro-
hídricos, forestales y de la biodiversidad
vechamiento de los recursos naturales
ukanaka askichaña; ñanqhachawinaka
renovables, hídricos, forestales y de la
quqanakaru, uywanakaru, umaru,
biodiversidad; demandas sobre actos
aka pacha samanaru; ukjamaraki taqi
que atenten contra la fauna, la flora, el
akapachankirinakata jark’aqaña.
agua y el medio ambiente; y demandas
sobre prácticas que pongan en peligro
el sistema ecológico y la conservación
de especies o animales.
2. Única instancia demandas de nulidad
2. Conocer y resolver en única instancia
y anulabilidad de títulos ejecutoriales
las demandas de nulidad y anulabilidad
uñt’aña ukjamaraki askichaña.
de títulos ejecutoriales.
3 Úni ca i ns ta nci a uk a wa pro ce sos
3. Conocer y resolver en única instancia los
contencioso administrativos contratos,
procesos contencioso administrativos
negociaciones, autorizaciones,
que resulten de los contratos,
otorgación, distribución ukjamaraki
negociaciones, autorizaciones,
redistribución de derechos de
otorgación, distribución y redistribución
aprovechamientoakapachankiriyanakat
de derechos de aprovechamiento de
a yaqhanakampita uñt’aña
los recursos naturales renovables, y
ukjamaraki askichaña.
de los demás actos y resoluciones
administrativas.
4. Juzgados Agroambientales wakichaña. 4. O r g a n i z a r l o s j u z g a d o s a g r o a m -
bientales.
10
PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO
INDÍGENA ORIGINARIA CAMPESINA JURISDICCIÓN INDÍGENA
URAQI ORIGINARIA CAMPESINA
Artículo 190.
190 Kamachi.
I. Las naciones y pueblos indígena originario
I. Naciones y pueblos indígena originario
campesinos ejercerán sus funciones
campesinos ukanakaxa funciones
jurisdiccionales y de competencia a
jurisdiccionales ukjamaraki p’iqinchipa
través de sus autoridades, y aplicarán
paypi phuqhapxarakispa ukatsti
sus principios, valores culturales, normas
sara wina kaparja mawa, principios,
y procedimientos propios.
valores culturales, normas ukjamaraki
procedinmientos taqi ukanakarjamwa
phuqhapxarakispa.
II. Jurisdicciónindígenaoriginariocampesinauka
II. La jurisdicción indígena originaria campesina
jakawiru jark’aqawiruukjamaraki
respeta el derecho a la vida, el derecho a
tayka kamachina derecho ukanakaxa
la defensa y demás derechos y garantías
qhanañchataki ukjamarjamawa yäqi.
establecidos en la presente Constitución.
191 Kamachi.
Artículo 191.
I. Jurisdicción indígena originario campesina
I. La jurisdicción indígena originario campesina
ukaxa pachpa jaqinakampi nación o
se fundamenta en un vínculo particular
pueblo indígena originario campesino
de las personas que son miembros de
ukanakampiwa chikachasi.
la respectiva nación o pueblo indígena
originario campesino.
II. Jurisdicción indígena originario campesino II. La jurisdicción indígena originario campesina
ukaxa vigencia personal, material, ukjamaraki se ejerce en los siguientes ámbitos de
territorial ukanakampiwa phuqhasi. vigencia personal, material y territorial:
107
2. A k a j u r i s d i c c i ó n u k a x a a s u n t o s 2. Esta jurisdicción conoce los asuntos
indígena originario campesinos indígena originario campesinos de
deslinde jurisdiccional mä kamachi conformidad a lo establecido en una Ley
wakt’ayatarjama uñji. de Deslinde Jurisdiccional.
3. Aka jurisdicción ukaxa relacines tuqiruwa 3. Esta jurisdicción se aplica a las relaciones
apnaqasi ukjamaraki hechos jurídicos y hechos jurídicos que se realizan o
wakt’ayata jan ukaxa jurisdicción o pueblo cuyos efectos se producen dentro de
indígena originario campesina taypina la jurisdicción de un pueblo indígena
lurasi. originario campesino.
I. Taqi autoridad pública jani ukaxa jaqixa I. Toda autoridad pública o persona acatará
jurisdicción indígena originario campesina las decisiones de la jurisdicción indígena
amtawiparuwa phuqhañapa. originaria campesina.
II. Jurisdicción indígena originario campesina II. Para el cumplimiento de las decisiones de la
amtawinaka phuqhatañapatakixa jurisdicción indígena originario campesina,
p’iqinchirinakapaxa órgano competentes sus autoridades podrán solicitar el apoyo de
del estado ukaruxa mayiwi los órganos competentes del Estado.
mayipxarakispa.
III. El Estado promoverá y fortalecerá la justicia
III. Estado ukaxa justicia indígena originario indígena originaria campesina. La Ley de
campesi na uka waqaychapxaspa Deslinde Jurisdiccional, determinará los
ukjamaraki ch’amañchapxaspa. Deslinde mecanismos de coordinación y
jurisdiccional kamachixa mecanismos cooperación entre la jurisdicción
de coordinación ukjamaraki cooperación indígena originaria campesina con la
jurisdicción indígena originario campesina jurisdicción ordinaria y la jurisdicción
ukampi jurisdicción ordinaria ukjamaraki agroambiental y todas las jurisdicciones
juriusdicción agroambiental qhipharusti constitucionalmente reconocidas.
taqi jurisdicciones constitucionalmente
uñt’atanaka qhanañcharakini.
10
PHISQÏRI JALJTA CAPÍTULO QUINTO
QUTUCHATA TARIPIRI CONSEJO DE LA MAGISTRATURA
III. Miembros del consejo de la magistratura III. Los miembros del consejo de la Magistratura
de justicia jupanakana irnaqawipaxa de Justicia durarán en sus funciones
suxta marawa ukjamarki janiwa wastata seis años, y no podrán ser reelegidas ni
chhijllataxaspati. reelegidos.
109
195 Kamachi. Consejo de la Magistratura de Artículo 195. Son atribuciones del Consejo
justicia ukana phuqhawinakapaxa aknirinakawa de la Magistratura de Justicia, además de las
kunjamatï tayka kamachi jan utt’yataki establecidas en la Constitución y en la ley:
ukjamarjama:
1. Promover la revocatoria de mandato de
1. Revocatoriademandatoalasmagistrados las Magistradas y de los Magistrados
ukjamaraki magistrados del tribunal del Tribunal Supremo de Justicia y del
Supremo de Justicia ukjamaraki Tribunal Tribunal Agroambiental, cuando, en el
Agroambientalukankirinakatakixajaniwali ejercicio de sus funciones, cometan
lurawuinakapatxa irnaqawi phuqhawinxa faltas gravísimas determinadas por la
wamachi taypiwa wakiyatani. ley.
2. Juezas jani ukaxa jueces, warmi vocales 2. Ejercer el control disciplinario de las
jani ukaxa chacha vocales ukanakaru; vocales y los vocales, juezas y jueces;
ukjamaraki yanapairinakaparu, y personal auxiliar y administrativo del
adminidstrativos del órgano judicial Órgano Judicial. El ejercicio de esta
ukanakaru uñaqaña. Aka irnaqawina facultad comprenderá la posibilidad de
jani wali lurawinakata ka mchina cesación del cargo por faltas
qhanañchatarjamawa jaqsutaspa. disciplinarias gravísimas, expresamente
establecidas en la ley.
3. Ó r g a n o J u d i c i a l u k a n a q u l l q i p a
ukjamaraki yänakapa aski apnaqawi 3. Controlar y fiscalizar la administración
uñjaña ukjamaraki uñaqaña. económica financiera y todos los bienes
del Órgano Judicial.
4. Lurawi phuqhatanaka warmi jani ukaxa
chacha apnaqirinakana ukjamaraki 4. Evaluar el desempeño de funciones de
yanapirinakana yant’awi uñakipaña las administradoras y los administradores
akipaña. de justicia, y del personal auxiliar.
11
8. Jueces de partido de institución urasaru 8. Designar, mediante concurso de méritos
atipt’asiwi taypi utt’ayaña. y exámenes de competencia, a los jueces
de partido y de instrucción.
9. P e r s o n a l a d m i n i s t r a t i v o u k a p a
utt’ayaña. 9. Designar a su personal administrativo.
111
III. Composición, organización y funcionamiento III. L a c o m p o s i c i ó n , o r g a n i z a c i ó n y
del Tribunal Constitucional Plurinacional funcionamiento del Tribunal Constitucional
kamachirjamawa sarantayatani. Plurinacional serán regulados por la ley.
198 Kamachi. Magi strad as u kja ma ra ki Artículo 198. Las Magistradas y los Magistrados
Magistrados del Tribunal Constitucional del Tribunal Constitucional Plurinacional se
Plurinacional ukanakaxa sufragio universal elegirán mediante sufragio universal, según el
taypi wa, procedi mientos, mecanismos procedimiento, mecanismo y formalidades de los
ukjamaraki formalidades de los miembros del miembros del Tribunal Supremo de Justicia.
tribunal Suprema de Justicia ukjamarjamawa
chhijllatapxani.
111
201 Kamachi. Magistrados ukjamaraki Artículo 201. Las Magistradas y los Magistrados
magistrados del Tribunal Constitucional del Tribunal Constitucional Plurinacional se
Plurinacionalukankirinakaxakunjamatïsistemade regirán por el mismo sistema de prohibiciones e
prohibiciones e incompatibilidades de servidores incompatibilidades de los servidores públicos.
públicos ukjamaruwa phuqhapxarakini.
Artículo 202. Son atribuciones del Tribunal
2 0 2 K a m a c h i . Tr i b u n a l C o n s t i t u c i o n a l Constitucional Plurinacional, además de las
Plurinacional ukankirinakana phuqhawinakapaxa establecidas en la Constitución y la ley, conocer
kunjamatï tayka kamachina qhanañchataki y resolver:
ukjamarjamawa uñt’aña ukjamaraki phuqhaña:
1. En única instancia, los asuntos de puro
1. Ú n i c a i n s t a n c i a d e d e r e c h o d e derecho sobre la inconstitucionalidad de
inconstitucionalidad de leyes, estatutos leyes, Estatutos Autonómicos, Cartas
autonomías, cartas orgánicas, decretos Orgánicas, decretos y todo género de
ukjamaraki taqi género de ordenanzas y ordenanzas y resoluciones no judiciales. Si
resoluciones no judiciales. Ukanakatixa la acción es de carácter abstracto, sólo
jani qhanakaspaxa Bolivia marka podrán interponerla la Presidenta o
p’iqinchiriwa, senadores, diputados, Presidente de la República, Senadoras y
legisladores territoriales autonómicas Senadores, Diputadas y Diputados,
ukankirinakawa uñt’ayapxarakispa. Legisladores, Legisladoras y
máximas autoridades ejecutivas de
las entidades territoriales autónomas,
2. Q h u q h a w i n a k a u k j a m a r a k i j a n i
2. Los conflictos de competencias y
walt’awinakaxa órganos del poder
atribuciones entre órganos del poder
público.
público.
112
5. Procesos contra resoluciones del órgano 5. Los recursos contra resoluciones
legislativo kunapachatï resoluciones del Órgano Legislativo, cuando sus
ukanakaxa derechos ukanakaru jani resoluciones afecten a uno o más
walt’ayaspa jani walt’ayata jaqinakaxa derechos, cualesquiera sean las personas
kawkniripansa. afectadas.
9. Elcontrolpreviodeconstitucionalidadenla
9. Constitucionalidad uñjawixa tratados ratificación de tratados internacionales.
internacionales ukjamarjamawa.
10. La constitucionalidad del procedimiento
10. Constitucionalidad del procedimiento de reforma parcial de la Constitución.
ukaxa tayka kamachi askichawi.
11. Los conflictos de competencia entre
11. Jani walt’awixa, jurisdicción indígena la jurisdicción indígena originaria
originario campesina, jurisdicción campesina y la jurisdicción ordinaria y
ordinaria qhipharusti Agroambiental agroambiental.
ukampi.
12. Los recursos directos de nulidad.
12. Yánaka ina ch’usaru tukuyaña.
113
203 Kamachi. Decisiones ukjamaraki sentencias Artículo 203. Las decisiones y sentencias del
del Tribunal Constitucional Plurinacional uka Tribunal Constitucional Plurinacional son de
amtawinakapaxa phuqhatapuniñapawa. carácter vinculante y de cumplimiento obligatorio,
y contra ellas no cabe recurso ordinario ulterior
alguno.
204 Kamachi. Kamachi taypiwa procedimientos Artículo 204. La ley determinará los proce-
ukanakaxa Tribunal constitucional plurinacional dimientos que regirán ante el Tribunal
nayraxapana qhanañchatarakini. Constitucional Plurinacional.
TÍTULO IV ÓRGANO
PUSÏRI UÑAÑCHAWI
ELECTORAL
CHHIJLLAWI PHUQHAYIRI
CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA CHHIJLLAWI ÓRGANO ELECTORAL
PHUQHAYIRI TAQI PLURINACIONAL
MARKANAKARU
114
II. TribunalSupremoElectoralukaxapaqallqunita II. ElTribunal Supremo Electoral está compuesto
utt’ayata suxta maranaka phuqhapxañapataki por siete miembros, quienes durarán en
jani mayampisa utt’atañataki paninixa sus funciones seis años sin posibilidad de
indígena originario uksatapxañapawa. reelección, y al menos dos de los cuales
serán de origen indígena originario
III. Asamblea legislativa Plurinacional ukaxa campesino.
dos tercios de votos ukankirinakata órgano
electoral plurinacional ukanxa suxtaniruwa III. La Asamblea Legislativa Plurinacional,
chhijllpxarakispa. Bolivia marka p’iqinchirixa por dos tercios de votos de los miembros
mayni ukankiriruwa utt’ayarakini. presentes, elegirá a seis de los miembros
del Órgano Electoral Plurinacional. La
Presidenta o el Presidente del Estado
IV. Ó r g a n o E l e c t o r a l P l u r i n a c i o n a l designará a uno de sus miembros.
ukankañatakixa mä jawsawi taqina yatita IV. La elección de los miembros del Órgano
ukjamarja mawa yatxatatanakapaxa Electoral Plurinacional requerirá de
uñakipasa chhijllapxarakini. convocatoria pública previa, y calificación
de capacidad y méritos a través de concurso
público.
V. AsambleaLegislativaDepartamentalesukaxa
V. Las Asambleas Legislativas Departamentales
Consejos Departamentales ukanakxa dos
o Consejos Departamentales seleccionarán
tercios de votos ukankirinakata mä terna sapa por dos tercios de votos de sus miembros
tribunales departamentales presentes, una terna por cada uno de los
ukjamarjamawa chhijllatani. Aka vocales de los Tribunales Departamentales
chhijllatarjamawa cámara dediputados Electorales. De estas ternas la Cámara de
ukankirinakaxa dos tercios de votos Diputados elegirá a los miembros de los
ukankirinakata ukanxa mayniwa naciones Tribunales Departamentales Electorales,
o pueblos indígena originario por dos tercios de votos de los miembros
campesinos del departamento ukatañapa presentes, garantizando que al menos uno
ukjamaruwa chhijllatani. de sus miembros sea perteneciente a las
naciones y pueblos indígenas originarios
campesinos del Departamento.
207 Kamachi. Vocal del Tribunal Supremo
Artículo 207. Para ser designada Vocal del
Electoral y Departamental ukañatakixa servidor
Tribunal Supremo Electoral y Departamental,
público ukan mayitarjamawa phuqhañapa
se requiere cumplir con las condiciones
ukampirusa kimsa tunka marani ukatxa generales de acceso al servicio público, haber
yatxatatañaparakiwa. cumplido treinta años de edad al momento de su
designación y tener formación académica.
115
208 Kamachi. Artículo 208.
II. Tribunal ukaxa kunjamatï tayka kamachina II. El Tribunal garantizará que el sufragio
artículo 26 ukarjamawa phuqhañapa. se ejercite efectivamente, conforme a
lo dispuesto en el artículo 26 de esta
III. Tr i b u n a l S u p r e m o E l e c t o r a l u k a n a Constitución.
phuqhawipaxa registro civil uñjaña ukatxa
padrón electoral wakichaña ukjamaraki III. Es función del Tribunal Supremo Electoral
organizar y administrar el Registro Civil y el
apnaqaña.
Padrón Electoral.
209 Kamachi. Candidatas ukjamaraki candidatos Artículo 209. Las candidatas y los candidatos a
cargos públicos electos con excepción de cargos los cargos públicos electos, con excepción de los
elegibles del órgano Judicial y del Tribunal cargos elegibles del Órgano Judicial y del Tribunal
Constitucional Plurinacional ukankirinakaxa Constitucional Plurinacional serán postuladas
organizaciones de naciones o pueblos indígena y postulados a través de las organizaciones
originarioscampesinos,agrupacionesciudadanas de las naciones y pueblos indígena originario
ukjamaraki partidos políticos kamachirjama jan campesinos, las agrupaciones ciudadanas y los
sikt’achasawa chhijllatapxarakispa. partidos políticos, en igualdad de condiciones y
de acuerdo con la ley.
210 Kamachi.
Artículo 210.
I. Naciones o pueblos indígena originario
campesinos candidatos de agrupaciones I. La organización y funcionamiento de
ciudadanas ukjamaraki partidos políticos las organizaciones de las naciones y
qutuchasiwipana ukjamaraki irnaqawipanxa pueblos indígena originario campesinos,
democráticos ukjamapxañapawa. las agrupaciones ciudadanas y los partidos
políticos deberán ser democráticos.
116
II. Organizaciones ukanakata p’iqinchirinakaxa II. La elección interna de las dirigentes y los
candidatas ukjamaraki candidatos, dirigentes y de las candidatas y los candidatos
agrupaciones ciudadanas ukanakata de las agrupaciones ciudadanas y de los
partidoa políticia ukanakata chhijllawinxa partidos políticos será regulada y
Órgano Electoral Plurinacional taypiwa jani fiscalizada por el Órgano Electoral
jisk’achasa wakt’ayatarakini ukjamaraki Plurinacional, que garantizará la igual
uñaqatarakini. participación de hombres y mujeres.
III. Naciones o pueblos indígena originario III. Las organizaciones de las naciones y pueblos
campesinos qutuchawipaxa candidatas indígena originario campesinos podrán elegir
ukjamaraki candidatos ukanakaxa kunjamaytï a sus candidatas o candidatos de acuerdo
jakawipana thakhinakaxa utjki ukjamaruwa con sus normas propias de democracia
chhijllatapxarakini. comunitaria.
117
PHISQÏRI UÑAÑCHAWI TITULO V FUNCIONES DE
UÑAQAWI PHUQAWI, CONTROL, DE
MARKACHIRITA JARK’AQAWI DEFENSA
UKJAMARAKI ESTADO UKATA DE LA SOCIEDAD Y DE DEFENSA
DEL ESTADO
NAYRÏRI JALJTA
CAPÍTULO PRIMERO
UÑAQAWI PHUQAWI
FUNCIÓN DE CONTROL
Artículo 213.
213 Kamachi.
I. La Contraloría General del Estado es la
I. Contraloría General de Estado ukaxa
institución técnica que ejerce la función de
institución técnica ukjama utt’ayatawa
control de la administración de las entidades
control de administraciónde entidades
públicas y de aquéllas en las que el Estado
públicas ukjamaraki kawkmirinakatixa estado
tenga participación o interés económico. La
ukaxa qullqimpi chikanchaschi ukanakanwa
Contraloría está facultada para determinar
chikanchasini. Contraloría ukaxa utt’ayatawa
indicios de responsabilidad administrativa,
indicios de responsabilidad ad ministrativa,
ejecutiva, civil y penal; tiene autonomía
ejecutiva y penal uñaqañataki; autonomía
funcional, financiera, administrativa y
fun cio nal, fin anci era, ad min istrativa
organizativa.
ukjamaraki organizativa ukaniwa.
II. S u o r g a n i z a c i ó n , f u n c i o n a m i e n t o y
II. Organización, funcionamiento ukjamaraki
atribuciones, que deben estar fundados en
atribuciones ukanaka xa prin cipios los principios de legalidad, transparencia,
de legalidad, transparencia, eficacia, eficacia, eficiencia, economía, equidad,
economía, equidad, oportunidad ukjamaraki oportunidad y objetividad, se determinarán
objetividad ukanakaxa kamachirjamawa por la ley.
utt’ayatarakini.
214 Kamachi. Contraloría jani ukaxa
Artículo 214. La Contralora o Contralor General
contralor general del estado ukaxa Asamblea
del Estado se designará por dos tercios
Legislativa Plurinacional ukata dos tercios
de votos de los presentes de la Asamblea
devotos ukankirinakata utt’ayatapxaniwa.
Legislativa Plurinacional. La elección requerirá
Chhijllawixa taqina yatita jawsaw taypiwa
de convocatoria pública previa, y calificación
yatxatatanakapatjama atipt’asiwi taypixa
de capacidad profesional y méritos a través de
wakisirakini.
concurso público.
118
215Kamachi. ContraloríaukaxacontralorGeneral Artículo 215. Para ser designada Contralora o
del Estado ukjamañatakixa kujamatï servidores ser designado Contralor General del Estado se
públicos ukataki mayitaki ukjamarakiwa; kimsa requiere cumplir con las condiciones generales
tunka mara phuqhataniñapawa utt’asiwiparu; de acceso al servicio público; contar con al
profesión ukaxa irnaqawiparjamañapawa; menos treinta años de edad al momento de su
irnaqawinxa kimsaqallqu mara irnaqataniñapawa; designación; haber obtenido título profesional
askita jaqita uñt’ata irnaqiriñapawa. en una rama afín al cargo y haber ejercido la
profesión por un mínimo de ocho años; contar con
probada integridad personal y ética, determinadas
a través de la observación pública.
216 Kamachi. Contralora jani ukaxa Contralor Artículo 216. La Contralora o Contralor General
General del Estado ukaxa suxta marawa jan del Estado ejercerá sus funciones por un
periodo de seis años, sin posibilidad de nueva
mayampi kutt’aniñapataki chhijllataraki
designación.
