Aymara

Markachirinakan Unxtasïwipa
Celestino Charca Quenta

Miguel Santos Quispe Huanca
Raumer Paye Catunta
Mayïr t’aqa
(Aripunana)
Achachila:
Munat jilatanak kullakanaka, ukjamarak
ullart’ir masinaka. Aka wakicht’awtuqix
markasan unxtasïwinakapatw
qhanancht’añ munapxtha. Uka amuyumpix
akjamatw aka säw qillqt’anipxtha.
Khaysa Aripun ayllun qamasir jaqinakax

ch’am ch’irwir jaqinakan jisk’achataw
jikxattasipxäna. Jupanakarux uka jan wali
jaqinakax uraqipw apaqañ amtapxäna,
ukjam yatisax uka ayllun qamasir
jilatanakax mäkirakiw mä tantachäwir
jawsthapiyasipxäna. Jilïr irpir mallkux
putut pututt’asaw jaqinakarux tantachäwir
₪ΩΦ____Claudio Marcapaillo A. & Aymara VI, UPEA____ΦΩ₪
jutapxam sas jawsthapiyäna. Ukatx ukjam
ist’asax mä utanx mama Siskax akjamw
tata Jasintur jin tantachäwir sarañän sas
jariyt’askäna:
Siska:
Tata, tata…, aka jaqi ikiskakirakisa…,
mallkuw pututut jawsani…, jinak sartam.
Aka jayra achachix ikiks ikiskisti (jupakiw
arusi). Tata, jin tantachäwir saram…,
Jasintu:
Aaa…, ikjxarakitätsä…, ampi…, kawkirak
junt’ümasti…, jinay mama…, ukañkamax
isthapiskäwa... Nayrürux tantachäwiw
utjan sasapuniw arusisipkäna.
Siska:
Jichhakiw junt’üm sasktax…, taqi kunas
wakt’ayatäxiwa, mäk junt’üm umañatak
payañ utar mistunim. Ukjamarus qawras
qullur anamukuniwayañamawa.
Jasintu:
Qawrast qullur anakiñäskitisti…, ay…
Junt’ümax ch’aphaqarakisä, uka asukar
aksar apkipanita, yapt’asï. Jumax
________________ 2 _______________
₪ MARKASAN SARNAQÄWIPA (El devenir de nuestro pueblo) ₪
yatstaxay…, nayax musq’pinxay
umasirïstxa.
Siska:
Akax asukarax tata, yapt’asimaya. Janiw
phiñasïtati, nayax wali chuymas kawkixay
taqikuns wakiystxa…, tantachäwir
sarañächixaya.
Jasintu:
Walikiw mama, jichhax jinak qarw qullur
anamukuniwayä, ukat tantachäwir chiqak
sarxä. Jayp’urux kunapachay tantachäwix
tukuychin ukjakiw kut’aniwayxä.
Siska:
Ukjamax quq apasxakimaya…, akaxa.
Jasintu:
Ukax walikipunïniwa, tantachäwinakanx
may arusiñ qalltapx ukax jan tukuskirw
arusipxiri, ukatx amuyatax wali
arumakipuniw purinï.
Siska:
Ay…, sinti arumapunit purïta…, ukjamax
chika arumatakikiw manq’ phaykä. Wali
amuyumpipuniw sarnaqanïta, jumax
tantachäwinakan machakiritawa,
________________ 3 _______________
jaqinakampis jiskhisikirïtawa, jank’akiw
arumt’xipanx jutxäta.
Jasintu:
Janiw mama, jichhax janiw umxtti… Ay…,
aka mama, laruñjamak arxayista (larusiwa).
Jan kuns lup’kamti, uka pä jisk’a qarwaqall
anaqita, qullunx qamaqiw manq’antaspa.
Chhuy, wishta…, wishta…, chhuy…, aka
qarwanakax wali k’achakiw sarnaqapxi…,
tantachäwits qhipt’ayapxitäniw ampi...
Ay…, khayast khithiraki…
Kilichu:
Aski urukïpanay tata Jasintu, jank’ak
tantachäwir sarañäni, uka qarwanak
ukawjar anamukuwayam, manq’tas
manq’tas qullur aywkatasipkaniwa.
Jasintu:
Mulljistaw tata, aski urukipanay tata
Kilichu, ukjamax chikachasiwayañäniya.
Ukat jichhast kunxatrak tantachäwinst
aruskipapxanisti.
Kilichu:
Ch’am ch’irwir jaqinakar saykatañatakiw
wakicht’asiñän sasaw sapxäna. Ukatx
________________ 4 _______________
yamakis Axat markan qamir jilatanakax
uka q’aranakar jiwarayañän sasaw
t’urusipx siwa.
Jasintu:
Jan samti…, ukjamax wali amuyump qhip
nayr uñtasaw wakicht’ayasiñäspa. Tata,
uñtam chha…, khayast khithin
warmiparakist jaltamp jaltamp jalaskisti.
Kilichu:
Kawki…, a…, khaya. Ukax Istikun
warmiparakisä. Jin sarañäni…, warmikiw
atipxistäni…, jikxattañasawa.
Jasintu:
Mama, mama, suyt’apxitaya…, wali jaltas
jaltasapunirakis sarta.
Munika:
Ay…, arusipxatamax…,
jumanakäsipkarakitätasä..., Aski
urukipanay tata Jasintu ukjamarak tata
Kilichu. Tantachäwirut sarapxañäni.
Jasintu:
Jïsa, nänakax tantachäwiruw sarasipkta.
Tata Istikusti, juparuy khithanisma.
________________ 5 _______________
Munika:
Uka achachijäx wasürux wak alxanisinx
machantataw purini. Ukat jichhax p’iqi
usutaw ikiñan ikiskäna, anchpin
phiñasiyitu…
Jasintu:
Ukjamastï…, ukax janipuniw walïkiti…,
uñtapxam…, niyaw puriñäni…, walja
jaqipunirakis purinitänaxä…
Kilichu:
Chiqarakisä…, irpirinakas jilaqatanakas
chikutinkamakirakisä…, kunakïkan ampi.
Munika:
Ukjamax jin tantachäwir jak’achasiñäni.
Achachila:
Ukjamaw tata Jasintump tata Kilichump
ukjamarak mama Munikampix tantachäwir
purinxapxäna. Jupanakax niya qhipt’atakiw
tantachäwir jak’achasisax kunatrak
arsupxan sas ist’asipkäna.
________________ 6 _______________
Payïr t’aqa
(p’arxtasïwi)
Mallku:
Walikiw tatanak mamanaka, jichhakuchaw
niy taqin purinxapxta, aksatuqirkam
jitkatt’anipxam, niy taqpachanïxapxtanwa.
Ukjamax tantachäwimp qallantapxañäni.
Nayraqata…, aski urukïpanay jilatanak
kullakanaka, jichhürunx markasanx kuna
jan walt’äwinakas utjk ukanakatw sumpun
aruskipt’awayañäni. Jumanakax niy
yatipxtawa, uka ch’am ch’irwir jaqinakar
janikipuniw jiwasarux jaqirjam
uñjapkistuti, jupanakax kunjamats
jisk’achakipunistuwa. Nayrürux mayni
jilasan uraqiparuw yap qhullintasipxatäna,
ukjam uraq aparäwinakax janiw uka
jilarukïkaniti, jupanakax sumat sumat
taqiniruw aparxistäni. Ukatx jupanakax
wawanakas yatiqañ utar sarïpans
wawanakapampiw nuwayaraki, ukax
jiwasatakix yaqha llakirakiwa. Yamakis
achuyat juyranakasx wali pisi
chanimpipuniw aparapxistu, inas
________________ 7 _______________
jupanakas achuyirïpkasp ukjamw
achunakasarux chaninchasipxi. Ukat
juk’ampinakatw aruskipañax utj tatanak
mamanaka. Ukxarux jumanakaw
arunïpxta, arsusinipkakim.
Jasintu:
Tata mallku, nayaw arst’ä. Aski urukïpanay
tatanak mamanaka, chiqas jichhürunakanx
wali jan walt’äwinakanpunw jikxattasiptan,
uka ch’am ch’irwir jaqinakax añchapuniw
uraqinakasar mantañ munxapxi. Ukatx
jiwasanakax janiw ukjamak
uñch’ukipxañasäkiti, may taqin mä amtar
purisax sapa mayniw ch’axwäwirux
lawanakamp qalanakampi, q’urawas
iqt’asitkamak qullu patarkam thakh
jist’antir mistsupxañasa.
Justina:
Jïs tata mallku, tata Jasintun amuyupax
wali askiwa. Ukjamax qharürpachay taqin
mayacht’asis uka thakhinak jist’antir
sarantapxañäni. Jan ukax uka ñanqha
jaqinakax larusipxistäniwa.
________________ 8 _______________
Mallku:
Munat jilatanak kullakanaka, ukjamarak
amawt’anaka, arsüwinakamax wali
askipuniwa. Ukatx jichhax tata Julikux
akjamw uka jan walt’äwinakatx markan
yatxatanitäna, ukw taqin amuyt’apxañäni.
Tata Juliku, arst’askakim.
Juliku:
Ukax ukjampunïkiw tatanak mamanaka,
wasüruw nayax mark saraskayätha, ukatx
tata Jilïr mark irpir Suwasux jan wali
kamachinakpunw wasürux laphinaktuq
uñacht’ayawayi.
Kilichu:
Tata Juliku, sumay arsumxa…,
kunjamarakist uka jan wali yatiyäwisti,
yatiyapxitaya.
Juliku:
Walikiw tatanak mamanaka, wasürux
kimsa jan wali kamachinakaw jiwasanakar
jisk’achañatak laphinaktuqux mistuwayi,
akax uka laphinakaxa…, ullart’apxam…,
ullart’apxam.
________________ 9 _______________
Jasintu:
Jilanak kullakanaka, nayaw ullartä:
Mayïri. Taqi challw katurinakax jichhürut
uksarux Qullasuy (Bolivia) irpirinakarux
paylläww payllxapxañapa.
Payïri: Qullasuy (Bolivia) mark irpirinakax
jichhürut uksarux kunayman ch’uqpuw
khaysa Pirwa markat apantanxapxani.
Kimsïri: Taqpach uma phuch’unakat
umirinakax umatatjamw paylläwx mark
irpirinakar katuyxapxañapa.
Aka kamachir jan ist’asipkan ukax jan

ist’asir jaqinakax watañ utaruw
irpayatäxani, Jilïr mallkuw rixinti.
Ukakiw tatanak mamanaka…

