Markasan

P’arxtäwipa
(El resurgir de nuestro pueblo)

Lic. Claudio Marcapaillo Achu

Estudiantes de Aymara VI, 1/2006
Universidad Pública de El Alto

2006
Claudio Marcapaillo Achu
Cel. 71597530
Correo: dclaudiomarcapaillo@gmail.com

Estudiantes de Aymara VI
Gestión I/2006 UPEA

MARKASAN P’ARXTÄWIPA
(el resurgir de nuestro pueblo)

Agosto de 2006

A los lectores del presente material se les recomienda

no reproducir, registrar o transmitir esta publicación,
íntegra o parcialmente por cualquier sistema
de recuperación, sin la autorización
de los autores.

ii
 Jach’acht’a

Markas qhisphiyañatak ch’axwäwinak

p’iqinchir jaqinakaru,

ch’axwäwinakan chikachasirinakaru,

ch’axwas jakäwip apt’asirinakaru.

iii
 Uñart’iriru

Munat wayn tawaqunaka, aka qullan arut

MARKASAN P’ARXTÄWIPA (el resurgir de nuestro
pueblo) sat qillqt’atax jumanakan
lup’ikipapxañamatakiwa.
Qhantir Qullan markax walja maranakaw wali
thaqhisiñan sarnaqawayi.
Ukatx aka qhipha maranakax janiw ukjam
t’aqhisiñan sarnaqañ munxiti, ukatw kunayman
ch’axwäwinakamp sartasxapxi.
Uka sartasïwinakanx walja jilat kullakanakaw
jumat lup’is jiwawayi.
Ukatw jiwasax MARKASAN P’ARXTÄWIPATX
taqi chuymamp amuyt’añasa.
Ukjam arunakampiw jumanakax
aruntt’atäpxta.

iv
 JALLÄLLT’A

Aka qillqt’äwix khaysa UPEA, Arut yatxatañ

thakhin yatintirinakan yanapt’apamp

wakicht’ayatawa. Uka qullan ar yatiqir jilat

kullakanakax jan pisi chuymt’asapuniw wal

ch’amancht’asis kunayman qillqt’äwinak

qillqt’awayapxi. Jupanakax 2006 maranx

“Suxtïr aymara” (Aymara VI) uka yatiqäww

yatintaskapxäna. Jupanakarux akat

qhiphar juk’amp qillqt’askapxakim sas

jallällt’atawa.

v
Qillqäwin chikacht’asirinaka

Kullakanaka:

Claudia Patzi Mamani

Eva Vela Jiménez
Gregoria Quispe Mamani
Juana Mamani Canaviri
Julia Mamani Condori
Mónica Troche Mamani
Rina Juana Mancilla Paucara
Sofía Bernal Yampa

Jilatanaka:

Celestino Charca Quenta

Esteban Mamani Ticona
Félix Jarandilla Oyardo
Humbeto Rojas Espinoza
Miguel Santos Quispe Huanca
Raumer Paye Catunta
Tito Delgado Vera
Victor Paco Montevilla