I. Contraloría General del Estado ukaxa I. La Contraloría General del Estado será
entidades públicas ukatxa kawknirinakatixa responsable de la supervisión y del control
interés económico del estado taypina externo posterior de las entidades públicas y
chikachasipki ukanaka uñjaña ukjamaraki de aquéllas en las que tenga participación o
uñaqañataki utt’ayatapxiwa. Uñaqawi interés económico el Estado. La supervisión
ukjamaraki uñjañaxa adquisición, manejo y el control se realizará asimismo sobre la
ukjamaraki disposición de bienes estratégicos adquisición, manejo y disposición de bienes
y servicios estratégicos para el interés
markachirinakataki phuqhañapawa.
colectivo.
II. Contraloría General de Estado ukaxa sapa
II. L a C o n t r a l o r í a G e n e r a l d e l E s t a d o
marawa Asamblea Legislativa Plurinacional
presentará cada año un informe sobre su
ukaru irnaqawirta luqtarakini.
labor de fiscalización del sector público a
la Asamblea Legislativa Plurinacional.
119
PAYÏRI JALJTA MARKACHIRITA CAPÍTULO SEGUNDO
JARK’AQAWIWA FUNCIÓN DE DEFENSA DE LA
SOCIEDAD
MAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN I DEFENSORÍA
MARKACHIRITA ARXATIRI DEL PUEBLO
I. Defensor del Pueblo ukaxa vigencia, I. La Defensoría del Pueblo velará por la
promoción, difusión ukjamaraki cumplimiento vigencia, promoción, difusión y cumplimiento
de los derechos humanos, individuales de los derechos humanos, individuales
ukjamaraki colectivos uñaqarakini ukjamaraki y colectivos, que se establecen en la
tayka kamachi na sull ka ka machi na Constitución, las leyes y los instrumentos
ukjamaraki instrumentos internacionales internacionales. La función de la Defensoría
utjki ukjamaru wakt’ayatawa. Defensoría alcanzará a la actividad administrativa de
ukana phuqhawipaxa actividad todo el sector público y a la actividad de las
administrativa taqi sector público instituciones privadas que presten servicios
ukjamaraki actividad de instituciones públicos.
privadas ukanakatakjama wakt’ayatawa. II. Corresponderá asimismo a la Defensoría del
II. Ukampirusa Defensoría del Pueblo ukaxa Pueblo la promoción de la defensa de los
derecho de los pueblos indígena originario derechos de las naciones y pueblos
campesinos, de la comunidades urbanas indígena originario campesinos, de las
e interculturales ukjamaraki anqa markana comunidades urbanas e interculturales, y de
jakiri markachirinakata arxatiriwa. las bolivianas y los bolivianos en el
exterior.
III. Defensoría del Pueblo ukaxa mä institución
conautonomíafuncionalfinancieraukjamaraki III. La Defensoría del Pueblo es una institución
administrativa ukjama kamachirjama con autonomía funcional, financiera y
utt’ayatawa. Irnaqawipaxa principios de administrativa, en el marco de la ley. Sus
gratuidad, accesibilidad, celeridad ukjamaraki funciones se regirán bajo los principios
solidaridad ukanaka taypina phuqhasi. de gratuidad, accesibilidad, celeridad y
Irnaqawipanxa janiwa órgano del estado uka solidaridad. En el ejercicio de sus funciones
amtaparu phuqkiti. no recibe instrucciones de los órganos del
Estado.
120
219 Kamachi. Artículo 219.
I. Defensoría del Pueblo ukaxa chachata jan I. La Defensoría del Pueblo estará dirigida
ukaxa warmita p’iqinchatawa suxta mara por la Defensora o el Defensor del Pueblo,
irnaqawini jani mayampisa chhijllatañataki. que ejercerá sus funciones por un periodo
de seis años, sin posibilidad de nueva
II. Chacha jani ukaxa warmi defensor del designación.
pueblo ukankirixa janiwa persecución,
detención, acusación janirakiwa II. La Defensora o el Defensor del Pueblo no será
enjuiciamiento ukanakana irnaqawinkasinxa objeto de persecución, detención, acusación
phuqhatakaspati. ni enjuiciamiento por los actos realizados en
el ejercicio de sus atribuciones.
220 Kamachi. Chacha jani ukaxa warmi
Artículo 220. La Defensora o el Defensor del
Defensor del Pueblo ukaxaAsamblea Legislativa
Pueblo se designará por al menos dos tercios
Plurinacional dos tercios de votos ukankirinakata
de los presentes de la Asamblea Legislativa
utt’ayatarakini. Utt’ayawixa taqina yatita
Plurinacional. La designación requerirá de
jawsawi taypiwa irnaqataparjama atipasiwinxa
convocatoria pública previa y calificación de
uñakipatarakini.
capacidad profesional y méritos a través de
concurso público, entre personas reconocidas
por su trayectoria en la defensa de los derechos
humanos.
221 Kamachi. Chacha jani ukaxa warmi Artículo 221. Para ser designada Defensora o
Defensor del Pueblo chhijllatañatakixa kunjamatï ser designado Defensor del Pueblo se requerirá
servidor público ukaru mayitaki ukjamarjamawa cumplir con las condiciones generales de acceso
qhuqhatañapa ukjamaraki kimsa tunka mara al servicio público, contar con treinta años de
phuqhatani utt’ayawiparu askita taqi jaqita edad cumplidos al momento de su designación
uñt’atañapawa. y contar con probada integridad personal y
ética, determinada a través de la observación
pública.
222 Kamachi. Defensoría del Pueblo ukana
Artículo 222. Son atribuciones de la Defensoría
phuqhawinakapawa kunjamtï tayka kamachina del Pueblo, además de las que establecen la
qhanañchataki ukjamarjama: Constitución y la ley:
1. Acciones de inconstitucionalidad, 1. Interponer las acciones de Inconstitu-
libertad, de amparo constitucional, cionalidad, de Libertad, de Amparo
protección, de protección de privacidad, Constitucional, de Protección de
pupilar, de cumplimiento y el recurso Privacidad, Popular, de Cumplimiento y el
directo de nulidad sin necesidad de recurso directo de nulidad, sin necesidad
mandato ukanakana chikanchasiña. de mandato.
121
2. Proyecto de ley luqtaña ukjamaraki 2. Presentar proyectos de ley y proponer
jupana irnaqawipana kamachinaka, modificaciones a leyes, decretos y
decretos ukjamaraki resoluciones resoluciones no judiciales en materia de
mayt’ayatanaka uñañchayaña. su competencia.
122
223 Kamachi. P’iqinchirinakxa ukjamaraki Artículo 223. Las autoridades y los servidores
servidores públicos ukanakaxa Defensoría del públicos tienen la obligación de proporcionar a la
Pueblo ukaruwa yatiyawinaka irnaqawinakapata Defensoría del Pueblo la información que solicite
mayiwinakaparjama phuqhapxani. Janitixa en relación con el ejercicio de sus funciones.
ukjamaru phuqhatakaspaxa Defensoría de En caso de no ser debidamente atendida en su
Pueblo ukaxa jani phuqhiriruxa juchanchaspawa solicitud, la Defensoría interpondrá las acciones
ukjamaraki irnaqawipatxa jaqsutarakispawa. correspondientes contra la autoridad, que podrá
ser procesada y destituida si se demuestra el
incumplimiento.
224 Kamachi. Defensoría del Pueblo ukaxa Artículo 224. Cada año, la Defensora o el
sapa marawaAsamblea Legislativa Plurinacional Defensor del Pueblo informará a la Asamblea
ukaruxa derechos humanos markachirinakata Legislativa Plurinacional y al Control Social
yatiyañapa. Chacha jani ukaxa warmi Defensor sobre la situación de los derechos humanos en
del Pueblo ukaxa kunapachasa Asamablea el país y sobre la gestión de su administración.
Legislativa Plurinacional ukaru yatiyañapatakixa La Defensora o Defensor del Pueblo podrá ser
jawsatarakispawa. convocada o convocado en cualquier momento
por la Asamblea Legislativa Plurinacional o el
Control Social, para rendir informe respecto al
ejercicio de sus funciones.
123
226 Kamachi. Artículo 226.
I. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal General I. La Fiscal o el Fiscal General del Estado
del Estado ukaxa Ministerio Público ukana es la autoridad jerárquica superior
jilïri p’iqinchiripawa pachpa institución del Ministerio Público y ejerce la
irpxaruriwa. representación de la institución.
II. Mi nisterio Público ukaxa Fi scales II. El Ministerio Público contará con fiscales
departamentales, Fiscales de materia yaqha departamentales, fiscales de materia y
Fiscales ukanakampi utt’ayatawa. demás fiscales establecidos por la ley.
I. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal del estado I. La Fiscal o el Fiscal General del Estado
ukaxa dos tercios de votos ukankirinakata se designará por dos tercios de votos de
asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa los miembros presentes de la Asamblea
chhijllatani. Utt’ayawixa jawsawi taypiwa aka Legislativa Plurinacional. La designación
irnaqawiru yatxatatarjamawa wakisirakini requerirá de convocatoria pública previa,
chijllawipaxa. y calificación de capacidad profesional y
méritos, a través de concurso público.
II. Chacha jani ukaxa warmi Fiscal del
Estado ukaxa servidores públicos II. La Fiscal o el Fiscal General del Estado
ukakirinakjamarakiwa phuqharakini ukatxa reunirá los requisitos generales de los
Magistratura del Tribunal Supremo de Justicia servidores públicos, así como los específicos
ukataki wakiyataki kikparakiwa. establecidos para la Magistratura del Tribunal
Supremo de Justicia.
124
KIMSÏRI JALJTA ESTADO CAPÍTULO TERCERO
UKANA ARXATAWI FUNCIÓN DE DEFENSA DEL
PHUQAWI ESTADO
229 Kamachi. Procuraduría General del Artículo 229. La Procuraduría General del
Estado ukaxa institución de representación Estado es la institución de representación jurídica
jurídica pública ukjamawa ukatxa promover, pública que tiene como atribución promover,
defender ukjamaraki precautelar intereses defender y precautelar los intereses del Estado.
del estado phuqhawiniwa. Utnuqawipaxa Su organización y estructura serán determinadas
ukjamaraki t’aqanakapaxa kamachi taypiwa por la ley.
qhanañchatarakini.
125
231 Kamachi. Procuradoría General del Estado Artículo 231. Son funciones de la Procuraduría
ukana phuqhawinakapaxa tayka kamachina General del Estado, además de las determinadas
qhanañchataki ukjamaru wakt’ayatawa: por la Constitución y la ley:
126
6. Markachirinakana jan walt’awinakapa 6. Atender las denuncias y los reclamos
yatiyatanaka uñjaña. motivados de ciudadanos y entidades
que conforman el Control Social, en los
casos en que se lesionen los intereses
del Estado.
7. FiscalíaGeneraldelEstadoukaruacciones 7. Instar a la Fiscalía General del Estado al
judiciales utjaspa ukanakata patrimonio ejercicio de las acciones judiciales a que
público ukanakaru ñanqhachatanakata hubiera lugar por los delitos cometidos
yatiwiparjama arsuña. contra el patrimonio público de los cuales
tenga conocimiento.
127
234 Kamachi. Funciones públicas taypina Artículo 234. Para acceder al desempeño de
chikanchasiñatakixa akanakawa mayita: funciones públicas se requiere:
1 . Ta y k a k a m c h i u k j a m a r a k i s u l l k a
1. Cumplir la Constitución y las leyes.
kamachinaka phuqhaña.
2. Cumplir con sus responsabilidades, de
2. Principios de función pública taypi
acuerdo con los principios de la función
askinjama irnaqawi phuqhaña.
pública.
3. declaración jurada yänakata
3. Prestar declaración jurada de bienes
ukj am araki payl l awi ta nayr t’ asa,
y rentas antes, durante y después del
irnaqawinkasaukatxa irnaqawita mistusa ejercicio del cargo.
qhanañchaña.
4. Rendir cuentas sobre las responsabili-
4. Irnaqawina p’iqinchawinakata, qullqi dades económicas, políticas, técnicas
apnaqawita, política apnaqawita, y administrativas en el ejercicio de la
técnicas apnaqawita taqi ukanakata función pública.
qhanañchaña.
128
5. Estado ukana yänakapa yäqaña 5. Respetar y proteger los bienes del Estado,
janiraki yaqha irnakqawinakana jani y abstenerse de utilizarlos para fines
chhijllawinakatakisa apnaqaña. electorales u otros ajenos a la función
pública.
236 Kamachi. Función pública ukana janiwa Artículo 236. Son prohibiciones para el ejercicio
satanaka: de la función pública:
I. Janiwa pä chiqana pacha phuqhata I. Desempeñar simultáneamente más de
irnaqañakiti. un cargo público remunerado a tiempo
completo.
II. Kunapachatixa intereses ukanakapaxa jan
walt’awina irnaqawipana jiqxataschi ukjawa II. Actuar cuando sus intereses entren en
unxtasiña ukjamaraki contratos ukatxa conflicto con los de la entidad donde prestan
negocios administración pública yaqha sus servicios, y celebrar contratos o realizar
jaqinaka taypi jay saña. negocios con la Administración Pública
directa, indirectamente o en representación
III. Función pública ukana wila masisaru cuarto de tercera persona.
grado de consanguinidad ukajamaraki
segundo de afinidad utt’ayaña. III. Nombrar en la función pública a personas
con las cuales tengan parentesco hasta el
cuarto grado de consanguinidad y segundo
de afinidad.
237 Kamachi.
Artículo 237.
I. Phuqhawinakaxa función pública ukanxa
aknirinakawa: I. Son obligaciones para el ejercicio de la
función pública:
1. O f i c i n a s p ú b l i c a s u k a n a k a n a
documentos propios de la función 1. Inventariar y custodiar en oficinas públicas
pública ukanaka chimpuntaña ukjamaraki los documentos propios de la función
suma imaña jan chhaqhayasa janiraki pública, sin que puedan sustraerlos ni
t’unjasa. Kamachi tuqiwa archivos destruirlos. La ley regulará el manejo
apnaqawitakixa ukjamaraki documentos de los archivos y las condiciones
jani walt’awinakaru tukuyañatakixa de destrucción de los documentos
uñjatarakini. públicos.
2. Jan arsuña yatiyawinaka chuyma 2. Guardar secreto respecto a las informa-
manqhana imaña.ukaxa janiwa ciones reservadas, que no podrán ser
irnaqawina mistxasasa arsutakaspati. comunicadas incluso después de haber
Jani arsuña yatiyawixa kamachi taypiwa cesado en las funciones. El procedimiento
uñakipatani. de calificación de la información reservada
estará previsto en la ley.
129
II. J a n i t i x a a k a p h u q h a w i n a k a r u x a II. La ley determinará las sanciones en caso
p huqhata kas paxa ka ma chi taypi wa de violación de estas obligaciones.
juchañchataspa.
238 Kamachi. Janiwa cargos públicos electivos Artículo 238. No podrán acceder a cargos
empresas ukanakaru chikañchasipkaspati públicos electivos aquellas personas que incurran
kawkniri markachirinakatixa aknirinakana en las siguientes causales de inelegibilidad:
chikanchasipxaspa ukaja:
130
239 Kamachi. Incompatible ukjamwa ejercicio Artículo 239. Es incompatible con el ejercicio
de función pública ukaxa: de la función pública:
I. Taqi chhijllata jaqiwa irnaqawipatxa I. Toda persona que ejerza un cargo electo
jaqsutaspa órgano judicial ukakiwa jani podrá ser revocada de su mandato, excepto
jaqsutakaspati. el Órgano Judicial, de acuerdo con la ley.
II. Revocatoria de mandato ukaxa chika pacha II. La revocatoria del mandato podrá solicitarse
irnaqawi phuqhataruwa mayitarakispa. cuando haya transcurrido al menos la mitad
Revocatoria de mandato ukaxa janiwa qhipha del periodo del mandato. La revocatoria del
mara irnaqawinakasaxa wakiskaspati. mandato no podrá tener lugar durante el
último año de la gestión en el cargo.
III. Referendo revocatorio ukaxa marka-
chirinakata ukjamaraki quince por ciento III. El referendo revocatorio procederá por
jaquntirinaka ukatxa servidores públicos iniciativa ciudadana, a solicitud de al menos
ukankirinakaxa jaqsutarakispa. el quince por ciento de votantes del padrón
electoral de la circunscripción que eligió a la
servidora o al servidor público.
I V. R e v o c a t o r i a d e m a n d a t o u k a x a IV. La revocatoria del mandato de la servidora
kamachirjamawa phuqhayatarakini. o del servidor público procederá de acuerdo
a Ley.
131
V. Revocatoria phuqhasipanxa mäkiwa cargo V. Producida la revocatoria de mandato el
ukaxa jaytjataxañapa ukatxa suplente ukawa afectado cesará inmediatamente en el cargo,
qhipharxarakispa. proveyéndose su suplencia conforme a
ley.
VI. Revocatoria ukaxa mä kutikiwa mandato
constitucional ukjama phuqhasiñapa. VI. La revocatoria procederá una sola vez en
cada mandato constitucional del cargo
electo.
SUXTÏRI UÑAÑCHAWI
TÍTULO VI PARTICIPACIÓN Y
CHIKAÑCHASIWI UKJAMARAKI
CONTROL
MARKACHIRITA UÑAQAWI
SOCIAL
132
242 Kamachi. Markachirinakana Artículo 242. La participación y el control social
chikañchasiwipaxa ukjamaraki uñaqawipaxa implica, además de las previsiones establecidas
tayka kamachina wakt’ayatawa. en la Constitución y la ley:
8. D e n u n c i a r a n t e l a s i n s t i t u c i o n e s
8. Jani wali apnaqawinakata amuyatata correspondientes para la investigación
yatxatasa juchañchañataki yatiyaña. y procesamiento, en los casos que se
considere conveniente.
9. K u n a y m a n a e s t a d o u k a n a
p’iqinchirinakana irnaqirinakana 9. Colaborar en los procedimientos de
chhijllawinaka jak’ata uñch’ukiña. observación pública para la designación de
los cargos que correspondan.
133
10. Órgano electoral ukaru candidatos 10. Apoyar al órgano electoral en transparentar
ukana karu jak’ata chhijllawina las postulaciones de los candidatos para los
uñch’ukiña. cargos públicos que correspondan.
TÍTULO VII
PAQALLQÜRI UÑAÑCHAWI
FUERZAS ARMADAS Y POLICÍA
PALLA PALLANAKATA BOLIVIANA
NAYRÏRI JALJTA
CAPÍTULO PRIMERO
PALLAPALLANAKA
FUERZAS ARMADAS
243 Kamachi. Fuerzas Armadas del Estado Artículo 243. Las Fuerzas Armadas del
ukankirinakaxa thakhiparjamawa Comandante en Estado están orgánicamente constituidas por
Jefe, Ejército, Fuerza Aérea ukjamaraki Armada el Comando en Jefe, Ejército, la Fuerza Aérea
boliviana ukanakata utt’yatawa ukjamaraki palla y la Armada Boliviana, cuyos efectivos serán
pallanakaxa Asamblea Legislativa Plurinacional fijados por la Asamblea Legislativa Plurinacional
taypiwa uñjatarakini. a propuesta del Órgano Ejecutivo.
244 Kamachi. Fuerzas Armadas ukankirinakaxa Artículo 244. Las Fuerzas Armadas tienen
indepedencia, seguridad, estabilidad del por misión fundamental defender y conservar
estado, honor y soberanía uñjiripxiwa; tayka la independencia, seguridad y estabilidad del
kamachi phuqhayiri; Bolivia p’iqinchiriru Estado, su honor y la soberanía del país; asegurar
jay saña ukjamaraki marka jach’añchañaru el imperio de la Constitución, garantizar la
chikañchasiña. estabilidad del Gobierno legalmente
constituido, y participar en el desarrollo integral
del país.
245 Kamachi. Fuerzas Armadas qutucha-
taparjamawa jerarquía disciplina taypina Artículo 245. La organización de las Fuerzas
utt’ ayatawa. Jani wa amuyunaka mpixa Armadas descansa en su jerarquía y disciplina.
chikañchaskaspati janirakiwa arxaykaspati Es esencialmente obediente, no delibera y está
kamachinakarjama phuqhañapawa. Janiwa sujeta a las leyes y a los reglamentos militares.
acción política ukampi chikañchaskaspati Como organismo institucional no realiza acción
ukatxa ta qi uka nkirina kaxa jaqja maxa política; individualmente, sus miembros gozan
kamachinakarjamawa phuqhapxaraki. y ejercen los derechos de ciudadanía en las
condiciones establecidas por la ley.
134
246 Kamachi. Artículo 246.
135
250 Kamachi. Ascen sos de Fue r zas Artículo 250. Los ascensos en las Fuerzas
Armadas ukankirinakatakixa kamachi taypiwa Armadas serán otorgados conforme con la ley
utt’ayatäni. respectiva.
252 Kamachi. Palla pallanakaxa Bolivia marka Artículo 252. Las Fuerzas de la Policía Boliviana
p’iqinchirina Ministra jan ukaxa Ministro de dependen de la Presidenta o del Presidente del
Gobierno taypi apnaqatawa. Estado por intermedio de la Ministra o Ministro
de Gobierno.
253 Kamachi. Comandante Gebneral de la
Artículo 253. Para ser designado Comandante
Policía Boliviana ukjamañatakixa Bolivia marrana
General de la Policía Boliviana será indispensable
yurita General pachpa qutuna ukjamaraki kamachi ser boliviana o boliviano por nacimiento, General
taypi mayitaki ukjamaruwa phuqhatañapa. de la institución, y reunir los requisitos que
señala la ley.
254 Kamachi. Anqa markampi ch’axwawi utjaspa Artículo 254. En caso de guerra internacional,
ukjaxa palla pallanakaxa Comando en Jefe de las fuerzas de la Policía Boliviana pasarán a
las Fuerzas Armadas ukana apnaqataxaspawa depender del Comando en Jefe de las Fuerzas
kunapachkamaya ch’axwawixa utjchispa Armadas por el tiempo que dure el conflicto.
ukjamarjamawa chikañchasipxarakispa.