Kilichu:
Ukaxaya, uka kamachinakax janipuniw
akch’as askïkiti. Ukatx nayan amuyt’äwijäx
akjamawa. Uka kamachinak t’unjañatakix
nayraqatx kayukiw arnaqt’asis markakam
sarañäspa.
________________ 10 _______________
Jasintu:
Nayax akjam lup’irakta, uka kamachinak
t’unjayañatakix thakhinakaw qalanakamp
jist’antañäspa.
Justina:
Ay…, uka kamachinakax janipuniw
jiwasanakatak askïkiti. Nayax akjam
amuyt’arakta. Uka mark irpirinakar
katjasin añathuyanakampiw
chhuxukipayañäspha.
Mallku:
Uka amuyt’anakax wali askiw tatanak
mamanaka, qhip qhiphäkax yamakis
kusapunïspawa; ukampirus janiw ukx
lurkaraksnati, nayraqat pä amuyt’äkax niy
phuqhasisphawa. Ukjamax ukanakäkat
sum amuyt’apxañäni.
Juliku:
Qhana arunx uka pä amtampiw
wakicht’ayasiñäspa.
Mayïr amtax akjamawa. Taqiniw uka
kamachinak t’unjayañatak arnaqt’asis
markakam sarapxañasa.
________________ 11 _______________
Payïr amtax akjamarakiwa. Mark irpirinak
jan ist’askan ukax qalanakampiw taqpach
k’añask sarnaqañ thakhinak
jist’antapxañasa.
Munika:
Uka amtäwinakax nayatakix wali amuyump
wakicht’äsiñäspawa. Uka mark irpirinakax
pallapallanakampixay
tutuknaqayapxirïchixa, ukatx kats
katurapxakistasphawa.
Mallku:
Ukjamax uka amtanakax wali amuyumpiw
phuqhasini, qharürpachaw markar kayuk
sarantañäni, jan ist’kistän ukax
thakhinakw qalanakamp lawanakamp
arumay ur jist’antapxañäni. Jilanak
kullakanaka, akawjaruw tantachäwix
tukuyi.
Achachila:
Uka markanx ukjamw markachirinakax
may tantacht’asisax kunayman
amtäwinakar mayïwinakap ist’ayasiñatak
puriwayapxäna. Ukatx qhiphürpachw mark
taqin sarantapxarakïna, ukampirus makr
________________ 12 _______________
irpirix janipuniw kun ist’añs munkänti.
Antisakiw thujsa qullanakamp uka pisin
sarnaqasir jaqinakarux q’al macharayxäna.
Ukjam luratax uka jaqinakax aylluparuw
thakhinak jist’antir kutsuwayxapxäna. Niy
thakhinak jist’antat amuyasax
pallapallanakax mäkirakiw Aripun ayllun
qamasir jaqinakarux jiwarayarakïna, janiw
jupanakatakix kuna yäqasïwis utjkänti, jan
ukax ina l’aqunakar uñtatw uka jan
chuyman pallapallanakax jaqinakarux
jiwarayapxäna.
Kimsïr t’aqa
(Machaqana)
Achachila:
Maysatxa, jan walt’äwinakax janiw
Aripuyanak utjkarakïnti, jan ukax khaysa
Machaq markans utjarakikïnwa. Machaq
markanx maysanakanjamarakiw
q’aranakax jaqinakar uraqinakapa,
uywanakapa, yänakap kun aparapxäna.
Warminakax sawuñanakampi, uywa
awatiñanakampi, kisu atiñanakampiw
________________ 13 _______________
walpin q’aranakar punkupxäna. Maysatx
chachanakax yapu lurañampi, qhuyar
irnaqir sarañampi, ukatx mayurtumut
sarnaqas kunaw q’aranakar
punkupxarakïna. Ukatx ukjam jan
walt’äwin uñjasisax jupanakax q’aranaktuq
sayt’asiñw amtxapxäna. Ukatx yaqhipanx
janiw tantachasiñas atiñjamäkänti, q’arat
arxatir ch’uxña jaqinakax jank’akiw kuna
tantachäw amuyasas patrunanakaparux
yatiyapxäna. Mä urux akjamw mä qawqha
q’aranakax aruskipasisipkäna:
Urtija:
Tata Muntañu, jutam chhä, wasürux
mayurtumujäw mä yatiyäw yatiyitu, uka
supay lap’arar inyunakax kutkatasiñ
amtapxist siwa. Jupanakax nayrürx mä
tantachäwinx jan aka q’aranakar
yäqxañänit sasaw arusipx siwa.
Lisurapaxä…, ukax janipuniw jiwasatak
walïkiti, kamstas jumax jilata.
Muntañu:
Qué dices?..., no jodan che, janiw ukax
akch’as walïkiti, kamisarak uka
________________ 14 _______________
laramanakast ukjam jiwasar yanqhachañ
munanisti. Ajajajajaja., ajajajajaja…, ukax
sawkäpachawa.
Urtija:
Janiw sawkäkit tata, ukax chiqapuniw siwa.
Muntañu:
Jan llakisimti, jiwasax qamirïstanxay jilata,
ukjamarus alxpachas akapachas
jiwasankiwa, jiwasarux apusaxay aka uraqs
uka jayra lap’arar laramanakarus
apaychistuxa. Jajajaja…, jajajajaja.
Urtija:
Chhuy tata, ukjam uka laramanakax
tantachasipxch ukax jiwasax jupanakar
aynacht’ayañatakix kuna aski amts
amuyt’añasarakiwa.
Muntañu:
Ukax walipunïspawa, aaa, khayax tata
Warjasamp tata Sukrimpirakis jutaskixä…,
jupanakar uka jan walt’äw yatiyañäni,
ukatx jank’akiw tata mark irpirirus
yatiyaniñäni, ukjamatw mark irpirix mä
qawqha tunk pallapall aka markar
anakiyanistäni.
________________ 15 _______________
Warjasa:
Yus aksi ur churätam tata Urtija,
ukjamarak tata Muntañu, kunats ukataq
p’iq waytas waytas aruskipasipkta.
Sukri:
Ajajajajajaja…, aski urukïpanay masinaka.
Urtija:
Jumanakatakis ukjamaraki, ukat
jumanakast janit kuns yatipktasti.
Sukri:
Kunarakisti…, aaa…, chhuy uñtam,
ukataqraks tuntx uka pirqar
phinkatxapxatätaxä…, aaa…, ukatay
jumanakax aruskipasipktaxa.
Muntañu:
Janiw masi…, jan ukax akürunakax uka
laramanakaw jiwasar saykatañ munxist
siwa, ukatw walpun aruskipasipkayätha.
Warjasa:
Ukax janiw kuna llakïkisa, kamisarak
ukatst llakisipxätasti, ampi…, jupanak
jiwasar saykatañ munchist ukax jiwasax
mark irpiriruw pallapallanak anakiyanipxit
sas achikt’asiniñäni. Ukatw jupanakax kus
________________ 16 _______________
yatipxani. Laq’ur uñtasitaw jiwarapxani,
ukjaw jiwasatakix wali kusisiñax purini,
uka suma uraqinakapäkx taqpachw
aparxañäni.
Sukri:
Ukax ukjampunïskiw tatanaka, kamisarak
uka lap’arar yayanakast kutkatasistänisti,
jiwasarakis jupanakar manq’añs uñamañs
churtanxä…, aka laramanaka…, anchpin
phiñasiyitu.
Urtija:
Ukjamast jichhast kamachañarak
walïsphasti.
Warjasa:
Nänakax uka jan walt’äwx arumantpachaw
Chukiyaw markar yatiyir sarapxä, ukatx
jumanakax jupanakpur muwarasiyañatak
punkunakaruw anthapkapxäta.
Ukañkamax nänakax walja
pallapallanakpunw jiwasar
arxatapxañpatak antaniwayapxä, ukax
walikïniti.
________________ 17 _______________
Sukri:
Jïsa, ukax ukjampunïskiwa, nayarux mark
irpirix sumpinw uñt’itu, yamakis jupax
warmijän jilapan sullkapawa.
Amuyapxtaxaya…, jichhaw uka inyunakax
uñt’apxistäni, Tupak Katarir kikpakiw
jiwarayañäni.
Muntañu:
Ukjamax uka amtax sinti kusawa
masinaka, nänakax akanx Urtijampiw
punkunak anthapkapxä, ukatx jumanak
puriniñkamax janipuniw kamsapkäsa, niy
purinipxät ukatx may pallapallanakamp
muyuntayasaw q’al uka jan yäqasir
laramanakarux jiwarayañäni.
Warjasa:
Jichhax nänakax jinak sarawayxapxä…,
jikisiñkama.
Sukri:
Nayax uka kipkarakiw aka tata Warjasamp
sarawayxä…, amuyumpikiw sarnaqkapxäta.
Cómo los indios nos quieren desobedecer,
ahora van a saber.
________________ 18 _______________
Warjasa:
Claro…, ellos no son nada para nosotros,
solamente sirven como esclavos. Dios les ha
asignado el rol de ser esclavos…
Achachila:
ukjamaw uka ch’am chirwir jaqinakax
markachirinakatx walpun phiskasiñ
amtapxäna. Jupanakatakix aymar
jaqinakas qhichwa jaqinakas janiw
jaqïpkänti, jan ukax mä uywarjam
uñjatakïpxänwa. Ukatx sartasipxan ukax
jiwarayañäniw sasarakiw amtapxäna. Mark
irpirinakax jupanakan wila masiparakïnwa,
ukatx janipuniw t’aqhinkir
markachirinakarus punkut irnaqir
masinakaparus arxatapkarakïnti, jan ukax
juk’ampikw mayïwinak yatiyatax
pallapallanakamp anxatxäna.
Pusïr t’aqa
(yanqhachäwi)
Achachila:
Machaqan qamir jaqinakax janipuniw
juk’amp q’aranakan jisk’achat sarnaqañ
________________ 19 _______________
munxapxänti. Jupanakax
Aripuyanjamrakw walpun mayacht’asiñ
amtapxäna. Jupanakax Mä arum
tantacht’asiñ amtasax jamasatkamw maynit
maynikam yatiykipasipxäna. Ukjam
yatiykipasisax akjamatw jan kun sum
amuyasis aruskipasipkäna.
Jilaqata:
Tatanak mamanaka, aka markasanx wali
jan walinakapuniw utji, aka qhipha
urunakax uka tumayk supay q’ara
jaqinakax q’alpinw uraqinakas katuntasiñ
munxi, ukatx kuna mä juk’ kutkatastans
ukax jupanakax mäkiw jila masisanakarus
kullak masisanakarus nuwapxaraki. Ukas
ukakïsphawa, jupanakax uywanakasa,
yapunakasw katuntasiñ munxapxi. Uka jan
wali luräwinakax janipuniw akch’as walïkiti.
Uk amuyasaw jumanakar aka arumax
mäpit amuyt’asxañän sas
jawsthapiyapxsma. Jichhax jumanakankiw
arux tatanak mamanaka, ukjamarak
yatirinak amawt’anaka.
________________ 20 _______________
Piruti:
Aski arumakïpanay tatanak mamanaka,
nayatakix uka q’aranakan luräwipax
janipuniw askïkiti, nayrürux jach’a machur
iwijanakw uka punkunakapamp
wayurayayawayxitütu, ukatx uka
kipkarakiw tunka tañis qawraqallump kun
anakisiwayxatäna. Uka jan walt’awinakx
janipuniw p’ampachksnati, jan ukax
sayt’asiñasaw wakisxi.
Katala:
Ukax ukjampunïskiw tata jilaqata, uka
Urtijamp Muntañumpix yamakis anur
tukutanakapuniwa. Nayrürux jisk’a sullka
phuchhajärux uks aks uyw awatïwin
t’ijnaqayapxatäna. Ukatx mä tiyupaw
uñjatäna, uk uñjasaw kutt’awayapx siwa.
Uka jan walt’äwinakax janipuniw aka
markasanx askïkiti. Nayatakix sayt’asxañax
wali kusakïskiwa.
Raphitu:
Nayarak arst’ä, tata jilaqata. Taqin arskapx
ukax ukjampinïkiwa, ukampirus jiwasax
janiw kunjamat sayt’asiñs atktanti, ukaw
________________ 21 _______________
aka markasanx wali llaki, ukat näyrürux
Aripunanx waljanirupuniw watañ utar
anakiyatän sapxiwa; tatanak mamanaka,
janit mä juk’ llamp’ucht’asiksna.
Istiku:
Ukax janiw walïkaspat tatanaka, kamisarak
llamp’uchasiskañänisti, ukataqraks
t’aqhisiyxistuxa, jichhax jupanakakiw aka
uraqix nayankiw sas kawkjs katuntasiñ
munaskapxi. Yamakis nayrürux laphinak
iqt’ataw jutatäna, ukatx juma qamkta
ukawjax nayankiwa, jumax sarxañamaw
sasakiw uraqix qalanakamp chutasiwayi,
ukax janipuniw akch’as walïliti. Jiwasax
uraqit jakasirïstanxaya, kamisarak uraqitst
ukjamak mutusiskañänisti, uraqisatx
jiwataw sartañasa.
Tumasa:
Jïs tata jilaqata, uka q’aranaka uraqis
munch ukax ukjamax taqiniruy
jiwarayxistpan, nayarux achachilajäx aka
uraqix walja kustal kustal qurimp alataw
sasaw arxayawayitu, ukatst jichhast
kunjamrak aparxistänisti.
________________ 22 _______________
Jilaqata:
Ukjamax walikiw jilanak kullakanaka,
nayatakix wali llakipuniw arsutanakamaxa.
Ukjamax mäk amuyt’apxañäni, kuns akat
qhipharux uka wiraxuchanakat
qhisphiyasiñatakix lurapxañäni. Tatanaka…
(anukanakaw wajari).
Pallapalla:
Mistunipxam inyu laramanaka…, amparas
p’iqir luqxatatkamakiw mistunipxäta, jan
ukax illaprapxämawa.
Jilaqata:
Kunaka…, kunaka…, tatanak mamanaka,
ñïtunakaw purinipxi, kamachañänisa…
Pallapalla:
Laramanaka, mistunipxam sapxsmawa,
ukatrak amtasisispkasma.
Katala:
Jisk’itatak arsupxam…, uka uta
qhiphäxtuqch mistuwayañäni…, jan ukax
punkümch mistuñäni…, qhanay kunas
kunächini.
________________ 23 _______________
Raphitu:
Qhanaw kunas kunäni, achachilanakat
mayt’asiñäni, jupanakaw t’aqhisïwisat
yatipxistu, taqin mistupxañäni.
Piruti:
Akax janipuniw walïkaniti…, khithi ch’uxña
jaqirak yatiypacha…, pachamamakiw
juparux mutuyanix…, akjam
uraqisankkirpachar jisk’achapxistustï…
Pallapalla:
Jin mistunipxam…, jan mistunkapxätax
utarpachaw ninamp phhichkatapxäma.
Jilaqata:
Qhanaw kunas kunän tatanak mamanaka,
ukjamax nayaw irpirjamax nayraqat mistü,
nayar nayraqat jiwayapxitpan (utat
mistuwa). Kunas karaxu…, nayar
jiwayapxita….
Muntañu:
Ukaxaya, akax jiwasar jiwayañ munirixa,
supay laram jaqi, ak muntax p’unk…,
p’unk…, p’unk…
Jilaqata:
Ay…, ay…, ay…, atataw…, atataw…
________________ 24 _______________
Pallapalla:
Jiwam lap’arar larama…, uk muntax…,
qhux qhux…, qhux qhux…
Istiku:
Janiy ukjamx tata, nïtu…, janiy ukjamx
tata…, wawamat amtasisas
khuyapt’ayapxakitay tata…
Urtija:
Aka jaqix ch’uxñarakikiwa, pallapallanaka,
jiwayapxam…
Pallapalla:
A…, kunki…, jumax ñïtunakar
kutisitama…, jiwaki. Jichhax arsumaya,
kuns aka arunax parlapta. Jichhax
jiwayapxitaya…, sayt’amaya, kunats
killnaqta. A…, ak muntax p’unk p’unk…,
p’unk p’unk…, p’unk p’unk…
Tumasa:
Janiy ukjamx tata… ay…, ay…, ay…
(jachiwa).
Warjasa:
Aka warmixa…, janiw ñïtumar
kutisiñamäkiti, qhux qhux…
________________ 25 _______________
Tumasa:
Ay…, ay…
Pallapalla:
Masinaka, aka inyur laxr kharsupxam,
jupax aka markanx punkunakar
ch’iqachiriwa, jichhaw jan laxranix kus
ch’iqachani.
Raphitu:
Ñïtunaka…, taqi juchanakajätx
p’amp’acht’asipxakitaya…, janiw mayamps
ukjam jumanaktuq arsxapxäti…, ay…
Urtija:
Pallapallanaka, taqpach aka tantachasir
jaqinakar jiwarayapxam, jin jina…
Pallapalla:
Walikiw ñïtunaka, arsutanakamax
phuqhaspan, qhux qhux, qhux, qhux, qhux
qhux, qhux qhux.
Jaqinaka:
Ay…, atatay…, ay…, atatay… (wali
uxt’asisapuniw jiwarapxi).
Achachila:
Ukjamaw uka jan walt’äwix uka markanx
utjawayäna. Markachirinakan
________________ 26 _______________
tantachäwipax pallapallanakan
muyuntatänwa. Uka pallapallanakax jan
chuym katt’asisapuniw jichhaw jichhänix
sas uka jisk’achat chach warminakarux
anurjam jiwarayawayapxäna. Inaw
jupanakax achikasisipkäna,
yaqhipanakarux jastkirpacharuw
illapt’awayapxäna. Usuchjatanakas
jiwaratanakas waljanipunïnwa, uka arumax
wali jachkañänwa.
Phisqhïr t’aqa
(yäqayasïwi)
Achachila:
Machaq ayllun ukjam jan walt’äwinak
utjipanx yaqha jak’a ayllunkir jaqinakax
wali phiñasitapuniw jikxattasipxäna.
Jupanakx janipuniw akax walïkiti, jin
mayacht’asipxañän sasaw waranq
waranqan khuskhacht’asipxäna. Ukatx mä
urux warminaka, chachanaka, waynanaka,
tawaqunak kunaw Machaq markanx
q’aranakan utanakapar akjamat
muyuntaskapxäna.
________________ 27 _______________
Mallku:
Niyakixay uka q’aranakax jan jaqirjam
uñjxchistutix, jichhax taqinipuniw
sayt’asxañäni. Uka sayt’asïwitakix
anchhichpachaw sayxatanakasata,
pachamamata, jawir mallkunakata,
Illimänita, Illamputa, pachjirita, ukat
juk’ampinakat mayt’asiwïpxañäni. Ukatx
uka qamasampiw mä wawak jaya wila masi
jak’a wila masix ch’axwir sarantapxañäni.
Sapa utarupuniw muyuntapxäta, ukatx
pallapallanakanïn ukax wal
ch’amancht’asisax saykataskapxakïtawa.
Warminakax manq’añanakw jayja qhiphat
apanipxäta, tawaqunakax q’urawt’añ
qalanakw q’ipir arkayapxäta, jan sinti
chuyman awkinakax lawanakamp
chikutinakampiw sarantapxarakïta, ukatx
waynakakaw nayraqat qurawampkam
sarantapxani. Ukjamax jin sarantañäni.
Kilichu.
Ukjamax uka amuyt’amax wali kusapuniw
tata mallku, jin sarantapxañän tatanak
mamanaka.
________________ 28 _______________
Jasintu:
Nayax waynanakampiw sarantäxa,
aksarkam jutapxam waynanaka, jin
chhuktanipxam…, Mä kimsa waranqax
Warjasan utaparuw muyuntapxañäni,
ukaxt mä kimsa waranqax Muntañun
upatarurakiw muyuntapxäta, chikatanix
Sukrin utaparuw muyuntapxäta, jilarirïkax
mä pä waranqax Urtijan utaparurakiw
muyuntapxäta. Qhiphat purinirinakäkarux
mayni q’aranakan utapar muyuntapxam
sasaw jilïr awkinakax kunkiyapxäta,
ukjamax sarantapxañäni (wali
uxusisapuniw sarantapxi).
Mallku:
Waynakana…, waynakaka…, uka
pallapallanakar qalampkam q’urawjapxam.
Pallapapa:
Masinaka, wali jan walt’äwinktanwa, uka
laramanakax waranq waranqapuniw
jak’achasinipxi, kamachañänisa.
Waskisa:
Jan axsarapxamti, jiwasax
illapt’añanïstanxaya, jupanakax janiw
________________ 29 _______________
kunanïkisa, ukjamax jan llakisipxamti, mäk
illaprañäni.
Turiku:
Jïs irpir pallapalla, jank’ak illaprapxañäni,
jan ukax uka laramanakax
sawkasipxistäniwa.
Pallapalla:
Ukjamax walikiwa, illapt’apxam…, jina.
Qhux qhux…, qhux qhux…, qhux qhux…,
qhux qhux…
Waskisa:
Chhuy…, chhuy…, khayax Urtijaruw
katuntapxi…, kamachañänisa…, janipuniw
atipañ atkañäniti (walpinw uxupxi).
Pallapalla:
Chiqararakisä… atataw…, mä qalaw p’iqit
wakt’itu, atatay…, atatay…
Turiku:
Tatanaka…, mamanaka…, nänakax jumjam
jaqinakakïpxaratwa, janikiy ukjam
chhuxrinchapxistati…, amp suma…
Mallku:
Walikipuniw waynanaka…,
ch’amacht’asiskapxakim…, uka pallapallar
________________ 30 _______________
katuntapxam, katuntapxam… Uka utanak
phichharapxam, jichhaw uka q’aranakax
wiñay aymar jaqinakarux uñt’apxistäni, jina
jina…
Tumasa:
Ukax walikipuniwa, uka taxtanakax
chhuktaskapxiwa…, tatanaka
katurapxamaya, amparatkam
chinurapxam… Yamakix khä Muntañurux
katjapxapunim.
Q’ixu q’ixu:
Jïsa, uka Muntañur katjañäni…, khayax
mulapat jastawayañ munaski…, uka
uywanak anarapxam, uywanakampiw
yaqhip tawayunakas yuwallanakas
jayasrst’añ munapxi, jina jina…,
q’urawrañäni q’ux…, q’ux…, q’ux…
Warjasa:
Tatanaka…., janiy ukjam
yanqhachapxistati, nänakax jumanakan
ñïtumäpxtwa…, anchhichaw walja
pallapallax purinini, jan juk’amp
ch’axwxapxañäniti.
________________ 31 _______________
Kilichu:
A…, kunki…, waynakana, aka jaqir
ñach’antapxam, ukatx ninar wiykatanäni,
akjamata…
Warjasa:
Atatay…, atatay…, atatay…
Mallku:
Niyaw tatanaka, niyaw tatanaka, mä
juk’amp ch’amacht’asikiñäni, uka
pallapallanakax chikatax
chhuktawayxapxiwa, mä qawqhakiw uka
uta jamasanakar imarasiski…, katurasin
ñach’arapxam…
Jasintu:
Jïsa, jïsa…, uka taxta warminakar
jawq’arapxam…
Sukri:
Janiy ukjamx tatanaka…, sarawayxäwa…,
sarawayxäwa… janikiy warmijärus
wawanakajärus ukjam lurapxamti…,
jumanakax uñt’apxistawa, nayax
jumanakat arxatirïtwa, uka Muntañuw wali
qhurüna, amp suma awkinaka…, uraqinaks
kutt’ayxapxakïmawa…
________________ 32 _______________
Mallku:
Arusitamaki, aaa…, kunki, jumanakax
uraqinak aparañ munapxistax…, aka
uraqix wawanq waranq maratw nänakanki,
kuns akan munapxt ampar q’ara jaqinaka.
Jiwak punkuyasipxistax…, qhuyarus
anakiyapxarakista, uyws awatiyapxarakista,
yaps yapuchayapxarakista…, janiw
jumanakanx khuyapayasiñamax utjkiti.
Jichhapi jichhänixa…, Tupak Katarxarux
waranq waranqanakaw sayt’asinipxtha.
Jiwarapxam supay q’aranaka.
Q’ixu q’ixu:
Tata mallku, qaranakax thiypatpunw
achakuy p’iy mayt’it sas chhuktawayxapxi,
jupanakax wawas icht’ata, anus irpt’ata,
yaqhipanakax wallpas icht’at kunaw
jayarst’xapxi.
Mallku:
Jan llamp’usipxamt tatanaka, uka utanak
thaqsupxam, uka uywanak kharirapxam…,
uka yänak phichkatapxam, jina jina.
________________ 33 _______________
Tumasa:
Janiw kunas utjxit aka markan tata mallku,
mäpit tantacht’asiñäni.
Mallku:
Ukjamax tantacht’asiñäni. Tatanaka,
mamanaka, waynanak tawaqunaka,
amawt’anaka, yatir awkinaka, aksarkam
makatanipxam… (putuw pututt’i, jaqix
walpinw uxu).
Kilichu:
Tatanak mamanaka, aksarkan
makatanipxam, tata mallkuw arst’ani.
Mallku:
Jilïr awkinaka, amawt’anaka, yatirinaka,
ukatx qamasan waynanak tawaqunaka…,
ukjamarak taqpach aka Machaq markan
qamasirinaka…, jichhürux taqi
ch’amampipuniw sayt’asiwaytan…, uka
lunthat ampar q’ara tumayk anunakax
aynacht’ayatawa. Yaqhipanakax
katuratawa…, mayninakax jiwararakiwa,
mä qawqhanix achakuy p’iy mayt’it sasaw
chhuktawayxapxi. Aka sayt’asïwix qalltakiw
jilatanak kullakanaka, akat qhipharux uka
________________ 34 _______________
q’aranakarux aka Qullasuypachatw
tutuksuyxañasa. Uka amtampiw jichhürut
uksarux taqi wawanakasarus wawanakasan
wawanakaparus iwxawayapxañäni, jallälla
aymar marka…, jallälla Machaq marka…,
jiwpan q’aranakaxa.
Taqini:
Jallälla, jallälla, jallälla, jallälla; jiwpan
q’aranakaxa…
TUKU
________________ 35 _______________
P’axp’a Tamanaka
Esteban Mamani Ticona
Gregoria Quispe Mamani
Victor Paco Montevilla
Mónica Troche Mamani
Mayïr t’aqa
(mayïr yanqhachir tama)
Achachila:
Aka markans yaqha markanakans mark
irpnaqañ munir tamanakax kunaymanawa.
Ukatx uka tamanakax jilpachax
lunthatanakatakw arxatapxaraki.
Jupanakax chhijlläw jak’anakax pisinkir
jaqinakarux ak lurarapïma, uk churäm
sasakiw chhijllayasiñatakix kunayman
suma arunakamp arxayapxi. Jichhax aka
amuyt’äwinx ukjam sarnaqäwinakw
uñakipt’apxañäni.
Mä urux mä ch’am ch’irwsur tamax