vi
 JAKTHAPI

Jach’acht’a.........................................................iii

Uñart’iriru..........................................................iv

Jallällt’a..............................................................v

Qillqäwin chikacht’asirinaka…………….………….vi

Qhanañcht’a......................................................ix

P. Markachirinakan unxtasïwipa………..…………1

Mayïr t’aqa (Aripunana)………...…………………….1

Payïr t’aqa (p’arxtasïwi)……………………………….7

Kimsïr t’aqa (Machaqana)……………………………13

Pusïr t’aqa (yanqhachäwi)……………………….….19

Phisqhïr t’aqa (yäqayasïwi)………………………….27

Ph. P’axp’a tamanaka………………………………..36

Mayïr t’aqa (mayïr yanqhachir tama)…………..…36

Payïr t’aqa (payïr yanqhachir tama)………………41

Kimsïr T’aqa (kimsïr yanqhachir tama)…..………47

vii
Pusïr t’aqa (chhijlläwi)……………….……………….52

Phisqhïr t’aqa (arsutar jan phuqhäwi)………..….58

Suxtïr t’aqa (markachirinakan phiñasïwipa)......63

P’. Irpir chhijlläw pantjasïwi……..…………….…..68

Mayïr t’aqa (mark irpir tama)……………………….68

Payïr t’aqa (markachirinakan tantachäwipa)……74

Kimsïr t’aqa (tamanakan arst’äwipa)……………..80

Pusïr t’aqa (jiskhikipäwi)…………………………….86

Phisqhïr t’aqa (pantjasïwi)……………………….….91

T. Qhisphiyäw thaqhir tamanaka…………………98

Mayïr t’aqa (kutt’anïwi)……………………………...98

Payïr t’aqa (p’arxtäwi)……….………………………107

Kimsïr t’aqa (q’utuntäwi)………………………..…115

Pusïr t’aqa (amuyt’asïwi)………………………….122

Th. Machaq sarnaqäw thakhi………..…………..129

Mayïr t’aqa (sartasïwinaka)……………………..…129

Payïr t’aqa (jach’a ulaqatak amuykipäwi)……..140

viii
Kimsïr t’aqa (aruskipirinak chhijlläwi)……..…..151

Pusïr t’aqa (ulluqi)…………………………………..158

Phisqïr t’aqa (machaq sarnaqäw thakhi)……….164

ix
 QHANAÑCHT’A

MARKASAN P’ARXTÄWIPA (el resurgir de

nuestro pueblo) sat qillqt’äwix walja amuyump
qillqt’atawa.

Aymar arut yatintañ munir jilanak

kullakanakatakix wali askiwa, jupanakax
kunayman t’aqa arunaka, tunu arunaka, saphi
arunakw jikxattapxaspha. Ukatx ukjam
jikxattasax ch’ikhi amuyumpis
jalanuqt’apxarakisp qillqt’apxarakisphawa.

Ukatx k’achach arunakat yatintirinakatakix

wali askirakikiwa, jupanakax kunayman
amuypunw aka qillqt’äwinakanx
jikxattapxaspha. Qhanpachax markasan
sarnaqäwipata, t’aqhisïwipata, ukjamarak
p’arxtäwipatw amuyt’apxaspha, yamakis aka
qillqt’atanx tama arunak qillqañ yatintañatakix
kunayman tama arunakpunw jikxattapxaspha.

x
Sapa qillqt’äwix walja t’aqaniwa, sapa t’aqax
amuyun amuyuniwa. Ukatx uka amuyunakax
khuskhacht’asirakisphawa. Sapa qillqt’atax
janiw kuna uñakipäwinïkisa, uka uñakipäwix
khithinakay aymaranakan p’artäwipat
yatxatañ munch ukanakan
uñakipt’apxañpatakiwa. Ukampirus sapa
qillqt’äwiw ch’axwäwinakasata,
t’aqhisïwinakasata, ukjamarak
p’arxtäwinakasat qhanañcht’i.

Uka amuyumpix aka qillqt’äwinx akïr

qillqt’atanakaw utji: “Markachirinakan
unxtasïwipa”, uka qillqt’atanx khaysa
Aripunampin Machaq markampin
p’arxtasïwipatw qhanañcht’i, ukawjan
qamirinakax janipuniw q’aranakan juk’amp
jisk’achatäñ munxapxänti. “P’axp’a
tamanaka”, uka qillqt’atanx kunjams jan aski
amuyun mark irpnaqañ munir tamanakax
sapa chhijlläwins markachirinarakux
p’axp’japx ukatw qhanañchti. “Irpir chhijlläw

xi
pantjasïwi”, uka qillqt’atanx yaqhipanx
markachirinakax jan sum amuyt’asisax uka
sallqa jaqinakarux jisk’achkapxist ukats
chhijllkaktanwa. “Qhisphiyäw thaqhir
tamanaka”, uka qillqt’atanx jiwas taypit mistut
jaqinakax kunjams markasar laqanchañatak
arxatistasp ukatuqitw qhanañcht’i. “Machaq
sarnaqäw thakhi”, uka qillqt’atax akat
qhipharux kunjams mä suma qamäw jikxatxsn
ukatuqitw l’upiyi.

Ukjamax sapa maynis uñart’apxamaya. Kuna

jan suma, jan ukax jan aski qillqt’atanaks
jikxattapxät ukax nänakakiw juchanïptha.
Jallälla.

Yt. Claudio Marcapaillo A.

Suxtïr aymaran yatintir wayn tawaqunaka

xii