136
KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO VIII RELACIONES
ANQA MARKANAKAMPI INTERNACIONALES,
CHIKAÑCHASIWI, QURPANAKATA, FRONTERAS, INTEGRACIÓN Y
MAYACHAWI UKJAMARAKI LAMAR REIVINDICACIÓN MARÍTIMA
QUTARU MISTUWI AMTA
255 Kamachi.
Artículo 255.
I. Anqa markanakampi chikañchasiñatakixa
I. Las relaciones internacionales y la
amuyunaka qillqantawinaka lurawinaka
negociación, suscripción y ratificación de
amtatäki ukanakaxa aka markana
los tratados internacionales responden a los
amtawinakaparjamawa phuqasiñapa.
fines del Estado en función de la soberanía
II. Aruskipawixa uka pachparaki amuyawixa y de los intereses del pueblo.
ukjamaraki jaysawixa anqa markanakampi
II. La negociación, suscripción y ratificación
aknïri amtawinakarjamawa phuqhasirakini:
de tratados internacionales se regirá por los
1. Estado ukanakaxa pachpapxiwa jani principios de:
mitisiñampiirnaqawinakapanaukjamaraki
1. Independencia e igualdad entre los
jani walt’awinaka llamp’u chuymampi
estados, no intervención en asuntos
askichaña.
internos y solución pacífica de los
2. Ta q i D i c t a d u r a , c o l o n i a l i s m o , conflictos.
neocolonialismo ukjamaru janiwa saña
2. Rechazo y condena a toda forma de
ukjamaraki juchanchaña.
dictadura, colonialismo, neocolonialismo
3. Janchi tuqita ukjamaraki jisk’achawinaka e imperialismo.
qullqi tuqita qamawi tuqita sarawinakata
3. Defensa y promoción de los derechos
markachiri nakata taqi ukanakata
humanos, económicos, sociales,
derechos humanos jark’aqaña
culturales y ambientales, con
ukjamaraki unañchayaña.
repudio a toda forma de racismo y
4. Pueblosindígenasoriginarioscampesinos discriminación.
ukanakana derchos ukanaka yäqaña.
4. Respeto a los derechos de los pueblos
5. Estados ukjamaraki markanakampixa indígenas originarios campesinos.
utjañapawa yanapasïwi ukjamaraki
5. Cooperación y solidaridad entre los
aynjasiwi.
estados y los pueblos.
137
6. Nayra yänaka waqaychawi aski irnaqawi 6. Preservación del patrimonio, capacidad
ukjamaraki regulación del estado. de gestión y regulación del Estado.
256 Kamachi.
Artículo 256.
I. Tr a t a d o s u k j a m a r a k i i n s t r u m e n t o s
internacionales ukanakaxa derechos I. Los tratados e instrumentos internacionales
humanos ukana amtatäki mayampisa jay en materia de derechos humanos que hayan
satäki estado taypinjamaxa aka amtanakaxa sido firmados, ratificados o a los que se
qhanañchataki tayka kamachinxa hubiera adherido el Estado, que declaren
ukjamarjamawa askinjama phuqhatani. derechos más favorables a los contenidos
en la Constitución, se aplicarán de manera
preferente sobre ésta.
138
II. Tayka kamachina derechos uñt’atäki II. Los derechos reconocidos en la Constitución
ukanakaxa tratados internacionales serán interpretados de acuerdo a los
ukarjamawa derechos humanos ukanakaxa tratados internacionales de derechos
amuyatarakini kunapachatï akanakaxa humanos cuando éstos prevean normas
kamachi taypinkani askiñapataki ukjawa más favorables.
wakisini.
257 Kamachi.
Artículo 257.
I. Tratados internacionales mayampisa
I. Los tratados internacionales ratificados
jay satäki ukanakaxa ordenamiento
forman parte del ordenamiento jurídico
jurídico interno kamachiru uñtasitjamawa
interno con rango de ley.
wakisxaraki.
II. Requerirán de aprobación mediante
II. Referendo popular vinculante taypiwa jay
referendo popular vinculante previo a la
sawipaxa wakisirakini kunjamatï tratados
ratificación los tratados internacionales que
internacionales ukana mayampisa jay sataki
impliquen:
ukjamarjama akjamata wakisisrakini:
1. Cuestiones limítrofes.
1. Qurpasiwinaka
2. Integración monetaria.
2. Qullqi mayachawi
3. Integración económica estructural.
3. Mayachawi económica estructural
4. Cesión de competencias institucionales
4. Institucionales apnaqawinakaxa t’akuspa
a organismos internacionales o supra-
ukanakaxa organismos internacionales
nacionales, en el marco de procesos de
jani ukaxa supranacionales ukanakana
integración.
mayachasiwi amta thakhina.
139
259 Kamachi. Artículo 259.
260 Kamachi.
Artículo 260.
I. Yatiyawixatratadosinternacionalespachpawa
I. La denuncia de los tratados internacionales
thakhiwa kamachinakarjama derecho
seguirá los procedimientos establecidos en
internacional ukjamaraki tayka kamachina
el propio tratado internacional, las normas
mayampi jay sataki ukjamarjamawa
generales del Derecho internacional, y
sarantarakini.
los procedimientos establecidos en la
II. Ya t i y a w i a m t a w i n a k a x a A s a m b l e a Constitución y la ley para su ratificación.
Legislativa Plurinacional taypiwa jay
II. La denuncia de los tratados ratificados deberá
satañapa ukjamata Bolivia marka p’iqinchirina
ser aprobada por la Asamblea Legislativa
phuqhañapataki.
Plurinacional antes de ser ejecutada por la
III. Tratados ukaxa jiskt’awina jay sataxa Presidenta o Presidente del Estado.
mayampi jiskt’atañapawa janira Bolivia
III. Los tratados aprobados por referendo
p’iqinchiri yatiykipana.
deberán ser sometidos a un nuevo referendo
antes de su denuncia por la Presidenta o
Presidente del Estado.
140
PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO
ESTADO UKANA QURPANAKAPA FRONTERAS DEL ESTADO
141
264 Kamachi. Artículo 264.
II. Estadoxa aka pachankiri yänakata taqi II. Es deber del Estado ejecutar políticas de
qurpasinakana waqaychawi uñaqawi preservación y control de los recursos
phuqhañapawa. naturales en las áreas fronterizas.
III. Qurpasiwinakanxa regulación del régimen III. La regulación del régimen de fronteras será
ukaxa kamachi taypiwa wakiyatarakini. establecida por la Ley.
I. Estadoxa chiqa mayacha wi, kikipa I. El Estado promoverá, sobre los principios
ukatxa ch’ulljtawinaka jawina amuyasa de una relación justa, equitativa y con
ukjamaraki mayachawi markachirinakata reconocimiento de las asimetrías, las
ukatxa amtawi ukjamaraki sarawi ukatxa relaciones de integración social, política,
qullqi taqi ukanakampi mayachasisawa cultural y económica con los demás estados,
markanakampi ukatxa naciones y pueblos naciones y pueblos del mundo y, en particular,
uraqpachankirinakampiwamayachasirakispa promoverá la integración latinoamericana.
juk’ampisa Latinoamérica ukankirinakampiwa
mayachasirakispa.
II. El Estado fortalecerá la integración de sus
II. Estadoxa naciones y pueblos indígena naciones y pueblos indígena originario
originario campesinos ukanakaruxa yaqha campesinos con los pueblos indígenas del
kikipa aka uraqpachana markanakampiwa mundo.
mayachasiña yach’añcharakini.
Artículo 266. Las representantes y los
266 Kamachi. Bolivia markata p’iqinchirinakaxa representantes de Bolivia ante organismos
organismos parlamentarios supraestatales uka parlamentarios supraestatales emergentes de
uñstañapataxixa mayachasiwi taypixa chhijllawi los procesos de integración se elegirán mediante
taypiwa utt’ayatarakini. sufragio universal.
142
PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO
LAMAR QUTARU MISTUWI AMTA REIVINDICACIÓN MARÍTIMA
Artículo 267.
267 Kamachi.
I. El Estado boliviano declara su derecho
I. Estado Bolivianuxa derecho irrenunciable
irrenunciable e imprescriptible sobre el
ukjamaraki imprescriptible uraqi tuqnama
territorio que le dé acceso al océano
océano pacífico ukjamaraki lamara quta
Pacífico y su espacio marítimo.
lakaru uraqi mayi.
II. La solución efectiva al diferendo marítimo
II. Lamara qutaru mistuñaniñaxa aski askichäwi
a través de medios pacíficos y el ejercicio
taypiwa jan armkaya sapa tukisa mayiwixa
pleno de la soberanía sobre dicho territorio
mayita ukjama utt’ayatawa.
constituyen objetivos permanentes e
irrenunciables del Estado boliviano.
268 Kamachi. Jach’a qhura umanakaxa estado Artículo 268. El desarrollo de los intereses
taypiwa uñaqatani ukatxa ujawipaxa ukjamaraki marítimos, fluviales y lacustres, y de la marina
jark’aqawipaxa armada Boliviana taypiwa mercante será prioridad del Estado, y su
kamachi tuqi phuqhatarakini. administración y protección será ejercida por la
Armada Boliviana, de acuerdo con la Ley.
143
II. Utnuqawi ukatxa mayjt’awi ukjamaraki II. La creación, modificación y delimitación
qurpasiwinakaxa markachirinakana de las unidades territoriales se hará por
amtaparjamawa tayka kamachi taypina voluntad democrática de sus habitantes, de
wakt’ayatäki ukjamarjamawa phuqhasini. acuerdo a las condiciones establecidas en
la Constitución y la ley.
III. Thaya ukatxa llaphi ukjamaraki junt’u III. Lasregionesformaránpartedelaorganización
uraqinakaxa kamachina qhanañchatäki territorial, en los términos y las condiciones
ukjamarjamawa chikañchasipxarakini. que determinen la ley.
270 Kamachi. Jach’a amtawinakaxa uraqi Artículo 270. Los principios que rigen la
utnuqawinxa ukjamaraki t’aqanuqata ukatxa organización territorial y las entidades
autónomas uraqi nakaxa akjamapxi wa: territoriales descentralizadas y autónomas son:
mayaki, yanapasiwi, kikipa, taqinitaki aski, la unidad, voluntariedad, solidaridad, equidad,
inaki, aynita,qhana, chikañchasita, uñaqata, bien común, autogobierno, igualdad,
taqi chuyma, warmi – chacha wakt’ayaña complementariedad, reciprocidad, equidad de
pachpankirinakata apnaqata, lealtad institucional género, subsidiariedad, gradualidad,
ukatxa qullqi churaña utjaskapxañapataki coordinación y lealtad institucional,
naciones y pueblos indígena originario transparencia, participación y control social,
campesinos ukanakaru tayka kamachina provisión de recursos económicos y preexistencia
utt’ayataki ukjama. de las naciones y pueblos indígena originario
campesinos, en los términos establecidos en
esta Constitución.
271 Kamachi.
Artículo 271.
I. Ley marco de autonomías ukatxa
descentralización ukaxa e statutos I. La Ley Marco de Autonomías y Descen-
autonómicos ukatxa cartas orgánicas, tralización regulará el procedimiento para
trasferencia ukatxa delegación competencial, la elaboración de Estatutos autonómicos
régimen económico financiero mayachawi y Cartas Orgánicas, la transferencia y
amtaxa nivel central ukampi ukatxa delegación competencial, el régimen
entidades descentralizadas ukatxa económico financiero, y la coordinación entre
autónomas ukjamarjama wakt’ayañatakiwa el nivel central y las entidades territoriales
uñaqarakini. descentralizadas y autónomas.
144
272 Kamachi. Autonomía ukaxa pachapana Artículo 272. La autonomía implica la elección
chiqapa marchirinakata p’iqinchirinakapaxa directa de sus autoridades por las ciudadanas y
chhijllata qullqixa pachpana apnaqata pachpana los ciudadanos, la administración de sus recursos
amatawixa phuqhata jisk’a kamachinaka taypi económicos, y el ejercicio de las facultades
ukatxa uñaqata gobiernos autónomos taypi legislativa, reglamentaria, fiscalizadora y
pachpa uraqpachana phuqhawinaka phuqhaña ejecutiva, por sus órganos del gobierno autónomo
saña muniwa. en el ámbito de su jurisdicción y competencias
y atribuciones.
275 Kamachi. Sapa órgano deliberativo de las Artículo 275. Cada órgano deliberativo de las
entidades territoriales ukanakaxa proyecto de entidades territoriales elaborará de manera
estatuto o carta órganica ukwa utt’ayani ukaxa participativa el proyecto de Estatuto o Carta
dos tercios ukankirinakatwa jay satañapa ukaxa Orgánica que deberá ser aprobado por dos
norma institucional básica de entidades territorial tercios del total de sus miembros, y previo
ukjamawa uñt’ataxarakispawa. control de constitucionalidad, entrará en vigencia
como norma institucional básica de la entidad
territorial mediante referendo aprobatorio en su
jurisdicción.
276 Kamachi. Entidades territoriales autónomas Artículo 276. Las entidades territoriales
ukanakaxa janiwa jisk’achasipkaspati taqisa autónomas no estarán subordinadas entre ellas
pachpapxiwa. y tendrán igual rango constitucional.
145
PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO
DEPARTAMENTAL SAPA APNAQAWI AUTONOMÍA DEPARTAMENTAL
Artículo 277. El gobierno autónomo departa-
277Kamachi. Gobiernoautónomodepartamental
mental está constituido por una Asamblea
ukaxa Asamblea Departamental ukata, facultad
Departamental, con facultad deliberativa,
deliberativa fiscalizadora ukjamaraki pachpana
fiscalizadora y legislativa departamental en el
apnaqawi amtanakaparjama qp’iqinchirita
ámbito de sus competencias y por un órgano
utt’yatawa.
ejecutivo.
278 Kamachi.
Artículo 278.
I. AsambleaDepartamentalukaxaAsambleístas
I. La Asa mb lea De pa rta men tal e stará
departamentales chhijllawi taypi chiqaki,
compuesta por asambleístas departa-
jani khitinsa uñjata ukjamaraki obligatorio
mentales, elegidas y elegidos por votación
ukjamata wakt’ayataniwa; ukampirusa
universal, directa, libre, secreta y obligatoria;
Asambleístas departamentales ukanakaxa
y por asambleístas departamentales elegidos
naciones y pueblos indígena originario
por las naciones y pueblos indígena originario
campesinos jakawiparjama chhijllatanakata
campesinos, de acuerdo a sus propias
wakt’ayatawa.
normas y procedimientos.
II. K a m a c h i t a y p i w a a s a m b l e í s t a s
II. LaLeydeterminaráloscriteriosgeneralespara
departamentales ukatakixa walja ukatxa
la elección de asambleístas departamentales,
juk’a markachiritjamawa uraqipa, sarawipa,
to mando en cuenta repre senta ci ón
arupa, chacha warmitjama amuyasawa
poblacional, territorial, de identidad cultural
qhanañchatarakini. Estatutos autonómicos
y lingüística cuando son minorías indígena
taypiwa phuqhawipaxa pachpa uraqina
originario campesinas, y paridad y alternancia
markachirinakana jakawipa uñjasawa
de género. Los Estatutos Autonómicos
phuqhatarakini.
definirán su aplicación de acuerdo a la
realidad y condiciones específicas de su
jurisdicción.
279 Kamachi. Órgano ejecutivo departamental Artículo 279. El órgano ejecutivo departamental
ukaxa gobernadora jan ukaxa gobernador sutimpi está dirigido por la Gobernadora o el Gobernador,
uñt’ata p’iqinchirina apnaqawixa p’iqinchatawa. en condición de máxima autoridad ejecutiva.
146
KIMSÏRI JALJTA CAPÍTULO TERCERO
REGIONAL SAPA APNAQAWI AUTONOMÍA REGIONAL
I. Región ukatixa walja municipios jan ukaxa I. La región, conformada por varios municipios
suyus uraqipanakaxa pachpachi ukjaxa o provincias con continuidad geográfica y
janiwa qurpanakaxa unuqiyatakaspati uka sin trascender límites departamentales, que
taypinxa sarawi, aru, nayra sarnaqawi, qullqi, compartancultura,lenguas,historia,economí
kunaymana pachpa uraqina jakirinaka sapa a y ecosistemas en cada departamento,
departamentos ukjamata wakt’ayatachi ukaxa se constituirá como un espacio de
wakisiwa amtawinaka ukatxa phuqhawinaka planificación y gestión.
lurañataki.
Excepcionalmente una región podrá estar
Mä provincia ukaxa región ukjamata conformada únicamente por una provincia,
uñt’atasp a wa kuna pacha tï sa paxa que por sí sola tenga las características
wakisiriki región ukjama uñt’atañataki definidas para la región. En las conurbaciones
phuqkani ukjamawa wakisirakini. Jach’a mayores a 500.000 habitantes, podrán
markanakaxa phisqa pataka markachirinaka conformarse regiones metropolitanas.
utt’ayataspawa.
II. L a L e y M a r c o d e A u t o n o m í a s y
II. Ley marco de autonomía ukjamaraki Descentralización establecerá los términos
descentralización ukaxa regiones y procedimientos para la conformación
ukanaka utt’ayañatakiwa ukatxa yäparu ordenada y planificada de las regiones.
amatawinaka phuqhayañatakiwa. Kawkintixa
Donde se conformen regiones no se podrá
regiones ukanakaxa utt’ayasini ukanxa
elegir autoridades provinciales.
janiwa provinciales p’iqinchirinakaxa
chhijllatakaspati. III. La región podrá constituirse en autonomía
regional, a iniciativa de los municipios que la
III. R e g i ó n u k a x a m u n i c i p i o s u k a n a
integran, vía referendo en sus jurisdicciones.
amtawinakapampixa pacha uraqpacha
Sus competencias deben ser conferidas por
jiskt’awi taypiwa autonomía regional ukjama
dos tercios de votos del total de los miembros
utt’asirakispa. Apnaqawipaxa dos tercios
del órgano deliberativo departamental.
de votos órgano deliberativo departamental
taypiwa katuyatarakispa.
147
281 Kamachi. Artículo 281. El gobierno de cada autonomía
regional estará constituido por una Asamblea
Gobierno de cada autonomía regional ukaxa
Regional con facultad deliberativa, normativo-
Asamblea Regional taypiwa phuqhawinakapaxa,
administrativa y fiscalizadora, en el ámbito de
facultad deliberativa, normativa - administrativa
sus competencias, y un órgano ejecutivo.
ukjamaraki fiscalizadora taqi ukanakwa
phuqharakispa.
283 Kamachi. Gobierno autónomo municipal Artículo 283. El gobierno autónomo municipal
ukaxa concejo municipal taypiwa wakt’ayata está constituido por un Concejo Municipal con
ukuxa facultad deliberativo, fiscalizadora facultad deliberativa, fiscalizadora y legislativa
ukjamaraki legislativa municipal pachpa municipal en el ámbito de sus competencias; y
uraqpana phuqhasiñapa ukjamaraki chacha jani un órgano ejecutivo, presidido por la Alcaldesa
ukaxa warmi alcalde ukana p’iqinchtawa. o el Alcalde.
148
II. Kawkha municipios ukjantï naciones o II. En los municipios donde existan naciones
pueblos indígena originario campesinos o pueblos indígena originario campesinos,
utjkchi ukjanakanxa uka makachirinakaxa que no constituyan una autonomía indígena
Concejo Municipal ukaruxa chhijllatanakapxa originaria campesina, éstos podrán elegir sus
Carta örganica Municipal ukjamarjamaxa representantes ante el Concejo Municipal
chhijllasipxaspawa. de forma directa mediante normas y
procedimientos propios y de acuerdo a la
III. Sullka kamachi taypiwa qawkha concejalas
Carta Orgánica Municipal.
ukjamaraki concejal es municipales
chhijl l añaki wakt’ ayataraki ni. Carta III. La Ley determinará los criterios generales
Orgánica Municipal pachpa municipio para la elección y cálculo del número
ukana qamawirjamawa qhanañcharakini. de concejalas y concejales municipales.
La Carta Orgánica Municipal definirá su
IV. Concejo municipal ukaxa proyecto de carga
aplicación de acuerdo a la realidad y
orgánica lurarakini aka tayka kamachina
condiciones específicas de su jurisdicción.
qhanañchataki ukjamarjama.
IV. El Concejo Municipal podrá elaborar el
proyecto de Carta Orgánica, que será
aprobado según lo dispuesto por esta
Constitución..
149
3. Prefecta jani ukaxa prefecto ukjamaraki 3. En el caso de la elección de Prefecta o
gobernador jani ukaxa gobernadora, Prefecto y Gobernador o Gobernadora
ukañatakixa pä tunka phisqani mara haber cumplido veinticinco años.
phuqataniñapawa.
II. El periodo de mandato de las máximas
II. Gobiernos autonómicos p’iqinchirinakaxa autoridades ejecutivas de los gobiernos
phisqa marawa irnaqapxaspa ukatsti autónomos es de cinco años, y podrán ser
maykutikiwa mayampi chhijllatapxarakispa. reelectas o reelectos de manera continua
por una sola vez.
286 Kamachi.
Artículo 286.
I. Gobierno Autónomo ukaru lantintirixa
mayni Concejo jani ukaxa Asamblea I. La suplencia temporal de la máxima
pachpankirita kunjamatï estatuto ukana autoridad ejecutiva de un gobierno autónomo
qhanañchataki ukjamarjamawa lantintawixa corresponderá a un miembro del Concejo o
phuqhasirakini. Asamblea de acuerdo al EstatutoAutonómico
o Carta Orgánica según corresponda.