kunjamats pisinkir jaqinakampix
chhijllayasn sas akjam amuyt’askapxäna:
Anjichu:
________________ 36 _______________
Kumpañirunaka, masinaka…, jichhürux
walpinw amuykipt’apxañäni…, jiwasax
kunjamats jupanakampix iyawsayasn
ukatuqitw mä amtäw chiqanchayapxañäni.
Uka ipi jaqinakax kuna jisk’a yänak
churatas jan ukax ch’amuñanak churatas
chhijlläwitakix iyawsapxakiniwa.
Qatiqati:
Tata Anjichu, Kunjamrak ch’amuñanakak
jiwasast churañänisti, uka ch’amuñanakax
wawanakatakïchixaya…
Añatu:
Ist’apxita, tata Anjichun amuyupax
walikiwa, uka jaqisitunakast kunrak yatisti,
jupanakax uywjam sasiwa, ch’amuñanak
lakiratax jiwasanakar jupanakat arsurjam
chhijllakistäniwa, ch’amuñanakax
walikïniwa. Ukampirus nayra maranakax
jupanakax walpinw jiwasarux
yanapt’apxistäna, ukx janipuniw
armasipkaspati.
Anjichu:
Ukjamax walikiw masinaka, uka
ch’amuñanak alañatakix taqinipuniw qullqx
________________ 37 _______________
ramthapt’asipxañäni. Ukatx uka
ramthapitanakx mark apnaqañar puriñän
ukax kutsuyasxakiñäniwa.
Qatiqati:
Ay ampi…, jumanakax janjakiw sum
amuyupktati…, kamis ipikïskapxani…,
yaqhipanakax qillqt’asiñs yatxiwa. Ukjamax
yaqhatuqinakat amuykipt’arakiñäni.
Antuku:
Tatanaka, nayarak arst’ä, uka
chhijllirinakaruxa, atipapxä ukax sapa
markatakiw jach’a wakanak alarapipxäma,
ukatx sapa sayañaruw phuch’
allirapipxäma sisnastï… Ukatx niy atipañän
ukax janiw ukx lurxñäniti, jan ukax kuna
jisk’a thuk’a wakanakxay wali jila qullqir
chaninchat churxsnaxa.
Juk’ucha:
Ay…, Kamisarak wakanak churxañänïsti,
wawanak churañän ukax jupanakax aka
qhipharux yatt’asipxasphawa.
Anjichu:
________________ 38 _______________
Mama Juk’ucha, isti’ita, ukax
sañakïchixaya, uka arsüwinakx janiw
puqkañäniti. Ukatx jan llakisimti.
Sallqa:
Tata anjichu, antisasins juk’ampinak
churapxäm sañasawa, watiranaka,
samarañäwjanaka, thakhinaka,
qhich’anaka, qhanañanak kun churapxäm
sapxañasawa.
Juk’ucha:
Ahh…, chiqas uka amuyt’anakax
walikïskarakispawa, nayax chiqpachach
churxañän saskatätwa.
Qatiqati:
Ukjamax walikiw tatanak mamanaka, uka
amuyunakampix aka chhijlläwinx
atipañäniwa. Tamasax “PUYRTANWA”
satächixaya, ukatx jiwasax
atipjakipuniñäniwa.
Anjichu:
Masinaka, jumanakan arst’äwinakamax
wali kusapuniwa, jichhax nayax aka
“PUYRTANWA” tamacht’äw p’iqinchirjamax
uka amtampiw taqikuns wakt’ayä, ukatx
________________ 39 _______________
jumanakax janipuniw pisi chuymt’apxätati,
kuna jawsäwinakarus jan ukax yaqha
tamanakamp aruskipäwirus mä
khuskhakiw jutapxäta. Ukatx kuna
jiskt’äwinak utjan ukas jumanakax jiwasatx
khithiy arschin ukarux walpunw
jallällapxäta. Ukax walikit janicha.
Sallqa:
Ukax walikipuniw tata Anjichu, nänakax
kawkjar sarapxam sapxitätas
saraskapxakïwa, ukatx jaqinakamp
munayasiñatakix arsutarjamaw jisk’a
ch’amuñanak q’ipipxäxa. Aka amtanakax
kusapuniwa… jallälla “PUYRIMUS”
Mayninaka:
Jallälla…, jallälla… (ampar p’aqarasipxi).
Payïr t’aqa
(payïr yanqhachir tama)
Achachila:
Uka markachirinakar jisk’achir tamax
ukjamw walpun pisinkir jaqinakar pisi
________________ 40 _______________
chuymt’ayañatak aruskipasipxäna.
Ukañkamax yaqha mark irpnaqañatak
chhijllayasir tamankir jaqinakax uka
kipkarakiw walpun wakiyasipxäna.
Yaqhipanx jupanakx kawkjanay
tantachäwinaks jan ukax ulluqinakas utjch
ukanakarux nayanakaw yanapt’apxäm sas
mantaskapxakirïnwa. Ukatx uka kipkakiw
mä urux Janq’üm markanx kunayman ayll
irpirinaka, p’iqinchirinaka, amawt’anak kun
chhijlläwit amuykipt’añän sas
tantachasisipkäna. Ukjamaruw “DUSKARA”
sat tamax tata Maykhulan p’iqinchat uka
taypin arst’añatak purt’arakïna:
Maykhula:
Hirmanus…, isti… Jilanak kullakanaka…,
nayaja…, isti…, van tisculpar…, quiero que
ustidis mi apuyin, por qui mi pinsamintu is
ayutar a las personas intijinas…, pur qui
yu…, isti…, yu kiriyar más tarwajus y
muchus pushtus, para qui mijurin sus
cuntisyunis ikunumikas, para qui nuistrus
hijus tingan un futuru mijur más atilanti.
In ista riwuniún yu hablar di luchar pur
________________ 41 _______________
ustiris qui sun mis hirmanus cumpañirux
campisinus. Turus sabin qui los antiriuris
pirsirintis no han cumpliru cun sus
prumisas ni han difintido a la ginti humilti.
Publicaminti yu…, promito defintir a la
clase pobri…
Tiwurshu:
A..., a…, u..., walikiw tatanak mamanaka,
jumanakax kunjamt k’uk’u jilatax arst’k
ukx ist’aptawa. Jichhax nayax aka mark
irpirjamax jupanakar mä qawqha arunakw
jiskt’añ muntha. Jumax taqi uka arunak
arsktax ukampix phuqhätati. Yamakis pasïr
chhijlläwinakanx mayni tamanakax
jumjamrakiw arsupxäna.
Santula:
Tata irpiri, nayaw arst’añ muntha…, nayax
tata Maykhulax aski jaqiw sirw yatirïtha…,
kamisarak ukjam phuqhätat janich
phuqhät sas jisktasti…, maysipanx jin
t’axllirt’apxañäni…
Wayla:
Ukas ukjampunïskiw tatanaka…,
Jupanakax nayra marax walpunw
________________ 42 _______________
markasatx arxatawayapxi…, uraqs
kutt’ayawayapxistu, chhijlläwirus
irpawayapxistu, ukat juk’ampinak
lurawayapxi.
Santula:
Jïs tatanak mamanaka, nayar uñkatapxit
chha, nayax wali taykäxtwa…, ukatx
nayjam awk taykanakax waljanipuniw
utjapxi, ukatx aka qhipha maranakax
nänakax walja yanapt’anakpunw
katuqawayapxtha. Ukatx nayax ukatuqit
antisas jiskt’asiñ muntha.
Maykhula:
Muy buyna tu pregunta awicha… (akanx
arkirinakajax kuss wakiyapxatapaxä…)
Para ustidis hirmanus di la tircira idada, va
vir plata cara mis…, tispuys cara unu
cuantu muyra va tinir ties mil…
Piruti:
Tatanaka, mamanaka, t’axllirapxamaya…
yis milast janit qullqïkisti… (t’axllirapxiwa).
Maykhula:
Así is kumpañirus…
________________ 43 _______________
Wayla:
Ukax walikipuniw tatanak mamanaka,
ukjamax tata Maykhular mark irpiritak
chhijllapxañäni…, jupax wali janq’ull
phurixarakisä…, ukampirus walpunw
jiwasat arxatistu.
Piruti:
Ukjamax juparuw chhijlläwinx
chhijllapxañäni.
Wayla:
A…, qhip qhip arsp sapxita, ukjamax tata
Maykhular kallachir q’ipxaruwayas
samarañawj muytayanipxañäni.
Aqu:
Tata, tata, ukax janjamakiw sinti askïkiti,
atipan ukaxay samarañawjx
muytaychinänixa, kamisarak ukjam janir
irpirïkipanst muyuyapxätasti…, akax
janjamakiw nätak walïkiti.
Piruti:
Jan pächasipxamt tatanak mamanaka,
jupax aski amuyuniwa, jach’ats jach’a
tañsa, nayrapas qhusi, ñak’utapas chuchi
ukjamarakisä. Janiw sallqjirjamäkis
________________ 44 _______________
kunasa. Jupar markas irpiritak chhijllañän
ukax janiw kuna pantjasïwïkanisa.
Mamanaka, ina ukjamakraks
uñch’ukiptaxa, arsupxamaya…
Santula:
Ukax walikipunïskiw tata, nayax
Maykhulatakiw chhijllanï.
Pirla:
Nayax janiw kuns yaktti, jumanakatak
Maykhulax askïch ukax ukar
jaysañakirakïspaya, nayax antisas
sarawayxakï, chachajäs tuqitaspawa.
Santula:
Chhuy… mama, suyt’amaya, aka mamax
janjamakiw kuns amuykiti, janir Maykul
sarkipanraks sarxañ muni. Maykulax
mayamp arst’askakiniwa, ukat janit kuna
arups ist’añ munkta. Khayaxaya.
Maykhula:
Tatanakas mamanakas…, u siya…, yuu..,
cuandu intri al presidinti, yu waya cumplir
cun tudos sus peticiunes, piru no si
________________ 45 _______________
priucupin yo cumplir todus sus pedidus.
“DUSKARA” nu tiprawtar a sus wutantis.
Wayla:
Jallälla, Maykhula…
Jaqinaka:
jallälla, jallälla…
Achachila:
Ukjamaw uka urux uka markan qamasir
jaqinakax “DUSKARA” ch’ama ch’iwsur k’ari
tam irpir Maykhulampix
sallqantayasipxäna. Jupanak taypinx walja
ch’uxña amuyunak millk’ukipir
jaqinakarakiw utjäna. Pisinkir jaqinakax
chiqay ukax ukjamächin sasakiw
jaysapxarakïna.
Kimsïr T’aqa
(kimsïr yanqhachir tama)
________________ 46 _______________
Achachila:
Maysatx yaqha chhijlläwir sarir tamax
mayninakas kipkarakiw walpin
wakichayasiskarakïna. Uka tamax
“PUEBLO MÍO” sat sutinïnwa. Uka tam
irpirinakax jilpachax yaqha anqa markanw
qamasipxäna. Warminakapas wawanakapas
janiw aka markan yurirïpkänti, jan ukax
jupanakax yamakis aka markasat
kunayman yänak tuksuñ amtanïpxänwa.
Jupanakax mä urux niya chhijlläwinak
jak’achankipanx akjamw
aruskipt’asisipkäna.
Alphunsu:
Compañeros yo propongo hacer creer a la
gente que somos la mejor opción para
gobernar el país, para esto debemos
plantear las últimas soluciones para acabar
con la crisis nacional. Esto consiste
compañeros, en hacer creer a la gente que
la opción “PUEBLO MÍO” salvará a este
miserable pueblo para que todos nosotros
vivamos de las riquezas que tiene esta noble
tierra. Con este propósito plantearemos la
________________ 47 _______________
eliminación de todos los impuestos en este
país…
Alijantro:
Bueno compañero, tu propuesta es muy
importante, además estratégico. Esta bien,
pero…, si no pagan impuestos de qué
vamos a vivir nosotros, no cree que es
arriesgada esa propuesta?
Alphunsu:
Sabe compañero…, no podemos seguir
como hemos estado hasta ahora. En este
tiempo de la globalización todo es posible.
Además la mercadotecnia de la
comunicación está liderada por la
propaganda política, sino hacemos
propaganda efectiva, podemos perder la
última esperanza de nuestra vida para
llegar a ser ricos de la noche a la mañana.
Pues, finalmente, lo que vamos a decir vale
poco, teniendo el poder, igual nomás
sacamos impuestos y sobreprecios.
Karwajala:
________________ 48 _______________
Permítaseme hablar a mí también
compañeros, la propuesta de Alfonso es
muy buena, porque sólo de esa manera
podemos captar muchos votos en esta época
de crisis nacional. Por ejemplo, yo
plantearía la construcción gratuita de
viviendas para todos los de la clase media,
de la misma manera podría efectivo plantear
una educación científica universal para
todos los habitantes de las ciudades. Qué
les parece mi propuesta compañeros.
Alphunsu:
Evidentemente compañero, usted es más
estratégico que Alejandro, eso me gusta
compañero. Entonces, finalmente sobre las
propuestas que ustedes tienen compañeros,
elaboraremos nuestro plan de gobierno para
cinco años. Pero, quisiera también que
nuestros compañeros hermanos campesinos
e indígenas que están es esta reunión de
planificación estratégica y política tengan su
palabra. Porque ellos van a ir a convencer a
sus congéneres para captar los votos.
Philipi:
________________ 49 _______________
Walikiw tata k’uk’unaka…, markajänx janiw
k’arisiñax utjkiti, ukampirus nayax
jumanakjamarakiw jach’a munañanir
tukuñ muntha, ukatw markajs
jaytaniwayxtha, saräwinakajs
armasxaraktha. Ukampirus sum
amuykipanx inas jan markajär mayam
kutt’añ atxchïti. Ukas chuymajänkarakiwa.
Amuyujäx akjamawa: Aka qhipha
maranakanx jaqix janiw ancha ipïxiti.
Jupanak jiwasan tamasat sum
yatxatapxasp ukax janipuniw ajan
uñkatañs munkapxistaspati. Ukatx
janipuniw jiwasax mä laphiks chhijlläwinx
jikxattksnati. Inas sinti k’arisiñax jan
askïkchispati, inas taqikunas kunjamäkit
ukax yäparjam arst’añ wakiskirïchispa.
Ukjam aski arunakamp arxayt’sn ukax
jupanakas jaysapxakirakisphawa.
Rulantu:
Yu quiru expresar unas cwantas palabras
cumpañiru. Aki el cumpañiru Philipi istá
ikiwukadu. A nusutrus nu nus intirisa lu
qui illus dijan, sino cumo ganar lus wutus.
________________ 50 _______________
Si nu li gusta nustru partiru, el cumpañiru
tini las puyrtas awyirtas para irse.
Alijantru:
Tampoco es así compañeros, el hermano
Philipi tiene mucha razón, hay cosas que
queremos ofrecer sin que exista ninguna
garantía para su cumplimiento, sin
embargo, como la elección es una contienda
electoral, nosotros no podemos dejar de
gobernar este país. Vivimos de este país,
comemos, nos vestimos de este país.
Entonces, sea lo que sea debemos unirnos
todos. En las elecciones vale todo.
Especialmente los representantes
campesinos, comerciantes, maestros rurales
y otros deber ser convencidos para que
continuemos en el poder compañeros.
Alphunsu:
Entonces manos a la obra compañeros,
asignemos ahora mismo las actividades que
debe realizar cada militante. Viva “PUEBLO
MÍO”
Taqini:
________________ 51 _______________
Viva…, viva…, viva…
Achachila:
Ukjamaw uka urux uka tantachäwinx
“PUEBLO MÍO” sutin tamax
markachirinakamp chijllayasiñatak walpin
amuyt’apxäna. Ukatx uka amuyumpix
mayni tamanak kipkarakiw markat marka,
ayllut ayll nänakaw jumanakat arxatapxän
sas arusis sarapxäna. Ukañkamax chhijlläw
urux niyaw jak’achasinxarakïna.
Pusïr t’aqa
(chhijlläwi)
Achachila:
Chhijlläw urux purinxänwa, uka qhantatix
chhijlläwin yanapt’asir jilat kullakanakx
wali willjtapuniw Janq’ün markanx
chhijllañ laphinaks ukjamarak jisk’a
chhijllañ chimpu laphinaks maynit maynit
rixirapxäna. ukatx uka jisk’a chhijlla laph
jaquntañ kajuns niyarakiw lip’thapiyir
lip’inakamp lip’intayapxäna. Maysatx
chhijllayasiñ munir tamanakan
uñaqirinakapax niyarakiw uks aks uñnaqas
________________ 52 _______________
purinxapxäna. Ukatx niya kimsaqallq
pacharux chhijlläwix akjamatw qallantxäna:
Chhijllayiri:
Makhatanim mama, kawkis chimpumax
apanim…
Pirla:
Akax chimpujäx tata, jinakiy thaqtarapita,
manq’ phayir sarañajäwa.
Chhijllayiri:
Amp mama, jan ukjam anch thuthumti,
akax chhijllañ laphixa, khä ch’usa utar
mantam ukat jank’achasinïtawa.
Pirla:
Walikiw tata…
Yanapiri:
Aksäxar mantaskakim.
Chhijllayiri:
Mayniraki, jum chimpun apanim
Pirla:
Akax chhijlla laphixa, kawkirus jaquntä…
Chhijllayiri:
Aka kajunar jaquntam…, jichhax akawjar
rixintam…
Pirla:
________________ 53 _______________
Ay…, tata…, janiw rixintirïktti, janiw uñañ
yatktti.
Chhijllayiri:
Ukjamax tayka, luk’anam ayanim, aka
warminakaxä…, akataq ch’amastï…,
kamisarak jichhakam jan uñañ
yatxapxanisti…, jatila muspa…
Pirla:
Janiw ukjam sint jisk’achitätat tata, uñañ
qillqañax jichhakirakis uñstaskixa, nayrax
janiw kunas utjkänti…
Chhijllayiri:
Jan phiñasimt mama, mayninakarus
qhipharaytawa. Kawkïrinkis aka
chimpuxa…, a…, jumankisa, jin chhijllir
uka utar mantam.
Aqu:
Walikiw tata…
Chhijllayiri:
Ukañkamax jumarak chimpum apanim…
Patisu:
Akax tata, jank’ak sutij thaqtatapita.
Chhijllayiri:
________________ 54 _______________
Ay…, janiw uka wirwitimpix chhijllkasmati.
Patisu:
Janiw ukjam saskitätati, nayax chhijjllañ
munapintwa.
Chhijllayiri:
Janiw chhijlllañ atkasmati, sarxakim;
ukampirus Sutimax janiw aka sutinak
qillqantat pankanx utjkiti. Janiw jumax
mayra marax chhijlläwir sarkpachätati.
Patisu:
Jumanakax ukjamakipunïpxtawa, jan
chuyman jaqinaka, ukatx q’aranakarux
janiw kuns kamskapxtati, jupanakatakix
khathatipxaktawa, paykuts jupanakarux
chhijjllayapxaktawa, jan p’inq’an supay
jaqinaka; ukjamax uyw awatisir sarxä.
Chhijllayiri:
Aka jaqixä…, nayat chhijllaysm
kunarakisti…, chhijllañas jan chhijllañas
sapa maynitawa…, wakiskir chimpumay
apanismaxa. Jan phiñasiyapxistati…,
mayniraki…
Justa:
________________ 55 _______________
Chhuy tata, nayax janiw kawkjar chhijllir
sarañs atxtti, yaqhipanakax sutimax khuri
yatiqañ utankiw sapxituwa, jan
qhuruchasimt quli tata, nayan sutij uka
pankaman thaqtt’arapita.
Chhijllayiri:
Akan sarayañax p’iqi usuyakisä…
kawkirakist chimpumasti…
Justa:
Akax tata…, jan ukjamämt tata…,
jichhürux janiw phiñasiñ urükiti…
Chhijllayiri:
Kawki…, akax janirakkiw utjkit mama…,
kunarakïni…
Justa:
Janiw utjkit saskätaw, ukax
janjamakipuniw askïkiti…, janit q’aranakax
sutinakas phiskhuraykpacha.
Chhijllayiri:
Ukx janiw nayax kuns yatktti. Akax niy pusi
jayp’üxarakisä…, tukuyxañän chhijllayir
masinaka. Uka chhijllat laphinak mäk
jakhurxañäni. Ukatx jakthapiwayasax
________________ 56 _______________
jinakirakiw jach’a chhijlläw irpir jaqinakan
amparanakapar katuyanxañäni.
Yanapiri:
Walikiw jilata, ukjamax jin uka chhijllat
laphinak jakhurapxañäni.
Chhijllayiri:
Jïs masinaka, jumax uka laphinak uñaräta,
jumax mayat mayatrakw qillqt’äta, ukatx
jumax jakthapirakïtawa.
Yanapiri:
Walikiw jilata…
Achachila:
Ukjamaw chhijlläw urux mäk
jayp’untawayxäna. Niya taqpach chhijlla
laphinak jakthapitatx “DUSKARA” tamaw
atipawayäna, qhana arunx tata Maykhulaw
mark irpirjam utt’ayatäxäna. Ukatx mark
irpañ amtaparjamax janipuniw kuna
askinakas pisinkir markachirinakatakix
utjkarakïnti. Jupanakax kuna wayt’äwinak
utjipans pallapallanak anxarusisakiw
markachirinakampix yäqayasipxäna.
________________ 57 _______________
Phisqhïr t’aqa
(arsutar jan phuqhäwi)
Achachila:
Mä urux Janq’üm markanx jaqinakax wali
phiñasitapuniw tantachasiñ
qallantaskapxäna. Uka markarux walja tat
mamanakaw kunayman suyunakat
purinipxäna. Ukanx jupanakax wali
phiñasitaw mark irpirin arsutapar jan
phuqhatapat arsusipxäna, chiqans janiw
kuna aski luräwinakapas utjkänti. Tata
Maykhulax janiw arsutapar phuqkänti.
Ukatx uka tantachäwinx akjam sasaw mayn
mayn wal amuyt’apxäna:
Taliku:
A… a…, tatanak mamanaka, ist’apxitam,
nayaw arst’añ munta, sum ist’apxitäta.
Kunapachkamas jiwasanakax akjam uka
janq’u q’ara anunakamp sallqjatäskañäni,
janit jiwasanakax manq’irïpktan, ukatt uka
muyuyk anunakax jiwasanakar ukjam
uñjpachïstu. Ukatw jichhax mäk
jiwasanakax sartasiñasa…
________________ 58 _______________
Mallku:
Tatanak mamanak ist’apxam, chiqans tata
Talikux askikpunw arst’aski, Jupanak aka
markasar jutapkän ukapachax may mayw
wali sum arst’apxäna, irnaqañanakaw
utjani, achachilanak awichanakatakix
qullqiw utjan sasarakiw sapxänxa, ukatx
jaxu umanak kunraks umayapxistuxa.
Jichhax niy mark irpirir mantasax jiwasatx
armasxapxistuwa. Uka jan walt’äwinak
utjipanw jichhax jiwasanakax taqin
mayacht’asis sartasxapxañasa. Jupanakax
mayïwinakasarux phuqhapxañapawa.
Justa:
Jïsa, ukax ukjampunïskiwa, jupanakax
akan arsuwayapkän ukx
phuqhapxañapawa, jan phuqhapkan ukax
unxtasïwinakampiw sartasipxañasa…
Kamila:
Ukas ukjampunïskiwa, tatanak mamanaka,
jiwasanakax janiw ukjamak uñch’ukksnati,
kunapachkamas ukjam sallqjatäskañäni,
jichhakuchaw taqi ch’amamp sartasiñasa.
________________ 59 _______________
Patisu:
Ay..., tatanaka, nayaw arst’añ muntha. Aka
tantachäwinx yaqhip jilatanak
kullakanakax janiw kunay arsupkstan uks
sum ist’apxkiti, uka qhiphäxanakanx
jupanakkamakiw chhiphisisipki, ukax janiw
askïkit jilatanaka. Taqiniw arsusipxañasa,
ukatx jan ist’añ munirinakax ch’uxña
jaqinakäpachawa. Janir chhijlläw utjkän
ukapachast janit amuyapkayätasti, jiwas
taypinx ch’uxña jaqinakaw utji, uka
jaqinakaruw mutuyapxañasa.
Pirla:
Jïsa, ukax ukjampunïskiwa. Amuyapxam
tatanak mamanaka, jichhast uka Santula,
Piruti, Wayla, Tiwursh jaq kunast
kawkinkarakisti. Jupanakax ukapachax
walpunraks wich’inkh jawq’apxänx
Maykulax yanapistäniw sasinxa. Uk
amuyapxamay jilat kullakanaka.
Patisu:
U..., u…, ukaxaya..., uka ch’uxña
jaqinakaw alxantapxistu. Jichhax
________________ 60 _______________
kamachapxañänisa, ukjamakit
qhipharañäni, jan ukax sartasipxañänicha.
Pirla:
Chhuy tatanaka, jumanakax jan
amuyunjamakiw may may arusipxta, uka
ch’uxña jaqinakarux mutuyañäniya, ukatx
maysatx jach’a sartasïwinakampiy mark
irpirinakarux thurkatapxañäni.
Achachila:
Nayarak arst’ä, nayax wali chuymanïxtwa,
ukampirus amuyujänx uka q’aranakax
salqantaskapxakistuwa. Nayrax janipuniw
nänakarux uñans qillqañs uñt’ayañ
munapkitänti. Ukatx jichhax jumanakax
mä juk’s kamachinakatx yatxapxstaxay...,
uka mä juk’a yatiñampix
thurkatapxañäniya. Ukaw nätakix askïsp
wawanaka...
Aqu:
Ukjamax jinak mä amtäwir puripxañän
jilatanaka, pachas jalamäkiw jalaraki,
uywas anthapiñächixaya.
________________ 61 _______________
Pirla:
Jïs marka masinaka, jumanakax may
mayakw arsusipkta, nayan amuyujätx
kimsa amtamp sartasiñasaw wakisispha.
Mayax ch’uxña jaqinakar mutuyaña, jan
mutuñ munkipanx aka markat
khitharpayxaña. Ukatx payïrix mark
irpirinakamp mayïwinakasat aruskipir
saraña. Kimsïrix jan ist’kistän ukax
thakhinak qalanakap jant’aksus taqin
sartasiñaw wakisispha. Ukjam amuyump
sartasiñän ukakiw aka janq’u
q’aranakampix ist’ayasiñäni. Ukax walikit
janich walïk tatanak mamanaka,
ukjamarak amawt’anaka.
Taqini:
Ukax walikipuniwa, jallälla aymar marka...,
jallälla Janqüma...
Achachila:
Ukjamatw uka markanx kunayman
ch’axwäwinakamp sartasiñatak
amtawayapxäna. Taqinipuniw Pirla maman
arsutapax wali kusaw sas
________________ 62 _______________
t’axllirt’awayapxäna. Ukjamatw uka
tantachäwinx mä amtäwir puriwayapxäna.
Suxtïr t’aqa
(markachirinakan phiñasïwipa)
Achachila:
Ukjamaw urunakax mäkipawayxäna, ukatx
uka markan qamasirinakax amtatarjamaw
jilïr mark irpir Maykhularux mayïwinakap
ist’ayasiñatakix walpin mayamp mayamp
sarapxäna. Mark irpañ yanapir jaqinakax
janipuniw tata Maykhulamp ayllunkir
jaqinakampirux jikisiyañ munapkänti.
Janq’üm markan qamasir jilat
kullakanakax inamayakiw qawqha kuts
irpirimp aruskipaniñän sas wali ch’am
tukus sarapxäna. Maysatx ch’uxña
jaqinakax janipuniw markaparus
kutt’anxarakïnti, jupanakax wali suma
irnaqäwinakanw qullq juk’uchasipkäna.
Ukjam jan walt’äwinak amuyasax Janq’üm
markankir jaqinakax ch’axwäwinakamp
sartasiñw amtaskapxarakïna.
________________ 63 _______________
Taliku:
Jichhax tata mallkunaka, ukjamarak mama
t’allanaka, kuns kamachapxañäni. Janiw
jichhakam kuns uka Maykulax arsunkiti,
amuyujätx thakhi
pirqantäwinakampikipuniy sartasxchiñäni.
Pirla:
Jïsa, ukjamaw tata mallkunaka, ukjamarak
mama t’allanaka, kunapachkamas
jiwasanakax ukjam sallqjatäskañäni.
Taqpachani:
Jïsa…, jïsa…, ukax wakisispawa. Jïsa…,
ukax ukjamañapawa…(walpunw uxupxi).
Patisu:
Aja…, aja…, jichhax ist’apxitam,
anchhichpach khä qullu thiy sark uka
thakh jist’antaniñäni.
Aqu:
Jïsa, ukax walikipunïniwa, niyaxay mark
irpirix jan mayïwinakasar ist’añ munkchiti,
kunrak juk’amp kamachsnasti.
Taliku:
Ukjamax mäk thakhir mistupxañäni,
mamanakasa, jilïr mallkunakasa,
________________ 64 _______________
ukjamarak mama t’allanakas jan aka
tantachäwinkir jila masinakarux jinakiw
yatiyir sarapxañama, ukañkamax akawjan
qamasir jilat kullakanak jank’ak thakhituqir
sarantapxañäni.
Jilïr mallku:
Ukax walikipuniw wawanaka, ukjamax
sullka mallkunakax jinakiw jan akankir jilat
kullakanakar yatiyanipxäta. Ukatx
jupanakax manq’añatakis juyranaks
apanipxañaparakiwa, taqinipuniw maynit
maynikam yanapt’asis mark irpirirux
ist’ayasiñaskam thurkatapxañäni.
Justa:
Ukas ukjampuniw tatanak mamanaka,
akax niyaw thakhir puriñäni, ukatx uka
jach’a qalanak akawjanakat
q’iptawayapxañäni.
Patisu:
Jïsa…, jin uka qalanak aptanipxam, akax
niy thakhir purtanwa…, jin qalanakamp
thakh jant’aksupxañäni… akjamata…tuq,
tuq…, tuq, tuq…, ch’atx…, ch’atx…,
ch’atx…
________________ 65 _______________
Justa:
Jichhapi jichhänix…, aka supay
q’aranaka…, jiwak ar anatayapxix…, uk
lurarapïma, ak lurarapïma…, jichhaw
yatipxani… janipuniw manq’añanaks jach’a
markarux apaykañäniti, uka q’ara
mistinakax jiwasjam t’aqhisiñ yatipxpam.
Achachila:
Ukjamaw uka markanx jilïr mark irpirin jan
arunakapar phuqhipanx walja waranq
waranq markachirinakax wali qhurump
sartasipxäna, ukatx uka unxtasïwinx
waynanaka, tawaqunaka, yuqallanaka,
imillanaka, wawanaka, achachilanaka,
awichanaka ukat juk’ampinakaw mä
khuskhak sartasipxäna.
Ukjam mark sartaskipans jach’a mark irpir