II. Kunapachatï gobierno autónomo p’iqinchirixa
jaytjaspa, jiwaswa jani atxchispati jani ukaxa II. En caso de renuncia o muerte, inhabilidad
jaqsutaspa ukaxa mäkiwa machaqata permanente o revocatoria de la máxima
chhijllataspa ukampirusa chika pacha autoridad ejecutiva de un gobierno autónomo,
irnaqawinixañapawa. Janiti ukjamakaspa se procederá a una nueva elección, siempre
ukjaxa lantintiripaxa kunjamatï estatu y cuando no hubiere transcurrido la mitad de
uka na qhanañ cha taki u kja mar u wa su mandato. En caso contrario, la sustituta o
chhijllataxarakispa. sustituto será una autoridad ya electa definida
de acuerdo al Estatuto Autonómico o Carta
Orgánica según corresponda.
SUXTÏRI JALJTA KAMACHINAKA
UTT’AYIRINAKA, CAPÍTULO SEXTO
AMUYIRINAKA UKJAMARAKI ÓRGANOS LEGISLATIVOS,
UÑAQIRINAKA SAPA DELIBERATIVOS Y
APNAQIRINAKANA FISCALIZADORES DE LOS
GOBIERNOS AUTÓNOMOS
287 Kamachi. Artículo 287.
I. Atipt’asirinakaxa concejos ukatxa asambleas I. Las candidatas y los candidatos a los
de los gobiernos autónomos ukankañatakixa concejos y a las asambleas de los
kunjamatï servidor público ukataki mayitäki gobiernos autónomos deberán
ukjamarjamawa phuqhapxañapa: cumplir con las condiciones generales
de acceso al servicio público, y:
150
1. Pä mara janira chhijllawikipana pachpa 1. Haber residido de forma permanente
markan qamawinipxañapawa. al menos los dos años inmediatamente
anteriores a la elección en la jurisdicción
2. Tunka kimsaqalquni mara chhijllawiru
correspondiente.
phuqhatanipxañapawa.
2. Tener 18 años cumplidos al día de la
elección.
II. Asamblea ukjamaraki concejos de gobiernos
II. La elección de las Asambleas y Concejos
autónomos ukanakaru chhijllañatakixa
de los gobiernos autónomos tendrá lugar
sutinakapaxa p’iqinchirinakana sutinakapatxa
en listas separadas de los ejecutivos.
yaqhapxañapawa.
Artículo 288. El período de mandato de los
288 Kamachi. Concejos ukatxa asamblea de los
integrantes de los Concejos y Asambleas de
gobiernos autonómicos ukankirinakaxa phisqa
los gobiernos autónomos será de cinco años,
marawa irnaqapxaspa ukatsti maykutikiwa
y podrán ser reelectas o reelectos de manera
mayampi chhijllatapxarakispa.
continua por una sola vez.
151
II. Autonomías indígenas originario campesinas II. El autogobierno de las autonomías indígenas
pachpa p’iqinchirixa kunjamatï sarawinakaxa originario campesinas se ejercerá de acuerdo
p’iqinchañataki thakhinakaxa wakt’ayataki a sus normas, instituciones, autoridades y
tayka kamachimpi ukatxa kamachinakampi procedimientos, conforme a sus atribuciones
kisayasawa phuqhayarakini. y competencias, en armonía con la
Constitución y la ley.
291 Kamachi. Artículo 291.
I. Autonomías indígena originario campesinas I. Son autonomías indígena originario
ukanakaxa indígena originario campesino campesinas los territorios indígena originario
uraqina, municipios ukatxa regiones campesinos, y los municipios, y regiones
kunja matï tayka kam achi na u katxa que adoptan tal cualidad de acuerdo a lo
kamachinakana qhanañchatäki ukanakawa establecido en esta Constitución y la ley.
ukjamata uñt’atapxaraki.
II. Dos o más pueblos indígenas originarios
II. Paya jan ukaxa walja pueblos indígenas campesinos podrán conformar una sola
originarios campesinos ukanakaxa mä sapa autonomía indígena originaria campesina.
autonomía indígena originario campesino
utt’ayasispa.
292 Kamachi. Sapa autonomía indígena Artículo 292. Cada autonomía indígena
originario campesina ukaxa Estatuto ukxa originario campesina elaborará su Estatuto, de
thakhinakarjamawa tayka kamachirjamawa acuerdo a sus normas y procedimientos
ukatxa kamachirjamawa luratarakini. propios, según la Constitución y la Ley.
152
II. Kunapachatï mä autonomía indígena II. Si la conformación de una autonomía
originario campesino ukaxa pachpa indígena originario campesina afectase
mu nicipios uk ana kana qur pasi wi na límites de distritos municipales, el pueblo
wat’antaspa ukxaja pueblo o nación o nación indígena originario campesino
indígena originario campesino ukampi y el gobierno municipal deberán acordar
gobierno municipal ukankirinakampiwa una nueva delimitación distrital. Si afectase
qurpasinaka mayjt’ayapxarakispa. Ukatxa límites municipales, deberá seguirse un
kunapachatï muni ci pi o qur pasi na ka procedimiento ante la Asamblea Legislativa
wat’antaspa ukjaxa Asamblea Legislativa Plurinacional para su aprobación, previo
Plurinacional taypiwa thakhinakarjama, cumplimiento de los requisitos y condiciones
mayitanakarjama, kamachina qhanchatäki particulares que señale la Ley.
ukjamaru sarantatarakini.
III. La Ley establecerá requisitos mínimos de
III. S u l l k a k a m a c h i t a y p i w a k u n a t i x a población y otros diferenciados para la
markachiritjama mayitäki autonomía constitución de autonomía indígena originario
indígena originario campesina ukati campesina.
qhanañchatarakini.
IV. Para constituir una autonomía indígena
IV. Kunapachatï autonomía indígena originario originario campesina cuyos territorios se
campesina uraqinakapaxa may maya encuentren en uno o más municipios, la ley
municipios ukankchini ukjaxa kamachi señalará los mecanismos de articulación ,
taypiwa askiñapataki p’iqinchawinapa coordinación y cooperación para el ejercicio
qhanañcharakini. de su gobierno.
153
III. Kawkïri municipios ukanakanaya ayllunakaxa III. En los municipios donde existan comunidades
yäparu mayachata uraqinakapaxa kikipa campesinas con estructuras organizativas
kamächi ukanakaxa municipios ukjamawa propias que las articulen y con continuidad
utt’yasipxaspa ukatakixa kunjamtï geográfica, podrá conformarse un nuevo
mayi winakaxa Asamblea Legislativa municipio, siguiendo el procedimiento
Plurinacional ukana mayitäki ukjamaraki ante la Asamblea Legislativa Plurinacional
tayka kamachina ukatxa kamachinakana para su aprobación, previo cumplimiento
mayitäki ukjamarjamawa phuqhapxañapa. de requisitos y condiciones conforme a la
Constitución y la ley.
295 Kamachi. Artículo 295.
I. Región indígena originario campesina I. Para conformar una región indígena
utt’ayañatakixa municipios qurpasinaka originario campesina que afecte límites
wat’antañapatakixa Asamblea Legislativa municipales deberá previamente seguirse un
Plurinacional thakhipwa mayitäki ukjamaraki procedimiento ante la Asamblea Legislativa
tayka kamachina ukatxa kamachina mayitäki Plurinacional cumpliendo los requisitos y
ukjarjamawa phuqhapxañapa. condiciones particulares señalados por
II. Municipios, distritos municipales ukatxa Ley.
autonomía indígena originario campesina II. La agregación de municipios, distritos
mayachatañapataki región indígena originario municipales y/o autonomías indígena
campesina ukatakixa jiskt’äwi taypi ukatxa originario campesinas para conformar una
kujamatï mayitäki tayka kamachina ukatxa región indígena originario campesina, se
kamachina qhanañchatáki ukjamarjamawa decidirá mediante referendo y/o de acuerdo
phuqhapxañapa. a sus normas y procedimientos de consulta
según corresponda y conforme a los
requisitos y condiciones establecidos por la
Constitución y la Ley.
296 Kamachi. Gobierno de las autonomías Artículo 296. El gobierno de las autonomías
indígenas originario campesinas indígena originario campesinas se ejercerá
ukanakaxa saranakaparjama ukatxa a través de sus propias normas y formas
qutuchasiwinakaparjamawa sutinakasapa de organización, con la denominación que
pachpa markana sutinakapampiwa corresponda a cada pueblo, nación o comunidad,
sutichasipxarakispa ukatxa estatutos ukanakasa establecidas en sus estatutos y en sujeción a la
tayka kamachirjamawa ukatxa kamachi Constitución y a la Ley.
ukarjamawa phuqhatarakini.
154
KIMSAQALLQÜRI JALJTA CAPÍTULO OCTAVO DISTRIBUCIÓN
PHUQAWI JALANUQAWI DE COMPETENCIAS
155
298 Kamachi. Artículo 298.
I. Nivel central del estado ukana privativa I. Son competencias privativas del nivel central
phuqhawinakapawa: del Estado:
1. Qullqi ch’iqiyawi (sistema financiero). 1. Sistema financiero.
2. Qullqi tuqi amtäwi, Qullqi imaña uta 2. Políticamonetaria,BancoCentral,sistema
(Banco Central), qullqi uñaqäwi monetario, y la política cambiaria.
(sistema monetario) ukjamaraki turkawi
amtawi (plítica cambiaria).
3. Yänaka tupuchäwi (Sistema de pesas) 3. Sistema de pesas y medidas, así como
ukjamaraki tuptawi (medidas) ukatxa la determinación de la hora oficial.
uruyt’a utnuqawi.
4. Amtawi wakiyaña anqa yänakata 4 Régimen aduanero.
(Régimen aduanero).
5. A n q a m a r k a r u a l x a w i ( C o m e r c i o 5. Comercio Exterior.
exterior).
156
12. Kunaymana jach’a empresas públicas 12. Creación, control y administración de las
a nivel del estado utt’ayäwi ukjamaraki empresas públicas estratégicas del
uñjawi. nivel central del Estado.
13. Nayra yänaka estado plurinacional 13. Administración del patrimonio del Estado
ukankirinaka ukatxa entidades públicas Plurinacional y de las entidades públicas
del nivel central del estado apnaqaña. del nivel central del Estado.
14. Akapacha uñjawi ukatxa lata jamach’ina 14. Control del espacio y tránsito aéreo,en
t’uyuwipa Bolivia uraqpachana uñjawi. todo el territorio nacional. Construcción,
Ukatxa lata jamach’inaka jaltañanaka mantenimiento y administración de
ukatxa puriñanaka anqa markata aeropuertos internacionales y de tráfico
ukjamaraki departamental ukanaka interdepartamental.
askichaña ukjamaraki lurayaña.
20. Tayka amatawi akapachana jakirinakata 20. Política general de Biodiversidad y Medio
ukjamaraki akapacha samanata. Ambiente.
21. Yäparu sutinchata ukatxa sutunchirita 21. Codificación sustantiva y adjetiva en
ukaxa materia civil, familiar, penal, materia civil, familiar, penal, tributaria,
tributaria, laboral, comercial, minería laboral, comercial, minería y electoral.
ukatxa electoral.
22. Política económica y planificación
22.QullqiamtawiukatxaBoliviamarkpachataki
nacional
wakichawi.
157
II. Nayriri phuqhawinakaxa nivel central del II. Son competencias exclusivas del nivel central
Estado ukanxa akanakawa: del Estado:
158
12. Uraqi jamuqawinaka suma luraña 12. Elaboración y aprobación de planos
kunjamakitixa ukjama ukatxa jay saña. y mapas cartográfi cos ofi c ial es;
geodesia.
13. Jakthapiwi luraña ukatxa jay saña.
13. Elaboración y aprobación de estadísticas
oficiales.
159
25. Sarawinaka, nayra yatiyawinaka, 25. Promoción de la cultura y conservación
lurawinaka, muspharkaya lurata, yänaka del patrimonio cultural. histórico,
k’achachata, nayra yänaka, yatxatawi artístico, monumental, arquitectónico,
katt’ata ukatxa jani katt’kaya nivel arqueológico, paleontológico, científico,
central del estado ukana amuyuparjama tangible e intangible de interés del nivel
uñanchayaña ukatxa waqaychaña. central del Estado.
28. Empresas públicas del nivel central del 28. Empresas públicas del nivel central
Estado. del Estado.
33. Uraqita wakichaña amta ukatxa yäparu 33. Políticas de planificación territorial y
utt’ayaña. ordenamiento territorial
160
38. Amtawi wakiyaña uraqita. Kamachi 38. Régimen de la tierra. La ley determinará
taypiwa churatañatakixa jani ukaxa las facultades a ser transferidas o
atonomías ukaruwa churañatakisa delegadas a las autonomías.
qhanañchtarakini.
161
2. Qullasiwi ukjamaraki yatiqawinaka 2. G e s t i ó n d e l s i s t e m a d e s a l u d y
apnaqaña. educación.
3. Yatxatawi, qhipha uñsta yatxataña. 3. Ciencia, tecnología e investigación.
4. Uraqi, quqanaka ukjamaraki ch’uminaka 4. Conservación de suelos, recursos
uñjaña. forestales y bosques.
5. Pacha uñch’ukiña. 5. Servicio metereológico.
6. Uraqipana lusa qhantawi estado ukana 6. Frecuencias electromagnéticas en el
amtaparjama. ámbito de su jurisdicción y en el marco
7. Uma salsukana amta taypi uñjaña de las políticas del Estado.
ukjamaraki jach’anchayaña. 7. Promoción y administración de proyectos
8. Janwali jilt’anaka ukjamaraki samana hidráulicos y energéticos.
ñanqhachirinaka.
8. Residuos industriales y tóxicos.
9. Uma umaña amtanaka ukjamaraki
9. Proyectos de agua potable y tratamiento
ch’ullqhi yänaka aski wakiyaña.
de residuos sólidos
10. Uma qhich’a amatanaka.
10. Proyectos de riego.
11. Jach’a larqanaka jark’aqawi.
11. Protección de cuencas.
12. Uma laka puriña ukatxa mistuña
apnaqaña. 12. Administración de puertos fluviales
162
2. N a y n a r u m a r k a c h i r i n a s a r t a w i p a 2. Planificar y promover el desarrollo
uraqipana wakichaña ukjamaraki humano en su jurisdicción.
jach’anchayaña.
3. Iniciativa y convocatoria de consultas
3. Jiskt’awi ukjamaraki jawsawinaka y referendos departamentales en las
departamentales phuqhawinakaparjama materias de su competencia
jawsaña ukjamaraki amtaña.
4. Promoción del empleo y mejora de las
4. Irnaqawi ukjamaraki aski irnaqañanaka condiciones laborales, en el marco de
amta aka markpachataki utt’ayaña. las políticas nacionales.
163
11. Departamentales jakthapiwinaka. 11. Estadísticas departamentales
12.Personalidadjurídicajaqiqutuchawinakaru 12. O t o r g a r p e r s o n a l i d a d j u r í d i c a a
lurawinaka phuqhañapataki luqtaña. organizaciones sociales que
desarrollen actividades en el
13. Personalidad jurídica jaqi qutucha-
departamento.
wina karu No guber na me ntales,
fundaciones ukjamaraki entidades 13. O t o r g a r p e r s o n a l i d a d j u r í d i c a a
civiles deparatamento taypina jani Organizaciones No Gubernamentales,
qamiriptañapataki lurapxañapaki fundaciones y entidades civiles sin fines
luqtaña. de lucro que desarrollen actividades en
el departamento.
14. Yapuchawina ukatxa uywachawina jani
wat’ayiri usunakata. 14. Servicios de sanidad e inocuidad
agropecuaria.
15. Pata uraqina tuqina lusa qhantawi
amta. 15. Proyectos de electrificación rural.
164
22. Yänakata qullqi irtawi uñstayawi 22. Creación y administración de impuestos
ukjamaraki apnaqawi departamento de carácter departamental, cuyos hechos
taypina jani mayachasa nivel central imponibles no sean análogos a los
ukampi ukatxa municipios ukanakampi. impuestos nacionales o municipales .
24. Deparatamento ukana alxawi, yänaka 24. Comercio, industria y servicios para el
lurawi ukajamaraki servicios nayraqataru desarrollo y la competitividad en el
sarantañataki. ámbito departamental.
28. Ya t i y ä w i u t a n a k a u k j a m a r a k i 28. C e n t r o s d e i n f o r m a c i ó n y d o c u -
documentación, documentos imaña mentación, archivos, bibliotecas, museos,
uta, machaqta uñstayata yänaka imaña hemerotecas y otros departamentales.
uta, yatiyawi qillqata imaña uta ukatxa
yaqhanakampi departamento taypina.
165
30. Wawakati, q’axullakataki, warmitaki, 30. Promoción y desarrollo de proyectos
chuymani jaqitaki ukjamaraki janchita y políticas para niñez y adolescencia,
usutataki amatawinaka uñañachayaña mujer, adulto mayor y personas con
nayraru mistsuñakati. discapacidad.
III. Mäkiptayata jan ukaxa lantintatanaka III. Serán también de ejecución departamental
deparatamento ukanaxa las competencias que le sean transferidas
phuqhapxañaparakiwa. o delegadas.
166
301 Kamachi. Región ukaxa autonomía Artículo 301. La región, una vez constituida como
regional satäxchi ukaxa mäkiptayata jani autonomía regional, recibirá las competencias
u kaxa lantintat anaka phuq ha winak axa que le sean transferidas o delegadas.
katuqarakiniwa.
302 Kamachi. Artículo 302.
167
8. Lata jamch’inaka jaltaña ukatxa puriña 8. C o n s t r u c c i ó n , m a n t e n i m i e n t o y
luraña, waqaychaña ukjamaraki administración de aeropuertos públicos
adnaqaña. locales.
168
18. Marka k’añaskunakata, k’añasku jaqiparu 18. Transporte urbano, registro de propiedad
sutiyaña, yäparu k’añasku sarnaqaña automotor, ordenamiento y educación
thakhinaka palla pallanka taypi uñjaña vial, administración y control del tránsito
ukjamaraki apnaqaña. urbano.
169
26. Yänakata qullqichasiwi markachiritaki 26. Empresas públicas municipales.
departamentos ukana.
27. T’unanaka apthapiwi ukjamaraki Bolivia 27. Aseo urbano, manejo y tratamiento de
marka amtawirjama askiru tukuyaña. residuos sólidos en el marco de la
política del Estado.
28. Kunaymana jaqitaki aski utanaka
municipio taypina waraqaña lurañataki, 28. Diseñar, construir, equipar y mantener la
luraña, yänaka uchaña ukjamaraki infraestructura y obras de interés
waqaychaña. público y bienes de dominio municipal,
dentro de su jurisdicción territorial.
29. M a r k a n a y a r a r u k u n k a n c h a y a w i
ukjamaraki jaqinaka uraqina utnuqawi. 29. Desarrollo urbano y asentamientos
humanos urbanos.
170
37. Kunaymana yänaka alxirinakata ukatxa 37. Políticas que garanticen la defensa de
alasirinakata jark’aqawi amta. los consumidores y usuarios en el ámbito
municipal.
171
303 Kamachi. Artículo 303.
10. Uñt’ata jan uñt’ata uraqpachana. 10. Patrimonio cultural, tangible e intangible.
Sarawinakapa, lurawinakapa, nayra Resguardo, fomento y promoción de
sawinakata, iyawsaña uraqinakata sus culturas, arte, identidad, centros
ukj am ara ki ma chaqata yatxatata arqueológicos, lugares religiosos,
utanakata jark’ aqaña ukjamaraki culturales y museos.
jach’anchaña.
11. Políticas de Turismo.
11. K’acha markanaka ukatxa yänaka uñjiri
saraña amta. 12. Crear y administrar tasas, patentes y
contribuciones especiales en el ámbito
12. Uraqipana yänakata qullqi irtawi,
de su jurisdicción de acuerdo a Ley.
yänakaru chaniñchaña uñstayaña
ukjamaraki apnaqaña. 13. Administrar los impuestos de su
competencia en el ámbito de su
13. Yänakata qullqi irtatanaka phuqhawirjama
jurisdicción.
apnaqaña.
14. Elaborar, aprobar y ejecutara sus
14. Amtanakapa ukatxa qullqi wakichatanaka
programas de operaciones y su
luraña, jay saña ukjamaraki phuqhaña.
presupuesto.
15. Uraqi qamawita wakichaña ukjamaraki
15. Planificación y gestión de la ocupación
phuqhaña.
territorial.
16. Utachawi, markachawi ukjamaraki
16. Vivienda, urbanismo y redistribución
markachiri jalanuqawi uraq ipana
poblacional conforme a sus prácticas
saranakarjama.
culturales en el ámbito de su
17. y a q h a m a r k a n a k a m p i , m a r k a jurisdicción.
apnaqirinakampi Katia privadas
17. Promover y suscribir acuerdos de
ukanakampi amtanaka jach’anchayaña
cooperación con otros pueblos y
ukjaramaki qillqantaña.
entidades públicas y privadas.
173
18. Qhich’anakapa askinjama uñjaña 18. Mantenimiento y administración de sus
ukjamaraki apnaqaña. sistemas de microriego.
174
4. Anqata mantaniri nayraru satañataki 4. Control y regulación a las instituciones y
sarawina, pacha samanana ukatxa organizaciones externas que desarrollen
aski yänaka lurawi phuqhiri qutunakaru actividades en su jurisdicción, inherentes
uñch’ukiña ukjamaraki thakhiñchaña. al desarrollo de su institucionalidad,
cultura, medio ambiente y patrimonio
natural.
III. Atonomias indígen ariginario campeinas
III. Las autonomías indígena originario
aknïri phuqhawinakwa phuqhapxarakispa.
campesinas podrán ejercer las siguientes
1. Qullasiwi amta uraqipana qutuchaña, competencias concurrentes:
wakichaña ukjamaraki luraña.
1. Organización, planificación y ejecución
2. Ta y k a a m t a n a k a y a t i c h a w i n a , de políticas de salud en su jurisdicción.
yatxatawina, machaqa yatxatawina,
2. Organización, planificación y ejecución
kamachinaka uñakipatarjama Katia
de planes, programas y proyectos
apnaqawirjama qutuchaña, waichaña de educación, ciencia, tecnología
ukjamaraki phuqhaña. e investigación, en el marco de la
legislación del Estado.
3. J a c h ’ a q u q a n a k a , a k a p a c h a n a 3. Conservación de recursos forestales,
jakirinakata ukatxa aka pacha samanata biodiversidad y medio ambiente
waqaychaña.
4. Sistemas de riego, recursos hídricos,
4. Qhich’awinaka, umanaka, uma jalsunaka fuentes de agua y energía, en el marco
lusa qhantayirita Bolivia marka amtarjama de la política del Estado, al interior de su
pachpa uraqina phuqhaña. jurisdicción.
175
10. Yánakata ukjamaraki jaqitaki askinakata 10. Sistemas de control fiscal y administración
thakhinchatarjama uñch’ukiña. de bienes y servicios.
IV. Wakiskiri yänakaxa phuqhawinakapatakixa IV. Los recursos necesarios para el cumplimiento
mäkiwa estado plurinacional ukaxa kamachi de sus competencias serán transferidos
taypi makiptayxarakini. automáticamente por el Estado Plurinacional
de acuerdo a la ley.
305 Kamachi. Taqi katxaruwi phuqhawinakxa
qullqi taypi ukjamaraki qullqi irtawi phuqhaañataki Artículo 305. Toda asignación o transferencia de
ukjamarjamawa chikañchayatarakini. competencias deberá estar acompañada de la
definición de la fuente de los recursos
económicos y financieros necesarios para su
ejercicio.
176
III. Walja qullqi thakhi amataxa kunaymana III. La economía plural articula las diferentes
qutuchata qullqi amtanakaruwa formas de organización económica sobre
phuqhachasiwi, ayni, yanapt’asiwi, mayampi los principios de complementariedad,
jalanuqawi, kikipa, arxatata, jan tukuskaya, reciprocidad, solidaridad, redistribución,
juchata ukatxa qhanañchata ukanakampi igualdad, seguridad jurídica, sustentabilidad,
kisatawa. equilibrio,justiciaytransparencia.Laeconomía
social y comunitaria complementará el interés
individual con el vivir bien colectivo.
IV. Qullqitaqutuchasitaanakaxataykakamachina IV. Las formas de organización económica
uñt’atarjamaxa jaljanimpi chikachasisa reconocidas en esta Constitución podrán
qullqichasiña ukjamawa tukupxaspa. constituir empresas mixtas.
V. E s t a d o u k a x a j a q i r u w a a s k i t a p a t a V. El Estado tiene como máximo valor al ser
uñji ukjamakipanxa qullqi jilt’anakaxa humano y asegurará el desarrollo mediante
khuskhatawa qullasiwina, yatiqawina, la redistribución equitativa de los excedentes
sarawina aski jaqitaki amtanakarjam económicos en políticas sociales, de salud,
churarakini. educación, cultura, y en la reinversión en
desarrollo económico productivo.
307 Kamachi. Estado ukaxa qullqi qutuchawi Artículo 307. El Estado reconocerá, respetará,
taqinina uñt’ani, yäqani, jak’aqani ukatxa protegerá y promoverá la organización económica
jach’anchani. Akjama qutuchasiwixa aski comunitaria. Esta forma de organización
lurañataki ukjamaraki aski jakawi kujamatixa económica comunitaria comprende los sistemas
amtatäki ukjamaraki pueblos indígena originario de producción y reproducción de la vida social,
campesinos ukan uñtawiparjam. fundados en los principios y visión propios de
las naciones y pueblos indígena originario y
campesinos.
177
309 Kamachi. Qullqi qutu apnaqawixa estado Artículo 309. La forma de organización
ukanxa qullqichasiri ukjamaraki entidades económica estatal comprende a las empresas y
estatales económicas ukanakawa ukatxa aknïri otras entidades económicas de propiedad estatal,
amta phuqhapxañapa: que cumplirán los siguientes objetivos:
II. Walja thakhi qullqi mataxa akjamanakata II. La economía plural comprende los siguientes
utt’ayatawa: aspectos:
178
1. E s t a d o u k a w a q u l l q i t a n a y a r a r u 1. El Estado ejercerá la dirección integral
sartawi ukjamaraki wakichawi p’iqt’asa del desarrollo económico y sus procesos
phuqharakini. de planificación.
179
312 Kamachi. Artículo 312.
180
314 Kamachi. Mayni sapana apnaqawi ukatxa Artículo 314. Se prohíbe el monopolio y el
juk’anina apnaqawixa qutu jan ukaxa sapa oligopolio privado, así como cualquier otra
markachirita anaqa markachirinakata ukanakaxa forma de asociación o acuerdo de personas
yänaka ukjamaraki lurawi phuqhaña munapxaspa naturales o jurídicas privadas, bolivianas o
ukjaxa janiwa satawa. extranjeras, que pretendan el control y la
exclusividad en la producción y
comercialización de bienes y servicios.
315 Kamachi. Artículo 315.
I. Estado ukaxa yäparu utt’ayata askinjama I. El Estado reconoce la propiedad de tierra a
apnaqata, irnaqawi uñstayañataki ukjamaraki todas aquellas personas jurídicas legalmente
yänaka lasaña markachirina uraqipxa uñt’i. constituidas en territorio nacional siempre y
cuando sea utilizada para el cumplimiento
del objeto de la creación del agente
económico, la generación de empleos y la
producción y comercialización de bienes
II. Ta q i j a q i n a k a t a k i x a j u r í d i c a s s a t a
y/o servicios.
uñañ cha yata na ka xa ma ch a qa ta yka
kamachirjama phisqa waranqha hectáreas II. Las personas jurídicas señaladas en el
ukjwa jakhuwirjama katupxaspa. parágrafo anterior que se constituyan con
posterioridad a la presente Constitución
tendrán una estructura societaria con un
número de socios no menor a la división de
la superficie total entre cinco mil hectáreas,
redondeando el resultado hacia el inmediato
número entero superior.
PAYÏRI JALJTA ESTADO
CAPÍTULO SEGUNDO
TAYPINA QULLQI
APNAQAWI FUNCIÓN DEL ESTADO EN LA
ECONOMÍA
316 Kamachi. Estado ukana phuqhawipaxa qullqi
taypinxa aknïrinakawa. Artículo 316. La función del Estado en la
economía consiste en:
1. Q u l l q i w a k i c h a w i u k j a m a r a k i
1. Conducir el proceso de planificación
markataki markachirinakana
económica y social, con participación y
chikañchasiña ukatxa jiskt’awi taypi
consulta ciudadana. La ley establecerá
kunkanchayaña. Kamachi taypiwa
un sistema de planificación integral
estado ukataki phuqhata wakichawixa
estatal, que incorporará a todas las
qhanañchatani ukaruxa entidades
entidades territoriales.
territorialeschikañchayarakini.
181
2. Qullqi apnaqaña ukjamaraki yäparu 2. Dirigir la economía y regular, conforme
uñjaña kunjamatixa tayka kamachina con los principios establecidos en esta
waljaptayañaxa, ch’iqiyañaxa, yänaka Constitución, los procesos de producción,
jaqitaki luraña alxañaxa ukanakataki distribución, y comercialización de bienes
wakiyataki ukjamarjama. y servicios.
182
9. Chikachasiwi ukjamaraki jiskt’awi tayka 9. F o r m u l a r p e r i ó d i c a m e n t e , c o n
amta phuqhañataki ukaxa kunaymana participación y consulta ciudadana, el
qullqi qutuchatanakana phuqhawi plan general de desarrollo, cuya ejecución
wakt’ayaña. es obligatoria para todas las formas de
organización económica.
183
III. E s t a d o u k a x a l u r a w i u t a c h a w i n a k a , III. El Estado fortalecerá la infraestructura
amaparampi lurañanaka, makinampi productiva, manufactura e industrial y los
lurañanaka ukataxa wakiskiri yänaka servicios básicos para el sector productivo.
lurirrirnakataki ch’amañcharakini.
319 Kamachi.
184
II. Ta q i a n q a m a r k a t a q u l l q i t u k j a w i x a II. Toda inversión extranjera estará sometida
kunjamatixa kunjamatixa kamachinakaxa a la jurisdicción, a las leyes y a las
utt’ayataki ukatxa p’iqinchirinakasa utt’ayataki autoridades bolivianas, y nadie podrá
ukjarjamawa wakisirakini ukatxa janiwa khitisa invocar situación de excepción, ni apelar a
sayt’aykaspati ukatxa janirakiwa diplomáticos reclamaciones diplomáticas para obtener
ukanakaru mayisiri sarkaspati. un tratamiento más favorable.
IV. Estado ukaxa qullqi irtawi amtawinxa janiwa IV. El Estado es independiente en todas las
anqa markanakata qullqi imaña utanakaruxa, decisiones de política económica interna, y
amtanakaparusa, walja qullqininakarusa no aceptará imposiciones ni
alkatkaniti janirakiwa jay siskaniti. condicionamientos sobre esta política por
parte de estados, bancos o instituciones
financieras bolivianas o extranjeras,
entidades multilaterales ni empresas
transnacionales.
V. K u n a y m a n a B o l i v i a m a r k a n a l u r a t a
yänakawa pachpa markana tukjañataki V. Las políticas públicas promocionarán el
amta uñañachayarakini. consumo interno de productos hechos en
Bolivia.
NAYRÏRI T’AQXTA
FISCAL AMTAWI SECCIÓN I
POLÍTICA FISCAL
321 Kamachi.
Artículo 321.
I. Esrtado ukana qullqi apnaqawipa ukatxa
qullqi irtawipaxa kunaymana entidades I. La administración económica y financiera del
públicas ukanakanxa qullqi wakiyatampiwa Estado y de todas las entidades públicas se
saranti. rige por su presupuesto.
185
II. Qullqi tukjawi ukatxa markataki qullqi II. La determinación del gasto y de la
tukjawixa thakhinakarjamwa markachirimpi inversión pública tendrá lugar por medio de
chikt’ata ukatxa yatxatatanakampi mecanismos de participación ciudadana y
uñakipasaukjamaraki marka p’iqinchirimpi de planificación técnica y ejecutiva estatal.
phuqhasirakini. Juk’ampisa yatiqawina, Las asignaciones atenderán especialmente
qullasiwina, manq’awina, utachawina ukatxa a la educación, la salud, la alimentación, la
nayraru lurawimpi sarantawina ukanakataki vivienda y el desarrollo productivo.
churasirakini.
IV. Taqi amtawi kamachixa kunapachatixa IV. Todo proyecto de ley que implique gastos o
qullqi tukjañatakispa ukjaxa estado ukaxa inversiones para el Estado deberá
qullqi jan pist’ayañatakixa jan ukaxa qullqi establecer la fuente de los recursos, la
tukjañatakisa estado ukawa wakt’ayarakini. manera de cubrirlos y la forma de su
Aka taypinxa palla pallanakataki ukatxa inversión. Si el pro-yecto no fue de
Fuerzas Armadas ukataki kunawa. iniciativa del Órgano Ejecutivo, requerirá
de consulta previa a éste.
V. Marka p’iqinchirinakaxa Ministerio taypiwa V. El Órgano Ejecutivo, a través del Minis-
qullqi wakiyata tukjatanakatxa yatipxarakispa. terio del ramo, tendrá acceso directo a
Ukatxa qullqi tukjawi palla pallanakata la información del gasto presupuestado
ukatxa Fuerzas Armadas qullqi tukjawipa y ejecutado de todo el sector público. El
yatipxarakispa. acceso incluirá la información del gasto
presupuestado y ejecutado de las Fuerzas
Armadas y la Policía Boliviana.
322 Kamachi.
Artículo 322.
I. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa
contratación de duda pública kunapachatixa I. La Asamblea Legislativa Plurinacional
qullqi waljaptayaspa ukatxa yäparu aski autorizará la contratación de deuda pública
markataki qullqi jilxatawi pacha, qawqha cuando se demuestre la capacidad de
qullqsa ukatxa yaqhanakampi jay sarakini. generar ingresos para cubrir el capital y los
intereses, y se justifiquen técnicamente las
186
II. Deuda pública sataxa janiwa munkiri jan condiciones más ventajosas en las tasas, los
munkiri Asamblea Legislativa Plurinacional plazos, los montos y otras circunstancias.
jay sataparuxa chikañchkiti.
II. La deuda pública no incluirá obligaciones que
no hayan sido autorizadas y garantizadas
expresamente por la Asamblea Legislativa
Plurinacional.
323 Kamachi.
Artículo 323.
I. Fiscal amtaxa akjama amtawinakarjamawa
I. La política fiscal se basa en los principios
saranti askiqullqichawi, kikipa, nayraru
de capacidad económica, igualdad,
sartawi,purapatachikañchasa,qhanañchasa,
progresividad, proporcionalidad, trans-
taqinitaki, uñch’ukiwi, jasa apnaqawi, walja
parencia, universalidad, control, sencillez
qullqi apthapiwi.
administrativa y capacidad recaudatoria.
II. Yänakata qullqi markpachata irtañaxa
II. Los impuestos que pertenecen al dominio
Asamblea Legislativa Plurinacional tuqitwa
tributario nacional serán aprobados por la
jay satarakini. Yänakata qullqi irtañaxa
Asamblea Legislativa Plurinacional. Los
departamentos jani ukaxa municipios
impuestos que pertenecen al dominio
ukanakakchi ukjaxa concejos jani ukaxa
exclusivo de las autonomías departamental
asambleas taypiwa p’iqinchirinakana amta
o municipal, serán aprobados, modificados
luqtataparjama jay satarakini.
o eliminados por sus Concejos o Asambleas,
a propuesta de sus órganos ejecutivos. El
dominio tributario de los Departamentos
Descentralizados, y regiones estará
conformado por impuestos departamentales
tasas y contribuciones especiales,
respectivamente..
III. Asamblea Legislativa Plurinacional ukaxa
III. La Asamblea Legislativa Plurinacional
kamachi taypiwa yänakata irtaña qullqxa
mediante ley, clasificará y definirá los
Bolivia markpachataki, departamental
impuestos que pertenecen al dominio
ukjamaraki municipal t’aqanuqarakini
tributario nacional, departamental y
ukjamaraki jay sarakini.
municipal.
187
1. Janiwa yänakata qullqi irtaña hechos 1. No podrán crear impuestos cuyos
imponibles satanaka análogos impuestos hechos imponibles sean análogos a
nacionales jani ukaxa yaqhanakampisa los correspondientes a los impuestos
departamentales jani ukaxa municipales nacionales u otros impuestos
utjki ukanakampixa uñstayapkaspati. departamentales o munici pales
existentes, independientemente del
2. Janiwa qullqi irtañaxa aski lurawinaka,
dominio tributario al que pertenezcan.
payllawinakata, nayra lurawinakata yaqha
uraqinakata mayiña uñstayaytakaspati 2. No podrán crear impuestos que graven
inasa markachirina irnaqawipata jani bienes, actividades rentas o patrimonios
ukaxa qullqichasirinakata anqa markata localizados fuera de su jurisdicción
payllawixa wakischispa. Aka jani territorial, salvo las rentas generadas
phuqhawixa chani utt’ayañana, por sus ciudadanos o empresas en el
alxasiwita qullqi irtañata ukxa jani exterior del país. Esta prohibición se
qhanañchata yänakataki hace extensiva a las tasas, patentes y
ukanakatakirakiwa. contribuciones especiales.
I. Bolivia markana qullqi imaña utana I. Son atribuciones del Banco Central de
marka apnaqirinakata qullqi amta taypi Bolivia, en coordinación con la política
kamachina qhanañchataki ukjamarjama económica determinada por el Órgano
phuqhawinaka: Ejecutivo, además de las señaladas por la
ley:
1. Qullqi amta qhanañchaña ukjamaraki
phuqhaña. 1. Determinar y ejecutar la política
monetaria.
2. mayt’awi amta phuqhaña.
2. Ejecutar la política cambiaria.
3. Payllawi thakhi wakiyaña.
3. Regular el sistema de pagos.
4. Qullqi churawi jay saña.
4. Autorizar la emisión de la moneda.
189
5. A n q a m a r t a k a t a q u l l q i j i l t ’ a n a k a 5. Administrar las reservas interna-
apnaqaña. cionales.
I. Bolivia markana qullqi imaña utana I. El Directorio del Banco Central de Bolivia
apnaqirinakaxa mä p’iqinchirita phisqa estará conformado por una Presidenta o un
irpirinakata kunjamatixa sapa maynixa Presidente, y cinco directoras o directores
jilïri p’iqinchitta ukjamaraki Asamblea designados por la Presidenta o el Presidente
Legislativa Plurinacional ukata chhijllatäki del Estado de entre las ternas presentadas
ukjamarjamawa utt’ayatarakini. por la Asamblea Legislativa Plurinacional
para cada uno de los cargos.
II. Boliviamarkanaqullqiimañautanasapamayni
irqirinakaxa phisqa marawa jani mayampi II. Los miembros del Directorio del Banco
Central de Bolivia durarán en sus funciones
kutt’aniñataki phuqhapxarakini. Ukanakaxa
cinco años, sin posibilidad de reelección.
servidores públicos kamachi taypixa ukjamata
Serán considerados servidoras y servidores
uñt’atapxiwa. Mayiwinakaxa ukankañatakixa
públicos, de acuerdo con la Constitución y la
kamachi taypiwa uñt’ayatani.
ley. Los requisitos particulares para el acceso
al cargo serán determinados por la ley.
III. Bolivia markana qullqi imaña utana III. La Presidenta o el Presidente del Banco
p’iqinchiripaxa irnaqawipatxa kunapachaya Central de Bolivia deberá rendir informes y
wakiski yatiyaña Asamblea Legislativa cuentas sobre las funciones de la
Plurinacional mayitaparjama ukampiwa institución, cuantas veces sean
phuqharakini. Bolivia markana qullqi solicitados por la Asamblea Legislativa
imaña utaxa sapa marawa Asamblea Plurinacional o sus Cámaras. El Banco
Legislativa ukaru askina qhanañchatarjama Central de Bolivia elevará un informe
p’iqinchirinakata ukjamaraki fiscal del estado anual a la Asamblea Legislativa y está
sometido al sistema de control
taypi churatarakini.
gubernamental y fiscal del Estado.
SECCIÓN III
KIMSÏRI T’AQXTA
POLÍTICA FINANCIERA
QULLQI IRTAWI AMTA
Artículo 330.
330 Kamachi.
I. El Estado regulará el sistema financiero
I. Estado ukaxa thakhi qullqi tukjawi taqinitaki con criterios de igualdad de oportunidades,
yanapasiwi, ch’iqiyawi ukjamaraki mayampi solidaridad, distribución y redistribución
kikipa jaljawi thakhincharakini. equitativa.
190
II. Estado ukaxa qullqi tukjawi amta taypixa II. El Estado, a través de su política financiera,
micro y pequeña empresa, k’acha yänaka priorizará la demanda de servicios
luririnakaru, alxasirinakaru, jaqitaki aski financieros de los sectores de la micro y
luririnakaru, comunitarias qutuchatanakaru pequeña empresa, artesanía, comercio,
ukjamaraki cooperativa s luririnakaru mäki servicios, organizaciones comunitarias y
yanapani. cooperativas de producción.
IV. Bolivia markana qullqi imaña utana IV. El Banco Central de Bolivia y las entidades
entidades, instituciones publicas ukaxa e instituciones públicas no reconocerán
janiwa entidades bancarias privadas adeudos de la banca o de entidades
ukanakarurajaysapkaniti.Akanakaxafondode financieras privadas. Éstas obligatoriamente
reestructuración financiera ukaruxa munasa aportarán y fortalecerán un fondo de
jani munasa churapxarakini ukajamraki reestructuración financiera, que será usado
ch’amachapxarakini ukax insolvencia en caso de insolvencia bancaria.
financiera ukataki aptataxarakiniwa. V. Las operaciones financieras de la Admi-
nistración Pública, en sus diferentes niveles
de gobierno, serán realizadas por una
entidad bancaria pública. La ley preverá su
creación.
331 Kamachi. Intermediacion financiera Artículo 331. Las actividades de intermediación
lurawi, mayt’asiwi, kunaymana qullqimpi lurawi, financiera, la prestación de servicios financieros
aski qullqi tantawi ukanakaxa markachirina y cualquier otra actividad relacionada con
amtawiparjamawa kamachinakarjama jay el manejo, aprovechamiento e inversión del
sarakini. ahorro, son de interés público y sólo pueden
ser ejercidas previa autorización del Estado,
conforme con la ley.
332 Kamachi.
Artículo 332.
I. Entidades financieras satanakaxa regulación
I. Las entidades financieras estarán reguladas y
de bancos y entidades finacieras taypiwa
supervisadas por una institución de regulación
thakhinchatarakini ukjamaraki uñjatarakini.
de bancos y entidades financieras. Esta
Aka uñaqiri institución ukaxa Bolivia
institución tendrá carácter de derecho público
uraqpachana utt’ayatawa.
y jurisdicción en todo el territorio boliviano.
191
II. Intitución de regulación de bancos y entidades II. La máxima autoridad de la institución de
financieras p’iqinchirixa Bolivia marka regulación de bancos y entidades financieras
p’iqinchita kunjamatixaAsamblea Legislativa será designada por la Presidenta o Presidente
Plurinacional taypita chhijllatäki katxa del Estado, de entre una terna propuesta por la
kamachina qhanañchatäki ukjamarjamawa AsambleaLegislativaPlurinacional,deacuerdo
utt’ayarakini. con el procedimiento establecido en la ley.
334 Kamachi. Estado ukaxa sectoriales Artículo 334. En el marco de las políticas
amtarjamaxa akjamanakata jark’aqani ukjamaraki sectoriales, el Estado protegerá y fomentará:
jach’añchani: 1. L a s o r g a n i z a c i o n e s e c o n ó m i c a s
1. Qullqita qutuchata pata markachirinakaxa campesinas, y las asociaciones u
ukatxa markanakan qutuchata k’acha organizaciones de pequeños
yänaka luriri ukatxa jisk’a qutuchata productores urbanos, artesanos, como
luririnaka yanapasiwimpi ukjamaraki alternativas solidarias y recíprocas.
aynjasiwimpi. Qullqi amtawixa jichha La política económica facilitará el
uñstawi lurawinaka, qullqi mayt’asiñana, acceso a la capacitación técnica y a la
qhathu jist’arawina aski lurawinaka jasaki tecnología, a los créditos, a la apertura de
mayt’asiñataki. mercados y al mejoramiento de
procesos productivos.