Maykhul k’uk’ux janiw kuns ist’känti,
janirakiw kuns arskarakïnti, Ukatx
jaqinakax wali phiñasitaw juk’amp walja
thakhinak jist’antapxäna. Ukatx mä urux
mark kunkanchayirinakax
pallapallanakampiw Janqüm markan
qamasir aymar jaqinakarux
________________ 66 _______________
khitxatxarakïna. Ukjamw mä juk’atak jan
walt’äwinakax walpun sartawayxäna.
Niyarakiw walja jiwaratanakas
utjawayxäna, ukatx pisin qamasir
markachirinakax usuchjkatpachas
jiwaraykatpachas pallapallanakarux
lawanakampi, qalanakampi,
q’urawanakamp kunaw walpin
saykatawayapxäna.
TUKU
________________ 67 _______________
Irpir Chhijlläw Pantjasïwi

Humberto Rojas Espinoza
Rina Juana Mancilla Paucara
Tito Delgado Vera
Mayïr t’aqa
(mark irpir tama)
Achachila:
Panqar markan jakasirinakax p’iqinchirip
chhijllañatakiw wakiyasiskapxäna. Uka
markanx pisinkir wila masinakat jan arxatir
tamaw walja jaya maranak
kunkanchayarakïna. Ukjamäpanx niya
chikatpach jaqirakiw uka ch’am ch’irwir
tamanakatx jan kun yatiñxs munxänti,
ukampirus uka taman p’iqinchirinakapax
wali q’utuntäwinakampiw nänakaw
jumanakat arxatapxäm sas uksar aksar
tutuknaqapxarakïna. Jupanakax jisk’a
wawanakarus q’ayachir q’ayachirikiw
tukupxäna, uka kipkarakiw usutanakarus
qullapxäna, yamakis marka thiyan
________________ 68 _______________
qamirinakarux kunayman yänakw
alarapipxäm sasaw arxayapxäna. Mä urux
jupanakax chhijjlläwin mayamp
atipañatakix akjamw wakiyasisipkäna.
Wilaski:
Aksar mantanipxam munat masinaka…,
jiwasan amtasax jutir chhijlläwin mayamp
atipañawa. Uka amtampiw jichhürux
jumanakar jawsayapxsma. Ukjamax mäk
aruskipañ qallantapxañäni. Tata Rujasa,
mä qawqha umañ umanak alanim, akax
qullqixa.
Rujasa:
Walikiw tata irpiri.
Wilaski:
Jïs munat masinaka, ukjamax arux
jumanakankiwa, jan axsaräsis
arsuniskapxakïtawa.
Wrañisa:
Walikiw tata Wilaski, jan anch llakisimt
jilata, mark irpañarux mayamps mayamps
puriskakiñäniwa. Ukatx mayamp
chhijllayasiñatakix akjamw amuyt’tha.
Nayraqatax tamasan sutipaw mayjt’ayaña,
________________ 69 _______________
yaqha sutimpiw uñt’ayasiñasa, jisk’a
tamanakampiw aruskipañ wakisispha.
Ukatx jiwasax jan amuykayakiw uka
machaq tam taypinx p’iqicht’añäni.
Ukxarux kunayman waxt’äwinakaw
wakt’ayañarakïspha. Maysatx utat utarakiw
jaqinakamp aruskipt’aniñax wakisini.
Ukjam mä khuskhak sartasiñän ukax aka
panqar markx mayamp
apnaqaskakiñäniwa.
Wilaski:
Ukax walikipuniw tata Wrañisa, Ukxarux
mayninakarak arst’anipxam.
Ursula:
Tata irpiri, nayaw arst’añ muntha, uka
amuyt’ax sinti askipuniwa, uka amtäw
phuqhasiñpatakix mä machaq p’iqinchiriw
t’aqhañäspa, uka p’iqinchirix kunayman
jisk’a tamanakampiw aruskipt’aniñapa,
ukjakiw mayamp jutir chhijlläwinx atipsna.
Lawra:
Ukjamax jinak uka amtanakx akawjar
qillqt’as amuyt’apxañäni.
________________ 70 _______________
Wilaski:
Wali askipuniw uka amtamax jilata,
ukjamax jin uka suma amtanak uka pirqar
qillqantapxañäni, ukatx mayat mayatw
ukarjam amuykipapxañäni.
Rujasa:
Akax jaxu umanakax tata (qhisphillunakaw
chhulluqi), ch’allt’asipxam jilanak
kullakanaka.
Lawra:
Nayaw akawjar qillqt’ä, jin arsunipxam.
Wilaski:
Nayraqatx mä machaq irpiriw
chhijllañäspha.
Ukatx tamasan sutipaw yaqha sutimp
lantintañäspha.
Mayaxa…, kunayman yänakaw
chhijllirinakar waxt’añatak alañäspha.
Ukatx uka waxt’anakampix utat utaw
sarañarakïspha.
Kunanakampis jilatanaka.
Rujasa:
Nayatakix mä amtäwiw uka qillqantatanx
jan uñstkiti, ukax atipirjam tamanakan
________________ 71 _______________
p’iqinchiriparux uxurinaktuquw
aynacht’ayañäspha.
Wilaski:
Ukax wali kusapuniwa, mayni tamanak
atipañ munistän ukax uka tamanakarux
uxurinaktuq uñch’ukiñanaktuquw
aynacht’ayañäni. Ukjamax mäk machaq
irpir chhijllañäni.
Lawra:
Nayax tata Rujasäp siristwa
Ursula:
Nayax tata Wrañisäp siritwa.
Wrañisa:
Nayax tata Lawräp siristwa.
Wilaski:
Ukjamax walikiw masinaka, qawqhanix tata
Rujas p’iqinchañapatak ampar aytapxta…,
tata Wrañisatakisti…, ukat tata
Lawratakisti…, walikiwa. Ukjamax jutir
chhijlläwitakix tata Wrañisaw tamasx
p’iqincht’añi.
Ursula:
Wiwa… Wrañisa…, wiwa… Wrañisa…
________________ 72 _______________
Taqini:
Wiwa, wiwa, wiwa.
Wilaski:
Walikiw masinaka, jichhax kuna sutimpis
tamasarux turkt’añän ukrakw
aruskipañäni, ukajamax arunïpxtawa.
Wrañisa:
Walikiw munat jilanak kullakanaka, nayax
jumanakar anchpinw yuspajarapxsma.
Nayax taqi ch’amampipuniw mayamp mark
apnaqir kutintañatakix kunayman
amuyunakamx kunkanchayä…, uka
amtampix jiwasan tamasax “TAQINÏTANWA”
sas sutichatäpha, ukax walikit janich
walïki.
Ursula:
Ukax walikipuniw jilata, jallälla Wrañisa…,
Taqini:
Jallälla, jallälla.
Wilaski:
Ukjamax walikiw jilatanak kullakanaka,
nayax jank’akiw jichhax Panqar mark irpir
chhijllañatakix kunayman laphinaktuqi,
________________ 73 _______________
uxurinaktuqi, ukjamarak
uñch’ukiñanaktuq jawsayä.
Taqini:
Walikïniwa, mayampw atipañäni, jallälla
“TAQINÏTANWA”.
Achachila:
Ukjamaw tata Wilaskix Panqar mark
irpirjamax machaq chhijlläwir
jawsayarakïna. Mä qawqha urutx
kunayman tamanakarakiw ukawjan
akawjan markachirinakamp jaysayasiñatak
aruskipaskapxäna. Walja tamanakaw
jaqinakarux k’ari k’akir arxayapxarakïna.
Payïr t’aqa
(markachirinakan tantachäwipa)
Achachila:
Maysatx Panqar markan qamasir jaqinakax
walpunrakw jan mayamp
q’utuntayasiñatakix kunayman
tantachäwinak laqanchayapxäna.
Jupanakax aka chhijlläwitakix kunayman
tamarakis utjixa, yaqhipanakax jaqit
arxatiri, mayninakax ch’am chirwiri,
________________ 74 _______________
chikatanakax irnaqäwik thaqhiris
utjakirakis sasaw walpin akjamat
amuyt’apxäna.
Wiktuchu:
Aski urukïpanay jilatanak kullakanaka, uka
kipkarak wayn tawaqunaka, nayax taqin
chhijlläwir mä amtampik sarsn sasaw
jumanakar jawsthapiyapxsma. Jumanakax
uñjapxtawa, akürunakax kunayman
tamanakapuniw uñch’ukiñanaktuq nayaw
yanapt’äma, nänakaw arxatapxäma sas
arch’ukisinipxi, ukatx sum amuykipanx
ukax janiw ukjamäxirïkiti, jan ukax
jupanakax chhijllayasiñatakikiw ukjam
suma arunak arsupxiri, uk amuyasaw taqin
arsukipt’asiñän sas jawsayapxma.
Sirilu:
Ukax walikipuniw tata, ukampirux nayax
chhijlläwinakampix qarjatäxtwa, ukatx
janipuniw khithirus chhijllankäti, ukürux
uru paqaripuniw utajän winkusiskäxa.
Nayjamax mayninakax utjarakpachawa.
________________ 75 _______________
Phirminu:
Nayarakiw arst’ä, tatanak mamanaka,
chhijlläwir sarañax wakiskiriwa, jan
chhijlläwir sarkañän ukax uka mark
irpnaqir lunthatanakax jupakamakiw
chhijllasipxani, uk jan utjañpatakix
kawkïriy jiwasat arxatirjamäch ukar
chhijllir sarañasawa.
Wiktuchu:
Tata Phirmichu, arst’atamax kusapuniwa,
ukjamax jichhax kunjamats uka
lunthatanakampit jaqit arxatirinakampitx
amuyassna.
Tumasi:
Nayarakiw arst’añ munt jilata, nayan
amuyujäx jiwas taypit mä mark irpir
chhijllasn siristwa.
Ruwiku:
Ukax walikipuniw jilatanak kullakanaka.
Uka q’aranakax walja maranakapuniw
apnaqxistu, ukatx janipuniw aka markanx
kuns jiwasatakix lurkapxiti; jupanakakiw
walja qullqinakx apsusiskapxi. Ukatx
jiwasanakax sapa urutjamaw juk’amp
________________ 76 _______________
t’aqhisiñar puriwayxapxtan. Aka markanx
janiw taqinis umanïkiti, ni
qhananïkarakisa, yaqhipanakax
jichhakamaw waka phurumpi, lawamp kun
manq’s phayasisktan.
Phirminu:
Jichhast khithirurak mark irptiritak
chhijlläwir sarañpatakist uñkatt’asiñänist
jilanaka. Nayraqatax ukaw aruskipt’añasa.
Phulura:
Nayax warmjamax arst’añ munaraktwa.
Niyakixay aka mark irpirinakax jan sum
kuna amtäwinaks laqanchkchiti, ukjamax
nayra maranakatpachs tata
Wiktuchukipuniw aka markasanx
jupanakar saykati, janit jupar mark irpirit
chhijlläwir sarañpatak chhijllt’asksna.
Rulantu:
Ukax janjakiway…, p’iqinchirix mä
yatxatatäñapächixaya…
Ruwiku:
Tata, tata…, ukax janiw ukjampunïkiti, aka
qhipha maranakax kunayman yatxatat
irpirinakarakis markasx apnaqixa, ukatx
________________ 77 _______________
janirakis kuna askichäwis utjkiti, tata
Wiktuch p’iqinchirjam sarasp ukax
walikïskaspawa.
Jawana:
Nayatakix tata Wiktuchux walikïspawa,
jupax walja maranakapuniw jiwasan
mayïwinakasat arsuwayi, ukjamax mäk mä
amtäwir puripxañäni.
Sirilu:
Nayatakix uka kipkarakiw tata Wiktuchux
wali sum aka tamasx nayrar irptaspa,
ukjamax jinak jupar uñkatt’asiñäni.
Ruwiku:
Ukjamax mäk ampar t’axllirapxañäni
(t’axllirapxiwa). Ukxarux khithis tata
Wiktuchun arkiripjam sarani, ukatrak
amuyt’añäni.
Sirilu:
Nayax mama Phuluräsp sakiristwa.
Jawana:
Ukax kusakipuniw tatanaka…, ukjamax
t’axllirapxarakkiñäni (t’axllirapxiwa).
________________ 78 _______________
Wiktuchu:
Jilatanak kullakanaka, nayax janipuniw
aka amtäwir puriñ yatkayätti, walpinw
jumanakar jallällapxma. Jichhax taqi
ch’amampipuniw Phulur kullakamp chikt’at
markasat arxatañäni. Ukxarux jichhax
kuna sutinïnis tamasax ukrakw
amuykipt’añäni.
Phirminu:
Nayan amuyujätx tamasan sutipax
“QAMASAN MARKA” satäspha, ukax janit
walïki.
Juwana:
Ukax kusarakisä…, ukäpay tatanaka…, jan
ukax yaqha amuyuch juk’amp sum utji.
Wiktuchu:
Ukax walikipuniw jilat kullakanaka,
ukjamax tamasax “QAMASAN MARKA”
satäniwa, uka qamasampiw aka
chhijlläwinx q’aranakar atipañäni.
Achachila:
Ukjamw uka markachirinakax jan lup’itatak
mä tam mark irpir chhijlläwir sarañatak
chhijnuqawayapxäna. Jupanakax wali
________________ 79 _______________
mayacht’atapuniw mayni markachir
masinakapar arxayt’apxarakïna, ukampirus
jupanakax janiw qullqinïpkänti, jan ukax
qamir t’aqanakax markachirinakarux
kunayman yänakpunw lakirakïna.
Kimsïr t’aqa
(tamanakan arst’äwipa)
Achachila:
Mä urux mä uñch’ukiñtuqix mark irpañ
munir chhijlläwir sarir jilat kullakanakaruw
jawillt’atäna, ukatx uka jawillt’äwirux
waljanipuniw sapa irpirïñ munir
qhiphapanx sarnaqapxäna. Wakichäw
laqanchayirix akjamatw sapa maynir
markachirinakar uñt’ayaskarakïna:
Kunkachayiri:
Walikiw munat uñch’ukir jilat kullakanaka,
aka wakicht’awtuqix kunjams sapa t’aqan
irpiripax mark irpañxatx lup’isk ukw
uñt’ayanipxäma. Ukjamax jinakiw nayrïr
jawillt’at jilatamp qallantañäni. Wiktuch
jilata, jumax mark irpirjam purït ukax
kunanaks markatakix luräta.
________________ 80 _______________
Wiktuchu:
Walikiw jilata, aski jayp’ukïpanay munat
jilatanak kullakanaka, nayarux
markachirinakaw “QAMASAN MARKA” sat
tam irptät sas chhijllawayapxitu, ukatx uka
amuyumpix nänakax taqinirupuniw
yanapt’apxäxa. Janipiniw khithirus
jisk’achapkäti, aka markanx thakhinakaw
lurayaña, qullayasiñ utanakaw utachayaña,
yatiqañ utanakaw utachayaña, ukatx
juk’amp askïspaw kunayman
kamachinakax jiwasanakatakjam
lantikipxaña.
Kunkachayiri:
Walikiw jilata, jichhax tata Wrañisarurakiw
jiskt’añäni. Wrañis jilata, mark irpirjam
atipasm ukax markasatakix kunanakx
luräta.
Wrañisa:
Wuynu…, nayaw jutir chhijlläwinx atipäxa,
ukax niy satäxiwa. Nänakax sumpinw mark
apnaqanx yatipxtha, ukatx walja qullqpinw
yaqha qamir markanakat apayanipxä.
Qhanpachax wayn tawaqunakarux qullqiw
________________ 81 _______________
yatiqapxañpatak churatäni, ukatx uka
warminakar yanqhachir jaqinakax watañ
utaruw khithatäxani, uka kipkarakiw
awkinakarux ch’amuñanak alasipxañpatak
mä waranq qullqix churatäni. Maysatx
thakhinakax maysa thiyat maysa
thiykamaw lurasini. Ukaw nänakan
luräwinakajäxa, jallälla “TAQINÏTANWA”.
Kunkachayiri:
Ukjamax walikiw jilatanaka, jichhax mä
kullakarakiw akanki, juparurakiw
jiskt’añäni. Jusich kullaka, jumax kuns
mark irptañatakix amuyt’askta.
Jusicha:
Aski urukïpanay munat ist’irinaka,
ukjamarak uñch’ukirinaka. Nayax mark
irpnaqirjam chhijllat mistü ukax taqpach
warminakatakiw aski kamachinak qillqayä,
aka markanx janipuniw jumanakax
nänakan amuyujärjamax yäqapkistati,
ukatx jichhax nayraqatax ukatuqit
amuyt’atäni. Warmix chachas kipkakiwa,
ukatx warmir nuwir chachanakarux watañ
utaruw qatatiyatäni, warminakax
________________ 82 _______________
chachanakaparux nuwañ atipxiwa, uka
kipkarakiw utat alispayañs atipxi. Ukaw
warminakan amuyt’apaxa, “JALLÄLLA
WARMINAKA”.
Kunkachayiri:
Jichhaxa…, payïr jiskt’ampiw
sarantapxañäni. Wiktuch jilata, atipät ukax
kawkïr kamachinaks mayjt’ayäta.
Wiktuchu:
Markachirinakan yanapt’apamp atipt’apxä
ukax markachirinakamp chikt’ataw aka
markax laqanchatäni, jupanakaw kuna jan
wali kamachinakas utj ukx
tantachäwinakapan amuyt’apxani, ukatx
ukjamarjamaw jupanakatak jan askïk uka
kamachinakax lantintatäni.
Kunkachayiri:
Jichhax Wrañis jilataraki, jumax kuna
kamachinaks mayjt’ayäta.
Wrañisa:
Jumanakax aka markan markachirjamax
sumw yatipxta. Nänakax nayra
maranakatpachw walja kamachinak
mayjt’ayapxtha. Jichhax
________________ 83 _______________
qhanakïñaparakiwa, aka markanx qullqiw
jan utjkiti, ukatx jan qullq utjkïpanx jach’a
qhusqhu um apsur utax qullqin
jaqinakaruw churatäxani, ukjamatw
jupanakax mä qawqha qullqs jiwasar
waxt’apxistäni. Maysatx uka kipkarakiw
qhan qhantayir utas ukatx um q’umachir
utas mayninakar juka’mp qullq
jikxattañatak churatäni. Uka qullqimpiw
jiwasax aka markan qamiriptañäni.
Kunkachayiri:
Jumatakist kullaka.
Jusicha:
Aka pä jaqix k’ari k’arikw arsupxi, maynis
maynis warm nuwirkamakiwa…, janiw
jupanakax kuns markasanx askichapkaniti.
Nayax niyas taqpach chachanakan watañ
utar sarapxañpatakiw mä kamach apsüxa.
Uka kamachx warminakaw qillqapxani,
ukaw amtäwijäxa.
Kunkachayiri:
Walikiw jilat kullakanaka, jichhax mark
irpirïñ munirpurarakiw jiskt’asipxani.
________________ 84 _______________
Nayraqatx tata Wrañisaw Wiktuch jilatar
jiskt’ani.
Wrañisa:
Walikiwa, aaa…, Wiktuchu, kunats jumax
nänak atipapxirïkt ukawjanakarux nayatuq
arusis sarnaqta. Jumax janiw kusa
jaqjamäktati, jumax aka mark t’unjañ
amtanïtati, jan ukax kunch thaqta.
Wiktuchu:
Jilatanak kullakanaka, nayax janiw aka
jaqir kun jiskt’añx muktti, jupanakax walja
maranakapuniw q’utuntawayapxistu…,
jichhax jiwasanakkam amuyt’asxañasawa.
Jiwasaw aka märkan yurirjamax kunayman
luräwinaks markass kunkachayasxañasa.
Jumanakax yatipxtawa, aka jaqix jichha
mark apnaqapkix uka taypit mistutawa,
jupanakax wila maskamakiw markasx
ukataq maranak apnaqapxi, ukatx jichhax
arsutaparjamax yänakasw alxantañ
munasipki; jilatanak kullakanaka,
amuyt’asxañäni.
________________ 85 _______________
Wrañisa:
Arst’ayapxita…, arst’ayapxita… Aka jaqix
jan walinakpunw arsu, nayax janiw kuna
lunthatäktsa, nayax jumanaklaykuw walja
maranak aka markan irnaqtha. Ist’apxita,
khithirak uraqinakamst kutkatayapxtamsti,
khithis chhijlläwir sarañatak wal
ch’axwawayi, khithis jisk’a markanakar
walja qullq apayi, khithisa…, arsupxamaya.
Kunkachayiri:
Akawjaruw aka wakichäw tukt’ayañäni,
jutirinakanx mayni tamanakarurakiw
jawillt’añäni, ukjamax jilatanak
kullakanaka, jikisiñkama.
Pusïr t’aqa
(jiskhikipäwi)
Achachila:
Ukjamaw Panqar markanx kunayman
wakichäwinakax mark irpirïñ munirinakar
jiskt’añatakix wakiyatäna. Ukatx yatiyir
uxurinakan irnaqirinakax uks akspunrakw
khithirus chhijlläta, kunats chhijlläta sas
walpun sarnaqapxäna.
________________ 86 _______________
Jiskhiri:
Walikiwa…, jichhaxa aka marka taypinx
sarnaqañawjanakanw sarnaqasktan,
ukjamax wayn tawaqunakaruw jiskt’añäni,
jupanakax khithirus jutir chhijlläwinakanx
chhijllapxpachäni. Chuy wayna, jutir
chhijlläwinx khithirus chhijlläta.
Phiri:
Nayax “taqinïtanwa” sat tamaruw chhijllä.
Jiskhiri:
Kunats uka tamar chhijlläta.
Phiri:
Uka tamax jichhax sapa jisk’a yatiqañ
utaruw t’ixit muruq’unak waynanakar
waxt’añatak apaski. Ukatw jupanakar
chhijllä.
Jiskhiri:
Jichhax jumarak tawaqu, aka jutir
chhijlläwinx khithirus chhijlläta.
Suphiya:
Nayax “taqinïtanwa” ukarurakikiw
chhijlläxa.
Jiskhiri:
Kunats jupar chhijlläta.
________________ 87 _______________
Suphiya:
Uka tamax nänakatakix jurpürux mä
phunchhäww wakichani, ukanx nänakax
walpinw kusist’anipxäxa, yamakis
taqikunaw inakïn siwa, ukatw jupanakar
chhijllä.
Jiskhiri:
Tata, tata, jumax jutir chhijlläwinx
khithirus chhijlläta.
Antuku:
Nayax janiw khithirus chhijllkäti,
jupanakax taqpachaniw lunthata. Yamakis
uka Wrañisax sinti jach’a sillunipuniwa,
ukatx uka Wiktuchux lunthatasiñ yatintä
sasaw ukanakar khat’asir sari. Qhipjarux
mä warmis wal thuthusixa, ukax
chachanakaruw tukjañ muni, ukatw jan
khithirus chhijllkäti.
Jiskhiri:
Jumast jilata, khithirus chhijlläta.
Ruphinu:
Nayax “taqinïtanwa” ukaruw chhijllä.
Jupanakax wal sumpinw aka mark
apnaqañx yatipxi, yamakis tiyujäx uka tata
________________ 88 _______________
Wrañisan q’iwiripatw irnaqi, ukatw jupar
chhijllä. Maysatx uka Wiktuchux
inamayakiw arusi, jupast qullqinit
kunarakisti, mark apnaqañax qullqinitakiw
siwa.
Jiskhiri:
Jumast kullaka, khithirus chhijlläta.
Ramuna:
Nayax uka mä warmirakis utjixa, a…, a…,
kamsapxisa…, a… “jallälla warminaka”
satäk uka tamaruw chhijlläx tata.
Jiskhiri:
Kunats jupar chhijlläta…
Ramuna:
Ukaxa…., ay…, janiw yatktti, chhijllakïwa.
Jiskhiri:
Chhuy jilata, jumax aka jutir
chhijlläwinakanx khithirus chhijlläta.
Tilisphu:
Ay…, mulljistawa…, nayax “QAMASAN
MARKA” satäk ukaruw chhijllä.
Jiskhiri:
Kunats jupar chhijlläta.
________________ 89 _______________
Tilisphu:
Jupax wali suma amuyun jaqiwa,
ukampirus janiw mayninakjam
lunthatäkiti, jupan amtäwipax markamp
chik irnaqañawa. Ukjam jilatanakax aka
markasanx juk’anikiwa, ukatw jupar
chhijllä.
Jiskhiri:
Ukata…, kunasa…, aaa…, jupax janiw
qullqinïkiti, kawkits qullq apsuspha.
Tilisphu:
Mark irpañax janiw qullqitakïkiti, jan ukax
llamp’u chuymanitakiwa. Uka lunthat
q’aranakax sapa maraw qullqx q’ipsusipxi,
chiqans jupanakax qullqinïpxiwa, ukatx
yatxatatäpxarakiwa, ukampirus janiw
markat lup’iñ yatipkiti.
Jiskhiri:
Ukjak jilata, uka arumax yäqatäniwa, inas
mayninakax jan jumjam lup’ipkarakchiti.
Walikiw jilatanak kullakanaka, akürux
jiskt’atarjamax aka jutir chhijlläwinx
“TAQINÏTANWA” uka tamaw atipt’awayani,
ukxarux “QAMASAN MARKA” sat tamamp
________________ 90 _______________
“JALLÄLLA WARMINAKA” sat tamampix
inas aynacht’awayapxchini. Jichhürux
yatiyäwinakax ukakïspawa.
Phisqhïr t’aqa
(pantjasïwi)
Achachila:
Niya chhijlläw urux purinxarakïnwa, ukatx
markachirinakax wila mas wilamasix tam
tatamapuniw jisk’a yatiqañ utarux Panqar
markanx mark irpir chhijllir sarapxäna.
Uka urux kunayman jan walinakapuniw
utjarakïna, “TAQINÏTANWA” sat tamax walja
jaqinakpunw chhijllañ uta punkunakarux
sayarayäna, ukatx yaqhip markachirinakax
axsarañatx jupanakarukiw
chimpuntxapxarakïna. Maysatx “QAMASAN
MARKA” sat taman p’iqinchirinakapax mä
qawqhanikirakïnwa, ukatx jupanakax
jisk’achatakiw jikxattasxapxarakïna.
Yamasix “JALLÄLLA WARMINAKA” sat
taman arkirinakapax janipuniw
utjkarakïnti.
________________ 91 _______________
Niya chhijlläw tukuyatatx “TAQINÏTANWA”
sat tamarakiw atipawayxäna. Jupanakax
ukjam atipasax walpunw kusisipxäna.
Ukaxaya, ukjamw atipaña, sasaw walpin
arusipxäna. Mä qawqha urutx tata
Wrañisaruw mark irpirjam
qunt’ayxapxarakïna.
Ukatx urunakax niyarakiw mä phaxsi, pä