2. K u n a y m a n a y ä n a k a q h a t h u n a
alxirinakaxa, sapa irnaqirinakaxa, 2. El sector gremial, el trabajo por cuenta
jaqitaki aski luririnakaxa ukanakaxa propia, y el comercio minorista, en las
yatxatawi taypi ch’amañchatarakini. áreas de producción, servicios y comercio,
será fortalecido por medio del acceso al
crédito y a la asistencia técnica.
192
3. K’acha yänaka sarawinakarjama. 3. La producción artesanal con identidad
cultural.
4. Micro ukjamaraki pequeñas empresas,
organizaciones económicas campesinas, 4. Las micro y pequeñas empresas, así
organizaciones, asociaciones jisk’a como las organizaciones económicas
productores satanakatwa estado ukaxa campesinas y las organizaciones o
chiqapa yänakapa alarakini. asociaciones de pequeños productores,
quienes gozarán de preferencias en las
compras del Estado.
335 Kamachi. Cooperativas servicios públicos Artículo 335. Las cooperativas de servicios
ukanaxa qutuchata aski markachirinaru públicos serán organizaciones de interés
yanapiripxañapawa jani qamiriptaña colectivo, sin fines de lucro y sometidas a
amtampi ukatxa irnaqawinapaxa marka control gubernamental y serán administradas
p’iqinchirinakata uñjatawa. Apnaqawina ukatxa democráticamente. La elección de sus
uñch’ukiwinxa p’iqinchirinakapa chhijllawixa autoridades de administración y vigilancia será
saranakaparjamawa phuqhasirakini ukatxa realizada de acuerdo a sus propias normas
órgano Electoral Plurinacional taypita uñch’ukita. estatutarias y supervisada por el Órgano
Qutuchawipa ukatxa nayraru sarantawipaxa Electoral Plurinacional. Su organización y
kamachi taypiwa uñjatarakini. funcionamiento serán regulados por la ley.
336 Kamachi. Estado ukaxa qullqi qutuchäwi Artículo 336. El Estado apoyará a las
comunitaria ukankirinakaruxa qullqi mayt’añampi organizaciones de economía comunitaria
ukatxa katuqapxañapataki yanaparakini. para que sean sujetos de crédito y accedan al
financiamiento.
337 Kamachi. Artículo 337.
I. K’acha marka yänaka uñjiri sarañaxa ukanxa I. El turismo es una actividad económica
qullqi irtawiwa ukatwa jach’añchañaspa aski estratégica que deberá desarrollarse de
sarawinaka ukjamaraki aka pacha samana manera sustentable para lo que tomará en
askina uñjasa. cuenta la riqueza de las culturas y el respeto
al medio ambiente.
II. K’acha marka yänaka uñjiri ayllunakanxa II. El Estado promoverá y protegerá el turismo
sarañanakaxa markanaka, pata comunitario con el objetivo de beneficiar
uraqina ukatax pueblos indígena a las comunidades urbanas y rurales, y
originario campesinos ukanakana las naciones y pueblos indígena originario
nayraru sartañapatakixa Estado campesinos donde se desarrolle esta
ukaxa jach’añchaniwa ukjamaraki actividad.
jark’aqarakiniwa.
193
338 Kamachi. Estado ukaxa qamawi taypina Artículo 338. El Estado reconoce el valor
irtañaki irnaqawxa aski irnaqawjamru uñt’iwa económico del trabajo del hogar como fuente
ukjamaraki jakthapiñapawa cuentas públicas de riqueza y deberá cuantificarse en las cuentas
ukjamarjama. públicas.
194
340 Kamachi. Artículo 340.
CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA AKA
MEDIO AMBIENTE
PACHA SAMANA
Artículo 342. Es deber del Estado y de la
342 Kamachi. Estado ukata markachirinakata población conservar, proteger y aprovechar de
akapachankiri yänakata ukjamaraki akapacha manera sustentable los recursos naturales y la
yakirinakata aski aka pacha tukuyapxañapataki biodiversidad, así como mantener el equilibrio
waqaychaña, jark’aqaña ukjamaraki askiru del medio ambiente.
tukuyaña.
343 Kamachi. Markachiriru aka pacha samana Artículo 343. La población tiene derecho a
apnaqawinxa sikt’atañapa ukatxa yatiyatañapa la participación en la gestión ambiental, a ser
amtawinaka phuqhawina ukana derecho ukaniwa
consultado e informado previamente sobre
ukatxa jani walt’awixa aka pacharu utjaspa. decisiones que pudieran afectar a la calidad del
medio ambiente.
196
344 Kamachi. Artículo 344.
II. Estado ukaxa luratanaka, alxañanaka II. El Estado regulará la internación, producción,
ukjamraki empleo de técnicas, insumos y comercialización y empleo de técnicas,
sustancias usuni katuyirinaka ukjamaraki aka métodos, insumos y sustancias que afecten
pacharu jani walt’ayirinaka apantaniñatakixa a la salud y al medio ambiente.
uñaqarakini.
345Kamachi.Akapachaapnaqawiamtawinakaxa Artículo 345. Las políticas de gestión ambiental
akanakawa: se basarán en:
1. Wakichawina ukjamaraki apnaqawina 1. La planificación y gestión participativas,
chikanchasiñanaka marchirina con control social.
uñaqawipampi.
2. La aplicación de los sistemas de evalua-
2. Uñaqawina phuqhawi ukataxa akapacha ción de impacto ambiental y el control
yäparu uñjaña, kunaymana lurawinakata de calidad ambiental, sin excepción y
akapacha jani walt’ayiri uñjaña aka pacha de manera transversal a toda actividad
samanaru ukatxa akana jakirinakaru de producción de bienes y servicios que
ñanqhachaspa ukanakata uñaqaña. use, transforme o afecte a los recursos
naturales y al medio ambiente.
3. Khitinakatixa lurawinakana aka pacha
samana ukjaxa taqpacha jark’aqawi 3. La responsabilidad por ejecución de
kamachirjamawa juchancharakispa. toda actividad que produzca daños
medioambientales y su sanción civil, penal
y administrativa por incumplimiento de las
normas de protección del medio ambiente.
346 Kamachi. Aka pacha nayra jakiri yänaka Artículo 346. El patrimonio natural es de
taqiniwa uñjapxañasaukanakaxa saki nayraru interés público y de carácter estratégico para el
sartañataki yänakawa. Aqaychawi ukjamaraki desarrollo sustentable del país. Su
yänaka aski tukuyawi xa estado ukana conservación y aprovechamiento para beneficio
amaparanakapankiwa uñjawixa ukatxa janiwa de la población será responsabilidad y
aka pachankiri yánakampixa kunsa turkaskaspati. atribución exclusiva del Estado, y no
Apnaqawinakapatakixa kamachi taypiwa comprometerá la soberanía sobre los recursos
qhanachatarakini. naturales. La ley establecerá los principios y
disposiciones para su gestión.
197
347 Kamachi. Artículo 347.
I. Estado ukampi markachirinakampiwa I. ElEstadoylasociedadpromoveránlamitigación
aka pacharu jani walt’ayirinakaruxa jani de los efectos nocivos al medio ambiente, y de
aka marka uraqi ñanqhachañapataki los pasivos ambientales que afectan al país.
ch’amachapxani. Khitinakatixa aka pacha Se declara la responsabilidad por los daños
ñanqhachapxaspa ukjaxa aka pacha ambientales históricos y la imprescriptibilidad
jark’aqaña kamachirjamawa wayxatataspa. de los delitos ambientales.
II. Khitinakatixa aka pacha samana jani II. Quienes realicen actividades de impacto sobre
walt’ayapkani ukanakaxa mákiwa el medio ambiente deberán, en todas las etapas
jark’aqapxañapa, t’akuyapxañapa, de la producción, evitar, minimizar, mitigar,
qhisphiyapxañapa, tutiyapxañaparaki remediar, reparar y resarcir los daños que
ukatxa jaqinakaruwa jani usuntayaspa ukatxa se ocasionen al medio ambiente y a la salud
wañsuta aka pachankiri yänakata pachparu de las personas, y establecerán las medidas
jark’aqaña. de seguridad necesarias para neutralizar los
efectos posibles de los pasivos ambientales.
198
II. Estado ukaxa sapa jaqina uraqinakapa II. El Estado reconocerá, respetará y otorgará
ukataxa qutu jaqina uraqipanaka lurawina derechos propietarios individuales y
ukjamaraki askiru kutuyawiru uñt’araki, colectivos sobre la tierra, así como
yäqaraki ukjamaraki luqtarakini. derechos de uso y aprovechamiento
sobre otros recursos naturales.
III. Yapuchawi ukatxa uywacahawi jani jark’ata III. La agricultura, la ganadería, así como
uywanakata katjaña ukjamaraki jiwayaña las actividades de caza y pesca que no
ukanakaxa kamisatixa pusïri t’aqana involucren especies animales protegidas,
estructura y organización económica ukata son actividades que se rigen por lo
qhanañchataki ukjamaru phuqhañawa. establecido en la cuarta parte de esta
Constitución referida a la estructura y
organización económica del Estado.
350 Kamachi. Jark’ata uraqinakata sutipa
Artículo 350. Cualquier título otorgado sobre
luqtataxa jani inaruwa tuku inasa wakiskiri
reserva fiscal será nulo de pleno derecho, salvo
estado ukana taqinitaki aski kamachi taypi
autorización expresa por necesidad estatal y
wakischispa.
utilidad pública, de acuerdo con la ley.
199
III. Aka pachankiri yänaka phuqhawi ukatxa III. La gestión y administración de los recursos
apnaqawixa markachirinakampi chikasawa naturales se realizará garantizando
sectoriales amtarjama lurasirakini. Phuqhawi el control y la participación social en
ukatxa apnaqawinxa entidades mixtas el diseño de las políticas sectoriales .
ukjamanakaspawa ukatxa ukanakaxa En la gestión y administración podrán
representación estatal y de la sociedad esta bl ece rse e nti da d es mi xta s, con
markachirinakana tuwaqiripxiwa. representación estatal y de la sociedad, y
se precautelará el bienestar colectivo.
IV. Empresas privadas, bolivianas extranjeras
ukanakaxa yänaka apsusaxa qullqi IV. Las empresas privadas, bolivianas o
irtapxañapawa ukatxa waxt’apxañapawa extranjeras, pagarán impuestos y regalías
cuando intervengan en la explotación de
ukatxa walja yänaka apsutarjamaxa
los recursos naturales, y los cobros a que
churapxañaparakiwa. Yänaka apsuwitxa
den lugar no serán reembolsables. Las
waxt’apxañapawa ukatxa tayka
regalías por el aprovechamiento de los
kamachirjamawa ukjamaraki
recursos naturales son un derecho y una
kamchirjamawa uñaqatarakini.
compensación por su explotación, y se
regularán por la Constitución y la ley.
352 Kamachi. Aka pachankiri yänaka aka uraqita Artículo 352. La explotación de recursos
apsuñaxa jani walt’ayata marchirinakaruwa naturales en determinado territorio estará
estado ukata ijskt’awi wakt’ayatarjamaniwa sujeta a un proceso de consulta a la población
ukatxa qhispkhita yatiyañawa. Markachirinka afectada, convocada por el Estado, que será
ch i ka ñ cha si wi p a xa a ka p a cha sa ma na libre, previa e informada. Se garantiza la
apnaqawinxa jay sasiwa ukjamaraki aka participación ciudadana en el proceso de gestión
pachampi chikt’ata jakirinakaxa tayka ambiental y se promoverá la conservación de los
ecosistemas, de acuerdo con la Constitución y
kamchirjama ukatxa kamachirjama
la ley. En las naciones y pueblos indígena
ch’amañchaña. Naciones y pueblos
originario campesinos, la consulta tendrá lugar
indígena originario campesinos t h a k h i s a r
respetando sus normas y procedimientos
awinakaparjamawa jikt’awixa
propios.
phuqhasirakini.
Artículo 353. El pueblo boliviano tendrá acceso
353 Kamachi. Bolivia markachirinakaxa
equitativo a los beneficios provenientes del
khaskhatawa aka pachana yänaka askiru aprovechamiento de todos los recursos
tukuyawitxa katuxani. Kawkmiri uraqinakantixa naturales. Se asignará una participación
aski yänakaxa jiqxatatachini ukjamaraki prioritaria a los territorios donde se encuentren
naciones y pueblos indígena originario estos recursos, y a las naciones y pueblos
campesinos ukanakana chikañchasiwinakapaxa indígena originario campesinos.
wakisirakiniwa.
200
354 Kamachi. Estado ukaxa aka pachana yänaka Artículo 354. El Estado desarrollará y promoverá
ukjamaraki kunaymara aka pachana jakirinakatxa la investigación relativa al manejo, conservación
yatxatawi apnaqawina, waqaychawi ukjamaraki y aprovechamiento de los recursos naturales y
aka pachana yänaka askiru tukuyawi jach’añchayi la biodiversidad.
ukjamaraki naynaru sarantayi.
355 Kamachi. Artículo 355.
I. Aka pachankiri yänaka askiru kutukuyaña I. La industrialización y comercialización de los
ukatxa alxañaxa Estado ukana recursos naturales será prioridad del Estado.
amparapankiwa.
II. Las utilidades obtenidas por la explotación
II. Aka pachankiri yänaka apsutatxa ukatxa e industrialización de los recursos naturales
alxatatxa ukaxa taqi Bolivia pachpana serán distribuidas y reinvertidas para
kunaym ana uraqinakaruwa qullqi xa promover la diversificación económica en
mayjt’ayata ch’iqiyatarakini ukjamaraki los diferentes niveles territoriales del Estado.
mayampi tukjatarakini. Ch’iqiyawi porcentual La distribución porcentual de los beneficios
ukaxa kamachi taypiwa jay starakini. será sancionada por la ley.
III. Askiru tukuyaña aka pachankiri yänakaxa III. Los procesos de industrialización se
kawkhantïutjkiukjanwalurasirakiniukatxaaka realizarán con preferencia en el lugar de
pachpa markana ukjamaraki anqa markana origen de la producción y crearán condiciones
aski atipt’siwirjamawa uñstayatarakini. que favorezcan la competitividad en el
mercado interno e internacional.
356 Kamachi. Jani mayampisa apskaya aka
pachankiri yänaka uñakipawi, apsuwi, yäparu Artículo 356. Las actividades de exploración,
tukuyawi, aski yänakaru tuyawi, q’ipsuwi, explotación, refinación, industrialización,
alxawi ukanakaxa Estado ukana ukatxa taqitaki transporte y comercialización de los recursos
wakiskiriwa. naturales no renovables tendrán el carácter de
necesidad estatal y utilidad pública.
357 Kamachi. Taqi markachirinakankirjamaxa Artículo 357. Por ser propiedad social del
janiwa khiti jaqisa egresa extranjera, empresa pueblo boliviano, ninguna persona ni empresa
privada boliviana aka pachankiri yänakaxa extranjera, ni ninguna persona o empresa
sutixaru anqa makana qillqantaykaspati privada boliviana podrá inscribir la propiedad de
ukatxa janirakiwa qullqi mayt’asiñatakisa, los recursos naturales bolivianos en mercados
apsuñatakisa apnaqkaspati. Jark’ata aka de valores, ni los podrá utilizar como medios
pachankiri yänakan aqillqantawipaxa Estado para operaciones financieras de titularización o
ukana phuqhawipawa. seguridad. La anotación y registro de reservas
es una atribución exclusiva del Estado.
201
358 Kamachi. Aka pachankiri yänaka apnaqaña Artículo 358. Los derechos de uso y
ukatxa askiru tukuyañaxa derecho ukaxa aprovechamiento sobre los recursos naturales
tayka kamachina qhanañchataki ukjamaraki deberán sujetarse a lo establecido en la
kamchinsa ukjamarjamawa phuqhapxañapa. Constitución y la ley. Estos derechos estarán
Aka derechos ukanakaxa kamisakixa sapa sujetos a control periódico del cumplimiento
kutixa yäparu uñaqataki, qullqinaka ukjamaraki de las regulaciones técnicas, económicas y
aka pacha askiru tukuyirinaka ukarjamawa ambientales. El incumplimiento de la ley dará
phuqhasirakini. Aka kamachiru jani phuqhañaxa lugar a la reversión o anulación de los derechos
apnaqawi derecho ukaxa askiru tukuyañaxa de uso o aprovechamiento.
kutkatayataspawa jani ukaxa ina ch’usaru
tukuyataspawa.
CAPÍTULO TERCERO
KIMSÏRI JALJTA
HIDROCARBUROS
CH’IYARA KHUSU UMATA
202
360 Kamachi. Estado ukaxa ch’iyara khusu Artículo 360. El Estado definirá la política
umata utt’ayarakini ukatxa nayraru satawipa, de hidrocarburos, promoverá su desarrollo
jani tukusiñapa, kikipa, ch’amanchi ukjamaraki integral, sustentable y equitativo, y garantizará
soberanía energética jay saraki. la soberanía energética.
203
II. Irnaqawi amtanakaxa ch’iyara khusu uma II. Los contratos referidos a actividades de
uñakipañatakixa ukatxa apsuñatakixa exploración y explotación de hidrocarburos
Asamblea Legislativa Plurinacional taypiwa deberán contar con previa autorización
arsutaparjam ukatxa jay sataparjamawa y aprobación expresa de la Asamblea
lurasirakini. Janitixa akjamaru phuqhaskanixa Legislativa Plurinacional. En caso de no
ina ch’usaru ukatxa inawa taripirinakasa obtener esta autorización serán nulos de
kunsa saskaspa ukjamaruwa tukuspa. pleno derecho, sin necesidad de declaración
judicial ni extrajudicial alguna.
363 Kamachi. Artículo 363.
I. Empresa Boliviana de Industrialización I. La Empresa Boliviana de Industrialización
de Hidrocarburos (EBIH) ukaxa janiwa de Hidrocarburos (EBIH) es una empresa
jark’atakaspati, pachpana apnaqata, autárquica de derecho público, con
jichha yäpa amta taypi ukjamaraki qullqi autonomía de gestión administrativa, técnica
taypi ukatxa Ministerio ch’iyara khusu y económica, bajo la tuición del Ministerio del
umata apnaqirita ukatxa YPFB ukanakawa ramo y de YPFB, que actúa en el marco de la
jark’aqaspa ukjamaraki imaspa ch’iyara política estatal de hidrocarburos. EBIH será
khusu umxa ukanakaxa ch’iyara khusu responsable de ejecutar, en representación
uma amtawirjamaxa taqinina derecho del Estado y dentro de su territorio, la
qullqichasiwipawa. EBIH ukakiwa Estado industrialización de los hidrocarburos.
ukana sutipxaruxa Bolivia urqpachana
ch’iyara khusu umatxa aski yänakaru
tukuyarakispa.
II. YPFB ukaxa asociaciones jani ukaxa II. YPFB podrá conformar asociaciones o
sociedad mixta uñakipañataki, apsuñataki, sociedades de economía mixta para la
aski yänakaru, q’ipnaqaña, alxaña taqi ejecución de las actividades de exploración,
ukanaka ch’iyara khusu umata lurañataki explotación, refinación, industrialización,
wakicharakispa.Aka asociaciones jani ukaxa transporte y comercialización de los
sociedades ukanakanxa YPFB munasa jani hidrocarburos. En estas asociaciones o
munasawa phisqa tunka mayani del total sociedades, YPFB contará
del capital público ukana obligatoriamente con una participación
chikañchasirakini. accionaria no menor al cincuenta y uno
por ciento del total del capital social.
Artículo 364. YPFB, en nombre y representación
364 Kamachi. YPFB ukaxa Estado boliviano del Estado boliviano, operará y ejercerá derechos
sutipxaruxa yaqha markanakanxa derecho de de propiedad en territorios de otros estados.
propiedad phuqharakini ukjamaraki lurarakini.
204
365 Kamachi. Mä institución ukaxa jamiwa Artículo 365. Una institución autárquica de
jark’atakaspati, jichha yäpa amta taypi ukjamaraki derecho público, con autonomía de gestión
qullqi taypi ukatxa pachpata apnaqata Ministerio administrativa, técnica y económica, bajo la
ch’iyara khusu umata apnaqirita jark’ata ukatxa tuición del Ministerio del ramo, será responsable
imata ukjamawa ukampirusa ukakirakiwa de regular, controlar, supervisar y fiscalizar las
uñch’ukiña, uñaqaña, jak’ata uñch’ukiña ch’iyara actividades de toda la cadena productiva hasta la
khusu uma amtarjamaxa kamachi taypixa industrialización, en el marco de la política estatal
apsuwipata ukatxa aski yänakaru tukuyawkamaxa de hidrocarburos conforme con la ley.
Ministerio ukana amparapankiwa.
366 Kamachi. Taqpacha anqa markata
Artículo 366. Todas las empresas extranjeras
qullqichasirinakaxa ch’iyara khusu uma
que realicen actividades en la cadena productiva
a p s u w i n x a k u n j a ma ti x a k a m a ch i n a k a xa
hidrocarburífera en nombre y representación del
ukaxta piqinchirinakaxa utji ukjamaruwa jay
Estado estarán sometidas a la soberanía del
sapxani. Janiwa kunakipansa thirurusa anqaxa
Estado, a la dependencia de las leyes y de las
taripirinakaruxa kunayamana yanapawinaka
autoridades del Estado. No se reconocerá en
mayipkaspati janirakiwa anqa markana
ningún caso tribunal ni jurisdicción extranjera y
arsurinakarusa mayipkaspati arxatawxa.
no podrán invocar situación excepcional alguna
de arbitraje internacional, ni recurrir a
reclamaciones diplomáticas.
367 Kamachi. Ch’iyara khusu uma apsuwi, Artículo 367. La explotación, consumo y
mayiwi ukjamaraki alxawixa ukatxa aski yänakaru comercialización de los hidrocarburos y sus
tukuyawixa nayraru sartawi amtarjamawa pacha derivados deberán sujetarse a una política de
markana jani pist’añapatakixa jay satani. Anqa desarrollo que garantice el consumo interno.
markaru jilt’a apsuwixa walja qullqi utjayaspa. La exportación de la producción excedente
incorporará la mayor cantidad de valor
agregado.
368 Kamachi. Departamentos ukanakana Artículo 368. Los departamentos productores
ch’iyara khusu uma utjatapatxa once por ciento de hidrocarburos percibirán una regalía del
utjawipatxa ch’iyara khusu uma apnaqiritxa once por ciento de su producción departamental
katuqapxani. Ukapachparaki jani utjayiri fiscalizada de hidrocarburos. De igual forma, los
departamentos ukanaxa Tesoro General del departamentos no productores de hidrocarburos
Estado taypixa kamachirjama katuqawipaxa y el Tesoro General del Estado obtendrán una
uñjatani. participación en los porcentajes, que serán
fijados mediante una ley especial.
205
PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO
QHUYA UKJAMARAKI MINERÍA Y METALURGIA
QHUYANAKATA LURAWI
Artículo 369.
369 Kamachi.
I. El Estado será responsable de las riquezas
I. Uraqi qhuyanakaxa kawkhantï uraqi mineralógicas que se encuentren en el
ukjamaraki uraqi manqhana jikqhatatäki suelo y subsuelo cualquiera sea su origen
Estado ukana amparapankiwa ukatxa y su aplicación será regulada por la ley. Se
phuqhawipaxa kamachi taypiwa reconoce como actores productivos a la
khuskhachatani. Qhuya apsurinaka estatal industria minera estatal, industria minera
ukankirinakampi, privadas ukankirinakampi privada y sociedades cooperativas.
ukjamaraki cooperativas ukankirinakaruwa
uñt’atani.
II. Los recursos naturales no metálicos
II. Aka pachankiri yänakaxa jani jayunaka
existentes en los salares, salmueras,
taypina qhutyanakaxa utjawipatxa, jalsu jayu
evaporíticos, azufres y otros, son de carácter
uma, umata jujuriri, ukatxa yaqhanakampi
estratégico para el país.
markatakixa aski utjirinakawa.
III. Será responsabilidad del Estado la dirección
III. Jach’anchawi, uñañchawi ukjamaraki
de la política minera y metalúrgica, así como
aski qhuya apnaqawixa Estado ukana
el fomento, promoción y control de la actividad
amtaparjamawa amparapankirjamaxa
minera.
phuqhatani.
IV. El Estado ejercerá control y fiscalización en
IV. Estado ukaxa qhuya apsuwi uñaqawxa
toda la cadena productiva minera y sobre
ukjamaraki jak’ata uñaqawxa kunaymana
las actividades que desarrollen los titulares
irnaqawinakanxa uñaqawi phuqharakini
de derechos mineros, contratos mineros o
ukataxa derechos ukanaka qhuyana
derechos preconstituidos.
irnaqirinakaruxa, irnaqawi amta jani ukaxa
derechos preconstituidos phuqhapxaspa.
370 Kamachi. Artículo 370.
I. Estado ukaxa derecho s qhuyana I. El Estado otorgará derechos mineros en toda
irnaqirinakaruxa luqtaniwa ukatxa sapa jani la cadena productiva, suscribirá contratos
ukaxa qutuchata kamachirjama mineros con personas individuales y
wakt’ayataki ukarjamawa lurawi amta colectivas previo cumplimiento de las normas
qillqantani. establecidas en la ley.
206
II. Estado ukaxa cooperativas mineras II. El Estado promoverá y fortalecerá las
ukanakaruxa qullqimpi nayraru markaru cooperativas mineras para que contribuyan
satawitxa jach’añchaniwa ukjamaraki al desarrollo económico social del país.
ch’amañchaniwa.
III. Derecho minero taqpacha cadena productiva III. El derecho minero en toda la cadena produc-
qhuya amtanxa aski qullqi irtäwi jaqitaki tiva así como los contratos mineros tienen
chiqapa irnaqirinakataki askiñapawa. que cumplir una función económica social
ejercida directamente por sus titulares.
IV. Derecho minero ukaxa akjamanakata
utt’ayatawa qullqi irtawi ukjamaraki irnaqawi IV. El derecho minero que comprende las
amatawi, uñaqawi, apsuwi, tantachawi, aski inversiones y trabajo en la prospección,
yänakaru tukuyawi jani ukaxa alxawi taqi exploración, explotación, concentración,
ukanaxa ukankirinakankiwa. Aka derecho industria o comercialización de los minerales
ukaruxa kamachi taypiwa wakisiripaxa o metales es de dominio de los titulares. La
wakt’ayatani. ley definirá los alcances de este derecho.
VI. Estado ukaxa qhuya nayraru sartayañatakixa VI. El Estado, a través de sus entidades
pachpa yänaka uñjirinakata ukatxa apnaqawi autárquicas, promoverá y desarrollará políticas
amta, uñaqawi, apsuwi, aski yánakaru de administración, prospección, exploración,
tukuyawi, alxawi, yant’awi jani ukaxa yatiyawi, explotación,industrialización,comercialización,
urraqi uñakipawi, aka pachankiri jani miriri evaluación e información técnica, geológica
yänakana jach’añcharakini ukjamaraki y científica de los recursos naturales no
nayraru sarantayarakini. renovables para el desarrollo minero.
371 Kamachi. Artículo 371.
I. Qhuya apsuwi uraqinakaxa janiz kunakipansa I. Lasáreasdeexplotaciónmineraotorgadaspor
alxkatatakaspati, inaki churakarakispati, contrato son intransferibles, inembargables
ukaxa wiñaya kankirinakwa. e intransmisibles por sucesión hereditaria.
II. Qullqichasiwi apsurinakaxa kawkhantixa II. El domicilio legal de las empresas mineras
qhuyaxa utjki ukjanwa utnuqayasipxaspa. se establecerá en la jurisdicción local donde
se realice la mayor explotación minera.
207
372 Kamachi. Artículo 372.
208
II. Umaxa kunaymana tukuyawina uraqi II. Los recursos hídricos en todos sus estados,
patxana ukjamaraki uraqi manqhana jani superficiales y subterráneos, constituyen
tukuskiri, apnaqatapuni, estratégicos ukjama recursos finitos, vulnerables, estratégicos
utt’ayatawa ukatxa jaqitaki qamawina y cumplen una función social, cultural y
ukatxa pacha taypinxa puqharakini. ambiental. Estos recursos no podrán ser
Aka umaxa janiwa uma ukjatxa khitisa objeto de apropiaciones privadas y tanto ellos
katuntatakaspati janirakiwa alxkatatakaspaki como sus servicios no serán concesionados
ukatxa kamachirjamawa mayiwinakaxa, y están sujetos a un régimen de licencias,
qillqantawinakasa ukjamaraki jay sawinakasa registros y autorizaciones conforme a Ley.
jay satañapa.
209
375 Kamachi. Artículo 375.
I. Estado ukana nayraru uma apanaqawi I. Es deber del Estado desarrollar planes de uso,
amtawi ukatxa imawi ukjamaraki aski conservación, manejo y aprovechamiento
tukuyawiru jani pisintawi jach’a jawiranaka sustentable de las cuencas hidrográficas.
phuqhawipawa.
II. El Estado regulará el manejo y gestión
II. Estadoukaxaumaapnaqawinxaqhich’añataki, sustentable de los recursos hídricos y de las
manq’awitaki ukjamaraki kunaymana cuencas para riego, seguridad alimentaria
lurawitaki ayllunakana sarawinakaparjama y servicios básicos, respetando los usos y
yäqasawa chikachani. costumbres de las comunidades.
III. Estado ukana uma qutuchata uraqi III. Es deber del Estado realizar los estudios
manqhana yatxataña jark’aqawi, apnaqawi
para la identificación de aguas fósiles
ukjamaraki jani tukusiñapataki apnaqawi
y su consiguiente protección, manejo y
phuqhañapawa.
aprovechamiento sustentable.
376 Ka ma chi. Rec ur s os hí dri cos sa ta Artículo 376. Los recursos hídricos de los ríos,
jawiranakata, jach’a qutanakata, ukjamaraki lagos y lagunas que conforman las cuencas
qutanakata jach’a jawiranaka askitaparjamaxa hidrográficas, por su potencialidad, por la
ukatxa kunaymana aka pachankiri yänaka variedad de recursos naturales que contienen y
ukanakawa ukatxa ukanakxa aka pachankiri por ser parte fundamental de los ecosistemas,
jakirinakataki ukjamaraki nayraru sartañataki se consideran recursos estratégicos para el
amuyatawa. Estado ukaxa uma yuriri ukjamaraki desarrollo y la soberanía boliviana. El Estado
jawira lakanakatxa jani walt’awiru tukuyaspa jani evitará acciones en las nacientes y zonas
ukaxa psiqtayaspa taqi ukanaka uñjani ukatxa intermedias de los ríos que ocasionen daños
suma markasana qamawi uñjarakini. a los ecosistemas o disminuyan los caudales,
preservará el estado natural y velará por el
desarrollo y bienestar de la población.
377 Kamachi.
Artículo 377.
I. Taqi uma amta anqa markampixa Estado
ukaxa aka markana qamirinakaruwa I. Todo tratado internacional que suscriba
ukjamraki estado ukana amtanakapa el Estado sobre los recursos hídricos
laqanchani. garantizará la soberanía del país y priorizará
el interés del Estado.
II. Estado ukaxa qurpasiwinakanxa ukatxa
maysa markampi qurpasiwinxa uma II. El Estado resguardará de forma permanente
jark’aqawxa jark’aqani uka jark’aqawimpixa las aguas fronterizas y transfronterizas, para
akankiri markanakaruwa mayachasa la conservación de la riqueza hídrica que
jach’añchani. contribuirá a la integración de los pueblos.
210
SUXTÏRI JALJTA CAPÍTULO SEXTO
YÄNAKA NAKTAYIRINAKATA ENERGÍA
II. Estado ukana nayraru sartawi naktayiri II. Es facultad privativa del Estado el desarrollo
yänakaruxa, q’ipnaqawipatxa ukjamraki de la cadena productiva energética en
ch’iqiya wipatxa e mpre sas publicas, las etapas de generación, transporte
mixtas, instituciones jani amt’añampi y distribución, a través de empresas
qamiriptañataki, cooperativas, empresas públicas, mixtas, instituciones sin fines de
privadas ukjamaraki empresas comunitarias lucro, cooperativas, empresas privadas,
taypiwa markachirimpi chikañchasisa y empresas comunitarias y sociales, con
ukjamaraki uñaqasa phuqhawipawa. participación y control social. La cadena
productiva energética no podrá estar sujeta
exclusivamente a intereses privados ni podrá
concesionarse. La participación privada será
regulada por la Ley.
379 Kamachi
Artículo 379.
I. Estado ukaxa naktayiri yänaka yatiñataki
I. El Estado desarrollará y promoverá la
ukjamaraki apnaqañatakixa naynaruwa
investigación y el uso de nuevas formas
laqañchayani ukjamaraki jach’añcharakini
de producción de energías alternativas,
aka pacha samanampi chikt’ayasa.
compatibles con la conservación del
II. Estado ukaxa qhantayiri yänakxa aka ambiente.
markanxa utjawipxa jach’añchayaniwa;
II. El Estado garantizará la generación de energía
jilt’anaka anqa markaru apsuwixa aka pacha
para el consumo interno; la exportación de
markatakiwa qhipharañapa.
los excedentes de energía debe prever las
reservas necesarias para el país.
211
PAQALLQÜRI JALJTA KUNAYMANA CAPÍTULO SÉPTIMO
JAKIRINAKATA, INAL BIODIVERSIDAD, COCA, ÁREAS
MAMA, JARK’ATA URAQINAKATA PROTEGIDAS Y RECURSOS
UKJAMARAKI QUQANAKATA FORESTALES
212
II. Estado ukaxa taqpacha aka pachankiri II. El Estado protegerá todos los recursos
jach’a ukjamaraki jisk’a jakirinakatxa genéticos y microorganismos que se
aski lurawipata ukatxa apnaqawipata encuentren en los ecosistemas del
jark’aqarakini. Jark’aqawipatakixa qillqawi territorio, así como los conocimientos
taypiwa utt’ayasirakini ukaxa jakawipa asociados con su uso y aprovechamiento.
jark’aqarakini ukjamaraki Estado ukatawa Para su protección se establecerá un
yatxatarakini mayitarjama. Jani yänaka sistema de registro que salvaguarde su
tumpthapitanakaxa Estado ukaxa kamachi existencia, así como la propiedad
taypiwa jark’aqawipxa utt’ayarakini. intelectual en favor del Estado o de los
sujetos sociales locales que la reclamen.
Para todos aquellos recursos no registrados,
el Estado establecerá los procedimientos
382 Kamachi. Estado ukaxa aka pachata para su protección mediante la ley.
aski jakiri yänaka misturi yänakwa jark’aqawi, Artículo 382. Es facultad y deber del Esta-
pachparu kutt’niwi, anqa markata aptaniwi do la defensa, recuperación, protección
nayra yatiwirjama ukanakata phuqhañapa y repatriación del material biológico pro-
ukatax yaqhanakampi uñstaspa ukanakatsa veniente de los recursos naturales, de los
uka pachparaki. conocimientos ancestrales y otros que se
originen en el territorio.
213
PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II
INAL MAMA COCA
I. Jark’ata uraqina aski markata nayra pachata I. Las áreas protegidas constituyen un bien
katuta miriri yänakaxa ukatxa taqinina taqi común y forman parte del patrimonio
ukanakawa; ukampirusa aski samana, natural y cultural del país; cumplen
sarwi, markachiritaki, qullqichasiñataki jani funciones ambientales, culturales, sociales y
chhaqtayasa nayraru sartañataki ukanaka económicas para el desarrollo sustentable.
phuqhi. II. Donde exista sobreposición de áreas
II. K a w k h a n t i x a j a r k ’ a t a u r a q i n a k a n a protegidas y territorios indígena originario
ukjamaraki indígena originario campesinos campesinos, la gestión compartida se
uraqipanakana qamantawixa utjaspa ukaxa realizará con sujeción a las normas y
gestión compartida ukaxa Pueblos indígena procedimientos propios de las naciones y
originario campesinos ukanakana sarawi pueblos indígena originaria campesinos,
thakhinakaparjama yäqasawa jark’ata respetando el objeto de creación de estas
uraqinakana uñstawipaxa lurasirakini. áreas.
214
PUSÏRI T’AQXTA SECCIÓN IV
QUQANAKATA RECURSOS FORESTALES
215
II. Servidumbres ecológicas ukjamaraki II. La ley determinará las servidumbres
zonificación pachpana apnaqawixa jaya ecológicas y la zonificación de los usos
pachana jani tukusiñapataki ukatxa uma internos, con el fin de garantizar a largo plazo
jalsuwisa ukatakixa kamachi taypiwa la conservación de los suelos y cuerpos de
qhanañchatani. agua.
CAPÍTULO OCTAVO
KIMSAQALLQÜRI JALJTA
AMAZONIA
CH’UMI JAWIRA
216
391 Kamachi. Artículo 391.
I. Estado ukaxa jani tuksiña mpi aski I. El Estado priorizará el desarrollo integral
apnaqawi, chikachasiwi, kikipa ukjamawa sustentable de la amazonia boliviana,
ch’umi uraqinakatxa nayraru sartayawxa a través de una administración integral,
mäki amtarakini. Apnaqawixa irnaqawi participativa, compartida y equitativa de la
utjayañataki ukjamaraki markachirinakana selva amazónica. La administración estará
qullqi irtasiwipataki jark’aqasa ukatxa jani orientada a la generación de empleo y a
aka pacha samana ñanqhachawi uksaruwa mejorar los ingresos para sus habitantes,
uñtayatani en el marco de la protección y
sustentabilidad del medio ambiente.
II. Estado ukaxa qullqi mayt’awi k’acha
lurawinakataki, aski samanani k’acha II. ElEstadofomentaráelaccesoalfinanciamiento
lurawinakati ukatxa pachpana aski para actividades turísticas, ecoturísticas
amtawinaka ch’amañcharakini. y otras iniciativas de emprendimiento
regional.
III. Estado ukaxa indígena originario campesinas
ukana p’iqinchiripampi chikt’asaxa ukjamaraki III. El Estado en coordinación con las
ukana jakiri markachirinakampixa mä aski autoridades indígena originario campesinas
qutuchawi sapjtata pachpana irnaqawi utani y los habitantes de la amazonia, creará
kunaymana nayraru sartañataki lurawinaka un organismo especial, descentralizado,
uñstayarakini. con sede en la amazonia, para promover
actividades propias de la región.
392 Kamachi.
Artículo 392.
I. Estado ukaxa naciones y pueblos indígena
I. El Estado implementará políticas especiales
originario campesinos ukana jakirinakatakixa
en beneficio de las naciones y pueblos
aski jakasipxañapatakixa kunaymana
indígena originario campesinos de la región
lurawinakana, yänaka aski yänakaru
para generar las condiciones necesarias para
tukuyawinxa, alxasiwina, jark’aqawina,
la reactivación, incentivo, industrialización,
waqaychawina ukatxa nayra lurawinaka
comercialización, protección y conservación
ch’amañachañatakixa aski amtawinaka
de los productos extractivos tradicionales.
wakiyarakini.
II. Se reconoce el valor histórico cultural y
II. Sringa ukatxa castaño ukanakaxa nayra
económico de la siringa y del castaño,
aski sarawi yätapatxa ukjamaraki qullqi
símbolos de la amazonia boliviana, cuya
irtasiñapatxa uka ch’umi jawiranxa ukama
tala será penalizada, salvo en los casos de
uñt’atawa khuchhurawipasti juchañchatawa
interés público regulados por la ley.
inasa taqinitaki amtarjama kamachi taypi
chiñchayatachispa.
217
LLATUNKÏRI JALJTA URAQI CAPÍTULO NOVENO
UKJAMARAKI URAQINA TIERRA Y TERRITORIO
QAMIRI
Artículo 393. El Estado reconoce, protege y
393 Kamachi. Sapa jaqina uraqipa jani ukaxa garantiza la propiedad individual y comunitaria
comunitario uraqi ukjamaraki qutu jaqina uraqipa o colectiva de la tierra, en tanto cumpla una
markachiritaki, qullqi irtasiñataki askïchi ukaxa función social o una función económica social,
Estado ukaxa uñt’araki, jark’aqaraki ukatxa jay según corresponda.
saraki.
394 Kamachi.
Artículo 394.
I. Propi edad agraria indi vi dual ukaxa
I. La propiedad agraria individual se clasifica
k i msa ru wa j al j ti ta nti y u, uk j am ara ki
en pequeña, mediana y empresarial, en
qullqichasiñataki ukaxa urakitjam
función a la superficie, a la producción y a
lurañataki ukatxa nayraru sartañataki
los criterios de desarrollo. Sus extensiones
ukjama t’aqxatawa. Walja ukatxa juk’a
máximas y mínimas, características y formas
uraqinakaxa ukampirusa kutkatayañanaxa
de conversión serán reguladas por la ley.
kamachi taypiwa chikañchayatani. Uraqi
Se garantizan los derechos legalmente
qhanata alasirinakaruxa indígena originario
adquiridos por propietarios particulares cuyos
campesina taypina jay satawa.
predios se encuentren ubicados al interior de
II. Jisk’a uraqinakaxa janiwa t’aqanuqatakaspati territorios indígena originario campesinos.
janirakiwa alxkatatakaspati wila masina
II. La pequeña propiedad es indivisible,
askina katura uraqiwa ukatxa janiwa qullqixa
constituye patrimonio familiar inembargable,
irtatakaspati. Jisk’aru t’aqanuqawixa janiwa
y no está sujeta al pago de impuestos a la
derecho de sucesión hereditaria ukaru
propiedad agraria. La indivisibilidad no
kamachkisa kamachina qhanañchataniwa.
afecta el derecho a la sucesión hereditaria
en las condiciones establecidas por ley.
218
III. Estado ukaxa propiedad comunitaria jani III. El Estado reconoce, protege y garantiza
ukaxa qutuchatasa ukanakxa uñt’iwa, la propiedad comunitaria o colectiva, que
jark’aqiwa ukjamaraki jay sarakiwa ukaxa comprende el territorio indígena originario
indígena originario campesina, comunidades campesino, las comunidades interculturales
interculturales originarios ukjamaraki originarias y de las comunidades campesinas.
comunidades campesinas ukanakata La propiedad colectiva se declara indivisible,
utt’yatawa. Qutu uraqixa janiwa jaljatakaspati, imprescriptible, inembargable, inalienable
imprescriptible, inembargable, janiwa e irreversible y no está sujeta al pago
ina ukjamaki churatakaspati, irreversible de impuestos a la propiedad agraria.
ukjamarakiwa ukatxa propiedad agraria Las comunidades podrán ser tituladas
ukaruxa jani wa chani ñchatakaspati . reconociendo la complementariedad entre
Comunidades ukanakaxa phuqhasiwi derechos colectivos e individuales respetando
qutu derecho uñt’atarjama ukjamaraki la unidad territorial con identidad.
sapata mayachata marka yäqasawa
sutinchataspa.
219
III. Taqina aski amtaparu mayja amtaxa III. Por ser contraria al interés colectivo, está
ukarjamaxa renta fundiaria katuqawixa ukaxa prohibida la obtención de renta fundiaria
uraqita jani wali sataxa janisatawa. generada por el uso especulativo de la
tierra.
396 Kamachi.
Artículo 396.
I. Estado ukawa uraqi alxaña qhatxa jani mayniki
walja uraqi katuntasiñapatakixa kunjamatixa I. El Estado regulará el mercado de tierras,
kamachina qhanañchataki ukatxa jisk’a uraqi evitando la acumulación en superficies
t’aqanuqawixa chikañchayarakini. mayores a las reconocidas por la ley, así
como su división en superficies menores a
II. Anqata chacha warmi mantanirinakaxa la establecida para la pequeña propiedad.
janiwa kunakipansa Estado ukatxa uraqi
II. Las extranjeras y los extranjeros bajo ningún
katuqapkaspati.
título podrán adquirir tierras del Estado.