phaxsi, phisqha phaxs saraqawayxäna,
jupax amtataparjamaw markan yänakap
alxaraskarakïna, ukjakiw markachirinakax
pantasitapat amuyasipxäna. Mä urux
ajkamw mä qawqha markachirix
aruskipasisipkäna.
Tilisphu:
Tata Ruwiku, janipuniw akchas walïkiti…,
uka Wrañisax khusu umw anqäx
markanakar alxan siwa…, akanx janirakis
jiwasatakis utjkiti.
Phirmiku
Ukapï…, kunats ukjam mayamp
markachirjamax pantjasirakikpachäsna…,
amuyatax janipuniw chuymanïxtanti. Kuns
kamachxañäni…
________________ 92 _______________
Tilisphu:
Jïsa…, Jupax wali sumxay janir irpirjam
mantkasax arschïnxa, irnaqäwinak utjayä,
jisk’a yatiqañ utanak lurayä,
achachilanakaruw sapa phaxs qullq churä
sasarakis sänxä… Jichhax janipuniw ukx
amtasxiti.
Phirmiku:
Uka q’aranakax ukjamakipuniwa,
jupanakax janiw aka markan t’aqhisïwipx
yäqkapxiti, jan ukax qullq juk’uchañakw
yatipxi. Jumax amuypachästaxay, uka
llunk’unakapax janiw mä mars
irnaqkapxiti, ukatx jank’akiw utanak
k’añaskunak kun alarasipxi. Ukas
ukäkchixay jupanakax suma junt’u
uraqinakw walja jach’anak katuntasipxi,
ukarux waranq waranq wakanakw uywapxi,
ukatx jiwasanx janiw uraqis utjxiti. Yaqhip
jaqix mä sukanikïxarakisa, ukjam pist’äw
utjipanx wila masinakasax anqäx
markanakarukiw sarawayxapxi.
________________ 93 _______________
Tilisphu:
Chiqas ukax ukjampunïskiwa…, nayrüruw
mä yuqajäx akjam sasaw arxayaskitäna.
Tata, janiw yatiqir sarxiristti, inamayaw
yatiqir sarañaxa, uka mark irpnaqirinakax
janiw kuna yatiqatäpkisa, ukatx jupanakax
walja qullqinakw apsusipxi. Nayax janit uka
tamanakar irnaqirjam mantkirist situwa.
Phirmiku:
Ukatsti, jumast kamsaraktasti.
Tilisphu:
Nayax janiw kamsañs atxtti. Mä arunx ukax
chiqapunirakïchixay, uka lunthat
tamanakan irnaqir jaqinakax janiw jisk’a
yatiqañ utans yatiqäwinakapx tukuyapkiti,
ukampirus ukanakar mantapx ukatx walja
qullqpinw q’ipsusipxi.
Phirmiku:
Chhuy tata, khayax Sirilump
Wiktuchumpirakis jutaski, kunarus
jutapxpacha.
Tilisphu:
Ay…, chiqarakisa, kunarus jutapxpacha.
________________ 94 _______________
Wiktuchu:
Tata Tilisphu, ukjamarak tata Phirmiku,
aski arukïpanaya…, nayakiw jumanakar
tumpt’ir jutasktha, ukatx aka tata Sirikus
nayamp chikarakiw jutaski.
Tilisphu:
Walikpï tata…, akawjar qunt’asiskakim,
ay…, kawkirakist chilltañ apsunï…
Phirminu:
Tata Wiktuchu, jayapuniw jan uñjirïsmati,
kawkirurak sarxpach saskirïtwa.
Wiktuchu:
Janiw kawkirus sarktti, nayax
akankaskakipuntwa. Juma niyas
chhaqxtax… ajajajaja…, ajajajaja…
Tilisphu:
Tata Wiktuchu, aka chilltañar qunt’askam.
Wiktuchu:
Walikïskaniw tata…, Aaa…, may arxayt’añ
munaskapxasamän tatanaka…
Tilisphu:
Kunarakisti…, kunach jan walïxi.
________________ 95 _______________
Wiktuchu:
Janiw kunas tata, llakix markasatawa…
Uka supay Wrañisax q’alpinraks yänakasx
aka markasatx tuksuñ amtxixa, jichhast
jiwasast ukjamakt uñch’ukiñäni, jan ukax
sayt’asipxañänicha. Jumanakax kunjams
amuyapxta.
Phirmiku:
Ukax ukjampï…, ukatx markachirinakaxay
juchanïchixa…, jupanakarakis ukjam
lurañapatakix chhijllapxixa, jiwasast
kamacharaksnasti.
Sirilu:
Jïsa, ukax ukjampunïskiwa, markachiriw
chhijlläwinx pantjasiwayi, qhana arunx
q’utuntataw uñjasiwaytan. Uka supay
achachix ukataqrakx kuna jisk’a
ch’amuñanaksa, qillqañ laphinaks
waynanakar lakiwayi, ukatx ukampiy
jaysäsiwayixa.
Wiktuchu:
Ukax ukjampunïskiwa. Jichhax janiw uka
luräwinakapx ukjamak jaytksnati, jan ukax
sayt’asiñasaw wakisi.
________________ 96 _______________
Tilisphu:
Ukjamax jaqinakaruy muythapiñäni.
Sirilu:
Nayax anchhichpachas sariristwa.
Phirmiku:
Nayas uka kipkaraki…
Wiktuchu:
Ukamax taqin jaqinak muythapiniñäni,
ukatw mä sayt’asïw wakicht’apxañäni.
TUKU
________________ 97 _______________
Qhisphiyäw Thaqhir Tamanaka

Claudia Patzi Mamani
Sofía Bernal Yampa
Juana Mamani Canaviri
Julia Mamani Condori
Mayïr t’aqa
(kutt’anïwi)
Achachila:
Nayra maranakax khaysa Wari markan
jakir jaqinakax jan ancha llakinikiw
qamasipxäna. Sapa mayniw
irnaqäwinakapamp sarnaqapxäna. Tatanak
mamanakax sapürunjamaw willjtat
jayp’ukam yapun irnaqapxäna; maysatx
wayn tawaqunakax uyw uñjañampiw awkip
taykaparux yanapt’apxäna, niya chika urur
jak’achkipanx jupanakax yatiqañ utaruw
yatiqir sarapxirïna. Uka pachparakiw jisk’a
wawanakax ququs q’ipt’asit khuchh awatir
sarapxirïna.
________________ 98 _______________
Mä urux qinayax walipuniw ina ch’iyarak
uka marktuqirux jitsunïna, ukjamarus uka
urux wali ch’isi thayarakiw qhanjtanxäna,
ukatx niya chika ur jaqukiptkipanx mä jan
uñt’at jaqiw uka markar akjam arust’asis
purnuqaskäna:
Phirnuchu:
Ay…, aka markax janirakis
mayjt’katänati…, kunjamäkänt
ukjampachakïskarakisä…, uka mark
irpirinakast kunrak lurappacha… Jichhast
janit nayast akst mayjt’aykiristha.
Jaqinakamp aruskipt’asax taqikunpinw
sumar sartayiristha. Jank’ak utajär purï…,
inas jupanakax phiñasipxchini, ukampirus
wali llamp’u chuymanpiw purï. Ay…, aka
anux jakaskarakitänasä…, q’ala juykhuwa,
janipuniw achjasiñs amtkiti. Jank’ak utar
jak’achasï… Tatayitu…, mamayita…, janich
akankxapxi…
Panqara:
Khithisa…, kun uka anux janirakis wajtkiti,
uñtanï chhä… Ay…, akast kunaraki,
________________ 99 _______________
uñt’atjamakiway…, luqhïxtcha. Tata, tata,
khithis aka jaqixa.
Phirnuchu:
Mamayita…, mamayita, Satukütwa,
wawamätwa.
Panqara:
Kamsta…, ay…, wawa…, tata…, tata…,
Satuk wawaw purinitäna, jutam…, jutam.
Ilaku:
Ay wawa…, mayj jan
uñt'añjamäxarakitätasä…, akataq suma
isthapitarakïtasä…; wawa, kunjamäsktasa,
utar mantañäni; mama, aka wawar manq’
waxt'amaya.
Panqara:
Iyaw tata, anchhichaw aka wawatak manq’
wakt'ayanï.
Ilaku:
Ay satuku…, wali jayapunirakis
chhaqxtaxä, janirakis nänak uñjt'iris
purinxtati, jichhast kunatrak uka jach’a
markatst jutawayxtasti.
________________ 100 _______________

Phirnuchu:
Ay tata…, yatikisma, janiw nayan sutijäx
Satuküxiti, nayax Phirnant satäxtwa.
Panqara:
Kunata, kamisarak jumast yaqha sutimpist
turkayasïtasti, janiw ukax walïkiti,
nanakarus jaqimp
jisk'achayapxakitasmawa. Täta, janipuniw
akch'as walïkiti, ukxarux jumax
kamsasmasa.
Ilaku:
Janiw jiwasax kuns kamachksnati, niya
ukch'ächixay, jupax waynäxarakchixaya.
Ukatx jach'a yatiqañ utanxay
jisk'achappachaxa, ukatxay jupax sutip
turkakipäspachaxa.
Panqara:
Ukax janiw nayatak walïkiti, kamisarak
ukjamanak arusiskätasti, jiwasan
sutichatapunixay askinkañapächisti, janiw
ukjam jisk'achasiñax utjañpäkiti.
Phirnuchu:
Tata, mama, jan jumanakax ukjam
phiñasxapxamti, janiw nayatakix uka sutix
________________ 101 _______________

askikänti, ukatw nayax wasitat sutiyastha,
anchapuniw Satuk Satuk sas
jisk'achapxitäna.
Panqara:
Manq’ax niy qhathitaw wawa,
manq’asiñäni… ukatx akanx yapump
sarnaqañakïchixay…, nayax ch’uq
llamaytiriw sarä.
Ilaku:
Ukjamax manq’asiñäniya, ay…,
juchhachraks phayatäta, satukux janich
munkani.
Panqara:
Ay tata, wawajäx kuns manq'asirikiwa,
ukjamaxay wawa.
Phirnuchu:
Jïs mamayita, juchhachax wali
sumapuniwa, nayax khayanx arusa,
phiryura, t’ant’a ukanakakw manq’tha,
akan aski juyranak manq’asiñax kusawa.
Panqara:
Amuytaxay tata, wawajäx juk’amp
amuyuniw purinxatayna. Jumax niy q’arar
tukutarakïtasä…
________________ 102 _______________

Phirnuchu:
Janiw mamayita…, kamis q’arayäx,
amuyujäx aka markat arxatas irnaqañawa.
Panqara:
Ay…, ukax mayjaway…, kunatrak aka
markar arxatätasti.
Phirnuchu:
Janit amuyktast mamayita, aka markax
naya sark ukapachatpach
kipkakïskarakitaynasa. Janipuniw kunas
unxtayatäkiti.
Panqara:
Kun wa…, kunarak unxtanist wawa, akanx
uywamp yapump saranaqañakïchixay…,
janiw kunas unxtkasphati. Ay…, ukax
kunasa…, kuns apasinta…
Phirnuchu:
Jan mulljasimt mamayita, ukax chili chil
satawa, aksar apanita.
Panqara:
Janiwa…, axsartwa…, achuqitän ukasti…
Phirnuchu:
Janiw mamayita, jaqiw jawsanpachïtu.
Panqara:
________________ 103 _______________

Jawsantma…, ukast jawsiritisti…, janiw
akax walïkiti…
Phirnuchu:
Khithisa, ola…, walikiwa, akax niy markajär
purxtwa…, aaa…, jikisiñkama.
Panqara:
Ay…, muspkañaw chhü… ukat uka
tatamast kawkinkaraki.
Phirnuchu:
Jupax niyaw uywanakamp purinxatäna.
Ilaku:
Mama…, mama…, wali qaritaw purintha,
muxsa um waxt'ita. Satuku…, Satuku…,
kawkinktasa.
Phirnuchu:
Akankaskt tatayitu, niyarakis
arumthapxixä…, uka uywanak anthapiñ
yanapt’anïma.
Ilaku:
Jan yanapkistat wawa, nayakiw anthapinï,
jumax qaritäpachätawa.
Phirnuchu:
Mamita, aka markanx khithirak mark
irptaskisti.
________________ 104 _______________

Panqara:
A…, ukaxa…, Timukuya.
Phirnuchu:
Uka timukust khithirakisti.
Panqara:
Ukaxa…, mistin yuqapaya.
Phirnuchu:
Mistin yuqapa…, ay…, mistinakast
jichhakamat akan utjaskisti. Janipuniw
ukax walïkiti, ukatay aka markanx jan
kuns unxtayas sarnaqapxpachaxa. A…,
muspkayasä.
Ilaku:
Yasta…, uywanakx anthapinxtwa.
Jichhakuch arxayt’it wawa, jach’a Tilapas
markanx sarnaqäwix kunjamakisa.
Phirnuchu:
Ay, tatayitu, mamayita, yatipkakisma,
akanx markatx wali jayanxay qamasstanx
ukatx janiw kunas akanx yatiskiti, ukatx
khaya jach’a markanx sapürus jaqinakax
ch’axwäwimpikipuniw sartasipxi.
Jupanakax janiw nayrjam sarnaqasiñ
munxapxiti, jan ukax kunayman
________________ 105 _______________

mayïwinakw mark irpirimpix ist’ayasiñ
munapxi.
Ilaku:
Ukast kunjamarakisti, nayrürux jilaqatax
markanx ch’axwäwiw utj tantachasiñaw
wakisin sasakiw sarnaqaskäna.
Phirnuchu:
Ukaxa…, aka qhipha maranakanx mark
irpirinakax q’ara jaqit mistutkamakiwa,
minkharax mamayitax aka markx mä
mistin yuqapaw apnaq sisa, ukatx jach’a
markanx uka kipkarakiw uka mistinakakiw
markx apnaqapxi. Jupanakax q’alpinw
urakissa, khusu umassa, irnaqañ
utanakass alxarxapxi, ukjam uñjasaw
jaqinakax walpin phiñasxapxi.
Ilaku:
Ukjamastï…, ay…, ikiw puritu, ikt’añän
wawa.
Phirnuchu:
Iyaw tatayitu, ukjamax ikxañäni.
________________ 106 _______________

Payïr t’aqa
(p’arxtäwi)
Achachila:
Ukjamaw Phirnuchux niya mä pätunk
urunak qamarxarakïna. Jupax uka markan
jan kuna lurat uñjasax walpunw phiñasïna.
Jupan saratapat puriñapkamax janipuniw
kunas mayjt’känti. Janiw jaqi um umañas
utjkänti, uka kipkarakiw janiw kuna
qhanas arumanakatakix utjkarakïnti, janiw
qullayasiñ utas utjkänti, yatiqañ jisk’a utax
niy jaqursirjamaw qhichwaskäna.
Ukatx mä urux jupax uka markan qamir

jaqinakar tantachthapiñw amtäna, ukatx
awkipamp yanapt’ayasisax akjamw mä urux
jilaqatäkar saraskäna:
Phirnuchu:
Tatayitu, nayax tata jilaqatampiw jikisiñ
muntha, janit jilaqatäkar irpitasma.
Ilaku:
Jupampist kunatakirak jikisiñ muntast
wawa.
Phirnuchu:
________________ 107 _______________

Ukaxa…, kunasa…, aka markan
sarnaqäwipatw aruskipt’añ muntha.
Ilaku:
Ukjamax sarañäniya, jin sarañäni, jupax
uka jisk’a markas thiyan qami.
Phirnuchu:
Ay…, khä qullutx janq’u qinayarakis
jithsusinkixä…, ukax wali suma chimpuwa,
pachamamas kusisitjamakiwa.
Ilaku:
Jumax mayjjamak arustaxay…, nayrax
janiw ukjamäkayatati, jichhax arsüwimax
mayjapuniwa.
Phirnuchu:
Inas ukjampunïskarakchi, nayax aka mark
uñjasax walpin llakistha.
Ilaku:
Jan llakisimt wawa, akax niy purintanwa.
Tata…, tata…, tata jilaqata…, anumaraki…
(anuw wajasi).
Q’ixu q’ixu:
Ay…, khä waynast khitiraki, jan uñt’at
waynjamarakis tata Ilakump jutaski.
________________ 108 _______________

Phirnuchu:
Art’äñän tatayitu, tata jilaqata…, anumarak
chichintitaspha…
Jallu:
Khithis arnaqasini…, ay… Tata, Ilak jilataw
mä waynamp anqan sayaski.
Phirnuchu:
Aski urukipanay mama. Kunjamakïsktasa,
tump’t’iruw juttha, katuqt’akitaya, amp
suma quli jach’a mama.
Jallu:
Aksar mataniskapxakim, ay…, jumast
khithïxaraktasti.
Phirnuchu:
Janit uñt’xistat jach’a mama, nayax
Satukütwa.
Jallu:
Kamsta…, Satuku…, kun jumax
jisk’akirakis uka qullunakanx p’isaqanak
arknaqaskiriyätaxa, ukat mayakraks
chhaqhawayxtaxa, ampi…, jichhast kuna
kayut kayunirak purintasti.
________________ 109 _______________

Phirnuchu:
Jach’a mama, jakäwix ukjamakïtänawa,
ukas ukjampunïskiwa, jichhax nayax
markajät amtt’asisaw mayamp akar
purinxtha.
Ilaku:
Jïs jilïr mama, aka yuqajäx wali jayapuniw
Tilapas markar chhaqxäna, ukatx jichhax
mayakw mä urux utar puriniskatäna, ukatx
mamapas walpunw kusisi, jichhax wali
kusisitapuniw qamasxapxtha.
Jallu:
Ukjamastï…, wali kusisiñasä… nayanx
ukjam mä yuqajäs utjaspha. Ukampirus
utjänwa, ukatx taqiniw jisk’pach
jiwarawayxapxi.
Ilaku:
Jan samti…, panikix llakit
sarnaqxañjamakiwa.
Phirnuchu:
Ukata…, tata, mama, nayax jumanakamp
aruskipt’iriw jutawaytha…, janit mä juk’a
pach aruskipt’awaysna.
________________ 110 _______________

Q’ixu q’ixu:
Kunarakist wawa, arst’askakiñäni, akax
wali qhantatïkiw ukatx urjaruw uka thuk’a
qawranaks qullur anakkä.
Phirnuchu:
Tata, inas phiñasiyxchïma, ukampirus
akanakax jiwasan aruskipt’añax wakisiwa.
Kunasa…, aaa…, aka markanst khithirak
mark irpirjamast sarnaqaskisti.
Q’ixu q’ixu:
A…, ukaxa…, mistin yuqapaw markasx
irpaski. Jupax tata Timukuwa.
Phirnuchu:
Ukat jumanakatak walikitisti, janit mark
irpnaqirix jiwasat mantañapäkaspha.
Q’ixu q’ixu:
Ukaxa…, aka markanx suman
sarnaqasitakiwa, kun uka mistinakar
phiñasiyxañän ukax jupanakax
uñisxistasphawa. Yaqhipanx kuna yap
lurañas yanapt’aña, uywa khariñas
yanapt’añ ukatx jupanakax jan kamsasakiw
sarnaqaskapxi.
________________ 111 _______________

Phirnuchu:
Ukax ukäskipï…, ukatx janirakis aka
markanx ni q’uma umas ni arum qhanas
utjkiti, ukanakx uka mistin yuqapax
uskuyasphaya.
Q’ixu q’ixu:
Ukx niyas janiw yatxtti.
Phirnuchu:
Tata jilaqata, nayanx mä amtäwijäw utjitu,
ukax akjamawa: nayax aka markan taqin
mayacht’asxn siristwa, ukatx ukjam
mayacht’asisax mark irptañatak mä tam
laqanchaysna, ukjamat jiwaskam aka mark
sarayasxsna. Ukax janit walïkaspa.
Q’ixu q’ixu:
Ukax walipï…, ukat jaqinakast
munapxasphatisti. Nayrürux markaruw
ch’axwir sarañ sirw ist’apxatäna, ukatx
nayas jupanakar tumpakipankasax
yatiyaniraktwa, uk ist’asax masinakasax
walpunw llakthapisipxi, jupanakax aka
markanx waljaniw jan laphinak ullañs
yatkapxiti.
________________ 112 _______________

Phirnuchu.
Ukaxaya, ukax jan walt’äwiwa, kamisarak
masinakasast jichhakam jan ullt’asiñs
yatkapxanisti, ukatx uka mistix walja
qullqinak mark iripiritx q’ipiqaniskani,
akanx janirak kuns lurkaniti.
Q’ixu q’ixu:
Ukjamax jaqinak tantachthapiñäniy wawa,
ukatx jupanakaw kunjams
amuyt’xapxarakini.
Phirnuchu:
Uka amuyumax wali askipuniw quli tata,
ukjamaxay tatayitu.
Ilaku:
Jïs wawa… Ukata…, tata jilaqata…, jumar
taqi chuymajämpipuniw achikt’asiñ
munsma, aka wawajäx aski amtanakaniwa,
jupar yanapt’apxakiñäniya, nayar walpin
muspayitu. Jumax sumw amuyuskta,
akanx t’aqhinakraks sarnaqastanxa, ukatx
uka mistinakax janirakis markass sum
kunkaykiti, ukjamïpanx mayacht’asis
sarnaqañax wakiskirïspach sakiristwa.
________________ 113 _______________

Q’ixu q’ixu:
Jïs tata Ilaku, ukax ukjampunïskiwa,
jiwasax aka markanx mä amuyuni, jiwasat
arxatir jlatw suyaskayätan, jichhax jupax
Satukuwa. Ukjamax arumanthpachaw
taqpach jaq jawsthapinï, ukatx jurpüruw
mä jach’a ulluq lurañäni.
Phirnuchu:
Walikiw tata jilaqata, ukajamx
sarawayxapxä…, anumarak
chichintitaspha.
Ilaku:
Jïs tata Q’ixu q’ixu, ukjamax jurpürkama.
Q’ixu q’ixu:
Walikiw tata Ilaku, ukjamarak wawa,
jurpüruw jikisxañäni.
Achachila:
Ukjamaw uka urux Phirmichux jaqinak
anthapis mä mark irpnaqañ tam
chhijnuqañatak walpin tata jilaqatamp
aruskipt’awayäna. Ukatx urunakax
saramäw saraskarakïna, mä urux
jupanakax amtatarjamaw “MARKAS
SARTÄSXANÄNI” sat sutin tam
________________ 114 _______________

uñstayawayxapxäna. Ukatx Phirmuchux
taqituqirupuniw amtäwip ch’iqiyirix
sararakïna. Uka markan jakirinakax
taqinipuniw yanapt’asipxarakïna. Mä
chhijlläwtuqix Phirnuchux uka markx
sumanjampunw irptawayxäna.
Kimsïr t’aqa
(q’utuntäwi)
Achachila:
Qullasuy markanxa, kunayman jan
walt’äwinak utjxipanx qhisphiyäw thaqhir
tamanakax waljapuniw uñstawayxäna.
Mayninakax chiqpach ch’amamp arsusir
tamanakänwa, mayninakax arxatir
arxatirikirakiw tuküna, ukampirus
jupanakax janiw mayni qamir
tamanakjamäkapunïnti, jan ukax
markachirinakjam pisinakrakw
sarnaqasipxäna. Yaqhipanakax jach’a
utanakan yatxatat jilatanakan
p’iqinchatänwa, mayninakax ukjam markat
mistut jaqinakan p’iqinchatakirakïnwa. Uka
________________ 115 _______________

machaq tamanakax suni uraqins qhirwa
uraqins juntu’ uraqins utjxarakïnwa.
Mä urux Phirnuchur mä machaq tam

uñstayir uñaqasax uka markanx uka
kipkakrakw mä waynax yaqha tam
uñstayäna, ukatx uka waynax nayrax mä
mistin yanapiripat uñt’atänwa, ukampirus
jupax wali jaqit arxatiriw tuküna. Tamapax
“TAQINIS KIKPAKÏTANWA” sat sutinïnwa.
Uka tamax sumat sumatx walja
jaqinïxarakïnwa. P’iqinchiripax Juwanch
satänwa. Mä urux Juwanchux akjamatw
utapanx wila masinakapamp
aruskipt’asiskäna:
Juwanchu:
Ay mamita, jichhax nayax aka mark
apnaqañ muntha, ukanx walja qullqipuniw
utj sarakisä…, ukatx uka amuyumpiw
nayax aka tam qutucht’tha. Jichhax Ilakun
yuqapakirakis Chukiyaw Markat purinisax
aka mark apnaqaskixa…, jupax jach’a
yatiqañ utar kunaxay sarchi, wali
yatxatataw siwa. Nayax janixay jupxam
________________ 116 _______________

jach’a yatiqañ utarus sarkstti. Nayax mä
juk’ asxart’ayasisamachaktwa.
Riwucha:
Ay…, wawa, jan jumax asxarayasimti,
Ilakun yuqapax janiw aka markan
qamirïkiti, jupax jichhakirakis puriniskixa,
ukatx janiw aka markanx kuns jaqinakax
munapx ukx sum yatkiti. Jumax
jisk’atpachaxay akanx tatakurampis
irnaqstax, ukatx jumarux uñt’apxtamwa.
Jupax mä qawqha jilaqatanak
anxarusisakiw sarnaqaski…, mayninakax
janiw jupar munapxkiti. Ukampirus jupax
niyaw pä mar aka mark apnaqxi, ukatx
janiw jaqix jupar ist’añ munxiti.
Juwanchu.
Mamita, jupax wali jaqinïchixaya, nayanx
juk’anikiwa, ukjamarus Phirnuchux wali
suma amtanakaniw siwa, ukatx inas qullqik
jan qullqinïkchiti.
Riwucha:
Ukapi amuyt’añaxa, jupax janiw qullqinïkiti,
ukatx jiwasax qullqinïstanxay…, ukatx uka
ipi jaqinakarux jaxu umay umarayañänixa,
________________ 117 _______________

ukatx jupanakax uk umarasax jumaruw
mark irpnaqirjam chhijllapxätam.
Juwanchu:
Akax tatayitus niyas purinxixa, jumax
kunjams amuyta.
Siliku:
Jumaw atipät wawa, jaqix janiw Phirnuchut
yatiñ munkiti, akjam sasaw arusipxi: Uka
Phirnuchux janiw akan qamirïkiti, qullqik
munpacha, aka pä maranx janiw kuns
lurkiti, ukat qullqimp sarawayxä sispachaw
sapxiwa. Juwanchuw akan qamixa, jupax
qullqin waynawa, jupax yanapt’istäniw
sasaw uka samarañawjanx
aruskipasipkäna.
Juwanchu:
Ukjamax jan pisi chumt’käti, nayax
atipañajäpuniwa, ukatx niy mark irpir
mantasax mäkiw uka qullqinakx
nayatakkam juk’uchsüxa, ukaw amtäwijäx
tatayitu, ukjamarak mamayita.
________________ 118 _______________

Siliku:
Ukx janirakiw ukjamx wawa, ukatrak
katjayasiskasma, katjayasïsm ukax
nayampachs apt’itasmawa.
Riwucha:
Jïs wawa…, amuympikiw kuns lurarakïta…
Juwanchu:
Jan llakisipxamt tatayitu, ukjamarak
mamayita. Nayan yanapirinakajäx wali
ch’ikhinakawa. Jupanakax
Phirnuchjamarakiwa.
Siliku:
Ukata…, uka chhijllir jaqinakar aka utar
jawsasin manq’araysnasti, ukax janit
walïkasp wawa.
Juwanchu:
Ukax kusapunïspawa, jaqix manq’äwirux
sarapuniwa, ukatx inakïniw sipanx yamakis
markpachaw jutapxani.
Riwucha:
Ukjamax qharürpachay manq’äw
wakt’ayañäni, nayanx uka kunpärinaks
utjaskiwa, tata Timukux yamakis
yanapt’istäniwa.
________________ 119 _______________

Juwanchu:
Ukjamax anchhichpachas masinakajär
yatiyir sarisjamätwa, sarawayäch
mamayita.
Riwucha:
Jan sarkamt wawa, arumanthiw saräta.
Jichhax arumäxarakisa, samart’xañäni.
Juwanchu:
Iyaw mamita.
Achachila:
Ukjamaw uka “TAQINIS KIKPAKÏTANWA”
sat taman p’iqinchiripax chhijlläwin
atipañatakix amuyt’askäna. Ukatx
urunakax mäkiw jalakiptawayxäna,
chhijlläw urux purinxarakïnwa, jakinakax
walipuniw mark irpir chhijllir sarañän sas
sarapxäna. Niya chika ur jaqukiptarux
chhijlläwix tukuyxarakïnwa.
Uka pä mark irpnaqañ munir tamanakatx

Juwanchun tamapaw atipjawayxäna.
Ukatx Juwanchux niya mä maraw uka
mark apnaqawayxäna. uka maranx walja
jan walt’äwinakaw utjawayxäna.
Juwanchux ukanak lurä, akanak lurä, ukat
________________ 120 _______________
jumanakax mä juk’ aptapxarakim sasaw
jaqinaqarux walja qullqinak maythapïna.
Ukatx mä urux uka qullq q’ipt’atataw jan
mayamp kutt’aniñatak sarawayxäna. Ukatx
ukjakiw jaqinakax wal jupar
chhijllapxatapat amtasipxäna.
Jaqinakax wali phiñasitaw Juwanchun

utapar sarapxäna, ukatx jaqinakax tatap
mamaparukiw phiñasitax wal
tuqjawayapxäna, ukjamatx jaqinakax janiw
mayamps uñjañ munxapxänti. Mä qawqha
maratx Juwanchux jichha uñstir
k’añaskutw uka markarux purnuqäna, uk
yatisax jaqinakax mäkiw tantachthapisisinx
uka k’añaskx q’al t’unthapisin
phichkatapxäna. Waynax jakäwipakw
qhisphiyasiwayxäna, awkip
taykapampacharuw jawq’jawayapxäna,
markachirinakax wali phiñasitapinïnwa.
Ukatx mayampw Phirnuch waynar mark
irpirjam uñkatt’asiwayxapxäna.
________________ 121 _______________

Pusïr t’aqa
(amuyt’asïwi)
Achachila:
Niya mä qawqha maratx “MARKAS
SARTÄSXANÄNI” sat Phirnuchun tamapax
niya Qullasuypachan uñt’atäxänwa. Ukatx
jaqinakax taqituqitw jupamp aruskipirix
khaysa Wari markar purirïna. Phirnuchux
amtäwipx taqinirupuniw ch’iqiyäna. Jupan
amtapax jan yaqha anqäxtuqit jutir
jaqinakar mark irpirjam chhijllas jiwaskam
markas sartäsxañän sasaw taqinir
amuyt’ayäna. Ukatx uka amuyupax
taqiwjarupuniw purxarakïna. Mä urux
Phirnuchux kunayman jisk’a t’aqa
tantachäwinak mäyar anthapiñw amtäna.
Ukatx uka amuyumpix akjamatw uka urux
aruskipasipkäna:
Phirnuchu:
Tatanak mamanaka, aski urukïpanaya,
jichhürux taqin mayacht’asiñatakiw
jawsthapiyapxsma, aka markanx niya
phisqha patak marat jilaw anqäxat jutir
jaqinakax ch’am ch’irwawayapxistu. Ukatx
________________ 122 _______________

uka ch’am ch’irwäwix tukusxañapawa.
Jichhax aka jach’a ulluqinx jumanakaw
akat qhipharux kunjams markas
laqanchayxañän ukx arsuwayapxäta.
Ukjamax taqinis arunïpxtawa
Qullqi:
Nayaw arsüx jilatanaka…, nayax
Inrinaqirinakan tamanchäwip
p’iqinchirïtwa. Jupanakan irpiripjamax sum
amuyt’asis taqin mayacht’asxañän
sapxsmawa. Nänakarux mä juk’a qullqikw
uka irnaqayirinakax kunayman ch’am
tukus irnaqatatx irxaruyapxitu, Uka
kipkarakiw uka juk’a qullqx jan pachaparus
katuqapxktti. Kamachinakarjam yäqapxit
satax uka irnaqayir q’aranakax thiypats
amanukuñak munxapxitu. Ukatw jichhürux
jumanakar taqin mayacht’asipxañän sas
mayamps saskapxaksma.
Katari:
Jichhax nayarakiw arsüx jilatanak
kullakanaka, nayax yapump uywamp
inrinaqir jaqinakan p’iqinchiripätwa. Yap
yapuchirjamax nänakax wali
________________ 123 _______________

t’aqhisitapuniw sunins qhirwans yunkans
jikxattaxipxtha. Walja mar uywat uywanakx
mä juk’a chanirukiw jach’a markanakanx
alxasxapxtha. Ukatx yaqhipanx aka juyrax
janiw sumäkit sasakiw uka janq’ull
awilanakax aparxapxitu. Uka juyrx wali
ch’am tukusapuniw yapuchapxtha. Maysatx
juyphis chhijchhis lapakas
aynacht’ayapxarakituwa. Ukjam jan
walt’awinak utjipanx janipuniw mark
irpirinakax amtasinipkituti. Ukaw nänakan
llakinakajäxa.
Quqa:
Jilatanak kullakanaka, ukxarux nayarakiw
arsü, nayax ch’umi junt’u markanakan
qamasir jaqinakan p’iqinchiripätwa.
Nayrapachax nänakax uraqimp chikt’ataw
qamasipxayätha. Ukatx uka tatakuranakaw
nayraqatx amuyunakajx tukjawayi. Jichhax
uka junt’u uraqinakajänx jach’a munañan
lunthat jaqinakakiw walja waranq waranq
uywanak uywantasxapxi, uka kipkarakiw
uka anqäxat mantanir jaqinakax kunayman
suma lawanak jan markasatak mä juk’a
________________ 124 _______________

qullqs jaytas apsusisipki. Ukjam uñjasaw
nänakax aka mayacht’äwir purinipxtha.
Chuqi:
Nayarakiw arsüx munat jila masinaka,
nayax qhuyanakan irnaqir jilanakan
kullakanakan p’iqinchiripätwa. Nayra
maranakax nänakax Qullasuypachatakiw
jalaqt qullx jaytapxiriyätha. Ukatx ukjam
wal irnaqasax qullunakajs janchinakajs
q’alpinw tukjasiwayapxtha. Akürunakax
uraqit apsut yänakax pisi chaninikïxiwa,
ukatx ukjam pisi chaninikïxipanx q’alpinw
aynacht’awayxapxtha. Yamakis tata
Sanchisaw jila masinakajärux qhuyanakat
q’alpun ananukuwayxi. Ukat aksaruw
nänakax wali pisin jakasiwayxapxtha.
Phulurisa:
Tatanak mamanaka, nayax jan
uraqininakan p’iqinchiripätwa. Markasanx
nänakax jan uraqiniw uka jan wali mark
irpnaqirinak utjatapatx tukuwayapxtha.
Ayllunakajänx janipuniw uraqix utjawayxiti,
achachilanakan jisk’a uraqinakapax
wawanakapar jalanuqatax q’alpunw
________________ 125 _______________

pist’awayxi. Ukatx jichhax nänakax junt’u
uraqinakar irnaqiriw sarañ munapxtha.
Ukaw nänakanx llakix utjapxitu.
Mamani:
Jilanak kullakanaka, nayax
Qullasuypachan jisk’a wawanakar
yatichirinakan p’iqinchiripätwa. Nänakax
jisk’a wawanakar yatichasax walpunw
qaripxtha. Ukatx mark irpirinakax
janipuniw ukjamar uñjapkituti, jan ukax
mayïwinak mayipxt ukatx
pallapallanakampikiw anxatawayxapxitu.
Uka pallapallanakax nänak uñjasax
kunayman thujsa qullanak irt’atkamakiw
alispayañkan chhukhunipxi.
Kutirisa:
Ukxarus nayarakiw arsüx jilatanak
kullakanaka, nayax alakipanakan
alxirinakan p’iqinchiripätwa. Nänakax
irnaqäwinak jan utjxipanw alakipar
tukxaptha. Ukatx alxasisax ñakakiw urun
manq’añatakis mä qawqha qullq
irtasipxtha. Aka jan walt’äwinakax taqin
mayacht’asiñän ukax tukusiniwa.
________________ 126 _______________

Khuskha:
Jichhax niy tukuyañatakix nayarakiw arsüx
jilatanak kullakanaka, nayax aka markasan
jach’a yatiqañ utanakan yatxatir yatintir
wayn tawaqunakan p’iqinchiripätwa.
Nänakax taqin amuyt’asxañän sapxsmawa.
Inas jach’a yatiqañ utanakanx yatichäwix
jan markasan thakhiparjam
thakhinchatäkchisa, markat mistur
amuyun jilatanak kullakanakax markasat
jan jayarst’as markas qhisphiyañkam
ch’axwañ amtanïpxiwa.
Phirnuchu:
Uka arsüwinakamatx jallällatäpxtawa,
ukjamax jichhax kuns akat khursarux
lurañän ukw amuykipt’apxañäni.
Taqini:
(ampar p’aqasipxi).
Achachila:
Uka urux ukjamw kunayman
tantachäwinakan p’iqinchirinakapax mäpit
sartasxañ sas amtawayapxäna. Jupanakax
maynit maynitpunw jan walt’awinakaps
walt’awinakaps qhanancht’awayapxäna.
________________ 127 _______________