397 Kamachi.
Artículo 397.
I. Uraqiniñataki ukjamaraki waqaychañatakixa
I. El trabajo es la fuente fundamental para la
wali askiwa agraria uraqinxa irnaqañaxa.
adquisición y conservación de la propiedad
Uraqinakaxaaskiphuqhawijaqitakijaniukatxa
agraria. Las propiedades deberán cumplir
jaqina qullqichasiwi derecho jark’aqañataki
con la función social o con la función
aka pachankirjamaru phuqhañapawa. económica social para salvaguardar su
derecho, de acuerdo a la naturaleza de la
propiedad.
II. Aski phuqhawi jaqitakixa saña muniwa
uraqi askinjama apnaqaña ukaxa pueblos y II. La función social se entenderá como el
comunidades indígena originario aprovechamiento sustentable de la tierra
campesinos kunjamatixa jisk’a uraqina por parte de pueblos y comunidades
lurasipki uka taypiwa nayararu jakawina indígena originario campesinos, así
como el que se realiza en pequeñas
sartañataki. Aski phuqhawi jaqitakixa
propiedades, y constituye la fuente de
comunidades taypiwa phuqhasirakini.
subsistencia y de bienestar y desarrollo
sociocultural de sus titulares. En el
cumplimiento de la función social se
reconocen las normas propias de las
comunidades.
220
III. Askiqullqichasiwijaqitakixaukaxakunaymana III. La función económica social debe entenderse
achunakana ukatxa lurawinaka jani uraqi como el empleo sustentable de la tierra en
ñanqhachasa taqinitaki aski amtarjama el desarrollo de actividades productivas,
luraña saña muniwa. Qullqichasiwi uraqixa conforme a su capacidad de uso mayor, en
kamachirjamawa aski irnaqawixa ukatxa beneficio de la sociedad, del interés
yapuchawixa uñjatarakini. colectivo y de su propietario. La propiedad
empresarial está sujeta a revisión de
acuerdo con la ley, para verificar el
cumplimiento de la función económica y
social.
398 Kamachi. Latifundio ukjamaraki pä titulación
ukani contrarios al interés colectivo ukjamaraki Artículo 398. Se prohíbe el latifundio y la doble
desarrollo del país, sarawiruxa janiwa jay titulación por ser contrarios al interés colectivo y
al desarrollo del país. Se entiende por latifundio
satakaspati. Latifundio uksata improductiva uraqi
la tenencia improductiva de la tierra; la tierra
sataruwa amuyasi; kawkiri uraqiti jani función
que no cumpla la función económica social; la
económica social ukampi phuqchi; uraqi taypita
explotación de la tierra que aplica un sistema de
mä sistema de servidumbre, semiesclavitud
servidumbre, semiesclavitud o esclavitud en la
janukaxa esclavitud kunaymana irnaqawina
relación laboral o la propiedad que sobrepasa la
jilpacha superficie maxima zonificada sata
superficie máxima zonificada establecida en la
kamachirjama uñt’atanxa wakt’ayi. Superficie
ley. En ningún caso la superficie máxima podrá
maxima ukaxa phisqa waranqha hectáreas satxa exceder las cinco mil hectáreas.
jilakipkaspati.
222
403 Kamachi. Artículo 403.
223
KIMSÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO III DESARROLLO RURAL
PATA TUQINA ASKI QAMAWI INTEGRAL
SUSTENTABLE
405 Kamachi. Desarrollo rural integral sustentable
ukaxa Estado ukana qullqi amta taypinkiwa Artículo 405. El desarrollo rural integral
ukatxa kunaymana aski lurawinakaruwa sustentable es parte fundamental de las
comunitarios satanakaru pata uraqinkirinakaru políticas económicas del Estado, que
lurawinaka ukataxa manq’añanakalaqanchayani priorizará sus acciones para el fomento de
akjamata: todos los emprendimientos económicos
comunitarios y del conjunto de los actores
rurales, con énfasis en la seguridad y en la
soberanía alimentaria, a través de:
224
406 Kamachi. Artículo 406.
II. Estado ukaxa pata uraqina qullqichasiña II. El Estado promoverá y fortalecerá las
organizaciones económicas productivas
qutunakaru ukanaxa amparampi
rurales, entre ellas a los artesanos, las
yänaka luri ri nakaru, qutuchatanaka
cooperativas,lasasociacionesdeproductores
yapuchirinakaru ukjamaraki amparampi
agropecuarios y manufactureros, y las micro,
luratanakaru ukatxa jisk’a ukatxa
pequeñas y medianas empresas comunitarias
jach’a mayachata yapuchi rinakaru
agropecuarias, que contribuyan al desarrollo
qullqichasiñana markaru saranakaparjama
económico social del país, de acuerdo a su
yanapasitapata jach’añcharakini ukjamaraki identidad cultural y productiva.
ch’amañcharakini.
407 Kamachi. Desarrollo rural integral del Artículo 407. Son objetivos de la política
Estado ukana entidades territoriales autónomas de desarrollo rural integral del Estado, en
y descentralizadas amtawinakapawa: coordinación con las entidades territoriales
autónomas y descentralizadas:
1. Soberanía ukatxa manq’añanaka aka
uraqina yapuchatanaka yapuchawi jay 1. Garantizar la soberanía y seguridad
saña. alimentaria, priorizando la producción
y el consumo de alimentos de origen
agropecuario producidos en el territorio
boliviano.
2. U r a q i s a n a a c h u p u q u w i n a k a t a 2. Establecer mecanismos de protección a
jark’aqaña. la producción agropecuaria boliviana.
225
5. Kunaymata aski yapuchawi yatiqaña 5. Implementar y desarrollar la educación
ukatxa aka pacha jani ñanqhachasa técnica productiva y ecológica en todos
nayraru sartayaña ukjamaraki churaña. sus niveles y modalidades.
226
409 Kamachi. Lurawixa, apantaniwixa, alxawixa Artículo 409. La producción, importación y
transgenéticos ukanakxa kamachi taypiwa comercialización de transgénicos será regulada
chikachatani. por Ley.
QUINTA PARTE
PHISQÏRI T’AQA KAMACHI
JERARQUÍA NORMATIVA Y
UÑAQAWI UKJAMARAKI REFORMA DE LA CONSTITUCIÓN
TAYKA KAMACHI MAYJT’AWI
227
4. K u n a y m a n a s u l l k a k a m a c h i n a k a 4. Los decretos, reglamentos y demás
p’iqinchirinakata utt’ayata. resoluciones emanadas de los órganos
ejecutivos correspondientes.
411 Kamachi. Artículo 411.
I. Tayka kamachina turkawixa kunjamatixa I. La reforma total de la Constitución, o aquella
derechos, deberes y garantías ukanakaxa jani que afecte a sus bases fundamentales, a los
ukaxa taqita jilïri kamachixa ukaxa Asamblea derechos, deberes y garantías, o a la
Constituyente originario plenipotenciaria primacía y reforma de la Constitución,
taypiwa markachirinakaru jiskt’awi utt’ayata. tendrá lugar a través de una Asamblea
Jist’awi jawsawitakixa pä tunka por ciento Constituyente originaria plenipotenciaria,
chhijllirinakatwa; ukatxaAsamblea Legislativa activada por voluntad popular mediante
Plurinacional walja ukankirinakata; jani ukaxa referendo. La convocatoria del referendo
aka marka p’iqinchirta phuqhatarakini. se realizará por iniciativa ciudadana, con
Asamblea Constituyente ukaxa pä tercios la firma de al menos el veinte por ciento
ukankirinakata taypiwa tayka kamachi del electorado; por mayoría absoluta de
jay sawipaxa chikachatani. Mayjt’ayata los miembros de la Asamblea Legislativa
tayka kamachixa jiskt’awi taypiwa taqinina Plurinacional; o por la Presidenta o el
phuqhatarakini. Presidente del Estado. La Asamblea
Constituyente se autorregulará a todos los
efectos, debiendo aprobar el texto
constitucional por dos tercios del total de
sus miembros presentes. La vigencia de la
reforma necesitará referendo constitucional
aprobatorio.
II. Tayka kamachi mayjt’ayawixa markachiri
amtarjamawa pä tunka por ciento chhijllirinaka II. La reforma parcial de la Constitución podrá
jani ukaxaAsamblea Legislativa Plurinacional iniciarse por iniciativa popular, con la
ukata mayjt’ayañataki jay sata kamachi firma de al menos el veinte por ciento del
dos tercios taqpacha Asamblea Legislativa electorado; o por la Asamblea Legislativa
Plurinacional ukankirinaka qalltataspa. Tayka Plurinacional, mediante ley de reforma
kamachi mayjt’awixa jiskt’aiw taypiwa jay constitucional aprobada por dos tercios
sawixa wakisirakini. del total de los miembros presentes de
la Asamblea Legislativa Plurinacional.
Cualquier reforma parcial necesitará
referendo constitucional aprobatorio.
228
SARTA PHUQAWINAKA DISPOSICIONES TRANSITORIAS
Primera.
Nayrïri.
I. El Congreso de la República en el plazo de
I. Suxta tunka urunaka machaqa tayka
60 días desde la promulgación de la presente
kamachi utt’asiwipata Congreso de la
Constitución, sancionará un nuevo régimen
República ukankirinakaxa machaqa
electoral para la elección de la Asamblea
chhijllawi Asamblea Legislativa Plurinacional,
Legislativa Plurinacional, Presidente y
Jiliri irpiri ukjamaraki sullka irpiritaki
Vicepresidente de la República; la elección
machaqa amta wakiyarakini; chhijllawixa
tendrá lugar el día 6 de diciembre de 2009.
suxta uru jallu qallta phaxsi saraqataruwa pä
waranqha llatunkani marana II. Los mandatos anteriores a la vigencia de esta
phuqasirakini. Constitución serán tomados en cuenta a los
efectos del cómputo de los nuevos periodos
II. Nayrïri phuqawirjamaxa machaka tayka
de funciones.
kamachiru sarxaruwirjamawa kunaymana
lurawinakaxa phuqasirakini. III. L a s e l e c c i o n e s d e a u t o r i d a d e s
departamentales y municipales se realizarán
III. Departamentales ukjamaraki municipales
el 4 de abril de 2010.
ukanakanxa pusi uru qasiwi phaxsi saraqata
pä waranqha tunkani maranwa chhijllasini IV. Excepcionalmente se prorroga el mandato de
Alcaldes, Concejales Municipales y Prefectos
IV. Alcaldes, Concejales Municipales ukjamaraki
de Departamento hasta la posesión de las
Prefectos departamento tuqinakatxa
nuevas autoridades electas de conformidad
irptawinakapaxajittawinwairnaqawinakapaxa
con el párrafo anterior.
uñjasini kunapachati machaqa irpirinaka
mantañapkama. Segunda. LaAsamblea Legislativa Plurinacional
sancionará, en el plazo máximo de ciento ochenta
Payïri. Asamblea Legislativa Plurinacional
días a partir de su instalación, la Ley del Órgano
ukaxa pataka kimsa tunaka urunakawa
Electoral Plurinacional, la Ley del Régimen
utnuqawipatxa niyapuni jakhuyatäni, Organo
Electoral, la Ley del Órgano Judicial, la Ley del
Electoral Plurinacional kamachi, Organo Judicial
Tribunal Constitucional Plurinacional y la Ley
kamachi, Tribunal Constitucional Plurinacional
Marco de Autonomías y Descentralización.
ukjamaraki sapata apnaqasiwi ukjamaraki
t’aqatattawi kamachinakaxa jay sasirakini.
229
Kimsïri. Tercera.
I. kawkiri departamentos ukanakasa sapa I. Los departamentos que optaron por las
apnaqawitaki referéndum sata pä uru autonomías departamentales en el referendo
willka kuti phaxsita pä waranqha suxtani del 2 de julio de 2006, accederán directamente
mara chhijllapta, sapa apnaqawiruwa al régimen de autonomías departamentales,
chiqaki saratani machaqa tayka kamachiru de acuerdo con la Constitución.
phuqasa.
II. Los departamentos que optaron por la
II. kawkiri departamentos ukanakasa sapa autonomía departamental en el referéndum
apnaqawitaki referéndum sata pä uru willka del 2 de julio de 2006, deberán adecuar sus
kuti phaxsita pä waranqha suxtani mara estatutos a esta Constitución y sujetarlos a
chhijllapta, machaqa kamachirjamawa control de constitucionalidad.
kamachinakapaxa phuqatarakini.
Pusïri. Payïri t’aqana qh anañchatäki Cuarta. La elección de las autoridades de
ukjamarjamaxa p’iqiñchirinakaxa chhijllawi los órganos comprendidos en la disposición
uñaqirinakatakixa kunjamatixa pachaxa segunda, se realizarán de conformidad al
wakiyataki Organo Electoral Plurinacional taypixa calendario electoral establecido por el Órgano
ukjamarjamaxa phuqasirakini. Electoral Plurinacional.
Suxtïri. Mä mara machaqa tayka kamachimpi Sexta. En el plazo máximo de un año después
sarxarutaruwa taripirinakana qullqi payllawi de que entre en vigencia la Ley del Órgano
thakhinchaxa uñakipataspa. Judicial, y de acuerdo con ésta, se procederá a
la revisión del escalafón judicial.
Paqallqüri. 293 kamachi phuqhawixa aka tayka
kamachinxa pata uraqinakanxa indígena ukana Séptima. A efectos de la aplicación del parágrafo
uraqinakapaxa tierras comunitarias de origen I del artículo 293 de esta Constitución, el territorio
ukjamaru uñt’ataxarakiwa. Mä mara chhijllata indígena tendrá como base de su delimitación
Organo Ejecutivo ukjamaraki Legislativo taypiwa a las Tierras Comunitarias de Origen. En el
tierra comunitaria ukaxa mä thakhincha taypiwa plazo de un año desde la elección del Órgano
Territorio Indígena Originario Campesino sutimpi Ejecutivo y Legislativo, la categoría de Tierra
aka tayka kamachirjamaxa katuyatarakini. Comunitaria de Origen se sujetará a un trámite
administrativo de conversión a Territorio Indígena
Originario Campesino, en el marco establecido
en esta Constitución.
230
Kimsaqallqüri. Octava.
II. Pachpa pachanwa mayisiwixa qhuyanakatxa II. En el mismo plazo, se dejarán sin efecto las
ukjamaraki jani qhuyanakatxa, junt’u uma concesiones mineras de minerales
jalsuwi, jayu jalsuwi, azufre ukanaka ukatxa metálicos y no metálicos, evaporíticos,
yaqhanakampi mayitaru aka uraqi pachana salares, azufreras y otros, concedidas en las
jani kunaru tukuyatarakini. reservas fiscales del territorio boliviano .
III. Qullqichasiri aka markata ukjamaraki anqa III. Las concesiones mineras otorgadas a las
markata Qhuyanakata jay satanakaxa janira empresas nacionales y extranjeras con
machaqa tayka kamachi sarxaruyatakana anterioridad a la promulgación de la presente
ukanakaxa jichha machaqa tayka Constitución, en el plazo de un año, deberán
kamachirjamawa amtawirjamawa qhuya adecuarse a ésta, a través de los contratos
irnaqañatakixa phuqapxañapa. mineros.
231
Llatunkïri. Anqa markampi nayrïri amtatanakaxa Novena. Los tratados internacionales anteriores
machaqa tayka kamachirjamaxa janiwa a la Constitución y que no la contradigan se
kunsa sapxañapakiti amtanaka kamachi taypi mantendrán en el ordenamiento jurídico interno,
utnuqawinxa. Pusi mara machaqa Organo con rango de ley. En el plazo de cuatro años
Ejecutivo taypiwa anqa markampi amtawinakaxa desde la elección del nuevo Órgano Ejecutivo,
wasitata sarxarusa yatiyatarakini. éste denunciará y, en su caso, renegociará los
tratados internacionales que sean contrarios a
la Constitución.
SARTA T’UNJAWI
DISPOSICIÓN ABROGATORIA
Wakt’ayataru jani jay sata. Waranqha llatunka
pataka suxta tunka paqallquni mara ukjamaraki Disposición abrogatoria. Queda abrogada la
nayrïri ka machi n aka wa kt’ ayata tayka Constitución Política del Estado de 1967 y sus
kamachjamaxa janiwa jaysatakiti. reformas posteriores.
Aka machaqa Tayka kamachi, Referendo ukana Esta Constitución, aprobada en referendo por el
Bolivia markachirina jay sataruxa Gaseta Oficial pueblo boliviano entrará en vigencia el día de su
taypi yatiyataki uka pachatwa phuqasirakini. publicación en la Gaceta Oficial.
Poder Ejecutivo tuqiru chikañchasina, kamachi Remítase al Poder Ejecutivo, para fines
amtampi. constitucionales.
Ukj amaki panxa, mä mach aqa Estado Por tanto, la promulgo para que se tenga y cumpla
Plurinacional tuqi markachirinakampi kamachi como Ley fundamental del nuevo Estado Unitario
thakhiru phuqasa sapa apnaqawimpiru jay Social de Derecho Plurinacional Comunitario,
satawa. descentralizado y con autonomías.
Ciudad de El Alto, La Paz paqallqu uru Ciudad de El Alto de La Paz, a los siete días del
anata phaxsi pä waranqha llatunkani mara mes de febrero de dos mil nueve años.
saraqata.
232
Índice
233
PAYÏRI UÑAÑCHAWI TÍTULO II
CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJA
DISPOSICIONES GENERALES .................. 11
KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA ................. 11
CAPÍTULO SEGUNDO
PAYÏRI JALJA
DERECHOS FUNDAMENTALES................. 13
ASKI YÄQAÑANAKA....................................13
CAPÍTULO TERCERO
KIMSÏRI JALJA
DERECHOS CIVILES Y POLÍTICOS ........... 15
TAQI JAQI YÁQAÑANAKA UKJAMRAKI
AMTANAKA
..................................................15
SECCIÓN I
YAQAÑA AMTANAKA...................................18
CAPÍTULO CUARTO
DERECHOS SOCIALES Y
PHISQÏRI JALJA
ECONÓMICOS...........................................
JAQINA YAQAÑANAKAPA UKJAMARAKI .. 24
QULLQINAKATA
234 ..........................................24
MAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN I
235
LLATUNKÏRI T’AQXTA SECCIÓN IX
SECCIÓN II
PAYÏRI T’AQXTA EDUCACIÓN SUPERIOR ............................ 46
JACH’A YATIQAWI .......................................46
SECCIÓN III
KIMSÏRI T’AQXTA CULTURAS .................................................. 50
SARAWINAKA..............................................50
SECCIÓN IV
PUSÏRI T’AQXTA CIENCIA, TECNOLOGÍA E
INVESTIGACIÓN ......................................... 52
MACHAQATA, JICHHA YATXATAWI ............52
236
PHISQÏRI T’AQXTA SECCIÓN V
237
KIMSÏRI T’AQXTA SECCIÓN III
238
PAYÏRI T’AQA SEGUNDA PARTE
TÍTULO I
MAYÏRI UÑAÑCHAWI
ÓRGANO LEGISLATIVO............................. 75
KAMACHINAKA UTT’AYIRI ........................75
CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA
COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES
ASAMBLEA LEGISLATIVA PLURINACIONAL DE LA ASAMBLEA LEGISLATIVA
UKANA UTT’AWIPA UKJAMARAKI PLURINACIONAL......................................... 75
PHUQHAWINAKAPA....................................75
CAPÍTULO SEGUNDO
PAYÏRI JALJTA
PROCEDIMIENTO LEGISLATIVO ............... 87
KAMACHI UTT’AYAÑA THAKHINCHA.........87
TÍTULO II
PAYÏRI UÑAÑCHAWI
ÓRGANO EJECUTIVO ................................ 90
MARKA APNAQIRITA .................................90
CAPÍTULO PRIMERO
NAYRÏRI JALJTA
COMPOSICIÓN Y ATRIBUCIONES DEL
MARKA APNAQIRINA UTT’AWIPA ÓRGANO EJECUTIVO ................................ 90
UKJAMARAKI PHUQAWIPA ........................90
SECCIÓN I
NAYRÏRI T’AQXTA
DISPOSICIÓN GENERAL............................ 90
KHUSKHATA PHUQHAÑANAKA ................90
SECCIÓN II
PAYÏRI T’AQXTA
PRESIDENCIA Y VICEPRESIDENCIA
ESTADO UKANA JILIRI IRPIRITA DEL ESTADO ............................................... 91
UKJAMARAKI SULLKIRI IRPIRITA..............91
239
KIMSA T’AQXTA SECCIÓN III
240
SUXTÏRI JALJTA CAPÍTULO SEXTO
241
PAYÏRI JALJTA CAPÍTULO SEGUNDO
ESTADO UKANA ARXATAWI PHUQAWI...125 FUNCIÓN DE DEFENSA DEL ESTADO .... 125
242
NAYRÏRI JALJTA CAPÍTULO PRIMERO
243
KIMSÏRI T’AQA TERCERA PARTE
244
PAQALLQÜRI JALJTA CAPÍTULO SÉPTIMO
245
PAYÏRI T’AQXTA SECCIÓN II
246
PUSÏRI JALJTA CAPÍTULO CUARTO
CAPÍTULO SEXTO
SUXTÏRI JALJTA ENERGÍA.................................................... 211
YÄNAKA NAKTAYIRINAKATA.................... 211
CAPÍTULO SÉPTIMO
PAQALLQÜRI JALJTA BIODIVERSIDAD, COCA, ÁREAS
KUNAYMANA JAKIRINAKATA, INAL MAMA, PROTEGIDAS Y RECURSOS FORESTALES
JARK’ATA URAQINAKATA UKJAMARAKI ............................................ 212
QUQANAKATA ...................212
SECCIÓN I
SECCIÓN IV
...........................................215
247
KIMSAQALLQÜRI JALJTA CAPÍTULO OCTAVO
248
249
250
251