Ukatx niya qhipharux mä amtäwiruw
puriwayxapxäna.
Mä qawqha maratx juk’amp walja jisk’a

tamanakaw Phirnuchun amuyup
lup’ikipasax uñstawayxäna. Mä tamax aka
uraq kikpat arxatir tamapuniw
uñstawayxäna. Jupanakax q’ara markat
uraqis kutiqayasis jiwaskam “QULLAN
MARK” irptasxañ sasaw amtapxäna. Mä
urux mä ulaqtuqiw aka markax
mayjt’awayxañapaw sas walpun
aruskipasipkäna. Ukatx mä chhijlläwtuqiw
mark irptirjam makatawayxapxäna.
TUKU
________________ 128 _______________

Machaq Sarnaqäw Thakhi

Félix Jarandilla Oyardo
Eva Vela Jiménez
Mayïr t’aqa
(sartasïwinaka)
Achachila:
Anch jan walt’äwinak utjxipanxa, Qullasuy
markan jakasirinakax kunayman
arsüwinakampiw mayacht’asiñ
qallantxapxäna. Jupanakax walja patak
maranakapuniw t’aqhisiyat uñjasipxäna,
ukatx jan ukjam juk’amp t’aqisiñan
qamasxañatakix ch’axwäwinaktuqiw
sartasiñ amtxapxäna. Kawkjans uka
arukïnwa, jach’a markanakansa, jisk’a
markanakansa, suni uraqinsa, qhirwa
uraqinsa, yunka uraqinsa, qhathunakansa,
thakhinakansa, sapa utjäwins taqinipuniw
markan jan walt’äwipat aruskipapxäna. Mä
urux mä tantachäwix akjamatw
phuqhasiskäna:
________________ 129 _______________

Phakuntu:
Tata, tata, kamisak tata Jwakinu, kawkirus
ukjam jatu jat saraskta.
Jwakinu:
Ay…, mulljistawa, khuriwj jutkasay
arustatasmaxa…, ay…,
jumäskarakitätasä…, kunatakirak ukjam
wali mulla mull arknaqaskistasti, nayax
qhathuruw sarasktha.
Phakuntu:
Arsutamaki, kamis mulljämax…,
ninkhararakis uñtanistaxa… Jichhax ukas
ukächiy…, janikiy phiñasxamti. Jumax
yatiskstaxay, aka markasanax sinti
llakinakapunirakis utjxixa, ukatx
kunjamats uka t’aqhisiñanakat
qhisphiyassn ukanakw jumamp qhathur
sarkas aruskipt’añ muntha.
Jwakinu:
Ukatsti…, juman amuyumatst kunjamatrak
uka jan walt’äwinakatst mistsnasti.
Phakuntu:
Ukaxa…, uxurinakats walpunraks
arusipxixa, mayacht’asiñasaw siwa.
________________ 130 _______________

Jiwasanx kunayman saräwinakaw utjaski,
ukatx uka saräwinakasarjam
mayacht’asiñäsphawa.
Jwakinu:
Chiq ukax walikiya, walipunïspawa. Ukat
jichhast jiwasakit ukjam ch’axwir sarsna.
Phakuntu:
Janiw tata, jan ukax taqinipuniw
mayacht’asiñäspha. Ukax waynanaka,
tawaqunaka, yatxatatanaka, pisinkirinaka,
irnaqirinaka, yatichirinaka, ukat
juk’ampinakaw mayacht’asipxañasa.
Jwakinu:
Ukax wal walïspawa, ukatx aka markanx
jaqinakax uka qamir jaqinak
wich’inkt’atakiw sarnaqapxi. Ukatx
kunjams amuyt’sna.
Phakuntu:
Uka jila masikanasax q’ala p’iqi muyutawa,
ukatx ukanakampix aruskipañarakiw
wakisi. Ay…, akax niyarakis qhathur
purxtanxa, nayax jichhürpach taqpach aka
markankirinakar jawsthapiyawaysn sasaw
amuyasktha.
________________ 131 _______________

Jwakinu:
Ukax kusapunïspawa, aka qhathurux
taqinipuniw jutapxi, ukatx uka
jilaqatanakarusa, mallkunakarus jin jaq
muythapipxam sas sanismasti.
Phakuntu:
Ukjampunïskiw amuyujäxa, nayax
anchhichpachaw aka qhathunx
amawt’jamax uka mallkunakaru,
jilaqatanakar jin jaq muythapin sas
muythapiyä, ukaxt mäkiw taqin
aruskipañäni, chhuy uñtam, khayawjan
mallkunakax aruskipasipki, jumampach
jikxattir sarañäni.
Jwakinu:
Sarañänisaya.
Phakuntu:
Tata mallkunaka, mama t’allanaka…, aski
urukïpanaya…, nayaw amawt’jamax
jumanakampiw aruskipt’añ muntha.
Willka:
Kunarakist tata, arsuskakimaya…
________________ 132 _______________

Phakuntu:
Aka qhipha maranakax aka markasanx
kunayman jisk’achatapuniw jikxattasxtan,
uraqis apaqata, yänakasas alxarata,
yatichäwisas anqäx amuyunakarjam
wakicht’ayata, ukatx jichhax mark irpirin
qhipha amtäwipax um alxañawa. Uka
kamach uñstayan ukax aka suni uraqins
qhirwa uraqinx umx alasxapxañäniwa,
ukax jumanakatak tata mallkunaka,
ukjamarak mama t’allanak walikit jan ukax
janich walïki.
Willka:
Kamsta…, um alxasiñ mun sista…
tatanaka, ukjamarak mamanaka, tata
amawt’an arunakapax janipuniw akch’as
walïkiti, jupax yatxatasaxay ukjam
arspachax…, kamsapxtas jilatanaka.
Qhisphi:
Nayas uka kipkrakw uxurtuqix
ist’askayätha. Mark irpirix umw sapa
maynir alxxan siwa. Ukatx janipuniw mä
uywasakis ums inak umt’asxanit siwa, jan
ukax uka phuch’unakx q’alpinw
________________ 133 _______________

qillqthapxan siwa, ukatx umatatjamw uka
q’aranakax umx alxxistän siwa. Nayax
jichhürpach mä jach’a ulluqir pursn
sakiristwa.
Wanka:
Ukax walikipuniw tatanaka, ukjamax
anchhichpach mä jach’a ulluqir jaqinak
tantachthapiñäni. Jin sarä…, tatanaka…,
mamanaka…, tantachasipxañäni…,
aksarkam makatanipxma…
Phakuntu:
Ukañkamax tata mallkunaka, ukjamarak
tata jilaqatanaka, mama t’allanak aka
laphinak uñarapxkam. Ukanw kuna jan
walinakas uka q’aranakan kunkanchayat
mark iripirix lurask ukax qillqantatäski.
Jawas panqara:
Kunas tatanaka…, kunats ukataq
arnaqasipxta.
Willka:
Tantachäwiw utjan mama, ukawjar
suyt’akim.
________________ 134 _______________

Sank’ayu:
Kunas tatanaka, tata Wankax uks akspunw
arnaqt’asis t’ijnaqi.
Willka:
Jan mulljasimt mama, tantachäwiw utjani,
ukawjar qunt’asim
Sank’ayu:
Kamisak mama Jawas panqara, ukawjar
qunkatäma…, jichhast kunrak
aruskipapxanisti.
Jawas panqara:
Janipuniw kus yatktt mama, kunpinx
aruskipapxchini. Kun akax walja
jaqinpunirakis purinxixa, jinak aruskipäwix
qalltaspha…, iwij awatiriw sarañätha.
Mallku:
Tatanak mamanaka, nänakaw jumanakar
markasan jan walt’awipat amuykipañatak
jawsayapxsma. Jichhax tata amawt’aw
nayraqat arst’ani, ukxaruw jumanakax sapa
maynis arst’apxarakïta. Aka urux
jiwasatakix wali jach’a urüniwa, ukjamax
wali amuyump arst’apxañäni.
________________ 135 _______________

Phakuntu:
Quli awkinaka, quli taykanaka, ukjamarak
qamasan waynanak tawaqunaka.
Jichhürux markasan sarnaqäwipatw
aruskipt’añäni, nayraqatx jan
walt’awinakatw yatiyapxäma, ukatx mä
amtäwirurakiw puriwayañäni.
Uka q’aranakax akjam jan walinakw mark
sumanjam irpnaqam satax lurasipki:
- Junt’u uraqisx q’aranakakiw katuntasiski.
- Jach’a irnaqañ utanakasax alxaratawa.
- Jiskha jiskh sarnaqir irnaqäwix
waxt’katatawa.
- Khusu um apsuñ irnaqäwix q’aranakar
alxantatarakikiwa.
- Wawanakasan yatichäwipax anqäx markat
uñaqatawa.
- Jichhax suni uraqin qhirwa uraqin umañ
umw alxantañ munxi.
- Khaysa Warisat’tuqinx walja jaqinakpunw
jiwarayawayapxi.
- Wasürux Altu pat markanx walja jaqinak
jiwarayawayapxi.
________________ 136 _______________

Tatanak mamanaka, jiwasax ukjamakit
uñch’ukiñäni, jan ukax taqinipunich
khuskhacht’asiñäni, arux jumanakankiwa.
Jwakinu:
Tatanak mamanaka, nayw arsü, uka jan
walt’äwinakax markas tukjañatakiwa,
nayrax achachilanakasax jiwañkamaw uka
q’aranakar punkupxirïna, mayninakax
qhuyanakarux jakäwip apt’asinipxi, ukatx
khaysa Chaqutuqirux khusu um arxatirix
achachinanakasarakkiw sari, jichhas
kunjamrak uka tumayk jawsat jaqinakast
ina ch’usak khusu umst
alxantasxapxanisti.
Willka:
Nayarakiw arst’ä, nayax aka mark
irpirjamax janipuniw uka jan luräwinakax
askïkiw siskiristti, jan ukax jank’ak kuns
lurañän uk amuyt’apxañäni, amuyatajätx
uka jan wali jaqinakax aka markasatx
sarxapxañapawa.
Sank’ayu:
Tata irpirinaka, nayarakiw arst’ä, markanx
uka mark irpirix pallapallanakamp
________________ 137 _______________

jaqinakampw anthapisk siwa, ukax
janipuniw akch’as jiwasat walïkiti, nayanx
mä allchhijäw pallapallat irnaqi, ukatx
jupax walpin sapürus khathat siwa.
Kamisarak ukjam aka mark irpirist
jiwaskam nuwasiyistänisti. Jichhax jinak
mä amtäwir puriñäni, kunpins lurañäni.
Qhisphi:
Tatanaka, nayan amtajäx akjamawa:
Nayraqatx thakhinakar mistuñäni, ukatx
niy thakhinakar mistusax janipun kuna
juyrs aychs markar apaykañäniti. Ukxarux
jach’a markanak Tupak Katarjam muyuntir
sarantapxañäni. Niy muyuntasax uka
supay q’ara achichir jawq’askam alissuñäni.
Niy Alissutäxipanx machaq mark
chhijnuqasxañaw wakisispha.
Mallku:
Walikiw tatanak mamanaka,
arsutanakamax phuqhasiniwa.
Qharürpachaw ch’axwäwir jikxattapxañäni.
Ukarux aka amuyunakampiw
sarantapxañäni:
- Junt’u uraqisax jiwasanakar
________________ 138 _______________

jalanuqatäpan.
- Jach’a irnaqañ utanakax
kutkatayasitäxpan.
- Khusu um apsuñ irnaqäwix
kutkatayasitäxpan.
- Wawanakasan yatichäwipax jiwasan
saräwisärjamäpan.
- Umax jan alxatäkpanti.
- Ukatx uka jan wali mark irpir jaqix
alissutäpan.
- Qhipharux machaq mark chhijnuqaspan.
Uka amtanakax walikiti.
Taqini:
Walikiwa…, walikiwa…, jallälla aymar
marka…
Mallku:
Ukjamax qharürpachaw amtatarjam
ch’axwäwirux atipañkam sarantañäni,
jallälla jilanak kullanakana.
________________ 139 _______________

Payïr t’aqa
(jach’a ulaqatak amuykipäwi)
Achachila:
Ukajamaw uka jan walt’äwinakax
utjawayäna, ayllunakats jisk’a
markanakatsa, ukjamaraki yamakis jach’a
markanakan qamasirinakax niya
taqinipuniw mä wawak jan wali irpir
alispayañkam sayt’asiwayapxäna. Mayïwix
qhanänwa, jiwaskam aka mark akat
qhiphar kunkanchayasxañän sapxänwa.
Ukatx ukatakix jach’a saräwiw mayamp
machaqat qillqt’añ wakisïna, uka amtampiw
mayni yaqha mark irpir
qunt’ayawayapxäna; ukatx uka mark
iripirix janirakikiw markan arsüwipatx
amtasiñ munxänti. Ukjamïpanx markax
mayamp sartasisaw uka mark irpirirux
alissuwayarakikïna. Qhipharux mä
chhijlläwtuqix mayni aymartuqit mistut
jilataruw mark irpirjam
qunt’ayawayxapxäna. Uka machaq mark
irpirix jichhakuchaw taqikunas
mayjt’awayan sasaw mä qawqha phaxsitx
________________ 140 _______________

mä jach’a ulaqar machaq saräw
chhijnuqaspan sas jawsayawayxäna. Ukatx
ukjam yatisax kunayman mark irpañ munir
tamanakax walpunrakw askit jan askich
sas aruskipapxäna. Kunayman tamanakax
akjamw amuyt’apxäna:
Waskisa:
Walikiw compañeros…, jichhax
jumanakatak kunjamakis uka ulaqar
jawsäwixa, janit jiwasarux jan
walt’aykistäni.
Paririsa:
Jan anch llakisimt Waskisa, jiwasax
qullqinïstanxay…, nayra maranakjamaw
uka ipi jaqinakarux q’utuntañäni.
Katalina:
Ay…, ukax janjamakiw wakisxaniti,
markanakans pata pampanakans uka
jaqinakax amuyt’asxapxiwa, janiw nayrjam
kuna jisk’a waxt’anaks munxapxiti…, uk
amuyasax inas aynacht’chiñän sakiristwa.
Rujasa:
Pero…, ukaxa…, este…, kunasä…, aaa,
tenemos que hacer buen márketing pues…,
________________ 141 _______________

Ismicha:
Kunajmrak uk lursnasti, jupanakaw jichhax
uka jisk’a uxurinakat ayllunakanx
yatiykipasxapxi.
Waskisa:
Claro…, eso me preocupaba…, ukaxa…,
janipuniw walïkiti. Por ejemplo…, nayrürux
mark irpirix jach’a ulaqarux jiwaskamakiw
sarañas sasaw walpun arsuwayi, ukax
janipuniw jiwasatakix walïkiti, jupanakax
nayratimpur kuttañw munapxi. Ukatx
uraqinakasw katusiñ munxapxi, yamakis
janipuniw khaysa junt’u marktuqinx
jiwasjam janq’ull jaqinakarux uñjkañänit
sasaw walpin arsu, ukax kunjamas
jumanakan amyumatxa.
Paririsa:
Ukapï…, jiwasaw aka mark apnaqirïtan,
jupanakax punküskapxañapakiwa,
ukampirus jichhas ukjamaya, janiw kuns
kamachksnati, jan ukax uka jach’a
ulaqarukipuniw waljan martapxañasa.
________________ 142 _______________

Katalina:
May amuyt’ayapxäma, janit pata
pampanakar uka jaqinakamp aruskipirix
sarañ wakiskaspha. Jiwasax niya
jupanakjam janchinïskarakstanxay,
yamakis achachilajäx nayrax mä jisk’a
markan qamasirïnwa, ukatx nayax
akatätwa, jiwasax aymarätanwa,
qhichwätanw sasaxay ukanakan
aruskipsnaxa.
Rujasa:
Ampi…, jumax kusa amuyunïtaw kullaka…,
ajajajaja…, ajajajaja…, ukjamax
jupanakamp mayachasiñäni. Ukatx janiw
nayax qullqinïtw sas arsupxätati.
Ismicha:
Ukjamax jikisiñkama, jurpüruw kunjams
sarantañän ukx wakiyañäni,
sarawayxapxañäni.
Achachila:
Uka janq’ull q’ara jaqinakax janipuniw
kunjamats lunthatasiñs k’arisiñs armañ
munapkänti, jan ukax mayja amuyunakw
________________ 143 _______________

amtapxarakïna. Maysatx yaqha tamanakax
akjamrakw aruskipaskapxäna:
Majni
Munat jilatanaka, niyakixay chhijlläwix
jak’achasinchixa, jiwasax walja
arsurinakamp atipañasawa. Ukjamax
maynit maynit arsupxañäni.
Pirisa:
Nayatakix inas aka chhijlläwix wali
ch’amächini, amuyatax mark irpir tatax
taqinirjamakiw wal kusisiyi, ukatx
ukampirus jupax janiw jiwasatx kuns sum
arskiti, jiwasaw aka markanx walja jisk’a
irnaqäwinakx uñstaytan, ukatx uka
kipkarakiw jiwas taypinx kunayman
yatichirinakas utji, yamakis thantha is
alxirinakamp anqäxat jan kuna chan irsur
jilanakax waljanipuniwa.
Ramusa:
Ukas ukjampunïskiwa, ukatx aka qhipha
maranakax jiwasax kunayman jisk’a
tamachäwinakraks p’iqinchtanxa, janit
jupanakamp aruskipt’añax wakiskaspha.
________________ 144 _______________

Wirla:
Ukaw wakisisp jilata, mark irpirix janiw
jiwasatx arskiti, jupax aymaranakata,
qhichwanakata, waraninakata, uka nayra
jaqinakatakraks arsuskixa, jiwasax
akch’apachaxay ukanakx armxstanxa,
kunjamrak uka nayra saräwirust
kutt’añänisti, ukax janiw walïkiti.
Pirisa:
Ukjamax jank’ak aruskipäwinakar
jawsayapxañäni.
Wirla:
Jïs jilata, jiwasanakaw aka markanx
waljanïpxtan, qullirinaka, markan
yatichirinaka, nayra mark sarayirinaka,
ukatx mark sarayäwin irnaqirinaka, ukat
juk’ampïpxtanwa, ukjamax jichhax
kunärsas tantachasiñäni.
Majni:
Uka amuyt’anakax kusapuniwa, jutir willka
uruy tantachasiñäni, janit nayra jach’a
k’uk’un utapan tantachasksna. Jupan
utapax wali jach’ächixaya.
________________ 145 _______________

Ramusa:
Ukax walikipunïniwa, kuna manq’añanaks
wakiyapxätapï, ukjamat walj jaqix manq’
uñjas jutani. Ukjamax k’uk’un utapanw
jikisiñäni, nayaw jupar masinakaw
jutapxan sas yatiyä.
Achachila:
Uka jisk’a tatamax ukjamw kunjams
chhijlläwitakix wakiyasiñän sas
amuyt’askapxäna. Qhana arunx jupanakax
nayra mark apnaqir jan wali tamanakat
mistutäpxänwa. Ukañkamax pisinkir
jaqinakax akjamrakw mäwjanx
aruskipasiskapxäna.
P’isaqa:
Ay mama…, aka machaq utt’ayawitak
chhijlläwinx kamachkakiñäni, yamakis jan
ullt’asir jan qillqt’asirïkatakix janipuniw
walïkaniti…
Luli:
Ukapï…, ukampirus jiwasax mä juk’
yatiskaraktanwa…, nayax alxasir sarasax
k’añaskun sarkasax ukanakat arusirx
ist’apuntwa, jumasti.
________________ 146 _______________

Timuku:
Jïs mamanaka…, ukampirus nayax janiw
kuns amuyktti, machaqatw mark
utt’ayañän sasakiw arusipxi, ukax
kunapunïchi.
P’isaqa:
Jan samti, jumax yuqanakanirakïtasa, ukat
janit jupanakast arxayktamsti.
Timuku:
Jupanakax janipuniw kuns yatipkiti, kuna
thuqhuñati, kuna phunchhäwir sarañacha,
ukanakakw arusiskapxi, ukatx machaq
kamachx kunjams lurapxan satax janiw
yatktt sasakiw sapxi.
Luli:
Akjamastï…, nayanx janiw wawanakajäx
ukjamäkiti, jupanakax walpunw ukanakatx
arusipxi. Yamakis maynix nayar
chhijllapxakitasp markachirinakax sasaw
sapür jaqinakamp aruskipir saraski. Nayax
uka kipkarakiw amuyt’asktha…, ukatx
khithinakas jan sum yatipkix ukanakatw
walpin llakistha. Uka sallqa jaqinakax
mayamp sallqjañ munaskakistäniwa.
________________ 147 _______________

Timuku:
Ukapï…, janipuniw mayamp salqjayasiñax
wakiskasphati, ukatst kunjam
chimpuntañarakïnisti…
P’isaqa:
Ukax akjamawa, nayraqatax jiwasaw taqin
uñt’asipxañasa, ukatx khithis jiwasat
arxatistasp ukaw yatiñäspa, ukatx kunjams
markas nayrar irptañx yanapt’s ukaw wal
uñakipañasa. Qhiph qhiphax Qullasuy
markasan utjk uka yänak kunarus
tukuyañän ukaw aruskipt’añäspha.
Maysatx kunjams markas nayrar irptañäni,
khithis irpañapa, kunjams irpañapa, ukat
juk’ampinakaw taqinis lup’ikipas
aruskipt’apxañasa.
Timuku:
Wali ch’amjampuniwa…, ukampirus ukax
askïspawa. ukjamax taqinis sum yatxatas
askinjam mayninakar yatiyas juk’amp
nayrar sarantapxañäni.
________________ 148 _______________

Achachila:
Ukañkamax mayni mark irpirin tamapan
yanapiripax akjamrakw masinakapar
walpun arxayaskäna:
Aqu:
Janipuniw khithirus k’ari ka’r
arxayapxätati, jiwasax t’aqhisit markat
mistutätanwa, uka amuyumpipuniw
taqinirus arxayt’apxäta.
Phaxsi:
Ukatx kunanaks arxayt’apxäx tata Aqu.
Aqu:
Ukax nayraqatx khithïpxtans sasaw sapa
maynirus saräwinakapat amuyt’ayapxäta,
ukxarux kunjams uka q’aranakax aka mark
q’alpun tukjañ munapx ukatrakw
aruskipt’apxäta, niy ukjam qhanañcht’asax
jichhax kuna amtäwinïtans mark
qhisphiyañatakix ukrakw arsupxäta, qhiph
qhipharux kunjams akat qhipharux
markasx laqanchayxañän ukw
amuyt’ayapxäta.
________________ 149 _______________

Inti:
Ukax walikipuniw tata Aqu, ukjamax sapa
maynis tata jilïr irpirin arkirinakjamax
phuqhapxäwa.
Janq’u:
Jis tata Aqu, ukatx uka tukjat
yänakasäkatx kamsapxäsa.
Aqu:
Ukäkatx jan wali anqäx jaqinakar lakkatat
yänakasx kutkatäsxañäniw sapxätawa.
Ukatx uka kipkarakiw kuma amtäwiy
markachirinx utjchin ukax
phuqhatarakïniw sapxätawa.
Chuqi:
Ukax walikipuniwa, ukjamax jank’akiy suni
markanakarus qhirwa markanakarus jan
ukax yunka markanakarus uka
yatiyäwinakamp sarapxañäni.
Aqu:
Jïs jilatanak kullakanaka, ukjamx
arumatpachaw taqin irnaqapxañäni.
________________ 150 _______________

Kimsïr t’aqa
(aruskipirinak chhijlläwi)
Sarayiri:
Ukjamaw taqiwjans kunayman tamanakas
jisk’a tantachäwinakas jach’a ulaqaw
jak’achasin sas walpin aruskipapxäna.
Lunthatanakat arxatir tamanakax walpinw
jisk’a tamanakarux jisk’achapxarakïna,
jupanakax janipuniw pisinkirinakamp
aynacht’ayäsiñx munapkänti, mayamp
jupanak atipaskakiñatakix kunaymanpunw
pirqanaks p’iqinchiripan jamuq
laphinakampis lip’suyapxäna, ukatx jisk’a
tamanakax janiw ukjam lurañ atiparakïnti.
Ukampirusa, markachirinakax niy sumw
amuyt’asxapxäna. Jupanakax janipuniw
q’ara ch’am ch’irwir jiqinakarux mayamp
machaq saräw chhijnuqir sarañpatakix
chhijllañ munxapxänti, jan ukax mä
qawqha ch’uxña jaqinakakiw uka q’ara
tamanakarux arkxapxarakïna. Ukatx niya
mä qawqha urutx niyarakiw
aruskipirinakatak chhijlläwix purinxäna,
________________ 151 _______________

ukatx jaqinakax akjamw jisk’a yatiqañ utar
sarantaskapxäna:
Jwakinu:
Tata Willka, chhijlläw urux purinxarakisä…,
jichhax jinay aruskipir chhijllir sarañäni.
Willka:
Jïs tata, jin sarañäni. Chhuy uñtam uka
aynachanakatx chachanak warminakas
waljanipunirakis jutapxixä…, aka urux
jisk’a yatiqañ utanx jaqix phuqhapunïniwa.
Jwakinu:
Chiq ukjamäniwa…, yamakis tata
Phakuntux walpin wakiyaspacha.
Sank’ayu:
Tatanaka…, suyt’apxitaya…, walpunraks
t’ijtamp t’ijtap saraptaxä…
Jwakinu:
Jinay sartanimx mama, niyaw
chhijllirinakax siqintasipxpacha…, nayax
mäk kutt’aniñakïtwa, ukatw wali qarin
qarin sarasktha.
________________ 152 _______________

Jawas panqara:
Aka tatanakaxä…, jichhürmäkis uywax
anarpätäkchini, kamisarakist ukjam wal
chhukhupxätatsi.
Sank’ayu:
Ay…, ukata…, khithirus chhijllapxäta…,
janich arsuñäki.
Jwakinu:
Janiw jan arsuñäkiti, markasanx kunas
qhanäñapawa, taqiniw tata Phakuntumpir
Phurix tawaqumpiruw chhijllañasa,
jupanakakiw jiwasanakatax arsupxani, jan
ukax jichhakam sarnaqktanx ukjamakiw
mä patak naramps pä patak maramps
sarnaqaskañäni.
Sank’ayu:
Chiq ampi, ukjamax jupanakaruy chhijllir
sarapxañäni.
Jwakinu:
Jumax kamstas tata Willka.
Willka:
Ukax ukjampunïskiwa, nayrürux jacha
ulluqinx jiwasarakis tata Phakuntumpir
Phurix tawaqumpirux uñkatt’astanxa,
________________ 153 _______________

ukatx jupanakarupuniw chhijllanipxañäni,
ukatx jan arsutasar phuqkapxan ukax
saräwisarjamaw mutuyañäni. Uka
q’aranakar chhijlltan ukax jupanakax niy
qullqinïxasax jan mayampitakiw
chhaqtawayxapxi: ukatx tata Phakuntus
Phurix tawaqux akanxay qamasipxchix
jupanakarux niyas sumxay jak’at
uñch’ukchiñänixa.
Jawas panqara:
Ay…, chiq ukjamapï… Tatanaka,
aruskipt’asis aruskipt’asis jutasax niyaw
jisk’a yatiqañ utar purinxatäsna, ukajamx
mäk siqintasiñäni.
Achachila:
Ukañkamax mayni jilat kullakanakax yaqha
jisk’a yatiqañ utax akjamrakw niy chhijllañ
qallantaskapxäna:
Luli:
Chimpum apasinim mama, jin sutim
thaqtä…
________________ 154 _______________

Sinphura:
Ayj…, ayj…, mama…, akax chimpujäxa…,
jikhaniw usutu…, jank’ak sutij
thaqtarapita…, ayj.., ayj…
Luli:
Kawkirakisti…, aaa…, kax chhijllañ laphix
mama. Tatanaka, uñxatapxam laphix janiw
kuna jan walïkisa, akax awicha…
Sinphura:
Ayj…, ayj…, jichhast kawjarurak
siqintästi…, kunäphasa… Niy tukuyxtwa,
kawkjarus jaquntä:
Luli:
Aka kajunar jaquntam awicha…, akax
chimpumaxa, ukatx akawjaxr
rixintawayarapita.
Simphura:
Ayj…, ayj…, janiw nayax rixirïktti, kun
uñkatitaya…
Luli:
Ukjamax uka samir luqtas akawjar
luqxatawayarapita.
Simphura:
Uk niyas luqiristwa…, ukaxa.
________________ 155 _______________

Luli:
Mayniraki, jin aksar uka chimpum
apanim…, niyaw pachäxani.
Phili:
Akax chimpujäx mama Luli.
Luli:
Ay…, tata Phili, mulljistawa…, chimpum
apanimaya…, akax laphixa…
Phili:
Walikiw mama, ukjamax uka utar mantas
siqintaniwayä. Akaxa…, aaa…, mama
p’isaqatak siqintawayä… Ukaxa, kawkjarus
jaquntäx mama Luli.
Luli:
Uka kajunar jaquntam, akax
chimpumaxa…, jikisiñkam tata Phili.
Phili:
Jikisiñkama.
Luli:
Mayniraki, khithirus wakt’i, niya mä
payampikïxaniwa, pachax niy
tukuyañampïxiwa.
________________ 156 _______________

Achachila:
Yaqha jisk’a yatiqañ utax niyaw chhijlläwix
tukuyxarakïna, chhijlläw irpirinakax
akjamatw chhijllat laphinakx
jakthapiskapxarakïna.
Ramusa:
Tatanak mamanaka, chhijlläw niyaw
tukuyxtan, jichhax jakthapiwayxäñäniwa.
Ukatakix qillqirisaw mayat mayat sapa laph
uñaratarjam qillqt’ani. Ukjamx
qallantañäni:
Maya: Phakuntu
Paya: Phakuntu
Kimsa: P’isaqa
Pusi: Phakuntu
Phisqha: Aqu
Suxta: Aqu
Paqallqu: P’isaqa
Kimsaqallqu: Phakuntu
Llätunka: P’isaqa
Tunka: Waskisa
Tunka mayani: Aqu
Tunka payani: P’isaqa
Tunka kimsani: Phakuntu
________________ 157 _______________

Tunka pusini: P’isaqa
Tunka phisqhani: Aqu
Tunka suxtani: Aqu
Ukjakiw jilatanak kullakanaka.
Qillqiri:
Walikiw tatanak mamanaka, jichhax
jakthapt’xañäniwa.
Phakuntu: Phisqha
P’isaqa: Phisqha
Aqu: Phisqha
Waskisa: Maya
Niy tukutaw tatanak mamanaka, aka
markanx jichhax yatxapxtawa. Tata
Phakuntump mama P’isaqamp tata
Aqumpiw aruskipir sarapxani. Akawjaruw
aka chhijlläwix tukuyi.
Pusïr t’aqa
(ulluqi)
Achachila:
Niy aruskipirinak chhijlläw
phuqhasiwayxipanx mä qawqha urutx mark
irpirix niyarakiw aruskipirinakarux
kamachirjam khaysa Churu qhilla (Sukri)
________________ 158 _______________

marktuqir sarapxañpatak jawsayxäna.
Ukatx uka markarux kunayman jisk’a
markanakata, jisk’a tamanchäwinakata,
ukatx aymaranaka, qhichwanaka,
waraninaka, chikitänunaka, ukat
juk’ampinakaw purintapxäna. Maysatx mä
qawqha q’arat arsur ch’uxña jaqinakas
utjarakïnwa, ukampirus jupanakax janiw
waljanïpkänti. Ukjam uñjasax uka markan
qamir jaqinakax walpinw musparapxäna,
jupanakx jilpachax janq’ull
jaqinakäpxänwa. Ukampirusa, ina muspa
muspakiw ukjam kunayman jaqinak
uñjasax qhipharxapxäna.
Aruskipäw qallantañ urux uka markarux

mark irpiris yanapirinakapas
purt’awayapxarakïnwa. Ukatx uka
kipkarakiw tata Phakuntus mama P’isaqas
tata Aqus purintawayapxäna. Jacha ulluqix
yaqhipanx t’aqanuqtänwa, jan wali
jaqinakax jupanakakipuniw arunïñ
munapxäna; ukjampachas yaqhipanx
mayachthapisirakïnwa. Aruskipäwinakax
yaqhipanx wali kusänwa, yaqhipanx jan
________________ 159 _______________
waliräkïnwa. Maysatx markachirinakax
jak’atpunrakw aruskipirinakan luräwipx
uñch’ukipxäna. Mä urux jupanakax niyaw
machaq sarnaqäw thakhx
tukuyañampïxapxäna, ukatx ajkamw
jach’at jach’at aruskipaskapxäna:
P’isaqa:
Walikiw munat jilatanak kullakanaka, aka
ulluqix niyaw tukuyañampïxi. Niya mä
maraw kunjams akat qhipharux markasx
nayrar laqanchayxañän ukatuqitx
aruskiptan, ukjamarusa, yaqhip jan wali
jaqinakax thurisiskapxakiwa. Ukas
ukächiya, jumanakax yatipxtawa, “machaq
sarnaqäw thakhix” niy tukuyatawa. Jichhax
tata qillqiriruw uñart’añpatak jawillt’añäni:
tata Phakuntu, jumankiwa.
Phakuntu:
Nayatakix jichha urux wali kusisiñawa,
taqpach Qullasuy markankir jilatanaka,
kullakanaka, waynanaka, tawaqunakaruw
aruntanipxsma. Akat qhipharux markasan
saräwipax akjamatw mayjt’awayxani:
- Junt’u uraqinakax jan uraqin wila
________________ 160 _______________

masinakar jalanuqatäxaniwa.
- Jach’a irnaqañ utanakax jiwasaruw
kutkatxistäni.
- Khusu umx jiwasaw apsusisax
alxasxañäni.
- Wawanakasan yatichäwipax
saräwisärjamäxaniwa.
- Umax jan wiñayas alxatäkaniti.
- Jichhax akat khursarux Qullañ mark
satäxañäniwa.
- Chimpusax Wiphaläxaniwa.
- Q’uchusax Mallku kunturïxaniwa.
- Jucha luräwinakax thakhisarjamaw
t’aqatäxani.
- Maynit maynikam jisk’achasiñax
tukusxaniwa.
- Mark irpirix ulluqinakanw chhijllasxani.
- Sapa markaw arsïwiparjam
kunkanchayasxani.
- Mark irpirix chacha warmïxaniwa.
- Mark irpirix Qullan markat mistur jaqit
chhijllatäxaniwa.
Aruskipir tatanaka, ukjamarak mamanaka,
jichhax jumanakankiw aruxa.
________________ 161 _______________

Waskisa:
Nayatakix uka qillqatax janiw askïkiti,
kamisarak ukjam (Bolivia) markasan
sutipst lantintxapxatästi, nayax
anchhichpachaw jiwayasïxa.
Q’ixu q’ixu:
Nayax wali ch’amampiw arsuñ muntha. Aka
jaqix janiw ukjam arskasphati, jupax akat
qhipharux janiw kuna arunïxisa…, jiwasaw
aka uraqinx qamtan, jiwasarakiw aka uraqit
arxatañx yattan, ukatx jichhax jiwasarakiw
aka aski “sarnaqäw thakhx”
qillqt’asiwaytan. Qillqatasax yäqasiñapawa.
Aqu:
Ukax ukjampunïskiw tatanak mamanaka,
kat uksarux taqikunaw mayjt’awayxani.
T’aqhisiñax tukusiñapawa, yänakas anqäx
markanakar alxañas waxt’suñas
tukusiñapawa. Uka amtampiw aka “machaq
sarnaqäw thakhx” qillqt’awaytan. Uka
tumayk jaqinakax janiw jichhax kuns
arsupxañpäkiti. Jupanakax ukataq
t’aqhisyapxistu, nuwapxistu,
achachilanakasar qhuyanakar tukjapxi,
________________ 162 _______________

uraqinakas katuntasipxi. Ukax janiw
ukjamäxaspati, uka jan wali jaqinakax
sarxapxañapawa, ukampiw machaq
thakhirux qillqxatañäspa.
Phakuntu:
Tatanak mamanaka…, aka urux
pachamamax wali kusisitawa, sayxatanakas
achachilanakas uksat aksatw
uñch’ukinkapxistu, ukakipkarakiw
masinakasax sunita, qhirwata, yunkata,
junt’u uraqit ischukinkapxistu. “machaq
sarnaqäw thakhix” tukuyatawa, jumanakax
walpunw ch’amancht’asiwayapxta. ukatx
nayax jan ch’am jiwt’äsipxañänit sas sapa
maynir iwxt’awayapxsma. Jichhax akat mä
qawqha urutx P’isaq kullakaw aka “machaq
sarnaqäw thakhx” mark iripirir
katuyawayxani.
P’isaqa:
Jïs jilatanak kullakanaka, ukajamx
jumanakar jiskt’apxämawa. Aka “machaq
sarnaqäw thakhix” walikit jan ukax jan
walicha.
________________ 163 _______________

Taqini:
Walikiwa…, walikiwa…, walikiwa…,
walikiwa… (taqiniw jaysapxi).
P’isaqa:
Ukjamax “machaq sarnaqäw thakhix”
tukutawa, jallälla “Qullan marka”, jiwpan
q’aranakaxa.
Taqini:
Jallälla…, jallälla…, jallälla…, jallälla…;
jiwpan…, jiwpan…, jiwpan…, jiwpan…
(taqiniw uxupxi).
Phisqïr t’aqa
(machaq sarnaqäw thakhi)
Achachila:
Ukjamaw jach’a ulluqix Churu qhill qullu
thiyankir markanx niy tukuyawayxäna.
Aruskipirinakax mä marapuniw kunayman
ch’amt’ax “machaq sarnaqäw thakhx”
qillqt’awayapxäna. Ukatx ukjam
tukuyawayasax jilïr mark irpirirurakiw uka
“machaq sarnaqäw thakhx” taqpach
markachirir walikit jan walich sas
jiskt’añpatak katuyawayxapxäna.
________________ 164 _______________

Markachirinakax uksan aksanpunw
kunayman tantachäwinak uka “machaq
sarnaqäw thakh” uñakipañatak lurapxäna.
Ukatx mark irpirix jiskt’äw urx
wakt’ayxarakïnwa. Uka jiskt’äwirux
taqinipuniw sarapxäna. Yaqhipanakax
janiw walïkit sapxänwa, ukampirux juk’amp
waljaniw uka “machaq sarnaqäw thakhix”
kusapuniw sas chimpuntawayapxäna.
Jakthapïwinakarjamax “machaq sarnaqäw
thakhix” askiwa, akat uksarux ukarjamaw
sarantañas sasaw mark irpirix machaqat
mark irpiritak chhijlläwix utjpan sas
jawsäwayxäna.
Ukatx Niy chhijlläw tukuyatatx machaq

irpirix ajkam machaq kamachimpiw mark
irpxaruwayxäna:
Jilïr mallku:
Munat markachirinaka, chachanaka,
warminaka, waynanaka, tawaqunaka,
wawanaka, ukjamarak yaqha markat
tumpt’as jutir masinaka. Akat uksarux
akjam kamachimpiw “Qullan markx”
sarantayawayxañäni:
________________ 165 _______________
- Junt’u uraqinakax jan uraqin wila
masinakar jalanuqatäxaniwa.
- Jach’a irnaqañ utanakax jiwasaruw
kutkatxistäni.
- Khusu umx jiwasaw apsusisax
alxasxañäni.
- Wawanakasan yatichäwipax
saräwisärjamäxaniwa.
- Umax jan wiñayas alxatäkaniti.
- Jichhax akat khursarux Qullañ mark
satäxañäniwa.
- Chimpusax Wiphaläxaniwa.
- Q’uchusax Mallku kunturïxaniwa.
- Jucha luräwinakax thakhisarjamaw
t’aqatäxani.
- Maynit maynikam jisk’achasiñax
tukusxaniwa.
- Mark irpirix ulluqinakanw chhijllasxani.
- Sapa markaw arsüwiparjam
kunkanchayasxani.
- Mark irpirix chacha warmïxaniwa.
- Mark irpirix Qullan markat mistur jaqit
chhijllatäxaniwa.
________________ 166 _______________

Uka amuyumpix taqinipuniw markasx
nayrar laqanchañatak irnaqapxañäni.
Jiwasanakax aka machaqat mark
chhijnuqañatakix walja wilpunw
wartawaytan, uka wila wartäwix janiw
inamayäkaspati, ukatw jumanakar taqi
chuymajämp ch’amañcht’apxsma. Jalläll
“QULLAN MARKA”
Taqini:
Jallälla.
TUKU
________________ 167 _______________

Aymara

Încărcat de

Informații document

Descriere originală:

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Aymara

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Markachirinakan Unxtasïwipa

Celestino Charca Quenta

Khaysa Aripun ayllun qamasir jaqinakax

Aka kamachir jan ist’asipkan ukax jan

Ukakiw tatanak mamanaka…

Mä urux mä ch’am ch’irwsur tamax

Ukjam mark sartaskipans jach’a mark irpir

Irpir Chhijlläw Pantjasïwi

Ukatx urunakax niyarakiw mä phaxsi, pä

Qhisphiyäw Thaqhir Tamanaka

________________ 100 _______________

________________ 101 _______________

________________ 102 _______________

________________ 103 _______________

________________ 104 _______________

________________ 105 _______________

________________ 106 _______________

Ukatx mä urux jupax uka markan qamir

________________ 107 _______________

________________ 108 _______________

________________ 109 _______________

________________ 110 _______________

________________ 111 _______________

________________ 112 _______________

________________ 113 _______________

________________ 114 _______________

________________ 115 _______________

Mä urux Phirnuchur mä machaq tam

________________ 116 _______________

________________ 117 _______________

________________ 118 _______________

________________ 119 _______________

Uka pä mark irpnaqañ munir tamanakatx

Jaqinakax wali phiñasitaw Juwanchun

________________ 121 _______________

________________ 122 _______________

________________ 123 _______________

________________ 124 _______________

________________ 125 _______________

________________ 126 _______________

________________ 127 _______________

Mä qawqha maratx juk’amp walja jisk’a

________________ 128 _______________

Machaq Sarnaqäw Thakhi

________________ 129 _______________

________________ 130 _______________

________________ 131 _______________

________________ 132 _______________

________________ 133 _______________

________________ 134 _______________

________________ 135 _______________

________________ 136 _______________

________________ 137 _______________

________________ 138 _______________

________________ 139 _______________

________________ 140 _______________

________________ 141 _______________

________________ 142 _______________

________________ 143 _______________

________________ 144 _______________

________________ 145 _______________

________________ 146 _______________

________________ 147 _______________

__ 100 _

__ 101 _

__ 102 _

__ 103 _

__ 104 _

__ 105 _

__ 106 _

__ 107 _

__ 108 _

__ 109 _

__ 110 _

__ 111 _

__ 112 _

__ 113 _

__ 114 _

__ 115 _

__ 116 _

__ 117 _

__ 118 _

__ 119 _

__ 121 _

__ 122 _

__ 123 _

__ 124 _

__ 125 _

__ 126 _

__ 127 _

__ 128 _

__ 129 _

__ 130 _

__ 131 _

__ 132 _

__ 133 _

__ 134 _

__ 135 _

__ 136 _

__ 137 _

__ 138 _

__ 139 _

__ 140 _

__ 141 _

__ 142 _

__ 143 _

__ 144 _

__ 145 _

__ 146 _

__ 147 _

__ 148 _

__ 149 _

__ 150 _

__ 151 _

__ 152 _

__ 153 _

__ 154 _

__ 155 _

__ 156 _

__ 157 _

__ 158 _

__ 160 _

__ 161 _

__ 162 _

__ 163 _

__ 164 _

__ 166 _

__ 167 _